Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમો અરિહંતાણે
નમો સિદ્ધાણં, નમો આયરિયાણં નમો ઉવજઝાયાણં નમો લોએ સવ્વ સાહૂણં
એસો પંચ નમુકકારો સવ્વ પાવપ્પણાસણો મંગલાણં ચ સવ્વસિં પઢમં હવઈ મંગલ
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
જિનાગમ પ્રકાશન યોજના પ. પૂ. આચાર્યશ્રી ઘાંસીલાલજી મહારાજ સાહેબ
કૃત વ્યાખ્યા સહિત
DVD No. 1 (Full Edition)
:: યોજનાના આયોજક ::
શ્રી ચંદ્ર પી. દોશી – પીએચ.ડી. website : www.jainagam.com
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
PRAGYAR
MBUDEEP
SHRI JAM
PTI SUTRA
PART : 01
શ્રી જબુદ્ધિપ પ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર : ભાગ- ૦૧
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
முற்றகும் கருமம்ருமுக ரு
Du
முறு
ரீளு
am
Com
जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर - पूज्य श्री घासीलालजी - महाराज - विरचित प्रकाशिकाख्यया व्याख्यया समलङ्कृतम्
ரீ
0 0/000 கம்ரு கற்றற00கள்
नियोजकः
संस्कृत - प्राकृतज्ञ - जैन | गमनिष्णात- प्रियव्याख्यानिपण्डितमुनि श्री कन्हैयालालजी महाराजः
प्रथम - आवृत्तिः प्रति १२००
हिन्दी - गुर्जर भाषाऽनुवादसहितम् -
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रम्
(प्रथमो भागः )
ommon
प्रकाशकः
अ० भा० श्वे० स्था० जैनशास्त्रोद्धार समिति प्रमुखः श्रेष्ठिश्री बलदेवभाई डोसाभाई पटेल महोदय: मु. अहमदाबाद
वीरसंवत्
२५०६
मूल्यम् - रु० ४०-००
int my and any emo en
Common in com m
विक्रमसंवत्
२०३६
इस्वी सन्
१९८०
0 cmo
amma am
966666666666966600
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વાધ્યાય માટે ખાસ સૂચના
(૧)
આ સૂત્રના મૂલપાઠનો સ્વાધ્યાય દિવસ અને રાત્રિના પ્રથમ પ્રહરે તથા ચોથા પ્રહરે કરાય છે.
(૨) પ્રાતઃઉષાકાળ, સન્ધ્યાકાળ, મધ્યાહ્ન, અને મધ્યરાત્રિમાં બે-બે ઘડી (૪૮ મિનિટ) વંચાય નહીં, સૂર્યોદયથી પહેલાં ૨૪ મિનિટ અને સૂર્યોદયથી પછી ૨૪ મિનિટ એમ બે ઘડી સર્વત્ર સમજવું.
(૩)
માસિક ધર્મવાળાં સ્ત્રીથી વંચાય નહીં તેમજ તેની સામે પણ વંચાય નહીં. જ્યાં આ સ્ત્રીઓ ન હોય તે ઓરડામાં બેસીને વાંચી શકાય.
(૪) નીચે લખેલા ૩૨ અસ્વાધ્યાય પ્રસંગે વંચાય નહીં.
(૧)
આકાશ સંબંધી ૧૦ અસ્વાધ્યાય કાલ.
(૧)
(૨)
(૩)
(૪)
(૫)
(૬)
(૭)
ઉલ્કાપાત—મોટા તારા ખરે ત્યારે ૧ પ્રહર (ત્રણ કલાક સ્વાધ્યાય ન થાય.)
(૯)
દિગ્દાહ—કોઈ દિશામાં અતિશય લાલવર્ણ હોય અથવા કોઈ દિશામાં મોટી આગ લગી હોય તો સ્વાધ્યાય ન થાય.
ગર્જારવ—વાદળાંનો ભયંકર ગર્જારવ સંભળાય. ગાજવીજ ઘણી જણાય તો ૨ પ્રહર (છ કલાક) સ્વાધ્યાય ન થાય.
નિર્ધાત—આકાશમાં કોઈ વ્યંતરાદિ દેવકૃત ઘોરગર્જના થઈ હોય, અથવા વાદળો સાથે વીજળીના કડાકા બોલે ત્યારે આઠ પ્રહર સુધી સ્વાધ્યાય ન
થાય.
વિદ્યુત—વિજળી ચમકવા પર એક પ્રહર સ્વાધ્યાય ન થા.
યૂપક—શુક્લપક્ષની એકમ, બીજ અને ત્રીજના દિવસે સંધ્યાની પ્રભા અને ચંદ્રપ્રભા મળે તો તેને યૂપક કહેવાય. આ પ્રમાણે યૂપક હોય ત્યારે
રાત્રિમાં પ્રથમા ૧ પ્રહર સ્વાધ્યાય ન કરવો.
યક્ષાદીમ—કોઈ દિશામાં વીજળી ચમકવા જેવો જે પ્રકાશ થાય તેને યક્ષાદીપ્ત કહેવાય. ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો.
(૮) ઘુમિક કૃષ્ણ—કારતકથી મહા માસ સુધી ધૂમાડાના રંગની જે સૂક્ષ્મ જલ જેવી ધૂમ્મસ પડે છે તેને ધૂમિકાકૃષ્ણ કહેવાય છે. તેવી ધૂમ્મસ હોય ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો.
મહિકાશ્વેત—શીતકાળમાં શ્વેતવર્ણવાળી સૂક્ષ્મ જલરૂપી જે ધુમ્મસ પડે છે. તે મહિકાશ્વેત છે ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો.
(૧૦) રજઉદ્દાત—ચારે દિશામાં પવનથી બહુ ધૂળ ઉડે. અને સૂર્ય ઢંકાઈ જાય. તે રજઉદ્દાત કહેવાય. ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨) ઔદારિક શરીર સંબંધી ૧૦ અસ્વાધ્યાય (૧૧-૧૨-૧૩) હાડકાં-માંસ અને રૂધિર આ ત્રણ વસ્તુ અગ્નિથી સર્વથા બળી ન
જાય, પાણીથી ધોવાઈ ન જાય અને સામે દેખાય તો ત્યારે સ્વાધ્યાય ન
કરવો. ફૂટેલું ઇંડુ હોય તો અસ્વાધ્યાય. (૧૪) મળ-મૂત્ર—સામે દેખાય, તેની દુર્ગધ આવે ત્યાં સુધી અસ્વાધ્યાય. (૧૫) સ્મશાન—આ ભૂમિની ચારે બાજુ ૧૦૦/૧૦૦ હાથ અસ્વાધ્યાય. (૧૬) ચંદ્રગ્રહણ–જ્યારે ચંદ્રગ્રહણ થાય ત્યારે જઘન્યથી ૮ મુહૂર્ત અને
ઉત્કૃષ્ટથી ૧૨ મુહૂર્ત અસ્વાધ્યાય જાણવો. (૧૭) સૂર્યગ્રહણ—જ્યારે સૂર્યગ્રહણ થાય ત્યારે જઘન્યથી ૧૨ મુહૂર્ત અને
ઉત્કૃષ્ટથી ૧૬ મુહૂર્ત અસ્વાધ્યાય જાણવો. (૧૮) રાજવ્યગ્રત–નજીકની ભૂમિમાં રાજાઓની પરસ્પર લડાઈ થતી હોય
ત્યારે, તથા લડાઈ શાન્ત થયા પછી ૧ દિવસ-રાત સુધી સ્વાધ્યાય ન
કરવો. (૧૯) પતન–કોઈ મોટા રાજાનું અથવા રાષ્ટ્રપુરુષનું મૃત્યુ થાય તો તેનો
અગ્નિસંસ્કાર ન થાય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય કરવો નહીં તથા નવાની
નિમણુંક ન થાય ત્યાં સુધી ઊંચા અવાજે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૦) ઔદારિક શરીર–ઉપાશ્રયની અંદર અથવા ૧૦૦-૧૦૦ હાથ સુધી
ભૂમિ ઉપર બહાર પંચેન્દ્રિયજીવનું મૃતશરીર પડ્યું હોય તો તે નિર્જીવ
શરીર હોય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૧થી ૨૮) ચાર મહોત્સવ અને ચાર પ્રતિપદા–આષાઢ પૂર્ણિમા,
(ભૂતમહોત્સવ), આસો પૂર્ણિમા (ઇન્દ્ર મહોત્સવ), કાર્તિક પૂર્ણિમા (સ્કંધ મહોત્સવ), ચૈત્રી પૂર્ણિમા (યક્ષમહોત્સવ, આ ચાર મહોત્સવની પૂર્ણિમાઓ તથા તે ચાર પછીની કૃષ્ણપક્ષની ચાર પ્રતિપદા (એકમ) એમ
આઠ દિવસ સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૯થી ૩૦) પ્રાતઃકાલે અને સભ્યાકાળે દિશાઓ લાલકલરની રહે ત્યાં સુધી
અર્થાત સૂર્યોદય અને સૂર્યાસ્તની પૂર્વે અને પછી એક-એક ઘડી સ્વાધ્યાય
ન કરવો. (૩૧થી ૩૨) મધ્ય દિવસ અને મધ્ય રાત્રિએ આગળ-પાછળ એક-એક ઘડી એમ
બે ઘડી સ્વાધ્યાય ન કરવો.
ઉપરોક્ત અસ્વાધ્યાય માટેના નિયમો મૂલપાઠના અસ્વાધ્યાય માટે છે. ગુજરાતી આદિ ભાષાંતર માટે આ નિયમો નથી. વિનય એ જ ધર્મનું મૂલ છે. તેથી આવા આવા વિકટ પ્રસંગોમાં ગુરુની અથવા વડીલની ઇચ્છાને આજ્ઞાને જ વધારે અનુસરવાનો ભાવ રાખવો.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१)
(२)
(३)
(8)
स्वाध्याय के
प्रमुख
नियम
इस सूत्र के मूल पाठ का स्वाध्याय दिन और रात्री के प्रथम प्रहर तथा चौथे प्रहर में किया जाता है
I
प्रातः ऊषा-काल, सन्ध्याकाल, मध्याह्न और मध्य रात्री में दो-दो घडी ( ४८ मिनिट) स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, सूर्योदय से पहले २४ मिनिट और सूर्योदय के बाद २४ मिनिट, इस प्रकार दो घड़ी सभी जगह समझना चाहिए ।
मासिक धर्मवाली स्त्रियों को स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, इसी प्रकार उनके सामने बैठकर भी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, जहाँ ये स्त्रियाँ न हों उस स्थान या कक्ष में बैठकर स्वाध्याय किया जा सकता है ।
नीचे लिखे हुए ३२ अस्वाध्याय - प्रसंगो में वाँचना नहीं चाहिए—
(१)
आकाश सम्बन्धी १० अस्वाध्यायकाल
(१)
(२)
(३)
(8)
(५)
(६)
(७)
(८)
उल्कापात—बड़ा तारा टूटे उस समय १ प्रहर (तीन घण्टे) तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
दिग्दाह — किसी दिशा में अधिक लाल रंग हो अथवा किसी दिशा में आग लगी हो तो स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
गर्जारव—बादलों की भयंकर गडगडाहट की आवाज सुनाई देती हो, बिजली अधिक होती हो तो २ प्रहर (छ घण्टे ) तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
निर्घात – आकाश में कोई व्यन्तरादि देवकृत घोर गर्जना हुई हो अथवा बादलों के साथ बिजली के कडाके की आवाज हो तब आठ प्रहर तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
विद्युत - बिजली चमकने पर एक प्रहर तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए
I
यूपक — शुक्ल पक्ष की प्रथमा, द्वितीया और तृतीया के दिनो में सन्ध्या की प्रभा और चन्द्रप्रभा का मिलान हो तो उसे यूपक कहा जाता है। इस प्रकार यूपक हो उस समय रात्री में प्रथमा १ प्रहर स्वाध्याय नहीं करना चाहिए
I
यक्षादीप्त— यदि किसी दिशा में बिजली चमकने जैसा प्रकाश हो तो उसे यक्षादीप्त कहते हैं, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
धूमिका कृष्ण - कार्तिक से माघ मास तक घूँए के रंग की तरह सूक्ष्म जल के जैसी धूमस (कोहरा) पड़ता है उसे धूमिका कृष्ण कहा जाता है इस प्रकार की धूमस हो उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२)
महिकाश्वेत—शीतकाल में श्वेत वर्णवाली सूक्ष्म जलरूपी जो धूमस पड़ती है वह महिकाश्वेत कहलाती है, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (१०) रजोद्घात—चारों दिशाओं में तेज हवा के साथ बहुत धूल उडती हो और सूर्य ढँक गया हो तो रजोद्घात कहलाता है, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
(९)
ऐतिहासिक शरीर सम्बन्धी १० अस्वाध्याय —
(११,१२,१३) हाड-मांस और रुधिर ये तीन वस्तुएँ जब तक अग्नि से सर्वथा जल न जाएँ, पानी से धुल न जाएँ और यदि सामने दिखाई दें तो स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । फूटा हुआ अण्डा भी हो तो भी अस्वाध्याय होता है ।
(१४)
(१५)
(१६)
मल-मूत्र – सामने दिखाई हेता हो, उसकी दुर्गन्ध आती हो तब-तक अस्वाध्याय होता है ।
I
श्मशान — इस भूमि के चारों तरफ १०० - १०० हाथ तक अस्वाध्याय होता है ।
(१९)
चन्द्रग्रहण—जब चन्द्रग्रहण होता है तब जघन्य से ८ मुहूर्त और उत्कृष्ट से १२ मुहूर्त तक अस्वाध्याय समझना चाहिए |
(१७) सूर्यग्रहण – जब सूर्यग्रहण हो तब जघन्य से १२ मुहूर्त और उत्कृष्ट से १६ मुहूर्त तक अस्वाध्याय समझना चाहिए ।
(१८) राजव्युद्गत — नजदीक की भूमि पर राजाओं की परस्पर लड़ाई चलती हो, उस समय तथा लड़ाई शान्त होने के बाद एक दिन-रात तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
पतन — कोई बड़े राजा का अथवा राष्ट्रपुरुष का देहान्त हुआ हो तो अग्निसंस्कार न हो तब तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए तथा उसके स्थान पर जब तक दूसरे व्यक्ति की नई नियुक्ति न हो तब तक ऊंची आवाज में स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
(२०) औदारिक शरीर — उपाश्रय के अन्दर अथवा १०० - १०० हाथ तक भूमि पर उपाश्रय के बाहर भी पञ्चेन्द्रिय जीव का मृत शरीर पड़ा हो तो जब तक वह निर्जीव शरी वहाँ पड़ा रहे तब तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
(२१ से २८) चार महोत्सव और चार प्रतिपदा - आषाढ़ी पूर्णिमा ( भूत महोत्सव), आसो पूर्णिमा (इन्द्रिय महोत्सव), कार्तिक पूर्णिमा ( स्कन्ध महोत्सव), चैत्र पूर्णिमा (यक्ष महोत्सव) इन चार महोत्सवों की पूर्णिमाओं तथा उससे पीछे की चार, कृष्ण पक्ष की चार प्रतिपदा (ऐकम) इस प्रकार आठ दिनों तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२९ से ३०) प्रातःकाल और सन्ध्याकाल में दिशाएँ लाल रंग की दिखाई दें तब
तक अर्थात् सूर्योदय और सूर्यास्त के पहले और बाद में एक-एक घड़ी
स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (३१ से ३२) मध्य दिवस और मध्य रात्री के आगे-पीछे एक-एक घड़ी इस प्रकार
दो घड़ी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए। उपरोक्त अस्वाध्याय सम्बन्धी नियम मूल पाठ के अस्वाध्याय हेतु हैं, गुजराती आदि भाषान्तर हेतु ये नियम नहीं है । विनय ही धर्म का मूल है तथा ऐसे विकट प्रसंगों में गुरू की अथवा बड़ों की इच्छा एवं आज्ञाओं का अधिक पालन करने का भाव रखना चाहिए ।
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनुक्रमांक
श्री
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्र भाग १ की विषयानुक्रमणिका
विषय
१ मङ्गलाचरण
२ प्रस्तावना
३ नमस्कार निक्षेप
४ गौतमस्वामी का वर्णन
प्रथम वक्षस्कार
५ जम्बूद्वीपके सम्बन्ध में प्रश्नोत्तर
६ जम्बूद्वीप का प्राकारभूत जगतीका वर्णन
७ पद्मवश्वेदिका के बहिर्भागस्थ वनषण्ड का वर्णन
८ वनखण्ड की भूमि भाग का वर्णन
९ जम्बूद्वीप की द्वारसंख्या एवं द्वारों के स्थान विशेष का वर्णन
१० भरतक्षेत्र के स्वरूपका वर्णन
११ दक्षिणार्ध भरतवर्षका निरूपण
१२ दक्षिणार्धभरत का सीमाकारी बैताढ्य पर्वत कहाँ है ? उसका कथन १३ वैताढ्य पर्वतके पूर्व पश्चिम भागमें आगत दो गुफाओं का वर्णन १४ आभियोग दे। श्रेणीका निरूपण
१५ सिद्धायतनकूटका वर्णन
१६ दक्षिणार्ध भरतकूटका निरूपणम
१७ वैताढ्य नाम होने के कारण का कथन १८ उत्तर भरतार्द्ध का स्वरूप वर्णन
१९ उत्तरार्ध भरत में ऋषभकूट पर्वतका निरूपण
दूसरावक्षस्कार- प्रथमारक
२०
कालके स्वरूपका निरूपण
२१ सुषमासुषमा नामकी अवसर्पिणी का निरूपण
२२ कल्पवृक्षके स्वरूपका कथन
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
२३ सुषम सुषमाकाल में उत्पन्न मनुष्यों के स्वरूपका कथन २४ सुषमसुषमा काल भावि मनुष्यके आहारादिका कथन
२५ युगलियों के निवास का निरूपण
२६ सुषमसुषमा कालमें गृहादिके होने के संबन्ध में प्रश्नोत्तर २७ सुषमसुषमादिकाल में राजादिके विषय में प्रश्नोत्तर २८ उसकालमें आवाह विवाहादि विषयमें प्रश्नोत्तर २९ उसकालमें शकटादिके अस्तित्व संबन्धी प्रश्नोत्तर ३० उसकालमें गर्तादिके सम्बन्धमें प्रश्नोत्तर
पृष्ठाङ्क
१-३
३--८
९--११
१२.१६
१७-२२
२२-३४
३५-:४३
४४--४९
४९-५५
५५-- ६४
६४.७५
७५.८२
८२--९२
९२-१०६
१०७--११७
११७--१३०
१३०-१३२
१३३ – १३९ १४० - १४८
१४९ – १८३
१८४ - १९८ १९९–२२२
२२२ – २४०
२४१-२५४
२५४ -- २५७ २५८-२६३
२६४-२७०
२७१-२७५ २७५ - २८० २८१-२८४
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१ उससमयमें डिम्ब उपद्रवसम्बन्धी प्रश्नोत्तर
२८५-२९१ ३२ उसकालके मनुष्योंकी भवस्थित्यादि का निरूपण
२९१-२१९ दूसरा आरक ३३ सुषमानामके दूसरे आरेका निरूपण
२९९-३१० ३४ सुषमानामके आरेमें भवस्थितिका निरूपण
३११-३१४ तीसरा आरक ३५ तोसरे आरकके स्वरूपका कथन
३१४-३२३ ३६ सुषमदुष्षमाकालके अन्तिम त्रिभागमें लोक व्यवस्था का कथन
३२४-३२७ ३७ कुलकरता के प्रकारका कथन
३२७-३३३ ३८ ऋषभस्वामी के त्रिजगज्जनपूजनीयता का कथन
३३३-३५६ ३९ ऋषभस्वामीके दीक्षागृहण के अनन्तरीय कर्तव्यका कथन
३५६-३६७ ४० भगवान की श्रामण्यावस्थाका वर्णन
३६८-३७४ ४१ भगवानका केवलज्ञान प्राप्तिका कथन
३७४-३८४ ४२ ऋषभस्वामी को केवलज्ञानोत्पत्तिके अनन्तरीय कार्यका निरूपण
३८४-३९७ ४३ भगवान के जन्मकल्याणकादिका निरूपण
३९७.३९९ ४४ भगवानके निर्वाणके बाद के देवकृत्यका निरूपण
३९९-४१० ४५ भगवानके निर्वाणके अनन्तर ईशानेन्द्र के कर्तव्यका कथन
४११-४१८ ४६ ६४ इन्द्रोंके आगमनानन्तर देवेन्द्र शक्रके कार्य का कथन
४१८-४२१ ४७ भगवान आदिके कलेवर के स्नपनादि का निरूपण
४२१-४२६ ४८ भगवान आदिके कलेवर चिता में रखने के बादका शकादिके कार्य का निरूपण ४२६-४३४ ४९ अस्थिसंचयके बाद की विधी का निरूपण
४३४-४४० चतुर्थ आरक ५० चतुर्थ आरक के स्वरूप का कथन
४४१-४४६ पांचवां आरा ५१ पंचम आरक के स्वरूपका कथन
४४७-४५२ छट्ठा आरक ५२ छठे आरेका स्वरूपनिरूपण
४५२-४८३ ५३ उत्सर्पिणी के दुष्षमा आरकमें अवसर्पिणीके दुष्षमा आरकसे विशिष्टताका कथन-४८४-४९४ ५४ उत्सर्पिणी दुष्षमाकालके मनुष्यों के कर्तव्य एवं आकार भावप्रत्यवतारका कथन -४९४-४९९ ५५ दुष्षमसुषमा कालका वर्णन -
४९९-५११
वक्षस्कार ५६ भरतवर्ष नाम होने के कारण का कथन
५१२-५१६ ५७ भरत चक्रवर्ती के उत्पत्यादिका निरूपण
५१६-५२६ ५८ भरत चक्रवर्ती के दिग्विजयादिका निरूपण
५२७-५४८
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९ भरत चक्रवर्ती के गमन के बाद उनके अनुचर वर्ग के कार्यका निरूपण- ५४८-५६८ ६० अष्टाहिका समाप्त करके आगेके कार्य का निरूपण
५६८-५८४ ६१ भरतचक्रीके स्नानादिसे निवृत्त होने के अनन्तर कार्यका निरूपण
५८४-५९८ ६२ मागधतीर्थाधिपतिका भरतचक्री को भेटप्रदान का निरूपण
५९९-६०९ ६३ भरतचक्रीका वरदामतीर्थ के प्रतिगमनका निरूपण
६१०-६१९ ६४ वर्दकीरत्नको आवसथादिबनानेकी आज्ञा करनेपर वर्द्ध कीरत्न के कौशल्यका वर्णन- ६१९-६२७ ६५ रथवर्णन पूर्वक भरत महाराजा के रथावरोहणका निरूपण
६२७-६४३ ६६ सिंधूदेवी को साधने का निरूपण
६४३-६५४ ६. वैताढयगिरिकुमारदेव के साधने का कथन
६५४-६६३ ६८ सुषेणसेनापति के विजय का वर्णन
६६३-६८८ ६९ तमिस्त्रा गुहा के द्वार को उद्घाटन करने का निरूपण -
६८८-७२१ ७० उन्मग्न निमग्ननाम की महानदी के जलाशयका निरूपणएवं उत्तराधभरत जितनेका निरूपण
७२१-७४० ७१ भरत महाराजाके सैन्यको स्थितिका कथन
७४०-७५९ ७२ आपातचिलातके देवों के उपासना का निरूपण
७६०-७७२ ७३ वर्षा हो जाने के बाद भरतमहाराजा के कार्य का वर्णन
७७३-७८० ७४ भरतमहाराजाके सैन्य को स्थिति का वर्णन
७८१-७८८ ७५ सातरात्रि के बादका वृत्तांत वर्णन
७८९-८०६ ७६ उत्तरदिशाके निष्कूटजितनेका एवं ऋषभकूट को जितनेका वर्णन
८०६-८२० ७७ नमी एवं विनमी नामके विद्याधरों के विजयका वर्णन
८२० ८३४ ७८ भरत महाराजा के दिग्यात्रा तथा दक्षिणार्ध में भरत के कार्यका वर्णन- ८३४-८६५ ७९ राज्यों के जितने के बादका भरतमहाराजा-के कार्य का वर्णन
८६५-८८९ ८. अपनी राजधानी में आये हुए भरत महाराजा के कार्य का निरूपण- ८९०-९०८ ८१ भरतमहाराज के राज्याभिषेक विषयका निरूपण
९०९-९५७ ८२ भरतमहाराजाके रत्नोत्पत्ति के स्थान का निरूपण
९५७-९५९ ८३ छहोंखंडों के पालन करते हुए भरतमहाराजा की प्रवृति करने का निरूपण- ९५९-९७७ ८४ प्रकारान्तर से मरतनामकी अन्वर्थताका कथन
९७८-९८० समाप्त
oc AWN
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री वीतरागाय नमः ॥
श्रीजैनाचार्य जैन धर्मदिवाकर पूज्य श्रीघासीलालवतिविरचितया
प्रकाशिकाख्यया व्याख्यया समलङ्कृतं
॥ श्रीजम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति सूत्रम् ॥
मङ्गलाचरणम्
श्रीसिद्धराजं स्थिर सिद्धिराज्यं,
प्रदं गतं सिद्धिगतिं विशुद्धम् ।
निरञ्जनं शाश्वत सौधमध्ये,
विराजमानं सततं नमामि ||१|| चतुर्ज्ञानोपेतं जिनवचनपीयूषमतुलं,
पिबन्तं कर्णाभ्यामविरति पुटाभ्यां गुणगृहम् । अघौघं भिन्दन्तं सकलजनकल्याणसदनं,
भजे तं श्रीमन्तं गुणिषु गुणिनं गौतममिनम् ||२||
जम्बूदीपप्रज्ञप्तिसूत्र का हिन्दी अनुवाद मंगलाचरण का हिन्दी अनुवाद
मोक्षरूप स्थिर सिद्धिराज्य को देने वाले एवं सिद्धिगति को प्राप्त किये हुए अत्यन्त faशुद्ध निरञ्जन और शाश्वत कैवल्य धाम में हमेशा विराजमान श्री सिद्धराज भगवान् को मै नमस्कार करता हूं ||१||
चार प्रकार के ज्ञानों से युक्त, अनुपम जिन वचनामृत को सतत दोनों कर्णपुटों से पान करने वाले गुणों के आकार, सारे ही पापपुञ्ज को भेदन करने वाले सकलजन मङ्गलालय, गुणिगण श्रेष्ठ श्री गौतम गणधर को भजना हूं ॥२॥
જમ્મુદ્રીપ પ્રજ્ઞપ્તિના ગુજરાતી અનુવાદ
મંગલાચરણ
मोक्ष३य स्थिर सिद्धि - राज्यने आपनारा, सिद्धि - गति प्राप्त, अत्यन्त विशुद्ध निरंજન અને શાશ્વત સુખના ધામમાં સČદ્યા વિરાજમાન શ્રીસિદ્ધરાજ ભગવાનને હૂં નમસ્કાર કરૂ' છુ ॥૧॥
ચાર પ્રકારના જ્ઞાનાથી સમલૈં કૃત, અનુપમ જિન વચનામૃતને સતત પેાતાના ખન્ને કશુ પુરાથી પાનકરનારા, ગુણ્ણાના આકર, સમસ્ત પાપપુ જોને વિનષ્ટ કરનારા, સકલજનમ ગલા લય, ગુણિગણ શ્રેષ્ઠ શ્રીગૌતમ ગણધરને હૂં ભજું છું. રા
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
पट्काय प्रतिपालकं च करुणा धर्मोपदेशोत्सुकं,
यत्नार्थ मुखवस्त्रिका विलसितास्यन्दुं प्रसन्नाननम् । अन्तर्वान्त विनाशकाद्धि नखरज्योतिश्चयं चिन्तयन् ,
संस्तौम्युग्रविहारिणं गुरुवरं पञ्चव्रताऽऽराधकम् ॥३॥ सर्वानुयोग विज्ञान वृद्धान् श्रीगुरु परम्परामुख्यान् । हुकुमचन्द्रजी पूज्यान् भजे जैनागमविशारदान् ॥४॥ पूज्य तत्पट्टशिष्यान् श्रीशिवलालजी वाचकप्रमुखान् । अर्हद् दीक्षादक्षान् निदधेज्ञान वैराग्यसम्पन्नान् ॥५॥ पूज्यान गुरूनुदयसागर पूज्यवर्यान् ज्ञानप्रकाशमिहिराहत जाड्यराशीन् । मान्यान् प्रणम्य विहिताञ्जलि रेष घासीलालोऽनुयोगविशदामुखमातनोति ॥६॥
पृथिवीकायादि षट्काय जीवों का प्रतिपालक दया धर्मोपदेश में तत्पर एवं यतना के लिये मुखवस्त्रिका से अलंकृतमुखचन्द्र, एवं प्रसन्न वदन, उग्र विहारी पांच महाव्रतों का आराधक आन्तरिक मोहान्धकार का विनाशक चरणनखज्योतिःपुञ्ज से विराजमान गुरुवर को चिन्तन करते हुए स्तुति करता हूं ॥३॥
सर्वानुयोग बिज्ञान वृद्ध श्री गुरुपरम्परा प्रमुख जैनागम विशारद पूज्य श्री हुकुमचन्द्र जी को भजता हूं ॥४॥
तत्पट्टशिष्य अर्हद्दीक्षादक्ष ज्ञान वैराग्य सम्पन्न पूज्य श्री शिवलाल जी महाराज वाचक प्रमुख को हृदय में धारण करता हूँ ॥५॥
ज्ञानप्रकाशरूप सूर्य से जाडयान्धकार को दूर करने वाले पूज्यमान्य उदयसागर गुरुवर्य को प्रणाम कर बद्धाञ्जलि घासीलाल मुनि अनुयोग की विशद प्रस्तावना को पल्लवित करता हैं ॥६॥
પૃથિવીકાયાદિ પકાય જીના પ્રતિપાદક, દયાધર્મોપદેશમાં તત્પર, યતનામાટે મુખ વસ્ત્રિકાથી સમલંકૃત, ચન્દ્રવત મુખવાળા, પ્રસન્નવદન, ઉગ્રવિહારી, પાંચમહાવ્રતના આરાધક, આંતરિક મેહાન્ધકારને વિનષ્ટ કરનારી ચરણ નખતિઃ પુજેથી સુશોભિત એવા ગુરુવરનું ધ્યાન કરતો હું તેમની સ્તુતિ કરું છું. એવા
સર્વાનુયોગવિજ્ઞાન વૃદ્ધ શ્રીગુરુપરંપરાપ્રમુખ જૈનાગમ વિશારદ પૂજ્ય શ્રીહુકમચન્દ્રજીને हुमछु ॥४॥
તત્પટ્ટશિષ્ય, અહંદુદીક્ષાદ, જ્ઞાન-વૈરાગ્ય સમ્પન્ન પૂજ્ય શ્રી શિવલાલજી મહારાજ વાચક પ્રમુખને હું હૃદયમાં ધારણ કરું છું પા
જ્ઞાન પ્રકાશરૂપ સૂર્યથી જાડયાન્ધકારને દૂર કરનારા પૂજય, માન્ય ઉદયસાગર ગુરુવર્યને પ્રણામ કરી બદ્ધાંજલિ થયેલે હું ઘાસીલાલ મુનિ અનુગની વિશદ પ્રસ્તાવનાને
वित ४३ ॥६॥
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रस्तावना
आतीं भारतीं नत्वा घासीलालो मुनित्रती । श्री जम्बूद्वीपप्रज्ञतेर्व्याख्यां कुर्वे प्रकाशिकाम् ||७|| जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रस्य प्रस्तावना ||
३
इह हि परमासारविकरालसंसारकान्तारपर्यटनजन्य नानाविधदुःखदावदन्दह्यमानान्तःकरणा उच्चावच्चाः प्राणिनो जिहासितमपि तद् दुःखं समूलघात मपहन्तुमपारयन्तोऽकामनिर्जरायोगतः संजात दुःखनिदानकर्मलाघवास्तज्जिहासया निखिलकर्ममलक्ष्यलक्षणं निरतिशय सुखस्वरूपमोक्षपदमभिवाञ्छन्ति, तच्च मोक्ष्ययदं परमपुरुपार्थरूपतया सम्यग्ज्ञानसम्यग्दर्शनसम्यक्चारित्रलक्षणरत्नत्रयविषयक परम पुरुषकारलक्षणपरमयत्नैरूपार्जनीयम्, स च पुरुषकारः इष्टसाधनताज्ञानेन जन्यते ममेद मिष्टसाधनम् इति इष्ट साधनता ज्ञानञ्चाप्तोपदेशात् भवति, आप्तश्च यथार्थवक्ता केवलज्ञानावलो - कित सकलजीवाजीवपदार्थसार्थी निरुपाधिक परोपकारपरायणः करुणावरुणालयोऽनुभूय
"
अर्हद् भगवान् की भारती वाणी को नमस्कार कर मुनि व्रती घासीलाल जी श्री जम्बूद्वीप प्रज्ञप्ति की प्रकाशिका व्याख्या करता हूँ ||७||
प्रस्तावना का हिन्दी अनुवाद
इस परम असार संसाररूप घोर जंगल में इधर उधर भटकने से उत्पन्न नाना प्रकार के दुःख दावानलों से अत्यन्त सन्तप्त छोटे बड़े सभी प्राणी सर्वथा छोड़ने के लायक उन दुःखो को समूल विनाश करने में असमर्थ होकर अकाम निर्जरा योग से दुःखों के मूल निदानभूतकर्मों को हलका कर उसको छोड़ने की इच्छा से सारे ही कर्मों का क्षय लक्षण निरतिशय सुख स्वरूप मोक्षपद की अभिलाषा करते है उस मोक्ष पद को परम पुरुषार्थस्वरूप होने से सम्यग्ज्ञान' सम्यग् दर्शन, सम्यक् चारित्र लक्षण रत्नत्रय विषयक परम पौरुषलक्षण परम से उपार्जित करना चाहिये वह पौरुष इष्ट साधनताज्ञान से उत्पन्न होता है, " मम इदम् इष्ट साधनम् " इस प्रकार का इष्टसाधनताज्ञान आप्त पुरुषों के उपदेश से होता है
અહઃ ભગવાન્ની ભારતી વાણીને નમસ્કાર કરીને મુનિવ્રતી હૂં' ઘાસીલાલ શ્રીજમ્મૂદ્વીપ પ્રજ્ઞપ્તિની પ્રકાશિકા વ્યાખ્યા પ્રારંભ કરૂ છુ ાણા
પ્રસ્તાવનાનો ગુજરાતી અનુવાદ
આ પરમ અસાર સંસાર રૂપ ઘાર જંગલમાં આમ-તેમ ભટકવાથી ઉત્પન્ન થયેલ અનેક જાતના દુઃખ દાવાનલાથી અત્યંત સન્તસથયેલા નાના-મોટા ખૂધાં પ્રાણીએ સર્વથા ત્યાજ્ય એ દુઃખાને સમૂળ વિનષ્ટ કરવામાં અસમર્થ થઈને અકામ નિજ રાયોગથી દુઃખાના મૂલ નિદાનભૂત કર્મીને હળવા કરીને તેમને ત્યજવાની ઈચ્છાથી સમસ્ત કર્માંના ક્ષય-લક્ષણ નિરતિશય સુખસ્વરૂપ મેક્ષપદની અભિલાષા કરે છે, તે મોક્ષપદનું પરમ્ પુરૂષાર્થ સ્વરૂપ હાવાથી સમ્યગ્ જ્ઞાન, સમ્યગ્ર, દર્શન, સમ્યક્ ચારિત્ર લક્ષણ રત્નત્રય વિષયક પમપૌરુષ લક્ષણ પરમયનોથી દ.રેકને ઉપાર્જન કરવુ જોઇએ. તે પૌરુષ ઈષ્ટ સાધનતાજ્ઞાનથી ઉત્પન્ન થાય छे. “मम इदं इष्ट साधनम् " आलतनुं ष्ट साधतना ज्ञान आप्त पुरुषाना उपदेशथी थाय
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे मानतीर्थकुनामकर्मा कोऽपि विलक्षणो विचक्षणः परमः पुरुष एव भवति, तदुपदेशश्च गणधर स्थविरादिभिरङ्गोपाङ्गादि शास्त्रेषु अपश्चितो विशदीकृतश्च वर्तते, तत्र आचारागादीनि द्वादशाङ्गानि प्रतीतान्येव, उपाङ्गान्यपि अङ्गैकदेशविस्तररूपाणि प्रत्यङ्गमेकैकसत्त्वात् द्वादशैव सन्ति, तत्राचाराङ्गस्य औषपातिकमुपाङ्गम् , १, सूत्रकृदङ्गस्य राजप्रश्रीयम् २, स्थानाङ्गस्य जीवाभिगमः ३, समवायाङ्गस्य प्रज्ञापना ४, भगवत्याः सूर्यप्रज्ञप्तिः ५, ज्ञाताधर्मकथाङ्गस्य जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिः ६, उपासकदशाङ्गस्य चन्द्रप्रज्ञप्तिः ७, अन्तकृद्दशाङ्गादीनां दृष्टिवादपर्यन्तानाम् पश्चानामप्यङ्गानां निरयावलिका श्रुतस्कन्धगतकल्पिकादिपञ्चवर्गाः पञ्च उपाङ्गानि सन्ति, तत्र अन्तकृद्दशाङ्गस्य कल्पिका ८, अनुत्तरौपपातिकदशागस्य कल्पावतंसिका ९, प्रश्नव्याकरणस्य पुष्पिता १०, विपाकश्रुतस्य पुष्पचूलिका ११, यथार्थवक्ता को आप्त कहते हैं । जो कि केवलज्ञान के द्वारा सकल जीवाजीव पदार्थ समूह को जानने वाले निर्व्याज परोपकार परायण, करुणावरुणालय, तीर्थकृद् नामकर्मों का अनुभव करने वाले कोई विलक्षण विचक्षणविरले ही परम पुरुष होते है उन आप्त पुरुषों के उपदेशों को गणधर स्थविरादि महामुनियों ने अङ्गोपाङ्गादि शास्त्रों में विशदरूप से पल्लवित किया हुआ है । उनमें भी आचाराङ्गादि द्वादशाङ्ग प्रसिद्ध ही है। अङ्गैकदेश विस्तररूप उपाङ्ग भी प्रत्यङ्ग एक एक होने से द्वादश हो माने जाते हैं। उनमें आचाराङ्ग का औपपातिक उपाङ्ग है १, सूत्रकृताङ्ग का राजप्रश्रीय २, स्थानाङ्ग का जोवाभिगम ३, समवायाङ्ग का प्रज्ञापना ४, भगवतीसूत्रका सुर्यप्रज्ञप्ति ५, ज्ञाताधर्मकथाङ्ग का जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति ६, उपासक दशाङ्ग का चन्द्रप्रज्ञप्ति ७, अन्तकृद् दशाङ्गादि दृष्टिवादपर्यन्त पांचों भी अङ्गों का निरयावलिका श्रतस्कन्धगत कल्पिकादि पांच वर्ग पांच उपाङ्ग माने जाते हैं। उनमें अन्तकृद दशाङ्ग का कल्पिका ८, अनुत्तरौपपातिक दशाङ्ग का कल्पावतंसिका ९ प्रश्नव्याकरण का पुष्पिता १०, विपाकश्रुत का पुष्पचूलिका ११, दृष्टिवाद का वृष्णिदशा १२, उपाङ्ग है । उनमें प्रस्तुत जम्बूછે. યથાર્થ વક્તાને આપ્ત કહે છે. કેવળ જ્ઞાન વડે સકળ જીવાજીવ પદાર્થ સમૂહ ના જ્ઞાતા, નિર્વ્યાજ પરોપકાર પરાયણ, કરુણાવરુણલય, તીર્થકૃદુ નામ કર્મોને અનુભવનારા કઈ વિલક્ષણ-વિચક્ષણ વિરલા પરમ પુરુષેજ આપ્ત હોય છે. તે આપ્ત પુરુષના ઉપદેશને ગણધર સ્થવિરાદિ મહામુનિઓએ અડોપાંગાદિ શાસ્ત્રોમાં વિશદરૂપથી પલવિત કર્યો છે. તે સર્વમાં આચારાદિ દ્વાદશા પ્રસિદ્ધ છેજ. અશૈકદેશ વિસ્તાર રૂપઉપાંગ ૫ પ્રત્યંગ એક–એક હોવાથી દ્વાદશજ માનવામાં આવેલ છે. તેમાં આચાશંગનું ઔપપાતિક ઉપાંગ છે ૧, સૂત્રકૃતાંગ નું રાજપ્રશ્રીય ૨, સ્થાનાંગનું જીવાભિગમ ૩, સમવાયાંગનું પ્રજ્ઞાપના ૪, ભગવતી સૂત્રનું સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિ ૫, જ્ઞાતાધર્મકથાગનું જમ્બુદ્વીપ પ્રજ્ઞપ્તિ ૬, ઉપાસક દશાંગનું ચન્દ્રપ્રજ્ઞપ્તિ ઉપાંગ ગણાય છે ૭ તમજ અન્તકૃદૂદશાંગાદિ દષ્ટિવાદ પર્યત પાંચે અંગે, નિરયાવલિને શ્રુતસ્કંધગત કલ્પિકાદિ પાંચ વર્ગો પણ પાંચ ઉપાંગ ગણાય છે. તેમાં અન્તકુદશાંગનું કલ્પિકા ૮, અનુત્તરૌપપાતિકદશાંગનું કલ્પાવતસિકા-૯, પ્રશ્નવ્યાકરણનું પુપિતા
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रस्तावना
یو سی ی ی یه به من مية د
दृष्टिवादस्य वृष्णिदशा १२, तत्र प्रस्तुतोपागम् जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिरूपगम्भीरार्थतयाऽतिगहनत्वादनुयोगरहितं मुद्रितराजकीय कमनीय कोशागारमिव न तदर्थाथिनामभीष्टफलदायकं भवतीति विभाव्य कोशाध्यक्षाज्ञया प्रेष्येण कोशागारस्योन्मुद्रणमिवविदुषा तदनुयोगः कृतः, सचानुयोगश्चतुर्विधो भवति, धर्मकथानुयोगः, गणितानुयोगः, चरणकरणानुयोगश्च, तत्र धर्मकथानुयोगः-उत्तराध्ययनादिकः, गणितानुयोगः-सूर्यप्रज्ञप्त्यादिकः, द्रव्यानुयोगः पूर्वाणि सम्मत्यादिकश्च, चरणकरणानुयोगश्च आचाराङ्गादिकः तत्रानुयोगशब्दार्थस्तु युज्यते सम्वध्यते भगवदुक्तार्थेन सहेति योगः-कथनलक्षणो व्यापारः अनुरूपोऽनुकूलो वा योगः अनुयोगः भगवदुक्तार्थानुरूपः प्रतिपादनलक्षणो व्यापारोऽनुयोग इति निष्कर्षः, तत्र यथा गणधरेण सुधर्म स्वामिना जम्बूस्वामिन प्रति भगवदुक्तार्थानुरूपद्वीप प्रज्ञप्ति रूप उपाङ्ग गम्भीरार्थक होने से अत्यन्त गहन है इसलिये अनुयोग रहित होकर यह उपाङ्ग बन्द किये हुए कमनीय राजकोय कोशागार की तरह तदर्थार्थी का अभीष्ट फलदायक नहीं हो सकता ऐसा समझकर कोशाध्यक्ष की आज्ञा से नोकर द्वारा कोशागार का उद्घाटन के समान विद्वानों ने उसका अनुयोग किया, वह अनुयोग चार प्रकार का हैं-धर्मकथानुयोग १, गणितानुयोग २, द्रव्यानुयोग ३, और चरण करणानुयोग ४, उनमें उत्तराध्ययनादि धर्मकथानुयोग कहलाता है, सूर्यप्रज्ञप्त्यादि गणितानुयोग, पूर्व और सम्मत्यादि द्रव्यानुयोग और आचाराङ्गादि चरण करणानुयोग कहलाता है, उनमें अनुयोग शब्द का अर्थ भगवान वीतराग के द्वारा उक्त अर्थ के साथ अनुरूप या अनुकूल कथन रूप व्यापार को अनुयोग कहाजाता है इस प्रकार भगवदुक्तार्थानुरूप प्रतिपादनरूप व्यापार ही अनुयोग शब्द का निष्कर्ष होता है। उस में जैसे गणधर सुधर्मस्वामी ने जम्बुस्वामी के प्रति भगवदुक्तार्थानुरूप कथनरूप अनुयोग ૧૦ વિપાક શ્રતનું પુષ્પચૂલિકા-૧૧, દષ્ટિવાદનું વૃષ્ણિદશી-૧૨ ઉપાંગ છે. તે સર્વમાં પ્રસ્તુત જમ્બુદ્વીપ પ્રજ્ઞપ્તિ રૂપ ઉપાંગ ગંભીરાર્થક હોવાથી અત્યંત ગહન છે. એટલા માટે અનુગ રહિત થઈને આ ઉપાંગ બંધ કરવામાં આવેલા કમનીય રાજકીય કેશાગારની જેમ તદથર્થોને અભીષ્ટ ફળદાયક થઈ શકે નહિ આમ વિચારીને કોશાધ્યક્ષની આજ્ઞાથી નોકર વડે કેશાગારને ઉદ્ઘાટિત કરાવવાની જેમ વિદ્વાન એ તેને અનુયાગ કર્યો તે અનુગ ચાર
(१) य थानुय।। (२) गणितानुया॥ (3) द्र०यानुयो। मने (४) २२९४२५।। नु॥१.
તેમાં ઉત્તરાધ્યયનાદિ ધર્મકથાનુગ” કહેવાય છે. સૂર્યપ્રજ્ઞત્યાદિ ગણિતાનુગ, પૂર્વ અને સમ્મત્યાદિ દ્રવ્યાનુગ અને આચારાંગાદિ ચરણકરણાનુગ કહેવાય છે. એમાં જે અનુગ” શબ્દ છે, તેનો અર્થ થાય છે–ભગવાન વીતરાગ વડે ઉક્ત અર્થની સાથે અનુરૂપ યા-અનુકૂલ કથન રૂપ વ્યાપાર. આ પ્રમાણે ભગવદ્ ઉક્તાર્યાનુરૂપ પ્રતિપાદન રૂ૫ વ્યાપારજ અનુગ શબ્દને નિષ્કર્ષ થાય છે. તેમાં જેમ ગણધર સુધર્મા સ્વામીએ જખ્ખ સ્વામી પ્રતિ ભગવદુકૃતાર્થોનુરૂપ કથન રૂપ અનુયાગ એટલે કે-ઉપક્રમ-નિક્ષેપ-અનુગમ–નયલક્ષણ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे कथनरूपोऽनुयोगः उपक्रमनिक्षेपअनुगम-नयलक्षणानि चत्वारि द्वाराणि आश्रित्य कृत्तस्तथा अन्येनाप्याचार्येण शिष्येभ्यः सूत्रार्थकरूपोऽनुयोगः कर्तव्यः, यद्यपि सर्वेषामागमानामनुयोगः कर्तव्य स्तथाप्यत्र सूत्रे जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ते रनुयोगस्यैव प्रस्तुतत्वेन तस्या अनुयोगकरणे समर्थों हि सर्वेषामागमानामनुयोगकरणे समर्थों भवति, तस्मादनुयोगविधि जिज्ञासुना मुनिनाऽनुयोगद्वारसूत्रमध्येर्तव्यम् , अतएव-.
"चूर्णीकृत्य पराक्रमान्मणिमयं स्तम्भं सुरः क्रीडया, मेरौ सन्नलिकासु वायुवशतः क्षिप्त्वा रजो दिक्षु तत् । स्तम्भस्तैः परमाणुभिः सुमिलितैलॊके यथा दुष्करः, संसारे भ्रमतो मनुष्यजननं जन्तोस्तथा दुर्लभम् "
इत्युक्तिभणितमतिदुर्लभ मानुषं जन्म सम्प्राप्य मिथ्यात्वतिमिरविनाशकं श्रद्धा ज्योतिः प्रकाशक तत्त्वातत्वविवेचकं सुधाधाराऽऽसारमिवामरत्वप्रदायकं चञ्चच्चन्द्रचन्द्रिकामिव चकोरचेतसो हृदयाहादकं स्वमदृष्टवस्तुनः पुनर्जाग्रदवस्थायां तल्लाभवत् प्रमोदसन्दोहजनकं भूमिगत प्राप्तनिधिमिव सुखजनकं सकलसन्तापहारकं धर्मश्रवणं समुपओ उपक्रम-निक्षेप-अनुगम-जयलक्षण चार द्वारों का आश्रय कर किया है, वैसे ही अन्य आचार्यो ने भी शिष्यों के लिये सूत्रार्थ कथन रूप अनुयोग करना चाहिये, यद्यपि सभी आगमों का अनुयोग करना चाहिये तथापि इस सूत्र में जम्बूद्वीप प्रज्ञप्ति के अनुयोग को ही प्रस्तुत होने से उसके अनुयोग करने में समर्थ पुरुष सभी आगमों के अनुयोग करने में समर्थ होते हैं इस लिये अनुयोग विधिका जिज्ञासु मुनि को अनुयोग द्वार सूत्र पढना चाहिये, अत एव 'चूर्णीकृत्य पराकमान्मणिमयं,, इस उक्ति भणिति के अणुसार अत्यन्त दुर्लभ मणुष्य जन्म को प्राप्त कर मिथ्यात्वरूप तिमिर का विनाशक, श्रद्वारूप ज्योति प्रकाशक, तत्वातत्व का विवेचक, सुधाधारा मुशलधारवर्षा के समान अमरत्व का प्रदान करने वाला चञ्चत् चन्द्र चन्द्रिका के समान चकोर चित्त सहृदय जनों का हृदयाह्लादजनक, स्वप्नदृष्ट वस्तु का जाग्रद अबस्था में फिर से એ ચાર દ્વારાનો આશ્રય કર્યો છે. તેમજ અન્ય આચાર્યોએ પણ શિષ્યોના માટે સૂત્રાર્થ કથનરૂપ અનુયાગ કર જોઈ એ. યદ્યપિ બધા આગમને અનુયાગ કરે જોઈએ તથાપિ આ સૂત્રમાં જમ્બુ દ્વીપ પ્રજ્ઞપ્તિને અનુગ જ પ્રસ્તુત હોવાથી એને અનુગ કરવામાં સમર્થ પુરુષે સર્વ આગમના અનુગ માટે સમર્થ હોય છે. એથી અનુગ વિધિ માટે
शासना२ भुनिने से मनुयोगवा' सूत्रनु मध्ययन अरे. मेथी 'चर्णी कृत्य पराक्रमान्मणिमयम् " २ त भु४५ अत्यंत दुल मनुष्य सन्म प्रास उशने મિથ્યાત્વ રૂપ તિમિર ને વિનષ્ટકરનાર, શ્રદ્ધારૂપ તિને પ્રકાશક, તત્ત્વાતત્ત્વનો વિવેચક, સુધાધારા-મૂશળધાર વર્ષની જેમ અમરત્વ પ્રદાન કરનાર, ચંચત્ ચન્દ્ર-ચન્દ્રિકાની જેમ ચકોર ચિત્ત, સહૃદયના મનને આહ્માદિત કરનાર, સ્વપ્ન દષ્ટ વસ્તુ જાગ્રતાવસ્થામાં પુનઃ
ત્યત પ્રમદાનન્દ જેને ગ્રામ થાય મ, નાઇrs :
મિગત પ્રાપ્ત નિધિના જેમ સુખ જનક,
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रस्तावना
लभ्य अपारसंसारसागरतरणतरणिं मिथ्यात्वकषायतिमिरहरण द्युमणिं स्वर्गापवर्गसुखचिन्तामणि क्षपकश्रेणिसरणिं कर्मरिपुदमनी केवलज्ञानकेवलदर्शनजननीं श्रद्धामवाप्य, कर्मरजः प्रक्षालने जलमिव भोज भुजङ्गनिवारणे गारुडमन्त्रमिव कर्मघनाघनविकरणे पवनमिव केवलज्ञानभास्करप्रकटने प्राची दिशामिव साधनन्तमुक्तिसाम्राज्याभिलषितप्राप्तौ कल्पतरु मिव संयम लब्ध्वा हेयोपादेय वस्तु स्वरूपनिरूपकाणि अव्याबाधसुखजनकानि आचारागादि सूत्राणि विधिवदधीत्य, संसारवारिधिमहातरणिं शिवपदसरलसरणिं सिद्धिपददायक सकलगुणनायकम् अनादि संचिताष्टाविधकर्म बन्धनोच्छेदकं मिथ्यात्वग्रन्थिभेदकं सम्यग्ज्ञानवर्षण समर्थ सूत्र परमार्थ स्वपर समयरहस्यं च विज्ञाय तथाविधकर्मक्षयोपशमसम्भालाभ के समान, अत्यन्त प्रमोदानन्दजनक भूमिगत प्राप्त निधिकी तरह सुखजनक सकल सन्तापहारक धर्मश्रवण को प्राप्त कर अपारसंसार सागर को तैरने की नौका के समान, मिथ्यात्वकषाय रूप अन्धकार का विनाशक सूर्यके समान, स्वर्गापवर्गसुख का प्रदान कर्ता चिन्तामणिवत् क्षपक श्रेणि की संरणिरूप, कर्मरिपु का दमन करने वालो केवलज्ञान और केवलदर्शन की जननी श्रद्धा को प्राप्तकर कर्मरज के प्रक्षालन में जल के समान भोगरूप भुजङ्ग को दूर करने में गारुड मंत्र के समान, कम रूप घन घोर घुटा को तितर बितर करने में पवन आंधी की तरह केवलज्ञानरूप सूर्य को प्रगट करने में पूर्व दिशा की तरह सादि अनन्त मुक्तिरूप अभिलषित साम्राज्य प्राप्ति में कल्पवृक्ष के समान संयम को प्राप्तकर हेयोपादेय वस्तुओं के स्वरूप का निरूपक, बाधरहितसुख का जनक आचाराङ्गादिसूत्रोको बिधी पूर्वक अध्ययन कर संसाररूप समुद्र की बड़ी नौका के समान शिवपद मोक्ष की सरल सरणि "मार्ग" के समान सिद्धिपद का दायक, सकल गुण का नायक, अनादिभव द्वारा संचित (उपार्जित अष्टविध कर्मबन्धन का उच्छेदक मिथ्यात्व रूप ग्रन्थि का भेदक सम्यग्ज्ञान बर्षण समर्थ सूत्र के સકલ સત્તાપહારક, ધર્મશ્રવણને પ્રાપ્તકરીને અપાર સંસાર સાગરને તરી જવા માટે નૌકા સમાન મિથ્યાત્વ કષાય રૂપ અન્યકારને વિનષ્ટ કરનાર સૂર્ય સદશ સ્વર્ગાપવર્ગ સુખને આપનાર ચિતામણિવત્, ક્ષપક શ્રેણિની સરણિરૂપ, કમરિપુને દમન કરનારી કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શનનિ જનની શ્રદ્ધાને મેળવીને કમરજના પ્રક્ષાલન માટે જલ સમાન, ભાગ રૂપ ભુજંગને દૂર કરવા માટે ગારુડમત્રવતું , કમરૂપ ઘનઘોર ઘટાને છિન્ન-વિચ્છિન્ન કરવામાં આંધીની જેમ, કેવળ જ્ઞાન રૂપ સૂર્યને પ્રકટ કરવામાં પૂર્વ દિશાની જેમ સાદિ, અનન્ત મુક્તિરૂપ અભિલષિત સામ્રાજ્ય પ્રાપ્તિમાં કલ્પવૃક્ષની જેમ સંયમને પ્રાપ્ત કરીને હે. પાદેય વસ્તુઓના સ્વરૂપને નિરૂપણ કરનારા, બાધરહિત સુખને ઉત્પન્ન કરનારા આચારહાદિ સૂત્રોનું યથાવિધિ અધ્યયન-મનન કરીને સંસાર રૂપ સમુદ્રની મહાન નૌકા દશ શિવપદ મોક્ષની સરલ સરણિ “માર્ગની જેમ સિદ્ધિપદ દાતા, સકલ ગુણ નાયક, અનાદિ ભવ દ્વારા સંચિત (ઉપાજિત) અષ્ટર્વિધ કર્મબન્ધ છેદક મિથ્યાત્વરૂપ ગ્રથિભેદક, સમ્યગ જ્ઞાન વર્ષણ સમર્થ સૂત્રના પરમ-અર્થને તેમજ સ્વપર સિદ્ધાન્ત રહસ્યને જાણીને પૂર્વોત
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे विनीं सकलतच्चस्वरूपनिदर्शिनी द्रव्यगुण पर्यायविषयविज्ञां विशदप्रज्ञां समधिगत्य, प्रवचनानुयोगकरणे यतिभिर्यतितव्यम् , अनुयोग द्वारसूत्रमिदमावश्यकस्य अनुयोगतया द्रव्यानुयोगान्तर्गतमवसेयम् , प्रस्तुतशास्त्रस्य जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिरूपस्य क्षेत्रप्ररूपणात्मकत्वात् , तस्याश्च गणितसाध्यत्वात् गणितानुयोगेऽन्तर्भावोऽवसेयः अथैवमस्याः जम्बूद्वीप प्रज्ञप्तेः गणितानुयोगतया साक्षात् मोक्षमार्गभूत रत्नत्रयानुपदेशकत्वात् चरणकरणात्मकाचारादि शास्त्राणामिव न मोक्षाङ्गत्वमितिचेत् अत्रोच्यते-साक्षान्मोक्षमार्गानुपदेशकत्वेऽपि तदुपकारितया परम्परया शेषाणामपि त्रयाणामनुयोगानां मोक्षाङ्गत्वे विरोधाभावात् ।
चरणपडिवत्ति हेऊ धम्मकहा कालि दिक्खमादीया ।
दविए दंसण सोही दंसण सुद्धस्स चरणं तु ॥१॥ छाया-चरणप्रतिपत्तिः हेतुः धर्मकथानुयोगः काले गणितानुयोगे दीक्षादीनि ।
व्रतानि शुद्ध गणितसिद्ध प्रशस्ते काले गृहीतानि प्रशस्त फलानि स्युः॥१॥ परमार्थ को और स्वपर सिद्धान्त रहस्य को जानकर पूर्वोक्त अष्टविध कर्म क्षयोपशम के द्वारा उत्पन्न होने वाली सकल तत्त्व स्वरूप को बतलाने वाली द्रव्यगुण पर्यायों के विषयों को जानने वाली विशदप्रज्ञा को प्राप्त कर प्रवचन अनुयोग करने में यतियों को प्रयत्नकरना चाहिये, इस अनुयोग द्वारसूत्र को आवश्यक का अनुयोगरूप होने से द्रव्यानुयोग के अन्तर्गत समझना चाहिये, जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिरूप प्रस्तुत शास्त्र को क्षेत्र प्ररूपणात्मक होने से गणित साध्य क्षेत्र प्ररूपण की तरह गणितानुयोग में अन्तर्भाव समझना चाहिये, यह जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति गणितानुयोगात्मक होने से साक्षात् मोक्षमार्गभूत रत्नत्रय का अनुपदेशक है इसलिए चरण करणात्मकाचारादि शास्त्रों की तरह यह मोक्ष का अङ्ग नहीं माना जा सकता ऐसी शङ्का नहीं करनी चाहिये क्योंकि साक्षात् मोक्षमार्गका उपदेशक नहीं होने पर भी तदुपकारी होने से परम्परया शेष तीन अनुयोगों को भी मोक्षका अङ्ग मानने में कोई विरोध नही माना जा અષ્ટવિધ કર્મક્ષ પશમ દ્વારા ઉત્પન્ન થનારી સકલ તત્વ સ્વરૂપને બતાવનારી, દ્રવ્યગુણ પર્યાના વિષયને જાણનારી, વિશદ પ્રજ્ઞાને પ્રાપ્તકરીને પ્રવચન–અનુયાગ કરવામાટે યતિઓએ પ્રયત્નો કરવા જોઈએ આ “અનુગદ્વાર સૂત્ર આવશ્યકનાજ અનુયાગ રૂપ છે, એવું માનીને-દ્રવ્યાનુયોગની અંદર જ એને અન્તર્ભાવ માનવો જોઈએ. જમ્બુદ્વીપ પ્રજ્ઞપ્તિરૂપ પ્રસ્તુત શાસ્ત્ર ક્ષેત્ર પ્રરૂપણાત્મક હોવાથી, ગણિત સાધ્ય ક્ષેત્ર પ્રરૂપણાની જેમ ગણિતાનુગમાં અન્તર્ભાવ સમજ જોઈએ. આ ‘જબૂદ્વીપ પ્રજ્ઞપ્તિ’ ગણિતાનું
ગાત્મક હોવાથી સાક્ષાત્ મોક્ષમાર્ગભૂતરત્નની અનુપદેશિકા છે, એથી ચરણ કરણાત્મકાચારાદિ શાની જેમ આ મેક્ષા નથી એવી શંકા કરવી યોગ્ય ન ગણાય. કેમકે આ સાક્ષાતુ મોક્ષમાર્ગો પદેશિકા ન હોવા છતાં, તદુપકારી હોવાથી, પરંપરયા શેષ ત્રણ અનુ
ગોને પણ મેક્ષ માટે અ રૂપ ગણવામાં કોઈ પણ જાતને વિરોધ હોઈ શકે નહિ ४थु ५५ छ-"धरणपडिवति हेऊ" त्याहि मयानुयो। य२९५ प्रतिपत्तिनात
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका सू. १ नमस्कार निक्षेपाः
मूलम् - णमो अरिहंताणं तेणं कालेणं तेणं समएणं मिहिलाणामं यरी होत्था, रिद्धत्थिमिय समिद्धा वण्णओ, तीसे णं मिहिलाए णयरीए बहिया उत्तरपुरत्थिमे दिसीभाए एत्थ णं माणिभदे णामं चेइए होत्था वण्णओ । जियसत्तराया, धारिणी देवी, वण्णओ ते काणं तेणं समएणं सामी समोसढे, परिसा णिग्गया, धम्मो कहिओ, परिसा पडिगया || सू० १९ ॥
छाया - नमोऽर्हद्भ्यः तस्मिन् काले तस्मिन् समये मिथिला नाम नगरी आसीत् । ऋद्धस्तिमितसमृद्धा वर्णकः । तस्याः खलु मिथिलाया नगर्याः, वहिः उत्तरपौरस्त्ये दिग्भागे अत्र खलु माणिभद्रनाम चैत्यम् अभवत्, वर्णकः ( जितशत्रुः राजा) धारिणी देवी, वर्णकः । तस्मिन् काले तस्मिन् समये स्वामी समवसृतः परिषद् निर्गता, धर्मः कथितः, परिषत् प्रतिगता || सू० १॥
टीका- ' णमो अरिहंताणं इत्यादि --
नमोऽर्हद्भ्यः अर्हद्भ्यः अर्हन्त्यशोकाद्यष्ट प्रकाराणि परमभक्ति भरभरितसुरासुरसमूहविरचितानि जन्मान्तरसंजातानवच्छिन्नसम्यक्त्वमहालवालविरूढार्हद्गुणग्रामगानप्रभृति विंशतिस्थानक समाराधन जलाभिषिक्त तीर्थङ्करत्वमहातरुकल्पानि महाप्रातिहार्याणि निखिलकर्म निविड निगडबन्धनबन्धापगमात् सिद्धिसौधशिखराऽऽरोपणं चेत्यर्हन्तः, अष्टमहाप्रातिहार्ययोग्या मुक्तियोग्याश्चेत्यर्थः तेभ्योऽर्हद्भयो नमः सकता । कहा भी है के " चरणपडिवत्तिहेऊ" इत्यादि, धर्मकथानुयोग चरणप्रतिपत्ति का हेतु होता है गणितानुयोग काल में दीक्षा प्रभृतित्रत शुद्धगणित सिद्ध प्रशस्त काल में गृहीत हो पर प्रशस्त फलवाले होते हैं ।
" णमो अरिहंताणं- तेणं कालेणं तेणं समएणं" इत्यादि ।
अर्हन्त भगवन्तों को नमस्कार हो, जो अष्ट प्रातिहार्यौ से सुशोभित होते हैं वे अर्हन्त हैं, ये प्रातिहार्य अशोक वृक्ष आदि के भेद से आठ प्रकार के होते हैं - अर्हन्तों के सिवाय और किसी के ये नहीं होते हैं - इनके करने वाले परमभक्ति के भार से भरे हुए सुर और असुर होते હાય છે. ગણિતાનુયાગકાલમાં દીક્ષા પ્રભૂતિ વ્રત શુદ્ધ ગણિત સિદ્ધ પ્રશસ્તકાળમાં ગૃહીત થઈ ને પ્રશસ્ત મૂળવાન્ હાય છે.
જમ્મૂદ્રીય પ્રજ્ઞપ્તિનું ગુજરાતી ભાષાન્તર
णमो अरिहंताणं - तेण कालेणं तेणं समर्पण - इत्यादि. सूत्र - १ |
અહન્ત ભગવન્તાને નમસ્કાર કે જેએ અષ્ટ પ્રાતિહાર્યાંથી સુશેાભિત હાય છે તેએ જ અહીંન્ત છે. આ પ્રાતિહાર્યાં અશાકવૃક્ષ વગેરેના ભેદથી આઠ પ્રકારના હોય છે. અન્તા સિવાય ખીજા કાઇને પણ આ હોતા નથી. એમને કરનારા પરમભક્તિના ભારથી યુક્ત સુર
२
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे नमस्कारः, 'तेणं कालेणं' तस्मिन् कालेअवसर्पिणी चतुर्थारकलक्षणे भगवच्छी महावीरस्वामीविहरणकाले, 'तेणं समएणं' तस्मिन्समये हीयमानलक्षणे, 'मिहिला णाम नयरी होत्था' मिथिलानाम्नी नगरी आसीत् । ननु सूत्रनिरूपणकालेऽस्याः सत्त्वेऽपि 'होत्था' इति भूतकालनिर्देशः कथमुचितः ? इति न शङ्कनीयम्, अस्मिन्नवसर्पिणीकाले शुभाभावाः प्रतिक्षणं हानिमुपगच्छन्तीतिहेतोस्तादृशविशेषण विशिष्टाया अस्या इदानीमसम्भवाद् भूतकालनिर्देशो न दोषावह इति । सा कीदृशी ? इति जिज्ञासायामाहहैं । जन्मान्तर-पूर्वभव में जिन्होंने अनवच्छिन्न सम्यक्त्व पूर्वक वीसस्थानों की आराधना से तीर्थकर नामकर्म को प्रकृति का बन्ध कर लिया होता है ऐसे मनुष्य ही इस भव में इन अष्ट महा प्रातिहायों के योग्य होते हैं, अथवा जो मुक्ति प्राप्ति के योग्य होते हैं वे अर्हन्त हैं, ऐसे अष्ट महाप्रातिहार्यों के योग्य और मुक्ति प्राप्ति के योग्य अर्हन्त भगवन्तों को यहां सूत्रकार ने नमस्कार किया है.।
"तेणं कालेणं" इस अवसर्पिणी के चौथे आरे में जब कि भगवान् श्री महावीर स्वामी का विहार हो रहा था "तेणं समएणं" और उस समय में--जो कि हीयमान स्वरूप था-आयु आदि की जिसमें प्रतिसमय हीनता हो रही थी-“मिहिला णाम णयरी होत्था” मिथिला नाम की नगरी थी, शंका-जब इस सूत्र का निरूपण हुआ है उस काल में इस नगरी का सद्भाव तो था हो-तो फिर यहां पर "होत्था'' ऐसा भूत काल का निर्देश क्यों किया गया ? उत्तर -इस अवसर्पिणी-काल में शुद्ध भाव प्रतिक्षण हीनता की ओर से ही बढते रहते हैं-अतः जैसे विशेषणों का इसमें निर्देश किया गया है वैसे विशेषणोवाली यह नगरो इस सूत्र निरूपण के अवसर में नहीं અને અસુર હોય છે. જન્માન્તર-પૂર્વભવમાં જેમણે અનવચ્છિન્ન સમ્યક્ત્વપ્રાપ્તિ પૂર્વક વિશ સ્થાનેની આરાધનાથી તીર્થકર નામકર્મની પ્રકૃતિને બન્ધ કરેલ છે એવા માણસેજ
આ ભવમાં આ અષ્ટ મહાપ્રાતિહાર્યો માટે યોગ્ય હોય છે. અથવા જેઓ મુક્તિને પ્રાપ્ત કરવા ગ્ય હોય છે, તેઓ અહત છે. એવા અષ્ટ મહાપ્રાતિહાર્યોના યોગ્ય અને મુક્તિ પ્રાપ્તિ માટે યોગ્ય અહંન્ત ભગવન્તાને અહીં સૂત્રકારે નમસ્કાર કરેલ છે.
"तेणं कालेण" 241 मसविना याथा भाराभायारे लगवान महावीर स्वाभाना विहार थ रह्यो तो, "तेणं समएण" भने त समये- डीयमान स्व३५ तु-मायु. वगेरेना मा ४२ ४२४ क्षणे हीनता 25 ही इती-"मिहिला णामं णयरी होत्था" મિથિલા નામે એક નગરી હતી.
શંકા-જ્યારે આ સૂત્રનું નિરૂપણ થયું છે, તે કાલે તે નગરીનો સદુભાવ તે હવે ४, । ५७। सही होत्था मारीते भूत ना नि। भाटे ४२वामा भाव छ ?
ઉત્તર–આ અવસર્પિણ કાળમાં શુભ ભાવે પ્રતિક્ષણ હીનતા તરફ જ વધતા રહે છે તેથી જેવા વિશેષણે આમાં નિર્દિષ્ટ કરવામાં આવેલ છે, તેવા વિશેષણોથી યુક્ત આ નગરી આ સૂત્રના નિરૂપણ વખતે રહી નહોએથી અહીં ભૂતકાળને નિર્દેશ દેષયુક્ત નથી.
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका सू. १ नमस्कारनिक्षेपाः 'रिद्धस्थिमिय समिद्धा' इति, ऋद्धस्तिमितसमृद्धा तत्र ऋद्धा-विभव-भवनादिभिः पौरजनैश्च वृद्धिं प्राप्ता, स्तिमिता-स्वचक्रपरचक्रभयरहिता स्थिरेत्यर्थः, समृद्धा-धनधान्यादि समृद्धियुक्ता अदाचासौ स्तिमिता चासौ सगृद्धा चेति पदत्रयकर्मधारयः । 'वण्णओ' अस्याः वर्णकःवर्णनकारकः पदसमूह औपपातिकसूत्रे प्रथमसूत्रगत चम्पानगरी वर्णनवबोध्यः । 'तीसेणं मिहिलाए णयरीए बहिया' तस्याः-ऋद्धत्वादि सम्पन्नायाः खलु मिथिलाया नगर्याः बहिः-बहिः प्रदेशे, 'उत्तरपुरस्थिमे दिसीभाए' उत्तरपौरस्त्ये उत्तरपूर्वान्तरालरूपे दिग्भागे ईशानकोणे, 'एत्थणं' अत्र खलु 'माणिभद्दे णाम चेइए होत्था'माणिभद्रं-मणिभद्रनामकं
चैत्यं व्यन्तरायतनम् आसीत् । 'बण्णओ' वर्णकः अस्यापि वर्णनपदसमूह औपपातिकसूत्रे द्वितीयसूत्रगतपूर्णभद्रचैत्यवर्णनवद् बिज्ञेयः, 'जियसत्तूराया जितशत्रुनामा राजा आसीत् । 'धारिणी देवी' तस्य जितशत्रुराजस्य धारिणी-धारिणी नाम्नी देवी पट्टराज्ञी आसीत् । 'वण्णओ' वर्णकः-राज राज्ञीवर्णनपदसमूह औपपातिकसूत्र एकादश द्वादश सूत्रगत कूणिकराजधारिणीदेवी वर्णनवद्वोध्यः । रही-इसलिये इसके निरूपण में भूतकाल का निर्देश दोषावह नहीं है । “रिद्धत्थिामयसमिद्धा" उस समय यह नगरी ऋद्ध-विभव, भवन एवं पौर-जनों से वृद्धि को प्राप्त थी, स्तिमित-स्वचक और परचक्र के भय से रहित थी, समृद्ध धन धान्यादि रूप समृद्धि से परिपूर्ण थी “वण्णओ” इसका वर्णन कारक पदसमूह औपपातिक सूत्र में प्रथमसूत्र में चम्पा नगरी के वर्णन में जैसा कहा गया है वैसा ही है "तीसेणं मिहिलाए णयरीए बहिया उत्तरपुरथिमे दिसीमाए एत्थ णं माणिभद्दे णाम चेइए होत्था" इस मिथिला नगरी के बाहर ईशान कोण में माणिभद्र नाम का एक व्यन्तरायतन था “वण्णओ' इसका वर्णन औपपातिक सूत्र के द्वितीयसूत्र में वर्णित पूर्णभद्र चैत्य के जैसा ही है "जियसत्तू राया धारिणी देवी वण्णओ" इस नगरी का राजा जितशत्रु था और इसकी पट्टरानी का नाम धारिणी था, इन दोनों का वर्णन औपपातिक सूत्र के ११वें और १२ वें सूत्र में वर्णित कूणिक राजा और उसकी देवी धारिणी के जैसा ही है 'तेणं कालेण तेणं समएणं सामी 'रिद्धस्थिमियसमिद्धा त समये मनरी -वि, सपन भने पनि थी वृद्धिગત હતી. સ્તિમિત-સ્વચક અને પરચકના ભયથી મુક્ત હતી. સમૃદ્ધ-ધન-ધાન્ય ३५ समृद्धिथी परि५॥ ता. "वण्णओ” मा नगरीनु न मीपाति सूत्र ना प्रथम सूत्रमा पर्शित यानगरानावन नी म ४ छे. तीसेण मिहिलाए णयरीए बहिया उत्तरपुरथिमे दिसीभाए एत्थणं माणिभद्दे णाम चेइए होत्था मा मिथिला नगरीनी महार
शान मां मधुमद्रनामनुं ४ ०य-तरायतन तु “वण्णओ" भानुं १एन मौ५. पातिक सूत्र ना मीत सूत्रमा पति पूर्णभद्र थैत्य ॥ छ “जियसत्तराया धारिणी ટેવ arશ આ નગરીનો રાજા જિતશત્રુ હતો અને તેની પટ્ટરાણી નું નામ ધારિણી હતું આ બન્નેનું વર્ણન ઔપપાતિક સૂત્રના ૧૧ અને ૧૨ સૂત્રોમાં વર્ણિત કુણિક નરેશ અને तमना हेवी धारिणी र १ छे. "तेणं कालेणं तेणं समएण सामी समोसढे" ते से
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे 'तेणं कालेणं' तस्मिन्काले 'तेणं समएणं'-तस्मिन् समये खलु 'सामी समो
सढे स्वामी श्रीमहावीरप्रभुः समवस्तः-समबासरत् । समवसरणवर्णनमप्यौपपातिकसूत्रस्य पीयूषवर्षणी टीकातो ग्राह्यम् । 'परिसा णिग्गया' परिषत् जनसंहतिः निर्गता नगरान्निस्मृता । 'धम्मो कहिओ' सदेवासुरमानुषपरिषदि भगवता श्रीमहावीरेण धर्मः-अगारधर्मोऽनगारधर्मश्च कथितः प्ररूपितः । सच 'अस्थिलोए अत्थिअलोए' इत्यादि औपपातिकसूत्रे षट्पञ्चाशत्तमसूत्रतो बोध्यः । 'परिसा पडिगया' परिपत्जनसंहतिः यामेव दिशं समाश्रित्य प्रादुर्भूता समागता तामेव दिशमाश्रित्य प्रतिगतापरावृत्य गता ॥सू० १॥
अथ परिषदि प्रतिगतायां सत्यां यज्जातं तदाह
मूलम्-तेणं कालेणं तेणं समएणं समणस्स भगवओ महावीरस्स जेटे अंतेवासी इंदमूई णामं अणगारे गोयमगोत्तेणं सत्तुस्से हे समचउरंससंठाणसंठिए जाव तिखुत्तो आयाहिणं पयाहिणं करेइ वंदइ णमंसइ वंदित्ता णमंसित्ता एवं वयासी ॥सू० २॥
छाया--तस्मिन् काले तस्मिन् समये श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य ज्येष्ठोऽन्तेवासी इन्द्रभूति मानगारो गौतमोगोत्रेण सप्तौत्सेधः समचतुरस्रसंस्थानसंस्थितः यावत् त्रिकृत्वः आदक्षिण प्रदक्षिणं करोति वन्दते नमस्यति वन्दित्वा नमस्यित्वा एवमवादीत् ॥ सू० २॥
टीका-'तेणं कालेणं' इत्यादि
'तेणं कालेणं तेणं समएणं' तस्मिन् काले तस्मिन् समये एतद् व्याख्या प्रथमसूत्रवबोध्या। 'समणस्स भगवओ महावीरस्स' श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य 'जेदें' समोसढे" उस काल में और उस समय में वहां पर भगवान् महावीर स्वामी समवसृत हुएआये समवसरण का वर्णन भी औपपातिक सूत्र की पीयूष वर्षिणो टीका से जान लेना चाहिये "परिसा निग्गया" नगर से जनमेदिनी निकली “धम्मो कहिओ" भगवान् ने गृहस्थ धर्म और मुनिधर्म की प्ररूपणा की यह उपदेश "अत्थिलोए अत्थि अलोए" इत्यादि रूप से औपपातिक सूत्र में ५६ वें सूत्र से जान लेना चाहिये, “परिसा पडिगया" धर्म सुनकर वह जन संहति जिस दिशा से आई थी उसी दिशा की तरफ वापिस चली गई ॥१॥ અને તે સમયે ત્યાં ભગવાન મહાવીર સ્વામી સમવસૃત થયા–પધાર્યા. સમવસરણનું पनि ५ मो५५तिसूत्रनी पीयूषषि ए टी ५२थी वे नये. "परिसा णिग्गया" नगरथी नमेहिनी नीजी "धम्मो कहिओ' नावाने गृहस्थयम सने मुनि.
भनी प्र३५ ४६ मा अपहेश "अत्थिलोए अथिअलोए त्यहि ३५मां मौ५५ातिसूत्र ना ५४न। सूत्रथा तणी सेवन. 'परिसा पडिगया' धर्म सामजीन ते नपरिषही रे દિશા તરફથી આવેલહતી તે તરફ પાછી જતી રહી. ૧
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका सू० २ गौतमवर्णनम् ज्येष्ठः-सर्वतः प्रथमः 'अंतेवासी' अन्तेवासी-शिष्यः 'इंद भूईणामं अणगारे' इन्द्रभूतिः इन्द्रभूतिनामा अनगारः-अगारं-गृहं तत् अविद्यमानं यस्य सोऽनगारः-श्रमणः । स कीदृशः ? इत्याह-'गोयमगोत्तेणं' गोत्रेण गौतमः-गौतमगोत्रोत्पन्नः 'सत्तुस्सेहे' सप्तोत्सेधः-सप्तहस्तप्रमाणोच्चशरीरः 'समचउरंससंठाणसंठिए' समचतुरस्रसंस्थानसंस्थितःसमाः-तुल्या:- अन्यूनाधिकाः चतस्रोऽस्रयो-हस्त-पाद-पर्य धोरूपाश्चत्वारोऽपि विभागा यस्य तत् समचतुरस्रं-तुल्यारोह-परिणाहं, तच्च संस्थानम् आकार विशेष इति समचतुरत्र-संस्थानं,तेन संस्थितः युक्तः समचतुरस्रसंस्थानसंस्थितः । 'जाव' यावत् यावत्षदेनवज्रऋषभ-नाराचसंहननः, कनकपुलकनिकषपद्मगौरः, तथा-उग्रतपाः, दीप्ततपाः, तप्ततपाः महातपाः, उदारः, घोरः, घोरव्रतः, घोरगुणः, घोरतपस्वी, घोरब्रह्मचर्यवासीक उच्छ्रढशरीरः, संक्षिप्तविपुलतेजोले श्यः, चतुर्ज्ञानोपगतः, सर्वाक्षरसन्निपाती इत्येषां पदानां सङ्ग्रहो बोध्यः। तत्र चतुर्दशपूर्वी वज्रऋषभनाराचसंहननः वज्र-कीलिकाकारमस्थि, ऋषभः
"तेणं कालेणं तेणं समएणं समणस्स भगवओ महावीरस्स" इत्यादि ।
"तेणं कालेणं तेणं समएणं' उस काल में और उस समय में 'समणस्स भगवओ महावीरस्स,, श्रमण भगवान् महावीर के 'जेटे अंतेवासी" ज्येष्ठ-प्रधान-अन्तेवासी शिष्य कि "इंदभूई णामं अणगारे" कि जिनका नाम इन्द्रभूति अनगार था “गोयम गोत्तेणं" और जो गौतम गोत्रोत्यन्न थे "सत्तुस्सेहे" तथा जिनका उत्सेध ७ हाथ का था “समच उरंस संठाणसंठिए" संस्थान जिनका समचतुरस्र था अर्थात्-हाथ पैर, ऊपर और नीचे ये चार अस्त्रियां-विभाग शरीर के प्रमाणानुरूप थे न कमथे और न अधिक थे; यावत्पद के अनुसार-संहनन इनका वन्नऋषभनाराच था जिसके द्वारा शरीर पुद्गल दृढ किये जाते है उसका नाम संहनन हैं ये संहनन शास्त्रकारों ने ६ विभागों में विभक्त किये हैं इनमें यह प्रथम संहनन है इस संहनन वाले जीव की जो अस्थि होती है वह कोलिका के आकार की होती है और इसके ऊपर परिवेष्टनपट्टी के जैसी
तेणं कालेणं तेण समर्पण समणस्त भगवओ महावीरस्स-- त्या० सूत्र-॥२॥
टीकार्थ-तेण कालेण तेण समएण ते मा भने ते समयमा 'समणस्ल भगवओ महावीरस्स" श्रम भगवान महावीरन। 'जेढे अंतेवासी" or28-प्रधान-मातेवासाशिष्य 'इदभूई णाम अणगारे' भनु नाम छन्द्रसूति मगार हेतु "गोयमगोत्तेणं" भने रेमो गौतम गोत्रमा उत्पन्न थयेस उता "सत्तुस्सेहे तथा रेमनी से अया ७ हाय रेखो हता
'समचउरससंठाणसंठिए' संस्थान मनु सभयतुरस्त्र तु म ५९॥ ता नही તેમજ વધારે પણ ન હતાયાવત્પદ મુજબ- સંહનન-વજા ઋષભ નારાચ રૂ૫-હતું જેના વડે શરીર પુગલે સુદૃઢ કરવામાં આવે છે, તેનું નામ સંહનન છે. એ સંહનને શાસ્ત્રકારો એ ૬ વિભાગ માં વિભક્ત કરેલ છે. આમાં આ પ્રથમ સં હનન છે. આ સંહનનવાળા જીવની જે અસ્થિ હોય છે તે કીલિકાના આકાર જેવી હોય છે અને તેની ઉપર પરિષ્ટન
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे तदुपरि-परिवेष्टनपट्टाकृतिकोऽस्थिविशेषः, नाराचम्-उभयतो मर्कटबन्धः, तथा च उभयोरस्नोरुभयतो मर्कटबन्धनेन बद्धयोः पट्टाकृतिना तृतीयेनास्थ्ना परिवेष्टितयोरुपरि तदास्थित्रय पुनरपि दृढीकर्तुं तत्र निखातं कीलिकाकारं वज्रनामकमस्थियत्र भवति तद् वज्रऋषभनाराचम् । तत् संहननं-संहन्यन्ते दृढी क्रियन्ते शरीरपुद्गला येन तत् संहननम् अस्थिनिचयो यस्य स तथा । कनकपुलकनिकषपद्मगौरः-कनकस्य सुवर्णस्य पुलक:-खण्डम् तस्य निकषः-शाणनिघृष्टरेखा, 'पद्म' शब्दा त्पद्मकिञ्जल्कं गृह्यते, तेन पन पद्मकिञ्जल्कं च, तद्वत् गौरः, यद्वा-कनकस्य सुवर्णस्य पुलकः सारो वर्णातिशयस्तत्प्रधानो यो निकष:-शाणनिघृष्टसुवर्णरेखा, तस्य यत् पक्ष्म-बहुलत्त्वं तद्वद् गोरः-शाणनिघृष्टानेकसुवर्णरेखावच्चाकचिक्ययुक्तगौरशरीरः, उन्नतपाः-उग्रं-विशुद्धं प्रवृद्धपरिणामत्वात पारणादौ विचित्राभिग्रहत्वाच्च अप्रधृष्यमनशनादि द्वादशविधं तपो यस्य स तथा, तीव्रतपोधारीत्यर्थः दीप्ततपाः-दीप्तं-जाज्वल्यमानं तपो यस्य स तथा-वह्निरिव कर्मवनदाहएक और विशेष हडी होती है इस का नाम ऋषभ है उभयतो मकटबन्ध का नाम नाराच है तथाच दोनों हड्डियों के दोनों ओर से मर्कट बन्धन से बद्ध करके और पट्टाकृति के जैसी एक तृतीय हड्डो से परिवेष्टित करके पुनः इन तीनो हड्डियों को बहुत ही अधिकरूपसे मजबूत करने के लिये वे आपस में विधटित न हो जावें इस रूप से उन्हें दृढ बनाने के लिये जिस संहनन में कीलिका के आकार जैसी वज्र नामकी हड्डी हुकी रहती है उस संहनन का नाम वज्र ऋषभ नाराच संहनन है शाण के ऊपर-कसोटी पर कसे गये सुवर्ण की रेख एँ जैसी चाकचिक्य से युक्त होती है-चमकीली होती हैं और गौरवर्ण की प्रतीत हैं-ठीक इसी प्रकार का इन गौतम का शरीर भी था ये उग्रतपस्वी थे पारणादि के समय ये विचित्र प्रकार के अभिग्रह को धारण करते रहते थे क्यों कि चारित्र विशुद्धि के प्रति इनके परिणाम सदा जागृति संपन्न बने रहते थे किसीमें भी ऐसी शक्ति नहीं थी जो इन्हें अनशनादि के भेद से १२ प्रकार के तप से च्युत कर सके इस तरह से ये तीव्र तप की आराधना में अपने आपको विसर्जित किये हुए थे जिस प्रकार अग्नि वन को पट्टी ना २वी मे मील वधारानी मस्थिय छे. तेनु नाम अपन छे. उभयतो मर्कट વન્ય નું નામ નારાચ છે. તથાચ-બને અસ્થિઓને બન્ને તરફથી મર્કટ બંધનથી બદ્ધ કરીને અને પટ્ટાકૃતિ જેવી એક ત્રીજી અસ્થિ વડે પરિવેષ્ટિત કરીને ફરી આ ત્રણે અસ્થિઓ ને બહુજ સુદઢ કરવા માટે તેઓ એક બીજીથી વિઘટિત થઈ ન જાય–આ પ્રમાણે તેમને સુદઢ બનાવવા માટે જે સંવનનમાં કલિકાના આકાર જેવી વજા નામની અસ્થિ પરોવા. ઈને રહેલ છે તે સંહનનનું નામ વજા ઋષભનારાચ સંહનન છે. શાણ પર-કસોટી પરકસવામાં આવેલ સુવણની રેખાઓ જેમ ચમકતી હોય છે અને ગૌરવની પ્રતીત થાય છે. તેમ આ ગૌતમનું શરીર પણ હતું. એએ ઉગ્રતપસ્વી હતા પારણાદિના સમયે તેઓ વિચિત્ર પ્રકારના અભિગ્રહો ધારણ કરતા રહેતા હતા કેમકે ચરિત્ર વિશુદ્ધિના પ્રત્યે એમના પરિણામે સર્વદા જાગૃતિ સંપન્ન રહેતા હતા. કેઈમાં પણ એવી તાકાત નહોતી કે જેથી એમને અનશનાદિના ભેદથી ૧૨ પ્રકારના તપથી વિચલિત કરી શકે. આ પ્રમાણે તીવ્ર
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका सू० २ गौतमवर्णनम् कत्वेन, ज्वलत्तेजस्वीत्यर्थः, तप्ततपा:-येन तपसा ज्ञानावरणीयाद्यष्टकर्म भस्मी भवति तादृशं तपस्तप्तं येन स तथा, कर्म निर्जरणार्थ तपस्यावान । महातपा।-आशंसादोषरहितत्वात् प्रशस्ततपाः, उदार:-सकलजीवैः सह मैत्रीकरणात् प्रधानः, घोरः परीषहोयसर्गकषायशत्रुप्रणाशन विधौ भयानकः, धोरव्रतः-घोरं कातरैर्दुश्चरं व्रतं सम्यक्त्व शीलादिकं यस्य स तथा, घोरगुणः-घोरा:-अन्यैर्दुरनुचरा गुणा:-मूल गुणादयो यस्य स तथा । चोरतपस्वी घोरैस्तपोभिस्तपस्वी-कठिनतपोधारीत्यर्थः, घोरब्रह्मचर्यवासी घोरंदारुणं-कठिनम् अन्यैरल्प सत्त्वैर्दुष्करत्वादयद् ब्रह्मचर्य तत्र वस्तुं स्थातुं शीलवान् , उच्छदग्ध करने में कसर नहीं रखती हैं ठीक इसी प्रकार से इनका उग्रतप भी कर्मरूप कान्तार को सर्वथा क्षपित करने में समर्थ था यही बात दीसतप विशेषण से सूत्रकार ने प्रकट की है । तप्ततपाः" पद से यह समझाया गया हैं कि तपस्या की आराधना ये किसी लौकिक कामना के वशवर्ती होकर नहीं कर रहे थे किन्तु कर्मों की निर्जरा होने के निमित्त से ही करते थे "महातपाः " इन्हें इसलिये कहा गया है कि जैसी तपस्या ये करते थे-वैसी तपस्या अन्य साधारण तपस्विजनो से होनी अशक्य थी ये बड़े उदाराशयवाले थे क्यों कि सकल जीवों के साथ इनका व्यवहार मैत्री भावसे युक्त था घोर ये इसलिये प्रकट किये गये हैं कि परीषह और उपसर्ग के आजाने पर ये विचलित नवीं होते थे तथा कषीयादि आत्मा के विकारी भावों को ये अपने पास तक नहीं आने देते थे ये विकारीभाव उनके समीप तक आने में भय खाते थे धोर व्रतकातरों से दुश्चर इनके व्रत-सम्यक्त्व शीलादिवत थे घोरगुण-मूलगुणादिक जो इनके गुण थे वे अन्य जनों द्वारा दुरनुचर थे घोरतपस्वी ये इसलिये थे कि ये कठिन से कठिन तपों की आराતપની આરાધનામાં તેઓ તલ્લીન હતા. જેમ અગ્નિ વનને દગ્ધ કરવામાં કચાશ રાખતી નથી, તેમ એમનુઉગ્ર તપ પણ કર્મ રૂપ કાંતાર (વન) ને સર્વથા ક્ષપિત (વિનષ્ટ) કરવામાં समतु से पात 'दीप्ततप' विशेषथी सूत्रारे ५८ ४१ छ 'तप्ततपाः ५६थी આમ સમજાવવામાં આવ્યું છે કે તપસ્યાની આરાધના એઓ કોઈ લૌકિક કામના માટે ४२ता न होता ५२तु भीनी नि०२। भाटे ४ मेम। ४२त। उता. "महातपाः” भने એટલા માટે કહેવામાં આવેલ છે કે જે જાતની તપસ્યા એઓ કરતા હતા. તેવી તપસ્યા બીજા સાધારણ તપસ્વીઓ માટે એકદમ અશકય જ હતી. એઓ બહુજ ઉદાર આશય युत ता. भोसलवानी साथे सेमना व्यवहार मैत्री भावपूरहता. समान घार' એટલા માટે કહેવામાં આવેલ છે કે પરીષહ અને ઉપસર્ગથી એઓ વિચલિત થતા નહી તેમજ કષાય આદિ આત્માના વિકારી ભાવે ને એ બહુજ દૂર રાખતા હતા. આ સર્વ विरे। अमना पासे मातi सयभीत थता ता 'घोरवत' तथा दुश्व२ समना प्रतीसभ्यत्व तो ता. 'धारगुण'-भूखा २ मेमना गुडता ते भन्यो। વડે દુરનુચર હતા ઘેરતપસ્વી એઓ એટલા માટે હતા કે એ કઠણ માં કઠણ તપની આરાધનામાં તલ્લીન હતા એઓ ઘોર બ્રહ્મચર્યવાસી એટલા માટે હતા કે બીજા અલ્પસર્વ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे ढशरीरः-उच्छ्ढं-त्यक्तमिवत्यक्तं शरीरं तत्संस्कारपरिहाराद् येन स तथा । संक्षिप्तविषुलतेजोलेश्य:- संक्षिप्ता- शरीरान्तर्गतत्वेन संकुचिता, विपुला विस्तीर्णा अनेक योजन परि मितक्षेत्रगत वस्तु मम्मीकरणसमर्था, तेजोलेश्या - विशिष्टतपोजनितलब्धिविशेषसमुत्पन्न - तेजोज्वाला यस्य स तथा चतुर्दशपूर्वी - चतुर्दशपूर्वाण्यस्य सन्तीति चतुर्दशपूर्वी चतुर्दशपूर्वधारी स चावध्यादि विकल्पोऽपि मवेदित्याह - चतुर्ज्ञानोपगतः - मतिश्रुत्य - वधि - मनः पर्यवज्ञानसम्पन्नः चतुर्दशपूर्वि चतुर्ज्ञानोपगतेति विशेषणद्वय विशिष्टोऽपि कश्चिन्न समस्तश्रुतगतविपयव्यापि ज्ञानवान् भवति चातुर्दश पूर्वधराणां षड्गुणहानिवृद्धिलक्षण षट्स्थानपतितत्वेन यमाणत्वात्, अतस्तन्निरासार्थमाह-सर्वाक्षरसन्निपाती सर्वे च ते अक्षरसन्निपाता अक्षर संयोग, यद्वा-सर्वेषामक्षराणां सन्निपाताः - संयोगाः सर्वाक्षरसन्निपाताः ते ज्ञेयत्वेन सन्त्यस्येति सर्वाक्षरसन्निपाती सर्वाक्षरार्थज्ञानसम्पन्नः, एतादृश इन्द्रभूतिः, 'तिखुत्तो' श्रीमहावीर स्वामिनं त्रिकृत्वः - वारत्रयम्, 'आयाहिणं पयाहिणं करेइ' आदक्षिणं प्रदक्षिणं करोति 'वंद णमंस' वन्दते स्तौति, नमस्यति - नमस्करोति, वंदित्ता णमंसित्ता' वन्दित्वा नमस्त्विा च ' एवं वयासी' एवम् अनुपदं वक्ष्यमाणं वचनम् अवादीत् उक्तवान् ॥०२|| धना में अपने आप को लगाये हुए थे घोर ब्रह्मचर्यवासी ये इसकारण थे कि ये अन्य अल्प सत्त्व वाले जीवों द्वारा जिसका पालन करना असंभव है उस कठिनातिकठिन ब्रह्मचर्य व्रत की नव कोटि से आराधना करते थे इन्होने अपने शरीर का संस्कार आदि करना बिलकुल छोड़ रक्खा था इसलिये ये उच्छूढ शरीर थे इन्हें जो तेजोलेश्या प्राप्त थी उसमें ऐसी शक्ति थी कि वह अनेक योजनों तक की वस्तु को भस्मसात् कर सकती थी पर वह उन्हों ने अपने भीतर ही संकुचित करके दबा रखी थी उसे कभी भी कार्यान्वित नहीं किया था यह तेजो विशिष्ट तपस्या से जनित लब्धिविशेष से उत्पन्न होती है ये चतुर्दशपूर्वो के पाठी थे साथ में मतिज्ञान श्रुतज्ञान अवधिज्ञान और मनः पर्यय ज्ञान के धारी थे और सर्वाक्षरार्थज्ञान संपन्न थे ऐसे इन इन्द्रभूति गणधर ने भगवान् महावीर का तीन बार आदक्षिण प्रदक्षिण किया बन्दना की, नमस्कार किया, वन्दना नमस्कार करके फिर उन्होंने प्रभु से ऐसा पूछा ||२||
१६
યુક્ત જીવા વડે જેમનુ પાલન અશક્ય જેમહતું. તે કઠિનાતિકઠિન બ્રહ્મચર્ય વ્રતની એ નવર્કાટિથી આરાધના કરતા હતા. એમણે પેાતાના શરીરના સંસ્કારો વગેરે કરવા ત્યજી દીધા હતા. એથી તેએ ઉદ્ભૂત શરીર હતા એમને જે તેજોલેશ્યા પ્રાપ્ત હતી તેમાં એવી શક્તિ હતી કે તે ઘણા યાને દૂરની વસ્તુને પણ ભસ્મ કરી શકે તેમ હતી. પણ તે તે લેશ્યાને તેમણે પેાતાના શરીરની અંદર જ સંકુચિત કરીને દબાવી રાખી હતી. તે લેફ્સાને તેમણે કાઈ પણ દિવસે કાર્યાન્વિત કરી ન હતી, આ તેજો વિશિષ્ટ તપસ્યાથી જનિત લબ્ધિ વિશેષથી ઉત્પન્ન ાય છે. એ એ ચતુર્દશ પૂના પાડી હતા. અને એની સાથે મતિજ્ઞાન, શ્રુત અવધિજ્ઞાન અને મનઃ પયજ્ઞાનના ધારી હતા અને સર્જાક્ષરા જ્ઞાન સપન્ન હતા. એવા
આ ઇન્દ્રભૂતિ ગણધરે ભગવાન મહાવીરની ત્રણ વાર આદક્ષિણ પ્રદક્ષિણા કરી વન્દના કરી નમસ્કાર કર્યો વંદના નમસ્કાર કરીને પછી તેમણે પ્રભુને આ પ્રમાણે નિવેદન કર્યું . રાજૂરા
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टोका सू. ३ जम्बूद्वीपविषयकप्रश्नोत्तरः
किमुक्तवानिति प्रदर्शयितुमाह
मूलम्-कहिणं भंते ! जम्बुद्दीवेदीवे ? के महालएणं भंते ! जंबुहोवे दीवे ? २ किं संठिएणं भंते ! जंबुद्दीवे दीवे ३ किमायारभावपडोयरेणं भंते ! जंबुद्दीवे दीवे ४ पण्णत्ते ? गोयमा ! अयण्णं जंबुदीवे दीवे सव्वदीवसमुदाणं सव्वभंतराए ? सव्वखुड्डाए व? तेल्ला पूयसंगणसंठिए वट्टे रहचकवालसंठाणसंठिए वट्टे पुक्खरकणिया संगणसंठिए वट्ट पडिपुण्णचंदसंठाणसंठिए वट्टे ३ एगं जोयणसयसहस्सं आयामविक्खंभेणं तिण्णि जोयणसयसहस्साई सोलस सहस्साई दोण्णि य सत्तावीसे जोयणसए तिण्णिय कोसे अट्ठावीसं च धणुसयं तेरस अंगुलाई अद्धंगुलं च किंचि विसेसाहियं परिक्खेवेणं पपणत्ते ॥सू०३॥ __छाया--क्व खलु भदन्त ! जम्बूद्वीपो द्वीपः १, किं महालयः १ खलु भदन्त ! जम्बू द्वीपो द्वीपः २, किं संस्थितः ? खलु भदन्त ! जम्बूद्वीपो द्वीपः ३, किमाकारभावप्रत्यवः तारः ? खलु भदन्त ! जम्बूद्वोपो द्वीपः ४, प्रज्ञप्तः ? गौतम ! अयं खलु जम्बूद्वीपो द्वीप सर्वद्वीपसमुद्राणां सर्वाभ्यन्तरकः सर्वक्षुल्लकः वृत्तः तैलापूपसंस्थानसंस्थितः वृत्तः रथ चक्रवालसंस्थानसंस्थितः वृत्तः, पुष्करकर्णिका संस्थानसंस्थिनः वृत्तः परिपूर्णचन्द्रसंस्थान संस्थितः वृत्तः ३, एकं योजनशतस्राणि द्वेच सप्तविशे योजनशते त्रयः कोशाः अष्टाविंश च धनुः शतं त्रयोदश अगुलानि अर्धाङ्गुलं च किञ्चिद्विशेषाधिक परिक्षेपेण प्रज्ञप्तः॥सू०३॥
टीका---'कहि णं भंते !' इत्यादि । इन्द्रभूतिः श्रीमहावीरं प्रति पृच्छति- हे भदन्त ! हे सुख कल्याणकारक ! भदन्त ! शब्दस्य विस्तरतो व्याख्याऽऽवश्यक
"कहि णं भंते ! जंबुद्दीवे दीवे ? इत्यादि।
टीकार्थ- हे भदन्त ! हे सुख कल्याण कारक ! “कहि णं भंते ! जंबुद्दीवे दीवे ?,, किस स्थान परजम्बूद्वीप नाम का द्वीप कहा गया है ? यहां 'ण" शब्द खलु शब्द के अर्थ में प्रयुक्त हुआ है और यह इस वाक्य का अलंकृत करने के लिये आया है, इसी प्रकार से अन्य प्रश्न वाक्यो को
कहिर्ण भंते ! जबुद्दीवे दीवे ! इत्यादि सूत्र-३॥ अथ-3 महन्त ! ३ सुमस्या ४१२४ ! 'कहि णं भंते जम्बुद्दीवे दीवे' કયા સ્થાન પર જબૂદીપ નામક દ્વીપ કહેવામાં આવેલ છે ? અહીં “' શબ્દ
શબ્દના અર્થમાં પ્રયુક્ત થયેલ છે અને આ શબ્દ આ વાકયને અલંકૃત કરવા માટે પ્રયુક્ત કરવામાં આવેલ છે. આ પ્રમાણે બીજા પ્રશ્ન વાક માટે
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे सूत्रस्य मत्कृतायां मुनितोषिणीटीकायां विलोकनीया । क कस्मिन् स्थाने 'जंबद्दीवे दीवे' १ जम्बू द्वीपः-जम्बूद्वीपनामको द्वीपः प्रज्ञप्तः १ इत्यग्रेऽपि खलु शब्दो वाक्यालङ्कारे । अनेन जम्बूद्वीपस्य स्थानं पृष्टवान् १, 'के महलएणं भंते ! जंबूद्दीवे दीवे २' तथा-हे भदन्त जम्बूद्वीपो द्वीपः किं महालयः किं प्रमाणो महान् आलयः आश्रयो व्याप्यक्षेत्ररूपो यस्य स तथा कियत्प्रमाणकमहत्त्वविशिष्टाऽऽश्रयसम्पन्नः अनेन जम्बूद्वीपस्य प्रमाणं पृष्टवान् ।२। 'कि संठिए णं भंते ! जंबूद्दीवे दीवे ३' हे भदन्त ! जम्बूद्वीपो द्वीपः किं संस्थितः ? किं कीदृशं संस्थानम्-आकारो यस्य स किं संस्थानोऽस्ति ? एतेन जम्बूद्वीपस्य संस्थानं पृष्टवान् ।३। 'किमायारभाव पडोयारेणं भंते ! जंबुद्दीवे दीवे ४' तथा-हे भदन्त ! जम्बूद्वीपो द्वीपः किमाकारभावप्रत्यवतार:-कः कीदृशः आकारभावप्रत्यवतारः-तत्राऽऽकारः स्वरूपं भावाः पृथिवीवर्षवर्षधर प्रभृतयस्तदन्तर्गताः पदार्थाः, तेषां प्रत्यवतार:-अवतरणं प्रकटीभावः इति यावत् यस्मिन् स तथा 'पण्णत्ते' प्रज्ञप्तः-कथितः । अनेन जम्बूद्वीपरय स्वरूपं तदन्तर्वति पदार्थाश्च पृष्टवान् ।४। इत्येवं प्रश्नचतुष्टये कृते तदुत्तर श्रवणपरायणतामुत्पादयितुं तस्य जगप्रसिद्ध गोत्रनामोच्चारण पूर्वकामन्त्रणेन क्रमेण भगवानुत्तरयति-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! गौतमगोत्रोत्पन्न ! इन्द्रभूते ! 'अयण्णं जंबुद्दीवे दीवे' अयम् भी ऐसा ही जानना चाहिये, 'भदन्त" शब्द की विस्तृत व्याख्या आवश्यक सूत्र की मुनि तौषिणी टीका में की जा चुकी है, अतः वहां से इसे देख लेना चाहिये,"के महालए णं भंते ! जंबुद्दीवे दीवे ?,, तथा हे भदन्त ! जंबु द्वीप, नाम का द्वोप कितना विशाल कहा गया है ?,, 'किं संठिए णं जंबुद्दीवे दीवे ?' तथा-हे भदन्त ! इस जम्बूद्वीप का संस्थान कैसा कहा गया है ? "किमायार भावपडोयारे णं भंते ! जंबुद्दीवे दीवे ४,, ? तथा इस जम्बूद्वीप का आकार-स्वरूप कैसा कहा गया है ? और इसमें कौन से पदार्थ कहे गये हैं ? इसप्रकार से ये चार प्रश्न गौतम ने प्रभु से यहां पछे हैं इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-"गोयमा! हे गौतम गोत्रोत्पन्न ? इन्द्रभूते !" 'अयणं जंबूद्दीवे दीवे सब्बद्दीवसमुदाणं सव्वम्भंतराए,, यह जो प्रत्यक्ष से दृश्यमान द्वीप है कि जहां पर हम सब रहते है इसी का नाम जम्बूद्वीप है यह जम्बूद्वीप नाम का द्वीप समस्तद्वीप પણ એવી રીતે જ સમજવું જોઈએ. ભદત શબ્દની વિસ્તૃત વ્યાખ્યા આવશ્યક सूत्रनी भुनिताषी टीमा ४२वामा मावस छे. तेथी ते त्यांथी समझ सेवा के महालए ण भते जंबुद्दीवे दीवे ?" तय है महन्त ! सामूदा५ नामे द्वीप से विशाण
भां मावस छ ? "कि संठिए णं जंबुद्दीवे २१ तेभ 3 महन्त ! मामूदापर्नु सस्थान उ वामां मावस छ ? "किमायारभावपडोयारे णं भंते ! जंबुद्दीवे ફ્રી ૪૭ તેમજ આ જંબુદ્વીપને આકાર-સ્વરૂપ-કે છે ? અને એમાં કઈ કઈ જાતના પદાર્થો છે ? આરીતે આ ચાર પ્રશ્નો ગૌતમે પ્રભુને અહીં પૂછયા છે. એનાં
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टोका सू. ३ जम्बूद्वीपविषयकप्रश्नोत्तरः प्रत्यक्षतो दृश्यमानः अस्मदादीनां निवासभूतः, जम्बूद्वीपो द्वीपः जम्बूद्वीप नामको द्वीपः 'सव्वद्दीवसमुदाणं सव्वन्भंतराए' १, सर्वद्वीपसमुद्राणाम्-सर्वेषां द्वीपानां-धातकीखण्डप्रभृतीनां तथासर्वेषां समुद्राणां लवणोदादीनां च सर्वाभ्यन्तरकः सर्वात्मना अभ्यन्तरः सर्वाभ्यन्तरः स एव सर्वाभ्यन्तरकः सर्वतिर्यग्लोकमध्यवत्तीत्यर्थः । इति प्रथमप्रश्नस्योत्तरम् १। 'सव्वखुडाए वढे २ तथा सर्वेक्षुल्लकः सर्वेभ्यो द्वीपेभ्यः समुद्रेभ्यश्च क्षुल्लकः वृत्तः गोलाकारः । इति द्वितीयप्रश्नस्योत्तरम् २। तथा वृत्तः वर्तुलः, स च छिद्रसहित वृत्तोऽपि स्यादित्यत आह-'तेल्लापूयसंठाणसंठिए वट्टे' इति ३, तैलापूपसंस्थानसंस्थितः तैलापूपः तैलेन पकोऽपूपस्तैलापूपः तैलपकाप्योहि प्रायः परिपूर्णवृत्तो भघति न तु घृतपकोऽपूपस्तथेवि तैलविशेषणम् । तद्वत् यत् संस्थानम्-आकारः और समुद्रों के बोच में रहा हुआ सब से पहिला द्वीप है इस प्रकार के कथन से प्रभुने प्रथम प्रश्न का उत्तर दिया है तात्पर्य इसका यही है कि धातकी खण्ड आदिक जितने भी और असंख्यात द्वीप है, तथा-लवण समुद्रादिक नितने असंख्यात समुद्र हैं उन सब के बीच में यह जम्बूद्वीप नाम का द्वीप हैं । इस तरह यह जम्बूद्रोप नामका द्वीप समस्त तिर्यग्लोक के मध्य में रहा हुआ है । इसका विस्तार धातकी खण्ड आदिकों एवं लवण समुद्र आदिकों की अपेक्षा कम है जितने भी इसके सिवाय द्वीप और समुद्र है वे सब वलय के आकार जैसे गोल हैं-अतः इसको गोलाई सब द्वीप और समुद्रों से कम है ऐसा यह द्वितीय प्रश्न का उतर दिया गया है. इसीलिये "सव्व खुड्डाए वट्टे" ऐसा सूत्रकार ने कहा है “ तेल्लापूयसं ठाण संठिए वट्टे' रह चक्कवाल संठाण संठिए वट्टे,, इसका आकार जैसा तैल में तले हुए पुये का होता है वैसा है घृत में तले गये पुये का आकर पूर्णरूप से गोल नहीं हो पाता है इसलिए यहां तैल में तले पुये के साथ में उत्तरमा प्रमुड छ-"गोयमा !” है गौतम गोत्रात्पन्न छन्द्रभूति ! “अयण जंबुद्दीवे दीवे सव्वद्दीवसमुदाणं सव्वभंतराए" मा २ अमारी सामे प्रत्यक्ष दृश्यमान દ્વીપ છે. ત્યાં અમે બધાં રહીએ છીએ, તેનું નામ જ જબૂદ્વીપ છે. આ જંબુદ્વીપ નામક દ્વીપ બધા દીપે તેમજ સમુદ્રોની વચ્ચે અવસ્થિત સૌથી પહેલે દ્વીપ છે. આ રીતે પ્રભુએ પ્રશ્નનો જવાબ આપે છે તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે કે ધાતકી ખંડ વગેરે જેટલા બીજા અસંખ્યાત દ્વીપ છે તથા લવણ સમુદ્ર દિક જેટલા અસંખ્યાત સમુદ્રો છે, તે સર્વની મધ્યે આ જ બૂઢીપ નામક દ્વીપ આવેલ છે. આ પ્રમાણે આ જંબુદ્વીપ નામનો દ્વીપ સમસ્ત તિર્યંગ્લેકના મધ્યમાં આવેલ છે. આ વિસ્તાર ધાતકીખંડ વગેરે તેમજ લવણ સમુદ્ર વગેરેની અપેક્ષા સ્વપ છે. એના સિવાય બીજા જેટલા દ્વીપ છે તેમજ સમુદ્રો છે તેઓ સર્વે વલયના આકાર જેવા ગોળ આકૃતિવાળા છે. આ દ્વીપ પણ ગાળ છે એથી એની ગોળ આકૃતિ સર્વ દ્વીપે અને સમુદ્રો કરતાં સ્વલ્પ છે. આમ બીજા પ્રશ્નનો જવાબ भावामी माव्य। छ. मेथी । “सव्व खुड्डाए वट्टे' . प्रभारे यु छे. "तेल्लापूय संठाणसंठिए बट्टे रहचकवालिसंठाणसंठिए वढे, पुखरकण्णिया संठाणसंठिप बट्टे 'माने। २२ तेलमा तणे अपू५ छ. धीमा तसा अ५५ नो मार સંપૂર્ણ પણે ગોળ થતું નથી એથી અહીં તેલ માં તળેલા અપૂપની સાથે તેના ગોળ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
तेन संस्थितः एतत्तुल्यो वृत्तः । 'रहचक्कबाल संठाण संठिए वट्टे' पुनः कीदृशो वृत्तः १ रथचक्रवालसंस्थानसंस्थितः रथशब्दोऽत्र रथाङ्ग (चक्र) पर:, तेन रथस्य- रथाङ्ग (चक्र) स्य यत् चक्रवालं मण्डलं तद्वत् यत् संस्थानं तेन संस्थितः वृत्त:1:- वर्तुलः, तथा ' पुक्खर कण्णिया संठाणसंठिए वट्टे' पुष्करकर्णिका संस्थानसंस्थितः पुष्करं कमलं तस्य या कर्णिका - वीजकोशी तद्वत् यत् संस्थानं तेन संस्थितः - कमलमध्यभागाकारसंस्थितः Carea वृत्त:, तथा 'डिपुण्णचंद संठाणसंठिए वट्टे ३' परिपूर्णचन्द्रसंस्थानसंस्थितःपरिपूर्णः षोडशकलासम्पन्नो यश्चन्द्रः तद्वत् यत् संस्थानं तेन संस्थितः अखण्डचन्द्रमण्डलाकारसंस्थानसंस्थितः एवं वृत्तः । वृत्तत्व प्रदर्शनेनानोपमापदकथनं नानादेशीय विनेयानां बुद्धिवैशद्यार्थम् । इति संस्थानविषयक तृतीयप्रश्नस्योत्तरम् ३ |
अथ सामान्यतः प्रागुक्तमेव प्रमाणं विशेषतो दर्शयितुमाह - ' एगं इत्यादि । 'ए जोयण सय सहस्से आयामविक्खंभेणं' एकं योजनशतसहस्रमायाम-विष्कम्भेण - आयामो दैर्ध्य - विष्कम्भः- विस्तारश्चेत्यनयोः समाहारद्वन्द्व आयाम - विष्कम्भ तेन एकं योजन शतसहस्रं योजनलक्षम् - एकलक्षसंख्यकयोजनप्रमाण दैर्घ्यविस्तारयुक्तो जम्बूद्वीप इति । इसके गोल आकार को उपमित किया गया है क्योंकि तैल में तले हुए पुये का आकार गोलाई परिपूर्ण होता है अथवा रथ के पहिये का चक्र वाल जैसा गोल होता है उसी तरह की गोलाई इसकी है यहां रथ से रथ का चक्रग्रहीत हुआ है । अथवा पुष्कर- कमल कर्णिका जैसी पूर्णरूप गोल होती है वैसी गोलाई इसकी है अथवा “पडिपुण्ण चंद संठाणसंठिए" अपनी १६ कलाओं से परिपूर्ण चंद्रमा को जैसी गोलाई होती है वैसी हो गोलाई इस जम्बूद्वीप नाम के द्वीप की है इस तरह गोलाई के दिखाने में जो ये नाना उपमान पदों का कथन किया है वह नानादेशीय बिनेय जानों कीं बुद्धि को विशदता के निमित्त कियागया है इस कथन से तृतीय प्रश्न का उत्तर सूत्रकार ने दिया है "एगं जोयण सयसहस्से आयामविक्खभेणं तिण्णि जोयणसय सहस्साईं सोलससहस्साईं दोण्णि य सत्तावीसे जोयणसए तिण्णि य कोसे अट्ठावीसं च धणुस
આકાર ને ઉપમિત કરવામાં આવેલ છે કેમ કે તેલમાં તળેલા અપૂપ ને આકાર ગાલાકૃતિમાં પરિપૂર્ણ હોય છે. અથવા રથના પૈડાના ચક્રવાલ જે પ્રમાણે ગેાળ હોય છે તેમજ તે પણુ ગાળ છે, અહીં' રથથી રથનું ચક્ર ગ્રહીત થયેલ છે. અથવા પુષ્કર-કમળ-ની કણિકા प्रेम पूर्ण ३५थी गोज होय तेवा गोलाकृति सेनी छे अथवा “पडिपुण्ण बंदठाण સં”િ પેાતાની ૧૬ કળાઓથી પરિપૂર્ણ ચંદ્રમા ની જેવી ગાલ આકૃતિ હોય છે તેવી જ ગાલાકૃતિ આ જ ખૂદ્વીપ નામના દ્વીપની છે. આ પ્રમાણે અહી' ગાલાકૃતિ થી સંબદ્ધ અનેક ઉપમા પદનું કથન કરવામાં આવ્યુ છે તે નાનાદેશીય વિનય (શિષ્ય) જનેાની બુદ્ધિની વિશતા માટે કરવામાં આવેલ છે. આ કથન થી ત્રીજા પ્રશ્નના જવાબ સૂત્રકારે આપ્યા छे. "परां जोयणसयसहस्सं आयामविक्खंभेणं तिष्णि जोयण सय सहस्साइं सोलस सहस्लाई दोणि य सत्तावीसे जोयणसए तिष्णि कोसे अट्ठावीस च धणुस तेरसं अंगुलाई
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१
प्रकाशिका टोका सू. ३ जम्बूद्वीपविषयकप्रश्नोत्तरः ननु जम्बूद्वीपस्य पूर्वतः पश्चिमं यावत् योजनलक्षं प्रमाणमभिहितं, तत्र पूर्व पश्चिमदिग्वति जगती मूलयोः प्रत्येकं विष्कम्भो द्वादशयोजनप्रमाणः, ततश्च पूर्वोक्त लक्षप्रमाणे पूर्वपश्चिमदिगूवर्ति जगत्यो दश द्वादश योजनात्मकं मूलविष्कम्भप्रमाणं संयोजितं तच्चतुर्विशत्यधिकैकलक्षयोजनं जम्बूद्वीपप्रमाणं वक्तव्यम् , एवं च पूर्वोक्तं मानं विरुध्यते इतिचेदाह-जम्बूद्वीपस्य यत् प्रमाणममिहितं तज्जगती मूलविष्कम्भप्रमाणापेक्षयैव । एवं लवणसमुद्रस्यापि यल्लक्षद्वयं प्रमाणमभिहितं तद् लवणसमुद्र जगती मूलविष्कम्भमादायैव । एवमन्यान्य द्वीप समुद्रविषयेऽपि विज्ञेयम् । यदि द्वीपसमुद्रमानाज्जगतीमानं पृथगू भण्येत, तदा मनुष्यक्षेत्रप्रमाणं यत् पञ्च. चत्वारिंशल्लक्षयोजनप्रमाणमभिहितं तद् विरुध्येत । अतो जगतीविष्कम्भप्रमाणमादातेरस अंगुलाइ अद्धंगुलं च किंचि विसेसाहियं परिक्खेवेणं पण्णत्ते" इसकी लम्बाई चौड़ाई एक लाख योजन की है
शंका-जम्बूद्वीप का जो पूर्व पश्चिम तक एक लाख योजन का प्रमाण कहा गया है वहां पूर्व पश्चिम दिग्वर्ती जगती और मूल का प्रत्येक का विष्कम्भ प्रमाण १२-१२ योजन का है अतः एक लाख योजन में २४ योजनात्मक इस प्रमाण को मिलाने से एक लाख २४ योजन का प्रमाण इसका कहना चाहिये था सों केवल इसकी लम्बाई का यह १ एक लाख योजन का प्रमाण विरूद्ध पड़ता है ।
उत्तर-यहां जो जम्बूद्वीप का प्रमाण कहा है वह जगती और मूल के विष्कम्भ प्रमाण को अपेक्षा से ही कहा है, इसी तरह लवण समुद्र का जो दो लाख योजन का प्रमाण कहा गया है वह लवण समुद्र की जगती और मूल विष्कम्भप्रमाण को लेकर ही कहा गया जानना चाहिये इसी तरह का कथन अन्य द्वीप और समुद्रों के सम्बन्ध में भी समझना चाहिये यदि द्वीप समुद्रों के प्रमाण पृथक् कहा जाता तो मनुष्यक्षेत्र का जो प्रमाण ४५ लाख योजन का कहा गया हैं उसमें विरोध आता है' अतः जगतो विष्कंभ प्रमाण अद्धंगुलं च किंचि विसेसाहियं परिङ्गखेवेणं पण्णत्ते' मानी , यो मे योन જેટલી છે.
શંકા–જબૂદ્વીપનું પ્રમાણ પૂર્વ પશ્ચિમ સુધીનું એક લાખ જન જેટલું કહેવામાં આવેલ છે ત્યાં પૂર્વ પશ્ચિમ દિગ્વતી જગતી અને મૂલનું પ્રત્યેકનું વિષ્ણુભ પ્રમાણ ૧૨ ૧૨
જન જેટલું છે એવા એક લાખ જનમાં ૨૪ જનાત્મક આ પ્રમાણને એકત્ર કરવાથી એક લાખ ૨૪ યેાજન નું પ્રમાણ આનું છે તેમ કહેવું જોઈએ પરંતુ અહીં તો ફકત આની લંબાઈ પહોળાઈનું એક લાખ જન પ્રમાણ નિરૂપિત કરવામાં આવેલ છે તે ઉપરોકત રીતે એક લાખ જનનું કથન વિરૂદ્ધ પડે છે. ઉત્તર-અહીંજંબૂ દ્વીપનું પ્રમાણુ કહેવામાં આવેલ છે તે જગતી અને મૂલના વિષ્કભ પ્રમાણની અપેક્ષાથી જ કહેવા માં આવેલ છે. આ પ્રમાણ લવણ સમુદ્રનું જે બે લાખ જન જેટલું કહેવામાં આવેલ છે તે લવણ સમુદ્રની અંગતી અને મૂલવિઝંભ પ્રમાણના આધારે જે કહેવામાં આવેલ છે. જે આ પ્રમાણે બીજા દ્વીપ અને સમુદ્રોના વિશે પણ જાણી લેવું જોઈએ. જે દ્વીપ સમુદ્રના પ્રમાણુ થી જગતીનું પ્રમાણુ અલગ કહેવામાં આવે તે મનુષ્યક્ષેત્રનું જે પ્રમાણ ૪૫ લાખ જન જેટલું કહેવામાં આવેલ છે, તેમાં વિરોધ લાગે છે. એથી જગતીના વિકૅભ પ્રમાણ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे यैव द्वीपसमुद्राणां प्रमाणं विवक्षितमितिविज्ञेयमिति । तथा 'तिणिजोयण सयसहस्साई' त्रीणि योजनशतसहस्राणि त्रीणि लक्षाणि 'सोलससहस्साई' षोडश सहस्राणि योजनानि 'दोन्निय सत्तावीसे जोयणसए' द्वे यो ननशते सप्तविंशे सप्तविंशत्यधिके 'तिष्णियकोसे' त्रयः-त्रिसरल्यकाः क्रोशाः, 'अट्ठावीसं च धणुसयं' अष्टाविशम्-अष्टाविशत्यधिकं धनुः शतं 'तेरस अंगुलाई त्रयोदशाङ्गलानि 'अद्धंगुलं च किंचिविसेसाहिय परिक्खेवेणं पण्णत्ते' अधांमुलं च किञ्चिद्विशेषाधिकमित्येतावान् परिक्षेपेण परिधिना जम्बूद्वीपो द्वीपः प्रज्ञप्तः ॥सू०३॥
अथाऽऽकारभावप्रत्यवतारविषयकप्रश्नस्योत्तरमाह-----
मूलम्-से ण एगाए वईरामईए जगईए सव्वओ समंता संपरिक्खित्ते । सा णं जगई अट्ठ जोयणाई उर्दू उच्चत्तेणं, मूले वारस जोयणाई विक्खंभेणं, मज्झे अट्ठ जोयणाई विक्खंभेणं, उवरि चत्तारिजोयणाई विक्खंभेणं, मूले वित्थिन्ना मज्झे संखिता उवरि तणुया गोपुच्छसंठाणसंठिया सव्ववइरामई अच्छा सहा लण्हा घट्टा मट्ठा णीरया निम्मला णिप्पंका णिक्कंकटच्छाया सप्पभा समरीइया सउज्जोया पासाइया दरिसणिज्जा अभिरुवा पडिरूवा । सा णं जगई एगेणं महंतगवक्खकडएणं सवओ समंता संपरिक्खित्ता । से णं गवक्खकडए अद्धजोयणं उर्दू उच्चत्तेणं पंच धणुसयाई विक्खंभेणं सबरयणामए अच्छे जाव पडिरूवे। तोसेणं जगईए उप्पिं बहुमज्झदेसभाए एत्थणं महई एगा पउमवरवेइया पण्णता, अद्धजोयणं उड्ढे उच्चत्तेणं पंच धणुसयाई विक्खंभेणं जगई समिया परिक्खेवेणं सव्व. स्यणामई अच्छा जाव पडिरूवा । तीसेणं पउमवरवेइआए अयमे को लेकर ही द्वीप समुद्रों का प्रमाण कहा हैं ऐसा जानना चाहिये इस जम्बू द्वीप की परिधि का प्रमाण ३ लाख १६ हजार दो सौ २७ योजन एवं ३ कोश २८ धनुष १३॥ अंगुल से कुछ अधिक हैं ॥३॥ ને લઈને જ દ્વીપ સમુદ્રોનું પ્રમાણું કહેવામાં આવેલ છે, આમ સમજવું જોઈએ. આ જબૂદ્વીપની પરિધીનું પ્રમાણ ૩૩ લાખ ૧૬ હજાર બસે ૩૭ (૩૩૧૬૨૩૭) જન અને ૩ કેશ ૨૮ ધનુષ ૧૩ા અંગુલ કરતાં કંઈક વધારે છે. ગ્રા
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू. ४ जम्बूद्वीपप्राकारभूतजगत्याः वर्णनम्
२३ यारूवे वण्णावासे पण्णत्ते, तं जहा वइरामया णेमा एवं जहा जीवाभिगमे जाव अठ्ठा जाव धुवा णियया सासया जाव णिचा ॥सू०४॥
छाया-स खलु एकया वज्रमय्या जगन्या सर्वतः समन्तात् सपरिक्षिप्तः । सा खलु जगतो अष्टयोजनानि उर्ध्वमुच्चत्वेन, मूले द्वादश योजनानि विष्कम्मेण, मध्ये अष्टयोज. नानि विष्कम्मेण, उपरि चत्वारि योजनानि विष्कम्मेण, मूले विस्तीर्णा मध्ये संक्षिप्ता उपरि तनुका गोपुच्छसस्थानसंस्थिता सर्ववज्रमयी अच्छा प्रलक्ष्णा घृष्टा मृष्टा नीरजाः निर्मला निष्पङ्का निष्कङ्कटच्छाया सप्रभा समरीचिका सोयोता प्रासादीया दर्शनीया अभिरूपा प्रतिरूपा, सा खलु जगती एकेन महागवाक्षकटकेन सर्वतः समन्तात् संपरिक्षिप्ता स खलु गवाक्षकटकः अर्द्धयोजनम् ऊर्ध्वम् उच्चत्वेन पञ्चधनुः शतानि विष्कम्मेण, सर्वरत्नमयः अच्छः यावत् प्रतिरूपः, तस्याः खलु जगत्या उपरि वहुमध्यदेशभागे अत्र खलु महती एका पद्मवरवेदिका प्रज्ञप्ता, अद्धयोजनम् ऊर्ध्वम् उच्चत्वेन, पञ्चधनुः शतानि विष्कम्मेण जगतीसमिता परिक्षेपेण सर्वरत्नमयी अच्छा यावत् प्रतिरूपाः । तस्याः खलु पद्मवरवेदिकायाअयमेतद्र्पो वर्णावासः प्रज्ञप्तः तद्यथा-वज्रमया नेमाः एवं यथा जोवाभिगमे यावत् अर्थः ध्रुवा नियता शाश्वती यावत् नित्या ॥ सूत्र० ४ ॥
टीका—“से णं एगाए" इत्यादि-से णं एगाए बइरामईए जगईए' सः-अनन्तरोक्तो जम्बूद्वीप नामा द्वीपः खलु वक्यालङ्कारे, एकया एकसंख्यया वज्रमय्या वज्ररत्नमय्या जगत्या- जम्बूद्वीपप्राकाररूपया द्वीपसमुद्रसीमाकारिण्या, 'सव्वओ समंता संप. रिक्खित्ते' सर्वतः सर्वदिक्षु समन्तात्-सर्वदिक्षु संपरिक्षिप्तः-सम्यक् परिवेष्टितः । 'सा णं जगई अट्ठ जोयणाई उड्ढे उच्चत्तेण' सा च जगती अष्टयोजनानि ऊध्वम् उपरि उच्चत्वेन-उच्छयेण प्रज्ञप्तेत्यग्रेण सम्बन्धः एवमग्रेऽपि । 'मूले बारस जोयणाई विक्खंभेणं' मुले-मुलभागे विष्कम्भेण--विस्तारेण द्वादश योजनानि मज्झे अट्ठजोयणाई विक्खं
" से णं एगाए वईरामईए जगईए " इत्यादि ।
टीकार्थ-- यह जम्बूद्वीप नाम का द्वीप एक वज्रमयी जगती से-द्वीप समुद्र की सीमाकारी कीट से- “सव्वओ समंता" चारों ओर से अच्छी तरह से घिरा हुआ है ''सा णं जगई अट्ठ जोयणाइ उड्हें उच्चत्तेणं मूले बारस जोयणाई विक्खंभेणं, मज्झे अट्ठ जोयणाइ विक्खंमेणं" यह प्राकार रूप जगती आठ योजन की ऊँची है मूल में बारह योजन की विष्कम्भवाली है मध्य में आठ
से णं एगाए वईरामईए जगईए सव्वओ समता, इत्यादि ॥ सूत्र ४॥
ટીકાથ–આ જંબુદ્વીપ નામક દ્વીપ વામથી જગતી થી-દ્વીપ સમુદ્રની સીમાકારી કોટથી - "सव्वओ समंता" योभे२ सारी शत मावृत्त छे. “सा णं जगई अट्ठ जोयणाई उड्ढ़ उच्च. तेण मूले बारस जोयणाई विखंभेण, मज्झे अट्ठजोयणाई बिखंमेण" मा ४२ ३५ જગતી આઠ જન જેટલી ઊંચી છે, મૂલમાં બાર યોજન જેટલી વિષ્કવાળ છે. મધ્યમાં मा यो रेखा विस्तारकामा छ, “उवरिं चत्तारि जोयणाई विक्खंमेण" ५२मां ॥
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
भेणं' मध्ये मध्यभागे विष्कम्भेण अष्टयोजनानि 'उवरि चत्तारि जोयणाई विक्खंभेणं, उपरि ऊर्ध्वभागे विष्कम्भेण चत्वारि योजनानि । अतएवाह - 'मूले वित्थिन्ना' मूले विस्तीर्णाद्वावशयोजनविष्कम्भसम्पन्नत्वात्, 'मज्झे संखित्ता, मध्ये - संक्षिप्ता - मूलापेक्षयाऽल्पप्रमाणा अष्टयोजनप्रमाणविष्कम्भसम्पन्नत्वात्, उवरि 'तणुया' उपरि - उर्ध्वभागे तनुका - मूलमध्यापेक्षया ह्रस्वा चतुर्योजन प्रमाणविष्कम्भसम्पन्नत्वात्, अतएव " 'गोपुच्छ संठाणसंठिया' गोपुच्छ संस्थानसंस्थिता गोपुच्छम् ऊर्ध्वकृत गोपुच्छं क्रमशः बहुमध्यमाल्पप्रमाणं भवति तद्वत् यत् संस्थानम् - आकारः तेन संस्थिता, 'सव्बवइरामई' सर्ववज्रमयी- सर्वात्मना - सामस्त्येन वज्ररत्नमयी सा कीदृशीति वर्ण्यते - "अच्छे " त्यादि, 'अच्छा' अच्छा-आकाश स्फटिकवत् स्वच्छा 'साहा' श्लक्ष्णा - श्लक्ष्ण पुलस्कन्धनिष्पन्ना लक्ष्ण सूत्रनिष्पन्न पटवत् पुनः 'लण्डा' श्लक्ष्ण-चिक्कणा घुण्टितपटवत्, 'घडा' घृष्टाधृष्टेऽवघृष्टा खरशाण निघृष्टपाषाणखण्डवत् 'मट्ठा' मृष्टा - मृष्टेव मृष्टा- कोमलशाणघृष्टपाषाणखण्डवत्, 'णीरया' नीरजा :- स्वाभाविकरजोवर्जिता, 'निम्मला' निर्मलायोजन की विस्तार वाली है " उवरिं चत्तारि जोयणाईं विक्खभेणं" ऊपर में यह चार योजन की विस्तार वाली है इस तरह यह मूल में विस्तीर्ण है, मध्य में संक्षिप्त है और ऊपर में पतली हो गई है अत एव इस जगती का आकार 'गोपुच्छ के आकार जैसा हो गया है यह जगती " सव्वव रामई अच्छा, सण्हा, लण्हा घट्टा, मट्ठा, णीरया, नीम्मला, णिप्पंका, णिक्कंकडच्छाया, सप्पभा, समरीइया, सउज्जया, पासाईया दरिसणिज्जा, अभिरूवा पडिरूवा" सर्वात्मना वज्ररत्न की बनी हुई है, तथा यह आकाश और स्फटिक मणि के जैसी अतिस्वच्छ है, लक्ष्ण सूत्र से निर्मित पट कि तरह यह श्लक्ष्णपुद्गल स्कन्ध से निर्मित हुई है. अत एव यह सब से श्रेष्ट है तथा घुटे हुए बस्त्र की तरह यह चिकनी है, खरशाण से घिसे गये पाषाण की तरह यह घृष्ट है, कोमल शाण से घिसे गये पाषाणखण्ड की तरह यह मृष्ट है स्वाभादिक रज से रहित होने से यह नीजर है आगन्तुक मैल से रहित होने से यह निर्मल है, कर्दमरहित होने से यह निष्पक है, आवरण ચાર ચેાજન જેટલી વિસ્તારયુક્ત છે આ પ્રમાણે આ મૂલમાં વિસ્તી` છે, મધ્યમાં સક્ષિપ્ત छे, मने उपरमां यातजी थाई गई छे. मेथी या गतीनो आ२ " गोपुच्छसंठाणसंठिया" गोपुरछना भार वा थहा गयो छे. आ भगती "सव्व वईरोमई अच्छा सहा, लाहा, घट्टा, मट्ठा, नीरया, निम्माला, णिष्पंका णिक्कंकडच्छाया सप्पभा समरीइया, उज्जोया, पासाईया दरिसणिज्जा, अभिरूवा, पडिरूवा," सर्वात्मना वन रत्ननी जनेसी છે, તેમજ આ આકાશ અને સ્ફટિકમાણિ જેવી અતિ સ્વચ્છ છે, લક્ષ્ણ સૂત્ર નિમિત પટની જેમ આ ક્ષણૢ પુદ્ગલ સ્કન્ધથી નિર્મિત થયેલી છે. એથી આ લષ્ટ-શ્રેષ્ઠ-છે તેમજ છૂટેલ વસ્ત્રની જેમ આ સુચિણ છે. ધાર કાઢવાના પથ્થરથી ઘસેલા પાષાણની જેમ આ દૃષ્ટ છે. કેમળ શાણુથી ઘસેલા પાષાણુ ખંડની જેમ આ સૃષ્ટ છે. સ્વાભાવિક રજથી રહિત હાવા બદલ આ નીરજ છે. આગ તુક મેલથી રહિત હેાવા ખદલ આ નિમ ળ છે. કમ્
२४
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू. ४ जम्बूद्वीपप्राकारभूतजगत्याः वर्णनम्
२५ आगन्तुकमलरहिता, 'णिप्पंका' निष्पङ्का-पङ्क-रहिता निष्कर्दमा, तथा 'णिक्कंकटच्छाया' निष्कङ्कटच्छाया आवरण रहितत्वादव्याहत प्रकाशा 'सप्पभा' सप्रभा-स्वरूपतः प्रभासम्पन्नाः, प्रकाशमानेत्यर्थः, 'समरीइया' समरीचिका-किरणसम्पन्ना वस्तुजातप्रकाशि केत्यर्थः, 'सउज्जोया' सोयोता निरन्तरदिग्विदिक् प्रकाशिका, तथा 'पासाईया' प्रासादीका-प्रसादो-मनः प्रसन्नता, स प्रयोजनं यस्या इति प्रासादीया हृदयोल्लासकारिणी । 'दरिसणिज्जा' दर्शनीया-रमणीयतया क्षणे क्षणे द्रष्टुं योग्या, 'अभिरूवा' अभिरूपा-अभिमतमनुकूलं रूपं यस्याः सा तथा-सर्वथा दर्शकजनमनमनोहारिणी । 'पडिरूवा' प्रतिरूपा-अपूर्व चमत्कारसमुत्पादिका । असाधारणरूप सम्पन्नेत्यर्थः । यद्वा प्रति प्रतिक्षणं नवं नवमिव रूपं यस्याः सा तथा ।।
‘सा णं जगई' सा च खलु जगती ‘एगेणं महंत गवक्ख कडएणं' एकेन अनुपमेन महागवाक्षकटकेन-विशाल जालक समूहेन 'सव्वो समंता संपरिक्खित्ता' सर्वतः समन्तात् संपरिक्षिप्ता-सम्यक परिवेष्टिता विविधविशालगवाक्षसम्पन्नेत्यर्थः । 'से णंगवक्खकडए' स खलु गवाक्षकटकः अद्धजोयण उड्ढं उच्चत्तेणं' अर्द्धयोजनम् ऊर्ध्वम् उपरि उच्चत्वेन-उच्छ्येण 'पंचधणुसयाई विक्खभेणं' पञ्चधनुः शतानि विष्कम्भेण विस्तारेण, प्रज्ञप्तः । कीदृशः पुनः स गवाक्षकटकः ? इत्याह-'सव्वरयणामए' इत्यादि । रहित होने से निष्कङ्कटच्छाया वालो है- अव्याहत प्रकाशयुक्त है- स्वरूप से प्रभासंपन्न है-स्वतः प्रकाशमान है, किरणयुक्त है- वस्तु समूह को प्रकाशक है, निरन्तर दिशाओं में इसका प्रकाश फैला रहता है, इसलिये सोद्योत है हृदय में उल्लास जनक होने से यह प्रासादीय है. अधिक रमणीय होने से क्षण क्षण में यह देखने के योग्य है इसलिये दर्शनीय है; सर्वथा दर्शकजनों के नेत्र और मन को हरण करनेवालो होने से यह अभिरूप है और असाधारणरूपसंपन्न होने से यह प्रतिरूप है । अथवा-क्षण क्षण में इसका रूप नवीन नवीन जैसा प्रतीत होता है इसलिये प्रतिरूप है । “सा णं जगई " वह जगती “एगेणं महंतगवक्खकडएणं सव्वओ समंता संपरिविखत्ता" एक विशाल गवाक्षजाल से-अनेक बड़ी २ खिडकियों से युक्त है “से णं गवक्वकडए" वह गवाक्ष जाल''अद्धजोयणं उड्ढंउच्चतेणं' आधे योजन का ऊँचा है “पंच રહિત હોવાથી આ નિષ્પક છે. આવરણ રહિત નિષ્કટક છાયાવાળી છે. અવ્યાહત પ્રકાશયુકત છે, વસ્તુ સમૂહની પ્રકાશિકા છે. નિરંતર દિશાઓમાં અને વિદિશાઓમાં આને પ્રકાશ વ્યાસ રહે છે. એથી આ સોદ્યોત છે, હૃદયમાં ઉલ્લાસજનક હોવાથી આ પ્રાસાદીય છે. અધિક રમણીય હોવાથી આ દર્શનીય છે સર્વથા દર્શકના નેત્ર અને મનને આકર્ષનારી હોવાથી આ અભિરૂપ છે. અથવા ક્ષણ ક્ષણમાં આનું રૂપ નવનીત જેવું લાગે છે એથી આ પ્રતિરૂપ છે.
"सा णं जगई" ते ती “एगण महंतगवक्खकडएण सव्वओ समंता संपरिदिखता" मे विशण गवाक्ष रथी मनेर भाटा मोटा ३सामाथी युरत छ. "से णं गवाखकड़ए" अपाक्ष one "अद्ध जोयण उडूढं उच्चत्तेणे" अर्धा यान यो
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे सर्वरत्नमयः-सर्वात्मना-सामस्त्येन रत्नमयः 'अच्छे अच्छ:-आकाशस्फटिकवदति स्वच्छः 'जाव पडिरूवे' यावत्-यावत्पदेन-“श्लक्ष्णः घृष्टः, मृष्टः, नीरजः, निर्मलः निष्पङ्कः, निष्कङ्कटच्छायः सप्रभः, समरीचिकः, सोयोतः, प्रासादीयः दर्शनीयः अभिरूपः" एतेषां सङ्ग्रहो बोध्यः। तथा प्रतिरूपः एषां श्लक्ष्णादि प्रतिरूपान्तानां व्याख्याअस्मिन्नेव सूत्रे गता केवलं स्त्रीपुंसकृतो विशेषः । इत्येवं जगतीवर्णन मुक्त्वा जगत्या उपरिभागवर्णनमाह-तीसेणं' इत्यादि। 'तीसेणं जगईए उप्पि' तस्याःअनन्तरोक्ताया वलयाकारेण व्यवस्थितायाः खलु जगत्या उपरि-चतुर्योजनविस्तारात्मके उपरितने भागे 'बहुमज्झदेसभाए' यो बहुमध्यदेशभागः-चतुर्यों जनविस्तारात्मकस्य जगत्युपरितनभागस्य लवणदिशि देशोनयोजनद्वये त्यक्ते जम्बूद्वीपदिशि च देशोनयोजनद्वये त्यक्तेऽवशिष्टः पञ्चधनुश्शतात्मके वहुमध्यदेशभागः अस्ति, 'एत्थ णं महई एगापउमवरवेइया पणत्ता' अत्र अस्मिन स्थले महती-वृहती एका पद्मवरवेदिका श्रेष्ठकमलप्रधाना वेदिका देवभोगभूमिः प्रज्ञप्ता-कथिता । किं प्रमाणा ? इत्याह-"अद्धजोयणं" इत्यादि, 'अद्धजोयणं उडू उच्चत्तेण पञ्चधणुसयाई विक्खंभेणं' अर्द्धयोजनमूर्ध्वमुच्च धणुसयाई विक्खभेणं' एवं पांचसौ धनुष का इसका विस्तार है "सव्वरयणामए" यह सर्वात्मना सर्वरत्नमय है, तथा "अच्छे जाव पडिरूवे" अच्छ से लेकर प्रतिरूप तक के विशेषणों वाला है, "तीसेणं जगईए उपि" वलयाकार वाली इस जगती के ऊपर के भाग में जो कि चार योजन के विस्तार वाला है "बहुमज्झदेसभाए" ठीक मध्य में-५०० योजन विस्तार वाले बीच के भाग में लवण समुद्र की दिशा की ओर कुछ कम दो योजन को और जम्बूद्वीप की दिशा की ओर कुछ कम दो योजन को - छोड़कर बाकी बचे हुए ५०० योजन के विस्तार वाले बहुमध्य -देश में-" एत्थ णं महई एगा पउमवरवेइया पण्णत्ता" एक विशाल पद्मवरवेदिका है. यह श्रेष्ट -कमलों की प्रधानतावाली है , इसलिये इसका नाम पद्मबरवेदिका कहा गया है. यह देवों का भोगों को भोगने का एक स्थान रूप है. यह पद्मवरवेदिका 'अद्ध जोयणं उड्ढं उच्चत्तेणं पंचघणुछ. “पंच धणु सयाई विखमेण" पांयसो धनुष २८ माने। विस्तार छे. "सम्वरयणामए' 241 सर्वात्मना सवरत्नमय छ, तथा “अच्छे जाव पडिरूवे" १२७ थी भांडीन प्रति३५ सुधानी मा विशेषोथी युत छ. तीसेण जगईए उप्पि" क्सया२पाणी मा तीन ७५२न भागमा २ या२ यौन रेटमा विस्तारवाणी छ "वहुमज्झदेसभाए" ही મધ્યમાં ૫૦૦ જન વિસ્તારવાળા વચ્ચેના ભાગમાં લવણ સમુદ્રની દિશાની તરફ કંઈક: કમ બે જન અને જંબુદ્વીપની દિશાની તરફ કંઈક સ્વપ બે જન ને બાદ ४२त शेष ५०० येन सा विस्ताराम मध्यदेशमा "एत्थ ण महई एगा पउमबरवेईया पण्णत्ता" विश ५१२३६ छ. २मा श्रेष्ठ भनानी प्रधानतावाणी. એથી આનું નામ પદ્મવરવેદિકા કહેવામાં આવેલ છે. આ દેવોને ભેગઅને ઉપભેગા કરવાના से स्थान ३५ छ. म ५५१२३६४ "अद्ध जोयणं उड्ढ़े उच्चत्तण पंच धणुसायई
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू. ४ जम्बूद्वीपप्राकारभूतजगत्याः वर्णनम् त्वेन पञ्चधनुः शतानि विष्कम्भेण-विस्तारेण, 'जगई समिया परिक्खेवेणं' जगती समिका-जगत्या समा समाना जगती समा सैव जगती समिका परिक्षेपेण-परिधिना, यावान् जगत्याः परिधिस्तावानेवास्या अपीति भावः । सा कीदृशी ? इत्याह-"सव्वरयणामई" इत्यादि । सर्वरत्नमयो सर्वात्मना रत्नमयो 'अच्छा जाव पडिरूवा' अच्छा यावत् प्रतिरूपा इत्येतस्य विवरणं प्राग्वत् । 'तीसे णं पउमवरवेइयाए' तस्याः अनन्तरोक्तायाः खलु पद्मवरवेदि कायाः 'अयमेयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते' अयमेतद्रूपः-वक्ष्यमाणस्वरूपः वर्णावासः वर्णनषद्धतिः, प्रज्ञप्तः 'तं जहा' तद्यथा-'वइरामया णेमा' नेमाः भूमिभागाचं निष्कामन्तः प्रदेशाः वज्रमया:-वज्रमणिमयाः 'एवं जहा जीवाभिगमे' एवम्-अनेन प्रकारण यथा जीवाभिगमे जीवाभिगमसूत्रे पद्मवरवेदिकावर्णनविस्तर उक्तः तथाऽत्रापि सर्वो बोध्यः स च कियत्पर्यन्तः ? इत्याह-"जाब अट्टो" यावदर्थ:-वज्रमया नेमा इत्यारभ्य अर्थ इत्यन्तः पाठो बोध्यः, तत आरभ्य कियत्पर्यन्तः पाठो ग्राह्यः ? इत्याह-'जाव धुवा णियया सासया" यावद् ध्रुवा नियता शाश्वती" इति, ततोऽपि कियत् पर्यन्तः पाठो ग्राह्यः? इत्याह-'जाव णिच्चा' यावनित्या, इति, स च सवेः पाठ एबम्-"वइरामया णेमा
सयाई विक्खंभेणं" ऊँचाई में आधे योजन की है और विस्तार में अर्थात् चौड़ाई में पांचसौ धनुष की है "जगई समिया परिक्खेवेणे" इसका परिक्षेप जगती के परिक्षेप बराबर पद्मवरवेदिका "सव्वरयणामई' सम्पूर्णरूप से रत्नमयी है और अच्छ आदि प्रतिरूपान्ततक के विशेषणों वाली है "तीसेणं पउमवरवेइयाए अयमेयारूवे पण्णावासे पण्णत्ते'' इस पद्मवरवेदिका के वर्णन के सम्बन्ध मे ऐसा कहा गया है-"तं जहा-वइरामया णेमा" इसके नेम-भूमिभाग से ऊपर की
ओर निकले हुए प्रदेश वज्रमणि के बने हुए हैं “एवं जहा जीवाभिगमे" इस तरह से वर्णन जैसा इसका जीवाभिगम सूत्र में किया गया है वैसा हो यहां पर समझना चाहिये. और यह वहां का सब वर्णन वेदिका के सम्बन्ध का “जाव अट्ठो जाव धुवा णियया सासया" इस सूत्र पाठ तक का यहां पर कहलेना चाहिये क्यों कि वेदिका का वर्णन वहां इसी सूत्र पाठ तक
मेण" याभा मायान २४ी छ भने विस्तारमा सेट याभा पांयसे। रकी छ. "जगई समीया परीक्खेवेणं" माने। ५२२५ तीन परिक्ष५ ५२२५२ या पाव२६ "सम्वरयणामई" संपूर्णपणे २त्नमयी छ भने १२७ वगेरेथी प्रति३५॥ सधीन विशेषथी युतछे. "तीसेणं पउमवरवेइयाए अयमेयरूवे वण्णावासे पण्णत्ते" पावरहिवाना न भाटे माम ४ामा माव्यु छे. "तं जहा वइरामया" माना लभिमाथी ३५२नी त२३ नीमा प्रदेश १० महिना मनेा . 'एवं जहा जीवाभि
આ પ્રમાણે આનું વર્ણન જીવાભિગમમાં જે રીતે કરવામાં આવ્યું છે, તેમ અહીં પણ Minaas. मने ६ विषतुं मधुवन "जाव अट्ठो जाव धुवा णियया सासया" આ સત્રપાઠ સુધી અહીં રામજવું જોઈએ. કેમ કે વેદિકાનું વર્ણન ત્યાં એ જ સૂત્રપાઠ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे रिट्ठामया पइटाणा वेरुलियामया खंभा सुवण्णमया फलगा लोहियक्खमईओ सूईओ वइरामई संधि णाणामणिमया कलेवरा णाणामणिमया कलेवरसंघाडा णाणामणिमया रूवा णाणामणिमया रूवसंघाडा अंकामया पक्खा पक्खवाहाओ य जोइरसामया वंसा वंसकवेल्लुया य रययामईओ पट्टियाओ जायरूवमईओ ओहाडणीओ वइ रामईओ उवरि पुंछणीओ सव्वसेए रययामए छायणे साणं पउमवरवेइया एगमेगेणं हेमजालेणं एगमेगेणं कणगवक्खजालेणं एगमेगेणं खिखिणीजालेणं एगमेगेणं घंटाजालेणं एगमेगेणं मुत्ताजालेणं एगमेगेणं मणिजालेणं एगमेगेणं कणगजालेणं एगमेगेणं रयणजालेणं एगमेगेणं पउमजालेणं सव्वरयणामएणं सवओ समंता संपरिक्खित्ता, ते णं जाला तवणिज्जलंबूसगा सुवण्णपयरमंडिया णाणामणिरयणहारद्धहार उवसोभियसमुदया ईसिअण्णमण्णसंपत्ता पुव्वावरदाहिणुत्तरागएहिं वाएहिं मंदायं मंदायं एइज्जमाणा एइज्जमाणा पलंबमाणा पलंबमाणा पझंझमाणा पझंझमाणा ओरालेणं मणुण्णेणं मणहरेणं कण्णमणणिव्वुइकरेणं सद्देणं ते पएसे सव्वओ समंता आपूरेमाणा सीरिए अईव २ उपसोभेमाणा २ चिट्ठति । तीसेणं पउमवरवेइयाए तत्थ तत्थदेसे तहि तहि बहवे हयसंघाडा गयसंवाडा णरसंघाडा किंनरसंघाडाकिंपुरिससंघाडा महोरगसंघाडा गंधव्वमंघाडा वसहसंघाडा सव्वरयणामया जाव पडिरूवा, एवं पंतीओवि विहीओवि मिहुणगाइवि च तीसे णं पउमवरवेइयाए तत्थ तत्थदेसे तहि २ बहुईओ पउमलयाओ नागलयाओ असोगलयाओ चंपगलयाओ वणलयाओ वासंतीलयाओ अइमुत्तलयाओ कुंदलयात्रो सामलयाओ णिच्चं कुसुमियाओ णिच्चं मउलियाओ णिच्चं लवइयाओ णिच्चं थवइयाओ णिच्चं गुलइयाओ णिच्चं गुच्छियाओ णिच्चं जमलियाओ णिच्चं जुयलियाओ णिच्च विणमियाओ णिच्चं पणमियाओ णिच्चं सुविभत्तपडिपिंडमंजरिवडिसगधरीओ णिच्चं कुसुमियमउलियलवइयथवइय गुलइयगुच्छियजमलिय जुयलिय विणमिय पणमिय सुविभत्तपडिपिंडमंजरीवडिसगधरीओ सव्वरयणामईओ अच्छा जाव पडिरूवा, तीसेणं पउमवरवेइयाए तत्थ तत्थ देसे तहिं २ बहवे अक्खयसोत्थिया पण्णत्ता सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा, से केणडेणं भंते ! एवं बच्च-पउमवरवेइया २१, गोयमा ! पउमवरवेइयाए तत्थ तत्थ देसे तहि तर्हि वेइयासु वेइयाबाहासु वेइयापुडंतरेसु खंभेसु खंभवाहास खंभसोसेसु खंभपुडंतरेसु सूईसु सूइमु. देस सूईफलएसु सूईपुडंतरेसु पक्खेसु पक्ववाहासु बहूई उप्पलाइं पउमाई कुमुयाइं सुभगाई पोंडरीयाई महापोंडरीयाई सयवत्ताई सहस्सवत्ताई सव्वरयणामयाइं अच्छाइं जाव पडिरूवाई महावासिक्कछत्तसमाणाइं पण्णत्ताइं समणाउसो ? से एएणटेणं गोयमा ! एवं बच्चइ-पउमवरवेइया२, अदुत्तरं च णं गोयमा ! पउमवरवेइयाए सासए णामधेज्जे पणत्ते । पउमवरवेइयाणं भंते ! किं सासया असासया ? गोयमा ! सिय सासया सियअसासया, से केणटेणं० ? गोयमा दव्वट्टयाए सासया वण्णपज्जवेहिं गंधपज्जवेहिं रसपज्जवेहिं फासपज्जवेहि असासया, से तेणटेणं एवं बुच्चइ सिय सासया सिय असामया। पउमवरवेइयाणं भंते ! कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! ण कयाइ णासी ण क
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९
प्रकाशिका टीका सू. ४ जम्बूद्वीपप्राकारभूतजगत्याः वर्णनम् याइ ण भवइ ण कयाइ ण भविस्सइ भुवि च भवई य भविस्सइ य धुवा णियया सासया अक्खया अव्वया अबट्ठिया णिच्चा"
छाया-वज्रमया नेमाः रिष्टमयानि प्रतिष्ठानानि, वैडूर्यमयाः स्तम्भाः, सुवर्णमयानि फलकानि, लोहिताक्षमय्यः, सूचयः, वनमयाः सन्धयः, नानामणिमयानि कलेवराणि नानामणिमयाः कलेवरसङ्घाटाः, नानामणिमयानि रूपाणि, नानामणिमयाः रूपसङ्घाटा: अङ्कमया:पक्षाः, पक्षबाहाश्च, ज्योतिरसमया: वंशाः, वंशकवेल्लुकानि च, रजतमय्यः पट्टिकाः, जातरूपमय्यः अवघाटिन्यः, वज्रमय्यः उपरि पुग्छन्यः, सर्वश्वेतं रजतमयं छादनम् । सा खलु पद्मवरवेदिका । एकैकेन हेमजालेन एकैकेन कनकजालेन, एकैकैन किङ्किणीजालेन एकैकेन घंटाजालेन, एकैकेन मुक्ताजालेन एकैकेन मणिजालेन एकैकेन कनकजालेन, एकैकेन रत्नजालेन एकैकेन पद्मजालेन सर्वरत्नमयेन सर्वतः समन्तात् संपरिक्षिप्ता । तानि खलु जालानि तपनीय लम्बूसकानि सुवर्णप्रतरकमण्डितानि नानामणिरत्न हाराहारोपशोभित समुदयानि ईषदन्योऽन्यमसंप्राप्तानि, पूर्वापरदक्षिणेत्तराऽऽगतैतिर्मन्दं मन्दमेजमानानि एजमानानि प्रलम्बमानानि प्रलम्बमानानि शब्दायमानानि शब्दायमानानि उदारेण मनोज्ञेन मनोहरेण निर्वृत्तिकरेण शब्देन तान् प्रदेशान् सर्वतः समन्तात आपूरयन्ति २ श्रिया अतीव २ उपशोभमानानि २ तिष्ठन्ति । तस्याः खलु पद्मवरवेदिकायाः किया गया है इसके आगे नहीं, वह पाठ सब इस प्रकार से है-"वइरामया णेमा, रिट्रमयापइट्राणा, वेरुलियामया खंभा, सुवण्णमया फलगा, लोहियकखमईओ सूईओ, वईरामई संधी, णाणामणिमया कलेवर संधाडा, णाणामणिमया रूवा, णाणामणिमया रूवसंघाडा, अंक्रामया वकवापक्खबाहाओ य, जोइरसमया वंसा वंसकवेल्लूगा, य रययामईओ पट्टियाओ, जायरूवमईओ
ओहाडणोओ, वइरामईओ उवरिं पुछणीओ, सव्वसेए रययामए छायणे, साणं पउमवरवेइया एगमेगेणं हेमजालेणं, एगमेगेणं कणगवकखजालेणं, एगमेगेणं खिखिणीजाले णं एगमेगेणं घंटाजालेणं, एगमेगेणं मुत्ताजालेणं, एगमेगेणं मणिजालेणं, एगमेगेणं कणगजालेणं, एगमेगेणं रयणजालेणं, एगमेगेणं पउमजालेणं "इत्यादि, इस सब पाठ के पदों की ब्याख्या बिलकुल स्पष्ट है और यह संधी ४२वामा मावद छ. सेना पछी नही सब ४ मा प्रमाणे छे-बईरामया नेमा, रिमया पहाणा, वेरुलियामया खंभा, सुवण्णमया फलगा, लोहियक्खमईओ, सुईओ, वईरामई, संधी णाणा मणिमया कलेवरा, णाणामणिमया कलेवरसंधाडा, णाणामणिमया रूवा, जाणामणिमया रूवसंधाडा. अंकामया पक्खा, पक्खबाहाओ य, जोइरसमया, वंसा बसकवेल्लुगाय, रययामईओ पट्टियाओ, जायरूवमई ओ ओहाडणीओओ, वरामईओ उवरि पंछणीओ, सव्वसेए रययामए छायणे, सा ण पउमरवेइया, एगमेगेणं हेमजालेण एगमेगेणं कणगवस्क्खजालेणं एगमेगेणं खिखिणीजालेण एगमेगेणं, एगमेगेणं मुत्ताजालेण एगमेगेणं मणिजालेणं एगमेगेण कणगजालेणं एगमेगेण रय णजालेणं एगमेएणं पउमजालेणे" त्यामा सवाना पहानी व्याच्या साप स्पष्ट ।
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे तत्र तत्र देशे तत्र तत्र बहवो हयसवाटा गजसवाटाः नरसङ्घाटाः किन्नरसवाटाः किंपुरुषसङ्घाटाः महोरगसङ्घाटाः गन्धर्वसङ्घाटाः वृषभसवाटाः सर्वरत्नमयाः यावत् प्रतिरूपाः, एवं पंक्तयोऽपि वीथयोऽपि मिथुनकान्यपि । च तस्याः खलु पद्मवरवेदिकाया तत्र तत्र देशे तत्र तत्र वयः पद्मलताः नागलताः अशोकलताः चम्पकलताः वनलताः वासन्तीलताः अतिमुक्तलताः कुन्दलता श्यामलता नित्यं कुसुमिताः नित्यं मुकुलिताः नित्यं लवकिताः नित्यं स्तवकिताः नित्यं गुल्मिताः नित्यं गुच्छिताः नित्यं यमलिताः नित्यं युगलिताः नित्यं विनमिताः नित्यं प्रणमिताः नित्यं सुविभक्तप्रतिपिण्डमञ्जर्यवतंसकधराः नित्यं कुसुमित मुकुलित लवकितस्तबकित गुल्मित यमलितयुगलित विनमित प्रणमित सुविभक्तप्रतिपिण्डमञ्जयेवतंसकधराः सवेरत्नमय्यः अच्छाः यावत् प्रतिरूपाः । तस्याः खलु पद्मवरवेदिकायाः तत्र तत्र देशे तत्र २ अक्षय स्वस्तिकानि प्रज्ञप्तानि सर्वरनमयानि अच्छानि यावत् प्रतिरूपाणि । अथ केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते-पद्मवरवेदिकः ? २ गौतम ! पद्मवरवेदिकायास्तत्र तत्र देशे तत्र २ वेदिकासु वेदिकावाहासु वेदिका पुटान्तरेषु स्तम्भेषु स्तम्भबाहासु स्तम्मशीर्षेषु स्तम्भपुटान्तरेषु सूचीषु सूचीमुखेषु सूचीफलकेषु सूचीपुटान्तरेषु पक्षेषु पक्षबाहासु बहूनि उत्पलानि पद्मानि कुमुदानि सुभगानि सौगन्धिकानि पुण्डरीकाणि महापुण्डरीकाणि शतपत्राणि सहस्रपत्राणि सर्वरत्नमयानि अच्छानि यावत प्रतिरूपाणि महावार्षिकच्छवसमानानि प्रज्ञप्तानि श्रमणाऽऽयुष्मन् ! सा एतेनार्थेत गौतम ! एवमुच्यते-पद्मबरवेदिका २ 'अदुत्तरं वा णं' अथ च खलु गौतम ! पदमवरवेदिका इति शाश्वतं नामधेयं प्रज्ञप्तम् । पदमवरवेदिका खलु भदन्त किं शाश्वती अशाश्वती ? गौतम स्यात् शाश्वती स्यादशाश्वती अथ केनार्थेन स्यात् शाश्वती स्यादशाश्वती ? गौतम ! द्रव्यार्थतया शाश्वतीवर्णपर्यायैः गन्धपर्यायैः रसपर्यायैः स्पर्शपर्यायः अशाश्वती सा तेनार्थेन एवमुच्यते स्यात् शाश्वती स्यादशाश्वती । पद्मवरवेदिका खलु भदन्त ! कालतः कियचिरं भवति ! गौतम ? न कदाचित् नाऽऽसीत् न कदाचिन्न भवति न कदाचिन्न भविष्यति, अभूच्च भवति च भविष्यति च ध्रुवा नियता शाश्वती अक्षया अव्यया अवस्थिता नित्या " इति । ___ अथ व्याख्याः- तस्याः पद्मवरवेदिकायाः वज्रमयाः-वज्ररत्नमयाः नेमाःभूमिभागावं निःसृताः प्रदेशाः रिष्टमयानि-रिष्टरत्नमयानि प्रतिष्ठानानि मूलपादाः वैडूर्यमया:- वैड्यरत्नमयाः स्तम्भाः , सुवर्णमयानि-फलकानि-पद्मवरवेदिकावयवभू. तानि, लोहिताक्षमय्य:-लोहिताक्षरत्नमय्यः सूचयः-फलकद्वयसंयोगकारि पादत्थानीयाः, वज्रमय्याः- वज्ररत्नमयाः, सन्धयः-फलकानां मेलनानि वज्ररत्नलेपापूरिताः फलकसन्धयः इति भावः । नानामणिमयानि-विविधमणिमयानि कलेवराणि-मनुष्याकाररूपाणि, तथा-नानामणिमयाः कलेवरसङ्घाटा:-मनुष्ययुग्मकरूपाणि, तथा-नानामणिमयानि रूपाणि गजाश्वादीनामाकाराः नानामणिमयाः रूपसङ्घाटा:-गजाश्वादिरूपयु
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू. ४ जम्बूद्वीपप्राकारभूतजगत्याः वर्णनम्
३१ ग्मानि, अङ्कमयाः-अङ्करत्नमयाः, पक्षाः-वेदिकावयवाः, पक्षवाहाः वेदिकावयवकविशेषाश्च, ज्योतिरसमया:-ज्योतिरस-नामकरत्नमयाः-वंशाः-पृष्ठवंशाः महान्तो मध्यवलका इत्यर्थः, वंशकवेल्लुकानि-तत्र वंशाश्च-महतां पृष्ठवंशानामुमयपार्श्वयोस्तिर्यक् स्थाप्यमानाः वंशाः कवेलुकानि-तदुपरि आच्छादनविशेषाश्च एतान्यापि ज्योतीरसमयानि रजतमय्य:- रूप्यमय्यः षट्टिका:-वंशानामुपारि कम्बा स्थानीयाः प्रतराः, जातरूपमय्या-सुवर्णविशेषमय्यः अवघाटिन्यः-कम्बोपरिस्थाप्यमानाच्छादनभूतमहाप्रमाणकिलिञ्चस्थानीयाः, वज्रमय्यः- वज्ररत्नमय्यः, उपरि-अवघाटिनीनामुपरि पुन्छन्यःनिविडतराऽऽच्छादनभूतचिक्कणतरतृणविशेषस्थानीयाः, सर्वश्वतं सर्वात्मना श्वेत-श्वेतवर्ण रजतमयं रूप्यमयं छादनम्-आच्छादनम् । सा पूर्वोक्ता खलु पमवरवेदिका एकैकेन हेम जालेन-स्वर्णमयमालासमूहेन 'संपरिक्षिप्ता' इति परेण सम्बन्धः, एवमग्रेऽपि, एकैकेन कनकजालेन- पीतवर्णस्वर्णविशेषमयमालासमूहेन, एकैकेन किङ्किणीजालेन-क्षुद्रघण्टिकासमूहेन, एकैकेन घण्टाजालेन-घण्टासमूहेन एकैकेन मुक्काजालेन-मुक्ताफलमयमालासमूहेन, एकैकेन कनकजालेन मणिजालेन-मणिमयमालासमूहेन, एकैकेन कनकजालेन पीतसुवर्णमयमालासमूहेन एकैकेन रत्नजालेन-हीरकादिरत्नमयमालासमहेन, एकैकेन पद्मजालेन सर्वरत्नमयेन कमलमालासमूहेन सर्वतः सर्वदिक्षु समन्तात् सर्वविदिक्षु संपरिक्षिप्ता-सम्यक परिवेष्टिता तानि-हेमजालादीनि जालानि-दामानि मालाः, तपनीयलम्बूसकानि तपनीयं- रक्तवर्ण स्वर्ण तन्मयोलम्बूसकाः- मालाग्रभागस्थमण्डनविशेषो येषां तानि तथा, तथा-सुवर्णप्रतरकमण्डितानि-सुवर्णमयपत्रभूषितानि तथा नाना मणिरत्न हारार्द्धहारोपशोमितसमुदयानि, तत्र-नाना- अनेक प्रकारकाणि यानि मणिरत्नानि मणयामरकतादयः रत्नानि-कतनादीनिच तेषां -तत्सम्बन्धिन:- तद्रचिता ये विविधा द्वारार्द्धहाराः तत्र हाराः - अष्टादशसरिकाः, अर्द्धहाराः- नवसरिकाश्च हारविशेषाः, तैरुपशोभितः अलङ्कृतः समुदयः समूहो येषां तानि तथा, तथा- ईषदन्योऽन्यमसम्प्राप्तानि-ईषत किंचित् अन्योऽन्यं -परस्परम्, असम्प्राप्तानि. असंलग्नानि, तथा पूर्वापरदक्षिणोत्तराऽऽगतैः पूर्वपश्चिमदक्षिणोत्तरदिग्भ्यः समागतैः वातैः वायुभिः मन्दं मन्दम् अतिमन्दम किश्चिदित्यर्थः एजमानानि एजमानानि पुनः पुनः कम्पमानानि, प्रलम्बमानानि प्रलम्बमानानि इतस्ततः किञ्चिच्चलनेन पुनः पुनः लम्बितानि भवन्ति तथा 'पझं झमाणाई' इति शब्दायमानानि २ परस्परं संघर्षवशात् पुनः पुनः शब्दं कुर्वाणानि तथा -उदारेण- विशालेन व्यापकेनेत्यर्थः, अस्य 'शब्देने' ति परेण सम्बन्धः एवमग्रेऽपि. मनोज्ञेन - मनोऽनुकूलेन, मनोऽनुकूलत्वं लेशतोऽपि स्यादत आह-मनोहरेण-श्रोतजनमनोहरणकारकेण अतएब कर्णमनोनिवृतिकरण प्रतिश्रोतृकर्णमनःसुखोत्पादकेन शब्देन तान् पद्मवरवेदिकाऽसन्नान् सर्वतः सर्वदिक्षु आपूरयमाणानि २ वारंबारपूरितान कुर्वाणानि, श्रिया- शोभया अतीव २ अत्यधिकं यथा स्थात्तथा उपशोभमानानि २
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे सर्वदा सर्वथा शोभां धारयमाणानि तिष्ठन्ति । तस्याः अनन्तरोक्तायाः खलु पद्मवरवेदिकायाः तत्र तत्र - तस्मिस्नस्मिन् देशे तत्र तत्र तस्य देशस्य तस्मिस्तस्मिन् अवान्तरदेशे बहवः-बहुसंख्या अनेके हयसंघाटका:-अश्वसंघाता:-अश्वसमूहाः एवं गजनरकिन्नर-किंपुरुष-महोरग-गन्धर्व-वृषभानां-संघाटा वोध्याः, ते च हयादिसंघाटा: सर्वरत्नमया:-सर्वात्मना रत्नमयाः, यावत्-यावत्पदेन-अच्छा:-श्लक्ष्णाः , घृष्टाः , मृष्टाः, नीरजसः, निर्मलाः, निष्पङ्काः,निष्कङ्कटच्छायाः, सप्रमाः, समरीचिकाः सोद्द्योताः, प्रासादीयाः, दर्शनीयाः, अभिरूपाः; इत्येषां सङ्ग्रहो बोध्यः, तथा प्रतिरूपाः एषां पदानां व्याख्याऽस्मिन्नव सत्रे पूर्वं जगतो वर्णनप्रसङ्गे कृता, केवलं स्त्रीपुंसत्व बहुवचनकृतो विशेषः, एवम् -इत्यादि संबाटवत् पङ्क्तयोऽपि-हयादीनां श्रेणयोऽपि बोध्याः, तथा हयादीनां वीथयः उभयोः पार्श्वयोरेकैकश्रेणिमावेन यत् श्रेणियुगलं तत् बीथि पदवाच्यम् तद्वहुत्वे वीथयः अनेक श्रेणी हयानि पंक्तिस्तु एकस्यां दिशि अथवा श्रेणिः सा व्यहियते अतो न पंक्ति-वीथ्योरेकार्थकताशङ्का । एतेषामेव हयगजनरकिन्नरकिम्पुरुष महोरगगन्धर्ववृषभानामष्टानां स्त्री पुसयुग्म प्रतिपादनार्थमाह मिथुनकान्यापि स्त्रीपुंसयुग्मान्यपि हयादिसङ्घाटबदेव वक्तव्यानि ८।
तस्याः पूर्वोक्तायाः खलु पद्मवरवेदिकायाः तत्र तत्र तस्मिंस्तस्मिन् देशे तत्र तत्र तद्देशैकदेशे बहव्यः पद्मलताः पद्मिन्यः नागलताः नागाः वृक्षविशेषाः तद्रपाः लताः तिर्यकशाखा विस्तार रहितत्त्वाल्लता इवेति नागलनाः एवम् अशोकलताः अशोकवृक्षरूपलताः चम्पकलताः चम्पकपुष्पवृक्षविशेषरूपलताः वनलताः वननार्थकवृक्षविशेषरूपलताः, वासन्तीलताः वासन्तीपुष्पविशेषलताः अतिमुक्तकलताः अतिमुक्तकः तिनिशनामको वृक्षविशेष स्तद्रपालताः कुन्दलताः-कुन्दनामक पुष्पविशेषलताः श्यामलताः श्यामा वनस्पतिविशेषः शारिवेति प्रसिद्धा तद्रूपा लताः ताअनन्तरोक्ताः पद्मलतादयो लताः कीदृशः ? इत्याह-नित्यं-सदा कुसुमिताः पुष्पिताः पुष्पसम्पन्नाः नित्यं मुकुलिता कुड्मलिता ईषद्विकासोन्मुखकालिका सम्पन्नाः नित्यं लवकिताः सजातपल्लवलवाः नित्यं स्तबकिता विकासोन्मुखाकलिका सम्पन्ना नित्यं गुल्मिताः स्तम्विताः काण्डरहितावयव सम्पन्नाः। नित्यं गुच्छिताः पत्रपुष्पगुच्छसमूहसम्पन्नाः नित्यं यमलिताः सजातीयलतायुग्मपरिवेष्टिताः नित्यं युगलिताः सजातीय विजातीयलताद्वयपरिवेष्टिताः नित्यं विनमिताः फलपुष्पादिसारेण विशेषेण नम्रभावं प्रापिताः, नित्यं प्रणमिताः फल पुष्पादिभारेणनम्रमावं प्रापयितुमारब्धाः नम्रमावोन्मुखा इति भावः, नित्यं सुविभक्तप्रतिपिण्डमजयवतंसकधराः सुविभक्तः सम्यग् विभागयुक्तो यः प्रतिमजयंवतंसकः प्रतिमन्जरी प्रतिगता प्रतिपल्लवस्थिता या मजरी-पुष्पमञ्जरी सैवावतंसकः शिरोभूषण विशेषः तस्य धराः धारिकाः, एवं सति ताः पद्मलतादयो लताः नित्यं कुसुमितमलितलवकित स्तबकितगुल्मितयमलितयुगलितविनमितप्रणमितसुविमक्तप्रतिमर्यवतंसकधराः
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू० ४ जम्बूद्वीपप्राकारभूतजगत्याः वर्णनम्
३३
एतदव्याख्यानुपदं गता । पुनस्ताः पद्मलतादयः सर्वाः लताः सर्वरत्नमय्यः सर्वात्मना - कर्केतनादिरत्नमय्यः पुन अच्छा ः यावत् प्रतिरूपाः - अच्छादि प्रतिरूपान्तानां सङ्ग्रहोऽर्थश्रस्मिन्नेव सूत्रे पूर्वं कृतः । तस्याः पूर्वोक्तायाः खलु पद्मवर वेदिकायाः तत्र तत्र, देशे तस्मिंस्तस्मिन् देशे तत्र तत्र तस्यैव देशस्यैकदेशे अक्षय स्वस्तिकानि प्रज्ञप्तानि कथितानि तानि अक्षय स्वस्तिकानि कीदृशानि : इत्याह- सर्वरत्नमयानि सर्वात्मना रत्नमयानि, अच्छानि यावत् प्रतिरूपाणि अच्छादि प्रतिरूपपर्यन्तपदानां संग्रहो विवरणं च प्राग्वत् । पूर्वतोऽत्र नपुंसककृतो विशेषः । सम्प्रति पद्मबरवेदिकाशब्दार्थ गौतमः पृच्छति
अथ केन अर्थेन कारणेन भदन्त ! एवम् इत्थम् उच्यते कथ्यते यत् पद्मवरवे - दिका २ इति ? किमर्थमादायास्याः पद्मवरवेदिकेति शब्दप्रवृत्तिर्जातेत्यर्थः । इति पृष्टो भगवान् गौतमं प्रत्याह - हे गौतम ! पद्मवरवेदिकायाः तत्र तत्र - तस्मिंस्तस्मिन् देशे तत्र तत्र तस्यैव देशस्यैकदेशे वेदिकासु - उपवेशनार्थमत्तगजाकाररूपासु वेदिका बाहासु वेदिकायाः वाहासुः पार्श्वेषु वेदिकापुटान्तरेषु वेदिकयोर्द्वयोर्यत् पुटं - परस्परमेलनं तदन्तरेषु तन्मध्येषु स्तम्भेषु प्रसिद्धेषु स्तम्भबाहासु स्तम्भपार्श्वेषु, स्तम्भशीर्षेषु स्तम्भाग्रभागेषु स्तभपुटान्तरेषु द्वयो स्तम्भयोः सन्धिमध्येषु सूचीषु फलकद्वय - संधानार्थप्रतनुकीलकरूपासु सूचिषु सूचीमुखेषु सूचीनां फलकान्तः प्रवेशासन्नप्र देशेषु सूची फलकेषु सूचीसंयोजित फलकप्रदेशेषु सूचीपुटान्तरेषु सूचीद्वयमेलनमध्येषु पक्षेषु वेदिकाया अवयवविशेषेषु तथा पबक्षाहासु वेदिका पार्श्वेषु, वहूनि - प्रचुराणि उत्पलानि - चन्द्र विकाशीनि कमलानि पद्मानि - सूर्यविकाशीनि कमलानि कुमुदानी कैरवाणि, तान्यपि चन्द्रविकाशीनि श्वेतरक्तादिवर्णानि भवन्ति, तानि सुभगानि सुन्दराणि, सौगन्धिकानि कहलाराणि, श्वेतवर्णानि सुगन्धीनि कमलानि, पुण्डरीकाणि-श्वेत कमलानि, तान्येव महान्ति महापुण्डरीकाणि, शतपत्राणि - पत्रशतविशिष्टानि कमलानि सहस्रपत्राणि पत्रसहस्रयुक्तानि कमलानि एतानि सर्वाणि सर्वरत्नमयानि, सर्वात्मना कर्केतनादि रत्नमयानि, अच्छानि यावत् प्रतिरूपाणि अच्छादिप्रतिरूपपर्यन्तपदानां संग्रहो विवरणं च प्रागवत् । पुनस्तानि कथम्भूतानि ? इत्याह- महावार्षिक च्छत्रसमानानि महान्ति विशालानि यानि वार्षिकानि वर्षाकालिकानि जलधारानिवारणार्थानि च्छत्राणि तैः समानानि - समाकाराणि प्रज्ञप्तानि - कथितानी हे श्रमण आयुष्मन् ! गौतम : सा पद्मवर वेदिका एतेन अनन्तरोक्तेन अर्थेन समुचितेनार्थेन एवम् इत्थम् - उच्यते कथ्यते यत् पद्म वरवेदिका पद्मववेदिति । अथ च खलु अत एवास्याः पद्मवर वेदिका पद्मबर वेदि - केति शाश्वतं नामधेयं प्रज्ञप्तमिति । पुनर्गोतमः पृच्छति - हे भदन्त पद्मवरवेदिका खलु किं शाश्वती उत अशाश्वती ! इति पृष्टो भगवानाह - हे गौतम स्याच्छाश्वती स्यादशाश्वती । अत्र स्याच्छन्दः कथञ्चिदर्थको निपातः तेन कथञ्चिच्छाश्वती कथञ्चिदशाश्वती विद्यते । पुनर्विशेषजिज्ञासया गौतमः पृच्छति - " से केणद्वेणं' इत्यादि । अथ केना
४
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे थेन केन प्रकारेण शाश्वती केन प्रकारेण च अशाश्वतीति प्रश्नः । भगवानाह हे गौतम ! द्रव्यार्थतया-द्रव्यार्थिकनयेन शाश्वती नित्या पर्यायार्थिकनयेन प्राह-वर्णपयौयैः कृष्णा दिभिः तथा गन्धपर्यायैः सुरभिः प्रभृतिः, रसपयौयैः तिक्तादिभिः स्पर्शपर्यायैः कठिन त्वादिभिः अशाश्वतो अनित्या तेषां वर्णादीनां प्रतिक्षणं कियत् कालान्तरं वाऽन्यथाऽन्यथा संभवात् । एवं च नित्यत्वानित्यत्बयोविरुद्धयोरपि धर्मयोर्द्रव्यार्थिकपर्यायर्थिक नयाभ्यामेकस्मिन्नधिकरणेऽवस्थानं सम्भवतीति पर्यवसितम् । एवमुपसंहति -
सा तेनार्थेन एवम् इत्थमुच्यते स्याच्छाश्वती स्यादशाश्वतीति । एतद्व्याख्या निगदसिद्धा।
इह द्रव्यास्तिकनयवादी स्वमतं द्रढयितुमाह "नात्यन्तासत उत्पादो नापि सतो विद्यते विनाशो वा” अपि च
"नासतो बिद्यते भावो नाभावो विद्यते सतः" इति, ततश्च सर्व वस्तु नित्यमेवेति । इत्थंतन्मते सन्देहः--
सा पद्मवरवेदिका कि घटादिवत् द्रव्यार्थत्वेन शाश्वती । आहोस्वित्-सर्वदा शाश्व तीति । इमं सन्देहं गौतमो निराकर्तु भगवन्तं पुनः पृच्छति कालतः कियच्चिरमिति, पदमवरवेदिका खलु हे भदन्त ! कालतः काल माश्रित्य कियच्चिरं कियन्तं कालं यावदवतिष्ठते ? अत्र भगबानाह हे गौतम न कदाचिद् नासीत् नवयस्य प्रकृतार्थं दृढीकारकत्वात् सदैवासीदिती तथा न कदाचिद् न भवति अपि तु सदैव भवति तथा न कदा चिद् न भविष्यति-अपि तु सदैव भविष्यति । एवं सर्वमुपसंहरति-अभूच्च भवति च भबिष्यति कालत्रयेऽपि अवस्थिति शीलत्वात् । अत एव ध्रुवा-मेरु पर्वतादिवस्थिरत्वात् नियता-निश्चितत्वात् जीवद्रव्यवत् अत एव शाश्वतो समयावलिकादिषु कालवचनवच्छाश्वतत्वात् अतएव अक्षया पुद्गलपुञ्जविघटनेऽपि नवीनपुद्गलपुञ्जसंक्रमणेन स्वरूपाधिनाशात , गङ्गा सिन्धु प्रवाहेऽपि पद्महदवत् , अतएव अव्यया कदाचिदपि स्वरूपचलनस्यासम्भवत् मानुषोत्तापर्वताद् बहिः समुद्रवत् अत एव अवस्थिता स्व प्रमाणे सम्यक् स्थिता जम्बूद्वीपादिवत् एवं च स्वप्रमाणावस्थायितया नित्या धर्मास्तिकायादिवत् इति ॥ ४॥ जीवाभिगम सूत्र में पनवरवेदिका के वर्णन में ज्यों की त्यों लिखी जा चुकी है अतः वहां से इसे देखलेना चाहिये यह विस्तृत व्याख्या वनमय पद से लगाकर अन्त के नित्यपद तक की गई है अतः यहां पुन: उसे विस्तार हो जाने के भय से नहीं लिखा है। इसी अभिप्राय को हृदय में છે અને જીવાભિગમ સૂત્ર'માં પદ્મવરદિકાના વર્ણનમાં આબેહુબ નિરૂપિત કરવામાં આવી છે. એથી જિજ્ઞાસુઓએ ત્યાંથી વાંચી લેવી. આ સવિસ્તૃત વ્યાખ્યા ત્યાં વમય પદથી માંડીને અન્તના નિત્યપદ સુધી કરવામાં આવી છે એથી વિસ્તાર ભયથી અહીં બીજી વખત વ્યાખ્યા
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू. ५ पद्मवरवेदिकायाः बहिर्भागस्थवनषण्डवर्णनम्
अथ जगत्या उपरि पद्मवरवेदिकाया बहिर्यदस्ति तदाह ----
मूलम् -तीसेणं जगईए उप्पि बाहिं पउमवरवेइयाए एत्थ णं महं एगे वणसंडे पण्णत्ते देसूणाई दो जोयणाई विक्खंभेण जगईसमए परिक्खेवेणं वणसंडवण्णओ णेयव्वो ॥सू०५॥
छाया- तस्या खलु जगत्या उपरि बहिः पद्मवरवेदिकायाः अत्र खलु महानेको वनषण्डः प्रज्ञप्तः, देशोने द्वे योजने विष्कम्मेण जगती समकः परिक्षेपेण वनषण्डवर्णको नेतव्यः ॥सू०५॥
टीका---'तीसेणं जगईए' इत्यादि 'तीसे णं जगईए' तस्याः पूर्वोक्तायाः खलुजगत्याः 'उप्पिं बाहि पउमवरवेइयाए' उपरि ऊर्ध्वभागे पद्मवरवेदिकायाः प्राग्वर्णि ताया देव भोगभूमि विशेषरूपायाः बहिः परतः 'एत्थ णं महं एगे वणसंडे पण्णत्ते' अत्र अस्मिन् प्रदेशे खलु एको महान् बृहत् वनषण्ड:- अनेकविधवृक्षसमूहः प्रज्ञप्तः । स च वनषण्डः कीदृशः ? – इत्याह-'देवणाई दो जोयणाई विक्खंभेणं' देशोने देशतो न्यूने द्वे योजने विष्कम्भेण-विस्तारेण प्रज्ञप्तः देशश्चात्र सार्धधनु शतद्वयरूपो बोध्यः तथाहि चतुर्योजनविस्तृतशिरस्काया जगत्या बहुमध्यभागे पश्वधनुः शतव्यासा धारण करके सूत्रकार ने" एवंजहा जीवाभिगमे जाव अट्ठो जाव धुवा, णियया, सासया, जाव णिच्चा" ऐसा सूत्र पाठ कहा है ॥४॥
जगती के ऊपर वर्तमान पद्मवर वेदिका के बाहर विद्यमान बनषण्ड का वर्णन"तीसेणं जगईए उप्पिं बाहि" इत्यादि।
उस जगती के ऊपर जो पद्मवरवेदिका है उस पद्मवरवेदिका के बाहर " एत्थ णं महं एगे वणसंडे पण्णत्ते ” एक वहुत विशाल वन। ण्ड है-अनेक प्रकार के वृक्षों का समूह है “ देसूणाई दो जोयणाई विक्खंभेणं " इस का विष्कम्भ - विस्तार- कुछ कम दो योजन का है यहां देश से २५० धनुष लिया गया है इसका विचार इस तरह से करना चाहिये जगती के मध्यभाग में १२वाम मावी नथी से अभिप्राय ने सूत्रधारेश्यमा पा२५ प्रशन एवं जहा जीवाभिगमे जाष अहो जाव धुवा णियया सासया जाव णिच्चा', मेव। सूत्रा8 सा छे. ॥४॥ જગતીની ઉપર વિદ્યમાન પદ્મવરદિકાની બહાર વર્તમાન વનપંડનું વર્ણન –
'तीसेण जगईए उप्पिं बाहिं' इत्यादि सूत्र ॥५॥ मा तिनी 3५२२ ५५१२वहि छ ५१२वहिनी १९२ "एत्थण महं एगे वणसंडे पण्णने" मे पहुन विशाण वनम' छे. मने प्रा२न। वृक्षसभू। छ. "देसूणाई दो जोयणाई विक्खमेण" माने। विन-विस्ता२-४४४ २१६५ मे योन से छे. पही દેશથી ૨૫૦ ધનુષ ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. આ સંબંધમાં આ પ્રમાણે વિચાર કરે જોઈએ. જગતીના આ શિખરનો વિસ્તાર ચાર જન જેટલું કહેવામાં આવેલ છે. આ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
पद्मवेदिका एतस्य बहिर्भागे एको वनषण्ड: अपरश्वाभ्यन्तरभागे अतो जगती fat farard after विस्तारश्च धनुःशतपञ्चकन्यूनोsर्धी क्रियते ततो यथोक्तं मानं स्पष्टं भवति । तथा स वनषण्ड: 'जगइ समए परिक्खेवेणं' जगतो समकः जगती तुल्यः परिक्षेपेण परिधिना प्रज्ञप्तः 'वणसंडवण्णओ णेयम्बो' बनपण्डवर्णकः वनषण्डवर्णनकारकः सर्वोऽपि पदसमूहोsत्र ज्ञातव्यः । स चैवम् - 'किन्हे किण्होभासे नीले नीलो भासेहरिए हरिओमासे सीए सीओोभासे गिद्धे णिदोभासे तिव्वे तिब्बो भासे hot froहच्छाए नीले नीलच्छाए हरिए हरियच्छाए सीए सीयच्छाए णिद्वे णिच्छाए तिव्वे तिन्वच्छाए घणकडिअच्छाए रम्मे महामेहणिकुरंबभूए तेणं पायवा मूलमंतो कदमंतो खंधमंतो तयामंतो सालमं तो पवालमंतो पत्तमंतो पुप्फमंतो फलमंतो बीयमंतो अणुपुव्विसुजायरुइलबट्टभावपरिणया एगखंधी अणेगसाहप्पसाहविडिमा अगणरवामसुप्पसारिया गेज्झघणविउलवट्टखंधा अच्छिदपत्ता अविरलपत्ता अवाईणपत्ता अणईईपत्ता णिडूयजरढपंडुरपत्ता व हरियभिसंतपत्तभारंध
३६
गंभीररिसणिज्जा उवविणिग्गय नवतरुणपत्तपल्लव कोमलुज्जलचलंत किसलय सुकुमाल पवाल सोभिय वरंकुरग्गसिहरा णिच्चं कुसुमिया पिच्चं मउलिया णिच्चं लवइया णिच्चं थवइया णिच्चं गुलइया णिच्चं गुच्छिया णिच्चं जमलिया णिच्चं जुअलिया णिच्चं विणमिया णिच्चं पणमिया णिच्चं कुसुमियमउलियलवइ यथवइयगुलइयगोच्छियजमलियजुय
५०० धनुष की व्यासवाली एक पद्मवरवेदिका कही गई है; इस पद्मवर वेदिका के बहिर्भाग में एक वनषण्ड है और भीतर के भाग में भी एक वनषण्ड है जगती के ऊपर के भाग का विस्तार ४ योंजन का है और बिदिशाओं में जो इसका विस्तार है वह ५०० धनुष का है सो इस विस्तार को ऊपर के विस्तार में से कम करने पर एवं अवशिष्ट प्रमाण को आधा करने पर वनण्ड का यथोक्त प्रमाण निकल आता है, इस वनषण्ड का परिक्षेप " जगई समए परिकखेवेणं " प्रमाण, जगती के परिक्षेप प्रमाण जैसा ही है " वणसंडवण्णओ णेयव्वों" वनण्ड का वर्णन यहां पर कर लेना चाहिये जो अन्य सूत्रों में इस प्रकार से किया गया है "किहे कि होभासे नीले नीलोभासे, हरिए हरिओमासे, सीए सीओ भासे, णिद्धे, णिदोभासे" જગતીના મધ્યભાગમાં ૫૦૦ ધનુષ જેટલી વ્યાસ યુક્ત એક પદ્મવરવેદિકા છે. આ પદ્મવરવેદિકાના બહારના ભાગમાં એક વનખંડ છે. જગતીના ઉપરના ભાગના વિસ્તાર ૪ યોજન જેટલે છે અને વિદિશાઓમાં જે આને વિસ્તાર છે તે ૫૦૦ ધનુષ જેટલા છે. તે આ વિસ્તારને ઉપરના વિસ્તારમાંથી બાદ કરવાથી તેમજ અવશિષ્ટ પ્રમાણને અધેર્યાં કરવાથી वनअ ंउनु ं यथोउत प्रमाणु भावी लय छे. या वन उनी परिक्षेय "जगई समए परिवखेवेण” प्रभाणु भगतीना परिक्षेय प्रमाण हे ४ छे. "वणसंडवण्णओ ખંડનુ વર્ણન અહીં કરી લેવુ' જોઇએ. જે બીજા સૂત્રોમાં આ પ્રમાણે કરવામાં આવેલ છે. "किन्हे किण्होभासे नीले नीलोभासे, हरिए हरिओभासे, सीए सीओभासे णिद्धे निद्धो
यव्वो
25 वन
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू. ५ पद्मवरवेदिकायाः बहिर्भागस्थवनषण्डवर्णनम् लियविणमिय पणमियसुविभत्तपडिमंजरिवडिंसयधरा सुयवरहिणमयणसलागकोइल कोरगभिंगारगकोउलकजीवंजीवग गंदीमुहकविलपिंगलक्खगकारंडव चक्कवायकलहंस सारस अणेग सउणगणमिण विरइय सदुन्नइय महुरसरणाइया सुरम्मा सपिडिय दरिय भमरमहुयरिय पहकरपरिलितमत्तछप्पयकुसुमासवलोलमहुरगुमगुमेंत गुंजत देसभागा अभितरपुप्फफला बाहिरपत्तछन्ना पुप्फेहि फलेहिय उच्छन्न पलिच्छन्ना णीरोयरा अकंटया साउफला णाणाविहूगुच्छगुम्ममडवगसोहिया विचित्तसुइकेउभूया वावि पुक्खरिणी दीहिया सुनिवेसियरम्मजालघरगा पिडिमनीहारिम सुगंन्धी सुहसुरभिमणहरं च महया गंधद्धाणिं मुयंता सुहसाउकेउबहुला अणेगरह जाणजुग्ग सिबिय संदमाणिया पविमोयणा पासाईया जाव पडिरूवा" इति ।।
कृष्णः, कृष्णावमासः, नीलः, नीलावभासः, हरितः, हरितावभासः, शीता, शीतावभासः स्निग्धः, स्निग्धावभासः, तीव्रः, तीव्रावभासः, कृष्णः, कृष्णच्छायः, नीलः, नीलच्छायः, हरितः, हरितच्छायः, शीतः, शीतच्छायः, स्निग्धः स्निगधच्छायः, तीव्रः तीव्रच्छायः, धनकटितटच्छायः, रम्यः, महामेघनिकुरम्बभूतः। ते खलु पादपाः, मूलवन्तः, कन्दवन्तः, स्कन्धवन्तः, त्वग्वन्तः शालवन्तः, प्रवालवन्तः पत्रवन्तः, पुष्पवन्तः, फलवन्तः, बीजवन्तः, आनुपूर्वी सुजातरुचिर वृत्तभावपरिणताः, एक स्कन्धिनः, अनेक शाखाप्रशाखाविटपाः, अनेक नर व्यामसुप्रसारिताग्राह्यधनविपुलवृत्तस्कन्धाः, अच्छिद्रपत्रा:- अविरलपत्राः, अवातीन पत्राः, अनीतिपत्राः नि तजरठपाण्डुपत्राः नव हरितभासमानपत्रभारान्धकारगम्भीरदर्शनीयाः, उपविनिर्गत नवतरुणपत्रपल्लव कोमलोज्ज्वलचलत्किसलयसुकुमारप्रवालशोभितवराङ्कुरायशिखराः नित्यं कुसुमिताः, नित्यं मुकुलिताः नित्यं लवकिता नित्यं स्तवकिताः, नित्यं गुल्मिता नित्यं गुच्छिताः, नित्यं यमलिताः, नित्यं युगलिताः, नित्यं विनमिताः, नित्यं प्रणमिताः नित्यं सुविभक्त प्रतिमजवतंसकधराः, । नित्यं कुसुमितमुकुलितलवकितस्तबकितगुल्मितगुच्छितयमलित युगलितविनमितप्रणमितसुविभक्तप्रतिमजर्यवतंसकधराः शुकबर्हि ण-मदनशलाका-कोकिल-कोरक-भृङ्गारक-कोण्डलक जीवब्जीवक-नन्दीमुख कपिल-पिङ्गला. क्षक--कारण्डव--चक्रवाक--कलहंस-सारसानेकशकुनगणमिथुनविरचित शब्दोन्नतमधुरस्वरनादिताः सुरम्याः सम्पिण्डितप्तभ्रमरमधुकरीप्रकर परि लीयमानमत्तषट्पदकुसुमासवलोलमधुरगुमगुमायमानगुजद्देशभागाः, अभ्यन्तरपुष्पफलाः, बहिःपत्रावच्छन्नाः पुष्यैः फलैश्चावच्छन्नप्रतिच्छन्नाः स्वादुफलाः नीरोगकाः अकण्टकाः नानाविध गुच्छगुल्ममण्डपकशोभिताः विचित्रशुभकेतुभूताः वापीपुष्करिणीदीर्घिकासु निवेशितरम्यजालगृहकाः पिण्डिमनिहारिम सुगन्धिशुभसुरभिमनोहरां च महागन्धघ्राणिमुञ्चन्तः शुभसेतुकेतुबहुलाः अनेकरथशकटयानयुग्य गिल्लिथिल्लिस्यन्दमानिका शिविका प्रविमोचनाः सुरम्याः प्रासादीयाः दर्शनीयाः, अभिरूपाः प्रतिरूपाः, इति ।
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
एतद्व्याख्या चैवम् - कृष्णः मध्यमावस्थायां कृष्णवर्णपत्र सम्पन्नत्वाद् वन षण्डोऽपि कृष्णवर्णः न चोपचारमात्रेण कृष्ण इति व्यवहियते । किन्तु कृष्णतया प्रतिभासनात् । तथाऽऽह कृष्णाव मासः - यावतिवनषण्डभागे कृष्णदलानि सन्ति तावति तद्भागे स वनषण्डोऽतीव कृष्णः कृष्णवर्णोऽवभासाः कान्तिर्यस्य वनषण्डस्य स तथा - कृष्णवण विमास सम्पन्नः एवमग्रेऽपि । तथा - नील: मदेशान्तरे नीलवर्णपत्रयुक्तः मयूरकण्ठवत् एवं नीलावमासः नीलवर्णावभाससम्पन्नः तथा - हरितः - प्रदेशान्तरे हरितवर्णपत्रयुक्तः एवं हरितावभासः हरितवर्णपर्णानां प्राचुर्याच्छुक पक्षवदवभासमानः इदानीं स्पर्शापेक्षया वर्ण्यते - शीतः - शीतलस्पर्शवान् आर्द्रलतापुञ्ज पिहितान्तराल तलतया सूर्य किरणाप्रवेशात् अतएव शीतावभासः क्रीडार्थसमागतानां वनषण्डतलवर्तिव्यन्त
३८
मध्यमावस्था में पत्तों का वर्ण कृष्ण हो जाता है अतः उन पत्तों से युक्त होने के कारण यहां वनको भी कृष्ण वर्णवाला कह दिया गया है इस तरह यह वनषण्ड किसो २ प्रदेश में काले वर्ण वाला है यह कथन उपचार मात्र से कहा गया नहीं जानना चाहिये क्योंकि उस रूप से ही इसका अवमास होता है इसी बात को स्पष्ट करने के लिये "किहे कि होमासे ' इन दो पदों का प्रयोग किया गया इसी तरह किसी २ प्रदेश में यह वन नीलवर्ण वाले पत्तों से युक्त होने के कारण स्वयं नीलवर्ण वाला है और इसी रूप से इसका अवभास होता है तथा किसी २ प्रदेश में यह वन पत्रों की हरीतिमा को लेकर - अर्थात् हरे २ पत्रों से युक्त होने के कारण- स्वयं हरित वर्णवाला है और इसीरूप से इसका अवभास होता है. यह वनषण्ड किसी स्थान विशेष में शीतलस्पर्शवाला है. क्योंकि आर्द्रलतापुञ्जों से इसका तल सदा पिहित ढकारहता है, तथा सूर्य किरणों का प्रवेश वहां नहीं हो सकता है. अतएव वहां पर कीड़ा के लिये समागत व्यन्तर देव और देवियों को इसका स्पर्श शीतल रूप से प्रतीत होता है । क्यों
આવે” મધ્યમાવસ્થામાં પાંદડાને વર્ણ કૃષ્ણ થઈ જાય છે. એથી એ પાંદડાએથી યુક્ત હાવા ખદલ અહીં વનને પણ કૃષ્ણ વ` યુક્ત કહેવામાં આવેલ છે આ પ્રમાણે આવનખંડ કઈ કઈ પ્રદેશમાં શ્યામવર્ણી યુક્ત છે. આ કથન ઉપચાર માત્રયી જ કહેવામાં આવેલ છે એવુ' સમજવુ' ન જોઈએ કેમ કે તે રૂપથી જ આને અવભાસ થાય છે. આ વાતને स्पष्ट वा भाटे "किण्हे किण्होभासे" या मे होने प्रयोग अश्वामां आवे छे. या रीते કઈ કઈ પ્રદેશમાં આ વન નીલવર્ણ યુક્ત પાંદડાઓથી યુક્ત હેાવા અદ્દલ સ્વય` નીલવર્ણ યુકત છે. અને આ રૂપથી જ એને અવભાસ થાય છે. તેમજ કાઈ કોઈ પ્રદેશમાં આ વના પત્રોની હરીતિમાને લઇને એટલે કે લીલા લીલા પાંદ્ઘડાએથી યુક્ત હૈાવા બદલ સ્વયં હરિત યુકત છે અને આ રૂપથી આના અવભાસ થાય છે. આ વનખંડ કેાઈ સ્થાન વિશેષમાં શીતલ સ્પ`વાળા છે કેમ કે આ લતા પુોથીનું તળિયું सहा पिहितઆચ્છાદિત રહે છે, તેમજ સૂર્યકિરણેા. ત્યાં પ્રવેશી શકતા નથી. એથી જ ત્યાં ક્રીડા મટે આવેલ બ્ય તરદેવ અને દેવીઓને આના શીતળ રૂપથી પ્રતીત થાય છે. કેમ કે તેઓ
સ્પ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू. ४ पद्मवर वेदिकायाः बहिर्भागस्थवनपण्डवर्णनम्
देवदेवीनां तथाविधशीतस्पर्शेन प्रमोददर्शनात् शीतावभासो वनखण्डः, तथा-स्निग्धः चिक्कणः स्निग्ध कृष्णादि वर्णयुक्तत्वाद् वनषण्डोपि स्निग्ध इत्युच्यते, एवं स्निग्धाव
वास्तविक स्निग्धत्वेन प्रतिभासमानो न तूपचारमात्रतः एवं तीव्र : - इहावभासो मरुमरीचिकाया जलावभासवद् भ्रमविषयोऽपि भवत्यतो यथावस्थितस्वरूपज्ञानाय विशेषणान्तरमाह- कृष्ण इत्यादिकृष्णवर्णो वनषण्डः, कुतः ? इत्याह-कृष्णच्छायः- कृष्णवर्णच्छाया विशिष्टः एतद्विशेषणद्वय गाढकृष्णतां प्रकटयति । एवं नीलः नीलच्छाय इत्याद्यपि । धन कटितटच्छायः - घना - निविडा कटितटच्छाया मध्यभागच्छाया यस्य स तथा, अत
३९
कि वे वहां क्रीडा करते २ उकताते नहीं है. प्रत्युत अधिक प्रमोदभाव से भरित अन्तःकरण वाले बनते रहते है । तथा यह वनषण्ड किसी २ स्थान में स्निग्ध- चिकना है और चिकने रूप से ही इसका अवभास होता है । कहीं पर यह वनषण्ड " तीव्रः " तीव्र प्रभावाला है और इस रूप से इसका अवभास होता है. यदि यहां पर ऐसी आशंका की जावे कि सभी अवभास सत्य नहीं होते हैं अतः उस रूप के अवभास को लेकर जो यहां वनषण्ड में तद्रूपता सिद्ध की जा रही है वह कैसे सिद्ध हो सकती है. यदि कहा जावे कि नहीं तद्रूप से जो अवभास होता है वह तो सत्य हो होता है सो इस पर ऐसा कहा जा सकता है कि मरुमरीचिका में जो जलावभास होता है वह अवभास भी सत्य मानना पड़ेगा. परन्तु वह तो सत्य नहीं माना गया है - अतः यहां जो अवभास होता है वह ऐसा नहीं है. इसी बात को सूत्रकार इन विशेषणान्तरों से सुस्पष्ट कर रहे हैं कि यह वन कृष्णवर्णवाला इससे साबित होता है कि यह वन कृष्णवर्ण काली छाया से विशिष्ट है। इसी तरह यह वन नीलवर्णवाला इसलिये हैं कि यह नील
वर्णवाली छाया युक्त है "घनकटितटच्छायः " इसके मध्यभाग में जो छाया रहती है वह बहुत
ત્યાં ક્રીડા કરતાં કરતાં કંટાળી જતા નથી પરતુ વધારે ને વધારે પ્રમેાદ ભાવથી યુક્ત અંતઃ કરણવાળા થઈને રહે છે. તેમજ આ વનખંડ કોઇ સ્થાનમાં સ્નિગ્ધ-સુચિકકણ છે અને थिए। ३५थी मानो सवलास थाय छे. अध अर्ध स्थळे या वनखंड "तीन” तीव्र પ્રભાવાળા છે અને આ રૂપથી જ આના અવભાસ થાય છે. જો અહી` આ જાતની આ શકા કરવામાં આવે કે સર્વ અવભાસા સત્યરૂપમાં હાતા નથી એથી તે રૂપના અવભાસને લઇને જે અહીં... વનખડમાં તકૂપતા સિદ્ધ કરવામાં આવી રહી છે તે કેવી રીતે સિદ્ધ થઇ શકે છે, જો કહેવામાં આવે કે આમ નહિં તદ્રુપથી જે અવભાસ થાય છે તે સત્યરૂપમાં જ હોય છે તે થ્યા સબંધમાં આમ કહી શકાય કે મરુમરીચિકામાં જે જલાવભાસ હોય છે તે અવભાસ પણ સત્ય માનવામાં આવશે. પણ ખરેખર તે તે સત્ય માનવામાં આવત નથી. એથી અહીં જે અવભાસ હોય છે તે એવા નથી. એ જ વાતને સૂત્રકાર આ વિશે ષણાન્તરાથી સુસ્પષ્ટ કરી રહચા છે કે આ વન કૃષ્ણવર્ણ યુક્ત એટલા માટે સાબિત થયું છે કે આ વન કૃષ્ણવર્ણની છાયાથી વિશિષ્ટ છે. આ રીતે આ વન નીલવર્ણવાળું એટલા માટે छेउमा नीसवारी युक्त छांयडाथी युक्त छे “धनकटितटच्छायः " खाना મધ્યભાગમાં
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे एव-रम्यः-रमणीयः तथा महामेष निकुरम्बभूतः-महामेघसमूहतुरल्यः-ते खलु पादपाः मूलवन्तः-दूरावगाढमूलसहिताः, कन्दवन्तः प्रशस्त मूलोपरिवर्ति-भागरूपकन्दयुक्ताः, तथा-स्कन्धवन्त:-स्कन्धः शाखाप्रभवप्रदेशः, स प्रशस्तोऽस्त्येषामिति स्कन्धवन्तः-प्रशस्त स्कन्धयुक्ताः, तथा-प्रवालवन्तः-प्रशस्तपल्लवाकरयुक्ताः तथा पत्रवन्तः-प्रशस्तपत्रसम्पन्नाः एवं पुष्षवन्तः, फलवन्तः बीजबन्तः प्रशस्त पुष्पफलबीजयुक्ता इति, तथा आनुपूर्वी सुजातरुचिरवृत्तभावपरिणताः आनुपूा-यथाक्रमं सुजाताः सुसमुत्पन्नाः अतएव रुचिराः सुन्द राश्च ते वृत्तभाव परिणता:-वृत्तभावेन-वर्तुलत्वेन परिणताः परिणामप्राप्ताः, एकस्कधिनः-एकस्कन्धवन्तः, अनेकशाखाप्रशाखाविटपा:-अनेके शाखा प्रशाखा विटपाः-तत्र शाखा:-प्रधानशाखाः, प्रशाखा:-अवान्तरशाखाः, विटपा:-विस्तारा येषां ते तथा बह ही सान्द्र होती है , इसीसे यह " रम्यः" बहुतरमणीय है " महामेघनिकुरम्ब मूतः" जिस प्रकार जल से भरे हुए मेघ प्रतीत होते हैं । उसी प्रकार से यह वनषण्ड भी प्रतोत होता है " मूलवन्तः" यहां जो वृक्ष हैं वे प्रशस्त मूल वाले हैं। अर्थात् इनकी जड़े बहुत ही दरतक जमीन के भीतर गई हुई हैं । प्रशस्त कन्दवाले हैं । मूल के ऊपरि वर्ती भागरूप प्रशस्त कन्द से युक्त हैं। प्रशस्तस्कन्ध - वाले है- शाखाएँ जिस स्थान से उत्पन्न होती हैं उस स्थान का नाम स्कन्ध है , प्रशस्त प्रवाल वाले हैं । प्रशस्त पल्लवाङ्कुरों से युक्त हैं । प्रशस्त पत्रों वाले हैं. प्रशस्त पुष्पों वाले हैं , प्रशस्त फलों वाले हैं , प्रशस्त बीज वाले हैं । इसतरह प्रशस्त पुष्प . फल और बीज से युक्त यहां के वृक्ष हैं " आनुपूर्वी सुजातरुचिरवृत्त भाव परिणताः " तथा ये वृक्ष क्रम २ से अच्छी तरह से उत्पन्न हुए हैं अतएव ये रुचिर - सुन्दर हैं और वृत्त भाव को परिणत हुए हैं , छते का जैसा आकार होता है वैसा इनका आकार है । इनमें अनेक स्कन्ध नहीं हैं किन्तु एक ही स्कन्ध है , “ अनेक शाखा प्रशाखाविटपाः " ये अनेक प्रधान २ छाया २३ छ ते ५५ १ सi य छे. मेथी मा “रम्य;" ५५ २४ २मणीय छे. "महामेधनिकरम्बभतः" २reलात मेघ मासूम ५४ छ तभक मा बन५ ५॥ मालाम पछ. "मलवन्तः" मही २ वृक्षा छे प्रशस्तभूसवा छे मेटले समनी को ખૂબ જ દુર સુધી જમીનની અંદર પહેાંચેલી છે. તેઓ પ્રશસ્ત કદવાળા છે મૂળના
| ભાગ રૂપે પ્રશસ્ત કન્દોથી યુક્ત છે. પ્રશસ્ત સ્કન્ધવાળા છે. શાખાઓ જે સ્થાનેથી હત થાય છે તે સ્થાનનું નામ સ્કન્ધ છે. પ્રશસ્ત પ્રવાલવાળા છે. પ્રશસ્ત પલ્લવાંકોથી યુકત છે. પ્રશસ્ત પત્રોવાળા છે. પ્રશસ્ત પુષ્પવાલા છે પ્રશસ્ત ફલવાળા છે પ્રશસ્ત બીજ. पामा छे. मी प्रमाणे प्रशस्त पु०५ ५ मने पानथा युत महीना वृक्षा छ, “आन. पूर्वी सुजातरुमिरवृत्तभावपरिणताः" मा या वृक्षा मनमे सारी रीत ५-1 था છે. એથી આ બધાં રુચિર સુંદર છે. મધપૂડાને જે આકાર હોય છે તે જાતનો આકાર એમને छ. मामा ! २७न्धी नयी ५२तु न्य छे. "अनेकशाखाप्रशाखाविटपा" मेगा ઘણી પ્રધાન શાખાઓ અને અવાન્તર શાખાઓના વિરૂપ-વિસ્તારથી યુકત છે. એ
ઉપરિવતે
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू. ५ पद्मवरवेदिकायाः बहिर्भागस्थवनषण्डवणेनम् ४१ शाखाप्रशाखाविस्तारयुक्ताः अनेक नरव्यामसुप्रसारिताग्राह्यधनविपुलवृत्तस्कन्धाः अनेकेषां बहूनां मनुष्याणां व्यामैः-प्रसारितभुजान्तरालैः अग्राह्य ः-अतिस्थलतयाग्रहीतुमशक्यः घनः-सान्द्रः विपुल:-विशालः वृत्तः-वर्तुलः स्कन्धो येषां ते तथा भूताः अतिस्थूलसघनविशालतया प्रसारितपाणिभिनेरैटुंग्राह्य वर्तुलस्कन्धाः इति यावत् । तथा अच्छिद्रपत्राः अच्छिद्राणि सूर्यकिरणैरपि दुष्प्रवेशानि पत्राणि येषां ते तथापरस्परमिलितपत्राः, अतएव अविरलपत्रा:-निरन्तरपत्राःअवातीनपत्रा:-वातीनानि वातोपहतानि न वातीनानि अवातीनानि तादृशानि पत्राणि येषां ते तथा अत्र अतिसघनत्वाद्वायोरप्रवेशेनाकम्पित पत्रा इत्यर्थः। तथा-अनीतिपत्राः ईतयः षट्-अतिवृष्टिः १, अनावृष्टिः २, मूषिकः३, शलभः ४, शुकः ५. अत्यासन्नो राजा ६ चेति, अविद्यसाना ईतयो येषां तानि अनीतिनि-पडूविधेति रहितानि निरुपद्रवाणि पत्राणि येषा ते तथा । तथा नि त जरठपाण्डुपत्रा:-निधूतानि नष्टानि जरठानि जीर्णानि पाण्डुपत्राणिपाण्डुवर्णपत्राणि येषां ते तथा । तथा नव हरितभासमान पत्र भारान्धकारगम्भीर दर्शनीयाः नवेन सद्योजा तेन हरितेन शुकपिच्छाभेन भासमानः स्निग्धत्वचा दीप्यमानो यः पत्रभारः-पत्रसमूहः तेन अन्धकारा, अन्धकारव्याप्ता अत एव गम्भीराः-इदमी दृगिति विवेक्तु मशक्या यथा तथा दृश्यन्त इति गम्भीरदर्शनीयाः तथाउपविनिर्गतनवतरुणपत्रपल्लवकोमलोज्ज्वलचलत्किसलयसुकुमारप्रवालशोभितवराङ्कुराग्रशिखराः-उपविनिर्गतानि-सद्यः प्रकटितानि नवतरुणानि-नवीनाऽऽगततरुणता सम्पन्नानि यानि पत्र पल्लवानि-पत्रगुच्छरूपाणि तेः, तथा-कोमलोज्ज्वलैः मृदु निमैले चलद्धिःकम्पमानैः, किसलयैः-सद्योजातैः पत्रविशेषैः सुकुमारप्रवालैः-कोमलपल्लवैः शोभितानि वराङ्कुरायशिखराणि-सुन्दराङ्कुरयुक्तोपरितनभागाः येषां ते तथा । अत्र विशेषणेअङ्कुरः-प्रबाल-पल्लव-किसलय-पत्राणि स्वल्पतर स्वल्यबहु चिरतरादि कालकृतावस्थाभेदाद भिन्नानीति भावः । नित्यं कुसुमिता:-सदा सर्वर्तुसंजातपुष्पोपेताः, न तु ऋतु प्रतिबद्धपुष्पाः, नित्यं सदा मुकुलिताः, नित्यं लवकिताः-सदा पल्लविताः, नित्यं सदास्तबकिताः विकासोन्मुखकलिका सम्पन्नाः, नित्यं गुल्मिताः-सदा प्रतानसम्पन्नाः, नित्यं गुच्छिताः-कलिकादि समूहसम्पन्नाः, नित्यं यमलिताः-समपंक्तितया स्थिताः, नित्यं युगलिताः-सदा युगलतया स्थिताः, नित्यं विनमिताः-फल पुष्पादिभिर्विनम्रीकृताः, नित्यं प्रणमिताः केचित् प्रकर्षेण नम्रीकृताः, नित्यं मुविभक्त प्रतिमन्जर्यवतंसकधराः, नित्यं-सर्वकालं सुविभक्तः सुविच्छित्तिक प्रतिविशिष्टो मजरीरूपो योऽवतंसकः शिरोभूषणस्तद्धरा-तद्धारिणः । नित्यं कुसुमित मुकुलितलवकित स्तबकित गुल्मितगुच्छितयमलितयुगलितविनमितप्रणमितसुविभक्तप्रतिमजर्यवतंसकधराः, अत्र स्थानि कुसमितादिपदानि पूर्व पृथक पृथग् व्याख्यातानि । शुकबहिण मदनशलाका कोकिल कोरक भृङ्गारक कोण्डलकजीवजीवकनन्दीमुखकपिल पिङ्गलाक्षक कारण्डवचक्रवाककलहंससारसानेकशकुनगणविरचितशब्दोन्नतमधुरस्वरनादिताः-तत्र शुकाः
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२
___ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे प्रसिद्धाः, बहिणाः मयूराः मदनशलाका:-सारिकाः कोकिला:-प्रसिद्धाः, कोरका:पक्षविशेषाः, भृङ्गारकाः भृङ्गाराः पक्षिविशेषास्त एव भृङ्गारकाः कोण्डलकाः पक्षिविशेषाः, जीवजीवका:-जीवजीवाः चकोरास्त एव जीवञ्जीबकाः, नन्दीमुखाः-पक्षिविशेषाः, कपिलाः-पक्षिविशेषाः, पिङ्गलाक्षका:-पिङ्गलवर्णनेत्राः पक्षिविशेषाः, कारण्डवाः-पक्षिविशेपाः, चक्रवाकाः-केकाः 'चकवे'ति भाषाप्रसिद्धाः, कलहंसाः 'बतक'--इति प्रसिडा, सारसा:-प्रसिद्धाः पक्षिविशेषाः, एते ये अनेके शकुनाः पक्षिणस्तेषां ये गणाः-- समूहा स्तेषां यानि मिथुनानि स्त्रीपुंसयुग्मानि तैर्विरचिताः-कृता ये शब्दोन्नता:-उन्नत शब्दाः-उच्चै रवाः ते मधुरस्वरा मधुरालापयुक्तास्तै दिताः कलकलरवयुक्ताः-विविध पक्षिगण मिथुन कृतमधुरध्वनियुक्ता इत्यर्थः, अतएव सुरम्याः अतीव रमणीयाः, तथा सम्पिण्डित दृप्तभ्रमर मधुकरी प्रकरपरिलीयमानमत्तषट्पद कुसुमासवलोल मधुरगुमगुमायमानगुजद्देशभागाः, तत्र सम्पिण्डिताः कुसुमासवपानार्थ परस्पर सम्मिलिताः ये दृप्तानां मदमत्तानां भ्रमराणां मधुकरीणां भ्रमरीणां च प्रकराः समूहास्तैः सह परिलीयमानाः श्लिष्यन्तः-परिमिलन्तो ये मत्तषट्पदाः, त एव पुनः कुसुमाऽऽसवलोलाश्च पुष्परसाऽऽ स्वादलोलुपाश्च तेषां मधुरं यथा तथा गुमगुमायमानैः गुमगुमेति मधुर भृङ्गसङ्गीत: गुब्जन् मधुरमव्यक्तं शब्दायमानो देशभागो येषु ते तथा । अत्र मधुकरगुरुजनं देश भागे आरोपितम् । तथा अभ्यन्तरपुष्पफलाः अभ्यन्तरे पुष्पफलैः सम्भृताः, बहिः पत्रावच्छन्ना:-बहिः संजात पत्रसमूहमच्छन्नाः पुष्पै फलैश्च अवच्छन्न प्रतिच्छन्नाः सर्वथाऽऽच्छादिताः, तथा स्वादुफला:-स्वादयुक्तफलसम्पन्नाः नोरोगकाः वृक्षचिकित्साशास्त्रप्रदर्शितरोगवर्जिताशीत-विधु-दातपादिजनितोपद्रवरहिता वा, अकण्टकाः कण्टकरहिता नानाविध गुच्छगुल्ममण्डपकशोभिता:नानाविधैः बहुप्रकारैः गुच्छे:-पुष्पस्तबकैः गुल्मैः लताप्रतानैः मण्डपकैः मण्डपाकारलतामण्डलैश्च शोभिताः शोभासम्पन्नाः, विचित्रशुभकेतुभूताः विचित्रशुभक्जरूपाः वापी पुष्करिणी दीर्घिका सुनिवेशितरम्यजालगृहकाः, तत्र वाप्यः चतुष्कोणाः, पुष्करिण्यः-वृत्ता वाप्य एव दीपिकाः अजु सारिण्यः, तासु सुनिवेशितानि सुष्ठुतया स्थापितानि रम्याणि-रमणीयानि जाल गृहकाणि सच्छिद्रगवाक्षा यत्र ते तथा पिण्डिमनि रिमसुगन्धि सुरभिमनोहरां सम्मिलितां सती शुभपुद्गलसमूहरूपेण दूरदेशगामिनीं सुगन्धि शोभनगन्धवतीं शुभसुरभिमनोहरां-श्रेष्ठसुगन्धमनोहारिणीम् , महागन्धघ्राणि-महती चापौ गन्ध एव घाणिः तृप्तिस्तद्धेतुत्वाद् ध्राणिः गन्धघाणिः तां महागन्धघ्राणि-महागन्धतृप्तिम् , मुञ्चन्त:-प्रसारयन्तः तथा शुभ सेतुकेतु बहुलाः गुभा प्रधानाः ये सेतवःमार्गाः आल वालपाल्यो वा, केतवः पताकाश्च तैबहुला:-च्याप्ताः, अनेक रथ शकटयान युग्य गिल्लि थिल्लि स्यन्दमानिकाशिविका प्रविमोचनाः-अनेकेत्यस्य रथादि शिबिकान्त द्वन्द्वघटकेषु
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू. ५ पद्मवर वेदिकायाः बहिर्भागस्थवनपण्डवर्णनम्
प्रत्येकेषु सम्बन्धः तेन तत्र अनेके ये रथाः अनेकानि यानि शकटानि, Satara fararfar अश्वादीनि अनेकानि यानि युग्यानि गोल्लदेशप्रसिद्धानि द्विहस्तप्रमाणानि चतुरस्राणि वेदिकोपशोमितानि जम्पानानि 'गिल्लि' इति देशीयः शब्द आसन विशेषार्थकः तेन हस्तिनः पृष्टोपर्यासनानि 'अम्बाड़ी' इति प्रसिद्धानि गिल्लिपदवाच्यानि । 'थिल्ली' इत्यपि देशीयः क्रीडारथार्थकः, तेन लाटदेशप्रसिद्धाः क्रीडारथाः थिल्लिपदवाच्याः, स्यन्दमानिका:- पुरुष प्रमाणजम्पानविशेषाः, एवम् अनेकाः या शिबिका:- पुरुषबाह्ययानविशेषाः 'पालखी' इति प्रसिद्धाः, तासामनेकरथाद्यनेक शिविकान्तानाम् अधोऽतिविस्तीर्णत्वात् प्रविमोचनं स्थापनं यत्र ते तादृशाः । क्रीडार्थमागतानां जनानामनेकरथादयस्तत्र स्थाप्यन्त इति भावः । तथा-सुरम्याः, अतिरमणीयाः प्रासादीयाः - दर्शकानां हृदयप्रसादकराः, यावत्पदेन " दर्शनीयाः द्रष्टुं योग्याः, तथा अभिरूपाः - सर्वथा दर्शकजनमनोनयनहारिणः" इति पदद्वयं बोध्यम् । तथाप्रतिरूपाः - असाधारणरूपयुक्ताः इति ॥ ०५ ॥
४३
शाखाओं और अवान्तर शाखाओं के विटप- विस्तार से युक्त हैं ये इतने मोटे है कि अनेक पुरुष एक साथ हाथ पसारे तब भी इनके स्कन्ध को अपने अङ्क में नहीं भर सकते हैं । इनका जो स्कन्ध है वह मोटे होने के साथ सान्द्र है- मजबूत है, पोला नहीं है । गोल है- आडा 1 टेडा नहीं है | सरल है इनके पत्र ऐसे हैं कि जिनमें छिद्र का नामतक भी नहीं है । अथवावृक्षों की डालियों आपस में इस रूप से मिली हुई हैं कि उनके पत्र आपस में एक दूसरे पत्रों के साथ संलग्न होते गये हैं । अतः छिद्र वहां नहीं होता है । इसलिये सूर्य की किरणों को वहां प्रवेश करने के लिये स्थान नही प्राप्त होता है, " इत्यादि रूप से इस सूत्रपाठ में आगत यह araण्ड का वर्णन जीवामिगम सूत्र में व्याख्यात किया जा चुका है । अतः वहीं से इस पाठ की व्याख्या जान लेनी चाहिये ||५||
એટલા વિશાળ છે કે અનેક પુરુષ એકી સાથે હાથ પહેાળા કરે છતાં એ એમના થાને પેાતાના બાહુઓમાં સમાહિત કરી શકતા નથી. એમતા જે કન્યા છે તે મેાટા હોવાથી सान्द्र छे, भक्त छे, पोला नथी, गोण छे, आडा-वांग नथी, सरण छे. खेमना पांडा
એ એવા છે કે જેમનામાં છિદ્ર નથી અથવા વૃક્ષેાની શાખાએ એક ખીજાથી એવી રીતે સમ્મિલિત થયેલી છે કે તેમના પાંદડાએ પરસ્પર સલગ્ન થઇ ગયાં છે. એથી ત્યાં છિદ્રો રહ્યા નથી, એથી સૂર્યંના કિરાને ત્યાં પ્રવેશવા માટે અવકાશ નથી. ઈત્યાદિરૂપમાં આ સૂત્ર પાઠમાં વર્ણિત આ વનખડનું વણ ન જીવાભિગમ સૂત્રમાં વ્યાખ્યાત કરવામાં આવેલ છે. જિજ્ઞાસુઓએ ત્યાંથી આ પાઠની વ્યાખ્યા જાણી લેવી જોઈ એ. પા
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे अथ वनखण्डस्य भूमिभागं वर्णयितुमुपक्रमते.
मूलम्-तस्स णं वणसंडस्स अंतो बहुसमरमणिज्जे भूमिमागे पण्णत्ते से जहा नामए आलिंगपुक्खरेइ वा जाव णाणाविह पंचवण्णेहिं मणिहिं तणेहिं उवसोभिए, तं जहा किण्णेहि ? एवं वण्णो गंधो रसो फासो सदा पुक्खरिणीओ पव्वयगा घरमा मंडवगा पुढविसिलावटया गोयमा ! णेयब्वा, तत्थ णं बहवे वाणमंतरा देवा य देबीआय आसयंति सयंति चिट्ठति णिसीयंति तुअढति रमंति ललंति कीलंति किट्टति मोहंति पुरा पोराणाणं सुचिण्णाणं सुपरिपकंताणं सुमाणं कल्लाणा णं कडाणं कम्माणं कल्लाण फलवित्तिविसेसं पच्चणुभवमाणो विहरति । ती सेणं जगईणं उप्पि अंतो पउमवरवेइयाए एत्थणं एगं महं वणसंडे पण्णत्ते देसूणाई दोजायणाई विक्खंभेण वेदियासमए परिक्खेवेणं किण्हे जाव तणविहूणे णेयव्वे ॥ सू० ६॥
छाया--तस्य खलु वनखण्डस्य अन्तः बहुसमरमणीयो भूमिभागः प्रज्ञप्तः तत् यथा नामक आलिङ्गपुष्करमिति व यावत् नानाविधपञ्चवर्णमेणिभिः तृणैरुपशोभितः, तद्यथा -कृष्णः एवं वर्णो गन्धो रसः स्पर्शः शब्द : पुष्करिण्यः पर्वतका गृहकाणि मण्डपकाः पृ-- थिवो शिलापट्टकाः गौतम ! नेतव्याः । तत्र खलु बहवो वानव्यन्तरा देवाश्च देव्यश्च आ. सते शेरते तिष्ठन्ति निषीदन्ति त्वगवर्तयन्ति रमन्ते ललन्ति कीडन्ति कीर्तयन्ति मोहन्ति पुरापौराणानां सुचीर्णानां सुपरीकान्तानां शुभानां कल्याणानां कृतानां कर्मणां कल्याणफल. वृत्तिविशेषं ग्रत्यनुभवन्तस्तिष्ठन्ति । तस्याश्च खलु जगत्या उपरि अन्तः पद्मवरवेदिकायाः अत्र खलु एको महान् चनखण्डः प्रज्ञतः देशोने द्वे योनने विष्कम्मेण वेदिका समयः परिक्षेपेण, कृष्णो यावत् तृणविहीनो ज्ञातत्यः ॥ सू० ६॥
टोका-'तस्स णं वणसंडस्स' इत्यादि । 'तस्स णं वणसंडस्स अंतो' तस्य पूर्वोक्तस्य खलु बनषण्डस्य अन्तः मध्यभागे
वनषंण्ड के भूमिभाग का वर्णन" तस्स णं वणसंडस्स अंतो बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते " इत्यादि । उस वनषण्ड का भीतरी भूमिभाग अत्यन्त - समतलवाला होने से बहुत सुन्दर है " से વનખંના ભૂમિભાગનું વર્ણન –
तस्सण वणसंडस्स अतो बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते-इत्यादि सूत्र-६" તે વનખંડના અંદરને ભૂમિ ભાગ અતીવ સમતલ હોવાથી બહુ જ સુંદર છે
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू० ६ वनखण्डभूमिभागवर्णनम्
'बहुसमरमणिज्जे भूमिमागे पण ते ' बहुसमरमणीयः अत्यन्त समतलोऽतएव रमणीयः सुन्दरो भूमिभागः प्रज्ञप्तः कथितः । 'आलिंगपुक्खरेइवा' तत् प्रसिद्धं यथा इति दृष्टान्तोपदर्शनार्थम् नामेति कोमलामन्त्रणे 'ए' इति वाक्यालङ्कारे, आलिङ्गपुष्करमिति वा - आलिङ्गः- मृदङ्गस्तस्य यत्पुष्करं - मुखोपरि चर्मपुटकम् तदत्यन्तं समतलं भवतीति तद्वत्समतल मिति तेन सादृश्यं दर्शयितुमितिशब्दः प्रयुक्तः, वा समुच्चये, एवमग्रेऽपि 'जाव' यावत् यावत्पदेन भूमिभागस्थात्यन्त समतल तावर्णनं राजप्रश्नीवसू - त्रस्य पञ्चदशसूत्रे विलोकनीयम् । तदर्थस्तत्रैव मत्कृतसुबोधिनी टीकातोऽवसेयः । पुनः स भूमिभागः कीदृशः ! इत्याह " नाणाविहपंचवण्णेहि' इत्यादि, नानाविध पञ्चवर्णैः कृष्णादिपञ्चवर्णयुक्तैः “मणिहि तणेहि उवसोभिए" मणिभिस्तृणैश्चोपशोमितः 'तं जहा ' ' इत्यादि, तं जहा' तद्यथा तदेव दर्श यति किण्हेहि' कृष्णः - कृष्णवर्णयुक्तैः एवं वष्णो' एवं नीललोहितहारिद्र शुक्ल वर्णयुक्तैर्मणिभिस्तृणैश्चेति सर्ववर्णविषयकं वर्णनं तथा 'गंधो रसो फासो' गन्धरसस्पर्शवर्णनं च राजप्रश्नीयसूत्रे पञ्चदशसूत्रादारभ्यैकोनजहा नामए आलिंग पुक्खरेइ वा जाव णाणाविह पंचवण्णेहिं मणिहिं तणेहिं उवसोभिए" जैसा मृदङ्ग मुख पर मडा हुआ चर्म पुट समतल वाला होने से सुन्दर होता है । यहां यह दृष्टान्त समतलता की सादृश्यता प्रकट करने के लिये कहा गया है यहां जो यावत्पद का प्रयोग हुआ है वह यह प्रकट करता है कि भूमिभाग की अत्यन्त समतलता का वर्णन यदि देखना हो तो राजप्रश्नीय सूत्र के १५ वे सूत्र को देखो - वहां पर इस बात का अच्छी तरह से स्पष्टीकरण किया गया है राजप्रश्नीय सुत्र की मैं ने सुबोधिनी टीका लिखी है । उसमें पद व्याख्या इस समबन्ध मैने की है । यह भूमिभाग अनेक प्रकार के पांचवर्ण वाले रत्नों से एवं तृणों से खचित है - उपशोभित है । वे पांच वर्ण कृष्ण, नील, लोहित, हारिद्र और शुक्ल है वहां जैसे ये पांच वर्णों के रत्न हैं उसी प्रकार वहां पांच वर्णों के तृण एवं स्पर्श किस प्रकार के है - इन सम्बन्ध का वर्णन
भी
हैं इनके गंध, रस राजप्रश्नीय सूत्र मे १५
४५
जहा नामए आलिंग पुक्खरेइ वा जाव णाणाविह पंचवण्णेहिं मणिहिं तणेहि उवलोभिए” મૃદંગના મુખ ઉપરના ચ પુટ જેવા સમતલ હાવાથી સુંદર હેાય છે. અહીં આ દૃષ્ટાંત સમ તલતાની સાદૃશ્યતા પ્રકટ કરવા માટે જ કહેવામાં આવેલ છે. અહી યાવત્ પના પ્રયોગ થયેલ છે તે આ પ્રકટ કરે છે કે ભૂમિભાગની અત્યન્ત સમતલતા. વિષે જાણવુ હાય તે રાજપ્રનીય સૂત્રની ૧૫મા સૂત્રને જુએ. ત્યાં આ વિષે બધુ સારી રીતે સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવ્યું છે રાજ પ્રશ્નીયસૂત્રની મે... સુખાધિની ટીકા લખી છે. તેમાં આ વિષેની પદ્મવ્યાખ્યા મેં કરી આ ભૂમિભાગ, અનેક છે જાતના પાંચવવાળા રત્નથી તેમજ તૃણેાથી ખચિત छे. ते उपशामित पांच वर्षो ष्णु, नीस, बोहित, हारिद्र, भने शुम्स છે ત્યાં આ પાંચ વાંવાળાં રત્ના છે તેમજ ત્યાં પંચવર્ણવાળા તા પણ છે. એમના ગધ, રસ અને સ્પશ કેવા પ્રકારના છે? આ સંબંધમાં રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર ના ૧૫ માં સૂત્ર થી લઈને
મ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञाप्तसूत्र विंशतितमपूत्रपर्यन्तं विलोकनोयम् । अर्थोऽपि तत्रैव सुबोधिनी टोकातो विज्ञेयः । तदेवाह-"एवं" इत्यादि । “सदो त्ति' शब्दवर्णनमा तस्यैव राजप्रश्नोयसूत्रस्य त्रिपष्टि तम चतुष्पष्टितमेमि सूत्रद्वये विलोकनीयम् । अर्थोऽपि तत्रैव सुबोधिनी टीकायां द्रष्टव्यः । "पुक्खरिणीओ ति, तत्र वनषण्डस्य बहुसमरमणीये भूमिभागे पुष्करिण्यःक्षुद्राः क्षुद्रिका, वाप्यः, पुष्करिण्वादयश्च सन्ति तासां वर्णनं राजप्रश्नीयसूत्रस्य पश्चषष्टितमसूत्रे, “पध्वयणा इति पर्वतकाः, तासां पुष्करिण्यादीनां तत्र तत्र देशे उत्पातादि पर्वताः सन्ति, एषां वर्णन षट्षष्टितमसूत्रे "घरगा इति 'आलियघरगा' तेषु वनषण्डेषुतत्र तत्र देशे बहुनि आलिका गृहकाणि कदली गृहकाणीत्यादि गृहवर्णनं सप्तषष्टितमसूत्रे, 'मंडक्गा' इति मण्डपकाः तत्रैव तत्र तत्र देशे बहवो जाति मण्डपका यूथिका मण्डपकाः, इत्यादि मण्डपकवर्णनं, तथा 'पुढविसिलापट्टया' इति पृथिवीशिलापट्टका वें सूत्र से लेकर २१वें सूत्र तक किया गया है-सो वहीं से इस वर्णन को जान लेना चाहिये, तथा पदों की अर्थ व्याख्या सुबोधिनी टीका में की गई है-सो यह भी उसी से देख लेना चाहिये जब ये तृण वायु के झोकों से मन्द २ रूप में या विशेषरूप में प्रकम्पित होते हैं-तब इनमें से परस्पर के संघटन से किस प्रकार का शब्द निकलता है यह सब यदि देखना हो तो राज प्रश्नीय के ६३वें और ६४वे सूत्र की व्याख्या को देखना चाहिये । वहां पर यह सब बहुत ही सुन्दर ढंग से समझाया गया है "पुक्खरिणीओत्ति" बहुसमरमणोय मध्यभूमिभाग में अनेक छोटी २ वापिकाएँ हैं-इनका वर्णन भी राजप्रश्नीयसूत्रके ६५वे सूत्र में आया है' इन पुष्करिणियों के बीच में "पव्वया" उत्पात आदि पर्वत हैं तथा उस वनषण्ड में अनेक "घरगा” कदलीगृह हैं, अनेक "मंडक्गा" मण्डप-लताकुज-आदि हैं एवं "पुढविसिलापट्टया" अनेक हंसासन
आदि जैसे पृथिवीशिलापट्टक हैं और ये सब प्रतिरूपान्त तक के विशेषणों वाले हैं-यह सब ૨૧ માં સૂત્ર સુધી વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. તે ત્યાંથી જ આ વર્ણન વિષે જાણું લેવું જોઈએ. તેમ જ પદના અર્થની વ્યાખ્યા સુધિની ટીકામાં કરવામાં આવી છે. તો આ વિષે પણ ત્યાંથી ઇલેવું જોઈએ જ્યારે આ તૃણે પવનના ઝપાટાએથી ધીમે ધીમે અપવા વિરોષ રૂપમાં પ્રકંપિત થાય છે. ત્યારે એમનામાંથી ૫રસ્પરને સંઘટ્ટનથી કઈ જાતને શબ્દ ઉપન થાય છે. આ વિશે જે જાણવું હોય તે “રાજપ્રશનીય’ના ૬૩મા અને ૬૪ મા સૂત્રની વ્યાખ્યાવાંચવી જોઈએ. ત્યાં આ વિષે ઉત્તમ રૂપમાં स्पष्ट ४२पामा मावेल छ, “पुनरिणीओ "त्ति" मसभरभणीय मध्यभूमिलामा धी નાની વાપિકાઓ છે. તેમનું વર્ણન પ્રણે “રાજનીયસૂત્રનાં ૬૫ મા સૂત્રમાં કરવામાં मावस छ. ॥ पुरिणीमानी १२ये “पव्वया" Guid को३ ५। . ते ते बनममा भने, “घरगा" steी गृ। छे. अने: 'मंडवगा भ७५-संतान-बगैरे छ. तमा “पुढविसिलापट्टया" अनेसासन त्या २१॥ पृथिवी शिक्षा-५५८४ छ भने આ સર્વ પ્રતિરૂપાન્ત સુધીના વિશેષણથી યુકત છે. આ બધું વર્ણન પણ અનુક્રમે ત્યાં
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू० ५ वनखण्डभूमिभागवर्णनम् हंसासन संस्थिता यावत्प्रतिरूपाः, इत्यादि चर्णनं च राजप्रश्नीयसूत्रस्याष्टषष्टितमसूत्रे द्रष्टव्यं तदर्थोऽपि तत्रैव सुबोधिनी टीकायां विलोकनीयः, 'गोयमा' गौतम ! 'णेयव्वा' इति नेतव्याः एते पदार्था ज्ञातव्या इत्यर्थः । 'तत्थ णं' इत्यादि । तत्र पूर्वोक्तेषु हंसासनादि संस्थानसस्थितेषु पृथिवीशिलाषकेषु खलु 'वहवे वाणमंतरा देवा य देवीओ य बहवः-अनेकसंख्याः वानमन्तरा:-व्यन्तरदेवाश्च देव्यश्च व्यन्तर देवा व्यन्तर देव्यश्च 'आसयंति' आसते, यथासुखं सामान्यत स्तिष्ठन्ति, 'सयंति शेरते-दीर्घकाय प्रसारणेन बर्तन्ते न तु निद्राति देवानां निद्राया अमावात् , 'चिटुंति' तिष्ठन्ति ऊर्ध्वावस्थानेन 'णिसीयंति निषोदन्ति-उपविशति, 'तुयटुंति त्वग्वर्त्तयन्ति - पार्श्वपरिवर्तनं कुर्वन्ति, 'रमंति' रमन्ते-रतिमा बघ्बन्ति, 'ललंति ललन्ति-विलसन्ति, 'कीलंति क्रीडन्ति क्रीडां कुर्वन्ति किइंति' कीर्तयन्ति 'मोहंति' मोहन्ति-विलासं कुर्वन्ति, 'पुरा पोरा. णाणं पूरा-प्राग्भवे पुराणानां-पूर्वजन्मजातानां कर्मणामिति परेण सम्बन्धः, एवं 'सुचिष्णणं' सुचीर्णानां-सुचीर्णानां सुबिधिकृतानां, 'सुपरिक्कंताणं' सुपरिक्रान्तानां शोभनपराक्रमसम्पादितानाम् , अतएव 'सुमाणं' शुभानां शुभफलानां 'कल्लाणं' कल्याणानांवर्णन भी कमशः वहीं राजप्रश्नीय सूत्र में ६६३ ६७वे ६८ सूत्र में आया है अतः इसके लिए उसकी सुबोधिनी टीका देखना चाहिये "तत्थ णं बहवे वाणमन्तरा देवा य देवीओ य आसयंति सयंति, चिटुंति, णिसीयंति, तुयट्ठति, रमंति लंति, कीलंति, किति, मोहंति" उन हंसासनादि के जैसे आकार वाले पृथिवी शिलापट्टको के ऊपर अनेक वानव्यन्तरदेर और देवियां सुखपूर्वक उठती बैठती रहती हैं, लेटती रहती है, आराम करती रहती है, कहीं खड़ी रहती हैं, पार्श्वपरिवर्तन करती रहती है, और करवटबदलती हुई विश्राम करती रहती है रतिसुखभोगा करती हैं, नाना प्रकार की क्रीडाएँ करती रहती हैं. गाने गाती रहती है, आपस में एक दूसरे को मुग्ध करती रहती है, भिन्न २ प्रकार के घिला सों से देवों के चित्त को लुभाती रहती हैं, इस प्रकार से ये देव और देवियां "पुरा पोराणाणं सुचिण्णाणं सुपरिक्कताणं सुभाणं कल्लाणाणं
“રાજપક્ષીય સૂત્રના ૬૬ મા અને ૬૭ મા તેમજ ૬૮ મા સૂત્રમાં કરવામાં આવેલ છે. मेथी मा विषेलाय त। तेनी सुबोधिनी टीवी नये. "तत्थ ण बहवे वाणमंतरा देवाय देवोओ य आसयति सयंति चिट्ठति णिसीरांति, तुअट्ठति रमंति, ललंति, कीलति, किट्टति मोहति " ते सासनहिना वा मावाणा पृथिवीशलापटीनी ઉપર ઘણું વાનવંતર દેવ દેવીઓ સુખેથી ઉઠતા બેસતા રહે છે, ભેટતા રહે છે, આરામ કરતા રહે છે, કયાંક કયાંક ઊભા રહે છે. પર્વ પરવર્તિન કરતાં રહે છે. એટલે કે પાસ ફેરવીને વિશ્રામ કરતાં રહે છે. રતિસુખ ભેગવતાં રહે છે. અનેક પ્રકારની ક્રીડાઓ કરતાં રહે છે. ગીતો ગાતાં રહે છે, પરપર એક બીજાને મુગ્ધ કરતાં રહે છે. ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારના વિલાસથી દેવોના ચિત્તને દેવીએ લુબ્ધ કરતી રહે છે. આ રીતે આ સર્વ દેવ भने पाया "पुरापोराणाण सुचिण्णाण सुपरिकंताण सुभाणं कल्लाणाणं कडोणं कम्माणं
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
वास्तविक कल्याण फलानां 'कडाणं' कृतानां कर्मणां - पुण्यकर्मणां 'कल्लाण फलबित्तिविसेसं पच्चणुभवमाणाविहरंति' कल्याणं- कल्याणरूपं फलवृत्तिविशेषं फलविपाके परिणाम फलं प्रत्यनुभवन्तः एकैकशोऽनुभवविषयं कुर्वन्तः सन्तो विहरन्ति ।
४८
इत्येवं पद्मवरवेदिकाया बहिः स्थितवनषण्डवर्णनमुक्तम् । अधुना तस्या एव मध्यवत्ति प्रदेशान्तर्गत महावनषण्डवर्णनं चिकीर्षुराह - 'ती सेणं इत्यादि - 'ती सेणं जगइए उपिं तस्याः पूर्वोक्तायाः खलु जगत्याः उपरि - ऊर्ध्वभागे 'अंतो पउमवर वेइयाए ' स्थितायाः पद्मबर वेदिकायाः अन्तः मध्ये यः प्रदेशः, 'एत्थ णं एगं महं वणसंडे पण्णत्ते' अत्र - अस्मिन्प्रदेशे खलु एको महान् विशालो वनषण्डः प्रज्ञप्तः, 'देसूणाई दो जोयणाई विक्खंभेणं' सच देशोने द्वे योजने विष्कम्भेण विस्तारेण, 'वेदिया समए परिकखेवेणं, वेदिकासमकः - वेदिकया पद्मवरवेदिकया समः तुल्यः वेदिकासमः स एव वेदिका समकः परिक्षेपेण- परिधिना, पद्मवरवेदिकापरिक्षेपयुक्त इत्यर्थः अस्य वर्णनं पद्मवर वेदि
,
कडाणं कम्माणं कल्लाणफलवित्तिविसेसं पच्चणुभवमाणा विहरंति" पूर्व में आचरित किये गये शुभाध्यवसाय से सविधि शोभनपराक्रमपूर्वक उल्लास के साथ सेवित किये - ऐसे शुभकल्याणकारी फलवाले पुण्यकर्मो कल्याणरूप फल को उनके उदयकाल में भोगते हुए अपने समय को व्यतीत करते रहते है ।
इस प्रकार से पद्मवरवेदिका के बाहर के वनषण्ड का वर्णन कर- अब सूत्रकार उसके मध्यवर्ती महावनषण्ड का वर्णन करते हुए कहते है -
"तीसेणं जगइए उपि अंतो परमवर वेड्याए" उस जगती के ऊपर जो पद्मवरवेदिका कही गई है उस पद्मवर वेदिका के भीतर “ एत्थ णं एगं महं वणसंडे पण्णत्ते" एक बहुत विशाल बण्ड कहा गया है यह वनघण्ड " देसुणाईं दो जोयणाईं विक्खंभेणं वेदिया समए परिक्खेवेर्णं किहे जाव तणविहूणे णेयव्वे" चौड़ाई में कुछ कम दो योजन का है तथा इसकी परिधि का
कल्लाणफलवित्तिविसेसं पच्चणुभबमाणा विहरंति" पूर्वभां मयरित शुभाध्यવસાયથી સવિધિ શે।ભન પરાક્રમપૂર્વક ઉલ્લાસની સાથે સેવન કરેલા-એવા શુભકલ્યાણકારી ફળવાળા પુણ્ય કર્મોના કલ્યાણ રૂપ ફળ ને તેમના ઉદ્દયકાળમાં ભેાગવતાં પોતાના સમયને
पसार रे छे.
આ પ્રમાણે પદ્મવર વેદિકાની બહારના વનખંડનુ વર્ણન કરીને હવે સૂત્રકાર તેના मध्यवर्ती महावनभाउनु वन उरतां उड़े छे:- "तीसेणं जगईए उपि अंतो पउमवरवे इयाए" ते भगतीनी उपर ने पद्मबरवे छे ते पद्मवर वेहिनी भंडर "एत्थणं एगं महं वणसंडे पण ते खेड हुँन विशाल वनषं वामां आवे छे आ वनष उ "देस्णाई दो जोयणाई विखंभे णं वेदियासमए वरिवखेवेणं किण्हे जाव तण विहूणे णेयव्वे" थोडाઇમાં કઈક સ્વલ્પ એ યેાજન જેટલેા છે તેમજ આની પરિધિ ના વિસ્તાર વેદિકાની પરિધિ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९
प्रकाशिका टीका सू० ६ वनखण्डभूमिभागवर्णनम् काया बहिर्गतवनषण्डवत् केवलं तृणशब्दवर्णनमव न कार्यमित्याह –'किण्हं जाव तणविहूणे णेयचो' कृष्णो यावत् तृण विहीनो ज्ञातव्य इति-कृष्णः कृष्णावभासः नीलो नीलावभासः, इत्यादि, अत्रस्थ पञ्चससूत्रोक्त वर्णनमत्र बोध्यम् । तृणविहीनः तृणशब्दोऽत्र तृणजन्य शब्दपरः, तेन तृणजन्य शब्दबिद्दीन इत्यर्थः अस्योपलक्षणत्वान्मणिशब्द विहीनोऽपि स वनषण्डो बोध्यः, यतः पद्मवरवेदिका मध्यवर्ति वनषण्डस्य पद्मवरवेदिका परिवेष्टिततया तत्र वायुप्रवेशाभ वात्तृणानां मणीनां च चलनासम्भवास्परस्परं संघर्षाभावात् शब्दो न सम्भवति ॥ मू० ६॥
अधुना जम्बूद्वीपस्य द्वारसंख्यानरूपणार्थमाह ।
मूलम्-जंबुद्दीवस्स णं भंते ! दीवस्स कइ दारा पण्णत्ता ! गोयमा ! चत्तारि दारा पण्णत्ता. तं जहा-विजए १ वेजयंते २ जयंते ३ अपराजिए ४ ॥ सू० ७ ॥
छाया जम्बूद्वीपस्य खलु भदन्त कत्ति द्वाराणि प्रज्ञप्तानि, गौतम ! चत्वारि द्वाराणि प्रज्ञतानि, तद्यथा विजयं १ वैजयन्तं २ जयन्तं ३ अपराजितम् ४॥ सू० ७ ॥
टीका---'जम्बूद्दीवस्स णं इत्यादि । व्याख्या स्पष्टा ॥ सू ७ ॥ विस्तार वेदिका की परिधि के ही बराबर है इस महावनपण्ड का वर्णन जैसा अभी पद्मवरवेदिका के बाहर का वनषण्ड वर्णित हुआ है वैसा ही है परन्तु बाहर के वनषण्ड के वर्णन में वह वनषण्ड कृष्ण है और कृष्णरूप से उसका अवभास होता है इत्यादि रूप से जो कहा गया है सो वह सब पंचम सूत्रोक्त वर्णन यहां पर भी कर लेना चाहिये परन्तु उस वर्णन में जो तृण और मणियों के शब्दों का वर्णन किया गया है वह वर्णन यहां पर इसलिये नहीं करना चाहिए कि यह वनषण्ड पद्मवर वेदिका से परिबेष्टित है अतः इसमें वायु का प्रवेश न हो सकता है और वायु प्रवेश के अभाव से वहां के मणियों का एवं तृणों का परस्पर में संचलन नहीं हो सकता है इसलिये वे आपस में संघट्टित नहीं होते है टकराते नहीं हैं अतः संघर्ष के अभाव में शवोत्थान नही होता है ॥६। એટલે જ છે. આ મહાવનખંડનુ વર્ણન ઉપર પાવરવેદકાના બહારના વનણંડનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે તેવું જ છે. બહારના વનણંડના વર્ણનમાં તે વનખંડ કૃષ્ણ છે અને કૃષ્ણ રૂપથી તેને અવભાસ થાય છે વગેરે રૂપમાં જે કહેવામાં આવેલ છે તે સર્વ પંચમ સૂત્રોક્ત વર્ણન અહીં પણ જાણી લેવું જોઈએ. પરંતુ તે વર્ણનમાં જે તૃણ અને મણિઓના શબ્દોનું વર્ણન કરવામાં આવેલ છે તે વર્ણન અહીં એટલા માટે નહીં કરવું જોઈએ કે આ વનખંડ પદ્રવર વેદિકાથી પરિવેષ્ઠિત છે. એથી આમાં વાયુપ્રવેશ થઈ શકતો નથી. અને વાયુ-પ્રવેશ ના અભાવથી ત્યાંના મણિએ તેમજ તૃણનું પરસ્પર સંચલન થઈ શકતું નથી. એથી તેઓ પરસ્પરમાં સંઘક્રુિત થતાં નથી–અથડાતા નથી. એથી સંઘર્ષના અભાવમાં શબ્દસ્થાન થતું નથી પેદા
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
एषां द्वाराणां स्थानविशेष नियमनाय प्राह-
मूलम् - कहि णं भंते ! जंबुद्दीवस्स दीवस्स विजए णामं दारे पण्णत्ते ! गोयमा ! जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरत्थिमेणं पणयालीस जोयण सहस्साई बीइवइत्ता जंबुद्दीवादी व पुरत्थिमपेरं ते लवणसमुद्रपुरस्थिमद्धस्स पच्चत्थिमेणं सीयाए महाणईए उप्पि एत्थ णं जंबुद्दीवस्स दीवस्स विजए णामं दारे पण्णत्ते, अट्ट जोयणाई उढं उच्चत्तेणं चत्तारि जोयणाईं विक्खंभेणं तावइयं चेब पवेसेणं सेए वरकणगथूमियाए, जाव दारस्स वण्णओ जाव रायहाणी || सू०८ ॥
छाया -- क्व खलु भदन्त ! जम्बूद्वीपस्य द्वीपस्य विजयं नाम द्वारं प्रज्ञप्तम् ? गौतम । जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पौरस्त्ये पञ्चचत्वारिंशतं योजनसहस्राणि व्यति व्रज्य जम्बूद्वीप द्वीप पौरस्त्यपर्यन्ते लवणसमुद्रपौरस्त्यार्द्धस्य पाश्चात्ये सीताया महानद्या उपरि अत्र खलु जम्बूद्वीपस्य विजयं नाम द्वारं प्रज्ञतम् अष्ट योजनानि ऊर्ध्वमुच्चत्वेन चत्वारि योजनानि विष्कम्भेण तावदेव प्रवेशेन, श्वेत वरकनकस्तूपिकाकं यावद्द द्वारस्य वर्णको यावद् राजधानी || सू०८||
'कहि णं भंते' इत्यादि ।
टीका- 'कहिणं भंते! जबुद्दीवस्स दीवस्स विजए णाम दारे पण्णत्ते' हे भदन्त ! जम्बूद्वीपस्य द्वीपस्य विजयं नाम द्वारं क्व कस्मिन् प्रदेशे प्रज्ञप्तं कथितम् ?' इति गौतमेन पृष्टो भगवान् महावीर आह - 'गोयमा' गौतम ! 'जंबुद्दीवे दीवे
" जंबुद्वीप की द्वारसंख्या का वर्णन -
जंबुद्दीवस्स णं भंते! दीवस्स कई दारा पण्णत्ता" इत्यादि । सू० ७ ।। इस सूत्र की व्याख्या स्पष्ट है || ७ ||
ये द्वार कहां है ? इसका कथन -
"कहि णं भंते ! जंबुद्दीवस्स दीवस्स विजए णामं दारे पण्णत्ते" इत्यादि ।
हे भदन्त ! जंबूद्वीप नाम के द्वीप का विजय द्वार कहां पर कहा गया है ? इसके उत्तर में
જમ્મુદ્વીપની દ્વાર સંખ્યાનું વર્ણનઃ-~~
'जंबुद्दीवस णं भते ! दीवस्स कई दारा पण्णत्ता' इत्यादि सूत्र ७ ।।
આ સૂત્રની વ્યાખ્યાસ્પષ્ટ છે.
આ દ્વારા કયાં કયાં છે ? તેનું વર્ણન આ પ્રમાણે છે
"कहिण भंते ! जंबुद्दीवस्स दीवस्स बिजए णामं दारे पण्णत्ते इत्यादि ભદત ! જંબુદ્વીપનામક દ્વીપનુ વિજય દ્વાર કયાં કહેવામાં આવેલ છે ? એના
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू. ८ द्वाराणां स्थानविशेषनिरूपणम् मंदरस्स पव्वयस्स पुरथिमेणं जम्बूद्वीपे द्वीपे स्थितस्य मन्दरस्य पर्वतस्य पौरस्त्ये पूर्वदिशि ‘पणयालीसं जोयणसहस्साई वोइवइत्ता, पञ्चचत्वारिंशतं पश्चचत्वारिंशसंख्यकानि योजनसहस्राणि व्यतिव्रज्य अतिक्रम्य 'जंबुद्दीव दीवपुरथिमपेरंते जम्बूद्वीप द्वोपपौरस्त्यपर्यन्ते-जम्बूद्वीपाभिधद्वीपपूर्वपर्यन्त 'लवणसमुद्दपुरथिमद्धस्स पच्चत्थिमेणं' लवणसमुद्रपौरस्त्यार्द्धस्य पाश्चात्ये पाश्चात्यमागे 'सीयाए महाणईए उप्पि' सीतायाः महानद्याः उपरि यः प्रदेशोऽस्ति, 'एत्थ णं जंबुद्दीवस्स दीवस्स' अत्र अस्मित् प्रदेशे खलु जम्बूद्वीपस्य द्वीपस्य 'विजए णामं दारे पण्णत्ते' विजयं नाम द्वारं प्रज्ञप्तम् । तच्च 'अट्ट जोयणाई उइढं उच्चत्तण' अष्ट-अष्ट संख्यानि योजनानि ऊर्ध्वम् उपरि उच्चत्वेन उच्छयेण-अनन्तत्वेनेत्यर्थः, तथा-'चत्तारि जोयणाई बिक्खंभेणं' चत्वारियोजनानि विष्कम्भेण -चतुर्योजनपरिमाणविस्तारयुक्तमित्यर्थः, 'तावइए चेव पवे. सेणं' तावदेव-चतुर्योजनपरिमाणमेव प्रवेशेन प्रवेशमार्गावच्छेदेन प्रज्ञप्तम्, तत्पुनः कीदृश मित्याह-'सेए' इत्यादि । 'सेए' श्वेतं-श्वेतवर्णयुक्तम्, तथा 'वर कणगथूभियाए' वरकनकं प्रभु कहते है-"गोयमा ! जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरथिमेणं पणयालीसं जोयणसहस्साई वीइवइत्ता" हे गौतम ! जम्बूद्वीप नामके इस द्वीप में स्थित मन्दर पर्वत की पूर्वदिशा में ४५ हजार योजन आगे जाने पर "जंबुद्दोवेदोवे पुरथिमपेरंते लवणसमुद्दपुरस्थिममद्धस्स पच्चत्थिमेणं सीयाए महाणईए उप्पि" जम्बूद्वीप के पूर्व के अन्त में और लवण समुद्र से पूर्वदिशा के पश्चिम विभाग में सीता महानदी के ऊपर “एत्थ णं जंबुद्दीवस्स दीवस्स विजए णामं दारे पण्णत्ते'' जम्बूद्वीप का विजय नाम का द्वार कहा गया है “अट्ठजोयणाइंउड्ढं उच्चत्तेणं" इस द्वार की ऊँचाई आठ योजन की है तथा "चत्तारि जोयणाई विक्खंभेणं" इसका विस्तार ऊँचाई से आधा है-चार योजन का है "तावइयं चेव पवेसेणं" और प्रवेश भी-प्रवेश मार्ग भी इतने ही योजन का अर्थात् चार योजन का है “सेए वरकणगथूभियाए" यह द्वार धवल वर्ण वाला है और शिखर इसकी उत्तम स्वर्ण को बनी हुई है "जाव दारस्स वण्णओ जाव रायहाणी" इस विजय उत्तरमा प्रभु 38-"गोयमा ! जंबुद्दीवे दोवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरात्थिमेण पणयाली सं जोयणसहस्साई वीइवइत्ता " गौतम ! मूद्वीप नाम द्वीपमा स्थित मह२ पतनी मा ४५ ॥२ ये मागणवाथी “जंबुद्दीव दीव पुरथिमपेरंते लवणसमुदं पुरित्थिमद्धस्स पच्चत्थिमेण सीआए महाणईए उपि "मूदीपनी पूर्व हिशाने मते भने १९५ समुद्रथा पूर्व दिशाना पश्चिमविभागमा सीता भानहीनी ५२ "एत्थ ण जंबुद्दीवस्ल दीवस्ल विजए णाम दारे पण्णत्ते" पूरी विय नाम द्वा२ ४डेवामा भाबेस छे. "अट्ठजोयणाई उड्ढं उच्चत्तेणं' मा द्वारनी या मा यौन सी छे तभा "चत्तारि जोयणाई विखंभेण" माना (१२ता२या ४२ता अर्धा छ मेसे यार यो । छ. "तावइयं चेव पवेसेण" मने प्रवेश ५५-प्रवेशमा ५५ यार योजन सा छे. “सेप वरकणगथूभियाए' मा वा२ वाणु छ भने मानु शि२
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
___ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे स्तूपिकाकम् उत्तमस्वर्णमयशिखरयुक्तम् , 'जाव दारस्स वण्णओ' यावत् द्वारस्य वर्णकः पदसमूहोऽत्र बोध्यः कियदधिः ? इत्याह-'जाव रायहाणी' यावत् राजधानी बिजय देवस्य या विजयाभिधा नाम राजधानी सो यावद् वर्ण्यते तावत्पर्यन्ते सर्व पदजातं व्यारख्यासहितं सर्वमत्र जीवाभिगमसूत्रस्य तृतीयप्रतिपत्तौ विलोकनीयमिति ॥ ८ ॥
अधुना विजयादि द्वाराणां परस्परमन्तरं दर्शयितुमाह
मूलम्-जंबुद्दीवस्स भंते दीवस्स दारस्स य दारस्स य केवइए अबाहाए अंतरे पण्णत्ते ? गोयमी ! अउणासीइं जोयणसहस्साई बावण्णं च जोयणाई देसणं च अद्धजोयणं दारस्स य दारम्स य अबा हाए अंतरे पण्णत्ते अउणासोइ सहस्सा, बावण्णं चेव जोयणा हुँति । उर्ण च अद्धजोयणं. दारंतरं जंबुदीवस्स ॥सू०९॥
छाया-जम्बूद्वीपस्य खलु भदन्त ! द्वोपस्य द्वारस्य च द्वारस्य च कियत् अबाधया अन्तरं प्रज्ञप्तम् । गौतम, एकोनाशीतिर्योजनसहस्राणि द्विपञ्चाशच्च योजनानि देशोनं च अर्द्धयोजनं द्वारस्य च द्वारस्य च अबाधया अन्तरं प्रक्षप्तम् । एकोन, अशीतिः सहस्राणि द्विपञ्चाशदेव योजनानि भवन्ति । ऊनच अईयोजन द्वारान्तरं जम्बूद्वीपस्य ॥ ९ ॥
'जंबुद्दीवस्स णं भंते' इत्यादि ।
टीका- गौतमः पृच्छति 'जंबूद्दीवस्स णं भंते दीवस्स दारस्स य दारस्स य' हे भदन्त ! जम्बूद्वीपस्य खलु द्वीपस्य सम्बन्धिनो द्वारस्य च द्वारस्य च चतुर्णा द्वाराणाम् एकस्माद् द्वाराद् द्वितीयस्य द्वारस्य परस्परं 'केवइए' कियत्-किं प्रमाणकम् 'अबाहाए' द्वार का वर्णन विजया नामक राजधानातक का जैसा जीवाभिगम सूत्र में किया गया है वैसा ही वह सब वर्णन यहाँ पर भी कह लेना चाहिये यह सब वर्णन जीवाभिगम सूत्र में तृतीय प्रतिपत्ती में किया गया है ॥८॥
बिजयादि द्वारों का पारस्परिक अन्तर कथन__ "जंबुद्दीवस्स णं भंते ! दीवस्स दारस्स य दारस्स य इत्यादि ।
टीकार्थ-गौतमस्वामी ने अब प्रभु से ऐसा पूछा है-हे भदन्त ! जम्बूद्वीप के एक द्वार से दूसरे उत्तम स्व निर्मित छ. "जाव दारस्स वण्णओ जाव रायहाणी" 20 वियद्वा२नु १९ न વિજયા નામક રાજધાની સુધીનું જેમ જીવાભિગમ” “સૂત્ર” માં કરવામાં આવેલ છે તેવું જ વર્ણન અહીં પણ સમજવું જોઈએ. આ સર્વ વર્ણન “જીવાભિગમ સૂત્રની તૃતીય પ્રતિપત્તિમાં કરવામાં આવેલ છે. ૮
વિજયાદિ દ્વારોનું પારસ્પરિક અન્તર કથન
'जंबुद्दीवस्स णं भंते ! दीवस्स दारस्स य दारस्ल य' इत्यादि सूत्र ॥९॥ ટીકાઈ–ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુને પ્રશ્ન કર્યો કે હે ભદંત! જંબુદ્વીપ ના એક દ્વારથી બીજા દ્વારા
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टोका सू. ९ विजयादिद्वाराणामन्तर निरूपणम्
५३
अबाधया - परस्परं संघर्षाभावेन 'अतरे' अन्तरं व्यवधानं 'पण्णत्ते' प्रज्ञप्तम् भगवानाह - 'गोमा !" हे गौतम ! 'अउणासीइं जोयणसहस्साइ बावण्णं ध जोयणा३" एकोनाशीतिः योजनसहस्राणि द्विपञ्चाशच्च योजनानि 'देसूण देशोनं देशेन किञ्चिदेशेन ऊनं न्यूनं च ' अद्धजोयनं' अर्द्धयोजनं 'दारस्य दारस्सय' द्वारस्य च द्वारस्य च 'अबाहार अंतरे' अबाधया अन्तर' 'पण्णत्ते' प्रज्ञप्तम् । तदेव विशदर्यात तथाहिजम्बूद्वीपपरिधिप्रमाणम् सप्तविंशत्युत्तरशतद्वयाधिक पोडशसहस्राधिकलक्षत्रय (३१ ६२२७) मितानि योजनानि क्रोशत्रयम् ३ अष्टाविंशत्यधिकं धनुः शतम् १२८ त्रयोदशाङ्गुलानि १३ अर्द्धाङ्गुलं चेति । अस्मात् विजयादिद्वारचतुष्टस्याष्टादश योजनरूप विस्तारः पृथक् क्रियते, प्रतिद्वार विस्तारस्तु चत्वारि योजनानि ४ द्वारशाखाद्वय विस्तारश्च क्रोशद्वयम् २ क्रोशद्वयस्य चतुर्षु द्वारेषु सत्त्वेन चतुर्भिगुणनेन क्रोशाष्टकं भवति तच्च द्वे योजने तयोः षोडशभिर्योजनैः सह योजनयाऽष्टादशयोजनानि १८ सम्पन्नानि । तस्मात् पूर्वोक्त परिधिपरिमाणादष्टादशापनयने शेषपरिधिपरिमाणस्य द्वार तक का अव्यवहित अन्तर कितना है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- "गोयमा ! अउ -
सीईं जोयणसहस्साई वावण्णं च जोयणाई देसूणं च अद्धजोयणं दारस्स य दाररस य अबाहा अंतरे पण्णत्ते" हे गौतम! जम्बूद्वीप के एक द्वार से दूसरे द्वार तक अव्यवहित अन्तर ७९ हजार ५२ योजन तथा कुछ कम आधे योजन का है यह अन्तर इस प्रकार से निकाला गया है - जम्बूद्वीप की परिधि का प्रमाण ३१६२२७ तीन लाख सोलह हजार दो सौ सत्ताईस योजन ३ तीन कोश १२८ धनुष और १३ || अंगुल का है इस प्रमाण में से विजयादि चार द्वार का १८ योजनरूप जो विस्तार है वह अलग कर देना चाहिये हर एक द्वार का विस्तार चार योजन का है द्वार शाखाद्वय का विस्तार २ कोशका है ४ कोशों में कोशद्वय के सद्भाव से चार से गुणा करने पर ८ कोश होते है ८ कोश के २ योजन हैं इन दो योजनों को १६ योजनों के साथ मिलाने से १८ योजन हो जाते है पूर्वोक्त परिधि प्रमाण में से १८ योजन
अव्यवहित अंतर डेंटलु छे ? माना भवाणमां प्रभु डे छेडे 'गोयमा ! अउणासीइ' जोयण सहस्सा वावरणं च जोयणाई देसूणं च अद्धजोयण दारस्स य दारस्स य अवाहाप अंतरे पण्णत्ते" हे गौतम! द्वीपना येऊ द्वारथी श्रीमद्वार सुधीनु अव्यवहित मंतर ૭૯ હજાર પર ચેાજન તેમજ કઇક સ્વપ અર્ધા ચેાજન જેટલુ` છે. આ મંતર આ રીતે જાણુવામાં આવે છે કે જમુદ્દીપની પરિધિનું પ્રમાણ ૩૧૬૨૨૭ યાજન ૩ ગાઉ ૧૨૮ ધનુષ અને ૧૩ અગુલ જેટલું' છે. આ પ્રમાણુમાંથી વિજયાદિ ચારદ્વાર ના ૧૮ ચૈાજનને જે વિસ્તાર છે તે જુદો જ રાખવા જોઈએ. દરેકે દરેક દ્વારના વિસ્તાર ચાર યોજન જેટલેા છે. દ્વારશાખાદ્રયના વિસ્તાર ૨ ગાઉ જેટલેા છે. ૪ ગાઉમાં ક્રોશયના સદ્ભાવથી ચારથી ગુણ કરવાથી ૮ ગાઉ થાય છે. ૮ ગાઉના ૨ ચેાજન થાય છે. આ એ ચેાજનાને ૧૬ યાજનાની સાથે એકત્ર કરવાથી ૧૮ ચૈાજન થઈ જાય છે. પૂર્વોક્ત પરિધિના પ્રમાણુમાંથી ૧૮ યાજન
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे नवोत्तरद्विशताधिकपोडशसहस्र पहितलक्षत्रयपरिमितस्य (३१६२०९) चतुभिर्भागे हृते लब्धानि द्विपञ्चाशदधिकानि एकोनाशीति सहस्राणि कोशश्चैकः । परिधि सल्कस्य क्रोशत्रयस्य चतुर्मिर्भागे हृते लब्धः पादोन एकः क्रोशः पूर्वलब्धक्रोशेकेन सयोजने जातं पादोनं क्रोशद्वयम् (१।।।) परिधि सत्कानामष्टाविंशत्यधिकशतैक (१२८) धनुषां चतुर्भि भांगे हृते लब्धानि द्वात्रिंशद् धनूपि (३२) परिधिसत्कानां त्रयोदशांगुलानां चतुर्भिर्भागे हते लब्धानि त्रीण्यंगुलानि ३ अवशिष्टमेकांगुलम् एतदेवांगुलं परिधिसत्केना गुलेन सह मीलने जातं साकमंगुलम् , एकांगुलस्याष्टौ यवा इति सार्बेकांगुलस्य यवकरणे जाता द्वादश यवाः, एषां चतुर्भिर्भागे हृते लब्धाः पूर्णास्त्रयो यवाः । इत्येकैकस्य द्वारस्यान्तरं जातं-द्वि पञ्चाशदधिकैकोनाशीति सहस्त्र योजनानि (७९०५२) पादोन क्रोशद्वयं (१॥) द्वात्रिंशद्धनूंषि (३२) त्रीण्यं गुलानि त्रयो यवाश्च (६९०५२) यो , १॥ क्रो०, ३२ धनु, ३ अं, ३ यव) इत्येवमायातमेकैक द्वारान्तरम् एकोनाशीतिसहस्राणि द्विपञ्चाशदधिकानि योजनानि किञ्चिदनमर्धयोजनं चेति । इत्येव दृढीकत एका गाथामाह---"अउणासीइ सहस्सा, बावण्णं चेव जोयणा हंति । कम करने पर शेष रहे हुए ३१६२०९ को ४ से भाजित करने पर ५२ अधिक ७९ हजार योजन और १ कोश लब्घ होता है अर्थात् ७९ हजार ५२ योजन एवं १ कोश आता है परिधि संबंधी तीन कोश को ४ से भाजित करने पर' । कोश लब्ध होता है इसमें पूर्वलब्ध एक कोश मिलाने से १|| हो जाते है अब १२८ धनुष में ४ का भाग देने पर ३२ धनुष होते हैं परिधि के जो १३ अंगुल है उनमें ४ का भाग देने रप ३ अंगुल लब्ध होते हैं और १ अगुल बचता है इस एक अंगुल को परिधि के आधे अंगुल के साथ जोड़ देने से १॥ अंगुल हो जाता है आठ जों का एक अंगुल होता है १॥ अंगुल के १२ जौ होते हैं । १२ में ४ भाग देने से ३ अंगुल आते हैं, इस तरह एक एक द्वार का अंतर ७९०५२ योजन १॥ कोश, ३२ धनुष ३ अंगुल और ३ जौ का निकल आता है। यही बात “अउકમ કરવાથી અવશિષ્ટ ૩૧૬૨૦૯ ને નથી ભાજિત કરવાથી પર અધિક ૭૯ હજાર યોજન અને ૧ ગાઉ લબ્ધ થાય છે. એટલે કે ૭૯ હજાર પર જન અને ૧ કોશ આવે છે. પરિધિ સંબંધી ત્રણ ક્રોશને ૪ થી ભાજિત કરવાથી જે કેશ લબ્ધ થાય છે આમાં પૂર્વ લબ્ધ એક કેશને સરવાળે કરવાથી ૧ાા થઈ જાય છે. હવે ૧૨૮ ધનુષમાં ૪ ને ભાગાકાર કરવાથી ૩૨ ધનુષ થાય છે. પરિધિના જે ૧૩ અંગુલે છે તેમાં ચાર નો ભાગાકાર કરવાથી ૩ અંગુલ લબ્ધ થાય છે અને ૧ આંગુલ શેષ રહે છે. આ એક અંગુલ ને પરિ ધિના અધો અંગુલની સાથે સરવાળા કરવાથી ૧ાા અંગુલ થઈ જાય છે. આઠ જવને એક અંગુલ થાય છે. ના અંગુલના ૧૨ જવ હોય છે. ૧૨ માં ૪ને ભાગાકાર કરવાથી ૩ અંગુલ આવે છે આ પ્રમાણે એક એક દ્વારનું અંતર ૭૯૦૫ર યોજન ૧ ગાઉ ૩૨ ધનુષ ૩ અંગુલ भने 3 ४१२ याय छे मे पात अउणासीइ सहस्सा बावण्णं चेव जोयणा हुंति ऊणं च अद्ध जोयणा दारंतरं जंबुदीवस्ल" 4 ॥ 43 प्र८४२पामा यावी छ ।
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टोका स० १० भरतक्षेत्रस्वरूपनिरूपणम् ऊणं च अद्धजोयणा दारंतरं जंबुद्दोवस्स ॥ छाया-एकोन, अशोतिः सहस्त्राणि द्विपञ्चाशदेव योजनानि भवन्ति । ऊनं च अर्द्धयोजनं द्वारान्तरं जम्बूद्वीपस्य ।। व्याख्या स्पष्टा ॥सू० ९।
इत्थं जम्बूद्वीपविषये स्वपृष्ट सकलप्रश्नानामुत्तरं निशम्य गौतमः स्वापेक्षया ऽऽसन्नभरतक्षेत्रस्वरूपं जिज्ञासुस्तृतोयसूत्रोक्त चतुर्विधप्रश्नवर्तिनम् आकारभावरूपं चतुर्थे प्रश्नमाश्रित्य पृच्छति ---
मूलम्-कहि णं भंते ! जंबुद्दीवे दीवे भरहे णामं वासे पण्णत्ते गोयमा! चुल्लहिमवंतस्स वोसहरपव्वयस्स दाहिणेणं दाहिणलवणसमुदस्स उत्तरेणं पुरथिमलवणसमुदस्स पच्चत्थिमेणं पञ्चत्थिमलवणसमुदस्स पुरथिमेणं, एत्थ णं जंबुद्दीवे दीवे भरहे णामं वासे पण्णत्ते खाणु बहुले कंटगबहुले विसमबहुले दुग्गबहुले पव्वयबहुले पवायवहुले उज्झबहुले णिज्झरबहुले खइडाबहुले दरिबहुले णईबहुले दहबहुले रुक्खबहुले गुच्छबहुले गुम्मबहुले लयाबहुले वल्लीबहुले अडवीबहुले सावयवहुले तणबहुले तकरबहुले डिबहुले डमरबहुले दुभिक्ख बहुले दुक्कालबहुले पासंडबहुले किवणबहुले वणीमगबहुले ईतिबहुले माखिहले कुवुट्ठिबहुले अणावुट्टिबहुले रायबहुले रोगबहुले संकिलेसबहुले अभिक्खणं अभिक्खणं संखोह बहुले पाईणपडीणायए उदीणदाहिणवित्थिपणे उत्तरओ पलिअंकसंठाणसंठीए द हिणओ धणुपिट्ठसंठिए तिधा लवणसमुदं पुढे गंगा सिंधूहिं महाणईहिं वेयड्डेण य पव्वएण छब्भागपविभत्ते जंबुद्दीव दीव णउयसयभागे पंचछब्बीसे जोयणसए छच्च एगूणवीसइभाए जोयणस्स विक्खंभेण । भरहस्स णं वासस्स बहु मज्जदेसभाए एत्थणं वेयड्ढे णामं पव्वए पण्णत्ते जे णं भरहं बासं दुहा विषयमाणे २ चिट्ठइ, तं जहा-दाहिणद्धभरहं च उत्तरदभरहं च ॥सू०१०॥
छाया क खलु भदन्त ! जम्बूद्वीपे द्वोपे भरतं नाम वर्ष प्रज्ञप्तम् , गौतम ! क्षुल्लहिमवतो वर्षधरपर्वतस्य दक्षिणे दक्षिणलवणसमुद्रस्य उत्तरे पौरस्त्यलवणसमुद्रस्य पश्चिमे णासोइ सहस्सा बावण्णं चेव जोयणा हुँति ऊणं च अद्ध जोयणा दारंतरं जंबुदोवस्स" इस गाथा द्वारा प्रकट की गई है ॥९॥
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
पाश्चात्यलवणसमुद्रस्य पौरस्त्ये, अत्र खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे भरतं नाम वर्ष प्रज्ञप्तम् स्थाणु बहुलं कण्टकबहुलं विषमबहुलं दुर्गवहुलं पर्वतबहुलं प्रपातबहुलम् अवझरबहुलं निर्झर बहुलं गर्तबहुल दरीबहुलं नदीबहुल हदबहुलं वृक्षबहुलं गुच्छबहुलं गुल्मबहुलं लताबहुलं वल्लाबहुलम् अटवी बहुलं श्वापदबहुलं तृणबहुले तस्कर बहुलं डिम्बबहुलं डमर बहुलं दुर्भिक्षबहुलं दुष्कालबहुल पाखण्डबहुलं कूपणबहुल वनीपकबहुलस् इतिबहुल मारिबहुल कुवृष्टिबहुलम् अनावृष्टिबहुल राजबहुल रोगबहुल संक्लेशबहुलम् अभीक्ष्णमभीक्ष्णं संक्षोभबहुलं प्राचीनप्रतीचीनायतम् उदीचीन दक्षिणविस्तोर्णम् उत्तरतः पल्यङ्कसंस्थानसंस्थितं दक्षिणतो धनुष्पृष्टसंस्थितम् त्रिधा लवणसमुद्रं स्पृष्टः गङ्गासिन्धुभ्यां महानदीभ्यां वैतादयेन च पर्वतेन षड्भाग विभक्तं जम्बूद्वीपद्वीप नवतिशतभागं पञ्चषडविंशं योजनशतं षट् च एकोनविशति भागान् योजनस्य विष्कम्भेण । भरतस्य खलु वर्षस्य बहुमध्यदेशभागे अत्र खलु वैताढ्यो नाम पर्वतः प्रज्ञप्तः यः खलु भरतं वर्ष द्विधा विभजमानो विभजमानस्तिष्ठति तद्यथा दक्षिणार्द्धभरतं च उत्तरार्द्ध भरतं च ॥ सू० १० ॥
५६
9
टीका- 'कहिण भंते' इत्यादि गौतमस्वामी पृच्छति - 'कहि णं भंते ! जंबुवे दवे भर णामं वासे पण्णत्ते' हे भदन्त ! जम्बूद्वीपे द्वीपे भरतं नाम वर्षे क्व - कस्मिन् प्रदेशे प्रज्ञप्त कथितम्, भगवानाह - गोयमा !' हे गौतम ! ' चुल्लहिमवंतस्स क्षुल्लहिमवतः - लघुहिमवतः 'वासहरपव्वयस्स' वर्षधरपर्वतस्य भरतादिक्षेत्रसीमा कारिणः पर्वतविशयस्य, 'दाहिणेणं' दक्षिणे - दक्षिणदिग्भागे ' दाहिणलवणसमुदस्स' दक्षि
इस प्रकार से जम्बू द्वीप के विषय में अपने द्वारा पूछे गये सकल प्रश्नोका उत्तर सुनकर गौतम स्वामी अपनी स्थिति की अपेक्षा आसन्नवर्ती भरतक्षेत्र के स्वरूप को जानने का इच्छा से प्रेरित होकर तृतीय सूत्रगतचतुविधप्रश्न के अन्तर्गत आकारभावस्वरूप चतुर्थ प्रश्न को लेकर के प्रभु से ऐसा पूछने हैं – "कहि णं भंते ? जंबुद्दोवे दीवे भरहे णामं वासे पणते ?" इत्यादि ।
टीकार्थ - "कहि णं भंते ! जंबुद्दीवे दीवे भरहे णामं वासे पण्णत्ते !" हे भदन्त ! जम्बुद्वीप नाम के द्वीप में भरत नाम का वर्ष क्षेत्र कहां पर कहा गया है ! इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं - “गोयमा ! क्षुल्लहिमवंतस्स वासहरपव्वयस्स दाहिणेणं दाहिणलवणसमुद्दस्स उत्तरेणं पुरथिम
આ પ્રમાણે જ શ્રૃદ્વીપના સબંધમાં પેાતાના સર્વ પ્રશ્નાના જવાએ સાંભળીને હવે ગૌતમ સ્વામી પેાતાની સ્થિતિની અપેક્ષા આસનવતી ભરત ક્ષેત્રના સ્વરૂપને જાણવાની ઈચ્છાથી પ્રેરિત થઈને તૃતીયસૂત્રગત ચતુર્વિધ પ્રશ્નની અંતર્ગત આકારભાવ રૂપ ચતુર્થાં પ્રશ્નને લઈને પ્રભુ ને આ પ્રમાણે પૂછે છે કે---
'कहिणं भंते ! जंबुद्दीवे दीवे भरहे णामं वासे पण्णत्ते ?' इत्यादि सूत्र - १०
ટીકા-હે ભદન્ત ! જંબુદ્રીપ નામક દ્વીપમાં ભરતનામક વ-ક્ષેત્ર-કયાં કહેવામાં यावेस छे ? खाना वामां अलु हे छे - गोयमा ! क्षुल्लहिमवंतस्स वासह
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू० १० भरत क्षेत्रस्वरूपनिरूपणम्
५७
लवण समुद्रस्य 'उत्तरेणं' उत्तरे - उत्तरदिग्भागे, 'पुरत्थिमलवणसमुहस्स पच्चत्थिमेण ' पौरस्त्यलवण समुद्रस्य पश्चिमे - पश्चिमदिग्भागे 'पच्चत्थिमलवणसमुहस्स' पाश्चात्यलवण समुद्रस्य, 'पुरस्थिमेणं' पौरस्त्ये- पूर्वद्विग्भागे, 'एत्थ णं जंबूद्दीने दीवे भरहे णामं वासे पणने' अत्र खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे भरतं नाम वर्ष प्रज्ञप्तम् । तत् कीदृशम् १ इति जिज्ञासायामाह - 'खाणु बहुले' स्थाणुबहुलम् - स्थाणुभिः पल्लवादिरहितशुष्क वृक्षैः 'ठूंठा' इति प्रसिद्धैः, बहुलम् व्याप्तम् यद्वा-बहुलाः स्थाणवो यस्मिंस्तत्तथा, एवमग्रे ऽपि 'कंटगबडुले' कण्टकबहुलं बर्बुर बदरीखदिरादि कण्टकव्याप्तम्, 'विसमबहुले' विषमबहुलम् निम्नोच्चस्थानव्याप्तम् 'दुग्गबहुले' 'दुर्गबहुलम्' दुष्प्रवेशस्थानव्याप्तम् लवण समुद्दस्स पच्चत्थिमेणं पच्चत्थिम लवणसमुदस्स पुरत्थिमेणं एत्थणं जम्बुद्दीवे दीवे भरहे णामं वासे पण्णत्ते" हे गौतम ! भरतादि क्षेत्रों को सीमा करने वाले लघुहिमवान् पर्वत के दक्षिणदिग्भाग में, दक्षिणदिग्वर्ती लवण समुद्र के उत्तरदिग्भाग में पूर्वदिग्भागवर्ती लवण समुद्रकी पश्चिम दिशामें एवं पश्चिमदिग्भागवर्ती लवण समुद्रकी पूर्वदिशा में यह जम्बूद्वीपगत भरतक्षेत्र हैं, यह भरत क्षेत्र - "स्वाणुबहुले, कंटगबहुले, विसमबहुले, दुग्गबहुले पव्वयबहुले, पवायबहुले, उज्झर बहुले ' स्थाणु बहुल है अर्थात् इसमें स्थाणुओं की ठूठों की अधिकता है. ये झूठे पत्र पुष्पादि से रहित होते हैं और निरस - शुष्क होते हैं - अर्थात् जो वृक्ष उखट जाते है वे पत्र पुष्पादि से रहित होते हुए सूख जाते हैं और जमीन में हो गढे रहते हैं इन्हें ही स्थाणु कहा गया है । ऐसे ठूठों से यह भरतक्षेत्र व्याप्त है. अथवा ऐसे ठूठों की इस भरतक्षेत्र में बहुलता - अधिकता है तथा ऐसे ही वृक्षों की यहां बहुलता है जो कण्टको वाले हैं- जैसे-बबूल, बेर और खैर आदि के वृक्ष यहां पर होते हैं यहां की जमीन का भाग अधिकांश ऐसा ही है कि जो नीचाऊँचा है सर्वथा सम नहीं है बहुत से स्थान रन्वयस्स दाहिणेण दाहिणलवणसमुहस्स उत्तरेणं पुरस्थिमलवणसमुहस्स पच्चत्थिमेण पच्च स्थिमलवणसमुहस्स पुरत्थिमेणं एत्थणं जबुद्दीवे दीवे भरहे णार्म वासे पण्णत्ते" હે ગૌતમ ! ભરવાદિ ક્ષેત્રોની સીમા કરનાર લઘુ હિમવાન્ પતના દક્ષિણ દિગ્ ભાગમાં દક્ષિણ દિગ્વત્તી લવણ સમુદ્રના ઉત્તરદિભાગમાં પૂર્વ ઇંગ્ ભાગવતી લવણ સમુદ્રની પશ્ચિમ દિશામાં અને પશ્ચિમ દિગ્ ભાગવતી લવણ સમુદ્રની પૂર્વ દિશામાં दीपगत भरत क्षेत्र छे मा भरत क्षेत्र "खाणु बहुले, कंटग बहुले, विसम बहुले दुग्ग बहुले पव्वय बहुले पवायबहुले उज्झर बहुले” स्थालु नहुस छे, मेटले આમાં સ્થાણુએ ની-ઢું ઢાંએની-અધિકતા છે. આ સ્થાણુ એ પત્ર પુષ્પાદિથી રહિત હોય છે. અને નૌરસ-શુષ્ક હેાય છે. એટલે કે જે વૃક્ષેા ઊખડી જાય છે તે બધા પત્ર-પુષ્પાદિ રહિત થઈ ને શુષ્ક થઈ જાય છે અને જમીનમાં જ ઊભા રહે છે. એમને જ સ્થાણુ કહેવામાં. આવેલ છે. એવા ઠૂંઠાંએથી આ ભરતક્ષેત્ર વ્યાસ છે અથવા એવા હું ઢઓની આ ભરત ક્ષેત્રમાં ખહુલતા અધિકતા-છે. તેમજ કાંટાવાળા વૃક્ષેાની પણ અહીં અધિકતા છે. બાવળ, આરડી, ખેર વગેરે અનેક વૃક્ષો મહી' પુષ્કળ પ્રમાણમાં છે. અહીંની જમીનના અધિકાંશ ભાગ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८
And
जम्बूद्वोपप्रक्षप्तिसूत्रे 'पव्ययबहुले' पर्वतबहुलम् अनेकपर्वतव्याप्तम् ‘पवाय बहुले' प्रपातवहुलम् प्रपपाता भृगवः पर्वततः पतनस्थानविशेषाः, यत्र मुमूर्षवो जनाः प्राणान् परित्यक्तुं निपतन्ति, तैर्ब हुलम् , 'उज्झरबहुले, अवझर बहुलम् पर्वततटतो जलाधःपतनव्याप्तम् , 'णिज्झर बहुले' निर्झर बहुलम् पर्वततटात् सदातनजलक्षरणव्याप्तम् , 'खड्डाबहुले' गर्तबहुलम् खड्डा इति प्रसिद्धाः तैर्बहुलम् , 'दरिबहुले' दरीबहुलम् गुहाबहुलम् ‘णईवहुले' नदी बहुलम् , 'दहबहुले' हृदबहुलम् , 'रुक्खबहुले' वृक्षबहुलम् , 'गुच्छबहुले' गुच्छबहुलम् गुच्छा:-स्तबकाः, तैर्बहुलम् , 'गुम्मबहुले' गुल्मबहुलं गुल्माः नवमालिकादयस्तैर्बयहां ऐसे हैं कि जहां पर प्रवेश पाना अशक्य है-या कष्ट साध्य है. यहां पर्वतों की अधिकता है तथा उन पर्वतों पर ऐसे ही विशेष स्थान है कि जहां से गिरने पर मनुष्य का शरीर चूर २ हो जाता है. यहां अवझर बहुत हैं-जिन पर्वतीय स्थानों से नोचे जल गिरता है उन स्थानों का नाम अवझर है जैसे जबलपुर का-मेडाघाट आदि; यहां निर्झर बहुत हैं -पर्वत के जिन स्थानों से सदा जल झरता रहता है-ऐसे स्थानो का नाम निर्झर है-ऐसे स्थान इस भरतक्षेत्र में अधिकांश हैं । इसी प्रकार यह भरतक्षेत्र “खड्डा बहुले" जगह २ जिस में प्रायः गड्ढे हैं ऐसे स्थानों वाला है-अर्थात् जगह २ गट्ठों वाला हैं "दरि बहुले” पहाडों पर जिसके जगह २ प्रायः गुफाएँ है ऐसे स्थानों वाला है-अर्थात् गुफाओं की अधिकता वाला हैं " णई बहुले” जगह २ जिसमें प्रायः नदियाँ है ऐसा है "दहबहुले" जगह २ जहां प्रायः द्रह-पानी के कुंड हैं ऐसा है "रुक्ख बहुले' जगह २ जहां प्रायः वृक्ष हैं ऐसा है
"गुच्छ बहुले” प्रायः जगह २ जहाँ गुच्छे हैं, ऐसा है जगह २ जहां पर "गुम्म बहुले" ઊંચ-નીચો છે–સર્વથા સમનથી, અહીં ઘણાં રથાનો એવા પણ છે કે ત્યાં પ્રવેશવું અશકય છે- અથવા તે કષ્ટ સાથે છે, અહીં પર્વતની અધિકતા છે. તેમજ તે પર્વતેની ઉપર એવાં એવાં વિશેષ સ્થાને છે કે જ્યાંથી પડી જવાય તો માણસના શરીરના ભુકકે ભુક્કા થઈ જાય છે. અહીં અવઝરે પુષ્કળ છે. જે પર્વતીય સ્થાને પરથી નીચે જળ પડે છે તે સ્થાનોને અવઝર (પ્રપાત) કહે છે જેમકે જબલપુરનો ભેડાઘાટ વગેરે. અહીં નિઝરે પુષ્કળ છે, પર્વતના જે સ્થાનોથી સર્વદા જળ ઝરતું રહે છે એવા સ્થાનને નિર્ઝર કહે છે. એવાં સ્થાને भारतक्षेत्रमा मधिzia छ. मा प्रमाणे मा भरतक्षेत्र “खडूडा बहुले" 10 परसे
જ્યાં ખાડાઓ પુષ્કળ છે એવા સ્થાન વાળું છે. એ ટલે કે સ્થાન સ્થાન પર ઘણું ખાડાઓ छ. "दरि बहुले” । ५२ ४४४४Q। घशी गुथयो। पाणुछ. थेटवे मडी शमा भूम पधारे छ. “णई बहुले” स्थान स्थान ५२ मा नदी छे येवु या क्षेत्र छे. "दह बहुले” ४४४ ४यां प्राय: पान । छे थे या क्षेत्र छे. “रुक्ख बहुले' है। काय घgi वृक्षो छ ये छ. "गुच्छ बहुले” प्राय: 8:४d rii शुरछामा छ मेछ. ४४810 rयां "गुम्म बहुले' शुक्ष्मी घिia ३५i छे मे मा क्षेत्र छे.
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टोका सू. १० भरतक्षेत्रस्वरूपनिरूपणम्
५९
"
हुलम्, 'लया बहुले' लताबहुलम् पद्मलतादिव्याप्तम्, 'वल्लीबहुले' 'बल्ली बहुलम् कूष्माण्ड्यादिलताव्याप्तम्, यद्यपि लतावल्ल्योरेकार्थकत्वं तथापीह लतापदेन विस्तार रहिता वल्लीपदेन विस्तारस हिता लता गृह्यत इति तयोर्भेदः। 'अडवी बहुले' अटवीबहुलम्, 'सावयबहुले' श्वापदबहुलम्-हिंसकजन्तुव्याप्तम्, 'तणबहुले' तृणबहुलम्, 'तक्करबहुले' तस्कर बहुलम् - चौर व्याप्तम् 'डिबबहुले' डिम्बबहुलम् - स्वदेशोत्पन्नोपद्रवव्याप्तम्, 'डमरबहुले' डमरबहुलम् - परदेशीराजकृतोपद्रवव्याप्तम्, 'दुभिक्खबहुले' दुर्भिक्षब लम् दुर्लमा भिक्षा यत्र ते दुर्भिक्षाः कालविशेषाः तैर्बहुलं व्याप्तम् ' दुकालबहुले' दुष्कालबहुलम् - धान्यमहार्घतादिना ये दुष्टाः कालास्तैर्बहुलम्, 'पासंडबहुले' पाखण्ड बहुलम् पाखण्डाः मिथ्यावादास्तैर्वहुलम्, 'किवणबहुले' कृपण बहुलम् कृपणाः - कदर्याःमितम्पचास्तै 'बहुलम्' 'वणीमगबहुले' वनीपकबहुलम् - वनीपका :- याचकास्तैर्वहुगुल्म अधिकांश है ऐसा हैं " लया बहुले" जगह २ जहां पर लताओं की - विस्तार रहित पद्मलतादि कों की प्रधानता है ऐसा है " वल्ली बहुले " विस्तार वाली कूप्माण्डादि वेलों की प्रधानता जहां पर है ऐसा है " अडवी बहुले " जंगलों की जहां पर प्रधानता है। ऐसा है " सावय बहुले " जंगली हिंसक जानवरो की जहां पर प्रधानता है ऐसा है " तण बहुले " घासकी जहां के जंगलों में प्रधानता है ऐसा है 'तक्कर बहुले' तस्करों चोरों की जहां पर बहुलता है ऐसा है " डिंब बहुले " स्वदेशोत्पन्न जनों से ही जहां पर उपद्रवो की बहुलता है ऐसा है "डमर बहुले " परदेशी राजा के द्वारा किये गये उपद्रवों की जहां बहुलता है ऐसा है "दुब्भिक्ख बहुले "
बहुलता है ऐसा है कीमत बढ़ाई हो
"
दुर्भिक्ष की जहां 'दुक्काल बहुले " दुष्काल की चीजों को जहां पर बहुत ही अधिक ऐसे कालकी बहुलता वाला है “पासंड बहुले" पाखण्डों- मिंध्या वादियों की जहां बहुलता है ऐसा हैं " किवण बहुले" कृपणजनों की जहां पर बहुलता है ऐसा है "वणीमग बहुले" याचक "लया बदुले" ४४४ भ्यां सतायोनी विस्ताररहीत पद्मसताहिनी प्रधानताछे खेषु मा क्षेत्र छे " वल्ली बहुले" विस्तार प्रधान डूष्मांडाहि बताओ वधारे पडती छे मेवु या क्षेत्र छे. "अडवी बहुलम् ” गयोनी न्यां प्रधानता छे. सेवे। या प्रदेश छे. "सावय बहुले" भंगसना हिंस जनवरोनी भ्यां महुलता हे येवु भा क्षेत्र छे. " तण बहुले" तुलनी
જ્યાં જંગલેામાં પ્રધાનતા છે એવુ આ ક્ષેત્ર છે. "तकर बहुले" तरौनी-यशनी नयां महुलता छे मेवु मा क्षेत्र छे. "डिम्ब बहुले" स्वदेशात्यन्नन्नाथी नयां उपद्रव धणा थाय छे मेवे या प्रदेश छे. "डमर बहुले" परदेशी राममेो नयां उपद्रवे १२ता रहे थे। આ પ્રદેશ છે. "दुभिकखबहुले" हुर्भिक्षनी ल्यां महुलता थे। आा आदेश छे. "दुक्काल बहुले” हुण्डासनी - भेटले नयां थीन वस्तुनी भतभां भून वधारे वृद्धि थई गई होय सेवा अजनी महुलतावाणी या प्रदेश छे. "पासंड बहुले" या । भिथ्यावाहीगोनी न्यां महुलता छेोवे। आ प्रदेश छे. "किवण बहुले" यान्नानी यां महुलता छे । या प्रदेश छे. "वणीमग बहुले" यायनी ल्यां महुलता है सेवा आ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
"
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रक्षप्तिसूत्रे लम् 'ईतिबहुले' इतिवहुलम्-ईतयः-अतिवृष्टयनावृष्टि-मूषक-शलम-शुकात्यासन्न राजाः षडुपद्रवाः ताभिर्वहुलम् 'मारिबहुले' मारि बहुलम् मारयो विचिकादयः, ताभिर्बहुलम् 'कुवुठिबहुले' कुवृष्टिबहुलं कुवृष्टयः-कुत्सिताः कर्षकजनानभिलपणीया वृष्टयो वर्षास्ताभिर्बहुलम्, 'अणावुट्टिबहुले' अनावृष्टिबहुलम्-अनावृष्टयः-वर्षणस्याभावाः तामिबहुलम् ‘रायबहुले' राजबहुलम् राजानःआधिपत्यकर्तारो जनास्तैर्बहुलम् 'रोगबहुले' रोगबहुलम् रोगाः-वात-पित्त-कफ विषमताजन्याः ज्वरादयस्तैर्बहुलम् , 'संकिलेसबहुले' संक्लेशबहुलं-संक्लेशाः-शारीरिकमानसिकासमाधयस्तैर्बहुलम् 'अभिक्खणं अभिक्खणं' अभीक्ष्णममीक्ष्णम् वारंवारम् 'संखोहबहुले' संक्षोभबहुलम् संक्षोभाः प्रजानां दण्डपारुष्यादिना चित्तवैकल्यानि तैवबहुलम् इत्थं स्वरूपतः प्रदर्य सम्प्रति प्रमाणत आह-'पाईणयडीणायए' प्राचीनप्रतीचीनाऽऽयतं प्राचीनप्रतीचीनयोः पूर्वपश्चिमदिशोः, आयतं दीर्घम् अत्र प्राक् प्रत्यक्छब्दाभ्यां स्वार्थे खः प्रत्ययस्तस्येनादेशः स च खः,
जनों की जहां पर बहुलता है ऐसा है "ईति बहुले' मारी बहुले कुबुट्ठि बहुले अणाबुट्ठि बहुले रायबहुले रोग बहुले संकीलेस बहुले" अतिवृष्टि अनावृष्टि मूषिक शलभ शुक एवं अत्यासन्नराजा ये छह ईतियां होती हैं इन छह ईतियोंको उपद्रवों के बहुलता जहां पर है ऐसा है इनकी बहुलता भरत और ऐरवत क्षेत्रमें ही होती है, मारी हैजा आदि को है बहुलता जिसमें ऐसा है कर्षककिसान जनों को अनभिलषणीय वर्षाकी बहुलता जिसमे है ऐसा है अनावृष्टि वर्षा के अभाव का जहां प्रायः सद्भाव है ऐसा है अधिपतित्व करने वाले राजा जनो की जहां पर बहुलता है ऐसा है वात पित्त कफ की विषमता जन्य रोगों का सद्भाव जहां पर है ऐसा है शारीरिक और मानसिक असमाधियों को बहुलता जहां पर है ऐसा है 'अभिक्खणं अभिक्खणं संखोह वहुले पाईणपडीणायए उदीणदाहिणं वित्यिण्णे उत्तरओ पलिअंक संठाण संठिए'
और निरन्तरबार बार जहां पर प्रजा जनों के चित्तको क्षु मत करने वाले दण्डकी कठोरताएँ प्रदेश छ. "ईति बहुले, मारि बहुले, कुबुट्ठी बहुले. अणावुद्धि बहुले राय बहुले, रोग बहुले, संकिलेसबहुले" मति वृष्टि, नावृष्टि, भूष, uaH, शु तेभर मत्यासन्न રાજાઓ આમ ૬ ઈતિઓ હોય છે. આ ૬ ઈતિઓના ઉપદ્રની જેમાં બહુલતા છે એ આ ભરત પ્રદેશ છે. એરવત પ્રદેશમાં પણ એવું જ થાય છે. મારિ–કોલેરા વગેરે જયાં વિશેષ રૂપમાં થાય છે એ આ પ્રદેશ છે. કર્ષક–ખેડૂતે ના માટે અનિચ્છિત વર્ષો જયાં થતી રહે છે અને આ પ્રદેશ છે અનાવૃષ્ટિ-વર્ષાના અભાવને જયાં પ્રાયઃ સદભાવ છે એવે આ પ્રદેશ છે. અધિપતિત્વ કરનારા રાજાઓની જયાં બહલતા છે એ આ પ્રદેશ છે. વાત, પિત્ત, કફની વિષમતાથી જયાં રોગે વધારે પડતા ફાટી નીકળે છે એ આ પ્રદેશ છે. शारीR, अने मानसि समाधानी सतत यो छ मेवा मा प्रदेश छ. "अभि क्खण २ संखोहबहुले, पाईपडीणायए उदोणदाहिणवित्थिपणे उत्तरओ पलिअंक संठाण संठिए" मन नित२-चार वा२ या जनानायित्तने ४०८ मापना। उनी-शिक्षानी
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू० १० भरतक्षेत्रस्वरूपनिरूपणम्
आत्वात् एवम् 'उदीण दाहिणवित्थिणे' उदीचीन दक्षिणविस्तीर्णम् उत्तर-दक्षिणदिशो विस्तारयुक्तम्, तदेव संस्थानतो वर्णयति- 'उत्तरओ' उत्तरतः - उत्तरस्यां दिशि 'पलियं संठाणसंठिए '
६१
पल्यङ्कसंस्थानसंस्थितं=पर्यङ्काकारसंस्थितम्, 'दाहिणओ ' दक्षिणतः - दक्षिणस्यां दिशि 'घणुपि संठीए' धनुष्पृष्ठ संस्थितं - धनुषः पृष्ठ पाश्चात्यभागस्तस्येव संस्थितं - संस्थानं यस्य यद्वा-धनुषः पृष्ठमिव संस्थितं यत् तत्तथा, तथा 'तिधा' त्रिधा - त्रिभिः प्रकारै स्पृष्टं - पूर्वकोटया 'लवणसमुद्दे' पूर्व लवण समुद्र, धनुष्पृटेन दक्षिणलवण समुद्रम् अपरकोटचा पश्चिमलवणसमुद्रं, 'पुट्ठे, प्राप्तम् । इह धातूनामनेकार्थत्वात् स्पृशेः प्राप्त्यर्थः, कत्तरिक्तः तेन कर्मणि द्वितीया । तथा 'गंगासिंधुहिं' गासिन्धुभ्यां 'महाणईहि' महानदीभ्यां 'वेपडूढेण य'वैताढ येन च ' पच्चएण' पर्वतेन' छन्भागपविभत्ते' षड्भागप्रविभक्तं - पभिर्भागैः प्रविभक्तं
मौजूद हैं; ऐसा यह भरत क्षेत्र है, यह भात क्षेत्र पूर्वसे पश्चिम तक लम्बा है, और "उदीणदाहिणवित्थिपणे" उत्तर से दक्षिणतक चौडा है । 'उत्तरओ" यह भरतक्षेत्र उत्तरदिशा में "पलियंक संठाणसंठिए" पलंग का जैसा संस्थान- आकार होता है वैसे आकार वाला है. "दाहिणओ घणुपिट्ठसंठिए " दक्षिण दिशा में धनुषपृष्ठ का जैसा संस्थान होता है वैसे संस्थान वाला हो गया है. यह "तिघा लवणसमुदं पुट्टे" भरत क्षेत्र तीन प्रकार से लवण समुद्र को छू रहा हैं- पूर्वकोटि से पूर्वलवण समुद्र को, धनुष्पृष्ठ से दक्षिण लबण समुद्र को और अपर कोटि से पश्चिमलवण समुद्र को । इस तरह से यह तीन प्रकार से लबणसमुद्र को छू रहा है “गंगा सिंधूहिं महाणईहिं वेअड्ढेण य फवरण छन्भागपविभत्ते जंबुद्दीव दंव णयउ सयभागे पंच छवोसे जोयणसए छच्च एगूणवीसइमाए जोयणस्स विक्खंभेग" यह भरत क्षेत्र गंगा और सिन्धु इन दो महानदियों से और विजयार्ध पर्वत से विभक्त हुआ ६ खड़ों
કઠારતા જયાં વિદ્યમાન છે. એવે આ પ્રદેશ છે. આ ભરતક્ષેત્ર પૂર્વથી પશ્ચિમ સુધી લાંબુ छे. मने "उदोणदाहिणवित्थिण्णे" उत्तरथी दृक्षिण सुधी होतु ं छे. “उत्तरओ" मा भरत क्षेत्र उत्तर द्विशाभां "पलिअंकसं ठाणसंठिए" पसंग नेवु संस्थान (भाडा२) होय छे वा मारवाड़ छे "दाहिणओ धणुपिट्ट सठिए: ' दृक्षिण दिशामा धनुष पृष्ठनु मेषु संस्थान होय छे तेवा संस्थानवायुं थ ग छे. आ "तिधा लवणसमुद्दे पुढे " ભરતક્ષેત્ર ત્રણ રીતે લવણ સમુદ્રને સ્પશી રહ્યું છે. પૂર્વી કેટથી પૂ લવણ સમુદ્રને ધનુ. પૃષ્ઠથી દક્ષિણ લવણ સમુદ્રને અને અપરકેટિથી પશ્ચિમ લવણ સમુદ્રને આ સ્પશી રહ્યું हे ग्राम यात्रा जानुमेथी सव! समुद्रने स्पशी रधुं छे. "गंगा सिधूहि महाहवे अड्ढेण य परवपण छन्भागपविभत्ते जंबुद्दीचदोव णउय सय भागे पंच छब्बो से जोयणसए छच्च पगूणबीस भाप जोयणस्स विक्खंभेण " मा लस्तक्षेत्र गंगा याने सिंधु से બન્ને મહાનદીએથી અને વિજયા પ`તથી વિભક્ત થઈને છ ખડાથી યુક્ત થઈ ગયેલ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
waanwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे खण्डितम् , उत्तरस्यां दिशि खण्डत्रयं दक्षिणस्यां दिशि च खण्डत्रयमिति षड्धा खण्डितमिति भावः ।
इदं च भरतक्षेत्रम् जम्बू द्वीपस्यैकदेशभूतं तदिदम् आयामविष्कम्भतो जम्बू द्विपस्य कतितमे भागे भवति ? इति जिज्ञासानिवृत्त्यर्थमाह-'जंबु दीव दीवणउयसयभागे, इत्यादि । तदिदं भरतक्षेत्र 'जंबुद्दीव दीवणउयसयभागे' जम्बूद्वीप द्वीप नवतिशतभागे-जम्बूद्विपनामको यो द्वीपस्तस्य यो नवति शतभागो-नवत्यधिकैकशततमो भागस्तत्र वर्तते, जम्बूद्वीपापेक्षया आयामविष्कम्भेणेदं नवत्यधिकैकशतभागतो न्यूनमिति भावः । ननु जम्बूद्वीपापेक्षया भरतक्षेत्रं नवत्यधिकैकशतभागतो न्यूनमिति पर्यवसितं, तर्हि भरतक्षेत्रस्यायाम विष्कम्भतः प्रमाण कियद् भवति ? इति जिज्ञासायामाह-'पंचछब्बीसे', इत्यादि । इदं भरतक्षेत्रं 'पंच छन्वीसे' पञ्चषइविंशं 'जोयणसए' योजनशतम्-पइविंशत्यधिकानि एकशतयोजनानि वाला हो गया है. इसका विस्तार ५२६ ६/१९ योजन प्रमाण है. अर्थात् जम्बूद्वीप कि जिसका विष्कम्भ १ एक लाख योजन का है उसके १९० टुकड़े करने पर भरत क्षेत्र का विस्तार १९० वां टुकडा के रूप में आता है. और वह १९० वां टुकडा ५२६ ६/१९ रूप पड़ता है. यह इस प्रकार से समझना चाहिए जम्बूद्वीप लम्बाई चौड़ाई में १ लाख योजन का कहा गया, १ एक लाख में १९० का भाग देने पर ५२६ आते हैं और नीचे ६० बचते हैं, अब ६० को १० से भाजित करने पर ६ आते हैं, भाजक राशी जो १९० है उसे भी १० दस से भाजित करनेपर १९आते हैं। इस तरह करने से "पंच छवीसे जोयणसए छच्च एगूणवीसइभाए जोयणस्स,' यह सूत्रकार का कथन स्पष्ट हो जाता है ।
___ शंका--जम्बुद्वीप के १९० वे भागरूप यह भरत क्षेत्र है इसमें युक्ति क्या है-सुनो-इस विषय में युक्ति यह है-भरत क्षेत्र का १ एक भाग है इसकी अपेक्षा द्विगुणित विस्तारवाला होने से हिमवत् पर्वत के दो भाग है, इसक्रम से पूर्व पूर्व की अपेक्षा दूने २ विस्तारे वाले છે. આ વિસ્તાર પર૬ ૬/૧૯ જન પ્રમાણ છે. એટલે કે જંબુદ્વીપ કે જેને વિષ્ક 1 લાખ જન જેટલું છે તેના ૧૯૦ કકડા કરવા થી ભરત ક્ષેત્ર ને વિસ્તાર ૧૯૦ મા કકડા જેટલે થાય છે. અને તે ૧૯૦ મે કકડે પર૬ ૬/૧૯ જેટલો થાય છે. જે બૂદ્વીપ લંબાઈ ચેડાઈમાં ૧ લાખ જન પ્રમાણ છે. ૧ લાખમાં ૧૯૦ ને ભાગાકાર કરવાથી પ૨૬ આવે છે અને શેષ ૬૦ વધે છે. હવે ૬૦ ને ૧૦ ભાજિત કરીએ તે ૬ આવે છે. ભાજક રાશિ જે १८० छ तेने ५ १० लित शत १८ मावे छे. २॥ प्रमाणे ४२वाथी "पंचछब्बीसे जोयणसए छच्च एगूण वीसइभाए जोयणस्स" मा सूत्रा२ नु' ४थन २५ट थ य छे.
શંકા-જબૂદ્વીપના ૧૯૦ મા ભાગ રૂપે આ ભરતક્ષેત્ર છે. આમાં યુકિત શી છે ? સાંભળો આ સંબંધમાં યુકિત આ પ્રમાણે છે કે ભરતક્ષેત્રનો ૧ ભાગ છે, તેની અપેક્ષા દ્વિગુણિત વિસ્તારવાળે હોવાથી હિમવત્ પર્વતના બે ભાગ છે. આ કમથી પૂર્વની અપેક્ષા બમણા
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू० १० भरतक्षेत्रस्वरूपनिरूपणम् 'छच्च एगृणवीसइभागे' षट्च एकोनविंशतिभागान् ‘जोयणस्स' योजनस्यएकोनविंशतिभागविभक्तस्य योजनस्य षड्भागांश्च — विक्खंभेणं 'विष्कम्भेण-विस्तारण इदमायामस्याप्युपलक्षणम्. आयामेन-दैर्येण च भवतीति । भरतक्षेत्रस्येदमायामविष्कम्भमानमनया दिशाऽवगन्तव्यम् । तथाहि-जम्बूद्वीपो हि आयामविष्कम्भतो लक्षयोजनप्रमाणः । अयमङ्कराशि नवत्याधिकैकशतसंख्यकेन राशिना भाजितः, लब्धोऽ
राशिःषइविंशत्यधिकपश्चशतानि (५२६) भाज्यराशितोऽवशिष्टः पष्टिरूपोऽङ्कराशिः । अयं दशभिरपहतो लब्धः षड्रूपोऽङ्कराशिः । भाजकराशिश्च नवत्यधिकैकशतरूपः । अयमपि दशभिरपहतो लब्ध एकोनविंशतिरूपोऽङ्कराशिः । अनया रीत्या 'पश्चछव्वीसे जोयणसए छच्च एगणवीसइभाए जोयणस्स” इति संगमनीयम् ।। ___ ननु भरतक्षेत्रं जम्बू द्वीपस्य नवत्यधिकैकशततमभागे वर्तते इति यदुक्तं तत्र का युक्तिः ? इतिचेत, उच्यते-भरतक्षेत्रस्यैको भागः, तदेपेक्षया द्विगुणत्वाद् हिमवतो द्वौ भागौ, एवं क्रमेण पूर्वपूर्वापेक्षया उत्तरोत्तरस्य द्विगुणत्वात् हैमवत क्षेत्रस्य चत्वारो भागाः महाहिमवतोऽष्टौ भोगाः हरिवर्षस्य षोडश भागाः निषधस्य द्वात्रिं शद् भागः, सर्वसंकलनया जाताः त्रिषष्टिर्भागाः । एते भागा मेरोदक्षिणतः । एवं मेरोरुत्तरतोऽपि त्रिषष्टिर्भागाः । उभयसंकलनया जाताः षद्धिंशत्यधिकैकशतभागाः । विदेहवर्षस्य तु चतुष्पष्टिर्भागाः इत्येितेषां पूर्वराशौ निक्षेपे जाता नवत्यघिकैकशतभागाः इति भरतक्षेत्रं जम्बू द्वीपस्य नवत्यधिकैकशततमभाग वर्तते इति यदुक्तं तत्समीचीनमेवेति । होते जाने से हैमवत क्षेत्र के ४ भाग हो गये हैं, महाहिमवान् पर्वत के ८ भाग हैं हरिवष के १६ भाग हो गये है, निषधपर्वत के ३२ भाग है, ये सब भाग जोडने पर ६३ होते है ये ६३ भाग मेरु को दक्षिणदिशा को ओर वर्तमान क्षेत्र और पर्वतों के हैं इसी तरह के भाग मेरु की उत्तर- दिशा में वर्तमान क्षेत्र और पर्वतों के है. इन दोनों के भागो का जोड़ १२६ आता है. विदेह क्षेत्र के ६४ है. सो ये ६४ भाग१२६ में जोड़ने पर १९० भाग होते हैं, इस तरह यह भरत क्षेत्र जम्बूद्वीप के १९० वें भाग रूप है यह वात स्पष्ट हो जाती है।
બમણા વિસ્તાર ચકત હોવાથી હૈમવતક્ષેત્રના ચાર ભાગે થઈ ગયા છે. મહા હિમવાન પર્વતના
ભાગ છે. રિવર્ષના ૧ ૮ ભાગે થઈ ગયા છે. નિષધ પર્વના ૩૨ ભાગે છે. આ સર્વ ભાગને સરવાળે કવરાથી ૬૩ થઈ જાય છે. આ ૬૩ ભાગે મેરુની દક્ષિણ દિશા તરફ વર્તમાન ક્ષેત્ર અને પર્વતના છે. આ જાતના ભાગો મેરુની ઉત્તર દિશામાં વર્તમાન ક્ષેત્ર અને પર્વતોના છે. આ બન્ને ભાગોનો સરવાળો ૧૨૬ થાય છે. વિદેહક્ષેત્રના ૬૪ ભાગો છે. તે આ ૬૪ ભાગે ૧૨૬. માં ઉમેરવાથી ૧૯૦ ભાગ થાય છે. આમ આ ભરતક્ષેત્ર જંબૂહિપના ૧૦ મા ભાગ રૂપ છે. આ વાત સ્પષ્ટ થઈ જાય છે, ભરતક્ષેત્રના ગંગા સિંધુ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे अथ 'गङ्गासिन्धुभ्यां महानदीभ्यां वैताढ्यपर्वतेन षड्भागप्रविभक्तम् इत्युक्तम् तत्र वैताठ्यपर्वतः किं स्वरूपः ? इति जिज्ञासायां तत्स्वरूपं निरूपयितुमाह-'भरहस्स णं वासस्स' इत्यादि । 'भरहस्स णं वासस्स' भरतस्य खलु वर्षस्य-क्षेत्रस्य 'बहुमज्झदेसभाए' बहुमध्यदेशभागे-अत्यन्तमध्यदेशभागे 'एत्थ णं वेयड्डे णाम पव्वए पण्णत्ते' अत्र इह खलु वैताढयो नाम पर्वतः प्रज्ञप्तः । 'जे ण' यः वैताठ्यः पर्वतः खलु 'भरहं वासं दुहा' भरतं वर्ष द्विधा-द्वाभ्यां प्रकाराभ्यामनुपदं वक्ष्यमाणाभ्यां 'विभयमाणे' २, विभनन् विभजन-विभक्तं कुर्वन् कुर्वन् 'चिट्ठइ, तिष्ठति-वर्तते 'तं जहा' तद्यथा 'दाहिणद्ध भरहंच' दक्षिणाई भरतंच 'उत्तरद्धभरहंच' उत्तरार्द्धभरतं चेति । सू १०॥ ___ तत्र प्रथममासन्नत्वेन दक्षिणार्द्धभरतवर्षस्थानं वर्णयति
मूलम्-कहि णं भंते जंबुद्दीवे दीवे दाहिणद्धे भरहे णामं वासे पण्णत्ते गोयमा ! वेयड्ढस्स पव्वयस्स दाहिणेणं दाहिणलवणसमुदस्स उतरेणं पुरथिमलवणसमुदस्स पच्चत्थिमेणं पच्चत्थिमलवणसमुदस्स पुरत्थिमेणं एत्थ णं जंबुद्दीवे दीवे दाहिणद्धभरहे णामं वासे पण्णत्ते पाईणपडीणायए उदीणदाहिणवित्थिण्णे अद्धचंदसंठाणसंठिए तिहा लवणसमुद्दे पुढे गंगा सिंधूहि महाणईहिं तिभाग पविभत्ते दोणि अद्वतीसे जोयणसए तिण्णि य एगूणवीसइभागे जोयणस्स विक्खंभेणं तस्स जीवा उत्तरेणं पाईणपडीणायया दुहा भरत क्षेत्र के गंगा सिन्धु नदियों से और वैताढ्य पर्वत से ६ खंड हो गये हैं ऐसा जो कहा गया है सो वैताढ्य पर्वत का क्या है ! इस जिज्ञासा को शान्त करने के निमित्तसूत्रकार उसका स्वरूप प्रतिपादन करते है 'भरहस्स ण वासस्स बहुमज्झदेसभाए एत्थ णं बेयड्ढे णामं पव्वए पण्णत्ते जे णं भरहं बासं दुहा विभयमाणे२ चिट्ठइ” वताढ्य पर्वत भरत क्षेत्र के बिलकुल मध्यभाग में पड़ा हुआ है. इसने भरत क्षेत्र को दो विभागों में विभक्त कर दिया है वे उसके दो विभाग दक्षिणार्द्धमरत और उत्तरार्द्ध भरत है ॥ १० ॥ નદીઓથા અને વૈતાઢ્ય પર્વત થી છ ખંડેર થઈ ગયા છે. આમ જે કહેવામાં આવ્યું છે તે વૈતાઢય પર્વત વિષે શું છે આ જિજ્ઞાસા ને શાંત કરવા માટે સૂત્રકાર तेना २१३५नु प्रतिपाहन ४२di छ । 'भरहस्सण वासस्स बहुमज्झदेसभाए पत्थण वेयडूढं नाम पव्वर पण्णत्ते जे ण भरहं वासं दुहा विभयमाणे २ चिट्ठह" वैताढय पर्वत ભરત ક્ષેત્રના એકદમ મધ્યભાગમાં આવેલ છે. આ પર્વે તે ભરતક્ષેત્રને બે ભાગમાં વિભક્ત કરેલ છે, અને તે બે વિભાગો દક્ષિણાદ્ધ ભરત અને ઉત્તરાદ્ધ ભરત છે. ૧૧
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका- सू. ११ दक्षिणार्थभरतनिरूपणम् लवणसमुदं पुट्ठा पुरथिमिल्लाए कोडीए पुरथिमिल्लं लवणसमुद पुठ्ठा, पञ्चथिमिल्लाए कोडीए पच्चथिमिल्लं लवणसमुदं पुट्ठा णव जोयणसहस्साइं सत्तय अडयाले जोयणसए दुवालस य एगृणवीसइभाए जोयणस्स आयोमेणं तीसे धणुपुढे दाहिणेणं णव जोयणसहस्साइं सत्तच्छावडे जोयणसए इक्कं च एगूणवीसइभागे जोयणस्स किचिविसेसाहिए परिक्खेवेणं पण्णत्ते । दोहिणद्ध भरहस्स णं भंते ! वासस्स केरिसए आयारभावपडोयारे पण्णत्ते ? गोयमा ! बहसमरमणिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते, से जहाणामए आलिंगपुक्खरेइ वा जाव णाणाविह पंचवण्णेहिं मणीहिं तणेहिं उवसोभिए, तं जहाकित्तिभेहि चेव अकित्तिमेहिंचेव । दाहिणद्धभरहेणं भंते वासे मणुयाणं केरिसए आयोरभावपडोयारे पण्णत्ते ? गोयमो ! ते णं मणुया बहुसंघयणा बहुसंठाणा बहुउच्चत्त पज्जवा बहु आउ पज्जवा बहूई वासाइं आउं पालेति. पालित्ता अप्पेगइया निरयगामी अप्पेगइया तिरियगामी अप्पेगइयो मणुयगामी अप्पेगइया देवगामी अप्पेगईया सिझंति बुझंति मुच्चंति परिणिव्वायंति सव्वदुक्खाणमंतं करेइ ॥सू०११॥
छाया--क्य खलु भदन्त ? जम्बूद्वीपे द्वीपे दक्षिणार्द्धभरतं नाम वर्ष प्राप्तम् ?, गौतम ! वैताढ्यस्य पर्वतस्य दक्षिणे दक्षिणलवणसमुद्रस्य उत्तरे पौरस्त्यलवणसमुद्रस्य पाश्चात्ये पाश्चात्यलवणसमुद्रस्य पौरस्त्ये अत्र खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे दक्षिणार्द्ध भरत नाम वर्ष प्रज्ञप्तम्, प्राचीनप्रतीचीनायतम् उदीचीनदक्षिणविस्तीर्णम् अर्द्धचन्द्रसंस्थानसंस्थितं त्रिधा लवणसमुद्रं स्पृष्टं, गङ्गा सिन्धुभ्यां महानदीभ्यां त्रिभागप्रविभक्तं द्वे अष्टात्रिंशं योजनशतं त्रींश्चैकोनविंशतिभागान योजनस्य विष्कम्भेण । तस्य जीवा उत्तरे प्राचीन प्रतीचीनाऽऽयता द्विधा लवणसमुद्रं स्पृष्टा पौरस्त्यया कोटया पौरस्त्यं लवणसमुद्रं स्पृष्टा पाश्चात्यया कोटचा पाश्चात्यं लवणसमुद्रं स्पृष्टा । नव योजन सहस्राणि सप्त च अष्ट चत्वारिंशानि योजनशतानि द्वादश च पको वतिभागान् योजनस्य आया. मेन, तस्याः धनुस्पृष्ट दक्षिणे नव योजनसहस्राणि सप्त षट् षष्टयधिकानि योजनशतानि एक चैकोनविंशति भागानू योजनस्य किचिंद्विशेषाधिकं परिक्षेपेण प्रज्ञप्तम् । दक्षिणाद्ध
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे भरतस्य खलु भदन्त ! वर्षस्य कीदृशकः आकाभावप्रत्यवतारः प्रशप्तः १ गौतम ! बहुसमरमणीयो भूमिभागः प्रज्ञप्तः, स यथानामक; आलिङ्गपुष्कर इति वा यावद् नानाविध पञ्चवर्णैर्मणिभिः तृणैरुपशोभितः तद्यथा-कृत्रिमैश्चैव अकृत्रिमैश्चेव । दक्षिणाद्ध भरते खलु भदन्त ! वर्षे मनुजानां कीदृशकः आकारभावप्रत्यवतारः प्रज्ञप्तः, गौतम ! ते खलु मनुजाः बहुसंहननाः बहुसंस्थानाः बहूञ्चत्वपर्यवाः बह्वायुः पर्यवाः बहुनि वाणि आयुः पालयन्ति, पालयित्वा अप्येकके निरयगामिनः अप्येकके तिर्यग्गामितः अप्येकके मनुजगामिनः अप्येकके देवगामिनः अप्येकके सिध्यन्ति बुध्यन्ते मुच्यन्ते परिनिर्वान्ति सर्व दुःखानामन्तं कुर्वन्ति ॥सू०११॥
टीका-'कहि णं भंते' इत्यादि ।
'कहि णं भंते ! जंबूद्दोवेदोवे दाहिणद्धे भरहे णाम वासे पण्णत्ते' जम्बूद्वीपे द्वीपे क्व-कस्मिन्प्रदेशे खलु दक्षिणा भरतं नाम वर्षे प्रज्ञप्तम् ? इति गौतमेन पृष्टो भगवांस्तं सम्बोधयन्नाह-गोयमा वेयड्ढस्स पव्वयस्स दाहिणेणं' हे गौतम ! वैताव्यस्य पर्वतस्य दक्षिणे-दक्षिणदिग्मागे 'दाहिण लवणसमुदस्स उत्तरेणं' दक्षिणलवणसमुद्रस्य उत्तरे उत्तरदिग्भागे 'पुरथिमलवणसमुदस्स' पौरस्त्यलवणसमुद्रस्य-पूर्वदिग्भवलवणसमुद्रस्य 'पच्चत्थिमेणं' पश्चिमे पश्चिमदिग्वागे 'पच्चत्थिमलवणसमुदस्स' पाश्चात्यलवणसमुद्रस्यपश्चिमदिग्भवलवणसमुद्रस्य 'पुरथिमेणं' पौरस्त्ये-पूर्वदिगभागे 'एत्थणं' अत्र-अस्मिन्
दक्षिणाई भरत कहां पर है ? इसका कथन"कहिणं भंते ! जम्बूद्दीवे दीवे दाहिणद्धे' इत्यादि ।
टीकार्थ- हे भदन्त ! जम्बूद्वीप नाम के इस द्वीप में दक्षिणार्ध “भरहे" भरत 'णामं बासे" नाम का क्षेत्र “कहिणं पण्णत्ते" किस स्थान पर कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- "गोयमा ! वेयगुस्स पव्वयस्स दाहिणेणं दाहिणलवणसमुदस्स उत्तरेणं पुर स्थिमलवण समुदस्स पच्चत्थिमेणं पच्चत्थिमलवणसमुदस्स पुरस्थिमेण" हे गौतम ? वैताढ्य पर्वत की दक्षिणदिशामें दक्षिणदिग्वर्ती लवण समुद्र की उत्तर दिशा में, पूर्वदिग्पर्ती लवणसमुद्र की पश्चिमदिशा में एवं पश्चिमदिग्वर्ती लवणसमुद्र की पूर्वदिशा में "एत्थणं
દક્ષિણાદ્ધ ભરત ક્યાં આવેલ છે ? આ વિષે કથન – 'कहिण भंते जंबुद्दीवे दीवे दाहिणद्धे'-इत्यादि सूत्र-११॥
टी-- महन्त दी५ नाम माद्वीपमा दक्षिणाद्ध "भरहे णाम वासे” भरत नाम क्षेत्र "कहिण पण्णत्त" ४या स्थ॥ ५२ मावस छ. मानो वाममा प्रभु हे "गोयमा ! वेयडढस्स पव्वयस्स दाहिणेण दाहिण लवण समुदस्स उत्तरेण पुरस्थिम लवण समददस्स पच्चत्थिमेंणं पच्चत्थिम लवणसमुदस्स पुरथिमेण" गौतम! वैतादय पतनी દક્ષિણ દિશામાં દક્ષિણદિઅતી લવણ સમુદ્રની ઉત્તર દિશામાં, પૂર્વવતી લવણું સમુદ્રની पश्चिमदिशामा भने पश्चिमति १५ समुद्रनी पूर्व दिशामा "एत्थ णं जम्षदीवे दीवे
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टोका सू. ११ दक्षिणार्थभरतवर्षनिरूपणम् प्रदेशे खलु जंबुदीवेदीवे' जम्बूद्वीपे द्वीपे 'दाहिणद्ध भरहे णाम वासे पण्णत्ते' दक्षिणाद्धभरतं नाम वर्ष प्रज्ञप्तम् । तच्च पाईण पडीणायए' प्राचीनप्रतिचीनाऽऽयतं पूर्वपश्चिमयो दिशो रायतं-दीर्घम्, 'उदीणदाहिणवित्थिण्णे' उदीचीनदक्षिणविस्तीर्णम् उत्तरदक्षिणयो दिशो विस्तीर्ण-विस्तारयुक्तम् 'अद्धचंदसंठाणसंठीए' अर्द्धचन्द्रसंस्थानसंस्थितम् - अर्द्धचन्द्रस्य संस्थानेन-अवयवसंनिवेशेन आकारेण संस्थितम् 'तिहा' त्रिधा -त्रिभिः प्रकारैः 'लवणसमुदं पुढे' लवणसमुद्रं स्पृष्टम् तथाहि आरोपितज्यधनुस्तुल्यतयेदं पूर्वकोट्या पूर्वलवणसमुद्रं धनुः पृष्ठेन दक्षिणलवणसमुद्रं पश्चिकोटयाच पश्चिमलवण समुद्रं स्पृष्टमिति । तथा 'गंगा सिंधूहि' गङ्गासिन्धुभ्यां 'महाणई हिं' महानदीभ्यां 'तिभागपविभत्ते' त्रिभागप्रविभक्तं-त्रिभिर्भागः प्रविभक्तं विभागीकृतम् । तत्रैवं भागत्रयं बोध्यं पूर्वभागो लवणसमुद्रं संगतया गङ्गामहानद्या कृतः, पश्चिजंबूद्दीवे दीवे दाहिणभरहे णामं वासे पण्णत्ते" जम्बूद्वीपान्तर्गत दक्षिणाई भरत नाम का क्षेत्र कहा गया है; "पाइणपडोणायए उदीणदाहिणवित्थिपणे अद्धचंदसंठाणसंठिए" यह दक्षिणार्ध भरतक्षेत्र पूर्व से पश्चिमतक लम्बा है और उत्तर से दक्षिणतक चौड़ा है इसका आकार जैसा अर्द्धचन्द्र का होता है वैसा है. “तिहा लवणसमुदं पुढे" यह तीन तरफ से लवण समुद्र को स्पर्श करता है, प्रत्यं वा जिसके ऊपर चढाई गई है ऐसे धनुष के आकार वाला हो जाने से यह भरतक्षेत्र पूर्वकोटी से पूर्वमलवण समुद्र को, धनुः पृष्ट से दक्षिण लवणसमुद्र को एवं पश्चिम कोटी से पश्चिमलवणसमुद्र को स्पर्श करता है. “गंगा सिंघहिं महाणईहिं तिभागपविभत्त दोणि अद्वतीसे जोयणसए तिण्णि य एगूणवोसइभागे जोयणस्स विक्वंभेणं" गंगा और सिन्धुनामकी दो महा नदियों के द्वारा यह तीन भागों में बट गया है. पूर्व लवणसमुद्र में मिली हुई गंगा नदी के द्वारा पूर्वभाग इसका किया गया है, पश्चिमलवणसमुद्र में मिली हुई सिन्धु महानदी के द्वारा इसका पश्चिमभाग किया गया है, तथा गंगा और दाहिणद्धभरहे णाम वासे पण्णत्ते' दीपान्तर्गत दक्षिण मरत नाम क्षेत्र हवाय छ. 'पाईणपडीणायए उदीणदहिणवित्थिपणे अद्धचंदसंठाणसंठिए' मा दक्षिणा ભરતક્ષેત્ર પૂર્વથી પશ્ચિમ સુધી લાંબો છે અને ઉત્તરથી દક્ષિણ સુધી પહેળે છે. અને આકાર भयन्द्रा छे." तिहा लवणसमुदं पुढे ।' मात्र मान्नुमेथी सवय समुद्रन २५शे' છે. પ્રત્યંચા જે ધનુષની ઉપર ચડાવવામાં આવી છે. એવા ધનુષના આકારવાળા આ પ્રદેશ થઈ જાય છે, તેથી આ પૂર્વ કેટિથી પૂર્વ લવણ સમુદ્રને ધનુઃ પૃષ્ઠથી દક્ષિણ લવણ સમુદ્રને भने पश्चिमोटिथा पश्चिमसवार समुद्रने २५ छ. "गंगासिधूहि महाणई हि तिभाग पविभते दोषिण महतीसे जोयणसए तिण्णिय पगूणवीसइभागे जोयणस्स विक्खमेणं" ગગા અને સિંધુ નામક બે મહાનદીઓ વડે આ ત્રણ ભાગોમાં વિભક્ત થયેલ છે. પૂર્વ લવણ સમુદ્રમાં મળતી ગંગાનદી વડે આને પૂર્વ ભાગ જુદે થાય છે પશ્ચિમ સમુદ્રમાં મળતી સિધુ મહાનદી વડે આને પશ્ચિમ ભાગ જુદો તરી આવે છે. તેમજ ગંગા અને
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
भागो लवणसमुद्रं संगतया सिन्धु महानद्या कृतः मध्यमभागो गङ्गासिन्धुकृत इति ।
अथ विष्कम्भमाह-'दोन्नि अट्ठतीसे' इत्यादि द्वे अष्टात्रिंशे 'जोयणसए' योजनशते =अष्टात्रिंशदधिकानि द्विशतयोजनानि, 'तिणि य एगूणवीसइभागे जोयणस्स' त्रीन् एकोनविंशतिभागान योजनस्य-एकोनविंशतिभागविभक्तस्यैकस्य योजनस्य त्रीन् भागांश्च 'विक्खंभेणं' विष्कम्भेण विस्तारेण प्रज्ञप्तमिति । अथ दक्षिणार्द्धभरतस्य जीवां निरूपयति-'तस्स जीवा' इत्यादि । 'तस्स जीवा' तस्य -दक्षिणार्द्धभरतस्य जीवाजीवेव-धनुर्येव जीवा-धनुर्ध्याऽऽकारः क्षेत्रविभागविशेषः ‘उत्तरेणं' उत्तरे-उत्तरदिग्भागे 'पाईणपडीणायया' प्राचीनप्रतीचीनाऽऽयता पूर्वपश्चिमयोदिशार्दैर्घायुक्ताः 'दुहा' द्विधा द्वाभ्यां प्रकाराभ्यां 'लवणसमुई पुट्ठा' लवणसमुद्र स्पृष्टा तत्र 'पुरथिमिल्लाए कोडीए पुरथिमिल्लं लवणसमुदं पुट्ठा' पौरस्त्यया-पूर्व दिग्भवया कोट्या अग्रभागेन पौरस्त्यं-पूर्वदिग्भवं लवण समुद्र स्पृष्टा 'पच्चथिमिल्लाए कोडीए पच्चस्थिमिल्लं लवणसमुदं पुट्ठा' पाश्चात्यया-पश्चिमदिग्भवया कोटया-अग्रभागेन पाश्चात्यं-पश्चिम दिग्भवं लवणसमुद्रं स्पृष्टा । अध जीवायाः प्रमाणमाह--' नवजोयण सहस्साई' इत्यादि । ‘णवजोयण सहस्साइ, नव योजन सहस्राणि-नव सहस्र योजनानि 'सत्तय अडयाले जोयणसए' सप्त च अष्टचत्वारिंशद्योजनशतानि-अष्टचत्वारिंशदधिकानि सप्तशतयोजनानि, दुवालस य एगूणवीसइभाए जोयणस्स आयामेणं' सिन्धु इन दोनों नदियों के द्वारा इसका मध्यभाग किया गया है. 'दोनी अतृतीसे जोयणसए तिण्णि य एगूण वीसईभागे जोयणस्स विक्खंभेणं" इस दक्षिणाध भरतक्षेत्र का विस्तार २३८ -योजन का है, "तस्स जीवा उत्तरेणं पाईणपडीणायया दुहा लवणसमुदं पुद्रा" उस दक्षिणार्द्ध भरतकी जीवा-धनुष को ज्याके जैसा क्षेत्र विभागविशेष उत्तर दिशा में पूर्व से पश्चिमदिशातक लम्बी है और दो प्रकार से लवण समुद्र को छू रही है। पूर्वदिशाकी कोटि से पूर्वदिशा के समुद्र को छूती है, और पश्चिम दिशा की कोटी से पश्चिम दिशा के समुद्र को छूति है । जीवा का प्रमाण कथन-"णवजोयणसहस्साइं सत्तय अडयाले जोयणसए दुवालस य एगूण वीसइभाए जोयणस्स आयामेणं" ९७४८ -
सिन्धु मा भन्न नही। 43 माने। मध्य भाग य जय छे. "दोन्नि अट्ठतोसे जोयणसए तिण्णिय एगूण वीसईभागे जोयणस्स विक्खंभेणं" मा क्षिय भरतक्षेत्रमा विस्ता२ २३८.३ २ छ. "तस्स जीवा उत्तरेण पाईण पडीणायया दुहा लवण' समई पुट्ठा". क्षिा भरतनी 2011-धनुषनी या ना क्षेत्र विभागविशेष-उत्तर દિશામાં પૂર્વથી પશ્ચિમ દિશા સુધી લાંબી છે અને બે રીતે લવણ સમુદ્રને સ્પશી રહી છે. પૂર્વ દિશાની કોટિથી પૂર્વ દિશાના સમુદ્રને અને પશ્ચિમ દિશાની કરિંથી પશ્ચિમદિશાના समुद्रन १५२॥ २४ी छे. पाना प्रभार विष ४थन:- ‘णवजोयणसहस्साई सत्तय अडयाले ओयणसए दुवालस य एगूणवीसइ भाए जोयणस्स आयामेणं" ६७४८ है या
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टोका सू. ११ दक्षिणार्थभरतवर्षनिरूपणम् द्वादश च एकोनविंशतिमागान योजनस्य-एकोनविंशतिभागविभक्तस्य एकस्य योजनस्य द्वादशभागाँश्च सा जीवा आया मेन-दैर्येण प्रज्ञप्ता इत्थं जीवायाः स्वरूपं प्रमाणं चाभिधाय सम्प्रति धनुष्पृष्ठप्रमाणमाह-'तीसे, इत्यादि । 'तीसे घणु पुढे दाहिणेणं' तम्या जीवायाः दक्षिणे-दक्षिदिग्भागे धनुष्पृष्ठं =धनुष्पृष्ठाऽऽकारक्षेत्रविशेषो 'णव जोयण सहस्साइ' नवयोजनसहस्त्राणि-नवसहस्त्रयोजनानि 'सत्तच्छावडे जोयणसए, सप्तषट्षष्टि योजनशतानि-षट् षष्टयधिकानि सप्त शतयोजनानि 'इक्कं च एगूणवीसइ भागे जोयणस्स' एकं च एकोनविंशतिभागं योजनस्य 'किंचि विसेसाहिए' किचिद् विशेषाधिकम् -एकोनविशतिभागविभक्तस्य योजनस्य किंचिद्विशेषाधिकम् एकं भागं च ‘परिकखेवेणं' परिक्षेपेण परिधिना ‘पण्णते' प्रज्ञप्तम् ।
अथ दक्षिणार्द्धभरतस्वरूपं प्रश्नात्तराभ्यां निरूपयितुमाह --'दाहिणद्धे' त्यादि, 'दाहिणभरहस्स णं भंते ! वासस्स केरिसए आयारभावपडोयारे पण्णत्ते , हे भदन्त ! दक्षिणा मस्तस्य वर्षस्य क्षेत्रस्य खलु कीदृशका-कीदृशः ? आकारभाव प्रत्यवतारः-आकारस्य-स्वरूपस्य भावाः --पर्यायाः आकारभावास्तेषां प्रत्यवतार:प्रकटीभावः प्रज्ञप्तः, दक्षिणार्द्धभरतस्य वर्षस्य कीदृशः स्वरूपविशेष -इति भावः' इति गौतमेन पृष्टो भगवानाह-'गोयमा' ! 'हे गौतम ! दक्षिणार्द्ध भरतस्य 'बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते' बहुसमरमणीयः बहुसमः -- अत्यन्त समतलोड योजन का प्रमाण जीवा का लम्बाई को अपेक्षा से है, धनुष्पृष्ठ के प्रमाण का कथन-"तीसे धणुपुढे दाहिणेणं णवजोयणसहस्साई सत्तच्छावटे जोयणसए इक्कं च एगूणवीमइभागे जोयणस्स किंचि विसेसाहिए परिक्खेवेणं पण्णत्ते" उस जीवा का धनुष्पृश्ठ नौ हजार सात सो ६६ योजन और एक योजन के १९ भागों में से कुछ अधिक एक भाग है यह परिधि की अपेक्षा दक्षिणार्ध भरत के स्वरूप का कथन--"दाहिणद्ध भरहस्स णं भंते ! वासस्स केरिसए आयारभावपडोयारे पण्णत्ते' हे भदन्त ! दक्षिणार्धभरतक्षेत्र का स्वरूप कैसा कहा गया है ? इस प्रकार से जब गौतम स्वामी ने प्रभु से पूछा-तब प्रभु ने उनसे कहा'गोयमा ! बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते जहानामए आलिंग पुक्खरेइ वा जाव णाणाप्रभावानुमानी अपेक्षा छ. धनुष्यनु प्रमाण-थन-"तीसे धनुपुढे दाहिणेणं णवजोयण सहस्साई सत्तच्छाबडे जोयणसए ईकं च एमूणवीसइभागे जोयणस्स किंचि विसेसाहिए परिक्खेवेणं पण्णत्ते' ते लानु धनु५०४ ६ र ७ से १६ यान અને એક ચીજનના ૧૯ ભાગમાંથી કંઈક વધારે એક ભાગ જેટલું છે. આ પરિધિની અપેક્ષાએ છે
દક્ષિણાર્ધ ભારતના સ્વરૂપનું કથન
"दाहिणद्ध भरहस्स ण भंते वासस्स केरिसए आयारभावपडोयारे पण्णत्ते" ભદંત ! દક્ષિણાર્ધ ભરત ક્ષેત્રનું સ્વરૂપ કેવું કહેવાય છે. આ પ્રમાણે જ્યારે ગૌતમે પ્રભુને प्रश्न - त्यारे प्रभुमे तभने वाम मातi Bघु “गोयमा ! वहुसमरमणिज्जे भूमि
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
त एव रमणीयः सुन्दरः भूमिभागः प्रज्ञप्तः ' से जहानामए, स यथानामकः - आलिङ्गपुष्कर इति वा तत्र 'आलिंगपुक्खरे वा' आलिङ्गपुष्करः - मृदङ्गमुखपुटः" इति शब्दः स्वरूपनिर्देशे वा शब्दो विकल्पे, मृदङ्गमुखपुटवद् - बहुसमरमणीयइत्यर्थः । यावच्छब्देन -- आलिङ्गपुष्कर इति वा इत्यन्तं राजप्रश्रीयसूत्रस्य पञ्चदश सूत्रादार भ्यैकोनविंशतितमसूत्रस्थ नानाविध पञ्चवर्णैः इत्यन्तः पूर्वं यानि पदानि तानि सकलानि संग्राद्याणि । तदर्थश्च तत्रैव मत्कृतायां सुबोधिनीटीकायां द्रष्टव्य इति । तथा 'णाणाविहपंचवण्णेहिं' नानाविधपञ्चवर्णैः अनेकप्रकारकपञ्चवर्णै 'मणीहि तर्हि उवसोभिए' मणिभिस्तृणैश्च उपशोभित इति । एतानि पदानि तदर्थश्च कीदृशस्तैर्मणिभिस्तृणैस्स भूमिभाग उपशोभित इति जिज्ञासायामाह 'तं जहा' तद्यथा 'कित्तिमेहिं चेव' कृत्रिमैः शिल्पिकर्षकादिप्रयोगनिष्पन्नैः 'अकित्तिमेहिचेव' अकृत्रिमैः रत्न खनौ भूमौ च स्वतः संजातैरिति ।
७०
विह पंच वण्णेहि मणीहिं तणेहिं उपमोभिए - तं जहा कित्तिमेहिं चेव अकित्तिमेहिचेव" हे गौतम ! दक्षिणार्द्ध भरत का बहुसमहोने से भूमिभाग रमणीय कहा गया है. वह ऐसा है जैसा कि आलिङ्ग- मृदङ्ग का मुखपृष्ट होता है, यहाँ पर इति शब्द स्वरूपबहुसम निर्देश में और "बा" शब्द विकल्प में प्रयुक्त हुआ है. यहाँ यावत् शब्द राजप्रश्नीय सूत्र के "आलिंगपुक्खरे " इस १५वें सूत्र से लगाकर १९ वे सूत्र के " नानाविह पंचवण्णेहिं" यहाँ तक के पाठ में जितने भी पद आये हैं वे सब यहाँ गृहीत किये गये हैं इन समस्त पदों की व्याख्या वहीं पर मैने उसकी सुबोधिनी टीका में कर दी है - अतः वहीं से यह सब कथन जानलेना चाहिए वहाँ पर का जो अनेक प्रकार के पंचवर्णों वाले मणियों से और तृणों से भूमिभाग उपशोभित कहा गया है सो ये मणि और तृण कृत्रिम शिल्पियों द्वारा एवं कर्षकों द्वारा प्रयोग से निष्पन्न हुए भी है । भगे पण्णत्ते से जहानामप आलिंगपुक्खरेईवा जाव णाणाविह पंचवण्णेहि मणिहि तहिं उसोभए तंजहा कित्तिमेहि चेव अकित्तिमेहि चेव ' हे गौतम | दक्षिणाद्ध लस्तना ભૂમિભાગ બહુસમ હેાવાથી રમણીય લાગે છે. તે આલિંગ મૃદંગના મુખ પૃષ્ઠ જેવા બહુ સમ છે. અહી ઈતિ શબ્દ સ્વરૂપ નિર્દેશમાં અને વા' શબ્દ વિકલ્પ માટે પ્રયુક્ત થયેલ छे. अहीं यावत् शब्दथी रामप्रश्नीय सूत्रना "आलिंग पुक्खरेई वा" आ १५ मा सूत्रथी भांडीने हा सूत्रना 'नानाविह पंचवण्णेहिं" अड्डी सुधीना पाठमा भेटला पही यावेस છે, તે સર્વે અહીં ગૃહીન થયેલા છે. આ સર્વ પદોની વ્યાખ્યા મેં ત્યાંજ તેની સુમેધિની ટીકામાં કરી છે તેથી ત્યાંથીજ આ બધું કથન જાણી લેવું જોઇએ. ત્યાંના ભૂમિ ભાગ જે અનેક પ્રકારના પાંચ વર્ણીવાળા મણિએ તેમજ તૃણાથી ઉપશે।ભિત કહેવાય છે. તે આ સ` મણિ અને તૃણે કૃત્રિમ શિલ્પિ વડે તેમજ ક કા વડે પ્રયાગથી નિષ્પન્ન પણ થયેલા છે અને અકૃત્રિમ રત્નખાણુમાં તેમજ ભૂમિમાં સ્વતઃ સ્વભાવથી જનિત પણ થયેલા છે.
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू. ११ दक्षिणार्थ भरतवर्ष निरूपणम्
ननु सामान्यतो भरतवर्णनसूत्रे 'स्थाणु बहुल' विषमबहुल कण्टकबहुलम् इत्यादि यदुक्तं तेन सह बहुसमरमणीयत्ववर्णनपरेऽस्मिन् सूत्रे वक्ष्यमाणोत्तरार्द्ध भरतवर्णकसूत्रेच विरोधः आयाति विषमत्वसमत्य योस्तेजस्तिमिरयोरिव धर्माधर्म योरिव सुरासुरयो वि परस्परं विरोधात् ? न चारकविशेषापेक्षमिदं सूत्रद्वयं, सामान्यतो वर्णकभरतसूत्रं तु अवसर्पिण्यां तृतीयारकान्तादारभ्य वर्षशतन्यून दुष्पमारक पर्यन्तरूप प्रज्ञापक कालापेक्षमिति न विरोधावकाश इति वाच्यम् । मणीनां तृणानां कृत्रिमत्वाकृत्रिम - वोभयप्रतिपादनेनैतत्सूत्रद्वयस्यापि प्रज्ञापककालापेक्षत्वस्यैवोचित्यात् कृत्रिममणितृणानां
७१
शंका- सामान्य से जो भरतक्षेत्र के वर्णन करने वाला सूत्र कहा गया है उसमें AFT का भूमिभाग स्थाणु बहुल, विषमप्रदेशबहुल एवं कण्टकबहुल आदि रूप से कहा गया है परन्तु इस दक्षिणा भरतक्षेत्र के वर्ण में यहां का भूमिभाग बहुसमरमणीय कहा गया है सो उस वर्णन इस वर्णन में विषमता और समता के विरोध को लेकर तेज और तिमिर की तरह धर्म और अधर्म की तरह एवं सुर और असुर की तरह परस्पर विरोध स्पष्ट ही है. यदि इस विरोध को हटाने के लिए ऐसा कहा जावे कि दक्षिणार्द्धभरत एवं वक्ष्यमाण उत्तरार्ध भरत क्षेत्र के प्रतिपादक सूत्रद्वय तो- आरक विशेष की अपेक्षा लेकर कहे गये हैं और भरत क्षेत्र का जो सूत्र है वह सामान्यसे भरतक्षेत्र का वर्णन करनेवाला कहा गया है सो वह अवसर्पिणी काल में तृतीय आरक के अन्तर से लेकर वर्ष शतन्यून दुष्षमारक पर्यन्तरूप प्रज्ञापक काल की अपेक्षा से कहा गया है अतः विरोध आने की कोई बात हीं नहीं उठती है। सो ऐसा कहना भी उचित नहीं है- क्योंकि दक्षिणार्ध एवं वक्ष्यमाण उत्तरार्ध भरत संबंधी जो सूत्र हैं वे भी मणि और तृणों में कृत्रिमता और अकृत्रिमता के प्रतिपादन से
શ’કા—ભરતક્ષેત્રના વિષે વર્ણન જે સૂત્રમાં પહેલાં કરવામાં આવ્યું છે તેમાં સામાન્યરૂપમાં આમ કહેવામાં આવ્યું છે કે ત્યાને। ભૂમિભાગ સ્થાણુ ખહુલ, વિષમ પ્રદેશ બહુલ તેમજ કટક બહુલ યુક્ત છે. પરંતુ દક્ષિણા ભરતક્ષેત્રના વનમાં ત્યાંને ભૂમિભાગ બહુસભરમ ણીય કહેવામાં આવેલ છે તે તે વર્ણન માં અને આ વનમાં વિષમતા અને સમતાના વિરોધને લઈને, તેજ અને તિમિરની જેમ ધર્મ અને અધર્મની જેમ તેમજ સુર અને અસુરની જેમ પરસ્પર વિરોધ સ્પષ્ટરીતે તરી આવે છે. જો આ વિરોધના પરિહાર માટે આમ કહેવામાં આવે કે દક્ષિણાદ્ધ ભરત તેમજ વક્ષ્યમાણ ઉત્તરા ભરતક્ષેત્રના પ્રતિપાદક સૂત્રર્ય તા આરક વિશેષણની અપેક્ષાએ કહેવામાં આવેલ છે. અને ભરતક્ષેત્ર વિષે જે સૂત્ર છે તે સામાન્યની અપેક્ષાએ ભરતક્ષેત્રનું વર્ણન કરનાર છે. તા આ અવસર્પિણી કાલમાં તૃતીય સ્મારકના અતથી લઇને વર્ષી શતન્યૂન દુખમારક પર્યન્તરૂપ પ્રજ્ઞાપક કાળની અપેક્ષાએ કહેવામાં આવેલ છે. એથી વિરાધ જેવી સ્થિતિ ઉત્પન્ન થતી નથી. તેા વિરાધ છે એવું ન ચાગ્ય ન કહેવાય કેમકે દક્ષિણા તેમજ વક્ષ્યમાણ ઉત્તરાધ`ભરતસંબંધી જે સૂત્ર છે. તે પણ મિણ અને તૃણામાં કૃત્રિમતા અને અકૃત્રિમતાના પ્રતિપાદનથી પ્રજ્ઞાપક
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
wwwmwww
७२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे प्रज्ञापक काल एव सम्भवात् ? इति चेच्छूयताम् स्थाणुबहुलं विषमबहुलम् इत्यादि सूत्रं भरतस्य बहुस्थले स्थाणुसम्पन्नं वैषम्यसम्पन्नं चेति प्रतिपादकं बहुसमरमणीयो भूमिभाग" इत्येतत्पदगर्भितं च सूत्रद्वयं भरतस्य कचिद्देशविशेषे पुरुषविशेषस्य पुण्यफलभोगार्थमत्यन्तसमो भूमिभागे । रमणीयोऽस्तीत्येतत्प्रतिपादकमिति न विरोध शङ्का भोक्तृवैचिच्ये सति भोग्यवैचित्र्यस्य नियमेन सत्त्वात् । एतेन भरतवर्षस्यैकान्त शुभकान्ताशुभमिश्ररूपकालत्रयाधारत्वं सूचितम् । तत्रैकान्तशुभे काले सबै क्षेत्रभावाः शुभा एव भवन्ति एकान्ताशुभे काले सर्वे भावाः अशुभा एव भवन्ति, मिश्रकाले प्रज्ञापक काल की अपेक्षा से ही कहे गये हैं क्योंकि इस प्रकार के मण्यादिकों का सद्भाव प्रज्ञापक कौल मे ही होता है,
उत्तर-भरत क्षेत्र के वर्णन में जो "स्थाणुबहुल, विषम स्थान बहुल" इत्यादि रूप से भूमिभाग वर्णित हुआ है, वह भरेत क्षेत्र के अनेक स्थलों को लेकर वर्णित हुआ है क्योंकि भरत क्षेत्र के कई स्थल ऐसे हैं जो स्थाणु संपन्न और विषम तासंपन्न हैं तथा "बहुसमरमणीय भूमिभाग है" इस तरह के पद से गर्भित जो सूत्रद्वय कहे गये हैं वे यह प्रकट करते है कि भरतक्षेत्र के किसी देश विशेष में पुरुष विशेष के पुण्यफल के भोगार्थ अत्यन्तसम भूमि माग होता है और वह रमणीय होता है । इस तरह के प्रतिपादन में विरोध के लिये कोई स्थान नहीं है क्योंकि भोक्ताओं की विचित्रता से भोग्य पदार्थों में विचित्रता का सद्भाव नियम से देखा ही जाता है । अतः भरतक्षेत्र काल की अपेक्षा एकान्ततः शुभ का भी आधारभूत होता है अशुभ का भी आधारभूत होता है और शुभाशुभ કાળની અપેક્ષાએ જ કહેવામાં આવેલ છે. કેમકે આ જાતના મણિ વગેરેને સદ્ભાવ પ્રજ્ઞા પક કાળમાં જ થાય છે. ઉત્તર-ભરતક્ષેત્રના વર્ણનમાં જે સ્થાણુ બહુલ વિષમ સ્થાન બલ વગેરે રૂપમાં જે ભૂમિભાગ વર્ણિત થયેલ છે તે ભારત ક્ષેત્રના ઘણા સ્થળોને લઈને વણિત થયેલ છે. કેમકે ભરત ક્ષેત્રના અનેક સ્થળે એવાં છે કે જે ઓ સ્થાણુ સંપન્ન અને વિષ. મતા સંપન્ન છે તેમજ “બહુસમરમણીયભૂમિમાગવાળા” છે આ જાતના પદોથી ગર્ભિત જે સૂત્રદ્રય નિરૂપિત કરવા માં આવેલા છે, તેમનાથી આ પ્રકટ થાય છે કે ભરતક્ષેત્રના કોઈ દેશ વિશેષમાં પુરુષ વિશેષના પુણ્યફળના ઉપભેગમાટે અત્યંત સમભૂમિભાગ હોય છે. અને તે રમણીય હોય છે. આ જાતના પ્રતિપાદનમાં વિરોધ માટે કઈ સ્થાન જ નથી કેમકે ભોક્તાઓની વિચિત્રતાથી ભાગ્ય પદાર્થોમાં વિચિત્રતાને સદૂભાવ યથાનિયમ જેવામાં આવે જ છે, એથી ભરતક્ષેત્ર કાળ ની અપેક્ષાએ એકાન્તતઃ શુભાધારભૂત પણ હોય છે તેમજ અશભાધારભૂત પણ હોય છે, તથા શુભાશુભ બને રૂપમાં પણ હોય છે. જ્યારે એકાન્ત શભકાળ હોય છે ત્યારે તેમાં જેટલાં ક્ષેત્રો છે તે સર્વે શુભરૂપ જ હોય છે. એકાન્ત અશુભ કાલમાં સર્વ અશુભડું જ હોય છે તેમજ શુભાશુભમિશ્રકાલમાં કયાંક તે શુભતા રહે છે
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू. ११ दक्षिणार्थ भरतवर्ष निरूपणम्
तु क्वचिच्छुभाः क्वचिच्चाशुभाः । इत्थं चात्र सूत्रत्रयमवसर्पिण्यास्तृतीयारकान्तादारभ्य वर्षशतन्यून दुष्पमारकपर्यन्तो यो मिश्रकालस्तदपेक्षया बोध्यम् न तु एकान्ताशुभषठार कालापेक्षम्, तत्र विरोधस्यावार्यमाणत्वादिति सर्व समञ्जसम् ।
अथ दक्षिणार्द्ध भरतोद्भवमनुष्यस्वरूपं पृच्छति 'दाहिणभरणं भंते ? वासे मया केरिस आयारभाव पडोयारे पण्णत्ते' हे भदन्त ! दक्षिणार्द्ध भरते खलु वर्षे मनुजानां मनुष्याणां कीदृशकः किं स्वरूपः आकारभावप्रत्यवतारः
स्वरूपप
प्रादुर्भावः प्रज्ञप्तः ! इति गौतमेन पृष्टो भगवानाह - 'गोयमा' हे गौतम ! तेणं मणुया' ते खलु मनुजाः मानवाः 'बहुसंघयणा' बहुसंहनना :- बहूनि अनेकानि वज्र - ऋषभनाराचादीनि संहनानि - शरीरदाढर्य सम्पादकास्थिसमूहरूपाणि येषां ते तथा । तथा 'बहुसंठाणा' बहुसंस्थाना: बहूनि प्रचूराणि संस्थानानि - चमचतुरस्रादि लक्षणशरीराकृतिविशेषा येषां ते तथा, 'बहुउच्च तपज्जवा' बहूच्चत्वपर्यवाः बहवः अनेकविधा उच्चत्वपर्यवाः उच्चत्वस्य शरीरोन्नतत्वस्य पर्यवाः पञ्चधनुः शतहस्तप्रमाणादिकाः दोनों का भी आधारभूत होता है । जब एकान्त शुभ काल होता है तब उसमें जितने भी क्षेत्र है वे सब शुभरूप ही होते हैं एकान्त अशुभकाल में सब ही अशुभरूप ही होते हैं एवं शुभाशुभ मिश्रकाल में कहीं पर शुभता रहती है और कहीं पर अशुभता रहती है । इस तरह सूत्रत्रय अवसर्पिणी के तृतीय आरक के अन्त से लेकर वर्ष शतन्यून दुष्षम आरक पर्यन्त जो मिश्र काल है उसकी अपेक्षा से कहे गये हैं । एकान्त अशुभ आरकरूप षष्ठ काल की अपेक्षा से नहींक्योंकि वहा पर इस प्रकार के कथन में विरोध का आना अनिवार्य है
दक्षिण भारत में उत्पन्न हुए मनुष्यों का कथन ---
'दाहिणभरणं भंते ! मणुयाणं केरिसए आयारभाव पडोयारे पण्णत्ते'
७३
इस सूत्र द्वारा गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है - हे भदन्त ! दक्षिणार्द्ध भारत में रहनेवाले मनुष्यों का आकारभाव प्रव्यवतार - स्वरूप कैसा कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं"गोमा ! तेणं मणुया बहुसंघयणा, बहुसंठाणा, बहु उच्वत्तपज्जवा " हे गौतम! दक्षिणार्धभरत में रहनेवाले मनुष्य अनेक वज्रऋषभनाराच आदि संहनन वाले होते हैं, अनेक समचतुरस्र आदि संस्थानवाले होते हैं, अनेक प्रकार की ५०० धनुष आदि रूप शारीरिक उच्चतावाले होते અને કયાંક અશુભતા રહે છે. આ પ્રમાણે સૂત્રત્રય અવસર્પિણીના તૃતીય આરકના અંતથી માંડીને વર્ષાંશતન્યૂન ક્રુષ્ણમ આરકાન્ત જે મિશ્રકાળ છે તેની અપેક્ષાએ કહેવામાં આવેલ છે. એકાન્ત અશુભ આરક રૂપ ષષ્ઠ કાલની અપેક્ષાએ કહેવામાં આવેલ નથી. કેમકે ત્યાં આ જાતના કથનમાં વિરાધની સ્થિતિ ઉત્પન્ન થવી અનિવાર્ય જ છે.
દક્ષિણાય ભરતમાં ઉત્પન્ન થયેલા મનુષ્યોના સ્વરૂપનું કથન—
"दाहिणभरहेण भंते ! वासे मनुयाणं केरिसए आयारभाव पडोयारे पण्णत्ते" આ સૂત્ર વડે ગૌતમે પ્રભુને એવી રીતે પ્રશ્ન કર્યો કે હે ભદન્ત ! દક્ષિણાદ્ધ ભરતમાં रहेनारा भाणुसोना आर ला प्रत्यषतार - स्व३५ - देवां छे, भवाणमां प्रभु हे छे ! 'गोयमा तूण मणुया बहुसंध्यणा बहुसंठाणा बहु उच्चत्तपज़वा हे गौतम् ! दक्षिणाद्ध भरतभां રહેનારા મનુષ્ય અનેક વજા ઋષભ નારાચ વગેરે સહુનનવાળા હેાય છે. અનેક સમચતુરસ
१०
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे विशेषा येषां ते तथा' तथा 'बहुआउ पज्जवा' बहायुः पर्यवाः वहवः अनेकविधाः
आयुः पर्यवाः आयुषो जीवितस्य पर्यवाः पूर्वकोटि वर्षशतादिका विशेषा येषां ते तथा 'बहुइं वासाई' बहूनि वर्षाणि' संवत्सरान् 'आउं' आयुः जीवितं 'पालेति' पालयन्ति धारयन्ति 'पालित्ता' पालयित्वा 'अप्पेगइया' अप्येकके अप्येके केचित् मनुजाः 'निरयगामी' निरयगामिनः नरकगतिगामिनः 'अप्पेगइया' अप्येकके केचित् 'तिरियगामी' तिर्यग्गामिनः तिर्यग्गतिगामिनः 'अप्येगइया' अप्येकके केचित् 'मणुयगामी' मनुजगामिनः मनुष्यगतिगामिनः 'अप्पेगईया' अप्येकके केचित् 'देवगामी' देवगामिनः देवगतिगामिनः 'अप्पेगइया' अप्येकके केचित् मनुजाः 'सिझंति' सिध्यन्ति सकलकार्यकारि तया सिद्धा भवन्ति 'बुज्झंति' बुध्यन्ते विमलकेवलालोकेन सकललोकालोकं जानन्ति 'मुच्चंति' मुच्यन्ते सर्वकर्मम्यो मुक्ता भवन्ति, 'परिणिव्वायंति' परिनिर्वान्ति समस्तकमकृतविकाररहितत्वेन स्वस्था 'भवन्ति सव्वदुक्खाणमंतं करेंति' सर्वदुःखानाम् शारीरिक हैं "वहु आउ पज्जवा" अनेक प्रकार की आयुवाले पूर्वकोटि रूप एवं सौ वर्ष आदि रूप आयु वाले होते हैं "बहुइं वासाइं आउं पालेंति, पालित्ता अप्पेगइया निरयगामी, अप्पेगइया तिरियगामी, अष्पेगइया, मणुयग़ामी, अष्पेगइया देबगामी” अनेक वर्षों की आयु के वे भोक्ता होते हैं इस तरह से आयु-जीवनकाल को भोग करके-समाप्त करके इनमें से कितनेक ऐसे होते हैं जो मर कर तिर्यञ्चगति में जाते हैं कितनेक ऐसे होते हैं जो मरकर मनुष्यगति में जाते हैं, और कितनेक ऐसे है जो मरकर देवगति में जाते हैं तथा "अप्पेगइया सिज्झति, बुज्झति, मुच्चंति, परिणिव्वायंति सच दुक्खाण मंतं करें ति" कितनेक ऐसे भी होते हैं जो सिद्ध अवस्था को प्राप्त करते हैं अर्थात् कृतकृत्य हो जाते है बुद्ध अवस्था को प्राप्त करते हैं-विमल केवल ज्ञान रूप आलोक से समस्त लोक सहित अलोक के ज्ञाता हो जाते हैं- मुक्त हो जाते हैं-सकलकों से छुट जाते हैं-रहित हो जाते हैं । सकलकर्म कृत विकारों से रहित हो जाने के कारण वे परिनिर्वात हो વગેરે સંસ્થાનવાળા હોય છે, અનેક પ્રકારની ૫૦૦ ધનુષ આદિ રૂપ શારીરિક ઊંચાઇવાળા हाय छे. "बहु आउपज्जवा” भने ४२नी मयुवा डाय छे. बहूई ‘बालाई आउं पानि पालित्ता अप्पेगइगया निरयगामी अप्पेगईया तिरियगामी अप्पेगइया मणुयगामी अप्पेगडया देवगामी" भने वर्षानी मायुना ते साडेय छे २॥ रीते मायु-वन- ५ ભંગ કરીને એમનામાં કેટલાંક એવાં હોય છે કે જેઓ મૃત્યુ પ્રાપ્ત કરીને નરકમાં જાય છે કેટલાક એવાં હોય છે કે જેઓ મૃત્યુ પ્રાપ્ત કરીને તિર્યંચ ગતિમાં જાય છે, કેટલાંક એવાં હોય છે કે જેઓ મૃત્યુ પ્રાપ્ત કરીને મનુષ્ય ગતિમાં જાય છે અને કેટલાંક એવા હોય છે કે कसी भी वशति पाछे तथा अप्पेगइया सिज्झति बुज्झति, मुञ्चति, परिणिव्वायंति सव्वदक्खाणमंत केरेंति" Teais अवां पर डाय छ । सिद्ध अवस्थाने पार એટલે કે કુત કૃત્ય થઈ જાય છે. બુદ્ધ અવસ્થા પામે છે-વિમળ કેવળ જ્ઞાનરૂપ આલોકથી સમસ્ત લેક સહિત અલેકના જ્ઞાતા થઈ જાય છે. મુક્ત થઈ જાય છે. સકલ કર્મોથી મુક્ત થઈ જાય છે–રહિત થઈ જાય છે. સકલ કર્મકૃત વિકારથી રહિત થઈ જાય છે. તેથી તેઓ પરિ.
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू. १२ दक्षिणार्द्धभरतस्य सीमाकारीपर्वतस्थितिः मानसिक समस्त क्लेशानाम् अन्तम् नाशं कुर्वन्ति अव्याबाधसुखभाजो भवन्तीत्यर्थः । अनोक्तमिदं सर्व स्वरूपवर्णनम् अरकविशेषापेक्षया नानाविधान् जीवानपेक्ष्य बोध्यम् अन्यथा सुषमसुषमादि भवमनुजानां सिद्धत्वादि विरहात्तत्कथनमयुक्तं स्यादिति ॥सू० ११॥
अथास्य दक्षिणार्द्धभरतस्य सीमाकारी वैताढयपर्वतः काऽऽस्ते ? इति पृच्छति
मूलम् कहि णं मंते ! जंबुद्दीवे दीवे भरहे वासे वेयड्डे णामं पव्वए पण्णत्ते ? गोयमा ! उत्तरद्ध भरहवासस्स दाहिणेणं दाहिण भरह वासस्स उत्तरेणं पुरथिमलवणसमुदस्स पच्चत्थिमेणं पच्चत्थिम समुदस्स पुरथिमेणं एत्थ णं जंबुद्दीवे दीवे भरहे वासे वेयड्डे णाम पव्वए पण्णत्ते, पाईणपडीणायए उदीणदाहिणवित्थिण्णे दुहा लवणसमुदं पुढे पुरथिमिल्लाए कोडीए पुरथिमिलं लवणसमुहं पुढे पच्चत्थिमिल्लाए कोडीए पञ्चथिमिल्लं लवणसमुदं पुढे, पणवीसं जोयणाई उर्ल्ड उच्चत्तेणं छस्स कोसाई जोयणाई उव्वेहेणं पण्णासं जोयणाइं विक्खंभेणं, तस्स बाहा पुरथिमपच्चत्थिमेणं चत्तारि अट्ठासीए जोयणसए सोलस य एगूणवीसइ भागे जोयणस्स अद्धभागं च आयामेणं पण्णत्ता. तस्स जीवा उत्तरेणं पोईणपडीणायया दुहा लबणसमुई पुट्ठा पुरथिमिल्लाए कोडीए पुरथिमिल्लं लवणसमुदं पुट्ठा पच्चत्थिमिल्लाए कोडीए पच्चथिमिल्लं लवणसमुदं पुट्ठा दस जोयणसहस्साई जाते हैं, अपने आप में समा जाते हैं और शारीरिक एवं मानसिक समस्त क्लेशों का नाश कर देते हैं अर्थात्-अव्या बाध सुख के भोक्ता हो जाते हैं । यहां उक्त यह सब स्वरूप वर्णन अरकविशेष की अपेक्षा से नानाविध जीवों को लेकर के कहा गया जानना चाहिये । नहीं हो तो फिर सुषम सुषमादि काल में उत्पन्न हुए मनुष्यों को सिद्ध पद की प्राप्ति तो होती नहीं है
अतः यह कथन अयुक्त हो जावेगा ॥११॥ નિત થઈ જાય છે. સ્વ સ્વરૂપમાં જ સમાહિત થઈ જાય છે. અને શારીરિક અને માનસિક સમસ્ત કલેશને વિનષ્ટ કરી નાખે છે. એટલે કે અવ્યાબાધ સુખના ભોકતા થઈ જાય છે. અહીં આ બધું સ્વરૂપ વર્ણન જે કરવામાં આવ્યું છે તે અરક વિશેષની અપેક્ષાએ નાનાવિધ જીને લઈને કહેવામાં આવેલ છે. આમ ન હોય તે સુષમસુષમાદિકાળમાં ઉત્પન્ન થયેલ મનુષ્યને સિદ્ધ પદ પ્રાપ્ત થતું નથી એથી આ કથન અયુક્ત થઈ જશે. ૧૧
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६
___ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे सत्त य वीसे जोयणसए दुवालस य एगूणवीसइभागे जोयणस्स आयामेणं तीसे धणुपुढे दाहिणेणं दस जोयणसहस्साइं सत्त य तेआले जोयणसए पण्णास य एगूणवीसइमागे जोयणस्स परिक्खेवेणं रुयगसंठाणसंठिए सव्वरयणामए अच्छे सण्हे लढे घढे मढे नीरए निम्मले णिष्पके णिक्कंकडच्छाए सप्पमे समरीए पासाईए दरिसणिज्जे अमिरूवे पडिरूवे उमओ पासि दोहि पउमवरवेइयाहिं दोहिं य वणसंडेहिं सव्वओ समंता संपरिक्खित्ते । ताओ णं पउमवरवेइयाओ अद्धेजोयण उटुं उच्चत्तेणं पंचधणुसयाई चिक्खंभेणं पव्वयसमियाओ आया. मेणं वण्णओ माणियव्यो । तेणं वणसंडा देसूणाई दो जोयणाई विक्खंभेणं पउमवरवेझ्या समगा आयामेणं किण्हा किण्होभासा जाव वण्णओ ॥सू०१२॥
छाया--क्व खलु भदन्त ! जम्बूद्वीपे द्वोपे भारते वर्षे वैतात्यो नाम पर्वतः प्रज्ञप्तः, गौतम । उत्तरार्द्ध भरतवर्षस्य दक्षिणे दक्षिणमरतवर्षस्य उत्तरे पौरस्त्यलवणसमुद्रस्य पाश्चात्ये पश्चिमलवणसमुद्रस्य पौरस्त्ये अत्र खलु जम्बूद्वोपे द्वीपे भरते वर्षे वैताढ्यो नाम पर्वतः प्रज्ञप्तः, प्राचीनप्रतीचीनाऽऽयतः उदीचीनदक्षिण विस्तीर्णः द्विधा लवणसमुद्रं स्पृष्टः पौरस्त्यया कोटया पौरस्त्यं लवणसमुद्रं स्पृष्टः पाश्चात्त्यया कोटया पाश्चात्यं लवणसमुद्रं स्पृष्टः, पञ्चविंशति योजनानि ऊध्वमुच्चत्वेन षट् सकोशानि योजनानि उद्वेधेन पञ्चाशतं योजनानि विष्कम्मण ५० तस्य वाहा पोरस्त्यपश्चिमेन चत्वारि अष्टाशीतानि योजनशतानि षोडशच एकोनविंशतिभागान् योजनस्य अर्द्धमागं च आयामेन प्रज्ञप्ता । तस्य जोवा उत्तरेण प्राचीनप्रतीचोनाऽऽयता द्विधा लवणसमुद्रं स्पृष्टा पौरस्त्यया कोट्या पौरल्ल्यं लवणसमुद्र स्पृष्टा पाश्चात्यया कोट्या पाश्चात्त्यं लवणसमुद्र स्पृष्टा, दश योजन सह स्त्राणि सप्त च विंशति योजनशतानि द्वादश च एकोनविंशति भागान् योजनस्य आयामेन । तस्या धनुष्पृष्ठ दक्षिणेन दश योजनसहस्राणि सप्त च त्रिचत्वारिंशानि योजन शतानि पञ्चदश च एकोनविंशतिभागान् योजनस्य परिक्षेपेण । रुचकसंस्थानसंस्थितः सर्वरजतमयः अच्छः श्लक्ष्णः लष्टः घृष्टः मृष्टः नीरजाः निर्मलः विष्पङ्कः निष्कङ्कटच्छायः सप्रभः समरीचिकः प्रासादीयः दर्शनीयः अभिरूपः प्रतिरूपः ।
उभयोः पार्श्वयोः द्वाभ्यां पद्मवरवेदिकाभ्यां द्वाभ्यां च वनषण्डाभ्यां सर्वतः समन्तात् संपरिक्षिप्तः । ते खलु पद्मवरवेदिके अर्द्धयोजनमूर्ध्वमच्चत्वेन पञ्चधनुः शतानि विष्कम्मेण, पर्वतसमिके आयामेन वर्णको भणितव्यः । तौ खलु वनषण्डः देशोने द्वे योजने विष्कम्मेण पद्यवरवेदिका समको आयामेन कृष्णा कृष्णावभासा याबद् वर्णकः ॥सू०१२॥
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू० १२ दक्षिणा भरतस्य सीमाकारी पर्वतस्थितिः
टीका – 'कहि णं भंते ! जंबुद्दीवे' इत्यादि-गौतमो भगवन्तं पृच्छति 'कहि णं भते जंबुद्दीवे दीवे भरहे वासे वेयड्ढे णामं पब्वर पण्णते' हे भदन्त ! जम्बूद्वीपे द्वीपे भरते वर्षे वैताढ्यो नाम पर्वतः ककुत्र प्रज्ञप्तः ? इति पृष्टो भगवानाह - 'गोयमा उत्तरद्धभरहवासस्स' हे गौतम उत्तरार्द्ध भरतवर्षस्य अनन्तरोक्तस्वरूपस्य ' दाहिणेणं' दक्षिणे दक्षिणदिग्भागे ' दाहिणभरहवासस्स उत्तरेणं' दक्षिणार्द्धभरतस्य उत्तरे - उत्तर दिग्भागे 'पुरत्थिमलवणसमुद्दस्स' पौरस्त्यलवण समुद्रस्य 'पच्चत्थिमेणं' पश्चिमे पश्चिमदिग्भागे 'पच्चत्थिमलवण समुद्दस्स पुरस्थिमेणं' पश्चिमलवणसमुद्रस्य पौरस्त्ये- पूर्वदिग्भागे । 'एत्थ णं जंबुद्दीवे दीवे भरहे वासे वेयड्ढे णामं पव्वए पण्णत्ते' अत्र खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे भर वर्षे वैताढ्यो नाम पर्वतः प्रज्ञप्तः स वैताढ्यः पर्वतः कीदृश: ? इत्याह 'पाइण पडीणाय' प्राचीन प्रतोचीनाऽऽयतः पूर्वपश्चिमदिशोरायतः - दीर्घः 'उदोणदाहिणबि स्थिण्णे' उदीचीन दक्षिणविस्तीर्णः उत्तर दक्षिणदिशोर्विस्तीर्णः विस्तारयुक्तः 'दुहा' द्विधा अनुपदं वक्ष्यमाणाभ्यां द्वाभ्यां प्रकाराभ्यां 'लवणसमुद्द' पुट्ठे लवणसमुद्रं स्पृष्टः
७७
इस दक्षिणार्ध भरत की सीमा करने वाला वैताढ्य पर्वत कहां पर है ? इसका कथन -- “कहिणं भंते ! जंबूद्दीवे दीवे भरहे वासे वेयढे णामं पव्वए पण्णत्ते" इत्यादि । टीकार्थ- हे भदन्त ! जम्बूद्वीप में स्थित भरत क्षेत्र में वैताढ्य पर्वत कहां पर कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- "गोयमा ! उत्तरद्ध भरहवासस्स दाहिणणंदाहिण भरहवासस्स उत्तरेणं पुरत्थिमलवण समुहस्स पच्चत्थिमेणं पच्चत्थिमलवण समुद्दस्स पुरस्थिमेणं एत्थ णं जंबुद्दीवे दवे भर वासे वेढे णामं फवर पण्णत्ते" हे गौतम ! उत्तरार्ध भरत क्षेत्र की दक्षिणदिशा में दक्षिणभरत क्षेत्र की उत्तरदिशा में पूर्वदिग्वर्तीलवण समुद्र की पश्चिमदिशा में और पश्चिमदिग्वर्ती लवण समुद्र की पुर्वदिशा में जम्बूद्वीपस्थ भरतक्षेत्र में वैताढ्यनामका पर्वत है । यह वैताढ्य - पर्वत " पाईणपडीणायए उदिण दाहिणवित्थिण्णे दुहा लवणसमुहं पुरट्टे पुरथिमिल्लाए कोडीए पुरथिमिल्लं लवणसमुदं पुट्ठे, पच्चत्थिमिल्लाए कोडीए पच्चत्थिमिल्लं लवणसमुदं पुट्टे" पूर्व से આ દક્ષિણા ભરતની સીમા બતાવનાર વૈતાઢય પર્યંત કયાં આવેલ છે ? આ વિષે કથન 'कहिणं भंते ! जंबुद्दीवे दीवे भरहे वासे वैयइढे णामं पव्वर पण्णत्ते- इत्यादि सूत्र - १२ ॥ ટીકાથડે ભદત ! જ શ્રૃદ્વીપમાં સ્થિત ભરત ક્ષેત્રમાં વૈતાઢ્ય પર્વત કયાં આવેલ છે ? એના वामां अलु छे ! "गोयमा ! उत्तरद्ध भरहवा उस्त दाहिणेणं दाहिण भरहवासस्स उत्तरेण पुरत्थिम लवणसमुहस्स पच्चत्थिमेणं पच्चत्थिमलवण समुहस्स पुरत्थिमेणं एत्थणं जंबुद्दीवे दीवे भरहे वाले वेअड्ढे णामं पव्वर पण्णत्ते" हे गौतम! उत्तराध भरत क्षेत्रनी दृक्षिण દિશામાં દક્ષિણ ભરત ક્ષેત્રની ઉત્તરદિશામાં પૂર્વ દિગ્બી લવણુ સમુદ્રની પશ્ચિમ દિશામાં અને પશ્ચિમ દિગ્વતી લવ સમુદ્રની પૂર્વી દિશામાં જમૂદ્રીપસ્થ ભરત ક્ષેત્રમાં વૈતાઢ્ય નામે પત છે. वैताद्य पर्वत " पाईणपडीणायए उदीणदाहिणवित्थिष्णे दुहा लवणसमुहं पुछूटे पुरत्थिमिल्लाए कोडीए पुरत्थि मल्लं लवणसमुद्दे पुढे पच्चत्थिमिल्लाए
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे प्राप्तः स्पृशेरत्र प्राप्त्यर्थत्वात्कर्तरिक्तः तेन कर्मणि द्वितीया, एवमग्रेऽपि । 'पुरस्थिमिल्लाए' पौरस्त्यया पूर्व दिग्भवया 'कोडीए' कोट्या अग्रभागेन 'पुरथिमिल्लं' पौरस्त्यं पूर्व दिग्मवं 'लवणसमुहं पुढे' लवणसमुद्रस्पृष्टः ‘पच्चथिमिल्लाए' पश्चिमया पश्चिमदिग्भवया 'कोडीए' कोटया 'पच्चस्थिमिल्लं लवणसमुदं पुढे' पश्चिमलवणसमुद्र स्पृष्टः । स च ‘उड्ढं' ऊर्ध्वम् उपरि 'उच्चत्तेणं' उच्चत्वेन 'पणवीसं' पञ्चविंशति पञ्चविंशति संख्यकानि 'जोयणाई' योजनानि 'उव्वे हेणं' उद्वेधेन भूम्यन्तर्गतभागेन 'छस्सकोसाई जोयणाई' सक्रोशानि क्रोशसहितानी एक क्रोशाधिकानि षट् षटमरव्यानि योजनानि समयक्षेत्रवर्तिना मेरुवर्जनां सकलपर्वतानामुद्वेधः स्वोचत्व चतुर्थांशो भवति । अतएवात्र पञ्चविशतियोजनचतुर्थाशः सक्रोशषड्योजनानि 'उध्वे हेणं' उद्वेधत्वेन प्रोक्तानीति बोध्यम् । तथा 'विक्खंभेणं' विष्कम्भेण-विस्तारेण 'पण्णास जोयणाई' पञ्चाशत योजनानि एतत्परिमितो वर्तते । पश्चिमतक लम्बा है और उत्तर से दक्षिणतक चौड़ा है दों तरफ से यह लवणसमुद्र को छ रहा है पूर्व की कोटि से पूर्वदिग्वर्ती लवणसमुद्र को और पश्चिमदिग्वर्ती कोटि से पश्चिम के लवणसमुद्र को । “पणवीसं जोयणाई उड्ढं उच्चत्तेणं छस्स कोसाइं जोयणाई उब्वेहेणं पण्णासं जोयणाई विक्खंभेणं" इसकी उँचाई २५ योजन की है. इसका उद्वेध एक कोश अधिक ६ योजन का है. समय क्षेत्रवर्ती जितने भी पर्वत हैं उनमें एक मेरु पर्वत को छोड़ कर सब पर्वतों का उद्वेध अपनी उँचाई से चतुर्थाश होता है. इसीलिए यहां पर वैताढ्य पर्वत का उद्वेध एक कोश अधिक ६ योजन का कहागया है तथा विस्तार इस का ५० योजन का कहा गया है "तस्स बाहा पुरस्थिमपच्चत्थिमेणं चत्तारि कोटीए पच्चथिमिल्लं लवणसमुई पुठूटे" 'थी पायम सुधा सामा छ भने उत्तरथी हसि સુધી ચડો છે. બે બાજુથી આ લવણ સમુદ્રને સ્પશી રહ્યો છે. પૂર્વની કટિથી—પૂર્વ દિગ્વતી લવણ સમુદ્રને અને પશ્ચિમ દિગ્વતી કેટથી પશ્ચિમના લવણ સમુદ્રને આ સ્પશી રહ્યો छे. "पणवीस जोयणाई उडूढ़ उच्चत्तेणं छस्सकोसाइं जोयणाई उव्वेहेण पण्णासं जोयणाई विनखमेण" मानी या २५ येोन २८सी छे. मानेवेध से 16 अघि
જન જેટલો છે. સમય ક્ષેત્રવતી જેટલા પર્વત છે. તેમાં એક મેરુ પર્વતને બાદ કરતા સર્વ પર્વતાને ઉદૂધ પત પિતાની ઊંચાઈથી ચતુર્થાશ હોય છે એથી જ અહી વતાય પર્વતનો ઉદૂધ એક ગાઉ અધિક ૬ જન જેટલું કહેવામાં આવેલ છે. તેમજ વિસ્તાર भान। ५० योसन २८ ४३वामा माव्या छे. “तस्स बाहा पुरथिम पच्चत्थिमेणं चत्तारि अट्ठासीए जोयणसए सोलसय एगूणवीसइभागे जोयणस्स अद्धभागं च आयामेणं च पण्णत्ता' मा वैताढय पतनी पाह-६क्षिथी उत्तर सुधीनी साडी मा प्रदेश પંકિત-પૂર્વ અને પશ્ચિમ દિશામાં ૮૪ જન જેટલી છે અને એક યોજનના ૧૯ ભાગે માંથી ૧૬ ભાગ પ્રમાણ છે. આ તેની લંબાઈની અપેક્ષા એ કથન છે.
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू. १२ दक्षिणार्द्धभरतस्य सीमाकारीपर्वतस्थितिः
७९ 'तस्स तस्य-वैताढयस्य 'बाहा' बाहा-दक्षिणोत्तरायता वक्रा आकाशप्रदेशपक्तिः 'पुरथिमपच्चत्थिमेण' पौरस्त्यपाश्चात्येन पूर्वपश्चिमयोर्दिशोः, 'चत्तारि अठासीए जोयणसए' अष्टाशीतानि अष्टाशीत्यधिकानि चत्वारि योजनशतानि चतुश्शत योजनानि तथा 'सोलसय एग्रण वीसइभागे षोडश च एकोनविंशतिभागान् 'जोयणस्स' योजनस्य एकोनविंशतिभागविभक्तस्य एकस्य योजनस्य षोडशभागान् , 'अद्धभागच आयामेणं पण्णत्ता' अर्द्धच एकोनविंशतितमभागस्य अर्धं च सार्द्ध षोडशभागानीत्यर्थः, आयामेन-दैर्येण प्रज्ञप्ता । ___अथ वैताढयस्य जीवामाह-'तस्स जीवा उत्तरेणं' तस्य-वैताव्यस्य जीवा उत्तरेण – उत्तरस्यां दिशि 'पाईणपडीणाययो' प्राचीनप्रतीचीनाऽऽयता-पूर्व पश्चिमयो दिशोरायता 'दुहा' द्विधा द्वाभ्यां प्रकाराभ्यां 'लवणसमुहं पुठ्ठा' लवणसमुद्र स्पृष्टा, तथाहि 'पुरथिमिल्लाए' पोरस्त्यया-पूर्वदिग्भवया 'कोडीए' कोटया अग्रभागेन 'पुरस्थिमिल्ल' पौरस्त्यं-पूर्वदिग्भवं 'लवणसमुद्द पुढा' लवणसमुद्र स्पृष्टा ‘पच्चत्थिमिल्लाए' पाश्चात्यया-पश्चिमदिग्भवया 'कोडीए' कोटया-पच्चथिमिल्ले पाश्चात्य-पश्चिमदिग्भवं 'लवणसमुदं पुट्ठा' लवणसमुद्रं स्पृष्टा, 'दसजोयणसहस्साई दश योजनसहस्राणि दशसहस्र योजनानि, 'सत्त य वीसे जोयणसए' सप्तच विंशानि अद्रासीए जोयणसए सोलसय एगूणवीसईभागे जोयणस्स अद्धभागं च आयामेणं पण्णत्ता" इस वैताढ्य पर्वत की बाहा-दक्षिण से उत्तर तक टेड़ी आकाश प्रदेशपङक्ति-पूर्व और पश्चिम दिशा में ८४ योजन की है और एक योजन के १७ भागों में से १६॥ भाग प्रमाण है । यह उसकी लम्बाई की अपेक्षा कथन हैं । वैताढ्य की जीवा का प्रमाण कथन 'तस्स जोया उत्तरेणं पाईणपडीणायया दुहा लवणसमुदं पुट्ठा, पुरथिमिल्लाए कोडीए पुरथिमिल्लं लवणसमुदं पुट्ठा पच्चथिमिल्लाए कोडीए पच्चथिमिल्लं लणसमुदं पुटा" उस वैताढ्य की जीवा उत्तरदिशा में पूर्व से पश्चिम दिशा तक लम्बी है एवं दो प्रकार से लवण समुद्र को स्पर्श करती है पूर्व दिम्मवकोटा से पूर्वदिग्भवलवण समुद्र को और पश्चिमदिग्भवकोटि से पश्चिमदिग्भव लवण समुद्र को । इसकी लम्बाई १०७२० योजन का है और १ योजन के १७ भागों में से १२ भाग प्रमाण है।
वैताच्या पाना प्रभानु ४थन "तस्स जीवा उत्तरेणं पाईणपडीणायया दुहा लवणसमुदं पुट्ठा पुरथिमिल्लाए कोडीए पुरथिमिल्लं लवणसमुदं पुट्ठा पच्चथिमिल्लाए कोडीए पच्चथिमिल्ल लवण समुई पुटूठा' वैतादयनी 4 Gत्तशामा ५ था પશ્ચિમદિશા સુધી લાંબી છે તેમજ બે રીતે લવણ સમુદ્રને સ્પર્શ કરે છે. પૂર્વ દિભવ કોટથી પૂર્વદિભવ લવણ સમુદ્રને અને પશ્ચિમ દિભવ કટિથી પશ્ચિમ દિગ્ગવ લવણ સમદ્રનો સ્પર્શ કરે છે. આની લંબાઈ ૧૦૭૨૦ એજન જેટલી છે અને ૧ યાજનના ૧૯ ભાગમાંથી ૧૨ ભાગ પ્રમાણ જેટલી છે
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे योजनशतानि-विशत्यधिकानि सप्तशतयोजनानि च 'एगूण वीसइभागे-जोयणस्स' एकोनविशतिभागान् योजनस्य-एकोनविंशतिमागविभक्तस्य योजनस्य 'दुवालसय' द्वादश भागाँश्च 'आयामेणं' आयामेन-दैर्येण प्रज्ञप्ता ।
अथ वैतादय धनुष्पृष्ठं वर्णयति-तीसे' तस्याः-जीबायाः 'दाहिणेणं' दक्षिणेन दक्षिणदिग्भागे बैतान्यपर्वतस्स 'धणुपुढे' धनुष्पृष्ठं 'दस जोयणसहस्साई' दश योजनसहस्राणि-दशसहस्रयोजनानि तानि 'तेयाले, त्रिचत्वारिंशदधिकानि 'सत्त य जोयणसए, सप्तशत योजनानि, 'पण्णास य एगणवीसइभागे' पञ्चदशच एकोनविंशविभागविभक्तस्य एकस्य योजनस्य पञ्चदशभागांश्च 'परिक्खेवेणं' परिक्षेपेण परिधिना-वर्तुलाकारेण प्रज्ञप्तम् ।
___ अथ कीदृशो वैताढ्य ? इत्याह-'रुयरासंठाणसंठिए' रुचकसंस्थानसंस्थितः रुचकं, ग्रीवाभूषणविशेषः तस्य यत् संस्थानम्-आकारः तेन संस्थितः, तथा 'सव्वरययामए' सर्वरजतमय:- सर्वात्मना रजतमयः- रूप्यमयः, 'अच्छे सण्हे लढे घटे मढे णोरए निम्मले णिप्पंके णिकंकडच्छाए सप्पभे समरीए पासाईय दरिसणिज्जेअभिरूवे पडिरूवे' अच्छादि प्रतिरूपलपर्यन्तपदानां व्याख्या अस्यैव चतुर्थसूत्रे गता, तत एवावलोकनीयेति ।
वैताद्य का धनुष्पृष्ठ-'तीसे धणुपुढे दाहिणेणं दसजोयणसहस्साई सत्तय तेयाले जोयणसए पण्णासय एगूणवीसइभागे जोयणस्स परिक्खेवेणं रूयगसंठाणसंठिए सव्व रयणामए अच्छे सण्हे लण्हे घ8 मढे नीरए निम्मले पिप्पंके, णिकंकटच्छाए सप्पभे समरीए पासाईए दरि सणिज्जे अभिरूवे पडिरूवे ',उस जीवा के दक्षिण दिग्भाग में वैताढ्य पर्वत का धनुष्पृष्ठ १०७४ योजन का और १ योजन के १९ भागों में से १५ भाग प्रमाण हैं यह उसकी परोधि को अपेक्षा से कथन है इस वैताढ्य का आकार रुचक ग्रीवा के आभू षण विशेष का जैसा आकार होता है. वैसा हैं. यह वैताब्ययपर्वत सर्वात्मना रजतमय है और अच्छ आदि विशेषण से लेकर प्रतिरूपतक के विशेषणों वाला है इन अच्छादि पदों को
वैताढय धनुष्ट :
"तीसे धणुपुढे दाहिणेणं दस जोयणसहस्साइ सत्तयतेयाले जोयणसए पण्णा सय एगणवीसइभागे जोयणस्स परिक्खेवेणं अगसंठाणसंठिए सब्बरयणामए अब सण्हे लण्हे घटूटे मठूटे नीरए, णिम्मले, णिप्पंके णिकं०, सप्प०, समरी०, पासा, दरि०, अमि०, पडि० ते ७वाना क्षिस हिलामा वैतादय ५५ तनु धनुषा १०७४३
જન જેટલું અને ૧ પેજન ને ૧૯ ભાગમાંથી ૧૫ ભાગ પ્રમાણ જેટલું છે. આ તેની પરિધીની દષ્ટિએ કથન છે. તે વૈતાઢયને આકાર ચક-ગ્રીવાને એક આભૂષણ વિશેષને જેવો આકાર હોય છે—જેવો છે. આ વૈતાઢય પર્વત સર્વાત્મના રજતમય છે અને અચ૭ વિગેરે વિશેષણથી માંડીને પ્રતિરૂપક સુધીના વિશેષણથી યુક્ત છે. આ અચ્છાદિ પદની વ્યાખ્યા
--
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू. १२ दक्षिणार्द्धभरतस्य सीमाकारीपर्वतस्थितिः
स च पुनः 'उभओ' उभयोः-द्वयोः 'पासिं पाश्वयोः उत्तरतो दक्षिणतश्च 'दोहिं द्वाभ्यां 'पउमवरवेइयाहिं' पद्मवरवेदिभ्यां मणिमयपद्मरचितोत्तमवेदिकाद्वयेन 'दोहि य वणसंडेहिं' द्वाभ्यां च वनषण्डाभ्यां-अनेकजातीयोत्तमवृक्षसमूहाभ्यां 'सव्वओसमंता' सर्वतः समन्तात् 'संपरिक्खत्ते' संपरिक्षिप्तः परिवेष्टितः । पूर्वपश्चिमतो जगतीसत्वेन तदवरुद्धत्वात् पद्मवरवेदिका वनषण्डाभावेन 'उभयोः पार्श्वयोः इत्युतम् । 'ताओणं पउमउरवेइयाओ' ते अनन्तरोक्ते खलु पद्मवरवेदिके 'अद्धजोयणं' अर्धयोजनम्-योजनस्य अर्धम् - अर्धमागम् 'उड्ढे' उर्ध्वम् उपरि 'उच्चत्तणं' उच्छ्येण तथा 'पंचधणुसयाई पश्चधनुःशतानि 'विक्खंभेणं' विष्कम्भेण विस्तारेण, तथा 'पव्वयसमियाओ' पर्वतसमिके पर्वततुल्ये 'आयामेणं' आयामेन-दैर्येण प्रज्ञप्ते । 'वण्णो वर्णकः-अत्र वर्णनपरो वाक्यसमूहो 'भाणियव्वो' भणितव्यः वक्तव्यः । सचास्यैव चतुर्थसूत्रे टीकायां द्रष्टव्य इति । तेणं' तौ पूर्वोक्तौ ‘वणसंडा' वनपण्डौ खलु 'देखणाई' देशोने-देशेन-किचिद्देशेन ऊने-न्यूने दो 'जोयणाई द्वे योजने 'विक्खभेणं' विस्तारेण, 'पउमवरवेइया समगा' पद्मवरवेदिका समके पद्मवरबेदिकासमाने 'आयामेणं' आयामेनदेर्येण 'किण्हे' कृष्णे कृष्णवर्णे 'किण्होभासे' कृष्णावभासे 'जाव वण्णओ' यावत्व्यख्या इसी के चतुर्थ सूत्र में की जाचुको है। "उभओ पसिं दोहिं पउमवरवेइयाहिं दोहिं वणसंडेहिं सव्वओ समंता संपरिस्वित्तो" यह वैताढ्य पर्वत अपने दोनों पार्श्वभागो से दो पद्मवर वेदिकाओं से स्पृष्ट हो रहा वैताढ्य पर्वत के उत्तर पार्श्वभाग की ओर एक पद्मवर वेदिका है ओर वैताढ्य पर्वत के दक्षिण पार्श्वभाग की ओर एक पद्मवर वेदिका है इसी प्रकार से उसके दोनो पार्श्वभागों की तरफ दो वनषण्ड है - ये पद्मवरवेदिकाएँ माणिमय पद्म की बनी हुई तथा वनषण्ड अनेक जातिय उत्तम वृक्ष समूह से युक्त है। "ताओणं पउमवरवेइयाओ अद्धजोयणं उड्ढं उच्चत्तेणं पंच घणुसयाई विक्खंभेणं पव्वयसमियाओ आयामेणं वण्णओ भाणिय वो" ये पद्मवर मा अन्यन याया सूत्रमा ४२वाम मावी छ. उभओ पासिं दोहिं पउमवरवेइयाहिं दोहिंय घणसंडेहि सव्वओ समंता संपरिक्खित्तो" वैताढय पत सन्न मान्नुमेथी मे ५१२ વેદિકાઓને સ્પશી રહેલ છે. વૈતાઢય પર્વતના ઉત્તર પાર્વભાગની તરફ એક પઘવર વેદિકા છે અને વૈતાઢય પર્વતના દક્ષિણ પાર્વભાગની તરફ એક પદ્મવર વેદિકા છે. આ પ્રમાણે તેના બન્ને પાર્વભાગેની તરફ બે વનણંડે છે. એ પદ્મવર વેદિકા મણિમય पानी मनेली छे भ पनप मने नतीय 6त्तम वृक्ष समूहथी युति छ, ताओण पउमवरवेइयाओ अद्धजोयणं उडूढं उच्चत्तण पंच धणुसयाइ बिक्खभेण पव्वय समियाओ आयामेण वण्णओ भाणियव्वो से ५१२ ३६४ामे। ४० 118 रेसी यी छ भने ૫૦૦, ૫૦૦ ધનુષ જેટલી ચાડી છે તેમજ એમાંથી દરેની દીર્ઘતા પદ્મવર વેદિકા
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे यावत्पदेन 'नीले, नीलावभासे, हरिते, हरितावभासे, शीते शीतावमासे, स्निग्धे, स्निग्धावभासे तीव्र, तीव्राचभासे, कृष्णे, कृष्णच्छाये, नीले, नीलच्छाये, हरिते, हरितच्छाये, शीते, शीतच्छाये, स्निग्धे, स्निग्धच्छाये. तीव्र तीव्रच्छाये, घनकटितटच्छाये रम्ये महामेघनिकुरम्बभूते' इत्यादि पञ्चमसूत्रतो बोध्यम् । व्याख्या च तत एव बोध्या ॥ सू० १२॥
मूलम्-वेयड्ढस्स णं पव्वयस्स पच्चत्थिमपुरथिमेणं दो गुहोओ पण्णत्ताओ, उत्तरदाहिणाययाओ पाईणपडीवित्थिण्णाओ पण्णासं जोयणाई आयामेणं दुवालसजोयणाई विक्खमेणं अट्ठ जोयणइं उड्ढे उच्चत्तेणं चइगमयकवाडोहाडियाओ, जमलजुयलकवीडघणदुप्पवेसाओ णिच्चंधयारतिमिस्साओ ववगयगहचंदसूरणक्खत्तजोइसपहाओ जाव पडिरूवाओ तं जहा तमिसगुहो चेव खंडप्पवायगुहा चेव । तत्थणं दो देवा महिड्डिया महज्जुईया महाबला महायसा महासोक्खा महाणुभागा पलिओवमट्टिईया परिवसंति, तं जहा कयमालए चेव णट्ठमालए चेव । । तेसिणं वणसंडाणं बहुसमरमणिज्जाओ भूमिमागाओ वेयड्ढस्स पव्वयस्स उभओ पासिं दस दस जोयणाई उड्ढे उप्पइत्ता एत्थणं दुवे विज्जाहरसेढीओ पण्णत्ताओ पाईणपडीणाय. याओ उदीणदाहिणवित्थिण्णोओ दस दस जोयणाई विक्खंभेणं पब्वयसमियाओ आयामेणं उभओ पासि दोहि परमवरवेइयाहि दोहिं वणसंडेहिं संपरिक्खित्ताओ। ताओ णं पउमवरवेइयाओ अद्धजोयणं उदं उच्चत्तेणं पंचधणुसयाई विक्खंभेणं पव्वयसमियाओ आयामेणं वण्णओ णेणव्वो वणसंडावि पउमवरवेइया समगा आयामेणं वण्णओ। विज्जाहरसेढीणं भंते ! भूमीणं केरिसए आयारभावपडोयारे पण्णत्ते वेदिकाएँ दो दो कोश की उचि है और ५००-५०० धनुष की चोड़ी है तथा इनकी प्रत्येक पर्वत की दीर्घता पद्मवर वेदिका जितनी है । यहाँ वनषण्ड का वर्णन जैसा जो पहिले कृष्ण कृष्णा वभास आदि पदों द्वारापंचन सूत्र में किया गया हैं वैप्रा ही वह वर्णन यहाँ पर भी कर लेना चाहिये ॥१२॥ જેટલી છે. અહીં વનખંડનું વર્ણન જે રીતે પહેલા પંચમ સૂત્રમાં કરવામાં આવ્યું છે તે રીતે જ સમજવું ૧૨માં
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू० १३ वैतढयपर्वतस्य पूर्वपश्चिमे गुफाद्वयवर्णनम् गोयमा बहुसमरमणिज्जे मूमिभागे पण्णत्ते से जहानामए आलिंग पुक्खरेइ वा जाव णाणा विहपंचवण्णेहि मणीहि तणेहि उवसोभिए, तं जहा-कितिमेहि चेव अकित्तिमेहि चेकतत्थणं दाहिणिल्लाए विज्जाहरसेढीए रहनेउरवक्वालपामोक्खा सहि विज्जाहरणगरावासा पण्णत्ता एवोमेव सपुवावरेणं दाहिणिल्लाए उत्तरिल्लाए विज्जाहरसेढीए एगं दसुत्तरं विज्जाहरणगरावाससयं भवतीतिमक्खायं, ते विज्जाहरणगरा रिद्धथिमियसमिद्धा पमुइयजणवया जाव पडिरूवा । तेसु णं विज्जाहरणगरेसु विज्जाहररायाणो परिखसंति महयाहिमवंतमलयमंदरमहिदसारा रायवण्णओ भाणियव्यो । विज्जाहरसेढीणं मंते मणु याणं केरिसए आयारभावपडोयारे पण्णत्ते । गोयमा ! तेणं मणुया बहु संघयणा बहुसंठोणा बहुउच्चत्तपज्जवा बहुआउपज्जवा जाव सव्व दुक्खाणमंतं करेंति ॥ सू० १३ ॥
छाया-वैताढयस्य खलु पर्वतस्य पाश्चात्यपौरस्त्येन द्वे गुहे प्रज्ञप्ते, उत्तरदक्षि णाऽऽयते प्राचीनप्रतोचीनविस्तीर्ण पञ्चाशतं योजनानि आयामेन द्वादश योजनानि विष्कम्मेण अष्ट योजनानि ऊर्ध्वमुच्चत्वेन वज्रमयकपाटावघाटिते यमलयुगल कपाट घनदुष्प्रवेशे नित्यान्धकारतमिस्र व्यपगतग्रहचन्द्रसूर्यनक्षवज्योतिःपथे यावत् प्रतिरूपे तद्यथा-तमिस्रगुहा चैव १ खण्डप्रपातगुहा चैव २। तत्र खलु द्वौ देवौ महर्द्धिको महाद्यु.. तिको महायशसौ महासौख्यौ महानुभागौ पल्योपमस्थितिको परिवसतः, तद्यथा कृतमालकश्चैव नृतमाल कश्चैव । तयोः खलु वनषण्डयोः बहुसमरमणोयाद् भूमिभागाद् वैताढयस्य पर्वतस्य उभयोः पार्श्वयोः दश दश योजनानि उर्ध्वम् उत्पत्य अत्र खलु द्वे विद्याधरश्रेण्यौ प्रज्ञप्ते, प्राचीनप्रतीचीनाऽऽयते उदीचीनदक्षिणविस्तीर्ण दश दश योजनानि विष्कम्मेण पर्वनसमिके आयामेन उभयोः पार्श्वयोः द्वाभ्यां पद्मवरवेदिकाभ्यां द्वाभ्यां वनवण्डाभ्यां संपरिक्षिप्ते । ताः खलु पद्मवरवेदिकाः अर्द्ध योजनमूर्ध्वमुच्चत्वेन पञ्चधनुः शतानि विष्कम्भेण पर्वतसमिका आयामेण वर्णको नेतव्यः वनषण्डा अपि पद्मवरवेदिका समका आयामेन वर्णकः । विद्याधरश्रेण्योः भदन्त | भूम्योः कोदृशकः आकारभावप्रत्यय तारः प्राप्तः, मौतम ! बहुसमरमणीयो भूमिभागः प्रज्ञप्तः, स यथानामकः आलिङ्गपुष्कर इति वा यावत् नानाविधपञ्चवण मणिभिस्तृणैरूपशोभितः, तद्यथा-कत्रिमैश्वैव अकत्रिमैश्चय । तत्र खलु दाक्षिणात्यायां विद्याधरश्रेण्यां गगनवल्लभप्रमुखाः पञ्चाशद् विद्याधर
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
arnaamanawwwmumniwww.maawwwwwwwnnanor
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे नगराऽऽवासाः प्रज्ञप्ताः, औत्तराहायां विद्याधरश्रेण्यां रथनूपुरचक्रवालप्रमुखाः पष्टिविद्याधर. नगराऽऽवासाः प्रज्ञप्ताः, एवमेव सपूर्वापरेण दाक्षिणात्यायाम् औत्तराहायां विद्याधरश्रेण्या मेक दशोत्तरं विद्याधरनगराऽऽवासशतं भवतीत्याख्यातम् । तानि विद्याधरतगराणि ऋद्ध स्तिमितसमृद्धानि प्रमुदितजनजानपदानि यावत् प्रतिरूपाणि, तेषु खलु बिद्याधरनगरेषु विद्याधरराजाः परिवसन्ति, महाहिमवन्मलयमन्दरमहेन्द्रसाराः राजवर्णको भणितव्यः । विद्याधरश्रेण्यो भदन्त ! मनुजानां कीदृशकः आकारभावपत्यवतारः प्रज्ञप्तः ! गौतम । ते खलु मनुजा बहुसहननाः बहुसंस्थानाः बहूच्चत्वपर्यवाः बह्वायुः पर्यवाः यावत् सर्वदुःखानामन्तं कुर्वन्ति । स० १३॥
टीका - 'वेयड्ढस्स णं' इत्यादि ।
अथ वैताठ्यपर्वतगुहावर्णनमाह--'वेयड्ढस्स णं पव्वयस्स पच्चत्थिमपुरस्थिमेणं' चैताध्यस्य खलु पर्वतस्य पाश्चात्यपौरस्त्येन -पश्चिमपूर्वयोदिशोः 'दो गुहाओपण्णत्ताओ' द्वे गुहे प्रज्ञप्ते, ते च उत्तरदाहिणाययाओ' उत्तरदक्षिणाऽऽयते-उत्तरदक्षिणयोदिशोराय ते दोघे, 'पाईण पडीणवित्थिण्णाओ' प्राचीन प्रतीचीनविस्तीर्णेपूर्वपश्चिमयोदिशो विस्तीर्णे-विस्तारयुक्तं 'पण्णास' पञ्चाशतं पञ्चाशत्संख्यानि 'जोयणाई आयामेण योजनानि आयामेन-दैर्येण 'दुवालसजोयणाई विक्खंभेणं' द्वादश योजनानि विष्कम्भेण-विस्तारेण 'अट्ठजोयणाई' अष्टयोजनानि 'उड्द' उर्ध्वम्-उपरि 'उच्चत्तेणं' उच्चत्वेन प्रज्ञप्ते । पुनस्ते कथंभूते ? इत्याह-'वइरामयकवाडोहाडियाओ' ___" वेयड्ढस्स ण पव्वयस्स पच्चस्थिमेणं' इत्यादि
टीका-वैताढ्य पर्वत को पश्चिम और पूर्व दिशा में दो गुहाएँ कही गई है । "उत्तर दाहिणाययाओ" ये उत्तर और दक्षिण तक लम्बी है। 'पाईणपडीण वित्थिण्णाओ "तथा पूर्व से पश्चिमतक चौडी है "पण्णासं जोयणाई आया भेणं,, इनकी प्रत्येक को लम्बाई ५० योजन की है "दुवालस जोयणाई विखंभेणं" और विस्तार-चौडाई १२ योजन का है “अड्ढ जोयणाई उडुढं उच्चत्तेणं बइरामयकबाडोहा डियाओ, जमल जुयल कवाड घण दुप्पवेसाओ णिच्चंधयारतिमिस्साओ ववगयगहचंद सूरणक्खत्तजोइसपहाओ जाव पडिरूवाओ" इनकी प्रत्येक की उँचाई ८ योजनकी है. ये दोनों वनमय किवाडों से आच्छादित रहती है. तथा ये किवाड आपस में
'वेयढ्डस्स णं पव्वयस्स पञ्चत्थिम पुरथिमेणं' इत्यादि सूत्र ॥१३॥ जीकार्थ-वैतादय पतनी पश्चिम भने पूर्व दिशामा में सुशय। वाय छे. "उत्तरदाहिमाययाओ., से उत्तर भने दक्षिण सुधा सभी छे “पाईण पडोण वित्थिण्णाओ" तम पथी पश्चिम सुघी याडी छे. 'पण्णास जोयणाई आयामेणं' अमांथी हरेनी मा ५० योसन २८मी छे. “दुवालस जोयणाई विक्खमेणं' अने विस्तार-यो-१२ योन रेखा छ, “अड्ढ जोयणाई उइढे उच्च तेणं वरईरामयकवोडाहाडियाओ जमलजुअलकवाड घण दुप्पवेसाओ णिच्चंधयारतिमिस्साओ ववगयगहचंद सूरणक्खत्तजोइंसं पहाओ जाव
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू. १३ वैतढयपर्वतस्य पूर्वपश्चिमे गुफाद्वयवर्णनम् वज्रमयकपटावघाटिते-वज्ररत्नमयकपाटाभ्यामवघाटिते-आच्छादिते, अतएव 'जमलजुयलकवाडघणदुप्पवेसाओ' यमलयुगलकपाटघनदुष्प्रवेशे यमलानि समस्थितानि युगलानि-युग्मानि धनानि निश्छिद्राणि च यानि कपाटानि तैः दुष्प्रवेशे कष्टेन प्रवेशार्हे पुनः कोदृशे ? 'निच्चधयारतिमिस्साओ' नित्यान्धकारतमिस्र नित्यं सदा अन्धं सतो. रप्यायतलोचनयोः प्रवेशकजनं निश्चक्षुषमिव करोतीति अन्धकारं तादृशं तमित्रं-तिमिरं यत्र ते तथ -सदा निबिडान्धकारयुक्ते, तादृशत्वे हेतुमाह-चवगयगहचंदसूर णक्खत्त जोइस पहाओ' व्यपगतग्रहचन्द्रसूर्य नक्षत्रज्योतिः पथे-व्यपगतं-निर्गत ग्रहचन्द्रसूर्यनक्षत्राणां ज्योतिः प्रकाशो यस्मातू स व्यपगत ग्रहचन्द्रसूर्यनक्षत्रज्योतिः, तादृशः पन्था ययोस्ते तथा यद्वाववगयेत्यादि प्राकृतस्य "व्यपगत ग्रहचन्द्र सूर्यनक्षत्र ज्योतिः प्रभे" इतिच्छाया, व्यप गता निर्गता ग्रहचन्द्रसूर्यनक्षत्र ज्योतिः प्रभा यतस्ते तथा । तत्र ज्योतिष्पदेन वहे ग्रहणम्, ग्रहपदेनैव चन्द्रसूर्ययोरपि ग्रहणसम्भवे पुनस्तयोरुपादानं गोबलीवईन्यायेन प्रकर्षधोतनार्थम् 'जाव' यावत् – यावत्पदेन-'अच्छ लक्ष्णे लष्टे मृष्टे नीरजसौ निर्मले निष्पङ्के निष्कङ्कटच्छाये सप्रभे समरीचिके सोद्योते प्रासादीये दर्शनीये अभिरूपे" इत्येषां पदानां संग्रहो बोध्यः, तथा 'पडिरूवाओ' प्रतिरूपे अच्छादि प्रतिरूपपर्यन्तपदानां व्याख्या चतुर्थसूत्रतो बोध्या । अथ तद्गुहाद्वयं नामतो दर्शयति, 'तं जहा' तद्यथा 'तमिस्सगुहाचेव खंडप्पवायगुहाचेब' तमिस्रगुहा चैव खण्डप्रपातगुहा चैवेति । ___ 'तत्थ णं' तत्र-तयोर्गुहयोः प्रत्येकमेक एको देव इति संकलनया 'दो देवा' द्वौ देवौ परिवसतः इति वक्ष्यमाणेनान्वयः । तौ च कीदृशौ ? इति जिज्ञासायामाह-'महिइढिया' इस तरह से जुडे रहते है कि जिनकी वजह से उनमें प्रवेश पाना बडे कष्ट से होता है. इनमें सदा ऐसा गाढ अन्धकार रहता है कि वह प्रवेशक जन को निश्चक्षुष जन की तरह कर देता है अर्थात् ये निविड अन्धकार से युक्त रहती है क्यो कि ग्रह, चन्द्र सूर्य एवं नक्षत्र इनका वहां प्रकाश तक नहीं पहुंचता है ये दोनो गुफाएं अच्छ से लेकर प्रतिरूप तक के विशेषणों वाली हैं इन गुफाओं के नाम "तमिस्सगुहा चेव खंडप्पवायगुहाचेव" तमिस्रगुहा और खंडप्रपातगुहा हैं ।
"तत्थ ण दो देवा महिड्ढिया महज्जुईया महाबला, महायसा, महासोक्खा, महाणुभागा पलिओवमठिईया परिवसंति" इन प्रत्येक गुफामें दो देव रहते हैं. ये विमान परिवार आदि નીરજા'' એમાંથી દરેકે દરેકની ઊંચાઈ ૯ એજન જેટલી છે એ એ બન્ને વજીમય કપાથી આચ્છાદિત રહે છે તેમજ એ કવાટે પરસ્પર આ રીતે સંયુકત થયેલા છે કે જેથી તેમાં પ્રવિષ્ટ થવું બહુજ દુષ્કર કાર્ય છે. એમાં ગાઢ અંધકાર વ્યાપ્ત છે તેથી એમાં પ્રવિણ જનને તે ચક્ષુવિહીનની જેમ બનાવી દે છે. એટલે કે એઓ નિબિડ અંધકાર પૂર્ણ રહે છે. કેમકે ગ્રહ, ચંદ્ર, સૂર્ય, તેમજ નક્ષત્રોને ત્યાં પ્રકાશ પહોંચતો નથી. એ બન્ને ગુફાઓ भ२७थी भांडी प्रति ३५ सुधाना विशेषणेथी यु४त छ. से गुसाना नाम 'तमिस्स गुहा चेव खंडप्पवाय गुहा चेव" तभिख शु. अनेम प्रपात गु छे.
तत्थण दो देवा महिड्ढिया महज्जुईया महाबला महायसा, महासोक्खा, महाणुभागा
-
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे इत्यादि-महर्द्धिकादि पदव्याख्याऽष्टमसूत्रे विजयदेववद विज्ञया । तौ देवौ तत्र 'कयमालएचेव' कृतमालकस्तमिस्रगुहाधिपतिः, 'नट्टमालएचेव' नृत्तमालकः खण्डप्रपातगुहाधिपतिश्चैव ।
__ अथात्र विद्याधरश्चेणिद्वयं प्ररूपयितुमाह-'तेसि णं चणसंडाणं' तयोः-पूर्वोक्तयोः खलु वनषण्डयोः 'बहुसमरमणिज्जाओ' बहुसमरमणीयात-अत्यन्तसमतलात् अतएव रमणीयात् सुन्दरात् 'भूमिभागाओ' भूमिभागात् भूमिभागप्रदेशात् 'वेयड्ढस्स-पव्वयस्स उभओ पासिं' वैताव्यस्स पर्वतस्य उभयोः द्वयोः पार्श्वयोः 'दस दस जोयणाई उड्द' दश दश योजनानि ऊर्ध्वम्-ऊपरितनभागम् 'उप्पइत्ता' उत्पत्थ गत्वा 'तत्थणं दुवे विजाहरसेढीओ' अत्र इह खलु द्वे विद्याधरश्रेण्यौ विद्याधराणां श्रेण्यौ आश्रयभूते पङ्क्ती 'पगत्ताओ' प्रज्ञप्ते, तयोरेका दक्षिणभागे अपरा चोत्तरभागे ते द्वे कीदृश्यौ ? इत्याह-पाईणपडीणाययाओ' प्राचीन प्रतीचीनायते-पूर्वपश्चिमयोर्दिशोरायते दीर्घे, 'उदीण दाहिण वित्थिण्णाओ' उदीचीन दक्षिण विस्तीर्णे-उत्तरदक्षिणयोर्दिशोविस्तीर्णेरूप महा ऋद्धि के स्वामी हैं महाधुति वाले हैं महा बल वाले हैं महा यशवाले हैं महासुखशाली हैं, महाप्रभाववाले है, इन पदों की व्याख्या विजयदेव की तरह अष्टम सूत्र में को जाचुकी है, इनकी प्रत्येक की स्थिति १-१ पल्योपम की हैं "तं जहा "-कयमालए चेव, नट्टमालए चेव" इन देवों के नाम कृतमालक और नृत्यमालक हैं इनमें जो कृतमालकदेव है वह तमिस्रगहा का अधिपति है । "तेसिणं वणसंडाणं बहुसमरमणिज्नाओ भूमिभागाओ" इन वनघंडो के भूमिभाग बहुसम हैं और बहुत रमणीय हैं । "वेयडूढस्स पव्वयस्स उभओ पासिं दस दस जोयणाई उडूढं उप्पइत्ता एत्थणं दुवे विज्जाहरसेढीयो पण्णत्ताओ" वैताढ्य पर्वतके दोनो पार्श्वभागों में दस योजन ऊपर जाकर विद्याधरों की दो श्रेणियाँ कही गई हैं "पाईणपडींणाययाओ उदीणदाहिणवित्थिण्णाओ" ये विद्याधरश्रेणियां पूर्व से पश्चिमतक लम्बी हैं और उत्तर से पलिओवमठिईया परिवसंति समांथा हरे शुशमा म हवा हे छ. या विमान પરિવાર આદિ રૂપથી મહાદ્ધિના સ્વામી છે. મહાતિવાળા છે, મહાબળવાન છે. મહાયશ વાળા છે. મહાસુખશાલી છે, મહા પ્રભાવ સંપન્ન છે. આ પદની વ્યાખ્યા અષ્ટમ સૂત્રમાં વિજયદેવની જેમ કરવામાં આવી છે. આમાંથી દરેકની સ્થિતિ ૧-૧ પલ્યોપમ જેટલી છે. "तं जहा-कयमालए चेव हमालए चेव" हेवानानाभ। कृतभास मन नृत्यामा છે. આમાંથી જે કૃતમાલક દેવ છે તે તમિસગુફાને અધિપતિ છે. અને નૃત્યમાલક છે તે अपात शन। भविपति छ. "तेसिंण वणसंडाणं बहुसमरमणिज्जाओ भूमिमागाओ" से बनाना मिला। असम छ भने भूम २भएणीय छे. "वेयइढस्स पव्वयस्ल उभओ सिं दस दस जोयणाई उड्ढ़ उप्पइत्ता एत्थणं दुवे विज्जाहरसेढीओ पण्णत्ताओ' મૈતાઢય પર્વતના બન્ને પાર્થેભાગોમાં દશ યોજન ઉપર જઈને વિદ્યાની બે શ્રેણી छ. "पाईण पडीणाययाओ उदीणदाहिणवित्थिण्णाओ" से विद्याधर श्रेय। पूर्वथा
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू० १३ वैतढयपर्वतस्य पूर्वपश्चिमे गुफाद्वयवर्णनम् विस्तारयुक्ते प्रज्ञप्ते । पुनस्ते उभे 'दस दस जोयणाई विक्खंभेणं' दश दश योजनानि विष्कम्भेण-विस्तारेण, पुनः 'पव्वयसमियाओ' पर्वतसमिके -पर्वतसमाने 'आयामेणं' आयामेन-दीर्घत्वेन ज्ञातव्ये तथा ते विद्याधरश्रेण्यौ 'उभो पासिं' उभयोः द्वयोः पार्श्वयोः दक्षिणत उत्तरतश्च ‘दोहिं पउमवरवेइयाहिं' द्वाभ्यां पनवर वेदिकाभ्यां 'दोहिं वणसंडे हिं' द्वाभ्यां च वनषण्डाभ्यां 'संपरिक्खित्ताओ' संपरिक्षिप्ते परिवेष्टिते । एवञ्च एकैकस्यां विद्याधरश्रेण्याँ द्वे पद्मवरवेदिके द्वौ च वनषण्डौ इति द्वयोभ्यां संयोजनया चतस्रः पावरबेदिकाः चत्वारो वनषण्डाश्च-सम्पद्यन्त इति बोध्यम् । 'ताओ णं पउमवरवेइयाओ' ताः चतस्रः पद्मवरवेदिकाः खलु 'अद्धजोयणं'-अर्धयोजन-योजनार्द्धम् 'उडूढं' ऊर्ध्वम्उपरि 'उच्चत्तणं' उच्चत्वेन 'पंचधणुसयाई' पञ्चधनुश्शतानि-पञ्चशतसंख्यानि धनूंषि 'विक्खम्भेणं' विष्कम्भेण-विस्तारेण 'पब्बयसमियाओ' पर्वतसमिकाः-पर्वतसमानाः 'आयामेणं' आयामेन-दैव्येण, 'वण्णओ' वर्णकः-अस्या वर्णनपरकवाक्यसमूहो 'णेयब्वो' नेतन्यः-पूर्वणद् बोध्यः । स चास्यैव चतुर्थसूत्रे टीकायां द्रष्टव्य इति । तथा समूहो दक्षिण तक विस्तृत हैं “ दस दस जोयणाई विक्सांभेणं पव्वयसमियाओ आयामेणं " इनका प्रत्येक का विस्तार दश दश योजन का और लम्बाई इनकी पर्वत को लम्बाई के बराबर है "उभओपासिं दोहिं पउमवरवेईयाहिं दोहिं वणसंडेहिं संपरिक्खित्ताओ" ये दोनों विद्याधरश्रेणियां अपने दोनों पार्श्वभागोंमें दक्षिणसे और उत्तर से दो दो पद्मवरवेदिकाओं से एवं दो दो वनपंडों से परिवेष्टित हैं इस तरह से ये ४ पद्मवर वेदिकाओं से और ४ वनपंडोसे परिवेष्टित हैं ऐसा जानना चाहिए ये ४ पद्मवरवेदिकायें "अद्धजोयणं उड्ढं उच्चत्तणं पंच धणुसयाई विक्खंभेणं पव्वयसमियाओ आयामेणं वण्णओ यच्चो" आधे आधे योजन की ऊंचाईवाली है।
और पांच सौ पांचसौ धनुष की विस्तार वाली है तथा इनकी प्रत्येक की लम्बाई पर्वत की लम्बाई के बराबर ही है । इनके वर्णन में पूर्व जैसा वर्णन ही जानना चाहिये, यह वर्णन इसी के चतुर्थसूत्र में किया जा चुका है । पद्मवरवेटिका की लम्बाई के बराबर ही लम्बाई वनषण्डों पश्चिम सुधा लामा छ भने उत्तथा क्षिा सुधा विस्तृत छ. "दसदस जोयणाई विक्ख. मेणं पव्वयसमियाओ आयामेण" समांथा १२४ने विस्तार ४२० ६श योगनरसो छ भने ६२.5ना माई पतनी माटी छ. “उभओ पासिं दोहिं पउमवरवेइयाहिं दोहिं वणसंडेहिं संपरिविवत्ताओ" अस मन्ने विधायक श्री पोताना भन्ने पाव भागमा દક્ષિણથી અને ઉત્તરથી બળે પદ્મવદિકા એથી અને વનણંડેથી પરિવેષ્ઠિત છે, એ
५१२ मे "अद्ध जोयण उड्ढे उच्चत्तेण पंचधणुसयाई विक्खमेण पन्वय समियाओ आयामेण वण्णो णेयन्वो" अर्धा म यौन सी अया पाणी छे. अने પાંચસો પાંચસો ધનુષની જેટલી વિસ્તાર વાળી છે. તથા આમાંથી દરેકની લંબાઈ પર્વતની લંબાઈ જેટલી છે. એમનું વર્ણન પહેલા જેવું જ સમજવું જોઈએ આ વર્ણન આ ગ્રંથના ચતુર્થ સૂત્રમાં કરવામાં આવેલ છે. પવવરવેદિકાની લંબાઈ જેટલી લંબાઈ વનષડેની પણ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे 'वणसंडावि' वनषण्डा अपि 'पउमवरवेइया समगा' पद्मवरवेदिका-पद्मवरवेदिका तुल्या 'अयामेणं' आयामेन बोध्याः । 'वण्णओ' वर्णकः-वनषण्डवर्णकपरः सर्वोऽपि पद समूहोऽस्यैव पञ्चमसूत्रे टीकायां द्रष्टव्य इति ।
___ अथ तयोः श्रेण्योराकारभावप्रत्यवतारं पृच्छति- 'विज्जाहरसेढीणंः' इत्यादि, 'विज्जाहर सेढीणं भंते! ' हे भदन्त ! विद्याधरश्रेण्यो:-विद्याधरश्रेणिद्वय सम्बन्धिन्योः 'भूमीणं केरिसए' भूम्योः कीदृशकः कीदृशः 'आयारभावपडोयारे' आकारभावप्रत्यवतारः स्वरूपपर्यायप्रादुर्भावः ‘पण्णत्ते' प्रज्ञप्तः भगवानुत्तरयति 'गोयमा बहुसमरमणिज्जे' हे गौतम ! बहुसमरणीयः-अत्यन्तसमतलः अत एव रमणीयः 'भूमिभागेपण्णत्ते' भूमिभागः प्रज्ञप्तः, ‘से जहा णामए आलिंगपुक्खरेइ वा जाव' स यथा नामकः आलिङ्गपुष्कर इति वा यावत् ‘णाणाविहपंच वण्णेहिं मणीहि तणेहिं उवसोभिए' नानाविधि पञ्चवर्णैः मणिभिः-तृणैश्च उपशोभितः आलिङ्गपुष्कर इति वा इत्यारभ्य नानाविध पञ्चवर्णमणिभि स्तृणैश्चोपशोभित इत्यन्त पद सङ्ग्रहो राजप्रश्नीयसूत्रस्य पञ्चकी है. वनषण्ड का वर्णन करने वाला पदसम्ह इस सूत्रके पंचम सूत्र में कहा जा चुका है इसलिए सूत्रकार ने “वनसंडानि पउमववरवेइयासमगा आयामेणं वण्णओ" ऐसा यह सूत्र
___"विज्जाहरसेढीणं भंते ! भूमिण केरिसए आयारभावपडोयारे पण्णत्ते" हे भदन्त ! विद्याधर श्रेणियों का आकारभाव प्रत्यवतार-स्वरूप कैसा कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-"गोयमा ! बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते" हे गौतम विद्याधरश्रेणियों का भूमिभाग बहुसम-बिलकुलसमतलवाला-अतएव. रमणीय कहा गया है । “से जहा नामए आलिंगपुक्खरेई वा जाव णाणाविह पंचवण्णेहि मणोहिं तणेहिं उवसोभिए" वह ऐसा बहुसम है कि जैसा मृदंग का मुख पुट बहुसभ होता है, इत्यादि रूप से जैसा वर्णन भूमिभाग का यावत् वह नाना प्रकार के पांच वणौवाले मणियों से एवं तृणों से उपशोभित है" यहां तक के पद समूहों द्वारा किया गया है वैसा हो वह सब वर्णन इसके सम्बन्ध में यहां पर भी कर लेना चाहिये' यह सब वर्णन राजप्रश्रीय सूत्र के १५ वे सूत्र से लेकर १९ सूत्रतक करने में છે. આ ગ્રંથના પંચમ સૂત્રમાં એ વનખંડોનું વર્ણન કરવામાં આવેલ છે. એથી જ સૂત્રકારે "चनसंडाव पउमवर वेइया समगा आयामेण वष्णओ" मा प्रमाणे ह्यु छे.
विज्जाहर सेढीण भंते ! भूमीण केरिसए आयार भाव पडोयारे पण्णत्ते” हेम! વિદ્યાધર શ્રેણીઓનો આકારભાવ પ્રત્યવતાર-સ્વરૂપ વિશે શું કહ્યું છે. જે એના જવાબમાં प्रभु ४३ छे. ' गोयमा ! बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते" गौतम ! विद्याधर श्रेणी सानो भूमि सम-से हम सभ-मेथी २मीय छे. “से जहा नामए आलिंग पुक्ख रेइ वा जाव णागाविह पंचवण्णेहि मणीहि तणेहिं उघसोभिए" ते भृगना भुमत ई. સમ છે, ઈત્યાદિ રૂપમાં જેવું વર્ણન “થાવત્ તે અનેક જાતના પંચવર્ષોથી યુક્ત મણિઓ તેમજ ખૂણેથી ઉપરોભિત છે. “અહીં સુધી પદસમૂહો વડે ભૂમિભાગ નું વર્ણન પહેલાં
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू० १३ वैतढयपर्वतस्य पूर्वपश्चिमे गुफाद्वयवर्णनम् दशसूत्रादारभ्य एकोनविंशतितमसूत्रपर्यन्तेभ्यः पञ्चभ्यः सूत्रेभ्य कर्तव्यः, तदर्थश्च तत्रैव मत्कृतसुबोधिनीटीकायां द्रष्टव्य इति । कीदृशै मणिभिस्तृणश्चोपशोभित-इति । निज्ञासायामाह 'तं जहा' तद्यथा 'कित्तिमेहिं चेव अकित्तिमेहिं चेव' कृत्रिमैश्चैव अकृत्रिमैश्चेवेति । तत्र कृत्रिमाः शिल्पिकौशलनिर्मिताः, अकृत्रिमाः स्वाभाविकाः, तैरुभयैः स भूमिभागः उपशोभित इति सम्बन्धः ।। __अत्रोभयोविद्याधर श्रेण्योर्नगर संख्यामाह-'तत्थणं' तत्र-तयो द्वैयोविद्याधर श्रेण्योमध्ये खलु 'दाहिणिल्लाए' दाक्षिणात्यायां-दक्षिणभागवर्तिन्यां 'विज्जाहर सेढीए' विद्याधरश्रेण्यां गगनवल्लभप्रमुखाः--गगनवल्लभः प्रमुख:--प्रधानो येषु ते तथाभूताः पञ्चसत्संख्यकाः विद्याधरनगराऽऽवासाः विद्याधराणां नगरावासा:-राजधान्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा
ओत्तराहायाम्-उत्तरभागवार्त्तन्यां विद्याधरश्रेण्यां 'रहनेउरचकवालपामोक्खा' रथनपुर चक्रवालप्रमुखाः-रथनूपुर चक्रवालाः प्रमुखो येषु तथाभूता 'विज्जाहरणगरावासा पण्णत्ता' विद्याधरनगराबासाः प्रज्ञप्ताः , 'एवामेव' एवमेव प्रदर्शितप्रकारेणैव 'सपुव्वावरेणं' सपूर्वापरेण-पूर्वापरसंख्यासंकलने 'दाहिणिल्लाए' दाक्षिणात्यायां-दक्षिणभागवर्तिन्याम् 'उत्त रिल्लाए' औत्तराह्याम्-उत्तरभागवर्तिन्यां च 'विज्जाहरसेढीए' विद्याधरश्रेण्यां 'एगं दसुत्तरे' दशोत्तरं-दशाधिकम्, एकम्-एकसंख्यकम्, 'विज्जाहरणगरावाससयं' विद्याधरनगरावासशतम्-विद्याधरनगरावाभानां शतं भवति, उभयश्रेणीस्थानां विद्याधराणां दशाधिका एकशतसंख्यका राजधान्यो भवन्तीत्यर्थः , 'भवंतीति मक्खायं' इति एतत आया है ये मणि और तृण वहां पर "कित्तिमेहिं चेव अकित्तिमेहिं चेव'कृत्रिम भी हैं और अकृत्रिम भी हैं शिल्पियों द्वारा अपनो कुशलतासे निर्मित जो मणि और तृण हैं वे कृत्रिम और स्वाभाविक जो मणि और तृण हैं वे अकृत्रिक है। "तत्त्थणं दाहिणिल्लाए बिज्जाहरसेढीए रहने उरचक्कवालपामोवखा सर्टि विज्जाहरणगरावासा पण्णत्ता" दक्षिण विद्याधर श्रेणि में गगनवल्लभ आदि ५० नगर हैं राजधानियां हैं तथा उत्तर विद्याधरश्रेणी में रथनपुर चक्रवाल आदि ६० नगर है-राजधानियां है इस तरह ये सब नगर ११० हैं दोनों કરવામાં આવેલ છે તેવું જ વર્ણન અહી પણ સમજવું જોઈએ. આ વર્ણન રાજ,શ્રીય સત્રના ૧૫ મા સૂત્રથી માંડીને ૧૯ મા સૂત્ર સુધી કરવામાં આવેલ છે. આ મણિ અને તૃણ त्या "कित्तिमेहि चेव अकित्तिमेहिं चेव" त्रिमय छ भने कृत्रिम ५४ छ. शिE५४२। સ્વકૌશલથી મણિ અને તૃણોનું નિર્માણ કરે છે તે કૃત્રિમ અને સ્વાભાવિકરીતે જે મણિ અને तो सनित थाय छे ते कृत्रिम छ. "तत्थण दाहिणिल्लाए विज्जाहरसेढीए रहनेउरचक्क चालपामोक्खा मट्टि विज्जाहर णगरावासा पण्णत्ता" क्षिविद्याधर श्रेणीमा गगनसन વગેરે ૫૦ નગરો છે. રાજધાનીઓ છે. તેમજ ઉત્તરવિદાધર શ્રેણીમાં રથનૂપુર ચકલાલ વગેરે ૬૦ નગર આવેલા છે. રાજધાનીઓ-છે. આમ આ સર્વ નગરો અને શ્રેણીઓમાં
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
९०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
-
-
आख्यातं-कथितम् । 'ते विज्जाहरणगरा' तानि अनन्तरोक्तानि विद्याधरनगराणि कीशानि ? इति जिज्ञासायामाह-'रिद्धस्थिमियसमिद्धा' ऋद्धस्तिमित समृद्धानि ‘पमुइय जणजाणवया जाव पडिरूवा' प्रमुदितजनजानपदानि यावत् प्रतिरूपाणि ऋद्धानिविभवभवनादिभिवृद्धि प्राप्तानि, स्तिमितानि-स्वपरचक्रभयरहितानि, समृद्धानि-धनधान्यादिसमृद्धियुक्तानि, अत्र द्विपदकर्मधारयः । तथा पमुदित जनजानपदानि-प्रमुदिताः हष्टाः प्रमोदकरवस्तूनां सद्भावात् जना नगरीवास्तव्याः लोकाः जानपदाः जनपदभवा: देशभवास्तत्राऽऽयाताः सन्तो येषु तानि तथा । यावत् यावच्छदात् नगरवर्णनमोपपातिकसूत्रवर्णितचम्पानगरीवद् बोध्यम् । केवलं स्त्रीनपुंसकत्वकृतो विशेषः तदर्थ जिज्ञासुमिरौपपातिकसूत्रस्य मत्कृता पीयुपवर्षिणी टीका विलोकनीयेति । प्रासादीयानि दर्शनीयानि अभिरूपाणि प्रतिरूपाणीत्येषां व्याख्या प्राग्वत् । 'तेसुणं विज्जाहरणग. रेसु तेषु-पूर्वोक्तेषु विद्याधरनगरेषु खलु 'विज्जाहररायाणो' विद्याधरराजानः विद्याधराणां राजान:-अधिपतयः 'परिवसति' परिवसंति-निर्वसन्ति । “विद्याधरराजान" श्रेणियो में । "ते विजाहरणगरा रिथिमियसमिद्धा पमुइय जणजाणवया जाव पडिरूवा" ये विद्याधरों की राजधानियां विभव, भवन आदिकों द्वारा ऋद्ध है-वृद्धि को प्राप्त है; स्तिमित हैंस्वचक्र और परचक्र के भय से रहित है, एवं धनधान्यादि रूप समृद्धि से युक्त हैं । तथा प्रमोदकर वस्तुओं के सद्भाव से नगरी में वसने वाले जन एवं बाहर से आये हुए जन सब सदा प्रमुदित रहते है यहां यावत् शब्द से सूत्रकार ने यह प्रकट किया है कि इन नगरियों का वर्णन जैसा औपपातिक सूत्र में चम्पा नगरी का वर्णन किया गया है वैसा ही है उस के वर्णन में आये हुए पदों की व्याख्या हमने उसकी पीयूषवर्षिणी टीका में स्पष्ट की है प्रासादीय दर्शनीय, अभिरूप एवं प्रतिरूप पदों की व्याख्या यथास्थान कर दी गई है 'तेसुणं विज्जाहरणगरेसु विज्जाहररायाणो परिवसंति महया हिमतवंतमलयमंदरमहिंदसारा रायवण्णओ भाणियव्वो" उन विद्याधर नगरों में विद्याधर राजा रहते हैं ये सब राजा हैमवतक्षेत्र की ११० छे. ते विज्जाहरणगरा रिद्धस्थिमियसमिद्धा पमुइयजणजाणवया जाव पडिरूवा" मा विधायनी पानीमा विलय, लवन पोथी छे, वृद्धि- छ, સ્તિમિત છે--વચક અને પરચકના ભયથી મુક્ત છે, તેમજ ધનધાન્યાદિરૂપ સમૃદ્ધિથી યુક્ત છે. તથા પ્રદદાયિની વસ્તુઓના સદુભાવથી નગરમાં રહેનારા તેમજ બહારથી भावन प्रभुहित २ छ. मी 'यावत्' शपथी सूत्रअरे मा पात २५ष्ट श છે કે આ નગરીયોનું વર્ણન જે રીતે ઔપપાતિક સૂત્રમાં ચંપા નગરીનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે તેવું જ છે. ચંપા નગરીના વર્ણનમાં જે પદે છે તેની વ્યાખ્યા અમે તેની પીયૂષવષિણી ટીકામાં કરી છે પ્રાસાદીય, દર્શનીય, અભિરૂપ અને પ્રતિરૂપ પદોની व्याच्या यथास्थान ४२वामा आबी छ. “तेसुण विज्जाहरणगरेसु विज्जाहररायाणो परिवसंति महयाहिमवंत मलय मंदर महिंदसारा रायवण्णओ भाणियवो' त विधायर
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू० १३ वैतदयपर्वतस्य पूर्वपश्चि मे गुफाद्वयवर्णनम्
:, मन्दरः
इत्यत्र समासान्तविधेरनित्यत्वाद्वच्प्रत्ययाभावो बोध्यः ते कीदृशाः ? इति जिज्ञासायामाह - 'महाहिमवंत मलय मंदरम हिंदसारा' महाहिमवन्मलयमन्दर महेन्द्रसारा: महाहिमवान् - हैमवत क्षेत्रस्योत्तरतः सीमाकारी वर्षधरः पर्वतः, मलयः पर्वत विशेषः, मेरुः, महेन्द्रः पर्वतविशेषः, ते इव साराः प्रधानाः इत्यादि 'रायवण्णओ' राजवर्णकःराजवर्णनपरः पदसमूहोऽत्र 'भाणियच्चो' भणितव्यः - वक्तव्यः । अयं च - - औपपातिक सूत्रस्य एकादशसूत्रतो बोध्यः तदर्थश्च तत्रैव मत्कृतपीयूषवर्षिणी टीकातोऽवगन्तव्य इति ।
अथ विद्याधरश्रेणिद्वय वास्तव्य मनुजानामाकारभावप्रत्यवतारं पृच्छति -- ' विज्जाहरसेटीणं भंते ! मणुयाणं केरिसए आयारभावपडोयारे पण्णत्ते' विद्याधरश्रेण्योः भदन्त मनुजानां मानवानां कीदृशकः कीदृशः आकार भावप्रत्यवतारः - स्वरूपपर्याय प्रादुर्भावः प्रज्ञप्तः कथितः ? इति पृष्टो भगवानाह - 'गोयमा ! ते णं मणुआ बहुसंघयणा' हे गौतम ! ते विद्याधरश्रेणि वास्तव्यः खलु मनुजाः -- मनुष्या बहुसंहननाः- बहूनि वज्रऋषभनाराउत्तर दिशा में सीमाकारी महाहिमवान् पर्वत, एवं मलय पर्वत मेरुपर्वत और महेन्द्र पर्वत के जैसे प्रधान हैं इन राजाओं का और विशेष वर्णन देखना हो तो औपपातिक सूत्र के ११ वे सूत्र की टीका देखनी चाहिये, वहां पर विस्तार के साथ यह वर्णन करने में आया है । अब सूत्रकार विद्याधर श्रेणिद्वय के निवासी जनों के आकार भाव प्रत्यवतार को प्रकट करने के लिये प्रश्नोत्तर के रूप में उसे स्पष्ट करते हैं - " विज्जाहर सेढीणं भंते ! मणुयाणं केरिसए आयारभाव पडोयारे पण्णत्ते' हे भदन्त ! विद्याधर श्रेणिद्वय में रहेनेवाले मनुष्यों का आकार भाव प्रत्यवतार-स्वरूप कैसा कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-" गोयमा ! तेणं मणुजा बहुसंघयणा, बहुसंठाणा, बहु उच्चत्त पज्जवा बहु आउपज्जवा जाव सव्व दुक्खाण मंत करेंति" हे गौतम ! विद्याधर श्रेणि द्वय निवासी मनुष्यों का स्वरूप इस प्रकार से कहा गया है - वे वज्र ऋषभ नाराच आदि संहनन वाले होते हैं, समचतुरस्र आदि संस्थान નગરીમાં વિદ્યાધર રાજા રહે છે. આ બધા રાજાએ હૈમવત ક્ષેત્રની ઉત્તર દિશામાં સીમા કારી મહાહિમવાનું પર્યંત તેમજ મલય પતા મેરૂ પત અને મહેન્દ્ર પર્યંતના જેવા પ્રધાન છે. આ રાજાએ વિષે જાણવુ હોય તો ઔપપાતિક સૂત્રના ૧૧ મા સૂત્રની ટીકા જોવી જોઈએ. ત્યાં વિસ્તારપૂર્વક આ વિષે વર્ણન કરવામાં આવ્યુ છે.
હવે સૂત્રકાર વિદ્યાધર શ્રેણિયના નિવાસીજનેાના આકારભાવ પ્રત્યવતાર-વિષે સ્પષ્ટતા કરવા માટે પ્રશ્નોત્તર રૂપમાં પાતાનું કથન આ રીતે પ્રકટ કરે છે કે—
५१
"विज्जाहार सेढीण भंते ! मणुयाणं केरिसए आयारभाव पडोयारे पण्णत्ते ?" हे લ'ત ! વિદ્યાધર શ્રેણિદ્રયમાં રહેનારા માણસાના આકાર ભાવપ્રત્યવતાર-સ્વરૂપ-કેવુ' કહેવામાં यावेस छ ? सेना वामां अलु हे छे “गोयमा ! तेणं मणुया बहुसंघयणा बहुसं ठाणा बहुउच्चत्तपज्जवा बहु आउपज्जवा जाव सव्व दुक्खाण मंतं करेंति' हे गौतम! વિદ્યાધર શ્રેણિદ્રય નિવાસી મનુષ્યાનુ' સ્વરૂપ એવુ' કહેવામાં આવેલુ' છે. સમચતુરસ આદિ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
९२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
चादीनि संहननानि पुदीकरणास्थिनिचयरूपाणि येषां ते तथा, 'बहुसंठाणा' बहुसंस्थाना:- बहूनि समचतुरस्त्रादीनि संस्थानानि - विशिष्टावयवरचना रूपशरीराकृतयो येषां ते तथा, 'बहु उच्चत्तपज्जवा' बहुच्चत्वपर्यवाः बहवः नानाविधा उच्चत्वस्य शरीरोच्छुयस्य पर्ययाः पञ्चधनुश्शतादिका मानविशेषा येषां ते तथा, तथा 'बहु आउपज्जया' बहायुः - पर्यवा:[:- बहवः आयुषः पूर्वकोटिवर्षशतादिकाः पर्यवा: - विशेषा येषां ते तथा, 'जाव' यावत् - यावत्पदेन "बहूनि वर्षाणि आयुः पालयन्ति पालयित्वा अप्येके निरयगामिनः अप्येके तिग्गामिनः, अप्येके मनुजगामिनः अप्येके देवगामिनः, अप्येके सिध्यन्ति मुच्यन्ते परिनिर्वान्ति' इत्येषां पदानां सङ्ग्रहो बोध्यः, 'सव्वदुक्खाणमंतं करे ति' सर्वदुक्खानामन्तं कुर्वन्ति । एषां व्याख्या एकादशसूत्रतो बोध्या । सू० १३॥
मूलम् - तासि णं विज्जाहरसेढीणं बहुसमरमणिज्जाओ भूमिभागाओ वेयस्स पव्वयस्स उभओ पासि दस जोयणाई उड्ढं उप्पइत्ता एत्थ णं दुवे आभिओगसेढीओ पण्णत्ताओ पाईणपडीणाययाओ उदीदा हिणवत्थिष्ण ओ दस दस जोयणाई विक्खंभेण पव्वय
वाले होते हैं, इनके शरीर की ऊँचाई पांचसौ धनुष आदि की होती है, पूर्वकोटिवर्षशत आदि की इनको आयु होती है यावत् पद के अनुसार वे इतनी आयु हा अच्छी तरह से पालन करते है-पालन करके मृत्यु के अवसर पर मर कर उनमें से कितनेक तो नरकगामी होते हैं, कितनेक तिर्यग्गतिगामी होते हैं, कितनेक मनुष्यगतिनामी होते हैं और कितनेक देवगति गामी होते हैं। कितनेक सिद्ध- कृतकृत्य हो जाते हैं केवलज्ञान रूपी आलोक से लोकालौक के ज्ञाता हो जाते हैं सर्ब कमौ से रहित हो जाते हैं, समस्त कर्मकृतविकार से रहित हुए अपने आप में समा जाते हैं शारीरिक एवं मानसिक रूप समस्त क्लेशों का नाश कर देते हैं- इस तरह अव्यावाध सुख के वे भोक्ता हो जाते है । ऐसी ही व्यख्या इसीके ११ वें सूत्र में की जाचुकी है ॥ १३॥
સંસ્થાનવાળા હેાય છે. એમના શરીરની ઉંચાઈ પાંચસો ધનુષ વગેરે જેટલી હાય છે. પૂ अटि वर्षशत व्याहि भेटली आयु होय छे. 'यावत् पथी ये स्पष्ट थाय छे डे थे। આટલું આયુ ચેાક્કસ ભાગવે છે. આયુ ભાગવીને મૃત્યુ વખતે તેએમાંથી કેટલાક નરકગામી હાય છે, કેટલાક તિયગ્ ગતિગામી હોય છે અને કેટલાક મનુષ્ય ગતિગામી હોય છે અને કેટલાક દેવગતિગામી હેાય છે. કેટલાક સિદ્ધ-કૃતકૃત્ય-થઇ જાય છે-કેવળજ્ઞાનરૂપી આલાકથી લેાકાલેાકના જ્ઞાતા થઈ જાય છે. સ` કર્યાંથી રહિત થઈ જાય છે. સમસ્તકમ કૃતવિકારથી રહિત થયેલા તે સ્વમાં જ સમવહત થઈ જાય છે. શારીરીક અને માનસિન્ક્રરૂપ સમસ્ત કલેશાને વિનષ્ટ કરી નાખે છે, આ રીતે અવ્યાબાધ સુખના તેઓ ભાક્તા થઈ જાય છે. એવી
જ વ્યાખ્યા એના જ ૧૧ મા સૂત્રમાં પહેલાં કરવામાં આવી છે. ૫૧૩ા
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू० १४ आभियोग्यश्रेणिद्वयनिरूपणम् समियाओ आयामेणं उभओ पासिं दोहिं य वणसंडेहिं संपरिक्खि ताओ वण्णओ दोण्हवि, पव्वयसमियाओ आयामेण । आभिओगसेढीणं भंते ! केरिसए आयारभावपडोयारे पण्णत्ते ? गोयमा बहु समरमणिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते जाव तणेहि उपसोभिए वण्णाई जाव तणाणं सहोत्ति । तासि णं आभिओगसेढीणं तत्थ तत्थ देसे तहिं तहिं बहवे वाणमंतरा देवा य देवीओ य आसयंति संयति जाव फलवित्तिविसेसं पच्चणुब्भवमाणा विहरति । तासु णं आभि ओगसेढीसु सक्कस्स देविंदस्स देवरण्णो सोमजमवरुणवेसमणकाइयाणं आभिओगाणं देवाणं बहवे भवणा पण्णत्ता, ते णं भवणा बाहि बट्टा अंतो चउरंसा वण्णओ जाव अच्छरगणसंघविकिण्णा जाव पडिरूवा । तत्थ णं सक्कस्स देविंदस्स देवरण्णो सोमजमवरुणवेसमणकाइया बहवे आभिओगा देवा महिड्डिया महज्जुईया जाव महासोक्खा पलिआवमट्टिइया परिखसंति । तासि णं आभिओगसेढीणं बहुसमरमणिज्जाओ भूमिभागाओ वेयड्ढस्स पव्वयस्स उभओ पासिं पंच पंच जोयणाई उड्ढे उप्पइत्ता. एत्थणं वेयड्डस्स पव्ययस्स सिहरतले पण्णत्ते पाईणपडिणायए उदीणदाहिणविच्छिण्णे दस जोयणाई विखंभेणं पव्वयसमगे आयामेणं से णं इकोए पउमवरवेइयोए इक्केणं वणसंडेणं सव्वओ समंता संपरिक्खित्ते, पमाणं वण्णओ दोण्हंपि । वेयड्डस्स ण भंते ! पव्वयस्स सिहरतलस्स केरिसए आयारभावपडोयारे पण्णत्ते गोयमा ! बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते से जहाणामए आलिंग पुक्खरेइ वा जाव णोणाविहपंचवण्णेहिं मणीहिं उवसोभिए जाव वावीओ पुक्खरिणीओ जाव वाणमंतरा देवा य देवीओ य आसं यंति जाव भुंजमाणा विहरति ।
जंबुद्दीवे णं भंते ! दीवे भारहेवासे वेयड्पव्वए कइ कूडा पण्णत्ता ? गोयमा ! णव कूडा पण्णत्ता, तं जहा-सिद्धाययणकडे १ दाहि
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे गड्डभरहकूडे २ खंडप्पवायगुहाकूडे ३ मणिभद्दकूडे ४ वेयड्डकूडे ५ पुण्णभद्दकूडे ६ तिमिसगुहाकूडे ७ उत्तरड्डभरहकूडे ८ वेसमणकूडे
छाया- तयोः खलु विद्याधरश्रेण्योः बहुसमर मणीयाद् भूमिभागाद् वैताढ्यस्य पर्वतस्य उभयोः पश्चियोः दश योजनानि ऊध्वमुत्पत्य अत्र खलु द्वे आभियोग्यश्रेण्यौ प्रज्ञप्ते प्राचीनप्रतीचोनाऽऽयते उदीचीनदक्षिणविस्तीर्णे दशदश योजनानि विष्कम्भेण पर्वत समिके आयामेन उभयोः पार्श्वयोः द्वाभ्यां पद्मवरवेदिकाभ्यां च वनखण्डाम्यां संपरिक्षिप्ते वर्ण को द्वयोरपि पर्यतसमका आयामेन आभियोग्यश्रेण्यो भदन्त कीदशकः आकारभावप्रत्यवतारः प्रज्ञप्तः गौतम ! बहुसमरमणीयो भूमिभागः प्रज्ञप्तः यावत् तृणैरुपशोभितः वर्णा पावत् तृणानां शब्द इति । तयोःखलु अभियोग्यश्रेण्योः तत्र तवदेशे तत्र तत्र बहवो व्यन्तरा देवाश्च देव्यश्च आलते शेरते यावत् फलवृत्तिविशेष प्रत्यनुभवन्तो विहरन्ति ।
यो: स्खल अभियोग्य श्रेण्योः शकस्य देवेन्द्रस्य देबराजस्य सोमयमवरुणवैश्रवणकायिकानामाभियारयानां देवानां बहूनि भवनानि प्रज्ञप्तानि । तानि खलु भवनानि बहिः वृत्तानि अन्तःचतुरस्राणि वर्णकः यावत् अप्सरोगणसंविकीर्णानि यावत् प्रतिरूपाणि । तत्र खलु शकस्य देवेन्द्रस्य देवरा नस्य सोमयमवरुणवैश्रवणकायिका बहव आभियोग्या देवा महद्धिका महाद्युतिका यावत् महासौख्याः पल्योपस्थितिकाः परिवन्ति ।
तयोः खलु आभियोग्यश्रेण्योः बहुसमरमणीयाद् भूमिभागात् वैतादयस्य पर्वतस्य शिखरतल प्रज्ञप्तम्, प्राचीनप्रतीचीनाऽऽयतम् उदीचीन दक्षिणविस्तीर्ण दश योजनानि विष्कम्भेण पर्वतासमकम् आयामेन । तत् खलु एकया पद्मवरवेदिकया एकेन वनखण्डेन सर्वतः समन्तात् संपरिक्षिप्तम् प्रमाणं वर्ण कोद्वयोरपि ।
वैताढयस्य खलु भदन्त ! पर्वतस्य शिस्त्ररतलस्य कीशकः आकारभावप्रत्यवतारः प्रशप्तः १ गौतम! बहुसमरमणीयो भूमिभागः प्रज्ञप्तः, स यथानामकः आलिङ्गपुष्कर इति या यावत् नानाविधपश्चवर्णै: मणिभिरूपशोभितः, यावत् वाप्यः पुष्करिण्यः यावत् व्यन्तरा देवाश्च देव्यश्च आसते यावद् भुजाना विहरन्ति,
जम्बूद्वीपे खलु भदन्त ! द्वीपे भारते वैताढयपर्वते कतिकूटानि प्रज्ञप्तानि गौतम नवकूटानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा सिद्धायतनफ्टं १ दक्षिणाद्ध भरतकूट २ खण्डप्रपातगुहाकूट ३ मणिभद्रकूटं ४ बैताढयकूट ५ पूर्णभद्रकूट ६ तमित्रगुहाकूटम् . उत्तरार्द्धभरतकूटम् ८ बैश्रवणकूटम् ९ ।सू०१४॥
टीका--'तासि णं विज्जाहरसेढीणं' इत्यादि । अथात्रैच वर्तमानाभियोग्य श्रेणी निरूपयति 'तासि ॥' तयोः-पूर्वोक्तयोः खलु 'विज्जाहरसेढीणं बहसमरम
"तासिणं विज्जाहरसेढीणं बहुसमरमणिज्जाओ" इत्यादि । टीकार्थ-उन विद्याधर श्रेणियों के बहुसमरमणीय भूमिभाग से वैताढय पर्वत के दोनों पार्श्व__ 'तासिण विज्जाइरसेढीण बहुसमरमणिज्जाओ' इत्यादि ॥सूत्र १४॥ ટીકાથે-તે વિદ્યાધર શ્રેણીઓને બહુસમરમણીય ભૂમિમાગથી વૈતાદ્રય પર્વતના બન્ને પાર્ધ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू० १४ आभियोग्यश्रेणिद्वयनिरूपणम् णिज्जा श्रे भूमिभागाओ वेयड्ढस्स पव्वयस्स' विद्याधरश्रेण्योः बहुसमरमणीयात् , भूमिभागात् वैताब्यस्य पर्वतस्य 'उभो' उभयोः-द्वयोः ‘पासिं' पार्श्वयोः 'दसजोयणाई' दश योजनानि 'उइद' ऊर्ध्वम्-उपरि 'उप्पइत्ता' उत्पत्य गत्वा 'एत्थणे दुवे अभि ओग सेढीओ' अत्र इह द्वे आभियोग्यश्रेण्यौ आ समन्तात् आभिमुख्येन युज्यन्ते प्रेष्यकमणि व्यापार्यन्त इत्याभियोग्याः शक्र लोकपालानां किङ्करा व्यन्तरविशेषाः तेषां श्रेण्यौ आवासपङ्क्ती 'पण्णताओ' प्रज्ञप्ते- कथिते ते च, कीदृश्यौ ! इति जिज्ञासायामाह 'पाईणपडीणययाओ' प्राचीन प्रतीचीनाऽऽयते पूर्वपश्चिमयोदिशोरायते दीर्धे 'उदीणदाहिणवित्थिण्णाओ' उदीचीन दक्षिण विस्तीर्णे उत्तरदक्षिणदिशोविस्तीर्णे विस्तारयूक्ते, 'दस दस जोयणाई विक्खंभेणं' दश दश योजनानि विष्कम्भेण-विस्तारेण, 'पव्वयसमियाओ' पर्वतसमिके पर्वततुल्ये 'आयामेणं' आयामेन दैर्पण, तथा 'उभओ' उभयोः-द्वयोः 'पासिं' पोर्खयोः ‘दोहिं' द्वाभ्यां पद्मवरवेदिकाभ्यां द्वाभ्यां च 'वण संडेहिं संपरिक्खित्ताओ' वनषण्डाभ्यां संपरिक्षिप्ते परिवेष्टिते । 'वण्णओ' वर्णकःवर्णनपरो वाक्यसमूहो 'दोहवि' द्वयोरपि द्वयोरिति जात्यापेक्षया प्रोक्तं, तेन द्वयोः पद्मवरवेदिकयोः द्वयोर्वनषण्डयोरितिचतुणी पूर्ववद् बोध्यः । तथा-चत्वारोऽप्येते पद्मवरवेदिकावनषण्डा 'आयामेणं' आयामेन-दैर्येण 'पव्वयसमियाओ' पर्वतसमकाः पर्वतनुल्या बोध्या इति । भागों में दश दश योजन ऊपर जाकर दो अभियोग्य श्रेणियां कही गई है शक एवं लोकपालो के किङ्करभूत जो व्यन्तर देवविशेष है उनको ये निवास भूत श्रेणियां हैं "प्राचीन प्रतीचीनायते ये दोनों पूर्वपश्चिम में लम्बी है "उदीचीनदक्षिणविस्तीर्णे" उत्तर दिशा और दक्षिणदिशा में चौडी है इनका विस्तार दश दश योजन का है “पर्वत समिके" तथा पर्वत की लम्बाई के बराबर इनको लम्बाई है। तथा ये अपने दोनो पार्श्वभाग में दो पद्मवर वेदिकाओं से एवं दो वनषण्डों से परिवेष्टित हैं। इस ४ पद्मवरवेदिकाएँ और चार वनखण्ड इनके दोनों पार्श्वभागों की ओर हैं । ये चारो पद्मवरवेदिकाएँ और वनषण्ड लम्बाई में पर्वत के तुल्य हैं । "आभिओगसेढीणं" हे भदन्त ! इन आभियोग श्रेणियों का आकारभाव ભાગોમાં દશ દશ જન ઉપર જઈને બે આભિયોગ્ય શ્રેણીઓ છે. શક અને લોકપાલેના કિંકરतर व्यत व विशेष छ, तेमनी मा निवासभूत श्रेणीमा छ. "प्राचीनप्रतीचीनायना' से थे। सन्न ५१ पश्चिममा aisी छ "उदीचीनदक्षिण विस्तीर्णा उत्तर दिशा मने दक्षिामा याही छ. सभने। विस्तार ६श-४श यानरत छ. "पर्वत समिके" तेम ५ तनी જેટલી એમની લંબાઈ છે. તથા એ છે અને પાશ્વભાગમાં બે પાવર વેદકાઓથી તેમજ બે વનખંડોથી પરિવેષ્ઠિત છે. એ જ પદ્મવરદિકાઓ અને ચાર વનખંડો એમની બન્ને બાજુએ छ. से यारे ५१२वामा भने वनोनी सा पततुल्य छे. "अभिओगसेढीणं" હે ભદન્ત ! આ આભિગ શ્રેણિએને આકારભાવપ્રત્યવતાર (સ્વરૂ૫) કેવો છે ? એના
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे अथाभियोग्यश्रेणिद्वयस्याकारभावप्रत्यवतारं पृच्छति 'आभिओगसेढीणं' इत्यादि । 'आभिओगसेढीणं भंते ! केरिसए आयाग्भावपडोयारे पण्णत्ते' हे भदन्त अभियोगश्रेण्याः कीदृशकः कीदृशः आकारभावप्रत्यवतारः प्रज्ञसः ? भगवागाह-'गोयमा बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते' हे गौतम ! बहुसमरमणीयो भूमिभागः प्रज्ञप्तः 'जाव तणेहिं उवसोभिए' यावत् तृणैरूपशोभितो 'वण्णाइं जाव तणाणं सद्दो त्ति' वर्णा यावतृणानां शब्द इति । अत्र यावत्पदसंग्रालः पदसमूडो राजप्रश्रीयसूत्रस्य पञ्चदशसात्रादारभ्य एकोनविंशतितमशुत्रतो चोध्यः । अर्थोऽपि तत्रैवमत्कृत सुवोधिनी टीकातोऽवसेय इति । 'तासि णं' तयोः पूर्वोक्ताो खलु 'अभिओगसेढीणं' आभियोग्पत्रेण्योः 'तत्थ तत्थ' तत्र तत्र तस्मिंस्तस्मिन् 'देसे' देशे भागे, 'तहि तहि' तत्र तत्र तत्तद्देशस्यावान्तरदेशे 'बहवे वाणमंतरा' बहवो ब्यन्तराः देव विशेषाः देवा य देवीओ य आसयंति' देवाश्च देव्यश्च आसते-यथासुखं सामान्यतस्तिष्ठन्ति, 'सयंति' शेरते सर्वथा कायप्रसारणेन वर्तन्ते न तु निद्रान्ति, देवानां निद्राया अभावात 'जाव' याव प्रत्यवतार-स्वरूप कैसा कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहतेहैं 'बहु समरमणीओ भूमिभागो पण्णत्तो" हे गौतम ! इन दोनों श्रेणियों का भूमिभाग बहुसम है और इसीसे वह बहुत ही रमणीय कहा गयाहै. क्योंकि वह तृणों से और मणियों से उपशोभित है. ये तृण मणियां वहां कृत्रिम भी हैं और अकृत्रिम भी है । यहां यावत्पद से संग्राह्य पद समूह राजप्रश्नीय सूत्रके १५वे सूत्र से लेकर १९वें तक के सूत्रसे जान लेना चाहिये। उनका अर्थ हमने उसकी सुबोधिनी टीका में स्पष्ट कर लिख दिया है। वहां उनके वर्णी का और उनके शब्दों का भी सद्भाव प्रकट किया है । "तासिणं आभिओगसेढीणं तत्थ तत्थ देसे तहिं तहिं बहवे वाणमंतरा देवा य देवीओ आसयंति, सयंति, जाव फल वित्तिविसेसं पच्चणुब्भवमाणा विहरंति" इन पूर्वोक्त आभियोग्यश्रेणियों के उन २ स्थानों पर अनेक वानव्यन्तर देव
और देवियां यथासुख उठती बैठती रहती हैं, शरीर को पसार कर आराम करती रहती हैं, सपास भी प्रभु छ "बहुसमरमणीओ भूमिभागो पण्णत्तो' हे गौतम ! सन्न श्रेणीએને ભૂમિભાગ બહુ સમ છે અને બેથી જ તે બહુજ રમણીય છે કેમકે તે તૃણોથી અને મણિઓથી ઉપરોભિત છે. એ તૃણ મણિએ ત્યાં કૃત્રિમ પણ છે અને અકૃત્રિમ પણ છે. साड़ी यावत्" ५४थी साह ५६ सभू राप्रश्नीय सूत्रना १५ मा सूत्रथा १८ मां सूत्र સધી જાણો જોઈએ. આ બધા પદસમૂહની વ્યાખ્યા તેની સુધિની ટીકામાં સ્પષ્ટ કરી छ. त्यातमना पतिम श होने। सहला प्र४८ ४२वामां आवे छे. "तासिण आभि ओगढीण तत्थ तत्थ देसे तहिं तर्हि वहने वाणमंतरा देवा य देवीओ आसयंति, सयंति जाप फलचित्तिविसेसं पच्च गुब्भवमाणा विहरंति" मा पूर्वरित मालिया श्रेणीमाना સ્થાપર અનેક વા ન થ તર દેવ દેવીઓ સુખપૂર્વક ઉઠતા-બેસતા રહે છે, શરીરને પકૃત કરીને આરામ કરતા રહે છે, નિદ્રાધીન થતા રહે છે કેમકે દેવને નિદ્રા આવતી નથી.
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू० १४ आभियोग्यश्रेणिद्वयनिरूपणम् त्पदेन -"तिष्ठन्ति, निषीदन्ति, त्वग्वर्त्तयन्ति, रमन्ते, ललन्ति, क्रीडन्ति, कीर्तयन्ति, मोहन्ति, पुरापुराणानां सुचीर्णानां सुपरीक्रान्तानां शुभानां कृतानां कल्याणानां कर्मणां कल्याणम्” इति संग्राह्यम् । तत्र तिष्ठन्ति ऊर्धावस्थानेन विद्यन्ते, निषीदन्ति-उपविशन्ति, स्ववर्त्तयन्ति त्वक्परिवर्तनं पार्श्वपरिवर्तनं कुर्वन्ति रमन्ते रतिमाबध्नन्ति, ललन्ति विलसन्ति क्रीडन्ति क्रीडां कुर्वन्ति कीर्तयन्ति वर्णयन्ति, मोहन्ति विषयं सेवन्ते तथा पुरा प्राग्भवे उपार्जितानां पुराणानां चिरन्तनानां सुचीर्णानां सुविधिकृतानां सुपराक्रान्तानां शोभनपराक्रमसम्पादितानाम् अत एव शुभानां शुभफलानां कृतानां कल्याणानां वास्तविककल्याणफलानां कर्मणां दानशीलादीनां कल्याणम् एकान्तसुखावह 'फलवित्तिविसेस' फलवृत्तिविशेष फलविपाकं 'पच्चणुमवमाणा' प्रत्यनुभवन्तः एफैकशोऽनुभवविषयं कुर्वन्तः सन्तो 'विहरंति' विहरन्ति तिष्ठन्ति । _ 'तासु णं' तयोः पूर्वोक्तयोः खलु 'आभिभोगसेढीसु सकस्स देविंदस्स देवरण्णो सोममवरूणवेसमणकाइयाणं' आभियोग्यश्रेण्योः शक्रस्य देवेन्द्रस्य देवराजस्य सोम - निद्रा नहीं लेती हैं, क्योंकि देवों के निदा का अभाव होता है । यहां यावत्पदसे “तिष्ठन्ति निषीदन्ति, त्वग्वत्तेयन्ति, रमन्ते, ललन्ति, क्रोडन्ति, कोत्तेयन्ति मोहन्ति, पुरापुराणानां सुचीर्णानां सुपराक्रान्तानां शुभानां कृतानां कल्याणानां कर्मणां कल्याणम्" इस पाठ का संग्रह हुआ है. इस पाठ के अनुसार वे वानव्यन्तर देव और देवियां उन२ स्थानों में खड़ी भी रहती हैं, बैठी भी रहती हैं, करबटे भी बदलती हैं, बिषय सेवन भी करती हैं, विलास. युक्त चेष्टाएँ भी करती हैं. भिन्न२ प्रकार की क्रीडाएँ भी करती हैं, गाना बजाना नृत्य करना आदि क्रियाएँ भी करती है, देवियां एक दूसरे देवों को और देवियों को वहां रिझाते रहते हैं; इत्यादि रूप से वे वहां पर अपने सुविधिपूर्वक किये गये पूर्वके दानादिरूप शुभ कमों के शुभ फलविशेष भोगा करते हैं । “तासुणं आभिओगसेढोसु सकस्स देविंदस्स देवरण्णो सोमजमवरुणवेसमणकाइयाणं आभिओगाणं देवाणं वह वे भवणा पण्णत्ता'' उन दोनों मही यावत् यथा "तिष्ठन्ति, निषीदन्ति, त्वग् वत्तयन्ति, रमन्ते, ललन्ति, फ्रीडन्ति कीर्तयन्ति, मोहन्ति, पुरापुराणानां सुचीर्णानां, सुपराकान्तानां,शुभाना, कृतानां कल्याणानां कर्मणां कल्याणम्' मा पाइने सह थयेस छ. मा पा भुसते पानव्य तर हेव भने દેવી એ તતતત પ્રદેશમાં ઊભા રહે છે, બેસે છે, પાર્શ્વ પરિવર્તન કરે છે, વિષય સેવન કરે છે, વિલાસ યુક્ત ચેષ્ટાઓ કરે છે, ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારની કીડાઓ કરે છે, ગાવું, વગાડવું નૃત્ય કરવું વગેરે વિવિધ ક્રિયાઓ કરતા રહે છે. દેવીઓ બીજા દેને અને દેવે બીજી દેવીઓને રિઝવતા રહે છે. ઈત્યાદિ રૂપમાં તેઓ ત્યાં પોતપોતાની સુવિધાથી પૂર્વકત हना शुभ ना शुभ ३॥ विशेषने ५ ४२।२९ छे. "तासुणं आमिओगसेठीसु सक्कस्स देविंदस्स देवरण्णो सोमजमबरुणवेसमणकाइआणं आमिओगाणं देवाणं बहवे भवणा पण्णत्ता' तेथे। मन्ने मलियाय श्रेणीमामा हेवेन्द्र १२००४ शनी-२
पू ना
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे यमवरुणवैश्रवणकायिकानां तत्र सोमः पूर्वदिक्पालः यमो दक्षिण दिक्पालः, वरुणः पश्चिमदिक्पालः, वैश्रवणः उत्तरदिक्पालः तेषां कायः समूहः स्वामित्वेन येषां ते तथाभूतास्तेषाम् 'आभियोगाणं' आभियोग्यानाम आज्ञाकारिणां 'देवाणं बहवे भवणा पण्णत्ता' देवानाम् अनेकानि भवनानि प्रज्ञप्तानि 'तेणं भवणा बाहिं वट्टा' तानि खलु भवनानि बहिर्वत्तानि बहिर्वतु लाकाराणि 'अंतो चउरंसा' अन्तः अभ्यन्तरे चतुरस्राणि चतुष्कोणानि अत्र 'वण्णओ' वर्णकः भवनवर्णनपरःपदसमूहो वक्तव्यः स च किं पर्यन्त इत्याह 'जाव अच्छरगणसंघविकिण्णा' यावदप्सरोगणसङ्ग विकीर्णानि-अप्सरोगगसङ्घविकीर्णानि अप्सरोगणसमूहव्याप्तानि इति पर्यन्तः ततोऽपि किमवधिरिति जिज्ञा सायामाह 'जाव पडिरूवा' यावत् प्रतिरूपाणि । प्रतिरूपाणि इति पर्यन्तो वर्णको बोध्य इति पर्यवसितम् । तथा च सर्वपदानि यावत्पदसंगृहीतान्येवम् अधः पुष्करकर्णिकासंस्थानसंस्थितानि उत्कीर्णान्तरविपुलगम्भीरखातपरिखाणि प्राकाराट्टालक कपाटतोरणप्रतिद्वारदेशभागानि यंत्रशतघ्नीमुशलमुशुण्डीपरिवारितानि अयोध्यानि सदा जयानि सदा अजेयानि सदा गुप्तानि अष्टचत्वारिंशत्कोष्ठरचितानि अष्टचत्वाआभियोग्य श्रेणियों में देवेन्द्र देवराज शक के जौ पूर्व दिशा के दिक्पाल सोम है , दक्षिण दिशा के दिक्पाल जो यम है , पश्चिम दिशा के दिक्पाल जो वरुण है और उत्तर दिशा के दिक्पाल जो वैश्रवण है जो कि इन्द्र के आज्ञाकारी है उनके अनेक भवन कहे गये है। "तेणं भवणा बाहिं वटा, 'अतो चउरंसा, वण्णओ जाव अच्छरगणसंघवि किण्णा जाव पडिरूवा" वे भवन बाहर में तो गोल है, और भीतर में चतुरस्र-चौकोर है। यहां भवनों के वर्णन करने वाला पाठ "ये अप्सराओं के सम्ह से व्याप्त है और यावत्प्रासादीय आदि विशेषणों वाले है" यहां तक का यहां गृहीत हुआ है. वह पाठ जानकारी के लिए यहां प्रकट किया जाता है- " अधः पुष्करकर्णिकासंस्थानसंस्थितानि उत्कीर्णान्तरविपुलगंभीरखातपरिखाणि, प्राकाराट्टालयकपाटतोरणप्रतिद्वारदेशभागानि, यंत्रशतघ्नी मुशलमुशुण्डीपरिवारितानि, अयोध्यानि, सदा जयानि सदा अजेयानि, सदा गुप्तानि, દિપાલ સેમ છે. દક્ષિણ દિશાના દિકપાલ યમના પશ્ચિમ દિશાના દિફપાલ વરણના અને ઉત્તર દિશાના દિકપાલ વૈશ્રવણના-જે ઈન્દ્રના આજ્ઞાકારી છે–તેમના અનેક ભવને કહેવાય छ. "तेण भवणा बाहिं वट्टा, अंतो चउरंसा, वण्णओ जाव अच्छरगणसंघविकिण्णा जाव पडिरूवा" ते सपना महारथी गण छ भने ६२थी यतुरन याम1-छ. ही भवनाना વણન સંબંધી એ ઓ અપ્સરાઓના સમૂહથી વ્યાપ્ત છે અને યાત્માસદીય આદિ વિશેજણાથી યુક્તને “અહીં સુધીનો પાઠ ગૃહીત થયેલ છે. તે પાઠ જાણવા માટે અહીં પ્રકટ કરવામાં भाव छ. “अधः पुष्करकर्णिकासंस्थानसंस्थितानि, उत्कीर्णान्तरविपुल गंभीरखातपरि खाणि, प्राकाराट्टालयकपाटतोरण प्रतिद्वारदेशभागानि यन्त्रशतनीमुशल मुशुण्डी परिवारितानि, अयोध्यानि, सदा जयानि, सदा अजेयानि, सदा गुप्तानि, अष्टचत्वारिंशत् कोष्ठ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू० १४ आभियोग्यश्रेणिद्वयनिरूपणम् रिंशत्कृतवनमालानि क्षेमाणि शिवानि किङ्करामरदण्डोपरक्षितानि लायितोल्लायितमहितानि गोशीर्षसरसरक्तचन्दनदर्दर (प्रचुर) दत्त पञ्चाङ्गुलितलानि उपचितचन्दनकलशानि चन्दनघटसुकृततोरणप्रतिद्वारदेशभागानि आसक्तोसक्तविपुलवृत्तव्याधारितमाल्यदामकलापानि पञ्चवर्णसरससुरभिमुक्तपुष्पपुजोपचारकलितानि कालागुरुप्रवरकुन्दुरूष्कतुरुष्कधूपदह्यमानसुरभिमघमघायमान गन्धोधूताभिरामाणि सुगन्धवरगन्धितानि गन्धवर्तीभूतानि (अप्सरोगणसङ्घकीर्णानि) दिव्यत्रुटितशब्दसंप्रनादितानि सर्वरत्नमयानि अच्छानि श्लक्ष्णानि लष्टानि घृष्टानि मृष्टानि नीरजांसि निर्मलानि निष्पङ्कानि निष्कङ्कटच्छायानि सप्रभाणि समरीचिकानि सोद्योतानि प्रासादीयानि दर्शनीयानि अभिरूपाणि (प्रतिरूपाणि) इति ।
एतव्याख्या-अधः पुष्करकर्णिकासंस्थान संस्थितानि अधः पुष्करकर्णिका-अधोमुखकमलबीजकोशस्तस्या यत् संस्थानम्-आकारस्तेन संस्थितानि अधोमुखपद्मबीजकोशाकाराणि तथा-उत्कीर्णान्तरविपुलगम्भीरखातपरिखाणि उत्कीर्णमिवो अष्टचत्वारिंशत् कोष्ठरचितानि, अष्टचत्वारिंशत्कृतवनमालानि, माणि, शिवानि, किङ्करामरदण्डोपरक्षितानि, लायितोल्लायितमहितानि, गोशीर्षसरसरक्तचन्दन दर्दर (प्रचुर) दत्त एञ्चा
गुलितलानि उपचितचन्दनकलशानि, चन्दनघटसुकृततोरणप्रतिद्वारदेशभागानि, आसक्तोसक्तविपुलवृत्तव्याधारितमाल्यदामकलापानि, पश्चवर्णसरससुरभिमुक्तपुष्पपुजोपचार कलितानि, कालागुरुप्रवरकुन्दरुष्कतुरुष्कधूपदह्यमान सुरभिमघमघायमानगन्धोधूताभिरामाणि, सुगन्धवरगन्धितानि, गंधवर्तिभूतानि, (अप्सरोगणसंघकीर्णनि,) दिव्यत्रुटित शब्दसंप्रनादितानि सर्वरत्नमयानि, अच्छानि, लक्ष्णानि, लष्टानि; घृष्टानि, मृष्टानि, नीरजांसि, निर्मलानि, निष्पकानि, निष्कंकटच्छायानि सप्रभाणि, समरीचिकानि सोद्योतानि, प्रासादोयानि, दर्शनीयानि, अभिरूपाणि प्रतिरूपाणि । इस पाठ के पदों को व्याख्या इस प्रकार से है-नीचा मुख करके रखी गई कमलकर्णिका का जैसा आकार होता है. वैसा आकार इन भवनों का है इनकी जो खात-ऊपर
रचितानि, अप्टचत्वारिंशत्कृतवनमालानि क्षेमाणि, शिवानि, किङ्करामरदण्डोपरक्षितानि, लायितोल्लायितमहितानि, गोशीर्षसरसरक्तचन्दनददर (प्रचुर)दत्तपञ्चाङ्गुलितलानि, उपचितचन्दनकलशानि, चन्दनघटसुकृततोरणप्रतिद्वारदेशभागानि, आसक्तोत्सतविपुलवृत्तव्याधारित माल्यदामकलापानि, पञ्चवर्णसरस सुरभि मुफ्तपुष्पपुञ्जोपचारकलितानि, कालागुरुप्रवरकुन्दरुष्क तुरुष्क धूप दह्यमानसुरभिमघमधायमानगन्धोद्धृताभिरामाणि, सुगन्ध वर गन्धितानि, गंधवर्तीभूतानि, (अप्सरोगणसंघकीर्णानि) दिव्यत्रुटित शब्दसंप्रनादितानि सर्वरत्नमयानि, अच्छानि प्रलक्ष्णानि, लष्टानि, धृष्टानि, मृष्टाति, नीरजांसि निर्मलानि, निप्पकानि निष्ककटच्छायानि 'सप्रमाणि, समरीचिकानि, सोद्योतानि, प्रासादीयानि' दर्शनीयानि, अभिरूपाणि प्रतिरूपाणि' मा ५8 ५होनी व्यायामा प्रमाणे छे. नत
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
१००
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे कीर्णम्-सुव्यक्तम् तादृशमन्तरम्-अभ्यन्तरं यासां तादृश्यः विपुलाः बहवः गम्भोराः अलब्धतलाः खातपरिखाः खातानि उपर्यधः समानि परिखाः उपरि विशाला अध: सङ्कुचिताश्च येषां तानि प्राकाराट्टालककपाटतोरणप्रतिद्वारदेशमागानि-प्राकारः 'कोर्ट' इति भाषाप्रसिद्धः, अट्टालक:-'अटारी' भाषाप्रसिद्धः, तथा प्रतिद्वार देशभागे कपाटं तोरणं च येषां तानि तथा । 'प्रतिद्वारदेशभाग' शब्दस्य परनिपात आर्षत्वात तथा-यन्त्र शतघ्नी मुशलमुशुण्डी परिवारितानि-यन्त्राणि जलादि यन्त्राणि शतदन्यःपुरुषशतघातकास्त्रविशेषाः 'तोप' इति भाषा प्रसिद्धाः मुशलानि-प्रसिद्धानि मुशुण्डयः शस्त्रविशेषाः एतैः परिवारितानि-रक्षणाय परिवेष्टितानि, अतएव अयोध्यानि - योदधुमशक्यानि सदा-सर्वस्मिन् काले जयानि-जयन्तीति जयानि शत्रजयकारकाणि, तथा शत्रुभिः सदा अजेयानि-जेतुमयोग्यानि सदा गुप्ताणि-रक्षितानि अष्टचत्वारिंश
कोष्टरचितानि-रचितानि-कृतानि अष्टचवारिंशतकोष्टानि यत्र तानि तथा, रचितशब्दस्य प्राकृतत्वात्परनिपातः । अष्टचत्वारिंशत्कृतमालनि अष्टचत्वारिंशत-अष्टचत्वारिंशद्वदभिन्नविच्छित्तियुक्ता वनमालाः कृताः-स्थापिताः येषु तानि तथा, क्षेमाणि -परऔर नीचे समान आकृति वाली खाई है उसका एव ऊपर में विशाल और नीचे भाग में संकुचित जो परिखा है उसका भीतरी अन्तर बिलकुल सुव्यक्त है तथा ये दोनो ही विपुल गंमीर है - अलब्ध तल वाली है, प्रत्येक भवन के साथ कोट है, अटारी है तथा इनके प्रत्येक द्वार में कपाट लगे हुए है, हर एक भवन में एक साथ सौ पुरुषो को मार डालें ऐसी अनेक शतग्धियाँ-अस्त्रविशेष जिसे तोप कहा जाता है हैं, अनेक मुशल है अनेक मुशुण्डियां है-इस नाम के हथियार विशेष है इन सब हथियारो से वे मकान परिवेष्टित है अतएव कोई भी इन पर आक्रमण नहीं कर सकता है । इसीसे ये सदा अजेय है और स्वयं में ये सदा शत्रुओं को जीतने वाले है और सुरक्षित है प्रत्येक भवन में ४८-४८ कोठे बने हुए है एवं "अष्ट चत्वारि" ४८-४८ वनमालाएं रखी हुई है । મુખી કમલકણિકાને જે આકાર હોય છે તે આકાર અહીંના ભવનોને છે. એમની જ ખાત-ઉપર અને નીચે સમાન આકૃતિવાળી ખાઈ છે–તેને તથા ઉપરની તરફ વિશાળ અને નીચેના ભાગમાં સંકુચિત જે પરિખા છે તેનું ભીતરી અન્તર એકદમ સુસ્પષ્ટ છે તેમજ એ એ બને વિપુલ ગંભીર છે. અલબ્ધ તલવાળી છે. દરેક ભવનની સાથે કોટ છે, અટારી છે, તેમજ એમના પ્રત્યેક દ્વારમાં કપાટો લાગેલા છે. દરેક ભવનમાં એકી સાથે સો પુ. ષોને એકી સાથે મારી નાખે એવી અનેક શતદનીએ-તોપ-છે, અનેક મુશલો છે, અનેક સસડીઓ છે, મુસુડી એક વિશેષ પ્રકારનું હથિયાર હોય છે, આ સર્વ હથિયારોથી તે ભવન પરિવેષ્ઠિત છે. એથી તેમની ઉપર કોઈ આક્રમણ કરી શકે નહીં. એથી જ એ ભવને સદા અજેય રહે છે. અને સ્વયમેવ આ ભવને શત્રુઓને જીતનારા છે. અને સુરક્ષિત છે. प्रत्येक भवनमा ४८-४८ ४ा अनेता छे. तमा “अष्टचत्वारि" ४८-४८ बिनभाणाम।
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू० १४ आभियोग्यश्रेणिद्वयनिरूपणम् चक्रमयरहितानि, पुनः शिवानि-स्वचक्रभयरहितानि तथा किङ्करामरदण्डोपरक्षितानि दण्ड हस्तै भृत्यदेवैः संरक्षितानि, लायितोल्लायितमहितानि-लेपोपलेपपरिष्कृतानि, गोशीर्षसरसरक्तचन्दनदर्दरदत्तपश्चाङ्गुलितलानि-गोशीर्ष चन्दनविशेषः, सरसं-रससहितं प्रशस्तं यद् रक्तचन्दनं चेत्युभाभ्यां दर्दरं-प्रचुरं यथा स्यात्तथा दत्तानि-न्यस्तानि पञ्चांगुलितलानि येषु तानि तथा, । उपचितचन्दनकलशानि-उपचिताः-स्थापिताः चन्दनकलशा येषु तथा, चन्दनघटसुकृततोरणप्रतिद्वारदेशभागानि चन्दनघटाः चन्दनचचितकलशा, सुकृततोरणानि -सुष्टु रचिततोरणानि च प्रतिद्वारदेशभागेषु येषां तानि तथा । आसक्तोत्सत विपुलवृत्तव्याधारित माल्यदामकलापानि आसक्तः भूमौ लग्नःउत्सतः-उपरि लग्नश्च विपुलः विस्तीर्णः वृत्तः-वर्तुलः व्याधारितः-प्रलम्बितः माल्यदामकलाप:-पुष्पमाला-समूहो येषु तानि तथा, पञ्चवर्णसरससुरभिमुक्तपुष्पपुजोपचारकलितानि पश्चवर्णानां सरसानां सुरभीणां-सुगन्धीनां पुष्पाणां यः पुजा-समूहः तस्य य उपचारः यत्र तत्र स्थापनम् तेन कलितानि-युक्तानि तथा कालागुरु प्रवरकु. परचक्र का यहां भय नहीं है "शिवानि" तथा स्वचक्र के भय से ये रहित है । जिनके हाथो में दण्ड है ऐसे किंकरभूत देवों से ये संरक्षित बने हुए है । "लायितोल्लायित महितानि" गोमयादि के लेप से ये परिष्कृत है "गोशीर्ष सरसरक्तचंदनदर्दरदत्त पञ्चांगुलितलानि" गोशीर्ष चन्दन और सरस रक्त चन्दन के अधिक से अधिक मात्रा में इनमें हाथे लगे हुए है । जगह जगह इनमें चन्दन के बने हुए कलश रखे हुए है। हर एक भवन के हर एक द्वार पर चन्दन कलशों द्वारा किये गए तोरण बने हुए है “आसक्तोत्सक्त विपुलवृत्तव्याघारितमाल्यदामकलापानि" इनमें जो पुष्पमालाओं का समुह है वह ऊपर से लेकर भूमि तक लगा हुआ है-ऐसा विस्तीर्ण है, तथा-वृत्त-गोल आकार वाला है और लटकता हुआ हैं “पञ्चवर्णसरस." इन भवनो में यत्र-तत्र सरस पंचवर्णोपेत एवं सुगंधित पुष्पों का समूह विखरा हुआ रहता है "कालागुरु" जलते हुए कालागुरु की, गोवसी छ. ५२यना मी भय नथा. "शिवानि तमन स्वायना नयथा २डित छ.
भना डायामा छ मेव। २भूत वोथा में सपना स२क्षित यया छ. "लायितोल्लायितमहितानि" गोमयाहिना सपना सपना पति . "गोशीर्षसरसरक्तचंदनदर्दरदत्त पञ्चांगुलितलानि” गायन्न भने सरस२५त यहनना अधिधि प्रगाढसेપાદિના એ ભવનમાં હાથના થાપાઓ લાગેલા છે. સ્થાને સ્થાન પર ચંદન નિર્મિત કલશે એ ભવનમાં મૂકેલા છે. દરેક ભવનના દરેક દ્વાર પર ચન્દન કલશે ના તેરણા બનેલા છે. "आसक्तोत्सतविपुलमत्त व्याधारितमाल्यदामकलापानि" से सपनामा रे ०५माताઓના સમૂહ છે તે ઉપરથી ભૂમિ સુધી પહોંચેલા છે–વિસ્તીર્ણ છે. તેમજ વૃત્ત-ગળ આકાર वा छे. सन सटता छ. “पञ्चवर्णसरस." से सपनामा यत्र तत्र स२६ पयपणेचत तम सुचित पोन। सभूले। Aslथयेस२ छ. "कालागुरु०' oraled el
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
न्दुरुष्कतुरुष्क धूपदह्यमानसुरभिमघमघायमानगन्धोद्धूताभिरामाणि कालागुरुः- कृष्णागुरुः प्रवरः - प्रशस्ततरो यः गन्धद्रव्यविशेषः, तुरुष्कः - यावनो धूपः 'लोहवान्' इति भाषा प्रसिद्धः, , धूपः - दशाङ्गधूपच, एतेषां दह्यमानानां येः सुरभिः - मनोज्ञः मघमधायमानः - प्रसरनू गन्धः- स एव उद्भूतः वायुना प्रसृतस्तेन, अभिरामाणि - रमणीयानि तथा-युगन्धवरगन्धितानि - सुगन्धेषु - शोभनगन्धेषु यो वरः उत्तमो गन्धः स सञ्जातोऽत्रेति तथा उत्तमगन्धयुक्तानि अत एव गन्धवर्तिभूतानि - गन्धगुटिकासदृशानि तथा अप्सरोगणसकीर्णानि - अप्सरोगणानां सङ्केन समुदायेन कीर्णानि व्याप्तानि तथा दिव्यत्रुटित शब्दसम्प्रनादितानि - दिव्यानां त्रुटितानां - वाद्यानां यः शब्दस्तेन सम्प्रनादितानि - शब्दयुक्तानि सर्वरत्नमयानि - सर्वात्मनी रत्नमयानि अच्छादिप्रतिरूपपर्यन्तपदव्याख्या पूर्ववत् ।
'तत्थ णं सक्कस्स देविंदस्स देवरण्णो सोमजमवरुणवेसमणकाइया बहवे - आभिओगा देवा परिवसंति' तत्र तेषु पूर्वोक्तेषु भवनेषु खलु शक्रस्य देवेन्द्रस्य देवराजस्य सोमवरुणवैश्रवणकायिका बहव आभियोग्याः - किङ्कराः देवाः परिवसन्तीति प्रशस्ततर कुन्दरुष्कगन्धद्रव्य विशेष की लोमान की और दशाङ्गधूप की मनोज्ञ गन्ध-वास से जो कि वायु के द्वारा इधर उधर फैलाई गई है ये भवन बहुत ही अधिक रमणीय बने हुए है तथा शोभनगन्ध वाले द्रव्यों की गन्ध से भी उत्तम गन्ध की महक इनमें सदा भरी रहती है अत एव ये ऐसे ज्ञात होते है कि मानो ये गंध की गुटिका रूप ही है । इन भवनो में सदा अप्सराओं का समुदाय इधर से उधर फिरता रहता है । यहां पर दिव्य वाजों का नाद होता रहता है अतएव उससे ये सदा वाचालित से बने रहते है । ये सर्वात्मना रत्नमय है तथा अच्छ से लेकर प्रतिरूप तक के जितने भी विशेषण पद है - उनसे ये युक्त है इन अच्छ आदि पदों की व्याख्या पहले यथास्थान की जा चुकी है इन पूर्वोक्त भवनों में देवेन्द्र देवराज शक के सोम, यम, वरुण और वैश्रवण जाति के अनेक किंकर भूत देव रहते है । ये देव विपुल भवन एवं परिवारादिरूप समृद्धि
ગુરુની,પ્રશતતર કુન્દરુષ્કગન્ધ દ્રષ્ય વિશેષની, લેાખાનની અને દશાંગધૂપની મને જ્ઞગન્ધ અહીંના ભવનેામાં સર્વત્ર વ્યાપ્ત છે તેથી એ ભવના ખૂબજ રમણીય થઈ ગયા છે. તેમજ શેાભન ગન્ધવાળા દ્રવ્યેાની ગન્ધ કરતાં પણ ઉત્તમ ગન્ધની મહેકથી સદા એ ભવના મહે કતા રહે છે. એથી એ એવા લાગે છે કે માના એ ગધની ગુટિકા રૂપજ છે. એ ભવનેમાં મસરાએ!ના સમુદાયા આમથી તેમ હરતા-ફરતાજ રહે છે. અહીં દિવ્ય વાજાઓને નાદ થતા રહે છે. એથી એ મુખરિત રહે છે. એ સર્વાત્મના રત્નમય છે તેમજ અચ્છથી માંડીને પ્રતિરૂપ સુધીના જેટલા વિશેષણ પદે તેમનાથી એ યુક્ત છે. આ અચ્છ વગેરે પાની વ્યાખ્યા પહેલા યથાસ્થાન કરવામાં આવી છે. આ પૂર્વોક્ત ભવનમાં દેવેન્દ્ર દેવરાજ શશ્નના સેામ, યમ, વરુણ અને વૈશ્રવણ જાતિના અનેક કિંકર ભૂત દેવા રહે છે. એ દેવે વિપુલ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू० १४ आभियोग्य श्रेणिद्वयनिरूपणम्
१०३
परेणान्वयः, तेच कीदृशाः ? इति जिज्ञासायामाह - 'महिइडिया' महद्धिकाः = विपुल भवन परिवार- लक्षणसमृद्धियुक्ताः 'महज्जुईया ' महाद्युतिकाः शरीराभरणोमयसम्बन्धि बृहत्प्रकाशसम्पन्नः 'जाव' यावत् यावत्पदेन - 'महाबलाः महायशसः, एतदुभयपद संग्रहो बोध्यः, तथा ' महासोक्खा पलिओ महिइया' महासुखाः पल्योपमस्थितिकाः एतेषां महाबलादीनां पदानां व्याख्याऽष्टमसूत्रतो विजयद्वाराधिष्ठातृ बिजयदेववर्णनप्रकरणादवसेया ।
'तासिणं' तयो:- पूर्वोक्तयोः खलु आभिओगसेढीणं बहुसमरमणिज्जाओ भूमिभागओ वेयड्ढस्स पव्वयस्स उमओ पासिं' आभियोग्य श्रेण्यः बहुसमरमणीयात् भूमिभागात् वैताढ्यस्य पर्वतस्य उभयो: - द्वयोः पार्श्वयोः पंच पंच जोयणाई उइ उप्पइत्ता, पञ्च पञ्च योजनानि ऊर्ध्वमुत्पत्य- गत्वा 'एत्थणं वेयइटम्स पव्वयस्ससिहरतणे पण्णत्ते' अत्र - इह खलु वैताढ्यस्य पर्वतस्य शिखरतलं प्रज्ञप्तम्, तच्च कीदृशम् ? इति जिज्ञासायामाह - प्राचीनप्रतीचीनायतमित्यादि । तत्र ' पाईण पडीणायए' प्राचीनप्रतीचीनायतं पूर्व पश्चिमयोर्दिशोरायतं - दीर्घम् 'उदीण दाहिण विच्छिणे' उदीचीन दक्षिणविस्तीर्णे 'दस जोयणाई विक्खभेण' दशयोजनानि विष्कम्भेण - विस्तारेण 'पव्वयसमगे' पर्वतसमकम् - पर्वतसमानम् 'आयामेणं' आयामेन - दैर्येण | 'से णं' तत् शिखरतलं खलु 'इक्काए' एकया 'पउमवरवेइयाए ' युक्त है शरीर की एवं आभरण की वृहत् कान्ति से सम्पन्न है. यावत्पद के अनुसार महाबलिष्ठ है, महायशस्वी है तथा महासुख संम्पन्न है, और एक वाले है । महाबल आदि पदों की व्याख्या अष्टमसूत्र से कीं जिसमें पति विजय देव का वर्णन प्रकरण है जान लेनी चाहिए ।
पल्योपम की स्थिति विजय द्वार के अधि
इन दोनों आभियोग्य श्रेणियो के बहुसमरमणीय भूमिभाग से वैताढ्यपर्वत की दोनों बाजुओं में पांच पांच योजन ऊपर आगे जाने पर वैताढ्य पर्वत का शिखर तल कहा गया हैं " पाईण पाडणायए उदीण दहिणविच्छिण्णे दस जोयणाई विक्खभेणं पव्वयसमगे आयामेण" यह शिखर पूर्व से पश्चिम तक लम्बा हैं इसका विस्तार १० योजन का है इसलिए यह लम्बाई को अपेक्षा पर्वत के ही बराबर है " से णं एक्काए पउमवर ભવન તેમજ પરિવારાદિરૂપ સમૃદ્ધિથી યુક્ત છે. શરીરની તેમજ આભરણની બૃહત્ કાંતિથી સૌંપન્ન છે. યાવત્પદ મુજબ એ મહાબલિષ્ઠ છે, મહાયશસ્વી છે તેમજમહાસુખસ પન્ન છે અને એકએક પલ્યાપમ જેટલી સ્થિતિવાળા છે. મહાબલ આદિ પદોની વ્યાખ્યા અષ્ટમસૂત્રમાંથી જાણી લેવી જોઈએ. તેમાં વિજયદ્વારના અધિપતિ વિજયદેવનું વર્ણન કારવામાં આવેલુ‘ છે.
એ બન્ને આભિયાગ્ય શ્રેણીઓના બહુસમરમણીય ભૂમિભાગથી વૈતાઢ્ય પર્યંતની અને બાજુ એમાં પાંચ પાંચ ચેાજન ઉપર આગળ જવાથી વૈતાઢ્ય પર્યંતનુ' શિખર કહેવાય છે. " पाईण पडियायए उदीणदाहिण विछिष्णे दसजोयणाई विक्खभेण पव्वयसमगे आयामेण " આ શિખર પૂર્વથી પશ્ચિમ સુધી લાંબુ છે. આના વિસ્તાર ૧૦ ચેાજન જેટલા છે. એથી या संबाईनी अपेक्षा पर्वतनी मरामर छे. "सेणं एक्काए पउमवरवेइया ए एक्केणे वण
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०४
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे पद्मवरवेदिकया 'इक्केण वणसंडेणं' एकेन वनषण्डेन च-'सब्वओ समंता संपरिक्खिते' सर्वतः समन्तात् संपरिक्षिप्त-परिवेष्टितमिति । अनयोर्दै र्यविस्तार प्रमाणं बणेन च जम्बूद्वीपजगतीगतपद्मवरचेदिकावनषण्डयोरिव बोध्यम् । एतदेव सूचयितुमाह 'पमाणं वण्णगो दोण्ह पि' प्रमाणं वर्णको द्वयोरपीति ।।
अथ गौतमः पुनः पृच्छति-'वेय इहस्सणं भंते' इत्यादि । 'बेयइढस्स गंभंते ! पब्वयस्स सिहरतलस्स केरिसए आयारभावपडोयारे पण्णत्ते । हे भदन्त ! बैताव्यस्य खलु पर्वतस्य शिखरतलस्य कोदृशकः आकारभावप्रत्यवतार:-स्वरूपपर्यायप्रादुर्भावः प्रज्ञप्तः ? भगवानाह-'गोयमा ! बहुसरमणिजे भूमिभागे पण्णत्ते' हे गौतम ! बहुसमरमणीयः भूमिभागः प्रज्ञप्तः, 'से जहाणामए अलिंगपुक्खरेइवा जाव णाणाविह पंचवण्णेहिं मणीहि उवसोभिए जाव वावीओ पुक्खरणीओ जाव वाणमंतरा देवा य देवीओ य आसयंति जाव मुंजमाणा विहरंति' स यथानामकः आलिङ्गपुष्कर इति वा पश्चबणै मणिभिरुपशोभितो यावद वाप्यः पुष्करिण्यो यावद व्यन्तरा देवाश्च वेइयाए इक्केणं वणसंडेणं सव्वओ समंता संपरिक्खित्ते पमाणं वण्णगो दोहंपि " वह शिखरतल एक पावर वेदिका और एक वनषण्ड से चारों ओर से घिरा हुआ है. इन दोनो को लम्बाई चौडाई का प्रमाण तथा इनके सम्बन्ध का वर्णन जम्बूद्वीप की जगती पद्मवर वेदिका और वनषण्ड के वर्णन जैसा ही है ।
"वेयड्ढस्स णं भंते ! पव्वयस्त सिहरतलस्स केरिसए आगारभावपाडोयारे पण्णत्ते" हे भदन्त ! वैताब्य पर्वत के शिखर का आकारभाव प्रत्यवतार-स्वरूप कैसा कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं “गोयमा ! बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते" हे गौतम ! शिखर तलका जो भूमिभाग है वह सम एवं रमणीय कहा गया है, ' से जहोणामए आलिंगपुक्खरे इवा णाणाविह पंच वण्णोहिं मणोहिं उवसोभिए जाव वावीओ पुक्खरिणोओ जाव वाण-मंतर देवाय देवीओ य आसयंति जाव मुंजमाणा विहरंति" जैसा बहुसमरमणीय मृदंग का मुख पुट होता है इत्यादि रूप से तथा यावत् नाना प्रकार के पंच वर्णोपेत मणियों से वह संडेणं सव्वओ समता संपरिक्खित्ते पमाणं वण्णओ दोण्हंपि" ते शितल मे पझવરદિકા અને એક વનખંડથી ચારે તરફથી ઘેરાએલું છે. એ બન્નેની લંબાઈ-ચડાઈનું પ્રમાણ તેમજ એમના સંબંધનું વર્ણન જંબુદ્વીપની જગતીની પદ્વવરવેદિકા અને વનખંડના पान २j / छे. 'वेयड्ढस्स णं भंते ! ण्व्वयस्स सिहरतलस्स केरिसए आगारभावषडोयारे पण्णत्ते" उ महन्त ! वैतादय पतना शिरन 24131सार प्रत्यक्ता२-(२१३५) व। छ. ? सनम प्रभु डे छे. "गोयमा! बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते" उ गौतम ! शिम२ तसन भूमिमा छे ते समरमणीय छे. “से जहाणामए आलिंग पुक्खरेइवा जाव जाणाविह पंचवण्णेहि मणीहि उवसोभिए जाव वावीओ पुक्खरिणीओ जाव वाणमंतरा देवाय देवीओ य आसयति जाव भुंजमाणा विहरंति" भृ भु५ ५८ व
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू० १४ आभियोग्य श्रेणिद्वयवर्णनम्
१०५
देव्यश्व आसते यावद् र्भुञ्जमाना विहरन्तोति । अत्र यावत् पदसंग्राह्यः पाठो राजप्रश्नीवसूत्रस्य तत्रैव मत्कृतसुबोधिनीटीकातोऽवबोध्य इति ।
अथास्य वैताढ्यस्योपरितनानां कूटानां संख्या पृच्छति' जंबूद्दीवेणं' इत्यादि 'जम्बूवे णं भंते ! दीवे भारहे वासे वेयइटपव्वए कइ कूडा पण्णत्ता' हे भदन्त ! जम्बूद्वीपे द्वीपे वर्त्तमाने भारते वर्षे स्थिते वैताढ्यपर्वते कति-कियत्संख्यकानि कूटानि शिखराणि प्रज्ञप्तानि भगवानाह - - ' गोयमा ! णव कूडा पण्णत्ता' हे गौतम ! नव-नव संख्यानि कूटानि प्रज्ञप्तानि 'तं जहा सिद्धाययणकूडे ' तद्यथा सिद्धायतनकूटं सिद्ध शाश्वतं यदायतनं स्थानं तदुपलक्षितं कूटं प्रथमम् ? ' दाहिणड्ढ भ रहकूडे दक्षिणार्द्ध भरतकूटं - दक्षिणार्द्धभरतनामकस्य देवस्य निवासभूतं कूटं द्वितीयम् २, 'खण्ड पवाय गुहा कूडे ' खण्डप्रपातगुहाकूटं - खण्डप्रपातगुहायां अधिष्ठातृदेवस्य नृत्तमालस्य शोभित है इत्यादि रूप से तथा वहां पर अनेक वापिकाएँ एवं अनेक पुष्करिणियां हैं यावत् अनेक व्यन्तर देव और देवियां वहां पर उठती बैठती रहती है इत्यादि रूप से तथा यावत् वहां वे भोग भोगते हुए अपना समय चैन से व्यतीत करते हैं इत्यादि रूप से जैसा यह सब पुरा का पुरा वर्णन राजप्रश्रीय सूत्र के १५ वे सूत्र से लेकर १९ बे सूत्र तक कथित वर्णन से जान लेना चाहिये वहां यह सब वर्णन बिलकुल स्पष्ट से किया गया है । "जंबुद्दीवे णं भंते ! दीबे भारहे वासे वेयड्ढपव्चए कइ कूड़ा पण्णत्ता " हे भदन्त ! जम्बूद्वीप नामके द्वीपमें स्थित भरत क्षेत्र में पडे हुए वैताढ्यपर्वत के कितने कूट - शिखर कहे गये है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं, 'गोयमा ! णव कूडा पण्णत्ता' हे गौतम ! वैताढ्य पर्वत के नौ कूट शिखर कहे गये हैं । 'तं जहा " जिनके नाम इस प्रकार से हैं “सिद्धाययणकूडे १, दाहिणड्ढभरह कूडे २, खंडप्पवाय गुहाकूडे ३ माणिभद्दकूडे ખડુસમ રમણીય હાય છે ઈત્યાદિ રૂપથી તથા યાવત્ નાના પ્રકારના પંચવર્પિત મણિએથી તે શે।ભિત છે. ઈત્યાદિ રૂપથી તથા ત્યાં અનેક વાપિકાએ અનેક પુષ્કરિણીએ છે. યાવત્ અનેક વ્યન્તર દેવા અને દેવીએ ત્યાં ઉઠતા-બેસતા રહે છે ઈત્યાદિ રૂપથી તેમજ યાવતુ ત્યાં તેએ ભાગવતા પેાતાના સમય આનંદપૂર્વક વ્યતીત કરે છે. ઈત્યાદિ રૂપથી જેવું આ બધું વણ ન રાજપ્રનીય સૂત્રના ૧૫મા સુત્રથી માંડીને ૧૯ મા સૂત્ર સુધી કરવામાં આવેલ છે તે પ્રમાણે અહિયાં પણ જાણી લેવુ જોઈ એ. આ બધું વન ત્યાં એકદમ સ્પષ્ટ રૂપમાં કરવામાં આવેલ છે.
"जंबुद्दीवे णं भंते! दीवे भारहे वासे वेअइढ़पव्वए कइ कूडा पण्णत्ता" हे लहांत ! જબૂદ્વીપ નામ્હીપમાં સ્થિત ભરતક્ષેત્રના મધ્યમાં પડતા વૈતાઢ્ય પર્વતના કેટલા શિખરો छे ! सेना वाणमां प्रभु हे छे ! “गोयमा णव कूडा पण्णत्ता" हे गौतम ! वैताढ्य पर्वतना नव ड्रेट-शिखरे। हेवाया छे. “तं जहा " प्रेमना नाभे। आ प्रमाणे छे. “१ सिद्धाकूडे २ दाहिणड्ढरहकूडे, ३ खंडप्पवाय गुहा कूडे, ४ माणिभद्दकूडे, ५, इढवेय
૧૪
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०३
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
निवासभूतं कूटं तृतीयम् ३, 'माणिभद्दकूडे' माणिभद्रकूटं - माणिभद्रनामकस्य देवस्य निवासभूतं कूटं चतुर्थम् ४, 'वेयड्ढकूडे' वैतान्यकूट - वैतान्यनामकस्य देवस्य निवासभूतं कूटं पञ्चमम् ५, 'पुण्णभद्दकूडे ' पूर्णभद्रनामकस्य देवस्य निवासभूतं कूटं षष्टम् ६, 'तिमिसगुहा कूडे' तमिस्र गुहाकूटं - तमिस्रगुहाधिष्ठातृदेवस्य कृतमालकस्य निवासभूतं कूटम् सप्तमम् ७ 'उत्तरइढ भरहकूडे ' उत्तरार्द्धभरतकूटम् - उत्तरार्द्ध भरतनामकस्य देवस्य निवासभूतं कूटं अष्टमम्, 'वेसमणकूडे' वैश्रवणकूटं - वैश्रवणनामकस्य लोकपालविशेषस्य निवासभूतं नवमम् ९, सर्वत्र मध्यमपदलोपि तत्पुरुषसमासो बोध्यः । इति ॥ १४ ॥
'यथोद्देशं निर्देश:' इति प्रथमतः सिद्धायतनकूटं वर्णयति-
मूलम् - कहि णं भंते ! जंबुद्दीवे दीवे भारहे वासे वेयङ्कपव्वर सिद्धाययणकूडे पण्णत्ते ? गोयमा पुरत्थिमलवणसमुदस्स पच्चत्थिमेणं दाहिणभरकूडस्स पुरत्थिमेणं एत्थ णं जंबुद्दीवे दीवे भारहे वासे वे - ४, वेयड्ढ कूडे ५, पुण्णभद्दकूडे ६, तिमिसगुहा कूडे ७ उत्तरड्ढ भरहकूडे ८, वेसमणकूडे ९, " सिद्धायतनकूट- - शाश्वत आयतन से उपलक्षित कूट १, दक्षिणार्ध भरतनाम के देवका निवासभूत दक्षिणार्ध भरतकूट २, खंडप्रपात नाम की गुहाके अधिष्ठायक नृत्तमाल देव का निवासभूत खंडप्रपात गुहाकूट ३' माणिभद्र नामक देव का निवासस्थान रूप माणिभद्रकूट ४, वैताढ्यनामक देव का निवासभूत वैतान्यकूट ५, पूर्णमदनामक देव का निवासभूतकूट पूर्णभद्रकूट ६, तमिस्रगुहाके अधिष्ठायक कृतमाल देव का निवासभूतकूट तमिस्र गुहाकूट ७ उत्तरार्ध भरत नामकदेव का निवासभूतकूट उत्तरार्धभरतकूट ८, और "वैश्रवणनामक लोकपाल का निवसभूतकूट वैश्रवणकूट है । इन समस्त पदों में मध्यमपदलोपी तत्पुरुष समास हुआ है || १४ ||
कूडे, ६ पुण्णभद्द कूडे, ७ तिमिसगुहा कूडे, ८ उत्तरडूढ भरहकूडे ९ वेसमणकूडे, " सिद्धाચંતન કૂટ-શાશ્વત-આયતનથી ઉપલક્ષિત ફૂટ ૧, દક્ષિણાદ્ધ ભરતનામક દેવના નિવાસ ભૂત દક્ષિણાદ્ધ ભરત કૂટ. ૨. ખડપ્રપાત નામક ગુફાના અધિષ્ઠાયક નૃત્તમાલ દેવના નિવાસ ભૂત ખ’ડપ્રપાતગુફાકૂટ ૩. માણિભદ્ર નામક દેવના નિવાસસ્થાન રૂપ માણિભદ્ર ફૂટ ૪, બૈતાઢય નામક દેવના નિવાસભૂત બૈતાઢયકૂટ ૫. પૂર્ણભદ્ર નામક દેવના નિવાસ ભૂત પૂર્ણભદ્ર ક્રૂડ ૬. તમિસ ગુહાના અધિષ્ઠાયક કૃતમાલ દેવના નિવાસભૂત ફૂટ મિસ્રગુહાટ ૭. ઉત્તરાધ ભરત નામક દેવના નિવાસ ભૂત ફૂટ ઉત્તરાર્ધ ભરત ફૂટ ૮, અને વૈશ્રવણ નામક લેાકપાલના નિવાસભૂત વૈશ્રવ છે. આ સવ પદેશમાં મધ્યમપદ લેપી તત્પુ રુષ સમાસ થયેલ છે. ૧૪મા
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू. १५ सिद्धायतनकूटवणनम्
१०७
यड्ढे पव्वए सिद्धाययणकूडे णामं कूडे पण्णत्ते - छसकोसाईं जोयणा इं उड्डूं उच्चत्तेणं, मूले छसकोसाई जोणाई विक्खंभेणं मज्झे देसूणाई पंच जोयणाई विक्खंभेणं, उवरि साइरेगाईं णव जोयणाई परिक्खेवेणं, मूले वित्थिपणे मज्जे संखित्ते उपि तणुए गोपुच्छसंठाण संठिए, सव्वरयणाम अच्छे सहे जाव पडिरूवे । से णं एगाए पउमवर - वेश्याए एगेण य वणसंडेणं सव्वओ समंता संपरि क्खित्ते. पमाणं वण्णओ दोहंपि । सिद्धाययणकूडस्स णं उप्पि बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते से जहानामए आलिंगपुक्खरेइ वा जाव वाणमंतरा देवा य जाव विहरंति । तस्स णं बहुसमरमणि - ज्जरस भूमिभागस्स बहुमज्झदेस भागे एत्थणं महं एगे सिद्धायय पण्णत्ते को आयामेणं, अद्धकोसं विक्खंभेणं, देसूणं कोसं उड्डुं उच्चतेणं अणेग खंभसयसंनिविट्ठे खंभुग्गय सुकयवइरवेइया तोरणवररइयसालभंजियाग सुसिलिडविसिट्ठलट्ठ संठियपसत्थवेरुलिय विमलखंभे णाणामणिरयण खचियउज्जलबहुसम सुविभत्तभूमिभागे ईहामिग उसभतुरगणर मगर विहगवालग किन्नर कुंजखणलय जाव पउमलयभत्तिचित्ते कंचणमणिरयणथूभियाए णाणाविह पंच चण्णओ घंटापडागपरिमंडियग्गसिहरे धवले मरीइकवयं विणिम्मुयंते लाउलोइयमहिए जाव झया । तस्स णं सिद्धाययणस्स तिदिसिं तओ दारा पण्णत्ता । तेणं दारा पंच धणुसयाई उड्ढं उच्चतेणं अड्डोइज्जोई धणुसयाई विक्खभेणं तावइयं चेव पवेसेणं, सेयवरकणगथुभियाग दाखण्णओ जाव वणमाला। तस्सणं सिद्धाययणेस्स अंतो बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते से जहा णामए आलिंगपुक्खरेइ वा जाव तस्स णं सिद्धाययणस्स णं बहुसमरमणिज्जस भूमिभागस्स बहुमज्झदेसभाए एत्थणं महं एगे देवच्छंदए पण्णत्ते पंचधणुसयोई आयामविक्खंभेणं साईरेगाई पंचधणुसयाई उड्ढ
रुरुसरभचमर
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०८
____ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे उच्चत्तेणं सव्वरयणामए । एत्थणं अट्ठसयं जिणपडिमाणं जिणुस्सेहप्पमाणमित्ताणं संनिखित्तं चिट्ठइ एवं जाव धूवकडुच्छगा ॥सूत्र० १५॥
छाया-क खलु भदन्त ! जम्बूद्वीपे द्वीपे भारते वर्षे वैताठ्यपर्वते सिद्धायतनकूटं नाम कूट प्रज्ञप्तम् ? गौतम। पौरस्त्यलवणसमुद्रस्य पश्चिमेन दक्षिणार्द्धभरतकूटस्य पौरस्त्येन अत्र खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे भारते वर्षे बैताढये पर्वते सिद्धायतनकूट नाम कूटं प्रज्ञप्तम्, षट् सकोशानि योजनानि उर्ध्वमुच्चत्वेन, मूले पट् सक्रोशानि योजनानि विष्कम्भेण मध्ये देशोनानि पञ्च योजनानि विष्कम्भेण, उपरि सातिरेकाणि त्रीणि योजनानि विष्कम्भेण, मूले देशोनानि द्वाविशति योजनानि परिक्षेपेण, मध्ये देशोनानि पञ्चदश योजनानि परिक्षेपेण, उपरि सातिरेकाणि नव योजनानि परिक्षेपेण मूले विस्तोण मध्ये संक्षिप्तम् उपरि तनुकं गोपुच्छसंस्थानसंस्थितं, सर्वरत्नमयम् अच्छे लक्षणं यावत् प्रतिरूपम् । तत् खलु एकया पद्मवरवेदिकया एकेन च वनषण्डेन सर्वतः समन्तात् संपरिक्षिप्तम्, प्रमाण वर्णको द्वयोरपि ! सिद्धायतनकूटस्य खलु उपरि बहुसमरमणीयो भूमिभागः प्रज्ञप्तः, स यथा नामकः अलिङ्गपुष्कर इति वा यावद् व्यन्तरा देवश्च यावद् विहरन्ति ।
तस्य खलु बहुसमरमणीयस्थ भूभिभागस्य बहुमध्यदेशभागे अत्र खलु महदेकं सिद्धायतनं प्रज्ञप्तम्, क्रोशमायामेन अद्धकोश विष्कम्भेण देशोन कोशमूर्ध्वमूच्चत्वेन; अनेक स्तम्भ शतसन्निविष्टं स्तम्भोगतकृतवज्रवेकातोरणवररचितशालभञ्जिकाक सुश्लिष्टविशिष्ट लष्ट संस्थित प्रशस्तवैयविमलस्तम्भं नानामणिकनकरत्नखचितोज्ज्वलबहसमसुविभक्तभूमिभागम् ई हामृगवृषभतुरग नरमकरविहगव्यालक किन्नर रुरु सरभ चमरकुञ्जरवनलता यावत् पद्मलता भक्तिचित्रं काञ्चनमणि रत्न स्तूपिकाकं नानाविध पञ्च० वर्णकः घण्टापताका परिमण्डितामशिखर धवलं मरीचिकवचं विनिमुञ्चत् लायितोल्लायितमहितं यावत् ध्वजा । तस्य खलु सिद्धायतनस्य त्रिदिशि त्रीणि द्वाराणि प्रज्ञप्तानि; तानि खलु द्वाराणि पञ्चधनुःशतानि ऊर्ध्वमुच्चत्त्वेन , अर्धतृतीयानि धनुःशतानि विष्कम्मेण, तावदेब प्रवेशेन श्वेतवरकनक स्तूपिकाकं द्वारवर्णको यावद् वनलता। तस्य खलु सिद्धायतनस्य अन्तः बहुसमरणीयो भूमिभागः प्रशप्तः, स यथानामकः अलिङ्गपुष्कर इति वा यावत् तस्य खल सिद्धायतनस्य खलु बहुसमरमणीयस्य भूमिभागस्य बहुमध्यदेशभागे अत्र खलु महानेको देवच्छन्दकः प्रज्ञप्तः पञ्च धनुः शतानि आयामविष्कम्भेण सातिरेकाणि पञ्चधनुः शतानि उर्ध्वमुच्चत्वेन सर्वरत्नमयः अत्र खलु अष्टशत जिनप्रतिमानां जिनोत्सेधप्रमाणमात्राणां संनिक्षिप्त तिष्ठति, एवं यावत् धूपकटुच्छुका ॥सू० १५ ॥
टीका--'कहि णं भंते !' इत्यादि।
'कहि णं भंते ! जंबुद्दीवे दीवे भारहे वासे वेयडूढपव्वए सिद्धायययणकूडे पण्णत्ते हे भदन्त ! जम्बूद्वीपे द्वीपे भारते वर्षे वैताढ्यपर्वते-मध्य जम्बूदीपान्तर्वति भरत
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू. १५ सिद्धायतनकूटवणनम्
१०९
क्षेत्रस्थितवैताढ्यपर्वते सिद्धायतनकूटं क्व कस्मिन् भागे खलु प्रज्ञप्तम् ? भगवानाह - 'गोयमा ! पुरत्थिमलवणसमुद्दस्स' हे गौतम पौरस्त्य लवण समुद्रस्य पूर्व दिग्वर्तिलवण समुद्रस्य 'पच्चत्थिमेणं' पश्चिमेन - पश्चिमायां दिशि ' दाहिणइट भरहकूडस्स पुरत्थिमेणं' दक्षिणार्द्धभरतकूटस्य पौरस्त्येन - पूर्वस्यां दिशि 'एत्थ णं जंबूद्दीवे दीवे भारहे वासे वेयड्ढे पव्वए सिद्धाययणकूडे णामं कूडे पण्णत्ते' अत्र खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे भारते वर्षे वैताढ्यपर्वते सिद्धायतनकूटं नाम कूटं प्रज्ञप्तम् । तस्य उन्नतत्वादि प्रमाणमाह-'छ सक्को - साई' इत्यादि । तत् सिद्धायतनकूटं 'छ सकोसाई जोयणाई उड्ढं उच्चत्तेणं' सक्रोशानि क्रोशेन सहितानि षट् - षट्संख्यानि योजनानि ऊर्ध्वम् उच्चत्वेन प्रज्ञप्तम् । तथा 'मूले छ सकोसाई जोयणाई विक्खंभेणं' मूले- मूलप्रदेशे सक्रोशानि-क्रोशसहितानि षट् योजनानि विष्कम्भेण विस्तारेण, 'मज्झे देसूणाई पंच जोयणाई विक्खंभेणं' मध्ये - मध्यभागे देशोनानि किञ्चिदेशेन न्यूनानि पञ्च योजनानि विष्कम्भेण, 'उवरि साइरेगाई तिणि जोयणाई विक्खभेणं' उपरि-उर्ध्वभागे सातिरेकाणि - किञ्चिदधिकानि
"कहिणं भंते! जंबुद्दीवे दीवे भारहे वासे वेयड्ढपञ्च' इत्यादि ।
टीकार्थ- गौतम स्वामी ने इस सूत्र द्वारा प्रभु से ऐसा पूछा है - हे भदन्त ! जम्बूद्वीप द्वीप में स्थित जो भरत नाम क्षेत्र है और उस भरतक्षेत्र के बीचमें जो विजयार्ध नाम का पर्वत है सो उस पर्वत पर सिद्धायतन नामक कूट किस भाग में कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं " गोयमा ! पुर त्थमलवण समुद्दस्स पच्चत्थिमेणं दाहिणद्धमरहकूडस्स पुरत्थमेणं एत्थ णं जंबूद्दीवे दीवे भार हे वासे वेयइढपव्वए सिद्धाययणकूडे णामं कूडे पण्णत्ते " हे गौतम ! पूर्वदिग्वर्तीलवण समूद्र की पश्चिमदिशा में तथा दक्षिणार्ध भरतकूट की पूर्वदिशा में जम्बूद्वीपस्थित भरतक्षेत्र के मध्य में रहे हुए वैताढ्यपर्वत के ऊपर सिद्धायतन कूट कहा गया 1 "छक्कोसाईं जोयणाई उड्ढ उच्चत्तेणं मूले छ सक्कोसाईं जोयणाई विक्खभेणं मज्झे देसूगाई पंचजोयणाई विक्स्त्रभेण उवरि साइरेगाईं तिणि जोयणाईं विक्खंभेणं, मूले देसूणाई बावीसं
'कहिणं भंते ! जंबुद्दीवे दीवे भारहे वासे वेयडूढपञ्चप- इत्यादि सूत्र ||१५||
ટીકાથ’-- ગૌતમે આ સૂત્ર વડે પ્રભુને પ્રશ્ન કર્યો કે હે ભદન્ત ! જ બુદ્વીપ નામક દ્વીપમાં સ્થિત જે ભરત નામક ક્ષેત્ર છે અને તે ભરત ક્ષેત્રનાં મધ્યમાં જે વિજયાધ નામક પત છે અને તે પર્યંત પર જે સિદ્ધ યતન નામક ફૂટ છે તે કયા ભાગમાં આવેલ છે ? આના જવાબમાં પ્રભુ કહે છે 'गोयमा ! पुरस्थिमलवणसमुहस्स पच्चत्थिमेणं दाहिणद्धभरहकूडस्स पुरस्थिमेण एत्थणं जंबुद्दीवे दीवे भारहे वासे वेयड्ढ पवए सिद्धायतनकूडे नाम कूडे पण्णत्ते" हे गौतम! पूर्व हिग्वती सवण समुद्रनी पश्चिमहिशामां तेभन हक्षिणाद्ध भरत ફૂટની પૂર્વ દિશામાં જ બુદ્વીપ સ્થિત ભરત ક્ષેત્રના મધ્યમાં આવેલ બૈતાઢય પર્યંતની उपर सिद्धायतन छूट छे. "छक्कोसाई जोयणाई उड्ढं उच्चतेणं मूले छसक्कोसाइं जोयणाइं चिक्खमेण मज्झे देखूणाई पंच जोयणाई विक्खभेण उवरि साइरेगाई तिष्णि जोयणाई
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे अर्धक्रोशाधिकानि त्रीणि योजनानि विष्कम्भेण, 'मूले देसूणाई बावीसं जोयणाई परिक्खेवेणं' मूले देशोनानि किश्चिद्देशन्यूनानि द्वाविंशति-द्वाविंशति संख्यानि योजनानि परिक्षेपेण-परिधिना, 'मझे देसूणाई पण्णरसजोयणाई परिक्खेवेणं' मध्ये-मध्यभागे देशोनानि--किश्चिद्देशन्यूनानि पञ्चदश पञ्चदश संख्यानि योजनानि परिक्षेपेण, 'उचरिं साइरेगाइं णव जोयणाई परिक्खेवेणं' उपरि-उपरितनभागे सातिरेकाणि-साधिकानि नव-नवसंख्यानि योजनानि परिक्षेपेण, 'मूले वित्थिण्णे' मूले विस्तीर्ण विस्तारयुक्तम् 'मज्झे संखित्ते' मध्ये--मध्यभागे संक्षिप्तं--संकुचितम्, 'उप्पि तणुए' उपरि ऊर्ध्वम गे तनुकं--प्रतलम् अत एव 'मूलमध्योर्धेषु क्रमशो विस्तारसंक्षेप-तनुत्वसत्वात्' 'गोपुच्छसंठाणसंठिए' गोपुच्छसंस्थानसंस्थितं--गोपुच्छाऽऽकारेण संस्थितम् पुनः 'सव्वरयणामए' सर्वरत्नमयं-सर्वात्मना रत्नमयम् 'अच्छे सण्हे जाव पडिरूवे' अच्छं
लक्षणं यावत् प्रतिरूपम्, तत्र अच्छम्--आकाशस्फटिकवदतिनिर्मलम् "श्लक्ष्णं श्लक्ष्णपुद्गलस्कन्धनिर्मितवदतिचिक्कणम्, यावत् यावत्पदेन लष्टं घृष्टं मृष्ट नीरजस्कं निर्मलं निष्पङ्कं निष्कङ्कटच्छायं सप्रभं समरीचिकं सोयोतं प्रासादीयं दर्शनीयम् अभिरूपम्" इत्येषां सङ्ग्रहो बोध्यः, तथा प्रतिरूपम् एषां व्याख्या चतुर्थवत्रतो बोध्या । जोयणाई परिक्खेवेणं' यह सिद्धायतन कूट एक कोश ६ योजन का ऊँचा है मूल में इसका विस्तार एक कोश सहित ६ योजन का है मध्य में इसका विस्तार कुछ कम पांच योजना का है, उर्वभाग में इसका विस्तार तीन योजन का एवं कुछ अधिक अधिकोश का है मूल में इसकी परिधि कुछ कम २२, योजन की है मध्यभाग में इसको परिधि कुछ कम १५ योजन की है, ऊपर मैं इसकी परिधि कुछ अधिक नौ योजन की है इस तरह यह मूल में विस्तार युक्त है, मध्यभाग में संकुचित हैं और ऊपर में प्रतल है अत एव यह गोपुच्छ के आकार जैसा हो गया है । यह पर्वत सर्वात्मना रत्नमय है और अच्छ से लेकर प्रतिरूपतक के समस्त विशेषणों से युक्त हैं । इन अच्छ आदि समस्त पदोंकी व्याख्या चतुर्थ सूत्र में की जा चुकी है अतः वही से यह देख लेना चाहिये यह सिद्धायतन क्ट विक्खमेणं, मूले देसूणाई बावीस जोयणाई परिखेवेण" मा सिद्धायतनट से 18 ૬ જન જેટલો ઊંચે છે, મૂલમાં આ વિસ્તાર એક ગાઉ સહિત ૬ જન એટલે છે. મધ્યમાં આ વિસ્તાર કુછ કમ પાંચજન જેટલું છે. ઉર્વભાગમાં આ વિસ્તાર ત્રણ જન તેમજ કંઈક વધારે અર્ધગાઉ જેટલું છે. મૂલમાં આની પરિધિ કંઈક કમ ૨૨
જન જેટલી છે. મધ્યભાગમાં આની પરિધિ કંઈક કમ ૧૫ પેજન જેટલી છે. ઉપરની એની પરિધિ કંઈક વધારે નવ જન જેટલી છે. આમ આ મૂલમાં વિસ્તાર યુક્ત છે. મધ્યભાગમાં સંકુચિત છે અને ઉપર પ્રતલ છે. એથી આ ગોપુચ્છના આકાર જે થઈ ગયો છે. આ પર્વત સત્યના રત્નમય છે અને અચ્છથી પ્રતિરૂપ સુધીના સમસ્ત વિશેષણોથી યુકત છે. આ અચ્છ વગેરે સર્વ પદોની વ્યાખ્યા ચતુર્થ સૂત્રમાં કરવામાં આવી છે. એથી
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
१११
प्रकाशिका टीका सू. १५ सिद्धायतनकूटवणनम्
'से णं एगाए' तत् सिद्धायतनकूटं खलु एफया 'पउमवरवेइयाए' पद्मवरवेदिकया 'एगेण य' एकेन च 'वणसंडेणं' वनषण्डेन 'सव्वओ समंता संपरिक्खित्ते' सर्वतः समन्तात् संपरिक्षिप्तं--परिवेष्टितम् । पद्मवर येदिकावनषण्डयोर्दै 'यविस्तारप्रमाणं वर्णनं च जम्बूद्वीपजगतीगत पद्मवरवेदिकावनषण्डयोरिव बोध्यम् । एतदेव सूचयितुमाह-- 'पमाणं बण्णो दोहंपि' प्रमाणं वर्णको द्वयोरपीति ।
तथा 'सिद्धाययणकूडस्स णं उप्पि' सिद्धायतनकूटस्य खलु उपरि-ऊर्श्वभागे 'बहुसमर मणिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते' बहुसमरमणियः भूमिभागः प्रज्ञप्तः, ‘से जहाणामए आलिंगपुक्खरेइ वा जाव वाणमंतरा देवा य जाव विहरंति' स यथानामक: आलिङ्गपुष्कर इति वा यावद् व्यन्तरा देवाश्च यावद् विहरन्ति । अत्र एक पावरवेदिका से और एक वनषंड से सब ओर से घिरा हुआ है पद्मवर वेदिका और वनषण्ड का वर्णन लम्बाई चौड़ाई को लेकर जैसा जम्बूद्वीप की जगती की पद्मवरवेदिका का और उसके वनषण्ड का पहिले किया जा चुका है वैसा ही है । इसी बात को सूचित करने के लिए सूत्रकारने "प्रमाणं वर्णको द्वयोरपीति' ऐसा सूत्र पाठ कहा है ।
___"सिद्धाययणकूडस्स णं उपि बहुसमसमणिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते" उस सिद्धायतनकूट के ऊपर बहुसमरमणीय भूमिभाग कहागया है “से जहाणामए आलिंगपुस्वरेइ वा जाव वाणमंतरा देवा य जाव विहरंति" वह बहुसमरमणीय भूमि ऐसी बहुसम है कि जैसा बहुसम मृदङ्ग का मुखपुट होता है यावत् यहां अनेक व्यन्तर देव आदि अपने समय को आनन्द से व्यतीत करते रहते हैं यहां यावत्पद द्वय से राजप्रश्वोयसूत्र के १५वे सूत्र से लेकर १९वे सूत्रतक जो पाठ कहा गया है वह गृहोत हुआ है. इस समस्त पाठ का अर्थ हमने उसकी सुबोधिनी टीका में लिखा है अतः वहीं से इस विषय को समझ लेना चाहिये ! ત્યાંથી આ વિષે વાંચી લેવું જોઈએ આ સિદ્ધાયતફટ એક પદ્રવરદિકાથી અને એક વનપંડની ચારે બાજુએથી ઘેરાયેલું છે. પદ્મવરવેદિકા અને વનખંડનું વર્ણન લંબાઈ તેમજ ચોડાઈની અપેક્ષાઓ જેમ જ બુદ્વીપની જગતિની પાવર વેદિકા અને તેના વનખંડનું પહેલા १२वामा मान्यु छ तेयु छ. म पातन सूयित ४२५। माटे सूत्रधारे ‘पमाणं वर्णको द्वयोरपीति' मा तने। सूत्र 48 घो छे.
सिद्धाययणकूडस्स ण उप्पि बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते" ते सिद्धायतन इटनी 6५२ माड्सम २भीय भूमिमा छे. “से जहा णामए आलिंगपुक्खरेइ वा जाव वाणमंतरा देवा य जाय विहरति" त पसभरमणीय भूमिमा भृग भुभवत બસમ છે. યાવત્ અહીં અનેક વ્યંતર દેવ આદિ પિતાના સમયને આનંદ પૂર્વક પસાર કરે છે. અહીં યાવત્પદદ્વયથી રાજપ્રશ્રીયસૂત્રના ૧૫મા સૂત્રથી ૧૯ માં સૂત્ર સુધી જે પાઠ કહેવામાં આવેલ છે તેનું ગ્રહણ સમજવું આ સમસ્ત પાઠને અર્થ અમોએ ત્યાં સુબે ધિની ટીકામાં લખે છે એથી આ સંબંધમાં ત્યાંથી જ જાણી લેવું જોઈએ.
-
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
११२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे यववत्पदद्वयेन राजमश्नीयसूत्रस्य पञ्चदश सूत्रादारभ्य एकोनविंशतितमसूत्रतः पाठः संग्राह्यः, तदर्थश्च तत्रैव मत्कृतसुबोधिनीटीकातोऽवसेय इति ।
__ 'तस्स णं बहुसमरमणिज्जस्स भूमिभागस्स बहुमज्झदेसभागे' तस्य खलु बहुसमरमणीयस्य भूमिभागस्य बहुमध्यदेशभागे,-अत्यन्तमध्यदेशभागे 'एत्थ णं महं एगे सिद्धाययणे पण्णत्ते' अत्र खलु एकं महत् विशालं सिद्धायतनं प्रज्ञप्तम् , तस्य प्रमाणमाह 'कोसं आयामेणं' क्रोशम् एक क्रोशम् आयामेन दैर्येण 'अद्धकोसं' अर्द्धक्रोशम् क्रोशस्यार्द्धम् ‘वेक्खंभेणं' विष्कम्भेण विस्तारेण, 'देसूर्ण कोसं उड्ढे उच्चत्तेणं' देशोनं किञ्चिद्देशन्यून क्रोशम् ऊर्ध्वम् उच्चत्वेन प्रज्ञप्तम् । इत्थं प्रमाणमुक्त्वा सम्प्रति तद्वर्णनमाह'अणेगखभसयसंनिविटे' अनेक स्तम्भशतसन्निविष्टम् अनेकानि बहूनि स्तम्भशतानि सन्निविष्टानि संलग्नानि यत्र ततू अनेकशतस्तम्भयुक्तमित्यर्थः, तथा 'खंभुग्गयसुकयवइर वेइया तोरण वररइयसालभंजियाग सुसिलिट्ठविसिट्ठलट्ठसंठिय पसत्थ वेरुलियविमल खंभे स्तम्भोद्गतसुकृतवज्रवेदिकातोरणवररतिदशालभब्जिकाकमुश्लिष्टविशिष्टलष्टसस्थितं प्रशस्त वैडूर्यविमलस्तम्भम् तत्र स्तम्भेषु उद्गताः निविष्टाः सुकृताः निपुणशिल्पिरचिता _ "तस्स णं बहुसमरमणिज्जस्स भूमिभागस्स बहुमज्झदेसभागे एत्थणं महं एगे सिद्धाययणे पण्णत्ते" उस बहुसमरमणीय भूमिभाग के ठीक बीच में एक विशाल सिद्धायतन कहा गया है. यह 'कोसं आयामेणं, अद्धकोसं विक्खंभेणं, देसूर्ण कोसं उड्ढं उच्चत्तेणं" सिद्धायतन लम्बाई में एक कोश का है और विस्तार में आधे कोश का है. तथा कुछ कम एक कोश का उँचा है. 'अणेगखभसयसंनिविद्वे" यह अनेक सौ खंभो के ऊपर रहा हुआ है. "खंभुग्गय सुकयवरवेइया तोरणवररइयसालभंजियागं सुसिलिट्ठ विसिट्ठलट्ठसंठियपसत्थवेरुलियविमलखंभे' प्रत्येक स्तम्भ के ऊपर निपुण शिल्पिजनो द्वारा रचित जैसी वज्रवेदिकाएँ और तोरण हैं तथा श्रेष्ठ एवं नेत्रमन को हर्षित करने वाली शालभंजिकाएँ बनी हुई हैं । इस सिद्धायतन के जो वैडूर्यनिर्मित स्तम्भ हैं वे सुश्लिष्ट- अच्छी तरह से जमे हुए हैं विलक्षण हैं-ये किस प्रकार से
"तस्सणं बहुसमरमणिज्जस्स भूमिमागस्स बहुमज्झदेस भागे एत्थणं महं एगे सिद्धाययणे पण्णत्ते' ते पसभरमणीय भूमिमामानी परामर मध्यम से वि सिद्धायतन मावत छ. "कोस आयामेणं अद्धकोसं विक्खमेणं देसूण कोस उड्ढं उच्चत्तेण" सिद्धायतन માં એક ગાઉ જેટલું છે અને વિસ્તાર માં અદ્ધ ગાઉ જેટલું છે, કંઈક કમ એક ગાઉ २८. युछे. 'अणेगखंभसयसंनिविठे" मा भने सो थामदासानी ५२ स्थित छ."खभुग्गय सुकयवरवेड्या तोरणवररइअसालभंजियाग सुसिलिट्ट विसिल संठिय पसत्थ वेरुलियविमलखंभे ४३४ स्तमानी ५२ निपुण शि५३। निमित 400 । भने તેરસે છે તથા શ્રેષ્ઠ અને નેત્ર મનને હર્ષિત કરનારી શાલ ભંજિકાએ બંનેલી છે. આ સિધાયતનના જે સૈફૂર્ય રત્નનિર્મિત સ્તંભો છે. તે સુશ્લિષ્ટ સારી રીતે શ્લિષ્ટ થયેલા છે. વિલક્ષણ છે શિલ્પકારેએ એમનું નિર્માણ કેવી રીતે કર્યું હશે ? આ પ્રમાણે જેનારાઓ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
११३
प्रकाशिका टीका सू. १५ सिद्धायतनकूटवणनम् इव वज्रवेदिकास्तोरणानि वररतिदशालभजिकाः वराः श्रेष्ठाः रतिदाः नेत्रमनः सुखदाः शालभञ्जिकाश्च यत्र तत् स्तम्भोद्गतसुकृतवज्रवेदिका तोरणवररतिदशालभञ्जिकाकं, तथा सुश्लिष्टाः सुष्टु मिलिताः विशिष्टाः विलक्षणाः लष्टसंस्थिताः सुन्दरसंस्थानयुक्ताः, अतएव प्रशस्ताः वैडूर्यविमलस्तम्भाः वैडूर्यरत्नमनिर्मलस्तम्भा यत्र तत् सुश्लिष्टविशिष्टलष्टसंस्थितप्रशस्तवैडूर्यविमलस्तम्भम, ततः पदद्वयस्य कर्मधारय इति ।
तथा 'नानामणिरयणखचियउज्जलबहुसमसुविभत्तभूमिभागे नानामणि कनकरत्नखचितोज्ज्वलवहुसमसुविभक्तभूमिभाग-नानामणिभिः अनेकप्रकारकमणिभिः कनकैः स्वर्णैः रत्नैश्च खचितः युक्तः उज्ज्वल: विशुद्धः बहुसमा अत्यन्तसमः सुविभक्तः कृतसम्यविभागो भूमिभागो यत्र तादृशम्, तथा 'ईहामिगउमभतुरगणरमगरविहगवालगकिन्नररुरुसरभचमरकुंजरवणलय जाव पउमलयमत्तिचित्ते' इहामृगषभतुरगनरमकरविहगव्यालककिन्नररुरुशरभचमरकुजर वनलता यावत् पद्मलता भक्तिचित्रम्तत्र-इहामृगो वृकः वृषभो बलीवदः, तुरगः अश्वः, नरः मनुष्यः, मकरः ग्राहः, विहगः पक्षी, व्यालकः व्यालः--सर्पः स एव व्यालकः, किन्नरः व्यन्तरदेव विशेषः, रुरु-मृगः, शरभः अष्टापदो वन्यजन्तुविशेषः चमरः वन्या गौः, कुञ्जरः-हस्ती वनलतावनोत्पन्नलता यावत्-यावत्पदेन नागलता अशोकलता चम्पकलता चूतलता वासन्ति कालताऽतिमुक्तकलता कुन्दलतानां संग्रहः. तथा-पद्मलता कमलिनी चैषां भक्त्याबनाये गये होगे इस तरह के आश्चर्य देने वाले हैं लष्ट संस्थित-सुन्दर आकार वाले हैं एवं प्रशस्त हैं और विमल -निर्मल है । "णाणामणिरयणखचिय उज्जल बहुसम सुविभत्तभूमिभागे" इस सिद्धायतन का जो भूमिभाग है वह अनेक मणियों से स्वर्णो से और रत्नों से खचित है अतएव वह उज्ज्वल है और अत्यन्तसम है. तथा-"ईहामिग उसमतुरगणरमगरविहगवालग किन्नररुरुसरभचमरकुंजरवणलय जाव पउमलयभत्तिचिते" यहां ईहामृग-वृक-वृषम-बैल, तुरंगअश्व, नर, मनुष्य, मकर-मगर, विहग-पक्षी, व्याल-सर्प, किन्नर-व्यन्तरदेवविशेष, रुरु-मृग, शरभ-अष्टापद, चमर-चमरीगाय कुञ्जर-हाथी, वनलता-वनोत्पन्नवेल, तथा यावत्पद-गृहीत-नाग लता, अशोकलता, चम्पकलता, चूतलता, वासन्ति कीलता, अतिमुक्तकलता, कुन्दलता तथा पद्मજોઈને આશ્ચર્ય પામે તેવા એ સ્તંભેછે. લષ્ટ-સ સ્થિત સુંદર આકાર વાળા છે, તેમજ प्रशस्त छ भने विमल निभय छे. “णाणा मणि खविअ उज्जल बहुसुविभत्त भूमि भागे' આ સિદ્વાયતનનો જે ભૂમિભાગ છે તે અનેક મણિયથી સ્વથી અને રત્નોથી ખચિત છે. એથી are छे भने अत्यंत सम छे. तमन 'ईहामिग उसमतुरगणरमगरविहगवालग किन्नरकर सरभ चमरकुजरवणलयजाव पउमलयभत्तिचित्ते" माही घडामृग ,वृषभ भाई तुरस मश्व, न२ मनुष्य, भ४२ भा२, विस-पक्षी, व्यास-सपन्न२ व्यतरहेपविशेष, મૃગ, શરભ અષ્ટાપદ, ચમાર ચમરી ગાય કુંજર હાથી વનલતા વનોત્પન્ન લતા તથા યાવત્પદ ગૃહીત નાગલતા અશેકલતા ચંપકલતા ચૂતલતા, વાસંતિકી લતા અતિમુકતકલતા કુંદલતા
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
११४
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
रचनया चित्रम् अद्भुतम् तथा 'कंचणम णिरयणधूभियाए' काञ्चनमणिरत्नं स्तूपिकाकंकाञ्चनं सुवर्ण मणिः- मरकतादिः - रत्नं वैडूर्यादि तन्मयी स्तू पका यस्य तत्तथा पुनः कीदृशम् : ' णाणाबिह पंच०' नानाविधपञ्चवर्णमणिभिः - अनेकजातीय कृष्णादिवर्णमणिमिः उपशोभितम् - अलंकृतम् । तत्र मणीनां वर्णगन्धरसस्पर्शानां 'वण्णओ' वर्णकः वर्णनपर : पदसमूहः प्राग्वत् । तथा 'घंटापडागपरिमंडियग्गसिहरे' घण्टापताकापरिमण्डितान शिखरं घण्टाभिः पताकाभिश्व परिमण्डितम् सुशोभितम् अग्रशिखरम् उपरितनभागो यस्य तत् तथा 'घवले' धवलं - शुक्लवर्णम् 'मरीइकवयं' मरीचिकवचं किरणसमूह परिक्षेपं 'विणिम्मुयंते' विनिर्मुञ्चत् निःसारयत् तथा ' लाउल्लोइयमहिए' लायितोल्लायितमहितं -लायितं - गोमयादिना भूम्युपलेपनम् उल्लायितं सेटिकादिभि:(श्वेतमृत्तिकादिभिः) कुड्यसमूहस्य संमृष्टीकरणम् आभ्यां महितं परिष्कृतमिव तथा 'जाव झया' यावद् ध्वजाः इति । लायितोल्लायितमहितमित्यनन्तरं 'ध्वजाः' इत्यतः लता कमलिनो इन सबके चित्र बने है. इससे वह सिद्धायतन अद्भुत जैसा प्रतीत होता है। 'कं चणमणि रयणभियाए, णाणा विहपंच व्वण्णओ, घंटापडाग परिमंडियग्गसिहरे घवले मरीइकवयं विणिम्यं ते " कंचन - सुवर्ण, मरकत आदि मणि और वैडूर्य आदि रत्न इनसे उसकी शिखर बनी हुई है अनेक प्रकार के कृष्णादि वर्णोपेत मणियों से वह सिद्धायतन सुशोभित है यहां मणियों के वर्ण, गन्ध, रस और स्पर्शों का वर्णन परक पद समूह जैसा पहले कहा गया है - वैसा ही वह यहां पर भी कह लेना चाहिये. इसका अग्रशिखर- उपरितनभाग घण्टा और पताकाओं से परिमंडित है यह सिद्धायतन धवल है. तथा किरणों के समुदाय की प्रभाजाल को प्रति समय छोड़ता रहता है “ला उल्लोइय ० " इसकी भित्तियां सेटिकादि से चूने की कली आदि सेपुती हुई हैं और जमीन इसकी गोमयादि से लिप्त रहती है- इससे यह बड़ा ही सुहावना लगता है, "जाव झया" यावत् ध्वजाएँ इसके ऊपर फहराती रहती हैं यहां यावत्पद से जिन
"
તેમજ પદ્મક્ષતા કમલિની આ સર્વાંના ચિત્રો ખનેલા છે. એથી આ સિદ્ધાયતન અદભુત नेवु लागे छे 'कंवणमणिरयणभूमियाए णाणाविहपंच० वण्णओ, घंटा पडागपरिमंडियगहिरे धवले मरीइकवयं विणिम्यते" अयन सुवर्श भरत वगेरे मणि आदि वैडूर्य આદિ રત્નાથી તેનું શિખર બનેલું છે. અનેક પ્રકારના કૃષ્ણાદિ વર્ણોપેત મણીએથી તે સિદ્ધાયતન સુÀાભિત છે અહી મણિએના વણુ, ગન્ધ, રસ અને સ્પર્શના વણુન સંબંધી પદસમૂહ જેમ પહેલા કહેવામાં આવેલ છે તેમ સમજી લેવા જોઈએ. આનુ અગ્રશિખર ઉપરિતન ભાગ ઘંટા અને પતાકાએથી પરિમ’ડિત છે. આ સિદ્ધાયતન ધવલ छे ते खान दिश्शू समूहोने प्रभासने प्रतिसमय अमृत १२तु रहे छे. " लाउल्लोइयु० ' આની દિવાલેા સેટિકાદિથી-ચૂના વગેરેથી ઘેાળેલી રહે છે અને એની જમીન ગામયાદિથી लिप्त रहे छे मेथीमा भूमन रजियामाणु सागे छे 'जाव झया' यावत् व લહેરાતી રહે છે. અહીં યાવપદથી જે પસંગૃહીત થયેલ છે. તે પદોનું
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
शेनी पर વિવરણ યમિકા
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू. १५ सिद्धायतनकूटवणनम्
पूर्व यानि पदानि तानि वक्ष्यमाण यमिकाराजधानी वर्णनप्रसङ्गे वक्ष्यन्तेऽतस्तानि न वित्रियन्ते इति बोध्यम् ।
'तस्स णं सिद्धाययणस्स तिदिसिं' तस्य खलु सिद्धायतनस्य त्रिदिशि - तिसृणां दिशां समाहार स्त्रिदिक् तस्मिन् तिसृषु दिक्षु 'तओ दारा पण्णत्ता' त्रीणि त्रिसंख्यकानि द्वाराणि प्रज्ञप्तानि । ' ते णं दारा पञ्च धणुसयाई' तानि खलु द्वाराणि पञ्च धनुश्शतानि पञ्चशत धनुः प्रमाणानि ५०० 'उडूढं उच्चत्तेणं अड्ढाइज्जाई' ऊर्ध्व मुच्चत्वेन अर्धतृतीयानि 'घणुयाई, धनुःशतानि - सार्धद्विशत- धनुः २५० प्रमाणानि 'विक्खंभेणं' विष्कम्भेणविस्तारेण, 'तावइयं चेव एवेसेणं' तावदेव तत्प्रमाणमेव प्रवेशेन प्रज्ञप्तानि । तानि कीहशानि ? इत्याह- 'सेयवर कणगधूभियाए' श्वेतानि शुक्लवर्णानि वरकनक-स्तूपिकाकानिउत्तमस्वर्णमयस्तूपिका युक्तानि अत्र 'दार वण्णओ'द्वारवर्णकः- द्वारवर्णनपरः पदसमूहो वक्तव्यः स कियन्तः ? इत्याह 'जाव वणमाला' यावद् वनमाला इति वनमाला वर्णनपर्यन्तो वर्णको बोध्य इत्यर्थः । अयं वर्णकोऽस्यैवाष्टमसूत्रे विलोकनीय इति ।
अथ सिद्धायतनस्य भूमिभागं वर्णयितुमाह - ' तस्स णं' तस्य पूर्वोक्तस्य खलु पदों का संग्रह हुआ है उन पदों का विवरण यमिका राजधानी के वर्णन प्रसङ्ग में किया जायगा इसलिये यहां उनका विवरण नहीं किया है.
११५
" तस्स णं सिद्धाययणस्स तिदिसिं तओ दारा पण्णत्ता" उस सिद्धायतन के तीन द्वार तीन दिशाओं में कहे गये हैं "तें दारा पंचधणुसयाई उड्ढं उच्चत्तेणं अड्ढ़ाइज्जाई घणुसयाईं विवस्वभेणं तावइयं चेव पवेसेणं सेयवरकणगथूभियाग, दार वण्णओ जाव वणमाला " ये द्वार ५०० पांच सौ धनुष के ऊँचे हैं और २५० अढाई सौ धनुष के विस्तार वाले-चौड़े हैं । और इतना ही इनका प्रवेश है । ये द्वार सफेद हैं और इनकी शिखरें श्रेष्ठ सुवर्ण की बनी हुई हैं। यहां द्वारों का वर्णन करने वाला पद समूह वन माला वर्णन तक का जो इसी के आठवें सूत्र में कहा जा चुका है यहां पर भी कह लेना चाहिये. 'तस्स णं सिद्धाययणस्स अंतो बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते' उस सिद्धायतन का રાજધાનીના વન પ્રસંગમાં કરવામાં આવશે. એટલા માટે જ અહી આનુ વર્ણન કરવામાં
स्यान्यु नथी.
" तस्स णं सिद्धाययणस्स तिदिसिं तओ दारा पण्णत्ता' ते सिद्धायतनना त्रण द्वारा त्राहिशामां आवेलां छे. “तेणं दारा पंचधणु सयाइ उडढ़ उच्चतेण अड्ढाइज्जाई धणु साइ विखंभेण तावइयं चैव पवेसेणं सेयवर कणगधूमियाग दारवण्णओ जाव वणमाला " એ દ્વારા ૫૦૦ પાંચસેા ધનુષ જેટલાં ઉંચાં છે. ૨૫૦ મઢીસેા ધનુષ જેટલા વિસ્તાર વાળા છે. ચેાડા છે તેમજ એટલે એમને પ્રવેશ છે. એ દ્વારા શ્વેત છે અને એમનાં શિખરશ શ્રેષ્ટ સુવર્ણ નિર્મિત છે. આ ગ્રન્થના આઠમાં સૂત્રમાં વનમાલા સુધી જે દ્વાર વિષયક વર્ણન કરનાર પદ્મ સમૂહ છે. તે અહીં પણ જાણવા જોઈએ
'तस्सणं सिद्धाययणस्स अंतो बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते' ते सिध्धयतन नो
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
'सिद्धाययणस्स' सिद्धायतनस्य 'अन्तो' अन्तः मध्ये 'बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते, बहुसमरमणीयः भूमिभागः प्रज्ञप्तः कथितः 'से जहाणामह आलिंगपुक्खरेइ वा जाव' स यथानामक आलिंगपुष्कर इति बा यावत् । यावत्पदेन - 'आलिंग पुष्कर इति वा' इत्यारभ्य 'तस्य खलु सिद्धायतनस्य' इत्यतः पूर्वं 'नानाविधपञ्चवर्णैर्मणिभिरुपशोभितः इत्यन्त पदसंग्रहोत्र कर्तव्यः इति ।
११६
"
'तस्स णं सिद्धाययणस्स' तस्य खलु सिद्धायतनस्य-सिद्धायतनसम्बन्धिनो 'बहुसमरमणिज्जस्स भूमिभागस्स बहुमज्झदेसभाए' बहुसमरमणीयस्य भूमिभागस्य बहुमध्यदेश भागे - अत्यन्त मध्यदेश भागे 'एत्थ णं' अत्र इह खलु 'महं' महान विस्तृतः 'एगे देवच्छंद' एकः देवच्छन्दकः - देवासन विशेषः 'पण्णत्ते' प्रज्ञप्तः, स च देवच्छन्दकः 'पंचधणुसयाई' पञ्चधनुःशतानि 'आयाम बिक्खंभेणं' आयामविष्कम्भेण दैर्घ्यविस्ताराभ्याम् 'साइरेगाई' सातिरेकाणि किञ्चिद्देशाधिकानि 'पंचधणुसयाई ' 'उड्ढं उच्चत्तेणं' पञ्चधनुः शतानि ऊर्ध्वमुच्चत्वेन स पुनः 'सब्वरयणामए' सर्वरत्न - मयः - सर्वात्मना रत्नमयः । ' एत्थणं' अत्र इह अनन्तरवर्णित देवच्छन्द के स्खलु भीतरी भूमिभाग बहु समरमणीय कहा गया है ' से जहाणामए आलिंगपुक्खरेइ वा जाव तस्स णं सिद्धाययणस्स ण बहुसमरमणिज्जस्स भूमिभागस्स बहुमज्झदेसभाए एत्थ णं महं एगे देवच्छंद पण्णत्ते' वह भूमिभाग ऐसा बहुसम है जैसा कि मृदङ्ग का मुखपुट बहुसम होता है इत्यादिरूप से इस भूमिभाग के वर्णन में जैसे उपमावाची पद पहिले क गये हैं वे ही उपमावाचीं सब पद यहां पर भी कहलेना चाहिये और यह भूमिभाग का वर्णन "वह नाना प्रकार के पांचवर्णी वाले मणियों से सुशोभित हैं। इन अन्तिम पदों द्वारा वहां जैसा किया गया है वैसा ही यहां पर भी यह इन अन्तिमपदों द्वारा वर्णित कर लेना चाहिये उस सिद्धायतन के बहुमध्यदेशभाग में एक विशाल देवच्छंद - क कहा गया है । देवच्छंदक देवासनविशेषरूप होता है । यह देवच्छेदक 'पंचघणुसयाई उड्र्द्ध उच्चत्तेणं सव्वरयणामए' ऊँचाई में पांच सेो धनुष का हैं तथा सर्वात्मना रत्नमय महरनो भूमिभाग महुसमरभशीय वामां आवे छे, “से जहाणामए अलिंग पुक्खरेइवा जाव तस्स णं सिद्धाययणस्स बहुसमरमणिजस्स भूमिभागस्स बहुमज्झदेसभाए एत्थण महं एगे देवच्छंद पण्णत्ते' ते भूमिभागमृग भुजपुटवत् मसम छे. त्याहिषम આ ભૂમિભાગનું વર્ણન કરતાં જે પ્રમાણે ઉપમાવાચી પદે। પહેલાં કહેવામાં આવેલા છે તે ઉપમાવાચી સં પદો અહીં પણ કહેવા જોઈએ આ ભૂમિભાગનું વર્ષોંન તે નાના પ્રકારના પાંચ વર્ણવાળા મણુિઓથી સુશેાભિત છે, એ અંતિમ પદો વડે ત્યાં જેવું કરવામાં આવ્યું છે તેવુ અહીં પણ એ અંતિમ પો વડે વર્ણિત સમજી લેવુ' જોઈએ તે સિદ્ધાય તન બહુમધ્ય દેશભાગમાં એક વિશાળ દેવ ચ્છ ક કહેવાય છે. આ દેવચ્છ ંદક દેવાસન વિશેષ होय छे. आ हेवच्छ°६४ “पंचधणुसयाइ उडढ़ें उच्चत्तेण सव्वरयणामप” अयार्धभां यांयसो
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू. १५ सिद्धायतनकूटवणनम्
११७ 'अट्ठसयं' अष्टशतम् अष्टोत्तरशतम् ‘जिणयडिमाणं जिणुस्सेहप्पमाणमित्ताणं' कामदेवप्रतिमानां कामदेवोत्सेधप्रमाणमात्राणां कामदेवशरीरोच्चत्वप्रमाणप्रमिताम् 'सनिखित्त' सन्निक्षिप्त-संरक्षितं 'चिट्ठइ' तिष्ठति । इतोऽनन्तरं 'तासां खलु कामदेव प्रतिमानामयमेतद्रूपो वर्णावासः प्रज्ञप्तः, इत्यारभ्य' 'अष्टशतं धूपकटुच्छुकानां सन्निक्षिप्तं तिष्ठति, इति पर्यन्तः पाठः संग्राह्यः । अमुमेवार्थ सूयितुमाह-'जाव धृवकडुच्छुगा' इति । स च, पाठो राजप्रश्नीयसूत्रस्य अशीतितमैकाशीतितमसूत्रतो द्रष्टव्यः । तदर्थश्च तत्रैव मत्कृता सुबोधिनी टीकातोऽवसेय इति ॥ उक्तश्च-'अर्हन्नपि जिनश्चैव जिनः सामान्यकेवली ।
कन्दर्पोऽपि जिनश्चैव जिनो नारायणो हरिः॥१॥ ॥सू०१५।। अथ दक्षिणार्द्धभरतकूट स्वरूपमाह -
मूलम्-कहि णं भंते वेयड्ढे पव्वए दाहिणइढभरहकूडे णामं कूडे पण्णत्ते ? गोयमा ! खंडप्पवायकूडस्स पुरथिमेणं सिद्धाययणकूडस्स पच्चत्थिमेणं एत्थ णं वेयड्ढपव्वए दाहिणड्डभरहकूडे णामं कूडे पण्णत्ते सिद्धाययणकूडप्पमाणसरिसे जाव तस्स णं बहुसमरमणिज्जस्स भूमि भागस्स बहुमज्झदेसभाए एत्थ णं महं एगे पासायबडिसए पण्णत्ते कोसं उर्दू उच्चत्तेणं, अद्धकोसं विक्खंभेणं, अब्भुग्गयमूसिय पहसिए है । 'एत्थ णं अनुसयं जिगपडिम णं जिणुस्सेहप्पमाणमित्ताणं संनिखित्तं चिटुइ" इस देवच्छंदक मे ज़िवोत्सेधप्रमाण प्रमित १०८ कामदेव की प्रतिमाएं है। इन १०८ कामदेव प्रतिमाओं का वर्णावास इस प्रकार का कहा गया है इसके बाद यहां ऐसे इस पाठ से लेकर "अष्टशतं धूपकडुच्छुकानां संनिक्षिप्तं तिष्ठति" इन कामदेव प्रतिमाओं के आगे १०८ धूप से भरे हुए कडाहे रखे हुए हैं यहां तक का सब पाठ कह लेना चाहिये इसी अर्थ को सूचित करने के लिये “एवं जाव धूवकडुन्छुगा " सूत्रकार ने ऐसा सूत्रपाठ कहा है । यह पुरा का पुरा पाठ राजप्रश्नीय सूत्र के ८० और ८१ वे सूत्र से जान लेना चाहिए वहां हमने इसको सुबोधिनी टीका से उसका अर्थ स्पष्ट किया है ॥१५॥ धनुष प्रभा छ तमा सत्मिना २ल भय छ. 'एत्थणं अट्ठसय जिणपडिमाणं जिणुस्सेह पमाणमित्ताण संनिखित चिट्ठइ " हे१२७४४मा लिनोत्सेध प्रमाण प्रभित १०८ शिन પ્રતિમાઓ વિરાજમાન છે. આ ૧૦૮ જિન પ્રતિમાઓ ને વર્ણવાસ આ પ્રમાણે છે. આ પાઠથી આ જિન પ્રતિમાઓની સામે ૧૦૮ ધૂપ-પૂરિત કટાહો મૂકેલા છે. અહીં સુધીનો સમસ્ત પાઠ અધ્યાહત કરવું જોઈએ એના અર્થને સૂચિત કરવા માટે સૂત્રકારે એ સૂત્રપાઠ કહે છે, આ સંપૂર્ણ પાઠ રાજપ્રશ્નીય સૂત્રના ૮૦ અને ૮૧ સૂત્રથી જણ જોઈએ ત્યાં અમે સુબોધિની ટીકામાં આનો અર્થ સ્પષ્ટ કર્યો છે. ૧૫
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
११८
wwwwwwwwwwwwwwwwimarinderer
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे जाव पासाईए २ । तस्स णं पासायवडिंसगस्स बहुमज्झदेसभाए एत्थ णं महं एगा मणिपेढीया पण्णत्ता पंच धणूसयाई आयामविक्खंभेणं अड्डाइज्जाई धणूसयाई बाहल्लेणं सव्वमणिमई । तीसे णं मणिपेढियाए उप्पि सी हासणं पण्णत्तं सपरिवार भाणियव्यं से केणद्वेणं भंते ! एवं बुच्चइ-दाहिणड्ढभरहकूडे दाहिणड्डभरहकूडे ? गोयमा ! दाहिणड्डभरहकूडे णं दाहिणड्डभरहे णामं देवे महिड्डीए जाव पलि. ओवमट्ठिईए परिवसइ, से णं तत्थ चउण्हं सामाणियसाहस्सीणं चउण्हं अग्गमहिसीणं सपरिवाराणं तिहं परिसाणं सत्तण्हं अणियाणं सत्तण्हं अणियाहिवईणं सोलसण्हं आयरक्खदेवसाहस्सीणं दाहिणड्डभरहकूडस्स दाहिणड्ढाए रायहाणीए अण्णेसि बहूणं देवाण य देवीण य जाव बिहरइ ।
कहि णं भंते ! दाहिणड्डभरहस्स देवस्स दाहिणड्डा णामं रायहाणी पण्णता ? गोयमा ! मंदरस्स पव्वयस्स दक्खिणेणं तिरियमसंखेज्जे दीवसमुद्दे वीइवइत्ता अण्णंमि जंबुदिवे दीवे दक्खिणेणं वारस जोयणसहस्साई ओगाहित्ता एत्थ णं दाहिणड्डभरहस्स देवस्स दाहिणड्ढ। णीमं रायहाणी भाणियव्वा जहा विजयस्स देवस्स । एवं सव्वकूडा णेयव्वा जाब वेसमणकूडे परोप्परं पुरथिमपच्चत्थिमेणं । इमेसि वण्णावासे गाहा
मज्झे वेयड्ढस्स उ कणगमया तिण्णि होंति कूडाउ । सेसा पव्वयकुडा सव्वे रयणामया होंति
माणिभद्दकडे १ वेयड्डकूडे २ पुण्णभदकूड़े ३ एए तिण्णि कूडा कणगामया सेसा छप्पि स्य गाभया, दोण्हं वि सरिसणामया देवा कय मालए चेव गट्ठमालए चेव, सेसाणं छहं सरिसणामयो जण्णामया य कूडा तन्नामा खलु हबंति ते देवा । पलिओवमट्टिईया हवंति पत्तेयं पत्तेयं ।। रायहाणीयो जंबुद्दीवे दोवे मंदरस्स पव्वयस्स दाहिणेणं तिरियं
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू० १६ दक्षिणार्द्ध भरतकूट निरूपणम्
असंखेज्जे दीवसमुद्दे वीईवइत्ता अण्णंमि जंबुद्दीव दीवे वारसजोयण सहस्साई ओगाहित्ता, एत्थ णं रायहोणीओ भाणियव्वाओ विजयराय हाणी सरिसयाओ |सू० १६ ॥
११९
छया - क खलु भदन्त ! वैताढ्यपर्वते दक्षिणार्द्ध भरतकूट नाम कूटं गौतम ! खंड प्रपातकूटस्य पौरस्त्येन सिद्धायतनकूटस्य पाश्चात्येन अत्र खलु वैताढ्यपर्वते दक्षिणार्द्धभरतकूटं नाम कूटं प्रज्ञप्तम्, सिद्धायतनकूट प्रमाणसदृशं यावत् तस्य खलु बहुसमरम णीयस्य भूमिभागस्य बहुमध्यदेशभागे अत्र स्खलु महानेकः प्रासादावतंसकः प्रज्ञप्तः, क्रोशमूर्ध्वमुच्चत्वेन अर्द्धकोशं विष्कम्भेण' अभ्युद्तोच्छितप्रहसितो यावत् प्रासादीयः ४ ।
तस्य खलु प्रासादावतंसकस्य बहुमध्यदेशभागे अत्र खलु महती एका मणिपीठिका प्रज्ञप्ता पञ्चधनुःशतानि आयामविष्कम्भेण अर्धतृतीयानि धनुःशतानि बाहल्येन सर्वमणिमयो तस्याः खलु मणिपीठिकाया उपरि सिंहासनं प्रज्ञप्तम् सपरिवारं भणितव्यम् ।
तत् केनार्थेन भदन्त ! एव मुच्यते दक्षिणाई भरतकूटं दक्षिणाईभरतकूटम् १ गौतम ! दक्षिणार्द्धभर टेकू खलु दक्षिणार्द्ध भरतो नाम देवो महद्धिको यावत् पल्योपमस्थितिकः परिवसति स खलु तत्र चतसृणां सामानिकसाहस्रोणां, चतसृणाम् अग्रमहिषीणां सपरिवाराणां तिसृणां परिषदां, सप्तानामनीकानां, सप्तानामनीकाधिपतीनां षोडशानामात्मरक्षकदेव साहस्त्रीणां दक्षिणार्द्ध भरतकूटस्य दक्षिणार्द्धायां राजधान्याम अन्येषां बहूनां देवानां च देवीनां च यावत् विहरति ।
क खलु भदन्त । दक्षिणार्द्ध भरतस्य देवस्य दक्षिणार्द्धा नाम राजधानो प्रज्ञता ? गौतम ! मन्दरस्य पर्वतस्य दक्षिणेन तिर्यगसंख्येयद्वीपसमुद्रान् व्यतिव्रज्य अन्यस्मिन् जम्बूद्वीपे द्वीपे दक्षिणेन द्वादश योजन सहस्राणि अवगाह्य अत्र खलु दक्षिर्द्धभरतस्य देवस्य दक्षिणार्द्धा नाम राजधानी भणितव्या यथा विजयस्य देवस्य । एवं सर्वकूटानि नेतव्यानि यावत् वैतश्रवणकूटम् परस्परं पोरस्त्यपश्चिमेन । एषां बर्णावासे गाथा
मध्ये वैतादयस्य तु कनकमयानि त्रीणि भवन्ति कूटानि तु. शेषाणि पर्वतकूटानि सर्वाणि रत्नमयानि भवन्ति ॥ १ ॥
माणिभद्रकूटं १ वैताढ्यकूटं २ पूर्णभद्रकूटं ३ एतानि त्रीणि कूटानि कनकमयानि, शेषाणि षडपि रत्नमयानि, । द्वयोः विसदृश नामकौ देवौ कृतमालकश्चैव १ नृत्तमालकश्चैव २ शेषाणां षण्णां सदृशनामकाः य नामकानि च कूटानि तन्नामानः खलु भवन्ति ते देवाः । पल्योपस्थितिका भवन्ति प्रत्येकं प्रत्येकम् १ राजधान्यो जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दस्य पर्वतस्य दक्षिणेन तिर्यगसंख्येयद्वीपसमुद्रान् व्यतिव्रज्य अन्यस्मिन् जम्बूद्वीपे द्वीपे द्वादश योजन सहत्रणि अवगाह्य, अत्र खलु राजधान्यो भणितव्याः विजयाराजराजधानी सहशिका ॥ सू१६॥
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
टीका-- 'कहि णं भंते ! वेयंइढे' इत्यादि ।
गौतमः श्रीमहावारस्वामिनं पृच्छति - 'कहि णं भंते ! वेयड्ढे पञ्चए दाहिणड्ढ भरह कूडे णामं कूडे पण्णत्ते' हे भदन्त ! क - कुत्र खलु वैताढये पर्वते दक्षिणार्द्ध भरत कूटं नाम कूटं प्रज्ञ प्तम्, भगवानाह - 'गोयमा ! खंडप्पवायकूडस्स' हे गौतम ! खण्डप्रपात कूटस्य - खण्ड प्रपात - गुहाकूटस्य 'पुरस्थिमेणं' पौरस्त्येन - पूर्वस्यां दिशि 'सिद्धाययणकूडस्स' सिद्धायतनकूटस्य वैताढ्यपर्वतीयप्रथमकूटस्य 'पच्चत्थिमेण' पाश्वाच्येन पश्चिमायां दिशि 'एत्थ णंdescore' अत्र खलु वैताढ्यपर्वते - वैताढ्यपर्वतोपरि ' दाहिणड्ढ भरह कूड णामं कूडे पण्णत्ते' दक्षिणार्ड भरतकूटं नाम कूटं प्रज्ञप्तम् । तत् कीदृशम् ? इति जिज्ञासायामाह - सिद्धाययणकूड प्प माणसरिसे' सिद्धायतन कूटप्रमाणसदृशं सिद्धायतनकूटस्य यत् प्रमाणं षट् सक्रोशानि योजनानि ऊर्ध्वपुच्चत्वेन इत्यादि वर्णकेनोक्तं त्रयोदशसूत्रे तेन सदृशं तत्प्रमाणसदृशप्रमाणकम् सिद्धायतनकूटस्य यत्प्रमाणं तदेवदक्षिणार्ध भरत कूटस्यापि प्रमाणमिति भावः । एवं च षट् सक्रोशानीत्यारभ्य तस्य खलु इत्यादि पर्यन्तः
दक्षिणा द्वै भरतकूट का स्वरूप कथन-
'कहिणं भंते! वेयडूढे पव्वए दाहिणड्ढे भरहकूडे णामं कूडे पण्णत्ते" इत्यादि ।
टीकार्थ - इस सूत्र द्वारा श्रीगौतमस्वामी ने प्रभु श्रीमहावीरस्वामी से ऐसा पूछा है - है भदन्त ! वैताढ्यपर्वत के ऊपर दक्षिणार्द्ध भरतकूट नामक कूट कहां पर कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते है "गोयमा' खंडप्पवायकूडस्स पुरत्थिमेणं सिद्धाययणकूडस्स पच्चत्थिमेणं एत्थणं वेयड्ढपव्वए दाहिणड्ढरहकूडे णामं कूडे पण्णत्ते" हे गौतम! खंडप्रपात कूट की पूर्वदिशा में एवं प्रथम सिद्धायतन कूट की पश्चिमदिशा में वैताढ्यपर्वत संबंधी दक्षिणार्द्धभरतकूट नामक द्वितीयकूट कहा गया है "सिद्धाययणकूडप्पमाण तेरिसे जाव तरसणं बहुसमरमणिज्जरस भूमिभागस्स बहुमज्झदेसभाए एत्थ णं महं एगे पासायवडिसए पण्णत्त' इस कूट की ऊँचाई का
દક્ષિણાદ્ધ ભરત ફૂટના સ્વરૂપનું કથન
'कहिण भंते वेढे पव्वप दाहिणम भरह कूडे णामड्ढे कूडे पण्णत्ते' इत्यादि सूत्र १६ ॥ ટીકા”—આ સૂત્રેવડે ગૌતમે પ્રભુ શ્રીમહાવીરસ્વામી ને પ્રશ્ન કર્યાં કે હેભદ ત વૈતાઢચ પર્વત पर दृक्षिणाद्ध भरत नामे छूट उयास्थणे मावेस छे. सेना वाणमां प्रभु उहे छे “गोयमा खंडप चाय फूड्स्स पुरत्थिमेण सिद्धाययणकूडस्प पच्चत्थिमेणं एत्थण वेयुड्ढ पन्नए दाहिणड्ढकूडे णाम कूडे पण्णते" हे गौतम खंड प्रभात इंटनी पूर्व हिशा मां वैताढ्य पर्वत समधी दृक्षिणाध भरतइट नामे द्वितीय छूट आवे छे. 'सिद्धाययणकूडपमाणसरिसे जाव तरल ण बहुसमरमणिज्जस्स भूमिभागस्स बहुमज्झदेसभाए एत्थणं महं एगे पासायवर्डिसए पणते' डूढनी यार्धनु प्रमाण सिध्यायतन इटनी या मराबर आहेवामां આવેલ છે. એટલે એક ગાઉ અધિક ચૈાજન જેટલી એની ઉંચાઈ છે. સિદ્ધાયતન ફૂટની ઉંચાઈનું વર્ણન ૧૩ મા સૂત્રમાં કહેવામા આવ્યુ છે આ દ્વિતીય ફૂટની મહુસમરમણીય ભૂમિભાગની બરાબર મધ્યમાં એક વિશાળ પ્રાસાદાવત સક આવેલ છે.
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू० १६ दक्षिणार्द्ध भरत कूट निरूपणम्
सर्वोऽपि पदसमूहः सङ्ग्राह्यः इति सूचयितुमाह- 'जाव तस्सणं बहुसमरमणिज्जस्स भूमिभागस्स बहुमज्झदेसभाए ' यावत् तस्य खलु बहुसमरमणीयस्य भूमिभागस्य बहुमध्यदेश भागे इति - एतद्वयाख्या पञ्चदशसूत्रे गता । 'एत्थण' अत्र इह दक्षिणार्द्ध भरतकूटस्य बहुसमरमणीय भूमिभागस्य बहुमध्यदेशभागे खलु 'महं एगे' एको महान् -'पासायवडिसए' प्रासादावतंसकः - प्रासादश्रेष्ठः 'पण्णत्ते' प्रज्ञप्तः । स च 'कोसं ' क्रोश-कोशप्रमाणम् ‘उड्ढं उच्चत्तेणं' ऊर्ध्वम् उच्चत्वेन 'अद्धकोस' अर्द्धक्रोश -क्रोशस्यार्द्धम् 'विक्ख भेण ' विष्कम्भेण - विस्तारेण तथा 'अन्भुग्गयमूसिय पहसिय' अभ्युदतोच्छ्रितप्रहसितः अभ्युद्गतोच्छ्रित:- अत्युच्चः प्रहसितः -श्वेतोज्वलप्रभया हसन्निव तथा 'जाव पासाईए' यावत् प्रासादीयः दर्शनीयः अभिरूपः प्रतिरूपः इति अत्र यावत्पदेन "विविधमणिरत्नभक्तिचित्रः, वातोद्धूतविजयवैजयन्ती पताकाच्छत्रकलितः, तुङ्गः गगनतलमजुलिखच्छिखरः' जालान्तररत्नः, पञ्जरोन्मीलितः इव मणिकनकस्तूपिकाकः विकसितशतपत्र पुण्डरीकतिलकरत्नार्द्धचन्द्र चित्रः नानामणिदामालंकृतः अन्तर्बहिश्च
१२१
प्रमाण सिद्धायतन कूट की ऊँचाई बराबर कहा गया है अर्थात् एक कोश अधिक ६ योजन की इसकी ऊँचाई है. सिद्धायतन कूट की ऊँचाई का प्रमाण १३ वें सूत्र में कहा है। इस द्वितीयकूट के बहुसमरमणीय भूमिभाग के ठीक बीच में एक विशाल प्रासादावतंसक कहा गया है "कोसं उडूढं उच्चत्तेणं, अद्वकोसं विक्खंभेणं, अब्भुग्गयमूसियपहसिए जाव पासाईए ४' यह प्रासादावतंसक श्रेष्ठ प्रासाद एक कोश का ऊँचा है और आधे कोश का विस्तार वाला है. तथा यह बहुत ही अधिक ऊँचा है. और अपनी श्वेत उज्ज्वलप्रभा से हँस सा रहा है ऐसा प्रतीत होता है. यावत् यह प्रासादीय है, दर्शनीय है, अभिरूप और प्रतिरूप है. यहां यावत्पद से "विविधमणिरत्नभक्तिचित्रः, वातघ्त विजय वैजन्ती पताकाच्छत्रकलितः तुङ्गः, गगनतलमनुलिखच्छिखरः, जालान्तररत्नः, पञ्जरोन्मीलितइव मणिकनकस्तूपिकाकः, विकसितशतपत्रपुण्डरीकतिलकरत्नार्द्धचन्द्रचित्रः, नानामणिदामालं
कोस उडूढं उच्चतेणं अद्धकोस विक्खंभेण अन्भुग्गममूसियषहसिए जाव पासाइए ४" આા પ્રાસાદાવત'સક-શ્રેષ્ઠ પ્રાસાદ એક ગાઉ જેટલા ઉંચા છે અને અર્ધા ગાઉ એટલે વિસ્તાર વાળે છે તેમજ આખૂબજ વધારે ઉચા છે. આ પેાતાની શ્વેત ઉજ્જવલ પ્રભાથી હસતા હાય તેમ લાગે છે. યાવત્ આ પ્રાસાદીય છે દર્શનીય છે. અભિરૂપ છે अतिश्य छे. अहीं यावत् पथी', विविध मणिरत्नभक्तिचित्रः वातोद्धूतविजयवैजयन्ती पताकाच्छत्रकलितः तुङ्गः गगनतलमनुलिखच्छिखरः जालान्तररत्नः पञ्जरोन्मीलित इव मणिकनकस्तूपिकाकः विकसितशतपश्पुण्डरीकतिलकरत्नार्द्धचन्द्र चित्रः नानामणि दामालङ्कतः अन्तर्वहिश्च श्लक्ष्णः तपनीयबालुकाप्रस्तटः सुखस्पर्शः समीकः " २५
१६
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे लक्ष्णः तपनीयवालुकामस्तटः सुखस्पर्शः सश्रीकः इत्येषां संग्रहः, व्याख्या च राजप्रश्नीयस्त्रस्यैकोनषष्ठितमसूत्रस्य मत्कृतसुबोधिनी टीकातोऽवसेया।
अथ तस्य प्रासादाबतंसकस्यान्तवर्तिवस्तु वर्णयति-तस्सणं पासायवडिसगस्स बहुमज्झदेसभाए' तस्य खलु प्रासादावतंसकस्य बहुमध्यदेशभागे-अत्यन्त मध्यभागे 'एत्थ णं महं एगा मणिपेढिया पण्णत्ता' अत्र खलु महती विशाला एका मणिपीठिका प्रज्ञप्ता, सा-मणिपीठिका पंचधणूसयाई आयामविखंभेणं' पश्चधनुःशतानि आयामविष्कम्भेण-दैर्ध्यविस्ताराभ्याम् 'अइढाइज्जाई धणूसयाइं बाहल्लेणं' अर्द्धतृतीयानि धनुः शतानि बाहल्येन-सर्वात्मना रत्नमयी-'तीसेण' तस्याः-अनन्तरोतायाः खलु 'मणिपेढियाए उप्पि सीहासणं पण्णत्तं' मणिपोठिकायाः उपरि सिंहासनं प्रज्ञप्तम् । तच्च सिंहासनं 'सपरिवारं' सपरिवारं-दक्षिणार्द्धभरतकूटाधिष्ठात सामानिकादि देवोपवेशनयोग्यभद्रासनसहितं 'भाणियध्वं' भणितव्यं वक्तव्यम् । _ अथ दक्षिणार्द्धभरतकूटस्यान्वर्थनामतां प्रश्नोत्तराभ्यां दर्शयितुमाह-'से केणटेणं कृतः, अन्तर्बहिश्च श्लक्ष्णः, तपनीयबालुकाप्रस्तरः, सुखस्पर्शः, सश्रीकः' इस पूरे पाठ का संग्रह हुआ है. इस सूत्रपाठ की व्याख्या हमने राजप्रश्ननीय सूत्र के ५८ वे सूत्र की सुबोधिनी टीका में कर दी है अतः वही से इसे जानलेना चाहिये., "तस्सणं पासायवडिंसगस्स बहु मज्झ देसभाए एत्थणं महं एगा मणिपेढिया पण्णत्ता" उस प्रासादावतंसक के ठीक मध्यभाग मे एक विशाल मणिपीठिका कही गई हैं "पंचधणूसयाई आयामविक्खंभेणं अड्ढाइज्जाई धणुसयाई बाहल्लेणं, सव्वमणिमई' यह मणिपीठिका लम्बाई में पांच सौ धनुष की है तथा इसकी मोटाई अढाई सौ धनुष की है यह मणिपीठिका सर्वात्मना रत्नमय है "तीसेणं मणिपेढियाए उप्पिं सीहासणं पण्णत्तं, सपरिवारं भाणियव्वं" इस मणिपोठिका के ऊपर एक सिंहासन कहा गया है इस सिंहासन के वर्णन में “यह सिंहासन दक्षिणार्ध भरतकूट के अधिष्ठायक देव के जो सामानिक आदि देव है उनके उपवेशन के योग्य भद्रासनों से सहित है,; ऐसा कथन સમસ્ત પાઠને સંગ્રહ થયેલ છે. આ સૂત્ર પાઠની વ્યાખ્યા અમે રાજપ્રશની ય સૂત્રના ५८मा सूत्रनी सुमोधिनी राम ४ी छे. तेथी (ज्ञासुमे त्यांची ordeta. "तस्स णं पासायवडिंसगस्स बहुमज्झदेसभाए पत्थणं महं एगा मणिपेढिया पण्णत्ता" त प्रासाहात सन १५२ मध्यभागमा से विशाल माथीl831 छ. 'पंचधणसयाई आयामविक्खंमेणं अड्ढाइज्जाई धणूसयाई बाहल्लेणं सव्व मणिमई" मा मणिपा। લંબાઈ ચેડાઈમાં પાંચસો ધનુષ જેટલી છે. આ મણિપીઠિકા સર્વાત્મના રત્નમય છે. 'तीसेणं मणिपेढियाए उपि सीहासणं पण्णत्त सपरिवार भाणिमवं" मा मणिपानी ઉપર એક સિંહાસન છે. આ સિંહાસનના વર્ણનમાં “આ સિંહાસન દક્ષિણાઈ ભરત કુટના અધિષ્ઠાયક દેવના જે સામાજિક આદિ દે છે તેમની ઉપરેશન માટે ગ્ય मद्रासनाथा समाहित छ.” से स्थन ४२९ नये.
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू० १६ दक्षिणार्द्धभरतकूटनिरूपणम्
१२३ भंते !' हे भदन्त ! तत् कूटं केनार्थेन केन प्रकारेण 'दाहिणड्ढभरहकडे दाहिणड्ढभरहकूडे' दक्षिणा भरतकूटं दक्षिणार्द्धभरतकटम् ‘एवं बुच्चई' एवम् -इत्थम् उच्यते -प्रज्ञाप्यते ! भगवानाह-'गोयमा' दाहिणड्ढभरहकूडेणं दाहिणड्ढभरहे णामं देवे' हे गौतम ! दक्षिणा भरतकूटे खलु दक्षिणार्द्धभरतो नाम देवः-तदधिष्ठातृदेवः 'परिवसई' परिवसतीत्युत्तरेणान्वयः, स-च कीदृशः ? इत्याह-'महिड्ढिए जाव पलिओवमटिइए' महद्धिको यावत् पल्योपमस्थितिकः, इति । महर्द्धिक इति समारभ्य पल्योपमस्थितिक इति पर्यन्तानां देवविशेषणवाचकानां पदानां संग्रहोऽस्यैवाष्टमसूत्रे विलोकनीयो व्याख्याऽपि तत एव बोध्येति । 'से गं' स–पूर्वोक्तः दक्षिणार्द्धभरतनामा देवः खलु 'तत्थ' तत्र-दक्षिणार्द्धभरतकूटे विहरतीति परेणान्ययः, स किं कुर्वन् विहरतीत्याह-'च उण्हं सामाणियसाहस्सीणं चउण्हं अग्गमहिसीणं सपरिवाराणं' चतुसृणां सामानिक-साहस्रीणां सपरिवाराणां चतसृणामग्रमहिषीणां प्रधानमहिषीणाम् 'तिण्हं' तिसृणाम् आभ्यन्तरिकमध्यमबाह्यानां परिसाणं' परिषदां-सभानां 'सत्तण्हं' सप्तानां हयगजरथपदाति महिपगन्धर्वनाटयलक्षणानाम् 'अणियाणं' अनीकानां-सैन्यानाम् 'सत्तण्ह' अणियाहिवईणं' सप्तानाम् अनीकाधिपतीनां-सेनाधिपतीनाम् ‘सोलसण्हं कर लेना चाहिए । “से केणद्वेणं भंते! एवं वुच्चइ दाहिणइढ़भरहक्डे २' हे भदन्त ! इस कूटका नाम दक्षिणार्ध भरतकूट ऐसा किस कारण से हुआ है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं"गोयमा ! दाहिणभरहकूडेणं दाहिणभरहे णामं देवे महिड्ढिए जाय पलिओवमट्ठिईए परिवसइ' हे गौतम ! इस कूट का नाम दक्षिणार्धे भरतकट इसलिये कहा गया है कि इस पर दक्षिणाधभरत नाम का एक देव रहता है. यह महर्द्धिक यावत् पल्योपम की स्थिति वाला है. यहां इस देव के वर्णन में महर्द्धिक पद से लेकर पल्योपमस्थितिक पद के भीतर जितने भी देव विशेषणवाचक पद आयेहैं उन सब का संग्रह इसी सूत्र के ८वे सूत्र में देख लेना चाहिये. “से णं तत्य च उण्हं सामाणियसाहस्सीणं चउण्हं अग्गमहिसीणं, सपरिबाराणं तिण्हं परिसाणं सत्तण्हं अणियाणं, सत्तण्हं अणियाहिवईणं सोलसण्हं आय___'से केणटूठेण भंते एवं वुच्चइ दाहिणडूढभरहकूडे २” हे महत! साटनु नाम क्षि भरत ५८ वी शत प्रसिद्ध थयुग माना समां प्रभु हे छ. गोयमा ! दाहिणद्धभरहक्डे णं दाहिणद्धभरहे णाम देवे महिइढिए जाव पलिओवमठिईए परिवसई" હે ગૌતમ ! આ ફૂટનું નામ દક્ષિણા ભરત કૂટ એટલા માટે પ્રસિદ્ધ થયું કે આ કુટ પર દક્ષિણાર્ધ ભરત નામે એક દેવ રહે છે. આ દેવ મહદ્ધિક છે યાવત પોપમની સ્થિતિવાળે છે. અહીં આ દેવના વર્ણનમાં મહદ્ધિક પદથી લઈને પાપમાસ્થિતિ સુધી જેટલા દેવવિશેષણ વાચક પદે આવેલા છે. તે સર્વનો સંગ્રહ આ સૂત્રનામા સૂત્રમાં જઈ सेवा. "से ण तत्थ चउण्हं सामाणियसाहस्लोणं च उण्हं अग्गमहिसीण सपरिवाराणं तिह परिसाण सत्तण्ह अणियाण सत्तण्ह अणियाहिबईण सोलसण्हं आयरक्खदेवसाहस्सीणं
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२४
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे आयरक्खदेवसाहस्सीणं' षोडशानाम् आत्मरक्षकदेवसाहस्रीणाम् षोडशसहस्र संख्यात्मरक्षकदेवानाम् 'दाहिणइढभरहकूडस्स दाहिणडूढाए रायहाणीए अन्ने सि' दक्षिणाईभरतकूटस्य दक्षिणा याः राजधान्याः अन्येषाम्-उक्तेभ्य इतरेषां 'बहणं' देवा ण देवीण य' बहूनां देवानां च देवीनां च 'जाव' यावत् यावत्पदेन "आधिपत्यं पौरपत्यं स्वामित्वं भर्तृत्वं महत्तरकत्वम् आज्ञेश्वरसेनापत्यं कारयन् पालयन् महताऽहतनाट्यगीतवादित्रतत्रोतलताल-त्रुटितघनमृदङ्गपटुप्रवादितरवेण दिव्यान् भोगभोगान् भुजानः" इत्येषां संग्रहः, एवंभूतः स 'विहरइ' विहरति तिष्ठति, एतेषां विवरणमष्टमसूत्रे गतम् ।
अथास्य राजधानी कुत्र वर्तते इति पृच्छति -'कहि णं भंते ! दाहिणढभरहस्स देवस्स दाहिणड्ढा णामं रायहाणी पण्णता' हे भदन्त ! क कुत्र खलु दक्षिणाई रक्खदेवसाहस्सीणं दाहिणड्ढभरह कूडस्स दहिण ड्ढाए रायहाणीए अण्णेसिं च बहूणं देवाण य देवीण य जाब विहरइ' यह वहां चार हजार सामानिक देवों का चारसपरिवार अग्रमहिषियों का, तीन परिषदाओं का, सात सैन्यों का, सात सेनापतियों का, सोलह हजार आत्मरक्षक देवों का तथा दक्षिणार्ध भरतकूट की दक्षिणार्धा राजधानी निवासी अन्य और भी बहुत से देव और देवियों का आधिपत्य, पौरपत्य, स्वामित्व, भर्तृत्व, महत्तरकत्व एवं आज्ञेश्वर सेनापत्य करवाता हुआ, पलवाता हुआ, एवं चतुर प्रकारके बाजे बजाने वाले पुरुषों द्वारा जोरजोर से बजाये गये बाजों के नाद पूर्वेक, गीतों के साथ बाजों के नाद पूर्वक, नाट्य के बाजों के नाद पूर्वक दिव्य दो गंधीक देवोके समान भोगों को भोगता हुआ अपने समय को आनन्द के साथ व्यतीत करता है. यहां "तन्त्री, तल, ताल, त्रुटिल, घनमृदङ्ग' ये सब विशेष प्रकार के बाजों के ही भेद हैं । इनके विषय में जीवाभिगमसूत्र की टीका में स्पष्टीकरण किया गया है. तथा इन सब का विवरण इसके ८ वे सूत्र में किया जाचुका है. अतः वहां से इस विषयको देख लेना चाहिये। दाहिण इढभरहकूडस्स दाहिणड्ढाए रायहाणोए अन्नेसिंच बहूणं देवाणय देवीणय जाच विहरई" मा त्यो यार २ सामानि वोना या२ सपरिवार सहिषीमाना ત્રણ પરિષદાઓના સાત સૈન્યના સાત સેનાપતિઓના સેળ હજાર આત્મરક્ષક દેવોના તેમજ દક્ષિણદ્ધ ભરત કૂટની દક્ષિણાર્ધી રાજધાની નિવાસી અન્ય બીજા ઘણાં દેવ-દેવીઓના આધિપત્ય, પૌર પત્ય, સ્વામિત્વ, ભતૃત્વ મહત્તરકત્વ તેમજ આશ્વર તૈનાપત્ય કરાવતે પળાવ તથા ચતુર વાજા વગાડનારા પુરુષથી જોરથી વગાડેલા વાજી 2થી ગીતે સાંભળીને નાટ્ય કે વાદિત્રોના નાદપૂર્વક દિવ્યભેગ ભેગવતે પોતાને સમય આનંદપૂર્વક પસાર કરે છે. અહીં “તન્ની, તલ, તાલ, ત્રુટિત, ઘન મૃદંગ એ સર્વે વિશેષ પ્રકાર ના વાદિત્રોના જ પ્રકારે છે. આ સંબંધમાં જીવાભિગમ સૂત્રની ટીકામાં સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવ્યું છે તેથી આ સર્વનું વિવરણ એના ૮ સૂત્રમાં કરવામાં આવ્યું છે. એથી આ વિષે ત્યાંથી જાણી લેવું જોઈએ.
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू० १६ दक्षिणाईभरतकूटनिरूपणम्
१२५ भरतस्य देवस्य दक्षिणार्द्धा नाम राजधानी प्रज्ञप्ता ? भगवानाह-'गोयमा! मंदरस्स पव्ययस्स दक्खिणेण' हे गौतम ! मन्दरस्य -मेरोः पर्वतस्य दक्षिणेन-दक्षिणस्यां दिशि 'तिरियमसंखेज्जे दोवसमुद्दे' तिर्यगसंख्येयद्वीपसमुद्रान् तिर्यक स्थितान् असंख्येयान् द्वीपान् समुद्रांश्च 'वोईवइत्ता' व्यतिवृज्य-व्यतिक्रम्य उल्लङ्घय ‘अण्णंमि' अन्यस्मिन्अस्मदाद्याश्रयीभूतजम्बूद्वीपाद्भिन्ने 'जंबुद्दीवे दीवे दक्खिणेणं' जम्बूद्वीपे द्वीपे दक्षिणेन दक्षिणस्यां दिशि 'बारस जोयणसहस्साई' द्वादश योजन सहस्राणि - द्वादशसहस्रयोननानि 'ओगाहित्ता' अवगाह्य -प्रविश्य 'एत्थ णं-दाहिणइभरहस्स देवस्स दाहिणड्ढा णामं रायहाणी भाणियव्या' अत्र खलु दक्षिणार्द्धभरतस्य देवस्य दक्षिणार्ड्स नाम राजधानो भणितव्या-वक्तव्या 'जहा विजयस्स देवस्स' यथा विजयस्य देवस्य । 'ए' एवम्-दक्षिणार्द्धभरतकूटवत् 'सव्वकूडा नेयव्या' सर्वकूटानि नेतव्यानि ज्ञातव्यनि. किम्पर्यन्तानि ? इत्याह-'जाव-वेसमणकूडे' यावत् वैश्रवणकूटपर्यन्तानि सर्वाणि
राजधानी विषयक प्रश्न - " कहिणं भंते ! दाहिणड्ढभरहस्स देवस्स दाहिणड्ढा णामं रायहाणी पण्णत्ता' गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है हे भदन्त! दक्षिणार्धभरतदेव की दक्षिणार्धा नामकी राजधानी कहां पर कहो गई है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं “गोयमा! मंदरस्स पव्वयस्स दाहिणेणं तिरियमसंखेज्जे दीवसमुद्दे वीईवइत्ता अण्णंमि जंबुद्दीवे दीवे दक्वि णेणं बारस जोयणसहस्साई ओगाहित्ता एत्थणं दाहिण इढमरहस्स देवस्स दाहिणइढा णामं रायहाणी भाणियव्वा' हे गौतम! सुमेरु पर्वत को दक्षिणदिशा में तिर्यक् असंख्यात द्वीप समुद्रों को पार करके अन्य जम्बूद्वीप नाम के द्वीप में दक्षिण दिशा में १२ हजार योजन नीचे आगे जाने पर दक्षिणार्ध भरत देव की दक्षिणाधी नाम की राजधानी वक्तव्य है 'जहा विजयस्स देवस्स' जैसे विजयदेव को राजधानी वक्तव्य हुई हैं. "एव सव्य कूडा णेयव्या जाव वेसमणकूडे परोप्पर पुरथिमपच्चत्थिमेणं " इसी तरह से वैश्रवण
शसयाना विषय प्रश्न:-कहि णं भते दाहिणड्ढ भरहस्स देवस्स दाहिणडूढाणामं रायहाणी पंण्णत्ता" गौतमे प्रभुने प्रश्न : महन्त ! क्षिा सरत हेवनी दक्षिणार्धा नाम २०४धानी या स्थणे भावी छ ? सेना वासभा प्रभु ४९ छे. गोयमात मंदरस्स पच्च यत्स दक्षिणेणं तिरियमसखेज्जेदीवसमुद्दे विईवइत्ता अण्णमि जबुद्दीवे दीवे दक्खिणेणं बारस जोयणसहस्सा ओगाहित्ता एत्थणं दाहिणद्ध भरहस्स देवस्स दाहिणइढा णाम रायहाणी भाणियच्या “हे गौतम! सुभे३ ५ तनी क्षि (vi तिय असण्यातही५સમુદ્રોને પારકરીને અન્ય જ બુદ્વીપનામક દ્વીપમાં દક્ષિણ દિશામાં ૧૨ હજાર યોજન નીચે भासण पाथी क्षिu मरत हेपनी क्षिी नामनी यानी सावली छ. 'जहा विजयस्स देवस्स' वियवनी शरधानी विषेरे प्रमाणे हवामां मान्यूछे. "एवं - सत्यकूडा णेयव्वा जाय वेसमणक्डे परोप्परं पुरथिमपञ्चत्थिमेण" ते प्रमाणे ४ वैश्रवाः
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२६
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
कूटानि दक्षिणार्डभरतकूटवद् वर्णनीयानीति भावः । एवञ्च दक्षिणार्द्ध भरतकूटं १ खण्डप्रपात गुहाकूटं २ माणि मद्रकूटं ३ वैताडचकूटं ४ पूर्ण भद्रकूटं ५ तमिस्रगुहाकूटं ६ उत्तरार्द्ध - भरतकूटं ७ वैश्रवणकूटम् ८ एतानि अष्टौ कूटानि समानवर्णनक नीति । तथा 'परोप्परं' परस्परम् - अन्योन्यं 'पुरस्थिमपच्चत्थिमेणं' पौरस्त्यपाश्चात्त्येन - पूर्व पूर्वकूटं पूर्वदिशि परं परं कूटं पश्चिमदिशि वर्तत इति बोध्यम् । तथा च दक्षिणार्द्ध भरतकूटं पूर्वस्यां खण्ड प्रपातकूटात् पूर्वस्यां माणिभद्रकूटात्, तत् पूर्वस्यां वैताढ्यकूटात् तत् पूर्वस्यां पूर्णभद्रकूटात् तत् पूर्वस्यां तमिस्रगुहाकूटात् तत् पूर्वस्यामुत्तरार्द्ध भरतकूटात् तत् पूर्वस्यां वैश्रवणकूटात् यस्माद्यत पूर्वस्यां तस्मात्तत् पश्चिमायां बोध्यम्, पूर्वपश्चिमयोः सापेक्षत्वात्, तथाहि - वैश्रवणकूटं पश्चिमायामुत्तरार्द्ध भरतकूटात्, तत पश्चिमायां तमिस्रगुहाकूटात्, तत् पश्चिमायां पूर्णभद्रकूडात्, तत् पश्चिमायां वैताढय कूटात्, कूतक और सब वाकीके कूटों का वर्णन कर लेना चाहिये. इस तरह दक्षिणार्ध भरतकूट १ खण्डप्रपातगुह । कूट २ माणिभद्रकूट ३ वैताढ्यकूट ४ पूर्णमदकूट ५ तमिस्र गुहाकूट ६ उत्तरार्धमस्तकूट ७ और वैश्रवणकूट ८ ये आठ कूट समान वर्णन वाले हैं । इन कूटों में पूर्व पूर्व का कूट तो पूर्वदिशा में है और दूसरा दूसरा कूट पश्चिमदिशा में हैं ऐसा जानना चाहिये. तथाच दक्षिणार्ध भरतकूट खण्डप्रपातकूट से पूर्व दिशा में है स्वण्डप्रपातगुहाकूट माणिभद्रकूट से पूर्व दिशा में है, चैतादयकूट से माणिभद्रकूट पूर्वदिशा में है. पूर्णभद्रकूट से वैतढचकूट पूर्वदिशा में है तमिखगुहाकूट से पूर्णभद्रकूट पूर्वदिशा में हैं। उत्तरार्धकूट से गुहाकूट पूर्व दिशा में है और वैश्रवणकूट से उत्तरार्धकूट पूर्व दिशा में है. इस तरह जो जिससे पूर्वदिशा में है वह उससे पश्चिमदिशा में हैं क्यों कि पूर्व पश्चिम में सापेक्षता है. जैसे उत्तरार्ध भरतकूट से वैश्रवणकूट पश्चिमदिशा में है तमिखगुहाकूट से उतरार्ध भरतकूट पश्चिम दिशा में है. पूर्णभद्रकूट से तिमिस्र गुहाकूट पश्चिमदिशा में है. वैतादयकूट से पूर्णभद्रकूट पश्चिमदिशा में है. माणिभद्रकूट से वैताढ्यकूट पश्चिमदिशा में हैं
ફૂટ સુધી અને બીન સ ફૂટનુ વર્ષોંન અહીં' સમજવુ' જોઈએ. આ પ્રમાણે દક્ષિણા ભરતટ ૧, ખંડ પ્રપાતળુફાકૂટ ૨, માણિભદ્ર ફ્રૂટ ૩, વૈતાઢયફ્રૂટ ૩, પૂર્ણ ભદ્રકૂટ ૫, તમિસ शुशट ६, ઉત્તરાય ફૂટ ૭ અને વૈશ્રવણુ ફૂટ ૮ એ આઠ ફૂટ સમાનવર્ણનવાળા છે. એ કૂટામાં પૂર્વ પૂના ફ્રૂટ તા પૂર્વ દિશામાં છે અને બીજા બીજા ફ્રૂટ પશ્ચિમ દિશામાં છે. એમ જાણવું જોઈ એ. તથાચ દક્ષિણાધ ભરતકૂટ ખંડપ્રપાત ફૂટથી પૂર્વ દિશામાં છે, ખંડ પ્રતાપ શુક્રકૂટ મણિભદ્ર ફૂટથી પૂ`દિશામાં છે, વૈતાય ફૂટથી મણિભદ્રકૂટ પૂર્વ દિશા માં છે. પૂણ ભદ્રકૂટથી વૈતાઢ્ય ફૂટ પૂર્વ દિશામાં છે. તમિસ્ર ગુફાકુટથી પૂર્ણ ભદ્રકૂટ પૂર્વ દિશામાં છે. ઉત્તરાધ ફૂટથી મિસ ગુફાટ પૂર્વીદેશામાં છે અને વૈશ્રવણાટથી ઉત્તરાધ ચૂંટ પૂર્વ દિશામાં છે આ પ્રમાણે જે જેનાથી પુર્વ દિશામાં છે તે તેનાથી પશ્ચિમ દિશામાં કેમ કે પૂર્વ પશ્ચિમમાં સાપેક્ષતા છે જેમકે ઉત્તરાધ ભરતકૂટથી વૈશ્રવણટ પશ્ચિમ દિશામાં છે. મિસ્ર ગુફાકૂટથી ઉત્તરાધ' ભરતકૂટ પશ્ચિમ શિામાં છે, પૂર્ણભદ્ર ફ્રૂટથી તિમિસ ગુફા
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू० १६ दक्षिणार्द्ध भरतकूट निरूपणम्
१२७
तत् पश्चिमायां माणिभद्रकडात् तत् पश्चिमायां खण्डप्रपातकाटात् तत् पश्चिमायां दक्षि णार्द्ध भरतकूटात् इति पर्यवसितम् ।
'इमेसिं' एषाम् अनन्तरोक्तानां कूटानां 'वण्णावासे' वर्णावासे वर्णनपद्धतौ 'गाहा ' गाथा - 'मज्झे वेयडूढस्स उ' वैताढयस्य पर्वतस्य मध्ये - मध्यभागे 'तिष्णि कूडा' त्रीणिकूटानि अनुपदं वक्ष्यमाणानि 'कणगमया' कनकमयानि - स्वर्णमयानि 'होति' भवन्ति सन्ति 'सेसा' शेषाणि - तद्भिन्नानि 'पव्ययकूडा पर्वतकूटानि 'सव्वे रयणामया सर्वाणि रत्नमयानि - वैडूर्यादि रत्नमयानि 'होति भवन्ति - सन्ति । १ । तत्र कानि स्वर्णमयानि कानि रत्नमयानीति दर्शयितुमाह - 'माणिमद्दकूडे ' माणिभद्र कूटं १ 'वेयडूढकूडे ' वैताढयकूटं २ 'पुण्णभद्द कूडे ' पूर्ण भद्रकूटं ३ एए तिणि कूडा कणगमया' एतानि त्रीणि कूटानि कनकमयानि 'सेसा' शेषाणि - अनन्तरोक्त कूटत्रयभिन्नानि 'छप्पि रयणामया' षडपि कूटानि रत्नमयानीति ।
नवसु कूटेषु 'दोहं' द्वयोः कूटयोः तमिस्रगुहाकूट, खण्ड प्रपातकूटयोः इत्यादि । ता इमेसिं वण्णावासे गाहा-
मझे वेयड्ढस्स उ कणगमया तिण्णि होति कूडा उ । सेसा पव्वयकूडा सव्वे रयणामया होंति ॥ ॥ १ ॥
इन कूटों के वर्णन करने में यह गाथा है वैताढ्य पर्वत के मध्य में वक्ष्यमाण ये तीन कूट है जो कि स्वर्णमय हैं: इनसे भिन्न जो और पर्वत कूट हैं वे सब रत्नमय हैं बैडूर्य आदि रत्नों के बने हुए हैं इनमें ' माणिभद्दकूडे वेयड्ढकूडे पुण्णभद्दकूडे एए तिण्णि कूडे कणगामया सेसा छप्पि रयणामया' माणिभद्रकूट वैताढ्यकूट एवं पूर्णभद्रकूट ये तीन कूट कन कमय हैं और बाकी ६ कूट रत्नमय हैं । 'दोण्हं वि सरिसणामया देवा कयमालए चेव णट्टमालए चेव सेसाणं छण्हं सरिसणामया जण्णामया य कूडा तन्नामा स्खलु हवंति ते देवा पलिओवमट्ठिइया हवंहि पत्तेयं', ॥ १॥ इन नौ कूटों में से दो कूटों के तमिखगुहाकूट और ફૂટ પશ્ચિમ દિશામાં છે. વૈતાઢ્ય છૂટથી પૂર્ણભદ્ર ફૂટ પશ્ચિમ દિશામાં છે. મણિભદ્ર ફૂટથી वैतादय इंट पश्चिम दिशामां हे त्याहि इमेसि वण्णावासे गाहामझे अइस्स उ कणगमया तिष्णि होंति कूडा उ । सेसा पव्वयकूडा सव्वे रयणामया होंति ॥ १ ॥
આ કૂટાના વણુનને અનુલક્ષીને આ ગાથા છે—વૈતાઢય પર્યંતના મધ્યમાં વક્ષ્યમાણુ એ ત્રણ ફૂટો છે. જે સ્વણુ મય છે. એનાથી ખીજા જે પત ફૂટ છે તે સર્વે રત્નમય છે. छे. वैडूर्य वगेरे रत्नाना जनेवा छे. येभां 'माणिभद्दकूडे वेयड्ढकूडे पुण्णभद्दकूडे एए तिष्णि कूडा कणगामया सेसा छप्पि रयणामया 'मालिद्रड्रेट, वैताढ्य फ्रूट मने पूर्ण ल भेटी उनउभय छे भने माडीना छूट रत्नभय छे. 'दोष्णं वि सरिसणामया देवा कथमालए चैव नट्टमालय सेसाणं छण्हं सरिसणामया जण्णामया य कूडा तन्नामा खलु हति ते देवा पलिओयमडिया हवंति पतेयं ॥ १॥ मेनपटीमांथी मे ईटोना
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२८
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे 'विसरिसणामया देवा' विसदृशनामकौ देयौ स्तः। तौ च क्रमेण दर्शयति-'कयमालए चेय' कृतमालकः १ चैव 'नट्टमालए चेव' नृत्तमालकः चैव इति । तमिस्त्रगुहाकूटस्य कृतमालः, खण्डप्रपातगुहाकूटस्य नृत्तमालः इति क्रमेण द्वौ देवौ बोध्यौ । 'सेसाणं' शेषाणां-पूर्वोक्तभिन्नानां 'छण्हं' षण्णां कूटानां 'सरिसणामया' सदृशनामकाः कूटनामसदृशनामकाः देवा भवन्ति । अत्रार्थे गाथामाह- 'जण्णामया' इत्यादि । इति स्पष्टयति-'जण्णामयाय कूडा तन्नामा खलु' यन्नामकानि कूटानि तन्नामकाः खलु ते =कूटाधिष्ठातारो देवाः । ‘होति' भवन्ति-सन्ति इति ते देवाः कीदृशाः ? इति जिज्ञासायामाह-'पलिीवमट्टिईया' पल्योपमस्थितिकाः-इत्यादि पत्तेयं' मत्येकम् एकैकस्य कूटस्य 'पत्तेय' प्रत्येकम् एकैको देव एव सर्वकूटदेवाः पल्योपमस्थितिकाः 'हवंति सन्तीति । अनेनाष्टानां कूटानां स्वामिन उक्ताः, सिद्धायतनकूटे तु सिद्धायतनस्यैव मुख्यत्वेन स्वामिनीऽकथनमिति बोध्यम् ।। _अथ खण्डप्रपातगुहाकूटाद्यधिपतीनां राजधान्यः क सन्तीति पृच्छति-हे भदन्त ! खण्डप्रपातगुहाकूटाधधिपतीनां तेषां कृतमालकादिदेवानां 'रायहाणीओ' खण्डप्रपातगुहाकूट के देव विसदृशनाम वाले है इनके नाम क्रमश; कृतमालक और नृत्तमालक है। बाकी के ६ कूटों के देवकूटों के जैसे नाम है वैसे ही नामवाले हैं । यही बात "जण्णामयाय कूडा तन्नामा खलु हवंति ते देवा पलिओवमट्ठिइया हवंति पत्तेयं २" इस गाथा द्वारा प्रकट की गई है इन देवों की एक २ पल्योपम को स्थिति होती है इस तरह एक एक कूट का एक एक देव होता है और वह अपने २ कूट का स्वामी होता है परन्तु सिद्धायतनकूटमें जो सिद्धायतन देव है वहो वहां का मुख्य रूप से स्वामी है ऐसा नहीं है ऐसा जानना चाहिये ।
इन खण्डप्रपातगुहाकूट आदि के अधिपतियों की राजधानियां कहां पर है, इस बात को जानने की इच्छा से गोतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैंતમિસ્ત્ર ગુફાકૂટ અને ખડ પ્રપાત ગુફા ફૂટના–દેવ વિસદશ નામવાળા છે. એમના નામે કમશઃ કૃતમાલક અને નૃત્તમાલક છે. શેષ ૬ ફૂટની નામ જેવા જ નામવાળા છે એજ पात "जण्णामया य कूडा तन्नामा खलु हबंति ते देवा पलिओमठिया हवंति पत्तेय २" “આ ગાથા વડે પ્રકટ કરવામાં આવી છે. એ દેવોની એક એક પલ્યોપમ જેટલી સ્થિતિ છે. આ પ્રમાણે એક એક દેવ હોય છે અને તે પિત પિતાના કુટનો સ્વામી હોય છે. પરંતુ સિદ્વાયતન ફૂટમાં જે સિદ્ધાપતન દેવ છે તેજ ત્યાને મુખ્ય રૂપથી સ્વામી હેય એવું નથી આ એક વિશેષ વાત ધ્યાનમાં રાખવી જોઈએ
એ ખંડપ્રપાત ગુફાકૂટ વગેરેના અધિપતિઓની રાજધાનીઓ કયાં આવેલી છે? એ पातने पानी ४२४ाथी गौतम प्रभुने सेवा शत पूछे छे । “रायहाणीओ" लत]
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू० १६ दक्षिणाईभरतकूटनिरूपणम् राजधान्यः क सन्ति ? भगवानाह-हे गौतम ! 'जंबूद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्ययस्स दाहिणेण' जम्बूद्वीपे द्वोपे मन्दरस्य पर्वतस्प दक्षिणेन-दक्षिणस्यां दिशि -तिरियंअसंखेज्जे दीवसमुद्दे वीईवइत्ता' तिर्यक् असंख्येयद्वीपसमुद्रान् व्यतिव्रज्य-व्यतिक्रम्य 'अगंमि जंबुद्दीवे दोवे बारस जोयणसहस्साई ओगाहेत्ता' अन्यस्मिन जम्बूद्वीपे द्वीपे द्वादश योजनसहस्राणि अवगाह्य-प्रविश्य 'एत्थ णं रायहाणीओ' भाणियचाओ' अत्र खलु राजधान्यः भणितव्याः-वक्तव्याः ताकीदृश्यः ? इति जिज्ञासायामाह-'विजया रायहाणी सरिसयाओ' विजयाराजधानीसशिकाः इति । यथा बिजया राजधन्याः प्रमाणादिक वणितं तथैवैतासामपि बोध्यमिति । तत्र खण्डप्रपातगुहाकूटाधिपतिदेवस्य राजधानी खण्डप्रपातगुहानाम्नी माणिभद्रकूटाधिपत्ते देवस्य माणिभद्रेत्येव मन्येषामपि राजधान्यो - "रायहाणोओ" हे भदन्त! उन खण्डप्रपात गुहाकूट आदि के अधिपति कृतमालादि देवां की राजधानियां कहां पर हैं. इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं ''गोयमा! जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स दाहिणेणं तिरियं असंखेज्जे दीवसमुदें वोईवइत्ता अण्णमि जंबुद्दीवे दोवे बारस जोयणसहस्साई ओगाहित्ता एत्थणं रायहाणीओ भाणियव्याओ विजया रायहाणी सरिसयाओ" जहां पर हम रहते हैं ऐसे इस जंबूद्वीप नामके द्वीप में जो सुमेरु पर्वत है उस पर्वत की दक्षिण दिशामें तिर्यक् असंख्यात द्वीप समुद्रों को उल्लङ्घन करके आगत अन्य दूसरे जम्बूद्वीप में १२ हजार योजन नोचे आगे जाने पर उन कृतमालादिक देवों को राजधानियां हैं । ये राजधानियां विजया राजघानी की हो जैसी हैं अतः विजया राजधानी का प्रमाण आदि जैसा उपर कहा गया है वैसा ही वह सब यहां पर भी है ऐसा जानना चाहिये इनमें जो खण्डप्रपातगुहाकूट का अधिपति देव है उसकी राजधानी खण्डप्रपातगुहा नामको है माणिभद्रकूट का अधिपति जो देव है उसकी राजधानी माणिभद्रा नाम की है इसी तरह से अन्य कूटाधिपति देवों की भी राजधानियां समझलेनी चाहिये। ये सब कहे ખંડપ્રપાત ગુફાકૂટ આદિના “અધિપતિ કૃતમાલાદિદેવેની રાજધાનીઓ કયાં આવેલી છે ? नातभा
छ. "गोयमा ! जंबहीवे दीवे मंदरस्स पव्वयम्स दाहि णेण तिरियं असंखेज्जे दीवसमुद्दे वीइवइत्ता अण्णमि जंबुद्दीवे दीवे वारसजोयण सहस्साई ओगाहेत्ता एत्थ णं रायहाणीओ भाणिअवाओ विजयारायहाणी सरिसयाओ
ત્યાં અમે રહીએ છીએ એવા આ જંબુદ્વીપ નામક દ્વીપમાં જે સુમેરુ પર્વત છે તે પર્વત ની દક્ષિણ દિશામાં તિર્ધક અસંખ્યાત દ્વીપ સમુદ્રોને ઓળંગીને જે અન્ય જંબુદ્વીપ આવે છે તેમાં ૧૫ ચાજન નીચે આગળ વધવાથી તે કૃતમાલાદિક દેવેની રાજધાની છે. એ સર્વ રાજધાનીઓ વિજયા રાજધાની જેવી જ છે. એથી વિજય રાજધાનીનું પ્રમાણ જેવું કહેવામાં આવ્યું છે તેવું જ સર્વનું સમજવું જોઈએ. એમાં જે ખંડ પ્રતાપ ગુફા કુટના અધિપતિ દેવ છે તેની રાજધાની ખંડ પ્રપાત ગુહી નામની છે. માણિભદ્ર ફટને અધિપતિ જે દેવ છે તેની રાજધાની મણિભદ્રા નામે છે. આ પ્રમાણે અન્ય કૂટાધિપતિ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
वोध्याः । सर्वाणि चोकानि वक्ष्यमाणानि च कूटानि एकैकवनवण्डपद्मवर वेदिकोपशोभितानि वोध्यानि इति ।। सू० १६ ।।
सम्प्रति वैतादपर्वस्य वैतान्याभिधाने कारणं प्ररूपयति
मूलम् - सेकेणद्वेणं मंते ! एवं बुच्चइ वेयड्ढे पव्वए ? गोयमा वेयड्डेणं पव्वए भरहं वासं दुहा विभयमाणे २ चिट्ठ तं जहा - दाहि णड्डूभरहंव उत्तरडभरहंच वेयइढ गिरिकुमारे य इत्थ देवे महि जाव पलिओ मइिए परिवसइ । से तेणट्ठेणं गोयमा ? एवं बुच्चइ वेयड्ढे पव्वए २ अदुत्तरं च णं गोयमा ! वेयड्डस्स पव्वयस्स वेय ड्डेइ सासए णामधेज्जे पण्णते जं णं कयाइ ण आसि, ण कयाइ ण. अस्थि, ण कयाइ ण भविस्सइ भुवि च भवइ य भविस्सइ य धुवे यिए सासए अक्खए अव्वए अवट्ठिए णिच्चे || सू०१७||
छाया -- अथ केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते वैताढ्यः पर्वतो वैताढ्यः पर्वतः १ गौतम ! वैताढ्यो नाम पर्वतो भरतवर्षं द्विधा विभजन् २ तिष्ठति, तद्यथा-दक्षिणार्द्धभरतं च उत्तरार्द्धभरतं च वैताढ्यगिरिकुमारश्चात्र देवो महधिको यावत् पल्योपमस्थितिकः परिवसति, स तेनार्थेन गौतम ! एवमुच्यते वैताढ्यः पर्वतः २, अथोत्तरं च खलु गौतम ! वैतादयपर्वतस्य वैतादयेति शाश्वतं नामधेयं प्रज्ञप्तम्, यत् न कदापि नास्ति, न कदापि न भविष्यति अभूच्च भवति । च भविष्यति च भ्रुवो नियतः शाश्वतः अक्षयः अव्ययः अवस्थितो नित्यः ॥ १७॥
टीका- 'सेकेण ण भंते !' से केणट्टेणं' अथ केनार्थेन केन कारणेन 'भंते ! एवं गये और आगे कहे जाने वाले कूट एक एक वनषण्ड से और एक एक पद्मवश्वेदिका से उपशोभित हैं ॥ १६॥
वैताढ्य नाम होने में क्या कारण- इस बात का उत्तर
'सेकेणणं भंते! एवं बुच्चइ वेयड्ढपन्चए" इत्यादि ।
टीकार्थ- गौतमस्वामीने प्रभु से इस सूत्र द्वारा ऐसा पूछा है- हे भदन्त ! वैताढ्यपर्वत का वैताढपर्वत इस प्रकार के नाम होने का क्या कारण है ? इसके उत्तर भे प्रभु कहते हैं। દેવાની પણ રાજધાનીએ સમજવી જોઈ એ, એ સવ' વિષ્ણુ ત તેમજ આગળ જેમનું વર્ણન થશે તે કૂટા એક એક વનડથી અને એક એક પદ્મવર વેદિકાથી ઉપશે।લિત છે. ૧૬૫ વૈતાઢ્ય નામ શા કારણથી પ્રસિદ્ધ થયુ ? તે વિષે કથન :-- 'से केणठेणं ! एवं बुच्चइ बेयइदपव्वए' इत्यादि ॥१७॥ ટીકા --ગૌતમે પ્રભુને આ સૂત્ર વડે આ જાતને! પ્રશ્ન વૈતાઢય પર્યંતનુ વૈતાઢય પર્યંત આ રૂપમાં જે
નામ થયું તેનુ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
કર્યા છે. કે—હે ભદ્દ'ત ! કારણ શું છે ? એના
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू०१७ वैताब्याभिधाने कारणनिरूपणम्
१३१ चुच्चइ' भदन्त ! एवम् उच्यते-कथ्यते 'वेयड्ढे पन्चए' वेयड्ढे पधए वैताढयः पर्वतः वैताढया पर्वतः ! इति भगवानाह-'गोयमा ! वेयड्ढेण पव्वए भरहं वासं' हे गौतम ! वैताढयः खलु पर्वतः भरतं वर्ष-क्षेत्र 'दुहा' द्विधा वक्ष्यमाणायां द्वाभ्यां प्रकाराभ्यां विभयमाणे२' विभनन् २- विभक्तं कुर्वन् २ चिटई' तिष्ठति, 'तं जहा' तद्यथा 'दाहिणइड भरहंच उत्तरद्धभरह' दक्षिणार्द्धभरतंच ? उत्तरार्द्धभरतं च २। एवं भरतवर्षस्य भागद्वयं करोति वैतादयः एकं दक्षिणमद्धम् अपरं चोत्तरमद्धमिति । अत्र वैताढयपर्वतेच 'वेयड्ढगिरिकुमारे य इत्थदेवे परिवसई' वैताढयगिरिकुमारो देवः परिवसति, स च कीदृशः ? इति जिज्ञासायामाह-'महिडूढिए जाव पलिओवमटिइए' महद्धिको यावत् पल्योपमस्थितिकः इति । अत्र यावच्छब्द संग्राह्याः शब्दा अस्यैवाष्टमसूत्रतो ग्रहीतव्याः, तेषामथोऽपि तत्रैव टीकातोऽवबोध्य इति ।
अथ वैताठ्यस्यान्वर्थनामत्वे दर्शित हेतुमुपसंहरति-‘से तेणटेणं' तत्तेनार्थेनेत्यादि-स:-चैताढयः तेन- प्रदर्शितेन अर्थेन कारणेन 'गोयमा, एवं वुच्चइ' हे गौतम! एवमुच्यते-'वेयड्ढे पवए' वैताढयः पर्वतः २ इति ।
'अदुत्तरं च णं' अथोत्तरम्-अथापरं च खलु "गोयमा ! वेयडूढस्स पव्व'गोयमा ! वेयड्ढेणं पव्वए भरहं वासं दुहा विभयमाणे चिट्ठई'
हे गौतम! वैताढ्यपर्वत भरतक्षेत्र को दो विभागों में विभक्त करता है "तं जहा" जैसे 'दाहिणड्ढमरहं च उत्तरड्डभरहंच' इनमें एक का नाम दक्षिणार्द्धभरत और दूसरे के नाम उत्तरार्द्धभरत है ‘,वेयड्ढगिरिकुमारे य इत्थ देवे महिइढिए जाव पलिओवमदिइए परिबसइ', इस वैताढयपर्वत पर वैताढयगिरिकुमार नाम का एक देव रहता है यह महद्धिक देव है और इसको एक पल्योपम की स्थिति है यहां यावत् शब्द से संग्राह्य शब्द इसी सूत्र के अष्टम सूत्रसे जान लेना चाहिये "से तेणद्वेणं गोयमा एवं बुच्चइ वेयडूढे पव्वए २' इस कारण हे गौतम! इस पर्वत का नाम वैताढ्य ऐसा मैंने कहा है । “अदुत्तरं च णं गोयमा! वेयडूढस्त
पासमा प्रभु छे. “गोमया ! वेयड्ढेणं पव्वए भरहं वास दुहा विभयमाणे २ चिट्ठइ" हे गौतम! वैतादय पत भरत क्षेत्रने में विभागोमा विain रे छ. "तं जहा" म "दाहिणडूढभरह च उत्तरड्ढभरहं च" मेमा था मेनु नाम क्षि भरत ने भीतनु नाम उत्तरा सरत छ. "वेयडूढगिरिकुमारे य इत्थ देवे महिड्ढिए जाव पलिओवमट्टिइए परिवसई" ॥ वैतास्य ५६ ५२ वैतादय निरिमार नामे मे हे २६ छ. अ. महदि દેવ છે. અને આની એક પાપમ જેટલી સ્થિતિ છે. અહીં યાવત શબ્દથી સંગ્રાહ્ય શબ્દો से सूत्रनाम सूत्रथा नारेमे से तेणढेणं गोयमा ! एवं बुच्चइ वेयइढेय पच्चए २" मा १२था गोतम! मा पतनु नाम वैतादय से मधु छ. “अदुत्तरं
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૨
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे यस्स वेयड्ढेइ सासए' हे गौतम ! वैताढयस्य पर्वतस्य वैताढय इति शाश्वतं शाश्वतत्वसूचकं ‘णामधेज्जे पण्णत्ते' नामधेयं प्रज्ञप्तम् । तत्र हेतुमाह-'जं णं' यत् यस्मात् कारणात् खलु अयं वैताठ्यपर्वतः 'कयाइ ण आसि' कदापि नासीदिति न, अपि तु सर्वदैवासीत् अनेन भूतकालिकशाश्वतसत्ता सूचिता, तथा 'न कयाइ ण अत्थि' न कदापि नास्ति 'ण कयाइ ण भविस्सइ' न कदापि न भविष्यति इत्याभ्यां वर्तमानकालिकी भविष्यत्कालिकी च शाश्वतसत्ता सूचिता । इत्थं व्यतिरेकेणाभिधाय सम्प्रत्यन्वयेनाह-'भुवि च' इत्यादि । अयं वैताठ्यः 'भुपिं च भवइ य भविस्सइ य' अभूच्च भूतकाले भवति, अस्ति च वर्तमाने, भविष्यति च भविष्यकाले । अत एवायं-'धुबे णियए सासए अक्खए अव्वए अवट्ठिए णिच्चे ध्रुवो नियतः शाश्वतः अव्ययः अवस्थितो नित्य इति । धुवादीनामर्थोऽस्यैव चतुर्थसूत्रतो बोध्य इति ॥ सू० १७॥
अथ उत्तरभरतार्द्धस्वरूपं पृच्छति
मूलम्-कहि णं भंते ! जंबुद्दीवे दीवे उत्तरभरहे णामं वासे पव्वयस्स वेयडूढेइ सासए णामधेज्जे पण्णते', अथवा हे गौतम-वैताढयपर्वत का वैताढ्य ऐसा नाम शाश्वत कहा गया है' इसके होने में कोई निमित्त नही है। 'जणं कयाइ ण आसि ण कयाइ ण अस्थि ण कयाइ ण भविस्सइ भुधिं य भवइ य भविस्सइ य धुवे णियए सासए अक्खए अव्यए अवट्ठिए णिच्चे" क्योंकि ऐसा नहीं है कि यह वैताढयपर्वत पहिले नहीं था किन्तु यह पहिले भी था और ऐसा भी नहीं है कि यह वर्तमान में भी नहीं है किन्तु अब भी यह है तथा ऐसा भी नहीं है कि यह भविष्यत् काल में नहीं रहेगा किन्तु उस समय भी यह रहेगा अतः त्रिकाल में इसकी सत्ता होने से यह पहिले भूतकाल में था अब भी वर्तमान है और भविष्यत् काल में भी रहेगा इस कारण यह ध्रव है नियत हैं शाश्वत है अक्षय है अव्यय है अवस्थित है और नित्य है इन ध्रवादि पदो
की व्याख्या चतुर्थ सूत्र में की जा चुकी है अतः यह वहीं से जानलेनी चाहिये ॥१७॥ च ण गोयमा । चेयड्ढेस्स पब्बयस्स वेयड्ढेइ सासए णामधेज्जे पण्णत्त" अथवा गौतम! વૈતાઢય પર્વતનું વૈતાઢય એવું નામ શાશ્વત કહેવામાં આવેલ છે. એ નામથી તેની પ્રસિદ્ધિમાં
निमित्त नथा. “कयाइ ण आसि, ण कयाइ न अस्थि न कयाइ ण भविस्सइ भुवि च भवइ य भविस्सइ य धुवे णियए सासए अक्खए अब्धए अवठिए णिच्चे" भो એવું પણ નથી કે આ વૈતાઢય પર્વત પહેલા હતો નહિ. પરંતુ ખરેખર એ પહેલાં પણ હતો. એ અત્યારે નથી એવું પણ નથી. એ ખરેખર વતમાનમાં પણ છે. તેમજ એવું પણ નથી કે એ ભવિષ્યત કાલમાં રહેશે નહિ ખરેખર એ ભવિષ્યત કાળમાં પણ વિઘમાંન રહેવાને છે. આ રીતે ત્રિકાળમાં એની સત્તા હેવાથી આ ભૂતકાળમાં હતે, હમણાં વર્તમાનમાં છે અને ભવિષ્ય કાળમાં પણ રહેશે. એથી આ પ્રવ છે, નિયત છે, શાશ્વત છે, અક્ષય છે. અવ્યય છે, અવસ્થિત છે અને નિત્ય છે એ પ્રવાદિ પદની વ્યાખ્યા ચતુર્થ સૂત્રમાં કરવામાં આવી છે. એથી તે સંબંધી કથન ત્યાંથી જાણી લેવું જોઈએ. ૧ળા
-
-
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३३
प्रकाशिका टीका सू० १८ उत्तरभरतार्द्धस्वरूपनिरूपणम् पण्णते ? गोयमा ! चुल्लहिमवंतस्स वासहरपव्वयस्स दाहिणेणं वेयड्डस्स पव्वयस्स उत्तरेणं पुरथिमलवणसमुदस्स पच्चत्थिमेणं एत्थ णं जंबुद्दीवे दीवे उत्तरड्वभरहे णामं वासे पण्णत्ते पाईणपडीणायए उदीणदाहिणवित्थिण्णे पलिअंकसंठिए दुहा लवणसमुदं पुढे पुरथिमिल्लाए कोडीए पुरथिमिल्लं लवणसमुदं पुढे पच्चथिमिल्लाए कोडीए पच्च. थिमिल्लं लवणसमुदं पुढे गंगासिंधूहिं महाणईहिं तिभागपविभत्ते दोणि अट्ठ तीसे जोयणसए तिण्णि य एगूणवीसइभागे जोयणस्स विक्खंभेणं तस्स वाहा पुरथिमपच्चत्थिमेणं अट्ठारसवाणउए जोयणसए सत्त य एगूणवीसइभागे जोयणस्स अद्धभागं च आयामेणं । तस्स जीवा उत्तरेणं पाईणपडीणायया दुहा लवणसमुदं पुट्ठा तहेव जाव चोदस जोयणसहस्साई चत्तारिय एक्कहत्तरे जोयणसए छच्च एगूणवीइभाए जोयणस्स किंचिविसेसूणे आयामेणं पण्णत्तो। तीसे धणुपुढे दहिणेणं चोद्दसजोयणसहस्साइं पंच अट्ठावीसे जोयणसए एकारस य एगूण वीसइभाए जोयणस्स परिक्खेवेणं ।
उत्तरड्डभरहस्स णं भंते ! वासस्स केरिसए आयारभावपडोयारे पण्णत्ते ? गोयमा ! वहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते, से जहाणामए आलिंगपुक्खरेइ वा जाव कित्तिमेहिंचेव अकित्तिमेहिंचेव । उत्तरड्ड भरहेण भंते ! वासे मणुयाण केरिसए आयारभाव पडोयारे पण्णत्ते ? गोयमा ! तेणं मणुया बहु संघयणा जाव अप्पेगइया सिझंति जाव सब्ब दुक्खाणमंतं करेंति ॥सू० १०॥
छाया-क्व खलु भदन्त ! जम्बूद्वीपे द्वीपे उत्तरार्द्धभरतं नाम वर्ष प्रज्ञप्तम् ? गौतम क्षुद्रहिमवतो वर्ष धरपर्वतस्य दक्षिणेन वैताव्यस्य पर्वतस्य उत्तरेण पौरस्त्यलवणसमुद्रस्य ताश्चोत्येन पाश्चात्यलवणसमुद्गस्य पौरस्त्येन अत्र खलु जम्बूद्वीपे द्वोपे उत्तराद्ध भरतं नाम वर्ष प्रज्ञप्तम, प्राचीनप्रतीचीनाऽऽयतम्, उदीचीनदक्षिणविस्तीर्ण पर्यङ्कसंस्थितं द्विधा लवणसमुद्रं स्पृष्टं पौरस्त्यया कोट्या पौरस्त्यं लवणसमुद्रं स्पृष्टं पाश्चात्यया कोटया पाश्चात्यं लवणसमुद्रं स्पृष्टं गङ्गासिन्धुभ्यां महानदीभ्यां त्रिभागप्रविभक्तं द्वे अष्ठात्रिशे योजनशते त्रींश्चैकोनविंशतिभागान् योजनस्य विष्कम्मेण । तस्य बाहा पौरस्त्यपाश्चात्येन
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३४
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
अष्टादश द्विनवत्यधिकानि योजनशतानि सप्त च एकोनविंशतिभागान् योजनस्य अर्द्धभागं च आय मेन । तस्य जीवा उत्तरेण प्राचीनप्रतीचीनाऽऽयता द्विधा लवणसमुद्र ं स्पृष्टा तथैव यावत् चतुर्दशयोजनसहस्राणि चत्वारि च एक सप्तत्यधिकानि योजनशतानि षट्च एकोनविंशतिभागान् योजनस्य किञ्चिद्विशेषोनान् आयामेन प्रज्ञप्ता । तस्याः धनुष्पृष्ठं दक्षिणेन चतुर्दशयोजन सहस्राणि पञ्च अष्टाविंशानि योजनशतानि एकादश च एकोनविंशतिभागान् योजनस्य परिक्षेपेण !
उत्तरार्द्ध'भरतस्य खलु भदन्त ? वर्षस्य कीदृशकः आकार भावप्रत्यवतारः प्रज्ञप्तः १ गौतम ! बहुलमरमणीयो भूमिभागः प्रज्ञप्तः स यथानामकः आलिङ्गपुष्करभिति वा यावत् कुत्रिमैश्चैव अकृत्रिमैश्चैव । उत्तरार्ध भरते खलु भदन्त ! वर्षे मनुजानां कोदृशकः आकारभाव प्रत्यवतारः ? गौतम ते खलु मनुजा बहुसंहनना यावत् अप्येकके सिद्धयन्ति यावत् सर्वदुःखानामन्तं कुर्वन्ति ॥ १८ ॥
टीका- 'कहि णं भंते !" इत्यादि ।
'कहि णं भंते ! जंबुद्दीवे दीवे- उत्तरभरहे णामं वासे पण्णत्ते' हे भदन्त ! जम्बूद्वीपे द्वीपे उत्तरार्द्धभरतं नाम वर्षे खलु का प्रज्ञप्तम् ? भगवानाह - 'गोयमा ! चुल्लहिमवंतस्स' हे गौतम! क्षुद्रहिमवतः - लघु हिमवतः 'वासहरपव्वयस्स दाहिणेणं' वर्षधर पर्वतस्य दक्षिणेन - दक्षिणस्यां दिशि 'वेयड्ढस्स पव्वयस्स उत्तरेणं' वैताव्यस्य पर्वतस्य उत्तरेण - उत्तरस्यां दिशि 'पुरस्थिमलवणसमुहस्स' पौरस्त्यलवण समुद्रस्य पूर्वदिग्वतिलवणसमुद्रस्य ' पच्चत्थिमेणं' पाश्चात्येन - पश्चिमायां दिशि पच्च स्थिमलवण
उत्तरार्ध भरतके स्वरूप का प्रतिपादन
'कहिणं भंते! जंबुद्दीवे दीवे उत्तरइढ भरहे णामं वासे पण्णत्ते' इत्यादि । टीकार्थ- गौतमस्वामी ने प्रभु से ऐसा पूछा है है भदन्त ! इस जम्बूद्वीप नामके द्वीप में उत्तरार्ध भरतक्षेत्र कहां पर कहा गया है? इसके उत्तर प्रभु कहते है 'गोयमा! चुल्लहिमवंतरस वा सहरपव्वयस्स दाहिणेणं वेयड्ढस्स पव्वयस्स उत्तरेणं पुरस्थिमलवण समुदस्स पच्चरिथमेणं पच्चत्थिमलवणसमुद्दस्स पूरत्थिमेणं एस्थ णं जंबुद्दीवे दीवे उत्तरड्ढे मरहे णामं वासे पण्णत्ते' हे गौतम! लघुहिमवान् वर्षघर पर्वत की दक्षिण दिशा में एवं वैतादयपर्वत की उत्तरदिशामें तथा पूर्वदिग्वर्तीलवण समुद्र को पश्चिमदिशामें एवं पाश्चात्यलवणसमुद्र को पूर्वदिशा में
ઉત્તરાદ્ધ ભરતના સ્વરૂપનું પ્રતિપાદન- -
'कहिणं भते ! जम्बुद्दीवे दीवे उत्तरइढभरहे णामं कासे पण्णत्ते' इत्यादि सूत्र ॥१८॥ ટીકા”-ગૌતમે પ્રભુને એવી રીતે પ્રશ્ન કર્યાં છે કે હે ભઈ ત ! આ જ ખૂદ્દીપ નામક દ્વીપમાં उत्तराध भरत क्षेत्र या स्थणे यावेस छे ? खाना नवायां प्रलु उहे छे. "गोयमा ! क्षुल्लहिमवतस्स वासहरपण्ययस्स दाहिणेणं वेयइटस्स पव्वयस्स उत्तरेणं पुरात्थिमलवण समुहस्स पच्चत्थिमेण एत्थणं जम्बुद्दीवे दोवे उत्तरडूढ़भरहे णामं वासे पण्णत्ते" हे गौतम! લઘુહિમવાન વધર પર્વતની દક્ષિણ દિશામાં અને વૈતાઢય પર્યંતની ઉત્તર દિશામાં તથા પૂર્વ દિગ્વતી' લવણ સમુદ્રની પશ્ચિમ દિશામાં અને પાશ્ચાત્ય લવણ સમુદ્રની પૂર્વ દિશામાં
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३५
प्रकाशिका टीका सू० १८ उत्तरभरतार्द्धस्वरूपनिरूपणम् समुहस्स पुरथिमेणं' पाश्चात्यलवणसमुद्रस्य पौरस्त्येन-पूर्वस्यां दिशि 'एत्य गं जंबुद्दीवे दोवे उत्तरडूढभरहे णामं वासे पण्णत्ते' अत्र खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे उत्तराईभरतं नाम वर्ष प्रज्ञप्तम्, तच्च कीदृशमिति जिज्ञासायामायामप्रमाणादिना तद्वर्णयति-'पाईणपडीणायए' प्राचीनप्रतीचीनाऽऽयत पूर्वपश्चिमयोदिशोरायतं-दीर्घम् 'उदीणदाहिण बित्थिण्णे' उदीचीनदक्षिणविस्तीर्ण-उत्तरदक्षिणयोर्दिशोविस्तारयुक्तम्, 'पलियंकसंठिए' पर्यङ्कसंस्थितं-पयङ्कासनसंस्थानेन संस्थितम्, 'दुहा लवणसमुई पुढे' द्विधा लवणसमुद्रं स्पृष्टम्, तथाहि 'पुरथिमिल्लाए' पौरस्त्यया पूर्वदिग्भवया 'कोडीए कोटया-अग्रभागेन 'पुरथिमिल्लं' पौरस्त्थं पूर्वदिग्भवं 'लवणसमुई पुढे' लवणसमुद्रं स्पृष्ट 'पच्चस्थिमिल्लाए' पाश्चात्यया-पश्चिमदिग्भवया 'कोडीए' कोटया 'पच्च. थिमिल्लं लवणसमुई पुढे' पश्चिमलवणसमुद्रं स्पृष्टम्, गंगासिंधुहिं महाणईहिं तिभागएविभत्ते' गङ्गासिन्धुभ्यां महानदीभ्यां त्रिभागविभक्तं-त्रिभिर्भागैविभक्तम्, तत्रैवं भागत्रयं बोध्य-पूर्वभागो लवणसमुद्रं संगतया गंगामहानद्या कृतः, पश्चिममागो लवणसमुद्रं संगतया सिन्धुमहानद्या कृतः, मध्यभागो गङ्गासिन्धुकत इति । तथा 'दोणि जम्बूद्वीप नामक द्वीप में उत्तरार्धं भरतक्षेत्र कहा गया है यह क्षेत्र-"पाडीण पडी णायए उदीणदाहिणवित्थिण्णे पलीअंकसंठिए दुहा लवणसमुदं पुढे पच्चत्थिमिल्लाए कोडीए पच्चथिमिलं लवणसमुदं पुढे गंगासिंधूहिं महाणईहिं तिभागपविभत्ते दोण्णि अद्वतीसं जोयणसए तिण्णि य एगूणविसइभागे जोयणस्स विक्खंभेणं " यह पूर्व एवं पश्चिम दिशा में लम्बा है उत्तर और दक्षिणदिशा में विस्तारयुक्त है पर्यङ्कासन संस्थान से संस्थित है पूर्वदिग्वर्ती कोटि से पूर्वदिग्वर्ती लवण समुद्र को और पश्चिम दिग्वर्ती कोटि से पश्चिम लवण समुद्र को स्पर्श कर रहा है गंगा और सिन्धु इन दो महान लवण समुद्र में मिलने वाली गंगा महानदी ने पूर्वभाग कियाहै, लवण समुद्र में मिलने वाली सिन्धु महानदी ने इसका पश्चिम भाग किया है एवं गंगा और सिन्धु इन दोनोने इसका मध्यभाग किया है, इसका विस्तार
पद्वीप नाममा उत्तराध बरतत्र मावत छ. मात्र 'पाडीण पडीणायए उटीणटाहिणवित्थिण्णे पलि अंकसंठिए दुहा लवणसमूह परे पनि कीडोए पुरथिमिल्लं लवणासमुई पुढे पच्चस्थिमिल्लाए कोडीए पच्चस्थिमिल्लं लवणसमुदं पुढे गंगासिंधूहि महाणहि तिभागपविभत्ते दोणि अडतीसे जोयणसए तिण्णिय एगूणवोसइ भागे जोयणस विक्खंभेण" मा पूतभविस દિશામાં લાંબુ છે. ઉત્તર અને દક્ષિણ દિશામાં વિસ્તારયુક્ત છે. પર્યકાસન સંસ્થાનથી સંસ્થિત છે. પૂર્વ દિવતી કેટથી પૂર્વદિવતી લવણ સમુદ્રને અને પશ્ચિમ દિગ્વતી કેટિણી પશ્ચિમ લવણ સમુદ્રને આ ૫રી રહેલ છે. ગંગા અને સિધુ એ બે મહા નદીઓ એ એને ત્રણ વિભાગોમાં વિભક્ત કરેલ છે. લવણ સમુદ્રમાં મળનારી મહા નદી ગંગાએ અને પૂર્વ ભાગ કર્યો છે, લવણ સમુદ્રમાં મળનારી મહાનદી સિધુએ આનો પશ્ચિમ ભાગ કર્યો છે. અને ગંગા અને સિધુએ આને મધ્યભાગ કર્યો છે. આ વિસ્તાર
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३६
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे अतोसे जोयणसए' द्वे अष्टात्रिंशे योजनशते अष्टात्रिंशदधिकानि द्विशतयोजनानि 'तिण्णि य एगूयबीसइभागे जोयणस्स' त्रीश्च एकोनविंशतिभागान योजनस्य-एकोनविंशति मागविभक्तस्य योजनस्य त्रीन् भागाँश्च 'विक्खंभेणं' विष्कम्भेण विस्तारेण । 'तस्स' तस्य-उत्तरार्द्धभरतस्य 'बाहा'-बाहा-भुजाकारः क्षेत्रविशेषः 'पुरथिमपञ्चस्थिमेणं' पौरस्त्यपश्चिमेन-पूर्वपश्चिययोदिशोः 'अट्ठारस बाणउए जोणसए' अष्टादश द्विनवत्यधिकानि योजनशतानि-द्विनवत्यधिकाष्टशताधिकैकसहस्रयोजनानि 'सत्त य एगृण वीसइभागे जोयणस्स अद्धभागं च' सप्त च एकोनविंशतिभागान योजनस्य अर्द्धभागम् एकोनविंशतिभागविभतस्य योजनस्य सप्तभागान् एकोनविंशतितमभागस्य अर्द्धभागं च 'आयामेणं' दैर्येण । 'तस्स' उत्तरार्धभरतस्य 'जीवा' जीवा 'उत्तरेणं' उत्तरेण चुल्लहिमवद्दिशि 'पाईणपडोणायया' प्राचीन प्रतीचीनाऽऽयता-पूर्वपश्चिमयोर्दिशोरायता दीर्घा, 'दुहा लवणसमुदं पुट्टा तहेव' द्विधा लवणसमुद्रं स्पृष्टा तथैव पूर्ववदेव दक्षिणार्द्धभरतजीवावदेव, अयम्भावः पौरस्त्यया कोटया पौरस्त्यं लवणसमुद्रं स्पृष्टा पश्चिमया कोटया पश्चिमलवणसमुद्र स्पृष्टा, इत्येव दर्शयितुमाह-'जाव' यावदिति पश्चिमलवणसमुद्रं स्पृष्टेति पर्यन्तमित्यर्थः, 'चोद्दसजोयणसहस्साई' चतुर्दश योजन२३८२ योजन का है "तस्स बाहा पुरस्थिमपच्चत्थिमेणं अट्ठारस बाण उए जोयणसए सत्त य एगूणवीसइमागे जोयणस्स अद्धभागं च आयामेणं", इस उत्तरार्ध भरत की बाहा-भुनाकार क्षेत्र विशेष पूर्व पश्चिमदिशा में १८९२ योजन की और एक योजन के १९ भागों में से ७|| भाग प्रमाण है यह कथन आयाम(दीर्घता) की अपेक्षा से कहा गया है। "तस्स जीवा उत्तरेणं पाईणपडीणायया दुहा लवणसमुदं पुट्ठा तहेव जाव चोद्दसजोयण सहस्साई चत्तारि य एकहत्तरे जोयणसए छच्च एगूणवीसइमाए जोयणस्स किंचि विसेसूणे आयामेणं पण्णत्ता" उस उत्तरार्ध भारत की जीवा क्षुल्लहिमवान् पर्वत की दिशा में पूर्व से पश्चिम तक लम्बी है और पूर्व दिग्वर्ती कोटि से पूर्वदिग्वर्ती लवणसमुद्र का तथा पश्चिम दिग्वर्ती कोटिसे पश्चिम लवण समुद्र को छूनो है इसका आयाम १४४७१ योजन का है और २३८131१८ यान रखा छे. "तस्स वाहा पुरथिमपच्चत्विमेणं अट्ठारसबाण उए जोयणसए सत्त य एगूणवीसइभागे जोयणस्स अद्धभाग च आयामेण" 24 6त्तराध ભારતની વાહા-ભુજાકાર ક્ષેત્ર વિશેષ-પૂર્વ પશ્ચિમ દિશામાં ૧૮૯૨ જન જેટલી અને એક યજનના ૧ભાં ભાગમાંથી છલા ભાગ પ્રમાણ છે. આ કથન આયામની અપેક્ષાએ समान 2. "तस्त जीवा उत्तरेणं पाईणपडीणायया दुहा लवणसमुहं षुट्ठा तहेव जाव चोद्दस जोयणसहस्साई चत्तारिय एक्कहत्तरे जोयणसए छच्च पगणवीसइ भाप जोयणस्स किंचि विसेसूणे आयामेण पण्णत्ता" तेरा भरतनी भुटा હિમાવાન પર્વતની દિશામાં પૂર્વથી પશ્ચિમ સુધી લાંબી છે અને પૂર્વ દિવતી કોટથી પૂર્વ દિતી લવણ સમુદ્રને તેમજ પશ્ચિમ દિગ્ગત કોટિથી પશ્ચિમ લવણ સમુદ્રને
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू. १८ वैताढ्याभिधाने कारणनिरूपणम्
१३७
सहस्राणि चतुर्दशसहस्त्रयोजनानि 'चत्तारि य एक्कहत्तरे जोयणसए' चत्वारि च एकसप्तत्यधिकानियोजनशतानि - एकसप्तत्यधिकचतुश्शतयोजनानि 'छच्च एगूणवी - सभाए जोयणस्स किंचिविसेसूणे' षट् च एकोनविंशतिभागान् योजनस्य किञ्चिद्विशेपोनान् एकोनविंशतिभागविभक्तस्य योजनस्य किंचिद्विशेषन्यूनान् षड्भागान् 'आयामेणं पण्णत्ता' आयामेन - दैर्येण प्रज्ञप्ता, 'तीसे' तस्याः उत्तरार्द्ध भरतजीवायाः 'दाहिणेणं' दक्षिणेन - दक्षिणस्यां दिशि दक्षिणपार्श्वे इति भावः 'घणुपुट्टे' धनुष्पृष्ठम् - उत्तरार्ध - भरत क्षेत्रसम्बन्धि धनुष्पृष्ठाकारः क्षेत्रविशेषः 'चोदस्स जोयणसहस्साई' चतुर्दशयोजन - सहस्राणि चतुर्दशसहस्र योजनानि, 'पंच अट्ठावीसे जोयणसए' पञ्च अष्टाविंशानि योजन - शतानि-अष्टाविंशत्यधिकानि पञ्चशतयोजनानि 'एक्कारस य एगूणवीसइभाए जोयणस्स' एकादश एकोनविंशतिभागान योजनस्य एकोनविंशति - भागविभक्तस्य योजनस्य एकादश भागांश्च परिक्खेवेणं' परिक्षेपेण-परिधिना विज्ञेयमिति ।
अथोत्तरार्द्ध भरतस्य स्वरूपं प्रश्नोत्तराभ्यां वर्णयितुमाह - 'उत्तरद्ध भरहस्स णं भंते ! वासस्स केरिसए' उत्तरार्द्ध भरतस्य खलु भदन्त ! वर्षस्य कीदृशक :- स्वरूपपर्याय प्रादुर्भावः 'पण्णत्ते' प्रज्ञप्तः, भगवानुत्तरयति -- गोयमा ! बहुसमरमणि - ज्जे' हे गौतम ! बहुसमरमणीयः - अत्यन्त समतलोऽत एव रमणीयः- सुन्दरः भूमिएक योजन के १८ भागों में से कुछ कम ६ भाग प्रमाण है । "तीसे धणुपुट्ठे दाहिणेणं चोद्दस जोयणसहस्साई पंच अट्टावीसे जोयणसए एक्कारस य एगूणवीसभाए जोयणस्स परिक्खेवेणं" उस उत्तरार्ध भारत की जीवा का दक्षिण दिशा में दक्षिणपार्श्वमें धनुष्पृष्ठ-धनुष् पृष्ठाकार क्षेत्र विशेष १४५२८ योजन को और एक योजन के १८ भागों में से ११ भाग प्रमाण कहा गया है यह धनुष्पृष्ठ का परिक्षेप की अपेक्षा प्रमाण कथन है ।
“उत्तरड्ढ भरहस्स णं भंते ! वासस्स केरिसए आयारभाव पडोयारे पण्णत्ते" हे भदन्त ! "उत्तरार्ध भरतक्षेत्र का आकारभाव प्रत्यवतार - स्वरूप कैसा कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं “गोयमा बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते से जहा णामए आलिंग पुवखरेह वा जाव
સ્પર્શે છે. આને આયામ ૧૪૪૭૧ ચેાજન જેટલે છે. અને એક ચૈાજનના ૧૯ ભાગેાभांथी ४६४ भई लाग प्रभाणु छे. "तीसे धणुपुट्ठे दाहिणेण चोहस्स जोयणसहस्साई पंच अट्ठावीसे जोयणसए एक्कारस य एगुणवीस भाए जोयणस्स परिकखेवेणं” ते ઉત્તરાધ ભરતની જીવાનું દક્ષિણ દિશામાં-દક્ષિણ પાર્શ્વ માં-ધનુષ્કૃષ્ઠ-ધનુષ-પૃષ્ઠકાર ક્ષેત્ર વિશેષ-૧૪૫૨૮ ચેાજન જેટલુ છે અને એક ચેાજનના ૧૯ ભાગમાંથી ૧૧ ભાગ પ્રમાણ કહેવાય છે. ધનુપૃષ્ઠના પરિક્ષેપની અપેક્ષાએ આ પ્રમાણ કથન છે.
'उत्तरडूढ भरहरूस णं भंते ? वासस्स केरिसए आयारभाव पडोयारे पण्णत्ते" हे ભદન્ત ! ઉત્તરાધ ભરત ક્ષેત્રનેા આકારભાવ પ્રત્યવતાર (સ્વરૂપ) કેવા છે ? આના જવાબમાં अलु आहे छे, “गोयमा बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते से जहा णामए आलिंगपुक्खरेइ
૧૮
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३८
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे भागे पण्णत्ते भूमिभागः प्रज्ञप्तः स च भूमिभागः कीदृशः इति जिज्ञासायामाह'से जहाणामए आलिंगपुक्खरेइ वा जाव कित्रिमेहिंचेव अकित्तिमे हिं चेव' स यथा नामक आलिङ्गपुष्करमिति वा यावत् कृतिमैश्चेव अकृत्रिमैश्चैवेति । अत्र यावत्पद संग्राह्याणि पदानि राजप्रश्नीयसूत्रस्य पञ्चदशसूत्रादारभ्य एकोनविंशतितमसूत्रतो बोध्यानि । तदर्थश्च तत्रैव मत्कृतसुबोधिनी टीकातो विज्ञेय इति ।
अथोत्तरार्द्धभरतवर्षवास्तव्यमनुष्यस्वरूपं पृच्छति-उत्तरार्द्धभरते खलु भदन्त ! वर्षे-इत्यादि 'उत्तरड्ढभरहे णं भंते ! वासे' हे भदन्त ! उत्तरार्द्धभरते वर्षे-उत्तराद्धभरतक्षेत्रे स्थितानां 'मणुयाणं केरिसए आयारभावपडोयारे' मनुजानां कीदृशकः आकारभावप्रत्यवतारः-स्वरूपपर्यायप्रादुर्भावः 'पण्णत्ते' प्रज्ञप्तः ? भगवानाह-गोयमा ! तेणं मणुया वहुसंघयणा जाव अप्पेगइया सिझंति जाव सव्व दुक्खाण मंतं करेंति' हे गौतम ! ते खलु मनुजाः बहुसंहनना यावद् अप्येकके सिद्धयन्ति-यावत् कित्तिमेहिं चेव अकित्तिमे हिंचेव" हे गौतम उत्तरार्ध भरत क्षेत्र का स्वरूप इस प्रकार से कहा गया है-वहां का भूमिभाग बहुसमरमणीय है और वह आलिंगपुष्कर के जैसा कहा गया है मृदङ्ग के मुखपुट का नाम आलिंङ्गपुष्कर है इस विषय में पहिले अनेक उपमावाची शब्दों द्वारा स्पष्टीकरण किया जा चुका है यही बात यावत् पद से यहां समझाई गई है इसके लिये राजप्रश्नीय सूत्र के १५ वें सूत्र से लेकर १९ वें मूत्र तक के पाठ को देखना चाहिये वहां का भूमिभाग कृत्रिम और अकृत्रिम तृणों से एवं मणियों से सुशोभित है ।
"उत्तरडूढभरहेणं भंते वासे मणुयाणं केरिसए आयारभावपडोयारे पण्णत्ते' हे भदन्त! उत्तरार्ध भरत में रहने वाले मनुष्यों का स्वरूप कैसा कहा गया हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा तेणं मणुया बहु संधयणा जाव अप्पेगइया सिझंति जाव सव्वदुक्स्वाणमंतं करेंति, हे गौतम! वहां के निवासी मनुष्यों का स्वरूप ऐसा है कि वे वज्रऋषभनाराच आदि अनेक प्रकार बाजावकित्तिमेहिं चेव अकित्तिमेहि चेव गौतम ! उत्तराध सरतक्षेत्रनु स्१३५ मा प्रमाणे કહેવામાં આવેલ છે. ત્યાંને ભૂમિભાગ બહુસમરમણીય છે અને તે આલિંગ પુષ્કરના જે કહેવામાં આવેલ છે. મૃદંગના મુખપુટનું નામ આલિંગ પુષ્કર છે. આ સંબંધમાં પહેલાં અનેક ઉપમાવાચી શબ્દો વડે સ્પષ્ટતા કરવામાં આવી છે. એજ વાત અહીં યાવત પદથી અહીં સ્પષ્ટ કરવામાં આવી છે. આ માટે રાજપ્રશ્નીય સૂત્રના ૧૫માં સૂત્રથી માડીને ૧૯માં સૂત્ર સુધીના પાઠને જે જોઈએ. ત્યાંને ભૂમિભાગ કૃત્રિમ અને અકૃત્રિમ તૃણોથી તેમજ મણિઓથી સુશોભિત છે. ____ "उत्तरइढभरहेण भंते ! वासे मणुयाण केरिसए आयारभावपडोयारे पण्णत्ते" है ભદંત ! ઉત્તરાર્ધ ભારત માં રહેનારા માણસના સ્વરૂપ કેવા છે. ? ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે. "गोयमा ! तेण मणुया बहुसंघयणा जाव अप्पेगइया सिज्झति जाव सव्व दुक्खाणमतं करेंति" गौतम ! त्यांना निवासी मनुष्याना २५३५
૨૫ એવા છે કે તેઓ વજી ઋષભ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू. १८ वैताठ्याभिधाने कारणनिरूपणम्
१३९ सर्वदुःखानामन्तं कुर्वन्ति । अत्र यावत्पदद्वयसंग्राह्याणि पदानि एकादशसूत्रतो बोध्यानि तदर्थोऽपि तत्रैव बोध्य इति । ___ ननु उत्तरार्द्धभरतवर्षक्षेत्रवासिमनुष्याणां मुक्तिधर्मोपदेशकतीर्थकरायभावेन मोक्षाङ्गभूतधर्मश्रवणायभावातू कथं मोक्षप्राप्तिसूचकसूत्रोक्तिः सङ्गतिमङ्गति ? इतिचेत् उच्यते चक्रवर्तीकाले समुद्घाटित गुहाद्वयसत्त्वेन उत्तरार्द्धभरतवासिनां जनानां दक्षिणार्द्धभरते दक्षिणार्द्धभरतवासिनां साध्यादीनामुत्तरार्द्धभरते च गमनागमनतस्तेषामुत्तरार्द्धभरतवासिनां साध्वादिभ्यो मोक्षधर्मश्रवणसद्धावान्मोक्षसूत्रोक्तिरुचितैव । यद्वा चक्रवर्ती कालातिरिक्ते काले विद्याधरश्रमणादिभ्यो मोक्षधर्मश्रवणसंभवात् स्त्रतो वा जातिस्मरणादिना मोक्षाङ्गधर्मप्राप्तिसंभवान्मोक्षसूत्रोक्तिः रुचितैवेति ॥सू०१८॥ के संहनन वाले होते हैं, यावत् इनमें से कितनेक उसीभव से सिद्ध होते हैं यावत् समस्त दुःखों का विनाश करते हैं । यहां आगत दो यावत्पदों के द्वारा जिन पदों का संग्रह हुआ है उन पदों के लिये देखो ११ वें सूत्रको __शंका उत्तरार्धभरत क्षेत्र में निवास करने वाले मनुष्यों को जो मोक्ष प्राप्ति होना कही गई सो वहां मुक्ति धर्मोपदेशक तीर्थकर आदि के अभाव होने से मोक्षाङ्गभूत धर्म श्रवण के अभाव को आश्रित करके कैसे वह संगत हो सकती है ? उत्तर-चक्रवर्तिकाल में समुद्घाटित गुहा द्वय के सत्व से उत्तरार्ध भरतवासी जनों का दक्षिणार्ध भरत में गमनागमन होने से उन्हें साधु आदिकों से मोक्षधर्मश्रवण का अवसर मिल जाता है इससे इन्हें मोक्षप्राप्ति का होना संगत ही है असंगत नहीं । अथवा चक्रवर्तीकाल के अतिरिक्त काल में विद्याधर श्रमणादि को से मोक्षप्राप्ति के कारणमूत धर्म की प्राप्ति का होना संभव होने से अथवा स्वतः जातिस्मरण आदिसे मोक्षके कारणभूत धर्मकी प्राप्तिका होना संभव होनेसे यहां मोक्षसूत्रोक्ति उचित ही है॥१८॥ નારાચ વગેરે અનેક પ્રકારના સંહનનવાળા હોય છે. યાવતુ આમાંથી કેટલાક તેજ ભવમાં સિદ્ધ થઈ જાય છે. યાવત્ સર્વ દુઃખોને વિનષ્ટ કરે છે. અહીં આવેલા બે યાવત પદ, વડે જે પદોનો સંગ્રહ થયેલ છે. તે પદ ના માટે ૧૧ મા સૂત્ર માં જવું જોઈએ.
શંકા-ઉત્તરાર્ધ ભરત ક્ષેત્ર માં નિવાસ કરનારા મનુષ્યના સંબંધમાં જે મોક્ષ પ્રાપ્તિ માટે કહેવામાં આવેલ છે તે ત્યાં મુક્તિ ધર્મોપદેશક તિર્થંકરના અભાવથી તેમજ મોક્ષાં ગભૂત ધર્મશ્રવણના અભાવથી મોક્ષપ્રાપ્તિનું કથન કેવી રીતે ઉચિત કહેવાય ?
ઉત્તર–ચક્રવતીકાળમાં સમુદ્ધાટિત ગુહાયના સવથી ઉત્તરાર્ધ ભરત વાસી જનોનું દક્ષિણાદ્ધ ભારત માં ગમનાગમન થવાથી તેમને સાધુઓ વગેરેથી મોક્ષધર્મ શ્રવણનો અવસર મળે છે. તેથી તેમને મેક્ષ પ્રાપ્તિ થવી અસંગત નહિ. પણ સંગત જ કહેવાય અથવા ચકવતી કાળના અતિરિત કાળ માં વિદ્યાધરભ્રમણદિકેથી મોક્ષપ્રાપ્તિના કારણભૂત ધર્મનું શ્રવણ” સંભવિત હોવાથી અથવા સ્વતઃ જાતિ સ્મરણ આદિથી મોક્ષના કારણ ભૂત ધર્મની પ્રાપ્તિ થવી સંભવ હોવાથી મોક્ષ સૂકિત ઉચિત જ છે. ૧૮
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे उत्तरार्द्धभरते ऋषभकूटपर्वतः क्वाऽस्तीति पृच्छति
मूलम्-कहि ण भते ? जंबुद्दीवे दीवे उत्तरड्वभरहे वासे उसभकूडे णामं पव्वए पण्णत्ते । गोयमा ! गंगा कुंडस्स पञ्चत्थिमेण सिंधुकुंडस्स पुरथिमेणं चुल्लहिमवंतस्स वासहरपव्वयस्स दाहिणिल्ले णितंबे एत्थ णं जंबुदीवे दीवे उत्तरड्डमरहे वासे उसभकूडे णामं पव्वए पण्णत्ते, अट्ठ जोयणाई उड्डे उच्चत्तेण, दो जोयणाई उव्वेहणं मूले बारस जोयणाई विक्खंभेणं, मज्झे अट्ठ जोयणाई विक्खंभेणं, उप्पि चत्तारि जोयणाई विक्खंभेणं, मूले साइरेगाइं सत्ततीसं जोयणाई परिक्खेवेणं मज्झे साइरेगाइं पणवीसं जोयणाई परिक्खेवेणं उप्पिं साइरेगाइं बारस जोयणाई परिक्खेवेणं मूले वित्थिपणे मज्झे संक्खित्ते उप्पि तणुए गोपुच्छसंठाणसंठिए, सव्वजंबणयामए अच्छ सण्हे जाव पडिरूवे । से णं एगाए पउमवरवेइयाए तहेव जाव भवणं कोस आयामेणं, अद्धकोसं विक्खंभेणं. देसूर्ण कोसं उड्ढं उच्चत्तेणं अट्ठो तहेव उप्पलाणि पउमाणि जाव उसभेय एत्थ देवे महिड्दिए जाव दाहिणणं रायहाणी तहेव मंदरस्स पव्वयस्स जहा विजयस्स अविसेसियं' ।।सू०१९॥
. छाया-क्व खलु भदन्त ! जम्बूद्वीपे द्वीपे उत्तरार्द्धभरते वर्षे ऋषभकूटो नाम पर्वतःप्रज्ञप्तः, गौतम ! गङ्गाकुण्डस्य पश्चिमेन सिन्धुकुण्डस्य पौरस्त्येन क्षुद्रहिवतो वर्षधरपर्वतस्य दक्षिणात्ये, नितम्बे, अत्र खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे उत्तरार्द्धभरते वर्षे ऋषभकूटो नाम पर्वतःप्रज्ञप्तः, अष्ट योजनानि ऊर्ध्वमुच्चत्वेन द्वे योजने उद्वेधेन, मूले द्वादश योजनानि विष्कम्भेण मध्ये अष्ट योजनानि विष्कम्भेण, उपरि चत्वारि योजनानि विष्कम्भेण, मूले सातिरेकाणि सप्तत्रिंशतं योजनानि परिक्षेपेण, मध्ये सातिरेकाणि पञ्चविंशति योजनानि परिक्षेपेण, उपरि सातिरेकाणि द्वादशयोजनानि परिक्षेपेण । मूले विस्तीर्णः मध्ये संक्षिप्तः उपरि तनुकः गोपुच्छसंस्थान संस्थितः सर्वजम्बूनदमयः अच्छः श्लक्ष्णो यावत् प्रतिरूपः स खलु एकया पद्मवरवेदिकया तथैव यावत् भवनं क्रोशम् आयामेन अर्द्धकोशं विष्कम्मेण, देशोन कोशमूर्ध्वमुञ्चत्वेन, अर्थस्तथैव, उत्पलानि पद्मानि यावत् ऋषभश्च, अत्र देवो महद्धिको यावत् दक्षिणेन राजधानो तथैव मन्दरस्य पर्वतस्य यथा विजयस्य अविशेषितम् ॥सू०१९॥
उत्तरधि भरत में ऋषभकूट कहां पर है ? इसका समाधान :"कहिं णं भंते ! जंबुद्दीवे दीवे उत्तरइढ भरहे वासे उसभकूडे णामं पव्वए' ઉત્તરાઈ ભરતમાં ઋષભકૂટ કયાં આવેલ છે કે તેનું સમાધાન'कहिणे भंते ! जम्बुद्दोवे दीवे उत्तरढ भरहे वासे उसमकूडे णाम पव्वर पण्णते'
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू, १९ उत्तरार्द्धभरते ऋषभकूटपर्वतनिरूपणम्
१४१ टीका-'कहि णं भंते !' इत्यादि । 'कहि णं भंते ! जंबुद्दोवे दीवे उत्तरड्ढभरहे बासे उसभकूडे णामं पव्वए पण्णत्ते' हे भदन्त ! जंबूद्वीपे द्वीपे उत्तरार्द्रभरते वर्षे ऋषभकूटो नाम पर्वतः क्व-कस्मिन् प्रदेशे प्रज्ञप्तः ? भगवानाह-'गोयमा ! गंगाकुंडस्स' हे गौतम ! गङ्गाकुण्डस्य गङ्गायाः महानद्याः कुण्डं-हिमवतो निपतज्जलाशयस्तस्य 'पच्चत्थिमेणं' पश्चिमेन पश्चिमायां दिशि सिंधुकुंडस्स' सिन्धुकुण्डस्य सिन्धोः कुण्डंहिमवतो निपतज्जलाशयस्तस्य 'पुरस्थिमेणं' पौरस्त्येन-पूर्वस्यां दिशि 'चुल्लहिमवंतस्स' क्षुद्रहिमवतः-लघुहिमवतो 'वासहरपव्वयस्स दाहिणिल्ले' वर्षधरपर्वतस्य दाक्षिणात्येदक्षिणदिग्भवे ‘णितंबे' नितम्बे मेखलासमीपवर्ती प्रदेशे 'एत्थ णं जंबुद्दीवे दीवे उत्तरड्ढभरहे वासे उसभकूडे णामं पब्बए पण्णत्ते' अत्र स्खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे उत्तरार्द्धभरते वर्षे ऋषभकूटो नाम पर्वतः प्रज्ञप्तः, स च 'अट्ठजोयणाई उडूढे उच्चत्तणं दो जोयणाई उव्वेहेणं' अष्ट योजनानि उर्ध्वमुच्चत्वेन द्वे योजने उद्वेधेन गाम्भीर्येण परिक्षेपण। पण्णत्ते' इत्यादि ।
टीकार्थ -गौतम स्वामी ने प्रभु से ऐसा पूछा हे -हे भदन्त! उतरार्ध भरत क्षेत्र में ऋषक्ट नामका पर्वत कहां पर कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! गंगाकुंडस्स पच्चत्थिमेणं सिंधुकुंडस्स पुरथिमेणं क्षुल्लहिमवंतस्स वासहरपव्वयस्स दाहिजिल्ले णितंबे एत्थ णं जंबुद्द वे दीवे उत्तर ड्ढ भर हेवासे उसभकूडे णामं पव्वए पण्णत्ते" भगवान फरमाते है हे गौतम ! गंगाकुन्ड-हिमवान पर्वत से गङ्गा नदी जिस स्थान पर नीचे गिरती है उस स्थान को पश्चिम दिशा में एवं सिन्धुकुण्ड-हिमवान् से सिन्धु महानदी जिस स्थान पर नीचे गिरती है उस स्थान की पूर्वदिशा में तथा-लघुहिमवान् वर्षधर पर्वत के दक्षिण दिशा के नितम्ब-मेखलासमोपवर्ती प्रदेश-पर जम्बुद्वीपस्थित उत्तरार्ध भरतक्षेत्र में ऋषभकूट नामका अत्यंत रमणीय पर्वत कहा गया है । यह ऋषभकूट नाम का पर्वत 'अजोयणाई उड़द उच्चत्तेणं' ऊँचाई में आठ योजन का है "दो जोयणाई उव्वेहेणं" दो योजन जमीन में है इत्यादि सू० १९॥
ટીકાથ-ગૌતમેં પ્રભુને પ્રશ્ન કર્યો કે હે ભદન્ત! ઉત્તરાર્ધ ભરત ક્ષેત્રમાં ત્રાષભકૂટ નામે पवत यां मावेश छ. मेना पाभ प्रभु ४३ छ-गोयमा' गंगाकुंडस्स पच्चत्थिमेण सिंधुकुण्डस्स पुरथिमेण क्षुल्लाहमवतस्स बासहरपव्वयस्स दाहिणिल्ले णितंबे एत्थ जम्बुद्दीवे दीवे उत्तरड्ढ भरहे वासे उसभकूडे णामं पव्वए पण्णत्ते" है गौतम ! हिमपान પર્વત થી ગંગા મહા નદી જે સ્થાન પરથી નીચે પ્રવાહિત થાય છે, તે ગંગા કુ ડની પશ્ચિમદિશામાં અને હિમવાન થી સિધુ મહા નદી જે સ્થાન પરથી નીચે પ્રવાહિત થાય છે તે સિધુ કુંડની પૂર્વ દિશામાં તથા લઘુહિમાવાન વર્ષધર પર્વતની દક્ષિણ દિશાના નિતંબ–મેખલા સમીપવતી પ્રદેશ-પર જબૂદ્વીપસ્થિત ઉત્તરાધ ભરતક્ષેત્રમાં કષભકૂટ નામે पत मावेस छ. 242 नामे ५ त "अट्ठजोयणाई उडूढ उच्चत्तणं" अयामा मा यान । छे. 'दो जोयणाई उब्वेहेणं' में रेट सभीननी म२ छे.
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे मूले बारस जोयणाई विक्खंभेणं' मूले-मूलप्रदेशे द्वादशयोजनानि विष्कम्भेण, 'मझे अठ जोयणाई विक्खंभेणं' मध्ये अष्ट योजनानि विष्कम्भेण 'उप्पि चत्तारि जोयणाई विक्खभेणं' उपरि चत्वारि योजनानि विष्कम्भेण उपलक्षणत्वाद् मूले मध्ये उपरि च आयामप्रमाणमपि तथैव विज्ञेयम् समवृत्तस्यायामविष्कम्भयोः साम्यादिति । तथा 'मूले साइरेगाई' मूले सातिरेकाणि किञ्चित्प्रदेशाधिकाणि 'सत्ततीसं जोयणाई परिक्खेवेणं' सप्तत्रिंशतं योजनानि परिक्षेपेण-परिधिना, 'मज्झे' मध्ये-मध्यदेशभागे 'साइरेगाइं पणवीसं' सातिरेकाणि पञ्चविंशति-पञ्चविंशतिसंख्यानि 'जोयणाई परि क्खेवेणं' योजनानि परिक्षेपेण 'उप्पि' उपरि-ऊर्ध्वदेशे 'साइरेगाइं बारस जोयणाई परिक्खेवेणं' सातिरेकाणि द्वादश योजनानि परिक्षेपेण-परिधिना।
तथा मूले वित्थिपणे' मूले विस्तीणों 'मज्झे संक्खित्ते' मध्ये संक्षिप्तः 'उप्पितणुए' उपरि तनुकः अत एव 'गोपुच्छसंठाणसंठिए गोपुच्छसंस्थानसंस्थितः, तथा 'सव्वजंबूणयामए' सर्वजम्बूनदमयः सर्वात्मना जम्बूनदाख्यस्वर्णविशेषमय: 'अच्छे सण्हे "मूले बारस जोयणाई बिक्खंभेणं, मज्झे अदुजोयणाई विक्खंभेणं, उपि चत्तारि जोयणाई विक्खंभेणं" मूल में इसका विष्कम्भ-विस्तार-बारह योजन का है मध्य में इसका विस्तार आठ योजन का है और ऊपर में इसका विस्तार चार योजन का है "मूले साई रेगाई सत्ततीसं जोयणाई परिक्खेवेणं' मज्झे साइरेगाइं पणवीसं जोणाई परिक्खेवेणं, उप्पिं साइरेगाई बारस जोयणाई परिक्खेवेणं'' मूल में इसकी परिधि कुछ अधिक ७ सात योजन की है । मध्यमे इसकी परिधि कुछ अधिक २५ पचीस योजन कहि गई है और ऊपर में इसकी परिधि कुछ अधिक १२ बारह योजन की है। इस तरह यह ऋषम कूट पर्वत " मूले वित्थिन्ने मज्झे संस्थित्ते उप्पि तणुए गोपुच्छसंठाणसंठिए सव्वजंबूणयामए अच्छे, सण्हे, जाव पडिरूवे" मूल में विस्तीर्ण मध्य में संकुचित और ऊपर में पतला होगया है अतएव गाय की पूछ का जैसा संस्थान होता है वैसा हि इसका संस्थान होगया है यह पर्वत सर्वात्मना जाम्बूनद स्वर्णका बना हुआ है और अच्छ से लेकर प्रतिरूप तक के विशेषणों वाला है 'मले बारस जोयणाई विक्खमेण मज्झे अजोयणाई विक्खेमेण उपि चत्तारि जोयणा विक्खंमेण" भूसमा मानी विन-विस्ता२ मार या छे. मध्यम माना વિસ્તાર આઠ જન જેટલું છે. અને ઉપરમાં આ વિસ્તાર ચાર યોજન જેટલું છે. "भूले साइरेगाई सत्ततीस जोयणाई परिक्खेवेण मज्झे साइरेगाइ पणवीसं जोयणाई परिक्खेवेण उपि साइरेगाई बारसजोयणाई परिक्खेवेण" भूसमा आनी परिधि અધિક રપ જન જેટલી છે. અને ઉપરમાં એની પરિધિ કંઈક અધિક ૧૨ જન જેટલી छ. या प्रभावी । डूट ५ 'मूले वित्थिन्ने मज्झे संखित्ते, उपि तणुए गोपुच्छसंठाणसं ठिए सत्र जम्बूगयामए अच्छे सण्हे जाव पडिरूवे" भूखi विस्तार मध्यमां સંકુચિત અને ઉપરમાં પાતળે થઈ ગયા છે. એથી ગાયના પૂંછડાનુ” જેવું સંસ્થાન હોય છે તેવું આનું સંસ્થાન થઈ ગયું છે. આ પર્વત સર્વાત્મના જાબૂનદ-સ્વર્ણ નિર્મિત છે
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू, १९ उत्तरार्द्धभरते ऋषभकूटपर्वतनिरूपणम्
१४३ जाव पडिरूवे अच्छःश्लक्ष्णो यावत्प्रतिरूपः । अच्छादि प्रतिरूपान्तपदानां संग्रहोऽथश्च पूर्ववद् बोध्य इति । तथा 'से गं' सः ऋषभकूटपर्वतः खलु 'एगाए पउमवर वेइयाए' एकया पद्मवरवेदिकया 'तहेव' तथैव-सिद्धायतनकूटवदेव वर्णनीयः, तद्वर्णकवाक्यं किम्पर्यन्तं संग्राह्यमिति जिज्ञासायामाह-'जाव भवणं' यावद् भवनम् ऋषभकूटाधिपते ऋषभनामकदेवस्य भवनवर्णनपर्यन्तं संग्राह्यम् , तथाहि-एकेन च वनषण्डेन सर्वतः समन्तात् संपरिक्षिप्तः, ऋषभकूटस्य खलु उपरि बहुसमरमणीयो भूमिभागः प्रज्ञप्तः, स यथा नामकः आलिङ्गपुष्करमिति वा यावद् व्यन्तरा यावद् विहरंति, तस्य खलु बहुसमरमणीयस्य भूमिभागस्य बहुमध्यदेशभागे महदेकं भवनं प्रज्ञप्तमिति । एतद्वथाख्या भवणवर्णनं च चतुर्दशसूत्रतो बोध्यम् ।
__ अथ भवनमानमाह-कोसं' इत्यादि । तद्भवनं 'कोसं आयामेणं' क्रोशम् आया मेन दैर्येण 'अद्धकोसं' अर्द्धक्रोशं-क्रोशस्यार्द्ध 'विक्खम्भेणं'-विष्कम्भेण विस्तारेण "से णं एगाए पउमवर वेड्याए तहेव जाव भवणं कोसं आयामेणं अद्धकोसं विक्खंभेणं दे सूर्ण कोसं उर्ल्ड उच्चत्तेणं अट्ठो तहेव" यह ऋषभकूट पर्वत चारों ओर से एक पद्मवर वेदिका से परिवेष्टित हैं। इसका और सर्व विशेष वर्णन सिद्धायतन कूट के जैसा ही है तथाच वह ऋषभकूट पर्वत एक वनषण्ड से चारों ओर से घिरा हुआ है । इस ऋषभकूट पर्वत की ऊप र की भूमि बहुसमरमणीय है जैसा बहुसम मृदङ्ग का मुखपुट होता है ऐसा ही बहुसम उस पर्वत का ऊपर का भूमिभाग हैं, यावत् यहां अनेक प्रकारके व्यन्तर देव और देवियां यावत् आनन्द से अपने पूर्व कृत शुभकर्मी के शुभफलों को भोगते हुए आनन्द से रहते हैं उस बहुसमरमणीय भूमिभाग के मध्यभाग में एक विशाल ऋषभ नाम के देवका भवन कहा गया है इत्यादि रूप से कथन और भवन का वर्णन इसी सूत्र के १४ में सूत्र से जानलेना चाहीये इस भवन की लम्बाई एक कोश की है और चौडाई आधे कोश ५२७ थी भांडार प्रति३५ सुधीन। विशेषणाथी युक्त छ. “से ण एगाए पउमवरवेश्याए तहेव जाव भवण कोसं आयामेण अद्धकोस विक्खमेण देसूर्ण कोर्स उड्ढं उच्चत्तणं अट्ठो तहेव" ऋषभदूट पत यामे२ मे ५१२ हाथी परवष्टित छ. सानु विशेष વર્ણન સિદ્ધાયતન ફૂટના જેવું જ છે. તથા ચ–ષભકૂટ પર્વત એક વનખંડથી મેર ઘેરાએલ છે. આ ઋષભકૂટ પર્વતની ભૂમિને ઉપરિભાગ બહસમરમણીય છે. મૃદંગમુખપટ વત આને ઉપરિભાગ બહુ સમરમણીય છે. યાવત અહીં અનેક વ્યંતર દેવ અને દેવીએ થાવત્ આનંદ પૂર્વક પિતાના પુર્વકૃત શુભ કર્મોના શુભ ફળને ઊપગ કરતા સાનંદ નિવાસ કરે છે. તે બહુસમરમણીય ભૂમિભાગના મધ્યભાગ માં એક વિશાલ ગાષભ નામના દેવનું ભવન છે. ઈત્યાદિ રૂપમાં કથન અને ભવનનું વર્ણન આજ સૂત્રના ૧૪ મા સુત્રમાંથી જાણી લેવું જોઈએ આ ભવનની લંબાઈ એક ગાઉ જેટલી છે. અને ચડાઈ અર્ધા ગાઉ જેટલી છે. તેમજ કંઈક કમ એક ગાઉ જેટલી એની ઉચાઈ છે.
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४४
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
'देखणं कोर्स उड़ढं उच्चत्तेणं' देशोनं क्रोशम् ऊर्ध्वम् उच्चत्वेन वर्त्तते इति । अयं भावः धनुस्सहस्रद्वयप्रमाण एकः क्रोशो भवति । " किञ्चिदेशोन" शब्देनेह षष्ट्यधिक पञ्चशतधन्यूनता विवक्षिता । एवं चेदं भवनं चत्वारिंशदधिक चतुर्दशशतधनुः प्रमाणमुच्चत्वेन भवतीति । अर्थः नामानुगतोऽर्थः 'अट्ठो तहेब' तथैव अर्थ: अन्वर्थ ऋषभकूटस्य तथैव यथा
arrant कादीनां पर्वतानामुक्तः तथैवौचित्येन वक्तव्यः । तदभिलापसूत्रं तु 'उप्पलाणी' त्यादिना सूचितं तदनुसृत्य सूत्रमेवं वक्तव्यम् तथाहि ' से केणट्टणं भंते ! एवं वच्चइ उसकूडपव्वए २१ गोयमा उसहकूडपव्वए खुड्डासु वावीसु पुक्खरिणीसु जाव विलपतीसु बहूई उप्पलाई जाव सहस्सपत्ताई सयसहस्सपत्ताई उसहकूडप्पभाई उसकूडवण्णाई' इति ।
की है तथा कुछ कम एक कोश की इसकी ऊँचाई है तात्पर्य इसका ऐसा है कि दो हजार धनुष का एक कोश होता हैं यहां जो इसकी ऊँचाई कुछ कम एक कोश की कहो गई है सो उस दो हजार धनुष में से ५६० कम विवक्षित हुए हैं । इस तरह इसकी ऊँचाई १ एक हजार ४४० चारसो चालोस धनुष की होती है ऐसा जानना चाहिये, "अट्ठो तहेव" ऋषभक्ट ऐसा नाम इसका साथक है जीबाभिगम सूत्र में जैसे यमकादिक पर्वतों के नामकी सार्थकता प्रकट की गई है वैसे ही यहां पर भी इसके नाम की सार्थकता प्रकट करलेनी चाहिये यही बात " उप्पलाणि पउमाणि जाव उसमे य एत्थ देवे महिढिए" इस सूत्रपाठ द्वारा प्रकट की गई है अर्थात् जब श्रीगौ स्वामी ने प्रभु से ऐसा पूछा कि हे भदन्त ! " से केणद्वेणं एवं वुच्चइ उमहकूडपव्वए ?' इस ऋषभकूट पर्वत को ऋषभ कूट इस नाम से आपने क्यों कहा है ? तच प्रभुश्री ने इसके उत्तर में इस प्रकार कहा है " गोयमा ! उसहकूडपव्वए खुट्टासु खुट्टियासु वावसु पुक्खरिणीसु जाव विलपंती बहूइं उप्पलाई जाव सहरसपत्ताई सय सहस्सपत्ताईं उसहकूडप्पभाई उसहकूड
1
તાપ` આમ છે કે બે હજાર ધનુષ ખરાબર એક ગાઉ હાય છે. અહીં જે આની ઊંચાઈ કંઈકકમ એક કેશ જેટલી કહેવામાં આવી છે તે તે બે હજાર ધનુષમાંથી ૫૬૦ કમ વિક્ષિત છે. આ પ્રમાણે આની ઊચાઇ ૧ હજાર ૪૪૦ ધનુષ જેટલી હેાય છે. એવું भागवु लेह मे "अट्ठो तहेव" ऋषलट नाम खानु यथार्थ छे, वालिगमसूत्रमां भ ચમકાદિક પ તાના નામની સાર્થકતા પ્રકટ કરવામાં આવી છે. તેવી જ અહી' આના નામ नी सार्थ पुरी सेवी लेई से से वात "उप्पलाणि पउमाणि जाव उसमेय एत्थ देवे महिइदिए” मा सूत्रपाठ वडे प्रस्ट उरवामां मावी छे से } क्यारे गौतमे अलु શ્રીને આ જાતને प्रश्न हे लहन्त ! " से केणईणं एवं बुच्चइ ऊसहकूड पवए" ? या ऋषलट पर्वत ने ऋषलङ्कट नाम थी तभे प्रेम संबोधितरी रह्या छो ! त्यारे अलुखे सेना उत्तरमां आ प्रमाणे छु ! 'गोयमा ! उसहकूडपव्बए खुड्डासु खुड्डिया बावीसु पुक्खरिणीसु जाव बिलपंतीसु बहूद्द उप्पलाई जाव सहस्मपत्ताई सयस
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू, १९ उत्तरार्द्धभरते ऋषभकूटपर्वतनिरूपणम्
१४५ एतच्छाया-अथ केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते ऋषभकूटपर्वतः २ ! गौतम । ऋषभकूट पर्वते क्षुद्रासु क्षुद्रिकासु वापीसु पुष्करिणीषु यावत् बिलपंक्तिषु बहूनि उत्पलानि पद्मानि यावत् सहस्रपत्राणि शतसहस्रपत्राणि ऋषभकूटवर्णाभानि । इति ।
एतद्वयाख्या-अथ केन अर्थेन-कारणेन भदन्त । एवमुच्यते ऋषभकूटपर्वतः २ इति ! भगवानाह हे गौतम ? ऋषभकूट पर्वते ऋषभकूटपर्वतोपरि मानासु क्षुद्रासु स्वल्पासु-क्षुद्रिकासु अतिस्वरसासु वापीषु-चतुष्कोणासु पुष्करिणीषु वर्तुलासु कमलयुक्तासु वा यावत् यावत्पदेन-दीर्घिकासु च गुञ्जालिकासु च सरस्सु च सरःपङ्क्तिकासु च सरः सरः पङ्क्तिकासु च इतिपदानि संग्राखाणि । तत्र दीर्घिकासु-सरलजलागममार्गयुक्तासु गुञ्जालिकासु वक्रजलागममार्गयुक्तासु सरस्सु जलाशयविशेषेषु, सरपंङ्क्तिकासुसरसां-तडागानां पङ्क्तिषु, सरः सरः पंक्तिकासु एकस्मात्सरसोऽन्यस्मिन्नन्यस्मादन्यस्मिन्नेव संचारकपाटकेनोदकं संचरति यासु तासु, तथा-बिलपङ्क्तिषु विलानि-बिल सदृशानि कूपरूपजलस्थानानि तेषां पंक्तयस्तासु च बहूनि उत्पलानि चन्द्रविकासीनि कमलानि पद्मानि सूर्यविकासीनि कमलानि यावत् यावत्पदेन कुमुदानि नलिनानि सुभगानि सौगन्धिकानि पुण्डरीकाणि महापुण्डरीकाणि शतपत्राणि इत्येषां वण्णाभाई" इस पाठ के पदों की स्पष्ट व्याख्या ईस प्रकार से है । हे आयुष्यमान गौतम ऋषभकूट पर्वत पर छोटी २ वापिकाएँ चार कोनेवाली बावडियां हैं बडेसुन्दर कमलों से युक्त अथवा गोल २ आकार की पुष्करिणियां हैं यावत् दीर्घिकाएँ हैं जिनमें जलके आनेका मार्ग सरल है ऐसी वापिकाएँ है गुञ्जालिकाएँ हैं जिनमें जलके आने का मार्ग सीधा नहीं है किन्तु बडा वक-टेढ़ा है ऐसी वापिकाएँ हैं । सरः-तालाव हैं । सरः पंक्तियां है। एवं बिल (छोटे छोटे बल स्थान) हैं उनमें पंक्तियां अनेक चन्द्र विकाशी कमल सूर्यविकाशी कमल कुमुद, नलिन सुभग, सौगन्धिक, पुण्डरीक शतपत्र और सहन पत्र कमल हैं इनको प्रभा ऋषभक्ट पर्वत की प्रभा जैसी है
और इनका आकार ऋषभकूट पर्वत के आकार के जैसा है अतः इन उत्पलादिकों को ऋषभक्ट कह दिया गया हैं और इनके योग से इस पर्वत को ऋषभकूट कह दिया गया है । हस्सपत्ताई उसहकृडपएभाई उसहकूडवण्णाभाई" मा पाईन। पहानी २५ष्ट व्यायामा પ્રમાણે છે. હે ગૌતમ ઋષભકૂટ પર્વત પર નાની નાની વાર્ષિકાઓ-ચાર ખૂણું વાળી નાની નાની વાપિકા એ છે. કમલેથી સુશોભિત છે અથવા ગોળ ગોળ આકારની પુષ્કરિણીઓ છે. યાવત્ દીધિકાઓ છે. જેમાં જલ સરલ રીતે આવી શકે એવી વાપિકાઓ છે. ગુંજલિકાઓ છે જેમાં જલ પ્રવેશવાને માર્ગ સીધે નથી પરંતુ વક આડો ટઢ છે એવી વાર્ષિક છે. સરઃ તળાઓ છે. સરઃ પંકિતઓ છે તેમજ બિલ પંકિતઓ નાના નાના ખાબથી યા કુપ પંકિતઓ છે તેમાં અનેક ચન્દ્રવિકાશી કમળો, કુમુદ, નલિન, સુભગ સૌગાન્ધિક, પુંડરીક, મહાપુંડરીક, શતપત્ર અને સહસ્ત્રપત્ર કમલ છે, એમની પ્રભા નષભ કટ પર્વતની પ્રભા જેવી છે અને એમને આકાર ઋષભકૂટ પર્વતના આકાર જેવો છે, એથી આ ઉ૫લાદિકેને ઋષભકૂટ કહ્યો છે, અને એમના વેગથી આ પર્વતને અષભકૂટ કહ્યો છે,
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे सङ्ग्रहो बोध्यः। तत्र कुमुदानि-चन्द्रविकासि श्वेतकमलानि नलिनानि-सामान्य कमलानि, सुभगानि-कमलविशेषाः, सौगन्धिकानि-शोभनगन्धयुक्तकमलबिशेषाः पुण्डरीकाणि-श्वेतकमलानि,-महापुण्डरीकाणि विशालश्वेत कमलानि शतपत्राणि शतपत्रयुक्तानि कमलानि तथा सहस्रपत्राणि सहस्रसंख्यकपत्रयुक्तानि कमलानि,-शतसहस्रपत्रानि लक्षपत्रयुक्तानि कमलानि तानि कीदृशानि ? इत्याह ऋषभकूटप्रभाणि ऋषभकूटपर्वताकाराणि । तथा ऋषभकूटवर्णाभानि ऋषभकूटस्य यो वर्णः तस्येव आभा प्रतिभासो येषां तानि तथा ततस्तानि तदाकारत्वात् तद्वर्णसादृश्याच्च ऋषभकूटानीति प्रसिद्धानि । तद्योगादेष पर्वतः ऋषभकूटः, नन्विह ऋषभकूटाकारत्वात् तत्सादृश्याच्च उत्पलादीनि ऋषभकूटान्युच्यन्ते तेषां तेषामुत्पलादीनां योगात् पर्वतोऽपि ऋषभकूट उच्यते ? इत्यन्योन्याश्रयप्रसङ्ग इति चेदाह-उभयेषामपि नाम्ना अनादिकाल प्रवृत्तोऽयं व्यवहार इति अन्योन्याश्रय दोषो नाशङ्कनीय इति । एवमन्यत्रापि बोध्यम्।
___ अथ प्रकान्तरेणापि नामकारणं तदतिरिक्तं च सर्व वर्णयितुं सूत्रकारः संक्षेपेणाह'उसभेय एत्थ देवे' इत्यारभ्य 'जहा विजयस्स अवसेसिय" इति ततश्च ऋषभश्चात्र देवो
शंका- इस प्रकार के कथन से तो फिर परस्पराश्रय दोष उपस्थित हो जाता है क्योंकि ऋषभकूट के आकार वाले कमल होने से उत्पलादिकों को ऋषभकूट कहा गया है और इनके योग होने से पर्वत को ऋषभकूट कहा गया है ? ।
उत्तर--ऐसा नहीं है क्यो कि दोनों का ऐसा नाम तो अनादिकाल से ही प्रवृत्त हुआ चला आ रहा है अतः इसमें परस्पराश्रय दोष के लिये स्थान ही नहीं मिलता है अनादि परम्परा से चले आरहे व्यवहार में परस्पराश्रय दोष नहीं होता है । "उसमे य एत्थ देवे महिड्डिए जाव दाहिणेणं रायहाणी तहेव मंदरस्स पव्वयस्स जहा विजयस्स अविसेसियं" अब सूत्रकार इस सूत्र द्वारा प्रकारान्तर से ऋषमक्ट का नामकरण आदिमें का कथन करते हुए कहते हैं कि इस पर्वत का जो ऋषभकूट नाम कहा गया है उसका कारण ऐसा है कि उस पर ऋषभकूट नाम का देव जी कि महर्द्धिक, महाबुतिक, महाबल, महायश
શંકા –આ જાતના કથનથી તે ફરી પરસ્પરાશ્રય દોષ ઉપસ્થિત થાય છે કેમકે ઋષભ ફૂટના આકારવાળા હોવાથી ઊલાદિકેને ઋષભકૂટ કહેવામાં આવેલ છે. અને એમના ગથી પર્વતને ઋષભકૂટ કહેવામાં આવેલ છે.
ઊત્તર-આમ નથી. કેમકે બનેના એ નામ તે અનાદિકાળથી જ પ્રવૃત્ત થતા આવ્યા છે એથી એમાં પરસ્પરાશ્રય દોષ માટે કઈ સ્થાન નથી. અનાદિ પરંપરાથી याही भाषा व्यवहारमा ५२२५२॥श्रय ष थत! नथी. 'उसमे य एत्थ देवे महिढिए जाव दाहिणेण रायहाणो तहेव मंदरस्स पव्वयस्त जहा विजयस्स अविसेसियं" हवे સૂત્રકાર આ સૂત્ર વડે પ્રકારાન્તરથી ઋષભકૂટના નામકરણ આદિનું કથન કરતાં કહે છે. કે આ પર્વતનું જે ઋષભકૂટ નામ કહેવાય છે તેનું કારણ એ છે કે તેની ઉપર ઋષભ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू, १९ उत्तरार्द्धभरते ऋषभकूट पर्वतनिरूपणम्
१४७
महार्दिको महाद्युतिक महाबलो महायशा महासौख्यः पल्योपमस्थितिकः परिवसति । स खलु तत्र चतसृणां सामानिकसाहस्रीणां चतसृणाम् अग्रमहिषीणां सपरिवाराणां तिसृणां परिषदां सप्तानाम् अनीकानां सप्तानाम् अनीकाधीपतीनां षोडशानाम् आत्मरक्षकसाहस्रीणाम् ऋषभकूटस्य ऋषभाया राजधान्या अन्येषां च खलु बहूनां देवानां च देवीनां च आधिपत्यं पौरषत्यं स्वामित्वं भर्तृत्वं महत्तरकत्वम् आज्ञेश्वरसेनापत्यं कारयन् पालयन् महताऽऽहतनाटय गीतवादिततन्त्रीतलतालत्रुटितधनमृदङ्ग प्रत्युत्पन्न वादितरवेण दिव्यान् भोगभोगान् भुञ्जानो विहरति, स तेनार्थन एवमुच्यते । ऋषभकूट ऋषभक्ट इत्यारभ्य "क्व खलु भदन्त ! ऋषभस्य देवस्य ऋषभानाम राजधानी
स्वी, महासुखी एवं पल्योपम की स्थिति वाला है रहता है वहां वह चार हजार सामानिक देवों का, चार सपरिवार अग्रमहिषियों का तीन परिषदाओं का, सात अनीकों का, सात
काधिपतियों का सोलह हजार आत्मरक्षकदेवों का तथा ऋषभकूट की ऋषभा राजधानी का एवं अन्य और वहां के निवासी अनेक देवों का और देवियों का आधिपत्य पौरपत्य स्वामित्व भर्तृत्व, महत्तरकन्व, आज्ञेश्वर सेनापत्य करवाता हुआ, पलवाता हुआ, जोर २ से चतुर बजाने वालों के द्वारा बजाये गये नाट्य, गीत के बाजों की, तन्त्री, तल, ताल, आदि रूप बाजों की ध्वनि पूर्वक दिव्य भोग भोगों को भोगता हुआ आनन्द के साथ रहता है । इस कारण गौतम ! मैंने एवं अन्यतीर्थंकरो ने ऋषभकूट इस नाम से उस पहाड़ का नाम कहा है । हे भदन्त ! ऋषभदेव की ऋषभा नामकी राजधानी कहां पर है ? इसके उत्तर में प्रभु श्रीकहते हैं - हे गौतम !
નામના દેવ કે જે મહદ્ધિક મહાવ્રુતિક મહાખલ, મહાયશસ્વી, મહાસુખી તેમજ પાપમની સ્થિતિવાળા છે. તે રહે છે. ત્યાં તે ચાર હજાર સામાનિક દેવાનુ ચાર સપરિવાર અગ્રમહિષીઓનું ત્રણ પરિષદાઓનું સાત અનીકાનું સાત અનીકાધિપતિચેાનુ' સેાળ હજાર આત્મરક્ષક દેવાનુ તેમજ ઋષભકૂટની ઋષભારાજધાનીના તેમજ બીજા કેટલાક ત્યાંના નિવાસી અનેક દેવા અને દેવીએતુ આધિપત્ય પૌપત્ય, સ્વામિત્વ ભર્તૃત્વ, મહત્તરકત્વ આજ્ઞેશ્વર સેનાપત્ય કરવાતાં, પાલન કરવાતા, ચતુર વાદા વડે ખૂબ જોરથી વગાડેલા વાજાએ ગાયેલા ગીતા, નાચેા તેમજ તન્ત્રી, તલ, તાલ આદિ રૂપ વિશેષ વાદ્યોની ધ્વનિ પૂવક દિવ્ય ભાગને ઉપભેાગ કરતા આન ંદપૂર્વક ત્યાં રહે છે. આ કારણથી હે ગૌતમ! મેં અને ખીજા તીર્થંકરોએ ઋષભકૂટ આ નામથી આ પર્વતને સ'એધિત કરેલ છે. હે ભદ્રંત ઋષભદેવની ઋષભાનામક રાજધાની કયા સ્થલે આવેલી છે. એના જવાબમાં પ્રભુ શ્રી કહે છે, જે ગૌતમ ! ઋષભદેવની ઋષભા નામક રાજધાની ઋષભકૂટની દક્ષિણ દિશામાં તિય ક
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४८
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे प्रज्ञप्ता ? गौतम ! ऋषभकूटस्य दक्षिणेन तिर्यगसंख्येयान् द्वीपसमुद्रान् व्यतिव्रज्यइत्यादि सर्व वर्णनमस्यव सूत्रतो बोध्यम् । तदर्थोऽपि तत्रैव बोध्य इति ॥०॥१९॥ इति श्री श्विविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्ध वाचक-पञ्चदशभाषाकलित-ललितकलापालापक-प्रबिशुद्धगधपधनैकग्रन्थनिर्माषक-वादिमानमर्दक-श्री शाहु छत्रपति कोल्हापुर राजप्रदत्त-'जैनशास्त्राचार्य' पदभूषित कोल्हापुर राजगुरु-बालब्रह्मचारी जैनशास्त्राचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री-घासीलाल-व्रति विरचितया जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तेः प्रकाशिकाख्यायां व्याख्यायां
प्रथमवक्षस्कारपर्वतवर्णनम् ॥१॥
ऋषभदेव को ऋषभा नामको राजधाकी ऋषभाकूट की दक्षिणदिशा में तिर्यक् असंख्यात द्वीप समुद्रों को उल्लंघन करके इत्यादि सब वर्णन इस विषय का जैसा इसी सूत्र के ८ वें सूत्र में कहा गया है वैसा हि जानना चाहिये. ॥ २० ॥ श्री जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्य श्री घासीलाल वति विरचित जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्र
की प्रकाशिका व्याख्या में प्रथम वक्षस्कार पर्वत वर्णन संपूर्ण ।।१।।
દ્વીપ સમુદ્રને એળિગનિ ઈત્યાદિ વર્ણન આ સૂત્ર ના ૮ સૂત્રમાં કરવામાં આવેલું છે. તેવું જ સહી પણ સમજી લેવું જોઈએ. આ પ્રમાણે અહીં જબૂઢીપપ્રાપ્તિ ની પ્રકાશિકા ટીકામાં પ્રથમવક્ષસ્કાર પર્વતનું વર્ણન અહીં સમાપ્ત થયું.
શ્રી જૈનાચાર્ય જૈનધમ દિવાકર પૂજ્ય શ્રી ઘાસીલાલ વ્રતિવિરચિત જમ્બુદ્વીપ પ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રની પ્રકાશિકા વ્યાખ્યામાં પ્રથમ વક્ષસ્કાર પર્વત વર્ણન સંપૂર્ણ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४९
प्रकाशिका टीका द्वि० वक्षस्कार सू ० २० कालस्वरूपम्
कालाधिकारः--
अथ द्वितीयवक्षस्कारवर्णनम्--- क्षेत्राणि अवस्थितानवस्थितकालभेदेन द्विधा जानन्नपीह साक्षादपगच्छतः शुभान्भावान् दृष्ट्वा पारिशेष्यासंभाव्यमानमनवस्थितकालमभिप्रेत्य पृच्छति--
मूलम्-जंबुद्दीवे णं भंते ! दीवे भार हे वासे कइविहे काले पण्णत्ते गोयमा ! दुविहे काले पण्णत्ते, तं जहा–ओसप्पिणिकाले य उस्सप्पिणिकाले य, ओसप्पिणि कालेणं भंते ! कइविहे पण्णत्ते ? गोयमा छबिहे पण्णत्ते तं जहा-सुसमसुसमा काले णे सुसमाकाले २ सुसम दुस्समकाले३ दुस्सम सुसमाकाले ४ दुस्समा काले ५ दुस्सम दुस्समा काले ६ उस्सप्पिणि काले णं भंते ! कइविहे पण्णत्ते ! गोयमा ! छविहे पण्णत्ते, तं जहा-दुस्समदुस्समाकाले १ जाव सुसमसु. समाकाले ६ । एगमेगस्स णं भंते ! मुहुत्तस्स केवइया उस्सासद्धाविया हिया ? गोयमा ! असंखिज्जाणं समयाणं समुदयसमिइ समागमेणं सा एगा आवलियत्ति वुच्चइ, संखिज्जाओ आवलियाओ उसासो संखिज्जाओ आवलियाओ नीसासा ।
हेट्ठस्स अणवगल्लस्स, णिरुवकिट्ठस्स जंतुणो ।
एगे उसासनीसासे, एस पाणुत्ति वुच्चइ ॥१॥ सत्त पाणूइं से थावे. सत्त थोवाइं से लवे । लवानां सत्तहत्तरीए, एस मुहुत्तेत्ति आहिए ॥२॥ तिण्णि सहस्सा सत्त य सयाई तेवत्तरिंच उसासा । एस मुहुत्तो भणिओ सव्वेहिं अणंतनाणाहिं ॥३॥ एएणं मुहुतप्पमाणेणं तीसं मुहुत्ता अहोरत्तो, पण्णरस अहोरत्ता पक्खो, दो पक्खा मासो, दो मासा उउ, तिण्णि उउ अयणे, दो अयणा संवच्छरे, पंच संवच्छरिए जुगे, वीसं जुगाई वाससए, दस वाससयाई वाससहस्से, सयं वाससहस्साणं वाससहस्से, चउरासीइं वाससयसहस्साइं से एगे पुवंगे, चउरासीई पुव्वंगसयसहस्साइं से एगे पुव्वे, एवं विगुणं विगुणं णेयव्वं तुडिए २ अडडे२ अववे २ हुहुए २ उप्पले २ पउमे २ णलिणे २ अत्थ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
निउरे २ अउए २ नउए २ चूलिया २ सीसपहेलिया २ जाव चउरा सीइसीसपहेलियग सय सहस्साईं सा एगा सीसपहेलिया । एताव ताव गणिताaara गणिस्स विसए, तेण परं ओवमि || सू० २० ||
छाया - जम्बूद्वीपे खलु भदन्त ! द्वोपे भारते वर्षे कतिविधः कालः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! द्विविधः कालः प्रज्ञप्तः तद्यथा अवसर्पिणीकाल: १, उत्सर्पिणोकोलश्च २, अवसर्पिणोकालः खलु भदन्त कतिबिधः प्रज्ञप्तः ? गौतम षइविधः प्रज्ञप्तः तद्यथा सुषमसुषमाकालः १, सुपमाकालः २, सुषम दुष्षमा कालः ३, दुष्षमसुषमाकालः ४, दुष्षमाकालः ५, दुष्षम दुष्षमाकालः ६, उत्सर्पिणोकालः खलु भदन्त कतिविधः प्रज्ञप्तः गौतम षडूविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा दुष्षमदु
माकालः १ यावत् सुषमसुषमाकालः ६ एकैकस्य खलु भदन्त मुहर्त्तस्य कियत्यउच्छ्रवा साद्धा व्याख्याताः, गौतम असंख्येयानां समयानां समुदयसमितिसमागमेन सा एका आवलिकेति उच्यते, संख्येयाः आवलिकाः उच्छ्वासः, संख्येयाः आवलिकाः निःश्वासः । दृष्टस्य अनवग्लानस्य निरुपक्लिष्टस्य जन्तोः । एक उच्छ्बासनिःश्वासः एष प्राण इत्युच्यते ॥ १ ॥ सप्त प्राणाः स स्तोकः सप्त स्तोकाः स लवः ।
लवानां सप्त सप्तत्या, एष मुहूर्त्त इत्याख्यातः ॥ २ ॥
त्रीणि च सहस्राणि सप्त च शतानि त्रिसप्ततिश्च उच्छ्रवासाः । एष मुहूर्तों भणित; सर्वैरनन्तज्ञानिभिः ॥ ३॥
एतेन मुहूर्त्तप्रमाणेन त्रिशन्मुहर्त्ता अहोरात्रः पच्चदश अहोरात्राः पक्षः, द्वौ पक्षौ मासः मास ऋतुः त्रय ऋतवोऽयनम् द्वे अयने संवत्सरः पञ्च संवत्सरिकं युगं विशतिर्यु - गानि वर्षशतम् दशवर्षशतानि वर्षसहस्त्र, शतं वर्ष सहस्राणां चतुरशीतिर्वर्षशतसहस्राणि तर्क पूर्वाङ्गं चतुरशीतिः पूर्वाङ्गशतसहस्राणि तदेक पूर्वम्, एवं द्विगुणं द्विगुणं नेतव्यं त्रुटितम् २, अववम् २, हुहुकम् २, उत्पलम् २ षद्मम् २ नलिनम् २, अर्थनिपूरम् २, अयुतम् २, नयुतम् २, प्रयुतम् २, चूलिका २, शीर्षप्रहेलिका २ यावच्चतुरशीतिशोष प्रहेलिकाङ्गतसवस्राणि सा एका शीर्षप्रहेलिका । एतावत् तावद् गणितम् एतावान् तावद् गणितस्य विषयः ततः परम् औपमिकम् ॥ २० ॥
कालाधिकार
अवस्थित और अनवस्थित काल के भेद से क्षेत्रों के दो प्रकारों को जानते हुए भी गौतम स्वामी साक्षात् शुभ भावों का यहां ह्रास देखकर संभाव्यमान अनवस्थित काल को लक्ष्य में लेकरके प्रभू से पूछते हैं-
अवाधिकार-छे
અવસ્થિત અને અનવસ્થિત કાળના બેટ્ઠથી ક્ષેત્રો ના બે પ્રકારોને જાણવા છતાએ ગૌતમ સ્વામી સાક્ષાત્ શુભ ભાવાના અહીં હાસ જોઈને સંભાળ્યમાન અનવસ્થિત કાળ ને લક્ષ્ય માં રાખી ને પ્રભુને પ્રશ્ન કરે છે—
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका द्वि० वक्षस्कार सू ० २० कालस्वरूपम्
१५१ टीका--जंबुद्दीवेणं भंते ! दीवे' इत्यादि । 'जंबुद्दीवेणं भंते ! दीवे भारहे वासे कइविहे काले पण्णत्ते' जम्बूद्वीपे द्वीपे खलु भदन्त भारते वर्षे कतिविध; कियत्प्रकारकः कालः प्रज्ञप्तः ? भगवानाह-गोयमा ! दुविहे काले पण्णत्ते' हे गौतम ! द्विविधः द्विप्रकारकः कालः प्रज्ञप्तः 'तं जहा ओसप्पिणि काले य' तद्यथा-अवसर्पिणोकाल:-अवसर्पति होयमानीरकत्वेनावसर्पयतिवा क्रमेणाऽऽयुः शरीर प्रभृतिभावान् हासयतीति अवसर्पिणी स चासौ कालश्चेति तथा अस्याः प्रथमतउपादानं प्रज्ञापकापेक्षया बोध्यं, क्षेत्रेषु भरतवत् ! तथा 'उस्सप्पणिकाले य' उत्सर्पिणीकाल:उत्सर्पति-वर्द्धते अरकापेक्षया, उत्सर्पयति क्रमेणाऽऽयुः शरीरादिकान् भावान् वर्द्धयति वेत्युत्सर्पिणी सा चासौ कालश्चत्ति तथा, चकारद्वयमुभयोरपि समानारकता समानपरिमाणतादि सूचनार्थम् । उभयत्र संज्ञात्वाद्भाषितपुंस्कत्वाभावान्न पुंवद्भावः । तत्रावसर्पिणी कालभेदं पृच्छति-'ओसप्पिणि कालेणं भंते कइविहे पण्णत्ते' हे भदन्त अवसर्पिणीकाल:
___ “जबूद्दीवेणं भंते ! दीवे भारहे वासे कइविहे काले पण्णत्ते" इत्यादि । टीकार्थ-हे भदन्त ! जम्बूद्वीप नामके इस द्वीप मे कितने प्रकार का काल कहा गया हैं ? इसके उत्तर मे प्रभुश्री कहते हैं- "गोयमा! दुविहे काले पण्णत्ते" इस जम्बूद्वोपनामके द्वीपमें दो प्रकार का काल कहा गयाहै, “तं जहा" जो इस प्रकार से हैं “ओसप्पिणी काले य उस्सप्पिणी काले य" एक अवसर्पिणीकाल और दूसरा उत्सर्पिणीकालः, जिस काल में कमशः आयु, शरीर आदि हीन होते जाते है- हास को प्राप्त होते रहते हैं ऐसा जो काल है वह अवसर्पिणी काल हैं, प्रज्ञापक की अपेक्षा से इसका प्रथमतः उपादन किया गया है, जैसा कि क्षेत्रों में भरत का प्रथम उपादान किया गया है तथा जिस काल में क्रमशः आयु, शरोर आदि भावों की वृद्धि होती जाती है अथवा जो क्रमशः इन भावों को अरकों की अपेक्षा से बढता जाता है उसका नाम उत्सर्पिणो काल
'जम्बुद्दीवे णं भंते ! दीवे भारहे वासे कइविहे काले पण्णत्ते' इत्यादि सूत्र २०॥
ટીકાર્થ-હે ભદંત! જંબુદ્વીપ નામક આ દ્વીપમાં કેટલા પ્રકાર નો કાળ કહેવામાં આવેલ छ ? नाममा प्रमुडे छे. “गोयमा"!दुविहे काले पण्णत्ते” २५ मूद्रीय नाम दायमा में प्रा२ने। ॥ ४पामा मावस छे. 'तं जहा' ते । प्रमाणे छे. "ओप्पिणो काले य उस्सप्पिणो काले य" मे अक्सपिणी भने मात्र उत्सपिणी ॥ २ मा કમશઃ આયુ, શરીર વગેરે હીન થતા જાય છે. હાલ થતા જાય છે. એવો જે કાળ છે તે અવસર્પિણી કાળ છે. પ્રજ્ઞાપકની અપેક્ષાએ આનું પ્રથમતઃ ઉપાદાન કરવામાં આવેલ છે. જેવું કે ક્ષેત્રો માં ભારતનું પ્રથમ ઉપાદાન કરવામાં આવેલ છે. તેમજ જે કાળમાં કમશઃ આયુ શરીર વગેરે ભાવોની વૃદ્ધિ થતી જાય છે અથવા જે કમશઃ એ ભાવોને અરકોની અપે. ક્ષાએ વધારતા જાય છે. તે કાળનું નામ ઉત્સર્પિણી કાળ છે. અહીં જે બે “ચ” આવ્યા છે
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे कतिविधः प्रज्ञप्तः भगवानाह- 'गोयमा छविहे पण्णते' हे गौतम अवसर्पिणीकालः षइविध प्रज्ञप्तः 'तं जहा-'सुसम सुसमाकाले' तद्यथा सुषमसुषमाकाल:-सु-सुष्टु शोभना समा वर्षाणि यस्या सा सुषमा, अत्र सुविनिर्दुभ्यः सुपि सूति समा:८।३।८८ इति सकारस्य पत्वम् सुषमाचासौ सुपमा सुषमसुषमा, उभयोः समानार्थयोः प्रकृष्टार्थत्वा दत्यन्त सुषमेत्यर्थः इयमवैकान्तसुखरूपप्रथमारकरूपा सा चासौ कालश्च सुषम सुषमा काल: १, 'सुसमाकाले' सुषमाकालः तत्र सुषमा-प्रागुक्तस्वरूपा तद्रूप कालस्तथा २, 'सुसम:दुस्सम काले' सुषम दुष्पमाकालः तत्र सुषमा प्रागुक्तस्वरूपा सा चासौ दुष्पमा दुः दुष्टा समा वर्षाणि यस्या सा चेति सुषमदुष्पमा अधिक सुषमा प्रभावाऽल्पदुष्षसुषमाप्रभावा तद्रपः कालः सुषमदुष्पमाकालः ३ 'दुष्षम सुसमाकाले' दुष्षम सुषमाकालः दुष्षमा चासा सुषमा है । यहां जो दो चकार आये हैं वे यह प्रकट करते हैं ये दोनो काल अरक आदिकों की अपेक्षा समान है, और परिमाणता आदि को अपेक्षा भो समान हैं । अब अवसर्पिणी काल के कितने भेद हैं इसबात को श्रीगौतम स्वामी पूछते हैं “ओसप्पिणि कालेणं भंते ! कइविहे पणत्ते" हे भदन्त ! अवसर्पिणी काल कितने प्रकार का कहा गया हैं उत्तर में प्रभुश्री कहते है- 'गोयमा ! छविहे पण्णत्ते" हे गौतम ! अवसर्पिणो काल ६ प्रकार का कहा गया हैं "तं जहा" जैसे- "सुसम सुसमाकाले १, सुसमाकाले २, सुसमदुस्समकाले ३, दुस्समसुसमाकाले ४, दुस्समाकाले ५, दुस्समदुस्समा काले ६, सुषममुषमा काल- जिसमें अच्छे समा-वर्ष होते हैं उसका नाम सुषमा हैं यहां स को घ "सुविनिर्दुभ्यः सुपि सूति समा” इस सूत्र से हुआ है "सुषमा चासौ सुषमा इति सुषमसुषमा" यहां दूसरा सुषमा शब्द भी इसी पूर्वोक्त-प्रथम सुषमा अर्थ का हो वाचक है. यह दोनों समानार्थक शब्दों के प्रयोग से यह काल अत्यन्त शोभन वर्षों वाला होता है. यह प्रथम आरफ अवसर्पिणी काल का कहागया है. क्यों कि यहो एकान्ततः सुखखरूप होता है. તે એ બતાવે છે કે એ બને કાળો અરક વગેરેની અપેક્ષાએ સમાન છે. અને પરિમા ણતા આદિની અપેક્ષાએ પણ સમાન છે. હવે અવસર્પિણી કાળના કેટલા ભેદ છે, એ पातन गौतम स्वामी पूछे छे. “ओसप्पिणि काले ण भंते ! कहविहे पपणते' डे महत! भqसमि ट मा प्रा२ने। वाय छे ! उत्त२ मा ५४ ४९ छ- “यमा! "छविहे पण्णत्ते" हे गौतम ? असमिती १६२न। हेवामा मावेसछे. "तं जहा" रेम 3 "सुसमसुसमाकाले १, सुसमाकाले २, सुसमदुस्समकाले ३, दुस्समसुसमाकाले १, दुस्लमाकाले ५, दुस्समदुस्समाकाले ६" सुषमसुषमा ५ मा सा२सभा-वर्ष-डेय छे. तेनु नाम सुषमा छे. मही' 'स' नो 'ष' सुविनि-दुर्घ्य सुपि सूतिसमः" ८११८८ मा सूत्र 3 थथे छ सुषमा चासौ सुषमा इति सुषम सुषमा" ही मान्ने सुषमा श६ ५५ પૂર્વોક્ત પથમ અર્થને જ વાચક છે. સમાનાર્થક બને શબ્દોના પ્રાગથી આ સ્પષ્ટ થાય છે કે આ કાળ અતીવ શેભન વર્ષવાળે થાય છે. આ પ્રથમ આરક અવસર્પિણી કાળને
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू. २० कालस्वरूपम्
च दुष्पम सुषमा अधिक दुष्षमाप्रभावाऽल्पसुषमा प्रभावा, तद्रूपः कालो दुष्पमसुषमा कालः ४, 'दुस्समाकाले' दुष्पमाकालः तत्र दुष्षमा प्रागुक्तस्वरूपा तद्रूपः कालः ५, 'दुस्समदुस्समकाले' दुष्पमदुष्षमाकालः दुष्पमा प्रागुक्तस्वरूपा सा साचौ दुष्षमा 'अत्यन्तदुष्षमा तद्रूपः कालस्तथा ६, इत्यवसर्पिणीकालभेदाः १।
__ अथोत्सर्पिणी कालभेदं पृच्छति 'उस्सप्पिणिकाले णं भंते कइविहे पण्णत्ते' उस्स पिणीकालः खलु भदन्त कतिविधः प्रज्ञप्तः भगवानाह-'गोयमा छविहे पण्णत्ते' हे गौतम उत्सर्पिणी कालः पइविधः प्रज्ञप्तः 'तं जहा-दुस्समदुस्समाकाले' तद्यथा दुषम दुष्पमाकालः जाव यावत् यावत्पदेन 'दुष्षमाकालः २, दुष्पमसुषमाकाल: ३, सुषमद्वितीयकाल जिसका नाम सुषमा है यह भी शोभन वर्षों वाला होता है. "सुषमदुप्षमाकाल" यह तृतीय काल है. इस काल में अधिकरूप से प्रथम तो शोभन वर्ष होते हैं, और बाद में दुष्ट वर्ष अल्प होते हैं. तात्पर्यकहने का यही है कि इस तृतीय आरक में सर्वप्रथम सुषमा का प्रभाव होता है और अल्परूप में दुष्षमाओं का प्रमाव रहता है. चतुर्थ आरक दुष्षम सुषमाकाल हैं-इस काल में अधिकरूप में दुष्पमाओं का प्रभाव रहता है और अल्परूप में सुषमाओं का प्रभाव रहता है. पांचवां आरक दुष्पमाकाल नामका है इस काल में समस्त वर्ष दुःख दायक ही होते हैं, छटा भेद दुष्धमाकाल हैं. इनमें जितने भो वर्ष होते हैं-अर्थात् २१ हजार वर्ष होते हैं वे सब अत्यन्त दुष्ट ही होते हैं. एक भी समय इसमें शोभन नहीं होता है "उस्सप्पिणो काले णं भंते ! कइविहे पण्णत्ते" हे भदन्त ! उत्सर्पिणीकाल कितने प्रकार का कहा गयो है उत्तर में प्रभुश्री कहते है. "गोयमा! छविहे पण्णत्ते" हे गौतम! उत्सपिणो काल ६ प्रकार का कहा गया है'त जहा जैसे-"दुस्समदुस्समाकाले' १ जाव सुसमसुसमाकाले ६" दुष्षम दुषमाकाल, यावत्दुष्षमाकाल२, दुष्षमसुषमाकाल ३,सुषमदुष्षमाकाल४, सुषमाकाल ५ और सुषमसुषमाकाल ६ । કહેવામાં આવેલ છે. કેમકે એજ એકાન્ત સુખસ્વરૂપ હોય છે. દ્વિતીય કાળ જેનું નામ સુષમા छे ते पर शासन वष पासा डाय छे. “ सुसमदुस्समा काले” मा तृतीय छे. या કાળમાં અધિક રૂપથી પ્રારંભમાં તો શોભન વર્ષો હોય છે અને ત્યાર બાદ અલ્પરૂપમાં દુષ્ટ વ હોય છે. તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે કે આ તૃતીથ આરક માં સર્વ પ્રથમ સુષમાનો પ્રભાવ હોય છે અને અ૫રૂપમાં દુષમાએનો પ્રભાવ રહે છે. ચતુર્થ આરક દુષમ સુષમા કાળ છે. આ કાળમાં અધિક રૂપમાં દુષમાઓને પ્રભાવ રહે છે. અને અલ્પરૂપમાં સુષમાઓને પ્રભાવ રહે છે. પાંચમે આરક દુષમા કાળ નામે છે. આ કાળમાં સમસ્ત વર્ષ દુઃખદાયક જ હોય છે. છઠ્ઠો પ્રકાર દુષમ દુષમાં કાળ છે. એમાં જેટલા વર્ષો હોય છે. એટલે કે ૨૧ હજાર વર્ષ હોય છે તે સર્વે અતીવ દુષ્ટ હો છે. એક પણ સમય આમાં શોભન થત नथी. 'उस्सप्पिणी काले ण भंते ! काबिहे पण्णत्त" मत सपि टमा मारनअपामा भाव छ ? उत्तरमा पसु ४ छ-'गोयमा ! छविहे पण्णत्ते' गौतम! Safal m६ र ने। अपामा मावस छ, 'तं जहाँ' रेभ. 'दुस्सम दुस्समाकाले १ जाव सुसमसुसमाकाले ६.' दुषभषमा १. यावत् दुषमा २. हुपमसुषमा
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे दुष्पमाकालः ४, सुषमाकालः ५ इति पदचतुष्टयस्य संग्रहः तथा 'मुसम सुसमा काले' सुषमसुषमा कालः ६, इति इत्युत्सर्पिणीकालभेदाः ।२।
अथ तदुभयकालपरिमाणं जिज्ञासमानोऽवान्तरकालं प्रष्टुमुपक्रमते 'एगमेगस्स गं' इत्यादि । 'एगमेगस्सणं भंते मुहुत्तस्स' हे भदन्त एकैकस्य मुहूर्त्तस्य खलु 'केवइया' कियत्यः कित्प्रमाणाः निश्वासो नाम वायोबेहि निर्गमः ततश्च 'उस्सासद्धा' उच्छासाद्धाः उच्छवासः-वायोरन्तःप्रवेशः उपलक्षणमेतत् तेन-निःश्वासोपि गृह्यते उच्छ्वासपदेन उच्छवासनिःश्वासौ बोध्यौ तददाः-उच्छ्वासनिःश्वासाद्धाः उच्छासनिःश्वासप्रमितकालविशेषाः 'वियाहिया व्याख्याता:-कथिताः भगवानाह-'गोयमा असंखिज्जाण समयाणं' हे गौतम असंख्येयानां समयानां आगम प्रसिद्धपटशाटिकापाटनदृष्टान्तज्ञापनीयस्वरूपाणां परमजधन्यकालविशेषाणां 'समुदयसमिइ समागमेणं' समुदय समिति समागमेन समुदयाः समूहास्तेषां समितय सम्मेलनानि तासां यः समागमः एकीभवनं समुदयस
"एगमेगस्स णं भंते ! मुहुत्तस्स केवइया उस्सासद्धा विआहिआ ?" इन दोनों कालों के परिमाण जाननेकी इच्छा से अब श्रीगौतम स्वामीने प्रभु से ऐसा पूछा है-हे भदन्त! एक एक मुहूर्त के कितने उच्छ्वास निःश्वास प्रमित काल विशेष कहे गये हैं यहां उच्छ्वास यह पद उपलक्षण रूप हैं इससे निःश्वास का भी ग्रहण हो जाता है वायु का भीतर जाना यह उच्छवास है, तथा वायु का बाहर निकालना यह निःश्वास है. तात्पर्य पूछने का यही हैं की एक अन्तर्मुहूर्त में कितने उच्छवासनिःश्वास होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं- “गोयमा ! असंखिज्जाणं समयाणं समुदयसमिई समागमेणं सा एगा आवलिअत्ति बुच्चई संखिज्जाओ आवलियाओ उसासो, संखिज्जाओ आवलियाओ नीसासो" हे गौतम आगम प्रसिद्ध समय का स्वरूप को जिसे शास्त्रकारों ने पटशाटिका के फाडने के दृष्टान्त से साबित किया है और जो काल का सब से जघन्यरूप प्रमाण है ऐसे असंख्यातसमयों को समुदायरूप एक आवलिका कही गई है. यहां पर ऐसी शंका કાળ ૩. સુષમ દુષમકાળ ૪. સુષમા કાળ પ. અને સુષમ સુષમા કાળ ૬.
_ “एगमेस्स णं भते ! मुहुत्तस्स केवइया उस्सासद्धा विआहिआ ? भन्ने जोना પરિમાણ ને જાણવાની ઈચ્છાથી હવે ગૌતમે પ્રભુ ને એવી રીતે પ્રશન કર્યો કે હે ભદંત એક એક મુહૂર્તના કેટલા ઉછુવાસ નિઃશ્વાસ પ્રમિત કાળ વિશેષ કહેવાય છે? અહીં ઉછુવાસ પદ ઉપલક્ષણ રૂપ છે. એનાથી નિરવાસનું પણ ગ્રહણ થાય છે, વાયુ ને અંદર લઈ જ તે ઉછુવાસ છે હવા વાયુ બહાર નીકળે છે તે નિવાસ છેતાત્પર્ય આ છે કે એક અન્તર્મુહૂર્તામાં કેટલા ઉછુવાસ નિશ્વાસ હોય છે ? એના જવાબમાં પ્રભુ કહે छ- गोयमा | असंखिज्जाण समयाण समुदय समिइमसमागमेण सा एगा आवलिअति वुच्चइ संखिज्जाओ आवलिया ओ उसासो संखिज्जाओ आवलियाओ नीसासो" हे गौतम આગળ પ્રસિદ્ધ સમયનું સ્વરૂપ કે જેમાં શાસ્ત્રકારોએ પટશાટિકાની ફાડવાના દૃષ્ટાંત થી સાબિત કરેલ છે જે કાલ નુ સર્વથી જઘન્ય રૂપ પ્રમાણ છે એવા આ સંખ્યાત સમયોના સમુદાય રૂપ એક આવલિકા કહેવામાં આવી છે. અહીં એવી શંકા કરવી યોગ્ય નથી કે પ્રશ્રકારે
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू. २० कालस्वरूपम्
१५५
मिति समागमस्तेन प्रमितः कालविशेषः 'सा एगा आवलियत्ति वुच्चइ' सा एका आबलिका इति उच्यते ।
ननु प्रश्नवाक्ये मुहूर्त्तस्य कियन्तः उच्छ्वासाद्धा व्याख्याताः इत्युक्तम् उत्तरवाक्ये तु समयावलिकादिक्रमेण निरूपणं क्रियते इति प्रश्नाननुरूपमुत्तरदानमसंगतम् इति चेत् आह प्रश्नवाक्ये समयावलिकयोरसांव्यवहारिकत्वेन तद्विषये पृच्छा न कृता उत्तर वाक्ये तु केवलि प्रज्ञाया सूक्ष्मत्वेन वस्तुसूक्ष्मस्वरूपपर्यन्त गमनात् उच्छ्वासादीनां समया वलिका निरूपणाधीननिरूपणत्वाच्च भगवतस्तयोर्निरूपणं युक्तमेवेति ।
ननु पूर्व समय सद्भावे परसमयस्मानुत्पन्नतया परसमयस्य च सद्भावे पूर्वसमयस्य व्यतीतत्त्वेनाभावात्कथमसंख्यातसमयानां समुदय समिति समागमो भवितुमर्हति येनाs नहीं करनी चाहीये कि प्रश्नकीर ने तो एक अन्तर्मुहूर्त में कितने उच्छ्रावास निःश्वास होते हैं ऐसा पूछा हैं और आप उत्तर दे रहे है कि असंख्यात समयो के समुदाय की एक आवलिका होती है सो ऐसा आपका उत्तररूप वाक्य सर्वथा असंगत ही है. क्यों कि उच्छवास आदिकों का निरूपण किये बिना नहीं हो सकता है. अतः उच्छ्वास आदिकों का निरूपण इनके निरूपण के आधीन है. इसीलिये शास्त्रकार ने इनका निरूपण पहिले किया है. यद्यपि शंकाकार ने समय आवलीका को असंव्यवहारिक होने से इस विषय में पृच्छा नहीं की हैं परन्तु उत्तरवाक्य में जो इनका निरूपण किया गया है वह केवलिप्रज्ञा सूक्ष्म होती है और वह वस्तु के सूक्ष्म स्वरूपतक पहुँच जाति है इस तरह समय काल का सब से सूक्ष्मस्वरूप है, अतः जबतक ऊपका निरूपण नहीं हो जाता है तब तक इसके द्वारा साध्य आवलिका का और आवलिका साध्य उच्छ्वास आदि का निरूपण नहीं हो सकता है, इस बात को प्रकट करने के लिये भगवान् ने इस प्रकार से उत्तर दिया है अतः ऐसा यह उत्तर रूप कथन अनुचित नहीं है किन्तु उचित ही है । તે એક અંતર્મુહૂત્ત'માં કેટલા ઉચ્છ્વાસ નિઃશ્વાસેા હાય છે એવા પ્રરન કર્યાં છે અને તમે જવાબ આપી રહ્યા છે! કે અસ`ખ્યાત સમયેાના સમુદાયની એક આવલિકા હોય છે. તા એવા તમારા ઉત્તર રૂપ વાકયને સવથા અસંગત કહેવા ઉચિત નથી, કેમકે ઉચ્છવાસ વગે રૅનું નિરૂપણ સમય આવલિકાના નિરૂપણુ કર્યાં વગર સંભવ નથી. એથી ઉચ્છવાસ આદિ કનુ નિરૂપણ સમય આવલિકાના નિરુપણ કર્યાં વગર સંભવ નથી એથી ઉચ્છવાસ આદિકાનુ નિરૂપણ એમના નિરૂપણને આધીન જ છે. એથી શાસ્ત્રકારએ એમનું નિરૂપણ પહેલાં કરેલુ છે. જો કે શંકાકારે સમય આવલિકા ને અસ વ્યવહારિક હોવાથી આ સમ ધમાં પૃચ્છા કરી નથી પરંતુ ઉત્તર વાકયમાં જે આ વિષે નિરૂપણ કરવામા આવેલુ' છે તે કેલિ પ્રજ્ઞા સૂક્ષ્મ હાય છે અને તે વસ્તુના સૂક્ષ્મ સ્વરૂપ સુધી પહેાંચી જાય છે. આ રીતે સમય કાળનુ સૌ કરતાં વધારે સૂક્ષ્મ સ્વરૂપ છે. એથી જ્યાં સુધી તેનું નિરૂપણ કર વામાં આવે નહી ત્યાં સુધી તેના વડે સાધ્ય આવલિકા અને આવૃલિકા સાધ્ય ઉચ્છવાસ આદિનુ નિરૂપણ થઇ શકે તેમ નથી એ વાતને પ્રકટ કરવા માટે ભગવાને એવી રીતે જવાબ આવ્યા છે. એથી આ ઉત્તરરૂપ કથનઅનુચિત નથી પરંતુ ઉચિત જ છે.
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे वलिकादीनामसंख्यातसमयप्रमाणस्वरूपता घटते इति चेत् आह-यद्यपि समुदया दिधर्मों विमात्र स्निग्धरूक्ष पुद्गलादीनां भवति न तु कालस्येति सत्यं तथापि यं यं कालविशेष प्ररूपयितुं प्रज्ञापकपुरुषविशेषेण यावन्तो यावन्तः समया एक ज्ञानविषयी कृतास्ता वन्तस्ते समुदयसमितिसमागता उपचर्यन्ते, अत एवायमौपाधिकः काल इति न काचि दनुपपत्तिरिति । तथा 'संखिज्जाओ आवलियाओ उसासो' सख्येया आवलिका उच्छ्वासः संखिज्जाओ आवलियाओ नीसासो' संख्येया आवलिका निःश्वासः तत्र सख्येयत्वोपपत्तिश्चैवम् आवलिकानां षट् पश्चाशदुत्तरशतद्वयेनैकः क्षुल्लकभवो भवति तानि
शंका-असंख्यात समयों की समूह समिति से एक आवलिका निष्पन्न होती है ऐसा आप कह रहे हैं-सो यह बात हम को समझ में ही नहीं आती है क्यों कि जब तक पूर्वसमय का सद्भाव रहेगा-तब तक पर समय का उदय नहीं होगा और जब परसमय का सद्भाव हो जावेगा-तब पूर्व समय का विनाश हो जावेगा-तो फिर असंख्यात समयों की समुदायसमिति कैसे निष्पन्न हो सकेगी कि जिससे आवलिका बनाई जाती है ?
उत्तर-शंका ठीक है क्योंकि समुदयादि रूप धर्म विमात्र स्निग्ध वृक्षगुणवाले पुद्गलो में होता है काल में नहीं होता क्योंकि वह अमूर्त है परन्तु फिर भी प्रज्ञापकपुरुष विशेष द्वारा जिस जिस काल विशेष की प्ररूपणा करने के लिये जितने जितने समय एक ज्ञान के विषयभूत किये गये होते हैं उतने उतने वे समय समुदयसमिति में आ गये हैं ऐसा उपचार से मान लिया जाता है, इसलिये काल को औपाधिक माना गया है वास्तविक नहीं अतः इस प्रकार की प्ररूपणा में कोई अनुपपत्ति नहीं है । संख्यात आवलिकाओं का एक उच्छ्वास होता है और संख्यात ही आवलिकाओं का एक निःश्वास होता है, संख्यात की उपपत्ति इस प्रकार से होती है-२५६ आवलिकाओं का एक क्षुल्लकभव होता है कुछ अधिक १७ क्षुल्लकभवों
શંકા –અસંખ્યાત સમયની સમૂહ સમિતિથી એક આવલિકા નિષ્પન થાય છે એવું તમે કહી રહ્યા છે. તે આ વાત સમજમાં આવતી નથી. કેમકે જ્યાં સુધી પૂર્વ સમયના સદભાવ રહેશે ત્યાં સુધી પરસમયને ઉદય થશે નહી અને જ્યારે પરસમયના સદ્ભાવ થઈ જશે ત્યારે પૂર્વ સમયને વિનાશ થઈ જશે, તે અસંખ્યાત સમયની સમુ દાય સમિતિ કેવી રીતે નિષ્પનન થઈ શકશે કે જેનાથી આવલિકા નિષ્પન થાય છે.
ઉત્તર–શંકા બરાબર જ છે. કેમકે સમુદાયાદિ રૂપ ધર્મ વિમાત્રનિગ્ધ રૂક્ષગુણવાળા પુદગલ માં હોય છે કાળમાં થતો નથી. કેમકે તે અમૂર્ત છે. છતાંએ પ્રજ્ઞાપક પુરુષ વિશેષ વડે જે જે કાળ વિશેષની પ્રરૂપણ કરવા માટે જેટલા જેટલા સમય એક જ્ઞાનના વિષયભૂત કરેલા હોય છે તે તેટલા તે સમયે સમુદય સમિતિમાં આવી ગયા છે, આમ ઉપચારથી માની લેવામાં આવે છે. એથી જ કાળને ઔપાધિક માનવામી આવેલ છે તે વાસ્તવિક નથી. એથી આ જાતની પ્રરૂપણમાં કઈ પણ અનુપપત્તિ નથી, સંખ્યાત આવલિકાઓનો એક ઉવાસ હોય છે. અને સંખ્યાત આવલિકાઓને જ એક નિઃશ્વાસ પણ હોય છે. સંખ્યાત ઉપપત્તિ આ પ્રમાણે થાય છે. ૨૫૬ આવલિકએને એક ફુલક ભવ હોય છે.
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सु. २० कालस्वरूपम्
च सप्तदश साधिकानि उच्छ्वास निःश्वासकालः इति ।
अथ यादृशैरुच्छ्वास निश्वासादिभिर्मुहूर्त्तमानं भवति तदाह - 'हेट्ठस्स' इयादि 'हेवस्स' हृष्टस्य-तारुण्येन समर्थस्य 'अणवगल्लस्स' अनवग्लानस्य - ग्लानिवर्जितस्य 'णिरूव किट्ठस्स' निरूपक्लिष्टस्य-सर्वदा व्याधिरहितस्य नोरोगस्य 'जंतुणो' जन्तोः मनुष्यस्य च 'एगे उसा नीसासे' एक उच्छ्वासनिःश्वासः उच्छ्वास युक्तो निश्वासः 'एस पाणुत्ति' स एष प्राण इति प्राण इति संज्ञया 'बुच्चई' उच्यते व्यवहियते इति ।
१५७
तथा 'सत्त पाई से थोवे' सप्त प्राणाः स स्तोकः 'सत्त थोवाई से लवे' सप्त स्तोका सलवः 'लवानां सत्तहत्तरीए' लवानां सप्त सप्तत्या मितो यः स 'एस मुहुत्तेत्ति' एष मुहूर्त्त इति 'आहिए' आख्यातः कथितः २ ।
का एक उच्छवास निःश्वासरूप काल होता है । अब जिस प्रकार के उच्छ्वासनिःश्वास आदिकों से एक मुहूर्त का प्रमाण होता है वह प्रकट किया जाता है - "हेट्ठस्स अणवगल्लस्स निरुवकि
स जंतुणो । एगे उसासनीसासे एस पाणुति बुच्चई " ||१|| सत्त पाई से थोवे सत्त थोवाईं से लवे, लवानां सत्तहत्तरीए एए मुहुत्तेत्ति आहिए ||२|| तिणि सहस्सा सत्त य सयाइ ं तेवत्तरिं च ऊसासा, एस मुहुत्तो भणिओ सव्वेहिं अनंतनाणोहिं ॥ ३ ॥ – ऐसे पुरुष का कि जो युवा होने से समर्थ हो, ग्लानि वर्जित हो, सर्वदा व्याधि से रहित हो ऐसे उस नीरोग मनुष्य का जो एक उच्छ्वासयुक्त निःश्वास है उसका नाम प्राण कहा गया है। ऐसे सात प्राणों का एक स्तोक होता है सात स्तोकों का एक लव होता है ७७ लवों का एक मुहूर्त होता हैं ३७७३ उच्छवासनिःश्वासों का एक मुहूर्त होता है । ऐसा अनन्त ज्ञान सम्पन्न श्रोजिनेन्द्र भगवानों ने कहा है “एएणं मुहुत्तप्पमाणेणं तासं मुहुत्ता अहोरतो, पण्णरस अहोरत्ता पक्खो, दो पक्स्खा मासो, दो मासा उऊ, तिष्णि उऊ अयणे, दो अयणा संवच्छरे " કંઈક વધારે ૧૭ ક્ષુલ્લકલવાના એક ઉચ્છ્વવાસ નિઃશ્વાસ રૂપ કાળ હોય છે. હવે જેમ ઉશ્ વાસ નિ:શ્વાસ આદિકાથી એક મુહૂત નું પ્રમાણુ હાય છે, તે પ્રકટ કરવામાં આવે છે, 'हेटुस्स अणवगल्लस्स णिरूव किट्टस्स जन्तुणे ! एगे उसासनो सासे एस पाणुत्ति वुच्चई ॥१॥
तपाई से थोवे' सत्त थोवाइ से लवे लवानां सत्तहत्तरीए एस मुहुत्तेत्ति आहिए |||२|| तिणि सहस्सा सत्त य सयाई तेंवतरि च ऊसाला एस मुहुत्तो भणिओ सब्वेहिं अणतनाणीहि ||३|| मेव। पुरुष होय लेने युवावस्था प्राप्त होय भने समर्थ होय ગ્લાનિ વર્જિત હાય, સદા વ્યાધિ વિડીન હૈાય એવા તે નિરંગ મનુષ્યને જે એક ફૂવાસ યુક્ત નિ:શ્વાસ છે તેનું નામ પ્રાણ કહેવામાં આવેલ છે. એવા સાત પ્રાણાના એક સ્તાક હાય છે. સાત સ્તાકના એક લવ હોય છે. ૭૭ લવાનુ એક મુહૂત્ત હોય છે. ૩૭૭૩ ઉચ્છ્વવાસ-નિઃશ્વાસેાનું એક મુહૂર્તો હોય છે. એવુ અનન્તજ્ઞાન सम्पन्न सर्वश्री मिनेन्द्र भगवन्ताम् छे 'एए मुहुत्तप्पमाणे णं तीस मुहुत्ता अहोरतो पण्णरस अहोरत्ता पक्खो, दो पक्खा मासो दो मासा उऊ तिष्णि उऊ, अयणे, दो अयणा संवच्छ रे, येषा मुहूर्त्त प्रमाथी 30 मुहूर्त्तनेो मे महोरा
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५८
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
अथ कियद्भिरुच्छ्वासनिःश्वासैरेको मुहूर्त्तो भवतीत्याह 'तिणि सहस्सा' इत्यादि 'तिणि सहस्सा सत्तय सयाई तेवत्तरिं' त्रीणि सहस्राणि सप्त शतानि त्रिसप्ततिः त्रि सप्तत्यधिकसप्तशत्युत्तरसहस्रत्रयसंख्यका 'उसासा' उच्छ्वासा उपलक्षणत्वान्निः श्वासाश्व 'एस मुहूतो' एष मुहूर्त: मुहूर्ताभिधानः कालः 'सव्वेहिं अनंतनाणीहिं' सर्वै अनन्त ज्ञानिभिः अनन्तज्ञानसम्पन्नैर्जिनैः 'भणिओ' भणितः - उक्त इति । 'एएणं एतेन - अनन्तरोक्त स्वरूपेण 'मुहुत्तप्पमाणेणं तीसं' मुहूर्तप्रमाणेन त्रिंशत् - त्रिंशत्संख्यका 'मुहुत्ता' मुहूर्ता: 'अहोरत्तो' अहोरात्रः भवति, 'पण्णरस' पञ्चदश - पञ्चदशसंख्यकाः 'अहोरता' अहोरात्राः एक: 'पक्खो' पक्ष: 'दो पक्खा मासो' द्वौ पक्षौ एको मासः, 'दो मासा उऊ' द्वौ मासौ एकः ऋतुः 'तिष्णि' त्रयः त्रिसंख्यका 'उऊ अयणे' ऋतवः एकमयनम्, 'दो अयणा संवच्छरे' द्वे अपने एकः संवत्सरः, 'पंव संवच्छरिए' पञ्च संवत्सरिकं पञ्च वर्ष परिमितम् एकं 'जुगे' युगम् 'वीसं ''विंशति संख्यकानि 'जुगाई वाससए' युगानि वर्षशतम् 'दस' दश- दशसंख्यानि 'वाससयाई वाससहस्से' वर्षशतानि वर्षसहस्रम् 'सयं वाससहस्साणं वाससयसहस्से' वर्षसहस्राणां शतं वर्षशतसहस्रम् - वर्षलक्षम्, 'चउरासीईवाससयसहस्साई' चतुरशीति वर्षशतसहस्राणि चतुरशीतिवर्ष लक्षाणि 'से एगे पुब्वंगे' तदेकं पूर्वाङ्गम्, 'चउरासीई पुवंगसयसहस्साई' चतुरशीतिः पूर्वाङ्गशतसहस्राणि चतुर शीतलक्षपूर्वाङ्गाणि 'से एगे पुव्वे' तदेकं पूर्वम्, पूर्ववर्ष मानं चैवमभिहितं तथाहि--" पुव्व
ऐसे मुहूर्त प्रमाण से ३० मुहूर्त का एक अहोरात्र होता है पन्द्रह अहोरात का एक पक्ष होता है दो पक्ष का एक मास होता है दो मास को एक ऋतु होती है तीन ऋतुओं का एक अयन होता है, दो अयन का एक संवत्सर होता है, “पंच संवच्छरिए जुगे, वींसं जुगाई वाससए, दसवाससयाई वाससहस्से सयं वाससहस्साणं वाससय सहस्से, चउरासीइं वासस्य सहरसाई से एगे पुग्वंगे" पांच संवत्सरों का एक युग होता है. वीस युगो का एक सौ वर्ष होता है, १० सौ वर्षों का एक हजार वर्ष होते हैं, १००एक सौ हजार वर्षों के एक लाख वर्ष होते हैं ८४ लाख वर्षों का एक पूर्वाङ्ग होता है, "चउरासीई पुवंगसय सहस्साईं से एगे पुब्वे, एवं विगुणं विगुणं णेयव्वं तुडिएर अडडे २ अववेर हुहुए२ उप्पले २ पउमे २ ત્ર હોય છે. પ'દુર અહારાત્રના એક પક્ષ હાય છે. એ પક્ષના એક માસ હોય છે. એ માસની એક ઋતુ હાય છે, ત્રણ ઋતુએનુ એક અયન હાય છે, એ અયનેા ના એક સંવત્સર હોય छे. 'पंच सवच्छरिए जुगे, वीसं जुगाई वाससए दसवाससयाई बाससहस्से सयंवास सहस्साणं वाससय सहस्से चउरासी वासस्य सह स्साई से एगे पुग्वंगे" पांथ સંવત્સર ના એક યુગ હેાય છે. વીસ યુગેાના એક સેા વર્ષ હોય છે. ૧૦ સે વર્ષોંના એક હજાર વર્ષ હાય છે. ૧૦૦ હજાર વર્ષોના એક લાખ વર્ષોં હાય છે. ૮૪ લાખ વર્ષોનું' ये पूर्वांग होय छे, 'चउरासीई पुव्वंगसय सहस्साई से एगे पुग्वे एवं विगुणं विगुण यव्वं तुडिए २ अडडे २ अववे २ हुहुए २ उपके २ पउमे २ णलिणे अत्थणिउरे २ अउ
C
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू. २० कालस्वरूपम् स्सउ परिमाणं सपरि खलु हुंति कोडिलक्खाओ । छप्पण्णं च सहस्सा बोद्धव्वा वासकोडीणं" छाया-पूर्वस्य तु परिमाणं सप्ततिः खलु भवन्ति कोटिलक्षाणि । षट्पञ्चाशत् सहस्राणि बोद्धव्यानि वर्षकोटीनाम् इति । स्थापना च ७०५६०००००००००० इति । 'एव' एवम्-अनेन प्रकारेण-पूर्वाङ्गपूर्वन्यानेन परं परं त्रुटिताङ्गं त्रुटितम्इत्यादि तदङ्गतल्लक्षणभेदाभ्यां 'विगुणं विगुणं' द्विगुणं द्विगुणं द्विसंख्यकं द्विसंख्यक 'णेयव्वं' नेतव्यं-ज्ञातव्यम् । अयं भावः-"त्रुटितम् अडडम्" इत्यादीनि सूत्रे एकत्वेन निर्दिश्यमानानि त्रयोदशसंख्यास्थानानि सूत्रस्य लाधवप्रधानत्व सूचकानि । द्विगुण द्विगुणमिति तु द्विसंख्यकं द्विसंख्यकमिति परं न तु द्विगुणकारपरम् । ततश्च पूर्वानन्तरं 'तुडिए २' त्रुटिताङ्ग त्रुटितम्, 'अडडे २' अडडाङ्गम् अडडम्, 'अववे २' अववाङ्गम् अववम् 'हुहुए २' हूहुकान हूहुकम्, 'उप्पले २' उत्पलाङ्गम् उत्पलम्, 'पउमे २' पद्माङ्ग पद्मम्, ‘णलिणे २' नलिनाङ्ग नलिनम्, 'अत्थनिउरे २' अर्थनिपूराङ्गम् अर्थनिपूरम्, 'अउए २' अयुताङ्गम् अयुतम् ‘णउए २' नयुताङ्ग नयुत, 'पउए' २' प्रयुताङ्ग णलिणे२ अत्थणिउरे२ अउए२ नउए पउए२ चूलिया२ सीसपहेलियाए२ जाव चउरासीइ सीसपहेलियगसयसहस्साइं सा एगा सीसपहेलिया" ८४ लाखपूर्वाङ्ग का एक पूर्व होता है. पूर्ववर्ष का प्रमाण इस प्रकार से कहा गया है.---"पुवस्स उ परिमाणं सपरि खलु हुति कोडिलक्खाओ, छप्पणं च सहस्सा बोद्धब्बा वासकोडीणं" इनकी स्थापना इस प्रकार हैं७०५६००००००००००। ८४लाख पूर्व का एक त्रुटिताङ्ग होता है, ८४लास्व त्रुटिताङ्ग का एक त्रुटित होता है ८४ लाख त्रुटित का एक अडडाङ्ग होता है ८४ लाख अडडाङ्ग का एक अडड होता है, ८४ लाख अडड का एक अववाङ्ग होता है, ८४लाख अववाङ्ग का एक अवव होता है, ८४ लाख अवव का एक हुहुकाङ्ग होता है, ८४लाख हुहुकान का एक हुहुक होता है, ८४लाख हुहुक का एक उत्पलाङ्ग होता है, ८४लाख उत्पलाङ्ग का एक उत्पल होता है, ८४ लाख उत्पल का एक पद्माङ्ग होता है,८४लाख पद्माङ्ग का एक पद्म होता है, ८४ लाख पद्म का एक नलिनाङ्ग २ नउए २ पउए २ चूलिया ५ सीसपहेलियाए २ जाब चउरासीइ सीसपहेलियंग सय सहस्साई सा एगा सीसपहेलिया" ८४ प पू गाने से पूर्व डाय छ, पूर्ववर्ष प्रमाण मा प्रमाणे ४ाम मावेस छ, “पुव्वस्स उ परिमाण सपरि खलु हुंति कोडि लक्खाओ छप्पण्णं च सहस्सा बोद्धव्वा वासकोडोण" मेमनी स्थापनामा प्रमाणे छ૭૦૫૬૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦. ૮૪ લાખ પૂર્વનું એક ત્રુટિતાંગ હોય છે ૮૪ લાખ ત્રુટિતાંગ બરાબર એક એડડાંગ હોય છે. ૮૪ લાખ અડડાંગ બરાબર એક અડડ હોય છે. ૮૪ લાખ અડડનું એક અવવાંગ હોય છે. ૮૪ લાખ અવવાંગ બરાબર એક અવવ હોય છે. ૮૪ લાખ અવવનું એક હહુકાંગ હોય છે. ૮૪ હહુકાંગ બરાબર એક હક હોય છે, ૮૪ લાખ હક બરાબર એક ઉત્પલાંગ હોય છે. ૮૪ લાખ ઉ૫લાંગ બરાબર એક ઉત્પલ હોય છે. ૮૪ લાખ ઉત્પલનું એક પડ્યાંગ હોય છે. ૮૪ લાખ પડ્યાંગ નું એક પદ્ધ હોય છે. ૮૪ લાખ પદ્મનું એક નલિનાંગ હોય છે. ૮૪ લાખ નલિનાંગ બરાબર એક નલિન હોય છે.
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे प्रयुतं 'चूलिया २' चूलिकाङ्ग चूलिका, 'सीसपहेलिया २' शीर्षप्रहेलिकाङ्गं शीर्षप्रहेलिका इति पर्यन्तं बोध्यम् । अत्र प्रथम प्रथमापेक्षयाऽपरमपरं चतुरशीति लक्षगुणितं बोध्यमिति एतदेव सूचयितुमाह-'जाव चउरासीइ सीसपहेलियगसयसहस्साई' यावच्चतुरशीतिः शीर्षप्रहेलिकाङ्गशतसहस्राणि-चतुरशीति लक्षशीर्षप्रहेलिकाङ्गानि 'सा एगा सीसपहेलिया' सा एका शीर्षप्रहेलिकेति । अस्याः स्थापना चैवं विज्ञेया, तथाहि-७५८२६३ २५३०, ७३०१०२४११५, ७९७३५६९९७५, ६९६८९६२१८९, ६६८४८०८०१८ ३२९६ इति चतुष्पञ्चाशदङ्काः, एतदग्रे च चत्वारिंशदधिकं शून्यशतं प्रक्षेप्यम् । एवं चैकस्यां शीर्षप्रहेलिकायां चतुर्नवत्याधिकशतसंख्यकानि अङ्कस्थानानि भवन्तीति ।
यद्वा-विगुण विगुणं" इत्यस्य-'विगुण विगुणम्' इतिच्छाया। एतत्पक्षे तु यथोत्तरं प्रधान प्रधान प्रकर्षयुक्तं यथा स्यात्तथा ज्ञातव्यमिति । ततश्चायमत्र पर्यवसितोऽर्थः होता है, ८४लाख नलिनाङ्ग का एक नलिन होता है, ८४ लाख नलिन का एक अर्थनिपूराङ्ग होता है, ८४ लाख अथेनिपुराङ्ग का एक अर्थनिपूर होता है. ८४ लाख अर्थनिपूर का एक अयुताङ्ग होता है, ८४ लाख अयुताङ्ग का एक अयुत होता है, ८४ लाख अयुत का एक नयुताङ्ग होताहै, ८४ लाख नयुताङ्ग का एक नयुत होता है, ८४ लाख नयुत का एक प्रयुताङ्ग होता है, ८४ लाख प्रयुताङ्ग का एक प्रयुत होता है, ८४लाख प्रयुत का एक चूलिकाङ्ग होता है, ८४लाख चूलिकाङ्ग को एक चूलिका होती है, ८४ लाख चूलिका का एक शीर्षप्रलेहेलिकाङ्ग होता है और ८४लाख शीर्षप्रहेलिकाग की एक शार्पप्रहेलिका होती है इस शीर्षप्रहेलिका की स्थापना इस प्रकार से है-७५८२६३२५३०७३०१०२४११५७९७३५ ६९९७५६९६८९६२१८९६६८४८०८०१८३२९६ ये सब अंक ५४ हैं इनके आगे शून्यों की स्थापना और करनी चाहिये. इस तरह एक शीर्षप्रहेलिका में १९४-अङ्कस्थान होते हैं, यद्वा“विगुणं विगुणं" की जब संस्कृत छाया “विगुणं विगुणं" ऐसी ही होती है तब इस पक्ष में आगे ૮૪ લાખ નલિન નું એક અર્થનિપૂરાંગ હોય છે. ૮૪ લાખ અર્થનિપુરાંગ બરાબર એક અર્થ નિપૂર હોય છે. ૮૪ લાખ અર્થ નિપૂર નુ એક અયુતાંગ હોય છે, ૮૪ લાખ અયુતાંગ બરાબર એક અયુત હોય છે, ૮૪ લાખ અયુતનું એક નયુતાંગ હોય છે, ૮૪ લાખ નયુતાંગ બરાબર એક નયુત હોય છે. ૮૪ લાખ નયુતનું એક પ્રયુતાંગ હોય છે. ૮૪ લાખ પ્રયુતાંગ બરાબર એક પ્રયુત હોય છે. ૮૪ લાખ પ્રયુતનું એક ચૂલિકાંગ હોય છે, ૮૪ લાખ યુલિકાંગની એક ચૂલિકા હોય છે, ૮૪ લાખ ચૂલિકાનું એક શીર્ષ પ્રહેલિકાંગ હોય છે અને ૮૪ લાખ શીર્ષ પ્રહેલિકાંગની એક શીષ પ્રહલિકા હોય છે. આ શીષ પ્રહેલિકાની સ્થાપના આ પ્રમાણે છે–૭૫, ૮૨ ૬૩, ૨૫, ૩૦૭૩૦૧૦૨૪૧૧૫, ૭૮૭૩૫૬૯૯૭૧૬૯ ૬૮૯૬૨૧ ૮૯૬૬૮૪૮૦૮૦૧૮૩ ૯૬ એ સર્વ અંક ૫૪ છે. એમની આગળ ૧૪૦ શૂન્યની સ્થાપના વધારાની કરવી જોઈએ. આ પ્રમાણે એક શીષ પહેલિકામાં ૧૯૪ અંક સ્થાનો હોય છે. या-"विगुणं विगुण" नी संस्कृत छाय। विगुण विगुण ४ थाय छे. मे पक्षमा मा
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू. २० कालस्वरूपम् यथा पूर्वाङ्गापेक्षया पूर्व प्रधान तथा पूर्वांपेक्षया त्रुटिताङगं प्रधानं तदपेक्षया त्रुटितमित्यादि रीत्या उत्तरमुत्तरं प्रथमप्रथमापेक्षया प्रधानं २ बोध्यम् । एवं च शीर्षप्रहेलिका सर्वापेक्षया प्रधानं बहत्तरसंख्यास्थानविषयत्वादिति । अथवा-विगुणं गुणरहितमित्यर्थः।
अयमत्राशयः-पूर्वाङ्गपूर्वादिकानि अनादिसिद्धसंकेतमात्रवशादेव विवक्षित संख्याभिधायकानि, न पुनः पञ्चाशच्छतसहस्रादिवद् गुणनिष्पन्नानि । तथा च यथा पूर्वाङ्ग पूर्व च तथा त्रुटितादिकपदसमूहोऽपि विज्ञेयः । “विगुणं विगुणम्" इति वीप्सा तु घटितादिपदानां बहुत्वात् । ननु भवता पूर्वाङ्ग. पूर्वादिकानि अनादि सिद्ध संकेतमात्रवशादेव विवक्षितसंख्याभिधायकानि इत्युक्तं, ततश्चैषामन्वथत्वाभाव इति पर्यवस्यति, परन्तु अन्वर्थत्वमेषां सुव्यक्तमेव, तथाहि- अङ्गं तावत्कारणं, कारण च कार्यसापेक्षम्, २ का प्रधान होता है ऐसा भाव निकलता है.तथा च पूर्वाङ्ग की अपेक्षा पूर्व में प्रधानता-प्रकर्ष युक्तता है, पूर्व को अपेक्षा त्रुटिपाङ्ग में प्रधानता है, त्रुटिताङ्ग की अपेक्षा त्रुटित में प्रधानता है इत्यादि रोति से उत्तर उत्तर में प्रथम प्रथम को अपेक्षा से प्रधानता जाननी चाहिये । इस तरह शीर्ष प्रहेलिका में सब की अपेक्षा प्रधानता है क्योंकि वह बहुतर संख्याके स्थान का विषय है अथवा-"विगुणम्', इसका अर्थ गुण रहित ऐसा भी होता है इस पक्ष में ऐसा भाव निकलता है कि जिस प्रकार पञ्चाशत् शतसहस्र इत्यादि गुण निष्पन्न हैं उस तरह से ये पूर्वाङ्ग पूर्व आदि गुणनिष्पन्न नहीं हैं ये तो केवल अनादिसिद्ध संकेत के वश से ही विवक्षित संख्या के अभिधायक हैं “विगुणं२, ऐसा जो दो बार कहा गया है वह त्रुटित आदि पदों को बहुता को लेकर कहागया है। शंका-आपने अभी पूर्वाङ्ग पूर्व आदिकों को अनादि सिद्ध संकेत के वश से ही विवक्षित संख्या के अभिधायक कहा है तो इसका तात्पर्य-भाव यही हुआ कि इनमें अन्वर्थता नहीं है परन्तु ऐसी बात तो है नहीं कि क्यों इनमें अन्वर्थता है और वह इस प्रकार से है-अङ्ग कारण होता આગળ નું પ્રધાન થાય છે એ ભાવ સ્પષ્ટ થાય છે. તથા ચ-પૂર્વાગની અપેક્ષા પૂર્વમાં પ્રધાનતા પ્રકર્ષ યુક્તતા છે. પૂર્વની અપેક્ષા ત્રુટિતાંગ માં પ્રધાનતા છે. ત્રુટિતાંગની અપેક્ષા ટિત માં પ્રધાનતા છે. ઈત્યાદિરૂપમાં ઉત્તર ઉત્તરમાં પ્રથમની અપેક્ષાએ પ્રધાનતા જાણવી જોઈ એ. આ રીતે શાર્ષ પ્રહેલિકામાં સર્વની પ્રધાનતા છે કેમકે તે બહેતર સંખ્યાત સ્થા નો વિષય છે. અથવા વિલુન્ આને અર્થ ગુણ રહિત પણ થાય છે. આ પક્ષમાં એ ભાવ પણ નીકળે છે કે જે પ્રમાણે પંચાશત શતસહસ્ત્ર ઈત્યાદિ ગુણ નિષ્પન છે. તેમ એ પૂર્વાગે પૂર્વ આદિ ગુણ નિષ્પન્ન નથી. એ તો ફક્ત અનાદિ સિદ્ધ સંકેત વશથી
विवक्षित सध्याना अभिधाय छ विगुणम्,, २ मे पार पाम सायुछेते ત્રુટિત આદિ પદની બહુલતાને લીધે કહેવામાં આવેલ છે, શંકા–તમે હમણાં પૂર્વાગ પૂર્વ આદિકેને અનાદિસિદ્ધ સંકેતના વશથી જ વિવક્ષિત સંખ્યા ના અભિધાયક કહેલ છે. તે આને અર્થ એ થયો કે આમાં અવર્થતા નથી. પરંતુ ખરેખર એવું નથી કેમકે આમાં અન્યર્થતા છે અને તે આ પ્રમાણે છે. અંગ કારણ હોય છે. અને તે કાર્ય સાપેક્ષ होय छे. मी पूर्ण ३५ ४।२५ आय पूछे तथा ५ मा पूर्वस्य अङ्ग"
२१
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
कार्यं च पूर्वम्, अतएव पूर्वस्याङ्ग पूर्वाङ्गमिति विग्रहः, पूर्वाङ्ग चतुरशीतिलक्षगुणितं सत् पूर्व जायते, एवं चात्रान्वर्थत्वं सुव्यक्तमेवेति चेत्, आह - पूर्वशब्दस्यैव तावन्नास्त्यन्वर्थत्वं ततश्च तत्कारणस्यापि तदभावः सुस्पष्ट एवेति न कश्चिद्दोषः । यद्वा-द्विगुणं द्विगुणमित्येवच्छाया, अर्थस्तु 'द्विभेदं द्विभेदं" इति बोध्यः । ततश्चायमत्राशयः - यथा “पूर्वाङ्ग पूर्वम्" इति द्विभेदम् अनेन क्रमेणैव त्रुटिताङ्ग त्रुटितमित्यारभ्य शीर्षप्रहेलिकाङ्गं शीर्षप्रहेलिका इति पर्यन्तं भेदद्वयं बोध्यमिति । सम्प्रति प्रक्रान्तविषयम् उपसंहरन्नाह" एतावदिति" 'एताव' एतावत् समयादि शीर्षप्रहेलिका पर्यन्तं 'ताव' तावद् 'गणिए' गणितं - कालगणितं संख्यास्थानमिति यावत् । ' एताव ताव गणियस्स बिसए' एतावानेव तावद गणितस्य विषयः =आयुःस्थित्यादिकालः । एतावानायुः कालस्तु केषांचिद् रत्नप्रभानारकाणां भवनपतिव्यन्तराणां सुषम दुष्पमारक संभविनां नरतिरथां च बोध्यः । एतस्मात्परतोऽपि सर्वपचतुष्षल्यप्ररूपणा गम्यः संख्येयः कालोऽस्ति, परन्तु सोऽनहै और वह कार्य सापेक्ष होता है, यहां पूर्वाङ्ग रूप कारण का कार्य पूर्व है तभी तो जाकर पूर्वाङ्ग में - "पूर्वस्य अ" इस व्युत्पत्ति के अनुसार ऐसा विग्रह हुआ है पूर्वङ्ग को ८४ लाख से गुणा करने पर उससे पूर्व बनता है इस तरह से यहां अन्वर्थता स्पष्ट हो है फिर आपने इनमें अर्थ का अभाव कैसे प्रतिपादित किया है ? तो इस शंका का उत्तर ऐसा है कि जब पूर्व शब्द में ही अर्थत नहीं है तो फिर इनका जो कारण है उसमें अन्वर्थता का अभाव तो स्पष्ट ही हैं इस तरह से यहां कोई दोष नहीं है । यद्वा- " त्रिगुणं २” की संस्कृत छाया द्विगुण द्विगुण ऐसी हीं है इसका अर्थ दो दो भेद होता है तथा च पूर्वङ्ग पूर्व त्रुटिताङ्ग त्रुटित इस रूपसे शीर्ष प्रहेलिकाङ्ग शीर्षप्रहेलिका तक दो दो भेद होते गये हैं जो ऊपर में स्पष्ट किये जा चुके हैं । " एताव ताव गणिए, एतावताव गणियस्स विसए तेण परं ओमिए" इस प्रकार समय से लेकर शीर्षप्रहेलिका तक कालगणित है - संख्या का स्थान है और इतना ही गणित का विषय है - आयुस्थिति आदि रूप काल है इतना आयुःकाल कितनेक रत्नप्रभा के नारकोंका, भवनपति देवों का, व्य
આ વ્યુત્પત્તિ મુજબ આ જાતના વિગ્રહ થયા છે. પૂર્વાંગને ૮૪ લાખથી ગુણિત કરવામાં આવે તે તેનાથી પૂર્વ બને છે. આ પ્રમાણે અહી” અન્વ ́તા સ્પષ્ટ જ છે. તેા પછી તમાએ આમાં અન્વતાના અભાવ છે. એવું પ્રતિપાદન કર્યુ છે' તે ચૈાગ્ય છે ? આ શંકાના જવાબ આ પ્રમાણે છે કે જયારે પૂર્વ શબ્દમાં જ અથતા નથી તેા પછી એનુ જે કારણ છે તેમાં અન્વતાના અભાવ તે ૨૫ષ્ટ છે. આ પ્રમાણે અહીં કાઈ દાષ જ નથી.
यद्वा-"विगुणं २" नी संस्कृत छाया द्विगुण द्विगुण' खेवी ४ थे, मानो अर्थ ખમ્ભે ભેદ હોય છે. તથા ચ-પૂર્વાંગ પૂર્વી, ત્રુટિતાંગ ત્રુટિત આ રૂપથી શીષ પ્રહેલિકાંગ, શીષ પ્રહેલિકા સુધી બબ્બે ભેદા થયા છે. તે વિષે ઉપર સ્પષ્ટતા કરવામાં આવી છે. તા वतावगणिए, एतावतावगणियस्स विसर तेण परं ओवमिए " प्रमाणे सभयथी માંડી ને શીષ પ્રહેલિકા સુધી કાળ ગણિત છે, સંખ્યાનુ સ્થાન છે, અને એજ ગણિતને વિષય છે. આયુસ્થિતિ આદિપ કાળ છે. આટલેા આયુ કાળ કેટલાક રત્નપ્રભાના નારકોના
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू. २१ कालस्वरूपम्
१६३ तिज्ञानिनामसंव्यवहार्यः, अत एवात्र स न निर्दिष्ट इति । शीर्षप्रहेलिकातः परंतु अनतिशयज्ञानिभिग्रहीतुमशक्यम्' अतस्तदोपमिकम्-उपमया सादृश्येन निवृत्तं बोध्यमिति । एतदेव सूचयितुमाह-तेण परं ओवमिए' इति । 'तेण' इति पञ्चम्यर्थे-तृतीया बोध्येति ॥२०॥
पूर्वमौपमिकमुक्तं तदेव प्रश्नोत्तराभ्यां निरूपयितुमाहमूलम्-से कि तं उवमिए, उविमिए दुविहे पण्णत्ते, तं जहा-पलि ओमे य सागरोवमे य। से किं तं पलिओवमे ? पलिओवमस्स परूवणं करिस्सामि' परमाणु दुविहे पण्णत्ते, तं जहा-सुहमे य वावहारिए य, तत्थ णं जे से सुहुमे से ठप्पे, तत्थ णं जे से वावहारिए से णं अणंताणं सुहुमपरमाणु पुग्गलाणं समुदय समिइ समागमेणं वावहारिए परमाणु निष्फज्जइ, तत्थ णो सत्थं कमइ
सत्थेण सुतिक्खेण वि छेत्तुं भेत्तं च किर ण सक्का ।
तं परमाणु सिद्धा वयंति आई पमाणाणं ॥१॥ वावहारिय परमाणूणं समुदयसमिइसमागमेणं सा एगा उस्सण्हन्तर देवों का एवं सुषमदुष्पमारक में उत्पन्न हुए नर और तिर्यञ्चों का, जानना चाहिये इस काल से भी आगे जो सर्पपचतुष्पल्य प्ररूपणागम्य काल है वह भी संख्यात काल ही है परन्तु वह अनतिशयज्ञानियों के ज्ञान का विषय नहीं होने से असंव्यवहार्य है इसीलिये उसे यहां निर्दिष्ट नहीं किया गया है शीर्षप्रहेलिका से आगे का जो काल है वह अनतिशय ज्ञानियों द्वारा गम्य नहीं हो सकता है इसलिये उसे औपमिक कहा गया है अर्थात् उसका ज्ञान उपमा देकर ही कराया जाता है अर्थात् वह सादृश्य से बोध्य है- इसीलिये 'तेण परं ओवमिए' ऐसा सूत्रकार ने कहा है । 'तेण' यह तृतीया विभक्ति पंचमी विभक्ति के अर्थ में हुई है ।।२०।। ભવનપતિ દેના તેમજ સુષમ દુષમારકમાં ઉત્પન થયેલા નર અને તિર્યંચને જાણ જોઈએ. આ કાળ કરતાં પણ આગળ જે સર્ષ પચતુષ્ટય પ્રરુપણું ગમ્ય કાળ છે તે પણ સંખ્યાત કાળ જ છે. પરંતુ તે અનતિશય જ્ઞાનીઓના જ્ઞાનનો વિષય નથી તેથી તે અસં વ્યવહાર્યા છે. એથી જ તેને અહીં નિર્દિષ્ટ કરવામાં આવેલ નથી. શીર્ષપ્રહેલિકા પછી જે જે કાળ છે. તે અનતિશય જ્ઞાનીઓ વડે ગમ્ય થાય તેવો નથી એથી તેને પમિક કહેવા માં આવેલ છે એટલે કે તેનું જ્ઞાન ઉપમા વડે જ સંભવી શકે તેમ છે. એટલે કે તે સાદ श्यथा माध्य छे. मेथी । "तेण परं ओवमिए" मे सूत्ररे ४ह्यु छ. "तेण" मातृतीया વિભકિત પંચમીના અર્થ માં થઈ છે. જેના
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे सण्हिआइवा सण्हिसहिआइ वा उद्धरेणूइ वा तसरेणूइ वा रहरेणूइ वा वालग्गेइ वा लिक्खाइ वा जूआइ वा जवमज्झेइ वा उस्सेहंगुलेइ वा अट्ट उस्सण्हसण्हियाओ सा एगा सह सण्हिया, अट्ठ सहसण्हियाओ सा एगा उद्धरेणू , अट्ठ उद्धरेणूओ सा एगा तसरेणू, अट्ठ तासरेणूओ सा एगा रहरेणू अट्ठ रहरेणूओ से एगे देवकुरूत्तरकुराण मणुस्साणं वालग्गे अट्ठ देवकुरूत्तरकुराण मणुस्साण वालग्गा से एगे इखिासरम्मयवासाण मणुस्साणं वालग्गे, एवं हेमवयहेरण्ण्वयाण मणुस्साणं पुव्वविदेह अवरविदेहाणं मणुस्साणं वालग्गा सा एगा लिक्खा अट्ठ लिक्खाओ सा एगा जूआ अट्ठ जूआओ से एगे जवमझे अट्ठ जवमज्झा से एगे अंगुले. एएणं अंगुलप्पमाणेणं छ अंगुलाई पाओ, बारस अंगुलाई विहत्थी, चउवीसं अंगुलाई स्यणी, अडयालीसं अंगुलाई कुच्छी, छण्णउइ अंगुलाई से एगे अक्खेइवा, दंडेइ वा, धणूइ वा, जुगेइ वा, मुसलेइ वा, णालिआइ वा, एएणं धणुप्पमाणेणं दो धणुसहस्साई गाउयं, चत्तारि गाउयाई जोयणं, एएण जोयणप्पमाणेणं जे पल्ले जोयणं आयामविक्खंभेणं जोयणं उड्डे उच्चत्तेणं, तं तिगुणं सविसेस परिक्खेवेणं । से णं पल्ले एगाहिय बेहिय तेहिय उक्कोसेणं सत्तरत्तपरूढाणं संमढे सण्णिचिए भरिए वालग्गकोडीणं । तेणं बालग्गा णो कुत्थेज्जा, णो परिविडंसेज्जा णो अग्गी डहेज्जा णो वाए हरेज्जा, णो पूइत्ताए हव्वमागच्छेज्जा, तओणं वाससए २ एगमेगं वालग्गं अवहाय जावइएणं कालेणं से पल्ले. खीणे णीरए णिल्लेवे णिट्ठिए भवइ सेतं पलिओवमे।
एएसि पल्लाणं कोडाकोडी हवेज्ज दस गुणिआ । तं सागरोवमस्स उ एगस्स भवे परिमाणं ॥१॥
एएणं सागरोवमप्पमाणेणं चत्तारि सोगरोवमकोडाकोडीओ कालो सुसमसुसमा १ तिण्णि सागरावमकोडाकोडीओ कालो सुसमार दो सागरोवमकोडाकडीआ कालो सुसमदुस्समा ३ एगा सागरोवमको
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू. २१ कालस्वरूपम् डाकोडो बायालीसाए वाससहस्सेहिं ऊणिओ कालो दुस्समसुसमा ४ एकवीसं वाससहस्साई कालो दुस्समा ५ एकवीसं वाससहस्साई काला दुस्समदुस्समा ६ पुणेरवि उस्सप्पिणीए एकवीसं वाससहस्साई कालो दुस्समदुस्समा १ एवं पडिलोमं णेयव् जाव चत्तोरि सागरोवम कोडाकोडीओ कालो सुसमसुसमा ६ दस सागरोवमकोडा कोडीआ कालो ओसप्पिणि दस सागरोपवमकोडाकोडोओ कालो उस्सप्पिणी । वीसं सागरोवमकोडाकोडीओ कालो ओसप्पिणी उस्सप्पिणी ॥सूत्र २१॥
छाया--अथ किं तदौंपमिकम् ? औपमिकं, उपमितं द्विविधं प्राप्तम् तद्यथा-पल्योपमं च सागरोपमं चं, अथ कि तत् पल्योपम १, पल्योपमस्य प्ररूपणां करिष्यामि, परमाणु द्विविधः प्रज्ञप्तः तद्यथा सूक्ष्मश्च व्यावहारिकश्च, तत्र खलु यः सः सूक्ष्मः, स स्थाप्यः, तत्र खलु यः स व्यावहारिकः स खलु अनन्तानां सूक्ष्मपरमाणुपुद्गलानां समुदयसमितिसमागमेन व्यावहारिकः परमाणु निष्पद्यते, तत्र नो शस्त्रं क्रामति
शस्त्रेण सुतीक्ष्णेनापि छेत्तु मेत्तु च य किल न शक्ताः ।
तं परमाणु सिद्धा वदन्ति आदि प्रमाणानाम् ॥ १ ॥ ब्यावहारिक परमाणूनां समुदयसमितिसमागमेन सा एका उच्छलक्षणलक्ष्णिका इति वा प्रलक्ष्णप्रलक्ष्णिका इति वा ऊर्ध्वरेणुरिति वा त्रसरेणुरिति वा रथरेणुरिति वा वालाग्रमिति वा लिक्षा इति वा यूका इति वा यवमध्यमिति वा उत्सेधाङ्गुलमिति वा अष्ट उच्छ्लक्ष्ण श्लक्ष्णिकाः सा एका श्लक्ष्णश्लक्ष्णिका, अष्टलक्ष्णश्लक्ष्णिकाः सा एका ऊर्ध्वरेणुः अष्ट ऊर्ध्वरेणवः सा एका त्रसरेणुः, अष्ट त्रसरेणवः सा एका रथरेणुः, अष्ट रथरेणवः तदेकं देवकुरूत्तरकुरूणां मनुष्याणां वालाग्रम्, अष्ट देव कुरुत्तरकुरूणां मनुष्याणां वालाग्राणि तदेक हरिवर्षरम्यकवर्षाणां मनुष्याणां वालाग्रम्, एवं हैमवत हैरण्यवतानां मनुष्याणां पूर्वविदेहापरविदेहाणां मनुष्याणां वालाग्राणि सा एका लिक्षा, अष्ट लिक्षाः सा एका यूका, अष्ट यूकाः तदेकं यवमध्यम्, अष्ट यवमध्यानि तदेकमगुलम्, एतेनागुलप्रमाणेन षडङ्गुलानि पादः, द्वादशाइगुलानि वितस्तिः, चतुर्विशतिरङ्गुलानि रत्निः, अष्ट चत्वारिंशदगुलानि कुक्षिः, पण्णवतिरगुलानि स एकोऽक्षइति वा दण्डइतिवा धनुरिति वा युगमिति वा मुशलमिति वा नालिका इतिवा । एतेन धनुष्प्रमाणेन द्वे धनुः सहस्रे गव्यूतं, चत्वारि गब्यूतानि योजनम्। एतेन योजनप्रमाणेन यः पल्यः योजनमायामविष्कम्भेण योजनमूर्ध्वमुच्चत्वेन तत् त्रिगुण सविशेष परिक्षेपेण, स खलु पल्यः ऐकाहिक द्वैयहिक त्रैयहिकोणाम् उत्कर्षेण सप्तरात्रप्ररूढानां समृष्टः सन्निचितः भृतः वालाग्रकोटीनाम् । तानि खलु बालाग्राणि नो कुथ्येयुः नो परिविध्वंसेरन्, नो अग्निदहेत् नो वातो हरेत्, नो पूतितया शीघ्रमागच्छेयुः, ततः
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६६
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
खलु वर्षशते २ एकमेकं वालाग्रमपहाय यावता कालेन स पल्यः क्षीणः नीरजाः निर्लेपः निष्ठितो भवति । तत् पल्योपमम् ।
एतेषां एल्यानां, कोटाकोटी भवेद् दशगुणिता ।
सा सागरोपमस्य तु एकस्य भवेत् परिमाणम् ॥ १ ॥
एतेन सागरोपमप्रमाणेन चतस्रः सागरोपमकोटाकोट्यः कालः सुषमसुषमा १, तिस्रः सागरोपमकोटा कोट्यः कालः सुषमा २, द्वे सागरोपमकोटाकोट्यौ कालः सुषम दुष्षमा ३ एका सागरोपम कोटाकोटी द्विचत्वारिंशता वर्षसहस्रः उनिका काल: दुष्षमसुषमा ४, एकविंशति वर्षसहस्राणि कालो दुष्पमा ५ एकविंशतिवर्ष सहस्राणि कालो दुष्षम दुष्षमा ६ - पुनरपि उत्सर्पिण्या एकविंशति वर्षसहस्राणि कालो दुष्षमदुष्षमा १, एवं प्रतिलोमं नेतव्यम् यावत् चतस्रः सागरोपमकोटाकोटयः कालः सुषमसुषमा ६, दशसागरोपमकोटाकटयः कालः अवसर्पिणो दशसागरोपमकोटाकोटयः कोल उत्सर्पिणी, विशतिः सागरोपम कोटा काटयः कालः अवसर्पिण्युत्सर्पिणो ॥ सू० २१ ।
टीका- 'से किं तं उवमिए' इत्यादि ।
'से किं तं उवमिए' अथ किं तत् औषमिकम् ? इति प्रश्नः उत्तरमाह - 'उवमिए दुविहे ' औपमिकं नाम कालविशेषं द्विविधं द्विप्रकारकं 'पण्णत्ते' प्रज्ञप्तम्, 'तं जहा पलिओ मे य साग रोवमे य' तद्यथा पल्योपमं च सागरोपमंच । तत्र धान्यपल्यवत् पल्यं वक्ष्यमाणस्वरूपं तेन उपमा यस्मिंस्तत् पल्योपमम् १, सागरेण - समुद्रेण उपमा- दुर्लभपारत्वेन सादृश्यं यस्मिंस्तत् सागरोपमम् । इह चकारौ समकक्षत्वद्योतनार्थी, समकक्षता - समान औपमिक कालका निरूपण
" से किं तं उवमिए" इत्यादि
इस सूत्र द्वारा गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है- हे भदन्त ! औपमिक काल का क्या स्वरूप है ? इसके उत्तर में प्रभु ने कहा है “उवमिए दुविहे पण्णत्ते" हे गौतम औपमिक दो प्रकार का कहा गया है 'तं जहा' जैसे 'पलिओ मे य, सागरोवमे य" पल्योपम और सागरोपम, जिस काल में धान्य के पल्य की तरह पल्य की उपमा दी जाय वह पल्योपम है और जिस में समुद्र को उपमा दो जाय वह सागरोपम है यहां जो दों चकार आये हैं वे इन कालों में ઔપમિક કાળનું નિરૂપણ:--
'से किं तं उवमिए' इत्यादि सूत्र - २१ ॥
ટીકાર્થ-આ સૂત્ર વડે ગૌતમે પ્રભુને પ્રશ્ન કર્યાં છે કે હે ભદ ંત ! ઔપમિકકાળનુ` સ્વરૂપ देवु छे ? आना श्वासां प्रभु छे “उभिए दुविहे पण्णत्ते " हे गौतम! औपમિકના प्रावामां आवे छे. "तं जहा " प्रेम "पलिओवमेय सागरोवमेय" પચાપમ અને સાગરાપમ. જે કાળમાં ધાન્યના પયની જેમ પલ્પની ઉપમા આપવામાં આવે તે પાળ્યેાપમ છે. અને જેમાં સમુદ્રથી ઉપમા આપવામાં આવે તે સાગરે પમ છે. અહી
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू. २१ कालस्वरूपम् श्रेणिता सा च द्वयोरसंख्येयकालत्वरूपा । एवं चासंख्येयकालविशेपस्वरूपं पल्योपमसागरोपमद्वयं सिद्धम् । सम्प्रति पल्योपमस्वरूपं जिज्ञासमानः शिष्यः पृच्छति-हे भदन्तः ! 'से किं तं पलिओवमे' अथ किं तत्पल्योपमम् ? इति । आचार्य आह-'पलिओवमस्स' इत्यादि । 'पलिओवमस्स परूवणं' पल्योपमस्य प्ररूपणां-स्वरूप निरूपणां 'करिस्सामि' करिष्यामि-अस्मिन्नेव सूत्रेऽग्रे विधास्यामि इति । अनेनाग्रे पल्योपमप्ररूपणाकरण क्रियासूचकवाक्येन शिष्यमनः प्रसादितं भवति, अन्यथा “परमाणु द्विविधः" इत्यादिप्रक्रियारीत्या दूरसाध्यां पल्योपमप्ररूपणां मन्यमानः शिष्यः खिन्न: स्यादिति । वाचनादानकाले आचार्यस्य शिष्यं प्रत्यायमेव हि क्रम इति पल्योपममेव प्ररूपयन्नाह-"पर माणू" इत्यादि । 'परमाणु दुविहे पण्णत्ते' परमाणुद्विविधः प्रज्ञप्तः, तं जहा-सुहुमे य वावहारिए य' तद्यथा-सूक्ष्मश्च व्यावहारिकश्च । इह चकार द्वयं समकक्षत्व द्योतनार्थम् । समकक्षता के द्योतक हैं समकक्षता का तात्पर्य समान णिता से है यह समान श्रेणिता दोनों में असंख्येय कालत्वरूप है इस तरह ये दोनों काल असंख्यात काल विशेष स्वरूप वाले सिद्ध होते हैं । “से किं तं पलिआवमे" हे भदन्त पल्योपम का स्वरूप कैसा है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं “पलिओवमस्स परूवणं करिस्सामि परमाणु दुविहे पण्णत्ते तं जहा सुहमे य वावहारिए य" हे गौतम ! मैं आगे पल्योपम को प्ररूपणा करने वाला हूं सो उससे तुम्हें पल्योपम का स्वरूप ज्ञात हो जायगा, इस प्रकार के कथन से सूत्रकार ने शिष्य के मन को प्रसन्न किया है जो वे ऐसा न कहते तो परमाणु दो प्रकार को है इत्यादि कथन रूप प्रक्रिया की रीति से दूरसाध्य पल्योपम की प्ररूपणा मान कर शिष्य का मन खेदखिन्न हो जाता, वाचनादान काल में आचार्य का शिष्य के प्रति यह क्रम है । पल्योपम की प्ररूपणा करने के निमित सूत्रकार ने सब से पहिले परमाणु सूक्ष्म एवं व्यावहारिक के भेद से दो प्रकार का है ऐसा कहा है यहां दो चकार इनमे समकक्षता के द्योतन के निमित्त प्रयुक्त हुए हैं। જ બે ચ આવેલા છે તે એ કાલમાં સમકક્ષતા બતાવવા માટે છે. સમકક્ષતાનો અર્થ સમાન શ્રેણી એ થાય છે. એ સમાન શ્રેણિતા બન્નેમાં અસંખ્ય કાલ – રૂપ છે. આ प्रभारी से गन्ने आगे असण्यात विशेष २१३५१।। (सद्ध थाय छे. 'से किं तं पलिओवमे"३ मत ! ५८यापमनु १३५ यु छ. १ माना पाममा प्रभु छ "पलिओवमस्स परूवणं करिस्सामि परमाणु दुविहे पण्णत्ते तं जहा-सुहुमेय वावहारिएय “ડે ગૌતમ” હું આગળ પલ્યોપમની પ્રરૂપણ કરવાને છું જેથી તમને પલ્યોપમના સ્વરૂપનું જ્ઞાન થઈ જશે. આ જાતના કથનથી સૂત્રકારે શિષ્યના મનને પ્રસન્ન કર્યું છે. જે તેઓ આમ કરતા નહીં તે પરમાણુ બે પ્રકાર હોય છે. ઇત્યાદિ કથન રૂપ પ્રક્રિયાની રીતિથી દૂરસાધ્ય ૫મની પ્રરૂપણા માનીને શિષ્યનું મન ખેદ ખિન થઈ જતું વાચના દાનકાળમાં આચાર્યને શિષ્ય પ્રતિ એજ કેમ હોય છે પોપમની પ્રરૂપણ કરવા માટે સૂત્રકારે સર્વપ્રથમ પરમાણુ સૂક્ષમ અને વ્યાવહારિકના ભેદથી બે પ્રકાર છે એમ કહ્યું છે. અહીં બે “' ની પ્રરૂપણ એમાં સમકક્ષતાના ઘોતન માટે કરવામાં આવી છે. એમાં જે
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६८
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
'तत्थणं' तत्र - तयो मध्ये खलु 'जे । से सहमे से ठप्पे' यः सः सूक्ष्मः परमाणुः सः स्थाप्यः अनिरूपणीयः एतत्प्रसङ्गानुपयोगित्वात् तस्य स्वरूपं चान्यत्रोक्तमेवम्
"कारणमेव तदन्त्यं सूक्ष्मो नित्यश्च भवति परमाणुः । एकरसवर्णगन्धो द्विस्पर्शः कार्यलिङ्गव ॥ १॥"
इत्यादि लक्षणेनात्यन्त परम निकृष्टत्वमस्य स्वरूपं प्रतिपादितम्, तदतिरिक्तं वैशेषिकं रूपं चात्र न प्रतिपाद्यमस्ति तस्मात्तं सूक्ष्मं परमाणु स्थापयित्वा व्यावहारिकं परमाणु प्रक्रान्ततया निरूप्यस्वरूपत्वेन निरूपयति 'तत्थ णं जे से वावहारिए' तत्र तयोर्मध्ये यः सः- बूर्वोक्तो द्वितीयः व्यावहारिकः व्यवहार प्रयोजनः परमाणुपुद्गलः 'से णं अणंताणं सुहुम परमाणुपुग्गलाणं समुदयसमिइसमागमेणं' स खलु अनन्तानां सूक्ष्मपरमाणु पुद्गलानां समुदयसमितिसमागमेन - समुदयाः समूहाः तेषां याः समितयः -बहूनि मेलइन में जो सूक्ष्म परमाणु है वह स्थाप्य है अनिरूपणीय है क्यों कि वह इस प्रसङ्ग में अनुपयोगी है सका स्वरूप दूसरी जगह इस प्रकार से कहा गया है परमाणु कारण हो होता है और वह अन्त में ही होता है तथा सूक्ष्म, नित्य, एक रस एक वर्ण, एक गन्ध और दो स्पर्शवाला होता है इसको सत्ता का अनुमापक उससे जन्य कार्य ही होता है ।
"कारणमेव तदन्त्यं सूक्ष्मो नित्यश्च भवति परमाणुः । एक रस वर्णगन्धो द्विस्पर्शः कार्यलिङ्गश्च ॥ १ ॥
इस प्रकार के लक्षण कथन से इसका स्वरूप अत्यन्त परम निकृष्ट है ऐसा ही प्रतिपादित होता है. इसके अतिरिक्त और विशेष स्वरूप इसका यहां प्रतिपाद्य नहीं है. इसलिए सूक्ष्मपरमाणु की चर्चा न करके अब सूत्रकार व्यवहारोपयोगी परमाणु के स्वरूप का कथन करते हैं । यह व्यावहारिक परमाणु पुद्गल अनन्त सूक्ष्म परमाणु पुद्गलों की एकोभाव परिणति रूप समुदाय સૂક્ષ્મ પરમાણુ છે તે સ્થાપ્ય છે અનિરૂપણીય છે કેમકે તે આ પ્રસંગમાં અનુપયેાગી છે આનુ સરૂપ અન્યત્ર આ પ્રમાણે નિરૂપિત કરવામાં આવેલ છે~~
કે પરમાણું કારણજ હાય છે અને તે અંતમાંજ હાય છે તથા સૂક્ષ્મ, નિત્ય, એક રસ એક વણ એક ગન્ય અને સ્પ વાળા હોય છે. આની સત્તાના અનુમાપક તેનાથી નિષ્પન્ન अर्य होय छे --
कारणमेव तदन्त्यं सूक्ष्मो नित्यश्च भवति परमाणुः । एक रस वर्ण गन्धो द्विस्पर्शः कार्यलिङ्गश्च ॥१॥
આ જાતના કથનથી આનું સ્વરૂપ અતીવ પરમ નિકૃષ્ટ છે એવું જ પ્રતિપાદિત થાય છે. એના સિવાય આનું વિશેષ સ્વરૂપ અહીં પ્રતિપાદ્ય નથી એથી સૂક્ષ્મ પરમાણુની ચર્ચા ન કરતાં હવે સૂત્રકાર વ્યવહારાપયેાગી પરમાણુના સ્વરૂપનુ કથન કરે છે. આ વ્યાવહારિક પરમાણુ પુદ્ગલ અનન્ત, સૂક્ષ્મ પરમાણુ પુદ્ગલાની એક ભાવ પરિણતિ રૂપ સમુદય મિ તિના સમાગમથી નિષ્પન્ન હાય છે. તાત્પર્ય આમ છે કે નિશ્ચય નય સૂક્ષ્મ પુદ્ગલાની
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका द्वि० वक्षस्कार सू, २१ कालस्वरूपम्
१६९
नानि तासां समागमेन संयोगेन एकीभावपरिणतिरूपेण एको 'वावहारिए परमाणु णि फज्जs' व्यावहारिकः परमाणु निष्पद्यते सम्पद्यते । अयम्भावः - निश्चयनयोहि निर्विभागसूक्ष्मं पुद्गलं परमाणुं वाञ्छति, यस्त्वनेकपरमाणुनिष्पन्नः सोऽशसहितत्वात् स्कन्धत्वेनैव व्यपदिश्यते, व्यवहारनयस्तु सूक्ष्म परमाणुपुद्गलानेक संघातनिष्पन्नोऽपि यः शस्त्रच्छेद भेदानलदाहादिविषयो न भवति तं तथाविधस्थूलत्वा प्राप्तत्वात्परमाणुत्वेन व्यवहरति, तस्मादसौ - निश्चयनयतः स्कन्धोऽपि व्यवहारनयमतेन व्यावहारिकः परमाणुरुक्तः इति । अयं च स्कन्धत्वादिन्धनवत् छेदादिविषयो भवतीति मा कश्चित्संशयं कुर्यादित्याह - 'तत्थ णो' इत्यादि । 'तत्थ णो सत्थ कमर' तत्र व्यावहारिक परमाणौ शस्त्र समितिके समागम से निष्पन्न होता है. तात्पर्य कहने का यह हैं - यद्यपि निश्चयनय सूक्ष्म पुद्गलों की एकीभाव परिणतिरूप समिति के समागम से उत्पन्न हुए परमाणु नहीं मानता है-उसे तो वह एक स्कन्धरूप ही मानता है, उसको मान्यता में तो परमाणु वही है जो निर्विभाग सूक्ष्म पुद्गल है. जो अनेक परमाणुओं के मेल से निष्पन्न हुआ है वह तो अंश सहित होने के कारण स्कन्धरूप से ही कहा गया है. परन्तु जो व्यवहारनय है वह ऐसा मानता है कि भले ही अनेक परमाणु पुगलों के संयोग से स्कन्धरूप अवस्था निष्पन्न हुई हो परन्तु यदि वह शस्त्रादि से छिदती नहीं है, भिदती नहीं हैं, अग्नि से जलती नहीं है तो वह तथाविध स्थुलतारूप परिगति को अप्राप्त होने के कारण परमाणु रूप से ही व्यवहार पथ में अवतरित होती है, इसलिये व्यावहारिक परमाणू भलेही निश्चयनय को मान्यतानुसार स्कन्धरूप हो तभी वह व्यवहार - नय की मान्यतानुसार परमाणुरूप ही मानी गई है परन्तु कोई इसे यों न समझ बैठे कि यह स्कन्धरूप होने से इन्धन काष्ठादि की तरह छेदादि क्रिया का विषयभूत होती होगी। इसलिये इस संशय को दूर करने के लिये सूत्रकार ने ऐसा कहा हैं कि " तत्थणों सत्यं कमइ" उस व्यावએકીભાવ પરિણતિરૂપ સિમિતના સમાગમથી ઉત્પન્ન થયેલ પરમાણુને પરમાણુ જ માન તા નથી. તેને તે તે એક સ્કન્ધ રૂપ જ માને છે. તેની માન્યતા મુજબ તા પરમાણ્ તે of છે કે જે નિવિભાગ સૂક્ષ્મ પુદ્ગલ છે. જે અનેક પરમાણુએના મેળથી નિષ્પન્ન થયેલ છે તે તા અંશ સહિત હેાવા બદલ સ્ક ંધરૂપ જ કહેવાય છે. પર`તુ જે વ્યવહારનય છે તે એમ માને છે કે અનેક પરમાણુ પુદ્ગલેાના સમૈગથી સ્કન્ધરૂપ અવસ્થા નિષ્પન્ન થયેલી છે તે તે શસ્ત્રાદિથી કેંદ્રિત થતી નથી. ભેદિત થતી નથી, અગ્નિમાં ભસ્મ થતી નથી તે તે તથાવિધ સ્થૂલતારૂપ પરિણતિ ને પ્રાપ્ત ન કરવાથી પરમાણુ રૂપમાંજ વ્યવહાપંથ માં અવ તરિત હોય છે. એથી વ્યાવહારિક પરમાણુ નિશ્ચયનયની માન્યતા મુજબ ભલે સ્કન્ધ રૂપ હોય છતાંએ તે વ્યવહારનયની માન્યતાનુસાર પરમાણુરૂપ જ માનવામાં આવી છે પરંતુ કેાઈ આમ ન સમજી લેકે આ સ્કંધરૂપ હેાવાથી ઈન્ધન-કાષ્ઠાદિની જેમ છેદાદિ डियाना विषय थती इथे. मेथी या संशयने दूर ४२वा माटे सूत्रमा उछे 'तत्थ नो सत्थं कमई” ते व्यावहारिक परमाणुने मजाहि अभी शस्ता नथी. यहीं सेवी आशं
२२
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
__ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे खड़ादि नो क्रामति न प्रविशति । ननु अनन्त सूक्ष्मपरमाणुपुद्गलानेक संघातनिष्पन्नानां काष्ठादीनां छेदनभेदनादि प्रसिद्धं तत्कथमनन्तसूक्ष्मपरमाणुपुद्गलानेकसंघातनिष्पन्नस्य व्यावहारिकपरमाणोश्छेदनभेदनादि न भवति ?, इतिचेत्, आह-काष्ठादीनां स्थूलत्वाद्भवति शस्त्रादिभिश्छेदनादि व्यावहारिक परमाणोस्तु सूक्ष्मत्वात् शस्त्रादिभि छेदनादि न भवति । इह शस्त्रं नो क्रामतीत्युपलक्षणम्, तेन वहिजलादिकमपि तत्र न क्रामति । ततश्च अग्निदाह्यत्वं जलाद्रत्वं गङ्गादिनदीस्रोतः प्रतिघात्यत्वं तरङ्गान्दोल्यत्बादिकं च व्यावहारिकपरमाणौ न भवतीति बोध्यम् । अमुमेवाथै सूत्रकारो गाथया प्राह-'सत्थेण' हारिक परमाणु को खड्गादि काट नहो सकते हैं, यदि यहां पर ऐसी आशंका की जाय कि अनन्त सूक्ष्म पुद्गल परमाणुओं के संयोग से निष्पन्न हुए काष्ठोदिक तो शस्त्रादि द्वारा छेदे भेदे जाते हैं तो फिर अनेक सूक्ष्म पुद्गल परमाणुओं के संयोग से निष्पन्न हुआ यह व्यावहारिक परमाणु शस्त्रादिकों द्वारा क्यों नहीं काटा जाता है? क्यों नही भेदा जाता है? क्यों नहीं अग्नी द्वारा जलाया जाता है ! वह भी काष्ठादिकों की तरह से छेदा भेदा जाना चाहिये तो इस आशंका का उत्तर ऐसा है कि काष्ठादिक तो स्थूल होते हैं इसलिये उनका तो शस्त्रादिकों द्वारा छेदन भेदन आदि होता है, परन्तु व्यावहारिक जो परमाणु है वह सूक्ष्म होता है इसलिये उसका शस्त्रादिकों द्वारा छेदनभेदनादि नहीं होता है । यहां जो ऐसा कहा है कि इस पर शस्त्र का प्रभाव नही पड़ता है सो यह उपलक्षण है इससे यह भी गृहीत होता है कि इस पर अग्नि जल आदि का भी कुछ भी प्रभाव नहीं पड़ता है न अग्नि इसे जला सकती है और न पानी इसे गोला आदि कर सकता है, ऐसा यह व्यावहारिक परमाणु है । गंगा आदि महानदियों का प्रवाह भी इसे नही बहा सकता है, और न लहरें इसे डुला सकती हैं इसी बात को कथित यह गाथा वताती हैકરવામાં આવે કે અનંત સૂમ પુદગલ પરમાણુઓના સંગથી નિષ્પન્ન થયેલા કાષ્ઠાદિક તે શસ્ત્ર આદિ વડે છેદી શકાય છે. અને ભેદી શકાય છે તો પછી અનેક સૂકમ પુદ્ગલ પર: માણુઓના સંયોગથી નિષ્પન થયેલ આ વ્યાવહારિક પરમાણુ શસ્ત્ર આદિ વડે કેમ કાપી શકા તે નથી ? કેમ ભેદી શકાતો નથી ? કેમ અગ્નિ માં ભસ્મ કરી શકાતા નથી ? કાષ્ઠ આદિ કેની જેમ તેનું પણ છેદન તેમજ ભેદન થઈ જવું જોઈએ. તે આ આશંકાને જવાબ આ પ્રમાણે છે કે કાષ્ઠાદિક સ્કૂલ હોય છે, તેથી તેમનું તે શસ્ત્ર આદિ વડે છેદન-ભેદન વગેરે થઈ શકે છે. પરંતુ વ્યાવહારિક જે પરમાણુ છે તે સૂક્ષમ હોય છે એથી તેનું શસ્ત્ર આદિ વડે છેઠન-ભેદન થઈ શકતું નથી. અહીં જે આમ કહેવામાં આવ્યું છે કે તેની ઉપર શસ્ત્ર ને પ્રભાવ પડતું નથી તે આ ઉપલક્ષણ છે. એનાથી એવું પણ ગ્રહણ થાય છે કે એની ઉપર અનિર્જલ વગેરેનો પણ પ્રભાવ પડતું નથી. એને અગ્નિ ભમ કરી શકો નથી તેમજ પાણી પણ એને ભીનું કરી શકતું નથી. એ આ વ્યાવહારિક પરમાણું છે ગંગા આદિ મહાનદીઓને પ્રવાહ પણ એને પ્રવાહિત કરી શકતો નથી અને પાણી ની લહેરા પણ એને હલાવી શકતી નથી, સ્થાનચુત કરી શકતી નથી. એ જ વાતને આ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका द्वि० वक्षस्कार सू, २१ कालस्वरूपम्
१७१ इत्यादि । 'सत्येण सुतिखेग वि' सुतीक्ष्णेनापि शस्त्रेण खङ्गादिना केऽपि जनाः यं 'छेत्तुं' छेत्तुं-द्विधाकर्तुम् 'भेत्तु, भेत्तुं' विदारयितुं वा 'किर' किल-निश्चयेन ण सक्का' न शक्ताः-समर्था न भवन्ति, 'त सिद्धा'तं-सिद्धाः सिद्धाइव सिद्धा उत्पन्न केवलज्ञानधरा जिनाः, न तु सिद्धिं गताः, तेषां वचनयोगासम्भवात् 'परमाणु' परमाणु व्यावहारिक परमाणु 'पमाणाणं' प्रमाणानाम्-अग्रे वक्ष्यमाणानामुच्छ्लक्ष्ण श्लक्ष्णिकादिरूपाणाम् आदि' आदि-प्रथमम् 'वयंति' वदन्ति-कथयन्ति इति । भगवदुक्तत्वेनात्र परमाणुलक्षणे आगमप्रमाणं सुव्यक्तम्, अनुमानप्रमाणमप्यत्रै विज्ञेयं तथाहि-अनुमानप्रयोगः अणुपरिमाणं कचिद् विश्रान्तं तरतमशब्दवाच्यत्वात् महत्परिमाणवत्, यत्र विश्रान्तं स परमाणुरिति ।
"सत्येण सुतिखेण वि छेत्तु भेत्तं च जं किर ण सका।
तं परमाणु सिद्धा वयंति आई पमाणाणं ।। १ ॥ --- कोई भी मनुष्य सुतीक्ष्ण शस्त्र से भी इस व्यावहारिक परमाणु को खंडित करने के लिये या उसे विदारित करने के लिये समर्थ नहीं है ऐसा उत्पन्न केवलज्ञान वाले भगवन्तों ने कहा है यहां सिद्ध पद से सिद्ध अवस्था प्राप्त जन गृहीत नहीं हुए हैं, क्यों कि उनके वचनयोग नहीं होता है, अतः केवलज्ञान के आधारभूत केवलो ही गृहीत हुए हैं । यह ब्यावहारिक परमाणु सकल प्रमाणों का कहे जाने वाले उच्चलक्षण आदि प्रमाणों का आदि कारण है, इस प्रकार का यह कथन भगवदुक्त होने से व्यावहारिक परमाणु के अस्तित्व में आगम प्रमाणरूप है। अर्थात् व्यावहारिक पमाणु की सत्ता का ज्ञापक आगम प्रमाण है। अनुमान प्रमाण इसकी सत्ता का ज्ञापक इस प्रकार से है "अणुपरिमाणं कचिद विश्रान्तम् तरतमशब्दवाच्यत्वात् महत् परिमाणवत्" महत्परिमाण की तरह अणु परिमाण तरतमशब्द वाच्य होने से कहीं पर विश्रान्त है अर्थात् जिस प्रकार तरतमशब्द होने के कारण महत् परिमाण आकाश में विश्रान्त है, इसी प्रकार यह अणुपरिमाण भी तरतमગાથા સ્પષ્ટ કરે છે –
सत्येण सुतिक्खेण वि छेत्तु भेतुंच जे किर ण सक्का ।
तं परमाणु सिद्धा वयंति आई पमाणाण ॥१॥ કઈ પણ મનુષ્ય સુતીક્ષણ શસથી પણ આ વ્યાવહારિક પરમાણુ ને ખંડિત કરી શકતો નથી, વિદીર્ણ કરી શકતો નથીએવું ઉત્પન્ન કેવળ જ્ઞાની ભગવન્તાએ કહ્યું છે. અહીં સિદ્ધપદથી સિદ્ધ અવસ્થા પ્રાપ્ત જન ગ્રહીત થયેલા નથી કેમકે તેમને વચન વેગ થતું નથી. એથી કેવળજ્ઞાનના આધારભૂત કેવળી જ અહીં ગૃહીત થયેલા છે. આ વ્યાવ હારિક પરમાણુ સકલ પ્રમાણેને કહેનાર ઉચ્છલણ આદિ પ્રમાણેનું આદિ કારણ છે, આ જાતનું આ કથન ભગવદુકૃત હોવાથી વ્યાવહારિક પરમાણુના અસ્તિત્વમાં આગમ પ્રમાણ રૂ૫ છે. એટલે કે વ્યાવહારિક પરમાણુ સત્તા વ્યાપક આગમ પ્રમાણ છે. અનુમાન પ્રમાણે मानी सत्ताने मतावना२ मा प्रमाणे छ "अणु परिमाणु क्वचिद् विश्रान्तम् तरतमशब्द पाच्यत्वात् महत्परिमाणवत्" महत् परिमाएनी म मा परिमा। तरतम शवाम्य હોવાથી કેઈ સ્થાને વિશાન્ત છે. એટલે કે જેમ તરતમ શબ્દ હોવાથી મહત્ પરિમાણ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे अन्यथा वस्तुनो महत्त्वमपि नोपपद्येत अणुमहतोः सापेक्षत्वात् । अतो द्वयणुकादीनि परिणामानि परस्पर भिन्नानि मन्तव्यान्येव । एवं च द्वयणुके सिद्धे ततः पूर्ववर्ती निरंशः परमनिकृष्टः परमाणुः सिध्यत्येव । यदि अणुमहत्त्वादिरूपेण परिमाणभेदा न मन्येत तदा सर्पपसुमेरुस्तुल्यपरिमाणता प्रसज्येत । अतः सिद्धः परमाणुः । ननु भवतु परमाणुः स सूक्ष्मत्वात् चक्षुरादीन्द्रियागम्योऽपि भवतु, परन्तु तैरनन्तैः परमाणुभिश्चक्षुरायगोचरः शस्त्रच्छेदा धगोचरश्च एको व्यावहारिकः परमाणुनिष्पद्यते इति यदुक्तं तन्मन्दम् इति चेत्, आह, पुद्गलपरिणामो हि सूक्ष्मवादरभेदेन द्विविधः । तत्र सूक्ष्मपरिणामपरिणतानां पुदलानामिन्द्रियाग्राह्यत्वागुरुलघुपर्यायवत्त्वशखच्छेदाद्यविषयत्वादयो शब्दवाच्य होने के कारण परमाणु में विश्रान्त है, यदि ऐसा न हो तो वस्तु में महत्ता नही बन सकती है महत्ता के सद्भाव से यह भी मानना पड़ता है कि कहीं न कहीं अणुपरिमाण भी है क्यो कि अणु और महत् ये दोनों परस्पर सापेक्ष हैं, इसलिये द्वयणुकादि त्र्यणुकादिरूप परिमाण परस्पर में भिन्न हैं ऐसा मानना चाहिये जब जिससे निष्पन्न हुआ हैं दयणुक का सत्ता सिद्ध हो जाती है तो यह द्वयणुक जिससे निष्पन्न हुआ है ऐसा पूर्ववर्ती निरंश परमनिकृष्ट परमाणु भी सिद्ध हो जाता है । यदि अणु महत्त्वादिरूप से परिमाण भेद न माने जावे तो सर्पप और सुमेरु में तुल्य परिमाणता आने का प्रसङ्ग प्राप्त होगा परन्तु ऐसा तो है नहीं इसलिये परमाणु है इससे यह सिद्ध हो जाता है । शंका-भले ही परमाणु की सिद्धि हो जावे और यह भी बात मानली जावे कि वप चक्षुरादिक इन्द्रियो का विषय नहीं है, परन्तु यह बात ठीक नही है कि इन अनन्त परमाणुओं से चक्षुरादि इन्द्रियों द्वारा ग्रहण करने में नही आने वाला और शस्त्रादिकों द्वारा छेदन भेदनादि रूप किया का विषय नहीं हो सकने वाला एक व्यावहारिक परमाणु निष्पन्न होता है- तो इसका उत्तर ऐसा है कि पुद्गल-परिणाम सूक्ष्म एवं बादर के भेद से दो प्रकार આકાશમાં વિશ્રાન્ત છે, તેમજ આ અણુ પરિમણ પણ તરતમ શબ્દ વાચ્ય હોવાથી પરમા ગુમાં વિશ્રાન્ત છે જે આમ ન હોય તો વસ્તુમાં મહત્તા થઈ શકે જ નહીં, મહત્તાના સદુ ભાવથી આ વાત પણ માનવી પડશે કે કોઈ ને કોઈ સ્થાને અણુ પરમાણુ પણ છે જ કેમકે આણ અને મહાત એ બને પરસ્પર સાપેક્ષ છે. એથી દ્વણુકાદિ ચણકાદિ રૂપ પરિણામ પરસ્પરમાં ભિન્ન છે. એવું માનવું જોઈએ. જયારે દ્વયણુકની સત્તા સિદ્ધ થઈ જાય છે તે આ દ્રયણુક જેનાથી નિષ્પન્ન થાય છે એ પૂર્વવતિ નિરશ પરમનિકૃષ્ટ પરમાણુ પણ સિદ્ધ થઈ જાય છે. જે અશ્મહત્તવાદિરૂપથી પરિમાણે ભેદ માનવામાં આવે નહીં તો સર્ષ અને સુમેરુમાં તુલ્યપરિણામતા આવવાને સમય ઉપસ્થિત થશે પરંતુ આમ તો બન તું જ નથી, એથી પરમાણુ છે આમ સિદ્ધ થઈ જાય છે. શંકા-પરમાણુની સિદ્ધિ ભલે થાય અને એ વાત પણ માન્ય થઈ જાય કે તે ચક્ષુરાદિક ઈન્ડિયાનો વિષય નથી, પરંતુ આ વાત ઠીક નથી કે આ અનંત પરમાણુઓથી ચક્ષુરાદિ ઈન્દ્રિયો દ્વારા ગ્રહણ કરવામાં નહીં આવેલા શસ્ત્ર આદિક દ્વારા જે છેદન-ભેદન રૂપ ક્રિયાને વિષય થઈ શકે નહીં તે એક વ્યાવહારિક પરમાણુ નિષ્પન્ન થાય છે. તે આનો જવાબ આ પ્રમાણે છે કે પુદ્ગલ પરિણામ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू. २१ कालस्वरूपम् धर्मा भवन्त्येवेति न काऽप्यनुपपत्तिः । आगमेऽपि पुद्गलानां सूक्ष्मत्वासूक्ष्मत्वपरिणामः श्रूयते, यथा द्विप्रदेशिकः स्कन्ध एकस्मिन्नाकाशप्रदेशे भाति द्वयोश्वापीति संकोचविकास कृतो भेदः । लोकेऽपि पिजित कार्पासपुजलोहपिण्डयोः परिणामभेदो दृश्यते एवेति नात्र काऽपि विप्रतिपत्तिः कर्त्तव्येति दिकू ।
अथ प्रमाणान्तरं लक्षयितुमाह-'वावहारियपरमाणं' इत्यादि । 'वावहारिय परमाणणं' व्यावहारिकपरमाणूनां व्यावहारिका ये परमाणवस्तेषाम् इहाप्यनन्तानामिति पूर्वतोऽनुपज्यते तेनानन्तानां व्यावहारिकपरमाशूनां 'समुदयसमिइ समागमेणं' समुदयका होता है. इनमें जो पुद्गल सूक्ष्म परिणाम वाले होते हैं उनमें इन्द्रियाग्राह्यत्व, अगुरुलघुपर्यायवत्त्व, एवं शस्त्रादि द्वारा अच्छेद्यत्व आदि धर्म होते ही हैं. इस विषय में तो कोई कहने जैसी बात ही नहीं है. आगम में भी ऐसा कहा गया सुना गया है कि पुद्गले का सूक्ष्म परिणाम और असूक्ष्म परिणाम होता है. द्विप्रदेशिक स्कन्ध एक आकाश प्रदेश में भी समा जाता है और दो प्रदेशों में भी समा जाता है. ऐसा जो यह भेद है त वह उनके संकोच और विकाश को लेकर हो जाता है. जब द्विप्रदेशी स्कन्ध संकुचित होता है त वह एक अकाश प्रदेश में मा जाता है और जब वह विस्तारवाला होता है तो वही दो प्रदेशों में समा जाता है. संकोच और विस्तार ये पुद्गलों का स्वभाव है. जब कपास पिण्डावस्था में होता है तो वह आकाश प्रदेशों को इतना नहीं घेरता है कि जितना वह अपिण्डावस्था में धेरता है । इसी तरह एक मन कपास के जितने प्रदेश फैले हुए नज़र आते हैं उतने ही वे प्रदेश लोहे में संकुचित देखे जाते हैं , इस तरह यह पुद्गलों में परिणामकृत भेद लक्षित होता है, अतः इस સૂકમ અને બાદરના ભેદથી જ પ્રકારનું થાય છે. એમાં જે પુદગલ સૂકમ પરિણામવાળા હોય છે તેમાં ઈન્દ્રિય ગ્રાહ્યત્વ અગુરુલઘુ પર્યાયવત્વ, તેમજ શસ્ત્રાદિ વડે અરછેવત્વ વગેરે ધર્મો હોય જ છે. આ સંબંધમાં તે વિશેષ કહેવાજેવું કંઈ નથી. આગમમાં પણ એવું જ કહેવામાં આવ્યું છે તેમજ સાંભળવામાં આવ્યું છે કે પુદગલનું સૂમ પરિણામ અને અસૂમ પરિણામ હોય છે ઢિપ્રદેશિક સ્કન્ધ એક આકાશ પ્રદેશ માં પણ સમાવિષ્ટ થઈ જાય છે અને બે પ્રદેશમાં પણ સમાવિષ્ટ થઈ જાય છે. એ જે ભેદ છે, તો તે તેના સંકેચ અને વિકાશ તે લઈને જ થાય છે. જ્યારે દ્વિદેશી કંદ સંકુચિત થાય છે, તે તે એક આકાશ પ્રદેશમાં સમાવિષ્ટ થઈ જાય છે અને જ્યારે તે વિસ્તારવાળો હોય છે તે તે બે પ્રદેશોમાં સમાવિષ્ટ થઈ જાય છે. સંકોચ અને વિસ્તાર એ પુદગલોને સ્વભાવ છે જ્યારે પાસ પિંડાવસ્થામાં હોય છે તે તે આકાશ પ્રદેશોને આટલે ઘેરતો નથી કે જેટલે તે અપિંડાવસ્થામાં ઘેરે છે આ પ્રમાણે એક મણ કપાસના જેટલા પ્રદેશો ફેલાએલા દેખાય છે. તેટલાજ તે પ્રદેશે લોખંડ માં સંકુચિત દેખાય છે આ રીતે પુદગલમાં પરિણામ કૃત ભેદ લક્ષિત હોય છે. એથી આ સંબંધમાં શંકા જેવી કોઈ વાત નથી,
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७४
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे समिति समागमेन या परिणाममात्रा ‘सा एगा उस्सण्हसण्हिाइसा एका उच्छलक्ष्ण
लक्ष्णिका उत् प्राबल्येन 'सण्हिसहिआइ' श्लक्ष्णश्लक्ष्णिका अतिशयेन इलक्ष्णा श्लक्ष्णश्लक्ष्णा सैव तथा' इति शब्दः स्वरूपदर्शनार्थः, वा शब्दः परापेक्षया समुच्चयार्थकः । 'एवं उद्धरेणूइ वा तसरेणूइ वा रहरेण्इ वा वालग्गेइ वा लिक्खाइ वा जूआइ वा जवमज्झेइ वा उस्सेहंगुलेइ वा' ऊर्ध्वरेणुरिति वा त्रसरेणुरिति वा रथरेणुरिति वा वालग्रमिति वा लिक्षाइति वा यूका इति वा यवमध्य इति वा उत्सेधाङ्गुलमिति वा श्लक्ष्णश्लक्ष्णिकाद्युत्सेधाङ्गुलान्ता अपि बोध्याः।।
__ एते च श्लक्ष्णश्लक्ष्णिकादय उत्सेधाञ्जलान्ता सर्वे प्रमाणाविशेषा यथोत्तरमटगुणाः अनन्तपरमाणुकाः बोध्याः अनन्तपरमाणुकत्वस्य सर्वत्राविरोधेन सत्त्वात्, अत एव श्लक्ष्णश्लक्ष्णिके त्यादि निर्विशेषितमेवोक्तम् । तत्र श्लक्ष्णश्लक्ष्णिका-पूर्वप्रमाणापेक्षयाऽष्टगुणाविका, एवमग्रेऽपि वोध्यम् । एतदेव स्पष्टयति-'अट्ठ उस्साहसण्डियाओ' इत्यादि । 'अट्ठ उस्सण्हसण्हियाओ सा एगा सहसण्हिया' अष्ट उच्छलक्ष्ण इलणिकाः सा एका इलक्ष्णश्लक्ष्णिकाः 'अट्ठसहसहियाओ सा एगा उद्धरेणू' अष्ट श्लक्ष्णश्लक्षिणका सा एका ऊर्ध्वरेणुः अत्र उद्येत्यस्योपलक्षणत्वादधस्तिर्यग्रहणम् तेन ऊधिस्तिर्यग्गामी जालान्तरगतसूर्यकिरणस्फुरुणलक्ष्णोरेणुः-धुलिः ऊर्ध्वरेणुः 'अट्ठ सम्बन्ध में शंका करने जैसी कोई बात नहीं है। "वावहारिय परमाणं समुदयसमिइसमा. गमेणं सा एगा उस्सण्हसण्हिआइ वा सण्हिसिण्हआइ वा उद्धरेगृइ वा तसरेणूह वा रहरेणूइवा वालागेइ वा लिक्खाइ वा जूआइ वा" अनन्त व्यावहारिक परमाणुओं का संयोग से जो परिणाममात्रा होती है ऊसका नाम एक उच्छ्लक्ष्ण लक्षिणका है, आठ उच्छ्लक्ष्ण लक्ष्णिकाओं को एक श्लक्ष्ण लक्ष्णिका होती है. इसी तरह से उत्सेधाङ्गु ल तक कथन जानना चाहिये. ये सब प्रमाण विशेष है ये सब अपने से पहिले से आठ २ गुणित होते हैं और एक अनन्त २ पुद्गल परमाणुओं वाला होता है । आठ श्लक्ष्णश्लक्ष्णिकाओं का एक उर्ध्व रेणु होता है । उर्ध्वशब्द यहां उपलक्षणरूप है, इससे अधोगाकी रेणु और त्तिर्यग्गामी रेणु का भो ग्रहण हुआ है, इस तरह जो रेणु उर्ध्व, अधः एवं तिर्यग्गामी जाल के अन्तर्गत सूर्य किरणों से जिसका __ "वावहारिय परमाणूणं समुदयसमिइ समागमेण सा एगा उस्साहसाहिआइ वा सण्हिसण्हि आइ वा उद्धरेणूई वा तसरेण्इ वा रहरेणूई वा वालग्गेइइ वा लिखाइवा जूआइ वा" અનંત પરમાણુઓના સંયોગથી જે પરિણામમાત્રા થાય છે તેનું નામ ઉચ્છલફિણકા છે આ ઉછણલકિકાઓની એક ક્ષણ લણિકા હોય છે. આ પ્રમાણે ઉસેધાંગુલ સુધી કથન જાણવું જોઈએ. એ સર્વે પ્રમાણ વિશેષ છે, એ સર્વે પહેલા જેટલાં આવી ગયા છે તે બધાથી ગણિત થાય છે. અને દરેકે દરેક અનંત અનંત પુદ્ગલ પરમાણુ એવાલા હોય છે આઠ લક્ષણલક્ષિણકાઓને એક ઉધ્વરેણું હોય છે. ઉર્વ શબ્દ અહીં ઉપલક્ષણરૂપ છે. એનાથી અધોગામી રણ અને તિર્યંગામી રેણુનું પણ ગ્રહણ થયું છે. આ પ્રમાણે જે રેણું
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू. २१ कालस्वरूपम् उद्धरेणओ सा एगा तसरेणु' अष्ठ ऊर्ध्वरेणव सा एका त्रसरेणुः-त्रस्यति पूर्वादि वातप्रेरितो गच्छतीति त्रसा सा चासौ रेणुस्त्रसरेणुः 'अट्ठ तसरेणुओ सा एगा रहरेणु' अष्ट त्रसरेणवः सा एका रथरेणुः रथगमनादुड्डीयमाना रेणु रथरेणुः 'अट्ट रहरेणूओ से एगे देवकुरुत्तरकुराण' अष्ट रथरेणव तदेकं देवकुरुत्तरकुरूणां देवकुरूत्तरकुरुक्षेत्रनिवासिनां 'मणुस्साण वालग्गे' मनुष्याणां वाला केशाग्रभागः , 'देवकुरूत्तर कुराण मणुस्साणं' देवकुरुत्तरकूरूणां मनुष्याणां यानी 'अट्ठा वालग्गा' अष्टवालाग्राणि केशाग्राणि 'से एगे हरिवासे रम्मयवासाण' तदेकं हरिवर्षरम्यकवर्षाणां हरिवर्ष रम्यकवर्षवासिनां 'मणुस्साणं वालग्गे' मणुष्याणां वालाग्रम् , 'एवं ' एवम् अनेन प्रकारेण हरिवर्षरम्यकवर्षक्षेत्रवासिमनुष्याणां यानि अष्ट वालाग्राणि तत् 'हेमवय हेरण्णवयाण' हैमवतहैरण्यवतानां हैमवतहेरण्यवतवर्षवासिना 'मणुस्साण' मनुष्याणामेकं वालाग्राम् , यानि अष्टौ हैमवत हैरण्यवतवर्षवासिमनुष्यवालाग्राणि तत् 'पुलविदेहअवरविदेहाणं' पूर्व विदेहापरविदेहानां पूर्व विदेहापरविदेहवा सिनां मणुष्याणामेकं वालाग्रम् यानि चाष्टौ पूर्वबिदेहापरविदेहबासि 'मणुस्साण वालग्गा सा एगा लिक्खा' मनुष्यवालाग्राणि सा एका लिक्षा, 'अट्ठ लिक्खाओ स्फुरण होता है ऐसी जो धूलि है वह उर्ध्व रेणु शब्द से वाच्य हुई है । आठ उर्वरेणुओं का एक त्रसरेणु होता है। जो पूर्वादि दिशाओं से आगत वात से प्रेरित हुई इधर उधर चली जाती है-उड़ जाती है ऐसी धूलि का नोम बसा है, ऐसी त्रसारूप जो रेणु है वह त्रसरेणु है. आठ त्रसरेणुओं का एक रथरेणु होता है, रथ के चलने समय उससे उड़ी हुई धूलि ही रथ रेणु है आठ रथ रेणुओं का एक देवकुरु एवं उत्तरकुरु क्षेत्र के निवासी मनुष्यों का बालाग्र होता है. आठ बालारों का हरिवर्ष और रम्यकवर्ष के निवासी मनुष्यों का एक बालाग्र होता है. इसी हरिवर्ष और रम्यकवर्ष के निवासी मनुष्यों के जो आठ बालाप्र हैं उनका हैमवत और हैरण्यवतक्षेत्र निवासी मनुष्यों का एक बालाग्र होता है. इनके आठ बालानों का पूर्व विदेह और अपर विदेह के निवासी मनुष्यों का एक बालाग्र होता है. इनके आठ बालानों ઉર્વી, અધક અને તિયંગામી જાલાન્તગતસૂર્ય કિરણેથી જેનું સકુરણ હોય છે. એવી જે ધૂલિ છે તે ઉર્ધ્વરેણ શબ્દથી વાગ્યે થયેલી છે. આઠ ઉર્ધ્વરેણુને એક ત્રસરેણુ હોય છે. જે પૂર્વ આદિ દિશાએથી આગત વાતથી પ્રેરિત થઈને આમ-તેમ ઉડી જાય છે. એવી ધૂલિન નામ ત્રસા છે. એવી ત્રસારુપણુ જ ત્રસરેણુ કહેવાય છે. આઠ ત્રસરેણુઓને એક રથયું હોય છે, રથ ચાલે છે ત્યારે તેનાથી જે રેણુ ઉડે છે તે રથરેણુ છે. આઠ રથરેણુઓને એક દેવ કુર અને ઉત્તર કુરક્ષેત્ર નિવાસી મનુષ્યને બાલાગ હોય છે. આઠ બાલાોને હરિવર્ષ અને રમ્યક વર્ષના નિવાસી મનુષ્ય નું એક બાલારા હોય છે. એજ હરિવર્ષ અને રમકવર્ષના નિવાસી મનુષ્યના જે આઠ બાલાવ્યો છે તે હેમવત અને હિરણ્યવત ક્ષેત્ર નિવાસી મન થોનું એક બાલાગ્ર હોય છે. એમના આઠ બાલાગ્રોનું પૂર્વ વિદેહ અને અપર વિદેહના નિવાસી મનુષ્યનું એક બાલાગ્ર હોય છે. એમના આઠ બાલાોની-કેશાગ્રીની–એક શિક્ષા
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७६
___ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे सा एगा जुआ' या अष्टयूकाः तदेकं यवमध्यम् , यानिच 'अट्ठ जवमज्झा से एगे अंगुले' अष्ट यवमध्यानि तदेकमगुलम् , 'एएणं' एतेन अनन्तरोक्तेन 'अंगुलप्पमाणेणं छ अंगुलाइं पाओ' अङ्गुलप्रमाणेन षडङ्गुलानि एकः पादः-पादमध्यतलप्रदेशः, पादैकदेशत्वा त्यादः ग्रामैकदेशे ग्रामत्वव्यवहारवत् 'बारस अंगुलाई विहत्थी' द्वादश अङ्गुलानि वित स्तिः, चउवीसं अंगुलाई रयणी' चतुर्विशतिः अंगुलानि रत्निः प्रसारिताङगुलिको हस्तः, रत्नरिति सैद्धान्तिकी परिभाषा शब्दकोशेतु "मुष्टया तु बद्धया स (हस्तः) रत्निः स्यात्" इति बद्धमुष्टिकहस्तो रत्निरुक्तः, सचेह न गृह्यते न्यूनप्रमाणत्वात , विवक्षितश्च चतुर्विंशत्यगुलप्रमाणः स च प्रसारिताङ्गुलिक एव हस्तो घटते इति, तथा 'अडयालीसं अंगुलाई कुच्छी.' अष्टचत्वारिंशत अङ्गुलानि कुक्षिः, 'छण्णउइ अंगुलाई से एगे अक्खेइवा' षण्णवतिरङ्गुलानि स एकोऽक्षः शकटावयव विशेषः, इतिवा इति शब्दः स्वरूपोपदर्शने वा शब्दः समुच्चये एवमग्रेऽपि ‘दंडेइया' दण्ड इति की–केशागों को एक लिक्षा-लाख होती है. आठ लिक्षाओं की एक यूका- शिरका जूं होती है. आठ यूकाओं का एक यवमध्य होता है आठ यवमध्यों का एक अङ्गुल होता है. छह अंगुलों का एक पाद- पादमध्यतल प्रदेश होता है. पादमध्यतल प्रदेश को जो यहां पाद कह दिया है वह ग्रामैकदेश में हुए ग्राम के व्यवहार को तरह कह दिया है. १२अंगुलों की एक वितस्ति होती है तथा २४ अंगुलों की एक रत्नि होती है जिसमें अंगुलियां पसारी गई हों ऐसे एक हाथ का नाम सैद्धान्तिको परिभाषा में रत्नि कहा गया है । परन्तु शब्दकोष में बंधी हुई मुट्ठिवाले हाथको एक रत्नि कहा गया है, सो ऐसी रत्नि यहां गृहीत नहीं हुई है क्यों कि इसमें प्रमाण कम आता है, जब पसारौं हुई अंगुलियों वाले हाथ की रत्नि कहते हैं तभी उसमें २४ अंगुल प्रमाणां आती है, और इसीसे रत्नि प्रमाण सधता है ४८ अंगुलों की एक कुक्षि होती है, ९६ अंगुलों का एक अक्ष होती है, शकट का अवयव विशेष जो होता है उसका नाम अक्ष है इसी प्रकार से ९६ अंगुलो का एक दण्ड होता है, धनुष भी इतने હોય છે, આઠ લિક્ષાઓની એક યૂકા હોય છે. આડ યૂકાઓનું એક યા મધ્ય હોય છે. આઠ યવમોને એક અંગૂલ હોય છે. ૬ અંગુલીને એક પાદ–પાદમધ્યતલ પ્રદેશ હોય છે. પાદ મધ્યતલ પ્રદેશને જે અહીં પાદ કહેલ છે તે ગ્રામૈક દેશમાં થયેલ ગ્રામના વ્યવહારની જેમ સમજવું ૧૨ અંગુલેની એક વિતસ્તિ હોય છે. તેમજ ૨૪ અંગુલની એક રનિ હોય છે.જેમાંઆંગળીઓ પહોળી કરવામાં આવી છે. એવા એક હાથનું નામ સૈદ્ધાતિકી પરિભાષામાં રતિ કહેવામાં આવેલ છે શબ્દકેષમાં મુષ્ટિકા બાંધેલા હાથને પણ એક રતિન કહેવામાં આવેલ છે. પરંતુ એનું અહીં ગ્રહણ થતું નથી કેમકે આમાં પ્રમાણ ઓછું આવે છે. જ્યારે પહેલી કરેલી અંગલીઓ વાળા હાથને રનિ કહે છે ત્યારે જ તેમાં ૨૪ અંગુલ પ્રમાણતા આવે છે અને એનાથીજ રનિ પ્રમાણ સધે છે. ૪૮ અંગુલની એક કુક્ષિ હોય છે. ૯૬ અંગુલને એક અક્ષ હોય છે. શકટને અવયવ વિશેષ જે હોય છે તેનું નામ અક્ષ છે. આ પ્રમાણે
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका द्वि० वक्षस्कार सू, २१ कालस्वरूपम्
१७७
वा दण्डः प्रसिद्धः, धणूइवा' धनुरिति वा धनुः प्रसिद्धम्, 'जुगेइवा' युगमिति वा युग धुर्यवृषभस्कन्धस्थितः कण्ठविशेषः 'मुसलेइ वा' मुशलमिति वा मुशलं प्रसिद्धम् 'णालिआइ वा' नालिकेति वा नालिका यष्टि विशेषः अक्षादि नालिकान्तानि षण्णवत्यलप्रमाणानि । अत्र धनुर्मात्रमुपयोगि, तदतिरिक्तानि नामानि प्रसङ्गादुपन्यस्तानि तानि चान्यत्रोपयोगीनि 'एए' एतेन अनन्तरोक्तेन 'धणुष्पमाणेण दो धणुसहस्सा ई' धनुष्प्रमाणेन द्वे धनुःसहस्रे द्वि सहस्रधनूंषि एकं 'गाउयं' गव्यूतम् 'चत्तारि गाउयाई जोयणं' चत्वरि गव्यूतानि एकं योजनम् । 'एए' एतेन अनन्तरोक्तेन 'जो यमाणं जे पल्ले' योजनाप्रमाणेन यः पल्यः धान्यपात्रविशेषः स इव पल्यः पन्यसदृशः पात्रविशेषो 'जोयण' योजनम् एकं योजनम् ' आयामत्रिक्खंभेणं' आयामविष्कम्भेण दैर्ध्य विस्ताराभ्यां समवृत्तत्वात् एकं 'जोयण' योजनम् 'उद्धुं उच्चतेणं' ऊर्ध्वम् उच्चत्वेन, 'त' तत् पूर्वोक्तं योजनम् 'तिगुणं' त्रिगुणं त्रिभिर्गुणितं 'सबिसेस' सविशेषं विशेषसहितं 'परिक्खेवेणं' परिक्षेपेण- परिधिना, वृत्तपरिधेः किञ्चिन्न्यूनं पड़भागाधि
त्रिगुणत्वात् 'से णं पल्ले' स खलु पल्य: 'एगाहिय बेहिय तेहिय' एकाहिक द्वय eिntafeकोणां तत्र मुण्डिते शिरसि एकेनाहा यावत्प्रमाणा वालाग्रकोटय उत्तिष्ठन्ति ता एकाहिक्यः द्वाभ्यां तु द्वैयहिक्यः त्रिभिस्तु त्रैयहिक्यस्तासाम्-अर्थात् एकदिन भव द्विदिनभव त्रिदिनभवानाम् 'उक्को सेणं' उत्कर्षेण- उत्कृष्टतया 'सत्तरत्तपरूढाणं' सप्तरात्रो ही अंगुलो का होता है जुआ जो बैलो के कंधो पर रखा जाता है वह भी इतने ही अंगुलो का होता है। मुशल एवं नालिका यष्टिविशेष भी इतने ही अंगुलो की होती है । यहां प्रकरण में उपयोगी एक धनुष मात्र ही है. इससे अतिरिक्त और नाम तो केवल प्रसङ्ग से ही लिख दिये हैं । इनका उपयोग अन्यत्र होता है । २हजार धनुष का एक गव्यूत होता है । चार गव्यूत का एक योजन होता है । इस योजन प्रमाणवाला पल्य - धान्यपात्रविशेष के जैसा यह पल्य होता है अर्थात् एक योजन गहरा, एक योजन चोड़ा और एक योजन लम्बा ऐसा एक पल्य बनाना चाहिये. इस पल्य में कम से कम एक दिन से लेकर तीन दिन तक और अधिक से अधिक सात दिन तक के मुण्डित हुए शिर पर उत्पन्न हुए बालाग्रों की जो कि देवकुरु और ૯૬ અશુલાને એક દંડ હોય છે ધનુષુ પણ આટલાજ ખળાના ધિાં પર મૂકવામાં આવે છે તે પણ એટલા જ નાલિકા-યટિ વિશેષ પણ એટલાજ અંગુલેાની હેાય છે. અહી' માત્ર જ છે. બીજા નામેા ફકત પ્રસંગાનુસાર જ લખવામાં આવ્યા છે. અન્યત્ર આ સને ઉપયાગ થાય છે, બે હજાર ધનુષના એક ગગૃત થાય છે. ચાર ગભૂત ખરાખર એક ચેાજન હાય છે. આ ચૈાજન પ્રમાણવાળા પય-ધાન્ય પાત્રવિશેષના જેવું આ પલ્ય હોય છે. એટલે કે એક ચૈાજન પહેાળું અને એક ચેાજન લાંબુ એવુ એક પલ્ય બનવુ જોઈએ. આ પલ્યમાં ઓછામાં ઓછા એક દિવસથી માંડીને ત્રણ દિવસ સુધી અને વધારેમાં વધારે સાત દિવસ સુધીના મુડિત થયેલા શિર પર ઉત્પન્ન થયેલા માલાત્રોની—કે જે દેવકુરુ, અને ઉત્તર
અંશુલાનુ હોય છે ધૂંસરું-જે અંશુલાનું હોય છે મુશેલ અને પ્રકરણમાં ઉપયાગી એક ધનુષ
૨૩
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७८
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
त्पन्नानाम् वालाग्रकोटीनां देवकुरूत्तरकुरूमनुष्यवालाग्रभागानाम् 'संभट्टे' संभृष्टः आकर्णपूरितः 'सणिचिए' सन्निचितः सं सम्यक् प्रचयविशेषात् निचितः- निविडीकृतः, भरिए" भृतः पूर्णः । 'मूले एगाहिय वेहिय तेहिय' इत्यत्र प्राकृतत्वात् पष्ठो बहुवचनलोपः सर्वत्र तृतीयार्थे षष्ठि 'तेणं' तानि पूर्वोक्तानि खलु 'बालग्गा णो कुथेज्जा' वाला ग्राणि न कुथ्येयुः प्रचयविशेषाद् विवराभावाद्वायोः प्रवेशासम्भवाच्चासारतां न प्राप्नुयुः अतएव ' णो परिविडंसेज्जा' न परिविध्वंसेरन् कतिपय परिशादनमपि स्वीकृत्य विध्वस्तानि न भवेयुः तानीत्यस्यार्थवशाद्विभक्तिं विपरिणमय्य द्वितीया बहुवचनान्तत यातन दहनादि क्रियान्वय इति तानि वालाग्राणि 'णो अग्गी डहेज्जा' अग्निः नो दहेन - न भस्मी कुर्यात् 'णो वाए हरेज्जा' वातः वायुः न हरेत् देशादेशान्तरं न नयेत् अत्यन्तनिचितत्वा तत्र वह्नि वाय्वोः सङ्क्रमो न भवतीति तात्पर्यम् । तानि वालाग्राणि ' णो पूइत्ताए हव्वमागच्छेज्जा' पूतितया प्रतिभावं हव्यं कदाचिदपि न गच्छेयुः न कदापि शतिभावं प्राप्नुयुरित्यर्थः ततः तेभ्यः पूर्वोक्तेभ्यो वालाग्रेभ्यः यद्वा 'तओणं' तत तदनन्तरं पूर्वोक्तप्रकारकपल्यभरणानन्तर मित्यर्थः ' वाससए' २ वर्षशते वर्षशते प्रतिवर्षशते ' एगमेगं' एकमेकम् - एकैकम् 'वालगंगे' वालाग्रम् पूर्वोक्तस्वरूपं प्रमाणविशेषम् 'अवहाय' अपहाय - अपहृत्य ' जावइरणं' यावता - यत्प्रमाणेन 'कालेणं' कालेन 'से उत्तर कुरु के मनुष्यों की ही कोटियों को खूब घांसर कर भर देना चाहिये. मात्र भी स्थान खाली न रहे इस ढंग से वे उसमें भरना चाहिये. इस तरह भरे जाने पर उनमें विवर-छेद नहीं रहेगा. विवर नहीं रहने से वहां वायु का भी प्रवेश नहीं हो सकेगा, इसलिये न वे सड़ गल सकेंगे और न एक स्थान से दूसरे स्थान पर उडाये जाकर वायु द्वारा रखे जा सकेंगे. निविडरूप से भरे रहने के कारण उन्हें अग्नि भी भस्मसात् नहीं कर सकेगी. इस तरह जब उन बालामकोटियों से वह पल्य आकर्ण अच्छी तरह अत्यन्त निविडरूप से भर जावे -तब उसमें से सौ वर्ष निकल जाने पर एक बालाग्रकोटि निकालनी चाहिये. इस तरह करते २ जितने काल में वह पल्य उन बलामकोटियों से रिक्त होता है, थोड़ा सा भी बालाग्र का अंश उसमें नहीं चिपका रहता, अत्यन्त रूप से उस पल्य की उन बालायों से शुद्धि हो કુરુના માણસાના જ હાય-કાટિઓને એકદમ ઠાંસી ઠાંસીને ભરવામાં આવે કઈ પણ સ્થાને તેલમાત્ર પણ સ્થાન ખાલી હાય નહી તેમ તેમાં ભરવામાં આવે. આમ ભર્યાપછી તેમાં વિવર રહેશે નહી’વિવર નહી' રહેવાથી ત્યાં વાયુ પણ પ્રવિષ્ટ થઈ શકશે નહી... એથી તેએ સડશે નહી' એગળશે નહી. અને વાયુ પણ તેમને એક સ્થાનથી ઊડાવી ને અન્યત્ર લઈ જવામાં સમથ થશે નહીં નિબિડરૂપમાં હેાંવાથી અગ્નિ પણ તેમને ભસ્મ કરી શકશે નહીં આ રીતે જ્યારે તે ખાલાગ્ર કાટિએથીતે પલ્ય આકણ સારી રીતે અતીવ નિબિડ રૂપમાં પૂતિ થઈ જાય ત્યારે તેમાં સે। વર્ષે નીકલી જવા બાદ એક માલાગ્ર કેટિ બહાર કાઢવી જોઈ એ આમ કરતાં કરતાં જેટલા કાળમાં તે પલ્ય ખાલાગ્ર કેટિએથી રિક્ત થાય છે. ખાલી અને સ્વપાંશ પણ તેમાં રહે નહી' તે પલ્ય એક દમ માલાગ્રોથી રિક્ત થઈ જાય. એટલે
कहीं पर तिल
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू. २१ कालस्वरूपम् पल्ले खीणे' सः पूर्वोक्तः पल्यः क्षीणः वालाग्रकषणवशात् क्षयं प्राप्तः आकृष्टधान्यकोष्ठागारवत् तथा ‘णीरए' नीरजाः-रज धूलिस्तत्सदृशस्सूक्ष्मवालाग्रस्तस्मान्निष्क्रान्तो नीरजाः रजस्तुल्य सूक्ष्मवालाग्ररहितः कोष्ठागारवत् तथा 'पिल्लेवे' निर्लेपः लेपरहितः अत्यन्तसंश्लेषेण तन्मयत्वप्राप्तवालाग्रलेपापहारात् अपनीत धान्यलेपकोष्ठागारवत् 'तथा 'णिहिए' निष्ठितः अपनेतव्यः द्रव्यापनयनान्निष्ठां रिक्ततां गतो 'भवइ' भवति विशिष्ट प्रयत्न प्रमार्जित कोष्ठागारवत् यद्वा नीरज आदयस्त्रयोऽपि समानार्थाः शब्द अतिशयित शुद्धि सूचनपराः 'से तं पलिओवमे' तदेतत् पल्योपमम् । इदं संख्येयवर्षकोटीकोटी प्रमाणं बादरपल्योपमं बोध्यं यतोऽत्र पल्यगतवालाग्राणां संख्येयैरेव वर्षे रपहारसंभव उक्तः। अस्य च यद्यपि वक्ष्यमाणसुषमसुषमादिकालमानादौ नोपयोगस्तथापि सुषम मुषमा काल मानोपयोगि सूक्ष्मपल्योपमं सुखेनावबोध्यं भवत्वितीदं प्रदर्शितम् । सूक्ष्मपल्योपमप्रमाणं तु एवं विज्ञेयं, तथाहि पूर्वोक्तमेकैकवालाग्रमसख्येय खण्डीकृत्य भृतस्य उत्सेधाङशुलयोजनप्रमाणायामविष्कम्भावगाहस्य पल्यस्य वर्षशते २ एकैक वालाग्र खण्डापहारेण यावता कालेन सर्ववालाग्रखण्डापहारान्निर्लेपतास्यात् सोऽसंख्येय वर्ष जाती है-अर्थात् पूर्णरूप से वे बालग्र उस पल्य में से निकल जाते हैं तो इतने कालका पल्योपम काल हैं इस पल्य में संख्यात कोटीकोटोप्रमाण वर्षे समाप्त हो जाते हैं. इसे बादर पल्योपम काल कहागयाहै. क्यों कि इस पल्य गत बालानों का अपहार संख्यात वर्षों में ही हो जाता है. इस पल्य का यद्यपि वक्ष्यमाण सुषमा सुषमादिकाल प्रमाण में उपयोग नहीं है परन्त फिर भी सषम सुषमा काल के प्रमाण में उपयोगी जो सूक्ष्म पल्योपम है वह सुख से समझ में आजाय इसलिये इसे यहां दिखलाया गया है सूक्ष्म पल्योपम का प्रमाण इस तरह से विज्ञेय है-पूर्वोक्त बालागों में से एक एक बालाग्र के असंख्यात खण्ड कर लेना चाहिये और फिर उनसे उस पल्य को भरना चाहिये. इस अवस्था में इस पल्यकी लम्बाई चौडाई एवं अवगाह उत्सेधागल योजन प्रमाण हो जावेगी; अब सौ वर्ष निकल जाने पर उसमें से एक २ बालाग्रखण्ड का अपहार करना चाहिये. इस तरह से करते २ जितने काल में वह पल्य उन सर्व बालानों के કે તેમાંથી સંપૂર્ણ પણે બાલા બહાર કાઢી નાખવામાં આવે તે તેટલા કાળનું નામ પોપમ કાળ છે. આ પત્યમાં સંખ્યાત કોટિ કોટિ પ્રમાણ વર્ષ સમાપ્ત થઈ જાય છે. આને
દર પાપમ કહેવામાં આવે છે, કેમકે આ પયગત બાલાને અપહાર સંખ્યાતવષે માં જ થઈ જાય છે. જો કે આ પલયના વિદ્યમાણ સુષમ સુષમાદિ કાલ પ્રમાણમાં ઉપયોગ નથી છતાંએ સુષમ સુષમાકાળના પ્રમાણમાં ઉપયોગી જે સૂફમપપમ છે તે સુખેથી સમજ માં આવી શકે એટલા માટે અહીં દર્શાવવા માં આવેલ છે. સૂફમપલ્યોપમનું પ્રમાણ આ પ્રમાણે વિય છે. પૂર્વોકત બાલામાં એક એક બાલાગ્રના અસંખ્યાત ખંડે કરી નાખવા જોઈએ અને ત્યાર બાદ તેમના વડે આ પલ્યને પૂરિત કરવું. આ સ્થિતિ માં આ પત્યની લંબાઈ પહેળાઈ તેમજ અવગાહ ઊર્ભધાગુલચીજને પ્રમાણ થઈ જશે. હવે દર એ વર્ષે એક બાલાગ્રખંડને તેમાંથી અપહાર કર આ પ્રમાણે જેટલા કાળમાં તે પદ્ય
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे कोटीकोटोप्रमाणः कालः सूक्ष्मपल्योपमम् । “विचित्राकृति राचार्यस्य' इति सूत्रकारणा नुक्तमपीदं स्वयं विज्ञेयम् । इदं सूक्ष्मपल्योपममेवच प्रस्तुतोपयोगी । अन्यथाऽनुयोगद्वारा दिभिः सह विरोधः प्रसज्ये तेति सर्वमुपपन्नम् । एवमग्रे सागरोपमेऽपि विज्ञेयमिति ।
अथ गाथया सागरोपमस्वरूपपमाह-'एएसिं' इत्यादि । 'एएसिं'एतेषाम्-अनन्तरोक्तानां 'पल्लाणं' पल्यानां-पल्योपमानां या 'दसगणिया कोडाकोडी हवेज्ज' दश गुणिता कोटी कोटी भवेत् 'तं' तत् 'एगस्स' एकस्य 'सागरोवमस्स' सागरोपमस्य 'भवे परिमाणं' परिमाणं भवेत् ॥१॥ इति । 'एएणं सागरोवमप्पमाणेणं चत्तारि सागरोवमकोडाकोडोओ कालो सुसमसुसमा' एतेन सागरोपमप्रमाणेन चतस्रः सागरोपमअपहार होते २ उनसे सर्वथा निलित बन जाता है ऐसा यह असंख्यातकोटीकोटी वर्षप्रमाणवाला काल सूक्ष्म पल्योपम काल कहा गया है । यही विषय "एएणं जोयणप्पमाणेणं जे पल्ले" इत्यादि सूत्रपाठ से लगाकर “णिट्ठिए भवइ सेतं पलिओवमे" यहां तक के सूत्रपाठ द्वारा स्पष्ट की गई है। यद्यपि यहां पर सुत्रकार ने सूक्ष्मपल्योपम के विषय में अपने स्वतेज रूप से विचार प्रगट नहीं किये हैं परन्तु फिर भी "विचित्राकृतिराचार्यस्य" के अनुसार अनुक्त भी इसे स्वयं समझ लेना चाहिये. क्योंकि यह सूक्ष्म पल्योपम हो प्रस्तुत में उपयोगी है । यदि ऐसा न हो तो फिर अनुयोगादि द्वारों के साथ विरोध का प्रसङ्ग प्राप्त होगा, इसी तरह का कथन सागरोपम के संबंध में भी जानना चाहिये; अब सूत्रकार इस गाथा द्वारा सागरोपम के स्वरूप का कथन करते हुए कहते हैं
"एएसिं पल्लाणं कोडाकोडो हवेज्ज दसगुणिआ ।
तं सागरोवमस्स उ एगस्स भवे परिमाणं ॥१॥ पल्योपम की जो दश गुणित कोटी कोटी है वही एक सागरोपम प्रमाण है । अर्थात् कोटी कोटो पल्योपम को १० दश से गुणित करने पर एक सागरोपम होता है. ऐसे सागरोपम તે બાલાના અપહાર થી સર્વથા નિર્લિપ્ત બની જાય. એવો તે અસંખ્યાત કોટી કોટી વર્ષ પ્રમાણે વાળ કાળ સૂક્ષ્મ પલ્યોપમ કાળ કહેવામાં આવે છે. એ જ વિષય “ggi जोयणप्पमाणेणजे पल्ले" इत्यादि सूत्र ५४थी भांजन 'णिहिए भवइ से तं पलिओवमे' मही સુધીના સૂત્રપાઠ વડે સ્પષ્ટ કરવામાં આવેલ છે, જે કે અહીં સૂત્રકારે સૂફમપલ્યોપમના विषयाताना स्वतशत वियारे। यात या नया छतास “ विचित्राकृतिरावार्यस्य' ના મુજબ અહીં અનુકત છે તે પણ સમજી લેવું જોઈએ કેમકે આ સૂક્ષમ પલ્યોપમ જ પ્રસ્તુતમાં ઊપયોગી છે. જે આમ હેય નહિ તો પછી અનુગાદિ દ્વારા સાથે વિરોધની સ્થિતિ ઉપસ્થિત થશે. આ જાતનું કથન સાગરોપમના સંબંધમાં પણ જાણવું જોઈએ, હવે સૂત્રકાર આ ગાથા વડે સાગરોપમ ના સ્વરૂપનું કથન કરતાં કહે છે
एएसि पल्लाणं कोडा कोडी हवेज्ज दस गुणिआ।
तं सागरोवमस्स उ पगस्स भवे परिमाणं ॥१॥ પલ્યોપમની જે દશ ગુણિત કેટી કોટી છે તેજ એક સાગરોપમનું પ્રમાણ છે, એટલે
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू. २१ कालस्वरूपम् कोटाकोट्यः कालः सुषमसुषमा, चतुः सागरोपमकोटाकोटी प्रमितः कालः प्रथमोऽरको भवतीत्यर्थः १ ! तथा 'तिण्णि सागरोवमकोडाकोडीओ' त्तिस्रः सागरोपमकोटाकोटयः-त्रिसागरोपमकोटाकोटी रूपः 'कालो सुसमा' कालः सुपमा, अयं कालो द्वितीयोऽरक इति २ । 'दो सागरोवमकोडाकोडीओ' द्वे सागरोपमकोटाकोटयौ द्विसागरोपमकोटाकोटीरूपः 'कालो सुसमदुस्समा' कालः सुपमदुष्पमा, अयं कालस्तृतीयो. ऽरक इति ३ । 'बायालीसाए वाससहस्से हिं ऊणिया' द्विचत्वारिंशता वर्पसहरूनिका-न्यूना 'एगा सागरोवमकोडाकोडी' एका सागरोपमकोटाकोटी 'कालो दुस्समसुसमा' कालो दुष्षमसुषमा, अयं कालश्चतुर्थाऽरक इति ४। एकवीसं वाससहस्साई कालो दुस्समा' एकविंशतिवर्षसहस्राणि कालो दुष्पमा अयं कालः पञ्चमोऽरकः इति ५। तथा 'एक्कवीसं वाससहस्साई कालो दुस्समदुस्समा' एकविंशतिर्वर्पसहस्राणि कालो दुष्षमदुषमा, अयं कालः षष्टोऽरक इति । ६ । अत्रेदं बोध्यम्-प्रथमेऽरके चतस्रः सागरोपमकोटाकोटयः द्वितीये तिस्रः, तृतीये द्वे, चतुर्थे द्विचत्वारिंशत्सहस्त्रवर्षन्यूना एका सागरोपमकोटाकोटी, पश्चमे एकविंशतिसहववर्षाणि षष्ठे च एकविंशतिसहस्त्रवर्षाणीति सर्वसंकलनयाऽवसर्पिणीकालो दशसागरोपमकोटाकोटी प्रमाण इति । इत्त्यवसर्पिणी कालनिरूपणम् ॥
___ अथोत्सर्पिणी कालं निरूपयितुमाह--"पुणरवि' इत्यादि । 'पुणरवि उस्सप्पिणीए' पुनरपि उत्सर्पिग्याः-उत्सर्पिणीकालस्य 'एकूकवीसं वाससहस्साई कालो दुस्समदुस्समा' प्रमाण से चार सागरोपम कोटाकोटी का एक सुषमसुषमा काल होता है. इसोको अवसर्पिणी का प्रथम आरक कहा गया है तोन सागपमकोटाकोटि का द्वितीय काल जो सुषमा है वह होता है. दो सागरोपम कोटाकोटि का तृतीय काल जो सुषम दुष्षमा है वह होता है. ४२ हजार वर्ष कम १ कोटाकोटि सागरोपम का दुःषम सुषमा काल होता है. यह चौथा काल है. "एकवीसं वाससहस्साई कालो दुस्समा " २१ हजार वर्ष का दुष्षमा नामका ५वा काल होता है तथा इतने ही हजार वर्ष का ६ वा काल जो दुष्षम दुष्पमा है वह होता है. इस तरह सर्व संकलना से अवसर्पिणी काल १० कोडाकोडी सागरोपम का होता है. इसप्रकार से अवसर्पिणी કે કેટી કેટી પલ્યોપમને ૧૦ વડે ગુણિત કરવાથી એક સાગરોપમ થાય છે. એવા સાગરો પમ પ્રમાણથી ચાર સાગરોપમ કોટા કેટિને એક સુષમ સુષમા કાળ હોય છે. એને જ અવસર્પિણી નો પ્રથમ આરક કહેવામાં આવેલ છે. ત્રણ સાગરોપમ કેટ કેટીનો દ્વિતીય કાલ જે સુષમા છે તે હોય છે. બે સાગરોપમ કેરા કોટિના તૃતીય કાળ જે સુષમ દુષ્પમાં છે. તે હોય છે. ૪૨ હજાર વર્ષ કમ ૧ કોટા કેટી સાગરોપમને દુષમ સુષમાકાળ हाय छ, । या । छ. 'एक्कबीसं वाससहस्साई कालो दुस्समा" २१ ॥२ वषाने। દુષમાં નામે ૫ મે કાળ હોય છે. તથા આટલાજ હજાર વર્ષને ૬ઠો કાળ જે દુષમ-દુષમા છે તે હોય છે. આ પ્રમાણે સર્વ સંકલનાથી અવસર્પિણી કાળ ૧૦ કડા કોડી સાગરોપમ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૨
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे एकविंशतिवर्षसहस्त्राणि काल दुष्पमदुष्पमा इति उत्सर्पिण्याः प्रथमोऽरको १ । 'एवं' एवम् अनेन प्रकारेण अवसर्पिणीकालस्य ‘पडिलोमं' प्रतिलोमं-पश्चानुपूर्व्या 'णेयब्वं' नेतव्यं-ज्ञातव्यं कियदवधिज्ञातव्यम् ? इत्याह-'जाव चत्तारिइत्यादि । चत्तारि सागरोवम काल का निरूपण करके अब सूत्रकार उत्सर्पिणी कालका निरूपण करते हैं-"एवं पडिलोमें णेअव्वं जाव चत्तारि सागरोवम कोडाकोडीओ कालो सुसमसुसमा६" उत्सर्पिणीकाल में प्रथम काल जो दुध्यमदुष्पमा है वह २१ हजार वर्ष का होता है इसे ही उत्सर्पिणी काल का प्रथम अरक कहा गया है इस तरह से उत्सर्पिणी काल के ६ छटे सुषमसुषमा अरक तक कथन कर लेना चाहिये, अवसर्पिणीकाल में जो १ प्रथम अरक है वह उत्सर्पिणी काल में ६ छट्ठा पड जाता है और अवसर्पिणीकाल में जो ६छछा अरक है वह उत्सर्पिणो काल में प्रथम अरक हो जाता यहाँ पर जो अरकों का कालप्रमाण अवसर्पिणी के प्रकरण में कहा गया है वह वैसा ही हैउतना ही है. घट बढ नहीं है. इस तरह अवसर्पिणी में अरकों का प्रमाण और नम्बर इस प्रकार से रहता है-अवसर्पिणी के अरक----
१-सुषमसुषमा ४कोडाकोडी सागरोपम की स्थिति. । २-सुषमा-३कोडाकोडी सागरोपम की स्थिति । ३-सुषमदुष्पमा-२कोडाकोडो सागरोपम की स्थिति । ४-दुषष्मसुषमा--४२हजार वर्ष कम १ कोडाकोडी सागरोपम की स्थिति ५-दुप्पमा-२१हजार वर्ष की स्थिति. ।
६-दुष्पमदुष्षमा-२१हजार वर्ष की स्थिति । નો હોય છે. આ પ્રમાણે અવસર્પિણી કાળનું નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર ઉત્સર્પિણી કાળ नु नि३५४४ ४२ छे. "एवं पडिलोमं अव्वं जाव चत्तारि सागरोवमकोडाकोडीओ कालो ससमसुसमा ६" Agीम प्रथम हुनटुपमा छेते २१२ વર્ષનો હોય છે. એને જ ઉત્સર્પિણી કાળને પ્રથમ આરક કહેવામાં આવેલ છે. આ પ્રમાણે ઉત્સર્પિણી કાળના ૬ઠ્ઠા સુષમા સુષમા આરક સુધીનું કથન સમજી લેવું જોઈએ. અવસ ણિી કાળમાં જે ૨ પ્રથમ આરક છે તે ઉત્સર્પિણી કાળમાં ૬ ઠ્ઠો હોય છે અને અવસ Nિ કાળમાં જે ૬ઠ્ઠો આરક છે તે ઉત્સર્પિણી કાળમાં ૧ પ્રથમ આરક થઈ જાય છે. અહીં જે આરકેના કાલ પ્રમાણ અવસર્પિણીના પ્રકરણમાં કહેવામાં આવેલ છે તે પ્રમાણે જ છે વઘ ઘટ નથી. આ રીતે અવસર્પિણીમાં આરકે નું પ્રમાણ અને ક્રમ આ પ્રમાણે રહે છે. અવસર્પિણી ના આરકે–
૧ સુષમ સુષમા ૪ કેડા કોડી સાગરોપમની સ્થિતિ. २ सुषमा- 31 3 सुषम हुषमा २, ૪ દુષમ સુષમા ૪૨ હજાર વર્ષ કમ ૧ કેડા કેડી
સાગરોપમની સ્થિતિ ૫ દુષમાં ૨૧ હજાર વર્ષની સ્થિતિ. ૬ દુષમ દુષમા ૨૧ હજાર વર્ષની સ્થિતિ.
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका सू. २१ कालस्वरूपम्
१८३ कोडाकोडीओ कालो सुसमसुसमा' चतस्त्रः सागरकोटाकोटयः कालः सुषमसुषमा इति, योऽवसर्पिण्याः प्रथमो भेदः स इह षष्ठत्वेनावसेय इत्यर्थः । अत्रे बोध्यम्-उत्सर्पिण्या दुष्षमदुष्षमारूपे प्रथमेऽरके एकविंशतिवर्षसहस्त्राणि, द्वितीये दुष्षमारूपेऽरके एकविंशतिवर्षसहस्त्राणि, दुष्पमसुषमारूपे तृतीयेऽरके द्विचत्वारिंशद्वर्षसहस्रोना एका सागरोपमकोटा कोटी, सुषमदुष्पमारूपे चतुर्थेऽरके द्वे सागरोपमकोटाकोटयो, सुषमारूपे पश्चमेऽरके तिस्रः सागरोपमकोटाकोटयः, सुषमसुषमारूपे षष्ठेऽरके चतस्रः सागरोपमकोटाकोटयइति सर्व संकलनया दश सागरोपमकोटाकोटय एकस्या मुत्सर्पिण्यां भवन्तीति । ___ अथ प्रकृतमुपसंहरन्-अवसर्पिण्या उत्सर्पिण्या उभयोश्च कालमानमाह-'दससागरोवमकोडाकोडोओ' इत्यादि तत्र अवसर्पिणीकाल उत्सर्पिणीकालश्च दशसागरोपमको टे कोटिकः । अवसर्पिण्युत्सर्पिणीरूपं कालचक्रं तु । विंशतिसागरोपमकोटाकोटिकम् इत्यर्थः ॥ सू० २१ ॥
उत्सर्पिणी कोल के आरक१-दुष्षमसुषमा-२१हजार वर्ष की स्थिति । २ - दुष्षमा- २१ हजार वर्ष की स्थिति । ३ -दुष्पमसुषमा-४२ हजार वर्ष कम १ कोडा कोडी सागरोपम की स्थिति । ४-सुषमदुष्षमा-२कोडाकोडी सागरोपम की स्थिति । ५-सुषमा --३कोडाकोडी सागरोपम को स्थिति । ६--सुषमसुधमा-४कोडाकोडी सागरोपम की स्थिति ।
इस सब की संकलना करने से उत्सर्पिणी काल भी १०कोडाकोडी सागरोपम का होता है. इस तरह यह अवसर्पिणीरूप और उत्सपिणोरूप काल चक्र २० कोडाकोडी सागरोपम का होना कहा गया है। यही सब विषय "एएणं सागरोवमप्पमाणेणं चत्तारि सागरोवमकोडाकोडिओ" से लेकर "दस सागरोवमकोडाकोडीओ कालो उस्सप्पिणी, वीसं सागरोवमकोडाकोडीओ
1 ઉત્સર્પિણી કાળના આરક ૧ દુષમ દુષમા-૨૧ હજાર વર્ષની સ્થિતિ. २ दुषमा૩ ૨ષમ સુષમા ૪૨ વર્ષ કમ ૧ કેડા કેડી સાગરોપમનિ સ્થિતિ. ૪ સુષમ દુષમાં ૨ કેડા કડી સાગરોપમની સ્થિતિ, ૫ સુષમા ૩ કેડા કેડી સાગરોપમની
स्थिति, ૬ સુષમ સુષમાં ૪ કડા કડી સાગરેપની સ્થિતિ.
આ સર્વની સંકલન કરવાથી ઉત્સર્પિણી કાલ પણ ૧૦ કેડા કડી સાગરોપમ ના હોય છે. આ પ્રમાણે આ અવસર્પિણી રૂ૫ અને ઉત્સર્પિણી રૂપ કાલ ચક ૨૦ કડા डीसा३।५मनुछे से वामा मावेस छे, मे पात “एएणं सागरोवमप्पमाणेणं
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८४
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे अनन्तरसूत्रे भरते कालस्वरूपमुक्तम् , सम्प्रति काले भरतस्वरूपं जिज्ञःसमानस्तत्र प्रथमोपस्थितत्वादादौ सुषमसुषमारूपावसर्पिणी भेदं पृच्छति
मूलम्-जंबुद्दीवेणं भंते ! दीवे भरहे वासे इमीसे ओस प्पिणए सुसमसुसमाए समाए उत्तमकट्ठपत्ताए भरहस्स वासस्स केरिसए आयारभावपडोयारे होत्था ? गोयमा ! बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे होत्था. से जहाणामए आलिंगपुक्खरेइ वा जाव णाणामणि पंच वण्णेहिं तणेहि य मणीहि य उवसोभिए. तं जहा-किण्हेहिं जाव सुश्किल्लेहि एवं वण्णो गंधो रमो फासो सद्दो य तणाण य मणीण य भाणियब्वो जाव तत्थ णं बहवे मणुस्सा मणुस्सोओ य आसयंति संयंति चिट्ठति णिसीयंति तुयट्रंति हसंति स्मंति ललंति । तीसेणं समाए भरहे वासे बहवे उद्दाला कुदाला कयमाला गट्टमाला दंतमाला नागमाला सिंगमाला संखमाला सेयमाला णामं दुमागणा पण्णत्ता. कुसविकुसविसुद्धरूक्खमूला मूलमंतो कंदमंतो जाव बीयमंतो पत्तेहि व पुप्फेहि फलेहि य उच्छण्णपडिच्छण्णा सिरीए अईव २ उपसोभेमाणा चिट्ठति । तिसेणं समाए भरहे वासे तत्थ तत्थ बहवे मेरुतालवणाई हेरुतालवणाई मेरूतालवणाई पभयालवणाइं सालवणाई सरलवणाई सत्तवण्णवणाई पूयफलिवणाई खज्जूरीवणाइं णालिएरोवणाई कुसविकुसविसुद्धरक्खमूलाई जाव चिट्ठति । तीसेणं समाए भरहे वासे तत्थ तत्थ बहवे सेरिया गुम्मा णोमालियागुम्मा कोरंटयगुम्मा बंधुजीवगगुम्मा मणोज्ज-गुम्मा बोयगुम्मा बाणगुम्मा कणइरगुम्मा कज्जयगुम्मा सिंदुवारगुम्मा मोग्गरगुम्मा जूहियागुम्मा मल्लियागुम्मा वासंतियागुम्मा वत्थुलगुम्मा कत्थुलगुम्मा कालो ओसप्पिणी उस्सप्पिणो" यहां तक के सूत्रपाठ द्वारा कहा गया है. इनके पदों की व्याख्या सुगम है ॥ २१ ॥ चत्तारि सागरोवमकोडाकोडीओ' थी मांडाने " दस सागरावमकोडीकोडीओ कालो उस्लप्पिणी' वीसं सागरावमकाडा कोडीओ कालो आसपिणो उस्सप्पिणी' ही सुधीना સત્ર પાઠ વડે કહેવામાં આવેલ છે. આ સર્વ પદોની વ્યાખ્યા સરળ છે. ૨૧
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. २२ सुषमसुषमाख्यावसर्पिण्याः निरूपणम् १८५ सेवालगुम्मा अगस्थिगुम्मा मगदंतियागुम्मा चंपगगुम्मा जाइगुम्मा णवणीइयागुम्मा कुंदगुम्मा महाजाइगुम्मा रम्मा महामेघणिकुरम्बभूया दसद्धवणं कुसुमं कुसुमैति । जे णं भरहे वासे बहुसमरमणिज्ज भूमिभागं वायविधुयग्गसाला मुकपुप्फपुंजोवयारकलियं करेंति। तीसेणं समाए भरहे वासे तत्थतत्थ तहिं तहिं बहुईओ पउमलयाओ जाव सामलयाओ णिच्चं कुसुमियाओ जाव लयावण्णओ । तीसेणं समाए भरहे वासे तत्थतत्थ तहिं तहिं बहुइओ वणराईओ पण्णत्ताओ, किण्हाओ किण्हो भा. साओ जाव रम्माओ रयमत्तगछप्पय कोरंटगभिंगारंग कोंडलग जीवंजीवग नंदीमुहकविलपिंगलक्खग कारंडवचकवायगकलहंसहंससारसअणेगसउणगणमिहुणवियरिया सदुण्णइयमहुर सरणाइयाओ संपिडिय दरिय भमरमहुपरिपहकर परिलिंतमत्त छप्पयकुसुमासवलोलमहुरगुमगुमंत गुजंत देसभागाओ अभितरपुप्फफलाओ बाहिरपत्तोच्छण्णाओ पत्तेहि य पुप्फेहि य ओच्छन्नलिच्छत्ताओ साउफलाओ निरोययाओ अकंटयाओ णाणाविहगुच्छगुम्ममंडवग सोहियाओं विचित्तसुहकेउभूयाओ वावीपुक्खरिणी दीहिया सुनिवेसिय रम्मजाल हरयाओ पिंडिमणीहारिम सुगंधि सुह सुरभि मणहरंच महया गंधद्धाणिमुयंताओ सव्वाउयपुप्फफलसमिद्धाओ सुरम्माओ पासाईयाओ दरिसणिज्जाओ अभिरुवाओ पडिरूवाओं ॥सू०२२॥
छाया-- जम्बूद्वीपे खलु भदन्त ! द्वीपे भरते वर्षे अस्या अवसर्पिण्याः सुषम सुषमाया समायाम् उत्तम काष्ठा प्राप्तायां भरतस्य वर्षस्य कीदृशक आकारभावप्रत्यवतारोऽभवत गौतम । बहुसमरमणीयो भूमिभागोऽभवत् स यथानामकः आलिङ्ग पुष्करमितिवा यावत् नानाविधपञ्चवर्णैः तृणैश्च मणिभिश्च उपशोभितः, तद्यथा-कृष्णैर्यावच्छुक्लैः, एवं वर्णो गन्धो रसः स्पर्शः शब्दश्च तृणानांव मणीनां च भणितव्यः, यावत् तत्र खलु बहवो मनुष्या मानुष्यश्च आसते शेरते तिष्ठन्ति निषीदन्ति त्वग्वर्त्तयन्ति हसन्ति रमन्ते ललन्ति । तस्यां खलु समायां भरते वर्षे बहव उद्दालाः कुद्दालाः मोद्दालाः कृतमालाः नृत्तमालाः दन्तमालाः नागमालाः शृङ्गमालाः शङ्खमालाः श्वेतमालाः नाम द्रुमगणा प्रज्ञप्ताः कुशविकुशविशुद्धवृक्षमूला मूलवन्त कन्दवन्त यावद् बीजवन्त पत्रैश्च पुष्पैश्च फलैश्च अवच्छन्नप्रतिच्छन्ना श्रिया
२४
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे अतिव अतीव उपशोभमानास्तिष्ठन्ति । तस्यां खलु समायां भरते वर्षे तत्र तत्र बहनि मेरुतालवनानि हेरुतालबनानि मेरुतालवनानि प्रभतालवनानि सालवनानि सरलबनानि सप्तपर्णवनानि पूगफलीवनानि खजूरोवनानि नालिकेरीवनानि कुशविकुशविशुद्धवृक्षमूलानि यावत् तिष्ठन्ति । तस्यां खलु समायां भरते वर्षे तत्र तत्र वहवः सेरिका गुल्माः नवमालिका गुल्माः कोरण्टकगुल्माः बन्धुजीवकगुल्माः मनोऽवद्यगुल्पाः बीजगुल्माः बाणगुल्माः कर्णिकार गुल्माः कुब्जकगुल्माः सिन्दुवारगुल्मा मुद्गरगुल्माः यूथिकागुल्मा: मल्लिकागुल्माः वासन्तिकागुल्माः वस्तुलगुल्माः कस्तुल गुल्माशेवालगुल्माः अगस्तिगुल्माः मदन्तिका गुल्माः चम्पकगुल्माः जातिगुल्माः नवनीतिकागुल्माः कुन्दगुल्माः महाजातिगुल्माः रम्याः महामेनिकुरम्बभूताः दशाद्धवर्ण कुसुमं कुसुमपन्ति । ये खलु भरते वर्षे बहुसमरणीय भूमिभागं वातविधूताग्रशाला मुक्तपुष्पपुजोपचारकलितं कुर्वन्ति । तस्यां खलु समायां भरते वर्षे तत्र तत्र तस्मि तस्मिन् बहव्यः पद्मलताः यावत् श्यामलताः नित्यं कुसुमिताः यावत् लता वर्णकः । तस्यां खलु समायां भरते वर्षे तत्र तत्र तस्मिन् तस्मिन् बहव्यो वनराजय प्रज्ञप्ताः कृष्णः कृष्णवभासा यावत् रम्याः रत मत्तक षट्पदकोरङ्ग भृङ्गारक कुण्डलकजीवजीवनन्दीमुख कपिल पिङ्गलाक्षक कारण्डवचक्रवाककलहंस हंससारसानेकशकुन गणमिथुन बिचारिताः शब्दोन्नदितमधुरस्वरनादिताः सम्पिडितदृप्तभ्रमरमधुकरीप्रकरपरिली यमानमत्तषट्पद कुसुमासवलोलमधुरगुमगुमायमान अञ्जद्देशभागाः अभ्यन्तरपुष्पफलाः वहिः पत्रावच्छन्नाः पुष्पैश्च फलैश्चावच्छन्नप्रतिच्छन्नाः स्वादुफलाः नीरोगकाः अकण्टका: नानाविधगुच्छगुल्ममण्डपकशोभिताःविचित्रशुभकेतुभूताः वापीपुष्करिणी दोधिका सुनिवेशित रम्यजालगृहका पिण्डिमनिर्हारिमा सुगनधि शुभसुरभिमनोहरांच महागन्धघ्राणि मुञ्चन्त्यः सर्वत्तुकपुष्पफलसमृद्धाः सुरम्या प्रासादीया दर्शनीया अभिरूपाः प्रतिरूपाः ॥सू० २२॥
टोका -'जंबुद्दीवे णं भंते ! दीवे' इत्यादि ।
गौतमस्वामी पृच्छति 'जंबुद्दीवे णं भंते ! दीवे भारहे वासे इमीसे ओसप्पिणीए सुसमसुसमाए समाए' हे भदन्त ! जम्बूद्वोपे द्वीपे भरते वर्षे अस्याःवर्तमानायाः
भरत क्षेत्र में यह काल स्वरूप प्रतिपादित हुआ है अतः भरतक्षेत्र के स्वरूप को जानने की इच्छावाले गौतमस्वामी सब से पहिले कहे गये सुषमसुषमा काल के स्वरूप जो कि अवसर्पिणी का प्रथम अरक कहा गया है पूछते हैं
"जंबहीवे ण भंते ! दीवे भरहे वासे इमोसे ओसप्पिणीए" इत्यादि । "जंबुद्दीवे णं भंते ! दोघे भरहे वासे इमोसे ओसप्पिणीए" हे भदन्त! इस जम्बूद्वीप नाम ભરતક્ષેત્રમાં આ કાલ સ્વરૂપ પ્રતિપાદિત થયેલ છે, એથી ભરતક્ષેત્રના સ્વરૂપ વિષે જાણવા ઈચ્છુક શ્રી ગૌતમ સ્વામી સર્વ પહેલા કહેવામાં આવેલ સુષમ સુષમા નામક કાલના સ્વરૂપ વિષે-કે જે અવસર્પિણી ના પ્રથમ આરક ના રૂપમાં કહેવામાં આવેલ છે. પ્રભુ શ્રીને पूछे छ
'जवुद्दीवेण भंते ! दीवे भरहे वासे इमीसे ओसप्पिणीए' इत्यादि सूत्र-२२ ॥ ટીકાર્થ-હે ભદન્ત ! આ જમ્બુદ્વીપ નામના દ્વીપમાં સ્થિત ભરતક્ષેત્રમાં આ અવસર્પિણ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. २२ सुषमसुषमाख्यावसर्पिण्याः निरूपणम् १८७ अवसपिण्याः सुषमसुषमायां समायां कालविभागरूपायां प्रथमेऽरके इत्यर्थः, तस्यां कीदृश्याम् ? 'उत्तमकट्ठपत्ताए' उत्तमकाष्ठाप्राप्तायां प्रशस्तप्रकृष्टावस्थां गतायां सत्यां 'भरहस्स बासस्स केरिसए' भरतस्य वर्षस्य कीदृशकः कीदृशः 'आयारभावपडोयारे' आकारभावप्रत्यवतारः स्वरूपपर्याय प्रादुर्भावः ‘होत्था' अभवत् ? इति । भगवानाह'गोयमा !' हे गौतम ! अस्या अवसर्पिण्या: सुषमसुषमायां समायां भरतवर्षस्य 'बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे होत्था' बहुसमरमणीयो भूमिभागोऽभवत् ‘से जहा णामए आलिंपुक्खरेइ वा जाव णाणामणि पंचवण्णेहिं तणेहि य मणीहिय उवसोभिए' तद्यथा नामकः आलिङ्गपुष्करमिति वा यावत् नानाविधपञ्चवर्णैः तृणैश्च मणि भिश्च उपशोभितः । अत्र यावच्छब्दसंग्राह्याणि पदानि राजप्रश्नीयसूत्रस्य पञ्चदश सूत्रादारभ्य एकोनविंशतितम सूत्रपर्यन्तात् सूत्रसमूहाद् विज्ञेयः, तदर्थश्चापि तत्रैव मत्कृतसुबोधिनी टीकातोऽवसेय के द्वीप में स्थित भरतक्षेत्र में इस अवसर्पिणो काल के "सुसमसुममाए समाए"सुषमसुषमा नाम के प्रथम आरक में "उत्तम कट्टपत्ताए” जब कि वह अपनोसर्वोत्कृष्ट अवस्था में वर्त रहा था "भरहवासस्स केरिसए आयारभावयडोयारे" भरतक्षेत्र का कैसा आकारभावप्रत्यवतार-स्वरूप "होत्था" था, इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-"गोयमा ! बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे होत्था, से जहा णामए आलिंगपुक्खरइ वा णाणामणिपंचवण्णेहिं तणेहिं य मणोहि य उवसोभिए" हे गौतम ! जब जम्बूद्वीपाश्रित इस भरतक्षेत्र में अवसर्पिणी काल के समय प्रथम सुषमसुषमा नाम का प्रथम आरक अपनी सर्वोत्कृष्ट अवस्था पर चलता था उस समय यहां भूमिभाग बहुसभ रमणीय था और वह ऐसा बहुसम था जैसा कि मृदंग कामुखपुट होता है यावत् वह नाना प्रकार के पांच वर्णों वाले मणियों से एवं तृणों से सुशोभित था. यहां यावत्पद से जिन पदों का संग्रह किया गया है उनपदों को यदि जानना हो तो इसके लिये राजप्रश्नीयसूत्र के १५ वें सूत्र से लेकर १९वें सूत्र तक के कथन को देखना चाहिये, वहां पर इसविषय को उसकी सुबोधिनी टीका आगना 'सुसम सुसमाए" सुषम सुषमा नाममा प्रथम भा२४ मा "उत्तम कट्टपत्ताए" न्यारे ते पातानी सर्वोत्कृष्ट मस्यामा वती' २यो । “भरहवासस्स केरिसए आयारभावपडोयारे" मरतक्षेत्र है। 2411२ मा प्रत्यक्ता२-(१२५) 'होत्था' डतो. मेना पासभां प्रभु ४९ छे “गोयमा ! बहुसमर णिज्जे भूमिभागे होत्था से जहाणामए आलिंग पुक्खरेइ वा जाव नाणामणि पंचवण्णेहि तणेहि य मणीहिय उवसोभिए" गौतम ! જ્યારે જ બુદ્ધી પાશ્રિત આ ભરતક્ષેત્રમાં અવસર્પિણી કાળના સમયે પ્રથમ સુષમસુષમાં નામક પ્રથમ આરક પિતાની સંસ્કૃષ્ટ અવસ્થા પર ચાલી રહ્યો હતો, તે સમયમાં અહી ભૂમિ ભાગ બહુ સમ રમણીય હતું અને તે એ બહુસમ હતું કે જે મૃદંગના મુખ પટ નો આકાર હોય છે. યાવત્ તે અનેક પ્રકારના પાંચ વર્ણ વાળા મણિઓ થી તેમ જ તૃણોથી સુશોભિત હતો અહીં યવત્પદ થી જે પદોને સંગ્રહ કરવામાં આવેલ છે તે પદે વિષે જે જાણવાની ઈચ્છા હોય તો એના માટે રાજપ્રશનીય સૂત્રના ૧૫ માં સૂત્ર થી માંડી ને ૧૯ માં સૂત્ર સુધીના કથનને જવું જોઈએ. અહીં આ વિષય ને તેની સુબે
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૮
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे इति । यद्यद्वर्णविशिष्टैस्तृणैश्च मणिभिश्च स उपशोभितस्तत्तद्वर्णविशिष्ट तृणमणिप्रतिपादनायाह-'तं जहा-किण्हेहि जाव सुक्किलेहि' तद्यथा-कृष्णैर्यावच्छक्लैरिति । अत्र यात्पदेन 'नीलैः लोहितैः हारिट्रैः' इति संग्राह्यम् तथा ‘एवं वण्णो गंधो रसो फासो सदो य तणाण य मणीण य भाणियव्वो' तेषां तृणाना मणीनां च वर्णो गन्धोरसः स्पर्शः शब्दश्च भणितव्यः । वर्णादि स्पर्शान्तवर्णनं राजप्रश्नीयसूत्रस्य पञ्चदशसूत्रादारभ्य एकोनविंशतितमसूत्रपर्यन्तेऽवलोकनोयम् । शब्दवर्णनं तस्यैव त्रिषष्टितमचतुषष्टितमेति सूत्रद्वयेऽवलोकनीयम् । तथा 'जाव' यावत् 'तत्थ णं बहवे मणुस्सा मणुस्सीओ य आसयंति' तत्र खल बहवो मनुष्या मानुष्यश्च आसते, अत्र यावत्पदेन पुष्करिण्यः पर्वतकाः गृहकाणि मण्डपकाः पृथिवी शिलापट्टकाश्च ज्ञातव्याः । तत्र पुष्करिणीवर्णनं तस्यैव पञ्चपष्टितमसूत्रतः पर्वतकवर्णन पटषष्टितमसूत्रतः गृहकवर्णनं सप्तपष्टितमसूत्रतः, मण्डपकवर्णनं पृथिवी शिलापट्टकवर्णनं च अष्ट्पष्टितमसूत्रतो बोध्यम् । द्वारा स्पष्ट किया गया है । -'किण्हेहिं जाव सुकिल्लेहि एवं वण्णों, गंधो, रसो, फासो सहोयतणाण य मणीण य भाणियव्यो मणुस्सा जाव तत्थ णं बहने माणुसा माणुसीओ य आसयंति सयंति चिटुंति णिसीयंति तुयति हसंति रमंति ललंति" वे वहां के मणि और तृण कृष्णवर्ण यावत् नीलव ण, लोहित ( लाल ) वर्ण एवं पीत वर्ण इन वर्णो से एवं शुक्लवर्ण से युक्त हैं । इस उन मणियों और तृणों के गन्ध, रस, स्पर्श और शब्द का वर्णन जैसा कि राजप्रश्नीय सूत्र के १५ वें सूत्र से लेकर १९ वें सूत्र तक वहां पर किया गया है उसी प्रकार से यहां पर भी वह वर्णन कर लेना चाहिये इनके शब्दों का वर्णन राजप्रश्रीय सूत्र के ६३ वे सूत्र में और ६४ वें सूत्र में किया गया है । यावत वहां पर अनेक मनुष्य और मनुष्य स्त्रीयां उठती बैठती रहती हैं इत्यादि यहां यावत्पद से पुष्करिणियों का, पर्वतों का, गृहों का, मण्डपों का और पृथिवीशिलापट्टकों का ग्रहण हुआ है । पुष्करिणियों का वर्णन राजप्रश्रीय सूत्र के ६५ वें सूत्र से पर्वतों का वर्णन ६६ वें सूत्र से, गृहों का वर्णन ६७ वें सूत्र से एवं मण्डपों का और पृथिवीशिलापट्टों का वर्णन ६८ धिनी नामनी 11 व २५ट ४२वामां आवे छे, "किण्हेहिं जाव सुक्किल्लेहिं एवं वणो, गंधो, रसो फासो सहोय तणाणय मणोणय भाणियब्बो जाव तत्थ णं बहवे मणुस्सा माणुसीओ य आसयंति, संयंति, चिट्ठति, णिसीयंती, तुयति रमंति, ललंति” त्यांना મણિ અને તૃણ કૃષ્ણ વર્ણ યાવતુ નીલવર્ણ, હિતવર્ણ પીતવર્ણ તથા શુકલ વણે થી યુકત છે. આ પ્રમાણે તે મણિએ અને તૃણના ગધ, રસ, સ્પર્શ અને શબ્દનું વર્ણન જે પ્રમાણે રાજપ્રશનીય સૂત્રના ૨પ માં સુત્રથી માડીને ૧૯ માં સૂત્ર સુધી માં કરવામાં આવ્યું છે તે પ્રમાણે જ અહીં પણ વર્ણન કરી લેવું જોઈએ. એમના શબ્દોનું વર્ણન રાજપ્રશનીય સૂત્રના ૬૩ મો સૂત્ર અને ૬૪ માં સૂત્રમાં કરવામાં આવેલ છે. યાવત ત્યાં અનેક પુરુષે, રત્રીઓ ઉડતાં, બેસતાં રહે છે. ઈત્યાદિ. અહીં યાવત્ પદ થી પુષ્કરિણીએ, પર્વત, ગૃહ મંડપ અને પૃથિવી શિલા પટ્ટકોનું ગ્રહણ થયેલું છે. પુષ્કરિણીઓનું વન રાજપ્રનીય સુત્રના ૬૫ મા સૂત્ર થી, પર્વત નું વર્ણન ૬૬ સૂત્ર થી ગુહાનું વર્ણન
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. २२ सुषमसुषमाख्यावसर्पिण्याः निरूपणम् १८९ अर्थोऽपि तत्रैव मत्कृतसुवोधिनी टीकातोऽवसेयः । तथा 'आसयंति सयंति' आसते शेरते इत्यादीनामर्थोऽस्यैवागमस्य षष्ठ सूत्रतो विज्ञेयः । केवलं 'शेरते' इत्यस्य अन्यो ऽर्थों बोध्यः । तत्र देवानां निद्राया अभावात् 'शेरते शय्योपरिशरीरप्रसारणमात्रं कुर्वन्ति इत्यर्थः मनुष्याणां तु शरीरप्रसारणस्य निद्रायाश्वापि संभवात् अत्र शेरते-शय्योपरि शरीरं प्रसारयन्ति निद्रान्ति चेत्यर्थ इति । शिष्योपकारपरायणेन गुरुणा शिष्याऽविजिज्ञासितोऽपि विषयः स्वयं वक्तव्य इति प्रथमारकप्रभावजनितं भरतक्षेत्रभूमिसौभाग्य सूचयितुमाह-'तीसेणं इत्यादि । 'तीसेण' तस्यां पूर्वोक्तायां खलु 'समाए' समायां मुषमसुषमायां 'भारहे-बासे बहवे' भरते वर्षे बहवः-अनेके 'उद्दाला कुद्दाला' उद्दालाः कुद्दालाः, 'कयमाला' कृतमालाः 'नट्टमाला दंतमाला नागमाला सिंगमाला संख माला सेयमाला णाम' नृतमालाः दन्तमालाः नागमालाः शृङ्गमालाः शङ्खमालाः श्वेत मालाः नाम वें सूत्र से जान लेना चाहिये इन सूत्रों के पदों की व्याख्या हमने उनको सुबोधिनी टीका में कर दी है "आसते शेरते" इत्यादि किया पदों की व्याख्या इसी आगम के छटे सूत्र में की जा चुकी है । "शेरते" शब्द का अर्थ यद्यपि सोना होता है पर वहां यह अर्थ विवक्षित नहीं हुवा है क्यो कि देवों को निद्रा का अभाव रहता है इसलिये इसका अर्थ केवल यहां पर शय्या के ऊपर वे देव और देवियां अपने अपने शरीर को पसार कर लेट जाती हैं ऐसा ही 'शेरते" इस क्रियापद का अर्थ किया गया है पर यह अर्थ यहां नही किया है क्यों की मनुष्यों में शय्या के ऊपर शरीर प्रसारण भी देखा जाता हैं और निद्रा लेना भी देखा जाता है इसलिये शेरते क्रियापद का अर्थ यहां पर "वे लेटते भी है और निद्रा भी लेते है" ऐसा ही करना चाहिये इस नीति के अनुसार कि गुरु के द्वारा जो कि शिष्यों के उपकार करने में ही परायण रहते हैं शिष्यजनों द्वारा अविजिज्ञासित भी विषय स्वयं बताना प्रकट करना चाहिये, अब सूवकार भारतक्षेत्र की भूमि के सौभाग्य को सूचित करने के लिए कहते हैं 'तीसे णं समाए भरहे वासे बहवे उद्दाला कु૬૭ માં સુત્ર થી તેમ જ મંડપ અને પૃથિવી શિલાપટ્ટકોનું વર્ણન ૬૮ મા સૂત્રથી કરવામાં આવેલ છે. આ સૂત્રોના પદોની વ્યાખ્યા તેની સુબોધિની ટીકામાં કરવામાં આવેલ छ. "आसते शेरते' त्याहि मियापहनी व्याच्या मा ४ सामना ६ सूत्रमा ४२वामा मावस छे. “शेरते'' शनी अथले 'सुन, थाय छे. परंतु महीमा अथ વિવક્ષિત નથી. કેમ કે દેવ સૂતા નથી. એથી આ શબ્દનો અર્થ ફક્ત અહીં શવ્યાની ६५२ ते देव मने देवी! पोताना शरी२ ने प्रस्त ४0 ने ३४ बटे छे, मही 'शेरते' ક્રિયા પદ નો અર્થ મનુષ્યના સંદર્ભમાં કરવામાં આવેલ છે. તે રૂપમાં કરવામાં આવેલ છે. મનુષ્ય શય્યા પર શરીરનું પ્રસારણ કરે છે અને નિદ્રાધીન પણ થાય છે. એથી 'शेरते' या पहने। म सही तमा सेटे ५ छ भने निद्राधीन ५ थाय छे. येवो કરવું જોઈએ. આ નીતિ મુજબ શિષ્યના ઉપકારમાં રત ગુરુ શિષ્ય વડે અવિજિજ્ઞાસિત વિષયના સંબંધમાં પણ જાતે યથા સમય સ્પષ્ટતા કરતા રહે છે. તે મુજબ હવે સૂત્રકાર मरतक्षेत्रनी भूभिना सोमाय ने सूयित ४२१। माटे ४९ छ-"तीसेणं समाए भरहे वासे
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
प्रसिद्धाः 'दुमगणा' द्रुमगणाः उत्तमवृक्ष जाति विशेषसमूहाः 'पण्णत्ता प्रज्ञप्ताः मयाऽन्यैश्च तीर्थकरैः । ते च कीदृशाः ? इति जिज्ञासायामाह - 'कुस - विकुसविसुद्धरुक्खमूला' कुश विकुशविशुद्धवृक्षमूलाः तत्र कुशाः - दर्भाः विकुशाः बल्वजादयस्तृणविशेषाश्चेति कुश विकुशास्तैर्विशुद्धं - रहितं वृक्षमूलं वृक्षाघोभागो येषां ते तथा, मूलमिह शाखादोना मपि आदिभागो लक्षणया गृह्यते, ततश्च सकलवृक्षसत्कमूलज्ञापनायेह वृक्षपदमु पात्तम् । तेन सर्वेऽपि वृक्षाः स्वस्वमूलेषु शाखा प्रशाखादि मूलेषु च कुशविकुशवर्जिता इत्यर्थः । पुनः कीदृशास्ते ? इत्याह- 'मूलमंतो' मूलवन्तः - अत्र प्रशस्तार्थे मतुपू प्रत्ययः तेन दूरावगाढप्रशस्तमूलयुक्ता इत्यर्थः एवमग्रेऽपि 'कंदमंतो जाव' कन्द वन्त यावत् यावत्पदेन जगतो वनगत वृक्षगणवत् सर्वं विशेषणं ग्राह्यम् तदर्थश्च तत्सङ्गा द्बोध्यः, वृक्षववर्णनं च पञ्चमसूत्राद्बोध्यम् । कियदवधि विशेषणं वृक्षस्य संग्राह्यम् इत्याह 'वीयमंतो' बीजवन्तः प्रशस्तबीजयुक्ताः इति पर्यन्तम्, तथा 'पत्तेहिय पुप्फेहिय फलेहिय उछाला, कयमाला नट्टमाला दंतमाला, नागमाला, सिंगमाला संखमाला, सेयमाला णामं दुमगणा पण्णत्ता" उस सुषम सुषमा काल में इस भारत क्षेत्र में अनेक उद्दाल, कुद्दाल, मोद्दाल, कृतमाल, नृत्तमाल, दन्तमाल, नागमाल, शृङ्गमाल शङ्खमाल और श्वेतमाल नामके प्रसिद्ध उत्तमवृक्ष जाति के उत्तम वृक्षो का समूह कहा गया है " कुस विकुस विसुद्धरुक्खमूला मूलमंतों, कंदमंतो जाव वीयमंतो पत्तेहि य पुष्फेहि, फलेहि य उच्चण्णपडिच्छण्णा सिरीए अईव अईव उवसोभेमाणा चिट्ठ ति" ये सब वृक्ष अपने अपने मूल भागो में और शाखा प्रशाखा आदि के मूल स्थानों में कुश और विकुशबल्वज आदि तृण विशेषों से रहित हैं । वृक्षों का जो अधोभाग होता है वह यहां मूल शब्द से गृहीत हुआ है । तथा लक्षणा से शाखादिकों का भी आदि भाग गृहीत हो जाता है तथा ये सब वृक्ष प्रशस्त मूल वाले हैं क्योंकि इनके मूल जडे बहुत बहुत दूरदूर तक जमीन में गहरे गये हुए है । इसी तरह से ये सब वृक्ष प्रशस्त कन्दों वाले है यहां आगत यावत् बहवे उद्दाला कुद्दाला कयमाला णट्टमाला, दंतमाला, नागमाला, सिंगमाला, संखमाला, सेयमाला, णाम दुमगणा पण्णत्ता" या सुषभ सुषमा सभां या भरत क्षेत्रमा भने उद्दास, सुहास, मोहाल, इतभास' नृत्तभाव, हुतभास, नागभाव, श्रृंगभाव, शंभावने શ્વેતમાલ નામના પ્રસિદ્ધ ઉત્તમ વૃક્ષ જાતિના ઉત્તમ વૃક્ષ સમૂહેા કહેવામાં આવેલ છે. "कुसविकुसविसुद्धरुक्खमूला मूलमंतो कंदमंतो जाव वीयमंतो पत्तेहिय पुफ्फेहिं, फलेहि, य उच्छण्ण पडिच्छण्ण सिरोप अईव २ उवसोभेमाणा चिह्नति मा सर्व वृक्षा પેાત પેાતાના મૂળ ભાગેામાં અને શાખાપ્રશાખા આદિના મૂળ સ્થાનેામા કુશ અને વિષ્ણુશખવન વગેરે તૃણ વિશેષાથી રહિત હાય છે. વૃક્ષાના જે ધેાભાગ હોય છે તે અહીં મૂલ શબ્દથી ગૃહીત થયેલ છે. તેમ જ લક્ષણાથી શાખાદિકોને પણ આદિ ભાગ સ)હીત થઈ જાય છે. તેમ જ આ સર્વ વૃક્ષેા પ્રશસ્ત મૂલ વાળા છે કેમ કે એમનેા મૂલભાગ બહુ જ ઊંડા સુધી ભૂમિમાં ગયેલા છે. આ પ્રમાણે આ સર્વ વ્રુક્ષા પ્રશસ્ત કો વાળા છે. અહી આવેલ યાવત્ પદ આ બતાવે છે કે જગતી ના વનવૃક્ષેાના વર્ણન માં જેટલા
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. २२ सुषमसुषमाख्यावसर्पिण्याः निरूपणम् १९१ .. च्छण्णपडिच्छण्णा' पत्रैश्च पुष्पैश्च फलैश्च अवच्छन्न प्रतिच्छन्नाः व्याप्ताः 'सिरीए' श्रि या-शोभया 'अइव २'अतीवातीव अतितराम् ‘उवसोभेमाणा' उपशोभमानाः विराजमानाः 'चिट्ठति' तिष्ठन्ति विद्यान्ते 'तीसेणं समाए भरहे वासे' तस्यां समायां खलु भरते वर्षे भरतक्षेत्रे 'तत्थतत्थ' तत्र तत्र स्थले स्थले 'बहवे' बहूनि बहुसंख्यकानि मूले पुस्त्वं प्राकृतत्वान्दोध्यम् 'भेरुतालवणा' भेरुतालवनानि भेरुतालाः वृक्षविशेषाः तेषां वनानि एवं 'हेरुतालवणाई मेरुतालवणाई पभया लवणाइं सालवणाई सरलवणाई सत्तवण्णवणाई पूयफलिवण्णाई खज्जूरीवणाई णालिएरीवणाई' हेरुताल मेरुताल प्रभताल साल सरल सप्तपर्ण पूगफली खजूरी नालिकेरीणां वृक्षविशेषाणां वनानि तानि च बनानि कीदृशानि ? इत्याह-'कुसबिकुस बिसुद्धरुक्खमूलाइ' कुशविकुशविशुद्धवृक्षमूलानि कुशविकुशवजितवृक्षपद यह प्रकट करता है कि जगती के वन के वृक्षो के वर्णन में जितने विशेषण प्रशस्त बीज विशेषणतक प्रयुक्त किये गये हैं वे सब ही विशेषण इन वृक्षो के वर्णन करने में यहां पर भी गृहोत कर लेना चाहिये । वृक्षों का वर्णन पंचम सूत्रमें किया गया है तथा ये सब वृक्ष पत्रों से पुष्पो से, और फलों से भरे हुए रहते हैं । इस कारण ये अपनी शोभा से बहुत अधिक रूप में सुहावने हैं । "तीसे णं समाए भरहे वासे तत्थ तत्थ बहवे भेरुतालवणाई, हेरुतालवणाई मेरुतालवणाई पमयालवणाई सालवणाई सरलवणाई सत्तवण्णवणाई, प्यफलिवणाई,खज्जूरीवणाइ, णालिएरीवणाई, कुसविकुस वसुद्ध रुक्खमूलाई जाव चिटुंति" उसकाल में भारतवर्ष में जगह २ अनेक मेरुताल-वृक्षविशेषके वन होते हैं , हेरुताल के वन होते हैं, मेरुताल के वन होते हैं, प्रभताल के वन होते हैं, सालवृक्षोके वन होते हैं, सरलवृक्षो के वन होते हैं, सप्तपर्णों के वन होते है, पूगफली सुपारीके वृक्षों के वन होते हैं स्वर्जूरी-पिण्डखजूरो के वन होते हैं और नारियल के वृक्षो के वन होते हैं । इन वनो में रहे हुए इन वृक्षो के नीचे का भूभाग कुश-काश और विल्वादि लताओं से વિશેષણે પ્રશસ્ત ખીજ વિશેષ સુધી પ્રયુકત કરવામાં આવેલ છે. તે સર્વ વિશેષણે આ વૃક્ષોના વર્ણનમાં અહી પણ ગૃહીત કરવા જોઈએ. વૃક્ષેનું વર્ણન પંચમ સૂત્રમાં કરવામાં આવેલ છે. તેમ જ આ સર્વ વૃક્ષે પત્ર, પુ અને ફળોથી અલંકૃત રહે છે. એથી આ वृक्ष मई ४ सुंदर शाला संपन्न ६ गत थाय छे "तीसेण समाए भरहे वासे तत्थ २ बहवे मेरुतालवणाई, हेरुतालवणाई, मेरुतालवणाइ , पमयालवणाई, सालवणाई, सरलवणाई सत्तवण्ण वणाई, पूयफलिवणाई खज्जूरी वणाइ, णालिएरी वणाइ कुसवि. कुसविसुद्ध रुक्खमूलाई जाव चिट्ठति" ते मा भारतमा आए भने रु તાલ-વૃક્ષ વિશેષ-ના વન હોય છે હેરુતાલના વને હોય છે, મેરુતાલના વને હોય છે, પ્રભતાલના વા હોય છે. સાલવૃક્ષેના વનો હોય છે, સરલવૃક્ષના વને હોય છે
ના વને હોય છે પૂગફલી-સેપારીના વૃક્ષના વને હોય છે, ખજૂરી-પિંડખજુરના વન હોય છે. અને નારિયેલના વૃક્ષોના વનો હોય છે. આ વન માં આવેલા વૃક્ષોની નીચેના ભૂમિ ભાગો કુ–કાશ અને ખિલવાદિ લતા આથી સર્વથા હિત હોય છે. આ વૃક્ષો પણ પ્રશસ્ત મૂલ વાળા હોય છે. પ્રશસ્ત કદવાળા હોય છે. ઈત્યાદિ રૂપ થી જે જે વિશેષ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे मूलसहितानि 'जाव चिट्ठति' यावत्तिष्ठन्ति । यावत्पदेन मूलवन्ति कन्दवन्तित्यादीनि उपरितनानि पदानि संग्राह्याणि । तथा 'तीसेणं समाए भरहे वासे तत्थ तत्थ बहवे सेरियागुम्मा' तस्यां खलु समायां भरते वर्षे तत्र तत्र वहवः सेरिकागुल्मा:-सेरिकाऽऽख्यलता समूहाः ‘णोमालियागुम्मा' नवमालिकागुल्माः नवमालिकालतासमूहाः एवं 'कोरंटयगुम्मा' कोरण्टकगुल्माः 'बंधुजोवगगुम्मा' बन्धुजीवक गुल्माः 'मणोज्जगुम्मा' मनोऽवद्यगुल्माः बोयगुम्मा' बीजगुल्मा 'बाणगुम्मा' बाणगुल्मा' नील झिण्टिकागुल्मा: 'कण इरगुम्मा' कणिकारगुल्माः कर्णिकाराणां 'कणेर इति भाषा प्रसिद्धानां गुल्माः तथा 'कज्जयगुम्मा' कुन्जकगुल्मा कुब्जा वृक्षविशेषास्त एव कुब्जका तेषां गुल्मा 'सिंदुसर्वथा रहित होता है, ये वृक्ष भो प्रशस्त मूल वाले होते हैं, प्रशस्त कन्दवाले होते हैं- इत्यादि रूप से जो विशेषण अभी २ ऊपर में संग्राह्य कहे गये हैं वे सब विशेषण यहां इन वृक्षो के वर्णन मे भी प्रशस्त बोजतक के विशेषणतक ग्रहण कर लेना चाहिये "तीसेणं समाए भरहे वासे तत्थ तत्थ बहवे सेरियागुम्मा, णोमालियागुम्मा, कोरंटयगुम्मा, बंधुजीवयगुम्मा, मणोज्जगुम्मा, बीयगुम्मा बाणगुम्मा कणइग्गुम्मा, कज्जयगुम्मा सिंदुवारगुम्मा, मोग्गरगुम्मा, जुहियागुम्मा, मल्लियागुम्मा, वासतियागुम्मा, वत्थुलगुम्मा कत्थुलगुम्मा, सेवालगुम्मा, अगस्थिगुम्मा, मगदंतिगुम्मा चंपकगुम्मा, जाईगुम्मा णवणीयगुम्मा कुंदगुम्मा, महा जाइगुम्मा रम्मा, महामेहणिकुरंधभूया दसद्धवणं कुसुमं कुसुमेति" उस कालमें भरतक्षेत्र में जगह जगह अनेक सेरिका नामकी लताओं के समूह होते हैं, नवमालिका नामको लताओं के समूह होते हैं कोरण्ट नामकी लताओं के समूह होते हैं, बन्धु जीवक नामकी लताओं के समूह होते ," मनोऽवद्य नामकी लताओं के समूह होते हैं, बीज गुल्म होते हैं पाणगुल्म होते हैं । नीलझिं टिका गुल्म होते हैं, कनेर के गुल्ल होते हैं । कुन्जक के गुल्म होते हैं, वृक्ष विशेष का नाम कुब्ज हैं, सिन्दुरवार
હમણા જ ઉપર સંગ્રહ કરવામાં આવેલા છે તે સર્વ વિશેષણે અહીં આ વૃાના વર્ણનમાં ५॥ प्रशस्त भीसुधीना विशेष सुधी ग्रहण ४२११ नसे. "तीसेण समाए भरहे वासे तत्थ २ बहवे सेरिया गुम्मा, णोमालिया गुम्मा कोरंटयगुम्मा, बंधुजीवयगुम्मा, मणोज्ज गुम्मा. बोजगुम्मा, बाणगुम्मा, कणइर गुम्मा, कज्जय गुम्मा, सिंधुवारगुम्मो, मोग्गरगुम्मा जूहियागुम्मा मल्लिया गुम्मा' वासंतिया गुम्मा, वत्थुल गुम्मा, कत्थुल गुम्मा, सवाल गुम्मा, अगस्थि गुम्मा मगदंतिया गुम्मा चंपग गुम्मा, जाई गुम्मा, णवणो
या गुम्मा कुद गुम्मा महाजाइगुम्मा रम्मा, महामेहणिकुरंबभूया दसवण्णं कुसुम કુતિ ' તે કાળે ભરત ક્ષેત્રમાં ઠેકઠેકાણે ઘણું સેરિકા નામની લતા એના સમૂહ હોય
છે નવમાલિકા નામની લતાઓના સમૂહે હોય છે. કરંટ નામની લતાઓના સમૂહો હોય છે બધુ જીવક નામની લતાઓના સમૂહે હોય છે. મનાવદ્ય નામની લતાઓના સમૂહ હોય છે બીજ ગુલ્મો હોય છે. બાણ ગુમ હોય છે. નીલકિટિકા ગુલ્મો હોય છે. કણેરના ગુલમે હોય છે. કુબ્બકના ગુમે હોય છે વૃક્ષ વિશેષનું નામ કુજક છે. સિંદૂ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. २२ सुषमसुषमाख्यावसर्पिण्याः निरूपणम् १९३ वारगुल्मा' सिन्दुवारगुल्माः 'मोग्गरगुम्मा' मुद्गरगुल्माः वेली इति प्रसिद्धपुष्पविशेषगुल्माः 'जूहियागुम्मा' यथिकागुल्माः जूहि' इति प्रसिद्ध पुष्पविशेषगुल्माः 'मल्लियागुम्मा मल्लिकागुल्माः 'वासंतियागुम्मा' वासन्तिकागुल्माः 'वत्थुलगुम्मा' वस्तुलगुल्माः हरितवनस्पतिविशेषगुल्माः शाकविशेषगुल्मा वा 'कत्थुलगुम्मा' कस्तुलगुल्माः वनस्पति विशेषगुल्मा 'सेवालगुम्मा' शैवालगुल्माः 'अगस्थिगुम्मा' अगस्त्यगुल्मा:-अगस्तिपुष्पगुल्माः 'मगदंतियागुम्मा' मगदन्तिकागुल्माः-'चम्पगगुम्मा' चम्पकगुल्माः 'जाईगुम्मा' जाती गुल्माः मालतीगुल्माः ‘णवणोइयागुम्मा' नवनीतिकागुल्माः पुष्पप्रधान वनस्पतिविशेषगुल्माः 'कुंदगुम्मा' कुन्दगुल्मा माद्यपुष्पविशेषगुल्मा ‘महाजाइगुम्मा' महाजातोगुल्माः बृहन्मालतीगुल्माः ते च गुल्माः कीदृशाः इत्याह 'रम्मा' रम्याः मनोहरा 'महामेहणिकुरंबभू या' महामेधनिकुरम्बभूता महान्तः साटोपा ये मेघास्तेषां निकुरम्बेन समूहेन भूताः सदृशाः 'दसद्धवणं' दशार्द्धवर्ण पञ्चवर्ण 'कुसुमं' कुसुमं पुष्पं पुष्पाणीति बोध्यम् जातावेकत्वात् 'कुसुमेति' कुसुमयन्ति उत्पादयन्ति कुसुमपदसमभिव्याहारे फलांशस्यात्रमोषात् कुसुमं कुर्वन्ति उत्पादयन्तीति हि तस्य विवरणम् 'जे णं भरहे वासे बहुसमरमणिज्जं भूमिभाग' ये गुल्माः खलु भरते वर्षे स्थितं बहुसमरमणीयम् भूमिभागम् 'वायविधुयग्गसालामुक्क गुल्म होते हैं, मुद्गर वेली के गुल्म होते हैं यूथिका स्वर्णजुही के गुल्म होते हैं, मल्लिकालता के गुल्म होते हैं, वासन्तिकालता के गुल्म होते हैं, वस्तुल के गुल्म होते हैं, वस्तुल यह एक प्रकार की हरित वनस्पति का नाम है और यह शाक के काम में आती हैं वनस्पति विशेषरूप कस्तुल के गुल्म होते हैं शैवाल के गुल्म होते है, अगस्तिपुष्प के गुल्म होते हैं, मगदन्तिका के गुल्म होते हैं चम्पक के गुल्म होते हैं, मालती के गुल्म होते हैं पुष्पप्रधान वनस्पति रूप नवनीतिका के गुल्म होते हैं, माद्यपुष्पविशेषरूप कुन्द के गुल्म होते हैं एवं बृहत् मालती के गुल्म होते हैं । ये सब गुल्म बडे सुन्दर होते हैं और आटोपयुक्त मेध के समूह जैसे होते हैं तथा पांच वर्णों वाले पुष्पो की ये उत्पन्न करते रहते हैं “जे णं भरहे वासे बहुसमरमणिज्जं भूमि भागं वायविधुयग्गसाला मुक्कपुप्फ.' ये गुल्म भारतक्षेत्र में स्थित बहुसमरमणीय भूमिभाग को वायु વારના ગુલ્મ હોય છે. મુદુગર વેલી ના ગુલ્મો હોય છે. યૂથિકા-સ્વર્ણ જુહીના ગુમ હોય છે. મલ્લિકા લતાના ગુમે હોય છે. વાસંતિકા લતાના ગુલમો હોય છે. વસ્તલના ગુમ હોય છે. વસ્તુલ આ એક પ્રકારની હરિત વનસ્પતિ નામ
નામ છે. અને આ શાક બનાવવાના ઉપયોગ માં આવે છે. વનસ્પતિ વિશેષરૂપ કસ્તુલના ગુલ્મો હોય છે. શેવા લના ગુમે હોય છે. અગસ્તિ પુષ્પના શુભ હોય છે. મગદંતિકાના ગુમ હોય છે. ચંપકના ગુલમો હોય છે. માલતીના ગુમે હોય છે. પુરુષ પ્રધાન વનસ્પતિ રૂ૫ નવનીતિ કાના ગર્ભ હોય છે. માદ્ય પુ" વિશેષ રૂપ કે દના ગુર્ભ હોય છે. તેમજ બહત માલતીના ગુલમો હોય છે. આ સર્વ ગુમે અતીવ સુદંર હોય છે અને આરોપ યુક્ત મેઘના સમહ જેવા હોય છે. તેમજ પાંચ વર્ણ વાળા પુષ્પને આ સર્વે ઉત્પન્ન કરતા રહે છે. "जेणं भरहे वासे बहुसमरमणिज्ज भूमिभाग वायविधुयगसाला मुक्क पुप्फ०" में शुमा
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९४
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे पुप्फपुंजोवयारकलिय' वातविधुताग्रशालामुक्तपुष्पपुञ्जोपचारकलितं वातेन वायुना विधुताः विशेषेण कम्पिताः या अग्रशाला शालाग्राणि शाखाग्राणि ताभिर्मक्तः त्यक्तो य पुष्पपुजः पुष्पसमूहः स एव उपचारः रचनाविशेषस्तेन कलित-युक्तं करेंति'कुर्वन्ति अग्रशाला इत्यत्र आषत्वादग्र शब्दस्य पूर्वप्रयोगः तथा 'तीसेणं समाए भरहे वासे तत्थ तत्थ तहिं तहि बहुइओ पउमलयाओ जाव' तस्यां खलु समायां भरते वर्षे तत्र तत्र तस्मिंस्तस्मिन् देशे तत्र तत्रतस्य तस्य देशस्यावान्तरदेशे बहव्य पद्मलता यावत्-यावत्पदेन 'नागलता अशोकलताः चम्पकलताः आम्रलताः वनलताः वासन्तिकलता अतिमुक्त कलता कुन्दलता इति संग्राह्यम् , तथा 'सामलयाओ' श्यामलताश्च प्रज्ञप्ता ताश्च कीदृश्य इत्याह-'णिच्चं कुसुमियाओ' नित्यं कुमुमिता 'जाव यावत् यावत्पदेन-नित्यं मयूरिताः इत्यादय शब्दा अस्यैवागमस्याष्टमसूत्रतः संग्राह्या इदमेव सूचयितुमाह 'लयावण्णओ' लतावर्णक इति । अथ भरतक्षेत्रवर्ति वनराजि वर्णयति-तीसे णं समाए भरहे वासे तत्थ तत्थ' तस्यां खलु समायां भरते वर्षे तत्र तत्र देशे 'तहिं तहिं' तत्र तत्र-तस्य से कम्पित शाखाओंके अग्रभाग से त्यक्त हुए पुष्पसमूह से युक्त करते रहते हैं । “तीसेणं समाए भरहे वासे तत्थ तत्थ तहिं तहिं बहुईओ पउमलयाओ जाव सामलयाओ णिच्चं कुसुमियाओ जाव लयावण्णओ" उस काल में भरतक्षेत्र में जगह जगह स्थान स्थान पर अनेक पद्मलताएँ होती हैं, यावत् श्यामलताएँ होती हैं, ये सब लताएँ सर्वदा, पुष्पों को उत्पन्न करती हैं । यहां यावत्पद से "नागलता, अशोकलता, चम्पकलता, आम्रलता, वनलता वासन्तिकलता, अतिमुक्तकलता, और कुन्दलता इन सब लताओं का ग्रहण हुआ है । इन लताओं के विशेषरूप से वर्णन को देखने के लिये इसी आगम का अष्टम सूत्र देखना चाहिये, इसी सूचना के निमित्त "जाव लयावण्णओ' ऐसा सूत्रपाठ सूत्रकार ने कहा है ।
"तीसे णं समाए भरहे वासे तत्थ तत्थ तहिं तहिं बहुईओ वणराइओ पण्णत्ताओ" उस काल में भारतक्षेत्र में जगह जगह स्थान स्थान पर अनेक निराजियां कही गई है ये वनराजियां ભરત ક્ષેત્રમાં સ્થિત બહુસમરમણીય ભૂમિભાગને વાયુથી કંપિત શાખાઓના અગ્રભાગથી वर्ष। ध्याथी मत ४२ता २४ छे, "तीसेण समाए भरहे वासे तत्थ तत्थ तहिं तहिं बहुईओ पउमलयाओ जाव सामलयाओ पिच्चं कसुमियाओ जाव लया वण्णओ" भां ભરત ક્ષેત્રમાં ઠેક ઠેકાણે અનેક પદ્મલતા હોય છે. યાવત્ શ્યામલતા હોય છે. એ સર્વ લતાઓ સર્વદા પુષ્પને ઉત્પન્ન કરે છે. અહીં યાવદથી નાગલતા, અશોક લતા, ચંપક લતા, આમ્ર લતા, વન લતા, વાસંતિકા લતા, અતિમુક્તક લતા અને કુન્દ લતા આ સર્વ લતાઓનું ગ્રહણ થયું છે. આ લતાઓના વિષે સવિશેષ જાણવા માટે એ જ આગમના साभा सूत्रनु मध्ययन ४२ से. येसूयना भाट 'जाव लया वण्णओ' सेवा सूत्रपा સૂત્રકારે કરેલ છે.
'तीसेण समाए भरहेवासे तत्थ २ तहिं तहिंबहु ईओ वणराईओ पण्णत्ताओ" ते से ભરત ક્ષેત્ર માં ઠેકઠેકાણે ઘણું વનરાજિઓ હતી એવું કહેવામાં આવે છે, એ વનરાજિઓ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. २२ सुषमसुषमाख्यावसर्पिण्याः निरूपणम् १९५ तस्य देशस्यावान्तरदेशे 'बहुईओ' बह्वयः-बहुसंख्याः 'वणराईओ' वनराजयः- वनपंक्तयः 'पण्णत्ताओ' प्रज्ञप्ताः, ताश्व कीदृश्यः ? इत्याह-'किण्हाओ किण्होभासाओ जाव रम्माओ' कृष्णाः कृष्णावभासाः यावद् रम्याः इति । कृष्णावभासा इत्यारभ्य रम्या इति पर्यन्तानां पदानां वनराजि विशेषणवाचकानामत्र सङ्ग्रहो बोध्यः, तथाहि-नीलाः नीलावभासाः हरिताः हरितावभासाः शीताः शीतावभासाः स्निग्धाः स्निग्धावभासाः तीवाः तीत्रावभासाः कृष्णाः कृष्णच्छायाः नीलाः नीलच्छायाः हरिताः हरितच्छायाः शीता शीतच्छायाः स्निग्धाः स्निग्धच्छायाः तीवाः तीव्रच्छायाः घनकटितटच्छायाः महामेधनिकुरम्बभूता रम्या इति, व्याख्या पूर्वमेव पश्चमसूत्रे कृता पद्मवरवेदिका वन'किण्हाओ किण्होभासाओ जाव रम्माओ, रयत्तगछप्पय कोरंटगभिंगारग कोंडलग जीवं जीवग नंदीमुह कविलपिंगलक्खा कोरंडन चकायग कलहंसहससारस अगेगस उगाणमिहुणं वियरियाओ" कृष्ण हैं और कृष्ण रूप से ही इनका अवभास होता है यावत् ये बड़ी अच्छी सुहावनी लगती हैं, यहां यावत्पद से यह प्रकट किया गया है कि कृष्णावभास पद से लेकर अन्तिम रम्य पद तक जितने भी पद वनराजि के विशेषणरूप से वाचक है उन सब का यहां पर संग्रह हुआ है बे पद इस प्रकार से हैं-"नीला, नीलावभासाः, हरिताः हरितावभासाः, शीताः शीतावभासाः, स्निग्धाः स्निग्धावभासाः, तीव्राः तीव्रावभासाः, कृष्णाः कृष्णच्छायाः, नीलाः नीलच्छायाः, हरिताः हरितच्छायाः, शीताः, शीतच्छायाः, स्न्धिाः स्निग्धच्छायाः, तीवाः तोत्रच्छायाः, धनकटितछायाः, महामेघनिकुरम्बभूताः रभ्याः” इन पदों को व्याख्या पूर्व में पांचवें सूत्र में पद्मवर वेदि. का के वर्णन के प्रसङ्ग में कर दिया गया है । इन वनराजियों में पुष्पों की गंध में अनुरक्त हुए उन्मादी भृङ्ग कहीं कहीं पर भन भनाते हुए नजर आते हैं तो कहीं पर कोरङ्गक नाम के पक्षि विशेष चह चहाते हुए दिखाई पड़ते हैं कहीं पर भृङ्गारक कहीं पर कुंडलक, कहीं पर चकोर, "किण्हाओ किण्होभासाओ, जाव रम्माओ, रयमत्तगछप्पय कोरंट गभिंगारग कोंडलगजीवं जीवनदीमह कविल पिंगलक्खगकोरडव चक्कवायग कलहंस हंस सारस अणेग सउणगण मिण वियरियाओ" ०९ छ भने १३५थी अपमासित थाय छे. यावत् सेमे। भूगर સેહામણું લાગે છે. અહી યાવતુ પરથી આવાત સ્પષ્ટ કરવામાં આવી છે કે કૃષ્ણવભાસ પદથી માંડીને અંતિમ રમ્ય પદ સુધી જેટલા પદે વનરાજના વિશેષ રૂપમાં આવેલા છે ते सर्वन मसर येत छ. तेभसम पहे। मा प्रमाणे छः 'नीला नीलावभासाः, हरिताः, हरितावभासाः, शीताः, शीतावभासाः, स्निग्धाः, स्निग्धावभासाः तीब्राः, तीब्राव. भासाः, कृष्णः, कृष्णच्छायाः, नीलाः णीलच्छायाः, हरिताः, हरितच्छायाः, शीताः, शीतच्छायाः, स्निग्धाःस्निग्धच्छायाः, तीब्रा: तोब्रच्छायाः, धनकटितटब्छायाः,महामेघनिकुरम्बभूताः रम्याः" 21 पहनी व्याच्या ५१२ वहानामा ५ मा सुत्रमा ४२वामा આવી છે. એ વનરજિઓમાં પુપની ગંધમાં અનુરક્ત થયેલ ઉન્માદી ભંગો કઈ કઈ સ્થલે ગુંજન કરતા દેખાય છે. તે કઈ કઈ સ્થળે કરંટક નામના પક્ષી વિશેષ કલરવ કરતા દેખાય છે. કેઈ સ્થળે ભંગારક, કઈ સ્થળે કુંડલક, કેઈ સ્થળે ચકર, કોઈ સ્થલે
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९६
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे वर्णनप्रसङ्गे । तथा 'रय मत्तगछप्पय कोरंटगभिंगारग कोंडलगजीवंजीवग नन्दीमुह कविलपिंगलक्खग कारंडव चक्कवायग कलहंसहंससारस अणेगस उणगणमिहुणवियरियाओ' रतमत्तक पदपदकोरङ्गकभृङ्गारककुण्डलकजीवञ्जीव नन्दीमुख कपिलपिङ्गलाक्षक कारण्डचक्रवाककलहंसहंससारसानेक शकुनगणमिथुनविचरिताः तत्र-रताः अनुरक्ता अतएव मताः-उन्मादिनो ये षट् पदाः-भ्रमराः, कोरङ्गकाः पक्षिविशेषाः, भृङ्गारकाः पक्षिविशेषाः, कुण्डलकाः-पक्षिविशेषाः, जीवजीवाः-चकोराः, नन्दीमुखाः-पक्षिविशेषाः कपिला:- पक्षिविशेषाः, पिङ्गलाक्षकाः-पिङ्गलवर्णनेत्राः पक्षिणः कारण्डवाः-पक्षिविशेषाः चक्रवाका:-'चकवा' इति भाषा प्रसिद्धाः, पक्षिणः, कलहंसाः-'बतक' इति प्रसिद्धाः, हंसाः प्रसिद्धाः, ते शकुनाः-पक्षिणः तेषां ये गणाः-समूहा-स्तेषां मिथुनेन युग्मेन विचरिताः-इतस्ततः शाखाग्राच्छाखाग्रे कृतसंचाराः तथा 'सढुण्णइयमहुरसरणाइयाओ' शब्दोन्नदितनमधुरस्वरनादिताः उन्नदिता-पक्षिभिरुच्चैरुच्चारिता ये शब्दास्तेषां मधुरस्वरेण मधुरध्वनिना नादिताः ध्वनिताः तथा 'संपिडियदरिय भमरमहुकरि पहकर परिलित मत्त छप्पय कुसुमासवलोल महुर गुमगुमंतगुंजतदेसभागाओ' सम्पिण्डितप्त भ्रमर मधुकरीप्रकर परिलोयमानमत्तपट्पदकुसुमासवलोलमधुरगुमगुमायमानगुञ्जदेशभागाः, सम्पिण्डिताः कुसुमासवपानार्थ परस्परसम्मिलिताः ये दृप्तानां-मदमत्तानां भ्रमराणां मधुकरीणां-भ्रमरीणां च प्रकराः समूहास्तैः सह परिलीयमानाः श्लिष्यन्तः परि मिलन्तो ये मत्तषट्पदाः, त एव पुनः कुसुमासवलोलाश्च पुष्परसाऽऽस्वादलोलुपाश्च तेषां मधुरं यथा स्यात्तथा गुमगुमायमान:-गुमगुमेति मधुरभृङ्गसङ्गीतैः गुञ्जन्-मधुरमव्यक्तं शब्दायमानो देशभागो यासु तास्तथा, अत्र मधुरगुञ्जनं मधुकरवृत्यापि देशभागे कहीं पर नन्दीमुख, कहीं पर कपिल तीतर, कहीं पर पिंगलाक्षक, पिङ्गल नेत्रों वाले पक्षी विशेष, कहीं पर कारण्डव जलका क और कहीं पर चक्रवाल तथा कलहंस-वतख एवं हंस अपनी अपनी घर वालियों के साथ वृक्षों की एक शाखा से दूसरी शाखाओं के ऊपर संचार करते हुए दृष्टिपथ होते है । इस तरह यह वनराजि इन पक्षियों के मधुर शब्दों से सदा ध्वनित होती रहती है। "संपिडियदरिय भमर महु परि पहकर परिलित मत्त छप्पय कुसुमासवलोल महुर गुम गुमंत गुजंत देसभागाओ" इन वनराजियों के प्रदेश जगह जगह के कुसुमों का आसव के पान करने के निमित्त परस्पर संमिलित हुए मदोन्मत्त भ्रमरों एवं भ्रमरीओं के समूह के साथ साथ मिले हए एवं कसम નદી મુખ કઈ સ્થળે કપિલ તીતર, કઈ સ્થળે પિંગલાક્ષક પિંગલ નેત્રવાળું પક્ષી વિશેષ કોઈ સ્થળે કાચંડવ જલકાક અને કોઈ સ્થલે ચકલાક તેમજ કલહંસ-બતક અને હંસ પિતાપિતાની માદાઓની સાથે વૃક્ષોની એકથી બીજી શાખાઓ પર સંચરણ કરતા દેખાય છે माप्रमाणे मा १२ मा पक्षीयाना मधु२ शाथी सह। भुमरित २९ छे. “संवि डियदरियभमरमहुपरिपहकर परिलित मत्त छप्पय कुसुमासवलोलमहुरगुमगुमायमानगुजंत देसभागाओ" मा वन। माना प्रहशा सुमासवान। पान २१ माटे ५२२५२ સંમિલિત થયેલા મદમસ્ત ભ્રમરે અને ભ્રમરીઓના સમૂહની સાથે સાથે એકત્ર થયેલા
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९७
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. २२ सुषमसुषमाख्यावसर्पिण्या: निरूपणम् समारोपितम्, तथा 'अब्भितरपुप्फफलाओ' अभ्यन्तर पुष्पफलाः अभ्यन्तरे पुष्पफल: सम्भृताः, 'बाहिर पत्तोच्छण्णाओ' बहिः पत्रावच्छिन्नाः बहिर्भागे संजातपत्रसमूहमच्छ
'पत्ते हि य पुष्फेहि य' पत्रैश्च पुष्पैः फलैश्च 'ओच्छन्न वलिच्छत्ताओ' अवच्छन्न प्रतिच्छन्नाः - सर्वथाऽऽच्छादिताः, 'साउफलाओ' स्वादुफलाः- स्वादयुक्तफलसम्पन्नाः 'निरोययाओ' निरोगकाः - रोगरहिता: वृक्षचिकित्साशास्त्रप्रदर्शितरोगवर्जिताः शोतविदातपादि जनितोपद्रवरहिता वा, तथा 'अकंटयाओ' अकण्टकाः कण्टकरहिताः 'णागाविह गुच्छ गुम्ममंडवगसोहियाओ' नानाविध गुच्छ गुल्म मण्डपकशोभिताः- नानाविधैः - वहुप्रकारैः गुच्छैः पुष्पस्तवकैः गुल्मैः - लताप्रतानैः मण्डपकै : - लतामण्डपैश्च शोभिताः, 'विचित्त सुहकेउ भूयाओ' विचित्र शुभकेतुभूताः - विचित्रशुभध्वजरूपाः, 'वावी के आसव पान से चंचल हुए मत्त अन्य और षट्पदों के गुम गुम मधुर संगीत से शब्दायमान होते रहते हैं । "अभितरपुप्फफलाओ बाहिरपत्तोच्छण्णाओ पत्तेहि य पुप्फे हि य ओच्छन्नबलिच्छताओ, साउफलाओ निरोययाओ अकंटयाओं णाणाविहगुच्छ गुम्ममंडवग सोहियाओ" ये वनराजियां भीतर में तो पुष्प और फलों से लदो हुई हैं और बाहर में पत्रों के समूह से आच्छादित हो रही हैं इनके फल मधुर रस से भरे हुए हैं इनमें किसी भी प्रकार का रोग नहीं है अथवा यहां किसी भी प्रकार का रोग नहीं रहता है वृक्षचिकित्साशास्त्र में जो रोग कहे गये हुए हैं वे रोग यहां के वृक्षों में नहीं हैं उन रोगों से यहां के वृक्ष रहित हैं, अथवा शीतजन्य, विद्युत्पात्तजन्य एवं आतप आदि जन्य उपद्रवों से ये वृक्ष सर्वथा रहित हैं। यहां कांटों का तो नाम नहीं है, ये वनराजियां नाना प्रकार के पुष्प स्तबकों से पुष्पों के गुच्छों से गुल्मों से, लता प्रतानों से, और लता मण्डपों से शोभित हैं । " विचित्त सुहके उभूयाओ वावी पुक्खरिणी दीहिया सुनिवेसियर मजालहरयाओ, पिंडिमणीहारिमं, सुगंधि सुहसुरभिमणहरं च महया गंधद्वाणि मुयंताओ सव्वोउयपुप्फતેમજ કુસુમાસવ પાનથી ચ°ચલ થયેલ મદમત્ત બીજા ષટ્રપદોના મધુર ગુંજન સ`ગીતથી शब्दायमान थता रहे छे. "अभितरपुप्फफलाओ बाहिर पत्तोच्छण्णाओ पत्ते हियपुष्फे हिय ओच्छन्न बलिच्छत्ताओ, साउफलाओ, निरोययाओ अकंटयाओ णाणाविह गुच्छ गुम्म मंडवग सोहियाओ” थे वनरानियो अंदर तो पुष्पो याने इणोथी युक्त छे भने महार પત્રોના સમૂહોથી આચ્છન્ન છે. એમના ફળે. મધુર રસાથી યુક્ત છે. એમનામાં કઈ પણ જાતના રોગ નથી અથવા અહીં કેઈ પણ જાતના રોગનું અસ્તિત્વ જ નથી. અથવા વૃક્ષચિકિત્સા શાસ્ત્ર માં જે રેગેનુ વર્ણન છે. તે રાગેા અહીંના વૃક્ષોમાં નથી. અર્થાત્ અહીંના વૃક્ષે તે સ` રાગેાથી રહિત છે અથવા શૌત જન્ય વિદ્યુત્પાતજન્ય અને આતપ આદિ જન્ય ઉપદ્રવેાથી એ વૃક્ષો સર્વથા હીન છે. અહી કાંટાઓનું તે અસ્તિત્વ જ નથી એ વનરાજિએ અનેક જાતના પુષ્પસ્તમકેાથી-પુષ્પાના ગુચ્છાથી શુક્ષ્માથી લતા પ્રતાनाथी ने सता भडपोथी सुशोलित छे. “विचित्त सुहकेउभूयाओ, वावी पुक्खरिणी दोहिया सुनिवेसिय रम्मजालहरयाओ, पिण्डिमणीहारिमं, सुगंधि सुहसुरभिमणहरं च महया गंधद्धाणि मुयंताओ सब्वोउय पुप्फफलसमिद्धाओ सुरम्माओ पासाईयाओ, दरि
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९८
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
पुक्खरिणी दीहिया सुनिवेसिय रम्मजालहरयाओ' वापीपुष्करिणी दीधिका सुनिवेशितरम्यजालगृहकाः, तत्र-वाप्य:-चतुष्कोणाः, पुष्करिण्य:-वाप्य एव वृत्ताकाराः, दी. धिका:-ऋजुसारिण्यः, तासु सुनिवेशितानि-मुष्ठु स्थापितानि रम्याणि-रमणीयानि जालगृहकाणि सच्छिद्रगवाक्षा यासु ताः, 'पिंडिमगोहारिम' पिण्डमनिहारिमां-पिण्डिमां मिलितां सतों निर्दारिमां शुभपुद्गल समूहरूपेण दूरदेशगामिनीम् 'सुगन्धि' सुगन्धिशोभनगन्धवतोम्, तथा 'मुह सुरभिमणहरं च' शुभमुरभिमनोहराम् -शुभः-प्रशस्तः यः सुरभिः शोभनो गन्धस्तेन मनोहारिणोम्, 'महया गंधद्धाणिं' महागन्धघ्राणिं महती चासौ गन्धघ्राणिः -गन्ध एव घ्राणिः तृप्तिः तद्धेतुत्वात् गन्धघ्राणि स्तां तथा महागन्धतृप्तिम् 'मुयंताओ' मुश्चन्त्यः-प्रसारयन्त्यः तथा 'सव्वोउयपुप्फफलसमिद्धाओ' सार्वर्तुकपुष्पफलसमृद्धाः-सकलऋतूत्पन्नपुष्पफलैः समृद्धाः-सम्पन्नाः 'सुरम्माओ' सुरम्या:-अति रमणीया, 'पासाइयाओ' प्रासादीयाः-दर्शकानां हृदयप्रसादकराः, 'दरिसणिज्जाओ' दर्शनीयाः, द्रष्टुं योग्या, 'अभिरुवाओ' अभिरूपाः-सर्वथा दर्शकजनमनोनयनहारिण्यः 'पडिरूवाओ' प्रतिरूपाः-असाधारण रूप युक्ताश्च सन्ति इति ॥सू०२२॥ फल समिद्धाओ सुरम्माओ पासाईयाओ, दरिसणिजाओ, अभिरूवाओ पडिरूवाओ' ये वनराजियां देखने वालों को ऐसी प्रतीत होता है कि मानो ये विचित्र प्रकार की अच्छी ध्वजाएँ सी ही हैं । इन में जो वापिकाएँ हैं चौकोर बावड़िवा है, गोल आकार वालो पुष्करिणियां हैं तथा दीर्घिकाएँ है इन सब के ऊपर सुन्दर सुन्दर जालगृह स्थापित हैं, छिद्रों सहित गवाक्षों का नाम जालगृह है, ये वनराजियां ऐसी गन्ध घ्राणि को-जिससे मनुष्यों को तृप्ति हो जावे ऐसी सुगन्धि को-छोड ती रहती हैं यह गन्ध घ्राणि उन वनराजियों में से अल्प मात्रा के रूप में निकलती है किन्तु पिण्डित होकर के निकलती है और निकलकर वह बहुत दूर दूर तक चली जाती है इसकी जो वास होती है वह मनोहर होती है, इन वनराजियों में सर्वऋतुओं के पुष्प एवं फूल लगे रहते हैं अतः ये उनसे सदा समृद्ध रहती हैं, ये सब वनराजियां अति रमणीय हैं, दर्शकजनों के हृदयों को प्रसन्न करनेवाली हैं, दर्शनीय हैं देखने योग्य हैं, देखने वालों के मन और नयनों को हरण करने वाली हैं, और असाधारणरूप से युक्त हैं ।। २२ ॥ सणिज्जाओ अभिरुवाओ षडिरूवाओ" से नया नारायाने मेवी लागे छ | એ વિચિત્ર પ્રકારની સારી વજાએજ હોય એમાં જે વાપિકાઓ છે–ચાર ખૂણા વાળ વાવે છે. ગોળ આકારવાળી પુષ્કરિણીઓ છે. તેમજ દીધિંકાઓ છે એ સર્વની ઉપર સુન્દર સુન્દર જાલ ગૃહો સ્થાપિત છે. છિદ્રોવાળા ગવાક્ષો જાગૃિહો કહેવાય છે. એ વન જિઓ મનુષ્યોને તૃપ્તિ થાય તેવી સુગંધિનેગધબ્રાણિને ચોમેર પ્રસત કરતી રહે છે. એ પ્રાણિ તે વનરાજિઓ માંથી અ૯૫માત્રામાં પિંડિત થઈને નીકળે છે અને નીકળી ને તે બહુજ દૂર સુધી જતી રહે છે. એમની જે વાસ હોય છે તે મનહર હોય છે. એ વનરાજિઓમાં સર્વઋતુઓના પુષ્પ તેમજ કુળ સર્વદા રહે છે. એથી એઓ તેમનાથી સદા સમૃદ્ધ રહે છે. એ સર્વ વનરાજએ અતિ રમણીય છે. દર્શકોના હૃદયેને પ્રસન્ન કરનારી છે, દર્શનીયા છે, દર્શકો ના મન અને નયનેને આકર્ષનારી છે અને અસાધારણ રૂપથી યુક્ત છે. રાાં
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका द्वि० वक्षस्कार सू. २३ कल्पवृक्षस्वरूप निरूपणम्
अथात्र वृक्षाधिकारात्कल्पवृक्षवक्षस्वरूपमाह ____ मूलम्- तीसेण समाए भरहे वासे तत्थ तत्थ देसे तहिं तहिं मत्तंगाणामं दुमगणा पण्णत्ता, जहा से चंदप्पभा जाव ओच्छण्ण पडिच्छण्णा चिटुंति, एवं जाव अणिगणाणामं दुमगणा पण्णत्ता ॥सू०२३॥
छाय-तस्यां खलु समायां भरते वर्षे तत्र तत्र देशे तस्मिन् तस्मिन् मत्ताङ्गा नाम द्रुमगणाः प्राप्ताः यथा ते चन्द्रप्रभा यावत् अवच्छन्न प्रतिच्छन्नास्तिष्ठन्ति, एवं यावत् अनग्नका नाम द्रुमगणाः प्रज्ञप्ताः ॥२३॥
टीका-'तीसे णं समाए भरहे' इत्यादि । 'तीसे णं समाए भरहे वासे तत्थ तत्थ देसे तहिं तहिं' तस्यां खलु समायां भरते वर्षे तत्र तत्र देशे तस्मिन् तस्मिन् तस्य तस्य देशस्यावान्तरभागे 'मत्तंगा' मत्ताङ्गाः मत्त-मदो हर्षः, तत्कारणभूतः, पेयपदार्थ इह मत्त शब्देनोच्यते, तस्य अङ्गकाः-हेतुभूताः, अथवा मत्तम्-आनन्दजनक पेयवस्तु तदेव अङ्गम् -अवयवो येषां ते तथा आनन्दप्रदपेयपदार्थदायिनो 'णामं दुमगणा नाम द्रुमगणाः-वृक्षसमूहाः 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ताः ते कीदृशाा ! इति जिज्ञासायामाह'जहा से चंदप्पभा जाव ओच्छण्णपडिच्छणा चिटुंति' यथा ते चन्द्रप्रभा यावत् छन्न
अब सूत्रकार वृक्षाधिकार को लेकर कल्पवृक्षों के स्वरूप का कथन करते हैं--- "तीसेणं समाए भरहे वासे” इत्यादि । टीकार्थ-"तीसे णं समाए भरहे वासे तत्थ तत्थ देसे तहिं तहिं मत्तंगा णामं दुमगणा पण्णत्ता' उस सुघम सुषमा नामके आरक में भारतक्षेत्र में जगह जगह उन स्थानों में मत्तांग नामके कल्पवृक्ष थे यहां मत्त शब्द से हर्ष का कारण भूत पदार्थ लिया गया है उस हर्ष के कारण भूत पदार्थ को देने में जो हेतुभूत होते हैं वे यहां मत्ताङ्ग शब्द से कहे गये हैं अथवा आनन्द जनक जो पेयव स्तु वही वस्तु जिनकी अवयव है-अर्थात् आनन्द प्रद पेय पदार्थ को देने के स्वभाववाले जो द्रुम गण हैं-वृक्ष समूह हैं वे मत्ताङ्गशब्द से कहे गये हैं । “जहा से चंदप्पभा जाव ओच्छण्ण पडिच्छ
હવે સૂત્રકાર વૃક્ષાધિકારને લઈને કલ્પવૃક્ષના સ્વરૂપનું કથન કરે છે–
"तीसेणं समाए भरहेवासे तत्थ २ देसे तहिं २ मत्तगा णामं दुमगणा पण्णत्ता'' इत्यादि सूत्र-३३॥
ટીકાથે-તે સુષમ સુષમા નામના આરકમાં ભરતક્ષેત્રમાં ઠેક ઠેકાણે તે સ્થાનમાં મત્તાંગ નામના કલ્પવૃક્ષ હતા. અહીં મત્ત શબ્દથી હર્ષના કારણભૂત પદાર્થ ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. તે હર્ષાના કારણભૂત પદાર્થ ને આપવામાં જે હેતુભૂત હોય છે. તે અહીં મત્તાંગ શબ્દથી કહેવામાં આવ્યા છે. અથવા આનન્દ જનક જે પિયવસ્તુ છે તે વસ્તુ જેમના અવ યો છે એટલે કે આનંદ પ્રદ પેય પદાર્થને આપનારા જે ક્રમે છે-વૃક્ષ સમૂહે છે તે भत्तinvथा गडीत छे. "जहा से चंदप्पभा जाव ओच्छण्ण पडिच्छण्णा चिट्टति" આ પાઠને સ્પષ્ટ રૂપથી સમજવા માટે યાવતું પદ વડે જે પાઠ સંગૃહીત થયેલ છે, પહેલાં तेने प्रगट ४२१। भां भाव छ. ते ५४ ॥ प्रमाणे छ: “जहासे चंडप्पभामणि सिलागवर
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
२००
___ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे प्रतिच्छन्नास्तिष्ठन्ति । अत्र यावत्पदेन्-'जहा से चन्दप्पभामणिसिलाग वरसीधुवर वारुणि सुजाय पत्तपुप्फफल चोयणिज्जा ससार बहुदव्वजुत्ति संभार काल संधि आसवा महुमेरगरिट्ठाभदुद्धजाति पसन्नतल्लगसताउर खज्जूरिमुद्दियासारका विसायण सुपक्क खोयरसवर सुरा वण्णगंधरस फरिसजुत्ता बलवीरियपरिणामा मज्जविही बहुप्पगारा तहेव ते म. तंगा वि दुमगणा अणेग बहु विविहवीससापरिणयाए मज्जविहीए उववेया फले हिं पुण्णा वीसंदंति कुसविकुस विसुद्धरुक्खमूला जाव पत्तेहिं च पुप्फे हिं च फलेहिं च ओच्छन्नपडिच्छन्ना चिति' इति संग्राह्यम् । एतेषां छाया
यथा ते चन्द्रप्रभा मणिशिलिकावरसीधुवरवारुणी सुजात पत्र पुष्पफलचोय निर्यास सार वहुद्रव्य युक्ति सम्भा' सन्धि आसवा मधुमेरकरिष्टाभा दुग्ध जाति प्रसन्ना तल्लकशतायुः खजूरी मृद्वीकासार कापिशायन सुपकक्षोदरसवरसुराः वर्णगन्धरसस्पर्शयुक्ताः बलवीर्यपरिणामाः मधविधयो बहुप्रकाराः तथैव ते मत्तङ्गा अपि दुमगणाः अनेकवहुविविधविस्रसापरिणतेन मद्यविधिना उपपेताः फलेषु पूर्णाः विष्यन्दन्ते. कुशवि कुशविशुद्ध वृक्षमूला: यावत् पत्रैश्च पुष्पैश्च फलैश्च अवच्छन्न प्रतिच्छन्नाः तिष्ठन्ति । ण्णा चिट्ठति''इस पाठ को स्पष्ट रूप से समझने के लिये यावत् पद द्वारा जो पाठ गृहीत हुआ है पहिले उसे प्रकट किया जाता है वह पाठ इस प्रकार से है-"जहा से चंदप्पभा मणि सिलाग वर सीधुवरवारुणि सुजाय पत्तपुप्फ फलचोयणिज्जा ससार बहुदव्वजुत्तिसंभार काल संधि आसवा महुमेरगरिट्ठाभदुद्धजाति पसन्न तल्लग सताउ खजुरिय मुद्दियासारका विसायण सुपक्कखोयरस वर सुरा वण्णगंधरसफरिसजुत्ता बलबोरियपरिणामा, मज्जविही बहुप्पगारा तहेव ते मत्तंगा वि दुमगणा अणेग बहु विविहवीससा पविणयाए मज्जविहीए उववेया फलेहिं पुण्णा वीस दंति, कुसविकुस विसुद्ध रुक्खमूला जाय पत्तेहिं च पुप्फेहिं च फलेहिं च ओच्छन्नपडिच्छन्ना चिठंति" चन्द्रप्रभा, मणिशिलिका, उत्तममद्य एवं वरवारूणी ये सब मादक रस विशेष हैं ये सब सुपरिपाकगत पुष्पों के फलों के एवं चोय इस नामके गन्धद्रव्य विशेष के रस से बनाये जाते हैं तथा इनमें शरीर को पोषण करने बाले द्रव्यों का मेल रहता है, इसी प्रकार से अनेक प्रकार के आसव (नशा करने वाला) भी बनाये जाते हैं जो अपने अपने समय में आसवोत्पादक सीधु वरवारुणि सुजाय पत्त पुप्फफल चोयणिज्जा ससार बहुदव्वजुत्ति संभारकाल संधि आसवामहुमेरगा रिट्ठाभदुद्धजातिपसन्न तल्लग सताउखज्जुरिय मुद्दिया सारका विसायण सुपरस्त्रीय रसवर सुरा वणगंधरसफरिसजुत्ता बलवीरिय परिणापा मज्जविही बहुप्प गारा तहेव ते मत्तंगा वि दुमगणा अणेग बहुविविह वीससा परिणयाए मज्जबिहीए उववेया फलेहिं पुण्णा वीसंदंति, कुसविकुसविसुद्धरुक्खमूला जाव पत्तेहिं च पुप्फेहिं च फलेहि च ओच्छन्नपडिच्छन्ना चिटुंति" यन्द्रमा भए शिक्षि उत्तमम तथा १२१२ से સર્વે માદક રસ વિશેષ છે. આ સર્વે સુપરિપાકશત પુષ્પો ફળે તેમજ ચોય નામક ગન્ધ દ્રવ્ય વિશેષના રસમાંથી બનાવવામાં આવે છે, તથા એમના માં શરીરને પુષ્ટ કરનાર દ્રવ્યોનું સમ્મિશ્રણ રહે છે. આ પ્રમાણે અનેક જાતના આસ પણ તૈયાર કરવામાં આવે છે. જે
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका द्वि० वक्षस्कार सू. २३ कल्पवृक्षस्वरूप निरूपणम्
२०१ इदं सङ्केतवाक्यमपरेष्वपि वक्ष्यमाण द्रुमगणषहनीयम् । व्याख्या चैवम्-यथा-येन प्रकारेण ताः चन्द्रप्रभा मणिशिलिका वरसीधु वरवारुणोसुजात पत्रपुष्पफलचोयनिर्यास सार बहुद्रव्य युक्ति संभारकालसन्धिनासवाः-तत्र-चन्द्रस्वेव प्रभा-कान्तिः यस्याः सा तथा, मणिशिलिका-मणिशिलैव मणिशिलिका सैव तथा, वरसोधु वरं परमं सीधु-मद्य,वर वारुगो-उत्तमवारुणी, सुजातपत्रपुष्पफलचोयनिर्याससाराः सुजातानां सुपरिपाकागतानां पुपाणां फलानां च चोयस्य तदाख्यगन्धद्रव्यविशेषस्य च निर्यासः रसः तेन साराः, तथा बहुद्रव्ययुक्ति सम्भाराः बहूनां द्रव्याणां-रस वर्धकानां या युक्तयः मेलनानि तासां सम्भा र:-समूहो येषु ते तथा कालसन्धि जासवाः काले स्व स्वोचितकाले सन्धिजासवाः आसवाङ्गभूतद्रव्यमेलनजनितमद्यानि ततः पदद्वय पदद्वय सम्मेलनेन कर्मधारयसमासः तथा मधुमेरकरिष्टाभादुग्धजाति प्रसन्नातल्लकशतायु. खजूरो मृद्वोकासार कापिशायन सुपक्वक्षोदरसवरसुराः तत्र मधु-मधविशेषः, मेरकं मद्यविशेषः रिष्टामा रिष्टरत्नवर्णा जम्बूफलकलिकेति प्रसिद्धा, दुग्धजातिः आस्वादतो दुग्धसदृशी प्रसन्ना-सुराविशेषः तल्लकः सुराविशेपा, शतायुः-शतकृत्वः शोधिताऽपि स्व स्वरूपा परित्यागिनी सुराः खजूरी मृद्वीकासारः खर्जूरद्राक्षयोः सारः कापिशायनं-मधविशेषः, सुपकक्षोदरसवरसुराः सुपकः सम्यकपरिपाकप्राप्तो यः क्षोदरसः सुरोत्पादकचूर्णमिलितेक्ष्वादिरसः तन्निष्पन्नाः वरसुरा सर्वेषां पदानां कर्मधारयः, एतेच मद्यविधय मद्यप्रकारा वर्णगन्धरसस्पर्शयुक्ता विशिष्टेन वर्णेन गन्धेन द्रव्यों के मेल से निष्पन्न होते है तथा मधु मेरक, आदि ये भो मद्य जाति के विशेष प्रकार हैं इनमें मधु और मेरक ये मादक पदार्थो के संयोग से बनाये जाते हैं रिष्टाभा नाम की शराब जामुन के फलो से तैयार की जाती है, दुग्ध जाति को जो शराब होती है वह स्वाद में दुग्ध जैसे स्वादवालो होतो हैं प्रसन्ना और तल्लक यह मो एक प्रकार को विशेष शराब होती है सौबा र शोधित हो जाने पर भी जो अपने स्वरूप का परित्याग नहीं करती है उस शराब विशेष का नाम शतायु है खर्जुर और दांखो के रस से जा शराब बनाई जाती है उसका नाम खर्जुरी मृद्ध का सारा है इसी प्रकार एक शराब ऐसी भी होती है जो इक्षु के रस को पकाकर के उससे तैयार की जाती है और इसमें सुरोत्पादक चुर्ण मिलाया जाता है । इन सब सुराविशेषों का वर्ण યથા સમયે આસોપાદક દ્રવ્યોના સામ્મિશ્રણથી નિપન્ન હોય છે. તેમજ મધુમેરક વગેરે એ પણ મદ્ય જાતિના વિશેષ પ્રકારે છે. આમાં મધુ અને મેરક એ માદક પદાર્થોના સંયે ગમાં નિષ્પન્ન થાય છે. રિટાભા નામક શરાબ જાંબુના ફળથી તૈયાર કરવામાં આવે છે. દુગ્ધજાતિની જે શરાબ હોય છે તે સ્વાદમાં દૂધ જેવી સ્વાદવાળી હોય છે. પ્રસન્ન અને તલાક આ પણ એક પ્રકારની શરાબ શેષ છે સો વખત રોધિત થઈ જાય છતાં એ જે પિતાના સ્વ રૂપ ને યથાવત રાખે છે તે શરાબ વિશેષનું નામ શતાયુ છે. ખજૂર અને દ્રાક્ષાના રસથી જે શરાબ તૈયાર કરવામાં આવે છે તેનું નામ ખજૂરી મૃદ્ધીકાસારા છે. આ પ્રમાણે એક શરાબ એવી પણ હોય છે કે જે ઈશુનો રસને પકવી ને તેનાથી તૈયાર કરવામાં આવે છે અને તેમાં સુરોત્પાદક ચૂર્ણ મિશ્રિત કરવામાં આવે છે. આ સર્વ સુરા વિશેષોના વર્ણ ગબ્ધ રસ
२६
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૨
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे रसेन स्पर्शेन च युक्ता सम्पन्ना तथा बलवीर्यपरिणामा बलं शारीरिक शक्तिः वीर्य पराक्रमः इत्युभे परिणमयन्तीति तथा बलवीर्यकारका इत्यर्थः तथा बहुप्रकारा अनेकबिधाश्च सन्ति तथैव तेनैव प्रकारेण ते-पूर्वोक्ता मत्ताङ्गा अपि मगणा अनेकबहुविविधविस्रसापरिणतेन अनेक व्यक्तिभेदात् सचासौ बहु विविध-बहु प्रचुरं यथा स्यात्तथा विविध जातिभेदान्नानाविध विस्रसारपरिणतः-विस्रसया-स्वभावेन परिणतः जातः न पुन केनापि कृतश्चेत्ति अनेक बहुविविधविस्रसापरिणतस्तेन तथाप्रकारेण मद्यविधिना माद्यन्ति-हृष्यन्ति अनेनेति मधम्-आनन्दप्रदपेयपदार्थः 'मदीहर्षे' इति धातोः, गदमदचर (पा० ३।१।१००) इति यत्प्रत्ययः, तस्य विधिः प्रकार स्तेन आनन्दप्रदपेय प्रकारेणेत्यर्थः उपपेता युक्ता ते च तालादि तख इव नारादिषु पेयप्रकार युक्ताः किन्तु फलेषु, इत्येव दर्शयितुमाह-'फ लेहिं' इति । मुले तृतीया सप्तम्यर्थे प्राकृतत्वात, तेन फलेषु- फलावच्छेदेन पूर्णा तैरानन्दप्रदपेयपदार्थभृता सन्तो निष्पन्दन्ते स्रोतोरूपतया वहन्ति निझरवत् । अयं भाव:तेषां द्रुमगणानां परिपकः स्फुटितफलेभ्यः आनन्दप्रदपेयरसा निझरन्तीति । ते दुमगणापुनः कीदृशा ? इत्याह कुशविकुशविशुद्धवृक्षमूला दर्भवल्वजादि रहिताधोभागा यावत् यावत्पदेन मूलवन्तः, कन्दवन्तः स्कन्धवन्तः इत्यादय पञ्चमसूत्रोक्ता संग्राह्या, अर्थोऽपि तत एव बोध्यः । तथा पत्रैश्च पुष्पैश्च फलैश्च अवच्छन्न प्रतिच्छन्नाः सर्वथाऽऽच्छादिताः तिष्ठन्तीति । एते द्रुमगणास्तु युगलिजनेभ्य पेयपदार्थ वितरन्तीतिबोध्यम् । अत्रदं बोगन्ध, रस और स्पर्श विशिष्ट प्रकार का हो जाता है और ये सेवित किये जाने पर शरीर में बल एवं वीर्य के उत्पादक होते हैं और ये अनेक प्रकार के होते हैं । तो जिस प्रकार ये लोग प्रसिद्ध चन्द्रप्रभा आदि सुराये होती है उसी प्रकार से मत्ताङ्ग जाति के द्रुमगण भी स्वतः स्वभाव से अनेक प्रकार के अमादक पदार्थों के रूप में परिणत हो जाते हैं इनका यह ऐसा परिणमन तालादि वृक्षों में जैसा उनके अङकुरादिकों में होता हुआ देखा जाता है वैसा इनमें नहीं देखा जाता है किन्तु जब इनके फल पकजाते हैं और वे फुटते हैं तब उनमें से निर्धार की तरह रस झर ने लगता है और उसे पीकर वहां के लोंग आनन्द की मस्ती में झुमने लगते हैं इन वृक्षों के अधोभाग कुश और विल्वादि तृणों से रहित होते हैं जो मनुष्य इनके पास जाकर जिस मादकपदार्थઅને સ્પર્શ વિશિષ્ટ પ્રકારના હોય છે. અને એમના સેવનથી શરીરમાં બળ અને વીર્યનું ઉત્પાદન થાય છે. એ ઘણી પ્રકારની હોય છે, જેમ લેક પ્રસિદ્ધ ચન્દ્રપ્રભા વગેરે સુરાઓ હોય છે. તેમજ મત્તાંગ જાતિના કુમગણ પણ સ્વતઃ સ્વબાવથી અનેક પ્રકારના અમાદક પદાર્થોના રૂપમાં પરિણત થઈ જાય છે. એમનું આ એવું પરિણમન અંકુરાદિકના રૂપમાં તાલાદિ વૃક્ષામાં જોઈ શકાય છે તેવું નથી. પરંતુ જયારે એમના ફૂલે પરિપકવ થઈ જાય છે અને તે ફટે છે ત્યારે તેમનામાંથી નિર્ઝરની જેમ રસ નિરુત થવા લાગે છે. અને તે રસનું પાન કરીને ત્યાંના લોકો આનંદની મસ્તીમાં તરબોળ થઈ જાય છે. આ વૃક્ષોના અધો ભાગ કુશ અને બિવાદિ તૃણાથી વિહીન હોય છે, જે માણસ આ વૃક્ષોની પાસે જઈને જે માદક
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०३
प्रकाशिका टीका द्वि० वक्षस्कार सू. २३ कल्पवृक्षस्वरूप निरूपणम् ध्यम् मद्यपानं हि निश्चयतो दुर्गतिजनकं सुषमसुषमाकालवर्तिनो युगलिनस्तु निश्चयत सुगतिगामिनः । अतो मत्ताङ्गका वृक्षा अमादकान् अमृतमयान आनंदप्रदरसविशेषानेव निष्पन्दयन्ति न तु सुराविशेषान् । सादृश्यं तु वर्णसाम्येनेति । एते द्रुमगणास्तु युगलिजनेभ्यः पेयपदार्थ वितरन्तीति बोध्यम् । ‘एवं' एवम् अनेन प्रकारेण मत्ताङ्ग द्रुमग. णवत् 'जाव अणिगणा णामं दुमगणा पण्णत्ता' यावत् अनग्नका नाम द्रुमगणाः प्रज्ञप्ताः इति । अत्र यावत्पदेन ये द्रुमगणाः संगृह्यन्ते तद्वर्णनप्रकार एवं बोध्यः । तथाहि 'तीसेणं समाए भरहे वासे तत्थ तत्थ देसे तहि तहिं बहवे भिंगंगा णामं दुमगणा पण्णत्ता समणाउसो जहा से वारग घडग कलस करग कक्करिपायंचणिउदंकवद्धणिसु पइट्ठगविद्वरकी चाहना करता है वे वृक्ष उसी रूप में स्वतः स्वभाव से परिणत हो जाते हैं और याचक. जनों की उस चाहना को शान्त कर देते हैं. इस विषय में विशेष खुलाशा रूप से पाठगत पदों को व्याख्या पूर्वक कथन हमने जीवाभिगम सूत्र की प्रमेयद्योतिका टीका में किया है. तात्पर्य इस कथन का केवल इतना ही है कि युगलिकजनों को ये द्रुमगण जैसा पेय पदार्थ वे चाहते हैं वैसा ही पेय पदार्थ प्रदान करते रहते हैं वैसा देखा जाय तो मद्यपान दुर्गतिका जनक होता है और सुषमसुषमा कालवर्ती युगलिक जन नियम से सुगतिगामी होते है. अतः ये मत्ताङ्गक वृक्ष अमादक अमृतमय ऐसे आनन्दप्रद रसविशेषों को ही बहाते रहते है सुराविशेषों को नहीं, परन्तु यहां जो सुराविशेषों के साथ इन्हें उपमित किया गया है वह इनके वर्ण को लेकर किया गया है। इसी प्रकार से वहां जो १० वे अन्तिम कल्पवृक्ष अनग्नक नाम के होते हैं वे भी उन युगलिकों को अनेक प्रकार के वस्त्रो को देकर उनकी चाहना की पूर्ति करते रहते है, यहां जो यावत्पद आया है उससे शेष कल्पवृक्षों का ग्रहण हुआहै-इनमें द्वितीय नम्बर का कल्पवृक्ष भूताङ्ग नामका है ये कल्पवृक्ष भी वहां अनेक ही होते है इनके सम्बन्ध પદાર્થની ઈચછા કરે છે તે વૃક્ષ તે સ્વરૂપમાંજ સ્વતઃ સ્વભાવથી પરિણત થઈ જાય છે, અને વાચકોની ઈચ્છા ને પૂર્ણ કરે છે. આ સંબંધમાં વિશેષ રૂપષ્ટતાથી પાઠગત પદોનું વ્યા
ખ્યા પૂર્વક કથન જીવભિગમ સૂત્રની ટીકામાં કરવામાં આવેલ છે. આ કથનનું તાત્પર્ય આટલું જ છે કે એ ક્રમે યુગલિક જાની ઈચ્છા મુજબ જે પદાર્થ તેઓ ઈચ્છતા હોય તે આપે છે. જે બુદ્ધિ પૂર્વક વિચાર કરવામાં આવે તે આમ જણાશે કે મદ્યપાન દુર્ગતિ જનક છે. અને સુષમ સુષમાકાળના યુગલિક નિયમતઃ સુગતિગામી હોય છે. તેથી આ મત્તાંગક વૃક્ષો પણ સુરા વિશેષના સ્થાને અમાદક અમૃતમય એવા આનંદ પ્રદ ૨સ રસવિ શેષને જ પ્રવાહિત કરે છે. અહીં જે સુરા વિશેષોની સાથે એમને ઉપમિત કર્યા છે તે ફકત એમના વર્ણનના ઉદ્દેશ્યથી જ. આ પ્રમાણે ત્યાં જે ૧૦ માં અંતિમ અનગ્નક નામે ક૯૫વૃક્ષો હોય છે. તે પણ તે યુગલિકેને અનેક જાતના વોને આપી ને તેમની ઈચ્છા પૂર્ણ કરતા રહે છે. અહીં જે યાવત્ પર આવેલ છે તેનાથી શેષ કલ્પવૃક્ષોનું ગ્રહણ કરવા માં આવ્યું છે. આમાં બીજા નંબરે જે કલ્પવૃક્ષ છે તે ભૂતાંગ નામક કલ્પવૃક્ષ કહેવાય છે. से ४६५वृक्षो ५५ त्या धुण प्रभाभी डाय छे. मेमन। समयमा युथन छ-'तीसेणं
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०४
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
पाचक भिंगार करोड सडगपत्ती थालणल्लगचवलियं अवमद दगवारग विचित्तव सुत्तिचारुपीणया कंचण मणिरयण भत्तिचित्ता भायणविहोय बहुप्पगारा तहेव तेभिंगंगा वि दुमगणा अणेगबहुविह वीससा परिणयाए भायणविहीए उववेआ फलेहि पुण्णाविव विसति |२|
एतच्छाया - तस्यां खलु समायां भरते वर्षे तत्र तत्र तस्मिन् तस्मिन् बहवो भृताङ्गा नाम द्रुमगणाः प्रज्ञप्ताः श्रमणाऽऽयुष्मन् यथा ते वारकघटककलशकरक कर्करी पादाञ्चन्युदङ्क वार्थानी सुप्रतिष्ठक विष्टरपारीचषक अङ्गारकरोटिसरक पात्री स्थाल नल्लक चप लितावमददकवारक विचित्र वृत्तक मणि वृत्तक शुक्तिचारुपीनकाकाञ्चन मणिरत्नभक्ति - चित्रा: भाजनविषयश्च बहुप्रकारा तथैव ते भृताङ्गा अपि द्रुमगणा अनेक बहुविधविस्रसापरिणतेन भाजनविधिना उपपेताः फलैः पूर्णा इव विकसन्ति २
एतद्वयाख्या- 'तीसेणं' इत्यादि । हे श्रमणायुष्मन् तस्यां खलु समायां भरते वर्षेतत्र तत्र देशे तस्मिन् तस्मिन् तस्य तस्य देशस्यावान्तरभागे बहवो भ्रताङ्गाः अतं- भरणं पूरणम् तस्मिन् अङ्गानि कारणानि अताङ्गानि भाजनानि भरणक्रियाहि भरणीयं भाजनं विना नोपपद्यते इति भाजनसम्पादकत्वाद् वृक्षा अपि अताङ्गाः- भाजनसंपादका नाम द्रुमगणाः प्रज्ञप्ताः तान् द्रुमगणान् वर्णयितुं दृष्टान्तमुपन्यस्यति यथा ते प्रसिद्धा वारक घटक कलश करक कर्करी पादाञ्चन्दुदङ्कवार्थानी सुप्रतिष्ठक विष्टरपारीचषक भ्रङ्गार करोटि सरक पात्री स्थाल नल्लक चपलितावमददकवारक विचित्र वृत्तक मणि वृत्तक शुक्ति चारु पीनक काञ्चनमणिरत्नभक्तिचित्रा तत्र वारक माङ्गलिकघटः घटक ः ह्रस्वो घटो घटकः - लघु में ऐसा कथन है-"तीसेणं समाए भरहे वासे तत्थ २ देसे तर्हि तर्हि बहवे भिंगंगा णामं दुमगणा पण्णत्ता समणाउसो ! जहा से वारंग घडग- कलस-करग कक्करि पायंचणि उदक वृद्धणि सुपट्टग fageपारी चक भिंगारकरोडिसडक पत्तो थालणल्लक चवलिय अवम दयग वारग विचित्त वट्टगति चारु पीणया कंचण मणिरयण भत्तिचित्ता भायण विहीय बहुप्पगारा तहेव ते भिंगंगा वि दुमगणा अणेग बहुविह वोससा परिणयाए भायणविहीए उववेया फलेहिं पुण्णाविव विसति" इस कथन का तात्पर्य ऐसा है कि उस प्रथम आरक में भरत क्षेत्र में जगह २ स्थानों स्थानों पर अनेक भृताङ्ग नाम के कल्पवृक्ष होते है, ये कल्पवृक्ष उन्हें युगलिकों को अनेक प्रकार के समाए रहे वाले तत्थ २ देसे तहि तहि बहवे भिंगंगा णामं दुमगणा पण्णता समणाउसो जहा से वारग घडगा - कलस- करणकक्करिपायचणि उदकवर्द्धाणिसुपगविर पारी चसक भिंगार करोडिसडगपत्ती थाल णल्लक चवलियं अवमददगवारग विचित्त वट्टग सुत्तिचारुणीणया कंचणमणिरयणभत्तिचित्ता भायण विहाय बहुप्पारा तहेव ते भिगंगा वि दुमगणा अणेग बहुबिहवीससा परिणयाए भायणविहीए उववेआ फलेहि पुण्णाविव विसहृति" २ अथननु तात्पर्य आ प्रमाणे માં ઠેક ઠેકાણે અનેક ભૃતાંગ નામના કલ્પવૃક્ષો હેય છે. એ પ્રકારના ભાજરાને પ્રદાન કરતા રહે છે. આ સૂત્રપાઠગત પદેશની વ્યાખ્યા જીવાભિગમ સૂત્ર
ते प्रथम आरम्भ लरतक्षेत्र કલ્પવૃક્ષો તે યુગલિકાને અનેક
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका द्वि० वक्षस्कार सू. २३ कल्पवृक्षस्वरूप निरूपणम्
२०५
घटः कलशः महाघटः, काकः कर्करी पात्र विशेषः, पादाश्चनी पाद प्रक्षालनार्था काश्चनमयी पात्रो, उदङ्कः जलोत्क्षेपणपात्रविशेषः, वार्धानी जलधानी जलकुण्डिका सुप्रतिठकः- पुष्पपात्रविशेषः पारी, घृतपात्रम् चषकः पानपात्रम् , भ्रङ्गारकनकालुका 'झारी' इति भाषायां प्रसिद्धा सरकः पात्रविशेषः पात्री भाजनविशेषः, स्थालम् प्रसिद्धम्, नल्ल कः पात्रविशेषः चपलिता अवमदश्च पात्रविशेषौ दकवारकः- जलघटः, तथा विचित्राणिविविधचित्रयुक्तानि वृत्तकानि गोलाकाराणि भोजनकालोपयोगीनि घृतादि पात्राणि, तथा मणि वृत्तकानि-मणिप्रधानानि वृत्तकानि-पूर्वोक्तानि पात्राणि, शुक्तिः-चन्दनाद्याधारभूता 'पात्री' चारुपीनका-पात्रविशेषः, एते पात्रमकाराः कीदृशाः ? इत्याह-काञ्चनमणि रत्न भक्तिचित्राः काञ्चनमणिरत्नानां या भक्तयः- रचनास्ताभिः चित्राः अद्भुताः भाजन विधयः-पात्रभेदाः, बहुप्रकाराः-एकैकस्मिन् भाजनविधाववान्तरानेकभेदसत्त्वाद्वहुविधाः भवन्ति तथैव तद्वदेव ते पूर्वोक्ताः भृताङ्गा अपि द्रुमगणाः अनेक बहुविधविस्रसापरिण तेन भाजनविधिना उपपेताः फलैः पूर्णा इव विकसन्ति- शोभन्ते इति एते च द्रुमगणाः युगलिभ्यो यथेच्छ पात्राणि वितरन्तीति बोध्यम् ॥२॥
अथ तृतीयकल्पवृक्षस्वरूपमाह
'तीसे णं समाए भरहे वासे तत्थ तत्थ देसे तहिं तहिं बहवे तुडिअंगा णाम दुमगणा पण्णत्ता समणाउसो ! जहा से अलिंगमुइंगपणव पडह ददरिय करडि डिडिम भंभाहोरंभकणिय खरमुहिमुगंद संखिय पिरलीवच्चक परिवाइणि वंसवेणु सुधोस विवंचिमहती कच्छभिरिगिसिगिआतलतालकंसतालसुसंपउत्ता आतोज्जविही निउणगंधव्वसमयकुसलेहि फंदिया तिट्ठाणकरणसुद्धा तहेव ते तुडिअंगा वि दुमगणा अणेग बहु विविहवीससापरिणयाए ततविततघणझुसिराए आतोज्जविहीए उववेया फलेहिं पुण्णाविव विसटुंति, कुसविकुस जाव चिट्ठति ।३। भाजनों को प्रदान करते रहते हैं । इस सूत्रपाठगत पदों की व्याख्या जीवाभिगम सूत्र में की जा चुकी है. अतः वहीं से इसे देखलेना चाहिये ।
तृतीयकल्प वृक्षका स्वरूप ककथन
"तीसेण समाए भरहे वासे तत्थ२ देसे तहिं बहवे तुडिगा णाम दुमगणा पण्णत्ता, समणाउसो ! जहा से आलिंगमुइंग पणव पडह दद्दरियकरडि डिडिम भंभा होरंभ कणिय खरमुहि मुगुद संखिय पिरली वच्चक परिवादिनी वसवेणु सुघोस विवचि महतिकच्छभि रिगि सिगिआ-तल तालकंस सुसंपउत्ता आतोज्जविही निउण गंधव्व समय कुसलेहिं फंदिया तिढाणकरणसुद्धा तहेव માં કરવામાં આવી છે, એથી જિજ્ઞાસુજને ત્યાંથી જ વાંચી લે.
તૃતીય કલ્પવૃક્ષના સ્વરૂપનું કથન
तोसे समाए भरते वासे तत्थ २ देसे तर्हि २ बहवे तडिअंगा णाम दमाणा पण्णत्ता समणाउसो ! जहा से आलिंग मुइंग पणव पडह, दद्दरियकरडि डिडिम भमाहो. रंभ कणिय खरमुहिमुरांद संखिय पिरली वच्चक परिवादिनी बंसवेणु सुघोस विवंचि
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे एतच्छाया-तस्यां खलु समायां भरते वर्षे तत्र तत्र देशे तत्र तत्र तस्मिन् तस्मिन् बहवः त्रुटिताङ्गा नाम द्रुमगणाः प्रज्ञप्ताः श्रमणाऽऽयुष्मन् ! हे श्रमणायुष्मन् तस्यां खलु समायां भरते वर्षे तत्र तत्र देशे तत्र तत्र वहवः त्रुटिताङ्गाः-वाद्यदायका नाम द्रुमगणाः पज्ञप्ताः । तत्र दृष्टान्तमाइ--यथा ते आलिङ्ग मृदङ्ग पणव पटह दर्दरिका करटी डिण्डिम भम्भाहोरम्भा कणिता खरमुखी मुकुन्द शङ्खिका पिरलोवच्चक परिवादिनीवंशवेणु सुधोपाविपश्ची महती कच्छपी रिगिसिगिका तल-ताल कांस्यताल सुसम्प्रयुक्ताः आतोद्यविधयःनिपुणगान्धर्वसमयकुशलैः स्पन्दिता त्रिस्थानकरणशुद्धाः, तथैव ते त्रुटिताङ्गा अपि द्रुमगणाः अनेक बहुविधविस्रसापरिणतेन ततविततधनशुषिरेण आतोद्यविधिना उपपेता फलैश्च पूर्णा इव विकसन्ति, कुशविकुशयावत् तिष्ठन्ति ।३।।
एतद्वयाख्या-'तीसे थे' इत्यादि 'जहा से' इत्यादि । यथा येन प्रकारेण ते वक्ष्यमाणाः वाद्यविधय, : ते च कीदृशा ? इत्याह 'आलिङ्गे' त्यादि-आलिङ्गी-आलिङ्गय हृदिधृत्वा वादकेन वाद्यमानो मुरजः, मृदङ्गः-लधु मृदङ्गः, पणवः-भाण्डपटहः यदा-लधु पटहः, पटहः-दका, ददिका वाद्यविशेषः, करटी वाद्यविशेषार्थः,डिण्डिम:-वाद्यविशेषः, खरमुखी-वाद्य विशेषः, मुकुन्दः- वाधविशेषः-प्राणातिलीनं ये वाद्यमानः, शटिका-लघुशङ्करूपा तस्याः शब्दः किश्चित्तीक्ष्णो भवति, न तु शङ्खवद्गम्भीर पिरलीवच्चकौ-तृणवाद्यविशेपो, परिवादिनी-सप्ततन्त्रीका वीणा सितार इति भाषा प्रसिद्धा, वंशः वंशवाघम्, वेणुः वंशवाद्यविशेषः सुधोषा-वीणाविशेषः, विपश्ची-त्रितन्त्रीका वीणा, महती शततन्त्री का वीणा, कच्छपी-वीणाविशेषः रिगिसिगिका घjमाणवाद्यविशेषः, तलं- हस्तपुटं, तालो वाद्यविशेषः, कांस्यताल:-कांस्यनिर्मितो वाद्यविशेषः इत्येतैः सुसंप्रयुक्ता-सु-सुष्टुअतिशयेन सम्-सम्यक सङ्गीतशास्त्रोक्तरीत्या प्रयुक्ताः-सम्बद्धा, यद्यपि हस्तपुटरूपं तलं ते तुडिअंगा वि दुमगणा अणेगबहुविविह वीससा परिणयाए तत वितत घण झुसिराए आतोज्ज
विहीए उववेया फलेहिं पुण्णा वि विसति कुसविकुस जाव चिटुंति " इस तृतीय कल्पवृक्ष का यह कार्य है कि वह उन युगलिक जनों के लिये अनेक प्रकार के यथेच्छ बाजों को देता रहता है । ये कल्पवृक्ष वहां अनेक हैं इनका स्वाभाविक परिणमन ही बाजों के रूप में हो जाता है अतः जिन्हें जिन २ बाजों की चाहना होती है वे उन २वाजों को वहां से प्राप्त कर लिया करते हैं । इस सूत्रपाठगत पदों को व्याख्या मैने जीवोभिगमसूत्र में भोग भूमि के वर्णन
महति कच्छभि रिगिसिगिआ-तल तालकंस ताल सुसंपउत्ता आतोज्जविही निउणगंधव्व समयकुसलेहिं फंदिया तिट्टाणकरणसुद्धा तहेव ते तुडिअंगा वि दुमगणा अणेग बहु विविह वीससापरिणयाए तत वितत धण झुसिराए आतोज्जविहीए उववेया फलेहि पुण्णा विव विसदृति कुसविकुस जाव चिट्ठति' मा तृतीय ३६५वृक्षनु या प्रमाणे छ त
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका द्वि० वक्षस्कार सू. २३ कल्पवृक्षस्वरूप निरूपणम्
२०७
न वाद्यविशेषस्तथापि तलोत्पन्नशब्दसदृशशब्दवद्वायं लक्षणयाऽवगमयति, एतादृशाः आतोधविधयः-वाद्यप्रकाराःनिपुणगान्धर्वसमयकुशलैः-निपुणं-पटु यथा स्यात्तथा गान्धर्वसमये संगीतशास्त्रे ये कुशला-चतुरास्तैः स्पन्दिताः वादिता, पुनः कीदृशाः १ इत्याहत्रिस्थानकरणशुद्धाः त्रिषु-आदिमध्यान्त्येषु स्थानेषु कारणेन-क्रियया यथावद्वादनरूपक्रियया शुद्धाः निर्दोषाः अस्थान व्यापारदोषरहिताः, इत्यर्थः तथैव-तद्वत् ते पूर्वोक्ता त्रु. टिताङ्गा अपि द्रुमगणाः अनेक बहु विविध-वित्रसापरिणतेन अनेको व्यक्तिभेदात् स चासौ बहु-प्रचुरं यथास्यात्तथा विविधो-जाति भेदान्नानाविधः स चासौं विस्त्रसापरिणतविस्रसया-स्वभावेन परिणतश्च तेन तथाप्रकारेण तत विततधनशुपिरेण तत्र ततं-वीणादिकं वाद्यम् विततं पटहादिकं घनं -कांस्यतालादिकं, शुषिरं वंशादिकं चैषां समाहारः ततविततवनशुपिरं तेन तथा भूतेन आतोद्यविधिना वाद्यप्रकारेण उपपेता-युक्ताः फलैः पूर्णा इव विकसन्ति शोभन्ते । पुनस्ते कीदृशाः इत्याह-कुशविकुशयावत्तिष्ठन्ति इति । यावत्पदसंग्राह्याणि पदानि अर्थश्चास्यैव पश्चमसूत्रतो बोध्यः ।
अथ चतुर्थकल्पवृक्षस्वरूपमाह -
'तीसे णं समाए भरहे वासे तत्थ तत्थ देसे तहिं तहिं बहवे दीवसिहा णामं दुमगणा पण्णत्ता समणाउसो ! जहा से संझाविरागसमए नवनिहिवइणो दोविया चक्कवालविंदे पभूयवट्टिपलित्तणेहे घणि उज्जलिए तिमिरमद्दए कणगनिगरकुसुमियपालियातग बणप्पगासे कंचणमणिरयणविमलमहरिह तवणिज्जुज्जल विचित्तदंडाहिं दीविआर्टि प्रकरण में की है. अतः वहीं से इसे देखलेना चाहिए, ग्रन्थ का कलेवर बढ जाने के भय से यहां उसे नहीं लिखा है. इस तृतीय कल्पवृक्ष का नाम त्रुटिताङ्ग है-त्रुटित नाम बाजे का है - बाजे अनेक प्रकार के होते हैं । यही बात इस सूत्रपाठ द्वारा प्रकट की गई है। યુગલિકજનેને અનેક પ્રકારના યથેચ્છ વાદિ> આપતા રહે છે. એવા કલ્પવૃક્ષો ત્યાં અનેક છે. વાત્રિના રૂપના એમનું સ્વાભાવિક રૂપમાં પરિણમન થઈ જાય છે. જેમને જે જે પ્રકારના વાદિની આવશ્યકતા જણાય છે. તે તે પ્રકારના વાદિત્રો તેઓ ત્યાંથી મેળવી લે છે. આ સૂત્રમાં આવેલા પદોની વ્યાખ્યા જીવાભિગમ સૂત્રના ભેગભૂમિ પ્રકરણમાં કરવામાં આવી છે. એથી વાચકે ત્યાંથી વાંચી લે. ગ્રન્થ વિસ્તાર ભયથી અત્રે વ્યાખ્યા કરવામાં આવી નથી આ તૃતીય કલ્પવૃક્ષનું નામ ત્રુટિતાંગ છે. ત્રુટિત નામ વાદિત્રનું છે. વાદિત્ર અનેક પ્રકારના હોય છે, એ જ વાત આ સૂત્ર પાઠ વડે પ્રકટ કરવામાં આવી છે.
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૮
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे सहसा पज्जालिउस्सप्पिय निद्धतेप दिप्पंत विमलगहगणसमप्पहाहि वितिमिरकरमरपसरिउज्जोयचिल्लियाहिं जालुज्जलप्पहसियाभिरामाहिं सोभमाणा तहेव ते दीबसिहावि दुमगणा अणेगबहुविविहवीससापरिणयाए उज्जोयविहीए उववेया फलेहिं पुण्णा इव विसटुंति कुसविकुस जाव चिटुंति, इति ।४।
एतच्छाया -तस्यां खलु समायां भरते वर्षे तत्र तत्र देशे तत्र तत्र बहवो दीपशिखा नाम द्रुमगणाः प्रज्ञप्ताः श्रमणाऽऽयुष्मन् !, यथा तत् सन्ध्यारागसमये नवनिधिपतेः दीपिकाचक्रवालवृन्दं प्रभूतवर्तिपर्याप्तस्नेहं घनोज्ज्वलितं तिमिरमर्दकं कनकनिकरकुसुमितपारिजातकवनप्रकाशं काञ्चनमणिरत्नविमलमहार्हतपनीयोज्ज्वलविचित्रदण्डाभिः दीपिकाभिः सहसा प्रज्वालितोत्सर्पितस्निग्धतेजोदीप्यमान विमलग्रहणसमप्रभाभिः वितिमिरकरमरप्रसृतोद्योतदीप्यमानाभिः ज्वालोज्ज्वलाहसिताभिरामाभिः शोभमानं तथैव ते दीपशिखा अपि द्रुमगणाः अनेक बहुविविधविस्रसापरिणतेन उद्द्योतविधिना उपपेताः फलैश्च विकसन्ति, कुशविकुश यावत् तिष्ठन्ति इति ।४।
एतद्व्याख्या--हे श्रमणायुष्मन् ! तस्यां खलु समायां भरते वर्षे तत्र तत्र देशे तत्र तत्र वहयो दोपशिखाः दीपशिखा इव दीपशिखाः, तत्कार्यसम्पादित्वात्, अन्यथा व्याघातकालत्वेन तत्र वनेरभावादीपशिखानामप्यसम्भवात्, नाम प्रसिद्धाः दुमगणा: प्रज्ञप्ताः । तान् वर्णयितुं दृष्टान्तमुपन्यस्यति यथा-येन प्रकारेण तत्-प्रसिद्धं सन्ध्या
चतुर्थ कल्पवृक्षका स्वरूप"तोसेणं समाए भरहेवासे तत्थ २ देसे तहिं २ बहवे दोवसिहा णामं दुमगणा पण्णत्ता समणाउसो ! जहा दे संझाविरागसमए नवनिहिवइणो दोवियाचक्कवालविंदे पभूय वट्टिपलित्तणेहे धणि उलिए तिमिरमदए कणगणिगर कुसुमिय परियातगवणप्पगासे कंचणमणिरयणविमलमहरिह तवणिज्जुज्जल विचित्त दंडाहिं दीवियाहिं सहसा पज्जालियो सप्पिय निद्धतेयदिप्पंत विमलगहगणइत्यादि. । चतुर्थ कल्पवृक्ष का नाम द्वीपशिख है ये द्वीपशिख नामके कल्पवृक्ष वहां उस समय जगह २ अनेक स्थलो पर सुशोभित होते हैं । ये अनेक बहुबिध विस्नसा परिणत उद्योतविधि से
ચતુર્થ કલ્પવૃક્ષનું સ્વરૂપઃ
'तीसेण समाए भरहे वासे तत्थ २ देसे तहिं २ बहवे दोवसिहा णामं दुमगणा पण्णता समणाउसो । जहा से संझाविरागसमए नवनिहिवइणो दीबिया चक्कवाल विदे पभू वहिपलित्तणेहे घणि उज्जलिए तिमिरमद्दए कणर्माणगर कुसुमिय पारियातगवणप्पगासे कंचणमणिरयण विमलमहरिय तवणिजुज्ज्वल विचित्त दंडाहि दीवियाहि सहसा पज्जालियो सप्पिय निद्धतेयदिप्पंत विमल गहगण-इत्यादि। - ચતુર્થ ક૯૫વૃક્ષનું નામ દ્વીપશિખ છે, દ્વીપશિખ નામના કલ્પવૃક્ષે ત્યાં ઠેક ઠેકાણે હોય છે. એ સર્વ વૃક્ષે ત્યાં અનેક એ બહુવિધ વિસસા પરિણત ઉદ્યોતવિધિથી યુક્ત હોય
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका द्वि० वक्षस्कार सू. २३ कल्पवृक्षस्वरूप निरूपणम्
२०९ विरागसमये सन्ध्यैव विरागः विगतो रागः सूर्यस्यारुणिमा यत्र स विरागः स चासौ समयः सन्ध्याविरागसमयस्तस्मिन् तथा सूर्यरागरहितं संध्यासमये अंधकारारम्भकाले नवनिधिपतेः नव-नव संख्यकाश्च ते निधयः नैस १, पाण्डुक २, पिङ्गलक ३, सर्वरत्न ४, महापद्म ५, काल ६, महाकाल ७, माणवक ८, शङ्खाः तेषां पतिः-स्वामीनवनिधिपतिः--चक्रवर्ति तस्य नवनिधिपते: दीपिकाचक्रवालवृन्दं- दीपिका:-लघु दीपाः, तासां चक्रवालं-गोलाकारः दीपिका चक्रवालं तदेव वृन्दं, तत् कीदृशम् ? इत्याह प्रभूतवति पर्याप्तस्नेहं-प्रभूताः-प्रचुराः स्थूला वर्तिकाः दशा यस्य तत् प्रभूतवति तच्च तत् पर्याप्तस्नेह- पर्याप्तः-परिपूर्णाः स्नेहः तैलादि-लक्षणो यस्य तत् तथा. तथा घनोज्ज्वलितं धनम्-अत्यथै -निरन्तरम् उज्ज्वलितं-प्रकाशितम्, अतएव तिमिरमईकम्अन्धकारनाशकम्, पुनस्तत् कीदृशम् इत्याह-कनकनिकरकुसुमितपारिजातकवनप्रकाश तत्र कनकनिकरः-स्वर्णपुजः कुसुमितपारिजातकवनं कुसुमितं-पुष्पितं यत् पारिजातकवनं कल्पवृक्षविशेषवनं चेति कुसुमितपारिजातकवनम् अनयोः समाहारद्वन्द्वे कनकनिकरकुसुमितपारिजातकवनं तद्वत्प्रकाशो यस्य तत् तथा, तथा-काश्चनमणि रत्न विमल महार्हतपनीयोज्ज्वलविचित्रदण्डाभिः-तत्र काञ्चनं-स्वर्ण मणिः वैडूर्यादिः, रत्नं बज्रादि चेति काश्चमणिरत्नानि तन्मयाः विमलाः स्वाभाविकागन्तुकमलरहिताः महार्हा:-बहुमूल्या तपनीयोज्ज्वलाः तपनीयेन-उत्तमजातीयस्वर्णेन उज्ज्वला:-भास्वराः, विचित्रा:-विचित्रवर्णाः दण्डाः-दीपिकाधारयष्टयो यासां ताभिः, तथा सहसा प्रज्वालितोत्सर्पित स्निग्धतेजोदीप्यमानविमलग्रहगणसमप्रभाभिः सहसा:-एककालेन प्रज्वालिता:-प्रदीपिताः उत्सर्पिताः-एककालेन वय॒त्सर्पणत उर्वीकृताः, स्निग्धतेजसः स्निग्धं-नयनसुखदं तेजो यासां ताः नेत्राप्रतीघातकतेजोयुक्ता इत्यर्थः, दीप्यमानविमलग्रहगणसमप्रभाःदीप्यमानः-निशि स्फुरन् विमल:-धूल्यायभावेन स्वच्छो यो ग्रहगण-ग्रहसमूहः तेन समा-समाना प्रभा-दीप्तिर्यासां ताः एतेषां पदानां कर्मधारये सहसा प्रज्वालितोत्सपितस्निग्धतेजोदीप्यमानविमलग्रहगणसमप्रभास्ताभिः, तथा-वितिमिरकरसरप्रसृतोद द्योतदीप्यमानाभिः-वितिमिरकरः-विगतं तिमिरमन्धकारं यस्मिन् सति स वितिमिरः तादृशः करः-किरणो यस्य स वितिमिरकरः,-अथवा वितिमिरम्-अन्धकाराभावः तस्यकरः कारको वितिमिरकरः स चासौ सुरः सूर्यश्चति वितिमिरकरसूरः तस्य यः प्रसृतःदिशि दिशि व्याप्तः उधोत:-प्रभासमूहः तद्वत् दीप्यमानाः प्रकाशमानास्ताभिः, तथा ज्वालोज्ज्वलाहसिताभिरामाभिः ज्वालाः शिखाएव उज्ज्वलप्रहसितं स्वच्छहासः, तेनाभिरामाः मनोहरास्ताभिः, एतादृशीभिदीपिकाभिः शोभमानं भवति, तथैव ते दीपयुक्त होते हैं अतः द्वोपो को जो कार्य होता है उसके ये सम्पादक होते हैं. नौ निधियों के ये नाम हैं- नैसर्प १, पाण्डक २, पिंगलक ३, सर्वरत्न ४, महापद्म ५, काल ६, महाकाल ७, છે. એથી દ્વીપના જે કાર્ય હોય છે તેમના એ સમ્પાદક હોય છે. નવ નિધિએાના નામ આ પ્રમાણે છે. નૈસપ ૧ પાંડ ૨ પિંગલ ૩ સર્વ રત્ન ૪ મહાપદ્મ ૫ કાલ ૬ મહાકાલ
२७
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे शिखा अपि द्रुमगणा अनेकबहुविविधविस्रसापरिणतेन अनेको व्यक्तिभेदात्, स चासौ बहुविविधः बहु-प्रचुरं यथा स्यात्तथा विविधः जातिभेदान्नानाविधः स चासौ विस्रसा परिणताः स्वभावपरिणतश्च तेन तथाभूतेन उद्योतविधिना दीपप्रकारेण उपपेता युक्ता फलैः पूर्णा इव विकसन्ति शोभन्ते, तथा कुशविकुश यावत् तिष्ठन्तीति प्राग्वत् इति ॥४॥
अथ पञ्चमकल्पवृक्षस्वरूपमाह
'तीसे णं समाए भरहे वासे तत्थ तत्थ देसे तहिं तहिं बहवे जोइसिया णाम दुमगणा पण्णत्ता समणाउसो ! जहा से अइरुग्गयसरयसूरमण्डलपडतउक्कासहस्सदिप्पंत विज्जुज्जलहुयवहणिद्धमजलियणिद्धंतधोय तत्ततवणिज्जकिंसुयासोयजासुयणकुसुमबिमउलियपुंज़मणिरयण किरणजच्चहिंगुलयणिगररूवाइरेगरूवा तहेव ते जोइसिया वि दुमगणा अणेगबहुविविह वीससापरिणयाए उज्जोयविहीए उववेया सुहलेसा मंदलेसा मंदायवलेसा कूड इव ठाणट्ठिया अन्नोन समोगाढाहिं लेसाहिं साए पहाए ते पएसे स व्वओ समंता ओहासेंति उज्जोयंति पभासंति, कुसविकुस जाव चिटुंति, इति ।५।
एतच्छाया -तस्यां खलु समायां भरते वर्षे तत्र तत्र देशे तत्र तत्र बहवो ज्योतिषिका नाम द्रुमगणा प्रज्ञप्ता श्रमणाऽऽयुष्मन् ! यथा ते अचिरोद्गतशरत्सूर्यमण्डलपतदुल्कासहस्रदीप्यमानविधुदुज्ज्वल निर्धमज्वलितहुतवह निर्मात धौततप्ततपनीय किंशुकाशोक जपाकुसुमविमुकुलितपुजमणिरत्नकिरणजात्यहिङ्गुलकनिकररूपातिरेकरूपाः तथैव ते ज्योतिपिका अपि दुमगणा अनेकबहुविविधविस्रसापरिणतेन उद्द्योतविधिना उपपेता सुखलेश्या मन्दलेश्या मन्दाऽऽतपलेश्या कूटानीव स्थानस्थिता अन्योऽन्यसमवगाढाभिः लेश्याभिः स्वया प्रभया तान प्रदेशान् सर्वतः समन्तात् अवभासयन्ति उद्योतयन्ति प्रभासयन्ति कुशविकुश यावत् तिष्ठन्ति, इति ।५।।
एतद्व्याख्या-'तीसे णं' इत्यादि, तस्यां खलु समायां भरते वर्षे तत्र तत्र देशे तत्र तत्र-तस्य तस्य देशस्यावान्तरभागे ज्योतिषिका ज्योतिः प्रभा, तदस्त्यस्येति ज्योतिषः स एव ज्योतिषिकः सूर्यः, तद्वत्प्रकाशकत्वेन वृक्षा अपि ज्योतिषिकाः एतन्मानः नाम प्रमाणवक ८, और शङ्ख। इस सूत्रपाठगत पदों की व्याख्या भी जीवाभिगम सूत्र के अनुवाद करते समय लिखी जा चुकी है अतः वहीं से देख लेना चाहिये ।
पांचवें कल्पवृक्ष का स्वरूप --
"तीसेणं समाए भरहे वासे तत्थ २ देसे तहिं २ बहवे जोइसिया णामं दुमगणा पण्णत्ता इत्यादि-पांचवे कल्पवृक्ष का नाम जोतिषिक है. ये कल्पवृक्ष उसकाल में वहां अनेक होते हैं૭ માણવક ૮ અને શંખ આ સૂત્રપાઠમાં આવેલા પદોની વ્યાખ્યા જીવાભિગમસત્ર ના ભાષાતર માં કરવામાં આવી છે. એથી જિજ્ઞાસુઓએ ત્યાંથી વાંચી લેવુ.
પાંચમાં ક૯૫વૃક્ષનું સ્વરૂપ 'तीसेण समाए भरहे वासे तत्थ २ देसे तहिं २ बहवे जोइसिया णाम दुमगणा पण्णत्ता' इत्यदि पांयमा ६५वृक्षनु नामनाताप छ. मे ४६५वृक्षा त समये त्यांचा
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका द्वि० वक्षस्कार सू. २३ कल्पवृक्षस्वरूप निरूपणम्
२११ सिद्ध द्रुमगणाः प्रज्ञप्ताः । सम्प्रति सदृष्टान्तं तद्वर्णनमाह 'जहा से' इत्यादि । यथा येन प्र कारेण ते प्रसिद्धाः अचिरोङ्गतशरत्सूर्यमण्डलपतदुल्कासहस्रदीप्यमानविद्युदुज्ज्वलित निधूमज्ज्वलित हुतवहनिर्मातधौततप्ततपनीयकिंशुकाशोकजपाकुसुमविमुकुलितपुञ्जमणिरत्नकिरण जात्यहिगुलकनिकररूपातिरेकरूपाः तत्र अचिरोद्गतशरत्सूर्यमण्डलम्-अचिरोद्गतं सद्य एव उदितं यत् शरत्सूर्यमण्डलं शरदृतु सम्बन्धिसूर्यबिम्बम्, तथा-पतदुल्कासहस्रम्-पतन्तीनाम्-आकाशादध आगच्छन्तीनाम् उल्कानां सहस्रम्, तथा दीप्यमानविद्युत्-प्रकाशमानविद्युत्, तथा-उज्ज्वालनिधूमज्वलित हुतवहः-उज्ज्वाल:-उद्गता ज्वाला यस्य सः देदीप्यमानः एतादृशो निर्धमो-धृमरहितो ज्वलितः-दीप्तिसम्पन्नो यो हुतवहः-अग्निः स तथा, मूले 'हुतवह' शब्दस्य 'निधू म' शब्दात्पूर्वप्रयोगः प्राकृतत्वात्, पूर्वोक्तपदचतुष्टयस्य द्वन्द्वे-'अचिरोद्गतशरत्सूरमण्डलपतदुल्कासहस्रदीप्यमानवियु-दुज्ज्वाल निधूमज्वलितहुतवहा इति । एते कीदृशा इति दर्शयितुमाह-निधर्मात' इत्यादि । तत्र निर्मातं नितराम् अग्निसंयोगेन घ्मातं-शोधितमलम् अत एव धौतं- शुद्धं तप्ते-तापप्राप्तं च यत् तपनीयम् उत्तमजातीय सुवर्णं तत् निर्मातधौततप्ततपनीयमिति, तथा किंशुकाशोकजपाकुसुमानां किंशुकः-पलाशः, अशोकः प्रसि द्धः, जपा प्रसिद्धा, आसां यानि विमुकुलितानि-विकसितानि कुसुमानि-पुष्पाणि तेषां ये पुञ्जाः - समूहास्ते किशुकाशोकजपाकुसुमविमुकुलितपुञ्जा इति । 'विमुकुलित' शब्दस्य परनिपात आर्षत्वात् । तथा-मणीनां रत्नानां च किरणाः इति मणिरत्नकिरणा इति तथा-जात्यहिङगुलकानां-उत्तमजातीयहिङ्गुलकानां यो निकरः-समूहः स जात्यहिङगुलकनिकर इति । एतेषां द्वन्द्वे-निर्मातधौततप्ततपनीयकिंशुकाशोक जपाकुसुमविमुकूलितपुजमणिरत्नकिरणजात्यहिङ्गुलकनिकराः एतेषां यद्रूपं ततोऽपि अतिरेक-सातिशयं रूपं येषां ते तथा, ततः 'अचिरोद्गतेत्यादि ज्वलित हुतवहान्तस्य पदस्य निर्मातेत्यादि रूपातिरेकरूपान्तस्य च पदस्य कर्मधारयः । येन प्रकारेण निर्मातधौततप्ततपनीयाद्यपेक्षयाऽपि विशिष्टरूप सम्पन्ना अचिरोद्गतशरत्सूरमण्डलादयः सन्तीति निष्कर्षः इति । तथैव ते-पूर्वोक्ताः ज्योतिषिकाः अपि द्रुमगणाः, अनेक बहुविविधविस्रसापरिणतेनोयोतविधिनोपपेताः सन्ति । ननु यदि सूर्यमण्डलादिहुतवहान्त ज्योतिर्वत प्रकाशिनस्ते स्युस्तदा तद्वदुर्दर्शवतीव्रत्व चलनादिधर्मोपेता अपि सम्भवेयुरित्याह--मुखलेश्याइत्यादि सुखयतीति सुखा-सुखदा लेश्या तेजो येषां ते सुखलेश्याः अतएव मन्दलेश्याः और ये अपनी स्वाभाविक प्रभा से एवं अनेकबहुविविधविनसा परिणत हुई उठ्योतविधि से युक्त हुए उन २ प्रदेशों को चारों ओर से अवभासित करते रहते हैं। उद्योतित करते रहते हैं । इन सब कल्पवृक्षों के अधोभाग कुशकाश एवं विकुश-बिल्वादि लताओं से रहित होते हैं । હળ છે અને પિતાની સ્વાભાવિક પ્રભાથી તેમજ અનેક બહુવિવિધ વિસસા પરિણત થયેલી ઉદ્યોત વિધિથી યુક્ત થયેલા તત્ તત્ પ્રદેશને ચેમેરથી અવભાસિત કરતા રહે છે. ઉદ્યોતિત કરતા રહે છે તેમજ પ્રભાયુક્ત કરતા રહે છે. આ સર્વે કલ્પવૃક્ષના અધોભાગ કુશ કાશ તેમજ વિકુશ બિલવાદિ લતાઓથી રહિત હોય છે. આ સૂત્રપાઠગત પદોની વ્યાખ્યા જીવા
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१२
___ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे -मन्दा-अल्पा लेश्या येषां ते तथा, मन्दाऽऽतपलेश्याः मन्दातप इव लेश्या येषो ते तथा, सुखसह तेजस्सम्पन्ना इत्यर्थः, तथा कूटानीव-पर्वतादि शिखराणीव स्थानस्थिताः-स्वोत्पत्तिस्थाने स्थिताः स्थिरीभूताः समयक्षेत्रबहिर्वति ज्योतिष्का इव ते प्रकाशयन्तीति भावः, तथा अन्योऽन्य समवगाढ़ाभिः-अन्योऽन्य-परस्परं समवगाढ़ाभिः एकत्र मिलिताभिः लेश्याभिः तेजोभिः स्वया स्वकीयया प्रभया दीप्त्या तान् प्रदेशान् सर्वतः सर्वदिक्षु समन्तात्-सर्वविदिक्षु च अवभासयन्ति-प्रकाशयन्ति, उद्द्योतयन्ति तत्रस्थान् पदार्थान् सामान्यतः प्रभासयन्ति विशेषत इति । तथा कुश विकुश यावत तिष्ठन्तीति प्राग्वदिति । एषां ज्योतिषिकाणां द्रुमगणानां प्रकाशो बहुदूर व्यापीदीपशिखाद्रुमापेक्षया तीव्रश्च भवतीति पूर्वद्रुमेभ्यो विशेषोऽत्र बोध्यः ।५।
अथ षष्टकल्पवृक्षस्वरूपमाह -----
'तीसे ण समाए भरहे वासे तत्थ देसे तत्थ तत्थ बहवे चित्तंगा णाम दुमगणा पणत्ता समणाउसो! जहा से पेच्छाधरे विचित्ते रम्मे वरकुसुम दाम मालुज्जले भासंतमुकपुष्कपुंजोवयारकलिए विरल्लिय विचित्तमल्लसिरिसमुदयप्पगन्भे गंठिम वेढिम पूरिम संघाइमेणं मल्लेण छेय सिप्पिविभागरइएणं सव्वओ चेव समणुबद्ध पविरल लंबंत विप्पइट्ट पंचवण्णेहि कुसुमदामेहिं सोभमाणे वणमालकयग्गए चेव दिप्पमाणे, तहेव ते चित्तंगा वि दुमगणा अणेग बहु विविह वीससापरिणयाए मल्लविहीए उववेया कुसविकुस जाव चिटुंति इति ।६।
एतच्छाया - तस्यां खलु समायां भरते वर्षे तत्र तत्र देशे तत्र तत्र बहवः चित्राङ्गा नाम द्रुमगणाः प्रज्ञप्ताः श्रमणाऽऽयुष्मन्, यथा तत् प्रेक्षागृहं विचित्रं रम्यं वरकुसुमदाममालो ज्ज्वलं भासमान मुक्त पुष्पपुञ्जोपचारकलित वितत विचित्र माल्य श्रीसमुदयप्रगल्भं ग्रंथिमवेष्टिम पूरिम सङ्घातिमेन माल्येन छेक शिल्पिविभागरचितेन सर्वतश्चैव समनुबद्धं प्रविरललम्बमान विप्रकृष्ट पञ्चवर्णैः कुसुमदामभिः शोभमानं वनमालाकृताग्रं चैव दीप्यमानं, तथैव ते चित्राङ्गा अपि दुमगणाः अनेक बहुविविध विस्रसापरिणतेन माल्यविधिना उपपेताः कुशविकुश यावत् तिष्ठन्ति, इति ।६।
एतद्वयाख्या-तीसेणं' इत्यादि । हे श्रमणायुष्मन् ! तस्यां खलु समायां भरते वर्षे तत्र तत्र देशे तत्र तत्र बहवः चित्राङ्गाः चित्राणाम् अनेक प्रकारकाणां माल्यानां कारणइस सूत्र पाठ गत पदों को व्याख्या जोवाभिगम सूत्र में लिखी गई है । अतः इसे भी वहीं से देख लेना चाहिये । ग्रन्थ का कलेवर विस्तृत करने से कोई लाभ नहीं है ।
छठे कल्पवृक्ष का स्वरूप--
"तीसे णं समाए भरहे वासे तत्थ २ देसे तहिं बहवे चित्तंगा णामं दुमगणा पण्णत्ता" इत्यादि । छठे कल्पवृक्ष का नाम चित्राङ्ग हैं ! पुण्य से ये कल्पवृक्ष उस काल में वहां अनेक होते ભિગમસૂત્ર માં કરવા માં આવી છે એથી જિજ્ઞાસુઓએ ત્યાંથી વાંચી લેવું જોઈએ અહીં પુનઃ સૂત્રપાઠગત પદની વ્યાખ્યા કરવાથી ગ્રન્થ વિસ્તાર થશે.
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका द्वि० वक्षस्कार सू. २३ कल्पवृक्षस्वरूप निरूपणम् २१३ त्वात् चित्रांगा नाम द्रुमगणाः प्रज्ञप्ताः । तान् द्रुमान् वर्णयितुं दृष्टान्तमुपन्यस्यति-'जहासे' इत्यादि । यथा-येन प्रकारेण तत् - प्रसिद्ध प्रेक्षागृहं नाटयशाला, विचित्रं-नानाविधचिजोपशोभितम् अतएव रम्यं रमणीयं तथा वरकुसुमदाममालोज्ज्वलं-वराणि-उत्तमानि यानि कुसुमानि येषां यानि दामानि-माल्यानि तेषां यों: मालाः श्रेणयस्ताभिरुज्ज्वलं मण्डितं-देदोप्यमानम्, तथा-भासमानमुक्तपुष्पपुञ्जोपचारकलितं भासमानः-देदीप्यमानो यः मुक्तपुष्पपुञ्जोपचारः मुक्तो विकीर्णों यः पुष्पपुञ्जः पुष्पसमूहः तत्कृतो उपचारः-रचना तेन कलितं युक्तम्, तथा विततविचित्रमाल्यश्रोसमुदायप्रगल्भं विततानि विस्तृतानि विवित्राणि-नानाप्रकाराणि यानि माल्यानि-गुम्फितपुष्पमालाः, तेषां यः श्रीसमुदायः शोभासमूहः तेन प्रगल्भम्-अतिपरिपुष्टं तथा-ग्रन्थिमं ग्रन्थिमवेष्टिमपूरिमसङ्घातिमेनग्रन्थिमं ग्रन्थेन निर्वृत्तं, नैपुण्यातिशयात् ग्रन्थि ग्रन्थिसमुदायनिष्पादितं वेष्टने न सूत्रवे. टनक्रमेण निष्पन्नं पूरिमम् पूरणेन -भरणेननिष्पन्नं संचातिमम्-संवातेन समूहेण निष्पन्नम्, एषां समाहारे ग्रन्थिमवेष्टिम पूरिमसङ्घातिमं तेन तथा प्रकारेण माल्येन मालया, पुनः कीदृशेन माल्येन ? इत्याह छेकशिल्पिविभागचितेन छेकः निपुणो य; शिल्पी तेन विभागरचितं विभागेन विभक्त्या विच्छित्त्या रचितं निष्पादितं तेन तथाभूतेन माल्येन सर्वतः सर्वदिक्षु समनुबद्धं संयुक्तम् तथा-प्रविरल लम्बमानविप्रकृष्टपञ्चवर्णैः-प्रविरलानि अमिलितानि लम्बमानानि दोर्पाणि विप्रकृष्टानि-परस्परतःसुदूरवर्तीनि यानि पञ्चव
र्णानि नीलकृष्णहारिद्र लोहितशुक्लवर्णात्मकानि तानि प्रविरललम्बमानविप्रकृष्टपञ्चवर्णानि तैस्तथाभूतैः कुसुमदामभिः-पुष्पमाल्यैः शोभमानं प्रविरलत्वम् अल्पावकाशे सत्यपि स्यादत उक्तं विप्रकृष्टेति । पुनः कीदृशम् ? इत्याह-वनमालाकृताग्रं वनमाला-वन्द नमाला सा कृता अग्रे-अग्रभागे यस्य तत्तथाअग्रभागे कृतवन्दनमालमित्यर्थः,एव-निश्चयेन तथाभूत सत् दीप्यमानं शोभमानं भवति, तथैव ते पूर्वोक्ताः चित्राङ्गाः अपि द्रमगणाः अनेकबहु विविधविस्रसापरिण तेन अनेको व्यक्ति भेदात् बहुप्रचुरं यथा स्यात्तथा विविधः अनेकविधो जातिभेदात् स चासौ विस्रसापरिणतः-स्वभावेन परिणतस्तेन तथाविधेन माल्यविधिना उपपेता:-युक्ता भवन्ति, तथा कुशविकुश यावत् तिष्ठन्तीति प्राग्वत् ।। हैं जगह २ में स्थान २ पर ये वहां उस काल में पाये जाते हैं । भोगभूमि में इनका अब भी सद्भाव है। इस भरतक्षेत्र में प्रथमकाल में भोगभूमि थी । अतः उस समय ये यहां प्रत्येक स्थानों पर वर्तमान थे । ये चित्रांग जाति के कल्पवृक्ष उन भोग भूमिया जनों को तथाविध
છઠ્ઠા કલ્પવૃક્ષનું સ્વરૂપ:
'तीसेणं समाए भरहे वासे तत्थ २ देसे तहिं तहिं बहवे चित्तंगा णाम दुमगणा पण्ण त्ता" इत्यादि ।
છઠ્ઠા કલ્પવૃક્ષનું નામ ચિત્રાંગ છે. તે કાળે એ કલ્પવૃક્ષે ત્યાં પુષ્કળ સંખ્યામાં થતા હતાં ઠેકઠેકાણે એ ક૯૫ વૃક્ષે તે કાળે ત્યાં પુષ્કળ સંખ્યામાં પ્રાપ્ત થતા હતા ભંગ ભૂમિમાં એમને અત્યારે પણ સદ્ભાવ છે. આ ભરત ક્ષેત્રમાં પ્રથમ કાળમાં ભેગ ભૂમિ હતી. એથી તે
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१४
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे अथ सप्तमकल्पवृक्षस्वरूपमाह_ 'तीसे णं समाए तत्थ तत्थ भरहे वासे देसे तहिं तहिं बहवे चित्तरसा णामं दुमगणा पण्णत्ता समणाउसो ! जहा से सुगंधवरकमलसालि तंदुलविसिट्टणिरुवहयदुद्ध रद्धे सारयघयगुडखण्डमहुमेलिए अइरसे परमण्णे होज्जा उत्तमवण्णगंधमंते, अहवा रणी चक्कवट्टिस्स होज्ज णिउणेहिं सूवपुरिसेहि सज्जिए चउकापसेयसित्ते इव ओदणे कलम सालिणिव्वत्तिए विप्पमुक्के सबफमिउविसयसगलसित्थे अणेगसालणगसंजुत्ते अहवा पडिपुण्णदव्वुवक्खडे सुसक्खए वण्णगंधरसफरिसजुत्ते बलवीरिय परिणामे इंदियबलपुद्रिविवद्धणे खुप्पिपासामहणे पहाणं गुलकढिय खण्डमच्छंडियउवणीएव्वमोअगे सहसमिइगम्भे हवेज्ज परमेढगसंजुत्ते, तहेव ते चित्तरसावि दुमगणा अणेगबहुविह विबिह वीससापरिणयाए भोयणविहीए उववेया कुसबिकुस जाव चिट्ठति इति ।७।।
एतच्छाया--तस्यां खलु समायां भरते वर्षे तत्र तत्र देशे तत्र तत्र बहवः चित्ररसा नाम द्रुमगणाः प्रज्ञप्ताः श्रमणायुष्मन् !, यथा तत् सुगन्धवर कलम शालि तण्डुलविशिष्ट निरुपहतदुग्धराद्धं शारदघृतगुडखण्डमधुमेलितम् अतिरसं परमान्नं भवेत् उत्तमवर्णगन्धवत अथवा राज्ञः चक्रवर्तिनः भवेत् निपुणैः सूपपुरुषैः सज्जितः चतुष्कल्पसेकसिक्तः इव ओदनः कलमशालिनिवर्तितः विप्रमुक्तः सवाष्पमृदु विशदसकलसिक्थः अनेक शालनसंयुक्तः अथवा परिपूर्णद्रव्योपस्कृतः सुसंस्कृतः वर्णगन्धरसस्पर्शयुक्तो बलवीर्यपरिणामः इन्द्रियबलपुष्टिविवर्धनः क्षुत्पिपासामथनः प्रधानगुडकथितखण्डमत्स्यण्डी घृतोपनीत इव मोदकः श्लक्ष्णसमितागर्भः भवेत् परमेष्टकसंयुक्तः, तथैव ते चित्ररसा अपि द्रमगणाः अनेकवहु विध विविध विस्रसापरिणतेन भोजनविधिना उपपेताः कुशविकुश यावत् तिष्ठन्ति, इति ॥७॥
एतदव्याख्या-'तीसे णं' इत्यादि । तस्यां खलु समायां भरते वर्षे तत्र तत्र देशे तत्र तत्र बहवः चित्ररसा:-चित्रः मधुराम्लादि भेदाद नेकप्रकारः, यद्वा-आस्वादकजनाविनसा परिणाम से परिणत होकर अनेक प्रकार को मालाओं को प्रदान करते हैं । इस सूत्र पाठ गत पदों की व्याख्या जोवाभिगम सूत्र के अनुवाद से जानना चाहिये ।
सातवें कल्पवृक्ष का स्वरूप
"तीसे णं समाए तत्थ २ भरहे वासे देसे तहिं २ बहवे चित्तरसा णामं दुमगणा पण्णत्ता વખતે અહિંઆ તે ઠેક ઠેકાણે હતાં. એ ચિત્રાંગ જાતિના કલ્પવૃક્ષે તે ભોગ ભૂમિના માણ સેને તથાવિધ વિસસાપરિણામથી પરિણત થઈને અનેક પ્રકારની માળાઓ પ્રદાન કરે છે. આ સૂત્રપાઠગત પદોની વ્યાખ્યા જીવાભિગમસૂત્રના અનુવાદમાં કરવામાં આવી છે.
સતિમાં કલ્પવૃક્ષનું સ્વરૂપ
"तीसेणं समाए तत्थ २ भरहे वासे तत्थ देसे तहिं २ बहवे चित्तरसा णामं दुमगणा पण्णत्ता समणाउसो' इत्यादि।
સાતમા કલ્પવૃક્ષનું નામ ચિત્રરસ છે. પ્રથમ કાળમાં એ ક૯૫વૃક્ષે આ ભરત ક્ષેત્રમાં
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका द्वि० वक्षस्कार सू. २३ कल्पवृक्षस्वरूप निरूपणम्
-पक
-
शा
arrant रसो येषां ते तथाभूताः नाम द्रुमगणाः प्रज्ञप्ताः । तान् द्रुमगणान् सदृष्टान्तं वर्णयति तान् वर्णयितुं दृष्टान्तमाह - 'जहा से ' इत्यादि । यथा येन प्रकारेण तत् प्रसिद्धं सुगन्धवरकलमशालितण्डुलविशिष्टनिरुपहत दुग्धराद्धं सुगन्धाः उत्तमगन्धयुक्ताः वराः -प्रधानाः निर्दोषक्षेत्रकालादिसामग्रीभिः प्राप्ततण्डुलभावाः, ये कलमशालितण्डुलाः कलमशालेः तण्डुलास्ते सुगन्धवर कलमशालितण्डुलाः, तथा विशिष्टं- नीरोग- गवादिभवन्त्वा दुत्तमगुणसम्पन्न निरुपहतं - पाकादिभिरनुपहतं च यद् दुग्धं तद् विशिष्टनिरुपहतदुग्धम्, उभयोर्द्वन्द्वे सुगन्धवरकलमशालि तण्डुल - विशिष्ट निरुपहत दुग्धानि तैः राद्धं - म्, उत्तमशालितण्डुलै विशुद्धदुग्धेन च पाकनिपुणेन निष्पादितमिति भावः, तथा रघृतगुडखण्डमधुमेलितम् शारदघृतगुडखण्डमधुभिः तत्र - शारदघृतं - शरदृतुभवं घृतं गुडः प्रसिद्धः खण्डं=‘खाँड' इति प्रसिद्धम् मधु - शहद इति प्रसिद्धं तैर्मेलितं योजितम् अतएव अतिरसम् - प्रशस्तरससम्पन्नम् उत्तमवर्णगन्धवत् - प्रकृष्टवर्णगन्धसम्पन्नं परमान्नं पायसं भवेत्, अथवा - इव यथा राज्ञश्चक्रवर्तिनो निपुणैः पाककुशलैः सूपपुरुषैः पाककारिपुरुषैः सज्जितः - निष्पादितः चतुष्कल्पसे कनसिक्त इव चत्वारः कल्पाः पाकशास्त्रोक्तवि यो यत्र स चतुष्कल्पः स चासौ सेकश्चेति चतुष्कल्प सेकस्तेन सिक्तः युक्तः पाकशास्त्र विदोहि ओदनेषु कोमलतोत्पादनायै चतुरः सेककल्पान् कुर्बन्तीति बोध्यम् । तथा - कलमशालिनिर्वर्तितः- कलमशालितण्डुलनिष्पादितः तथा विप्रमुक्तः - पाकदोषरहितः सुपक्वः तथा सबाष्पमृदुविशदसकल सिक्थः सवाष्पाणि बाष्पसहितानि निःसरद्वाष्पयुक्तानि मृदुनि कोमलानि विशदानि - सर्वथा तुषादिमलापगमाद्विशुद्धानि सकलानि - पूर्णानि सिक्थानि कणा यत्र सः तथा - अनेकशालनकसंयुक्तः अनेकानि बहूनि यानि शालनकानि निष्ठानकानि तैः संयुक्तः ओदनो भवेत्, अथवा इव यथा परिपूर्णद्रव्योपस्कृतः परिपूर्णानि - मोदकाङ्गभूतानि सर्वाणि यानि द्रव्याणि केसरैलावातद्राक्षादीनि तैरुपस्कृतः परिष्कृतःFat तानि उपस्कृतानि निश्चितानि यत्र स तथा, तथा सुसंस्कृतः यथामात्रानि तापादिनोत्तमस्कार सम्पन्नीकृतः, तथा वर्णगन्धरसस्पर्शयुक्तः वर्णादयोऽत्राऽतिशायिनो गृह्यसमणाउसो” – इत्यादि । सातवें कल्पवृक्ष का नाम चित्ररस हैं । प्रथम काल में ये कल्पवृक्ष इस भरतक्षेत्र में जगह २ पर अनेक होते हैं । जैसा इनका नाम है उसी के अनुसार ये गुणोपेत हैं । मधुर आम्लादि रस इनका अनेक प्रकार का होता है । अथवा - आस्वादक जनों को वह रस आश्चर्यकारी होता है । इसलिये भी इन कल्पवृक्षों का नाम चित्ररस हो गया है । ये कल्पवृक्ष इस मधुरादि भेद से अनेक प्रकार के रसादि को किसी के द्वारा किये जाने पर नहीं देते हैं किन्तु इनका ऐसा ही स्वभाव है कि ये स्वभावतः ही उस प्रकार के परिणमनवाले ઠેકઠેકાણે પુષ્કળ સખ્યા માં હોય છે. જેવુ એમનુ નામ તેવા જ ગુણાથી એ યુક્ત છે. મધુર અમ્લાદિ રસ એમના અનેક પ્રકારના હોય છે. અથવા આસ્વાદકેના માટે તે રસ આશ્ચયકારી હેાય છે. એથી પણ આ કલ્પવૃક્ષ ચિત્રરસ નામથી પ્રસિદ્ધ થઈ ગયાં છે.
એ કલ્પવૃક્ષેા મધુર વગેરે રસાને કેાઈ વડે નહિ પણ સ્વતઃ સ્વભાવતઃ જ આ પ્રમાણે પરિ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
२१५
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१६
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
न्ते सामर्थ्यात् तेन अतिशायिवर्णगन्धरसस्पर्शैः युक्तः- सम्पन्नः, तथा बलवीर्यपरिणामः - बलवीर्यहेतवः परिणामा उत्तरकाले यस्य स तथा, बलवीर्यहेतुपरिणामयुक्त इति भावः तत्र बलं शारिरीकं वीर्यं मानसिकोत्साहः, तथा इन्द्रियबलपुष्टिविवर्धनः इन्द्रियाणां यद् बलं- स्वस्वविषयग्रहणसामर्थ्यं तस्य या पुष्टिः = अतिशायी पोषस्तस्याः वर्धनः वर्धयतीति वर्धनः वृद्धिकारक, तथा क्षुत्पिपासामथन:- क्षुधातृषानाशकः, तथा प्रधानगुडकथित खण्डमत्स्यण्डीघृतोपनीतः प्रधानानि गुडखण्डमत्स्यण्डीघृतानि तत्र गुडः प्रसिद्धः, खण्डंखाँड ' इति प्रसिद्धम् मत्स्यण्डी 'मिश्री' इति भाषा प्रसिद्धम्, घृतं - प्रसिद्धम् इत्येतानि उपatafat योजितानि यत्र सः अत्र 'कथित' शब्दस्य उपनीत' शब्दस्य च परप्रयोगः आर्षत्वात्, तथा - श्लक्ष्ण समितागर्भः - इलक्ष्णा = त्रिवस्त्र गालितत्वेन सूक्ष्मतामुपनीता या समिता गोधूमचूर्ण सा गर्भे - अभ्यन्तरे यस्य स तथा वस्त्र त्रिः पूतगो धूमचूर्णनिर्मितः, तथापरममेष्टक संयुक्तः प्रशस्त द्रव्ययुक्त, एतादृशः मोदको भवेत् तथैव ते चित्ररसा अपि द्रुमगणाः, अनेक बहुविध विविधविसृसापरिणतेन भोजनविधिनोपपेता भवन्ति, तथा कुशविकुश यावत् तिष्ठन्ति इति प्राग्वत् । ७ ।
"
अथाष्टमकल्पवृक्षस्वरूपमाह
'ती से णं समाए भरहे वासे तत्थ तत्थ देसे तत्थ तत्थ बहवे मणिगंगा णामं दुमगणा पण्णत्ता समणाउसो ! जहा से हारद्धहारवेढणयमउडकुंडल वामुत्तग हेमजाल मणिजाल कणगजालग सुत्तग उचिय कडग खुडय एकावलि कंठसुत्तग मगरियउरत्थ गेविज्ज सोणिसुत्तगा चूडामणिकणगतिलग फुल्लगसिद्धत्थयकण्णवालि ससिसूर उसह चक्कगतल भंगयतुडिय हत्थ माल हरिसय केऊर वलय णालंब अंगुलिज्जग वलक्ख दोणारमालिया कंचि मेहललाव पयरगपारि हेरंग पायजाल घंटियाखिखिणि रयणोरुजाल खुड्डियवर नेऊरचलणमालिया कणगणिगल मालिया कंचणमणिरयणभत्तिचित्ता, तहेव ते मणिअंगावि दुमगणा अणेग जाव भूसणविहीए उववेआ जाव तिद्वंति इति । ८ ।
एतच्छाया - तस्यां खलु समायां भरते वर्षे तत्र तत्र देशे तत्र तत्र वहवो मण्यङ्गा नाम द्रुमगणाः प्रज्ञप्ताः श्रमणssयुष्मन् ! यथा सा हारार्द्धहारवेष्टनकमुकुटकुण्डल ब्यामुक्तक
होते हैं । अतः अनेक बहुविध विस्रसा परिणत हुए भोजनविधि से युक्त होते हैं इस संबन्ध में कहे गये सूत्र के पदों की व्याख्या पहिले हम जीवाभिगम सूत्र के हिन्दी अनुवाद में लिख आये हैं, अतः वहीं से इसे समझ लेनी चाहिये ।
आठवें कल्पवृक्ष का स्वरूप ---
"तीसे णं समाए भरहे वासे तत्थ २ देसे तहि २ बहवे मणियंगा णामं दुमगणा पण्णत्ता
મનવાળા હેાય છે. એથીઅનેક બહુવિધ વિવિધ વિસ્રસા પરિણત થયેલા ભેાજન વિધિથી એ યુક્ત હાય છે. આ સબ ધમાં કહેવામાં આવેલા સૂત્રાના પદોની વ્યાખ્યા જીવાભિગમ સૂત્ર ના અનુવાદમાં અમે પહેલાં કરી છે. એથી જિજ્ઞાસુજના ત્યાંથી વાંચી લે.
આઠમા કલ્પવૃક્ષનું સ્વરૂપ:
" तोसेण समाए भरहे वासे तत्थ २ देसे तर्हि २ बहवे मणियंगा णार्म दुमगणा पण्णत्ता
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका द्वि० वक्षस्कार सू. २३ कल्पवृक्षस्वरूप निरूपणम् हेमजालमणिजालकनकजालक सूत्रकोचित कटकक्षुद्रकैकावलिकण्ठसूत्रकमकरिकोरः स्थग्रेवेय श्रोणिसूचकचूडामणिकनकतिलकपुष्पकसिद्धार्थककर्णवाली शशिसूर्यवृषभचक्रकतलभङ्गक त्रुटित हस्तमालक हर्षक केयूर वलय प्रालम्बागुलीयक वलाक्षदीनार मालिकाकाश्ची मेखला कलापप्रतरक पारिहार्यक पादजाल घण्टिका किङ्किणी रत्नोरुजाल क्षुद्रिका वरनपुर चरणमालिका कनक निगडमालिका काञ्चनमणिरत्नभक्तिचित्रा, तथैव ते मणयङ्गा अपि द्रुमगणाः अनेक यावद् भूषणविधिना उपपेता यावत् तिष्ठन्ति इति ।८।।
एत व्याख्या- 'तीसे णं' इत्यादि । हे आयुष्मन्श्रमण! अस्यां खलु समायां भरते वर्षे तत्र तत्र देशे तत्र तत्र बहवो मण्यङ्गाः-तत्र मणिपदं मणिमयाभरणपरं तेन मणयः मणिमयान्याभरणानि तेषाम् अङ्गभूता:-कारणभूता मण्यङ्गा नाम द्रुमगणाः प्रज्ञप्ताः तान् द्रुमगणान् सदृष्टान्तं वर्णयति 'जहा से' इत्यादि । यथा-येन प्रकारेण सा वक्ष्यमाणाभरणमालिका भवति, कथंभूता सा ? इत्याह 'हारद्धहार' इत्यादि । तत्र हारः अष्टादशसरिकः अर्द्धहारः नवसरिकः वेष्टनकः कर्णभूषणविशेषः, मुकुटकुण्डले प्रसिद्ध व्यामुक्तक मालम्बितं कुण्डलविशेषः, हेमजालं स्वर्णरचितजालाकृतिकालङ्कारविशेषः एवं मणिजालकनकजालकेऽपि बोध्ये, हेमजालकनकजालयो मेंदो रुढिगम्यः, सूत्रकं-यज्ञोपवीतवद् धार्यमाणं सुवर्णसूत्रम्, उचितकटकानि-योग्यवलयानि, क्षुद्रकम्-अडू.गुलीयकविशेषः, एकावली विचित्रमणिस्वर्णरचिता एकसरिका , कण्ठसूकं - सूत्राकारकपठाभरणविशेषः मकरिका - मकराकृतिराभरणविशेषः , उरःस्थं-हृदयाभरण विशेपः, ग्रैवेयं ग्रीवाभरणविशेषः श्रोणिसूत्रं कटिसूत्रं चूडामणिः सर्वभूपरत्नसारो देवमनुष्याधिपतिमौलिस्थायी रोगामङ्गलादिदोषनाशकः परममङ्गलभृतः आभरणविशेषः, कनकतिलकं ललाटाभरणं, पुष्पकं पुष्पाकृतिललाटा भरणं,-सिद्धार्थकं सर्षपप्रमाण स्वर्णकणरचित सुवर्णमणिकमयं भूषणं, कर्णवाली कर्णोपरितनभागाभरणविशेषः, शशिसूर्यवृषभाः चन्द्रसूर्यवृपभाकार स्वर्णमयाभरण विशेषाः चक्रकं चक्राकारशिरोभूषणं, तलभङ्गकं वाहाभणविशेषः, त्रुटिकानि बाह्वाभरणानि, उभयो हाभरणत्वेऽपि आकारकृतो भेदः, हस्तमालकम् आभरणविशेषः, हर्षकं भूषणविशेषः' केयूरं बाहुभूषणविशेषः, अङ्गदापरपर्यायः, पूर्वोक्त बाहुभूषणतोऽत्राकृतिकृतो भेदः, वलय-कङ्कणं, प्रासमणाउसो' इत्यादि । उस सुषम सुषमा नामके आरक की उपस्थिति में इस भरतक्षेत्र में जगह २ अनेक मण्यङ्गनामके कल्पवृक्ष होते थे । ये कल्पवृक्ष वहां के युगलिकों के लिये स्वाभाविक रूप से अनेक प्रकार की भूषणविधि से युक्त हुए उनके मनोनुक्ल आभूषणों की इच्छाओंकी पूर्ति करते हैं इस सूत्र पाठ में जो २पद आये हैं , उन की व्याख्या जीवाभिगम सूत्र के हिन्दी समणाउसो” इत्यादि।
તે સુષમ સુષમાં નામના આરકની ઉપસ્થિતિમાં આ ભરતક્ષેત્રમાં ઠેક ઠેકાણે અનેક મયંગ નામના કલ્પવૃક્ષો ત્યાંના યુગલિકે માટે સ્વાભાવિક રૂપથી અનેક પ્રકારની ભૂષણ વિધિથી યુક્ત થયેલા તેમના આભૂષણોની ઈચ્છાઓની પૂર્તિ કરે છે. આ સૂત્રપાઠમાં જે જે પદે
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१८
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे लम्ब-झुम्बनकं कर्णभूषणम् अङ्गुलीयकं मुद्रिका, वलक्षं गलाभरणविशेषः, दीनारदालिकादीनारं स्वर्णमुद्रा तदाकारा मणिमाला, काश्ची मेखला कलापाः तत्र काञ्ची एका यष्टिः,मेखल। अष्ट यष्टिका कलापः पञ्चविंशति यष्टिः । उक्तं च तल्लक्षणम्
एका यष्टि भवेत् काञ्ची, मेखला त्वष्ट यष्टिकाः।
रशनाः षोडश ज्ञेयाः, कलापः पञ्चविशकः ॥१॥ इति । काञ्च्यादयस्त्रयः स्त्रीकटयाभरणविशेषाः प्रतरकं-वृत्तप्रतल आभरणविशेषः, पारिहार्यकम्-वलयविशेषः पादजालं-जालाकृतिपादाभरणम्, घण्टिका-घर्घरिका; किङ्किण्यः क्षुद्रघण्टिकाः, अनयोराकारकृतो विशेषः, रत्नोरुजालं-रत्नमय जङ्घायाः प्रलम्बमानं सङ्कलकंक्षुद्रिका-आभरणविशेषः वरन्पुराणि श्रेष्ठ चरणाभरणविशेषः, चरणमालिका-विलक्षणाकारं पादाभणं तच्च लोके 'पागडां' इति प्रसिद्धम् कनकनिगड:-निगडाकारः पादालङ्कारः,सौवर्णः राजतो वा लोके स 'कडलाँ' इति ख्यातः, एतेषां हारार्द्ध हारादि कनकनिगडान्तानां या मालिका श्रेणिः सा तथा, कथंभूता सा ? इत्याह' कंचण' इत्यादि। काश्चन-सुवर्णमणिः-चन्द्रकान्तादिः रत्नं-कर्केतनादिकम् एतेषां या भक्तिः-विच्छित्तिः-रचना इति यावत् तया चित्रा-अद्भुता सा काश्चनमणिरत्नभक्तिचित्राः ततः हारार्द्धहारादिमालिकान्तं पदस्य काश्चनादि चित्रान्तपदस्य च कर्मधारयो, विशेषणस्य परनिपात आर्षत्वात् । ततश्वायं संक्षिप्तोऽर्थः- काञ्चनमणिरत्नविच्छित्ति सुशोभिता हारार्द्ध हारादि श्रेणि भवति इति तथैव-तेन प्रकारेणैव ते मण्यङ्गा अपि द्रुमगणा अनेक बहुबिधविविधविस्रसा परिणतेन भूष णविधनां उपपेताः-युक्ता भवन्ति, तथा कुशविकुश यावत् तिष्ठन्तीति ॥८॥
अथ नवम कल्पवृक्षस्वरूपमाह
तीसेणं समाए भरहे वासे तत्थ तत्थ देसे तत्थ तत्थ बहवे गेहागारा णाम दुमगणा पण्णत्ता समणाउसो! जहा से पागारहालयचरियदारगोपुरपासायागासतलमंडब एगसालगविसालगतिसालगचउसालग गब्भघरमोहणघर वलभीघरचित्त मालयघरभत्तिघरवदृतसचउरंस णंदियावत्तसंठिया पंडुरतल मुंडमाल हम्मियं अहवाणं धवलहर अद्धमागह विब्भम सेलद्धसेल संठिय कूडागारसुविहिय कोटग अणेगघर सरणलेण आवणा विडंग जालविंदणिज्जूह अपवरगचंदसालिया रुवविभत्तिकलिआ भवणविही बहुविकप्पा, तहेव ते गेहागारा वि दुमगणा अणेग बहुविह विविहवीससा परिणयाए सुहारुहण महोत्ताराए सुहणिअनुवाद में स्पष्ट रूप से की जा चुकी है । अतः यह वहीं से समझ लेनी चाहिये, एक लर की काञ्ची होती है । आठ लरों की मेखला होती है । सोलह लरों की रसना होती है और पच्चीस लरों का एक कलापक होती है। આવેલા છે, તેમની વ્યાખ્યા “જીવાભિગમસૂત્ર ના હિન્દી અનુવાદમાં સ્પષ્ટ રૂપમાં કરવામાં આવી છે. એથી આ વિષે ત્યાંથી જ વાંચી લેવું જોઈએ. એક સેરની કાંચી હોય છે, આઠ સેરેની મેખલા હોય છે. સેળસે રોની રસના હોય છે. અને ૨૫ સેરોની એક કલા૫ક હોય છે,
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका द्वि० वक्षस्कार सू. २३ कल्पवृक्षस्वरूप निरूपणम् क्खमणपवेसाए ददरसोवाणपंतिकलियाए पइरिक सुहविहाराए मणोणुकूलाए भवणविहीए उववेया जाव चिट्टति, इति ।९।।
एतच्छाया- तस्यां खलु समायां भरते वर्षे तत्र तत्र देशे तस्मिन् तस्मिन् बहवः गेहाकारा नाम द्रुमगणाः प्रज्ञप्ताः श्रमणायुष्मन् ! यथा ते प्राकाराहालक चरिकाद्वार गोपुरप्रासादाऽऽकाशतलमण्डपैकशालक द्विशालक त्रिशालक चतुःशालक गर्भगृहमोहनगृह वलभीगृह चित्रमालकगृहमक्तिगृहवृत्त व्यस्रचतुरस्रनन्द्यावत्तेसंस्थिताः पाण्डुरतल मुण्ड मालहर्म्यम् अथवा खलु धवलगृहार्द्धमागध विभ्रम शैलार्द्धशैल संस्थितकूटाकार सुविहितकोष्ठकानेक गृहशरणलयनापणाः विटङ्कजाल वृन्द निव्हापवरक चन्द्रशालिका रूपविभक्ति कलिताः भवनविधयो बहुविकल्पाः, तथैव ते गेहाकारा अपि द्रुमगणा अनेक बहुविधविविध विसापरिणतेन सुखाऽऽरोहण सुखावतारेण सुखनिष्क्रमणप्रवेशेन दईरसोपानपङ्कि कलितेन प्रतिरिक्त सुखविहारेण मनोऽनुकूलेन भवनविधिना उपपेताः यावत्तिष्ठन्ति, इति ।।
एतव्याख्या-'तस्यां खलु समायामि' त्यादि-पूर्ववत्, नवरं गेहाकारा नाम द्रुमगणाः प्रज्ञप्ताः, हे आयुष्मन् ! श्रमण ! तान् वर्णयितुं दृष्टान्तमुपन्यस्यति-यथा ते प्राकारेत्यादि माकारः 'कोट' इति भाषा प्रसिद्धः अट्टालकः- प्रासादोपरिगृहम्, चरिकानगर प्राकारान्तरालेऽष्ट हस्त प्रमाणो मार्गः, द्वारम्-गृहादि प्रवेशस्थानम्, गोपुरं पुरद्वारम्, प्रासादः-राजभवनम् आकाशतलम्- कटराधनाच्छन्नप्रदेशः मण्डपः छायाद्यर्थ पटादिमयः स्थानविशेषः, एकशालकम् -एक भूमगृहम्, द्विशालकं द्विभूमगृहम्, त्रिशालकं त्रिभूमगृहम्, चतुःशालकं चतुभूमगृहम् । गर्भगृहम्-अभ्यन्तरगृहम्, मोहनगृहं वासभवनम्, वलभीगृहप्रासादाग्रभागः, चित्रमालकगृहम् -चित्रकर्मयुक्तगृहम् मालकगृहं-द्वितीयभूमिकाद्युपरिवर्ति गृहम्, गृहेत्यस्योभयत्रयोगात्, भक्तिगृहं भक्तिः विच्छित्ति-स्तत्प्रधानं गृहं, वृत्तं वर्तुलाकार, व्यस्र-त्रिकोण, चतुरस्र-चतुष्कोण, नन्द्यावर्तः स्वस्तिकविशेषस्तैः संस्थिताः, पाण्डुरेत्यादि पाण्डुरतलं - शुक्तिकाचूर्णलिप्त तलयुक्त गृहं मुण्डमालहम्यम्- उपर्यनाच्छादितशिखरादिभागरहित हर्म्यम् अथवा-यद्वा खलु निश्चयेन धवलगृहेत्यादि-धवलगृह सौधम अर्धमागधविभ्रमाणि गृहविशेषाः, शैलार्धशैलसंस्थितानि-संस्थितेत्यस्य शैले अर्धशैले च योगः, तेन शैलसंस्थितानि पर्वताकाराणि अर्धशैलसस्थितानि अर्धपर्वताकाराणि च गृहा
नौवें कल्पवृक्ष का स्वरूप -
"तीसे णं समाए भरहे वासे तत्थ२ देसे तहिं तहिं बहवे गेहागारा णामं दुमगणा पण्णत्ता समणाउसो । " इत्यादि ।
हे श्रमण आयुष्मन् उस सुषम सुषमा नामक आरे में भरतक्षेत्र में जगह २ अनेक गेहाकार નવમા ક૯પવૃક્ષનું સ્વરૂપ
"तीसेणं समाए भरहे वासे तत्थ २ देसे तहिं तहिं
बहचे गेह गारा जाम मगणा पण्णत्ता इत्यादि। હે શ્રમણ આયુમન્ ! તે સુષમ સુષમા નામના આરામાં ભરતક્ષેત્રમાં એ સ્થાન પર
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे णि, कूटाकाराणि-शिखराकृतीनि, सुविहितकोष्टकानि सुसूत्रणापूर्वक चितोपरितिनभागविशेषाः अनेकगृहाणि-बहूनि गृहाणि सामान्यतः शरणानि-तृणमयानि लयनानि पर्वतनिकुट्टितगृहाणि आपणाः हट्टाः, इत्यादिकाः भवनविधय इत्यग्रिमेण सम्बन्धः ते च की दृशाः ? इत्याह-विटङ्केत्यादि-विटङ्क:-कपोतपालिका जाल वृन्दं-गवाक्षसमूहः, नियूंह : -द्वारोपरितन पार्श्वनिःसृतदारु अपवरकः आच्छादकः चन्द्रशालिका शिरोगृहम्, इत्येवं रूपा या विभक्तयः विच्छिन्नयस्ताभिः कलिताः युक्ताः, बहुविकल्पाः अनेक प्रकाराः भवनविधयः वास्तु प्रकाराः भवन्ति तथैव तेनैव प्रकारेण ते गेहाकारा अपि द्रुमगणाः । किं विशिष्टास्ते ! इत्याह-'अनेक बहुविध विविविखसापरिणतेन' अर्थस्तु प्राग्वत् सुरारोहणसुखोत्तारेण-सुखेन सुख पूर्वकम्, आरोहः उपरिगमनम्, तथा सुखेन अवतारः अधस्तादवतरण यत्र स तथा तेन । सुखनिष्क्रमण प्रवेशेन सुखेन निष्क्रमणं ततोऽपगमनं यत्र स तथा । दर्दरसोपानपङ्क्तिकलितेन दर्दराणि निरन्तर रत्नफलकमयानि सोपानानि, तेषां पङ्क्तयस्ताभिः कलितः युक्तस्तेन । प्रविरक्तसुखविहारेण प्रविरक्ते एकान्ते सुखः सुखमयः विहारः अवस्थानशयनासनादिरूपो यत्र स तथा तेन । अतएव मनोऽनुकूलेन भवनविधिना उपपेताः-युक्ता यावत्तिष्ठन्तोति प्राग्वत् ।९। अथ दशमकल्पवृक्षस्वरूपमेवम् --
तीसेणं समाए भरहे वासे तत्थ तत्थ देसे तर्हि तहिं बहवे अणिगणा णामं दुमगणा पण्णत्ता समणाउसो ! जहा से आईणग खोमतणुल कंबल दुगूल कोसेज्ज कालमिगपट्ट अंसुअ चीणअंसुयपट्टा आभरण चित्त सण्हग कल्लाणगपिंगणीलकज्जल बहुवण्णरत्तपीयसुकिल्ल सक्कय मिगलोमहेमघरल्लग अवरुत्तर सिंधुउसभदामिल-वंगकलिंग नलिण तंतुमय भत्तिचित्ता वत्थविही बहुप्पगारा पवरपट्टणुगया वणरागकलिआ, तहेव ते अणि गणा वि दुमगणा अणेगबहुविह विविह वोससा परिणायाए वत्थविहीए उववेआ कुसविकुस जाव चिट्ठति, इति ॥१०॥
एतच्छाया-तस्यां खलु समायां भरते वर्षे तत्र देशे तस्मिन् तस्मिन् बहवः अनग्ना नाम द्रुमगणाः प्रज्ञप्ताः श्रमणाऽऽयुष्मन् ! यथा ते आजिनक क्षीम तनुल (क) कम्ब ल दुकूल कौशेय कालमृग पट्टांशुकचोनांशुक पट्ठाः आभरण चित्र श्लक्ष्णककल्याणक भृङ्गनील कज्जलबहुवर्णरक्तपीत शुक्ल संस्कृतमृगलोम हेमात्म रल्लकापरोत्तर सिन्धुऋषभद्रविनाम के कल्पवृक्ष होते हैं । ये कल्पवृक्ष मनोनुकूल भवनविधि से युक्त होते हैं अर्थात् अनेक प्रकार के भवनरूप में ये स्वतः स्वभाव से परिणत हो जाते हैं । सूत्रगत पदों की व्याख्या जोबाभिगम सूत्र के अनुवाद में को गई है। અનેક ગેહાકાર નામના કલ્પવૃક્ષે હોય છે. એ કલ્પવૃક્ષો મનુકૂલ ભવનવિધિથી યુકત હોય છે. એટલે કે અનેક પ્રકારના ભવન રૂપમાં એ સ્વતઃ સ્વભાવથી પરિણત થઈ જાય છે. આ સૂત્રમાં આવેલા પદની વ્યાખ્યા જીવાભિગમસૂત્રના અનુવાદમાં કરવામાં આવેલી છે. એથી જિજ્ઞાસુઓ ત્યાંથી વાંચી લે.
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका द्वि० वक्षस्कार सू. २३ कल्पवृक्षस्वरूप निरूपणम्
२२१ ड वङ्ग कलिङ्ग नलोन तन्तुमयक्तिचित्राः वस्त्रविधयः बहुप्रकाराः प्रवरपत्तनोद्गताः वपुरागकलिताः, तथैव ते अनग्ना अपि द्रुमगणाः अनेक बहुविविविधविनसा परिणतेन वस्त्रविधिना उपपेताः कुशविकुल यावत् तिष्ठन्ति, इति ।१०।
एतव्याख्या--'तस्यां खलु' इत्यादि प्राग्वत्, नवरम् अनग्नाः अविद्यमानाः नग्नाः तात्कालिका जना येभ्यस्तेऽनग्नाः द्रुमगणाः प्रज्ञप्ताः श्रमणायुष्मन् ! तान् वर्णयितुं दृष्टान्तमुपन्यस्यति यथा ते आजिनकेत्यादि-तत्र आजिनकम्-चर्ममयं वस्त्रं क्षौमं सामान्यतः कार्पासिकं वस्त्रं केचित्तु क्षुमा-अतसी तन्मयं वस्त्रमिती वदन्ती, तनुल-तनुः शरोरं तत् मुखस्पर्शतया लाति अनुगृहातोति तनुलं शरीरसुखादि कारकं वस्त्र, कम्बलः प्रसिद्धः 'तणुअकंबल' इति पाठे तु तनुक कम्बला, इतिच्छाया, तत्पक्षे तनुकः सूक्ष्मोणीमयः क म्बलः, दुकूल:-गौड देशोयं कार्यासिक वस्त्रम्, यद्वा-दुकूल:-वृक्षविशेषः. तद्वल्कं गृहीत्वा उदूखले जलेन सह कुट्टयित्वा कुतीकृत्य च व्यूयते तत्तत् दुकूलम्, कोशेय-कृमिकाशजतन्तुनिष्पन्नं वस्त्रम्, कालमृगपट्टाः कृष्णमृगचर्ममयं वस्त्रम् अंशुकं चीनांशुकानि नानादेशेषु प्रसिद्धानि दुकूलविशेष रूपाणि पूर्वोक्तस्यैव वल्कस्याभ्यन्तरहारिभिनिष्यादितानि चोनांशुकानि वा पट्टाः पट्टसूनिष्पन्नानि वस्त्राणि, आभरणचित्रेत्यादि तत्र आभरणैः, भू षणः, चित्राणि अद्भुतानि आभरणचित्राणि, लक्ष्णानि सूक्ष्मतन्तुनिष्पन्नानि कल्याणकानि सुलक्षणानि वस्त्राणि भृगनील भ्रमरवन्नीलवणे तथा कज्जलं कज्जलवत्कृष्णवर्णे बहुवर्णम् विचित्रवर्णम् रक्त-रक्तवर्ण पीतं पोतवर्णम्, शुक्ल शुक्रवणम् संस्कृतं सुसज्जितं यन्मृगलो म हेम स्वर्ण च तदात्मकं तन्मयम्, रल्लकः कम्बल चैते कीदृशाः ! इत्याह-अपरः-प श्चिमदेशः उत्तरः-उत्तरप्रदेशः सिन्धुः-देशविशेषः ऋषभः-देशविशेषः, द्रविडवङ्ग कलि
दशवं कल्पवृक्ष क, स्वरूप कथन -
"तोसे णं समाए भरहे वासे तत्थ २ देसे तहिं तहिं बहवे अणिगण्य णामं दुमगणा पण्णत्ता समणाउसो !" इत्यादि । हे श्रमण आयुष्मन् ! उस सुषम सुषमा नाम के आरे में भरत क्षेत्र में अनग्ननाम के कल्पवृक्ष होते हैं, इन कल्पवृक्षों के प्रभाव से वहां का कोई भी जन वस्त्र रहित नहीं रह पाता है, सुन्दर २ वेश कीमही वस्त्र वहां के मनुष्यों को इन से प्राप्त होते रहते है क्योंकि ये वृक्ष स्वभावतः अनेक रागों से रंजित हुए वस्त्रों के रूप में परिणत हो जाते है। દશમા ક૯૫વૃક્ષનું સ્વરૂપ કનઃ
"तीसेण समाए भरहे बासे तत्थ २ देसे तहिं २ बहवे
__ अणिगमा णाम दुमगणा पण्णत्ता इत्यादि। હે શ્રમણ આયુશ્મન તે સુષમ સુષમા નામના આરામાં ભરતક્ષેત્રની અંદર અનગ્ન નામના કલ્પવૃક્ષ હોય છે. એ ક૯૫વક્ષના પ્રભાવથી ત્યાંની કેઈ પણ વ્યક્તિ વસ રહિત રહેતી નથી. ઉત્તમ તેમજ મૂલ્યવાન વસ્ત્ર ત્યાંના માણસોને એમનાંથી પ્રાપ્ત થતા રહે છે કેમકે એ વૃક્ષો સ્વભાવતઃ અનેક રાગથી રંજિત થયેલા વસ્ત્રોના રૂપમાં પરિણત થઈ mय छ, mol
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे गाः एते त्रयो देशविशेषाः, एतेषां सम्बन्धिनो ये नलिनतन्तवः मृणालतन्तवः सूक्ष्मतन्त वः यद्वा सूक्ष्मतन्तुमय्यः, भक्तयः विशिष्टरचनाः ताभिः चित्राः अद्भुताः वस्त्रविधयः बहु प्रकाराः अनेक प्रकाराः भवन्ति तथा प्रवर पत्तनोद्गताः प्रसिद्धनगरोद्भवाः, वर्णरागकलिताः वर्णैः अनेकविधवणः रागैः मजिष्ठादिभी रागैः कलिताः युक्ताः तथैव तेनैव प्रकारेण ते पूर्वोक्ताः अनग्ना अपि द्रुमगणाः तिष्ठन्ति, अनेक बहुविधेत्यादि प्राग्वत् ।।१०॥सू०२३।।
पूर्वसूत्रे सुषमसुषमायां कल्पवृक्षदशकस्वरूपं वर्णितम् अधुना सुषमसुषमा भाविनां मनुजानां स्वरूपं जिज्ञासमान आह
मूलम्---तीसे णं भंते ! समाए भरहे वासे मणुयाण केरिसए आयारभावपडोयारे पण्णत्ते ! गोयमा ! ते णं मणया सुपइट्ठियकुम्म चारुचलणा जाव लक्खणवंजणगुणोववेया सुजायसुविभत्त संगयंगा पासाईया जाव पडिरूवा । तीसे णं भंते ! समाए भरहे वासे मनुईणं केरिसए आयारभावपडोयारे पण्णत्ते ? गोयमा ! ताओणं मनुईओ सुजायसव्वंगसुंदरओ पहाणमहिलागुणेहिं जुत्ता अइकंत विसप्पमाणमउयसुकुमाल कुम्मसंठियविसिट्ठचलणा उज्जुमउयपीवर सुसाहयंगुलीओ अब्भुण्णयरइयतलिण तंब सुइणिदणक्खा रोमरहियपट्टलट्ठसंठिय अजहण्णपसत्थलवखण अक्कोप्पजंघजुयलाओ सुणिम्मिय सुगूढ सुजण्णुमंडलसुबद्धसंधीओ कयली खंभाइरेकसंठियणिव्वण सुकुमालमउयमंसल अविरलसमसंहियसुजाय वट्ठपीवरणिरंतरोरु अट्ठावयवीइयपट्टसंठिय पसस्थविच्छिण्णपिहुलसोणी वयणायामप्पमाण दुगुणिय विसालमंसल सुबद्ध जहणवरधारिणीओ वज्जविराइयपसत्थ लक्खणनिरोदर तिवलियबलियतणु णयमज्झिमाओ उज्जुयसमसहिय जच्च तणु कसिण णिद्ध आइज्जलउहसुजाय सुविभत्त कंत सोभतरुइल रमणिज्जरोमराई गंगावत्तपयाहिणावत्ततरंग भंगुर विकिरणतरुण बोहिय आकोसायंतपउमगंभीरवियडणाभा अणुब्भडपसत्थपीण कुच्छीओ सण्णयपासाओ संगयपासाओ इन्हीं वस्त्रों का वर्णन इस सूत्र द्वारा किया गया है इनको प्रकट करने वाले सूत्रगत पदों की व्याख्या मैंने हिन्दी अनुवाद करते समय जीवाभिगम सूत्र में की है अतः वहीं से यह जान लेनी चाहिये ।
આ વચ્ચેનું વર્ણન આ સૂત્ર દ્વારા કરવામાં આવેલ છે. તેને પ્રકટ કરનારા સૂત્ર ગતપદોની વ્યાખ્યા જીવાભિગમ સૂત્રના અનુવાદમાં કરવામાં આવી ગયેલ છે. તેથી ત્યાંથી તે
સમજી લેવી પ૦ ૨૩
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टोका fr. वक्षस्कार सू. २४ सुषमसुषमाभाविमनुष्य स्वरूपनिरूपणम् सुजायपासाओ मियमाइयपीणरइयप साओ अकरंड्य कणगरुयगणिम्मल सुजायणिरुवहयगायलट्ठीओ कंचणकलसप्पमाण समसहियलट्ठ चुच्चुआमेगजमलजुयलवहिय अन्भुण्णयपीणरइअय पीवरपओहराओ भुयंग अणुपुव्वतणुय गोपुच्छ वट्टसमसंहियणमिय आइज्जललियवाहा तंबणहाओ मंसलग्गहत्थाओ पीवरकोमलवरंगुलियाओ णिद्धपाणिरेहा रवि ससि संखचक सोत्थियसुविभत्तसुविरइयपाणिरेहाओ पीणुण्णय कर कक्ख वत्थि एसा पडिपुण्णगलकपोला चउरंगुल सुप्पमाण कंबुवरसरिसगीवाओ मंसलसंठिय पसत्थहणुगाओ दाडिम पुप्फप्पगास पीवर पलंब कुंचियवराधराओ सुंदरुत्तरोट्ठाओ दहिदगरयचंदकुंदवासंतिम उलधवलअच्छिदविमलदसणाओ रतुप्पलपत्तमउय सुकुमालतालुजी हाओ कणवीरमउलकुडिल अब्भुग्गय उज्जुतुंगणासाओ सारयणवकमल कुमुयकुवलयविमलदलणियरसरिस लक्खणपसत्थअजिह्मकंतणयणा पत्तलधवलायत आतंबलोयणाओ आणामियचावरुइल किण्हन्भराइसंगयसुजायभूमयाओ अल्लीपमाणजुत्तसवणा सुसवणाओ पीणमट्ठगंडलेहाओ चउरंसपसत्थ समणिडालाओ को मुई यणिअरविमलप डिपुण्णसोमवयणाओ छत्तुण्णयउत्तमंगाओ अकविल सुसिणिद्ध सुगंधदीहसिस्याओ छत्त १ ज्झय २ जूअ ३ थूभ ४ दामिणि ५ कमंडलु६ कलस ७ वावि ८ सोत्थिय ९ पडाग १० जव १९ मच्छ १२ कुम्म १३ रहवर १४ मगरज्झय १५ अंक १६ थाल १७ अंकुस १८ अट्ठावय १९ सुप्पइट्ठग २० मयूर २१ सि रियभिसेय २२ तोरण २३ मेइणि २४ उदहि २५ वरभवण २६ गिरि २७ वरआयंस २८ सलीलगय २९ उसम ३० सीह ३१ चामर ३२ उत्तम पसत्थ बत्तीस लक्खणधरीओ हंससरिसगईओ कोइलम हुरगिरसुस्सराओ कंता सव्वस्त अणुमयाओ ववगयवलिपलियवंगदुव्वण्णवाहि दोहग्गसो
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
२२३
-
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
साओ,
गमुक्काओ उच्चत्तेण य णराण थोवूणमुस्सियाओ सभावासेगारचारुवेसंगयगयहसियभणियचिट्ठियविलाससंलावणिउणजुत्तोवयारकुसलाओ सुंदर थणजहणवयणकरचलणणयणलावण्णयरूपजोव्वणविलासकलियाओ णंदणवणविवरचारणीउव्व अच्छराओ भरहवास माणसच्छराओ अच्छेरगपेच्छणिज्जाओ पासाईयाओ जाव पडिरूवाओ । तेण मणुओ ओहस्सरा हंसस्सरा मंदिस्सरा सीहस्सरा सीहघोसा सुस्सरा सुस्सरणिग्घोसा छायायवोज्जो विअंगमंगा वज्जरिसहनारायसंघयणा समचरं ससंाणसंठिया छविणिरातंका अणुलोमवाउवेगा कंकरगहणी कवोयपरिणामा सउणिपोसपितरोरुपरिणया छणुसहस्सभूसिआ । सिणं मणुयाण वे छप्पण्णा पिट्ठकरंडकसया पण्णत्ता समणाउसो ! पउ मुप्पलगंधसरिसणीसास सुरभिवयाणा, तेणं मणेया पगई उवसंता पगई पणु कोहमाणमाया लोभा मिउमद्दवसंपन्ना अल्लीणा महगा विणीया अपिच्छा असणिहिसंचया विडिमतरपखिसणा जहिच्छिय कामकामिणो ॥ सू०२४||
२२४
6
छाया --तस्यां खलु भदन्त ! समायां भरते वर्षे मनुष्याणां कीदृशकः आकारभावप्रत्यवतारः प्रज्ञप्तः गौतम ! ते खलु मनुजा सुप्रतिष्ठितकूर्मचारुचरणा याबतू लक्षणव्यञ्जन गुणोपपेता सुजात सुविभक्तसङ्गताङ्गाः, प्रासादीयाः, यावत् प्रतिरूपाः । तस्यां खलु भदन्त ! समायां भरते वर्षे मनुजीनां कीदृशकः आकारभावप्रत्यवतारः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! ताः खलु मनुज्यः सुजातसर्वाङ्ग सौन्दर्य प्रधानमहिलागुणैयुक्ताः अतिकान्त विसर्प मृदुकसुकुमार कुर्मसंस्थित विशिष्ठचरणाः ऋजुमृदुक पीवरसुसंहताङ्गुलयः अभ्युम्नरतिद तलीन ताम्रशुचिस्निग्धनखाः रोमर्राहतवृत्तलष्ट ( रम्य) संस्थिताऽजघन्य प्रशस्तलक्षण को
जङ्घायुगलाः सुनिर्मित गूढ़ सुजानु मण्डल सुबद्धसन्धयः कदलीस्तम्भातिरेक संस्थिनिवृण सुकुमार मृदुकमांसलाबिरलसमसहितसुजातवृत्तपोवर निरन्तरीर्वः अष्टापदवोतिक प्रष्ठ संस्थित प्रशस्त विस्तीर्ण पृथुश्रोणयः वदनाऽऽयाम प्रमाण द्विगुणित विशालमांसल सुबद्धजधनवरधारिण्यः वज्रविराजित प्रशस्त लक्षणनिरुदर त्रिवलिकबलिततनुनतमध्यमाः ऋजुकसमसहित जात्यतनुकृष्णस्निग्धादेयललित सुजात सुविभक्तकान्तशोभमानरूचिररमणीय रोमराजयः गङ्गावर्त प्रदक्षिणावर्ततरङ्गभङ्गुर र विकिरण तरुणबोधिताऽऽक्रोशायमान पद्मगम्भीरविकटनाभाः अनुद्भट प्रशस्तपोन कुलय सन्नतपार्श्वाः सङ्गतपार्श्वाः सुजातपार्श्वाः मितमात्रिक पीनरतिदपार्थ्याः अकरण्डक कनयरूचक सुजातनिरूपहतगात्रयष्टयः काञ्चनकलशप्रमाण समसहितलष्ट ( रम्या) चूचुकमेलक यमल युगल वर्त्तित्ताभ्युन्नतपीनरतिपीवर पयोधराः भूज
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टोका द्वि वक्षस्कार सू. २४ सुषमसुषमाभाविमनुष्यस्वरूपनिरूपणम्
२२५
ङ्गानुपूर्वतनुकगोपुच्छवृत्तसमसंहितनतादेय ललित बाहवः ताम्रनखाः मांसलाग्र हस्ताः पीवरकोमल राइगुलीकाः स्निग्धपाणिरेखाः रविश शिशङ्खचक्रस्वस्तिकसुविभक्त सुविरचितपाणिलेखाः पीनोन्नतकरकक्षवस्तिप्रदेशाः परिपूर्णगलकपोलाः चतुरङ्गुलसुप्रमाणकम्बुवर सदृशग्रीवाः मांसल संस्थितप्रशस्त हनुकाः दाडिमपुष्पप्रकाश पीवर प्रलम्बकुञ्चितवराधराः सुन्दरोतरोष्ठाः दधिदकरजश्चन्द्र कुन्दबासन्तीमुकुलधवलाच्छिद्र विमलदशनाः रक्तोत्पलपत्रमृदुकसुकुमारतालुजिह्नाः करवीर मुकुल कुटिलाभ्युद्गतऋजुतुङ्गनासाः शारदनवकमल कुमुदकुवलयविमलदल निकर सदृश लक्षण प्रशस्ताजिह्मकान्तनयनाः पत्रल धवलायताऽऽताम्रलोचनाः आनामितचाप चारुचिर कृष्णा भ्रराजिसङ्गत सुजात भ्रुवः आलीनप्रमाणनयुक्तश्रवणाः सुश्रवणाः पीनलष्ट ( रम्य ) गण्डलेखाः चतुरस्र प्रशस्तसमललाटाः कौमुदीर निकर विमलपरिपूर्णसौम्यवदनाः छत्रोन्नतोत्तमाङ्गाः अकपिलसुस्निग्ध सुगन्धदीर्धशिरोजाः छत्र १ ध्वज२ यूप ३ स्तूप ४ दामनी ५ कमण्डलु ६ कलश ७ वापी८ स्वस्तिक ९पताका १० यव ११ मत्स्य १२ कूर्म १३ रथबर १४ मकरध्वजा १५ क १६ स्थाला १७ कुशा ३१८ ऽष्टापद १९ सुप्रतिष्ठक २० मयूर २१ व्यभिषेक २२ तोरण २६ मेदिन्यु २४ दधि २५ वरभवन २६ गिरि २७ वरादर्श २८ सलीलगज २९ ऋषभ ६० सिंह ३१ चामरो ३२ त्तमप्रशस्तद्वात्रिंशल्लक्षधराः हंससदृशगतयः कोकिलमधुरगी: सुस्वराः कान्ताः सर्वस्य अनुमताः व्यपगतवलिपलित व्यङ्गदुर्वर्णव्याधिदौर्भाग्यशोकमुक्ताः उच्चत्वेन च नराणां स्तोकोनोच्छ्रिताः स्वभावशृङ्गारचारुवेषाः सङ्गतगतह सितभणित स्थित विलास संलापनिपुणयुक्तोपचारकुशलाः सुन्दरस्तनजघनवदनकरचरणनयन लावण्यरूपयौवनविलासकलिताः नन्दनवन विवरचारिण्य इव अप्सरसः भरतवर्ष मानुषाप्सरसः आचार्यकप्रेक्षणीयाः प्रासादीयाः यावत् प्रतिरूपाः ते खलु मनुजा ओघस्वरा हंसस्वराः क्रौञ्चस्वराः नन्दीस्वराः सिंहस्वराः सिंहघोषाः सुस्वराः सु स्वरनिर्घोषाः छायातपोद्योतिताङ्गाङ्गाः बज्रऋषभनाराचसंहननाः समचतुरस्त्र संस्थानसंस्थिताः छविनिरातङ्काः अनुलोमवायुवेगाः कङ्कग्रहणोकाः कपोतपरिणामाः शकुनिपोसपृष्ठाम्तरोरुपरिणताः षड्धनुः सहस्रोच्छ्रिताः तेषां खलु मनुष्याणां द्वे षटू पञ्चाशत् पृष्टकरण्डकशते प्रज्ञप्ते, श्रमणायुष्मन् ! ते खलु मनुजाः प्रकृत्युपशान्ताः प्रकृतिप्रतनुकोधमानमायालोभाः मृदुमादेवसम्पन्नाः आलीनाः भद्रकाः विनीताः अल्पेच्छाः असन्निधिसंचयाः विष्टपान्तरपविसनाः यथेप्सितकामकामिनः ॥ सू० २४ ॥
टीका -- 'ती से णं भंते!' इत्यादि ।
'तीसे भंते! समाए भरहे वासे मणुयाणं' हे भदन्त ! तस्यां खलु समायां भरते
इस प्रकार से १० दस तरह के कल्पवृक्षों का स्वरूप प्रकट कहके अब सूत्रकार सुषमसुषमा नामके कालमें उत्पन्न हुए मनुष्यों के स्वरूप का वर्णन करते हैं ।
“ती सेणं समाए भरहेवासे मणुयाणं केरिसए आयारभावपडोयारे पण्णत्ते" इत्यादि ।
આ પ્રમાણે ૧૦ પ્રકારના કલ્પવૃક્ષોનુ સ્વરૂપ પ્રકટ કરીને હવે સૂત્રકાર સુષમાસુષમા નામક કાળમાં ઉત્પન્ન થયેલ મનુષ્યેાના સ્વરૂપનુ' વર્ણન કરે છે. :
२९
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे वर्षे मनुजानां युगलिनां स्त्री पुरुषाणां 'केरिसए' कोदृशकः-कथम्भूतः 'अयारभावपडो यारे' आकारभावप्रत्यवतारः-स्वरूपपर्यायप्रादुर्भावः 'पण्णत्ते' प्रज्ञप्तः?इति गौतमेन पृष्टो भगवान् प्राह- 'गोयमा !ते णं मणुया' हे गौतम! ते युगलिनः स्त्रीपुरुषाः 'सुपइट्ठियं कुम्मचारुचलणा' सुप्रतिष्ठितकूर्मचारुचरणाः-सुप्रतिष्ठिताः समीचीनसंस्थानाः कूर्मचारुचरणाः-कूर्मः कच्छपस्तद्वत् उन्नतत्वेन चारवः शोभनाः चरणाः येषां ते तथा ननु“मानवा मौलितो बा देवाश्चरणतः पुनः" इति कविसमयान्मनुज जन्मवतां युग्मिनां मोलित एव वर्णनमुचितं तत्कथं चरणादारभ्य वर्णन युक्तियुक्तमितिचेदत्रोच्यते - युग्मिनो हि मनुष्याः प्रशस्तपुण्यात्मानो भवन्तीति ते देवकल्पा इति न देवकल्पानां तेषां चरणत आरभ्य वर्णने काचित्क्षतिरिति 'जाव लक्वणवंजणगुणोववेया यावत लक्षणव्यजनगुणोपपेताः "सुपइ
गौतम स्वामी ने प्रभु से इस सूत्र द्वारा ऐसा पूछा है कि हे भदन्त ! उस सुषमसुषमा आरक के सद्भाव में भरत क्षेत्र में युगलिक मनुष्योंका स्वरूपपर्याय प्रादुर्भाव-स्वरूप कैसा होता है ? इसके उत्तर में प्रभु ने ऐसा कहा है-'गोयमा ! तेण मणुया सुपइद्विय कुम्म चारुचलणा, जाव लकक्खणवंजणगुणोववेया सुजाय सुविभत्तसंगयंगा पासाईया जाव पडिरूवा" हे गौतम ? उस समय में मनुष्य युगलिक स्त्री पुरुष-जिनका संस्थान समीचीन है ऐसे तथा कच्छप के जैसे उन्नत सुन्दरचरणों वाले होते है, ___ शंका-"मानवा मौलितो वा देवाश्चरणतः पुनः" इस कविसमय के अनुसार मनुष्य जन्मवाले युगलिकों का वर्णन मस्तक से लगाकर किया जाता हैं और देवों का वर्णन चरण से लेकर किया जाता है तो फिर यहां इनका वर्णन चरण से लेकर सूत्रकार ने क्यों किया ? तो इसका उत्तर ऐसा है कि युगलिक मनुष्य प्रशस्त पुण्यवाले होते हैं अतः उन्हें देवतुल्य माना जाता है अतः देवकल्प इन युगलिक मनुष्यों का वर्णन चरण से लेकर करने में कोई क्षति जैसी बात 'तीसेण समाए भरहे वासे मणुयाणं केरिसप आयारभावपडोयारे पण्णत्ते-इत्यादि ॥सूत्र११॥
ટીકાર્થ-ગૌતમે પ્રભુને આ સૂત્ર વડે પ્રશન કર્યો છે કે હે ભદંત ! તે સુષમસુષમા આરકના સદુભાવમાં ભરતક્ષેત્રમાં યુગલિક મનુષ્યના સ્વરૂપપર્યાય પ્રાદુર્ભાવ એટલે કે સ્વરૂપ
डाय छे. ? सेना ममा प्रमुथे । प्रमाणे ह्यु छ.-गोयमा ! तेणं मणुया सुपइहिय कुम्मचारुचलणा जाव लक्खणवंजणगुणोववेया सुजायसुविभत्तसंगयंगा पासाईया जाव पडिरूवा" है गौतम! ते समये मनुष्य युगति स्त्री-पुरुष मनु संस्थान समीचीन छ એવા તેમજ કચ્છપ જેવા ઉન્નત સુંદર ચરણાવાળા હોય છે.
-"मानवा मौलितो वा देवाश्चरणतः पुनः' मा अविसमय भुम मनुष्यજનમવાળા યુગલિકાનું વર્ણન મસ્તકથી માંડીને કરવું જોઈએ અને દેવેનું વર્ણન ચરણોથી કરવામાં આવવું જોઈએ તે પછી અહીં એમનું વર્ણન ચરણથી માંડીને સૂત્રકારે શા માટે કર્યું છે ? આ પ્રશ્નને ઉત્તર આ પ્રમાણે છે કે યુગલિક મનુષ્ય પ્રશસ્ત પુણ્યવાળા હોય છે. એથી તેઓ દેવ તુલ્ય માનવામાં આવે છે. એટલા માટે દેવકલ્પ આ યુગલિક મનુષ્યનું વર્ણન ચરણથી માંડીને કરવામાં કઈ ક્ષતિ જેવી વાત નથી, આ યુગલિક સ્ત્રી-પુરુષ-લક્ષણ સ્વ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टोका द्वि. वक्षस्कार सू. २४ सुषमसुषमाभाविमनुष्यस्वरूपनिरूपणम् २२७ ट्ठिय" इत्यादि पदादारभ्य 'लक्खण वंजण' इत्यादि पदपर्यन्त विशेषणपदानां संग्रहो जीवाभिगमादि सूत्रतो बोध्यः लक्षणव्यजनगुणोपपेताः-लक्षणानि-स्वस्तिकादीनि व्यजनानि-मपीतिलकादीनि गुणाः, प्रकृतिभद्रतादयश्च तरुपपेताः युक्ताः 'सुजाय सुविभत्तसंगयंगा' सुजातसुविभक्तसङ्गताङ्गाः मुविभक्तं सुष्टु विभागयुक्तम् अङ्गोपाङ्गानो यथा वद्विभागसत्त्वात्, सगतं-प्रमाणोपेतं न तु न्यूनाधिकम् अङ्गं शरीरावयवो येषां ते तथा 'पा साईया' प्रासादीया इत्यारभ्य 'जाव पडिरूवा' यावत् प्रतिरूपाः इति पर्यन्तपदसङ्ग्रहो बोध्यः तथाहि-प्रासादीयाः, दर्शनीयाः अभिरूपाः प्रतिरूपाः इति पदचतुष्टयं फलितम् एत द्वयाख्या प्राग्वत् , तस्यां खलु भदन्त ! समायामित्यादि 'तीसे णं भंते ! समाए' हे भदन्त ! तस्यां-पूर्वोक्तायां सुषमसुषमायां समायां कालविभागरूपायां खलु 'भरहे वासे भरते वर्षे भरतक्षेत्रे 'मणुईण' मनुजीनां मानुषीणां प्रस्तावाद् युग्मिनीनां 'केरिसए' कीशकः कोदृशः 'आयारभावपडोयारे' आकारभावप्रत्यवतारः स्वरूपपर्यायप्रादुर्भावः 'पण्णत्ते' प्रज्ञप्तः ? भगवानाह-'गोयमा ! ताओणं' हे गौतम ! तस्यां खलु समायां ता:-त्वया पृष्टाः खलु 'मणुईओ' मनुज्यः 'सुजाय सव्वंगसुन्दरीओ' सुजातसर्वाङ्गसुन्दर्यः, सुजा नहीं है । युगलिक स्त्री पुरुष लक्षण-स्वस्तिक आदि, व्यंजन-मषीतिल क आदि एवं गुण-प्रकृति भद्रता आदि से युक्त होते हैं, सुजात सुविभक्त संगत अंग वाले होते हैं अर्थात् इनके शरीरावयव सुविभागयुक्त होते हैं एवं सङ्गत -प्रमाणेपेत होते हैं न्यूनाधिक नहीं होते हैं, यहां जो प्रथम यावत् शब्द आया है उससे 'सुपइद्रिय' इत्यादि पद से लेकर 'लक्खण, वंजण' इत्यादि पद पर्यन्त जितने और विशेषणपद है उनका संग्रह जीवाभिगम आदि सूत्र से जानलेना चाहिये "पासाईया जाव पडिरूवा" पाठ में आगत इस यावत्पद से दर्शनीय और अभिरूप इन पदों का संग्रह हुआ है, इन चारों पद की ब्याख्या पहिले जैसो की गई है वैसे ही जाननी चाहिये "तीसेणं भंते ! समाए भरहे वासे मणुईणं केरिसए आयारभाव पडोयारे पण्णत्ते" हे भदन्त ! उस सुषमसुषमाकाल के समय भरत क्षेत्र की स्त्रियों का मनुष्यणियों का आकारभाव प्रत्यवतार स्वरूप कैसा कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - "गोयमा ! ताओ णं मणुईओ सुजायसव्वंग सुंदरीओ पहाण સ્તિક વિગેરે વ્યંજન–મષતિલક વિગેરે તેમજ ગુણ-પ્રકૃતિભદ્રતા વગેરેથી યુક્ત હોય છે. સુજાત સુવિભક્ત સંગત અંગવાળા હોય છે. એટલે કે એમના શરીરાવય સુવિભાગયુકત હોય છે. તેમજ સંગત પ્રમાણે પેત હોય છે ન્યૂનાધિક હોતા નથી અહીં જે પ્રથમ યાવત્ समावेस छे तथा 'सुपइट्टिय' त्या ५४थी भांडी 'लक्खणवंजण' त्या ५६ ५य-त
सावधाराना विशेष पह! छे तेमने। स 'जीवाभिगम' वगेरे सूत्रद्वारा out aव। न 'पासादीया जाव पडिरूवा" ५४मा मावस मा यावत् ५६थी शनीय भने અભિરૂપ આ પદને સંગ્રહ થયેલ છે. એ ચારે ચાર પદોની વ્યાખ્યા પહેલાં જેવી કરવામાં भाव छ. तेथी । सभावी "तीसेणं भंते ! समाए भरहेवासे मणुईणं केरिसए आयारभावपडोयारे पण्णत्ते" ३ महन्त ! ते सुषमसषमा ४१ न समये १२त क्षेत्रनी स्त्रीઓના આકાર ભાવ પ્રત્યવતાર-સ્વરૂપ કેવું કહેવામાં આવેલ છે. આના જવાબમાં પ્રભુ કહે छ.- "गोयमा ! ताओ णं मणुइओ सुजायसव्वंगसुंदरीओ पहाण महिलागुणेहिं जुत्ता"डे
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૮
_ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे तानि यथावत् प्रमाणोपेततया सूत्पन्नानि सर्वाण्यङ्गानि मस्तकादोनि यासां ताः सुजातसर्वाङ्गा, ताश्च सुन्दर्यः सुजातसर्वाङ्गत्वात् मनोहराकाराः, 'पहाण महिलागुणेहिं जुत्ता' प्रधानमहिलागुणैर्युक्ताः प्रधानाः प्रवराः ये महिला गुणाः स्त्रीगुणाः प्रियंवदत्व स्वामिचित्तानुवर्तकत्वादयस्तैर्युक्ताः उपेताः तथा अइकंत विसप्पमाण मउय सुकुमाल कुम्मसंठिय विसिट्ठचलणा' अतिकान्त विसपेन्मृदुक सुकुमार कूर्मसंस्थितविशिष्टचरणा:-अतिकान्तौ अतिसुन्दरौ, विसर्पन्तौ सञ्चरन्तावपि यद्वा 'विसप्पमाणे' त्यस्य विश्वप्रमाणेतिच्छाया तस्य द्विवचने विश्वप्रमाणौ-विशिष्ट स्वप्रमाणौ स्वशरीरानुसारि प्रमाणो न न्यूनाधिकप्रमाणा वित्यर्थः मृदुक सुकुमारौ मृदुकानां-कोमलानां मध्ये सुकुमारौं सुकोमलौ कूर्मसंस्थितौ कूर्मः कच्छपस्तद्वत् उन्नतपृष्टतया संस्थितौ विशिष्टौ मनोज्ञौ चरणौ यासां तास्तथा 'उज्जु मउयपीवरसुसाहयंगुलीओ, ऋजुमृदुकपीवरसुसंहताङ्गुलीकाः ऋजवः सरलाः मृदुकाः महिलागुणेहिं जुत्ता" हे गौतम ! वे मनुष्य स्त्रियां-युगलिक मनुष्यस्त्रियां अच्छे प्रमाण में उत्पन्न हुए मस्तकादिक अंगों वाली होती है तथा सुजात सर्वाङ्गयुक्त होने से वे बड़ी सुन्दर होती हैमनोहर आकार वाली होती है, तथा महोलाओं के प्रधान गुणों से प्रिय बोलना एवं अपने स्वामी के चित्त के अनुकूल वर्तन करना आदि महिला जगत के प्रधान सद्गणों से वे युक्त होतो है, "अ इकंत विसप्पमाण मउय सुकुमाल कुम्मसंठियविसिट्ठचलणा, उज्जुमउल पीवर सुसाहियंगुलिओ अन्भुण्णय रइय तलिण तंबसुइणिदणक्खा रोमरहिय पट्ट-लट्ठ संठिय अजहण्णपसत्थलक्खण अको प्पजंघजुयलाओ" इनके दोनों चरण अतिक्रान्त--अतिसुन्दर होते है, विशिष्ट प्रमाणोपेत होते हैअपने-अपने शरीर के अनुरूप प्रमाण वाले होते हैं न्यूनाधिक प्रमाणयुक्त नहीं होते , दुनियां में जितने कोमल पदार्थ माने जाते हैं उन पदार्थों के बीच में ये इनके चरण और भी अत्यन्त सुकोमल है। तथा जैसा कच्छप का संस्थान होता है वैसाही संस्थान आकार इनके चरणों का होता है, अतएव ये बड़े मनोज्ञ होते हैं। इनके चरणों की अंगुलियां ऋजु सरल होती है , मृदुक कोमल ગૌતમ ! તે મનુષ્ય સ્ત્રીઓ–યુગલિક મનુષ્ય સ્ત્રીઓ સુપ્રમાણમાં ઉત્પન્ન થયેલા મસ્તકાદિ અંગવાળી હોય છે. તેમજ સુજાત સળંગ યુક્ત હોવાથી તેઓ ખૂબ જ સુંદર હોય છે. મ નોહર આકારવાળી હોય છે, તથા મહિલાઓના પ્રધાનગુણથી એટલે કે પ્રિય બાલવું તેમજ સ્વામીના ચિત્તાનુકૂલ વર્તન કરવું વગેરે મહિલા જગતના પ્રધાન સદ્ ગુણેથી તેઓ યુક્ત હોય छ. “अइकंत विसप्पणमाण मउय सुकुमाल कुम्म संठिय-विसिटूठचलणा उज्जुमउल पीवर सुसाहियंगुलीओ अब्भुण्णयर इअतलिण तंब सुइद्धणिद्धणक्खा रोमरहिअ पट्ठलट्ठ संठिय अजहण्णपसत्थलक्खण अक्कोप्प जंध जुय लाओ' मेमना मन्ने यथे। अति-त-मति સુંદર હોય છે, વિશિષ્ટ પ્રમાણે પેત હોય છે. પોતપોતાના શરીરના અનુરૂપ પ્રમાણુવાળા હોય છે. ન્યૂનાધિક પ્રમાણ વાળા દેતા નથી, સંસારમાં જેટલા કોમળ પદાર્થો માનવામાં આવે છે. તે પદાર્થોની વચ્ચે એમના આ ચરણે અત્યન્ત વધારે સુકોમળ છે. તેમજ જેવું કચ્છપનું સંસ્થાન હોય છે, તેવું જ સંસ્થાન એમના ચરણોનું હોય છે. એથી એ ખૂબ જ મનોજ્ઞ હોય છે. એમના ચરણની આંગળીઓ ઋજુ સરલ હોય છે. મૃદુક-કમળ-હોય છે અને પી
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टोका द्वि. वक्षस्कार सू. २४ सुषमसुषमाभाविमनुष्यस्वरूपनिरूपणम् २२९ कोमलाः पीवराः पुष्टाः अनुपलक्ष्यमाणस्नास्वादिसन्धिकत्वेनोपचिताः सुसुंहताः सुमि लिताः अङ्गुल्यः पादाङ्गुल्यो यासांतास्तथा, 'अब्भुण्णय रइय तलिण तंब सुइणिद्धणक्खा' अभ्युद्गत रतिदतलिन ताम्र शुचिस्निग्धनखाः अभ्युन्नताः समुन्नताः रतिदाः द्रष्ट जनानां प्रीतिदाः यद्वा 'रइया' इत्यस्य ,रजितेतिच्छाया, तत्पक्षे रन्जिताः लाक्षारसेन रागेण रजनमुपनीताः, तलिनाः प्रतलाः ताम्राः-ताम्रवर्णाः-ईषद्रक्ता शुचयः पवित्राः मलरहिताः स्निग्धाः चिक्कणाः नखाः यासां तास्तथा, मूले 'नक्खे' त्यत्र द्वित्वं प्राकृतत्वात् 'रोमरहियवट्टलट्ठसंट्ठियअजहण्णपसत्थलक्खणअक्कोप्पजंघजुअलाओ' रोमरहित वृत्त लष्ट ( रम्य ) संस्थिताऽजघन्य प्रशस्तलक्षणाकोप्यजङ्घा युगलाः-रोमरहितं निर्लोम वृत्तं वर्तुलं लष्टसंस्थितं रम्यसंस्थानयुक्तम् ऊर्बोर्ध्वक्रमेण स्थूलस्थूलतरम् इति भावः, अजधन्य प्रशस्तलक्षणम् अजधन्यानि उत्कृष्टानि प्रशस्तानि श्लाध्यानि लक्षणानि यत्र तत्तथा भूतम् अकोप्यम् अद्वेष्यम् अति सुभगत्वात् , जङ्घायुगलं यासां तास्तथा, 'सुणिम्मिय सुगूढ सुजाणुमंडल सुबद्धसंधीओ' सुनिर्मितसुगूढ सुजानुमण्डलसुबद्धसन्धयः सुनिमिते सुष्टु नितरां प्रमाणोपेते सुगूढे मांसलत्वादनुपलक्ष्ये ये सुजानुमण्डले सुन्दरजानुमण्डले तयोः सुबद्धौ दृढस्नायुभिः सम्यग्बद्वौ सन्धो सन्धाने यासां तास्तथा, 'कयलोखंभाइरेक संठिय होती हैं और पीवर पुष्ट होती है, अर्थात् स्नायु आदिकों की सन्धियां इनमें दिखलाई नहीं देती हैं ऐसी होती हैं तथा सुसंहत होती हैं आपस में मिली रहती हैं इन अंगुलियों के नस्व समुन्नत होते है ऊपर कीओर बीच में उठे हुए रहते है रतिद होते हैं।देखने वालों को आनन्द प्रद होते है अ. थवा "रइया" रञ्जित होते हैं-लाक्षारस के राग से रंगे हुए रहते हैं, तलिन पतले होते है ताम्र ईषद् रक्तवर्ण वाले होते हैं, शुचि मल रहित होते है एवं स्निग्ध चिकने होते हैं । “नक्खे" में द्वित्व प्राकृत होने से हुआ है इनका जन्घायुगल रोमरहित होता है वृत्त-वर्तुल-गोल होता है लष्ट संस्थित रम्य संस्थान से युक्त होता है उर्ध्व उर्व क्रम से स्थूल स्थूल तर होता है-और अजघन्यप्रशस्त लक्षणों वाला होता है-उत्कृष्ट लाध्य लक्षणों से युक्त होता है, अकोट्य आतसुभग होने से अद्वेष्य होता है "सुणिम्मिय सुगूढ़ सुजाणु मण्डल सुबद्ध संधीओ, कयलो खंभाइरेक सं
વર-પુષ્ટ હોય છે. અર્થાત્ સ્નાયુ વગેરેનો સંધિભાગ એમાં દેખાતો નથી. તેમજ સુસંહત હોય છે. પરસ્પર અડીને રહે છે. એ આંગળીઓના નખ સમુન્નત હોય છે. ઉપરની તરફ મધ્યમાં ઉनत या २३ छ. २ति डाय छ-नारामाने भान प्रह डाय छे. अथवा "रइया" शित हाय छे-साक्षा रसनाथी वाहाय छे. 'तलिन' पातजा हाय छे. ताम्र-षद २४तपापाणाडोय छे. शुचि मल विहीन डाय छे. तेमस सिन सुस्थि४१ हाय छे. "नक्खे' मां દ્વિત્વ પ્રાકૃત હોવાથી થયેલ છે. એમનું જંઘાયુગલ રામરહિત હોય છે વૃત્ત–વલ–ગોલ હોય છે લસંસ્થિત-મ્ય સંસ્થાનથી યુક્ત હોય છે. ઉર્વી ઉદર્વ કમથી સ્થૂલ સ્થલતર હોય છે. અને અજઘન્ય પ્રશસ્ત લક્ષણવાળું હોય છે. ઉત્કૃષ્ટ સ્લાધ્ય લક્ષણોથી યુક્ત હોય છે.
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे णिव्वण सुकुमाल मउय मंसल अविरल समसंहिय सुजाय वट्टपीवरणिरतरोरु' कदलो स्तम्भातिरेक संस्थित निव्रण सुकुमार मृदुक मांसलाविरलसमसंहितसुजातवृत्तपीवर निरन्तरोरवः कदली-रम्भा तस्या यः स्तम्भः-काण्डम् तस्मादतिरेकेण अतिशयेन सस्थितं संस्थानं ययोस्ते कदलीस्तम्भातिरकसंस्थिते निव्रणे विस्फोटकादि क्षतरहिते सुकुमा रमृदुके सुकुमारेषु मृदुषु मृदुके तथा अतिकोमले मांसले पुष्टे अविरले परस्परासन्ने समे तुल्यप्रमाणे सहिके क्षमे सुनाते मुनिष्पन्ने वृत्ते वर्तुले पीवरे उपचिते निरन्तरे पर स्परनिर्विशेषे ऊरू यासां तास्तथा, 'अट्ठावय वीइय पट्ट संठिय पसत्थ विच्छिण्णपिहल सोणी' अष्टापदवीतिक प्रष्ठ संस्थित प्रशस्तविस्तीर्ण पृथुल श्रोणयः वोतिकः विगता ईतयो यस्य स वीतिकाः घुणाद्युपद्रवरहितः स चासो अष्ठापदः-धूतफलकविशेषः अत्र विशेषण वाचकपदस्य परप्रयोगः प्राकृतत्वात, तद्वत् प्रष्ठसंस्थिता प्रधान संस्थानोपेता प्रशस्ता श्लाध्या विस्तीर्णविपृथुला-अतिस्थूला श्रोणिः कटिदेशो यासां तास्तथा तथा 'वयणायामप्पमाण दुगुणिय विसालमसल सुबद्ध जहनवरधारिणीओ' वदनायामप्रमाणद्विगु
ठिय निव्वण सुकुमालमउय म सल अविरल समसंहिय सुजाय वट्ट पीवर णिरंतरोरु" इनके सुजानु मण्डल नितरां प्रमाणोपेत होते हैं, और मांसल होने से अनुपलक्ष्य होते है तथा इनको संधियां दृढ़स्नायुओं से अच्छी तरह बद्ध रहती है इनके दोनों उरु कदली के स्तम्भ के जैसे संस्थान से भी अधिक सुन्दर संस्थान वाले होते हैं, विस्फोटक आदि के व्रण से रहित होते हैं, सुकुमार पदार्थों से भी ये अधिक सुकुमार होते हैं अतिकोमल होते हैं, मांसल -पुष्ट होते हैं, अविरल-परस्पर में जुड़े हुए से अर्थात् सट्टे हुए से रहते हैं, सम-तुल्यप्रमाण वाले होते हैं. सहित -सक्षम होते हैं, अच्छे रूप में उत्पन्न हुए होते हैं, वृत्त–वर्तुल-होते है, पीवर-मांस से भरे हुए रहते हैं. एवं निरन्तर-अंतर रहित होते हैं, "अट्टावय वोइयपटुसंठियपसत्थविच्छिण्णपिहुलसोणी, वयणायामप्पमाण दुगुणिय विसालमंसल सुबद्ध जहणवर धारिणीओ, वज्जविराजियपसत्थ लक्खणनिरोदरअति सुभग पाथी मध्य राय छ. “सुणिम्मिय सुगूढ सुजण्णुमंडल सुबद्धसंधीओ, कयली खंभाइरेक संठिअणिवण सुकुमाल मउअ मंसल अविरल समसंहिअ सुजायवट्ट पीवर णिरं तरोरु" मेमनु सुजतुम अतीव सप्रमाण डाय छ, भने मांस वाथी अनुपसक्ष्य હોય છે. તેમજ એમની સંધિઓ દૃઢ સ્નાયુઓથી સારી રીતે આબદ્ધ રહે છે. એમના બને ઉરએ કદલીના સ્તંભના સંસ્થાન કરતાં પણ વધારે સુંદર સંસ્થાનવાળા હોય છે. વિસ્ફોટક વગેરેના ત્રણથી રહિત હોય છે. સુકુમાર પદાર્થો કરતાં પણ વધારે એઓ સુકુમાર હોય છે. અતિ કોમળ હોય છે. માંસલ-પુષ્ટ હોય છે. અવિરલ એક બીજા ને અડીને રહે છે. સમતુલ્ય પ્રમાણ વાળા હોય છે સહિક–સક્ષમ હોય છે. સારા રૂપમાં ઉત્પન્ન થયેલા હોય છે. वृत्त-पतु डाय छे. पी१२ पुष्ट २९ छे. तेभर सतत मत२ विहीन हाय छ "अट्ठावय. वीइय पट्ट संठिअ पसत्थ विच्छिण्ण पिहुलसोणी वयणायामप्पमाणदुगुणिया विसाल मंसल सुबद्धजहणवरधारिणीओ वज्जविराजि अपसत्थ लक्खण निरोदरतिवलियवलि
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टोका fr. वक्षस्कार सू. २४ सुषमसुषमाभाविमनुष्यस्वरूपनिरूपणम्
२३१
franaशाल मांसल सुबद्ध जघनवरधारिणीण्यः वदनं मुखं तस्य य आयामो देर्ध्य द्वाद - शाङ्गुलप्रमाणं तस्माद् द्विगुणितं चतुर्विंशत्यङ्गुलप्रमितं विस्तीर्ण विस्तारोपेत मांसल पुष्टं सुबद्धं दृढवद्धं न तु श्लथं जघनवरं प्रधानकटिपूर्वभागं धरन्तीत्येवं शीलास्तथा वरशब्दस्य विशेषणवाचकत्वेन पूर्वप्रयोगार्हस्वेऽपि परप्रयोगः प्रकृतत्वादेवात्रापि बोध्यः ' वज्जविराइय पत्थलक्खणनिरोदर तिवलियबलिय तणुणयमज्झिमाओ' वज्रविराजित प्रशस्तलक्षणनिरुदर त्रिवलिक बलित तनुनतमध्यमाः - वज्रविराजितं वज्रवद् विराजितं शोभितं क्षामत्वेन प्रशस्तलक्षणं सामुद्रिकशास्त्रोक्त प्रशस्तगुणयुक्तं निरुदरं विकृतोदररहितं यद्वा निरुदरम् अल्पोदरम् त्रिवलिकं त्रिवलियुतं वलितं सब्जातबलं बलयुक्तं नहि क्षामतया दुर्बलम् तनुमतले नतं नम्रं तनुं नतं किश्चिन्नम्रम् मध्यमं - कटिरूपमध्याङ्गम् यासां तास्तथा 'उज्जुयसमसहियजच्च तणु कसिण णिद्ध आइज्जलउह सुजायसुविभत्तकंतसोभंत रुइल रमणिज्ज रोमराई' ऋजुक समसहित जात्यतनु कृष्णस्निग्धादेय ललित सुजात सुविभक्त कान्तशोभ
तिबलियवलियतणुमज्झिमाओ" अष्टापदवीतिक पद में वीतिक विशेषण का प्राकृत होने से परप्रयोग हुआ है - तथा च-घुण आदि उपद्रव से रहित द्यूतफलक की तरह प्रष्ठ संस्थान वाला -- - श्रेष्ठ आकार वाला इनका श्रोणिप्रदेश -कटिभाग होता है और वह प्रशस्त एवं अतिस्थुल होता है. इनका प्रधानकटि पूर्वभाग अर्थात् जघन मुख को द्वादश अंगुल प्रमाण लम्बाई से दूना होता है अतएव वह विस्तीर्ण, मांसल - पुष्ट, एवं सुबद्ध - मजबूत होता है. इनका जो मध्यभाग है वह वज्र के जैसा सुहावना होता है. प्रशस्त लक्षणों से सामुद्रिक शास्त्रोक्त अच्छे २ लक्षणों से युक् होता है. विकृत उदर से रहित होता है अथवा अल्प उदर वाला होता है. त्रिबली से युक्त होता है, बलित-बल संपन्न होता है. दुर्बल नही होता है पतला होता है-स्थूल नहीं होता है, और कुछ २ झुकासा रहता है " उज्जुय सम सहिय जच्चतणु कसिणणिद्ध आइज्जल उह सुजाय सुविभत्त कंतसोभंतरुइल रमणिज्जरोमराई, गंगावत्त पयाहिणावत्त तरंग भंगुर विकिरण तरुण
तणुमज्झिमाओ, अष्टापदवीति यहां वीति विशेषण प्राकृत होवाथी पर प्रयोग થયેલ છે. તેમજ ઘુણુ વગેરે ઉપદ્રવથી વિહીન વ્રુતફલકની જેમ પ્રશ્ન સંસ્થાન યુકત શ્રેષ્ઠ આકાર યુક્ત એમના શ્રોણિ પ્રદેશ-મટિ ભાગ હોય છે, અને તે પ્રશસ્ત અને અતિ સ્થૂલ હોય છે. એમના પ્રધાન કટિપૂ ભાગ એટલે કે જઘન મુખની દ્વાદશ અ'ગુલ પ્રમાણ લખાઈ કરતાં બે ગણુ હાય છે, એથી તે વિસ્તીર્ણ માંસલ પુષ્ટ અને સુખદ્ધ સુદૃઢ હાય છે. એમને જે મધ્યભાગ છે તે વજ્રના જેવા મનેાહર હાય છે. પ્રશસ્ત લક્ષણાથી સામુદ્રિક શાસ્ત્રાકત સારાં-સાર લક્ષણાથી યુક્ત હાય છે. વિકૃત ઉદરથી રહિત હેાય છે. અથવા અલ્પ ઉદરવાળા હોય છે. ત્રિવલીથી યુક્ત હાય છે. ખલિત-મલ સંપન્ન હેાય છે. દુબળ होती नथी, पातणी होय छे, स्थूल होतो नथी याने निमित होय छे. " उज्जुयसमसहिय जच्च तणुक सिणणिद्ध आईज्जलउह सुजाय सुविभत्तकतसोभत रुइलर मणिज्ज
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे मानरुचिररमणीयरोमराजयः-इह ऋजुकत्वादीनि रोमराजिविशेषणानि, तत्र ऋजुका-म. ज्वी-अवक्रा न कुटिला समा तुल्या न कापि दन्तुरा संहिता मिलिता न त्वन्तरिता जात्या स्वाभाविको मुख्या वा, तन्वी-सूक्ष्मा कृष्णा-कृष्णवर्णा, न तु कपिरोमवत्कपिशा स्निग्धा चिक्कणा सकान्तिः आदेया नेत्रस्पृहणीया ललिता-सुन्दरता सम्पन्ना सुजाता सूत्पन्ना मुविभक्ता समीचीनविभागसम्पन्ना कान्ता कमनीया अत एव शोभमाना रुचिररमणीया अत्यधिकमनोहरा रोमराजिः रोमवलिर्यासां तास्तथा, केचिद् ऋजुकत्वादीनि रोमविशेणान्याहः तथा सति व्यधिकरणबहुव्रीहे वलम्बनापत्तिरतो रोमराजिविशेषणान्येव युक्तानीति व्यधिकरणबहुव्रीहे रगतिकगतित्वात्तन्मतं न युक्तम् । 'गंगावत्त पयाहिणावत्ततरंग अंगर विकिरणतरुणबोहियआकोसायंतपउमंगभीरवियडणाभा' गङ्गावर्त्तप्रदक्षिणावर्ततरङ्गभङ्गरविकिरणतरुणबोधिताकोशायमानपद्मगम्भीरविकटनामा:-एतत्पदं मनुजवणेनप्रसङ्गेऽस्मिन्नेव सूत्रे पूर्व व्याख्यातं केवलं स्त्रीपुसत्वकृतो भेदः अन्यत्सर्वे समानम्, 'अणुब्भडपसत्थपीणकुच्छीओ' अनुद्भट प्रशस्तपीनकुक्षयः अनुद्भटौ-अस्पष्टौ प्रशस्तौ
लाध्यौ पोनौ स्थूलौ कुक्षी-उदरस्य वामदक्षिणभागौ यासां तास्तथा, ' सण्णयपासाओ" बोहिय आकोसायंतपउम गंभीर वियडणाभा' इनकी रोमराजिऋजुक-ऋज्वी सरल होती है, वक्र. कुटिल नहीं होती है, सम- बराबरहोती है कमती बढती नहीं होती है-संहित-आपस से मिली हाई होती है. अन्तर से युक्त नहीं होती है. स्वभावतः पतली होती है. स्थूल नहीं होती है. कृष्णवर्ण वाली होती है. कपि के रोमों की तरह कपिश नहीं होता है. स्निग्ध-चिकनी होती है दर्दरी नहीं होता है, आदेय नेत्रों को स्पृहणीय होती है, ललित सुन्दरता से युक्त होती है, सुजात होती है. अच्छे ढंग से उत्पन्न हुई होती है, सुविभक्त होती है. अच्छी तरह विभाग से संपन्न होतो है. कान्त कमनीय होती है. अतएव यह बड़ी सुहावनी लगती है, और जितनी भी रुचिर वस्तुएँ हैं उनकी भी अपेक्षा यह अधिक रुचिर होती है "गंगावर्त प्रदक्षिणावर्त" आदि सूत्र मनुष्य वर्णन के प्रसङ्ग में इसी सूत्र में पहिले व्याख्यात हो चुका है "अणुब्भड पसत्थ पीणकरोमराई, गंगावत्त पयाहिणावत्ततरंगभंगुर विकिरण तरुण बोहिअ आकोसायंत पउम गंभीरविअडणाभा" मेमनी म -*वी स२१ हाय छे. १४ दुटि हाती નથી. સમ બરાબર હોય છે. સહિત પરસ્પર મિલિત હોય છે. અન્તરથી યુક્ત હોતી નથી સ્વભાવતઃ પાતળી હોય છે. સ્થૂલ હોતી નથી કૃષ્ણ વર્ણવાળી હોય છે, કપિના રોમની જેમ કપિશ હોતી નથી. સ્નિગ્ધ સુચિકકકણ હોય છે, ખરબચડી હતી નથી આદેય નેત્રો માટે સ્પ્રહણીય છે. લલિત સુંદરતાથી યુક્ત હોય છે સુજાત હોય છે. સારી રીતે ઉત્પન થયેલ હોય છે. વિભકત હાય છે. સારી રીતે વિભાગથી સંપન્ન હોય છે. કાન્ત-કમનીય છે એથી તે ખૂબજ સેહામણું લાગે છે. અને જેટલી રુચિકર વસ્તુઓ છે તે સર્વ કરતાં તે વધારે २२२ डाय छ, “गंगावर्त प्रदक्षिणावर्त" वगेरे सूत्र मनुवा नना प्रसभा भी सूत्रन १९ मा ५८i व्यभ्यात येत छ. "अणुब्भडपसत्थपीणकुच्छीओ सण्णयपासाओ संगय
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टोका द्वि. वक्षस्कार सू. २४ सुषमसुषमाभाविमनुष्यस्वरूपनिरूपणम् २३३ सन्नतपार्थाः, संगयपासाओ ' संगतपार्थाः, 'सुजायपासाओ' सुजातपार्थाः, 'मियमाइयपीण रइयपासाओ' मितमात्रिकपीनरतिदपार्थाः एतत्पदचतुष्टयं प्राग्वत् केवलं स्त्रीपु. सत्वकृतो विशेषः, 'अकरंडुय कणगरुयगणिम्मलसुजायणिरुवहयगायलट्ठोओ' अकरण्डुक कनकरुचकनिर्मलसुजातनिरुपहतगात्रयष्टयः-अकरण्डुका मांसलत्वादनुपलक्ष्यमाणपृष्ठवंशास्थिका कनकरुचका-स्वर्णवत्कान्तिकलिता निर्मला स्वाभाविकाऽऽगन्तुकोभयमलरहिता, सुजाता गर्भाधानादारभ्य जन्मदोषरहिता, निरूपहता ज्वरादिरोगदंशाधुपद्रवरहिता गात्रयष्टिः-शरीररूपयष्टि र्यासां तास्तथा, 'कंचण कलसप्पमाणसमसहिय लट्ठचुच्चुआमेलगजमलजुयल बट्टिय अब्भुण्णयपीणरइयपीवरपओहराओ' काश्चनकलशप्रमाणसमसहितलष्ट (रम्य) चूचुकामेलक यमल युगल वर्तिताभ्युन्नतपीनरतिदपोवरपयोधराः-काञ्चनकलशप्रमाणौ सुवर्णघटप्रमितो समौ परस्परं समानौ न न्यूनाधिको सहितौ मिलितो आन्तर्यरच्छुओ सण्णयपासाओ, संगयपासाओ, सुजायपासाओ. भियम इयपोणरइयपासाओ" इनके उदर के बाम दक्षिणभाग अनुट-अस्पष्ट होते हैं, प्रशस्त - लाध्य होते हैं, और पीन-स्थूल होते हैं, "सन्नतपार्श्व, सुजातपार्श्व, मित्रमात्रिक पोन रतिदपार्श्व"ये पदत्रय पहिले मनुज वणन के समय व्याख्यात हो चुके हैं "अरंडुय कणग रुयग णिम्मल सुजायणि रुवहय गायलट्रीओ” इनकी शरीर यष्टि अकरण्डुक-मांसल होने से अनुपलक्ष्यमाण है. पृष्ठवंश की हड्डी जिसमें ऐसी होती है, तथा स्वर्ण को जैसा कान्ति से युक्त होती है, निर्मल स्वाभाविक एवं आगन्तुक मैल से रहित होती है. सुजात होती है. गर्भ से लेकर जन्म तक के दोषों से रहित होती है एवं निरुवहतज्वरादिरोग तथा देशादिक उपद्रव से रहित होतो है "कंचणकलसप्पमाणसम सहियलट्ठचुच्चु आमेलग जमलजुअलवद्रिय अब्भुण्ण यपोण रइय पे वरप मोहराआ' इनके दोनों पयोधर सुवर्ण के घट के जैसे सुहावने होते हैं, सम होते हैं परस्पर में समान होते हैं न्यूनाधिक नहीं होते हैं. आपस में मिले हुए होते हैं. इनको इतनो अधिक निकटता रहती है कि इन दोनों के बीच में
पासाओ, सुजायपासाओ, मियमाइय पीणरइअपासाओ" मेमना ६२ने। पाम-दक्षिण ભાગ અનુદુ ભટ અસ્પષ્ટ હોય છે. પ્રશસ્ત લાધ્ય હોય છે. અને પીન સ્થૂલ હોય છે. "सन्नतपाव, सुजातपाव, मित्र मात्रिक पीनरतिदपाव" से त्र पहे। ५i भनु४५. पानना प्रसमा व्याज्यात थये छ. 'अकरंडुय कणगरुयगणिम्मल सुजाय णिरुवहय गायलहीओमेमनी शरीरयष्ट ४२४ मांस वाथी अनु५८४६५मा छ पटव शन હાડકું જેમાં એવી તે હોય છે તેમજ સ્વર્ણના જેવી કાંતિથી યુકત હોય છે. નિર્મળ સ્વા ભાવિક અને આગન્તુક મેલથી વિહીન હોય છે. સુજાત હોય છે. ગર્ભથી માંડીને જન્મ સુધીના દોષોથી રહિત હોય છે. અને નિવડત જવરાદિરેગ તેમજ દેશાદિક ઉપદ્રવથી तीन डाय छे. "कंचणकलसप्पमाणसमसहिय लढवञ्चु आमेलगजमल जुअल वहिअ अम्भुण्णयवीणरइअपीवरपओहराओ" मेमना भन्न ५याधरे। सुवाण घटना २१। भनी હર હોય છે. સમ હોય છે પરસ્પર માં સમાન હોય છે. ન્યૂનાધિક હોતા નથી પરસ્પર
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३४
___ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे हितौ अनयोर्मध्ये बिसतन्तुरपि न प्रवेष्टुमर्हतीति भावः, लष्टचूचुकामेलको-लष्टौसुन्दरौ चूचुकामेलको कुचाग्रभागौ ययोस्तौ तथाभूतौ यमलौ तुल्यश्रेणिको युगलौ युग्मरूपौ वर्तितौ वर्तुलाकारौ अभ्युन्नती उत्तुङ्गो पीनरतिदौ पुष्टप्रीतिदौ, पीवरौ मांसलत्वात्पुप्टौ पयोधरौ-कुचौ यासां तास्तथा, 'भुयंग अणुपुव्व तणुअ गोपुच्छ वट्ट समसंहिय णमिय आइल्लललियवाहा' भुजङ्गानुपूर्व्य तनुक गोपुच्छ वट्ट समसंहितनताऽऽदेयललितबाहवः-- भुजङ्गानुपूर्व्यतनुको-भुजङ्गः सर्पस्तद्वत् आनुपूर्येण अधोऽधोभागक्रमेण तनुको प्रतली अ. तएव गोपुच्छवृत्ता गोपुच्छवद् वृत्तौ वर्तु लौ समौ परस्परं सदृशौ संहितो मध्यशरीरापेक्षयाऽविरलौ नतौ-नम्रौ स्कन्धदेशस्य नतत्वात् आदेयो-अतिशोभनतया कमनीयौ ललितो मनोहरौ बाहू भुजो यासां तास्तथा, 'तंबनहाओ' ताम्रनखाः ताम्रवर्णनखाः रक्तनखा इत्याशयः, 'मंसलग्गहत्थाओ' मांसलाग्रहस्ताः मांसलो पुष्टौ अग्रहस्तो हस्ताग्रभागी यासां ता. स्तथा, पोवर कोमलवरंगुलियाओ' पीवर कोमल वराङ्गुलीकाः पीवराः पुष्टाः कोमला मृदवः से मृणालतन्तु भी नहो निकल सकता है या मृणालतन्तु भी इन दोनों के मध्य में प्रवेश नहीं पासकता है। इन दोनों स्तनों के जो अग्रभाग होते हैं वे बडे सुन्दर होते हैं, ये दोनों स्तन समश्रेणि में रहे हुए होते हैं और युग्मरूप होते हैं इनका दोनों का आकार गोल होता है और ये वक्षस्थल पर आगे की ओर बहुत सुन्दर ढंग से ऊँचे उठे हुए होते हैं "पीनरतिदौ" ये स्थूल होते हैं और प्रीति देने वाले होते है तथा मांस से भरे हुए रहते है "भुअंग अणुपुब्बतणुअ गोपुच्छवट्टसमसंहिय णमिय आइज्जललियवाहा” इनकी दोनों भुजाएँ सर्प की तरह क्रमशः नीचे की ओर पतली हुई होती है अतएव वे गोपुच्छ की तरह गोल होती है परस्पर में वे समान एफसी होती है, मध्यशरीर की अपेक्षा ये संहित-अविरल होती हैं स्कन्ध देशके नत होने से ये नम्रझुकी हुई होती है आदेय होती है और मनको हरण करने वाली होती है । "तंबणहाओ, मंसलग्गहत्थाओ, पीवरकोमलवरंगुलियाओ, णिद्धपाणिरेहा, रविससिसंखचक्कसोत्थियसुविभत्तसुविरइयમળેલા હોય છે, એ એટલા પાસે પાસે હોય છે કે એ બન્નેનાં મધ્યમાંથી મૃણાલ તતું પણ નીકળી શકતું નથી અથવા તે એમના મધ્યમાં મૃણાલ તંતુ પણ પ્રવેશી શકતું નથી. એ બને સ્તનોના જે અગ્રભાગ હોય છે. તે બહુજ સુંદર હોય છે, એ બને સ્તન સમણિમાં હોય છે. અને યુગ્મ રૂપ હોય છે. એ બંનેની આકૃતિ ગોળ હોય છે भने पक्षस्थल प मागण मन सु२ री 28सा हाय छे "पीनरतिदों में स्थूल डाय छ भने प्रीति:२४ हाय छ तेम०४ मांसथी सुपुष्ट डाय छे. "मुअंग अणु पुष्वतणु अगोपुच्छवट समसहिय णमिय आइज्जललिय वाहा" मेमनी भन्ने सुतमे। सपना
આ કમ નીચેની તરફ પાતળી હોય છે એથી તે ગેપુછની જેમ ગોળાકાર હોય છે. પર સ્પરમાં તે સમાને એક સરખી હોય છે. મધ્ય શરીરની અપેક્ષાએ એ–સંહિત અવિરલ હોય છે. સ્કન્ધદેશ નત હોવાથી એ નમ્ર-નમિત હોય છે. આદેય હોય છે. અને મનોહર हाय छे. "तंबणहाओ, मंसलग्नहत्थाओ, पीवरकोमलवरंगुलियाओ, णिद्धपाणिरेहा, रवि ससि संख चक्क सोस्थिय सुविभत्त सुविरइय पाणिलेहाओ" मेमना नपान। १९ ताम्र હોય છે. એમના હાથના અગ્રભાગ માંસલ–પુષ્ટ હોય છે, એમના હાથની આંગળી એ પી
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टोका द्वि. वक्षस्कार सू. २४ सुषमसुषमाभाविमनुष्यस्वरूपनिरूपणम् २३५ बग:-उत्तमा अंगुल्यो यासां तास्तथा, 'णिद्धपाणि रेहा' स्निग्धपाणिरेखा:-चिक्कणहस्तरेखावत्यइत्यर्थः 'रविससिसंखचक्कसोत्थिय सुविभत्तसुविरइयपाणिरेहाओ' रविशशिशलचक्रस्वस्तिक सुविभक्तसुविरचितपाणिरेखा:-रविशशिशलचक्रस्वस्तिक एव सुविभक्ताः सुस्प
शः सुविरचिताः सुनिर्मिताः पाणिरेखाः हस्तरेखा यासांतास्तथा, 'पीणुण्णयकरकक्खवत्थिपएसा' पीनोन्नतकरकक्षवक्षोवस्तिप्रदेशाः पोना:-पुष्टाः अत एव उन्नता:-अभ्युन्नति प्राप्ताः प्रशस्ता कर कक्षवक्षोबस्तिप्रदेशाः करकक्षः भुजमूले वक्षो-हृदयं वस्तिपदेशाः-गुखप्रदेशश्च यासां तास्तथा, तथा 'पडिपुण्णगलकपोला' प्रतिपूर्णगलकपोलाः प्रतिपूर्णाः प. रिपुष्टा गलकपोलाः गल:-कण्ठः कपोलौ च यासां ताः, तथा चउरंगुल सुप्पमाण कबुवरसरिसगीवाओ' चतुरङ्गुलमुपमाण-कम्बुवर सदृशग्रीवाः चतुरंगुला-चतुरङ्गुलप्रमाणा अत एव सुप्रमाणा-उचितप्रमाणयुक्ता कम्बुवरसदृशी श्रेष्ठशलसमाना रेखात्रययुक्ता ग्रीवा यासां तास्तथा; 'मसलसठियपसत्थहणुगाओ मांसलसंस्थितप्रशस्तहनुकाः मांसलः-परिपुष्टः
पाणिलेहाओ" इनके नखों का वर्ण ताम्र होता है इनके हाथों के अग्रभाग मांसल-पुष्ट होते है, इनके हाथों की अंगुलियां पीवर-पुष्ट होती है कोमल होती है और उत्तम होती है । ये स्त्रियां चिकनी हस्तरेखावालो होती हैं, इनके हाथों में रवि, शशि, शङ्ख, चक्र एवं स्वस्तिक, की रेखाएं होती है और ये रेखाएँ वहां सुस्पष्ट होती हैं । “पीगुण्णयकरकक्ववस्थिपएसा" इनका कक्षप्रदेश, वक्षस्थल, और वस्तिप्रदेश-गुह्यप्रदेश-ये सब पुष्ट होते हैं उन्नत होते हैं एवं प्रशस्त होते हैं। "पडिपुण्णगलकपोला" इनके गाल और कण्ठ ये दोनों प्रतिपूर्ण-भरे हुए होते हैं पिचके नहीं होते हैं "चउरंगुलसुप्पमाणकंबुवरसरिसगीवाओ" इनकी जो ग्रीवा होती है वह चतुरंगुलप्रमाणवाली होती है और इससे वह सुप्रमाणोपेत मानी जाती हैं, तथा जैसा श्रेष्ठ शल होता है वैसी वह होती है अर्थात् रेखात्रय से सहित होती है, ''मंसलसंठियपसत्थहणुगाओ" इनके कपोल का अधोभाग-हनु-मांसल होता है, उचितसंस्था नवाला होता है, अतएव वह प्रशस्त होता
વર-સુપુષ્ટ હોય છે કમળકેય અને ઉત્તમ હોય છે, એ સ્ત્રીઓ સુચિકવાણા હસ્તરેખાઓ વાળી હોય છે. એમના હાથમાં રવિ શશી શંખ ચક્ર અને સ્વરિતકની રેખાઓ હોય છે. અને એ रेमा। त्यां सुस्पष्ट डाय छ, “पीणुण्णयकरकक्खवत्थिप्पएसा" मना ४क्ष प्रदेश पक्षસ્થળ અને વસ્તિપ્રદેશ-ગુહ્ય પ્રદેશ એ સર્વે પુષ્ટ હે છે, ઉન્નત હોય છે તેમજ પ્રશસ્ત आय 2. “पडिपुण्णगलकपोला" अमना पास भने ४ मे पन्ने प्रति पूर्ण परिपुष्ट सु२ डाय छे. ४२ 4जी गये। उता नथी. चउरंगुलप्पमाणकंबुवरसरिसगीवाओ" मेमनी જે ગ્રીવા હોય છે તે ચતુરંગુલ પ્રમાણવાળી હોય છે અને એથી જ તે સુપ્રમાણપતમાનવામાં આવી છે. તથા જે શ્રેષ્ટ શંખ હોય છે. તેવી જ તે શ્રેષ્ઠ હોય છે, એટલે કે
मात्रयथी युत डाय छे. "मसल संठीअ पसत्थ हणुगाओ" मेमना पसिना माँ माग हैनु मांसद डाय छे. अयित संस्थान युति डाय छ, मेथी ते प्रशस्त डाय छे. "दाडिम
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३६
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
संस्थितः - उचिताकारयुक्तः, अत एव प्रशस्तः शोभनः हनुः कपोलाघोभागो यासां तास्तथा, 'दाडिमपुप्फ पगासपीवर पलबकुचियवराधराओ' दाडिमपुष्पप्रकाश पीवर प्रलम्बकुचितवराधराः - दाडिमपुष्पवत् प्रकाशो यस्य सः दाडिमपुष्पप्रकाशः दाडिमपुष्पवद् रक्तः पीवरः पुष्टः प्रलम्बः- पूर्वोष्ठापेक्षया ईषल्लम्बमानः कुञ्चितः - ईषद् वलितः अत एव वरः श्रेष्ठः अधरः - अधस्तनोष्ठो यासां तास्तथा, सुंदरुत्तरोट्ठाओ, सुन्दरोत्तरोष्ठयः- शोभनोपरितनोष्ठयुक्ताः, तथा' दहि दगरयचंद कुंदवासंतिमउयधवल अच्छिदविमलदसणाओ' दधिदकरजश्चन्द्र वासंतीमुकुलधवलाच्छिद्रदशनाः- दधि प्रसिद्धं दकरजः जलकणः चन्द्रः प्रसिद्धः, कुन्द - कुन्दपुष्पं, वासन्ती मुकुलं वासन्तीकलिका, तद्वद्धवला :- शुभ्रास्तथा, अच्छिद्रा:अविरला दशना: - दन्ताः यासां तास्तथा, तथा 'रत्तुप्पलपत्त मउयमुकुमाल तालु जीहाओ' रक्तोत्पल पत्र मृदुकसुकुमार तालुजिद्दा: - रक्तोत्पलस्य पत्रं 'पांखडी इति प्रसिद्धं, तद्वद रक्तं मृदुसुकुमारम्= अति कोमल तालुजिह्वं = तालु जिह्वा च यासां तास्तथा, तथा 'कवीरमउलकुडिल अब्भुग्गय उज्जुतुंगणासाओ, करवीर मुकुलाकुटिलाभ्युद्गतऋजुतुङ्गनासा:- करवीर : 'कनेर इति भाषा प्रसिद्धो वृक्षविशेषः, तस्य मुकुलवत् कलिका सदृशी अ कुटिला :- अजिह्मा सती अभ्युद्गना श्रद्वय मध्यविनिर्गता, ऋज्वी सरला तुङ्गा उच्चा न तु
-
----
"दाडिमपुपगापीवरपलंबकुंचियवराधराओ" इनका जो अधरोष्ठ होता है, वह दाडिम के पुष्प की तरह प्रकाशवाला होता है, अर्थात् अनार के पुष्प के जैसा लाल होता है, पुष्ट होता है, और ऊपर के होठ की अपेक्षा कुछ २ लम्बा होता है तथा वह कुंचित--नीचे की ओर कुछ २ झुका सा हुआ रहता है, अत एव वह बड़ा श्रेष्ठ होता है, "सुंदरुत्तरोट्टयाओ दहिदगरयचं - दकुंदवासंतिमउलधवल अच्छिदविमलद सणाओ " तथा ऊपर का जो इनका होठ होता है वह बहुत सुन्दर होता है इनके जो दांत हैं वे दहि, जलकण, चन्द्र, कुन्दपुष्प और वासन्तीकली के जैसे अत्यन्त धवलवर्णवाले होते हैं, इनके बीच में छिद्र नहीं होता है ये ऐसे अविरल होते हैं, और विमल-मलरहित होते है, "रत्तुप्पलपत्तमउय मुकुमालतालुजीहाओ, कणवोरम उलकुडिल अभुग्गय उज्जुतुंगणासाओ, सारयणवकमलकुमुय कुवलयविमलदलणियर सरिसलक्खणपसत्थ अजिह्मपुष्पगास पीवर पलंबकुंचियवराधराओ” खेमना ? अधरेष्ठ होय छे ते हाडभना પુષ્પની જેમ પ્રકાશયુકત હેય છે. એટલે કે દાડમના પુષ્પ જેવા લાલ હોય છે પુષ્ટ હોય છે. અને ઉપરના એષ કરતાં કંઈક લાંબે હોય છે તેમજ તે કુચિત નીચેની તરફ સહેજ नम्र थयेस होय छे. मेथी ते पूजन श्रेष्ठ होय छे. "सुन्दरुत्तरोटूठयामो दहिदगरय चंद कुदवासंति मउलधवलअच्छिद्द विमलदसणाओ" तेभन उपरनो ने खेमने। गोष्ठ होय छे ते બહુજ સુંદર હાય છે. એમના દાંત દહી જલકણ ચન્દ્ર કુન્દ પુષ્પ અને વાસન્તીની કળી જેવા અતીવ શ્વેત વ વાળા હેાય છે. એમની મધ્યમાં છિદ્ર હેતા નથી એ અવિરલ હોય છે અને विभस भज रहित होय छे. "तुत्पलपत्तमउयसुकुमालतालुजीहाओ कणवीर मउलकुडिलअभुग य उज्जुतुरंग णासाओ, सारयणवकमलकुमुय कुवलयविमलदलनियरसरिस लक्खण
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टोका द्वि वक्षस्कार सू. २४ सुषमसुषमाभाविमनुष्य स्वरूपनिरूपणम्
२३७
गवादि शृङ्गवत् कुटिला नासा - नासिका यासां तास्तथा, तथा - 'सारयणव कमल कुमुय कुवविमलदलणियर सरिसलक्खणपसत्थ अजिह्मकंतनयना' शारद नवकमल कुमुदकुवलय विमलदलनिकर सदृशलक्षण प्रशस्ताजिह्मकान्तनयनाः- शारदानि शरदृतु भवानि यानि नवानि-नूतनानि यानि कमलकुमुदकुवलयानि कमलं च पद्मं सूर्य विकासि, कुमुदं च उत्पलं चन्द्रविकास, कुवलयं च नीलोत्पलम्, एतेषां द्वन्द्वस्तानि तथा एतेषां यानि विमलानिनिर्मलानि दलानि पत्राणि तेषां यो निकरः समूहः, तत्सदृशे - रक्तश्वेतनीलवर्णयुक्ते लक्षणप्रशस्ते लक्षणतः - शोभनलक्षणयोगात् सुशोभने अजिह्मे अमन्दे भद्रभावयुक्ततया निर्वि कारचपले कान्ते सुन्दरे नयने नेत्रे यासां ता स्तथा, तथा 'पत्तलधवलायत आतंबलोयणाओ' पत्रलधवलायताताम्रलोचनाः पत्रले पक्ष्मले शोभनपक्ष्मयुक्तं धवले - शुभ्रे आयते
कर्णान्तगते आता - ईषदरुणे लोचने नेत्रे यासां तास्तथा, नारीणां नयनसुभगत्वकंतणयणा" इनका तालु और जिह्वा रक्तोत्पल के पत्र के समान रक्त होते हैं तथा मृदु और सुकुमार होते है इनकी नासिका वनेर की कलिका जैसी अकुटिल होती हुई भ्रूद्रय के मध्य से निकलकर अत्यन्त सरल एवं ऊँची रहती है, गाय आदि की नाक की तरह वह कुटिल नहीं होती है, इनके दोनों नेत्र शरद ऋतु सम्बन्धी नवीन सूर्य-विकासी पद्म, कुमुद चन्द्रविकाशी उत्पल, एवं कुवलय- नीलोत्पल के विमल पत्रों के समूह के जैसे होते हैं, - अर्थात रक्त, श्वेत एवं नील वर्ण से युक्त रहते है, तथा वे शोभन लक्षण के योग से प्रशस्त होते हैं, अजिह्म होते हैं भद्रभावयुक्त होने से विकारभाव रहित होकर चपल होते हैं, और कान्त होते हैं बडे सुन्दर होते हैं, "पत्तलधवलायत आंतब लोयणाओ, आणामियचावरुइलकिण्हब्भराइसंगय सुजाय भूमयाओ" तथा वे . उनके लोचन पत्रल-पक्ष्मल शोभन पक्ष्म से युक्त होते हैं, धवल शुभ्र होते हैं, आयत होते है, कर्णान्तगत होते हैं एवं ईषद् अरुणहोते हैं नारियों की नयनसुभगता ही उनका उत्कृष्ट शृङ्गार है इस बात को सूचित करने के लिये ही शोभनपक्ष्मयुक्तता और कर्णान्तगतत्व विशेषणों को लेपत्थ अजिह्मकंतणयणा' खेमनां तालु भने बिहान पत्रनी प्रेम रत होय छे. અને સુકુમાર હાય ને. એમની નાસિકા કણેરની કલિકા જેવી અકુટિલ હોય છે અને તે બ્રયના મધ્યમાંથી નીકળીને અતીવ સરળ તેમજ ઊંચી રહે છે. ગાય વગેરેના નાકની જેમ તે કુટિલ હાતી નથી. એમના બન્ને નેત્રો શરદ ઋતુ સંબંધી નવીન કમળ-સૂર્યં વિકાસી પદ્મ કુમુદ ચન્દ્ર વિકાસી ઉત્પલ તેમજ કુવલય નીલેાત્પલના વિમલ પત્રોના સમૂહના જેવાં હાય છે. એટલે કે રક્ત શ્વેત અને નીલ વર્ણોથી યુકત રહે છે તથા તે શે।ભન લક્ષણના ચાગથી પ્રશસ્ત હાય છે. અદ્ઘ હાય છે, ભદ્ર ભાવયુકત હાવા થી વિકાર ભાવ રહિત હોવા छतां यपण होय छे भने अन्त होय छे अतीव सुंदर होय "पत्तलधवलायत आतंब लोयणाओ, आणामिचावरुइलकण्हन्भराइ संगयसुजायभूभयाओ, तेभन ते तेमनां नेत्रो પત્રલપમલ–શે।ભન પમથી યુકત હાય છે, ધવલ શુભ્ર હોય છે. આયત હોય છે કર્ણાન્તગત હાય છે અને ઈષર્ અરુણ હેય છે. સ્ત્રીએની નયન સુભગતા જ તેમને ઉત્કૃષ્ટ શુંગાર છે. એ વાતને સૂચિત કરવામાટે શેાભન પદ્દમ યુકતતા અને કોન્તગતત્વ વિશેષણાને
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३८
___ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे मेवोत्कृष्टशृङ्गमिति शोभनपक्ष्मयुक्तत्व कर्णान्तगतत्वसूचनार्थं पुनरिद विशेषणमुपात्तमिति बोध्यम् । तथा-'आणामिय चाव रुइल किण्हब्भराइ संगय सुजायभूमयाओ' आनामित चापरुचिर कृष्णाभ्रराजिसंगतसुजातभ्रवः-अनामितः आरोपितो यश्चापो-धनुस्तद्वद वक्रे रुचिरे सुन्दरे कृष्णाभ्रराजिसंगते कृष्णमेघपङ्क्तिवत् संगते संहते अविच्छिन्ने सुजातेशोभने भ्रवौ यासां तास्तथा 'आलीणपमाणजुत्तसवणा आलीन.प्रमाणयुक्तश्रवणाः, आलीने-संगते अत एव प्रमाण युक्त श्रवणे-कर्णी यासां तास्तथा, अत एव 'सुसवणाओ' सुश्र वणा:-सुकर्णाः तथा 'पीणमढगंडले हाओ, पीनमृष्ट गण्डलेखाः-पीना परिपुष्टा न तु निम्नोन्नता तथा मृष्टा शुद्धा न तु श्यामत्वादिभिर्वर्णे संक्रान्ता गण्ड लेखा-कपोलपाली यासां तास्तथा, तथा 'चउरंसपसत्थसमणिडालाओ' चतुरस्रप्रशस्तसमललाटा:-चतुरस्र-चतुष्कोण प्रशस्तं लक्षणोपेतं समम्-अविषमम् ललाटं-भालं यासां तास्तथा, तथा 'कोमुईरयणि करविमलपडिपुण्णसोमवयणाओ' कौमुदी रजनीकरविमलप्रतिपूर्णसौम्यवदनाः-कौमुदीकर पुनः लोचन का वर्णन किया गया है, आनामित-आरोपित धनुष समान बक्र-कुटिल अतएव रुचिर-सुन्दर एवं कृष्णाभ्रराजि के जैसे संगत-कृष्णमेघपंक्ति के समान संगत-संहतअविच्छिन्न तथा सुजात --शोभन ऐसी भौएं 5 इनकी होती हैं । "आलीणपमाणजुत्तसवणा, सुसवणाओ, पीणमढगंडलेहाओ, चउरंसपसत्थसमणिडालाओ, कोमुईरयणियरविमलपडिपुण्णसोमवयणाओ" इनके दोन श्रवण-कान-आलीन-संगत होते हैं अतएव वे प्रमाणयुक्त होते हैं और इसी लिये ये सुकर्ण-अच्छे कान वाली मानी जाती है इनको कपोलपालो पोन होती है-परिपुष्ट होती है, नीची ऊँची नहीं होती है तथा वह शुद्ध होती है श्यामता आदि वर्गों से संकान्त नहीं होती है इसका ललाट भाल चतुरस्र चौकोर होताहै, प्रशस्त-लक्षणोपेत होता है, एवं सम-अविषम होता है इनका मुख शरदकाल की पूर्णिमा के चन्द्र के जैसा विमल-निर्मल होता है, प्रतिपूर्ण होता है-सौन्दर्य से पूर्णरूप में भरा हुआ होताहै और सौम्य-शान्तिजनक होता है "छत्तण्णय उत्तमंगाओ, अ
લઈને ફરીથી નેત્રોનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. આનામિત આરો પિત ધનુષની જેમ વક કુટિલ એથી રુચિર સુંદર તેમજ કૃષ્ણાસ્રરાજિની જેમ સંગત કૃણ મેઘપંકિતની સમાના संत-सहत मावन्न तथा सुगत शामन मेवी लम। मेमन डाय छ. "आलीणपमाण जुत्तसवणा सुसवणाओ, पीणमटूठगंडलेहाओ, चउरंसपसत्थसमणिडालाओ, कोमुई राणअर विमलपडिपुण्णसोमवयणाओ' समना सन्न श्रवणे-साना मासान सगत डाय छे. એથી તે સપ્રમાણ હોય છે અને એટલા માટે જ એઓ સુકર્ણ એટલે કે સારા કાનેવાળી માનવામાં આવે છે. એમની કપોલ પાલી પીન હોય છે પરિપુષ્ટ હોય છે, નીચી ઊંચી હતી નથી તેમજ તે શુદ્ધ હોય છે. શ્યામતા વગેરે વણેથી સંક્રાંત હોતી નથી. એમને લલાટ પ્રદેશ ભાલ ચતુરસ્ત્ર ખૂણિ હોય છે. પ્રશસ્ત લક્ષણપત હોય છે. તેમજ સમ-અવિષય હોય છે. એમનું મુખ શરદૂ કાલની પૂર્ણ માસીના ચન્દ્રના જેવું વિમળ નિર્મલ હોય છે પ્રति डाय छ, सोन्यथा परिपू डाय छे अने सौम्य शतिन सय छे. "छत्तुण्णय
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टोका द्वि. वक्षस्कार सू. २४ सुषमसुषमाभाविमनुष्यस्वरूपनिरूपणम् २३९ शर स्पौर्णमासी, तस्या यो रजनीकरः चन्द्रस्तद्वद् विमलं-निर्मलं प्रतिपूर्णम्-अहोनं सौम्य प्रसन्न वदनं मुखं यासां तास्तथा, तथा 'छ तुण्णय उत्तमंगाओ, छत्रीन्नतोत्तमागा:-छत्रवत् उन्नतं-तुङ्गम् उत्तमाङ्ग-शिरो यास तास्तथा, तथा 'अकविल सुसिणिद्धसुगन्ध दोह सिरयाओ' अपिल मुस्निग्ध सुगन्धिदीर्धशिरोजाः अकपिला:-कृष्णाः मुस्निग्धाः स्वभावतश्चिकणाः सुगन्धयः शोभनगन्धयुक्ताः दीर्धाः-लम्बमानाः शिरोजाः केशा यासां तास्तथा, तथा 'छत्त' छत्र १ 'ज्झय' ध्वज २ 'जय' यूप 'थूम' स्तूप ४ 'दामिणि' दाम ५ 'कमंडलु' कमण्डलु ६ 'कलस' कलश ७'वावि' वापी ८ 'सोत्थिय' स्वस्तिक ९ 'पडाग पताका १० 'जव' यव ११ ‘मच्छ' मत्स्य १२ 'कुम्म' कूर्म १३ रहवर' रथवर १४ 'मगरज्झय' मकरध्वज १५'अंक' अङ्क १६ 'थाल' स्थाल १७ 'अंकुस' अङ्कश १८ 'अट्ठावय' अष्टापद १९ 'सुप्पइट्टग' सुप्रतिष्ठक २० 'मयूर' मयूर २१ 'सिरि अभिसेअ' श्यूभिषेक २२ 'तोरण' तोरण २३ 'मेइणि' मेदिनि २४ 'उदहि' उदधि २५ 'वरभवण' वरभवन २६ 'गिरि' गिरि २७'वर आयस' वरादर्श २८ सलीलगय' सलीलगज २९ 'उसम' ऋषभ ३० 'सीह' सिंह ३१ 'चामर' चामर ३२ 'उत्तम पसत्थ बत्तीसलक्खणधरीओ 'उत्तमप्रशस्तद्वात्रिशल्लक्षणधरिण्यः-तत्र छत्रं प्रसिद्धं १, ध्वजःप्रसिद्धः यूपः-स्तम्भविशेषः ३. स्तूपः-पीठं ४, दाम-माला ५, कमण्डलु:-जलपात्रविशेषः ६,कलशः ७वापी ८ स्वस्तिकविल सुसिणिद्ध सुगंधदीह सिरयाओ, छत्त १ ज्झय २ जूअ ३ थूम ४ दामिणि ५ कमंडलु६ कलस ७ वावि ८ सोत्थिय९ पडाग १०, जव ११, मच्छ १२, कुंभ १३' रहवर १४ मगरज्झय १५, अंक १६, थाल १७, अंकुस १८, अट्ठावय १९ सुपइट्ठग २०मयूर २१, सिरि अभिसेय २२, तोरण २३ मेइणि २४, उदहि २५, वरभवण २६, गिरि २७ वर आयंस २८, सलीलगय २९, उसभ ३० सीह ३१ चामर ३२ उत्तमपसत्थ बत्तीस लक्खणधरोओ" इनका मस्तक छत्र के जैसा उन्नतहोता है, इनके मस्तक के बाल -केश-अकपिल कृष्ण होते हैं, सुस्निग्धस्वभावतः चिकने होतेहै सुगन्धित - शोभनगन्ध से युक्त रहते हैं, दीर्घ लम्बे होते हैं, ये बत्तीस श्रेष्ठ लक्षों को जो सामुद्रिक शास्त्र में स्त्रियों के सौभाग्य के सूचक कहे गये हैं धारण करने वाली होती हैं वे ३२चिन्ह लक्षण इस प्रकार से है-छत्र १ ध्वज २, यूप-स्तम्भविशेष--जो कि उतमंगामो अकविल सुसिणिद्ध गंधदीहसिरयाओ छत्त-१, ज्झय-२ जूअ-३ थूम ४ दामिणी -५ कम डलु-६ कलस-७ वाबि-८ सोत्थिय-९ पडाग-१० जव- ११ मच्छ-१२ कुम्म-१३ रहवर-१४ मगर-ज्झय-१५ अंक-१६ थाल-१७ अंकुस-१८ अट्ठावय-१९ सुपइटूठग-२० मयूर-२१ सिरिअभिसेभ-२२ तोरण -२३ मेइणि-२४ उहि -२५ बरभवण-२६ गिरि-२७ वरायस-२८ सलोलगय-२९ उसम-30 सीह-३१ चामर-३२ उत्तमपसत्थबतीसलपखणપરીકો એમનું મસ્તક છત્ર જેવું ઉન્નત હોય છે. એમના મસ્તકના વાળ અકપિલ કૃષ્ણહોય છે. સુસ્નિગ્ધ સ્વભાવતઃ સુચિકવણું હોય છે. સુગધિત શેભન ગંધથી યુકત રહે છે દીર્ઘ લાંબા હોય છે. સ્ત્રીઓના સૌભાગ્ય સૂચક તેમજ સામુદ્રિક શાસ્ત્રના ૩૨ લક્ષણથી તેઓ સંપન્ન હોય છે. ૨૨ લણો આ પ્રમાણે છે છત્ર ૧-, ધ્વજા ૨ચૂપ-એક સ્તંભ વિશેષ કે જે યજ્ઞમાં આરોપિત હોય છે–સ્તૂપ પીઠ-દામ માળા-૫.કંમડલ-જલપાત્ર વિશેષ-૬, ક
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
कः ९ पताका १० यवः ११ मत्स्पः १२ कलशादयः प्रसिद्धाः, तथा-कूर्मः-कच्छपः१३ रथवरः-श्रेष्ठरथः १४ मकरध्वजः-मकररूपः ध्वजः कामदेवध्वजः, अयं-ध्वजः सर्वकालिक सौभाग्यं सूचयति १५, तथा अङ्कः-चिह्न श्यामता लक्षणं १६ स्थालं प्रसिद्धम् १७ अङ्कशः प्रसिद्धः १८,अष्टापदं-छूतफलकम् १९, सुप्रतिष्ठकं-स्थापनकं चिन्हविशेषः २०, मयूरःप्रसिद्धः २१, श्यूभिषेकः श्रियः-लक्ष्म्याः , अभिषेकः स्नपनम् २२, तोरणं प्रसिद्धम् २३, मेदिनी-पृथ्वी २४ उदधिः-समुद्रः २५, वरभवनं श्रेष्ठप्रासादः २६, गिरिः-पर्वतः २७. वरादर्शः-श्रेष्ठदर्पणः २८, सलोलगजः-लीला सहितोगजः २८, ऋषभः बलीवईः ३०, सिंहः प्रसिद्धः ३१ चामरं प्रसिद्धम् ३२ इत्येतानि उत्तमानि - श्रेष्ठानि अतएव प्रशस्तानिसामुद्रिकशास्त्रे श्रेष्ठत्वेनाभिहिततया प्रशंसाहा॑णि यानि द्वात्रिंशल्लक्षणानि द्वात्रिंशत्संख्यकानि स्त्रीणां सौभाग्यसूचकानि चिह्नानि, तेषां धारिण्यः-धारिकाः-प्रशस्तछत्रादिद्वात्रिंशसंख्यक स्त्रीशुभलक्षणधारिण्य इति भावः, 'हंससरिसगईओ' हंससदृशगतयः तथा 'कोइल महुरगिर सुस्सराओ' कोकिलमधुरगीबराः-कोकिलस्य सहकारमञ्जरी रसास्वादनितानन्देन मत्तस्य सतो या मधुराः-मनोहरा गीः-वाणी तद्वत्स्वरो यासां तास्तथा कोकिलवन्मधुरालापिन्यः इति भावः तथा 'कंता' कान्ताः कमनीयाः अत एव 'सव्वस्स' सर्वस्य-स्वा. सन्नवर्तिनो जनस्य 'अणुमयाओ' अनुमता:-अभिमताः न तु कस्यापि द्वेष्या इति भावः तथा-'ववगयवलिपलिय' व्यपगतवलिपलिताः-व्यपगतानि-विशेषेण उपगतानि-दूरिभूयज्ञ में आरोपित होताहैं ३, स्तूप -पीठ ४, दाम-माला ५, कमण्डलूजलपात्रविशेष ६, कलश ७ वापी ८, स्वस्तिक९, पताका १०, यव ११, मत्स्य १२ कूर्म-कच्छप १३, रथवर -श्रष्ठे रथ १४, मकरध्वज-मकररूपध्वज़ा १५, यह कामदेव को ध्वजा है और वह सर्वकालिक सौभाग्य की सुचक होती है अङ्क-कालातिल १६, स्थाल-थाल १७, अङ्कुश १८, अष्टापद -तफलक १९. सुप्रतिष्ठक-स्थापनक २०, मयूर- मोर २१, अभिषेक-लक्ष्मी का अभिषेकरूपचिन्ह २२, तोरण २३, मेदिनी-पृथिवी २४' उदधि-समुद्र २५, श्रेष्ठ प्रासाद २६, गिरि-पर्वत २७ श्रेष्ठदर्पण २८, सलीलगज-लीला सहितहाथी २९,ऋषभ-बलीवर्द बैल ३०, सिंह ३१ और चामर ३२, " हंस सरिसगईओ, कोइलमहरगिर सुस्सराओ, कंता, सव्वस्म अणुमयाओ, ववगयवलिपलियवंगલશ-૭. વાપી-૮, સ્વસ્તિક –૯ પતાકા-૧૦ ૧૧ મસ્ય-૧૨ કૂમ ક૭૫ ૧૩ રથવર-શ્રેષ્ઠ રથ-૧૪ મકર ધ્વજ- મકર રૂપધ્વજા ૧૫ આ કામદેવની ધ્વજા છે, અને એ સર્વ કાલિક सोमाय -सू२४ डाय छे.) २५ तर 18-स्थान-थाम -१७, मश-१८, ५४५६ धुत५॥४-१५, सुप्रति०6-स्यायन४-२०, मयूर-भा२ २१, २यनि-सक्षमीनुअभिषे ३५ थिई -२२, ता२-२3, भाहनी-पृथ्वी-२४, Blथ समुद्र-२५, श्रे० प्रासा-२६, (२-५वत२७, ०४ ६५५-२८, सही ४-alan सहित हाथी-२८, Rur-walqk-08-30, सि-31 अनं याम२-३२, हंससरिस गईओ, कोइलमहुरगिरसुस्सराओं' कंता, सवस्स अणुमयाओ, ववगयवलिपलियवेगदुव्वणवाहि दोहग्गसोगमुक्काओ' इंसना की मनी ગતિ હોય છે, એમના સ્વર સહકાર–આમ્રની મં જરીના રસાસ્વાદથી ઉત્પન્ન થવાવાળા આ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टोका fr. वक्षस्कार सू. २४ सुषमसुषमाभाविमनुष्यस्वरूपनिरूपणम्
२४१
तानि वलिपलितानि वलयः - चर्मशैथिल्यजनिता रेखाविशेषाः पलितानि श्वेतकेशाश्व यासां तास्तथा वार्धकरहिता इति भावः तथा 'वंग दुव्वणवाहि दोहग्गसोगमुक्काओ' व्यङ्ग दुर्बण व्याधिदौर्भाग्यशोकमुक्ताः विरुद्धानि अङ्गानि व्यङ्गानि हीनाधिका अवयवाः दुर्वर्णः दुष्टो वर्णः अप्रशस्ता त्वगित्यर्थः व्याधयः - ज्वरादय दौर्भाग्यं वैधव्यं शोकः - पति पुत्रादिमरणजनितो दारिद्रयकृतश्च एभ्यो मुक्ताः- रहिता च पुनः 'उच्चतेण' उच्चत्वेन - औन्नत्येन 'नराण' नराणाम् अपेक्षया 'थोवूणमुस्सियाओ' स्तोकोनं किंचिदूनं यथा स्यात्तथा उच्छि ताः उच्चा - किंचिन्न्यून त्रिगव्यूतोच्छ्रिता इत्यर्थः तथा 'सभावसिंगारचरुवेसाओ' स्वभाव शृङ्गीरचारुवेषाः स्वभावतः प्रकृत्या शृङ्गारः शृङ्गारानुकूलः चारुः सुन्दरो वेषो यासां तास्तथा स्वभावत एव शृङ्गारानुरूप सुवेषशालिन्य इत्यर्थः अनेन केशविरचनाद्योपाधिकशृङ्गाराभावेन तासां निर्विकारमनस्कता सूचितेति तथा 'संगयगयहसियभणियचिट्ठियविलाससंलाव णिउणजु त्तोवयार कुसलाओ' संगतगतहसित भणितचेष्टित विलाससंलापनिपुणयुक्तो पचारकुशलाः तत्र - संगतम् उचितं गतं गमनं हसितं हासः भणितं वचनं चेष्टितं चेष्टा व्यापारो विलासः शृङ्गारचेष्टाविशेषः संलापः मिथो भाषणम् एतेषु निपुणाः कुशलाः तथा युक्ताः-संगता ये उपचारा-लोकव्यवहारास्तेषु कुशलाः ततः संगतादिनिपुणान्तपदस्य
दुव्वण्णवाहि दोहग्गसोगमुक्काओ" हँस की जैसी इनको चाल होती है इनका स्वर सहकार - आम्र मंजरी के रसास्वाद से जनितानन्द से मत्त हुई कोकिल की वाणी के जैसा मधुर होता है ये बड़ी सुन्दरी होती है, अतएव पास में रहे हुए प्रत्येक व्यक्ति की चाहना के ये विषयभूत ही बनी रहती हैं, कोई भी उनसे द्वेष नहीं करता है, इनके शरीर में चर्म की शिथिलता से जनित रेखाएँ- झुर्रियां नहीं पड़ती हैं और न इनके बाल ही सफेद होते हैं अर्थात् इनके शरीर में वृद्धता नहीं आती है इनके शरीर में होनाधिक अंग नहीं हैं, इनके शरीर की चमड़ी अप्रशस्त वर्णवाली नहीं होती है, ज्वर आदि व्याधियां इन्हें नहीं सताती हैं वैधव्य का दुःख ये नहीं भोगती हैं और पुत्र का शोक एवं दारिद्य जन्य संक्लेश इनके निकट तक भी नहीं आ पाता है । " उच्चत्तेण णराण थोवूण मुस्सियाओ सभावसिंगारचारुवेसाओ, संगयगयहसियभणिय चिट्ठियविलास નન્દથી મત્ત થએલી કોકિલની વાણી જેવા મધુર હાય છે. એએ બહુ જ સુન્દર હાય છે. એથી નિકટ રહેનારી દરેકે દરેક વ્યક્તિ એમને ચાહે છે. કેાઈ એમનાથી દ્વેષ કરતું નથી સામાન્ય વ્યક્તિના શરીરમાં ચમની શિથિલતાથી જે પ્રકારની રેખા પડી જાય છે તે પ્રકારની રેખાએ એટલે કે કરલિયા એમના શરીર પર પડતી નથી અને એમના વાળ પણ સફેદ થતા નથી અર્થાત્ એમના શરીરમાં કઈ પણ દિવસે ઘડપણ આવતું નથી. એમના શરી રમાં હીનાધિક—મંગા હોતા નથી. એમના શરીરની ચામડી અપ્રશસ્ત વણ વાળી હોતી નથી, તાવ વગેરે રાગેાથી એ એ સર્વે મુક્ત હેાય છે. વૈધવ્યનુ' દુઃખ એ કઈ પણ દિવસે ભા ગવતી નથી, અને પુત્રશાક અને દારિદ્રય જન્ય સકલેશથી એ એ સદા મુકત રહે છે. બ્લુयत्तेण य णराण थोब्वण-मुस्सियाओ सभावसिंगार चारुबेसाओ संगयगयहसियमणिय चियि बिलास लावनि उणजुत्तोवयारकुसलाओ, सुंदरथणजहणवयणकर चलणणयणलावण्ण
ન
३१
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४२
__ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे युक्तादि कुशलान्तपदस्य च कर्मधारयः अत्रेदं बोध्यम्-तदानीन्तनस्त्रीणां मनः परपुरुष प्रति न कदाचिदपि साभिलाषमभूत् न पुरुषस्यापि परस्त्रियं प्रति ।
नन्बेवं तर्हि भगवद् आदिनाथस्य सुनन्दापाणिग्रहणमनुचितम् तथाविध काल स्वभावात् मृते पत्यौ तस्याः पाणिग्रहणं भगवता कृतमिति भगवतः परस्त्री दोष प्रसङ्गोऽनिवार्यः ? इतिचेत् आह-कस्यचिद्युगलस्य युगलत्वेन समुत्पन्नौ कन्यादारको बालभावानुरूपया क्रीडया क्रीडन्तौ कस्यचित् तालतरोरधस्ताद् गतौ । तदा कर्मयोगा त्तस्य तालतरोः पतता फलेन काकतालीयन्यायतस्तयोर्मध्ये दारकः शिरस्याहतो मृतश्च संलाव निउणजुत्तोवयार कुसलाओ, सुंदरथणजहणवयण कर चलणणयणलावण्णरूव जोव्वणविलासकलियाओ" इनकी ऊँचाई मनुष्यों की उँचाई से कुछ कम होती है अर्थात् ये कुछ कम ३ कोश की उँची होती हैं तब कि वहां के मनुष्य पूरे ३ कोश के उँचे होते हैं, स्वभावतः ही इनका बेष शृङ्गार के अनुरूप होता है इस कथन से “कोश विरचन आदि जो औपाधिक शृङ्गार है उसका उनमें अभाव रहता है और इसीसे उनमें निर्विकार मनस्कता रहती है" यह बात सूचित की गई है ये उचित गमन में, हास में, बोलने में, विविध प्रकार की चेष्टाओं के करने में विलास में और आपस में बातचीत करने में बड़ी चतुर होती है, तथा उचित लौकिक व्यवहारों में भी ये बड़ी निपुण होती है । इस कथन का भाव ऐसा है कि उस काल की स्त्रियों का मन परपुरुष के प्रति और परपुरुष का मन परस्त्रियों के प्रति कभी भी अभिलाषी नहीं होता है यदि ऐसी बात है तो भगवान् आदिनाथ के सुनन्दा का पाणिग्रहण करना अनुचित ठहरता हैं क्योंकि सुनन्दा के पति के मर जाने पर ही भगवान् ने उसका पाणिग्रहण किया है अतः इस प्रकार के कृत्य करने में भगवान् को परस्त्रों दोष का प्रसङ्ग अनिवार्य रूप से आता है, तो इसके सम्बन्ध रूवजोव्वणविलासकलियाओ" मेमनी या माणसानी यात सहयोछी यस એટલે કે એમાં કંઈક કમ ત્રણગાઉ જેટલે ઊંચી હોય છે. ત્યાંના પુરુષો ત્રણ કેસ જેટલા ઊંચા હોય છે. સ્વભાવતઃ એમનો વેષ શૃંગાર યોગ્ય હોય છે. આ કથનથી “કેશવિરચન વગેરે જે
પાધિક શંગારે છે, તેનો તેઓમાં અભાવ રહે છે અને એથી જ તેમનામાં નિર્વિકાર મનકતા રહે છે” આ વાત સૂચિત કરવામાં આવી છે. એએ ઉચિત ગમનમાં, હાસમાં, બેલવામાં, અનેક જાતની ચેષ્ટાઓ કરવામાં, વિલાસમાં અને પરસ્પર વાત ચીત કરવામાં ખૂબ જ ચતર હોય છે, તેમ જ લૌકિક વ્યવહારોમાં પણ ખૂબ જ નિપુણ હોય છે. આ કથનને ભાવ આ પ્રમાણે છે કે તે કાળની સ્ત્રિઓનું મન પરપુરુષ તરફ અને પરપુરુષનું મન પરસ્ત્રીઓ તરફ કદાપિ અભિલાષી થતું નથી જો આ વાત યથાર્થ છે તે ભગવાન આદિનાથન સુનન્દા સાથે પાણિગ્રહણ કરવું અનુચિત કરે છે. કેમકે સુનન્દાના પતિના અવસાન પછી જ ભગવાને તેનું પાણિગ્રહણ કર્યું છે. એથી આ જાતના આચરણ બદલ ભગવાનને પરસ્ત્રી દેવને પ્રસંગ અનિવાર્ય પણે ઉપસ્થિત થાય છે. તે આ સંબંધમાં સમાધાન એવું છે કે કેઈ યુગલિમાંના યુગલ રૂપથી કન્યા અને દારક ઉત્પન્ન થયાં તેઓ બાલચિત-કીડાઓ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४३
प्रकाशिका टोका द्वि. वक्षस्कार सू. २४ सुषमसुषमाभाविमनुष्य स्वरूपनिरूपणम् तज्जननीजनकौ च तां कन्यां पालनपोषणादिना रक्षितवन्तौ । ताभ्यां च तस्याः सुनन्देति नाम कृतम् । ततः कियदिवसानन्तरं तज्जननीजनको मृतौ । ततः सा सुनन्दा आश्रयाभावाद् एकाकिनी तिष्ठति स्वपिति उपविशति वने इतस्ततः परिभ्रम तिच । क्रमेण प्राप्तयौवनां निस्सहायामेकाकिनीं वने परिभ्रमन्तीमवलोक्य युगलिनस्तां नाभिकुलकरस्य समीपे समानीतवन्तः । नाभिकुलकरोऽपि तदीयमशेषवृत्तान्तमुपलभ्य भ त्वेषा ऋषभस्य पत्नीति तां भगवत ऋषभदेवस्य पत्नीत्वेन गृहीतवान् । अतो भगवता कुमारिकैव सुनन्दा परिणीता ततो भगवति परत्त्रीपरिणयनरूपो दोषारोपो न घटते । तु युगलिकानामकाल मृत्यु न भवतीति कथमस्य दारकस्य मृत्युर्जातः इति चेदाह - पूर्व
किष्काणामकाल मृत्युर्न भवति किन्तु भगवतः आदिनाथवारके तस्य दारकस्य
में समाधान ऐसा है किसी युगलिया के युगल रूप से कन्या और दारक उत्पन्न हुआ वे बालोचि - तक्रीड़ा से खेलते किसी तालवृक्ष के नीचे पहुंच गये वहां कर्मयोग से उस ताड़वृक्ष से काकतालोय न्याय से गिरते हुए उसके फल से सिर में चोट आजाने से वह बालक मर गया कन्या के माता पिता ने उस कन्या को पालपोष कर बड़ा किया उसका नाम सुनन्दा रखा गया कितनेक दिनों के बाद सुनन्दा के माता पिता का देहोत्सर्ग-मरण, हो गया सुनन्दा अब अकेली रह गई और अकेली ही उठने बैठने सोने लगी धीरे धीरे वह वनमें भी इधर उधर आश्रयाभाव के कारण आने जाने एवं फिरने लगी। जब वह यौवन मती हुइ तो उसे जंगल में अकेली घूमती हुई देखकर युगलिक जन नाभिराय कुलकरके पास ले गये नाभिकुलकर ने उसका सब वृत्तान्त जानकर " यह ऋषभकुमार की पत्नी हो जावे" इस रूप से उसे स्वीकार कर लिया इस तरह भगवान् ऋषभ ने कुमारिका अवस्था में रही हुई ही उस सुनन्दा के साथ अपना विवाह किया है अतः भगवान् पर परस्त्री परिणय का दोषारोप नहीं आता है, शास्त्रों में ऐसा लिखा है कि भोगभूमियां जीवों की अकाल मृत्यु नहीं होती हैं फिर उस दारक की अकाल में मृत्यु कैसे होगइ कही गई है ? तो इस કરતા કોઈ એક તાલ વૃક્ષની નીચે જઈ પહોંચ્યા. ત્યાં કમ ચેાગથી તે તાલવૃક્ષ પરથી કાક તાલીય ન્યાયથી પડતા તેના ફળથી માથામાં આઘાત થવાથી તે દ્વારક મરણ પામ્યા. કન્યાના માતા-પિતાએ તે કન્યાનુ' પાલન પેષણ કર્યુ અને તેને મોટી કરી તેનું નામ માતા પિતા એ સુનદા રાખ્યુ. કેટલાક દિવસેા પછી સુનદાના માતા પિતાનું અવસાન થઈ ગયું. સુનંદા ત્યાર બાદ એકલી રહી ગઈ. તે એકલી જ ઘરમાં રહેવા લાગી. ધીમે ધીમે તે વનમાં પણ આમ તેમ જવા આવવા લાગી. જયારે તે યુવતી થઈ તે તેને જંગલમાં એકલી ફરતી જોઈ તે યુગલિક જન નાભિરાય કુલકરની પાસે લઈ ગયા. નાભિકુલકરે તેની બધી હકીકત જાણી ને આ ઋષભકુમારની પત્ની થાય. આમ તેના સ્વીકાર કરી લીધા. આરીતે ભગવાન ઋષભે કુમારિકાવસ્થાવાળી તે સુન ંદા સાથે પાણિગ્રહણ કર્યુ છે. એથી ભગવાન પર પરસ્ત્રી પરિયનના દોષારાપણ યાગ્ય કહેવાય નહિ. શાસ્ત્રોમાં એવું વિધાન છે કે ભાગભૂમિમાં
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४४
___ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे पूर्वकोटयधिकमायुर्ना भूदित्यकालमृत्योः प्राथम्यम् । तदेवाहान्यत्र ननु एवं तर्हि भगवतः सहोदरया सुमङ्गलया सह पाणिग्रहणं त्वनुचितमेव सहोदरापाणिग्रहस्यातिगहिंतत्त्वं तु आ. पामरप्रसिद्धम् इतिचेत् आह-तदानीं तथाविध व्यवहारस्य लोकाविरुद्धत्वेन भगवत्कृतस्य सहोदरायाः पाणिग्रहणस्यानौचित्यकथनमयुक्तमेवेति-पुनरप्याह-सुन्दर इत्यादिसुगमम् । जघनं स्त्रीकटया अधोभागः विलासः स्त्रीणां चेष्टाविशेषः तथा 'गंदणवणविवरचारिणीउव्व' नन्दनवनविवरचारिण्यः नन्दनवन मेरो-तीयं वनं तस्य यो विवरः अवकाशः तत्र चारिण्यः विहरणशीला 'अच्छराओ' अप्सरस इव 'भरहवासमाणुसच्छराओ' भारतवर्षमानुषाप्सरसः भरतक्षेत्रे मानुषीरूपा अप्सरसः तथा 'अच्छेरगपेच्छणिज्जाओ' आश्चर्य प्रेक्षणीयाः आश्चर्यमिति कृत्वा जनरवलोकनीयाः तथा पासाईयाओ जाव पडिरूवाओ प्रासादीया यावत् प्रतिरूपाः यावत्पदेन दर्शनीया अभिरूपाः इति संग्राह्यम् प्रासाका उत्तर ऐसा है कि जिसकी आयु पूर्व कोटि से अधिक होति है ऐसे युगलिकों को अकाल मृत्यु नहीं होती हैं, परन्तु आदि नाथ के वारक में हुए इस दारक की पूर्वकोटि से अधिक आयु नहीं थी, इसलिए इसकी अकाल मृत्यु हुई । अह अकाल मृत्यु का उनके वारक का प्रथम दृष्टान्त है। ऐसे ही बात अन्यत्र इस प्रकार से कहो गइ हैं भगवान् का अपनी सहोदरा सुमंगला के साथ जो पाणिग्रहण हुआ है वह अनुचित ही हुआ हैं। सहोदरा के साथ पाणिग्रहण होना तो साधारण से साधारण तक व्यक्तियों में अनुचित कार्य माना जाता है तो इस विषय में कहा गया है कि उस समय इस प्रकार का व्यवहार लोकाविरुद्ध था-लोक में निन्दनीय-एवं अनुचित नहीं माना जाता था. अतः सहोदरा के साथ किया गया भगवान् का पाणिग्रहण उस समय के अनुसार अनुचित कार्य नहीं था । सुन्दर इत्यादि इन स्त्रियों के स्तन जघन भाग-कटि के निचे का स्थान इत्यादि वह सुन्दर ही होते है । 'णंदणवणविवरचारिणीउव्व अच्छराओ" नन्दन वन में सुमेरु के द्वितीयवन में-विहरण शोल अप्सराओं के जैसी ये प्रतीत होती है अतः જીનું અકાલમૃત્યુ થતું નથી. તે પછી તે દારકનું અકાલ મૃત્યુ કેવી રીતે થયું ? તે આને જવાબ આ પ્રમાણે છે કે જેમનું આયુ પૂર્વકેટિથી અધિક હોય છે, એવા યુગલિકેન અકાલમૃત્યુ થતું નથી પણ આદિનાથના વારકમાં થયેલ આ દારકની પૂર્વ કોટિ કરતાં વધારે આયુષ્ય ન હતી એથી એનું અકાલ મૃત્યુ થયું. તેમનાવારકમાં અકાલ મૃત્યુ સંબંધી
આ પહેલું દૃષ્ટાન્ત છે. એવી વાત બીજા સ્થાને આ પ્રમાણે કહેવામાં આવી છે. ભગવાનનું પિતાની સહેદરા સુમંગલા સાથે જે પાણિગ્રહણ થયું છે તે ઘણું અનુચિત જ થયું છે. સહેદરા સાથે પાણિગ્રહણ તે સાધારણ વ્યક્તિ માટે પણ અનુચિત કાર્ય ગણાય છે. તો આ સંબંધમાં આમ કહેવામાં આવ્યું છે કે તે વખતે આ જાતને વહેવાર લોકાવિરુદ્ધ ગણાતો. હતે. લોકમાં નિંદનીય તેમજ અનુચિત ગણતા નથી. એથી સહોદરાની સાથે કરવામાં मावत हितमतना व्यवहार भुस५ मनुयत आय गाय ना. 'सुन्दर'त्यादि એ સ્ત્રીઓના સ્તન જઘન ભાગ કટિના નીચેનું સ્થાન વગેરે સર્વ અંગે સુંદર જ હોય छ. "नन्दण वण विवरवारिणी उव्व अच्छराभो" में स्त्री। नन्नयनमा-सुभेना द्वितीय
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टोका द्वि. वक्षस्कार सू. २४ सुषमसुषमाभाविमनुष्यस्वरूपनिरूपणम् २४५ दीयादीनामा पूर्ववबोध्या इति सम्प्रति तत्कालोत्पन्न स्त्रीपुंसा साधारणतया वर्णनमाह 'तेणं मणुया' इत्यादि । ते भरतवर्षे सुषमसुषमाकालभाविनः खलु मनुजाः, मनुजाश्च मनुज्यश्चेति मनुजाः-पुरुषाः स्त्रियश्च 'ओहस्सरा' ओघस्वराः-ओघेन प्रवाहेण स्वरो येषां तेतथा-मेघवद् गम्भीरस्वरा इत्यर्थः । 'हंसस्सराः-हंसस्येव मधुरो स्वरो येषां ते तथा । 'कोंचस्सरा' क्रोश्चस्वराः-क्रोच्चस्येव-क्रोञ्चपक्षिण इव अनायासनिर्गतोऽपि दूरदेशव्यापी स्वरो येषां ते तथा । ‘णंदिस्सरा' नन्दीस्वराः-नन्दी:-द्वादशविधतूर्य समुदयस्तस्याः स्वर इव स्वरो येषां ते तथा' तथा 'णंदिघोसा' नन्दीघोषाः-नन्द्याः पूर्वोक्तरूपायाः घोष इवअनुनाद इव घोषः-अनुनादो येषां ते तथा । 'सीहस्सरा' सिंह स्वग:-सिंहस्येव बलिष्ठः स्वरो येषां ते तथा । 'सीहघोसा' सिंहघोषा:-सिंहस्य घोष इव अनुवाद इव घोषो येषां ते तथा, अतएव 'सुस्सरा' सुस्वराः-प्रशस्तस्वरयुक्ताः 'सुस्सरणिग्योसा' सुस्वरनिर्घोषा-सु ष्ठु-शोभनः स्वरनिर्घोषः-स्वरानुनादो येषां ते तथा, तथा 'छायायवोज्जो विअंगमंगा' छायोद्योतिताङ्गाङ्गाः-छायया-प्रभया उद्दयोतितानि-प्रकाशितानि अङ्गानि अवयवा यस्य 'भरहवास माणुसच्छराओ', भरतक्षेत्र की ये मानुषीरूप में अप्सराएँ ही है “अच्छेरगपेच्छणिज्जा
ओ पासाईयाओ जाव पडिरूवाओ' मनुष्यलोक के ये आश्चर्यरूप है ऐसा समझ कर ये जनों द्वारा प्रेक्षणीय है प्रासादीय आदि-इन चार पदों की व्याख्या जैसी पूर्व में को जा चुकि हैं वैसी ही है "तेणं मणुया ओहस्सरा, हंसस्सरा, कोचस्सरा, णंदिस्सरा गंदिघोसा सोहस्सरा" वे उस काल के मनुष्य और स्त्रियां ओघस्वर वाले मेधके जैसे गंभीर स्वर वाले, हंस के जैसे मधुर स्वर वाले क्रौञ्च पक्षी के जैसे दूरदेश व्यापि स्वर वाले, नन्दी के द्वादशविध तूर्य समुदाय के स्वर के जैसे स्वर वाले, नन्दी के अनुनाद के जैसे अनुनाद वाले सिंह के बलिष्ट स्वर के जैसे स्वर वाले "सीहघोसा सुस्सरा, सुस्सरणिग्घोसा, छायायवोज्जोविअंगमंगा, वज्जरिसह नारायसंघयणा समचउरंससंठाणसंठिया छविणिरातका" सिह के अनुनाद जैसे अनुनाद वाले, एतएव शोभन स्वर वनभा-विहशी मसरामा २वी सुह२ छ या "भरहवासमाणुसच्छराओ" ल२. तकनी मे मानुषी३५मां सराय। ४ छ. 'अच्छेरगपेच्छणिज्जाओ पासाईयाओ जाच पडिरूवाओ" मनुष्याना माटे से माश्वय ५३५० पाया है। 4 से प्रेक्षणीय छे. પ્રાસાદીવગેરે એ ચાર પદેની વ્યાખ્યા જેમ પહેલા કરવામાં આવી છે તેવી જ અહીં ५४ समावी. "तेणं मणुया ओहस्सरा, हंसस्सरा, कोंचस्सर णंदिस्सरा, गंदीघोसा, सीहस्सरा" ते दाना मनुष्यो भने सिमा सोधस्वरवाणा भेधना 40 सीर २१२पाणा હંસના જેવા મધુરસ્વરવાળા કૌંચ પક્ષીના જેવા દેશવ્યાપી સ્વરવાળા નદીના દ્વાદશવિધતૂર્ય સમુદાયના સ્વર જેવા સ્વરવાળા નંદીના અનુનાદના જેવા અનુનાદવાળા સિંહना म४ि २१२ना वा २१२वाणा, "सीहधोसा, सुस्सरा, सुस्सरणिग्धोसा, छायायवोज्जो विमंगमंग बजरिसहनारायसंधयणा, समचउरंससंठाणसंठिया छविणिरातका" सिना
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
तदेवंविधमङ्ग - शरीर येषां ते तथा, तथा ' वज्जरिसहनारायसंघयणा' वज्रऋषभनाराच संहननाः वज्रऋषभनाराचानि वज्रऋषभनाराचनामकानि संहननानि - शरीरसंघटन प्रकारा येषां ते तथा । 'तथा - समचउरंस संठाणसंठिया' समचतुरस्रसंस्थान संस्थिताः - समचतुरस्र संस्थानम् आकृति विशेषो येषां ते तथा । तथा 'छविणिरातका' छविनिरातङ्काः छव्यां =त्वचि निरातङ्काः = रोगरहिता - दद्रुकुष्ठादि चर्मरोग रहिता इत्यर्थः । तथा 'अणुलोमवायुवेगा' अनुलोमवायुवेगाः अनुलोमः अनुकूलो वायुवेगः - शरीरान्तर्वर्त्ती वातप्रचारो येषां ते तथा । कंकगहणी' कंकग्रहण्यः - कंकस्येव पक्षिविशेषस्येव नीरोगवर्चस्कतया ग्रहणी - गु दाशयो येषां ते तथा तथा 'कवोयपरिणामा' कपोतपरिणामाः- कपोतस्येव परिणाम:आहारपरिणामो येषां ते तथा कपोतस्य प्रस्तरलवोऽपि भुक्तो जीर्यते तथैव तेषामपि भुक्तं दुर्जरभोजनम् अनायासेन जीर्यते इति भावः । अनेन तेषामजीर्णतादिदोषराहित्यं सूचिवाले होते है अच्छे स्वर और निर्घोष अनुनाद वाले होते है, प्रभा से जिनके शारीरिक अवयव प्रकाशित होते रहते है ऐसे होते हैं वज्रऋषभनाराच संहननवाले होते है समचतुरस्र संस्थान वाले होते हैं, चमड़ी में इनकी किसी भी प्रकार का आतंक रोग नही होता है, दद्रु कुष्ट आदि चर्मरोग से ये रहित होते हैं "अणुलोमवाउवेगा, कंकगहणी, कवोयपरिणांमा, सउणिपोस पितरोरुपरिणया छद्वणुसहस्समूसिआ " शरीरान्तर्वर्ती वायु का वेग इनके सदा अनुकूल रहता हैं इनका गुदाशयकं कपक्षी के गुदाशय की तरह नोरोगवचववाला होता हैं अर्थात् इनका गुदाशय टट्टी से लिप्त नहीं होता है कपोत का जैसा आहार परिणाम होता है उसी तरहका इनका आहार परिणाम होता हैं अर्थात् जैसे कबूतर कंकड खा जावे तो वह भी जीर्ण हो जाता है पच जाता है उसी तरह से इन्हें भी दुर्जर भोजन पच जाता है ऐसा इनका आहार परिणाम होता है इस कथन से ये अजीर्णता आदि दोष से रहित होते हैं यह बतलाया गया हैं इनकी गुदा का जो बा
२४६
भाग होता है वह पक्षी की गुदा के बाह्यभाग की तरह मल के लेप से रहित रहता है पोसઅનુનાદ જેવા અનુનાદવાળા એથી શે।ભન સ્વરવાળા હોય છે. સારા સ્વર અનેનિષિ અનુનાદવાળા હાય છે. પ્રભાથી જેમના શારીરિક અવયવı પ્રકાશિત થતા રહે છે, એવા હાય છે. વ ઋષભનારાચ સંહનનવાળા હોય છે. સમચતુસ્ર સંસ્થાનવાળા હાય છે. એમની ચામડીમાં કોઈ પણ જાતની વિકૃતિ થતી નથી ૬ કુષ્ઠ વગેરે ચર્મરોગથી એએ વિહીન હાય छे, “अणुलोम वाउवेगा, कंकग्गहणी, कपोयपरिणामा सउणिपोसपितरोरुपरिणया, छद्वणुसहस्सभूसिआ" शेभना शरीरान्तर्वर्ती वायुना वेग सहा मनुडूस रहे छे. मनु ગુદાશય કકપક્ષી ના ગુદાશયની જેમ નીરાગ વાઁસ્કવાળુ હાય છે, એટલેકે એમનુ' ગુદાશય જાજરુથી લિપ્ત હેતુ' નથી. કપાતને જે જાતને આહાર-પરિણામ હેાય છે. તેજાતના એમને આહાર પરિણામ હાય છે એટલે કે કપાત કાંકરાએ ખાય છે તેા પણ જીણ થઈ જાય છે પચી જાયછે, તેવી જ રીતે એમને પણ દુર ભેજન પણ પચી જાય છે. એવે એમને આહાર પરિણામ હાય છે. આ કથનથી સ્પષ્ટ થાય છે કે એએ સર્વે અજીણ તા વગેરે દાષાથી રહિત
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टोका द्वि. वक्षस्कार सू. २४ सुषमसुषमाभाविमनुष्यस्वरूपनिरूपणम् २४७ तम् । तथा--'सउणि पोसपिटुंतरोरुपरिणया' शकुनि पोसपृष्ठान्तरोरुपरिणताः- शकुने:पक्षिण इव निर्लेपत्वात् पोसः-अपानभागो गुबाह्यभागो येषां त तथा । तथा-पृष्ठं-पृष्ठभागः, अन्तरे-पृष्ठोदरयोरन्तराले-पार्श्वे इत्यर्थः ऊरू सक्थिनी-इत्येतानि-परिणतानि परिनिष्ठतां गतानि येषां ते तथा, ततः पक्षद्धयस्य कर्मधारयः । तथा 'छद्धणु सहस्समसिया' षड्धनुस्सहस्रोच्छूिताः- षट्सहस्रधनुः परिमितोच्चाः । एवं विधास्ते मनुजा भवन्तीति । अथ तेषामेव मनुजानां वैशिष्टयमाह-'तेसिण मणुयाणं' इत्यादि । 'समणा उसो, हे आयुष्मन् ! श्रमण ! 'तेसिणं मणुयाणं' तेषां खलु मनुजानां 'वे छप्पणा पिढकरंडगसया' द्वे षट् पञ्चाशत्पृष्ठकरण्ड कशते-षट्पञ्चाशदधिकद्विशत संख्यकानि पृष्ठवंशवय॒न्नता अस्थिखण्डाः पंशुलिका इति यावत् 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ते-कथिते । तथा-ते मनुजाः 'पउमुप्पलगंधसरिस णीसाससुरभिवयणा' पद्मोत्पल गन्धसदृशनिःश्वाससुरभिवदनाः पद्म सूर्यविकासिकमलम् उत्पलं-चन्द्रविकासिकमलम्, एतद्वयस्य यो गन्धस्तत्सदृशः-तत्तुल्यो निः श्वाससुरभि यस्मिस्तादृशं वदनं मुखं येषां ते तथा भवन्ति । पुनस्ते कीदृशाः ! इत्याह'तेण' इत्यादि । तेणं मणुया पगई उवसंता' ते खलु भनुजाः प्रकृत्युपशान्ताः-प्रकृत्यास्वभावेन उपशान्ता शान्तस्वभावा भवन्ति न तु क्रूरस्वभावाः, तथा 'पगई पयणुकोहमाणमायालोभा' प्रकृतिप्रतनुक्रोधमानमायालोभाः प्रकृत्या-स्वभावेन प्रतनवः-अत्यल्पाः क्रोधमानमायालोमाः येषां ते तथा, अतएव 'मिउमदवसम्पन्ना' मृदुमार्दव सम्पन्ना:मृद शोभनं परिणाम सुखकरं यन्मादेवं तेन सम्पन्नाः-युक्ताः, न तु खलजनवत् कपटमादेवयुक्ताः, तथा 'अल्लीणा' अलीनाः-सर्वगुणालङ्कृताः अथवा गुरुजनाज्ञाकारिणो न तु शब्द का अर्थ अपान भाग है इनका पृष्टभाग दोनों पार्श्वभाग और दोनों उरू परिनिष्ठित होते हैं अर्थात् बहुत मजबूत होते हैं ६ हजार धनुष के ये ऊँचे होते हैं । "तेसिणं मणुयाणं वे छप्पछणा पिट्ट करंडकसया पण्णत्ता समणा उसो ?' हे श्रमण ! आयुष्मन् उन मनुष्यों की २५६ पंसुरियों को हड्डियां होती हैं, 'पउमुप्पलगंध सरिसणोसास सुरभिवयणा ' इनका श्वासोच्छवास पद्म एवं (कमल)की जैसों गंध होती है वैसो गन्ध बाला होता है अतः उसकी खुशबू से इनका मुख सदा सुवासित बना रहता है "तेणं मणुया पगई उवसंता पगई पयणु कोहमाण मायालोमा मिउमद्दव संपन्ना अल्लीणा भद्दगा विणीया अप्पिच्छा असण्णिहि संचया विडिमंतरपरिवसणा जहिच्छिय का मकामिणो" ये मनुष्य प्रकृति से ही शान्तस्वभाव वाले होते है क्रूरस्वभाव वाले नहीं होते है, तथा હોય છે. એમની ગુદાને જે બાહ્યા ભાગ હોય છે તે પક્ષીની ગુદાના ભાગની જેમ મલના લેપથી विहान २९ छे. 'पोस' शाहने। म अपानमा छ भने मा. सन्न 4 मास અને બન્ને ઉરુએ પરિનિષ્ઠિત હોય છે. એટલે કે બહુ જ મજબૂત હોય છે. છ હજાર धनुष २८मा मेयी या डाय छे. "तेसिणं मणुयाणं वे छप्पण्णा पिटूठकरंडकसया पण्ण ता समणाउसो' श्रम आयुष्मन् ! ते मनुष्यानी २५६ पासणीमाना अस्थिया डाय छ. "पउमुप्पलगन्ध सरिस णीसाससुरभिवयणा" ५५ अने पसना । डाय छ તેવા જ ગંધવાળા એમના શ્વાસોચ્છવાસ હોય છે. એથી એમના ગંધથી એમનુ' મુખ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४८
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे कदाचिदपि तदाज्ञोल्लङ्घकाः, यद्वा-आ-समन्तात् लीनाः-सर्वासु क्रियासु गुप्ता न तूद्धतचेटाकारिणः इत्यर्थः, तथा 'भदगा' भद्रकाः-कल्याण भागिनः 'भद्रगा' इतिच्छाया पक्षे-भद्रहस्तिगतय इत्यर्थः, तथा 'विणीया' विनीताः-वृद्धजनेषु विनयशालिनः, 'अप्पिच्छा' अल्पेच्छाः-मणिकनकादि प्रतिबन्ध रहिताः, 'असण्णि हिसंचया' असन्निधि संचयाः-नविद्यते सन्निधेः-पर्युषितखाद्यादेः संचयो येषां ते तथा असंचयशीला इत्यर्थः, तथा-'वि डिमंतरपरिवसणा' विटपान्तरपरिवसनाः-विटपान्तरेषु-प्रासादाद्याकारेषु शाखान्तरेषु परिव सनम्-आवासो येषां ते तथा, प्रासादाकारकल्पवृक्षनिवासिन-इत्यर्थः । तथा 'जहिच्छियकामकामिणो' यथेप्सितकामकामिनः-यथेप्सितान्-यथेष्टान् कामान्-शब्दादीन् भोगान् कामयन्ते-उपभोग्यत्वेन अभिलषन्तीति तथा-यथेष्ट शब्दादिविषयोपभोगशालिनश्च भवन्तोति ॥सू०२४॥ प्रकृति से ही क्रोध मान माया और लोभ कषाय का मंदता वाले होते है इसलिये ये मृदु-शोभन परिणामवाले परिणाम में सुखकारो-ऐसे मार्दव भाव से संपन्न होते हैं खलजन को तरह कपट युक्त मार्दवभाववाले नहीं होते हैं । ये अलीन सर्वगुणों से सहित होते हैं अथवा गुरुजनों की आज्ञा के आराधक होते हैं उनको आज्ञाके विराधक नही होते हैं । अथवा सब तरफसे ये समस्त शुभ क्रियाओं में लोन रेहते है उद्धतचेष्टाकारी ये नही होते हैं, ये भद्रक कल्याणभागी होते हैं अथवा भद्रग-भद्रहाथी की जैसी चाल वाले होते है ये विनीत होते है वृद्धजनों की विनय करने वाले होते है, ये अल्पेच्छ होते है, मणि कनक आदि में प्रतिबन्ध से हीन रहते हैं ये पर्युषित खाद्य आदि के संग्रह शील नही होते हैं इनका रहन सहन प्रासाद आदि के आकाररूप कल्पवृक्षों की शाखाओं के भीतर होता हैं तथा ये प्रासाद के जैसे आकार वाले कल्पवृक्षों पर निवास करते है तथा ये यथेष्ट शब्दादिक भोगों को भोगने के स्वभाव वाले होते है ॥२४॥ सहा सुवासित २९ छे. "तेणं मणुया पगइ उवसंता, पगई पयणु कोहमाणमायालोमा मिउमद्दवसंपन्ना, अल्लीणा, भांगा, विनीआ अप्पिच्छा असण्णिहिसंचया, विडिमंतरपरिवसणा, जहिच्छियकामकामिणो" से मनुष्य। अतिथी शान्त स्वभाडायचं. ક્રૂર સ્વભાવવાળા નહિ. તેમજ પ્રકૃતિથી ક્રોધ, માન, માયા અને લોભ કષાયની મંદતાવાળા હોય છે. એથી જ એ ઓ મૃદુ શોભન પરિણામવાળા પરિણામ માં સુખકારી એવા માર્દવભાવથી સંપન્ન હોય છે. ખેલ માણસની જેમ કપટ યુકત માર્દવભાવવાળા હોતા નથી. એ અલીન સર્વ ગુણ સંપન્ન હોય છે અથવા ગુરુજનેની આજ્ઞાના વિરાધક નહિ પણ પાલન કરનારા હોય છે. અથવા સર્વ રીતે એ સર્વ સમસ્ત શુભક્રિયાઓમાં લીન રહે છે. એઓ ઉદ્ધત ચેષ્ટાકારી હતા નથી એ ભદ્રક કલ્યાણ ભાગી હોય છે. અથવા ભદ્રગ ભદ્ર હાથીના જેવી ગતિવાળા હોય છે. એ વિનીત હોય છે વૃદ્ધ જનેની સામે વિનમ્ર થઈ ને રહે છે. એ અપેચ્છા હોય છે. મણિ કનક વગેરેમાં પ્રતિબન્ધથી હીન રહે છે. એ પર્યું. ષિત ખાદ્ય વગેરે પદાર્થોને સંગ્રહ કરવાવાળા હતાં નથી. એમની રહેણી કરણી પ્રાસાદ આદિના આકર રૂપ કલ્પવૃક્ષોની શાખાઓની અંદર હોય છે. એટલે કે એ પ્રાસાદ જેવા આકાર વાળ વૃક્ષ પર નિવાસ કરે છે તેમ જ યથેષ્ટ શબ્દાદિક ભેગોને ભેગવનાર. હોય છે-રા
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. २५ तेषां मनुजानां आहादिक निरूपणम्
सम्प्रति तेषां मनुजानां कियत्सु दिनेसु व्यतीतेषु आहारप्रयोजनं भवति ? तेषामाहारश्व कीदृशो भवति ? तस्मिन्काले च पृथिव्याः पुष्पफलानां च कीदृश आस्वादोभबति ? इति च प्रदर्शयितुमाह -
मूलम् — तेसि णं मणुयाणं केवइकालस्स आहारट्ठे समुप्पज्जइ ? गोयमा ! अट्टममत्तस्स आहारट्ठे समुप्पज्जइ । पुढवीपुप्फफलाहारा णं ते मणुया पण्णत्ता समणाउसो ! तीसे णं भंते ! पुढवीए केरिसए आसाए पण्णत्ते ? से जहा नामए गुलेइ वा खंडेइ वा सक्कराइ वा मच्छंडियाई वा पप्पडमोइ वा भिसेइ वा पुप्फुत्तराइ वा पउमुत्तराइ वा विजयाइ वा महाविजयाइ वा आकासियाइ वा आदंसियाइ वा आगासफलोवमाइ वा उवमाइ वा अणोवमाइ वा भवेएयारूवे ? गोयमा ! णो इणट्ठे समट्टे, साणं पुढवी इतो इतरिया चैव जाव मणामतरिया चेव आसारणं पण्णता । तेसिणं भंते! पुप्फफलाणं केरिसए आसाए पण्णत्ते ! से जहा णामए रण्णो चाउरंतचक्कवट्टिस्स कलाणे भोयणजाए सयसहस्सनिप्फने वणेण उवे जाव फासेणं उवेए आसायणिज्जे विसायणिज्जे दिप्पणिज्जे दप्पणिज्जे मयणिज्जे बिंहणिज्जे सव्विंदियगाय पल्हाय णिज्जे भवे एयारूवे ? गोयमा ! णो इणट्ठे समट्ठे, तेसिणं पुप्फफलाणं एतो इतराए चेव जाव आसाए पण्णत्ते ||सू०२५॥
२४९
छाया - तेषां खलु मनुजानां कियत्कालेन आहारार्थः समुत्पद्यते । गौतम! अष्टमभकेन आहारार्थः समुत्पद्यते, पृथिवीपुष्पफलाहाराः खलु मनुजाः प्रज्ञप्ताः श्रमणायुष्मन् ! तस्याः खलु पृथिव्या भदन्त ! कीदृशक आस्वादः प्रज्ञप्तः तद्यथानामक गुड इति खण्डमितिवा शर्करेति वा मत्स्यण्डिकेति वा पर्पटमोदक इति वा विसमिति वा पुष्पोत्तरेति बा पद्मोत्तरेति वा विजयेति वा महाविजयेति वा आकाशिकेति वा आदर्शिकेति षा आकाशफलोपमेति वा उपमेति वा अनुपमेति वा भवेदेतद्रूपः ! गौतम! नो अयमर्थः समर्थः सा खलु पृथिवी इत इष्टतरिका चैव यावद् मन आमतरिका चैव आस्वादेन प्रज्ञप्ता । तेषां खलु भदन्त ! पुष्पफलानां कीदृशक आस्वादः प्रज्ञप्तः तद्यथा नामक राज्ञश्चातुरन्तचक्रवतिनः कल्याणं भोजनजातं शतसहस्र निष्पन्न वर्णेनोपेतं यावत् स्पर्शेन उपेतम् आस्वा दनीयं विस्वादनीयं दीपनीयं दर्पनीयं मदनोयं बृंहणीयं सर्वेन्द्रियगात्रप्रह्लादनीयम्, भवेत् एतद्रूपः ? गौतम ! नायमर्थः समर्थः तेषां खलु पुष्पफलानाम् इत इष्टतरकश्चैव यावत् आ
स्वादः प्रज्ञप्तः ॥ सू०२५ ॥
३२
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
m
२५०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे टीका-'तेसिण भंते ! इत्यादि । 'तेसि णं मनुयाणं केवइकालस्स' तेषां खलु मनुजानां कियत्कालेन किं प्रमाणेन कालेन 'अहार?' आहारार्थः आहारप्रयोजनं 'समुप्पज्जइ' समुत्पद्यते संजायते ? इति गौतमप्रश्नः । 'केवइयकालस्स' इत्यत्र तृतीयार्थे पष्ठी । भगवानाह-'गोयमा ! अट्ठमभत्तस्स' हे गौतम ! अष्टमभक्तेन अष्टमभक्तप्रमाणकालेन तेषाम् 'आहारहे' आहारार्थः आहारप्रयोजनम् आहारेच्छेत्यर्थः 'समुप्पज्जइ' समुत्पद्यते । 'अट्ठमभत्तस्स' इत्यत्र तूतीयार्थे षष्ठी बोध्या । अष्टमभक्तम् इत्युपवासत्रयस्य संज्ञा तच्च तपोविशेषो निर्जरार्थ क्रियते तेषां मनुष्याणां तु सरसाहारभोजित्वेन तावत्कालपर्यन्तं क्षुद्वेदनीयोदयाभावादाहारसंज्ञैव न जायते इति निजेरार्थत्वाभावात्तत्कृताहारत्यागस्य यद्यप्यष्टभक्तत्वं नास्ति तथापि अभक्तार्थत्वसाम्यादत्रापि 'अट्ठममत्तस्स' इत्युक्तमिति । तथा
अब सूत्रकार यह प्रगट करते हैं कि उन मनुष्यो को कितने दिनों के बाद आहार की इच्छा होती है, तथा--उनका आहार कैसा होता है, और उस काल में पृथिवी के पुष्पफलादिकों का कैसा आस्वाद होता है.।
"तेसि णं मणुयाणं केवइ कालस्स आहारट्टे समुप्पज्जइ" इत्यादि । टीकार्थ-"तेसि णं मणुयाणं केवइ कालस्स आहारटे समुप्पज्जइ' गौतमस्वामी ने प्रभु से ऐसा पूछा है-हे भदन्त ! उन मनुष्यों को कितने समय के बाद आहार की अभिलाषा होतो है? इसके उत्तर में प्रभु कहते है-''गोयमा ! अटुमभत्तस्स आहारटे समुप्पज्जइ' हे गौतम ! अष्टम भक्त प्रमाण काल के बाद-अर्थात् तीन दिन के बाद उनके आहार की अभिलाषा होती है "अष्टम भक्त" यह तीन उपवास का नाम है, यह तपो विशेष है और निर्जरा के लिए किया जाता है, परन्तु ये मनुष्य तो उपवास करते नहीं हैं-क्यों कि भोगभूमि के जीवों के चारित्र नहीं होता है. ये तो सरस आहार भोजो हैं, अतः इस भोजन से उन्हें तीन दिन तक क्षुवेदनीयोदय के अभाव से भूख ही नहीं लगती है. तीन दिन व्यतीत हो जाने पर ही भोजनेच्छा इन्हें
હવે સૂત્રકાર એ પ્રકટ કરે છે કે તે મનુષ્યને કેટલા દિવસ પછી આહારની ઈચ્છા થાય છે, તેમ જ તેમને આહાર કે વે હોય છે. અને તે કાળ માં પૃથિવીનાં પુષ્પફલ વગેરેને સ્વાદ કે હોય છે.
'तेसिणं मणुयाणं केवइकालस्स आहारटूठे समुप्पज्जइ', इत्यादि-सूत्र-॥२५॥
ટીકાઈ-ગૌતમે પ્રભુને પ્રશ્ન કર્યો કે હે ભદન્ત તે માણસોને કેટલા સમય પછી આહારની અભિલાષા થાય છે. એના જવાબમાં પ્રભુ કહે છે ___ "गोयमा अट्ठमभत्तस्स आहारट्टे समुप्पजइ' गौतम ! अष्टममत प्रमाण ॥ पछी मेटले है | जिस पछी माडा२नी अभिलाषा थाय छ 'अष्टम भक्त" मात्रा ઉપવાસનું નામ છે. આ તપ વિશેષ છે. અને નિર્જરા માટે કરવામાં આવે છે. પણ એ મનુષ્ય તો ઉપવાસ કરતા નથી, કેમકે ભેગભૂમિના જીવેને ચારિત્ર હેતું નથી એઓ તે સરસ આહાર-જી છે. એથી એ ભજનથી તેમને ત્રણ દિવસ સુધી સુવેદનીદયના અભાવથી ભૂખ લાગતી જ નથી. ત્રણ દિવસ વ્યતીત થાય તે પછી જ એમની ભોજ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. २५ तेषां मनुजाना आहादिकनिरूपणम् २५१ 'समणाउसो !' हे आयुष्मन् ! श्रमण ! 'ते मणुया' ते मनुजाः 'ण' खलु-निश्चयेन 'पु. ढवीपुप्फफलाहारा' पृथिवीपुष्पफलाहाराः पृथिवी भूमिः,पुष्पाणि-कल्पतरुपुष्पाणि फलानि-कल्पतरुफलानि च, एतान्याहरन्ति-भुजते ये ते तथाभूताः 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ताः। ततो गौतमः पृच्छति- 'तीसे णं भंते ! पुढवीए' हे भदन्त ! तस्याः खलु पृथिव्याः 'केरिसए' कीदृशकः-किं प्रकारकः 'आसाए'आस्वादः-रसः ‘पण्णत्ते' प्रज्ञप्तः ? 'से जहा णामए' तद्यथानामकम् 'गुलेइ वा' गुड इति वा, इति शब्दः स्वरूपप्रदर्शने, वा शब्दः समुच्चये, एवमग्रेऽपि, 'खंडेइवा' खण्डमिति वा 'सकराइ वा' शर्करेति वा शर्करा-'काल्पीमिश्री' इति प्रसिद्धा 'मच्छंडियाइ वा मत्स्यण्डिकेति वा, मत्स्यण्डिका शर्करा विशेषः, 'पप्पडमोयएइ वा' पर्पटमोदक इति वा, पर्पटमोदको लड्डुक विशेषः, 'भिसेइ वा बिसमिति वा, विसं-मृणालम् , 'पुप्फुत्तराइवा' पुष्पोत्तरेति वा, 'पउमुत्तराइ वा' पद्मोत्तरेति वा, पुष्पोत्तरपद्मोत्तरे शर्कराभेदौ 'विजयाइवा' विजयेति वा 'महाविजयाइ वा' महाविनहोती है. इसलिए यह आहारत्याग उनके कर्मों की निर्जरा का कारण नहीं होता है. क्यों कि उस आहारत्याग में अष्टम भक्तता नहीं है. परन्तु फिर भी जो इस आहारत्याग को अष्टमभक्त की संज्ञा दी गई है वह अभक्तार्थत्व के साम्य को लेकर ही दी गई है । "पुढवोपुष्फ फलाहारा णं ते मणुया पण्णत्ता" हे श्रमण आयुष्मन् ! वे मनुष्य निश्चय से पृथिवी-मृत्तिका, पुष्प और फल कल्प वृक्षों के फल इनका आहार करते हैं. अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-"तोसे णं भंते ! पुढवीए केरिसए आसाए पण्णत्ते" हे भदन्त ! उस पृथिवी का आस्वाद कैसा कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-"से जहा नामए गुडेइ वा खंडेइ वा, सक्कराइ वा मच्छंडियाइ वा पप्पडमोयएइ वा भिसेइ वा पुप्फुत्त राइ वा विजयाइ वा" हे गौतम ! जैसा आस्वाद गुड़ का होता है, खांड का होता है, शर्करा का होता है -काल्पीमिश्रो का होता है, मत्स्यण्डिका-राव या शर्कराविशेष का होता है, पर्पटमोदक-लडुका होता है, मृणाल का होता है, નેચ્છા જાગ્રત થાય છે. એથી આ આહારત્યાગ એમના કર્મોની નિર્જરાનું કારણ હોતું નથી, કેમકે તે આહારત્યાગમાં અષ્ટમ ભકતતા નથી, છતાંએ જે એ આહારત્યાગને અષ્ટમ ભકતતાની સંજ્ઞા આપવામાં આવી છે તે અભકતાર્થત્વના સાઓને લીધે જ આપવામાં આવી छे. "पुढवी-पुप्फफलाहारा ण ते मणुया पण्णत्ता' श्रम ! मायुभन् ! ते मनुष्य। નિશ્ચયપૂર્વક પૃથિવી, મૃત્તિકા, પુપ અને ફળ-કલ્પવૃક્ષના ફળ-આ સર્વેને આહાર રૂપમાં अहए। ४२ छे. वे गौतम स्वामी प्रभुने 24 जतने प्रश्न ४२ छे । “तीसे णं भंते ! पुढवोए केरिसए आसाए पण्णत्ते” 8 महन्त ! ते पृथिवीन। आस्पा । पामो मायाँ छ ? सेना ४१मा प्रभु ४९ छ:-"से जहा नामए गुलेइ वा खंडेइ वा सक्कराइ वा मच्छडि. याइ वा पप्पडमोयए इ वा मिसेइ वा पुप्फुत्तराइ वा पउमुत्तराइ वा विजयाइ वा' गौતમે! જે આસ્વાદ ગેળને હોય છે, ખાંડને હોય છે, શકરાને હોય છે, કાલપી મિશ્રી ન હોય છે, મત્યંડિકા–રાવ અથવા શર્કરા વિશેષ હોય છે, પર્પટ મેંદક-લાડવા વિશેષને હોય છે, મૃણાલને હોય છે, પુત્તરને હોય છે પદ્ધોત્તરને હોય છે, (પુત્તર અને
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे येति वा, 'आकासियाइ वा' आकाशिकेति वा 'आदंसियाइ वा' आदर्शिकेति वा, 'आगासफलोवमाइ वा' आकाशफलोपमेति वा, 'उवमाइ वा' उपमेति वा, 'अणोवमाइ वा' अनुपमेति वा, विजयाद्यनुपमान्तास्तदानीन्तना अमृतस्वादा भोज्यविशेषा विज्ञेयाः किम् ‘एयारूवे' एतद्रूपः-एतत्प्रकारकः-गुडादीनामास्वाद तुल्यस्तेषामास्वादो 'भवे' भवति ? इति । भगवानाह-'गोयमा ! णो इणट्ठसम?' हे गौतम ! नो अयमर्थः समर्थः ‘सा णं पुढवी' सा खलु पृथिवी 'इत्तो' इतः- पूर्वोक्तगुडादितः 'इट्टतरिया चेव' इष्टतरिका-अतिशयेन सकलेन्द्रिय सुखजनिका । 'जाव' यावत्पदेन कान्ततरिकाप्रियतरिका मनोज्ञतरिका चेति पदत्रयं संगृह्यते, तत्र-कान्ततरिकाअतिशयेन रुचिकरा प्रियतरिका अतिशयेन प्रेमोत्पादिका मनोज्ञतरिका-अतिशयेन मनोहरा तथा 'मणामतरिया' मन आमतरिकाअतिशयेन पुष्पोत्तर का होता है पद्मोत्तर का होता है पुष्पोत्तर और पद्मोत्तर ये दो भेद एक जाति को शर्करा के होते हैं, विजया का होता हैं "महाविजयाइ वा, आकासियाइ वा, आदसियाइ वा, वा,आगासफलोवमाइ वा, उवमाइ वा, अणोवमाइ वा, भवे एयारूवे ?" महाविजया का होता है, आकाशिकाका होता है, आदर्शिका का होता है, आकाशफलोपमा का होता है, उपमा का होता है, अनुपमा का होता है-ये सब विजया से लेकर अनुपमा तक के उस समय के विशेष भोज्य पदार्थ हैं. इसका स्वाद अमृत के जैसा होता है, इतना प्रभु के कहते ही गौतमस्वामीने बीच में ही पूछा तो क्या हे भदन्त ! जैसा इनका स्वाद होता है वैसा ही स्वाद वहीं की पृथिवी का होता है ? तो इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! णो इणटे समटे" हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है. क्योंकि “सा णं पुढवी इत्तो इद्रुतरिया चेव जाव मणामतरियाचेव आसा एणं पण्णत्ता" वहां की पृथिवी इन पूर्वोक्त गुडादि पदार्थों से भो इष्टतरक है- अतिशय रूपसे सकल इन्द्रिय को सुख जनक है. यहां यावत्पद से-"कान्ततरिका प्रियतरिका, मनोज्ञतरिका" इन तीन पद का ग्रहण हुआ है, अतः इन पदों के अनुसार वह कान्ततरिका-अतिशय रूपसे पोत्तर में सन्न हो ये विशेष प्रा२नी शना छ) विम्यान डाय छे. "महाविजयाइ वा, आगासियाइ वा आदेसियाइ वा, आगासफलोवमाइ वा, उवमाइ वा, भवे एया रुधे" महावियाना डाय छ, माशिन! हाय छ, मशिन डाय छ, मासाशકિલપમાને હોય છે, ઉપમાન હોય છે, અનુપમાન હોય છે, એ બધા વિજયાથી માંડીને અનપમ સુધીના તે વખતના વિશેષ પ્રકારના ભેજ્ય પદાર્થો છે. એમને આસ્વાદ અમૃત જે હોય છે. પ્રભુએ આટલું કહ્યું કે તરત ગૌતમે વૃચ્ચે જ પ્રશ્ન કર્યો કે-હે ભદન્ત ! ૨વો એમને સ્વાદ હોય છે, તે જ સ્વાદ ત્યાંની પૃથિવીને હોય છે ? તે એના જવાसभा ९३ छ-गोयमा ! णो इणठे समठे" 3 गौतम! 241 अथ समथ नथी. भो "साणं पुढवी इत्तो इतरिया चेव जाव मणामतरिया चेव आसाएणं पण्णत्ता" त्यांनी પ્રથિવી પૂર્વોકત ગોળ વગેરે પદાર્થો કરતાં પણ ઈષ્ટ તરક છે. અતિશય રૂપથી સકલ ઈનિદ્ર भाट सुमन छ. मही यावत् ५४थी "कान्ततरिका, प्रियतरिका मनोज्ञतरिका" से ત્રણ પદ ગ્રહણ કરવામાં આવ્યા છે. એથી એ પદે મુજબ તે કાન્તતરિકા-અતિશય રૂપમાં
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. २५ तेषां मनुजाना आहादिकनिरूपणम् २५३ मनो गम्या 'आसाएणं' आस्वादेन-रसेन 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ता । पुनौतमस्वामी पुष्पफलानामास्वादविषये पृच्छति-'तेसि गं' इत्यादि । 'तेसि ण भंते !' हे भदन्त ! तेषां खलु तत्कालोत्पन्नमनुष्याहारभूतानां कल्पतरूसम्बन्धिना 'पुप्फ फलाणं केरिसए आसाए पप्णत्ते' पुष्पफलानां कीदृशः आस्वादः प्रज्ञप्तः ? इति । ‘से जहा णामए रण्णो' तद्यथा नामकं राज्ञो नृपस्य कीदृशस्य तस्य ? 'चाउरंतचकवहिस्स' चातुरन्तचक्रिवर्तिनः षदखण्डाधिपतेः 'कल्लाणे' कल्याणम्-एकान्तसुखजनकं 'भोयणजाए' भोजनजातं-भोजनप्रकारः 'सयसहस्सनिष्फन्ने शतसहस्रनिष्पन्नं-लक्षदीनारव्ययेन सम्पन्नं 'वण्णेणं' वर्णेन-अतिप्रश. स्तेन वर्णेन 'उवेए' उपपेतं-युक्तं, 'जाव' यावत्-यावत्पदेन गन्धेनोपपेतं रसेनोपपेतम् इति संग्राह्यम् तत्र-गन्धेन-अतिप्रशस्तेन गन्धेन, रसेन अतिप्रशस्तेन रसेनेति बोध्यम्, तथा 'फासेणं' स्यर्शन-अतिप्रशस्तेन स्पर्शेन 'उवेए' उपपेतं-युक्तं यद्यपीह वर्णादयः सामान्येन नोक्तास्तथापितेऽति प्रशस्ता एव बोध्याः, सामान्य वर्णादिमत्वं तु सामान्य भोजनेऽपि भवत्येवेत्यत एवाह-'आसायणिज्जे' आस्वादनीयम् सामान्यतः, 'विसारुचिकरा है, प्रियतरिका-अतिशयरूप से प्रेमोत्पादिका है और मनोज्ञतरिका-अतिशय रूप से मन को हरने वाली है, एवं अतिशय रूप से वह मन आमतरिका मन के द्वारा गम्य है इस प्रकार का उसका रस कहा गया है. अर्थात् रस को लेकर इस पृथिवी का ऐसा वर्णन किया गया है। "तेसि णं भंते ! पुप्फफलाणं केरिसए आसाए पण्णत्ते ?" हे भदन्त ! वहां उन पुष्पफलों का रस कैसा कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- ''से जहा णामए रण्णो चाउरंतचकवहिस्स कल्लाणे भोयणजाए सयसहस्सनिष्फन्ने वण्णेण उवेए जाव फासेण उवेए आसायणिज्जे विसायणिजे, दिप्पणिज्जे, दप्पणिज्जे, मयणिज्जे, विहणिज्जे, सबिंदियगायपल्हाणिज्जे" हे गौतम ! जैसा-षट्खंडाधिपतिचक्रवर्तिराजा का भोजन जो कि एक लाख दीनार के खर्च से निष्पन्न हुआ हो, कल्याणप्रद-एकान्ततः सुख जनक होता है और वह अति प्रशस्त वर्ण से, अति प्रशस्त रस से, રુચિકરા- પ્રિયતરિકા-અતિશય રૂપથી પ્રેમાદિકા છે અને મનેzતરિકા-અતિશય રૂપથી મનને આકર્ષનારી છે. તેમજ અતિશય રૂપમાં તે મન આમતરિક મન વડે ગમ્ય છે. આ જાતની તેના રસની વિશેષતાઓ કહેવામાં આવી છે. એટલે કે રસને લઈને તે પૃથ્વીનું આ જાતનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે.
सिजते ! पफफलाण केरिसए आसाए पणन?"Bहत!यांत जाना से तन पाम पास छ ? सेना ममा प्रभु ४ छे :-"से जहाणामए रण्णो चाउरंत चयकवट्टिस्स कल्लाणे भोयणजाए त्यसहस्स निप्फन्ने वण्णेण उवेए जाव फासेणं उवेए आसायणिज्जे विसायणिज्जे दिप्पणिज्जे दप्पणिज्जे मर्याणज्जे बिहणिजे, सविदियगायपल्हाणिज्जे", गौतम ! २ षट्माधिपति यति नरेशनुमान જે એક લાખ દીનારના ખર્ચે નિષ્પન્ન થયેલ હોય, ક૯યાણ પ્રદ, એકાન્તતઃ સુખજનક હોય છે, અને તે અતિ પ્રશસ્ત વર્ણથી, અતિ પ્રશરતરસથી, અતિ પ્રસ્ત ગધથી અને અતિ પ્રશસ્ત સ્પર્શ થી યુકત હોવાથી તે જેમ આસ્વાદનીય હોય છે, વિશેષરૂપથી સ્વાદનીય હોય છે, જઠ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
fort' विस्वादनीयं विशेषतः, 'दिप्पणिज्जे, दीपनोयं दीपयति जाठराग्निमिति विग्रहे बाहुकात्कर्त्तर्यनोयर प्रत्ययः, जाठराग्निदीप्तिकरमित्यर्थः, 'दप्पणिज्जे' दर्पणीयम् - तम् उत्साहवर्द्धकमिति यावत् 'मयणिज्जे' मदनीय - मदजनकं 'बिंहणिज्जे' बृंहणीयं - धातूपचयकर', 'सव्विंदियगायपरहायणिज्जे, सर्वेन्द्रियगात्रप्रहादजनक च भवति किम् 'भवे एयारूवे' एतद्रूपः - एतत्तुल्यः तेषां पुष्पफलानाम् आस्वादो - रसो भवेत् ? भगवानाह 'गोमा ! णो ण समट्टे' हे गौतम ! नायमर्थः समर्थः, 'तेसि णं पुप्फफलाणं' तेषां खलु पुष्पफलानाम् 'इत्तो' इतः चक्रवर्त्तिभोजनतः 'इतराए चेव' इष्टतरकश्चैव 'जाव' यावत् - यावदेन कान्ततरकश्चैव प्रियतरकश्चैव मनोज्ञतरकश्चैव मन आमतरकश्चैव इति पदसंग्रहः, एषामर्थोऽत्रैव सूत्रे पूर्वं गतः, 'आसाए' आस्वादौ रसः पण्णत्ते' प्रज्ञप्तः कथित इति | | ०२५ ॥
सुषमषाकाले भरतवर्षोत्पन्ना जनास्तमाहारमाहार्य व वसन्ति ? इति जिज्ञासोपशान्तये गौतमस्वामी पृच्छति -
२५४
मूलम् - ते णं ! मणुया तमाहारमा हारेत्ता कहिं वसहि उवेति गोयमा ! रुक्खगेहालयाणं ते मणुया पण्णत्ता समणाउसो ! तेसि णं भंते! रुक्खाणं after आयरभाव पडोयारे पण्णत्ते गोयमा ! कूडागारसंठिया पेच्छा
अति प्रशस्त गन्ध से और अतिप्रशस्त स्पर्श से युक्त हुआ जैसा आस्वादनीय होता है, विशेष रूप से स्वादनीय होता है, जठराग्नि का दीपक होता है, उत्साहवर्धक होता है, मदनीय होता है, बृंहणीय - धातुओं के उपचय का करने वाला होता है, प्रह्लादनीय- समस्त इन्द्रियों को और पूरे शरीर को आनन्द देने वाला होता है. तो क्या हे भदन्त ! " भवे एयारूवे" इनके " जैसा ही उन पुष्पफल का आस्वाद - रस होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं " गोयमा ! णो इट्टे समट्टे" हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है अर्थात् चक्रवर्ती के भोजन से भो इष्टतरक, ही यावत् आस्वाद इन पुष्पफलों का होता कहा गया है, यहां यावत्पद से "कान्ततरक, प्रियतरक, मनोज्ञ तरकर और मन आमतरक" इन पदों का संग्रह हुआ है । इन संग्रहीत पदों का अर्थ जैसा पहले कहा गया है- बैसा ही है ||२५||
રાગ્નિને દીપક હાય છે, ઉત્સાહ વર્ધક હાય છે, મદનીય હાય છે, બ્રહણીય-ધાતુનુ` ઉપચા યક હોય છે. અને પ્રહ્લાદનીય-સવ ઇન્દ્રિયાને અને સવ શરીરને આનંદ આપનારુ હોય छे, तो शु' हे लहन्त ! ' भवेपयारूवे" शोभना व ते पुष्पोनो आस्वाद होय छे ? ोना भवाणमां अलु आहे हे. 'गोयमा ! णो इट्ठे समटूट्ठो' हे गौतम! आ अर्थ समर्थ नथी. એટલે કે ચક્રવતિના ભાજન કરતાં પણ ઇષ્ટ તરક યાવત્ આસ્વાદ એ પુષ્પ ફલાદિકના હાય छे. अहीं यावत् पहथी "कान्ततरक प्रियतरक मनोशतरक. सने मन आम तरक मे सर्व પદાને સ’ગ્રહ થયેલ છે. એ પટ્ટાની વ્યાખ્યા. પહેલાં કરવામાં આવી છે, ારપા
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. २६ युगलिकानां निवासनिरूपणम्
२५५
छत्तझयथूमतोरण गोउरवेइया चाप्पाला अट्ठालगपासाय हम्मियग वक्खवालग्गपोइया वलभीधरसंठिया, अत्थण्णो इत्थ वहवे वरभवणविसिद्ध संठाणसंठिया दुमगणा सुहसीयलच्छाया पण्णत्ता समणाउसो ! ||सू०२६ ॥
छाया - ते खलु भदन्त ! मनुजास्तमाहारमाहार्य क्व वसतिम् उपयन्ति १ गौतम वृक्षगेहालयाः खलु तें मनुजाः प्रज्ञप्ताः श्रमणायुष्मन् तेषां खलु भदन्त ! वृक्षाणां कीदशक आकारभावप्रत्यवतारः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! कूटागारसंस्थिताः प्रेक्षाछत्रध्वज स्तूपतोरण गोपुवेदिका चोप्पालकाट्टालक प्रासादहर्म्यगवाक्षवालाग्रपोतिका वलभीगृह संस्थिताः सन्त्यन्ये अत्र वहवो वरभवनविशिष्टसंस्थान संस्थिता द्रुमगणाः शुभशीतलच्छायाः प्रज्ञप्ता श्रमणायुष्मम् ||२६||
टीका- 'तेणं भंते' इत्यादि ।
1
गौतम स्वामी पृच्छति - ' ते णं भंते ! मणुया' हे भदन्त । ते खलु मनुजाः 'तमाहारमाहरेत्ता' तं पूर्वोक्तम् आहारम् आहार्य - अहारं कृत्वा 'कहिं क - कस्मिन् स्थाने 'वसति वासं - निवासम् 'उवैति' उपयन्ति - प्रप्नुवन्ति कस्मिन् स्थानं निवासं कुर्वन्ति ? इत्यर्थः । भगवानाह - 'समणाउसो । हे भायुष्मन् ! श्रमण ! 'गोयमा !' गौतम ! 'रुक्खगेहालया णं' वृक्षगेहालायाः वृक्षरूपाणि गेहानि = गृहाणि आलयाः आश्रया येषां ते तथा - वृक्षरूपगृहेषु निवसनशीलाः, 'ते मणुया पण्णत्ता' ते मनुजा प्रज्ञप्ता भवन्ति । पुनर्गीतमस्वामी पृच्छति 'तेसि णं भंते ! रुक्खाणं केरिसए' हे भदन्त । तेषां खलु वृक्षाणां कोशकः किम्प्रकारक 'आयरभावपडोयारे' आकार भावप्रत्यवतारः आकारभावः स्वरूप
अब भगवान् गौतम की इस जिज्ञासा के कि भारतवर्ष में उत्पन्न हुए वे युगलिक जन उस आहार को खाकर के फिर कहां रहते हैं ? समाधानार्थ सूत्र कहते हैं
"तेणं भंते ! मणुया तमाहारमाहरेहत्ता कहिं वसहि उवेति" इत्यादि । टोकार्थ - "तेणं भंते! मणुया तमाहारमाहरेत्ता कहिं वसहि उति " भदन्त ! वे युगलिक मनुष्य उस आहार को खा करके फिर कहाँ निवास करते हैं ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं “ गोयमा ? रुक्स्वगेहालयाणं ते मणुया पण्णत्ता समणाउसो " हे श्रमण आयुष्मन् ! गौतम वे युगलिक मनुष्य उस आहार को स्वाकर के वृक्षरूप गृह ही है आश्रयस्थान जिनका ऐसे होजाते है अर्थात् वृक्षरूप गृहों में निवास करते है। I " तेसिणं भंते ! रुक्खाणं केरिसए आयार भावप
‘ભારતવર્ષમાં ઉત્પન્ન થયેલ તે યુગલિક જને આહાર ગ્રહણ કરીને પછી કયાં રહે છે ? એ જિજ્ઞાસાના સમાધાન માટે હવે ભગવાન ગૌતમને આ સૂત્ર કહે છે.
'ते णं भंते ! मणुया तमाहारमाहरेत्ता कहिं वसहि उवेंति- इत्यादि. सू० ॥ २६ ॥ ટીકા-હે ભદન્ત ! તે યુગલિકે તે આહારને ગ્રહણ કરીને પછી કયાં નિવાસ કરે છે ? આ प्रश्नना भवाणमां प्रभु आहे, "गोयमा ! रुक्खगेहालया णं ते मणुया पण्णत्ता सुमणाउसो” हे श्रम आयुष्मन् ! गौतम ! ते युगलिङ मनुष्यों ते महारने ग्रहण ने वृक्ष રૂપ ગૃહ જ છે આશ્રચસ્થાન જેમનુ’-એવા થઈ જાય છે એટલે કે વૃક્ષ રૂપ ગૃહામાં નિવાસ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५६
___ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे विशेषस्तस्य प्रत्यवतारः प्रादुर्भावः ‘पण्णत्ते' प्रज्ञप्तः प्ररूपितः भगवानाह-'गोयमा" हे गौतम ! 'कूडागारसंठिया' कूटाकारसंस्थिताः-कूटं-शिखरं तदाकारसंस्थिताः-तदाकृत्तिकाः तथा-'पेच्छाछत्तझय थूभ तोरण गोउर वेइया चोप्पालग अट्टालगपासाय हम्मियगवक्ख वालग्गपोइया वलभीघरसंठिया' प्रेच्छाच्छत्रध्वज स्तूप तोरण गोपुर वेदिका चोप्पालकाट्टालकप्रासादहयंगवाक्षवालाग्रपोतिका वलभीगृहसंस्थिताः अत्र प्रेक्षादि वलभीगृहान्तशब्दानां द्वन्द्वः, तद्वत संस्थिताः-संस्थानयुक्ता इति विग्रहः, 'संस्थिताः, शब्दस्य द्वन्द्वान्ते श्रूयमाणत्वात् प्रेक्षादिषु प्रत्येकत्रान्वयः। तेन-प्रेक्षा संस्थिताः छत्रसंस्थिताः इत्यादि रूपेण पदयोजना कार्या । तत्र प्रेक्षापदं पदैकदेशे पदसमुदायोपचारात् प्रेक्षागृहपर, ततश्च प्रेक्षागृहसंस्थिताः-प्रेक्षागृह-नाटकगृहं तद्वत् संस्थिताः-तादृशसंस्थान युताः प्रेक्षागृहाकारा इत्यर्थः। तथा छत्र संस्थिता:-छत्राकाराः, ध्वज संस्थिताः ध्वजाकाराः तोरणसंस्थिताः तोरणाकाराः, स्तूपसंस्थिताः-स्तूपाकाराः गोपुरसंस्थिताः गोपुराकाराः, वेदिकासंस्थिताः-वेदिका-वितर्दिका-उपवेशनयोग्या भूमिस्तद्वत्संस्थिताः-तदाकाराः चोपालकसंस्थिता-चोप्पालकं-'वरण्डा, इति भाषा प्रसिद्धम्, तद्वत्संस्थिताः-तदाकाराः, डोयारे पण्णते " हे भदन्त ! उन वृक्षों का स्वरूप कैसा कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं “ गोयमा ! कूडागार संठिया पेच्छा छत्तज्झयथूमतोरणगोउरवेइया चोप्पालग अट्ठालगपासाय हम्मिय गवस्ववालग्गपोइयावलभीघर संठिया" हे गौतम ! वे वृक्ष कूट-शिखर का जैसा आकार होता है वैसे आकार वाले होते हैं. प्रेक्षा-प्रक्षाग्रह-सिनेमाग्रह या नाटकग्रह-का जेसा आकार होता है वैसे आकार वाले होते हैं छत्र-छाते का जैसा आकार होता है वैसे आकार वाले होते हैं, ध्वजा का जेसा आकार होता है वैसे आकार वाले होते हैं, स्तूपका (चबूतरा) जैसा आकार होता है वैसे आकार वाले होते हैं, तोरण का जैसा आकार होता है वैसे आकार वाले होते हैं, गोपुरका जैसा आकार होता है, वैसे आकार वाले होते हैं, उपवेशन योग्य भूमि का जैसा आकार होता है वैसे आकार वाले होते हैं, चोप्पालक वरंडा का जैसा आकार रे छ. "तेसिणं भंते ! रुक्खाण केरिसए आयारभावपडायारे पण्णत्ते” हे महन्त ! ते वृक्षानु २१३५ युवामां मायुं छे ? सेना उत्तरमा भुई छ : “गोयमा ! कूडागारसंठिया पेच्छा छत्रज्झयथूम तोरण गोउरवेईया चोप्पालग अट्टालग पासाय हम्मिय गवक्खवालग्ग पोइया वलभीधरसंठिया" हे गौतम! ते वृक्षा ट-शि५२-न सा२ સદશ આકારવાળા હોય છે. પ્રેક્ષા-પ્રેક્ષાગૃહ-નાટક ગૃહને જેવો આકાર હોય છે, તેવા આ કારવાળા હોય છે છત્રને જેવો આકાર હોય છે. તેવા આકારવાળા હોય છે. વજાને જે આકાર હોય છે, તેવા આકારવાળા હોય છે. સ્તૂપને જે આકાર હોય છે, તેવા આકારવાળા હોય છે તોરણ નો જે આકાર હોય છે. તેવા આકારવાળા હોય છે. ગોપુરનો જે આકાર હોય છે, તેવા આકારવાળા હોય છે. ઉપવેશન એગ્ય ભૂમિનો જે આકાર હોય છે, તેવા આકારવાળા હોય છે. અટારીને જેવો આકાર હોય છે તેવા આકારવાળા હોય છે,
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. २६ तेषां मनुजानामाहारादिकनिरूपणम्
अट्टालकसंस्थिताः-अट्टालकाकाराः, प्रासादसंस्थिताः - प्रासादो - राजगृहं तदाकाराः हर्म्यसंस्थिताः - हर्म्य - धनिनामावासः तदाकाराः गवाक्षुसंस्थिताः - गवाक्षाकाराः, वालाग्रपोतिका संस्थिताः वालाग्रपोतिका=जलस्थितप्रासादः तदाकाराः तथा - वलभीगृहसंस्थिता-वलभीगृहं चन्द्रशालागृहं, तदाकाराच ते द्रुमगणाः सन्ति । अयं भावः केचिद् द्रुमगणाः कूटाकारसंस्थिताः केचित् प्रेक्षागृहसंस्थिताः केचिच्छत्रसंस्थिताः एवं प्रकारेणाग्रेऽपि भाaatम् इति । तथा 'अत्थण्णेइत्थ' अत्र - भरते वर्षे अन्ये पूर्वोक्तभिन्ना 'बहवे' बहवो 'वरभवणविसिसठाणसंठिया' वरभवनविशिष्ट संस्थान संस्थिताः - वरभवनं श्रेष्ठगृहं तस्य यद् विशिष्ट संस्थानम् - आकारस्तेन संस्थिताः 'दुमगणा' द्रुमगणाः सन्ति । 'समणाउसो !' हे आयुष्मन् ! श्रमण ! ते सर्वेऽपि द्रुमगणा 'सुहसीयलच्छाया' शुभशीतलच्छाया;- शुभा शीतला च छाया येषा ते तथाभूताः 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ताः - कथिता इति । पूर्वगृहाकारकल्पमवर्णने कृतेऽपि यत्पुनर्वणन कृतं तद् एतेष्वति मनोहरेषु आवासेषु ते परमपुण्यभाजो मनुजाः परिवसन्तीति सूचयितुम् । अतोऽत्र पोनरुक्त्यं नाशङ्कनीयम् ॥ सू० २६ ॥ होता है वैसे आकार वाले होते हैं अटारी का जैसा आकार होता है वैसे आकार वाले होते हैं, इसी प्रकार वे प्रासाद -राजमहल, हर्म्य-धनवालों के गृह - गवाक्ष खिडकी रूप गृह, वालाग्र-पोतिका जलस्थित प्रासाद और वलभगृह चन्द्रशालागृह के जैसे आकार वाले होते हैं ऐसा जानना चाहिये । तात्पर्य यह है कि कितनेक वृक्ष कूट के जैसे आकार वाले होते हैं कितनेक वृक्ष प्रेक्षागृह के जैसे आकार वाले होते हैं, कितनेक वृक्ष छत्र के जैसे आकार वाले होते हैं, इसी प्रकार से आगे भी समझ लेना चाहिये । " अत्थण्णे इत्थ बहवे वरभवण विसिद्ध संठाणसंठिया दुमगणा सुहसीयलच्छाया पण्णत्ता समणाउसो,, हे आयुष्मन् श्रमण ! इस भरतक्षेत्र में इन पूर्वोक्त वृक्षों से भिन्न अनेक वृक्ष ऐसे भी है जो श्रेष्ठ गृह का जैसा आकार होता है वैसे आकार वाले है । हे आयुष्मन् श्रमण ! ये सब द्रुमगण शुभशीतल छाया वाले है-ऐसा तीर्थकरों ने तथा मैंने कहा है । यहाँ पहिले ग्रहाकार के कल्पवृक्षों का वर्णन करके भी जो फिर से ' वर भवन संस्थान " इत्यादि रूप से वर्णन किया गया है वह इन मनोहर आवासों में वे परमपु
1
२५७
ये अमाणे ते आसाह-राम महेस हर्म्या - धनाढ्य माणुसोना भवना - गवाक्ष खड्डी. ३५ગૃહ, વાલાથપેતિકા–જલસ્થિત પ્રાસાદ અને વલભીગૃહ-ચન્દ્રશાલ ગૃહના જેવા આકારવાળા હોય છે, એમ જાણવું જોઈ એ. તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે કે કેટલાંક વૃક્ષેા ફૂટના જેવા આકારવાળા હોય છે, કેટલાક વૃક્ષેા પ્રેક્ષાગૃહના જેવા આકારવાળા હોય છે, કેટેલાક વૃક્ષેા છત્રના मेवा आरवाजा होय छे, याप्रमाणे आग पशु सम सेवु लेये. "अत्थण्णे इत्थ बहने बरभवणविसिहसंठाणसंठिया दुमगणा सुहसीयलच्छाया पण्णत्ता समणाउसो" हे આયુષ્મન્ શ્રમણ ! તે ભરતક્ષેત્રમાં એ પૂર્વકત વૃક્ષાથી ભિન્ન ખીજા ઘણા વૃક્ષેા એવા પણ છે કે શ્રેષ્ઠગૃહના જેવા આકાર હોય છે, તેવા આકારવાળા હાય છે, હું આયુષ્મન્ શ્રમણ ! એ સર્વ કુમગણે શુભ-શીતળ છાયાવાળા છે, એવુ તીર્થંકરાએ તેમજ મે' કહ્યુ` છે. અહીં थडेलां गृहाडअरना उदयवृक्षोनुं वर्णन उरीने इरीथा "वरभवन संस्थानग०" इत्यादि ३५भा
३३
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५८
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
किं तस्मिन् काले गृहाणि सन्ति ! नवा सन्ति सन्ति चेत् कि तानि विद्यमान धान्यवत्तेषामुपभोगाय न भवन्ति ! इत्यादिप्रश्नोत्तरमाह -
मूलम् - अस्थि भंते! ती से समाए भरहे वासे गेहाइ वा गेहावणाइ वा गोयमा ! णो इणट्टे समट्टे रुक्खगेहालया णं ते मणुया पण्णत्ता समाउसो ! | अस्थि णं भंते! तीसे समाए भरहे वासे गामाइ वा जाव सण्णवेसाइ वा गोयमा ! णा इणट्ठे समट्ठे जहिच्छिय कामगामिणो णं ते मणुया । अस्थि णं भंते असीइ वा मसीइ वा किसीइ वा वणिएत्ति वा पणिएत्ति वा वाणिज्जेइ वा णो इणट्ठे समठ्ठे बवगयअसिमसिकिसि वर्णिय पणियवाणिज्जा णं ते मणुया पण्णत्ता समणाउसो अस्थि णं भंते हिरण्णे वा सुवणे वा कंसेइ वा दूसेइ वा मणिमोतियसंख सिलप्पवालरत्तरयण सावज्जेइ वा हंता अस्थि णो चेव णं तेसिं मणुयाणं परिभोगत्ताए हव्वमागच्छइ || सू०२७||
छाया - सन्ति खलु भदन्त ! तस्यां समायां भरते वर्षे गेहानि वा गेहापणानि वा । नायमर्थः समर्थः, वृक्षगेहालयाः खलु ते मनुजाः प्रज्ञप्ताः श्रमणायुष्मन् । सन्ति खलु भदन्त तस्यां समायां भरते वर्षे ग्रामा इति वा यावत् सन्निवेशा इति वा ? गौतम ! नायमर्थः समर्थः यथेसित कामगामिनः खलु ते मनुजाः प्रज्ञप्ताः, अस्ति खलु भदन्त असिरिति वा षिरिति वा कृषिरिति वा वणिगिति वा पणितमिति वा वाणिज्यमिति वा ? नायमर्थः समर्थः, व्यपगतासिमसि कृषि वणिकूपणितवाणिज्याः खलु ते मनुजाः प्रज्ञप्ताः श्रमणायुमन् । अस्ति खलु भदन्त । हिरण्यमिति वा सुवर्णमिति वा कांस्यमिति वा दूष्यमिति वा मणिमक्रिक शङ्खशिलाप्रवाल रक्त रत्नस्वापतेयमिति वा ? हन्त : अस्ति 'नो चैव खलु तेषां परिभोग्यतया हव्यम् आगच्छति ||सू० २७।
ण्यशाली मनुष्य रहते हैं इस बात को सूचित करने के लिये किया गया है. इसलिये पुनरुक्ति की आशंका नहीं करना चाहिये । २६ ॥
क्या उस काल में गृह होते हैं ! या नहीं होते है ! यदि होते है तो क्या वे उनके उपभोग के काम में नहीं आते है ? इत्यादि प्रश्नों का उत्तर देते हुवे सूत्रकार कहते हैं વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે તે એ મનાવ્ડર આવાસેામાં તે પરમ પુણ્યશાલી મનુષ્યો રહે છે, એ વાતને સૂચિત કરવા માટે કહેવામાં આવ્યું છે. માટે આ સમધમાં પુનરુકિત કરવામાં આવી છે, એવી આશંકા કરવી નહી. ર૬૫
શું તે કાળમાં ગૃહો હોય છે ? કે નહિ ? જો હોય છે તે શું તેમના ઉપલેગના કામમાં આવતા નથી ? વગેરે પ્રશ્નોના જવા» :
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू० २७तस्मिन्कालेगृहादिकानि सन्तिनवेतिप्रश्नोत्तराणि २५९
टीका- 'अस्थि भंते ! इत्यादि । गौतमस्वामी पृच्छति - 'अस्थिणं भंते ! 'तीसे समाए भरहे वासे' हे भदन्त ! तस्यां सुषमसुषमायां समायां भरते वर्षे सन्ति 'गेहाइवा ' गेहानि - गृहाणि वा 'गेहावणाइ वा' गेहापणाः गृहयुक्ता आपणाः हट्टावेति ? भगवानाह - 'गोयमा' णो इणट्ठे समट्ठे' हे गौतम ! नायमर्थः समर्थः, यतो 'समणाउसो ! हे आयुष्मन् ! श्रमण ! तदानीन्तनाः 'ते मणुया रुक्खगेहालया' ते मनुजा वृक्षगेहालयाःप्रासादाकार कल्पवृक्षरूपगृहेषु निक्सनशीलाः 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ताः । गौतमस्वामी पुनः पृच्छति 'अस्थि भंते ! तीसे समाए भरहे वासे' हे भदन्त ! तस्यां समायां भरते वर्षे 'गामाइवा' ग्रामाः - अष्टा- दशकरसहिता वृत्तिवेष्टिताः, 'जाव' यावत् - यावदिति पदेन - आकाश- इति वा, नगराणीति वा, खेटानीति वा, कर्बटानीति वा मडम्बानीति वा, द्रोणमुखानीति वा, पतनानीति वा, निगमा इतिवा, आश्रमा इतिवा, संवाहा इति वा, इति संग्रहः । तत्र - आकरा :- सुवर्ण रत्नाद्युत्पत्तिस्थानानि नगराणि - अष्टादश करवर्जितानि, खेटानि धूलिप्राकारपरिवेष्टितानि, कर्बटानि क्षुल्लक माकारपरिवेष्टितानि, अभितः पर्वतावृत्तानिवा, मडम्बानि= सार्द्धक्रोशद्वयान्तर्ग्रामान्तररहितानि द्रोणमुखानि - जलस्थलपथोपेता जननिवासाः, पत्तनानि = समस्तवस्तु प्राप्तिस्थानानि तानि द्विविधानि जलपत्तनानि च स्थलपत्तनानि च । तत्र यत्र नौभिर्गम्यते तानि स्थलपत्तनानि । अथवा यानि केवलं शकदादिभि नभिर्वा गम्यन्ते तानि पत्तनानि यानि केवलं नोभिरेव गम्यन्ते तानि पट्टनानि । तदुक्तम्
"अत्थि णं भते ! तीसे समाए भर हे वासे गेहाइ वा गेहावणाइ वा ? ' इत्यादि "टीकार्थ - अस्थि णं भंते ! तीसे समाए भरहे वासे गेहाइ वा गे हावणाइ वा " हे भदन्त ! उस सुषम सुषमा काल में भरत क्षेत्र में घर होते हैं क्या ? गृहयुक्त आपण ग-दुकानें होते है क्या ! अथवा बाजार होते हैं क्या ? इस प्रश्न उत्तर में प्रभु कहते हैं - " गोयमा ! णो इट्टे समट्टे" हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है क्यों कि "रुक्खगेहलया णं ते मणुया पण्णत्ता' हे श्रवण आयुष्मन् ! वृक्षरूप गृह हो जिनका आश्रय स्थान है ऐसे वे मनुष्य कहे गये हैं "अस्थि णं भंते ! तोसे समाए भरहे वासे गामाइ वा जाव सण्णिवेसाइ वा " हे भदन्त ! उस सुषम सुषमा आरक में भरत क्षेत्र में ग्राम यावत् सन्निवेश होते हैं क्या ? उत्तर में प्रभु कहते
'अस्थि भंते ! तीसे समाए भरहे वाले गेहाइ वा गेहावणाइ वा ? इत्यादि सूत्रा|२७॥ ટીકા-હે ભદન્ત ! તે સુષમ સુષમા કાળમાં ભરતક્ષેત્રમાં ઘરે હોય છે. ? ગૃહ યુક્ત આપણ हुमानो - होय छे ? जन्म। होय छे. या प्रश्नमा उत्तरमा प्रभु हे छे.- 'गोयमा णो इण्टूठे समट्ठे' हे गौतम या अर्थ' समर्थ' नथी भठे 'रुक्खगेहालया णं ते मणुया पण्णता०' श्रमण आयुष्मन् वृक्ष ३प गृह मनुं याश्रय स्थान छे. सेवा ते मनुष्यो छे 'अस्थिर्ण indra समा रहे वाले गामाइ बा जाव सण्णिवेसाइवा' हे लहन्त ते सुषभ सुषमा ग्यारम्भां भरतक्षेत्रमां ग्राम यावत् सन्निवेश होय छे. १ उत्तरमा प्रलु हे छे. 'गोयमा
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६०
___ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे फ्तनं शकटैर्गम्यं, घोटकैनौंभिरेव च । नौभिरेव तु यद् गम्यं,पट्टनं तत्प्रचक्षते ॥१॥इति । निगमाः प्रभूततरवणिग्जननिवासाः, आश्रमा: पूर्व तापसैरावासिताः पश्चादपरेऽपि लो. का यत्रागत्य वसन्ति तादृशा जननिवासाः, संवाहा:-कृषीवलैर्धान्यरक्षार्थ निर्मितानि दुर्ग भूमिस्थानानि, पर्वतशिखरस्थितजननिवासा वा तथा 'सण्णिवेसाइवा' सन्निवेशाः समागतसार्थवाहादि निवासस्थानानि वा ! भगवानाह-'गोयमा ! णो इण समढे' हे गौतम ! नायमर्थः, 'जहिच्छियकामगामिणो णं ते मणुया' यतस्ते मनुजा यथेप्सितकामगामिन:यथेप्सितम्-इच्छामनतिक्रम्य कामम्-अत्यर्थम् गच्छन्तीति एवंशीला:-यथाभिलषितस्थानेषु गमनशोला इत्यर्थः, एतादृशाः 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ता इति । अयं भावः-तस्मिन् काले ग्रामनगरापिच भावेन ते यथेच्छ स्थलगामिनः आसन् इति । पुनौतमस्वामी पृ. च्छति - भते ! हे भदन्त ! तस्यां पूर्वोक्तायां सुषमसुषमाख्यायां समायां भरते वर्षे जीवनोपायसाधनभूतः 'असीइ वा' असिः खग इति वा शस्त्रकले त्यर्थः, 'मसीइ वा' मषिःलेखनकलेत्यर्थः 'किसीइ वा कृषिः-कृषिकलेत्यर्थः वणिएति वा' वणिक-वणिकलेत्यर्थः 'पणिएत्ति वा' पणितं-क्रयविक्रयकलेत्यर्थः 'वाणिज्जेइ वा वाणिज्य ब्यापारकलेत्यर्थः 'अत्थि' अस्ति ! अयं भावः जीवनोपायत्वेन प्रसिद्धा असिमष्यादि कलाः किं तदानीन्तन जनानां जीवनोपायभूता आसन् !इति। भगवानाह-हे गौतम! 'णो इणढे सम?' नायमर्थः समर्थः, यतो 'समणाउसो ! हे, आयुष्मन् ! श्रमण ! 'ते मणुया' ते मनुजा 'चवगयअसि मसि किसिवणियपणिय वाणिज्जा' ब्यपगतासिमषिकृषि वणिपणित वाणिज्याः कल्पवृक्षतो जीवनोपायभूत सकल वस्तु प्राप्त्या असिमस्यादि ब्यापाररहिताः 'पण्णत्ता' प्रज्ञ'-गोयमा'! णो इणद्वे समटे" हे गौतम ? यह अर्थ समर्थ नहीं है क्योंकि "जहि-च्छियकामगामिणो णं ते मणुया पण्णत्ता" वे मनुष्य यथाभिलषित स्थानों पर जाने के स्वभाव वाले होते है "अस्थि ण भत्ते ! असोइ वा मसीइ वा किसीइ वा वणिएत्ति वा पणिएत्ति वा वाणिज्जेइ वा' हे भदन्त ! उस काल में असि, मषो, कृषी वणिक कला, क्रयविक्रयकला और व्यापार कला ये सब जोवनोपाय भूत कलाएँ होती हैं क्या ? उत्तर में प्रभु कहते हैं "णो इणद्वै समदृ" हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं हैं, क्योंकि "ववगयअसि मसि किसी वणिय पणियवाणीज्जा णं ते मणुया पण्णत्ता समणाउसो" हे श्रमण आयुष्मन् ! वे मनुष्य असि, मषो, कृषी वणिक्कला आदि से रहित हुए जो इणठे समझे' हे गौतम! 240 अथ समय नया भ. 'जहिच्छियकामगामिणो णं ते मणुआ पेण्णता' त भनुष्ये। यथालिसात स्थान। ५२ १२ १२ ४२नार हाय छे. तभने। AM स्माशय छ, " अस्थि ण भते! असीइ चा मसीइ वा किसीइ वा वणिएत्ति वा पाणिएत्ति वा वाणिज्जेइ वा महन्त मा मसि, भषी, कृषी, पाण કકલા કયવિક્રયકલા અને વ્યાપારકલા એ સર્વે જીવને પાયભૂત કલાઓ હોય છે. ? ઉત્તર भां प्रभु ४ . 'जो इणठे समठे है मौत से पथ समय नयी भने 'वयगय असि मसि किसि वणिय ·पणिय वाणिज्जा णं ते मणुया पण्णत्ता समणाउसो' हे श्रम मायु
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू.२७तस्मिन्कालेगृहादिकानिसन्तिनवेतिप्रश्नोत्तराणि २६१ साः पुनर्गौ तमस्वामी पृच्छति-अस्थि णं भंते !' हे भदन्त ! किमस्ति तस्यां समायां भरते वर्षे हिरण्णेइवा' हिरण्यमिति वा तत्र हिरण्यं-रूप्यम् अघटित सुवर्णमिति वा' सु. वण्णेइवा' सुवर्ण-घटितं सुवर्णमिति वा, कंसेइ वा' कांस्यम् ताम्रपुसंयोगजनितो धातुविशेषः इतिवा, 'दूसेइवा' दृष्यं वस्त्रमिति वा, 'मणिमोत्तियसंख सिलप्पवालरत्तरयण सावज्जेइ वा' मणिमौक्तिकशंखशिलाप्रवालरतरत्नस्वापतेयमिति वा, तत्र-मणिः वैडूर्यादिः, मौक्तिक-मुक्ताफलं, शंख:-दक्षिणावर्तादिः प्रशस्तः शंखशिला स्फटिकादिरूपा, प्रवालंविद्रुमः, रक्त रत्नानि पद्मरागादीनि, स्वापतेयं रजतसुवर्णादिकं द्रव्यम् एतेषां समाहारे तयेति । तस्मिन् काले हिरण्य सुवर्णादीनि द्रब्याण्यासन् न वेति गौतम स्वामिनः प्रश्नाशयः। भगवानाह म्हंता ! अत्थि' हन्त ! गौतम ! अस्ति हिरण्यादिकं तस्मिन् काले । परन्तु तत् 'तेसि मणुयाण परिभोगत्ताए' तेषां मनुजानां परिभोग्यतया उपभोग्यत्वेन 'णो चेवणं' नो चैव खलु 'हव्वमागच्छइ' हव्यं कदाचिदपि आगच्छति-याति इति । कहे गये हैं 'अत्थि णं भते ! हिरण्णेइ वा सुवण्णेइ वा कंसेइ वा द्सेइ वा मणिमोत्तिय संख सि लप्पवाल रत्तरयण सावज्जेइ वा" हे भदन्त ! उसकाल में क्या भरत क्षेत्र में हिरण्य चाँदी अथवा अघटित सुवर्ण होता है क्या ? सुवर्ण होता है क्या ? कांसा होता है क्या ? दूष्य वस्त्र होते हैं क्या ? मणि, मौक्तिक, शंख, शीला, प्रवाल रक्त रत्न और स्वापतेय ये सब होते हैं क्या? उत्तर में प्रभु कहते है "हंता अस्थि णो चेव ण तेसिं मणुयाणं परिभोगत्ताए हव्वमागच्छइ" हाँ गौतम उस काल में ये सब होते हैं पर ये उन पुरुषों के परिभोग के काम में नहो आते हैं । १८ प्र कार के कर-टेक्सों से जो सहित होते हैं तथा वाड से जो घिरे रहते है उनका नाम ग्राम है यहां यावत्पद से आकर आदि स्थानों का ग्रहण हुआ है इन में सुवर्ण, रत्न आदि उत्पन्न करने वाली खाने जहां पर होती है ऐसे स्थान का नाम आकर है । और १८ प्रकार के टेक्स जिनमें नही लगते है ऐसे स्थानों का नाम नगर है। धूलि के बने हुए कोट से जो परिवेष्टित होते हैं उन स्थानों का नाम खेट है। छोटे प्राकार से जो परिवेष्टित रहते है उन स्थानों का नाम कर्वट है मन् ते मनुष्ये। मसि, भषी, कृषी, पशिखा वोरथी २हिताय छे. 'अत्थि ण भंते हिरण्णेइ वा सुवण्णेइ वा कंसेइ वा दूसेइ वा मणिमोत्तिय संखसिलाप्पवालरत्तरयण साव जेइ वा महन्त ते मा भरतक्षेत्रमा २९५ यांही मथवा माटत सुपण हाय छ, સુવર્ણ હોય છે ? કાંસું હોય છે. દૂષ્ય-વસ્ત્ર હોય છે. મણિ મૌકિતક, શંખ, શિલા પ્રવાલ २४त न मने स्वापतेय से सव डाय छ, उत्तरमा प्रसु ४३ छ. "हंता-अस्थि णो चेव ण तेसि मणुयाण परिभोगत्ताए हव्वमागच्छई" si, गौतम ते भां सहाय छे. ५५ એ તે મનુષ્યોના ઉપભેગમાં આવતા નથી. ૧૮ પ્રકારના ટેકસ (કર) સહિત જે હોય છે. તેમજ વાડથી જે આવૃત રહે છે. તેનું નામ ગ્રામ છે. અહીં યાત્મદથી આકર વગેરે સ્થાનોનું ગ્રહણ કરવામાં આવ્યું છે. આમાં સુર્વણ રત્ન વગેરે ઉત્પન્ન કરનારી ખાણે જ્યાં હોય છે. એવા સ્થાનનું નામ આકર છે, અને ૧૮ પ્રકારના ટેકસ જે સ્થાનમાં નાખવામાં આવતા નથી, તેવા સ્થાનનું નામ નગર છે. માટીની દીવાલથી ને પરિણિત હોય છે, તે
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
રદ્ર
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे अत्राय प्रश्न:-अस्ति अघटितसुवर्णस्य सुवर्णखानौ, रूप्यस्य च रूप्यखानौ संभावना, प. रन्तु घटितसुवर्णस्य ताम्रत्रपुसंयोगजनितस्य कांस्यस्य तत्तसन्तानसंभवस्य वस्त्रस्य च तदानी तादृश विज्ञानाभावान्नास्ति संभावना । यद्यत्रैव मुच्येत-अतीतोत्सर्पिणी सम्बन्धीनि तान्यत्र भरते वर्षे निधानगतानि सम्भवन्तीति तदपि न वाच्यं, सादि सपर्यवसित प्रयोगबन्धस्य असंख्येयकालपर्यन्तमवस्थानासंभवात्, तर्हि कथं तानि तत्कालस्थायिअथवा जिनके चारों ओर पर्वत रहते हैं ऐसे स्थानों का नाम भी कर्बट है जिनके आस पास २॥-२॥ कोश तक दूसरे ग्राम नही होते हैं वे मडम्ब कहे गये है। जिन स्थानों में जल मार्ग से और स्थल मार्ग से दोनों मार्ग से पहुँचा जाता है ऐसे जन निवास स्थान का नाम द्रोणमुख है जिनमें जीवनोपयोगी समस्त वस्तुएँ मिल जाति हैं उन स्थानों का नाम पत्तन है । ये पत्तन जल पत्तन और स्थल पत्तन के भेद से दो प्रकार के होते हैं जहां पर नौकाओं द्वारा पहुंचा जाता है वे जलपत्तन हैं और जहां केवल गाड़ो आदिके द्वारा पहुंचा जाता है वे स्थल पत्तन हैं अथवा जहां पर केवल शकट आदि या नौका द्वारा पहुंचा जाता है ऐसे स्थान का नाम तो पत्तन है और जहां पर केवल नौका के ही द्वारा पहुंचा जाता है उस स्थान का नाम पट्टन है।
पत्तनं शकटैगम्यं धौटकै भिरेव च ।।
नौभिरेव तु यद् गम्यं पट्टनं तत्प्रचक्षते ॥१॥ जहां पर बहुत अनेक वणिग्जन रहते हैं ऐसे स्थान का नाम निगम है. पूर्व जिस स्थान में तपस्विजन तापसीजन रहे हों और बाद में जहां पर लोक आकर के ठहरने लगे हों ऐसे स्थान का नाम आश्रम है किसानों द्वारा धान्य को रक्षा के लिये निर्मित जो दुर्गभूमिस्थान हैं अथवा पर्वत के ऊपर जो जन निवास स्थान हैं उनका नाम संवाह है जहां पर सार्थवाह आदि आकर के ठहरते हैं या निवास करने लगते हैं ऐसे स्थान का नाम सन्निवेश है । तलवार चला कर जो आजोविका को जाती है उस कला का नाम असि है. यह उपलक्षण है इससे और भी अन्य शस्त्रों સ્થાનનું નામ બેટ છે. લધુ પ્રકારથી જે પરિવેષ્ટિત રહે છે. તે સ્થાનનું નામ કMટ છે અથવા જેમની ચોમેર પર્વત હોય છે, એવાં સ્થાનેનું નામ કMટ છે. જેમની આસ પાસ રા, શા ગાઉ સુધી ગ્રામ હોતા નથી, તેને મડંબ કહેવામાં આવે છે. જે સ્થાનમાં જલમાગ અને સ્થળમાગ આમ બંને રીતે પહોંચી શકાય એવા જનનિવાસ સ્થાનનું નામ દ્રોણમુખ છે. જેસ્થાનમાં જીવનેપાળી સવ વસ્તુઓ મળી આવે છે. તે સ્થાનેનું નામ પત્તન છે, એ પત્તને જલ પત્તન અને સ્થલ પત્તન આમ બે પ્રકારના હોય છે. જ્યાં હડીઓ વડે જઈ શકાય તે જલ પત્તન અને જયાં ફકત ગાડી વગેરે વડે જઈ શકાય તે સ્થલપત્તન છે. અથવા જયાં ફકત શકટ વગેરે કે હોડીઓ વડે જઈ શકાય છે, એવા સ્થાનનું નામ પત્તન છે, અને જ્યાં ફકત નૌકા વડે જ જઈ શકાય તે સ્થાનનું નામ પડ્ડન છે. તકતમ
पत्तन शकटैगम्य घोटकै नाभिरेव च ।
___ नौभिरेव तु यद् गम्यं पट्टन तत्प्रचक्षते ॥९॥ જયાં ઘણા વણિક લોકો રહે છે તે સ્થાનનું નામ નિગમ છે, પહેલાં જે સ્થાનમાં તપ શિવ જને–તપસ્વી એ રહે છે. અને પછી જ્યાં લેકે આવી ને રહેવા લાગે છે. તે સ્થા
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू.२७तस्मिन्कालेगृहादिकानिसन्तिनवेतिप्रश्नोत्तराणि २६३ જેનોનિ ! ફત્ત, ગ્રાહ-શાપથ ક્ષેત્રાન્તરત તેષ પંદરમન પુષમણमाकालेऽपि भरते वर्षे तत्सत्ता संभाब्यत एवेति नात्र संशयाऽवकाश इति ॥सू.२७॥ के द्वारा जो आजीविका की जाती है वह भी अप्सिकला या शस्त्रकला है लेखन कला का नाम मषि है, कृषि कला का नाम कृषि है, वणिग् कला का नाम वणिक् है खरीदने बेंचने की कला का नाम पणित है, व्यापार कलाका नाम वाणिज्य है, घटित सुवर्ण का नाम सुवर्ण है, मात्र सोने का नाम हिरण्य है । चांदी का नाम भी हिरण्य है। वैडूर्य आदि का नाम मणि है, मुक्ता फल का नाम मौक्तिक है, दक्षिणावर्त्तादि वाला जो प्रशस्त शङ्ख है वही यहां शङ्ख शब्द से लिया गया है, स्फटिक आदि रूप जो ठोस पदार्थ है वह शिला शब्द से लिया गया है मूंगे का नाम प्रवाल है ? पद्मरागादि रक्तरत्न से कहे गये हैं और रजत सुवर्ण आदिक द्रव्य स्वापतेय शब्द से लिये गये हैं। यहां पर ऐसी शंका हो सकता है कि अघटित सुवर्ण की सत्ता सुवर्ण खानि में तथा रूप्य चांदी की सत्ता चांदी की खान में हो सकती है. परन्तु घटित सुवर्ण की ताम्र और वपु के संयोग से जनित कांसेकी और तन्तु संयोग से जनित वन को उसकाल में ऐसे विज्ञान के अभाव से संभावना कैसे हो सकती हैं? अर्थात् नहीं हो सकती है, यदि यहां ऐसा कहा जावे कि अतीत उत्सर्पिणी काल सम्बन्धी वे वस्तुएँ इस समय के भरतक्षेत्र में निधानगत हुई प्राप्त हो सकती हैं, सो ऐसा भी नहीं है क्योंकि सादि सपर्यवसित प्रयोगबन्ध असंख्यात નનું નામઆશ્રમ છે. ખેડુતે વડે નિમિત ધાન્યની રક્ષા માટે જે દુર્ગભૂમિ સ્થાને છે અથવા પર્વતની ઉપર જે જનનિવાસ સ્થાન છે, તેનું નામ સંવાહ છે. જયાં સાર્થવાહ વગેરે આવી ને રોકાય છે. અથવા નિવાસ કરે છે તે સ્થાનનું નામ સન્નિવેશ છે. તલવારની શક્તિના આધારે જે આજીવિકા મેળવવામાં આવે છે, તે કલાનું નામ અસિ છે. આ ઉપલક્ષણ છે. એનાથી બીજા શસ્ત્રોની તાકાત થી જે આજીવિકા મેળવવામાં આવે છે તે પણ અસિકલાશસ્ત્રજ્યા છે લેખન કલાનું નામ મષિ છે. કૃષિકલાનું નામ કૃષિ છે. વણિક કલાનું નામ વણિક છે. ક્રય વિક્રય કરવાની કલાનું નામ પણિત છે. વ્યાપાર કલાનું નામ વાણિજય છે ઘટિત સુવર્ણનું નામ સુવર્ણ છે, ફકત સુવર્ણનું નામ હિરણ્ય છે. ચાંદીનું નામ પણ હિર ય છે. વૈડૂર્ય વગેરેનું નામ મણિ છે. મુક્તાફળનું નામ મૌતિક છે. દક્ષિણાવર્તાદિ આકાર વાળા જે પ્રાપ્ત શંખે છે તે અહીં શંખ શબ્દ વડે ગ્રહણ કરવામાં આવ્યા છે. સ્ફટિક વગેરે રૂપે જે નકકર પદાર્થો છે તે શિલા શબ્દોથી ગ્રહણ કરવામાં આવ્યા છે. મૂંગાનું નામ પ્રવાલ છે. પદ્મરાગાદિક રક્તરત્નને કહેવામાં આવ્યા છે. તેમજ રજત સુવર્ણ વગરે દ્રવ્ય સ્થાપતેય શબ્દ વડે ગ્રહણ કરવામાં આવ્યા છે. અહીં એવી શંકા થઈ શકે કે અઘટિત સુવર્ણની સત્તા સુવર્ણની ખાણ માં તેમજ રૂખ-ચાંદીની સત્તા ચાંદીની ખાણ માં જ છે ય છે પણ ઘટિતસુવર્ણની તામ્ર અને ટપુના સંગથી જનિત કાંસ્યની અને તંતુ સંયોગ થી જનિત વસ્ત્રની તે કાળમાં આધુનિક યુગ જેવા વૈજ્ઞાનિક આવિષ્કારના અભાવે સંભા વના કેવી રીતે થઈ શકે ? એટલે કે થઈ શકે નહિ. જે અહીં આ પ્રમાણે કહેવામાં આવે કે અતીત ઉત્સર્પિણી કાળ સંબંધી તે વસ્તુઓ આ સમયના ભરત ક્ષેત્રમાં નિધાન ગત થયેલી પ્રાપ્ત થઈ શકે છે, તો આ વાત પણ યોગ્ય નથી. કેમકે સાદિ સપર્યવસિત પ્રયોગ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६४
_ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे __ मूलम्-अस्थि णं भंते ! तीसे समाए भरहे वासे रायाइ वा, जुवरायाइवा, ईसरतलवर माडंबिय इन्भसेट्टि सेणावइ सत्थवाहाइवा ?, गोयमा! णो इणद्वे समढे, ववगय इड्डिसकारा ण ते मणुया पण्णत्ता समणाउसो ! अस्थि णं भंते ! तीसे समाए भरहे वासे दासेइ वा, पेसेइ वा सिस्सेइ वा, भयगेइ वा भाइल्लएइ वा, कम्मयरएइ वा ? णो इणढे समढे, ववगय अभिओगा णं ते मणुया पण्णत्ता समणाउसो! अस्थि णं भंते ! तीसे समाए भरहे वासे ! मायाइ वा पियाइ वा भायाइ वा भगिणीइ वा भज्जाइ वा पुत्तेइ वा धूयाइ वा सुण्होइ वा ? हंता ! अत्थि, णो चेव णं तेसिं मणुयाण तिव्वे पेमबंधणे समुपज्जइ । अत्थि णं भंते ! भरहे वासे अरीइ वा वेरिएइ वा धाइएइ वा वहएइ वा पडिणीएइ वा पच्चामित्तेइ वाः? गोयमा ! णो इणढे समढे, ववगयवेराणुसया णं ते मणुया पण्णत्ता समणाउसो ! अत्थि, णं भंते ! भरहे वासे मित्ताइ वा वयंसाइ वा णायएइ वा संघाडिएइ वा सहाइ वा सुहीइ वा संगएत्ति वा ? हंता अत्थि. णोचेवणं तेसिं मणुयाणं तिव्वे रागबंधणे समुप्पज्जइ ॥ सू० २८॥
छाया-अस्ति खलु भदन्त ! तस्यां समायां भरते वर्षे राजेति वा, युवराज इति वा, ईश्वर तलवर माडम्बिककौंटुम्बिकेभ्यश्रेष्ठिसेनापतिसार्थवाहा इति वा ! नो अयमर्थः समर्थः, व्ययगत ऋद्धि सत्काराः खलु ते मनुजाः प्रशप्ताः श्रमणायुष्मन् ! अस्ति खलु भदन्त तस्यां समायां भरते बर्षे दास इति वा प्रेष्य इति वा शिष्य इति वा भृतक इति वा भाजक इति वा कर्मकरक इति वा । नो अयमर्थः समर्थः, व्यपगताभियोगाः काल तक अवस्थित नहीं रह सकता है अतः उस सुषम सुषमा काल में भरतक्षेत्र में इनका जो आपने सद्भाव कहा है. सो कैसे कहा है? तो इसका उत्तर ऐसा है कि देव क्रीडा परायण होते हैं अतः वे क्षेत्रान्तर से उन वस्तुओं को संहरण करके सुषम सुषमा काल में भी भरतक्षेत्र में लाकर रख सकते हैं । इस तरह इनकी संभावना यहां हो सकती है इस विषय में संशय करने की कोई बात नहीं है ।। २७|| બધ અસંખ્યાત કાળ સુધી અવસ્થિત રહી શકે નહિ, માટે તે સુષમ સુષમા કાળમાં ભરત ક્ષેત્રમાં એમને જે આપશ્રી એ સદ્દભાવ કહ્યો છે, તે કયા આધારે કહ્યો છે ? તે આને જ વાબ આ પ્રમાણે છે કે દેવ કીડા પરાયણ હોય છે એથી તે ક્ષેત્રાન્તરથી એ વસ્તુઓનું સંહરણ કરીને સુષમ-સુષમા કાલમાં પણ ભરત ક્ષેત્ર માં લાવી તે મૂકી શકે છે, એથી એ સર્વની અહીં સંભાવના થઈ શકે છે. આ સંબંધ માં સંશયના માટે કોઈ સ્થાન નથી ર૭
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. सुषमसुषमाकाले राजादि विषयप्रश्नोत्तराणि
२६५
खलु ते मनुजाः प्रज्ञप्ताः श्रमणायुघ्नन् । अस्ति खलु भदन्त । तस्यां समायां भरते वर्षे माते ति वा पितेति वा नातेति वा भगिनीति वा भार्येति | पुत्र इति वा दुहितेति वा स्नुषे ति वा! हन्त । अस्ति , नौ चैव खलु तेषां मनुजानां तीव्र प्रेमानुबन्धनं समुत्पद्यते । अस्ति खलु भदन्त । भरते वर्षे अरिरितिवा वैरिक इतिवा घातक इतिवा वधक इति वा प्रत्यनीक इति वा प्रत्यमित्रमिति वा १ गौतम ! नो अयमर्थः समर्थः, व्यपगतवैरान. शयाः खलु ते मनुजाः प्रज्ञप्ताः श्रमणायुष्मन् । अस्ति खलु भदन्त भरते वर्षे मित्रमिति वा वयस्य इति वा ज्ञायक इति वा संघाटिक इति वा सखेति वा सुहृदिति वा संगत इति वा हन्त अस्ति, नो चैव खलु तेषां मनुजानां तीन रागबन्धनं समुत्पद्यते ॥सू०२८॥
टीका- 'अत्थिणं' इत्यादि ।
गौतम स्वामी पृच्छति-'अस्थि ण भंते ! तीसे समाए भरहे वासे रायाइ वा जुवरायाइवा' हे भदन्त ! अस्ति खलु तस्यां समायां भरते वर्षे राजा इति वा, युवराज इति वा, तत्र राजा-माण्डलिको नरपतिः, युवराजः-नृपत्वेनाभिषेक्ष्यमाणो राजपुत्रः । तथासन्ति,किं तस्या समायां भरते वर्षे 'इसर तलवर माडंबिय इ०मसेटि सेणावइ सत्थवाहाइवा ?' ईश्वरतलवरमाडंम्बिककौटुम्बिकेभ्यश्रेष्ठिसेनापतिसार्थवाहा इति वा, तत्र इश्वरः ऐश्वर्यशाली , तलवरः = सन्तुष्टभूपालप्रदत्तपट्टबन्धपरिभूषितराजकल्पः , माडम्बिकः पञ्चशतग्रामाधिपतिः, 'माण्डविकः' इतिच्छाया पक्षे तु छिन्नभिन्नजनाश्रय विशेषो
"अस्थि ण भंते! तीसे समाए भरहे वासे” इत्यादि ।
'अस्थि णं भंते ! तीसे समाए भरहे वासे रायाइ वा जुवरायाइ वा ईसरतलवर माडंबियइभ सेट्रिसेणावइसत्यवाहाइवा'" गौतमस्वामी ने यहां ऐसा पूछा है-हे भदन्त ! सुषम सुषमा आरक की मौजूदगी में भरतक्षेत्र में राजा, युवराज, ईश्वर, तलवर, माडम्बिक कौटुम्बिक श्रेष्ठो, सेनापति एवं सार्थवाह ये सब होते हैं क्या ? माण्डलिक राजा का नाम नरपति है।
आगे जिस राजपुत्र का नृप के रूप में अभिषेक होने वाला होता है उसका नाम युवराज है, ऐश्वर्य शाली व्यक्ति का नाम ईश्वर है सन्तुष्ट हुए भूपाल के द्वारा प्रदत्त पट्टबन्ध से जो परिभू षित होता है ऐसे राजकल्प व्यक्ति का नाम तलवर है. जो पांच सौ ग्राम का अधिपति होता है उसका नाम माडंविक है "माण्डविक" इस छायापक्ष में जो छिन्न भिन्न जनाश्रय विशेष
'अस्थिण भंते ! तीसे समाए भरहे वासे रायाइ वा जुवरायाइ वा ईसरतलबर माडं विय इन्म सेहि सेणावइसत्थवाहाइवा ? इत्यादि स्त्र २८॥
ટીકાઈ-ગીતમ સ્વામીએ અહી' આ જાતને પ્રશન કર્યો છે કે હે ભદન્ત! સુષમ સુષમાં આ૨કના સમયમાં ભરતક્ષેત્રમાં રાજા, યુવરાજ, ઈશ્વર, તલવર માડુંબિક કૌટુંબિક શ્રેષ્ઠી. સેનાપતિ તેમજ સાર્થવાહો એ સ હોય છે ! માંડલિક નરેશ નું નામ નરપતિ છે આગળ જે રાજપુત્રનું નૃપના રૂપમાં અભિષેક થનાર છે, તેનું નામ યુવરાજ છે. ઐશ્વર્ય શાલી વ્ય. ક્તિનું નામ ઈશ્વર છે. સંતુષ્ટ થયેલ ભૂપાલ વડે પ્રદત્ત પટ્ટબંધથી જે પરિભૂષિત હોય છે તેવા રાજક૫ વ્યક્તિ નું નામ તલવર છે. પાંચસો ગ્રામને જે અધિપતિ હોય છે. તેનું
३४
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६६
___जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे मण्डवस्तत्राधिकृत इति, कौटुम्बिकः कुटुम्बभरणे तत्परो वहुकुटुम्बप्रतिपालको वा, इभ्यः-इभो= हस्ती तत्प्रमाणं ट्रव्यमहतोति तथा, स जधन्यमध्यमोत्कृष्टभेदात् त्रिविधः तत्र हस्तिपरिमितमणिमुक्ताप्रवालसुवर्णरजतादि द्रव्यराशि स्वामी जधन्यः, हस्तिपरिमितवजहीरकमणिमाणिवयराशिस्वामिनो मध्यमाः, हस्तिपरिमितकेवलवनस्वामी उत्कृष्टः इति । श्रेष्ठी- लक्ष्मीकृपाकटाक्षप्रत्यक्षलक्ष्यमाणविणलक्षलक्षणविलक्षणहिरण्यपट्टसमलकृतमूर्धा नगरप्रधानव्यवहर्ता, सेनापतिः चतुरङ्ग सेनानायकः, सार्थवाहः गणिमधरि ममेयपरिच्छेद्यरूपक्रयविक्रयवस्तुजातमादाय लाभेच्छया देशान्तराणि व्रजतां सार्थ वाहयति योगक्षेमाभ्या परिपालतीति, मूलधनं दत्वा तान् समईयतीति वा तथा, तत्र-ग णिमम् =एक द्वि त्रि चतुरादि संख्याक्रमेण गणयित्वा यद् दीयते तत्, यथा-नालिकेर में अधिकृत होता है उसका नाम माण्डविक है जो कुटुम्ब के भरण पोषण करने में तत्पर रहता है अथवा अनेक कुटुम्बों का जो प्रतिपालक होता है उसका नाम कौटुम्बक है जिसके पास हाथ का वजन बराबर द्रव्य होता है वह इभ्य है यह इभ्य उत्तम, मध्यम, और जघन्य के भेद से तीन प्रकार का कहा गया है इनमें जो हाथी के प्रमाण परिमित हुए मणि ,मुक्ता, प्रवाल, सुवर्ण एवं रजत आदि द्रव्यों का स्वामी होता है वह जघन्य स्वामी है, हाथी परिमित वज्र का ही जों स्वामी होता है वह उत्कृष्ट इभ्य है जो लक्ष्मी की कृपा के कृपाकटाक्ष से युक्त है एवं जिसका मस्तक लक्ष्मी की कृपा के द्योतक हिरण्यपद से अलंकृत रहता है ऐसा नगर का जो प्रधान व्यबहर्ता पुरुष होता है उसका नाम श्रेष्ठी है चतुरङ्ग सेना का जो नायक होता है उसका नाम सेनापति हैं, गणिम, धरिम, मेय और परिच्छेद्यरूप क्रय विक्रय के योग्य वस्तुओं को लेकर लाभ की इच्छा से देशान्तर में जाते हुए पुरुष के सार्थ-संध को जो योग क्षेम द्वारा पालता है उसका नाम सार्थवाह है अथवा मूलधन देकर जो उन्हें अपनी ऋद्धि के बराबर ऋद्भिवाला बनाता है वह सार्थवाह है नाम मामिछ. "माण्डविक' छ।4। पक्षमा २ छिन्न मिन्ननाय विशेषमा अधिકૃત હોય છે. તેનું નામ માંડવિક છે જે કુટુંબના ભરણ પોષણ કરવામાં તત્પર હોય છે. અથવા તેમના કુટુંબનો પ્રતિપાલક હોય છે, તેનું નામ કૌટુંબિક કહેવાય છે. જેની પાસે હાથીના વજન જેટલું દ્રવ્ય હોય છે તે ઇભ્ય છે. એ ઇભ્ય ઉત્તમ, મધ્યમ અને જઘન્ય આમ ત્રણ પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છે. એમાં જે હસ્તિ પ્રમાણ-પરિમિત મણિ. મુકતા, પ્રવાલ, સુવર્ણ તેમજ રજત વગેરે દ્રવ્યોને સ્વામી હોય છે, તે ને જઘન્ય ધન્ય કહેવામાં આવે છે. હસ્તિપરિમિત વજી ને જ જે સ્વામી હોય છે તે ઉત્કૃષ્ટ ઈભ્ય છે, જે લક્ષ્મીના કૃપા કટાક્ષથી જે યુક્ત છે તેમજ જેનું મસ્તક લક્ષ્મીની કૃપાથી ઘાતક હિરણ્યપદથી અલંકૃત રહે છે, એવા નગરને જે પ્રધાન વ્યવહર્તા પુરૂષ હોય છે તેનું નામ શ્રેષ્ઠી છે. ચતુરંગ સેનાને જે નાયક હોય છે, તેનું નામ સેનાપતિ છે, ગણિમ, ધરિમ, મેય અને પરિ છે ધરૂપ કય-વિક્રય ગ્ય વસ્તુઓને લઈને લાભની ઈચ્છાથી દેશાતરમાં જતા પુરૂષો સાથે સંઘને જે ચોગક્ષેમ વડે રક્ષણ આપે છે તેનું નામ સાર્થવાહ છે, અથવા મૂલધન આપી ને જે તેઓને પોતાની ઋદ્ધિ જેટલી ઋદ્ધિવાળા બનાવે છે, તે સાર્થવાહ છે. જે વસ્તુ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. २८ सुषमसुषमाकाले राजादि विषयप्रश्नोत्तराणि २६७ पूगोफलकदलीफलादिकमिति, धरिमं-तुला सूत्रेणोत्तोल्य यद दीयते तत् यथा-बोहि यव-लवणसितादि, मेयं = शरावलघुभाण्डादिनोत्तोल्य यद् दीयते तत् यथा-दुग्ध घृत. तैलप्रभृति, परिच्छेद्य च प्रत्यक्षतो निकषादिपरीक्षया यद् दोयते तत्, यथा मणि मुक्ताप्रवालाऽऽभरणादि । इश्वरादि सार्थवाहान्तपदानाम् इतरेतरयोग द्वन्द्व इति । भगवानाह'गोयमा ! णो इणढे समढे' गौतम! नो अयमर्थः समर्थः, 'समणाउसो !' हे आयुष्मन् ! श्रमण ! यतः तेण मणुया ववगयइइढिसक्कारा' ते खलु मनुजा व्यपगतदि सत्काराः व्यपगतौ दूरीभूतौ ऋद्धिसत्कारौ-ऋद्धिः विभबैश्वर्यसत्कारः सेव्यतालक्षणश्च येभ्य स्ते तथा, 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ताः कथिता इति । पुनगौतमस्वामी पृच्छति - 'अत्थि णं भंते ! तीसे समाए भरहे वासे दासेइ वा' हे भदन्त ! अस्ति खलु तस्यां समायां भरते वर्षे दा स इति वा दासः प्रसिद्धः 'पेसेइ वा प्रेष्य इति वा ? प्रेष्यः प्रेषणा) दूतादिः, 'सिसेइवा' शिष्य इति वा ? शिप्यः प्रसिद्धः' 'भयगेइ वा' भृतक इति वा, भृतकः वेतनेन नियतकालं यावत् कर्मसम्पादकः 'भाइल्लएइ वा' भाजक इति वा ? भाजको धनांशगृहीता जो वस्तु एक, दो, तीन आदि संख्या से गिनकर दो जाती है जैसे नारियल आदि ऐसो ये वस्तु एँ गणिम में ली गई है, जो वस्तु तराजू से तोलकर दी जाती है जैसे ब्राहि, जौ, गेहु आदि ऐसी ये वस्तुएं धरिम में ली गई हैं, जो वस्तु प्रमाणित वर्तन आदि से नापकर दी जाती है जैसे दूध, घृत, तैल आदि ऐसी ये वस्तुएँ मेय में ली गई है तथा जो चीज कसौटो आदि पर कसकर परीक्षा करके दी जाती है जैसे मणि, मुक्ता, प्रवाल सुवर्ण आदि ये सब वस्तुएँ परिच्छेद्य में ली गई हैं इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं “गोयमा ! णो इणटे समढे" हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है क्योंकि 'ववगयइटूि सकाराणं ते मणुया पण्णत्ता समणाउसो ' हे ' श्रमण आयुष्मन् ! वे मनुष्य विभव ऐश्वर्यरूप ऋद्धि और सेव्यतारूप सत्कार इनसे रहित होते हैं । 'अत्थि णं भंते ! तीसे समाए भरहे वासे दासेइ वा, पेसेइ वा, सिस्सेइ वा, भयगेइ वा, भाइल्लएइ वा कम्मयरएइ वा” हे भदन्त ! उस सुषम सुषमा काल के सद्भाव में इस भरत क्षेत्र में क्या कोई दास होता है ? क्या એક, બે, ત્રણ વગેરે સંખ્યા વડે ગણીને આપવામાં આવે છે, જેમ કે નારિયેલ વગેરેએવી તે વસ્તુઓને ગણિમ તરીકે ગણવામાં આવી છે જે વસ્તુ ત્રાજવાથી તેલીને આપવામાં આવે છે જેમકે વ્રીહિ, જવ' ઘઊ વગેરે એવી એ વસ્તુઓને ધરિમ કહેવામાં આવે છે. જે વસ્તુઓ પ્રમાણિત પાત્ર વગેરેથી માપીને આપવામાં આવે છે, જેમકે દૂધ, ઘી, તેલ વગેરે એવી એ વસ્તુઓને મેય કહેવામાં આવે છે, તેમજ જે વસ્તુઓ ની કસોટી વગેરે ઉપર કસીને પરીક્ષા કરીને આપવામાં આવે છે. જેમકે મણિ, મુકતા, પ્રવાલ, સુવર્ણ વગરે-એ સર્વ परतुये। परिच्छेच अडवाय छ. सेना नाममा प्रभु ४३ छे. “गोयमा णो इणढे समढे" गौतम ! 41 अथ समय नथी. उभो "ववगय इइढिसक्कारा ण ते मणुया पण्णत्ता समणा उसो " श्रमए। मायु भन् त मनुष्ये। विभव, अवय ३५ भने सेव्यता ३५ सारथी राहत होय छे. "अत्थि ण भंते !तीसे समाए भरहे वासे दासेई पेसेइ घा सिस्सेइ वा भयगेइ वा भाइल्लएइवा, कम्मयरएइ वा" महन्त ! सुषम सुषभाना सला માં આ ભરત ક્ષેત્ર માં શું કોઈ દાસ હોય છે ? પ્રેગ-પ્રેષણાર્ડ–દૂત વગરે હોય છે ? શિષ્ય
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६८
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे दायाद इति यावत्, 'कम्मयरएइवा' कर्मकरकइ ति वा ? कर्मकरकः गृहसम्बन्धिसामान्य कार्यसम्पादक इति । गौतमस्वामिनः प्रश्नं श्रुत्वा भगवानाह - 'समणाउसो ! जो इण ट्ठे समठे' हे आयुष्मन् श्रमण ! नो अयमर्थः समर्थः, यतः 'ते मणुया वयगय अभिजोगा' ते मनुजा व्यपगताभियोगाः व्यपगतः- दूरीभूतः अभियोगः कार्य कर्नु परप्रेरणा येभ्यस्ते तथा भूताः 'पपणत्ता' प्रज्ञप्ताः । तस्मिन् काले स्वस्वामिभावादि संवन्धाभावान्न कस्यापि कंचित् प्रति प्रेरकत्वमस्तीति बोध्यमिति । गौतमम्वामी पनः प्रच्छति'अस्थि णं भंते ! तीसे समाए भरहे वासे मायाइवा पियाइवा भायाइ वा भगिणीच्या भज्जाइवा पुत्तेइवा धूयाइवा सुण्हाइवा' हे भदन्त ! तस्यां खलु समायां भरते वर्षे अस्ति किं माता इति वा ! पिता इति वा ! भ्राता इति बा भगिनी इतिवा पुत्रः इति वा दहिता इति वा स्नुषा पुत्रवधूः इति बा भगवानाह -- 'हंता ! अत्थि' हन्त गौतम ! अस्ति किन्त कोई प्रेष्य-प्रेषणाई दूत आदि होता है ? क्या कोई शिष्य होता है ? भृतय -वेतन लेकर नियत काल तक काम करने वाला होता है ? क्या कोई दायाद धन का हिस्सेदार होता है ? वया कोई गृहसंबंधी सामान्यकार्य करने वाला होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते है."णो इणट्रे समटे" है गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है क्योंकि "ववगय आभियोगाणं ते भणुया पण्णत्ता समणा उसो" हे श्रवण आयुष्मन् ? वे मनुष्य कार्य करने के लिये जिनसे परप्रेरणा रूप अभियोग दूर हो गया है ऐसे होते हैं। अर्थात् उस काल में स्वस्वामिभाव-आदि रूप संबंध का अभाव रहता है इस लिये कोई किसी के प्रति प्रेरक नहीं होता है " अत्थि णं भंते ! तीसे समाए भरहे वासे माया वा पियाइ वा भायाइ वा, भागिणीइ वा, भजाइ वा, पुत्तेइ वा, धृयाइ वा, सुण्हाइ वा" हे भदन्त ? उस वर्तमान सुषम सुषमा काल में भरतक्षेत्र में माता होती है क्या ? पिता होता है क्या ? भ्राता होता है क्या ? बहिन होती है क्या ? पुत्र होता है क्या ? दुहिता-पुत्री होती है क्या ? पुत्र वधू होती है क्या ? अर्थात् उस काल में क्या भरतक्षेत्र में पिता पुत्र, पति पत्नी आदि संबंध होते है क्या ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं . हता, अस्थि णो चेव णं तेसिं मणुयाणं હોય છે?મૃતક- વેતન લઈને નિયતકાલ સુધી કામ કરનાર હોય છે ? શું કોઈ દામાદ ધન નહિરસેદાર–હોય છે ? શું કોઈ ગૃહ સંબંધી સામાન્ય કાર્ય કરનાર હોય છે ? એના
वामभ प्रभु छ- “णो इणटूठे समठे" गौतम ! A1 2A समय नथी । "ववगय अभिओगाण ते भणुया पण्णत्ता समणाउसो !' भए मायुश्मन् ! ते मन હવે કાર્ય કરવા માટે જેમની ઉપરથી પરપ્રેરણા રૂપ અભિગ દૂર થઈ ગયા છે. એવા હોય છે. એટલે કે તે કાળમાં--સ્વામિભાવ વગરે રૂ૫ સંબંધનો અભાવ રહે છે. એથી
52 प्रे२४ ३५ थतु नथी. "अत्थिण भंते तीसे समाए भरहे वासे मायाइ वा पियाइ वा भायाइ वा भगिणीइ वा भज्जाइ वा, पुत्तेइ वा धूयाइ वा सुण्हाइ वा” हेमन्त! તે સુષમ સુષમા કાળમાં ભરત ક્ષેત્રમાં માતા હોય છે ? પિતા હોય છે ? ભાઈ હોય છે ? બહેન હોય છે, પુત્ર હોય છે દુહિતા-પુત્રી-હેય છે? પુત્ર વધુ હોય છે? એટલે કે તે કાળમાં. ભરત ક્ષેત્રમાં પિતા, પુત્ર પતિ, પત્ની વગેરે સંબંધ હોય છે ? એને જવાબમાં પ્રભુ કહે
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. २८ सुषमसुषमाकाले राजादि विषयप्रश्नोत्तराणि २६९ मात्रादिकेषु प्रत्येकं च पुनः एतेषां परस्परं 'तिव्वे' तीव्रसातिशय,- 'पेमवन्धणे' प्रेमबन्धनं स्नेहबन्धनं णो' नैव 'समुपज्जइ' समुत्पद्यते न संजायते पुन गौतम स्वामी पृच्छति'अस्थि णं भंते भरहे वासे अरीइ वा' हे भदन्त अस्ति खलु तस्यां समायां भरते वर्षे अरिरिति वा अरिः सामान्य शत्रुः, 'वेरिएइवा' वैरिकः मूषकमार्जार बज्जातितः शत्रुः, 'घाइएइवा' घातक इति वा घातकः अन्यद्वारा घातकर्ता, 'बहएइवा' वधकः स्वयं हननकर्ता व्यथक इतिच्छाया पक्षे चपेटादिना व्यथोत्पादकः इति, 'पडिणीयएइवा' प्रत्यनीक इति वा प्रत्यनीकः कार्यविघातकर्ता, 'पच्चामित्तेइवा' प्रत्यमित्रमिति वा प्रत्यमित्रम् यः पू. र्व मित्रत्वमुपगतः पश्चादमित्रत्वमुपगच्छतीति सः, यद्वा-अमित्र सहायक इति ? भगवानाह-'गोयमा णो इणठे समठे' हे गौतम नो अयमर्थः समर्थः यतो 'समणाउसो' हे आयुष्मन् श्रमण' 'ते णं मणुया ववगयवेराणुसया' ते खलु मनु नाः व्यपगत वैरानुशया:व्यपगतो वैरानुशयः द्वेषानुवन्धो येभ्यस्ते तथाभूताः ‘पण्णत्ता' प्रज्ञप्ता इति । तस्मिन् तिब्वे पेमबंधणे समुपज्जइ" हां गौतम ! यह सब वहां पर होता है परन्तु उन मनुष्य का उनमें तीव्र प्रेम बन्धन उत्पन्न नहीं होता है । "अस्थि णं भंते ! भरहे वासे अरोइ वा वेरिएइ वा घाइएइ वा, वहएइ वा, पाडणीयएइ वा, पच्चा मित्तेइ वा" अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं -हे भदन्त ! उस काल में भरतक्षेत्र में क्या कोई किसो का शत्रु होता है ? मूषक-मार्जार की तरह क्या जाति से कोई किसी का वैरी होता है ? क्या कोई किसी का घातकर्ता अन्य द्वारा बव करने वाला होता है ? क्या कोई स्वयं किसो की हत्या करने वाला होता है ? अथवा जब 'वहए।" क' संस्कृत छाया व्यथक ऐसी होगी-तब चपेटा आदि द्वारा क्या कोई किसी को व्यथा उत्पन्न करने वाला होता है ? ऐसा इसका अर्थ होगा. क्या कोई किसी के कार्य का विधात करने के स्वभाव वाला होता है ? क्या कोई किसी का प्रत्यमित्र होता है ! अर्थात् पहिले मित्र बनाकर बाद में क्या कोई किसी का शत्रु होता है, इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं "गोयमा! णो इणट्टे समटे" हे गौतम! यह अर्थ समर्थ नहीं है क्योंकि "ववगयवेराणुसया णं ते मणुया पण्णत्ता समणाउसो" छ:- "हंता अस्थि णोचेवण तेसि मणुयाण तिब्वे पेमबन्धणे समुप्पज्जइ" है, गौतम ! આ સર્વ સંબંધે તે કાળમાં હોય છે પણ તે માણસને તે સંબંધમાં તીવ્ર પ્રેમ ભાવ હોતે नथी. अत्थि णं भंते ! भरहे वासे अरिइ वा वेरिइवा धाइएइ वा वहएइ पडिणीएइ वा, पच्चामित्तेइ वा गौतम प्रभुन मा तना प्रश्न ४२ छ महन्त ! ते मां, ભરત ક્ષેત્રમાં શું કઈ કઈ નો શત્રુ હોય છે ? મૂષક-માર ની જેમ શું કઈ પણ જા. તને જાતીય વૈર હોય છે ? કેઈ ઘાતકર્તા બીજા વડે વધકરાવનાર હોય છે ? શું પિતે आना इत्या ४२नार हाय छ ? अथवा न्यारे 'वहएईवा' शपनी संस्कृत छाया व्यय येवी થશે–ત્યારે થપ્પડ વગેરે વડે શું કોઈ કેઈ ને વ્યથા આપનાર હોય છે ? એ એને અર્થ થશે કઈ કઈ ના કાર્યમાં વિધારવાના સ્વભાવવાળું હોય છે ? શું કઈ કેઈન પ્રત્યમિત્ર હોય છે ? એટલે કે પહેલાં કઈ કઈ નો મિત્ર બનીને પછી તેને શત્રુ થઈ ofय छेता मेन पाममा प्रभु हे छ ‘णो इणटूठे समटूठे' : गौतम ! ! Aथ समर्थ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे काले वेरानुबन्धकारणाभावादरिप्रभृतयो नासन्नितिभावः । पुनर्गौतमस्वामी पृच्छति-'अस्थि ण भंते ! भरहे वासे मित्तेइवा' हे भदन्त ! अस्ति खलु तस्यां समायां भरते वर्षे मित्र मिति वा, मित्रं स्नेही 'वयंसाइवा' वयस्य इति वा, ! वयस्यः समानवयस्कोऽतिशयस्नेहवान् , 'णायएइ वा' ज्ञातक इतिवा ! ज्ञातकः स्वज्ञातीयः, यद्वा -एकत्र संवासादिना परिचितः ‘संघाडिएइवा' संघाटिक इति वा !, संघाटिकः सहचरः, 'सहाइ वा' सखा स मप्राणः “समप्राणः सखामतः' इत्यभिधानात् सहासनपानशीलः सातिशयस्नेहीत्यर्थः, 'सुहीइ वा' सुहृदिति वा ! सुहृत् सकल कालमप्रतिकूलो हितोपदेशदायकश्चेति, 'संग एत्ति वा' साङ्गतिक इति वा ? साङ्गतिकः समानकार्यशीलत्वेनैकत्रसंगमनशील इति । भगवानाह-'हंता अत्थि !' हन्त ! गौतम ! अस्ति मित्रादिषु प्रत्येकम् , च पुनः ‘णो' नैव 'तेसिं' तेषां परस्परं 'तिब्वे' तोत्रं सातिशय 'रागबन्धणे' गगबन्धनं प्रेमबन्धः 'समु पज्जई' समुत्पद्यते । सू० २८॥ हे श्रमण आयुष्मन् ! वे मनुष्य वेरानुवन्ध से दूर रहे हुए होते हैं। इसका कारण यह है कि उसकाल में वैरानुबन्ध के कारणों का अभाव रहता है अतः वहां आर आदि कोई किसी का नहीं होता है । 'अस्थि णं भंते ! भरहे वासे मित्ताई वा, वयंसाइ वा णायएइ वा संघाडिएइ वा सहाइ वा, सुहीइ वा संगएत्ति वा" हे भदन्त ! उस काल में इस भरतक्षेत्र में क्या कोई स्नेही होता है ? क्या कोई वयस्य-समान वयवाले के साथ स्नेह रखने वाला साथी होता है ? क्या कोई स्वजातिय होता है ? अथवा एक जगह रहने आदि से क्या कोई परिचित-परिचयवाला बन्धु होता है ? क्या कोई संघाटिक-सइचर-साथ साथ रहनेवाला होता है ? क्या कोई सखा "समप्राणः सखा मतः" के अनुसार समान प्राणों वाला होता हैं साथ उठने बैठने वाला साथ खानेपोने वाला जो सातिशय स्नेहो होता है उसे सखा कहा गया है, क्या कोई सुहृद् सर्वदा अप्रतिकूलाचरण वाला और हितोपदेश देनेवाला होता है ? क्या कोई साङ्गतिक होता है ! सदा किसी एक ही कार्य में लगा रहने वाला होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं "हता. नथी. उभ ‘ववगय वेराणुसया ण ते मणुया पण्णत्ता समणाउसो, हे श्रम आयुष्मन ! ते મનુ વૈરાનુખથી પર હોય છે. એનું કારણ એ છે કે તે કાળમાં વૈરાનુબંધના કારણે सभा २३ छे. मेथी त्यां नुमरी पोरे थतु नथी. 'अत्थि णं भंते ! भरहे वासे । मित्ताइवा वयंसाइ चा णायएइ वा संघाडिएइ वा सहाइ वा, सुहाइ वा संगपत्ति वा" महन्त ! ते अणमा मा भरत क्षेत्रमा शु४ स्नेही होय छे १ शु क्यस्य સમાન વયવાળાઓની સાથે સ્નેહ રાખનાર સાથી–હોય છે ? શું કાઈ સ્વજાતીય હોય છે ? अथवा शुई सधार--सहय२-साथ २३ना२ डाय छे? अथवा शु0 समा 'सम प्राणः सखामतः" से धन भु५ समान प्रानवाणे डाय छ ? साथै २ना२, साथे मानार પીનાર જે સાતિશય સ્નેહી હોય છે, તેને સખા કહેવામાં આવે છે. શું કોઈ સુહદ સર્વદા અપ્રતિકૂલાચરણવાળો અને હિતોપદેશ આપનાર હોય છે? શું કઈ સાગતિક હોય છે ? શું सह 30 अयमा प्रवृत्त २नार होय छे ? येन वाममा प्रभु हे छे: "हंता !
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू.२९ आवाहविवाहादिविषये प्रश्नोत्तराणि २७१
मूलम्-अस्थि णं भंते तीसे समाए भरहे वासे आवाहाइ वा बीवाहाइ वाजण्णाइ वा सद्धाइ वा थालीपागाइ वा मियपिंडनिवेयणाइ वा? णा इणले समढे, ववगय आवाह वीवाह जण्ण सद्ध थालीपागमियपिंडणिवेयणा णं ते मणुया पण्णत्ता समणाउसो ! अत्थि णं भंते तीसे समाए भरहे वासे इंदमहाइ वा खंदमहाइ वा णागमहाइ वा जक्खमहाइ वा भूयमहाइ वा अगडमहाइ वा तडागमहाइवा दहमहाइ वा णदीमहाइ वा रुक्खमहाइवा पव्वयमहाइ वा थूभमहाइ वा चेइयमहाइ वा ? णो इणट्टे समझे, ववगयमहिमा णं ते मणुयो पण्णत्ता समणाउसो ! अत्थि णं भंते ! तीसे समाए भरहे वासे णट्ठपेच्छाइ वा जल्लपेच्छाइ वा मल्ल पेच्छाइ वा मुट्ठियपच्छाइ वा वेलंबगपच्छाइ वा कहगपेच्छाइ वा पवगपच्छाइ वालासगपच्छाइ वा ? णो इणढे समढे, ववगयकोउहल्ला णं ते मणुया पण्णत्ता सम णाउसो ! ॥सू० २९॥
छाया-अस्ति खलु भदन्त तस्यां समायां भरते वर्षे आवाह इति वा विवाह इति वा यज्ञ इति वा श्राद्ध मिति वा स्थालीपाक इति वा मृतपिण्डनिवेदनम् इति वा नो अयमर्थः समर्थः, व्यपगताऽ ऽवाहविवाहयज्ञश्राद्धस्थालीपाकमृतपिण्डनिवेदनाः खलु ते मनुजा' प्रज्ञप्ताः श्रमणायुष्मन् अस्ति खलु भदन्त तस्यां समायां भरते वर्षे इन्द्र मह इति वा स्कन्द मह इति वा नागमह इति बा यक्षमह इति वा भूतमह इति वा अवटमह इति वा तडागमह इति वा हृदमह इति वा नदीमह इति वा वृक्षमह' इति वा पर्वतमह इति वा स्तूपमह इति वा चैत्यमह इति वा नो अयमर्थः समर्थः, व्यपगतमहिमाः खलु ते मनुजा प्रज्ञप्ता श्रमणायुष्मन् अस्ति खलु भदन्त तस्यां समायां भरते बर्षे नटप्रेक्षेति वा नाटय प्रेक्षेति वा जल्लप्रेक्षेति वा मल्लप्रेक्षेति वा मौष्टिकप्रेक्षेति वा विडम्बकप्रेक्षेति वा कथक प्रेक्षेति वा प्लवकप्रेक्षेति वा लासकप्रेक्षेति वा नो अयमर्थः समर्थः व्यपगतकौतुहलाः खलु ते मनुजाः प्रज्ञप्ता श्रमणायुष्मन् ॥सू०२७१
टीका-अत्थि णं भंते ?' इत्यादि । गौतम स्वामी पृच्छति-'अस्थि णं भंते ! तोसे समाए भरहे वासे आवाहाइ वा' हे भअस्थि" हां गौतम ! ये सब वहां होते तो हैं परन्तु णो चेव णं तेसिं मणुयाणं तिब्वे रागबंधणे समुप्पज्जइ" आपस में कोई किसो के साथ सातिश तोत्र प्रेमबन्धन से बंधा हुआ नहीं हाता है ॥२८ अस्थि" i, गौतम ! माधु त्या डोय छे ५५ णो चेव ण तेसिं मणुयाणं तिब्वे रागवन्धणे समुप्पज्जइ ५२२५२ ४ धनी साथ सातशय-तीव्र-प्रेममन्धन मां मामधे २९ नथी, I॥२८॥
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे दन्त अस्ति खलु तस्यां समायां भरते वर्षे आवाह इति वा ? आवाहः विवाहात पूर्व क्रिय माणो वाग्दानरूप 'उत्सविशेषः, वीवाहाइ वा विवाह इति वा ? विवाहः-प्रसिद्धः, 'जण्णाइ वा' यज्ञ इति वा ! यज्ञवह्नौ घृतादिहवनलक्षणः, 'सद्धाइ वा श्राद्धमिति वा ? श्राद्धं मृतक क्रिया। 'थालीपागाइ वा' स्थालीपाक इति वा ? स्थालीपाक:-लोकगम्यो मृतकक्रियाविशेष एव, 'मियपिंड निवेयणाइ वा' मृतपिण्ड निवेदनमिति वा ?, मृतपिंडनिवेदनम् मृतमुदिश्य पिण्ड प्रदानम् ? भगवानाह-'णो इण सम२' नो अयमर्थः समर्थः यतो 'समणा उसो , हे आयुष्मन् श्रमण! 'तेणं मणुया' ते मनुजाः खलु 'ववगय आवाहवीवाह जण्ण सद्ध थालीपागमियपिंडणिवेयणा' व्यपगताऽऽवाहविवाहयज्ञश्राद्धस्थालीपाकमृतपिंडनि वेदन:-व्यपगतानि आवाह विवाह यज्ञश्राद्ध स्थालीपाकमृतपिंडनिवेदनानि येभ्यस्ते तथा भूताः ‘पण्णत्ता' प्रज्ञप्ताः । न तत्रावाह विवाहादिकं वर्तते इति भावः । पुनीतमस्वामी पृच्छति -'अस्थिणं भते !तीसे समाए भरहे वासे इंदमहाइ वा' हे भदन्त अस्ति खलु तस्यां समायां भरते वर्षे इन्द्रमह इति वा इन्द्रमहः इन्द्रनिमित्तक उत्सवः, 'खंदमहाइ' वा स्क
__ "अस्थि णं भंते ! तीसे समाए भरहे वासे आवाहाइ वा वीवाहाइ" इत्यादि टीकार्थ-गौतम स्वामी ने पुनः प्रभु से ऐसा पूछा है हे भदन्त!उस सुषम सुषमा काल के समय इस भरत क्षेत्र में आवाह विवाह होने के पहिले होनेवाला वाद्गान रूप उत्सव विशेष होता है क्या ? विवाह परिणयन रूप उत्सव विशेष होता है क्या ! यज्ञ अग्नि में घृतादि के हवन करने रूप उत्सव विशेष होता है क्या ? श्राद्ध मरण के बाद पंक्तिभोजन आदि रूप क्रिया होती है क्या? स्थालीपाक लोक गम्य मृतक क्रिया विशेष होता है क्या ? मृतपिण्डनिवेदन मृतक को लक्ष्य करके पिण्डदान करना होता है क्या ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं कि “णो इणट्रे समझे" हे गौतम यह अर्थ समर्थ नहीं है क्योंकि "ववगया आवाह विवाह जण्ण सद्ध थाली पाग मिय पिण्ड णिवेयणा ण ते मणुया पण्णत्ता" वे उस काल के मनुष्य आवाह, विवाह, यज्ञ, श्राद्ध, स्थालीपाक और मृत पिण्ड निवेदन इन सब से रहित होते है अर्थात् उस काल में आवाह आदि कियाएँ नहीं होती है। "अस्थि ण भंते ! तीसे समाए, भरहे वासे इंदमहाइ वा खंदमहाइ वा णागमहाइ वा जक्ख
अस्थि ण भंते तीसे समाए भरहे वासे आवाहाइ बा वीवाहाइ वा-इत्यादि ટીકાર્ચ–ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને ફરીથી આમ પ્રશ્ન કર્યો કે હે ભદન્તાતે સુષમ સુષમા કાળના સમય માં આ ભરત ક્ષેત્રમાં આવાહ-વિવાહ પહેલાને વાગુદાન રૂપ ઉત્સવ વિશેષ હોય છે ? વિવાહ પરિણયન રૂપ ઉતસવ વિશેષ હોય છે ? યજ્ઞ–અગ્નિમાં ધૃતાદિકથી હવન કરવા રૂપ ઉત્સવ વિશેષ હોય છે? શ્રાદ્ધ-મૃત્યુ પછી પંકિતભેજન આદિ રૂપ ક્રિયા–હોય છે? સ્થાલીપાક-લોકગમ્ય મૃતક ક્રિયા વિશેષ હોય છે ? મૃતપિડનિવેદન–મૃતકને અનુલક્ષીને પિડદ ४२वामां आवेत या विशेष डाय छ १ सेनामा प्रभु ४९ छ: “णो इणढे समढे" गौतम ! म अथ समय नथी. भले 'ववगय आवाह विवाह जससा सद्धथालीपाग मिय पिंड णिवेयणा ण ते मणुया पण्णत्ता' ते ना मनुष्या मावा, विवाह, यज्ञ, श्राद्ध સ્થાલીપાક અને મૃતપિંડ નિવેદન એ સર્વ ક્રિયાઓથી રહિત હોય છે. એટલે કે તે કાળમાં मापार सब जिया यता नथी. ? “अस्थि ण भंते तीसे समाए भरहे वासे इंद
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू.२९ आवाहविवाहादिविषये प्रश्नोत्तराणि २७३ न्दमह इति वा स्कन्दमहः कार्तिकेयनिमित्तक उत्सवः 'णागमहाइ' वा नागमह इति वा? ना गमहः नागो भवनपतिविशेषः तन्निमित्तक उत्सवः 'जक्खमहाइ' वा यक्षमह इति वा? यक्ष महः यक्षनिमित्तक उत्सवः 'भूयमहाइ वा भूतमह इति वा भूतमह भूतनिमित्तक उत्सवः यक्षभूतौ व्यन्तरदेवविशेषौ 'अगडमहाइवा' अवटमह इति वा ? अवटमहः कूपोत्सवः 'तडा गमहाइवा' तडागमह इति वा तडागमहः सरोनिमित्तक उत्सवः 'दहमहाइवा' हदमह इति वा इदमहः ह्रदनिमित्तक उत्सवः 'णदीमहाइ वा' नदीमहइति वा नदीमहः नदीमुद्दिश्य क्रियमाण उत्सवः, 'रुक्ख महाइ वा वृक्षमह इति वा वृक्षमहः वृक्षमुद्दिश्य क्रियमाण उत्सवः 'पव्वयमहाइ वा' पर्वतमह इति वा पर्वतमहः पर्वतो देशेन क्रियमाण उत्सवः 'शुभमहाइ वा' स्तूपमह इतिवा स्तूपः स्मृतिस्तंभः तन्निमित्तक उत्सवः 'चेइयमहाइ वा' चैत्यमह इति वा चैत्यनिमित्तक उत्सवश्चैत्यमह इत्युच्यते चैत्यः मृतक स्मृति चिह्न चैत्यमिति । इत्थं गौत मेन पृष्टो भगबानाह-'णो इण? सम8' नो अयमर्थः समर्थः यतो 'समणा उसो' हे आयु मन् श्रमण 'ते णं मणुया ववगयमहिमा' ते खलु मनुजाः व्यपगतमहिमानः व्यपगतो म महाइ वा भूयमहाइ वा, अगडमहाइ वा, तडागमहाइ वा दहमहाइ वा णईमहाई वा, रुक्खमहाइ वा, पव्वयमहाइ वा थूभमहाइ वा चेइयमहाइ वा ?' हे भदन्त ! क्या उस सुषम सुषमा काल के समय इस भरत क्षेत्र में इन्द्र को निमित्त करके महोत्सव किये जाते हैं ? कार्तिकेय को लक्ष्य करके महोत्सव किये जाते हैं ? नागकुमार को लक्ष्य करके महोत्सव किये जाते हैं ? यक्ष के निमित्त करके महोत्सव किये जाते हैं ? भूत को निमित्त करके उत्सव किये जाते हैं ! यक्ष और भूत ये व्यन्तर जातिके देव हैं । कुओं कूपों को निमित्त करके उत्सव किये जाते हैं तड़ाग को नि मित्त करके उत्सव किये जाते हैं ? इसी प्रकार से द्रह को नदो को वृक्ष को पर्वत को स्तूप को स्मृतिस्तम्भ को एवं चैत्य को मृतक स्मृति चिन्ह को लक्ष करके उत्सव किये जाते हैं ! इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं "णो इणटे सम" हे गौतम यह अर्थ समर्थ नही हैं क्योंकि "ववगय महिमा ण ते मणुया पण्णत्ता समणाउसो" हे श्रवण आयुष्मन् वे उस काल के मनुष्य जिसको हर महाइ वा खंदमहाइ वा णागमहाइ वा जक्खमहाइ वा भूयमहाइ वा, अगडमहाइ वा तडागमहाइ वा, दहमहाइ वा णदीमहाइ वा रुक्खमहाइ वा पव्वयमहाइ वा थूम महाइवा चेइयमहाइ वा ? महन्त !शुत सुषमसुषमा ४जना समयमा म सक्षेत्रमा ४न्द्रनानिमित्त ઉત્સવ યોજવામાં આવે છે ? કાર્તિકેયને અનુલક્ષી ને મહત્સવ યોજવામાં આવે છે ? નાગ કમારને અનુલક્ષીને મહોત્સવ યોજવામાં આવે છે ? યક્ષના નિમિત્ત મહોત્સવ ૨ાજવામાં આવે છે ? ભૂતાનાં નિમિત્તે ઉત્સવ યોજવામાં આવે છે ! ભૂત એ વાનર જાતિના દે છે. કપિના નિમિત્તે ઉત્સવ યોજવામાં આવે છે ? તડાગ-તળા–ના નિમિત્તે ઉસ
જવામાં આવે છે ? આ પ્રમાણે દ્રહને, નદીને, વૃક્ષને, પર્વતને, સ્તૂપકોને, સ્મૃતિસ્તાને તેમજ ચૈત્યને મૃતકમૃતિચિન્હને અનુલક્ષીને ઉત્સવ યોજવામાં આવે છે? આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्रभु ४९ छ : "णो इणटूठे समटूठे' 8 गौतम मा मथ समथनथी, भ 'ववगय. महिमाण ते मणुया पण्णत्ता समणाउसो' श्रम आयुज्मन् ! ते आमा भनुष्यो मेवा
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७४
___ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे हिमा माहात्म्यं येभ्यस्ते तथाभूतः 'पण्णत्ताः' प्रज्ञप्ताः । पुन गीतमस्वामी पृच्छति 'अथिणं भंते तीसे समाए भरहे वासे णडपेच्छाइ वा' हे भदन्त अस्ति खलु तस्यां समायां भरते वर्षे नट प्रेक्षेति वा नटप्रेक्षा नटानां क्रीडाकारिणां प्रेक्षा नटकृत कौतुक दर्शनाय जनमेलक इत्यर्थः 'नट्टपेच्छाइ' नाटयप्रेक्षेति वा नाट्यप्रेक्षा नाटय नटकर्म अभिनयः तद्दर्शनाय जनमेलक इति 'जल्लपेच्छाइ वा जल्ल प्रेक्षित जल्लप्रेक्षा जल्ला वरत्र खेलकाः तत्कृतकौतुकदर्शनाय सम्मिलितो जनसमुदाय इत्यर्थः 'मल्लपेच्छाइ वा' मल्लप्रेक्षेति वा मल्लाः भुजाभ्यां युद्धकारकः तत्त्कृतबाहु युद्धदर्शनाय समुदिता जना इत्यर्थः । 'मुट्ठियपेच्छाइ वा मौष्टिक प्रेक्षेति वा मौष्टिकाः मुष्टिभियुद्धकारका मल्लः तत्कृतकौतुक दर्शनाय सम्मिलितो जनसमूह इत्यर्थः । 'कहगपेच्छाइ वा' कथक प्रेक्षेति कथकप्रेक्षा-कथकाः-कथाकारिणः ये हि सुललितकथावाचनेन श्रोतृजनानां हृदि रसमुत्पादयन्ति तत्कृत कथा श्रवणाय समागतो जनसमुदायइति 'पवगपेच्छाइ वा प्लवक प्रेक्षेति वा प्लवकप्रेक्षाः-प्लवका उत्प्लुत्य ये गर्ताप्रकार के उत्सव करने को भावना दूर रहा करती है ऐसे ही होते हैं । "अत्थि णं भंते तीसे समाए भरहे वासे णडपेच्छाइ वा णट्टपेच्छाइ वा, जल्लपेज्छाइ वा, मल्लपेच्छाइ वा मुद्वियपेच्छाइ वा वेलवगपेच्छाइ वा कहगपेच्छाइ वा पवगपेच्छाइ वा लासगपेच्छाइ वा' हे भदन्त उस सुषम सुषमा काल के समय में भरत क्षेत्र में क्या नटों के खेल तमाशों के देखने के लिज़मनुष्यों के मेले होते है ? नाट्य-नट कर्म अभिनय आदि को देखने के लिये मनुष्य के मेले होते हैं क्या ? जल्ल वर्त पर नाना प्रकार के खेल तमाशे दिखाने वालों के कौतुको को देखने के लिये मनुष्यों के मेले होते है क्या ? अर्थात् वहां मनुष्य एकत्रित होते है क्या ! मल्लों द्वारा किये गये वाहुयुद्ध को दे खने के लिये मनुष्य एकत्रित होते हैं क्या ? मनुष्य द्वारा युद्ध करने वाले मल्लजनों के कौतुको को देखने के लिये मनुष्य एकत्रित होते है क्या? मुखविकार आदि द्वारा मनुष्यों को हसाने वाले विदूषक जन के कौतुक को देखने के लिये मनुष्य एकत्रित होते हैं क्या ? तथा सुललित कथा के वाचने से श्रोत्ता जनो के हृदय में रस उत्पन्न कराने वाले कथक पुरुषों के द्वारा वाची गई कथा को सुनने के लिये मनुष्य एकत्रित होते है क्या ? तथा प्लवकजनों के खड्ढे आदि को लांधकर हाय १२४ तना उत्सव योपानी भावनासाथी तमा २ २३ छ. 'अस्थि णं भंते नीसे समाए भरहे वासे णड पेच्छाइ वा णट्रपेच्छाइ वा जल्लपेच्छाई वा मल्लपेच्छाइ वा मुट्टिपेच्छाई वा वेलंवग पेच्छाइ ब. कहग पेच्छाई वा पवग पेच्छाइ वा चासग पेच्छाई વા' હે ભદંત, તે સુષમ સુષમા કાળના સમયમાં ભરત ક્ષેત્રમાં શું નટાના ખેલ તમાશાએને જેવા મનુષ્યના ટોળાએ એકત્ર થાય છે? નાટય-નાટકના અભિનય વિગેરેને જેવા માટે મનુષ્ય એકઠા થાય છે ? જલ–વત પર અનેક જાતનાં ખેલ તમાશાએ બતાવનારાઓના કૌતુકેને જોવા માટે મનુષ્યોના ટોળાએ એકત્ર થાય છે? એટલે કે ત્યાં માણસે એકત્રિત થાય છે? મલે વડે કરવામાં આવેલ બાહુ યુદ્ધોને જોવા માટે માણસો એકત્રિત થાય છે ! મુષ્ટિએ વડે યુદ્ધ કરનારા મલે ના કૌતુકે ને જોવા માટે માણસે એકત્રિત સુખભંગમા વગેરે વડે માણસોને હસાવવા માટે વિદૂષકોના કૌતુકોને જોવા માટે માણસો એકત્રિત થાય છે ? તેમના સુલલિત કથાના વાંચનથી શ્રેતાઓના હૃદયમાં રસ ઉત્પન્ન કરા
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ३० शकटादिविषयक प्रश्नोत्तराणि २७५ दिकं लङ्घयन्तिने गर्तादिलङ्घनकारिण इत्यर्थः अथवा ये अन्यजनानुत्तरणी यामति विशालां नदोम् उत्तरन्ति ते प्लवकाः तत्कृतकौतुकदर्शनाय सम्मिलितो जनसमूह इत्यर्थः। 'लासकपेच्छाइ वा' लासकप्रेक्षेति वा लासकप्रेक्षा-लासकाःलास्य नामकनृत्यविशेषकारिणः तत्कृतलास्य नृत्यप्रेक्षणाय समागतो जनसमुदाय इति । इत्थं गौतमेन पृष्टो भगवानाह-'णो इण? समटे' नो अयमर्थः समर्थः यतो 'समणाउसो' हे आयुष्मन् श्रमण 'ववगय कोउ हल्लाणं ते मणुया ते मनुजाः खलु व्यपगतकौतुहलाः-व्यपगतं कौतुहलं येभ्यस्ते तथा भूताः 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ताः इति ॥सू० २९॥ __ मूलम्-अत्थि णं भंते ! तीसे समाए भरहे वासे सगडाइ वा रहाइवा जाणाइ वा गिल्लीइ वा थिल्लोइवा सीयाइ वा संदमाणियाइ वा णो इणद्वे समटे पायचारविहारा णं ते मणुया पण्णत्ता समणाउसो! अस्थि णं भंते ! तीसे समाए भरहे वासे गावीइ वा महिसीइ वा आयाइ वा एलगाइ वा ? हंता अत्थि, णो चेव णं तेसिं मणुयाणं परिभोगत्ताए हव्वमागच्छति । अत्थि णं भंते ! तीसे समाए भरहे वासे आसाइ वा हथिइ वा, उट्ठाइ वा गोणाइ वा गवयाइ वा अयाइ वा एलगाइ वा पसयाइ वा मियाइ वा वराहाइ वा रुरुत्ति वा उसके पार पहुंच जाने वाले अथवा दूसरे जन जिस नदी को पार नहीं कर सके ऐसी अतिविशाल नदो को पार करने वाले मनुष्यों के द्वारा किये गये कौतुक को देखने के लिये मनुष्य एकत्रित होते हैं क्या ? लासक जनों के लास्यनामक नृत्य विशेष को करने वाले मनुष्यों के उस लास्य नृत्यविशेष को देखने के लिये मनुष्य एकत्रित होते हैं क्या ? इस प्रकार से गौतम ! के पूछने पर प्रभु उनसे कहते हैं "णो इणट्रे समटे ववगय को उहल्लाणं ते मणुया पण्णत्ता समणाउसो" हे गौतम यह अर्थ समर्थ नही हैं क्योंकि जिनके चित्त से इस प्रकार के कौतुक देखने का भाव सर्वथा दूर होगया है ऐसे हा वे मनुष्य वहां के होते हैं ऐसा शास्त्रो में सिद्धान्तका रोने कहा है ॥२९॥ વનારા કથક પુરુષ વડે કહેવામાં આવેલ કથાને સાંભળવા માટે માણસો એકત્રિત થાય છે? તેમજ પ્લવક જનના-ખાડાઓ વગેરેને ઓળંગીને તેની બીજીતરફ પહોંચનારા અથવા બીજા મનુષ્યો જે નદીને પાર કરી શકે નહીં એટલે કે આકાઠેથી બીજે કાંઠે જઈ શકે નહિ એવી અતિ વિશાલ નદીને પાર કરનારા માણસોના કૌતુકને જોવા માટે શું માણસે એકત્રિત थाय छ १ मा प्रमाणे गौतम ने प्रश्न समजीने प्रभु तने समापतi छ है जो इणडे समढे वधगय कोउहल्ला णं ते मणुया पण्णत्ता समणाउसो' गौतम ! ॥ अथ સમર્થ નથી, કેમકે જેમના ચિત્તમાંથી આ જાતનાં કૌતુકો જેવા ભાવ સંપૂર્ણ રીતે દર થઈ ગયા છે એવા તે મનુષ્ય ત્યાં રહે છે એવું શાસ્ત્રમાં સિદ્ધાન્તકાર એ કહ્યું છે મારા
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७६
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे सरभाइ वा चमराइ वा कुरंगाइ वा गोकण्णाइ वा ? हंता अस्थि, णो चेव णं तेसिं परिभोगत्ताए हव्व मागच्छंति । अत्थि णं भंते ! तीसे समाए भरहे वासे सीहाइ वा वग्धाइ वा विगाइ वा दीवियाइ वा अच्छाइ वा तरच्छाइ वा सियालाइ वा विडालाइ वा सुणगाइ वा कोकंतियाइ वा कोलसुणगाइ वा ? हंता अत्थि, णो चेव णं तेसिं मणुयाणं आबाहं वा वाबाहं वा छविच्छेयं वा उप्पायेंति पगइभहया णं ते सावयगणा पण्णत्ता समणाउसो ! अस्थि णं भंते ! तीसे समाए भरहे वासे साली इ वा वीहीइ वा गोहुमाइ वा जवाइ वा जव जवाइ वा, कलायाइ वा मयूराइ वा मुग्गाइ वा मासाइ वा तिलाइ वा कुलत्थाइ वा णिप्फावाइ वा आलिसंदगाइ वा अयसीइ वा कुसुंभाइ वा कोदवाइ वा कंगुत्ति वा वरगाइ वा रालगाइ वा सणाइ वा सरिसवाइ वा मूलगबीयाइ ? हंता अस्थि णो चेव णं तेसिं मणुयाणं परिभोगत्ताए हव्वमागच्छंति ॥सू० ३०॥
छाया-सन्ति खलु भदन्त ! तस्यां समायां भरते वर्षे शकटानीति वा रथा इति वा यानानीति वा युग्यानोति वा गिल्ल्यइति वा थिल्ल्यइति वा शिविका इति वा स्यन्दमानिका इति वा ? नो अयमर्थः समर्थः, पादचारविहाराः खलु ते मनुजाः प्रज्ञप्ताः श्रमणायुष्मन् ! अस्ति खलु भदन्त ! तस्यां समायां भरते वर्षे गाव इति महिप्य इति वा अजा इति वा एडका इति वा ? हन्त ! सन्ति, न चैव खलु तेषां मनुजानां परिभोग्यतया हव्यमागच्छन्ति । सन्ति खलु भदन्त ! तस्यां समायां भरते वर्षे अश्वा इति वा हस्तिन इति वा उष्ट्रा इति वा गाव इति वा गवया इतिवा अजा इति वा पडका इति वा प्रश्रया इति वा मृगा इति वा वराहा इति वा रुक्ख इति वा शरभा इति वा चमरा इति वा कुरङ्गा इति वा गोकर्णा इति वा ? हन्त ! सन्ति नो चैव खलु तेषां परिभोग्यतया हव्यमागच्छन्ति । सन्ति खलु भदन्त ! तस्या समायाँ भरतें वर्षे सिंहा इति वा व्याघ्रा इति वा वृ का इति वा द्वीपिका इति वा ऋक्षा इति वा तरक्षव इति वा शृगाला इति वा बिडाला इति वा शुनका इति वा कोकन्तिका इति वा कोलशुनका इति वा १ हन्त ! सन्ति, नो चव खलु तेषां मनुजानाम् आबाधांः वा व्यावाधां वा छविच्छेदं वा उत्पादयन्ति, प्रकृतिभद्रकाः खलु ते श्वापदगणाः प्रज्ञप्ताः श्रमणायुष्मन् ! अस्ति खलु भदन्त ! तस्यां सम यां भरते वर्षे शालय इति वा व्रीहय इति वा गोधूमा इति वा यवा इति वा यवयवा इति वा कलाया इति वा मसूरा इति वा मुद्दा इति वा भाषा इति वा तिला इति वा कुलत्था इति वा नि पावा इति वा आलिसन्दका इति वा अल्स्य इति वा कुसुम्भा इति वा कोद्रवा इति वा
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ३० शकटादिविषयक प्रश्नोत्तराणि २७७ कङ्ग वा इति वा वरगा इति वा रालका इति वा शणा इति वा सर्षपा इति वा मूलक बीजानीति वा ? हन्त ! सन्ति नो चैव खलु तेषां मनुजानां परिभोग्यतया हव्यमा गच्छन्ति सू ॥३०॥
टीका-'अस्थि णं भते' इत्यादि।
गौतम स्वामी पृच्छति-'अस्थि णं भंते तीसे समाए भरहे वासे सगडाइ वा' हे भदन्त सन्ति खलु तस्यां समायां भरते वर्षे शकटानि इति वा शकटानि गन्त्री विशेषाः 'रहाइ वा' रथा इति वा 'रथा' प्रसिद्धाः 'जाणाइवा' यानानीति वा यानानि शकटरथातिरिक्ता गन्त्री विशेषाः 'जुग्गाइवा' युग्यानीति' वा युग्यानि पुरुषवाह्या यानविशेषाः जम्पानानीत्यर्थः 'गिल्लीइवा' गिल्ल्यति वा गिल्ल्यः-पुरुषद्वयवाह्याः शिविका विशेषाः 'थिल्लीइ वा' थिल्ल्य इति वा थिल्ल्यः अश्वद्वयेन अश्वतरद्वयेन वा बाह्यानि यानानि 'सीयाइ वा' शिबिका इति वा शिविका:-पुरुषवाह्या यानविशेषाः पालकीति प्रसिद्धः 'संदमाणियाइ वा' स्यन्दमानिका इति वा स्यन्दमानिकाः शिबिकाविशेषाः भगवानाह 'णो इण8 समढे'नो अयमथेः समर्थः यतो 'समणाउसो' हे आयुष्मन् श्रमण 'पायचार विहारा णं ते मणुया' ते मनुनाः
"अत्थि ण भंते तीसे समाए भरहे वासे सगडाइ वा रहाइ वा" इत्यादि ।
टीकार्थ- "अत्थि णं भंते तोसे समा ए भरहे वासे सगडाइ वा रहाइ वा" गौतमस्वामी ने प्रभु से ऐसा पूछा है हे भदन्त क्या उस सुषम सुषमा काल के समय में भरत क्षेत्र में शकट सामान्य बैलगाड़ियां होती है, रथ होते हैं, यान शकट एवं रथ से अतिरिक्त सबारी की गाड़ियां होती हैं ! युग्य दो पुरुष जिन्हें अपने कंधों पर रखकर चलाते है ऐसी छोटी २ डोलियां पालकियां होती हैं ? गिल्लियां दो पुरुष जिन्हें कन्धा देकर चलाते हैं ऐसी डोलियों के आकार में कुछ २ बड़ी शिबिकाएं होती हैं क्या ? थिल्लियां दो घोडे जिन में जोते जाकर जिन्हें खेंचते हैं अथवा दो खच्चर जिनमें जुतकर जिन्हें खेचते हैं ऐसी विशेष शिबिकाएं बाग्धियां होती हैं क्या ? शिबिकाएं बड़ी २ पालकियां जिन्हें पुरुष अपने कन्धो पर रखकर साथ२ उठाकर चलते हैं होती है ? स्यन्दमानिकाएँ होतो है ! इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम यह अर्थ समर्थ-शास्त्रसंमत नही क्योकि वहां के मनुष्य पादचारी ही होते हैं। अतः उन्हें न बेलगाड़ीयों की आवश्यकता
अस्थि णं भंते तीसे समाए भरहे वासे सगड़ाइ वा रहाइवा' इत्यादि सूत्र ॥३०॥ ટીકાથ–ગૌતમે પ્રભુને આ જાતને પ્રશ્ન કર્યો કે હે ભદન્ત શુ તે સુષમે સુષમા કાળના સમયમાં ભરત ક્ષેત્રમાં શકટ સામાન્ય બળદ ગાડીએ હોય છે? રથ હોય છે? યાને શકટ તેમજ રથાતિરિકત સવારી ગાડીઓ હોય છે ? યુ બે માણસે જેમને પોતાના સ્કંધે પર મૂકીને ચાલે છે, એવી નાની નાની પાલખીઓ હોય છે ? ગિલિઓ બે પુરૂષે જેમને ખભા પર મૂકીને ચલાવે છે, એવી પાલખીઓ કરતાં મોટી શિબિકાએ હોય છે થિલિયે બે ઘડાઓ અથવા બે ખચ્ચરોવાળી વિશેષ શિબિકાઓ બગીઓ હોય છે ? શિબિકાએ મોટી મોટી પાલખીઓ જેમને માણસો પિતાના ખભા ઊપર મૂકિને ચાલે છે તે હોય છે ? સ્વન્દમાનિકાઓ હોય છે ? તેના જવાબમાં પ્રભુ કહે છે–હે ગૌતમ. આ અર્થ સમર્થ નથી. એટલે કે શાસ્ત્ર-સમ્મત નથી, કેમકે ત્યાંના માણસે પાદચારી જ હોય છે. એથી તેમને
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७८
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे खलु पादविहाराः पादाभ्यां चरणाभ्यां विहारो विचरणं येषां ते तथाभूताः-चरणचङ्कमण शीला न तु शकटादि गामिनः 'पण्णता' प्रज्ञप्ताः। पुन गीतमस्वामी पृच्छति-'अत्थि णं भंते तीसे समाए भरहे वासे गाविइ वा' हे भदन्त सन्ति खलु तस्यां समायां भरहे वासे वा गावइ तिवा गावो धेनवः 'महिसीइवा' महिष्य इति वा, महिष्यः प्रसिद्धः 'अयाइवा' अजा इति वा 'अजाः छाग्यः' 'एलगाइ वा' एडका इति वा एडकाः उरभ्यः। भग वानाह-'हंता अत्थि' हन्त सन्ति 'णो चेव णं' नो चैव खलु ताः गावो महिष्योऽजा एडका वा 'तेसि मणुयाणं परिभोगत्ताए' तेषां मनुजानां परिभोग्यतया 'हव्वं हव्यं कदाचिदपि 'आगच्छति' आगच्छन्तीति । पुनगीतमस्वामी पृच्छति-'अस्थि णं भंते ! तीसे समाए भरहे वासे आसाइ वा' हे भदन्त ! सन्ति खलु तस्यां समायां भरते वर्षे अश्वा इति वा ?, अश्वाः-प्रसिद्धाः, 'हत्थीइ वा, उट्टाइ वा, गोणाइ वा, गवयाइ वा, अयाइ वा एलगाइ वा पसयाइ वा, मियाइ वा, वराहाइ वा, रुरुत्ति वा, सरभाइ वा, चमराइ वा, कुरंगाइ वा गोकण्णाइ वा' हस्त्युष्ट्रगोगवयाजैडकप्रश्रय मृगवराहरुरुशरभचमरकुरङ्गगोकर्णा इति वा ?, तत्र-हस्तिन:प्रसिद्धाः, उष्ट्रा:-असिद्धाः, गावो-वृषभाः, गवया. गोसजातीयावन्यपशवः, अजाः-छागाः, एडकाः मेषाः, प्रश्रयाः द्विखुरा वन्यपशु विशेषाः मृगाः-हरिणाः, वराहाः-शूकराः, रुरवी-मृगविशेषाः, शरभाः-अष्टापदाः, चमराः आरण्या गावः, रहती है और न पालखी आदि की आवश्यकता ही रहती है हे भदन्त ! इस सुषम सुषमा काल की मौजूदगी में क्या गायें होती हैं ? भैसे होती हैं ? अजाएँ बकरियाँ होती हैं ? एडकाएँ भेडे होती है ! इस के उत्तर में प्रभु कहते है हां गौतम ये सब जानबर तो होते हैं पर वे गाय आदि पशु उन मनुष्यों के उपयोग में कभी नहीं आते हैं।
अब पुनः गौतमस्वामी प्रभु से पूछते है-हे भदन्त उस काल में इस भरत क्षेत्र में अश्वघोडा हस्ती-हाथी उष्ट्र-ऊँट गाय--गवय रोझ अजा एडक पसय मृग विशेष मृग-वराह सुअर रुरु मृगविशेष शरभ अष्टापद चमर चमरीगाय कुरङ्ग और गोकर्ण मृग विशेष ये सब जीव होते है क्या ? उत्तर में प्रभु कहते हैं हे गौतम ये सब जीव उस काल में होते है, "नो चेव णं." परन्तु ये उस समय के मनुष्यों के काम में कभी भी उपयुक्त नहीं होते है। पुनः गौतम स्वामी प्रभु से पूछते है हे भदन्त ! उस काल में इस भरत क्षेत्र में सिंह व्याघ्र वृक, भेडिया-दीपिकाબળદ ગંડીઓ, પાલખીઓ વગેરેની આવશ્યકતા રહેતી નથી. હે ભદન્ત ! તે સુષમા સષમા કાળમાં ભરતક્ષેત્રમાં ગાચા હોય છે ? ભેશ હાય છે ? અજાઓ–બકરીઓ-હોય છે सेमे-धेरीसा-हाय छ ? सेना समां प्रभु हे छे. डा, गौतम ! ये सचा प्रा. ણીઓ હોય છે, પણ એ ગાય વગેરે પશુએ માણસને ઉપયોગમાં આવતા નથી.
હવે ફરી ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને પ્રશ્ન કરે છે કે હે ભદન્ત ! તે કાળમાં ભરતક્ષેત્રમાં અશ્વथे।' इस्ती-साथी Gट्र-62, गाय, अपय. 3,240 मे४. ५सय-भृगविशेष, भृश पराईસૂવર રૂરૂ-મૃગવિશેષ, શરભ-અષ્ટાપદ, ચમર–ચમરી ગાય, કુરંગ અને ગોકર્ણ – મૃગવિશેષ એ બધાં પ્રાણીઓ હોય છે ? ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છેઃ હા, ગૌતમ ! એ સર્વ જી તે કાળમાં डाय छे. 'णो चेव ण' ५९ ते समयना माणुसेन आयोगमा हापि मापता नथी. श ગૌતમ પ્રભુને પ્રશ્ન કરે છે. હે ભદન્ત, તે કાળમાં, આ ભરત ક્ષેત્રમાં સિંહ વ્યાઘ, વૃક
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ३० शकटादिविषयक प्रश्नोत्तराणि
२७९
कुरङ्गाः = मृगविशेषाः, गोकर्णा :- मृगविशेषाः इति वा । भगवानाह - 'हंता अस्थि' हन्त ! सन्ति, 'णो चेवणं' नो चैव खलु ते अश्वहस्त्युष्ट्रादयः' तेसिं परिभोगत्ताए' तेषां मनुजानां परिभोग्यतया 'हब्बमागच्छति' कदाचिदपि आगच्छन्ति इति । पुनगैतमस्वामी पृच्छति - 'अस्थि णं भंते ! तीसे समाए भरहे वासे सीहाइ वा' हे भदन्त ! सन्ति खलु तस्यां समायां भरते वर्षे सिंहा इति वा ?, सिंहा = केशरिणः, 'वग्घाइवा' व्याघ्रा इति वा ?, व्याघ्राः - शार्दूलाः, 'विगाइ वा दीवियाई वा अच्छाइवा तरच्छाइ वा सियालाइ वा बिडालाइवा सुणगाइवा कोकंतियाइवा कोलसुणगाइ वा' वृक द्वीपिक ऋक्षतरक्षु श्रृगालबिडालशुनकोकन्तिक कोलशुनका इति वा?, तत्र वृका: - 'भेडिया' इति प्रसिद्धाः, द्वीपिका : व्याघ्रविशेषाः चित्रका इति प्रसिद्धाः, ऋक्षा:- भल्लकाः, तरक्षवः - मृगादनाः व्याघ्रविशेषाः, श्रृगालाः प्रसिद्धाः, बिडाला:- मार्जाराः, शुनका :- श्वानः, कोकन्तिकाः'लोमडी' ति भाषा प्रसिद्धाः, कोलशुनकाः - महावराहाः । भगवानाह - 'हंता अस्थि' हन्त ! सन्ति, 'णो चेवणं तेसिं मणुयाणं आवाहंवा' नो चैव खलु तेषां मनुजानाम् आबाधाम् - ईशद्वाधांवा 'वाबाहंवा' व्यागधां- विशेषेण बाधां वा, 'छविच्छेदं चर्मोत्पाटनं वा 'उपायेंति' उत्पादयन्ति - जनयन्ति यतो समणा उसो ?' हे आयुष्मन् श्रमण ! 'ते सावयगणा' ते श्वापदगणाः- हिंसक पशुमहाः 'णं' खलु 'पगइ भद्दया' प्रकृति भद्रकाः
"
-
व्याघ्रविशेष, चित्रक - चित्ता, ऋक्ष रीछ तरक्षु मृगभक्षा व्याघ्रविशेष शृगाल गीदड बिडाल विलाव शुनक कुत्ता, कोकन्तिक लोमड़ी एवं कोलशुनक बडे २ सुअर या जंगली कुत्ते ये सब जानवर होते है क्या ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं, हां गौतम ! ये सब जंगली जानवर उस काल में इस भरत क्षेत्र में होते हैं परन्तु " णो चेव णं तेसिं मणुयाणं आवाहं वा वाबाहँ वा ० " इत्यादि ये उन मनुष्यों को जरा सी भी बाधा नहीं पहुँचाते हैं, न विशेषरूप से उन्हें कष्ट देते है, न ये उनके शरीर को छिन्न भिन्न करते है क्योंकि “ समणाउसो पगइ भद्दया णं ते सावयगणा पण्णत्ता " हे श्रमण आयुष्मन् ! ये श्वापदगण जंगली जानवर प्रकृति से ही भद्र होते हैं "अत्थिणं भंते तीसे समाए भर हे वासे सालीइ वा वीहिगोहूम जवजव जबाइ वा कलम मसूर०" इत्यादि
વરૂ દ્વીપિક વ્યાઘ્ર વિશેષ ચિત્રક ચિત્તો, ઋક્ષ રીછ તરન્નુ મૃગલક્ષી વ્યાઘ્ર વિશેષ શ્રૃંગાળ ખિડાલ શુનક રુ. કાન્તિક લાકડી અને કેલ થુનક માટા સૂવરે। અથવા વન્ય શ્વાના હાય છે ? એના જવાખમાં પ્રભુ કહે છે, હા ગૌતમ ! એ સવ વન્ય પ્રાણીએ તે કાળમાં या भरतक्षेत्रमां होय छे, पशु "णो चेव णं तेर्सि मणुयाणं आबाहं वा वावाहं ० " त्या દિ. એ વન્ય પ્રણીએ તે માસાને સહેજ પણ કષ્ટ આપતા નથી, ન વિશેષ રૂપમાં तहसीई आये छे यानेन तेमनां शरीरो ने छिन्न भिन्न उरे छे उभडे 'समणाउसो पगई भयाण ते सावयगणा प० मे श्रमण आयुष्मन ! मे वायगो वन्य आली । स्वभावतः भद्र होय छे. अस्थि णं भूते ! भरहे वाले सालीति वा वीहि गोहूम जव जवा इवा कलम मसूर' इत्यादि वे गौतम असुने या जतना प्रश्न छे - लहन्त ! शु તે કાળમાં ભરત ક્ષેત્રમાં શાલિ-ક્લમાદિ ધાન્ય વિશેષ ત્રીહિ-ધાન્ય, ગેમ ગેડુ યવ જવ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे 'पण्णत्ता प्रज्ञप्ताः । पुनतिम स्वामी पृच्छति-'अस्थि णं भंते ! तीसे समाए भरहे वासे सालोइ वा' हे भदन्त ! सन्ति खलु तस्यां समायां भरते वर्षे शालय इति वा ?, शालयः कलमादि धान्यविशेषाः, 'वीहीइ वा गोहूमाइवा जवाइ वा जवजवाइ वा' व्रीहिगोधूम यव यवयवा इति वा ? तत्र व्रीहिः धान्यविशेषः, गोधूमः-प्रसिद्धः, यवः प्रसिद्धः, यवयवः यवभेदः, एतेपाम् इतरेतरद्वन्द्रः, तथा 'कलायाइ वा मसूराइ वा मुग्गाइ वा मासाइवा तिलाइ वा कुलत्थाइ वा णिफ्फावाइ वा आलिसदगाइ वा अयसीइ वा कुसुंभाइ वा कोईचाइ वा कंगुत्ति वा वरगाइ वा रालगाइ वा सणाइ वा सरिसवाइ वा मूलगबीयाइ वा' कलायमसुर मुद्गमासतिलकुलत्थनिष्पावालिसन्दकातसीकुसुम्भकोद्रवकअवरकरालकशण सर्षपमूलक बीजानि वा ?, तत्र कलायःवृत्तचणको मटर' इति भाषा प्रसिद्धः, मसूरो धान्य विशेषः, मुद्गः 'मुँग' इति लोकप्रसिद्धो धान्यविशेषः, माषः 'उड़द' इति भाषा प्रसिद्धो धान्य विशेषः, तिलः प्रसिद्धः, कुलत्थः-'कुलथी' इति भाषा प्रसिद्धो धान्य विशेषः, वरको धान्य-विशेषः, रालकः-कङ्गु विशेषः, एव, तत्र कङ्गुबृहच्छिगः, रालकोऽल्पशिरा दृति भेदो बोध्यः, शणो धान्यविशेषः, सर्षपः 'सरसों' इति भाषा पसिद्धस्ते इति वा, तथा मूलकबीजानि-मूलकं-'मूली' इति भाषाप्रसिद्धं तस्य बीजानि । इत्थं गोत्तमस्वामिना पृष्टो भगवानाह- 'हंता अस्थि' हन्त ! सन्ति, 'णोचेव णं'न चैव खलु तानि धान्यानि 'तेर्सि मणुयाणं परिभोगत्ताए' तेषां मनुजानां परिभोग्यतया 'हवं' हव्यं-कदाचिदपि 'आगच्छति' आगच्छन्ति । यतस्ते मनुजाः कल्यवृक्षपुष्पफलाद्याहरका भवन्तीति ॥३०
अब श्रीगौतम स्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-हे भदन्त ! क्या उस कालमें भरत क्षेत्रमें शाल-कलमादि धान्यविशेष, बीहि धान्य, गोघूम गेहु. यव-जौं यवयव ज्वार या विशेष प्रकार के यव, कलाय-मटर, मसूर, मुद्ग मूग, मास उडद, तिल्ली, कुलत्थ कुलथी, निष्पाव वल्ल आलिसन्दक चौला, अतसी अलसी कुसुम्भ कुसुम्भवृक्ष का बीज जिस के पुष्पो से वस्त्र रंगाजाता है कोद्रव कोद, कङ्ग बड़ी कागनी, वरक धान्यविशेष, रालक छोटीकांगनीविशेष शण, सर्षप सरसों एवं मूलक बीज मूलो के बीज ये सब बोज होते है ? उत्तर में प्रभुश्री कहते है 'हंता अत्थि' हाँ. गौतम उस काल में भरत क्षेत्र में ये सब बीज होते हैं परन्तु 'णो चेव ण तेसि मणुआणं परि भोगत्ताए हव्वमागच्छति " ये सब उन मनुष्यों के भोगोपभोग में काम नहीं आते है क्योंकि वे उस काल के मनुष्य कल्पवृक्ष के पुष्पो और फलों का आहार करते हैं ॥३०॥ યવયવ જઆર અથવા વિશેષ પ્રકારને યવ કલાય વષણા મસૂર મુદંગ મગ માષ અડદ તિલ કુલત્થ કળથી નિષ્પાવ વલ આલિન્દક ચળા અતસી અલસી કુસુંભ-કુસુંભ વૃક્ષનું બી જેના પુપ વસ્ત્રો રંગવામાં આવે છે, કેદ્રવ ડુંગળી કેગુ મોટી કાંગની વરક ધાન્ય વિશેષ રાહક નાની કાંગની વિશેષ શણ સર્ષવ સરસવ અને મૂળક બીજ મૂળીનાં બી એ સર્વ जतना मानहाय छे ? उत्तरमा प्रभु ४९ छ: 'हंता अस्थि', गौतम! ते मा भरतक्षेत्रमा से सव सतनां मील हाय छे ५२ तु "णो चेव ण तेसि मणुआणं परिभोगत्ताए हव्व मागच्छन्ति' से सब ४१२न मी ते ना मनुष्याना मागापागना पयासमां भी વતાં નથી, કારણ કે તે કાળના મનુષ્ય કલ્પવૃક્ષના પુષ્પ અને ફળને આહાર કરે છે. સૂ.૩ળા
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ३१ गड्डादिविषयकप्रश्नोत्तराणि २८१
मूलम्-अस्थि णं भंते ! तीसे समाए भरहे वासे गड्डाइवा दरीइवा ओवायाइ वा पवायाइ वा विसमाइ वा विज्जलाइ वा ? णो इणढे समढे, भरहे. वासे बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते, से जहाणामए आलिंगपुक्खरेइ वा० । अत्थि णं भंते ! तीसे समाए भरहे वासे खाणूइ वा कंटगाइ वा तणाइ वा कयवराइ वा ? णो इणटे समढे, ववगय खाणुकंटगतणकयवरा णं सा समा पण्णत्ता । अस्थि णं भंते ! तोसे समाए भरहे वासे इंसाइ वा मसगाइ वा जूआइ वा लिक्खाइ वा टिंकुणाइ वा आइ वा ?, णो इणढे समढे, ववगयडंसमसगजूअलिक्खढिकुणपिसुआ उवहव विरहिया णं सा समा पण्णत्ता। अत्थि णं भंते ! तीसे समाए भरहे वासे अहीइ वा अयगराइ वा ? हंता ! अत्थि णो चेव णं तेर्सि मणुयाणं आबाहं वा जाव प गइ भद या णं ते बालगगणा पण्णत्ता ॥ ॥सू०३१॥
छाया-सन्ति खलु भदन्त ! तस्यां समायां भरते वर्षे गर्ता इति वा, दर्य इति वा, अवपाता इति वा, प्रपाता इति वा, विषमानिति वा, विजलानिति वा,? नो अयमर्थः समर्थः, भरते वर्षे बहुसमरमणीयो भूमिभागः प्रज्ञप्तः, तद्यथा नामकम्-आलिङ्गपुष्कर इति वा० । सन्ति खलु भदन्त ! तस्यां समायां भरते वर्षे स्थाणव इति वा कण्टका इति वा तृणानीति वा कचवरा इति वा ? नो अयमर्थ: समर्थः, व्यापगतस्थाणुकण्टक तृण कचवरा खलु सा समा प्राप्ताः । सन्ति खलु भदन्त ! तस्यां समायां भरते वर्षे दंशा इति वा मशका इति वा पिशुका इति वा ? नो अयमर्थः समर्थः, व्यपगतदंशमक यूकालिक्षाढिकुणपिशुका, उपद्रवविरहिता खलु सा समा प्राप्ताः । सन्ति खलु भदन्त ! तस्यां समायां भरते वर्षे अहय इति वा अजगरा इति वा ? हन्त ! सन्ति नो चैव खलु तेषां मनुजानाम् आवाधां वा यावत् प्रकृतिभद्रकाः खलु व्यालकगणाः प्रक्षप्ताः ॥३१॥
टीका-'अस्थि णं' इत्यादि।
'अत्थि णं भंते ! तीसे समाए भरहे वासे गड्डाइवा' हे भदन्त ? सन्ति खल तस्यां समायां भरते वर्षे गर्ता इति वा ? गर्ताः ‘गढ्ढा-खड्डा' इति भाषा प्रसिद्धाः,
'अस्थिणं भंते तीसे समाए भरहेवासे' इत्यादि टीकार्थ-'अस्थिणं भंते तीसे समाए भरहे वासे गड्डाइ वा दरीइ वा" गौतम स्वामीने इस सूत्र द्वारा प्रभुसे ऐसा पूछा है हे भदन्त क्या उस काल में सुषमसुषमा नामक आरे में इस भरत क्षेत्रमें गट्टे
'अतिथ् णं भंते तीसे समाए भरहे वासे गड्डाइ वा दरी इवा' इत्यादि सूत्र ३१॥ टी -इव गीतमे २मा सूत्र 3 प्रभुने मातना प्रश्न या छ , 'अस्थि ण भते! तीसे समाए भरहे वासे. महन्त !शुत मां सुषम सुषमा नामाना मारामा मा भरत क्षेत्रमा
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૨
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे 'दरीहवा ओवायाइ वा पवायाइ विसमाइ वा विज्जलाइवा' दर्यवपात प्रपातविषमविजलानीति वा । तत्र-दरी-कन्दरा, अवपात:-अवपतन्ति जना यत्र सोऽवपातः, यत्र समकाशेऽपिचलन् जनः पतति सोऽवपातो बोध्यः, प्रपातः - भृगुः प्रपातस्त्वतटो भृगुः' इत्यमरः विषमं आरोहावरोहौ यत्र स्थाने दुःशकौ भवतस्तत्स्थानं विषममित्युच्यते विज लं चिक्कणकर्दमसंवलिस्थानं, यत्र हि जनोऽतर्कित एव पततीति । 'णो इणढे समडे' नो अयमर्थः समर्थः यतः खलु 'भरहे वासे' भरते वर्षे तस्यां समायां 'बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते' 'बहुसमरमणीयो भूमि भागः प्रज्ञप्तः । तत्र-औपम्यमाह-'से जहा णामए' तद्यथा नामकम् 'आलिंगपुक्खरेइवा' आलिङ्गपुष्कर इति वा । अयं वर्णकग्रन्थः पूर्ववद बोध्य इति । पुनगो तमस्वामी पृच्छति अस्थि णं भंते ! तीसे समाए भरदे बासे खाणूइवा' हे भदन्त सन्ति खलु तस्यां समायां भरते वर्षे स्थाणव इति वा ? स्थाणु शाखापत्ररहिततरुः 'कंटगाइ वा तणाइ वा तत्र कण्टकाः प्रसिद्धाः, तृणानि प्रसिदानि, कचवराः अवस्कराः 'कचरा इति भाषा प्रसिद्धाः । भगवानाह-'णो इणटे समटे नो अयहोते है दरी कन्दराएँ होती है ! अवपात-दिन में भी चलता हुआ मनुष्य जिसमें गिर जाता है ऐसे छिपे हुए गुप्त गढे होते हैं। प्रपात-भृगु होते है विषमस्थान-जहां चढना और उतरना मुश्किल से हो ऐसे स्थान होते हैं ? एवं विजलस्थान-चिकनी कीचड़वाले स्थान होते है ! इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! "णों इणढे समठे"यह अर्थ समर्थ नहीं है-अर्थात् उस कालमें भरत क्षेत्रमें ऐसे स्थान नहीं होते हैं, क्योंकि उस समय तो भरत क्षेत्रमें बहुसम रमणीय भूमिभाग होता है। "से-जहाणामए अलिंगपुक्खरेइ वा." और वह भूमिभाग ऐसा बहुसमरमणीय होता है कि जैसा मृदंगका मुखपुट होता है, इस सम्बन्ध का वर्णन करेने वाला सूत्रपाठ पहिले लिखा जा चुका है। अब पुनः गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं-"अस्थि णं भंते तीसे समाए भरहे वासे खाणह वा कंटगतणय कयवराइ वा० इत्यादि" हे भदन्त ! उस काल में इस भरत क्षेत्र में क्या स्थाणुशाखा पत्र आदि से रहित वृक्ष होते हैं ? कंटक होते हैं ! कचवर-कूडा कर्कट मादि होता है ! ખાડાઓ હોય છે? દરી કંદરાઓ હોય છે? અવતે દિવસે પણ ચાલતા માણસે જેમાં પડી જાય છે. એવાં ગુપ્ત ખાડાઓ હોય છે ? પ્રપાત ભૃગુ હોય છે? વિષમ સ્થાને જયા ચઢવું અને ઉતરવું કઠણ છે એવા સ્થાને હોય છે ? અને વિજલસ્થાને ચીકણા કાદવવાળા સ્થાને હોય छ ! सेना पसभा प्रभु ४ छ, गौतम ! 'णो इणढे समहें' मा अर्थ समर्थ नथी. એટલે કે તે કાળમાં ભરતક્ષેત્રમાં એવા સ્થાને હોતા નથી કેમકે તે કાળે તે ભરતક્ષેત્ર બહ समरमणीय भूमिमाथी सुशामित डाय छे. 'से जहा णामए ओलिंगपुक्खरे वा." मन તે ભૂમિભાગ એ બહુસમરમણીય હોય છે કે જે મૃદંગનો મુખપુટ હોય છે. એનાથી સમ્બદ્ધ સૂત્રપાઠ પહેલાં લખવામાં આવ્યા છે.
हवेश गौतम प्रभुने मारीत प्रश्न रे 'अस्थि ण भंते तीसे समाए भरहेपासे खाणूह वा कटग तणय कयवराइ वा.' इत्यादि महन्त ! ते Mi क्षेत्रमा શું સ્થાણુઓ શાખાં પત્ર રહિત વૃક્ષો હોય છે ? કાંટા હોય છે ? તૃણ ઘાસ હોય છે
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ३१ गड्डादिविषयकप्रश्नोत्तराणि २८३ मर्थ; समर्थः, यतो हे गौतम 'सा णं समा' सा सुषम सुषमाख्या समा खलु 'ववगय खाणु कंटगतण कयवरा' व्यपगत स्थाणुकण्टकतृणकचवरा-व्यपगताः दूरीभूताः स्थाणुकण्टक तृणकचवरा यस्यां सा तथाभूता स्थाणुकण्टकादिरहितेत्यर्थः, 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ताः । पुनर्गौतमस्वामी पृच्छति-'अस्थि णं भंते तीसे समाए भरहे वासे डंसाइवा' हे भदन्त सन्ति खलु तस्यां समायां भरते वर्षे दंशा इति वा दंशाः डांस इति भाषा प्रसिद्धाः 'मसगाइवा' मशका इति वा मशकाः 'मच्छर इति प्रसिद्धाः, 'जूआइवा यूकाइति वा ? यूकाः-जूं इति भाषा प्रसिद्धाः, 'लिक्खाइवा' लिक्षा इति वा 'लीख' इति भाषा प्रसिद्धाः 'टिंकुणाइ वा' ढिकुणा इति वा ढिंकुणाः मत्कुणाः, 'मक्कुणए ढिकुणा तहा ढंकणी पिहाणीए' इति देशीनाममाला 'पिसुआईवा' पिशुका इति वा । पिशुकाः 'पिस्सू सुल्ला' इति भाषाप्रसिद्धाः भगवानाह 'णो इणटे समटे' नो अयमथः समर्थः यतो हे गौतम ‘सा गं समा' सा सुषम सुषमा समा खलु 'ववगयडंसमसगजूअलिक्खढिकुण पिसुआ' व्यपगतदंशमशक यूकालिक्षाटिंकणपिशुका अत एव 'उवद्दवविरहिया पण्णत्ता, उपद्रवरहिता प्रज्ञप्ताः । पुनगो तम स्वामी पृच्छति 'अस्थि णं भंते ! इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम | "णो इणटे समढे" यह अर्थ समर्थ नहीं. अर्थात उसकाल में भरत क्षेत्र में स्थाणु आदि कुछ भी नहीं है. क्योकि “ववगयखाणु कंटक" सुषमसुषमा नाम का आरा स्थाणु, कण्टक, तृण और कचरा आदि से सर्वथा रहित ही होता है.
___ अब पुनः गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-"अत्थि णं भने ! तीसे समाए भरहे वासे डसाइ वा, मसगाइ वा जूआइ वा, लिक्खाइ वा०, इत्यादि-हे भदन्त ! उसकालमें इस भरतक्षेत्र में दंश-डास, मशक-मच्छर, यूक-जू, लिक्षा-लीखें टिंकुण-खटमल एवं पिशुक-पिस्स होते हैं क्या ! इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं हे गौतम ! “णो इणटे समटे" यह अर्थ समर्थ नहीं है अर्थात् उस काल में भरत क्षेत्र में डॉस, मच्छर आदि जीव नहीं होते हैं, क्योंकि "ववगय डंसमसकजूम लिक्ख." वह काल ही ऐसा होता है कि जिसमें ये उपद्रवकारी जीव भरतक्षेत्र में उत्पन्न नहीं होते हैं । पुनः अब गौतम स्वामी प्रभु से पूछते हैं "अस्थि णं भंते ! तीसे समाए भने यर अन्य। मेरे हाय छ १ सेना नाममा प्रभु ४३ छ है गीतम! जो हर समढे' मा अर्थ समय नथी थेट
मां मरतक्षेत्रमा स्थापणे हात નથી કેમકે સવાર ત્રાણુ ટવર સુષમસુષમા નામે કૂળ સ્થાણું કંટક તૃણ કચવર વગેરેથી सक्या हित हाय छे. हवेश गौतम प्रभुने मेवी शत प्रश्नं ४२ छ 'अत्थि ण भंते ! तीसे समाए भरहे वासे डसाइ वा मसगाइ वा जूआइ वा लिक्खाइ वा' इत्यादि" , ભદન્ત! તે કાળમાં તે ભરતક્ષેત્રમાં દંશ મશક મછર યૂક જૂ શિક્ષા લીખ ઢિંકણ માંકડ અને પિશુક ડાંસો હોય છે? એના જવાબમાં પ્રભુ કહે છે,
गीतम! "णो इणठे समठे' या मथ समथ नथी थेट मां सरतमi siस, भ७२ वगेरे वा हाता नथी, १२ : "बवगय डंसमसकलिक्ख०, इत्यादित કાળ જ એ હોય છે કે જેમાં એ ઊં પદ્વવકારી છે ભરતક્ષેત્રમાં ઊત્પન જ થતાં નથી. शव गौतम स्वामी प्रसुने प्रश्न ४रे छ । “अत्थि ण भते! तीसे समाए भरहे वासे
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे तीसे समाए भरहे वासे अहीइवा' हे भदन्त सन्ति खलु तस्यां समायां भरते वर्षे अहय इति वा अहयः सर्पाः 'अयगराइवा' अजगरा इति वा अजगराः प्रसिद्धाः। भगवानाह 'हंता अत्थि' हन्त सन्ति अहयोजगराश्च 'णो चेव ण तेसि मणुयाणं आबाहं वा जाव' नो चैत्र खलु तेषां मनुजानाम् आबाधाम् ईषद्वाधां वा यावत्-यावत्पदेन व्याबाधां वा छविच्छेदं वा उत्पादयन्ति इति संग्राह्यम् ततः व्याबाधां विशेषेण बाधांवा छविच्छेद चमोत्पाटनं वा उत्पादवन्ति जनयन्ति । अत्र हेतुवाक्यमाह 'पगइभद्दया णं ते वालगगणा पण्णत्ता' प्रकृति भद्रकाः खलु ते व्यालकगणाः प्रज्ञप्ताः कथिता इति ॥सू०३१॥
मूलम्-अस्थि णं भंते ! तीसे समाए भरहे वासे डिंबाइ वा डमराइ वा कलहाइ वा बोलाइ वा खाराइ वा वइराइ वा महाजुद्धाइ वा महासंगामाइ वा महासत्थपडणाइ वा महापुरिसपडणाइ वा महारुहिरणिवडणाइ वा ? गोयमा ! णो इणढे समढे ववगयवेरानुबंधाणं ते मणुआ पण्णता । अस्थि णं भंते ! तीसे समाए भरहे वासे दुमूयाणीई वा कुलरोगाइ वा गामरोगाइ वा मंडलरोगाइ वा पोट्टरोगाइ वा सीसवेणयाइ वा कण्णोट्ठ अच्छिणह दंतवेयणाइ वा कासाइ वा सासाइ वा सोसाइ वा दाहाइ वा अरिसाइ वा अजीरगाइ वा दओदराइ वा पंडुरोगाइ वा भगंदराइ वा एगाहियाइ वा वेयाहियाइ वा तेयाहियाइ वा चउत्थाहियाइ वा इंदग्गहाइ वा धणुग्गहाइ वा खंदग्गहाइ वा कुमारग्गहाइ वा जक्खग्गहाइ वा भूयग्गहाइ वा मत्थयसूलाइ वा हिययमूलाइ वा पोट्टसूलाइ वा कुच्छिमूलाइ वा जोणिसूलाइ बा भरहे वासे अहीइ वा अयगराइ वा", हे भदन्त ! उस आरे में भरत क्षेत्रमें क्या सर्प एवं अजगर होते हैं ? उत्तरमें प्रभुश्री कहते हैं "हंता, अत्थि णो चेव णं तेसिं मणुयाणं आबाहं वा जाव पगइ भयाणं ते वालगगणा प०" हां गौतम ! उस काल में भरत क्षेत्र में सर्प और अजगर ये सब होते हैं परन्तु वे उन मनुष्यो को थोड़ा सा भी कष्ट नहीं देते हैं और न वे किसी को विशेष पीडा ही देते हैं, क्योंकि वे सब सर्प आदि स्वभावतः ही भद्र होते हैं ॥३१॥ अहीइ वा, अयगराइ वा महन्त ! ते मारामा भरतक्षेत्रमा शुस भने स हाय छ वासभा प्रभु हे छ: "हंता, अस्थि णो चेव ण तेसि मणुयाण आबावा जाव पगइभदया णं ते वालगगणा प० ।, गौतम ! मां सरतमा सप भने म ગર એ સર્વ જીવ હોય છે પણ તે જીવો માણસને સહેજ પણ કષ્ટ આપતા નથી અને કેઈને વિરોષ કષ્ટ પણ આપતાં નથી કારણ કે એ સર્વ સર્પ વગેરે સ્વભાવતઃ ભદ્ર હોય છે
॥सू० ३१॥
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ३२ डिंबादिविषयक प्रश्नोत्तराणि
गाममारीड वा जाब सष्णिवेसमारोह वा पाणिक्खया जणक्खया कुलक्खया वण भयमारिया ? गोयमा ! णो इणट्ठे समट्ठे, ववगयरोगायका णं ते मणुया पण्णत्ता समणाउसो ! || सू० ३२||
छाया - सन्ति खलु भदन्त ! तस्यां समायां भरते वर्षे डिम्बा इति वा डमरा इति वा कलहा इति वा बोला इति वा क्षारा इति वा वैराणीति वा महायुद्धानीति वा महासंग्रामा इति वा महाशस्त्रपतनानीति महापुरुषपतनानीति वा महारुधिरनिपतनानीति वा गौतम ! नो अयमर्थः समर्थः व्यपगतवैरानुबन्धाः खलु ते मनुजाः प्रज्ञप्ताः । सन्ति खलु भदन्त ! तस्यो समायां भरते वर्षे दुर्भूतानीति वा कुलवरोगा इति वा ग्रामरोगा इति वा मण्डलरोगा इति वा पोट्टरोगा इति वा शीर्षवेदनेति वा कर्णौ ष्ठाक्षिनखदन्त वेदनेति वा कास इति वा श्वास इति वा शोष इति वा दाह इति वा अर्श इति वा अजीर्णमिति वा दकोदरम् इति वा पाण्डुरोग इति वा भगन्दर इति वा ऐकाह्निक इति वा द्वैयाह्निक इति वा त्रैयाह्निक इति वा चतुर्थाह्निक इति वा इन्द्र ग्रह इति वा धनुर्ग्रह इति वा स्कन्दग्रह इति वा कुमार ग्रह इति वा यक्षग्रह इति वा भूतग्रह इति वा मस्तकशुलमिति वा हृदय शूलमिति वा पोटशूलमिति वा कुक्षिशूलमिति वा योनिशूलमिति वा ग्राममारिरिति वा यावत्संनिवेशमारिरिति वा प्राणिक्षया जनक्षयाः कुलक्षयाः व्यसनभूता अनार्याः गौतम ! नो अयमर्थः समर्थः व्यपगतरोगातङ्काः खलु ते मनुजाः प्रज्ञप्ताः श्रमणायुष्मन् ॥सू० ३२||
२८५
टीका- 'अस्थिणं' इत्यादि ।
'अस्थि भंते! ती से समाए भरहे वासे डिंबाइवा' हे भदन्त ! सन्ति खलु तस्यां समायां भरते वर्षे डिम्बा इति वा ? डिम्बाः = भयानि, 'डमराइवा' डमरा इतिवा ? डमराः=राष्ट्रे बाह्याभ्यन्तरा उपद्रवाः, 'कलहाइवा बोलाइवा खाराइवा वइराइवा महाजुattar' कलह बोल क्षार वैर महायुद्धनीतिवा : तत्र कलहः = वाचिकः, बोल:- बहुजनानां सम्मिलित आर्त्तध्वनिः क्षारः - अन्योऽन्यमात्सर्यम् वैरं - शत्रुता असहनतयाऽन्योऽन्यं
"अस्थि णं भंते ! तीसे समाए भरहे वासे डिंबाइ वा डमराइ वा' इत्यादि । टीकार्थ- "तब गौतमस्वामी ने प्रभु से ऐसा पूछा है - है भदन्त ! क्या उस सुषम सुषमा नाम के आरे में इस भरत क्षेत्र में डिम्ब उपद्रव होते हैं ? डमर - राष्ट्र में भीतरी उपद्रव और बाहिरि उपद्रव होते हैं ? "कलहबोल स्वारवइर महाजुद्धाइ वा महासंगामाइ वा महासत्य पडणाइ वा महापुरिसपडणाइ वा ?' कलह वाग्युद्ध होता है ? बोल अनेक मनुष्यों की संमिलित रूप में आर्त्तध्वनि होती
'अस्थि ण भंते ! तीसे समाए भरहे वासे डिबाइ वा डमराइ वा' इत्या० || सू०३२|| ટીકા-હવે ગૌતમે પ્રભુને એ જાતના પ્રશ્ન કર્યાં છે હે ભદન્ત! શું તે સુષમસુષમાનામના આરામાં આ ભરતક્ષેત્રમાં ડિમે—ઊપદ્રવા હાય છે ? ડમરા-રાષ્ટ્રમાં અંદર અંદર उपद्रव भने जाहरी अपद्रवो होय छे ? "कलहबोल खारवइर महाजुद्धाइ वा महासंगामाइ वा मडा सत्थपडणार वा महापुरिसपडणाइ वा ! ” सह वाग्युद्ध होय हे माध અનુષ્યેાના એકી સાથે ઘાંઘાટ [અતિ ધ્વનિ] હોય છે. ખાર-પરસ્પર ઇર્ષ્યાભાવ હાય છે વેર
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
ities भाव इति, महायुद्धं व्यूहनिरपेक्षो व्यवस्थारहितो महारणः, 'महासंगामाइ - वा' महासङ्ग्रामा इतिवा ? महासङ्ग्रामाः चक्रव्यूहादि रचनाविशिष्ट-व्यवस्थासहिता महारणाः, 'महासत्थपडमाइवा' महाशस्त्रपतनानीतिवा । महाशस्त्राणि - अत्र शस्त्रशद्धेन अस्त्राणि ग्रन्ते तेन महाशस्त्राणां पतनानि । अत्र अस्त्राणि दिव्यान्यस्त्राणि नागवाणादीनि, अति विस्मयजनक विचित्रशक्तियुक्तत्वादेतेषां महाशस्त्रत्वम् तेषु महाशस्त्रेषु । नागवाणा अधिज्ये धनुषि समारोप्य प्रक्षिप्ताः ज्वालामालाऽऽकुलिता असह्योल्फा दण्डरूपा, सन्तः शत्रुशरीरे सम्यङ्नागमूर्त्तयो भूत्वा शत्रु शरीराणि पाशरूपतया निबध्नन्ति । वायुबाणाश्च प्रचण्डं वायुमुत्पाद्य शत्रून् धूल्यादिभिरन्धीकृत्य युद्धाक्षमान् कुर्वन्ति । अग्निबाणास्तु प्रचण्डाग्निज्वालावर्षणेन शत्रुन् निर्दहन्ति । तामसवाणाः शत्रुपक्षे निबिडमन्धकार मुत्पाद्यहै ? खार - आपस में ईर्ष्याभाव होता है ? महायुद्ध व्यूह रचना से हीन एवं व्यवस्था से रहित महारण होते हैं ? महासंग्राम चक्रव्यूह रचना से सहित एवं विशेषव्यवस्था से युक्त ऐसे बडे २ युद्ध होते हैं ? महारास्त्रो का पतन होता है ? यहां शस्त्र शब्द से अस्त्रों का ग्रहण हुआ है ये अब नाग बाण आदि दिव्य अस्त्ररूप से यहां प्रकट किये गये हैं, इन्हें जो महाशस्त्र शब्द से कहा गया है उसका कारण यह है कि ये अति विस्मय जनक विचित्र शक्ति से युक्त होते हैं इनमें जो नाग बाण होते हैं वे जब प्रत्यञ्चायुक्त धनुष पर आरोपित कर छोडे जाते हैं तब उनमें से ज्वालाएँ निकलती हैं, लकीर के रूपमें आकाशसे घिरे हुए तेजसमूहसे ये युक्त हो जाते हैं और फिर शत्रु के शरीर में प्रविष्ट होकर ये नाग के रूप में बनकर उस शत्रु के शरीर को चारों ओर से जकड़ लेते हैं वायु वाण जों होते हैं वे प्रचण्ड वायु को उत्पन्न करके शत्रु को घूलि आदि के द्वारा अन्धा बना कर उसे युद्ध करने में असमर्थ बना देते हैं, अग्नि वाण जो होते हैं वे प्रचण्ड अग्नि ज्वाला की वर्षा करते हैं और उससे शत्रु को दग्ध कर देते हैं, तामसवाण जो होते हैं પરસ્પર અસહનશીલ હેાવાથી હિસ્ટહિસક ભાવ હાય છે? મહાયુદ્ધ વ્યૂહ રચનાથી રહિત અને વ્યવસ્થા વગરનું મહારણ હોય છે? મહાસ’ગ્રામ-ચક્રવ્યૂહ રચના સહિત તેમજ વિશેષ વ્યવસ્થા સાથે મહાયુધ્ધો હાય છે, મહાશસ્ત્રોનું પતન હેાય છે, અહીં શસ્ત્ર શબ્દથી અસ્ત્રનું પણ ગ્રહણ થયેલ છે. એ શસ્રો અહીં નાગ ખાણ વગેરે દિવ્ય અસ્ત્રોના રુપમાં પ્રગટ કરવામાં આવ્યાં છે એમના માટે જે મહાશસ્ત્ર શબ્દના પ્રયોગ કરવામાં આવ્યે છે તેનુ કારણ આ પ્રમાણે છે કે એ એ અદ્ભૂભૂત શક્તિસ ંપન્ન હાય છે એમાં જે નાગમાણેા છે તે જયારે પ્રત્યચા યુક્ત ધનુષ પર આરાપિત કરીને છેડવામાં આવે છે ત્યારે તેમા જ્વાલાએ નીકળે છે લીટીનાં રૂપમાં આકાશમાંથી નીચે પડતા તેજ સમૂહાથી એ સપન્ન હોય છે અને શત્રુના શરીરમાં પ્રવિષ્ટ થઇને એએ નાગ રૂપે પરિણત થાય છે અને તેના શરીરને ચારે તરફથી આબદ્ધ કરી લે છે જે વાયુમાણ હોય છે તે પ્રચંડ વાયુ ને ઉત્પન્ન કરીને શત્રુને ધૂળ—મારી વગેરેથી અંધ બનાવીને તેને યુદ્ધ કરવામાં અસમર્થ મનાવી દે છે. જે અગ્નિ ખાણ હોય છે તે પ્રચંડ અગ્નિ જવાલાની વર્ષા કરે છે અને તેનાથી શત્રુને દુગ્ધ કરી નાખે
२८६
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू.३२ डिंबादिविषयक प्रश्नोत्तराणि २८७ तान् शत्रून् किङ्कर्त्तव्यविमूढान् कुर्वन्ति । गरुड पर्वतादि महास्त्राण्यपि स्वस्वनामानुरूपकार्याणि कृत्वा शत्रुदले विघ्नमुत्पादयन्तीति बोध्यम् । उक्तंच- "चित्रंश्रेणिक ! ते वाणा भवन्ति धनुराश्रिताः ।
उल्कारूपाश्च गच्छन्तः शरीरे नागमूर्तयः ॥१॥ क्षणं बाणाः क्षणं दण्डाः क्षणं पाशत्वमागताः। आमरा ह्यस्त्रभेदास्ते यथाचिन्तितमूर्तयः।।२।।
'महा पुरिस पडणाइ वा' महापुरुषपतनानीति वा-महापुरुषपतनानि-महापुरुषा:राजप्रभृतयः, तेषां पतनानि-युद्धादौ कालधर्मप्राप्तयः, 'महारुहिरणिवडणाइ वा' महारुधिरनिपतनानीति वा ?, 'महारुहिराणां-राजादिरुधिराणां निपतनानि-प्रवाहरूपेण वहनानि । भगवानाह-'गोयमा ! णो इणद्वे समढे' हे गौतम ! नो अयमर्थः समर्थः, 'ववगयवेराणुबंधाणं ते मणुया' यतस्ते खलु मनुजा व्यपगतवैरानुबन्धाः-व्यपगतो-दूरीभूतो वैरस्य शत्रुताया अनुबन्धः-सम्बन्धो येभ्यस्ते तथाभूताः 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ताः । पुनौतमपृच्छति-अस्थि णं भंते ! तीसे समाए भरहे वासे दुब्भूयाणीइ वा' हे भदन्त ! सन्ति वे शत्रुपक्ष में गहन अन्धकार उत्पन्न करके शत्रुओं को किंकर्तव्य विमूढ़ बना देते हैं, इसी तरह जो गरुड़ास्त्र एवं पर्वतास्त्र होते हैं वे भी अपने अपने नामके अनुरूप कार्य करके शत्रुदल में बिघ्न बाधाओं को उपस्थित करते हैं उक्तं चचित्रं श्रेणिक ! ते बाण भवन्ति धनुराश्रिताः । उल्कारूपाश्च गजन्तः शरीरे नागमूर्तयः ॥१॥
क्षणं बाणाः क्षणं दण्डा क्षणं पाशत्वमागताः । आमरा ह्यस्त्रभेदास्ते यथाचिन्तितमतयः॥२॥ __ महापुरुषों का पतन होता है ? राजा आदि जनो को यहां महापुरुष शब्द से कहा गया है तथा च राजा आदि महापुरूषों की उस काल में भरतक्षेत्र में युद्ध के अवसर में मृत्यु होती है ? महारुधिर का पात होता हैं ? प्रवाहरूप से रक्तपात होता हैं ! इस प्रकार के इन प्रश्नों के उत्तर में प्रभु गौतम से कहते हैं हे गौतम ! "णो इणठे समहे" यह अर्थ समर्थ नहीं है क्यो कि "ववगयवेराणुबंधाणं ते मणुया पण्णत्ता" उस काल के मनुष्य वैरभाव से रहित होते हैं, अब गौतमस्वामी पुनः ऐसा पूछते हैं “अत्थिणं भंते ! तोसे समाए भरहे वासे दुभूછે. જે તામસ બાણ હોય છે તે શત્રુ પક્ષમાં પ્રગાઢ અંધકાર ઉત્પન્ન કરીને શત્રુઓને ક. કતવ્ય વિમૂઢ બનાવી મૂકે છે આ પ્રમાણે જે ગરૂડાસ અને પર્વતાસ હોય છે તે પણ પિ તપતાના નામની વિશેષતા મુજબ કાર્ય કરીને શત્રુદલમાં અનેક જાતની વિદ્ધ-ખાષાઓ
त्पन्न छ, उक्तंचः चित्रं श्रेणिक ! ते वाणा भवन्ति धनुराश्रिताः । उल्कारूपाश्च गच्छन्तः शरीरं नगमूर्तयः ॥१॥ क्षणं बाणाः क्षण दण्डाः क्षण पाशत्वमागताः । आमरा वस्त्र मेदास्ते यथाचिन्तित मूर्तयः ॥२॥
મહાપુરૂનું પતન હોય છે? રાજા વગેરે લોકોને અહીં મહાપુરૂષ શબ્દ વડે સંબંધિત કરવામા આવ્યા છે. તેમજ રાજા વગેરે મહાપુરૂનું તે કાળમાં ભરતતીર્થમાં યુદ્ધના સમયે મત્યુ થાય છે? મહારક્તપાત થાય છે? પ્રવાહરૂપમાં રક્તપાત થાય છે? આ પ્રમાણે એ પ્રશનેना उत्तरमा प्रभु गौतमने ४३छे-हे गौतम ! “णो इणटूठे सम?" मा अथ समय नया भई 'वगय वेराणुबंधा ते मणुआ पण्णत्ता" आणना मनुःये। वरमाथा हित हाय छे.४३ गौतम स्वामी ५ मा तना प्रश्न ४३ छ 3 "अत्थि णं मंते । तीले
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८८
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे खलु तस्यां समायां भरते वर्षे ?, दुर्भूतानीति वा? दुर्भूतानी=दुष्टानि भूतानि-प्राणिनः. धान्यादि हानिकारिणः शलभादयः, ईतय इति भावः, ईतयश्च-- अति वृष्टिरनावृष्टिमूषिकाः शलभाः शुकाः । अत्यासन्नश्च राजानः षडेता इतयः स्मृता ॥१॥
तथा- 'कुलरोगाइवा' कुलरोगा इतिवा ? कुलरोगा:-कुलपरम्परयाऽऽगता रोगाः, 'गामरोगाइवा' ग्रामरोगा इतिवा'। ग्रामरोगा:-ग्रामव्यापिनो रोगाः-विचिकादयः, मंडल रोगाइवा' मंडलरोगा इतिवा ? मण्डलं-ग्रामसमूहस्तद्वयापिनो रोगा:-विधूचिकादयः, 'पोट्टरोगाइवा' पोट्टरोगा इति वा ? पोट्टरोगा:-उदररोगाः, 'सीसवेयणाइवा' शीर्षवेदनेतिवा ? शीर्षवेदना-मस्तकपीडा, 'कण्णौटुअच्छिणहदंतवेयणाइवा' कर्णौष्ठाक्षिनखदन्तवेदना इतिवा ? कर्णीष्ठाक्षिनखदन्ता प्रसिद्धाः, तत्र वेदना:-पीडाः, 'कासाइवा' कास इतिवा ? कास:-कासरोगः 'खांसी' इति भाषा प्रसिद्धः, 'सासाइवा' श्वास इति वा ? श्वासः-श्वासरोगः, 'सोसाइ वा' शोष इति वा !, शोष:-क्षयरोगः, 'दाहाई वा' दाइ इति वा ! दाहः-दाहरोगः, 'अरिसाइ वा' अशें इति वा :, अर्शी-गुदाकुरः, 'बवासीर, मसा' इति' भाषा प्रसिद्धः, 'अजीरगाइ वा' अजीर्णमिति वा ? अजीर्णम्-अजीर्णरोगः, 'दओदराइ वा' दकोदर मिति वा ! दकोदरं-जलोदरम् 'पंडुरोगाइ वा' पाण्डुरोग इति वा, पाण्डुरोगः प्रसिद्धः, 'भगंदराइ वा' भगन्दर इति वा ? भगन्दरः प्रसिद्धः, 'एगाहिआणि वा कुलरोगाइ वा, गामरोगाइ वा, मंडल रोगाइ पोट्टरोगाइ वा, सीसवेयणाइ वा, कण्णेद्र अच्छिणहदंत वेयणाइ वा, कासाइ वा सासाइ वा सोसाइ वा, हे भदन्त ! उस काल में भरतक्षेत्र में दुष्टभूत धान्यादि को हानि पहुँचाने वाले शलभ आदि रूप इतियां होते हैं ? उक्तं च"अतिवृष्टिरनावृष्टिभूषिकाः शलभाः शुकाः । अत्यासन्नाश्च राजानः षडेता ईतयः स्मृताः ॥१॥
कुलरोग-कुलपरम्परा से आये हुए रोग है ? ग्रामरोग ग्रामव्यापी रोग विषूचिका आदि है मण्डलरोग अनेक ग्राम में व्यापीरोग वगैरह होते हैं । पोट्टरोग उदरव्याधि, शीर्षवेदना, ओष्ठ वेदना, अक्षिवेदना, नखवेदना, एवं दन्तवेदना, ये सव वेदनाएँ होती है ! लोगो में खांसी होती है श्वास रोग होता है क्षयरोग होता हैं “दाहाइ वा अरिसाइ वा, अजोरगाइ वा, दओदराइवा पंडुरोगाइवा, भगंदराइवा , एगाहिआइ वा, वेआहिआइ वा. तेआहियाइ वा, चउत्थसमाए भरहे वासे दुम्भूआणि वा कुलरोगाइ वा गामरोगाइवा, मंडलरोगावापर रोगाइवा, सीसवेयणाइ वा, कण्णो? अच्छिणहदंत वैयणाइबा कासाइ वा सासाई वा सो દાદા ' હે ભદન્ત ! તે કાળે ભરતક્ષેત્ર માં દુષ્ઠભૂત-ધાન્યાદિને નુકસાન પહોંચાડનારા શલભ વગેરે ઈતિઓ હોય છે ? ઊર્તાચા अतिवृष्टिरनावृष्टिमूषिकाः शलभा शुकाः। अत्यासन्नाश्च राजानः षडेता ईतयः स्मृताः ॥२॥
કુલરોગ–કુલપરંપરાગતરંગ-હોય છે ગ્રામરોગ ગ્રામવ્યાપીરોગ-વિચિકા વગેરે હોય છે મંડલરેગ અનેક ગામોમાં વ્યાપ્ત થાય તેવા કેલેરા વગેરે રોગ-હોય છે. પોદ રોગ-ઉદર વ્યાધિ શીર્ષ વેદના કણ વેદના વેદના અસ્થિ વેદના નખવેદના અને
તવેદના એ સર્વવેદનાઓ હોય છે? લોકોને ઉધરસ હોય છે? શ્વાસરોગ હોય છે, ક્ષય રોગ शय छ, “दाहाइ वा अरिसाई वा अजीरग्गाई वा, दओदराइ वा पंडुरोगाइ वा भगंद.
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ३२ डिंबादिविषयक प्रश्नोत्तराणि
या वा एकाकि इति वा ?, एकाह्निकः - एकदिवसान्तरेण जायमानो ज्वरः, 'वेयाहियाइ वा' द्वैयाह्निक इति वा : द्वैयाह्निक' -द्वि दिवसान्तरेण जायमानो ज्वरः, 'तेयाहिया इवा' त्रैयह्निकइति वा?, त्रेयाह्निक:- दिवसत्रयान्तरेण जायमानो ज्वरः, 'चउत्थाहिpar' चतुर्थीह्नि इति वा ?, चतुर्थाह्निकः - चतुर्थी दिवसं व्यवधाय जायमानो ज्वरः, 'इंदावा' इन्द्रग्रह इति वा ? इन्द्रग्रह: - इन्द्रावेशः, 'धणुग्गहाइवा' धनुर्ग्रहइतिवा धनुर्ग्रहः - वातविशेषः, 'खंदग्गहाइवा' स्कन्दग्रह इति वा ? स्कन्दग्रहः – स्कन्दावेशः, 'कुमारहाइवा' कुमार ग्रह इति वा ? कुमारग्रहः - कुमार नामक यक्षविशेषावेशः, 'जक्खग्गहाइवा' यक्षग्रह इति वा ? यक्षग्रहः - यक्षावेशः, 'भूयग्गहाइवा' भूतग्रह इति वा १, भूतग्रहः - भूतावेश, एते इन्द्रग्रहादय उन्मादहेतवो बोध्या इति, तथा 'मत्थयसलाइवा' मस्तकशूलमिति वा ?' मस्तकशूलम् - मस्तके जायमानः शूल नामको रोगविशेषः, 'हिययमूलाइवा' हृदयशूलम् इति वा ? हृदयशूलं हृदये जायमानः शूलरोग:. 'पोहसूलाइवा' पोड़शूलमिति वा ?, पोट्टशूलम् - उदरे जायमान शूलरोगः, 'कुच्छिसूलाइवा' कुक्षिशूल मितिहिआइ वा " दाहरोग होता है अर्शरोग-बबासीर होता है अजीर्ण होता है ? जलोदर होता है ? पाण्डुरोग होता है ? भगन्दर होता है ? एक दिन छोडकर आनेवाला ज्वर होता है ? दो दिन छोड कर आने वाला ज्वर होता है ? तीन दिन छोडकर आने वाला च्वर होता है ? चार दिनों को छोडकर आने वाला जबर होता है 'ईदग्गहाइ वा, धणुग्गहाइ वा खंदग्गहाइ वा कुमारग्गहाइ वा, जक्खग्गहाइ वा, भूअग्गहाइ वा मत्थयसूलाइ वा, हिययसूलाइ वा, पोहसूलाइ वा, कुच्छिसूलाइ वा, जोणिसूलाइ वा, गाममारोह वा, जाव सण्णिवेसमारीइ वा, पाणिक्खया जणक्खया कुलक्खया, वसणन्भूयमणारिया" इन्द्रग्रह होता है ? धनुर्ग्रह होता है ? वातविशेष व्याधि होती है ? स्कन्धग्रह होता है! कुमारग्रह होता है? यक्षग्रह होता है ? भूतग्रह होता है? ये सब इन्द्रग्रह आदि उन्माद के हेतु होते है, तथा मस्तकशूल होता हैं ? हृदयशूल होता है ? पोटशूल उदरशूल होता है, कुक्षिराइ वा एग्गहिआइ वा वेहिआइ वा तेआहिआइ वा उत्थाहिआइ वा " हाह રાગ હાય છે ? અશરાગ હાય છે ? એટલેકે હરસના રાગ હાય છે ? અજીર્ણ હાય છે ? જળેા દર હોય છે ? પાંડુરોગ હોય છે? મગતર હોય છે ? એક દિવસ વચમાં મૂકી દઈ ને આવનાર જવર વિશેષ એટલે કે એકાંતરિયા તાવ લેાકેાને આવે છે, ? બે દિવસ વચમાં મૂકીને આવ નાર તાવ લોકોને આવે છે, ? ત્રણ દિવસ વચમા મૂકીને આવનાર તાવ લેાકેાને આવે છે ? ચાર दिवस वयमभूमीने भावनार ताव भने आवे छे ? 'इंदग्गहाइव', धणुग्गहाइवा दग्गहाई वा कुमारग्गहाई वा जक्खग्गहाइ वा, भूअग्गहाइ वा मत्थयसूलाइवा हियअ सूलाइ वा पोट्टसूलाइवा सण्णिवेसमा कुच्छिसूलाइवा जोणिसूलाइवा गाममारोह वा जाव रोइ वा पाणिक्खया जणक्खया कुलक्खया वसणग्भूअमणारिआ ? इन्द्रग्रह होय छे ? ધનુગ્રહ હોય છે ? વાત વિશેષવ્યાધિ હોય છે ? સ્કન્દગ્રહ હોય છે ? કુમાર ગ્રહ હાય છે ? યક્ષ ગ્રહ હાય છે ભૂતગ્રહ હોય છે એ સર્વ ઈન્દ્રગ્રહ વગેરે ઉન્માદના હેતુ હાય છે ? તેમજ તે તે કાળના લેાકેાને મસ્તક શૂળ હેાય છે. ? હૃદય શૂળ હાય છે ? પાટ્ટશૂળ-ઉદરશૂળ હાય
,
३७
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
२८९
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
वा, कुक्षिशूले कुक्षो जायमानः शूलरोगः, 'जोणिमलाइ वा' योनि शूलमिति वा !, योनिशूले - योनौ जायमानः शूलरोगः, 'गाममारीइवा' ग्राममारि रिति वा १ ग्राममारिः -रोगविशेषेण ग्रामे बहूनां मरणम्, 'जाव' यावत् - यावत्पदेन - आकरमारि रिति वा १, नगरमारीरिति वा ?, खेटमारि रिति वा ?, कर्बट मारि रिति वा ? मडम्ब मारिरिति वा ?, द्रोणमुख मारिरिति वा ?, पत्तनमारिरिति वा ?, आश्रममारिरिति वा?, संवाहमारिरिति वा, इति संग्रहः, तथा 'सण्णिवेसमारी इवा' संनिवेशमारिरिति वा १, आकरादि संनिवेशान्त शब्दानामर्थाः पूर्वमुक्ताः, तेषु आकरादि सन्निवेशान्तेषु स्थानेषु मारि:- रोगविशेषेण बहुनो मरणमित्यर्थः, तथा 'वसणन्भूयं' व्यसनभूताः - जनानामापद्भूताः, 'अणारिया' अनार्याः - पापभूता: 'पाणिक्खया' प्राणिक्षयाः - गवादि प्राणिनां विनाशाः, 'जणवखया' जनक्षया:- मनुष्याणां विनाशाः, 'कुलक्खया' कुलक्षया: - वंशविनाशाश्च किं भवन्ति १. 'भगवानाह - गोयमा ! णो इणट्ठे समट्ठे' हे गौतम ! नो अयमर्थः समर्थः, यतो 'समणाउसो !' हे आयुष्मान् श्रमण ! 'ते णं मणुया' ते खलु मनुजाः 'ववगयरोगायंका' व्यपगतरोगातङ्काः - व्यपगताः- दूरीभूता रोगातङ्काः - षोडशविधा रोगा आतङ्कान येभ्यस्ते तथाभूताः 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ता इति ||३२||
शूल होता है, योनिशल होता है, रोगविशेष से ग्राम में अनेक जीवो का मरना होता है, यहाँ यावत् शब्द से “आकरमारि, नगरमारि, खेटमारि, कर्बटमारि, मडम्बमारि, द्रोणमुखमारि, पत्तन, मारि, आश्रममारि, संबाहमारि" इन पदों का संग्रह हुआ हैं, तथा संनिवेशमारि होती है ? आकर से लेकर सन्निवेश पद के शब्दों का अर्थ पहिले कहा जा चुका है इन आकर आदि से लेकर सन्निवेशक के स्थानो में जो रोगविशेष के द्वारा अनेक जीवों को मरना है वह तत्तत् मारि है तथा प्राणिक्षय होता है ? गाय आदि पशुओ का बीमारी से विनाश होता है ! जनक्षय मनु यो का किसी बोमारी आदि द्वारा अकाल मरण होता है ? कुलक्षय वंशविनाश होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते है "गोयमा णो इणट्ठे समट्टे" हे गौतम यह अर्थ समर्थ नहीं है क्योंकि"ववगय रोगायंका णं ते मणुया पण्णत्ता समणाउसो " हे श्रमण आयुष्मन् ! १६ प्रकार के છે. ! કુક્ષિશૂળ હોય છે. ? ચેાનિશૂળ હોય છે ? રાગ વિશેષથી ગ્રામમાં ઘણાં જીવનુ भरण थाय छे. ? अहीं यावत् पहथी " आकर मारि, नगरमारि खेटमारि, कब्बडमारि, मडम्बमारि, द्रोणमुखमारि पत्तनमारि, आश्रममारि संवाहमारि" से पहोना संग्रह थयेस છે. તેમજ સતિવેશ મારિ હાય છે ? કરથી સન્નિવેશ પદ સુધીના સર્વ પદોને અથ પહેલાં સ્પષ્ટ કરવામાં આવેલ છે. એ કરથી સન્નિવેશ સુધીના સ્થાનામાં જે રાગ વિશેષ વડે ઘણાં જીવેાનું મરણ થાય છે, તે તત્ તત્ મારિના પ્રભાવથી જ થાય છે. તેમજ પ્રાશિક્ષય થાય છે. ગાય વગેરે પશુઓને માંદગીથી વિનાશ થાય છે ? જનક્ષય-માણસાના કાઈ માંદગી વગેરે વડે અકાલ મરણ થાય છે ? કુલક્ષય–વ'શ વિનાશ થાય છે ? એના नवाश्रभां अलु उहे छे “गोयमा ! णो इणट्ठे समट्ठे' हे गौतम! आा अर्थ समर्थ नथीडेभडे'aarय रोगाय का ण ते मणुआ पण्णत्ता समणा उसो" हे श्रम आयुष्मन् १ सोल
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ३३ तेषां मनुजानां भवस्थित्यादि निरूपणम् २९१ ।
सम्प्रति तेषां मनुजानां भवस्थिति शरीरोच्चत्वादि विषयमाह
मूलम्- तीसे तं भंते ! समाए भरहे वासे मणुयाणं केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता ? गोयमा!जहण्णेणं देसूणाई तिण्णि पलि ओवमाई उकोसेणं तिण्णि पलि ओवमाई । तीसे णं भंते ! समाए भरहे वासे मणुयाणं सरीरा केवइयं उच्चत्तेणं पण्णत्ता ? गोयमा ! जहण्णेणं देसूणाई तिण्णि गाउयाई उकोसेणं तिण्णि गाउयाई । तेणं भंते ! मणया किं संघयणी पण्णत्ता ? गोयमा ! वइरोसभणाराय संघयणी पण्णत्ता। तेसि णं भंते ! मणुयाणं सरीरा किं संठिया पण्णत्ता ? गोयमा ! समचउरंस संठाणसठिया पण्णत्ता तेसि णं मणुयाणं बेछ-प्पण्णा पिट्ठकरंडयसया पण्णत्ता समणा उसो! तेणं भंते ! मणुया कालमासे कालं किच्चा कहिं गच्छंति कहि उववज्जति गोयमा ! छम्मासावसेसाउया जुयलग पसवंति, एगृणपण्णं राइंदियाई सारक्खंति संगोवेति सारक्खित्ता संगोवेत्ता कासित्ता छीइत्ता जंभाइत्ता अकिट्टा अवहिया अपरियाविया कालमासे कालं किच्चा देवलोएसु उववज्जंति, देवलोयपरिग्गहाणं ते मणुया पण्णत्ता । तीसे णं भंते ! समाए भरहे वासे कइविहा मणुस्सा अणुसज्जित्था ? गोयमा ! छविहा पण्णत्ता, तं जहा पम्हगंधा १ मियगंधा २ अममा ३ तेयतली ४ सहा ५ सणिचारी ६ ॥सू०३३॥
छायान्तस्यां खलु भदन्त ! समायां भरते वर्षे मनुजानां कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! जघन्येन देशोनानि त्रीणि पल्योपमानि, उत्कर्षेण त्रीणि पल्योपमानि । तस्यां खलु भदन्त ! समायां भरते वर्षे मनुजानां शरीराणि कियन्ति उच्चत्वेन प्रज्ञप्तानि ?, गौतम ! जघन्येन देशोनानि त्रीणि गव्यूतानि, उत्कर्षेण त्रीणि गव्यूतानि । ते खलु भदन्त ! मनुजाः कि संहनिनः प्रज्ञप्ता : ? गौतम ! वज्रऋषभनाराचसंहनिनः प्रज्ञप्ताः । तेषां खलु भदन्त ! मनुजानां शरीराणि कि संस्थितानि प्रज्ञप्तानि ?, गौतम ! समचतुरखसंस्थान संस्थितानि प्रज्ञप्तानि । तेषां खलु मनुजानां वे षट् पञ्चाशत् पृष्ठकरण्डकशते प्रज्ञप्ते रोगो से और आतङ्को से ये सब रहित होते हैं अर्थात् रोग और आतङ्क सदा इनसे दूर रहा करते हैं ऐसा आगम का कथन है ॥ ३२ ॥ પ્રકારના રોગો અને આતંકથી તે કાળના લોકો વિહીન હોય છે. એટલે કે સદા રંગો અને આતંકે એમનાથી દૂર રહે છે. એવું આગમનું કથન છે. સૂ૦ ૩રા
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे श्रमणायुष्मन् ! । ते खलु भदन्त ! मनुजाः कालमासे काल कृत्वा क्व गच्छन्ति ! क्व उत्पद्यन्ते ?, गौतम ! षण्मासावशेषायुषो युगलकं प्रसुवते एकोनपञ्चाशद् रात्रिन्दिबानो संरक्षन्ति संगोपयन्ति, संरक्ष्य संगोप्य कासित्वा क्षुत्वा जृम्भित्वा अक्लिष्टा अथिता अपरितापिताः कालमासे कालं कृत्वा देवलोकेषु उत्पद्यन्ते, देवलोकपरिग्रहाः खलु ते मनुजाः प्राप्ताः । तस्याः खलु भदन्त ! समायां भरते वर्षे कतिविधाः मनुष्याः अन्वषजन् ?, गौतम ! षविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा पद्मगन्धाः १ मृगगन्धाः २ अममाः ३ तेजस्तलिनः ४ सहाः ५ शनैश्चारिणः ६ ॥सू० ३३॥
टीका-'तीसे णं' इत्यादि।
'तीसे णं भंते ! समाए भरहे वासे मणुयाणं केवइयं कालं ठिई पणत्ता' हे भदन्त ! तस्यां खलु समायां भरते वर्षे मनुजानां कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता ? भगवानाह-'गोयमा ! जहण्णेणं देसणाई तिण्णि पलिओवमाई' हे गौतम ! जघन्येन देशोनानि त्रीणि पल्योपमानि, 'उकोसेणं तिण्णि पलिओवमाई' उत्कर्षेण च त्रीणि पल्योपमानि स्थितिस्तेषां मनुजानां प्रज्ञप्ता । अत्र ‘देशोनानि' इति विशेषणं युगलिक स्त्रियमाश्रित्य बोध्यम् । देशोनता च पल्योपमासंख्येयभागन्यूनतया बोध्या । अथ शरीरावगाहनाविषये पृच्छति---'तीसे णं भंते ! समाए भरहे वासे मणुयाणं सरीरा
"तीसे णं भंते ! समाए भरहे वासे मणुयाणं केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता' इत्यादि । टीकाथ-"तीसे णं भंते ! समाए भरहेवासे मणुयाणं केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता" इस सूत्र द्वारा गौतमने प्रभु से ऐसा प्छा है-हे भदन्त ? उससुषमसुषमाकाल में भरतक्षेत्र में मनुष्यों की स्थिति कितने काल की होती है इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा जहाणेणं देसूणाई तिण्णि पलि ओवमाइं उक्कोंसेणं देसूणाई तिण्णि पलिओवमाई” हे गौतम उस सुषमसुषमाकाल के समय में भरतक्षेत्र के मनुष्यो की आयु जधन्य कुछ कम तीन पल्योपम की होती है और उत्कृष्ट कुछ कम तीन पल्योपम की होती है यहां कुछ कम जो तीन पल्योपम की आयु कही गई है वह युगलिक स्त्रियों की आयु की अपेक्षा लेकर कही गई है तथा पल्योपम के असंख्यातवें भाग से जो हीनता है वही यहा कुछ कम के स्थान पर गृहीत हुई है अब गौतम शरीरावगाहना के सम्बन्ध
तीसे ण भते ! समाए भरहे वासे मणुयाण केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता'-इत्यादि सूत्र३३॥
ટીકાથ–આ સૂત્ર વડે ગૌતમે પ્રભુને આજાતને પ્રશ્ન કર્યો છે કે-હે ભદન્ત ! તે સુષમ સષમા કાળમાં ભરત ક્ષેત્રમાં મનુષ્યની સ્થિતિ કેટલા કાળની હોય છે ? એના જવાબમાં પ્રભુ
-गोयमा ! जहणेण्ण देसूणाई तिण्णि पलिओवमाई उक्कोसेण-देसूणाई तिण्णि ૪િ ગોલમારું હે ગૌતમ તે સુષમ સુષમા કાળના સમયમાં ભરત ક્ષેત્રના મનુષ્યનું આયુ જઘન્ય-કંઈક સ્વ૫ ત્રણ પલ્યોપમ જેટલું હોય છે અને ઉત્કૃષ્ટથી કંઈક કમ ત્રણ પલ્યોપમ
ત્ર હોય છે. અહીં જે કંઈક કમ ત્રણ પલ્યોપમ જેટલું આયુ કહેવામાં આવેલ છે, તે ગલિક સ્ત્રીઓના આયુની અપેક્ષાએ કહેવામાં આવેલ છે તેમજ પલ્યોપમના અસંખ્યાતમાં લગથી જે હીનતા છે તે અહીં કંઈક કામના સ્થાને ગૃહીત થયેલ છે. હવે ગૌતમ શરીરવગાહ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ३३ तेषां मनुजानां भवस्थित्यादि निरूपणम् २९३ केवइयं' हे भदन्त ! तस्यां खलु समायां भरते वर्षे मनुजानां शरीराणि कियन्ति=किं प्रमाणानि 'उच्चत्तेणं पण्णत्ता उच्चत्वेन प्रज्ञप्तानि !, भगवानाह—'गोयमा ! जहण्णेणं देसूणाई तिण्णि गाउयाई' हे गौतम ! तेषां मनुष्याणां शरीराणि जघन्येन देशोनानि त्रीणि गव्यूतानि, 'उक्कोसेणं तिणि गाउयाई उत्कर्षेण च त्रीणि गव्यूतानि उच्चत्वमाश्रित्य विज्ञेयानि । अत्रापि 'देशोनानि' इति विशेषणं युगलिकस्त्रियमाश्रित्य बोध्यम् । यद्यपि 'छ धणुसमूसियाओ' इति पूर्वमुक्तं, तेनैवावगाहना प्रतीता, तथापि जघन्योत्कृष्टता सूचनार्थ पुनरवगाहना सूत्रमुक्तमिति बोध्यम् । अथ संहननविषये पृच्छति--'ते णं भंते ! मणुया कि संघयणीपण्णत्ता' हे मदन्त । ते खलु मनुजाः किं संहनिनः-किं च तत् संहननं चेति किं संहननं, तदस्त्येषामिति किं संहननिन:-किं संहननविशिष्टाः प्रज्ञप्ता ?, भगवानाह---'गोयमा ! वइरोसभणाराय संघयणी पण्णत्ता' हे गौतम ! ते मनुजाः वज्रऋषभनाराचसंहनिनः प्रज्ञप्ताः । सम्प्रति संस्थानविषये पृच्छति-'तेसि णं भंते ! मणुयाणं सरीरा किं संठिया पण्णत्ता' हे भदन्त ! तेपां खलु मनुजानां शरीराणि किं संस्थितानि=किमाकाराणि प्रज्ञप्तानि ?, भगवानाह-'गोयमा ! समचउरंससंठाणसंठिया में प्रभु से पूछते है-"तीसे णं समाए भरहे वासे मणुयाणं सरोरा केवइयं उच्चत्तण पण्णत्ता' हे भदन्त उस काल में भरतक्षेत्र में मनुष्यों के शरीर ऊचाई में कितने बडे थे ! उत्तर में प्रभु कहते है "गोयमा जहन्नेणं तिण्णि गाउयाई उक्कोसेणं तिण्णि गाउयाइ” हे गौतम उस काल में भरत क्षेत्र में मनुष्यो के शरीर जघन्य से और उत्कृष्ट से तीनकोश के थे । यहां पर भी जो उत्कृष्ट शरीर की अवगाहना बतलाई गई है वह युगलिक स्त्रियो की अपेक्षा से ही बताई गई है "तेणं भंते मणुआ कि संधयणो पण्णत्ता" हे भदन्त वे मनुष्य किस संहनन वाले होते कहे गये हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं "गोयमा वइरोसभणाराय संधयणी पण्णत्ता" हे गौतम ! वे मनुष्य वज्रऋषभनाराच संहनन वाले होते कहे गये हैं। 'तेसि णं भंते ! मणुआणं सरीरा किं संठिआ पण्णत्ता" हे भदन्त ! उन मनुष्य के शरीर किस संस्थान वाले कहे गये है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं “गोयमा ! समचउरंसंठाण संठिया" हे गौतम ! उनका शरीर नावि प्रभुने प्रश्न उरे छ 'तोसे णं भंते समाए भरहे वासे मणुआण सरोरा केवइ अ उच्चत्तेण पण्णत्ता' है मत! ते मां भरत क्षेत्रमा भएसी शरारनी या भां aint हता ? उत्तम प्रभु ४९ छ है - "जहन्नेण तिण्णि गाउयाई उक्कोसेण तिण्णि गाउयाई गोतम त आज मां भरत क्षेत्रमा माणसे धन्य भने ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ ત્રણ ગાઉ જેટલા હતા. અહીં જે ઉત્કૃષ્ટ શરીરની અવગાહના સ્પષ્ટ ४२वाम मावी छे ते युगतिर सीमानी अपेक्षा स्पष्ट ४२वामा पापी छ, “तेणं भंते मणुआ कि संघयणो पण्णत्ता ?' महत ते मनुष्य। ४६ जतना सहननवा डाय छे. सेना भवाय मां प्रभु ४ छेउ 'गोयमा! वइरोसभणाराय संघयणी पण्णता गौतम! ते मनुष्ये। 40 *षम नाराय सहननवाणा हाय छे. 'तेसि णं भंते मणुआणं सरीरा किं संठिआ पण्णता' मत ! ते मनुष्याना शरी। तन संस्थानमा छ ? सेना
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९४
___ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे पण्णत्ता' हे गौतम ! ते मनुजाः समचतुरस्रसंस्थानसंस्थिताः-समचतुरसं-तुल्यारोहपरिणाहं, तच्च, संस्थानं समचतुरस्रसंस्थानं तेन संस्थिताः । अथ पृष्ठकरण्डक संख्याविषये पृच्छति-'तेसि णं' इत्यादि । 'तेसिणं मणुयाणं वेछपण्णा पिट्टकरंडयसया' तेषां मनुजानां द्वे षद् पञ्चाशत् पृष्ठकरण्डकशते-षट्र पञ्चाशदधिका द्विशतसंख्यकपृष्ठकरण्डकाः 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ते । अत्र संहननसंस्थापृष्ठकरण्डकविषयाणि सूत्राणि पूर्वमुक्तानि तथाप्येपां पुनरुपादानं तेषां सर्वेषां संहननादिकं समानं भवतीति सूचनायेति । पुनीतमस्वामोपृच्छति- ते णं भंते ! मणुया कालमासे' हे भदन्त ! ते खलु मनुजाः कालमासे मरणसमये 'कालं किच्चा' कालं कृत्वा मृत्वा 'कहिं गच्छंति' क्व गच्छन्ति= कस्मिन् लोके प्रयान्ति ? 'कहि उववज्जति' क्व उत्पद्यन्ते ? भगवानाह-'गोयमा ! छम्मासावसेसाउया' हे गौतम ! षण्मासावशेषायुषः-पण्मासावशेष षण्मासावशिष्टम् आयुर्येषां ते तथाभूता कालधर्मप्राप्तौ अवशिष्टपण्मासाः विहितपरभवायुबन्धाः सन्तस्ते मनुजाः यथासमयं 'जुयलग' युगलकं-युग्म 'पसवंति' प्रसुवते-जनयन्ति । तद युगलम् 'एगणपण्णं राइंदियाई' एकोनपश्चाशद् रात्रिन्दिवम् अहोरात्रान् 'सारखंति' संरक्षन्तिसमचतुरक्ष संस्थान वाला कहा गया है बराबर आरोह ओर परिणाह जिसका होता है उसका नाम समचतुरस्त्र संस्थान है, "तेसि णं मणुआणं बे छप्पण्णा पिट्ठकरंडयसया पण्णत्ता समणा उसो" हे श्रमण आयुष्मन् ! उनके पृष्ठ करण्डक २५६ होते हैं, यद्यपि यह कथन पीछे किया जा चुका है, परन्तु फिर भी जो यहां पर दुहराया गया है उसका कारण इन सबका संहननादि सब समान होता है इस बातको सूचित करता है "तेणं भंते ! मणुया कालमासे कालं किच्चा कहिं गच्छंति, कहिं उववज्जति" हे भदन्त ! ये मनुष्य समय पर मर करके कहां जाते हैं ? कहां उत्पन्न होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं"गोयमा ! छम्मासावसेसाउया जुयलयं पसर्वति" हे गौतम ? जब इनकी आयु छ मास की बाकी रहती है तब परभव की आयु का बन्ध करते हैं और युगलिक को उत्पन्न करते हैं फिर उसकी उत्पत्ति के बाद ये उसे युगलिक की “एगूणपण्णं 4ममा प्रभु छ, “गोयमा समच उरंससंठाण संठिा गौतम तमनु शरीरस મચતુરટ્યસંસ્થાનવાળું કહેવામાં આવ્યું છે. બરાબર આરેહ અને પરિણાહ જેમનું हाय छ तनु नाम समयतुर संस्थान छे, 'तेसिण मणुआण बेछप्पण्णा पिट्ट करंडय सया पण्णता समणाउसो' हे श्रम आयु भन्! तमना १४४२२५६ डाय छे. આ જાતનું કથન પહેલાં કરવામાં આવેલ છે, પણ છતાએ અહીં' જે બીજી વખત કહેવામાં આવ્યું છે તેનું કારણ આ પ્રમાણે છે કે એમનું સંહનન વગેરે બધું સમાન હોય છે. આ વાતને સૂચિત કરવા માટે જ અહીં ઉપર્યુક્તકથનની બીજી વખત આવૃત્તિ કરવામાં આવી छ तेण भते मणुआ कालमासे काल किच्चा कहिं गच्छंति, कहिं उववज्जति', महन्त એ મનુષ્ય યથા સમયે મૃત્યુ પ્રાપ્ત કરીને કયાં જાય છે કયાં ઉત્પન્ન થાય છે? ઉત્તરમાં પ્રભુ
छ, 'गोयमा छम्मासाबसेसाउया जुश्रलयं पसवंति'भोतम न्यारे समायु માસ જેટલું બાકી રહે છે ત્યારે એ પરભવના આયુને ખબ્ધ કરે છે અને યુગલિકને ઉ. (पन्न ४३ छे. युगलिनी उत्पत्ति ५७ी अमे। युगलिनु 'एगूणपण्ण राइंदियाई सार
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ३३ तेषां मनुजानां भवस्थित्यादि निरूपणम् २९५ उचितोपचारादिना पालयन्ति, 'संगोवेंति' संगोपयन्ति=अनाभोगेन हस्तस्खलनादिभ्यः सम्यक् रक्षन्ति, इत्यं 'सारक्खित्ता संगोवेत्ता' संरक्ष्य संगोप्य च अन्तसमये 'कासित्ता' कासित्वा-कासं कृत्वा, 'छीइत्ता' क्षुत्वा-छिकां कृत्वा, 'जंभाइत्ता' जृम्भित्वा-जम्भां कृत्वा 'अक्किट्ठा' अक्लिष्टाः शारीरिकक्लेशवर्जिताः, 'अव्वहिया' अव्यथिता 'अपरियाविया'
अपरितापिता स्वतः परतो वाऽनुपजातकायमनःपरितापाः सन्तः 'कालमासे कालं किच्चा देवलोएसु' कालमासे कालं कृत्वा देवलोकेषु भवनपतिमारभ्य ईशान पर्यन्त देवलोकेषु 'उववति ' उत्पद्यन्ते, 'देवलोयपरिग्गहाणं ते मणुया' यतस्ते खलु मनुजाः देवलोकपरिग्रहाः भवनपत्यादोशानान्तो देवलोकः, तथाविधकालस्वभावात् तधोग्यायुर्ब न्धेन परिग्रहः अङ्गीकारो येषां ते तथाभूता:-देवलोकगामिन इत्यर्थः. 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ताः -कथिताः। युगलिनो हि आयुषः षट्सु मासेसु अवशिष्टेषु परभवायुर्बध्नन्ति, अत एतेषामायुस्त्रिभागादौ परभवायुबन्धाभाव उक्त इति । ते मनुजाः स्वसमायुष्केषु स्वहीराइंदियाई सारक्खंति, संगोवेति" ४९ रातदिन तक उचित उपचार आदि से पालना करते हैं, देखभाल करते हैं इस प्रकार पालना और संरक्षण करके फिर ये 'कासित्ता छाइत्ता जंभाइत्ता अक्किट्ठा अव्वहिया अपरियाविया कालमासे कालं किच्चा देवलोएसु उववज्जति " खांसी लेकर, छीक लेकर और जंभाई लेकर विना किसी कष्ट के और विना किसी परिताप के कालमास में मरकर देवलोक में भवनपति से लेकर ईशानपर्यन्त देवलोक में उत्पन्न होते हैं. क्योंकि "देवलोयपरिग्गहिया णं ते मणुया पण्णत्ता" इनका जन्म देवलोक में ही होता है. अन्य लोक में मनुष्य नारक और तियेचलोक में नहीं होता है ऐसा आगम का आदेश है । युगलिक जन भुज्यमान आयु जब छ मास की वाकी रहती है तब परभव की आयु का बन्ध कहते हैं इसलिये इनके परभव की आयु का बन्ध त्रिभाग में- अपनी आयु के त्रिभाग में नहीं होता है, ये स्वसमान आयुवाले देवलोकों में उत्पन्न होते हैं इसीलिये इनका उत्पाद भवनपति से लेकर ईशानपर्यन्त के देवलोकों में ही कहा गया है । इन युगलिक जीवों का अकाल में मरण नहीं होता है ये अपने
खति संगोवैति ४६ रात हिस सुधीयत ५यार गरेको सासन पालन छ । રેખ તેમજ સંભાલ રાખે છે. આ પ્રમાણે લાલન પાલન તેમજ સંરક્ષણ કરીને પછી એઓ 'कासित्ता छोइत्ता भाइत्ताअक्किट्ठा अवहिया अपरिअविया कालमासे कालं किच्चादेवलो. म उववज्जति' उस पाईने, छी४ माईन भने पापा ने १२ तना કટે વગર કોઈ પણ જાતના પરિતાપે કાલ માસમાં મરણ પામીને દેવલોકમાં ભવનપતિથી. मina शान पय त वरमा -थाय छ म 'देवलोय परिग्गहिया ण ते मण જ એમનો જન્મ દેવલોકમાં જ હોય છે. અન્ય મનુષ્ય, નારક અને તિર્યશ્લોકમાં એમને જન્મ થતો નથી. એવા આગમને આદેશ છે. ભુજમાન આયુ ૬ માસ જેટલું બાકી રહે છે ત્યારે યમલિયાજને પરભવના અાયુને બમ્પ કુરે છે. એથી એમના પરભવના આયનો ધ વિભાગમાં–પિતાના આયુના ત્રિભાગમાં–થતું નથી. એઓ સમાન આચવાળા જૈવ લોકમાં કે પિતાના આયુ કરતાં હીન આયુવાળા દેવલીકામાં જન્મગ્રહણ કરે છે. એવી કોના ઉત્પાદ ભવનપતિથી માંડીને ઈશાન પયતના દેવલોકમાં કહેવામાં આવેલ છે.
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९६
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
नायुकेषु वा सुरेषु समुत्पद्यन्ते इति तेषां भवनपत्यादीशानान्तेष्वेव सुरेषूत्पत्तिसंभव इति । 'कालमासे कालं कृत्वा' इति कथनेन तेषां युगलिकानामकालमरणाभाव उक्तः । 'युगलिनो हि स्वापत्यानि एकोनपञ्चाशदिवसान् संरक्षन्ति संगोपयन्ति' इत्युक्तम् । तत्र fare दिवसेषु कीदृशा भवति ? इत्यत्र केचिदेवमाहुः
'सप्तोत्तानशयालिहन्ति दिवसान् स्पाङ्गुष्टमार्यास्ततः, hi रिङ्खन्ति पस्ततः कलगिरो यान्ति स्खलद्भिस्ततः । स्थेयोभिश्च ततः कलागणभृतस्तारुण्य भोगोद्गताः
सप्ताहेन ततो भवन्ति सुहगादानेऽपि योग्यास्ततः ॥ ९ ॥ इति । अयमर्थः -
आर्या :- युगलिनः सप्त दिवसान् = जन्मदिवसात् सप्तदिवसावधिकालं यावत् प्रथमे सप्ताहे उत्तानशयाः=अतिबालाः सन्तः स्वाङ्गुष्ठं लिहन्ति चूषन्ति ततो द्वितीये सप्ताहे सप्तदिवसान् यावत् पदैः- चरणैः कृत्वा कौ - पृथिव्यां रिङ्खन्ति - रिङ्खन्ति जानुघुटीकाभ्यां अपत्यों को ४९ दिन तक पालते हैं और ऊनका संरक्षण करते हैं ऐसा जो कहा गया हैसो इन दिनों में इन अपत्यों की क्या स्थिति होती रहती हैं, इस विषय में कितनेक जनों का ऐसा कहना है 1
"सप्तोत्तानशया लिहन्ति दिवसान् स्वाङ्गुष्ठमार्यास्ततः, कौ रिङ्खन्ति पदैस्ततः कलगिरो यान्ति स्खलद्भिस्ततः । स्थेयोभिश्च ततः कलागणभृतस्तारुण्य भोगोगताः, सप्ताहेन ततो भवन्ति सुहगादानेऽपि योग्यास्ततः ॥
इसका अभिप्राय ऐसा है कि ये युगलिकजन जब से जन्म लेते हैं तब से ७ सात दिन तक तो अर्थात् प्रथम सप्ताह में तो- ऊपर की ओर मुँह करके सोते २ अपने अंगुष्ठ को चूसते रहते हैं फिर द्वितीय सप्ताह में जमीन पर एवं घुटनों के बल सरकने लगते हैं, तृतीय सप्ताह में ये
આ યુગલિક જીવાનુ અકાલમાં મરણ થતું નથી. એએ પેાતાના અપત્યેાનુ ૪૯ દિવસ સુધી લાલન-પાલન અને સ ંરક્ષણ કરે છે, એવુ જે કહેવામાં આવ્યુ છે તે એ દિવસે માં એ અપત્યેાની કેવી સ્થિતિ થતી રહે છે. આ સંબંધમાં કેટલાક લેાકેાનું આ પ્રમાણે કહેવુ છે કે
सप्तोत्तानशया लिहन्ति दिवसान् स्वाङ्गुष्ठमार्यास्ततः कौ रिङ्खन्ति पदैस्ततः कलगिरो यान्ति स्खलद्भिस्ततः । स्थेयोभिश्च ततः कलागुणभृतस्तारुण्य भागोद्गताः ॥ सप्ताहेन ततो भवन्ति सुदृगादानेऽपि योग्यास्ततः ||
એને અભિપ્રાય આ પ્રમાણે છે કે એ યુગલાદિ જના જ્યારથી જન્મ ગ્રહણ કરે છે ત્યારથી ૭ દિવસ સુધી તા એટલે કે પ્રથમ સપ્તાહ માં તે ઉપરની તરફ મો કરીને સૂતાં સૂતાં જ પેાતાના અંગુષ્ઠને ચૂસતા રહે છે. પછી બીજા સપ્તાહમાં પૃથ્વી
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ३३ तेषां मनुजानां भवस्थित्यादि निरूपणम् २९७ सरन्ति । ततस्ततृतीये सप्ताहे सप्त दिवसान् यावत् कलगिरः- मधुरभाषिणो भवन्ति । ततश्चतुर्थे सप्ताहे सप्त दिवसान् यावद् स्खलद्भिः पदैः यान्ति-गच्छन्ति । ततः पञ्चमे सप्ताहे सप्त दिवसान् यावत् स्थेयोभिः-अतिशयस्थिरैः पदैः यान्ति । ततः षष्ठे सप्ताहे कलागणभृतः-समस्तकलाधारिणो भवन्ति । ततः सप्तमे सप्ताहे तारुण्यभोगोद्गताः- तरुणावस्थोपयोगिभोगोन्मुखाः भवन्ति । केचित् पुनः सुगादानेऽपिसम्यक्त्वग्रहणेऽपि योग्या भवन्ति इति । इदं यदुक्तं तत् सुषमसुषमायां आदिकालमपेक्ष्य बोध्यं, ततः परंतु किंचिदधिकमपि संभाव्यते इति । अत्र कश्चिदेवमपि शङ्केत-ननु तदानीं मृतक शरीराणां का स्थितिरासीत् ? इति चेत् , आह-तस्मिन् काले मृतयुगलिक शरीराणि भारण्डादिपक्षिणो नीडकाष्ठमिव समुत्पाटय नदीसागरादौ प्रक्षिपन्ति तथा जगत्स्वभाव्यात् । ननु उत्कृष्टतोऽपि धनुः पृथक्त्वप्रमाणशरीरैस्तैः पक्षिभिः स्वापेक्षया समुत्कृष्टप्रमाणानि मनुष्यशरीराणि समुत्पाटय कथं समुद्रादौ प्रक्षिप्यन्ते ? मीठी वाणी बोलने लगते हैं. चतुर्थ सप्ताह में ये सात दिन तक लड़खड़ाते हुए पैरों से चलने लगते हैं, पांचवें सप्ताह में ये स्थिर हुए पैरों से चलने लगते हैं छठे सप्ताह में ये समस्त कलाओं को धारण करने वाले हो जाते हैं। सातवें सप्ताह में ये युवावस्थापन्न हुए भोगों को भोगने वाले हो जाते हैं और कितनेक सम्यद्गर्शन को ग्रहण करने के योग्य भी बन जाते हैं । यह जो कुछ कहागया है वह सुषम सुषमा आरक के प्रारम्भक समय को लेकर कहा गया है. क्योंकि इसके बाद तो इससे भी अधिक काम कर सकते होंगे ऐसी संभावना होती है, यहां कोई ऐसी शंका कर सकता है कि उस समय अग्नि संस्कार आदि की अप्रादुर्भूतता में मृतक शरीरों की क्या स्थिति होती होगो ? तो इसके उत्तर में यही समझना चाहिये कि उस समय में मूतक युगलिक जीवों के शरीर को भारण्डादि पक्षी नीडकाष्ठा की तरह ऊठा कर के नदी सागर आदि में डाल देते होंगे क्योंकि उस समय के जगत् का ऐसा स्वभाव होता है, यदि फिर भी यहां હમાં પૃથ્વી ઉપર પગ તેમજ ઘૂંટણના બળે સરકવા માંડે છે. ત્રીજા સપ્તાહમાં એ મધુર વાણી બેલવા માંડે છે. ચતુર્થ સપ્તાહમાં એઓ સાત દિવસ સુધી લથડાતાં–લથડાતાં ચાલવા માંડે છે. પાંચમા સપ્તાહમાં એ સ્થિર થયેલા પગોથી ચાલવા માંડે છે. છટ્ઠા સપ્તાહમાં એએ સર્વ કલાઓમાં વિશારદ થઈ જાય છે. સાતમાં સપ્તાહમાં એ સેવે યુવાવસ્થાપન ભેગોના ઉપકતા થઈ જાય છે. અને કેટલાક તે સમ્યગ્દર્શન ગ્રહણ કરવા યોગ્ય પણ થઈ જાય છે. અહીં એ જે કંઈ કહેવામાં આવ્યું છે તે સુષમ સુષમા આરકના પ્રારંભિક સમયને લઈને કહેવામાં આવ્યું છે કેમકે એના પછી તે એના કરતાં પણ વધારે કામ સંભવી શકે છે, એવી સંભાવના થાય છે. અહીં કેઈ એવી પણ શંકા ઉઠાવી શકે છે કે તે સમયે અગ્નિ સંસ્કાર વગરેની અપ્રાદુર્ભુતિતામાં મૃતક શરીરની કેવી સ્થિતિ થતી હશે ? તે એના ઉત્તરમાં એવું જ સમજવું જોઈએ કે તે સમયમાં મૃતકયુગલિક ના શરીરેને ભારંપાદિ પક્ષી નીકાષ્ટાની જેમ ઊડાવીને નદી–સાગર વગેરેમાં નાખી દેતાં હશે કેમકે તે સમયના જગને એવો સ્વભાવ હોય છે. અહી' ફરી કોઈ
३८
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
wwwand
२९८
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे इति च न शङ्कथम् , केषांचित् पक्षिणाम् अरकापेक्षया यथासंभवं बहुबहुतर बहुतमधनुः पृथक्त्वप्रमाणशरीरत्वेन तत्कालवर्ति युगलिक नरहस्त्यपेक्षयाऽधिकप्रमाणशरीरैस्तेः पक्षिभिस्तेषां नराणां मृतशरीरसंवहनसंभवादिति ।।
पुनगौतमस्वामी पृच्छति–'तीसे गं भंते ! समाए भरहे वासे कइविहा' हे भदन्त ! तस्यां खलु समायां भरते वर्षे कतिविधाः कतिप्रकाराः कतिजातिया 'मणुस्सा अणु सज्जित्था' मनुष्या अन्वषजन् अनुषक्तवन्तः-कालात्कालान्तरमनुवृत्तवन्तः-सन्ततिभावेनाभूवन् ? इत्यर्थः । भगवानाह-गोयमा ! छव्विहा पण्णत्ता' हे गौतम ! षविधाः मनुष्याः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा' तद्यथा-'पम्हगंधा' पद्मगन्धा:- पद्मस्येव गन्धो येषां ते तथापद्मगन्धवन्तो मनुष्या इत्यर्थः 'मियगंधा' मृगगन्धा:- अत्र मृगशब्देन मृगमद: कस्तूऐसी आशंका की जावे कि उत्कृष्ट सेभी धनुः पृथक्त्व प्रमाण शरीर वाले उन पक्षियों द्वारा अपनी अपेक्षा उत्कृष्ट प्रमाण वाले मनुष्य शरीरों को कैसे उठा कर समुद्र आदि में डालते होगे ! तो इसका उत्तर यही है कि कितनेक पक्षियों के शरीर का प्रमाण अरक की अपेक्षा यथा संभव बहु, बहुतर और बहुतम धनुः पृथक्त्व प्रमाण वाला होता है अतः तत्कालवर्ती युगलिक नर और हस्ती की अपेक्षा उनके शरीर का प्रमाण अधिक होने से वे पक्षी उन मनुष्य के मृत शरीर को उठा सकने में समर्थ हो जाते हैं।
अब गौतम स्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-"तीसेणं भंते ! समाए भरहे वासे कइविहा मणुस्सा अणुस्सज्जित्था" हे भदन्त ! उस काल में भरतक्षेत्र में कितने प्रकार के मनुष्य काल से कालान्तर में सन्ततिभाव से उत्पन्न हुए ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा ! छविहा पण्णत्ता तं जहा-पम्हगंधा, मियगंधा, अममा, तेयतली, तहा, सणिचारी" हे गौतम ! छ प्रकार के मनुष्य उत्पन्न हुए, जैसे- पद्मगन्ध- पन की गन्ध के समान गंध से युक्त शरीर वाले मनुष्य, मृगगन्ध-मृग की अर्थात् कस्तुरी की गन्ध के समान गन्ध से युक्त शरीर वाले બીજી શંકા ઉઠાવી શકે છે કે ઉત્કૃષ્ટથી પણ ધનુઃ પૃથકૂવ પ્રમાણ શરીરવાળા તે પક્ષીઓ પિતાના કરતાં ઉત્કૃષ્ટ પ્રમાણવાળા મનુષ્ય શરીર ને કેવી રીતે ઉઠાવી ને સમુદ્ર વગેરેમાં નાખતા હશે ? તે આને જવાબ એ છે કે કેટલાક પક્ષીઓના શરીરનું પ્રમાણ અરકની અપેક્ષાએ યથાસંભવ બહુ બહેતર અને બહુતમ ધનઃ પૃથકત્વ પ્રમાણવાળા હોય છે, એથી તત્કાળવતી યુગલિક – અને હસ્તીઓની અપેક્ષાએ તેમના શરીરનું પ્રમાણ અધિક હેવાથી તે પક્ષીઓ તે મનુષ્યના મૃતશરીરને ઉચકી શકવામાં સમર્થ હોય છે.
वे गौतभस्वामी प्रभुने प्रश्न ४ छ 'तीसेणं भंते ! समाए भरहे वासे कइपिहा मणु स्सा क्षणुसज्जित्था" ३ महत ते आणे भरतक्षेत्रमा टसा प्रशासन मनुष्यो यी मा. न्तरमा सन्ततिमाथी उत्पन्न च्या १ सेना वासभा प्रभु छ-'गोयमा छविहा पण्णत्ता तं जहा-पम्हगंधा, मिअ गंधा, अममा, तेअतली, सहा सणिचारी' ' गौतम' छ ।૨ના મનુષ્ય તે કાળે ઉત્પન્ન થયા. જેમકે પદ્મબન્ધ-પદ્મના ગંધ જેવા ગંધથી યુક્ત શરીર વાળા મનુષ્યો, મૃગગધ મૃગની એટલે કે કસ્તૂરીના ગંધ જેવા ગંધથી યુક્ત શરીરવાળા
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ३३ तेषां मनुजानां भवस्थित्यादि निरूपणम् २९९ रिका गृह्यते तस्यैव गन्धो येषां ते तथा मृगमदगन्धवन्तो मनुष्या इत्यर्थः, 'अम्मा' अममाः - ममत्वरहिता मनुष्याः' 'तेयतली' तेजस्तलिनः तेजः प्रभा तलं रूपं तद्वयमस्ति येषां ते तथा, कान्त्या रूपेण च युक्ता इत्यर्य:, 'सहा' सहा:- सहिष्णवः - सहन शीला इत्यर्थ: ५, ‘सणिचारी' शनैश्चारिणः-शनैः = औत्सुक्याभावान्मंदं चरन्तीत्येवं शीलाः, शनैर्गमनशीला इत्यर्थः ६, यथा पूर्वमेकाकाराऽपि मनुष्यजातिस्तृतीयारक प्रान्ते ऋषभदे dr उग्रभोगराजन्यक्षत्रियभेदेश्वतुर्धा विभक्ता तथाऽत्रापि पद्मगन्धत्वादिगुणयोगात्ते मनुष्याः स्वभावादेव पद्मगन्धादि भेदेन षड्विध जातिमन्तो भवन्ति इति भावः ॥ सू० ३३ ॥ इति प्रथमारक वर्णनम् -
मूलम् - तीसे णं समाए चउहिं सागरोवमकोडाकोडीहिं काले वीइक्कं ते अनंतेहिं वण्णपज्जवेहिं अणतेहिं गंधपज्जवेहिं अणतेहिं रसप वेहिं अनंतेहिं फासपज्जवेहिं अणतेहिं संघयणपज्जवेहिं अनंतेहिं सं ठाणपज्जवेहिं अणंतेहिं उच्चत्तपज्जवेहिं अणतेहि आउपज्जवेहिं अणंतेहि गुरुलहुज्जवेहिं अनंते हि अगुरुलहुपज्जवेहिं अनंते हि उट्ठाणकम्म बलवीरियपुरिसक्कार परक्कम पज्जवेहिं अणतगुणपरिहाणीए परिहायमाणे२ एत्थणं सुसमा णामं समा काले पडिवज्जिसु समणाउसो ? ||३४||
छाया - तस्याः खलु समायाश्चतसृभिः सागरोपमकोटिकोटिभिः काले व्यतिक्रान्ते अनन्तेः वर्णपर्यवैः अनन्तैः गन्धपर्यवः अनन्तैः रसपर्यवैः अनन्तैः स्पर्शपर्यवैः अनन्तैः संहननपर्यवैः अनन्तैः संस्थानपर्यवैः अनन्तैः उच्चत्वपर्यवैः अनन्तैः आयुः पर्यवैः अनन्तैः मनुष्य अमम - ममत्वरहित मनुष्य, तेज प्रभा और तल-रूप इन दोनों से युक्त हुए मनुष्य, सहि
- सहनशील. मनुष्य एवं शनैश्चारी मनुष्य - औत्सुक्याभाव से मन्द मन्द गति वे चलने वाले मनुष्य जिस प्रकार पूर्व में एक आरक वाली भो मनुष्य जाति तृतीय आरक के प्रान्त में ऋषभ देव ने उग्र, भोग, राजन्य और क्षत्रिय के भेद से चार प्रकारों में विभक्त की उसी प्रकार से यहां पर भी पद्मगन्धत्वादि गुण के योग से वे मनुष्य स्वभावतः ही पद्ममन्ध आदि के भेद से छह प्रकार की जाति वाले हो जाते है ||३३||
॥ प्रथम आरक वर्णन समाप्त ॥
મનુષ્યા, અમમ-મમવહીન મનુષ્યા, તેજપ્રભા અને તલ રૂપ એએ બન્નેથી સમ્પન્ન મનુ ચે। અને ઔકયાભાવથી મંદ-મંદ ગતિથી ચાલનાર મનુષ્યેા. જેમ પૂમાં એક આકાર વાળી મનુષ્યજાતિ પણ તૃતીય આરકના પ્રાન્તમાં ઋષભદેવે ઉગ્ર ભાગ, રાજન્ય અને ક્ષત્રિયના ભેદથી ચાર પ્રકારામાં વિભક્ત કરેલ છે. તેમજ અહી પણ પદ્મગન્ધાદિ ગુણના યાગથી મનુષ્ય સ્વભાવથી જ પદ્મગન્ધાદિ ભેદથી છ પ્રકારની જાતિવાળા થઇ જાય છે (૧૩૩શા
આ પ્રથમ આરકમુ વર્ણન છે.
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
३००
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे गुरुलघुपर्यवैः अनन्तैः अगुरुलघुपर्यवैः अनन्तैः उत्थानकर्मबलवीर्यपुरुषकारपराक्रमपर्यवैः अनन्तगुणपरिहाण्या परिहीयमाणे २ अत्र खलु सुषमा नाम समा कालः प्रत्यपद्यत श्रमणा युष्मन् ॥ सू० ३४ ॥
टीका- 'तीसे णं समाए' इत्यादि । 'तीसे' तस्याः सुषमसुषमायाः 'ण' खलु 'समाए' समायाः 'चउहिं सागरोवम कोडाकोडीहिं' चतसृभिः सागरोपम-कोटीकोटीभिः कृत्वा 'काले वोइकंते' काले व्यतिक्रान्ते-चतुस्सागरोपम कोटीकोटी प्रमाणे काले व्यतोते सति कीदृशे तस्मिन् काले ? इत्याह-'अणंतेहिं' अनन्तैः-अनन्तसंख्यकैः ‘वण्णपज्जवेहि वर्ण पर्यवैः वर्ण:-शुक्लपीत रक्त नील कृष्ण भेदात् पञ्चविधाः, कथिताः कपिशादयस्तु संयोगजन्या इति ते न विवक्षिताः, तेषां वर्णानां ये पर्यवाः पर्यायाः केवली बुद्धिकता निर्विभागा भागा एकगुण शुक्लत्वादयस्तैः, 'अणंतेहिं गंधपज्जवेहिं' अनन्तः, गन्धपर्यवेः, 'अणं तेहिं रसपज्जवेहि' अनन्तः रसपर्यवैः, 'अणंतेहिं फासपज्जवेहि अनन्तः स्पर्शपर्यवैः, 'अणं तेहि संघयणपज्जवेहि' अनन्तैः संहननपर्यवैः संहननानि अस्थिनिचयरचना
द्वितीय आरक वर्णन"तीसे णं समाए चउहि सागरोवमकोडाकोडीहिं काले वीइकते" इत्यादि । टीकार्थ-तीसे णं समाए चउहिं सागरोवमकोडाकोडीहिंकाले वीइकंते" जब चार को डाकोडी सागर काल व्यतीत हो जाते हैं तब दूसरा अवसर्पिणी का काल प्रारंभ होता है. ऐसा यहां सम्बन्ध लगाना चाहिए प्रथम जो सुषम सुषमानामका काल है उसको स्थिति ४ चार को डाकोडी सागरोपम की है, यह अवसर्पिणी काल का प्रथम भेद है अतः अवसर्पिणी काल में क्रमशः आयुकाय आदि का प्रतिसमय ह्रास हो जाता है. इसीलिये “अणंतेहिं वण्ण पज्जवेहिं अणंतेहिं गंधपज्जवेहिं, अणतेहिं रसपज्जवेहिं अणंतेहिं फास पज्जवेहिं" धीरे २ अनन्त वर्णपर्यायों का, अनन्त गन्ध पर्यायों का, अनन्त रसपर्यायों का, अनन्त स्पर्शपर्यायों का धीरे २ हास होते २ जब चार कोडा कोडा प्रमाण समय समाप्त हो जाता है, इसी प्रकार अनन्त संहननपर्यायों का, अनन्त संस्थानपर्यायों का, उच्चत्व पर्यायों का, अनन्त आयुपर्यायों का, अनन्त
દ્વિતીય આરક 'तीसेण समाए चउहिं सागरोयम कोडाकोडीहिं काले वीईक्कते' इत्यादि सूत्र ॥३४॥ -"तीसेणं समाए चउहि सागरो०" न्यारे यार
ािडी सागर व्यतीत नय છે ત્યારે દ્વિતીય અવસર્પિણી કાળ પ્રારંભ થાય છે. અહીં એ સંબંધ જાણ જોઈએ. જે સુષમ સુષમા કાળ છે તેની સ્થિતિ જ કડાકડી સાગરોપમ છે આ અવસર્પિણી કાળને પ્રથમ ભેદ છે એથી અવસર્પિણી કાળમાં કમશઃ આયુ, કાળ વગેરેને પ્રતિ સમય હાસ થતો जय छे. थेटमा माटे " अणंतेहिं वण्णपज्जवेहिं अणतेहि गंध पज्जवेहिं अणतेहिं रसपज्ज वेहि अणंतेहिं फासपज्जवेहिं' धीमे धीमे मनन्त व पर्यायाना, अनन्त पायोनी, નંત રસ પર્યાને અનંત સ્પર્શના પર્યાયે હાસ થતાં થતાં જ્યારે ચાર કેડિકેડી પ્રમાણ સમય સમાપ્ત થઈ જાય છે આ પ્રમાણે અનંત સહનન પર્યાયાન અનંત સંસ્થાના પર્યાયાને અનેક ઉચ્ચત્વ પર્યાને અનંત આયુપર્યાને અનંત ગુરુલઘુ પર્યાને અનંત અગુરુ લઘુ પર્યા
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाका द्वि० वक्षस्कार सू. ३४ द्वितीयारकवर्णनम्
३०१
विशेषरूपाणि वज्रऋषभनाराच - वज्रर्षभ नाराचार्द्धनाराचकीलिका सेवार्त्त भेदात् पविधा नि, अत्र चारके वज्रऋषभनाराचस्येव सद्भावः अन्येषामभावात् तस्य वज्रऋषभनाराचसंहननस्य पर्यवास्तैः, 'अणंतेहि संठाणपज्जवेहिं' अनन्तैः संस्थानपर्यवैः - संस्थानानि = आकृतिरूपाणि समचतुरस्रन्यग्रोधसादि कुब्जक वामन हुण्डभेदात् षडविधानि अत्र चारके समचतुरस्त्रनामकं प्रथमं संस्थानं गृह्यते अन्येषामभावात् तानि तस्य समचतुरस्रनामकस्य संस्थानस्य पर्यवस्तैः तथा 'अणंतेहिं उच्चत पज्जवेहि' अनन्तैः उच्चत्वपर्यवैः-उच्चत्वं=शरीरोच्छ्रायः प्रथमेऽरके च तत् त्रिगव्यूतप्रमाणं तस्य पर्यवैः, तथा 'अणंतेहिं आउपगुरुलघु पर्यायों का, अनन्त अगुरुलघु पर्यायों का अनन्त उत्थान कर्म बल वीर्य पुरुषकार पराक्रम पर्यायों का हास होते २ जब चार कोडाकोडी प्रमाण प्रथम आरा अवसर्पिणी का समाप्त हो जाता है तब अवसर्पिणी काल का द्वितीय सुषमा नामका आरा इस भरतक्षेत्र में प्रारम्भ हो जाता है । यहां जो वर्णादिकों को पर्यायों का कथन किया गया है वह केवली भगवान् की बुद्धि के द्वारा किये गये निर्विभाग भागों का मानकर किया गया है. ये वर्णादि के निर्विभाग भाग एक गुण शुक्लत्वादि रूप पड़ते हैं, इस आरक में वज्रऋषभनाराच संहनन ही होता है, अन्य संहनन नहीं होते हैं, संहनन हड्डियों की एक प्रकार की रचना विशेष का नाम है, ये संहनन वज्रऋषभनाराच संहनन, नाराच संहनन, अर्द्धनाराचसंहनन, कीलिका संहनन और सेवार्त्तसंहनन के भेद से ६ प्रकार के शास्त्रों में वर्णित हुए हैं, संस्थान नाम आकार का है ये भी ६ प्रकार के होते हैं- समचतुरस्रसंस्थान, न्यग्रोधपरिमंडलसंस्थान, कुब्जकसंस्थान, वामन संस्थान, सादिसंस्थान और हुण्डकसंस्थान, इस आरक में समचतुरस्रनामका प्रथम संस्थान ही होता है. अन्य संस्थान नहीं । उच्चत्व से यहां शरीर की ऊँचाई गृहीत हुई है, प्रथम आरक में शरीर की ऊँचाई ३ तीन कोश की होती है और आयु का प्रमाण तीन पल्यो ચાના અન’ત ઉત્થાન કમ અળવીય પુરુષકાર૫રાકમ પર્યાયાના હાસ થતાં થતાં જયારે ૪ કોડાકેડી પ્રથમ આરા અવસરણીના સમાપ્ત થઇ જાય છે ત્યારે અવસર્પિણી કાળને દ્વિતીય સુષમાનામક આવે. આ ભરતક્ષેત્રમાં પ્રારંભ થઇ જાય છે. અહી’ જે વર્ણાદિકાના પર્યંચાનું કથન કરવામાં આવેલ છે. તે કેવલી ભગવાનની બુદ્ધિ વડે કરવામાં આવેલ નિવિભાગ ભાગોને માનીને કરવામાં આવેલ છે. એ વર્ણાદિકાના નિવિભાગ ભાગ એક શુશુ શુકલત્યાદિ રૂપ પડે છે. આ આ રકમાં વ ઋષભનારાચ સહનન જ હોય છે અન્ય સંહનનેાના અભાવ રહે છે. સહનન અસ્થિએ ની એક પ્રકારની રચના વિશેષનુ નામ છે. એ સહનના શાસ્ત્રોમાં વઋષભનારાચ સહુનન ઋષભનારાંચ સહનન, નારાચસહનન અદ્ભુ તારાચસ'હુતન કીલિકા સહનન અને સેવા સહનનના ભેદથી ૬ પ્રકારના વર્ણિત થયેલા છે. સસ્થાન આકારનું નામ છે. એના પણ ૬ પ્રકારે છે. સમચતુરસ્રસસ્થાન ન્યક્રોધ પરિમડલસસ્થાન કુબ્જક સંસ્થાન વામન સસ્થાન સાદિસસ્થાન અને હુણ્ડક સ ંસ્થાન. આ આરકમાં અન્ય સંસ્થાને નહિ પણ ફકત સમ ચતુરસ્રનામક પ્રથમ સસ્થાન જ હાય છે. ઉચ્ચત્વથી અહીં શરીરની ઉંચાઇ ગૃહીત થયેલી છે. પ્રથમ આરકમાં શરીરની ઊંચાઈ ૩ ગાઉ જેટલી હોય છે આયુનુ પ્રમાણ ત્રણ પા
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
"
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे ज्जवेहिं' अनन्तैः आयुः पर्यवैः आयुः-जीवितं, तदत्र प्रथमेऽरके त्रि पल्योपमप्रमाणं गृह्यते, तस्य पर्यवास्तैः, तथा 'अणं तेहिं गुरुलहु पज्जवेहि' अनन्तै गुरुलघुपर्यवैः-गुरुलघुनि= गुरुलघुद्रव्याणि बादर स्कन्धद्रव्याणि औदारिक वैक्रियाहारकतैजसरूपाणि तेषां पर्यवास्तै तथा 'अणं तेहिं अगुरुलहु पज्जवेहि' अनन्तैः अगुरुलघुपर्यवैः अगुरूलघूनि-अगुरुलघुद्रव्याणि सूक्ष्मद्रव्याणि तानि च पौद्गलिकान्येव ग्राह्याणि अपौगलिकग्रहणे तु धर्मास्तिकायादीना मपि ग्रहणं प्रसज्येत ततश्च तेषामपि पर्यवहानिरापद्येत, तानि अगुरुलघुद्रव्याणि कार्मण मनो भाषादि द्रव्याणि तेषां पर्यवास्तैः, तथा 'अणं तेहिं उट्ठाण कम्मबल वीरियपुरिसक्कार परक्कमपज्ज वेडिं' अनन्तै उत्यानकर्मबलवीय पुरुषकारपराक्रमपयवै उत्थानं-चेष्टाविशेषः, कर्म-भ्रमणादिक्रिया विशेषः, बलं-शरीरसामर्थ्य वीर्य जीवभावं, जीवत्वमित्यर्थः पुरुषकारः पौरुषम् अभिमानविशेषः, पराक्रमः-निष्पादितस्वविषयः पुरुषकार एव, एतेषां पर्यायास्तैश्च कृत्वा 'अणंत गुणपरिहाणीए' अनन्तगुणपरिहान्या अनन्तगुणानाम्- अनन्तानां ज्ञानदर्शनाद्यनन्तानां निर्विभागभागानां वर्णादिपर्यवानां परिहाणिः-अपचयस्तया परिहापम का होता है. गुरु लघु द्रव्य से बादरस्कन्धद्रव्यरूप जो औदारिक, वैक्रिय, आहारक एवं तेजस शरीर है उनको ग्रहण हुआ है. अगुरुलघु द्रव्य से सूक्ष्मद्रव्यरूप जो पौद्गलिक द्रव्य है वे ही गृहीत हुए है, अपौद्गलिक सूक्ष्मद्रव्य नहीं यदि इनका भी यहां ग्रहण होना मान लिया जाय तो धर्मास्तिकायादिक द्रव्यों का भी ग्रहण होना मानना पडेगा तो इस तरह से इनके पर्यायों की भी हानि होने का प्रसङ्ग प्राप्त होगा, अतः इस प्रसंग की निवृत्ति के लिये अगुरुलघु द्रव्य पद से कार्मण मनोभाषादि द्रव्यों का ही ग्रहण किया जानना चाहिये. इस तरह वर्णगुण की, गन्धगुण की, रसगुण की एवं स्पर्शगुण की, जो पर्यायें हैं- केवली के द्वारा अपनी बुद्धि से किये गये जो निर्विभाग भाग है- वे अनन्त संख्यक हैं, संहनन को पर्यायें अनन्त हैं, संस्थान की पर्यायें अनन्त हैं, उच्चत्व की पर्याये अनन्त है, आयु कर्मकी पर्याये अनन्त हैं, गुरुलघु द्रव्यों की पर्याये अनन्त हैं, उत्थान-चेष्टा विशेष रूप, कर्म-भ्रमणादि रूपक्रिया, शरीर પમ જેટલું હોય છે. ગુરુલઘુ દ્રવ્યથી બાદર સ્કન્ધ દ્રવ્ય રૂપ જે ઔદારિક વૈક્રિય આહારક તેમજ તેજસ શરીર છે તેનું ગ્રહણ થયેલ છે અગુરૂ લધુ દ્રવ્યથી સૂક્ષમ દ્રવ્ય રૂપ જે પગ લિક દ્રવ્ય છે તેમનું જ ગ્રહણ થયેલું છે અપીદ્દગલિક સૂક્ષમ દ્રવ્ય નું નહિ, જે એમનું પણ અહીં ગ્રહણ કરવામાં આવે તે ધર્માસ્તિકાયાદિક દ્રવ્યનું પણ ગ્રહણ માનવું જ પડશે. તે આ પ્રમાણે એમની પર્યાની પણ હાનિ થવાની સ્થિતિ ઉપસ્થિત થશે. એટલા માટે આ પ્રસંગની નિવૃત્તિ માટે અગુરુ લઘુ દ્રવ્ય પણ થી કાર્યણ અને મને ભાવાદિ દ્રવ્યનું ગ્રહણ કરવામાં આવવું જોઈએ આ પ્રમાણે વર્ણ ગુણની ગધગુણની રસગુણની તેમજ સ્પર્શ ગુણની જે પર્યાયે છે-કેવલી વડે સ્વ બુદ્ધિથી કરવામાં આવેલ જે નિર્વિભાગભાગો છે તે અનત સંખ્યક છે. સંહનની પર્યાયે અનંત છે સંસ્થાનની પર્યાયે અનંત છે ઊચ્ચત્વની પર્યા અનંત છે આયુકમની પર્યાએ અનંત છે ગુરુલઘુ દ્રવ્યોની અને અગુરુ લઘુ દ્રવ્યની પર્યા છે અનત છે ઉત્થાન–ચેષ્ટા વિશેષરૂપ કર્મભ્રમણાદિ રૂપ ક્રિયા શરીર સામર્થ્યરૂપ બળ વીર્ય
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू.३४ द्वितीयारकवर्णनम् यमाणे२, परिहीयमाणे परिहीयमाणे-नितान्तमपचयं गच्छति सति ‘एत्थणं' अत्र - अत्रान्तरे खलु सुसमा णामं समा काले' सुसमा नाम समा कालः त्रिकोटि सागरोपमप्रमाणः अवसर्पिण्या द्वितीयोऽरकः । 'पडिवज्जिसु' प्रत्यपद्यत-प्रतिपन्नो लागत इति । यथैषाम नन्तत्वम् अनुसमयमनन्तगुणहानिश्च भवति तदुच्यते, तथाहि--'तीसे णं समाए उत्तमकट्टपत्ताए' इति' इति प्रागुक्तोक्त्या सुसमसुसमा-काले कल्पद्रुमपुष्पफलादिगता ये वर्णगन्धरसादयस्ते उत्कृष्टाः, तेषां केवली प्रज्ञया छिद्यमाना यदि निर्विभागा भागाः क्रियन्ते तर्हि अनन्ता भागा भवन्ति । तेषां मध्यादनन्तभागात्मक एको राशिः प्रथमारक द्वितीय-समये त्रुटयति, एवं तृतीयादि समयेष्वपि वक्तव्यं यावत्प्रथमारकान्तिमसमय पर्यन्तम् । इयमेव रीतिः अवसर्पिणो चरम समयं यावद् बोध्या । अतएव- 'अनन्त गुणसामर्थ्यरूप बल, वीर्य - जीव की शक्ति, पुरुषकार और पराक्रम को पयाये भी अनन्त हैं, इन सब अनन्त पर्यायों को केवलो भगवान् ही जानते हैं सो इन सव पर्यायरूप अनन्त गुणों की जब घीरे २ प्रतिसमय हानि होते २ सुषम सुषमा नाम का प्रथम आरक समाप्त हो जाता है तब ३ तीन कोडाकोडी सागरोपमप्रमाण वाला द्वितीय आरक की जिसका नाम सुषमा है प्रारंभ होता है इन वर्णादि पर्यायों में अनन्तता और प्रत्येक समय में अनन्तगुण हानि जो होती है उसे यहां स्पष्ट किया जाता है-सुषमसुषमा काल में कल्पद्रुम के पुष्प और फलादि कों में जो वर्ण, गन्ध और रसादि होते हैं वे उत्कृष्ट होते हैं । इनके यदि केवली की प्रज्ञासे निर्विभाग भाग किये जावे-तो वे अनन्त भाग होते हैं इनके मध्य से अनन्त भागात्मक एक राशि प्रथम आरक के हितीय समय में ममाप्त हो जाती है, द्वितीय अनन्तभागात्मक राशि प्रथम आरक के तृतीय समय में समाप्त हो जाती है इस प्रकार तृतीयादि अनन्तभागात्मकराशियां प्रथम आरक के चतुर्थादि समयो में समाप्त होतो रहती है सो इस प्रकार से इनके समाप्त होते रहने का यह क्रम प्रथम आरक के अन्तिम समय तक जानना चाहिये, तथा इसी प्रकार का यही क्रम अवसर्पिणी काल के अन्तिम समय तक चालू रहता है ऐसा जानना चाहिये, इस જીવની શકિત પુરૂષકાર અને પરાક્રમથી પર્યાય પણ અનત છે. એ સર્વ અનંત પર્યા ને કેવલી જ જાણે છે. તે એ સર્વ પર્યાયરૂપ અનત ગુણેથી જ્યારે ધીમે ધીમે પ્રતિસમય હાનિ થતાં થતાં સુષમ સુષમાં નામે પ્રથમ આરક સમાપ્ત થઈ જાય છે ત્યારે ત્રણ ડાકોડી સાગરોપમ પ્રમાણયુક્ત દ્વિતીય આરક કે જેનું નામ સુષમા છે તે પ્રારંભ થાય છે. એ વર્ણાદિ પર્યમાં અનંતતા અને દરેક સમયમાં અનંતગુણ હાનિ જે હોય છે તેનું અહી સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે. અષમ સુષમા કાળમાં ક૬૫મા અને તેમનો પુપ તેમજ ફળ વગેરે માં જે વર્ણ ગળ્યું અને રસાદિ હોય છે તે ઉત્કૃષ્ટ હોય છે. એમના જે કેવલીની પ્રજ્ઞાથી નિર્વિભાગ ભાગ કરવામાં આવે છે તે અનંત ભાગ થાય છે. એમના મધ્યથી અનંતભાગા
ત્મક એક રાશિ પ્રથમ આરકના દ્વિતીય સમયમાં સમાપ્ત થઈ જાય છે. દ્વિતીય અનંતભા ગાત્મક રાશિ પ્રથમ આરકના તૃતીય સમયમાં સમાપ્ત થઈ જાય છે. આ પ્રમાણે તૃતીયાદિ અનંત ભાગાત્મક રાશિમાં પ્રથમ આરકના ચતુર્થાદ સમયેમાં સમાપ્ત થતી રહે છે. તે
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०४
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे परिहाण्या' इत्यत्र अनन्तगुणानां परिहानिस्तया इति पष्ठी तत्पुरुषो न तु कर्मधारयः । गुणशब्दश्च भागपयोयवाची आगमेषु प्रसिद्धः।
नन्वेवं वर्णादीनाम् अनन्तगुणहान्या श्वेतादिवर्णानां गन्धादीनां च सर्वथोच्छेदः प्रसज्येत, एतच्च प्रत्यक्षविरुद्धम् जातीयपुष्पादौ श्वेतवर्णस्य अन्यत्राण्यवर्णानां तथैव गन्धादीनां सम्प्रत्यप्युपलभ्यमानत्वात् ? इति चेत् , आह-आगमे हि अनन्तकस्य अनन्तभेदा उक्ताः, तत्र हीयमानभागानाम् अनन्तकम् अल्पम् तदपेक्षया मौलराशेः-भागानन्तकं बृहत्तरं बोध्यम् अतो न सवेथोच्छेद इति । युज्यते च तेषां सर्वथोच्छेदाभावो भव्यक्त् तरह "अनन्तगुणपरिहाण्या” पद में अनन्त निर्विभागभागों की परिहानि से ऐसा ही अर्थ करके "अनन्तगुणानां परिहाण्या" में षष्ठी तत्पुरुष समास समझना चाहिये । कर्मधारय नहीं गुण शब्द भाग अर्थ का वाचक है यह बात आगम में प्रसिद्ध है ।
यहां ऐसी शंका हो सकती है कि जब वर्णादिकों के अनन्तगुणों की हानि होती कही गई है तो फिर इस तरह से इन श्वेतादि वर्णो का और गन्धादि गुणों का सर्वथा उच्छेद ही हो जायेगा परन्तु ऐसा तो होने का नहीं क्योंकि वर्तमान काल में इन सव ही इन गुणों का जैसे जातीय पुष्पादि में श्वेतवर्ण का, इसी तरह अन्यत्र भी अन्य श्वर्णों का एवं गन्धादिकों का सद्भा व तो देखा ही जाता है तो इस शंका का उत्तर ऐसा है कि आगम में अनन्त के भी अनन्त भेद माने गये हैं इनमें हीयमानभागों का जो अनन्तक है वह तो अल्प है और इनमें मूलराशि का जो भागानन्तक है वह वृहत्तर है इसलिये इनका सर्वथा उच्छेद नहीं हो सवता है । भव्य की तरह इनके सर्वथा उच्छेद होने का प्रसङ्ग ही प्राप्त नहीं होता है अभी तक अनन्त काल से भी भव्यों के सिद्ध अवस्थापन्न होते रहने पर भी और अनन्तकाल तक भी भव्य सिद्ध अवस्थाઆ રીતે એમની સમાપ્તિ સંબંધી આ ક્રમ પ્રથમ આરકના અંતિમ સમય સુધી જાણ જોઈએ. તેમજ આ પ્રમાણે એ જ ક્રમ અવસર્પિણી કાલના અંતિમ સમય સુધી ચાલુ રહે छे से पाए जाने से. मी प्रमाणे अनन्तगुणपरिहाण्या मां अनत निविलागानी परिहानिथी मेवो म अहए परीने अनन्तगुणानां परिहाण्या भां षष्ठी तYष સમાસ સમજવું જોઈએ કર્મધારય નહિ. ગુણ શબ્દ ભાગ અર્થને વાચક છે આ વાત આ ગમમા પ્રસિદ્ધ છે.
અહીં એવી શકાપણ ઉદ્ભવી શકે છે કે જ્યારે વર્ણાદિકના અનંત ગુણોની હાનિ થતી રહી છે એવું કહેવામાં આવ્યું છે તો પછી આ રીતે તે એ વેતાદિ વર્ણોને અને ગન્ધાદિ ગુણોને સર્વથા ઉચછેદ જ થઈ જશે પણ આવું થશે નહિ કેમકે વર્તમાન કાળમાં એ સર્વ ગુણોને–જેમ જાતીય પુષ્પાદિમાં વેતવણેને આ પ્રમાણે અન્ય પણ અન્ય-અન્ય વર્ણને તેમજ ગંધાદિકને સદુભાવ તે જોવામાં આવે જ છે. તે આ શંકા નાજવાબ આ પ્રમાણે છે કે આગમમાં અનંતતાના પણ અનંત ભેદો માનવામાં આવ્યા છે. એમાં હીયમાન ભાગે ને જે અનંતક છે તે તો અલ્પ છે અને એમનામાં જે મૂલરાશિને ભાગાન્તક છે, તે બૃહત્તર છે એથી એમના સર્વથા ઉચછેદનને સંભવ નથી. ભવ્યની જેમ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ३४ सुषमानामक द्वितीयारकवर्णनम्
यथा सिध्यत्स्वपि भव्येषु न तेषामनन्तकालेनापि निर्लेपना तथा सर्वजीवेभ्योऽनन्तगुणानाम् उत्कृष्टवणौदिगत भागानां न सर्वथोच्छेद इति । न च ते संख्याता एव सिध्यन्ति, इमे तु प्रतिसमयम् अनन्ता हीयन्ते इति महद्दष्टान्तवैषम्यम् ? इति वाच्यम्, यतस्तत्र सिध्यतां भव्यानां यथा संख्यातता तथा सिद्धिकालोऽनन्तः एवमत्राऽपि यथा प्रतिसमयम् अनन्तानामेषां हीयमानता तथा हानिकालोऽवसर्पिणी प्रमाण एव ततः परम् उत्सर्सिणी प्रथमसमयादौ तेनैव क्रमेण वर्द्धन्ते वर्णादय इति सर्वे सुस्थितम् । 'अणं हिं पन्न होते रहेगें फिर भी इनका सर्वथा उच्छेद जैसे नहीं होता है उसी प्रकार से सर्व जीवों की अपेक्षा अनन्तगुणों उत्कृष्ट वर्णादिगतभागों का सर्वथा उच्छेद नहीं होगा, ।
शंका- वे संख्यात ही सिद्ध होते हैं परन्तु ये तो प्रतिसमय अनन्तरूप में ही हीन होते रहते हैं, इस तरह जो भव्य का दृष्टान्त देकर आपने इनकी निर्लेपता का अभाव प्रतिपादित किया है - सो इस दृष्टान्त में तो इनको अपेक्षा बहुत बड़ी विषमता है - अर्थात् इस दृष्टान्त से वर्णादिको के सर्वथा उच्छेद होने का जो प्रसङ्ग दिया गया है वह हटता नहीं है बना ही रहता है ? सो इस प्रकार की यह आशंका भी ठीक नही है - क्यों कि सिद्ध होनेवाले भव्य जीवों में जैसी संख्यातता है वैसी काल में संख्यातता नहीं है किन्तु वह सिद्धि काल तो अनन्त है इसी प्रकार प्रत्येक समय में अनन्त वर्णादि भावों में जैसी हीयमानता है क्योंकि वह उनका हानिकाल अव सर्पिणी प्रमाण ही है इसके बाद तो उत्सर्पिणी के प्रथम काल के प्रथम समय से लेकर अन्तिम काल के अन्तिम समय तक ये वर्णादि भाव इसी कम से वर्द्धमान होते रहते हैं । अतः किसी
भी काल इन दि भावोंका सर्वथा उच्छेद प्राप्त नही हो सकता है । "अनंतेहिं उच्चत्त
३०५
એમનું સČથા ઉચ્છેદન થાય તેવા પ્રસંગ જ ઉપસ્થિત થતા નથી. આજ સુધી અન તકાલથી ભળ્યે સિદ્ધ અવસ્થાપન્ન થતા આવ્યા છે અને ભવિષ્યમા પણ તેએ અનતકાલ સુધી સિદ્ધ અવસ્થાપન્ન થતા રહેશે, છતાં એ તેમનુ સથા ઉચ્છેદન થતુ નથી, આ પ્રમાણે જ સ`જીવાની અપેક્ષાએ અન તગુણ ઉત્કૃષ્ટ વર્ણાદ્દિગત ભાગાનું સદા ઉચ્છેદન થશે નહિ. શકા—તેઓ તે સંખ્યાત જ સિદ્ધ હાય છે, પણ એ તે પ્રતિ સમય અન’તરૂપમાંજ હીન થતા રહે છે, આ પ્રમાણે જે ભનુ દૃષ્ટાન્ત આપીને તમે એમની નિલેષતાને અભાવ પ્રતિપાદિત કર્યાં છે, તે આ દૃષ્ટાન્તમાં તે એમની અપેક્ષા ખૂબજ વિષમતા છે, એટલે કે આ દૃષ્ટાન્તથી વર્ણાદિકાના સથા ઉચ્છેદ થવા સંબધી જે પ્રસ`ગ આપવામાં આવેલ છે તે કાયમ જ રહે છે. તે આ જાતની આશકા પણ ચેાગ્ય ન કહેવાય. કેમકે સિદ્ધ થનારા ભવ્ય જીવેામાં જેવી સંખ્યાતતા છે તેવી કાળમાં સ ́ખ્યાતતા નથી પર`તુ તે સિદ્ધિ કાળ તા અભિન્ન છે આ રીતે દરેક સમયમાં અનંત વદિ ભાવામા જેવી હીયમાનતા છે, તે તેમનેા હાનિકાલ અવસર્પિણી પ્રમાણ જ છે. એના પછી તેા ઉત્સર્પિણીના પ્રથમકાળના પ્રથમ સમયથી માંડીને અતિમકાળના અંતિમ સમય સુધી એ વદિ ભાવે એ જ કમથી વદ્ધમાન થતા રહે છે. માટે કોઈ પણ કાળમાં એ વીભિાવે.ને સવથા ઉચ્છેદ પ્રાપ્ત થઈ शता नथी.
३९
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०६
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे उच्चत्तपज्जवेहि' इति यदुक्तं, तत्रेवमाशङ्का संजायते तथाहि-उच्चत्वं शरीरस्य स्वावगाढमूलक्षेत्रादुपरितननभः प्रदेशावगाहित्वं तत्पर्यवाश्च एकद्वित्रिप्रतरावगाहित्वादयोऽसं ख्यातप्रतरावगाहित्वान्ता असंख्याता एव, अवगाहना क्षेत्रस्यासंख्यातप्रदेशात्मकत्वात् , कथं तर्हि एषा मनन्तत्वम् ? कथं चैतेऽनन्तभागपरिहाण्या परिहीयन्ते ? इति । ___अत्रोच्यते-प्रथमारके यत् प्रथमसमायोत्पन्नानामुत्कृष्टशरीरोच्चत्वं भवति ततो द्वितीयादि समयोत्पन्नानां यावतामेकनभः प्रतरावगाहित्वलक्षणपर्यवाणां हानिस्तावत् पुद्गलानान्तकं हीयमानं द्रष्टव्पम् , आधारहानावाधेयहानेरावश्यकत्वात् । तेन उच्चत्वपर्यवाणामप्यनन्तत्वं सिद्धं नमः प्रतरावगाहस्य पुद्गलोपचयसाध्यत्वादिति पज्जवेहिं" ऐसा जो कहा गया है सो वहां पर ऐसी आशंका हो सकती है कि स्वावगाढभूत मूल क्षेत्र से लेकर ऊपर ऊपर तक का जो नभः प्रदेश है उस नभः प्रदेश में जो अवगाहिता हैं वही शरीर की उच्चता है इस उच्चता की पर्याये एक दो तीन प्रतरावगाहित्व आदि असंख्यात प्रतरावगाहित्व तक होती है और ये असंख्यात ही होती हैं तात्पर्य इसका यही है कि जीव का अवगाह आकाश के एक प्रदेश से लेकर असंख्यातप्रदेश तक ही होता है क्योंकि लोकाकाश के असंख्यात ही प्रदेश हैं तो फिर यहां पर पर्यायों में अनन्तता कैसे कही गई है और कैसे यह अनन्तभागों की परिहानि से हीन कहो गई हैं ? सो इस शंका का समाधान ऐसा है कि प्रथम आरक के प्रथम समय में उत्पन्न हुए जीवों की जो शरीरोच्चता होती है उससे द्वितोयादि समयों में उत्पन्न हुए जीवों की जितनी एक नभः प्रदेशावगाहित्व रूप पर्यायों की हानि होती है वह अनन्तरूप में होयमान होतो है क्यों कि आघार को हानि में आधेय को हानि होना आवश्यक है, इससे उच्चत्वादि पर्यायों में भी नभः प्रदेशावगाह पुद्गलोपचय साध्य होने से अनन्तता सिद्ध हो जाती है। "अनन्तैः आयुः पर्यवैः' ऐसा जो कहा गया है सो वहां पर भी ऐसी आशंका हो
"अणतेहिं उच्चत्तपजवेहि" भाम र वामां माव्यु ता त्यां मेवी श यश કે સ્વાવગાઢ ભૂત મૂલ ક્ષેત્રથી માંડીને ઉપર-ઉપર જે નભઃ પ્રદેશ છે, તે નભઃ પ્રદેશમાં જે અવગાહિત છે, તે જ શરીરની ઉગ્રતા છે, આ ઉચ્ચતાની પર્યાયે એક, બે, ત્રણ પ્રતરાવગાહિત્ય આદિ અસંખ્યાત પ્રતરાવગાહિત્ય સુધી હોય છે અને એ અસંખ્યાત જ હોય છે. તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે કે જીવન અવગાહ આકાશના એકપ્રદેશથી માંડીને અસંખ્યાત પ્રદેશ સુધી જ હોય છે કેમ કે કાકાશના અસંખ્યાતજ પ્રદેશ છે, તે પછી અહીં પર્યાયમાં અનંતતા શા માટે કહેવામાં આવી છે ? અને કેવી રીતે આ અનંતભાગોનો પરિહાનિથી હીન કહેવામાં આવા છે ? તે આ શંકાનું સમાધાન આ પ્રમાણે છે કે પ્રથમ આરકમાં પ્રથમ સમયમાં ઉત્પન્ન થયેલા જીવોની જે શરીરોચ્ચતા હોય છે તેનાથી દ્વિતીયાદિ સમયમાં ઉત્પન્ન થયેલા જીવોની જેટલી એક નભા પ્રદેશાવગાહિત્વ રૂપ પર્યાની હાનિ હોય છે તે અનંતરૂપમાં હીયમાન હોય છે. કેમ કે આધારની હાનિમાં અધેયની હાનિ આવશ્યક છે, એનાથી ઉચ્ચત્વાદિ પર્યામાં પણ નભઃ પ્રદેશાવગાહપુદ્ગલપચય साध्य पाथी मानता सिद्ध 27 Mय छे. 'अनन्तैः आयुः पर्यवैः' मामले ४ामi
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू.३४ सुषमानामक द्वितीयारकवर्णनम् ३०७
अनन्तैः आयुः पर्यवैः' इति यदुक्तम् , तत्रैवमाशङ्का जायते, तथाहि -पर्यवाणाम् एकसमयोना द्विसमयोना यावदसङख्ययसमयोनोत्कृष्टा स्थितिरिति पर्यवाः स्थितिस्थानतारतम्यरूया असंख्येया एव, आयुः स्थिते रसंख्यातसमयात्मकत्वात्, तर्हि कथमुक्तम्-अनन्तैः आयुः पर्यवैः' इति !, अत्राह- हीयमानस्थितिस्थानकारणीभूतानि अनन्तानि आयुः कर्मदलिकानि प्रतिसमयं परिहीयन्ते । तानि हीयमानानि अनन्तानि आयुः कर्मदलिकानि भवस्थितिकारणत्वात् आयुः पर्यवा एव, अतस्तेषाम् अनन्तत्वे नास्ति काऽपि विप्रतिपत्तिरिति । ____ तथा- 'अनन्तै गुरुलघुपर्यवैः' इति यदुक्तं, तत्रगुरुलघु-पर्यवाः औदारिक वैक्रियाहारकतैजसरूपाणां चादरस्कन्धद्रव्याणां पर्याया इति तत्र प्रकृते वैक्रियाहारकयोरनुपयोगः, तेन तत्राद्यसमये औदारिकशरीरमाश्रित्य उत्कृष्ट वर्णादयो बोध्याः, ततः परं सकती है कि एक समय होन, दो समय हीन, यावत् असंख्यात समय हीन जो उत्कृष्ट स्थिति होती है वही आयु की पर्याये हैं, इस स्थिति स्थानों की तरतमता को लेकर आयु की पर्याये असंख्यात ही हो सकती हैं, क्योंकि आयु की स्थिति असंख्यात समयरूप ही होती है, तो फिर आयु की पर्यायों में अनन्तता कैसे कही गई है ? तो इस शंका का समाधान ऐसा है कि हीयमानस्थितिस्थानकोंके कारणीभूत जो आयुकर्मदलिक प्रतिसमय हीन होते हैं वे हीयमान अनन्त आयुकर्मदलिक भवस्थिति के कारणभूत होने से आयु के पर्यायरूप ही होते हैं अतः इनकी अनन्तता में कोई विप्रतिपत्ति नहीं है, "अनन्तै गुरुलघु पर्यवैः' ऐसा जो कहा गया है सो औदारिक वैक्रिय आहारक एवं तैजस रूप बादर स्कन्ध द्रव्यों की जो पर्याये हैं वे गुरु लघु पर्याय हैं । प्रकृत में वैक्रिय और आहारक पर्यायों का उपयोग नहीं लिया गया है । अतः प्रथम आरक में आद्यसमय में औदारिक शरीर को आश्रित करके उत्कृष्ट वर्णादिक जानना चाहिए इसके बाद वे उसी तरह से हीन होते जाते हैं। तथा तेजस शरीर को आश्रित करके आद्यઆવ્યું છે, તે ત્યાં પણ એવી આશંકા થઈ શકે છે કે એક સમય હીન, બે સમય હીન. યાવત અસંખ્યાત સમય હીન જે ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ હોય છે તે જ આયુની પર્યાય છે. આ સ્થિતિ સ્થાનોની તરતમ્યતા લઈને આયુની પર્યાયે અસંખ્યાત જ થઈ શકે છે. કેમ કે આયુની સ્થિતિ અસંખ્યાત સમય રૂપ જ હોય છે. તે પછી આયુની પર્યાયમાં અનંતતા શા માટે કહેવામાં આવી છે ? તે આ શંકાનું સમાધાન આ પ્રમાણે છે કે હીયમાન સ્થિતિ સ્થાનકોના કારણભૂત જે આયુ કમ દલિકે પ્રતિ સમયે હીન થતા રહે છે તેઓ હીયમાન અનંત આયુ કર્મ દૃલિક ભવસ્થિતિના કારણભૂત હેવાથી આયુના પર્યાય રૂપ 1 डाय छे. मेथी मेमनी मनततामा ५९ततनी विपत्ति नथी. अनन्त गुरुलधुपर्यवैः' मा वामां माव्युछ त। मोहा२४ वैठिय माहा२३ तेभस तेस રૂપ બાદર સ્કન્ધ દ્રવ્યોની જે પર્યા છે તે ગુરુલઘુ પર્યા છે. પ્રકૃતિમાં વૈકિય અને આહારક પર્યાને ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો નથી. એથી પ્રથમ આરકની આઘસમયમાં ઔદારિક શરીરને આશ્રિત કરીને ઉત્કૃષ્ટ વર્ણાદિક જાણવું જોઈએ. ત્યારબાદ તેઓ તે પ્રમાણે
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०८
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे तथैव हीयन्ते । तथा- तेजस शरीरमाश्रित्याद्यसमये कपोतपरिणामक जाठराग्निरुत्कृष्टः, तदनन्तरं हान्या मन्द मन्दतरादि वीर्यकत्वरूपो भवतीति
तथा- 'अनन्तैरगुरुलघुपर्यवेः, इत्युक्तम् । तत्र 'अगरुलगु द्रव्याणि कार्मणमनोभाषादीनि पौद्गलिकानि सूक्ष्मद्रव्याणि' इत्यर्थः कृतः । तत्र कार्मणस्य सातवेदनीय शुभनिर्माण सुस्वर सौभाग्यादेयादि रूपस्य बहुस्थित्यनुभागप्रदेशकत्वेन, मनोद्रव्यस्य बहुग्रहणासन्दिग्धग्रहणझटितिग्रहण बहुधारणादि मत्वेन, भाषाद्रव्यस्य उदात्तत्व गम्भीरोपनीतरागत्वप्रतिपादनादविधायितादिरूपत्वेन च आदिसमये उत्कृष्टत्वं ततः परं क्रमेणानन्ता पर्यवा हीयन्तेइति ।
तथा- 'अनन्तै रुत्थानकर्मबलवीर्यपुरषकारपराक्रमपर्यवेः' इत्युक्तम् । उत्थानादयः प्रथमसमये उत्कृष्टाः, ततः परं क्रमशो हीयन्ते इति बोध्यम् । अत्र प्रकृतविषये प्राचीना समय में कपोत परिणामक जठर संबंधी अग्नि उत्कृष्ट होती है । इसके बाद द्वितीयादिक समयों में वह हानिरूप से होती हुई मन्द मन्दतर आदि वीर्य प्रभाव वाली होती जाती है ।
"अनन्तैः अगुरुलघुपर्यवैः" ऐसा जो कहा गया हैं सो इसका अर्थ कार्मण मनोवर्गणा और भाषा वर्गणा आदि रूप सूक्ष्म पोद्गलिक द्रव्य ऐसा किया है इनमें जो कार्मण द्रव्यरूप सूक्ष्म पुद्गल द्रव्य है एवं उसमें जो सातावेदनीय, शुभनिर्माण, सुस्वर, सौभाग्य और आदेयादि प्रकृतियां हैं उनमें बहु स्थिति रूप, बहु अनुभाग रूप, बहुप्रदेशरूप जो बंध है उस रूप से मनोद्रव्य का बहुग्रहणरूप से, असंदिग्ध ग्रहणरूपसे, झटिति ग्रहणरूप से और बहुधारणादि मत्त्व रूप से, भाषा द्रव्य का उदात्तरूप से, गंभीर रूप से राग आदि रूप से आदि समय में उत्कृष्ट संचय-ग्रहण होता हैं इसके बाद द्वितीयादि समयों में क्रमशः इनकी अनन्त पर्याय हीयमान होने लगती हैं।
तथा-"अनन्तैरुत्थानकर्मबलवीर्यपुरुषकारपराकमपर्यवैः' ऐसा जो कहा गया है सो इसका જ હીન થતા જાય છે. તેમ જ તેજસ શરીરને આશ્રિત કરીને આદ્યસમયમાં કપોત પરિ. શામક જઠર સંબંધી અગ્નિ અતિ ઉત્કૃષ્ટ હોય છે, ત્યાર બાદ દ્વિતીયાદિક સમયમાં તે હાનિરૂપમાં પરિણત થતી મન્દ મન્દતર વગેરે વીર્ય-પ્રભાવવાળી થતી જાય છે.
"अनन्तैः अगुरुलधुपर्यवः" माम ४ामा आन्यु छ त। मानो अर्थ म, भने મનેવગણ અને ભાષાવર્ગણા આદિ રૂપ સૂકમ પૌગલિક દ્રવ્ય આમ કરવામાં આવેલ છે. એમનામાં જે કામણ દ્રવ્ય રૂપ સૂમ પુદ્ગલ દ્રવ્ય છે અને તેના જે સાતવેદનીય, શુભનિર્માણ સુસ્વર, સૌભાગ્ય અને આદયાદિ પ્રકૃતિ છે, તેમનામાં બહુસ્થિતિરૂપ, બહ અનુભાગ રૂપ, બહુ પ્રદેશરૂપ જે બધે છે, તે રૂપથી મને દ્રવ્યનું બહુગુણરૂપથી, અસંદિગ્ધ ગ્રહણ રૂપથી,ઝટિતિ ગ્રહણ રૂપથી અને બહુધારણાદિમત્વ રૂપથી, ભાષાદ્રવ્યનું ઉદાત્ત રૂપથી, ગંભીર રૂપથી રાગ આદિ રૂપથી આદિ સમયમાં ઉત્કૃષ્ટ-સંચય ગ્રહણ હોય છે. ત્યાર બાદ દ્વિતીયાદિ સમયમાં ક્રમશ એમના અનંત પર્યાય હાયમાન થવા માંડે છે.
तथा-"अननतैरुत्थानकर्मबलवार्य पुरुषकारपराक्रमपर्यवैः” मेरे पाम आयु
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ३४ सुषमानामक द्वितीयारकवर्णनम् ३०९ गाथाः- संघयणं संठाणं, उच्चत्तं आउयं च मणुयाणं ।
अणुसमयं परिहायइ, ओसप्पिणी कालदोसेण ॥१॥ कोहमयमायलोभा, ओसन्नं वड्ढए य मणुयाणं । कूड तुल कूडमाणा, तेणाऽणुमाणेण सव्वंपि ॥२॥ विसमा अज्ज तुलाओ, विसमाणि य जणवएसु माणाणि । विसमा रायकुलाई, तेण उ विसमाइ वासाइ ॥३।। विसमेसु य वासेसु, हुति असाराई ओसहिबलाइ ।
ओसहि दुबल्लेण य, आउ परिहायई णराणं ।।४।। छाया- संहननं संस्थानम् उच्चत्वम् आयुश्च मनुजानाम् ।
अनुसमयं परिहीयते अवसर्विणोकाल दोषेण ॥१॥ क्रोधमदमायालोभाः प्रायो वर्धन्ते च मनुजानाम् । कूटतुला कूटमाने तेनानुमानेन सर्वमपि ॥२॥ विषमा अद्य तुलाः विषमाणि च जनपदेषु मानानि ।
विषमाणि राजकुलानि तेन तु विषमाणि वर्षाणि ॥३॥ तात्पर्य ऐसा है कि-प्रथम अवसर्पिणी काल में उत्थान आदि प्रथम समय में उत्कृष्ट होते हैं इसके बाद क्रमशः ये द्वितीयादि समयों में हीन होते जाते हैं इस प्रकृत विषय में प्राचीन गाथाएँ इस प्रकार से हैं - "संघयणं सठाणं उच्चत्तं आउयं च मणुयाणं, । अणुसमयं परिहायइ, ओस प्पिणीकालदोसेण ॥१॥ कोह मयमायलोभा ओसन्नं वड्ढए य मणुयाणं । कूडतुल कूडमाणा तेणाऽणुमाणेण सव्वंपि ॥२॥ विसमा अज्जतुलाओ विसमाणि य जणवएसु माणाणि । विसमारायकुलाई तेण उ विसमाई वासाइं।।३।। विसमेसु य वासेसु हुँति असाराइं ओसहिबलाई । ओसहि दुब्बलेण य आउ परिहायइ णराणं ॥४॥ છે તે આનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે કે–પ્રથમ અવસર્પિણી કાળમાં ઉત્થાન આદિ પ્રથમ સમયમાં ઉત્કૃષ્ટ હોય છે. ત્યારબાદ-કમશ: એઓ દ્વિતીયાદિ સમયોમાં હીન થતા જાય છે. આ પ્રકૃતિવિષયમાં પ્રાચીન ગાથાઓ આ પ્રમાણે છે :
संघयण संठाण उच्चत्तं आउयं च मणुयाणं, अणुसमय परिहायइ ओसप्पिणी कालदोसेण ।१।। कोहमयमाय लोभा ओसन्न बडूढए य मणुयाण कुडतुलकुडमाणा तेणंऽणुमाणेण सव्वेपि ।२। बिसमा अज्ज तूलाओ विसमाणि य जणवपसु माणाणि, विसमा रायकुलाई तेण उ विसमाइ वासाई॥३॥ विसमेसुय वासेसु हुति असाराई ओसहिबलाई। ओसहि दुब्बलेण य आउ परिहायइ णराणं ॥४॥
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
विषमेषु च वर्षेषु भवन्ति असाराणि ओषधिबलानि । ओषधिदौर्बल्येन च आयुः परिहीयते नराणाम् ||४|| इति ।
एषा वर्णगन्धादिपर्यवाणां हानि रवसर्पिणीकालदोषेण बोध्या इयं तु दुष्षमामाश्रित्य वाहयेन भवति शेषारकेषु तु यथासंभवं विज्ञेयेति । ननु नित्यद्रव्यस्यापि कालस्य कथं हानि ?' इति शङ्ककस्याशङ्का निवारणार्थं भवता वर्णगन्धादि पर्यवाणां हानिर्निर्दिष्टा, वर्णादि पर्यवाच पुद्गलधर्माः, हीयमानैस्तैः कालस्य हानिरसंभाव्या, नहि अन्यधर्मैर्हीयमानैः अपरस्य हानिः क्वचिद् दृष्टा यद्यन्यधर्मैर्हीयमानैरपरस्य हानिः स्वीक्रियेत, तर्हि वृद्धाया वयोहानौ युवत्या अपि वयोहानि: प्रसज्येत, न चैवं भवतीति चेत्, आह, कालो हि कार्यमात्रस्य कारणमिति कार्यगतधर्मान् कारणेऽप्युपचर्य कालस्य हानिरुक्ते न काऽपि विप्रतिपत्तिरिति ॥ सू० ३४ ||
इनका भाव स्पष्ट है इन वर्ण गन्ध आदि पर्यायों को हानि अवसर्पिणी काल के दोष से होती है ऐसा जानना चाहिये, दुष्षमा आरक को आश्रित करके तो वर्ण गन्ध आदिकों को हानि बहुत अधिक रूप में होती है शेष आरकों में यथा संभव हो होती है ऐसा तीर्थंकरों का आदेश है ।
काल को तो नित्य द्रव्य माना गया है फिर इसकी हानि कैसे होती है ? इस प्रकार शङ्का करने वाले की शङ्का को निवारण करने के निमित्त आपने जो वर्ण गन्ध आदि पर्यायों की हानि कही हैं सो यह कथन तो ठीक है क्योंकि वर्णादिकों की पर्यायें पुद्गलधर्मरूप हैं, परन्तु इन हीयमानों के द्वारा काल की हानि होना तो असंभवित है क्यों कि अन्य की हानि में अन्य की हानि नहीं होती है कहीं ऐसा तो देखा नहीं जाता है कि वृद्धा की क्यों हानि में युवती के वय की हानि होती हो' सो इसका उत्तर ऐसा है कि काल कार्यमात्र के परिवर्तन में कारण होता है इसलिये कार्यगत धर्मों का कारण में भी उपचार कर लिया जाता है अतः यहाँ पर इसी बात को लेकर काल की हानि कह दो गई है, इसमें विवाद जैसी कोई बात नही है || ३४ ॥
એમના ભાવ સ્પષ્ટ છે. આ બધાં વણુ ગન્ધવગેરે પર્યાયાની હાનિ અવસર્પિણી કાળના દોષથી થાય છે, એમ સમજવુ જોઈ એ. દુખમા આરકને આશ્રિત કરીને તાવણું ગન્ધ વગેરે આદિકાની હાનિ અત્યધિક રૂપમાં થાય છે. શેષ આરકામાં યથાસંભવ જ થાય છે, એવી તીથ કરેાની આજ્ઞા છે.
કાળને તા નિત્ય દ્રવ્ય માનવામાં આવેલ છે. તેા પછી એને હાનિ કેવી રીતે થાય છે ? આ જાતની શંકા કરનારાઓની શકાનું નિવારણ કરવા માટે તમે જે વણી ગન્ધ વગેરે પર્યાયની હાનિ બતાવેલ છે. તે આ કથન તેા ઠીક જ છે. કેમ કે વર્ણાદિકેની પર્યાયા પુદ્ગલ રૂપ છે, પણ આ હીયમાનેા વડે કાળની હાનિ થવી એ તે અસંભવિત છે કેમ કે અન્યની હાનિમાં કેઈ અન્યની હાનિ થતી નથી. કાઈ સ્થળે આવુ તે જોવામાં આવતુ નથી કે વૃદ્ધાની વયેહાનિમાં યુવતીના વયની હાનિ થતી હોય. તા આના જવાબ આ પ્રમાણે છે કે કાળ કાર્ય માત્રના પરિવર્તનમાં કારણભૂત હાય છે. એથી કાગત ધર્મના કારણમાં પણ ઉપચાર કરવામાં આવે છે. એથી અહી’ એ વાતને લઈ ને જ કાલની હાનિ કહેવામાં આવી છે. એમાં વિવાદ જેવી કોઈ વાત નથી. ૫૩૪ા
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू.३४ सुषमारके भरनक्षेत्रस्थितिनिरूपणम् ३११
मूलम्- जंबुद्दीवे णं भंते ! दीवे इमीसे ओसप्पिणीए सुसमाए समोए उत्तमकट्ठपत्ताए भरहस्स वासस्स केरिसए आयारभोवपडोयारे होत्था ? गोयमा ! बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे होत्था, से जहाणामए आलिंगपुक्खरेइ वा, तं चेव जं सुसम सुसमाए पुव्ववणियं, णवरं णाणत्तं चउधणुसहस्समूसिया एगे अट्ठावीसे पिट्ठकरंडुयसए, छट्ठभत्तस्स
आहारट्टे, चउसद्धिं राइंदियाइं सारक्खंति, दो पलिओवमोइं आऊ, सेसं तं चेव । तीसे ण समाए चउविहो मणुस्सा अणुसज्जित्था. जहा-एका ?, पउरजंघा २, कुसुमा ३. सुसमणा ४, ॥सू३५॥
छाया-जम्बूद्वीपे खलु भदन्त ! द्वीपे अस्या अवसर्पिण्याः सुषमायां समायाम् उत्तमकाष्ठा प्राप्तायां भरतस्य वर्षस्य कोदृश आकारभावप्रत्यवतारोऽभवत् ?, गोतम ! बहुसमरमणीयो भूमिभागोऽभवत् तद्यथानामकम् आलिङ्गपुष्कर इति वा, तदेव यत् सुषमसुषमायां पूर्ववर्णितम् नवरं नातात्वं चतुर्धनुस्तहस्रोच्छिताः एकम् अष्टाविंशं पृष्ठ करण्डक शतं षष्ठभक्तस्य आहारार्थः, वतुष्पष्टि रात्रिन्दिवं संरक्षन्ति, द्वे पल्योपमे आयुः शेषं तदेव । तस्यां खलु समायां चतुर्विधा मनुष्याः अन्वषजन् , तद्यथा-एकाः १, प्रचुरजवाः २, कुसुमाः ३, सुषमनाः ४, ॥ ३५ ॥
टीका-'जंबुद्दीवे णं' इत्यादि ।
गौतमस्वामी पृच्छति-'जंबुद्दीवे णं भंते ! दीवे' हे भदन्त ! जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे 'इमीसे' अस्याः वर्तमानाया 'ओप्पिणीए' अवसर्पिण्या: 'सुसमाए समाए उत्तमकट्टपत्ताए' सुषमायां समायाम् उत्तमकाष्ठाप्राप्तायाम्-उत्कृष्टावस्थामुपगतायां सत्यां 'भरहस्स वासस्स केरिसए' भरतस्य वर्षस्य कीदृशः किं प्रकारकः 'आयारभावपडोयारे' आकारभाव प्रत्यवतार:स्वरूपपर्यायप्रादुर्भावः 'होत्था' अभवत् ? इति । भगवान् आह'गोयमा ! वहसमरमणिज्जे' हे गौतम ! बहुसमरसणीय अत्यन्तसमो मनोरमश्च 'भूमिभागे'
टीका-..."जंबुद्दीवे णं भंते ! दीवे इमीसे ओसप्पिणीए" इत्यादि ।
इस सूत्र द्वारा गौतम ने प्रभु से पूछा है "जंबुद्दोवे णं भंते ! दोवे." हे भदन्त ! जब इस जम्बूद्वीप में इस अवसर्पिणो के सुषमा नामक आरे को मौजूदगी में जब कि वह अपनो उत्कृष्ट अवस्था में वर्तमान रहता हैं भरत क्षेत्र की स्थिति कैसो रहती है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं--गोयमा ! वहुसमरमणिज्जे भूमिभागे होत्था, से जहाणामए आलिंगपुक्स्वरेइ वा त चेव जं
जंबुद्दीवेण भंते दीवे इमीसे ओप्पिणीए, इत्यादि सूत्र-॥३५॥ टी -20 सूत्र व गौतमे प्रभुने मातना प्रश्न ये छे । “जंबुद्दीवेणं भंते दीवे." "हे ભદન્ત ! જ્યારે આ જંબુદ્વીપમાં આ અવસર્પિણીના સુષમા નામક આરકની હયાતીમાં જ્યારે તે પોતાની ઉત્કૃષ્ટ અવસ્થામાં વર્તમાન રહે છે, ત્યારે ભરતક્ષેત્રની સ્થિતિ કેવી રહે છે ? એના
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
भूमिभागः = भूमिप्रदेश: 'होत्था' अभवत् । तत्र दृष्टान्तमाह - ' से जहानामए' इत्यादि । 'से जहा णामए' तद्यथा नामकम् 'आलिंगपुक्खरे वा' आलिङ्गपुष्कर इति वा, इत्यादि सर्व वर्णनं सुषमसुषमा सूत्रवद् बोध्यम् । एतदेव दर्शयति सूत्रकार: 'तं चैव जं सुसम सुसमाए पुव्ववणियं तदेव यत् सुषमसुषमायां पूर्ववर्णितमिति । सम्प्रति ततो वैशिष्टयं प्रतिपादयति 'नवरं' इत्यादि । णवरं' नवरं = केवलं 'णाणत' नानात्वं भेदोऽयम्, यत् सुषमसुषमासमुत्पन्ना मनुजाः 'चउधणुसहस्समूसिया' चतुर्धनुस्सहस्रोच्छ्रिताः = चतुस्सहस्रधनुः परिमाणोच्चाः क्रोशद्वयोन्नताः प्रज्ञताः । तेषां मनुजानाम् 'एगे' एकम् 'अट्ठावीसेपिट्टकरंडयस' अष्टाविंशं पृष्ठकरण्डकशतम् = अष्टाविंशत्यधिकैकशतसंख्यकाः पृष्ठकरण्डकाः भवन्ति । प्रथमारकोत्पन्न मनुजापेक्षया सुषमारकोत्पन्नमनुजानां पृष्ठकरण्डका अर्ध भवन्तीति बोध्यम् । तथा - तेषां मनुजानां 'छट्टभत्तस्स' षष्ठभक्तेऽतिक्रान्ते 'आहारट्टे' आहारार्थः = आहारप्रयोजनं समुत्पद्यते । तथा ते मनुजाः 'चउसद्धिं राइंदियाई' चतुष्षष्टिं रात्रिन्दिवं स्वापत्यं 'सारक्खन्ति' संरक्षन्ति । अत्रेदं बोध्यम् - चतुष्षष्टिदिवसावशिष्टायुषस्ते मनुजाः अपत्यानि जनयन्ति, तानि चतुष्षष्टिदिवसावधिसंरक्ष्य संगोप्य पूर्वोक्तप्रकारेण कालधर्म|सुसम सुसमाए पुव्ववण्णियं" हे गौतम ! इस काल की उपस्थिति में भरतक्षेत्र का भूमिभाग बहु सम रमणीय रहता है अत्यन्त सम और मनोरम होता हैं यहां इसका वर्णन “आलिङ्गपुष्कर आदि रूप से पूर्व में सुषमसुषमा के वर्णन में कहे गये सूत्र की तरह से कर लेना चाहिये । परन्तु उस काल के समय के वर्णन में और इस काल के समय के वर्णन में जो अन्तर है वह 'नवरं" इस पद द्वारा सूचित करते हुए सूत्रकार कहते है कि इस काल में उत्पन्न हुए मनुष्य " चउधणुसहस्समूसिया एगे अट्ठावीसे पिट्ठकरंडयसए, छट्ट भत्तस्स आहारट्ठे चउसट्ठि राईंदियाईं सारक्वति" चारहजार घनुष की अवगाहनावाले होते हैं अर्थात्-दो कोश के ऊँचे शरीर वाले होते है, १२८ इनके पृष्ट करण्डक होते है, अवसर्पिणी के प्रथम काल के मनुष्यों के पृष्टकरण्डक २५६ होते है-तब कि इनके पृष्ट करण्डक उनसे आधे होते है, दो दिन के व्यतीत हो जाने भवाणमां अलु आहे छे– 'गोयमा ! वहुसमरमणिज्जे भूमिभागे होत्था से जहा णामए आलिंग पुक्खरेइ वा तं चेच जं सुसमसुसमाए पुब्बवण्णियं" हे गौतम! से आजमां भरतक्षेत्रा ભૂમિભાગ ખડુસમરમણીય રહે છે, અતીવ સમ અને મનારમ હોય છે. અહી‘ આ ભૂમિलाग आलिङ्ग पुष्कर' वगरे ३५मां पूर्वमां सुषभ सुषभाना वनमां हेवामां આવેલ સૂત્રની જેમ જ સમજી લેવું જોઈ એ. પણ તે કાળના સમયનાં વર્ણનમાં અને આ अजना सभयना वर्णनमां ने अन्तर छे ते 'नवरं' या यह वडे सूचित करत सूत्रार आहे छे े ते आआजमां ४न्भेस मनुष्य 'चउधणुसहस्समूसिया एगे अट्ठावीसे पिट्ठ करंजयसर, छठु भत्तस्स आहारट्ठे, चउसट्ठि राईदियाई साक्खति" यार इन्नर धनुष भेटसी भवणाહનાવાળા હાય છે. એટલે કે બે ગાઉ જેટલા ઉંચા શરીરવાળા હાય છે. ૧૨૮ એમના પૃષ્ઠ કરડકા હોય છે. અવસર્પિ`ણીના પ્રથમકાળના મનુષ્યાના પૃષ્ઠ કરડકો ૨૫૬ હાય છે.
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ३५ भरतक्षेत्रस्थितिनिरूपणम् युक्ता भवन्ति । तदपत्यानां सप्त अवस्थाक्रमाः-पूर्ववत् बोध्याः। तेत्र प्रत्येकस्यामवस्थायां कालमानं नवदिनानि, अष्टौ वटयः, चतुस्त्रिशत्पलानि, किंचिदधिकानि सप्तदश चाक्षराणि । सप्तभिर्विभक्ताः चतुप्पष्टि दिवसाः पूर्वोक्तप्रमाणा एवं लभ्यन्ते । पूर्वापेक्षया तेषामधिकसंरक्षणकालः कालस्य हीयमानस्य सत्त्वेन उत्थानादीनां हीयमानत्वात् उत्थानादोनामभिव्यक्तौ बहुतरदिवसानामपेक्षितत्वेन बोध्यः । एवमग्रेऽपि बोध्यमिति । तथातेषां मनुजानाम् आयुः जीवितकालः ‘दोपलिभोवमाई' द्वे पल्योपमे द्विपल्योपमप्रमाणं भवति । अत्र सूत्रे गौतमस्वामिनः प्रश्नवाक्यं ' भगवत उत्तरवाक्यं च सुषमसुषमा सूत्रवद बोध्यमिति । 'आऊ सेसं तं चेव' इदमायुः प्रमाणं शरीरोच्छयादिकं च सुषमाया आदि समये बोध्यम् । अतः परं क्रमेण हानिर्बोध्येति । पर इन्हें आहार की अभिलाषा होती है, अर्थात् दो दिन के बाद ये आहार करते है, ये अपने बाल बच्चों के संभाल ६४ दिन रात तक करते हैं, "दो पलिओवमाइं आऊ सेसं तं चेव" इनकी आयु का काल दो पल्योपम प्रमाण होता है. इनके बच्चों की अवस्था का क्रम जैसा पहिले कहा गया हैं वैसा हो यहां पर जानना चाहिए इनकी प्रत्येक अवस्था में कालमान नौ दिन का होता हैं, ८ घडियां होती हैं, ३४ पल होते है, कुछ अधिक १७ अक्षर होते है ६४ दिनों को सात से विभाजित करने पर यही प्रमाण आता है, इस कथन से सूत्रकार ने यह साबित किया है कि इनका संरक्षणकाल पूर्वकाल के संरक्षण काल को अपेक्षा हैं, काल की हीयमानता होने से यहां उत्थान आदि हीयमन होते है, इन उत्थान आदि की अभिव्यक्ति होने में बहुतर दिवसों की अपेक्षा रहा करती है, इसी तरह से आगे भी इनके सम्बन्ध में कथन जानना चाहिए, इनका आयुकाल दो पल्योपम प्रमाण होता है तथा इनके शरीर की ऊँचाई दो कोश की होती है इत्यादि रूप से जो ऐसा कहा गया है वह सब कथन सुषमा काल के आदि समय में कहा गया જ્યારે એમના પૃષ્ઠ કરંડકો તેમના કરતાં અડધા હોય છે. બે દિવસ પસાર થાય પછી એમને આહારની અભિલાષા થાય છે એટલે કે બે દિવસ પછી એઓ આહાર ગ્રહણ કરે
पोताना ना सलाहिवस-रात सुधीरेछ. "दो पलिओवमाई आऊ सेसं तं चेव" अमना मायुष्यनी अवधि मे पत्यापम प्रभा नेटबाय छ यमन બાળકોને અવસ્થાકમ જેમ પહેલાં કહેવામાં આવેલ છે તેમ જ સમજ. એમની દરેકે દરેક અવસ્થામાં કાળમાન નવ દિવસનું હોય છે, ૮ ઘડીઓ હોય છે, ૩૪ પલ હોય છે, કંઈક વધારે ૧૭ અક્ષર હોય છે, ૬૪ દિવસને ૭ વડે વિભાજિત કરીએ તો એ જ પ્રમાણ આવે છે. આ કથન થી સૂત્રકારે આ વાત સિદ્ધ કરી છે કે એમને સંરક્ષણ કાળ પૂર્વકાળના સંરક્ષણ કાળની અપેક્ષાએ છે. કાળની હીયમાનતા હોવાથી અહીં ઉત્થાન આદિ હીયમાન હોય છે. એ ઉત્થાન આદિકોની અભિવ્યક્તિ હોવામાં બહુત દિવસોની અપેક્ષા રહે છે. આ પ્રમાણે હવે પછી પણ એમના સંબંધમાં આ રીતે જાણવું જોઈએ કે એમને આયુકાળ બે પલ્યોપમ પ્રમાણ જેટલું હોય છે, તેમ જ એમના શરીરની ઊંચાઈ બે ગાઉ જેટલી હોય છે. ઈત્યાદિ રૂપમાં જે આવું કથન કરવામાં આવેલ છે તે બધું સુષમા કાળના આદિ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१४
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे अथ भगवान् मनुष्य भेदानाह-'तीसे णं' इत्यादि । हे गौतम ! 'तीसेणं समाए' तस्यां खलु समायां 'चउव्विहा मणुस्सा' चतुर्विधा मनुष्याः 'अणुसज्जित्था' अन्वषजन्अनुपक्तवन्तः, 'तं जहा' तद्यथा 'एका' एका प्रधानाः श्रेष्ठा, एकशब्दस्यात्र संज्ञात्वान्न सर्वनामता १, 'पउरजंघा' प्रचुरजला-पीनजङ्घाः, न तु काकवत् तनुजङ्घा इति २, 'कुसुमा' कुसुमाः सौकुमार्यण कुसुमसदृशत्वात् ३, 'सुसमणा' सुशमनाःसुष्टु शमनं शान्तभावो येषां ते तथा-अतिशान्ताः प्रतनुकषायत्वादिति ४, अत्र तद्गुणवैशिष्टयात् तत्तज्जातीयता बोध्येति पूर्वारकोत्पन्नषड्जातीयमनुष्याणामकारकेऽभावादिमे मनुष्यास्ततोभिन्नजातीया एव भवन्तीति बोध्यम् ॥सू० ३५॥ इति द्वितीयारकः ।।
___ अथ तृतीयारकस्य स्वरूपं प्रतिपादयितुं प्रश्नोत्तरस्वरूपात्मकं सूत्रमाह___ मूलम्- तीसे णं समाए तिहिं सागरोवम कोडाकोडीहिं काले वीइ क्कते अणंतेहिं वण्ण पज्जवेहिं जाव अणंतगुणपरिहोणीए परिहायमाणे परिहायमाणे एत्थ णं सुसमदुस्समा णामं समा पडिवज्जिसु समणाउसो सा णं समा तिहा विभज्जइ पढमे तिभाए १. मज्झिमे तिभाए २. पच्छिमे तिभाए ३. | जंबुद्दीवे णं भंते ! दीवे इमीसे ओसप्पिणीए जानना चाहिए क्योंकि जैसे २ यह काल व्यतीत होता है वैसे २ आयु की हीनता होती जाती है; "तीसे णं समाए चउव्विहा मणुस्सा अणुसज्जित्था” इस काल में ये चार प्रकार के मनुष्य होते हैं-"तं जहा एका, पउरजंघा, कुसुमा, सुसमणा" एकश्रेष्ठ, यहां यह एक शब्द संज्ञा रूप में प्रयुक्त हुआ हैं. सर्वनामरूप में नहीं. दूसरे काकजङ्घा की तरह तनुजङ्घा वाले नहीं प्रत्युत पृष्ठ जङ्घा वाले, तीसरे पुष्प की तरह सुकुमार और चतुर्थ सुशमन-शान्तिभाववाले क्योंकि इनकी कषाय प्रतनु पतली होती है इस कारण ये अतिशान्त होते हैं। पूर्व आरक में उत्पन्न हुए ६ प्रकार के पुरुषों का इस आरक में अभावरहता है इसलिए ये उनसे भिन्न जातीय ही होते हैं, अतः तत्तद्गुण विशिष्ट होने से इनमें तत्तज्जातीयता जाननी चाहिये,, ॥३५॥
आरक का कथन समाप्त । સમયમાં કહેવામાં આવેલ છે. કેમ કે જેમ જેમ આ કાળ વ્યતીત થાય છે તેમ તેમ આયુ पगरेनी डीनता थती तय छे. "तीसेणं समाए चउविहा मणुस्सा अणुसजित्था" से मां मा प्रभारी या२ प्रा२न। मनुष्य। डाय छ-"तं जहा-एका पउरजंघा कुसुमा, सुसमणा" એક શ્રેષ્ઠ, અહીંઆ એક શબ્દ સંજ્ઞા રૂપમાં પ્રયુકત થયેલ છે, સર્વનામ રૂપમાં નહિ બીજા કાક જઘાની જેમ તનુ જઘાવાળા નહિ પણ પૃષ્ઠજલ્લાવાળા, ત્રીજા પુષ્પની જેમ સુકુમાર અને ચોથા સુશમન-શાંતિભાવવાળા. કેમ કે એમની કષાય પ્રત–પાતળી હોય છે. એથી એઓ અતિશાંત હોય છે. પૂર્વ આરકમાં ઉત્પન્ન થયેલ ૬ પ્રકારના પુરુષોને આ આરકમાં અભાવ રહે છે. એથી એઓ તેમનાથી ભિન્ન જાતીય જ હોય છે. એથી તતદ્ ગુણ વિશિષ્ટ હવા બદલ એમનામાં તત્તજજાતીયતા જાણવી જોઈએ, રૂપા
દ્વિતીય આરકનું કથન સમાપ્ત.
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ३६ तृतीयारकस्वरूपनिरूपणम् सुसमदुस्समाए समाए पढममज्झिमेसु तिभाएसु भरहस्स वासस्स केरि सए आयारभावपडोयारे पुच्छा ? गोयमा ! बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे होत्था, सो चेव गमो णेयव्वो णाणत्तं दो घणुसहस्सोई उड्ढे उच्चत्तेणं चउ सटिपिट्ठकरंडगा चउत्थभत्तस्स आहारत्थे समुपज्जइ ठिई पलिओवमं, एगूणसीइ राइंदियाइं सारक्खंति संगोवेंति जाव देवलोगपरिग्गहिया णं ते मणुया पण्णत्ता समणाउसो ! । तीसे णं भंते ! समाए पच्छिमे तिभाए भरहस्स वासस्स केरिसए आयारभावपडोयारे होत्था ? गोयमा बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे होत्था, से जहा णामए अलिंगपुक्खरेइ वा जाव मणीहिं उवसोभिए, तं जहा कित्तिमेहिं चेव अकित्तिमेहिं चेव तीसे णं भंते ! समाए पच्छिमेतिभाए भरहे वासे मणुयाणं केरिसए आयारभावपडोयारे होत्था गोयमा ! तेसिं मणुयाणं छविहे संघयणे, छविहे संठाणे, बहूनि धणुसयाणि उद्धं उच्चत्तेणं, जहण्णेणं संखिज्जाणि वासाणि उक्कोसेणं असंखिज्जाणि वासाणि आउ यं पालंति, पालित्ता अप्पेगइया णिरयगामी अप्पेगइया तिरियगामी अप्पेगइया मणुस्सगामी अप्पेगइया देवगामी अप्पेगइया सिझंति जाव सव्वदुक्खाणमंतं करेति ॥सू० ३६॥
छाया-तस्यां खलु समायां तिसृभिः सागरोपमकोटिकोटिभिःकाले व्यतिक्रान्ते अनन्तैः बर्णपर्यवैः यावत् अनन्तगुणपरिहाण्या परिहीयमाणे परिहीयमाणे अत्र खलु सुषमदुष्षमा नाम समा प्रत्यपद्यत श्रमणायुष्मन् !, सा खलु समा त्रिधा विभज्यते-प्रथमस्त्रिभागः १, मध्यमस्त्रिभागः २, पश्चिमस्त्रिभागः ३ । जम्बूद्वीपे खलु भदन्त ! द्वीपे अस्याम अवसर्पिण्यां सुषमदुषमायाः समायाः प्रथममध्यमयोस्त्रिभागयोर्भरतस्य वर्षस्य कीश आकारभावप्रत्यवतारः पृच्छा, गौतम ! बहुसमसमणीयो भूमिभागोऽभवत् स एव गमो नेतव्यः, नानात्वं द्वे धनुस्सहस्रे उर्ध्वमुच्चत्वेन, तेषां च मनुजानां चनुष्षष्टिपृष्ठकरण्डकाः, चतुर्थे भक्ते आहारार्थः, समुत्पद्यते, स्थितिः पल्योपमम् , एकोनाशीति रात्रिन्दिवं संरक्षन्ति संगोपयन्ति, यावत् देवलोकपरिगृहीताः खलु ते मनुजाः प्रज्ञप्ताः श्रमणायुष्मन् !। तस्याः खलु समायाः पश्चिमे त्रिभागे भरतस्य कीदृश आकारभावप्रत्यवतारोऽभवत् १, गौतम! बहुसमरमणीयो भूमि भागोऽभवत् , तद्यथानाम आलिङ्गपुष्कर इति वा यावत् मणिभिरुपशोभितः तद्यथा-कृत्रिमैश्चैव अकृत्रिमैश्चैव । तस्याः खलु समायाः पश्चिमे त्रिभागे भरते वर्षे मनुजानां कीदृश आकारभाव प्रत्यवतारोऽभवत् १, गौतम ! तेषां खलु मनुष्याणां षइविधं
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे संहननं पविधं संस्थानं बहूनि धनुश्शतानि उर्ध्वमुच्चत्वेन, जघन्येय संख्येयानि वर्षाणि उत्कर्षेण असंख्येयानि वर्षाणि आयुष्कं पालयन्ति, पालयित्वा अप्येकके निरयगामिनः, अप्येकके तिर्यग्गामिनः, अप्ये कके मनुष्यगामिनः, अप्येकके देवगामिनः, अप्येकके सिध्यन्ति यावत् सर्वदुःखानामन्तं कुर्वन्ति ॥ ३६ ।।
टीका-'तीसेणं' इत्यादि ।
'समणाउसो !' हे आयुष्मन् ! श्रमण ! 'तीसेणं समाए तिहिं सागरोवम कोडाकोडीहिं' तस्याः खलु समायाः त्रिभिः सागरोपमकोटोकोटिभिः कृत्वा' काले वीइक्कते' काले व्यतिक्रान्ते सति, कीदृशे तस्मिन् काले ? इत्याह--'अणं तेहिं वण्णपज्जवेहि जाव' अनन्तैः वर्णपर्यवैर्यावत् 'अणंतगुणपरिहाणीए परिहायमाणे परिहायमाणे' अनन्तगुणपरिहाण्या परिहीयमाने परिहीयमाने इति, अब यावत् पदेन त्रयस्त्रिंशत्तमसूत्रोक्तः पाठः संग्राह्यः, 'एत्थणं' अत्र-अत्रान्तरे खलु 'सुसमदुस्समा णामं समा पडिवज्जिसु' सुषमदुष्षमा नाम समा प्रत्यपद्यत-प्रतिपन्नः-लगितः। 'सा णं' सा-सुषमदुष्पमा नाम खलु 'समा तिहा' समा त्रिधा-त्रिभिः प्रकारै 'विभज्जई' विभज्यते-विभक्ता क्रियते । तमेवविभागमाह-'पढमे' इत्यादि । 'पढमे तिभाए' प्रथमस्त्रिभागः तृतीयो भागः, 'मज्झिमेतिभाए' मध्यमस्त्रिभागः, 'पच्छिमे तिभागे' पश्चिमः अन्तिमस्त्रिभागः ! अयं भाव:
तृतीयारक का स्वरूप कथनटीका-तीसे णं समाए तिहिं सागरोवम कोडाकोडीहिं काले वीइक्कते' इत्यादि.।
टीकार्थ-प्रभु गौतम को समझाते हुए कह रहे हैं-कि हे गौतम ! जब अनन्त वर्णपर्यायों का यावत् अनन्त पुरुषकार प्रराक्रम पर्यायों का धीरे २ हास होते २ यह तीन सागरोपम प्रमाण वाला सुसमा नामका द्वितीय आरा समाप्त हो जाता है. तब "एत्थ णं सुसम दुस्समा णामं समा पडिवज्जिसु समणाउसो" हे श्रमण आयुष्मन् ! इस भारत क्षेत्र में सुषम दुष्षमा नामका तृतीय काल लगता है; “सा णं समा तिहा विमज्जइ, पढमे तिभाए १, मज्झिमे तिभाए२, पच्छिमे तिभाए३" इस तृतीय काल को तीन विभागों में विभक्त किया गया है एक प्रथम त्रिभाग में, द्वितीय मध्यम त्रिभाग में और तृतीय पश्चिम विभाग में तात्पर्य इसका यह है कि इस तृतीय काल के
તૃતીય આરકના સ્વરૂપનું કથન. 'तीसेण समाए तिहिं सागरोवम कोडा कोडीहिं काले वीइक्कंते'-इत्यादि ॥सूत्र ३६॥
ટીકાથ–પ્રભુ ગૌતમને સમજાવતા કહે છે કે હે ગૌતમ ! જ્યારે અનંતવર્ણ પર્યાને થાવત્ અનંત પુરુષકાર પરકમ પર્યાને ધીમે ધીમે પાસ થતાં થતાં ત્રણ સાબરમ પ્રમાણ सुषमा नाम द्वितीय भा२४ सभाम थाय छे. त्यारे "एत्थ णं सुसम दुस्समा णाम समा पडिज्जिसु समणाउसो' है श्रम। मायुभन् ! या भरत क्षेत्रमा सुषमषमा नाम: तृतीया प्रारंभ थाय छे. सा णं समा तिहा विभज्जइ, पढमे तिभाए १, मज्झिमे निभा २. निळमे निभाए 3" साततीय जन त्रामागोमा विanari aa
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ३६ तृतीयारकस्वरूपनिरूपणम् ३१७ सुषमदुष्षमायाः समाया भागत्रये कृते प्रथममध्यमपश्चिमास्त्रयो भागा भवन्ति । तत्र द्विकोटीकोटिसागरोपमाप्रमाणः सुषम दुषमाकालो भवति । द्विकोटीकोटिराशिस्त्रिभिर्विभक्तः सन् षद षष्टिकोटिसहस्राणि षट्कोटिशतानि षट् पठिकोटयः षट्षष्टिलक्षाणि षट्षष्टिः सहस्राणि षट् शतानि षट्पष्ठिश्च सागरोपमाणि द्वौ च सागरोपमत्रिभागौ इति लभ्यते, स्थापनाचेयम् ६६६६६६६६६६६६६६२ इति । एवं च प्रत्येकस्मिन् भागे पूर्वोक्त संख्या विज्ञेयेति । अत्र गौतमस्वामी पृच्छति-'जंबुद्दीवेणं भंते ! दीवे इमीसे ओसप्पिणीए सुसमदुस्समाए समाए पढममज्झिमेसु तिभागेसु भरहस्स वासस्स केरिसए' हे भदन्त ! जम्बूद्वीपे खलु अस्याम् अवसर्पिण्यां सुषमदुष्षमायाः समायाः प्रथममध्यमयोस्त्रिभागयोः भरतस्य वर्षस्य कीदृशः-कि प्रकारकः 'आयारभावपडोयारे' आकारभावप्रत्यवतार: स्वरूपपर्यायप्रादुर्भावोऽभवत् ? इति गौतमस्य 'पुच्छा' पृच्छा प्रश्नः । भगवानाह—'गोयमा !' हे गौतम ! अस्यां समायां 'भूमिभागे' भूमिभागः भरतक्षेत्र भूमिप्रदेशो 'बहुसमरमणिज्जे होत्था' बहुसम रमणीयोऽभवत् । अत्र सर्वे पूर्ववद वोध्यम्। एतदेव सूचयति-'सो चेव गमो णोयम्बो' स एव गमो नेतव्यः इति । स एव-पूर्वोक्त प्रथम, मध्यमऔर पश्चिम इस प्रकार से तीन भाग हुए हैं, इस तृतीय काल का समय कोडाकोडी सागरोपम प्रमाण है, इस राशि को जब तीन से विभक्त किया जाता है. तब इसका एकभाग ६६६६६६६६६६६६६६ इतना होता हैं इतना ही प्रमाण द्वितीयभाग का और इतना ही प्रमाण तृतीयभाग का होता है, अब गौतम स्वामी प्रभु से पुनः ऐसा पूछते हैं-"जंबू दीवे णं भंते ! दीवे इमीसे ओसप्पिणीए सुसम दुस्समाए समाए पढ़ममज्झिमेसु तिभाएसु भरहस्स वासस्स केरिसए आयारभावपडोयारे पुच्छा" हे भदन्त ! जब इस जम्बूद्वीपान्तर्गत भरत क्षेत्र में अवसर्पिणी काल की स्थिति में सुषम दुष्षमा काल वर्तता है उस समय में इसके प्रथमत्रिभाग
और मध्यमत्रिभाग में भरत क्षेत्र का क्या स्वरूप होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- “गोयमा बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे होत्था सो चेव गमो णेयवो णाणत्तं दो धणुसहस्साई उर्से उच्चत्तेण" છે. એક પ્રથમ વિભાગમા, દ્વિતીય મધ્યમ ત્રિભાગમાં અને તૃતીય પશ્ચિમ વિભાગમાં આનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે કે આ તૃતીય કાળના પ્રથમ, મધ્યમ અને પશ્ચિમ આ પ્રમાણે ત્રણ ભાગે થયેલા છે. આ તૃતીય કાળને સમય બે કોડા-કેડી સાગરોપમ પ્રમાણ છે. આ સંખ્યાને જ્યારે ત્રણથી વિભકત કરવામાં આવે છે ત્યારે તેને એક ભાગ ६६६६६६६६६६६६६६ माट। थाय छे. माट प्रभार द्वितीय भने माट . प्रमा! तृतीय भागनु हाय छे. वे गौतम प्रभुते ५२ प्रश्न :रे छे -"जबुद्दीवेणं भंते ! दीवे इमीसे ओसपिएणीए सुसमदुस्समाए समाए पढममज्झिमेंसु तिभाए भरहस्स वास. स्स केरिसए आयारभावपडोयारे पुच्छा" हे महन्त ! न्यारे म दीपान्तगत ભરત ક્ષેત્રમાં અવસર્પિણી કાળની સ્થિતિમાં સુષમ દુષમા કાળ વર્તે છે તે સમયે આના પ્રથમ વિભાગ અને મધ્યમ વિભાગમાં ભરતક્ષેત્રનું કેવું સ્વરૂપ હોય છે. એના જવાબમાં प्रभु -“गोयमा बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे होत्था सो चेव गमो णेयव्यो णाणतं
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१८
_ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे एव गमः पाठो नेतव्यः ज्ञातव्य इति । अत्र ‘णाणत्तं' नानात्वं पार्थक्यमेवं बोध्यम् , तथाहि-प्रथममध्यमयोस्त्रिभागयोवर्तमाना मनुष्या 'दो धणुसहस्साई उड्ढं उच्चत्तेणं' द्वे धनुस्सहस्रे ऊर्ध्वम् उच्चत्वेन प्रज्ञप्ताः। तथा तेसिं च मणुयाणं चउसर्टि' तेषां च मनुष्याणां चतुष्षष्टिः चतुष्षष्ठि संख्यकाः 'पिट्ठकरंडुगा' पृष्ठकरण्डका भवन्ति । एवं च सुषमा समोत्पन्नमनुष्यापेक्षया एतेषां मनुष्याणां पृष्ठकरण्डकसंख्या अर्ध भवतीति बोध्यम् । तथा-तेषां मनुष्याणाम् 'आहारत्थे' आहारार्थः आहारप्रयोजनं 'चउत्थभत्तस्स' चतुर्थभक्ते व्यतिक्रान्ते 'समुप्पज्जई' समुत्पद्यते-भवति । 'चउत्थ भत्तस्स' इत्यत्र सप्तम्यर्थे षष्ठी। एकदिनान्तरितस्तेषामाहारो भवतीति भावः । तथा तेषां 'ठीइ' स्थितिः आयुः स्थितिः 'पलिओवमं' पल्योपमम् एकं पल्योपमं भवति । तथा ते मनुष्याः स्वापत्यानि 'एगणासीई' एकोनाशीति 'राइंदियाई रात्रिन्दिवं 'सारक्खंति संगोति' संरक्षन्ति संगोपयन्ति । एकोनाशीति रात्रिन्दिवावशिष्टायुष्कास्ते मनुजा अपत्यानि प्रसुवते, तानि ते एकोनाशीति रात्रिन्दिवं यावत् संरक्षन्ति संगोपयन्तीति भावः । एतेषामपत्यरूहे गौतम ! सुषम दुष्पमा काल के प्रथम और मध्य के विभागों में इस भरत क्षेत्र का भूमिभाग बहुसम रमणीय होता है, इत्यादि रूप से सब कथन इस समय का पूर्वोक्त रूप से ही समझ लेना चाहिये, परन्तु जो उस कथन से यहां से सम्बन्ध रखने वाले इस कथन में भिन्नता है वह ऐसी है-"णाणत्तं दो धणु सहस्साइं उठें उच्चतेणं, तेसिंच मणुयाणं चउसट्टि पिटुकरंडुगा, चउत्थभत्तस्स आहारत्थे समुपज्जइ, ठिई पलिओवमं, एगृणासोई राइं दियाइ, सारक्खंति, संगोवेंति, जाव देवलोग परिग्गहिया णं ते मणुया पण्णत्ता समणाउसो" कि इनके शरीर की ऊँचाई दो हजार धनुष की अर्थात् एक कोश की होती है, ६४ इनके पृष्ठ करण्डक होते हैं । एक दिन के अन्तर से इन्हे मूख लगती है. स्थिति १ एक पल्योपम की होती है ७९ रात दिन तक ये अपने अपत्यों-बच्चों को सार संभाल करते हैं यावत्-फिर ये कालमास में मरकर देवलोक में जन्म धारण करते हैं। ऐसा हे श्रमण आयुष्मन् ! इन मनुष्यों के सम्बन्ध में कथन किया गया है। इनके दो धणु सहस्साई उइद उच्चत्तण" हे गौतम ! सुषमहुषमा जना प्रथम अन मध्याना વિભાગોમાં આ ભરતક્ષેત્રને ભૂમિભાગ બહુ સમરમણીય હોય છે. ઈત્યાદિ રૂપમાં આ સમયનું કથન બધું પૂર્વોક્ત રૂપમાં જ સમજી લેવું જોઈએ. પણ પૂર્વકથન કરતાં અહીં જે विशेषता छ १ मा प्रमाणे छे. “णाणत्तं दो घणु सहस्साई उड्ढ उच्चत्तेणं, तेसिं च मणुयाणं चउसहि पिट्ट करंडगा, चउत्थभत्तस्स आहारत्थे समुप्पज्जा, ठिई पलिओवम, एगृणासोई, राईदियाई', सारक्खंति, संगोवेति, जाव देवलोग परिग्गहिया णं ते मणुया पण्णता समणाउसो' से अमन शरीरनी या मेहन२ धनुष २८ पर्थात એક ગાઉ જેટલી હોય છે. એમના પૃષ્ઠ કરંડકે ૬૪ હોય છે. એક દિવસના અંતરે એમને ભૂખ લાગે છે. ૧ એમની સ્થિતિ એક પલ્યોપમ જેટલી હોય છે. ૭૯ રાત-દિવસ સુધી એ એ પિતાના અપની સંભાળ રાખે છે, યાવત પછી એઓ કાલમાસમાં મૃત્યુ પ્રાપ્ત કરીને દેવલોકમાં જન્મ ધારણ કરે છે. હે શ્રમણ આયુમન્ ! આવું તે મનુષ્યોના સંબંધમાં વિશેષ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ३६ तृतीयारकस्वरूपनिरूपणम्
३१९
पाणां युगलिकानामपि सप्तावस्थाक्रमाः पूर्ववद् बोध्याः तत्रैकैकस्यामवस्थायाम् एकादश दिनानि सप्तघटयः अष्टौ पलानि चतुस्त्रिंशदक्षरोच्चारणपरिमितात् कालात् किञ्चिदधिककालो भवतीति बोध्यम् । 'जाव' यावद् - यावत्पदेन 'संरक्ष्य संगोप्य कासित्वा क्षुस्वा जृम्भित्वा अक्लिष्टा अव्यथिता अपरितापिताः कालमासे कालं कृत्वा देवलोकेषु उत्पद्यन्ते ' इति संग्राह्यम् | अर्थस्तु प्रागुक्त एव । एतेषां देवलोकोत्पादे हेतुमाह - 'देवलोगपरिग्गहिया णं' इत्यादि । समणाउसो !' हे आयुष्मन् ! श्रमण ! ते णं मणुया' ते ' मनुजाः खलु–निश्चयेन 'देवलोगपरिग्गहिया' देवलोक परिगृहीता भवन्तीति । अत्रेदं बोध्यम्अस्याः समायाः प्रथममध्यम त्रिभागयोर्भिन्नजातीयमनुष्याणामनुषञ्जाना जाति परम्परा नास्ति, तथाविधकालस्वाभाव्यात् । यत्तु - ' उग्गा भोगा रायन्न खत्तिया संगहो भवेचउहा' इत्युच्यते तदस्याः समाया अन्त्यत्रिभागमपेक्ष्य बोध्यमिति । इत्थं सुषमसुषमायाः समायाः प्रथममध्यमत्रिभागौ वर्णयित्वा सम्प्रति अन्तिमत्रिभागविषये प्राह - 'ती से णं' युगलिक अपत्यों की सात अवस्थाओं का क्रम जैसा पहिले कहा जा चुका है वैसा ही है, एक २ अवस्था में ११ दिन सात घडी आठ पल और ३४ अक्षरों के उच्चारण करने में जितना काल लगता है उससे कुछ अधिक काल है, यहां यावत्पद से “७९ दिन तक ये अपत्यों की रक्षा और पालन करके खांसी छींक और जंभाई लेकर विना किसी क्लेश और व्यथा के प्राप्त किये काल मास में मर कर देवलोकों में उत्पन्न होते हैं" ऐसा पाठ गृहीत हुआ है, इसका कारण यह है कि इन्हें देवायु का ही बन्ध होता है और मनुष्यायु आदि का नहीं ।
इस तृतीय कालरूप आरे का प्रथम मध्य विभाग में भिन्न जातिय मनुष्यों की अनुषञ्जना - जातिपरम्परा नहीं होती है, क्योंकि इस काल का ही ऐसा स्वभाव है; " यत्तु उग्गा भोगा रायन्नवत्तिय संगहो भवे चउहा " ऐसा जो कहा गया है वह इस तृतीय काल के अन्त्य त्रिभाग को लेकर कहा गया है; इस तरह से तृतीय कालके प्रथम त्रिभाग और मध्यम त्रिभाग કથન કરવામાં આવેલ છે. એમના યુગલિક અપત્યેાની સાત અવસ્થાએના ક્રમ જે રીતે પહેલાં કહેવામાં આવ્યે છે, તે રીતે જ અહી' પણ ક્રમ સમજવેા. એક એક અવસ્થામાં ૧૧ દિવસ, સાત ઘડી, આઠ પલ અને ૩૪ અક્ષરાના ઉચ્ચારણમાં જેટલા સમય લાગે છે. તેના કરતાં કંઈક અધિક સમય છે. અહીં યાવત પદથી ૭૯ દિવસ સુધી એએ અપત્યેાની રક્ષા અને પાલન કરે છે, ખાંસી, છીંક અને બગાસુ` ખાઈને વગર કોઈ પણ જાતની વ્યથા કે લેશે એએ કાલ માસમાં મૃત્યુ પ્રાપ્ત કરીને દેવલેાકમાં ઉત્પન્ન થાય છે. એવા પાઠ સ`ગ્રહીત થયેલ છે. આનુ કારણ આ પ્રમાણે છે કે એમને દેવાયુને જ અન્ય હાય છે. અને મનુષ્યાયુ વગેરે ના નહીં. આ તૃતીય કાળ રૂપ આરાના પ્રથમ મધ્યમ ત્રિભાગમાં ભિન્ન જાતીય મનુષ્યની અનુષજના-જાતિ પરંપરા હોતી નથી, કેમકે એ કાળના સ્પભાવ ४ वे छे. "यत्तु उग्गा भोगा रायन्नखत्तिया संगहो भवे चउहा" सामने उहेवामां આવેલ છે. તે આ તૃતીય કાળના અન્ય ત્રિભાગને લઇને કહેવામાં આવેલ છે. આ રીતે તૃતીય કાળના પ્રથમ ત્રિભાગ અને મધ્યમ ત્રિભાગનું વર્ણન કરીને હવે સૂત્રકાર અંતિમ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे इत्यादि । गौतमस्वामी पृच्छति 'तीसे णं भंते ! समाए पच्छिमे' हे भदन्त ! तस्याः समायाः खलु पश्चिमे-अन्तिमे 'तिमाए' त्रिभागे 'भरहस्स वासस्स केरिसए आयारभावपडोयारे' भरतस्य वर्षस्य कीदृश आकारभावप्रत्यवतार:-स्वरूपपर्यायप्रादुर्भावः 'होत्था' प्रज्ञप्तः १ भगवानाह-'गोयमा ! बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे होत्था' हे गौतम ! बहुसमरमणीयो भूमिभागः प्रज्ञप्तः, 'से जहा णामए' तद्यथा नाम-'आलिंगपुक्खरेइ वा जाव मणीहि उवसोभिए' आलिङ्गषुष्कर इति वा यावत् मणिभिरूपशोभितः। 'तं जहा' तद्यथा-'कित्तिमेहिंचेव अकित्तिमेहिंचेव' कृत्रिमैश्चैवेति यावत्पद संग्राह्यः पाठः पूर्वतोऽवधार्य इति । पूर्वकालापेक्षयाऽत्रायं विशेषः-पूर्वकाले हि कृष्यादिकर्माणि न प्रवृत्तान्यमूवन् . भूमिरपि कृत्रिमैस्तृणैर्मणिभिश्वोपशोभिता नासीत् , अत्र काले तु कृष्यादि कर्माणि प्रवृत्तानि, भूमिश्च कृत्रिमैस्तृणैर्मणिभिश्चोपशोभिताऽभूदिति । पुनर्गौ तमस्वामी पृच्छतिका वर्णन करके अब सूत्रकार अन्तिम त्रिभाग के विषय में कहते हैं-"तीसे णं भंते ! समाए पच्छिमे तिभाए भरहस्स वासस्स केरिसए आयार मावपडोयारे होत्था" इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है कि हे भदन्त ! उस तृतीय काल के पश्चिम विभाग में भरत क्षेत्र का स्वरूप कैसा हुआ है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे होत्था से जहाणामए आलिंगपुक्खरेइ वा जाव मणीहिंउवसोभिए तं जहा कित्तिमेहिं चेव अकित्तिमेहिं चेव" हे गौतम ! तृतीय काल के पश्चिमत्रिभाग में भरतक्षेत्र का भूमिभाग वहुसम रमणीय होता है और यह ऐसा बहुसमरमणीय होता है कि जैसा आलिंग पुष्कर होता है, यावत् यह मणियों से उपशोभित होता है. इन मणियों में कृत्रिम और अकृत्रिम मणि होते हैं. यहा यावत्पद संग्राह्य पाठ पूर्व में जैसा कहा गया है वैसा ही वह यहां ग्रहण किया गया जानना चाहिये. पूर्वकाल की अपेक्षा यहां यह विशेषता है कि पूर्वकाल में कृष्यादि कर्म चालु नहीं हुए थे; तथा भूमि भी कत्रिम तृण और मणियों से उपशोभित नहीं थी, परन्तु इस काल में तो कृष्यादि कर्म चालू हुए,
और भूमि कृत्रिम एवं अकृत्रिम तृण और मणियों से शोभित हुई "तीसे णं भंते ! समाए पच्छिमे विभागना समयमा र छ. "तीसेणं भते ! समाए पच्छिमे तिभाए भरहस्स वासस्स केरिसए आयारभावपडोयारे होत्था” मामी गौतम प्रभुने माशते प्रश्न ये छ । ભદંત ! તે તૃતીય કાળના પશ્ચિમ વિભાગમાં ભરતક્ષેત્રનું સ્વરૂપ કેવું થયું હશે ? આના नाममा प्रभु हे छ-"गोयमा ! बहुसमरमणिज्जे भूमिमागे होत्था से जहाणामए आलिग पुक्खरेइवा जाव मणीहि उवसोभिए तं जहा-कित्तिमेहि चेव अकित्तिमेहि चेव" है ગૌતમ! તૃતીય કાળના પશ્ચિમ ત્રિભાગમાં ભરતક્ષેત્રને ભૂમિભાગ બહુસમરમણીય હોય છે અને એ આલિંગ પુષ્કરવત બહસમરમણીય હોય છે, યાવત્ આ મણિઓથી ઉપરોભિત હોય છે, આ મણિઓમાં કૃત્રિમ અને અકૃત્રિમ મણિઓ હોય છે. અહીં યાવત્ પદ સંગ્રાહ્ય પાઠ પહેલાં જે પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ છે તે પ્રમાણે જ અહીં સમજ. પૂર્વકાળની અપેક્ષા અહીં વિશેષતા આ પ્રમાણે છે કે પૂર્વકાળમાં કૃષ્ણાદિ કર્મનો પ્રારંભ જ થયો નથી. તેમજ ભૂમિ પણ કૃત્રિમ તૃણ અને મણિઓથી ઉપૉભિત ન હોતી પણ આ કાળમાં તે કૃષ્ણાદિ કર્મો ચાલુ થઈ ગયાં હતાં અને ભૂમિ કૃત્રિમ તથા અકૃત્રિમ તૃણ અને મણિ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ३६ तृतीयारकस्वरूपनिरूपणम्
३२१ 'तीसे गं भंते ! समाए पच्छिमे तिभाए भरहे वासे मणुयाणं केरिसए आयारभावपडोयारे' हे भदन्त ! तस्याः खलु समायाः पश्चिमे त्रिभागे भरते वर्षे मनुजानां कीदृश आकारभाव प्रत्यवतार:=स्वरूपपर्यायप्रादुर्भावः 'होत्था' प्रज्ञप्तः ? भगवानाह-गोयमा ! तेसिं मणुयाणं छविहे संघयणे' हे गौतम ! तेषां मनुजानां पइविधं सहननं भवति, 'छबिहे संठाणे' पइविधं च संस्थानं भवति । तथा ते मनुजा 'बहूणि धणुसयाणि उद्धं उच्चत्तेण' बहूनि धनुश्शतानि उर्ध्वमुच्चत्वेन भवन्ति । तथा ते मनुजाः जहण्णेणं संखिज्जाणि वासाणि' जघन्येण संख्येयानि वर्षाणि 'उक्कोसेण असंखिज्जाणि वासाणि आउयं पालेति' उत्कर्षेण च असंख्येयानि वर्षाणि आयुः पालयन्ति, 'पालित्ता' पालयित्वा 'अप्पेगइया' अप्येकके केचित् ‘णियरग मो' 'निरयगामिनो-नारका भवन्ति, 'अप्पेगइया' अप्येकके 'तिरियगामी' तिर्यग्गामिनो भवन्ति, 'अप्पेगइया मणुस्सगामी' अप्येकके मनुष्यगामिनो भवन्ति, 'अप्पेगइया देवगामी' अप्यकके देवगामिनो भवन्ति 'अप्पेगइया सिझंति' अप्येकके सिध्यन्ति सकलकार्यकारितया सिद्धा भवन्ति 'जाव' यावतिमाए भरहे वासे मणुयाणं केरिसए आयर भाव पडोयारे होत्था" अब गौतम ने प्रभु से पूछा है हे भदन्त ! उस तृतीय काल के अन्तिम त्रिभाग में भरत क्षेत्र में मनुष्यों का स्वरूप कैसा होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते है- "गोयमा तेसिं मणुयाणं छविहे संघयणे, छविहे संठाणे, बहूणि धणुसयाणि उड्ढं उच्चत्तेणं जहण्णेणं संस्विजाणि उक्कोसेणं असंखिज्जाणि वासाणि आउयं पालंति." हे गौतम ! इस काल के मनुष्यों के ६ प्रकार का संहनन एवं छह प्रकार का संस्था न होता है तथा इनके शरीर की ऊँचाई सैकडों धनुष की होती है. इनकी आयु जघन्य से संख्यात वर्ष की और उत्कृष्ट से असख्यात वर्षों की होती है. इस आयु का पालन करके अर्थात् इस आयु को पूर्णरूप से भोग करके इनमें से कितनेक तो मर कर नरक गति में जाते हैं. कितनेक तियञ्च गति में जाते हैं, कितनेक देवगति में जाते हैं और कितनेक मनुष्यगति में जाते साथी शामित छ हती. "तीसे ण भंते ! समाए पच्छिमें तिभाए भरहे वासे मणुयाणं केरिसए आयारभावपडोयारे होत्था' व गौतम प्रभुने मेवी शत प्रश्न १२ છે કે હે ભદંત ! તે તૃતીય કાળના અંતિમ ત્રિભાગમાં ભરતક્ષેત્રમાં મનુષ્યનું સ્વરૂપ કેવું डायछ? शनापासभा प्रभु ४३ छः 'गोयमा ! तेसि मणुयाण छविहे संघयणे, छविहे संठाणे, बहूणि धणुसयाणि उढ़ उच्चत्तेण जहण्णेण संखिज्जाणि वासाणि ऊक्कोसेणं असंखिज्जाणि वासाणि आऊयं पालंति० "3 गोतम ! ॥ ना मनुष्यान પ્રકારના સંહનન અને પ્રકારના સંસ્થાને હોય છે. તેમજ એમના શરીરની ઊંચાઈ સેંકડો ધનુષ જેટલી હોય છે, એમના આયુષ્યની અવધિ જઘન્યથી સંખ્યાત વર્ષની અને ઉત્કૃષ્ટથી અસંખ્યાત વર્ષો જેટલી હોય છે. આયુને ભોગવીને એટલે કે સંપૂર્ણ રીતે આ આયનો ઉપભોગ કરીને એમાંથી કેટલાક તે નરક ગતિમાં જાય છે, કેટલાક તિયંગ ગતિમાં જાય છે, કેટલાક દેવગતિમાં જાય્ છે અને કેટલાક મનુષ્ય ગતિમાં જાય છે, તેમ જ કેટલાક એવા પણ હોય છે કે જેઓ સિદ્ધ અવસ્થાને પણ પ્રાપ્ત કરે છે. અહીં યાવત પરથી
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे त्पदेन बुध्यन्ते मुच्यन्ते परिनिर्वान्ति इति संग्रहः। तत्र बुध्यन्ते-विमलकेवलालोकेन सकललोकालोकं जानन्ति, मुच्यन्ते सर्वकर्मेभ्यो मुक्ता भवन्ति 'परिनिर्वान्ति समस्तकर्मकृतविकाररहितत्वेन स्वस्था भवन्ति, तथा-'सव्वदुक्खाणं' सर्वदुःखानाम् समस्तक्लेशानाम् 'अंत' अन्तम्-नाशं करेंति' कुर्वन्ति अव्यावाधसुखभाजो भवन्तीति भावः ।
ननु अस्याः समाया भागत्रयं कथं कृतम् ? इतिचेत् आह-यथा सुषमसुषमायाः समाया आदौ मनुष्याः त्रिपल्योपमायुष्कास्त्रिाव्युत परिमितोधास्त्रिदिनान्तरितभोजना एकोनपञ्चाशद् दिनानि यावत् स्वापत्यपालकाश्च भवन्ति । ततः क्रमेण वर्णगन्धादिपर्यवहान्या कालस्य हीयमानत्वेन सुषमायाः समाया आदौ मनुष्या द्विपल्योपमायुष्काः द्विगव्यतोच्छया द्विदिनान्तरित भोजनाश्चतुप्पष्टिम् अहोरात्रान् यावत् स्वापत्यपालकाश्च हैं तथा कितनेक ऐसे भी होते हैं जो सिद्ध अवस्था को भी प्राप्त करते हैं, यह यावत् पद से "बुध्यते, मुच्यते परिनिर्वान्ति" इन पदों का संग्रह हुआ है. विमल केवल ज्ञानरूप आलोक के द्वारा सकल लोकालोक को वे जानने लगते हैं, समस्त कर्मों से वे मुक्त-छूट जाते हैं और समस्त कर्मकृत विकारों से फिर वे रहित हो जाने के कारण स्वस्थ हो जाते हैं, एवं समस्त दुःखों का नाश कर देते है अर्थात् अव्याबाध सुख के भोक्ता बन जाते हैं,
शंका-इस काल के तीन भाग कैसे किये ? तो इसका उत्तर ऐसा है कि जिस प्रकार सुषमसुषमा काल की आदि में मनुष्य तीन पल्योपम की आयु वाले तीन कोश प्रमाण शरीर वाले एवं तीनदिन के अन्तर से भोजन करने वाले होते हैं तथा ४९ दिन तक जीवित रहकर अपने युगलिक अपत्यों की सार संभाल करते हैं । फिर क्रम २ से यह काल जैसे २ हीन हो जाता है उस कम से वैसे वर्ण गंध आदि को को पर्यायों की हानि हो जाती है. और जब यह प्रथम काल पूर्णरूप से समाप्त हो जाता है तब सुषमा नामक द्वितीय आरा प्रारम्भ हो जाता है, इस काल की आदि में मनुष्यों की आयु दो पल्योपम की होती है, दो कोश ऊँचा उनका शरीर "बुध्यन्ते, मुच्यन्ते, परिनिर्वान्ति" मा यहाने। सय थय छे. (म उस ज्ञान ३५ આલેક વડે તેઓ સકલ લોકાલોકને જાણવા લાગે છે સમસ્ત કર્મોથી તેઓ મુક્ત થઈ જાય છે, અને સમસ્ત કમકૃત વિકારોથી તેઓ રહિત થઈ જવાથી સ્વસ્થ થઈ જાય છે, તથા સમસ્ત દુઃખને નાશ કરે છે. એટલે કે અવ્યાબાધ સુખના ભક્ત બની જાય છે.
શંકા-આ કાળના ત્રણ ભાગો કેવી રીતે કરવામાં આવ્યા છે ? તે એને જવાબ આ પ્રમાણે છે કે જેમ સુષમ-સુષમા કાળના આદિમા મનુષ્ય ત્રણ પલ્યોપમ જેટલી આયુની અવધિવાળા, ત્રણ ગાઉ પ્રમાણ શરીરવાળા તેમજ ત્રણ દિવસના અંતરે ભોજન કરનારા હોય છે તથા ૪૯ દિવસ સુધી જીવિત રહીને પિતાના ચુંગલિક અપત્યાની સાર સંભાળ કરે છે. પછી યથાક્રમે આ કાળ જેમ જેમ હીન થતા જાય છે, તે જ કમથી વર્ણ, ગંધ આદિની પર્યાની હાનિ થતી જાય છે અને જ્યારે પ્રથમ કાળ સંપૂર્ણ રીતે સમાપ્ત થઈ જાય છે ત્યારે સુષમા નામક દ્વિતીય આરકનો પ્રારંભ થાય છે. આ કાળના પ્રારંભમાં મનુષ્યનું આયુખ્ય બે પલ્યોપમ જેટલું હોય છે. તેમનું શરીર બે ગાઉ જેટલું ઉંચુ હોય છે. બે દિવસના
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ३६ तृतीयारकस्वरूपनिरूपणम्
३२३ भवन्ति, ततोऽपि क्रमेण वर्णगन्धादि पर्यवहान्या कालस्य हीयमानत्वेन सुषमदुष्षमायाः समाया आदौ मनुष्या एकपल्योपमायुष्का एकगव्यूतोच्छ्या एकदिनान्तरितभोजना एकोनाशीति दिवसान् यावत् स्वापत्यपालकाश्च भवन्ति । ततः सुषमदुष्षमाया आद्यत्रिभागद्वयं यावत् वर्णगन्धादीनां नियतपरिहाण्या कालस्य हीयमानत्वेन क्रमेणाधिकाधिक हीयमाना युगलिनोऽभूत् । अन्तिमत्रिभागे तु परिहाणिरनिश्चिता जातेति अस्याः समाया भागत्रयं कृतमिति ।।सू० ३६॥ होता है. दो दिन के अन्तर से इन्हें आहार की इच्छा होती है चौसठ रात दिन की जब इनकी आयु अवशिष्ट रहती है. तब इनके युगलिक संतान का जन्म होता है. और ये ६४ दिन तक अपनी संतान की सार संभाल करते रहते हैं. इस तरह क्रम २ से जब इस काल की भी समाप्ति हो जाती है और वर्ण गन्धादिपर्यायों की भी पहिले आरे की अपेक्षा और अधिक हीनता हो जाती है-तब तृतीय काल जो सुषमदुष्षमा है उसका प्रारंभ होता है. इस काल के प्रारंभ में मनुष्य एक पल्योपम की आयुवाले होते हैं, एक कोश का इनका शरीर होता है, और एक दिन के अन्तर से इन्हें आहार की अभिलाषा होती है. जब इनकी आयु ७९ दिन की बाकी रहती है- तब इनके युगलिक संतान का जन्म होता है, ये ७९ दिन तक उसका लालन पालन कर कालमास में आनन्द के साथ अपने शरीर का परित्याग कर देव गति में जन्म लेते हैं. क्रम २ से जब यह तृतीय काल का त्रिभाग प्रमाण आद्य समय में व्यतीत हो जाता है और मध्य का भी इसी तरह से त्रिभाग प्रमाण समय समाप्त हो जाता है-इन दोनों विभागों में वर्णादि पर्यायों की तो क्रमशः हानि होती ही रहती है-इन दोनों त्रिभागों में अधिकाधिकरूप से युगलिकों की हीनता आजाती है और फिर अन्तिम त्रिभाग में यह हीनता अनिश्चित रूप में आजाती है. इस कारण इस અંતરે તેમને આહાર ગ્રહણ કરવાની ઈચ્છા થાય છે, ૬૪ રાત-દિવસ જેટલું આયુષ્ય અવશિષ્ટ રહે છે. ત્યારે એમને યુગલિક સંતાન થાય છે. અને તેઓ ૬૪ દિવસ સુધી પિતાના બાળકની સાર-સંભાળ કરતા રહે છે. આ પ્રમાણે યથાક્રમે જ્યારે આ કાળની પણ સમાપ્તિ થઈ જાય છે અને વર્ણ ગન્ધાદિ પર્યાની પણ-પહેલા આરકની અપેક્ષાએ વધારે હીનતા થઈ જાય છે, ત્યારે તૃતીય કાળ જે સુષમ દુષમા કાળ છે, તેનો પ્રારંભ થાય છે. તે કાળના પ્રારંભમાં મનુષ્ય એક પલ્યોપમ જેટલા આયુષ્યવાળા હોય છે. એક ગાઉ જેટલું ઊંચું એમન’ શરીર હોય છે અને એક દિવસના અંતરે એમને આહાર ગ્રહણ કરવાની અભિલાષા થાય છે. જ્યારે એમનું આયુષ્ય ૭૯ દિવસ જેટલું બાકી રહે છે ત્યારે એમને યુગલિક સંતાન ઉત્પન્ન થાય છે. એઓ ૭૯ દિવસ સુધી તેનું લાલન-પાલન કરીને કાલ માસમાં આનંદપૂર્વક પોતાના શરીરને છેડીને દેવગતિમાં જન્મ પ્રાપ્ત કરે છે. યથાકમે જ્યારે આ તૃતીય કાળનું વિભાગ પ્રમાણુ-આદ્ય સમય વ્યતીત થાય છે અને મધ્યમ પણ વિભાગ પ્રમાણ સમય એ રીતે સમાપ્ત થઈ જાય છે-એ અને ત્રિભાગોમાં વર્ણાદિ પર્યાની તે કમશઃ હાનિ થતી જ રહે છે, એ બને ત્રિભાગમાં અધિકાધિક રૂપથી યુગલિની જ હીનતા આવી જાય છે અને પછી અંતિમ ત્રિભાગમાં આ હીનતા અનિશ્ચિત
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
सुषम दुष्पमाया अन्तिमे त्रिभागे यथा लोकव्यवस्था जाता, तां प्रतिपादयतिमूलम् - तीसे णं समाए पच्छिमे तिभाए पलिओवमद्रुमभागावसेसे एत्थ णं इमे पण्णरस कुलंगरा समुप्पज्जित्थो तं जहा सुमइ १. पडिस्इ २. सीमंकरे ३. सीमंधरे ४. खेमंकरे ५. खेमंधरे ६. विमलवाहणे ७. चक्खुमं ८ जसमं ९. अभिचंदे १०. चंदामे ११. पसेइ १२, मरुदेवे १३ नाभी १४ उसमे १५ त्ति | सू० ३७॥
३२४
छाया - तस्याः खलु समायाः पश्चिमे त्रिभागे पल्योपमाष्टमभागावशेषे अत्र खलु इमे पञ्चदश कुलकराः समुदपद्यन्त तद्यथा - सुमतिः १, प्रतिश्रुतिः २, सीमङ्करः ३, सोमन्धरः ४, क्षेमङ्करः ५, क्षेमन्धरः ६, विमलवाहनः ७ चक्षुष्मान् ८, यशस्वान् ९, अभिचन्द्रः १०, चन्द्राभः ११, प्रसेनजित् १२, मरुदेवः १३, नाभिः १४, ऋषभः १५, इति ॥ सू० ३७॥ टोका - 'ती से णं' इत्यादि - 'ती से' तस्याः - सुपम दुष्पमायाः 'णं' खलु 'समाए' समायाः पच्छिमे तिभाए पलिओ मट्टमभागाव से से' पश्चिमे त्रिभागे पल्योपमाष्टमभागावशेषे कृताष्टभागस्य पल्योपमस्य अष्टमे भागे अवशिष्टे सति, 'एत्थ' अत्र एतदभ्यन्तरे 'णं' खलु 'इमे, इमे वक्ष्यमाणाः 'पण्णरस कुलगरा' पञ्चदश कुलकराः = = लोकव्यवस्थाकारिणः कुलकरणशीलाः विशिष्ट बुद्धियुक्ताः पुरुषविशेषाः 'समुप्पज्जित्था ' समुदपद्यन्त समुत्पन्नाः, 'तं जहा ' तद्यथा - 'सुमई' सुमतिरित्यादि पञ्चदशनामानि सूत्रोक्तानि बोध्यानि ।
तृतीय आरे के तीन त्रिभाग किये गये हैं || ३६ |
इस आरे के अन्तिम त्रिभाग में जैसी लोक की व्यवस्था होती है अब सूत्रकार उसका प्रतिपादन करते हैं- 'तीसे णं समाए पच्छिमे विभाए पलिओममभागाव से से' इत्यादि ।
टीकार्थ-उस सुषम दुष्षमा नामके तृतीय आरे के अन्तिम विभाग की समाप्ति होने में जब पल्योपम का आठवां भागमात्र समय बाको रहता है तब ये " इमे पण्णरस कुलगरा समुप्प - ज्जित्था" १५ कुलकर उस समय उत्पन्न होते हैं - "तं जहा ” उनके नाम इस प्रकार से हैं“सुमई १, पडिस्सुई २, सोमंकरे ३, सीमंधरे ४, खेमंकरे, ५, खेमंधरे ६, विमलवाहणे ७, चરૂપમાં આવી જાય છે. આ કારણાથી આ તૃતીય આરકના ત્રણ ત્રિભાગા કરવામાં આવેલ છે.।૩૬।। ટીકા આ સ્મારકના અ ંતિમ ત્રિભાગમાં જેવી લેાકની વ્યવસ્થા હાય છે. તે વિષે હવે સૂત્રકાર પ્રતિપાદન કરે છે.
'तीसे णं समाए पच्छिमे तिभाए पलिओवमट्ठ भागावसेसे' इत्यादि सूत्र ॥३७॥ ટીકા-તે સુષમદુખમા નામક તૃતીયૂ આરાના અંતિમ ત્રિભાગની સમાપ્તિ થવામાં क्यारे पस्योपमा आउभो लाग मात्र जी रहे छे त्यारे थे "इमे पण्णरस कुलगरा समुप्प ज्जित्था १५ सरीते समये उत्पन्न थाय छे. 'तू जहा " तेभना नाम मा प्रभाछ 'सुमई १, डिस्सु २, सीमंकरे ३, सीमंधरे ४, खेमंकरे ५, खेमन्धरे ६, विमलवाहणे ८, चक्खुमं ८, जसमं ९, अभिचंदे १०, चंदामे १९, पसेणई १२, मरुदेवे १३, णाभी १४,
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ३७ सुषमदुष्षमायान्तिमत्रिभागे लोकव्यवस्था ३२५
ननु स्थानाङ्गादिषु-"जंबुद्दीवे भारहे वासे इमीसे ओसप्पिणीए सत्तकुलगरा होत्था, तं जहा-पडमित्थ विमलवाहण १, चक्खुमं २, जसमं ३, चउत्थमभिचंदे ४, तत्तो पसेगई ५, पुण, मरुदेवे ६, चेव नाभी ७ य॥” इत्युक्तम्, अत्र तु पञ्चदश कुलकरा उक्ता इति परस्परमागमविरोधः ? इति चेत्. आह-सूत्रगते वैचित्र्यात्तत्र सप्तैव कुलकरा उक्ता अत्र तु पञ्चदशेत्यदोष इति ।।
ननु तथापि 'अस्याः समायास्तृतीये त्रिभागे पल्योपमाष्टभागावशेषे पञ्चदश कुलकरा अभूवन्' इति यदुक्तं तन्न संगच्छते, यतः पल्योपमं किल असत्कल्पनया चत्वा
खुमं ८, जसमं २, अभिचंदे १०, चंदाभे ११, पसेणइ १२, मरुदेवे १३, णाभो १४, उसमे त्ति" सुमति १, प्रतिश्रुत २, सीमंकर ३, सीमंधर ४, क्षेमंकर ५, क्षेमंधर ६, विमलवाहन ७, चक्षुष्मान् ८, यशस्वान् ९, अभिचन्द्र १०, चन्द्राभ ११, प्रसेनजित् १२, मरुदेव १३, नाभी १४, और ऋषभ १५, तात्पर्य इस कथन का ऐसा है कि जब इस काल को समाप्ति होने में एक पल्योपम प्रमाण काल बाको बचता है। तब इस पल्योपम प्रमाण काल के ८ भाग करना और ७ भाग प्रमाण पल्योपम जब समाप्त हो जावे और ८ वें भाग प्रमाण पल्योपम जब बाको रहे तब इस समय में ये पन्द्रह कुलकर उत्पन्न होते हैं । ये लोक को व्यवस्था करने वाले होते हैं इसलिये इन्हें कुल कर कहा गया है, इनका काम कुलों की रचना करने का है। ये विशिष्टबुद्धिशाली होते हैं । अतएव इन्हें पुरुष विशेष भी कहा जाता है । यहां शंका ऐसो हो सकती है कि स्थानाङ्ग आदि सूत्रों में "जंबुद्दोवेदीवे भारहे वासे इमीसे ओसप्पिणोए सत्तकुलगरा होत्था"-तं जहा पढमित्थ विमलवाहण, २, चक्खुम २, जसमं ३, चउत्थमभिचंदे ४, तत्तो पसेणई ५, पुण मरुदेवे ६, चेव नामो ७, इस पाठ के अनुमार ७ ही कुलकर इस भरतक्षेत्र में अवसर्पिणोकाल में हुए कहे गये। फिर आप यहां १५ प्रकट कर रहे हैं तो फिर उसमे १५ ति" सुमति १, प्रतिश्रुत २, सीम४२, सीम २ ४, म४२ ५, मघर વિમલવાહન ૭, ચક્ષુષ્માન ૮, યશસ્વાન ૯, અભિચન્દ્ર ૧૦, ચન્દ્રાભ ૧૧, પ્રસેનજિત ૧૨, મરુદેવ ૧૩, નાભિ, અને ઋષભ ૧૫ આ કથનનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે કે જ્યારે આ કાળની સમાપ્તિ થવામાં એક પલ્યોપમ પ્રમાણ કાળ શેષ રહે છે ત્યારે આપલ્યોપમ પ્રમાણ કાળના ૮ ભાગે કરવા અને સાત ભાગ પ્રમાણ પત્યે પમ જ્યારે સમાપ્ત થઈ જાય અને ૮ મો ભાગ પ્રમાણ પલ્યોપમ જ્યારે શેષ રહી જાય ત્યારે એ સમયમાં એ ૧૫
કરો ઉપન થાય છે. એ લેક- વ્યવસ્થાપક હોય છે. એથી જ એમને કુલકર કહેવામાં આવેલ છે. એમનું કામ કુલાની રચના કરવાનું છે. એ બુદ્ધિશાળી હોય છે. એથી એમને પુરુષ વિશેષ પણ કહેવામાં આવે છે. અહીં શંકા એવી ઉદ્ભવે છે કે “સ્થાના कोरे सूत्रोभा “जबुद्दीवे दीवे भारहे वासे इमीसे ओसप्पिणीए सत्तकुलगरा होत्था-तं जहा पमित्थ विमलवाहण १, चक्खुमं २, जसमं ३, चउत्थमभिचंदे ४, तत्तोपसेणई ५, पुण मरुदेवे ६, चेव नाभीय ७, २॥ पा3 भुम ७ १ ४१४२ २ मतक्षेत्रमा असपिणी કાળમાં થાય છે, આમ કહેવામાં આવ્યું છે. પછી તમે અહીં ૧૫ નો ઉલ્લેખ કરી રહ્યા
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२६
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
रिंशद्भागविभक्तं कल्पनीयम् ते चत्वारिंशद् भागा अष्टभिर्भाज्यास्तत एकैको भागः पञ्चपञ्चभागयुक्तो भवति । तत्र यः पञ्चभागयुक्तोऽष्टमो भागस्तस्मिन् पञ्चदश कुलकरा भवन्तीत्यागतम् । तेषु पञ्चसु भागेषु चत्वारो भागाः पल्योपमदशमभागायुष आद्यस्य सुमतिनामकस्य कुलकरस्यायुषि गताः शेषः पल्योपमस्यैको भागः, तत्रासंख्येयपूर्वायुषो द्वादश कुलकराः, संख्येयपूर्वायुष्को नाभिः, एकोननवतिपक्षाधिक चतुरशीतिलक्षपूर्वायुष्क ऋषभदेवश्च भवन्ति, एकस्मिश्वत्वारिंशत्तमे भागे कथं प्रतिश्रुत्यादीनां चतुर्दशकुलकराणां बृहत्तमायुर्जुषां संभावना ? इति चेत्, आह - एकस्मिंश्चत्वारिंशत्तमे भगेऽसंख्येयानि पूर्वाणि भवन्ति, तानि च असंख्येयानि पूर्वाणि क्रमेण हीनहीनानि 'पडिस्सुई, सीमंकरे, सीमंधरे, खेमंकरे, खेमंधरे, विमलवाहणे, चक्खुमं, जसमं, अभिचंदे, चंदाभे, मरुदेवे' प्रतिश्रुति सीमङ्कर सीमन्धर क्षेमङ्कर क्षेमन्धर विमलवाहन चक्षुष्मद्यशस्वदभिचन्द्र चन्द्राभप्रसेनयह परस्पर में आगमों में विरोध कैसा ? तो इस शंका का समाधान ऐसा है कि सूत्र की गति विचित्र होती है अतः वहां सात ही कुलकर कहे गये हैं और यहां १५ कहे हैं, इसमें कोई दोष आने जैसी बात नहीं है । शंका- आपने जो ऐसा कहा है कि इस काल का तृतीय त्रिभाग जब पल्योपम के ८वें भागमात्र अवशिष्ट रहता है तब १५ कुलकर उत्पन्न होते हैं सो यह कथन संगत नहीं होता है क्योंकि असत्कल्पना से पल्योपम के करना चाहिये। इन ४० चालीस भागों में ८ का भाग देने पर एक से युक्त होता है । इस तरह ५ भाग युक्त जो आठवां माग है उसमें हैं वह बात आगम प्राप्त होती है । इन पांच भागों में के ४ भाग तो भाग प्रमाण आयुवाले आदि के सुमति नामके कुलकर की आयु में चले गये बाकी का पल्योपम का एक भाग और रहा- सों उसमें असंख्यात पूर्व की आयुवाले शेष १२ कुलकर हुए इन में संख्यात पूर्व की आयुवाला नाभि हुआ और ८९ पक्ष अधिक ८४ लाख पूर्व की आयुवाला છે. તે આ આગમામાં પરસ્પર વિરોધ કેમ છે ? તે આ શંકાનું સમાધાન આ પ્રમાણે છે કે સૂત્રની ગતિ વિચિત્ર હાય છે એથી ત્યાં સાત જ કુલકર કહેવામાં આવેલ છે અને અહી ૧૫ કહેવામાં આવ્યા છે તેમાં કોઈ પણ જાતને દ્વેષ નથી.
४० चालीस भाग कल्पित
एक भाग ५ - ५ भागों
१५
कुलकर उत्पन्न होते
पल्योपम के दशवें
શકા-તમે જે આમ કહ્યું છે કે આ કાળનેા તૃતીય ત્રિભાગ જયારે એક ફક્ત પચેપમના ૮ આઠમા ભાગ જેટલે અશિષ્ટ રહે છે ત્યારે ૧૫ કુલકર ઉત્પન્ન થાય છે, તેા આ કથન સ'ગત થતુ' નથી કેમકે અસકલ્પનાથી પત્યેાપમના ૪૦ ભાગે કલ્પિત કરવા જોઈએ. એ ૪૦ ભાગેામાં ૮ ના ભાગકરવાથી એક ભાગ ૫-૫ ભાગોથી ચુંક્ત થાય છે. આ પ્રમાણે પ ભાગ યુક્ત જે ૮ મા ભાગ છે તેમાં ૧૫ કુલકરા ઉત્પન્ન થાય છે, આ વાત આગમથી સિદ્ધ થાય છે. એ પાંચ ભાગેામાંના ચાર ભાગે તે। પડ્યે પમના દસમા ભાગ પ્રમાણ આયુવાળા આદિના સુમતિ નામના કુલકરના આયુમાં જતા રહ્યા. શેષ પલ્યોપમના એક ભાગ બાકી રહ્યો હત!, તેમાં અસંખ્યાત પૂર્વની આયુવાળા શેષ ૧૨ કુલકર થયા આમાં સંખ્યાત
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ३८ कुलकरताप्रकारकथनम्
३२७ जिन्मरुदेवानां द्वादशानां कुलकराणामायुर्मानानि, ‘णाभी' नाभेस्तु संख्येयानि पूर्वाणि आयुर्मानम्, 'उसभे' ऋषमस्य चतुरशीति लक्षपूर्वाणि आयुर्मानम्, अवशिष्टाश्च एकोननवतिपक्षा इत्येकस्मिन्नेव चत्वारिंशत्तममागे चतुर्दशकुलकराणामस्ति संभावनेति न कश्चिद् विरोध इति ॥३७॥
मूलम्-तत्थ णं सुमइ पडिस्सुइ सीमंकर सीमंधर खेमंकराणं एएसिं पंचण्हं कुलगगणं हक्कारे दंडणोइ होत्था ते णं मणुआ हक्कारेणं दंडेणं हया समाणा लज्जिया विलज्जिया वेड्डा भीया तुसिणिया विण
ओणया चिट्ठति । तत्थ णं खेमंधरविमलवाहण चक्खुमं जसमं अभिचंदाणं एएसि णं पंचण्हं कुलगरणं मक्कारे णामं दंडणीई होत्था ते णं मणुया मक्कारेणं दंडेणं हया समाणी जाव चिट्ठति तत्थ णं चंदाभ पसेणइ मरुदेव उसभाणं एएसिणं पंचण्हं कुलगराणं धिक्कारे ऋषभदेव हुआ तो फिर एक ४० वे भाग में प्रतिश्रुत आदि १४ कुलकरों की कि जो बहुत बड़ो आयुवाले थे उत्पत्ति कैसे सभवित हो सकती है ? तो इस शंका का उत्तर ऐसा है कि एक ४० व भाग में असंख्यात पूर्व होते हैं और ये असंख्यात पूर्व कम से हीन हीन होते हैं तथा प्रतिश्रुत, सीमङ्कर, सीमन्घर, क्षेमङ्कर, क्षेमन्धर, विमलवाहन, चक्षुष्मन् , यशस्वान्, अभिचन्द्र, चन्द्राभ, प्रसेनजित और मरुदेव इन १२ कुलकरों की आयु के प्रमाण होते हैं । नाभि की आयु का प्रमाण संख्यात पूर्वी का था और ऋषभ की आयु का प्रमाण ८४ लाख पूर्व का था । वाकी के कुलकरों को आयु का प्रमाण ८९ पक्षाधिक ८१ लाख पूर्व का था । इस तरह ४० वें भाग में १४ कुलकारों की उत्पत्ति की संभावना में क्या विरोध हो सकता हैं ? अर्थात् कोई भी विरोध नहीं हो सकता है ॥३७॥ પૂર્વના આયુષ્યવાળા, નાભિ થયા અને ૮૯ પક્ષ અધિક ૮૪ લાખ પૂર્વ જેટલા આદુવાળા, ઋષભદેવ થયા. તે પછી એક ૪૦ મા ભાગમાં પ્રતિકૃત આદિ ૧૪ કુલકરોની કે જેઓ ખૂબ લાંબા આયુષ્યવાળા હતા–ઉત્પત્તિ કેવી રીતે સંભવી શકે ? તે આ શંકાને ઉત્તર આ પ્રમાણે છે કે એક ૪૦ મા ભાગમાં અસંખ્યાત પૂર્વો હોય છે અને એ અસંખ્યાત પૂર્વે યથાક્રમે હીન-હીન હોય છે તેમજ પ્રતિકૃતિ, સીમકર, સીમન્વર, ક્ષેમ કર, ક્ષેમધર, વિમલ વાહન, ચક્ષુષ્માન . યશસ્વાન, અભિચન્દ્ર, ચન્દ્રા, પ્રસેનજિત અને મરુદેવ એ ૧૨ કુલકરની આયુના પ્રમાણે હોય છે. નાભિની આયુનું પ્રમાણ સંખ્યાત પૂર્વાનું હતું અને ઋષભના આયુષ્યનું પ્રમાણ ૮૪ લાખ પૂર્વનું હતું. શેષ કુલકરના આયુષ્યનું પ્રમાણ ૮૯ પક્ષાધિક ૮૪ લાખ પૂર્વ જેટલું હતું. આ પ્રમાણ ૪૦ ભાગમાં ૧૪ કુલકરની ઉત્પત્તિની સંભાવનામાં શું વિરોધથઈ શકે છે ? એટલે કે કોઈ પણ જાતને વિરોધ સંભવી શકે જ નહિ. સૂત્ર. ૩૭ી
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२८
___ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे णाम दंडणीई होत्था ते णं मणुया धिक्कारेणं दंडेणं हया समाणा जाव चिटुंति ॥सू० ३८॥ _छाया-तत्र खलु सुमति प्रतिश्रुति सोमकर सीमन्धर क्षेमङ्कराणाम् एतेषां पञ्चानां कुलकराणां हाकरो नाम दण्डनीतिरभवत् ते खलु मनुजा हाकेरेण दण्डेन हताः सन्तो लज्जिता विलज्जिता व्यर्द्धा भीतास्तूष्णीका विनयावनतास्तिष्ठन्ति । तत्र खलु क्षेमन्धर विमलवाहन चक्षुष्मद् यशस्वद भियन्द्राणाम् एतेषां खलु पञ्चानां कुलकराणां माकरो नाम दण्डनीतिरभवत्, ते खलु मनुजा माकारेण दण्डेन हताः सन्तो यावत् तिष्ठति । तत्र खलु चन्द्रामप्रसेनजिन्मरुदेव नाभि ऋषमाणाम् एतेषां खलु पञ्चानां कुलकराणां धिक्कारो नाम दण्डनीति रभवत् , ते खलु मनुजा धिक्कारेण दण्डेन हताः सन्तो यावत् तिष्ठन्ति ।।सू० ३८॥
एते कुलकरत्वं कथं कृतवन्तः ? इत्यह
टीका--तत्थ णं' इत्यादि, 'तत्थ' तत्र - तेषु पञ्चदशसंख्यकेषु कुलकरेषु मध्ये 'ण' खल 'सुमइ पडिस्सुइ सीमकर सीमधर खेम कराणं एएसिं पचण्ह कुलगराणं' सुमति प्रतिश्रुति सीमङ्करसीमन्धरक्षेमङ्कराणाम् एतेषां पश्चानां कुलकराणां काले 'हक्कारे' हाकारो = 'हा' इत्यधिक्षेपार्थकः शब्दस्तस्य करणम् नाम 'दंडणीई' दण्डनीतिः - दण्डनं दण्डः = अपराधिनामनुशासनं तत्र नीतिः = न्यायः 'होत्था' अभवत् = समुत्पन्नः । अत्रेदं बोध्यम् तृतीयारकान्ते कालदोषेण अल्पीभूतेषु कल्पवृक्षेषु सन्तु, तत्र तेषां युगलिकमनुजानां ममत्वे जायमाने ते कल्पवृक्षाः तै मनुजैः स्वकीयत्वेन परीगृहीताः । तत्रान्य परिगृहीते कस्मिंश्चित् कल्पवृक्षे केनचिद
अब इन्होंने कुलकरता कैसे की-इस बात काक कथन सूत्रकार करते हैं
"तत्थ ण सुमइ, पडिस्सुइ सीमकर, सीमंधर, खेमंकराणं एएसिं पंचण्ह' इत्यादि ।
टीकार्थ- "तत्थ णं सुमइ पडिस्सुइ, सीमंकर, सीमंधर खेमकराणं एएसि पंचण्हं" इन पन्द्रह कुलकरों में से सुमति, प्रतिश्रुत, सीमंकर, सीमंघर और क्षेमंकर इन पांच कुलकरों के समय में "हाहाकार" इस नाम की दण्डनीति थी, "हा" यह शब्द अधिक्षेप का वाचक है।, इसका करना हाहाकार है, अपराधियों को अनुशासन में लेना यह दण्ड है, इस दण्ड के लिये जो नीति-न्याय है वह दण्डनोति है, यहां ऐसा समझ लेना चाहिये-तृतीय आरक के अन्त में कालदोष के प्रभाव से जब कल्पवृक्ष थोडे से रह गये -तब उन कल्पवृक्षों के ऊपर उन युगलिक
હવે તેમણે કુલકરતા કેવી રીતે કરી ? આ વાતનું સૂત્રકાર કથન કરે છે – 'तत्थण सुमइ पडिस्सुइ सीमंकर सीमंधर खेमकराणं पपसि एचण्ह'-इत्यादि-सूत्र ॥३८॥
ટીક થે-એ ૧૫ કુલકરોમાંથી સુમતિ, પ્રતિસૃતિ સીમંકર, સી મધર, અને ક્ષેમકર એ पांय सरोना समयमा 'हाहाकार' नामे ४९ नीति ती. 'हा' श६ मधिो५ वाय छे. मेनु કરવું ‘હાહાકાર' છે. અપરાધીઓને અનુશાસનમાં રાખવા એ દડના માટે જે નીતિ-ન્યાય છે, તે દડનીતિ છે. અહીં આમ સમજવું જોઈએ. તૃતીય આરતા અંતમાં કાળ દોષના
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ३८ कुलकरताप्रकारकथनम् । ३२९ न्येन ममत्वेन परिगृह्यमाणे तेषु विवादः प्रावर्त्तत । ततस्ते मनुजाः विवाद निर्णयाय सर्वेभ्योऽधिकप्रभावशालिनं सुमति सर्वेषामाधिपत्ये व्यवस्थापयन् । ततः स सुमतिः सर्वेभ्यो यथायोग्यं कल्पवृक्षादीन् विभज्य प्रददौ । तत्र यः कश्चित् मर्यादा मतिचक्राम, तच्छासनाय स जातिस्मृत्या नीतिज्ञत्वेन हाकार दण्डनीति पावर्त्तयत् । तामेव दण्डनीति प्रतिश्रुत्यादयश्चत्वारोऽप्यनुकृतवन्तः इति । हाकारदण्डनीत्या ते कीदृशा अभूवन ! इत्याह-'ते णं' इत्यादि । 'ते णं मणुया' ते मनुजाः खलु 'हक्कारेणं द डेणं हया' हाकारेण दण्डेन हताः= अदृष्टपूर्वशासनानां तेषां दण्डादि घातेभ्योऽप्यधिकं मर्मघाति तच्छासनमिदमिति आत्मानं हता इव मन्यमानाः 'समाणा' सन्तो 'लज्जिया' लज्जिताः सामान्यतो लज्जायुक्ताः, 'विलज्जिया' विलज्जिताः विशेषतो लज्जिताः, 'वेड्डा' व्याः= मनुष्यों को ममत्वभाव हो गया सो उन्होंने उन्हें अपना २ कर मान लिया, उस पर जब कोई दूसरा युगलिक मनुष्य अधिकार जमाने लगा तो उनमें आपस में विवाद होना प्रारंभ हो गया। तब उन मनुष्यों ने विवाद का निर्णय कराने के लिये सब से अधिक प्रभावशाली सुमति कुलकर को सब के ऊपर अधिपति चुन लिया । तब सुमति कुलकर ने सब के लिये यथायोग्य कल्पवृक्षों का विमाग कर दिया और सब के लिये उन्हें वितरीत कर दिया। इनमें से जो कोई मर्यादा का उल्लङ्घन करता उसे अनुशासन में लेने के लिये उसने जाति स्मरेण ज्ञान के बल से नीतिज बनकर हाकार दण्ड नीति की प्रवृत्ति की, उसी दण्डनीति का अनुसरण प्रतिश्रुति आदि चार कुलकरों ने भी किया, "तेणं मणुया हक्कारेणं दंडेणं हया समाणा लज्जिया, विलज्जिया वेड्ढा भीया तुसिणीया विणओणया चिटुंति" वे मनुष्य उस हाकाररूप दण्ड से जब आहत हुए, तो अपने आपको हत हुए के जैसे मानते हुए पहिले तो सामान्यरूप से लज्जायुक्त वने फिर विशेषरूप से लज्जित हुए, व्यर्द्ध-अत्यन्त और अधिक लज्जित हुए क्योंकि उन्होंने पहिले कभी ऐसा शासन देखा नहीं था । अतः ऐसा यह शासन उनके लिये दण्डादिघात से भी अधिक मर्मઆવેલ કલ્પવૃક્ષ પર બીજો યુગલિક મનુષ્ય અધિકાર કરવા લાગ્યો તેમાં પણ પરસ્પર વિવાદ પ્રારંભ થઈ ગયા. ત્યારે સૌ યુગલિકોએ વિવાદના નિર્ણય માટે સૌથી શ્રેષ્ઠ પ્રભાવ ૧ લી સુમતિ કુલકરને પોતાના અધિપતિ તરીકે ચૂંટી લીધા. સુમતિ કુલકરે સૌના માટે યથાયોગ્ય કલ્પવૃક્ષોનું વિભાજન કરી દીધું એના પછી કોઈ મર્યાદાનું ઉલ્લંઘન કરતા ત્યારે તને અનુશાસનમાં રાખવા માટે તેમણે જાતિ સ્મરણ જ્ઞાનના બળથી નીતિજ્ઞ થઈને હાકાર દડનીતિની પ્રવૃત્તિ પ્રારંભ કરી. તેજ દડનીતિનું અનુસરણ પ્રતિશ્રતિ વગેરે शार इस ५५ यु छे. “तेणं मणुया हक्कारेण दंडेण हया समाणा लज्जिया, विलज्जिया, वेड्ढा भोया तुसिणीया विण ओणया चिट्ठति" ते मनुष्यो क्यारे हार ૩પ દડથી જ્યારે આહત થયા, ત્યારે પિતાની જાતને હિતના રૂપમાં માનીને પહેલાં તો સામાન્ય રૂપમાં લજજા યુકત થયા પછી વિશેષ રૂપમાં લજિજત થયા. વ્યદૂધ-અત્યંત તેમ જ અધિક લજિજત થયા, કેમ કે તેમણે પહેલાં કઈ પણ દિવસે આવું શાસન જોયું નહોતું. એથી આ શાસન તેમના માટે દંડાદિ ઘાત કરતાં પણ વધારે મર્મ ઘાતી થઈ
४२
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
wwwmurwwwwwwwww
३३०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे अतिशयलज्जिताः, 'भीया' भीताः-मययुक्ताः, 'तुसिणीया' तूष्णीकाः मौनाः ‘विणओवणया चिटुंति' विनयावनताश्च तिष्ठन्ति, न तु धृष्टवत् निलज्जाः निर्भयाः वाचाला अहङ्कारिणश्च भवन्ति । हाकारदण्डेन हतास्ते मनुजा हृतसर्वस्वमिवाऽऽत्मानं मन्यमानाः पुनरपराधस्थाने न प्रवृत्ता अभूवन्निति । सम्प्रति तदनन्तरं या दण्डनीनिरभूत तां प्रतिपादयति 'तत्थ णं खेमधर' इत्यादिना । 'तत्थ णं खेमधर विमलवाहण चक्खुम जसवं अभिचंदाणं' तत्र खलु क्षेमन्धर विमलवाहन चक्षुष्मद्यशस्वद्-अभिचन्द्राणाम् 'एएसि णं पंचण्हं कुलगराणं' एतेषां' पञ्चानां कुलकराणं काले ‘मकारे' माकारो-माकरणं माकरो 'णाम दंडणीई होत्था' नाम दण्डनीतिरभवत् । 'ते णं मणुया मक्कारेणं दंडेण हया समाणा जाव चिट्ठति' ते खलु मनुजा माकारेण दण्डेन हताः सन्तो यावत् तिष्ठन्ति । यावत् पदेन 'ल. ज्जिता विलज्जिताः' इत्यादि पाठः संग्राह्यः । अत्रेदं बोध्यम् हाकारदण्डस्यातिपरिचयेन घाती हुआ । इसलिये उसे अपने आपका घातक मानकर उन्हें अत्यन्त अधिक लज्जा से युक्त होना पड़ता, हमारा अब क्या होगा इस प्रकार से भयभीत होकर उन्हें चुप रहना पड़ता
और अपनी गल्ती स्वीकार कर उन्हें विनयावनत बनना पड़ता, धृष्ट पुरुष की तरह वे न तो निर्लज्ज बनते, न निर्भय बनते, न बाचाल बनते और न अहंकारी बनते । इस तरह हाकार दण्ड से हत हुए वे मनुष्य जिनका सर्वस्व हरण कर लिय है । ऐसा अपने आप को समझकर फिर अपराध करने के स्थान पर प्रवृत्त नहीं होते थे, "तत्थ णं खेमंधर विमलवाहण चक्खुमं जसमं अभिचंदाणं एएसि णं पंचण्हं कुलगराणं मक्कारे णाम दंडणीई होत्था" इस हाकार दण्ड. नोति के बाद क्षेमन्धर, विमलवाहन, चक्षुष्मान्, यशस्वान् एवं अभिचन्द्र इन पांच कुलकरों के काल में माकार नामकी दण्डनीति का प्रचलन हुआ । “मत करना" इस प्रकार की जो निषेधात्मक नीति है वही माकार नाम की दण्डनीति है, इन क्षेमन्धर आदि पांच कुलकरों के समय में
जो मनुष्य दण्डनीय कार्य करता तो उसे माकार दण्डनीति से दण्डित किया जाता था-इससे પડયું. એટલા માટે તેને પોતાના ઘાતક રૂપમાં માનીને તેઓ અત્યંત લજિજત થતા અને કહેતા કે હવે અમારું શું થશે? આ પ્રમાણે ભયભીત થઈને તેઓ ચુપ બેસી રહેતા અને પિતાની ભૂલ કબૂલ કરી તેઓ વિનયાવનત થઈ જતા ધૃષ્ટ માણસની જેમ તેઓ નતે નિર્લજજ થતા, ન નિર્ભય થઈને રહેતા, ન વાચાલ બનતા અને ન અહંકારી બનતા. આ પ્રમાણે હાકાર દંડથી હત થયેલા મનુષ્ય કે જેમનું સર્વસ્વ હરણ કરવામાં આવ્યું छ. मे मानाने १२१ अ५२।५ ४२वाना या प्रवृत्त थता नह, “तत्थ णं खेमंधर विमलवाहण चक्खुमं जसम अभिचंदाणं एएसिणं पंचण्ह कुलगराण मकारे णाम दंडणीइ होत्था" मा १२ नीति पछी मन्धर, विभसाइन, यशुमान् , यशस्वान्, અને અભિચન્દ્ર એ પાંચ કુલકરોના કાળમાં માકાર નામની દંડનીતિનું પ્રચલન થયું. નહિ કરો” આ પ્રકારની જે નિષેધાત્મક નીતિ છે તે જ માકા૨ નામની દંડનીતિ છે. એ ક્ષેમંધર આદિ પાંચ કુલકરોના સમયમાં જે મનુષ્ય દંડનીય કાર્યો કરતા તેમને સાકાર નામક દંડનીતિ મુજબ દંડિત કરવામાં આવતા એથી તે અપરાધી પૂર્વની જેમજ લજિજત
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ३८ कुलकरताप्रकारकथनम्
ततोऽभीषु युग्मिमनुजेषु सत्सु क्षेमन्धरः कुलकरस्तेषामनुशासनाय माकारं दण्डनीति प्रवर्त्तितवान् तदनुयायिनो विमलवाहन - चक्षुष्मद् यशस्वदभिचन्द्रा अपि माकारमेव दण्डनीति प्रवर्तितवन्तः । तत्र महत्यपराधे माकारो दण्डः, सामान्यापराधे तु हाकार इति ।
अथ तदनन्तर कालभाविनः कुलकरा यां दण्डनीति प्रवर्तितवन्तः, तामाह - ' तत्थ णं' इत्यादि । 'तत्थ णं' तत्र खल 'चंदाम पसेणइ मरुदेव उसभाणं एएसि णं पंचह कुलगरा णं' चन्द्राभप्रसेनजिद् मरुदेव नाभि ऋषभाणाम् एतेषां खलु पञ्चानां काले 'धिक्कारे' धिक्कारे- धिक्करणं धिक्कारो 'णामं दंडणीई होत्था' नाम दण्डनीतिर तरभवत् 'ते णं मणुया धिक्कारेणं दंडेणं हया समाणा जाव चिति' ते खलु मनुजा धिक्कारेण वह पूर्व की तरह लज्जित, विलज्जित अदि विशेषणों वाला बन जाया करता था, यही बात यहां यावत्पद से समझाई गई है । तात्पर्य इस कथन का यही कि जब हाकार दण्ड अतिपरिचित हो चुका तो उससे उन लोगों में भय नहीं रहा - " ते तं मणुया मक्कारेणं दंडेणं हया समाणा जाव चिट्ठति" तब उन युगलिक मनुष्यों में भय का संचार रहे- वे अनुशासन से ही न होजावें इस भाव को लेकर क्षमन्धर कुलकर ने उनको अपने अनुशासन में रखने के लिये माकार नामकी दण्डनीति का प्रचलन किया । क्षेमन्धर के बाद इनके अनुयायी विमलवाहन, चक्षुष्मत्, यशस्वान, और अमिचन्द्र इन चार कुलकरो ने भी इसी माकार दण्डनीति का प्रवर्तन किया, यह मानकर दण्डनीति का वहुत बडे अपराध के होने पर ही किया जाता था, सामान्य अपराध में तो केवल हाकार दण्डनीति का प्रयोग होता था, इनके बाद में हुए कुलकरों ने जिस दण्डनीति को प्रवृत्ति को उसे अब सूत्रकार प्रकट करते हैं - " तत्थ णं चंदाभ, पसेनइ, मरुदेव, उसभाणं एएसि णं पंचण्हें कुलगराणं धिक्कारे णामं दंडणीई होत्था" चन्द्राभ, प्रसेनजित मरुदेव, नाभि और ऋषभ इन पांच कुलकरों के काल में धिक्कार नामकी दण्डनीति प्रचलित हुई, इस दण्डनीति से इन कुलकरों के समय मनुष्य दण्डित होते रहे यहां ऐसा समझना વિલજ્િજત વગેરે વિશેષણેાથી યુકત થઈ જતેા. એ જ વાત અહી' યાવત પદથી કહેવામાં આ વી છે. આ કથનનું તાત્પ આ પ્રમાણે છે કે જયારે હાકાર દંડ અતિ પરિચિત થઈ ગયા ત્યારે તે લેકેમાં દંડ. પ્રત્યે ભય રહ્યો નહિ. તેએ અભીત થઈ ગયા. ત્યારે તે યુગલિક મનુષ્યમાં ભયતું સચરણ રહે, તેએ અનુશાસનહીન થઈ જાય નહિ, એ ભાવને લઈને ક્ષેમન્યર કુલકરે તેમને પેાતાના અનુશાસનમાં રાખવા માટે ‘માકાર’ નામક ક્રૂડનીતિ તું પ્રચલન કર્યું. ક્ષેમધર પછી તેમના અનુયાયી વિમલવાહન, ચક્ષુષ્માન્ અભિચન્દ્ર એ ચાર કુલકરાએ પણ એજ ‘માકાર’ દંડનીતિનુ` પ્રવતન કર્યું. આ માકાર' ક્રૂડનીતિને પ્રયાગ બહુ જ મેટા અપરાધ ખલ જ કરવામાં આવતા. સામાન્ય અપરાધ માટે તા ફકત ‘હાકાર' દ’ડનીતિને પ્રયાગ જ થતુ. 'હાકાર' દુષ્ઠનીતિ બાદ કુલકરાએ જે દંડનીતિના પ્રયાગ કર્યાં, તે વિષે હવે સૂત્રકાર કહે છે- ચન્દ્રાભ, પ્રસેનજિત, મરુદેવ, નાભિ અને ઋષભ એ પાંચ કુલકરાના કાળમા ધિકકાર' નામક દંડનીતિનું પ્રચલન હતું.. આ દંડનીતિથી એ કુલકરોના સમયના લેાકેા ઈંડિત થયા, એવુ અત્રે સમજવું જોઇએ. ‘માકાર'
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
३३१
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे दण्डेन इताः सन्तो यावत् तिष्ठन्ति । अत्रेदं बोध्यम्-माकार दण्डस्याप्यतिपरिचयेन ततोऽमीतेषु युग्मिमनुजेषु सत्सु चन्द्राभः कुलकरस्तेषामनुशासनाय धिक्कारं दण्डनीति प्रवर्तितवान् । तदुक्तम्-आगत्यल्पे नीतिमाद्यां द्वितीयां मध्यमे पुनः।
महीयसि द्वे अपि ते, स प्रायुक्त महामतिः॥१॥इति । ततस्तदनुयायिनः प्रसेनजिद् मरुदेव-नाभिऋषभाश्चत्वारोऽपि कुलकरा: स्व स्वकाले तामेव दण्डनीतिमनुसृतवन्तः । तत्र महत्यपराधे धिक्कारो दण्डो मध्यमापराधे मकारो, जघन्यापराधे तु हाकार इति । इतोऽनन्तरं भरतकाले कालस्वाभाव्याज्जनेषु महापराधिघु जातेषु परिमाषणाद्या चतुर्विधा दण्डनीतिरजायत । तदुक्तम्-- चाहिये-माकार दण्डनीति से जब मनुष्य अतिपरिचय में आगये तो फिर उन्हें उस दण्डनीति का जैसा भय चाहिये वैसा भय नहीं रहा-अतः वे इस नोति के सम्बन्ध में निर्मय होते चले गये, "तेणं मणुया धिक्कारेणं दंडेणं हया समाणा जाव चिटुंति" तब उन युगलिक मनुष्योंको अनुशासित करने के लिये चन्द्राम कुलकर ने धिक्कार नाम को दण्डनीति को चालू कियातदुक्तम्-आगस्यल्पे नोतिमायां द्वितीयां मध्यमे पुनः ।
महीयसि द्वे अपि ते स प्रायुक्त महामतिः ॥१॥ इन पांचो के बाद इन्हीं कुलकरों के अनुयायी प्रसेनजित्. मरुदेव, नाभि और ऋषभ इन पांच कुलकरों ने अपनी २ शासन व्यवस्था के समय में इसी धिक्कार दण्डनीति का अनुसरण किया जब युगलिक मनुष्यों से कोई महान् अपराध हो जाता तो उस समय वे धिक्कार दण्ड से उन्हें दण्डित करते, मध्यम अपराध हो जाने पर माकार दण्ड से और जघन्य अपराध हो जाने पर हाकार दण्ड से दण्डित करते । इनके बाद भरत काल में काल स्वभाव से जब मनुष्य महापराधी होने लगे तो परिभाषण आदि चार प्रकार की दण्डनीति चालू की गई। દંડનીતિથી જયારે લેકે અતિપરિચિત થઈ ગયા ત્યારે એ દંડનીતિને જે ભય રહેવા
છે તે ભય એ દંડનીતિનો રહ્યો નહીં, એથી તેઓ એ નીતિના સંબંધમાં નિર્ભય થઈ એટલે કે બેપરવા થઈને રહેવા લાગ્યા. તે સમયે યુગલિકોને અનુશાસિત કરવા માટે ચન્દ્રાભ નામક કુલકરે “ધિકાર” નામક દંડનીતિ પ્રચલિત કરી તકતમ
आगत्यल्पे नीतिमाद्यां द्वितीया मध्यमे पुनः ।।
महियसि द्वे अपि ते स प्रायुक्त महामतिः ॥१॥ એ પાંચ કુલકરો પછી એ કુલકશેના અનુયાયી પ્રસેનજિત, મરુદેવ, નાભિ અને અષભ એ પાંચ કુલકરોએ પોત-પોતાના શાસનકાળમાં એ “ધિકકાર. દંડનીતિનું જ અનુસરણ કઈ જ્યારે યુગલિક મનુષ્યો કઈ મહાનું અ૫રાધ કરતા ત્યારે “ધિકકાર દંડનીતિ દ્વારા તેને દંડિત કરવામાં આવતા, જ્યારે તેઓ મધ્યમ અપરાધ કરતા ત્યારે માકાર દંડનીતિ દ્વારા અને જઘન્ય અપરાધ કરતા ત્યારે હાકાર દંડનીતિ દ્વારા દંડિત કરવામાં આવતા ત્યાર બાદ ભરત કાળમાં કાળના સ્વભાવથી જયારે મનુષ્ય મહાપરાધી થવા લાગ્યા ત્યારે પરિભાષણ વગેરે ચાર પ્રકારની દંડનીતિઓ પ્રચલિત થઈ તદુકતમ્ -
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३३
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ३८ कुलकरताप्रकारकथनम्
परिभासणाउ पढमा मंडलबंधत्ति होइ बीया य
चारग छबि छेयाई भरहस्स चउविदा नीई ॥१॥ छाया-परिभाषणा तु प्रथमा मण्डलबन्ध इति भवति द्वितीया च । चारके छबिच्छेदादि, भरतस्य चतुर्विधा नीतिः ॥१॥इति॥ ॥सू०३८॥
इत्थं पञ्चदशस्य कुलकरस्य ऋषभस्वामिनः चतुर्दश कुलकरसाधारणं कुलकरत्वमुपदश्य सम्प्रत्यस्य असाधारणपुण्यप्रकृत्युदयसमुदभूत् त्रिजगज्जनपूजनीयतां प्रदर्शयितुं यथाऽस्मादेव लोके विशिष्ट धर्माधर्म संज्ञाव्यवहारा प्रवृत्ता अभूवन्निति दर्शयति
मूलम्-णाभिस्स णं कुलगरस्स मरुदेवाए भारियाए कुच्छिसि एस्थ णं उसमे णामं अरहा कोसलिए पढमराया पढमजिणे पढमकेवली पढमतित्थयरे पढमधम्मवरचाउरंतचकवट्टी समुप्पज्जित्था । तएणं उसमे अरहो कोसलिए वींसं पुव्वसयसहस्साई कुमावासमज्झे वसइ, वसित्ता तेवढिं पुब्बसयसहस्साइं महारोयवासमझे वसइ तेवहिं पुव्वसयसहस्साई महारायवासमझे वसमाणे लेहाइयाओ गणियप्पहाणाओ सउणस्यपज्जवसाणाओ बावेत्तरि कलाओ चोसहि महिलागुणे सिप्पसयंच क म्माणं तिण्णि वि पयाहियाए उवदिसइ, उवदिसित्ता पुत्तसयं रज्जसए अभिसिंचइ अभिसिंचित्ता तेसीई पुव्वसयसहस्साई महारायवासमज्झे वसइ वसित्ता जे से गिम्हाणं पढमे मासे पढमे पक्खे चित्तबहुले तस्स णं चित्तबहुलस्स णवमीपक्खेणं दिवसस्स पच्छिमे भागे चइता हिरण्णं चइत्ता सुवण्णं चइत्ता पुरं चइत्ता कोसं कोट्टागारं चइत्ता बलं चइत्ता वाहणं चइत्ता पुरं चइत्ता अंते उरं चइत्ता विउलधणकणगरयण मणिमोत्तिय संख सिलप्पवालरत्तस्यणसत्तसारसावइज्जं विच्छड्डइत्ता विगोवइत्ता दायं दाइया णं परिभाएत्ता सुदंसणाए सीयाए सदेवमणुयासुराए परिसाए समणुगम्ममाणमग्गे संखियचक्कियणंगलिय मुहमंगलिय पूसमाणब बद्धमा णग आइक्खगलंखमंख घंटियगणेहिं ताहिं इटाहि कंताहि पियाहिं मणु तदुक्तबू-"परिभासणा उ पढमा मंडलबंधत्ति होइ बीया य ।।
चारग छवि छेयाई भरहस्स चउब्धिहा नीई ॥१॥३८॥ परिभासणा उ पढमा मंडलबंधत्ति होइ बोयाय । चारग छवि छेयाई भरहस्स चउन्विहा नीई ॥१॥ सूत्र ॥३८॥
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३४
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
हि मणामाहिं उरालाहि कल्लाणाहिं सिवाहि धन्नाहि मंगल्लाहिं सस्सिरियाहिं हियगमणिज्जाहिं हिययपल्हायणिज्जाहिं कण्णमणणिव्वइकराहि अपुणरुत्ताहिं अट्ठसइयाहि वग्गूहिं अणवरयं अभिनंदता य अभिथुणंता य एवं वयासी - जय जय नंदा ! जय जय भद्दा ! धम्मेणं अभीए परीसहोवसग्गाणं खंतिखमे भयभेवाणं धम्मे ते अविग्धं भवउत्तिकट्टु अभिनंदति य अभिथुणंति य तरणं उसमे अरहा कोसलिए णयणमालासहस्सेहिं पिच्छिज्जमाणे पिच्छिज्जमाणे एवं जाव णिग्गच्छ जहा उववाइए जाव आउलबोलबहुलं णभं करते विणीयाए शहाणी मज्झं मज्झेणं णिग्गच्छइ आसिय सम्मज्जिय सित्तसुइकपुफोवयारकलियं सिद्धत्थवणविउल रायमग्गं करेमाणे हयगयर पहकरेण पाइकचडकरेण य मंद मंद उदधूयरेणुयं करेमाणे करेमाणे जेणेव सिद्धत्थवणे उज्जाणे जेणेव असोगवरपायवे तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता असोगवरपायवस्स अहे सीयं ठावेइ ठावित्ता सीयाओ पच्चोरुहइ पच्चरुहित्ता सयमेवाभरणालंकारं ओमुयइ ओमुइत्ता सयमेव चउहिं अ द्वाहिलोयं करेs करिता छणं भत्तेणं अपाणएणं आसादाहिं णक्खत्तेण जोगमुवागणं उग्गाणं भोगाणं राइन्नाणं खत्तियाणं चउहिं सहस्से हि सद्धि एगं देवदुसमादाय मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पव्वइए ॥सू० ३९॥
छाया - नामेः खलु कुलकरस्य मरुदेवाया भार्यायाः कुक्षौ अत्र खलु ऋषभो नाम अर्हन् कौशलिकः प्रथमराजः प्रथमजिनः प्रथमकेवली प्रथमतीर्थकरः प्रथमधर्मवारचातुरन्तचक्रवर्ती समुदपद्यत । ततः खलु ऋषभः अर्हन् कौशलिको विंशति पूर्वशतसहस्राणि कुमारवासमध्ये वसति, उषित्वा त्रिषष्टि पूर्वशतसहस्राणि महाराजवासमध्ये वसति, त्रिषष्टिशतसहस्राणि महाराजवासमध्ये वसन् लेखादिका गणितप्रधानाः शकुनरुतपर्यवसाना द्वासप्तति कलाः चतुष्षष्टि महिलागुणान् शिल्पशतं च कर्मणां त्रीण्यपि प्रजाहिताय उपदिशति, उपदिश्य पुत्रशतं राज्यशते अभिषिञ्चति, अभिषिच्य त्रयस्त्रिंशत् पूर्वशतसहस्राणि महाराज - वामध्ये वसति उषित्वा यः स ग्रीष्माणां प्रथमे मासे प्रथमः पक्षश्चैत्र बहुलः, तस्य खलु चत्रबहुलस्य नवमीपक्षे दिवसस्य पश्चिमे भागे त्यक्त्वा हिरण्यं त्यक्त्वा सुवर्ण, त्यक्त्वा कोशं कोष्ठागार, त्यक्त्वा बले, त्यक्त्वा वाहनं त्यक्त्वा पुरं त्यकूत्वा अन्तःपुरं, त्यकृत्वा विपुलघन कनकरत्नमणि मौक्तिकशङ्खशिलाप्रवाल रक्तरत्न सत्सारस्वापतेय, विच्छ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ३९ ऋषभस्वामिनः त्रिगज्जनपूजनीयताप्ररूपणम् ३३५ विगोप्य, दाय दयिकानां परिभाज्य, सुदर्शनायां शिबिकायां, सदेवमनुजासुरया परिषदा समनुगम्यमानमार्गः शालिकचक्रिकलाङ्गलिकमुखमङ्गलिक पुष्यमाणव वर्द्धमानकाण्यायक लस मख घंटिकगणः ताभिरिष्टाभिः कान्ताभिः प्रियाभिर्मनोज्ञाभिर्मन आमीभिः उदाराभिः कल्याणीभिः शिवाभिः धन्याभिः मङ्गल्याभिः सथीकाभिः हृदयगमनीयाभिः हृदयप्रहादनीयाभिः कर्णमनोनिवृत्तिकरोभिः अपुनरुक्ताभिः अर्थशतिकाभिः वाग्भिः अनवरतम् अमिनन्दन्तश्च अभिष्टुवन्तश्च एवमवादिषुः जय जय नन्द ! जय जय भद्र ! धर्मेण अभीतः परीषहोपसर्गाणां क्षान्तिक्षमो भयभैरवाणां धर्मे ते अविध्नं भवतु-इति कृत्वा अभिनन्दन्ति च अभिष्टुवन्ति च । ततः खलु ऋषभः अर्हन् कोशलिको नयनमालासहस्रः प्रेक्ष्यमाणः प्रेक्ष्यमाण एवं यावन्निर्गच्छति, यथा औपपातिके यावत् आकुलबोलबहुलं नमः कुर्वन् विनीताया राजधान्या मध्यमध्येन निर्गच्छति, आसिक्तसम्मार्जितसिक्तशुचिक पुष्पोपचारकलितं सिद्धार्थवनविपुलराजमारौं कुर्वन् हयगजरथप्रकरेण पदातिचटकरेण च मन्दं मन्दम् उद्धतरेणुकं कुर्वन् कुर्वन् यत्रैव सिद्धार्थवनम् उद्यानं यत्रैव अशोकवरपादपः तत्रैव उपा. गच्छति, उपागत्य अशोकवरपादस्य अधः शिविकां स्थापयति, स्थापयित्वा शिविकातः प्रत्यवरोहति, प्रत्यवरुह्य स्वयमेवाभरणालङ्कारम् अवमुञ्चति, अवमुच्य स्वयमेव चतसभिमुष्टिभिर्लोचं करोति, कृत्वा षष्ठेन भक्तेन अपानकेन आषाढादिमिनक्षत्रेण योगमुपागते खलु उग्राणां भोगाना राजन्यानां क्षत्रियाणां चतुर्भिः सहस्रः साधम् एक देवदूष्यमादाय मुण्डो भूत्वा अगारात् अनगारतां प्रवजितः ॥सू० ३९॥
टीका-'णाभिस्सणं' इत्यादि । 'णाभिस्सणं कुलगरस्स मरुदेवाए भारियाए कुच्छिसि' नाभेः कुलकरस्य मरुदेव्या भार्यायाः कुक्षौ 'एत्थ' अत्र अस्मिन् समये 'ण' खलु 'उसमे
इस प्रकार से पन्द्रह कुलकरों में और ऋषभस्वामो में चतुर्दश कुलकरों को साधारण कुलकरता प्रगट करके अब सूत्रकार इनमें असाधारण पुण्यप्रकृति के उदय से समुद्भूत त्रिजगज्जनों द्वारा-पूजनीयता प्रगट करने के लिये जिस तरह इनसे ही लोकमें विशिष्ट धर्माधर्मसंज्ञारूप व्यवहार चालू हुए इस बात को दिखाते हैं -
"णाभिस्स णं कुलकरस्स मरुदेवाए भारियाए" इत्यादि ।
टोकार्थ-"णाभिस्स णं कुलकरस्त मरुदेवाए भरियाए कुच्छिंसि एत्थणं उसभे णामं अरहा" नाभि कुलकर को मरुदेवी भार्या की कुक्षि में इस समय ऋषभ नाम के अर्हन्त-देव, मनुष्य
આ પ્રમાણે પંદર કુલકરો અને ત્રષભ સ્વામીમાં ચતુર્દશ કુલકરોની સાધારણ કુલકરતા પ્રકટ કરીને હવે સૂત્રકાર એમનામાં અક્ષાધારણ પુણ્ય પ્રકૃતિના ઉદયથી સમુદ્ભૂત ત્રિજગજજન વડે પૂજનીયતા પ્રકટ કરવા માટે જે રીતે એમના વડે જ લોકમાં વિશિષ્ટ ધર્માધર્મ સંજ્ઞા રૂપ વ્યવહાર પ્રચલિત થયા, એ વાતને સ્પષ્ટ કરે છે– _ 'नाभिस्स ण कुलगरस्स मरुदेवाए भारियाए' इत्यादि सूत्र ॥३९॥ ટીકાથ-નાભિકુલકરની મરુદેવી ભર્યાની કુક્ષીમાંથી ઋષભ નામના અને દેવ, મનુષ્ય અને
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३६
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
णामं' ऋषभो नाम 'अरहा' अर्हन्= सदेव मनुजासुरनमस्कारार्ह : 'समुपज्जित्था' समुदपद्यत' समुत्पन्नः । स कीदृशः समुदपद्यत ? इत्याह- 'कोसलिए' कौशलिकः - कोशलायां देशविशेषे भवः, तथा 'पदमराया' प्रथमराजः प्रथमश्वासौ राजा चेति, इहावसर्पिण्यां नाभि कुलकराज्ञप्तैर्युगलिकमनुजैः शक्रेण च सर्वतः प्रथममभिषिकत्वात् आदिराज इत्यर्थः तथा 'पढमजिणे' प्रथमजिनः प्रथमश्वासौ जिनश्चेति, रागादीनां प्रथमो जेता, यद्वा राज्यत्यागादनन्तरं द्रव्यतो भावतश्च साधुत्वे समुत्पन्ने सति प्रथमो मनःपर्यवज्ञानी, अस्यामवसर्पिण्यामस्यैव भगवतः सर्वतः प्रथमं मनः पर्यवज्ञानित्वात् । ननु स एव भगदान् अस्यामवसर्पिण्यां सर्वतः प्रथमम् अवधिज्ञानी मनः पर्यवज्ञानी केवलज्ञानी च जातः । जिनपदेन च अर्वाधमनः पर्यव केवलज्ञानिनां सर्वेषामपि ग्रहणं भवति, तर्हि कथमत्र जिनपदेन मनः पर्यवज्ञानिमात्रं गृह्यते ? इति चेत्, आह- जिनपदेन अवधिज्ञानिनो ग्रहणे सूत्रम् अक्रमबद्धं स्यात्, केवलज्ञानिनो ग्रहणे चोत्तरग्रन्थेन सह पौनरुक्त्यं स्यात्, अतो और असुरों से नमस्कार करने योग्य आदि नाथ प्रभु उत्पन्न हुए, "कोसलिए" ये कौशलिक थे क्योंकि ये कोराला नामके देश विशेष में अवतरित हुए थे । "पढमराया " ये प्रथम राजा थे क्योंकि अवसर्पिणीकाल में नाभिकुलकर के द्वारा आज्ञन हुए युगलिक मनुष्यों ने और शकों ने इनका सर्वप्रथम अभिषेक किया था । "पढमजिणे" सर्व प्रथम ये अवसर्पिणी काल के जिन थे- क्योंकि रागादिकों के ये ही सर्व प्रथम जेता थे, अथवा - राजत्याग के अनन्तर द्रव्य और भाव से साधुत्व के उत्पन्न होने पर ये प्रथम मनः पर्ययज्ञानी थे, क्योंकि इस अवसर्पिणीकाल में ये मनः पर्यय के सर्वप्रथम अधिकारी हुए है शंका - जिनपद से तो समस्त अवधिज्ञानियों का, समस्त मनः पर्ययज्ञानियों का और केवल ज्ञानियों का ग्रहण हो जाता है तो फिर यहां पर जिन पद के द्वारा एक मनः पर्ययज्ञानी का ही ग्रहण आपने क्यों किया है ? तो इस शंका का उत्तर ऐसा है कि यदि जिन पद से अवधिज्ञानी का ग्रहण माना जावे तो इस स्थिति में सूत्रमें अक्रमबद्धता आजावेगी, केवलज्ञानी का ग्रहण मानने पर उत्तरग्रन्थ के साथ पुनरुक्ति दोष आअसुरोथी नमस्४रीय माहिनाथ प्रभु उत्पन्न थया. येथे 'कोसलिए' प्रेशसिह हता, डेभ એએ કેશલ નામક દેશ વિશેષમાં અવતરિત થયા હતા. પ્રથમ રાજા હતા, કેમકે અવસર્પિણી કાળમાં નાભિ કુલકર વડે આજ્ઞસ થયેલ યુગલિક મનુષ્યાએ અને શકોએ સર્વ પ્રથમ એમના અભિષેક . અવસર્પિણી કાળના એએસČપ્રથમ જિન હતા કેમ કે રાગાદિકા પર વિજય મેળવનાર સર્વપ્રથમ એ જ હતા. અથવા રાજય ત્યાગ પછી દ્રવ્ય અને ભાવથી સાધુત્વ ઉત્પન્ન થયા પછી એએ પ્રથમ મનઃ પયજ્ઞાની હતા કેમ કે એ કાળમાં એએ મનઃ પયજ્ઞાનના સર્વપ્રથમ અધિકારી થયા
વર્ષિણી
ચકા:-જિનપદથી તા સમસ્ત અવધિજ્ઞાનીઓનું સમસ્ત મનઃ પયજ્ઞાનીઓનુ' અને કેવળ જ્ઞાનીઓનું ગ્રહણ થઈ જાય છે તે પછી અહીં જિન પદ્મ વડે તમે એક મનઃ પ યજ્ઞાનીનું જ ગ્રહણ શા માટે કયુ છે?
આ શકાના જવાબ આ પ્રમાણે છે કે જો જિનપથી અવધિજ્ઞાનીનુ વ્રતુણુ માનવામાં આવે તે આ સ્થિતિમાં સૂત્રમાં અક્રમબદ્ધતા આવી જશે અને કેવલજ્ઞાનીનું ગ્રહણ માન
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ३९ ऋषभस्वामिनः त्रिगज्जनपूजनीयताप्ररूपणम् ३३७ sa जिनपदेन मनः पर्यवज्ञानी एव गृह्यते इति । तथा 'पढम केवली' प्रथम केवली = प्रथमकेवलज्ञानी-आद्यसर्वज्ञ इत्यर्थः । तथा 'पढमतित्थयरे' प्रथमतीर्थकर : आद्यश्चतुर्वर्णसवस्थापक:, अतएव 'पढमधम्मवर चाउरंतचक्कवट्टी' प्रथमधर्मवरचा तुरन्तचक्रवर्त्ती -दानशीलतपोभावैः चतसृणां नरकादि गतीनां चतुर्णां वा कषायाणामन्तो =नाशी यस्मात्, अथवा - चतस्रो गतिश्चतुरः कषायान् वा अन्तयति नाशयतीति, यद्वा-चतुर्भिर्दानशीलतपोभावैः : कृत्वा अन्तो = रम्यः, अथवा - चत्वारः - दानादयः अन्ताः - अवयवा यस्य, यद्वा चत्वारि = दानादीनि अन्तानि = स्वरूपाणि यस्य 'अन्तोऽवयवे स्वरूपे च' इति हेमचन्द्रः स चतुरन्तः, स एव चातुरन्तः, स एव चक्रं जन्म- जरामरणोच्छेदकत्वेन चक्रतुल्यस्वात्, वरं च तत् चातुरन्तचक्रं वरचातुरन्तचक्रं, वरपदेन राजचक्रापेक्षयाऽस्य श्रेष्ठत्वं व्यज्यते, लोकद्वयसाधकत्वात् धर्म एव वरचातुरन्तचक्रं : धर्मवरचातुरन्तचक्रं तादृशस्य धर्मातिरिक्तस्यासंभवात् अत एव सौगतादिधर्माभास निरासः, तेषां तात्विकार्थप्रतिषादकत्वाजावेगा । इसलिये यहां जिनपद से सिर्फ मनः पर्यय ज्ञानी का ग्रहण किया गया है, अवसर्पि काल में “पढमकेवली” ये ही सर्वप्रथम केवली हुए हैं, आयसर्वज्ञ हुए है । "बढमतित्थयरे” ये ही आद्य तीर्थंकर प्रकृति के उदयवाले हुए हैं - सर्वप्रथम ये ही चतुर्विध संघ के स्थापक हुए हैं, “पढमधम्मवरचा उरंतच कवट्टी समुपज्जित्था " ये ही प्रथम धर्मवर चातुरन्त चक्रवर्ती हुए हैं- दान, शील, तप और भावों के द्वारा चार गतियों का अथवा चार कषायों का जिससे नाश हो जाता है, अथवा चार गतियों का और चार कषाओं का जो विनाश कर देता है, अथवा दान, शील, तप और भावों से जो रम्य है, अथवा चार दानादिक जिसके " अन्तोऽवयवे स्वरूपेच" इस हेमचन्द्र कोश के अनुसार अवयव हैं या जिसके स्वरूप हैं वह चतुरन्त है। चतुरन्त ही चातुरन्त है, यह चातुरन्त ही जरा मरण का उच्छेदक होने से जन्म है, ऐसा जो श्रेष्ठ चातुरन्तकचक है वही वर चातुरन्तचक है; वर पद से राजचक्र की अपेक्षा इसमें श्रेष्ठता व्यक्त की गई है । क्योंकि यह लोक द्वय का साधक होता है ऐसा चातुरन्त चक्र धर्म के વામાં આવે તે ઉત્તર ગ્રન્થની સાથે પુનરુકિત દોષ આવી જશે. એથી જ અહી જિનપદથી ફક્ત મન: પયજ્ઞાનીનું ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. અવસર્પિણી કાળમાં ફક્ત એએ જ સવપ્રથમ કેવલી થયા છે, આદ્ય સન થયા છે, એએ જ આદ્યતીથ કર પ્રકૃતિના ઉપવાળા થયા છે, ચતુવિધ સ ંઘના સ્થાપક થયા છે. એ એ જ પ્રથમ ધર્મ વર ચાતુરન્ત નાદિ ગતિઓના અથવા ચાર ગતિએના અને ચાર નરકાદિ ગતિને અથવા ચાર કષાયાના જેનાથી નાશ થઈ જાય છે, અથવા ચાર ગતિના અને ચાર કષાયાને જે વિનાશ કરે छे, अथवा हान, शीख, तय भने लावेोथी ने रभ्य छे, अथवा यार हानाहि 'अन्तोऽवयवे स्वरूपे च' थे हेभयन्द्र अपना उथन मुल्य अवयवो छे, अथवा लेना स्व३यो छे, ते ચતુરન્ત છે ચતુરન્ત જચાતુરન્ત છે, એ ચાતુરન્ત જ જરા મરણને ઉચ્છેદક હાવાથી જન્મ છે, એવા જે શ્રેષ્ઠ ચાતુરન્ત ચક્રની અપેક્ષા એમાં શ્રેષ્ઠતા વ્યકત કરવામાં આવી છે કેમ કે એ લેાકદ્રવ્યના સાધક હાય છે, ચક્ર છે તે જ ચાતુરન્ત ચક્ર છે, ચ પદથી
४३
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३८
__ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे भावेन श्रेष्ठत्वाभावात् , धर्मवरचातुरन्तचक्रेण वर्तितुं शीलं यस्य स धर्मवरचातुरन्तचक्रवर्ती चक्रवर्तिपदेन पट्खण्डाधिपति सादृश्यं व्यज्यते, तथाहि-चत्वारः-उत्तरदिशि हिमवान् शेषदिक्षु चोपाधिभेदेन समुद्रा अन्ताः-सीमानस्तेषु स्वामित्वेन भवश्चातुरन्तः, चक्रेण रत्नरूपप्रहरणविशेषेण वर्तितुं शीलं यस्य स चक्रवर्ती, चातुरन्ताश्च ते चक्रवर्ति नश्चेति चातुरन्तचक्रवर्तिनः धर्मेण-न्यायेन वरः-श्रेष्ठः इतरतीर्थिकापेक्षयेति धर्मवरः 'धर्माः पुण्ययमन्याय स्वभावाचारसोपमाः' इत्यमरः, स चासौ चातुरन्तचक्रवर्ती चेति धर्मवरचातुरन्तचक्रवर्ती, यद्वा-चातुरन्तं च तच्चक्रं चानुरन्तचक्रं करं च तच्चातुरन्तचक्रं वरचातुरन्तचक्रं, धर्मोवरचातुरन्तचक्रमिव धर्मवरचातुरन्तचक्रं, तेन वर्तितु वर्त्तयितुं वा शीलं यस्य स धर्मवरचातुरन्तचक्रवर्ती, प्रथमश्चासौ धर्मवरचातुरन्तचक्रवर्ती चेति प्रथमधर्मवरचातुरन्तचक्रवर्तीति । प्रथमराजन्यादि विशेषणविशिष्टः स भगवान् ऋषभोऽर्हन नाभिकुलकर भार्याया मरुदेव्याः कुक्षौ समुत्पन्नः इति भावः । 'तएणं' ततः -जन्मग्रहणानन्तरं खलु 'उसभे अरहा कोसलिए' ऋषभोऽर्हन् कौशलिको 'वीसं पुव्य अतिरिक्त और कोई नहीं है । इससे सौगतादि धर्माभासों का निरास हो जाता है । क्योंकि उनमें यथार्थरूप से प्रतिपादकता नहीं है । अतः उन्हें श्रेष्ठता का स्थान प्राप्त नहीं हो सका है। धर्मवरचातुरन्तकचक्र से वर्तने का जिसका स्वभाव है वह धर्मवरचातुरन्तचक्रवर्ती है । "चकवर्ती" इस पद से छह खण्ड के अधिपति का सा दृश्य व्यक्त किया गया है। जो उत्तर दिशा में रहा हुआ हिमवान् है वह और शेष दिशाओं में उपाधिभेद से वर्तमान जो समुद्र हैं वे इस भरत खण्ड की सीमा रूप हैं। इनमें जो स्वामिरूप से होता है वह चातुरन्त है तथा चक्र से रत्न रूप प्रहरण विशेष से वर्तन करने का जिसका स्वभाव है वह चक्रवर्ती है, "धर्माः-पुण्ययमन्याय स्वभावाचारसंयमाः” इस अमरकोष के वचनानुसार धर्म-न्याय से जो इतर तीर्थियों की अपेक्षा श्रेष्ठ है वह धर्मवर है । ऐसा धर्मवर जो चातुरन्तचक्रवर्ती है वह धर्मवर चातुरन्तचक्रवर्ती है ऐसे वे प्रथम राजत्वादि विशेषणों से विशिष्ट भगवान् ऋषभ अर्हन्त नाभिकुलकर की એવું ચાતુરન્ત ચક ધર્માતિરિકત બીજુ કોઈ નથી. એનાથી સૌગતાદિ ધર્માભાસોનો નિરાસ થઈ જાય છે, કેમ કે તેમનામાં યથાથિક પ્રતિપાદકતા નથી. એથી જ તેઓને શ્રેષ્ઠતાનું સ્થાન પ્રાપ્ત થયું તેથી. ધર્મવર ચતુરન્ત ચક્ર મુજબ વર્તવાને જેને સ્વભાવ છે, તે ધર્મ
છેચકવતી? આ પદથી ૬ ખંડના અધિપતિનું સાદેશ્ય વ્યકત કરવામાં આયેલ છે. જે ઉત્તર દિશામાં આવેલ હિમવાનું છે તે અને શેષ દિશાઓમાં ઉપાધિભેદથી વર્તમાન જે સમુદ્ર છે તે આ ભરતખંડની સીમા રૂપમાં છે. વિદ્યમાન છે એમાં જે સ્વામિ રૂપે જે શાસક હોય છે તે ચાતુરન્ત છે, તેમ જ ચકથા એટલે કે રાગ રૂ૫ પ્રહરણ વિશેષથી पनि ४२वाना रेनो स्वभाव छे ते ५४वती छे. "धर्माः पुण्ययम न्याय स्वभावाचारसोपमाः" એ અમરકેષ’ના વચનાનુસાર ધર્મેન્યાયથી જે ઈતર તીથિયેની અપેક્ષાએ શ્રેષ્ઠ છે, તે ધર્મ વર છે. એવા ધમૅવર જે ચાતુરત ચકવતી છે, તે ધર્મવર ચાતુરત ચક્રવતી છે. એવા તે પ્રથમ રાજન્યાદિ વિશેષણેથી વિશિષ્ટ ભગવાન ઋષભ અહંત નાભિકુલકરની ભાર્યા
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ३९ ऋषभस्वामिनः त्रिगज्जनपूजनीयताप्ररूपणम् ३३९ सयसहस्साई' विंशतिं पूर्वशतसहस्राणि-विंशतिलक्षपूणि 'कुमारवासमझे' कुमारवासमध्ये कुमारेण-भावप्रधानत्वात् कुमारत्वेन वासः-अवस्थितिस्तन्मध्ये 'वसई' वसति । विंशतिलक्षपूर्वाणि यावत् कुमारपदे स्थित इति भावः । 'वसित्ता' उषित्वा-कुमारपदे स्थित्वा 'तेवठिं पुव्यसयसहस्साई' त्रिषष्टिं पूर्वशतसहस्राणि-त्रिषष्टि- लक्षपूर्वाणि 'म हारायवासमज्झे' महाराजवासमध्ये-महाराजेन-भावप्रधानत्वात् महाराजत्वेन वसनं - महाराजवासस्तन्मध्ये 'वसई' वसति । तत्र स प्रजानामुपकाराय यत्कृतवांस्तदाह 'तेवर्द्धि' इत्यादि । 'तेवद्धिं पुव्वसयसहस्साई महारायवासमझे वसमाणे त्रिषष्टिं पूर्वशतसहस्राणि महाराजवासमध्ये वसन् स भगवान् ऋषभोऽर्हन् 'लेहाइयाओ' लेखादिकाः-लेखन अक्षरविन्यासः स आदौ यासां तास्तथा ताः, पुनः 'गणियप्पहाणाओ' गणिततप्रधा नाः-गणितम्-अङ्कविद्या, तत्प्रधानं यासु तास्तथा ताः, तथा 'सउणरुयपज्जवसाणाभो' शकुनरुतपर्यवसानाः शकुनरुतं-पक्षिशब्दः पर्यवसाने-अन्ते यासां तास्तथाभूताः ताः, 'बावतरि' द्वासप्तति-द्वासप्ततिसंख्यकाः 'कलाओ' कलाः, 'चोसटुिं' चतुष्पष्टि-चतुष्पभार्या मरुदेवी की कुक्षि में उत्पन्न हुए, “तएणं उसभे अरहा कोसलिए वीसं पुव्वसयसहस्साई कुमारवासमज्झे वसई" जन्म ग्रहण के अनन्तर उन कौशलिक ऋषभ अर्हन्त ने २० लाख पूर्व कुमारकाल में समाप्त किये । अर्थात् २० लाख पूर्व तक ऋषभनाथ कुमार काल में रहेकुमार काल में इतने पूर्व तक "वसित्ता” रहने के बाद "तेवढेि पुचसयसहस्साई महाराय वासमझे वसई" फिर वे ६३ लाख पर्वतक महाराज पद में रहे "तेवढेि पुव्यसयसहस्साइं महारायवासमझे वसमाणे लेहाइयाओ गणियप्पहाणाओ सउणरुयपज्जवसाणाओ बावत्तरि कलाओ चोसट्ठि महिलागुणे सिप्पसयं च कम्माणं तिण्णि वि पयाहियाए उबदिसइ'' उस पद में रहकर उन्होंने जो प्रजाजनों का उपकार किया वह अब "तेवटुिं" इत्यादि पदों द्वारा सूत्रकार प्रगट करते हैं-६३ लाख पूर्वतक महाराज पद में रहकर उन ऋषभनाथ ने लेखादिक कलाओं को-अक्षर विन्यास आदि रूप विद्याओं को गणित प्रधान-रूप कलाओं को, एवं पक्षियों भरहपीनी एक्षिथी ५न्न थया 'तए णं उसमेअरहा कोसलिए वीसं पुव्यसयसहस्साइं कुमारवासमझे वसइ' भ पछी त सिमनाथ भईन्त २० सामसुमार मां સમાપ્ત કર્યા, એટલે કે ૨૦ લાખ પૂર્વ સુધી ઋષભનાથ કુમાર કાળમાં રહ્યા. એટલા પૂર્વ સુધી કુમારકાળમાં રહ્યા પછી તેઓ ૬૩ લાખ પૂર્વે સુધી મહારાજ પદે રહ્યા. એ પદ પર સમાસીન રહીને તેમણે જે રીતે પ્રજાને ઉપકાર કર્યો તે વિશે હવે “રે वहि" त्या पहे। 43 सूत्रा२ ४९ छे. ६३ सय पूर्वा सुधा महा२।०४ ५६ ५२ सभाસીન રહીને તે ઋષભનાથે લેખાદિક કલાઓને અક્ષર વિન્યાસ આદિ રૂપ વિઘા એને, ગણિત પ્રધાન રૂપ કલાઓનો, તેમજ પક્ષીઓની વાણી સમજવા રૂ૫ અંતિમ કલાઓને આ રીતે સર્વ ૭૨ કલાઓને તેમજ ૬૪ સ્ત્રીઓની કલાઓને, જીવિકાના સાધનભૂત કર્મોના સંદર્ભમાં વિજ્ઞાનશત-શતસંખ્યક કુલકરાદિ શિલ્પોને, આમ સર્વમળીને પુરુષોની ૭૨ કલાઓને ૬૪ સ્ત્રીઓની કલાઓને અને વિજ્ઞાન શત રૂપ શિ૯૫ને પ્રજાહિત માટે
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे ष्टि संख्यकान् 'महिलागुणे' महिलागुणान् स्त्रीकलाः 'कम्माणं' कर्मणां-जीविकासाधनभूतानां च मध्ये 'सिप्पसयं' शिल्पशतं-विज्ञानशतम् शतसंख्यकानि कुम्भकारादि शिल्पानीत्यर्थः, एतानि 'तिण्णिवि' त्रीण्यपि ‘पयाहियाए' प्रजाहिताय-लोकोपकाराय 'उपदिसइ' उपदिशति । 'त्रीण्यपि' इत्यत्र अपि शब्दः कला-महिलागुण-शिल्पशतानाम् एकपुरुषोपदिश्यमानतेति सूचनार्थम् । 'उपदिशति' इति वर्तमानकालत्वेन निर्देशः सर्वेषा माद्यतीर्थकराणामयमेव उपदेश प्रकार इति सूचयितुम् । यद्यपि कृषिवाणिज्यादयो बहवो जीविकासाधनप्रकाराः सन्ति, तथापि यत् शिल्पशतमेवात्र निर्दिष्टं तत् कृषिवाणिज्यादीनां पश्चादुत्पत्तिरिति सूचनायेति । ततश्च भगवता शिल्पशतमेवोपदिष्टं कृषिवाणिज्यादीनि तु पश्चात् समुद्भूतानीति विज्ञेयम् । अत एव आचार्योपदेशजं शिल्पम् अनाचार्योपदेशज कर्मेति प्रसिद्धम् ।
की बोली को पहिचाननेरूप अन्तिम कला तक की इन सब ७२ कलाओं को एवं ६४ स्त्रियों की कलाओं को, तथा जीविका के साधन भूत कर्मों के बीच में विज्ञानशत को-शत संख्यक कुम्भकारादि शिल्पों को इस तरह लेखादिक रूप पुरुषों की ७२ कलाओं को, ६४ स्त्रियों की कलाओं को और विज्ञानशतरूप शिल्पों को प्रजाजनों के हितके लिये उपदिष्ट किया, "त्रीण्यपि" में आया हुआ यह अपि शब्द यह सूचित करता है कि ये ७२ कलाएँ ६४ कलाएँ और शिल्पशत इन सब में एक पुरुष द्वारा उपदिश्यमानता है अर्थात् इनका सर्व प्रथम उपदेश इन्हीं ऋषभदेव ने दिया है । "उपदिशति" ऐसा जो वर्तमान कालिक का प्रयोग किया गया है उससे सूत्रकार ने यह सूचित किया है कि समस्त आद्यतीर्थंकरों के उपदेश का प्रकार ऐसा ही होता है । यद्यपि कृषि, वाणिज्य आदि अनेक प्रकार के जीविका के साधन हैं तथापि यहां जो शिल्पशतमात्र का ही निर्देश करने में आया है वह इस बात को प्रगट करता है कि इनकी उत्पत्ति पश्चात् ही हुई है । इस तरह भगवान् ऋषभदेव ने तो शिल्पमात्र का ही उपदेश दिया है । कृषि वाणिज्यादि का नहीं-इनकी तो पीछे से ही उत्पत्ति हुई है। इसलियेशिल्प आचार्योपदेशज है और कर्म अनाचार्योपदेशज है। अथवा-- अपडेशस्यो . "त्रीण्यपिः' मा मावस मा 'अपि' ०५४ सूथित ४२ छे से ७२ કલાઓ, ૬૪ કલાઓ અને શિલ્પ-શત એ સર્વેમાં એક પુરુષ વડે ઉપદિશ્ય માનતા છે. मेट से सब सामाना सर्व प्रथम उपहेश ऋषभदेव यो छे. "उपदिशति" એ જ વર્તમાન કાલિક પ્રયોગ કરવામાં આવેલ છે તેનાથી સૂત્રકાર આ પ્રમાણે સૂચિત કરવા માંગે છે. સમસ્ત આદ્ય તીર્થ કરે ના ઉપદેશને પ્રકાર એવો જ હોય છે, જો કે કૃષિ, વાણિજ્ય વગેરે અનેક પ્રકારનાં જીવિકાનાં સાધને છે, તે પણ અહીં માત્ર શિ૯૫શતને જ નિર્દેશ કરવામાં આવેલ છે, તે આ વાત પ્રકટ કરે છે કે એમનું પ્રચલન પછી જ થયું છે. આ રીતે ભગવાન કાષભદેવે તે શિ૯૫ શત માત્રને જ ઉપદેશ કર્યો છે, કૃષિ વાણિજયાદિ નો ઉપદેશ કર્યો નથી. એમને આવિષ્કાર તે પછી જ થયેલ છે. એથી શિ૯૫ આચાર્યોપદેશ જ છે અને કર્મ અનાચાર્યોપદેશ જ છે. અથવા–
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ३९ ऋषभस्वामिनः त्रिगज्जनपूजनीयताप्ररूपणम् ३४१ अथया-"तृणहार काष्ठहार कृषिवाणिज्यकान्यपि ।
कमोण्यासूत्रयामास लोकानां जीविकाकृते ॥१॥” इति । प्राचीनोक्त्या कृषिवाणिज्यादीन्यपि भगवतैवोपदिष्टानीति विज्ञेयम् । ततश्च 'कर्मणाम्' इत्यत्र द्वितीयार्थे षष्ठी। एवं च भगवान् जघन्यमध्यमोत्कृष्टभेदभिन्नानि कर्माणिशिल्पशतं च पृथगेयोपदिष्टयानिति बोध्यम् । कलानां लेखादिका द्वासप्ततिभेदाः तदर्थाश्च ज्ञातासूत्रस्य प्रथमाध्ययने विंशतितमसूत्रे मत्कृतायाम् अनगारधर्मामृतवर्षिणीटीकायां द्रष्टव्याः । चतुष्षष्ठिः स्त्रीकलाश्चेमाः, नृत्यम् १, औचियं २, चित्रं ३, वादिनं ४, मन्त्रः ५, तन्त्रं ६, ज्ञानं ७, विज्ञानं ८, दम्भः ९, जलस्तम्भः १०, गीतमानं ११, तालमानं १२, मेघवृष्टिः १३, जलवृष्टिः १४, आरामरोपणम् १५, आकारगोपनम् १६ धर्मविचारः १७, शकुनसारः १८, क्रियाकल्पः १९, संस्कृतजल्पः २०, प्रासादनीतिः २१, धर्मरीतिः २२, वणिकावृद्धिः २३, स्वर्णसिद्धिः २४, सुरभितैलकरणं २५, लीला"तृणहार काष्ठहार कृषिवाजिज्यकान्यपि । कर्मण्यासूत्रयामास लोकानां जीविकाकृते ॥१॥"
इस प्राचीन उक्ति के अनुसार कृषि वाणिज्य आदि कर्म भी भगवान् के ही द्वारा उपदिष्ट हुश हैं ऐसा जानना चाहिये । “कर्मणाम्" यह द्वितीयार्थ में षष्ठी हुई है। अतः भगवान् ने जघन्य , मध्यम और उत्कृष्ट के भेद से अनेक प्रकार के कर्मों का और शिल्पशत का अलग २ ही उपदेश दिया है ऐसा समझना चाहिये। कलाओं के लेखादिक जो ७२ भेद हैं और इनका जो अर्थ है वह सब मैंने ज्ञातासूत्र के प्रथम अध्ययन का जो वीसमा सूत्र है उसकी टोका में खुलाशा किया है। अतः यह विषय वहां से अच्छी तरह जाना जा सकता है । ६४ जो स्त्रियों की कलाएँ हैं वे इस प्रकार से हैं-नृत्य १, औचित्य २, चित्र ३, वादित्र ४, मंत्र ५, तन्त्र ६, ज्ञान ७, विज्ञान ८, दम्भ ९, जलस्तम्भ १०, गीतमान ११, तालमान १२, मेघवृष्टि १३, जलवृष्टि १४, आरामरोपण १५, आकारगोपन १६, धर्मविचार १७, शकुनसार, १८. क्रियाकल्प १९, संस्कृतजल्प २०,
तृणहार काष्ठहार कृषिवाणिज्यकान्यपि ।
कर्मण्यासूत्रयामास लोकानां जीविका कृते ॥१॥ આ પ્રાચીન કથન મુજબ કૃષિ વાણિજ્યાદિ કર્મો પણ ભગવાન વડે જ ઉપદિષ્ટ થયા छ, माम एनसे. 'कर्मणाम्' मा द्वितीया भां षष्ठी ययेही छे. येथा भगवान જાન્ય, મધ્યમ અને ઉત્કૃષ્ટના ભેદથી અનેક પ્રકારના કર્મોને અને શિલ્પશતેને જુદા જુદા સ્વરૂપમાં જ ઉપદેશ કર્યો છે, આમ સમજવું જોઈએ. લેખાદિકના રૂપમાં કલા
ના જે ૭૨ ભેદ છે અને એમના જે અર્થો છે, તે વિષે મેં “જ્ઞાતાસૂત્ર' ના પ્રથમ અધ્ય યનના, ૨૦ માં સૂત્રની ટીકામાં સ્પષ્ટતા કરી છે. એથી આ સંબંધમાં જિજ્ઞાસુઓ તે ગ્રન્થનું અધ્યયન કરીને વિશેષ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી શકે છે. સ્ત્રીઓની ૬૪ કલાઓ આ પ્રમાણે छ. १ नृत्य, २ मौचित्य, 3 [५त्र, ४ पाहित्र, ५ मत्र, इतन्त्र, ७ ज्ञान, ८ विज्ञान, ૯ દંભ, ૧૦ જલસ્તંભ, ૧૧ ગીતમાન, ૧૨ તાલમાન, ૧૩ મેઘવૃષ્ટિ, ૧૪ જલવૃષ્ટિ, ૧૫ આરામ પણ, ૧૬ આકારગેપન, ૧૭ ધર્મવિચાર ૧૮ શકુનસાર, ૧૯ કિયાકલ્પ, ૨૦
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
३४२
संचरण २६, हयगजपरीक्षणं २७, पुरुषस्त्रीलक्षणं २८, हेमरत्नभेदः २९, अष्टादशलिपिपरिच्छेदः ३०, तत्कालबुद्धि. ३१, वास्तुसिद्धिः ३२, कामविक्रिया ३३, वैद्यकक्रिया ३४, कुम्भभ्रमः ३५, सारिश्रम ३६, अञ्जनयोगः ३७, चूर्णयोगः ३८, हस्तलाघवं ३९, वचनपाटवं ४०, भोज्यविधिः ४१, वाणिज्यविधि : ४१, मुख मण्डनं ४२, शालिखण्डनम् ४३, कथाकथनं ४४, पुष्पग्रथनं ४५, वक्रोक्तिः ४६, का व्यशक्तिः ४७, स्फारविधियेषः ४८, सर्वभाषाविशेषः ४९, अमिधानज्ञानं ५०, भूषण परिधानं ५१. भृत्योपचारः ५२, गृहाचारः ५३, व्याकरणं ५४, परनिराकरणं, ५५, रन्धनं ५६, केशबन्धनं ५७, वीणानादः ५८, वितण्डावादः ५९, अङ्कविचार : ६०, लोकव्यवहारः ६१, अन्त्याक्षरिका ६२, प्रश्नप्रहेलिका ६४ इति । इह काश्चित् कलाः स्त्रीपुरुषसाधारणा अपि यत् पृथक् पृथकू स्त्रीविषयत्वेन पुरुषविषयत्वेन चोक्तास्तत्र प्रसादनीति २१, धर्मरीति २२, वणिकावृद्धि २३, स्वर्णसिद्धि २४, सुरभितैलकरण २५, लीला संचरण २६, हयगजपरीक्षण २७, पुरुषस्त्रीलक्षण २८, हेमरत्नभेद २९, अष्टादशलिपिपरिच्छेद ३०, तत्कालघुद्धि ३१, वास्तुसिद्धि ३२, कामविक्रिया ३३, वैद्यककिया ३४, कुम्भभ्रम ३५, सारिश्रम ३६, अञ्जनयोग ३७, चूर्णयोग ३८, हस्तलाघव ३९, वचनपाट ४०, भोज्यविधि ४१, वाणिज्यविधि ४१ मुखमण्डन ४२, शालिखण्डन ४३, कथाकथन ४४, पुष्पग्रथन ४५, वकोक्ति ४६, काव्यशक्ति ४७, स्फारविधियेष ४८, सर्वभाषा विशेष ४९, अमिधानज्ञान ५०, भूषणपरिधान ५१, भृत्योपचार ५२, गृहाचार ५३, व्याकरण ५४, परनिराकरण ५५, रन्धन ५६, केशबन्धन ५७, वीणानाद ५८, वितण्डावाद ५९, अङ्कविचार . लोक व्यवहार ६१, अन्त्याक्षरिका ६२, एवं प्रश्नप्रहेलिका ६३, इन कलाओं में कितनोक कलाएँ ऐसी भी हैं जो स्त्री और पुरुष में समानरूप से होती हैं, परन्तु जब वे स्त्री संबन्धी होती हैं तो स्त्रीकला कहलाती हैं, और जब पुरुष संबन्धी होती हैं तो पुरुषकला कहलाती हैं, इसસ ંસ્કૃત જલ્પ, પ્રાસાદનીતિ, ૨૨ ધ રીતિ, ૨૩ વણિકાવૃદ્ધિ, ૨૪ સ્વર્ણ`સિદ્ધિ, ૨૫ સુરભિ તૈલ કરણ ૨૬ લીલા સચરણ ૨૭ હયગજપરીક્ષણ, ૨૮ પુરુષ લક્ષણ, ૨૯ હેમરત્ન ભેદ, અષ્ટાદશલપિપરિચ્છેદ, ૩૧ તત્કાલ બુદ્ધિ, ૩ર વાસ્તુસિદ્ધિ, ૩૩ કામવિક્રિયા, ३४ वैद्य डिया, उप मुल श्रम, उ सारिश्रम, ३७ अन्नयोग उ८ यूणुयोग, उहस्त साधव, ४० पयन पाटव, ४१ लोन भविधि, (४१ वाशिन्य विधि), ४२ भुणभडन, ४३ शखिण्डन, ४४ थान, ४५, पुण्य अथन, ४६ वडास्ति, ४७ अव्यशक्ति, ४८ स्झर વિધિવેષ, ૪૯ સર્વ ભાષા વિશેષ, ૫૦ અભિધાન જ્ઞાન, ૫૧ ભૂષણુપરિધાન, પર નૃત્યેાપચાર, ૫૩ ગૃહાચાર, ૫૪ વ્યાકરણ, ૫૫ નિરાકરણ, ૫૬ રન્ધન, ૫૭ કેશ બન્ધન, ૫૮ વીણા નાદ, ૫૯ વિત'ડાવાદ, ૬૦ અંકવિયાર, ૬૧ લોકવ્યવહાર, દર અન્ત્યાક્ષરિકા અને ૬૩ પ્રશ્ન પ્રહેલિકા. એ કલાઓમાં કેટલીક કલાએ એવી પણ છે કે જે સ્ત્રી અને પુરુષ બન્ને માટે સમાન રૂપે હાય છે, પણ જયારે તે સ્ત્રી સંબધી હેય છે, ત્યારે સ્ત્રી કલા કહેવાય છે અને જયારે પુરુષ સંબંધી હાય છે ત્યારે તેની ગણનાં પુરુષ કલાના રૂપમાં થાય છે. એથી એમ
६°,
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ३९ ऋषभस्वामिनः त्रिगज्जनपूजनीयताप्ररूपणम् ३४३ पौनरुत्यशङ्का न कार्या, स्त्रीकलाविषयत्वेन पुरुषकलाविषयत्वेन च पृथग् पृथग् विवक्षणात् , अन्यथा स्त्रीकलापुरुषकला तदुभयकलाचेति कलानां भेदत्रयं विवक्षणीयं स्यादिति । शिल्पशतं यदुक्तं तत्र मूलशिल्पानि कुम्भशिल्पं लोहशिल्पं चित्रशिल्पं तन्तुवायशिल्पं नापितशिल्पमिति पञ्च । तत्र एकैकस्य भेदस्य विंशतिविंशति मेंदा इति शिल्पशतम् । तदुक्तम्
"पंचेव य सिप्पाई घडलोह चित्तणंत कासवए।
इकिक्कस्स य इत्तो वीस वीसं भवे भेया ॥१॥" छाया-पञ्चैव च शिल्पानि घटलोह चित्र वस्त्र काश्यपानि ।
विंशति एकैकस्य च इतो विशतिर्भेदाः ॥१॥ इति ननु किं निमित्तं भगवता पञ्च मूलशिल्पानि प्रोक्तानि ! इति चेत, आह-कालस्वभावेन युगलिकपुरुषेषु मन्दजाठराग्निषु जातेषु अपक्वौषधिषु भुज्यमानासु तदपरिपाकेन रुग्णप्रायास्ते युगलिकपुरुषाः संजाताः, ततस्तेषां दुर्दशामालोक्य दयाहृदयेन लिये इनमें पुनरुक्ति की संभावना नहीं हो सकती है, यदि ऐसा न होता तो फिर स्त्री कला पुरुषकला और तदुभयकला इस तरह से कलाकों के तीन भेद विवक्षित होते परन्तु इस प्रकार से फलाओं के भेद विवक्षित नहीं हुए हैं। शिल्पशत ऐसा जो कहा गया हैं उसमें मूलशिल्प चित्रशिल्प, तन्तुपायशिल्प, और नापित शिल्प ये पांच मेद हैं, इनमें प्रत्येकशिल्प के २०-२० और भेद होते हैं, इस तरह शिल्पशत होते है ।
तदुक्तम्-पंचेव य सिप्पाइं, घडलोह चितणंत कासवए ।
इक्किकस्त य इत्तो-बोसं बीसं भवे मेया ॥१॥ शंका- भगवान् ने किस निमित से पांच मूलशिल्प कहे हैं ? तो इस शंका का उत्तर ऐसा है कि जब युगलिक पुरुष मन्द नठराग्नि वाले हो गये तब उन्होंने अपक औषधियाँ खाना प्रारंभ कर दिया । परन्तु वे भी उन्हें नहीं पची- इस कारण वे रुग्णप्राय रहने लगे। નામાં પુનરુકિતની સંભાવના હોઈ શકે નહિ. જે આમ ન હોત તો સ્ત્રી કલા, પુરુષ કલા અને તદભયકલાના રૂપમાં કલાઓના ત્રણભેદે વિવક્ષિત હોત. પરંતુ કલાઓના આ રીતે ભેદ કરવામાં આવ્યા નથી. શિલ્પશત એવું જે કહેવામાં આવ્યું છે, તેમાં મૂલશિલ્પના કંભ શિલ્પ, લેહશિ૯૫, ચિત્ર શિપ તનતુવાય શિ૯૫ અને નાપિતશિ૯૫ એ પાંચ ભેદ છે એમાં દરેક શિ૯૫ના ૨૦ -૨૦ પ્રકારે બીજા પણ હોય છે આ રીતે શિલ્પશત થઈ જાય છે, તદુકતમ્ पंचेव य सिप्पाई घडलोह चितणत कासवए। इक्किक्कस्स य इत्तो बीस बीस भवे भेया ॥१॥
શંકા –ભગવાને કયો નિમિતે પાંચ મૂલ શિલ્પ કહ્યાં છે ? તે આ શંકાને જવાબ આ પ્રમાણે કરવામાં આવે છે કે યુગલિક પુરુષો મન્દ, જઠરાગ્નિવાળા થઈ ગયાં ત્યારે તેમણે અપકવ ઔષધીઓનું સેવન કરવા માંડયું, પરંતુ તે ઔષધીઓને પણ તેઓ પચાવી શકયો નહિ, એથી તેઓ પ્રાયઃ રહેવા લાગ્યા તેઓની આવી દુર્દશા જોઈને ભગવાને દયાર્દ્ર
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४४
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे भगवता तद्रन्धनाय रन्धनसाधनपात्रनिर्माणशिल्पमुपदिदेश । तत्र भगवान् सर्वतः प्रथम घटनिर्माणशिल्पमुषदिष्टवानिति प्रथमं घटमूलशिल्पं संजातमिति ?। अनार्येभ्यः प्रजा रक्षितुं क्षत्रियाः शस्त्रपाणयस्तिऽष्ठन्तु इति भगवता लोहशिल्पं दर्शितम् । चित्राङ्गकल्पवृक्षेषु कालस्वमावेन परिक्षीणेषु चित्रशिल्पम् ३। वस्त्रप्रदायिषु कल्पवृक्षेषु परिक्षीणेषु तन्तुवायशिल्पम् ४। पूर्वमवर्द्धमानरोमनखान कालप्रभावेण बर्द्धमानरोमनखान् युगलिनो नरान् वीक्ष्य तैरोमनखस्तेषां व्याघातो मा भूदिति विचार्य दयाहृदयेन भगवता नापितशिल्पं च प्रदर्शितम् ५ इति । ननु कर्मक्षपणार्थमेव अवशिष्टसत्कौणो भगवन्तोऽर्हन्तो व्याधिप्रतीकारार्थ भैषज्यमिव स्त्र्यादि परिग्रहं स्योकुर्वते, न वितरे, कथं पुन निरवधैकरुचितब ऐसी दुर्दशा उनकी देखकर दयाहृदय वाले भगवान् ने उन औषधियों को पकाने के लिये पकाने में साधररूप पात्रों के निर्माण करने कोशिल्प कला का उपदेश दिया, इसमें सबसे पहिले घट निर्माणरूप शिल्प का उपदेश दिया, इसलिए घटमूलशिल्प सर्व प्रथम हुआ। अनार्यजनों से प्रजा की रक्षा के लिये क्षत्रिय जन अपने २ हाथों में हथियार लिये रहे'-इसके लिये प्रभु ने लोह शिल्प का उपदेश दिया, चित्राङ्गजात के कल्पवृक्ष जब कालस्वभाव के कारण नष्ट हो गये-तब प्रभु ने चित्रशिल्प का आदेश दिया, वस्त्रों को देने वाले कल्वृक्षों के नष्ट हो जाने पर प्रभु ने तन्तुबाय शिल्प का उपदेश दिया । पहिले युगलिक नरों के रोम नख नहीं बढते थे पर अब काल के प्रभाव से बड़े हुए नख रोम वाले युगलिक नरों को देखकर उन नख रोमों से उनका व्याघात न हो जाय ऐसा विचार कर दया से जिनका अन्तः करण आई हो रहा है ऐसे भगवान ने नापित शिल्पका उपदेश दिया ।
शंकाकर्मनष्ट करने के लिये ही अवशिष्ट सत्कर्मवाले भगवान् अर्हन्त व्याधि के प्रतीकार के लिये औषधि सेवन के समान स्त्री आदिरूप परिग्रह को स्वीकार करते हैं । इतरजन ऐसा नहीं करने; अतः निरवद्यकर्म में ही रुचियाले भगवान् सायद्यक्रिया के उपदेश में कैसे प्रवृत्त हुए ! થઈને તે ઔષધીઓને પકવવા માટે પકવવામાં સાધન રૂપ પાત્રોને બનાવવાની શિપકલાનો ઉપદેશ કર્યો. એમાં સૌથી પહેલાં ઘટ નિમણરૂપ શિપકલાને ઉપદેશ કર્યો. એથી જ ઘટ મૂલ શિલ્પ સર્વ પ્રથમ અસ્તિત્વમાં આવ્યું. અનાર્ય કોથી પ્રજાની રક્ષા કરવા માટે ક્ષત્રિ પોત પોતાના હાથમાં હથિયાર રાખવા લાગ્યા, એના માટે પ્રભુએ લેહ શિપનો ઉપદેશ કર્યો. ચિત્રાંગ જાતના ક૯પવૃક્ષે જ્યારે કાલ સ્વભાવના કારણે નાશ પામ્યાં ત્યારે પ્રભુએ ચિત્ર શિલ્પને ઉપદેશ કર્યો. વસ્ત્રો આપનારા કલ્પવૃક્ષે જ્યારે નાશ પામ્યાં ત્યારે પ્રભુએ તંતવાય શિલ્પને ઉપદેશ કર્યો પહેલાં યુગલિક નરેના રોમ-નખ વધતા ન હતાં. પણ પછી કાળના પ્રભાવથી યુગલિક નરેના રોમ-નખ વધવા લાગ્યાં ત્યારે તે નખ-રામે થી તેમને વ્યાઘાત થાય નહિ તેમ વિચારીને દયાદ્રત કરણુ ભગવાને નાપિત શિ૯૫ને ઉપદેશ કર્યો
શકા-કર્મ નષ્ટ કરવા માટે જ અવશિષ્ટ સત્કર્મ વાળા ભગવાન અહંત વ્યાધિના પ્રતિકાર માટે ઔષધિ સેવન કરવામાં આવે છે. તેમ સ્ત્રી આદિ રૂપ પરિગ્રહને સ્વીકારે છે. ઈતર લેકે આવું કરતા નથી. એથી નિરવા કર્મમાં જ રુચિ ધરાવનારા
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ३९ ऋषभस्वामिनः त्रिगज्जनपूजनीयताप्ररूपणम् ३४५ भवान् सावधक्रियोपदेशे प्रवृत्त: : इति चेत्, आह कालप्रभावेण वृत्तिहीनेषु दीनेषु जनेषु सत्सु तद्दुर्दशामालोक्य करुणरससमाप्लुतस्यान्तो भगवान् वृत्तिहीना एते चौर्यादि दुर्वृत्तिभाजो माभूवन्' इति विचार्य तेषां जीविकासाधनभूता कलाः समुपदिदेशेति अवशिष्टसत्कर्मप्रभावेण भगवतामर्हतां स्त्र्यादि परिग्रह स्वीकरणमिव भगवत आदिजिनस्य कलोपदेशकत्वमपि बोध्यमिति । एवं भगवतो राज्यधर्मप्रवर्तकत्वं दुष्टनिग्रहाय शिष्टपरिपालनाय विज्ञेयम् । अराजकत्वे हि मात्स्यन्यायप्रवृत्त्या लोके व्यवस्थाया नितरामभावः प्रसज्येत्, ततश्च सर्वे दुर्वृत्तिभाज एव भवेयुरिति सर्वेषां दुर्गति रेव स्यात् इति दुर्गतिभाजो मा भूवन् मनुजा इति विचार्यैव भगवता आदिजिनेन राजधर्मोऽपि प्रवर्तितः । किं च सर्वेऽपि आदिजिना - प्रथम केवलिनः राजधर्ममपि प्रवर्तयन्तीति जीतव्य
तो इसका उत्तर ऐसा है कि काल के प्रभाव से वृत्ति हीन हुए दीनजनों के हो जाने पर उनकी दुर्दशा के देखने से जिनका अन्तः करण करुणा रस के प्रवाह से भर गया है ऐसे अर्हन्त भगवन्त ने यह सोचकर कि वृत्ति से विहान हुए ये जान चौर्यादिरूप दुर्वृत्तिवाले न बन जायें उनकी जिविका की साधनभूत कलाओं का उपदेश दिया । अवशिष्ट सत्कर्मके प्रभाव से भगवन्त श्री अर्हन्त प्रभु जिस प्रकार स्त्री आदिरूप परिग्रह को स्वीकार करते हैं उसी प्रकार से भगवान् आदिजिनका यह कला का उपदेश भी समझना चाहिये । इस तरह भगवान् में राजधर्म की प्रवर्तकता दुष्टों के निग्रह के लिये और शिष्टजनों के पालन के लिये हुई जाननी चाहिये । लोक में अराजक अवस्था में मात्स्यन्यायकी प्रवृत्ति के अनुसार व्यवस्था का अत्यन्त अभाव हो जाता है । इस हालत में समस्त जन दुर्वृत्ति वाले हो जाते हैं । अतः इन जीवों को दुर्गति का पात्र न होना पड़े ऐसा विचार करके भगवान् आदि जिन ने राजधर्म की भी प्रवृत्ति की, किंच- समस्त आदि जिन राजधर्म की भी प्रवृत्ति करते हैं ऐसा जीत व्यवहार है । इसी लिये इन आदि जिन ने भो राजधर्म प्रवर्तित किया ।
ભગવાન સાવદ્ય ક્રિયાના ઉપદેશમાં કેવી રીતે પ્રવૃત્ત થયા ? તે પ્રÀાના જવાખ–આ પ્રમાણે છે કે કાળના પ્રભાવથી વૃત્તિહીન થયેલા હીન લાકોને જોઇને, તેમની દુર્દશા જોઇને જેમનું અન્તઃકરણુ કરુણા પ્રવાહથી તરમાળ થઈ ગયું છે, તેવા અહંત ભગવાને વૃત્તિહીન લેકા ચૌર્યાદિ રૂપ વૃત્તિવાળા થઇ ન જાય આમ વિચારીને તેમની જીવિકાના સાધનના રૂપમાં કલાઆને ઉપદેશ કર્યો. અવશિષ્ટ સત્ક્રમના પ્રભાવથી ભગવન્ત શ્રી અર્જુન્ત પ્રભુ જે રીતે સ્ત્રી આદિરૂપ પરિગ્રહને સ્વીકારે છે, તે રીતે ભગવાન આદિ જિનને! આ કલાને ઉપદેશ પણ સમજવા જોઇએ. આ પ્રમાણે ભગવાનમાં રાજ ધર્મની પ્રવતકતા દુષ્ટાના નિગ્રહ માટે અને શિષ્ટ જને!ના પાલન માટે છે આમ સમજવુ જોઇએ. લેાકમાં અરાજક અનસ્થામાં માત્મ્યન્યાયની પ્રવૃત્તિ મુજબ વ્યવસ્થાના જ્યારે અત્યન્તાભાવ થઈ જાય છે ત્યારે સ લોકો ધ્રુવૃ॰ત્તિવાળા બની જાય છે એથી જીવે ખરાબ રસ્તે જાય નહિ, તેમ વિચાર કરીને ભગવાન આદિ જિને રાજ ધર્મની પ્રવત ના કરી. કચ, સમસ્ત આદિ જિનો રાજ ધમની પ્રવૃત્તિ કરે છે, એવા જીત વ્યવહાર છે. એથી જ આ ભગવાન આદૃિ જિને પણ રાજધર્મની પ્રવ`ના કરી.
४४
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४६
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे वहारः, अतश्चापि भगवता राजधर्मः प्रवर्तित इति । प्रकृतमनुसरामः-तथा 'उवदिसित्ता' उपदिश्य-द्वासप्तति पुरुषस्य कलाः चतुष्पष्टिं महिलागुणान शिल्पशतानि च प्रजाभ्य उपदिश्य 'पुत्तसयं' पुत्रशतं भरत बाहुबलिप्रमुखान् पुत्रान् ‘रज्जसए' राज्यशते-कोसलातक्षशिलादिषु शतसंख्यकेषु 'राज्येषु 'अभिसिंचइ' अभिषिञ्चति, 'अभिसिंचित्ता' अभिषिच्य 'तेसीई पुव्यसयहस्साइ' व्येशीतिं पूर्वशतसहस्राणि-विंशतिपूर्वलक्षाणि कुमारवासस्य त्रिषष्टिं पूर्वलक्षाणि महाराजवासस्येति व्यशीतिलक्षपूर्वाणि 'महारायवासमज्झे वसई" महाराजवासमध्ये वसति । यद्यपि भगवतो महाराजवासस्त्र्यशीति लक्षपूर्वाणि न भवन्ति, किन्तु कुमारवासमहाराजवासयोः सम्मलितानि तावन्ति, पूर्वाणि भवन्ति, तथापि कुमारवासापेक्षया महाराजवासस्य प्राचुर्येण महाराजवास सम्बन्धित्वेनैव त्र्यशीतिलक्षपूर्वाणि विबक्षितानीति बोध्यम् । इत्थं कुमारवासमहाराजवासयोः व्यशीतिलक्षपूर्वाणि 'वसित्ता'उषित्वा 'जे से' यःसःप्रसिद्धो 'गिम्हाणं' ग्रीष्माणां-ग्रीष्मऋतोः 'पढमे मासे' प्रथमे-आधे मासे चैत्रमासे 'पढमे पक्खे चितबहुले' प्रथमः पक्षः चैत्रबहुल:-चैत्र कृष्णपक्षः, 'तस्स णं चित्त बहुलम्स णयमी पक्खेण' तस्य खलु चैत्रबहुलस्य नवमी पक्षे नवम्यां तिथौ 'दिवसस्स'
इस तरह से प्रभु ने ७२ पुरुषों की कलाओं का ६४ स्त्रियों की कलाओं का और शिल्पशत का प्रजाजनों के लिये "उवदिसिता" उपदेश देकर फिर उन्होंने "पुतसयं रज्जसए अभिसिंचइ" भरत, बाहुबलि आदि अपने शतसंख्यक पुत्रों को कोसला, तक्षशिला आदि १०० एक सौ राज्यों के ऊपर अभिषेक किया, “अभिसिंचिता" अभिषेक करके "तेसीइं पुव्यसयसहस्साई महारायवासमझे वसई" इस तरह ८३ लाख पूर्व-कुमार काल के २० लाख पूर्व और महाराज पद के ६३ लाख पर्व तक के गृहस्थावस्था में रहे यहां इन दोनों पदों के कालको मिलाकर ८३ लाख पूर्व उन्होंने गृहस्थावस्था में अपना समय समाप्त किया-ऐसा जानना चाहिये. इस तरह ८३ लाख पूर्व तक वे गृहस्था वस्थारूप महाराज पद में रहकर फिर “जे से गिम्हाणं पढमे मासे पक्खे चितबहुले, तस्स णं चित बहुलस्स णवमी पक्खेणं दिवसस्स पच्छिमे भागे" ग्रीष्मऋतु के प्रथममास में चैत्रमास में कृष्णपक्ष में ९ नौमी तिथि में दिवस के पश्चिम
આ પ્રમાણે પ્રભુએ ૭૨ કલાઓને ૬૪સ્ત્રીઓની કલાઓના અને શિ૯૫શને પ્રજાજનો भारे 'उपदिसित्ता' ५३॥ ४शन भए 'पुत्तसयं' रज्जसए अभिर्सिचइ' भरत सामान વગેરે પિતાના પુત્રોને કેસલા તક્ષશિલા વગેરે ૧૦૦ એકસો રાજ્ય પર અભિષેક કર્યો છે. अभिसिंचिता' मनिष शने 'तेसिइपुव्यसयसहस्साई महाराजवासमझे वसइ' मा રીતે ૮૩ લાખ પૂર્વ-કુમાર કાળના ૨૦ લાખ પૂર્વ અને મહારાજ પદના ૬૩ લાખ પૂર્વ સુધી ગૃહસ્થાવસ્થામાં રહ્યા અહી આ આ બન્ને પદોના કાળને મેળવવાથી ૮૩ લાખ પૂર્વ થાય છે. તેમ સમજવું એ પ્રમાણે ૮૩ લાખ પૂર્વ તેઓ ગૃહસ્થાવસ્થા રૂપ મહારાજ૫દમાં २हीने पछी “जे से गिम्हाणं पढमे मासे पक्खे चित्तबहुले तस्स णं चितबहुलस्स नयमी पक्खे णं दिवसस्स पच्छिमे भागे' श्रीमतुनी प्रथम महीना से थैत्र भासमा या पक्षमा नवमी तिथिमा पिसना ॥७१ लामा 'चइत्ता हिरणं' २४-यांहीन छीन
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ३९ ऋषभस्वामिनः त्रिगज्जनपूजनीयताप्ररूपणम् ३४७ दिवसस्य 'पच्छिमे भागे' पश्चिमे भागे उतार्द्ध भागे 'हिरणं' हिरण्यं-रजतम् अघटित सुवर्ण वा 'चइ ता' त्यक्त्वा परित्यज्य, सुवण्णं' सुवर्णम् अघटितं घटितं वा सुवर्ण 'चइता' त्यक्त्या कोसं'कोशं-भाण्डागारं 'कोहागारं'कोष्ठागारं-धान्यागारं च 'चइता' त्यक्त्या, 'बलं' बलं-सैन्यं 'चइता' त्यक्त्या, 'पाहणं' वाहनम् अश्वादिकं 'चइता' त्यत्त्या 'पुर' पुरनगर 'चइता'त्यक्त्या 'अंते उरं चइता' अन्तः पुरं त्यक्त्वा, तथा 'विउल धणकणगरयणमणिमोतियसंखसिलप्पवालर तरयणसंतसारसावइज्ज' विपुलधनकनकरत्नमणिमौक्तिकशङ्खशिलाप्रवालरतरत्नसत्सारस्वापतेयं-विपुलं-प्रचुर धनं-गवादिकं, कनक-सुवर्ण, रत्नंकर्केतनादिकं, मणिः सूर्यकान्तादिः, मौक्तिकानि-मुक्ताफलानि, शङ्खा: दक्षिणावर्ताः, शिलाः राजपट्टादिरूपाः, प्रयालानि-विद्रुमाणि, रक्तरत्नानि-पद्मरागाः, रत्नग्रहणेनैव पद्मरागस्यापि ग्रहणे सिद्धे पुनः रक्तरत्नग्रहणं तस्य प्राधान्यख्यापनार्थम्, एषां द्वन्द्वः, एतद्रूपं यत् सत्सारस्वापतेयं-सन्-विद्यमानः सारो यस्मिस्तत् सत्सार तादृशं यत स्थापतेयं-द्रव्यं तच्च 'चइता' त्यत्त्या, हिरण्यादिकं पूर्वोक्तं सर्व ममत्वपरित्यागेन परित्यज्येति भावः, तथा 'विच्छड्डइत्ता' विच्छर्य ममत्वाकरणेन दूरीकृत्य, 'बिगोवइत्ता' विगोप्य-जुगुप्सितमेतद् हिरण्यादिकमिति बिनिन्ध, तथा 'दाइयाणं' दायिकानां दायादानां 'दायं परिभाएता परिभाज्य एकैकशो वित्तोर्य, तदा याचकानामभावादत्र दायिकग्रहणम, भाग में "चइत्ता हिरणं" रजत-'चांदो को छोड़कर "चइता-सुवणं" सुवर्ण को छोड़कर "चइता कोसं कोदागारं" कोश-भाण्डागार को छोड़कर, कोष्ठागार-धान्यभंडार को छोड़कर "चइत्ता बलं" बलसैन्य को छोड़कर "चइत्ता वाहणं" अश्वादिक वाहनों को छोड़कर "चइत्ता पुरं" पुर-नगर छोड़कर "चइत्ता अंतेउरं" अन्तः पुर-रणवास को छोड़कर "चइत्ता विउल धणकणगरयणमणिमोतिय संखसिलापवालर तरयणसंतसारसायइज्ज" प्रचुर गवादि रूप धन को छोड़कर, कनक-सुवर्ण को, कर्केतन आदि रत्नको, सूर्यकान्तादिरूप मणियों को मुक्ताफलो को शङ्खों को, राजपट्टादिरूप शिलाओं को, प्रवालों को, पद्मराग आदि रूप रक्त रत्नों को, इस प्रकार से सब सत्सारभूतद्रव्य को छोड़कर इन सबसे अपना ममत्वभाव हटाकर “विच्छड्डइत्ता" ये सब जुगुप्सित हैं इस प्रकार से इन्हें “विगोवइत्ता" निन्दनीय समझकर और उस समय याचक'चइत्ता सुवणं' सोनान छोडीन 'चइता कोस कोट्ठागारं ष लाएगाने छोडन मेरो धान्य भरने छ।डीने 'चइत्ता बलं' मस-सैन्यने छ।डीने 'चइता वाहणं' माहियाहना छोडीन चइत्ता पुर' पु२-२ने छ।डीने 'चइत्ता अतेउरं' मन्त:५२-२९पासने छोडीन 'चइत्ता विठलधणकणगरयणमणिमोत्तियसंखसिलापवालर तरयणसंतसारसावइज्ज' प्रयु२ ગવાદિરૂપ ધનને ત્યજીને કનક-સુવર્ણ કકેતન વિગેરે રત્નોને સૂર્યકાન્તાદિ મણિઓને મુકતાફળને શંખને કનક-સોનાને, રાજપટ્ટાદિરૂપ શિલાઓને, પ્રવાલને, પ્રદ્યરાગ વિગેરે રત રને આ રીતે બધા જ સત્સાર રૂપ દ્રવ્યોને છેડીને એ બધાથી પોતાની મમત્વलावावान विच्छडडहत्ता' मा अधा नशसित छे से प्रभातभने 'विगोवडत्ता' ननीय सभलन अनतसमये यायना मलावावाथा 'दाय दाइयाणं परिभाएत्ता'
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४८
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे तेऽपि निर्ममा भगवत् प्रेरिताः सन्त उपहाररूपेणैव तं जगृहुः । जिनानामयमेव जीतकल्पो यद् ग्रहीतणाम् इच्छावधि दातव्यमिति । ननु जिनस्य याचकेच्छावधिदानं यदि जीतं, तर्हि साम्प्रतिक एक एव महेच्छो याचकः एकदिनदेयं संवत्सरदेयं वा ग्रहीतुमिच्छेत् ? इति चेत् आह, प्रभु प्रभावेण तेषां तथाविधेच्छाया असंभवादिति । तथा-'सुदंसणाए' सुदर्शनायां सुदर्शना नाम्न्या 'सीयाए' शिबिकायां समारूढः। 'समारूढ' इत्यध्याहार्यम् । तथा 'सदेव मणुयासुराए' सदेव मनुजासुरया-मनुजाश्च असुराश्चेति -मनुजासुराः देवैः सहिता मनुजासुरा यस्यां सा तथा तया परिसाए' परिषदा 'समणुगम्ममाणमग्गे समनुगम्यमान मार्गोऽभूदित्यध्याहार्यम् । तत एवं विधं तं भगवन्तं 'संखियचक्किय णंगलियमुह जनों के अभाव होने से "दायं दाइयाणं परिभाएत्ता" दायादों में इन्हें विभक्तकर “सुदंसणाए सीयाए" वे प्रभु सुदर्शना नामक रमणीय शिविका में आरूढ हो गये. जिस समय प्रभु ने दायादों को पूर्वोक्त द्रव्य विभक्त कर दिया था उस समय उन दायादों ने निर्मम होकर-भगवान् के द्वारा प्रेरित होकर-उपहाररूप से ही उस विभक्त द्रव्य को ग्रहण किया था. जिनों का यही आचार है जीतकल्प है कि वे गृहोता जनों को उनकी इच्छा के अनुसार ही दान देते हैं ।
शंका-यदि या चक जनों को उनकी इच्छा के अनुसार ही दान देना जितेन्द्रदेव का आचार है तो उस समय का एक महतो इच्छा वाला याचक एक दिन में देने योग्य या संवत्सर में देने योग्य दान को ग्रहण करने की इच्छा क्यो नहीं करता है ? तो इसका समाधान यही है कि प्रभु के दिव्य प्रभाव से याचक जनों में ऐसी इच्छा नहीं होती है कि एक दिन में दिये जाने योग्य दान या संवत्सर में दिये जाने योग्य दानको मैं ही पूरे रूप से ले लूँ । सुदर्शना शिबिका पर आरूढ होकर जब प्रमु चले तो उस समय "सदेवमणुयासुराए परिसाए समणुगम्ममाणमग्गे" उनके साथ साथ मनुष्यो की परिषदा कि जिसमें देव और असुर होयामा मेने पहयान 'सुदंसणाए सीयाए' सुना नामनी सुन्६२ शिमिम तमा આરૂઢ થયા જે સમયે પ્રભુએ દાયાદામાં પૂર્વોક્ત દ્રવ્ય વહેચી દીધું એ સમયે એ દાયાદો એ નિર્મમ મમત્વ રહિત થઈને ભગવાન દ્વારા પ્રેરાઈને ૮૩ ૫હારરૂપે એ વહેચેલા દ્રવ્યને સ્વીકાર્યું અને એ જ આચાર છે: જીત ક૯૫ છે. કે તેઓ લેનાર જનેતાને તેમની ઈચ્છા પ્રમાણે જ દાન દે.
શંકા–જે ચાચક જનેને તેમની ઈચ્છા પ્રમાણે જ દાન આપવું એવો જીનેન્દ્રદેવનો આચાર છે, તે તે સમયને એક મહતી ઈચ્છા ધરાવનાર યાચક એક એક દિવસ આપવા રોગ્ય અથવા એક વર્ષમાં આપવા યોગ્ય દાનને એક સાથે જ ગ્રહણ કરવાની ઈચ્છા કેમ કરતે નથી? આ શંકાનું સમાધાન એવું છે કે પ્રભુના દિવ્ય પ્રભાવથી યાચક જનેમાં એવી ઈચ્છા જ થતી નથી કે એક દિવસમાં આપવામાં આપનાર દાન અથવા એક વર્ષમાં આપવામાં આવનાર દાનને હું પૂરે પુરૂ લઈ લઉં.
सुशन AAPा प्रेसी न्यारे प्रलु याव्यात त समये 'सदेवमणुयासुराए परिसाए समणुगम्ममाणमग्गे' तेमनी साथे भनु यानी परिक्षा मा हेवे। मने ससुरा
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ३९ ऋषभस्वामिनः त्रिगज्जनपूजनीयता प्ररूपणम् ३४९ मंगल माणववद्धमाग आइक्खगलंखमंखघंटियगणेहिं' शाङ्खिकं चाक्रिकलाङ्गलिकमुखमङ्गलिक पुण्यमाणववर्धमानकाख्यायक लङ्खमङ्खघाण्टिकगणाः- तत्र शाङ्खिकाः - शङ्खवादकाः, चक्रिका:- चक्रभ्रामकाः, लाङ्गलिकाः- कण्ठावलम्बितस्वर्णादिमयहलधारिणो भट्टविशेषाः, मुखमङ्गलिका:- चाटुकारिणः पुष्यमाणवाः मागधाः, वर्धमानकाः- स्कन्धारोपितनराः, आख्यायकाः - कथाकारकाः, लङ्खाः- वंशाग्रमधिरुह्य क्रीडाकारिणः, मङ्खाः- चि फलकहस्ताः घण्टिकाः - घण्टावादकाः, तेषां गणाः- समूहाः 'ताहिं' ताभिः प्रसिद्धाभिः 'हा' इष्टाभिः अभिलषणीयाभिः, 'कंताहि' कान्ताभिः - कमनीयाभिः, 'पियाहि' प्रियाभिः - प्रियार्थमुक्तत्वात् हृदयाभिलषणीयाभिः, 'मणुण्णाहि' मनोज्ञाभिः - सुन्दरीभिः अत एव 'मणामाहिं' मन आमामि :- मनोगताभिः, 'उरालाहि ' उदाराभिः - उत्कृष्ट शब्दार्थयुक्ताभिः, 'कल्लाणाहि' कल्याणीभिः - कल्याणार्थयुक्ताभिः, 'सिवाहि' शिवाभिः - निरुपद्रवाभिः शब्दार्थ दोषरहिताभिरित्यर्थः, 'घण्णाहिं' धन्याभिः - 'पुण्णाहि' पुण्याभिः, 'मंग ल्लाहिं' मङ्गल्याभिः - मङ्गलकरीभिः 'सस्सिरियाहिं' सश्रीकाभिः - शब्दार्थालङ्कारयुक्तत्वात् सम्मिलित थे चली, “सखिय" शाङ्खिकोने - शङ्ख बजाने वालों ने, “चक्किय" चाककोंने चक को घुमाने वालो ने "णंगलिय" लाङ्गलिकों ने स्वर्ण निर्मित हलकों कण्ठों में लटकाये हुए मनुष्यों ने, “मुह मंगलिय" मुखमङ्गलिको ने चाटुकारियो ने, “पूसमाणव " पुष्पमाणवों ने मागधा ने, "वद्धमाग' वर्धमानकों ने अपने स्कन्धो पर जिन्हों ने पुरुषों को चढा रखा है ऐसे मनुष्यों ने " आइक्खग' आख्यायको ने कथा कारकजनो ने "लंख" लब्बों ने वंश पर चढ़कर क्रीड़ा करने वाले मनुष्यों ने, "मंख" मङ्खोने जिनके हाथो में चित्रफलक है ऐसे मनुष्यों ने एवं " घंटि यगणेहिं" घाण्टिको ने घण्टा बजाने वालों ने, "ताहि इट्ठाहि कंताहि पियाहि मणुण्णाहिं" मामाहि उरालाहि कल्लाणाहिं सिवाहि धन्नाहि मंगल्लाहिं सस्सिरियाहिं हिययगमणिज्जाहिं हिययपल्हायणिज्जाहिं कण्णमणणिव्वुइकराहिं अपुणरुत्ताहिं अट्ठसइयाहि वग्गूहिं अणवरयं अभिनंदंता" प्रसिद्ध, इष्ट, कान्त, प्रिय, मनोज्ञ, मनभावनी, उत्कृष्ट शब्दार्थयुक्त, कल्याणार्थसहित, निरुपद्रवसाथै हृता ते जधा साथै व्याल्या 'संखिया' शमिमे भेटटी डे शाम पगाउनारामागे 'चक्किय' यडिओ मे मेटोडे थने श्ववावाजाओगे 'गंगलिय' सांगतिथे सोनाना अनेसा हमने मुंडे सटावेसा मनुष्यो 'मुहमंगलिया' भुभ मंगसि-या टुमारीयो. 'समाणन' पुष्यभाव-विद्वायलिनु पर्शन १२नार भागो मे 'वद्धमाणग' वर्धमान थेपरपुषमेसारनाथ 'आइकलग' याम्यायो - या रो 'लेख' લ'ખાએ એટલે વાંસ પર ચઢીને ખેલકર નારાઓએ ‘મલ' મ ખેાએ કે જેમના હાથેામાં ચિત્રपट होय तेषा मनुष्येोमे 'घंटियगणेहिं' घटावगाड नारा 'ताहि इट्ठाहिं कंताहि पियाहिं मण्णाहि मणामाहिं उरालाहि कल्लाणाहि सिवाहि धन्माहि मंगल्लाहि सस्सिरियाहि हिययपल्हाणिज्जाहि हिययपल्हावणिज्जाहिं कण्णमणणिथ्युइकराहि अपुणरुत्ताहि अ साहिं वहिं अणवरयं अभिनंदत्ताय प्रसिद्ध, ईष्ट, अन्त, प्रिय, मनोज्ञ, मनलाविनी, ઉત્કૃષ્ટ, શબ્દાર્થ ચુત, કલ્યાણા સહિત, નિરૂપદ્રવ શબ્દાર્થ દ્વાષ વગરની, પવિત્ર,
1
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे शोभनाभिः अतएव 'हिययगमणिज्जाहिं' हृदयगमनीयाभिः-प्रसादगुणयुक्तत्वात् सुबोधामिः, तथा 'हिययपल्हायणिज्जाहि हृदयप्रह्लादनीयाभिः-हृदयानन्दकरीभिः, अतएव 'कण्णमणणिव्युइकराहिं' कर्णमनोनिवृतिकरोभिः-कर्णमनः सुखकरीभिः तथा 'अपुणरुत्ताहि' अपुनरुक्तामिः, पुनरुक्तिदोषरहितामिः, तथा 'अट्ठसइयाहिं' अर्थशतिकाभिः-अर्थशतयुक्ताभिः, एतादृशीभिः 'बग्गूहि' वाग्भिः चाणोभिः 'अणवरयं' अनवरतम्-अविच्छिन्नंयथा स्यात्तथा 'अमिणंदंता' अभिनन्दयन्तः सत्कुर्वन्तः 'अमिथुणंता' अभिष्टुवन्त:-- प्रशंसन्तश्च ‘एवं' एवं बक्ष्यमाणप्रकारेण 'वयासी' अवादिषुः उक्तवन्तः। यदुक्तवन्तस्तदाह-'जय जय' इत्यादि । 'नंदा' हे नन्द ! नन्दतीति नन्दः, तत्संबोधने, हे समृद्धिशालिन् , यद्वा नन्दयतीति नन्दः, तत्संबोधने, हे आनन्द दायिन् 'जय जय जय जय-नितरां जयशालो भवं 'भदा' हे भद्र -हे कल्याण शालिन् ! 'जय जय' जय जय-नितरां जयशाली भव । तथा धम्मेणं' धर्मेण-साधन-भूतेन धर्मेण 'परीसहोवसग्गाणं' परीष होपसर्गाणां देवभनुष्य तियकृतपरीषहोपसर्गेभ्यः, आपत्वात् पञ्चम्यर्थे षष्ठी, 'अभीए' अभीतो-भयरहितो भव, तथा 'भयभेरवाणं' भय भैरवाणांभयावहा ये भैरया: घोराः प्राणिनस्ते भयभैरवास्तेषां भयङ्करप्राणिकृतोपद्रयाणां‘खतिखमे' शान्तिक्षमः क्षमापूर्वकं सहनकारी भव, ‘धम्मे' धर्मे चरित्रधर्माराधने शब्दार्थ दोष रहित, पवित्र, मङ्गलकारी, शब्दालंकार और अर्थालंकार से युक्त होने के कारण सश्रीक, अतएव हृदयगमनीय, हृदयप्रह्लादनीय, कर्ण और मन को आनन्द दायक, अपुनरुक्त सैकड़ो अर्थों वाली, ऐसी वाणियों से बार बार प्रभु का अभिनन्दन - सत्कार किया, उनकी प्रशंसा को फिर उन्होने “एवं वयासो" इस प्रकार से कहना प्रारम्भ किया “जय जय णंदा" हे नन्द समृद्धिशालिन् अथवा हे आनन्ददायिन् ! आप अत्यन्त जयशाली हो "जय जय भद्दा" हे भद्र कल्याणशालिन् आप अत्यन्त जयशाली हो “धम्मेणं अभीए" साधनभूत धर्म के प्रभाव से देव, मनुष्य और तिर्यञ्चो द्वारा कृत परीषह और उपसर्गों से भयरहित-निडर हो, “परीसहोवसग्गाणं खंतिखमे" भयावह जो घोर प्राणी हैं-उनके द्वारा किये गये उपद्रवों के आप शान्तिक्षम-क्षमापूर्वक सहनकारी हो, "भय भेरवाणं धम्मे ते अविग्ध भवउ" चारित्र धर्म મંગલકારી, શબ્દાલંકાર અને અર્થાલંકારથી યુકત હોવાથી સશ્રીક, અતઓ હદય ગમનીય. કાન અને મનને અત્યંત આનંદપ્રદ, અપુનરૂક્ત સેંકડે અર્થવાળી એવી વાણિયોથી વારંવાર प्रभुनुमभिनन-सा२ ज्यु तेमनी प्रशसारी. ते ५छी तमामे 'एवं वयासी' मा प्रमाणे याने। प्रारम ध्यो 'जय जय गंदा' न-समृद्धिशालिन् अथवा उ मानयिन् माप अत्यंत यशाली थाप, 'जय जय भद्दा' भद्र याgular मा५ सत्यत ४य शासी मनेो. 'धम्मेणं अभीए' साधन भूत धमना प्रभावथी हेय, मनुष्ये। भने तिय या द्वा२। ४२वामां मावस पशषह भने ७५साथी लय हित-नि७२ मनी. 'परिसहोचसग्गाणं खति खमे' लय ४२२ धार प्राय। छ तेमनाथी ४२वामां मारपद्रयाना मा५ शान्तिक्षम-क्षमा पूर्व ४ सहन ४२ना२ मी. 'भयमेरवाणं धम्मे ते अविग्धं भवउ' यात्रि જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ३९ ऋषभस्वामिनः त्रिगज्जनपूजनीयताप्ररूपणम् ३५१ 'ते' त = तव 'अविग्घं' अविघ्नं 'भवउ' भवतु विघ्नाभावोऽस्तु 'त्तिकट्टु' इति कृत्वा - इत्युच्चार्य पुनः पुनः ‘अभिनंदंति' अभिनन्दयन्ति-सस्कुर्वन्ति 'अभिथुवंति' अभिष्टुवन्तिप्रशंसन्ति च । 'तएणं' ततः तदनन्तरं खलु 'उसमे अरहा' ऋषभोऽर्हन् 'कोसलिए' कौशलको कोशल देशोद्भवः 'णयणमालासहस्सेहिं' नयनमालासहस्रैः - नागरिकजनानां नयनपङ्क्तिसहस्रैः 'पिच्छिज्जामाणे पिच्छिज्जमाणे' प्रेक्ष्यमाणः प्रेक्ष्यमाण::- भूयोभूयोऽवलोक्यमानः, "एवं जाव णिग्गच्छ३' एवम् - अमुना प्रकारेण निर्गच्छति - इति पदं यावत् पर्यन्तं वाच्यम्, कस्मात् ? इत्याह 'जहा उववाइए' यथा औपपातिके - औपपातिकसूत्रे कूणिकराज निर्गमनं तथैवात्रापि वक्तव्यम् । तत्कथं वक्तव्यमिति सूचयितुमाह'जाव आउल बोलबहुलं णभं करते विणीयाए रायहाणीए मज्झं मज्झेणं णिग्गच्छर' यावत् आकुल बोलबहुलं नभः कुर्वन् विनीताया राजधान्या मध्यमध्येन निर्गच्छतीति । अत्र यावत्पदेन 'हिययमाला सहस्सेहिं अभिनंदिज्जमाणे अभिनंदिज्जमाणे, मणोरहमालास - हस्सेहिं पिच्छिज्जमाणे पिच्छिज्जमाणे वयणमालासहस्सेहिं अभिथुव्वमाणे अभिधुव्वमाणे, कंतिरूवसोहरगगुणेहिं पत्थिज्जमाणे पत्थिज्जमाणे, दाहिण हत्थेणं बहूणं णरणारीकी आराधना में आपके लिये किसी भी प्रकार का विघ्न उपस्थित न हो, "त्तिकट्टु अभिदति य अभिधुणंति य" इस प्रकार से कहकर फिर से उन्होने बारंबार प्रभुको अभिनन्दन सत्कार किया और प्रशंसा की, "तएण उसमे अरहा कोसलिए णयणमालासहस्सेहिं पिच्छिज्जमाणे पिच्छिज्जमाणे" इसके बाद वे कौशलिक ऋषभ अर्हन्त नागरिक जनों की हजारों नयनपङ्क्तियों के बार बार लक्ष्य होते हुए "एवं जाव णिग्गच्छ जहा उववाइए" औपपातिक सूत्र वर्णित कूणिक राजा के निर्गमन की तरह " विणीयाए रायहाणीए मज्झं मज्झेणं णिग्गच्छइ" विनीता राजधानी के बीचों बीच के मार्ग से होते हुए निकले "जाव आउलबोलवहुलं णमं करते" पाठ में जो यह यावत्पद आया है उससे औपपातिक सूत्र का यह पाठ संगृहीत हुआ है- "हिययमालास - हस्सेहिं अभिनंदिज्जमाणे २ मणोरहमालासहस्सेहिं पिच्छिजमाणे २, वयणमालासहस्सेहि अभिधु
माणे २, कंतिरूवसोहग्गगुणेहिं पत्थिज्जमाणे २, दाहिणहत्येणं बहूणं णरणारीसहस्साणं अंजलि - धर्मनी आराधनामां खापने । यशु मारनु विध-माधा न थाव. 'तिकड अभि
दंतिय अभियुति य' मा प्रमाणे अहीने इरीथी तेथे वारंवार प्रलुनु अभिनंदन यु, सत्र याने अशसा री 'तणं उसमे अरहा कोसलिए णयणमाला सहस्सेहिं पिच्छिजमाणे पिछिज्जमाणे ते पछी ने शसि ऋषल अर्हत नागरि क्नोनि हल। नेत्र पंडितमोथी वारंवार लक्ष्य थता थता 'एवं जाव णिगच्छइ जहा उववाइए' 'औपयाति सूषभां वर्णित शिड राजना निर्गमननी प्रेम 'विणीयाए रायहाणीए मज्झ मज्झेणं णिग्गच्छ' विनीता नाम राज्धानीना मध्यमां आवेला मार्ग पर थाने पसार थया "जाव आउल बोल बहुलं णामं करते” पाठमां महीं मे " यावत्' यह न्यावेस छे तेनांथी 'सोपयाति सूत्र या या संग्र हीत थयेस छे- "हिययमाला सहस्सेहिं अभिनंदिज्जमाणे २, मणोरहमाला सहस्सेहिं विच्छि माणे २, वयणमाला सहस्सेहि अभियुव्वमाणे २. कंतिरूवसोहग्ग गुणेहिं पत्थिज्जमाणे २,
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
सहस्साणं अंजलिमालासहस्साइं पडिच्छमाणे पडिच्छमाणे मंजु मंजुणा घोसेणं पडि बुज्जमणे पडिबुज्झमाणे, भवणपतिसहस्साइं समइच्छमाणे समइच्छमाणे, तंतीतलताल तुडियगीयवाइयरवेणं महुरेणं मणहरेणं जयसद्दघोसविसरणं मंजुमंजुणा घोसेणं य पडिबुज्झमाणे अप्पडिबुज्झमाणे, कंदरगिरिविवरकुहरगिरिवरपासादुइढघणभवण देवकुलसिंघाडगतिगचउक्कचच्चर आरामुज्जाणकाणणसमप्पवम्पदेस भागे पडिँसुयास्यसहस्ससंकुल करेंते हयहेसिय हत्थिगुलगुलाइय रहघणघणसहमोसरणं महया कलरवेणं य जणस्स महुरेणं पूरयंते सुगंधवरकुसुमचुण्णउव्विद्धवासरेणुकविलं नर्म करेंते कालागुरु कुंदुरुक्क तुरुक्क धूवनिवहेणं जीवलोगमित्र वासयंते समंतओ खुभियचक्कवालं पउरजवालवुड्ढमुइयतुरिय पहाविय विउलाउल बोलबहुलं' इतिसंग्राह्यम् ।
छाया - स्वस्य हृदयमालासह खैरभिनन्द्यमानः अभिनन्द्यमानः मनोरथमालासह त्रैविस्पृश्यमानो विस्पृश्यमानः, वचनमालासहस्रैः अभिष्ट्रयमानः अभिष्ट्रयमानः, कान्ति रूप सोभाग्यगुणैः अभिष्टयमानः अभिष्टयमानः कान्तिरूपसौभग्यगुणैः प्रार्थ्यमानः प्रार्थ्यमानः दक्षिणहस्तेन बहूनां नरनारी सहस्राणाम् अञ्जलिमाला सहस्राणि प्रतीच्छन् प्रतीच्छन्, मंजु मजुना घोषेण प्रतिबुध्यमानः प्रतिबुध्यमानः, भवनपङ्क्ति सहस्त्राणि समति क्रामन् समतिक्रामन्, तन्त्री तलतालत्रुटितगीतवादितरवेण मधुरेण मनोहरेण जयशब्दघोषविशदेन मञ्जुमञ्जना घोषेण च प्रतिबुध्यमानः प्रतिबुध्यमानः कन्दरगिरि विवरकुहरगिरिवरप्रासादोर्ध्वधनभवनदेव कुलशृङ्गाटकत्रिकचतुष्कचत्वरामोद्यानकानन सभा मालासहस्साइ ं पडिच्छमाणे २, मंजुमंजुणाघोसेणं पडिवुज्समाणे, भवणपतिसहस्साई समइच्छमाणे २, तंतोतलताल्तुडियगीयवाइयरवेणं महुरेणं मणहरे णं जयसद्दघोसविसपुणं मंजुमंजुणाघोसेणं पडिबुज्झमाणे अप्पडिबुज्झमाणे कंदरगिरि विवरकुहर गिरिवरपासादुडघणभवणदेव कुलसिंघाडर्गातग चउक्क चच्चर आरामुज्जाणकाणण समप्पवप्पदे सभागे पडिसुयासु सहस्ससंकुलं करे ते हसिय हत्थिगुलगुला इयरहघण घण सद्दमीसएणं मद्दया कलरवेणं य जणस्म महुरेणं पूरयंते सुगंधवर कुसुमवण्ण उब्विद्धवासरेणुकविलं न करेंते कालागुरु कुंदरुकतुरुक्क घूवनिवहेणं जीवलोगमिव वासयंते समंतओ खुभियचक्कवालं पजरजणचालबुड्डपमुइयतुरियपहाविय विउला उलबोलबहुल" दाहिणहत्थेण बहूणं णरणारी सहस्साणं अंजलि माला सहस्साई पडिच्छमाणे २. मंजुमंजुणा घोण पडिज्ज्ञमाणे, भवणपति सहस्साई समइच्छमाणे २, तंतीतलताल तुडियगीय वाइ यरवेण महुरेण मणहरेण जयसद्दघोस विसरणं मंजुमंजुणा घोसेणं पडिबुज्झमाणे अपड. बुझमाणे कंदर गिरिविवर कुहर गिरिवर पासादुडध्णभवण देवकुल सिधाडगतिगचउक्क चच्चर आरामुज्जाण काणण समप्यवप्प देसमागे पडसुयासु सहम्स संकुल करें ते हयहेसिय हत्थि गुलगुलाईय रहघणघणसहमीसरणं महयाकलवरेण य जणत्स महुरेण परयंते सुगन्धवर कुसुम चुण्ण उव्विद्धिवासरेणुकविलं नम करे ते कालागुरु कुरुक्क तुरुक्क ध्रुव निवहेण जीवलोगमिव वासयंले समतओ खुभिय चक्कवाल प बुड्ड पमुइयतुरिय पहाविय विउलालबोलबहुलं આ પાઠના સ્પષ્ટા અમે ઔપપ્પા
३५२
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ३९ ऋषभस्वामिनः त्रिगज्जनपूजनीयताप्ररूपणम् ३५३ प्रपाप्रदेश भागात् प्रतिश्रुतशतसहस्रसंकुलान् कुर्वन्, हयद्वेषित गजगुलगुलायित रथघनघनशब्दमिश्रितेन महता कलरवेण च जनस्य मधुरेण पूरयन् सुगन्धवरकुसुम चूर्णोद्विद्धवासरेणुकपिलं नभः कुर्वन्, कालागुरुकुन्दुरुष्कतुरुफ धूपनिवहेन जीवलोकमिव वासयन् समन्ततः क्षुभितचक्रवालं प्रचुरजनबालवृद्धप्रमुदितत्वरित प्रधावित विपुलाकुलबोलबहुलम्' इति । 'आकुलबोलबहुल' नमः कुर्वन् विनीताया राजधान्यामध्यमध्येन निर्ग च्छति' इति तु सूत्रे प्रोक्तमेव । अर्थस्तु औपपातिकसूत्रस्य मत्कृतपीयूषवर्षिणी टीकाasannaः । नवरं विनीताया: = अयोध्याया इति । तथा 'आसियसम्मज्जियसित्तसुइकपुष्फोवयारकलिये' आसिकसम्मार्जितसितं शुचिक पुष्पोपचारकलितम् - आसिकम् - ईपत्सिक्तं सुगन्धिजलेन, ततः सम्मार्जितम् = अपनीतकचवरम्, सिक्तं = सुगन्धितजलेन सम्यक् प्रक्षालितम्, अतएव शुचिकं शुद्धं ततः पुष्पपुञ्जोपचारकलितं- पुष्पपुजेन कृतो य उपचार :- उपचरणं शोभेति यावत् तेन कलितं = युक्त 'सिद्धत्थ वणविउलरायमग्गं' सिद्धार्थवनविपुलराजमार्ग= सिद्धार्थवनोद्यानगामिराजमार्ग 'करेमाणे' कुर्वन्, तथा 'हयगय - रहपहकरेण' हयगजरथप्रकरेण - हयगजरथसमूहेन 'पाइकचडकरेण' पदाति चटकरेण== पदाति समूहेन च 'मंद मंद' मन्दं मन्दं यथा स्यात्तथा• 'उद्धयरेणुयं' उद्धजरेणुकम् = उड्डीइस पाठ का स्पष्टार्थ हमने उसी औपपातिक सूत्र की पीयूषवर्षिणी टीका में लिखा हैं सो वहीं से इसे जान लेना चाहिये, उस समय " आसियसम्मज्जियसित्तसुइक पुप्फोबयारकलिय सिद्धत्थवणविउलरायमग्गं" सिद्धार्थवन उद्यान की ओर जाने वाला रास्ता सुगन्धित जल से सिक्त करवा दिया गया फिर उसे बुहारु आदि से झाड़कर साफ सुथरा करवाया गया, कूडा कचरा वहां से हटवा कर उसे दूर फिकवाया गया, पुनः सुगन्धित जल उस पर छिड़का गया, इससे वह पहले की अपेक्षा और अधिक शुद्ध हो गया था, फिर जगह २ उस पर पुष्पों द्वारा शोभा की गई थी, 'करेमाणे हय गय रहपहकरेण पाइक चडकरेण य" इस तरह जिनके प्रभाव से वह सिद्धार्थवनोद्यानगामी राजमार्ग शुद्ध, साफ और अलंकृत किया गया है ऐसे वे आदिजिन शिबिका में विराजमान हुए, हय और गज समुदाय के साथ २ एवं पैदल चलने वाले सैनिक તિક સૂત્રની પીયૂષ વર્ષિણી ટીકામાં કર્યો છે તે જિજ્ઞાસુ જનાએ ત્યાંથી જ જાણી લેવા
ये. ते वसते 'आसियसम्मज्जियसित्तसुइक पुप्फोवयारकलियं सिद्धत्थवर्णाविउलरायमग्गं' સિદ્ધા વન તરફ જનાર માર્ગોને પહેલાં સુગન્ધિત જલ વડે સિત કરવામાં આવ્યે અને ત્યાર બાદ સાવરણી વગેરેથી, કચરા સાફ કર્વામાં આવ્યેા હતા. પૂજો ત્યાંથી લઈ લેવામાં આવ્યા હતા. અને છેવટે ફરી ખીજી વાર તે માને સુગધિત જલ વડે સિક્ત કરવામાં આવ્યેા હતેા. એથી તે મા પહેલાં કરતાં વધારે શુદ્ધ થઈ ગયા હતા, અને ત્યાર ખાદ ते मार्ग २ - पुण्या वडे शोला उरवामां भावी हूती 'करेमाणे हयगयरहपहक रेण पाइक्क चडकरेणय' प्रभनेभना प्रलावधी ते सिद्धार्थ वनोद्यान गोभी रा મા શુદ્ધ સાફ અને અલંકૃત કરવામાં આવેલ છે, એવા તે આફ્રિ જિન શિબિકા પર આરૂઢ થયા અને ત્યાર ખાદ હય અને ગજ તેમજ પાયદળથી પરિવેષ્ટિત થઈને તે
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५४
_ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे यमानरेणुयुक्तं 'करेमाणे' कुर्वन् 'जेणेव सिद्धत्थवणे उज्जाणे' यत्रैव सिद्धार्थवनं उद्यानं, 'जेणेव' यत्रैव 'असोगवरपायवे' अशोकवरपादपः 'तेणेव उवागच्छइ', तत्रैव उपागच्छति 'उवागच्छित्ता' उपागत्य 'असोगवरपायवस्स' अशोक वरपादपस्य, 'अहे' अध:-अधोभागे 'सीयं ठावेइ' शिबिकां स्थापयति, 'ठावित्ता सीयाओ पच्चोरुहइ' स्थापयित्वा शिबिकातः प्रत्यवरोहति-अवतरति 'पच्चोरुहित्ता' प्रत्यवरुह्य 'सयमेवाभरणालंकारं' स्वयमेव आभरणालङ्कारम्-आभरणानि च अलङ्काराश्चेति समाहारस्तत, 'ओमुयइ' अवमुश्चतिपरित्यजति, 'ओमुइत्ता' अवमुच्य परित्यज्य 'सयमेव' स्वयमेव 'अट्टाह' आस्थाभिः श्रद्धान्वितोभूत्वा 'चउहि' चतसृभिः 'मुद्विहिं' मुष्टिभिः करणभूताभिः लोयं' लोच केशापनयनं 'करेइ' करोति । अन्यतीर्थकराणां साधूनां पञ्चभिमुष्टिर्मिलोच इति यदुक्तं, तत्रेयं वृद्धपरम्परा-भगवानृषभ स्वामी प्रथममेकया मुष्टया श्मश्रुकूर्चयोर्लोचमकरोत् । ततस्तिसमूह के साथ २ घिरे हुए होकर जा रहे थे "मंद मंदं उद्धतरेणुय करेमाणे करेमाणे जेणेव सिद्धत्थवणे उज्जाणे जेणेव असोंगवरपायवे तेणेव उवागच्छइ” उस मार्ग पर उस समय हय
और गज समुदाय के पैरों के आघात से एवं पैदल चलने वाले सैन्य समूह के पदों के आघात से जमीन में जमी हुई धूलि धीरे २ से निकलकर मन्द मन्द रूप में उड़ती हुई नजर आती थी सिद्धार्थवनोद्यान के आते ही और उसमें भी जहां अशोक नाम का वर पादप था "आगच्छित्ता असोगवरपायवस्स अहे सीयं ठावेइ" वहां पहुंचते ही उसके नीचे प्रभु की पालकी खड़ी हो गई "ठावित्ता सीयाओ पच्चोरुहइ" पालखी नीचे रखते ही प्रभु उस शिबिका से बाहर आगये, "पच्चोरुहित्ता सयमेवाभरणा लंकार ओमुयह" बाहर आते ही प्रभु ने पहिरे हुए आभरणों को एवं अलंकारों को अपने शरीर ऊपर से उतार दिया, “ओमुइत्ता सयमेव चउहिं अट्टाहिं लोयं करेइ" उतार कर उन्होंने श्रद्धायुक्त होकर चार मुष्टियों से केशों का लुञ्चन किया, अन्य तीर्थंकरो ने साधु अवस्था धारण करने पर पांच मुष्टियों से लोच किया है ऐसा जो कहा है सो इस सम्बन्ध में वृद्धपर परा ऐसी है कि भगवान् ऋषभ स्वामी ने प्रथम एक मुष्टि से मूछ और दाढ) के बालों
भाग ५२ व्याख्या ते मते 'मंद मंद उद्धतरेणुयं करेमाणे करेमाणे जेणेव सिद्धत्थवणे उज्जाणे जेणेव असोगवरपायवे तेणेव उवागच्छई' य, गर भने पायना पहावातथा તે માગની જલ વડે સિત થયેલી ભૂમિની ધૂલિ ધીરે ધીરે-મન્દ મન્દ રૂપમાં ઉડવા લાગી આ રીતે સિદ્ધાર્થવદ્યાન અને તેમાં પણ જ્યાં અશાક નામક વર પાદપ હતુ ત્યાં તેઓ मा०या त्या 'आगच्छित्ता असोयवरपायवस्स अहे सीयं ठवेइ' ५डायत तनी नीये प्रमुनी शिम अभी २81. 'ठावित्ता सीयाओ पच्चीरुहइ' शिमि। नीये भूतi ४ प्रभु तमाथी मा२ माव्या. 'पच्चोरुहित्ता सयमेवाभरणालंकारं ओमुयइ' महा२ मातi or प्रसुथे पडसा मामणे। तभ०४ सारीने पोताना शरी२ ५२था उतार्या अने 'ओमुइत्ता सयमेव चउहिं अट्ठाहि लोयं करेइ' त्या२ मा तेमाणे श्रद्धा पू' या२ भुष्टिय 3 श લંચન કર્યું, બીજા તીર્થકરો એ સાધુ–અવસ્થા ધારણ કર્યા બાદ પાંચ મુષ્ટિએ વડે કેરોનું લંચન કર્યું હતું, એવું જે કહેવામાં આવ્યું છે, તે આ સંબંધમાં વૃદ્ધ પરંપરા એવી
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ३९ ऋषभस्वामिनः त्रिगज्जनपूजनीयताप्ररूपणम् ३५५
सृभिर्मुष्टिभिः शिरस्थकेशान् यावत् लुञ्चति तावदिन्द्रोऽवशिष्यमाणामेकां मुष्टिं पवनान्दोलितां कनकावदातयोः प्रभुस्कन्धयोरुपरिलुठन्ती मारकतीं द्युतिमाबिभ्रतीं परमरमणीयां वीक्ष्य परमानन्दरससमप्लाव्यमानहृदयः शिरसाऽञ्जलिं बद्ध्वा एवमवादीत् भगवन् ! इमां केशमुष्टिमेव रक्षतु भदन्तो मय्यनुगृह्येति । एवं शक्रेणोक्तो भगवान् तां केशमुष्टि तथैव रक्षितवान् । महान्तो हि एकान्तभक्तिमतां पार्थनां चेद्विघटयन्तीति तेषां स्वभावसिद्धो व्यवहारः। लुश्चितांश्च तान् केशान् शक्रो हंसचित्रचित्रते वस्त्रे निधाय, एवं लोचं 'करित्ता कृत्वा 'देविंदे देवराया भगवं सदोरयमुहपत्तिं रयहरणं, गोच्छगं, पडिग्गहं देवदूसं वत्थं पडिच्छइ' देवेन्द्रो देवराजः भगवते सदोरकमुखवस्त्रिका, रजोहरणं गोच्छकं, पात्रं देवष्यवस्त्रं च प्रयच्छति 'अपाणएणं' अपानकेन निर्जलेन 'छ?णं भत्तेण' षष्ठेन भक्तेन उपवासद्वयरूपेण युक्तः, 'आसाढाहिं' आषाढाभिः उत्तराषाढाभिः ‘णक्खत्तेणं' नक्षत्रेण सह 'जोगमुवागएणं' योगमुपागते चन्द्रे खलु 'उग्गाणं' उग्राणां-स्वद्वारा आरक्षकत्वेन का लोच किया, तीन मुष्टियों से शिर के बालों का लोच किया, इतने में वाकी बची हुई एक मुष्टि को जो कि पवन के झोकों से हिल रही थी और कनक के जैसे अवदात प्रभु स्कन्धों के ऊपर लोट रही थी तथा देखने में जो मरकतमणि की जैसी कन्ति वाली थी. परमरमणीय देखकर आनन्दरस के प्रवाह से जिसका अन्तः कारण हिलोरे ले रहा है ऐसे इन्द्र ने दोनों हाथ जोड़कर प्रभु से ऐसी प्रार्थना की कि हे भगवन् इस केशमुष्टि को मेरे ऊपर अनुग्रह करके आप रहने दें इसे न उखाड़ें, प्रभुने इन्द्र की इस प्रार्थना से उस केशमुष्टि को वैसी वैसी रहने दी, जो महान् पुरुष हुआ करते हैं वे एकान्तभक्तिवाले पुरुषों की प्रार्थना को विहूनी नहीं करते हैं ऐसा उनका स्वभाव सिद्ध व्यवहार हुआ करता है, लुञ्चित हुए उन केशों को शक्रने हंसचित्र से विचित्र वस्त्र में रखकर क्षीरसागर में निक्षिप्त कर दिया, “करित्ता छद्रेणं भत्तेणं अपाणएणं आसाढाहिं णक्वत्तेण ज़ोगमुवाएण उग्गाण भोगाण राइन्नाणं खत्तियाण चउहिं सहस्सेहिं सद्धिं एगं देव दूसमादाय मुंडे છે કે ભગવાન ઋષભ સ્વામીએ પ્રથમ એક મુષ્ટિ વડે મૂછ અને દાઢીના વાળનું લુચન કર્યું ત્રણ મુષ્ટિઓ વડે માથાના વાળનું લંચન કર્યું. એના પછી બાકીની એક મુષ્ટિ કે જે પવનના ઝોકાથી હાલી રહી હતી. અને કનકના જેવા અવદાત પ્રભુના સ્કંધ પર આળોટી રહી હતી તેમજ જોવામાં જે મરકતમણિ સદશ કાંતિવાળી હતી, પરમરમણીય તે દશ્યને જોઈને આનંદ રસના પ્રવાહમાં જેનું અન્તઃકરણ તરબળ થઈ રહ્યું છે એવા ઈન્દ્ર બને હાથ જોડીને પ્રભુને પ્રાર્થના કરી કે હે ભગવન ! મારા ઉપર અનુગ્રહ કરીને આ કેશ મુષ્ટિને આપ હવે રહેવા દે, હવે લુંચન કરો નહિ. પ્રભુએ ઈન્દ્રની પ્રાર્થનાને સાંભળીને તે કેશમુટિને તે પ્રમાણે જ રહેવા દીધી જે મહાન પુરુષો હોય છે તે એકાંત ભકિતવાળા પુરુષોની પ્રાર્થનાને અસ્વીકાર કરતા નથી. એ તેમને સ્વભાવ હોય છે. લુચિત થયેલા તે વાળાને શકે હંસ ચિત્રથી ચિત્રિત થયેલા વસ્ત્રમાં મૂકીને ક્ષીર સાગરમાં નિક્ષિપ્ત शहधा'करित्ता छठेण भत्तेणं अपाणएणं आसाढाहिं णखत्तण जोगमुवागएण उग्गाणं भोगाणं राइन्नाथ खत्तियाण चउहिं सहस्सेहि सद्धि एग देवदूसमादाय मुंडे भवित्ता
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
PVAJAVAJvJ-vsrven
३५६
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे नियुक्तानां, ‘भोगाणं' भोगानां गुरुत्वेन व्यवस्थापितानां, 'राइन्नाणं' राजन्यानां वयस्यत्वेन स्वीकृतानां 'खत्तियाणं' क्षत्रियाणां प्रजानां रक्षणार्थ नियुक्तानां 'चउहिं सहस्सेहिं सद्धिं एग दूवदूस' चतुर्भिः सहस्रैः सह एकं देवदूष्य-दिव्यं वस्त्रम् 'आदाय' आदाय= गृहीत्वा-परिधायेत्यर्थः, "मुंडे भवित्ता अगाराओ' मुण्डो भूत्वा अगारात् अगारं-गृहं परित्यज्य, 'अणगारियं' अनगारिताम्-अगारं गृहं, तदस्यास्तीति अगारी-गृहस्थः, न अगारी अनगारी साधुः, तस्य भावस्तत्ता-साधुत्वं, 'पव्ववईए' प्रव्रजितः प्राप्तः इति । एतावता भगवान् ऋषभदेवः इन्द्रप्रदत्तसदोरकमुखवस्त्रिकादि धर्मोंपकरणानि गृहीत्वा स्वयं दीक्षितोऽभूत्, तदनुसारिणः अन्येऽपि सहस्रचतुष्टयशिष्या इन्द्रप्रदत्तसाधुपकरणादि ग्रहणपूर्वकं स्वयं दीक्षिताः अभूवन्, ततश्च तैः सहस्रचतुष्टयशिष्यैः सह भगवान् ऋषभदेवः गृहस्थाश्रमं परित्यज्य अनगारितां प्राप्तवान् इति फलितम् ॥सू०३९।।
ततो भगवानृषभो यदकरोत्तदाह----
मूलम्-उसमेणं अरहा कोसलिए संवच्छर साहियं चीवरधारी होत्था, तेण परं अचेलए । जप्पभिई च णं उसमे अरहा कोसलिए मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पव्वइए तप्पभिई च णं उसमे अरहा कोसलिए णिच्चं वोसट्टकाए चियत्तदेहे जे केइ उवसग्गा उप्पज्जति, तं जहा-दिव्या वा जाव पडिलोमा वा अणुलोमावा । तत्थ पडिलोमा वेत्तेण वा जाव कसेण वा काए आउटेज्जा, अणुलोमा वंदेज्ज वा जाव पज्जुवासेज्ज वा ते सव्वे सम्मं सहइ जाव अहियासेइ । तएणं से भगवं समणे जाए ईरियासमिए जाव परिट्टावणासमिए मणसमिए वयसमिए कायसमिए भवित्ता अगाराओ अणगारियं पव्वइए" इस प्रकार प्रभु के लोच करने के बाद निर्जल दो उपवास किये; फिर उत्तराषाढा नक्षत्र के साथ चन्द्र का योग होने पर अपने द्वारा आरक्षक रूप से नियुक्त किये गये उग्रों की, गुरुरूप से व्यवस्थापित किये गये भोगों की, मित्ररूप से स्वीकृत किये गये राजन्यों की और प्रजाजनों की रक्षा के लिये नियुक्त किये गये क्षत्रियों की चतुः सहस्री के साथ एक देवदूष्य को ग्रहण कर मुण्डित होकर, गृह का परित्याग कर अनगारि अवस्थाको को धारणा किया ॥३९॥ अगाराओ अणगारियं पव्बइए' 240 प्रमाणे प्रभुमे सुयन या माह में याविहार उपवास કર્યા. પછી ઉત્તરાષાઢા નક્ષત્રની સાથે ચન્દ્રને ગ ત્યારે પિતાના વડે આરક્ષક રૂપમાં નિયુક્ત કરવામાં આવેલ ઉગ્રોની, ગુરુરૂપમાં વ્યવસ્થાપિત કરવામાં આવેલ ભેગોની, નિમ્ન રૂપમાં સ્વીકૃત કરવામાં આવેલ રાજાની અને પ્રજા જનની રક્ષા માટે નિયુક્ત કરવામાં આવેલ ક્ષત્રિની ચતુઃસહસ્ત્રીની સાથે એક દેવદૂષ્યને સ્વીકારીને, મુંડિત થઇને, ઘરને પરિત્યાગ કરીને, અનગારિતા ધારણ કરી સૂત્ર ૩લા
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ४० ऋषभस्वामिनः दीक्षितानन्तरकर्तव्यनिरूपणम् ३५७ मणगुत्ने जाव गुत्तबंभयारी अकोहे जाव अलोहे संते पसंते उवसंते परिणिव्वुडे छिण्णसोए निरुवलेवे संखमिव णिरंजणे, जच्चकणगंव जायरूवे आदिरसपडिभागे इव पागडभावे, कुम्मो इव गुतिदिए, पुक्खरपत्तमिव निरुवलेवे गगणमिव निरालंबणे, अणिले इव णिरालए चंदो इव सोमदंसणे. सूरो इव तेयंसो, विहग इव अपडिबद्धगामी, सागरो इव गं भीरे, मंदरो इव अकंपे पुढवीविव सव्वफासविसहे, जीवोविव अप्पडिहयगइत्ति ॥सू० ४०॥
छाया-ऋषभः खलु अर्हन् कौशलिकः संवत्सरं साधिकं चीवरधारी अभवत्, ततः परम् अचेलकः । यभृत्प्रति च खलु ऋषभः अर्हन कौलिको मुण्डो भूत्वा अगारात् अनगारितां प्रवजितः, तत्प्रभृति च खलु ऋषभोऽहन् कौशलको नित्यं व्युत्सृष्टकायः त्यक्तदेहो, ये केचित् उपसर्गाः उत्पद्यन्ते, तद्यथा दिव्या वा यावत् प्रतिलोमा वा अनुलीमा वा, तत्र प्रतिलोमा वेत्तेण वा यावत् कशेन वा काये आकुट्टयेत्, अनुलोमा वन्देत वा यावत् पर्युपासीत वा, तान् सर्वान् सम्यक् सहते यावत् अध्यास्ते । ततः खलु स भगवान् श्रमणो जात ईर्यासमितो यावत् परिष्ठापनिका समितो मनः समितो वाकूसमितः कायसमितो मनो गुप्तो यावद् गुप्तब्रह्मचारी अक्रोधो यावत् अलोभः शान्तः प्रशान्तः उपशान्तः परिनिर्वृतः छिन्न स्रोता निरूपलेपः, शङ्खइव निरज्जनः, जात्यकनकमिव जातरूपः आदर्श प्रतिभागइव प्रकट भावः, कूर्म इव गुप्तेन्द्रियः, पुष्करपत्रमिव निरुपलेपा, गगनमिव निरालम्बनः अनल इव निरालयः चन्द्र इव सौम्यदर्शनः, सूर इस तेजस्वी, विहग इव अप्रतिबद्धगामी, सागर इव गम्भीरः मन्दर इव अकम्पः पृथिवीव सर्व स्पर्श विषहः, जीव इव अप्रति बद्धगति रिति ॥सू० ४०॥
'उसभेणं' इत्यादि । टीका-'उसभेणं अरहा कोसलिए संवच्छरं साहियं' ऋषभः खलु अर्हन् कौशलिकः संवत्सरं साधिक किंचिदधिकैक-संवत्सरं यावत् 'चीवरधारी' चीवरधारी वस्त्रधारी 'होत्था' अभवत्, 'तेण परं' ततः परम् तदन्तरम् 'अचेलए' :अचेलकोऽभवत् । 'जप्प
दीक्षित हो जाने पर प्रभु ने जो किया उसका कथन इस सूत्र द्वारा सूत्रकार करते है-"उसभेणं अरहा कोसलिए संवच्छरं साहियं" इत्यादि ।
टीकार्थ.---."उसभेणं अरहा कोसलिए संक्च्छरं साहियं चीवरधारी होत्था" उन कौशलिक ऋषभ अर्हन्त ने कुछ अधिक एक वर्ष तक वस्त्र धारण किया. "तेण परं अचेलए" इसके बाद वे દીક્ષા ગ્રહણ કર્યા પછી પ્રભુ એ જે કર્યું તેનું કથન સૂત્રકાર આ સૂત્ર વડે કરે છે–
टा--'उसमेणं अरहा कोसलिए संवच्छरं साहियं चीवरधारी होत्था' ते शतिर ऋषभनाथ मत पधारे में वर्ष पर्यन्त खधारी २. 'तेण परं अचेलए' ते
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५८
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे भिई च ण' यत्प्रभृति-यत्समयादारम्य च खलु 'उसभे अरहा' ऋषभोऽहन् 'कोसलिए मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पव्वइए' कौशलिको मुण्डो भूत्वाऽगारात् अनगारितां प्रवजितः, 'तप्पभिइ च ण' तत्प्रभृति तत्समयादारभ्य च खलु 'उसमे अरहा कोसलिए णिच्चं' ऋषभोऽर्हन् कौशलिको नित्यं सर्वदा 'वोसढकाए' व्युत्सृष्टकायः व्युत्सृष्टः शरीरसंस्कारपरित्यागात् विसजितः काय:-शरीरं येन तथाभूत -शरीरसंस्कारपरिवर्जित इत्यर्थः, तथा 'चियत्त-देहे' त्यक्तदेह : त्यक्तः परिपहसहनात् उज्झित इव देहो येन स तथा शरीर ममत्व रहित इत्यर्थः, एतादृशः सन् सर्वान उपसर्गान् सम्यक सहते यावत् अध्यास्ते इति परेणान्वयः । एतदेवाह-'जे केइ उवसग्गा' ये केचित् उपसर्गाः-उपद्रवा 'उप्पज्जति उत्पद्यन्ते 'तं जहा तद्यथा 'दिव्वा' दिव्याः दिवि भवाः-देवसम्बन्धिन इत्यर्थः, 'वा' शब्दो विकल्पार्थे, 'जाव' यावत्-यावत्पदेन-'माणुसा वा तिरिक्ख जोणिया वा' मानुषा वा तैयग्योनिका वा इति संग्राह्यम्, तत्र मानुषा:-मनुष्यसम्बन्धिनः , तैर्यग्योनिका: तिर्थग्योनिसम्बिन्धिनो वा 'पडिलोमा वा प्रतिकूलाः विरुद्धा वा 'अणुलोमावा' अनुकूलाः अविरुद्धा वा । 'तत्थ' तत्र तयोर्मध्ये 'पडिलोमा' प्रतिलोमा उपसर्गाः 'वेत्तेण' वेत्रेण वेत्रलतादण्डेन, 'जाव' यावत्-धावत्पदेन "तयाए वा छियाए अचेलक हो गये, "जप्पभिई च णं उसमे अरहा कोसलिए मुंडे भवित्ता अगारओ अणगारियं पव्वइए" जिस समय से कोलिक ऋषभ अर्हन्त मुण्डित होकर अगार अवस्था को त्याग कर अनगार अवस्था में आये, “तप्पभिई च णं उसमे अरहा कोसलिए णिच्चं वोसदकाए चियत्त देहेजे के उवसग्गा उप्पज्जति" तबसे उन्होंने अपने शरीर का संस्कार (अंगार) करना छोड़ दिया, वे त्यक्तदेह परीषहों के सहन करने से छोड़ दिये शरीर के जैसे हो गये-शरीर के महत्व हीन हो गये, "तं जहा दिव्वा वा जाव पडिलोमा वा अणुलोमा वा” जो भी कोई उपसर्ग-उपद्रव उनके ऊपर आता चाहे वह देवों द्वारा किया गया होता यावत् मनुष्यकृत या तिर्यञ्चकृत होता वे उसे अच्छी तरह से सहन करते थे । यहां "वा" शब्द विकल्पार्थक है. "तत्थ पडिलोमा वेत्तेण वा जाव कसेण वा काए आ उद्देज्जा" इन उपसर्गों में यदि कोई उपसर्ग उनके विरुद्ध होता जैसे-यदि कोई उन्हें बेंत से पीटता, वृक्ष की छाल से निर्मित रस्सी से कठिन चाबुक से पीटता, या चिकनी कशा से पोटता, लता दण्ड से उन्हें मारता, केश-चमड़े के कोडे से उन्हें मारता तो उसे भी ये बड़े शान्तभावों से सहन करते थे । "अणुलोमा वंदेज वा जाव पज्जुवापछी तसा श्री अयस मनी गया. 'जप्पभिई च ण उसमे अरहा कोसलिए मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पव्बइए' याथी औशत पसना मत भुत धन सार अवस्थानी त्यास ४२॥ मए॥२ अवस्थामा माल्या. 'तप्पभिई च ण उसमे अरहा कोसलिए णिच्च वोसट्टकाए चियत्तदेहे जे केइ उपसरगा उप्पजनि' त्यारथी तसा पोताना शरीरना સંસ્કાર (શ્રગાર) કરવાનું છોડી દીધું; તેઓ ત્યકત દેહ એટલેકે પરીષહ સહન કરવાથી ત્યજી हीधा शरीर प्रत्ये ममत्वमा रेभो मेवा मानी गया. 'त जहा दिव्वा वा जाब पडिलोमा वा अणुलोमावा' २ । ७५सा-उपद्रव तमना ५२ भावतात या तो वाद्वारा કરવામાં આવેલ હોય યાવત્ મનુષ્યકૃત અગર તિર્યંચ દ્વારા કરવામાં આવેલ હોય તે બધાને तथा साशशत सडन ४२ता ता.महाया 'का श६ qिgeपाय छे. 'तत्थ पडिलोमा वेत्तेण वा जाव कसेण वा काए आउटेज्जा' मा सग पैन ने 5 64स तमनाथी
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ४० ऋषभस्वामिनः दीक्षितानन्तर कर्तव्यनिरूपणम् ३५९ वा लयाए वा" त्वचा वा श्लक्ष्णकषेण वा लतया वा इति संग्राह्यम्, तत्र त्वचा शणाणि वृक्षत्वनिर्मितया कराया वा 'छियाए' - 'छिया' शब्दः श्लक्ष्णकशार्थे देशीशब्दः, ततथ लक्ष्णकशेन चिकणकराया वा लतया लतादण्डेन वा, 'कसेण' कशेन चर्मयष्ठ्या वा, 'काए' काये शरीरे 'आउटेज्जा' अकुट्टयेत् ताडयेदिति । तथा - 'अणुलोमा' अनुलोमा उपसर्गाः 'वंदेज्ज' वन्देत अभिवादयेद् वा 'जाव' यावत् यावत्पदेन - 'पूएज्ज वा सक्कारेज्ज वा सम्माणेज्ज वा कल्लाणं मंगलं देवयं चेइयं' पूजयेद् वा सत्कारयेद् वा सम्मानयेद् वा कल्याणं मङ्गलं दैवतं चैत्यम्' इति । तत्र - पूजयेत् वा सद्वचनैः, सत्कारयेद् वा वस्त्रादिना, सम्मानयेद् वा अभ्युत्थानादिना मङ्गलं मङ्गलस्वरूपः, दैवतं देवस्वरूपः, चैत्यं ज्ञानस्वरूपः, इति धिया 'पज्जुवासेज्ज' पर्युपासोत पर्युपासनां कुर्याद् वा, 'ते सव्वे' तान् द्विविधानप्युपसर्गान् स भगवान् 'सम्मं' सम्यकू - याथातथ्येन 'सहइ' सहते भयाकरणेन, निर्भयेनेत्यर्थः 'जाव' यावत् यावत्पदेन 'खमइ तितिक्ख' क्षमते तितिक्षते - इति संग्राह्यम् तत्र क्षमते क्रोधाभावेन, तितिक्षते दैन्याकरणेन 'अहिया सेइ' अध्यास्ते - अविचल - तयेति । 'तणं से भगवं समणे जाए' ततः खलु स भगवान् ऋषभः श्रमणो जातः ।
सेज वा " इसी तरह यदि उनके ऊपर अनुकूल उपसर्ग आते-जैसे - कोई उनकी वंदना करता, यावत् कोई उनकी पूजा - सद्वचनों से स्तुति करता, सत्कार - वस्त्रादि प्रदान कर या खड़े होकर उनके प्रति अपनी भक्तिप्रकट करता, उनका सम्मान करता - हाथ जोड़कर उनका आदर करता, इस बुद्धि से कि ये मंगल स्वरूप हैं, देवस्वरूप हैं और ज्ञान स्वरूप हैं यदि कोई उनकी पर्युपासना करता तो उस स्थिति में ये हर्षभाव युक्त नहीं होते "ते सव्वे सम्म सहइ नाव अहियासेइ" इस तरह ये भगवान् श्री आदिनाथ भूप्र इन प्रतिकूल परीषह और उपसर्गों को अच्छी तरह से रागद्वेष परिणति उत्पन्न हुए विना सहन करते थे. यहां यावत्पद से " स्वमइ तितिक्खई" इन पदों का ग्रहण हुआ हैं. इन पदों से यह प्रकट किया गया है कि इन क्षुदादि परीषहादिकों के વિરૂદ્ધ હાય જેમકે-જો કદાચ કોઈ તેમને નેતરથી મારતું અથવા વૃક્ષની છાલથી ખનાવેલ દેરડાથી કે કઠોર ચાબુકથી તેમને મારતુ અથવા ચીકણા કશાચાબુકથી મારતુ લતા દંડથી તેમને મારતા ચામડાના ચાબુકથી તેમને મારતા તે! તને પણ એએ અત્યંત શાંત ભાવેથી सन १२ता हता 'अणुलीमा वंदेज्जवा जाव पज्जुवा सेज्जवा' थे ४ प्रमाणे तेमनी ५२ અનુકૂળ ઉપસગ આવે જેમકે કેાઈ તેમને વંદના કરતુ યાવત્ કોઈ તેમની પૂજા કરતુ અર્થાત્ સદ્ગુચનાથી સ્તુતિ કરતું સત્કાર-વસ્ત્રાદિ પ્રદાન કરીને અગર ઉભા રહીને તેમના પ્રત્યે પેાતાનો ભકિતભાવ બતાવતું તેમનુ સન્માન કરતુ હાથ જોડીને તેમનેા આદર એમ માનીને કે તેએ મંગલસ્વરૂપ છે. દેવસ્વરૂપ છે, અને જ્ઞાન સ્વરૂપ છે જે કેઈ તેમની પ પાસના अस्तु' तो मे स्थितिमां तेथे हर्षान्वित थता न हता. 'ते सव्वे सम्मं सहइ जाव अहियासेह'
આ રીતે એ ભગવાન શ્રી આદિનાથ પ્રભુ આવા પ્રતિકૂળ અનુકૂળ પરીષહા અને ઉપસને सारी रीते-गोटले }ळे रागद्वेष रहित थाने-सहन उरतो हता. अहीं यावत् पहथी “ खमइ तितिक्खई" मा पानु श्रथयुं छे. मे यहोथी से अउट कुरवामां आवे छे डे मे परीषहा
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
कीदृशः श्रमणो जातः ? इत्याह - 'ईरिया समिए' इत्यादि । तत्र 'ईरियासमिए' ईर्यासमितः - ईरणम् ईर्या=तिगमनं तत्र समितः सम्यगेकीभावेन रागद्वेषराहित्येन वा इतः प्रवृत्तः, 'जाव' यावत् - यावत्पदेन - " भासा समिए, एसणासमिए, आयाणभंडमत्तनिक्स्खेवणासमिए, उच्चारपासवण खेल जल्ल सिंघाण" इति संग्राह्यम्, 'परिद्वावणासमिए' इति मूलोक्तेन पदांशेन सह " उच्चारादि सिंघाणान्त' पदांशस्य सम्बन्धः । छाया तुभाषासमितः, एषणासमितः, आदानभाण्डमात्रनिक्षेपणासमितः, उच्चारप्रस्रवण खेल जल्लशिङ्खाण परिष्ठापनिका समितः इति । तत्र-भाषासमितः भाषणं भाषावचनं तस्यां समित:= कार्कश्यादि रहित हितमितस्फोत्तमृदुवचनं यथा स्यात्तथा प्रवृत्तः, तथा एषणासमितः एषणा = गवेषणा ग्रहणैषणा परिभोगेषणादिलक्षणा, समितः, तत्र समितः - सम्यक् प्रकारेण यथास्थात्तथा प्रवृत्तः, सोपयोगं नवकोटिविशुद्धभिक्षाग्रहणशील इत्यर्थः, तथा - आदानभाण्ड
सहन करने में इन्हें क्रोध का अभाव रहता था और दीनता का अभाव रहता था, ये तो अविचल भाव से ही इन्हें सहते थे, "तपणं से भगवं समणे जाए इरियासमिए" ये ऋषम ऐसे श्रमण ईर्यामिति के पालन में, "जाव" यावत् - भाषा समिति के पालन में, एषणासमिति
के पालन में, "परिद्वावणासमिए" आदान भाण्डमात्रनिक्षेपणा समिति के पालन में और उच्चार प्रस्रवणखेल जल्लशिङ्घाणपरिष्ठापनिका समिति के पालन में रागद्वेष से रहित परिणति से प्रवृत्त रहे, तिगमन का नाम ईर्ष्या है. इस ईर्या में जो एकीभाव से अथवा रागद्वेषरहितता से प्रवृत्त होना है वह ईर्या समिति है. ईर्यासमिति का पालन है, कार्कश्य आदि से रहित हित, मित, स्फीत, मृदुवचन का बोलना भाषासमिति है, भाषासमिति का पालना है, ग्रहणैषणा परिभोगेषणादिरूप गवेषणा में जो उपयोग पूर्वक नवकोटि विशुद्ध भिक्षा का ग्रहण होना एषणासमिति है एषणासमिति का पालन हैं, भाण्ड वस्त्रादि उपकरण का मात्र पात्र का जो आदान ग्रहण करना
દિકાને સહન કરતી વખતે એએમાં- ક્રોધના અભાવ રહેતા હતા. અને દીનતાને! અભાવરહેતા हतो. येथे। तो 'अध्यास्ते' भेटले व्यवियस लावथी से सर्व पशेषहोने सहन पुरता ता. 'तण से भगवं समणे जाए इरियासमिए' मे ऋषभ सेवा श्रम मन्या है धर्या सभि तिना पासनभां यावत् भाषा समितिना पासनमां, शेषाणा समितिना पासनमां, 'परिद्वावणा મિત્ આદાન ભાંડ માત્ર નિશ્ચેષણ સમિતિના પાલનમાં અને ઉચ્ચાર પ્રસ્રવણ ખેલજલશિ ઘાણપરિષ્ઠાયનિકા સમિતિના પાલનમાં રાગદ્વેષથી વિહીન પરિણતિથી એએ પ્રવૃત્ત રહ્યા. તિગમનનુ નામ ઇર્યા છે. આ ઇર્યામાં જે એકી ભાવથી અથવા રાગદ્વેષ રહિત થઇને પ્રવૃત્ત હાય છે, તે ધૈર્યો સમિત છે. એટલે કે ઇંર્યા સમિતિનું પાલન છે. કાશ્ય વગેરેથી રહિત હિત, મિત, સ્મીત મૃદુ વચન ખેલવુ ભાષા સમિત છે. એટલે કે ભાષા સમિતિનું પાલન છે. ગ્રહણૈષણા પરિભ્રાગૈષણાદિરૂપ ગવેષણામાં જે ઉપયેગ પૂર્ણાંક નવકૈાટિ વિશુદ્ધ ભિક્ષાનુ ગ્રહણ છે, તે ગ્રહણ એષણા સમિત છે, એટલે કે એષણા સમિતિનું પાલન છે. ભાંડ-વસ્ત્રાદિ ઉપકરણનું માત્ર પાત્રનુ જે આદાન ગ્રહણ કરવું અને નિક્ષેપણ મૂકવું છે. તેમાં ખરાખર
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू.४० ऋषभस्वामिनः दीक्षितानन्तरकर्तव्यनिरूपणम् ३६१ मात्र निक्षेपणासमितः, आदाने ग्रहणे, भाण्ड मात्रयोः भाण्डस्य वस्त्राद्युपकरणस्य मात्रस्य पात्रस्य च निक्षेपणायां रक्षणे च समितः सुप्रत्युपेक्षितसुप्रमार्जितक्रमेण प्रवृत्तः, भाण्डमात्रयोः, मध्यमणिन्यायेन आदाने निक्षेपणायां चान्वयो बोध्य इति । तथा-उच्चारप्रस्त्रवणखेलजल्लशिवाणपरिष्ठापनिकासमितः, तत्र उच्चारः पुरिषं, प्रस्रवणं मूत्रं, खेलः श्लेष्मा, जल्लः देहमलं, शिवाणं नासिकामलं तेषां परियुक्तः, तथा- 'मणसमिए' मनः समितः कुशलमनोयोगप्रवर्तकः, 'भाषासमितः' इत्युक्त्वा पुनर्यद् 'वाकूसमितः' इति प्रोक्तं तद् द्वितीयसमितावत्यादरसूचनार्थ करणत्रयशुद्धिसूत्रे संख्यापूरणार्थ च बोध्यमिात । तथा 'कायसमिए' कायसमितः प्रशस्तकाययोगवानित्यर्थः । तथा 'मणगुत्ते' मनोगुप्तः अकुशल मनोयोगनिरोधकः, 'जाव' यावत्-यावत्पदेन-'वाग्गुप्तः कायगुप्तो गुप्तो गुप्तेन्द्रियः, इति संग्राह्यम् । तत्र वाग्गुप्तः अकुशल वाग्योगनिरोधकः, कायगुप्तः अकुशलकाययोगनिरोधकः, सत्प्रवृत्ति निरोधो गुप्तिरिति समिति गुप्त्योविशेषः, अतएव गुप्तः सर्वथा संवृतः, ततश्च गुप्तेन्द्रियः-गुप्तानि इंद्रियाणि यस्य स एवं निक्षेपण-धरना है उसमे देख भाल कर एवं सुप्रमार्जित कर जो प्रवृत्त होना है वह आदानभाण्डमात्रनिक्षेपणसमिति है इस समिति का पालना है अर्थात् वस्त्रादिकों का और पात्रों का जो भूमि को देख कर और उसे प्रमार्जित कर धरना और देखकर और प्रमार्जित कर उनका उठाना यही आदानभाण्डमात्रनिक्षेषणा समित है इस समित्ति का पालना है. उच्चार-पुरीषोत्सर्गकरना, प्रस्त्रवण-पेशाब करना, श्लेष्मा का डालना, जल्ल-देह मैलका प्रक्षेपण करना, शिवाण-नाकछिकना इत्यादि रूप परिष्ठापनिका में जो समित होना है, वह उच्चार प्रस्रवण खेलजल्लशिवाण परिष्ठापनिका समिति है, इस समिति का पालना है, इसका तात्पर्य यही है कि निर्जन्तु स्थान में मल मूत्रादि का त्याग करना सो उच्चारप्रश्रवणादिरूप समिति का पालन है, इसी तरह से वे भगवान् श्री आदिनाथ प्रभु "मणसमिए, वयसमिए, कायसमिए, मणगुत्ते, जाव गुत्तबंभयारी अकोहे जाव अलोहे संते पसंते उवसंते परिणिव्वुडे, छिष्णसोए, णिरुवलेवे, જોઈને તેમ જ સુપ્રભાજિત કરી જે પ્રવૃત્ત હોય છે. તે આદાન ભાંડ માત્ર નિક્ષેપણ સમિત છે. એટલે કે તે આદાન ભાંડ માત્ર નિક્ષેપણ સમિતિનું પાલન છે. તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે કે વસ્ત્ર દિકે અને પાત્રોને ભૂમિને જોઈને અને તેને પ્રમાજિત કરીને મૂકવાં તેમ જ જઈને અને પ્રમાર્જિત કરીને તે વસ્ત્રાદિક અને પાત્રોને ઉઠાવવાં એ જ દાન ભાંડમાત્રનિપેક્ષણ સમિત છે. એ સમિતિનું પાલન છે. ઉચ્ચાર-પુરષોત્સર્ગ કરો. પ્રસવણલઘુશંકા કરવી, લેમ્પ (કફ) નાંખવે જલ-દેહ-મલનું પ્રક્ષેપણ કરવું, શિધાણ–છીંક ખાવી ઈત્યાદિર્ગ પરિઝાપનિકામાં જે સમિત હોય છે તે ઉચ્ચાર પ્રવણ ખેલ જલ્લશિંઘાણ પરિષ્કાપનિકા સમિત છે, આ સમિતિનું પાલન છે. આનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે કે નિજત્ સ્થાનમાં મલ મૂત્રાદિને ત્યાગ કરે તે ઉચ્ચાર પ્રસવણાદિ રૂપ સમિતિનું પાલન छ. या प्रमाणे ते माहिनाय प्रभु “मणसमिए, वयसमिए, कायसमिए, मणगुत्ते जाव, गुत्त बंभयारी अकोहे जाब अलोहे संते पसंते उवसंते परिणिब्बुडे, छिण्णसोए, णिरुबलेवे,
४६
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६२
___ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे तथा-इन्द्रियविषयेषु शब्दादिषु रागद्वेषराहित्येन प्रवृत्त इत्यर्थः । तथा 'गुत्तबंभयारी' गुप्तब्रह्मचारी-गुप्तं वसत्यादिभिर्गुप्तिभिः प्रयत्नपूर्वकं रक्षितं यद ब्रह्म मैथुनविरमणलक्षणं, तेन चरतीत्येवं शील:-ब्रह्मचर्यरक्षणे सततप्रवृत्त इत्यर्थः, तथा-'अकोहे' अक्रोधः क्रोधवर्जितः, 'जाव' यावत्-यावत्पदेन-'अमाणे अमाए' अमानः अमायः इति पद द्वयं संग्राह्यम् । ततश्च मानवर्जितो मायावर्जितश्चेत्यर्थः, तथा 'अलोहे' अलोभः लोभवर्जितः, क्रोधादिराहित्यं स्थूलक्रोधाद्यपेक्षया बोध्यम् । सूक्ष्मक्रोधादीनां सूक्ष्म संपरायगुणस्थानकपर्यन्तं सद्भावः अतः सूक्ष्मक्रोधादि सत्ता तु तत्काले भगवत असीदेवेति । अत एव 'संते' शान्तः शान्तकायवाग्मनोव्यापारत्वात्, अत एव 'पसंते' प्रशान्तः प्रकर्षण शान्तियुक्तः, तत एव 'उवसंते' उपशान्तः परीषहोपसर्गप्रादुर्भावेऽपि प्रशान्तियुक्तत्वाद धीरतया तत्सहनशील इत्यर्थः, अतएव 'परिणिव्वुढे' परिनिर्वृतः सकल सन्तापवर्जितत्वेन शीतलीभूतः, 'छिन्नसोए' छिन्न स्रोताः छिन्नसंसारप्रवाहः, “छिन्नशोकः' इति च्छायापक्षे-शोकरहित इत्यर्थः, तथा 'निरुवलेवे' निरूपलेपः द्रव्यभावमलरहितः, इत्थं संखमिव णिरंजणे" मनः समित, वचः समित, कायसमित, मनोगुप्त यावत् गुप्तब्रह्मचारी, क्रोधहीन यावत् लोभ हीन थे, शांत थे, प्रशान्त थे, उपशान्त थे, परिनिर्वृत थे, शोक रहित थे, उपलेप रहित थे; शंख की तरह निरञ्जन थे, यहां जो पांच समितियों से समित होने के बाद मनः समित आदि विशेषणों वाला जो प्रमु को प्रकट किया गया है उसका तात्पर्य ऐसा है कि वे कुशल मनोयोग के प्रवर्तक थे, इससे अशुभ चिन्तवन का उनमें सर्वथा अभाव सूचित किया गया है. धर्मध्यान के ध्यातृत्व की उनमें पुष्टि की गई है । "वचः समित" पद से भाषासमिति में उनको अत्यादरभाव था यह स्पष्ट किया गया है, तथा करणत्रयशुद्धि सूत्र में संख्यापूरण के लिये इन वाक्समित पद का प्रयोग किया गया है । "कायसमितः” ऐसा जो कहा गया है वह ईर्यापथ समिति में विशेष आदरभाव सूचित करने के लिये कहा गया है. क्यों कि ये प्रशस्तकाययोग वाले थे., ये अकुशल मनोयोग के निरोधक थे. इसलिये मनोगुप्त संखमिव णिरंजणे' मनः सभित पयः सभित, यसभित भने।गुते यावत् शुभ ब्रह्मयारी, કાધહીન યાવત્ લેભહીન હતા, શાંત હતા, પ્રશાંત હતા, ઉપશાંત હતા, પરિનિવૃત્ત હતા, શેક વિહીન હતા, ઉપલેપ રહિત હતા, શંખની જેમ નિરંજન હતા, અહીં જે પંચસમિતિઓ વડે સમિત થયા બાદ મન: સમિત વગેરે વિશેષણોથી યુકત પ્રભુને પ્રકટ કરવામાં આવ્યા છે, તેનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે કે તેઓ કુશલ મ ગના પ્રવર્તક હતા. એથી અશુભ ચિન્તવનનો તેઓ શ્રીમાં સંપૂર્ણ રીતે અભાવ સૂચિત કરવામાં આવેલ છે. धम ध्यानना ध्यातृत्वनी तोश्रीमो पुष्टि ४२वाम मावी छे. "बचः समित" पहथा भाषाસમિતિમાં તેઓ શ્રીને અત્યાદર ભાવ હતો એ વાત-સ્પષ્ટ કરવામાં આવી છે. તેમ જ કરણ ત્રય શુદ્ધિ સૂત્રમાં સંખ્યા પૂરણ માટે એ વા સમિત પદનો પ્રયોગ કરવામાં આવેલ छ. "कायसमितः" मे २ हवामां मा०युछे, ते ध्या५५ समितिमा विशेष माहर ભાવ સૂચિત કરવા માટે કહેવામા આવેલ છે. કેમકે તેઓ શ્રી પ્રશસ્તકાગવાળા હતા,
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ४० ऋषभस्वामिनः दीक्षितानन्तरकर्तव्यनिरूपणम् ३६३ भगवतो वर्णनं सामान्येनाभिधाय सम्प्रति सोपमानं भगवतोवर्णनमाह-'संखमिव' इत्यादि। 'संखमिव णिरंजणे' शङ्ग इव निरजनः निर्गतम् अञ्जनं जीवमालिन्यकरं कर्म यस्मात् स तथा, यथा शङ्खः शुभ्रो भवति तथैव विगतकर्ममलत्वात् स भगवानपि विशुद्धात्मस्वरूप इत्यर्थः मूले 'संखमिव' इत्यत्र मकरोऽलाक्षणिकः, तथा 'जच्च कणगं वा जायरूवे' जात्यकनकमिव-विशुद्ध सुवर्णमिव जातरूपः, जातं रूपं स्वरूपं रागादि कुत्सितद्रव्यविरहाद् यस्य स तथा, यथा-निर्गतमल सुवर्ण सुदर्शनं भवति तथैवासौ रागादि थे, यहां यावत्पद से “वाग्गुप्तः कायगुप्तः गुप्तः गुप्तेन्द्रियः" इन पदों का ग्रहण हुआ है., अकुशलवाग्योग के निरोधक होने से ये वाग्गुप्त, अकुशल काययोग के निरोधक होने से ये कायगुप्त थे, सत्प्रवृत्ति का नाम समिति है और असत्प्रवृत्ति का निरोध करना गुप्ति है. यही गुप्ति और समिति में मेद है, अतएव ये गुप्त -सर्वथा संवृत्त थे. इसीलिये ये गुप्तेन्द्रिय थे-इन्द्रियों के विषय भूत शब्दादिकों में इनकी रागद्वेष से रहित ही प्रवृत्ति थी. तथा ये गुप्त ब्रह्मचारी थेब्रह्मचर्य महाव्रत के संरक्षण में सदा ९ नौ कोटि से तल्लीत थे, तथा-"अक्रोधः" क्रोध रहित थे. यहां यावत्पद से "अमाणे, अमाए, इन पदों का ग्रहण हुआ है. तथा च-ये मानवर्जित
और मायावर्जित थे. “अलोभः" लोभ से रहित थे. क्रोधादि कषायों से रहितता का यह कथन स्थूलकोधादि की अपेक्षा से किया गया जानना चाहिये. क्योंकि १० वें सूक्ष्म सांपराय गुणस्थान तक कषाय का सद्भा व सिद्धान्त ने माना है अतः सूक्ष्म क्रोधादि कषायों की सत्ता तो उस समय प्रभु में थी ही. अत एव ये मन, वचन और काय के व्यापार की शान्ति होने से शान्त थे, प्रशान्त थे प्रकर्षरूप में शान्ति से युक्त थे और यही कारण था कि पहीषह और તેઓ અકુશલ મ ગના નિરોધક હતા, એથી જ મને ગુપ્ત હતા. અહીં યાવત્ પદથી वागुप्तः कायगुप्तः, गुप्तः गुप्तेन्द्रियः" मा पहोना सब ४२वामा मावस छ. सशस વાગ્યેાગના નિરોધક હતા તેથી એઓ વાગુમ હતા અને અકુશલ કાયાગના નિરોધક હોવાથી કાયગુપ્ત હતા. સમ્પ્રવૃત્તિનું નામ સમિતિ છે. અને અસપ્રવૃત્તિને નિરાધ કરે ગુપ્તિ છે. ગુપ્તિ અને સમિતિમાં એ જ ભેદ છે. એથી તેઓ ગુપ્ત સર્વથા સંવૃત્ત હતા. એથી જ એએ ગુપ્તેન્દ્રિય હતા. ઈન્દ્રિયેના વિષયભૂત શબ્દાદિકમાં એમની રાગદ્વેષવિહીન પ્રવૃત્તિ જ હતી, તેમજ એઓ ગુપ્ત બ્રહ્મચારી હતા બ્રહ્મચર્ય મહાવ્રતના સંરક્ષણમાં સર્વદા मेयटीथी तीन ता. तभन्। 'अक्रोधः' जोध विडीन ता. गाड़ी यावत् ५४थी 'अमाणे, अमाए' से पहे। अड ४२राय॥ छे. तभ० मा भानपति मन भाया पति हता. 'अलोभः' साल २हित तामडी-छोघाहि उपाय विहीन ५॥ समाधी थन સ્કૂલ-કોધાદિની અપેક્ષાએ કરવામાં આવેલ છે. કેમકે ૧૦ મા સૂક્ષ્મ સાંપરાય ગુણસ્થાન સુધી કષાયને સદ્ભાવ સિદ્ધાને માન્ય છે. એથી સૂક્ષમ ક્રોધાદિક કષાની સત્તા તે તે વખતે પ્રભુમાં હતી જ, એથી તેઓ મન, વચન અને કાયના વ્યાપારની શાંતિ થઈ જવાથી શાંત હતા, પ્રશાંત હતા, પ્રકર્ષ રૂપમાં શાંતિ યુકત હતા એથી જ તેઓ પરીષહ અને ઉપસર્ગોના આક્રમણ વખતે ધીર થઈ જતા અને તેથી તેઓ તેમના આ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६४
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे उपसर्गों के आने पर भी धौर हो जाने के कारण उन्हें ये सहन करने के स्वभाव वाले बन चुके थे; इन्हें किसी भी प्रकार का बाह्य और भीतर का आताप-सन्ताप-आकुल व्याकुल नही कर सकता था-उससे ये वर्जित थे इसलिए ये “परिनिर्वृतः" शीतलोभूत हो गये थे. तथा “छिन्न स्रोताः" ये इसलिये कहे कये हैं कि इनका संसार प्रवाह सर्वथा छिन्न हो चुका था, “छिन्नशोकः" जब ऐसी “छिण्णसोए" पद को छाया रखी जावेगी तब ये शोकरहित थे ऐसा इसका अर्थ होगा; “निरुपलेपः" पद से यह सूचित किया गया है ये द्रव्यमल और भावमल इन दोनो प्रकार के मलों से रहित हो चुके थे, इस तरह सामान्य रूप से भगवान् का वर्णन कर अब सूत्रकार सोपमान भगवान् का वर्णन करते हैं-ये भगवान् "शङ्खमिवणिरञ्जनः" जोव को मलीन करने वाला अञ्जन के जैसा कर्मरूप मैल जिनसे दूर हो गया है ऐसे थे, शङ्ख शुभ्र होता है इसी प्रकार कर्मरूप मैल के विगत हो जाने से प्रभु भी विशुद्ध आत्मस्वरूप वाले थे, "मूल में संस्खमिव" ऐसा जो पाठ कहा गया है सो यहां यह मकार अलाक्षणिक है "जच्च कणगं व निरूवलेवे" विशुद्ध सुवर्ण की तरह प्रभु रागादिक कुत्सित द्रव्यों के विरह हो जाने से शुद्ध स्वरूप से युक्त थे, निर्गतमल वाला सुवर्ण जैसा सुदर्शन होता है उसी प्रकार रागादिमलरहित होने से प्रभु भी सुदर्शन थे, "आदिरस पडिभागे इव पागडभावे" प्रभु आदर्श-दर्पण के प्रति बिम्ब की तरह अनिगृहित अभिप्राय वाले थे, दर्पण में जैसा मुखादिक का आकार होता है। वैसा ही वह प्रतिबिम्बित है उसी प्रकार से ऋषभदेव भी सर्वदा अनिगूहित अभिप्रायवाले थे,
કમણને સહન કરવા યોગ્ય સ્વભાવ વાળા થઈ ગયા હતા. એમને બહાર કે અંદરને કઈ પણ જાતને આતાપ–સંતાપ-આકુળ વ્યાકુળ કરી શકતું ન હતું. તેનાથી એ पतिता, मेथी २४ 'परिनिर्वृतः' शीतली भूत थ गया हता. तथा 'छिन्नसोता' मे ઓ એટલા માટે કહેવામાં આવેલ છે. કે એમને સંસાર પ્રવાહ સર્વથા છિન્ન ભિન્ન થઈ भयो हतो. 'छिण्णसोए' पहनी 'छिन्नशोकः' मेवी छाया थशे त्यारे सय २हित हता सेवा मेनी मयशे, 'निरूपलेपः' ५४थी माम सूयित ४२वामा मावेश छ है या દ્રવ્યમલ અને ભાવમલ એ બંને પ્રકારના મલેથી વિહીન થઈ ગયા હતા. આ પ્રમાણે સામાન્ય રૂપમાં ભગવાનનું વર્ણન કરીને સૂત્રકાર હવે સેપમાન ભગવાનનું વર્ણન કરે છે से लगवान् 'शङ्खमिब णिरजनः' ७१ने मसिन ४२ना। मनना भ३५ मत જેનાથી દૂર થઈ ગયું છે, એવા હતા. શંખ શુભ હોય છે. આ પ્રમાણે કર્મરૂપ મલનાવિनाशथी प्रभु ५ विशुद्ध मात्म २१३५।। हता. भूतमा संमिव' सवेरे ५४ छतमा
मा भ२ साक्षणि छ. “जत्यकनकमिव निरूपलेवः” विशुद्ध सुवानीभ प्रा . દિક કુત્સિત દ્રવ્ય વિહીન હોવા બદલ શુદ્ધસ્વરૂપ યુક્ત હતા. નિર્ગતમવવાળું સુવર્ણ જેવું सुशन डाय छे. ते भु५ प्रभु ५५ रामसहित डा महस सुशन STI, "आदर्श प्रतिभागइव प्रकटभावः” प्रभु माश-४५ना प्रतिमिनी म भनिहित मलिपाय વાળા હતા. દર્પણમાં જેમ મુખાદિકના આકાર જેવું જ પ્રતિબિંબ દેખાય છે, તેમજ ભગ વાન ત્રાષભદેવ પણ સર્વદા અનિગૂહિત અભિપ્રાયવાળા હતા. શઠની જેમ તેઓ નિગ્રહિત
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ४० ऋषभस्वामिनः दीक्षितानन्तरकर्तव्यनिरूपणम् ३६५ मलरहितत्वात् सुदर्शन इत्यर्थः, 'आदिरसपडिभागे इव' आदर्श प्रतिभाग इव आदर्शदर्पणे यः 'पागड भागे' प्रतिभागः प्रतिबिम्बः स ईव प्रकटभावः प्रकट अनिगृहितः भावः अभिप्रायो यस्य स तथा, यथा दर्पणे यथास्थित मुखादेः प्रतिबिम्बः प्रतिफलितो भवति तथैव भगवान ऋषमोऽपि सर्वदाऽनिगृहिताभिप्राय आसीत्, न तु शठ इव निगूहिताभिप्राय इति भावः । तथा 'कूम्मो इव गुत्तिदिए' कूर्म इव गुप्तेन्द्रियः-यथा कूमों भये समुपस्थिते चतुरश्चरणान् ग्रीवां च संगोपयति, तथैवासौ भगवान् शब्दादि भयेभ्यः सर्वदा संगोपितपञ्चेन्द्रिय आसीदित्यर्थः । तथा 'पुक्खरपत्तमिव' पुष्करपत्रमिकमलपत्रमिव 'निरुवलेवे' निरुपलेपः--उपलेपजितः, यथा कमलपत्र पङ्कजातं जले संवर्द्धितमपि जलादुपरि निर्लिप्तं तिष्ठति, तथैवासौ भगवान् भोगे समुत्पन्नः स्वजनादिषु संवद्धितोऽपि तत्स्नेहरूपलेपरहित इत्यर्थः । तथा 'गगणमिव निरालंबणे' गगनमिव निरालम्बनः यथा-गगनम् अवष्टम्भरहितं भवति तथैवासौ भगवान् कुलग्रामनगरादिनिश्रारहितोऽभूदित्यर्थः । तथा 'अनिले इव' अनिल इव-वायुरिव 'निरालए' निरालय:आलयवर्जितः, यथा वायुः सर्वत्र संचरणशीलत्वेन स्थानप्रतिबन्धशठ की तरह निगूहित अभिप्रायवाले नहीं थे। "कुम्मो इव गुत्तिदिए" कच्छप जिस प्रकार भय के उपस्थित होने पर अपने चारों चरणों को और ग्रीवा को संकुचित कर लेता है उसी प्रकार प्रभु भी शब्दादिकों में आसक्ति हो जाने के भय से सर्वदा अपनी पांचों ही इन्द्रियोंको उनके विषयों से संगोपित-सुरक्षित रखे हुए थे, "पुक्खपत्तमिव निरुवलेवे" प्रभु कमलपत्र की तरह उपलेप से रहित थे, जिस प्रकार कमल कीचड़ में उत्पन्न होता है और जल में संवर्द्धित होता है तब भी वह जल के ऊपर ही रहता है और उससे निर्लिप्त बना रहता है उसी तरह भगवान् भोग में उत्पन्न हुए और अपने संबंधि जनों के बीच में संवर्द्धित हुए फिर भी उनके स्नेहरूपलेप से रहित थे, 'गगणमिव निरालंबणे' प्रभु आकाश की तरह अवलंबन से रहित थे, आकाश विना सहारे के जैसा रहता है उसी प्रकार प्रभु भी कुल ग्राम आदि की निश्रा से रहित थे, “अणिले इव निरालए" वायु जिस प्रकार संचरण शील होने से बिना किसी रोक मलाया न त "कूर्म इब गुप्तेन्द्रियः" ४२७५ म मयावस्थामा पोतानां यार પગ અને ગ્રીવાને સંકુચિત કરી નાખે છે. તેમજ પ્રભુ પણ શબ્દાદિ વિષયોમાં આસકિત ન થઈ જાય તે ભયથી સદા પોતાની પંચેન્દ્રિયોને તેમના વિષયોથી સંગાપિત–સુરક્ષિત शमता . "पुक्खरपत्तमिव निरुलेवः' प्रभु भणपत्रनी म पसेपथी २हित ता. જેમ કમળ કાદવમાં ઉત્પન્ન થાય છે. અને પાણીમાં સંવન્દ્રિત થાય છે, છતાં તે જલ ઉપર જ રહે છે અને તેનાથી નિલિત થઈ ને રહે છે, તેમજ ભગવાન ભેગમાં પ્રકટ થયા અને પિતાના સંબંધિઓની વચ્ચે રહીને મોટા થયા છતાંએ તેમના સ્નેહરૂપ લેપથી રહિત હતા "गगनमिव निरालंबणे" प्रभु माशनी म मापन विहान ता. माशम सहारा ११२ रहे छ तमा प्रभु ५। पुष, आम वगैरेनी निश्राथी २हित ता. "अणिले इव निरा હવાયુ જેમ સંચરણશીલ હોવાથી સર્વત્ર વિતરણુશીલ હોય છે, તેમજ પ્રભુ પણ આ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६६
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे रहितो भवति, तथैवासौ प्रभुरपि अप्रतिबन्धविहारित्वेन वसत्यादि प्रतिबन्धरहितोऽभूदित्यर्थः । तथा 'चंदो इव सोमदंसणे' चन्द्रइव सौम्यदर्शनः यथा चन्द्रः प्रियदर्शनत्वेन सर्वेषां मनोनयनालादजनको भवति तथैवासो प्रभुरपि सर्वेषां मनोनयनानन्दकर आसीदित्यर्थः । तथा 'सूरो इव तेयंसी' सूर इव तेजस्वी यथा-सूर्यः चन्द्रनक्षत्रादीनां तेजोऽपहारको भवति तथैवासो प्रभुरपि सकल परतीर्थिक तेजोऽपहारकोऽभूदित्यर्थः । तथा-'विहग इव अपडिबद्धगामी' विहग इव अप्रतिबद्धगामी-अप्रतिबद्धः प्रतिबन्धरहितः सन् गच्छतीत्येवं शीलः अप्रतिबद्धगामी-यथा-विहगः पक्षीप्रतिबन्धराहित्येन स्वावयवभूतपक्षसापेक्षः सर्वत्र विहरति तथैवासो भगवान् कर्मक्षयसहायकारिषु अनेकेष्वनार्यदेशेषु परानपेक्षः सन् स्वशक्त्या विहरतीति भावः । तथा 'सागरो इव गंभीरे' सागर इव गम्भीरः यथा सागरोऽतलस्पर्शी भवति तथैवायं टोक के सर्वत्र विहरणशील होती है उसी प्रकार प्रभु भी अप्रतिबन्ध विहारी होने के कारण स्थान के प्रतिबन्ध से रहित थे, अर्थात् वसति आदि में ममत्व रहित थे, "चंदो इव सोम दंसणे" चन्द्र की तरह प्रभु सौम्य दर्शनवाले थे चन्द्र जिस प्रकार से प्रिय दर्शनवाला होने के कारण समस्त जीवों के मन और नयनों को आह्लाद जनक होता है उसी तरह प्रभु भी समचतुरस्र
संस्थान एवं वज्रऋषभसंहनन के धारी होने से सब जीवों के मन और नेत्रों को आनन्द देने वाले थे "सूरो इव तेयंसी" सूर्य की तरह प्रभु तेजस्वी थे सूर्य जिस प्रकार नक्षत्रादिकों के तेज का अपहारक होता है उसी प्रकार पभु भी सकल परतीथिकजनों के तेज के अपहारक थे, “विहगइव अपडिबद्धगामी" पक्षी की तरह प्रभु अप्रतिबद्ध गामो थे' पक्षी जिस प्रकार प्रतिबन्ध रहित होने के कारण केवल अपने अवयवभृत पंखो के बल पर सर्वत्र विहार करता है उसी प्रकार पभु भी कर्मक्षय में सहायकारी अनेक अनार्यदेशों में परानपेक्ष होकर अपनी शक्ति के बल पर विहार करते थे "सागरो इव गंभोरे" प्रभु समुद्र की तरह गंभीर थे, सागर जिस प्रकार अगाध होने के कारण किसी के भी द्वारा तल स्पर्शी પ્રતિબન્ધ વિહારી હોવા બદલ સ્થાનના પ્રતિબન્ધથી રહિત હતા, એટલે કે વસ્તી વગેરેમાં भमत्व विहीन हता. 'चंदो इव सोमदंसणे" प्रभु यन्द्रवत् सौभ्याश नाणात. रेम ચન્દ્ર પ્રિયદર્શી હવા બદલ સર્વ જીવોના મન અને નેત્રોને આહલાદ આપનાર હોય છે, તે મજ પ્રભુ પણ સમચતુરસ્ત્ર સંસ્થાન તેમજ વજા ઋષભ સંહનનન ધારી હોવાથી સર્વ
वाना मन भने नत्राने मान ५माउनार छे. "सूरइव तेजस्वी' प्रभु सूर्यन रेभ २४ સ્વી હતા. સૂર્ય જેમ નક્ષત્રાદિકના તેજને અપહર્તા હોય છે. તેમજ પ્રભુ પણ સમસ્ત परतीथिनाना तेना अपहता ता. "विहग इव अपडिबद्धगामी' पक्षीनी रेम प्रभु અપ્રતિબદ્ધગામી હતા. પક્ષી જેમ પ્રતિબન્ધ રહિત લેવા બદલ કૃત પિતાના અવયવભૂત પંખોના આધારે સર્વત્ર વિહાર કરે છે તેમજ પ્રભુ પણ કર્મક્ષયમાં સહાયકારી અનેક અ नाय देशमा पशनपेक्ष थईने स्वम ना आधारे विहा२ ४२ छे. 'सागरो इव गंभीरे' सागर જેમ અગાધ હોવાથી અતલસ્પર્શી હોય છે. તેમજ પ્રભુ પણ અતલ સ્પશી એટલે કે ગૂઢ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि०वक्षस्कार सू. ४० ऋषभस्वामिनः दीक्षितानन्तरकर्तव्यनिरूपणम् ३६७ प्रभुरपि गम्भीराशय इत्यर्थः । अयं भावः - यथा समुद्रोऽगाधत्वान्न केनापि तलावच्छेदेन स्पर्शनीयो भवति, तथैवासौ प्रभुरपि परैरज्ञातस्वाभिप्राय निरुपमज्ञानवत्वेऽपि रहः कृतदुश्चरितानामपरित्रावित्वाद् हर्षशोकादिकारण सद्भावेऽपि तद्विकारदर्शनाद वेति । तथा - 'मंदरो इव अकंपे' मन्दर इव अकम्पः यथा मन्दरपर्वतोऽकम्पो भवति तथैवासौ प्रभुरपि स्वप्रतिज्ञातेषु तपःसंयमेषु दृढाशयत्वेन परीषहोपसर्गादिकृतबाधासंयुक्तोऽपि ततोSप्रच्यवनशील इति भावः । तथा 'पुढवीविव सव्वफासविस हे ' पृथिवी इव सर्वस्पर्शविषहःयथा पृथिवी सर्वस्पर्श सहनशीलो भवति तथैव प्रभुरपि सर्वविधानुकूल प्रतिकूल स्पर्श सहनशीst भवतीति । तथा 'जीवविव अप्पडिहयगइत्ति' जीव इव अप्रतिबद्ध गतिरिति । यथा जीवस्य कटकुड्यादिभिर्गतिप्रतिघातो न भवति तथैवास्य प्रभोरपि आर्यानार्यदेशेषु संचरत परपाखण्डिकृतप्रतिघातो नाभूदित्यर्थः । इति शब्दो सन्दर्भपरिसमाप्तौ ॥०४०॥
नहीं होता है उसी तरह प्रभु भी दूसरों के द्वारा जिनका अभिप्राय जाना जाय ऐसे नहीं थे । अथवा प्रभु निरुपम ज्ञानशाली थे, फिर भी एकान्त में कृत दुश्चरितों के अपरिस्रावो होने के कारण हर्षशोकादि कारणों के सद्भाव में भी तद्विकार का उनमें अदर्शन रहता था, इसलिये वे सागर के जैसे गंभीर थे, तथा “मंदरो इव अकंपे मन्दर के समान प्रभु कम्प थे, जिस प्रकार मन्दर पर्वत भयंकर से भी भयंकर आंधी के समक्ष अकम्प अडिग रहता है उसी प्रकार प्रभु भी अपने द्वारा प्रतिज्ञात तपः संयमों के ऊपर दृढाशयवाले होने के कारण परीषह और उपसर्ग आदि के द्वारा बाधा संयुक्त होने पर भी उनसे विचलित नहीं होते, पृथिवो की तरह प्रभु " पुढवी विव सव्वफास विसहे" सर्व प्रकार के स्पर्शो के सहन कर्त्ता थे, पृथिवो जिस प्रकार सर्व प्रकार के स्पर्शो को सहन करने वाली होती है उसी प्रकार से प्रभु भी सर्व प्रकार के अनुकूल, प्रतिकूल स्पर्शो के सहन करने के स्वभाव वाले थे, "जीवोविव जपडिहयगइत्ति' प्रभु जीव की तरह अप्रतिबद्ध गतिवाले थे, जीव की गति जिस प्रकार कट कुड्यादिकों द्वारा प्रतिहत नहीं होती उसी प्रकार प्रभु का विहार भी आर्य अनार्य देशों में होता हुआ भी पाखण्डियों द्वारा प्रतिघातयुक्त नहीं होता ॥४०॥
હતા. પ્રભુને અભિપ્રાય કોઇ જાણી શકતા ન હતા. અથવા પ્રભુ નિરુપમ જ્ઞાનશાલી હતા. છતાંએ એકાંતમાં કૃત દુવ્યરિતાના અપરિસાવી હાવાં બદલ મ શાકાદિ કારણેાના સભા વમાં પણ તદ્ન વિષયક વિકારાના તેએશ્રીમાં અભાવ રહેતા હતા. એથી જ તે શ્રી સાગ રની જેમ ગંભીર હતા તેમજ મન્દરની જેમ અકમ્પ હતા. જેમ મન્દર પર્યંત ભય કરમાં ભયંકર સખત આંધી ની સામે અકમ્પ અડગ રહે છે. તેમજ પ્રભુ પણ પાતાના વડે પ્રતિજ્ઞાત તપઃ સંયમા ઉપર દૃઢ આશયવાળા હેાવાથી પરીષહ અને ઉપસગ વગેરે વડે खाधा संयुक्त हवा छतां तेमनाथ वियसित थता नथी, पृथिवीनी प्रेम अलु “सर्वस्पर्श विषहः " सर्व प्रारना स्पर्शो ने सहन उरनार हता. पृथिवी प्रेम सर्व अमरना स्पर्शनि સહન કરનારી છે તેમજ પ્રભુ પણ સર્વ પ્રકારના અનુકૂલ-પ્રતિકૂલ સ્પર્ધાને સહન કરી શકે तेवा स्वभाववाणा इता. "जीब इव प्रतिबद्धगतिः " लवनी प्रेम प्रभु अतिमद्धगतिवाजा હતા. જીવની ગતિ જેમ કટ કુયાદિ વડે પ્રતિહત હાતી નથી તેમજ પ્રભુના વિહાર પણ આય અનાય દેશમાં હાય છે છતાંએ તે પાખડીઓ વડે પ્રતિઘાતયુક્ત થતા નથી. પ્રસૂ॰ ૪૦ના
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६८
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे । ___ मूलम्-णत्थि णं तस्स भगवंतस्स कत्थइ पडिबंधे । से पडिबंधे, चउबिहे भवइ तं जहा दव्वओ, खित्तओ. कालओ, भावओ! दबओइह खलु माया मे, पिया मे भाया मे भगिणी मे जाव संगंथसंथुआ मे, हिरण्णं मे, सुवणं मे जाव उवगरण मे अहवा समासओ सच्चित्ते वा अचित्ते वा मीसए वा दव्वजाए सेवं तस्स ण भवइ । खित्तओगामे वा णयरेवा अरण्णे वा खेत्ते वा खले वा गेहे वा अंगणे वा, एवं तस्स ण भवइ । कालओ थोवे वा लवे वा मुहुत्ते वा अहोरत्ते वा पक्खे वा मासे वा उऊण वा अयणे वा संवच्छरे वा अन्नयरे वा दीहकाले पडिबंधे एवं तस्स ण भवइ । भावओ-कोहे वा जाव लोहे वा भए वा होसे वा एवं तस्स ण भवइ । से णं भगवं वासावासवज्ज हेमंतगिम्हासु गामे एगराइए णयरे पंचरोइए ववगयहाससोग अरइ भय परित्तासे णिम्ममे णिरहंकारे लहुभूए अगंथे वासी तच्छणे अदुढे चंदणाणुलेवणे अरत्ते लेहुम्मि कंचणम्मि य समे इहलोए परलाए य अपडिबद्धे जीवियमरणे निरवकंखे संसारपारगामी कम्मसंगणिग्घायणट्ठाए अब्भुट्ठिए विहरइ ॥सू० ४१॥
छाया-नास्ति खलु तस्य भगवतः कुत्रापि प्रतिबन्धः । स प्रतिबन्धः चतुर्विधो भवति, तद्यथा-द्रव्यतः क्षेत्रतः कालतो भावतः । द्रव्यतः-इह खलु माता मे, पिता मे, भ्राता मे, भगिनी मे, यावत् संग्रन्थसंस्तुता मे, हिरण्यं मे, सुवर्ण मे यावत् उपकरणं मे, अथवा समासतः-सचित्ते वा अचित्ते वा मिश्रके वा, स एवं तस्य न भवति । क्षेत्रतो ग्रामे वा नगरे वा अरण्ये वा क्षेत्रे वा खले वा गेहे वा अङ्गणे वा, एवं तस्य न भवति । कालतः-स्तोके वा लवे वा मुहूर्त वा अहोरात्रे वा पक्षे वा मासे वा ऋतौ वा अयने वा संवत्सरेवा दीर्घकाले प्रतिबन्धः, एवं तस्य न भवति । भावतः क्रोधे वा यावत् लोमे वा भये वा हासे वा एवं तस्य न भवति । स खलु भगवान् वर्षावासवर्ज हेमन्तग्रोष्मयोः ग्रामे ऐकरात्रिको नगरे पाञ्चरात्रिको व्यपगतहासशोकारतिभयपरित्रासो निर्ममो निरहकारो लघुभूतः अग्रन्थो, वासीतक्षणे अद्विष्टः चन्दनानुलेपने अरक्तः, लेष्टौ काञ्चने च समः, इहलोके परलोके च अप्रतिबद्धः, जीवितमरणे निरवकाक्षः संसारपारगामी कर्मसइनिर्घातनाय अभ्युत्थितो विहरति ।।सू० ४१॥
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि०वक्षस्कार सू. ४१ भगवतः श्रमण्णवस्थावर्णनम्
अथ भगवतः श्रमणावस्था वर्णयति
टीका – 'णत्थि णं' इत्यादि । णत्थि णं तस्स भगवंतस्स कत्थइ पडिबंधे' तस्य भगवतः खलु कुत्रापि कस्मिंश्चिदपि स्थाने प्रतिबन्धः 'अयं मम अहमस्य' इति मनोभावरूपो बन्धो नास्ति = नासीदित्यर्थः । 'अयं मम अहमस्य' इति रूपश्च संसार एव । तदुक्तं - "अयं ममेति संसारो नाहं न मम निर्वृप्तिः । चतुर्भिरक्षरैर्व्वधः पञ्चभिः परमं पदम् ||" इति । 'से पडिबंधे चउव्विहे भवइ' स च प्रतिबन्धचतुर्विधो भवति, 'तं जहा - दब्यओ' तद्यथा - द्रव्यतः - द्रव्यमाश्रित्य 'खितओ' क्षेत्रतः = क्षेत्रमाश्रित्य 'कालओ' कालतः = कालमाश्रित्य, 'भावओ' भावतः = भावमाश्रित्येति । तत्र 'दव्वओ' द्रव्यतः = भगवान् की श्रमणावस्या का वर्णन
“स्थि णं तस्स भगवंतस्स कत्थई पडिबंधे" इत्यादि ।
टीकार्थ — " तस्स भगवंतस्स” उन ऋषभनाथ भगवान् को " कत्थइ" कहीं पर भी “पडिबंधे" यह मेरा है, मैं इसका हूं, इस प्रकार का मानसिक विकाररूप भाव नहीं होता । क्यों कि मै इसका हू, यह मेरा है इस प्रकार का भाव ही संसार है, तदुक्तम् - अयं ममेति संसारो नाहं न मम निवृतिः " २ जह मेरा है इस प्रकार का भावही संसार है मै न इसका हूं और न यह मेरा है" इस प्रकार का जो भाव है वही संसार को निवृत्ति है, " चतुर्भिरक्षरैर्बन्धः पञ्चभिः परमं पदम् " चार अक्षरों द्वारा बन्ध होता है और पांच अक्षरों से परम पद प्राप्त होता है " अहमस्य, अयं मम" यहां चार चार अक्षर हैं इनसे जीव कर्मबन्ध का कर्त्ता होता है और "अहं अस्य न, अयं मम न" ये पांच अक्षर हैं, इनके अनुसार प्रवृत्ति करने वाले पुरुष को मुक्ति की प्राप्ति होती है, “से पडिबंधे चउब्बिहे भइ " वह प्रतिबन्ध चार प्रकार का होता है "तं जहा " जैसे - "दव्यओ " द्रव्य को आश्रित करके, " खित्तओ" क्षेत्र की आश्रित करके, "कालओ" काल को आश्रित करके और " भावओ" ભગવાનની શ્રમણાવસ્થાનું વર્ણન
' णत्थि णं तस्स भगवंतस्स कत्थर पडिबंधे' इत्यादि ॥सूत्र ४१ ॥ टीअर्थ - " तस्स भगवंतस्स" ते ऋषलनाथ भगवानने 'कत्थर' अध पशु स्थाने 'पडि
વિકારરૂપ ભાવ ઉત્પન્ન થતા. નહતા संसार छे, तहुतम् - " अयं ममेति मे भावसंसार छे. तेभ हुँ भनो संसारनी निवृति के “चतुर्भिर
વધો આ મારું છે. હું એના છું આ જાતના માનસિક म हुँ मानो छुआ भारे। हे आजतना भाव संसारो नाहं न मम निर्वृतिः” आभारी छे अनेडू येना नथी मने मे भारे। नथी या जतन के भाव हे ते क्षरैर्बन्धः पञ्चभिः परमं पदम्" यार अक्षरी बड़े मन्ध थाय छे याने यांय अक्षरो पडे परम यह प्राप्त थाय छे. "अहमस्य अयं मम" अहीं यार अक्षरो छे. मेनाथी लव म मन्धने। उर्ता थाय छे. अने "अहं अस्य न, अयं मम न" से पांच अक्षरो छे से मक्षरे। भुल प्रवृत्ति ४२नार पुरुषने भुक्तिनी आप्ति थाय छे. 'से पडिवंघे चव्विहे भइ' ते प्रतिमन्धना यार प्रहार छे, 'तं जहा-' भडे 'दब्वभ' द्रव्यने आश्रित अने, 'खितओ' क्षेत्रने आश्रित उरीने "कालभ" असने याश्रित उरीने भने "भावओ" लावने माश्रित
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
३६९
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे द्रव्यमाश्रित्य प्रतिबन्धः 'इह खलु माया मे' इहलोके खलु माता मे-माता ममास्ति, एवं 'पिया मे' पिता मे, 'भाया मे' भ्राता मे, 'भगिनी में भगिनी मे 'जाव' यावत्यावत्पदेन 'भज्जा मे, पुत्ता मे, धूआ मे, णत्ता मे, सुण्हा मे, सहिसयण' छाया'भार्या मे, पुत्रा मे, दुहितरो मे, नप्ता मे, स्नुषा मे, सखिस्वजन' इति संग्राह्यम् । तत्र-भार्या-पत्नी मे-ममास्ति, पुत्रा मे दुहितरः-पुत्र्या मे नप्ता-पौत्रो दौहित्रो या मे, स्नुषा-पुत्र वधू में, तथा 'संगंथ संथुया मे' संग्रन्थ संस्तुता मे सखिस्वजनेत्यस्य संग्रन्थसंस्तुता इत्यनेन सह सम्बन्धः, ततश्च-सखिस्यजनसंग्रन्थसंस्तुता इति पदम्, तत्र--सखा-मित्रं, स्वजन:-पितृव्यपुत्रादिः, संस्तुतः-पुनः पुनदर्शनेन परिचितः, सख्यादीनामितरेतरयोग द्वन्द्वः, ते च मे-मम सन्तीति । तथा-'हिरण्णं में हिरण्यं मे 'सुवण्णं में सुवर्ण मे, 'जाव' 'कंस मे दृसं मे धणं में छाया-कांस्यं मे दृष्यं मे धनं में' इति संग्राह्यम् , तथा 'उवगरणं मे' उपकरणं-पूर्वोक्तातिरिक्ता सामग्री मे इति । पुनः प्रकारान्तरेण द्रव्यतःप्रतिबन्धमाह-'अहया' इत्यादि । 'अहवा' अथवा-द्रव्यतः प्रतिबन्धः 'समासओ' समासतः-संक्षेपतः 'सचित्ते वा' सचित्ते-द्विपदादौ 'अचित्ते वा' अचित्तेभाव को आश्रित करके "दव्यओ" द्रव्य को आश्रित करके प्रतिबन्ध इस प्रकार से है" इह खलु माया में पिया मे, भाया मे, भगिणी मे" माता मेरी है, पिता मेरा है, भाई मेरा है, भगिनी मेरी है "जाव" यावत्पद से "भज्जामे, पुत्ता मे, धूआ में णता मे, सुण्हा में सहिसयण" इन पदों के संग्रह के अनुसार भार्या मेरी है, पुत्र मेरे हैं, दुहिता-पुत्री मेरी है, नाती मेरा है, स्नुषा पुत्र वधू मेरी है, सखि-मित्र और स्वजन मेरे हैं, "सखिस्वजन" इस पद का "संगंथ संथुया मे" पद के साथ सम्बन्ध है. इससे संस्तुत-बार २ परिचित हुए सखि स्वजन पितृव्य पुत्र आदि ये सब मेरे है. तथा-"हिरणं मे" हिरण्य मेरा है, "सुवण्ण मे" सुवर्ण मेरा हैं. "जाव" यावत्पद से गृहीत "कंसं मे, दूसं मे, धणं मे" इन पदों के अनुसार कांसा मेरा है, दूष्य-वस्त्र-तम्बू आदि मेरे हैं, तथा "उवागरणं में" उपकरण-पर्वोक्त वस्तुओं से अतिरिक्त सामग्री मेरी है। प्रकारान्तर से पुनः द्रव्य की अपेक्षा प्रतिबन्ध का कथन "अहवा समासओ सचित्ते या अचित्ते या मीसएवा दव्यजाए से तं तस्स ण भवई" अथवा द्रव्य की अपेक्षा
शन. 'दव्वओ' द्रव्यने माश्रित शन२ प्रतिमा थाय छ तनु ८५३५ २॥ प्रमाणे छे. 'इह खलु माया मे, पिया मे, भाया मे, भगिणी मे, भात भारी छे, पिता भा। छ; AS भा छ, महन भारी छ. यावत् ५४थी 'भज्जा मे, पुत्ता मे, धूआ मे, णत्ता मे, सुण्हा मे, सहिसय
” આ પદેના સંગ્રહ મુજબ ભાર્યામારી છે. પુત્ર મારે છે, દુહિતા-પુત્રી મારી છે. નાતી પુત્રને પુત્ર કે પુત્રીને પુત્ર--મારો છે, મનુષા-પુત્ર વધૂ મારી છે, સખિ, મિત્ર અને સ્વજને भाछे. 'सखिस्वजन:' मा पहन। 'संगंथ संथुआम' पनी साथै समय छे. मनाया સંસ્તત વારંવાર પરિચિત થયેલ સખિ-સ્વજન પિતૃવ્ય કાકા પુત્ર વગેરે બધાં મારા છે. तर हिरण में हि२९य याही भा छे. 'सुवण्णं मे' सुपर्ण-सानु भाछे. 'जाव' यावत् पया PSURAT 'कस मे दूस मे धणं मे' मा प्रमाणे मार छ, द्रव्य-पक्षो aiy
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ४१ भगवतः श्रमण्णवस्थावर्णनम्
३७१ हिरण्यादौ, 'मीसए वा' मिश्रके-हिरण्याद्यलकृतद्विपदादौ 'दव्वजाए' द्रव्यजाते उक्तातिरिक्तद्रव्यसमूहे भवति 'वा' शब्दाः समुच्चयद्योतकाः 'सेवं' स-पूर्वोक्तः प्रतिबन्धः 'तस्स' तस्य-प्रभोः एवं-ममेदमिति भावपूर्वकं 'ण भवइ' न भवति न आसीदिति । 'खित्तओ' क्षेत्रतः प्रतिबन्धः 'गामे वा' ग्रामे वा 'णयरे वा' नगरेवा 'अरण्णेवा' अरण्येवा 'खेत्तेवा' क्षेत्रे-केदारे वा, 'खले वा' खले-धान्यमर्दनस्थाने वा 'गेहे वा' गेहे वा 'अंगणे वा' अङ्गणेवा भवति, 'तस्स' तस्य प्रभोः क्षेत्रविषयः प्रतिबन्धः ‘एवं' एवं-ममेदमिति भावपूर्वकं 'न भवई' न भवति-नासीदिति । तथा 'कालओ' कालतः प्रतिबन्धः 'थोवे वा' स्तोके सप्त प्राणात्मके 'लवेवा' लवे-सप्त स्तोकप्रमाणे वा, 'मुहुत्ते वा' मुहूर्तेसप्तसप्ततिलवमाने वा 'अहोरत्ते वा' अहोरात्रे-त्रिंशन्मुहूर्तमाने वा, 'पक्खे वा' पक्षे-पञ्चदशाहोरात्रात्मके वा, 'मासे वा' मासे-पक्षद्वयप्रमाणे वा, 'उऊए वा' ऋतौ मासद्वयप्रतिबन्ध संक्षेप से सचित्त द्विपद चतुष्पद आदि में अचित्त हिरण्य सुवर्णादि पुद्गलों में और मिश्रक हिरण्य आदि से अलङ्कृतद्विपद आदि द्रव्यसमूह में होता है, यहां "वा" शब्द समुच्चयद्योतक है. ऐसा यह प्रतिबन्ध ममत्वभाव उन प्रभु के नहीं था । "खित्तओ गामे वा णयरे वा अरण्णे वा खेत्ते वा खले वा गेहे वा अंगणे वा एवं तस्त ण भवइ" क्षेत्र की अपेक्षा प्रतिबन्ध ग्रामों में, नगरों में, जंगलों में, खेतों में स्खलिहानों में, गृह में, अथवा अङ्गण में ममत्वभाव उन प्रभु को नहीं था, “कालओ थोवे वा लवे वा मुहुत्ते वा अहोरत्ते वा पक्खे वा मासे वा उऊए वा अयणे वा संवच्छरे वा अन्नयरे वा दीहकाले पडिबधे, एव तस्स न भवइ” तथा काल की अपेक्षा प्रतिबन्ध ममत्वभाव उन प्रभु को एक स्तोक-सातप्राणात्मकसमयरूप काल में, एक लव-सात स्तोक प्रमाणात्मक समयरूप काल में एक मुहूर्त में ७७ लवप्रमाण समय में, एक अहोरात में तीस मुहूर्तप्रमाण समय में, एक पक्ष में १५ दिनरातप्रमाणसमय में, एक मास वगैरे भा छ, तर 'उवगरण मे' 8५४२।३-पूरितवस्तुमाथी माजी रडती सामग्री भारी छ. ४२१-तरथी धुन:द्र०यनी अपेक्षा प्रतिम धनु ४थन- 'अहवा' समासओ सचित्ते वा अचित्ते वा मीसए वा वजाए से त्त तस्स ण भवइ' अथवा द्रव्यनी अपेक्षा से प्रतिमा સંક્ષેપથી સચિત્ત-દ્વિપદ વિગેરે અચિત્ત-હિરણ્ય સુવર્ણાદિમાં અને મિશ્રક હિરણ્ય વિગેરે થી શણગારેભ હાથિ વિગેરે દ્રવ્યસમૂહમાં હોય છે. અહીં ‘વ’ શબ્દ સમુચ્ચય દ્યોતક છે. मेवो । प्रतिमन्द-ममत्वमा-ते प्रभुमान त. 'खित्तओ गामेवा नयरे वा अरण्णे वा खेत्ते वा खले वा गेहे वा अंगणे वा एवं तस्स न भवई क्षेत्रनी अपेक्षाये ग्रामीमा, नगमा, વનમાં, ખેતરમાં, ખળાઓમાં ઘરોમાં અગર આંગણમાં તે પ્રભુને પ્રતિબન્ધ ન હતે. तभा 'कालओ थोवे वा लवेवा मुहुत्ते वा अहोरत्ते वा पक्खे वा मासे वा उऊए वा अयणे वा संवच्छरेवा अन्नयरे वा दीहकाले पडिबंधे एवं तस्स न भव' सनी अपेक्षा મમત્વભાવ તે પ્રભુને એકસ્તક-સાત પ્રાણાત્મક કાળમાં, નહતા એક લવ સાત સ્તક પ્રમાણમક સમય રૂપ કાળમાં, એક મુઠ્ઠ ૭૭ લવ પ્રમાણાત્મક સમયમાં, એક અહેરાતમાં– ત્રીસ-મુહૂર્ત પ્રમાણાત્મક સમયમાં, એક પક્ષમાં-૧૫ દિન-રાત પ્રમાણ વાળા સમયમાં, એક
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे प्रमाणे वा, 'अयणे वा' अयने-ऋतुत्रयप्रमाणे वा, 'संवच्छरे वा' संवत्सरे-अयनद्वयप्रमाणे वा 'अन्नयरे वा' अन्यतरस्मिन् वा 'दीहकाले' दीर्घकाले-वर्षशतादौ 'पडिबंधे' प्रतिबन्धो भवति, अयं प्रतिवन्धः 'तस्स' तस्य प्रभोः ‘एवं' एवं-ममेदमिति भावपूर्वकं 'ण भवई' न भवति-नासीदिति । तथा-'भावओ' भावतः प्रतिबन्धः 'कोहे वा' क्रोधे वा 'जाव' यावत्पदेन-'माणे वा मायाएवा' माने वा मायायां वा-इति संग्राह्यम् , तथा 'लोहे वा' लोभे वा' 'भए वा भये वा, 'हासेवा' हासे वा भवति, स प्रतिबन्धः 'तस्स' तस्य प्रभोः 'एवं' एवं-ममेदमिति भावपूर्वकं 'ण भवई' न भवति-नासीदिति । 'से' स प्रतिबन्धरहितः 'णं खलु 'भगवं' भगवान् 'वासावासवज्ज वर्षावासवर्ज-वर्षासु-वर्षाकाले वास:बसनं निवासस्तद्वजै-वर्षाकालं विहायेत्यर्थः शेषयोः 'हेमंतगिम्हासु' हेमन्तग्रीष्मयोः ऋत्वोः 'गामे एगराइए' ग्रामे एकरात्रिका-एकरात्रपर्यन्त निवासकृत् ‘णयरे पंचराइए' नगरे पाश्चरात्रिको 'ववगयहाससोग अरइ भय परित्तासे' व्यपगतहासशोकारतिभयपरित्रासाः, व्यपगता:-दूरीभूता हासशोकारतिभयपरित्रासाः-हास:-हास्यं, शोकः प्रसिद्धः, में पक्षद्वय प्रमाण समय में, एक ऋतु में मास द्वयप्रमाण समय में एक अयन में ऋतुत्रयप्रमाण समय में, एक संवत्सर में-अयनद्वय प्रमाण समय में अथवा और भी किसी लम्बे समयवाले वर्षशतादि रूपकाल में नहीं था, प्रतिबन्धशब्द का अर्थ ममत्वभाव है, ऐसा ममत्वभाव प्रभु को न द्रव्य में था, न क्षेत्र में था, और न काल में था, "भावओ-कोहे वा जाव लोहे वा भए वा हासे वा एवं तस्स ण भवइ" इसी तरह भाव की अपेक्षा प्रतिबन्ध उन प्रभु को न क्रोध में था न “यावत्पद" ग्राह्य मान में था, न माया में था, और न लोभ में था और न हास्य में ही था इस तरह प्रतिबन्ध रहित हुए वे प्रभु सिर्फ “से णं भगवं वासा वासवग्ज" वर्षाकाल के समय को छोड़कर शेष "हेमंत गिम्हासु" हेमन्त और ग्रीष्म ऋतुओं में "गामे एगराइए" ग्राम में एक रात्रपर्यन्त निवास करते थे, “णयरे पंचराइए" नगर में पांच रात्रि ये प्रभु पूर्वोक्तरूप से "ववगयहाससोगअरइभयपरित्तासे णिम्ममे णिरहंकारे', हास्य, शोक, अरति-. માસમાં–પક્ષ વાળા સમયમાં એક તુમાં- બે માસ પ્રમાણ સમયમાં, એક અયનમાં-ત્રણ વાત પ્રમાણુ સમયમાં, એક સંવત્સરમાં–બે અયન પ્રમાણુવાળા સમયમાં અથવા બીજા કઈ પણ દીર્ઘ સમયવાળા વર્ષ શતાદિ રૂપ કાળમાં પ્રતિબન્ધ ન હતો પ્રતિબન્ધ શબ્દનો અર્થ भभावमा छ. मेव। भमत्वमा प्रभुने द्रव्यमा क्षेत्रमा अजमान इता. 'भावओ कोहे वा जाव लेहे वा भए वा हासे वा एवं तस्स ण भवइ' मा प्रमाणे १ लानी अपेक्षात પ્રભુને પ્રતિબંધ-મમત્વભાવ- ન ફોધમાં હતો, ન યાવત્પદ ગ્રાહ્ય-માનમાં હતા. ન માયામાં હતો ન લેભમાં હતા. તેમજ ન હાસ્યમાં હતા. આ પ્રમાણે પ્રતિબન્ધ રહિત થયેલા તે પ્રભુ १४त से गंगवं वासावासवज्ज' वर्षामना समयने मा. शन माडीमा 'हेमंतगिम्हासु' हेमन्त मन श्रीभ ऋतुमा 'गामे एगराइए' याममां से रात्र ५यत निवास ४२ता ता. 'णयरे पंचराइए' नगरमा पांय शत पर्यन्त प्रभु पूति प्रमाणे निवास ४२॥ इत! 'ववगय हाससोगअरइभयपरित्तासे णिम्ममे निरहंकारे' हास्य, २, अति मानसिक,
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ४१ भगवतः श्रमण्णवस्थावर्णनम् ३७३ अरतिः-मनस उद्वेगः, भयं प्रसिद्धं, परित्रासः-आकस्मिकं भयं च यस्मात् स तथाभूतः, पुनः ‘णिम्ममे' निर्ममः ममत्वरहितः, 'णिरहंकारः' अहङ्कार वर्जितः, अतएव लहुभूए' लघुभूतः ऊर्ध्वगतिकः तत एव 'अगंथे' अग्रन्थः बाह्याभ्यन्तरग्रन्थिरहितः 'वासीतच्छणे' वासीतक्षणे वास्या सूत्रधारोपकरणविशेषेण यत्तक्षणं-त्वच उत्खननं तत्रापि 'अदुट्टे' अद्विष्टः-द्वेषवर्जितः तथा 'चंदणाणुलेवणे' चन्दनानुलेपने 'अरत्ते' अरक्तः-रागरहितः, कश्चिद् भगवतः शरीरत्वचं वास्या तक्ष्णुयात् , कश्चित् शरीरं चन्दनेनानुलेपयेत , भगवान् द्वेषरागराहित्येन सम इतिभावः तथा 'लेटुम्मि' लेष्टौ लोष्ठे 'कंचणम्मिय' काञ्चने-सुवर्णे च 'समे' समः लोभराहित्येन तुल्यः, 'इहलोए' इहलोके-मनुष्यलोके 'परलोए' परलोके-देवभवादौ च 'अपडिबद्धे' अप्रतिबद्धः-सुखाशाराहित्येन अभिलाषरहितः, तथा 'जीवियमरणे' जीवितमरणे जीवितं च मरणं च जीवितमरणं तत्र 'निरवकंखे' निरवकाङ्क्षः-आकाङ्क्षा रहितः इन्द्रादिकृत सत्कारादिप्राप्तौ जीवितविषये मानसिक उद्वेग, भय, और परित्रास आकस्मिक भय इनसे सर्वथा रहित बन चुके थे, निर्मम ममता रहित हो चुके थे, निरहंकार अहंकार से वर्जित हो चुके थे, अतएव ये "लहुभूए" इतने अधिक हल्के उर्ध्वगतिक बन चुके थे. कि इन्हें वाह्य और आभ्यन्तर परिग्रह को आवश्यकता ने अपने में नहीं बांधा, "अगंथे वासो" अतः निर्ग्रन्थ अवस्थायुक्त हुए इन प्रभु को अपने ऊपर "तच्छणे अदुटे" कुल्हाडाचलाने वाले के प्रति भो किसी प्रकार का द्वेष भाव नहीं था और अपने ऊपर "चन्दणाणुलेवणे अरत्ते" चन्दन का लेप करने वाले के प्रति थोड़ा सा भो राग भाव नहीं था, किन्तु दोनों प्रकार के प्राणियों पर इन के हृदय में सममाव था रागद्वेष से रहित परिणाम था, "लेहुम्मि कंचणम्मि य समे" ये लोष्ठ और काञ्चन में भेद बुद्धि से रहित हो चुके थे, "इहलोए" इसलोक में मनुष्यलोक में एवं “परलोए परलोक देवभव आदि में "अपडिबद्धे" इनको अभिलाषा बिलकुल ध्वस्त हो चुकी थी, "जीवियमरणे निरवकंखे" जीवन और मरण में ये आकांक्षा रहित बन चुके थे, इन्द्रादि द्वारा सत्कार की प्राप्ति होने ભય અને પરિત્રાસ-આકસ્મિક ભયથી સર્વથા રહિત બની ગયા હતા. નિર્મમ-મમતાથી રહિત થઈ ગયા હતા. નિરહંકાર-અહંકાર રહિત થઈ ગયા હતા. એથીજ એઓ શ્રી ૪ - મૂn” એટલા બધા હકા–ઉર્વગતિક થઈ ગયા હતા કે તેમને બાહ્ય અને આત્યંતર પરિગ્રહની मावश्यताम्मे पातानामा मया नही', 'अरांथे वासी' तथा नियमवस्था वाणा जनता ते प्रसुने पोतानी ५२ 'तच्छणे अदुहे' याचना२ ५२ ५५ तन द्वेष सावन हतमने पोताना ५२ 'चंदणाणुलेवणे अरत्ते' यहनना ५ ४२ना। प्रत्ये १२॥ सरको પણ રાગ ભાવ ન હતો. પરંતુ બન્ને જાતના પ્રાણીઓ તરફ તેમના હૃદયમાં સમ ભાવ उता-२ देष-विडीन थई गया ता. लेहुम्मि कंचणम्मिय समे' तया भागा मन सोनामा लेह मुधि विनाना २ गया हता 'इहलोए' मा समां-मनुष्य सभा मने 'परलोए' ५२ हेव सव माहिमा 'अपडिबद्धे' मेमनी मलाषा पूत: नाश पाभी हती. जीवियमरणे निरवकंखे न मने भरणमा सम्मामाक्षा २हित 25 गया हता,
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
"
दुस्सहपरीषहोपसर्गप्राप्तौ मरणविषये च वाच्छारहितः इत्यर्थः तथा 'संसारपारगामी ' संसारपाागामी - संसारस्य चतुर्विधगतिरूपस्य पार गन्तुं शोलमस्येति तथा, निर्वाण गमनशील इत्यर्थः तथा 'कम्मसंगणिग्घायणट्टाए' कर्मसङ्गनिर्घातनार्थाय - कर्मणां यः सङ्गःजीवप्रदेशैः सह आनादिकाः सम्बन्धस्तस्य निर्घातनार्थाय - निनाशाय 'अभुट्टिए' अभ्युतिः - समुद्युक्त सन् 'विहरइ' विहरतीति । सू० ४१॥
मूलम् - तस्स णं भगवंतस्स एएणं विहारेणं विहरमाणस्स एगे वास सहस्से विक्कते समाणे पुरिमतालस्स नयरस्स वहिया सगड मुहंसि उज्जाणंसि णिग्गोहवरपायवस्स अहे झाणंतरियाए वमाणस्स फगुणबहुलस्स इक्कारसीए पुव्वण्हकालसमए अट्टमेण भत्तेणं अपाणणं उत्तरासादाणक्खत्तेणं जोगमुवागणं अणुत्तरेणं णाणेणं जाव चरितेणं अणुत्तरेणं तवेणं वलेणं वीरिएणं आलएणं विहारेणं भावणाए खंत्तीए गुत्ती मुत्तीए तुट्ठीए अज्जवेणं मद्दवेणं लाघवेणं सुचरियसोवचिय फल निव्वाणमग्गेणं अप्पाणं भावेमाणस्स अनंते अणुत्तरे निव्वाघाए
३७४
पर इन्हें "मैं और अधिक जिन्दा रहूँ तो इस प्रकार के सत्कार प्राप्त करता रहूँ" ऐसी अभिलाषा स्वप्न में भी नहीं होती थी, तथा दुस्सह परीषह और उपसर्ग की प्राप्ति होने पर इनके मन में ऐसी भावना भी नहीं उठती थी कि “मैं बहुत ही शीघ्र मर जाऊं तो इन आपत्तियों से मेरा पिण्ड छूटे " प्रत्युत जीवन और मरण में इनमें समभावना थी, क्योकि ये "संसार पारगामी" चतुर्विधगतिरूप जन्मजरामरण की व्याधिवाले इस संसार से पार जाने की कामना वाले थे अर्थात् समस्त कर्मों के क्षय से जायमान ऐकान्तिक आत्म शुद्धि रूप मुक्ति के पथिक थे, “कम्मसंग णिग्घायणणट्ठाए अन्भुट्टिए विहरइ" इसी कारण कर्मों के अनादिकाल से जीवप्रदेशो के साथ हुए सम्बन्ध को सर्वथा निर्मूल करने के लिये ये कटिबद्ध हुए थे ॥ ४१ ॥ ઇન્દ્રાદિ વગેરે દેવતાએ વડે સત્કાર પામી ‘હુ` વધારે આયુષ્ય ભાગવીને આ પ્રમાણે કાયમ સત્કાર મેળવતા રહું એવી અભિલાષા સ્વપ્નમાં પણ એમને થતી નહતી તથા દુસ્સહ પરી ષહ અને ઉપસની પ્રાપ્તિ થતાં એમનાં મનમાં એવી ભાવના પણ ઉત્પન્ન થતી ન હતી કે ‘હુ જલ્દી મરણ પામ્ તે આ સવ આપત્તિએથી મને મુક્તિ મળે આ પ્રમાણે જીવન અને મરણ પ્રત્યે એમના મનમાં સંપૂર્ણતઃ સમભાવના-ઉત્પન્ન થઈ ચૂકી હતી. કેમકે એએ 'संसारपारगामी' स'सारथी - चतुर्विधगति ३५ ४ भराभरणुनी व्याधिवाजा मा संसारथी પાર જવાની કામનાવાળા હતા. અર્થાત્ સમસ્ત કર્મના ક્ષયથી જાયમાન એકાન્તિક આત્મ शुद्धि ३५ मुक्तिना येथे। पथि हता. 'कम्मसंगणिरघायणहाए अभुट्टिए विहरs' એથી જ કર્માના અનાદિકાલથી જીવ પ્રદેશેાની સાથે થયેલ સંબધને સપૂતઃ નિર્મૂળ કરવા માટે એએ એકદમ કટિબદ્ધ થઈ ગયા હતા ૫૪૧૫
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ४२ भगवतः केवलज्ञानोत्पत्तिवर्णनम् ३७५ निरावरणे कसिणे पडिपुण्णे केवलवरनाणदंसणे समुप्पण्णे जिणे जाए के वली सव्वन्नू सव्वदरिसी स णेरइयतिरियनरामरस्स लौगस्स पज्जवे जाणइ पासइ, तं जहा आगई गई ठिई चवणं उववायं भुतं कडं पडिसेवियं आवोकम्मं रहो कम्मं तं कालं मणवयकाए जोगे एवमादी जीवाणवि सब्वभावे अजीवाणवि सब्वभावे मोक्खमग्गस्स विसुद्धतराए भावे जाणमाणे पासमाणे एस खलु मोक्खे मग्गे मम अण्णेसि च जीवाणं हियसुहणिस्सेयसकरे सव्वदुक्खविमोक्ख परमसुहसमाणे भविस्सइ ॥सू० ४२॥
छाया- तस्या खलु भगवत एतेन विहारेण विहरमाणस्थ एकस्मिन् वर्षसहस्ने व्यतिक्रान्ते सति पुरिमतालस्य नगरस्य बहिः शकटमुखे उद्याने न्यग्रोधपादपस्याधोध्यानान्तरिकायां वत्तमानस्य फाल्गुनबहुलस्य एकादश्यां पूर्वाह्नकालसमये अष्टमेन भक्तेन अपानकेन उत्तराषाढानक्षत्रे योगमुपागते, अनुतरेण ज्ञानेन यावत् चारित्रेण, अनुत्तरेण तपसाबलेन वीर्येण आलयेन विहारेण भावनया क्षान्त्या गुप्त्या मुक्त्या तुष्टया आजेयेण मार्दवेन लाघवेन सुचरितसोपचितफलनिर्वाणमार्गेण आत्मानं भावयतोऽनन्तम् अनुत्तरं निाघातं निरावरणं कृत्स्नं प्रतिपूर्ण केवलवरज्ञानदर्शनं समुत्पन्नम्, जिनो जातः केवली सर्वशः सर्वदर्शी स नरयिकतिर्यनरामस्य लोकस्य पर्यवान जानाति पश्यति. तद्यथा-आगति गति स्थति च्यवनम् उपपातं भुक्तं कृतं प्रतिसेवितं आविष्कर्म रहः कर्म, तस्मिन् तस्मिन् काले मनोवाकायान् योगान् एवमादीन् जीयानामपि सर्वभावान् अजीवानामपि सर्वभावान् मोक्षमार्गस्य विशुद्धतरकान् भावान् जानन् पश्यन् , एष खलु मोक्षमार्गो ममान्येषां च जीवानां हितसुखनिःश्रेयसकरः सर्वदुःखविमोक्षणः परमसुखसमोपन्नो भविष्यति ॥सू० ४२॥
टीका—'तस्स णं' इत्यादि । 'तस्स णं' तस्य-ऋषभस्य खलु 'भगवंतस्स' भगवतः एएणं' एतेन-अनन्तरोक्तेन 'विहारेणं' विहारेण 'विहरमाणस्स' विहरमाणस्य-विचरतः 'एगे वाससहस्से' एकस्मिन् वर्षसहस्रे 'विइक्कते' व्यतिक्रान्ते सति एक सहस्त्रवर्षेषु व्यतीतेषु 'समाणे' सत्सु 'पुरिमतालस्स नयरस्स बहिया' पुरिमतालस्य नगरस्य बहिः पुरिम
"तस्स णं भगवंतस्स एएणं विहारेणं विहरमाणस्स" इत्यादि ।
टीकार्थ--"तस्स णं भगवंतस्स एएणं विहारेणं विहरमाणस्स एगे वाससहस्से विइक्कते समाणे" इस तरह को परिणति में एकतान होकर विहार करते करते जब प्रभु का एक हजार वर्ष
'तस्स णं भगवंतस्स एएणं विहारेणं' त्यादि
टी -'तस्स ण भगवंतस्स एएण विहारेण विहरमाणस्स एगे पाससहस्मे विड क्कते समाणे' तनी परिरातीमा येतान ने विहा२ ४२तi Rai प्रभुने न्यारे मेर ६००२ षो पू२॥ थ६ गया त्यारे 'पुरिमतालस्स नयरस्स बहिया सगडमुहलि
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
तालनगराद् बहिः स्थिते 'सगड मुहंसि उज्जाणंसि णिग्गोहबरपायवस्स' शकटमुखे उद्याने न्यग्रोधवरपादपस्य वटवृक्षस्य 'अहे' अधः अधोभागे 'झाणंतरियाए ' ध्यानान्तरिकायाम् अन्तरस्य विच्छेदस्य करणम् अन्तरिका, अथवा अन्तरमेव आन्तर्य तस्य स्त्रीत्व विवक्षायाम् आन्तरी, सैव आन्तरिका, ध्यानस्य आन्तरिका ध्यानान्तरिका पृथक्त्ववितर्क विचारम् १, एकत्ववितर्कमविचारम् २ सूक्ष्मक्रियमप्रतिपाति ३, व्युच्छिन्नक्रियानिवृत्ति ४, इति चतुरणात्मकस्य शुक्लध्यानस्य आद्यचरणद्वयध्यानानन्तरं चरमचरणद्वयस्य या अप्राप्तिः सा ध्यानान्तरिका, योगनिरोधरूपस्य तृतीयचतुर्थ चरणध्यानस्य चतुदशगुणस्थानवर्त्तिनि केवलनि संभवात्तदानीं तस्य भगवतस्तदप्राप्तिर्बोध्या, एवं भूता या ध्यानraftar तस्यां 'वट्टमाणस्स' वर्त्तमानस्य, 'फग्गुणवहुलस्स' फाल्गुनबहुलस्य फाल्गुनकृष्णपक्षस्य 'एक्कारसीए' एकादश्याम् एकादशी तिथौ 'पुव्वण्हकालसमए' पूर्वाह्नकालमये अह्नः पूर्वी भागः पूर्वाह्नः, तद्रूपो यः कालसमयस्तस्मिन्, 'अपाणणं auraha निर्जन 'अमेण भत्तेणं' अष्टमेन भक्तेन युक्तस्येति गम्यं तथा 'उत्तरा साढाणक्खत्तेणं' उत्तराषाढा नक्षत्रे चन्द्रेण सह 'जोगमुवागणं' योगम् उपागते प्राप्ते सति, अणुत्तरेण' अनुत्तरेण क्षपकश्रेणि समारूढत्वेन केवलसामीप्यतः परमविशुद्धिप्राप्तत्वेन का समय समाप्त हो चुका “पुरिमतालस्स नयरस्स बहिया सगडमुहंसि उज्जाणंसि णिग्गेहवर पाय वस्स अहे झाणतरिया एवट्टमाणस्स" तब पुरिमताल नगरके बाहर के शकट मुख नामके उद्यान में न्यग्रोध वृक्ष के नीचे ध्यानान्तरिका में विराजमान - पृथक्त्ववितर्क सविचार १, एकत्त्ववितर्क अविचार २, सूक्ष्मक्रिया अप्रतिपाति ३ और व्युच्छिन्नक्रियानिवृत्ति ४ भेदवाले शुक्लध्यान के आदि के दो भेदों के अनन्तर अन्त के दो भेदों की अप्राप्ति का नाम ध्यानान्तरिका है- क्योंकि इनकी प्राप्ति चौदहवें गुणस्थानवर्ती केवली को होती हैं, भगवान् के उस काल में इनकी अप्राप्ति थी, ऐसी इस ध्यानान्तरिका में स्थित " फग्गुण बहुलस्स इक्कारसीए पुव्वण्हकालसमए अट्टमेणं भतेणं अपाणएणं" फाल्गुन कृष्ण पक्ष की एकादशी के दिन पूर्वाह्न काल के समय में अष्टम भक्त से जब प्रभु युक्त थे “ उत्तरासाढा णक्खत्तेणं जोगमुवागएणं" तब चन्द्र के साथ उत्तराषाढा नक्षत्र के योग में “अणुत्तरेणं णाणेणं जाव चरित्तेणं" अनुत्तरज्ञान से क्षपक श्रेणि पर आरूढ़ हुए जीव णिग्गोहवर पायवस्स अहे झाणंतरिया वट्टमाणस्स' पुश्मितास नगरनी महार राष्ट સુખ નામના ઉદ્યાનમાં ન્યગ્રોધ વૃક્ષની નીચે ધ્યાનાન્તરિકામાં વિરાજમાન થઈ ગયા. ૧ પૃથવિતર્ક સવિચાર, ૨ એકવિતા અવિચાર, ૩ સૂક્ષ્મક્રિયા અપ્રતિપાતિ, ન્યુચ્છિન્ન ક્રિયા નિવૃત્તિ એ રીતે ચાર પ્રકારના ભેદવાળા શૈકલધ્યાનના પહેલાના એ ભેદા ની પછી અન્તના બે ભેદોની અપ્રાપ્તિનુ' નામ યાનાન્તરિકા છે. કેમકે–તેની પ્રાપ્તિ ચૌદમાં ગુણસ્થાનમાં રહેલા કેવલીનેજ થાય છે. ભગવાનને તેકાળે એની અપ્રાપ્તિ હતી. मेथी ते ध्यानान्तरिक्षमा रहेला लगवान् 'फग्गुणबहुलस्स इक्कारसीए पुव्वण्हकालसमए अमेण भत्तेणं अपाणएणं' शगुन महीनाना पुण्यक्षनी खेडादृशीना हिवसे पूर्वाह्न अजना सभयभां अष्टभलस्तथी युक्त हता त्यारे 'उत्तरासादा णक्खत्तेण जोगमुवागणं' चन्द्रनी साथै
३७६
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ४२ भगवतः केवलज्ञानोत्पत्तिवर्णनम्
३७७
शक्त्या,
च नास्ति उत्तरं प्रधानं छाद्मस्थिकं ज्ञानं यस्मात्तदनुत्तरं तेन तथाभूतेन 'णाणेणं' ज्ञानेन, 'जाव' यावत्पदेन दर्शनेनेति संग्राह्यम्, अनुत्तरेणेत्यस्य तु दर्शने त्यारभ्य विहारेणेत्यन्तपदेषु सर्वत्रान्वयः, ततश्च अनुत्तरेण क्षायिकभावापन्नेन दर्शनेन सम्यक्त्वेन, अनुत्तरेण क्षायिक भावापन्नेन 'चरितेणं' चारित्रेण विरतिपरिणामेन, तथा 'अणुत्तरेण अनुत्तरेण सर्वोत्कृष्टेन 'तवेण तपसा द्वादशविधानशनेन अनुत्तरेण 'बलेणं' बलेन शारीरिक अनुत्तरेण 'वीरिएणं' वीर्येण सामर्थ्येन, अनुत्तरेण आलएणं' आलयेन निर्दोष वसत्या, अनुत्तरेण 'विहारेणं' विहारेण गोचर्यादौ दोषपरिहारपूर्वकं विचरणेन, अनुत्तरया 'भावणाए' भावनया पदार्थानित्यत्वादिभावनया, अनुत्तरया 'ख'तीए' क्षान्त्या क्रोधनिरोधेन, अनुत्तरया 'गुत्तीए' गुप्त्या मनोगुप्त्यादिरूपया, अनुत्तरया 'मुत्तीए' मुक्त्या frofanet अनुतरा 'तुट्ठीए' तुष्टया सन्तोषेण, अनुतरेण 'अज्जवेण' आर्जवेन मायानिरोधेन अनुत्तरेण महण मार्दवेन माननिरोधेन अनुत्तरेण 'लाघवेण' 'लाघवेन क्रियानैपुण्येन को ही नियम से केवलज्ञान की प्राप्ति होती हैं क्योंकि उस समय जीव १२वे गुणस्थान के अन्त में ज्ञानावरण, दर्शनावरण और अन्तराय इन कर्मोंका -- समूल विनाश कर चुका होता हैं, अतः केवलज्ञान के वह ज्ञान बिलकुल समीप पहुँच जाता है, छद्मस्थावस्था का ज्ञान इस क्षायिक ज्ञान के समक्ष अविशुद्ध होता हैं और यह केवलज्ञान - क्षायिक ज्ञान - परम विशुद्धिवाला होता है-ऐसे केवलज्ञान के समीप पहुँचे हुए ज्ञान से, यावत्पदग्रा - अनुत्तर दर्शन से, अनुत्तर चारित्र से “अणुत्तरेणं तवेणं” तथा सर्वोत्कृष्ट तप से “बलेणं - वीरिएण आलएण विहारेण” अनुत्तर बल से, अनुत्तर निर्दोष वसति से, अनुत्तर बिहार से - गोचरी आदि में दोष परिहार पूर्वक विचरण से, "भावणाए " अनुत्तर भावना से पदार्थों सम्बन्धी अनित्यत्वादि विचारधारा से, "खतिए " अनुत्तर क्षान्ति से- क्रोध के निरोध से, "गुत्तीए" अनुत्तर मनोगुप्यादि रूप गुप्ति से, "मुती " अनुत्तर निर्लोभतारूप मुक्ति से, "तुट्ठोए" अनुत्तर संतोष से, “अज्जवेणं' अनुत्तर आर्जव - माया उत्तराषाढा नक्षत्रमा योगमा 'अणुत्तरेणं णाणेणं जाव चरिण' अनुतरज्ञानथी क्षयम्श्रेणी પર આરૂઢ થયેલા જીવને નિયમથી કેવલ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય છે. કેમકે—તે સમયે જીવે ૧૨ માં ગુણુસ્થાનના અંતમાં જ્ઞાનાવરણુ, દનાવરણ અને અંતરાય એ કર્માંના સમૂળ વિનાશ કરી ચૂકેલ હાય છે. તેથી કેવળજ્ઞાનની ખિલકૂલ નજીક તે પહેાંચી જાય છે,છદ્મસ્થાવસ્થાનું જ્ઞાન આ ક્ષાયિક જ્ઞાન પાસે અવિશુદ્ધ હોય છે. અને તે-કેવળ જ્ઞાનક્ષાયિકજ્ઞાન પરમવિશુદ્ધ હેાય છે. એવા કેવળજ્ઞાનની સમીપ પહોંચેલા જ્ઞાનથી યાવપદગ્રાહ્યअनु तरदृर्शनथी अनुत्तर यास्त्रिथी 'अणुत्तरेणं तवेणं' तथा सर्वोत्कृष्ट तथथी, 'बलेण वीरिएणं आलवणं विहारेणं' अनुतर जजथी, अनुत्तर निर्दोष वसतिथी, अनुत्तर-विहारथी गोयरी વિગેરેમાં દોષ નિવૃત્તિપૂર્વ ક विरथी 'भावनाएं' अनुत्तरलापनाथी पहार्थों संबंधी अनित्यत्वादि वियारधारीथी 'संतीए' अनुत्तरक्षांतिथी - डोधना निरोधथी 'गुत्तीए' अनुत्तर भनाशुप्त्याद्द्३िय गुप्तिथी 'मुत्तीए' अनुत्तर निर्दोलिता३य भुस्तिथी 'तुट्ठीए' अनुत्तर સતાષથી 'अज्जवेणं' अनुत्तर भाव-भाया निरोधथी, 'मद्दयेणं' अनुतरमान
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७८
_ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे अनुतरेण 'सुचरिय सोवचियफलनिव्याणमग्गेणं' सुचरितसोपचितफलनिर्वाणमागणसुचरितस्य सदाचरणस्य पुण्यस्य यत् सोपचितम्-उपचितेन उपचयेन सहितं सोपचितं पुष्टं यत्फलं परिणामो निर्वाणमार्गः असाधारणरत्नत्रयरूपस्तेन तथाभूतेन च 'अप्पाणं भावमाणस्स' आत्मानं भावयतः वासयतः 'अणंते' अनन्तम् निरवसानं विनाशरहितत्वात्, 'अणुतरे' अनुत्तरं सर्वोत्कृष्टं, तत उत्कृष्टस्यामावात्, ‘णिव्याघाए' निर्व्याघातं व्याघातवनितं-कटकुडयादिभिरप्रतिहतत्यात्, 'णिरावरणे" निरावरणम्-आवरणवर्जितं क्षायिकत्वात्, 'कसिणे' कृत्स्नं-समग्रं सकलार्थग्राहकत्बात, 'पणिपुण्णे' प्रतिपूर्ण-सर्वतः पूर्ण चन्द्रवत् सकलस्वांशयुक्तत्वात् इति अनन्तेत्यादिविशेषणविशिष्टं 'केवल निरोध से, — मद्दवेणं" अनुतर माननिरोधरूप मार्दव से, "लाघवेणं" अनुत्तर लाघय से-क्रिया में नैपुण्य से और “सुचरिय सोवचियफलनिव्याणमग्गेणं' अनुतर सुचरित सोपचितफलनिर्वाण मार्ग से-सुचरित-सदा-चरणरूप पुण्य का जो सोपचित -पुष्ट फल-निर्वाणमार्ग जो कि असाधारण रत्नत्रयरूप हैं उससे 'अप्पाणं भावे माणस्स" अपने आपको भावित करते हुए "अणंते अणुत्तरे निव्याधाए निरावरणे कसिणे पडिपुण्णे केवलवर नाणदंसणे समुप्पण्णे" अनन्त, अनुत्तर, निर्व्याघात, निरावरण, कृत्स्न, प्रतिपूर्ण, केवलवरज्ञान दर्शन उत्पन्न हो गया, केवलवरज्ञानदर्शन के इन विशेषणों का सारांश ऐसा है कि यह विनाश रहित होता है इसलिये अनन्त कहा गया है, सर्वोत्कृष्ट होता है इसलिये अनुतर कहा गया है, क्योंकि इससे उत्कृष्ट और ज्ञान दर्शन नहीं होता है। यह कट कुडय आदि आवरणों द्वारा अप्रतिहत होता है इसलिये इसे व्याघातवर्जित कहा गया है, क्षायिकरूप होने से यह आवरण से वर्जित होता है इसलिये निरावरण कहा गया है, सकलार्थ का ग्राहक होता है-मूर्त पदार्थ और अमूर्त पदार्थ इन सबको यह ग्रहण करनेवाला होता है-इसलिये इसे कृत्स्न कहा गया है, सब तरफ से यह पूर्ण होता है-चन्द्र की तरह निरा५३५ माथी लाघवेण' मनु त२ साथी-(यामा निपुएताथी भने 'सुच रियसोचियफलनिव्वाणमग्गेणं' मनु त२ सुरित सेोपयित ३ निर्वाणु भाथा सुन्य રિત-સદાચરણરૂપ પુણ્યનું જે સૌપચિતિ-પુષ્ટ-ફળ-નિર્વાણ-માર્ગ કે જે અસાધારણ २९नत्रय३५ छ, तनाथी 'अप्पाणं भावमाणस्स' पातपाताने भावित ४२ता 'अणते अणुत्तरे निवाघाए निरावरणे कसिणे पडिपुण्णे केवलयरनाणदंसणे समुप्पण्णे मनत, अनुत्तर, નિર્વાઘાત નિરાવરણ કૃત્ન, પ્રતિપૂર્ણ, કેવલવર જ્ઞાનદર્શન ઉત્પન્ન થયા, કેવલવર જ્ઞાન દર્શનના ઉપયુંકત વિશેષને સારાંશ આ પ્રમાણે છે કે એ વિનાશ રહિત હોય છે. એથી અનંત કહેવામાં આવેલ છે, સર્વોત્કૃષ્ટ હોય છે એથી અનુત્તર કહેવામાં આવેલ છે, કેમકે એનાથી ઉત્કૃષ્ટ જ્ઞાન-દર્શનની શક્યતા જ હોતી નથી. તે કટ, કુક્ય વગેરે આવરણે દ્વારા અપ્રતિહત હોય છે. એથી આને વ્યાઘાત વર્જીત કહેવામાં આવેલ છે. ક્ષાયિકરૂપ હોવાથી આ આવરણથી વર્જિત હોય છે. એથી એ નિરાવરણ કહેવામાં આવેલ છે. એ સકલાર્થના ગ્રાહક હોય છે. મૂર્ત પદાર્થ અને અમૂર્ત પદાર્થ એ સર્વેને એ ગ્રહણ કરનાર હોય છે. એથી આને કૃત્ન કહેવામાં આવેલ છે. એને ચારે તરફથી પૂર્ણ હોય છે, ચન્દ્રની જેમ આ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ४२ भगवतः केवलज्ञानोत्पत्तिवर्णनम् ३७९ वरनाणदंसणे' केवलवरज्ञानदर्शन-केवलम् अद्वितीयत्वात् असहायं वरं श्रेष्ठं ज्ञानंसामान्यविशेषोभयात्मके ज्ञेयवस्तुनि विशेषावधारणरूपं, दर्शनं च सामान्यावधारणरूपंनिर्विशेष विशेषाणां ग्रहो दर्शनम्' इति वचनात्, त तथाभूतं 'समुप्पण्णे' समुत्पन्नम् सम् सम्यकू क्षायिकत्वेनावरण देशस्याप्यभावादुत्पन्नं प्रादुर्भूतमिति । अत्रेदं बोध्यम् यथा दुरात् विभिन्न जातीयवृक्षसमूह ततज्जातीयवृक्षत्वे नानवधारितमवलोकयतो जनस्य सामान्येन यो वृक्षमात्रग्रहः स दर्श नमुच्यते, यत्पुनरासन्नप्रदेशात्तमेव विभिन्नजातीय यह सकल अपने अंशों से युक्त होता है, इसलिये इसे प्रतिपूर्ण कहा गया है, ज्ञान को अद्वितीय होने से केवलपद से और अन्यज्ञानादिकों की सहायता से रहित होने से वर-श्रेष्ठ फहा गया है, इस तरह का केवलज्ञान उन प्रभु को उत्पन्न हुआ, ज्ञान जो होता है वह सामान्य विशेषधर्मविशिष्ट वस्तु का विशेषरूप से निश्चय करनेवाला होता है और दर्शन जो होता है वह सामान्यरूप से ही वस्तु का जानने वाला होता है, ''निर्विशेष विशेषाणां ग्रहो दर्शनम्' ऐसा कथन है जिस समय केवलज्ञान केवलदर्शन उत्पन्न होते हैं उस समय आत्मा में आवरण का एक अंश भी मौजूद नहीं होता है; आवरण का सर्वथा अभिव हो जाता है। यहां इस प्रकार समझना चाहिये जब कोई मनुष्य दूर से विभिन्न जातिवाले वृक्षों के समूह को देखता है तब उसे यह प्रतीत नहीं होता है कि इस वृक्ष समूह में अमुक अमुक जाति के अमुक अमुक वर्ण आदि के वृक्ष है वहां तो सामान्यरूप से ही वृक्षत्व जाति का ज्ञान होता है, अतः ऐसा जो यह ज्ञान है इसी का नाम दर्शन है और जब वही मनुष्य पास में पहुंच जाता है तो उसे यह आमलकी है, यह खदिर है, यह पलास है इत्यादि रूप से जो ज्ञान होता है वह विशेषग्राही ज्ञान कहा जाता है यही
ज्ञान और दर्शन में भेद है। પિતાના સર્વ અંશોથી યુક્ત હોય છે, એથી આને પ્રતિપૂર્ણ કહેવામાં આવેલ છે. જ્ઞાન અદ્વિતીય હવા બદલ, કેવલ પદથી અને અન્ય-જ્ઞાનાદિકની સહાયતાથી રહિત હોવા બદલ વર-શ્રેષ્ઠ કહેવામાં આવેલ છે. આ જાતનું કેવળ જ્ઞાન તે પ્રભુને ઉત્પન્ન થયું. જ્ઞાન જે હોય છે તે સામાન્ય વિશેષ ધર્મ વિશિષ્ટ વસ્તુને વિશેષ રૂપથી નિશ્ચય કરનારું હોય छ. अने शान हाय छे ते सामान्य ३५थी । वस्तुने ना हाय छे. "निर्विशेषं विशेषाणां ग्रहो दर्शनम्'' मा ४थन छ. समये अवज्ञान, पण शन उत्पन्न याय છે, તે સમયે આત્મા માં આવરણને એક અંશ પણ વિદ્યમાન હેતે નથી. એટલેકે આવરણને સર્વથા અભાવ થઈ જાય છે અહી આ પ્રમાણે સમજાવું જોઈએ કે જ્યારે કોઈ મનુષ્ય દૂરથી વિભિન્ન જાતિવાળા વૃક્ષે ના સમૂહને જુએ છે ત્યારે તેને એવી પ્રતીતિ થતી નથી કે આ વૃક્ષ સમૂહમાં અમુક જાતિના કે અમુક-અમુક વર્ણ આદિના વૃક્ષે છે ત્યાં તો જેનારને સામાન્ય રૂપથી વૃક્ષત્વ જાતિનું જ જ્ઞાન થાય છે. એથી આવું જે જ્ઞાન છે, તે જ દર્શન કહેવાય છે. અને જ્યારે તે જ જેનારી વ્યકિત પાસે પહોંચે છે ત્યારે તેને આ આમલકી છે, આ મંદિર છે, આ પલાશ છે વગેરે રૂપથી જ્ઞાન થાય છે. એ જ્ઞાન વિશેષગ્રાહી જ્ઞાન કહેવાય છે. જ્ઞાન અને દર્શનમાં આટલે જ તફાવત છે.
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे वृक्षसमूहमुत्पश्पतस्तत्तजातीयविशिष्टवृक्षग्रहः स ज्ञानमुच्यते । अयमेव ज्ञानदर्शनयोविशेषः । ननु ज्ञानदर्शनयोविशेषसामान्यग्राहित्वेन भेदे केवलज्ञानदर्शनयोः प्रत्येकं सफलार्थग्राहकता न स्यात्, युज्यते च एकैफस्य सकलार्थग्राहकत्वम् ? इति चेत, आह-ज्ञानक्षणे केत्रलिनो ज्ञानं सकलविशेषान् गृह्णन् प्रकाशते इति सकलविशेषरूपं सामान्यमपि प्रतिभातमेव । दर्शनक्षणे तु दर्शनं सामान्यं गृह्णन् प्रकाशते इति सकलविशेषा अपि प्रतिभाता एव, विशेषरहितस्य सामान्यस्य ग्रहणासंभवात् । अत एव 'निर्विशेषं विशेपाणां ग्रहो दर्शनम्' इत्युच्यते । अतो-ज्ञानदर्शनयोः प्रत्येकसकलार्थग्राहित्वं न विरुध्यते । परमयं विशेषः ज्ञाने प्राधान्येन विशेषाः गौणत्वेन सामान्यं, दर्शने तु प्राधान्येन सामान्यं गौणत्वेन विशेषा इति । अथ समुत्पन्नकेवलज्ञानो भगवान् यथा जातस्तदाह'जिणे जाए' इत्यादि । समुत्पन्नकेवलज्ञानी स भगवान् 'जिणे' जिनो रागादिजेता
शंका-ज्ञान और दर्शन में विशेषग्राहकता और सामान्यग्राहकता की अपेक्षा से यदि भेद माना जाता है तो फिर केवलो के ज्ञान और दर्शन में प्रत्येक में सकलार्थ ग्राहकता नहीं बन सकती है परन्तु वहां तो सकलार्थ ग्राहकता मानी गई है ! तो इस शंका का उत्तर ऐसा है कि केवली का ज्ञान ज्ञानक्षण में सकल विशेषों को ग्रहण करता हुआ ही प्रकाशित होता है सो उस समय सकल विशेषरूप जो सामान्य हैं यह अप्रकाशित नहीं रहता है वह भी प्रकाशित हो जाता है, इसी तरह जब दर्शन क्षण में दर्शन सामान्यका प्रकाशन करता है-तब सकलविशेष भी प्रकाशित हो जाते हैं क्योंकि विशेषरहित सामान्य का ग्रहण होना असंभव है । इसलिये "निर्विशेष विशेषाणां ग्रहो दर्शनम्" ऐसा कहा गया है । इसलिये ज्ञानदर्शन इन दोनों में से प्रत्येक में सवलार्थग्राहकता विरुद्ध नहीं होती है । परन्तु विशेषता यही है कि ज्ञान में विशेष की प्रधानता रहती है और सामान्य को गौणता रहती है और दर्शन में सामान्य की प्रधानता रहती है और विशेष की गौणता रहती है । भगवान् को जब केवल ज्ञान उत्पन्न हो गया-तब प्रभु "जिणे
શંકા જ્ઞાન અને દર્શનમાં વિશેષ ગ્રાહક્તા અને સામાન્ય ગ્રાહકતાની અપેક્ષાથી જે ભેદ માનવામાં આવે તો પછી કેવલીના જ્ઞાન અને દર્શનમાં પ્રત્યેકમાં સકલાર્થ ગ્રાહકતા સિદ્ધ થઈ શકતી નથી પરંતુ ત્યાં તો સકલાર્થ ગ્રાહકતા માનવામાં આવી છે તે આ શંકાના જવાબમાં આમ કહી શકાય કે કેવલીનું જ્ઞાન ક્ષણમાં સકલ વિશેષણેને ગ્રહણ કરતાં કરતાં પ્રકાશિત થાય છે, એટલા માટે તે સમયે સકલ વિશેષ રૂપ જે સામાન્ય છે તે અપ્રકાશિત રહેતું નથી. પણ તે પ્રકાશિત થઈ જાય છે. આ પ્રમાણે જ્યારે દર્શનક્ષણમાં દર્શન સામાન્યનું પ્રકાશન કરે છે ત્યારે સકલ વિશેષ પણ પ્રકાશિત થઈ જાય છે, કેમકે વિશેષ રહિત સામાन्यनु अडथयु असलय छे. मेथी। "निर्विशेषं विशेषाणां ग्रहो दर्शनम्' साभ यामा આવ્યું છે. એથી જ્ઞાનદર્શન એ બન્નેમાંથી દરેકમાં સકલાર્થ ગ્રાહકતા વિરુદ્ધ હોતી નથી. પણ વિશેષતા આ પ્રમાણે છે કે જ્ઞાનમાં વિશેષની પ્રધાનતા રહે છે. અને સામાન્યની ગૌણતા રહે છે અને દર્શનેમાં સામાન્યની પ્રધાનતા રહે છે અને વિશેષની ગૌણતા રહે છે. भगवान ने न्यारे शान उत्पन्न यु. त्यारे प्रल "जिणे जाए" Car-मेट ?
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ४२ भगवतः केवलज्ञानोत्पत्तिवर्णनम् ३८१ 'जाए' जातः, ततः स 'केवली' केवली श्रुतज्ञानादि सहायवर्जित ज्ञानवान् , अतएव 'सव्यन्नू' सर्वज्ञः विशेषांशप्राधान्येन सर्वपदार्थज्ञाता, 'सव्वदरिसी' सर्वदर्शी सामान्यांशप्राधान्येन सर्वपदार्थज्ञाता सन्' स रइयतिरियनरामरस्स' स नैरयिकतिर्यनरामरस्य-नैरयिकाश्च नराश्च अमराश्चेति-नैरयिकतिर्यङ्नरामराः, तः सहितो यः स तस्य तथाभूतस्य 'लोगस्स' लोकस्य पञ्चास्तिकायात्मकक्षेत्रखण्डस्य, उपलक्षणात् अलोकस्य नभः प्रदेशमात्रात्मकक्षेत्रविशेषस्यापि पज्जवे' पर्यायान क्रमभाविस्वरूपविशेषान् 'जाणइ' जानाति केवल ज्ञानेन, पासइ' पश्यति कालदर्श ने नेति । तानेव पर्यायानाह'तं जहा' इत्यादिना । 'तं जहा' तद्यथा 'आगई' आगति नैरयिक देवगतिभ्यां च्युत्या तिर्यग्योनौ मनुष्ययोनौ वा आगमनम् 'गई' गति मनुष्यगतौ तिर्यग्गतौ वा मृत्या देवगतौ नारकगतौ वा गमनं, 'ठिई' स्थिति कायस्थितिं भवस्थिति च 'चवण' च्य वनं देवलोकान्नरकाच्च च्युति, 'उपवायं' उपयातं देवगतौ नारक गतौ वा जन्म, 'भुत्त' जाए" जिन-रागादिकों के जेता हो गये, "केवली" केवली हो गये श्रुतज्ञान आदि को सहायता से वर्जित ज्ञान वाले बन गये,अतएव "सव्वन्नू" सर्वज्ञ-विशेषांशों को प्रधानता को लेकर समस्त पदार्थों के ज्ञाता बन गये, “सव्वदरिसो" सर्वदर्शी-सामान्यांश को प्रधानता लेकर सर्व पदार्थों के ज्ञाता दृष्टा बन गये, ‘स णेरइयतिरियनरामरस्त लोगस्स पज्जवे जाणइ पासइः' इस तरह वे प्रभु नैरयिक, तिर्यञ्च, नर, और देव इन से युक्त इस पञ्चास्तिकायात्मक लोक के और उपलक्षण से नभः प्रदेशमात्रात्मक अलोक के ज्ञाता दृष्टा बन गये अर्थात् लोक और अलोक : की जो क्रमभावी पर्यायें है उन सब के हस्तामलकवत् देखने जानने वाले हो गये, "तं जहा-आगई गई ठिइ चवणं उबवायं भुत्तं कडं पडिसेवियं-आवीकम्मं रहो कम्मं " नैरयिक और देवगति से चवकर मनुष्य अथवा तिर्यञ्च गति में आगमन के मनुष्यगति ओर तिर्यञ्च गति में से मरकर देवगति अथवा नरकगति में गमन के कायस्थिति के, देवलोक से और नरकलोक से चयन के, देवगति में રાગાદિકના વિજેતા થઈ ગયા. કેવળી થઈ ગયા–શ્રુતજ્ઞાન વગેરેની સહાયતાથી વજિત જ્ઞાનવાળા થઈ ગયા. એથી તેઓશ્રી “દઘનૂ સર્વજ્ઞવિશેષાંકે ની પ્રધાનતા લઈને સમસ્ત पहाना ज्ञाता मनी गया. 'सव्वदरिसी' सपशे-सामान्यांशनी प्रधानता सन स पहाना ज्ञाता-दृष्टा-मनी गया. 'स रइयतिरियनरामरस्स लोगस्स पज्जये जाणइ पासइ' ॥ प्रमाणे ते प्रभु नै२यि तियय, न२ मन हे मेमनाथी युति मा ५यास्तिકાયાત્મક જીવ લોકના અને ઉપલક્ષણથી–નભઃ પ્રદેશમાત્રાત્મક અલકના જ્ઞાતા-દષ્ટ બની ગયા. અર્થાત લેક અને અલેકના જે કમભાવી પર્યાય છે, તે સર્વના હસ્તામલકત જેનારા भने ज्ञाता / गया. 'तं जहा-आगई गई ठिई चवणं उवधाय भुत्तं कडं पडिसेवियं आदि कम्मं रहोकम्म नै२(मने यतिथी यपीने मनुष्य सेवा तिय गतिमा सासમનના, મનુષ્ય ગતિ અને તિર્યંચ ગતિમાંથી મૃત્યુ પામીને દેવગતિ અથવા નરકગતિ ગમનના, કાયસ્થિતિના, દેવકથી અને નરકથી ચવનના દેવગતિમાં અને નરકગતિમાં જન્મના, ભુકતના, એકાન્તમાં અશિતના, કૃતના-એકાંતમાં કૃત ચર્યાદિ કર્મના, પ્રતિ સેવિ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे भुक्तम् एकान्तेऽशितं, 'कडं' कृतं एकान्ते कृतं चौर्यादि, 'पडिसेवियं' प्रतिसेवितं मैथुनादि, 'आवीकम्म' आविष्कर्म प्रकटकृतम् , 'रहोकम्म' रहःकर्म एकान्तकृतमिति एतान् आगत्यादीन् पर्यायान् स भगवानृषभदेवः केवलज्ञानदर्शनेन जानाति पश्यतीत्यर्थः। तथा 'तं तं कालं' इत्यत्र प्राकृतत्वात्सप्तम्यर्थे द्वितीया, ततश्च तं तं काल मणवयकाए जोगे' तस्मिन् तस्मिन् काले मनोवाक्कायान् योगान् करणत्रयरूपान् ‘एवमादी' एवमादीन एवम्प्रकारान् ‘जीवाणवि' जीवनामपि 'सव्वभावे' सर्वभावान् समस्तान् जीवधर्मान् 'अजीवाणवि सव्वभावे' अजीवानामपि सर्वभावान् समस्तान् जीवधमान् रूपादीन् जानन् : पश्यन् विहरति, तथा 'मोक्खमग्गस्स' मोक्षमार्गस्य रत्नत्रयरूपस्य 'विसुद्धतराए' विशुद्धतरकान अतिशयविशुद्धियुक्तान् कर्मक्षयहेतुभूतान् 'भावे' भावान् ज्ञानाचारादीन् 'जाणमाणे पासमाणे' जानन् पश्यन् तथा 'एस' एषः वक्ष्यमाणप्रकारको 'मोक्खमग्गे' मोक्षमार्गः रत्नत्रयात्मकः 'खलु'खलु निश्चयेन 'मम' मम उपदेशकस्य ऋषभस्य 'अण्णेसिं च' अन्येषां मदतिरिक्तानां च'जीवाणं' जीवानां और नरकगति में जन्मके, भुक्तके-एकान्तमें अशित के, कृतके-एकान्त में कृत चौर्यादि कर्म के, प्रतिसेवित के-मैथुनादि कर्म के, आविष्कर्म के प्रकट में किये गये कर्म के, और रहः कर्म केएकान्त में आचरित कर्म के इस प्रकार से इन गति आगति आदि रूप पर्यायों के वे भगवान् साक्षात् ज्ञाता दृष्टा बन गये इसी तरह वे भगवान् “तं तं कालं मणवयकाए जोगे एवमादी जीवाणवि सव्वभावे अजीवाणवि सव्वभावे" समस्त जीवों के मन वचन काय रूप योगों के तथा उनसे सम्बन्ध रखने वाले और भी समस्त भावों के और अजीवों के समस्तभावों के-रूपादि अजीव धर्मो के ज्ञाता दृष्टा बन गये "मोक्स्वमग्गस्स विसुद्धतराए भावे जाणमाणे पास माणे" तथा-रत्नत्रयरूप मुक्तिमार्ग के अतिशय विशुद्धियुक्त-सकल कर्मो के क्षय में कारणभूत-भावोंके ज्ञानाचार आदिकों के ज्ञाता दृष्टा होते हुए “एस खलु मोक्खमग्गे मम अण्णेसिं च जीवाणं हिय सुहणिस्सेयसकरे सव्वदुक्ख विमोक्खणे परमसुह समाणणे भविस्सइ" यह रत्नत्रयात्मक मुक्ति मार्ग निश्चय से मुझ उपदेशक ऋषभ को एवं मुझ से अतिरिक्त अन्य भव्य जीवों को हित सुख તના–મથુનાદિ કર્મના, આવિષ્કર્મના, પ્રકટમાં કરવામાં આવેલ કર્મના અને રહઃ કર્મનાએકાન્તમાં આચરિત કર્મના આ પ્રમાણે આ ગતિ-આગતિ આદિ રૂપ પર્યાના તે ભગવાન साक्षात् शाता हटा मनी गया. रीत ते जपान् 'तं तं कालं मणबयकाए जोगे एवमादी जीवाण वि सव्वभावे अजीवाण वि सव्वभावे' समस्त ७वाना मन-वयन, आय३५येोगाना તેમજ તેમનાથી સંબદ્ધ બીજા પણ સમસ્ત ભાવના અને અજીના સમસ્ત ભાવના ३५ 09-धीना-जाता-टा मनी या 'मोक्खमग्गस्स विसुद्धतराए भावे जाणमाणे' તેમજ રત્નત્રય રૂપ મુકિત માર્ગના અતિશય વિશુદ્ધિયુકત-સકલ કર્મોનો ક્ષયમાં કારણભૂતभावाना-जाना यार महिना ज्ञाता-हटा थाने 'एस खलु मोक्खमग्गे मम अण्णेसिं च जीवाणं हियसुहणिस्सेयसकरे सव्वदुक्खविमोक्खणे परमसुइसमाणणे भविस्सई' मा રત્નત્રયાત્મક મુકિતમાર્ગ નિશ્ચય પૂર્વક મને ઉપદેશક ઋષભનેતેમજ મારા સિવાય બીજા
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ४२ भगवतः केवलज्ञानोत्पत्तिवर्णनम्
३८३ 'हियसुहणिस्सेयसकरे' हितमुनिःश्रेयसकरः, हितः परिणामशुभफलजनकः सुखम् आत्यन्तिकदुःखनिवृत्तिः, निश्रेयसं कल्याणकरं सकलकर्मक्षयलक्षणो मोक्षः, एतेषां करः कारक अत एव 'सव्वदुक्ख विमोक्खणे' सर्वदुःखविमोक्षणः सर्वदुखेभ्यः शारीरमानससकलदुःखेभ्यो जीवान विमोक्षयति दूरी करीतोति तथा शारीरमानससकलदुःखापनेतेत्यर्थः तत एव ‘परमसुहसमाणणे' परमसुखसमापनः परमम् विनाशाभावात् सर्वोत्कृष्टं यत् सुखं सातं तत् सम्यग् याथातथ्येन आपयति प्रापयति ददाति यः स तथा परम सुखप्रदाता च 'भविस्सइ' भविष्यतीति जानन् पश्यंश्च विहरतीति । मुले हि 'सव्वन्न सव्वदरिसी' इत्युक्तम् । तत्रेत्थं विचिकित्सा जायते केवलज्ञानं केवलदर्शनं च केवलज्ञान केवलदर्शनावरणयोः श्रीणमोहान्त्यसमय एव क्षीणत्वेन युगपदुत्पद्यते। ततश्च यथा 'सव्वन्नू सम्वदरिसी' इति ज्ञान प्राथम्यक्रमस्तथा 'सव्वदरिसीसव्वन्नू' इति दर्शनप्राथम्यक्रमोऽपि भवितुमहति, समानन्यायात् ? इति । अत्राह-'सधाओ लद्धीओ सागारोवउत्तनिःश्रेयसकर है परिणाम में शुभ है इसलिये हितरूप है, आत्यन्तिक दुःख की निवृत्तिरूप है इस लिए सुखकर है, और सकलकर्मों का क्षय करानेवाला है इसलिए निःश्रेयसकर है; इसी से सकल जीवों के शारीरिक, मानसिक समस्त दुःखों की निवृत्ति होती है इसी कारण यह सर्वदुःखविमोक्षणरूप कहा गया है और इसी से जीवों को अनन्त सर्वोत्कृष्ट जो सुख है उसका यह प्रदाता है पूर्व में हुआ है और आगे भी होगा, इस प्रकार से ज्ञाता दृष्टा बन गये यहां पर “सव्वन्न सव्वदरिसी" जो ऐसा सूत्रपाठ कहा गया है उसमें ऐसी विचिकित्सा संदेह हो सकती हैं कि केवल ज्ञान और केवल दर्शन, केवल ज्ञानावरण और केवल दर्शनारण के क्षीणमोह नामके गुणस्थान के अन्त्य समय में ही क्षीण हो जाने से युगपत् उत्पन्न होते हैं तो फिर जिस प्रकार से सर्वज्ञ सर्व दर्शी ऐसे कथन में ज्ञान की प्रथमता का क्रम कहा गया होता है उसी प्रकार "सव्वदरिसी सव्वन्नू" ऐसा भी दर्शन को प्रथमता का क्रम हो सकता है ? इसके लिए समाधान ऐसा है ભવ્ય જીવેના માટે હિત-સુખ નિશ્રેયસ્કર છે, પરિણામમાં શુભ છે, એથી હિત રૂપ છે. આત્યંતિક દુ:ખની નિવૃત્તિ રૂપ છે, એથી સુખકરે છે અને સકલ કમેને ક્ષય કરનારો છે, એથી નિયસ્કર છે, એથી જ સકલ જીવોના શારીરિક-માનસિક સમસ્ત દુખની નિવૃતિ થાય છે, એટલા માટે જ આ સર્વદુમ્બવિયોક્ષણ રૂપ કહેવામાં આવેલ છે અને એથી જ જોના અનઃ સર્વોત્કૃષ્ટ જે સુખ છે, તે સુખને આપનાર એ જ છે, ભૂતકાળમાં પણ સુખ આપનાર એ જ માર્ગ હતો અને ભવિષ્યમાં પણ સુખ આપનાર એ જ માર્ગ થશે, म! प्रमाणे ज्ञाता-ष्टायनी आया. मी "सव्वण्णू सव्वदरिसो"२ मा ती सूत्रा કહેવામાં આવેલ છે, તેથી એવી વિચિકિત્સા (સંદેહ) થઈ શકે છે કે કેવળ જ્ઞાન અને કેવળ દર્શન કેવળ જ્ઞાનાવરણ અને કેવળ દર્શનાવરણના ક્ષીણ મેહ નામના ગુણસ્થાનના અત્યસમયમાં જ ક્ષીણ થઈ જવાથી યુગ૫ર્ ઉપનું થાય છે તે પછી જે પ્રમાણે સર્વજ્ઞ સર્વદશી मेवा ४थनमा ज्ञाननी प्रथमतान। भाभी मावत छ a प्रमाणे 'सव्वदरिसी सव्वन्न" भागतना ५४ शननी प्रथमतान। म सलवीश छ? मानु समाधान ॥
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८४
___ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे स्स उववज्जति णो अणागारोवउ तस्स' छाया-सर्या लब्धयः साकारोपयुक्तस्य उपपचन्ते नो अनाकारोपयुक्तस्य-इत्यागमप्रमाणात् उत्पत्तिक्रमेण सर्वदा जिनानां प्रथमे समये ज्ञानं द्वितीये समये दर्शनं भवतीति सूचयितुं 'सव्वन्नू सव्यदरिसो' अयमेव क्रमः सर्वत्र स्वीक्रियते । इति छद्मस्थानां तु प्रथमे समये दर्शनं द्वितीये समये ज्ञानमुत्पद्यते इत्यपि प्रसङ्गतो विज्ञेयम् । 'परमसुहसमाणणो' इत्यस्य 'परमसुखसमापनश्छाया समापेः समाणः इति प्राकृतसूत्रेण समापेः समाणादेशाद् बोध्येति ॥सू० ४२॥
मूलम्-तएणं से भगवं समणाणं निग्गंथाणय निग्गंथीणय महव्ययाई सभावणगाइं छच्च जीवणिकाए धम्मं देसेमाणे विहरइ, तं जहा पुढविकाइए भावणामेगं पंच महब्बयाई सभावणगाइं भाणियव्वाइं ति उसभस्स णं अरहओ कोसलियस्स चउरासी गणा गणहरा होत्था । उसमस्स णं अरहओ कोसलियस्स उसभसेणपामोक्खाओ चुलसीइं समणसाहस्सीओ उक्कोसिया समणसंपया होत्था । उसमस्स णं अरहओ कोसलियस्स बंभीसुंदरीपामोक्खाओ तिण्णि अज्जिया सयसाहस्सीओ उक्कोसिया अज्जिया संपया होत्था । उसभस्सणं अरहओ कोसलियस्स कि "सव्वाओ लद्वीओ सागारोव उत्तस्स उववज्जति" जितनी भो लब्धियां होती हैं वे साकारोपयोग में उपयुक्त जीव के होती है, "णो अणागारोव उत्तस्स" अनाकार उपयोग वाले के नहीं होती हैं, ऐसा आगम का प्रमाण है । उत्पतिक्रम की अपेक्षा सर्वदा जिन प्रभु को प्रथम समय में ज्ञान उत्पन्न होता है और द्वितीय समय में दर्शन होता है, इस बात को सूचित करने के लिए "सव्यन्नू सव्वदरिसी" ऐसा हो सूत्रपाठ रखा गया हैं यही क्रम सर्वत्र है। हां, जो जीव छद्मस्थ है उनके तो प्रथम समय में दर्शन और द्वितीय समय में ज्ञान होता है ऐसां जानना चाहिए "परम सुह समाणणो" में समापि के स्थान में प्राकृत सूत्र से समाणादेश ही जाता है तब "समाणण" ऐसा बन जाता है ॥४२।। प्रभारी छ, "सव्याओ लद्धीओ सागारोवउत्तस्स उववज्जति” २८सी समयमा थायछते सा५येगम 6युत सपने थाय छ, “णो अणागारोवउतस्स" अनार ઉપગવાળાને હોતી નથી. એવું આગમનું પ્રમાણ છે. ઉત્પત્તિ ક્રમની અપેક્ષા સર્વદા જિન પ્રભુના પ્રથમ સમયમાં જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે અને દ્વિતીય સમયમાં દર્શન હોય છે. એ पातन सथित ४२वा माटे "सधन्नू सव्वदरिससी" च्या सूत्रा: २५वाभांमा છે. એ જ ક્રમ સર્વત્ર છે. પણ તે જ છદ્મસ્થ છે, તેમને તે પ્રથમ સમયમાં દર્શન અને द्वितीय समयमा ज्ञान हाय छे मामले में परंतु न्यारे “परमसुह समाणणो" भा समापिना स्थानमा प्राकृत सूत्रथा समाहेश य य छे. त्यारे “समाणण" मेनु રૂપ થઈ જાય છે ૪રા
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका-द्विवक्षस्कारसू.४३ऋषभस्वामिन केवलज्ञानोत्पत्त्यनन्तरकार्यनिरूपणम् ३८५ सेज्जंसपामोक्खाओ तिण्णि समणोवासगसयसाहस्सीओ पंच य साहस्सीओ उक्कोसिया समणोवासगसंपया होत्था । उसभस्स णं अरहवो कोसलियस्स सुभदापामोक्खाओ पंच समणोवासिया सयसाहस्सीओ चउपण्णं च सहस्सा उक्कोसिया समणोवासिया संपया होत्था। उसभस्स णं अरहओ कोसलियस्स अजिणाणं जिणसंकासाणं सबक्सरसंनिवाईणं जिणोविव अवितहं वागरमाणाणं चतारि चउद्दसपुव्वीसहस्सा अट्ठमा यो सया उक्कोसिया चउद्दसपुब्बी संपया होत्था । उसभस्स णं अरहओ कोसलियरस णव ओहिणाणिसहस्सा उकोसिया ओहिणाणिसंपया होत्था । उसभस्स णं अरहऔ कौसलियस्स वीसं जिणसहस्सा, वीसं वेउब्वियसहस्सा छच्चसया उकोसिया जिणसंपया वेउब्बियसंपया य होत्था, बारसबिउलमइसहस्सा छच्चसया पण्णासा, बारसवाइसंपया छच्चसया पण्णासा । उसभस्स णं अरहओ कोसलियस्स गइकल्लाणाणं ठिइकल्लाणाणं आगमेसि भदाणं बावीसं अणुतरोववाइयाणं सहस्सा णव य सया उकोसिया अणुत्तरोववाइयसंपया होत्था । उसमस्त णं अरहओ कोसलियस्स वीसं समणसहस्सा सिद्धा, चतालीसं अज्जियासहस्सा सिद्धा सहि अंतेवासिसहस्सा सिद्धा । अरहओ णं उसभस्स बहवे अंतेवासी अणगारा भगवंतो अप्पेइया मासपरियाया जहा उववाइए सव्वओ अणगारवण्णओ जाव उद्धं जाणू अहोसिरा झाणकोट्ठोधगया संजमेणं तवसा अप्पाणं भावमाणा विहरति । अरहओ णं उसमस्स दुविहा अंतकरभूमी होत्था तं जहा-जुगंतकरमूमी य परियाअंतकरभूमीय। जुगंतकरभूमी जाच असंखेज्जाइं पुरिसजुगाइं परियाअंतकरभूमी अंतोमुत्तपरियाए अंतमकासी ॥सू०४३॥
छाया-ततः खलु स भगवान् श्रमणानां निर्ग्रन्थानां च निर्ग्रन्थीनां च पञ्च महाब्रतानि सभावनकानि षट् च जीवनिकायान् धर्म देशयन् विहरति, तद्यथा-पृथिवीकायिकान् भावनागमेन पञ्च महाव्रतानि सभावनकानि भणितव्यानोति । ऋषभस्य खलु अर्हत: कौलिकस्य चतुरशीतिगणी गणधरा अभवन् ऋषभस्य खलु अर्हतः कौशलिकस्य ऋषभ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८६
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे सेनप्रमुखाश्चतुरशीतिः श्रमणसाहस्त्र्यः उत्कृष्टाः श्रमणसम्पदोऽभवन् । ऋषभस्य खलु अर्हतः कौशलिकस्य ब्राह्मीसुन्दरीप्रमुखाः तिरत्रः आर्यिकाशतसाहस्यः उत्कृष्टा आर्यिका सम्पदोऽभवन् । ऋषभस्य खलु अर्हतः कौशलिकस्य श्रेयांसप्रमुखास्तिस्त्रः श्रमणोपासक शतसाहस्त्र्यः पञ्च च साहस्थ्य उत्कृष्टाः श्रमणोपासकसम्पदोऽभवन् । ऋषभस्य खलु अर्हतः कौशलिकस्य सुभद्राप्रमुखाः पञ्च श्रमणोपासिकाशतसाहस्यश्चतुष्पञ्चाशच सहस्राणि उत्कृष्टाः श्रमणोपासिकासम्पदोऽभवन् । ऋषभस्य खलु अर्हतः कौशलिकस्य अजिनानां जिनसंकाशानां सर्वाक्षरसन्निपातिनां जिनस्येव अघितथं व्यागृणतां चत्वारिचतुर्दशपूर्वीसहस्राणि अर्धाष्टमानि च शतानि उत्कृष्टाश्चतुर्दशपूर्वीसम्पदोऽभवन् । ऋषभस्य खल अर्हतः कौशलिकस्य नय अवधिशानिसहस्राणि उत्कृष्टा अवधिज्ञानिसम्पदोऽभवन् । ऋषभस्य खलु अर्हतः कौशलिकस्य विंशतिजिनसहस्राणि, विंशतिवैकुर्विकसहस्राणि षट् च शतानि उत्कृष्टा जिनसम्पदो चैकुर्विकसम्पदश्चाभवन् , द्वादशपिपुलमतिसहस्राणि षट् च शतानि पञ्चाशत् , द्वादशवादि सहस्राणि षट् च शतानि पञ्चाशत् । ऋषभस्य खलु अर्हतः कौशलिकस्य गतिकल्याणानां स्थितिकल्याणानाम् आगमिष्यद्भद्राणों द्वाविंशतिरनुत्तरोपपातिकानां सहस्राणि नव च शतानि उत्कृष्टा अनुतरोपपातिकसम्पदोऽभवन् । ऋषभस्य खलु अर्हतः कौलिकस्य विशतिः श्रमणसहस्राणि सिद्धानि, चत्वारिंशत् आर्यिकासहलाणि सिद्धानि, पष्टिरन्तेयासिसहस्राणि सिद्धानि । अर्हतः खलु ऋषभस्य बहवः अन्तेवासिनः अनगारा भगवतः अप्येकके मासपर्यायाः, यथा औपपातिके सर्वकः अणगारवर्णको यावत् ऊर्ध्वजानवः अधःशिरसो ध्यानकोष्ठोपगताः संयमेन तपसा आत्मानं भावयन्तो विहरन्ति । अर्हतः खलु ऋषभस्य द्विविधाऽन्तकरभूमिरभवत् , तद्यथा युगान्तकरभमि पर्यायान्तकरभूमिश्च । युगान्तकरभूमिर्याचदसंख्येयानि पुरुषयुगानि, पर्यायान्तकरभूमिः अन्तर्मुहूर्त पर्याये अन्तमकार्षीत् ॥सू० ४३॥
टीका-'तए णं' इत्यादि । 'तएणं से भगवं' ततः खलु स भगवान् मृषभः 'सममाण निग्गंथाण य निग्गथीण य' श्रमणानां निर्ग्रन्थानां च निग्रन्थीनां च श्रमणेभ्य नियन्येभ्यः श्रमणीभ्यो निग्रन्थीभ्यश्च 'सभावणगाई' सभावनकानि:र्यादिसमिति भावनासहितानि 'पंचमहव्ययाई' पञ्चमहाव्रतानि प्राणातिपातविरमणादि परिग्रहविरमणान्तानि पञ्चसंख्यकानि महावतानि, तथा 'छच्च जीवणिकाए' षट् च जीवनिकायान=
"तए णं से भगवौं समणाणं निग्गंथाण य निग्गं थीण य” इत्यादि ।
टीकार्थ-"तए णं से भगवं समणाणं निग्गंथाण य निग्गंथीण य" इसके बाद उन श्रमण भगवान् ऋषम देव ने श्रमण निन्थों को एवं निन्थियों को "पंच महव्ययाइ सभावणगाई" पांच २ भावनाओं सहित पांच महाव्रतों का "छञ्च जीवणिकाए धम्म देसेमाणे विहरत ने
तए से भगय समणाण निगंथाण य निग्गंथीण य, इत्यादि। साथी --'तए णं से भगवं समणाणं निग्गंथाण य निगांथीण य' त्या२ पाहत
समान वे श्रम नियोने तक निय थीमान 'पंचमहव्ययाई सभायगाई पांय यायलाना सहित पांय महावताना 'छच्च जीवणिकाए धम्म देसे माणे
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका-द्विवक्षस्कारसू.४३ऋषभस्वामिनः केवलज्ञानोत्पत्त्यनन्तरकार्यनिरूपणम् ३८७ पृथिव्यादित्रसान्तान् जीवनिकायान् इत्येवं रूपं 'धम्म देसेमाणे' धर्म देशयन् उपदिशन्-विहरति । अत्र धर्म प्रस्तावे यत् षइजीवनिकायाः प्रोक्ताः तद् जीवनिकायपरिज्ञानं विना सम्यग् महाव्रतपालनं न संभवतीति सूचयितुमितिबोध्यम् । ननु प्राणातिपातविरमणलक्षणे प्रथमे महाव्रतेऽयं नियमः संभवति, परन्तु मृषावादादिषु चतुषु महाव्रतेषु नायं नियमः संभवेत् , भाषाविभागादि परिज्ञानाधीनत्वातेषाम् ? इति चेत् , आह-महावनस्य पर्यन्तवर्तिवृक्षवद् मृषावादविरमणादीनि चत्वारि महाव्रतान्यपि प्राणातिजहा-पुढविकाइए भावणागमेणं पंच महव्वयाइ समावणगाई माणियब्वइंति" षट्रविधजीवनिकायों का-पृथिवीकाय, अप्काय, तेजस्काय, वायुकाय, वनस्पतिकाय और त्रसकाय-इनका उपदेश दिया, अहिंसा महाव्रत, सत्यमहाव्रत, अचौर्यमहावत, ब्रह्मचर्य महाव्रत और परिप्रहत्याग महाव्रत ये पांच महाव्रत हैं इन महावतों की अराधना के लिये प्रत्येक महाव्रत की ५-५ भावनाएँ कही गई हैं, इनका वर्णन अन्य आगमों में हैं, यहां पर धर्मोपदेश के प्रकरण में जो ६ जोव निकायों के सम्बन्ध में कथन आया है उसका कारण यह है कि जब तक छ जीवनिकायों के स्वरूप का परिज्ञान नहीं होगा-तब तक महाव्रतों का परिपालन अच्छी तरह से नहीं हो सकता है, इस बात की सूचना के लिये यहां पर छ जीवनिकायों का कथन किया गया है,
शंका-प्राणातिपात विरमण रूप अहिंसा महाव्रत में यह नियम संभवित होता है, परन्तु मृषावादादि विरमणरूप चार सत्यमहावतादिकों में यह नियम संभवित नहीं होता है क्यों कि इन चार महावतों में तो भाषा आदि के परिज्ञान की आवश्यकता होती हैं, इनके परिज्ञान हुए बिना सत्यमहावतादिकों का परिपालन यथार्थरूप में नहीं बन सकता है, सो शंका का समाधान ऐसा है-महावन के पर्यन्तवतिवृक्षों की वाड़ की तरह मृषाबादविरमणादि जो चार विहरइ, तं जहा-पुढविकाइए भावणागमेणं पंचमहब्बयाई भाणियचाइंति' पविधानકાયને–પૃથિવીકાય, અકાય, તેજસ્કાય, વાયુકાય, વનસ્પતિકાય અને ત્રસકાયનો ઉપદેશ આપે. અહિંસા મહાવ્રત, સત્ય મહાગ્રત અચૌર્ય મહાવ્રત, બ્રહ્મચર્ય મહાવ્રત અને પરિગ્રહ ત્યાગ મહાવત એ પાંચ મહાવ્રતા છે. આ મહાગ્રતાની આરાધના માટે દરેકે-દરેક મહાવ્રતની પાંચ-પાંચ ભાવનાઓ કહેવામાં આવે છે, એમનું વર્ણન અન્ય આગમ ગ્રન્થોમાં છે. અહીં ધર્મોપદેશકના પ્રકરણમાં જે ૬ જીવનિકાના સંબંધમાં કથન આવેલ છે, તેનું કારણ આ પ્રમાણે છે કે જ્યાં સુધી ૬ જવનિકાયના સ્વરૂપનું પરિજ્ઞાન થશે નહિ, ત્યાં સુધી મહાવતેનું પરિપાલન સારી રીતે થઈ શકશે નહિ. એ વાતને સૂચિત કરવા માટે અહી ૬ જવનિકા કથન કરવામાં આવેલ છે.
શંકાઃ-પ્રાણાતિપાત વિરમણ રૂપ અહિંસા મહાવ્રતમાં એ નિયમ સંભવિત હોય છે પરત મૃષાવાદાદિ વિરમણ રૂપ ચાર સત્ય મહાવ્રતાદિકમાં એ નિયમ સંભવિત થતું નથી. કેમકે એ ચાર મહાવ્રતમાં તે ભાષા વગેરેના પરિજ્ઞાનની આવશ્યક્તા હોય છે, એમના પરિજ્ઞાન વિના સત્ય મહાગ્રતાદિકનું પરિપાલન યથાર્થ રૂપમાં થઈ શકતું નથી. આ પ્રમાણે ઉપર્યુંકત શંકાનું સમાધાન થઈ શકે છે. મહાવ્રતના પર્યાવતિ વૃક્ષની વાડની જેમ મૃષા
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૮
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे पातविरमणलक्षणस्य प्रथममहाव्रतस्यैव रक्षकाणि, तथाहि मृषावादविरमणयुक्तो मुनिः परनिन्दा विरतत्वात् कुलवघ्यादीनामहिंसको भवति, अदत्तादानविरमणयुक्तौ धनस्वामिनां सचित्तजलफलादीनां च अहिंसको भवति, मैथुनविरमणयुक्तो नवलक्षपञ्चेन्द्रियादीनां, परिग्रहविरमणयुक्तश्च शुक्तिककस्तूरीमृगादीनां च अहिंसको भवतीति जीवनिकायपरिज्ञानं सर्वेष्वपि महावतेषु समुपयोगीति । धर्मस्वरूपमेव विवृणोति तं जहा' तद्यथा 'पुढवि काइए' पृथिवीकायिको जीवनिकायः, सूचामात्रत्यात् सत्रस्यात्र लाघयार्थ 'पृथिवीकायिक इत्येवोपातं, ततश्च-अप्कायिकः तेजस्कायिको वायुकायिको वनस्पतिकायिकखसकायिक-' इति संग्राह्यम् , तथा-'सभावणागमेणं' सभावनकानि ईर्यासमित्यादि भावना युक्तानि 'पंचमहव्ययाई 'पञ्च महाव्रतानि 'सभावणगाई' सभावनागमेन=आचाराङ्गद्विमहावत हैं वे प्राणातिपात-विरमणरूप प्रथम अहिंसा महाव्रत के ही रक्षक है जो मुनि मृषावाद विरमणरूप चार महावतों से युक्त होता है बह परनिन्दाविरत हो जाने के कारण कुलवध्वादिकों का अहिंसक हो जाता है, अदतादान विरमण याला मुनि धनस्वामियों के सचित जल फलादिकों का अहिंसक हो जाता है, मैंथुनविरमणयुक्त मुनि नौ लाख-पञ्चेन्द्रियों की हिंसा से रहित हो जाता है और परिग्रह विरमण वाला मुनि शुक्किक कस्तूरीमृगादिकों का अहिंसक हो जाता है, इस तरह से जीवनिकायों का परिज्ञान सब ही महाव्रतों में समुपयोगी है, सूत्र सूचामात्र होता है इससे यहां आये हुए पृथिवीकायिक पद से अप्कायिक, तेजस्कायिक, वायुकायिक, वनस्पति कायिक और त्रसकायिक इन ५ निकायों का ग्रहण हो जाता है ईर्यासमिति आदि भावनाओं से युक्त पांच महावत पालने का जो प्रभु ने उपदेश दिया है सो उन भावनाओं को जानने के लिए आचाराङ्ग द्वितीयश्रुतस्कंघ सूत्र के अन्तर्गत भावना नामक अध्ययनवर्ती जो पाठ है उसे हृदयङ्गम कर लेना चाहिए, उसी के अनुसार पांच भावनाओं सहित इन पांच महाव्रतों का परिपालन करना चाहिए; વાદાદિ વિરમાદિ જે ચાર મહાવતે છે તે પ્રાણાતિપાત વિરમણારૂપ પ્રથમ અહિંસા મહાવ્રતના જ રક્ષક છે. જે મુનિ મૃષાવાદવિરમણ રૂ૫ ચાર મહાવ્રતોથી યુકત હોય છે, તે પરનિદા વિરત હોવાથી કુલ વધ્વાદિક માટે અહિંસક થઈ જાય છે. અદત્તાદાન વિરમણવાળા મુનિ ધનસ્વામીના સચિત જળ ફલાદિકના અહિંસક થઈ જાય છે. મૈથુન વિરમણ ચુકત મુનિ નવ લાખ પંચેન્દ્રિોની હિંસાથી રહિત થઈ જાય છે. અને પરિગ્રહ વિરમણ વાળા મુનિ શકિત કસ્તુરી મૃગાદિકોના અહિંસક થઈ જાય છે. આ પ્રમાણે જીવનિકાચન પરિજ્ઞાન સર્વમહાવ્રતામાં સમુપગી છે. સૂત્ર સૂચામાત્ર હોય છે તેથી અહી આવેલા પ્રથિવીકાયિક પદથી અપૂકાયિક, તેજસ્કાયિક, વાયુકાયિક, વનસ્પતિ કાયિક અને ત્રસકાયિક એ પાંચ નિકાનું ગ્રહણ થાય છે. ઈર્યાસમિતિ આદિ ભાવનાઓથી યુક્ત પાંચ મહાવ્રત પાળવાને જે પ્રભુએ ઉપદેશ આપે છે, તે તે ભાવનાઓના જ્ઞાન માટે આચારાંગ સત્રના બીજાભૂતકધમાં જે ભાવના નામના અધ્યયનવતી પાઠ છે, તેને હદયંગમ કરવો જોઈએ. તે મુજબ જ પાંચ ભાવનાઓ સહિત એ પાંચ મહાબતેનું પરિપાલન કરવું જોઈએ,
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका-द्विवक्षस्कारसू.४३ऋषभस्वामिनःकेवलज्ञानोत्पत्त्यनन्तर कार्यनिरूपणम् ३८९ तीयश्रुतस्कन्धान्तर्गतभावनानामकाध्ययनवर्तिपाठानुसारेणात्र ‘भाणियव्याइंति' भणितव्यानि वक्तव्यानीति । नन्यत्र सूत्रे उद्देशकोटौ 'पंचमहव्वयाई सभावणगाइं छच्च जीचणिकाए' इत्युक्तम् निर्देशकोटौ तु 'पुढविकाइए भावणागमेणं पंच महव्ययाई सभावणगाई भाणियच्याइंति' इति चैपरीत्येनोक्तम् इति पूर्वोक्तेः पश्चादुक्तिविरुध्यते ? इति चेत् , आह-उद्देशकोटौ पश्चादुक्तानामपि पृथिवीकायिकादीनां निर्देशकोटौ यत्प्रथमत उपादानं तत् स्वल्पवतव्यतया 'सूचीकटाह' न्यायेन विचित्रा सूत्राणां कृतिराचार्यस्य' इति न्यायेन वा बोध्यमिति । ननु यथा यतिधर्मः प्रोक्तः तथैव भगवता गृहिधर्मसंविग्नपाक्षिकधर्मावपि वक्तव्यौ मोक्षाङ्गत्वात् , यदुक्तम्-“सावज्जजोगपरिवज्जणाउ सव्युत्तमो जइधम्मो । बीओ सावगधम्मो, संविग्गपक्खपहो ॥१॥" छाया-सायद्ययोगपरिवर्जनातु सर्वोत्तमो यतिधर्मः ।
द्वितीयः श्रावकधर्मः तृतीयः संविग्न पक्षपथः ॥१॥ इति, शंका-इस सूत्र में उद्देश्यकोटि में “पंच महव्ययाई सभावणगाई छञ्च-जीवनिकाए" ऐसा पाठ कहा गया है और निर्देशकोटि में “पुढविकाइए भावणागमेणं पंच महव्वयाई समायणगाइ भाणियव्याइति" ऐसा पाठ कहा है-सो इस प्रकार विपर्यय कथन से परस्पर में पश्चात् उक्त भी पृथिवीयायिक आदिकों का निर्देशकोटि में जो प्रथमतः उपादान किया गया हैं वह उनके सम्बन्ध में स्वप्लवक्तव्यक्ता होने के कारण "सूची कटाह" न्याय के अनुसार किया गया है. आचार्यजन की सूत्रों की रचना विचित्र होती हैं ।
का-भगवान् ने जिस प्रकार यति धर्म कहा है उसी प्रकार उन्हों को गृहस्थधर्म और संविग्नपाक्षिक धर्म भी कहना चाहिये था, क्योंकि ये दो धर्म भी परम्परारूप प्ले मोक्ष के कारणभूत हैं । तदुक्तम् - "सावज्जजोगपरिवज्जणा उ सव्वुतमो जइधम्मो । बीओ सावगधम्मो तइओ संविग्गपक्खपहो ॥१॥ जिसमें मन, वचन, काय, कृत,, कारित और अनुमोदना से सर्व सावद्ययोग का परिवर्जन हो जाता है वह यतिधर्म है, इससे उतरता श्रावक
s:-मा सूत्रमा 6देश रिमा “पंच महव्वयाई सभावणाई छच्चजीवनिकाए" यो । हेपामा मावस छ, भने निश रिमां "पुढबिकाइए भावणागयेणं पंचमह. व्ययाई सभायणगाई भाणियव्वाई ति" मेवो छे. तामा तना विषय यथनथी પરસ્પર પાઠમાં અંતર આવે છે તે આ અંતરનું કારણ શું ?
ઉત્તર -ઉદેશ કોટિમાં પશ્ચાત્ ઉકત પણ પૃથિવી કાયિક આદિકનું નિર્દેશ કટિમાં જે પ્રથમતઃ ઉપાદાન કરવામાં આવેલ છે તે એમના સંબંધમાં સ્વ૯૫વકતવ્યતા હોવાથી સચી કટાહ” ન્યાય મુજબ કરવામાં આવેલ છે. આચાર્યજનની સૂત્ર-રચના વિચિત્ર हाय छे.
શંકા -ભગવાને જે પ્રમાણે યતિ ધર્મ કહેલો છે, તે પ્રમાણે જ ગૃહસ્થ ધર્મ અને સંવિગ્ન પાક્ષિક ધન” વિષે પણ નિરૂપણ કરવું જોઈતું હતું. કેમકે એ બને ધર્મ પણ ५२५२॥ ३५थी मोक्षना १२ भूत छे. तहत :-सावज्जजोगपरियज्जणा उ सव्वुतमो जइधम्मो, बीओ सायगधम्मो तइओ संविग्गपरखपहो ॥१॥ मां मन-वयन-जाय, त
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
___जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे अत्राह- सर्वसावद्यवर्जनीयत्वेन देशनायां प्रथमं यतिधर्मस्य देशनीयत्वात, मोक्षपथस्यात्यासन्नत्वात्, श्रमणसंघस्य प्रथमं व्यवस्थापनीयत्वाच्च सर्वतः प्रथम यतिधर्मोपदेशो भगवता कृतः, ततस्तदङ्गभूतौ श्रावकधर्म संविग्नपाक्षिकधर्मावपि भगवता समुपदिष्टावेव, अत एव तौ शास्त्रेषु समुपलभ्येते, भगवदनुपदिष्टत्वे तु तयो नामापि श्रोतुम शक्यम् । अत्र तु श्रमणधर्मस्यैव यदुपादानं तल्लावार्थमुक्तम् । अतः श्रावकधर्मयतिधर्मापपि भगवदुक्तत्वे नात्र संग्राह्यायेवेति । अथ भगवत्कृतधर्मोपदेशप्रभावेण बहयो भगवदनुयायिनो जाताः, तेषां यावन्तः संघा-जातास्तानाह-'उसभस्स णं' इत्यादिना । 'उसभस्स णं अरहओ कोसलियस्स चउरासीगणा गणहरा होत्था' ऋषभस्य खलु अर्हतः कौशालिकस्य चतुरशीतिर्गणाः चतुरशीतिर्गणधराश्च अभवन् । अत्रेदं बोध्यम्-यस्य भगवतो यावन्तो गणा भवन्ति तस्य तावन्त एव गणधरा भवन्ति । तदुक्तं 'जावइया जरस गणा तावइया गणहरा तस्स' छाया-यावन्तो यस्य गणास्तावन्तो गणधरास्तस्य का धर्म और संविग्नपाक्षिक का धर्म हैं, सो इस शका का समाधान ऐसा है कि सर्वप्रथम प्रभु देशना में यधिधर्म का ही व्याख्यान करते हैं, क्योकि वही देशनीय बतलाया गया है. इसका कारण भी यही हैं कि यतिधर्म में हो सर्व प्रकार से सावधयोग का परिहार होता है. इसी से वह मोक्षपथ के अत्यासन्न होता कहा गया है। श्रावकधर्म और संविग्न पाक्षिक धर्म ये दो धर्म यतिधर्म के अङ्गभूत कहे गये हैं सो इनका भी प्रभु ने उपदेश दिया ही है. यदि ऐसा न होता तो शास्त्रों में जो इनका वर्णन किया गया मिलता है वह नहीं मिलता। यहां पर जो यतिधर्म का ही उपासन किया गया है यह लाघव के लिये किया गया है. इसलिये श्रावकफर्म और यतिधर्म ये दोनों धर्म भगवदुपदिष्ट होने से यहा पर संग्राह्य ही हैं। भगवान् द्वारा उपदिष्ट हुए धर्मोपदेश के प्रभाव से अनेक मनुष्य उनके अनुयायी हो गये । "उसभस्स णं अरहओ कोसलियस्स चउरासो गणा गणहरा होत्था" उस समय उन कोश કારિત અને અનુમોદનાથી સર્વ સાવઘયોગનું પરિવર્જન થઈ જાય છે. તે યતિ ધર્મ છે એનાથી ઉતરતો શ્રાવક ધર્મ અને સવિગ્ન પાક્ષિક ધમ છે. તે આ શંકાનું સમાધાન આ પ્રમાણે છે કે સર્વ પ્રથમ પ્રભુ દેશનામાં યતિ ધર્મનું જ વ્યાખ્યાન કરે છે, કેમકે તે જ દેશનીય કહેવામાં આવેલ છે. આનું કારણ આ પ્રમાણે છે કે યતિ ધર્મમાં જ સર્વ પ્રકારથી સાવધગને પરિહાર થાય છે. એથી જ તે મોક્ષપથને અત્યાસન છે, એવું કહેવાય છે. શ્રાવક ધર્મ અને સંવિગ્નપાક્ષિક ધર્મ એ ઓ બને ધર્મો યતિ ધર્મના અંગભૂત કહેવામાં આવેલ છે, પ્રભુએ એમને પણ ઉપદેશ આપે જ છે. જે એવું ન હોત તો શાસ્ત્રોમાં જે એમનું વર્ણન મળે છે તે મળત નહિ. અહીં જે યતિ ધર્મનું ઉપાદાન કરવામાં આવેલ છે તે લાઘવના માટે કરવામાં આવેલ છે, એથી જ શ્રાવક ધર્મ અને યતિ ધર્મ એઓ બને ધમૅ ભગવદુપદિષ્ટ હોવાથી અહીં સંગ્રાહ્ય જ છે. ભગવાન દ્વારા ઉપદિષ્ટ ધર્મોપ
शन प्रलापथी ! मनुध्या तमना मनुयायी। थई गया, 'उसभस्लणं अरहओ कोसलियस्स चउरासी गणा गणहरा होत्था' त समये ते सास भ प्रभुन ८४ सामने
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका-द्विवक्षस्कारसू.४३ऋषभस्वामिनःकेवलज्ञानोत्पत्त्यनन्तरकार्यनिरूपणम् ३९१ इति । भगवतः साधुसंख्यामाह-'उसभस्स ण अरहओ कोसलियस्स उसभसेणपामोक्खाओ चुलसीइं समणसाहस्सीओ' ऋषभस्स खलु अर्हतः कोशलिकस्य ऋषभसेन प्रमुखाश्चतुरशीतिः श्रमणसाहस्यः चतुरशीतिसहस्रसंख्यकाः श्रमणाः 'उक्कोसिया समणसंपया होत्था' उत्कृष्टाः श्रमणसम्पदः अभवन् । साध्वी संख्यामाह-'उसभस्स णं अरहओ कोसलियस्स बंभी सुन्दरी पामोक्खाओ तिण्णि अज्जियासयसाहस्सीओ' ऋषभस्य खलु अर्हतः कौशलिकस्य ब्राह्मी सुन्दरी प्रमुखाः तिस्त्रः आयिकाशतसाहस्त्र्यः त्रिलक्षसंख्यकाः उत्कृष्टाः साटव्यः 'उक्कोसिया अज्जियासंपया होत्था' उत्कृष्टाः आर्यिकासम्पदोऽभवन् , श्रावकसंख्यामाह-'उसभस्स णं अरही कोसलियस्स सेज्जंसपामोक्खाओ तिण्णि समणोवासगसयसाहस्सीओ' ऋषभस्य खुलु अर्हतः कौशलिकस्य श्रेयांसप्रमुखाः तिस्रः श्रमणोपासकसाहस्यः 'पंच य साहस्सीओ' पञ्च साहस्यश्च पञ्चसहस्राधिकलक्षत्रयपरिमिता श्रावकाः 'उक्कोसिया समणोवासगसंपया होत्था' उत्कृष्टाः श्रमणोपासकसम्पदोऽभवन् । श्राविकासंख्यामाह-'उसभस्स णं अरहओ कोसलियस्स सुभदा पामोक्खाओ पंच समणोवासियासयसाहस्सीओ-चउप्पण्णं च सहस्सा' ऋषभस्य खलु अर्हतः कोशलिकस्य सुभद्राप्रमुखाः पञ्च श्रमणोपासिकाशतसाहस्यः चतुष्पश्चाशच्च साहस्य:-चतुष्पञ्चाशत्सहस्राधिकपञ्चलक्षसंख्यकाः 'उक्कोसिया समणोवासिया संपया लिक ऋषभ प्रभु के ८४गण एवं ८४ गणधर हो गये ऐसा नियम है कि "जावइया जस्स गणा तावइया गणहरा तस्स" कि जिसके जितने गण होते हैं उतने उनके गणधर होते हैं, भगवान आदिनाथ के ८४ गण थे इसी कारण इनके ८४ गणधर कहे गये हैं, "उसभस्स णं अरहो कोसलियस्स उसभसेणपामोक्खाओ चुलसीइ समणसाहसीओ उकोसिया समणसंफ्या होत्था" इन प्रभु के ऋषभसेन आदि ८४ हजार श्रमण थे, "उसभस्स णं अरहओ कोसलियस्स बंभी सुन्दरी पामोक्खाओ तिण्णि अज्जिया सयसाहस्सोओ उकोसिया अज्जिया संपया होत्था" ब्राह्मी सुन्दरी आदि ३ तीन लाख अर्यिकाएँ थी, "उसभस्स णं अरहओ कोसलियस्स सेज्जंस पामोक्खाओ तिणि समणोचासगसयसाहस्सीओ पंच य साहस्सीओ उक्कोसिया समणोवासगसंपया होत्था" तीन ३ लाख ५ हजार श्रेयांसप्रमुख श्रावक थे, "उसभस्स णं अरहओ कोसलियस्स सुभद्दा पामोक्खाओ पं च समणोवासियासयसाहस्सीओ चउपण्ण च सहस्सा उवकोसिया ८४ माघ २४ गया, मेवा नियम छ "जावइया जस्स गणा तावइया गणहरा तस्स" જેમને જેટલા ગણો હોય છે, તેમને તેટલા ગણધરે હોય છે. ભગવાન આદિનાથને ૮૪ गए। इता मेथी र मेमने ८४ शोध। वामां मावेस छे. "उसभस्स ण अरहओ कोसलियस्स उसभसेणपामोक्खाओ चुलसीई समणसाहस्सीओ उक्कोसिया समणसंपया होत्था से भभुने पमसेन पोरे ८४ ०२ श्रभो। . 'उसमस्ल णं अरहओ कोसलियस्स बंभी सुंदरी पामोक्खाओ तिणि अज्जिसासयसाहस्सीओ उक्कोसिया अज्जिया संपया होत्था' ग्राही सुरी विगैरे 3 गुना माहिती. 'उसभस्सण अरहउनो कोसलियस्स सेन्जंसपामोक्खाओ तिन्नि समणोयासगसयसाहस्सीओ पंच य साहरसीओ उकोसिया समणोवासगसंपया होत्था' २" rm पाय ॥२ श्रेयांस विशेरे श्राप डता, 'उसमस्स ण अरहओ कोसलियस्स सुभदापामोक्खाओ पंचसमणोवासिया सयसा
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९२
___ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे होत्था' उत्कृष्टा श्रमणोपासिका सम्पदोऽभवन् । चतुर्दशपूर्वीसंख्यामाह-'उसभस्स णं अरहओ कोसलियस्स अजिणाणं' ऋषभस्य खलु अर्हतः कौशलिकस्य अजिनानां जिनभिन्नानां छद्मस्थानामित्यर्थः, 'जिणसंकासाणं' जिनसकाशानां जिनसदृशानां 'सव्यक्खरसंनिवाईणं' सर्वाक्षरसन्निपातिनाम्-सर्वाणि च तानि अक्षराणि अकारादीनि, तेषां सन्निपता:-द्वयादिसंयोगाः, ते च अनन्तत्वात् अनन्ताः, ते विद्यन्ते ज्ञेयत्वेन येषां ते तथा तेषां सर्वाक्षरसंयोगविदामिर्थः, तथा 'जिणो विव' अत्र षष्ठ्यर्थे प्रथमा , ततश्च 'जिणो विव' जिनस्येच-प्राप्तकेवल ज्ञानस्येव केचलिश्रुत-केवलिनः प्रज्ञापनायां तुल्यत्यात् 'अवितह' अवितथं यथार्थ 'यागरमाणाणं' व्यागृणतां-व्याकुर्वतां 'चत्तारि चउद्दसपुव्वीसहस्सा अद्धढमा य सया' चत्वारि चतुर्दशपूर्वीसहस्राणि अर्धाष्टमानि च शतानि सार्द्धसप्तशताधिकचतुस्सहससंख्यकाश्चतुर्दशपूर्विणः 'उक्फोसिया चउद्दसपुव्वीसंपया होत्था' उत्कृष्टाः चतुर्दशपूर्विसम्पदोऽभवन् । अवधिज्ञानिसंख्यामाह-'उसभस्स णं अरहओ कोसलियस्स णव ओहिणाणिसहस्सा' ऋषभस्य खलु अहंतः कोशलिकस्य नय अवधिज्ञानि सहस्त्राणिनव संख्यका अवधिज्ञानिनः 'उक्कोसिया ओहिणाणिसंपया होत्था' उत्कृष्टा अवधिजानि सम्पदोऽभवन् । जिनसंख्यां वैकुर्विकसंख्यां चाह-'उसमस्स णं अरहओ कोसलियस्स वीसं जिणसहस्सा' ऋषभस्स स्खलु अर्हतः कौशलिकस्थ विंशतिः जिनसहस्राणि= समणीवासिया संपया होत्था" पांच ५ लाख ५४ हजार सुभद्राप्रमुख श्रमणोपासिकाएँ-श्रविकाएँ थीं, "उसभस्स णं अरहामो कोसलियस्स अजिणाणं जिणसंकासाणं सव्यक्खरसंनिवाईणं जिणोविव अवितहं वागरमाणाणं चत्तारि चउद्दस पुयीसहस्सा अद्धमा य सया उक्कोसिया चउद्दसपज्वीसंपया होत्था" सर्वाक्षरसंयोग वेदी, जिनभिन्न, जिनसदृश एवं जिनकी तरह अवितथ अर्थ की प्ररूपणा करने वाले ऐसे चतुर्दश पूर्वधारी ४ हजार ७ सातसौ ५० पचास थे, चतुदर्श पूर्वधारी श्रुतकेवली होते हैं, प्रज्ञापना में केवली और श्रुतकेवली तुल्य होते है, इसी कारण यहां पर "जिनस्येव अवितथं व्यागृणतां" ऐसा पाठ कहा गया है। "उसमस्स गं अरहओ कोसलियस्स णव ओहिणाणिसहस्सा उक्कोसिया ओहिणाणि संपया होत्था" 'नौ हजार अवधिज्ञानी थे, "उसभस्स णं अरहओ कोसलियस्स वीसं जिणसहस्सा" २० पीस हस्सीओ चउप्पण्णं च सहस्सा उक्कोसिया समणोवासिया संपया होत्था' पाय साप योपन २ सुखद्राम -श्राविमा हती. 'उसमस्स अरहओ कोसलियस्स अजिणाणं जिणसंकासाणं सध्यक्खरसंनिवाईणं जिणोविव अवितहं वागरमाणाणं चत्तारि चउहसपूव्यिसहस्सा अद्धट्ठमा य सया उक्कोसिया चउहसपुवी संपया होत्था' साक्षर સાગજ્ઞાતા, છતભિન્ત પણ જીનસરીખા તેમજ જીનની જેમ અવિતથ અર્થની પ્રકૃપા કરવાવાળા એવા ૧૪ ચૌદપૂર્વને ધારણ કરનારા ચાર હજાર ૭ સાતસો ૫૦ પચાસ હતા.
પવને ધારણ કરનારા શ્રત કેવળી સમાન હોય છે એમ કહે છે તેથી જ અહીયાં 'जिनस्येव अवितथे व्यागृणतां' मा पा डेल छ. 'उसमस्स णं अरइओ कास. लियस्त णव ओहि णाणीसहस्सा उक्कोसिया ओहिणाणीसंपया होत्था' ना अवविज्ञानीये. उता. 'उसमस्त णं अरइओ कोसलियस्ल वीसं जिणसहस्सा' पीसगर
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका - द्वि०वक्षस्कार सू. ४३ ऋषभस्वामिनः केवलज्ञानोत्पत्त्यनन्त र कार्यनिरूपणम् ३९३ विशतिसहस्राणि जिना:, तथा - 'वीसं वेडव्वियसहस्सा छच्चसया' विशतिः वैकुर्विकसहस्त्राणि षट् च शतानि षट्शताधिकविंशतिसहस्रसंख्यका वैक्रियलब्धिमन्तथ 'उक्कोसिया triपया वेव्वियसंपयाय होत्था' उत्कृष्टा जिनसम्पदो वैकुर्विकसम्पदथ अभवन् । विपुलमतिसंख्यां वादिसंख्यां च प्राह- 'बारस विउलम सहस्सा छच्च सया पण्णासा ऋषभस्य खलु अर्हतः कौशलिकस्य द्वादश विपुलमतिसहस्राणि षट् च शतानि पञ्चाशत् पञ्चाशदधिक घट् शताधिक द्वादशसहस्रसंख्यकाः विपुलमतयो, बारस वाइसहस्सा छच्च सया पण्णासा' द्वादशवादिसहस्राणि षट् च शतानि पञ्चाशत् पञ्चाशदधिकषट्शताधिक द्वादश सहस्रवादिनश्च उत्कृष्टा विपुलमतिसम्पदो वादिसम्दश्चाभवन् । अनुत्तरोपपातिकसंख्यामाह - 'उसभरसणं अरहओ कोसलियम्स गइ कल्लाणाणं' ऋषमस्य खलु अर्हतः कौशलिकस्य गतिकल्याणानां गतौ देवगतौ कल्याणं दिव्यसातोदयत्वात् येषां ते तथा 'ठिइकल्लाणाणं' स्थिति कल्याणानां स्थितौ देवायूरूप स्थितौ कल्याणम् अप्रवीचारसुखस्वामित्वात् येषां ते तथा तेषाम्, तथा आगमेसि भद्दाणं' आगमिष्यद् भद्राणाम् - आगमिष्यति देवभवानन्तरमागामिनि मनुष्यभवे सेत्स्यमानत्वात् भद्रं मोक्षरूपं कल्याणं येषां ते तथा तेषां 'बावोसं अणुत्तरोइयाणं सहस्सा णव य सया' द्वाविंशतिः अनुत्तरोपहजार जिन थे, "बीसं वेडव्वियसहस्सा छच्च सया उक्कोसिया अिणसंपया वेउव्वियसंपया य होत्था" वैकिलब्धिवाले २० हजार ६ छसौ थे, "बारह विउलमइसहस्सा छच्चसया पण्णासा" १२ बारह हजार ६ सौ ५० पचास विपुलमति मनः पर्यय ज्ञानी थे, और " बारह वाइसहस्सा छच्च सया पण्णासा" इतने ही वादी थे । “उसभस्स णं अरहओ कोसलियम्स गइफल्लाणाण, ठिइकल्लाणाणं आगमेसिभदाणं बावीसं अणुत्तरोववाइयाणं सहस्सा णव य सया उक्कोसिया अणुत्तरोववाइयसंपया होत्था" उन कौलिक ऋषभ अर्हन्त के गति कल्याणों कीदेवगति में दिव्य सातोदय से कल्याण वालों की संख्या तथा स्थिति कल्याणवालों की देवायुरूप स्थिति में अप्रवीचार सुख के स्वामी होने से कल्याण वालों की संख्या एवं आगमिष्यभद्रों की देवभव के अनन्तर आगामी मनुष्यभव में जिनका मोक्षरूप कल्याण होता है कुनेो हता. 'वीसं वेउव्वियसहस्सा छच्चसया उकोसिया जिणसंपया घेउव्वियसंपयाय होत्था वैडियसम्धिवाणा वीस हजर छसेो हता. 'बारसविउलमइसहस्सा छच्च सया पण्णासा मार इन्नर छसे। पयास विपुसमति मनःपूय ज्ञानीयेो हता भने 'बारसहिस्सा छच्चसया पण्णासा' भने भेटला पाहीयेो हतो. 'उसभस्स णं अर होकोसलियस यइकल्लाणाणं, ठिइकल्लाणाणं, आगमेसिभद्दाणं बापीसं अणुतरोववाईयाणं सहजय य या उक्कोसिया अणुत्तरोववाइयसंपया होत्था' थे भैसि ऋषल सह तने ગતિ કલ્યાણવાળાઓની દેવગતિમાં દિવ્ય સાતેાદયથી કલ્યાણવાળાઓની સ ંખ્યા તથા સ્થિતિકલ્યાણવાળાઓની દેવાપુરૂપ સ્થિતિમાં અપ્રવિચાર સુખના સ્વામી હાવાથી કલ્યાણવાળા એની સ ંખ્યા તેમજ આાગમિષ્યભદ્રોની દેવભવના પછી આવનારા મનુષ્ય ભવમાં જેમનાંમાક્ષ રૂપ કલ્યાણ થાય છે, એમની સ ંખ્યા અને અનુત્તરોપપાતિકાની સ ંખ્યા ૨૨૯૦૦ ખાવીસ
५०
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
पातिकानां सहस्राणि नव च शतानि नवशताधिक द्वाविंशतिसखसंख्यका अनुत्तरोपपातिका: 'उक्कोसिया अणुत्तरोववाइयसंपया होत्था' उत्कृष्टा अनुत्तरोपपातिक संपदोऽभवन् । अथ सिद्धसंख्यामाह - 'उसभस्स णं अरहओ कोसलियस्स वीसं समणसहस्सा सिद्धा' ऋषभस्य स्वल अर्हतः कौशलिकस्य विंशतिः श्रमणसहस्राणि सिद्धानि - विंशति सहस्त्रसंख्यकाः श्रमणाः सिद्धाः, तथा 'चत्तालीसं अज्जियासहस्सा सिद्धा' चत्वारिंशत् आर्यिकासहस्राणि सिद्धानि चत्वारिंशत्सहस्रसंख्यका आर्थिकाः सिद्धाः इत्थं च श्रमनायिको भय संख्यामीलने 'सहि अंतेवासिसहस्सा सिद्धा' षष्टिः अन्तेवासि सहस्राणि सिद्धानि - षष्टिसहस्रसंख्यकाः अन्तेवासिनः सिद्धा इत्यर्थः । अथ भगवतोऽन्तेवासिवर्णन - माह-'अरहओ णं' इत्यादि । 'अरहओ णं उसमस्त बहवे अंतेवासी' अर्हतः खलु ऋषभस्य बहवोऽन्तेवासिनः- शिष्या 'अणगारा' अनगाराः - साधवो 'भगवंतो' भगवन्तः सकलमान्याः, तत्र 'अप्पेगइया' अप्येकके- केचित् 'मासपरियाया' मासपर्यायाः - मासं पर्यायो येषां ते तथा - एक मासिक दीक्षापर्याययुक्ताः, इतः परम् : 'एकमासिका' इत्यारभ्य ऊर्ध्व जानवः' इति पर्यन्तं सर्वम् अनगारवर्णनम् औपपातिकसूत्रतोऽवसेयम्, अमुमेवार्थे सूचयति - 'जहा उववाइए सव्वओ अणगारवण्णओ जाव' इति, तथा 'उद्धं जाणू' उर्ध्वं जानवः ऊर्ध्वे जानुनी येषां ते तथोक्ताः - ऊर्धीकृत जानव इत्यर्थः, अयं भावः - शुद्धपृथिव्यासन वर्जनादपग्रहिक निषद्याया अभावाच्चोत्कुटुकासना इति, तथा 'अहोसिरा' अधः शिरसःउनकी संख्या, एवं अनुत्तरोपपातिकों की संख्या २२९०० थी, “उसभस्स णं अरहओ कोसलियम्स वोसं समणसहस्सा सिद्ध । " २० हजार श्रमणसिद्धों की संख्या थी, " चत्तालोसं अज्जिया सहस्सा सिद्धा" आर्थिका सिद्धों की संख्या ४० चालीस हजार थी, इस प्रकार श्रमणसिद्ध और आर्थिका सिद्ध इन दोनों की संख्या ६० साठ हजार की थी "सट्ठि अन्तेबासी सहस्सा सिद्धा" अन्तेवासी सिद्ध ६० हजार थे. "अरहओ णं उभस्स बहवे 'तेवासी अणगारा भगवंतो " इनमें ऋषभ भगवान् के अन्तेवासी - शिष्य अनगार साधु सकलजनों द्वारा पूज्य थे, "अप्पेगझ्या मासपरियाया" इनमें कितनेक अन्तेवासी एक मास की दीक्षा वाले थे, " जहा उपबाइए सव्वओ अणगार वण्णओ जचि उद्धंजाणू" वहां से लेकर " उर्ध्वजानव;" तक का सब अनगार वर्णन औपपातिक सूत्र से जान लेना चाहिये शुद्ध पृथिवीरूप हन्नर नवसोनी हती. 'उसभस्साणं अरहओ कोसलियस्स वीसं समणसहस्सा सिद्धा' पीस २० इतर श्रमशसिद्धो सभ्या हती. 'चत्तालीस आभियासहस्सा सिद्धा' गायि સિદ્ધોની સંખ્યા ૪૦ ચાળીસ હજારની હતી આરીતે શ્રમણ સિદ્ધ અને આયિકાસિદ્ધ यो जन्नेनी संख्या ६० साठ हन्तरनी हुती. 'सट्ठि अंतेवासी सइस्सा सिद्धा' मतेवासी सिद्ध सा इन्नर इता. 'अरहओ उसभस्स बहवे अंतेवासी अणगारा भगवंतो' તેમાં ઋષભભગવાનના અંતેવાસી-શિષ્ય-અનગાર સાધુ સકળજના દ્વારા પૂજ્ય હતા. 'अइया मासपरियाया' तेमां डेंटला तपासी मे भासनी दीक्षायोजा हता. 'जहा उववाइए सब्यओ अणगारवण्णओ जाव उद्धं जाणू' या पाठथी मार लीने
३९४
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका-द्विवक्षस्कारसू.४३ऋषभस्वामिनःकेवलज्ञानोत्पत्त्यनन्तरकार्यनिरूपणम् ३९५ अधोमुखाः ऊर्वतिर्यग्दृष्टिविक्षेपरहिता इत्यर्थः, तथा 'झाणकोट्ठोवगया' ध्यानकोष्टोपगताः ध्यानरूपो यः कोष्ठः कुसुलस्तम् उपागताः तत्र प्रविष्टाः कोष्टके यथा धान्यं निक्षिप्तं न विकीर्ण भवति, एवमेव तेऽनगारा ध्यानकोष्ठकोपगताः सन्तो दिषयाप्रचारित दृष्टयो भवन्तीति भावः, एवं विधास्तेऽनगाराः 'संजमेणं' संयमेन सप्तदश विधेन तवसा तपसा-द्वादरा विधेन च 'अपाणं भावमाणा' आत्मानं भावयन्तो वासयन्तो 'विहरंति' विहरन्ति-तिष्ठन्तीति। संयमतपसोश्चात्र ग्रहणं तयोः प्रधानतया मोक्षाङ्गत्वसूचनार्थम् , तत्र संयमस्य नवीनकर्मानुषादानहेतुत्वेन तपसश्च पुराणकर्मनिर्जराहेतुत्वेन मोक्षप्रधानाङ्गत्वम् । नवीनकर्मासंग्रहणात पुरातनकर्मक्षपणाच्च सकलकर्मक्षयलक्षणो मोक्षो भवत्येवेति । तथा--'अरहो णं उस मस्स आसन को छोड़ने से और औपग्राहिक निषद्या के अभाव से जो उत्कुटुक आसनवाले साधु जन हैं वे उर्घजानु साधुजन हैं, "अहो सिरा" जो नीचा मुँह करके तपस्या में लीन रहते हैं चे अधः शिराः साधुजन हैं इनकी दृष्टि ऊपर की ओर नहीं जाती है. जो साधुजन कोष्ठक में रखा हुआ धान्य जिस प्रकार विकीर्ण नहीं होता है इसी प्रकार "झाण कोट्टोकवया'' ध्यानरूपी कोष्ठक में विराजमान रहते है, इनकी दृष्टि विषयों की ओर प्रचारित नहीं होती है वे अनगार ध्यानकोष्ठकोपगत कहे जाते हैं । "संजमेणं तयसा अप्पाणं भावमाणा विहरंति" इस प्रकार के ये सब अनगार सतरह प्रकार के संयम से और १२ प्रकार के तप से अपनी आत्मा को भावित करते थे. यहां जो संयम और तप का ग्रहण हुआ है वह प्रधानता से उनमें मोक्षाङ्गत्य की सूचना के निमित्त से हुआ है. क्योकि संयम के द्वारा नयीन कर्मों का आगमन रोका जाता है और तप के द्वारा संचित हुए कर्मों की निर्जरा की जाती हैं. इस कारण इनमें मोक्ष कारणता प्रधान हैं. यह तो निश्चित है कि नवीन कर्मों का आगमन तो होता नहीं और पुराने संचित कर्मों की निर्जरा होती रहे तो इस तरह से सकल कर्मक्षयरूप 'उर्ध्वजानवः पय-तनु तमाम अनार न औषपातिसूत्रथी समय ब. शुद्ध पृथिवा રૂપ આસનને છોડવાથી અને ઔપગ્રાફિક નિષઘાના અભાવથી જે ઉત્કટક આસનવાળા साधुनना छ तेस 4 onनु साधुजना छे. है 'अहोसिरा' नीयु मां शने तपस्यामा લીન રહે છે તે અધ: શિરાઃ સાધુજને છે. એમની દૃષ્ટિ ઉપરની તરફ જતી નથી. જે साधुराना अष्टमा भूत धान्य विही थतु नथी ते ४ घरे 'झाणकोट्ठोवगया' ધ્યાન રૂપી કાષ્ઠકમાં વિરાજમાન રહે છે, તેમની દ્રષ્ટિ વિષયની તરફ પ્રચારિત થતી નથીतथा मनमारने ध्यान आटत यामां माल छे. 'संजमेणं तव अप्पाण भावेमाणा विहरंति' मा प्रमाणे २. सवे मना। १७ रना सयभथी भने १२ ॥२ना तपथी પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા હતા. અહીં જે સંયમ અને તપનું ગ્રહણ થયેલ છે તે પ્રધાનતાથી તેમનામાં મોક્ષાંગવંની સૂચના માટે થયેલ છે. કેમકે સંયમ દ્વારા નવીન કર્મોનું આગમન રોકવામાં આવે છે અને તપ દ્વારા સંચિત થયેલા કર્મોની નિર્જરા કરવામાં આવે છે. એથી એમનામાં મક્ષિકારણતા પ્રધાન છે. આ વાત તે નિશ્ચિત છે કે નવીન કર્મોનું આગમન તે થાય નહીં અને જૂના સંચિત કર્મોની નિર્જરા થતી રહે તે આ પ્રમાણે
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९६
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे दुविहा' अर्हतः खलु ऋषभस्य द्विविधा-द्विप्रकारा 'अंतकरभूमि' अन्तकरभूमिः-अन्तस्य भवान्तस्य मोक्षस्य करा अन्तकराः मोक्षगामिनस्तेषां भूमिः कालः 'होत्था' अभवत् । कालो हि सर्वाधारः, अत आधारत्वसाम्येनात्र कालो भूमित्वेन विवक्षित इति । तामेवान्तकरभूमिमाह-'त जहा' इत्यादि । 'तं जहा' तद्यथा 'जुगंतकरभूमीय' युगान्तकरभूमिःयुगं-पञ्चवर्षात्मकः कालः, कृतयुगादिरूपो चा कालः, अयं च युगरूपः कालः ऋमिको भवति तथैव गुरुशिष्यप्राशष्यपरम्पराऽपि क्रमिका, अतो गुरुशिष्यपरम्पराऽपि युगशब्देनेह विवक्षिता । तया गुरुशिष्यप्रशिष्यपरम्परया समुपलक्षिता या अन्तकरभूमिः-मोक्षगामिकालः सा युगान्तरकरभूमिः । तथा 'परियाअंतकरभूमोय' पर्यायान्तकरभूमि:पर्याय: तीर्थकृतः केवलित्वकालः, तदपेक्षया अन्तकरभूमिः मोक्षगामिकालपर्यायः । अयं भावः-लब्धकेवलज्ञानस्य भगवतो यावति केवलित्वपर्याये व्यतीते मोक्षं गन्तुं प्रवृत्ता मोक्ष जीव को प्राप्त हो ही जाता है । "अरहओ ण उसभस्स दुविहा अन्तकरभूमी होत्था" उन आदिनाथ प्रभु के अन्तकर मोक्षगामी जीवों का काल दो प्रकार का हुआ. काल सर्वाधार होता है अतएव आधार की साम्यता को लेकर काल को यहां भूमिरूप से कह दिया है "तं जहा" वह द्विप्रकारता इस प्रकार से है "जुगंतकर भूमीय' एक युगान्तकर भूमि और "परियायंतकरभूमि य, दूसरी पर्यायान्तकर भूमि, पांच वर्ष प्रमाण काल का नाम युग है अथवा कृतयुगादिरूप काल का नाम युग है. यह युगरूप काल क्रमिक होता हैं इसलिये युगशब्द से गुरुशिष्यप्रशिष्य परम्परा भी विवक्षित हो जाती है. इस गुरुशिष्यप्रशिष्यपरम्परा से समुपलक्षित जो अन्तकर भूमि है मोक्षगामो जोवों का काल हैं वह युगान्तर भूमि है. तीर्थंकर का जो केवलित्य पर्याय का काल है वह पर्याय है. इस अपेक्षा जो मोक्षगामी जीवों का काल है वह पर्यायान्तकर भूमि है, इसका तात्पर्य ऐसा हैं जब भगवान् को केवलज्ञान हो चुका और उस
अवस्था में उनकी जितनी केवली अवस्थारूप पर्याय व्यतीत हो चुकी उस समय में जितने स मक्षय३५ भाक्ष छपने प्राप्त थ य छे. "अरहओ णं उसमस्स दुविहा अंत. करभूमी होत्था त माहिनाथ प्रभुने मन्त७२-मोक्षगामी वान। - प्रारना थया. કાળ સધાર હોય છે. એથી આધારની-સામ્યતાને લઈને કાળને અહીં ભૂમિ રૂપમાં કહે. पामा मावस छे. 'तं जहा' ते रिता २५॥ प्रभागेछ. "जुगतकरभूमीय' से युगान्त३२ भूमि भने मी “परियायतकरभूमी य पर्यायान्त४२ भूमि यांय 4 प्रमाण अनु નામ યુગ છે. અથવા કૃતયુગાદિરૂપ કાળનું નામ યુગ છે. આ યુગ રૂપ કાળ-ક્રમિક હોય છે. આ પ્રમાણે ગુરુશિષ્ય પ્રશિષ્ય પરંપરા પણ કમિક હોય છે. એથી જ યુગ શબ્દથી ગુરુ શિષ્ય પ્રશિષ્ય પરંપરા પણ વિવક્ષિત થઈ જાય છે. આ ગુરુ શિષ્ય પ્રશિષ્ય પરંપરાથી સમુપલક્ષિત જે અંતકર ભૂમિ છે. મોક્ષ ગામી નો કાળ છે, તે યુગાન્તકર ભૂમિ છે. તીર્થકરને જે કેવલિત્વ પયાય કાળ છે તે પર્યાય છે. એ અપેક્ષાએ જે મોક્ષગામી જીવને કાળ છે તે પર્યાયાન્તકર ભૂમિ છે. આનુ તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે કે જ્યારે ભગવાનને કેવળ જ્ઞાન થઈ ચૂક્યું અને તે સ્થિતિમાં તેમની જેટલા કેવલી અવસ્થા રૂપ પર્યાયવ્યતીત થઈ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू.४४ भगवतो जन्मकल्याणकादिवर्णनम् ३९७ अनगाराः स कालः पर्यायान्तकरभूमिरिति । अथ युगान्तकरभूमि पर्यायान्तकरभूम्योः प्रमाणप्ररूपणायाह-'जुगंतकरभूमी' युगान्तकरभूमि हि 'असंखेज्जाइं पुरिसजुगाई' असंख्येयानि पुरुषयुगानि 'जाव' यावत् असंख्येयपुरुषपरम्परापरिमिताऽभवत् । तथा 'परिया अंतकरभूमी' पर्यायान्तकरभूमिरेषाऽभवत् यत् भगवत ऋषभस्य 'अंतोमु हतपरियाए' अन्तमहतपर्याये केवलिज्ञानस्य अन्तर्मुहर्तप्रमाणे पर्याये व्यतीते सति 'अंतमकासी' अन्तम् = भवान्तम् अकार्षीत् अकरोत् मुक्तिं गतो न तु ततः प्राक् कश्चिज्जीवः । भगवतोऽन्तर्मुहर्तप्रमाणे केवलिपर्याये सति तन्माता मरुदेवी मुक्तिं गतेति बोध्यम् ॥सू० ४३॥
यस्मिन् यस्मिन्नक्षत्रे जन्मादि कल्याणकानि भगवतो जातानि तनक्षत्रप्रदर्शन पुरस्सरं भगवतो जन्मकल्याणकादीन्याह
मूलम्-उसमेणं अरहा पंच उत्तरासाढे अभीइछडे होत्था, तं जहाउत्तरासाढाहि चुए चइत्ता गभं वक्ते, उत्तरासाढाहिं जाए उत्तरासाढाहिं राया भिसेयं पत्ते उत्तरासाढाहिं मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पव्वइए, उत्तरासाढाहिं अणंते जाव समुप्पण्णे, अभीइणा परिणिव्वुए ॥सू०४४॥
छाया-ऋषभः खलु अर्हन् पञ्चोतराषाढः अमिजिषष्ठोऽभवत् तद्यथा-उत्तराषाढासु च्युतप्रच्युत्वा गर्भ व्युत्क्रान्तः, उत्तराषाढासु जातः उत्तराषाढासु राज्याभिषेकं प्राप्त: उत्तराषाढासु मुण्डो भूत्वा अगारात् अनेगारितां प्रबजितः, उत्तराषाढासु अनन्त यावत् मोक्ष में जाने के लिए अनगार प्रवृत्त हुए वह काल पर्यायान्त कर भूमि है "जुगंतकरभूमी जाव असंखेजाई पुरिसजुगाई" इनमें जो युगान्तकर भूमि है वह असंख्यात पुरुषपरम्पराप्रमित होती है. तथा “परियायतकरभूमि अंतो मुहुतपरियाए अंतमकासो" पर्यायान्तकर भूमि ऐसी है कि भगवान् ऋषभ के केवली होने का पर्याय का अन्ममुहूर्तप्रमाण समय व्यतीत होने पर जिस जीव ने अपने भयका अन्त कर दिया होता है. मोक्ष में वह जीव पहंच जाता है-इसके पहिले कोई जीव मोक्ष प्राप्त नहीं करता है. ऐसा वह समय पर्यायान्तकर भूमि रूप कहा गया है, ऋषभनाथ की केवलिपर्याय जब एक अन्तर्मुहूर्तेप्रमाण काल व्यतीत हो चुकी थी उस समय में उनकी माता मरुदेवा मुक्ति चली गई थीं ॥४३॥ ચૂક્યા તે સમયમાં જેટલા મોક્ષમાં જનારા અનગારે પ્રવૃત્ત થયાતે કાલ પર્યાયાન્તકર भूमि छ. "जुगंतकरमूमो जाव असंखेज्जाई पुरिसजुगाई" सेमनामा युगान्त४२ भूमि छ तमसच्यात पुरुष ५२ ५२। प्रमित डाय तथा “परियायतकरभूमी अंतोमुहुतपरियाए अंतमकासी ५र्याया-त४२ भूमि सेवी छे लगवान ऋषभने उपजी पानी पर्यायनी અન્તમુહર્ત પ્રમાણ સમય વ્યતીત થઈ જવા બાદ જે જીવે પોતાના ભવને અન્ત કરી દીધે છે, તે જીવ મોક્ષમાં પહોંચી જાય છે. એના પહેલાં કેઈ જીવ મોક્ષ પ્રાપ્ત કરતા નથી. એ તે સમય પર્યાયાન્તકર ભુમિ રૂપ કહેવામાં આવેલ છેકાષભનાથના કેવલિ પર્યાય
જ્યારે એક અન્તમુહૂર્ત પ્રમાણ કાળ વ્યતીત થઈ ચૂક્યા હતા, તે સમયે તેમની માતા મર દેવા મુકિત પ્રાપ્ત કરી ચૂકી હતી. ૪૩
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९८
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे समुत्पन्नम्, अभिजिता परिनिर्वृतः ॥सू. ४४॥
टीका-'उसभेणं' इत्यादि । 'उसभेणं अरहा पंच उत्तरासाढे' ऋषभः खलु अर्हन् पञ्चोतराषाढः पञ्चसु उतराषाढासु च्यवनजन्मराज्याभिषेकदीक्षाज्ञानलक्षणानि पञ्चकल्याणकानि यस्य स तथाभूतः, 'अभीइछट्टे' अभिजित्षष्ठः-अभिजिति नक्षत्रे षष्ठंनिर्वाणलक्षणं षष्ठं कल्याणं यस्य स तथाभूतश्च होत्था' अभवत् । तदेवाह-'तं जहा' तद्यथा 'उत्तरासाढाहि' उत्तराषाढासु नक्षत्रे 'चुए' च्युतः सर्वार्थसिद्धि नाम्नो महाविमानानिर्गतः, 'चइत्ता' च्युत्वा 'गब्भं चक्कंते' गर्भ व्युत्क्रान्तः-मरुदेवायाः कुक्षौ, अवतीर्णः । तथा-'उतरासाढाहिं जाए' उत्तरापाढासु जात:-गर्भान्निष्क्रान्तः, 'उतरासाढाहिं रायाभिसेयं पत्ते' उत्तरापाढासु राज्याभिषेकं प्राप्तः, 'उत्तरासाढाहिं मुडे भवित्ता अगाराओ'
जिन २ नक्षत्र में जन्मादिक कल्याणक भगवान् के हुए हैं उन २ नक्षत्रों के प्रदर्शन पूर्वक अब सूत्रकार प्रभु के जन्मकल्याणक का कथन कहते हैं- “उसभेणं अरहा पंचउत्तरासाढे' इत्यादि।
टीकार्थ- "उसभेणं अरहा पंच उत्तरासाढे" ऋषभनाथ भगवान पांच उत्तर नक्षत्रो में च्यवन कल्याण वाले, जन्मकल्याण चाले, राज्यभिषेक कल्याण वाले और दोक्षा कल्याण वाले हुए हैं, तथा “अभिइ छटे होत्था" अभिजित्त नामके नक्षत्र में ये निर्माण कल्याण वाले हुए है "तं जहा" इसी विषय का स्पष्टी करण अब सूत्रकार करते हुए कहते है-“उत्तरासाढेहिं चुए चइता गम्भं वक्ते उत्तरासाढाहिं जाए" ऋषभनाथ भगवान् सर्वार्थद्वि नामके महाविमानसे उतराषाढ नक्षत्र में निर्गत होकर उसी उत्तराषाढ नक्षत्र में मरुदेवाको कुक्षि में अवतीर्ण हुए, उत्तराषाढ नक्षत्र में ही
राज्यपद में अभिषिक्त हुए, “उत्तरासाढाहिं मुडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पव्वइए" उत्तराषाढनक्षत्र में ही वे मुण्डित होकर अगारावस्था से अनगारावस्थामें प्रबजित हुए और
જે જે નક્ષત્રમાં જન્માદિ કલ્યાણક ભગવાનને થયાં છે તે નક્ષત્રોને પ્રદર્શિત કરીને હવે સૂત્રકાર પ્રભુના જમકલ્યાણકનું કથન કરે છે :
'उसमेणं अरहा-पंच उत्तरासाढे' इत्यादि सूत्र ॥४४॥
साथ - "उसमेणं अरहा पंच उत्तरासाढे *षभनाथ भगवान पाय उत्तराषाढ नक्षત્રોમાં ચ્યવન કલ્યાણવાળા. જન્મકલ્યાણવાળા, રાજ્યાભિષેક કલ્યાણવાળા અને દીક્ષા કલ્યાણपाणी या छ, तथा 'अभिइछठे होत्था' ममिति नमन। नक्षत्रमा तमो निnि याग पाणा या छ. "तं जहा' से वि २५ष्टता २तां हुवे सूत्रा२४ छ । 'उतरासाढाहिं चए चइता गभं यक्कंते उत्तरासाढाहि जाए' पमनाथ लायान सथिसिद्ध नामना भाव માનથી ઉતરાષાઢ નક્ષત્રમાં નિગત થઈ ને તે ઉત્તરાષાઢા નક્ષત્રમાં જ મરુદેવાની કુક્ષિમાં अवती। या. उत्तराषाढ नक्षत्रमा तमे २०५५ मामषित थया. 'उत्तरासादाहिने भविता अगाराओ अणगारियं पव्वइए' उत्तराषाढ नक्षत्रमा तया भुडित थाहा
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ४४ भगवतो जन्मकल्याणकादिवर्णनम्
३९९
उत्तराषाढासु मुण्डो भूत्वा अगारात् अगारं गृहं परित्यज्य 'अणगारियं' अनगारितां= साधुत्वं 'पच्चइए' प्रव्रजितः - प्राप्तः, 'उत्तरासादाहिं अनंते जाय समुप्पण्णे' उत्तराषाढासु अनन्तं यावत् समुत्पन्नम् । अत्र यावत्पदेन - 'अणुत्तरेण निव्याघाए णिरावरणे कसिणे पडणे केवलवराणदंसणे' छाया-अनुत्तरं निर्व्याघात निरावरणं कृत्स्नं प्रतिपूर्ण केवलवरज्ञानदर्शनम् इति संग्राह्यम्, अर्थास्त्येषामेकचत्वारिंशतम सूत्रे (४१) विलोकनीया इति । तथा अणा' अभिजिति नक्षत्रे परिणिव्युए' परिनिर्वृत्तः - सिद्धिं गत इति | | ०४४ ॥
मूलम् -- उसमेणं अरहा कोसलिए वज्जरिसहनारायसंघयणे समच उरंसठाणसंठिए पंच धणुसयाई उद्धं उच्चतेणं होत्था | उसभेणं अरहा वीसं पुव्वसय सहस्साईं कुमारवा समज्झ वसित्ता तेवट्ठि पुव्वसय सहस्साई महाराज्जवासमझे वसिता तेसीइं पुव्वसयसहस्साईं अगाखास मज्झे वसित्ता मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पव्वइए । उसभेणं अरहा एग वासहस्सं छउमत्थपरियायं पाउणित्ता एगं पुव्वसय सहस्सं वाससहस्सूणं केवलिपरियायं पाणिता एवं पुव्वसयसहस्सं बहुपडिपुण्णं सामण्णपरियायं पाउणित्ता चउरा सीइं पुव्वसय सहस्साईं सव्वाउयं पालइत्ता, जे से हेमंताणं तच्चे मोसे पचमे पक्खे भाहबहुले, तस्स णं माहबहुलस्स तेरसो पक्खेणं दसहिं अणगारसहस्सेहिं सद्धि संपरिवुडे अट्ठावयसेल सिहरंसि चोदसणं भत्तेणं अपाणएणं संपलियंकनिसणे पुव्वाण्हकालसमर्थसि अभीइणा णक्खत्तेणं जोगमुवागणं सुसमदूसमाए समाए एगुण णवउइहि पक्खेहिं से सेहिं का लगए बीइक्कंतेजाव सव्वदुक्ख पहीणे ॥सू०४५
छाया - ऋषभः खलु अर्हन् कौशलको वज्रऋषभनाराच संहननः समचतुरस्त्र संस्थान संस्थितः पञ्च धनुश्शतानि ऊर्ध्वम् उच्चत्वेन अभवत् । ऋषभः खलु अर्हन् विंशति पूर्वशतसहस्राणि कुमारवासमध्ये उषित्वा त्रिषष्टि पूर्वशतसहस्राणि महाराज्यवासमध्ये उत्तरासादाहि अणते जाव समुप्पण्णे" उत्तराषाढा नक्षत्र में ही उन्होंने अनन्त यावत् केवलवरज्ञान दर्शन प्राप्त किये; यहां यावत्पद से - " अणुत्तरेण निव्वाघाए, निरावरणे, कसिणे, पडिपुणे, केवलवरनाण दंसणे" इन पदों का ग्रहण हुआ है, इन पदों का अर्थ जानने के लिए ४१ वें सूत्र को देखना चाहिये, 'अभीइणा परिणिव्वुए" ऋषभनाथ प्रभुका निर्वाण अभिजित् नामके नक्षत्र हुआ ॥४४॥
पस्थायी अनगारावस्थामा प्रति थया 'उत्तरासादाहिं अणते जाब समुपण्ण' ने उत રાષાઢ નક્ષત્રમાં જ તેમણે અન ત યાવત્ કેવળવજ્ઞાન દશ નની પ્રાપ્તિ કરેલી અહીં યાવત हथी "अणुत्तरेण निव्वाधार, णिरावरणे, कसिणे, पडिपुण्णे, केवलवरणाण दंसणे" मा यहाँ ग्रहण थया छे. या महोना अर्थाने भागवा माटे ४१ भाँ सूत्रने ले ले ये 'अभोणा परिणिव्युए' ऋषलनाथ प्रभु निर्वाणु मलिनित नामना नक्षत्रमां थथु ॥सूत्र-४४॥
.
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे उषित्वा ज्यशीतिं पूर्वशतसहस्राणि अगारयासमध्ये उषित्वा मुण्डो भूत्या अगारात् अनगारितां प्रवजितः । ऋषभः खलु अर्हन् एक वर्षसहस्रं छद्मस्थपर्यायं पालयित्वा, एकं पूर्वशतसहस्रः वर्षसहस्रोनं केलिपर्यायं पालयित्वा, एकं पूर्वशतसहस्रं बहुप्रतिपूर्ण श्रामण्यपर्याय पालयित्या चतुरशीति पूर्वशतसहस्राणि सर्वायुष्कं पालयित्या, यः स हेमन्तानां तृतीयो मासः पञ्चमः पक्षो माघबहुलः, तस्य खलु माघबहुलस्य त्रयोदशी पक्षे खलु दशभिरनगारसहस्त्रैः साद्ध संपरिवृतः अष्टापदशैलशिखरे चतुर्दशेन भक्तेन अपानकेन संपल्यङ्क निषण्णः पूर्वाहकालसमये अभिजित् नक्षत्रेण योगमुपगते खलु सुषमदुष्षमायाः समायाः एफोन नवत्यां पक्षेषु शेषेषु कालगतो व्यतिक्रान्तो यावत् सर्वदुःखपहीणः ॥सू० ४५॥
टीका--'उसमे णं' इत्यादि । 'उसभेणं अरहा कोसलिए वज्जरिसहनारायसंघयणे' ऋषभः खलु अर्हन् कौशलिको वज्रऋषभनाराचसंहननः वज्र कीलिकाकारमस्थि, ऋषभः तदुपरि परिवेष्टनपट्टाकृतिकोऽस्थिविशेषः, नाराचम् उभयतो मर्कटबन्धः, तथा च द्वयोरस्थ्नोरुभयतो मर्कटबन्धनेन बद्धयोः पट्टाकृतिना तृतीयेनास्थना परिवेष्टितयोरुपरि तदस्थित्रयं पुनरपि दृढीकत्तु तत्र निखातं कीलिकाकारं वज्रनामकमस्थि यत्र भवति तद यऋषभनाराचम् संहन्यन्ते-दृढीक्रियन्ते शरीरपुद्गला येन तत् संहननम् अस्थिनिचयः वज्रऋषभनाराचं संहननं यस्य स तथाभूतः, पुनः 'समचउरंससंठाणसंठिए' समचतुरस्रसं
अब सूत्रकार प्रभु से संबन्धित शरीरसंहनन आदि का, कुमारादि कालों को स्थिति का और दीक्षा ग्रहण आदि कल्याणकों का कथन करते हैं--
"उसमे ण अरहा कोसलिए वज्जरिसहणारायसंघयणे" इत्यादि। टीकार्थ “उसभेणं अरहा कोसलिए वज्जरिसहणाराय संघयणे" कौशलिक पे ऋषभ अर्हन्त वज्र ऋषभनाराच संहनन वाले थे, इस संहनन में कीलिका के आकार की जो हड्डों होती है उसका नाम वज्र है, उसके ऊपर परियेष्टनकरने वालो पट्टी के जैसी जो दूसरी हड्डों होती है उसका नाम ऋषभ है, दोनों तरफ जो मर्कटबन्ध है उसका नाम नारा च है, तथा जिस संहनन में दोनों हड्डियों के उपर जो कि दोनों ओर से मर्कटबन्ध द्वारा जकड़ी हुई होती है एवं पट्टी के जैसी तृतीय हड्डी से जो परिवेष्टित रहती हैं. इन तीनों हड्डियों को मजबूत करने के लिये उनमें कीलिका के आकार जैसी एक वज्र नाम की हड्डि ठुकी हुई होती है, इसी कारण इस संहनन का नाम
હવે સૂત્રકાર પ્રભુથી સંબદ્ધ શરીર સંહનન વગેરેનું કુમારાદિ કાળની સ્થિતિનું અને દીક્ષા ગ્રહણ વગેરે કલ્યાણકોનું કથન કરે છે :
'उसमेणं अरहा कोसलिए परिसहणारायसंघयणे'- इत्यादि-सूत्र-॥४५॥
ટીકાથ-કૌશલિક તે ઋષભ અહંત વજા કષભનારાચ-સંહનનવાળા હતા, એ સંહનનમાં કીલિકાના આકારની જે અસ્થિ હોય છે તેનું નામ વા છે. તે અસ્થિની ઉપર પરિષ્ટન કરનારી પટ્ટી જેવી બીજી અસ્થિ હોય છે તેનું નામ ઋષભ છે. બન્ને તરફ જે મર્કટબંધ છે, તેનું નામ નારા છે. તથા જે સહનનમાં બેઉ હાડકાઓની ઉપર કે જે બને બાજુથી મર્કટ બન્ધ વડે જકડાયેલ હોય છે, અને પટ્ટિના જેવી ત્રીજા હાડકાથી જે વીંટ. ળાયેલ રહે છે, આ ત્રણે હાડકાઓને મજબૂત કરવા માટે તેમાં ખીલાના આકાર જેવું એક
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ४५ भगवतः संहननादि निरूपणम्
स्थानसंस्थितः–समाः–तुल्याः अन्यूनाधिकाः चतस्रः अस्रयो हस्तपादोपर्यधोरूपाञ्चत्वारोsपि विभागाः शुभलक्षणोपेता यस्य संस्थानस्य तत् समचतुरस्रं = तुल्यारोहपरिणाहं, तच्च तत् संस्थानम् = आकारविशेषः, तेन संस्थितः युक्तः, तथा 'पंच धणुसयाई' पञ्चधनुशतानि 'उद्धं उच्चतेणं होत्था' ऊर्ध्वमुच्चत्वेन अभवत् आसीदिति । इत्थं भगवतः शरीरवर्णनमभिधाय सम्प्रति कुमारवासमध्यादि स्थिति छस्थत्वादिपर्यायांश्च प्रदर्शयन् निर्वाणकल्याणमाह- 'उसभेणं अरहा वीस' इत्यादि । 'उसभेणं अरहा वीसं पुय्वसय सहस्साई ' ऋषभः खलु अर्हन् विंशतिपूर्वशतसहस्राणि विंशतिलक्षपूर्वाणि 'कुमारवासमझे वसित्ता' कुमारवासमध्ये उषित्वा - स्थित्वा, 'तेवट्ठि पुव्वसय सहस्साई' त्रिषष्टिं पूर्वशतसहस्राणि = त्रिषष्टिलक्षपूर्वाणि 'महाराजवासमझे वसित्ता' महाराज्यवासमध्ये उषित्वा, इत्थं 'तेसीइं पुव्वसय सहस्सा' व्यशीतिं पूर्वशतसहस्राणि = त्र्यशीतिलक्षपूर्वाणि 'अगारवासमज्झे' अगारवासमध्ये-गृहस्थत्वे 'वसित्ता' उषित्वा ततो 'मुंडे भवित्ता अगाराओ' मुण्डो भूत्वा वज्रऋषभनाराच संहनन है; जिसके द्वारा शरीर पुद्गल दृढ किये जाते हैं उसका नाम संहनन है यहसंहनन अस्थिनिचयरूप होता है, भगवान् ऋषभनाथ का यही संहनन था " समचउरंससंठाण संठिए” संस्थान–समचतुरस्र था, जिस संस्थान में हाथ, पैर, ऊपर और नीचे का भाग ये चारों अवयव सम अन्यूनाधिक प्रमाण वाले होते हैं तथा शुभलक्षणों से युक्त होते हैं, उस संस्थान का नाम समचतुरस्र संस्थान है, "पंच धणुसयाई उद्धं उच्चत्तेण होत्था" इनके शरीर की ऊँचाई ५०० धनुष की थी, "उसभेणं अरहा वीसं पुव्वसय सहस्साईं कुमारवा समज्झे वसित्ता" ये ऋषभनाथ जिनेन्द्र २० बीस लाख पूर्वतक कुमारावस्था में रहे, "तेवट्ठि पुव्वसय सहस्साई महाराज वासमझे वसित्ता" ६३ लाख पूर्व तक महाराजा के पद पर रहें, “तेसीइं पुब्वसय सहरसाई अगारवासमज्झे वसित्ता" इस तरह ८३ लाख पूर्व तक ये गृहस्थावस्था में रहे, "मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पव्वइए" बाद में ये मुण्डित होकर अगारावस्था को छोड़कर अनगारावस्था વજ્રા નામનું હાડકું બેસારેલ હેાય છે. આકારણથી જ આ સંહનનું નામ વજ્ર ઋષભ નારાચ સહનન છે. જેના વડે શરીરના પુઠૂગલા મજબૂત કરવામાં આવે છે. તે સહનન કહેવાય છે. એ સંહનન અસ્થિ સમૂહ રૂપ હોય છે. ભગવાન ઋષભનાથનું એ જ સહેનન ३तु' 'समचउरंसठाण संठिए' तेभनुं संस्थान समयतुरस हेतु के संस्थानमा हाथ, यञ, ઉપર અને નીચેના ભાગ આ ચારે અવયવ સમ-અન્યનાધિક પ્રમાણ વાળા હોય છે. અને शुभ लक्षणोथी युक्त होय छे. ते संस्थाननु नाम समयतुरस्र संस्थान छे. 'पंच धणु सयाज्ञ' उद्वे उच्चन्तण होत्था' तेभना शरीरनी उचाई ५०० - पांच सेो धनुषनी इती. 'उसमेण अरहा वीसं पुव्वसय सहस्साई कुमारवासमज्झे वसित्ता । या ऋषभनाथ कनेन्द्र २० वीस लाख पूर्व पर्यन्त कुमार अवस्थामा रह्या. 'तेवडं पुव्वसयस इस्साई महाराजयासमज्झे वसित्ता' मा प्रभा ६३ साथ पूर्व सुधी महारान यह पर मिराल्या. त्यार माह 'तेसिइ' पुव्यसयसइस्लाई अगारवा समज्झे वसित्ता । ८3 साथ पूर्व सुधी तेथेो गृहस्था
५१
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
४०१
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
अगारात् - अगारं परित्यज्य 'अणगारियं पव्बइए' अनगारितां प्रव्रजितः = प्राप्तः । इत्थं गृहीतव्रज्य 'उसमे अरहा एंगं वाससहस्सं' ऋपमः खलु अर्हन् एकं वर्षसहस्रम् = एक सहस्रवर्षाणि 'छउमत्यपरियायं पाउणित्ता' छद्मस्थपर्यायं पालयित्वा = समाप्य ततः 'एग पुच्वसथसहस्सं वाससहस्सूणं' एकं = पूर्वशतसहस्रं वर्षसहस्रो नम् = एक सहस्रवर्षन्यूनैकलक्षपूर्वाणि 'केवलिपरियायं' केवलिपर्यायं = केवलित्वं 'पाउणित्ता' पालयित्वा = समाप्य, इत्थं च 'एगं पुव्वसयसहस्सं बहुपडिपुण्णं' एकं पूर्वशतसहस्रं बहुप्रतिपूर्णम् = अखण्डितानि एकलक्षपूर्वाणि 'सामण्णपरियायं पाउणित्ता' श्रामण्यपर्यायं पालयित्वा ततश्च 'चउरा - सीई पुच्वस सहस्साई' चतुरशीतिं पूर्वशतसहस्राणि चतुरशीतिलक्षपूर्वाणि 'सव्वाउयं' सर्वायुष्कं = संपूर्णमायुः 'पालइत्ता' पालयित्वा = समाप्य 'जे से हेमंताणं तच्चे मासे पंचमे पक्खे माहबहुले' यः स हेमन्तानां तृतीयो मासः पञ्चमः पक्षो माधबहुल: = माधकृष्णपक्षः, 'तस्सणं माहबहुलस्स तेरसीपक्खेणं' तस्य माधबहुलस्य त्रयोदशीपक्षे त्रयोदशी तिथ खलु 'दसहि अणगारसहस्सेहि' दशभिः अनगारसहस्रैः- दशसहस्रसंख्यकैरनगारैः 'सद्धिः संपरिवुडे' सार्द्ध सम्परिवृत्तः, 'अट्ठावयसेलसिहरंसि' अष्टापदशैलशिखरे = अष्टापदनामक पर्वमें प्रव्रजित हो गये, “उसभेणं अरहा एगं वाससहस्सं छउमत्थपरियायं पाउणित्ता" ये इस अवस्था में एक हजार वर्ष तक छद्मस्थ रहे, “ एगं पुव्य सयसहस्सं वाससहस्सूणं केवलिपरियायं पाउणित्ता" एक हजार वर्ष कम एक लाख पूर्वतक केवलिपर्याय का इन्होंने पालन किया, " एवं पुव्यसयसहस्सं बहुपडिपुणं सामण्णपरियायं पाउणित्ता" इस तरह पूरे एक लाख पूर्वतक श्रामण्य पर्याय का पालन करके इन्होंने अपनी "चउरासीइं पुव्वसय सहस्सं सव्वाउयं पालइत्ता " ८४ लाख पूर्व की पूरी आयु समाप्त कर फिर ये "जे से हेमंताणं तच्चे मासे पंचमे पक्खे माहबहुले, तस्स णं माह बहुलस्स तेरसी पक्खेणं" हेमन्त ऋतु के माघकृष्ण पक्ष में त्रयोदशी के दिन “दसहि अणगारसहस्सेहिं सद्धि" दश हजार मुनियों से सम्परीवृत्त हुए " अट्ठावयसेल सिहरंसि" अष्टापद शैलशिखर से " चोदसमेण भत्तेण " निर्जल छह उपवास करके "संपलियंकवस्थामा रह्या त्यार माह 'मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पव्वइए तेथे भुंडित थर्धने અગારાવસ્થાને એટલે કે ગ્રહસ્થપણાના ત્યાગ કરીને અનગાર અવસ્થા ધારણ કરી અર્થાત્ अभुत यर्ध गया. 'उसमेणं अरहा एंग वास सहस्सं छउमत्थ परियायं पाउणित्ता' तेथे । म अवस्थामों मे इन्नर वर्ष पर्यन्त छद्मस्थरड्या. 'एग पुव्वयसहस् केवलिपरियाय पाउणित्ता' मेड इन्भर वर्ष न्यून खेड साथ वर्ष पर्यन्त यो भागे उपसि पर्याय पालन यु 'एगं पुत्र्वसयसहस्सं बहु पडिपुण्णं सामण्णपरियाय पाउणत्ता' આ પ્રમાણે પૂરા એક લાખ વર્ષ સુધી શ્રામણ્ય પર્યાયનું પાલન કરીને એમણે પેાતાનુ 'उसी पुव्वसय सहस्सं सव्वाउयं पालयित्ता' ८४ લાખ પૂર્વનું સંપૂર્ણ આયુ समाप्त करने पछी 'जे से हेमंताणं तच्चे मासे पंचमे पक्खे माहबहुले, तस्स ण माहबहुलस्स तेरसी एक्खे णं' हेमन्त ऋतुमा माघ कृष्ण पक्षमां तेरसने हिवसे दसहि अणगारसहस्सेहिं सद्धि इस हन्तर भुनियोथी युक्त यर्ध ने “ अट्ठावय सेलसिहरंसि" मष्टायह
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ४५ भगवतः संहननादि निरूपणम्
४०३ तशिखरे 'चोइसमेणं भत्तेण अपाणएणं' चतुर्दशेन भक्तेन अपानकेन-निर्जलैः षभिरुपवासैः युक्त इत्यध्याहार्यम् , तथा='संपलियंकणिसण्णे' सम्पल्यङ्कनिषण्ण: पद्मासनोपविष्टः सन् 'पुव्वण्हकालसमयंसि' पूर्वाह्नकालसमये 'अभीइणा णक्खत्तेण जोगमुवागएणं' अभिजिता नक्षत्रेण सह योगमुपागते खलु, चन्द्रे इत्यध्याहार्यम् , तथा 'सुसमदुसमाए समाए एगृणणवउइईहिं पक्खेहि' सुषम दुष्षमायाः समायाः एकोननवतौ पक्षेषु-सार्धाष्टमासाधिकेषु त्रिषु वर्षेषु 'सेसेहिं' शेषेषु सत्सु 'कालगए' कालगतः-मरणधर्म प्राप्तः, 'वीइक्कंते' व्यतिक्रान्त:-जन्मजरामरणादिलक्षणं संसारम् व्यतिगतः 'जाव' यावत् यावत्पदेन 'समुघतः छिन्नजातिजरामरणबन्धन: सिद्धो बुद्धो मुक्तोऽन्तकृतः परिविवृतः' इति संग्राह्यम् । तत्र-समुद्यातःसं-सम्यक पुनरावृत्तिराहित्येन उत्=उध्ये लोकांग्रलक्षणं स्थानं यातः प्राप्तः, न पुनरन्यतैर्थिकवत् पुनरवतारी, उक्तं च तैः
"ज्ञानिनो धर्मतीर्थस्य, कारः परमं पदम ।
गत्वाऽऽगच्छन्ति भूयोऽपि, भवं तीर्थनिकारतः ॥१॥ इति निसण्णे" पर्यङ्कासन से "पुव्व ण्ह" पूर्वाह्न "कालसमयंसि" काल के समय "अभोइणा णक्वतेणं" अभिजित नक्षत्र के साथ “जोगमुवागएणं" चन्द्रयोग में मुक्ति पधारे, जब ये मोक्ष पधारे उस समय “सुसम दुसमाए समाए एगूण णवइईहिं पक्खेहिं सेसेहिं" चतुर्थ काल के ३ वर्ष ८॥ मास बाकी थे, इस प्रकार "कालगए वीइक्कते जाव सब्ब दुक्खपहीणे" जन्म, जरा, मरण आदि लक्षण वाले संसार का परित्याग कर ये प्रभु यावत् सर्व दुःखों से प्रहीण हो गये, यहां यावत्पद से "समुद्धातः छिन्नजातिजरामरण बन्धनः सिद्धो बुद्धो मुक्तोऽन्तकृतः परिनिर्वृतः” इस पाठ का ग्रहण हुआ है । इस पाठ का भाव इस प्रकार है प्रभु उस लोकाग्ररूप स्थान पर पहुँचे कि फिर जहाँ से कभी भी वापिस उन्हें यहां पर नहीं आना पड़ता है । अतः अन्य तीथिको ने जो ऐसा कहा है कि "ज्ञानिनो धर्मतीर्थस्य कर्तारः परमं पदम् । गत्याऽऽगच्छम्ति भूयोऽपि
से शिपथी 'चोहसमेणं भत्तेणं' नि छ 6५ास प्रशने 'संपलियंक निसण्णे' पक्षनया 'पुव्व पूर्यास्त कालसमयसि' ना समये अभोइणा णखत्तण' मानछत् नक्षत्रथी साथ 'जोगमुवागएण' मानाया थये। त्यारे तसा श्रीभुरिताभि थया. न्यारे तसा श्री भुति यथार्या त्यारे 'सुसम दुसमाए समाए एगणणवउ इईहिं पक्खेहि સેarદ ચતુર્થ કાળના ૩ ત્રણ વર્ષ અને ૮ સાડા આઠ માસ બાકિ હતા આ પ્રમાણે 'कालगए वीइक्कते जाव सव्व दुक्खपहीणे' -भ, १२, भ२९५ मा सक्षयाणा સંસારને પરિત્યાગ કરીને તે પ્રભુ યાવતું સર્વ દુઃખોથી પ્રહણ થઈ ગયા. અહીં યાવત પદથી "समुद्धातः छिन्नजातिजरामरणबन्धनः सिद्धो बुद्धो मुक्तोऽन्तकृतः परिनिर्वृतः "मा પાઠ ગ્રહણ થયેલ છે. આ પાઠને ભાવ આ પ્રમાણે છે : જ્યાંથી ફરી વાર કોઈ પણ દિવસે તેઓશ્રીને પાછા અહીં આવવાનું થાય નહિ એવા તે લોકાગ્રરૂપ સ્થાન પર તેઓશ્રી પધાર્યા मेथी अन्य तीर्थ यो २ मा प्रमाणे ४थु छ "ज्ञानिनो धर्मतीर्थस्य कर्तारं परमं पदम् । गत्वाऽऽच्छन्ति भूयोऽपि भवं तीर्थनिकारतः ॥१॥ युति मने मामयी सपथा
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०४
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे तथा छिन्नजातिजरामरणबन्धनः छिन्नं विनाशितं जातिजरामरणरूपं बन्धनं, तद्धतुभूतकर्मणां विनाशाद् येन स तथाभूतः, तथा सिद्धः कृतार्थः, बुद्ध ज्ञातसमस्ततत्त्वः, मुक्तः भवोपग्राहिकर्मा शेम्यो विनिर्गतः, अन्तकृतः अन्तः भवान्तः कृतो येन स तथाविधः अपुनर्भय इत्यर्थः, परिनिवृतः कर्मकृतसकल सन्तापरहितत्वात् समन्ताच्छीतीभूतः, अतएव 'सव्वदुक्खप्पहीणे' सर्वदुःखग्रहीणः सर्वाणि-शारीरमानसानि दुःखानि प्रहोणानि यस्य स तथा विनष्टसकलशारीरमानसदुःखश्च जातः इति ॥सू. ४५॥ ___ अथ भगवति निवृते देवा यत्कृतवन्तस्तदाह
मूलम्-जं समयं च णं उसमे अरहा कोसलिए कालगए वीइक्कते समुज्जाए छिण्णजाइजरामरणवंधणे सिद्धे बुद्धे जाव सव्वदुक्खप्पहीणे, तं समयं च णं सक्कस्स देविंदस्स देवरन्नी आसणे चलिए । तए णं से सक्के देविदे देवराया आसणं चलियं पासइ, पासित्ता ओहिं पउंजइ, परंजित्ता भयवं तित्थयरं ओहिणा आभोएइ, आभोइत्ता एवं वयासी-परिणिव्वुए खलु जंबुद्दीवे दीवे भरहे वासे उसहे अरहा कोसलिए, तं जीयमेयं तीयपच्चुप्पण्णमणागयाणं सक्काणं देविंदाणं देवराभवं तीर्थनिकारतः ॥१॥ वह सर्वथा युक्ति और आगम से विरुद्ध है, प्रभु ने जाति जरा मरण रूप बन्धन का विनाश इसलिये कर दिया कि इनके हेतुभूत कर्मों का उन्होंने विनाश कर दिया था । प्रभु कृतार्थ होने के कारण सिद्ध हो गये कहे गये हैं, भवोपग्राहिक कर्मा शो से विनिर्गत । हो जाने के कारण प्रभु को मुक्तरूप से प्रकट किया गया है। अब प्रमु का पुनः संसार में जन्म नहीं होगा। इस कारण उन्हें अन्तकृत कहा गया है, कर्मजन्य सकल संतापोंसे रहित होने के कारण प्रभु में सब तरफ से शीतलता आगई थी इसलिये उन्हें परिनिर्वृत कहा गया है, शारीरिक, मानसिक समस्त दुःखों से प्रभु सर्वथा रहित हो चुके थे इसलिये उन्हें सर्वदुःखप्रहीण प्रकट किया गया है ॥४५॥ વિરુદ્ધ છે. પ્રભુએ જાતિ જરા મરણ રૂપ બન્ધનને વિનાશ એટલા માટે કર્યો કે એમનાં હેતભૂત કર્મોને તેઓશ્રીએ વિનાશ કરી દીધું હતું. કૃતાર્થ હોવા બદલ પ્રભુ સિદ્ધ રૂપે પ્રસિદ્ધ છે. સમસ્ત તાના જ્ઞાતા હોવા બદલ પ્રભુ બુદ્ધ કહેવામાં આવેલ છે. ભોપાહિક કર્મા શોથી વિનિર્ગત હોવાથી પ્રભુને મુક્ત રૂપમાં પ્રકટ કરવામાં આવેલ છે. હવે સંસારમાં ફરી વાર પ્રભુને જન્મ કદાપિ થશે નહિ. એથી જ તેઓશ્રીને અન્નકૃત કહેવામાં આવેલ છે. કર્મ જન્ય સમસ્ત સંતાપોથી રહિત હોવા બદલ પ્રભુમાં સર્વ રીતે શીતળતા આવી ગઈ હતી એથી જ તેમને પરિનિવૃત્ત કહેવામાં આવેલ છે. શારીરિક માનસિક સમસ્ત દુખેથી પ્રભુ સર્વથા વિહીન થઈ ચૂક્યા હતા એટલા માટે તેઓશ્રીને સર્વદુઃખ પ્રહણના રૂપમાં પ્રકટ કરવામાં આવેલ છે. સૂત્ર-૪પા
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ४६ भगवतः निर्वाणानन्तरदेवकृत्यनिरूपणम् ४०५ ईणं तित्थगराणं परिनिव्वाणमहिमं करित्तए, तं गच्छामि णं अहंपि भगवओ तित्थगरस्स परिनिव्वाणमहिमं करेमि त्ति कटु वंदइ णमंसइ, वंदित्ता णमंसित्ता चउरासीए सामाणियसाहस्सीहि तायत्तीसाए तायत्तीसरहिं, चउहिं लोगपालेहिं जाव चरहिं चउरासीईहिं आयरक्खदेवसाहस्सीहिं अण्णेहि य बहूहि सोहम्मकप्पवासीहिं वेमाणीएहिं देवेहिं देवीहिं य सद्धिं संपरिखुडे ताए उक्किट्ठाए जाव तिरियमसंखेज्जाणं दीवसमुद्दाणं मज्झं मज्झेणं जेणेव अट्ठावयपव्वए जेणेव भगवओ तित्थयरस्स सरीरए तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता विमणे णिराणंदे अंसुपुण्णणयणे तित्थयरसरीरयं तिक्खुत्तो आयाहिणं पयाहिणं करेइ, करित्ता णच्चासण्णे णाइदूरे सुस्सूसमाणे जाव पज्जुवासइ ॥ सू० ४६॥
छाया—यस्मिन् समये च खलु ऋषभोऽर्हन् कौशलिकः कालगतो व्यतिक्रान्तः समुद्यातः छिन्नजातिजरामरणबन्धनः सिद्धो यावत् सर्वदुःखप्रहीणः, तस्मिन् समये च खलु शक्रस्य देवेन्द्रस्य देवराजस्य आसन चलितं । ततः खलु स शक्रो देवेन्द्रो देवराजः आसन चलितं पश्यति, दृष्ट्वा अवधि प्रयुनक्ति, प्रयुज्य भगवन्तं तीर्थकरम् अवधिना आभोगति, आभोग्य एवमवादीत्-परिनिर्वृतः खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे भरते वर्षे ऋषभोऽन् कौशलिका, तद्जीतमेतत् अतीतप्रत्युत्यन्नमनागतानां शकाणां देवेन्द्राणां देवराजानां तीर्थकराणां परि निर्वाणमहिमान फतुम् तद् गच्छामि खलु अहमपि भगवतस्तीर्थकरस्य परिनिर्वाणमहिमानं करोमीति कृत्वा वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्यित्वा चुतुरशीत्या सामानिकसाहस्रीभिः, त्रयस्त्रिंशता बायस्त्रिंशकैः, चतुर्भिर्लोकपालैर्यावत् चतसृभिः चतुरशीतिभिः आत्मरक्षकदेवसाहस्रीभिः, अन्यैश्च बहुभिः सौधर्मकल्पवासिभिः वैमानिकैः देवैर्देवीभिश्च सार्घ सम्परिवृतस्तया उत्कृष्टया यावत् तिर्यगसंख्येयानां दीपसमुद्राणां मध्यमध्येन यत्रैव अष्टापदपर्वतो यत्रैव भगवतस्तीर्थकरस्य शरीरकं तत्रैव उपागच्छति उपागत्य विमना निरानन्दः अश्रपर्णनयनः तीर्थकरशरोरकं त्रिकृत्व आदक्षिण प्रदक्षिणं करोति, कृत्वा नात्यासन्ने नाति दूरे शुश्रूषमाणो यावत् पर्युपास्ते ॥४६॥
भगवान् के मुक्ति में चले जाने पर देवोंने जो कुछ किया उसे यहां सूत्रकार प्रकट करते हैं -- "जं समयं च णं उसमे अरहा कोसलिए कालगए" इत्यादि ।
टोकार्थ-"जं समयं च णं उसभे अरहा कोसलिए कालगए वीइक्कते समुज्जाए छिण्णजाइભગવાન મુકિતમાં પધાર્યા અને તે પછી દેએ જે કંઈ કર્યું, તેને અહી' સૂત્રકાર ४८ ४२ छ: जं समयं च णं उसमे अरहा कोसलिए कालगए-इत्यादि-सूत्र-४६॥
12-'जं समयं च णं उसमे अरहा कोसलिए कालगए विइक्कते समुज्जाए छिण्ण
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०६
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे ___टीका-'जं समयं च' इत्यादि । मूले 'जं समयं' 'तं समयं' इत्युभयत्र प्राकृतत्वात् सप्तम्यर्थे द्वितीया, ततश्च 'जं समयं च णं उसमे अरहा-कोसलिए कालगए वीइक ते समुज्जाए छिण्ण जाइजरामरणबंधणे-सिद्धे बुद्धे' यस्मिन् समये च खलु ऋषभोऽहन कौशलिकः कालगतो व्युत्क्रान्तः समुद्यातः छिन्नजातिजरामरणबन्धनः सिद्धो बुद्धो 'जाव' यावत्, यावत्पदेन-'मुक्तः अन्तकृतः परिनिवृत्तः' इति पदत्रयं संग्राह्यम्, तथा 'सव्य दुक्खप्पहोणे' सर्वदुःखप्रहीणः, 'कालगतादिसर्वदुःख प्रहोणान्तशब्दानां व्याख्याऽत्रैव चतुश्चत्वारिंशत्तमे सूत्रेऽवलोकनीया, 'तं समयं च णं सक्कस्स देविंदस्स देवरण्णो आसणे चलिए' तस्मिन् समये च खलु शक्रस्य देवेन्द्रस्य देवराजस्य आसनं चलितंकम्पितम् । 'तए णं-से सक्के देविंदे देवराया आसणं चलियं पासइ' ततः खलु स शक्रो देवेन्द्रो देवराजः आसनं चलितं पश्यति अवलोकयति, 'पासित्ता' दृष्ट्वा ओहि' अवधिम् अवधिज्ञानं 'पउंजइ' प्रयुनक्ति-व्यापृणाति, 'पउंजित्ता' प्रयुज्य अवधिज्ञानं व्यापृत्य 'भयवं तित्थयरं ओहिणा' भगवन्तं तीर्थकरम् अवधिना=अवधिज्ञानेन 'आभोएई आभोगयति-पश्यति, 'आभोइत्ता' आभोग्य दृष्ट्वा ‘एवं' एवं-वक्ष्यमाणं वचनम् 'वयासी' अवादीत्-उक्तवान् ‘परिणिव्युए' परिनिर्वृतः कर्मकृतसकलसन्तापरहितत्वात् समन्ताच्छीतलीभूतः 'खलु जंबुद्दीवे दीवे भरहे वासे उसहे अरहा कोसलिए' खलु जम्बूद्वीपे जरामरणबंधणे सिद्धे बुद्धे जाव सव्वदुक्खापहोणे" वे कौशलिक ऋषभ अहँत जि समय मुक्ति में गये अर्थात् कालगत आदि सर्व दुःख प्रहीणान्त तक के विशेषणों से जब वे युक्त हो चुके "तं समयं च णं सक्कस्स देविंदस्स देवण्णो आसणे चलिए" उस समय देवेन्द्र देवराज शक का आसन कम्पायभान हुआ, “तएणं से सक्के देविंदे देवराया आसणं चलियं पासइ" शक्रने जब कम्मित होते हुए अपने आसन का देखा तो उसी समय उसने अपने अवधिज्ञान को व्यापारित किया "पासित्ता" व्यापारित कर "ओहिं पउंजइ पउंजित्ता भयवं तित्थयरं आभोएई" उसने उस अवधिज्ञान से तीर्थकर प्रभु को देखा, "आभोइत्ता" देखकर फिर वह "एवं वयासी" इस प्रकार कहने लगा 'परिणिव्वुए खलु जंबूद्दीवेदीवे भरहे वासे उसहे अरहा कोसलिए" जम्बूद्वीप नामके द्वीप में स्थित भरतक्षेत्र में कौशलिक ऋषभ अहंत परिनिर्वृत हुए हैं-कर्मकृत सकल जाइजरामरणबंधणे सिद्ध बुद्धे जाव सव्वदुःखप्पहीणे' ते शसि पन मत समय મુકિતમાં પધાર્યા એટલે કે કાલગત વગેરે સર્વ દુઃખ પ્રહીણાન્ત સુધીના વિશેષણથી જ્યારે तमाश्री युक्त थ यूध्या ते समय च ण सकस्स देविंदस्स देवरणो आसणे चलिए' ते समये हेवेन्द्र १२००४ शनु सासन ४२पायमान थयु 'तएणं से सक्के देविदे देवराया आसणं चलियं पासई' । न्यारे पोताना भासनने पायमानतुं नयु त्यारे ते क्षणे ती पाताना अवधि ज्ञानने व्यापारित :यु 'पासित्ता' व्यापारित शने 'ओहिं पउंजइ पउंजित्ता' भयवं तित्थयरं आभोएइ' तहत अवधि ज्ञानथी तीथ ४२ प्रभुने नया. 'आभो. इत्ता' तीथ ४२ प्रभुने नि ते 'एवं वयासी' मा प्रमाणे ४ा या 'परिणिव्वुए खलु जंबुद्दीवे दीवे भरहे वासे उसहे अरहा कोसलिए' भूदीपनामना दीयम मावेस भरतक्षेत्र
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ४६ भगवतः निर्वाणानन्तरदेवकृत्यनिरूपणम् ४०७ द्वीपे भरते वर्षे ऋषभोऽहन कौशलिकः 'त' तदेतत् 'तीय पच्चुप्पण्णमणागयाणं' अतीतप्रत्युत्पन्नानागतानाम् भूतवर्तमानभविष्यत्कालजातानां 'सकाणं देविंदाणं देवराईणं तित्थगराणं परिनिव्वाणमहिम' शक्राणां देवेन्द्राणां देवराजानां तीर्थकराणां परिनिर्वाणमहिमानं तीर्थकरसम्बन्धिपरिनिर्वाणमहोत्सवं 'करित्तए' कर्तुं 'जीयमेयं' जीतं जीतव्यवहारो वर्तते, 'तं' तत्=तस्माद् हेतोः अहंपि भगवओ तित्थगरस्स परिणिव्वाणमहिमं करोमि' तद् गच्छामि खलु अहमपि भगवतस्तीर्थकरस्य परिनिर्वाण महिमान करोमि 'त्तिकटु' इति कृत्वा इत्युक्त्वा 'वंदइ' वन्दते-स्तौति ‘णमंसइ' नमस्यति प्रणमति 'वंदित्ता णमंसित्ता' वन्दित्वा नमस्यित्वा 'चउरासीए सामाणिय साहस्सोहि' चतुरशीत्या सामानिकसाहस्रीभिः चतुरशीति सहस्रसंख्यकैः सामानिकदेवैः, 'तायत्तीसाए' त्रय स्त्रिंशतात्रयस्त्रिंशत्संख्यकैः ‘तायत्तीसएहि त्रायस्त्रिंशकैः गुरुस्थानीवैर्देवैः, 'चउर्हि' चतुभिः चतुस्संख्यकैः 'लोगपालेहि' लोकपालैः सोमयम-वरुणकुबेरसंज्ञकै लोकपालैः 'जाव' यावत्-यावत्पदेन–'अहिं अग्गमहिसीहिं सपरिवाराहि तिहि परिसाहिं सत्तहिं संतापों से रहित हो गये हैं इसलिये वे समन्तात् शीतलीभूत बन गये है, "तं जीयमेयं तीयपडुप्पण्ण मणागयाणं सक्काणं देविंदाणं देवराईणं तित्थगराणं परिनिव्वाणमहिमं करित्तए" अतः समस्त अतीत, वर्तमान एवं भविष्यत्काल संबंधी इन्द्रो का यह जीत-व्यवहार है कि वे तीर्थंकर प्रभु के निर्वाणगमन महोत्सव को करें, "तं गच्छामि णं अर्हपि भगवओ तित्थगरस्स परिनिव्वाणमहिम करित्तए" इसलिये में भी भगवान् तीर्थ कर ऋषभदेव के निर्वाणगमनोत्सव करने के लिये जाता हूं "तं गच्छामि णं अहंपि भगवओ तित्थगरस्स-परिनिव्वाणमहिमं करेमित्ति कटु चंदइ णमंसइ, वंदिता णमंसित्ता चउरासीए सामाणिय साहस्सीहिं तायत्तीसाए तायत्तीसएहिं, चउहिं लोगपाले हिं जाव चउहिं चउरासीईहिं आयरक्स्वदेवसाहस्सीहिं अण्णेहि य बहूहिं सोहम्मकप्पवासोहिं वेमाणिएहिं देवेहिं देवीहि य सद्धिं संपरिवुडे ताए उक्किट्ठाए जाव तिरियमसंखेज्जाणं दीबसमुदाणं मझमज्झेणं जेणेव अट्ठावयपव्वए जेणेव भगवओ तित्थयरस्स सरीरए तेणेव उवागच्छइ, उवाમાં કૌશલિક ઋષભ અડત પરિનિવૃત્ત થયા છે.–કર્મકૃત સકલ સંતાપોથી રહિત થઈ ગયા छ. मेथी तमा समन्तात शीतलीभूत मनी या छे. 'तं जीयमेयं तीयपडुप्पन्नमणागयाणं सक्काणं देविदाणं देवरायाणं परिणिव्वाणमहिमं करित्तए' तेथी सा सतात, मनोगत અને વર્તમાન કાલ સંબંધી ઈદ્રોને આ જીત વ્યવહાર છે કે-તેઓ તીર્થંકર પ્રભુને નિર્વાણ सामन महोत्सवये. 'तं गच्छामि गं अहपि भगवओ तित्थगरस्स परिणियाणमहिम करित्तए' तथा ५९ भगवान् तीथ ४२ पवना निर्माण महोत्सव ४२वा 'तं गच्छामि ण अहंपि भगवओ तित्थगास्स परिणिव्वाण महिमं करेमित्ति कटु वंदइ णमंसइ वंदित्ता णमंसित्ता चउरासोए सामाणिब साहस्सीएही तायत्तीसाए तायत्तीसऐहिं चाहि लोगपालेहिं जाव चउहिं चउरासोइहि आयरन देवसाहस्सीही अण्णेहिय बहुहि सोहम्म कप्पवासीहिं वेमाणिएहिं देवेहिं देविहिय सद्धि संपरिबुडे ताए उक्किट्ठाए जाव तिरियमसंखेज्जाण दीवसमुदाण मज्झ मज्झेणं जेणेव अढावयपधए जेणेव भगवओ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
अणी हिं' छाया-अष्टभिरग्रमहिषीभिः सपरिवाराभिः, तिसृभिः परिवद्भिः सप्तभिरनीकैः' इति संग्राह्यम्, तत्र - अष्टभिः अग्रमहिषीभिः = पद्मा १. शिवा २ शची ३ अजू: ४ अमला ५ अप्सरा ६ नवमिका ७ रोहिणी ८ इत्यष्टसंख्या भिरग्रममहिषीभिः कीदृशीभिराभिः इत्याह- सपरिवाराभिः = षोडशसहस्र - षोडश - परिवार सहिता भिरिति तथा तिसृभिः परिषद्भिः वाह्यमध्याभ्यन्तररूपाभिस्त्रिसंख्याभिः परिषद्भिः, तथा सप्तभिः अनीकैः = हयगजरथ सुभट - वृषभ गन्धर्व नाट्यरूपैः सप्तभिः सैन्यैः तथा सप्तभिः अनीकाधिपतिभिः, तथा 'चहिं चउरासीहिं आयरक्ख देवसाहस्सीहिं' चतसृभिः चतुरशीतिभिः आत्मरक्षकदेव साहस्रीभिः = चतसृषु दिक्षु प्रत्येकस्यां दिशि वर्तमानैः चतुरशीतिसहस्रैः चतुरशीति सहस्रात्मरक्षक देवैः, तथा - 'अण्णेहि य बहूहिं सोहम्मकप्पवासीहिं वैमाणिएहिं देवे हिं देवीहि यसद्धिं संपरिवुडे' अन्यैश्च बहुभिः सौधर्मकल्पवासिभिः वैमानिकदेवैः, ताहशभिर्देवश्च सार्द्धं संपरिवृतः = संपरिवेष्टितः 'ताए' तया देवसम्बन्धिन्या 'उक्कि ट्ठाए' उत्कृष्टया=प्रशस्तविहायोगतिषु श्रेष्ठया, जाव' यावत् - यावत्पदेन - 'तुरियाए चलाए चंडाए जवणाए उद्धूयाए सिवाए देवगईए वीईवयमाणे' छाया - त्वरितया चपलया चण्डया जवनया उद्धूतया शिघ्रया दिव्यया देवगत्या व्यतिव्रजन् व्यतिव्रजन् ' इति संग्राह्यम् । तत्र - त्वरितया मनोज न्यौत्सुक्यवशात् चपलया - कायव्यापारचापल्यात् चण्डया = तीव्रया श्रमजनितग्लान्यभावात् जवनया अत्युत्कृष्टगतिमत्वात् उद्धृतया = उत्कृ टया-वायुग तेरिवोकटत्वात्, शीघ्रया = निरवच्छिन्नशीघ्रत्वगुणयोगात् एतादृश्या दिव्य[ - देवजनोचितया देवगत्या - देवसम्बन्धिन्या गत्या करणभूताया व्यत्तिनजन् व्यत्ति -
या=
=
४०८
गच्छित्ता विमणे निराणंदे अंसुपुण्णणयणे तिव्थयर सरीरयं तिक्खुत्तो आयाहिणं पयाहिणं करेइ, करिता णच्चासणे णाइदूरे सुस्सूसमाणे जाव पज्जुवासइ" इस प्रकार कहकर उस शक्रने वन्दना की, नमस्कार किया, वंदना नमस्कार करके अपने ८४ हजार सामानिक देवों के साथ ३३ त्रात्रिंशक देवों के साथ वावत् सपरिवार आठ अपनी पट्टरानियों के साथ प्रत्येक - दिशा के ८४-८४ हजार आत्मरक्षक देवों के साथ और इसी तरढ से और भी दूसरे सौधर्मकल्पवास देव देवियों के साथ शक अपनी उत्कृष्ट प्रशस्त विहायोगति में भी श्रेष्ठ दिव्य देवगति से चलता २ तिर्यग् असंख्यात द्वीप समुद्रों के टीक मध्यभाग से होता हुआ जहां अष्टापद पर्वत था तित्थधरस्त सरीरए तेणेव उवागच्छर उवागच्छित्ता विमणे निरानन्दे अंसुपुण्णणय णे तित्थयरसरीरयं त्तिक्खुत्तों आयाहिण पर्यााहिण करेइ, करिता णच्चासपणे णाइदूरे सुस्सूसमाणे जांव पज्जुवासई' मा प्रमाणे 'हीने से शडे प्रभुने वहना उरी नमस्र अर्या વદના નમસ્કાર કરીને પેાતાના ૮૪ હજાર સામાનિક દેવોની સાથે ૩૩ ત્રાય'િરાક દેવાની સાથે યાવત્ સપરિવાર આઠ પેાતાની પટ્ટરાણીયેા સાથે દરેક દિશાના ૮૪ હજાર ૮૪ હજાર આત્મ રક્ષક દેવાની સાથે અને આ પ્રમાણે બીજા પણ સૌધર્મ કલ્પવાર્સી દેવ-દૈવિયેાની સાથે તે શક્ર પેાતાની ઉત્કૃષ્ટ પ્રશસ્ત ષિહાયેાગતિમાં પણ શ્રેષ્ઠ દિવ્ય એવી દેવગતિથી ચાલતા ચાલતા તિયગ્ર અસખ્યાત દ્વીપ સમુદ્રોની ખરાખર મધ્યભાગમાં થઈ ને જ્યાં અષ્ટાપદ પત
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ४६ भगवतः निर्वाणानन्तरदेवकृत्यनिरूपणम् ४०९ व्रजन्-गच्छन् 'तिरियमसंखेज्जाणं'तिर्यगसंख्येयानां तिर्यगलोकवर्तिनाम् असंख्येयानां 'दीवसमुदाणं' द्वीपसमुद्राणां द्वीपानां समुद्राणां च 'मज्झं मज्झेणं' मध्यमध्येन सातिशयमध्यभागेन 'जेणेक' यत्रैव यस्मिन्नेव प्रदेशे 'अट्ठावयपव्वए' अष्टापदपर्वतः तत्र च पर्वते 'जेणेव' यत्रैव-यस्मिन्नेव भागे 'भगवओ तित्थ गरस्स सरीरए' भगवत स्तीर्थकरस्य शरीरकं तेणेव उवागच्छइ' तत्रैव उपागच्छति 'उवागच्छित्ता' उपागत्य 'विमणे' विमनाः-शोकाकुलितचित्तः, अतएव 'णिराणंदे' निरानन्दः-आनन्दवर्जितः, 'अंसुपुण्णणयणे' अश्रुपूर्णनयन:-अश्रुपरिपूर्णनयनः 'तित्थयरसरीरयं' तीर्थकरशरोरकंभगवत ऋषभदेवस्य निष्प्राणं शरीरं 'तिक्खुत्तो' त्रिकृत्वः वारत्रयम् ‘आयाहिण पयाहिणं करेइ' आदक्षिणप्रदक्षिणं करोति, 'करित्ता' कृत्वा ‘णच्चासण्णे णाइदरेनातिसमीपे नातिदूरे किन्तु समुचितस्थाने 'सुस्सूसमाणे' शुश्रूषमाणः सेवमानः मांसाशिप्राणिभ्यो रक्षन्नित्यर्थः, 'जाव' यावत्-यावत्पदेन–णमंसमाणे अभिमुहे विणजहां भगवान् तीर्थकर का शरीर था वहां आया 'वहां पर आकर वह शोकाकुलित चित्त वाला बन गया उसके मन से आनन्द बाहर निकल गया उसकी आंखों में आंसु भर आये उसने निष्प्राण उस तीर्थकर शरीर की तीन प्रदक्षिणाएँ देकर वह समुचित स्थान पर बैठ गया, मांसाशिप्राणियों से उस शरीर की रक्षा करता हुआ वह इन्द्र बार २ उस शरीर को प्रणाम फरने लगा-पञ्चाङ्गनमन पूर्वक नम्रीभूत होने लगा और विनय के साथ दोनों हाथ जोड़कर उस शरीर के पास संमुख बैठ गया ।
गति सूत्र में जो यावत्पद है उससे "तुरियाए, चवलाए, चंडाए, जवणाए, उद्धृयाए, सिग्धाए, दिव्याए, देवगईए, वीईवयमाणे २" इस पाठ का यहां ग्रहण हुआ है मनोजन्य
औत्सुक्य के वश से उसको वह गति त्यरा से युक्त थी, कायव्यापार की चपलता से वह चपल थी, श्रम जनितग्लानि के अभाव से वह तोब थी, इससे ऊँची-उत्त्कृष्ट-और कोई गति नहीं हो सकती है, इस कारण वह जवना थी, वायु की गति की तरह वह उत्कट थी, इसહતે જ્યાં ભગવાન્ તીર્થકરનું શરીર હતું ત્યાં ગયા. ત્યાં જઈ ને તે શેકાકુલિત ચિત્તવાળા થઈ ગયા. તેમના ચિત્તમાંથી આનંદ લુપ્ત થઈ ગયા. તેમની આંખો આંસુથી ભીંજાઈ ગઈ તેણે નિષ્ણાણ એવા તે તીર્થકરને શરીરની ત્રણ પ્રદક્ષિણા કરી અને ત્યાર બાદ તે ઉચિત
સ્થાન પર બેસી ગયો, માંસભક્ષક પ્રાણિયોથી તે શરીરની રક્ષા કરતા તે ઈદ્ર વારંવાર તે શરીરને પ્રણામ કરવા લાગ્યો પંચાંગ નમન પૂર્વક નમ્રી ભૂત થવા લાગે અને સવિનય બનેહાથ જોડીને તે શરીરની નજીક બેસી ગયા.
गति सूत्रमा २ यात्५४ मावस छे. तेथी 'तुरियाए चवलाए, चंडाए, जवणाप, उधूयाए, सिग्धाए, दिव्याए, देवगईए वीईक्यमाणे २, ० ५।। संग्रह थये। छ. મનજન્ય સૂકય ને લીધે તેની તે ગતિ ત્વરાયુક્ત હતી. કાય વ્યાપારની ચપળતાથી તે ચપળ હતી. શ્રમજનિત ગ્લાનિના અભાવથી તે તીવ્ર હતી. એનાથી ઉચ્ચતમ–ઉત્કૃષ્ટગતિ બીજી હોય જ નહિ. એથી તે જવના હતી. વાયુની ગતિની જેમ તે ઉત્કૃષ્ટ હતી,
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे एणं पंजलिउडे' छाया-नमस्यन् अभिमुखे. विनयेन पाञ्जलिपुटः, इति संग्राह्यम् , तत्र नमस्यन् पञ्चाङ्गनमनपूर्वकं प्रणतो भवन् अभिमुखे-सम्मुखे विनयेन सविनयं प्रा जलिपुटः अञ्जलीकृतकरयुगल: 'पज्जुवासइ' पर्युपास्ते तिष्ठति ॥सू० ४६॥
इत्थं भगवत्कलेवरसमीपागमनरूपां शक्रवक्तव्यतामुक्त्वा सम्प्रतीशानेन्द्रादिवक्तलिये वह उधूत थी, निरवच्छिन्न शीघ्रत्व गुण के योग से वह शीघ्ररूप थी, तथा देवजनोचित होने से वह दिव्य थी, तिर्यग् असंख्यात द्वीप समुद्रों को पार करता हुआ वह शक आया सो इसका तात्पर्य ऐसा है कि तिर्यग्लोकवर्ती असंख्यात द्वीप समुद्र शास्त्र में कहे गये हैं तिर्यग्यलोक का तात्पर्य मध्यलोक से है इस मध्यलोक में जम्बूद्वीप आदि द्वीप और लवणसमुद्र आद्रि समुद्र असंख्यात २ हैं ऐसी जिनेन्द्र की वाणी है। त्रायस्त्रिंशक देव ३३ ही होते हैं और ये गुरुस्थानीय होते हैं, सोम, यम, वरुण और कुबेर इस तरह से ये चार लोकपाल कहे गये हैं। आठ अग्रमहिषियों के नाम इस प्रकार से हैं-पद्मा १, शिवा २, शची, ३, अञ्जू ४, अमला ५, अप्सरा ६, नवमिका ७, और रोहिणी ८, इन एक २ पट्ट देवियों का परिवार १६-१६ हजार प्रमाण है, बाह्यपरिषदा, मध्यपरिषदा और अभ्यन्तर परिषदा के भेद से इसकी ३ परिषदाएँ होती हैं, अनीक-सेना सात प्रकार की कही गई है-हय, गज, रथ. सुमट, वृषभ, गन्धर्व, और नाटय चार दिशाओं में से प्रत्येक दिशा में ८४-८४ हजार आत्मरक्षक देव रहते है इसीलिये यहां चारों दिशाओं के चार चौरासी हजार अर्थात् तीन लाख छिहोत्तर हजार आत्मरक्षक देव कहे गये हैं ॥४६॥
___ इस प्रकार से भगवान् के कलेवर के समीप शक के आगमन की वक्तव्यता को प्रकट करके એથી તે ઉધૂત હતી. નિરવચ્છિન્ન-શીઘત્વ ગુણના વેગથી તે શીધ્ર રૂષ હતી. તેમજ દેવજચિત હોવાથી તે દિવ્ય હતી. તિર્યંગૂ અસંખ્યાત દ્વીપ સમુદ્રોને પાર કરીને તે શક આવ્યું હતું આનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે કે તિર્યગૂ લકવત અસંખ્યાત દ્વીપ સમુદ્ર શાસ્ત્રમાં કહેવામાં આવેલ છે.-તિયગૂ લેકનું તાત્પર્ય મધ્યક થાય છે. એ મધ્યલેકમાં જબુદ્વીપ વગેરે દ્વીપ અને લવણ સમુદ્ર વગેરે સમુદ્રો અસંખ્યાત ૨ છે. એવી જિનેન્દ્રની વાણી છે. ત્રાયશ્વિ શક્ર દેવે ૩૩ જ થાય છે, અને એ ગુરુસ્થાનીય હોય છે. સોમ, યમ, વરુણ અને કુબેર આ રીતે એ ચાર કપાલે કહેવામાં આવેલ છે. આઠ અગ્ર મહિષીઓના નામ આ પ્રમાણે છે ૧ પદ્મા, ૨ શિવા, ૩ શચી, ૪ અંજ, ૫ અમલા, ૬ અપ્સરા, ૭ નવામિકા અને ૮ રોહિણી એ એક–એક પટ્ટદેવીઓને પરિવાર ૧૬-૧૬ હજાર પ્રમાણ છે. બાહ્ય પરિષદા, મધ્ય પરિષદા અને આભ્યન્તર પરિષદાના ભેદથી આની રૂ પરિષદાઓ થાય છે. અનીક-સેના સાત પ્રકારની કહેવામાં આવેલ છે, હય, ગજ, રથ, સુભટ, વૃષભ, ગર્વ અને નાર્ય ચાર દિશાઓમાંથી દરેક દિશામાં ૮૪-૮૪ હજાર આત્મરક્ષક દેવો રહે છે. એથી અહીં ચારે ચારે દિશાઓના ચાર ચોરાસી હજાર આત્મરક્ષક દે કહેવામાં આવેલ છે. માદા
આ પ્રમાણે ભગવાનના કલેવરની પાસે શકના આગમનની વક્તવ્યતાને પ્રકટ કરીને હવે
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ४७ भगवतः निर्वाणानम्तर मीशानदेवकृत्यनिरूपणम् ४११ व्यतामाह
मूलम् — तेणं कालेणं तेणं समरणं ईसाणे देविंदे देवराया उत्तरलोग हिवई अट्ठावीसविमाणसय सहस्सा हिवई सूलपाणी वसहवाहणे सुरिंदे अरयंबरवत्थधरे जाव विउलाई भोगभोगाई भुंजमाणे विहरइ । तए णं तरस ईसास देविस देवरन्नो आसणं चलइ । तरणं से ईसाणे जाव देवराया आसणं चलियं पासइ पासित्ता ओहिं पउंजइ परंजित्ता भयवं तित्थयरं ओहिणा आभोएइ आभोइता जहा सक्के नियगपरिखारेणं भायव्वो जाव पज्जुवासइ । एवं सव्वे देविंदा जाव अच्चुए नियगपरिखारेणं भाणेयव्या । एवं जाव भवणवासीणं इंदा वाणमंतराणं सोलस जोइसियाणं दोणि णियगपरिवारा णेयव्वा ॥ सू० ४७ ॥
छाया - तस्मिन् काले तस्मिन् समये ईशानो देवेन्द्रो देवराज उत्तरार्द्धलोकाधिपतिः अष्टाविंशतिविमानशतसहस्राधिपतिः शूलपाणिवृषभवाहनः सुरेन्द्रः अरजोऽम्बरवस्त्रधरो यावद् विपुलान् भोगभोगान् भुञ्जानो विहरति । ततः खलु तस्य ईशानस्य देवेन्द्रस्य देवराजस्य आसनं चलति । ततः खलु स ईशानो यावत् देवराजः आसनं चलितं पश्यति, दृष्ट्वा अवधि प्रयुङ्क्ते, प्रयुज्य भगवन्तं तीर्थकरम् अवधिना आभोगयति, आभोग्य यथा ant निजक परिवारेण भणितव्यो यावत् पर्युपास्ते । एवं सवें देवेन्द्रा यावत् अच्युतो निजकपरिवारेण भणितव्याः । एवं यावद् भवनवासिनामिन्द्रा व्यन्तराणां षोडश, जोतिष्काणां द्वौ, निजकपरिवारा नेतव्याः ||सू०४७||
टीका- 'ते कालेणं' इत्यादि । 'तेणं कालेणं तेणं समएणं ईसाणे' तस्मिन् काले तस्मिन् समये ईशानः ईशाननामक : 'देविंदे देवराया उत्तरद्ध लोगाहिवई' देवेन्द्रो देवराजः उत्तरार्द्धलोकाधिपतिः उत्तरार्द्ध देवलोकस्वामी, 'अट्ठावीसविमाणसय सहस्साहिवई' अष्टाविंशति अब सूत्रकार ईशान इन्द्र की वक्तव्यता का कथन करते हैं
"तेणं कालेणं तेणं समएणं ईसाणे देविदे' इत्यादि ।
टीकार्थ- "तेणं कालेणं तेणं समएणं ईसाणे देविंदे देवराया उत्तरद्ध लोगाहिवई अट्ठावीसविमाण सय सहस्सा हिवई" उस काल में और उस समय में उत्तरार्धलोक के अधिपति देवेन्द्र देवराज ईशान इन्द्र का जो कि २८ लाख विमानों का अधिपति है, "सूलपाणी" हाथ में जिसके शूल સૂત્રકાર ઈશાન ઈન્દ્રની વક્તવ્યતાનું કથન કરે છે.
'ते' काले तेण समपण ईसाणे दविंदे' इत्यादि - सूत्र ४७
टीडार्थ' - 'ते' काले तेण समरण ईसाणे दविदे दबराया उत्तरद्ध लोगा हिवई अट्ठावीसविमाणसयसहस्साहिन्नई' ते अस भने ते समये उत्तराध सोडना अधिपति देवेन्द्र हेवराज ईशान न्द्रनु -} ? २८ लाख विमानाना अधियति छे, 'सूलपाणी' हाथमां प्रेम
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
विमानशतसहस्राधिपतिः अष्टाविंशतिलक्षसंख्यकविमानस्वामी' 'सूलपाणी' शूलपाणिः शूलहस्तः 'बसवाहणे' वृषभवाहनः वृषभो वाहनं यस्य स तथा वृषभयानवान् 'सुरिंदे' सुरेन्द्रः स्वर्लोकवासि देवस्वामी ' अरयंबरवत्थघरे' अरजोऽम्बरवस्त्रधरः अरजोऽम्बरं निर्मलाकाशं, तत्सदृशं स्वच्छं यद् वस्त्रं वसनं तस्य धरः धारकः 'जाव' यावत् यावत्पदेन 'आलइयमाल उडे णचहेमचारुचित्तचंचलकुंडल विलिहिज्ज माणगल्ले महिद्धिए महज्जुइए महाबले महाजसे महाणुभावे महासुक्खे भासुरबोंदी पलंबवणमालघरे इसाणकम्पे ईसा - raiser विमाणे सुहम्माए सभाए ईसाणंसि, सीहासणंसि से णं अट्टावीसाए विमा णावाससयसाहस्सीणं असीईए सामाणियसाहस्सीणं तायत्तीसाए ताय तीसगाणं चउन्हं लोगपालाणं अहं अग्गमहीसोणं सपरिवाराणं तिहूं परिमाणं सत्तण्हं अणीयाणं सत्तण्हं अणीयाहिवईणं उन्हें असोईणं आयरक्खदेवसाहस्सीणं अण्णेसिं च ईसाणकप्पवासीणं सहं देवा देवीण य आहेवच्चं पोरेच्चं सामित्तं भट्टितं महत्तरगतं आणाईसरसेगावच्चं कारेमाणे पालेणाणे महयाहयणट्टगीयवाइयततीतलताल तुडियघण मुइंग पडुप्पवाइयरवेणं' है "वसहवाहणे" वाहन जिसका वृषभ है, आसन कंपायमान हुआ इसे सुरेन्द्र विशेषण से जो अभिहित किया गया है वह यह प्रकट करता है कि यह ईशान इन्द्र ईशान स्वर्गवासी देवलोकों का पूर्ण रूप से आधिपत्य करता है यह सदा "अरयंबर वत्थघरे" अरजोऽम्बरवस्त्र पहिनता हैनिर्मल आकाश का रङ्ग जैसा स्वच्छ होता है वैसा ही इसके द्वारा पहिने गये वस्त्रों का वर्ण भी स्वच्छ निर्मल होता है यहां "जाव" यावत्पद से आलइयमालमउडे, णवहेमचारुचित्तचंचलकुंडल विलिहिज्ज माणगल्ले, महिद्धिए, महज्जुइए, महाबले, महाजसे, महाणुभावे, महासुक्खे, भासुरखोंदी, पलंबवणमालघरे, ईसाणकप्पे, ईसाणवडिंसए, विमाणे, सुहम्माए, सभाए ईसाणंसि सीहासणंसि, से णं अट्ठावीसाए विमाणावास सय साहस्सीणं असीइए सामाणियसाहस्सीणं तायत्तीसाए तायत्तीसगाणं चउण्हं लोगपालाणं अटूह अग्गमहिसीणं सपरिवाराणं तिह परिसार्ण सत्तण्हं अणीयाणं सत्तण्ह' अणीयाहिवईणं चउन्ह असीईणं आयरक्ख देवसाहस्सीणं अण्णेसिं च ना शूल छे. 'बसवाहणे' वृषल नेमतु वाहन हे आसन उभ्यायमान थ्यु याने सुरेन्द्र વિશેષણાથી જે અભિહિત કરવામાં આવેલ છે તે આ પ્રકટ કરે છે કે આઈશાન ઈન્દ્ર ઈશાન स्वर्गवासी देवसोअनु पूर्ण ३५भां आधिपत्य उरे छे. ये सहा 'अयरंबरवत्थघरे' अर અમ્ભર વસ્ર ધારણ કરે છે, એ નિર્દેળ કાચને રંગ જેમ સ્વચ્છ હોય છે, તેમજ આ इन्द्रे पहेरेसां वस्त्रोनो व स्वच्छ-निर्भस होय छे. अहीं' 'जाव' यावत् पथी 'आल इय मालमउडे, णव हेमचारुचित्तचं' चलकुंडल विलिहिज्जमाणगल्ले, महिद्धिए, महज्जुइए, महाबले, महाजसे, महाणुभावे, महासुक्खे, भासुरबोंदी, पलंववणमालधरे, ईसाणकरपे, ईसाडिस, विमाणे, सुहम्माम सभाए, ईसाणंसि सोहासणंसि, सेणं अट्ठावीसाए विमा णावाससयसाहस्सीणं असीइए सामाणियसाहस्सीणं तायत्तीसाए, तायत्तीसगाणं चउन्हें लोगपालाणं अट्टहे, अगमहिसीणं सपरिवाराणं, तिन्हं परिसाण सतन्हं अणीयाण सतहं अणीयाहिविईण चउन्हं असीईण आयरक्खदेवसाहस्तीर्ण अण्णेसि च ईसाण
४१२
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ४७ भगवतः निर्वाणानन्तरमीशानदेवकृत्यनिरूपणम् ४१३
छाया-आलगितमालामुकुटो नवहैमचारुचित्रचञ्चलकुण्डलविलिख्यमानगल्लो महर्द्धिको महाद्युतिको महाबलो महायशाः महानुभावो महासौख्यो भास्वरशरीरः प्रलम्बवनमालाधरः ईशानकल्पे इशानावतंसके विमाने सुधर्मायां सभायाम् ईशाने सिंहासने, स खलु अष्टाविंशतेः विमानावासशतसाहस्रीणाम् अशीतेः सामानिकसाहस्रीणां त्रयस्त्रिंशतस्त्रायस्त्रिंशकानां चतसृणाम् अशीतीनाम् आत्मरक्षकदेवसाहस्रीणाम् अन्येषां च इशानकल्पबासिनां देवानां देवोनां च आधिपत्यं पौरपत्यं स्वामित्वं भर्तृत्वं महत्तरकत्वं आज्ञेश्वरसेनापत्यं कारयन् पालयन् महता अहतनाट्यगीतवाद्यतन्त्रीतलतालत्रुटितघनमृदङ्गपटुप्रवादितरवेण-इति संग्राह्यम् । तत्र-आलगितमालमुकुट:-आलगितौ-स्वस्वीचितस्थाने धृतौ मालामुकुटौ-मालाकिरीटश्च येन स तथाभूतः पुनः नवहैमचारुचित्रचञ्चलकुण्डलविलिरव्यमानगल्ल:-नवेनूतने हैम-स्वर्णमये चारुणी-मनोहरे चित्रे-अद्भुते चञ्चले-कायव्यापारवशात् कम्पमाने ये कुण्डले-कुण्डलद्धयं, ताभ्यां विलिख्यमानः-घृष्यमाणो गल्ल:-कपोलो यस्य स तथाभूतः पुनः-महद्धिकः महती-विशाला ऋद्धिः विमानादिसमृद्धि र्यस्य स तथा-सातिशयविमानादिसमृद्धियुक्त इत्यर्थः, तथा-महाद्यतिकः-महती द्युतिः-शरीराभरणादिसम्बन्धिमहादीप्तिसमन्वित इत्यर्थः, महाबल:-महत्-सातिशय बल शारीरं सामथै यस्य ईसाणकप्पवासीणं देवाणं देवीण य आहेवच्चं पोरेवच्चं सामित्तं भट्टित्तं महत्तरगत्तं आणाईसर सेणावच्चं कारेमाणे पालेमाणे महया हय णगीयवाइयत्तीतलतालतुडियघणमुइंगपडुप्पवाइयरवेण" इस पाठ का ग्रहण हुआ है इसका भाव इस प्रकार से है-माला और मुकुट जो कि यथोचित स्थान धारण किये गये थे वे बडे ही इसके सुहावने प्रतीत होते हैं इसने जो कुण्डलकानों में पहिने हुए थे वे नवीन थे, सोने के बने हुए थे, मन को हरण करने वाले थे, बडे अनोखे थे और शरीर के व्यापार के वश से चञ्चल होते रहते थे, इसलिये उसके दोनों कपोल इसके द्वारा घृष्यमाण होते रहते थे। इसकी विमानादिरूप समृद्धि अल्प नही थी-किन्तु महतोबड़ी थी, इसलिये यह सातिशय विमानादि समृद्धिवाला यहां प्रकट किया गया है। इसके शरीर की और शरीर के ऊपर धारण किये गये आभरणादिकों की द्युतिविशिष्ट प्रभा संपन्न थी। इसका शारीरिक सामर्थ्य सातिशय था अर्थात् पर्वत आदि को ऊखाड देने में इसे जरा कप्पवासीण देवाणं देवीण य आहेवच्च पोरेवच्चं सामितं भाट्टित महत्तरगत आणाई. सरसेणाबच्चं कारेमाणे पालेमाणे महयाहयणट्टगीयवाइयतंतीतलतालतुडिय धण मुइंग पडुप्पयाइयरवेण" २१ ५४ अडए ४२वामा मावस छे. भा पाउन भाव मा प्रमाणे छયથા સ્થાને ધારણ કરવામાં આવેલાં માળા અને મુકુટ ખૂબ જ સુંદર લાગતાં હતાં. એણે જે નવીન કુંડલો કાનમાં ધારણ કરેલાં હતાં, તે નવા હતાં અને તે કુંડલે સુવર્ણના હતાં. મનહર હતાં. અદ્દભુત હતાં અને શરીરના હલન-ચલનથી હાલતા હતાં. એથી તેના બને કપિલો તેનાથી ઘર્ષિત થતા હતાં. એની વિમાનાદિ રૂપ સમૃદ્ધિ અ૯પ નહોતી પણ પુષ્કળ પ્રમાણમાં હતી. એથી જ એમને અહીં સાતિશય વિમાનાદિ સમૃદ્ધિવાન તરીકે પ્રકટ કરું વામાં આવેલ છે. એના શરીરની અને શરીર પર ધારણ કરવામાં આવેલા આભરણાદિકની ઘતિ વિશિષ્ટ પ્રભા સંપન્ન હતી. એનું શારીરિક સામર્થ્ય સાતિશય હતું, એટલે કે પવત
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१४
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
स तथा पर्वताद्युत्पाटनसामर्थ्ययुक्त इत्यर्थः, तथा - महायशाः महद् - विस्तीर्णं यशो यस्य स तथा - विशिष्टवैक्रियादिकरणाचिन्त्य सामर्थ्ययुक्त इत्यर्थः, तथा - महासौख्यः - महत्- प्रचुरं सौख्यं - सुखं प्रभूतसद्वेदनीयोदयाद् स तथा अत्यन्तसुखयुक्त इत्यर्थः तथा भास्वरशरीर:- देदीप्यमान देहः, प्रलम्बवनमालाधरः - प्रलम्बा- प्रलम्बमाना या वनमाला तस्या धरः - धारकः, तथा - ईशानकल्पे ईशान कल्पनामके स्वर्गलोके, ईशानावतंस के विमाने ईशानावतंसक नामके विमाने, सुधर्मायाम् सभायाम् ईशाने ईशाननामके सिंहासने, विराजमानः इत्यध्याहार्यम् सः ईशानेन्द्रः खलु अष्टाविंशतेः विमानावासशतसाहस्रीणाम् अष्टाविंशतिलक्षसंख्यक वैमानिकानां देवानाम् अशीतेः सामानिकसाहस्रीणाम् अशीतिसहस्रसंख्यक सामानिकदेवानाम् त्रयस्त्रिंशतः त्रयस्त्रिंशकानाम् त्रयस्त्रिंशत्संख्यकानां गुरुस्थानीय देवानाम् चतुर्णां लोकपालानां सीमादीनां चतुःसंख्यकानां लोकपालानाम् सपरिवाराणांस्वस्वसंख्यादिपरिवारसहितानाम् अष्टानाम् अग्रमहीपीणाम तिसृणां परिषदां बाह्यमध्याभ्यन्तरभेदभिन्नस्य परिषत् त्रयस्य, सप्तानाम् अनीकानाम् हयादिसैन्यभेदेन सप्तसंख्यकानां सैन्यानाम् सप्तानाम् अनीकाधिपतीनाम् याद्यनीकस्वामिनां चतसृणाम् अशीतीनाम् आत्मरक्षकदेव साहस्रीणाम् चतसृषु दिक्षु प्रत्येकस्यां दिशि वर्त्तमानानाम् अशीतिसहस्नात्मरक्षकानामशीतिसहस्रसंख्यकानाम् आत्मरक्षकाणां देवानाम् तथा अन्वेषां च बहूनां
सा भी आयास (परिश्रम) नहीं होता था । इसका यश त्रिभुवन में प्रख्यात था । विशिष्ट वैकियादि करने में इसका सामर्थ्य अचिन्त्य था । प्रभूत साता वेदनाम कर्म के उदय से यह प्रचुर सौख्यराशि का स्वामी भोक्ता था, इसके शरीर की कान्ति भास्वर थी - सदा चमकती रहती थी. यह जिस वनमाला को गले में पहिरे रहता था. वह ऊपर से नीचे तक लटकती रहती थी. यह ईशान नामके कल्प में ईशानावतंसक विमान में सुधर्मा नाम की सभा में स्थित ईशान नामक सिंहासन पर विराजरान रहता, ऐसा यह ईशानेन्द्र २८ लाख वैमानिक देवों का ८० हजार सामानिक देवों का ३३ त्रास्त्रशक देवो का, सोमादिक चार लोकपालों का, सपरिवार आठ अग्रमहिषियों का, बाह्य, मध्य और आभ्यन्तर तीन सभाओं का हयादि - मेदवाले सात सैन्यो का, उनके सात अधिपतियों-सेनापतियों का ८०-८० हजार चारों दिशाओं के आत्मरक्षक देवों का तथा और भी अनेक ईशान देवलोकवासी देव देवियों વગેરેને ઉખાડવામા એને જરા પણ આયાસ થતા નહીં. એની કીતિ ત્રિભુવનમાં પ્રખ્યાત હતી. વિશિષ્ટ વૈક્રિયાદ્વિ કરવામાં એનું સામર્થ્ય અચિત્ત્વ હતુ. પ્રભૂત સાતા વેદનીય કર્માંના ઉદયથી એ પ્રચુર સૌખ્ય રાશિના સ્વામી એટલે કે ભાકતા હતા એના શરીરની કાંતિ ભાવર હતી સદા ચમકતી રહેતી હતી. એ જે વનમાળાને ગ્રીવામા ધારણ કરતા હતા તે ઉપરથી નીચે સુધી લટકતી રહેતી હતી. એ ઇશાન નામક કલ્પમાં ઇશાનાવત સક વિમાનમાં સુધર્મા નામની સભામાં સ્થિત ઈશાન નામક સિંહાસન પર વિરાજમાન રહેતા. એવા એ ઇશાનેન્દ્ર ૨૮ લાખ વૈમાનિક દેવા પર, ૮૦ હજાર સામાનિક દેવા પર, ૩૩ ત્રાયસ્ત્રિ શક દેવા પર, સામાદિક ચાર લેાકપાલે પર, સપરિવાર આઠ અગ્રમહિષીએ પર, માહ્ય, મધ્ય અને આભ્યંતર ત્રણ સભાએ પર, હયાદિ પ્રકારના સાત સૈન્યાપર, તેમના સાત અધિપતિ સેનાપતિ- ૫૨, ૮૦-૮૦ હજાર ચારે દિશાઓના આત્મરક્ષક દેવાના તેમજ મીજા
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ४७ भगवतः निर्वाणानन्तरमीशानदेवकृत्यनिरूपणम् ४१५ देवानां देवीनां च आधिपत्यम् अधिपतित्वम् पौरपत्यं पुरपतित्वं, स्वामित्वं स्वाम्यं, भर्तृत्वम् महत्तरकत्वम् आज्ञेश्वरसेनापत्यम् आज्ञाया ईश्वरः आज्ञेश्वरः, सेनायाः पतिः सेनापतिः आज्ञेश्वरश्चासौ सेनापतिश्चेति आज्ञेश्वरसेनापतिस्तस्य भावस्तत्वं च कारयन् पालयंश्च महता विशाले न अह त नाटयगीतवाद्यतन्त्रीतलतालत्रुटितघनमृदङ्गपटुप्रवादितरवेण अहतो निरवच्छिन्नो यो नाटय गीतवाद्यतन्त्रीतलतालत्रुटितघनमृदङ्गपटुप्रवादितरवः तत्र नाटयं नटकर्म, गोतं प्रसिद्धम् तथा पटुभिः पटुपुरुषैः प्रवादितानि यानि तन्त्रीतलतालत्रुटितघनमृदङ्गरूपाणि वाद्यानि, एतेषां यो वः शब्दस्तेन सहितान् 'विउलाई भोगभोगाई भुंजमाणे विहरइ' विपुलान् भोगभोगान् भुजानो विहरति । 'अहतनाटयगीतवाद्य' इत्यादिपदे 'वाद्य' शब्दस्य पूर्वनिपातः ‘पटुप्रवादित' शब्दस्य परनिपातश्च आषत्वाद् बोध्य इति । 'तएणं' ततः भगवतः शरीरत्यागानन्तरं खलु 'तस्स ईसाणस्स देविंदस्स देवरन्नो आसणं चलइ' तस्य ईशानस्य देवेन्द्रस्य देवराजस्य आसनं चलति । 'तएणं से ईसाणे' ततः खलु स ईशानो 'जाव' यावत् यावत्पदेन 'देवेन्द्रो देवराजः इति' संग्राह्यः, तथा 'देवराया आसणं चलियं पासइ' देवराजः आसनं चलितं पश्यति, 'पासित्ता ओहिं पउंजई' का अधिपत्य, पौरपत्य, स्वामित्व, भर्तृत्व, महत्तरकत्व, एवं आज्ञेश्वर सेनापत्य करवाता हुआ उनकी परिपालना करता हुआ सतत निरवच्छिन्न रूप से होने वाले नाटय के गीतों के साथ २ पटुपुरुषों द्वारा बजाये गये तन्त्री, तलताल, त्रुटित आदि रूप बाजों की तुमुल चित्ताकर्षक ध्वनि से युक्त "विउलाई भोगाभोगाइं भुंजमाणे विहरई" विपुल भोगभोगों को भोगता हुआ अपना समय आनन्द के साथ व्यतीत करता रहता है. यहां "अहतनाट्य गीतवाद्य" आदि पद में वाद्य शब्द का पूर्वनिपात और “पटुप्रवादित" शब्द का परनिपात आर्ष होने से हुआ है।
भगवान् ने जब अपने शरीर का परित्याग कर दिया था "तएणं तस्स ईसाणस्स देविंदस्स देवरन्नो आसणं चलइ" उस समय इस देवेन्द्र देवराज ईशान इन्द्र का आसन कम्या यमान हुआ "तए णं से ईसाणे जाव देवराया आसणं चलियं पासई" कम्पायमान हुए आसन અનેક ઈશાનદેવલોકવાસી દેવ-દેવીઓ પર આધિપત્ય, પૌરપત્ય, સ્વામિત્વ, ભતૃત્વ, મહત્તરકત્વ, તેમજ આક્ષેધર સેનાપત્યના રૂપમાં શાસન કરતે તેમની પરિપાલન કરતે, સતત નિરવચ્છિન્ન રૂપથી અભિનીત થતા નાટ્ય ના ગીતાની સાથે-સાથે પ૮ પુરુષ વડે વગાડવામાં આવેલાં તંત્રી, તલતાલ ત્રુટિત આદિ રૂપ વાદ્યયંત્રોની તુયુલ ચિત્તાકર્ષક ધ્વનિ થી યુક્ત 'बिउलाई भोगभोगाई-भुजमाणे विहरइ' विYa मा लेगाने पसरतो पताना समय सुमेथी ५सा२ ४२ता तो. मही' 'अहत नाट्व गोतवाद्य' मा ५६मा पाश न पूर्वनिपात भने “पटुप्रवादित" शहोने। पशिनिपात मविपाथी थये छे. लगवाने न्यारे पोताना शरीरने। परित्याग ध्यो, 'तएणं तस्स ईसाणस्स देविंदस्स देवरन्नो आसण चलई' ते समये मा देवेन्द्र १२।४ यशान छन्द्रनु भासन पायमान यु 'तएणं इसाणे जाव देवराया आसणं चलियं पासइ' त्यारे शान व पायमान येत आसनने नेयु 'पासिता' न तेथे पोताना 'ओहिं पउंजइ' अवधि जानने 6५युत थु
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
___ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे दृष्ट्वा अवधि प्रयुनक्ति, 'पउंजित्ता भयवं तित्थयरं ओहिणा आभोएइ' प्रयुज्य भगवन्तं तीर्थकरम अवधिना आभोगयति निरीक्षते, 'आमोइत्ता' आभोग्य निरीक्ष्य शकेन्द्रवत् सकलपरिवारसमन्वितोऽष्टापदपर्वते समागत्य चन्दन नमस्कारपूर्वकं भगवन्तं पर्युपास्ते एतदेव सूचयितुमाह-मूले 'जहा सक्के नियगपरिवारेण भाणेयव्यो जाव पज्जुवासई' इति ‘एवं' एवम्-अनेन प्रकारेण 'सव्वे' सर्वे वैमानिका 'देविंदा' देवेन्द्राः' 'जाव अच्चुए' यावदच्युतः-अच्युतपर्यन्ता 'णियगपरिवारेण' निजकपरिवारेण-स्व स्व परिवारेण सहिता 'भाणेयव्वा' भणितव्याः । 'एवं' एवम्-अनेन प्रकारेण-वैमानिकेन्द्रप्रकारेण 'जाव' यावत्-सर्वे यावच्छब्दोऽत्र सर्वार्थे न तु संग्रहार्थे, संग्राह्यपदाभावात्, 'भवणवासीणं इंदा' भवनवासिनाम् इन्द्राः-विंशतिरपि भवनवासीन्द्राः निज निज परिवारेण सहिता वक्तव्याः, तथा 'वाणमंतराणं' वानव्यन्तराणां-व्यन्तरजातीयानां देवानामपि 'सोलस' षोडश-षोडश संख्यका इन्द्रा कालादयो 'जोइसियाणं दोण्णि' ज्योतिष्कदेवानां चंद्रसूर्य द्वौ इन्द्रौ नियगपरिवारेण णेयव्या' निर्जानजपरिवारेण सहिता वक्तव्याः, ननु को देखा "पसित्ता ओहिं पउंजए' देखकर उसने अपने अवधिज्ञान को उपयुक्त किया "पउंजित्ता" उपयुक्त करके उसने "भयवं तित्थयरं ओहिणा आभोएइ" तीर्थकर भगवान् को उस अवधिज्ञान द्वारा देखा "आभोइत्ता” देखकर 'जहासक्के नियगपरिवारेणं भाणेयव्यो जाव पज्जुवासइ" वह शकेन्द्र की तरह सकल परिवार सहित अष्टापद पर्वत पर आ गया और वहां आकर के उसने वन्दन नमस्कार पूर्वक भगवानकी पर्युपासना की "एवं सव्वे विंदेविंदा जाव अच्चुए णियगपरिवारेणं भाणेयव्वा" इसी प्रकार से अच्युत देवलोक सक के समस्त इन्द्र अपने २ परिवार सहित अष्टापद पर्वत पर आये ऐसा कहना चाहिए, यहां यावत् शब्द सवोर्थ में प्र हुआ है. संग्रहार्थ में नहीं क्योंकि यहां पर संग्राह्य पदों का अभाव है, "एवं जाव भवणवासीणं इंदा याणमंतराणं सोलस" इसी तरह भवनवासियों के २० इन्द्र, व्यन्तरों के १६ कालादिक इन्द्र, और "जोइसियाणं दोषिण" ज्योतिष्कों के चन्द्र और सूर्य ये दो इन्द्र, “णियग परिवारा णेयव्या" अपने २ परिवार सहित इस अष्टापद पर्वत पर ऐसा कहना चाहिये. यहाँ शंका 'पंउजित्ता' उपयुत धरीने तो 'भयवं तित्थयरं ओहिणा आभोएइ' तीर्थ२ सपानना ते भवधिज्ञान पडेशन र्या 'आभोइत्ता' ६शन शने त 'जहा सक्के नियगपरिवारण भाणेयच्चो जाव पज्जुवासइ' शहेन्द्रनी म स परिवार सहित मष्टा ५६ ५५त ५२ भावी गया. अने त्यां मावीन तो वाहन नम२४१२ पू समयाननी पयुपासना ४२१. 'एवं सव्वे देविदा जाच अच्चुए णियगपरिवारेणं भाणेयव्वा' मा प्रमाणे सयुत हे सोप-तना સઘળા ઈન્દ્રો પિતા પોતાના પરિવાર સહિત અષ્ટા પદ પર્વત પર આવ્યા એમ કહેવું જોઈએ અહીં યાવત્ શબ્દ સર્વાર્થમાં પ્રયુક્ત થયેલ છે. સંગ્રહાથંમાં નહીં કેમકે અહીં સંગ્રહ ४३८॥ पनि। मलाप छे. 'एवं जाव भवणवासीण इंदा वाणमंतराणं सोलस' मे प्रमाणे भवनवासीयाना पीस छन्द्र, व्यत२ वे। ना१६ साण वगेरेन्द्र भने 'जोइसियाणं दोषिण' यतिनाय भने सूर्य से मेन्द्र 'णियगपरिवारा णेयव्वा' पात पाताना પરિવાર સાથે આ અષ્ટાપદ પર્વત પર આવ્યા, એમ કહેવું જોઈએ. અહીંયા એ જાતની
गत
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ४७ भगवतः निर्वाणानन्तरमीशानदेवकृत्यनिरूपणम् ४१७ स्थानाङ्गाद्यागमेपु द्वात्रिंशत्संख्यका व्यतरेन्द्रा उक्ताः, इह तु षोडश कथमुच्यन्ते ! इति चेत्, आह-यद्यपि व्यन्तरेन्द्रा द्वात्रिंशत्संख्यकाः सन्ति, परन्तु न ते सर्व ऋद्धयादि सम्पन्ना भवन्ति । तत्र ये महर्द्धिकाः कालादयः प्रधानव्यन्तरेन्द्रास्ते इह विवक्षिताः, ये तु अल्पमहद्धिका अणपन्नीन्द्रादयस्ते इह गौणत्वान्न विवक्षिताः तेषामविवक्षणे न कापि विप्रतिपत्तिः कार्याः, यतो विचित्रा सूत्रकृतो शेली भवति । अत एवोत्तमपुरुषपरिगणनायां प्रतिवासुदेवानामुत्तमपुरुषत्वेऽपि क्वचित् आगमे तत्परिगणना न कृता । यथा समवायाङ्गे 'भरहेरवएसु णं वासेसु एगमेगाए ओसप्पिणीए चउवणं चउवणं उत्तमपुरिसा उप्पज्जिसु वा, उप्पज्जिति वा, उप्पज्जिस्संति, 'तं जहा-चउवीसं तित्थयरा बारस चक्कवट्टी नव बलदेवा नव वासुदेवा' छाया-भरतैरवतयोः खलु वर्षयोः एकैकस्यामुत्सऐसी की जा सकती है कि स्थानाङ्ग आदि सूत्रों में ३२ व्यन्तरों के इन्द्र कहे गये हैं फिर यहां पर १६ ही इनके इन्द्र क्यों कहे गये हैं ! सो इसका समाधान ऐसा है कि यद्यपि व्यन्तरेन्द्र ३२ ही कहे गये हैं परन्तु यहां जो १६ प्रकट किये गये हैं-वे यह बतलाते हैं कि व्यन्तरों के ३२ इन्द्र सब समान ऋद्धि आदि वाले नहीं हैं किन्तु कालादिक १६ इन्द्र ही महान् ऋद्धिवाले हैं इसलिये ये प्रधान व्यन्तरेन्द्र हैं और इसी कारण इन्हें यहां विवक्षित किया गया है. अल्पऋद्धि वाले अणपनीन्द्रादिकों को नहीं विवक्षित किया गया है. उन्हें तो गौण ही रक्खा गया है. इसलिये इस प्रकार के कथन में कोई विप्रति पत्ति जैसी बात नहीं समझनी चाहिये. क्योंकि सूत्रकारों की शैली विचित्र प्रकार की होती है, इसी का यह प्रभाव है कि जब उत्तम पुरुषों की परिगणना की गई तो उसमें प्रतिवासुदेव को उत्तम पुरुष होने पर भी किसी २ आगम में परिगणना नहीं की गई है, जैसा कि समवायाङ्ग में "भरहेरवएसु णं वासेसु एगमेगाए ओसप्पिणीए चउबण्णं चउपण्णं उत्तमपुरिसा उप्पज्जिसुवा उपज्जिति वा, उप्पज्जिसति वा तं जहा-चउवीसं तित्थयरा,
કા કરી શકાય કે સ્થાનાંગ વિગેરે સૂત્રોમાં વ્યંતરદેવોના ૩૨ બત્રીસ ઈદ્ર કહેવામાં આવેલ છે. તે પછી અહી તેના ૧૬ સોળજ ઈન્દ્ર કેમ કહયા છે ? આશંકાનું સમાધાન એવું છે કે—જે કે વ્યંતર દેવેની સંખ્યા. ૩૨ જ છે પરંતુ અહી જે ૧૬ પ્રકટ કરવામાં આવ્યા છે તે આમ બતાવે છે કે વ્યંતરોના ૩૨ ઈન્દ્રો સર્વ સમાન ઋદ્ધિ આદિ થી યુક્ત નથી પણ કાલાદિક ૧૬ ઈન્દો જ મહાન ઋદ્ધિવાળા” છે. એથી એઓ પ્રધાન યંત. રેન્દ્રો છે અને એથી જ એમને અહીં ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યું છે. અહ૫ દ્વિવાળા અપનીદ્રાદિકોને અહીં ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યું નથી. તેમનું સ્થાન ગૌણ જ માનવમાં આવ્યું છે. એથી આ જાતના કથનમાં કઈ વિપ્રતિપત્તિ જેવી વાત સમજવી ગ્ય નથી, કેમકે સૂત્રકારની શૈલી વિચિત્ર પ્રકારની હોય છે. એને જ એ પ્રભાવ છે, કે જ્યારે ઉત્તમ પુરુષોની પરિગણના કરવામાં આવી તો તેમાં પ્રતિવાસુદેવ ઉત્તમ પુરૂષ હોવા छतi / भागममा प्रमाणे तनी परिशान्य ४२पामा भावी नथी. म 'समवायाङ्ग' मा "भरहेरक्पसु ण वासेसु एगमेगाए ओसप्पिणीए उपाणं चउपण्णं उत्तम पुरिसा उपजिसु वा उपजिति वा, उप्पज्जिस्संति वा तं जहा-चउवीसं तित्थयरा
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१८
___ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे पिण्यां चतुष्पश्चाशत् चतुष्पञ्चाशत् उत्तमपुरुषाः उदपद्यन्त वा, उत्पद्यन्ते या, उत्पत्स्यन्ते वा, तद्यथा चतुर्विशतिस्तीर्थकराः, द्वादश चक्रवर्तिनो नव बलदेवा नव वासुदेवा इत्यत्र प्रतिवासुदेवा उत्तमपुरुषत्वेन न संगृहीता इति । तथा 'जोइसियाणं दोण्णि' ज्यौतिष्काणां द्वौ इन्द्रौ-चन्द्र सूर्यो, चन्द्रसूर्याविति जात्याश्रयेण बोध्यम्, व्यक्त्याश्रयेण तु ते असंख्याताः एते भवनवासिनां व्यन्तराणां ज्योतिष्काणां च इन्द्रा 'णियगपरिवारा' निजकपरिवाराः स्व स्व परिवारेण सहिता 'णेयव्या' नेतव्या:-भणितव्याः । यथा स्वपरिवारेण सहितः शक्रः समागतस्तथैव सर्वे इन्द्राः स्व स्व परिवारेण सहिताः समागत्य सविधि भगवन्तं प्रणम्य नाति दूरे नाति निकटे कृताञ्जलयः साश्रुनयना स्थिता इति ॥सू० ४७॥
इत्थं चतुष्षष्टाविन्द्रेषु समागतेषु शक्रो देवेन्द्रो यत्कृतवांस्तदाह--
मूलम्-तए णं सक्के देविंदे देवराया बहवे भवणवइवाणमंतरजोइसवेमणिए देवे एवं वयासी-खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया ! णंदणवणाओ सरसाइं गोसीसवरचंदणकट्ठाई साहरह, साहरित्ता तओ चिइगा
ओ रएह, एगं भगवओ तित्थयरस्स, एगं गणहराणं एगं अवसेसाणं वारस चकवट्टी, नव बलदेवा, नव वासुदेवा" इस पाठ में प्रतिवासुदेव उत्तमपुरुषरूप से परिगणित नहीं किये गये हैं. ज्योतिष्क देवों के जो चन्द्र और सूर्य ऐसे दो इन्द्र कहे गये है वे जाति के आश्रयण से कहे गये हैं-नहीं तो वैसे तो ये व्यक्ति की अपेक्षा असंख्यात है। इन भवनवासियों के, व्यन्तरों के और ज्योतिष्कों के इन्द्र अपने २ परिवार से सहित होकर यहां आये ऐसा कह लेना चाहिये, जिस प्रकार अपने परिवार से युक्त होकर शक आया उप्सी प्रकार से समस्त इन्द्र भो अपने २ परिवार सहित होकर आये और वे सब के सब सविधि भगवान् को नमस्कार कर न उनके अति समीप बैठे और न उन से अति दूर ही बैठे. किन्तु यथोचित स्थान पर आकर बैठे उस समय उनके दोनों हाथ भक्ति के वश से अंजलिरूप में जुड़े हुए थे एवं आँखों में उन सब की शोक के अश्रु भरे हुए थे ॥४७॥ वारस चक्कवट्टी, नव बलदेवा, नव वासुदेवा" मा ५४मा प्रतिवासुदेव उत्तम પુરુષ રૂપથી પરિણિત કરવામાં આવ્યા નથી. જ્યોતિષ્ક દેના જે ચન્દ્ર અને સૂર્ય એવા બે ઈન્દ્રો કહેવામાં આવેલ છે તે જાતિના આશ્રયથી કહેવામાં આવેલ છે. આમ તે તે વ્યક્તિની અપેક્ષા એ અસંખ્યાત છે. એ ભવનવાસીઓના, વ્યંતરોના અને જ્યોતિકોના ઈન્દ્રો પિતપોતાના પરિવારની સાથે અત્રે આવ્યા. એવું કહેવું જોઈએ. જેમ પિતાના પરિવારથી સંયુક્ત થઈને શક આવ્યું તે પ્રમાણે જ સર્વે ઈન્દ્રો પણ પોતપોતાના પરિવા રથી સંયુક્ત થઈને આવ્યા અને તેઓ સર્વે સવિધિ ભગવાનને નમન કરીને એકદમ તેમની પાસે પણ નહિ તેમ તેમનાથી વધારે દૂર પણ નહિ આ પ્રમાણે ચાગ્ય સ્થાને બેસી ગયા. તે સમયે તેમના બનને હાથે ભક્તિવશ અંજલિ રૂપે સંયુક્ત હતા તેમની આંખોમાંથી અશ્રુધારાઓ પ્રવાહિત થઈ રહી હતી. કા
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ४८ देवागमनानन्तरं इन्द्रकार्यनिरूपणम्
अणगाराणं । तरणं ते भवणवइ जाव वेमाणिया देवा णंदणवणाओ सरसाई गोसीसवरचं दणकट्ठाई साह रंति, साहरिता तओ चिइगाओ रतिएगं भगवओ तित्थयरस्स, एगं गणहराणं, एगं अवसेसाणं अणगाराणं । aण से क् देविंदे देवराया अभिओगे देवे सहावे, सावित्ता एवं वयासी - खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया ! खीरोदगसमुद्दाओ खीरोदगं साहरह | तरणं ते अभिओगा देवा खीरोदगं साहरंति ॥ सू० ४८ ॥
४१९
छाया - ततः खलु शक्रो देवेन्द्रो देवराजो बहून् भवनपतिव्यन्तरज्योतिषवैमानि - कान् देवान् एवमवादीत् क्षिप्रमेव भो देवानुप्रियाः नन्दनवनात् सरसानि गोशीर्षवरचन्दनकाष्ठानि समाहरत, समाहृत्य तिस्रः चितिकाः रचयत, एकां भगवतस्तीर्थकरस्य, एकां गणधरस्य, एकाम् अवशेषाणाम् अनगाराणाम् । ततः खलु ते भवनपति यावद् वैमानिका देवा नन्दनवनात् सरसानि गोशीर्षवरचन्दनकाष्ठानि 'समाहरन्ति, समाहत्य तिस्रः चितिका रचयन्ति - एकां भगवतस्तीर्थकरस्य, एकां गणधराणाम् एकाम् अवशेषाणां अनगाराणाम् । ततः खलु स शक्रो देवेन्द्रो देवराज अभियोग्यान् देवान् शब्दयति, शब्दयित्वा एवमवादीत् क्षिप्रमेव भो देवानुप्रियाः ! क्षीरोदकसमुद्रात् क्षीरोदकं समाहरत । ततः खलु ते आभियोग्या देवाः क्षीरोदकसमुद्रात् क्षीरोदकं समाहरन्ति ॥ ४८ ॥
टीका- 'तए णं से सक्के' इत्यादि । 'तए णं' ततः = चतुष्षष्टीन्द्रसमागमनानन्तरं खल 'सक्के देर्दिदे देवराया बहवे भवणवइ वाणमंतर जोइसवेमाणिए' शक्रो देवन्द्रो देवराजः बहून् भवनपतिव्यन्तरज्योतिषवैमानिकान् चतुर्विधान् 'देवे' देवान ' एवं ' एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण - 'वयासी' अवादीत् = उक्तवान् 'खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया !' क्षिप्रमेव = शीघ्रमेव भी देवानुप्रियाः ! यूयं 'णंदणवणाओ सरसाई' नन्दनवनात् सरसानि = स्नि
इस प्रकार ६४ इन्द्रों के उपस्थित हो जाने पर शक देवेन्द्र ने जो किया उसका कथन इस प्रकार है- “तणं सक्के देविंदे देवराया बहवे" इत्यादि ।
टीकार्थ - इसके बाद "तरणं सक्के देविंदे देवराया बहवे भवणवइ वाणमंतरजोइस वेमाणिए देवे एवं वयासी" देवेन्द्र देवराज शक ने उन उपस्थित हुए समस्त ६४ परिवार सहित भवनपति, यानव्यन्तर, ज्योतिष्क एवं वैमानिक देवेन्द्रोंसे ऐसा कहा - " खिप्पामेव भो देवाणुपिया ! नंदणवणाभो सरसाईं गोसीसचंदणकट्ठाईं साहरह" भो देवानुप्रिय ! तुम सब शीघ्र ही नन्दन
આ પ્રમાણે ૬૪ ઈન્દ્રો જ્યારે ઉપસ્થિત થઈ ગયા ત્યારે શક્ર દેવેન્દ્ર જે કર્યું તેનુ अथन था प्रमाने छे :- 'तर ण सक्के देविदे देवराया बहवे' - इत्यादि सूत्र ॥४८॥
अर्थ-त्यार माह 'तर ण सक्के देविंदे देवराया बहवे भवणवश्वाणमंतर जोइसिय वैमाणि देवे एवं वयासी' हेवेन्द्र हेवरा श ते उपस्थित थयेला समस्त - ६४, परिवार સહિત ભવનપતિએ વ્યતરા યાતિષ્ક તેમજ વૈમાનિક દેવેન્દ્રોને, આ પ્રમાણે કહ્યુ 'खिपामेय भो देवाणुपिया नंदणवणाओ सरसाइ' गोसीसचंदणकट्ठाई साहरह' डे हेवा
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे ग्धानि न तु रुक्षाणि, 'गोसीसवरचंदणकट्ठाई' गोशीर्षवरचन्दनकाष्ठानि-गोशीर्ष गोशीर्ष नाम्ना प्रसिद्धं यद्वरं श्रेष्ठं चन्दनं तस्य काष्ठानि 'साहरह' समाहरत-समानयत 'साहरित्ता' समाहृत्य 'तओ चिइगाओ' तिस्रः चितिका: चितात्रयं 'रएह' रचयत, तत्र 'एगं' एकां चितिकां भगवओ तित्थयरस्स' भगवतस्तीर्थकरस्य कृते रचयत, ‘एगं' एकां चितिकां 'गणहरस्स' गणधराणां कृते, 'एगं' एकां च चितिकाम् 'अवसेसाणं' अवशेषाणां तीर्थकरगणधरभिन्नानाम् 'अणगाराणं' अनगाराणां-साधूनां कृते रचयत । 'तए णं ते भवणवइ जाव वेमाणिया' ततः खलु ते भवनपति यावद् वैमानिकाः भवनपतिव्यन्तर ज्यौतिष वैमानिका 'देवा णंदणवणाओ सरसाइं-गोसीसवरचंदणकट्ठाई साहरंति' देवा नन्दनवनात् सरसानि गौशीर्षवरचन्दनकाष्ठानि समाहरन्ति, 'साहरित्ता' समाहृत्य 'तओ चिइगाओ रएंति' तिखः चितिकाः रचयन्ति । 'एगं भगवओ तित्थयरस्स' तत्रैकां चितिकां भगवतस्तीर्थकरस्य ऋषभदेव स्वामिनः कृते,, 'एगं गणहराणं' एकां चितिकां गणधराणां कृते, 'एगं अवसेसाणं-अणगाराणं' एकां च चितिकाम् अवशेषाणाम् अनगाराणां कृते रचयन्ति । 'तएणं से सक्के देविदे देवराया आभियोगे' ततः खलु स शक्रो देवेन्द्रो देवराज अभियोग्यान्-किङ्करभूतान् 'देवे' देवान् ‘सद्दावेइ' शब्दयति, सद्दावित्ता' शब्दयित्वा 'एवं' एवं-वक्ष्यमाणपकारेण 'वयासी' अवादीत्-उक्तवान् 'खिप्पामेव' वनसे सरस गोशीर्षचन्दन की लकडियों को लाओ और "साहरित्ता" लाकरके "तओ चिङगाओ रएई" तीन चिताओं की रचना करो; इनमें "एगं भगवओ तित्थयरस्स" एक प्रभु तीर्थंकर की, "एगं गणहरस्स" एक गणधर की और "एगं अवसेसाणं अणगाराणं" एक अवशेष अनगारों की' तब उन भवनपति से लेकर समस्त वैमानिक देवों ने नन्दन वन में जाकरके वहां से सरस गोशीर्षचन्दन की लकड़ियों को लेकर पूर्वोक्त तीन चिताओं की रचना की, एक भगवान् तीर्थ कर के लिये, दूसरी गणधरों के लिये और तीसरी इन दोनों से भिन्न शेष अनगारों के लिये "तएणं से सक्के देविंदे देवराया आभिओगे देवे सद्दावेइ" इसके बाद देवेन्द्र देवराजशक ने आभियोग्य जाति के देवों को बुलाया-“सद्दावित्ता एवं वयासी-" बुलाकर उसने ऐसा कहा નુપ્રિયા, તમે સર્વ મળીને શીધ્ર નન્દન વનમાંથી સરસ ગોશીષચન્દનના લાકડાઓ લાવે અને 'साहरिता' साबीन 'तओ चिइगाओ' अथित्ता। तैयार ४२। 'एग भगवओ तित्थयरस्स' से प्रभुतीय ४२ मारे "एगं गणहरस्स' से घ२ माटे भने 'एग अवसेसाण अण गाराण' 23 सपशेष मनगारे। भाटे. त्यार माह सपनपतिम्याथी भांडार स वैमानि४ દેએ નન્દન વનમાં જઈને ત્યાંથી સરસ શીર્ષ ચન્દનના લાકડાઓ લાવીને પૂર્વોકત ત્રણ ચિતાઓની રચના કરી એક ભગવાન તીર્થંકર માંટે, એક ગણધરે માટે અને એક
मासन्नी लिन शेष भनाभाटे. 'तरण से सक्के देविदे देवराया आभिओगे देवे सहावेई' त्यार माह पेन्द्र देव२४ मालियोग्य जतिनावाने मसाथ्या 'सहावित्ता एवं वयासी' जी ने तेमने या प्रमाणे धु-खिप्पामेव भो देवाणुप्यिया खिरोदगसमु
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ४९ भगवदादि कलेवरस्नपनादिकनिरूपणम् ४२१ शीघ्रमेव 'भो देवाणुप्पिया !' भो देवानुप्रियाः। यूयं 'खीरोदगसमुदाओ' क्षीरोदक समुद्रात् 'खोरोदकं' क्षीरोदकं 'सहरह' समःहरत = समानयत 'तए णं से आभिओगा देवा' ततः खलु ते आभियोग्या देवाः क्षीरोदकसमुद्रात् 'खोरोदगं' क्षीरोदकं' साहरंति' समाहरन्ति-समानयन्ति इति ॥सू० ४८॥ __ मूलम्-तए णं से सक्के देविंदे देवराया तित्थगरसरीरंग खीरोदगेणं पहाणेइ पहाणित्ता सरसेणं गोसीसवरचंदणेणं अणुलिंपइ,-अणुलिंपित्ता हंसलक्खणं पडसाडयं णियंसेइ णियंसित्ता सव्वालंकारविभूसियं करेइ, तए णं से भवणवइ जाव वेमाणिया गणहरसरीरंगाई अणगारसरीरगाइंपि खीरोदगेणं पहावें ति हावित्ता सरसेणं गोसीसवरचंदणेणं अणुलिंपति अणुलिपित्ता अहयाइं दिव्वाइं देवदूसयलाई णियसंति णियंसित्ता सव्यालंकारविभूसियाई करेंति, तएणं से सक्के देविंदे देवराया ते बहवे भवणवइ जाव वेमाणिए देवे एवं वयासी खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया ! ईहामिग उसभ-तुरय जाव वणलयभत्तिचित्ताओ तओ सिवियाओ विउव्वेह, एगं भगवओ तित्थयरम्स एगं गणहराणं एगं अवसेसाणं अणगाराणं, तएणं ते बहवे भवणवइ जाव वेमाणिया तओ सिबियाओ विउव्यंति, एगं भगवओ तित्थयरस्स एगं गणहराणं एगं अवसेसाणं अणगाराणं, तएणं से सक्के देविदे देवराया विमणे णिराणंदे अंसुपुण्णगयणे भगवओ तित्थयरस्स विणट्ठ जम्मजरामरणस्स सरीरगं सीयं आरु हेइ आरुहित्ता चिइगाए ठवेइ, तएणं ते बहवे भवणवइ जाव वेमाणिया "खिप्पमेव भो देवाणुप्पिया खीरोदगसमुदाओ खीरोदगं साहरह' हे देवानुप्रियो ! तुम शीव्र ही क्षीरोदक समुद्र पर जाओ और वहां से क्षीरोदक लेकर आओ. इस प्रकार इन्द्र की आज्ञा सुनकर 'तएणं ते आभिओगा देवा खीरोदगं साहर ति" आभियोग्ग जाति के देव क्षीरोदक समुद्र पर गये और वहां से क्षीरोदक लेकर वापिस आगये ।।४८॥ हाओ नीरोदगं साहरह' वानुप्रिय, तमे शीघ्र क्षीरा समुद्र ५२ तमो अन त्यांथी क्षीश६४ ६ मावो मा प्रमाणे छन्द्रनी माज्ञा सांमजीने 'तएणं से आभिओगा देवा खीरोदगं साहति'ते
स मयोग्य जतिनाव। क्षीरा६४ समुद्र ५२ गया अन त्यांची ક્ષીરેદક લઈ તે પાછા આવ્યા. ૪૮
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२२
४२२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे देवा गणहराणं अणगाराणय विणट्ठ जम्मजरामरणाणं सरीरगाइं सीयं आरुहेति आरुहिता चिइगाए ठवेंति ॥सू० ४९॥
छाया-ततः खलु स शक्रो देवेन्द्रो देवराजस्तीर्थकरशरीरकं क्षीरोदकेन स्नपयति स्नपयित्वा सरसेण गौशीर्षवरचन्दनेनानुलिम्पति अनुलिप्य हंसलक्षणं पटशाटकं निवासयतिनिवास्य सर्वालङ्कारविभूषितं करोति, ततः खलु ते भवनपति यावद् वैमानिका गणधर शरीरकाणि अनगारशरीरकाण्यपि क्षीरोदकेन स्नपयंति स्नपयित्वा सरसेन गोशीर्षधरचन्दनेनालिम्पन्ति, अनुलिप्य अहतानि दिव्यानि देवदूष्ययुगलानि निवासयन्ति निवास्य सर्वालङ्कारविभूषितानि कुर्वन्ति, ततः खलु स शक्रो देवेन्द्रो देवराजस्तान् बहून् भवनपति यावद् वैमानिकान् देवानेवमवदत्-क्षिप्रमेव भो देवानुप्रियाः । ईहामृगवृषभ-तुरग-यावद् वनलता भक्तिचित्रास्तिसः शिविका विकुरुत, (तत्र) एकां भगवते तीर्थंकराय एकां गणधरेभ्यः एकामबशेषेभ्योऽनगारेभ्यः, ततः खलु ते बहूवः भवनपति यावद् वैमानिकास्तिस्रः शिबिकां विकुर्वन्ति, (तत्र) एकां भगवते तीर्थंकराय, एकां गणधरेम्यः, एकामवशेषेभ्योऽनगारेभ्यः, ततः खलु स शको देवेन्द्रो देवराजो विमना निरानन्दोऽश्रुपूर्णनयनो भगवतस्तीर्थकरस्य विनष्टजन्मजरामरणस्य शरीरकं शिबिकायामारोपयति आरोप्य चितिकायां स्थापयति, ततः खलु ते बहवो भवनपति यावद् वैमानिका देवा गणधराणामनगाराणां च विनष्टजन्मजरामरणानां शरीरकाणि छिबिकायामारोपयन्ति आरोष्य चितिकायां स्थापयन्ति ।।सू० ४९॥
टीका--'तएणं इत्यादि । ततः-तदनन्तरं -क्षीरोदकसंहरणानन्तरं 'से' सःपूर्वोक्तः 'सक्के' शक्रः 'देविदे' देवेन्द्रः 'देवराया' थेवराजः 'तित्थयरसरीरगं' तीर्थंकर शरीरकं-जिनकलेवरं 'खीरोदगेणं' क्षीरोदकेन-क्षीरसागरानीतजलेन 'गणाणेइ' स्नपयतिस्नापितं करोति ‘ण्हाणित्ता' स्नपयित्वा 'सरसेणं' सरसेन-सुगन्धबन्धुरेण 'गोसीसवरचंदणेणं-गोशीर्षवरचन्दनेन-देववृक्ष-सम्भवगोशीर्षाख्योत्तम चन्दनेन 'अणुलिंबई' अनुलिम्पति-अनुलिप्तं करोति 'अणुलिंपित्ता' अनुलिप्य 'हंसलक्खणं' हंसलक्षणं-हंसवच्छ्वे
अब क्षीरोदक आजाने के बाद शक्र की कृति का वर्णन करते हैं-तएणं से सक्के देविंदे देवराया" इत्यादि ।
टीकार्थ-"तए णं से सक्के देविंदे देवराया तित्थगरसरीरगं खीरोदगेणं ण्हाणेड" इसके बाद देवेन्द्र देवराज शक ने तीर्थंकर के शरीर को उस क्षीरोदक से स्नान कराया और 'हाणित्ता' स्नान करा करके फिर उसे 'सरसेण गोसीसचन्दणेणं अणुलिप्पइ' गोशीर्ष नाम के श्रेष्ठ
ક્ષીરાદક લઈ આવ્યા બાદ શકની કૃતિનું વર્ણન કરે છે– 'तएण से सक्के देविदे देवराया-इत्यादि-सूत्र ॥४९॥
शहाथ-"तए णं से सक्के देविदें देवराया तित्थगरसरीरगं खीरोदगेण पहाणेह' ત્યારપછી દેવેન્દ્ર દેવરાજ શકે તીર્થંકર ના શરીરને તે ક્ષીરદકથી સ્નાન કરાવ્યું અને “ggr वित्ता' स्नान ४२पी तने 'सरसेण गोसीसचंदणेण अणुलिंपई' गोशीप नामना श्रेष्ठ यन
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ४९ भगवदादि कलेवरस्नपनादिकनिरूपणम् ४२३ तवर्ण 'पडसाडयं' पटशाटकं-शाटकवस्त्रं 'णियंसेइ' निवासयति-परिधापयति 'णियंसित्ता' निवास्य-परिधाय 'सव्वालंकारविभूसिय' सर्वाभरणसमलङ्कृतं 'करेइ' करोति 'तएणं' ततः-तदनन्तरं भगवच्छरीरस्य शक्रकर्तृक सर्वालङ्कारविभूषितीकरणानन्तरम् खलु 'ते' ते 'भवणवइ जाव वेमाणिया' भवनपति यावद वैमानिकाः भवनपति वाणमंतर ज्यौतिष्क वैमानिका देवा 'गणहरसरोंरंगाई' गणधर शरीरकाणि गणधरकलेवराणि 'अणगार सरीरगाई' अनगारशरीरकाणि अनगाराः साधवस्तच्छरीरकाणि तत्कलेवराणि 'खीरोदगेणं' क्षीरोदकेन-क्षीरसागरानीतजलेन पहावेंति' स्नपयन्ति 'पहावित्ता' स्नपयित्वा 'सरसेणं' सरसेन सुगन्धिना 'गोसीसचंदणेणं' गोशीर्षचन्दनेन 'अनुलिपति' अनुलिम्पन्ति 'अनुलिपित्ता' अनुलिप्य 'अहयाई' अहतानि-अखण्डितानि 'दिव्वाई' दिव्यानि-स्वर्गीयाणि उत्तमानि 'देवदूसजूयलाई' देवदृष्ययुगलानि देवपरिधेयवस्त्रद्वयानि, इह बहुवचनं प्रत्येकाणि गणधरानगारशरीराण्यपेक्ष्य 'णियंसति' निवासयन्ति परिधापयन्ति 'णियंसित्ता' निवास्य परिधाप्य 'सव्वालंकारविभूसियाई' सर्वालङ्कारविभूषितानि सर्वाभरणालङ्कृतानि 'फरेंति' कुर्वन्ति तए णं' ततः तदनन्तरं खलु गणधरानगारशरीराणां भवनपत्यादिकर्तृचन्दन से अनुलिप्त किया “अणुलिंपित्ता" अनुलिप्त करने के बाद फिर "हस लक्खणं पडसाडयं णियंसेइ" उसे हँस के जैसे श्वेतवर्णवाले शाटक वस्त्र से सुसज्जित किया, “णियंसित्ता" सुसज्जित करने के बाद फिर उसे "सव्वालंकारविभूसियं करेइ" समस्त अलंकारों से विभूषित किया, भगवान् के शरीर के विभूषित किये जाने के बाद "तए णं से भवणवइ जाव वेमाणिया गणहर सरीरगाइं अणगार सरीरगाइपि खोदोदगेणं ग्रहावेंति हावित्ता सरसेणं गोसीसचंदणेणं अणुलिपित्ता अहयाइ दिव्बाई देवदूसजुयलाई णियंसंति णियंसित्ता सव्वालंकारविमूसियाई करेंति" भवनपति से लेकर वैमानिक तक के देवों ने गणधर के शरीरों को और अनगार के शरीरों को भी क्षीरोदक से स्नानयुक्त किया. स्नानयुक्त करके फिर सरस गोशीर्षक नामक श्रेष्ठचन्दन से अनुलिप्त किया, अनुलिप्त करके अहत दिव्य देवदूष्ययुगल उन शरीरों पर घरे-पहिराये, देवदूष्य युगलों के पहिराने के बाद फिर उन्होंने उन शरीरों को समस्त प्रकार के अलंकारों से नासपा 'अलिपित्ता' यहनना पशन तन 'हंसलक्खणपडसाडयं णियंसेइ'
सना 40 सईत या पत्रथी सुसत युः "णियसिंत्ता' सुस ४रीन तेने 'सव्वालंकारविभूसियं करेह' सधा माथी शोभायमान यु लगवानना शरीरने विभूषित य पछी 'तएण से भवणवइ जाव चेमाणिया गणहरसरीरगाइं अणगार सरीरगाइ खीरोदगेण पहावेति पहावित्ता सरसेण गोसीसचंदणेणं अणुलिपित्ता अहयाई दिव्या देवदूसजुयलाई णियसंति णियंसित्ता सव्यालंकारविभूसियाई करेंति' पछी अपन પતિથી આરંભીને વૈમાનિક પર્યન્ત ના દેવોએ ગણઘરના શરીરને અને અનગારાના શરીરને પણ ક્ષીરદકથી સ્નાન કરાવ્યું તે સર્વને સ્નાન કરાવીને પછી સરલ ગોશીષ નામનાઉત્તમ ચંદનથી લેપ કયે લેપ કરીને દેવદૂષ્ય યુગલ તે શરીર પર પહેરાવ્યા. દેવદૂષ્ય યુગલ વસ્ત્ર ધારણ કરાવ્યા પછી તેઓએ એ શરીરને સઘળા પ્રકારના અલંકારોથી
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२४
____ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे कसर्यालङ्करणानन्तरं 'से' सः-पूर्वोक्तः अलङ्कृतजिनकलेवरः 'सक्के' शक्रः 'देविदे' देवेन्द्रः 'देवराया' देवराजः 'ते' तान्-अलङ्कृतगणधरानगारकलेवरान् 'बहवे' बहून्अनेकान् ‘भवणवइ जाव वेमाणिए' भवनपति यावद् वैमानिकान् भवनपतिवाणमन्तरज्योतिष्क वैमानिकान् 'देवे' देवान् ‘एवं' 'एवम् वक्ष्यमाणं वचनम् 'वयासी' अवदत्-अबवीत् "खिय्यामेव' क्षिप्रमेव शीघ्रमेव 'भो देवाणुप्पिया !' भो देवानुप्रियाः ? हे महानुभावाः। 'इहामिग उसभ तुरग जाव वणलयभत्तिचित्ताओ' ईहामृगवृषभ तुरगयावद्वनलता भक्तिचित्राः-ईहामृग वृषभ तुरगनस्कामरविहग व्यालक किन्नररुररुशरभचमरकुञ्जरवनलता भक्ति चित्राः-तत्र-ईहामृगः वृकाः, वृषभा -बलीवः, तुरगाः,-अश्वाः नरा:-मनुष्याः, मकरा:ग्राहाः, विहगा:-पक्षिणः, व्यालका:-सर्पाः किन्नरा:-व्यन्तरदेवाः, रुवः-मृगाः, शरभाः अष्टापदाः, चमराः-चमर गावः कुजराः-हस्तिनः, वनलताः-प्रसिद्धः, एतासां या भक्तयः रचनाविशेषाः, ताभिश्चित्राः-अद्भुताः 'तो' तिस्नः त्रिसंख्याः 'सिवियाओ' शिबिकाः याप्ययानानि 'पालखी' इति प्रसिद्धाः 'विउव्यह' विकुरुत वैक्रियशक्तयोत्पादयत तत्र 'एगं' एकां-शिविका 'भगवओ' भगवते 'तित्थगरस्स' तीर्थंकराय-जिनाय 'एगं' एकाम् अपरां द्वितीयां शिबिकाम् 'गणहराणं' गणधरेभ्यः गणिभ्यः 'एगं' एकाम् अन्यान् विभूषित किया, "तएणं से सक्के देविंदे देवराया ते वहवे भवणवइ जाव वेमाणिए देवे एवं वयासी-" इसके बाद उस देवेन्द्र देवराज शक ने उन समस्त भवनपति देवों से लेकर यावत् वैमानिक देवों से इस प्रकार कहा-"खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया ! ईहामिग उसभ तुरग जाव वणलय भत्तिचिताओ तो सिबियाओ विउव्वेह" हे देवानुप्रियो ! आपलोग ईहामृग, वृषभ, तुरग यावत् वनलताओं के चित्रों से चित्रित तीन शिबिकाओं की विकुर्वणा करो. इनमें एक भगवान् तीर्थकर के लिये और एक अवशेष अनगारों के लिये “तएणं ते बहवे भवणवइ जाव वेमाणिया तओ सिवियाओ विउव्वंति" इस प्रकार से इन्द्रप्रदत्त आज्ञा के अनुसार उन भवनपति देवों से लेकर वैमानिक तक के देवों ने तीन शिविकाओं की विकुर्वणा की “एगं भगवओ तित्थगरस्स" इनमें एक तीर्थकर के लिये की गइ, “एगं गणहराणं" एक गणधरों के भरत . 'तएणं से सक्के देविदे देवराया ते बहवे भवणवइ जाव चेमाणिए देवे एवं વાલી” તે પછી એ દેવેન્દ્ર દેવરાજ શકે એ સઘળા ભવનપતિ દેવે યાવત વૈમાનિક देवाने । प्रमाणे ४थु खिप्पायेव भो देवाणुप्पिया ईहामिगउसभंतुरग जाय वणलय भत्तिचित्ताओ सिवियाओ विउव्येह' वानुप्रियो मा५ हामृग, वृषभ, तु२यावत् વનલતાઓ ના ચિત્રોથી ચિત્રિત એવી ત્રણ શિબિકાએ અર્થાત્ પાલખીઓની વિગુણ કરાવો તે પૈકી એક ભગવાન તીર્થકરને માટે એક ગણધરો માટે અને એક બાકીના અનગારે भाटे 'तएणं ते बहवे भवणवइ जाव वेमाणिया तओ सिबियाओ विउव्वंति' मा प्रभारी ने આપેલ આજ્ઞાનુસાર એ ભવનપતિ દેથી લઈને વૈમાનિક પર્યન્તના દેએ ત્રણ પાલખીमाना वि ४३१. 'एगं भगवओ तित्ययरस्स' त पैी से भगवान् तीर्थ२ने भाटे मनावतात. 'एग गणहराणं' मे गधरे। माटे 'एग अवसेजाणं अगगाराण' त्रा
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२५
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ४९ भगवदादि कलेवरस्नपनादिकनिरूपणम् तृतीयां शिविकाम्' अव से साणं' अवशेषेभ्यः जिनगणधरातिरिक्तेभ्यः अणगाराणं' अनगारेभ्यः विकुरुतेति पूर्वेणान्वयः 'तरणं' ततः तदन्तरं खलु शिविकात्रयविकरणार्थशक्राज्ञानन्तरम् 'ते' ते शक्राज्ञप्ताः 'बहवे' बहवः 'भवणवर जाव वैमाणिया' भवनपति याव द्वैमानिकाः भवनपति ज्योतिष्कव्यन्तरवैमानिकाः देवाः 'ओ' तिस्रः 'सिबियाओ' शिविका: 'चिउब्वंति' विकुर्वन्ति, 'तणं' ततः तदन्तरं खलु शिविकात्रयविकरणानन्तरम् 'से' सः 'सक्के' शक्रः 'देविदे' देवेन्द्रः 'देवराया' देवराजः 'विमणे' विमनाः- विषण्णचित्तः 'णिराणंदे' निरानन्दः आनन्दरहितः दुःखी 'असुपुण्णणयणे' अश्रुपूर्णनयनः वाष्पाकुलनेत्रः 'भगवओ' भगवतः 'तित्थयरस्स' तीर्थकरस्य 'विणद्वजम्मजरामरणस्स ' विनष्ट जन्मजरामरणस्य जन्मवार्धक्यमृत्युरहितस्य भगवत इत्यनेन सम्बन्धः तस्य 'सरीरगं' शरीरकं - कलेवरं 'सीअं' शिविकायाम् अत्र मूले सप्तम्यर्थे द्वितीया प्राकृतजन्या 'आरुहेइ' आरोपयति-आरुढं करोति 'आरुहित्ता' आरोप्य - आरूढं कृत्वा भगवत्कलेवरं 'चिइगाए ' चितिकायाम् - चितायाम् 'ठवेइ' स्थापयति' 'तरणं' - ततः - तदनन्तरं भगवच्छरीरस्य चितायां स्थापनानन्तरम् 'ते' ते - वैक्रियशक्त्योत्पादितशिविकायाः 'बहवे बहवः अनेके 'Haras जाव वैमाणिया' भवनपति यावद्वैमानिकाः - भवनपति ज्योतिष्कव्यन्तर वैमानिका: 'देवा' देवा: 'गणहराणं' गणधराणां गणिनाम् 'अणगाराणं' अनगाराणाम् 'य' च 'विण जम्मजरामरणाणं' विनष्टजन्मजरामरणनां - जन्मवार्धक्यमृत्युरहितानां 'सरीरगाई' शरीरकाणि 'सी' शिविकायां द्वितीयायां तृतीयायां च 'आरुहेति' आरोपयन्ति - लिये की गई और “एगं अवसेसाणं अणगाराणं' एक शेष अनगारों के लिये की गई, इसके बाद" तणं से सक्के देविंदे देवराया चिमणे णिराणंदे अंसुपुण्णणयणे भगवओ तित्थगरस्स विण जन्मजरामरणस्स सरीरगं सीयं आरुहेइ" उस देवेन्द्र देवराज शक ने विमनस्क और निरानन्द होते हुए अश्रुपूर्ण नयनों से भगवान् तीर्थंकर के की जिन्होंने जन्म, जरा और मरण कष्ट कर दिया है शरीर को शिबिका में आरोपित किया, "आरुहित्ता" शिबिका में आरोपित करके फिर “चिइगाए ठवेइ" उसे उसने चिता में रखा, इसके अनन्तर "तणं ते बहवे भवणवइ जाव वेमाणिया देवा गणहराणं अणगाराणय विणटुजम्मजरामरणाणं सरीरगाई सीयं आरुर्हेति" उन भवनपति देवों से लेकर वैमानिक तक के देवों ने गणधरों और अनगारों खेड माहीना अनगारे भाटे स्त्रवामां भावी ते पछी 'तए णं से सक्के देविंदे देवराया for furt दे सुपुण्णणपणे भगवओ तित्थगरस्स विणट्टजम्मजरामरणस्स सरीरगं सीयं आरुहे' से देवेन्द्र देवराज शत्रु विमनस् भने निरान मनी ने मांगोथी ભરેલા નેત્રો વડે ભગવાન તીર્થંકર કે જેએએ જન્મ જરા અને મરણના વિનાશ કરેલ છે तेभना शरीरने पास भी भां पधरा०युः 'आरुहित्ता पासणी भां धरावी ने ते पछी 'चिइगाए वे' तेने शडे यिता पर भूम्युत्यारमाह 'तपण' ते बहत्रे भवणवर जाव वेमाणिया देवा गणराण अणगाराणय विण जम्मजरामरणाणं सरीरगाई सीयं आरुहेति ते लवनयति
५४
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२६
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे.
आरूढानि कुर्वन्ति 'आरुहित्ता' आरोप्य = आरूढीकृत्य 'चिइगाए' चितिकायां चितायां 'ठवेंति' स्थापयन्ति - निवेशयन्ति ॥ ०४९ ॥
अथ चितायां भगवदादिकलेवरस्थापनानन्तरं शक्रादिकृतिमाहमूलम् - तण से सक्के देविंदे देवराया अग्गिकुमारे देवे सहावे सदावित्ता एवं वयासी - खिप्पामेव भो देवाणुपिया तित्थगरचिइगाए जाव अणगारचिइगाए अगणिकार्य विउव्वह विउव्वित्ता एयमाणतियं पच्चप्पिणह, तरणं ते अग्गिकुमारा देवा विमणा निरानंदा अंसुपुण्ण णयणा तित्थयरचिइगाए जाव अणगारचिइगाए य अगणिकायं विउव्वंति ari से देविंदे देवराया वाउकुमारे देवे सदावेइ सदावित्ता एवं वयासी खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया ! तित्थयरचिइगाए जाव अणगारचिइगाए यवाक्कायं हि विउब्वित्ता अगणिकायं उज्जालेह तित्थयरसरीरगं गणहरसरीरगाईं अणगारसरीरगाई च झामेह तएणं ते वाउकुमारा देवा विमणा णिराणंदा अंसुपुण्णणयणा तित्थयरचिइगाए जाव विउव्वंति अग णिकार्य उज्जाति तित्थयरसरीरंगं जाव अणगारसरीरगाणि य झामें ति
के कि जिन्होंने जन्म जरा और मरण को सर्वथा विनष्ट कर दिया है शरीरो को शिक्षिका में आरोपित किया, और "आरुहित्ता" आरोपित करके फिर उन्होंने "चिइगाए ठवेंति" उन शरीरो को चिता में रख दिया, ईहामृग - नाम वृक का है, वृषभ नाम बलीवर्द का है, तुरंग नाम घाड़े का हैं नर नाम मनुष्य का है, मकर नाम ग्राह का है, विहग नाम पक्षी का है, व्यालक नाम सर्प है. किन्नर व्यन्तरजाति के देवविशेषों का नाम है, रुरु नाम मृग का हैं, शरभ नाम अष्टापद का है, चमर नाम चमरी गाय का है, कुञ्जर नाम हाथी का है. जंगल की लताओं का नाम वनलता है ॥४९॥
દેવાથી માંડી તે વૈમાનિક સુધીના દેવાએ કે જેમણે જન્મ જરા અને મરણ ને સથા વિનષ્ટ કરી દીધા છે એવા ગણધર અને અનગારાના શરીરને શિખિકામાં આરેાપિત કર્યો अने 'आरुहिता' आरोपित पुरीने पछी तेभाणे 'चिइगाए ठवेति' शरीराने थिता पर भूमी हीघां, ईहामृग, वृहुनु नाम छे. वृषल, जसीवहनु नाम छे तुरंग, नाम घोडानु छे. नर, मनुष्यनु नाम छे भ४२, श्रीहनु नाम छे. विहग, पक्षी नाम छे. व्यास, सर्पनु नाम छे. द्विन्नर, व्यन्तर लतिना देव विशेष नाम छे. 33, भृगनु नाम छे. शरल, अष्टापदृतु' नाम छे, अमर, यभरी गायनु नाम छे. ४२, हाथीनु नाम छे. वनवता, જગલી લતા નું નામ છે. ૫ સૂત્ર ૪૯ ૫
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीद्वि०वक्षस्कारसू.५०कलेवराणिचितोपरिस्थापनानन्तरिकशक्रादिकार्यनिरूपणम ४२७ तएणं से सक्के देविंदे देवराया ते बहवे भवणवइ जाव वेमाणिए देवे एवं वयासी-खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया ! तित्थयरचिइगाए जाव अणगारचिइगाए अगुरुतुरुक्कघयमधुं च कुंभग्गसो य भारग्गसो य साह रह, तएणं ते भवणवइ जाव तित्थयर जाव भारग्गसो य साहरंति, तएणं से सक्के देविंदे देवराया मेहकुमारे देवे सदावेइ सदावित्ता एवं वयासी खिप्पामेव भा देवाणप्पिया ! तित्थयर चिइगं जाव अणगारचिइगं च खीरोदगेणं णिव्यावेह, तर्पण ते मेहकुमारा देवा तित्थयरचिइगं जाव णिव्वा ति, तएणं से सके देविदे देवराया भगवओ तित्थयरस्स उवरिलं दाहिणं सकहं गेण्हइ ईसाणे देविदे देवराया उवरिलं वामं सकहं गेण्हइ, चमरे असुरिंदे असुरराया हिडिल्लं दाहिणं सकहं गेण्हइ, बली वइरोयणिदे वइरोयणराया हिडिल्लं वामं सकहं गेण्हइ, अवसेसा भवणवइ जाव वेमाणिया देवा जहारिहं अवसेसाई, अंगमंगाई, केइ जिणभत्तीए केइ जीयमेयंति कटु केइ धम्मोत्ति कटु गेण्हंति सू० ॥५०॥
छाया-ततः खलु स शको देवेन्द्रो देवराजोऽग्निकुमारान् देवान् शब्दयति शब्दयित्वा एवमवदत् क्षिप्रमेव भो देवानुप्रियाः ! तीर्थंकरचितिकायां यावदनगारचितिकायामग्निकार्य विकुरुत, विकृत्य एतामाज्ञप्तिकां प्रत्यर्पयत, ततः खलु तेऽग्निकुमारा देवा विमनसो निरानन्दा अश्रुपूर्णनयनास्तीर्थंकरचितिकायां यावदनगारचितिकायां चाग्निकार्य चिकुर्वन्ति, ततः खलु स शक्रो देवेन्द्रो देवराजो वायुकुमारान् देवान् शब्दयति शयित्वा एवमवदत् क्षिप्रमेव भो देवाणुप्रियाः ! तीर्थकरचितिकायां यावदनगारचितिकायां च वायुकुमारं विकुरुत विकृत्य अग्निकायमुज्ज्वलयत तीर्थकर शरीरकं गणधरशरीरकाणि अनगारशरीरकाणि च ध्मापयत, ततः खलु ते वाउकुमारा देवा विमनसो निरानन्दा अश्रुपूर्ण नय. नास्तीर्थकरचितिकायां यावत् विकुर्वन्ति अग्निकायमुज्ज्वलयन्ति तीर्थकरशरीरकं यावदनगारशरीरकाणि च ध्मापयन्ति, ततः खलु स शको देवेन्द्रो देवराजस्तान् बहून् भवनपति यावद् वैमानिकान् देवान् एवमवदत् क्षिप्रमेव भो देवानुप्रियाः ! तीर्थकरचितिकायां यावदनगारचितिकायामगुरुतुरुष्क घृतमधु च कुम्भाग्रशश्च भाराग्रशश्च संहरत, ततः खलु ते भवनपति यावत् तीर्थकर यावद् भाराप्रशश्च संहरन्ति, ततः खलु स शको देवेन्द्रो देवराजो मेघकुमारान् देवान् शब्दयति शब्दयित्वा एवमवदत् क्षिप्रमेव भो देवानुप्रियाः ! तीर्थकरचितिकां यावदनगारचितिकां च क्षीरोदकेन निर्वापयत, ततः खलु ते
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
मेघकुमारा देवस्तीर्थंकरचितिकां यावन्निर्वापयन्ति, ततः खलु स देवेन्द्रो देवराजो भगवतस्तीर्थंकरस्य उपरितनं दक्षिण सक्थि गृह्णन्ति, ईशानो देवेन्द्रो देवराजः उपरितनं वामं सक्थि गृह्णन्ति, चमरोऽसुरेन्द्राऽसुरराजेोऽधस्तनं दक्षिण सक्थि गृह्णन्ति, वली वैरोचनेन्द्रो वैरोचनराजेIऽधस्तनं वामं सक्थि गृह्णन्ति, अवशेषा भवनपति यावद वैमानिका देवा यथार्हमवशेषाणि अङ्गाङ्गानि केचिज्जिनभक्त्या केचिज्जोतमेतदिति कृत्वा केचिद् धर्म इति कृत्वा गृह्णन्ति ॥ सू० ५० ॥
'टीका - 'तएण से सक्के' इत्यादि ।
४२८
ततः तदनन्तरं भगवदादिशरीराणां तत्तच्चितासु संस्थापनानन्तरम् खलु सःपूर्वोक्तः शक्रः 'देविंदः' देवेन्द्रः 'देवराया' देवराजः 'अग्गिकुमारे ' अग्गिकुमारान् 'देवे' देवान् 'सद्दावेइ' शब्दयति 'सदावित्ता' शब्दयित्वा - आहूय ' एवं ' एवं वक्ष्यमाणम् 'वयासी' अवदत् 'खिप्पामेव' क्षिप्रमेव- शीघ्रमेव 'भो देवाणुपिया !' भो देवानुप्रियाः ! हे महानुभावाः | 'तित्थयरचिइगाए' तीर्थकरचितिकायाम् 'जाव' यावत् - यावत्पदेन - 'गणहरचिइगाए' इति संग्राह्यम् तस्य 'गणधरचितिकायाम्' इति छाया, गणधरचितायामिति तदर्थः, 'अणगारचिइगाए' अनगारचितिकायाम् अनगारचितायाम् 'अगणिकार्यं' अग्निकायम् - अग्निम् 'विउव्वह' विकुरुत - वैक्रियशक्त्योत्पादयत 'विउच्चित्ता विकृत्य -
चिता में भगवान् आदि के शरीरों को रखने के अनन्तर शक आदिकों ने जो काम किया उसे इस सूत्र द्वारा सूत्रकार प्रकट करते हैं - " तर णं से सक्के देविंदे देवराया अग्गिकुमारे" इत्यादि ।
--
टीकार्थ- "तएणं' भगवान् आदिनाथ आदि के शरीरों को चिताओं में रखने के बाद "देविंदे " देवेन्द्र "दवराया" देवराज "सक्के " शक्रने " अग्गिकुमारे देवे" अग्निकुमार देवों को "सदावेइ " बुलाया "सदावित्ता" बुलाकर "एवं वयासी” उन देवों से उसने ऐसा कहा - " भो देवाणुपिया " हे देवानुप्रियो ! आपलोग “तित्थगर चिइगाए" तीर्थंकर की चिता में यावत् " गणहरचिइगाए" गणधरों की चिता में और " अणगारचिइगाए" अनगारों की चिता में " अगणिकायं विउब्वह" अग्निकाय की— अग्नि की—विकुर्वणा करो - विक्रियाशक्ति से अग्नि को उत्पन्न करो 'विउब्वित्ता'
ચિતામાં ભગવાન્ આદિના શરીરોને સ્થાપિત કરીને શક વગેરેએ જે ક'ઈ કર્યુ તેને આ સૂત્ર વડે સૂત્રકાર પ્રકટ કરે છે.
'तरण' से सक्के देविदे देवराया अग्गिकुमारे' इत्यादि ॥सूत्र ५० ॥
शब्दार्थ - (तएण ') भगवान विगेरेना शरीरीने यिताओ पर भूम्या पाह (देविदे) देवेन्द्र (देवराया) व (सक्के) राडे (अग्गिकुमारे) अग्नि कुमार हेवाने (सहावेइ) सोसाव्या (सदावित्ता) मोसादीने (एवं वयासी) ते देवाने तेथे या प्रमाणे - ( भो देवाणुपिया) डे हेवानुप्रियो, तमे (तित्थगरचिइगाप) तीर्थ ४२नी चितामां यावत् 'गणहरचिइगाए गए धरानी शितामा भने ( अणगारचिइगाव) अनगारोनी यितामां (अगणिकार्य विवह) अग्निप्रयनी-अग्निनी विदुर्वा कुशे, विङिया शक्तिथी अग्नि ने उत्पन्न अरे (विउब्वित्ता)
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीद्वि० वक्षस्कारसू. ५० कलेवरा णिचि तोपरिस्थापनानन्तरिकशक्रादिकार्यनिरूपणम् ४२९ वैक्रियशक्त्योत्पाद्य 'एयमाणत्तियं' एतामाज्ञप्तिकाम् इमामाज्ञां पालितां सतीम् 'पच्चftone' प्रत्यर्पयत अस्माभिर्भवदाज्ञामग्निविकरणकार्य कृतमिति मदाज्ञां पूर्णां निवेदयत 'तरणं' ततः - तदनन्तरम् खलु अग्निकुमारान्प्रति शक्रस्याग्निकाय विकरणाज्ञानन्तरम् 'ते' ते शक्राज्ञप्ताः 'अग्निकुमारा' अग्निकुमाराः 'देवा' देवा: 'विमणा' विमनसः विषण्णचित्ताः 'णिरागंदा' निरानन्दाः- आनन्दरहिताः दुःखिनः सन्तः अतएव 'असुपुण्णणयणा' अश्रुपूर्ण नयना - बाप्पा कुलनेत्राः 'तित्थयरचिइगाए' तीर्थकर चितिकायाम् 'जाव' यावत् - यावत्पदेन - 'गणहर चिइगाए' इति संग्रहो बोध्यः, तस्य 'गणधरचितिकायाम्' इति छाया गणधरचितायामिति तदर्थः, 'अणगारचिइगाए य' अनगारचितिकायां च 'अगणिकाय' अग्निकम् - अग्नि 'विब्वंति' विकुर्वन्ति, 'तपणं' तदनन्तरम् अग्निकुमार देवैः अग्निकाय विकुर्वणानन्तरम् से देविंदे देवराया' सः देवेन्द्रः देवराजः 'वाउ कुमारे देवे सहाबेइ' वाउ कुमार देवान् शब्दयति, आह्वयति 'सद्दाविता' आहूय 'एवं वयासी' एवमवदत् - 'खिपामेव भो देवाणुपिया' क्षिप्रमेव भो देवानुप्रियाः 'तित्ययरचिइगाए जांव अणगारचिङ्गाए' तीर्थंकरचितिकायां यावत् अनगारचितिकायां 'वाउक्कार्य' वायुकायम् 'विउव्वह' वैक्रियशक्ति से अग्नि को उत्पन्न करके " एयमाणत्तियं" फिर इस मेरी आज्ञा की "यह पालित की जा चुकी है" - इस प्रकार से "पचप्पिणह" हमे खबर दो " तरणं" इसके अनन्तर "ते अग्गिकुमारा देवा" उन अग्गिकुमार देवों ने खेद - खिन्न चित्त होते हुए, आनन्द रहित चित्त होते हुए और अश्रुपूर्णनेत्र होते हुए तीर्थकर की चिता में, यावत् गणधरों की चिता में और " अणगारचिइगाए” शेष अनगारों की चिता में "अगणिकायं विउव्वंति" अग्निकाय की विकुर्वणा शक्ति से उत्पत्ति की 'तएणं' अग्निकुमार देवोंने तीर्थकरादि के शरीर में अनिकाय की विकुर्वणा करने के बाद 'से देविंदे देवराया' वह देवेन्द्र देवराज ने 'वाउकुमारदेवे सदावेह' वायुकुमार देवों को बुलाया 'सद्दावित्ता' बुलाकर 'एवं बयासी' उन वायु कुमार देवों को इस प्रकार कहा 'खिप्पामेव भो देवाणुपिया' हे देवानुप्रिय शीघ्र ही 'तित्थगर चिइगाए जाव अणगारचिइगाए ' वैठिय शक्तिथी अग्नि उत्पन्न उरीने (एयमाणत्तियं) पछी या भारी माज्ञानु अक्षरशः पास थर्ध लय त्यारे 'आज्ञानु' यथावत् पासन थ ग छे' से प्रभाशे ( पच्चदिपणह) भने अमर आये. (तरण) त्यार माह (ते अग्गिकुमारा देवा) ते अग्निकुमार वा ખેદ ખિન્ન ચિત્તવાળા થઈને અર્થાત્ આનંદ વહીન થઈને અને અશ્રુપૂર્ણ નેત્રવાળા થઈ ने तीर्थरनी शितामां यावत् गणुधरोनी यितामा अने (अणगारचिरगार) शेष मन. शाशनी चिता भां (अगणिकार्य विउव्वंति) अग्निमयनी विठुर्पणा शतिथी उत्पत्ति 'तपणं' अग्निकुमार देवाचे तीर्थं राहिना शरीरोमां अग्निमयनी विदुर्वा शक्तिथी उत्पत्तिर्यावाह 'से देविंदे देवराया ते देवेन्द्र देवराने 'वाउकुमारे देवे सहावेइ' वायुकुमार देवाने मोडाव्या "सदावित्ता' मेोसावीने ' एवं वयासी' मा प्रमाणे धुं “खिप्पामेव भो देवापिया' हे हेवानुप्रियो कहिथी “तित्थगरचिइगाए जाव अण गारचिइगए' तीर्थ ४२ नी यिताभां यावत् शेष मनगारोनी वित्तामा 'वाडकायं' वायुअयने 'विव्यह विदुर्वित
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
विकुरुत 'विउच्चित्ता' विकुर्व्य - उत्पाद्य 'अगणिकायं' अग्निम् 'उज्जालेह' उज्ज्वलयत - प्रदीपयत प्रदीप्य 'तित्थगर सरीरगं' तीर्थकरशरीरं 'गणहरसरीरगाई' गणधर शरीरकाणि 'अणगार सरीरगाई' अनगारशरीरकाणि च 'झामेह' ध्यापयत-तरणं शक्राज्ञा श्रवणानन्तरम् 'ते' ते - पूर्वोक्ताः 'वाउकुमारा' वायुकुमाराः 'देवा' देवा 'विमणा' विमनसः विषण्ण हृदया: 'णिरागंदा' निरानन्दाः आनन्दरहिताः दुःखाकुलाः अतएव 'अंसुपुण्णणयणा' अश्रुपूर्णनयना वाष्पाकुलनेत्राः 'तित्थयर चिइगाए' तीर्थकरचितिकायां जिनचितायाम् ' जाव' यावत् - यावत्पदेन - 'गणहरचिइगाए अणगारचिइगाए य अग्निकार्य' इत्यस्य संग्रहः, तस्य च 'गणधरचितिकायाम् अनगारचितिकायाम्' चाग्निकायम् इतिच्छाया, गणिचितायाम् अनगारचितायाम् अग्निमिति तदर्थः 'विउव्वंति' विकुर्वन्ति वैक्रियशक्त्योत्पादयन्ति, तथा 'अग्गिकार्यं' अग्निकायम् - अग्निम् 'उज्जाले ति' उज्ज्वलयन्ति प्रदीपयन्ति प्रदीप्तेन चाग्निना 'तित्थयरसरीरगं' तीर्थकरशरीरकं 'जाव' यावत् - यावत्पदेन 'गणहर - सरीरगाई' इत्यस्य संग्रहः, तस्य च 'गणधरशरीरकाणि' इतिच्छाया, गणधर कलेवराणीति तदर्थः, 'अणगारसरीरगाणि य' अनगारशरीरकाणि च 'झामेंति' ध्मापयन्ति - संयोजयन्ति 'तपणं' ततः तदनन्तरं खलु जिनादिशरीरेषु दहनसंयोजनानन्तरम् ' से ' तीर्थकर की चिता में यावत् अनगार की चिता में 'वाउक्कायं' वायुकायको 'विकुव्वह' विकुर्वित करो 'विउब्वित्ता' वैक्रियशक्ति से उत्पन्न कर के 'अगणिकार्य' अग्निकायको 'उज्जालेह' प्रदीप्त करो प्रदीप्त करके 'तित्थगरसरीरगं' तीर्थकरके सरीर को 'गणहरसरीरगाई' गणधरों के शरीर को एवं 'अणगार सरीरगाई' शेष अनगार के शरीर का 'झामेह' अग्निसंयुक्त करो "तणं ते वाउ कुमारा देवा विमणा निराणंदा अंसुपुण्णणयणा' इसके बाद उन वायुकुमार देवों ने विमनस्क एवं आनन्द रहित होकर तथा नेत्रों में जिनके अश्रु भरे हुए हैं ऐसे होकर 'तित्थगरचिइगाए' जिनेन्द्रदेव की चिता में " जाव" यावत्- गणधरों की चिता में एवं अनगारों की चिता में अग्निकाय की विकुर्वणा की, तथा “अग्गिकायं उज्जालेति" उसे प्रदीप्त किया, प्रदीप्त हुई उस अग्नि
साथ फिर उन्होंने “तित्थगरसरीरगं" तीर्थंकर के शरीर को " जाव" यावत् - गणधरों के
| 'विउच्चित्ता' वैयि शक्तिथी वायुभयने उत्पन्नरीने 'अगणिकार्य' अग्नि ने 'उज्जा लेह' अहीप्त छ। थे प्रमाणे अग्नियने अहोप्त उरीने 'तित्थगरसरीरंग' तीर्थरना शरीरने यावत् 'गणहरसरीरगाई' गणधरोना शरीरने तेभन 'अणगारसरीग्गाई' शेषमनगाना शरीरने 'झामेह' अभियुक्त रे। (तएण ते वाउकुमारा देवा विमणा णिराणं दा
सुपुण्णणया) त्यार माह ते वायुभार हेवेो विमनस् तेमन आनंद विहीन थाने तेभन अश्रुलीना नेत्रोथी (तित्थगर चिइगाए) मिनेन्द्रनी यितामां (जाव) यावत् जाशुधरोनी यिताभां तेभक अनगोरोनी शितामां अग्निमयनी विठु पुरी तेन (अग्निकार्य उज्जाति) तेने अहीस . अहीस थयेल ते अग्निनी साथै भो (तित्थगर सरीरगं) तीर्थरना शरीरने यावत् गएधरोना शरीराने (अणगार सरोरगाणि) अनगाशना शरीराने
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीद्विवक्षस्कारसू.५०कलेवराणिचितोपरिस्थापनानन्तरिकशक्रादिकार्यनिरूपणम् ४३१
सः पूर्वोक्तः 'सक्के' शक्रः ‘देविंदे' देवेन्द्रः 'देवराया' देवराजः 'ते' तान्-पूर्वोक्तान् 'बहये' बहून् अनेकान् ‘भवणवइ जाच वेमाणिया' भवनपति यावद्वैमानिकान् भवनपतिज्योतिष्कच्यन्तरवैमानिकान् 'देवे' देवान् ‘एवं' एवं-वक्ष्यमाणं 'वयासी' अवदत् 'खिप्पामेव' क्षिप्रमेव-शीघ्रमेव भो देवाणुप्पिया !' भो • देवानुप्रियाः ! हे महानुभावाः 'तित्थगरचिइगाए' तीर्थकरचितिकायां जिनचितायाम् 'जाय' यावत्-यावत्पदेन 'गणहरचिइगाए', इति संग्राह्यम् , तस्य च 'गणधरचितिकायामितिच्छाया, गणधरचितायामिति तदर्थः, 'अणगारचिइगाए' अनगारचितिकायाम् अनगारचितायाम् अगुरुतुरुक्कघयमधुं च' अगुरुतुरुष्कघृतमधु च तत्रागुरु-अगुरु, तुरुक-यायनधूपविशेपः 'लोहवान इति ख्यातः, घृतं-प्रसिद्धं मधु चैतेषां समाहारद्वन्द्वे कृते तथा अगुरुयायनधूपधृतमधृनि च 'कुंभग्गसो' कुम्भारशः-अनेकघटप्रमाणमगुर्वादि 'य' च-पुनः 'भारग्गसो' 'भाराग्रशः अनेकभारप्रमाणं 'य' च-'साहरह' आनयत 'तएणं' ततः-तदनन्तरम् खलु अनेक कुम्भभारप्रमाणागुर्वाधानयनाज्ञानन्तरम् , 'ते' ते-आज्ञप्ताः 'भवणवइ जाव' भवनपति यावद्-भवनपति ज्योतिष्कव्यन्तरवैमानिका देवाः 'तित्थयर जाव भारग्गसो' तीर्थकर यावद् भाराग्रशः तीर्थकरेत्यारम्य 'भाराग्रशश्च' इति पर्यन्तपदानां संग्रहोऽत्र योध्यः, तथाहि-तीर्थकरचिशरीर को "अणगारसरोरगाई" अनागारों के शरीर को "झामेंति" संयुक्त किया 'तएणं' इस तरह अग्नि के साथ जिनादिकों के शरीर जब संयुक्त हो चुके तब ‘से सक्के' उस शकने "देविंदे देवराया' जो देवों का इन्द्र और उनका राजा था "बहये भवणवइ जाव वेमाणिए देवे एवं वयासी' उन सब भवनपति से लेकर वैमानिक तक के देवों से-इस प्रकार कहा "खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया' हे देवानुप्रियो ! आप लोग बहुत हो जल्दो से “तित्थगरचिइगाए जाव गणहरचिइगाए अण पारचिइगाए' तीर्थंकर की चिता में यावत् गणधरों की चिता में एवं शेष अनगारों की चिता में 'अगुरु तुरुक्क घयमधु च कुंभग्गसो य भारग्गसो य साहरह' अगुरु, तुरुष्क, घृत और मधुको अनेक कुम्भप्रमाण और अनेक भार प्रमाण में डालने के लिये ले आओ "तएणं ते भवणवइ जाव तित्थगर जाव भारग्गसो" तब ये भवनपति से लेकर वैमानिक तक के समस्त देवगण तीर्थंकर की चिता में, गणघरों की चिता में और शेष अनगारों की चिता में (झाति) [ संयुत ४ा. (तएणं) प्रमाणे भनिनी साथे ना शरीश न्यारे सयुत थ यां यारे (से सक्के) ते श (देविदे देवराया) २ वानी न्द्र भने तन। २ हत.. (बहवे भवणवई जाय वेमाणिए देवे एवं वयासी) ते सर्प सपनपतिमाथी भांडीन वैमानिक सुधाना हेवाने २प्रमाणे तु (खिप्पामेव भो देवानुप्पिया) 3 हेयानुप्रिया. तमे सेम शीताथी (तित्थगर चिइगाए जाव गणहरचिईगाए अणगार चिइगाए) तीथ ४२नी थितामा यावत् साधना शितामा तम शेष मनानी यितामा (अगुरुतुरुक्कधयमधु च कुमम्गसा य भारगसा य साहरह) मगरे, तु३०४. धुत भने मधुन भने म प्रमाण अने सने सा२ प्रभामा नपामाटे दावो. (त एणं ते भवणयह जाय तित्थगर जाय भारग्गसो) त्यारे ते सपनपतिथी महान वैमानित
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे तिकायां गणधरचितिकायाम् अनगारचितिकायाम् अगुरुतुरुष्कघृतमधु च कुम्भारशश्च भाराग्रशश्चेति पर्यवसितम् , 'साहरंति' संहरन्ति-आनयन्ति 'तएणं' ततः-तदनन्तरम् खलु कुम्भभाराग्रप्रमाणागुर्वादिसंहरणानन्तरम् 'से' सः-पूर्वोक्तः'सक्के' शक्रः 'देविदे' देवेन्द्रः 'देवराया' देवराजः 'मेहकुमारे' मेघकुमारान् ‘देवे' देवान् ‘सद्दावेइ' शब्दयति-आमन्त्रयति 'सदायित्ता' शब्दयित्वा आमन्त्र्य 'एवं' एवं-वक्ष्यमाणम् 'वयासी' अवदत् 'खिप्पामेव' क्षिप्रमेय 'भो देवाणुप्पिया !' भो देवानुप्रियाः। हे महानुमावाः ! 'तित्थयर चिइगं' तीर्थकरचितिकाम् 'जाय' यावद्-यावत्पदेन 'गणहरचिइगं' इति संग्राह्यम् तस्य च गणधरचितिकाम्' इतिच्छाया, गणधरचितामिति तदर्थः 'अणगारचिइगं च' अनगारचितिकां च अनगारचितां च 'खोरोदगेणं' क्षीरोदकेन-क्षीरसमुद्रत आनीतजलेन 'णिव्यावेह' निवापयत-विध्यापयत 'तएणं' ततः-तदनन्तरं खलु क्षीरोदकेन जिनादि चिता निर्वापणाज्ञानन्तरम्, 'ते' ते-आज्ञप्ताः 'मेहकुमारा' मेघकुमाराः 'देवा' देवाः 'तित्थयरचिडगं' तीर्थकरचितिका 'जाव' यावत-यावत्पदेन 'गणहरचिइग अणगारचिईगं य इत्यस्य संग्रहः, तस्य च 'गणधरचितिकामनगार चितिकांच' इतिच्छाया, 'गणधरचितमनगारचितां चेति तदर्थः 'णिव्याति' निर्वापयन्ति विध्यापयन्ति 'तएण' ततः-तदनन्तरं खलु क्षीरोदकेन जिनादि चिता निर्वापणानन्तरम् 'से' स:-पूर्वोक्तः 'देविदे' देवेन्द्रः डालने के लिये अनेक कुंम प्रमाण ओर अनेक भार प्रमाण अगुरु, तुरुष्क, घृत और मधु ले आए "तएणं सक्के देविंदे देवराया मेहकुमारे देवे सद्दावेइ" इसके बाद देवेन्द्र देवराज उस शकने मेघकुमार देवों को बुलाया "सदाविता एवं वयासी" और बुलाकर उनसे ऐसा कहा"खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया ! तित्थगरचिइगे जाव अणगार चिइगं च" हे देवानुप्रियो ! आप लोग शोघ्र ही तीर्थकर की चिता को यावत् गणधरों की चिता को एवं शेष अनगारो की चिता को 'खीरोदगेणं णिव्वावेह' क्षीरसागर से लाये हुए जल से बुझा दो "तएणं ते मेहकुमारा देवा तित्थगरचिइगं जाव गणहरचिइगं अणगारचिइंगं य णिव्याति" तब उन मेघकुमार देवों ने तीर्थकर की चिताको यावत् गणघरो की चिताको अनगारो की चिता को क्षीरसागर से लाये સુધીના સમસ્ત દેવગણોએ તીર્થકરની ચિતામાં, ગણધરની ચિતામાં અને શેષ અનગારોની ચિતામાં નાખવા માટે અનેક કુંભ પ્રમાણ અને અનેક ભાર પ્રમાણ અગુરુ. તુરૂષ્ક, વ્રત भने मधु as माव्या. (तए णं सक्के देविदे देवराया मेहकुमारे देवे सदावेइ) त्यार माह देवेन्द्र ५२।०४ ते श मेघमार देवाने मोसाव्या. ''सदावित्ता एवं चयासी' भने मेलापीन तमन मा प्रमाणे छु "खिप्पामेव भो देवाणुपिया ! तित्थगरचिइगे जाव अणगार चिइगं च" पानुप्रिया ! भा५ स शी तीथ ४२ नायिताने यावत् साधना यितानतम शेष मनमानी यिताने "खीरोदगेण णिवायेह" क्षीरसागरमाथा सावता veeी शांत ४२१. "तएणं ते मेहकुमारा देवा तित्थगरचिइगं जाव गणहरचिगं अणगारचिग य णिवावेंति' त्यारे ते मार हेवाये तीथ ४२नी यितान. यावत्सर ધરેની ચિતાને અને અનગારોની ચિતાને ક્ષીર સાગર માંથી લઈ આવેલા પાણી વડે શાંત
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीद्वि० वक्षस्कारसू. ५० कलेवरा णिचि तोपरिस्थापनानन्तरिकशक्रादिकार्यनिरूपणम् ४३३
'देवराया' देवराजः 'भागवओ' भगवता 'तित्थयरस्स' तीर्थकरस्य 'उवरिल्लं' उपरितनं 'दाहीणं' दक्षिणं 'सक' सक्थि - ऊरुम् दक्षिणभागस्थोरुसम्बन्ध्यस्थि 'गेण्ड' गृह्णाति तथा 'ईसाणे' ईशानः 'देविंदे' देवेन्द्रः 'देवराया' देवराजः 'उवरिल्लं' उपरितनं 'वाम' वामं 'सकहं' सक्थि - उरुम् वामभागस्थोरुसम्बन्ध्यस्थि 'गेहइ' गृह्णाति तथा 'चमरे' चमर: 'असुरिंदे' असुरेन्द्र: 'असुरराया' असुरराज: 'हिद्विल्लं' अधस्तनं 'दाहिणं' दक्षिण 'सक' सक्थि - ऊरु दक्षिणभागस्थोरुसम्बन्ध्यस्थि 'गेण्हइ' गृह्णाति 'बली' बली 'वइरो
दे' वैरोचनेन्द्रः 'वइरोयणराया' वैरोचनराजः 'हिद्विल्लं' अधस्तनं 'सक'हे' सक्थिऊरुम् अधस्तनभागस्थोरुसम्बन्ध्यस्थि 'गेहइ' गृह्णाति - चिनोति ' अव सेसा 'अवशेष अवशिष्टाः शक्राद्यतिरिक्ताः 'भवणवइ जाय वेमाणिया' भवनपति यावद्वैमानिका:भवनपतिज्योतिष्कव्यन्तरवैमानिकाः 'देवा' देवाः 'जहारिहं' यथार्ह = यथायोग्यम् यथा स्यात्तथा 'अवसेसाई' अवशेषाणि - अतिरिक्तानि शक्रादि गृहीतातिरिक्तानि 'अंगमंगाई' हुए जल से बुझा दिया "तरण' से देविंदे देवराया भगवओ तित्थगरस्स उवरिल्लं दाहिणं सकह गेहइ" जब क्षीरसागर के जल से वे तीर्थकर आदि की चिताएँ अच्छी तरह बुझ गई तो फिर उस देवेन्द्र देवराज ने भगवान् तीर्थकर की उपरितन दक्षिण हड्डो को - दक्षिण भागस्थ उरु सम्बन्धि हड्डी को उठाया 'ईसाणे देविंदे देवराया उवरिल्लं वामं सकहं गेहइ' देवेन्द्र देवराज ईशान इन्द्र ने उपरितन वामभाग के उरु की हड्डी को उठाया तथा “ चमरे - असुरिंदे असुरराया हिल्लिं दाहिणं सकहं गेहइ' असुरेन्द्र असुरराज चमर ने अघस्तन दक्षिण हड्डी को - दक्षिणभागस्थ उरु संबन्धी अस्थि को उठाया 'बली वइरोयणिदे वइरोवणराया हिल्लि' सकहं गेors' वैरोचनेन्द्र वैरोचनराज बलि ने अधस्तन हड्डी को - अधस्तन भागस्थ उरु सम्बन्धी अस्थि को उठाया " अवसेसा' बाकीके - शक्रादिकों से अतिरिक्त भवनपति से लेकर वैमानिक तक के देवों ने "जहारिहं अवसेसाई अगमंगाई' यथायोग्य अवशिष्ट अंगो की हड्डियों को उठा
. "तरण से देविंदे देवराया भगवओ तित्थगरस्स उवरिल्लं दाहिणं सकहं गेण्हइ" જ્યારે ક્ષીરસાગરના પાણીથી તે તીથ કર વગેરેની ચિતાએ સપૂર્ણ રીતે એલવાઈ ગઈ ત્યાર બાદ તે દેવેન્દ્ર દેવરાજે ભગવાન્ તીથંકરની ઉપરિતાન દક્ષિણ અસ્થિને-દક્ષિણ ભાગ स्थ ते संधि अस्थिने सीधी "ईसाणे देविंदे देवराया उवरिल्लं वामं सकहं गेव्हइ" हेवेन्द्र देवराम ईशान ईन्द्रे उपस्तिन वासलागनी अस्थिने सीधी ते "चमरे असु. रिंदे असुरराया हिडिल्लं दाहिणं सकहं गेहइ" असुरेन्द्र असुररान थमरे अधस्तन दक्षिण -स्थिने- दक्षिण लागस्थ तत् संबंधी अस्थिने - सीधी. "बली वइरोअणिदे - रोअणराया हिट्ठिल्लं सकहं गेण्हह” वैरोयनेन्द्र वैरोयन राथ मसिमे अधस्तन अस्थिने-अधस्तनं लागस्य तत् संबंधी अस्थिने सीधी " अवसेसा" शेष - शाहि सिवायना-भवनयतिथी भांडीने वैमानि सुधीना हेवेोये "जहारिर्ह अवसेसाई अंगभंग । ई" યથાયાગ્ય અવશિષ્ટ અગેાના અસ્થિએને ઉઠાવ્યા . શક્રાદિકા દ્વારા ગૃહીત અસ્થિયા સિવા
५५
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३४
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे अङ्गाङ्गानि प्रत्येकमङ्गानि सर्वाङ्गास्थोनि गृह्णाति तत्र 'केइ' केचित् देवाः 'जिणभत्तीए' जिनभक्त्या-जिनानुरागेन गृह्णाति 'केइ' केचित् देवाः 'जीयमेयं' जीतमेतत्-जीताख्यः कल्पोऽयम् 'इतिक?' इति कृत्वा इति बुध्या गृह्णाति 'केइ केचित् 'धम्मोत्ति कटु' अस्माकमयं धर्म इति कृत्वा इति बुध्वा 'गेण्हंति' गृह्णाति ॥सू०५०॥ ___ अथास्थिसंचयनविध्यनन्तरजातं विधिमाह
तए ण से सक्के देविंदे देवराया बहवे भवणवइ जाव वेमाणिए देवे जहारिहं एवं वयासी-खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया.' सव्वरयणामए महइमहालए तओ चेइयथूभे करेह, एगं भगवओ तित्थयरस्स चिइगाए एगं गणहरचिगाए एगं अवसेसाणं अणगाराणं चिइगाए, तएणं ते बहवे जाव करेंति, तएणं ते भवणवइ जाव वेमाणिया देवा तित्थयरस्स परिणिव्वाणमहिमं करें ति, करित्ता जेणेव नंदीसरवरे दीवे तेणेव उवाच्छंति, तएणं से सके देविंदे देवराया पुरच्छिमिल्ले अंजणगपव्यए अट्ठाहियं महामहिमं करेइ, तएणं सक्कस्स देविंदस्स देवरायस्स चत्तारि लोगपाला चउसु दहिमुहगपव्वएसु अट्ठाहियं महामहिमं करेंति, ईसाणे देविंदे देवराया उत्तरिल्ले अंजणगे अट्ठाहियं महामहिमं करें ति चमरो य दाहिणिल्ले अंजणगे तस्स लोगपाला दहिमुहगपव्वएसु बली पच्चथिमिल्ले अंजणगे तस्स लोगपाला दहिमुहगसु, तएणं ते बहवे भवणवइयाणमंतर जाव अठ्ठाहियाओ महा-महिमाओ करेति करिता जेणेव साइं २ विमाणाई जेणेव साइं २ भवणाई जेणेव साओ २ सभाओ सुहम्माओ जेणेव सगा २ माणवगा चेइयखंभा तेणेव लिया, इनमें "के" कितनेक देवोंने 'जिणभत्तीए' जिनेन्द्र की भक्ति से 'केइ जीयमेयं इति कटु' कितनेक देवोंने यह जीत नामका कल्प है इस अभिप्राय से "केइ धम्मो ति कटु मेण्हंति' कितनेक देवोंने हमारा यह धर्म है इस ख्याल से उन हड्डियो को उठाया ॥सू०५०॥ यती अस्थियान-साधी. सभाथा (केह) Beets वाम "जिणभत्तीए" निन्द्रनी मस्तिथा “केइ जोतमेयं इति कटु" ais वामे मा छतनाम ६५ छे मा मभिप्रायथा "केह धम्मोत्ति कटु गेण्हंति" रक्षा हेवाय अमारी मा १२१८ छ, म ज्यालयात स्थिએને ઉઠાવ્યા. સૂત્ર, ૫૦
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका द्विष्वक्षस्कार सू.५१ अस्थिसंचयनविध्यनन्तरिकविधिनिरूपणम् ४३५ उवागच्छंति उवागच्छित्ता वइरामएसु गोलवट्टसमुग्गएसु जिणसकहाओ पक्खिवंति अग्गेहिं वरेहिं मल्लेहि य अच्चेति अच्चित्ता विउलाई भोगभोगाई भुंजमाणा विहरंति सू० ५१
छाया-ततः खलु स शक्रो देवेन्द्रो देवराजः बहून् भवनपति यावद् वैमानिकान् देवान् यथार्हमेवमवदत् क्षिप्रमेव भो देवानुप्रियाः ! सर्वरत्नमयान् महतिमहतस्त्रीन् चैत्यस्तूपान् कुरुत तत्र एकं भगवतस्तीर्थकरस्य चितिकायाम्, एकं गणधरचितिकायाम् एकमवशेषाणामनगाराणाम् ततः खलु ते बहवो यावत् कुर्वन्ति, ततः खलु ते बहयो भवनपति यावद् वैमानिका देवास्तीर्थकरस्य परिनिर्वाणमहिमानं कुर्वन्ति, कृत्वा यत्रैव नन्दीश्वरवरो द्वीपः तत्रैव उपागच्छन्ति, ततः खलु स शक्रो देवेन्द्रो देवराजः पौरस्त्येऽञ्जनकपर्वते अष्टाह्निकं महामहिमानं कुर्वन्ति, ततः खलु शक्रस्य देवेन्द्रस्य देवराजस्य चत्वारो लोकपालाः चतुर्यु दधिमुखकपर्वतेषु अष्टालिकं महामहिमानं कुर्वन्ति, ईशानो देवेन्द्रो देवराजः औत्तराहेऽजनकेऽष्टाह्निकं तस्य लोकपालाश्चतुर्यु दधिमुखकेषु अष्टाह्निकं चमरश्च दाक्षिणात्येऽञ्जनके तस्य लोकपाला दधिमुखकपर्वतेषु, वलिः पश्चिमेऽञ्जनके तस्य लोकपाला दधिमुखकेषु, ततः खलु ते बहवो भवनपतिव्यन्तर यावत् अष्टाह्निकान् महामहिम्नः कुर्वन्ति कृत्वा यत्रैव स्वानि २ विमानानि यत्रैव स्वानि २ भवनानि यत्रैव स्वाः २ सभाः सुधर्माः यत्रैव स्वकाः२ माणवकाः चैत्यस्तम्भाः तत्रैव उपागच्छन्ति उपागत्य वज्रमयेषु गोलवृत्तसमुकेषु जिनसक्थीनि प्रक्षिपन्ति, प्रक्षिप्य अग्युर्वराल्यैश्च गन्धैश्चाचन्ति अर्चित्वा विपुलान् भोगभोगान् भुजाना विहरन्ति । सू० ५१॥ टीका-'तए णं से सक्के' इत्यादि । ततः तदनन्तरं-जिनादि सक्थिग्रहणानन्तरम् खलु सः-पूर्वोक्तः शक्रः 'देविंदे' देवेन्द्रः 'देवराया' देवराजः 'बहवे' कहून्-अनेकान् ‘भवणवइ जाव वेमाणिए' भवनपति यावद्वैमानिकान् भवनपतिव्यन्तरज्योतिष्क
इस प्रकार से जब वे चतुर्निकाय के देव हड्डियों का चयन कर चुके तब क्या हुआइस बात को अब सूत्रकार प्रकट करते हैं--"तएणं से सक्के देविदे देवराया वहये भव णवइ' इत्यादि।
टोकार्थ-'तएणं' हड्डियों के चयन हो चुकने के बाद 'सक्के देविंदे देवराया' देवन्द्र देवराज शक्र ने 'बहवे भवणवइ जाव वेमाणिए देवे जहारिहं एवं वयासी' उन समस्त भवनपति से लेकर
આ પ્રમાણે જ્યારે તે ચતુર્નિકાયના દેવેએ અસ્થિઓનું ચયન કરી લીધું ત્યાર બાદ શું થયું. આ વાતને હવે સૂત્રકાર પ્રકટ કરે છે–
'त एण से सक्के देविदे देवराया बहवे भवणवई' इत्यादि, सूत्र ॥५१॥
शहाथ-"त एण" अस्थियाना ययन मा “सक्के” देविंदे देवराया" हेवेन्द्र देवरा शो "बहवे भवणवई जाव वेमाणिए देवे जहारिहं एवं वयासो' समस्त भवनपति
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३६
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे वैमानिकान् 'देवे' देवान् 'जहारिहं' यथार्ह यथायोग्यम् 'एवं' एवम्-वक्ष्यमाणम् 'वयासी' अवदत्-अब्रवीत् 'भो देवाणुप्पिया' भो देवानुप्रियाः हे महानुभावाः ! 'सव्वरयणामए' सर्वरत्नमयान् सर्वात्मना रत्नमयान् 'महइमहालए' महातिमहतःअतिविस्तीर्णान् (तो) त्रीन् (चेइअथूभे) चेत्यस्तूपान् चैत्याः चित्तानन्दकास्तूपा
चैत्यस्तूपास्तान् (करेह) कुरुत सम्पादयत चितात्रयभूमिष्विति शेषः तत्र (एग) एकं चैत्यस्तूपम् (भगवओ) भगवतः (तित्थगरस्स) तीर्थकरस्य (चिइगाए) चितिकायां चिताभूमौ कुरुत (एग) एकं चैत्यस्तूपम् (गणहरचिइगाए) गणधरचितिकायां गणिचिताभूमौ कुरुत (एग) एकं तदन्यं तृतीयं चैत्यस्तूपम् (अवसेसाणं) अवशेषाणाम् अवशिष्टानाम् (अणगाराणं) अनगाराणां साधूनां (चिइगाए) चितिकायां चिताभूमौ कुरुत, (तए) ततः तदनन्तरम्-चैत्यस्तूपत्रयकरणाज्ञानन्तरम् (ण) खलु (ते) ते आज्ञप्ताः (बहवे) बहवः अनेके (जाव) यावत् यावत्पदेन “भवनपतिव्यन्तरज्यो तिष्कवैमानिकाः सर्वरत्नमयान् महातिमहतसीन चैत्यस्तपान्" इति संग्राह्यम् (करेंति) कुर्वन्ति सम्पादयन्ति (तए) ततः तदनन्तरम् चैत्यस्तूपत्रयकरणानन्तरम् (ण) वैमानिक तक के देवों से यथायोग्य रूप से इस प्रकार कहा-'भो देवाणुपिया ! सव्वरयणामए महइ महालए तओ चेइयथूभे करेह' हे देवानुप्रियो ! तुम लोग समस्त रत्नों के बने हुएसर्वात्मना-रत्नमय ऐसे तीन चैत्य स्तूपों की-चित्त को आनन्द उपजाने वाले -स्तूपों की चिता त्रय भूमियों में रचना करो 'एग भगवओ तित्थगरस्स चिइगाए एगं गणहरचिरगाए एगं अव. से साणं अणगाराणं चिइगाए' इनमें एक चैत्य स्तूप, तीर्थकर भगवान् की चिता में, एक गणधरो की चिता में, और एक अवशेष अनगारों को चिता में 'तएण-ते बहवे जाव करेंति' इसके बाद उन भवनपति से लेकर वैमानिक तक के देवों ने जहां जहां चैत्य स्तूप बनाने को कहा गया था वहां वहां उन तीन सर्व रत्नमय चैत्य स्तूपों की रचना कर दी 'तएणं ते बहवे भवणवइ जाव वेमाणिया देवा तित्थगरस्स परिणिव्याणमहिम' इस के बाद उन समस्त भवनपति
साथी भांडन वैमानि सुधानावाने यथायोग्य ३५मा प्रमाणे यु:-"भो देवाणुप्पिया। सव्वरयणामए महइमहालए तो चेइअथूमे करेह" हे यानुप्रिया! तमे सर्वरत्नનિર્મિત એટલે કે સર્વાત્મના રત્નમય એવા ત્રણ ચેત્ય સ્તૂપોની-ચિત્તને આનંદ આપે तवा स्तूपोनी-यतात्रय भूमि५२ २यना ४२। “एगं भगवओ तित्थगरस्स चिइगाए, एगं गणहर चिइगाए पगं अवसेसाणं अणगाराणं चिइगाए” मा मे चैत्यस्तू५ तीथ ४२ भगवान ની ચિતામાં એક ગણધરની ચિતામાં અને એક અવશેષ અનગારની ચિતામાં તૈયાર
२१. 'त एणं ते बहवे जाव करें ति त्या२ मा ते सवनपतिथी भांडीन वैमानि सुधीन। દેવાને જ્યાં જ્યાં ચૈત્ય સ્તૂપ તૈયાર કરવા માટે કહેવામાં આવ્યું હતું, ત્યાં ત્યાં સર્વ રત્ન भय ३ चैत्य स्तूपानी २यन। ४२१. 'त एणं ते बहवे भवणवई जाव येमाणिया देवा तित्थ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि०वक्षस्कार सू. ५१ अस्थिसंचयन विध्यनन्तरिक विधिनिरूपणम् ४३७ खल (ते) ते ( बहवे ) बहवः अनेके (भवणवइ जाव वेमाणिआ) भवनपति यावद्वैमानिकाः ( भवन पतिव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकाः (देवा) देवाः (तित्थगरस्स) तीर्थकरस्य जिनस्य (परिणिव्वाणमहिमं) परिनिर्वाणमहिमानं मोक्षगमनोत्सवं (करेंति) कुर्वन्ति (करिता) कृत्वा (जेणेव ) यत्रैव मूले सप्तम्यर्थे तृतीया प्राकृतत्वजन्मा बोध्या (नंदीसरवरे) नन्दीश्वरः तदाख्यः (दोवे) द्वीपः (तेणेव ) तत्रैव अत्रापि मूले प्राकृतत्वादेव सप्तम्यर्थे तृतीया (उवागच्छंति) उपागच्छन्ति (तए) ततः तदन्तरं भवनपत्यादीनां नन्दीश्वरद्वीपोपगमनानन्तरम् (णं) खलु (से) सः पूर्वोक्तः (सक्के) शक्रः (देविदे) देवेन्द्रः (देवराया) देवराजः ( पुरच्छिमिल्ले) पोरस्त्य - पूर्वदिग्भवे (अंजणगपव्वए) अञ्जनकपर्वते ( अट्ठाहिअ ) अष्टाह्निकम् अष्टाभिर्दिनैः सम्पाद्यम् ( महामहिमं) महामहि - मान महोत्सव (करेंति) कुर्वन्ति सम्पादयन्ति (तए) ततः शक्रस्याष्टाह्निक भगवन्निर्वाण महिमकरणानन्तरम् (णं) खलु (सक्क्स्स) शक्रस्य (देविंदस्स) दवेन्द्रस्य (देव - रायस्स) देवराजस्य सम्बन्धिनः ( चत्तारि ) चत्वारः (लोगपाला) लोकपालाः (चउसु) चतुर्षु (दहिमुहगपचएस) दधिमुखकपर्वतेषु (अट्ठाहियं) अष्टाह्निकं ( महामहिमं) महामहिमानं (करेंति) कुर्वन्ति (ईसाणे ) ईशानः (देविंदे) देवेन्द्रः (देवराया) देवराजः से लेकर वैमानिक तक के चतुर्विध निकाय के देवों ने तीर्थकर भगवान् के निर्वाण कल्याण की महिमा मोक्ष गमन का उत्सव किया "करिता जेणेव नन्दी सरवरे दीवे तेणेव उवागच्छन्ति' मोक्षगमन का उत्सव करने के बाद वे चतुर्विध निकाय के देव फिर जहां पर नन्दीश्वर नामका द्वीप था वहां पर गये "तए णं सक्के देविंदे देवराया पुरच्छिमिल्ले अंजणगफन्वए - अट्ठाहियं महामहिम करेंति' वहां जाकर देवेन्द्र देवराज शक्र ने पूर्वदिशा में स्थित अंजनक पर्वत पर अष्टाह्निका महोत्सव - जो कि आठ दिनों तक लगातार होता रहता है- किया " तरणं सक्कस्स देविदस्स देवरायस्स चत्तारि लोगपाला चउसु दहिमुहगपव्वसु अट्ठाहियं महामहिमं करें ति" इसके बाद देवेन्द्र देवराज शक्र के चार लोकपालों ने चार दधिमुख पर्वतों पर अष्टान्हिका महोत्सव किया "ईसाणे देविंदे देवराया उत्तरिल्ले अंजणगे अट्ठाहियं" देवेन्द्र देवराज गरस परिणिव्वाणमहिमं करेइ' त्यार माह ते समस्त लवनयतिथी भांडीने वैभानिङ सुषी ના ચતુવિધ નિકાયના દેવાએ તીર્થંકર ભગવાનના નિર્વાણ કલ્યાણની મહિમાની-મેાક્ષગમनोत्सवनी आयोना री 'करिता जेणेव नंदीसरवरे दीवे तेणेव उवागच्छंति' भोक्ष ગમનના ઉત્સવ બાદ તે ચતુર્વિધ નિકાયના દેવા જ્યાં નંદીશ્વર નામે દ્વીપ હતા ત્યાં ગયા 'त एणं सक्के देविंदे देवराया पुरच्छिमिल्ले अंजणगपव्वए अट्ठाहिअं महामहिमं करें ति ત્યાં જઈને દેવેન્દ્ર દેવરાજ શક્ર પૂર્વ દિશામાં સ્થિત મજનક પર્વત પર અષ્ટાંહ્નિકા એટલે हे आठ दिवस सुधी लगातार उनवाते रहे छे-ते महोत्सनी योन्ना १२ 'तएण सक्कस्स देविंदस्स देवरायस्स चत्तारि लोगपाला चउसु दहिमुहगपव्वसु अठ्ठाहिअं महामहिमं करेति' त्यार माह हेवेन्द्र देवरान शनायार सोउपाये यार दधिमुख पर्वत पर मष्टाहि
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________
حد
یه اسم سوم محیح
४३८
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे (उत्तरिल्ले) औत्तराहे उत्तरदिग्भवे (अंजणगे) अञ्जनके अजननामकपर्वते (अट्ठाहियं) अष्टाह्निकं महिमानं करोति (तस्स) तस्येशानस्य देवेन्द्रस्य देवराजस्य सम्बिन्धिनः (लोगपाला) लोकपालाः (चउसु) चतुर्यु (दहिमुहगेसु) दधिमुखकेषु दधिमुखपर्वतेषु (अट्टाहियं) अष्टाहिकं महामहिमानं कुर्वन्ति (चमरो अ) चमरश्वासुरेन्द्रोसुरराजः (दाहिणिल्ले) दाक्षिणात्ये दक्षिणदिग्भवे (अंजणगे) अजनके अञ्जनपर्व ते अष्टाह्निकं महामहिमानं करोति (तस्स) तस्य चमरस्यासुरेन्द्रस्यासुरराजस्य सम्बन्धिनः (लोगपाला) लोकपालाः (दहिमुहगपव्वएसु) दधिमुखकपर्वतेषु अष्टाह्निकं महामहिमानं कुर्वन्ति (बलि)वलिः वैरोचनेन्द्रो वैरोचनराजः (पच्चस्थिमिल्ले) पश्चिमे (अंजणगे) अञ्जनके अजनपर्वते अष्टाह्निक महामहिमानं करोति (तस्स) तस्य बलेः सम्बन्धिनः (लोगपाला) लोकपालाः (दहिमुहगेसु) दधिमुखकेषु दधिमुखपर्वतेषु अष्टाह्निकं महामहिमानं कुर्वन्ति (तए) ततः-तदन्तरं शनादिबलिययेन्तेन्द्राणामष्टानिक महामहिमकरणानन्तरम् (णं) खलु (ते) ते पूर्वोक्ताः (बहवे) बहव अनेके (भवणवइवाणमंतर जाव) भवनपति व्यन्तर यावत् भवनपतिव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकाः (अट्टाहिआओ) अष्टाह्निकान् (महामहिमाओ) महामहिमानः, मूले प्राकृतत्वात्स्त्रीत्वम् (करेंति) कुर्वईशान ने उत्तरदिशा के अञ्जन नाम के पर्वत पर अष्टान्हिक महोत्सव किया 'तस्स लोगपाला च उसु दहिमुहेसु अद्राहियं करें ति" देवेन्द्र देवराज ईशान के चार लोकपालों ने चार दधिमुख पर्वतों पर अष्टान्हिक महोत्सव किया; "चमरो य दाहिणिल्ले अंजणगे तस्सलोगपाला दहिमुहपव्वएसु" असुरेन्द्र असुरराज चमर ने दिक्षिण दिशा के अञ्जनपर्वत पर अष्टान्हिक महोत्सव किया और उसके लोकपालों ने चार दधिमुखपर्वतों पर अष्टान्हिक महोत्सव किया "बली" वैरोचनेन्द्र वैरोचनराज बलि ने "पञ्चस्थिमिल्ले अंजणगे तस्त लोगपाला दहिमुहगेसु" पश्चिम दिशा के अंजन पर्वत पर अष्टान्हिक महोत्सव किया और उसके चार लोकपालों ने दधिमुख पर्वतों पर अष्टान्हिक महोत्सव किया, तएणं ते बहवे भवणवइवाणमंतर जाव अट्टाहियाओ महामहिमाओ करें ति" इस तरह जब शक से लेकर बलितक के इन्द्र अष्टान्हिका महोत्सव कर महोत्सव या 'इसाणे देविदे देवराया उत्तरिल्ले अंजणगे अढाहियं देवेन्द्र देव शान उत्तर ईशानन नाम पर्वत ५२ मटा महोत्सव श्य[ . 'तस्स लोगपाला चउसु दहिमुहेसु अठ्ठाहिय करें'ति' हेवेन्द्र ३१२।४ शानना या सापाला यार धिभुम पत। ५२ अाणि महोत्सव या 'चमरोअदाहिणिल्ले अंजणगे तस्स लोकपाला दहि
ggggg અસુરેન્દ્ર અસુરરાજ ચમરે દક્ષિણ દિશાના અંજની પર્વત પર અષ્ટાહિક મહોત્સવ કર્યો અને તેના કપાલાએ દધિમુખ પર્વત પર અષ્ટાહિક મહોત્સવ કર્યો वैशियनेन्द्र वैशयने २।०१ मखिये 'पच्चथिमिल्ले अंजणगे तस्स लोगपाला दहिमुहगेसु' પશ્ચિમ દિશાના અંજની પર્વત પર અષ્ટાહિક મહોત્સવ કર્યો અને તેના ચાર લોકપાલેએ धिभु५ ५ तो ना ५२ अट1९६४ महात्सया . 'त एणं ते बहवे भवण जाव अट्टाहियाओ महामहिमाओ करें ति मा प्रमाणे न्यारे ४थी माडी मात सुधीना
ते बहवे भवणवइ वाणमंतर
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि०वक्षस्कार सू. ५१ अस्थिसंचयन विध्यनन्तरिक विधिनिरूपणम् ४३९ न्ति (करिता ) कृत्वा (जेणेव ) यत्रैव (साइं २) स्वानि २ निजानि २ (विमाणाइं ) विमानानि ( जेणेव ) यत्रैव (साई २) स्वानि २ ( भवणाई ) भवनानि ( जेणेव ) यत्रैव (साओ २) स्वाः २ ( सभाओ) सभाः (सुहम्माओ) सुधर्माः देवसभाः (जेणेव ) यत्रैव (सगा २) स्वकाः २ निजाः ( माणवगा) माणवकाः माणवकनामान इत्यर्थः ( चे अखंभा ) चैत्यस्तम्भाः आह्लादकस्तम्भाः (तेणेव ) तत्रैव ( उवागच्छंति) उपागच्छन्ति ( उवागच्छित्ता) उपागत्य ( वइरामएस) वज्रमयेषु ( गोलवट्टस मुग्गएसु) गोलवृत्तसमुद्गकेषु वर्तुलाकार भाजनविशेषेषु ( जिनसकहाओ ) जिनसक्थीनि मूले स्त्रीत्वं प्राकृतत्वमूलकम् (पक्खिवंति ) प्रक्षिपन्ति स्थापयन्ति (पक्खिवित्ता) प्रक्षिप्य-संस्थाप्य जिनसक्थिदशनादि (अग्गेहिं) अय्यैः उत्तमैः अग्रैरितिच्छाया पक्षे प्रत्ययैः (वरेहिं) वरैः प्रकृष्टैः महद्भिरित्यर्थः (मल्ले हि) माल्य: (अ) च (गंधेहि अ) गन्धैश्च (अच्चेति ) अर्चन्ति पूजयन्ति (अच्चित्ता) अर्चित्वा पूजयित्वा (विउलाई ) विपूलान् (भोगभोगाई) भोगभोगान् भोग्यभोगान् मूले नपुंसकत्वं प्राकृतत्वमूलकम् (भुंजमाणा) भुञ्जानाः अनुभवन्तः चुके तब भवनपति से लेकर वैमानिक तक के समस्त देवों ने अष्टान्हिका महोत्सव किया 'करिता जेणेव साई २ विमाणाइ जेणेव साई २ भवणाई जेणेव साओ २ सभाओ सुहम्माओ जेणेव साणं २ माणवगा चेइयखभा तेणेव उवागच्छंति" अष्टान्हिका महोत्सव करके फिर वे सब के सब इन्द्रादिक देवलोक जहां अपने २ विमान थे, जहां अपने २ भवन थे जहां अपनी २ सुधर्मा सभाएं थी और जहां अपने२ माणवक नामके चैत्यस्तम्भ थे वहां पर गये, “उवागच्छित्ता" वहां जाकर " वइरामए गोलवट्ट समुग्गए जिनसकहाओ पक्खिवंति" उन्होंने वज्रमय गोलवृत्त समुद्रों में वर्तुलाकार भाजनविशेषो में उन जिनेन्द्र की हड्डियों को रख दिया "पक्खिवित्ता अग्गेहि वरेहिं मल्लेहिं य गंधेहि अच्चेति" रख करके फिर उन्होंने उत्तम या नवीन श्रेष्ठ बड़ी २ माल्यों से एवं गन्ध द्रव्यों से उनकी पूजा की "अश्चित्ता बिउलाई भोगभोगाई भुंजमाणा विहरंति" पूजन
ઇન્દ્રોએ અષ્ટાહિક મહાત્સવેા સમ્પન્ન કર્યા ત્યારે ભવનપતિથી માંડીને વૈમાનિક સુધીના सर्व देवा मष्टारि महोत्सवा अर्ध्या 'करिता जेणेव साई २ विमाणाइ जेणेव साई साई भवणाई जेणेव साओ २ सभाओ सुहम्माओ जेणेव साणं २ माणवग चेइयखंभा तेणेव उवागच्छंति अष्टारि महोत्सव अरीने पछी ते सर्व इन्द्रादिभ्यां पातપેાતાના વિમાને હતાં જ્યાં પેાતાતાના ભવના હતાં, જ્યાં પેાત પેાતાની સુધર્મો सलाम। हती याने नयां पोतपोताना भाव नामे चैत्य स्त लोइतां, त्यां गया, 'उबागच्छिता त्यांने 'वइरामएस गोलवट्टसमुरगए जिनसकहाओ पक्खिवंति तेभ વજ્રમય ગાલવૃત્ત સમુદ્રકામાં-વર્તુલાકાર ભાજન વિશેષામાં-તે જિતેન્દ્રની અસ્થિઓને प्रस्थापित . 'पक्खिवित्ता अग्गेर्हि वरेहिं मल्लेहिं य गंधेहिं अ अच्चेति' प्रस्थापित अने પછી તેમણે ઉત્તમ કે નવીન શ્રેષ્ઠ મોટી-મોટી માળાએથી તેમજ ગન્ય દ્રવ્યેાથી તેમની પૂજા ४२. 'अंचित्ता, बिउलाइ भोग भोगाइ भुंजमाणा बिहरेति' यूमन पुरीने पछी तेस
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे (विहरंति) विहरन्ति आसते । ननु चारित्रादि गुणरहितस्य जिनशरीरस्य जिनसक्थ्यादेश्च पूजनमनुचितम् इति चेन्मैवम्-भावजिनो यथा बन्धस्तथा नामस्थापना द्रव्य जिना अपि बन्धास्तदा द्रव्यजिनरूपस्य जिनशरीरस्य भावजिनरूपजिनशरीरावयबसक्थ्यादीनां च वन्द्यत्वमिति तन्नानुचितम्, जिनशरीरावयवसक्थ्यादेर्भावजिनरूपत्वेना बन्द्यत्वे गर्भतयोत्पन्नमात्रस्य "समणे भगवं महावीरे" इत्याद्यभिलापेन सूत्रकृतां सूत्रकरणं शक्राणां शक्रस्तवनप्रयोगादिकं चानुचितं स्यादिति, अतएव जिनसक्थ्याद्याशातनाभयशीला देवास्तत्र कामासेवनादौ न प्रवर्तन्त इति ॥५१॥
इति तृतीयारकः समाप्तः करके फिर वे सब के सब अपने २ स्थानों पर रहते हुए आनन्द के साथ विपुल भोगभोगों को भोगने में लग गये, यहां पर ऐसी शंका हो सकतो है-चारित्रादि गुण रहित जिन शरीर का ओर जिन हड्डियों का पूजन करना अनुचित है-सो इसका उत्तर ऐसा हैं कि जिस प्रकार से भावजिन वन्द्य होते हैं उसी प्रकार से नाम जिन, स्थापना जिन और द्रव्य जिन भी वन्ध होते हैं, इस तरह द्रव्याजनरूप जिन शरीर का भावजिनरूप जिनशरीर का तथा उनके अवयव भूत अस्थि आदिकों का वन्दन करना कोई अनुचित नहीं हैं यदि ऐसा कहा जाय कि जिन शरीर के अवयवभूत हड्डियों आदि में भावजिनरूपता नहीं रहती है इसलिये उन्हें बन्ध नहीं मानना चाहिये तो इसका समाधान ऐसा है कि जब जिन गर्भ में आते हैं तो उस समय जो "समणे भगवं महावीरे" इस प्रकार से सूत्रों की रचना करते हैं तथा इन्द्र उनका स्तवन करते हैं यह सब अनुचित माना जाना चाहिये, परन्तु नहीं माना गया है, इसी प्रकार जिन सक्य्यादि की आशातना के भय से डरे हुए देव वहां कामसेवन आदि कार्य में प्रवृत्ति नहीं करते हैं ॥५१॥
॥तृतीयारक समाप्त ॥ પિતપોતાના સ્થાનો પર નિવાસ કરતાં આનંદ પૂર્વક વિપુલ ભેગ–ભેગો ભોગવવા લાગ્યા. અહીં એવી શંકા થઈ શકે કે ચારિત્રાદિ ગુણ વિહીન જિન શરીરનું અને જિન અસ્થિ એનું પૂજન કરવું અનુચિત છે, તે આનો જવાબ આ પ્રમાણે છે કે જેમ ભાવજિન વન્ય હોય છે. તેમજ નામ જીન સ્થાપનાજીન અને દ્રવ્યજિન પણ વન્ય હોય છે. આ પ્રમાણે અજિન રૂ૫ જિન શરીરનું ભાવજિન રૂ૫ શરીરનું તેમજ તેમના અવયવભૂત અસ્થિ આદિકનું વંદન કરવું કેઈ પણ રીતે અનુચિત નથી. જે આ પ્રમાણે કહેવામાં આવે કે જિન શરીરના અવયવભૂત અસ્થિ વગેરેમાં ભાવજિન રૂપતા રહેતી નથી, એથી તેમને વન્ય ગણવા ગ્ય નથી તે આનું સમાધાન આ પ્રમાણે છે કે જ્યારે જિન ગર્ભમાં આવે છે તે તે વખતે જે તમને મળે મારે આ પ્રમાણે સૂત્રની રચના કરે છે. તેમજ ઈન્દ્ર તેમનું સ્તવન કરે છે તો આ બધું અનુચિત ગણવું જાઈએ પણ આવું માનવામાં આવ્યું નથી. એથી જ જિન અસ્થિ વગેરેની આશાતના ના ભયથી સંત્રસ્ત થયેલા દે ત્યાં કામ સેવન વગેરે કામમાં પ્રવૃતિ કરતા નથી. એ સૂત્ર ૫૧ છે
તૃતીયારક સમાપ્ત
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ५२ चतुर्थारकस्वरूपनिरूपणम्
४४१ ___ अथ चतुर्थारकस्वरूपं निरूपयति
मूलम्-तीसे णं समाए दोहिं सागरोवमकोडाकोडीहिं काले वीइक्कते अणंतेहिं वण्णपज्जवेहिं तहेव जाव अणंतेहिं उट्ठाणकम्म जाय परिहायमाणे २ एत्थ णं दूसमसुसमा णामं समा काले पडियज्जिसु समणाउसो ! तीसे णं भंते ! समाए भरहस्स वासस्स केरिसए आगारभावपडोआरे पण्णत्ते ? गोयमा ! बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते, से जहाणामए आलिंगपुक्खरेइ वा जाव मणोहिं उपसोभिए, तं जहा कितिमेहिं चेव अकित्तिमेहिं चेय, तीसे णं भंते ! समाए भरहे मणुआणं केरिसए आयारभावपडोयारे पण्णत्ते ? गोयमा ! तेसिं मणुयाणं छविहे संघयणे छबिहे संठाणे बहूई धणूइं उद्धं उच्चत्तेणं जहण्णेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं पुव्वकोडी आउअं पालेति पालित्ता अप्पेगइया णिरयगामी जाय देवगामी अप्पेगइया सिज्जंति जाव सव्वदुक्खाणमंतं करेंति, तीसे णं समाए तआ वंसा समुप्पज्जित्था, तं जहा-अरहंतवंसे १ चक्कपट्टि वंसे २ दसास्वंसे ३ तीसेणं समाए तेवीसं तित्थयरा इक्कारसचक्कयट्टी णय बलदेवा णव वासुदेव। समुप्पज्जित्था ।।सू० ५२॥ __ जया-तस्यां खलु समायां द्वाभ्यां सागरोपमकोटीभ्यां काले व्यतिकान्ते अमन्तैर्वर्णपर्यवैः तथैप यावदनन्तैः उत्थानकर्म यावत् परिहोयमानः २ अत्र खलु दुष्षमतुषमानाम समा कालः प्रत्यपद्यत श्रमणाऽऽयुष्मन्!तस्यां खलु भदन्त! समायां भरतस्य धर्षस्य कीटश आकारभावप्रत्यवतारः प्रजातः?, गौतम! बहुसमरमणीयो भूमीभागः प्रज्ञप्तः, स यथानामकः आलिङ्गपुष्करमितिया यावत् मणिभिरुपशोभितः, तद्यथा-कृत्रिमैश्चैव अकृत्रिमैश्चैय, तस्यां खलु भदन्त ! समायां भरते मनुजानां कीडशक आकारभावप्रत्यवतारः प्रज्ञप्तः?, गौतम ! सेपा मनुजानां षधिं संहननं षइविध संस्थान बहूनि धषि ऊर्ध्वमुच्चत्वेन जधन्येनान्तर्मुहुर्तम् उत्कर्षेण पूर्यकोटयायुष्कं पालयन्ति पालयित्वा अप्येकके निरयगामिनो यावत् देषगामेनः अध्येकके सिध्यन्ति बुध्यन्ते यावत् सर्वदुक्खानामन्तं कुर्वन्ति, तस्यां खलु समायां त्रयो वंशाः समुदपद्यन्त, तद्यथा-अर्हवंशः १ चक्रवर्तिवंशः २ दशाहवंशः ३ तस्या खलु समायां त्रयोविंशतिस्तीर्थकरा एकादश चक्रवर्तिनो नय बलदेवा नय वासुदेवाः समुदपधन्त ॥ सू० ५२ ॥
५६
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
टीका - "तीसेण समाए" इत्यादि-तस्याम् पूर्वोकायां खलु समायां काले ( दोहिं) (सागरोवमकोडाकोडीहिं) सागरोपमकोटा कोटीभिः सागरोपमकोटाकोटीद्वयेनेति पदद्वयस्यार्थः, 'प्रमिते' इतिशेषः, तस्यानन्तरवर्तिना 'काले' इत्यनेन सम्बन्धः 'काले' काले समये 'वीइक्कंते' व्यतिक्रान्ते व्यतीते सति 'अनंतेहिं अनन्तैः ' चण्णपज्जयेहिं' वर्ण पर्ययैः वर्णा - शुक्लादयस्ते च पर्ययाः पर्यायाः गुणाः वर्णपर्ययास्तैस्तथा शुक्लादिवर्णरूपगुणै: 'पर्यवः पर्यायः गुणः, विशेषः, धर्म' इत्येते समानाथकाः, 'ata' तथैव द्वितीयारकप्रतिपत्तिक्रमवद् बोध्यम्, 'जाव' यावत्' 'अनंतेर्हि' अनन्तैः 'उद्वाणकम्म जाव' उत्थानकर्म यावत् उत्थानकर्मबलवीर्य पुरुषकार पराक्रमैरनन्तगुणपरिहान्या 'परिहायमाणे २' परिहीयमानः २ 'एत्थ ' अत्र अत्रान्तरे 'णं' खल ( दूसमसुसमा ) दुष्षमसुषमा 'णा' नाम 'समा' कालः (पडिवज्जिसु ) प्रत्यपद्यत (समणाउसो ) ! श्रमrssयुष्मन् ! हे श्रमण ! हे आयुष्मन् ! अथ पूर्वारकवद् भरतस्वरूपं निरूपयितुं संवदति (ती से भंते !) तस्यां खलु भदन्त ! हे महानुभाव ! (समाए) समायां काले ( भरहस्त) भरतस्य तदाख्यस्य (वासस्स) वर्षस्य (केरिसए) कोदृशक : - कीदृशः (आगार भाव पडोयारे) आकार भाव प्रत्यवतारः स्वरूप- तद्गतपदार्थसहित प्रादुर्भावः (पण्णत्ते) प्रज्ञप्तः ? (गोयमा 1) अब सूत्रकार चतुर्थारक का स्वरूप कहते हैं
'ती सेणं समाए दोहिं सागरोवमकोडाकोडीहिं इत्यादि सूत्र - ५२ -
४४२
टीकार्थ- जब दो कोटाकोटी सागरोपम प्रमाण तृतीय काल समाप्त हो गया तव (अणतेहि यज्जहिं तव जाय अणतेहि उट्ठाण कम्म जाव परिहायमाणे २ एत्थ णं दूसम सुसमा णामं समा काले पडिवज्जिसु समणाउसो ) अनन्त शुक्लादिगुण रूप पर्यायों की हीनता वाला यावत् अनन्त उत्थान, बल वीर्य, पुरुषकार पराक्रम रूप पर्यायों की हीनता वाला दुष्षम सुषमा नामका चतुर्थ काल हे श्रमण आयुष्मन् ! प्रारम्भ हुआ यहाँ यावत् शब्द से द्वितीय आरक में जिस प्रकार से वर्णपर्यायों से लेकर पुरुषकार प्रराक्रम तक का पाठ कहा गया है वैसा ही वह सब पाठ यहां पर भी कह लेना चाहिये "तीसेणं भंते ! समाए भरहस्स वासस्स केरिसए आगारહવે સૂત્રકાર ચતુર્થારકનું સ્વરૂપ કહે છે.—
'ती से समाए दोहिं सागरोवमकोडा कोडिहि' - इत्यादि सूत्र ॥ ५२ ॥
ટીકા--જયારે એ કેટા કોટી સાગરાપમ પ્રમાણ તૃતીય કાળ સમાપ્ત થયેા. ત્યારે(અળ तेहिं वण्णपज्जवेहिं तहेच जाव अणतेहिं उट्ठाणकम्मू जाव परिहायमाणे २ पत्थ णं दुसम मा मा पडिवज्जिसु समणाउसो) हे श्रम आयुष्मन् यानंत शुभ्साहि ગુણ રૂપ પર્યાયાની હીનતા વાળા યાવત્ અનંત ઉત્થાન, ખલ, વીય, પુરુષકાર પરાકમ રૂપ પાઁચોની હીનતા વાળા દુષમ સુષમા નામક ચતુર્થ કાળ પ્રારભ થયા. અહી યાવૃત્ પથી દ્વિતીય આરકમાં જેમ વધુ પર્યાયે થી માંડીને પુરુષકાર પરાક્રમ સુધીનેા પાઠ ગ્રહણ छे ते ते पासही याग ग्रहण थयेस छे. "तीसे णं भंते ! समाए भरहरूस वासरस केरिसप आगारभावपडोयारे पण्णत्ते" हे महन्त ! या चतुर्थी आजमां लस्त
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ५२ चतुर्थारकस्वरूपनिरूपणम्
गौतम ! तस्य (बहुसमरमणिज्जे) बहुसमरमाणीयः अत्यन्तसमतलोऽत एव रमणीयः सुन्दरः (भूमिभागे) भूमिभागः भूमिप्रदेशः (पण्णत्ते) प्रज्ञप्तः स कीदृशः इत्याह- 'से' सः (जहाणाC) यथानामक: (आलिंगपुक्खर वा) आलिङ्गपुष्करमिति वा आलिङ्गः- मुरजो वाद्यविशेषः तस्य पुष्करं - चर्मपुटं तदत्यन्तसमतलं भवतीति तत्तुल्यसमतलत्वात् तदेवइतिशब्दो हि सादृश्यार्थकः, वा शब्दः समुच्चयार्थकः, एवमग्रेपि (जाव) यावत् - यावत्पदेन - " मुइंगपुक्खरेइ वा सरतलेइव वा, करतलेइ वा, चंदमंडलेइ वा, सूरमंडलेइ या आसमंडलेइ वा उरब्भचम्मेइ वा, उसभचम्मेइ वा, वराहचम्मेइ वा, सीहचम्मेइव वा,
४४३
मेवा, मिगच मे वा, छगलचम्मेइ वा, दीवियचम्मेइ वा, अणेगसंकुकी लगसहस्सवितह णाणाविह पंचवणेहिं" इति संग्राह्यम्, तच्छाया - "मृदङ्गपुष्करमिति वा, सरस्तलमिति वा, चन्द्रमण्डलमिति वा, सूरमण्डलमिति आदर्शमण्डलमिति वा, उरभ्रचर्मेतिवा, वृषभचर्मेति वा वराहचर्मेतिवा, सिंह चर्मेति वा, व्याघ्रचर्मेति वा, मृगचर्मेति वा छगलचर्मेति वा द्वीपिकचर्मेति वा, अनेकशङ्कुकीलकसहस्रविततः नानाविधपञ्चवर्णैः" इति एतद्व्याख्या राजप्रीयत्रस्य पञ्चदशसूत्रस्य मत्कृतसुबोधिनी टीकातो बोध्या, (मणोर्हि) मणिभिः (उवसोभोयरे पण्णत्ते" हे भदन्त् ! इस चतुर्थकाल में भरत क्षेत्र का स्वरूप कैसा कहा गया है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु श्री कहते हैं - "गोयमा ! बहुसर मणिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते, से जहाम अलिंगपुक्रेइवा जाव मणीहि उवसोभिए" हे गौतम! उस चतुर्थ काल में इस भारतक्षेत्र की भूमि अत्यन्त समतल वाली थी अत एव वह रमणीय - सुन्दर थी वह ऐसी समतल वाली था कि जैसा मुरज मृदंग नामक वाद्य विशेष का चर्मपुट समतल वाला होता है. यहां इति शब्द सार्थक है और वा शब्द समुच्चयार्थक है यहां पर यावत् शब्द से - ' मुङ्गपुक्लरेइवा, सरतले इवा, करतलेइवा, चंद मंडलेइवा, सूरमंडलेइवा, आर्यसमण्डलेइवा, उरम्भचम्मेइवा, उसम चम्मैइया, वराहचम्मेइव, सीहचम्मेइवा, चग्गचम्मेईवा, मिगचम्मेइवा, छागलचम्मेइवा, दीवियचम्चा, अगसंकुफीलग सहस्सवितए णाणाविह पंचवण्णेहिं" इस पाठ का ग्रहण हुआ है। इस पाठ के पदों की व्याख्या राजप्रश्नीय सूत्र के १५वें सूत्र की सुबोधिनी टीका से जान लेना ક્ષેત્રના સ્વરૂપ વિષે શું કહેવામાં આવ્યું છે ? તે। આ પ્રશ્નના જવાખમાં પ્રભુ કહે છે'गोमा ! बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते से जहाणामए आलिंगपुक्खरेइ वा जाय मणीहि उनसोभिए” हे गौतम, ते चतुर्थ आजमां ते लरत क्षेत्रनी लूभि अत्यंत समतल हती, એથી તે રમણીય સુ ંદર હતી, સુરજ નામક વાદ્ય વિશેષના ચ પુત્ જે પ્રમાણે સમતુલ વાળા હાય છે, તે પ્રમાણે જ તે ભૂમિ સમતલવાળી હતી. અહીં ‘શ્રૃતિ' શબ્દ સાદ્દેશ્યા ક छे अने 'पा' शब्द समुख्यार्थ छे. अहीं यावत् शब्थी "मुइंगपुक्खरे वा, सरतले वा करतले वा, चंदमंडलेइ वा, सूरमंडलेइ वा आयंसमंडलेइ वा उरब्भचम्मेइ वा, उसभषम्मे वा, वराहचम्मेइ वा, वग्धचम्मेइ वा, सीहचम्मेइ वा, मिगचम्मे वा, छागलचम्मेदवा दीवियचम्मेइवा, अणेग संकुकीलगसहस्संवितर णाणाविह पंचवìસિઁ” આ પાઠ સંગ્રહીત થયા છે. આ પાઠના પાની વ્યાખ્યા રાજપ્રશ્નીય સૂત્ર’ ના સૂત્ર ન’. ૧૫ ની સુખાધિની ટીકા પરથી જાણી લેવી જોઈ એ. તે ભૂમિ અનેક પ્રકારના
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४४
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे भिए) उपशोभितः-अलङ्कृतः, (तं जहा)तद्यथा(कित्तिमेहिं चेव अकित्तिमे हिं चेव) कृत्रिमैश्वेव अकृत्रिमैश्चैव-स्वाभाविकैः कारुनिमितैश्च मणिभिरुपशोभित इत्यर्थः, इति भरतर्षभभूमिभागवर्णनम् अथ दुष्पमसुषमाकालोत्पन्नभरतक्षेत्रभवमनुजान् वर्णयितुं संवदति (तीसे) तस्या दुष्पमसुषमायां(णं) खलु (भंते !) भदन्त ! हे महानुभावः (समाए) समायां काले (भरहे) भरते-भरतक्षेत्रे वर्षे (मणुयाण) मनुजानां मनुष्याणां (केरिसए) कीरशक:कीदृशः (आयारभावपडोयारे) आकारभावप्रत्यवतार:-स्वरूपसंहननसंस्थानोच्चत्यादि पदार्थसहितप्रादुर्भावः (पण्णत्ते) प्रज्ञप्तः ? अस्य प्रश्नस्योत्तरं भगवानाह- (गोयमा !) गौतम ! (तेसिं) तेषां दुष्पमसुषमासमोत्पन्नभरतवर्षीयाणाम् (मणुयाणं) मनुजानां (छबिहे) पदविधं षट्प्रकारकं (संधयणे) संहननं शरीरं(छव्यिहे) पड्यिधं (संठाणे) संस्थानम् आकारः (बहूई) बहूनि- अनेकानि (धणूई) धनूंषि (उद्धं) ऊर्ध्वम् (ऊच्चत्तेण) उच्चस्वेन प्रज्ञप्तम् तच्च ते (जहण्णेणं) जघन्येन- अपकर्षेण (अंतोमुहत्त) अन्तर्मुहर्तम् (उको सेणं) उत्कर्षण-उत्कृष्टतया (पुचकोडीआउअं) पूर्वकोटययुष्कम्- पूर्यकोटिमायुः (पालेंति) चाहिये वह भूमि अनेक प्रकार के पांचवर्णों के मणियो से उपशोभित थी "कितिहिं चेव अकित्तिमेहिं चेव" इन मणियो मे कृत्रिम मणि भी थे और अकृत्रिम मणि भी थे इस प्रकार से चतुर्थ काल के समय की भूमिकावर्णन कर अब सूत्रकार इस चतुर्थ काल में उत्पन्न हुए मनुष्यों का वर्णन करने के लिये कहते हैं- "तीसे णं भंते ! समाए भरहे वासे मणुयाणं केरिसए आयारभावपडोयारे पण्णत्ते" इसमें गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-हे भदन्त उस चतुर्थ काल के मनुष्यों का स्वरूप कैसा कहा गया हैं ? अर्थात् इनका स्वरूप संहनन, संस्थान एवं उच्चत्यादि पदार्थ सहित प्रादुर्भाव कैसा बतलाया गया है. इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते है-'गोयमा तेर्सि मणुयाणं छबिहे संघयणे' हे गौतम चतुर्थ काल के मनुष्यों के ६ प्रकार का संहनन कहा गया है-तथा यह "बहूई धणूई उद्धं उच्चत्तेणं" अनेक धनुष का ऊंचाइ वाला कहा गया है. इस काल के मनुष्यों की आयु जघन्य से "अन्तोमुहुत्तं" एक अन्तर्मुहूर्त की और उत्कृष्ट से "पुव्वकोडी आउयं पालेंति" एक पूर्वकोटि की कही गइ है. इतनी बड़ी आयु को भोगकर "अप्पेपाय या ना माशोथी पमित ती. “कित्तिमेहि चेव अकित्तिमेहि चेव" . भलि. એમાં કૃત્રિમ મણિઓ પણ હતા. અને અકૃત્રિમ મણિઓ પણ હતા. આ પ્રમાણે ચતુર્થ કાળના સમયની ભૂમિનું વર્ણન કરીને હવે સૂત્રકાર આ ચતુર્થી કાળમાં ઉત્પન્ન થયેલ भागसार्नु पनि ४२१॥ भाटे या प्रमाणे हे छ-"तीसेणं भते ! समाए भरहे वासे मणुयाण केरिसए आयारभावपडोयारे पण्णत्ते" मामा गौतमस्यामी प्रभुने ५। प्रमाणे प्रल रे છે કે હે ભદન્ત તે ચતુર્થ કાળના માણસનું સ્વરૂપ કેવું કહેવામાં આવ્યું છે. ? આ પ્રશ્ન न। उत्तरमा प्रमुछे-“गोयमा ! तेसि मणुयाणं छब्बिहे संघयणे" गौतम ! यतुथ अणन भासे ना ६ प्रा२ना सहनन यामां माव्या छे. तेभर त 'बहु धनूई उद्धं उच्यत्तेण" भने धनुष मी या घराता हता. 21 जना मासे नुमायुधन्यथा "अंतोमुहुत्त" मे मन्तभुत नी भने अष्टया "पुषकोडी आउयं पालेति" म
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्विवक्षस्कार सू. ५२ चतुर्थारकस्वरूपनिरूपणम् पालयन्ति अनुभवन्ति (पालित्ता) पालयित्वा तत्र (अप्पेगइया) अप्येकके केचित् (णिरयगामी) निरयगामिनः नरकगामिनः (जाय) यावत्- यावत्पदेन- "तिर्यग्गामिन। मनुष्य गामिनः" इति संग्राह्यम्, (देवगामो) देवगामिनः (अप्पेगइया) अप्येकके केचित् मनुनाः (सिझंति) सिध्यन्ति सिद्धि प्राप्नुवन्ति (बुझंति) बुध्यन्ते- बोधं केवलज्ञानं प्राप्नुवन्ति 'जाव' यावत् -- "मुञ्चति, परिणिव्याति" इति संग्राह्यम्, तस्य "मुच्यन्ते परिनिर्वान्ति" इतिच्छाया, तत्र मुच्यन्ते इत्यस्य सकलकर्मबन्धान्मुक्ता भवन्तीत्यर्थः, परिनिर्वान्ति- पारमार्थिक सुखं प्राप्नुवन्ति, 'सव्यदुक्खाणमंत' सर्वदुःखानामन्त नाशं 'करेंति' कुर्वन्ति, अथ पूर्व समाप्ती विशेषमाह -'तोसे' तस्यां 'ण' खलु 'समाए' समायां काले 'तो' त्रयः- त्रिसंख्याः 'वंसा' वंशाः वंशा इव वंशाः प्रयाहाः- आपलिकाः, न तु सन्तानरूपाः परम्पराः परस्परं पितृपुत्रपौत्रप्रपौत्रादिव्यवहाराभायात् 'समुप्पज्जित्था' समुदपधन्त- समुत्पन्ना अभूवन् 'तं जहा' तद्यथा 'अरहंतवंसे' अर्हद्वंशः १ 'चकचट्टियंसे' चक्रवर्तिवंशः २ 'दसारवंसे' दशाहवंशः ३ तत्र दशाहवंशः- दशार्हाणां बलदेववासुदेवानां वंशो दशाहवंशः, यदत्र दशारशब्देन बलदेववासुदेवयोर्ग्रहणं तदुत्तरसूत्रबलादेव बोध्यम्, गइया" कि तनेक जीव “णिरेयगामी" नरकगामी होते है, "जाव" यावत् कितनेक जीव तिर्यग्गामी होते हैं, कितनेक जीव मनुष्य गामी होते हैं और कितनेक जीव "देवगामी” देवगामी होते हैं. तथा कितनेक जीव सिझंति" सिद्धि गति को प्राप्त होते है. 'बुझंति' जाव मुच्चंति, परिणिव्याअन्ति" कितनेक केवलज्ञान को प्राप्त करते हैं, यावत् सकल कर्मों के बन्धन से मुक्त हो जाते हैं और पारमार्थिक सुख को प्राप्त कर लेते है "सव्वदुक्खाणमंतं करेंति" आर समस्त दःखों का अन्त कर देते हैं तीसे समाए तओ वसा समुप्पज्जित्था-तं जहा-अरहंतवंसे चक्कवहिवंसे २ "दसारवंसे" उस काल में ३ तीन वंश उत्पन्न हुए-एक अहेवश दूसरा चक्रवर्ति वंश और तीसरा दशाह वंश इन अर्हन्त प्रभु की जो वंश, है वह अहवंश और चक्रवर्ती का जो वंश हैं वह चक्रवात वंश है तथा बलदेव और वासुदेवों के वंश को दशाहे वंश कहा गया हैं. यहां पर जो दशार पहिरो हेपामा माय छे. मारहामायु सोपीने "अप्पेगडया" सार Man जिरयगामी” न२४ गभी हाय छे. यावत् 281 21 तिय भी काय
या भनुष्याभी डायछ मन ईटमा ७ "देवगामी यशाभी डायजे. तभाटा “सिज्झति सिद्धिगतिन प्रात ४३ छे. "बुज्झंति जाव मुच्चति परिणिच्या अतिटमा छ। विज्ञान प्राप्त २ छ. यावत् स भनी मनाथी भात थालय छ, पारमाथि सुमने प्रात ४३ छ. “सबदुक्खाणमंतं करेंति” भने सभात
मोना मन्त ४ ना छे. 'तीसे समाए तओ वंसा समुप्पजित्था तं जहा अरहंतवंसे चक्कयद्वियंसे २ दसारवंसे' ते मात्र उत्पन थया-3 महश, मीन ચકવતિ વંશ ત્રીજે દશાહ વંશ. એ ત્રણે માં જે અહંત પ્રભુનો વંશ છે, તે અવંશ અને ચકવતીને જે વંશ છે તે ચક્રવતી વંશ છે. તેમજ બલદેવ અને વાસુદેવના વંશને દશાહ વંશ કહેવામાં આવે છે. અહીં' જે દર શબ્દથી બલદેવ વાસુદેવનું ગ્રહણ કરવામાં
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४६
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
अन्यथा दशार्हशब्देन वासुदेवानामेव प्रतिपाद्यतया ग्रहणं स्यादिति 'अहयं च दसाराणं' इति वचनात् यद्यपि प्रतिवासुदेववंशोऽत्र नोक्तः तथापि उपलक्षणात् सोऽपि ग्राह्यः, तदनुको कारणं च उपाङ्गानामङ्गानुयायित्वमिति स्थानाङ्गे वंशत्रयस्यैव प्रतिपादनात् तत्कारणं च प्रतिवासुदेवानां वासुदेववध्यतया पुरुषोत्तमत्वानभ्युपगम इति वृद्धा आहुः एतदेवाह - 'ती सेणं समाए तेवीस तित्थयरा इक्कारस चकवट्टी व बलदेवा णव वासुदेवा' इति "तस्यां समायां त्रयोविंशतिस्तीर्थकरा एकादश चक्रवर्तिनः ऋषभभरतयोस्तृती यारके जननात् नव बलदेवा नव वासुदेवाः, तत्र वासुदेवापेक्षया बलदेवानां ज्येष्ठत्वेन प्रागुपादानम्, एवं चोपलक्षणात्प्रति वासुदेववंशोऽपि ग्राह्यः 'समुपजित्या' समुदपद्यन्त | सू०५२॥ इति चतुर्थाsरक उक्तः ४ ।
शब्द से बलदेव और वासुदेव का ग्रहण किया गया है वह उत्तर सूत्र के बल से ही ग्रहण किया गया है नहीं तो फिर प्रतिपाद्य होने के कारण वासुदेवों का ही ग्रहण होना चाहिये था 'अहयंच दसाराणं" इस वचन के अनुसार यद्यपि यहां पर प्रति वासुदेव का वंश नहीं कहा गया है तथापि उपलक्षण से वह भी यहां पर ग्राह्य है उसे जो यहां स्पष्ट रूप से नहीं कहा गया है उसका कारण उपाङ्ग अङ्गानुयायी होते हैं इस नियम के अनुसार स्थनाङ्ग में वंशत्रय का प्रतिपादन हैं तथा प्रति वासुदेव वासुदेव के द्वारा वध्य होते हैं इस कारण उन्हे उत्तम पुरुषों में परिगणित नहीं किया गया है ऐसा वृद्ध कहते हैं उस चतुर्थ काल में ही तेवीसं तित्थयरा इक्कारस चक्कबट्टी णव बलदेवा” २३ तीर्थंकर ११ चक्रवर्ती नौ वलदेव और नौ वासुदेव होते है यहां २३ तीर्थकर इसलिये कहे गए हैं कि ऋषभदेव भरत क्षेत्र में तृतीय आरक में हुए हैं वासुदेव की अपेक्षा बलदेव ज्येष्ठ होते हैं इसलिए उन्हें पाठ में प्रथम कहा गया है इस तरह उपलक्षण से प्रतिवासुदेव का वंश भी गृहीत हुआ जानना चाहिए- चतुर्थ आरक समाप्त -- ५२
આવેલ છે તે ઉત્તર સૂત્રના બળથી ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે, નહીતર પછી પ્રતિપાદ્ય હાવાને લીધે વાસુદેવાનું જ ગ્રહણ થવું જોઈ એ અત્યં ચ લાવાળું આ વચન મુજબ યદ્યપિ અત્રે પ્રતિ વાસુદેવના વંશ કહેવામાં આવેલ નથી, તથાપિ ઉપલક્ષણથી તેનુ પણ અહીં ગ્રહણ થયું છે. તેને જો અત્રે સ્પષ્ટ રૂપમાં પ્રદર્શિત કરવામાં આપેલ નથી. તેનું કારણ ઉપાંગ અંગાનુયાયીએ હેાય છે. આ નિયમ મુજબ સ્થાનાંગ માં વશય નું પ્રતિપાદન છે તેમજ પ્રતિવાસુદેવ વાસુદેવ વડે વધ્યું હોય છે, તેથી તેમની ઉત્તમ પુરુષામાં પરિંગણના कुरवामां आवी नथी. मेवु वृद्धो उहे छे. ते चतुर्थ आज भां४ " तेवीस तित्थयरा इक्कारस चक्कवट्टो णव बलदेवा" २३ तीर्थ १२, १२ अपतो, नव जगदेव ने નવ વાસુદેવા હાય છે. અહી' તીથ'કરા એટલા માટે કહેવામાં આવેલ છે કે ઋષભ દેવ ભરતક્ષેત્રમાં તૃતીય આરકમાં થયા છે. વાસુદેવની અપેક્ષા બળદેવ જ્યેષ્ઠ હાય છે. એથી તેમને પાઠમાં પ્રથમ કહેવામાં આવેલ છે. આ પ્રમાણે ઉપલક્ષણથી પ્રતિવાસુદેવના વશ પણ ગૃહીત થયા છે, તેમ સમજવું. પરા ચતુર્થાં આરક સમાપ્ત
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४७
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू.५३ पञ्चमारकस्वरूपनिरूपणम्
अथ पञ्चमोऽरको वर्ण्यतेमूलम्-तीसे णं समाए एक्काए सागरोवमकोडाकोडीए बायाली साए वाससहस्सेहि ऊणिआए काले वीइक्कते अणंतेहिं वण्णपज्जवेहि तहेय जाय परिहाणोए परिहायमाणे २ एत्थणं दुसमा णामं समा काले पडियज्जिस्सइ समणाउसो ! तीसेणं भंते ! समाए भरहस्स वासस्स केरिसए आगारभावपडोयारे भविस्सइ ? गोयमा ! बहुसमरमणिज्ज भूमिभागे भविस्सइ से जहाणामए आलिंगपुक्खरेइव वा मुइंगपुक्खरेइ वा जाव णाणामणिपंचवण्णहिं कित्तिमेहिं चेव अकित्तिमेहिं चेव तीसे गं भंते ! समाए भरहस्स वासस्स मणुआणं केरिसए आयारभावपड़ोयारे पण्णत्ते ? गोयमा ! तेसि मणुयाणं छव्धिए संघयणे छविए संठाणे बहु ईओ रयणीओ उद्धं उच्चत्तेणं जहण्णेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं साइरेगं वाससयं आउंअं पालेति पालित्ता अप्पेगइआ णिरयगामि जाव सव्वदु
खाणमंतं करेन्ति, तोसेणं समाए पच्छिमे तिभाए गणधम्मे पासंडधम्मे रायधम्भे जायतेए धम्मचरणे अयोच्छिज्जिस्सइ ॥सू० ५३॥
- छाया -तस्यां खलु समायामेकया, सागरोपमकोटाकोट्या द्विचत्वारिंशता वर्षसहखैरूनितायां काले व्यतिक्रान्तेऽनन्तैवर्णपयेवैः तथैव यावत् परिहान्या परिहीयमानः २ अत्र खलु दुष्षमा नाम समा कालः प्रतिपत्स्यते श्रमणाऽऽयुष्मन् !, तस्यां खलु भदन्त ! समायां भरतस्य वर्षस्य कीदृशक आकारभावप्रत्यवतारो भविष्यति ? गौतम ! बहुसमरमणीयो भूमिभागो भविष्यति, स यथानामकः आलिङ्गपुष्करमिति वा मृदङ्गपुष्करमिति था यावद् नानामणि पञ्चवणः कृत्रिमैश्चेव अकृत्रिमैश्चेव, तस्यां खलु भदन्त ! समायां भरतवर्षस्य मनुजानां षडूविध संहननं षइविधं संस्थान बहव्यो रत्नयः ऊर्ध्वमुच्यत्वेन जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण सातिरेक वर्षशतमायुष्कं पालयन्ति पालयित्या अप्येकके निरयगामिनो यावत् सर्वदुःखानामन्तं कुर्वन्ति, तस्याः खलु समायाः पश्चिमे त्रिभागे गणधर्मः पाखण्डधर्मो राजधर्मो जाततेजाः धमे चरणं च व्युच्छेत्स्यते ॥५३ ॥
टीका-"तीसे णं समाए" इत्यादि-तस्यां दुष्पमसुषमायां खलु समायां काले (एकाए) एकया एक संख्यया (सागरोवमकोडाकोडीए) सागरोपमकोटाकोटया- एकेन कोटाकोटि
पंचम आरक का वर्णन'तीसे णं समाए एक्काए सागरोवम'-इत्यादि सूत्र-५३
टीकार्थ-उस काल में जब ४२ हजार वर्ष कम एक कोटा कोटी सागरोपम प्रमाण वाला चतुर्थकाल समाप्त हो चुका तब धीरे धीरे "अणंतेहिं वण्णापज्जयेहिं तहेव जाव परिहाणीए परि.
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बुद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
सागरोपमेनेति पदद्वयार्थः (बायालीसाए) द्विचत्वारिशता (वास सहस्से हिं) वर्षसहस्रैः द्विचत्वारिंशत्सहस्रवर्षैरितिपदद्वयार्थः (अणिआए) अनितायां न्यूनीभूतायां समायामिति पूर्वे - णान्वयः, तस्यां तद्रूपे (काले) काले ( वीइकंते) व्यतिक्रान्ते व्यतीते सति (अणं ते हिं) अनन्तैः अन्तरहितैः ऐवण्णपज्जवेहिं) वर्ण पर्यवः शुक्लादि वर्णविशेषैः (तदेव) तथैव चतुथरकवदेव ( जाव ) यावत् गन्धपर्यवैरित्यारभ्य अनन्तबलवीर्य पुरुषकारपराक्रमैरनन्तगुति यावत्पदं संग्राह्यम् तत्रानन्तगुणेत्यस्याग्रेतनेनान्वयः (परिहाणीए ) परिहान्या-अनन्तगुणपरिहान्या अनन्तगुणहासेन एषां व्याख्या द्वितीयारकवर्णने गता (परिजायनाणे २) परिहीयमानः २ सन २ काल उपतिष्ठति ( एत्थ ) अत्र अत्रान्तरे (णं) खल ( दूसमा) दूपमा (नाम) नाम (समा) (काले कालः) (पडिवज्जिस्सइ) प्रतिपत्स्यते उपस्थास्यति अत्र वक्तुरपेक्षया भविष्यकालनिर्देशः (समणाउसो) श्रमणाऽऽयुष्मन् ! हे श्रमण ! हे आयुष्मन् ! अथ दुष्षमायां भरतस्वरूपं निरूपयितुं संवदति (तीसे) तस्यां दुष्षमायां समायां (णं) खल (d) भदन्त ! महानुभावः ( समाए) समायां (काले भरस्स) भरतस्य ( वासस्स) वर्षस्य ( रिसए) कीशकः कीदृशः (आगारभाव पडोयारे) आकारभावप्रत्यवतारः, इदं प्राग्वत् (पण्णत्त) प्रज्ञप्तः । अस्य प्रश्नस्योत्तरं भगवानाह - ( गोयमा !) गौतम ! ( बहुसमरमणिज्जे) बहुसमरमणीयः अत्यन्त समतलोऽत एवं रमणीय:- सुन्दर : (भूमिभागे) भूमिभागः भूमि प्रदेश: (भविस्सइ) भविष्यति (से) सः भूमिभागः (जहाणामए) यथानामकः हायमाणे" अन्तरहित वर्णपर्याय के यावत् गन्धपर्याय के अनन्त बल वीर्य पुरुषकार पराक्रम अनन्तगुणरूप से घट जाने पर 'समणाउसो' हे श्रमण आयुष्मन् ! ' एत्थ णं दूसमा णाम समा काले पडिवज्जिसइ' इस भरत क्षेत्र में दूष्षमा नामका पांचवा काल लगेगा यहां पर यह भविष्यत्काल का निर्देश वक्ता की अपेक्षा से किया भरहस्स केरिसए आगारभावपडोयारे पण्णत्ते' हे भदन्त ! इस क्षेत्र का आकार भाव प्रत्यवतार - स्वरूप - कैसा कहा गया है कहते है - "गोयमा बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे भविस्सह, से પંચમ સ્મારકનું વર્ણ ન
इस
'तीसेण समाए एक्काए सागरोवम' - त्याहि सूत्र -43
४४८
गया है । 'तीसेण भंते ! समाए पंचम काल के समय में भरत गौतमके प्रश्न के उत्तर में जहाणामए आलिंगपुक्खरेइ वा
प्रभु
ટીકા”—તે કાળે જ્યારે ૪૨ હજાર વર્ષે કમ એક કેાટા કાટી સાગરાપમ પ્રમાણવાળા चतुर्थ आज समाप्त थयो त्यारे धीमे धीमे “अणतेहिं वण्णपजवेहिं तहेव जाव परिहाity परिहायमाणे" अन्त रहित वर्षा पर्यायाना यावत् गन्ध पर्यायांना अनंत अणवीय आयुष्मन् ! 'एत्थ णं दूसमाजाम समा काले पडिवज्जिस्सर' मा भरतक्षेत्रमा हुष्षमा नाभना પાંચમાં કાળ ના પ્રારભ થશે. અહીં ભવિષ્યકાળના ઉલ્લેખ વક્તાની અપેક્ષાએ કરવામાં यावेस छे. 'तीसे भंते समाप भरहस्स केरिसप आगारभाव पडोयारे पण्णत्ते' हे लहન્ત ! આ પ`ચમ કાળના સમયમાં ભરતક્ષેત્રના આકાર ભાવ પ્રત્યવતાર-સ્વરૂપ-કેવુ' કહેवामां आवे छे ? गौतमना या प्रश्नना भयाण मां अलु हे छे - बहुसमरमणिज्जे भूमि
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू.५३ पञ्चमारकस्वरूपनिरूपणम्
४४९ (आलिंगपुक्खरेइ पा) आलिंङ्ग पुष्करमिति या आलिङ्ग:-मुरजो वाद्यविशेषः, तस्य पुष्करं चर्म पुटं तदत्यन्तसमतलं भवतीति तत्तुल्यसमतलत्यात्तदेव इति । इति शब्दोहि साहश्यार्थकः या शब्दः समुच्चयार्थकः, एषयग्रेऽपि (मुइंगपुक्खरेइ वा) मृदङ्गपुष्करमिति वा (जाय) यावत् इह यावत्पदेन 'सरतलेइ या' इत्यादीनां सङ्ग्रहः ५१ एकपञ्चाशत्तमसूत्रे कृतस्तदनुसारेण बोध्यः, तेषां व्याख्या च तद्वत् (णाणामणिपंचवण्णेहि) नानामणिपञ्चवर्णैः नाना-नानाविधैः मणिभिः कीदृशैः पञ्चवर्णैः कृष्णनीलशुक्लहारिद्रलोहितः पुनः को दृशैस्तैः(कित्तिमेहिं चेव अकित्तिमेहिं चेय) कृत्रिमैश्चैव अकृत्रिमैश्चैव रचितैः स्वाभाविकैश्च मणिभिरूपशोभितो भूमिभागो भरतवर्षस्य भविष्यतीति प्रयोगः पृच्छकापेक्षया, अत्र भूमेबहुसमरमणीयत्यादिकं चतुर्थारकतो हीयमान २ कालक्रमेणात्यन्तं हीनं बोध्यम्, ननु “खाणुबहुले यिसमबहुले” इत्यादिनाऽधस्तनसूत्रेण लोकप्रसिद्धेन च विरुध्यते मुइंगपुक्खरेइ वा जाव सरतलेइया' हे गौतम उस समय में उस भरत क्षेत्र का भूमिभाग ऐसा अत्यन्त समतलपाला, रमणीय होगा जैसा कि वाद्यविशेष मुरज मृिदंग] का पुष्कर-चर्मपुट अत्यन्त समतल वाला होता है मृदङ्ग का मुख्य समतल वाला होता है. यहां "इति" शब्द सादृश्यार्थक है और "वा" शब्द समुच्चयार्थक हैं. इस तरह से इन शब्दों के सम्बन्ध में आगे भी जानना चाहिये. यहां यावत्पद से "सरतलेइया" इत्यादि पद का संग्रह हुआ है. यह संग्रह ५१ चे सूत्र में किया गया प्रकट किया है. भरतक्षेत्र का यह भूमिभाग (णाणामणि पंच यण्णेहिं कित्तिमेहिं चेव अकित्तिमेहिं चेय) अनेक प्रकार के पांच वणौ वाले कृत्रिम मणियों से एवं अकृत्रिम मणियों से उपशोभित होगा यहां पृच्छक की अपेक्षा से भी यह भविष्यत्काल का प्रयोग हुआ है. यहां भूमिभाग में बहुसमरणीयता आदि चतुर्थ आरक की अपेक्षा होयमान हीयमान कालकम के अनुसार अत्यन्त हीन जाननीचाहिये. यहां ऐसो आशंका नहीं करनी चाहिये-“खाणु बहुले विसम बहुले" इत्यादि सूत्र द्वारा पंचम काल में भरतक्षेत्र की भूमि स्थाणु बहुल आदि रूप भागे भविस्सइ से जहा णामए आलिंगपुक्तरेइ धा मुइंगपुक्खरेइ था जाय सरतकेइचा) ॐ गौतम ते समये २ लरत क्षेत्रमा भू-
माया मयत समतल, २भणीय थरी જે કે વાદ્યવિશેષ મુરજ (મૃદંગ) ને, પુષ્કર-ચમપુટ અત્યંત સમતળ હોય છે. મૃદં, ગનું મુખ સમતળ હેય અહીં “ઈતિ” શબ્દ સાદેશ્યાર્થક છે અહીં “ધ' શબ્દ સમુચ્ચયાર્થક છે. આ પ્રમાણે આ શબ્દોના સંબંધુંમાં આગળ પણ જાણવું જોઈએ. અહીં યાવત પદથી "सरतलेइया" त्या पहीन अहए। युछे. मेपन (५१) ॥ सूत्रमा यात यथा ग्रहीत स पह। श्यामां भाव छ भरतत्रने। भाभिमा (णाणामणि पंचपपणेहि कित्तिमेहि चेव अकित्तिमेहिं चेय) मन: प्राना पांय या त्रिम माग છે તેમજ અકૃત્રિમ મણિઓથી ઉપશાબિત થશે. અહીં પૃચ્છકની અપેક્ષાએ પણ ભવિષ્ય હાલન પ્રયોગ કરવામાં આવેલ છે. આ ક્ષેત્રના ભૂમિભાગની બસમરમણીયતા વગેરે ચતુર્થ આરની અપેક્ષાએ હીયમાન કાલક્રમ મુજબ અત્યંતહીન સંમજવી. અહીં' આ જાતની । थवा न 'खाणु चहले विसमबहुले" त्याहि सूत्र ५ ५यभामा लरत ५७
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे इति चेन्मैयम्- बहुलशब्देन स्थाणुकण्टकविषमतादीनां प्राचुर्यमुक्तं नहि पष्ठारक इयैकान्तिकत्यम् तेन क्वचिन्महानदीगङ्गादितटादौ महारामादौ वैताढ यगिरो निकुजादौ वा बहु समरमणीयत्यादिकमुपलभ्यते एवेति न विरोधः, अथ दुष्षमाकालजातानां भरतवर्षीयमनुजानामाकारादिकान् निरूपयितुं संवदति (तीसे) तस्यामित्यादि प्राग्यत नवरं (बहुईओ) बह्यः (रमणीयो) रम्प:- हस्ताः ऊर्ध्वमुच्चत्वेन ससहस्तोन्नतत्यात्, यद्यपि कोषे रत्निशब्दो बद्धमुष्टिकहस्तार्थकस्तथापि स्वसिद्धान्तपरिभाषयाऽत्र पूर्ण हस्तपरो गृह्यते। ते मनुनाः (जहण्णेणं) जघन्येन अपकृष्टतया (अंतोमुहुत्तं) अन्तर्मुहूर्तम् (उक्कोसेणं) उत्कर्षेण उत्कृष्टतया (साइरेग) सातिरेकं किंश्चिदधिकसहितम् (वाससयं) वर्षशतम् शतं से वर्णित की गई है फिर यहां आप बहुसमरमणीय आदि पद द्वारा उसमें बहुसमरमणीयता का कथन कैसे करते हैं? क्योंकि सूत्र में बहुलपद प्रयुक्त हुआ है सो यह पद यह प्रकट करता है कि इस काल में स्थाणु कण्टक, विषमता आदि की प्रचुरता रहेगी. परन्तु छठे आरक की तरह यह इनकी प्रचुरता एकान्त रूप से यहां नहीं रहेगी इससे कहीं २ महानदी गाङ्गा आदि के तटादि में बड़े बड़े वगीचा आदि को में वैताढ्यगिरि के निकुञ्जादिकों में बहुसमरमणीयता भूमिभाग में उपलब्ध हो ही रही है. अतः प्रतिपादन में कोई विरोध जैसी बात नहीं है.
अब इस काल में उत्पन्न हुए मनुष्यों का आकार निरूपण करने के निमित्त सूत्रकार कहते हैं. इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-(तीसेणं भंते समाए भरहस्स वासस्स मणुयाणं केरि सए आयारभावपडोयारे पण्णत्ते) हे भदन्त उस काल के भरतक्षेत्र के मनुष्यों का आकारभाव प्रत्ययतार-संहनन, संस्थान, शरीर को ऊँचाई आदि-कैसा होगा इसके उत्तर में प्रभु कहते है । (गोयमा तेसिं मणुयाणं छव्धि हे संघयणे, छव्धिहे संठाणे बहुईओ रयणीओ उद्धं उच्चतेणं जहणेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं साइरेगं वाससयं आउयं पालेंति) हे गौतम उस समय के ક્ષેત્રની ભૂમિ સ્થાણું બહલ આદિ રૂપથી વર્ણિત કરવામાં આવેલ છે તો પછી અહીં તમે બસમરમણીય વગેરે ૫૮ વડે તેમાં બહુસમરમણીયતાનું કથન કેવી રીતે કરે છે ? કેમકે સૂત્રમાં બહુપદ પ્રયુકત થયેલ છે. તો આ પદ આવાત સ્પષ્ટ કરે છે કે આ કાળમાં સ્થાણુ કંટક, વિષમતા વગેરેની પ્રચુરતા રહેશે. પણ છઠ્ઠા આરકની જેમ આ એમની પ્રચુરતા એકાંત રૂપમાં અહીં રહેશે નહીં. એથી યત્ર-યંત્ર મહાનદી ગંગા વગેરેના તટાદિમાં મોટા મોટા બગીચાઓમાં, વૈતાઢયગિરિના નિકુજાદિકમાં બહુસમરમણીયતા ભૂમિભાગમાં ઉપલબ્ધ થઈ જ રહી છે. એથી પ્રતિપાદનમાં કોઈ પણ રીતે વિરોધ છે એવું લાગતું નથી. હવે સૂત્રકાર આ કાળમાં ઉત્પન્ન થયેલા મનુષ્યના આકાર નિરૂપણ કરવાના હેતુથી કહે છે. આ समयमा गौतम प्रसुने माम प्रश्न ४रे छ-(तीसे णं भंते ! समाए भरहस्स वासस्स मणुयाण केरिसए आयारभावपडोयारे पण्णत्ते) इ महन्त ! amमा लरतक्षेत्रना मनुष्याना આકાર ભાવ-પ્રત્યવતાર-સં હનન, સંસ્થાન શરીરના ઉંચાઈ વગેરે કેવાં હશે ? એના જવાબ मा प्रभु ४३ छ-(गोयमा! तेसिं मणुयाणं छबिहे संघयणे छव्यिहे संठाणे बहईओ रयणोओ उद्धं उच्चत्तेणं जहण्णेणं अंतो मुहत्तं उक्कोसेणं साइरेगं वाससयं आउयं पाले ति)
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू.५३ पञ्चमारकस्वरूपनिरूपणम्
वर्षाणि किञ्चिदधिकानि (आउअं) आयुष्कम् आयुः (पालेति) पालयन्ति अनुभवन्ति (पालित्ता) पालयित्वा अनुभूयायुस्तत्र (अप्पेगइया) अप्येकके केचित् (णिरयगामी) निरयगामिनः (जाय) यावत् अत्र यावत्पदेन- "तिर्यग्गामिनः, मनुष्यगामिनः देवगामिनः, अप्येकके सिध्यन्ति बुध्यन्ते मुच्यन्ते परिनिर्वान्ति" इत्येषां सङ्ग्रहो बोध्यः एतद्वयाख्याऽव्यवहितपूर्वकृता ग्राह्या, (सव्वदुक्खाणमंतं) सर्वदुः खानामन्तं नाश (करेंति) कुर्वन्ति, पुनरपि दुष्पमायाः समायाः पश्चिमत्रिभागे निजज्ञाति प्रभृति धर्मव्युच्छेदनार्थमाह(तीसे) तस्याः दुष्षमायाः (णं) खलु (समाए) समायाः कालस्य (पच्छिमे) पश्चिमे पाश्चात्ये अन्तिमे (तिभागे) त्रिभागे भागत्रये अंशत्रितये (गणधम्मे) गणधर्म समुदायधर्मः मनुष्यों के ६ प्रकार का संहनन होगा छह प्रकार का संस्थान होगा-इत्यादिरूप से वह सब कथन पहिले कहे गये जैसा ही जानना चाहिये विशेष उनको सात हाथ की ऊँचाई वाला शरीर होगा यद्यपि कोष में बद्धमुष्टि हाथ को "रत्नि" शब्द से कहा गया है, फिर भी सिद्धान्त की परिभाषा के अनुसार यहां पूरे हाथ को ही रनि शब्द से पकड़ा गया है यहां के मनुष्य उत्त काल में जघन्य अन्तर्मुहूर्त की आयुवाले और उत्कृष्ट से कुछ अधिक १ सौ वर्ष की आयु वाले होगें इतनी आयु को भोगकर (अप्पेगइया) कितनेक मनुष्य (णिरयगामी) नरकगामी होंगे (जाव सव्वदुक्खाणमंत करेंति) यावत्-कितनेक तिर्यग्गतिगामी होंगे कितनेक मनुष्यगतिगामी होंगे कितनेक देवगतिगामी होंगे, तथा कितनेक "सिध्यन्ति' सिध्दिपद को प्राप्त करेगें "बुद्धयन्ति” केवल ज्ञान से चराचर लोग का अवलोकन करेंगे "मुच्यन्ते" समस्त कर्मो से रहित हो जायेगें "परिनिर्वान्ति-शोतीभूत हो जायेगें और समस्त दुखों का अन्त करदेगें पंचम काल में जो जीवों के मुक्ति प्राप्त करने का यह कथन किया है वह चतुर्थ आरे में उत्पन्न हुए जीव का ही समझना चाहिये. पंचम आरे में उत्पन्न हुए जीवों का नही (तीसेणं समाए હે ગૌતમ ! તે કાળના મનુષ્યના ૬ પ્રકારના સંહનને હશે, ૬ પ્રકારના સંસ્થાને છે. વગેરે રૂપમાં આ બધું કથન પહેલા જે પ્રમાણે કહેવામાં આવ્યું છે, તેમજ સમજી લેવું
હશેષ તેમને સાત હાથની ઊંચાઈ વાળું શરીર હશે. જો કે કોશમાં બદ્ધમષ્ટિ હાથને “પત્નિ' કહેવામાં આવેલ છે. પણ સિદ્ધાન્તની પરિભાષા મુજબ અહી આખા હાથને ત્નિ” શબ્દ વડે માનવામાં આવેલ છે. અહીંના મનુષ્યો તે કાળમાં જઘન્ય અન્તર્મહત્ત રટલું આયુષ્ય ધરાવતા અને ઉત્કૃષ્ટ કરતાં કંઈક વધારે એક સે વર્ષ જેટલું આયુષ્ય ધરા बना। हरी, मासुमायुष्य मागवान (अप्पेगइया) 30 मनुष्य। (णिरयगामी) न सभी थशे. (जाच सयदुक्खाणमंतं करैति) यावत् सा तिय तिगामी यशे,
माध्यति भी थशे. या वसतिगामी थशे तमा इटा 'सिध्यन्ति' सिद्ध पहन प्रात ४२. 'बुध्यन्ति" 34 ज्ञानथी य२राय२ वा अवसान २शे. "मुच्यन्ते, अमरत थी २हित थशे. 'परिनिर्वान्ति शीतीभूत ७४ भने समस्त माना અત્ન કરશે. પંચમકાળમાં જવાની મુક્તિ પ્રાપ્ત કરવા સંબંધી જ આ કથન અત્રે પણ કરવામાં આવેલ છે તે ચતુર્થ આરામાં ઉત્પન્ન થયેલ જીવો માટે જ સમજવું જોઈએ.
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे निजज्ञातिधर्मः (पासंडधम्मे) पाखण्ड धर्मः-शाक्या-दि धर्मः (राजधम्मे) राज धर्मः निग्र हानुग्रहादि नृपधर्मः (जाय तेए) जाततेजाः अग्निः से हि अतिस्तिग्ने सुषमसुषमादौ अतिरूले दुष्षमदुष्षमादौ च नोत्पद्यत इति, अग्नेरनुस्पादादग्निनिमित्तको रन्धनादि व्यवहारोऽपि (धम्मचरणे) धर्मचरणं चरणधर्म:- संयमरूपो धर्मः, प्राकृतत्यादत्र पदव्यत्ययः (अ) च चकाराद् गच्छव्यवहारोऽपि (योच्छिज्जिस्सइ) व्युच्छेत्स्यते व्युच्छेदं प्राप्स्यति ब्युच्छिन्नो भविष्यति, सम्यक्त्वधर्मस्तु केषाञ्चित्सम्भवत्यपि, बिलवास्तव्यानां हि अतिक्लिष्टत्वेन चारित्रासम्भवः, अतएव प्रज्ञप्त्यामुक्तम्-- "ओसण्ण धम्मसन्नप्पब्मट्ठा" इति 'अवसन्न धर्मसन्नप्रभृष्टाः इतिच्छाया धर्मासक्तिप्रभ्रष्टाःजना अवसन्नम् शिथिलं सम्यक्त्वं प्राप्नुवन्ति इत्यर्थः इति सम्यक्त्वं कचित्प्राप्यतेऽपि प्रायः इति पञ्चमो अरकः ॥ सू० ५३॥
अथ षष्ठारकं निरूपयितुमुपक्रमतेमूलम्-तोसे णं समाए एक्कवीसाए वाससहस्सेहिं काले विइक्कते अणंतेहिं वण्णपज्जयेहि गंधपज्जवेहिं रसपज्जवेहिं फासपज्जवेहि जाव परि पच्छिमै तिभागे गणधम्मे पासंडधम्मे रायधम्मे जायतेए धम्मचरणे अयोच्छिज्जिस्सइ) उस काल में पाश्चात्य विभाग में अंशत्रिलय में -गणधर्म-समुदायधर्म-निजज्ञातिधर्म--पाखण्डधर्म-शाक्यादिधर्म-निग्रहानिग्रहादिरूप नृपधर्म, जाततेज-अग्नि, धर्माचरण-संयमरूपधर्म, एवं गच्छव्यवहार यह सब व्युच्छिन्न हो जायेगा. अग्नि जब रहेगी नहीं तो अग्निनिमित्तक जो रन्धनादि व्यवहार है वह भी सब व्युच्छिन्न हो जायेगा. हां कितनेक जीवों के सम्यक्त्वरूप धर्म होता रहेगा. परन्तु बिलों में रहनेवालों के अतिक्लिष्ट होने के कारण चारित्र नहीं होगा. इसलिये प्रज्ञापना में "ओसणं धम्मसन्नपब्मट्ठा" धर्मासक्ति से भ्रष्ट मनुष्य शिथिल सम्यक्त्व को प्राप्त करते हैं ऐसा कहा गया है तात्पर्य कहने का यही है कि किन्हीं किन्हीं जीय के इस काल में भी सम्यक्त्य प्राप्त होता रहेगा । सू०५३॥ ५यम मारामा ५न्न थये। भाट माथन २५ ४२वामा मावस नथी. (तीसेणं समाए पच्छिम तिभागे गणधम्मे पासंडधम्मे रायधम्मे जायतेए धम्मचरणे अवोच्छिज्जिस्सइ) मां पाश्चात्य त्रिम मात्रतयां-धम-समुहय धर्म-निज्ञातिधर्म પાખંડધર્મ-શાક્યાદિધર્મ-નિગ્રહાનિંગ્રહાદિરૂપ ન પધર્મ, જાત તેજ-અગ્નિ, ધર્માચરણ-સંયમાધમ અને ગચ્છ વ્યવહાર એ સર્વે છિન્ન-વિચ્છિન્ન થઈ જશે. અગ્નિ જયારે રહેશે નહીં ત્યારે અગ્નિ નિમિત્તિક જે ૨જૂનાદિ વ્યવહાર છે, તે પણ સંપૂર્ણ રૂપમાં છિન્ન-વિછિન ઇ જશે. હા કેટલાક જી ને સમ્યકત્વ રૂપધર્મ થતા રહેશે. પણ બિલમાં રહેનારાઓ માટે मनिष्ट हाया महसे यात्रि. न. मेथी प्रज्ञापनामा "ओसणं धम्मसन्न cyગ્રા” ધર્માસકિતથી ભ્રષ્ટ મનુષ્ય શિથિલ સમ્યક્ત્યને પ્રાપ્ત કરે છે. આમ કહેવામાં આવેલ છે. તાત્પર્ય કહેવાનું આ પ્રમાણે છે કેટલાક જીવોને તેતે કાળમાં પણ સમ્યક્ત્વ પ્રાપ્ત થતું રહેશે. ૫૩
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू.० ५४ षष्ठारकस्वरूपनिरूपणम्
४५३ हायमाणे२ एत्थणं दूसमदसमाणामं समा काले पडिवज्जिस्सइ समणाउसो तीसे णं भंते समाए उत्तमकट्ठपत्ताए भरहस्स वासस्स केरिसए आयार भावपडोयारे भविस्सइ ? गोयमा !काले भविस्सइ हाहामूए भंभाभूए कोलाहलभूए समाणुभावेण य खरफरसंधूलिमइला दुबिसहा वाउला भयंकरा य वाया संवट्टगा य वाइंति इह अभिक्खणं धूमाहिति अ दिसा समंता रउस्सला रेणुकलुसतमपडलणिरालोआ समयलुक्खयाए णं अहिअं चंदा सीअंमोच्छिहिति अहिअसूरिआ तविस्संति, अदुत्तरं च णंगोयमा! अभिक्खणं अरसमेहा विरसमेहा खारमेहा खत्तमेहा अग्गिमेहा विज्जुमेहा विसमेहा अजवणिज्जोदगा वाहिरोगवेदणोदीरणपरिणामसलिला अमगुण्णपाणिअगा चंडा निलपहततिक्खधाराणिवातपउरं वासं वसिहिंति, जे णं भरहे वासे गामागरणगरखेडकब्बडमडंबदोणमुहपट्टणासमगयं जणवयं चउप्पयगवेलए खहयरे पक्विसंधे गामारण्णप्पयारणिरए तसे अ पाणे बहुप्पयारे रुक्सगुच्छगुम्मलयवल्लेिपवालंकुरमादीए तणवणस्सइकाइए
ओसहीओ अ विद्धं सेहिति पव्ययगिरि डोंगरुत्थलभट्ठिमादीए अवेयड्व. गिरिवज्जे विरावेहिंति, सलिलबिलविसमगत्तणिण्णुण्णयाणि अ गंगासिंधुवेज्जाइं समीकरेहिंति, तोसे णं भंते! समाए भरहस्स वासस्स भूमीए केरिसए आगा रभावपडोआरे भविस्सइ ?, गोयमा! भूमी भविस्सइ इंगा. लभूआ मुम्मुरभूआ छारिअभूआ तत्तकवेल्लुअमूआ तत्तसमजाइभूआ धूलिबहुला रेणुबहुला पंकबहुला पणयबहला चलणिबहुला बहणं धरणि गोअराणं सत्ताणं दुणिक्कमायावि भविस्सइ । तोसेणं भंते ! समाए भरहे वासे मणुआणं केरिसए आयारभावपडोआरे भविस्सइ ?, गोयमा ! मणुआ भविस्संति दुरूवा दुव्यणा दुगंधा दुरसा दुफासा अणिट्ठा अकंता अप्पिआ असुभा अमणुण्णा अमणामा हीणस्सरा दीणस्सरा अणिहस्सरा अकंतस्सरा अपियस्सरो अमणामस्सरा अमणुण्णस्सरा अणादेज्जवयण. पच्चायाता णिल्लज्जा कूडकवडकलहबंधवेरनिरया मज्जायातिकमप्पहाणा
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५४
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे अकज्जणिच्चुज्जुया गुरुणिओगविणयरहिया य विकलरूवा परूढणहकेस. मंसुरोमा काला खरफरुससमावण्णा फुट्टसिरा कविलपलियकेसा बहुण्हा. रुणिसंपिणद्धदुईसणिज्जरूवा संकुडिअवलीतरंगपरिवेढिअंगमंगा जरापरि. णयव्य थेरगणरा पविरलपविसडिअदंतसेढी उभडघडमुहा विसमणयणवंक णासा बंकवली विगयभेसणमुहा ददुविकिटिभसिब्भफुडिअफरुसच्छयो चित्तलंगमंगा कच्छूरवसराभिभूआ खरतिक्षणक्सकंडूइअविकयतणू टोल गतिविसमसंधिबंधणा उक्कडुअट्टिअविभत्तदुब्बलकुसंघयणकुप्पमाणकुसठिआ कुरूवो कुट्ठाणासणकुसेज्जकुभोइणो असुइणो अणेगवाहिपोडिअंगमंगा खलंत विब्भलगई णिरुच्छाहा सत्तपरिवज्जिया विगयचेट्टा णट्ठतेआ अभिक्खणं सीउण्हसरफरुसवायविज्झडिअमलिणपंसुरओ गुडि अंगमंगा बहुकोहमाणमायालोभा बहमोहा असुभदुक्खभागी ओसणं धम्मसण्णसम्मत्तपरिभट्टा उकोसेणं रयणिप्पमाणमेत्ता सोलसवीसइवासपरमाउसो बहुपुत्तणत्तुपरियाल पणयबहुला गंगासिंधूओ महाणईओ वेयड्ढे च पव्वयं नीसाए बावत्तरि णिगोअबीअं बीअमेत्ता बिलवासिणो मणुआ भविस्संति, ते णं भंते! मणुआ किमाहारिस्संति?गोयमा! ते णं कालेणं तेणं समएणं गंगासिंधूओ महाणइओ रहपहमित्तवित्थराओ अक्खसोअप्पमाणमेत्तं जलं वोज्झिहिंति सेवि अ णं जले बहुमच्छकच्छभाईण्णे णो चेवणं आउबहुले भविस्सइ ।तएणं ते मणुया सूरुग्गमणमुहुत्तंसि अ सूरथमणमुहुतसि अ बिले हितो णिद्धाइस्संति बिलेहितो णिद्धाइत्ता मच्छकच्छभे थलाई गाहेहिंति मच्छकच्छभे थलाइं गाहेत्ता सीआतवतत्तेहि मच्छकच्छमेहिं इक्कवीसं वाससहस्साई वित्तिं कप्पेमाणा विहरिस्संति । ते णं भंते ! मणुआ णिस्सीला णिव्यया णिग्गुणा णिम्मेरा णिप्पच्चक्खाणपोसहोववासा ओसण्णं मंसाहारा मच्छाहारा खुड्डाहारा कुणिमाहारा कालमासे कालं किच्चा कहिं गच्छिहिंति कहि उववज्जिहिति, गोयमा !ओ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू.० ५४ षष्ठारकस्वरूपनिरूपणम्
४५५ सण्णं णरगतिरिक्खजोणिएसु उववज्जिहितिं । तीसे णं भंते समाए सीहा वग्धो बिगा दीविआ अच्छा तरस्सा परस्सरा सरभसियाल बिराडसुणगा कोलसुणगा ससगा चित्तगा चिल्ललगा ओसण्णं मंसाहारा मच्छाहारा खोदाहारा कुणिमाहारा कालमासे कालं किच्चा कहि गच्छिहिति कहिं उववन्जिहिति ? गोयमा ! ओसण्णं णरंग-तिरिक्खजोगिएसु उववज्जिहिंति, तेणं भंते ! ढंका कंका पोलगा मग्गुगा सिही ओसण्णं मंसाहारा जाव कहिं उवज्जिहिंति ? गोयमा ! ओसणं णरगतिरिक्खजोणिएसु जाव उववज्जिहिति ॥सू० ५४||
छाया-तस्यां खलु समायामेकविंशत्या वर्षसहस्र (प्रमिते) काले व्यतिक्रान्ते अनतैर्वर्णपर्यवर्गन्धपर्यवै रसपर्यवैः स्पर्शपर्यवैः यावत् परिहीयमानः २ अत्र खलु दुष्षमदु. षमा नाम समा कालः प्रतिपत्स्यते श्रमणाऽऽयुष्मन् ! तस्यां खलु भदन्त ! समायामुत्तमकाष्ठाप्राप्तायां भरतस्य वर्षस्य कोशकः आकारभावप्रत्यवतारो भविष्यति, गौतम ! कालो भविष्यति हाहाभूतो भम्माभूतः कोलाहलभूतः समानुभावेन च वरपरुषधलिमलिना दुर्विषहा व्याकुला भयङ्कराश्च वाताः संवर्तकाश्च वान्ति, इह अभीक्ष्ण २ धूमाथिप्यन्ते दिशः समन्तात् रजस्वला रेणुकलुषतमःपटलनिरालोकाः समयरूक्षतया खलु अधिकं चन्द्राः शीतं मोक्ष्यन्ति अधिक सूर्यास्तप्स्यन्ति, अथोत्तरं खलु गौतम ! अभीएणमरसमेघा विरसमेघाः क्षारमेघा शुत्रमेघा अग्निमेघा विद्युन्मेघा विषमेधा अयापनीयोदकाः ध्याधिरागवेदनोदीरणा परिणामसलिला अमनोज्ञपानीयकाः चण्डानिलमहततीक्ष्णधारानिपातप्रचुरं वर्ष वर्षिष्यन्ति, येन भरतवर्षे ग्रामाकरनगरखेटकर्बटमडम्बद्रोणमुखपत्तनश्रमगतं जनपदं चतुष्पदगयेलकान् खचरान् पक्षिसंघान् ग्रामारण्य प्रचारनिरतान् सांश्च प्राणान् बहुप्रकारान् वृक्षगुच्छगुल्मलतावल्लीप्रवालाकुरादिकान् तृणवनस्पतिकायिकान् ओषधींश्च विध्वंसयिष्यन्ति, पर्वतगिरिडगरोत्स्थलभ्राष्टादिकान् च चैतादयगिरिवर्जान् पिलापयिष्यन्ति, सलिलविलविषमगतनिम्नोन्नतानि च गङ्गासिन्धुयर्जानि समीकरिष्यन्ति, तस्यां खलु भदन्त ! समायां भरतस्य वर्षस्य भूमेः कीदृशक आकारभावप्रत्यवतारः प्रज्ञप्तः१, गौतम ! भूमिभविष्यात अङ्गारभूता मुर्मुरभूता क्षारिकभूता तप्तकवेल्लुकभूता तप्त समज्योतिर्भता लिबहुला रेणुबहुला पङ्कबहुला प्रणयबहुला चलनिबहुला बहूनां धरणि गोचाराणां सत्यानां दुनिष्कमा चापि भविष्यति, तस्यां खलु भदन्त ! समायां भरते वर्षे मनुजानां कीड. शक आकारभावप्रत्यवतारो भविष्यति ?, गौतम ! मनुजा भविष्यन्ति दूसरा दुर्वर्णा दुरन्धा दूरसा दुःस्पर्शा अनिष्टा अकान्ता अप्रिया अशुभा अमनोज्ञा अमनोऽमा हीनस्वरा दीनस्वरा अनिष्टस्वरा अकान्तस्यरा प्रियस्वरा अमनोऽमस्यरा अमनोज्ञस्वरा अनादेयवचनप्रत्याजाता निर्लज्जा कूटकपटकलहबन्धवैरनिरता मर्यादातिक्रमप्रधाना अकार्यनित्योद्यता गुरुनियोगविनय
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५६
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे हिताश्च विकलरूपाः परूढ नसके शश्मश्रुरोमाणः कालाः खरपरुषश्यामवर्णाः भ्रष्टशिरसः कपिलपलितकेशाः बहुस्नायुनि संपिनद्धदुर्दशनीयरूपाः सङ्कुटि(चित वलीतरङ्गपरिवेष्टिताङ्गाङ्गाः जरापरिगता इव स्थविरकनराः प्रविरलपरिषण्णदन्तश्रेणयः उद्भटघटामुखाः विषमनयनवकनासाः चक्रवलयः विकृतभीषणमुखा द्रद्रुविकिटिभसिध्मस्फुटितपरुच्छचयः चित्रलाङ्गाङ्गाः कच्छकसरा (कण्डुविशेषा) भिभूताः स्वरतीक्ष्णनसकण्डूयितविकृततनवः टोलाकृति विषम सन्धिबन्धनाः उत्कटुकास्थिकविभक्तदुर्बलकुसंहननकुप्रमाणकुसंस्थिता कुरूपा कुस्थानाऽऽसनकुशय्यकुमोजिनः अशुचयः अनेकव्याधिपोडिताङ्गाङ्गास्खलद्विह्वलगतयः निरुत्साहाः सत्त्वपरिवर्जिता विगतचेष्टाः नष्टतेजसः अभीक्षण शीतोष्णखरपरुषवातमिश्रित मलिनासुरजोगुण्ठिताङ्गाङ्गाः बहुक्रोधमानमायालोभाः बहुमोहाः अशुभदुःखभागिनः अवसन्नं धर्मसंज्ञा सम्यक्त्वपरिभ्रष्टा उत्कर्षेण रत्ति प्रमाणमात्राः षोडशवि शतिवर्षपरमायुषः बहुपुत्रनत्प्रपरिवारप्रणयबहुलाः गङ्गासिन्धूमहानद्यौ वैताढ्य च पर्वतं निश्रया द्वासप्ततिःनिगोदा बीज वीजमात्राः बिलवासिनो मनुजा भविष्यन्ति, ते खलु भदन्त मनुजा किमाहरिष्यन्ति ?, गौतम ! तस्मिन् काले तस्मिन् समये गङ्गासिन्धूमहानद्यौ रथपथमात्र विस्तारे अक्षस्रोतः प्रमाणमात्रं जलं वक्ष्यतः तदपि च जलं बहुमत्स्यकच्छपाकीर्णम् नैव खल्वप् बहुलं भविष्यति ततः खलु ते मनुजा सूरास्तमनमुहूर्ते च विलेभ्यो निर्धाविष्यन्ति विलेभ्यो निर्धाव्य मत्स्य कच्छपान् स्थलानि अहिष्यन्ति मत्स्यकच्छपान् स्थलानि ग्राहयित्वा शीतातपतप्तैः मत्स्यकच्छपैरेकविंशति वर्षसहस्त्राणि वृत्ति कल्पयन्तो विहरिष्यन्ति । ते खलु भदन्त ! मनुजाः निः शीलाः निर्वताः निगुणाः निर्मर्यादाः निष्प्रत्याख्यानपोषधोपवासाः अवसन्नं मांसाहाराः मत्स्याहारा क्षौद्राहाराः कुणपाहाराः कालमासे कालं कृत्वा क्व गमिष्यन्ति क्व उपपत्स्यन्ते', गौतम ! अवसन्नं नरकतिर्यग्योन्योरुपपत्स्यन्ते । तस्यां खलु भदन्त ! समायां सिंहाः व्याघ्राः वृकाः द्वीपिकाः ऋक्षाः तरक्षाः पराशराः (ङ्गिनः) शरभशगालविडालश्वानः (शुनकाः) कोल शुनकशशकाः चित्रकाः चिल्ललकाः(श्चापदाः) अवसन्नं मांसाहाराः मत्स्याहाराः क्षौद्राहाराः कुणिपाहाराः कालमासे कालं कृत्वा क्व गामिष्यन्ति क्व उपपत्स्यन्ते ?, गौतम ! अवसन्नं नरकतियग्योन्योरुपपत्स्यन्ते !, ते खलु भदन्त ! डङ्काः कङ्काः पिलकाः मद्गुकाः शिखिनः अवसन्न मांसाहाराः यावत् क्व गमिष्यन्ति क्व उपपत्स्यन्ते ?, गौतम ! अवसन्न नरकतिर्यग्योन्योः यावत् उपपत्स्यन्ते ॥ सू० ५४ ॥
टीका- "तोसे ण समाए" इत्यादि-तस्यां दुष्षमायां खल समायां 'काले अब छठा आरक का प्रारम्भ करते हैं-- 'तीसेणं समाए एक्कवीसाए वाससहस्से हिं' इत्यादि सूत्र-५४टीकार्थ-अवसर्पिणी का दुष्षमा नामका पाँचवां आरक जो कि २३ हजार वर्षका कहा હવે છઠ્ઠા આરાનો પ્રારંભ કરીએ છીએ. 'तीसेणं समाए एक्कवीसाए वाससहस्सेहिं' इत्यादि सूत्र-५४ ટીકાર્થ—અવસર્પિણને દુષમાનામક પાંચમે આરક કે જે ૨૧ હજાર વર્ષ જેટલે
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू.० ५४ षष्ठारकस्वरूपनिरूपणम्
४५७ एकवीसाए, एकविंशत्या एकविंशतिसंख्यकैः (वाससहस्सेहि) वर्षसहस्रः प्रमिते (काले) काले समये (विइकंते) व्यक्तिक्रान्ते व्यतीते (अणं तेहिं) अनन्तैः निरवधिकैः (वण्णपज्जवेहिं) वर्णपर्यवेः वर्णपर्याय (गन्धपज्जवेहि) गन्धपर्यवैः गन्धपर्यायैः (रसपज्जवेहिं) रसपर्यवैः रसपर्यायैः (फासपज्जवेहि) स्पर्शपर्यवैः स्पर्शपर्यायैः (जाव) यावत् अत्र यावत्पदेन (अणंतेहिं संघयणपज्जवेहि अणं तेहिं संठाणपज्जवेहिं अणं तेहि उच्चत्तपज्जवेहि अणंतेहिं अगुरुलहुपज्जवेहि अणं तेहिं उट्ठाणकम्मबलवारिअपुरिसक्कारपरक्कमपज्जवेहिं अणंतगुणपरिहाणीए) एषां पदानां सग्रहो बोध्यः एतच्छाया-अनन्तैः संहननपर्यवैः अनन्तैः संस्थानपर्यवैः अनन्तैरुच्चत्वपर्यवैः अनन्तरायुपर्यवैः अनन्तैर्गुरुलघुपर्यवैः अनतैरुत्थानकर्मबलवीर्यपुरुषकारपराक्रमपर्यवैः अनन्तगुणपरिहान्या इति एतदीयोऽर्थः द्वितीयार के सुषमाकालवर्णनप्रसङ्गे उक्त इति ततो ग्राह्यः (परिहायमाणे २) परिहीयमानः २ हानि गच्छन् २ काल उपस्थितो भवति, (एत्थ) अत्र अत्रान्तरे (णं खलु (दुसमसमा) दुष्षमदुष्पमा एतन्नाम्नी (णाम) नाम प्रसिद्धा (समा) समो काल अमुमेवार्थ स्पष्टीकर्तुमाह (काले) कालः समयः (पाडिवज्जिस्सइ) प्रतिपत्स्यते उपस्थास्यति (समणाउसो) श्रमणाऽऽयुष्मन् ! हे श्रमण हे आयुष्मन्! (तीसे) तस्यां दुष्पमदुष्षमायां (णं) स्वलु (भंते) भदन्त हे महानुभाव (समाए) समायां कालापरपर्यायाम् यद्वा । (उत्तमकटुपत्ताए) इत्यस्य उत्तमकष्टप्राप्तायाम् इतिच्छाया तत्पक्षे परमकष्टप्राप्तायाम् इत्यर्थः (भरहस्स) भरतस्य भरतहै जब व्यतीत हो जावेगा और कालकम से (अणंतेहिं वण्णपज्जवेहि गन्धपज्जवेहिं रसपज्जवेहि फासपज्जवेहिं जाव परिहायमाणे २ एत्थणं दूसमदूसमागामं समा काले पडिवज्जिस्सइ समणाउसो) अनन्तवर्णपर्यायें, अनन्त गन्धपर्यायें, अनन्त रसपर्यायें अनन्तस्पर्श पर्यायें, और यावत्पद ग्राह्य (अणतेहिं संघयणपज्जवेहि, अणंतेहि संठाणपज्जवेहिं) अनन्त संहनन पर्यायें, अनन्त संस्थानपर्यायें, (अणंतेहिं अगुरुलहुपज्जवेहिं अणंतेहि उट्ठाणकम्मबलवीरियपुरिसक्कार परक्कमपज्जवेहिं अणतगुणपरिहाणीए) अनन्त अगुरुलघुपर्यायें अनन्तउत्थान कर्म, बल, वीर्य पुरुषकार पराक्रम पर्यायें अनन्तगुणरूप से घटती जावेगी तब हे श्रमण आयुष्मन् ! दुष्पमदुष्पमा नामका छट्टा आरा प्रारम्भ हो जावेगा (तीसे णं भंते समाए उत्तमकदूपत्ताए भरहस्स वासस्स केरिसए आयारभावहेपामा आवेत छ. न्यारे व्यतीत थ/ शे भने समथी (अणतेहिं वण्णपज्जवेहि गन्धपज्जवेहिं रसपज्जवेहिं फासपज्जवेहिं जाव परिहायमाणे २ एत्थणं दूसमदसमा णामं समा काले पडिवज्जिस्सइ समणाउसो) य मनतवर्ण पर्याय। सनतपर्यायो, मन तरस पर्यायो, मनात २५श पर्यायो भने यावर५४ पाय (अणतेहिं संघयणपज्जवेहि अणतेहि संठाणपज्जवेहि) सनत सहनन पर्याय। सनत संस्थान पाया, (अणंतेहि अगुरुलहुपजवेहि अणंतेहिं उठाणकम्मबलवीरियपुरिसक्कारपरक्कमपजवेहि अणंत गुणपरिहाणीए) सनत गुरुतधु पर्याय मनत २ उत्थानमा, ५वीय, पुरु५४४२ ५। પર્યાયે અનંત રૂપમાં ઘટિત થતા જશે ત્યારે હે શ્રમણ આયુમાન્ ! દુષમ દુષમાનામક छो मारे। प्रारम थशे. "तीसेणं भंते ! समाए उत्तम कट्टपत्ताए भरहस्स वासस्स केरि
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५८
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे नाम्नः (वासस्स) वर्षस्य (केरिसए) कीदृशकः कीदृश (आयारभावपडोयारे) आकारभावप्रत्यवतारः प्रागुक्तार्थकमिदम् (भविस्सइ) भविष्यति अस्य प्रश्नस्योत्तरं भगवानाह(गोयमा) गौतम (काले) कालः (भविस्सइ) भविष्यति स कीदृशः इत्याह (हाहाभूए) हाहाभूतः हाहेत्याकारकं दुःखार्तलोकैः क्रियमाणं शब्दं भूतः पाप्तः भू प्राप्तावात्मनेपदोतिभूधातोः क्त प्रत्ययान्तोऽयम्, स पुनः (भभाभूए) भम्भाभूतः भम्भा-भेरी सेव भूतः जातः जनक्षयहेतुकशून्यत्वात् भेरीसदृशान्तःशून्यः स पुनः (कोलाहलभूए) कोलाहलभूतः कोलाहलम् आपक्षिरुतं भूतः प्राप्तस्तथा (समाणुभावेण) समानुभावेन समा-कालविशेषः तस्यानुभावः सामर्थ्यम् समानुभावस्तेन तथा कालविशेषप्रभावेन (अ) च चशब्दोऽत्र वाच्यान्तरसूचनार्थः(सरफरुसधूलिमइला) खरपरुषधूलिमलिनाः खरेषु कठोरेषु परुषाः कठोरा खरपरुषा परमकठोरा ते चतेधूलिमलिनाः धूलिभिः रजोभिः मलिनाः मलाकुलाः वाताः इत्यग्रेतनेनान्वयः ते कीदृशाः ? इत्याह (दुव्विसहा) दुर्विषहा अतिदुः सहाः तथा (वाउला) व्याकुलाः व्याकुलयन्तीति व्याकुलाः व्याकुलोकारकाः अतएव (भयंकरा)भयङ्कराः भयोत्पादकाः य च (वाया) वाताः वायव (संवट्टगा) संवर्तकाः तृणकाष्ठादीनामेकदेशाद्देशान्तरे स्थापकाः (य) च वाता इति पूर्वेण सम्बन्धः (वाइंति) वान्ति गच्छन्ति इह (इह) आस्यां यडोयारे भविस्सइ) हे भदन्त इस अवसर्पिणीकाल के इस दुष्षम दुषमानामके कालके समय में जब कि यह अपनी उत्कृष्टस्थिति भी आ जावेगा भरत क्षेत्र का आकार भाव प्रत्यवतार--स्वरूप कैसा होगा ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु श्री कहते हैं-(गोयमा ! काले भविस्सइ हाहाभूए भंभा. भूए, कोलाहलभूए, समाणुभावेण य खरफरसधूलिमइला दुव्विसहा वाउला भयंकरा य वाया संवगाय वाईति) हे गौतम ! यह काल ऐसा होगा कि इसमें दुःख से त्रस्त हुए लोक हाहाकार करेंगे मेरी की तरह यह काल जनक्षय की हेतु भूत होने के कारण भोतर में शून्य रहेगा यह कोलाहलभूत होगा ऐसा हो इसकाल का प्रभाव कहा गया है इस में जो वायु वहेगा वह कठोर से कठोर होगा धूलि से मलिन होगा, दुर्विषह-दुःस्व से सहन करने योग्य-होगा, व्याकुलता का उत्पादक होगा भयप्रद होगा इस वायु का नाम संवर्तक वायु होता-क्योंकि यह तृणकाष्ठादिको एक देश से देशान्तर में पहुंचाने वाला होगा (इह अभिवस्वणं धुमाहितिअदिसा समंता रस्सला सए आयारभावपडोयारे भविस्सई' ३ मत ! सा मसीना मा हपम દમ્પમા નામના કાળના સમયમાં જ્યારે આ પિતાની ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ સુધી પહોંચી જશે ત્યાર ભરતક્ષેત્રને આકાર ભાવ પ્રત્યવતાર-વરૂપ કેવું હશે ? આ પ્રશ્નના જવાબમાં પ્રભુ हेछ-(गोयमा ! काले भविस्सइ हा हा भूए भंभाभूए कोलाहलभूए, समाणुमावेण य खर फरुस धूलिमइला दुविसहा वाउला भयंकर य वाया संवगा य वाइंति) गौतम એ કાળ એ થશે કે એમાં દુઃખથી સંત્રત થયેલા લેકે હાહાકાર કરશે ભેરીની જેમ એ કાળ જનક્ષયને હેતુભૂત હોવા બદલ ભીતરમાં શૂન્ય રહેશે. એ કોલાહલભૂત થશે એ જ આ કાળનો પ્રભાવ કહેવામાં આવેલ છે. એમાં જે વાયુ વહેશે તે કઠોરમાં કઠેર હશે, ધૂલિથી માલન હશે. દુર્વિસહ-દુઃખથી સહ્ય હશે. વ્યાકુળતા ઉત્પન્ન કરે તે હશે, ભયપ્રદ હશે. આ વાયુનું નામ સંવર્તક વાયુ હશે. કેમકે એ તૃણુ-કાઠાદિકેને એક દેશમાંથી
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि०वक्षस्कार सू०० ५४ षष्ठारक स्वरूपनिरूपणम्
४५९
=
दुष्षमदुष्षमायां समायाम् (अभिक्खणं) अभीक्ष्णमभीक्ष्णम् वारंवारम् (धूमाहिंति) धूमायियन्ते धूममुनिरिष्यन्ति (अ) च (दिसा ) दिशाः कीदृश्यो दिश: ? (समंता रउस्सला) समन्ताद् रजस्वला सर्वतो रजोयुक्ताः तथा (रेणुकलुसतमपडलणिरालोआ) रेणुकलुषतमपटलनिरालोकाः रेणुभिः रजोभिः कलुषाः म्लानाः अतएव तमःपटलनिरालोकाः तमःपटलेन अन्धकारसमूहेन निरालोकाः = प्रकाशवर्जिताः । तथा अस्यां दुष्षमदुष्पमायां समायां (समय लुक्खाणं) समय रुक्षतया समयस्य = कालस्य रुक्षतया खलु = निश्चयेन (अहियं) अधिकं प्रचुरम्=अपथ्यं वा (सीयं ) शीतं = हिमं (चंदा) चन्द्राः (मोच्छिहिति) मोक्ष्यन्तिपातयिष्यन्ति वर्षयिष्यन्ति तथा (अहियं ) अधिकम् अहितं वा यथा स्यात्तथा (सूरिया) सूर्याः (विस्संति) तपस्यन्ति तापं मोक्ष्यन्ति । अयं भावः - कालरौक्ष्येण जीवानां शरीराणि रूक्षाणि भविष्यन्ति, ततश्च तेषां जीवानां शीतोष्णजनितोऽधिकः पराभवो भविष्यतीति । अथ पुनर्यद् दुष्षमदुष्पमायां समायां भविष्यति तदाह - (अदुत्तरं ) इत्यादि। (अदुत्तरं च णं) अथोत्तरम् एतदनन्तरम् अग्रेच खलु (गोयमा) हे गौतम! ( अभिक्खणं) अभीक्ष्णं पुनः पुनः (अरसमेहा) अरस मेधाः - अरसा : -रसरहिताश्च ते मेघाति, स्वादुरसवर्जितजलवर्षिमेघा रेणुकलुसतमपड़लणिरालोआ समयलुक्खयाएणं अहिअं चन्दा सोअं मोच्छिहिंति, अहिअं सूरिआ तविस्संति) इस दुष्षमदुषमा काल में दिशाएँ निरन्तर धूमके जैसीप्रतीत होगी अर्थात् दिशाएँ धूमका वमन करनेवाली होंगी चारों ओर से इनमें धूलि धूलि ही छाई रहेगी इस कारण वे अन्धकार से युक्त होने के कारण प्रकाश से रहित बन जायेगी तथा इस दुष्षम दुष्षमाकाल में काल के अनुसार रुखापन होने के कारण (अहियं सीअं चंदा . ) अधिक मात्रा में या अपथ्यरूप में अर्थात् सहन न की जासके इस रूप में हिम की वर्षा चन्द्र करेंगे सूर्य इतनी अधिक उष्णता की वर्षा करेंगे कि जिसे सहन करना बड़ा भारी कठिन हो जायगा तात्पर्य यह है काल की रूक्षता के निमित्त से जीवों के शरीर रूक्ष होंगें, अतः शीत और उष्ण की अधिकता से जीवों को महान् कष्ट का सामना करना होगा. ( अदुत्तरं ) इसके वाद (गोयमा !) हे गौतम (अभिक्खणं) हेशान्तरमां यहांयाडनार इथे. (इह अभिक्खणं धूमाहिंतिअदिसा समंता रउस्सला रेणुक सतमपडलणिरालोआ समय लुक्खयाएणं अहियं चंदा सीअं मोच्छिहिति अहिअं सूरिआ तविस्संति) मेहुण्यभ दुष्षभाणमां हिशाग्यो सतत धूम - भेवी प्रतीत थशे मेटले हे दिशाओ ધૂમનું વમન કરનારી થશે. ચામેર એમાં ધૂળ જ છવાઇ રહેશે. એથી તે અંધકારાવૃત્ત થવાથી પ્રકાશ રહિત થઈ જશે તથા એ દુખમ દુષમાકાળમાં કાળ મુજબ રૂક્ષતા હોવા બદલ ( अहियसीयं चंदा. ) अधिमात्रामा अथवा अपथ्य३पमा भेट } सहन न थ शठे थे રૂપમાં ચન્દ્ર હિમ-વર્ષા કરશે. સૂર્ય' એટલી બધી માત્રામાં ઉષ્ણતાની વર્ષા કરશે કે તે અસહ્ય થઇ પડશે. તાપ આ પ્રમાણે છે કે કાલની રૂક્ષતાને લીધે જીવાના શરીરા રૂક્ષ થશે એથી शीत भने उष्णु भन्ने अधिक होवाथी लवाने महान् पुष्ट थशे. (अदुत्तरं ) त्यार आह ( गोयमा
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
इत्यर्थः, (विरसमेहा) विरसमेघाः - जलीयरस विरुद्धरसयुक्तजलवर्षिमेघाः, अमुमेवार्थ स्पष्टप्रतिपत्तये प्राह - ( खारमेहा) क्षारमेवा : सर्जादिक्षारसदृशरसयुक्त जलवर्षिमेघाः (खत्तमेहा) खात्र मेघाः - कारी परसमयजलवषिमेघा : ( अग्गिमेहा) अग्निमेघाः - अग्निवाहकारिजलवर्षिमेघाः (विज्जुमेहा) विद्युमेधाः - विद्युत्पातकारिणो मेघाः (विसमेहा) विषमेघाः - विषवत्प्राaranamaर्षिमेधाः (अजवणिज्जोदगा) अयापनीयोदकाः अयापनीयं - निर्वाहायोग्यम् उदकं - जलं येषां ते तथा निर्वाहायोग्यजलवर्षिणो मेघाः, (बाहिरोगवेदणोदीरणपरिणामसलिला) व्याधिरोगवेदनोदोरण परिणामसलिला: व्याधयः चिरकालघातिनः कुष्ठादयः रोगाः - सद्योघातिनः शुलादयः' तज्जनिता या वेदना-व्यथा, तस्या उदीरणम् - अपाप्तेऽपिसमये उदयावलिकायां प्रवेशनं तदेव परिणामः - परिपाको यस्य तादृशं सलिलं जलं येषां तथा व्याध्यादिकारि जलवर्षका मेघाः, अतएव (अमणुण्णपाणिअगा) अमनोज्ञपानीयकाः- अम नोज्ञम् =अरुचिरं पानीयक- जलं येषां ते अरुचिजलवर्षिणो मेघाः, एवंविधाः सर्वे मेघाः ( चंडानिलपहततिक्स्वधारा - णिवायपाउरे) चण्डानिलप्रहततीक्ष्णधारा-निपात- प्रचुरम्चण्डानिलेन = प्रचण्डवायुना प्रहतानां प्रकीर्णानां विक्षिप्तानां तीक्ष्णधाराणां - बलवद्धाराणां यो निपातः निपतनं, स प्रचुरो = बहुलो यस्मिन् स तथा तम् (वासं) वर्ष = वृष्टिं (वासिहिंति) वर्षिष्यन्ति । अनेन वर्षणेन यद् भविष्यति तदाह 'जे णं भरहे' इत्यादि । (जे णं) येन वर्षबार बार ( अरसमेहा विरसमेहा खारमेहा खत्तमेहा अग्गिमेहा विज्जुमेहा विसमेहा अजवणिजोदगा) स्वादुरसवर्जित जलवर्षीमेघ - जलीय रस से विरुद्ध रसयुक्त जलवर्षी मेघ, खारमेघ - सर्जादिसार सदृश रसयुक्त जलवर्षीमेघ खारमेघ कारीषरस सदृश जलवर्षी मेघ अग्निमेघ-अग्नि तुल्य दाहकारी जलवर्षी मेघ, विद्युत्मेघ विद्युत्पात कारी मेघ, विषमेघ विषके जैसे प्राणघातक जल वरसानेवाले मेघ, निर्वाह के अयोग्य जल को वरसानेवाले अयापनीयोदक मेघ, (बाहिरोगवेद - पोदीरणपरिणाम सलिला) असमय में चिर कालघाती कुष्ठादिक रोग रूप परिणामोत्पादक जल वाले मेघ, सद्योघाती शूलादि वेदनाकारक जलवाले मेघ कि जिनका (अमणुण्णपाणि अगा) पानी अरुचि कारक होगा- ऐसे अरुचिकारक जल को वरसाने वाले मेघ, ऐसी वर्षा करेंगे हे गौतम! (अभिक्खणं) पारंपार ( अरसमेहा विरसमेहा खारमेहा खत्तमेहा अगिमेहा चिज्जुमेहा सिमेंहा अजय णिज्जोदगा) स्वादुरस पति सपर्षी मेघा-नसीय रसथी विरुद्ध રસયુક્ત જલમેઘેા, ખારમેઘા-સાદિ સારસદશ રસયુક્ત જલવી મેઘા, ખારમેàા-કારીષ रससदृश भलवर्षी भेघेो, अग्नि भेधेो-अग्नितुस्य हाहअरीसवर्षी भेघा, विद्युत्भेधेो विधुત્યાત કારી મેઘા, વિષમેઘે -વિષ જેવી પ્રાણ ઘાતક જલવૃષ્ટિ કરનારા મેદ્યા નિર્વાહ-અાગ્ય
दृष्टि पुरनारा अयापनीयोह मेघे (वा हिरोगवे दणोदीरणपरिणामसलिला) असमयमा थि२. કાળ ધાતી કુષ્ઠાદ્રિક રોગરૂપ પરિણામેાપાદકજલયુક્ત મેઘા, સઘોઘાતી શૂલાઢિ વેદના કારક सयुक्त भेो, मनु (अमणुण्णपाणि अगा) पाथी अहिर थशे, मेवी अरुचिर જલવૃષ્ટિ કરનારા મેઘા, એવી વર્ષા કરશે કે જેમાં વૃષ્ટિધારા પ્રચંડ પવનના આઘાતથી
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू.० ५४ षष्ठारकस्वरूपनिरूपणम् णेन पूर्वोक्ता मेघा(भरहे वासे)भारते वर्षे (गामागर-णगर-खेड-कब्बड-मडंब-दोणमुह-पट्टणासम-गय)ग्रामाकरनगर-खेट-कर्वट-मडम्ब-द्रोणमुख-पटना-श्रम-गतं, तत्र ग्रामो-वृतिवेष्टितः आकरः-सुवार्णरत्नाद्युत्पत्तिस्थानम्, नगरम्-अष्टादशकरवर्जितम् खेटं धूलि-प्राकारपरिक्षिप्तम कर्बटम्-कुत्सितनगरं, मडम्ब-सार्धक्रोशद्वयान्तीमान्तररहितम, द्रोणमुख जलस्थलपथोपेतो जननिवासः पत्तनं समस्तवस्तुप्राप्तिस्थानम्, तद् द्विविधं जलपत्तनं स्थलपत्तनं चेति, निगमः प्रभूततरवणिग्जननिवासः आश्रमः यः पूर्वं तापसैरावासितः पश्चादपरोऽपि जनो यत्रागत्य वसति सः, एतेषां द्वन्द्वः, तत्रगतं स्थितं (जणवयं) जनवजं जनसमूह विध्वंसयिष्यन्तीत्यग्रेण सम्बन्धः। तथा-ग्रामादिगतान् (चउप्पय-गवेलए)चतुष्पदगवेलकान् चतुष्पदाः महिष्यादयः गावा-गोजातीयाः पशवः, एलकाः मेषास्तान् तथा(खहयरे) खेचरान् वैताट्यवासिनो विद्याधरान् पुनः(पक्खिसंघ) पक्षिसंघान् पक्षिसमूहान् अथवा(खह यरे पक्खिसंघ)खेचरान् पक्षिसंघान्-आकाशचारिणः पक्षिसमूहान् तथा(गामारण्णपयारणिकि जिस में जल की धारा प्रचण्ड पवन की चपेटों से इधर उधर विखर जावेगी और जनों की ऊपर तीक्ष्ण विशिष्ट आधातो को वह करानेवाली होगी (जे णं भरहे वासे, गामागरणगरखेडकब्बडमंडबदोणमुहपट्टणासमगयं जणवयच उप्पयगवेलए खहयरे पक्खिसंधे) इस वृष्टि से भरत क्षेत्र में स्थित वृतिवेष्टित ग्रामों में, आकर-सुवर्णादिकी खानों में अष्टादश करवर्जित नगरों मे, धूलि प्राकार परिक्षिप्त खेटों ग्रामों में, कुत्सितनगर रूप कर्बटों में अढाइ कोश के भीतर २ ग्रामान्तर रहित मडम्बों मे, जलीय मार्ग से युक्त जननिवासरूप द्रोणमुखों में समस्त वस्तुओं की प्राप्ति के स्थान भूत पत्तनों में जलपत्तनों में एवं स्थलपत्तनों में दोनों प्रकार के पत्तनों में, प्रभुततर वणि
जनों के निवासभूत निगमो में पूर्व में तापसजनों द्वारा आवासित पश्चात् और दूसरे जन जहां आकर रहने लग गये है , ऐसे स्थानरूप आश्रमों में रहने वाले मनुष्यों का वे मेघ विनाश फरेंगें । तथा उन ग्रामादिकों में रहे हुए चतुष्पदों का महिषी आदिकों का गोजातीय पशुओंका एलकों-मेषों का खेचरो-वैतात्यगिरिवासी विद्याधरों का (पक्खिसंघे) पक्षिसमूहो का अथवा આમ તેમ વેરાઈ જશે. અને તે લોકો ઉપર તે તીક્ષણ વિશિષ્ટ આઘાત કરનારી થશે. (जे ण भरहे वासे, गामागरणगरखेडकब्बडमडंबदोणमुहपट्टणासमगयं जणवयचउप्पयगवेलए खहयरे पक्खिसंधे) मा वृष्टिी मरतक्षेत्रमा स्थित वृत्ति aleत यामामा, मा४२ सुपण -
ખાણોમાં, અષ્ટાદશ કરવજિત નગરોમાં, ધૂલિ પ્રાકાર પરિક્ષિત ખેટ ગ્રામમાં, કસિત નગર રૂપ કબમાં, અઢી ગાઉનિ અંદર ગ્રામાન્તર રહિત મડંબમાં, જલીય માર્ગથી યુક્ત જનનિવાસ રૂપ દ્રોણમુખમાં, સમતવસ્તુઓની પ્રાપ્તિના સ્થાન ભૂત પિત્તનમાં, જલપત્તનોમાં અને સ્થલે પત્તનમાં-બન્ને પ્રકારના પત્તમાં, પ્રભૂતતર વણિજ્જનોના નિવાસભૂત નિગ
માં, પહેલાં તાપસજન દ્વારા આવાસિત અને તપશ્ચત બીજા લેકે જ્યાં આવીને રહેવા લાગ્યા હોય એવા સ્થાન રૂપ આશ્રમમાં રહેનારા માણસોને તે મેઘે વિનાશ કરશે તેમજ તે ગ્રામા દિકમાં રહેનારાં ચતુષ્પદના માહિષી વગેરને, ગોજાતીય પશુઓને, એલકે-મેષોનેमेयरी-वैतादयगिरि निवासी विद्याधरान (पक्खिसंघे) पक्षी-सभूडानी 2924माश
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे रए तसे अ पाणे बहुप्पयारे) ग्रमारण्यप्रचारनिरतान् साँश्च प्राणान् बहुप्रकारान ग्रामेषु अरण्येषु च यः प्रचारः-संचारस्तत्र निरतान्-तत्परान् बहुप्रकारान् अनेकविधान त्रसान् प्राणान् द्वीन्द्रियादीन् प्राणिनश्च तथा(रुख-गुच्छ-गुम्म लय-वल्ली पवालं-कुरमादीए)वृक्ष:गुच्छ-गुल्म-लय-वल्लिप्रवालाङ्कुरादिकान्, तत्र वृक्षाः-आम्रादयः गुच्छाः वृन्ताकीप्रभृतयः गुल्माः नवमालिकादयः, लता: अशोकलतादयः, वल्लयः वालुङ्कयादयः प्रचालाः प्रवाला: पल्लवा अङ्कराः शाल्यादीनाम् अभिनवोद्भेदाः एते आदौ येषां ते तथा तान् वृक्षाद्यङकुरान्त प्रभृतीन(तणवणस्सइकाइए) तृणवनस्पतिकायिकान् तृणवद् वनस्पतयः तृणवनस्पतयः, त एव कायाः-शरीराणि ते विद्यन्ते येषां ते तथा तान् बादरवनस्पतिकायिकान् तृणसाधम्य चात्र बादरत्वेन, सूक्ष्माणां तेषां तैरुपधातासंभवादिति, तथा (ओसहोओ य) ओषधीः शाल्यादिरूपाश्च (विद्धं से हिंति) विध्वंसयिष्यन्ति-नाशयिष्यन्ति । तथा-ते मेघाः(वेयड्ढगिरिवज्जे) पर्वतगिरिडुंगरोत्स्थलभ्राष्टादिकान्-तत्र पर्वतनतात्-उत्सव विस्तारणात् पर्वताः क्रीडापर्वताः गृणन्ति-शब्दायन्ते जनं निवासभूतत्वेनेति गिरयः डुङ्गानि धूल्युच्छ्यरूपाणि भ्राष्ट्राः पांस्वादिवर्जितभूमयः तत एतेषां द्वन्द्वे ते अदिर्येषान्ते तथा तान् आदि शब्दात प्रासादशिखरादि परिग्रहः वैतव्यगिरिवर्जान, शाश्वतान् वैताट्यान वर्जयित्वा(पव्यय-गिरिडोंगरुत्थल भट्टिमादीए) पर्वतगिरि डुङ्गरोत्स्थलभ्राष्ट्रादीन् तत्र-पर्वताः पर्वणाँ तननाद= आकाशचारो पक्षियों को (गामारण्णपयारणिरए तसे अ पाणे बहुप्पयारे) ग्राम एवं जंगल में चलने फिरने वाले अनेक प्रकार के त्रसजोवों का-द्वीन्द्रियादिक प्राणियों का (रुक्खगुच्छ गुम्मलतावल्ली पवालंकुरमादीए) आम्रादिक वृक्षों का, ताकी आदि गुच्छो का नवमल्लिका आदि गुल्मों का अशोकलता आदि लताओं का वालुकी आदि वल्लियों का फलस्वरूप प्रबालों का और शालि आदिकों के नवीन उभेदरूप अङ्कुरों का इत्यादि तृणवनस्पति कायिकरूप बादर वनस्पति कायिकों का (सुक्ष्मवनस्पतिकायिकों नहीं क्योंकि इनके द्वारा इनका विनाश नहीं हो सकता है) तथा (ओसहीओय) शाल्यादिरूप औषधियों का ये मेघ (विद्धंसेहिति) विनाश करेंगे तथा ये मेध (वेयगिरिवज्जे पचय गिरिडोंगरुत्थल भट्टिमादीए अधिरावेहिति) शाश्वत पर्वत वैताड्यगिरि को छोड़कर ऊर्जयन्त वैभार आदि क्रीडा पर्वतों को गोपालगिरि चित्रक्ट आदि पर्वतों को न्यारी पक्षायाना (गामारण्णपयारणिरए तसे अ पाणे बहुप्पयारे) ग्राम सने सीमा वियना२। भने प्रा२ना सोना-दीन्द्रिया६ि४ प्राणामाने। (रुप गुच्छगुम्मलतापल्ली पवालंकुरमादीए) मामा वृक्षाना, ताही वगेरे गु२छाने. नदa वगैरे शुभाना અશોકલતા આદિ લતાઓને વાકી વગેરે વલ્લીઓનો પહલવરૂપ પ્રવાલે અને શાલિ વગેરેના નવીન ઉદ્દભેદ રૂપ અંકુરોને-તૃણવવસ્પતિ કાયિક રૂપમાદર વનસ્પતિ કાયિકોને (સૂદ્ધમવનસ્પતિ કાયકને નહિ કેમકે તેમના વડે એમને વિનાશ થઈ શકે તેમ નથી) તેમજ (ओसहीओय) या३५ औषधियाना ते मधे। विद्धसेहितो' विनाश २0 तम त भेध। (वेयवगिरिवज्जे पव्ययगिरिडोंगरुत्थलभट्टिमादीए अधिरावेहिति) शाश्वत यवत વૈતાઢય ગિરિને બાદ કરીને ઊર્જયન્ત ભાર વગેરે કીડા પર્વતને. ગોપાલગિરિ ચિત્રકૂટ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू०० ५४ षष्ठारकस्वरूपनिरूपणम्
४६३ विस्तारणात् पर्वता:-क्रीडापर्वता उज्जयन्तवैभारादयः, गिरयः गृणन्ति शब्दायन्ते जनं निवासभूतत्वेनेति गिरयः गोपालगिरि चित्रकूटप्रभृतयः डुङ्गानि शिलासमूहाः चोरसमूहा या सन्त्येष्विति डुङ्गराः शिलोच्चय मात्ररूपाः उत्स्थलानि-उन्नतानि स्थलानि धूलिसमू हरूपाणि, भ्राष्टा: पास्वादिवर्जिता भूमयः, तत्र एषां द्वन्द्वः ते आदौ येषां ते तथा तान प्रासादशिखरादीना संग्रहः, एतान् सर्वान् । (विरावेहिति) विद्रावयिष्यन्ति-नाशयिष्यन्ति । तथा ते मेधाः(गंगासिंधुवज्जाइं)गङ्गासिन्धुवर्जानि-शाश्वत नदीं गहाँ सिन्धुं च वर्जयित्वा (सलिलबिलविसमगत्तणिण्णुण्णयाइं) सलिलबिलाविषमगर्नः निम्नोन्नतानि सलिलबिलानि भूनिर्झराः, विषमगर्ताः दुष्पूरश्वभ्राणि, तथा निम्नोन्नतानि निम्नानि च तानि उन्नतानि चेति तथा तानि उच्चावचानीत्यर्थः, एषां द्वन्द्वस्तानि सलिलबिलप्रभृतीनि सर्वाणि जलस्थानानि(समीकरेहिति) समीकरिष्यन्ति समानानि करिष्यन्तीति । अथ गौतमस्वामी पुनः प्रच्छति (तीसेणं भंते) इत्यादि । (तीसे गं भंते ! समाए) तस्या खलु भदन्त ! समायां हे भदन्त! तस्यां खलु दुष्पमदुष्मायां समायां(भरहस्स वासस्स)भारतस्य वर्षस्य (भूमीए) भूमेः (केरिसए)कीदृशकः(आगारभावपडोयारे)आकारभावप्रत्यवतारः आकाराः आकृतयः, भावाः पर्यायाः तेषां प्रत्यवतारः आविर्भावो(भविस्सइ)भविष्यति ?। भगवानाह(गोयमा !)हे गौतम ! तस्यां दुष्षमदुष्पमायां समायां(भूमी)भूमिः(भविस्सइ)भविष्यति, शिला समूह जहां होते हैं या चोर समूह जिन में निवास करते हैं ऐसे डूंगरो को-बड़ी २ शिलाओं वाली उन्नतटेकरियों को, धूलि समूहरूप उन्नत स्थलों को, और पांसु आदि से रहित वडे पठारों को इत्यादि समस्त स्थानों को नष्ट कर देगे (सलिलविलविसमगत्तणिण्णुण्णयाणि अ गंगा सिंधु वजाइं समीकरेंति) शाश्वत नदी गंगा और सिन्धु को छोड़कर जमीन के ऊपर के झरनो को, विषम गट्ठो को,-नीचे २ पसरे हुए पात्रों के द्रह को, तथा नीचे ऊंचे जल स्थानों को पन सब को बराबर बना देगे-समान-एकसा-कर देगे (तीसे णं भंते ! समाए भरहस्स वासस्स भूमिए केरिसए आयारभावपडोयारे भविस्सइ) अब गौतम प्रभु से ऐसा पछते है-हे भदन्त ! उस दुष्षम दुष्षमा नाम के आरे में भरत क्षेत्र का आकार भाव प्रत्यवतार - स्वरूप कैसा होगा ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा ! भूमी भविस्सइ इंगालभूआ, मुम्मुर भुआ વગેરે પર્વતને, શિલાસમૂહ જ્યાં હોય છે અથવા ચાર સમૂહે જેમાં નિવાસ કરે છે એવા પર્વતને, મોટી-મોટી શિલાઓ વાળા ઉન્નત ટેકરીઓને, ધૂલિસમૂહ રૂ૫ ઉનનત સ્થાનો भने पांसु माथि हित विण ५४ाराने। तभा समस्त स्थानानो नाश ४२शे (सलिल बिलविसमगत्तणिण्णुण्णयाणिअ गंगासिन्धुवज्जाइं समीकरेंति) शाश्वत नही आ भने સિન્થને બાદ કરીને પૃથ્વી ઉપરના સ્ત્રોતને, વિષમ ખાડાઓ ને, નીચે પ્રસરેલા પાણીનાં
हान, तम नाये थे स्थानीन ते स२॥ ४॥ नाम समान २ नामशे (तीसेणं भंते ! समाए भरहस्स वासस्स भूमिए केरिसए आयारभावपडोयारे भविस्सा है गौतम પ્રભુને આ પ્રમાણે સાછે છે- હે ભદન્ત ! તે દુષમા નામના આરામાં ભરતક્ષેત્રના આકારमा५ प्रत्यक्ता२-२५३५ ३६शे ? अनायाममा प्रभु छ-(गोयमा ! भूमिमपि
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६४
__जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे कीदृशी भूमिर्भविष्यति? इत्याह(इंगालभूया) अङ्गार भूता अङ्गारः ज्यालारहिताग्निपिण्डस्तद्वद् भूता- तत्सदृशी, (मुम्मुरभूया) मुर्मुरभूता तुषाग्निरूपा (छारियभूया) क्षारिकभूता भस्मसदृशी (तत्तकवेल्लुअभूया) तप्तकटाहस हशी 'कवेल्लुम इति कटाहार्थे देशी शब्दः(तत्तसमजोइभूया) तप्तसमज्योतिर्भूता-तप्तेन तापेन समो यो ज्योतिः अग्निः स तप्तसमज्योतिः= सर्वदेशावच्छेदेन समानज्वालवान् अग्निः तद्भूताः-तत्सदृशी (धूलिबहुला) धूलिबहुलाधृतिः-पांशुः, सा बहुला-प्रचुरा यस्यां सा धूलिभूयिष्ठा (रेणुबहुला) रेणुबहुला-रेणुः= चालुका, सा बहुला-प्रचुरा यस्यां सा-वालुकाभूयिष्ठा(पंकबहुला) पङ्कबहुला पङ्कः कर्दमो बहुलो यस्यां सा प्रचुरकर्दमयुक्ता (पणयबहुला) पनकबहुला-पनक: प्रतलकर्दमो बहुलो यस्यां सा प्रचूरप्रतलकर्दमयुक्ता, (चलणिबहुला) चलनीबहुला-चलनी-चरणप्रमाण: कर्दमः सा बहुला यस्यां सा तथा चरणप्रमाणकर्दमेन प्रचुरतया युक्ता, अतएव(बहूणं) बहूना(धरणिगोयराणं) धरणिगोचराणां पृथ्वीस्थिताना(सत्ताणं सत्चानां प्राणिनां दुन्निक्कमायावि) दुनिष्क्रमा दुःखेन निष्क्रमो-निष्क्रमणं यस्याः सा दुरतिक्रमणीया चापि (भविस्सई) भविष्यति । गौतमस्वामी पुनः पृच्छति (तीसेणं भंते ! समाए) तस्यां खलु भदन्त ! छारिअभूआ तत्तकवेल्लुअभूआ तत्तसमजोइ भूआ प्लिबहुला रेणुबहुला, पणयबहुला, चलणिबहुला, बहुणं धरणिगोअराणं सत्ताण दुणिक्कमायावि भविस्सइ) हे गोतम ! उस दुष्षम दुष्षमा काल में यह भूमि अङ्गार भूत ज्यालारहित अग्निपिण्ड जैसी, मुमुररूप तुषाग्नि जैसी क्षारिकभूत-गर्म २ भस्म जैसी, तप्त कटाह जैसी 'कवेल्लुअ' यह देशी शब्द हैं और कटाह अर्थका वाचक हैं तप्तसमज्योति जैसी-सम्पूर्ण देश में समान ज्यालावाली अग्नि जैसी होगी एवं प्रचुर पांशुवाली होगो, प्रचुररेणु वाली होगी प्रचुर पङ्कवाली होगी. प्रचुर पनक -पतले कीचड वाली होगी, पैर जिसमें समस्त डूब जावे ऐसी प्रचुर कदम वाली होगी. अतएव चलने वाले मनुष्यों को इसके उपर चलने फिरने में बड़ा भारी कष्ट होगा-ये बड़ी मुश्किल से इस के ऊपर चलफिर सकेंगें . (तीसेणं भंते ! समाए भरहे वासे मणुयाण केसरिए आयारभावपडोयारे स्सइ इंगालभूआ, मुम्मुरभूआ छारिअभूआ तत्तकवेल्लुअभूआ तत्तसमजोइभूआधुलिबहुला रेणुबहुला, पंकबहुला, पणयबहुला, चलणि बहुला धरणि गोअराण सत्ताणं दुण्णिक्कमायायि भविस्सइ)हे गौतम! तेभ इषभi imi मा भूमिमगारभूताडित भनिन (५'रेपी भुभु२ ३५ तुषानि वीक्षारित गमरमरथी, तटावा 'कवेल्लु' આ દેશી શબ્દ છે અને કટાહ અથવાચક છે–વસમજ્યોતિ જેવી સંપૂર્ણ દેશમાં સમાન જવાલા વાળી અગ્નિ જેવી થશે અને પ્રચુર પાંશુવાળી થશે. પ્રચુરરેણુવાળા થશે, પ્રચુર પંકવાળી થશે. પ્રચુર પિનાક-પાતળા કાદવવાળી થશે, પગ જેમાં સંપૂર્ણ રૂપમાં પેસી જાય એવા પ્રચુર કાદવળી થશે. એથી ચાલનારા માણસોને એની ઉપર અવર-જવર કરવામાં ભારે કષ્ટ थशे तय। भुश् साथी सनी 6५२ अ१२-१२ ४२ शशे. (तीसेणं भंते ! समाए भरहे वासे मणुयाण केरिसए आयारभावपडोयारे भविस्सइ) Dard! त म मरत क्षेत्रमा मा
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू.० ५४ षष्ठारकस्वरूपनिरूपणम्
४६५
समायां हे भदन्त तस्यां खलु दुप्पमदुष्पमायां समायां(भरहे वासे) भारते वर्षे(मणुयाणं) मनुजानां (केरिसए) कीदृशकः (आयारभावपडोयारे ) आकारभावप्रत्यवतारो (भविस्सइ) भविष्यति ? । भगवानाह - ( गोयमा !) हे गौतम ! तस्यां दुष्षमदुष्पमायां समायां (मणुआ) मनुजाः (भविस्संति) भविष्यन्ति, कोशास्ते मनुना भविष्यन्ति ? इत्याह-(दुरूवा) दरूपाः दुष्टम् -अशोभनं रूपम् आकारो येषां ते तथा अशोभनाकतिकाः (दुवण्गा) दुर्वर्णाः दुष्टो वर्णों येषां ते तथा दुष्टवर्णयुक्ताः (दुगंधा) दुर्गन्धाः दुर्गन्धयुक्तशरोराः (दुरसा) दूरसाः-दुष्टरसयुक्ताः (दुफासा) दुस्पर्शाः कठोरादिदुष्टस्पशयुक्ताः अतएव ( अणिट्ठा ) अनिष्टाः अनभिलपणीयाः अनिष्टमपि किंचित् कमनीयं भवतीत्यत आह - ( अकंता) अकान्ताः-अकमनीयाः अकमनीयमपि किंचित्कारणयशात् प्रीतये भवतीत्यत आह- (अप्पिया) अप्रियाः अप्रीतिस्थानभूताः, अप्रियत्वं च तेपां कस्मात् ? इत्याह-(अपुभा) अशुभाशुभभावरहिता अशुभा अपि के चित् आन्तरिकसंवेदनेन शुभरूपेण ज्ञायन्ते इत्यतस्तन्निषेधाय प्राह -अमनोज्ञाः मनोज्ञाः-शुभत्वेन मनोविषयोभूताः, न मनोज्ञा:-अमनोज्ञा:-मनसाऽपि शुभतयाऽप्रतीयमानाः, अमनोज्ञा भविस्सइ) हे भदन्त : उस काल में भारत क्षेत्रमें मनुष्यों का स्वरूप कैसा होगा ? उत्तर में प्रभु कहते हैं -(गोयमा! मणु आ भविस्संति दुरुया, दुवणा, दुगधा, दुरसा, दुफासा, अणिट्ठा, अकंता, अप्पिा , असुभा, अमणुण्णा, अमणामा, हीणस्तरा, दीणस्तरा, अणिस्सरा, अकंतस्तरा, अपियस्सरा, अमणामस्सरा, अमणुण्णस्सरा अणादेज्जवयणपच्चायाया णिलज्जा, कूडकवडकलहबंधवेरनिरया मज्जायातिक्कमप्पहाणा अकज्जणिच्चुज्जुया गुरुणिओगविणयरहियाय) हे गौतम ! उस दुष्पम दुष्पमा कालके मनुष्य अशोभन रूपवाले अशोभन आकृति वाले, दुष्ट वर्णवाले, दुष्टगन्ध वाले-दुर्गन्धयुक्त शरीरयाले दुष्टरस युक्त शरीरवाले एवं दुष्टस्पर्शयुक्त शरीरवाले होंगें अत एव वे अनिष्ट अनभिलषणीय-होगें अनिष्ट होने से वे अकान्त अकमनीय होगे अकमनीय होने से वे अप्रीति के स्थानभूत होगें, क्योंकि ये शुभभावों से रहित होगें अमनोज्ञ होगें-ये शुभ हैं-इस रूप से ये मन के विषयभूत नहीं होंगे अर्थात् इन्हें देखकर मन यह कभी नहीं विचारेगा किये शुभ हैं! तथा स्मरण હે ભગવન તે કાળમાં ભરત ક્ષેત્રમાં માણસનું સ્વરૂપ કેવું હશે ? જવાબમાં પ્રભુ કહે છે(गोयमा ! मणुा भविस्संति दुरूवा, दुव्वण्णा दुगंधा, दुरसा, दुफासा, अणिट्ठा, अ कंता, अप्पिआ, असुभा, अमणुण्णा अमणामा, हीणस्सरा, दोणस्तरा, अणिट्ठस्सरा, अकंतससरा, अप्पियस्सरा, अमणामस्सरा, अमणुण्णस्सरा, अणादेज्जययणपच्चायाया णिलग्ना, कूडकवडकल हबंधयेरनिरया मज्जायातिक्कमप्पहाणा अकज्जणिच्चुज्जुया गुरुणिओगविणयर हिया य) गीतम! हुमना मनुष्य। सशसन ३५वाणा, मामान माति વાળા, દુષ્ટવર્ણવાળા. દુષ્ટગધવાળા-દુર્ગધયુક્ત શરીરવાળા, દુષ્ટરસયુક્ત શરીરવાળા અને દુષ્ટ પશિયુકત શરીરવાળા થશે. એથી તેઓ અનિષ્ટ- અન ભિલષણીય-થશે. અનિષ્ટ હોવાથી તેઓ અકાન્ત-અકમનીય થશે. અકમનીય હોવાથી તેઓ અપ્રીતિના સ્થાન ભૂત થશે. કેમકે એ અશુભભાવનાઓથી રહિત થશે. અમને થશે એ શુભ છે-આ રૂપમાં
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६६
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
अपि पदार्थाः कदाचित् स्मरणावस्थायां मनोज्ञा इवाभान्ति अतएवाह-(अमणामा) अमनोऽमाः-मनसा अभ्यन्ते-गम्यन्ते स्मरणावस्थायां ये ते मनोऽमाः, न मनोऽमा इत्यमनोऽमाः स्मरणावस्थायामपि मनसः प्रतिकूला इत्यर्थः, अथवा- एकार्थका एते शब्दा अतिशयानिष्टतासूचनाय । तथा-( हीणस्सरा) हीनस्वराः-होनः स्वरो येषां ते तथा-रुग्णस्वरसदृशस्वरयुक्ताः (दीणस्सरा) दीनस्वराः दीनः स्वरो येषां ते तथा-दीन जनस्वरसदृशस्वरयुक्ताः (अणिहस्सरा) अनिष्टस्वरा:-अनिष्ठः श्रवणारमणीयः स्वरो येषां ते तथा कर्णकटुस्वरयुक्ताः अतएव (अप्पियस्सरा) अप्रियस्वरा:-अप्रियः स्वरो येषां ते तथा कर्णप्रियस्वरयुक्ताः अतएव (अमणुण्णस्सरा) अमनोज्ञस्वरा:= अशोभनस्वरयुक्ताः, तथा (अमणामस्सरा) अमनोऽमस्वराः सर्वथा मनः प्रतिकूलस्वरयुक्ताः, तथा-(अणादेजवयणपचायाया) अनादेयवचनप्रत्यायाता:-अनादेयम्-अशोभनत्वादस्पृहणीयं वचनं प्रत्यायातंजन्म च येषां ते तथा-अस्पृहणीयवचना अस्पृहणीयजन्मानश्चेत्यर्थः, तथा (णिल्लज्जा) निर्लज्जा:-लज्जारहिताः (कूडकवडकलहवहबंधवेरनिरया) कूट कपट कलहवधबन्धवैरनिरताः-कूट-कूटद्रव्यं भ्रान्तिजनकद्रव्यं, कपट:-परप्रतारणाय वेषान्तरकरणं, कलहः युद्धं, अवस्थामें भी ये मनके प्रतिकूल ही प्रतिभासित होगे अथवा ये सब शब्द अतिशयरूप से अनिष्टता को ही सूचना करने के लिये पर्यायवाचीरूप से प्रयुक्त हुए हैं। तथा इनका जो स्वर होगा वह रुग्ण व्यक्ति के स्वर के जैसा होगा, दीनजनों का जैसा स्वर होता है वैसा इनका स्वर होगा, सुनने में कानों को इन का स्वर अरमणीय होगा इसलिए ये अनिष्ट स्वर वाले होगें. कर्णक टुस्वर से ये युक्तहोगें अत एव ये अप्रिय स्वरवाले होगें. इनका स्वर मन को बिलकूल नहीं रुचेगा इसलिये ये अमनोज्ञ स्वरवाले होगें इनके स्वर की याद आनेपर भी मनग्लानि से भर जावेगा इसलिये ये अमनोऽमस्वर वाले होगें इनके वचन सुनने तककी भी इच्छा कोई नहीं करेगा.
और न कोई इनके जन्मपाने की सराहना ही करेगा, ये सब लज्जाहोन होगें कूटमें-भ्रान्ति जनक द्रव्य में, कपट में--पर को प्रसारण करने के लिये वेषान्तर कर ने में - कलह-झगड़ा लडाई कर એ મનના વિષયભૂત થશે નહિં અર્થાત્ એમને જોઈને કોઈ પણ દિવસે આ જાતનો વિચાર નહીં થશે કે એ એ શુભ છે. તેમજ મરણ અવસ્થામાં પણ એ મન માટે પ્રતિકળજ પ્રતિભાસિત થશે. અથવા એ બધા શબ્દ અતિશય રૂપમાં અનિષ્ટતાને જ સૂચિત કરવા માટે અત્રે પર્યાયવાચીના રૂપમાં પ્રયુક્ત થયેલા છે. તેમજ એમને જે સ્વર થશે તે રુણ વ્યક્તિના સ્વર જેવો થશે. દીનજનેને જેસ્વર હોય છે, તે એમને સ્વર થશે. કાને માટે એમનો સ્વર અરમણીય થશે એટલે કે કણે કટુ શબ્દ તેઓ ઉચ્ચારશે એથી એ અનિષ્ટ સ્વરવાળા થશે. કર્ણ કટુ સ્વરથી એ યુક્ત થશે, એથી એ અપ્રિયસ્વરવાળા થશે. એમને સ્વર મનને બિલકુલ ગમશે નહિ તેથી એ અમનેઝ સ્વરવાળા થશે. એમના સ્વરની સ્મૃતિ થતાં જ મન ગ્લાનિ યુક્ત થઈ જશે. એથી એ અમનેમ સ્વરવાલા થશે. એમના વચનને સાંભળવાની પણ કોઈ ઈચ્છા કરશે નહિ, અને એમના જન્મ ને લઈને પણ કોઈ સરાહના કરશે નહિ. એ સર્વે નિર્લજજ થશે કૂટમાં-ભ્રાન્તિ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६७
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू.० ५४ षष्ठारकस्वरूपनिरूपणम् वधः चपेटादिभिस्ताडनं, बन्धः रज्जुभिर्नियमनम्, वैरं शत्रुता, एषां द्वन्द्वः, तत्र निरताः =संलग्नाः, तथा (मज्जायातिक्कमप्पहाणा) मर्यादाऽतिक्रमप्रधाना:-मर्यादा-व्यवस्था, तस्या अतिक्रमे-उल्लङ्घने प्रधानाः-प्रमुखाः (अकज्जणिच्चुज्जुया) अकार्यनित्योयुक्ताःअकार्ये-अकर्तव्ये कर्मणि नित्यं सर्वदा उद्युक्ताः-संलग्नाः, तथा (गुरुणिोगविणयरहिया) गुरुनियोगविनयरहिताः गुरूणां-मातापित्रादिकानां यो नियोगः-नियोजनं संयोजनं,तत्र यो विनयः विनीततातन्नियोगस्वीकाररूपा तेन रहिताः-मातापित्रादि गुरुजनाज्ञोल्लड़का इत्यर्थः (य) च-पुनः (विकलरूवा) विकलरूपा:-विकलम-असंपूर्ण रूपम-आकारो येषां ते तथा नेत्राद्यङ्गवैकल्येन असम्पूर्णाङ्गोपाङ्गाः, तथा (परूढणहकेसमंसुरोमा) प्ररूढनखकेशश्मश्रुरोमाण:-प्ररूढानि संस्काराभावात् प्रकृष्टतया वृद्धि गतानि नखकेशश्मश्रुरोमाणि येषां ते तथा (काला) कालाः कृष्णवर्णाः कृतान्तवत् क्रूरा वा (खरफरुससामवण्णा) खरपरुषश्यामवर्णाः-खरपरुषा:-प्रकृष्टकठोरस्पर्शाश्च ते श्यामवर्णाः-श्यामवर्णवन्तश्च ये ते तथास्पर्शतः सातिशयकठोराः वर्णतश्च नोलीभाण्डे निक्षिप्तोरिक्षसवस्रवत् नीला इत्यर्थः, तथा ने में, वध चपेटा आदि द्वारा ताडना-करनेमें वन्ध में-रज्जु आदि द्वारा दूसरों को बांधने में, वैर में शत्रुता करने मे, ये संलग्न रहेगे-ऐसे कार्यों में ये विशेषरूप से रत रहा करेंगे! मर्यादाव्यवस्था के अतिकमण करने में ये कटिबद्ध रहेंगे । एवं माता पिता आदिरूप गुरुजनों की बिन यादि किया करना उनकी आज्ञा मानना आदि बातों को ये परवाह तक भी नहीं करेगें. (विकलरूवा ) इनके अङ्गोपाङ्ग पूर्ण नहीं होगें किसान किसी अङ्ग उपाङ्ग से ये होन रहेंगे. तथा ( परूढणहकेसमंसुरोमा ) इनके नख बड़े रहेगें, इनके मस्तक के बाल संस्कार रहित होने से बडे रहेगें. दाढ़ी के बाल और मूछों के बाल भो आवश्यकता से अधिक वृद्धिंगत होगें. (काला वरफरूससामवण्णा, फुटसिरा, कपिलपलियके सा, बहुण्हारुणि संपिणद्ध दुद्द सणिज्जरूवा संकुडिअबलितरंगपरिवेढिअंगमंगा जरा परिणयव थेरगणरा पविर लपविसइ अ दंत सेढो, उन्भडधडमुहा ) वर्णमें बिलकुल काले होगें, अथवा कृतान्त की तरह क्रूर होंगे. इनके शरीर का स्पर्श बहुत अधिक નક દ્રવ્યમાં. પટમાં–પરને પ્રસારણ કરવા માટે વેષાનતર કરવામાં, કલહ-કલહ-કંકાસ કર, માં, વધ ચપેટા આદિ દ્વારા તાડના કરવામાં બંધમાં રજજુ આદિ દ્વારા બીજાઓને બાંધ. માં, વૈરમાં શત્રતા કરવામાં એઓ સંલગ્ન રહેશે. એવા કાર્યો માં તેઓ વિશેષ રૂપથી ત રહેશે. મર્યાદા-વ્યવસ્થા–કે અતિક્રમણ કરવામાં એઓ કટિબદ્ધ રહેશે તેમજ માતાપિતા વગેરે ગુરુજનોની વિનયાદિ ક્રિયા કરવામાં , તેમની આજ્ઞા માનવી વગેરે વાતેની भेम। ५२॥ ४२२ नही (विकलरूवा) मेमनी मांगे पूरी नलिन
164थी मे। हीन २३. तम (परूढणहकेसमंसुरोमा) मेमन। माथाना वाण સંસ્કાર રહિત હોવાથી મોટા રહેશે. દાઢી અને મૂછના વાળ પણ આવશ્યકતા કરતાં વધારે पाटा २९ (काला खरफरुससामवण्णा, फुट्ठसिरा, कपिलपलियकेसा बहुण्हारुणि संपि गद्धदुद्दसणिज्जरूवा संकडिअवलितरंगपरिवेढिअंगमंगा जरापरिणयव्वथेरगणरा पविरलविसइ अ दंतसेढी, उब्भडघडमुहा) मेमे पाभा साप 11 थशे, अथवा तातिनी
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६८
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे (फुट्टसिरा) स्फुटितशिरसः स्फुटतानि-रेखावत्त्वात् स्फुटितानीव शिरांसि-मस्तकानि-येषां ते तथा-रेखायुक्त शिरस इत्यर्थः, तथा (कविलपलिअकेसा) कपिलपलितकेशाः कपिला:कपिलवर्णाः धूम्रवर्णाः पलिताः-श्वेतवर्णाश्च केशा येषां ते तथा धूम्रवर्णश्वेतवर्णकेशधारिणः (बहुण्हारुणिसंपिणद्ध दुद्दमणिज्जरूवा) बहु स्नायु-निसंपिनद्ध दुर्दर्शनीयरूपा बहुभिःबहुसंख्यकाभिः स्नायुभिः - अङ्गप्रत्यङ्गन्धिबन्धनरूपाभिः वस्नसाभिः निसंपिनद्धाःअतीव संनिबद्धाः, अतएव दुर्दर्शनीयरूपाः दुर्दर्शनीयं रूपं येषां ते तथा-अशोभनाकृतिकाः, ततः पदद्वयस्य कर्मधारयः, तथा ( संकुडिअवलीतरंगपरिवेढियंगमंगा) संकुटितवलीतरङ्गपरिवेष्टिताङ्गाङ्गाः-वल्यः रेखात्मकास्त्वग्विकारास्तासां ये तरङ्गा-परम्पराः तैः परिवेष्टितानि-व्याप्तानि अङ्गानि-अवयवा यस्मिस्तद् वलीतरङ्गपरिवेष्टिताङ्गम्, संकुटितं-संकोचमुपगतं तथाविधमङ्ग येषां ते तथा रेखायुक्तसंकुचितशरीरा इत्यर्थः, अतएव (जरापरिणयव्य थेरगणरा) जरापरिणता इव स्थविरकनराः-वार्धक्यमुपगता वृद्धनरा इव प्रतीयमानाः वृद्धसादृश्यमेव प्रकटयति ( पविरलपरिसडियदंससेढी) प्रविरल-परिशटित दन्तश्रेणयः प्रविरला:-पृथक् पृथक स्थिताः परिशाटिता:परिशाटमुपगता दन्तश्रेणिः -दन्तपंक्ति येषां ते तथा-सान्तरालपरिपतितदन्तश्रेणियुक्ता इत्यर्थः, अतएव (उब्भडघटमुहा) उझटपटमुखाः-उद्भटं-विकटं घटमुखमिव मुखं येषां ते तथा अल्पदन्तवत्वेन घटमुखतुल्यमुखयुक्ताः, तथा-(विसमणयणवंकणासा) विषमनय, नवक्रनासाः विषमे-अतुल्ये नयने-नेत्रे वक्रा-कुटिला नासा-- नासिका च येषां ते तथा कठोर होगा तथा नीली भाण्ड में बार बार डालने से जैसा वस्त्र में नील रंग गहरा जम जाता है वैसा ही गहरा वह श्यामवर्ण-नील रंग- इनके शरीर का होगा. इनके मस्तक रेखाओं से युक्त होंगे इन्के मस्तक के जो केश होगें वे कपिल वर्णवाले-घूमके जैसे वर्णवाले और सफेद रंग के होंगे. इनकी आकृति अनेक स्नायु जाल से घिरो हुइ रहने के कारण दुर्दर्शनीय रहेगी. इनका अङ्गरेखात्मक बलियों को परम्परा से - झुर्रियों से व्याप्त रहेगा. संकोच युक्त होगा अतएव ये ऐसे देखने पर प्रतोत होंगे कि मानो वृद्धावस्था से आलिङ्गितवृद्धजन हो हैं इनको दन्त पङक्ति विरल होगी और वह भी सडो हुइ होगी-या परिपतित होगी. इनका मुख इससे ऐसा लगेगा कि मानों यह घडे का हि विकृत मुख है. (विसमणयणवंकणासा) इनके दोनों नेत्र बराबर नहीं होंगे-अतुल्य होंगे और नाक इनको कुटिल होगी(वंकवली विगयभेपणमुहा) बली विकार वाला होने से एवंજેમ-ક્રર થશે. એમના શરીરને સ્પર્શ એકદમ વધારે કઠોર થશે તેમને નીલીભાંડમાં વાર વાર ઝબોળવાથી જેમ વસ્ત્રમાં નીલરંગ ઘેરે જામી જાય છે તે જ ઘેરે શ્યામવર્ણ નીલરંગ-એમના શરીરને થશે. એમના મસ્તકે રેખાએથી યુક્ત થશે, એમના મસ્તકના વાળ
પઢવાવાળા ધમાડાના જેવાવણવાળા અને સફેદ રંગવાળા થશે. એમની આકતિ અનેક સ્નાયુજોલ વેષ્ટિત હોવાથી દેશનીય રહેશે. એમનું અંગ રેખાક કરચલીઓથી વ્યાપ્ત રહેશે. સંકેચ યુક્ત થશે એથી જોવામાં એવા લાગશે જે કે જાણે વૃદ્ધાવસ્થાથી આલિંગિત થયેલ વૃદ્ધજન જ છે. એમની દંતપંક્તિ વિરલ થશે અને તે પણ સડી ગયેલી હશે અથવા પરિપતિત થશે. એમનું મુખ એનાથી એવું લાગશે કે જાણે તે ઘડાનું જ વિકૃત મુખ छ. (विसमणयणवंकणाला) से मना भन्ने नत्र १२१५२ नहीशे मतुल्य हशमन
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू.० ५४ षष्ठारकस्वरूपनिरूपणम्
४६९ विषमनेत्रकुटिलनासिका युक्ता इत्यर्थः, तथा-(वंकवलीविगयभेसणमुहा) वक्रवली विकृतभीषणमुखाः-वक्रं -कुटिलं वली विकृत-वलीविकारयुक्तम् अतएव भीषणं भयानकं मुखं यषां ते तथा-कुटिलत्वेन रेखा विकारोपगतत्वेन च भयानकमुखयुक्ताः, (दकिटिभ-सिब्भ फुडिअफरुसच्छबी) दद्र-किटिभ-सिध्म-स्फुटित-परुष- च्छवयः दद्र किटिसिध्मानि कुष्ठभेदाः, तैः स्फुटिता परुषा कठोरा च छवि: शरीरचर्म-येषां ते तथा-दकिटिभसिध्मेति रोगत्रयजनित स्फुटितकठोरशरीरचर्मधारिण इत्यर्थः, अतएव(चित्तलंगमंगा)चित्रलाङ्गाङ्गाः-चित्रलानि कर्बुराणि अङ्गानि अवयवा यस्मिस्तादृशम् अङ्गं शरीरं येषां ते तथाकङ्घरवर्णावयवयुक्तशरीरा इत्यर्थः, तथा (कच्छूखसरा भिभूया) कच्छू खसराभिभूताः-कच्छूः पामा, खसरः कण्डुरोगविशेषः, ताभ्याम् अभिभूताः व्याप्ताः, अतएव (खर-तिक्ख-णक्ख कंडूइय विकय-तणू)खरतीक्ष्णनखकण्डूयितविकृतत नवः खराः कर्कशाः तीक्ष्णाः निशिताः ये नखाम्तैर्यत् कण्डूयित कण्डूयनं तेन विकृता विकारमुपगता सत्रणा तनुः शरीरं येषां ते तथाभूताः कर्कश निशितनखकण्डूयनजनितव्रणयुक्तशरोरा इत्यर्थः तथा-(टीलगतिविसमसंधिबंधणा)टोलगतिविषमसन्धिबन्धनाः-टोला:-जन्तुविशेषाः, देशीयोऽयं शब्दः, तेषां गतिरिव गतिर्येषां ते तथा उष्ट्रादिजन्तुगतिसदृशगतियुक्ताः, तथा-विषमाणि-वैषम्यमुपगतानि असमानि सन्धिवन्धनानि सन्धिरूपाणि बन्धनानि येषां ते तथा, पदद्वयस्य कर्मधारयः तथा-(उपकुडुअद्विअविभत्तदुब्बलकुसंघयणकुप्पमाणकुसंठिा) उत्कुटुकास्थिकविभतदुर्वलकुसंहननकुप्रमाणकुसंस्थिताः-उत्कुटुकानि यथास्थान स्थितिरहितानि यानि अस्थिकुटिल होने से इन का मुख देखने में भयङ्कर होगा (दददुकिटिभसिब्भफुडिअ परुसच्छवी) इनके शरीर का चमड़ा दाद, किटिभ-खाज, सिध्म-सेहुआ इन चर्मविकारों से भरा हुआ होगा अतएव वह बहुत हो अधिक कठोर होगा, और इसी कारण उसके शरीर का हरएक अवयव चित्रलकर्बुर होगा (कच्छू स्वसराभिभूया)कच्छु पामा और खसर-कण्डुरोग से इनका शरीर व्याप्त रहेगें अत एव (स्वर-तिरवणक्व-कंडूइय-विक्रय-तणू )स्वर-कर्कश एवं तीक्ष्ण नखों द्वारा खुजाया गया उनका शरीर विकृत-बना हुआ होगा और जगह २ उसमें घाव होंगे(टोल गति-विसम संधिबंध गा) इन की चाल उष्ट्रादि की चाल जैसी-होगी सन्धिबंधन इनके विषम होंगे (उक्कुडु अट्रिअविभत्त दुव्वल कुसंधयणकुप्पमाणकुसंठिया) इन के शरोर-को अस्थियां उत्कुटुक-यथास्थान की स्थिति से
मनु ना टिहरी (वंकवलीविगयमेसणमुहा) यमनुभुण १२यसी साथी विकत तमा जुटिस वाथी सेवामा सय ४२ वागशे (दद् दुकिटिभसिब्भफुडिअपरुसच्छवी) એમના શરીરનું ચામડું, દ૬, કિટિભખાજ, સિમ વિગેરે વિકારોથી વ્યાપ્ત થશે, એથી તે ઘણુંજ કઠોર હશે અને એથી જ તે શરીરના દરેકે દરેક અવયવ ચિત્રલ-કનું–હશે, (कच्छखसराभिभूया) ४२५ पामा भने ५४२-४२५थी व्यात २ मेथी (खर तिक्तणक्खकडूइय-विकय तणू) १२-४४० मने तीन प ५४ाणे समर्नु शरीर वित थई गये मने ४५ णे तभी घाशे, (टोलगतिविसमसंधिबंधणा) सभनी यास ट्राहिनी २वी थशे. मना समिधन विषम शे. (उक्कुडुअट्रिअविभत्तदुव्वलकुसंधयणकुप्पमाणकुसंठिया) मेमनी शरीरनी मस्थिया
. યથાસ્થાનની સ્થિતિથી રહિત હશે, અને વિભકત પરસ્પરમાં સંશ્લેષથી રહિત થશે એ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
कानि कीकसानि 'हड्डो' ति प्रसिद्धानि, तानि विभक्तानि परस्परमसंश्लेषेण स्थितानि येषां ते तथा, पुन:-दुर्बलाःबलरहिताः, कुसहननाः कुत्सितसंहननाः सेवात्तसंहननयुक्ता इत्यर्थः, कुप्रमाणाः कुत्सित-हीन प्रमाणं येषां ते तथा हीनप्रमाणयुक्ताः कुसंस्थिताः कुस्सिनाकारयुक्ताः, एषां पदानां कर्मधारयः, अतएव (कुरूवा) कुरूपाः कुत्सितरूपयुकाः, तथा-( कुट्ठाणासण-कुसेग्नकुमोइणो) कुस्थानासनकुशय्या कुभोजिन:कुस्थाने-कुत्सितस्थाने आसनम् =उपवेशनं येषां ते कुस्थानासनाः, कुत्सिता शय्या येषां ते कुशय्याः, कुत्सितं भुजते ये ते कुभोजिन:-कृत्सितान्नभक्षणशीलाः, एषां, पदानां कर्मधारयः, तथा (असुइणो) अशुचयः-शुद्धिरहिताः, 'अश्रुतयः' इतिच्छायापक्षे शास्त्रज्ञानवर्जिता इत्यथः (अणेगवाहिपीलिअंगमंगा) अनेकन्याधिपीडिताङ्गाङ्गाः अनेक व्याधिभिः बहुविधैरोगैः पीडितानि-व्यथामुपगतानि अङ्गानि-अब यवा यस्मिस्तत्तादृशमङ्गं शरीरं येषां ते तथा-विविधव्याधिपरिपीडितशरीर इत्यर्थः । तथा (खलंतविन्भलगई) स्खलद् विह्वलगतयः-स्खलन्ती संचलन्ती विह्वला-विक्लवा अशक्का च गतिर्येषां ते तथा मदोन्मत्तवद् गमनशीला इत्यर्थः, तथा (णिरुच्छाहा) निरुत्साहा:-उत्साहरहिताः (सत्तपरिवज्जिया) सत्त्वपरिवर्जिताः आत्मबलववर्जिताः अतएव (विगयचेहा) विगतचेष्टाः विगताः चेष्टा येषां ते तथा चेष्टा रहिता इत्यर्थः, तथा-(नट्टतेआ) नष्टतेजसः नष्टानि रहित होंगी, और विभक्त-परस्पर में संश्लेष से रहित होगी ये सब के सब दुर्बल बलरहित, कुसंहनन कुत्सित संहननवाले-सेबार्त संहननवाले और कुप्रमाण-हीन प्रमाणवाले होगें तथा कुसंस्थित-कुत्सित आकारवाले होंगें अत एव ये कुरूप-कुत्सितरूप युक्तहोंगे तथा ये(कुदाणासणकुसेज्जभोइणो) खोटी गन्दी जगह में उठेगें और बैठेंगे इनका बिस्तर-या शय्या कुत्सित होगी तथा ये कुत्सित अन्न भोजी होंगे (असुइणो) शुद्धिसे ये रहित होंगे या शास्त्र ज्ञान से ये रहित होगें(अणेगवाहि पीलीअंगमंगा) इनके शरीरका प्रत्येक अवयव अनेक व्याधियों रोगों से ग्रसित होगा (खलंत विब्भल गई) मदोन्मत्त पुरुष की गतीको तरह इनकी गती होगी अर्थात् मदोन्मत्त की गति लड़खड़ाती होती है ऐसी ही इनकी गति होगी (णिरुच्छाहा) इनमें किसी भी प्रकार का उत्साह नहीं होगा (सत्तपरि वज्जिया) सत्त्व-आत्मबल से ये रहित होगें (विगयचेद्रा) चेष्टा इनकी સવે દુર્બલબલરહિત, કુસંહનન કુત્સિત સંહનનવાળા–સેવા સંહનનવાળા અને કુપ્રમાણ હીન પ્રમાણવાળા થશે તથા કુસંસ્થિત-કુચિત આકારવાળા થશે એથી એઓ કુરૂપ-કયા मुसित३५युत थशे. तभी सेमी (कुट्ठाणासणकुसेज भोइणी) पराम- यामा 80
सशे. मेमनी शय्या दुसित शे. (असुइणो) शुद्धिया मेसे। ति से 4थ। शास्त्रज्ञानथी मेमा २हित श. (अणेगवाहिपीलिअंगमंगा) से मना शरीने १२३ ४२४ सय भने विध व्याधियो-रोगोथी असित शे. (खलंतविम्भलगई) महोन्मत्त २पनी शतिना જેમ એમની ગતિ હશે એટલે કે મદેન્મત્તની ગતિ લથડતી હોય છે. એવી જ એમની ગતિ डशे (णिरुच्छाहा) मेमनामा ५६ गतनो सास नहि डरी (सत्तपरिवज्जिया) सत्वमात्म माथी मेमोहित शे. (विगय चेठ्ठा) मेमनी येष्टा नष्ट था। शे. अर्थात् मेसी
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि०वक्षस्कार सू०० ५४ षष्ठार कस्वरूपनिरूपणम्
तेजांसि येषां ते तथा-निष्प्रभा इत्यर्थः, तथा ( अभिक्खणं) अभीक्ष्णं = सततं (सीउन्ह-खर - फरुस - वाय-विज्झडिअ-मलिण-पंसु-रओ-गुंडियंगमंगा) शीतोष्ण - खर- परुष-वात-मिश्रितमलिन- पांशु-रजोऽवगुण्ठिताङ्गाङ्गाः शीताः शीतस्पर्शाः, उष्णः = उष्णस्पर्शाः खराः, तीक्ष्णाः पुरुषाः, कटोरा ये वाताः, वायवस्तैः मिश्रितानि व्याप्तानि, 'विज्झडिय' इति मिश्रितार्थे देशी शब्द:, अतएव मलिनानि मालिन्यमुपगतानि, तथा - पांसुरजोऽवगुण्ठितानि पांसवो - धूलयस्तेषां यानि रजांसि =क्ष्मकणास्तैरवगुण्ठितानि अङ्गानि अवयवा स्मिता शमङ्ग शरीरं येषां ते तथा शीतोष्णखर परुषव्याप्तत्वेन मलिना धूलिसूक्ष्मांशसंवलिशरीराश्चेत्यर्थः, तथा (बहुको हमाणमायालो भा) बहुक्रोधमानमायालोभा-बहवः क्रोधमानमायालोमा येषां ते तथा प्रचुर क्रोधमानमायालो भयुक्ताः (बहुमोहा) बहुमोहाः प्रचुरमोहयुक्ताः, (असुभदुःखभागी) अशुभदुःखभागिनः नास्ति शुभं शुभकर्म येषां ते अशुभाः शुभकर्मवर्जिताः, अतएव दुःखभागिनः- दुःखभाजः पदद्वयस्य कर्मधारयः, तथा (ओसvi) बाहुल्येन (धम्मसणसम्मत्तपरिभट्ठा) धर्मसंज्ञासम्यक्त्व परिभ्रष्टाः धर्मसंज्ञा धर्मश्रद्धा सम्यक्त्वं जिनमताभिरुचिस्ताभ्यां परिभ्रष्टाः च्युताः, बाहुल्यग्रहणेन कदाचिदेते सम्यग्दृष्टयो अपि भवन्तीति सूचितम्, तथा ( उक्को सेणं) उत्कर्षेण ( रयणिप्पमाण मे - नष्ट हो जावेगी अर्थात् ये किसी भी प्रकार को चेष्टा वाले नहीं होगें चेष्टा से रहित ही होगा (नट्ठ तेआ) इनका शरीर फीका कान्ति रहित ही होगा, (अमिक्खणं सीउण्हवर फरु सवायविज्झडिअ मलिण सुर ओगुंडियंगमंगा ) इनका शरीर निरन्तर शीतस्पर्श वाली उष्णस्पर्श वाली, तीक्ष्ण, कठोर, वायु से व्याप्त रहेगा अत एव वह मलिनता युक्त होगा और धूलि के छोटे छोटे कणों से वह अगुण्ठित रहेगा (बहु फोहमाणमाया लोभा) इनके क्रोध, मान, माया और लोभ ये कषायें प्रचुर मात्रा में रहेगी (बहुमोहा) मोह ममता- इनमें बहुत अधिक होगी ( असुभदुक्खभागी) शुभ कर्मों से ये रहित होगें इसलिये दुःखों के ही ये पात्र होगें, तथा - (ओसण्णं धम्मसण्ण सम्मत्तपरिब्भट्ठा ) ये प्रायःकर धर्मश्रद्धा और सम्यक्त्व से परिभ्रष्ट होंगे यहां जो प्रायः शब्द प्रयुक्त हुआ है उस से यह प्रगट किया गया है कि कदाचित् ये सम्यग्दृष्टि भो होंगे। तथा - ( उक्को सेणं स्यणिप्यमाणमेत्ता) या नतनी येष्टावाना थशे नही-येष्टारहित थशे. ( नट्टतेआ) मनु शरीर - अंति रहित हशे ( अभिक्खणं सीउण्हखर फरुसवाय विज्झडिअमलिणपंसुर ओगुंडियंगमंगा) मनु शरीर निरंतर शीतस्यर्शवाजा, उणस्पर्श वाजा, तीक्ष्ण, उठोर वायुथी व्याप्त રહેશે, એથી તે મલિનતા યુક્ત હશે અને ધૂલિના નાના-નાના કણા થી તે અવશુ ઠિત रहे. (बहु को हमाणमायालोभा) भने ोध, मान, भाया भने बोल से उषायो प्रयुर मात्रामा रहेश. (बहु मोहा) भीड़ भभता - नामां बहु पधारे प्रभाशमां थशे, (असुभदुखभागी) शुभप्रभेथी येथे रहित हरी मेथी येथे। दुःखलागी थशे तथा (ओसणंधम्मणसम्मत्तपरिभट्ठा) येथे। प्रायः धर्म, श्रद्धा भने सम्यत्वथी परिभ्रष्ट हशे मही ने प्रायः शब्दवाची 'ओसण्ण' शब्द प्रयुक्त थयेस छे. तेनाथी भावात अउट श्वासां भावी छेहाति येथे सम्यग्दृष्टि सम्पन्न पशु थशे, तथा (उक्को सेणं स्यणिप्पमाण
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
४७१
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
त्ता) रत्निप्रमाणमात्राः रत्निः हस्तः-चतुर्विशत्यङ्गुलप्रमाणस्तत्प्रमाणा मात्रा परिमाणं येषां ते तथा हस्तप्रमाणशरीरा इत्यर्थः, तथा-(सोलसवीसइवासपरमाउसो) षोडशविशतिवष परमायुष्कः पोडशभ्यो वर्षेभ्य आरभ्य विंशति वर्षाणि यावत् उत्कृष्टायुष्काः, तथा (बहुपुत्तणत्तपरियालपणयबहुला) बहुपुत्रनप्तृपरिवारप्रणयबहुलाः बहवः प्रचुरा ये पुत्रा नृप्तारः-पौत्रा दौहित्राश्च तद्रपो यः परिवारस्तत्र बहला-प्रचुरः प्रणयः स्नेहो येषां ते तेषां-पुत्रपौत्रादिरूपपरिवारे प्रचुरप्रीतिमन्त इत्यर्थः, स्वल्पेनैव कालेन यौवनोदयात अल्पेऽप्यायुपि ते प्रचुरपुत्रपौत्रादिसम्पन्ना भवन्तीति । एवं भूतास्ते मणुजा भविष्यन्तीति । ननु तदानीं तेषां गृहाद्यभावेन ते क्य निवसन्तीत्याशङ्कामपनेतुमाह (गंगा सिंधूओ महाणईओ वेयड्दं च पव्वयं नीसाए ) गङ्गासिन्धु महानद्यौ वैताढचं च पर्वतं निश्राय-गङ्गसिन्ध्वो महानद्यौ वैताढयं च पर्वतं निश्राय गङ्गासिन्ध्योर्महानघौ वैताढयस्य पर्वतस्य च निश्रां कृत्वा 'बावत्तरि णिओगबीयं बीयमेत्ता बिलवासिणो मणुा भविस्संति' द्वासप्ततिर्लिगोदबीजं बीजमात्रा बिलवासिनो मनुजा भविष्यन्ति द्वासप्ततिसंख्यका बिलवासिनो-बिलेषु निवसनशीला मनुजाः मनुष्या भविष्यन्ति, कीदृशा एते भविप्यन्ति ? इत्याह-निगोदबीजं-निगोदानां भविष्यन्मनुजकुटुम्बानां बीजमिव-कारणमिव, भविष्यतां मनुजानां हेतुभूतत्वादेते निगोदवीजमित्युच्यन्ते इतिबोध्यम्, तथा चैते इनके शरीर की ऊंचाई उत्कृष्ट से२ ४ अंगुल प्रमाण-एक हाथ की होगी (सोलसवीसइवासपरमाउ सो) इनको उत्कृष्ट आयु १६वर्ष से लेकर २०वर्ष तक होगा (बहुपुत्तणत्तुपरियालपणयबहुला) अनेक पुत्र एवं नातीरूप परिवार में प्रचुर प्रणय -स्नेह-से ये युक्त होंगे क्यों कि थोड़े से ही काल में ये यौवनावस्थावाले होजावेंगे इस कारण अल्प आयु में भी ये प्रचुर पुत्र पौत्रादिपरि वार वाले होजावेंगे यदि यहां पर कोइ ऐसी आशंका करे कि उससमय में इनके गृहादि के अभाव से इनका निवास कहां पर होगा तो इस शङ्का की निवृत्ति के लिये सूत्रकार कहते हैं (गंगासिंधुओ महाणईओ वेयडं च पव्वयं नोसाए बावत्तारें णियागबीयं बीयमेत्ता बिलवासिणो मणुया भविस्संति) ये गंगा और सिन्धु जो महानदियां है उनके एवं वैताढय पर्वत के सहारे पर रहेंगे विलवासो मनुष्य७२ होगें इन से फिर भविष्यत् मनुष्यों के कुटुम्बों की सृष्टि होगो मेत्ता) समना शरीरनी न्या. कृष्टया २४ ५ प्रभाव में हाथ की हरी (सोलसवीसइवास परमाउसो) ओमनी उत्कृष्ट मायु १६ १५ थी भांडीन २० वर्ष सुधा शे (बह पुत्तणत्तपरियालपणयबहुला) भने पुत्र भने पौत्र३५ परिवारमा प्रयु२ प्रश्य-स्नेहथी એએ વનાવસ્થા સમ્પન્ન થઈ થશે. એથી અલ્પ આયુમાં પણ એઓ પ્રચુર પુત્ર પૌત્રાદિ પરિવાર વાળા થઈ જશે જે અહીં કોઈ એવી આશંકા કરે કે તે સમયમાં એમને ગૃહાદિના અભાવથી એઓ નિવાસ કયાં કરશે ? તે આ શંકાની નિવૃત્તિ માટે સૂત્રકાર કહે छ- (गंगासिधूओ महाणईओ वेयड्ढे व पव्वयं नोसाए बावत्तरि णियोगबीयं बीयमेत्ता बिलवासिणो मणुया भविस्संति) साग मने सिंधु तेभर वैताढय पतना આધારે રહેલ. બિલવાસી મનુષ્ય ૭ર હશે. એમનાથી ફરી ભવિષ્યત્ મનુષ્યના કુટુંબની
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू०० ५४ षष्ठारकस्वरूपनिरूपणम्
४७३
बीजमात्रा :- बीजस्येव मात्र परिमाणं येषां तथा स्वरूपतः स्वल्पा इत्यर्थः । हे गौतम ! दुष्षमदुष्षमायां समायां 'दूरूवा' इत्यारभ्य 'बिलवासिनः' इत्यन्तविशेषण पदैर्निरूपिता मनुजा भविष्यन्तीति भवद्भिर्विज्ञेयम् । पुनर्गेौमतस्वामी पृच्छति (तेण भंते मणुआ किमाहरिस्संतिः) ते खलु भदन्त ! मनुजाः किमाहरिष्यन्ति, हे मदन्तः ! दुष्षमदुष्पमासमोत्पन्ना मनुष्या किंविधमाहारं कुर्वन्ति ? इति गौतम स्वामिनः प्रश्नः । भगवानाह ( गोयमा) हे गौतम! (तेका लेणं तस्मिन् काले दुष्पमदुष्पमालक्षणे काले ( तेणं समपुर्ण ) तस्मिन् समये दुष्पमायाः प्रान्तभागे (गंगासिंधूओ महाणईओ) गङ्गासिन्धू महानद्यौ कीदृश्यों महानद्यौ ? (Reeffथराओ ) रथपथमात्रविस्तरे - रथस्य पन्था रथपथः रथगमनमार्गः, तत्परिमाण विस्तरो विस्तारो ययोस्ते तथाविधे, (अक्खसोयपमाणमेत्तं ) अक्षस्रोतः प्रमाणमात्रम् अक्ष: चक्रं तस्य यत् स्रोतो- रन्ध्रे तत्प्रमाणा = तत्परिमाणा मात्रा = प्रमाणम् अवगाहनाप्रमाणं यस्य तत्तथाविधं (जल) जल ( वोज्झिहिंति) वक्षतः । गङ्गासिन्ध्वोर्महानद्येोर्वि स्तारो रथपथमात्रप्रमाणो जलावगाह प्रमाणं रथचक्रस्त्रोतः परिमितं च भवतीति बोध्यम् इति भावः । (सेवि य णं जले) तदपि च जलं (बहुमच्छकच्छभाइण्णे) ये स्वरूप से स्वल्प होंगे इस तरह हे गौतम ! दुष्षमदुष्षमा काल में 'दूरूवा' पद से लेकर 'विलवासिन: ' इस अन्तिम विशेषण रूप पदों तक के पदों द्वारा हमने छठवें आरे- काल के मनुष्यों का वर्णन किया अब गौतम स्वामी पुनः प्रभु से ऐसा पूछते हैं - ( तेणं ! भंते मणुआ कमा हरिरसंति) हे भदन्त ! वे छट्ट आरे के मनुष्य कैसा आहार करेंगे ? उत्तर में प्रभुकहते हैं (गोय मा! तेणं कालेणं तेणं समएणं गंगा सिन्धुओं महाणईओ) हे गौतम! उसकाल में और उस समय में गंगा एवं सिन्धू नाम की दो नदियां रहेगी ये नदियां (रहपहमित्त वित्थराओ) रथ के गमन मार्ग का जितना प्रमाण होता है उतने प्रमाण के विस्तार वाली होंगी (अक्खसोयपमाता) इन में रथ के चन्द्र के छिद्र के बराबर जिसकी अवग़ाहना का प्रमाण होगा इतना जल बहता रहेगा अर्थात् इनकी गहराई बहुत थोड़ी होगी. रथ के चक्र के छेद की जितनी गहराइ होती है उतनी गहराई वाला उनमें जल रहेगा ( से वि य णं जले बहु मच्छकच्छभाइण्णं णो चेव સુષ્ટિ થશે. એએ સ્વરૂપમાં સ્વલ્પ હશે. આ પ્રમાણે હિ ગૌતમ ! ક્રુષ્ણમદ્રુમાકાળમાં 'दुवा' पहथी भांडीने "विलवासिनः " या अंतिम विशेषण ३५ पो सुधीना यही वडे અમેએ છઠ્ઠા આરાના વખતના મનુષ્યાનુ વર્ણન કર્યું છે. હવે ગૌતમ સ્વામી કરીથી પ્રભુશ્રીને प्रश्न ४२ छे - (ते भंते ! मणुआ किमाहरिस्संति) हे मत ! ते छठ्ठा खराना भनुष्यो देव आहार २१ वा छे- (गोयमा ! तेणं कालेण तेणं समरणं गंगा सिंधूओ महाणईओ) हे गौतम! ते अजमां अने ते समय मां गंगा ने सिन्धु नाभे मे नहीं थे। हशे थो भन्ने नही थे। (रहपहमित्त वित्थराओ) रथना गमन भागतु नेट अभा होय छे, तेरा प्रमाण भेटला विस्तारवाणी इशे, (अक्खसोयप्रमाण में न्त) भन्ने नही गोभी થના ચન્દ્રના છિદ્ર તુલ્ય જેની અવગાહનાનુ` પ્રમાણ હશે, તેટલું પાણી વહેતુ રહેશે. એટલે કે એ બન્નેની ઊંડાઈ સાવ ઓછી હશે. રથના ચક્રના છિદ્રની જેટલી ઊંડાઈ હાય
६०
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
बहुमत्स्य कच्छपाकीर्ण बहुभिः मत्स्यैः कच्छपैश्च आकीर्ण व्याप्तम् प्रचुरमी नकूर्मव्याप्तं भविष्यति । तथा - ( णो चेव णं आउबहुले भविस्सइ) नो चैव खलु अब्बहुलं भविष्यति = तज्जल च सजातीयाप्काय बहुलं नैव भविष्यति । अत्रेत्थं कश्चित् शङ्कते क्षुल्लहिमयत्यरकव्यवस्था नास्तीति पूर्वाचार्यैः प्रतिपादितम् तर्हि तद्वतपद्महृदाद् निर्गतयोर्गङ्गासिन्धुनदीप्रवाहयोर्नियतत्वेन पूर्वोक्तरूपौ प्रवाहौ कथं सगच्छेते ? इत्यत्राह - गङ्गापप्रातकुण्डान्निर्गमानन्तरं क्रमेण कालप्रभाववशाद् भरतभूमौ प्रचण्डतापैरपरजलेषु शुष्केषु समुद्रप्रवेशे गङ्गासिन्ध्वोः सूत्रोक्त प्रमाणजलोवशेषे तावन्मात्र जलवाहित्वं तयोरिति न कश्चिद् दोषः । (एणं) ततः खलु = जलस्यात्पत्वात् खलु (ते मणुया) ते मनुजाः (रुग्गमणमुत्तसि अ सूरत्थमणमुत्तंसि अ) सरोद्गमनमुहूर्ते च सूरास्तमनमुहूर्त्ते सूर्योदयकाले सूर्यास्तकाले च (बिलेहिंतो) बिलेभ्यः 'णिद्धाइस्संति' निर्धाविष्यन्ति = त्वरितगत्या गमिष्यन्ति बिलेहिंतो ( णिद्धाइत्ता) बिलेभ्यो निर्धाच्य
च =
४७४
बहु भविस्सइ) उसमें भी अनेक मत्स्य और कच्छप रहेंगे इस जल में सजातीय अष्काय के जीव नहीं होंगे हां कोई ऐसी आशंका कर सकता है - क्षुल्लहिमवान् पर्वत पर अरक व्यवस्था नही हैं वहां जो पद्म नामका हृद है उससे ही ये गङ्गा और सिन्धु नाम की नदियां निक ली हैं अतः इन नदियों का प्रवाह नियत होता है फिर पूर्वोक्त रूप से आपने इनके जो प्रवाह कहे हैं वे कैसे कहे है ? तो इस आशंका का उत्तर है - गङ्गा प्रपात कुण्ड से निर्गमन के अनन्तर क्रमशः काल के प्रभाव से भरतक्षेत्र में प्रचण्ड ताप द्वारा अन्य जलों के शुष्क हो जाने पर समुद्र के प्रवेश के समय इन गङ्गा और सिन्धु नदियों में पूर्वोक्त प्रमाण वला जल अवशेष रहता है अतः ये उतने ही प्रमाण वाले जल को बहाती हैं अतः इसमें शङ्क जैपो कोई बात नहीं है । (तपणं ते मणुआ सूरुग्गमणमुहुत्तंसि अ सूरत्थमणमुहुत्तंसि अविलेहिंतो गिद्ध इस्संति) वे बिलवासी मनुष्य जब सुर्योदय होने का समय होगा तब और जब सूर्यास्त होने का समय होगा तब अपने अपने बिलोंसे बाहर निकलेंगे और (बिलेहिंतो णिद्वाइत्ता) बिलोंसे वेग पूर्वक छे तेटसी अंडाई भेटपाशी योजनामा रहेशे (से वि य णं जले बहुमच्छकच्छभाइण्णं णो चेवणं आउवहुले भविस्सह) तेमां पशु ने मत्स्यो भने छो रहेशे से पालीभां સજાતીય અકાયના જીવે નહિ થશે. અહી' કેાઈ આ પ્રમાણે શંકા કરી શકે કે ક્ષુલ્લહિમવાન્ પર્વત પર અરક વ્યવસ્થા નથી, ત્યાં જે પદ્મ નામક હદ છે. તેમાંથી જ ગ`ગા અને સિંધુ નામક નદીએ નીકળી છે. એથી આ નદીએને પ્રવાહ નિયત હોય છે. તા પછી પૂર્વોક્ત રૂપથી આપે એમના જે પ્રવાહા કહ્યા છે, તે કયા આધારે કહ્યા છે ? તા આ આશકાને જવાબ આ પ્રમાણે છે-ગગા પ્રપાત્કું ડથી નિગમન પછી ક્રમશઃ કાળના પ્રભાવ થી ભરતક્ષેત્રમાં પ્રચર્ડ તાપ દ્વારા અન્ય જલાશય શુષ્ક થઈ જાય ત્યારે સમુદ્ર પ્રવેશ ના સમયે, એ ગગા અને સિન્ધુ નદીએમાં પૂર્વોક્ત પ્રમાણ વાળુ પાણી વશિષ્ટ રહે છે. એથી એએ તેટલા જ પ્રમાણવાળા જળને પ્રવાહિત કરે છે, એથી અહી` શકા જેવી કોઈ વાત નથી.
(तणं ते मणुआ सूरुग्गमण मुहुतंसि अ सूरत्थमण मुहुत्तंसि अ विलेहिंतो णिद्धाइस्संति) તે બિલવાસી મનુષ્યા જ્યારે સૂર્યોદય થવાના સમય થશે ત્યારે અને જ્યારે સૂર્યાસ્ત થવાના
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७५
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू.० ५४ षष्ठारकस्वरूपनिरूपणम् (मच्छकच्छभे) मत्स्यकच्छपान् जलाद् गृहीत्वा (थलाई गाहेहिति) स्थलानि ग्राहयिष्यन्ति-तट देशे समानयिष्यन्ति, (मच्छकच्छभे थलाई गाहेत्ता) मत्स्यकच्छपान स्थलानि ग्राहयित्वा-मत्स्यकच्छपान् तटप्रदेशे समानीय (सीआतवतत्तेहिं ) शीतातपतप्तः रात्रौ शीतेन दिवसे चातपेन तप्तः शुष्करसैः (मच्छकच्छभेहि) मत्स्यकच्छपैः (इक्लबोसं वाससहस्साई) एकविंशतिं वर्षसहस्राणि (वित्तिं कप्पे माणा) वृत्तिं कल्प यन्तः = जीविकां कुर्वन्तो (विहरिस्संति) विहरिष्यन्ति= स्थास्यन्ति । दुष्पमदुष्पमायां समायामग्ने विध्वंसेन आममत्स्यकच्छपानाम् अतिरसानां तज्जठराग्निना परिपाकासंभवेन तत्कालसमुत्पन्ना मनुजास्तान् मत्स्यकच्छपान् शीतातपतप्तानेव भोक्ष्यन्ते इत्युक्तं 'सीयातवतत्तेहिं' इति । पुनगौतमस्वामी पृच्छति-(तेणं भंते ! मणुया) ते खलु भदन्त ! मनुजा:-हे भदन्त ! ते षष्ठारकोत्पन्ना मनुष्याः (णिस्सीला) निश्शीला: निकलकर वे (मच्छकच्छभे) मत्स्यो और कच्छपों को जल से पकड़ेंगे और पकड़कर (थलाहिंगाहेहिति) उन्हें ये जमीनपर- तट प्रदेश पर-बाहर-ले आवेंगे (मच्छकच्छभे थलाई गाहेत्ता सीआतवतत्तेहिं मच्छकच्छभेहिं इक्कवीसं वाससहस्साइं वित्ति कप्पेमाणा विहरिस्संति) फिर ये उन मच्छ कच्छपों को रात में शीत में और दिन में धूप में सुस्वावेंगे इस प्रकार करने से उनका रस जब शुष्क हो जावेगा-अर्थात् वे सब शुष्क हो जावेंगे तब ये उनसे अपनी क्षुधा की निवृत्ति करेंगे इस तरह से ये आरे की स्थिति जो २१ हजार वर्ष की है वहां तक करते रहेंगे ! तात्पर्य यही है कि छठे आरे में अग्निका तो विध्वंस हो जावेगा और आम-गीले-मच्छ कच्छपो को तो कि जिनमें रस की अधिकता रहती है इनको जठराग्नि पचा नहीं सकेगी इस कारण उस काल में उत्पन्न हुए मनुष्य उन मत्स्य कच्छपों को शोत और आतप में डालकर उन्हें सुखाकर ही खावेंगे यही वात "सीयातवतत्तेहिं" पाठ द्वारा प्रकट की गई है । समय हरी त्यारे पात-पाताना भिसामाथी महा२ नशे मन (विलेहितो णिद्धाइत्ता) सिमांथी व पूर्व नागीन त। (मच्छकच्छमे) भल्स्यो भने ४२ पाने मांथी, पशमन सीन शिलाहगाहेहिति) तभने सभीन 6५२तर प्रदेश ५२-सारा भावशे. (मच्छकच्छमे थलाई गाहेत्ता सीआतवतत्तेहि मच्छकच्छपेहि इक्कवीसं वाससहस्साई वित्ति' कप्पेमाणा विहरिस्संति) ५छी से माते भ२७ ४२७पाने राशीतमा भने દિવસમાં તડકામાં સૂકવશે. આ પ્રમાણે કરવાથી તેમને રસ જ્યારે શુષ્ક થઈ જશે, એટલે કે તેઓ સર્વે શુષ્ક થઈ જશે, ત્યારે એઓ તેમનાથી પિતાની બુભુલા મટાડશે આ પ્રમાણે આ આરાની સ્થિતિ ૨૧ હજાર વર્ષ જેટલી છે ત્યાં સુધી એઓ તેમ કરતા રહેશે. તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે કે છઠ્ઠા આરામાં અગ્નિને વિનાશ થઈ જશે અને આમ-ભીના-મચ્છ–કચ્છ પિને કે જેમનામાં રસની અધિકતા રહે છે, એમની જઠરાગ્નિ પચાવી શકશે નહી. આ કારણે તે કાળમાં ઉત્પન્ન થયેલા મનુષ્ય તે મત્સ્ય કચ્છપને શીત અને આતપમાં નાખીને तेभने सूवीन माशे. अपात "सीयातवतत्तहि' या पडे घट ४२वामा मापी छे.
हवे गौतम स्वामी ५॥ प्रभुने मा प्रमाणे पूछे छे-(तेण भंते । मणुया) 3 !.
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७६
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे = शीलवर्जिताः दुराचाराः (णिचया) निव्रताः = महाव्रताणुव्रतवर्जिताः अनुवतमूलगुणरहिता इत्यर्थः, (णिग्गुणा) निर्गुणाः = उत्तरगुणवर्जिताः (जिम्मेरा) निर्मर्यादाः = कुलादिमर्यादापरिवर्जिताः, (णिप्पच्चक्खाणपोसहोक्यासा) तत्र निष्प्रत्याख्यानपोषधोपवासाः प्रत्याख्यानानि पौरुष्यादिनियमाः, पोषधोपवासाः अष्टम्यादि पर्वोपबासाः, तेभ्यो निष्क्रान्ता ये ते तथा पोरुष्यादि नियमान् अष्टम्यादिपर्वोपवासांश्च आनाचरन्तः, (ओसणं) बाहुल्येन (मंसाहारा) मांसाहारा:-मांसभक्षिणः पश्चादीनां मांस भक्षणशीलाः (मच्छाहारा) मत्स्याहाराः = मत्स्यभोजिन: (खुद्दाहारा) क्षद्राहारा:-तुच्छाहाराहरणकारिणः तथा (कुणिमाहरा) कुणपाहारा:वसादि दुर्गन्धाहारकारिणः सन्तः (कालमासे कालं किच्चा) कालमासे कालं कृत्वा (कहिं गच्छिहिति) क्य गमिष्यन्ति कस्मिन् स्थाने गति करिष्यन्ति ? (कहिं उवजिहिंति) क्व उपपत्स्यन्ते =कुत्र जनिष्यन्ते ? इति । भगवानाह (गोयमा!) हे गौतम ! (ओसणं) बाहुल्येन (गरगतिरिक्खजोणिएसु) नरकतिर्यग्गतिषु (गच्छिहिति) गमिष्यन्ति = गतिभाजो भविष्यन्ति (उपयज्जिहिति) उपपत्स्यन्ते = उत्पतिभानो भविष्यन्ति । पुन गौतमस्वामी पृच्छति-(तीसे ण भंते ! समाए ) तस्यां
अब गौतम स्वामी पुनः प्रभु से ऐसा पूछते हैं- "तेणं भंते ! मणुया" हे भदन्त ! ये छठे आरे में उत्पन्न हुए मनुष्य जो कि (णिस्सीला) शील से वर्जित दुराचार वाले होंगे. (णिव्यया) महाव्रत और कणुव्रतों से रहित रहेंगे-अनुव्रत और मूलगुणों से रहित रहेंगे(णिग्गुणा) उतर गुणो से रहित रहेंगे (णिम्मेरा) कुलादि मर्यादा से परिवर्जित रहेंगे (णिप्पच्चक्खाणपोसहोयवासा) पौरुषि आदि नियमो के और अष्टमो आदि पर्व सम्बन्धो उपवासों के आचरण से राहत रहेंगे, (ओसणं मंसाहारा मच्छाहारा खुड्डा हारी, कुणिमा हारा) प्रायः मांस हो जिनका आहार होगा मत्स्यों को जो खावेंगे, तुच्छ आहार करेंगे और वसादि दुर्गन्ध आहार करनेवालेहोंगे (कालमासे कालं किच्चा कहिं गच्छहिति, कहिं उयव. ज्जिहिति) कालमास में मरकर कहां पर जायेंगे ? कहां पर उत्पन्न होयेंगे ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमो ! ओसण्णं णरगतिरिकखजोणिएसु गच्छिहिंति उवजिहिति) हे गौतम ! प्रायः कर के ये नरक गति और तिर्यञ्च गति में जावेंगे ओर वहीं पर उत्पन्न होंगे पुनः से छ! भाभा उत्पन्न या मनुष्या २मा (णिस्सीला) र पात शयारी से (णिव्वया) महातथी हीन थरी-मनुव्रते। भने भूगुणेथी २हित शे. (णिगुण्णा) उत्तम गुथी हित शे, (णिम्मेरा) साहि महिए थी ५(२तिशे (णिप्पच्चक्खाणपोसहोपवासा) पौरप वगैरे नियमी मने अभी परे ५ सय ७५वा सेना माय थी २४त थशे, (ओसणं मंसाहारा मच्छाहारा खुडाहारा कुणिमाहारा) प्राय: मांसाहारी થશે, મત્સ્યમક્ષી થશે. તુચ્છ આહાર કરશે અને વસાદિ દુર્ગધ આહાર ભક્ષી થશે. (ાર मासे कालकिच्या कहिं गच्छिहिति कहिउययज्जिहिति) 0 भासमा भ२५ प्राशन ४५i ? यi Girl | मनासपासमा प्रभु ४९ छ-गोयमा ! ओसणं णरगतिरिक्खजोणिएसु गच्छिहिति उपचन्जिर्हिति गौतम! प्रायः ४२शन से । न२४ गति अतिय"य गतिमा भने त्यो 7 64-1 थशे. ५री गौतम स्वामी प्रभुने प्रश्न ७२ छ - (तोसेणं
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________
and---
-
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू.० ५४ षष्ठारकस्वरूपनिरूपणम्।
४७७ खलु भदन्त ! समायां (सीहा) सिंहाः (वग्या) व्याघ्राः (विगा) वृकाः (दीविया) द्वीपिकाः (अच्छा) ऋक्षा:= भल्लूकाः (तरक्खा) तरक्षाः व्याघ्रजातिविशेषाः वन्यपशुविशेषः (परस्सरा)पराशराः 'गेंडा, इति भाषा प्रसिद्धाः (सरभसियालबिरालसुणगा) शरभ
श्रृगालबिडालशुनकाः-तत्र शरभाः = अष्टापदाः, शृगालाः = जम्बूकाः बिडाला:मार्जाराः शुनकाः कुक्कूराः एतेषां पदानामितरेतरयोगद्वन्द्वः तथा (कोलसुणगा) कोलशुनकाः आरण्याः शुकराः (ससगा) शशकाः = (चित्तगा ) चित्रकाः तथा (चिल्ललगा) चिल्ललकाः श्चापदविशेषाः, । एते सर्वे जन्तवः ( ओसणं ) बाहुल्येन (मंसाहारा) मांसाहाराः (मच्छाहारा) मत्स्याहाराः (खोदाहारा) क्षुद्राहाराः क्षुद्र तुच्छम् आहारो येषां ते तथा नीरसधान्याहारिण इत्यर्थः (कुणिमाहारा) कुणपाहारा:-कुणपः शबः तस्य मांसादिरपि कुणपः, स आहारो येषां ते तथामांसवसाधाहारिणश्च सन्तः (कालमासे कालं किच्चा) कालमासे कालं कृत्या (कहिं गच्छिहिंति ? कहिं उपज्जिहिति) क्य गमिष्यन्ति ? क्य उत्पत्स्यन्ते ? इति गौतमस्यामिनः प्रश्नः। भगवानाह-(गोयमा) हे गौतम! एते सिहादयः (ओसणं) प्रायः बाहुल्येन (णरगतिरिक्खजोणिएसु) नरकतिर्यग्योनिकेषु जीवेषु (गच्छिर्हिति उवजिहिंति) गौतम स्वामी प्रभु से पूछते हैं- " तीसेणं भंते ! समाए सीहा वग्धा विगा, दीविया, अच्छा, तरक्खा, परस्सरा) हे भदन्त ! उस छटे आरे में शेर, व्याघ्र, वृक, द्वीपिक, चीता, रीछ, तरक्ष-व्याघ्रजातिका हिंसक जानवर विशेष और परस्पर-गेंडा, हाथी, (सरभसियालबिरलिसुणगा) तथा शरभ-अष्टापद-शृगाल-विडाल-माजोर शुनक-कुत्ते (कोलसुणगा जंगली कुत्ते, (ससगा) खरगोश, (चित्तगा) चित्रक, (चिल्ललगा) चिल्ललक-श्वापदविशेष ये सब जानवर (ओसण्णं) प्रायः करके (मंसाहारा) मांसाहारी (मच्छाहारा) मत्स्याहारी (खोदाहारा) क्षुदाहारी नीरसधान्य आहारी (कुणिमाहारी) कुणव-शबके आहारी तथा मांसवसा आदि के आहारी होते हैं तो ये सब भी (कालमासे कालं किच्चा कहिं गच्छिहिंति कहिं उबज्जिहिति) कालमास में मरण कर के कहां जायेंगे? कहां उत्पन्न होवेंगे | इसके उत्तर में प्रभु कहते है (गोयमा ! ओसणं णरगतिक्ख जोणिएसु) हे गौतम! ये सब पूर्वोक्त मांसाहारादि विशेषण भते ! समाए सीहा वग्धा, विगा, दीयिया, अच्छा, तरक्या, परस्सरा) हे मत ! त छ। આશમાં સિંહ, વાઘ, વૃક, દ્વાપક, ચીતા, રી છ, તાક્ષ-વાઘની જાતનું હિંસક જાનવર વિશેષ भने ५२२४२-0 31, हाथी (सरभसियालविरालसुणगा) तथा शरम-24टा ५६, श्रास, AA-भाग २, शुन-तरा। (कोलसुणगा) वन्य त२।, (ससगा) ससखाया (चित्तगा) यित्र। (चिल्ललगा) cिaa-श्या ५६ विशेष मा uti प्राणी मे। (ओसण्णं) प्राय: उशने (मंसाहारा) म साहारी (मच्छाहारा) मत्स्याहा२। (खोदाहारा) क्षुद्राहारी-नीरस धान्य
आहारी (कुणिमाहारा) १५-श-माहारी तम भांस-पसा माहिना माहारी हाय छ. तो पछी थे ५४ा (कालमासे कालं किच्चा कहिं गच्छहिंति कहिं उववज्जिहिति) १७ માસમાં મરણ પ્રાપ્ત કરીને ક્યાં જશે ? કયાં ઉત્પનન થશે ? એના જવાબમાં પ્રભુ કહે છે – (गोयमा! ओसण्णं णरगतिरिक्खजोणिएसु) हे गौतम ! मे से। सवे पूरित मांसाहा
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
गमिष्यन्ति उपपत्स्यन्ते इति । पुनर्गोतमस्वामी पृच्छति (ते णं भंते ! ढंका कैका पीलगा गुगा सिही) ते खलु भदन्त ! ढङ्काः कङ्काः पीलकाः मद्गुकाः शिखिनः, तत्र-ढङ्का:= काकविशेषाः, कङ्काः = लोहपृष्ठाख्याः पक्षिणः - 'लोहपृष्टस्तु कङ्कः स्यात्' इत्यमरः, पीलकाः, पक्षिविशेषाः, मद्गुका: - जलवायसाः शिखिनः - मयूराः, त एते पक्षिणः (ओसणं) प्राय: ( साहारा जाव ) मांसाहारा यावत् यावत्पदेन - 'मत्स्याहाराः क्षुद्राहाराः कुणपाहाराः' इति पदत्रयं संग्राह्यम् मांसाहारादि विशिष्टाः सन्तः (कहिं गच्छर्हिति कहि ववज्जिहति ? ) क्व गमिष्यन्ति क्व उत्पत्स्यन्ते । भगवानाह - ( गोयमा) हे गौतम ! (ओं) प्रायः (रगति रिक्खजोणिए सु) नरकतिर्यगयोनिकेषु (जाव) यावत् ( उववज्जिहिंति) उत्पत्स्यन्ते यावत्पदेन - ' गमिष्यन्ति' इति संग्राह्यम् || सू० ५४ ॥
४७८
षष्ठारकः प्ररूपितः, तत्प्ररूपणेन अवसर्पिणीकालोऽपि प्ररूपितः सम्प्रति पूर्वोदिमुसर्पिण तत्प्रथमारकादि प्ररूपणापूर्वकं प्ररूपयति
मूलम् - तीसे णं समाए इक्कवीसाए वाससहस्सेहि काले वीइकंते आगमिस्साए उस्सप्पिणीए साबणबहुलपडिवए वालेवकरणसि अभीइणक्खत्ते चोदस पदमसमये अणतेहि वण्णवज्जवे हि जाय अनंत गुणपविद्धीए परिबुद्धेमाणे २ एत्थ णं दूसमद्समा णामं समा पडिव. ज्जिस्सs समणाउसो ! तोसे णं भंते! समाए भरहस्स वासस्स केरि
वाले व्याघ्र आदि जानवर प्राय: करके नरकगति या तिर्यग्गति में मरण कर के जायेंगे वहाँ पर उत्पन्न होंगे। (तेणं भंते ढंका कंका पीलगा, मग्गुआ सीही) हे भदन्त ! ढंक - काकविशेष, कंकवृक्ष फोडा पक्षो, मद्रक- जल कौवा, एवं शिखी- मयूर, (ओसणं मंसाहारा जाव कहिं गच्छहिंति कर्हि उववज्जर्हिति ) ये सब पक्षो, जो की प्रायः मांस का आहार करते हैं, योवत्मत्स्यों का आहार करते हैं क्षुद्राहार करते हैं, कुणपाहार करते हैं कालमास में मर कर कहां जायेंगे ! कहां उत्पन्न होंगे इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - (गोयमा ! ) ओसण्णं णरगतिरिक्खजोfree) हे गौतम! ये जीव प्रायः करके नरक और तिर्यग्योनिकों में (जाब गच्छिहिंति ) होंगे यावत् जायेंगे एवं वहीं पर ( उववज्जिर्हिति ) उत्पन्न होंगे ||
०५४ |
વિશેષણા વાળા સિંહ, વાઘ વગેરે પ્રાણીએ ઘણુ કરીને નરક ગતિ અથવા તા તિય ગતિમાં भरण प्राप्त कुरीने नशे अने त्यांना उत्पन्न थशे. (तेण भंते ढंका, कंका पीलगा मग्गुआ सिहों) हे अहन्त ! 68-318 विशेष, 53 वृक्ष शेड पक्षी (जगसेो) भद्रने शिणी- मयूर (ओसण्णं मांसाहारा जाव कहि गच्छहिति कहि उववज्जिहिति) मे मध પક્ષીઓ કે જેઓ પ્રાયઃ માંસાહાર કરે છે, યાવત્ માસ્યાહાર કરે છે, ક્ષુદ્દાહાર કરે છે, કુણપાહાર કરે છે, કાલમાસમાં મૃત્યુ પ્રાપ્ત કરીને કયાં જશે ? કયા ઉત્પન્ન થશે ? એના श्याम - (गोयमा ! ओसण्णं णरगतिरिक्खजोणिएस) हे गौतम ! मे क आयः न ने तिर्यग् योनिमा (जाव) यावत (गच्छिहिति) ४शे अने त्यां (зaufenfefa) Gry 4, 114811
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ५५ अवसर्पिण्याः प्रथमारकादि निरूपणम् ४७९ सए आगारभावपडोयारे भविस्सइ ? गोयमा ! काले भविस्सइ हाहाभूए भंभाभूए, एवं सो चेव दूसभदूसमावेढओ णेयव्वो। तीसे णं समाए एक्कवीसाए वाससहस्से हिं काले विइक्कते अणंतेहिं वण्णपज्जवेहि जाव अणंतगुणपरिवुद्धीए परिवद्धेमाणे परिषद्धेमाणे एत्थ ण दुसमा णामं समो काले पडिवज्जिस्सइ समणाउसो! ॥सू० ५५||
छाया-तस्यां खलु समायाम् एकविंशत्या वर्षसहस्रैः काले व्यतिक्रान्ते आगमिष्यन्त्यामुत्सपिण्यां श्रावणबहुलप्रतिपदि बालवकरणे अभिजिन्नक्षत्रे चतुर्दशप्रथमसमये अनन्तैर्वणपर्यवैर्यावत् अनन्तगुणपरिवृद्धया परिवर्द्धमानः परिवर्द्धमानः, अत्र खलु टुषमदुष्षमा नाम समा कालः प्रतिपत्स्यते, श्रमणायुष्मन् ! । तस्यां खलु भदन्त । समायां भरतस्य वर्षस्य कीदृश आकारभावप्रत्यवतारो भविष्यति ? गौतम ! कालो भविष्यति हाहाभूतो भम्भाभूतो एवं स एव दुष्षमदुष्षमावेष्टको नेतव्यः तस्याः खलु समायां एकविशत्या वर्षसहस्त्रैः काले व्यतिक्रान्ते अनन्तैर्वर्णपर्यवैर्यावत् अनन्तगुणपरिवृद्धथा परिवर्द्धमानः परिवर्द्धमानः, अत्र खलु दुष्षमा नाम समा कालः प्रतिपत्स्यते श्रमणायुष्मन् !! सू० ५५॥
टीका-"तीसेणं समाए" इत्यादि । (समणाउसो !) श्रमणायुष्मन् । हे आयुष्मन् श्रमण! (तीसेणं समाए) तस्याः खलु समायाः अवसर्पिण्यवयवरूपाया दुष्षमानाम्न्याः (इक्कवीसाए वाससहस्से हिं) एकविंशत्या वर्षसहस्रैः प्रमिते (काले वीइक्कते) काले व्यतिक्रान्ते सति (आगमिस्साए उस्सप्पिणीए) आगमिष्यन्त्याम् आगामिन्याम् उत्सर्पिण्याम् (सावणबहुलपडिवए) श्रावणबहुलप्रतिपदि=पूर्वावसर्पिण्या आषाढपूर्णिमान्तिम
इस प्रकार छठे आरे की प्ररूपणा करदेने से अवसर्पिणी काल प्ररूपण हो जाता है। अब सूत्रकार पूर्वोद्दिष्ट काल अवसर्पिणी काल की उसके प्रथमारक आदि की प्ररूपणा करते हुए प्ररूपणा करते हैं। तीसेणं समाए इक्कवीसाएवाससहस्से हिं काले वोइक्कंते-इत्यादिसूत्र-५५
टीकार्थ-(समण। उसो) हे श्रमण आयुष्मन् ! (तीसेणं समाए) उस अवसर्पिणी के अवयवरूप दुष्षमा नामक आरे को (इक्कवोसाए वाससहस्सेहिं वीइक्कंते) २१ इक्कीस हजार वर्ष रूप स्थिति के समाप्त हो जाने पर अर्थात् २१ हजार वर्षे का पंचम काल निकल जाने पर (आगमिस्साए उस्सप्पिणीए) आने वाले उत्सर्पिणो काल में (सावणबहुलपडिवए) श्रावण मास की कृष्णपक्ष की प्रतिपदा
આ પ્રમાણે છઠ્ઠા આરાની પ્રરૂપણ કરવાથી અવસર્પિણી કાળની પ્રરૂપણ થઈ જાય છે. હવે સૂત્રકાર પૂર્વેદ્ધિષ્ટ અવસર્પિણી કાલની તેના પ્રથમ આરક વગેરેની પ્રરૂપણ કરે છે –
तीसे णं समाए इक्कवीसाए वाससहस्सेहि काले विईक्कते-इत्यादि-सूत्र ॥५५॥
टी-(समणाउसो) 3 श्रम मायुभन् ! (तीसे ण समाए) ते असपि पीना अवयव ३५ दुषमा नाम: भारानी (इक्कवीसाए वाससहस्सेहिं वीइक्कंते) २१ र વર્ષરૂપ સ્થિતિ જ્યારે સપૂર્ણ થઈ જશે એટલે કે ૨૧ હજાર વર્ષ પંચમકાળ નીકળી ये (आगमिस्साए उस्सप्पिणोए) क्यारे 10 माना२सपिए मां-सावणबहुल -
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
समये परिसमाप्तेः श्रावणमासस्य कृष्णप्रतिपत्तिथौ ( बालवकरणंसि) बालवकरणे - बालव नाम करणे (अभी इनक्खत्ते) अभिजिन्नक्षत्रे चन्द्रेण सार्द्ध योगमुपागते सति (चोदसपढमसमये) चतुर्दश प्रथम समये चतुर्दशानां कालविशेषाणां यः प्रथमः समय उच्छवासो निःश्वासो वा तस्मिन् चतुर्दशकालविशेषाणां प्रारम्भक्षणे, चतुर्दशकालविशेषास्तु निःश्वासादुच्छ्यासात् वा गणनीयाः, तथाहि निःश्वासउच्छ्वासोवा १, प्राणः २, स्तोकः ३, लवः ४, मुहूर्त्तम् ५, अहोरात्रः ६, पक्षः ७, मासः ८, ऋतुः ९, अयनम् १०, संवत्सरः ११, युगं १२, करणं १३, नक्षत्रम् १४ इति । समयस्य निर्विभागत्वेनाद्यन्तव्यवहाराभावादाव लिकायाञ्चाव्यवहार्यत्वादत्र समयपदेन निःश्वासोच्छ्वासयोरेकतरग्रहणम् । अत्रेदं बोध्यम् तिथि में पूर्व अवसर्पिणीकाल के आषाढ मास की पूर्णिमा रूप अन्तिम समय की परिसमाप्ति होने पर (बालवकरणंसि अभिइणक्खत्ते) बालव नामके करणमें चन्द्र के साथ अभिजित् नक्षत्रका योग होनेपर (चोदसपढमसमये) चौदह कालों का जो उच्छवास या नि:श्वास रूप प्रथम समय है उस समय (अणंतेहिं वण्णपज्जवेहिं जाव अनंतगुणपरिवइढीए परिवड्ढमाणे २ एत्थणं दूसम दूसमा णामं समा पडिवनिस्सइ) अनन्त वर्ण पर्यायों से यावत्- अनन्त गन्ध पयायी से, रस पर्यायों से अनन्त स्पर्श पर्यायों से, संहनन पर्यायों से अनन्त संस्थान पर्यायों से अनन्त उच्चत्व पर्यायों से अनन्त आयुष्क पर्यायों से अनन्त गुरुलघुपर्यायों से अनन्त उत्थान, कर्म, बल वीर्य, पुरुषकार पर्यायों से अनन्त गुण वृद्धि वाला होता हआ दुष्षमदुष्षमा नाम का काल प्रारम्भ होगा. चौदह प्रकार के काल इस प्रकार से हैं निःश्वास अथवा उच्छवास १ प्राण २ स्तोक ३ लव ४ मुहूर्त २, अहोरात्र ६ पक्ष ७मास ८ ऋतु ९ अयन १०, संवत्पर ११ युग १२ करण १३, और नक्षत्र १४ समय काल का निर्विभाग अंश है - इसलिये इसमें आदि अन्त का व्यवहार नहीं होता है तथा आवलिका रूप काल में अव्यवहार्यता है इसलिये
पडिए) श्रीपशु भासनी कृष्णपक्षनी प्रतिपदा तिथिमां पूर्व व्यवसर्पिी अपना अषाढ भासनी पूर्णिमा तिथि ३५ अंतिम समयनी समाप्ति थ शे ( बालव करण सि अभिइणक्खत्ते) मासव नामना मां यन्दनी साथै मलिनित नक्षत्रनो योग थशे त्यारै (चोपढमसमये) तुद्दश अनि उच्छवास है निःश्वास ३ये प्रथम समय छेते समये (अनंतेहि वण्णपज्जवेहि, जाव अनंत गुणपरिवुड्ढीप परिबडूढमाणे २ एत्थणं दूसमदूसमाणामं समा पडिवज्जिसइ) मन तवा पर्याय थी, यावत् अनंत गन्ध पर्यायोथी, अनंतरस પર્યાયથી અનંત પશ` પર્યાયાથી, અન ંત સહનન પર્યાયેાથી, અનંત સ ́સ્થાન પર્યાયેાથી, અનંત ઉચ્ચત્વ પર્યાયેાથી, અનંત આયુષ્ઠ પર્યાયાથી અનંત અગુરુલઘુ પર્યાયેાથો, અનંત उत्थान, भुर्भ', जज-वीर्य पुषकार पर्यायधी અનત ગુણ વૃદ્ધિયુક્ત થતા આ દુખમ દુખમા નામના કાળ પ્રારંભ થશે. ચતુર્દેશ પ્રકારના કાળે! આ પ્રમાણે છે નિઃશ્વાસ અથવા २य्छ्वास (१) आणु (२) स्ते४ (3) सप (४), भुत (4), अहोरात्र (1), पक्ष (७), भास (८) ऋतु (E) अयन (१०), स पंत्सर (११) युग (१२) ४२ (13) अने नक्षत्र (१४) समय કાળને નિવિભાગ અંશ છે, એથી એમાં આદિ અંતના વ્યવહાર થતા નથી તથા આ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू.० ५५ षष्टारकस्वरूपनिरूपणम्
४८१ एतेषां चतुर्दशानां कालविशेषांणां यः प्रथमसमयः स एवोत्सर्पिणी प्रथमारकप्रथमसमयः अवसर्पिणी सम्बन्धिनामेंषां निःश्वासादि चतुर्दशानां कालविशेषाणां द्वितीयाषाढपौर्ण मासो चरमसमय एव परिसमाप्तत्वात् । अत्रेदमायातम् यद्वा खलु अवसपिण्यादि महाकालः प्रथमतः प्रवृत्तो भवति तदैव खलु तदवान्तरभूताः सर्वेऽपि निःश्वासादयश्चतुर्दशकालविशेषा युगपत्प्रवृत्ता भवन्ति, ततश्च स्वस्व प्रामाणसमाप्तौ ते समाप्ति गच्छन्ति, एवं प्रव
र्तमानाः समाप्नुवन्तश्च ते निःश्वासादिकालविशेषा महाकालपरिसमाप्तौ समाप्ति गच्छन्तीति । अत्रेदं कश्चित् सन्दिहति ऋतुरापाढादौ प्रवर्त्तते इति शास्त्रे कथितम्, उत्सर्पिणी च श्रावणादौ प्रवर्तते इत्यत्र प्रोच्यते, ततश्च य एव चतुर्दशानां कालविशेषाणां प्रथम समय पद से यहां पर उच्छ्वास निःश्वास में से एक तर का ग्रहण किया गया है और यहां से चतुर्दश काल विशेषों की गणना की गई है यहां ऐसा समझना चाहिये इन चौदह कालो का जो प्रथम समय है वही उत्सर्पिणी काल के प्रथम आरक का प्रथम समय है क्योंको अवसर्पिणीकाल सम्बन्धो इन चौदह निःश्वासादि काल विशेषो की द्वितीय आषाढ पौर्णमासी के चरम समय में ही परिसमाप्ति हो जाता है । तात्पर्य इस कथनका ऐसा है-जब अवसर्पिणो आदि रूप महा काल प्रथमतः प्रवृत्त होता है उसी समय तदवान्तरभूत सब ही निःश्वासादिरूप चौदह काल विशेष युगपत् प्रवृत्त होते हैं और जब अपना२ प्रमाण समाप्त हो जाता है तब वे सब हो निःश्वासादिरूप चौदह काल विशेष युगपत् प्रवृत्त होते हैं और जब अपना प्रमाण समाप्त हो जाता है तब वे सब समाप्त हो जाते हैं इस प्रकार से प्रारम्भ हुए और समाप्त हुए वे निःश्वासादि कालविशेष महाकाल की परिसमाप्ति होते ही समाप्ति को प्राप्त हो जाते हैं यहां कोई ऐसी आशंका करता है कि ऋतु आषाढ की आदि में प्रवृत्त होती है ऐसा शास्त्र में कहा गया है और तुम यहां ऐसा कहते हो कि उत्सर्पिणी श्रावण मास की आदि में प्रवृत्त होती વલિકારૂપકાળમાં અવ્યવહાર્યતા છે. એથી સમયપદથી અહીં ઉચ્છવાસ નિશ્વાસમાંથી એકતરનું ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. અને અહીંથી ચતુર્દેશકાળ વિશેની ગણના કરવામાં આવી છે. એવું અહીં સમજવું જોઈએ. એ ચતુર્દશ કાલેને જે પ્રથમ સમય છે તેજ ઉત્સર્પિણી કાળના પ્રથમ આરકને પ્રથમ સમય છે, કેમકે—અવસર્પિણી કાળ સંબંધી એ ચતુર્દશ નિઃશ્વાસાદિ કાળ વિશેની દ્વિતીય આષાઢ પર્ણમાસીના ચરમ સમયમાં જ પરિસમાપ્તિ થઈ જાય છે. તાત્પર્ય આ કથનનું આ પ્રમાણે છે કે જ્યારે અવસર્પિણ આદિપ મહાકાળ પ્રથમતઃ પ્રવૃત્ત થાય છે તે જ સમયે તદવાર ભૂત સર્વ નિધાસાદિ રૂપ ચતદંશ કાળ વિશેષ યુગવત પ્રવૃત્ત થાય છે અને જ્યારે પોતપોતાનું પ્રમાણ સમાપ્ત થઈ જાય છે. ત્યારે તેઓ બધા જ સમાપ્ત થઈ જાય છે. આ પ્રમાણે પ્રારંભ થયેલ અને સમાપ્ત થયેલ તે નિશ્વાદિ કાળ વિશેષ મહાકાળની પરિસમાપ્તિ થતાં જ સમાપ્ત થઈ જાય છે. અહી કેમઈ એવી આશંકા કરે છે કે ઋતુ અષાડની આદિમાં પ્રવૃત્ત હોય છે, એવું
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
समयः स एव उत्सर्पिण्या: प्रथमसमय इति न संगच्छते, ऋत्वर्धस्य परिसमाप्तत्वादिति । अत्राह - श्रावणादिः प्रावृट्, आश्विनादिर्वर्षाः, मार्गशीर्षादिः शरत्, माघादि र्हेमन्तः, चैत्रादिर्वसन्तः ज्येष्ठादि र्गीष्मः - इति रूपेण ऋतुक्रमस्याचार्यप्रोक्तत्वेनागमसम्मतत्वानुमानात् कस्मिन्नपि पक्षे न कश्चिद् दोष इति । (अणंतेहिं वण्ण पज्जवेहिं) अनन्तैर्वर्ण पर्यवैः :=3777न्तसंख्यकैर्वर्ण पर्यायैः (जाव) यावत् - यावत्पदेन (अणं तेहिं गंधपज्जवेहि, अणतेहिं रसपज्जवेर्हिः अनंतेहिं फासपज्जवेर्हिः अणतेहि संघयणपज्जवेदिः अणं तेहिं संठाणपज्जवे हिं अणं तेहिं उच्चत्तपज्जवेहिं अणं तेहिं आउपज्जवेहिं अनंतेहिं गुरुलहुपज्जवेहिं अणंतेर्हि अगुरुलहुज्जवेहिं अणतेहिं उट्ठाणकम्मबलवीरियपुरिसक्कारपज्जवेहिं ) इति संग्राहय - म् । छाया - अनन्तैर्गन्धपर्यवैः अनन्तै रसपर्यवैः अनन्तैः स्पर्शपर्यवैः अनन्तैः संहननपर्यवैः अनन्तैः संस्थानपर्यवैः अनन्तैः उच्चत्वपर्यवैः अनन्तैः आयुः पर्यवैः अनन्तैर्गुरुलघुपर्यवैः अनन्तैरुत्थानकर्म-बल-वीर्य पुरुषकार पर्यवैः इति । एतानि पदानि पूर्व व्याख्यातानि । एतैरनन्तसंख्यकवर्णनादिभिः कृत्वा (अनंत गुणपरिवदीए) अनन्तगुणपरिवृद्धया ( परिबुद्धे माणे २) परिवर्द्धमानः २ सन् ( एत्थ णं ) अत्र खलु =अत्रान्तरे खलु (दुसमदुसमाणामे) दुष्षम दुष्षमा नाम (समा काले) समा काल: ( पडिव - ज्जिस्सर) प्रतिपत्स्यते = प्राप्तो भविष्यति । इति । भगवदुक्तौ गौतमस्वामी पृच्छति - तीसे भंते!' इत्यादि (भंते !) हे भदन्त ! (तीसेणं समाए ) तस्यां खलु समायां (भरहस्स वासस्स) भरतस्य वर्षस्य (केरिसए) कीदृशक:- किंविधः (आगारभाव पडोयारे) है अतः जो ही चौदह कालों का आदि समय है वही उत्सर्पिणी का प्रथम समय है ऐसा कथन संगत नही होता है क्योंकि आधी ऋतु की परिसमाप्ति होजाती है तो इसका समाधान ऐसा है कि- श्रावणादि प्रावृट् आश्विनादि वर्षा, मार्गशीर्षादि शरत्, माघादि हेमन्त, चैत्रादि वसन्त, और ज्येष्ठादि ग्रीष्म ऋतु हैं । इस रूप से आचार्य ने ऋतुक्रम कहा है अतः आगम सम्मत अनुमान से इस पक्ष में भी कोई दोष नहीं है ।
अब गौतम स्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं - (तीसे णं भंते समाए भरहस्स वासस्स केरिसए आयारभाव पडोयारे भविस्सइ) हे भदन्त इस उत्सर्पिणी काल के प्रथम आरे में भरत क्षेत्र का
શાસ્ત્રનું કથન છે અને તમે અડી' આમ કહેા છે કે ઉત્સર્પિ`ણી શ્રાવણ માસના આદીમાં પ્રવૃત્ત થાય છે. એથી જે ચતુર્દેશ કાળાના આદી સમય છે. તે જ ઉત્સપીણીને પ્રથમ સમય છે, એવુ કથન સંગત લાગતુ' નથી, કેમકે અધી ઋતુની પરીસમાપ્તી થઇ જાય છે. તા આ શંકાનું સમાધાન આ પ્રમાણે છે કે શ્રાવણાદી પ્રાવૃત્ત આશ્વિનાદિ વર્ષી માગ થી સ્પંદિ શરદ માઘાદિ હેમન્ત, ઐત્રાદિ વસન્ત અને જયાષ્ઠાદિ ગ્રીષ્મૠતુ છે એ રીતે આચાર્યએ ઋતુ ક્રમનું વણ ન કર્યુ છે. એથી આગમસમ્મત અનુમાનથી આ પક્ષમાં કઇ
पशुता होष नथी.
હવે ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને આ પ્રમાણે પૂછે છે કે
(तीसे भंते समाए भरहस्स वासस्स केरिसप आयोरभावपडोयारे भविस्सर) ३ ભૃદન્ત ! આ ઉત્સર્પિણી કાળના પ્રથમ આરામાં ભરતક્ષેત્રના કેવા આકાર-ભાવ-પ્રત્યવતાર
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू.० ५५ षष्टारकस्वरूपनिरूपणम्
४८३ आकारभाव-प्रत्यवतारो (भविस्सइ) भविष्यति । भगवानाह (गोयमा !) गौतम ! (काले भविस्सइ) कालो भविष्यति (हाहाभूए भंभाभूए) हाहाभूतो भम्भाभूतः (एवं सो चेव दूसमदूसमा वेढभो) स एव दुष्पम दुष्षमावेष्टकः अवसर्पिणी वर्णनप्रसङ्गे पूर्वमुक्तः सकलोऽपि दुष्पमदुष्पमावर्णकग्रन्थसन्दर्भो (णेयव्वो) नेतव्यः-उन्नेय । इत्थं दुष्षमदुष्पमां समां वर्णयित्वा सम्प्रति दुष्पमा वर्णयति 'तोसेणे' इत्यादि । (समणाउसो !) हे श्रमणायुष्मन् ! (तीसेणं समाए) तस्याः दुष्पमदुष्पमायाः खलु समायाः (एकवीसाए वाससहस्सेहि) एकविंशत्या वर्षसहस्रः प्रणिते (काले वीइक्कते) व्यतिक्रान्ते व्यतीते सति (अणं तेहिं वण्णपज्जवेहिं) अनन्तैर्वर्ण पर्यवैः (जाव) यावत्-यावत्पदेन-(अणं तेहिं रसपज्जवेहि) इत्यादीनि पूर्वेक्तानि सकलान्यपि पदानि संग्राह्याणि, ततश्च अनन्तवर्णरसादि पर्यायाणामित्यर्थः (अणंतगुणपरिवुद्धीए) अनन्तगुणपरिवृद्धया (परिबर्तमाणे २) परिवर्द्धमानः परिवद्धमानः सन् (एत्थ णं) अत्र खलु उत्सर्पिण्या (दूसमा णामं समा काले) दुषमा नाम समा कालः (पडिबज्जिस्सइ) प्रतिपत्स्यते-आगमिष्यतीति ॥सू०५५ ॥ कैसा आकार भाव प्रत्यवतार स्वरूप होगा इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा) हे गौतम ! (काले भविस्सइ, हाहाभूए भंभाभूए एवं सोचेव दूसमदूसमा वेढओ) यह काल ऐसा होगा कि जैसा अवसर्पिणो काल के वर्णन में छठे आरे का वर्णन हाहाभूत भंभाभूत आदि पदो द्वारा किया जा चुका है अतः जैसा वर्णन वहां किया गया है वैसा हो वह वर्णन इस प्रसङ्ग में यहां पर भी जानलेना चाहिये इस प्रकार से उत्सर्पिणी के प्रथम आरे रूप दुष्षम दुष्पमा का वर्णन करके अब सूत्रकार इनके द्वितीय आरे का वर्णन के प्रसङ्ग में कहते है-(तोसे णं समाए एककवीसाए वास सहस्सहिं कले विइक्कते) जब उत्सर्पिणो का यह दुष्पमदुष्षमा नाम का १प्रथम काल जो कि २१ हजार वर्ष का है समाप्त होजावेगा तब (अणंतेहिं वण्णपज्जवेहिं जाव अणंतगुणपरिवुड्ढोए परिवड्ढेमाणे एत्थणं दूसमा णाम समा काले पडिवज्जिरप्सइ) तब धीरे २ काल के प्रभाव से अनन्त शुल्कादिवर्ण पर्यायों से यावत् --अनन्त रस आदि पूर्वोक्त पर्यायों से अनन्तगुण परिवर्द्धित होता हुआ दूसरा दुष्षमा नाम का आरा प्रारम्भ होगा ॥५५॥ सर २१३५ थरी. मेना नाममा प्रभु ४ छ-(गोयमा ! काले भविस्सइ, हाहाभूए, भंभाभूए एवं सो चेव दूसमदूसमावेढओ) ये ४ सय थरी । मसजिना વર્ણનમાં છઠ્ઠા આરાનું વર્ણન હા હાભૂત, ભંભાભૂત વગેરે પદવડે સ્પષ્ટ કરવામાં આવેલ, છે. એથી જે પ્રમાણે ત્યાં વર્ણન કરવામાં આવેલ છે. તેવું જ વર્ણન આ પ્રસંગે અહીં પણ જાણી લેવું જોઈએ. આ પ્રમાણે ઉત્સર્પિણીના પ્રથમ આરા રૂપ દુષમ દુષમાનું વર્ણન કરીને है सर सेना द्वितीय याराना १ न-प्रसमा ४९ छे-(तीसेण समाए एक्कवीसाए वाससहस्सेहिं काले विइकंते) यारे सपियानो सदुपम पम नामना १ प्रथम
२२१२ १२टा छे. सभात यश त्यारे (अणतेहिं वण्णपज्जवेहिं जाव अणंतगुणपरिवुड्डीए परिवडूढेमाणे एत्थणं दूसमाणामं समा काले पडिवज्जिस्सइ) त्यारे धाम ધીમે કાળના પ્રભાવથી અનંત સુફલાદિ વર્ણ પર્યાયોથી યાવત- અનંત રસ આદિ પૂક્તિ પર્યાયી અનંત ગુણ પરિવર્તિત, તે બીજે દુષમાં નામક આરાને પ્રારંભ થશે. પપા
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८४
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे अस्या उत्सर्पिणी दुष्षमायाः अवसर्पिणी दुष्पमाया वैशिष्यमाह
मूलम्- तेणं कालेणं तेणं समएणं पुक्खलसंवट्टए णामं महामेहे पाउ भविस्सइ भरहप्पमाणमित्ते आयामेणं तदणुरूवं च णं विक्खंभवाहल्लेणं तए णं से पुक्खलसंवट्टए महामेहे खिप्पामेव पतणतणाइस्सइ खिप्पामेव पतणतणाइत्ता. खिप्पामेव पविज्जुआइस्सइ, खिप्पामेव पविज्जुआइत्ता, खिप्पामेव जुगमुसलमुट्टिप्पमाणमित्ताहिं धाराहिं ओघमेघ सत्तरत्तं वासं वासिस्सइ, जे णं भरहस्स वासस्स मूमिभागं इंगालमूयं मुम्मुरमूयं छारि यभूयं तत्तकवेल्लुगभूयं तत्तसमजोइभूयं णिव्वाविस्सतित्ति । तंसि च णं पुक्खलसंवगंसि महामेहंसि सत्तरत्तं णिवत्तितंसि समाणंसि एत्थणं खीरमेहे णामं महामेहे पाउभविस्सइ भरहप्पमाणमित्ते आयामेणं तदगुरूवं च णं विक्खंभबाहल्लेणं ! तए णं से खीरमेहे णामं महामहे खिप्पा मेव पतणतणाइस्सइ जाव खिप्पामेव जुगमुसलमुट्ठि जाव सत्तरत्तं वासं वासिस्सइ, जेणं भरहवासस्स भूमीए वण्ण गंधं रसं फासं च जणइस्सइ, तंसि च णं खोरमेहंसि सत्तरत्तं णिवत्तितंसि समाणंसि इत्थणं घयमेहे णामं महामेहे पाउन्भविस्सइ भरहप्पमाणमेत्ते आयामेणं तदणुरूवं च णं विखभबाहल्लेणं । तएण से घय मेहे महा मेहे खिप्पामेव पतणतणाइस्सइ जाव वासंवासिम्सइ, जे णं भरहस्स वासस्स भूमीए सिणेहभावं जणइस्सइ तंसि च णं घयमेहंसि सत्तरत्तं णिवत्तितंसि समाणसि एत्थणं अमयमेहे णाम महामेहे पाउभविस्सइ भरहप्पमाणमित्तं आयामेणं जाव वासं वासिस्सइ जे णं भरहेवासे रुक्खगुच्छगुम्मलयवल्लितणपव्वगहरितओसहि पवालंकु रमाइए तणवणस्सइकाइए जणइस्सइ तेसिं च णं अमयमेंहंसि सत्तरत्तं णिवतितंसिसमाणंसि एत्थ णं रसमेहे नाममहामेहे पाउब्मविस्सइ भरहप्पमाणमित्त आयामेणं जाव वासं वासिस्सइ जेणे तेसिं बहणं रुक्खगुच्छ-गुम्मवल्लि-तण-पव्वग हरित-ओसहि.पवालं-कुरमादीणं-तित्त-कडुयलय-कसाय-अंबिल-मुहुरे पंचविहे रसविसेसे जणइस्सइ । तए णं भरहे वासे भविस्सइ परूढ-रुक्ख-गुच्छ गुम्म-लय-वल्लि-तणपव्वयग
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ५६ अवसपपिणी दुष्पमारक वैशिष्य निरूपणम् ४८५ हरिय-ओसहिए उवचिय-तय-पत्तपवोलंकुर-पृष्फ-फल समुइए सुहो वभोगे यावि भविस्सइ ॥ सू ५६ ।।
छाया-तस्मिन् काले तस्मिन् समये पुष्करसंवत्तको नाम महामेघः प्रादुर्भविव्यति- भरतप्रमाणमात्र आयामेन तदनुरूपं च खलु विष्कम्भवाहल्येन । ततः खलु स पुष्करसंवतको महामेघःक्षिप्रमेव प्रस्तनिष्यति, क्षिप्रमेव प्रस्तन्य क्षिप्रमेव प्रविद्योतिष्यते, क्षिप्रमेव प्रबिधुत्य क्षिप्रमेव युग-मुसल-मुष्टि-प्रमाण-मावामिर्धाराभिः ओघमेघ सप्तरात्रं वर्ष वर्षिष्यति यः खलु भरतस्य वर्षस्य भूमिमागम् अङ्गारभूतं मुमुरभूतं क्षारिकभूतं ततकटाहभूतं तप्तसमज्योतिभूतं निर्वापयिष्यतीति । तस्मिश्च खलु पुष्करसंवर्तके महामेधे सप्तरात्रं निपतिते सति अत्र खलु क्षीरमेघो नाम महामेघः प्रादुर्भबिष्यति भरतप्रमाणमात्र आयामेन तदनुरूपश्च खलु विष्कम्भबाहल्येन । ततः खलु स क्षीरमेघो नाम महामेघः क्षिप्रमेव प्रस्तनिष्यति यावत् क्षिप्रमेव युगमुसलमुष्टि यावत् सप्तरात्रं वर्ष वर्षिष्यति, यः खलु भरतवर्षस्य भूमो वर्ण गन्ध रसं स्पर्श च जनयिष्यति, तस्मिश्च खलु क्षीरमेधे सप्तरात्रं निपतिते सति अत्र खलु घृतमेंघा नाम महामेघः प्रादुर्भविष्यति भरतप्रमाणमात्र आयामेन तदनुरूपश्च खलु विष्कम्भवाहल्येन । ततः खलु घृतमेघो नाम महामेघः क्षिप्रमेव प्रस्तनिष्यति यावत् वर्ष वर्षिष्यति, यःखलु भरतस्य वर्षस्य भूमौ स्नेहभावं जनयिष्यति, तस्मिश्च खल घृतमेघे सप्तरात्रे निपतिते सति अत्र खलु अमृतमेघो नाम महामेघः प्रादुभविष्यति भरतप्रमाणमात्र आपामेन, यावद वर्ष वर्षिष्यति, यः खल भारते वर्षे वृक्षगुल्म-लता-वल्ली-तृण-पर्वत-हरितको-पधिप्रवाला-कुरादिकान् तृणवनस्पतिकायिकान् जनयिष्पति, तस्मिश्च खलु अमृतमें वे सप्तरात्रं निपतिते सति अत्र खलु रसमे घो नाम महामेघः प्रादुर्भविष्यति भरतप्रमाणमात्र आयामेन यावद् वर्ष वर्षिष्पति यः खलु तेषां बहूनां वृक्ष-गुल्म-गुच्छलता-वल्लि-तृण-पर्वतग-हरितौषधि-प्रवाला-कुरादिकानां तिक्तकटुक-कषाया-म्ल-मधुरान् पञ्वविधान् रसविशेषान् जनयिष्यति । ततः खलु भरतं वर्ष भविष्यति प्ररूढ वृक्ष-गुच्छ-गुलम-लता-चल्ली-तृण-पर्वतक-हरितको-पधिकम् उपचित्तस्वपत्र-प्रवाला-कुर-पुष्प-फल-समुदित-सुखोपभोगं चापि भविष्यति ॥सू०॥ ५६॥
टीका-'तेणं कालेणं' इत्यादि । (तेण कालेणं) तस्मिन् काले उत्सर्पिण्या द्वितीयारकलक्षणे (तेण समएणं) तस्मिन् समये-उत्सर्पिणीगतद्वितीयारकप्रथमसमये (पुक्खलसंव
इस उत्सर्पिणी के दुष्षमा आरे में अवसर्पिणो के दुष्षमा आरे को अपेक्षा जो विशिष्टता है उसका वर्णन करते हुए सुत्रकार कहते हैं ।
तेणं कालेणं तेणं समएणं पुक्खलसंवट्टए णामं महामेहे' इत्यादि. टीकार्थ-इस उत्सर्पिणी के द्वितीय आरक रूप दुष्षमा काल में-इसकाल के प्रथम
આ ઉત્સપિણીના દુષમા આરામાં અવસર્પિણીના દુષમા આરાની અપેક્ષાએ જે વિશિ. પ્રતા છે. તેનું વર્ણન કરતાં સૂત્રકાર કહે છે–
'ते णं कालेणं तेणं समएण पुक्खलसंवट्टए णामं महामेहे' इत्यादि. सू. ५६॥
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८६
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
हणा) पुष्कल संवतको नाम - पुष्कलं सकलम् अशुभानुभावरूपं भारतवर्षीयपृथिवीरौक्ष्यदाहादिकं प्रशस्तेन स्वोदकेन संवर्त्तयति दूरिकरोति यः सः - एतन्नामको ( महामे हे ) महामेघः ( पाउन्भविस्सइ) प्रादुर्भविष्यति = उत्पत्स्यते । कियत्प्रमाण उत्पत्स्यते ? इत्याह(भरहप्पमाणमित्त आयामेणं) भरतप्रमाणमात्र आयामेन - दैर्येण भरतक्षेत्रप्रमाणः एकसप्तत्यधिक चतुश्शतो तरचतुर्दशसहस्रयोजन प्रमाण इत्यर्थः, (तयगुरूवं च णं विक्खंभबाहलेणं) तदनुरूपश्च खलु विष्कम्भवाहल्येन - विष्कम्भेण = विस्तारेण बाहल्येन =स्थोल्येन च खलु-निश्चयेन तदनुरूपः = भरतक्षेत्र प्रमाणानुरूपः ! ' तयणुरूवं' इत्यत्रार्थत्वान्नपुंसकत्वम् एवमग्रेऽपि (तरणं) ततः खलु ( से पुक्खल संवहए) पुष्कलसंवर्त्तको नाम (महामे हे) महामेघः पर्जन्यादीन् त्रीन् मेघानपेक्ष्य महान् = विशालो मेघो महामेघः (खिप्पामेव ) क्षिप्रमेव - झटिल्येव (पतणतण इस्स) प्रस्तनिष्यति = प्रकर्षेण गर्जिष्यति, ( खिप्पामेव पतणतणाइत्ता) समय में -- पुष्कलसंवर्तक नामका ( महामेहे) महामेघ (पउिब्भविस्सइ) प्रकट होगा पुष्कल संवर्तक - ऐसा जो महामेघ का नाम कहा गय। हैं वह गुणानुरूप नाम है क्योंकि भरत क्षेत्र की पृथिवी को रुक्षता को दाहकता आदि को जो कि इसमें अवसर्पिणी के छठे आरे में और उत्सर्पिणी के प्रथम आरक में आगइ थी प्रशस्त अपने उदक के द्वारा दूर कर देता है । ( मरहमाणमित् आयामेणं तयणुरुवं च णं विक्खभबाहल्लेणं) इस पुष्कलसंवर्तक महामेघ का प्रमाण जितना भरत क्षेत्र का प्रमाण है उतना होगा अर्थात् यह १४४७१ योजन का लम्बा होगा तथा भरत क्षेत्र का जितना विष्कम्म और स्थौल्य है उतने हो प्रमाणवाला इसका विष्कम्भ और स्थौल्य होगा - " तयणुरुव" मैं जो नपुंसक लिङ्ग का निर्देश किया गया है वह आर्ष होने से किया गया हैं इसी तरह से आगे भी जानना चाहिये, (तएणं से पुक्खलसंवट्टए महामेहे विपामेव तणतणाइस्सइ खिप्पामेव पविज्जुआइस्सइ) इसके बाद वह पुष्कल संवर्तक - पर्जन्या दि तीनमेघों की अपेक्षा विशालतावाला महामेघ बहुत ही शीघ्रता से गर्जना करेगा ( विपामेव
ટીકા આ ઉત્સર્પિણીના દ્વિતીય આરક રૂપ દુખમાકાળમાં આ કાળના પ્રથમ સમયમાં युष्म्स संवर्त नाभः (महामेहे) महामेध ( पाउन्भविस्सइ) प्रस्ट थशे. पुण्डससंवर्त !' वु જે મહામેઘનુ નામ આપવામાં આવેલ છે, તે ગુણાનુરૂપ નામ છે કેમકે ભરતક્ષેત્રની પૃથિ વીની રૂક્ષતાને-દાહકતા આદિને કે જે એમાં અવસર્પિણીના છઠ્ઠા આરામાં અને ઉત્સર્પિણી ના પ્રથમ સ્મારકમાં આવી ગઈ હતી-તેને તે મહામેઘ પેાતાના પ્રશસ્ત ઉદકવડે દૂર કરી દે छे (मरहप्पमाणमिते आयामेण “तयणुरुवं च णं विक्खभबाहल्लेणं) या पुष्ठसवत મહામેઘનુ' પ્રમાણ જેટલુ' ભરતક્ષેત્રનુ પ્રમાણ છે તેટલુ થશે એટલે કે આ ૧૪૪૭૧ ચેાજન જેટલે! લાંબે થશે તેમજ ભરતક્ષેત્રના જેટલા વિશ્વંભ અને સ્થૌલ્ય છે તેટલા જ પ્રમાણ જેટલે खानवाने स्पौड्य थशे. तयणुरुव" मां ने नपुंसासिने। निर्देश उरवामां આવેલ છે તે આપ હાવાથી કરવામાં આવેલ છે, આ પ્રમાણે જ આગળ પણ સમજવું' ये (तर ण से पुक्खलसंवट्टए महामहे खिप्पामेव पतणतणाइस्सइ खिप्पामेव पविज्जु आइसइ) त्यार माह ते पुण्डस संवर्त - ४ न्याहि त्र भेधोनी अपेक्षाये विशासताषाणा
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि०वक्षस्कार सू. ५६ अवसपपिणी दुष्षमारक वैशिष्य निरूपणम् ४८७ क्षिप्रमेव प्रस्तन्य = प्रग ( खिप्पामेव ) क्षिप्रमेव (परिज्जुआइस्सइ) प्रविद्योतिष्यते = विद्युद्भिर्युक्तो भविष्यति (खिप्पामेव पविज्जुआ इत्ता) क्षिप्रमेव प्रविद्युत्य ( खिप्पामेव) जुगमुसलमुद्विप्यमाणमत्ताहिं) युगमुशल मुष्टिप्रमाणमात्राभिः युगं रथ शकटाद्यङ्गभूतं 'जुआ' इति लोकप्रसिद्धम्, मुसलं प्रसिद्धं, मुष्टिः = बद्धाङ्गुलिकः पाणिः, एतत्प्रमाणा मात्रा यासं ताभिस्तथाभूताभिः (धाराहिं) धाराभिः (ओह में हं) ओघ मेघम् - ओवेन = सामान्येन प्रवृत्तो तथाविधं ( सत्तरतं) सप्तरात्रं = सप्ताहोरात्रान (वासं) वर्षे = वृष्टिं (वासिस्सइ) वर्षिष्यति करिष्यति (जे णं) यः खलु यो महामेघः खलु (भरहस्स वासस्स) भरतस्य वर्षस्य (भूमिभागं) भूप्रदेश कीदृशं भूभागम् ? इत्याह- 'इंगालभूयं' इत्यादि । (इंगालभ्रयं) अङ्गारभूतम् अङ्गारसदृशं (मुम्मुरभूयं) मुर्मुरभूतम् - विस्फुटितप्र देशाङ्गारतुल्यं (छारियभूयं ) क्षारिकभूतं भस्मीभूतं (तत्तक वेल्लग भूर्य) तप्तकटाहभूतं = संतप्त कटाहसदृशमिति । एतादृशं भूमागं (णिव्वा विस्ततित्ति) निर्वापयिष्यतीति शमयिष्यतीति । ( तंसि च णं पुक्खसंवगंसि महामे हंसि) तस्मिंश्च खलु पुष्कलसंवर्त्तके महामेचे (सत्तरतं) सप्तरात्रं = सप्ताहोत्रान् निरन्तरं ( णिवत्तितंसि समाणंसि) निपतिते सति ( एत्थ णं) अत्र खलु (खोर मेहे णामं महामे हे) क्षीरमेवो नाम महामेघः ( पाउन्भविस्सइ) प्रादुर्भविष्यति = उत्पत्स्यते (भरपतणतणाइत्ता) गर्जना करके (विप्पामेव पविज्जु आइस्सइ) फिर वह शीघ्र ही विद्युतोंविजलियों से युक्त हो जावेगा अर्थात् उसमें बिजलियां चमकेगो (खिप्पामेव पविज्जु आइत्ता खिप्पामेव जुगमुसलमुट्टिप्पमाणमित्तेर्हि ओघमेघं सत्तरत्तं वासं वासिस्सइ) विजलियो के चमकने बाद फिर वहां महामेघ जुआ प्रमाण, मूसल प्रमण तथा मुष्टि प्रमाण वालीं धाराओं से सात दिन रात तक कि जिनमें सामान्य रूप से मेघ का सद्भाव रहेगा वर्षा करता रहेगा ( जेणं भरहस्स वासस्स
T
भूमिए सिणेहभावं जणइस्सइ) यह मेघ भरत क्षेत्र के भू प्रदेश को कि जो अङ्गार के जैसा एवं तुषाग्निके जैसा बन रहा था और भस्मीभूत हो चुका था तथा तप्त कटाह के जैसा जल रहा था बिलकुल शान्त कर देगा - शीतल कर देगा - ( तंसि च णं पुक्खलसंवगंसि महा मेहं सि) इस प्रकार उस पुष्कल संवर्तक महामेघ के (सतरत्तं वित्तितंसि समाप्ति) सात दिन रात तक निरन्तर वरमहाभेध अतीव शीघ्रताथी गर्भना १२शे. ( खिप्पामेव पतणतणाइत्ता) नारीने (खिपामेव पविज्जुआइस्सइ) पछी ते शीघ्र विद्युतोथी युक्त थशे भेटले तेमांथी वीजा थे। यम शे. (खिप्पामेव पविज्जुआइत्ता खिप्पामेव जुगमुसलमुट्ठिप्यमाणमितेहि ओघमेघतर वासं वासिस्सइ) वीर जीमोना यभस्वा माह पछी ते महाभेध यूज प्रभाण, भूसस પ્રમાણ તથા મુષ્ટિ પ્રમાણ જેવી ધારાએથી સાત દિવસ સુધી કે જેમાં સામાન્યરૂપથી મેઘनो सहभाव रहेशे वर्षा करती रहेथे. (जे णं भरहस्त वासस्स भूमीए सिणेहभावं जणइस्सइ) આ મેઘ ભરતક્ષેત્રના ભૂપ્રદેશને કે જે અંગાર જેવા તેમજ તુષાગ્નિ જેવા થઇ રહ્યો છે અને ભસ્મીભૂત થઈ ચૂક્યા હતા તથા તસ કટાહની જેમ સળગી રહ્યો હતા તેને સમ્પૂર્ણ”તઃ શાન્ત १२शे, शीतल ५२शे. (तसि च णं पुक्खलसवट्टगंसि महा मेहंसि) या प्रमाणे ते पुण्डससंवत महाभेध (सत्तरतं णिवतितंसि समाणसि ) सात हिवस-रात्र सुधी सतत वरसशे त्यार माह
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८८
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे हप्पमाणमेचे आयामेणं) भरतप्रमाणमात्र आयामेन (तयणुरूवं च णं विक्खंभवाहल्लेणं) तदनुरूपश्च खलु विष्कम्भवाहल्येन । (तए णं) ततः खलु (से खीरमेहे णामं महामेहे) स क्षीरमेघो नाम महामेघः (खिप्पामेव) क्षिप्रमेव (पतणतणाइस्सइ) प्रस्तनिष्यति, (जाव विप्पामेव जुगमुसलमुट्टि जाव सत्तरत्तं वासं वासिस्सइ) यावत् क्षिप्रमेव युगमुसलमुष्टि यावत् सप्तरात्रं वर्ष वर्षिष्यति । अत्र यावत्पदसंग्राहयाणि पदानि अस्मिन्नेव सूत्रे पूर्वी तानि अनुसन्धेयानि, व्याख्याऽपि तत एवाऽवबोध्येति । (जे णं) यः खलु क्षीरमेघो नाम महामेघः खलु (भरहवासस्स भूमीए) भरतवर्षस्य भूमेः (वणं गन्धं रसं फासं च जणइस्सइ) वर्ण गन्धं रस स्पर्श च जनयिष्यति । वर्णादयश्चात्र शुभा एवं ग्राह्याः, येभ्यो लोकः सुखमनुभवति, अशुभवर्णादयस्तु पाकालिकाः सन्त्येवेति । अत्रेदं शङ्कते-यदि क्षीरमेघः शुभवर्णादीन् जनयति, तदा तरुपत्रादिषु नीलो वर्णः, जम्बूफलादिषु कृष्णो, मरीचादिषु कटुको रसः कारवेल्लादिषु तिक्तः, चरणकादिषु रूक्षः स्पर्शः, सुवर्णादिषु सने पर (एत्थणं खीरमेहे णामं महामेहे पाउब्भविस्सइ) फिर यहां क्षीरमेघ नाम का महामेघप्रकटित होगा (भरहप्पमाणमेते आयामेणं) इसको भो लम्बाई भरत क्षेत्र प्रमाण जितनी होगी (तयणुरूवं च णं विक्खंबाहल्लेण) और भरत क्षेत्र प्रमाण हो इसका विष्कम्भ और बाहल्य होगा (तएणं से खीरमेहे णाम महामेहे खिप्पामेव पतणतणाइस्सइ) वह क्षीरमेध बहुत ही जल्दी गर्जना करेगा (जाव खिप्पामेव जुगमुसलमुट्ठि जाव सत्तात्तं वासं वासिस्सइ) यावत् वह बहुतही शीघ्रता के साथ विजुलियों को चमकावेगा और बहुत ही शीघ्र फिर वह जुआ प्रमाण मुसल प्रमाण और मुष्टि प्रमाण वाली धराओं से सात दिन रात तक वर्षा करता रहेगा (जे णं भरहवासस्त भूमीए वणं गंधं रसं फासं च जणइस्सइ) इससे वह क्षोरमेघ भरत क्षेत्र की भूमि के वर्ण, गंध रस, और स्पर्श को शुभ बनादेगा-क्योंकि इसके पहिले वहां के वर्णादिक अशुभ थे यहां कोई ऐसो आशंका कर सकता है कि यदि क्षीर मेघ शुभवर्णादिकों को कर देता है तो
नाणपत्रादिकों में नील, नम्बूफलादि को में कृष्णवर्ण, मगेवादिको में कदकरस, करेला एयण खीरमेंहे णाम महामेंहे पाउभविस्सइ) मही क्षीरभे नाम महाभ पट शे (भाप्पमाणमेत आयामेणं) अनी पापा भरतक्षेत्र प्रमाण सी थरी (तयणुरूवं चण विक्खभवाहल्लेणं) भने भरतक्षेत्र प्रमाणे १ सेना व भने माइक्ष्य 20. (त एणं
से खीरमेहे णाम महामेहे खिप्पामेव पतणतणाइस्सइ) ते क्षार मे नाभन महामेध मई शीना ४२२. (जाव खिप्पामेव जुगमुसलमुहिजाब सत्तरत्त वार्स वासिस्सइ) यावत् તે અતીવ શીવ્રતાથી વીજળીને ચમકાવશે અને બહુ જ શીવ્રતાથી તે યૂકા પ્રમાણ, મૂસલ પ્રમાણ અને મુષ્ટિ પ્રમાણ જેટલી ધારાઓથી સાત દિવસ-રાત્રિ સુધી વર્ષા કરતો રહેશે. (जे णं भरहवासस्स भूमीए वण्ण गन्धं रसं फासं च जणइस्सइ) मेथी ते क्षार १२. તક્ષેત્રની ભૂમિના વર્ણ, ગ, રસ અને સ્પર્શને શુભ બનાવી દેશે કેમકે એના પહેલાં ત્યાંના વર્ણાદિક અશુભ હતાં . અહી કેઇ એવી આશંકા કરી શકે છે કે જે ક્ષીરમેઘ વર્ણાદિકને શા કરી દે છે તો પછી ત–પત્રાદિકમાં નીલ, જબૂફલાદિકેમાં કૃષ્ણ વર્ણ, મરીચાદિકામાં
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ५६ अवसपपिणी दुष्पमारक वैशिष्य निरूपणम् ४८९ गुरुः, क्रकचादिषु स्वरः-इत्यादयोऽशुभवर्णादयः कथं संभवन्ति ? इति चेदाह-यद्यपि नीलादयोऽशुमपरिणामाः, तथापि तेऽनुकूलवेद्यतया शुभा एव । यथा श्वेतो वर्णों यद्यपि शुभ एव,तथापि कुष्ठादिगतः प्रतिकूल वेद्यतयाऽशुभ एव भवतीति ।(तंसि च णं खीरमेहसि सत्तरत्तसिणिवत्तितंसि समाणंसि) तस्मिंश्च स्खलु क्षीरमधे सप्तरात्रं निपतिते सति (एत्थ णं) अत्र खलु (घयमे हे णाम महामेहे) घृतमेघो नाम महामेघः (पाउब्भविस्सइ) प्रादुर्भविष्यति (भरहप्पमाणमित्ते आयामेणं, तयणुरूवं च णं विक्खंभेणं) भरतप्रमाणमात्र आयामेन तदनुरूपश्च खलु विष्कंभराहल्येन (तएणं से घयमेहे णाम महामेहे) ततः खलु स घृतमेघोनाम महामेघः (खिप्पामेव) क्षिप्रमेव (पतणतणाइस्सइ) प्रस्तनिष्यति (जाव वासं वासिस्सइ) यावत् वर्ष वर्षिष्पति, (जे णं भरहस्स वासस्स भूमीए सिणेहभावं जणइस्सइ) यः खलु भरतस्य वपस्य भूमौ स्नेहभावं-स्निग्धतां जनयिष्यति (तसि च णं घयमेहंसि सत्तरतं णिवत्तितंसि समाणसि) तस्मिंश्च खलु घृतमेचे सप्तरात्रं निपतिते सति, (एत्थणं) अत्र आदि में तिक्त रस चणा आदि में रूक्ष स्पर्श, सुवर्ण आदिकों में गुरुस्पर्श, ककच, करोत, आदि में कठोर स्पर्श, इत्यादि ये अशुभ वर्णादिक कैसे संभवित होते हैं ? तो इसका उत्तर ऐसा हैकि यद्यपि नीलादिक अशुभ परिणाम रूप हैं परन्तु ये अनुकूल वेद्य होने के कारण शुभ हो हैं, जैसे श्वेतवर्ण यद्यपि शुभ ही होता है, परन्तु जब यह कुष्ठादिगत होता है तो वह प्रतिक्ल वेध होने से अशुभरूप ही होता है (तसिणं खीरमेहंसि सत्तरत्तंसि णिवत्तितंसि समाणंसि) जब वह क्षीरमेघ सात दिन राततक बराबर-निरन्तर-वरसता रहेगा-तब उसके अनन्तर ही (घयमेहे णाम महामेहे) यहां घृतमेघ नाम का महामेध (पाउभविस्सइ) प्रकट होगा. यह मेघ भी (भर हप्पमाणमित्ते आयामेणं तयगुरूवं च णं विक्खंभेणं बाहलेणं) भरत क्षेत्र-प्रमाण लम्बा होगा और भरतक्षेत्र प्रमाण ही चौड़ा और मोटा होगा. (तएणं से घयमेहे णाम महामेहे खिप्पामेव पतणतणाइ स्सइ) प्रकट होने के बाद ही वह धृतमेध गर्जना करेगा-(जाव वासं वासिस्सइ) यावत् वर्षा करेगा (जेणं भरहस्स वासस्स भूमीए सिणेहभावं जणइत्सइ) इससे भरत क्षेत्र की भूमि में स्नेह भावકરસ, કારેલા વગેરેમાં તિક્તરસ, ચણા આદિમાં રૂક્ષ-પર્શ, સુવર્ણ આદિકમાં ગુરૂપ કકચ-કરવત વગેરેમાં કઠોર પશ વગેરે એ અશુભ વર્ણાદિકે કેવી રીતે સંભવિત હોય છે ? તે આને જવાબ આ પ્રમાણે છે કે નીલાદિક જે કે અશુભ પરિણામ રૂપ છે પણ એ ઓ અનુકૂલ વેદ્ય હોવાથી શુભ જ છે. જેમ વેતવર્ણ શુભ જ હોય છે, પરંતુ જ્યારે એ
हात हाय छेतो ते प्रतिसवेध डावाया अशुभ ३५२८ गय छे. (तसि णं खीरमेहंसि सत्तरसि णिवत्तितंसि समाणंसि) या त क्षीरमे सात हस भने रात सुधा सतत पत! २३, त्या२मा (धयमेहे णामं महामेहे) मी तमे नाम महामेध (पाउभविस्सइ) ५४८ थशे. २मा भेध पाश (भरहप्पमाणमित्ते आयामण तयणुरुवं च णं वि. क्खमेण बाहल्लेण) १२तक्षेत्र प्रमाए २८सी या वाणे। मने
विशे. (तएणं से घयमेहे णाम महामेहे खिप्पामेव पतणतणाइस्सइ) ५८ यामात धृतभेधन ४२२. (जाव वास बासिस्सइ) यावत् वर्षा ४२२. (जे णं भरहस्स वासस्स भूमिए सिणेहभावं जणइस्सइ)
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
खलु (अमय मे णाम महामे हे पाउब्मविस्सा भरहप्पमाणमित्ते आयामेणं जाव वासं वासिस ) अमृतमेवो नाम महामेघः प्रादुर्भविष्यति भरतप्रमाणमात्र आयामेन यावद् वर्ष वर्षिष्यति ( जेणं) यः खलु = योऽमृतमेघः खलु ( भर हे वासे) भरते वर्षे ( रुक्ख - गुच्छगुम्म-लय-बल्लि - तण - पव्वग - हरितग-ओस हिपवालं - - कुरमाईए) वृक्ष-गुच्छ - गुल्म - लता -चल्ली - तृण-पर्वग - हरितकौ - पधि- प्रवालाङ्कुरादिकान् - वृक्षाः शाखिनः, गुच्छा:- स्तबकाः गुल्माः स्कन्धरहिता वनस्पतिविशेषाः, लतावल्लीति पदद्वयं यद्यपि समानार्थकं तथापि कथंचिद् भेदमुपादाय पदद्वयमुपात्तम्, तृणानि उशीरादीनि, पर्वगाः =पर्वा इक्षुप्रभृतयः हरितकानि = दूर्वादीनि ओषध्यः शाल्यादयः, प्रवाला : =पल्लवाः, अङ्कुराः = ब्रीह्यादिवीजसूचयः, इत्येते आदौ - प्रारम्भे येषां ते तथा तान् ( तणवणएसइकाइए ) तृणवनस्पतिकायिकान् वादरवनस्पतिकायिकान् (जणइस्सइ) जनयिष्यति = उत्पादयिष्यति तंसि च णं अमय मेहंसि) तस्मिंश्च खलु अमृतमेघे सत्तरत्तं णिवत्तितंसि समास ) सप्ररात्रं निपतिते सति, ( एत्थ णं) अत्र खलु पञ्चमो (रसमेहे णामं महास्निग्धताहो जावेगी (तंसि च णं घयमेइ सि सत्तरत्तं णिवत्तितंसि समाणंसि) इस तरह यह तमेघ सात दिन रात तक लगातार वर्षता रहेगा इसी के अनन्तर ( एत्थणं अमयमे हे पाउन्भविस्सइ भरहप्पमाणमित्ते आयामेणं जाव वासं वासिस्सइ ) यहां अमृतमेघ नामका महामेघ प्रकट होगा यह लम्बाई में चौड़ाई में और स्थूलता में भरतक्षेत्र की लम्बाई चौडाई एवं स्थूलता के ही बराबर होगा. यह भो सात दिन रात तक अमृत की वरसा करता रहेगा (जे णं भरहे वासे रुक्स्त्र - गुच्छ - गुम्म-लय- वल्लि - तण - फवग - हरितग-ओसहि-पवालं कुरमाइए ) यह मेघ भरत क्षेत्र में वृक्षों को, गुच्छों को, स्कन्ध रहित वनस्पतिविशेषों को, लताओं को, बल्लिओं को, अशीरादिक तृणों को, पर्वज इक्षु आदिकों को दूर्वादिक हरी वनस्पति को, शाली आदिक औषधियों को, पत्ते आदिरूप प्रवालों को त्राहि आदि बीज सूचीभूत अङ्कुरों को इत्यादि बादर वनस्पति कायिकों को उत्पन्न करेगा ( तंसि च णं अम मेहंसिसाथी भरतक्षेत्रनी लूमियां स्नेहलाव - स्निग्धता थर्म नशे, (तंसि च णं घयमेहंसि सत्तरत णिवत्तितंसि समाणसि) मा प्रभा मा घृतभेघ सातद्दिवस ने रात सुधी सतत वर्षते रहेशे. त्यारमाह (एत्थ णं अमयमेहे पाउन्भविस्सइ भरहष्यमाणमित्तं आयामेणं जाव वासं वासिस्सइ) अहीं अमृतमेव नाम महामेघ अस्ट थशे. या मेघ समाई होणार्थ भने સ્થૂલતામાં ભરતક્ષેત્ર જેટલો લખાઈ, પહેાળાઈ અને સ્થૂલવાળા થશે. આ પણ સાત દિવસ उसने रात सुधी अमृतनी वर्षा ४२शे (जे णं भरहे वासे रुक्ख गुच्छ गुम्म-लय-बल्लि-तण पग - हरिता - ओहि - पवाल कुरमाइए ) या भेष भरत क्षेत्रमां वृक्षोने, गुरछाने, सुधરહિત વનસ્પતિ વિશેષાને લતાઓને, વલ્લિએને અશીરાદિક તૃણેતે, પજ ઈ આદિ કોને દૂર્વાક લીલી વનસ્પતિને, શાળી આદિક ઔષધિએને, પાંદડા આદિ રૂપ પ્રવાલાને, વ્રીહિ આદિ ખીજ સૂચીભૂત અંકુરને ઇત્યાદિ ખોદવનસ્પતિકાયિકેને ઉત્પન્ન કરશે. (કું सिचण अमयमेहसि सत्तरत्त निर्वात तंसि समाणस) मा प्रमाणे अमृतभेद्य सात दिवस अने
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ५६ अवसपपिणी दुष्बमारक वैशिष्य निरूपणम् ४९१ मेहे) रसमेघो नाम महामेघः ( पाउ भविस्स) प्रादुमैविष्यति (महरप्पमाणमित्ते आयामेणं) भरतप्रमाणमात्रं आयामेन (जाव वासं वासिस्सर) यावद वर्ष वर्षिष्यति (जेणं) यः खलु ( तेसिं) तेषां पूर्वोक्तानां (बहूणं) बहूनां = बहुसंख्यकानां (रुक्ख गुच्छ गुम्म-लय- वल्लि - तण - पव्वग - हरित - ओसहि - पवालं - कुरमाईणं) वृक्ष - गुच्छ - गुल्म- लता - वल्ली - तृणपर्वग हरितौ-पधि- - प्रवाला- -कुरादीनां (तित्त-कटु- कसाय - महुरे ) तिक्त कटुककपायाम्ल - मधुरान् (पंचविहे रसविसेसे) पञ्चविधान् रसविशेषान् - तिक्तादीन् पञ्चप्रकारान् रसान् (जणइस्सइ) जनयिष्यति = उत्पादयिष्यति । पञ्चविधेषु रसेषु तिक्तो रसोनिम्बादिषु, कटुको मरीचादिषु कपायो हरीतक्यादिषु, अम्लश्चिञ्चादिषु, मधुरव शर्करादिषु बोध्यः । लवणरसस्य मधुरादि संसर्गजत्वेन न पृथगुपन्यासः । पञ्चानां प्रयोजनं यद्यपि सूत्रे एव प्रोक्तं तथापि स्फुटतरप्रतिपत्तये पुनरप्यत्रोच्यते तथाहि - पुष्कलसत्तरतं णिवत्तितंसि समासि ) इस प्रकार से यह अमृतमेध सात दिन रात तक वरसता रहेगा- इसी के भीतर (एत्थणं रसमेहे णामं महा मेहे पाउन् भविस्सइ) यहां एक और महामेघ प्रकट होगा - जिसका नाम रसमेघ होगा. यह रसमेध भो ( भरहृप्पमाणमित्तं आयामेण जाव वासं वासिस्सइ) | लम्बाई चौड़ाई एवं स्थूलता में भरत क्षेत्र की लम्बाई चौडाई और स्थूलता के बराबर का होगा और यह भी भरतक्षेत्र की भूमिपर सात दिन रात तक लगातार वर्षता रहेगा ( जेणं बहूणं रुक्ख - गुच्छ - गुग्म - लय - वल्लि - तण - पब्वग - हरित - ओसहिं- पवालंकुरमाईणं तित्त, कड्डुय- कसाय- अबिल - महुरे ) यह रस मेघ अनेक वृक्षों में, गुच्छों में, गुल्मों में, लताओ में बल्लियों में, तृणों में पर्वतो में हरित दुर्वादिकों में औषधियों में प्रवालों में और अंकुरादिको में तिक्त, कटुक, कषायला, आम्ल और मधुर (पंचविहे रसविसेसे) इन पाँच प्रकार के रसविशेषों को (इसइ) उत्पन्न करेगा. इन पांच प्रकार के रसों में तिक्तरसनिम्ब आदिकों में, कटुक रस मरोच आदिकों में कषायरस हरोतकी आदिकेां में, अम्लरस चिञ्चा ईमली आदिकों में और मधुर रस शर्करा आदिकों में होता है. लवणरस मधुरादि के संसर्ग से उत्पन्न होता है.
रात सुधी वर्षत रहेशे. यानी अंडर ४ ( एत्थ णं रसमेहे णामं महा मेहे पाउभविस्सइ) यहीं गोड जीले महामेघ आउट थशे. हेतु नाम समेध इथे. आरसभेध पशु (भरहप्प माणमित् आयामेण जाव वास वासिस्सइ) सगाई, पहाणार्थ मने स्थूलतामां भरतक्षेत्रना પ્રમાણ જેટલા હશે આ પણ ભરતક્ષેત્રની ભૂમિપર સાત દિવસ અને રાત સુધી સતત વર્ષાંતે रहेशे । जेण बहूणं रुक्ख गुच्छ गुम्मलय वल्लि तण पव्वग हरित ओसहि पवालंकुरमाईण तित्त, कड्डय कसाय अबिल महुरे) से रसमेध भने वृक्षेयां, गुछामां, गुल्मीमा, सलाम, વલિએ માં, તુણામાં પ તામાં, હરિત દુર્વાદિકેામાં, ઔષધિમ્મામાં, પ્રવાલે માં અને અંકુરાદિभांतिस्त, उटु, उषाया, आस ने मधुर (पंवि रसविसेसे) पांय प्रारना रसविशेषाने (जणइस्सइ) उत्पन्न १२शे मे यांय प्राश्ना रसोभां तिरसनियम माहिमां, टु રસ મરીચ આદિક માં કષાયરસ હરીતકી કિામાં, અમ્લરસ ચિ ંચા આમલી આદિકમાં અને મધુરરસ શ રા આદિકામાં હૈાય છે. લવણરસ મધુરાદિકાના સસથી ઉત્પન્ન થાય છે એથી
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________
یہ تو میخن میدحسین حسینی
حدس می سی سی سی سی
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे संवर्तकाभिधस्य प्रथममेघस्य प्रयोजनं भरतभूमेर्दाहोपशमः, द्वितीयस्य क्षीरमेघस्य भरतभूमौ वर्णादिजननम्, तृतीयस्य घृतमेघस्य भरतभूमौ स्निग्धतासंपादनम्, ननु क्षीरमेधेनैव शुभवर्णगन्धादि निष्पती सत्यां तत्सह भाविनी स्निग्धताऽपि स्वयमेवाया तेति घृतमेघो निष्प्रयोजन: ? इति चेदाह-क्षीरमेधेन शुभवर्णगन्धादीनामुत्पत्ती तत्सहभाविनी स्निग्धता भरतभूमौ यद्यपि स्वयमेवायाति तथापि प्रचुरतरस्निग्धतासंपादनमेव घृतमेघप्रयोजनम्, दृश्यते चापि क्षीरादधिका स्निग्धता घृते इति न कश्चिद् दोष इति । चतुर्थस्य अमृतमेघस्य वृक्षाधुत्पादनं प्रयोजनं पञ्चमस्य च रसमेघस्प वृक्षादिषु यथायोग्य रसोत्पादइसलिये उसका स्वतन्त्ररूप से कथन नहीं किया गया है. पांच मेघों का प्रयोजन यद्यपि सूत्र में ही कह दिया गया है तथापि स्फुटतर प्रतिपत्ति के लिये फिर से यहां वह कहा जाता है. पुष्कल संवर्तक प्रथममेघका भरतक्षेत्र की भूमिका दाहशमित करना यह प्रयोजन है. द्वितीय क्षीरमेघ का भरतक्षेत्र की भूमि में शुभवर्णादिका उत्पन्न करना यह प्रयोजन है. तृतीय घृतमेघ का भरतक्षेत्र की भूमि में स्निग्धता को उत्पत्ति करना यह प्रयोजन है।
शंका-घृतमेघका जो प्रयोजन आपने भरतक्षेत्र को भूमि में स्निग्धता का आपादन करने रूप प्रकट किया है सो जब क्षीरमेघ से ही शुभवर्ण शुभगन्ध आदि की भरतक्षेत्र की भूमि में निष्पत्ति हो जायगी तो शुभवर्ण गन्धादि के साथ होने वाली स्निग्धताभी अपने आप आ जावेगी फिर इस घृतमेधका प्रयोजन तो कुछ ही रहता नहीं है इसे निष्प्रयोजन मानने को क्या आवश्यकता है ? सो इसका समाधान ऐसा है कि यह बात ठीक है. कि शुभवर्णादिको की निष्पत्ति में तत्सहभाविनी स्निग्धता का संपादन करना ही घृतमेघ का प्रयोजन है. यह बात तो प्रत्यक्ष से ही प्रतीत होती देखी जाती है कि क्षार से अधिक स्निग्धता धत में है इत्यादि. अतः घृतमेध का काम निष्फल नहीं है-सफल है- चतुर्थ जो अमृतमेघ है-उसका સ્વતંત્રરૂપમાં કથન કરવામાં આવ્યું નથી, પાંચ મેઘનું પ્રયોજન જો કે સૂત્રમાં જ સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યું છે તે પણ કુતર પ્રતિપત્તિ માટે ફરીથી અહીં તે વિષે સ્પષ્ટતા કરવામાં આવેલ છે. પુષ્કલ સંવતક પ્રથમ મેઘનું પ્રયોજન ભરતક્ષેત્રની ભૂમિને દાહ શમિત કરે તે છે. બીજા ક્ષીરમેઘનું પ્રયોજન ભરતક્ષેત્રની ભૂમિમાં શુભ વર્ણાદિક ઉત્પન્ન કરવારૂપ. તૃતીય મેઘન પ્રયોજન છે ભરતક્ષેત્રની ભૂમિમાં સ્નિગ્ધતાની ઉત્પત્તિ કરવીતે
શંકા-તમે ઘતમેઘનું પ્રયોજન જ્યારે ભરતક્ષેત્રની ભૂમિમાં નિધતાનું અપાદન કરવું એ પ્રકટ કરેલ છે તે ક્ષીરમેઘથી જ જયારે શુભવર્ણ, ભગધ વગેરેની મતક્ષેત્રની ભૂમિમાં નિષ્પત્તિ થઈ જશે તો શુભવર્ણ ગત્પાદિની સાથે આવનારી સ્નિગ્ધતા પણ આપમેળે જ આવી જશે તે પછી આ ઘત મેઘનું પ્રયોજન તે કંઈ દેખાતું જ નથી. તે શું એને નિષ્ણજન માનવામાં કંઈ વધે છેતે આ શંકાનું સમાધાન આ પ્રમાણે છે કે જે કે શુભવદિકેની નિપત્તિમાં તસહભાવિની સ્નિગ્ધતા આપમેળે જ આવી જાય છે પણ પ્રચુરતાર સિનગ્ધતાનું સંપાદન કરવું ઘતમેઘનું પ્રયોજન છે એ વાત તો સ્પષ્ટ જ છે કે ક્ષીર કરતા વધારે નિગ્ધતા ઘીમાં છે. એથી વૃતમેઘનું કામ નિષ્ફળ નથી સફળ છે. ચતુર્થ જે અમૃતમેઘ છે, તેનું પ્રયોજન
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ५६ अवसपपिणी दुष्पमारक वैशिष्य निरूपणम् ४९३ नम् । ननु अमृतमेघन वनस्पतौ जनिते सति वर्णादिसहितस्यैव वनस्पतेरुपलभ्यमानत्वेन वर्णादि सह भाविनो रसस्यापि सुतरामुत्पत्तौ रसमेवो निष्प्रयोजन: ?, इति चेदाह-ययप्यमृत मेघेन सामान्परस उत्पाद्यते तथापि स्वस्वयोग्यरसनिष्पादनं रसमेघस्यैवेति न ककश्चिदोष इति । इत्थं पञ्च भिर्मेधै स्वस्वकार्ये संपादिते सति यादृशं भरतवर्षस्वरूपं भावि तदुच्यते-तएणं, इत्यादि । (तए णं) ततः खलु (भरहे वासे) भरतं वर्ष पउढ-रुक्खगुच्छ-गुम्म-लय-वल्लि-तण-पव्वग-हरित-ओसहिए) प्ररूढ वृक्ष-गुच्छ-गुल्म लतावल्लो तृण पर्वग-हरितौ-पधिकं प्ररूढाः समुत्पन्नाः वृक्षगुच्छादिहरितोषध्यन्ता यत्र तत्तादृशं (भविस्सइ) भविष्यति, तथा-(उवचिय तयपत-पवालं-कुर-पुप्फ-फल-समुप्रयोजन वृक्षादि को उत्पादन करना है. और पांचवां जो रसमेघ है उसका प्रयोजन वृक्षादिकों में यथायोग्य रस का उत्पन्न करना है ।
शंका-जब अमृत मेघ से ही भरतक्षेत्र की भूमि में वनस्पति का उत्पादन हो जाता है तो वर्णादि सहित ही उनका उत्पादन होता है. वर्णादि रहित रूप में तो उनका उत्पादन होता नहीं है। फिर जब वर्णादि सहित हो उनका उत्पादन होता है तो वर्णादि सहभावों जो रस है वह तो उनमें अपने आप हो उत्पन्न हो जाता होगा फिर रस को उत्पन्न करने वाला रस महामेघ का मानना निष्प्रयोजन प्रतीत होता है- सो ऐसी शंका ठीक नहीं है क्योंकि स्व
स्व योग्य रस का निष्पादन करना हो इस रस महामेघ का काम है वैसे तो अमृत मेघ से सामान्यतः रस उत्पन्न करा हो दिया जाता है । इस तरह से इन पांच मेघों द्वारा अपना अपना कार्य संपादित हो जाने पर जैसा भारत वर्ष का आगे स्वरूप हो जाता है अब सूत्रकार उसीका कथन करते हैं- (तएणं भरहे वासे पउढ रुक्ख-गुच्छ—गुम्म-लय-वल्लि-तणपव्वग-हरित-ओसहिए भविस्सइ) इसके बाद भरतक्षेत्र जिसमें वृक्ष से लेकर हरित औषधि तक વૃક્ષાદિકાના ઉત્પત્તિ કરવી છે, અને પાંચમે જે રસમેઘ છે, તેનું પ્રયોજન વૃક્ષાદિકમાં
થગ્ય રસોત્પત્તિ ક
શંકા-જયારે અમૃત મેઘથી જ ભરત ક્ષેત્રની ભૂમિમાં વનસ્પતિનું ઉત્પાદન થઈ જાય છે વનસ્પતિ વર્ણાદિ સહિતજ ઉત્પન્ન થાય છે વર્ણાદિ રહિતરૂપમાં વનસ્પતિનું ઉત્પાદન થતું નથી વર્ણાદિ સહિત જ જ્યારે તેમનું ઉત્પાદન થાય છે તે વર્ણાદિ સહભાવો જે રસ છે તે પણ તેમનામાં આપ મેળે જ ઉત્પન્ન થશે જ તે એ પરિસ્થિતિમાં રસને ઉત્પન્ન કરનારા રસ મહામેઘનું કથન અહીં નિષ્ણજન પ્રતીત થાય છે એવી શંકા પણ અહીં યોગ્ય નથી. કેમકે સ્વ-સ્વ રસનું નિષ્પાદન કરવું એ જ એ રસમહામેઘનું કામ છે, આમ તે અમૃત મેઘથી જ સામાન્યતઃ રસ ઉત્પન્ન કરાવવામાં આવે જ છે. આ પ્રમાણે આ પાંચે મેઘો વડે પોત પોતાના કાર્ય સંપાદિત થઈ ગયા પછી ભરતર્ષનું સ્વરૂપ કેવું હશે ? એ સંબંધમાં સૂત્રકાર કહે छ- (ताण भरहे वासे परूढरुक्ख-गुच्छ गुम्म लय-बल्लि-तण-पव्वग-हरितओसहिए भविस्सइ) त्या२ मा भने वृक्षथी भांडीनरत औषधी सुधी 41१५तिमी 64-1 / युही छ मे लरतक्षेत्र १५ थ/ a मा (उवचिय-तय पत्त-पवालं-कुर-पुप्फ-फल
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९४
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे तत्र उपचितानि = परि
इए) उपचित-त्वक्-पत्र - प्रवालाङ्कुर - पुष्प - फल - समुदितम् पुष्टानि यानि त्वक्पत्रवालाङ्कर पुष्पफलानि - त्वक्-त्वचा - वल्कलम्, पत्रं = पण, प्रबालं = किसलयम्, अङ्करः=अभिनवोद्भिद् व्रीह्यादि बीजसूचिः, पुष्पं = प्रसूनं फलं - प्रसिद्धम्, एतेषामितरेतरयोगद्वन्द्वः तानि तथोक्तानि तैः सुमुदितं व्याप्तम्, अत एव ( सुहोवभोगे यावि) सुखोपभोगं - सुखेन - अनायासेन उपभोगस्त्वक्पत्रादीनां यस्मिंस्तत्तथाविधं चापि (भवि(सइ) भविष्यति । एतेनोत्सर्पिण्या द्वितीयारके भरतवर्षे वनस्पतीनां वनस्पतिषु च पुष्पफलानां सत्ता प्रदर्शिता, ततश्च भरतवर्षस्य सुखोपभोगता सूचितेति । सू० ५६ ॥ अथोत्सर्पिणी दुष्पमाकालसंभवा मनुष्यास्तादृश भरतवर्षे दृष्ट्वा किं करिष्यन्ति ?
इत्याह-
मूलम् - तए णं ते मणुया भरहं वासं परूढ-गुच्छ - गुम्म-लय - वल्लि - तण - पव्वय-हरिय - ओसहीयं - उवचिय--तय- पत्त - पवालं- कुर - पुप्फ-फल- समुइयं सुहोवभोगं जायं जायं चावि पासिहिंति, पासित्ता विलेहितो णिद्धाइस्संति, णिद्धाइत्ता हट्टतुट्ठा अण्णमण्णं सदा विस्संति, सावित्ता एवं वदिस्संति जाए णं देवाणुप्पिया ! भरहे वासे परूढरुक्ख-गुच्छ-गुम्म-लय-वल्लि - तण - पव्वय-हरिय जाव सुहोवभोगे तं जेणं देवाणुप्पिया ! अम्ह केइ अज्जप्पभिर्इ असुभं कुणिमं आहारं आहारिस्सर से णं अणेगाहिं छायाहिं वज्जणिज्जेत्ति कट्टु संठिई ठवे संति उवित्ता भरहे वासे सुहं सुहेणं अभिरममाणा अभिरममाणा विहरिस्संति ||सू० ५७॥
वनस्पतियां उत्पन्न हो गई है ऐसा हो जावेगा तथा उवचिय-तय- पत्त - पवालं - कुर - पुप्प - फल - समुइए) परिपुष्ट वल्कलों, पत्तों, किसलया, अंकुरों, ब्रोही आदिके बीजों के अग्रभागों, पुष्पों, और फलों से व्याप्त होकर (सुहोवभोंगे याविभविस्सइ) जिसमें त्वक् पत्रादि का उपभोग अना. यास से है. ऐसा वह भरतक्षेत्र हो जावेगा. इस तरह के इस कथन से उत्सर्पिणी के इस द्वितीय आरक में भरतक्षेत्र में वनस्पतियों का सद्भाव और उनमें पुष्पफलादिकों का सद्भाव प्रकट किया गया है और इससे उसमें सुखोपभोगता बतलाई गई है | ५६ ॥
समुइए) परिपुष्ट वटली यांडाओ, सिसयो, मधुरा, मीहि वगेरेना, मीलेना अथ-लागोयुष्यो भ्याने इस विगेरेथी व्यास थने (सुहोवभोगे यावि भविस्सइ) मां त्वपत्राहि नो उपलोग અનાયાસ રૂપમાં થઈ શકશે એવું તે ભરતવષ થશે. આ જાતના આ કથનથી ઉત્સર્પિણીના એ દ્વિતીય આરકમાં ભરતક્ષેત્રમાં વનસ્પતિએના સદભાવ અને તેમાં પુષ્કલાદિકાના સદ્ભાવ પ્રકટ કરવામાં આવેલ છે અને એથી તેમાં સુખાયભોગતા બતાવવામાં આવેલછે પા
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ५७ उत्सर्पिणीदुष्षमाकालगतमनुष्यकर्तव्यनिरूपणम् ४९५
छाया-ततः खलु ते मनुजा भरतं वर्षे प्ररूढगुच्छ गुल्म लता वल्लीतृणपर्वग हरितोषधिकम् उचित त्वक्पत्र-प्रवाला-इकुर-पुष्प-फल-समुदितं सुखोपभोग जातं चापि द्रक्ष्य न्ति दृष्ट्वा विलेभ्यो निर्धाविष्यन्ति निर्धाव्य हृष्टतुष्टा अन्योऽन्य शब्दयिष्यन्ति शब्दयित्वा एवं वदिष्यन्ति जातं खलु देवानुप्रियाः भरतं वर्ष प्ररूढ-वृक्ष-गुच्छ-गुल्म-लता वल्ला तृणपर्वग हरित यावत् सुखोपभागम् तद् यः खलु देवानुप्रियाःअस्माकं कोऽपि अद्यप्रभृति अशुभं कुणपम आहारम् आहरिष्पति स खलु अनेकाभिश्छायाभिवर्जनीय इति कृत्वा संस्थितिं स्थापयिष्यन्ति स्थापयित्वा भरते वर्षे सुखं सुखेन अभिरममाणा अभिरममाणा विहरिष्यन्ति सू०५७॥
टीका- "तए णं" इत्यादि । (तए णं) ततः खलु ( ते मणुया) ते मनुनाः भरतवपस्थितास्तत्कालीना मनुष्याः (भरहं वासं) भरतं वर्ष (परूढ-गुच्छ-गुम्म-लय वल्लि तण-पव्यय हरिय-ओसहीयं) प्ररूढ-गुच्छ- गुल्म-लता-वल्ली-तृण-पर्वग-हरितौ-पधि. कम् (उवचिय-तय-पत्त-पवालं-कुर-पुप्फ-फल-समुइयं) उपचित-त्वक्पत्र-प्रवाला
कुर-पुष्प फल-समुदितं (सुहोवभोगं) सुखोपभोगं (जायं जायं चावि) जातं जातं चापि-प्राचुर्येण समुत्पन्नं चापि (पासिहिति) द्रक्ष्यन्ति अवलोकयिष्यन्ति, 'परूड गुच्छ'
अव सूत्रकार यह प्रकट करते हैं कि उत्सर्पिणो के दुष्षमाकाल में उत्पन्न हुए ये मनुष्य इस प्रकार के भारत वर्ष को देखकर क्या करेंगे
"तए णं ते मणुया भरहं वासं परूड गुच्छ-गुम्म-लय-बल्लि' इत्यादि-५७टोकार्थ— भरत क्षेत्र में स्थित हुए तत्कालीन वे मनुष्य (भरहं वासं) भरतक्षेत्र को (परूढ गुच्छ गुम्मलयवल्लि तण पव्वय हरिय ओसहीय)प्ररूढ गुच्छों वाला, प्ररूढ गुल्मेंवाला, प्ररूढ लताओं एवं वल्लियों वाला प्ररूढ तृण और पर्वज वनस्पतियों वाला, प्ररूढ हरित और औषधियांवाला (उवचिय तय पत्तपवालं कुरपुप्फफलसमुइयं) उपचित हुए छालों के समूह उपचित पत्तों के समूह वाला, उपचित हुए प्रवालों वाला, उपचित हुए अंकुरो वाला, उपचित पुष्पा बाला, उपचित हुए फलेवाला, अतएव (सुहोवभागं जायं जायं चावि पासिहिं ति) देखेगे तो
હવે સૂત્રકાર એ સ્પષ્ટ કરે છે કે ઉત્સર્પિણી ના દુષમા કાળમાં ઉત્પન્ન થયેલા એ મનુષ્યો એ પ્રકારના ભરતવષને જોઈને શું કરશે ? __ 'तए णं ते मणुया भरतं बासं परूढगुच्छगुम्मलयबल्लि' इत्यादि सूत्र ॥५५॥
टि -सरतक्षेत्रमा स्थित यछने-तीन ते मनुष्य। (भरह वासं) मरतक्षेत्र (परूढ गुच्छ गुम्मलयवल्लितणपव्वय हरियओसहोयं) प्र३८ शुरघोपा ५३८ शुल्मीवाणु, ३ साताया વલ્લિો વળું, અરૂઢ તૃણ અને પર્વજ વનસ્પતિઓવાળું, પ્રરુઢ હરિત અને ઔષધિઓવાળ: (उर्वाचयतयपत्तपवालंकुरपुप्फफल समुईए) ७५यित थी छालोनी सभा થયેલા પાંદડાઓના સમૂહવાળું, ઉપસ્થિત થયેલા અંકુરોવાળું ઉચિત પુષ્પોવાળું પ્રવાલ વાળું અને ઉપસ્થિત થયેલા ફલોવાળું ઉપસ્થિત થયેલ અંકુરાવાળું ઉચિત થયેલ पुष्पावागु भने ५यित थयेणापाणु मेथा (सुहोवभोग जायं जायं चाव पासिहिति)ते
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९६
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे इत्यादि-'सुहोवभोगं' इत्यन्तपदत्रयस्यार्थः पञ्चपञ्चाशत्तमे सूत्रेऽवलोकरीय इति (पासिता) दृष्ट्वा अवलोक्य (बिलेभ्यः (णिद्धाइस्संति) निर्धाविष्यन्ति-निर्गमिष्यन्ति (णिद्धा. इत्ता) निर्धाव्य-निर्गम्य (हतुट्ठा) हृष्टतुष्टाः-हृष्टाः-आनन्दिताश्च ते तुष्टाः-संतोषमुपगताश्चेति तथा आनन्द संतोष चोपगता इत्यर्थः (अण्णमण्णं) अन्योन्यम् परस्परं (सदा. विति) शब्दयन्ति, (सहावित्ता) शब्दयित्वा (एवं चदिस्संति) एवं वदिष्यन्ति-कथयिष्यन्ति, किं कथयिष्यन्ति ! इत्याह 'जाए ण' इत्यादि । (जाए णं) जातं खलु (देवाणुप्पिया ! ) देवानुप्रियः (भरहे वासे) भरतं वर्षे (परूढ-रुक्ख-गुच्छ-गुम्म लय-वल्लितण-पन्चय-हरिय जाव सुहोवभोगे) प्ररूढ़-वृक्ष-गुच्छ -गुल्म- लता-चल्लि-तृण-पर्वगहरित यावत् सुखोपभोगम् , (तं जे णं देवाणुप्पिया अम्हं केइ) तद् यः खलु देवानुप्रियाः ! अस्माकं कश्चित् हे देवानुप्रियाः भरतवर्षस्य वृक्षगुच्छगुल्मलतादिसंपन्नत्वेन सुखोपभोग्यत्वात् अस्माकं मध्ये यः कश्चित् (अज्जप्पभिई) अद्यप्रभृति अद्यारभ्य (असुभं कुणिमं आहार) अशुभं कुणपम् आहारम्-अप्रशस्तं मांसाहारम् (आहारिस्सइ) आहरिष्यति (से णं) स खलु (अणेगाहिं छायाहिं) एनेकाभिश्छायाभिः अनेकसंख्यक पुरुषच्छाया यह क्षेत्र सुख से उपभोग करने योग्य हो चुका है इस प्रकार का (पासित्ता) ख्याल करके वे (बिलेहितो णिद्धाइस्संति) अपने अपने विलों से बाहर निकल आयेंगे, और (णिद्धा इत्ता) बाहर निकल कर के फिर वे (हद्वतुद्वा अण्णमण्णं सदाविति) वडे ही आनन्द से और संतोष से युक्त हुए आपस में एक दूसरे के साथ विचार विनिमय करेंगे (सदावित्ता एवं वदिस्संति विचार विनिमय करके फिर वे इस प्रकार से एक दूसरे से कहेंगे (जाएणं देवाणुप्पिया ! भरहे वासे परूढरुख-गुच्छ-गुम्म-लय-वल्लि-तण-पव्वय-हरिय-जाव सुहोवमोगे) हे देवानुप्रियो ! भरत क्षेत्र वृक्षों से, गुच्छों से, गुल्मो से, लतोओं से, वल्लियों से, तृणों से एवं हरित दर्वादिको से युक्त होकर सुखोपभोग बन गया है (त जे णं देवाणुप्पिया अहं केइ अज्जप्पभिइ असुभं कुणिमं आहारं आहरिस्सइ) अतः अब जो कोई हे देवानुप्रियो ! हम लोगों में से आज से लेकर अशुभ, अप्रशस्त-आहार करेगा (से णं अणेगाहिं छायाहिं वज्जणिज्जति) वह अनेक पुरुषों भनुष्य नशे भा क्षेत्र सुभोपलाग्य थ युज्यु छ तो मारोते (पासित्ता) भ्यास उशन तमा (बिलेहितो णिद्धाइस्संति) पातपाताना (भीमाथी मा नीजी मारी भने (निद्धाइत्ता) महार निजीने पछी तमा (हवतुट्टा अण्णमण्णं सद्दर्शित) मई मान हित भने संतुष्ट यये तमा ५२२५२ मे४- मीनी साथे पिया२ विनिमय ४२ ( सवित्ता, एवं वदिस्संति) विया२ विनिमय ४शन पछी तेथे। मा प्रमाणे मीलने हशे (जए णं देवाण प्पिया ! भरहे वासे पउढरुक्खगुच्छगुम्मलयवल्लितणपब्वयहरिय जाव सुहोवभोगे) है દેવાનુપ્રિયે ભારતક્ષેત્રન ક્ષોથા, ગુચ્છાથી, ગુલમોથી લતાઓથી વહિલાથી તેમજ હરિત દુર
थी युत थ ने सुखोप सोय मनी आयुछे ( तंजेण देबुणुप्पिया अम्हं केइ अजप्प मिइ असुम कुणिम आहारं आहरिस्सइ) मेथी वेथी मा५७iमाथी ५०? है वानु(प्रथे। । अशुभ-मप्रशस्त मेहा२ ४२० (से णं अण्णे णाहि छाहिं वणिजति) ते भने
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि०वक्षस्कार सू. ५७ उत्सर्पिणीदुष्षमा कालगत मनुष्य कर्तव्यनिरूपणम् ४९७
प्रमाणं व्यवधाय ( वज्जणिज्जेत्ति कटु ) वर्जनीया इति कृत्वा स्वस्वसमूहतः पृथक्करणीयाः तत्संसर्गः सर्वथा वर्जनीय इति निश्चित्य (संठि ठवेस्संति) संस्थितिं स्थापयिव्यन्ति व्यवस्थां करिष्यन्ति (संठिहं ठवेत्ता) संस्थितिं स्थापयित्वा (भरहे वासे) भरते वर्षे (सुहं सुहेणं) सुखसुखेन सुखं यथा स्यात्तथा सुखेन - अनायासेन (अभिरममाणा २) अभिरममाणाः २ - क्रीडन्तः २ ( विहरिस्संति) विहरिष्यन्ति कालं यापयिष्यन्ति ॥ ०५७ ||
मूलम् - तीसेनं भंते! समाए भरहस्स वासस्स केरिसए आयारभाauster भविस्स ? गोयमा ! बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे भविस्सइ जाव कित्तिमेहि चेव अकित्तिमेहि चेव । तीसेणं मते ! समाए मणुयाणं केरिस आयारभाव पडोयारे भविस्सइ ? गोयमा ! तेसिणं मणुयाणं छव्विहे संघ छवि ठाणे बहूईओ रयणीओ उड़ढ उच्चत्तेणं जहण्णेणं अतो मुहुत्तं उक्कोसेणं साइरेगं वासस्यं आउयं पालेहिंति, पालित्ता अप्पे गइया णिश्यागामी जाव अप्पेगइया देवगामी ण सिज्झति ॥ सु० ५८ ॥
छाया - तस्यां स भदन्त ! समायां भरतस्य वर्षस्य कीदृशक आकारभावप्रत्यवतारो भविष्यति ? गौतम ! बहुसमरमणीयो भूमिभागो भविष्यति यावत् कृत्रिमैश्चैव अकृत्रिम - चैव । तस्यां खलु भदन्त समायां मनुजानां कीदृशक आकारभावप्रत्यवतारो भविष्यतिः गौतम ! तेषां खलु मनुजानां षड्विधं संहननं, षइविधं संस्थानं बह्निः रत्नीः उर्ध्वमुच्चत्वेन, जघन्येन, अन्तर्मुहूत्तम् उत्कर्षेण सातिरेकं वर्षशतम् आयुष्कं पालयिष्यति, पालयित्वा erred निrयगामिनो यावत अध्येकके देवगामिनः न सिध्यन्ति ॥ ५८ ॥
की छाया प्रमाण में वर्जनीय हो जावेगा - अर्थात् हम लोग अपने समुदाय से उसे पृथक्कर देंगे. और उससे कोई सम्बन्ध नहीं रखेंगे. इस प्रकार (कट्ट) से निश्चयकरके (संठिई ठवेस्संति) वे व्यवस्था करेंगे । इस प्रकार की (संठि ठवित्ता भर हे वासे) व्यवस्था करके फिर वे (सुह सुहेणं अभिरमाणा २ विहरिस्संति) इस भरत क्षेत्र में बड़े ही आनन्द के साथ बिना किसी बाधा के विविध प्रकार की कीडाओं को करते हुए अपने समय को निकालेंगे ॥५७॥
इस उत्सर्पिणी के दुष्षमाकाल में भरत क्षेत्र के और उसमें स्थित मनुष्यों के आकार भाव અનેક પુરૂષોને છાયા પ્રમાણમાં વનિય થઈ જાય એટલે કે અમે તેને પેાતાના સમુદાયમાંથી જુદા જુદા કરી મૂકીશુ અને તેના સાથે કોઈ પણ જાતના સંબ`ધ કરીશ નહીં. આ प्रभा] निश्चय ने (संठि ठवेस्संति) तेथे व्यवस्था ४२, मा प्रमाणे (संठि ठवित्ता भर वासे) व्यवस्था रीने पछी ते (सुहं सुहेणं अभि रममाणा २ बिहरिस्संति) मा भरत ક્ષેત્રમાં બહું જ આનંદપૂર્વક ખાધા રહિતથઈને વિવિધ પ્રકારની ક્રીડા કરતાં પેાતાના સમ
यने व्यतीत २ ॥ ५७ ॥
ઉત્સર્પિણીના દુષમાકાળમાં ભરત ક્ષેત્રના અને તેમાં સ્થિત મનુષ્યના આકારભાવ
६३
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९८
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे टीका-"तीसे गं भंते !" इत्यादि । (तीसे णं भंते ! समाए) तस्यां खलु भदन्त समायां ! हे भदन्त उत्सर्पिणी संबन्धिन्यां दुष्पमायां समायां (भरहस्स वासस्स) भरतस्य वर्षस्य भरतक्षेत्रस्य (केरिसए आयारभावपडोयारे) कीदृशक आकार भावप्रत्यवतारः प्रज्ञप्तः प्ररूपितः ? (बहुसमरणिज्जे भूमिभागे भविस्सइ) बहुसमरमणीयो भूमिभागो
भविष्यति (जाव कित्तिमेहिंचेव अकित्तिमेहिं वेव) यावत् कृत्रिमैश्चेव अकृत्रिमश्चैव । अत्र यावत्पदेन (से जहा नामए आलिंगपुक्खरेइ वा) इत्यारम्य (कित्तिमेहि चेव) इत्यवधिकः पाठः संग्राह्य इति । गौतमस्वामी पुनः पृच्छति-(तीसेणं भंते ! समाए) तस्यां खलु भदन्त । समायां दुष्षमायां समायां (मणुयाणं) मनुजानां (केरिसए) कीदृशकः (आयारभावपडोयारे ) आकारभावप्रत्यवतारो भविष्यति ? भगवानाह (गोयमा ।) गौतम ! (तेसि णं मणुयाणं ) तेषां खलु मनुजानां (छविहे) पविध-पदप्रकारकं (संघयणे) प्रत्यवतार के विषय में सूत्रकार कथन करते हैं 'तीसेण भंते ! समाए भरहस्स वासस्स केरिसए ।
टीकार्थ-गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है (तीसे ण भंते ! समाए भरहस्स वासस्स केरिसए आयारभावपडोयारे भविस्सइ) हे भदन्त ! उत्सर्पिणी सम्बन्धी इस दुष्षमा काल में भरत क्षेत्र को आकार भाव का प्रत्यवतार स्वरूप-कैसा होगा ? इस प्रकार गौतम के पूछने पर प्रभु ने कहा है (गोय. मा ! बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे भविसस्सइ) हे गौतम ! उस काल में भरत क्षेत्र का भूमिभाग बहु सममरणीय होगा (जाव कित्तिमेहिं चेव अकित्तिमेहिं चेव) यावत् वह कृत्रिम अकृत्रिम मणियों से सुशोभित होगा यहां यावत्पद से यही "आलिंगपुक्खरेइवा" इस पाठ से लेकर "कित्तिमेहिं चेव" तक का पाठ गृहीत हुआ है अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(तीसे णं भंते ! समाए मणुयाणं केरिसए आयारभावपडोयारे भविस्सइ) हे भहन्त ! उस दुष्षमा नाम के आरे में मनुष्यों का आकार भाव का प्रत्यवतार स्वरूप कैसा होगा ! इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा ! तेसिणं मणुयाणं छविहे संघयणे छविहे संठाणे, बहुईओ रयणीओ उ8 उच्चत्तेणं) हे गौतम ! उन मनुष्यो के પ્રત્યવતીર ના સંબંધમાં સૂત્રકાર કથન કરે છે
'तीसेण भंते ! समाए भरहस्स वसस्स केरिसए, इत्यादि सूत्र २८
टी--गीतमे प्रभुने मा प्रमाणे प्रश्रय (तीसेण भंते ! समाए भरहस्स वासस्स केरिसए आयारभाबपडोयारे भविस्सइ) ३ महन्त सपिही सच्ची से दुषमा सभा ભરત ક્ષેત્રના આકારભાવના પ્રત્યવતાર એટલે કે સ્વરૂપ કેવું હશે ? આ પ્રમાણે ગૌતમસ્વામીએ प्रश्न या पछी प्रभुमे यु (गोयमा ! बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे भविसस्सइ) : गौतम ! से मा भरत क्षेत्रनो भूमिमा मसभरमणीयथ(जाव कित्तिमेहि चेव अकित्तिमेहिं चेव) यावत ते तिम मतिम मणिमयी सुशामित थशे मही यावत् ५४थी आलिंगपुक्खरेइवा" 1840 ने "कित्ति प्रेहि चे" सुधीना ५४ हात थय। छे. इव गौतम स्वामी ओम पूछे छ (तीसेण भंते ! मणुपाणं केरिसए आयार भाव पडोयारे 3 महन्त ! तेहुपम नाममारामा મનુષ્યના આકાર ભાવના પ્રત્યવતાર (એટલે કે સ્વરૂપ કેવું હશે? એના જવાબમાં પ્રભુ કહે છે (गोयमा! तेसिण मणुयाणं छबिहे संघयणे, विहे संठाणे बदुईओ रयणी उढे उच्चत्ते ण)
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ५९ दुष्षमसुषमासमा निरूपणम् ४९९ संहननं शरीरास्थिरचना भविष्यति, (छव्चिह) षइविधं षटप्रकारकम् (संठाणं) संस्थानम् आकारो भविष्यति, तथा ते मनुजाः (बहुईओ रयणीओ) बह्वीः रत्नीः (उड्ढं उच्चतेणं) ऊर्ध्वमुच्चत्वेन भविष्यति, तथा (जहणेणं) जघन्येन (अंतोमुहत्तं) अन्तर्मुहर्तम् (उक्कोसेणं) उत्कर्षेण (साइरेगं वासस) सातिरेक वर्षशतं किञ्चिदधिक वर्षशतम् (आउयं) आयुष्कं जीवितकालं (पालेहिति) पालयिष्यन्ति, (पालित्ता) पालयित्वा (अप्पेगइया) अप्येकके केचित् (णिरयगामी) निरयगामिन नारका (जाव) यावत्-यावत्पदेन-अप्येकके तिर्यग्गामिनः अप्येकके मनुष्यगामिन इति संग्राह्यम्, तथा-(अप्पेगइया देवगामी) अप्येकके देवगामिनो भविष्यन्ति, परन्तु तत्र काले संजाता मनुष्याः (ण सिझंति) न सिध्यन्ति सिद्धिगतिगामिनो न भवन्तीति ॥ सू० ५८ ॥
अथ दुप्पमसुषमां समां वर्णयति--
मूलम्-तीसेणं समाए एक्कवोसाए वाससहस्सेहिं काले वीइक्कंते अणंतेहिं वण्णपज्जवहिं जाव परिवड्ढेमाणे २ एत्थ णं दूसमसुसमा णाम समा काले पडिवज्जिस्सइ समणाउसो तीसे णं भंते ! समाए भरहस्स वासस्स केरिसए आयारभावपडोयारे भविस्सइ ? । गोयमा । बहुसमरमणिज्जे जाव अकित्तिमेहिं चेव । तेसि णं भंते ! मणआणं केरिसए
आयारभावपडोयारे भविस्सइ ? गोयमा ! तेसिणं मणुयाणं छविहे संघ यणे, छविहे संठाणे, बहुई धणूई उद्धं उच्चत्तेणं जहण्णेणं अंतोमुहत्तं ६ प्रकार का तो संहनन होगा, ६ प्रकार का संस्थान होगा और शरीर की ऊँचाई अनेक हस्त प्रमाण होगी. (जहणेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं साइरेगं वापसयं आउयं पालेहिंति) इनकी आयु का प्रमाण जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का और उत्कृष्ट कुछ अधिक १०० वर्ष का होगा (पलित्ता अप्पेगइया णिस्यगामी, जाव अप्पेगइया देवगामी) आयु की समाधि के अनन्तर कितनेक तो इनमें से नरकगति में जावेंगे यावत् कितनेक तिर्यग्गति में जावेंगे, कितनेक मनुष्यगति में जावेंगे और कितनेक देवगति में जावेंगे परन्तु (न सिझति) सिद्धगति में कोई नहीं जावेगा ।सू०५८॥ હે ગૌતમ! તે મનુષ્યને ૬ પ્રકારનું તે સંહનન થશે, ૬ પ્રકારનું સંસ્થાન થશે અને શરીરની अयाने हस्त प्रभारी शे (जहण्णेणं अंतोमुहुत्त उक्कोसेण साइरेगं वाससयं आउयं पालेहिति) मेमनी मायुध्यनु प्रभाए धन्यथा ये अतभुतनु भने Sex पधारे १०० वर्ष २८ . (पालित्ता अप्पेगइया णिरयगामी, जाव अप्पेगइया देवगामी) मायुष्यनी समाप्ति ५७ 32ai तो मेमनामांथी न२४ गतिमाशे यावत કેટલાક તિર્યંન્વ ગતિમાં જ, કેટલાક મનુષ્ય ગતિમાં જશે અને કેટલાક દેવગતિમાં જશે ५ (न सिझंति) सिद्धमति भजपी शश नाह. ॥ ५८ ॥
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________
५००
___ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे उक्कोसेणे पुचकोडी आउयं पालेहिंति, पालित्ता अप्पेगइआ णिरयगामी जाव अंत करेहिति । तीसेणं समाए तओ वंसा समुपज्जिस्संति, तं जहातित्थगरवंसे चक्कवहिवंसे दसावंसे । तीसेणं समाए तेवीसं सित्थगरा, एक्कारस चकचट्टी णव बलदेवा णय वासुदेवा समुप्पज्जिस्संति सू०५९)
छाया-तस्यां खलु समायाम् एकविंशत्या वर्ष लहस्नैः काले व्यतिकान्ते अनन्तैर्वर्णपर्यवैर्या धत् परिवर्द्धमानः परिबर्द्धमानः अत्र खलु दुष्षमसुषमा नाम समा कालः प्रतिपत्स्यते श्रमणा युष्मन् ! तस्यां खलु भदन्त ! समायां भरतस्य वर्षस्य कीदृश आकारभावप्रत्यवतारो भयि प्यति ? गौतम ! बहुसमरमणीयो यावत् अकृत्रिमैश्चैव । तेषां खलु भदन्त ! मनुजानां कोदशक आकारभावप्रत्ययतारो भविष्यति ? । गौतम! तेषां खलु मनुजानां षविधं संहनन षविधं संस्थान बहूनि धषि ऊर्ध्वमुच्यत्वेन जघन्येन अन्तर्मुहर्तम् उत्कर्षेण पूर्व कोटोम् आयुष्क पालयिष्यन्ति पालयित्वा अप्येकके निरयगमिनो यावत् अन्तं करिष्यन्ति । तस्यां खलु समायां त्रयो वंशा समुत्पत्स्यन्ते तद्यथा-तीर्थकरवंशः चक्रवर्तिवंश २, दशाहवंशः तस्यां खलु समायां त्रयोविंशति स्तोर्थकराः एकादश चकवर्तिनः नब बलदेवाः नव वासुदेवाः समुत्पत्स्यन्ते ॥सू ५९।।
टीका - "तीसे णं समाए" इत्यादि । (समणाउसो) श्रमणायुष्मन् हे आयुष्मन् श्रमण (तीसेणं समाए) तस्यां खलु समायाम् (एक्कवीसाए चाससहस्से हिं) एकविंशत्या वर्षसहः प्रमिते (काले वीइक्कंते ) काले व्यतिक्रान्ते (अणंतेहिं वण्णपज्जवेहि) अनतैर्णपर्यवैः (जाव) यावत्-यावत्पदेन (अणं तेहि गंधपज्जवेहि) इत्य रभ्य (अणंतपरिघुइडीए) इत्यन्तः पाठः संग्राह्यः, (परिवढेमाणे२) परिवर्द्धमानः २ (एत्थ ण) अत्र खलुअस्मिन् भरते वर्षे खलु (दूसमसुसमा णामं समा काले) दुष्पमसुषमा नाम समा कालः
॥ उत्सर्पिणी के दुप्पम सुषमा का वर्णन
तीसे णं समाए एक्क वीसाए वाससहस्सेहि काले वीइक्फते' इत्यादि सूत्र-५९ टीकार्थ-(समणाउसो) हे आयुष्मन् श्रमण (तीसेणं समाए) उस उत्सर्पिणी में (एकवीसाए याससहस्से हिं) २१हजार वर्ष प्रमाण वाला जब (काले वीइक्कते) यह दुष्पमा नाम का द्वितीय काल समाप्त हो जायेगा तब (अणंतेहिं वण्णपज्जवेहि जाव परिवड्ढेमाणे२ एत्थणं दूसमसुसमा गामं समा काले पडिवग्जिस्सइ)अनन्त वर्ण पर्यायों से यावत् अनन्त गंध आदि पर्यायों से अनन्त गुण रूप में
ઉત્સર્પિણીના દુષમસુષમાનું વર્ણન-- 'तीसेणं समाए एक्कयीसाए वाससहस्से हिं काले वोइक्कंते इत्यादि सूत्र ॥५॥
साथ-- (समणाउसो) है भायु भन् भए ! (तीसे णं समाए) ते उत्सवमा (एक्कबीसाए वाससहस्सेहि ) २१ १२ १५ प्रमाणवाणी न्यारे (काले वीइक्कते) से हमा नाम द्वितीय समास यश त्यारे (अणंतेहि वण्णपज्जवेहि जाच परिपडे माणे २एत्थ ण दसमसुसमा णाम समा काले पडिज्जिसइ) सनत या पर्यायोथी यावत અનંત ગંધ આદિ પર્યાયાથી અનંત ગુણ રૂપમાં વૃદ્ધિ ગત થતા આ ભરતક્ષેત્રમાં દષમ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ५९ दुष्षमसुषमासमा निरूपणम्
५०१ (पडियज्जिस्सइ) प्रतिपत्स्यते समापन्नो भविष्यति । (तीसेणं भंते ! समाए) तस्यां खल भदन्त ! समायां (भरहस्स पासस्स) भरतस्य वर्षस्य (केरिसए) कीदृशकः (आयारभावपडोयारे) आकारभावप्रत्यवतारो ( भविस्तइ ) भविष्यति ? इति गौतम प्रग्नेभगवानाह-'गोयमा ! गौतम ! (बहुसमरमणिज्जे जाव अकित्तिमेहिं चेव) बहुसमरमणीयो यावत् अकृत्रिमैश्चैव । अत्र यावत्पदेन ( भूमिभागे भविस्सइ) इत्यरभ्य (कित्तिमेहिं चेव) इत्यन्त ! पाठः संग्राह यः । पुनौतमस्वामी पृच्छति तेसिणं भंते ! मणुयाणं) तेषां खलु भदन्त ! मनुजानां हे भदन्त ! तेषामुत्सर्पिणीदुष्षम सुषमाकालभाविनां मनुष्याणां (केरिसए आयारभावपडोयारे) कीदृशक आकारभाव प्रत्यवतारो ( भविस्सइ) भविष्यति ? । भगवानाह- ( गोयमा ! ) गौतम (तेसि णं मणुयाणं) तेषां खलु मनुजानां (छविहे संघयणे ) षड्विधं संहननं ( छव्यिहे संठाणे पइविधं संस्थानं च भविष्यति, तथा-ते मनुजाः (बहूई धण्इं उद्धं उच्चत्तेणं) बहनि वृद्धि गत होता हुआ इस भरत क्षेत्र में दुष्षमसुषमा नाम का तृतीय काल प्राप्त हो जावेगा (तीसेणं भंते ! समाए भरहस्स वासस्स केरिसए आयारभावपडोयारे भविस्सइ) गौतमने प्रभु से ऐसा पछा है कि हे भदन्त ! जब यह काल भरतक्षेत्र में अवतीर्ण हो जावेगा तो भरतक्षेत्र का आकार भाव का प्रत्यवतार स्वरूप कैसा होगा? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु ने कहा है हे गौतम! इस आरे में भरतक्षेत्र का भूमिभाग बहु सम रमणीय होगा यावत् अकृत्रिम पंचवर्णों के मणियों से वह उपशोभित होगा. यहां यावत्पद से "भूभिभागे भविस्सई" यहां से लेकर "कित्तिमेहिं चेव" तक का पाठ गृहीत हुआ है. अब गोतमस्वामो पुन: प्रभु से ऐसा पूछते हैं- ( तेसिणं भंते ! मणुयाणं केरिसए आयारभावपडोयारे भविस्सइ) हे भदन्त ! इस काल के मनुष्यों का स्वरूप कैसा होगा ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- (गोयमा ! तेसिणं मणुयाणं छब्बहे संघयणे छविहे संठाणे बहुइं धणूई उड्ढं उच्चत्तेण) हे गौतम ! उत्सर्पिणी के दुष्पमासुषमा कालभावी मनुष्यों के छह प्रकार के संहनन होंगे छह प्रकार के संस्थान होंगे-तथा इनके शरीर की
समानामतीय प्रात यश. (तोसेणं भंते! समाए भरहस्स बास्सस केरिसप आयारभावपडोयारे भविस्सइ) गौतमे प्रभुने । प्रमाणे प्रश्न ये त ! यारे येण ભરતક્ષેત્રમાં અવતીર્ણ થઈ જશે ત્યારે ભરતક્ષેત્રના આકાર-ભાવને પ્રત્યવતાર એટલે કે વરૂપ કેવું હશે ? આ જાતના પ્રશ્નના જવાબમાં પ્રભુ કહે છે–હે ગૌતમ ! એ આરામાં ભરતકોત્ર ભૂમિભાગ બહુ સમરમણીય થશે. યાવત્ અકૃત્રિમ પાંચવર્ણોના મણિઓથી તે पलित य0 मही यापत् ५४थी (भूमिभागे भविस्सइ) महाबी भांडाने (कित्तिमेंहि રેશ) સુધીને પાઠ ગૃહીત થયે છે. હવે ગૌતમ સ્વામી પુનઃ પ્રભુને આ જાતનો પ્રશન કરે छ-(तेसीणं भंते ! मणुयाण केरिसए आयारभावपडोयारे भविस्सइ) : महन्त ! 241 जना मनुध्यान २१३५ ३ १ अनाममा प्रभु ४ छ-(गोयमा ! तेति णं मणुयाणं विहे संघयणे छविहे संठाणे बहुई धणूई उड्ढे उच्चत्तेणं) हे गोतम Gत्सना દુષમા સુષમા કાળના ભાવી મનુષ્યના ૬ પ્રકારના સંહનને થશે, ૬ પ્રકારના સંસ્થાને
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे धषि उर्ध्वमुच्चत्वेन भविष्यन्ति, तथा-(जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं पुव्वकोडी) जघन्येनान्तमुहूर्तम् उत्कर्षेण पूर्वकोटिम् (आउयं) आयुष्कं (पालेहिति) पालयिष्यन्ति (पालित्ता) पायित्वा (अप्पेगइया णिरयगामी जाव अंत करेहिति) अप्येकके निरयगामिनो यावत् अन्तं करिष्यन्ति, यावत्पदसंग्राह्यपाठमनुसृत्यैवमर्थों बोध्यस्तथाहि केचिद् मनुष्या नरकगामिनो भविष्यन्ति, केचित् तिर्यग्गामिनो भविष्यन्ति, केचिन्मनुष्यगामिनः केचिच्च देवगामिनो भविष्यन्ति, केचिच्च सिद्धिगतिगामिनो भविष्यन्तीति । तस्यां समायां ये मनुष्यवंशाः प्रचलिष्यन्ति तानाह-(तीसेणं समाए) तस्यां खलु समायां (तो वंसाः) त्रयो वंशाः (समुप्पज्जिस्संति) समुत्पत्स्यन्ते समुत्पन्ना भविष्यन्ति (तं जहा) तद्यथा-(तित्थगरवंसे) तीर्थकरवंशः तीर्थङ्करसन्तानपरम्परा (चक्कवहिवंसे) चक्रवर्तिवंशः चक्रवत्तिसन्ततिपरम्परा, (दसारवंसे) दशाहवंशः यदुवंशश्चेति । तस्यां समायां कियत्कियत्संख्य काश्चक्रवर्त्यादयः समुत्पत्स्यन्ते ? इत्याह-(तीसेणं भंते ! समाए) तस्यां ऊँचाई अनेक धनुष प्रमाण होगा. (जहणेणं अतो मुहुत्तं उक्कोसेणं पुव्वकोडी आउयं पालेहिति) इनकी आयु जघन्य से एक अन्तर्मुहूत्ते को और उत्कृष्ट से एक पूर्वकोटि तक की होगी (पालित्ता अप्पेगइया णिरयगामी, जाव अंतं करेहिति) इतनी लम्बी आयु का भोग करके जब ये मरेंगे तो इनमें से कितनेक मनुष्य तो नरक में जावेंगे और कितनेक मनुष्य यावत् समस्त शारीरिक और मानसिक दुःखो का विनाश करेंगे यहाँ यावत्पद से संग्राह्य पाठ इस प्रकार से हैं-"केचित् मनुष्याः नरक गामिनो भविष्यन्ति, केचित् तिर्यग्गामिनो भविष्यन्ति, केचित् मनुष्यगामिनो भविष्यन्ति केचित् देवगामिनो भविष्यन्ति, केचित् सिद्धगतिगामिनो भविष्यन्ति" इस यावत्पद गृहीत पाठ का अर्थ स्पष्ट है. (तीसेणं समाए तओ वेता समुप्पज्जिस्संति) उस उत्सर्पिणी काल के इस तृतीय आरक में तीन वंश उत्पन्न होंगे-(तं जहा) जो इस प्रकार से हैं-(तित्थगरवसे, चक्कवट्टिवसे) एक तीर्थकर वंश, द्वितीय चक्रवर्ती वंश तृतीय दशाह वंश- यदुवंश (तीसे णं समाए यश तम अमना शरीरनी या भने धनुष प्रमाण रक्षी . (जहण्णेण अतोमुहुत्त उक्कोसेणं पुब्वकोडी आउयं पालेहिति) मनु मयुष्य न्यथा मे मतहत नरहुं भने Seeी में पूर्व 12 सुधी शे. (पलित्ता अप्पेगइया णिरयगामी, जाच अंत करेहिति) भारही मायुष्य सागवान न्यारे से। भर पाभरी त्यारे समनाમાંથી કેટલાંક મનુષ્ય તે નરકમાં જશે અને કેટલાક મનુષ્યો યાવતું સમસ્ત શારીરિક અને માનસિક દુઃખને વિનાશ કરશે. અહીં યાવત્ પદથી સંગ્રાહ્ય પાઠ આ પ્રમાણે છે – "केचित् मनुष्याः नरकगामिनो भविष्यन्ति, केचित् तिर्यगामिनो भविष्यन्ति, केचित् मनुष्यगामिनो भविष्यन्ति, केचित् देवगामिनो भविष्यन्ति केचित् सिद्धगतिगामिनो भविष्यन्ति,' यावत ५४थी गृहीत से पाने अर्थ २५ष्ट छे. (तोसेणं समाए तओ वंसा समुप्पज्जिति) ते सपना से तृतीय सा२४मा अत्यन्न थरी (त जहा) ते २८ प्रमाणे छे. (तिस्थगरवंसे, चक्कलट्टि वंसे, दसारवंसे) मे तीय ४२ वश, द्वितीय यवत' मने तृतीय श यदुवंश. (तीसेणं समाए तेबीसं
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि०वक्षस्कार सू. ६० सुषमदुष्षमाकालनिरूपणम्
५०३
खलु भदन्त ! समायां (तेवीसं तित्थगरा) त्रयोविंशतिस्तीर्थकरा: (एक्कारस चक्कवट्टी) एकादश चक्रवर्त्तिनः (णव बलदेवा) नव बलदेवाः नवसंख्यका बलदेवाः (णव वासुदेवा) नव वासुदेवाः नवसंख्यका वासुदेवाश्च (समुप्पज्जिस्संति) समुत्पत्स्यन्ते उत्पन्ना भवि - व्यन्तीति ॥ सू० ५९ ॥
अथ सुषमदुष्पमाकालं वर्णयति -
मूलम् - तोसे णं समाए सागरोवमकोडाकोडीए वायालीसाए वाससहस्सेहिं ऊणियाए काले वीइक्कंते अनंतेहिं वण्णपज्जवेहिं जाव अनंतगुणपरिवुड्ढीए परिवुइढेमाणे २ एत्थ णं सुसमद्समा णामं समाकाले पडिवज्जिस समणाउसो ! सा णं समा तिहा विभजिस्सइ-पढमे तिभागे, मज्झिमे तिभागे पच्छिमे तिभागे । तीसे णं भंते! समाए पढने तिभाए भरहस्स वासस्स के रिसए आगारभाव पडोयारे भविस्सइ ? गोयमा ! बहुसमरमणिज्जे जाव भविस्सइ, मणुयाणं जावेव ओसप्पिणी पच्छिमे तिभागे वतव्वया सा भाणियव्वा, कुलगखज्जा उसभसामिवज्जा । अण्णेपतितं जहा ती से गं समाए पढमे तिभाए इमे पण्णरस कुलगरा समुपज्जि स्संति तं जहा - सुमई जाव उसमे सेसं तं चैव दंडणीइओ पडिलोमाओ
यव्वाओ. तीसे णं समाए पढमेतिभागे रायधम्मे जाव धम्मचरणे य वोच्छिज्जिस्सइ । ती से णं समाए मज्झिमपच्छिमेसु तिभागेसु जाव पडममज्झिमे वत्तव्वया ओसप्पिणीए सा भाणियव्वा । सुसमा तहेव, सुसमासुसमावि तहेव जाव छव्विहा मणुस्सा अणुमज्जिस्संति जाव सपिण चारी | सू० ६० ॥
छाया - तस्यां खलु समायां सागरोपमकोटी कोटयां द्विवत्वारिंशता वर्षसहस्र हनिकायां काले व्यतिक्रान्ते अनन्तै र्वणपर्यवैर्यावत् अनन्तगुणरिवृद्धया परिवर्द्धमानः परिवर्द्धमान अत्र तेवीस तित्थगरा, एक्कारस, चक्कवट्टी, णव बलदेवा, णव वासुदेवा समुपज्जिस्संति) उस उत्सर्पिणी काल के इस तृतीय आरक में २३ तर्थंकर ११ चक्रवर्ती, नो वलदेव, और नो वासुदेव उत्पन्न होगे ॥ ५९ ॥
तित्थगरा, एक्कारस चक्कवट्टो णव वथदेवा णव वासुदेवा समुपज्जिस्संति) ते उत्सर्पिशी કાળતા એ તૃતીય આરામાં ૨૬ તીર્થંકરા, ૧૧ ચાવી એ, નવ બળદેવ અને નવ વાસુદેવે ઉત્પન્ન થશે. !! ૫૯
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०४
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे खलु सुषमदुष्षमा माम समा कालः प्रतिपत्स्यते श्रमणायुष्मन् ! सा खलु समा त्रिधा विभक्ष्यते प्रथमस्त्रिभागः १ मध्यमत्रिभागः पश्चिमस्त्रिभागः। तस्यां खलु भदन्त ! समायां प्रथमे त्रिभागे भरतस्य वर्षस्य कीदृशक आकारभावप्रत्यवतारो भविात गौतम ! बहुसमरमणीयो यावद् भविष्यति मनुजाना या एप उत्सर्पिण्यां पश्चिमे त्रिभागे वक्तव्यता सा मणितव्या कुलकरवर्जा ऋषभस्यामिवर्जा। अन्ये पठन्ति तस्यां खल समायां प्रथमे त्रिभागे इमे पञ्चदश कुलकराः समुत्पत्स्यन्ते तद्यथा सुमति विद् ऋषभः शेषं तदेव दण्डनोतयः प्रतिलोमा नेतव्याः तस्यां खलु समायां प्रथमे त्रिभागे राजधर्मों यावत् धर्मवरणं च व्युच्छे स्थति । तस्यां खल समायां मध्यमपश्चिमयोस्त्रिभागयोर्यायत् प्रथममध्यमयोर्वक्तव्यता अवसर्पिण्यां सा भणितव्या सुषमा तथैव सुषमसुषमा तथैव यावत् षविधा मनुष्या अनु सऊक्ष्यन्ति यावत् संक्षिचारिणः ॥सू० ६०॥
टीका- "तीसेणं समाए" इत्यादि । (समणाउसो !) श्रमणायुष्मन ! हे आयुमन् ! (तीसेणं समाए) तस्यां खलु समायां तस्यां दुष्पमसुषमायां खलु समायां (सागरोवमकोडाकोडीए) सागरोपमकोटीकोय्यां (बायालीसाए वाससहस्से हिं) द्विचत्यारिंशता वर्षसहरीः द्विचत्वारिंशत्सहस्रवर्षेः (ऊणियाए) ऊनिकायां न्यूनायां (काले वीइ
ते) कालव्यतिक्रान्ते व्यतीते सति-द्विचत्वारिंशद्वर्षसहस्रोने दुष्षमासुषमारूप काले व्यतीते सति (अणंतेहिं वण्णपज्जवेहिं जाव अगंतगुणपरिवुढीए परिचुड्ढेमाणे२) अनन्तै वर्णपर्यवैर्यावत् अनन्तगुणपरिवृदया परिवर्द्धमानः २, यावत् पदेनात्र 'अणं तेहिं गंधपज्जवेहि' इत्यादि पूर्वोक्तः पाठः संग्राह्यः (एत्थ ण) अत्र खलु अस्मिन् भरतक्षेत्रे खलु(सुसमद समा णामं समा काले) सुषमदुष्पमानाम समा कालः उत्सर्पिण्याश्चतुरिकलक्षणः काल:
'तीसेणं समाए सागरोवम कोडाकोडीए बायालीसाए वाससहस्सेहिं, इत्यादि टीकार्थ--हे आयुष्मन् श्रमण ! उत्सर्पिणी के ४२ हजार वर्ष कम १ सागरोपम कोटाकोटि प्रमाणवाले इस तृतीय आरक की परिसमाप्ति हो जाने पर (अणंतेहि वण्णपज्जदेहिं जाव अणंतगुण परि बुड्ढोए परिवुड्ढे माणे २ एत्थणं सुसमदूम मा णामं समा काले पडिवज्जिस्सइ समणाउसो) अनन्त वर्णययों से यावत् अनंतगुण वृद्धिसे वदित होता हुआ इस भरतक्षेत्र में सुषम दुष्षमानामका चतुर्थ आरक लगेगा आवतरित होगा (सा णं समा तिहा विभाजस्सइ) इसं आरक
'तीसेण समाए सागरोयम कोडा कोडीए बायालीसाए बाससइस्लेहिं इत्यादि सूत्र ॥६॥
ટીકાથ-હે આયુમન શ્રમણ !ઉત્સપિનીના ૪૨ હજાર વર્ષ કમ ૧ સાગરોપમ કોટાકેટિ प्रमाण मा तृतीय भारी न्यारे परिसमातिय नशे त्यारे (अणंतेहिं वण्णज्जवे हिं जाय अणतगुणपरिबुड्ढीए परिवुडढेमाणे २ एत्थणं सुसमदसमा णामं समा काले पडिजिसइ समणाउसो) मन तथा पर्यायाथी यावत् अनंत शीवृद्धिथी ५५ भान से मरतक्षेत्रमा सुषमपभानाम यतु मा२३ दाग. मेटमयतरत थशे. (साणं समा तिहा विभजिस्सइ) से मारना मानी थशे. (पठमे तिभागे, मज्झिमे तिभागे पच्छि. मेति भागे) मा प्रथम नाम थशे. द्वितीय मध्यमविलास यशेसने तृतीय पश्चिम
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ६० सुषमदुष्षमाकालनिरूपणम्
५०५ (पडिवज्जिस्सइ)प्रतिपत्स्यते प्राप्तो मविष्यति । अस्याः समाया भागत्रयं भवतीति तद् दर्शयतिसाणं' इत्यादि ।(सा णं समा तिहा विभज्जिस्सइ)सा खलु समा त्रिधा विभक्ष्यते सा सुषमदुरुषमारूपा समा भागत्रयेण विभक्ता भवति । तत्र प्रत्येकमागं नामनिर्देश पूर्वकमाह-'पढमे तिभागे, इत्यादि । (पढमे तिभागे मज्झिमे तिभागे, पच्छिमे तिभागे) प्रथमस्त्रिभागो, मध्यमस्त्रिभागो पश्चिमस्त्रिभाग इति । 'त्रिभाग' इत्यस्य 'तृतीयो भाग इत्यर्थः । एवं सुषमदुष्षमायाः समाया भागत्रयं प्रदर्श्य सम्प्रति प्रथमत्रिभागस्याकारभावं जिज्ञासमानो गौतमस्वामी पृच्छति -'तीसे णं भंते' ! इत्यादि । (ती से णं भंते । समाए) तस्याः खलु भदन्त ! समायाः (पढमे तिभाए) प्रथमे त्रिभागे (भरहस्स वासस्स) भरतस्य वर्षस्य (केरिसए) कीदृशकः (आगारभावपडोयारे) आकारभावप्रत्यवतारो (भविस्सइ) भविष्यति ? । भगवानाह-(गोयमा !) गौतम ! (बहुसमरमणिज्जे) बहुसमरमणीयो (जाव) यावद् (भविस्सइ) भविष्यति । अत्र यावत्पदेन स एव वर्णनक्रमः संग्राह्यो योऽवसपिण्या: सुषमदुषमा समा निरूपणावसरे भरतक्षेत्रस्य वर्णनक्रमो वर्णित इति । मनुष्याणां विषये गौतमप्रश्नो भगवदुत्तरं च अवसर्पिण्या: के तीन भाग होंगे (पढमेतिमागे, मज्झिमे ति भागे, पच्छिमे तिभागे) इन मेंएक प्रथम विभाग होगा द्वितीय मध्यम त्रिभाग होगा और तृतीय पश्चिम त्रिमाग होगा इनमें से जो 'पढमेतिमाए' प्रथम त्रिभाग है-तीसरा भाग है- (तीसेणं भंते ! समाए भरहस्स वासस्स केरिसए आयारभाव. पडोयारे भविस्सइ) हे भदन्त ! उस प्रथम त्रिमाग में भरत क्षेत्र का स्वरूप कैसा होगा ? इसके उत्तर में प्रभु कहते है- (गोयमो ! बहु समरमणिज्जे जाव भविस्सइ) हे गौतम ! प्रथम त्रिभाग में भरत क्षेत्र का भूमिभाग बहुत समरमणीय होगा। यहां यावत्पद से वही वर्णन क्रम संग्राह्य हुआ है जो अवसर्पिणी के सुषमा आरक के दुषमा आरक के निरूपण के समय में भरत क्षेत्र का वर्णित किया गया है(मणुयाणं जा चेव ओसप्पिणी ए पच्छिमे वत्तव्वया सा भाणियव्वा कुलगरबज्जा उसभसामिवज्जा)अवसर्पिणीसम्बन्धी सुषम दुप्पमा के पश्चिम त्रिभाग में जैसा मनुष्यों का वर्णन किया गया है वैसा ही वर्णन कुल करके वर्णन को और ऋषभस्वामी के वर्णन को छोड़ कर यहां पर भी करलेना चाहिये. क्यों कि अवसर्पिणी के सुषमदुष्षमा के पचिम विभाग में जिन दण्डनीतियों प्रवृत्ति कुलकरों ने की है और ऋषभस्वामी ने जो अन्तपाक आदि क्रिया ओं का और शिल्प विमा यशे मेमांथा रे (पढमे तिभाए) प्रथम त्रिमा मातत्रिले माछे, (तीसेणं भते ! समाए भरहस्स वासस्स केरिसए आयारभावपडोयारे भविस्सइ) हे महन्त ! ते प्रथम त्रिभागमारतक्षेत्रनु स्१३५ वुशे ? अनासपासमा प्रभु ४३ छ-(गोयमा बहुसमरमणिज्जे जाव भविस्सइ) गौतम! प्रथम विलामा मरतक्षेत्रनो भूमिमा मासभरभणीय शे. અહીં યાવત પદથી તે પ્રમાણે જ વર્ણન કમ સંગ્રાહા થશે કે જે પ્રમાણે અવસર્પિણીના सुषम-दुषमा मा२ना नि३५९ समयमा भरतक्षेत्र न ४२वामा व्यु छे. (मणुयाणं जा चेवओसप्पिणीए पच्छिमे वत्तव्वया सा भाणियव्वा कुलगरवज्जा उसमसामिवज्जा) भवસર્પિણી સંબંધી સુષમ દુષમાના પશ્ચિમ ત્રિભાગમાં જેવું મનુષ્યાનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે,
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे सुपमदुष्षमायाः पश्चिमत्रिभागवर्णनप्रसङ्गे मनुष्यविषये यादृशो गौतमप्रश्नः यादृशं च भगवदुतरं तत्सर्वमिहापि कुलकरवर्णनम् ऋषभस्वामिवर्णनं च परित्यज्य संग्राह्यम् । एतदेवदर्शयति (मणुयाणं जा चेव ओसप्पिणीए पच्छि मे वत्तव्यया सा भाणियव्या कुलगरवज्जा उसमसामिवज्जा) मनुजानां यांचव अवसर्पिण्यां पच्छिमे त्रिभागे वकन्यता सा भणितव्या कुलकरवर्जा ऋषभस्वामिवर्जा इति । अयं भावः अवसपिणी सम्बन्धि सुषमदुषमायाः पश्चिमत्रिभागे काले यादृशं मनुजानां वर्णनं गतं तादृशमेव वर्णनमत्रापि वक्तव्यम् , परन्तु कुलकरवर्णनम् ऋषभस्वामिवर्णनं चात्र न वक्तव्यम् यतोऽवसर्पिण्या: सुषमदुष्षमायाः समायाः पश्चिमे त्रिभागे या दण्डनीत्यादयः कुलकरैः प्रवय॑न्ते, ऋषभस्वा, मिना च या अन्नपाकादिक्रियाः शिल्पकलाश्वोपदयन्ते ताश्चोत्सर्पिण्या: सुषमदुष्षमायाः समायाः प्रथमे त्रिभागे न प्रवर्त्यन्ते न चाप्युपदयन्ते । अयं भावः उत्सर्पिण्या द्वितीयारके ये कुलकरा मवन्ति तत्प्रवर्तितदण्डनीत्यादीनामेव चतुर्थारकेऽनुवृत्तिर्भवति पाकादिक्रियाणां शिल्पकलानां चापि पूर्वप्रवृत्तानामेव तत्रानुवृत्तिर्भवतीति तत्तत्प्रतिपादकपुरुषानावश्यकतेति अवसर्पिणीतृतीयारक पश्चिमत्रिभागकालवर्णने कुलकरवर्णनमृषभस्वामिवर्णनं च वर्जयित्वा सर्व वाच्यमिति । अथवा-'ऋषभस्वामिवर्जा' इत्यस्य 'ऋषभस्वाकलाओं का उपदेश कि या है वे सब उत्सर्पिणी के सुषमदुष्षमा नामके प्रथम त्रिभागमें प्रचलित नहीं हुई और न उपदिष्ट ही हुइ हैं तात्पर्य कहने का यह है उत्सर्पिणी के द्वितीय आरक में जो कुलकर होते हैं उनके द्वारा प्रवर्तित दण्डनीत्यादिकों की ही चतुर्थ आरक में अनुवृत्ति होती है तथा पूर्वप्रवृत्त ही पाकादि क्रियाओं को की और शिल्प कलाओं को भी वहां पर अनुवृत्ति होती है इसीलिये यहां इनके प्रतिपादक पुरुषों की अनावश्यकता प्रकट को गइ है और ऐसा कहा गया है कि अवसर्पिणी के सुषम दुष्षमा के पश्चिम विभाग के वर्णन के समय मनुष्यों का जैसा वर्णन किया गया है वैसा वह सब वर्णन कुलकर और तीर्थकर ऋषभस्वामी के वर्णन को छोडकर कहलेना चाहिये अथवा "ऋषभस्वामो वर्ना" का अभिप्राय ऋषभस्वामो તેવું જ વર્ણન ફક્ત કુલકરના તેમજ ઋષભ સ્વામીના વર્ણનને બાદ કરીને અહી' પણ સમજવું જોઈએ. કેમકે અવસર્પિણીના સુષમ દુષમાના પશ્ચિમ વિભાગમાં જેટલા પ્રકારની દંડનીતિઓની પ્રવૃત્તિ કુલકરેએ કરેલી છે અને કષભ સ્વામીએ જે અન્ત પાક વગેરે કિયા એનો અને શિલ્પકલાને ઉપદેશ કર્યો છે. તે બધું ઉત્સર્પિણીના સુષમદુષમાના પ્રથમ વિભાગમાં પ્રચલિત થયું નથી અને ઉપદિષ્ટ પણ થયું નથી. તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે કે ઉત્સવણીના દ્વિતીય આરકમાં જે કુલકર હોય છે, તેમના વડે પ્રવર્તિત દંડનીતિ વગેરેની જ ચતુર્થ આરકમાં અનુવૃત્તિ હોય છે તેમ જ પૂર્વ પ્રવૃત્ત પાકદિ ક્રિયાઓની અને શિ૯૫ કળાઓની પણ ત્યાં અનુવૃત્તિ થતી એટલા માટે અહીં એમના પ્રતિપાદક પુરુષોની અનાવ શ્યકતા પ્રકટ કરવામાં આવી છે અને એવું કહેવા માં આવ્યું છે કે અવસર્પિણી ના સુપમ સુષમાના પશ્ચિમ વિભાગના વર્ણન સમયે મનુષ્યનું જે પ્રમાણે વર્ણન કરવામાં આવેલું છે, તેવું જ વર્ણન કુલકર અને તીર્થંકર ઋષભસ્વામીના વર્ણનને બાદ કરીને સમજવું
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ६० सुषमदुष्षमाकालनिरूपणम् म्यमिलापवर्जा' इति भावः । ततश्च ऋषभस्वामिनोऽभिलापं वर्जयित्वा भद्रकृन्नामकस्य तीर्थङ्करस्याभिलापो वक्तव्य इत्यभिप्रायः। अत्रेदं बोध्यम्-उत्सर्पिण्यां चतुर्विशति तमतीर्थकृतोऽभिलापोऽवसर्पिण्यां संजातस्य प्रथमतीर्थकरस्य सदृशः प्रायस्त्वं भद्र कृत्तीर्थकरवण ने कलाधुपदेशाभिलापाभावेन बोध्यमिति । अत्र कुलकरविषये वाचनाभेदमाह - 'अण्णे पहंति' इत्यादि । (अण्णे पढ़ति) अन्य पठन्ति-अपरे आचार्या एवं पाठभेद वदन्ति, तथाहि-(तोसे णं समाए पढमे तिभाए इमे पण्णरस कुलगरा -मुप्पज्जिस्संति, तं जहा सुमई जाव उसमे, सेसं तं चेव) तस्यां खलु समायां प्रथमे त्रिभागे इमे पञ्चदश कुलकराः समुत्पत्स्यप्ते, तद्यथा-सुमतिविदृषभः, शेषं तदेव । अयमिहाभिप्रायः केषां चिन्मते उत्सर्पिणीसम्बन्धिसुषमदुप्पमायाः प्रथमे त्रिमागे सुमतिमारभ्य ऋषभपर्यन्ताः संबंधी अभिलाप है. सो इस अभिलाप को छोड कर भद्रकृत् नामके तीर्थकर का अभिलाप कहना । इस कथन का तत्पर्य ऐसा है कि उत्सर्पिणी के २४ वे तीर्थकर का अभिलाप प्राप्त करके अवसर्पिणी में उत्पन्न हुए प्रथम तीर्थकर के जैसा ही कहना चाहिये. क्यों कि इन दोनों में प्रायः करके समान शोलता है । अभिलाप की प्रायः समानता है ऐसा जो कहा गया है वह भद्रकृत तीर्थकर के वर्णन में कलादिक के उपदेश के अभिलाप के अभाव से कहा गया है ऐसा जानना चाहिये. यहां कुलकर के विषयमें जो वाचनाभेद है उसे सूत्रकार "अण्णे पढंति " इस सूत्र द्वारा प्रकट करते हैं -- इसमें उन्होंने यह समझाया है कि कितनेक आचार्य ऐसा पाठ भेद कहते हैं -- (तीसे णं समाए पढमेतिभाए इमे पण्णरसकुलगरा समुपज्जिस्संति तं जहा सुमई जाव उसमे सेसं तंचेव) उत्सर्पिणो सम्बन्धी सुषमदुष्षमा के प्रथम विभाग में ये १५ कुलकर उत्पन्न होंगे जैसे सुमति यावत् ऋषभ अर्थात् प्रथम सुमति कुलकर और अन्तिम ऋषभ कुलकर बाको के जो १३ मध्यके ओर कुलकर हैं उनका नाम पूर्व में प्रकट हो करदिया गया है तथा इन १५ कुलकरों में से ५-५ कुलकरों द्वारा जो जो दण्डनीती चालू की जाती है समे. अथवा 'ऋषभस्वामीबर्जा' ने। अलिप्राय *षमस्वामी समधी अभिताय छे, तो એ અભિલાપને બાદ કરીને ભદ્રકૃત નામક તીર્થકરને અભિલાપ કહે. આ કથનનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે કે ઉત્સર્પિણીના ૨૪ મા તીર્થંકરનો અભિલાષ પ્રાપ્ત કરીને અવસર્પિણીમાં ઉત્પન્ન થયેલ પ્રથમ તીર્થંકરના જે જ અભિલાપ કહેવું જોઈએ. કારણ કે એ બન્નેમાં ઘણું કરીને સમાનશીલતા છે, અભિલાપન પ્રાયઃ સમાનતા છે આમ જે કહેવામાં આવેલ છે, તે ભદ્રકૃત તીર્થકરના વર્ણનમાં કલાદિકના ઉપદેશના અભિલાષના અભાવથી કહેવામાં આવેલ છે. એવું સમજવું જાઈએ. અહીં કુલકરના સંબંધમાં જે વાચના ભેદ છે, તેને सत्र २ "अण्णे पदति” से सूत्र पडे ५४८ ४२ छे. तेभरे माम समा०युछ डेटा माया । लेने से५ ४२-(तीसे णं समाए पढमेतिभाए इमे पण्णरस कुलगरा समजिस्संति तं जहा सुमई जाव उसमे सेसं तं चेव) ७२ सिधा सुषमपमाना પ્રથમત્રિભામાં એ ૧૫ કુલકર ઉત્પન થશે. જેમ કે સુમતિ યાવતું ષભ સ્વામી એટલે કે પ્રથમ સુમતિ કુલકર અને અંતિમ ઋષભસ્વામી કુલકર શેષ જે ૧૩ મધ્યના બીજા કુલકરે છે,
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०८
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे पञ्चदशसंख्यकाः कुलकरा वर्णनोयाः। एतेषु चञ्चदशसु कुलकरेषु सर्वप्रथमः मुमतिः सर्वा न्तिमश्च ऋषभः, मध्यस्थिताश्च त्रयोदश कुलकराः पूर्वोक्तनामान एव । तथा पश्चभिः कुलकरैर्या या दण्डनीतयः प्रवर्त्यन्ते तास्ता अपि पूर्वोक्ता एवावसे या इति । अतः परो यो विशेषस्तमाह ‘दंडणीईओ' इत्यादि । (दंडणीईओ पडिलोमाओ णेयव्वाओ) दण्डनीतयः प्रतिलोमा नेतव्याः-अवसर्पिणी सम्बन्धिसुषमदुष्षमायामेकैक कुलकरपञ्चककृता या या दण्डनीतयः प्रोक्ताः, तत्प्रतिकूला दण्डनीतयोऽत्र वक्तव्या इति । अयं भावः अवसर्पिण्याः सुषमदुष्षमायां प्रथमकुलकरपश्चकसमयेऽपराधस्याल्पत्वेन हाकारो दण्डम् । द्वितीयकुलकरपञ्चकसमये तु जघन्यमध्यमरूपापराधद्वयस्य सद्भावात् माकार-हाकार-रूपं दण्डद्वयम् । तृतीयकुलकरपञ्चकसमये तूत्कृष्टमध्यमजघन्यरूपापराधत्रयसद्भावात् जघन्येऽ पराधे हाकारो दण्डं, मध्यमे माकारो दण्डम्, उत्कृष्टे तु धिक्कारो दण्डमिति । उत्सर्पि प्यां सुषमदुष्पमायाः प्रथमे त्रिभागे प्रथमकुलकरपञ्चकसमये स्वपराधस्य जघन्यमध्यमोस्कृष्टतया जघन्य अपराधे हाकारो मध्यमे माकारः उत्कृष्टे तु धिक्कारः। द्वितीयकुलकर वह भी पूर्व में प्रकट कर दी गइ है परन्तु इन दण्ड नोतियोमें जो उत्सर्पिणी काल के इस आरे के प्रयोग में भिन्नता है वह इस प्रकार से है -(दण्डणीईओ पडिलोमाओ) अवसर्पिणी के सुषम दुष्पमा में प्रथम कुलकर पञ्चम के समय में अपराध की अल्पता होने से हाकार दगडणोति प्रयुक्त हुई हैं। द्वितीय कुलकर पञ्चफ के समयमें जघन्य और मध्यम अपराधो के सद्भाव से हाकार
और माकार ये दो दण्ड नीतियां प्रयुक्त हुई है तथा तृतीय कुलकर पञ्चक के समय जघन्य, मध्यम और धिक्कार ये तीनों ही दण्डनोतियां प्रयुक्त हुई हैं ऐसा पहिले प्रकट किया जा चुका हैं - परन्तु उत्सर्पिणो के इस सुषमदुष्षमा नाम के आरे में प्रथम त्रिभाग में प्रथम कुलकर पञ्चक के समय में तीनों प्रकारके अपराधों के सद्भाव से जघन्य अपराध में हाकार, मध्यम अप राध में माकार ओर उत्कृष्ट अपराध में धिक्कार इन तीनों दण्डनीतियों से, द्वितोय कुलकर पंचक તેમના નામો પહેલાં પ્રકટ કરવામાં આવેલ છે. તથા એ ૧૫ કુલકરમાંથી ૫, ૫ કલર વડે જે-જે દંડનીતિ ચાલુ કરવામાં આવે છે, તે પણ પહેલાં પ્રકટ કરવામાં આવી છે. પણ એ દંડનીતિઓમાંથી જે ઉત્સર્પિણી કાલના એ આરાને પ્રયોગમાં ભિન્નતા છે. તે આ प्रभारी छ-(दण्डणोईओ पडिलोमाओ) अपसीना सुषम दुषमामा प्रथम मुस२ ५यકના સમયમાં અપરાધની અ૯પતા હોવાથી હાકાર દંડનીતિ પ્રયુક્ત થયેલી છે. દ્વિતીય કુલકર પંચકના સમયમાં જઘન્ય અને મધ્યમ અપરાધેના સદભાવથી હાકાર અને માકાર એ બે દંડનીતિઓ પ્રયુક્ત થઈ છે. તથા તૃતીય કુલકર પંચકના જઘન્ય. મધ્યમ અને ઉત્કૃષ્ટ અપરાધના સદભાવથી હાકાર, માકાર અને ધિક્કાર એ ત્રણે દંડનીતિઓ પ્રયુક્ત થયેલી છે. આ પ્રમાણે પહેલાં પ્રકટ કરવામાં આવેલ છે. પણ ઉત્સર્પિણીના એ સુષમદુષમા નામક આરામાં પ્રથમ ત્રિભાગમાં પ્રથમ કુલકર પંચકના સમયમાં ત્રણે પ્રકારના અપરાધના ભાવથી જઘન્ય અપરાધમાં હાકાર. મધ્યમ અપરાધમાં માકાર અને ઉત્કૃષ્ટ સમયમાં ધિકકાર એ ત્રણ દંતનીતિથી, દ્વિતીય કુલકર પંચકના સમયમાં જઘન્ય અને મધ્યમ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ६० सुषमदुष्पमासमा कालनिरूपणम् ५०९ पञ्चकसमयऽपराधस्य जघन्पमध्यमत्वेन जघन्येऽपराधे हाकारो मध्यमे च माकारः । तृतीयकुलफरपञ्चकसमये त्वपराधस्य जघन्यत्वेन हाकारमात्र दण्डमिति । 'दंडणीईओ' इत्यस्योपलक्षणत्वेन शरीरप्रमाणायुष्क प्रमाणादिकं चापि यथासमवं प्रातिलोम्येन विज्ञे. यमिति । 'अण्णे पढति' इत्यादि रूपस्य वाचनान्तरीयपाठस्यायमभिप्राय:- राजधर्मस्य कालप्रभावेण अनारके क्रमशो ब्यवच्छेदात् जनानां च भद्रप्रकृतिकत्वेनाल्पापराधकारित्वाद, राज्ञां चाऽप्यनुनदण्डत्वादपराधदण्डयोरबारकेऽल्पता भविष्यति । ततोऽरिष्टनामचक्रवर्तिकुलोत्पन्नाः पश्रदश कुलकरा भविष्यन्ति, तदितरे च राजानस्तव्यवस्थापितमर्यादारक्षका भविष्यन्ति । ततः कालक्रमेण सर्वेऽप्यहमिन्द्रत्वं प्रतिपन्ना भविष्यन्ति । अत्र य ऋषभनामा सर्वान्तिमः कुलकरः स ऋषभाभिवतीर्थकरादन्योऽवसेयः । तत्र काले च तत्स्थानीयोऽन्तिमस्तीर्थकरो भद्रकृन्नामा भविष्यति । अयं च प्रस्तुतारके एकोननवके समय में जघन्य ही अपराध के सद्भाव से हाकार और माकार दण्डनीतियों से एवं तृतीय कुलकर पञ्चक के समय में केवल जधन्य हो अपराध के रह जाने के कारण एक हाकार हो दण्ड नीति से काम लिया जाता है (दण्डणीईओ) यह पद उपलक्षण रूप है इस कारण शरीर प्रमाण, आयुष्क प्रमाण, आदि की भी यथासंभव प्रति लोमता है यह बात प्रकट की गइ जाननो चाहिये (अण्णे पढ़ति) इत्यादि रूप वाचनान्तरीय पाठ का यह अभिप्राय है -राजधर्म का कालप्रभाव से इस आरक में क्रमशः व्यवच्छेद हो जावेगा क्योंकि मनुष्य धीरे-धीरे भद्र प्रकृतिवाले हो जायेंगे इससे उनमें अल्पापराधकारिता आती जावेगी राजाजन भी तीन दण्ड देने वाले नहीं होंगे इसलिये अपराध और दण्ड की अल्पता हो जावेगी अरिष्ट नामक चक्रवर्ती के कुल में उत्पन्न हुए १५ कुलकर होंगे इनसे भिन्न जो राजाजन होंगे वे उन कुलफरों को व्यवस्थापित मर्यादा कैरक्षक होंगे धीरे-धीरे जैसा जैसा काल व्यतीत होता जावेगा वैसे सब मनुष्य अहमिन्द्रत्व को प्राप्त होते जावेंगे इसमें सर्वान्तिम ऋषभ नाम का कुलकर होगा -इस काल में अन्तिम तीर्थकर भद्रकृत नाम का होगा अवसर्पिणी काल के इस आरे में जैसे चौवीस तीर्थकरो मे से અપરાધેના સદૂભાવથી હાકાર અને માકાર દંડનીતિઓથી તેમજ તૃતીય કુલકર પંચકના સમયમાં કેવલ જઘન્ય અપરાધ જ શેષ રહેવાથી એક હાકાર દંડનીતિથી કામ ચલાવવામાં भाव छ. (दण्डणीईओ) मे ५ 8५०क्ष ३५ छ. मेथी शरीर प्रमाण, सायु प्रमाण कोहनी ५॥ यथा सम प्रतिक्षामता छे. सात ५४८४२१मा मावा छे. (अण्णे पढ़ति) ઇત્યાદિ રૂપ, વાચનાન્તરીય પાઠને એ અભિપ્રાય છે-રાજધર્મને કાલ પ્રભાવથી એ આરકમાં કમશઃ વ્યવચ્છેદ થઈ જશે કેમકે માણસ ધીમે-ધીમે ભદ્ર પ્રકૃતિવાળા થઈ જશે એથી તેમનામાં અપાપરાધ કારિતા આવતી જશે. રાજાઓ પણ તીવ્ર દંડ આપનારા નહિ થશે. એથી અપરાધ અને દંડની અલભ્યતા થઈ જશે, અરિષ્ટ નામક ચક્રવતિના કુળમાં ઉત્પન થયેલા ૧૫ કુલકર થશે. એમનાથી ભિન્ન જે રાજાઓ થશે, તેઓ તે કુલકરની વ્યવસ્થાપિત મર્યાદાના રક્ષક થશે. ધીમે-ધીમે જેમ-જેમ કાળ વ્યતીત થતો જશે તેમ-તેમ સર્વ મનુ અહમિન્દુત્વને પ્રાપ્ત કરતા જશે, એમાં સર્વાન્તિમ ઋષભ નામક કુલકર થશે, એ કાળમાં
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे त्या पक्षरतिक्रान्ते समुत्पत्स्यते इत्यगमेऽभिहितम् । अवसर्पिणीकाले यः प्रथमस्तीर्थकर. स्तत्स्थाने उत्सर्पिण्यां चतुर्विशतितमस्तीर्थङ्करो भवतीति बोध्यम् । इह ये पञ्चदश कुल. कराः प्रोक्ताः, तत्र अन्यान्यागमे अन्यमन्य नामोपलभ्यते, तथाहि स्थानाङ्गस्य सप्तमे स्थानके सप्त कुलकराः प्रोक्ताः, तत्र सुमतिनाम नोक्तं, दशमे तु दश कुलकराः प्रोक्ताः, परन्तु तत्र 'सुमति' इति नाम प्रोक्तं, 'मुंमति' इति आर्षशैल्या प्रसाध्य तच्छाया 'सुमति' इति कथंचिद भविष्यति, तथापि तन्नाम तत्र षष्ठकुलकरस्थाने पठितं, न तु प्रथमतीर्थ, करस्थाने । अत्रैव प्रथमे त्रिभागे किं किं वस्तु व्युच्छेदं प्राप्स्यतीति जिज्ञासायामाह 'तीसे णं समाए पढमे तिभागे रायधम्मे जाव धम्मचरणे य वोच्छिज्जिस्सइ' इति । तस्यां खल
प्रथम तीर्थकर आदिनाथ हुए कहे गये है वैसे ही चौबीस तीर्थकर यहां पर भी होंगे पर यहां इनकी उत्पत्ति पहिला चौबीसमां तीर्थकर होगा फिर तेबोसमां तीर्थकर होगा इस रूप से होगी इस तरह ऋषभनाथ भगवन् का स्थानीय अन्तिम चौवोसमां तीर्थकर जो होगा उसकानाम भद्रकृत होगा यह इस काल में ८९ पक्ष प्रमाण जब यह काल व्यतोत हो जावेगा तब होगा ऐसा आगम में कहा गया है अवसर्पिणी काल में जो प्रथम तीर्थकर है उसके स्थान में उत्सर्पिणी काल में २४ वां तीर्थकर होता है यहां जो १५ कुलकर कहे गये हैं उनके भिन्न २ दूसरे आगमों में नाम पाये जाते हैं । जैसे-स्थानाङ्ग के सप्तम स्थानक में सात कुलकर कहे हुए हैंसो उनमे सुभति कुलकर ऐसा नाम नहीं है दशवें स्थानक में १० कुलकर कहे हुए है सो वहां सुंमति ऐसा नाम कहा गया हैं यदि आर्षशैली से ऐसा कहा गया है हम इस बात को मान कर सुमति के स्थान में सुमति ऐसाहो जायेगा यह मान लें तब भी यह नाम वहां छठे कुलकर के स्थान में पठित हुआ है प्रथम तीर्थकर के स्थान में नहीं । (तोसेणं समाए पढमे तिभाए रायधम्मे जाव धम्मचरणे अवोच्छिजिस्सइ) उत्सर्पिणी के इस चतुर्थ आरक में प्रथम અંતિમ તીર્થકર ભદ્રકૃત નામે થશે. અવસર્પિણી કાળના એ આરામાં જેમ ૨૪ તીર્થકરોમાંથી પ્રથમ તીર્થકર આદિનાથ થયા છે, આમ કહેવામાં આવ્યું છે, તેમજ ૨૪ તીર્થકરો અહીં પણ થશે. પરંતુ અહીં એમની ઉત્પત્તિ પહેલાં ૨૪ મા તીર્થંકર થશે, ત્યારબાદ ૨a માં તીર્થકર થશે આ ક્રમથી તીર્થંકર થશે. આ પ્રમાણે ઋષભનાથ ભગવાનને સ્થાનીય અંતિમ ૨૪મા તીર્થંકર જે થશે તેનું નામ ભદ્રકૃત થશે, એ આ કાળમાં ૮૯ પક્ષ પ્રમાણ જયારે આ કાળ વ્યતીત થઈ જશે. ત્યારે થશે. આમ આગમનું વચન છે. અવસતિ કાળમાં જે પ્રથમ તીર્થકર છે, તેના સ્થાને ઉત્સર્પિણ કાળમાં ૬૪ તીર્થકર હોય છે. અહીં જે ૧૫ કુલકરે કહેવામાં આવેલ છે, તેમના ભિન્ન-ભિન્ન બીજા આગમોમાં નામ જોવા મળે છે. જેમ કે “સ્થાનના સપ્તમ સ્થાનકમાં સાત કુલકરો થયા છે એવું કહેવામાં આવ્યું છે. તો તેઓમાં સુમતિ કુલકર એવું નામ નથી. ૧૦ માં સ્થાનકમાં ૧૦ કુલકરે કહેવામાં આવ્યા છે. ત્યાં સંમતિ એવું નામ કહેવામાં આવ્યું છે જે આર્ષ શૈલીથી એવું કહેવામાં આવ્યું છે એમ અમે આ વાત માનીએ તે સુમતિના સ્થાને સુમતિ એવું થઈ જશે. એવું માની લઈએ તે પણ એ નામ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिकाटीका द्वि० वक्षस्कार सू. ६० सुषमदुष्षमासमा कालनिरूपणम् ५११ समायाम् प्रथमे त्रिभागे राजधर्मों यावद् धर्मचरणं च व्युच्छेत्स्यति विनाशं पाप्स्यति, अत्र यावत्करणात् गणधर्मः पाखण्डधर्मश्च ग्रायः, अथ शेष विमागद्वयवक्तव्यतां प्रतिपादयितुमाह तीसेण समाए मज्झिम पच्छिमेसु तिभागेसु जाव पढममज्झिमेसु वत्तव्वया ओसप्पि. जीए सा भाणियवा' इति, तम्यां खलु समायां मध्यम पश्चिमयोस्त्रिभागयोः यावत् प्रथ ममध्यमयोः - अर्थयोजनेन औचित्यात् मध्यमप्रथमयोरित्यवसेयम्, अन्यथा शुद्धप्रातिलोम्यासमवेन अर्थानुपपत्तिरापद्यत । या वक्तव्यता अवसर्पिण्यामुक्ता सा भणितव्या,इत्येवं रीत्या चतुर्थारकः सम्पन्नः, अथ पञ्चमषष्ठौ आरको अतिदिशन्नाह-' सुसमा तहेव सुसमासुसमाबि तहेव जाव छविहा मणुस्सा अणुसज्जिस्संति जाव सण्णिचारी' इति, सुषमा-पञ्चमसमास्वरूपः कालः, तथैव अवसर्पिणी द्वितीयारकवद् बोध्या, सुषमसुषमा षष्ठसमालक्षणः कालः षष्ठारक इत्यर्थः साऽपि तथैव- अवसर्पिणी प्रथमारकवद् बोध्या, कियत्पर्यन्तमत्र विज्ञातव्यमिति जिज्ञासा यामाह-यावत् षड्विधाः मनुष्याः अनुसंक्ष्यन्ति संततिधारया अनुवतिष्यन्ति यावत् शनैश्चारिणः, संज्ञिचारिण इति भावः । अत्र यावत्पदात् पूर्वोक्ताः पद्मगन्धादय एव ग्रहोतव्याः ॥सू० ६०॥ इतिश्री वश्वविख्यात-जगदुल्लम-प्रसिद्धवाचकपश्चदशभाषाकलित-ललितकलापालपकप्रविशुद्धगद्यपद्यानैकग्रन्थनिर्मापक-वादिमानमर्दक-श्री-शाहू छत्रपतिकोल्हापुररायप्रदत्त-जैनशास्त्राचार्य,-पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारी जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलाल-व्रतिविरचितायां श्रीजम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रस्य प्रकाशिकाख्यायां व्याख्यायां
॥ द्वितीयवक्षस्कारः समाप्तः ॥ त्रिभाग में राअधर्म यावत् गणधर्म, पाखण्ड धर्म नष्ट हो जायेंगे (तोसे णं समाए मज्झिमपच्छिमेसु तिमाएसु जाव पढममज्झिमेसु वत्तव्वया ऑसप्पिणीए सा भाणियवा) इस आरक के मध्यम और पश्चिम विभाग की वक्तव्यता अवसर्पिणी के चतुर्थ आरक के प्रथम और मध्यम के त्रिभाग जैसो है। सुसमा तहेव ( सुसमसुसमा वि तीव जाव छविहा मणुस्सा अणुलज्जिस्संति जाव मणिचारी) सुषमा और सुषमा सुषमा काल की वक्तव्यता जैसी अवसर्पिणी काल की प्ररूपणा करते समय कही गई हैं वैसी ही है । ॥६॥
द्वितीयवक्षस्कार का वर्णन समाप्त । त्या ७३४१२॥ स्थानमा पहित ये छे. प्रथम तीथ ४२ना स्थानमा नहि. (तीसे णं समाए पढमें तिभाए रामघम्मे जाव धम्मचरणेअ वोच्छिजिस्सइ) सपिाना स यतथ भा२७मा प्रथम विभागमा धर्म यावत सयम, 134 नाश पाभरी. (तीसे णं समाए मम्झिमपच्छिमेसु तिभाएसु जाव पढममज्झिमेंसु वत्तव्वया ओसप्पिणीए सा भाणिથવા) એ આરકમના મધ્યમ અને પશ્ચિમ ભાગની વક્તવ્યતા અવસર્પિણીના ચતુર્થ આરકના प्रथम भने मध्यमनी विलास की छ. (सुसमा तहेव सुसमकसमा विसुतहेव जाव छविहा मणुस्सा अणुलज्ज़िस्संति जाब सणिचारो) सुषमा भने सुषमा सुषमा नी तयता જે પ્રમાણે અવસર્પિણી કાળની પ્રરૂપણ કરતાં કહેવામાં આવી છે, તેવી જ છે. એ ૬૦ છે
બીજા વક્ષસ્કારનું ગુજરાતી ભાષાંતર સમાપ્ત
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे तृतीय वक्षस्कारःप्ररम्भयते अथ वर्ण्यमानस्यैतद्वर्षस्य नाम्नः प्रवृत्ति निमित्तं प्रष्टुकामः गौतमः प्रह- "सेकेणट्टणं" इत्यादि ।
मूलम्-से केणवणं भंते ! एवं वुच्चइ भरहेवासे २ ? गोयमा ! भरहे णं वासे वेअद्धस्स पव्वयस्स दाहिणेणं चोदसुत्तरं जाअणसयं एक्कारस य एगूणवोसइभाए जोअणस्स अवाहाए लवणसमुदस्स उत्तरेणं चोद्दसुत्तरं जोअणसयं एक्कारस य एगूणवीसइभाए जोअणस्स अबाहाए गंगाए महाणईए पच्चत्थिमेणं सिंधूए महाणइए पुरथिमेणं दाहिणद्ध भरहमज्झिल्लतिभागस्स बहुमज्झदेसभाए एत्थणं वीणी याणामं रायहाणी पण्णत्ता, पाइणपडीणायया उदीणदाहिणविच्छिन्ना दुवालम जोयणायामा णवजोअण विच्छिण्णा धणवइमति णिम्माया चामीयरपागाराणाणा मणि पंचवण्णकविसीसग परिमंडिआभिरामा अलकापुरी संकासा पमुइय पक्कीलिया पच्चक्खं देवलोगमूआ रिद्धिस्थिमिअ समिद्धा पमुइयजणजाणवया जाव पडिरूवा ।। सू० १॥
छाया-तत् केनार्थेन भदन्त ! एव मुच्यते भरतवर्षम् २१ गौतम! भरते खलु वर्षे बैताढयस्य पर्वतस्य दक्षिणेन चतुर्दशोत्तरं योजन शतम् एकादशचैकोन विशति भागान् योजनस्याबाधया लवणसमुद्रस्योत्तरेण चतुर्दशोत्तरं योजनशतम् एकादशचैकोनविंशतिभागान् योजनस्या बाघया गङ्गाया महानाधाः पश्चिमेन सिन्ध्वाः महानाद्याः पौरस्त्येन दक्षिणार्द्धभरतमध्यम तृतीयभागस्य बहुमध्यदेशभागे, अत्र खलु विनीता नाम राजधानी प्रज्ञप्ता पूर्वापरयी दिशोरायता उत्तरदक्षिणयो विस्तीर्णा द्वादश योजनायामा, नवयोजन विस्तीर्णा धनपतिमत्या निमिता चामीकरप्राकाराः, नानामणि पञ्चवर्णकपिशीर्षपरिमण्डिताऽभिरामा अलकापुरी संकाशा, प्रमुदितप्रक्रीडीता, प्रत्यक्ष देवलोकभूता, ऋद्धस्तिमित समृद्धा' प्रमुदितजनजानपदा यावत् प्रतिरूपा ॥ सू० १॥
टीका "सेकेणटेणं' इत्यादि । (से केण?णं भंते ! एवं बुच्चइ भरहे वासेर अथ सम्पूर्ण भरतक्षेत्रस्वरूपश्रवणानन्तरं गौतमः पृच्छति तत्केनार्थेन खलु भदन्त ! एवमु
* तृतीय वक्षस्कार का वर्णन प्रारम्भ * से केणटेणं भंते एवंवुच्चइ भरहेवासे २-इत्यादि सूत्र
તૃતીય વક્ષસ્કારનું વર્ણન પ્રારંભ से केणढे भंते ! एवं बुच्चइ भरहेवासे-इत्यादि सूत्र-१
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ. वक्षस्कार सू.. १ भरतवर्षनामकारणनिरूपणम् ५१३ च्यते भरतवर्ष २? इति अस्मिन् क्षेत्र भरतचक्रवर्ती आसीद् अतएवास्य भरत वर्षमिति नाम जातम् इति भगवान् प्रदर्शति-'गोयमा' इत्यादि 'गोयमा ! भरहे णं वासे वेयड्ढस्स पव्ययस्स दाहिणेणं' भगवानाह-हे गौतम ! भरते खलु वर्षे वैताढ्यस्य पर्वतस्य दक्षिणे दक्षिदिग्वति भागे इत्यर्थः 'चोद्दसुत्तरं जायणसयं एकारस एगृणवीसइभाए जोयणस्स अबाहाए' चतुर्दशोत्तरं योजनशतम् एकादशचैकोनविंशतिभागान् योजनस्य अबाधया अन्तरं कृत्वा 'लवणसमुदस्स उत्तरेणं चोद्दमुत्तरं जोयणसयं एक्कारसय एगूणवीसइभाए जोयणस्स अबाहाए'तथा लवणसमुद्रस्योत्तरे दक्षिणलवणसमुद्रस्य उत्तरेभागे, चतुर्दशोत्तरं योजनशतम् एकादश चैकोनविंशतिभागान् योजनस्य अबाधया-अन्तरं कृत्वा, पूर्वापरसमुद्रयो गङ्गा सिन्धुभ्यां व्यवहितत्वान्न तद्विवक्षा कृता 'गंगाए महाणईए पच्चत्थिमेणं' गंगाया महानद्या पश्चात्ये पश्विमायाम् 'सिंधुए महाणईए पुरथिमेणं' सिन्ध्वा महानद्याः पूर्वस्यां दिशि'दाहिणद्धभरहमज्झिल्लतिभागस्स बहुमज्झदेसभाए'दक्षिणार्द्धभरतस्य मध्यमत.
टीकार्थ--- १ इस सूत्र द्वारा श्री गौतम स्वामीने प्रभु से इस प्रकार पूछा है-कि (से केणट्रेणं भंते ! एवं बुच्चइ भरहे वासे २ ) हे भदन्त ! इस भरत क्षेत्र का नाम भरत क्षेत्र ऐसा किस कारण से रखा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु श्री कहते हैं ( गोयमा ! भरहे णं वासेवेअद्धस्स पव्वयस्स दाहिणेणं चोद्दसुत्तरं जोयणसयं एक्कारमय एगूणविसइभाए जोय णस्स अवाहाए लवणसमुदस्स उत्तरेणं ) हे गौतम ! भरत क्षेत्र के वैताढय पर्वत के दक्षिण भाग में-११४. योजन के अन्तराल से तथा दक्षिण लवण समुद्र के उत्तर भाग में -११४
१९
१योजन के अन्तराल से ( गंगाए महाणइए पच्चत्थिमेणं ) गंगा नदी की पश्चिदिशामें (सिंधूए महाणईए पुरस्थिमेणं) सिन्धुनदीकी पूर्वदिशामें (दाहिणद्धभरहमज्झिल्लतिभागस्स
टी -20 सूत्र प3 गौतमस्वामी प्रभुने प्रभाव प्रश्न ४या छ । (से केणटेणं भंते एवं बुच्चइ भरहेवासे २) महन्त ! 241 भरतक्षेत्रनुं नाम भरतक्षेत्र मेरीत ॥ ४॥२९थी प्रसिद्ध
यु छ ? अनायासमा प्रभु रहेछ (गोयमा! भरहेणं वासे वेअद्धस्स दाहिणेणं चोद्दसुत्तर जोयणसय एक्कारसय एग्णवीसइभाए जोयणस्स अवाहाए लवणसमुदस्स उत्तरेण) હે ગૌતમ ! ભરતક્ષેત્રના વૈતાઢ્ય પર્વતના દક્ષિણભાગથી ૧૧૪જનના અંતરાલથી તેમજ दक्षिा सप समुद्रना उत्तरमामा ११४-११११८ योजना मतसथी (गंगाए महाणईए पच्चथिमेणं) महानहीनी पश्चिम दिशामा (सिंधूए महाणईए पुरथिमेणं सिंधु नदीनी पूर्व हिशामा (दाहिणभरहमज्झिल्लतिभागस्स बहुमज्झदेसभाए) मने क्षिा मरतना मध्यतृतीय भागना मई मध्यप्रदेश सभा (एत्थ ण बिणीआ णाम रायहाणी पण्णत्ता) વિનીતા નામક એક રાજધાની કહેવામાં આવેલ છે. ૧૧૪ જનની ઉત્પત્તિનો પ્રકાર આ પ્રમાણે છે. ભરતક્ષેત્રને વિસ્તાર પર૬ દા૧૯ જન જેટલો છે. વૈતાદ્યપર્વતનો વ્યાસ ૫૦ જન જેટલું છે. તે આને ભરતક્ષેત્રના વિસ્તારમાંથી બાદ કરીએ તે ૪૭૬ ૪૧૯ જન શેષ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१४
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे तीयभागस्य बहुमध्यदेशभागे, 'एत्थणं विणीआ णामं रायहाणी पण्णत्ता' अत्र खलु एतादृशे किल क्षेत्रे विनीता अयोध्या नाम्नी राजधानी प्रज्ञप्ता । साधिक चतुर्दशाधिक योजनशताङ्कोत्पत्ति प्रकारः प्रदर्यते-तथाहि भरतक्षेत्रम् पर्वशत्यधिकपश्वशतानि ५२६ योजनानि षट् ६ कला योजनैकोनविंशतिभागरूपा विस्तृतम, अस्मात् पश्चाशत् ५० योजनानि वैताब्यगिरिव्यासरूपाणि शोध्यन्ते, जातम् ४७६ २ कलाः,दक्षिणोत्तरभरतार्द्धयो विभजनया एतस्याः २३८२, कलाः, इयतो
दक्षिणार्द्धभरतव्यासाद् 'उदीणदाहिणवित्थिन्ना' इत्यादि वक्ष्यमाणवचनात् विनी ताया विस्ताररूपाणि नव योजनानि शोध्यन्ते, जातम् २२९ ३ कलाः, अस्य
बहुमज्झदेसभाए ) और दक्षिणार्ध भरत के मध्यम-तृतीय भागके बहुमध्य देशभाग में ( एत्थ णं विणीआ णाम-रायहाणी पण्णत्ता ) विनीता नाम की एक बहुत प्रसिद्ध राजधानी कही गई है । ११४ योजन को उत्पत्ति का प्रकार ऐसा है-भरत क्षेत्र का विस्तार ५२६६ योजन का है वैताढ्य पर्वतका व्यास चौडाइ ५० योजन का है सो इसे भरत क्षेत्र के वि
स्तार में से घटादेनेपर ४७६६ योजन रह जाते हैं. दक्षिणार्ध भरत और उतरार्ध भरत में इन्हें
विभक्त करने पर२३८, योजन आते हैं । अब दक्षिणार्ध भरत व्यास में से विनीता के विस्ताररू
प नौ योजन घटाने पर२२९२- आते हैं । इसके मध्य भाग में नगरी हे सो इस प्रमाण को आ
धा करने पर ११४ योजन प्रमाण आजाता है बचे हुए एवं योजन के १९ -भाग करने पर और उनमें ३ कलाओं को मिलाने पर हुए-२२ को आधा करने पर ११ कला आजाती है यह विनोता नामकी नगरी (पाईण पडीणायया ) पूर्व से पश्चिम तक लम्बी है ( उदीणदाहिणवित्थिन्ना) રહે છે. દક્ષિણા ભારત અને ઉત્તરાર્ધ ભારતમાં એમને વિભક્ત કરીએ તે ૨૩૮-૩૧૯ જન થાય છે. હવે દક્ષિણાર્ધ ભરતવ્યાસમાંથી વિનીતાના વિસ્તાર રૂ૫ નવ યજન બાદ કરીએ તો ૨૨૯-૩૧૧ આવે છે. એના મધ્યભાગમાં નગરી છે. તે આ પ્રમાણને અધું કરીએ તો ૧૧૪ યોજન પ્રમાણ આવી જાય છે. શેષ તેમજ જનાના ૧૯ ભાગ કરવાથી અને તેમાં ૩ કલાઓ ઉમેરવાથી ૨૨ થયા અને હવે ૨૨ ના બે ભાગ કરીએ તો તેના અધી ૧૧ કલાઓ मापी गय छे. मे पिनी नामे नगरी (पाईण पडीणायया) पूर्वथा पश्चिम सुधी हामी
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तु. वक्षस्कार सू. • १ भरतवर्षनामकारणनिरूपणम् ५१५ च मध्यभागे नगरोत्यईकरणे ११४ चतुर्दशोत्तरयोजनशतम् जातम् अवशिष्टस्यैकस्य योजनस्य एकोनविंशतिभागेषु कलात्रयक्षेत्रे सति जाताः २२ तदर्द्धम् ११ एकादश कला इति, तामेव विशेषणै विशिनष्टि- 'पाईण पडीणायया' इत्यादि । 'पाईण पडीणायया' पूर्वापरयो दिशोरायता 'उदीणदाहिणवित्थिन्ना' उत्तरदा क्षिणयो विस्तीर्णा 'दुवालस जोयणायामा' द्वादशयोजनायामा ‘णवनोयणविस्थि. ण्णा' नव योजनविस्तीर्णा 'धणवइमतितिणिम्माया' धनपतिमत्या उत्तरदिक पालबुद्धया निम्मिता, निपुणशिल्पिविरचितस्यातिसुन्दरत्वात् 'चामीयरपागारा' चामीकरप्राकारा स्वर्णमयप्राकारयुक्ता 'णाणामणिपंचवण्णा कविसोसगपरिमंडियाभिरामा' नानामणिपञ्चवर्णकपिशीर्षकपरिमण्डिता अतएवाभिरामा मनोहरा 'अलकापुरीसंकासा' अलकापुरीसंकाशा-धनदपुरीसन्निभा ‘पमुइयपकीलिया' प्रमुदितप्रकीडिता, प्रमुदितजनपोगात् नगर्यापि तात्स्थ्यात् तद्वयपदेश' इति न्यायात् प्रमुदिता तथा प्रक्रीडिता और उत्तर से दक्षिण तक चौड़ी है. (दुवालसजोयणायामा ) इस तरह इसको लम्बाई १२-योजन की है (णवजोयण विस्थिणा ) और नौ योजन को इसकी चौड़ाई है । (घगवइमति णिम्मया ) कुवेर ने उत्तर दिशा के अधिपति ने-इसे रचा है ( चामीयरपागारा) स्वर्णमय-प्राकार से यह यु. क्त है. ( णाणामणि पंचवण्ण कविसोसगपरिमडियामिरामा ) पांचवर्णवाले अनेक मणियों से इसके कगुरे बने हुए हैं उनसे यह परिमाडित हैं अतः देखने में यह बड़ी सुन्दर लगती है. (अलका पुरी संकासा ) इसलिये यह ऐसी प्रतीत होती है कि मानो यह धनद-कुवेर-को ही नगरी है. ( पमुइय पक्कोलिया ) यहां पर रहने वाले सदा प्रसन्नचित-रहते हैं और अनेक प्रकार की क्रीडाओं के रसमें सराबोर-रहते हैं-इस कारण यह नगरो भो उनके सम्बन्ध से प्रमुदित और प्रकीडित बनी रहती है. ( पच्चक्खं देवलोगभूया ) देखने वालों के लिये यह नगरी साक्षात् देवलोक के समान लगती है.(रिद्धस्थिमियसमिद्धा) यह नगरी विभव, भवन आदि के द्वारा वृद्धि को प्राप्त हुए हैं इसमें रहने वालों को स्वचक और परचक्र का बिलकूल भय नहीं रहता है तथा धन छ, (उदीणदाहिणबित्थिन्ना) भने उत्तरथी इक्षिर सुधी पाणी छ. (दुवालसजोयणायामा) मा प्रभारी अनी मा १२ योनी छे. (णबजोयणवित्थिण्णा) भने न योरन २दी सेना पण छ. (घणवइमति णिम्मया) उत्तर दिशान मधिपति मेरे सनी २यना | छ. (चामीयरपागारा) व भय प्राथी ये युरत छ. (णाणामणि पंचवण्ण कविसीसगपरिमंडियाभिरामा) पांय १ वाणा अने भरिमाथा साना सराय। मनसा छ. तमनाथ में परिभाजित छे. मेथी नाम से पूष सुद२ मा छे. (अलकापुरी संकासा) येथी ये मेवी प्रतीत थाय छ : d मे धन- २-जी नगरी छ, (पमुइय पक्कोलिया) मई २३ना२। सो प्रसन्नचित्त २ छ भने अने। अनी ક્રીડાઓના રસમાં મગ્ન રહે છે. એથી આ નગરી પણ તેમના સંબંધથી પ્રમુદિત અને प्रीडित २९ छ, (पच्चक्ख देवलोगभूया) नेनाराम भाटे से नारी साक्षात देवासी दाणे, (रिस्थिमियसमिद्धा) मे नगी पिप, लपन मा 43 समृद्धि सम्पन्न या
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________
..५१६
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे क्रीडावन्तस्तादृशा ये जनास्तद्योगान्नगर्यपि प्रक्रीडिता 'पच्चक्खं देवलोगभूया प्रत्यक्ष देवलोकभूता साक्षाद्देवलोकसमाना, 'रिद्धिस्थिमियसमिद्धा, ऋदस्तिमित समृद्धा ऋद्धा विमवभवनादिभि वृद्धिमुपगता स्तिमिता-स्वपरचक्रभयरहिता स्थि. रेति यावत्, समृद्धा धनधान्यसमेधितात्प्रमुदिता जना नागरिकाः, ‘पमुइय जण जाणवया, प्रमुदितजन जानपदा 'जाव पडिरूवा, यावत् प्रतिरूपा, प्रमुदितजनजानपदेति विशेषणं प्रमुदितप्रक्रीडितेति विशेषणस्य हेतुभूततया न पौनरुक्त्यमित्यलमधिकपल्लवितेन ॥सू. १॥ नन्वेवं प्रस्तुत भरतक्षेत्रस्य नाम प्रवृत्तिः कथं जाता ? इत्याह-"तत्थणं इत्यादि
मूलम्-तत्थ णं विणोवाए रायहाणीए भरहे णामं राया चाउरंत चक्कवट्टो समुप्पजित्था, महया हिमवंत महंतमलयमंदर जाव रज्जं पसासे माणे विहरइ । बिइओ गमोरायवण्णगस्स इमो, तत्थ असंखेज्ज कालवासं तरेण उप्पज्जए जसंसो उत्तमे अभिजाए सत्तवीरिय परक्कमगुणे पसत्थ वण्ण सरसार संघयणतनुगबुद्धिधारणमेहासंठाण सीलप्पगई पहाणगावच्छायागइए अणेगवयणप्पहाणे तेअआउबलवीरियजुत्ते अझुसिरघणणि चिअलोह संकलणाराय वइरउसह संघयण देहधारी झस १ मिगार २ जुग ३ बद्धमाणग ४ भद्दमाणग ५ संख ६ छत्त ७ वीअणि ८ पडाग ९ चक १० णंगल ११ मुसल १२ रह १३ सोथिअ १४ अंकुस १५ चंदा १६ इच्च १७ अग्गि १८ जूय १९ सागर २० इंदज्झय २१ पुहवि २२ पउम २३ कुंजर २४ सीहासण २५ दंड २६ कुम्भ २७ गिरिवर २८ तुरगवर २९ वरमउड ३० कुंडल ३१ गंदावत्त ३२ धणु ३३ कोत ३४ सागर ३५ भवणविमाण ३६ अणेगलक्षण पसत्थ सुविभत्त चित्तकर धान्य आदि की वृद्धि के कारण यहां के समस्त नागरीक जन सदा आनन्द-आनन्द में ही डूबे रहते है । ( जाव पडिरूवा ) इस कारण यावत् यह नगरी प्रतिरूप है- अन्य नगरी इसके जैसी नहीं हैं- 'अनुपमरूपवाली है प्रमुदितजनजानपदा' यह विशेषण " प्रमुदितप्रक्रीडित"इस विशेषण का हेतु-मूत है. इस कारण यहां पुनरुक्ति दोष नहीं आता है ॥१॥ છે, એમાં રહેનારાઓને સ્વચક્ર અને પર ચકને ભય એકદમ લાગતું નથી, તેમજ ધનધાન્ય આદિની સમૃદ્ધિને લીધે અહીં રહેનારા સર્વ નાગરિકે સર્વદા આનદ મગ્ન જ રહે छ, (आव पडिरूवा) रथी यावत से नगरी प्रति ३५ छे, मी नगरी मेना वा समृद्ध नथी. मे अनुपम ३५ती छ, “प्रमुदितजनजानपदा" से विशेष "प्रमुदितप्रक्रीडित" એ વિશેષણ માટે હેતુભૂત છે. એથી અહીં પુનરુક્તિ દેષ નથી, સૂત્ર ૧
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१७
प्रकाशिका टीका तृ० वक्षस्कार सू. २ भरतचक्रवतिउत्पत्यादिनिरूपणम् चरणसभागे उद्धामुह लोमजाल सुकुमालणिद्ध मउआवत पसत्थलोम विरइअसिखिच्छच्छण्णविउलवच्छे देसखेत्तसुविभत्तदेहधारी तरुणरवि रस्सिबो हिअवरकमल विबुद्धगन्भवणे हयपोसणको ससणिभ पत्थ इतविलेवे परमुप्पलकुंदजाइजू हियवर चंपगणागपुप्फसारं गतुल्लगंधी छत्तीसा अहिअ पसत्य पत्थिवगुणेहि जुत्ते अव्वोच्छिण्णातपत्ते पागड उभयजोणी विसुद्धणिअगकुलगयणपुण्णचंदे चंदे इव सोमयाए ण्यणमण णिव्वुइकरे अक्खो मे सागरोव थिमिए धणवइव्व भोगसमुद्यसदव्वयाए समरे अपराइए परम विक्कमगुणे अमर वई समाण सरिसरुवे मणुअवई भरच कवट्टी भरहं भुंजइ पणट्ठसत ॥ सू० २ ॥
छाया - तत्र खलु विनीतायां राजधान्यां भरता राजा चातुरन्तचक्रवर्ती समुदपद्यत महाहिमवन्महन्मलय मन्दरयावद्राज्यं प्रशासयन् विहरति । द्वितीया गमो राजवर्णकस्यायम् तत्र असंख्येयकाल वर्षान्तरेण उत्पद्यते यशस्वी, उत्तमः, अभिजातः सत्त्ववीर्यपराक्रमगुणः प्रशस्त सारसंहननतनुकबुद्धिधारणमेधा संस्थानशील प्रकृतिकःप्रधानगौरवच्छायागतिकः अनेक वचन प्रधानः, तेज आयु बलवीर्ययुक्तः अशुपिर घणनिचितलोहसृङ्गलनाराचवज्रर्षभ संहननदेहधारी शब १ युग २ भृङ्गार ३ वर्द्धमानक ४ भद्रासन ५ शङ्ख ६ छत्र ७ व्यजन ८ पताका९ चक्र १० लङ्गूल ११ मुसल १२ रथ १३ स्वस्तिका १४ ङ्कुश १५ चन्द्रा १६ दिव्या १७ ग्नि १८ खूप सागरे २० न्द्रध्वज २१ पृथ्वी २२ पद्म २३ कुञ्जर २४ सिंहासन २५ २६ कूर्म २७ गिरिवर २८ तु रंगवर २२ वर मुकुट ३० कुण्डल ३१ नन्द्यावत् ३२ धनुः ३३ कुन्त २४ सागर ३५ भवन विमाना ३६ नेकलक्षण प्रशस्त सुविभ क्त चित्रकरचरणदेशभागः ऊर्ध्वमुखलोमजाल सुकुमाल स्निग्ध मृदुकावर्त्त प्रशस्त लो बिरचित श्रीवत्सछन्नविपुल वक्षस्कः, देशक्षेत्र सुविभक्तदेहधारी, तरुणरविरश्मि बोधितव कमल विद्ध गर्भवर्णः, हयपोसनकोशसन्निभपृष्ठान्तनिरूपलेपः पद्मोत्पल कुन्द जाति यूथिकवरचम्पक नाग पुष्प सारङ्गतुल्य गन्धी, षटूत्रिंशता अधिक प्रशस्त पार्थिवगुणैर्युक्तः अव्यवच्छिन्नातपत्रः, प्रकटोभययोनिकः विशुद्ध निजककुलगगन पूर्णचन्द्र इव सोमतया नयनमनसो निवृतिकरः, अक्षोभः, सागर इव स्तिमितः, धनपति रिव भाग समुद सद् द्रव्यतया, समरे अपराजितः, परम विक्रमगुणः, अमरपतिसमान सहशरूपः, पनुमपतिः भहतचक्रवर्ती भरतं भुङ्क्ते प्रणष्टशत्रः ॥ सूत २ ॥
टीका- 'तत्थणं विणीयाए रायहाणीए भरहे णामं राया तत्र खलु विनीतायाम् अयोध्यायां राजधान्यां भरतो नाम राजा, सच वासुदेवोऽपिस्यात् तथा सामन्तादिरपि स्यात् अतस्तयोर्व्यावृत्त्यर्थमाह- 'चाउरंतच कवट्टी' चातुरन्तचक्रवर्ती, चत्वा -
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१८
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे सन्ति
रोऽन्ताः - पूर्वापरदक्षिण समुद्रास्त्रयः चतुर्थी हिमवान् इत्येवं स्वरूपास्ते वश्यतया अस्येति चातुरन्तः सचासौ चक्रवर्त्ती चेति चातुरन्तचक्रवर्त्ती 'समुप्पज्जित्था, समुदपद्यत आसीदित्यर्थः स कीदृश: ? इत्याह - 'महया हिमवंतमहं मलय मंदर जाव रज्जं पसासेमाणे विहरइ, महाहिमवन्महन् मलयमन्दर यावद्राज्यं प्रशासयन विहरति यावत्पदात् प्रथमोपाङ्गतः, माहिंदसारे इत्यारभ्य समग्रो राजवर्णको ग्रामः राजा औपपातिके एकादश सूत्रे द्रष्टव्यः तथाहि महाहिमवान् हैमवत हरिवर्षक्षेत्रयो विभाजकः कुल पर्वतः तद्वत् महान् तथा मलयमन्दर महेन्द्राणां पर्वतविशेषाणां सार इव सारो यस्य स तथा अन्त बलं यद्वा मलयादिविसारः प्रधानो यः स तथा पर्वतानां तध्ये मलयादयः पर्वतविशेषाः प्रधानास्तथाऽयमपि अन्य नरेन्द्राणां मध्ये प्रधान इतिभावः, एतादृशविशेषणविशिष्टः राजा राज्यं प्रशासयन् पालयन् विहरति इत्यत एव भरतं वर्षमिति नन्वेवमपि शाश्वती भरतनाम प्रवृत्तिः तत्थं विणीयाए रायहाणीए भरहेणाम' - इत्यादि सूत्र २
टीकार्थ- - उस विनीता नाम की राजधानी में ( भरहेणामं राया चाउरंतचक कवट्टी समुपज्जत्था ) भरत नाम का चातुरन्त चक्रवर्तीराजा उत्पन्न हुआ - पूर्व पश्चिम और दक्षिण दिग्वर्ती तीन समुद्र और चतुर्थ हिमवान् पर्वत जिस राजा के आधीन होते हैं वह चातुरन्त कहलाता है. ऐसा चातुरन्त चक्रवर्ती राजा जो होता है वह चातुरन्त चक्रवर्ती राजा कहा जाता है । ( महया हिमवंत महंतमलयमंदर जाव रज्जं जाव पसासे माणे विहरइ ) यह चातुरन्त चक्रवर्ती भरत राजा हिमवान् पर्वत के, मलय पर्वत के, मंदर पर्वत के और महेन्द्र पर्वत के जैसा विशिष्ट अन्तर्बल वाला था - अथवा मलयादि पर्वतों के जैसा प्रधान था ये मलयादि पर्वत अन्य पर्वतों के बीच में प्रधान रूप से परिगणित हुए हैं इसी तरह से यह राजा भी अन्य राजाओं के बोच में प्रधान रूप से उल्लिखित होता था ऐसा यह राजा यावत् राज्य का शासन करता हुआ - हर तरह से उसका संरक्षण और संभाल करता हुआ आनन्द से रहता था. इस कारण इस क्षेत्र का नाम भरत क्षेत्र ऐसा हुआ है
तत्थ णं विणीयाए रायहाणीए भरते णाम - इत्यादि सूत्र - ॥२॥
टीअर्थ - ते विनीता नाम राज्धानीमा (भरहेणामं राया चाउरंत चक्कवट्टो समुपजित्था ) लरत नाभे ये यातुरन्त यवती राल उत्पन्न थयो पूर्व-पश्चिम भने દક્ષિણ દિશ્વતી ત્રણ સમુદ્રો અને ચતુ હિમવાન પર્યંત જે રાજાની અધિનતામાં હોય છે, તે ચાતુરન્ત છે. એવા જે ચાતુરન્ત ચક્રવતી રાજા હોય છે, તેને ચાતુરન્ત ચક્રવતી રાજા
वामां आवे छे. (महया हिमवंतमहंतमलयमंदर जाव रज जाव पसासे माणे विहरs) એ ચાતુરન્ત ચક્રવતી ભરત રાજા હિમવાન પર્વતના, મલય પર્વતના મંદર પર્યંતના અને મહેન્દ્ર પર્વતના જેવું વિશિષ્ટ અન્ત`ળ ધરાવતા હતા અથવા મલયાદિ પવ તાની જેમ તે પ્રધાન હતે. એ મલયાદિ પતેઃ અન્ય પ`તામાં પ્રધાન રૂપમાં પરિગણિત થયા છે, આ પ્રમાણે જ એ રાજા પણ અન્ય રાજાઓની વચ્ચે પ્રધાન રૂપથી ઉલ્લિખિત થતા હતા. એવા તે રાજા યાવત રાજા—શાસન સભાળતા, દરેક રીતે તેનું સ’રક્ષણ અને તેની સંભાળ કરત
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ• वक्षस्कार सू.२ भरतचक्रवतिउत्पत्यादिनिरूपणम् ५१९ श्रूयते तत् कथम् ! तदभावे च 'सेत्तं' इत्यादि वक्ष्यमाणं निगमनमपि असम्भवीत्याङ्कय प्रकारन्तरेण तत्तत्कालाभवि भरत चक्रवर्युदेशेन राजवर्णकमाह -'विइओ गमो राजवण्णगस्स इमो' द्वितीयो गमः पाठविशेषो राजवर्णकस्यायम् तत्थ असंखेज्ज 'कालवासंतरेण उप्पज्जए' तत्र तस्यां विनीतायाम् नगर्या, असंख्येयः कालो यै वर्षे स्तानि वर्षाणि असंख्येयानीत्यर्थः तेषामन्तरेण असंख्यातकालनन्तरम् अयमर्य प्रवचने हि कालस्यासंख्येयता असंख्येयैरेव वर्षे य॑वहियते अन्यथा समयापेक्षयाऽसंख्येया युष्कत्व व्यवहारप्रसङ्गः, तेनासंख्येयवर्षात्मकासंख्येयकाले गते एकस्माद् भरतचक्रवर्तिनोऽपरोभरतचक्रवर्ती यतः प्रकृतक्षेत्रस्य भरतेति नाम प्रवर्तते स उत्पशंका- यह ठीक है जो भरत क्षेत्र इस प्रकार के नामकरण में आपने कारण बताया है परन्तु शाश्वतो जो भरत क्षेत्र" इस नाम की प्रवृत्ति सुनी जाती है वह कैसे संगत होतो है यदि ऐसी बात न हो तो फिर “से तं इत्यादिरूप से जो निगमन सूत्र है. वह असंभवित हो जाता है ? तो इस शंका के समाधान निमित्त सूत्रकार प्रकारान्तर से तत्काल भावी भरत नाम चक्रवर्ती के वर्णन के उद्देश्य से राजा का वर्णन करते हैं-"विइओ गमो राजवण्णगस्स इमो" जो वर्णन इस प्रकार से है-(तस्थ असंखेजकालवासंतरेण उप्पज्जए जसंसो उत्तमे अभिजाए सत्तवोरिय परक्कमगुणे) उस विनीता में असंख्यात काल तक के अनन्तर -जो काल वर्षों द्वारा असंख्यात होता है ऐसे वे वर्ष असंख्यात होते हैं-उन असंख्यात वर्षों के बाद जिस से इस क्षेत्र का नाम भरत ऐसा प्रचलित होता है ऐसा भरत चक्रवर्ती उत्पन्न होता है. यहां जो काल में वर्षों की अपेक्षा लेकर असंख्यातता प्रकट की गइ है सो प्रवचन की मान्यतानुसार ही प्रगट की गई है क्यों कि प्रवचन में असंख्यात वर्षों को लेकर हो काल में असंख्यात फाल का व्यवहार हुआ है समयों की अपेक्षा काल में असंख्यातता का व्यवहार कल्पित આનંદ પૂર્વક રહેતું હતું. એથી એ ક્ષેત્રનું નામ ભરતક્ષેત્ર એવું થયું છે. શંકા–આ બરાબર છે કે ભરતક્ષેત્રનું નામ પ્રચલિત થયું તેમાં તમે આ કારણ સ્પષ્ટ કર્યું પણ શાશ્વતી જે ભરતક્ષેત્ર એ નામની પ્રવૃત્તિ સાંભળવામાં આવે છે, તે કેવી રીતે સંગત થઈ શકે ? नथे पात डायनहित ५छ। 'सेत'त्या ३५मा २ निशान सूत्र छ. ते मसलવિત થઈ જાય છે? તે એ શંકાના સમાધાન માટે સૂત્રકાર પ્રકારાન્તરથી તત્કાલ ભાવી मरत नाम यता न -नने मनुसक्षीने २२ २ छ-"बिइओ गमो राजवण्णगस्स इमो” ते पान मा प्रमाणे छ-(तत्थ असंखेज्जकाल वासंतरेण उप्पज्जए जसंसी, उत्तमे अभिजाए सत्तवीरिय परक्कमगुणे) ते विनातानमा सय पछी-२॥ વર્ષો દ્વારા અસંખ્યાત હોય છે, એવા તે વર્ષે અસંખ્યાત હોય છે--તે અસંખ્યાત વર્ષો પછી–જેની વડે આ ક્ષેત્રનું નામ ભરત આ નામે પ્રખ્યાત થયું, એ તે ભરત ચક્રવતી રાજા ઉત્પન્ન થાય છે. અહીં જે કાળમાં વર્ષોની અપેક્ષાએ અસંખ્યાતતા પ્રકટ કરવામાં આવી છે, તે પ્રવચનની માન્યતાનુસાર જ પ્રકટ કરવામાં આવી છે. કેમકે પ્રવચનમાં અસંખ્યાત વર્ષને લઇને જ કાળમાં અસંખ્યાત કાળને વ્યવહાર થયા છે. સમાની અપેક્ષાએ કાળમાં અસં
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे यते इति सच कीदृश इत्याह-'जसंसी उत्तमे अभिजाए, यशस्वी कीर्तिमान् उत्तमा शालाकापुरुषत्वात् अभिजातः कुलीनः श्रीऋषभादिवंश्यत्वात् 'सतवीरिय परक्कमगुणे, सच-साहसं वीर्यम्-आन्तरं बलम, परक्रमः शाधुविधासनशक्तिः ऐते गुणा यस्य स सत्यवीर्यपराक्रमगुणः एतेन राज्योचितसर्बातिशायि गुणवत्त्वमुक्तम् पसत्थवण्णसरसारसंघयण तनुगबद्धिधारण मेहासंठाण सीलप्पई मशस्तवर्ण स्वरसार संहनन तनुकबु द्विधारणमेधा संस्थान शील प्रकृतिकः, तत्र:प्रशस्ताः-तत्कालवर्ति जनापेक्षया श्लाघनीयाः वर्णः देहकान्तिः, स्वरो ध्वनिः सारः शुभपुद्गलोपचयजन्यो धातुविशेषः, संहननम् अस्थिनिचयरूपम् तनुकं शरीरम् धारणा अनुभृतार्थधारणाशक्तिः मेधा हेयो. पादेयधीः, संस्थानं यथास्थानमङ्गोपाङ्गविन्यासः शीलम् आचारः प्रकृतिस्वभावः, एतेषां द्वन्द्वोत्तरं प्रशस्ता वर्णादयोऽर्थाः यस्य स तथेति बहुव्रीहिः 'पहाणगारवच्छायागइए, किया जावे तो फिर इस काल में मनुष्यों में असंख्याता युष्कत्व का व्यवहार प्रसङ्ग प्राप्त होता है. अतः काल में असंख्येयता असंख्यात वर्षों की अपेक्षा से ही मानना चाहिये इस तरह जब असंख्यात वर्षों तक असंख्यात काल व्यतीत हो चुके तब एक भरत चक्रवर्ती के बाद दूसरा भरत चकवर्ती कि जिससे भरत क्षेत्र का भरत ऐसा नाम प्रचलित होता है उत्पन्न होता है यह भरत चक्रवर्ती (जसंसी उत्तमे अभिजाए) यशस्वो कीर्ति संपन्न होता है, उत्तम शलाका पुरुष होने से-श्रेष्ठ होता है तथा अभिजात-कुलीन होता है क्यों कि यह ऋषभादि का वंशज होता है ( सत्तथीरियपरक्कमगुणे ) इसमें सत्त्व साहस वीर्य आन्तर बल, पराकमशत्रु विनाशन शक्ति ये सब गुण होते हैं. इम पद द्वारा उसमें राजन्य के उचित सर्वाति शायी गुणवत्ता प्रगट की गई है. (पप्तत्थ षण्ण सर सार संघयण तनुगबुद्धिधारण मेहा संठाण सोलप्पई) अन्य राजाओं की अपेक्षा इसका वर्ण देहकान्ति, स्वर ध्वनि, सार शुभपुद्गलोपचय जन्य धातुविशेष, संहनन अस्थिनिचय तनु शरीर धारणा अनुभूत अर्थ की धारणा शक्ति ખ્યાતતાને વ્યવહાર થયે નથી, જે સમયની અપેક્ષાએ કાળમાં અસં ખ્યા તા ને વ્યવહાર કપિત કરવામાં આવે તે પછી એ કાળમાં મનુષ્યમાં અસંખ્યાતાયુષ્કત્વને વ્યવહાર પ્રસંગ પ્રાપ્ત થાય છે. એથી કાળમાં અસંખ્યયતા અસંખ્યાત વર્ષોની અપેક્ષાથી જ માનવી જોઈએ આ રીતે જ્યારે અસંખ્યાત વર્ષો સુધી અસંખ્યાત વષે વ્યતીત થઈ ચૂકયાં ત્યારે એક ભરત ચક્રવતી પછી બીજે ભરત ચક્રવતી – કે જેમનાથી ભરતક્ષેત્રનું નામ ભરત આ પ્રમાણે પ્રખ્યાત थाय छ-34 थाय छे. मे. भरत यवती (जसंसी उत्तमे अभिजाए)-यशस्वी-त સંપન્ન હોય છે, ઉત્તમ શલાકા પુરુષ હોવાથીશ્રેષ્ઠ હોય છે તેમજ અભિજાત કુલીન હોય छ. उभो मे
हाय छे. (सत्तवीरिय परक्कमगुणे) समां सत्व-सास વીય–આંતર ખળ, પરાકમ-શત્રુ વિનાશન શક્તિ એ સવે ગુણ હોય છે. એ પદ વડે તેમાં सरन्यन त सात शायी गुध पत्ता ५४८ ४२वाभावी छे. (पसत्थ घण्ण सरसार संघयण तनुग बुद्धिधारण मेहा संठाण सीलप्पई) अन्य सानी अपेक्षा अनी १४દેહ કાંતિ, સ્વર-અવનિ, સાર શુભ પુદ્ગલપચય જન્ય ધાતુ વિશેષ, સંહનન-એસ્થિનિચય
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ० वक्षस्कार सू. २ भरतचक्रवतिउत्पत्यादिनिरूपणम्
५२१
अत्रापि द्वन्द्वोत्तरं प्रधाना अनन्यवर्तिनो गौरवादयोऽर्था यस्य स प्रधान गौरवच्छायागतिकः, तत्र गौरवम् अभिमानः छाया शरीरशोभा, गतिः संचरणमिति, 'अणेगवण पहाणे' अनेकवचनप्रधानः अनेकवाचनिकेषु श्रेष्ठः सकलवक्तृश्रेष्ठा इत्यर्थः वच नप्रकारचायम् "सत्यं शौचमनायासः मङ्गलं प्रियवादिता इत्यादि । 'तेय आउवलीरियजुत्ते' तेजआयु बलवीर्ययुक्तः तत्र तेजः परैरसहनीयः प्रतापः अयुर्बलं पुरुषायुषं वीर्यम् आत्मसमुत्थं तैः युक्तः एतेन जरारोगा दिनोपहतवीर्यत्वं नास्येति सिद्धम् 'अज्युसिरणणिचि लोहसंकलणारायवहर उस हसंघयण देहधारी, अशुषिरवणनिचित लोहशङ्ख लनाराच वज्रर्षभ संहननदेहधारी, तत्र अशुषिरा निच्छिद्रा अतएव घननिचिता अत्य तघना या लोहशङ्खला तदिव नाराचवज्रऋषभं प्रसिद्धा वज्रऋषभनाराचं संहननं यत्र तं तथाविधं देह धरतीत्येवं शीलः, 'झस १ जुन २ भिंगार ३ बद्धमाणग ४ भमा
और
ग ५ शंख ६ छत्त ७ वीअणि ८ पडाग ९ चक्क १० गंगल ११ मुसल १२ रह १३ सोत्थिय १४ अंकुस १५ चंदा १६ इच्च १७ अग्गि १८ जूय १९ सागर २० इंदज्झय वच्छायागइए) गौरव - स्वाभिमान - छाया शरीर शोभा और गति असाधारण ये सभ इसमें असाधारण होते है । (अणेगवग पहाणे ) यह सकल वक्ताओं में श्रेष्ठ वक्ता होता है. (तेअ आउवलवोरियजुत्ते) तेज - जिसे दूसरे जन सहन नहीं कर सकें ऐसे प्रताप, आयु, बल, बीर्य से यह युक्त होता हैं. इससे जरा रोग आदि से यह उपहत वीर्य वाला नहीं होता है यह बात सिद्ध होती है ( अज्झसिरघणणिचिय लोहसंकलणारायवहर उ सहसंघयण देहधारी) निच्छिद्र अतएव अत्यन्त घनी जो लोह श्रृङ्खला उसके जैसा इनका वज्र ऋषभ नाराच संहनन वाला देह होता है (इस १ जुग २ भिंगार ३ बद्धमाणग ४ मद्दमाणग ५ संख ६ छत्त ७ बीअणि ८ डाग ९ चक्क १० गंगल ११ मुसल १२, रह १३, सोत्थिय १४ अंकुस १५, चंदा १६, इच्च १७, अग्गि १८, जूय १९, सागर २०, इदज्झय २१, पुहवि २२. पउम तनु-शरीर, धारणा अनुभूत अर्थंनी धारणा शक्ति- मेघा हेयोपाध्यविवेय बुद्धि संस्थान અ ંગેાપાંગવિન્યાસ, શીલ-માચાર અને પ્રકૃતિ-સ્વભાવ એ સવે તત્કાલવતી મનુષ્યની व्यपेक्षा श्शाधनीय-प्रशंसनीय होय छे. (पहाणगारवच्छाया गइए) गौरव-स्वाभिमान- छाया शरीर शोला भने गति असाधारण से सर्वे मेम असाधारण होय छे. (अणेग बयणव्यहाणे) ये सस पडतायां श्रेष्ठ पडता होय छे.' (तेअआडवलचीरियजुरो ) तेथ - मेने બીજા માણસા સહન કરી શકે નહિ એવા પ્રતાપ, આયુ, બળ અને વીયથી એ યુક્ત હોય છે. એથી જરારેાગ આદિથી એ ઉપહત-વીય વાળા થતા નથી એ વાત સિદ્ધ થાય છે. (सिरघणणिचिय लोहसंकलणारावर सहसंघयणदेहधारी) निच्छिद्र येथी अत्यंत સાન્દ્ર જે લેાહ શુ'ખલા હોય છે. તેના જેવા એને બઋષભ, નારાચ સહનનવાળા हे होय छे. (झस १, जुग २, भिंगार 3, वद्रमाणग ४, भद्दमाणग ५, संख ६, छत
१. सत्यं शौचमनायासः मङ्गलं प्रियवादिता" इत्यादि ये वक्ता के गुण कहे गये है ।
२ "सत्यं शौचमनायासः मङ्गलं प्रियवादिता" वगेरे पहताना गुणेो हेवामा मान्या छे.
६६
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे २१ पुहवि २२ पउम २३ कुंजर २४ सोहासण २५ दंड २६ कुम्म २७ गिरिवर २८ तुरगवर २२ वरमउड ३० कुंडल ३१ गंदायत्त ३२ धणु १३ कौत ३४ गागर ३५ भवणविमाण ३६ अणेगलक्षण पसत्थसुविभत्तचित्तकरचरणदेसभाए' तत्र झसो मीन: १ युगं शकटाङ्गविशेषः २, भृङ्गारो. जलभाजनविशेषः ३. वर्द्धमानकः शरायः ४, भद्रासनम् ५, शङ्गो दक्षिणायत्तः ६, छत्रं प्रसिद्धम् ७, व्यजनं व्यजनकम् 'पंखा इतिप्रसिद्धम् ८ पताका ९ चक्रम् १० लाङ्गालम् हलम् ११, मुसलम् १२, रथ १३, स्वस्तिकम् १४, अकुंशः १५, चन्द्रः १६, आदित्या १७, ग्नी प्रसिद्धौ १८ यूपो यज्ञस्तम्भः १९, सागर समुद्रः २०, इन्द्रध्वजः २१, पृथ्वी २२, पद्म २३, कुजराः प्रसिद्धाः २४, सिंहासनम् २५, दण्ड २६, कूर्म २७, गिरिवर २८, तुरगवर २९, वरमुकुट ३०, कुण्डलानि व्यक्तानि ३१, नन्धावतः प्रतिदिग् नवकोणकः स्वस्तिका ३२, धनुः ३३, कुन्तः भल्लुकः ३४, गागरः स्त्रीपरिधानविशेषः ३५, भवन विमानम् ३६, एतेषां द्वन्द्वोत्तरम् एतानि प्रशस्तानि माङ्गल्पानि, सुविभकानि अतिशयेन २३, कुंजर २४, सीहासण २५, दंड, २६,कुम्म २७, गिरिवर २८, तुरगवर २९, वरमउड ३०, कुण्डल ३१, णंदायत्त ३२, धणु ३३, काँत ३४, गागर ३५, भवणविमाण ३६, (अणेगलक्षण पसत्थसुविभत्तचित्तकरचरणदेसभाए) इनकी हथेलियों में और पगथलियों में एक हजार प्रशस्त एवं विभक्त रूप में रहे हुए सुलक्षण होते हैं उनमें से कितने सुलक्षणों के त्रिलोक गम-इस प्रकार से है-मस-मीन-युग-जुआ-भंगार जलभाजनविशेष, वर्द्धमानक शराव-भद्रासन, दक्षिणावर्त शंख छत्र व्यजन-पंख, पताका चक्र लांगल, हल मुसल, रथ, स्वस्तिक, अंकुश, चन्द्र, आदित्य, सूर्य, अग्नि यूप-यज्ञस्तम्भ, सागर-समुद्र, इन्द्रध्वज, पृथिवी, पद्म, कुञ्जर,-हस्ती-सिंहासन. दण्ड. कूर्म-कछुआ. गिरिवर श्रेष्ठपर्वत. तुरगवर-श्रेष्ठ घोड़ा, वरमुकुट, कुण्डल, नन्वायत, - हर एक दिशा में नौकोणों वाला स्वस्तिक, धनुष, कुन्त, भल्लुक- भाला, गागर- खो परिधा न विशेष, और भवन विमान इन पदार्थों के वहां जो चिह्न ७, बीअणि ८, पडाग ९, चक्क १०, जंगल ११, मुसल १२, रह, १३,सोत्थिय १४, अंकुस १५, चंदा १६, इश्य १७, अग्गि-१८, जूय-१९, सागर २०, इंदज्झय २१, पुहयि २२, पउम २३, कुंजर २४, सीहासण २५, दंड २६, कुम्म २७, गिरिवर २८, तुरगवर २९, वरमउड ३० कुंडल ३१, णंदावत्त ३२, धणु-33, कोंत २४, गागर ३५, भवणविमाण 38, अणेगलक्षण पसत्थसुविभत्तचित्तकरचरणदेसभाए) ओमनी हथेजीमामा भने पन तजी. યામાં એક હજાર પ્રશસ્ત તેમજ વિભકત રૂપમાં રહેલા સુલક્ષણો હોય છે. તેમાંથી કેટલાંક સુલક્ષણે આ પ્રમાણે છે–ઝર-મીન, યુગ -જુઆ, ભંગાર–જલ ભાજન વિશેષ पमान -शरा, लद्रासन, क्षित श५, छत्र, व्य1-५ मे, पता, Ak, aina, ४९, भूस' २थ, स्वस्ति, यश. यन्द्र, साहित्य, सूर्य, ASA, ५५-शस्तन, सा॥२समुद्र, छन्द्रय, ५५, १२-इस्ती सासन, ६, म ायमा, रिचर-श्रेष्ठ त. તુરગવર-શ્રેષ્ઠ ઘેડે, વરમુકુટ, કંડલ, નન્હાવર્ત–દરેક દિશામાં નવ ખૂણાઓ વાળે સ્વસ્તિક ધનુષ, કુન્ત, ભલુક-ભાલે, ગાગર-સ્ત્રો પરિધાન વિશેષ અને ભવન-વિમાન, એ પદાર્થોને
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका ४० वक्षस्कार सू. २ भरतचक्रवतिउत्पत्यादिनिरूपणम् ५२३ विविक्तानि, यानि अनेकानि अष्टोत्तरसहसप्रमाणानि लक्षणानि तैश्चित्रो-विस्मयकरः कर चरणयोर्देशभागो यस्य स तथा, तीर्थकृतामिव चक्रवर्तिनामपि अष्टाधिक सहस्त्रलक्षणानि भवन्ति उक्तंच
मूलम् - "पागय मणुआणं बत्तीसं लक्षणानि अट्ठसयं, । बलदेव वासुदेवाणं असइस्सं चक्कवट्टि तित्थगराणं ॥इति॥ छाया- "प्राकृत मनुजानां द्वात्रिशल्लक्षणानि अष्टशतम् ।। बलदेव वासुदेवानाम् अष्टसहस्रं चक्रवति तीर्थकराणाम् ॥” इति
उद्धामुहलोमजालमुकुमालणिद्धमउआवत्तपसत्थलोमविरइभसि रिवच्छण्णविउलयच्छे तत्र ऊर्ध्वमुखं भूमेरुद्गच्छताम् अंकुराणामिल येषां तानि ऊर्ध्वतखानि यानि लोमानि तेषां जालं समूहो यत्र स तथा सुकुमालस्निग्धानि नवनीतपिण्डादिद्रव्याणि तद्वत् मृदुकानि कोमलानि तथा आवत्तैः दक्षिणावर्तेः प्रशस्तानि माङ्गल्यानि यानि लोमानि तेविरचितो यः श्रीवत्सः चिह्नविशेषः ततः पूर्वपदेन कर्मधारयः तेन छन्नम् आच्छादितं युक्तमित्यर्थः विपुलं वक्षो वक्षस्थलं यस्य स तथा 'देसखेत्तसुविभत्तदेहधारी' देशक्षेवसुविभक्तदेहधारी, देशे कोशलदेशादौ, क्षेत्रे तदेकअङ्कित होते हैं वे सब आपस में एक दूसरे से अलग ५ होते हैं और मंगलकारी होते हैं । इन चिह्नों से युक्त उनके हाथ और पैर बडे सुहावने लगते हैं । १००८ लक्षण जिस प्रकार से तीर्थकरो के होते हैं वैसे ही वे चक्रवर्तियों के भी होते है उक्तं च -
पागय मणुआणं वत्तीसलक्खणानि अतयं ।
बलदेववासुदेवाणं अटूसहस्सं चक्कट्टिवतित्थगराणं" ॥१॥ ( उद्धामुह लोमजालसुकुमालणिद्धम आवत पसत्थलोमविरइअसिरियच्छच्छण्णविउलबच्छे) इनका वक्षःस्थल विपुल होता है और वह उर्ध्वमुखवाले, तथा नवनीत पिण्डादि के जैसे मृदुतावाले एवं दक्षिणावर्त वाले ऐसे प्रशस्त बालों से- रोमों से चित- बनेहुए श्रीवत्सचिन्ह विशेष से आच्छादित - युक्त रहते है ( देस खेत्त सुविभत्तदेहधारी ) देश- कोशल देश आदि में
और क्षेत्र उसके अवयवभूत विनीता आदि नगरी में यथास्थान जिसमें अवयवों की रचना हुई है ચિહો ત્યાં અંકિત હોય છે, તે બધાં પરસ્પર – એક-બીજાથી અલગ-અલગ હોય છે, અને મંગળ કારી હોય છે. એ ચિત્રોથી સમ્પન તેમના હાથ અને પગ અતીવ સુંદર લાગે છે ૧૦૦૮ લક્ષણો જેમ તીર્થકરોને હોય છે, તેમ જ એ બધાં લક્ષણો ચક્રવતીઓને પણ હોય छ. धुंछ
पागय मणुआण बत्तीस लक्खणानि अट्ठसयं ।
बलदेव वासुदेवाणं असहस्सं चक्कट्टितित्थगराण ॥ १॥ (उद्धामुहलोम जाल सुकुमाणिद्धमउआवत्तपसस्थलोमबिरइअसिरिवच्छच्छण्णविउलaછે) એમનું વક્ષસ્થળ વિપુલ હોય છે. અને તે ઉર્ધ્વ મુખવાળા તેમજ નવનીત પિંડાદિના જેમ भृतामा भने दक्षिणापत्तयाणा 41 प्रशस्तयाणाथी-युत २४ . (देस खेत्त सुविभत्तदेह
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२४
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे देशभूतविनीतानगर्यादौ सुविभक्तो यथास्थानविनिविष्टावयवो यो देहस्तं धरतीत्येवं शीलः भरतक्षेत्रे तत्कालावच्छेदेन न भरतचक्रतोऽपरसुन्दराकृतिरभूदित्यर्थः 'तरुण रविरस्सिबोहियवरकमलविबुद्धगम्भवण्णे' तरुणरविरश्मिबोधितवरकमलविबुधगर्भवर्णः तरुपरविरश्मिभिः उद्गच्छत्सूर्यकिरणः बोधित विकासित यद्वरकमलं श्रेष्ठकमलं तस्य विबुधो विकस्वशे यो गर्भो मध्यभागस्तद्वद्वर्णः शरीरकान्तिर्यस्य स तथा काञ्चनवर्णशरीर 'इत्यर्थः हयपोसणकोससण्णिभपसत्यपिटुं तणिरुवलेवे' हयपोसन कोशमन्निभपृष्टान्तनिरुपलेपः हयपोसनं हयापानं तदेव कोशइव कोशः सुगुप्तत्वात् तत्सन्निभः प्रशस्तः पृष्ठस्य पृष्ठभागस्य अन्तः चरमभागोऽपानं तत्र निरुपलेपो लेपरहित पुरीषकत्वात् 'पउमुप्पलकुदजाइजूहियवरचंपगणागपुप्फसारंगतुल्लगंधी' पद्मोत्पल कुन्दजातियूथिकवरचम्पकनागपुष्पसारङ्गतुल्यगन्धी तत्र पमं प्रसिद्धम्, उत्पलं कमलविशेषः, 'कुन्दजाति यथिकाः प्रसिद्धपुष्पविशेषाः वरचम्पका-राजचम्पकः, नागपुष्पं णागकेसरकुसुमम्, सारङ्ग. पदैकदेशे पदसमुदाय ग्रहणात् सारङ्गपदेन सारङ्गमदः कस्तूरीति प्रसिद्धः। एतेषां तुल्यो गन्धः यस्य स तथा, सुगन्धयुक्तदेह इत्यर्थः 'छत्तीसा अहिअ पसत्थ पत्थिवगुणेहि जुत्ते' पत्रिंशता अधिक प्रशस्तपार्थिवगुणैर्युक्तः, ते च गुणास्तावत् ऐसा उनका देह एक हो होता है अर्थात् उस काल में ऐसा सुन्दर आकार वाला शरीर किसीका नहीं होता है (तरुणरविरस्सिबोहिअवरकमलविबुद्धगम्भवण्णे ) इनके शरीर की कान्ति तरुण रवि से- निकलते हुए सूर्य की किरणों से विकसित हुए कमल के गर्भ के वर्ण की जैसी होती है। अर्थात् सुवर्ण के जैसा वर्णवाला इनका शरीर होता है. (हयपोसणकोमसण्णिभ पसत्थ पिठंतणिरुवलेवे ) इनका जो गुदा भाग होता है वह घोडे के गुदाभाग की तरह पुरीष से अलिप्त रहता है (पउमुप्पलकुंदजाइजूहियवरचंपगणागपुप्फसारंगतुल्लगंधी ) इनके शरीर की गन्ध पद्मउत्पल, कुंद- चमेली या मोरघा का पुष्प, वर चम्पक- राजचम्पक- नाग पुष्प- नागकेशर- एवं सागङ्ग-पदैकदेश में पदसमुदाय के ग्रहण के अनुसार कस्तूरीइनकी जैसी गंध होती है वैसी होती है ( छत्तीसाअहिअ पसत्थ पत्थिवगुणेहिं जुत्ते ) ३६ ઘr)દેશકેશલ, દેશ આદિમાં અને ક્ષેત્ર તેના અવયવભૂત વિનીતા આદિ નગરીમાં યથાસ્થાન જેમાં અવયવોની રચના થઈ છે, એ તેમને દેહ એક જ હોય છે. એટલે કે તે કાળમાં मेवा १२ मारवाणा हे नेय नथी. हाता (तरुणरविरस्सिबोहिअवरकमलविबुद्ध. गम्भवणे) मेमना शरीरनी ill do! २विथा नीता सूर्यना २ाथी विसित भसના ગર્ભના વણ જેવી હોય છે. એટલે કે સુવર્ણ જેવા વર્ણવાળે એમનો દેહ હોય છે. (हयपोसण कोससण्णिभपसथपिढतणिरुपलेवे) भने २ गुहाला हाय छ, ते पाउना
मानी २५ पुषिथी Alam २९ छे. (पउमुप्पलकुंद जाइ जूहिवरचंपगणागपुप्फ सारंगतल्लगंधी) मेमना शरीरनी ५ ५९म, Grue, ४-यमेसी : भाराना ५०५, १२ ચંપક, રાજચંપક, નાગપુપ–નાગકેશર તેમજ સારંગ-પક દેશમાં પદસમુદાયના ગ્રહણ भुषण तुरीनी पी ग य छ, तेकी डाय छे. (छत्तीसा अहिअपसत्थपत्थिव
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ. वक्षस्कार सू.२ भरतचक्रवतिउत्पत्यादिनिरूपणम् ५२५ 'अव्यङ्गो १, लक्षणार्गों २, रूपसम्पत्तिभृतनुः ३, इत्यारभ्य तात्त्विकः सात्त्विको नृपः ३६ इत्यन्ताः पदशिल्परिमिता विज्ञेयाः 'अव्योच्छिण्णातपत्ते' अव्यवच्छिन्नातपत्रः, अव्यवच्छिन्नम्-अखण्डितमातपत्रं यस्य स तथा एकछत्रराज्यधारीत्यर्थः एतेनास्य पितृपितामहक्रमागतराज्यभोक्तृत्वं सूचितम् अथवा तस्य प्रभुत्वं केनापि बलीयसा रिपुणा न व्यवच्छिन्नमिति सूचितम् । 'पागडउभयजोणी' प्रकटोभययोनिकः, प्रकटे विशदाबदात तया जगद्विख्याते उभययोन्यौ मातृपितृपक्षरूपे यस्य तथा, निर्मलजननीजनकोभयपक्षवानित्यर्थः अतएव 'विसुद्धणिअगकुलगयणपुण्णचंदे इव सोमयाए णयणमणणिब्बुईकरे' तत्र विशुद्ध कलङ्करहितं यन्निजककुलं तदेव गगनं तत्र पूर्णचन्द्र इव सोमतया मृदुस्वभावेन नयनमनसो निबृत्तिकरः आनन्दकरः, 'अक्खोभे' अक्षोभः भयरहितः, 'सागरोवथिमिए' सागर इव स्तिमितः अधिक प्रशस्त पार्थिव गुणों से ये युक्त होते हैं ये गुण इस प्रकार से हैं - अव्यङ्ग १ लक्षणापूर्ण २ रूसंपत्तियुक्त शरीर ३, यहां से लेकर तात्विक और सात्विक तक इस प्रकार ये३६ हो जाते है । "अव्वोच्छिण्णातपत्ते" इसका एकच्छत्र राज्य होता है, इसलिए इनका राज्य पितृ पितामह की वंश परम्परा से चला हुआ आता हैं यह बात इस बात से सूचित की गइ है अथवा इनका प्रभुत्व किसी अन्य बलिष्ठ शत्रु के द्वारा छिन्न भिन्न नहीं किया जा सकता है ऐसा भी समझा जा सकता है । ( पागड उभयजोणो ) इन के मातृ पितृ पक्ष जगत मे विख्यात होता है। ( विसुद्धणियगकुलगयणपुण्णचंदे इव सोमयाए णयण मणणिव्वुईकरे ) अत एव ये अपने कलङ्क विहीन कुलरूप गगन मंडल में मृदु स्वभाव के कारण पूर्ण चन्द्र मण्डल की तरह नेत्र और मन को आनन्द करने वाले होते हैं । ( अक्खोभे सागरोव थिमिए धणवइव्व भोग गुणेहि जुत्ते) 3६ मधि प्रशस्त पाथियशाया गया संपन्न होय छे. ते गुथे। अव्यङ्ग ઢાળrgo રૂપસંપત્તિ યુક્ત શરીર ત્યાંથીલઈને સાત્વિક સુધી એ ગુણોની ૩૬ સંખ્યા થઈ જાય छ.'अव्वोच्छिण्णातपत्ते' मेनु मे २४३ २०य डाय छे. समर्नु राय पितृ-पितामहानी 40 પરંપરાથી ચાલ્યું આવતું હોય છે, એ વાત એનાથી સૂચિત કરવામાં આવી છે. અથવા એમનું પ્રભુત્વ કઈ પણ બીજા શત્રુ વડે છિન્ન-ભિન્ન કરી શકાતું નથી. એવું ५६ सम शाये छीमे (पागउउभयजोणी) अमनो भातृ-पितृपक्ष यतमा [पण्यात हाय छे. (विसुद्ध णियगकुलगयण पुण्णचंदे इव सोमयाए णयणमणणिवुईकरे) मेथी એ પિતાના કલંકહીન કુલ રૂ૫ ગગનમંડળમાં મૃદુસ્વભાવને લીધે પૂર્ણ ચન્દ્ર મંડળની १ अव्यङ्गो १ लक्षणापूर्णो २रूपसंपत्तिभृत्तनुः 3 अमदो ४ जगदोजस्वी ५ यशस्वीच ६ कृपालुहृत् ७ । कलासुकृतकर्मा ८ च. शुद्धराजकुलोद्भवः ९ । वद्धानुगः १० त्रिशति ११ श्च पुजारागी १२ प्रजा गुरू १३ । समर्थनःदुमर्थानां त्रयाणां सममात्रया १४ । कोशवान् १५ सत्यसन्धानः १६ चेरदृग् १७ दूरमत्रदृग् १८ आसिद्धि कर्मो द्योगी १९ च प्रवीणः शस्त्र २० शास्त्रयोः २१ । निग्रहा २२ नुग्रहपरो २३ निलेश्च दूरशिष्टयोः २४ उपायार्जित राज्य श्री २५ दुनिशौण्डो २६ धुवजयी २७ । न्यायप्रियो २८ न्यायवेत्ता २९ व्यसमानाव्यपासकः ३० । अधर्मवीर्या ३१ गाम्भीर्यो ३२ दार्य ६३ चातुर्यभूषितः ३४ प्रणयाधिकक्रोध ३५ तात्विकः सात्विको नृपः ३६
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________
___जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे सागरप्रस्तावात् क्षीरसमुद्रादिः स इव स्तिमितः स्थिरश्चिन्ताकल्लोलवर्जितो न पुनहीयमानवर्धमानकल्लोललवगसमुद्रइवास्थिरस्वभाव इत्यर्थः 'धणवइव्व भोगसमु-दयसदब्धयाए' धनपतिरिव कुबेर इव भोगस्य समुदयः-सम्पदुदयस्तेन सह सद्विद्यमानं द्रव्यं यस्य स भोगसमुदय सद्रव्यम्तस्य भावस्तत्ता तया, भोगोपयोगि भोगाङ्ग समृद्ध इत्यर्थः (समरे अपराइए) समरे-संग्रामे अपराजितः-पराजयमप्राप्तः (परमविक्कमगुणे) परमविक्रमगुणः उत्कृष्टपराक्रमगुणयुक्तः (अमरवइसमाणसरिसरूवे) अमपतेः शक्रस्य समानं सहशमत्यर्थतुत्यं रूपं यस्य सोऽमरपति समानसदृशरूपः, इन्द्रसमानरूपसम्पत्तिमानित्यर्थः (मणुअवई) मनुजपतिः नगराधिपतिः (भरहचक्कवट्टी) भरतचक्रवर्ती उत्पद्यते इति पूर्वेण सम्बन्धः, अथोत्पन्नः सन् किं कुरुते इत्याह-(भरह) इत्यादि ( भरहं मुंजइ पणसत्तू ) अनन्तरसूत्रे एवं प्रदर्शितस्वरूपो भरतत्तक्रवर्तीभरतं भुङ्क्ते - शास्तीति, पणष्टशत्रुरिति स्पष्टम्, अत इदं भरतक्षेत्र मुच्यते इति निगमनमग्रे वक्ष्यते ॥ सू० २॥ समुदयस हव्वयाए समरे अपराइए परमविक्कमगुणे अमरवइ समाणसरिसरूवे ) निर्भय होते हैं, क्षीरसमुद्र आदि को तरह ये चिन्ता रूप कल्लोलों से वर्जित रहते है कल्लोलो से हीयमान वर्धमान लवण समुद्र की तरह ये अस्थिर स्वभाव वाले नहीं होते हैं कुबेर के जैसे ये भोगों के समुदाय में अपने विद्यमान द्रव्यों को खर्च करने वाले होते हैं अर्थात् विद्यमान द्रव्य के अनुसार ये भोगोपभोगो को भोगने वाले होते हैं । समराङ्गण में इन्हें कोई परास्त करने वाला नहीं होता है- ये अपराजित होते हैं । क्योंकि ये जिस पराक्रम गुण से युक होते हैं वह उनका उत्कृष्ट होता है । उनका रूप शक के समान बहुत ही अधिक सुन्दर होता है। ( मणुअवई भरहचक्कयट्टी भरहं भुजइ पण्णद्वसत्तू ) इस प्रकार के इन पूर्वोक्त समस्त विशेषणों से संपन्न मनुजाधिपति भरत चक्रवर्ती इस भरत क्षेत्र का शासन करते हैं उस समय इनका कोइ भी शत्र प्रतिपक्षी- नहीं रहता है समस्त शत्रुगण नष्ट हो जाता है इस कारण हे गौतम ! इस क्षेत्रका नाम भरत क्षेत्र इस प्रकार से कहने में आया हैं ॥२॥ भनत्र भने भनन मान मापना२ य छे. (अक्खोमे सागरोव थिमिए धणवउध्व भोगसमुदयसहव्वयाए समरे अपराइए परमविक्कमगुणे अमरवइसमाण सरिसरूवे) निलय य छ, क्षीर समुद्र पोरेनी रेमोथे। (यन्त॥३५ zealatथा વનિત રહે છે. કોલેથી હીયમાન, વર્ધમાન લવણ સમુદ્રની જેમ એ એ અસ્થિર સ્વભાવવાળા હોતા નથી. કુબેરની જેમ એ ભેગોના સમુદાયમાં પિતાના વિદ્યમાન દ્રવ્યને ખર્ચ કરતા હોય છે. એટલે કે વિદ્યમાન દ્રવ્ય મુજબ એઓ ભેગોપગોને ભોગવનાર હોય છે. રણાંગણમાં એ અપરાજિત હોય છે. કેમકે એ જે પ્રરાક્રમ ગુણથી યુક્ત
. तमन। उ हाय छे. तमनु ३५ । अतीय सु१२ डाय छे. (मणुअवई भरहवक्कवट्टी भरहं मुंजइ पणद्वसत्त) या प्रमाणे मे पूरित समस्त विशेषगाथा મ ન મનજાધિપતિ ભરત ચક્રવતી એ ભરનક્ષેત્રનું શાસન કરે છે. તે સમયે એમને કઈ પણ શત્રુ પ્રતિપક્ષી રહેતા નથી. સમસ્ત શત્રુઆના વિનાશ થઈ જાય છે. એક ગૌતમ ! આ ક્ષેત્રનું નામ ભરત ક્ષેત્ર કહેવામાં આવ્યું છે. ૨
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका त• वक्षस्कार सू. ३ भरतचक्रवतिनः दिग्विजयादिनिरूपणम् ५२७ अथ प्रस्तुत भरतस्य दिग्विजयादिवक्तव्यतामाह-(तए णं) इत्यादि।
मूलम्-तए णं तस्स भरहस्स रण्णोअण्णया कयाइ आउहघर सालाए दिव्वे चकरयणे समुप्पज्जित्था,तएणं से आउहघरिए भरहस्स रण्णा आउहघरसालाए दिव्यं चक्करयणं समुप्पण्णं पासइ पासित्ता हट्टतुट्ठ चित्त, माणदिए नंदिए पीइमणे परमसोमणस्सिए हरिसवसविसप्पमाणहिए जेणामेव दिव्वे चक्करयणे तेणामेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता तिक्खु तो आ याहिणं पयाहिणं करेइ करित्ता करयल जाव कटु चक्करयणस्स पणामं करेइ करित्ता आउहघरसालाओपडिणिक्खमइपडि णिक्वमित्ता जेणा मेव बाहिरि आ उवट्ठाणसाला जेणामेव भरहेराया तेणामेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता करयल जाव जएणं विजएणं वद्धावेइ वद्धावित्ता एवं वयासी एवं खलु देवाणु प्पियाणं पिअट्टयाए पियं णिवेएमो पियं मे भवउ, तए णं से भरहेराया तस्स आउहघरिअस्ल अंतिए एअमटुं सोच्चाणिसम्म हट्ठ जाव सोमणस्सिए वि असिअवरकमलणयणवयणे पयलिअवरकडग तुरिअ केऊर मउड कुंडलहार, विरायंतरइअवच्छे पालंब पलंबमाणघोलंतमूसणधरे ससंभमं तुरिअं चवलं णरिंदे सीहासणाओ अब्भुट्टेइ, अब्भुद्वित्ता पायपीढाओ पच्चारहइ पच्चोरुहित्ता पाउआओ ओमुअइ ओमुइत्ता एगसाडिअं उत्तरासंगं करेइ करित्ता अंजलिमउलिअग्गहत्थे चक्करयणाभिमुहे सत्तट्ठपयाई अणुगच्छइ अणुगच्छित्ता वामं जाणुं अंचेइ अचित्ता दाहिणं जाणु धरणितलंसि णिहछु करयल जाव अंजलिं कटु चक्करयणस्स पणामं करेइ करिता तस्स आउहघरिअस्स अहामालिअंमउडवज्ज ओमोअं दलइ दलित्ता विउलं जीविआरिहं पीइदाणं दलइ दलित्ता सक्कारेइ सम्माणेइ सक्करेत्ता सम्माणेत्ता पडिविसज्जेइ पडिविसज्जित्ता सोहासणवरगए पुरस्थाभिमुहे सण्णिसण्णे । तएणं से भरहे राया कोडंबियपुरिसे सदावेइ सदावित्ता एवं वयासी खिप्पामेव भो देवाणुप्पिआ!विणीअंशयहाणि सभितर बाहिरिअं आसिअसंमज्जिअ सित्त सुइगरत्थं तस्वीहिअंमंचाइमंचकविणाणाविह
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२८
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे रागवसणऊसिअझयपडागाइपडागमंडिअं लाउल्लोइअमहिअंगोसीस सरस रत्त चंदणकलसं चंदणघरसुकय जावगंधु आभिरामं सुगंधवगंधिअं गंध पट्टिभूअं करेह कारवेह करेत्ता कारवेत्ताय एयमाणत्तिय पच्चप्पिणह। तए णं ते कोडंबिय पुरिसा भरहेणं रण्णा एवं वुत्ता हट्ठ० करयल जाव एवं सामित्ति आणाए विणएणं वयणे पडिसुणंति पडिसुणित्ता भरहस्स अंतिआओ पडिणिक्खमंति पडिणिक्खमित्ता विणीअंशयहाणी जाव करेत्ता कारवेत्ता य तमाणत्ति पञ्चप्पिणंति । तएणं णं से भरहे राया जेणेव मज्जणघरे तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्तो मज्जणघरं अणुपविसइ अणु पविसित्ता समुत्तजालाकुलाभिरामे विचित्तमणिश्यण कुहिमतले रमणिज्जे ण्हाणमंडवंसि णाणामणिरयणभत्तिचित्तंसि पहाणपीटंसि सुहणिसण्णे सुहोदएहिं गंधोदए हिं पुप्फोदएहिं सुद्धोदएहिअ पुण्णे कल्लाणगपवर मज्जणविहीए मज्जिए तत्थ कोउअसएहिं बहुविहेहिं कल्लाणगपवरमज्जणावसाणे पम्हल सुकुमालगंधकासाइअ लूहिअंगे सरससुरहि गोसीस चंदणाणुलित्तगत्ते अहयसुमहग्घदसरयणसुसंवुडे सुइमालावण्णगविलवणे आविद्धमणिसुवण्णे कप्पिअहारदहार तिसरिअपालंबलंवमाणकडिसुत्त सुक य सोहे पिणद्ध गेविज्जगअंगुलिज्जगललिअंगयललियकयाभरणेणाणामणि कडगतुडिअथंभिअभूए अहिअसस्सिरीए कुंडलउज्जोइआणणे मउङदित्तः सिरए हारोत्थय सुकयवच्छे पालंवपलंबमाण सुकयपडउत्तरिजे मुदि
आ पिंगलंगुलिए णाणामणिकणगविमलमहरिहणिउणोअविअमिसि मिसिंतविरइअ सुसिलिट्ठविसिट्ठलट्ठसंठिअ पसत्थ आबिद्ध वीखलए किं बहुणा ? कप्परुपखए चेत्र अलंकिअ विभूसिए णरिंदे सकोरंट जाव चक्कचामर वालवीअंगे मंगलजयसहकयालोए अणेगगणणायग दंणणा यग जाव अ संधिवाल सद्धिं संपरिखुडे धवल महामेहणिग्गए इव जाव ससिब्ब पियदंसणे णवई धूवपुष्फ गंधमल्लहत्थगए मज्जणघराओ पडिणि क्खमइ पडिणिक्खमित्ता जेणेवचक्करयणे तेणामेव पहारेत्थ गमणाए ॥३॥
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ. वक्षस्कार सू. ३ भरतराशः दिग्विजयादिनिरूपणम् ५२९
छाया-ततः खलु तस्य भरतस्य राशोऽन्यदा कदाचिद् आयुधगृहशालायां दिव्य चक्ररत्नं समुदपद्यत, ततः खलु स आयुधगृहिको भरतस्य राज्ञः आयुधगृहशालायां दिव्यं चक्ररत्नम् समुत्पन्न पश्यति, दृष्ट्वा च हृष्ट तुष्ट चित्तमानन्दितः नन्दितः प्रीतिमनाः परमसौमनस्थितः हर्षपशविसर्पहृदयः यत्रैव दिव्यं चक्ररत्नं तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य त्रिः कृत्वः आदक्षिणप्रदक्षिणं करोति, कृत्वा करतल यावत् कृत्वा चक्ररत्नस्य प्रणाम करोति, कृत्वा आयुधगृहशालातः प्रतिनिष्कामति, प्रतिनिष्क्रम्य यत्रैव बाहिरिका उपस्थानशाला यत्रैव भरतो राजा तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य करतल यावत् जयेन विजयेन वर्द्धयति, वर्द्धयित्वा एवमबादीत्-एवं खलु देवानुप्रियाणाम् आयुधगृहशालायां दिव्यं चक्ररत्नं समुत्पन्न तदेतत् खलु देवानुप्रियाणां प्रियार्थतायै प्रियं निवेदयामः प्रियं भवतां भवतु, ततः खलु स भरतो राजा तस्य आयुधगृहिकस्य अंतिके एतमर्थम् श्रुत्वा निशम्य दृष्ट यावत् सौमनस्थितः विकसितवरकमलनयनवदनः प्रचलितबरकटकत्रुटितकेयूरमुकुटकुण्डलहारविराजमानरतिदवक्षस्फः प्रालम्बप्रलम्बमानघोलद् भूषणधरः ससम्भ्रम त्वरितं चपलं नरेन्द्रः सिंहासनादम्युत्तिष्ठति, अभ्युत्थाय पादपीठात् प्रत्यवरोबति, प्रत्यवरुह्य पादुके अवमुञ्चति, अवमुच्य एकशाटिकम् उत्तरासङ्ग' करोति कृत्वा अञ्जलिमुकुलिताग्रहस्तः चक्ररत्नाभिमुखः सप्ताष्टपदानि अनुगच्छति, अनुगत्य वामं जानुम् आकुञ्चयति, अकुच्य दक्षिण जानु धरणीतले निहत्य करतल यावदञ्जलिं कृत्वा चक्ररत्नस्य प्रणाम करोति, कृत्वा तस्यायुधगृहिकस्य यथा मालित मुकुटवर्जम् अवमोचक ददाति, दत्वा सत्कारयति, सन्मानयति, सत्कृत्य सन्मान्य प्रतिविसर्जयति, प्रतिविसज्य सिंहासन वरगतः पूर्वाभिमुखः सन्निषण्णः ! ततः खलु स भरतोराजा कौटुम्बिफपुरुषान् शब्दयति. शब्दयित्वा एवमवादीत् क्षिप्रमेव भो देवानुप्रियाः ! विनीतां राजधानी साभ्यन्तरबाहिरिकाम् आसिक्तसंमार्जितसिक्तशुचिकरथ्यान्तरवीथिकाम मचातिमञ्चकलिताम् नानाविधराग वसनोच्छ्रितध्वजपताकातिपताकमण्डिताम्, लापितोल्लोचितमहितां लिप्तोल्लोचित महिताम्बा, गोशोर्षसरसरक्तचन्दनकलशाम् चन्दनगृहसुकृत यावद्गन्धोद्ध्ताभिरामाम् सुगन्ध वरगन्धिताम् गन्धवर्तिभूताम् एतामाप्ति प्रत्यर्पयत ततः खलु ते कौटुम्बिकपुरुषाः भरतेन राज्ञा एव मुक्ताः सान्तः हृष्ट तुष्ट० करतल यावत् एवं स्वामिन् ! आज्ञायाः विनयेन वचनं प्रतिशण्वन्त प्रतिश्रुत्यः भरतस्य अतिकात् प्रतिनिष्कामन्ति प्रतिनिष्कम्य विनीतां राजधानी यावत् कृत्वा कारयित्वा च तामाशप्ति प्रत्यर्पयन्ति । ततः खलु स भरतो राजा यत्रैव मज्जनगृहं तत्रैवोपागच्छति , उपागत्य मज्जनगृहम् अनुप्रविशति अनुप्रवश्य समुक्तिजालाकुलाभिरामे विचित्रमणित्नकुट्टिमतले रमणीये स्नानमण्डपे नानामणिरत्नभक्तिचित्रे स्नानपीठे सुखनिषण्णः शुभोदकैः सुखोदकैर्वा गन्धोदकैः पुष्पो दकैः शुद्धोदकैश्च पुनः कल्याणकारिबरमजनविधिना मज्जितः तत्र कौतुकशतैः बहुविधैः कल्याणक प्रबरमजनावसाने पक्ष्मलसुकुमालगन्धकाषायिकी रूक्षिताङ्गः सरससुरभिगोशीर्षचन्दनानुलिप्तगात्रः अहत सुमहार्घदुष्यरत्नसुसंवृत्तः शुचिमालावर्णकविलेपनः आविद्ध
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे मणिसुवर्णः कल्पितहाराहारत्रिसरिकपालम्बप्रलम्बमानकटिसूत्रसुकृतशोभः, पिनद्धग्रैवे यकाऽङ्गुलीयक ललिताङ्गकललितक चाभरणः, नानामणिकटकत्रुटिकस्तम्भितभुजः अधिक सश्रीका, कुण्डलोदद्योतिताननः' मुकुटदीप्तशिरस्कः, हारावस्तृतसुकृतवक्षस्कः, प्रलम्बप्रलम्बमान सुकृतपटोद्योरीयकः, मुद्रिकापिङ्गलागुलिकः नानामणि कनकविमल माहाधनिपुण 'ओअवि' परिकर्मित' मिसमिसेत' दीप्यमाना विरचितमुश्लिष्टविशिष्टलष्टसंस्थितप्रशस्ताविद्ध वीरवलयः, किं बहुना कल्पवृक्षक इव अलङ्कृतो विमूषित व नरेन्द्रः सकोरण यावत् चतुप्रचामर वालवीजिताङ्गः, मङ्गल जय जय शब्दकृतालोकः, अनेक गण नायक दण्डनायक यावत् दूतसन्धिपालैः सार्द्ध संपरिवृतः धवलमहामेघ निर्गत इव यावत् शशीव प्रियदर्शना नरपतिः धूपपुष्पगन्धमाल्यहस्तगतो मज्जनगृहात् प्रतिनिष्कामति, प्रतिनिष्कम्य यत्रैव चक्ररत्नं तत्रैव प्रधारितवान् गमनाय ॥ सू ३ ॥
टीका-"तए णं" इत्यादि । 'तए णं' ततोमाण्डलिकत्वप्राप्त्यनन्तरं खलु 'तस्स भरहस्स रण्णो' तस्य भरतस्य राज्ञः 'अण्णया कयाइ' अन्यदा कदाचित्-अन्यस्मिन् कस्मिंश्चित् काले माण्डलिकत्वं पालयतः वर्षसहस्रेगते सति 'आउहघरसालाए' आयुधगृ. हशालायां शस्त्रागारशालायाम् 'दिव्वे चक्करयणे समुप्पज्जित्था' दिव्यं चक्ररत्नं समुदपधत समुत्पन्नम् 'तए णं' ततश्चक्ररत्नोत्पत्तेरनन्तरं खलु ‘से आउहघरिए' स आयुधगृहिकः-आयुधगृहशालारक्षकः ‘भरहस्स रण्णो आउहघरसालाए दिव्वं चक्करयणं समुप्पण्णं पासइ' भरतस्य राज्ञः आयुधगृहशालायां दिव्यं चक्ररत्नं समुत्पन्न पश्यति 'पासित्ता' दृष्ट्वा 'हट्टतुट्टचित्त माणदिए' हृष्टतुष्टचित्तानन्दितः, हृष्टतुष्टः-अतीवतुष्टः तथा चित्तेन आनन्दितः अत्र मकार आर्षत्वात् यद्वा हृष्टतुष्टम्-अत्यर्थं तुष्टं हृष्टं वा-'अहो मया इदमपूर्व
"भरतचक्रवर्ती का दिग्विजयादि का वर्णन" तएणं भरहस्स रण्णो अण्णया कयाइ' इत्यादि -सूत्र ३ टीकार्थ-(तरूणं) माण्डलिकत्व प्राप्ति के अनन्तर (तस्स भरहस्स) उस भरत की (अण्णया कयाइ) किसी एक समय जब को माण्डलिकत्व पदमें रहते रहते एक हजार वर्ष व्यतीत होगये तब- (आउहघरसालाए) शस्त्रागारशालामें (दिव्वे चक्करयणे समुपिज्जित्था) दिव्य चक्ररत्न उत्पन्न हुआ ( तएणं से आउहधरिए भरहस्स रण्णा आउह धरसालाए दिव्वं चक्करयणं समुप्पण्णं पासइ ) जब आयुधशाला के रक्षक ने भरत की आयुधशाला में दिव्य चक्ररत्न उत्पन्नहुआ देखा तो ( पासित्ता ) देखकर वह ( हट्ट तुद्व चित्तमाणंदिए नंदिए पीइमणे परमसोमण
"मरत यवती नी यानि पनि 'त एणं तस्स भरहस्स दण्णो अण्णया कयाई' इत्यादि-सू० ४
टी--(तए ण) मांसप प्राप्ति ५छ(तस्स भरहस्स) ते मरतनी (अण्णया कयाई) मे समये न्यारे भisleeq ५६ ५२ सभासीन २डतां मे १२ वर्ष यतात गया त्यारे (आउहघरसालाए) शस्त्रा॥२॥णामा (दिव्वे चक्करयणे समुप्प
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ० वक्षस्कार सू. ३ भरतराज्ञः दिग्विजयादिनिरूपणम् ५३१ दृष्ट' मिति विस्मितं तुष्टं 'सुष्ठु जातं यन्मयैव प्रथममिदमपूर्वं दृष्टं यन्निवेदनेन स्वप्रभुर्मा प्रीतिपात्रं करिष्यतो 'ति सन्तोषमापन्नं यत्र तद् यथास्यात्तथा आनन्दितः प्रमोद प्रकर्षतां प्राप्त इत्यर्थः 'नंदिए' नन्दितः मुखप्रसन्नतादिभावैः समृद्धिमुपगतः 'पीइमणे' प्रीतिमनाः प्रीतिः मनसि यस्य स तथा 'परमसोमण स्सिए' परम सौमनस्थितः परमं सौमनस्यं सुमनस्कत्वं जातमस्येति परमसौमनस्थितः, एतदेव व्यनक्ति 'हरिसवसविस
हृदयः, हर्षवशेन विसर्पद् उल्लसद् ह्रदयं यस्य स तथा एतादृशः आयुधशालारक्षकः 'जेणामेव दिव्वे चक्करयणे तेणामेव उवागच्छइ' यत्रैव दिव्यं चक्ररत्नं तत्रैवोपागच्छति, 'उवागच्छित्ता' उपागत्य 'तिक्खुतो आयाहिणपयाहिणं करेइ' त्रिःकृत्वः - त्रीन् वारान् आदक्षिणप्रदक्षिणं दक्षिणहस्तादारभ्य प्रदक्षिणं करोति, 'करेत्ता' कृत्वा च ' करयल जाव - स्सिए हरिसवसविसयमाणहिअए जेणामेव दिव्वे चक्करयणे तेणामेव उवागच्छइ ) हृष्ट तुष्टअत्यन्त तुष्ट हुआ और चित्त में आनन्दित हुआ यहां प्राकृत होने के कारण मकार लाक्षणिक है अथवा वह हृष्ट तुष्ट हुआ इसका तात्पर्य ऐसा भी होता है कि वह बहुत अधिक तुष्ट हुआ और यह मैंने अपूर्व ही वस्तु देखो है इस ख्याल से विस्मित भी हुआ तथा बहुत अच्छा हुआ जो मुझे ही इस अपूर्व वस्तु के सर्व प्रथम दर्शन करने का सौभाग्य प्राप्त हुआ है अबतो मैं इस बात को स्वबर अपने स्वामी के निकट भेजूंगा - और उनका प्रीतिपात्र बनने का सौभाग्य प्राप्त करूँगाइस प्रकार के विचार से वह संतुष्ट हुआ और आनन्द युक्त हुआ तथा नंदित हुआ मुख प्रसन्नता आदि भावों से वह समृद्धि को प्राप्त हुआ उसके मन में परम प्रीति जगी ( परमसोमण रसए) वह परम सौमनस्थित हुआ हर्ष के वश से उसका हृदय उछलने लगा और फिर वह जहां पर वह दिव्य चक्ररत्न था वहां पर गया (उवाग्गच्छिता तिवक्खुत्तो आयाहिणपयाहिणं करेइ करित्ता करयल जाव कट्टु चक्करयणस्स पणामं करेइ) वहाँ जाकर के उसने तीनबार आदक्षिण प्रदक्षण किया दक्षिण हाथ की तरफ से लेकर वायें हाथ की तरफ तीन प्रदक्षिणाएं की तीन प्रदक्षणा करके फिर उसने करतल यावत् करके चक्ररत्न को प्रणाम किया यहां यावत्पद से " करयल ज्जित्था ) द्विव्य व्यरत्न उत्पन्न थयुं (तए णं से आउहघरिए भरहस्स रण्णो आउह घरसाला दिव्वं चक्करयणसमुदपणं पासइ) न्यारे न्यायुध शाजाना रक्ष भरतनी भायुधशाजामां हिव्य यारत्न उत्पन्न थयेषु यु तो (पासित्ता) लेने ते (हट्टतुट्ठचित्तमाणं दिए नंदिए पोमणे परमसोमणस्सिए हरिसवसविसप्पमाणहिए जेणामेव दिव्वे चक्करयणे तेणामेव उबागच्छर) हृष्ट-तुष्ट अत्यंत तुष्ट थयो भने वित्तमां यानं हित थये।. અહીં પ્રાકૃત હોવાથી મકાર લાક્ષણિક છે. અથવા તે પૃષ્ટ તુષ્ટ થયે એનું તાપ આ પ્રમાણે પણ થાય છે કે તે બહુ જ વધારે તુષ્ટ થયા અને મેં અપૂર્વ વસ્તુ જ જોઈ છે. એ વિચારથી વિસ્મિત પણ થયા તથા બહુ જ સારું` થયુ` કે જે સર્વ પ્રથમ એ અપૂર્વ વસ્તુના દનને લાભ મને જ મળ્યા. હવે તે એ વાતની જા હું મારા સ્વામીને કરીશ. એ જાતના વિચારથી તે સ ંતુષ્ટ થયા અને આનઃ યુકત થયા તેમ જ નંદિત થયે, મુખ પ્રસન્નતા આદિ ભાવેથી તે સમૃદ્ધિને પ્રાપ્ત થયા. તેના મનમાં પરમ પ્રીતિ જાગી (વરમ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे कटु चक्करयणस्स पणामं करेइ' अत्र यावत्पदात् 'करयल पडिग्गहिरं दसणहं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं' इति संग्राह्यम् , करतलपरिगृहीतं दशनखं सिरसावत मस्तके अनलिं कृत्वा, करतलाभ्यां परिगृहीतः करतलपरिगृहीतस्तं, दशकरद्वयसम्बन्धिनो नखाः समुदिता यत्र तं, शिरसि मस्तके आवतः-आवर्तनं प्रादक्षिण्येन परिभ्रमणं यस्य तं तादृश मस्तके अब्जलिं कृत्वा चक्ररत्नस्य प्रणामं करोति 'करेत्ता' कृत्वा च 'आउह घरसालाओ पडिणिक्खमइ' आयुधगृहशालातः प्रतिनिष्क्रामति निर्गच्छति 'पडिणिक्खमित्ता' प्रतिनिक्रम्य निर्गत्य च'जेणामेव बाहिरिआ उवट्टाणसाला जेणामेव भरहे राया तेणामेव उवागच्छइ' यत्रैव बाहिरिका आभ्यन्तरापेक्षया बाह्या, उपस्थानशाला आस्थानमण्डपः यत्रैव च भरतो राजा तत्रैवोपागच्छति 'उवागच्छित्ता' उपागत्य च 'करयल जाव जएणं विजएणं वद्धावेइ' अत्राऽपि 'करयल जाव'त्ति करतल परिगृहीतं दशनख शिरसावत मस्तके अजलिं कृत्वा जयेन विजयेन वर्द्धयति-स आयुधगृहिको जयविजयाभ्यां त्वं वर्द्धस्व' इत्याशिषं ददातीत्यर्थः 'वद्धावित्ता एवं वयासी' वर्द्धयित्वा च एवमवादीत्-एवं वक्ष्यमाण पडिग्गहिअं दसणहं सिरखावत्तं मत्थए अंजलि' इस पाठक संग्रह हुआ है इसका भाव ऐसा है कि चक्ररत्न को प्रणाम करते समय उसने दोनो हाथों की अंजलि इस प्रकार की बनाई कि जिसमें १० अगुलियों के नख आपस में मिल जावें इस प्रकारसे अंजलि बनाकर उसने उस अंजलि को मस्तक की दाहिनी और से बाई ओर तोन बार फिराया- इस ढंग से उसने उसे प्रणाम किया (करित्ता आउहघरसालाए पडिनिक्खमइ पडिनिक्खमिता जेणामेव बहिरिआ उवढाणसाला जेणामेव भरहे राया तेणामेव उवागच्छइ)प्रणाम करके फिर वह उस आयुधशालासे बाहर निकला और निकल कर जहां बाहिरी उपस्थानशाला ( बाहरी कचहरी थी और उसमें जहाँ भरत राजा बैठे थे वहां पर आया ( उवागच्छित्ता ) वहां आकरके ( करयल जाव जएणं विजसोमणस्सिए) त ५२म सौमनस्थित थये।-विशयी तेनुइय 14 वायु. अन पछी यi हिय ५४२रन हतु त्यां गया. (उवाग्गच्छित्ता तिक्खुत्तो आयाहिणपयाहिणं करेइ करित्ता करयल जाव कटु चक्करयणस्त पणामं करेइ)
त्यांनतो त्र पार આદક્ષિણ પ્રદક્ષિણા કરી–દક્ષિણ હાથ તરફથી લઈને ડાબા હાથ તરફ ત્રણ પ્રદક્ષિણાઓ કરી ત્રણ પ્રદક્ષિણા કરીને પછી તેણે કરતલ યાવત્ કરીને ચક્રરત્નને પ્રણામ કર્યા અહીં યાવત્ पथी (करयलपडिगहिअंदसणहं सिरसावत्तं मत्थए अंजलि) मा पाइने सह थये। છે. એને ભાવ આ પ્રમાણે છે કે ચકરત્નને પ્રણામ કરતી વખતે તેણે બંને હાથની અંજળિ આ પ્રમાણે બનાવી છે જેમાં ૧૦ આંગળીઓના નખો પરસ્પર મળી જાય આ પ્રમાણે અંજલિ બનાવીને તેણે તે અંજળિને મસ્તકની જમણી બાજુથી ડાબી બાજુ ત્રણ વખત ३२वी. मा शत तो प्रणाम . (करित्ता आउहघरसालाए पडिणिक्खमइ पडिणिक्ख. मित्ता जेणामेव बाहिरिआ उवट्ठाणसाला जेणामेव भरहे राया तेणामेव उवागच्छद) પ્રણામ કરીને પછી તે આયુધ શાળામાંથી બહાર નીકળે અને નીકળીને જ્યાં બહાર
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका ४० वक्षस्कार सू. ३ भरतराज्ञः दिग्विजयादिनिरूपणम् प्रकारेण उक्तवान् , किं तदित्याह-'एवं खलु देवाणुप्पियाण आउहघरसालार दिवे चक्करयणे समुप्पण्णे ते एयण्णं देवाणुप्पियाणं पियट्टयाए पियं णिवेएमो पियं भे भवउ' एवं खलु इत्थमेव यदुच्यते मया तद् सर्वथा सत्यमेव यद्देवानुप्रियाणाम् आयुधगृहशालायां शस्त्रागारशालायां चक्ररत्न समुत्पन्नं तदेतत् खलु देवानुप्रियाणां प्रियार्थतायै-प्रीत्यर्थ प्रियम् इष्टं निवेदयामः एतत् प्रियनिवेदनं प्रियम् 'भे' भवतां भवतु . ततो भरतः कि कृतवान् इत्याह-'तए णं' इत्यादि । 'तए णं से भरहे राया तस्स आउहघरिअस्स अंतिए एयम8 सोच्चा णिसम्म हट्ठ जाव सोमणस्सिए' ततः खलु स भरतो राजा तस्य आयुधगृहीकस्य अन्तिके एतमथै श्रुत्वा निशम्य हष्ट यावत् सौमनस्यित,तत आयुधहिकस्य आयुधशालारक्षकस्य अन्तिके समीपे एतं चक्ररत्नोत्पत्तिरूपम् अर्थ श्रुत्वा निशम्य हद्यवधार्य इष्ट यावत्सोमनस्थितः, अत्र यावत्पदात् पूर्ववद् बोध्यम् । तथा-'विअसियवरकमलणयणवयणे' विकसितवरकमलनयनवदनः तत्र-विकसिते वरकमलवन्नयनवदने यस्य स तथा-प्रफुएणं वद्धावेइ) उसने पूर्वोक्तानुसार भरत राजा को प्रणाम किया और आपकी जय हो आपकी विजय हो इस प्रकार जय विजय के शब्दों को उच्चारण करते हुए उसने उन्हें बधाइ दी ( वद्धावित्ता एवं वयासी ) बधाई देकर के फिर उसने ऐसा कहा( एवं खलु देवाणुप्पियाणं आउहधरसालाए दिवे चक्करयणे समुप्पण्णे ) हे देवानुप्रिय ! आपकी आयुधशाला में आज दिव्यचक्ररत्न उत्पन्न हुआ है ( तं एअण्ण देवाणुप्पियाणं पियदयाए पिअं णिवेएमो ) तो हे देवानुप्रिय ! मैं आप की प्रीति के लिये आया है (पि भे भवउ तएणं से भरहे राया तस्स आउहधरिअस अतिए एअमट्ठ सोच्चा णिसम्म हद जाव सोमणस्सिए ) यह मेरे द्वारा निवेदित हुआ अर्थ आपको प्रिय हो इस प्रकार उस आयुधशाला के मनुष्य से सुनकर के और उसे हृदय में धारण करके वह भरत राजा हष्ट यावत् सौमतस्थित हुआ यहां पर भी यावत्पद से पूर्वोक्त पाठ गृहीत हुआ है । (वियसियवरकमलणयणवयणे पयलिअवरकडगतुडिअकेऊर मउड कुंडल हारविरायंतरइवच्छे पालवपलंबमाण घोलंत भूषण घरे) उसके सुन्दर दोनो नेत्र
और मुख श्रेष्ठ कमल के जैसे विकसित हो गये, चक्ररत्न की उत्पत्ति के श्रवण से जनित ઉપસ્થાન શાળા હતી (બહાર કચેહરી હતી અને તેમાં જ્યાં ભરત રાજા બેઠા હતા ત્યાં गया. (उवागच्छित्ता) त्यो ७२ (करयल जाव जपणं विजएणं बद्धावेइ) तो पिताનુસાર ભરત રાજાને પ્રણામ કર્યા અને તમારે જય થાએ, તમારો જય થાઓ, આ પ્રમાણે नय-विय । २यरत तो भने धामी भाची. (वद्धमवित्ता एवं वयासी) वधामा मापात ५७ तो यु (एवं स्खलु देवाणुपियाणं आउहघरसालाए दिवे चक्करयणे समुप्पपणे) ३ पानुप्रिय! तमारी आयुधशालामा सारे हिव्य यन पन्न यय' छ. (तं एअण्णं देवाणुपियाणं पियठ्याए पिअणिवेएमो) हे देवानुप्रिय! भारी पासेट अथ व निवहन ४२१८ मा०21 छु. (पि मे भवउ तए णं से भरहेराया तस्स आउहघरोअस्स अंतिए एभमहुँ सोच्चा णिसम्म ह8 जाव सोमणस्सिए) भा।
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________
wwwwww
५३४
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे ल्लवरपङ्कजलोचनमुखः, तथा-'पयलियवरकडगतुडियकेऊरमउडकुंडलहारविरायंतरइम वच्छे'प्रचलितवरकटकुत्रटितकेयूरमुकुटकुण्डलहारविराजमानरतिदवक्षस्कः, तत्र प्रचलितानि चक्ररत्नोत्पत्तिश्रवणजनितसम्भ्रमातिशयात् कम्पितानि वरकटके प्रधानवलये त्रटिके बाहुरक्षको केयूरे वाहोरेव भूषणविशेषौ मुकुटं कुण्डले च यस्य स तथा सिंहावलोकनन्यायेन भूयः प्रचलितशब्दस्य ग्रहणात् प्रचलितहारेण विराजमानरतिदम् आनन्ददं वक्षो यस्य स तथा पश्चात् पदद्वयस्य कर्मधारयः, 'पालंबपल बंमाणघोलंतभूसणधरे' प्रालम्ब प्रलम्बमान घोलभूषणधरः, तत्र प्रलम्बमानः सम्भ्रमादेव प्रालम्बो झुमकं यस्य स पालम्बप्रलम्बमानः,घोलद दोलायमान भूषण धरित यः स घोलभूषणधरःततः पदद्वयस्य कर्मधारय अत्र 'पालंबपलंबमाण' इत्यत्र पदव्यतिक्रमः आषत्वात् एतादृशः सन् भरतो राजा 'ससंभमं तुरिअं चवलं सिंहासणाओ अब्भुट्टेई' ससंभ्रमं सादरं सोत्सुकं वा त्वरितं-मानसौत्सुकयं वा यथास्यात्तथा चपल-कार्योत्सुक्यं यथास्यात्तथा नरेन्द्रो भरतः सिंहासनादभ्युत्तिष्ठत्ति 'अब्भुहित्ता' अभ्युत्थाय 'पायपीढाओ' पादपीठात् पदासनात् 'पञ्चोरुहइ' प्रत्यवरोहति अवतरति 'पच्चोरुहिता पाउआओ ओमुअई' प्रत्यवरुह्य अवतीर्य पादुके पादत्राणे अवमुश्चति त्यजति 'ओमुइत्ता' अवमुच्य त्यक्त्वा 'एगसाडिअं उत्तरासंगं करेई' एकःशाटो अत्यंत संभ्रम के वश से हाथों के श्रेष्ठ कटक, त्रुटिक- बाहुरक्षक, मुकुट और कुण्डल चञ्चल हो उठे वक्षस्थल पर विराजित हार हिलने लगा. गले में लटकती हुइ लम्बी २ पुष्पमालाएं चञ्चल हो उठी अनेक आभूषण आनन्दातिरेक के मारे शरीर में कसकने लगे इस प्रकार से वह प्रफुल्लित नेत्र और मुखवाला होकर एवं कटक, कुण्डल तथा लटकती हुइ मालाओं को शरीर पर धारण कर (ससंभमं तुरियं चवलं णरिदं) बड़ी उतावल से या बड़ीउत्कंठा से अपने कार्य की सिद्धि में चञ्चल जैसा बन कर वह भरत राजा (सिंहासणाओ अब्भुटेइ ) सिंहासन से उठा ( अब्भुद्वित्ता पायपीढ़ाओ पच्चोरहइ) और उठकर वह पाद पीठ पर पैर रख कर नीचे उतरा ( पच्चोरुहित्ता पाउयाओ ओमुयइ ) नीचे उतर करके उसने दोनो पैरो में पहिरी हुई खडाऊं को उतार दिया- (ओमुइत्ता एगसाडिझं उत्तरासंगं करेइ ) खडाऊँओं को उतार कर फिर નિવેદિત એ અર્થ તમને પ્રિય થાઓ. આ પ્રમાણે તે આયુધ શાળાના માણસના વચન સાંભળીને અને તેને હૃદયમાં ધારણ કરીને તે ભરત રાજા હૃષ્ટ યાવત સૌમનસ્થિત થયે. અહીં પણ यावत पहथी पूरित ५४ गृहीत थयेा छ (वियसियवरकमलणयणवयणे पयलिअवर कडगतडिकेकर कुंडलहारविरायंतरइवच्छे पालंबपलवमाणघोलंत भूसणधरे) तना અને સુંદર નેત્રો અને મુખ શ્રેષ્ઠ કમળની જેમ વિકસિત થઈ ગયાં ચક્રરત્નની ઉત્પત્તિ
નિત અત્યંત સંભ્રમના વંશથી હાથોના શ્રેષ્ઠ કટક, ત્રુટિક–બાહુરક્ષક, મુકુટ અને કુંડળે ચંચળ થઈ ગયા. વક્ષસ્થળ-સ્થિત હાર હાલવા લાગ્યા. ગળામાં લટકતી લાંબી-લાંબી પુષ્પ માળાએ ચંચળ થઈ ગઈ અનેક આભૂષણે આનંદાતિરેકથી શરીરમાં સળકવા લાગ્યાં આ પ્રમાણે તે પ્રફુલ્લિત નેત્ર અને મુખવાળો થઈને તેમજ કટક, કુંડળ તથા લટકતી માળાसाने शरी२ ५२ धा२९ (ससंभमं तुरियं चवल गरिदं) मेम ताथी मया
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका त. वक्षस्कार सू. ३ भरतराज्ञः धिग्विजयादिनिरूपणम् ५३५ यत्र स एकशा टकम् अखण्डशाटकम् अस्यूतमित्यर्थः करोति 'करेत्ता' कृत्वा 'अंजलिमुउलि अग्गहत्ये' अजलिना मुकुलितौ कुड्मलाकारीकृतौ अग्रहस्तौ हस्ताग्रभागौ येन सोऽञ्जलिमुकुलिताग्रहस्तः 'चकरयणाभिमुहे' चक्ररत्नाभिमुखे भूत्वा 'सत्तट्ठपयाई अणुगच्छइ' सप्तवा अष्टौ वा पदानि अनुगच्छति सिंहासनादग्रे गच्छति 'अणुगच्छित्ता' अनुगत्य 'वामं जाणु अंचेइ' वामं जानुम् आकुच्चयति-ऊर्ध्वं करोति 'अचेत्ता' आकुच्य-ऊर्व कृत्वा दाहिणं जाणु धरणोतलंसि णिहटु करयल जाव अंजलि कटु चक्करयणस्स पणाम करेइ' दक्षिणं जानु धरणीतले निहत्य-निवेश्य करतलपरिगृहीतं दशनखं शिरसावत मस्तके अजलि कृत्वा चक्ररत्नस्य प्रणामं करोति 'करेत्ता' कृत्वा 'तस्स अउहघरिअस्स अहामालिअ मउडवज्ज ओमोअंदलई' तस्याऽऽयुधगृहिकस्य 'यथामालितं' यथा धारितं यथा परिहितम् अवमुच्यते-परिधीयते यः सोऽवमोचकः-आभरणविशेषस्तं मुकुट वर्ज मुकुटं विना सर्वभूषणं ददाति, मुकुटस्य राजचिह्नालङ्कारत्वेनादेयत्वात् 'दलित्ता' उसने एक शाटिक- विनाजुड़ाहुआ- उत्तरासङ्ग धारण किया- (करित्ता अंजलि मलिअग्ग हत्थे चक्करयणाभिमुहे सत्तटुपयाइ अणुगच्छइ ) ऊत्तरासङ्ग धारण करके फिर उसने अपने दोनो हाथों को कुड्मलाकारीकृत किया और चक्ररत्न की तरफ उन्मुख होकर वह- (सत्तटू पयाई अणुगच्छइ) सात आठ पैर आगे चला-(अणुगच्छिता वामं जाणुं अंजेइ, अचेत्ता दाहिणं जाणुं धरणो तलंसि णिहटु करयल जाव अंजलिं कटु चक्करयणस्त पणामं करेइ ) आगे चलकर उसने फिर अपने बाये जानु को ऊँचा किया ऊंचा करके फिर उसने अपने दक्षिण जानु को जमीन पर रखा और करतल परिगृहीतवालो, दश नखों के आपस में जोडने वाली ऐसी अञ्जलि को तीनवार आदक्षिण प्रदक्षि करते हए चक्ररत्न को प्रणाम किया ( करेत्ता तस्स भती थी तपताना यायनी सिद्धिभा यं यरवा नेते मरता (सिंहासणाओ अन्भुट्ठइ) सिंहासन ७५२थी असे। थथे।. (अब्भुद्वित्ता पायपीढाओ पच्चोरुहइ) मन अमा थने त पापी3 6५२ ५५ भूटीन नीये तो. (पच्चोरुहित्ता पाउयाओ ओमुयइ) नाये उतशत भन्ने पगमा पहरेदी पाहुये। तानाजी. (ओमइत्ता एगसाडि उत्तरासंगं करेइ) पाहुये। तारीने पछी तणे मे शाटि-बगर सिव-त्तरास धा२९॥ यु-(करित्ता अंजलिमुउलिअग्गहत्थे चक्करयणाभिमुहे सत्तट्ठपयाई अणुगच्छइ) ઉત્તરાસંગ ધારણ કરીને પછી તેણે પોતાના બંને હાથને કુહૂમલા કારે કરીને અને ચરત્ન त२५ अ-भुम न त ( सत्तट्ठपयाई अणुगच्छइ ) सात-माई गत मागण पध्ये। (अणुगच्छित्ता बाम जाणु अंचेइ अंचेत्ता दाहिणं जाणु धरणीतलंसि णिहटूटुकरयल जाव अंजलि कटु चक्करयणस्स पणामं करेइ) मा धान ५२ तेथे पोतानी मी नु ( 2 )न ઊંચે કરીને પછી તેણે પિતાની જમણું જાનુ (ઘૂંટણ)ને પૃથ્વી પર મૂકી અને કરતલ પરિગૃહી. તવાળી, દશનને પરસ્પર જોડનારી એવી અંજલિકરીને ત્રણવાર આદક્ષિણ પ્રદક્ષિણા કરતાં २४२त्नन न . (करेत्ता तस्स अउह परिअरस अहामालिअंमउडवज्जं ओमोऊ दलइ दलइत्ता विउलं जीविआरिहं पीइदाण दलइ) १६ परीने ५७ ते १२त राय
aanaammer RImmu
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे दत्त्वा 'विउलं जीविआरिहं पोइदाण दलइ' विपुलं-प्रचुरं जीविकाईम्-आजीविकायोग्य प्रीतिदानं ददाति दलित्ता' दत्वा 'सक्कारेइ सम्माणेइ' सत्कारयति वस्त्रादिना सन्मानयति वचनबहमानेन 'सक्कारेत्ता सम्माणेत्ता' सत्कृत्य सन्मान्य च 'पडि विसज्जेइ' प्रतिविसर्जयति स्वस्थानगमनाय समादिशति । 'पडिविसज्जेत्ता' प्रतिविसय॑ सीहासणवरगए पुरत्याभिमुहे सण्णिसण्णे' सिंहासनवरगतः श्रेष्ठसिंहासनस्थितः पूर्वाभिमुखः सन्निषण्णः उपविष्टः । अथ भरतो यत्कृतवान् तदाह-'तएणं' इत्यादि । 'तएणं से भरहे राया कोडुपियपुरिसे सहावेइ' ततः खलु स भरतो राजा कौटुम्बिकपुरुषान् शब्दयति अह्वयति 'सदावेत्ता' शब्दयित्वा च 'एवं वयासी' एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत् उक्तवान् किमुक्तवानित्याह-'खिप्पामेच' इत्यादि 'खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया ! विणीयं रायहाणि सभिंतरबाहिरियं' क्षिप्रमेव शीघ्रमेव भो देवानुप्रियाः ! विनीतां राजधानी साभ्यन्तरबाहया अन्तबद्यिाम् अन्तर्बाह्यभागसहिता 'आसिय संमज्जियसित्त सुइगरत्थंतरवीहियं तत्र आसिक्त संमाजित सिक्त शुचिक रथ्यान्तर वीथिकाम आसिक्ता गन्धोआउधरिअस अहामालिअं मउडवज्जं ओमोऊ दलइ दलइता विउलं जीविआरिहं पोइदाणं दलइ ) प्रणाम करके फिर उस भरत राजा ने उस आयुध गृहिक के लिये अपने मुकुट को छोड़ कर बांकी के सब पहिरे आभूषण उतार कर दे दिये और भविष्य में उसकी आजीविका चलती रहे इसके योग्य विपुल प्रीतिदान दिया ( दलित्ता सक्कारेइ, सम्माणेइ, सक्कारेत्ता, सम्माणेत्ता, पडिविसज्जइ, पडिविसज्जेत्ता सीहासण वरगए पुरत्थाभिमुहे सण्णिसण्णे ) विपुल प्रोतिदान देकर फिर उसने उसका वस्त्रादि के द्वारा सन्मानकिया, बहुमान द्वारा उसका सन्मान किया इस प्रकार उसका सत्कार और सन्मान करके फिर उसने उसे विसर्जित कर दिया विसर्जित करके फिर वह अपने श्रेष्ठ सिंहासन पर पुर्वदिशा को आत તે આયુધ ગૃહિકને પિતાના મુકુટ સિવાય ધારણ કરેલાં બધાં આભૂષણે ઉતારીને આપી દીધો અને ભવિષ્યમાં તેની આજીવિકા ચાલતી રહે તે પ્રમાણે વિપુલ પ્રમાણમાં પ્રીતિદાન આપ્યું (दलित्ता सक्फारेइ सम्माणेइ, सक्कारेत्ता, सम्मोणेत्ता पडिविसन्जेइ, पडिविसज्जेत्ता सीहासणवरगए पुरत्थाभिमुहे सण्णिसण्णे) विधुर प्रीतिहान मापाने तो तनु पत्राहि पर સન્માન કર્યું, બહુમાન વડે તેનું સન્માન કર્યું. આ પ્રમાણે તેને સત્કાર અને સન્માન કરીને પછી તેણે તેને વિસજિત કરી દીધા. વિસજિત કરીને પછી તે પિતાના શ્રેષ્ઠ સિંહાसन 6५२ पूर्व दिशा त२३ भुम शेने सारी शत मेसी गये. (तएणं से भरहे राया कोड वियपुरिसे सद्दावेइ) त्या२ मा ते भरत शनये पताना जमिन भारासोने मोसाव्यां (सद्दावित्ता एवं वयासी) अने मारावीन तमने तणे या प्रमाणे . (खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया ? विणीअं रायहाणि सब्भितरवाहिरिअ आसियसमज्जियसित्त सुइगरत्थंतरवीहियं मंचाई मंचकलिअ) हेवानुप्रियो ! तमे सौ शी विनाता पानी ને અંદર અને બહારથી એકદમ સ્વરછ કરે, સુગંધિત પાણીથી સિંચિત કરી, સાવરણીથી કચરો સાફ કરો, જેથી રાજમાર્ગો અને અવાક્તરમા સારી રીતે સ્વચ્છ થઈ જાઓ દર્શન
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३७
प्रकाशिका टीका तृ. वक्षस्कार सू. ३ भरतराज्ञः दिग्विजयादिनिरूपणम् दकादिभिरीपत्सित्ता, संमार्जिता समाजनैः परिस्कृता अतएव शुचिका संमृष्टा रथ्या राजमार्गोऽन्तरवीथी च अवान्तरभागो यस्यां सा तथा ताम् 'मंचाइमंचकलियं' तत्र मञ्चातिमञ्चकालिताम् मञ्चाः-मालकाः दर्शकजनोपवेशनार्थम् अतिमञ्चाः तेषामप्युपरि ये तैः कलिता युक्ता ताम् 'णाणाविह रागवसण असिअझयपडागाइपडागमंडियं' तत्र नानाविधो रागो-रजनं येषु तानि वसनानि वस्त्राणि येषु तादृशा ये उच्छ्रिता उ:कृता ध्वजाः-सिंहगरुडादिरूपकोपलक्षिता बृहत्पट्टरूपाः पताकाश्च तदितररूपाः, अतिपताकाः तदुपरि वतिन्यः पताकास्ताभिर्मण्डिताम् 'लाउल्लोइयमहियं' तत्र लापितोल्लोचितमहितां यद्वा लिप्तोल्लोचितमहिताम्, तत्र लापितं छगणादिना लेपनम्, उल्लोचितं सेटिकादिना कुड्यादिषु धवलनं ताभ्यां महितमिव महितं शोभितं प्रासादोदि यस्यां सा तथा ताम्, यद्वा लिप्तं छगणादिना, उल्लोचितम् उल्लोच युक्तं प्रासादादि यस्यां सा तथा ताम् 'गोसीससरसरत्तचंदणकलसं' गोशीषेसरसरक्तचन्दनकलशां तत्र गोशीः सरसरक्तचन्दनैश्च युक्ताः शोभार्थं कलशाः यस्यां ताम् 'चंदणघडसुकय जाव गंधुडुयाभिरामं' चन्दनघटसुकृत यावद्गन्धोधूताभिरामाम् अत्र यावत्पदेन 'चंदण घड मुँह करके अच्छी तरह से वैठ गया (तएणं से भरहे राया कोटुंबियपुरिसे सद्दावेइ) बादमें उस भरत राजा ने अपने कौटुम्बिक पुरुषों को बुलाया (सद्दावित्ता एवं बयासी) और बुलाकर उनसे उसने ऐसा कहा -- (खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया विणीअं रायहाणिं सभितरबाहिरिअं आसिय संमज्जियसित्त सुइगरत्यंतरवाहियं मंचाइमंचकलिअं) हे - देवानुप्रियो ! आपलोग बहुत ही जल्दी विनीता राजधानी को भीतर और बाहर से बिलकुल साफ सुथरी करो सुगंधित पानी से उसे सिञ्चित करो, बुहारी से कूडा कचरा निकाल कर उसकी सफाइ करो की जिससे राजमार्ग और अवान्तर मार्ग अच्छी तरह साफ सुथरे हो जावें दर्शक जनों के बैठने के लिये मंचों के ऊपर मंचो की सुसज्जित करो (णाणाविहरागवसणऊसिअ झयपडागाइपडागमंडियं) अनेक प्रकार के रंगों से रंगे हुए वस्त्रों की ध्वजाओं से पताकाओं से-कि जिनमें सिंह गरुड आदि के चिह्न बने हो तथा अतिपताकाओं से-इन पताकाओं के उपर फहरातो हुइ बड़ी२ लम्बी पताकाओं से-उसे मण्डित करो (ला उल्लोइयमहियं ) जिनकी नाचेकी जमीन गोबर आदि से लिपी हो और चूने की कलई से जिनकी दीवारें पुती हों ऐसे प्रासादादिको वालो उसे बनाओ (गोसीससरसरत्तचंदणकलसं) शोभा के निमित्त हर एक दरवाजे पर ऐसे कलशो को रखो कि जो गोशीर्षचन्दन से और रक्तचंदन से उपलिप्त हो (चंदनघडसुकय जाव गंधुद्ध्याभिरामं ) ओने सवा माटे भयानी 3५२ भयान सुसछत ३१. (णाणाविहरागवसणऊसिअझय पडागाइ पडागमडिय) अनेकतना माथी २सेवा वस्त्रोनी माथी-पतासाथी કે જેની અંદર સિંહ, ગરુડ વગેરેના ચિહ્નો હોય તેમજ અતિ પતાકાઓથી-એ પતાકાઓની ઉપર ફકતી બહુજ મોટી-મોટી લાંબી પતાકાઓથી-વિનીતા નગરીને મંડિત કરે (ला उल्लोइय महिय) रेमनी नीयनी भूमि छ। पोथी सित य मने यूनानी थी
६८
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३८
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे सुकयतोरण पडिदुवारदेसभायं आसत्तोसत्तविउलवट्टवग्धारिय मल्लदामकलावं पंचवण्णसरस सुरभिमुक्कपुप्फपुंजोवयारकलियं, कालागुरुपवरकुंदुरुक्कतुरुक्कधुवडज्झतमघमघंत गंधुधुयाभिरामं' इति पर्यन्तं ग्राह्यम् । तत्र चन्दनघटसुकृततोरणप्रतिद्वारदेशभागाम्, तत्र चन्दनघटाश्च सुकृतानि सुष्टुकृतानि सुष्टुतया निवेशितानि तोरणानि च प्रतिद्वारदेशभागे यस्याः सा तथा ताम् यत्र प्रतिद्वारे चन्दनयुक्त घटाः सुष्टुतोरणानि च सन्तीत्यर्थः, आसक्तोसक्त विपुलवृत्तावतारितमाल्यदामकलापाम्, तत्र आसक्तो भूमिसंसक्तः, उत्सतः-उपरि संसक्तः, विपुलो विस्तीर्णः, वृत्तो वर्तुलो गोलकारः, उपरिदेशात् अघतारितः प्रलम्बमानीकृतः, माल्यानि पुष्पाणि तेषां दामानि मालाः तेषां माल्यदाम्नां कलापः-समूहो यस्यां सा तथा ताम् पंचवर्णसरससुरभिमुक्त पुष्पपुजोपचारकलिताम्, तत्र पञ्चवर्णानि कृष्णनीलादि पञ्चवर्णयुक्तानि सरसानि सुरभीणि सुगन्धीनि च तानि मुक्तानि विकीर्णानि यानि पुष्पाणि तेषां पुजैरुपचाराः-रचनाविशेषाः, तैः कलितां युक्ताम्, कलागुरुप्रवरकुन्दरुष्कतुरुष्कधूपदह्यमानातिशयगन्धोधुताभिरामाम्, तत्र कालागुरु प्रवरकुन्दरुष्कतुरुष्काः श्रेष्ठगन्धद्रव्यविशेषाः प्रसिद्धाः, धूप प्रसिद्धः एते दह्यमाना अग्नौ प्रक्षिप्यमाणास्तेषां 'मघमघंत' अतिशयितो यो गन्धः उद्धृतः-सर्वतः प्रसतः तेन प्रत्येक द्वार पर चन्दन के धड़ो को तोरण के आकार में स्थापित करो यहां यावत्पदसे "चंदण घडसुकय तोरण पडिदुवारदेसभायं आसत्तोसत्तविउलवट्टवग्धारिय मल्लदामकलावं, पंचवण्णसर. ससुरभिमुक्कपुप्फपुंजोवयारकलियं, कालागुरुपवर कुंदरुक्क तुरुक धूवड झंनममघमघंत गंधुयाभि. राम) इस पाठ का संग्रह हुआ है . इसका भाव ऐसा है किऐसी लटकती हुइ मालाओ के समूह से इस नगरी को अलकृत करो कि जो मालाओं का समुदाय ऊपर नीचे दोनों ओर से पानी के छिड़काव से तर हो रहा हो विस्तीर्ण हो गोल हो और ऊपरकी ओर नीचे की ओर लटकता हुआ हो,नगरी में ऐसे पांच वणों के पुष्पों विखरो कि जो सुरभित हो सुगंधित हों- एवं सरस हां-शुष्क नहीं हो नगरी को और अधिक सुगंधित बनाने के लिये कालागुरु, प्रबलश्रेष्टकुन्दरुष्क और तुरुष्क – लोमान, इन सबधूपों को सुगंधित द्रव्य रमनी वा almal हाय सेवा प्रासाहिवाणी ते नगरीने मनावाने (गोसीस सरसरत्तचंदणकलसं) शाला-निमित्त १३४ द्वा२ ५२ सपा । भूछ। रेया गोशी यन्दन भने २४त हनथी पति डाय. (चंदणघडसुफय जाव गंधुदधुयाभिरामं) १२४ द्वा२ ५२ हनना शाने ताना मारमा स्थापित ४३१. मी यापत् ५४थी (चंदणघडसुकपतोरणपडिदुवारदेसमाय आसत्तोसत्तविउलवट्टबग्धारियमल्लदामकलावं, पंचवण्ण सरस सुरभिमुक्क पुप्फ पुंजोवयारकलियं, कालागुरु, पवरकुंदरुक्कतुरुक्कधूवडज्झंत मघमघंत दुधूयाभिराम) मा पाउने। सब येता छ. मन मा म प्रमाणे छ । मेवी લટકતી માળાઓના સમૂહથી આ નગરીને અલંકૃત કરે કે જે નાળાઓના સમુદાય ઉપર નીચે બને તરફથી પાણીનો છંટકાવથી તરબોળ થઈ રહ્યા હોય, તે વિસ્તીર્ણ હોય, ગાળ હોય અને ઉપરથી નીચે લટકતી હોય, આ નગરીમાં એવાં પાંચ વર્ણોના પુને વિકીર્ણ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका १० वक्षस्कार सू. ३ भरतराज्ञः दिग्विजयादिनिरूपणम् ५३९ अभिरामाम् । अतएव सुगंबवरगंधियं' सुगन्धवरगन्धिताम् 'गंधवटिभूय' गन्धवर्तिभूताम् सुगन्धवत्तिकारूपाम् ईदृशविशेषणविशिष्टाम् 'करेह कारवेह' कुरुत स्वयम् कारयत परैः 'करेत्ता, कारवेत्ता' य कृत्वा कारयित्वा य 'एय माणत्तियं पच्चप्पिणह' एतामाज्ञप्तिकांप प्रत्यर्पयत एतामाज्ञप्तिम-आज्ञां प्रत्यर्पयत समऽर्पयत ततस्ते किं कुर्वन्तीत्याह-'तए णं' इत्यादि । 'तए णं ते कोडंबियपुरिसा भरहेणं रण्णा एवं वुत्ता समाणा' ततः खलु ते कौटुम्बिक पुरुषाः भरतेन राज्ञा एवमुक्ताः सन्तः ततो भरताज्ञानन्तरं ते कौटुम्बिकपुरुषाः राजसेवकाः भरतेन राज्ञा एवमुक्तप्रकारेणोक्ताः सन्तः 'हट्ट करयल जाव' इष्टाः करतल यावत् तत्र दृष्टाः करतल यावत् परिगृहीतं दशनखं शिरसावत मस्तके अजलिं. कृत्वा ‘एवं सामित्ति ! आणाए विणएणं वयणं पडिसुणंति' एवं स्वामिन् ! आज्ञाया विनयेन वचनं प्रतिशृण्वन्ति एवं स्वामिनः यथाऽऽयुष्मन्तः आदिशन्ति तथेति कृत्वा आज्ञायाः विनयेन वचनं प्रतिशृण्वन्ति स्वीकुर्वन्तोति ततस्ते किं कुर्वन्तोत्याह-'पडिसु. णित्ता भरहस्स अंतियाओ पडिणिक्खमंति' प्रतिश्रुत्य स्वीकृत्य भरतस्य राज्ञोऽन्तिकात विशेषों को --- अग्नि में जलाओ एवं अतिशयरूप से इनके निकले हुए धूम की गन्ध से उसे सुगंधो का भंडार बनाओ "सुगंधवरंगंधिअं गंधवभूिअं करेह कारवेह" यहोबात इन पदों द्वारा विशेषरूप से पुष्ट की गई है 'करह" क्रियापद का अर्थ है आप सब इस बात को स्वयं करो तथा "कारवेह" दूसरो से भी कराओ "करत्ता कारवेत्ता य एयमाणत्तिअं पच्चपिगह" इस प्रकार आदेश देने के बाद उस चक्रवर्ती ने उनसे साथ२ मैं ऐसा कहा कि "हमें तुम लोंग" यह सब कहागया काम हमने पूरा कर लिया” इसबात की खबर देना (तएणं तं कोडुंबिय पुरिसा भरहेणं रण्णा एवंवुता समाणा हट्ट करयलजाव एवं सामित्ति आणाए विणएणं वयण पडिसुणंति" इस प्रकार से अपने अधिपति भरत राजा द्वारा आज्ञापित हुए वे कौटुम्बिक पुरुष बहुत ही अधिक प्रमुदित हुए उन्हों ने दोनो हाथों को पूर्वोक्तरूप से जोड़ कर के एवं उनकीकृत अञ्जलिको मस्तक पर दाहिनी ओर से बांई ओर को घुमाकर કરે કે જે સુરભિત હોય, સુગંધિત હોય તેમજ સરસ હોય એટલે કે શુષ્ક ન હોય. નગરીને અતીવ સુગંધિત બનાવવા માટે કાલાગુ, શ્રેષ્ઠ કુન્દરુષ્ક અને તુરુષ્ક-લેબાન એ સર્વધૂને-સુગંધિત દ્રવ્ય વિશેષોને–અગ્નિમાં પધરાઓ અને અતિશય રૂપમાં એમનાથી नीता धूम्रनी थी तेने सुमधनी म १२ मनावी हो. "सुगंधवररांधि गंधवट्टिभू करेह कारवेह' से पात से ५५ विशेष ३५मा पुष्ट ४२वामा मापी छे. "करेह'
या पहने। अछे-तभे सो भगीन सेम ते २ तथा कारवेह' ! पाथी ५५ ४२।. 'करेत्ता कारवेत्ता य एयमात्तिअं पच्चप्पिणइ' २॥ प्रमाणे मादेश मापाने ते ચક્રવતીએ તેમને આમ કહ્યું કે કામ પૂરું થાય એટલે તમે સર્વે અમને આ રીતે ખબર माया तमेरे मममन सो पतसभ सारी रीत १३ युछे. (तएणं तं कोई बियपुरिसा भरहेणं रण्णा एवं बुता समाणा हट्ट करयल जाव एवं सामित्ति आणाए बयणं पडिसुणंति) मा प्रमाणे पाताना मधिपति म२a in h२. माशापित थये। तोट
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे प्रतिनिष्क्रामन्ति 'पडिणिक्खमित्ता, विणीयं रायहाणि जाव करेता कारवेत्ताय तमाणत्तियं पच्चप्पिणंति' प्रतिनिष्क्रम्य च विनीतां राजधानी यावत्पदेनानन्तरोक्तसकलविशेषणविशिष्टां कृत्वा कारयित्वा च तामाज्ञाप्तिं भरतस्य प्रत्यर्पयन्ति । अथ भरतः किं कृतवानित्याह-'तए णं से' इत्यादि । 'तए णं से भरहे राया जेणेव मज्जणघरे तेणेव उवागच्छइ' ततः खलु स भरतो राजा यत्रैव मज्जनगृहम् स्नानगृहम् तत्रैवोपागच्छति ‘उवागच्छित्तामज्जणघरं अणुपविसइ' उपागत्य च मज्जनगृह-स्नानगृहम् अनुप्रविशति अणुपविसित्ता समुत्तजालाकुलाभिरामे विचित्तमणिरयणकुहिमतले रमणिज्जे हाणमंडवंसि'अनुप्रविश्य समुक्तेन मुक्ताफलयुक्तेन जालेन गवाक्षेन आकुलो व्याप्तोऽभिरामश्च यः तस्मिन् , विचित्रमणिरत्नमयम् 'कुट्टिमतल' बद्धभूमिका यत्र स तथा तस्मिन् , अत एव रमणीये स्नान मण्डपे 'णाणामणिरयणभत्तिचित्तंसि, हाणपीड़सि सुहणिसण्णे' नानाविधानां मणीनां के अपने स्वामी की प्रदत्त आज्ञा को विनय पूर्वक स्वीकार किया (पडिसुणित्ता भरहस्सअंतियाओ पडिणिक्खमंति) आज्ञा को स्वीकार करके फिर वे भरत महाराज के पास से वापिस चले आये (पडिणिक्वमित्ता विणीयं रायहाणि जाव करेत्ता कारवेत्ताय तमाणत्तिय पच्चप्पिणंति) वापिस आकर उन्होंने विनीताराजधानी को जिस प्रकार से सुसज्जित आदि करने के लिए भरत राजा ने उन्हों से कहा था उसी प्रकार से पूर्वोक्त विशेषण विशिष्ट करके और उस भरताज्ञा की पूर्ण सघजाने की खबर भरत महाराज के पहुँचादो (तए ण से भरहे राया जेणेव मज्जणघरे, तेणेव उवागच्छइ) अपनो आज्ञा पूर्ण रूप से सम्पादित हो गइ जान कर भरत महाराज स्नान शाला की ओर गये (उवागच्छित्ता मज्जणघरं अणुपविसइ) वहां आकर वे उस स्नान गृह के भीतर प्रविष्ठ हुए (अणुपविसित्ता समुत्ताजालाकुलाभिरामे विचित्तमणिरयणकुट्टिमतले रमणिज्जे हाणमंडवंसि) प्रविष्ठ होकर वे मुक्ताजाल से व्याप्त गवाक्षों वाले तथा जिसका कुट्टिमतल अनेकमणिओ एवं रत्नों से खचित हो रहा है ऐसे स्नान मंडप में रखे हुए (हाणपीढंसि णाणामणिभत्तिचित्तंसि) स्नानपीठ पर जो कि अनेक મ્બિક પુરૂષો બહુજ પ્રમુદિત થયા તેએાએ પૂર્વોક્ત રૂપમાં બને હાથની અંજલિ બનાવીને તેને મસ્તક પર જમણી તરફથી ડાબી તરફ ફેરવીને પોતાના સ્વામીએ આપેલી આજ્ઞા सविनय स्वी11. (पडिसुणित्ता भरहल अंतियाओ पडिणिक्खमंति) मासा पीरीने पछी त भरत महाRIM पासेथी ५॥छ। माव्य(पडिणिक्खमित्ता विणीयं राया हाणि जाव करेता कारवेत्ता य तमाणत्तियं पच्चप्पिति) पाछ! मापीन तमाणे मरत२।०४१ शते આદેશ આપેલ તે મુજબ વિનીતા રાજધાનીને સારી રીતે સુસજજ કરીને અને કરાવીને तमा म सपूण थवानी भर भरत महा। पासे पांया (त एणं से भरहे राया जेणेव मजणघरे, तेणेव उवागच्छइ) पाताना माज्ञानु सम्पूा शत पासन युछे, से सूचना समाजाने त भरत महारा० स्नानशा त२६ गया. (उवागच्छित्ता मज्जणधर अणुपविसइ)
त्याने तो ते स्नानमा प्रविष्ट थया. (अणुपविसित्ता समुत्ताजालाकुलाभिरामें विचित्तमणिरयणकुट्टिमतले रमणिज्जे पहाणमंडवसि) प्रविष्ट थने ते भुताना.
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका त• वक्षस्कार सू. ३ भरतराज्ञः दिग्विजयादिनिरूपणम् ५४१ रत्नानां च भक्तयो यौचित्येन रचनास्ताभिः चित्र विचित्रे, स्नानपीठे स्नानयोग्यासने सुखेन निषण्णः उपविष्टः ‘सुहोदएहिं,गंधोदएहिं, पुप्फोदएहिं, सुद्धोदएहिं य' शुभोदकैः तीर्थोदकैः यद्वा सुखोदकैः नात्युष्णैः न तिशीतैः, गन्धोदकैः तत्र चन्दनादिमिश्रितजलैः पुष्पोदकैः.कुसुमवासितैः शुद्धोदकः-स्वच्छपवित्रजलैश्च 'मज्जिए' इत्यग्रेण सह सम्बन्धः तथा 'पुण्ण कल्लाणगपवरमज्जणविहीए मज्जिए तत्थ कोउयसएहिं, बहु विहे हिं ! पूर्णकल्याणकारिप्रवरमज्जन विधिना मज्जनविधिपूर्वकं मज्जितः स्नपितोऽन्तःपुरवृद्धाभिरिति बोध्यम् । कथम् इत्याह-(तत्थ) इत्यादि । (तत्थ कोउयसएहिं बहुविहे हिं) तत्र स्नानावसरे कौतुकानां-रक्षादिनां शतैः, यद्वा कौतुहलिकजनैः स्वसेवा सम्यक् प्रयोगार्थ दर्यमानैः कौतुकशतैः आश्चर्यजनककथानकरूप कुतूहलैः, बहुविधैः, अनेकपकारैः सह स्नपितः अथ स्नानानन्तरविधिमाह-(कल्लाणग) इत्यादि । (कल्लाणग पवर मज्जणावसाणे) कल्याणकप्रयरमज्जनावसाने-स्नानानन्तरम् (पम्हलप्सुकुमालगंधकासाइय लहियंगे) पक्ष्मल सुकुमारगन्धकाषायिकोरूक्षिताङ्गः, तत्र पक्ष्मलया-पक्ष्मवत्या अनएव सुकुपारया सुकोमलया गन्धप्रधानया काषायिक्या काषायेण पोतरक्तवर्णाश्रप रजनीय वस्तुनारक्ता कापायिकी तया कपायरक्तया शाटिकयेत्यर्थः रूक्षितं रूक्षीकृतं प्रोछितमिप्रकार की मणियो और रत्नों द्वारा कृत चित्रो से विचित्र है (सुहनिसणे) आन्नद पूर्वक विराज मान हो गये. (सुहोदएहिं गंधोदएहिं पुप्फोदएहिं सुद्धोदएहिं अ पुण्णकल्लाणगयवरमजणवि. हीए मज्जिए)वहां पर उन्हें शुभोदकों से तीर्थोदकोंसे अथवा न अतिगरम और न अति ठंडा ऐसे पानी से गन्धोदकों से चन्दनादि मिश्रित जल से पुष्पोदकों से फूल सुवासितपानो से और शुद्धोदकों से स्वच्छ पवित्र जल से पूर्ण कल्याणकारी प्रबरमज्जन विधिपूर्वक अन्तःपुर की वृद्धास्त्रियो ने स्नान कराया (तत्थ को उयसएहिं बहुविहे हिं कल्लाणगपवरमजणायसाणे पम्हल सुकुमारगंधकासइअ लुहिअंगे) वही स्नान के अवसर भे कौतुहलिक जनोने अनेक प्रकार के कौतुक दिखाये जिन मे अपने द्वारा की गई सेवा के सम्यक् प्रयोग दिखाये गये थे जब कल्याणकारक सुन्दर श्रेष्ठ-स्नान क्रिया समाप्त हो चुकी तब उसके बाद उनका शरीर पक्ष्मल रुएँ वाली सुकुमार सुगंधित तौलिये से पोंछा गया और फिर (सरस सुरहिगोसीसથી વ્યાસ ગવાક્ષવાળા તેમજ અનેક મણિઓ અને રત્નથી ખચિત કુટિમતલવાળા મંડપમાં भूसा (ण्हाणपीढंसि णाणामणिभत्तिचित्तसि) स्नान पी४ ५२ रे मने प्रारनामाशिमा भने रत्ना द्वारा इतयित्रोथा वियित्र छ. (सुहनिसण्णे) भान पू विमान थई गया. (सुहोदहिं गंधोदएहि पुप्फोदपहिं सुद्धोदपहिं अ पुण्णकल्लाणगपवरमज्जणविहिए मज्जिए) ત્યાં તેમણે અભેદકથી–તીર્થોદકથી અથવા વધારે ન ઉષ્ણ અને ન વધારે અતિ શીત એવા શીતલ પાણીથી, ગદકથી ચન્દનાદિ મિશ્રિત પાણીથી, પુછપદકથી પુષ્પ સુવાસિત પાણીથી અને શુદ્ધોદકથી સ્વરછ પવિત્ર જલથી પૂર્ણ કલ્યાણકારી પ્રવ૨ મજજનવિધિપૂર્વક અન્તઃ पुरनी वृद्धावीमा से स्नान ५२व्यु. (तत्थ कोउयसएहिं बहुविहेहिं कल्लाणगपवरमज्जणावलाणे पम्हलसुकुमारगंधकासाइअ लूहिअंगे) त्यां स्नान ४२वाना मसभा तूति
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
त्यर्थः अङ्गं यस्य स तथा ( सरससुर हिगोसीसचंदणाणुलित्तगते ) सरससुरभिगोशीर्षचन्दानुलिप्तगात्रः, रसेन सहिताः सरसास्तैः सुरभिगोशीर्षचन्दनैरनुलिप्तं गात्रं यस्य स तथा (अहय सुमहग्घदुसरयणसुसंकुडे) अहतं मलमूषिकादिभिरनुपद्रुतम् सुमहार्थं बहुमूल्यकं यहुष्यरत्नं प्रधानवस्त्रम् तत्सुसंवृतं सुष्ठुपरिहितं येन स तथा अत्र च वस्त्रसूत्रं पूर्व योजनीयं चन्दनसूत्रं पश्चात्, नहि स्नानोत्थित एव चन्दनेन वपुर्विलिम्पतीति विधिक्रमः (सुइमाला वण्णगविलेवणे) शुचिमालावर्णकविलेपनः शुचि पवित्र माला पुष्प माला वर्णकविलेपनं मण्डनकारि कुङकुमादि विलेपनं एतद् द्रव्यं यस्य स तथा, पूर्व सूत्रे वपुः सौगन्ध्यार्थमेव विलेपनमुक्तम् अत्र तु वपुर्मण्डनायेति विशेषः (अविद्धमणिसुवणे) आविद्धानि परिहितानि मणिसुवर्णानि येन स तथा अनेन रजताद्यलङ्कारनिषेधः सूचितः, मणिसुवर्णालङ्कारानेव विशेषत आह - (कप्पियहारद्धहारतिसरिय पालंब पलंबमाण कत्तिकय सोहे) कल्पितहारार्द्ध हारत्रिसरिकप्रालम्बमान कटिसूत्रसुकृतशोभः, तत्रकल्पितो यथास्थानं विन्यस्तो हार:- अष्टादश सरिकः, अर्द्धहारः-नवसरिकः त्रिसरिकश्च
"
५४२
चंदणाणुत्तिगत्ते) उनके शरीर पर सरस सुरभि गोशीर्ष चन्दन का लेप किया गया ( अहय सुमहग्ध दुसरयण सुसंबुडे) फिर मल मूषिका आदि से अनुपद्भुत एवं वेशकी कीमतो दूष्य रत्न-प्रधानब उसे पहिरायागया (सुहमाला वण्णगविलेवणे) अच्छो पवित्र मालायों से और मण्डण कारी कुंकुम आदि विलेपनों से वह युक्त किया गया यहां वस्त्र सूत्र की योजना पहिले करना चाहिये और चन्दन सूत्र की पश्चात् - क्योंकि स्नान से उठाहुआ व्यक्ति उठने हो चन्दन से लेप करता है ऐसा विधिक्रम नहीं है ।
तथा पूर्वसूत्र में शरीर को सुगंधित करने के लिये ही विलेपन कहा गया है और यहां उसे माण्डित करने के लिये विलेपन कहा गया हैं ( आविद्धमगिसुवण्णे) मणि और सुवर्ण के बने हुए आभूषण उसे पहिराये गये ( कप्पिअहारद्धहारति सरि अपालंब माणक डिसुत्तसुकय सोहे) इनमें हार अट्ठारह लरका हार नौ लरका अर्द्धहार, और तिसरिक हार ये सब यथास्थान જનાએ અનેક પ્રકારના કૌતુકા ખતાવ્યા. જેમાં પાતાના વડે કરવામાં આવેલી સેવાઓના સમ્યક પ્રયેાગા બતાવવામાં આવ્યા. જ્યારે કલ્યાણકારક સુન્દર શ્રેષ્ઠ-સ્નાનક્રિયા પૂરી થઈ ચૂકી ત્યારે તેમના દેહ પદ્મમલ-રૂવાવાળા-સુકુમાર સુગ ંધિત ટુવાલથી લુછવામાં આવ્યા मने हयार माह (सरस सुरहिगोसीम चंदणाणुलित्तगत्ते) तेमना हेड पर सरस सुरलि गोशीर्ष थन्डनने। बेय उवामां आया. ( अहयसुमहग्धदुस्तरयण सुसंबुडे) त्यार या भक्ष भूषिष्ठा वगेरेथा अनुयद्रुत तेमन महुमूल्य हृष्यरत्न- प्रधान-वस्त्र तेने हेराव्या, (सुहमा लावणगविलेवणे) श्रेष्ठ पवित्र भासा गौथी भने मंडनअरी हुकुम याहि विशेषनाथ ते યુંક્ત કરવામાં આવ્યા. અહી' વસ્ત્રસૂત્રની ચૈાજના પહેલા કરવી જોઈએ અને ચંદન સૂત્રન તપશ્ચાત્ કેમકે સ્નાન પછી તરત જ વ્યક્તિ ચદનના લેપ કરે છે, એવા વિધિક્રમ નથી તેમજ પૂર્વસૂત્રમાં શરીરને સુગ'ધિત કરવા માટે જ વિલેપન કહેવામાં આવેલ છે અને અહીં तेने मंडित रवा भाटे विलेपन उडेवामां आवे छे. (आविद्धमणिसुबण्णे) भमिने
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ० वक्षस्कार सू. ३ भरतराज्ञः दिग्विजयादिनिरूपणम्
५४३
हारएव येन स कल्पित हारार्द्धहार त्रिसरिकः, प्रलम्बमानः प्रालम्बो - झुम्बनकं यस्य स प्राल
प्रलम्बमान: लम्बायमानझुम्बनकयुक्तः तथा (पालब पलंबमाण) माम्लब प्रलम्बमान इत्यत्र पदव्यत्ययः आर्पत्वात् तथा-कटिसूत्रेण-कट्या भरणेन सुष्ठुकृता शोभा यस्य स कटिसूत्रसुकृतशोभः, ततः पदत्रयस्य कर्मधारयः, अथवा कल्पितहारादिभिः सुकृता शोभा यस्य स तथा (पिणद्धगेविज्जग अंगुलिज्जगललियकयाभरणे ) पिनद्धानि - बद्धानि ग्रैवेयकाणि कण्ठाभरणानि अङ्गुलीयकानि अङगुलीयाभरणानि येन स पिनद्धग्रैवेयकागुलीयकः, तथा ललिते सुकुमारे अङ्गके मुर्द्धादौ ललितानि शोभावन्ति कचानां - केशानाम् आभरणानि - पुष्षादीनि यस्य स ललिताङ्गक ललितकचाभरणः, ततः कर्मधारयः, अत्रोक्तद्वयविशेषणेन आभरणाङ्कारकेशालङ्कारौ उक्तौ । अथ सिंहावलोकन्यायेन पुनरपि आभरणालङ्कारं वर्णयन्नाह - ( णाणामणिकडगतुडिय थंभियभुए) नानामणिकट कत्रुटि कस्तम्भितभुजः नानामणीनां कटकत्रुटिकैः- हस्तवाह्नाभरणविशेषै बहुत्वात् स्तम्भिता विव स्तम्भितौ यस्य स तथा ( हियसस्सिरीए) अधिकसश्रीकः, अत्यन्तशोभासहितः (कुंडलउज्जोइआणणे) कुण्डलोद्योतिताननः कुण्डलाभ्याम् उद्योतितं - प्रकाशितमाननं मुखं यस्य स तथा (उदित्तसिरए) मुकुटदीप्तशिरस्कः मुकुटेन दीप्तं प्रकाशितं शिरो यस्य स तथा (हारोत्थय सुकयवच्छे ) हारावस्तृत सुकृतवक्षस्क: हारेण अवस्तृतम् आच्छादितं उसे पहिराये गये लटकता हुआ झुम्बनक उसे पहिरायागया कटिसूत्र उसे पहिराय गया इस से उसकी शोभा में चार चांद लग गये (पिनद्धगेविज्जग अंगुलिज्जग ललिअगय ललिअकयाभरणे णाणामणि कडगतुडिअर्थमिअभूए ) ग्रैवेयक - कण्ठाभरण - पहिराये गये, अंगु लियों में अङ्गुलीयक अंठियां पहिरायी गई तथा सुकुमार मस्तकादि के उपर शोभावाले केशों के आभारण रूपपुष्पादिक निहित किये गये ( णाणामणिकडग तुडिय थंमियभुए) नाना मणियों के बने हुए कटक और त्रुटित उसकी भुजाओं में पहिराये गये (अहिसत्सिरीए) इस तरह की सजावट से उनकी शोभा और अधिक हो गई (कुण्डल उज्जो - आणणे) उसका मुखमण्डल कुण्डलों की मनोहर कान्ति से प्रकाशित होगया (मउडदित्तसिए) मुकुट को झल झलाती दीप्ति से उनका मस्तक चमकने लगा हारोत्थयसुसुवर्ण निर्मित आभूषणे। तेने पडेराव्यां (कप्पिअहारद्धहारति सरि अपालंबमाणक डिसुत्तकय सोहे) मालूषाहार-अठार सेरना हार नव सेरन। भद्ध हार भने त्रिसरि હાર એ બધા તેને યથા સ્થાન પહેરાવવામાં આવ્યા. તેથી તેની શૈાભા ચાર ગણી વધી ग. (पिनद्वगेविज गअंगुलिजगललिअगय ललिअकयाभरणे णाणामणिकडगतुडिअर्थभिअभूए) ग्रैवेय४-४ डालो। डेरावासां भाव्या, मांगी मां गुसीय मुद्राओ पडेरावी તેમજ સુકુમાર મસ્તકાદિ ઉપર શાભા સંપન્નવાળાના આભરણ રૂપ પુષ્પાદિકા ધારણ शव्या. ( णाणामणि कडग तुडियर्थभियभुए) ने शिथी निर्मिताने त्रुटित तेनी लुलोभां पहेराव्या. ( अहियसस्सिरीए) मा प्रमाणे सलवटथी तेनी शोला धणी वधी गध. ( कुण्डलउज्जोई आणणे) तेनु' भुजमंडण फुडसोनी मनोहर अंतिथी प्राशित थ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४४
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
तेनैव हेतुना दर्शकजनानां सुकृतम् आनन्दप्रदं वक्षो यस्य स तथा । ( पालं पलंब माणसुकड उत्तरिज्जे) प्रलम्बप्रलम्बमानसुकृतपटोत्तरीयः प्रलम्बेन दीर्घेण प्रलम्बमानेन - दोलायमानेन सुकृतेन सुष्ठु निर्मितेन पटेन-वस्त्रेण उत्तरीयम् उत्तरासङ्गो यस्य स तथा (मुहियापिंगलंगुलीए) मुद्रिकापिङ्गलाङ्गुलिकः मुदिकाभिः अङ्गगुलीयकैः पिङ्गलाः पिङ्गलवर्णा अङ्गगुल्यो यस्य स तथा णाणामणि कणगविमल महरिह णिउणोयविय मिस मितिविरइय सुसिलिट्ठविसिट्ठलट्ठसंठियपसत्थआविद्धवीरवलए) नानामणि कम कविमलमहार्धं निपुण परिकर्मित दीप्यमान विरचित सुश्लिष्टविशिष्ट लष्टसंस्थित प्रशस्ताद्धि वीरवलयः । तत्र नानामणि जटितसुवर्णम् अतएव विमलं स्वच्छं महा बहुमुल्यकं निपुणन शिल्पिना (ओयविय) ति, परिकर्मितम् ( मिसि मिसित ) त्ति, दीप्यमानं विरचितं निर्मितं सुभ्लिष्टं सुसन्धिविशिष्टम् लष्टं मनोहरं संस्थितं संस्थानं यस्य तत् तथा पश्चात्पूर्वपदैः कर्मधारयः, एवं विधं प्रशस्तम् आविद्धम् परिहितं वीरवलयं येन स तथा तदन्योऽपि यः कश्चित् वीरव्रतधारी भवेत् तदा स मां विजित्य मोचयत्येतद्वयमिति स्पर्द्धया यत् परिधीयते तद्वीरवलयमित्युच्यते (किंबहुणा) किं कयवच्छे हार से आच्छादित हुआ उनकी वक्षःस्थल दर्शकजनों को आनन्दप्रद बनगया (पार्लब पलंबमाणसुकयपडउत्तरिज्जे) झूलते हुए लम्बे सुकृत पट से उसका उत्तरासङ्गकिया गया अर्थात् बहुत ही सुन्दर लम्बे लटकते हुए वस्त्रका दुपटा उनके कंधे पर सजाया गया था जो कि हवा के मन्द २ झोके से हिल रहा था ( मुद्दिया पिंगलंगुलोए) नो मुद्रिकाएं - अंगूठियां उसकी अंगुलियो में पहिराई गई थी उनसे उसको वे सब अंगुलियां पिङ्गलवर्णवाली प्रतीत होने लगी णाणामणि कणगविमलमहरिहणिउणोअविअमिसिभिसंत विरइ अ सुसिलिट्ठ चिसि लट्ठ संठि पसस्थ आविद्ववीरवलए ) अनेक मणियों से खचित सुवर्ण का वीरवलय जो किस्वच्छ और वेश कीमती था, निपुण शिल्पी द्वारा जिसका निर्माण हुआ था, सन्धि जिसकी बड़ी सुन्दर थी, देखने में जो बड़ा सुहावना था, उसने अपने हाथ में पहिरा हुआ था जो कोई वीरव्रतधारी योद्धा मुझे परास्त करके मेरे इस वीर वलय को मुझ से छुड़ा लेगा वही इस a. (उदितसिए) भुगुटनी जजहणती हीसिथी तेमनु भस्त भावा सायु (हारो त्थय सुकयवच्छे ) हाथी माच्छादित थयेषु तेनु वक्षस्थल दर्श। भाटे खानंद अह जनी a. (पालंब पलंबमाणसुकयपडउत्तरिज्जे) जुझता सांगा सुहृत पटथी तेन। उत्तरासंग મનાવીને પહેરાવવામાં આવ્યા. એટલે કે બહુજ સુંદર લાંબા લટકતા ઓને દુપટ્ટો તેના ખભા પર મૂકવામાં આવ્યા. તે દુપટ્ટો પવનના મંદ મંદ ઝોકાએથી હાલી રહ્યો हवा. ( मुद्दिया पिंगलंगुलीए) ने मुद्रिअयो अंगूठी थे। तेना मांगणी ओमां चडेरायाभां भावी हती तथा तेनी अधी मांगजी थे। पीतपशुपाणी देण्याती हती. (णाणामणिकणग विमलमहरिहणि उणा अविअमिसिमिसंत विरइअसुसिलिट्ठ विसिह लट्ठ संडिअ पसत्थ आविद्धवीरवलए ) अने४ भाऐसो વધુ ખચિત સુવર્ણનું સ્વચ્છ અને બહુમૂલ્ય ૐ જેનું નિર્માણ ઉત્તમ શિલ્પીઓએ કર્યુ હતુ, જેની સધિ અત્યંત સુ ́દર હતી
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ. वक्षस्कार सू. ३ भरतराज्ञः दिग्विजयादिनिरूपणम् ५४५ बहुनाः वर्णितेन (कप्परुखए चे अलंकियविभूसिए) कल्पवृक्ष इव अलङ्कृतो विभूषितश्च, तत्र कल्पवृक्षः पत्रादिभिरलकृतः फल पुष्पादिभिध विभूषितः राजा तु मुकुटादिभिरलङ्कृतः यस्त्राभरणादिभिश्च भूषित इति (गरिंदे) नरेन्द्रः (सकोरंट जाप चउचामर बालबोइअंगे) सकोरण्ट यावत् चतुश्चामर बालवीजिताङ्गः अत्र यावत्करणात् (सकोरंटमल्लदामेणं छत्तेणं धरिज्जमाणेणं) इति ग्राह्यम्, सकोरण्टानि-कोरण्टाभिधान कुसुमस्तबकवन्ति, कोरण्टपुष्पाणि हि पीतवर्णानि मालान्ते शोभार्थ दोयन्ते, मालायै हितानि माल्यानि - पुष्पाणि. तेषां दामानि माला यत्र तत्तथा, एवं विधेन छत्रेण ध्रियमाणेन, विराजमान इति चतुर्णाम् अग्रतः पृष्ठतः पार्श्वयोश्च वीज्यमानत्यात् चतुः सङ्ख्यकानां चामराणां पालै वीजितम् स्पर्शितमङ्गं यस्य स तथा शिरसि ध्रियमाणेन कोरण्ट सपीतकुसुमस्तबकयुक्तपुष्पमालासुसज्जितछत्रेण विराजमानः चतुः संख्याक चामर पालवीजितशरीरश्चेत्यर्थः (मंगल जय जय सद्दकयालोए) मङ्गल जय जय शब्दकृतालोकः मङ्गलभूतो जयजयशब्दो जनैः कृतः आलोके दर्शने संसार में विशिष्ठ वीर माना जायगा इस प्रकार को स्पर्धा से जो वलय धारण किया जाता है वही वीरवलय कहा गया है । (किंबहुणा ) और अधिक क्या कहा जावे (कप्परुक्खएचेय अलंकि अविभूसिएणरिदे सकोरंटजाव चउचामर बालवीइअंगे) इस तरह वह नरेन्द्र मुकुट आदि कों द्वारा अलंकृत हु प्रा और वस्त्राभरणादिकों द्वारा भूषित हुआ वस्त्रादिकों द्वारा अलंकृत हुए और फल पुष्षादि को द्वारा विभूषित हुए कल्पवृक्ष के जैसा प्रतीत होने लगा उस समय उसके मस्तक ऊपर यावत्पद द्वारा गृहीतपदो के अनुसार कोरंट पुष्पों स्तबको की माला से युक छत्र धारियों ने ताने हुए थे । चामर ढोरनेवाले उसके पोछे पोछे और सन्मुख खडे होकर एवं दाई बाई ओर खड़े होकर चामर ढोर रहे थे । इसलिये वालों से उसका शरीर स्पर्शित हो रहा था ( मंगल जय जय सद्दकयालोए) उसके दिखते ही लोग जय हो जय हो इस प्रकार के જોવામાં જે અત્યંત સુંદર લાગતું હતું, તેણે પિતાનાં હાથમાં પહેર્યું હતું. વીરતધારી દ્ધો મને પરાજિત કરીને મારા આ વિરવલયને મારી પાસેથી ફૂટવી લેશે, તેજ દ્ધા આ સંસારમાં વિશિષ્ટ વીર તરીકે પ્રસિદ્ધ થશે આ જાતની સપર્ધાથી જે पसाय धारण ४२वामा माये छे. तेने पी२५सय ३यामा माय छे. (किं बहुणा) मने पधारे शु हीये. (कप्परुपए व अलंकिअविभूसियरिंदे सकोरंट जाव चउचामर पालवीडगे) मा प्रभारी नरेन्द्र भएर बोरथी मत थये। मने पास કેથી ભૂષિત થયે તે વસ્ત્રાદિકથી અલંકૃત અને ફળપુષ્પાદિકેથી વિભૂષિત થયેલ કલ્પવૃક્ષની જેમ શોભવા લાગ્યું. તે સમયે તેના મસ્તક ઉપર યાવતુ ૫દ દ્વારા ગૃહીત પદે મુજબ કરંટ પુષ્પાના સ્તનકેની માલાથી યુક્ત છત્રો છત્રધારીઓ એ તાણેલા હતા ચામર ઢળનારાએ તેની પાછળ અને સન્મુખ ઊભા થઈને તેમજ ડાબી અને જમણી બાજુ ઊભા થઈને ચામર ઢળતા હતા. એથી ચામરાનાવાળેથી તેને દેહ સ્પેશિત થઈ २हो हो. (मंगलजय जयसहफयालोए) तेन तi or all य थामी, १५ था।'
-
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________
___ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे सम्मुखे सति यस्य स तथा ( अणेगगणणायग दंडणायग जाय दूय संधिवाल सद्धिं संपरियुडे ) अनेक गणनायकदण्डनायफ यावत् दृत सन्धिपालः सार्द्ध संपरिवृत्तः, अनेके गणनायकाः-मल्लादिगण मुख्याः, दण्डनायकाः-तन्त्रपालाः (कोष्ठपाल) यावत् (ईसर तलवर माडंबियकोड बियमंतिमहामंति गणग दोबारिय अमच्च चेडपीढमद्दणगरणिगम सेठि सेणावइ सत्थावाह) इति ग्राह्यम्, तत्र ईश्वरा:-युवराजाः अणिमाधेश्वर्ययुक्ता चा, तलवरा:-परितुष्टनृपदत्तपट्टबन्धविभूषिता राजसदृशाः, माडम्बिका:-छिन्नमडम्बाधिपाः, कौटुम्बिका:-कुटुम्बमुख्याः, मन्त्रिणः महामन्त्रिणः, गणका:-गणितज्ञा भाण्डागरिका वा, दोवारिका:-प्रतीहाराः, अमात्याः राज्यकार्याधिष्ठायका, चेटाः पादमूलिका दासा वा, पीठमर्दाः-आस्थाने आसन्नासन्न सेयकाः समवयस्का इत्यर्थः, नगरम् तात्स्थ्यात्तद् व्यपदेशेन नगरनिवासिप्रभृतयः, निगमाः पणिजः श्रोष्टिन:-श्रीदेवताध्यासित सौवर्णपट्टभूषितोत्तमाङ्गाः, अथवा नगराणां निगमानांच पणिग्यासानां श्रेष्ठिनो महत्तराः, सेनापतय:-चतुरङ्गसैन्यनायकाः, सार्थवाहा:माङ्गलिक शब्दों का उच्चारण करने लगते. ( अणेग गणणायगदंड ण य ग जाय दूअसंधिवाल सद्धिं संपरियुडे ) अनेक गणनायकों से अनेकदण्ड नायकों से, यावत्- "इसर तलवर माडंवियकोडुंबिय मंति महामंतो गणदोवारिय अमच्च चेढ़ पीढमद्दणगरनिगमसेटि सेतायइ सत्थवाह" अनेक ईश्वरों से,-युवराजो से, अथवा अणिमादिरूप ऐश्वर्य से युक्तधनी पुरुष से अनेक तलवरों से-परितुष्ट हुए नृप के द्वारा प्रदत्त पट्टवन्ध से विभूषित हुए राजा जैसे पुरुषों से, अनेक माडम्बिकों से-छिन्न मडम्बाधिपतियो' से, अनेक कुटुम्ब के मुखियों से, अनेक मंत्रियों से अनेक महामंत्रियों से, अनेक गना से गणितज्ञों से, अथवा भण्डारिया अनेक द्वारपालो से अनेक अमात्यों से, राजकार्य के अधिष्ठायों अनेक चेटें से नोकर चाकरें। से अनेक पीठमदौ से -समवयस्क अङ्गरक्षकों से, अनेक नगर निवासियों से, अनेक नियमों से पणिग्जनों से अनेक श्रेष्ठियों से,-श्री देवता से युक्त पट्टबन्ध जिनके मस्तक पर सुशोभित है ऐसे नगर मा प्रमाणे भांति होन। उसयारण। ४२॥ सायस. (अणेगगणणापगडणायग जाय दूअसं विवालसद्धि संपरिबुडे) सने मनायथी, भने नायथा यापत् (इसर तल घर माटुंबिय कोडंबियमंति महामति गणदोवारिय अमञ्च चेढपीढमदणगरणिगमसेठि सेणावइ सत्थवाह) ने वीथी, युवराया अथवा महिमा ३५ वयाथी युत धनी પુરુષથી, અનેક તલવારેથી પરિતુષ્ટ થયેલા નૃપ વડે પ્રદત્ત પટ્ટનાથી વિભૂષિત થયેલા રાજા જેવા પર પોથી, અનેક માંડબિકોથી–છિન્ન મંડપાધિપતિઓથી, અનેક કુટુંબના મુખિયાઓથી, અનેક મંત્રિયોથી અનેક મહામંત્રીઓથી, અનેક ગણુ થી, ગણિતોથી અથવા ભંડારીઓથી, અનેક દ્વારપાલોથી, અનેક અમાત્યથી: રાજકાના અધિષ્ઠાયકેથી, અનેક ચેટથી નોકરથી અનેક પીઠમાઁથી સમવયસ્ક અંગરક્ષકેથી અનેક નગરનિવાસીઓથી, અનેક નિગમથી વણિજનોથી, અનેક શ્રેષ્ઠિઓથી શ્રીદેવતાથી યુકત પબંધે જે મના મસ્તકે પર સુશોભિત છે એવા નગર શ્રેષ્ઠીઓથી અનેક સેનાપતિઓથી ચતુરંગ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ• वक्षस्कार सू. ३ भरतराज्ञः दिग्विजयादिनिरूपणम् ....५१७ सार्थनायकाः, दूताः-देशान्तरवासि राजादेशनिवेदकाः, सन्धिपाला:-राज्यसन्धिरक्षकाः एतेषां द्वन्द्वः तैः साई संपरिवृत्तः समन्तात् परिकरितः नृपतिः मज्जनगृहात् परिनिष्क्रामतीति सम्बन्धः. किं भूतः (धवलमहामेह णिग्गए इव जाव ससिव पियदसणे) धवलमहामेघ निर्गत इव यावत् शशिरिवप्रियदर्शनः तत्र धवलमहामेघः-स्वच्छ. शरन्मेघः तस्मान्निर्गतः शशीव चन्द्र इव पियदशेनः, अत्र यावत्पदात् (ग़हगणदिपन्तरिक्खतारागणाणं मज्झे) ग्रहगणदीप्यमान ऋक्षतारागगानां मध्ये तथा च यथा चन्द्रः शरदभ्रपटलनिर्गत इव ग्रहगणानां दीप्यमानकक्षाणां शोभमान नक्षत्राणां, तारागणानां च मध्ये वर्तमान इव प्रियदर्शनो भवति तथा भरतोऽपि सुधा धवलीकृत मज्जनगृहान्निगतो ऽनेकगणनायकादि परिवार मध्ये वर्तमानो प्रियदर्शनोऽभवेदितिभावः, पुनः कीदृशो नृपतिः प्रतिनिष्क्रामतीत्याह- (धृवपुप्फ गंधमल्ल हत्यगए) धृप पुष्पगन्धमाल्यहस्तगतः, तत्र धूपपुष्पगन्धमाल्यानि सुगन्धद्रव्योपकरणानि हस्तगतानि यस्य स तथा तत्र धूपो दशाङ्गादिः, पुष्पाणिं प्रफुल्ल कुसुमानि गन्धाः सेठों से, अनेक सेनापतियों से चतुरङ्गसैन्य के नायकों से, अनेक सार्थवाहों से- सार्थ के नायक अनेक दूत। से-देशान्तर वासी राजादेशनिवेदकों से, एवं अनेक सन्धिपालों से- राज्यसन्धि रक्षा से, विराहुआ वह नृपति मजनगृह से बाहर निकला (धवलमहामेह जिग्गए इवजाब ससिव पियदंसणे ) उस समय वह देखने में ऐसा प्रिय प्रतीत होता था कि जैसा धवल महामेघ से निर्गत चन्द्र देखने में प्रिय प्रतीत होता है. यहां यावत्पद से "गहगणदिप्पंत रिक्खतारागण णं मज्झे" इस पाठ का ग्रहण हुआ है. इसका भाव ऐसा है कि जिसप्रकार शरदभ्रपटल के भीतर से निकलता हुआ चन्द्रमन्डल देदिप्यमान नक्षत्रों एवं तारागणेा के मध्य में वर्तमान होता हुआ प्रियदर्शनवाला होता है उसी तरह भरत राजा भी सुधाघवलीकृत मज्जनगृह से निकलने पर अनेक गणनायकादि परिवार जनेंों के बीच में वर्तमान हुए प्रियदर्शनवाले हुए. (धूवपुप्फगन्धमल्लहत्थगए. मज्जणघराओ पाडिणिक्खमइ ) मज्जनगृह से बाहर निकलते समय उसके हाथ में धूप दशाङ्गादि धूप, प्रफुल्लित कुसुम. गन्ध द्रव्य और माल्यસિન્યના નાયકોથી, અનેક સાથે વાહથી સાર્થના નાયકોથી, અનેક દૂતાવી દેશાન્તરવાસી રાજાશ નિવેદકથી તેમજ અનેક સંધિપાલથી રાજયસંધિરક્ષકથી વીંટળાયેલે તે નૃપતિ भागृह (स्नानगड)थी मडा२ माव्या. (धवल महामेहणिग्गए इव जाव ससिव्व पिय
सणे) ते सभये ते नेवामा मेवा प्रिय सागता तो महामेघथी निगत् येन्द्रवामा प्रिय साणे छे. मही यावत् ५४थी (गहगणदिपंतरिक्खतारागणाण मज्झे) આ પાઠ ગ્રહણ થયેલ છે. આને ભાવ આ પ્રમાણે છે કે જેમ શરદભ્રપટલમાંથી નિવૃત ચન્દ્રમંડળ દેદીપ્યમાન નક્ષત્રો તેમજ તારાગણેની વચ્ચે સુશોભિત પ્રિયદર્શનીય હોય છે, તેમજ ભરત રાજા પણ સુધા ધવલીકૃત મજજન ગૃહમાંથી બહાર નીકળીને અનેક ગણનાયકાદિ परिवारका नी पश्ये सुशामित थत प्रियाश थये, (धूव पुप्फ गन्धमल्लहत्थगए मजणधराओ पडिगिक्खमई) भन भांथी नीतीमते तेना हाथामा ५५ शाह ધૂપ પ્રફુલ્લિત કુસુમ, ગન્ય દ્રવ્ય અને માલ્ય ગ્રથિત પુ એ બધાં સુગંધિત પદાર્થો હતા
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे'
द्रव्याणि यानि ग्रथितपुष्पाणि एताणि हस्ते गतानि प्राप्तानि यस्य स तथा (मज्जणघराओ पडिणिक्खमइ) मज्जनगृहात्प्रतिनिष्क्रामति (पडिणिक्ख मित्ता) प्रतिनिष्क्रम्य ( जेणेव आउहघरसाला जेणेव चक्करयणे तेणामेव पहारेत्थ गमणाए ) यत्रैव आयुधगृहशाला यत्रैव च चक्ररत्नं तत्रैव प्रधारितवान गमनाय - गन्तुं कामः प्रावर्तत इत्यर्थः ।। स्रु० ३ ॥
५४८
अथ भरतगमनानन्तरं यथा तदनुचराश्चक्रुस्तथाऽऽह 'तए णं" इत्यादि । मूलम् - तए णं तस्स भरहस्स रण्णो बहवे ईसरपभिइओ अप्पेगइया पउमहत्थगया अप्पेगइया उप्पलहत्थगया जाव अप्पेगइया सय सहस्तपत्त हत्थगया भरहं रायाणं पिट्ठओ २ अणुगच्छति । तए णं तस्स भरहरूस रण्णो बहूइओ - 'खुज्जा चिलाइवा मणिवडभीओ बब्बरी बउसियाओ । जोणिय पल्हवियाओ इसिणिय थारुकिणियाओ ||१|| लासिय लउसिय दमिली सिंहलितह आखी पुलिंदीय । पक्कणि बहली मुरंडी सबरीओ पारसी ओय || २ || अप्पेगइया वंदण कलस हत्थगयाओ चंगेरी पुष्प पडलहत्थगयाओ भिंगार आदंसथालपातिसुपरट्टगवायकरग करंडपुष्पचंगेरी मल्लवण्ण चुण्ण गंधहत्थगयाओ वत्थ आभरण लोमहत्थय चंगेरीपुप्फ पडलहत्थगयाओ जाव लोमहत्थगयाओ अप्पेगइयाओ सीहासणहत्थगयाओ छत्त चामरहत्थगयाओ तिल्लस मुग्गयहत्थगयाओतेल्ले को समुग्गे पतेचाए अंतगरमेला य । हरियाले हिंगुलए मणो सिला सासव समुग्गे ॥ १ ॥ अप्पेगइयाओ तालियंटहत्थगयाओ अप्पेगहयाओ ध्रुवकडच्छुय हत्थगयाओ भरहं रायाणं पिट्ठओर अणुगच्छति तए णं से भरहे राया सव्विड्डीए सव्वबलेण सव्वसमुदएणं सव्वायरेणं सव्वविभूसाए सव्व -
--
ग्रथित पुष्प ये सब सुगन्धित सामग्री थी ( पडिनिक्खमित्त ) मज्जनगृह से निकलकर वे ( जेणेव आउहवरसाला) जहां उनको अ युधयशाला थी ( जेणेव चक्करयणे ) और उसमें भ जहां पर चक्ररन था (तेण मेव पहारेत्थ गमणाए ) उसी ओर वे चलने लगे । ३ ।
(प डणिक्ख मत्ता) मनूनगृहमांथा नजाने ते (जेणेव आउहघरसाला) नयां तेमनी आयुधश जा हती, (जेणेव चक्करयणे) अने तेमां पशु क्या यारत्न इतु (तेजामेव पहारेत्य गमणार) ते तर तेथे यादवा साग्या ॥ 3 ॥
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका त• वक्षस्कार सू. ४ भरतराज्ञः गमनानन्तरं तदनुचरकार्य निरूपणम् ५४९ विभूईए सव्ववत्थपुष्फपल्लालंकारविभूसाए सव्वतुडिय सहसणियाएणं महया इड्ढोए जाव महया वस्तुडि अजमगपवाइएणं संख पणवपद्रह भेरिझल्लरिखरमुहिमुरजमुइंगदुंदुहि निग्घोसणाइएणं जेणेव आउहघरसाला तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता आल्लोए चक्करयणस्स पणामं करेइ करेत्ता जेणेव चक्करयणे तेणेव उवागच्छइ उवाच्छित्ता लोमहत्थयं परामुसइ परामुसित्ता चक्करयणं पमज्जइ पमज्जित्ता दिव्वाए उदगधाराए अब्भुक्खेइ अन्भुक्खित्ता सरसेणं गोसीसचंदणेणं अणुलिंपइ अणुलिं पित्ता अग्रहिं वरेहिं गंधेहिं मल्लेहि य अच्चिणइ पुप्फारुहणं मल्लगंधवण्ण चुण्णवत्थारुहणं आभरणारुहणं करेइ करित्ता अच्छेहि सण्हे हिं सेएहिं रयणामरहिं अच्छरसतिंडुलेहिं चक्करयणस्स पुरओ अट्ठमंगलए आलिहइ तं जहा-सोत्थियसिविच्छ णंदियावत्त वद्ध माणग भदासण मच्छकलसदप्पण अट्ठमंगलए आलिहिता काऊगंकरेइ उवयारंति किते? पाद्रलमल्लियचंपगअसोगपुण्णागचूय मंजरिणवमालियबकुलतिलगकणवी रकुन्द कोज्जय कोरंटय पत्तदमणयवरसुरहि सुगंधगंधियस्स कयग्गहगहियकरयलपब्मट्ठविप्पमुक्कस्स दसवण्णस्स कुसुमणिगरस्स तत्थ चित्तं जाणुस्से हप्पमाणमित्तं ओहिनिगरं करेत्ता चंदप्पभवइश्वेरुलिय विमलदंडं कंचणमणिरयणभत्तिचित्तं कालागुरुपवरकुंदुरुक्कतुरुक्कधूव; गंधुत्तमाणविद्धं च धूववट्टि विणिम्मुअंत वेरूलियमयं करूच्छुयं पग्गहेत्तु; पयते धूवं दहइ, दहेत्ता सत्तट्ठपयाइं पञ्चसक्कइ, पच्चासक्कित्ता वामं जाणं अंचेइ जाव पणामं करेइ, करित्ता आउहघरसालाओ पडिणिक्खमइ पडि णिक्खमित्ताजेणेव बाहिरिआ उवट्ठाणसाला जेणेव सीहासणे तेणेव उवा गच्छइ उवागच्छित्ता सीहासणवरगए पुरस्थाभिमुहे सणिणसीअइ सण्णि सीएत्ताअट्ठारससेणिपसेणीओ सदावेइ सदावेत्ता एवं वयासी खिप्पामेव; भो देवाणुप्पिया! उस्सुक्कं उक्कर उक्किट्ठ अदिज्जं अमिज्जं अभडप्पवेसं अदंडकोदंडिम अधरिमं गणिआवरणाउइज्ज कलियं अणेगतालाय;
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति
राणचरियं अणद्ध अमुइंगं अमिलायदामं पमुइय पक्की लियसपुरजणजाणवयं विजयवेजइयं चक्करयणस्स अट्ठाहियं महामहिमं करेहि करिता
अमात्यं खिप्पामेव पच्चपिणह तए णं ताओ अट्ठारस सेणिप्प सेणीओ मरणं न्ना एवं बुनाओ समाणीओ हट्टाओ जाव विणणं पडिसुगंति पडिणित्ता मरहस्स रण्णो अंतिआओ पडिणिक्खमेंति पडिणिक्खमित्ता उस्क्कं उक्करं जाव करेंति य कार्खेति य करेत्ता कारवेता जेणेव भरहे राया तेणेव उवागच्छति उवागच्छित्ता जाव तमाणत्तियं पच्चपिणंति ॥ सू० ४ ॥
५५०
छाया - ततः खलु तस्य भरतस्य राज्ञो बहवः ईश्वर प्रभृतपः अप्येके पद्महस्तगताः अप्येके उत्पलहस्तगताः, यावत् अध्ये के शतसहस्र पत्रहस्तगताः, भरतं राजानं पृष्टतः पृष्ठतोऽ नुगच्छन्ति । ततः खलु तस्य भरतस्य राज्ञो वह्व्यः- कुब्जाः चिलात्यो वार्मानिकाः वडभिका ब बकुशिकाः जोनिक्यः । पल्हविकाः ईसिनिकाः थारूकिनिकाः ||१|| लासिक्यो लकुशक्यच यः सिंहल्य आरव्यः पुलिन्द्रयः । पक्कण्यो बहल्यो मुरूण्डयः शबर्यः पारसीकाः ॥२॥ अप्येकिकाः वन्दन कलश हस्तगताः चंगेरीपुष्पपटल हस्तगताः भृङ्गारादर्श स्थालपात्री सुप्र तिष्ठक वातकरकरत्नकरण्डपुष्पचंगेरीमाल्य वर्णचूर्णगन्धहस्तगताः यावत् लोमहस्तगताः अव्येकिकाः सिहासनहस्तगताः, छत्रचामरहस्तगताः, तैलसमुद्रक हस्तगताः,
तैलं कोष्ठसमुद्गकं पत्र चोयं च तगरम् एला च हरितालं हिङ्गुलकं मनः शिला सर्पपसमुद्गम् ॥ १ ॥
अव्येकिकास्तालवृन्तः हस्तगताः, अप्येकिका धूपकडच्छुक हस्तगताः भरतं राजानं पृष्ठतः पृष्ठतोऽनुगच्छन्ति, ततः खलु स भरतो राजा सर्बद्ध सर्वद्युत्या सर्वबलेन सर्वसमुदयेन सर्वादरेण सर्वविभूषया सर्वविभूत्या सर्व वस्त्रपुष्पमाल्यालङ्कारविभूषया सर्वत्रुटितशब्दसन्निनादेन महत्या ऋद्धया यावद् महता वरत्रुटितयमकसमक प्रवादितेन शङ्खपणवप यह मेरी झल्लरी खरमुखीमुरजमृदङ्गदुन्दुभिनिर्घोषनादितेन यत्रैव आयुधगृहशाला तत्रैवोपागच्छति उपागत्य आलोके चरत्नस्य प्रणाम करोति, कृत्वा यत्रैव चक्ररत्न तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य लोमहस्तकं परामृशति परामृश्य चक्ररत्नं प्रमार्जयति प्रमार्ण्य दिव्यया उदकधारया अभ्युक्षति, अभ्युक्ष्य सरसेन गोशीर्षचन्दनेनानु लिम्पति, अनुलिप्य अव र्गन्धै मरियैश्चार्चयति पुष्पारोपण माल्यगन्धवर्णचूर्ण वस्त्रारोपणमाभरणारोपणं करोति कृत्वा अच्छैः श्लक्ष्णैः श्वेतैः रजतमयेः अच्छरसतण्डुलैः चक्ररत्नस्य पुरतोऽष्टाष्टमङ्गलकानि आलिखति तद्यथा-स्वस्तिक श्रीवत्सनन्द्यावर्त्तबर्द्धमानक भद्रासनमत्स्यकलशदर्पणाष्टकमङ्गलकानि आलिख्य कृत्वा करोति उपचारमिति कोऽसौ (उपचारः) ?
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका त वक्षस्कार सू. ४ भरतराज्ञः गमनानन्तरं तदनुचरकार्य निरूपणम् ५५१
पाटलमल्लिकचम्पका शोकपुन्नागआम्रमजरी नवमालिक बकुलतिलककणवीरकुन्दकुब्जक कोरण्टक पत्रदमनकवरसुरभिसुगन्धगन्धितस्य करग्रहगृहोतकरतलप्रभ्रष्टविप्रमुक्तस्य दशार्द्धवर्णस्य कु जुर्मानकरस्य तत्र चित्र जानूत्सेधप्रमाणमात्रम् अवधिनिकर कृत्वा चन्द्रप्रमवज्रवैडूर्यविमलदण्डम् काञ्चनमणिरत्नभक्तिचित्रम् , कृष्णागुरुप्रवरकुन्दुरुष्कतुरुप्क धूपगन्धोत्तमानुविद्ध विनिर्मुञ्चन्तम् , धैर्यमय कहुच्छुकं प्रगृह्य 'प्रयतः' धूपं दहति, दध्वा सप्ताष्ट पदानि प्रत्यपसर्पति, प्रत्यपसर्प्य वाम जानुम् अञ्चति, यावत् प्रणामं करोति, कृत्वा आयुधगृहशालतःप्रतिनिष्कामति प्रतिनिष्क्रम्य यत्रैव वाहिरिका उपत्स्थानशाला यत्रैव सिंहा नं तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य सिंहासनवरगतः पौरस्त्याभिमुखः सन्निषीदति, संनिषद्य अष्टादशणिप्रश्रेणीः शब्दयति, शब्दयित्वा एवमवादीत् क्षिप्रमेव भो देवानुप्रियाः ! उच्छुल्काम् उत्कराम् उत्कृष्टाम् अदेयाम् अमेयाम् अभटप्रवेशिकाम् अदण्डकुदण्डिमाम् अधरिमाम् गणिकावर नाटकीयकलिताम् अनेकतालाचरानुचरिताम् अनुद्धृतमृदङ्गाम् अम्लानमाल्यदाम्नीम् प्रमुदितप्रकोडितसपुरजनजानपदाम् , विजयवैयिकीम् , चक्ररत्नस्य अष्टाह्निकां महामहिमा, कुरुत, कृत्वा मम एतामाज्ञप्तिकां क्षिप्रमेव प्रत्यर्पयत। ततःखलु ता अष्टादश श्रेणिप्रश्रेण्यः भरतेन राज्ञा एवमुक्ताः सत्यः हृष्टाः यावत् विनयेन प्रतिशृण्वन्ति, प्रतिश्त्य भरतस्य राज्ञः अन्तिकात प्रतिनिष्कामन्ति, प्रतिनिष्क्रम्य उच्छुल्काम् उत्कराम यावत् कुर्वन्ति च कारयन्ति च कृत्वा कारयित्वा यत्रैव भरतो राजा तत्रैवोपागच्छन्ति उपागत्य यावत् तामाक्षप्तिका प्रत्यर्पयन्ति ॥ सु० ४ ॥
टीका-"तएणं" इत्यादि । (तएणं तस्स भरहस्स रणो बहवे ईसरपभिइओ) ततः खलुः तस्य भरतस्य राज्ञो बहव इश्वरप्रभृतयः ततो भरतस्य गमनसमये खलु तस्य भरतस्य राज्ञो बहवो ज़ना ईश्वरप्रभृतयः तलवरादारभ्य सन्धिपालान्ता यावत्पद संग्राह्याः पूर्ववत (अप्पेगइया पउमहत्थगया) अप्येके पद्महस्तगताः करगृहीतकमलाः (अप्पेगइया उप्पलहत्थगया) अप्येकके उत्पलहस्तगताः उत्पलानि कमलप्रभेदाः तानि हस्तगतानि
'तएणं तस्स भरहस्स रण्णो'-इत्यादि सू०-४
टीकार्थ- (तएणं तस्स भरहस्स रणो बहबे ईसर पभिइओ) उस भरत राजा के चलने के समय उसके अनेक ईश्वर आदिजन तलवर से लेकर संधिपाल तक के समस्त मनुष्य - (भरहं रायाणं पिट्रओ २ अणुगच्छंति) उस भरत राजा के पिछे२ चलने लगे. इनमें से (अप्पेगइया पउमहत्थगया) कितनेक व्यक्तियों के हाथ में पद्म था (अप्पेगइया उप्पलहत्थगया) कितनेक व्यक्तियो
'तए ण तस्स भरहस्स रणो'-इत्यादि स्त्र-॥ ४॥
टी-(तए ण तस्स भरहस्स रण्णो बहये ईसर पभिइओ) ते सरत जयासपा सायात समय भने श्व२ मा साथी भांजन संविपास सुधीना सब मनुष्य! (भरहं रायाणं पिट्टाओ २ अणुगच्छति) ते मरत २inी पाछ4-41७१ यास वाया से मनुष्यो माथा (अप्पेगइया पउमहत्थगया) रक्षा मनुष्याना हाथामा ५ो तi. (अप्पेगइया उप्पल हत्थ गया) मनुष्याना यामा ५ ता. (जाव अप्पेगइया सयसहस्सपत्तहत्थ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
येषां ते तथा (जाव अप्पेगइया सयसहस्सपत्तहत्यगया) यावत्पदेन (अप्पेगइया कुमुहत्थगया अप्पेगइया नलिंग हत्थगया अप्पेगइया सोगंधिय हत्थगया, अप्पेगइया पुंडरी यहत्थगया, अपेगइया सहस्सपत्तहत्थगया (इति संग्राह्यम्, तथा च अप्येके कुमुदहस्तगताः, अप्येके नलिनहस्तगताः, अप्येके सौगन्धिकस्तगताः, अप्येके पुण्डरीकहस्तगताः अप्येके सहपत्र हस्तगताः, अप्येके शतसहस्रपत्र हस्तगताः, लक्षपत्रकमलहस्तगताः (भरहं रायाणं पिट्टओ अणुगच्छति ) भरतं राजानं पृष्ठतः पृष्ठतः पृष्ठभागे क्रमेण अनुगच्छन्ति अनुअनुयान्ति । (तरणं तस्स भरहरूस रण्णोब हुईओ) ततः सामन्त नृपानुगमनानन्तरम् तस्य भरस्य राज्ञः सम्बन्धिन्यो बहुव्यो दास्यो भरतं राजानं पृष्ठतः पृष्ठतोऽमुगच्छन्ति इतिपूर्वेण सम्बन्धः कास्ता इत्याह
(खुज्जा चिलाइ वामणि वडभीओ बब्बरी बउसिआओ । जोfreeहवियाओ ईसिणियारू किणियाओ ॥१॥ लासिअलउसिज्ज दमिलीसिंहलि तह आरबी पुलिंदीअ । पक्कणि बहलिमुरंडी सबरीओ पारसीओओ ॥२॥
-
के हाथ में उत्पल था ( जाव अप्पेगइया सयसहरसपत्त हत्थगया ) यावत् कितनेक व्यक्तियो के हाथ में कुमुद था, कितनेक व्यक्तियों के हाथ में नलिन था, कितनेक व्यक्तियों के हाथ में सौगंधिक था कितनेक व्यक्तियो के हाथ में पुण्डरीक था, कितनेक व्यक्तियों के हाथ में सहस्त्र पत्तों वाला कमल था और कितनेक व्यक्तियो के हाथ में शत सहस्त्र पत्तों वाला कमल था (तएणं तस्स भरहस्स रण्णो वहईओ खुज्जा चिलाइवामणि वडमी ओ बब्बरीबडसियाओ जोणिय पल्हवियाओ इसिणिय थारु फिणियाओ ॥ १ ॥ - लासिअल सिज्न दमिली सिंहलो तह आरबी पुलिंदीअ । एक्कणि बहलिमुरंडी सबरीओ पारसीओ अ || २ || इन सब सामन्त नृपो के पीछेવા) યાવત્ કેટલાક મનુષ્યેાના હાથેામાં કુમુદે હતાં, કેટલાક માણસેાના હાથમાં નલિન હતાં, કેટલાક મનુષ્યેાના હાથેામાં સૌગધિકા હતા, કેટલાક મનુષ્યેાના હાથેામાં પુડરિકા હતાં, કેટલાક મનુષ્યેાના હાથેામાં સહસ્રદલ કમળા હતાં અને કેટલાક મનુષ્યાનાં હાથામાં शत- सहसहा उमजेो इतां (तए णं तस्स भरहस्स रण्णो बहूईओ खुजा चिल्लाइ वामणिवडीओ वम्बरीब उसियाओ, जोणिय पल्हवियाओ ईसिणिय थारु किजियाओ ॥ १ ॥ लासिअल उज्जिदमिलीतह आरबी पुलिदीअ । पक्कणि बहलि मुरंडी सबरीओ पारसीओअ २ अप्पेइया सोगंधिय हत्थ
१ यहाँ यावत्पद से "अप्पेगइया कुमुयहत्थगया, अप्पेगइया नलिण हत्थगया, या अप्पेगइया पुंडरीय हत्थगया, अप्पेगइया सहस्तपत्त हत्थगया" इस पाठ का यद्यपि कमल के ही भेद है, परन्तु इनमें क्यार भेद है यह अन्य ग्रन्थों में लिखा जा चुका है अतः वहाँ
संग्रह हुआ है ये सब
से
यह विषय जान लेना चाहिये .
१ अहीं यावत्पथी "अप्पेगइया कुमुदहत्थगया, अप्पेगइया, नलिण हत्थगया, अप्पेगईया सोगंधिय हत्थगया, अपेगइया पुंडरीय हस्थगया, अप्पेगइया सहस्तपत्त हत्थग्रया' પાઠના સ`ગ્રહ થયા છે. એ બધાં જો કે કમળના જ પ્રકારા છે, છતાંએ એમનામાં શે ભેદ છે. એ વાત અન્ય ગ્રન્થામાં સ્પષ્ટ કરવામાં આવી છે એથી તે ગ્રંથામાંથી એ વિષે જાણી લેવું જોઈએ.
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका त वक्षस्कार सू. ४ भरतराज्ञः गमनानन्तरं तदनुचरकार्य निरूपणम् ५५३ छाया-कुब्जाश्चिलात्यो वामनिका वडभिका बर्बयों बकुशिकाः ।
जोनिक्यः पल्हविका ईसिनिकाः थारुकिनिकाः ॥१॥ लासिक्यो लकुसिक्यो द्रविडयः सिंहल्य आरब्यः पुलिन्द्रयः ।
पक्कण्यो बहल्यो मुरुण्डयः शबर्यः पारसिकाः ॥२॥ तत्र कुब्जाः चक्रजवाः, चिलात्यः चिलातदेशोद्भवाः, वामनिकाः, अतिलघुशरीराः लघूनतहृदयकोष्ठावा' वडभिकाः महडकोष्ठा वक्राधः कायावा बर्बौं-बर्बर. देशोत्पन्नाः, बकुशिका:-बकुशदेशोद्भवा जोनिक्यो-जोनकदेशजाः, पल्हविका पल्वदेशोत्पन्ना, ईसिनिकाः, ईसिनिक देशभवाः, थारुकिनिकाः थारुकिनदेशोत्पन्नाः, लासिकिन्यो-लासकदेशोद्भवाः, लकुशदेशजाः, द्रविड्यो-द्रविडदेशजाः, सिंहल्यः-सिंहलदेशनाः आरब्यः-आरबदेशजाः, पुलिन्द्रयः पुलिन्द्रदेशजाः, पक्कण्यः पनकणदेशजाः, बहल्यो वहलिदेशनाः, मुरुण्ड्यो मुरूण्डदेशजाः, शबर्यः-शबरदेशजाः, पारसीका:-पारसदेशनाः, अत्र चिलात्यादयोऽष्टादश पर्वोक्तानुसारेण तत्तद्देशोद्भवत्वेन तत्तन्नामिकाः, कुब्जादयस्तु तिनो विशेषणभूता विज्ञातव्याः, अथ यथा प्रकारेणोपकरणेन ताः भरतमनुजग्मुस्तथा चाह -(अप्पेगइया) इत्यादि । (अप्पेगइया वंदणकलसहत्थगयाओ) अप्येकिकाः वन्दनकलशहस्तगताः, तत्र वन्दनकलशाः-मङ्गल्य घटा हस्तगता यासां तास्तथा (चंगेरीपुप्फ२ जिनकी जंघाएं वक्र है जो चिलात देश में उत्पन्न हुइ है तथा जो अतिलघु शरीर वाली हैं अथवा जिनका नामि से नीचे का शरीर भाग वक्र है ऐसी बर्बर देश की दासियां, वकुश देश की दासियां, जोनक देश की दासियां, पल्हव देश की दासियां, ईसिनिक देश को दासियां, थारुकिन देश की दासियां, लासक देश की दासियां, लकुश देश की दासियां, द्रविड देश की दासियां सिंहल देश की दासियां,अरब देश की दासियां, पुलिन्द्र देश की दासियां पक्कण देशकी दासियां बहली देश को दासीयां, मुरण्डदेश की दासीयां, शबर देश की दासीयां, पारस देश की दा. सीयां, इस प्रकार की ये १८ देशोंकी दासियां-चली (अप्पेगइया वंदणकलसहत्थगयाओ चंगेरी पूप्फपडलहत्थगयाओ ) इनमें से कितनीक स्त्रियों-दासियों के हाथ में मङ्गल कलश
એ સેવે સામત નૃપની પાછળ જેમના સાથળો વક્ર છે, જેઓ ચિલાત દેશમાં ઉત્પન્ન થઈ છે, તેમજ જેઓ અતિ લઘુ શરીરવાળી છે અથવા જેમનું નાભિથી નીચેનું શરીર વક છે, એવી બર્બર દેશની દાસીએ, વફશ દેશની દાસી જનક દેશની દાસીઓ, હવદેશની દાસીઓ ઈસનિક દેશની દાસીએ, થારુકિત દેશની દાસીએ, લાસક દેશની દાસીએ લકુશ દેશની દાસીઓ, દ્રવિડ દેશની દાસીએ સિંહલ દેશની દાસીએ, અરબ દેશની દાસીઓ, પુલિન્દ્ર દેશની દાસીઓ, પકણ દેશની દાસીએ, બહલિ દેશની દાસીએ મુરંડેદેશની દાસીએ, શબર દેશની દાસીએ, પારસ દેશની દાસીઓ, આ પ્રમાણે मदार देशनी हासीमा यावा यासा. (अप्पेगइया वंदण कलसहत्थगयाओ चगेरी पुष्फ पडलहत्थगयाओ) से हासीमाभांथी रखी हसायाना हाथाभां भगण शेता, કેટલીક દાસીઓના હાથમાં ફૂલની નાની છાબડીઓ હતી અને તેમાં અનેક જાતના
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५४
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे पडलहत्थगयाओ) चङ्गेरी पुष्पपटलहस्तगताः, तत्र चङ्गे- पुष्पपटलं चङ्गेरीपुष्पपटलम् चगरी कुसुमसमूहः तत् हस्तगतं यासां तास्तथा (भिंगार आदंसथालपातीसुपइगवायकरगरयणकरंडपुप्फचंगेरी मल्लवण्णचुण्णगंधहत्थगयाओ ) भृङ्गारादर्शस्थालपात्रीसुप्रतिष्ठकवातकरकरत्नकरण्डपुष्प चङ्गेरीमाल्यवर्णर्णगन्धहस्तगताः, तत्र भृङ्गारकः (झारी) ति भाषा प्रसिद्धः आदर्श दर्पणः स्थालः महतोस्थाली, पात्री लघुस्थाली सुप्रतिष्ठा सुस्थापनं भवति यस्मिन् स सुप्रतिष्ठकः पूर्णघटाद्याधारमात्रविशेषः वातकरकः घटविशेषः रत्नकरण्डः (करंडिया) इति भाषाप्रसिद्धो रत्नाधारपात्रविशेषः, अतः परं नवरं पुष्प चगरीतः आ भ्य माल्यादिपदविशेषितास्तत्तच्चङ्गेय्यों ज्ञातव्या स्तथा च पुष्पचङ्गेरीमाल्यचलेरी, वर्णचङ्गेरी चूर्णचङ्गेरी, गन्धचङ्गेरी एता हस्तगता यासां तास्तथा (वत्थ आभरणलोमहत्थयचंगेरी पुप्फपडलहत्थगयाओ) वस्त्राभरणलोमहस्तक चङ्गेरी पुष्पपटलह. स्तगताः. तत्र लोमहस्तक बद्धमयूरपिच्छसमूहः पुष्पपटल पुष्पसमूहः अतिरिक्तानि प्रसिथे. कितनीक दासियो के हाथ में चंगेरी में पुष्पो का समूह था. (भिंगार आदंस थाल पाति सुपइट्ठगवायकरगरयणकरंड पुप्फचंगेरी मल्लवण्णचुण्णगंधहत्थग़याओ ) कितनीक दासियों के हाथ में भृङ्गारकथा-झारी थी. कितनीक दासियों के हाथ में आदर्श-दर्पण था. कितनीक दासियों के हाथ में स्थाल -बडे२ थाल थे कितनीक दासियों के हाथ में छोटो२ थालियां थी, कितनीक दासियों के हाथ में सुप्रतिष्ठ पूर्ण घटो आदि के आधार भूत पात्रविशेष-थे. कितनीक दासियों के हाथ में वात करक-घटविशेष-थे, कितनीक दासियों के हाथ में रत्नकरण्ड-रत्नो को रखने के पात्र विशेष-थे इसी तरह से किन्हीं२ दासियों के हाथ में पुष्प चंगेरी, किन्हीं२ दासियों के हाथ में वर्ण चङ्गेरी, किन्हीं२ के हाथ में चूर्ण चङ्गेरो और किन्ही२ के हाथ में गन्ध चङ्गेरी थी (वत्थ आभरणलोमहत्थय चंगेरी पुप्फ पडल हत्थगयाओ जाव लोमहत्थ गया ओ) किन्हीं२ दा. दासियों के हाथ में वस्त्र थे, किन्हीं२ दासियों के हाथ में आभरण थे किन्हीं२ दासियो के हाथ पु०का इतi. (भिंगार आदस थाल पाति सुपइट्ठगवायकरगरयणकरंडपुष्फचंगेरी मल्लवण्णचुण्णगंधहत्थगयाओ ) हैटसी हासीमोना हाथामी, मृ॥२३॥ इता, eals દાસીઓના હાથમાં-આદર્શ—દપણે હતાં. કેટલીક દાસીઓના હાથોમાં સ્થા–મોટા-મોટા થાળે હતા કેટલીક દાસી એના હાથમાં નાની-નાની થાળીઓ હતી. કેટલીક દાસીઓના હાથમાં સુપ્રતિષ્ઠક–પૂર્ણ ઘટ-વગેરેના આધાર ભૂતપાત્ર વિશેષ હતા. કેટલીક દાસીઓના હાથોમાં વાતકરક-ઘટ વિશેષ હતાં. કેટલીક દાસીઓના હાથમાં રત્ન કરંડ-૨નોને મકવા મ ટેના પાત્ર વિશે હતાં. એ પ્રમાણે જ કેટલીક દાસીઓના હાથમાં પુપની નૌની છાબડીઓ, કેટલીક દાસીઓના હાથમાં રંગભરેલી નાની છાબડીઓ, કેટલીક દાસીઓના હાથમાં ચૂર્ણ ભરેલી નાની છાબડીઓ, અને કેટલીક દાસીઓના હાથમાં સુગન્ધ-પદાર્થો भवी नानी छामी ती. (वत्थ आमरण लोमहत्थयचंगेरी पुप्फपडलहत्थगयाओ जाव लोमहत्थगयाओ) 2ी हासीमाना डाथेमा पखे। तi Balोसीमानाडायोमा આભરણે હતાં કેટલીક દાસીઓના હાથમાં લોમહસ્તકે હતાં. એટલે કે મયૂરના પિચ્છ.
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ० वक्षस्कार सू. ४ भरतराज्ञः गमनानन्तरं तदनुचरकार्य निरूपणम् ५५५ द्धान्येव तानि हस्तगतानि यासां तास्तथा (जावलोमहत्थगयाओ) यावत् लोमहस्तगताः आबद्धमयूरपिच्छहस्तगताः, इत्यर्थः (अप्पेगइयाओ सीहासणहत्थगयाओ) अप्येकिकाः सिंहासन हस्तगता (छत्तचामरहत्थगयाओ) अप्येकिकाः छत्रचामर हस्तगताः (तिल्लसमुगय हत्थगयाओ) तथा अप्येकिकाः तैल समुद्राः तैल भाजन विशेषास्तद्धस्तगताः अत्र समुद्रक सङ्ग्रहमाह
तेल्ले कोट्ठे समुग्गे पत्ते चोएअ तगरमेला य हरिले हिंगुलए मणोसिला सासवसमुग्गे ॥ १ ॥ 'तैलं कोष्ट समुद्रकः पत्र चोर्यं च तगरम् एला च । हरिताल हिङ्गुलकं मनः शिला सर्षपसमुद्गः ||१||
हस्तगताः,
एवम् कोष्ठसमुद्गाः कोष्ठभाजनविशेषाः तद्धस्तगताः, एवं पत्रसमुद्गक चोय समुद्गकहस्तगताः तगरसमुद्रकहस्तगताः, एलासमुद्गकहस्तगताः, में लोम हस्तक थे - मयूर के पिच्छो को बनी हुइ मयूरपिच्छिकाएँ थी किन्हीं २ दासियों के हाथ में पुष्पपटल - पुष्पसमूह-था बाकी के इस सूत्रगत पद सुगम है । ( जाव लोमहत्थगयाओ ) तथा कितनीक दासियां ऐसी थी कि जिनके हाथ में यावत् आबद्ध मयूरपिच्छो की पोटलियां थी (अप्पेगइयाओ सीहा सणहत्थगयाओ ) कितनीक दासियां ऐसी थी कि जिनके हाथ में सिंहासन था . ( छत्तचामरहत्थगयाओ ) कितनोक दासियां ऐसी थी कि जिनके हाथ में छत्र, चमर ये दोनो वस्तुएं थी. ( तिल्लसमुग्गयहत्थगयाओ ) कितनीक दासियां ऐसी थी कि जिनके हाथ में तेल के रखने का पात्र विशेष था समुद्र शब्द का अर्थ पात्र विशेष है. समुद्रक का संग्रह इस गाथा द्वारा इस प्रकार से कहा गया है।
तेल्ले, कोट्ठसमुग्गे पत्ते चोए अ तगर मेलाय ।
हरिले हिंगुलिए मणोसिला सासवसमुग्गे ॥ १॥
इस के अनुसार कितनीक दासियों के हाथ में कोष्ठसमुद्रक थे, कितनीक दासियों के हाथ में पत्र समुद्र थे, कितनीक दासियों के हाथ में चोय समुद्गक थे, कितनीक दासियों के हाथ में કોથી નિમિ`ત મયૂર પિચ્છિકા હતી કેટલીક દાસીએના હાથેામાં પુષ્પ પટલે -પુષ્પ સમૂહ हता. या सूत्रना शेष पहानी व्याभ्या सरस छे. (जाव लोमहत्थगयाओ) तेभन डेंटली દાસીએ એવી હતી કે જેમના હાથેામાં યાવત્ આખદ્ધ મયૂર પિચ્છની પેાટલીએ હતી. (अध्याओ सोहा सणहत्थगयाओ) डेटसी हासी खेवी हती है मना हाथामा सिंहासना हता तथा (छत्तचामर हत्थगयाओ) डेटसी हासी मोवीहती है छत्र, याभर से मन्ने वस्तुओ। हती. (तिल्लसमग्गय हत्थगयाओ) डेंटलीउ કે જેમના હાથેામાં તેલ ભરવાના પાત્ર વિશેષ હતા. ‘સમુગ્ગ’ શબ્દને અથ પાત્ર વિશેષ થાય છે. ‘સમુદ્ગક'ને સંગ્રહ આ ગાથા વડે આ પ્રમાણે સ્પષ્ટ કરવાંમાં આવેલ છે. तेल्ले, कोट्ठसमुग्गे पत्ते चोए अ तगर मेलाय । हरिले हिंगुलिए मणोसिला सासवसमुग्गे ॥ १ ॥
मना हाथाभा हासीथे। ये
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे हरिताल समुद्गक हस्तगताः हिङ्गलकसमुद्गक हस्तगताः,मनः शिला समुगद्गकहस्तगताः सर्षपसमुगद्कहस्तगता इति । ___(अप्पेगइयाओ तालिअंटहत्थगयाओ अप्पेगइयाओ धूव कडुच्छयहत्थगयाओ भरह रायाणं पिट्टओ २ अणुगच्छंति) अप्येकिकाः तालवृन्तहस्तगताः, तत्र तालवन्तं-व्यजनं यासां तास्तथा, अप्येकिकाः धृपकडुच्छुकहस्तगता:धूपाधान कडुच्छुकपात्रपाणयः, भरतं राजानं पृष्ठतः पृष्ठतोऽनुगच्छन्ति । अथ यया समृद्ध्या भरतो राजा आयुधशालागृहं गतवान तामाह-(तएणं) इत्यादि (तएणं से भरहे राया) ततः खलु स भरतो राजा (जेणेव आउहघरसाला तेणेव उवागच्छइ) यत्रैव आयुधगृहशाला तत्रैवोपागच्छतीति अग्रेण सम्बन्धः सः किम्भूतस्तत्राह-(सविढिए) सर्वद्वर्या-सकलालङ्कारादिरूपया लक्ष्म्यायुक्त इति गम्यं पुनः (सव्वजुइए) सर्वद्युत्या सर्वदीप्त्या (सव्वबलेणं) सर्वबलेन-सर्वसैन्येन, (सव्वसमुदएणं) सर्वसमुदयेन-परिवारादि समुदायेन (सव्वायरेण) सर्वादरेण चक्ररत्नभक्तिबहुमानेन (सव्वविभूसाए) सर्वविभूषया सर्वशोभया (सव्वविभूईए) सर्वबिभूत्या सर्वसम्पत्या सह तथा (सव्ववत्थपुप्फमल्लालंकारविभूसाए) सर्ववस्त्रपुष्प माल्यालंकारविभूषया (सव्वतुडिय सदसण्णिणाएणं) सर्वत्रुटितशब्दसंनिनादेन सर्वेषां त्रुटितानां ताणां वाद्यविशेषाणां यः शब्दो ध्वनिर्यश्च सं-सङ्गतो निनाद: प्रतिध्वनिस्तेन, अथ सर्वशब्देन अल्पीयोऽपि निर्दिष्टं भवति ततश्च न तथा विभूतिर्वर्णिता भवतीति आशङ्कमानं प्रत्याह(महया इडूढीए) इत्यादि । (महया इड्ढीए जाव) महत्या ऋदया यावत्, तत्र ऋद्धिरैश्वयम यावत्पदात द्युत्यादि परिग्रहः (महया वरतुडियजमगसमगपवाइएणं) महता वरत्रुटितहरिताल समुद्गक थे, कितनीक दासियों के हाथ में हिशूलक समुग्दक (डबूशा) थे कितनीक दासियों के हाथ में मनः शिला समुद्गक थे और कितनीक दासियों के हाथ में सर्पप समुद्गक थे . इसी तरह से कितनीक दासियों के हाथ में (तालिअंट हत्थगयाओ) तालपत्र – पंखा - व्यंजन - बीजना - था- (अप्पेगइया धूव कड्डच्छुय हत्थगयाओ) और कितनीक दासियों के हाथ में धूप रखने के कडाह थे. (भरहं रायाणं पिट्ठओ २ अणुगच्छंति ) ये सब दासियां भी भरत राजा के पीछे२ चल रही थी (तए णं से भरहे राया सव्विड्ढोए सव्वज्जुइए सव्वचलेणं - सव्वसमुदएणं सव्वायरेणं सन्वविभूसाए सवविभूईए सव्व वत्थ पुप्फ गंध मल्लालंकारविभूसाए
એ મુજબ કેટલીક દાસીઓના હાથમાં કેષ્ઠ સમુદ્ગક હતા. કેટલીક દાસીઓના હાથમાં પત્ર સમુદુગકે હતા. કેટલીક દાસીઓના હાથમાં ચેય સૂમુદ્ગક હતા. કેટલીક દાસીઓના હાથમાં તગર સમુદ્રમાંકે હતા. કેટલીક દાસીએના હાથમાં હરિતાલ સમુદગલ હતા. કેટલીક દાસીઓના હાથમાં હિંગુલક સમુદ્ર હતા, કેટલીક દાસીઓના હાથમાં મનઃશિલા સમુદ્ગક હતા અને કેટલીક દાસીએના હાથમાં સર્વપ સમુદગક હતા. આ प्रमाश उसी हासीमाना थामा (तालिअटहत्थगयाओ) alegत्री-५ मामा-ता. (अप्पेगइया धूवकडुच्छयहत्थगयाओ) भने टls हासीयाना डायमा ५५ भवानी अछी ता. (भरहं रायाणपिडओ २ अणुगच्छति) के सहसा ५ मत गिनी
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ. वक्षस्कार सू. ४ भरतराज्ञः गमनानन्तरं तदनुचरकार्य निरूपणम् ५५७ यमकसमक प्रवादितेन तत्र महता-बृहता वरत्रटितानां श्रेष्ठ तुर्याणां यमकसमकं युगपत्प्रवादितं प्रवादनं शब्दकरणं तेन (संखपणवपडहभेरिझल्लरिखरमुहि मुरज मुइंग दुंदुहि निग्घोसणाइएणं) शङ्खपणवपटह भेरीझल्लरीखरमुखीमुरजमृदङ्गदुन्दुभिनिर्घोषनादितेन, तत्र शख:-प्रसिद्धः, पणवो लघुपटहः, पटहस्तु स एव महान् (ढोल) इति भाषा प्रसिद्धः, भेरी ढक्का, झल्लरी-वलयाकारा (झालर) इति भाषा प्रसिद्धा, खरमुखी-काहला भिधोसव्वतुडिअ सद्द सणिणएाणं महया इड्ढोम जाव महया बरतुडिअ जमगसमगपवाइएणं संख पणवपडहमेरिझल्लरिवरमुहि - मुरज मुइंगदुंदुहिणिग्घोसणाइएणं जेणेव आ उहघरसाला तेणेव उवागच्छइ) इस तरह के ठाट बाट से चलता हुआ वह भरत राजा जहां पर आयुध शाला थी वहां पर आया . ऐसा यहां सम्बन्ध लगा लेना चाहिये । भरत राजा के सम्बन्ध में सूत्रकार कथन करते हुए कहते हैं कि उस समय वह भरत राजा समस्त अलङ्कारों से विभूषित था इसलिये संम्पूर्ण दीप्ति से वह चमक रहा था। समस्त सेना उसके साथ२ चल रही थी। समस्त परिवार उसका उसके साथ साथ था । चक्ररत्न के भक्ति के प्रति बहुमान उसके हृदय में हिलोरे ले रहा था, आदरणीय जन के या आदरणोय वस्तु के दर्शन करने के लिये जिस वेषभूषा से जाना चाहिए ऐसे समस्त वेषभूषा से वह सुसज्जित था इस तरह वह भरत राजा अपनी समस्त राज्यविभूति के साथ आयुधशाला में आने के लिये चला आ रहा था समस्त वस्त्र,पुष्पमाल्य एवं अलङ्कारों से विभूषित हुए उस भरत राजा के आगे२ मिन्न प्रकार के बाजे बजते हुए आरहे थे। इनकी ध्वनि और प्रतिध्वनि से पुरस्कृत हुए एवं अपनी महर्द्धिक यावत् द्यति आदि से सौभाग्य की पराकाष्ठा को प्राप्त हुए वे भरत राजा बड़े जोर से एक साथ बजाए गये श्रेष्ठ शंख, - पणव, - लघुपटह, पटह - विशाल, पटह – ढोल, भेरी, - झालर, खरमुखी मृदङ्ग, पाछा पाछयाली २ही ती. (तए ण से भरहे राया सव्विइढीए सम्वज्जुइए सव्व बलेण सव्व समुदएण सम्वायरेण सव्वविभूसाए सव्वविभूईए सव्ववत्थपुप्फगंधमल्लाल कारविभूसाए सव्वतुडिअसहसंण्णिणाएणं महया इड्ढीए जाव महया वरतुडिअजमगसमग पवाइएणं संखपणवपडह मेरिझल्लरिखरमुहिमुरजमुइंग दुंदुहिणिरघोसणाइएणं जेणेव आउ घरसाला तेणेव उवागच्छइ) मा dil 816भा था व्यासता त मत २01 स्यां सायुध શાળા હતી, ત્યાં ગયો. આ જાતને અર્થ અત્રે સમજી લેવું જોઈએ. ભરત રાજાના સંબધમાં સૂત્રકાર કથન કરે છે કે તે સમયે તે ભરત રાજા સર્વ અલંકારથી વિભૂષિત હતો. એથી તે સંપૂર્ણ દીપ્તિથી પ્રકાશિત થઈ રહ્યો હતો. સંપૂર્ણ તૈન્ય તેની સાથે-સાથે ચાલી રહ્યું હતું તેનો સમગ્ર પરિવાર તેની સાથે સાથે ચાલતો હતો. તેના હદયમાં ચરન પ્રત્યે અતીવ ભક્તિ તેમજ બહુમાન ઉત્પન્ન થયાં. આદરણીય જન અથવા આદરણીય વસ્તુના દર્શન માટે જે વેષભૂષાથી જવું જોઈએ એવી સમસ્ત વેષભૂષાથી સુસજજ હતું. આ પ્રમાણે તે ભરત રાજા પિતાની સમરત રાજ્ય વિભૂતિની સાથે આયુધશાળા તરફ જઈ રહ્યો હતો. સમસ્ત વચ્ચે, પુષ્પમાલ્ય તેમજ અલંકારોથી વિભૂષિત થયેલા તે ભરત રાજાની આગળ ભિન્ન-ભિન્ન પ્રકારના વાજા વાગતા
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________
wwwww
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे वाद्यविशेषः, मुरजो, मृदगश्च वाद्यविशेषौ दुन्दुभिः वाद्यविशेष एव, एषां निर्घोषनादितेन, तत्र निर्वाषो महाध्वनि नादितं च प्रतिध्वनिस्तेन सह यत्रैव आयुधशाला तत्रैवोपाग. च्छति (उवागच्छित्ता आलोए चक्करयणस्स पणामं करेइ) उपागत्य आलोके दर्शने सत्येव चक्ररत्नस्य प्रणाम करोति, चक्ररत्नं प्रणमतीत्यर्थः, आयुधवरस्य देवाधिष्ठितत्वात (करेत्ता जेणेव चक्करयणे तेणेव उवागच्छइ) कृत्वा प्रणामं विधाय यत्रैव चक्ररत्नं तत्रैव उपागच्छनि (उवाच्छित्ता लोमहत्थयं परामुसइ) उपागत्य लोमहस्तकं परामृशतिसमीपं गत्वा लोमहस्तकं मयूरपिच्छप्रमानिकाम्, परामृशति गृह्णाति (परामुसित्ता चक्करयणं पमज्जइ) परामृश्य गृहीत्वा चक्ररत्नं प्रमार्जयति, (पमज्जित्ता) प्रमार्य (दिव्वाए उदग धाराए अब्भुक्खेइ) दिव्ययोदकधारया अभ्युक्षति सिञ्चति प्रक्षालयतीत्यर्थः (अब्भुक्खित्ता) अभ्युक्ष्य प्रक्षाल्य (सरसेणं गोसोसचंदणेणं अणुलिपइ) सरसेन सुन्दरेण गोशीपचन्दनेन-एतन्नामक श्रेष्ठचन्दनविशेषेण अनुलिम्पति चयति (अणुलिपित्ता) अनुलिम्प्य (अग्गेहिं वरेहिं गधेहिं मल्ले हिय अच्चिणइ) अग्रैः नूतनैः, वरैः श्रेष्ठ गन्धेर्माल्यैश्व अर्चयति (अच्चिणित्ता ) अर्चयित्वा (पुप्फारुहणं मल्लगंधवण्णचुण्णवत्थारुहणं आभऔर दुन्दुभि इन सबको ध्वनि और प्रतिध्वनि के साथ२ जहां पर आयुधशाला थी वहां पर आये। (उवागच्छित्ता आलोए चक्करयणस्स पणामं करेइ) वहां पर आकर के उन्होने उस चक्ररत्न के दिखने पर उसे प्रणाम किया । क्यो कि यह देवाधिष्ठित था । (करेत्ता जेणेव चक्करयणे तेणेव उवागच्छइ) प्रणाम करके फिर वे जहां पर वह चक्ररत्न था वहां पर गये । (उवगच्छिता लोमहत्थय परामुसइ, परामुसित्ता चक्करयणं पमज्ज३, पमज्जिता दिवाए उदगधाराए अभुक्खेइ) वहां जाकर उन्होने मयूर पिच्छ की बनी हुइ प्रमार्जनी को उठाया , उठाकर उससे उन्होने चक्ररत्न की सफाई की। सफाई करके फिर उन्होने उस पर निर्मल जल की धारा छोड़ी (अमुक्वित्ता सरसेणं गोसीसचंदणेणं अनुलिपइ) जल धारा करके फिर उन्हो ने उस पर सरस गोशीर्ष चंदन से लेप किया - (अणुलिंपित्ता अग्गेहिं वरेहि गंधेहिं मल्लेहिं अच्चिणइ) लेप करके अग्रनवीन एवं श्रेष्ठ गन्धद्रव्यों से और पुष्पों से उन्हो ने उसको पूजा की (अच्चिणित्ता पुरफारुहणं मल्लगंधयण्णહતા તેમની ધ્વનિ પ્રતિધ્વનિથી પુરસ્કૃત થયેલા તેમજ પિતાની મહદ્ધિ યાવત વતિ આદિથી સૌભાગ્યની પરાકાષ્ઠાએ પહોચેલા તે ભરત રાજા બહુજ જેરથી એકી સાથે વગાડાયેલા श्रेष्ठ शमी, पप-वधु ५८४, ५८४-पिशाण, ५८-ढोला, मेरी-जास२, परभुभी. मग અને દુંદુભી એ સર્વની દવનિ અને પ્રતિધ્વનિની સાથે સાથે જ્યાં આયુધશાળા હતી. ત્યાં ते २01 माव्या (उवागच्छित्ता आलोए यक्करयणस्स पणामं करेइ) त्यां पड़ायाने तो
नन ने प्रम . ते वाघिहित तुः, (करेत्ता जेणेव चक्करयणे तेणेव उवागच्छइ) प्रम ५७ ते न्यो २४२न तु त्यां गया. (उवागच्छित्ता लोमहत्थयं परामुसइ, परामुसित्ता चक्करयणं पमजइ पज्जित्ता दिव्याए उदगधाराए अभुवावेइ) त्याने तो भयु२६ २७ निमित प्रमानाने साथमा बाधा भने तनाव તેણે ચકરનની સફાઈ કરી સફાઈ કરીને પછી તેણે તેની ઉપર નિર્મળ જળધારા છોડી
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका त. वक्षस्कार सू. ४ भरतराज्ञः गमनानन्तरं तदनुचरकार्य निरूपणम् ५५९ रणारुहणं करेइ) पुष्पारोपणं माल्यगन्धयण चूर्णवस्त्रारोपणम् आभरणारोपणं करोति, पुष्पारोपणं माल्यारोपणम्, गन्धारोपणं वर्णारोपणं चूर्णारोपणं वस्त्रारोपणम् आभरणारो. पणं करोति (करित्ता) कृत्या (अच्छेहि सण्हे हिं सेएहिं रयणामए हि अच्छरसातंडुलेहि चकरयणस्स पुरओ अट्ट मंगलए आलिहइ) अच्छः श्लक्ष्णैः श्वेतः रजतमयः अच्छरसतण्डुलैश्चक्ररत्नस्य पुरतः अष्टाष्टमङ्गलकानि आलिखति, तत्र-पुष्पाधारोपणं विधाय अच्छैः निर्मले: श्लक्ष्णः अतिचिक्कणः श्वेतैश्वेत णैः, रजतमयैः, रजतनिर्मितः, अतएप अच्छरसतन्दुलैः चक्ररत्नम्य पुरतः, अष्टाष्टमङ्गलकानि आलिखति, तान्येव दर्शयति-(तं जहा) तद्यथा (सोत्थिय) इत्यादि । (सोत्थियसिरियच्छणंदिआयत्तवद्धमाणग भदासणमच्छकलसदप्पणअट्ठमंगलए) स्वस्तिक १ श्रीवत्स २ नन्द्यावर्त्त ३ वर्द्धमानक ४ भद्रासन ५ मत्स्य ६ कलश ७ दर्पणा ८ ष्ट मङ्गलकानि, इमानि अष्ट मङ्गलकानि (आलिहित्ता) आलिख्य आकारविशेषकरणेन (काऊणं) कृत्या-अन्तर्वर्णकादि भरणेन पूर्णानि विधाय (करेइ उचयारंति) करोति उपचारमिति उपचारं करोतीति (किंते) इति कोऽसौ उपचारः ? तमेव दर्शयति-(पाडलमल्लिअ चंपगधुण्ण वत्थारुहणं आभरणारुहणं करेइ) पूजा करके फिर उन्होने उसपर पुष्प चढाये मालाएँ चढाइ गन्ध द्रव्य चढाया, सुगंधित चूर्ण चढाया, वस्त्र चढाया, और आभरण चढाये । (करित्ता अच्छेहि सण्हेहिं सेएहिं रयणामएहिं अच्छरसातंडुलेहिं चक्करयणस्स पुरओ अट्ठ मंगलए अलिहइ) पुष्पादि चढाकरके फिर उन्हो' ने उस चक्ररत्न के समक्ष स्वच्छ स्निग्ध,श्वेत ऐसे रजतमय स्वच्छ सरस तंदुलों से - चावलों से - आठ२ मङ्गल द्रव्य लिखे । (तं जहा) उन मङ्गल द्रव्यों के नाम . इस प्रकार से हैं - (सोत्थिय सिरियच्छणंदिआवत्त बद्धमाणग भदासण मच्छकलस दप्पण अट्ठ मंगलए) स्वस्तिक १, श्री वत्स २, नन्द्यावर्त्त ३, बर्द्धमानक ४, भद्रासन ५, मत्स्य ६, कलश ७, और दर्पण ८, इन आठ मंगल द्रव्योंको (आलिहित्ता) लिख करके (काऊणं करेइ उययारंति) तथा उनके भीतर आकारादिवर्णो को लिखकर के इस प्रकार से उनका उपचारकिया - (किंते) जैसे - (पाडल मल्लिअचंपगअसोक पुण्णागचुभ मंजरिणवमालिअ (अब्भुक्खित्ता सरसेण गोसीस चंदणेण अनुलिपइ) धा२॥ या पछी त तनी ५२ गोवा यहननु वेपन यु. (अणुलिपित्ता अग्गेहिं परेहिं गंधेहिं मल्लेहि अविणइ) લેપ કરીને અગ્રનવીન તેમજ શ્રેષ્ઠ ગબ્ધ દ્રવ્યોથી અને પુથી તેણે તેની પૂજા કરી. (अचिणित्ता पुष्फारुहणं मल्लगंधवण्णचुण्णवत्थारुहणं आभरणारुहण करेइ) yan शन પછી તેણે તેની ઉપર પુપો ચઢ વ્યાં, માળાઓ ધારણ કરાવી ગધ દ્રવ્યો ચઢાવ્યા, સુગनिपत यूए। यदायु, ५२५ यदायुमने म२यदाव्या. (करित्ता अच्छेहि सण्हेहिं सेपहिं रअणामएहिं अच्छरसातंडुलेहि चक्करयणस्सपुरओ अट्ठा मंगलए आलिहइ) पु०५ વગેરે ચઢાવીને તેણે તે ચક્રરત્નની સામે સ્વચ્છ, સ્નિગ્ધ, વેત એવાં રજતમય સ્વરછ સરસ तमोथी-योमामाथी 418 2018 मम द्रव्ये। मालेच्या. (तं जहा) ते मग दव्याना नाम सा प्रमाणे छ-(सोत्थिय' सिरिवच्छ णदिभावत्तवचमाणमच्छकलसदप्पण अट्ट
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________
___ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे असोगपुण्णाग चूयमंजरीणवमालिअबकुलतिलगकणवीरकुंद कोज्जयकोरंटयपत्तदमणयवरसुरहिसुगंधगंधिअस्स) पाटलमल्लिकचम्पकाशोकपुन्नागाम्रमजरीनवमालिका बकुलतिलककणवीरकुन्दकुब्जककोरण्टकपत्रदमनकवरसुरभिसुगन्धगन्धितस्य इत्यादि षष्ठयन्तपदानां (पुष्पनिकरस्य) इत्यग्रेण सम्बन्धः, तत्र पाटलं-पाटलपुष्पम् मल्लिका-विचकिलपुष्पम् (वेली) इति भाषायां प्रसिद्धम्, चम्पकाशोकपुन्नागाः प्रसिद्धाः आम्रमञ्जरी बकुलः केसरः तिलको यः स्त्रीकटाक्षनिरीक्षितो विकसति तत्पुष्पम्, कणवीरकुन्दे प्रसिद्ध कुब्जकं कूब इति नाम्ना वृक्षविशेषस्तत्पुष्पम्, कोरण्टकं-तन्नामक पुष्पविशेषः पत्राणि मरुचक पत्रादीनि दमनकः स्पष्टः एतैर्वरसुरभि:-अत्यन्त सुरभिः तथा सुगन्धाः शोभनर्णास्तेषां गन्धो यत्र स तथा तस्य (कयग्गहगहियकरयलपब्भविप्पमुक्कस्स) कचग्रहग्रहीतकरतलप्रभ्रष्टविप्रमुक्तस्य युवत्याः पञ्चाङ्गुलिभिः केशेषु ग्रहणं कचग्रहः तन्न्यायेन गृहीतस्तथातदनन्तरं करतलाद्विप्रमुक्तः सन् प्रभ्रष्टः (पतितः) तस्य (दसद्धवण्णस्स) दशावर्णस्य पञ्चवर्णस्य (कुसुमणिगरस्स) कुसुमनिकरस्य पुष्पपुञ्जस्य (तत्थ चित्तं जाणुस्सेहप्पमाणमित्तं ओहिनिकर करेत्ता) तत्र चित्रं जानत्सेधप्रमाणमात्रम् अवबकुलतिलग करणवीर कुंद कोज्जय कोरंटय पत्तदमणयवरसुरहि :सुगन्धगन्धिअस्स कयग्गहगहियकरयल पब्भविप्पमुक्कस्स दसवण्णस्स - पुप्फणिगरस्स) हर एक मंगल द्रव्य के चित्र के भितर बनाये गये प्रत्येक वर्ण पर उसने पाटल पुष्पों को गुलाब के फूलों को चढ़ाया। मल्लिका मोधरा - के पुष्पों को चढाया, चम्पक वृक्ष के पुष्पों को चढाया , अशोक वृक्ष के पुष्पों को चढाया, पुन्नाग वृक्ष के पुष्पो को चढाया, आम्र वृक्ष की मंजरी चढायी, नवमल्लिका, बकुल, तिलक, कणवीर-कनेर-कुन्द-कुन्जक, कोरंट, मरुबा, और दमनक इन सबके पुष्पों को चढाया । ये सब पुष्प अपनी सुगंधित गंध से महक रहे थे-अर्थात् ताजे थे-कुम्हलाये हए नहीं थे । जिस प्रकार सदय होकर युवा पुरुष अपनी तरुण भार्या के राति काल में बहुत धिमे से हाथ द्वारा केशग्रह कर लिया करता है और बाद में उसे छोड़ देता है । उसी प्रकार से चढाते समय भरत राजा ने उन पुष्पो को पांचो अंगुलियो से पकड़ कर के उन लिखित वर्णादि के ऊपर मंगलए) स्वस्ति १, श्रीवत्स 3, नन्धावत्त 3, १ भान ४, मद्रासन ५, मत्स्य ६, ६, १४७ भने ४५ ८, ये 418 द्रव्याने (आलिहिता) समीर (काऊणं करेइ) उवयारंति) तभन तेमनी म४२ ५४२ पनि समान या प्रमाणे तेमनी ६५२ यो (कि ते) भ (पाडलमल्लिअ चंपगअसोक पुण्णागचूअमंजरिणवमालिएचकुलतिलगकण वीरकुंदकोज्जयकोरंटयपत्तदमणयवए सुरहिसुगंधगंधिमस्स कयरगहगहिअकरयलपन्भविष्प मुक्कस्स दसद्धवप्णस्स पुष्फणिगरस्स) ६२४ ४२४ भद्र०यना यिनी मनापामा આવેલા દરેક દરેક વણ ઉપર તેણે પાટલ પુછપે ચઢાવ્યાં, મલ્લિકા-મોગરાના પાપે ચઢાવ્યાં ચમ્પક વૃક્ષના પુપે ચઢાવ્યાં, અશોક વૃક્ષના પુષ્પ ચઢાવ્યાં, પુન્નાગ વૃક્ષના પુષ્પ ચઢાવ્યાં साम्रवृक्षनी भरा यावी, नवमलस, पु, dिas, ४५११२ उनेर, उन्ह, vs કરંટ, મરુઆ અને દમનક એ સર્વના પુષ્પ ચઢાવ્યાં. એ સર્વે પે તાજા હતાં, પ્લાન
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका त वक्षस्कार सू. ४ भरतराज्ञः गमनानन्तरं तदनुचरकार्य निरूपणम् ५६१ धिनिकरं कृत्वा तत्र चक्ररत्नपरिकरभूम्यां चित्रम् आश्चर्यजनकं जानत्सेचप्रमाणेन जङ्गा यायदुच्चत्यप्रमाणेन प्रमाणोपेतपुरुषस्य चतुरगुलचरणस्य चतुर्विंशत्यङगुलजानच्चत्यसंमेलनेनाष्टाविंशत्यालरूपेण समाना मात्रा यस्य स तथा तम् अवधिना मर्यादया निकरं विस्तारं कृत्वा निधाय (चंदप्पभवइरवेरुलिअविमलदंड) चन्द्रप्रभवनवैडूयविमलदण्डम्, तत्र चन्द्रप्रभाः चन्द्रकान्तमणयः पजाणि-हीरकमणयः-वैर्याणि तन्नामक मणयः तद्वत् तन्मयो वा पिमलो दण्डो यस्य स तथा तम् (कंचणमणिरयणभत्तिचित्तं) काञ्चनमणिरत्नभक्तिचित्रम् । तत्र काञ्चनमणिरत्नानां सुवर्णमणिरत्नविशेषाणां भक्तयः-विभक्तयो रचनाः ताभिश्चित्रम् (कालागुरुपयरकुंदरुक्कतुरुक्कधूयगंधुत्तमाणुविद्धंच धूववर्टि) कृष्णागुरुप्रवरकुन्दुरुष्कतुरुष्कधूपगन्धोत्तमानुविद्धां च धूपवर्तिम् तत्र कृष्गागुरुप्रवरकुन्दुरुष्कतुरुष्कागां त तन्नामकसुगन्धिद्रव्यविशेषाणां यो ध्पो गन्धोत्तमः सौरभोत्कृष्टः तेन अनुविद्धा व्याप्ता तां धूपवतिं धूपश्रेणिं च (विणिम्मुयंत) विनिमुञ्चन्तं त्यजन्तं (पेरुलियमयं कडुच्छुयं पग्गहेत्तुपयते धूवं दहइ) वैदर्यचढाया । वे पुष्प पांच वर्षों के थे । (तत्थ चित्तं जाणुस्सेहप्पमाणमित्तं ओहिणीगरं करेत्ता) इन पुष्पों को वहां उसने इतनी मात्रा में चढाया को वहां उनकी ऊँचाई जानु के प्रमाण के बराबर अर्थात् २८ अंगुल प्रमाण हो गई. इसतरह आश्चर्यकारक चढाये हुए फूलों की माला चढा करके उस भरत राजा ने (चंदप्पभवइरपेरुलिअविमलदंड कंचणमणिरयणभत्तिचित्तं-कालागुरुपवर कुंदुरुक्फतुरुक्क ध्रुवगंधुत्तमाणुविद्रं च धृवपट्टि ) फिर चन्द्रकान्त मणियों के, होरा के एवं वैडूर्यमणियों के जैसे विमल दण्डवाले अथवा इन मणियों से निर्मित-हुए दण्ड वाले एवं काञ्चन और मणिरत्नों से जिस में अनेक प्रकार के चित्रों को रचना हो रही है और जो काला गुरु, प्रव र कुन्दुरुष्क से बनी हुइ धूप की उत्तम गंव से-व्याप्त होरहा है तथा जो धूप कीश्रेणि को (विणिम्मयंतं ) निकाल रहा है ऐसे ( वेरुलियमयं कडुच्छुयं पग्गहेत्त) वैडूर्य मणि के बने हुए धूप दहन पात्र को हाथ में लेकर के (पयते) बडी सावधानी से आदर पूर्वक उसने (धूवं दहइ ) ન હતા. જેમ યુવા પુરુષ સદય થઈને રતિકાલ વખતે પોતાની તરૂણું ભાર્યાના કેશ ધીમેથી પિતાના હાથમાં પકડે છે અને ત્યાર બાદ છોડી દે છે, તેજ પ્રમાણે ભારત રાજાએ પુષ્પ ચઢાવતી વખતે તે પુષ્પને પાંચે આંગળીઓથી પકડીને તે લિખિત વર્ણાદિકની ઉપર ચઢાવ્યાં ते पु० पाय पनि हतi.(तत्थ चित्तं जाणुस्सेहप्पमोणमित्तं ओहिणीगरं करेत्ता) से ध्यान તેણે ત્યાં આટલી બધી માત્રામાં ચઢાવ્યાં કે ત્યાં તેમની ઉંચાઈ જાનુના પ્રમાણ સુધી એટલેકે ૨૮ અંગુલ પ્રમાણે થઈ ગઈ, આ પ્રમાણે સારી એવી આશ્ચર્યકારક માત્રામાં પુષ્પ ચઢાવીને त सरत शनये (चंदप्पभवइरवेरुलिअविमलदंड कंयणमणिरयणभित्तिचित्तं कालागुरुपवरकुंदुरुक्कतुरुक्कध्वगंधुत्तमाणुविद्धं च धूचयट्टि) त्या२ मा यन्द्रत भणियानाहाना તેમજ વૈર્યમણિએના જેવા વિમળ દંડવાળા અથવા એ મણિ એથી નિર્મિત દંડવાળા તેમજ કાંચન અને મણિરત્નોથી જેમાં અનેક પ્રકારના ચિત્રોની રચના થઈ રહી છે અને જે કાલાગુરુ પ્રવર કુંદરુક અને તુક નિમિત ધૂપની ઉત્તમ સુગંધિથી જે ત્યાપ્ત છે અને
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६२
___जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे मयं कडुच्छुकं प्रगृह्य प्रयतो धूपं दहति, तत्र वैडूर्यमयं वैडूर्यरत्नघटितम्, कडुच्छुकंधृपाधानकपात्रं प्रगृह्य गृहोत्या (प्रयतः) आद्रियमाणो धूपं दहति (दहेत्ता) दग्ध्या (सत्तटुपयाई पच्चोसक्कइ) सप्ताष्टपदानि प्रत्ययष्यष्कति परावर्त्तते, तत्र धूपं दग्ध्या प्रमार्जनादि हेतु विशेषेण सन्निधीयमानचक्ररत्ने अत्यासन्नतया मत्कृताशातना माभूयादित्यभिप्रायेण स राजा सप्ताष्टपदानि प्रत्यपसर्पति पश्चादपसरति इत्यर्थः (पच्चोसक्कित्ता) प्रत्यवष्यष्क्य परावर्त्य (वामं जाणु अंचेइ जाय पणामं करेइ) वामं जानुम् अञ्चति यावत् प्रणामं करोति, तत्र वाम जानुम् अञ्चति आकुश्चयति ऊवं करोति यावत्करणात् (दाहिणं जाणुं धरणियलंसि निहटु करयलपरिग्गहियं दसनहं सिरसावतं मत्थए अंजलिं) इति संग्रहः, दक्षिणं जानुं धरणी तले निहत्य करतल परिगृहीतं दशनखं शिरसावत्त मस्तके अञ्जलिं कृत्वा प्रणामं करोति मनोऽभीष्टार्थ सिद्धिदायकमिदमितिबुद्धया प्रीतः सन् प्रणमतीत्यर्थः (करेत्ता) प्रणामं कृत्वा (आउहघरसालाओ पडिणिक्खमइ) आयुधगृहशालातः प्रतिनिष्क्रामति निर्गच्छति (पडिणिक्खधूप जलाया । (दहेत्ता सत्तटुपयाई पच्चोसक्कइ ) धूप जलाकर फिर वह वहां से सात आठ पग पीछे लौटा अर्थात् मेरे द्वारा किसी भी प्रकार से चक्ररत्न की अशातना न हो जाये इस ख्याल से यह धूप जलाकर पीछे वहां से सात आठ पैर दूर हो गया (पच्चोसक्कित्ता वामं जाणु अंचेइ) वहां से ७-८ पैर दूर हो कर उसने अपनी बाइ जानु को ऊपर उठाया (जाय पण्णाम करेई ) यायत् प्रणाम किया यहाँ यावत्पदसे (दाहिणी जाणुं धरणियलंसि निहटु करयलपरिग्गहियं दसनहं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं) इस पाठ का संग्रह हुआ है इस पाठका तात्पर्य ऐसा है कि जब उसने अपनी बाइ जानु को ऊपर की ओर उठाया-तब उसने अपनी दाहिनी जानु को- भूतल पर रखा और दशों नख अंगुलियों के परस्पर में मिल जायें इस ढंग से अंजलिबना कर और उसे दाहिनी ओर से बाई और तक मस्तक के ऊपर से तीन बार धुमाकर प्रणामकिया (करेत्ता)प्रणाम करके (आउहधरसालाओ पडिणिक्खमइ) फिर यह आयुध शाला से बाहर निकला (पडिणिखमित्ता जेणेव पाहिरिया उपट्ठाणसाला रमाथी धूपनी श्रेणी में। (विणिम्मुयंत) नीजी २३ छ मेवा (वेरुलियमयं कडच्छूयं पागहेत्त) वैश्य भलिनिमित धूपहन पात्र हामी सधने (पयत्ते) महु सावधानी पू५४ तेभर माह पूर्व तेणे (धुवं दहइ) धूपने तमा समाव्ये। (दहेत्ता सात?पयाई पच्चोसक्कइ) ધૂ૫ સળગાવીને પછિ તે ત્યાંથી સાત-આઠ પગલાં પાછા ફર્યો, એટલે કે મારા વડે કે પણ રીતે ચક્રરત્નની અશાતના ન થાય એ વિચારથી તે ધૂપ સળગાવીને પછી સાત-આઠ ५vi त्यांथा १२ सी गया.(पच्चोसक्कित्ता वामं जाणु अंचेइ) त्यांथी सात-08 Ani पाछ। भसीन तणे पाताना 3100 धूटने ५२ व्या (जाब पणामं करेइ) यावत् प्रणाम
यां, सड़ी यावत् ५था (दाहिणं जाणु धरणियलंसि निहटूटु करयल परिहियं दसनहं सिरसावत्त मत्थए अंजलि) ॥ ५४न। सह थये। छे. सानु तात्५५ प्रभारी
જ્યારે તેણે પોતાના ડાબા ઘૂંટણને ઉપર ઉઠાવ્યા ત્યારે તેણે પિતાના જમણું ઘૂ ટયુને પૃથ્વી ઉપર મૂક્યો અને આંગળીએાના દશ દશ નખે પરસ્પર સમ્મિલિત કરીને પછી
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ० वक्षस्कार सू. ४ भरतराज्ञः गमनानन्तरं तदनुचरकार्य निरूपणम् ५६३ मित्ता) प्रतिनिष्क्रम्य निर्गत्य ( जेणेव बाहिरिया उबट्टाणसाला जेणेव सीहासणे तेणेव उपागच्छइ) यत्रैव बाहिरिका उपस्थानशाला यत्रैव सिंहासनं तत्रैव उपागच्छति (उवागच्छित्ता) उपागत्य ( सीहासणवरगए पुरत्याभिमुहे सण्णसिअ ) सिंहासनवरगतः पौरस्त्याभिमुखः पूर्वदिशाभिमुखः सन्निषीदति उपविशति (सणिसीइत्ता) संनिषद्य (अट्ठार - ससेणिप्पणीओ सदावेइ) अष्टादश श्रेणिप्रश्रेणिः शब्दयति तत्र अष्टादश श्रणी :- कुम्भकारादिप्रकृतीः, प्रश्रेणी: - तद्वान्तरभेदान् शब्दयति आह्वयति (सद्दावेता एवं वयासी) शब्दयित्वा एव - वक्ष्यमाणप्रकारेणाऽवादीत् उक्तवान् । अष्टादशश्रेणिश्रेणयश्चेमा ः
( कुंभार १ पट्टइल्ला २ सुवण्णकाराय ३ सूचकाराय ४ गंधच्या ५ कासवगा ६ मालाकाराय ७ कच्छकरा ८ || १॥ तंबोलिया ९ य एए नवप्पयाराय नारुआ भणिआ । अहणं पयारे कारुअ वण्णे पयक्खामि ॥२॥
चम्मरु १ जंतपीलग २ गंधि ३ छिपाय ४ कंसकारे ५ य । सीवग ६ गुआर ७ भिल्ला ८ धीवर ९ वण्णाइ अट्ठदस ||३|| सीहा सणवरगए पुरस्थाभिमुहे सणसीअइ ) वहां आकर वह पूर्वदिशा की ओर मुँह करके उस सिंहासन पर बैठ गया (सणिसी इत्ता ) बैठकर ( अट्ठारस से णिप्प सेणोओ सदा वे ) उस अष्टादश श्रेणी प्रश्रेणी को प्रजाजनों को बुलाया- (सदावेत्ता एवं वयासी) और बुलाकर उन से ऐसा कहा- वे अष्टादश श्रेणि प्रश्रेणी इस प्रकार से है - "कुंभार १ पट्टइल्ला २ सुवण्णकारा ३ य सूवकाराय ४ गंधव्वा ५, कासबगा ६ मालाकाराय ७ कच्छक ८ ॥ १ ॥ - तंबोलिया एए नवपयारा य नारुआ भणिआ" अहणं णवप्पयारे कारु अवण्णे पयक्खामि ॥२॥ चम्मरु १ जंतपीलग २ गंधिअ ३ छिपाय ४ कंसकारे ५ य, सीवग ६ गुआर ७ भिल्ला ८ धीवर ९ वण्णाइ अदस || ३ || चित्रकार आदिक भी इन्हीं में अन्तर्भूत हो जाते हैं । उस भरत અલિ ખનાવીને તે અંજલિને જમણી તરફથી ડાખી તરફ મસ્તક ઉપર ત્રણ વાર ફેરવીને अशुभ उर्या (करेत्ता) प्रणाम उरीने (आउहघरसालाओ पडिणिक्खमइ) त्यार जाह ते आयुधशः णामांथी महार नीजी गये. (पडिणिक्सभित्ता जेणेव बाहिरिया उट्ठाणसाला जेणेव सीहासणे तेणेव उवागच्छर) महार नजाने पछी ते ज्यां मा उपस्थानशाजा मेसवानी लग्या हती अने तेमां पशु नयां सिंहासन हेतु त्यां याव्या. ( उवागच्छित्ता सीहासणवरगए पुरस्थाभिमुहे सण्णिसीअइ) त्यां व्यापीने ते पूर्वदिशा तर भुरीने ते सिंहासन उपर मेसी गये. (सण्णिसोइत्ता) मेसीने ( अट्ठारस सेणिप्प सेणीओ सदावेइ ) तेष्ट श्रेणी-प्रथेशिना अन्नाने मसाल्या. (सहावेता एवं वयासी) भने ખેલાવીને તેમને આ પ્રમાણે કહ્યું તે અષ્ટાદશ શ્રેણિ પ્રશ્રેણિના પ્રજાજના આ પ્રમાણે छे- ( कुंभार १- पट्टइल्ला २, सुवण्णकारा ३, य सूचकाराय ४, गंधव्वा कासवा ६ मालाकाराय ७, कच्छफरा ८ ॥ १ ॥ तंबोलियाय एप नवप्पयाराय नारुआ भणीआ अहणं णवप्पयारे कारुअवण्णे पयक्खामि ||२|| चम्मयरु जंतपीलग २, गंधिअ ३ छिपाय ४, कंसकारे ५ य, सीबग ६ गुआर ७, भिल्ला ८, धीवर ९ वण्णाइ अट्ठदस I॥૩॥ ચિત્રકારે વગેરે પણ એમનામાં અન્તભૂત થઇ જાય છે. તે ભરત રાજાએ પૌરજાને
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
"
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६४
___जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
चित्रकारादयोऽपि एतेष्वेवान्तर्भबन्ति, अथ पौरजनान् प्रति किमयादीत् इत्याह(खिप्पामेय) इत्यादि। (खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया! उस्सुक्क उक्करं उक्किट्ठं अदिज्जं अमिज्जं अभडप्पवेसं अदंडकोदंडिमं अधरिमं गणियावरणाडइज्ज कलियं अणेग तालायराणुचरिय अणु यमुइंगं अमिलायमल्लदामं पमुइय पक्कीलिय सपुरजण जाणवयं विजयवेजइयं चक्करयणस्स अट्ठाहियं महामहिमं करेह करित्ता ममेयमाणत्तियं खिप्पामेव पच्चप्पिणह) क्षिप्रमेव भो देवानुप्रियाः ! उच्छुल्काम् उत्कराम् उत्कृष्टाम् अदेयाम् अमेयाम् अभटप्रवेशाम् अदण्डकुदण्डिमाम् अधरिमाम् गणिकावरनाटकीयकलिताम् अनेकतालावरानुचरिताम् अनुघृतमृदङ्गाम् अम्लानमाल्यदाम्तीम्, प्रमुदितप्रक्रीडितसपुरजनजानपदाम्, विजयपैजयिकीम्, चक्ररत्नस्य अष्टाह्निकां महामहिमाम्, कुरुत, कृत्वा मम एतामाज्ञप्तिकां क्षिप्रमेव प्रत्यर्पयत, तत्र क्षिप्रमेव भो देवानुप्रियाः ! चक्ररत्नस्य अष्टानाम् अह्नां समाहारोऽष्टाहं तदस्ति यस्यां महामहिमायां सा अष्टाहिका तां महामहिमां कुरुतेति कृत्वा मम एताम् अग्रवर्तिनीमाज्ञप्तिकां क्षिप्रमेव शीघ्रमेव प्रत्यर्पयत समर्पयत इति चाग्रेण सम्बन्धः, अथ क्रमशः विशेषणानि व्याख्यायते उच्छुल्कामित्यादि तत्र उन्मुक्तं त्यक्तं शुल्कं विक्रेतव्य वस्तु प्रति राजदेयं द्रव्यं यस्यां सा तथा ताम् एवमुत्कराम्, तत्र उन्मुक्तः करो गवादीन् प्रति प्रतिवर्ष राजदेयं द्रव्यं यस्यां सा तथा ताम् एवम् उत्कृष्टाम्, तत्र उत्-उत्मुक्तं कृष्टंकर्षणं-लभ्यवस्तु ग्रहणाय आकर्षणमित्यर्थः यस्यां सा तथा ताम् अदेयामिति, विक्रय राजा ने उन पौरजनो से क्या कहा सो प्रकट किया जाता है - (खिप्पामेव भों देवाणुप्पिया । उस्सुक्कं उक्करं ऊक्किटुंअदिज्ज अमिज्जं अभडप्पयेसं अदंडकोदंडिमं अधरिम गणियावरणा. डइज्जकलियं अणेगतालायराणुचरियं अणुद्धयमुइंगं अमिलाय मल्लदामं पमुइयपक्कोलिय सपुरजणजाणवयं विजयवेजईअं चक्करपयस्स अट्ठाहियं महामहिम करेह करित्ता ममेयमाणत्तिये खिप्पामेव पच्चपिणह ) हे देवनुप्रियो ! तुम शीघ्र ही अष्टान्हिका महोत्सव करो-इस में विक्रय वस्तु पर जो राज्य कर-चुगी लगती है ऊसे माफ करदो गाय आदि के ऊपर जो प्रतिवर्ष राज देय द्रव्य लिया जाता है उसे भी उन्मुक्त कर दो लभ्यवस्तु को ग्रहण करने के लिये जो भूमि
ना२यासासाने शुयुत विषे ३ २५४४ ४२याम सा छ -(खिप्पामेव को देवाणुप्पिया ! उस्लुक्कं उक्कर उक्कि अदिज्जं अभडप्पवेसं अदंड कोदंडिमं अधरिम गणियावरणाडइज्जकलियं अणेग तालायराणुचरिय अणु यमुइंग अमिलाय मल्लदाम पमइय पक्कीलिय सपु। जणजाणवयं विजयवेजइअं चक्करयणस्स अट्ठाहियं महामहिम करेह करित्ता ममेयमाणत्तियं खिप्पामेय पच्चपिणह) हे यानुप्रिय! ! तमे मटालिमहीસવ ઉજવે તેમાં વિકેય વસ્તુ પર જે રાજય કર ટેકસ લે છે. તેને માફ કરી દો. ગાય વગેરે ઉપર જે દર વર્ષે રાજદેય દ્રવ્ય લેવામાં આવે છે તેને પણ માફ કરી દો, લભ્ય વરતને ગ્રહણ કરવા માટે જે ભૂમિ વગેરને ખેડવામાં આવે છે, તેને પણ આઠ દિવસ માટે બંધ કરી દો. તથા જેના ઉપર જે કંઈ પણ લેણ દેણ હોય તે પણ બંધ કરી છે અથવા તે આ મહોત્સવ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ• वक्षस्कार सू. ४ भरतराज्ञः गमनानन्तरं तदनुचरकार्य निरूपणम् ५६५ निषेधेन न विद्यते देयम्, दातव्यं द्रव्यं यस्यां सा तथा ताम् न केनापि कस्मै अपि देयमित्यर्थः, अमेयामिति, क्रयविक्रयनिषेधेनैव अविद्यमानमातव्याम्, अभटप्रवेशा मिति, न विद्यते भटानां-राजपुरुषाणाम् आज्ञादायिनां प्रवेशः कुटुम्बगृहेषु यस्यां सा तथा ताम्, अदण्डकुदण्डिमामिति, दण्डेन लभ्यं द्रव्यं दण्ड यः कुदण्डेन निर्वृत्तं कुदण्डिमं-राजद्रव्यं तन्नास्ति यस्यां सा तथा ताम्, तत्र दण्डो यथापराधं राजग्राह्यं द्रव्यं कुदण्डस्तु राजकर्मचारिणां प्रज्ञाद्यपराधात् अपराधिनो महत्यपराधे अल्पम् अल्पापराधे चाधिकं यथोचितरहितं राजग्राह यं द्रव्यम् इति विज्ञेयम्, अधरिमामिति (अविद्यमानं धरिमम् ऋणद्रव्यं यस्यां सा तथा ताम् उत्तमर्णाधमेणाभ्याम् ऋणार्थम् अन्योन्यं न विवदनीयं मत्तः द्रव्यं नीत्वा मुत्कलनीयं दातव्यमित्यर्थः गणिकायरनाटकीय कलितामिति) गणिकावरैः विलासिनीप्रधानैः नाटकीयैः नाटकप्रतिबद्धपात्रः कलिता शोभिता या सा तथा ताम्, नाटकादि शोभितामित्यर्थः अनेकताला चरानचरितामिति, तत्र (अनेके ये तालाचराः प्रेक्षाकारि विशेषास्तैरनुचरितामआसेविताम् अनुद्धृतमृदङ्गामिति) अनु आनुरूप्येण मृदङ्गसम्बन्धि विधिना उद्धृताः वगैरह का जीतना होता है उसे भी आठ दिन के लिये बन्द कर दो जिस पर जिस का कुछ भी लेना देना हो उसे भो बन्द कर दो अथवा इस महोत्सव के होने तक कोइ रोजगार-व्यापार-आदि न करे ऐसी राजाज्ञा की घोषणा कर दो क्रय विक्रय के निषेध हो जाने के कारण कोई भी व्यक्ति नापने, गिनने आदि की वस्तु के लेन देन का व्य वहार न करे, आज्ञा प्रदान करने वाले राजपुरुषों का कुटुम्बी जनों के गृहों में प्रवेश न हो अपराध हो जाने पर दण्ड रूप में जो अपराध के अनुसार अपराधो से राजद्रव्य लिया जाता है वह न लियाजाचे राज्य कर्मचारीयों के द्वारा छोटे बड़े अपराध हो जाने पर जो उनसे जुर्माना के रूप में थोड़ा या बहुत इच्छानुसार दण्ड वसूल किया जाता है उसे न लिया जाये-कर्जदार से कर्ज देने वाला व्यक्ति अपने ऋण को वसूल करने के लिये विबाद न करे किन्तु वह द्रव्य मुझ से लेकर दिया जाये और ऊन के झगडे को शान्त कर दिया जाये । बिलासिनियों के नाटकीय पुरुषों द्वारा इस में खूब धार्मिक नाटक किया जाबे, इस उत्सव को देखने के लिये अनेक जन आवे रात दिन इस उत्सब में मृदङ्ग ध्वनि होती रहे, जो मालाएँ इस થાય ત્યાં સુધી કોઈ પણ જાતને વેપાર વગેરે થાય નહિ એવી રાજાજ્ઞાની ઘોષણા કરી. રા ય-વિજય ઉપર પ્રતિબંધ થઈ ગયા પછી કોઈ પણ માણસ માપી શકાય કે ગણી શકાય એવી બધી વસ્તુઓની આપ-લે બંધ કરી દે આજ્ઞા પ્રદાન કરનાર રાજ પુરુષો ને કુટુંબી જનોના ગૃહમાં પ્રવેશ ન થાય. અપરાધ થઈ જાય તો દંડ રૂપમાં જે અપરાધ મુજબ અપરાધી પાસેથી રાજદ્રવ્ય લેવામાં આવે છે, તે લેવાનું બંધ કરી દો. રાજ્ય કર્મચારીઓ વડે નાના-મોટા અપરાધ બદલ તેમની પાસેથી દંડ સ્વરૂપ જે તે કાંઈ પણ થોડું-ઘણું ઈચ્છા મુજબ દંડ વસૂલ કરવામાં આવે છે, તે લેવામાં ન
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
कलाकौशलदर्शनार्थमृर्थ्यं क्षिप्ता मृदङ्गा यस्यां सा तथा ताम् । अम्लानमाल्यदाम्नीमिति तत्र अम्लानानि म्लानिरहितानि माल्यदामानि पुष्पमाला: यस्यां सा तथा ताम्, म्लानपुष्पमालाः निःसार्य अभिनवाः २ दीयन्ते इत्यर्थः ( प्रमुदितप्रक्रीडितसपुरजनजानपदामिति) तत्र प्रमुदिताः सानन्दाः प्रक्रीडिताः क्रीडितुमारब्धाः सपुरजनाः अयोध्यावासिजनसहिताः जनपदाः कोशलदेशवासिनो जना यत्र सा तथा ताम्, विजयवैजयिकीमिति, तत्र अतिशयेन विजयो विजय-विजयः स प्रयोजनं यस्यां सा तथा ताम् अस्मिन्नायुधरत्ने सम्यगाराधिते सति तत् रत्नं मदभीष्ट मनोरथं महाविजरूपं सर्वथा साधयिष्यतीति बुद्धया विजय प्रयोजनमुक्त्वा अष्टाहिकां महामहिमां कुरुतेति ( तणं ताओ अट्ठारस सेणिप्पसेणीओ भरहेणं रन्ना एवं वृत्ताओ समाणीओ हट्ठाओ जाव विणणं पडिसुर्णेति) ततः खलु ता अष्टादश श्रेणिप्रश्रेणयः भरतेन राज्ञा एवमुक्ताः सत्यः हृष्टाः यावद् विनयेन प्रतिशृण्वन्ति, अत्र यावत्पदात् करतलपरिगृहीतं दशनखं उत्सव के समय इधर उधर लटकायी जाये वे म्लान न होने पाये "पमुइअ पक्की लिअ सपुरजणजाणवयं" हर एक विनितावासी जन इस उत्सब में मुदित मन बन कर कोशल देश वासियों के साथ २ नाना प्रकार की कीडाएँ करे "विजयवेजइअं " ऐसे इस अष्टान्हिका महोत्सव की इस आयुधरत्न की अच्छी तरह से आराधना करने के निमित्त आयोजना करो । क्योंकि यह आयु धरत्न अब सम्यक् प्रकार से आराधित हो जावेगा तो नियम से वे इससे मुझे इच्छित विजय रूप फलकी प्राप्ति हो जावेगी । इस प्रकार से व्यवस्था करके फिर हमने आपकी आज्ञानुसार इस महोत्सब सफल करने की व्यवस्था करली है ऐसी शीघ्र ही खबर हमे दो (तएणं ताओ अट्ठारस सेणिप्पसेणीओ भरहेणं रन्ना एवं वुताओ समाणीओ हट्ठाओ जाव विणणं पडिसुर्णेति ) इस प्रकार से भरत राजा के द्वारा कहे गये वे श्रेणि प्रश्रेणिरूप प्रजाजन हर्ष से बहुत अधिक
-
५६६
न्दित हुए संतुष्ट हुए एवं भरत राजा की आज्ञा को लियाँ स्वीकार करते समय उन सबने दोनों हाथो को
उन्हाने विना अनुनय किए स्वीकार बड़ी विनय के साथ जोड़ा यहां पर
આવે કદાર પાસેથી કર્જ આપનાર માણસ પેાતાના ઋણુની વસૂલાત કરવા માટે વિવાદ કરે નહિ-પણ તે દ્રવ્ય મારી પાસેથી લઈને આપી દે અને આ પ્રમાણે તે ઝગડાને અંત થાય, વિલાસિનીએતા નાટકીય પુરુષા વડે એ ઉત્સવમાં ઉત્તમ ધામિક નાટક ભજવવામાં આવે એ ઊત્સવને જોવા માટે ઘણાં લેકે આવે રાત-દિવસ એ ઉત્સવમાં મૃદ ંગ-દૈનિ થતે रहे. भाजाने उत्सवमा समतेम साववामां आवे ते भ्यान थाय नहि. (पमुइअप - कफीलिअ सपुरज जाण वयं ) ६रे विनीतापासीन्न थे उत्सवमा भुद्दित भनवाणा थाने अशा देशवासीयानी साथै साथै अनेविध डीडीओ अरे. (विजय वेजूइअ) या प्रभारी अष्टाि મહેાત્સવથી એ આયુધ ર ત્નની સારી રીતે આરાધના કરવા માટે આયોજના કરે. કેમકે એ આયુધરત્ન જ્યારે સારી રીતે આરાષિત થઇ જશે ત્યારે નિયમથી એના વડે મને ઇચ્છિત વિજય રૂપ ફળની પ્રાપ્તિ થઇ જશે. આ પ્રમાણે વ્યવસ્થા કરીને પછી વ્યવસ્થા થઇ ગયાની મને ખખર आपे ( त एणं ताओ अट्ठारस सेणिपसेणोओ भरहेणं रन्ना एवं वृत्ताओ समाणीओ हाओ जाव विणणं पडिसुर्णेति ) आ प्रमाणे भरत रानवडे आज्ञापित थमेक्षा ते श्रेणि પ્રશ્રેણિ રૂપ પ્રજાજન હથિ અત્યધિક આનંદિંત થયા, સંતુષ્ટ થયા અને ભરત રાજાની માજ્ઞાને તેમણે વગર કોઈ પણ જાતની આના કાનીએ સ્વીકારી લીધી. આજ્ઞા સ્વીકાર કરતી
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका त वक्षस्कार सू. ४ भरतराज्ञः गमनानन्तरं तदनुचरकार्य निरूपणम् ५६७
शिरसावत मस्तके अञ्जलिं कृत्येति ग्राह्यम् विनयेन प्रतिशृण्वन्ति विनयपूर्विकामाज्ञप्तिकां स्वीकुर्वन्ति इत्यर्थः (पडिसुणित्ता) प्रतिश्रुत्य स्वीकृत्य (भरहस्स अंतियाओ पडिणि. क्खमेंति) भरतस्य राज्ञः अन्तिकात् समीपात् प्रतिनिष्कामन्ति निर्गच्छन्ति 'परिणिक्खमित्ता' प्रतिनिष्क्रम्य-निर्गत्य (उस्मुकं उक्करं जाव करेंति य कारवेंति य) उच्छुल्काम् उत्करां यावत्कुन्ति च कारयन्ति च भरताज्ञानुसारेण । (करेत्ता कारवेत्ता) कृत्या कारयित्वा च (जेणंब भरहे राया तेणेव उवागच्छति) यत्रैव भरतो राजा तत्रैवोपागच्छन्ति (उयागच्छित्ता) उपागत्य (जाव तमाणत्तियं पच्चप्पिणंति) यावत् ताम् आज्ञप्तिकाम् आज्ञां प्रत्यर्पयन्ति समर्पयन्तीति ।। सू० ४ ॥
यावत्पद से (करतलपरिगृहीत दशनखं शिरसावत मस्तके अंजलिं कृत्वा) ऐसा पाठ संग्रहीत हुआ है । (पडिसुणित्ता) भरत राजा की आज्ञा को स्वीकार करके (भरहस्स रणो अंतियाओ पडिणिक्खमेंति) फोर वे सबके सब भरत राजा के पासप्से वापिस अपने स्थान पर लौट आए (पडिणिक्खमित्ता उस्सुक्कं उक्करं जाव करेंति अ कारति अ) लौटकरके उन्होंने भरत राजा की आज्ञानुसार नगरी में अष्टाह्निका महोत्सव किया ओर करवाया जिस प्रकार से इस महोत्सव को उच्छुल्का आदि रूप से व्यवस्था करने को आज्ञा राजाने दी थी वैसी ही वह सब व्यवस्था उन्होंने उस की और करवायी। (करेत्ता कारवेत्ता जेणेव भरहे राया तेणेव उवागच्छन्ति) इस उत्सव को करके और कराके फिर वे जहाँ पर भरत राजा था वहाँ पर आये (उवागच्छित्ता जाव तमा णत्तियं पञ्चप्पिणंति) वहाँ आकर हे राजा जैसी आज्ञा महोत्सव करने कराने की आपने दी थी उसी के अनुसार हमलोगों ने उसे किया है और कराया है ऐसी खबर उन्होंने राजा को आकर के देदी ॥४॥ ५मते भरे पोताना मन्ने यथा सविनय प्रमाण ४ा. ही यात् ५थी (करतलपरिगृहीतं दशनख शिरसावर्त मस्तके अंजलि कृत्वा) सेवा ५।४ सहीत थया छ (पडिस. णित्ता) सरत तनी माज्ञानी स्वी२ ४शने (भरहस्सरुण्णो अंतियाओ पाडिणिक्खमेंति) पछी तमा सर्वे २० पासेथी पाछपात-पताना स्थान ५२ मापी गया. (पडिणिक्ख मत्ता उत्सुक्कं उक्करं जाव फरेतिअ कारवेतिअ) पाशने तो तशी આજ્ઞા મુજબ નગરીમાં અષ્ટહ્નિકા મહોત્સવ ઊજવ્યું. અને ઊજવાબે, જે પ્રમાણે એ મહોત્સવની ઉછુક વગેરે રૂપથી વ્યવસ્થા કરવાની આજ્ઞા રાજાએ આપી હતી તેવી જ ०५५था तेमणे ते उत्सवमा ४॥ भने ४२।५५ी (करेत्ता कारवेत्ता जेणेव भरहे राया तेणेव उयागच्छन्ति) को अपने पापा ने पछी ५i ते भरत २० ते त्या माव्या (उवागच्छित्ता जाव तमाणत्तियं पञ्चप्पिणति) त्यां मावाने तेमाणे बने मी प्रमाणे ५४२ આપી કે હે રાજા મહેસવ ઊજવવાની જેવી આ જ્ઞા આપશ્રી એ આપી હતી તે મુજબ અમે છે તે મહોત્સવ ઊજા વ્યો છે અને ઊજવાળે છે તે જ છે
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
अष्टाका महामहिमा समाप्त्यनन्तरं किमभवदित्याह - "तए णं" इत्यादि । मूलम् - तरणं से दिव्वे चक्करयणे अट्ठाहियाए महामहिमाए निव्वचाए समाणीए आउहघरसालाओ पडिणिक्खमइ पडिणिक्खमित्ता अंत लिक्खपविणे जक्खसहस्स संपरिवुडे दिव्वतुडियसद्दस ण्णिगाणं आपूरेंते चेव अंबरतलं विणीयाए रायहाणीए मज्झंमज्झेणं णिगच्छइ निगच्छित्ता गंगाए महाणईए दाहिणिल्लेणं कूलणं पुरत्थिमं दिसि माहतित्याभिमुहे पयाते आविहोत्था, तरणं से भरहे राया तं दिव्वं चक्करयणं गंगाए महाणईए दाहिणिल्लेणं कूलेणं पुरस्थमं दिसिं मागह तित्थाभिमुहं पयातं पासइ पासेत्ता हट्ठतुट्ठ जाव हियए कोडुंबिय - पुरिसे सहावे सदावित्ता एवं वयासी - खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया ! आभि सेक्कं हत्थरयणं पडिक पेह हयगयरहपवरजोहक लियं चाउरंगिणि सेण्णं सण्णा, एतमाणत्तियं पचप्पिह, तरणं ते कोडंबिय जाव पच्चप्पि णंति, तरणं से भर गया जेणेव मज्जणघरे तेणेव उवागच्छइ उवागच्छत्ता मज्जणघरं अणुपविसइ, अणुपविसेत्ता समुत्तजालाभिरामं तव जाव धवलमहामेह णिग्गए इव ससिव्व पियदंसणे णरवई मज्ज घराओ पडिणिक्खमइ पडिणिक्खमित्ता हयगय रहपवरवाहणभडचडगरहकर संकुलाए सेणाए पहिअकिट्टी जेणेव बाहिरिआ उवद्वाणसाला जेणेव अभिसेक्के हत्थरयणे तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता अंजण गिरिकडगसष्णिभं गयवईं णवई दुरूढे । तरणं से भरहाहिवे परिंदे हारोत्थए सुकयरइयवच्छे कुंडलउज्जोइआणणे मउडदित्तसिre णरसीहे णवई परिंदे णखसहे मरुयरायवसभकप्पे अभ हिय रायतेअलच्छीए दिप्पमाणे पसत्थ मंगलसएहि संधुव्यमाणे जयसद्दकयालोए हत्थिखंधवरगए सकोरंटमल्लदामेणं छत्तेणं धरिज्जमाणं सेयवर चामराहिं उद्ध्रुव्वमाणीहिं २ जक्ख सहस्ससंपरिवुडे समणि चेव धणवई अमर वइसण्णिभाइ इड्डीए पहियकित्तां गंगाए
५६८
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ० वक्षस्कार सू. ५ अष्टाव्हिका समाप्त्यनन्तरीयकार्य निरूपणम् ५६९
महाणईए दाहिणिल्लेणं कूलेणं गामागरणगरखेडकब्बडमंडब दोणमुहपट्टणास संवाह सहस्समंडियं थिमियमेइणीयं वसुहं अभिजिण माणे २ अग्गाई चराई स्यणाई पडिच्छमाणे २ तं दिव्यं चक्कस्यणं अणुगच्छमाणे २ जोयणंतरियाहि वसहोहिं वसमाणे २ जेणेव मागहतित्थे तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता मागहतित्थस्स अदरसामंते दुवालसजोयणायामं णव जोयणविच्छिण्णं वरणगरसरिच्छं विजयधावारनिवेस करेs करिता वडूइरयणं सदावेइ सदावित्ता एवं वयासी सिप्पामेव भो देवाप्पिया ! ममं आवासं पोसहसालं च करेs करिता ममेयमाणत्तियं पच्चष्पिणाहि तए णं से बढइरयणे भरहेणं रण्णा एवं कुत्ते समाणे तु चित्तमानंदिए पीइमणे जाव अंजलि कट्टु एवं सामी तहत्ति आणाए विणणं वयणं पडिसुणेइ पडिणित्ता भरहस्स रण्णोआवसहं पोसहं सालं च करेइ करिता एयमाणत्तियं खिप्पामेव पच्चप्पिपंति, तणं से भरहे राया आभिसेक्काओ हत्थिरयणाओ पच्चोoes पच्चोरुहिता जेणेव पोसहसाला तेणेव उवागच्छ उवागच्छित्ता पोसहसालं अणुपविसइ अणुपविसित्ता पोसहसालं पमज्जइ पमज्जित्ता दव्भसंथारंग संथरइ संथरित्ता दव्भसंथारंगं दुरूहइ दुरुहित्ता मागहतित्थकुमारस्स देवस्स अट्ठमभत्तं पगिण्हइ परिहिता पोसहसालाए पोसहिए बंभयारी उम्मुक्कमणिसुवण्णे ववयगमालावण्णगविलेवणे णिक्खित्तसत्थमुसले दब्भसंथारोवगए एगे अबीए अट्ठमभत्तं पडिजागरमाणे २ विहर । तरणं से भरहे गया अट्टभत्तंसि परिणमासि पोसह सालाओ पडिणिक्खमइ पडिणिक्सभित्ता जेणेव बाहिरिया उपहासाला तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता कोडुं बियपुरिसे सावेड सददावित्ता एवं वयासी खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया हयगयरह पवरजोहक लियं चाउरंगिण सेणं सण्णा हेह चाउग्धंट आसरहं पडिक - te तिटुक मज्जणधरं अणपविसइ अणुपविसित्ता समुत्त तहेब जाव
७२
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
५७०
____जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे धवलमहामेहणिग्गए जाच मज्जणघराओ पडिणिक्खमइ पडिणिक्खमित्ता हयगयरहपववाहण जाव सेणावइ पहियकित्ती जेणेव बाहिरिया उवट्ठाणसाला जेणेव चाउरघंटे आसरह तेणेच उपागच्छइ उवाग-च्छित्ता चाउग्घटं आसरहं दुरूहे ॥ सू० ५ ॥
छाया-ततः खलु तद्दिव्यं चकरत्नम् अष्टाहिकायां महामहिमा निर्वृतायां सत्याम् आयुधगृहशालातः प्रतिनिष्कामति प्रतिनिष्क्रम्य अन्तरिक्ष प्रतिपन्नं यक्षसहस्रसंपरिवृतम्, दिव्यत्रुटितशब्दसन्निनादेन आपूरय दिवाम्बरतलं विनीतायाः राजधान्याः मध्यंमध्येन निर्गच्छति निर्गत्य गङ्गाया महानद्या दाक्षिणात्येन कलेन पौरस्त्यां दिशं मागघतीर्थाभिमुखं प्रयातं अप्यभवत्, ततः खल स भरतो राजा तं दिव्य चक्ररत्नं गङ्गाया महानद्या दाक्षिणात्येन कूलेन पौरस्त्यां दिशं मागधतीर्थाभिमुखं प्रयातं पश्यति, दृष्ट्वा हष्टतुष्ट यावद्धयः कौटुम्बिफपुरुषान् शब्दयति शब्दयित्वा एचमयादीत्-क्षिप्रमेय भो देवानुप्रियाः ! आभिषेक्यं हस्तिरत्नं प्रतिकल्पयत हयगजरथप्रवरयोधकलितां चातुरङ्गिणी सेनां सन्नाहयत, पतामाज्ञप्तिका प्रत्यर्पयत, ततः खलु ते कौटुम्बिक यावत् प्रत्यर्पयन्ति, ततः खलु स भरतो राजा यत्रैव मज्जनगृहं तत्रैवोपागच्छति उपागत्य मज्जनगृहम् अनु. प्रविशति अनुप्रविश्य समुक्तजालाभिरामं तथैव यावत् धवलमहामेध निर्गत इव शशीय प्रियदर्शनो नरपतिः मज्जनगृहात प्रतिनिष्कामति प्रतिनिष्क्रम्य हयगजरथप्रवरवाहन च उगर पहकरत्ति' विस्तारवृन्दसंकुलया सेनया प्रथितकीर्तिः यत्रैव वाहिरिका उपस्थानशाला यत्रै. चाभिषेक्यं हस्तिरत्न तत्रैयोपागच्छति, उपागत्य अजनगिरिकटकसन्निभं गजपति नरपति दुरूढे । ततः खलु स भरताधिपो नरेन्द्रः हारावस्तृतसुकतरतिदवक्षस्कः कुण्डलोद् द्योतिताननः मुकुटदीप्तशिरस्कः नरसिंहो नरपति नरेन्द्रो नरवृषभः मरुद्राजवृषभकल्पः अभ्यधिकराजतेजो लक्ष्म्या दीप्यमानः प्रशस्तमङ्गलशतैः संस्तूयमानः जयशब्दकृतालोकः हस्तिस्कन्धवरगतः सकोरण्टमाल्पदाम्ना छत्रण ध्रियमाणेन श्वेतवरचामरैरुद्धयमानः २ पक्ष सहस्रसंपरिवृतः वैश्रमणइव धनपतिः अमरपतेः सन्निभया ऋद्ध या प्रथितकीर्तिः गङ्गाया महानद्याः दाक्षिणात्ये कूले ग्रामाकरनगरखेट कर्बट मडम्ब द्रोणमुख पत्तनाऽऽश्रमसंवाह-सहनमण्डितां स्तिमितमेदनीकां वसुधाम अभिजयन् अभिजयन् अग्याणि वराणि रत्नानि प्रती च्छन् २ तद्दिध्यं चकरत्नम् अनुगच्छन् अनुगच्छन् योजनान्तरिताभिर्वसतिभिर्वसन् घसन् यत्रैव मागधतीर्थ तत्रैवोपामच्छति उपागत्य मागधतीर्थस्याऽदूरसामन्ते द्वादशयोजनायाम नवयोजनविस्तीर्ण परनगरसदृशं विजयस्कन्धायारनिवेशं करोति कृत्वा वर्द्धकिरत्नं शब्दयति शब्दयित्वा एवमवादीत् क्षिप्रमेव भो देवानुप्रियाः ममावासं पौषधशालां च कुरु कृत्वा मम एतामाज्ञप्तिका प्रत्यर्पय, ततः खलु स वर्द्धकिरत्नो भरतेन राज्ञा एवमुक्तः सन् हष्टतुष्ट चितानन्दितः प्रीतिमनाः यावत् अजलिं कृत्वा एवं स्वामिन् तथेति आशाया विनयेन वचनं प्रतिशृणोति, प्रतिश्रुत्य भरतस्य राज्ञः आवासं पौषधशालां च करोति, कृत्वा एतामाज्ञप्तिकां क्षिप्रमेव प्रत्यर्पयति, ततः खलु स भरतो राजा आभिषेक्यात् हस्तिरत्नात् प्रत्यवरोहति, प्रत्यवरुह्य यत्रैव पौषधशाला तत्रैवोपागच्छति उपागत्य पौषधशालामनुपविशति, अनुप्रविश्य पौषधशाला प्रमार्जयति प्रमायं दर्भसंस्तारकं संस्तृणाति,
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका ४० वक्षस्कार सू. ५ अष्टाण्हिका समाप्त्यनन्तरीयकार्यनिरूपणम् ५७१ संस्तीर्य दर्भसस्तारकं दुरूहति, दुरूह्य मागधतीर्थकुमारस्य देवस्य अष्टमभक्तं प्रगृह्णाति, प्रगृह्य पौषधशालायां पौषधिकः ब्रह्मचारी उन्मुक्तमणिसुवर्णः व्यपगतमालावर्णकविलेपनः निक्षिप्तशस्त्रमुसलः दर्भसंस्तारोपगतः एकः अद्वितीयः अष्टमभक्तं प्रतिजाग्रत् प्रतिजाग्रत् विहरति । ततः खलु स भरतो राजा अष्टमभक्त परिणमतिपौषधशालातः प्रतिनिष्क्रामति, प्रतिनिष्क्रम्य यत्रैय बाहिरिका उपस्थानशाला तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य कौटुम्बिकपुरुषान् शब्दयति शब्दयित्वा एवमवादीत् क्षिप्रमेव भो देवानुप्रियाः ! हयगजरथप्रवरयोधकलितां चतुरङ्गिणों सेनां सन्नाहयत चातुर्घण्टम् अश्वरथं प्रतिकल्पयत इति कृत्वा मज्जनगृहमनुपविशति, अनुप्रविश्य समुक्त तथैव यावत् धवलमहामेघ निर्गतो यावत् मज्जनगृहात् प्रतिनिष्कामति प्रतिनिष्क्रम्य हयगजरथप्रवरवाहन यावत् सेनापति प्रथितकीर्तिः यत्रैव बाहिरिका उपस्थानशाला यत्रैव चातुर्घण्टोऽश्वरथस्तत्रैवोपागच्छति उपागत्य चातुर्घण्टम् अश्वरथं दुरूढे ॥ सू० ५॥
टीका-.-"तए णं" इत्यादि । 'तए णं से दिव्वे चक्करयणे अट्ठाहियाए महामहिमाए निव्वत्ताए समाणीए आउहघरसालाओ पडिणिक्खमई' ततः तदनन्तरं खलु तदिव्यं चक्ररत्नम् अष्टाहिकायां महामहिमायां महोत्सवरूपायाम् निर्वृत्तायां सत्याम् आयुधगृहशालातः प्रतिनिष्क्रामति निर्गच्छति (पडिणिक्खमित्ता) प्रतिनिष्क्रम्य (अंतलिक्खपडिवण्णे जवखसहस्स संपरिडे) अन्तरिक्षप्रतिपन्न नभः प्राप्तं यक्षसहस्रसंपरिवृतं चक्रधरचतुर्दशरत्नानां प्रत्येक देवसहस्राधिष्ठितत्वात् (दिव्वतुडियसहसण्णिणाएणं आपू'तएणं से दिवे चक्कयणे अढाहियाए महामहिमाए' इत्यादि ।
टीकार्थ-(तएणं से दिव्वे चक्करयणे) इसके बाद वह चक्ररत्न जब की (अट्टाहियाए महामहिमाए निवत्ताए समाणीए) अष्टाह्निका महोत्सव अच्छी तरह से समाप्त हो चुका (आउहघरसालाओ) आयुधगृहशाला से (पडिणिक्खमइ) निकला (पडिणिक्खमित्ता) निकलकर वह (अंतलिक्खपडिवण्णे) अन्तरीक्ष आकाश में अधर चलने लगा (जक्ख सहस्ससंपरिखुडे) वह १ हजार यक्षों देवों से घिरा हुआ था क्योंकि चक्रवर्ती के चौदह रत्नों में से प्रत्येक रत्न १
'त एणं से दिव्ये चक्करयणे अठ्ठाहियाए महामहिमाए' - इत्यादि सूत्र - ५॥ टीकार्थ (त एणं से दिव्वे चक्करयणे) त्यार माहत ५२न यारे (अठ्ठाहियाए महामहिमाए निताए समाणीए) मालिभासय सात सभ्यन्न थ/ यूश्य। (आउहघरसालाओ) मायुध शामाथी (पडिणिक्खमइ) नील्यु (पडिणिक्खमित्ता) नीणीन ते (अंतलिक्खपडिवणे) भतरीक्ष मामा म२ याला सायुं (जक्ख सहस्ससंपरिडे) ते २४ ॥२ यक्ष-वोथी પરિવૃત્ત હતું, કેમકે ચક્રવતીના ચતુર્દશ રનમાંથી દરેક રત્ન એક હજાર દેવેથી અધિષ્ઠિત હોય छ. (दिव्यतुडिय सद्द संण्णिणाएणं आपूरे ते चेव अंबरतलं विणीयाए रायहाणीए मज्झं मज्झेणं
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७२
___ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे रेते चेव अंबरतलं विणीयाए रायहाणोए मज्झ मज्झेणं णिगच्छइ) दिव्यत्रुटितशब्द सन्निनादेन दिव्यानां देवकृतानां त्रुटितानां तूर्याणां वाद्यविशेषाणां यः शब्दो-ध्वनि: यश्च सङ्गतो निनादः प्रतिध्वनिस्तेन आपूरयदिवाम्बरतलं शब्दव्याप्त नभः कुर्वदिवेत्यर्थः विनीतायाः राजधान्याः मध्यं मध्येन-मध्यदेशभागेन निर्गच्छति (णिगच्छित्ता) निर्गत्य (गंगाए महाणइए दाहिणिल्लेणं कूलेणं पुरत्थिमं दिसि मागहतित्थाभिमुहे पयाए यावि होत्था' गङ्गायाः-गङ्गानाम्न्याः महानद्याः दाक्षिणात्ये दक्षिणभागवर्तिनि कूले-समुद्रपाचवर्तिनि तटे इत्यर्थः उभयत्र णं शब्दो वाक्यालंकारे अयं भावः विनीता समश्रेणौ हि पूर्वदिशि वहन्ती गङ्गा मागधतीर्थस्थाने पूर्व समुद्र प्रविशति तच्च तटं दक्षिणभागवर्तित्वेन दाक्षिणात्यमिति व्यवहियते । अतएव दाक्षिणात्येन कूलेन पौरस्त्यां पूर्वी दिशं मागधतीर्थाभिमुखं प्रयातं चलितम् अप्यासीत् (तए णं से भरहे राया तं दिव्यं चक्करयणं गंगाए महाणइए दाहिणिल्लेणं कूलेणं पुरस्थिमं दिसि मागहतित्थाभिमुहं पयातं पासइ) ततः हजार देवों से अधिष्ठित होता है । (दिव्यतुडियसहसण्णिणाएणं आपरेंते चेव अंबरतलं विणीयाए रायहाणोए मज्झं मझेणं णिग्गच्छइ) उस समय अम्बरतल दिव्यवाजों के निनाद एवं प्रतिनिनादो से गूंज रहा था अतएव ऐसा प्रतीत होता था कि मानों यह चक्ररत्न ही आकाशको शब्द से व्याप्त हुआ जैसा कर रहा है। इस तरह से आकाश में अद्धर चलता हुआ वह चक्ररत्न विनीता राजधानी के ठीक बीच में से होकर निकला (णिग्गच्छित्ता) निकलकर वह (गंगाए महाणईए दाहिणिल्लेणं कूलेणं पुरत्थिमं दिसिं मागहतित्थाभिमुहे पयाए यावि होत्या) गंगामहानदी के दक्षिणदिशावर्ती कूल से होता हुआ पूर्वदिशा को ओर रहे हुए मागधतीर्थ की तरफ चला । यहां सूत्र में दोनों "गं" वाक्यालंकार में प्रयुक्त हुए हैं। विनीता की समश्रेणि में पूर्वदिशा की ओर बहती हुई गंगा मागधतीर्थ स्थान में पूर्व समुद्र में गिरती है अतः वह तटदक्षिण भागवर्ती होने के कारण (दाक्षिणात्य) इस पद से व्यवहृत हुआ है ! इसी कारण यहां ऐसा कहा गया है (तएणं से भरहे राया तं दिव्वं चक्करयणं गंगाए महाणईए दाहिणिल्लेण क्लेण निगच्छइ) ते ५५ते मम त हिव्य पालयाना निना भने प्रतिनिनहाथी शुतिय २ह्यु હતું એથી એવું લાગતું હતું કે જાણે એ ચક્રરન જ આકાશને શખિત કરી રહ્યું છે. આ પ્રમાણે આકાશમાં અદ્ધર ચાલતું તે ચકરન વિનીતા રાજધાનીની ઠીક વચ્ચે થઈને પસાર થયું. 'जिगच्छित्ता' ५सायन त (गंगाए महाणईए दाहिणिल्लेण कूलेणं पुरथिमं दिसिं मागतित्थाभिमुहे पयाए यावि होत्था) 0 महानहीनी हक्षिण दिशा-त२५ नि રાથી પસાર થતું પૂર્વ દિશા તરફના માગધ તીર્થ તરફ ચાલવા લાગ્યું. અહીં સૂત્રમાં બને “જ” વાકયાલંકારમાં પ્રયુક્ત થયેલ છે. વિનીતાની સમશ્રેણિમાં પૂર્વ દિશા તરફ વહેતી ગંગા મગધ તીર્થસ્થાનમાં પૂર્વ સમુદ્રમાં મળે છે. એથી તે તટ દક્ષિણ ભાગવતી હોવા uta "दाक्षिणात्य" से ५६थी व्यवहत ये छ. मेथी ४ मडी या प्रमाणे वामां मायुं छे. (त एणं से भरहे राया तं दिव्य चिक्करयण गंगाए महणईए दाहिणिल्लेणं कूलेणं पुरथिम दिसि मागहतित्थाभमुहं पयातं पासइ) २० न्यारे ते ६०५ २२नने ॥
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका त वक्षस्कार सू. ५ अष्टाहिका समाप्त्यनन्तरीयकार्यनिरूपणम् ५७३ खलु स भरतो राजा तदिव्यं चक्ररत्नं गङ्गाया महानद्या दाक्षिणात्येन कूलेन पौरस्त्यापूर्वी दिशं मागधतीर्थाभिमुखं प्रयातं चलितं पश्यति (पासित्ता) दृष्ट्वा (हट्टतुट्ट जात्र हियए कोडुंबियपुरिसे सदावेइ) हृष्टतुष्ट यावहृदय इति इष्टतुष्ट श्चित्तानन्दितः परमसौमनस्थितः हर्षवशविसर्पहृदयः कौटुम्बिकपुरुषान् शब्दयति आह्वयति (सदावेत्ता) शब्दयित्वा (एवं वयासी) एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत् कथितवान् (खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया! आभिसेक्क हत्थिरयणं पडिकप्पेह) क्षिप्रमेव भो देवानुप्रियाः ! आभिषेक्यम् अभिषेक योग्य हस्तिरत्नं पट्टहस्तिनं प्रतिकल्पयत-सज्जीकुरुत (हयगयरहपवरजोहकलियं चाउरंगिणिसेण्णं सण्णाहेह) हयगजरथप्रवरयोधकलितां चातुरङ्गिगी सनां सन्नाहयत सज्जी कुरुत (एयमाणत्तिय पच्चप्पिणह) एतामाज्ञप्तिकाम् आज्ञा प्रत्यर्पयत (तए णं ते कोडुंबिय जाव पच्चप्पिणंति) ततः खलु ते कौटुम्बिक यावत्प्रत्यर्पयन्ति तथा च ते कौटुम्बिक पुरुषाः
पुरस्थिमं दिसिं मागहतित्थाभिमुहं पयायं पासइ) भरत राजा ने जब उस दिव्य चक्ररत्न को गंगा महानदी के दक्षिणदिशा के तट से पूर्वदिशाकी ओर वर्तमान मागध-तीर्थकी तरफ से जाता हुआ देखा तो (पासित्ता) देखकर वह (हतुट्ठ जाव हियए कोंडुबियपुरिसे सद्दावेइ) हृष्ट और तुष्ट हुआ, चित्तमें आनन्दित एवं परम सौमस्यित हुवे उसने हर्ष से उछलते हुए हृदय संपन्न बनकर कौटुंम्बिक पुरुषों को बुलाया और ( सदावेत्ता ) बुलाकर उनसे (एवं वयासी) ऐसा कहा-(खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया ! आभिसेक्कं हत्थिरयणं पडिकप्पेह) हे-देवानुप्रियो ! तुम लोग शीघ्र ही अभिषेक योग्य प्रधान हाथी को-पटू हाथी-को सुसज्जित करो। (हगयरहपवर जो हकलियं चाउरंगिणि सेण्णं सण्णाहेह) तथा -हय-गज-रथ प्रबर-योधायों से युक्त चातुरंगिणीसेना को सुसज्जित करो। (एयमाणत्तियं पच्चप्पिणह) जैसी आज्ञा यह मैने तुमको दी है उसके अनुसार सब काम करके फिर हमें खबर दो । (तएणं ते कोडुबिअपुरिसा जाव पच्चप्पिणंति) भरत राजा के द्वारा इस प्रकार से आज्ञप्त हुए वे कोटुम्बिक जन हृष्ट तुष्ट हुए एवं चित्त
મહાનદીના દક્ષિણ દિશાના તટથી પૂર્વ દિશાના તરફ વર્તમાન માગધ તીર્થ તરફ જતું જોયું તો (पासित्ता) ननत (हट्ठ तुटजाय हियए कोडुविय पुरिसे सहायेइ) हट भने तुष्ट था. ચિત્તમાં આનંદિત તેમજ પરમ સીમ-નસ્થિત થઈને, હર્ષાવિષ્ટ થઈને કૌટુંબિક પુરુષને पोसाव्य भने (सद्दावेत्ता) मायावान तेथे (एवं वयासी) मा प्रमाणे ह्यु-(खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया ! आभिसेक्कं हत्थिरयण पडिकप्पेह) यानुप्रियो ! तमे यथाशी अलिव योग्य प्रधान हाथीन-पाथीन सुस। २. (हयगय रह पवर जोहकलिय चाउरंगिणि सेण्णं सण्णाहेह तम 84-10१-२२-१२ योद्धायोथी युक्त यतुर मि सेनाने सुस २१. (एयमाणत्तियं पच्चप्पिणह) की आज्ञा भे तभने ४१ छ ते भुभ मधु आम सम्पन्न ४शन पछी भने सूयनी माया. (त एण ते कोडुबि पुरिसा जाव पच्चपिणति) १२त २43 24 प्रमाणे मात थये। तमिलन हष्ट-तुष्ट यया भने
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७४
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
भरतेन राज्ञा एवं उक्ताः सन्तः हृष्टतुष्टचित्तानन्दिताः राज्ञोक्तं सर्वमाभिषेक्य हस्तिसेनादि सज्जीकरणरूपं कार्यं कृत्वा राज्ञे तामाज्ञप्तिकां प्रत्यर्पयन्तीति, ( तरणं से भरहे राया जेणेव मज्जणघरे तेणेव उपागच्छइ) ततः खलु स भरतो राजा यत्रैव मज्जनगृहं तत्रैवोपागच्छति ( उवागच्छित्ता) उपागत्य (मज्जणघरं अणुपविसइ) मज्जनगृहमनुप्रविशति, (अणुपत्ति ) अनुप्रविश्य, (समुतजालाभिरामे तहेव जाव धवलमहामेहणिग्गए इव ससिव्य पियदसणे वरई मज्जनघराओ पडिनिक्खमइ) समुक्तजालाभिरामे तथैव यावत् धवलमहामेव निर्गत इव शशीव प्रियदर्शनो नरपति: मज्जनगृहात् प्रतिनिष्क्रामति, तत्र समुक्तेन मुक्ताफलयुक्तेन जालेन गवाक्षेण अभिरामः सुन्दरो यस्तस्मिन् तथैव यावत्पदात् विचित्रमणिरत्नकुट्टिमतले अतएव रमणीये एतादृशविशेषणविशिष्टे स्नानमण्डपे नानामणिरत्नभक्तिचित्रे स्नानपीठे सुखेनोपविश्य स्नपितः स्नानानन्तरं च धवलमहामेघात् स्वच्छशरन्मेवात् निर्गत इव शशीव चन्द्रइव प्रियदर्शनो नरपतिः भरतो राजा सुधाधवलीकृतात् मज्जनगृहात्प्रतिनिष्क्रामतीतिभावः (पडिणिक्खमित्ता) प्रतिनिष्क्रम्य निर्गत्य में आनन्दित हुए और राजा भरत ने जैसा करने का उन्हे आदेश दिया था बैसा सब उन्होंने करके पीछे इसकी खबर भरत राजा के पास भेज दी (तएणं से भरे हे राया जेणेव मज्जणघरे तेणेव उदागच्छ३) इसके बाद वे भरत राजा जहां पर स्नानगृह था - बहां पर गये ( उवागच्छित्ता मज्जणघरं अणुपविसर, अणुपविसित्ता समुत्तजालाभिरामे तहेब जाव घवलमहामेहणिग्गए इव समिध्व पिंयदंसणे णरवई मज्जणघराओ पडिणिक्खमइ) वहाँ जाकर वे मज्जगृह में प्रविष्ट हुए । प्रविष्ट होकर वे उस स्नान मंडप में कि जिसकी खिरकियां मुक्ताफल से खचित हो रही हैं और इसी कारण जो बड़ा मनोरम बना हुआ है, एवं यावत्पदानुसार जो विचित्र मणिरत्नों की भूमिवाला है रखे हुए नानामणियों की रचनावाले स्नान पीठ पर सुख से बैठ गये । वहां पर उन्होको अच्छी तरह से स्नान कराया गया स्नान के बाद फिर वे भरत राजा धवल महामेघ- स्वच्छ शरद काल के मेघ से निर्गत शशी-चन्द्रमा की तरह उस मज्जनगृह से बाहर निकले । उस समय वे देखने में बडे ही सुहावने लग रहे थे । ( पडिणिक्खमित्ता ચિત્તમાં આન'દિત થયા અને રાજા ભરતે જે પ્રમાણે કરવાને તેમને આદેશ આપ્યા હતા, ते मधुं सभ्यन्न पुरीने तेमाणे भरत राजनी यासे सूचना भोम्सी (त एण से भरहे
या जेणेव मज्जणघरे तेणेव उवागच्छद्द) त्यार माह ते भरत रान ल्यां स्नान गृह हतुं, त्यां गया. ( उवागच्छित्ता जेणेव मज्जणधरं तेणेवयअणुपविसद्द, अणुविसित्ता समुत्तजालाभिरामे तहेव जाव धवल महामेहणिग्गए इव ससिब्व पियदंसणे णरवई मज्जणधराओ पडिणि
मई) त्यांने ते अन् गृहमां प्रविष्ट थया प्रविष्ट थर्ध ने ते लेनी मारीयो મુક્તાફળથી ખચિત છે અને એથી જ જે અતીવ મનેારમ લાગે છે તેમજ યાવત્ પદાનુસાર જે વિચિત્ર મણિરત્નાની ભૂમિવાળુ છે. એવા. મંડપમાં મૂકેલા નાના મણિએથી ખચિત સ્નાન પીઠ ઉપર સુખપૂર્વક બેસી ગયે. ત્યાં તે રાજાને સારી રીતે સ્નાન કરાવ વામાં આવ્યું. સ્નાન કરાવ્યા. ખાદ તે ભરત રાજા ધવલ મહામેઘ-સ્વચ્છ શરત્ કાલીન મેથી નિગ ત શશી-ચંદ્ર-ની જેમ તે મજ્જનગૃહમાંથી બહાર નીકળ્યા. તે સમયે તેએ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका त वक्षस्कार सू. ५ अष्टाहिकामहामहिमालमाप्त्यनन्तरीयकार्यनिरूपणम् ५७५ (हयगयरहपवरवाहणभडचडगरपहकरसंकुलाए सणाए पाहेयकित्ती जेणेव बाहिरिया उवद्या णसाला जेणेव आभिसेक्के हत्थिरयणे तेणेव उवागच्छइ) हयगजरथप्रवरवाहनभटचडगरपहकर संकुलया सेनया प्रथितकीर्तिः यत्रैव बाह्योपस्थानशाला यत्रैव आभिषेक्यं हस्तिरत्नं तत्रैवोपागच्छति, तत्र हयगजरथाः प्रवराणि वाहनानि भटा:-योद्धारः तेषां (चडगरपहकरत्ति) विस्तारवृन्दम् तेन संकुलया व्याप्तया सेनया साद्ध प्रथितकीतिः विख्यातकीर्तिमान् भरतो राजा यत्रैव बाह्योपस्थानशाला यत्रैव च आभिषेक्यम् अभिषेकयोग्यं हस्तिरत्नं पट्टहस्तिवरः तत्रैवोपागच्छति (उवागच्छित्ता) उपागत्य (अंजणगिरिकडगसण्णिभं गयवई परवइ दुरूढे) अजनगिरिकटकसन्निभं गजपति नरपतिर्द रूढे. तत्र अञ्जनगिरेः-अजनपर्वतस्य कटको नितम्बभागः तत्सन्निभं गजपति-राजकुजरं नरपति भरतो दुरूढे-आरूढ इति । ___अथ गजारूढश्व राजा चक्ररत्न प्रदर्शितमार्गे गच्छति कीदृश्या ऋद्धया तदाह(तए ण से) इत्यादि । (तए णं से भरहाहिवे णरिंदे) ततः खलु स भरताधिपो नरेन्द्रः (हारोत्थय सुकयरइयवच्छे) हारावस्तृत सुकृतरतिदवक्षस्कः तत्र हारेण अवस्तृतम् आच्छादितम् अतएव सुकृतं मनोहरं तेनैव हेतुना रतिदं प्रदर्शकजनानामानन्दप्रदं वक्षो यस्य स तथा (कुंडल उज्जोइयाणणे) कुण्डलोद् द्योतिताननः कुण्डलाभ्यामुद्योतितंप्रकाशितम् आननं मुखं यस्य स तथा (मउडदित्तसिरए) मुकुटदीप्तशिरस्कः, मुकुटेन दीप्तं प्रकाशितं शिरो मस्तकं यस्य स तथा (णरसीहे) नरसिंहः शूरत्वात (गरवई) हयगयरहपवरवाहणभडचडगरहपहकरसंकुलाए सेणाए पहिअकित्ती जेणेव बाहिरिया उवाण साला जेणेव अभिसेक्के हत्थिरयणे तेणेव उवागच्छइ) मज्जनग्रह से बाहर निकलकर वे भरत राजा कि जिनकी कीर्ति हय-गज, रथ-श्रेष्ठ-वाहन-और योद्धाओं के विस्तृत वृन्द से व्याप्त सेना के साथ विख्यात हैं जहां बाह्य उपस्थानशाला थी और उसमें भी अभिषेक योग्य हस्तिरत्न थापदहाथी था वहां पर आये । (उवागच्छित्ता) वहां आकरके (अंजण गिरि कडगसंन्निभं गयवई णरवइ दुरूढे) वे नरपति अञ्ज नगिरि के कटकनितम्बभाग-के जैसे गजपति पर आरूढ हो गये (तएणं से भरहाहिवे गरिंदे हारोत्थय सुकयरइयवच्छे कुंडल उज्जोइआणणे मउडदित्तसिरए णरसी नयामा मतीय सौहाम ता . (पडिणिक्खमित्ता हयगयरहपवरवाहणभडचडग रपहकर संकुलाए सेणाए पहिअकित्ति जेणेव बाहिरिया उवट्ठाणसाला जेणेव आभिसे हस्थिरयणे तेणेव उवागप्छई) मनहमांथा ५३२ नीजीने ते भरत शत, જેમની કીર્તિ હય-ગજ રથ–શ્રેષ્ઠ વાહન અને દ્ધાઓના વિસ્તૃત વૃન્દથી વ્યાપ્ત સેના સાથે વિખ્યાત છે–તે જ્યાં બાહ્ય ઉપસ્થાન શાળા હતી અને તેમાં પણ જ્યાં અભિષેક योय हस्तित तुं मेसे पट हाथी हता-त्या माव्या. (उघागच्छित्ता) त्यां भावीन (अंजणगिरिकडगसन्निभं गयवई परवई दुरूढे) ते नरपति शिन! ४४४-नित माय-या पति ५२ सभा३० गया. (तपणं से भरहाहिवे गरिदे हारोत्थयसुकयरइयवच्छे कुडलउज्जोइआणणे मउडदित्तसिरए णरसीहे णर
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे नरपतिः स्वामित्वात् (गरिंदे) नरेन्द्रः परमैश्वर्ययोगात् (गरवसहे] नरवृषभः स्वीकृत कृत्य संपादकत्वात् (मरुयरायवसभकप्पे) मरुद्राजवृषभकल्पः तत्र मरुतो देवाः व्यन्तरादयस्तेषां राजानः इन्द्रास्तेषां मध्ये वृषभाः मुख्याः सौधर्मेन्द्रादयस्तत्कल्पः तत्सदृश इत्यर्थः (अब्भहियरायतेअलच्छीए दिप्पमाणे) अभ्यधिक राजतेजो लक्ष्म्या दीप्यमानः (पसस्थ मंगलसएहिं संथुव्यमाणे) प्रशस्तमङ्गलशतैः संस्तूयमानो बन्दिभिरिति (जय सदं कयालोए) जय शब्दकृतालोकः जयशब्दः कृतः आलोके दर्शने सत्येव यस्य स तथा (हत्थिखंधवरगए) हस्तिस्कन्धवरगतः प्राप्तः (जेणेव मागहतित्थे तेणेव उवागच्छइ) यत्रैव मागधतीथै तत्रैवोपागच्छति केन सह तत्राह-'सकोरंट मल्लदामेणं छत्तणं धरिज्जमाणेणं' सकोरण्टमाल्यदाना छत्रण ध्रियमाणेन सह 'सेयवरहे णरवइ णरिंदे णरवसहे मरुअरायवसभकप्पे अभहिअरायतेअलच्छीए दिप्पमाणे) इसके बाद वे भरताधिप नरेन्द्र कि जिनका वक्षःस्थल हार से व्याप्त हो रहा है, इसी कारण जो बडा ही सुहावना लग रहा है और देखनेवाले मनुष्यों के लिए आनन्दप्रद हो रहा है, मुखमण्डल जिनका दोनों कर्ण के कुण्डलों से उद्योतित हो रहा है मुकुट से जिनका मस्तक चमक रहा है सूखीर होने के कारण जो मनुष्यो में सिंह के जैसे प्रतीत हो रहे हैं, स्वामी होने से जो नर समान के प्रतिपालक-बने हुए है, परम ऐश्वर्य के योग से जो मनुष्य में इन्द्र के तुल्य गिने जा रहे है, स्वकृत कृत्य के संपादक होने के कारण जो नर वृषभ माने जा रहे हैं व्यन्तरादिक देवों के इन्द्रो के बीच में जो मुख्य-जैसे बने हुए है-बहुत अधिक राजतेज की लक्ष्मी से जो चमक रहे हैं (पसत्थमंगलसएहिं संथुव्वमाणे) बन्दिजनो द्वारा उच्चरित सकड़ो मंगलवाचक शब्दो से जो संस्तुत हो रहे है तथा (जयसहकयालोए) आपकी जय हो, जय हो, इस प्रकार से जो दिखते ही लोगों द्वारा कृत शब्दों से पुरस्कृत किये जारहे हैं (हस्थिखधवरगए) अपने पट्ट हाथी पर बैठे हुए (जेणेव मागहतित्थे तेणेव उवागच्छइ) जहाँ पर वई गरिंदे णरवसहे मरुअरायवसमकप्पे अब्भहिअरायतेअलच्छीए दिप्पमाणे) त्यार पार તે ભારતાધિપતિ નરેન્દ્ર કે જેમનું વક્ષસ્થળ હારથી વ્યાપ્ત થઈ રહ્યું છે, એથી જે બહ જ સોહામણું લાગી રહ્યું છે, અને જેનારા મનુષ્ય માટે જે આનંદ પ્રદ થઈ રહ્યું છે, મુખ -મંડળ જેમના બન્ને કર્ણન કુંડળેથી ઉદ્યોતિત થઈ રહ્યું છે, મુકુટથી જેમનું મસ્તક ચમકી રહ્યું છે, શરવીર હોવાથી જે મનુષ્યમાં સિંહવતુ પ્રતીત થઈ રહ્યા છે, સ્વામી હોવાથી જે નર સમાજ માટે પ્રતિ-પાલક રૂપ છે, પરમ એશ્વર્યના યોગથી જે મનુષ્યોમાં ઈન્દ્ર તુલ્ય ગણાય છે, વકૃત કૃત્યના સમ્પાદક હોવાથી જે નર-વૃષભ તરીકે પ્રખ્યાત છે, વ્યતરાદિક દેવના ઈન્દ્રોની વચ્ચે જે મુખ્ય જેવા છે. અત્યધિક રાજ તેજની લકમીથી જે
१२वी 25 २ छ (पसत्थमंगलसहि संथुव्वमाणे) महिने। यास्ति सहसाधि मण वाय शहाथी संस्तुत / २ छ, तमका (जय सद्दकयालोए) તમારી જય થાઓ, જય થાઓ આ પ્રમાણે જેમના દર્શન થતાં જ જે લોકો વડે भगा शहाथी पुरस्कृत थ६ २द्या छ (हत्थिखधवर्गए) पोताना पट्ट हाथी ५२. मटा (जेणेव मागहतित्थे तेणेव उवागच्छह) या त भारतीय संतुत्या भाव्या
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ० वक्षस्कार सू. ५ अष्टाव्हिकामहामहिमासमाप्त्यनन्तरीयकार्य निरूपणम् ५७७
चामराहिं उद्धुच्वमाणीहिं२' तथा श्वेतवर चामरैरुत्धूयमानैः २ सह वीज्यमानैः सह इति 'जक्खसहस्स संपरिवुडे' यक्षसहस्रसंपरिवृत्तः यक्षाणां देवविशेषाणां सहस्त्राभ्यां, संपरिवृतः चक्रवर्त्तिशरीरस्य व्यन्तरदेव सहस्रद्वयाधिष्टितत्वात् 'वेसमणे चेव घणवइ' वैश्रवण इव धनपतिः धनस्वामी कुबेर इव 'अमरवइ सणिभाए इड्ढीए पहिय कित्ती' अमरपति सन्निभया इन्द्रसदृश्या ऋद्धया प्रथितकीर्त्तिः विस्तृतकीर्तिः 'गंगाए महाईए दाहिणिल्लेणं कूलेणं' गङ्गायाः महानद्याः दाक्षिणात्येन दक्षिणदिगवस्थितेन कूलेन तटेन 'गामागरणगरखेडकब्बड मड व दोण मुहपट्टणासमसंवाह सहस्समंडियं' ग्रामाकर नगरखेटकर्बट मडम्ब द्रोणमुखपत्तनाऽऽश्रम संवाहसहखमण्डिताम्, तत्र - ग्रामः- वृतिवेष्टितः, आकरः सुवर्णरत्नाद्युत्पत्तिस्थानम् नगरं प्रसिद्धम् खेटम् - धूलिप्राकारपरिवह मागध तीर्थ था वहां पर आये जिस समय ये भरत राजा हाथी के ऊपर बैठे हुए इस तीर्थ की तरफ आ रहे थे - उस समय इनके ऊपर - सकोरंट कोरंट पुष्पों की माला से युक्त छत्र छत्रधारियों ने तान रक्खा था (सेयवरचामराहिं उदधुव्वमाणीहिं २ जक्खसहस्ससंपरिवुडे वेसमणे चैव धणवई अमरवइसन्निभाए इड्ढीए पहिअकित्ती ) इसके ऊपर चामर ढोर नेवाले जन बार २ वे श्रेष्ठ चामर ढोर रहे थे क्योकि चक्रवर्ती का शरीर दो हजार देवों से अधिति होता है कुबेर के जैसे ये धन के स्वामी थे और इन्द्र के जैसे ऋद्धि से ये विस्तृत कीर्ती वाले थे (गंगा महाणईए दाहिणिल्लेणं कूलेणं) ये महानदी गंगा के दाक्षिणात्यकूल से पूर्वदिग्वर्ती मागघतीर्थ की ओर चले उस समय ये (गामागरनगर खेटकब्बड मडंब दो मुह पट्टणासम) वृति वेष्टितग्रामों से सुवर्ण रत्नादिक उत्पत्ति स्थान रूप आकरों से, नगरों से, धूलिके प्राकार से परिवेष्टित खेटो से, क्षुद्र प्राकार से वेष्टित कर्बटों से ढाई कोश तक ग्रामान्तर से रहित मडम्बो (छोटा गाम) से, जल मार्ग एवं स्थल मार्ग से युक्त जननिवास रूप द्रोण
જે વખતે એ ભરત રાજા હાથી ઉપર સવાર થઈને એ તી તરફ આવી રહ્યા હતા, તે સમયે તેમની ઉપર સકેર્ટ-કારટ પુષ્પાની માળાથી યુક્ત છત્ર છત્રધારીઓએ તાણી राभ्यं हेतु (सेयवरचामराहि उदुव्वमाणीहिं २ जक्खसहस्समं परिवुडे समणे चैव धणवई अमरवइ सन्निभाए इड्ढीप पहिअकित्ती) खेनी उपर यभर ढोजनारा વારંવાર શ્વેત-શ્રેષ્ઠ ચામર ઢાળી રહ્યા હતા. બે હજાર દેવાથી તેઓ આવૃત હતા કેમકે, ચક્રવર્તિનુ શરીર એહજાર દેવોથી અધિષ્ઠિત હૈાય છે. કુબેર જેવા એએ ધનસ્વામી હતા याने 'द्रनी लेवी ऋद्धिथी थे। विस्तृत डीर्तिवाजा हता. (गंगा महाणईप दाहिणिलेणं कूलेणं) येथे। महानही गंगाना दाक्षिणात्य इसथी पूर्व हिग्वर्ती भागध तीर्थ तर खाना थया ते समये येथे (गामागरनगरखेड कब्बडमंड बदोणमुहपट्टणासम) वृति वेष्टित भोथी, सुवर्ण रत्नाहिना उत्पत्ति स्थान ३५ मा रोधी, नगरौथी, યૂલિના પ્રાકારાથી પરિવષ્ટિત ખેટોથી, ક્ષુદ્ર પ્રાકારવેષ્ટિત કટાથી, અહી ગાઉ સુધી ગામાન્તર-રહિત મ બાથી, જલમાગ અને સ્થળમાથી યુક્ત જનનિવાસ રૂપ
७३
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७८
___ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे वेष्टितम्, कर्बटम् क्षुद्रपाकारवेष्टितं लघु नगरम्, मडम्ब-साईकोशद्वयान्तरेण ग्रामान्तररहितम्, द्रोणमुखं-जलस्थलपथोपेतो जननिवास:, पत्तनं-समस्तवस्तु प्राप्तिस्थानम् शकटादिभिनौं भिर्वा यद्गम्यं, तत्पत्तनम्, यतू केवलं नौभिरेव गम्यं तत् पट्टनम् उक्तं च"पत्तनं शकटैगम्यं घोटकैनों भिरेव च । नौभिरेव च यद्गम्यं पट्टनं तत् प्रचक्षते ॥१॥
आश्रमः-तापसेरावासितः पश्चादपरोऽपि जनस्तत्रागत्य वसति, संवाह:-कृषीवलैर्धान्यरक्षार्थ निर्मितं दुर्गभूमिस्थानम् , पर्वतशिखरस्थितजननिवासः समागतप्रभूतपथिकजननिवासो वा तेषां सहस्रमण्डिताम् (थिमियमेइणीयं वसुहं अभिजिणमाणे अभिजिणमाणे) स्तिमितमेदनीकां वसुधाम् अभिजयन् अभिजयन्, तत्र नृपस्य प्रजापि यत्स्यात् स्तिमिता भयरहितत्वेन स्थिरा मेदिनी-मेदिन्याश्रितजनो यस्यां सा तथा ताम् एवंविधां वसुधाम् अभिजयन् अभिजयन् तत्रत्याधिप वशीकरणेन स्ववशे कुर्वन् २ इत्यर्थः। (अग्गाई वराई रयणाई पडिच्छमाणे पडिच्छमाणे) अग्र्याणि वराणि अत्यन्तमुत्कृष्टानि रत्नानि तत्तजातिप्रधानवस्तूनि प्रतीच्छन् प्रतीच्छन् गृह्णन् २ (तं दिव्वं चक्करयणं अणुगच्छमाणे अणुगच्छमाणे) तदिव्यं चक्ररत्नम् अनुगच्छन् अनुगच्छन् चक्ररत्नप्रदर्शितमार्गेण चलन् चलन्नित्यर्थः (जोयणंतरियाहिं मुखों से समस्त वस्तुओं की प्राप्ति के स्थान रूप पत्तनों से अथवा शकटादि से या नौका से गम्यरूप पत्तनों से केवल नौका से ही गम्यरूप पट्टनों' से तपसी जनो द्वारा आवासित पश्चात् अपरजन द्वारा भी ठहरने योग्य ऐसे आश्रमों से कृषीवलों पर्वतशिखर स्थित जननिवासरूप अथवा समागत प्रभूत पथिक जन निवासरूप संवाहों से मण्डित (थिमियमेइणायं वसुहं अभिजिण माणे २) ऐसी स्थिर प्रजाजनोवाली वपुधा को वहां के अधिपति को अपने वश में करते हुए (अग्गाइं वराइं रयणाई पडिच्छमाणे २) एवं उनसे नजराने के रूप में उत्कृष्ट रत्नों की-तत्तज्जाति में प्रधान भूत वस्तुओं को स्वीकार करते हुए (तं दिव्वं चक्करयणं अणुगच्छमाणे) तथा चक्ररत्न द्वारा प्रदर्शित मार्ग से चलते हुए (जोयणंतरियाहिं वसहाहिं वसनाणे वसमाणे) और દ્રોણ મુખેથી, સમસ્ત વસ્તુઓના પ્રાપ્તિ સ્થાન રૂપ પત્તનથી અથવા શકટાદિથી અથવા નૌકાઓથી ગમ્ય રૂ૫ ૫ત્તનેથી, ફક્ત નૌકાઓથી જ અભ્યરૂ ૫ પટ્ટના થી. તાપસી જનો વડે આવાસિત તેમ જ અપર જ વડે પણ નિવાસ ચગ્ય એવા આશ્રમેથી, કૃષકે વડે ધાન્યરક્ષાર્થ નિમિત ભૂમિ રૂપ સંવ હેથી અથવા પર્વત શિખર સ્થિત જન निवास ३५ अथवा सभात प्रभूत पथि: ५ नि ५ ३॥ साथी मति (थिमिय मेइणीयं बसुहं अभिजिणमाणे २) स्थिर प्रणा सुधाने, त्यांना अधिपतिन
ताने २५ ४२ता (अग्गाई वराइ रयणाई पडिन्छमाणे २) तेमस तेमनी पासेयी નજરાણાના રૂપમાં ઉત્કૃષ્ટ રત્નોને–તત્તજજાતિમાં પ્રધાન ભૂત વસ્તુઓને સ્વીકારતા સ્વીકારતાં (तं दिव्वं चक्करयणं अणुगच्छमाणे) तम४ २२९ वा भाथी यासता (जोयणंतरियाहिं वसहीहिं समाणे) मन में थे। यो ५२ पोताना पाव
(१) पत्तनं शकटैगम्यं घोटकैनौभिरेवच, नौभिरेवच यद्यं पट्टनं तत् प्रचक्षते"
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका त वक्षस्कार सू. ५ अष्टाहिकामहामहिमालमाप्त्यनन्तरीयकार्यनिरूपणम् ५७९
वसहीहि वसमाणे वसमाणे) योजनान्तरिताभिर्वसतिभिः- विश्रामैः वसन् वसन् एकस्माद्विश्रामात् चतुः क्रोशात्मकं योजनं गत्वा परं विश्रामम् उपादत्ते इत्यर्थः (जेणेव मागहतित्थे तेणेव उवागच्छइ) यत्रैव मागधतीर्थ तत्रैव उपागच्छति (उवागच्छित्ता) उपागत्य (मागहतित्थस्स अदूरसामंते दुवालसजोयणायाम णव जोयणवित्थिण्णं वरणगासरिच्छं खंधावारनिवेसं करेइ) मागधतीर्थस्य अदूरसामन्ते दूर च सामन्तं च दूरसामन्तं ततोऽन्यत्र नातिदूरे नातिसमोपे यथोचितस्थाने द्वादशयोजनायाम नव. योजनविस्तीर्ण वरनगरसदृशं विजयस्कन्धावारनिवेशं सैन्यनिवासस्थानं करोति (करित्ता) कृत्वा (बड्डइरयणं सदावेइ ) वकिरत्न-सूत्रधारमुख्यं शब्दयति आवयति (सहावित्ता) शब्दयित्वा (एवं वयासो खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया !) एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अबादीत् क्षिप्रमेव भो देवानुप्रिय ! (मम आवासं पोसहसालं च करेहि) मम कृते आवास निवासस्थानं पौषधशालां च कुरु (करित्ता) कृत्वा (ममेदमाणएक एक योजन पर अपना पडाव डालते हुए (जेणेव मागहतित्थे तेणेव उवागच्छइ) जहां वह मागधतीर्थ था वहां पर आये (उवागच्छित्ता) वहां आकर के इन्होंने(मागहतित्थस्स अदूरसामते दुवालसजो यणायामं णव जोयणवित्थिण्णं बरणगरसरिच्छं विजयखंधावारनिवेसं करेइ) उस मागधतीर्थ के अदूरसामंत प्रदेश में-न अतिदूर और नहि अति निकट ऐसे उचित स्थान में अपने नौ योजन का विस्तार वाला एवं १२ योजन की लम्बाई वाला कटक को-सैन्य का निवासस्थान बनाया अर्थात् पूर्वोक्त प्रमाणवाले स्थानपर अपना सैन्य ठहराया (करित्ता वइढइरयणं सहावेइ) उसे स्थान पर सैन्य ठहराकर फिर उसने सूत्रधारों के मुखिया को बुलाया (सहावित्ता एवं वयासी) और बुलाकर उससे ऐसा कहा-(खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया ! मम आवासं पोसहसालंच करेहि) हे देवानुप्रिय ! तुम शीघ्र ही मेरे लिए एक निवास स्थान और पौषधशाला को निर्माण करो (करित्ता ममेयमाणत्तियं पञ्चपिणाहि) निर्माण करके फिर मुझे मेरी आज्ञा के अनुनामता (जेणेव मागहतित्थे तेणेव उवागच्छइ) यां भाग तीथ तु, त्यां गया. (उवागच्छित्ता) त्यां भावीन तम (मागहतित्थस्स अदूरसामते दुवालसजोयणायाम
गोयणवित्थिपण वर णगरसोरच्छ विजय खंधावार निवेसं करेइ) त भागधतीथनी અરસમીપ પ્રદેશમાં–અર્થાત્ ન અતિ દૂર કે ન અતિ નિકટ એવા ઉચિત સ્થાનમાંપિતાના નવ જન વિસ્તાર વાળા અને બાર યોજન લંબાઈ વાળા કટક–સૈન્યનું નિવાસ સ્થાન બનાવ્યું એટલે કે પૂર્વોક્ત પ્રમાણવાળા સ્થાનમાં તેણે પિતાના સૈન્યને પડાવ नाम्यो. (करित्ता वडूढइरयणं सदावेइ) ते स्थान पर सेनाने भुम सापाने पछीत सूत्रधाशन भुमिया ने मोसाव्या. (सदावित्ता एवं वयासी) भने मारावीन ते मा प्रमाणे ह्यु- (खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया ! मम आवासं पोसहसालं च करेहि) है દેવાનુપ્રિય ! તમે શીધ્ર મારા માટે એક નિવાસ સ્થાન અને પૌષધશાળાનું નિર્માણ કરો. (करित्ता ममेयमाणत्तियं पच्चप्पिणाहि) [नाए रीने पछी भने से भाज्ञा भुराण म
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे त्तियं पच्चप्पिणाहि) मम एतामाज्ञप्तिकां प्रत्यर्पयेति (तएणं से बइढइरयणे भरहेणं रण्णा एवं वुत्ते समाणे हद्वतुट्ट चित्तमाणंदिए पोइमणे जाव अंजलिं कटु एवं सामी तहत्ति आणाए विणएणं वयणं पडिसुणेइ) ततः खलु स वर्द्धकिरत्नो भरतेन राज्ञा एवमुक्तः सन् हृष्टतुष्ट चित्तानन्दितः प्रीतिमनाः यावत् पदात् करतलपरिगृहीतं दशनखं शिरसावत मस्तके अञ्जलिं कृत्वा एवं स्वामिन् तथेति इत्यु. तवा आज्ञया विनयेन वचनं प्रतिशणोति अङ्गी करोति (पडिसुणित्ता) प्रतिश्रुत्य स्वीकृत्य (भरहस्स रण्णो आवसहं पोसहसालं च करेइ) भरतस्य राज्ञ आवासं पौषधशालां च करोति (करित्ता) कृत्वा सम्पाद्य (एयमाणत्तियं खिप्पामेव पच्चप्पिणाति) एताम् उक्त विधाम् आज्ञप्तिकां राजाज्ञां क्षिप्रमेव प्रत्यर्पयति परावर्तयति (तए णं से भरहे राया आभिसेक्काओ हत्थिरयणाओ पच्चोरुह इ) ततः खलु स भरतो राजा आभिषेक्यात् हस्तिरत्नात् प्रत्यवरोहति अबत्तरति (पच्चोरुहित्ता) प्रत्यवरुह्य अवतीर्य सॉर काम हो जाने की खबर दो-(त एणं से वडूढइरयणे भरहेणं रण्णाएवं वुत्ते समाणे हद तुटू चित्तमाणदिए पीईमणे जाव अंजलि कट्टु एवं सामी तहत्ति सामी आणाए विणएणं वयणं पडिसुणेइ ) इस प्रकार भरत के द्वारा कहा गया वर्द्धकिरत्न हृष्टतुष्ट होता हुआ अपने चित्त में आनन्दित हुआ उसके मनमें प्रीति जगी यावत् अंजलिको जोड़कर उसने फिर ऐसा कहा हे स्वामिन् ! जैसी आपने आज्ञा दी है उसो के अनुसार काम होगा इस तरह कहकर उसने प्रभु की आज्ञा को बडी विनय के साथ स्वीकार किया (पडिसुणित्ता भरहस्स रण्णो आवसहं पोसहसालं च करेइ) आज्ञा स्वीकार कर के फिर उसने वहां से आकर भरत राजा के निमित्त निवास स्थान और पौषधशाला का निर्माण किया (करित्ता एयमागत्तियं खिप्पामेव पच्चप्यिगति ) निर्माण कार्य समाप्त होते ही फिर उसने राजा की आज्ञायथावत् पालित हो चुकी है . इसकी खबर शीघ्र ही भरत राजा के पास पहुंचा दी। ( तएणं से भरहे राया आभिसेक्काओहत्थिरयणाओ पच्चोरुहइ) भरत राजा अपनी कृताज्ञानुसार कार्य पूरा हुआ सुनकर अभिषेक सम्पन्न पानी सूयना साप. (त पणं से वडढइरयणे भरहेणं रन्ना एवं वुते समाणे हट्ठ-तुट्ठ चित्तमाणदिए पीईमणे जाव अंजलिं कट्टु पवं सामी तहत्ति सामी आणाए विणएणं वषण पाडगेइ) मा प्रमाणे मरत २० वडे मात ते पद्धन -तुट થતા પિતાના ચિત્તના આનંદિત થયો. તેના મનમાં પ્રીતિ ઉત્પન થઈ યાવત્ અંજલિ જેને પછી તેણે આ પ્રમાણે કહ્યું- હે સ્વામિન ! જે પ્રમાણે આપશ્રીએ અ ના કરી છે, તે મુજબ કામ સંપન્ન થશે આ પ્રમાણે કહીને તેણે પ્રભુની આજ્ઞાને બહુજ વિનય પૂર્વક स्वी२ ४२१. (पडिसुणित्ता भरहस्स रण्णो आवसहं पासहसालं च करेइ) भाज्ञा स्त्रीકાર કરીને પછી તેણે ત્યાંથી આવીને ભરત રાજા માટે નિવાસ સ્થાન અને પૌષધશાળ નું निर्माएर यु. (करित्ता एयमाणत्तियं खिप्पामेव पच्चविणति) निर्माण सम्पन्न थतां
तो ज्ञानु पालन २५ यूयुछे ते सगेनी २१ पासे ५डयाडी. (त एणं से भरहे राया आभिसेक्काओ हस्थिरयणाओ पच्चोरुहइ) सरत महाराज पातानी माश
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका त वक्षस्कार सू. ५ अष्टाहिकामहामहिमालमाप्त्यनन्तरीयकार्यनिरूपणम् ५८१
(जेणेव पोसहसाला तेणेव उवागच्छइ) यत्रैव पौषधशाला तत्रैवोपागच्छति (उवागच्छित्ता) उपागत्य (पोसहसालं अणुपविसइ) पोषधशाला मनुप्रविशति (अणुपविसित्ता) अनुप्रविश्य (पोसहसालं पमज्जइ) पौषधशालां प्रमाजेयति (पमज्जित्ता) प्रमाये (दब्भसंथारगं संथरइ) दर्भसंस्तारकं दर्भासन विस्तारयति (संथरित्ता) संस्तीर्य (दमसंथारग दुरूहइ) दर्भसंस्तारकम् अर्धतृणहस्तपरिमित दर्भासनम् दुरूहति आरोहति उपविशति (दुरूहिता) आरुह्य (मागहतित्थकुमारस्स देवस्स अट्ठमभत्तं पगिण्डइ' मागधतीर्थकुमारस्य साधनाय अष्टमभक्तं प्रगृह्णाति तत्र अष्टम भक्तमिति उपवासत्रयमुच्यते तद् अष्टमभक्तं प्रगृहानि (पगिहित्ता) प्रगृह्य (पोसहसालाए पोसहिए, बंभयारी, उम्मुक्कमणिसुवण्णे ववगयमालावण्णगविलेवणे, निक्खित्तसत्यमुसले,दब्भसंथारोवगए एगे अबीए अट्रमभक्तं पडिजागरमाणे पडिजागरमाणे) पौषधशालायां पौषधिकः पौषधवान् ब्रह्मचारी उन्मुतमणिसुवर्णः-त्यक्तमणिसुवर्णाभरणः, व्यपगतमालावर्णकविलेपनः,तत्र व्यपगतानि त्यक्तानि मालावर्णकविलेपनानि-स्रकू चन्दनविलेपनानि येन स तथा, निक्षिप्तयोग्य पट्ट हाथी से नीचे उतरे ओर ( जेणेव पोसहसाला तेणेय उवागच्छइ ) जहां पौषधशाला थी उस ओर चल दिये (उवागच्छित्ता पोसहसालं अणुपविसइ) वहां आकर वे पौषधशाला में प्रविष्ट हुए (अणुपविसित्ता) प्रविष्ट होकर के उन्होंने (पोसह सालं पमज्जइ) पौषधशाला का प्रमार्जन किया । ( पज्जित्ता दम्भसंथारंग संघरइ ) प्रमार्जन करके फिर वहां पर उन्होंने अढाई हाथ का दभे का आसन बिछाया (संयरित्ता दब्भसंथारगं दुरूहइ) बिछाकर फिर वे बैठ गये (दुरुहित्ता मागहतित्थकुमारस्स देवस्स अट्ठमभत्तं पगिण्हइ ) वहां बैठ कर उन्होने मागधतीर्थ कुमार को साधना के लिये तीन उपवास धारण किये ( पगिहित्ता पोसहसालाए पोसहिए बंभयारी उम्मुक्कमणिसुवण्णे वगयमालावण्णगविलेवणे णिक्खित्तसत्थमुमले दमसंथारोवगए णो अबीए अट्ठमभत्तं पडिजागरमाणे २) तीन उपवास धारण करके वे पोषघयाले., ब्रह्मचारी एवं उन्मुकमणि सुवर्णाभरणवाल होगये उन्होने स्रकू चन्दनविलेपन समोर મુજબ કાર્ય સમ્પન્ન થઈ ચૂકયું છે તે વાત સાંભળીને અભિષેક એગ્ય પટ્ટડાથી ઉપરથી नाय तर्या भने (जेणेव पोसहसाला तेणेव उवागच्छइ) या पोषण तीते तर स्थान। थया (उवागच्छित्सा पोसहसाल अणु विसइ) त्यां भावी२ तेथे पोषधशा जामा प्रविष्ट यया. (अणुपविसित्ता) प्रविष्ट थने तेभये (पोसहसालं पमज्जइ) पौषधशा. पार्नु प्रभान यु. (पत्तिा दभसंथारंग संथरइ) प्रमान शने ५७ तमाशे त्या भी हाथ प्रमाण २९ सिन पाययु. (संथरित्ता दब्भसंथाररां दुरूहइ) पाथरीन पीतयात मासन G५२ सी गया. (दुहित्ता मागहतित्थ कुमारस्स देवस्स अद्रमभत्तं पणिहइ) त्या मेसीन भए माती उभारनी साधना भाट ७५पासे पा . (गिन्हित्ता पोसहसालाप पोपहिए बंभयारी उम्मुक्कमणिसुवण्णे वगयमालावण्णाविले. चणे अबीए अहममत पडिजागरमाणे) 84वासे- 48 धारण उशन तये। पौषधMi બ્રહ્મચારી અને ઉન્મુક્તપણિ સુવર્ણભરણવાળા થઈ ગયા તેમણે અકૂ-ચંદન વિલેપન વગેરે
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे शस्त्र मुसलः, निक्षिप्तं हस्ततो विमुक्तं शस्त्रं मुसलं च येन स तथा, दर्भसंस्तारोपगतः सार्धद्वयहस्तपरिमितदर्भासनोपविष्टः एकः आन्तर व्यक्तरागादि सहायवियोगात् , अद्वितीयः तथाविध पदात्यादि सहायविरहात् अष्टमभक्तं प्रतिजाग्रन् प्रतिजाग्रन् पालयन् पालयन् विहरति तिष्ठति (तए णं से भरहे राया अट्ठमभत्तंसि परिणममाणंसि पोसहसालाओ पडिणिक्खमइ) ततः खलु स भरतो राजा अष्टमभक्ते परिणमति पूर्यमाणे परिपूर्णप्राये सति पौषधशालातः प्रतिनिष्कामति-निर्गच्छति (पडिणिक्खमित्ता) प्रतिनिष्क्रम्य (जेणेव बाहिरिया उवट्ठाणसाला तेणेव उवागच्छइ) यत्रैव बाह्योपस्थानशाला तत्रैवोपागच्छति (उवागच्छित्ता) उपागत्य (कोडुंबियपुरिसे सहावेइ) कौटुम्बिकपुरुषान् शब्दयति आयात (सदावित्ता) शब्दयित्वा आहूय (एवं वयासो) एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत् उक्तवान् (खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया (हयगयरहपवरजोहकलियं चाउरंगिणिं सेणं सण्णाहेह) क्षिप्रमेव शीघ्रमेव भो देवाणुप्रियाः ! हयगजरथप्रवरयोधकलिताम्-अश्वहस्तिरथप्रवरसैनिकैः युक्तां चातुरङ्गिणी सेनां दिया हाथ से शस्त्र छोड़ दिया मुप्तल छोड़ दिया २॥ढाई हाथ प्रमाण दर्भासन पर विराजमान वे आन्तरिक व्यक्त रागादिक के परिहार कर देने से एक अद्वितीय -- होगये उनके पास में उस समय सेना आदि का एक भी जन नहीं रहा इस प्रकार से उन्होंने सविधि पोषध का पालन किया (तएणं से भरहे राया अट्ठमभत्तं सि परिणम माणंसि पासहसालाओ पडिणिक्खमइ । सविधि पोषवका जब वे पालन कर चुके अर्थात् उसकी आराधना समाप्त हो चुकी -- तब वे पोषधशाला से बाहर आये ( पडिणिक्खमित्ता जेणेव बाहिरिया उवट्ठाणसाला तेणेव उवागच्छइ ) पोषधशाला से बाहर आकर फिर वे जहां बाह्य उपस्थान शाला थी यहां पर आये (उवागच्छित्त कोडुचियपुरिसे सद्दावेइ) वहां आकर के उन्होंने कौटुम्बिक पुरुषो को बुलाया (सद्दावित्ता एवं वयासो-) बुलाकरके के उनसे उन्होंने ऐसा कहा-(खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया ! हय गय रह पवरजोहकलियं चाउरंगिणिं सेणं सण्णाहेह) हे देवानुप्रियो ! तुमलोग शीघ्र ही સર્વે ત્યજી દીધા. હાથમાંથી શસ્ત્ર ત્યજી દીધું, મુસલ ત્યજી દીધું, અઢિ હાથ પ્રમાણ દર્શાસન ઉપર વિરાજમાન તે ભરત મહારાજા આંતરિક વ્યક્ત રાગાદિકના પરિહારથી અદ્વિતીય થઈ ગયા. તેમની પાસે તે સમયે સેના વગેરે ને એક પણ માણસ હતો નહિ આ પ્રમાણે तभरी यथाविधि पौषधनु पालन यु. (त एणं से भरहे राया अट्ठमभत्तं सि परिणममाणंसि पोसहसालाओ पडिणिक्खमइ) यथाविधि न्यारे ते पौषधनु पासन ४श यूयो એટલે કે તેની આરાધના પૂરી થઈ ચૂકી ત્યારે તે બે પૌષધશાળામાંથી બહાર આવ્યા (पडिणिक्खमित्ता जेणेव बाहिरिया उवट्ठाणसाला तेणेव उवागच्छइ) पौषधशाणामांचा पहार भावाने पछी तेथे। यो माघ ५त्थान जा ती त्या माच्या, (उवागच्छित्ता कोड बियपुरिसे सद्दावेइ) त्या भावान भरे टुमि ५३षाने मोसाव्या. (सदावित्ता एवं वयाती पासवान भरे मा प्रमाणे बु. (खिप्पामेब भो देवाणुप्पिया ! हय गय रह पवर जोहकलियं चाउरंगिणिं सेण सण्णाहेह) ड वानुप्रिया ! तमे शीघ्रमेव इय'
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ० वक्षस्कार सू. ५ अष्टाव्हिकामहामहिमासमाप्त्यनन्तरीयकार्य निरूपणम् ५८३
सन्नाहयत - सज्जी कुरुत, ( चाउरघंटं आसरहं पडिकप्पेह) तथा चतस्रो घण्टा अवलम्बिता यत्र स तथा तादृशम् अश्वरथम्, अश्वबहनीयो रथः अश्वरथः तं प्रतिकल्पयत सज्जीकुरुत ( तिकट्टु मज्जनघरं अणुपविसइ) इतिकृत्वा मज्जनगृहमनुप्रविशति (अणुविसित्ता) अनुप्रविश्य (समुत्त तहेव जाव धबलमहामेह णिग्गए जाव मज्जणघराओ पडिणिकखम) समुक्त तथैव यावत् धवलमहामेघ निर्गतो यावत् मज्जनगृहात् प्रतिनिष्क्रामति, तत्र समुक्तजालाकुलाभिरामे इत्यादि विशेषणविशिष्टे स्नानमण्डपे नानामणिरत्नभक्तिचित्रे स्नानपीठे सुखेनोपविश्य स्नपितः स्नानानन्तरं च धवलमहामेघान्निर्गतः शशीव प्रियदर्शनो नरपतिः भरतः सुधाधवलीकृतात् मज्जनगृहात् प्रतिनिष्क्रामतीति भाव: (पडिणिक्खमित्ता) प्रतिनिष्क्रम्य ( हयगय रहपवरवाहण जाव सेणावर पहियकित्ति जेणेव बाहिरिया उवद्वाणसाला जेणेव चाउग्घंटे आसरहे तेणेव उपागच्छ) हयगजरथप्रवरवाहन यावत् सेनापतिप्रथितकीर्त्तिः यत्रैव बाह्योपस्थानशाला यत्रैव चातुर्धटोsवरथः तत्रैवोपागच्छति, व्याख्या च पूर्ववत् बोध्या (उवागच्छित्ता) उपागत्य (चाउग्घंटं आसरहं) चातुर्घण्टम् अश्वरथं दुरूढे आरोहति स्म इति ॥ ०५ ॥ हय. गज, रथ एवं श्रेष्ठ योधाओं से युक्त सेना को तैयार करों - ( चा उग्घंटं आसरहं पडिक पेह) तथा जिसमें चार घंटे टक रहे हों ऐसे अश्वरथ को - अश्वों द्वारा चलने वाले रथ को सज्जित करो (त्तिकट्टु ) इस प्रकार कहकर वे (मज्जणघरं अणुपविसइ) स्नान गृह में प्रविष्ट हो गये (अणुपविसित्ता समुत्त तहेव जाव घवल महामेहणिग्गए जाव मज्जणघराओ पडिणिक्खकइ) वहां जाकर वे पूर्वोक्त मुक्ता जाला कूल आदि विशेषणों से अभिराम स्नान मंडप में रखे हुए पूर्वोक्त" नानामणि भक्तिचित्र" विशेषणवाले स्नान पोठ पर आनन्द के साथ बैठ गए वहां पर उन्हे स्नान कराया गया - स्नान करने के बाद वे धवलमेघ से निर्गत चन्द्र मण्डल की तरह उस स्नान घर से बाहर निकले ( पडिणिक्खमित्ता हय गय रह पवर वाहण जाव सेणाबइ पहियकित्ती जेणेव बाहिरिया उवद्वाणसाला जेणेव चाउग्घंटे आसरहे तेणेव उवागच्छइ) इन सूत्र पदों की
,
२थ ते वीर श्रेष्ठ योध्याथी युक्त सेना तैयार १२ । (चाउग्घटं आसरहं पडिक - प्पे ) ते नेम यार ઘટાએ લટકી રહ્યા હાય, એવા રથને અશ્વોથી ચલાવવામાં आवे सेवा रथ ने सक्ति १२, (त्ति कट्टु ) या प्रमाणे उहीने ते (मज्जणघरं अणुपविसइ) स्नान गृहमां प्रविष्ट थया (अणुपविसित्ता समुत्त तहेव जाव धवल महामेहणिग्गए जाव मज्जणघराओ पडिणिक्खमइ) त्यां रहने ते पूर्वोक्त भुक्तान्स इज यहि विशे षाशोथी अभिराम स्नानमंडप मां भूसा पूर्वेति "नानामणि भत्तिचित्तं" विशेषशेोवाणा સ્નાન પીઠ ઉપર આનંદ પૂર્વક એસી ગયા. ત્યાં તેમને સ્નાન કરાવવામાં આવ્યું. સ્નાન કર્યા પછી તેઓ ધવલ મેઘથી નિર્વાંત ચન્દ્ર મડલની જેમ તે સ્નાનગૃહમાંથી બહાર નીકज्या. ( पडिणिक्aमित्ता हय गय रह पवर बाहण जाव सेणावर पहियकित्ती जेणेव बाहिरिया उवट्ठाणसाला जेणेव चाउग्घंटे आसरहे तेणेव उवागच्छद्द) ये सूत्रपहोनी
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८४
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे अथ कृतस्नानादि विधिर्भरतो यच्चक्रे तदाह 'तएणं से' इत्यादि
मूलम्- तएणं से भएहे राया चाउग्घंटं आसरहं दुरूढे समाणे हएगयरहपवरजोहकलियाए सद्धिं संपरिखुडे महया भडचडगरपहगरवंदपरिक्खिने चक्करयणदेसियमग्गे अणेगरायवरसहस्साणुयायमग्गे महया उक्किट्ठ सीहणायबोलकलकलरवेणं पक्खुभिय महासमुदरवभूयंपिव करेमाणे २ पुरथिमदिसाभिमुहे मागहतित्थेणं लवणसमुदं ओगाहइ जाव से रहवरस्स कुप्परा उल्ला, तएणं से भरहे राया तुरगे निगिण्हई निगिण्हित्ता रहं ठवेइ ठवित्ता धणु परामुसइ तएणं तं अइरूग्गय बालचंदइंदधणुसंकासं दरियदप्पियदढघणसिंगरइयसारं उरगवरपवरगवलपवरपरपरहुयभमरकुलणीलिणिद्धं धंतधोयपढें णिउणोवियमिसिमिसिंत मणिरयणघंटियाजालपरिक्खित्तं तडित्तरुणकिरणतवणिज्जबद्धचिंधं ददरमलयगिरिसिहरकेसरचामरबालद्ध चंदचिंधं कालहरियरत्तपीयसुक्किल बहुण्हारुणि संपिणद्धजीवं जीवियंतकरणं चलजीवं धणू गहिऊण से णम्वई उसुंच वरखइरकोडियं वइरसारतोंडे कंचनमणिकणगरयणधोइट्ठ सुकयपुंखं अणेगमणिरयणविविहसुविरइयनामचिंधं वइसाहं ठाईऊणट्ठाणं आयतकण्णायतं च काऊण उसुमुदारं इमाइं वयणाई तत्थ भाणिय से णबई-हंदि सुणं तु भवंतो बाहिरओ खलु सरस्स जे देवा । णागासुरा सुवण्णा तेसिं खु णमो पणिवयाणि ॥१॥ हंदि सुणंतु भवतो अभितरओ सरस्स जे देवा णागासुरा सुवण्णा सव्वे मेते विसयवासी ॥२॥ इति कटु उसु सिरइत्ति-'परिंगरणिगरिअमज्झो वाउधुय सोभमाणकोसेज्जो चित्तेण सोभए धणुवरेण इंदोव्व पच्चक्खं ॥३॥ तं चंचलायमाणं व्याख्या पहिले की गइ व्याख्या के ही अनुरूप है (उवागच्छित्ता चाउग्घंटं आसरहं दुरूहे) अश्वरथ के पास पहुंचकर कर वह उस पर बैठ गया ॥५॥ व्याच्या पडदा ४२यामा भावेद व्याच्या भुत छ. (उवागच्छित्ता चाउग्घंटं आसरहं दुरूहे ) १२५२५ पासे पहचान तो तनी 6५२ सवार थया. ॥ ५॥
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ. वक्षस्कारः सू० ६ स्नानादिनिवत्यनन्तरोय भरतकार्यनिरूपणम् ५८५ पंचमिचंदोवमं महाचाव । छज्जइ वामे हत्थे णवइणोतं मि विजयमि ॥४॥ तए णं से सरे भरहेणं रण्णा णिसटे समाणे खिप्पामेव दुवालसजोयणाई गंता मागहतित्थाधिपतिस्स देवस्स भवणंसि निवइए, तएणं से मागहतित्थाहिवई देवे भवणंसि सरं णिवइअं पासइ पासित्ता आसुरुत्ते रुत्ते रुढे चंडिक्किए कुविए मिसिमिसेमाणे तिवलियं भिउडि णिडाले साहरइ साहरित्ता एवं वयासी-केस णं भो एस अपत्थियपत्थए दुरंतपंतलक्खणे हीणपुण्णचाउबसे हिरिसिरिपरिवज्जिए जेणं मम इमाए एयाणुरूवाए दिव्वाए देविद्धीए दिव्याए देवजुईए दिव्वेणं दवाणुभावेणं लद्धाए पत्ताए अभिसमण्णागयाए उपि अप्पुस्सुए भवणंसि सरं णिसिरइत्तिकटु सीहासणाओ अब्भुटठेइ अब्भुद्वित्ता जेणेव से णामाहयंके सरे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता तं णामाहयक सरं गेण्हइ णाम अणुप्पवाएइ णामक अणुप्पवाएमाणस्स इमे एयारूवे अज्झथिए चितिए पथिए मणोगए संकप्पे समुप्पज्जित्था उप्पणे खलु भो जंबुद्दोवे दीवे भरहे वासे भरहे णामं राया चाउरंतचक्कवट्टी तं जोयमेयं तीय पच्चुपण्णमणागयाणं मागहतित्थकुमाराणं देवाण राईणमुवत्थाणीयं करेत्तए तं गच्छमि णं अहंपि भरहस्स रण्णो उवत्थाणीयं करेमित्तिकटु एव संपेहेइ ॥सू० ६॥
छाया-ततः खलु स भरतो राजा चातुर्घण्टम् अश्वरथमारूढः सन् हयगजरथ प्रवरयोधकलितया सार्द्ध संपरिवृतः महाभटवडगरपहकरवृन्दपरिक्षिप्तः चक्ररत्नादेशितमार्गः अनेकराजवरसहस्रानुयातमारोः, महता उत्कृष्टसिंहनादबोलकलकलरवेण प्रक्षुभितमहासमुद्ररवभूमिव कुर्वन्नपि पौरस्त्यदिगभिमुखो मागधतीर्थन लवणसमुद्रम अवगाहते यावत् तस्य रथवरस्य कूपेरी आद्रौ स्याताम्, ततः खलु स भरतो राजा तुरगान् निगृह्याति, निगृह्य रथं स्थापयति स्थापयित्वा धनुः परामृशति, ततः खलु तत् अधिरोक्तबालचन्द्रेन्द्रधनुःसंकाशं चरमहिषप्तदपिसहढघनशृङ्गाग्रतारम्, उरणवरप्रवर गा. लप्रबलपरभृतभ्रमरकुलनीलोस्निग्धध्मातधौतपृष्ठम्, निपुणोपित देदोप्यमान मणिरत्नघण्टि. काजालपरिक्षिप्तम्, तडित्तरुणकिरणतपनीयवद्धचिह्नम्, दर्दरमलयगिरिशिखरकेसरचामर बालार्द्धचन्द्रविह्नम् कालहरितरक्तपीत शुक्ल बहुस्नायुसम्पनद्धजीवम्, जीचितान्तकरणम्, चलजीवम्, स नरपतिः धनुः इधुं च गृहीत्वा वरवज्रकोटिकम्, वज्रसारतुण्डम् कञ्चनमणिकमकरत्नधौतेष्टसुकृतपखम्, अनेकमणिरत्नविविधसुविरचितनामचिह्नम्, बैशाखम्,
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८६
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे स्थानं स्थित्वा इषु खोदारम् आयतकर्णायतं कृत्वा तत्र इमानि वचनानि स नरपतिरभाणीत् हन्दि ! शृण्वन्तु भवन्तो बहिस्तात् खलु शरस्य ये देवाः । नागासुराः सुपर्णाः तेभ्यः खलु नमः प्रणिपतामि ॥१॥
हन्दि ! शण्वन्तु भवन्तोऽभ्यन्तरतः शरस्य ये देवा:
नागासुराः सुपर्णाः सर्वेते मम विषयवासिनः ॥२॥ इति कृत्वा इषु विसृजति, परिकरनिगडितमध्यः, वातोद्धृतशोभमानकौशेयः चित्रेण धनुर्वरेण शोभते इन्द्र इच प्रत्यक्षम् ॥३॥ तं चञ्चलायमानं पञ्चमी चन्द्रोपमं महा चापम् राजते वामे हस्ते नरपतेः तस्मिन् विजये ॥४। ततः खलु व शरो भरतेन राज्ञा निसृष्टः सन् क्षिप्रमेव द्वादश योजनानि गत्वा मागधतीर्थाऽधिष्ठतेदेवस्य भवने निपतितः, ततः खलु स मागधतीर्थाधिपतिर्देवो भवने शरं निपतितं पश्यति, दृष्ट्वा आशुरुप्तः, रुष्टः, वाण्डिक्यितः, कुपितः, क्रोधाग्निना दीप्यमानः, त्रिवलिकां भृकुटि संहरति संहत्य एवमयादीत् कः खलु भो एषः अप्रार्थितप्रार्थिकः दुरन्तप्रन्तलक्षणः, हीनपुण्यचातुर्दशः, ही श्री परिवर्जितः यः खलु मम अस्या एतद्पाया दिव्यायाः, देवऋद्धयाः, दिव्यायाः देवद्यतेः, दीव्येन देवानुभावेन लब्धायाः प्राप्ताया अभिसमन्वागताया उपरि उत्सुकः भवने शर निसृजतीति कृत्या सिंहासनादभ्युत्तिष्ठतीति, अभ्युत्थाय यत्रैव स नामाहताङ्कः शरस्तो. चोपागच्छति उपागत्य तं नामाहताझं शरं गृह्णाति, नामाङ्कमनुप्रयाययति नामाङ्कमनुप्रवाघयतोऽयम् एतद्रुपः आध्यात्मिकः चिन्तितःप्रार्थित: मनोगतः संकल्प: समुदपद्यत उत्पन्न: खल भो ! जम्बद्वीपे द्वीपे भरते बर्षे भरतो नाम राजा चातुरन्तचक्रवर्ती तत् जीतमेत् अतीत प्रत्यत्पन्नानागतानां मागघतीर्थकुमाराणां देवानां राज्ञाम् उपस्थानिक कतुम् तत् गच्छामि खलु अहमपि भरतस्य राज्ञ उपस्थानिकं करोमि, इति कृत्वा एवं संप्रेक्षते ॥सू०६॥
टीका- "तएणं से" इत्यादि । 'तए णं से भरहे राया चाउग्घंटं आसरहे दुरूढे समाणे' ततः खलु स भरतो राजा चतस्रो धण्टाः सन्ति अस्येति चातुर्घण्टः चतुघण्टायुक्तस्तम् अश्वरथं दुरूढे आरूढः सन् 'हयगयरहपवरजोहकलियाए सद्धिं संपरिडे' हयगजरथप्रवरयोधकलितया साई संपरिवृतः, तत्र हयगजरथप्रवरयोधैः कलितया युक्तया
टीकार्थ-'तएणं से भरहे राया चाउग्घंटे आसरहं' इत्यादि सूत्र-६
टीकार्थ-(तएणं) इसके अनन्तर (से भरहे राया) वह भरतराजा (चाउग्घंटं आसरह) चार घण्टों से युक्त अश्वस्थ पर (दुरूढे समाणे) आसीन होकर (लवणसमुदं ओगाहइ) लवण समुद्र में प्रवेश किया ऐसा यहां सम्बन्ध है । (हयगयरहपवरजोह कलियाए सद्धि संप वुडे) उस समय उसके
'त एणं से भरहे राया चाउग्घंटं आसरह' इत्यादि ॥ सूत्र-६॥
साथ-(त एणं) त्या२ मा ( से भरहे राया ते मरत २०n (चाउग्घंटं आसरह) यावसायी छत २५ ७५२ (दुरूढे समाणे) मासान थने (लयणसमुदं ओगाहइ) eaut समुद्रमा प्रविष्ट था. मेवा भत्रे समय छ, (हयगयरहपवरजोहकलियाए सद्धि संपरिबुडे) ते समय तनी साये से ती त सेनामा स्य-धाड, गर-हाथी,
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ. वक्षस्कारः सू० ६ स्नानादिनिव्रत्यनन्तरोय भरतकार्यनिरूपणम् ५८७ सेनया साध संपरिवृतः -संपरिवेष्टितः, तथा 'महया भडचडगरपहगरवंदपरिक्खित्ते' महाभटचडगरपहकरवृन्दपरिक्षिप्तः, तत्र महाभटानां संग्रामाभिलापि महायोधानाम् 'चडगरत्ति' विस्तृताः विविधाः 'पहगरत्ति' समूहाः तेषां यद् वृन्दं तेन परिक्षिप्तः - परिकारितः 'चक्करयणदेसियमग्गे' चक्ररत्नदेशितमार्गः तत्र-चकरत्ने न देशितः प्रदशिंतो मार्गों यस्मै स तथा 'अणेगरायवरसहस्साणुयायमग्गे' अनेकराजवरसहस्रानुयातमार्गः, तत्र अनेकेषां राजवराणां मुकुटधारिराजानां सहस्ररनुयातः अनुगतो मार्ग:पृष्ठभागो यस्य स तथा 'महया उकिट्ठ सीहणायबोलकलकलरवेणं पक्खुभिय महासमुदरबभूयं पिव करेमाणे २ पुरत्थिमदिसाभिमुहे मागहतित्थेणं लवणसमुदं ओगाह' महता उत्कृष्ट सिंहनाद बोल कलकलरवेण प्रक्षुभित महासमुद्ररवभूतमिव कुर्वन् २ पौरस्त्यदिगभिमुखो मागधतीर्थे न लवणसमुद्रम् अवगाहते, तत्र-महता विशाले न उत्कृष्टिः आनन्दध्वनिः, सिहनादः प्रसिद्धः बोलः अव्य तध्वनिः, कलकलश्च तदितरो ध्वनिः तल्लक्षणो यो रबः शब्दः तेन प्रक्षुभितः महावायुवशात् उत्कल्लोलो यो महासमुद्रस्तस्य रवभूतमिव महासमुद्रशब्दमयमिव आकाशं कुर्वन् पूर्वदिगभिमुखो मागध नाम्ना तीन तीर्थपार्श्वभागेन लवणसमुद्रमवगाह ते प्रविशति । कियत् अवगाहते इत्याह-'जाव से' साथ सेना थी उस सेना में अधिकसंख्यक हय-घोड़ा-गज-हाथी-रथ, और श्रेष्ठ योधा थे। इन सब से वह घिरा हुआ था (महया भड चडगर पह गरवंद परिक्सित्ते) गहासंग्रामाभिलाषी योधाओं का परिकर उसके साथ२ चल रहा था (चक्कर यणदेसियमग्गे) गन्तव्यस्थान का मार्ग उसे चक्ररत्न बतला जाता था (अणेगरायवरसहस्साणुयायमग्गे) अनेक मुकुटधारी हजारों श्रेष्ठराजा उसके पिछे२ चल रहे थे । (महया उक्किटु सोहणाय बोलकलकलरवेणं पक्खुभिय महासमुदरवभूयं पिव करेमाणे२ पुरथिमदिसाभिमुहे मागहतित्थेणं लवण समुदं ओगाह इ) उत्कृष्ट सिंहनाद के जैसे बोल के कल कल शब्द से ऐसा प्रतीत हो रहा था कि माने समुद्र अपनी कल्लोलमालाओं से हो क्षुभित हो रहा है और यह उस क्षुभित हुए समुद्र का हो गर्जन शब्द है इसमें आकाश मंडल गुंज उठा था जब वह लवण समुद्र में प्रवेश करने जा रहा था तब वह पूर्व दिशा को २५ मन श्रेष्ठ योद्धाय हता. 2 सर्वथा मावृत्त थयेटी ते (महया भडवडगरपहगरवंदरिक्खित्ते) महा सामालियापी योद्वामान। ५२४२ (समूह) तेन साथ-साथ यासी रह्यो हता. (चक्करयणदेसियमग्गे) गन्तव्य स्थानने भाग त य२ मतावतु हेतु (अणेगरायवरसहस्साणुयायमग्गे) मने भुपारी १२। श्रे४२।तयातना पाछ पाछ यासी रहा ता. (महया उक्किट्ट सीहणायवोलकलकलरवेणं पक्खुभियमहा समुद्दरवभूयं पिव करेमाणे २ पुरथिमदिसाभिमुहे मागहतित्थेणं लवणसमुदं ओगाहइ) ઉત્કૃષ્ટ સિંહનાદ જેવા અવાજના કલ-કલ શબ્દથી એવી પ્રતીતિ થઈ રહી હતી કે જાણે સમુદ્ર પિતાની કલાલ, માળાએથી શુભત ન થઈ રહ્યો હોય અને એ તે મુખ્ય સમુદ્રની ગજેના જ શબ્દ છે. એથી આકાશ મંડળ ગુંજી રહ્યું હતું. જયારે તે લવણુ સમુદ્રમાં પ્રવિષ્ટ થવા જઈ રહ્યો હતો ત્યારે તે પૂર્વ દિશા તરફ મુખ કરીને માગધ તીર્થમાં થઈને
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८८
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे इत्यादि । 'जाव से रहवरस्स कुप्परा उल्ला' यावत् तस्य रथवरस्य कूपरी आद्रौँ स्याताम्, तत्र-रथवरस्य कूर्पराविव कूपरौ कूर्पराकारत्वात् रथचक्रावयवौ आद्रौँ भवेताम् 'तए णं से भरहे राया तुरगे निगिण्हई' ततः खलु स भरतो राजा तुरगान अश्वान् निगृह्णाति-स्थिरीकरोति 'निगिहित्ता' तुरगान् निगृह्य 'रहं ठवेइ' रथं स्थापयति 'ठवेत्ता स्थपयित्वा 'धणुं परामुसइ' धनुः परामशति स्पृशति गृहातीत्यर्थः 'तए णं' ततः खलु ततो-धनुः परामानन्तरं खलु स नरपतिः इमानि वक्ष्यमाणानि वचनानि 'भाणीय त्ति' अभाणीत् इति सम्बन्धः किं कृत्वा इत्याह-धनुगृहीत्वा धनुश्च किमाकारक तत्राह- तत् धनुः 'अइरुग्गयबालचंदइंदधणुसंकासं' अचिरोद्गतबालचन्द्रेन्द्रधनुः संकाशम्, तत्र अचिरोद्गतः तत्कालोदितः यो बालचन्द्रः -शुक्लपक्ष द्वितीयाचन्द्रस्तेन ओर मुँह करके मागध तीर्थ से होकर लवण समुद्र में प्रविष्ट हुआ था । (जाव से रहवरस्स कुप्परा उल्ला) जब वह लवणसमुद्र में प्रविष्ट हुआ तो वह इतना ही गहरा वहां था कि उसके रथ के पहियों के अवयव ही गीले हो पाये (तएणं से भरहे राया तुरगे निगिण्हई) भरत राजा ने अपने रथ के घोड़ों को रोक दिया (निगिण्हित्ता रहं ठवेइ) घोड़ों के रुकते ही रथ भी खड़ा हो गया (ठयेत्ता धणुं परामुसइ) रथ के खड़े होते ही भरत महाराजा ने अपने धनुष को उठाया (तएणं) इसके बाद उस भरत राजा मे इस प्रकार से कहा ऐसा यहां सम्बन्ध है । जिस धनुष को भरत राजा ने उठाया था उसकी विशेषता प्रकट करने के लिये सूत्रकार कहते हैं(अइरुग्गय बालचंद इंदधणुसंकासं दरियदप्पिय दढधणसिंगरइयसारं उरगवरपवरणवल पवर परपरहुयभमरकुलणीलगिद्धं ) उसका अकार अचिरोद्गत बालचन्द्र के जैसा एवं इन्द्र धनुष के जैसा था। यहां अचिरोद्गत बालचन्द्र से शुक्लपक्ष की द्वितीया का चन्द्र गृहीत हुआ है क्योंकि यहो पतला और विशेषरूप में वक्र धनुष के जैसा होता है । इसी तरह से वर्षाकाल के समय जो गगन में इन्द्रधनुष उद्गता हुआ दिखलाई देता है वह भी इन्द्रधनुष के जैसा ही सय समुद्रमा प्रविष्ट थयोता. (जाव से रहवरस्स कुप्परा उल्ला) यारे ते दाप સમદ્રમાં પ્રવિષ્ટ થયો ત્યારે તે આટલા જ. ઊંડો હતો કે તેનાથી તેના રથના ચક્રના અવેया सीना यशया. (तपणं से भरहे गया तुरगे निगिण्हई) भरत २012 यातना २थना घास। शी साधा. (निगिण्हित्ता रहं ठवेइ) बासी भटया तेथी २२ ५९ असे!२यो. (ठवेत्ता धणु परामुसइ) २५ से २यो त२१ २ २ पोताना धनुध्यने यु. (त एणं) प्यार माह ते भरत २१ मा प्रमाणे धु-वो मा स्थाने સંબંધ છે. જે ધનુષને ભરતરાજા એ ઉઠાવ્યું હતુ , તેની વિશેષતા પ્રકટ કરતા સૂત્રકાર
हेछ-(अइरुग्गयबालचंदइंदधणुसंकासं दरियदप्पियदढघणसिंगरइयसारं उरगवर पवरणघल पवर परपाडुय भमरकुलगीलणिद्ध) तना मा२ अविरत पायो । તેમજ ઈદ્ર ધનુષ જે હતે. અહીં અચિરાગત બ લચંદ્રથી શુકલ પક્ષની દ્વિતીયાનો ચ દ્રગૃહીત થયો છે. કેમકે એજ પાતળે અને વિશેષ રૂપમાં વક્ર ધનુષ જેવો હોય છે. આ પ્રમાણે વર્ષકાળના સમયે જેમ ગગનમાં ઈન્દ્રધનુષ ઉદગત થતું જોવા માં આવે છે. તેમ ત
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ. वक्षस्कारः सू० ६ स्नानादिनिव्रत्यनन्तरोय भरतकार्यनिरूपणम् ५८९ तथा इन्द्रधनुषा च अतिवक्रतया संकाश-सदृशं यत्तत्तथा, पुनश्च 'वरमहिसदरिय दप्पिय दढघणसिंपरइअसारं' वरमहिष दृप्तदपितदृढघनशृङ्गतिदसारम्, तत्र दृप्तदर्पितः सञ्जातदातिशय यो वरमहिषः वाहद्विषोत्तमः तस्य दृढं निबिडपुग्दलनिष्पन्नम् अतएव घनंछिद्ररहितं यत् शृगं रतिदं-रमणीयं तद्वत् सारं संश्रेष्ठं तत्सदृशसापरयुक्तमित्यर्थः पुनश्च कीदृशम् 'उरगवरपवरगवल विरपरहुयभमरकुलणीलिणिद्धधंतधोयपट्ट' उरगवरप्रवरगवलप्रवरपरभृतभ्रमरकुलनीलीस्निग्धध्मातघौतपृष्ठम्, तत्र-उरगवरा-भुजगश्रेष्ठः प्रवरगवलं प्रधानमहिषशृङ्गम्, प्रवरपरभृतः श्रेष्ठकोकिला, भ्रमरकुलं मधुकरसमूहः, नीली-गुलिका एतानीव स्निग्धं कालकान्तियुक्तं, ध्मातमिव ध्मातम्-तेजसा जाज्वल्यमानं धौतमिष धौत-निर्मलं पृष्ठं पृष्ठमागो यस्य तत्तथा 'णिउणोविय मिसि मिसिंतमणिरयणघंटियाजालपरिक्खित्तं निपुणोपित देदीप्यमानमणिरत्नॉण्टका जालपरिक्षिप्तम्, तत्र-निपुणेन-शिल्पिना ओपिताः उज्ज्वालिताः अतएव देदीप्यमानाः मणिरत्नघण्टिकाः तासां यज्जालं समूहः तेन परिक्षिप्तं वेष्टितं यत्तत्तथा, पुनश्च कीदृशम् 'तडित्तरुकरणतवणिज्जबद्धचिंध' तडित्तरुणकिरणतपनीयवद्धचिह्नम्, तत्र तडिदिव विद्युदिवतरुणाः नवीनाः किरणा यस्य तत्तथा, एवं विधस्य तपनीयस्य सुवर्णस्य सम्बन्धीनि तपनीयमयानीत्यर्थः बद्धानि चिह्नानि यत्र तत्तथा चाकचिक्ययुक्त नानाविध सुवर्णचिह्नयुक्तमित्यर्थः 'पुनश्च-ददरमलयगिरिसिहरकेसरचामरबालद्धचंद चिंध' दर्दर मलयगिरिवक्र होता है अतः धनुष की वक्रता प्रकट करने के लिये इन दोनों का साम्य यहां बतलाया गया है । तथा अहंकार से गीले हुए श्रेष्ठ महिष के निबिडपुद्गलों से निष्पन्न अतएव छिद्ररहित ऐसे रमणीय शृङ्ग के जैसे मजबूत एव श्रेष्ठ नाग की प्रधान महिष शृङ्ग की श्रेष्ठ कोकिल की भ्रमर कुलकी एवं नीली गुटिका की जैसी काली कान्ति वाले (धंत धोयपट्ट) तेन से जाज्वल्यमान, तथा निर्मल पृष्ट भाग बाले (जिउणो विअभिसिमिसंत मणिरयणटियाजालपरिक्खित्तं) निपुण शिल्पियों द्वारा उज्वालित की गई अतएव देदीप्यमान ऐसी मणिरत्न घंटिकाओं के समूह से वेष्टित (तडित्तरुणकिरणतवणिज्जबद्धचिंध) विजली के जैसो नवीन किरणों वाले सुवर्ण से निर्मित जिसमें चिन्ह हैं (ददर मलयरि रिसिहरकेसरचामर बालद्धचंदचिध) दईर પણ ઈન્દ્રધનુષ જેવો જ વક હોય છે એથી ધનુષની વક્રતા પ્રકટ કરવા માટે એ બનેની સમાનતા અહીં સ્પષ્ટ કરવામાં આવી છે. તેમજ અહંકારથી ગર્વિત થયેલા શ્રેષ્ઠ મહિષના નિબિડ પુદગલોથી નિષ્પન્ન એથી છિદ્રરહિત એવા રમણીય બંગ જેવા સુદઢ અને શ્રેષ્ઠ નાગની પ્રધાન મહિષઢંગની શ્રેષ્ઠ દિલની, ભ્રમર કુલની તેમજ નીલી ગુટિક જેવી કાળી sidिain (धंत धोयपटें) ते थी Areयमान, तथा निभYonा (णिउणोवि
अमिसिमिसतमणिरयणघंटियाजालपरिक्खित) (नपुर शिल्पियो १3 64सित ४२વામાં આવી એથી દેદીપ્યમાન એવી મણિરત્ન ઘટિકાઓના સમૂહથી વેષ્ઠિત (તસર रुणकिरणतवणिज्जबधि) विधुत नवीन (२014 सुपथा नभितभा थिलो छ. ( दद्दरम लयगिरिसिहरकेसरचामरबालद्धचंदधिं ) ४६२ अ२ भक्षयरिंना
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
शिखर केसरचामरबालार्द्धचन्द्र चिह्नम्, तत्र दर्दरमलय नामकगिर्यो : - यानि शिखराणि तत्सम्बन्धिनो ये केसराः - तत्रत्य सिंहस्कन्धकेशाः चामरवाला:- चमरगोपुच्छकेशाः एते तथा अर्द्धचन्द्रा खण्डचन्द्रप्रतिविम्बानि चित्ररूपाणि एतादृशानि चिह्नानि यत्र तत्तथा, धनुषि सिंह केशरबन्धनं शौर्यातिशयख्यापनार्थ, चामरवालबन्धम् अर्धचन्द्र चित्रम् च शोभातिशय दर्शनार्थमिति विज्ञेयम्, पुनश्च 'कालहरियरत्तपीयसु विकललब हुहारुणि संपिणद्धजीवं' कालहरित रक्तपीत शुक्ल - बहुस्नायु संपिनद्धजीवम्, तत्र कालहरित रक्तपीतशुक्लवर्णाः याः बहवः स्नायवः शरीरान्तर्वर्तिनाडी विशेषाः ताभिः संपिनद्धावृद्धा जीवा प्रत्यश्वा यस्य तत्तथा 'जीबियंतकरणम्' जीवितान्तकरणं रिपूणां जीवननाशकम् 'चलजीवं' चलजीवम्, चला चञ्चला जीवा प्रत्यञ्चा यस्या तत्तथा एतादृशं पूर्वोक्तानेक विशेषणविशिष्टम् 'घणूं गहिऊण से णरवई उसुं च स नरपति: धनुः इषु बाणं च गृहीत्वा, पूर्वोक्तानि पदानि धनुषो विशेषणानि साम्प्रतं बाणविशेषणानि प्राह - ' वरवरकोडियं' वरवज्रकोटिकम्, तत्र वरवज्रमय्यौ श्रेष्ठहीरकजfeat कोट उभयप्रान्तौ यस्य स तथा ताम्, पुनश्च 'वइरसारतोंर्ड' वज्रसारतुण्डम् वज्रवत् सारम् अभेद्यत्वेन अभगुरं तुण्डम् अग्रभागो यस्य स तथा तम्, पुनश्च कीदृशम् 'कंचणमणिकणगरयण धोइसकय पुंख' काञ्चनमणि कनकरत्नधौ तेष्टसुकृत पुङ्खम्, तत्र - काञ्चनेति काञ्चनखचिताः मणयः कनकेति कनकखचितानि रत्नानि प्रदेश विशेषे यस्य सः तथा धौत इव धौतो निर्मलत्वात् इष्टो धानुष्काणामभिमतः सुकृतो निपुणशिल्पिना निमितः पुङ्खः पृष्ठभागो यस्य स तथा तम् ' अणेगमणिरयणविविहविरइयनामधि' अनेकमणिरत्न विविध सुविरचितनाम चिह्नम्, तत्र अनेकैः मणिरत्नैः विविधं - नानाप्रकारं सुविरचितं निर्मितं नामचिन्हं भरतचक्रिनामवर्ण पङ्क्तिरूपं यत्र स तथा तम् एतादृशविशेषणविशिष्टम् इषुं गृहीत्वा पुनः किं कृत्वा तत्राह और मलयगिरि के शिखर के सिंहस्कन्धकेश, चामर वाल चामर गोपुच्छ केश एवं अर्द्धचन्द्र ये जिसमें चिह्नरूप से बने हुए हैं। (काल हयिरत्तपीय सुक्किल्ल बहुण्हारुणिसंपिणद्ध जीवं) कालादिवर्णवाली स्नायुओं से जिसकी प्रत्यञ्चा बँधी हुई है । (जीविअंतकरणं चलजीवं धनूं गहिऊण) जो शत्रुओं के जीवन का अन्त करने वाला है तथा जिसकी प्रत्यञ्चा चंचल है ऐसे धनुष को हाथ में लेकर ( स णरवइ) उस भरत राजा ने (उसुंच वश्वइरकोडिअं वइर सार - तोंडं, कंचणमणिकणगरयणघोइट्ठसुकयपुंखं अणेगमणिरयणविविध सुविरइयनामचिधं वइसाई શિખરના સિંહ સ્કન્ધ ચિકુર, ચામર-ખાલચમર, ગાપુઋચિકર તેમજ અદ્ભૂ-ચન્દ્ર એ सिन्हा ने मां चिन्ह ३ त छे. (कालहरियरत्तीय सुकिल्ल बहुहारुणि संपि द्ध जीव) असाहि वर्ग युक्त स्नायुयोथी निर्मित प्रेम प्रत्यया खाद्ध छे. ( जीवि अंतकरणं चलजीवं घणू गहिऊण) के शत्रुमोना कपनमा अन्तपुर छेतेन लेनी प्रत्य या ययण छे, वां धनुषने हाथमां ने ( स णरवइ) ते भरत रानये (उसु चवरवइर कोडिअं वइर सारतोंड, कंचणमणिकणगरयणधोइड्ढलुकयपुंख अणेगामणिरयण
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ. वक्षस्कारः सू० ६ स्नानादिनिवत्यनन्तरोय भरतकार्यनिरूपणम् ५९१ --'वइसाहं गईऊण ठाणं' वैशाख वैशाखनामकं स्थानं पादन्यासविशेषरूपं स्थित्वा कृत्वा, वैशाखस्थानकं पादौ विस्तारौ कार्यो, समहस्तप्रमाणतः वैशाखस्थानके वत्स ! कूटलक्ष्यस्य वेधने ॥ १॥ इति । इयं पुत्रं प्रति पितुरुक्तिः । पुनरपि किं कृत्वा इत्याह -'आयतकण्णायतं च काऊण उसु मुदारं इमाई वयणाई तत्थ भाणीय से णरवई' इति इषु मुदारं च उद्भटम् आयतकायतम्, आयतं प्रयत्नयुक्तं यथा स्यात् तथा कर्णपर्यन्तम् आयतम् आकृष्टं कृत्वा तत्र इमानि वक्ष्यमाणानि वचनानि स नरपतिः अभाणीत् उक्तवान् 'हंदि सुगंतु भवंतो बाहिरओ खलु सरस्स जे देवा' हन्दि इति संबोधने हे देवाः ! शृण्वन्तु भवन्तः शरस्य मत्प्रयुक्तस्य बाणस्य बहिस्तात् बहिर्भागे ये देवा अधिष्ठायकास्ते इत्यर्थः केच ते इत्याह-'णागासुरासुवण्णा तेसिं खु णमो पणि वयामि' नागा-नागकुमाराः, असुराः-असुरकुमाराः, सुपर्णाः-सुपर्णकुमाराः तेभ्यः ठाईऊण ठाणं आयतकण्णायतंत्र काऊण उसुमुदारं) जिसकी दोनों कोटियां श्रेष्ठ वज्र की बनी हुइ है अभेद्य होने से मुख जिसका वज्र के जैसे सार वाला है-जिसके प्रदेश विशेष में चन्द्रकान्त आदि मणियां काञ्चन से बद्ध हैं निर्मल होने से जिसका पृष्टभाग धोये के जैसा साफ है, धनुर्धारियों को जो अभिराम है । एवं निपुण शिल्पी द्वारा जो बनाया गया है ऐसे पृष्ट भाग वाले बाण को कि जिसमें अनेक मणियों एवं रत्नों के द्वारा नामरूपचिह्न अंकित किया गया है । पादन्यासविशेष में स्थित होकर धनुष पर चढाया और उसे कान तक बड़ी सावधानी के साथ खींचकर (इमाइं वयणाई तत्थ भाणीय) ऐसे वचन कहे । (हंदि ! सुणंतु भवंतो वाहिरओ खलु सरस्स जे देवा) मेरे द्वारा प्रयुक्त क्षेत्र कि बहिर्भाग में रहे हुए जो अधिष्ठायक देव हैं वे सुनें (नागासुरा सुवण्णा तेसिं खु णमो पणिवयामि) मैं नागकुमार असुरकुमार सुवर्णविविहसुविरइप नामधिं वइसाहं ठाइ ऊण ठाणं आयत कण्णायत च काऊण उसु मुदारं) नी भन्न जटियो श्रे०४ १०ननी मनमा छ भने वाथी भुमरेनुन સાર સંપન્ન છે. જેના પ્રદેશ વિશેષ માં ચંદ્રકાંત વગેરે મણિઓ કાંચનથી બદ્ધ છે તેમજ કકેતનાદિ રને પણ જેમાં કાંચન થી બદ્ધ છે. નિર્મલ હોવાથી જેને પૃષ્ઠ ભાગ પ્રક્ષાલિત કરવામાં આવ્યો હોય તે પ્રમાણે સ્વચ્છ છે, ધનુર્ધારીઓના માટે જે અભિરામ રૂપ છે તેમજ નિપુણ શિપી વડે જે બનાવવામાં આવ્યું છે. એવા પૃષ્ઠ ભાગ વાળા બાણ ને કે જેમાં અનેક મણિઓ તેમજ રત્ન વડે નામ રૂપ ચિન્હ અંકિત કરવામાં આવેલ છે. પદન્યાસર વિશેષમાં સ્થિત થઈને તે બાણને ધનુષ ઉપર ચઢાવ્યું અને કાન સુધી બહ૪ सावधानी पू याने (इमाई वयणाई तत्थ भाणीय) मा प्रभारी क्या घi-(हदि ! सुणंतु भवंतो वाहिरओ खलु सरस्स जे देवा) भा२।१डे प्रयुत २५ ना डिगमा २हे. ना।२ अधि०४ाय हे। छे ते सालणे. (णागासुरा सुवण्णा तेसिं खु णमो परिवयामि)
(१) भरत चक्रवर्ती ऐसा नाम उसमें लिखा था (२) वैशाखनामकं पादौ सविस्तारो कार्यो समहस्त प्रमाणतः । वैशाखस्थानके वत्स ! कूटलक्ष्यस्य वेधने ।।१।।
(૨) ભરત ચક્રવતી આ પ્રમાણે તેમાં નામ લંખેલું હતું.
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९२
___जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे खलु निश्चयेन नमोऽस्तु विभक्ति परिणामात् तान् प्रणिपतामि-नमस्करोमि । यद्यपि नम इति पदेनैव नमस्कारस्य गतार्थता स्यात्तथापि 'प्रणिपतामि' इति पुनरुक्तिभरतचकिणो भक्त्यतिशयख्यापनाय अनेन शरप्रयोगाय साहाय्यकारकाणां बहिर्भागवासिनां देवानां सम्बोधनमुक्त्वा अथाभ्यंतरभागवत्ति देवान् सम्बोधयितुमाह-'हंदि सणंतु भवंतो अभितरो सरस्स जे देव।। णागा सुरा सुवण्णा सव्वे मे ते विसयवासी ॥२॥ 'हंदि' इति सम्बोधने हे देवाः ! शृण्वन्तु भवन्तोऽभ्यन्तरतः आभ्यन्तराः शरस्य ये देवा नागा असुराः सुपर्णाः सर्वे ते मे-मम विषयवासिनः- मम देशवासिनः तान् प्रणिपतामीति सम्बन्धः । तथा च सर्वे एते देवा मदाज्ञा वशंवदत्वेन मत्प्रयुक्तस्य शरप्रयोगस्य सर्वथा सहायकत्वेन स्थास्यन्तीति बुद्धया नमस्करणम् । यद्यपि एते देवा राज्ञ कुमार इन सबके लिये नमस्कार करता हूँ यद्यपि यहां पर प्रयुक्त नमः शब्द से ही नमस्कार करने की बात आ जाती है, परन्तु फिर भी जो "पणिवयामि" शब्द का प्रयोग किया है । वह भरत चक्री की भक्ति की अतिशयता ख्यापन करने के लिये किया गया है । इस तरह सर प्रयोग के लिये साहाय्य करने वाले बहिर्भाग वासी देवों को संबोधित करके अब वह आभ्यन्तर वर्ती देवों का संबोधन करता है- (हंदि सुगंतु भवंतो अभितरओ सरस्स जे देवा-णागासरा सुवण्णा सव्वे मेते विसयवा सो ॥२॥ -यहां "हंदि" पद सम्बोधन में प्रयुक्त हुआ है। मेरे में रहनेवाले जो नागकुमार, असुरकुमार, सुवर्णकुमार नाम के देव हैं-वे सब सुनें-मैं उन्हे नमस्कार करता हूँ। यहां जो चक्रवर्ती ने ऐमा कहा है उसका अभिप्राय ऐसा है कि ये सब देव मेरी आज्ञा के वशवर्ती होने के कारण मेरे द्वारा छोड़े गये बाण के सब प्रकार से सहायक होंगे ही इस कारण मैं उन्हे नमस्कार करता हूँ । यद्यपि कोई ऐसी आशंका यहां करे कि जब ये देव राजा के आधिन होने रूप से निर्धारित हैं तो फिर उन्हे नमस्कार करना उसका अनुचित है। હું નાગકુમાર, અસુર કુમાર, સુવર્ણ કુમાર એ સર્વ માટે નમસ્કાર કરુ છું જે કે અહી प्रयात 'नमः' २०४था १ नम२४॥२ ४२वानी पात मावी जय छ या छताये २ "पणिवयामि" शहने। प्रयोग ४२वामां मावेल छे. ते मरत यही मस्तिनी अतिशयता च्या. પન કરવા માટે કહેવામાં આવેલ છેઆ પ્રમાણે બાણ પ્રયોગમાં સહાયભૂત થનારા બરિ. ભગવાસી દેવાને સંબોધિત કરીને હવે તે અત્યંતરવતી દેવને સંબોધન કરે છે. (हंदि सुणतु भवतो अभितरओ सरस्स जे देवा-णागासुरा सुवण्णा सवे भंते विसयवासी ॥२॥ मही "हंदि" ५६ समाधन भाट प्रयुत थयेस छे. भारा देशमा २3ना। २ नाममा२, मसु२शुभा२, सुपण भा२ नाम हे। छ, त। स सानाમને સર્વને નમસ્કાર કરું છું અહી જે ચક્રવતી એ આ પ્રમાણે કહ્યું છે. તેનો અભિપ્રાય આ પ્રમાણે છે કે એ સર્વે દેવે મારી આજ્ઞા મુજબ ચાલનારા છે. તેથી મારા વડે છે તેવામાં આવેલ બાણને સર્વ રીતે સહાયભૂત થશે જ. એથી હું તેમને નમસ્કાર કરું છે. જો કે અહીં કોઈ એવી આશંકા કરી શકે તેમ છે કે જયારે એ દેવે રાજાને આધીન
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ. वक्षस्कारः सू० ६ स्नानादिनिव्रत्यनन्तरोय भरतकार्यनिरूपणम् ५९३ आज्ञा वशंवदत्वेन निर्धारिता स्तर्हि तस्य नमस्कारोऽनुपपन्नः इति नोद्भावनीयम्, क्षत्रियाणां शस्त्रस्य नमस्कार्यत्वे व्यवहारदर्शनात् चक्ररत्नस्येव. तेन तदधिष्ठातूणामपि स्वाभिमत कार्यसाधकत्वेन नमस्कारस्येष्टत्वात् 'इति क उसुं णिसिरइत्ति' इति कृत्वा-निवेद्य इपुं-वाणं निसृजति मुञ्चति । भरतस्यैतत्प्रस्ताववर्णनाय गाथा द्वयमाह
परिगरणिगरियमझो वाउद्धय सोभमाणकोसेज्जो।। चित्तेण सोभए धणुवरेण इंदोव्व पच्चक्खं ॥३॥ तं चंचलायमाणं पंचमि चंदोवमं महाचावं ।
छज्जइ वामे हत्थे णरवइणो तंमि विजयंमि ॥४॥
छाया- परिकरनिगडितमध्यो वातोद्धतशोभमानकौशेयः । चित्रेण धनुर्वरेण शोभते इन्द्र इव प्रत्यक्षम् । ३। तं चञ्चलायमानं पश्चमी चन्द्रोपमं महाचापम् । राजते वामे हस्ते नरपतेस्तस्मिन् विजये। ४ । तत्र परिकरेण-मल्लकच्छवन्धेन युद्धोचितवखबन्धविशेषेण, निगडितं-सुबद्धं मध्यं-मध्यभागः कटिभागो यस्य स तथा सो यह शंका ठीक नहीं हैं क्योंकि चकरत्न की तरह जब क्षत्रियों को शस्त्र नमस्कार्य हैं तो जो उनके अधिष्ठायक देव हैं उन्हे राजा नमन करे इसमें कोई अनुचित बात नहीं है । कारण कि वे भी राजा के अभिमत कार्य में साधक होते हैं । (इति कटु इसुं निसिरइत्ति) ऐसा कहकर उसने बाण को छोड़ दिया । भरत के इसी प्रस्ताव को वर्णन करने के लिये ये दो गाथाएँ कही गई हैं
परिगरणिगरियमज्झो वाउद्ध्यसोभमाणकोसेज्जो । चित्तेण सोभए धणुवरेण इंदोव्व पच्चक्खं ॥१॥ तं चंचलायमाणं पंचमि चंदोवमं महाचावं ।।
छज्नइ वामे हत्थे णरवइणो तंमि विजयंमि ॥२॥ जिस प्रकार आखाडे में उतरते समय पहिलवान अपनी कांछ को बांधलेता है उसी प्रकार मागपतीर्थेश के साधने के लिये धनुष पर बाण चढा कर छोड़ने के समय उस भरत राजा ने છે જ તે પછી તેમને નમસ્કાર કરવા ઉચિત કહેવાય નહિ. તે આ શંકા બરાબર નથી કેમ કે ચક્રરત્ન ની જેમ જયારે ક્ષત્રિઓને શસ્ત્ર નમસ્કાય છે તો તેમના અધિષ્ઠાયક દેવ છે. તેમને રાજા નમન કરે તેમાં કોઈ અનુચિત વાત નથી કારણ કે તે બે પણ રાજાના अभिमत भी साधा डाय छे. (इति कटूटु इसु निसरइत्ति) मा प्रमाणे ही तणे पाए। છેડી દીધું. ભારતના એ પ્રસ્તાવ ને સ્પષ્ટ કરવા માટે આ બને ગાથાઓ કહેવામાં આવી છે
परिगरणिगरियमझो वाउद्घय सोभमाणकोसेज्जो । चित्तेण सोभए घणुवरेण इंदोव्व पच्चक्खं ॥१॥ तं चंचलायमाणं पंचमि चंदोवमं महाचावं ।
छज्जइ वामे हत्थे णरवइणो तमि विजयंमि ॥२॥ જે પ્રમાણે અખાડામાં ઉતરતી વખતે પહેલવાન કછેટો બાંધે છે, તેમજ માગધ તીર્થ શને સાધવા માટે ધનુષ ઉપર બાણ ચઢાવીને છોડતી વખતે તે ભરત રાજાએ પણ પિતા
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९४
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे यातेन-प्रस्तापात् समुद्रपयनेन उद्भतम्-उत्क्षिप्तं शोभमानं कौशेयं-यस्त्रविशेषो यस्य स तथा, चित्रेण धनुर्वरेणं शोभते 'स भरतः' इन्द्र इव प्रत्यक्षम् साक्षात् तत्प्रागुक्त स्वरूपं महोचापं चश्चलायमानं सौदामिनीयमानम्, आरोपित गुणत्वेन पञ्चमीचन्द्रोपमम्, पञ्चमीचन्द्र उपमा यत्र तम् 'छज्जई' राजते प्रकाशते, कुत्र इत्याह -याम हस्ते नरपते श्चक्रिणो भरतस्य तस्मिन् विनये मागधतीर्थेश साधनरूप । 'तए णं से सरे भरहेणं रण्णा णिसिटे समाणे खिप्पामेव दुवाळसजोयणाई गंता गहतित्थाहिवइस्स देवस्स भवणंसि निवइए' ततः खलु स शरो भरतेन राज्ञा निसृष्टः सन् क्षिप्रमेव द्वादशयोजनानि गत्या मागधतीयोधिपतेः देवस्य भवने निपतितः 'तए णं से मागहतित्थाहिबई देवे भवणंसि सरं णिवइयं पासइ' ततः खलु स मागधतीर्थाधिपतिः देवो भवने स्वकीय स्थाने शरं निपतितं पश्यति 'पासित्ता' दृष्ट्वा आसुरत्ते' आशु शीघ्रं रक्तः क्रोधोदयाद स्फुरितकोपानल: 'रुटे चंडिक्किए' रुष्टः- उदितक्रोधः चाण्डिभी अपनी धोती को कांछ को बांध लिया था इससे उसके शरीर का मध्य भाग कटि भाग सुहढ बन्धन से बद्ध हो जाने के कारण बहुत मजबूत हो गया था अथवा - युद्धोचित वस्त्र बन्धन विशेष से उसका मध्यभाग कटिभाग बंधा हुआ था इसने जो कौशेय या विशेष पहिर रक्खा था यह समुद्र के पवन से धीरे२ उस समय हिल रहा था अतः याम हाथ में धनुष लिये हुए वह भरत राजा प्रत्यक्ष इन्द्र के जैसा प्रतीत हो रहा था। तथा वाम हाथ में जो पूर्वोक्तरूप से वर्णित धनुष था यह विजली की तरह चमक रहा था- एवं शुक्ल पक्ष की पंचमी तिथि के चन्द्र जैसा प्रतीत हो रहा था. (तएणं से सरे भरहेण रण्णा णिसिटे समाणे सिप्पामेव दुवालसजोयणाई गंता भोगहतित्थाहिवइस्स देवस्स भवणंसि नियइए ) जब भरत राजा ने वह बाण छोड़ा तो छूटते ही १२ योजन तक जाकर मागधतोर्थ के अधिपति देव के भवन में पड़ा । (तएणं से मागहतित्थाहिवई भवणंसि सरं निवइयं पासइ) उस मागधतीर्थाधिपति देव ने ज्योंही अपने भवन में गिरेहुरु बाण को देखा तो ( दृष्ट्वा )देखकर ( आसुरत्ते रुठे चंडक्किए कुविए मिसमिसेमाणेति) वह क्रोध से ની ધોતીની કાંછને બાંધી લીધી. એથી તેના શરીરને મધ્યભાગ એટલે કે કટિભાગ સુદઢ બન્યનથી આબદ્ધ થઈ જવા બદલ બહુજ મજબૂત થઈ ગયે અથવા યુદ્ધોચિત વસ્ત્ર અન્યન વિશેષથી તેને મધ્યભાગ કટિભાગ આબદ્ધ હતો. એણે જે કૌશેય વસા વિશેષ ધારણ કરેલું હતું, તે સમુદ્રના પવનથી ધીમે-ધીમે તે વખતે હાલી રહ્યું હતું એથી ડાબા હાથમાં ધનુષ ધારણ કરેલ તે ભરત રાજા પ્રત્યક્ષ ઈન્દ્ર જેવો લાગતું હતું. તથા વામ હસ્તમાં જે પૂર્વોક્ત રૂપમાં વર્ણિત ધનુષ હતું તે વિદ્યુત ની જેમ ચમકી રહ્યું હતું તેમજ शुलपक्षनी ५यभी तिथिना यन्तु
स्तु, (तएणं से सरे भरहेण रण्णा णिसिट्टे समाणे खिप्पामेव दुवालसजोयणाई गंता मागहतित्थाहियइस्स देवस्स भवणंसि नियइए) न्यारे १२ मे मा छ।उयुत तार १२ या सुधी ४४२ भाशय तार्थना अधिपति ॥ मनमा ५.यु. (तएणं से मागहतित्थाहिवई भवणसि सरं निवइयं पासइ) भामतीयधिपति व प्यारे पोताना लपनमा ५डेगुं मानता
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ. वक्षस्कारः सू० ६ स्नानादिनिव्रत्यनन्तरोय भरतकार्यनिरूपणम् ५९५ क्यितः-सञ्जातचाण्डिक्यः अतिक्रोधयुक्त इत्यथः, 'कुविए' कुपितः-प्रवृद्ध क्रोधोदयः 'मिसिमिसेमाणे ति' कोपाग्निना दीप्यमान इव दन्तरोष्ठ दशन् मिसमिसशब्द कुर्वाण इत्यर्थः 'तिवलियं भिउडि णिडाले साहरई' त्रिवलिकां तिस्रो वलयः प्रकृष्ट कोषोदितललाटरेखा रूपा यस्यां सा तथा तां तथाविधां भृकुटि संहरति निवेशयति आकर्षयतीत्यर्थः 'संहरित्ता' संहत्य ‘एवं क्यासी' एवमवादीत उक्तवान् 'केस ' इत्यादि 'केस गं' भो एस अपत्थियपत्थए दुरंतपंतलक्खणे होणपुण्णचाउद्दसे हिरिसिरिपरिवज्जिए जेणं मम इमाए एयाणुरुवाए दिव्वाए देविड्ढीए दिव्वाए देवजुईए दिव्वेणं दिव्वाणुभावेणं लद्धाए पत्ताए अभिसमण्णागयाए उपि अपुस्सुए भवणंसि सरं णिसिरइत्ति कट्टु सीहासणाओ अब्भुढेइ' कः खलु भो एष: अप्रार्थितप्रार्थकः दुरन्तप्रान्तलक्षणः हीनपुण्णचातुर्दशः ही श्री परिवजितः यः खलु मम अस्या एतद्रपाया: दिव्यायाः देवमृद्धचा दिव्याया देवद्यते दिव्येन देवानुभावेन लब्धायाः प्राप्ताया अभिसमन्वागताया उपरि आत्मना उत्सुकः भवने शरं निसृजतीति कृत्वा रक्त-आग-बबूला हो गया-क्रोध के उदय से जग गई है क्रोध रूपी अग्नि जिसकी ऐसा बन गया-जिसने यह वाण फेंका है उसके ऊपर व गुस्सेमें भर गया -अत एव उसके रूपमें रौद्रभाव झलकने लग गया और उदित क्रोध के वशवर्ती होकर वह दांतों से अपने होठों को डसता हुआ मिसमिसाने लग गया (तिवलियं भिउडिं णिडाले साहरइ ) उसी समय उसकी भ्रकुटि त्रिवाल युक्त होकर ललाट पर चढ गई - टेडी हो गई ( संहरित्ता एवं वयासो) भृकुटि ललाट पर चढाकर वह फिर ऐसा सोचने लगा (केसणं भो एस अपत्थियपत्थए दुरंतपंतलक्खणे हीणपुण्ण चाउद्दसे हिरिसिरिपरिवज्जिए जेणं मम इमाए एयाणुरूवाए दिवाए देविद्धोए दिव्वाए देवजुईए दिव्वेणं देवाणुभावेणं लद्वाए पत्ताए अभिसमण्णागयाए उपि अप्पुस्सुए भवणंसि सरंणिसिरइत्ति कटु सीहासणाओ अब्भुदेइ) अरे ! ऐसा यह- कौन अप्रार्थित प्रार्थी-मरण का अभिलाषा हुआ है - अर्थात् ऐसा कौन है जो मेरे साथ युद्ध का अभिलाषी होकर अपनी अकाल (Eष्टवा)नेछन (आसुरत्तेरुठे चंडक्किए कुविए मिसमिसे माणेति) ओयथा २४० गया. કોષના ઉદયથી કોષ રૂપી અગ્નિ જેમાં પ્રકટ થયા છે. એવે તે થઈ ગયો. જેણે આ બાણ કર્યું તેની ઉપર તે ક્રોધાવિષ્ટ થઈ ગયો. એથી તેના રૂપમાં રૌદ્રભાવ ઝળકવા લાગ્યા અને धशत ४ तपासावाये। भने । १२७ ताभ्यो (तिवलियं भिउर्डि णिडाले साहर) मत तन मटि त्रिपाल युक्त ई ई ससाट ५२ २ढी आई
(सहरित्ता एवं पयासी) टिसाट ५२ २ढावान तो 241 प्रमाणे (क्यार थे. (केस णे भो एस अपस्थियपत्थए दुरंतपंतलक्खणे हीणपुण्णचाउइसे हिरिसिरिपरिवज्जिए जेणं मम इमाए एयाणुरुवाए दिव्याए देविद्धीए दिव्वाए देवजुईए दिवेणं देवाणुभावेणं लद्धाए पत्ताए अभिसमण्णागयाए उप्पिं अपुस्सुए भवणंसि सरं णिसिरइत्ति कटु सीहासणाओ अन्भुढेइ) अरे ! १ ममाथित प्राथा - મરણાભિલાષી થયા છે. એટલે કે એ કોણ છે કે જે મારી સાથે યુદ્ધ કરવા તૈયાર થયે
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे सिंहासनादम्युत्तिष्ठति इति, तत्र कः खलु अनिद्दिष्टनामकः भो इति सम्बोधने देवानां मध्ये एषः-बाणप्रयोक्ताः, अप्रार्थितप्रार्थक इति, अप्रार्थितम्-अमनोरथगोचरीकृतम् प्रस्तावात् मरणं तस्य प्रार्थकोऽभिलाषी, यो मया सह युयुत्सुः स मरणमभिवाञ्छतीतिभावः, दुरन्तप्रान्तलक्षण इति तत्र दुरन्तानि दुष्टावसानानि प्रान्तानि -तुच्छानि लक्षणानि यस्य स तथा अशुभलक्षणसम्पन्न इत्यर्थः हीनपुण्यचातुर्दश इति, हीनायां पुण्यचतुर्दश्यां जातो हीनपुण्यचातुर्दशः कृष्णचतुर्दशी जात इत्यर्थः, ही श्री परिवर्जित इति, हिया-लज्जया श्रिया शोभया च परिवर्जितः -रहितः यः खलु मम अस्याः प्रत्यक्षानुभूयमानायाः दिव्यायाः प्रधानायाः देवाः देवानाम् ऋद्धिः धनरत्नादिसम्पत् देवद्धिः तस्याः, दिव्याया देवधु तेरिति, देवानां द्युतिदेंवद्युतिः-देवशरोराभरणादिसम्पत् तस्याः तथा दिव्येन देवानुभावेन देवभवप्रभावेण लब्धायाः-जन्मान्तरोपाजितपुण्येन स्वायत्तीप्राप्तायाः-अधुनोपस्थिताया अभिसमन्वागतायाः भोग्यत्वेन अधीनया उपरि अल्पोत्सुकः प्राणत्राणोत्साहवर्जितः, यो मम भवने शरं निसृजति बाणं प्रक्षिपति इति कृत्वा इत्युक्त्वा सिंहासनादभ्युत्तिष्ठति (अब्भुद्वित्ता) अभ्युत्थाय (जेणेव से णामाहयके सरे तेणेव उवागच्छइ) यत्रैव नामामृत्यु को बुला रहा है मेरो समझमें वह कुलक्षणो है अशुभ लक्षणो वाला है होन पुण्य चातुर्दश है हीन - पुण्यवाली चतुर्दशो में - कृष्ण चतुर्दशी के दिन - उसका - जन्म हुआ है तथा वह श्रो हो से रहित है कि जिसने मेरो इस प्रत्यक्ष में अनुभूयमान प्रधान देवर्द्वि – धनरत्नादिरूप सम्पत्ति के ऊपर,देवद्यति के ऊपर - देव शरीर, आभरणादि को कान्ति के ऊपर जो कि मैने दिव्य देवानुमावसे-जन्मान्तरोपार्जित पुण्य से अपने अधीन की है तथा जिसके भोगने का मुझे ही अधिकार है बाण का वार किया है--ज्ञात होता है वह अल्पोत्सुक है-प्राण त्राण के उत्साह से वर्जित हो चुका है-नहीं तो उसे मेरे भवन में बाण छोड़ते का क्या अधिकार था ऐसा सोच कर वह शीघ्र ही सिंहासन से उठ बैठा (अभुट्टित्ता जेणेव से णामायके सरे तेणेव उवागच्छइ) और उठ कर वह जहां पर वह नामाङ्कित बाण पड़ा हुआ था वहां पर आया-(उवागછે. અને પિતાના અકાલ મૃત્યુને બોલાવી રહ્યો છે. મને લાગે છે કે તે કુલક્ષણી છે, એશભ લક્ષણે વાળે છે, હિનપુય ચાતુર્દશ છે.હીન પુણ્યવાળી ચતુર્દશીમાં -કૃષ્ણ ચતુર્દશીના દિવસે તેનો જનમ થયું છે. તેમજ તે શ્રી-હી થી રહિત છે. કેમકે તેને મારી આ પ્રત્યક્ષમાં અનુભૂયમાન પ્રધાન દેવદ્ધિ-ધનરાદિરૂપ સમ્પત્તિ ઉપર-દેવ ઘુતિ ઉપર-દેવ શરીર, આભરણાદિની કાંતિ ઉપર કે જે મે દિવ્ય દેવાનુભાવથી જન્માક્તરોપાજીત પ્રબળ પુણ્યથી સ્વાધીન બનાવી છે તેમજ જેને ભેગવવા ને અધિકાર મને જ પ્રાપ્ત થયેલ છે-બાણ પ્રહાર કર્યો છે. મને લાગે છે કે તે અપસુક છે, પ્રાણત્રાણના ઉત્સાહથી વજિત થઈ ચકર્યો છે. નહીતર તે મારી ઉપર બાણ છોડવાનું સાહસ જ કેવી રીતે કરી શકે ? આ प्रभारी विचार श२ ते तर सिहासन 6५२थी ने 25 21. (अब्भुद्वित्ता जेणेव णामाहंके सरे तेणेव उवागच्छइ) मने मे ७ ते य त नामiत मा ५९
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ. वक्षस्कारः सू० ६ स्नानादिनिव्रत्यनन्तरोय भरतकार्यनिरूपणम् ५९७
हताङ्क: नामाङ्कितः शरः तत्रैवोपागच्छति, तत्र नामरूपोऽहतः-अखण्डितः अङ्कः-- चिन्हं यत्र स तथा नामाकित इत्यर्थः (उवागच्छित्ता) उपागत्य (तं णामाहयंक सरं गेण्हइ) तं नामाहताङ्क शरं गृह्णाति (णामकं अणुप्पवाएइ) नामाकम् अनुप्रवाचयति वर्णानुपूर्वीक्रमेण पठति (णामकं अणुप्पवाएमाणस्स इमे एयारूवे अज्झथिए चिंतीए पत्थिए कप्पिए मणोगए संकप्पे समुप्पज्जित्था) नामाकम् अनुप्रवाचयतोऽयं वक्ष्यमाण एतद्रूपो वक्ष्यमाण स्वरूप आध्यात्मिकः चिन्तितः प्राथितः कल्पितः मनोगतः संकल्पः समुदपद्यत, तत्र आत्मनि अधि अध्यात्म तत्र भव: आध्यात्मिकः आत्मविषय इत्यर्थः अङ्कुरइव चिन्तित इति, संकल्पश्च द्विधा ध्यानास्मकः चिन्तात्मकश्च तत्राद्यः स्थिराध्यवसायलक्षणः, द्वितीयश्चलाध्यवसायलक्षणः, अस्मिन् पक्षे चिन्तितः-चिन्तात्मकः चेतसोऽनवस्थितत्वात् प्रार्थितः-प्रार्थनाविषयः अयं मे मनोरथः फलवान् भूयादित्यभिलापात्मक इत्यर्थः पुष्पित इव कल्पितः = स एव च्छित्ता तं णामाहयक सरं पगेण्हइ) वहां आकर के उसने उस नामाङ्कित बाण को अपने हाथ में उठा लिया । (णामकं अणुप्पवाएइ) और नाम के अक्षरों को वाचा (णामंकं अणुप्पवाएमाणस्स इमेएयावे अज्झथिए पत्थिए मगागए संकापे समुपज्जित्था ) नामांकित अक्षरों को वाचते हुए उसे ऐसा वक्ष्यमाण स्वरूप वाला आध्यात्मिक, चिन्तित, प्रार्थित, कल्पित, मनोगत, संकल्प उत्पन्न हुआ । वह संकल्प आत्मा में उत्पन्न हुआ इसलिये उसे आध्यात्मिक कहा है चिन्ता युक्त होने से वह चिन्तित था । संकल्प दो प्रकार का होता है-एक ध्यानात्मक और दूसरा चिन्तात्मक । इनमें पहिला स्थिर अव्यवसायरूप होता है। क्यों को यह तथाविध दृढ़ संहननादिगुण वालों के होता है, दूसरा चलाध्यवसायरूप होता है। और यह तथाविध दृढ़संहननादि गुणवालों से मिन्न जीवों के होता है उनमें से यह संकल्प चित्त की अनवस्थितिरूप होने से चिन्तित था ऐसा संकल्प अनभिलाषात्मक भी हो सकता है । इसके लिये कहा गया है कि नहीं यह उसका संकल्प प्रार्थित था अभिलाषा जन्य था अर्थात् यह मेरा संकल्प फलग्राही होगा डत त्यां गया. (उवागच्छित्ता तं णामायकं सरं गेण्हइ) त्या तशे नामांहितमाने पोताना यमदी (णामक अणुप्पवाएइ) म नाम अक्षरे। पाया, (णामक अणुप्पवाएमाणस्ल इमे एथारूवे अज्झथिए पथिए मणोगए संकप्पे समुपन्जित्था) નામાંકિત અક્ષરે વાંચીને તેને એવે વફ્ટમાણ સ્વરૂપ વાળા આધ્યાત્મિક ચિંતિત, પ્રાથિત કહિપત, મને ગત સંક૯પ ઉત્પન્ન થયો. તે સંક૯પ આત્મામાં ઉત્પન થયે એથી તેને આધ્યાત્મિક કહેવામાં આવ્યો છે. ચિત્તાયુક્ત હોવા બદલ તે ચિંતિત હતે. સંકલ્પ બે પ્રકારના હોય છે-એક ધ્યાનામક અને બીજે ચિન્તામક એમાં પ્રથમ સ્થિર અધ્યવસાય રૂપ હોય છે કેમકે એ તથાવિધ દઢ સંહનાનાદિ ગુણવાળાઓને થાય છે. બીજે સંક૯૫ ચલાધ્યવસાય રૂપ હોય છે અને તે તથાવિધ દઢ સંહાનાદિ ગુણવાળાએથી ભિન જ ને હોય છે, તેમનામાં આ સંક૯૫ ચિત્તની અનવસ્થિતિ રૂપ હોવા બદલ ચિતિત હતે. એ સંકલ્પ અનભિલાષામક પણ થઈ શકે એથી કહેવામાં આવેલ છે કે આ સંક૯૫
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे व्यवस्थायुक्तः सर्वथा राजयोग्यापहारप्रदानेन मया राजा सत्कार्यः इति कार्याकारण बिचारः द्विपत्रित इव मनोगतः न बहिर्वचनेन प्रकाशितः एवंविधः संकल्पः समुदपद्यत, तमेवाह-(उप्पण्णे खलु भो) उत्पन्नः खलु निश्चयेन भो इत्यामन्त्रणे (जंबुदोवे दीवे भरहे णामं राया चाउरंत चक्कबहो) जम्बूद्वीपे द्वोपे भरते वर्षे भरतो नाम राजा चातुरन्तचक्रवत्तों (तं जीयमेयं तीय पच्चुप्पण्णमणागयाणं मागहतित्थ. कुमाराणं देवाणं राईणमुवत्थाणीयं करेत्तए) तत् तस्माज्जोतमेतत् अतोतप्रत्युत्पन्नानागतानां मागधतीर्थकुमाराणाम, मागधतीर्थस्य अधिपतयः कुमाराः मागधतीर्थकुमाराः तेषां तन्नामकानां राज्ञां नरदेवानाम् उपस्थानिक प्राभृतं कर्तुम् (तं गच्छामि णं अहं पि भरहस्स रणो उवत्थाणीयं करेमि तिकटु एवं संपेहेइ) तत् गच्छामि खलु अहमपि भरतस्य राज्ञश्चक्रिण उपस्थानिकं करोमि इति कृत्वा इति मनसि विचिन्त्य एवं वक्ष्यमाणं निजऋद्धिसारं संप्रेक्षते पर्यालोचयति ॥सू० ६॥
ततः किं करोति इत्याह- "संपेहेत्ता" इत्यादि।
मूलम्-संपेहेत्ता हारं मउडं कुंडलाणि य कडगाणि य तुडियाणि य वत्थाणि य आभरणानि य सरं च णामाहयंक मागहतित्थोदगं च गेण्हइ ऐसा अभिलाषा वाला था तथा उसने इसे अभी तक मन में ही रखा था बाहिर किसी को वचन द्वारा नहीं कहा था-इसलिये वह मनोगत था (उप्पण्णे खलु भो जंबुद्दोवे दीवे भरहे णामं राया चाउरंतचक्कवट्टी) ओह ! जम्बूद्वीप में भरत क्षेत्र में चातुरन्त चक्रवर्ती भरत नाम का राजा उत्पन्न हुआ है-(तं जीयमेयं तीयपच्चुप्पण्णमणागयाणं मागहतित्थकुमाराणं देवाणं राईणमुव. त्थाणीयं करेत्तए) अतः अतीत प्रत्युत्पन्न मागध तोर्थ के अधिपति कुमारों का यह जीत-परम्परागत व्यवहार-है कि वे उसे नजराना-भेट-उपस्थित करें-(तं गच्छामि अहंपि भरहस्स रण्णो उवत्थाणीयं करेमित्ति कटु एवं संपेहेइ) तो अब मैं चल और चलकर भरत राजा को नजराना उपस्थित करूँ इस प्रकार से विचार करके फिर उसने नजराना प्रदान करने के योग्य वस्तुओं के सम्बन्ध में विचार किया- ॥६॥ તેને પ્રાથિત હતું અને તે અભિલાષાજન્ય હતું એટલે કે એ મારે સંકલપ ફલગ્રાહી થશે એવી અભિલાષા યુકત હતા. તેમજ તેણે અત્યાર સુધી તેને પિતાના મનમાં જ રાખ્યો इता. महाधनी पासे ५५ पयन द्वारा प्रट निहता, मेथी ते मनात इता. (उप्पण्णे खलु भो जंबुद्दोवे दीवे भरहे णामं राया चाउरंतवक्कवट्टो) मई ! दीपमा मरत क्षेत्रमा यातुरन्त यता सरत नामे २०५न्न थय। छे (तं जीयमेयं तीयपच्चुप्पण्णमणागयाणं मागहतित्थकुमाराणं देवाणं राईण उवत्थाणीयं करेत्तए) मेथी भતીત પ્રત્યુત્પન્ન માગધ તીર્થના અધિપતિ કુમારોને આ જીત-પરંપરાગત વ્યવહાર–છે કે तो तेने न०४२ (लेट) २. (तं गच्छामि अहंपि, भरहस्स रणो उवत्थाणीयं करेमि. त्ति कट्टटु एवं संपेहेइ) ते 6 यने ने मरत ने नरा उपस्थित કરૂં આ પ્રમાણે વિચાર કરીને પછી નજરાણું યોગ્ય વસ્તુઓના વિષે વિચાર કર્યો છે સૂત્ર ૬ો
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ० वक्षस्कारः सू०७ मागधातीर्थाधिपतेः भरतं प्रत्युपस्थानीयार्पणम् ५९९ गिहित्ता ताए उक्किट्ठाए तुडियाए चवलाए जयणाए सीहाए सिग्घाए उद्धयाए दिव्वाए देवगईए वीईवयमाणे वीईवयमाणे जेणेव भरहे राया तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता अंतलिक्खपडिवण्णे सखिखिणीयाइं पंच वण्णाई वत्थाई पवरपरिहिए करयलपरिग्गहियं दसणहं सिर जाव अंजलि कद्दू भरहं रायं जएणं विजएणं वद्धावेत्ता एवं वयासी अभिजिएणं देवा गुप्पिएहिं केवलकप्पे भरहे वासे पुरथिमेणं मागहतित्थमेराए तं अहण देवाणुप्पियाणं विसयवासी अहण्णं देवाणुप्पियाणं आणत्ती किंकरे आहण्णं देवाणुप्पियाणं पुरथिमिल्ले अंतवाले तं परिच्छंतु णं देवाणुप्पिया ! ममं इमेयारूवं पीइदाणं त्तिक? हारं मउडं कुंडलाणि य कडगाणि य जाव मागहतित्थोदगं च उवणेइ, तएणं से भरहेराया मागहतित्थकुमारस्स देवस्स इमेयाख्वं पीइदाणं पडिच्छइ पडिच्छित्ता मागहतित्थकुमारं देवं सक्कारेइ सम्माणेइ सक्कारेत्ता सम्माणेत्ता पडिविसज्जेइ तएणं से भरहे राया रहं परावत्तेइ, परावत्तेत्ता मागहतित्थेणं लवण पमुद्दाओ पच्चुत्तरइ पच्चुत्तरित्ता जेणेव विजयखंधावाणिवेसे जेणेव बाहिरिया उवट्ठाणसाला तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता तुरए णिगिण्हइ णिगिण्हित्ता रहं ठवेइ ठवित्ता रहाओ पच्चोरुहइ पच्चोरुहित्ता जेणेव मज्जणघरे तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता मज्जणघरं अगुपविसइ अणुपविसित्ता जाव ससिव्व पियदंसणे णरवई मज्जणघराओ पडिणिक्खमइ पडिणिक्खमित्ता जेणेव भोयणमंडवे तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता भोयणमंडवंसि सुहासणवरगए अट्ठमभत्तं पारेइ पारित्ता भोयणमंडवाओ पडिणिक्खमइ पडिणिक्खसित्ता जेणेव बाहिरिया उवट्ठाणसाला जेणेव सीहासणे तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता सीहासणवरगए पुरस्थाभिमुहे णिसीयइ णिसोइत्ता अठारस सेणिप्पसेणीओ सदावेइ सद्दवित्ता एवं वयासी-खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया ! उस्सुक्कं उक्करं जाव मागहतित्थ-- कुमारस्स देवस्स अट्ठाहियं महामहिमं करेइ करित्ता मम एयमाणित्तियं
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________
६००
___ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे पच्चप्पिणह, तएणं ताओ अट्ठारससेणिप्पसेणीओ भरहणं रण्णा एवं वुत्ताओ समाणोओ हट्ठ जाव करेंति करिता एयमाणत्तियं पचप्पिपंति, तएणं. से दिव्वे चक्करयणे वइरामयतुंबे लोहियक्खामयारए जंबुणयणे मीए णाणामणिखुरप्पथालपरिगए मणिमुत्ताजालभूसिए सणंदिघोसे सखिखिणीए दिव्वे तरुणरविमंडलगिमे णाणामणिरयणघंटियाजालपरिक्खित्ते सव्योउअसुरभि कुसुम आसत्तमल्लदामे अंतलिक्खपडिवण्णे जक्खसहस्ससंपरिखुडे दिव्वतुडियसदसण्णिणादेणं परेते चेव अंवरतलं णामेण य सुदंसणे णवइस्स पढमे चक्करयणे माग हतित्थकुमारस्स देवस्स अट्ठाहियाए महामहिसाए णिवत्ताए समाणीए आउहघरसालाओ पडिणिक्खमइ पडिणिक्खमित्ता दाहिणपच्चत्थिमं दिसिं वरदामतित्थाभिमुहे पयाए यावि होत्था ॥सू०७॥
छाया-संप्रेक्ष्य हारं मुकुटं कुण्डलानि च त्रुटिकानि च वस्त्राणि च आभरणानि च शरं च नामाहताङ्क मागधतीर्थोदकं च गृह्णाति गृहीत्वा तया उत्कृष्टया त्वरया चपलया चपलया यत्नया सिंहया उद्धतया दिव्यया देवगत्या व्यतिवजन् यत्रैव भरतो राजा तत्रैव उपागच्छति, उपायत्य अन्तरिक्षप्रतिपन्नः सकिंकिणीकानि पञ्चवर्णानि वस्त्राणि पवरपरिहितः करतलपरिगृहीतशिरयावत् अञ्जलिं कृत्वा भरतं राजानं जयेन विजयेन बर्द्धयति, बर्द्धयित्वा एवमवादीत, अभिजितं खलु देवानुप्रियैः केवलकल्पं भरतं वर्ष पौरस्त्ये मागधतीर्थमर्यादया तदहं खलु देवानुप्रियाणाम विषयवासो अह देवानुप्रियाणामाज्ञप्तिकिङ्करः अहं देवाणुप्रियाणां पौरस्त्योऽन्तपालः तत् प्रतीच्छन्तु खलु देवाणुप्रियाः मम एतद्रूपं प्रीतिदानम् इतिकृत्वा हारं मुकुटं कुण्डलानि च कटकानि च यावत् मागधतीर्थोदकं च उपनयति, ततः खलु स भरतो राजा मागधतीर्थकुमारस्य देवस्य इदमेतद्रपंप्रीतिदानं प्रीतिच्छति प्रतीष्य मागधतीर्थकुमारं देवं सत्कारयति सम्मानयति सत्कार्य सन्मान्य च प्रतिविसर्जयति ततः खल स भरतो राजा रथं परावर्तयति, पराब मागधतीर्थन लवण समुद्रात् प्रत्यवतरति प्रत्यवतीर्य यत्रैव विजयस्कन्धावारनिवेशो यथैव बाह्या उपास्थानशाला तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य तुरगान् निगृहाति निगृह्य रथं स्थापयति, स्थापयित्वा रथात् प्रत्यवरोहति, प्रत्यवरुप यत्रैव मज्जनगृहं तत्रैवोपागच्छति उपागत्य मज्जनगृहमनुप्रविशति, अनुप्रविश्य यावत् शशोव प्रियदर्शनो नरवतिः मज्जनगृहात् प्रतिनिष्कामति प्रतिनिष्क्रम्य यत्रैव भोजनमण्डपस्तत्रैवोपागच्छति उपागत्य भोजनमण्डपे सुखासनवरगतःअष्टममतं पारयति पारयित्वा भोजनण्डपात् प्रतिनिष्कामति प्रतिनिष्क्रम्य यत्रैव बाह्या उपस्थानशाला यत्रैव सिंहासनं तत्रैवोपागच्छति उपागत्य सिंहासनवरगतः पौरस्त्याभिमुखो निषीदति, निषद्य अष्टादश श्रेणी प्रश्रेणी:
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ० वक्षस्कारः सू०७ मागधातीर्थाधिपतेः भरतं प्रत्युपस्थानीयार्पणम् ६०१ शब्दयति शब्दयित्वा पवमादीत् क्षिप्रमेव भो देवानुप्रियाः ! उच्छुल्काम् उत्करां यावत् मागधतीर्थकुमारस्य देवस्य अष्टाहिकां महामहिमां कुरुत कृत्वा मम एतामाज्ञप्तिको प्रत्यर्पयत ततः खलु ताः अष्टादश श्रेणिप्रश्रेणयः भरतेन राजा एवम्, उक्ता सत्यः हृष्टयावत् कुर्वन्ति, कृत्वा एतामाज्ञप्तिकां प्रत्यर्पयन्ति ततः खलु तद्दिव्य चक्ररत्नं वज्रमय तुम्बं लोहिताक्ष रत्नमयारकं जाम्बूनद नेमि नानामणिक्षुरप्रस्थालपरिगतं मणिमुक्ताजालभूषितम्, सनन्दि. धोषम् सकिङ्किणीकम्, दिव्यम् तरुणरविमडलनिभम्; नाना-मणिरत्नघण्टिकाजालपरिक्षिप्तम् सर्व सुरभिकुसुमासक्त माल्यदाम अन्तरिक्ष प्रतिपन्नम् यक्षसहस्त्रसंपरिवृतम्, दिव्य त्रुटितशब्द सन्निनादेन पूरयदिव व अम्बरतलम् नाम्ना च सुदर्शनम् नरपतेः प्रथमम् चक्ररत्नम, मागधतीर्थकुमारस्य देवस्य अष्टाहिकायां महामहिमायां निवृत्तायां सत्याम् आयुधगृहशालतः प्रतिनिष्कामति प्रतिनिक्रम्य दक्षिणपश्चिमां दिशं वरदामतीर्थाभिमुखं प्रयातं चलितं चाप्यभवत् ॥सू० ७॥
टीका-(संपेहेत्ता) इत्यादि ।
(संपेहेत्ता) संप्रेक्ष्य-पर्यालोच्य (हारं मउडं कुंडलाणि य कडगाणि य तुडियाणि य वत्थाणि य आभरणानि य सरं च णामाहयक मागहतित्थोदगं च गेण्हइ) हारम्अष्टादशादिसरिकमुक्ताहारम् तत्र मुकुटं-शिरोभूषणम्, कुण्डलानि च, कर्णभूषणानि, कटकानि च- हस्ताभरणानि, त्रुटितानि च वाहाभरणानि, वस्त्राणि च नानामणिरत्नादि खचित परिधेयपट्टवस्त्राणि भरतस्य प्रत्यर्पणाय शरं-बाणं च, नामाहताई भरतेति नामाङ्कितचिन्हं शरं च मागधतीर्थोदकं व-राज्याभिषेकोपयोगि मागधतीर्थजलं च एतानि गृहाति (गिण्हित्ता) गृहीत्वा (ताए उक्किट्ठाए तुरियाए चवलाए जवणाए सीहाए सिग्याए उधूयाए दिव्वाए देवगइए वीईवयमाणे वीईवयमाणे जेणेव भरहे राया तेणेव उवागच्छइ) तया उत्कृष्टया त्वरितया चपलया जया सिंहया शीघ्रया उदधतया दिव्यया देवगत्या व्यतिव्रजन् व्यतिवजन् यत्रैव भरतो राजा तत्रैवोपागच्छति.
'संपेहेत्ता हारं मउडं कुंडलाणि य' इत्यादि सू०-७
टीकार्थ-(संपेहेत्ता) अच्छी तरह से विचार करके (हारं मउडं कुंडलाणि य कडगाणि य तुडियाणि य वत्थाणि य आभरणाणि य सरं च णामाहयंकं मागहतित्थोदगं च गेण्हइ) उसने हार, मुकुट, कुण्डल, कटक, त्रुटित-बाहुके आभरण, नानामणिरत्नादिक से खचित पहिरने योग्य वस्त्र भरत के नाम से अङ्कित बाण एवं मागधतीर्थ का राज्याभिषेकोपयोगी उदक लिया-(गिण्हित्ता ताए उक्किट्ठाए तुरिआए चवलाए जयणाए सीहाए सिग्धाए उद्भूआए दिव्वाए देवगईए वोईवय
संपेहेता हारं मउडं कुंडलाणिय' इत्यादि सू० ७॥
कार्य-संपेहेता)सारीश पिया२शन (हार मउडं कुडलाणिय कडगाणि य तडियाणिय, वत्थाणिय आभरणानि य सरं च णामाहयंकं मागहतित्थोद्ग च गेण्हर) तोहार भुशी કુંડળ, કટક, ત્રુટિત-બહેના આભરણ વિશેષ નાનામણિ રત્નાદિકથી ખચિત પહેરવા વો ભરતના નામથી અંકિત બાણ તેમ જ માગતીર્થનું રાજ્યાભિષેક એગ્ય ઉદક એ सधी परतुदीधी. (गिहित्ता ताए उक्किट्ठाए तुरिआए चवलाए जयणाय सीहाए सि. ग्याए उद्ध आए दिव्वाए देवगईए वीईवयमाणे२ जेणेव भरहे राया तेणेव उवागच्छड) से
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________
marwanawwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwinda
६०२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे तत्र तया उत्कृष्टया गत्या त्वरया आकूलया न स्वामाबिन्या, चपलया कायतोऽषि चण्डया, जवनया वेगवत्या सिंहया-तदाढयस्थैर्येण, उद्धृतया- दतिशयेन जयिन्या विपक्षजेतृत्वेन लेकया निपुणया दिव्यया देवगत्या आकाशमार्गगमनेन व्यतिव्रजन् व्यतिव्रजन यत्रैव भरतो राजा तत्रैवोपागच्छति (उवागच्छित्ता) उपागत्य (अंतलिक्खपडिवण्णे सखिखिणीयाइं पंचवण्णाई वत्थाई पवरपरिहिए करयलपरिग्गहियं दसणहं सिर जाव अंजलि कटु भरहं रायं जएणं विजएणं वद्धावेइ) अन्तरिक्षप्रतिपन्नः सकिंकिणीकानि पञ्चवर्णानि वस्त्राणि प्रवरं परिहितः करतलपरिगृहीतं दशनखं शिर यावत् अज्जलिं कृत्वा भरतं राजानं जयेन विजयेन वर्द्धयति, तत्र अन्तरिक्षप्रतिपन्नः आकाशगतो देवानामभूमिचारित्वात् सकिंकिणीकानि-क्षुद्रघण्टिका सहितानि पञ्चवर्णानि च कृष्णनोलपीतरक्तशुक्लवर्णानि च वस्त्राणि प्रवरं विधिपूर्वकं यथा स्यात् तथा परिहितः माणे२ जेणेव भरहे राया तेणेव उवागच्छइ) इन सब उपहार करने योग्य वस्तुओं को लेकर वह उस उत्कृष्ट, त्वरित, चपल, अति महान् वेग से आरब्ध होने के कारण सिंहगामि जैसी शीघ्रतावाली, उद्धृत दिव्य देवगति द्वारा चलता चलता जहां भरत राजाथा वहां पर आया गति के इन विशेषणों की व्याख्या पहिले का जा चुकी है । (उवागच्छिता अंतलिक्खपडियन्ने सखिखिणिआई पंचवण्णाई वत्थाई पवरपरिहिए करयलपरिग्गहिरं दसणहं सिरआवत्तं जाव अंजलि कटु भरहं रायं जएणं विजएणं वद्धावेइ) वहां आकरके उसने क्षुदघंटिकाओं से युक्त ऐसे पांच वर्णों वाले वस्त्रों को पहिरे हुए ही आकाश में खड़े-खड़े दश नख जिसमें मिल जावें ऐसी अंगुली करके और उसे मस्तक पर धर करके भरत राजा को जय विजय शब्दों का उच्चारण करते हुए ही बधाई दी यहां जो उसे क्षुद्र घंटिकाओं से युक्त वस्त्र पहिरे हुए प्रकट किया गया है उसका तात्पर्य यही है कि उसने उन घंटिकाओं से उत्थित शब्दों द्वारा यही प्रकट सर्वजन समक्ष किया मैं आपका प्रकटरूप में सेवक हूँ गुप्तरूप में नही (वद्धावित्ता एवं वयासी) वधाई સવે ઉપહાર એગ્ય વસ્તુઓ લઈ ને તે ઉત્કૃષ્ટ, ત્વરિત, ચપળ અતિ મહાન વેગથી આરબ્ધ હોવાથી સિંહ ગતિ જેવી શીવ્રતાવાળી, ઉદ્ધત દિવ્ય દેવગતિથી ચાલતા-ચાલતે જ્યાં ભરતરાજ હતું, ત્યાં આવ્યો. ગતિના એ સવે વિશેષણોની વ્યાખ્યા પહેલાં કરવામાં આવી છે. (उवाच्छित्ता अंतलिकात्रपडियन्ने सखिखिणी आइ पंचवण्णाई वत्थाई पवरपरिहिए करयलपरिग्गहि दसणहं सिर जाव अंजलि कटु भरहं रायं जएण विजएणं वद्धावेइ) त्यां આવીને તેણે ક્ષુદ્રઘ ટિકાઓથી યુક્ત એવા પાંચવર્ણોવાળ વો પહેરીને આકાશમાં જ ઊભા રહીને દસન છે જેમાં સંયુક્ત થઈ જાય એવી અંજલી બનાવીને અને તેને મસ્તક ઉપર મૂકીને ભરત રાજાને જય-વિજ્ય શબ્દ સાથે અભિનંદન વધામણી આપ્યા. અહીં જે ક્ષદ્ર ઘટિકાએ યુકત વસ્ત્રો પહેરેલા છે એવો ઉલ્લેખ છે તેનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે. કે તેણે તે ઘંટિકાઓથી ઉથિત થતા શબ્દો વડે એજ વાત સર્વ લોકો સમક્ષ પ્રગટ श तभा२। ५८ ३५मां से छु, शुत ३५मा नहि. (वद्धावित्ता एवं वयासी) मलि
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ. वक्षस्कारः सू०७ मागधातीर्थाधिपतेः भरतं प्रत्युपस्थानीयार्पणम् ६०३ धारितः। किमुक्तं भवति इत्याह किंकिणी ग्रहणेन तस्य, किंकिणी समुत्थशब्देन सर्वजनसमक्षं सेवकोऽस्मि न तु गुप्तरूपेणेति ज्ञापनार्थम्, करतलपरिगृहीतं दशनखं शिरसावत मस्तकेऽजलिं कृत्वा भरतं राजानं चक्रिणं जयेन विजयेन-जयविजयशब्देन वर्द्धयति 'बद्धावित्ता' वर्द्धयित्वा' एवं वयासी' एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादात् 'अभिजिएणं देवा णुप्पिएहि केवलकप्पे भरहे वासे पुरथिमणं मागहतित्थमेराए तं अहण्णं देवाणुप्पियाणं विसयवासी अहण्णं देवाणुप्पियाणं आणत्तीकिंकरे अहण्णं देवाणुप्पियाणं पुरथिमिल्ले अंतवाले तं पडिच्छंतु ण देवाणुप्पिया ! ममं इमेयारूवं पीइदाणं तिकट्ट हारं मउड कुंडलाणि य कडगाणि य जाव मागहतित्थोदगं च उवणेइ' अभिजितं खलु देवानुप्रियः केवलकल्पं भरतं वर्ष पौरस्त्ये मागधतीर्थमर्यादया तदहं खलु देवानुप्रियाणां विषयवासी, अहं खलु देवानुप्रियाणां पौरस्त्योऽन्तपालः तत्प्रतीच्छन्तु देवानुप्रियाः ! ममेदम् एतद्रपं प्रीतिदानम् । इतिकृत्वा हारं मुकुटं कुण्डलानि च यावत् मागधतीर्थोंदकं च उपनयति 'देवाणुप्पिएहि देवानुप्रिय:-'केवलकप्पे' केवलकल्पं केवलज्ञानसदृशं सम्पूदेकर के फिर उसने ऐसा कहा-(अमिजिएणं देवाणुप्पिएहिं केवलकप्पे भरहे वासे पुरत्थिमेणं मागहतित्थमेराए तं अहण्ण देवाणुप्पियाणं विसयवासी अहण्णं देवाणुप्पियाणं आणत्तो किं करे अहणं देवाणुप्पियाणं पुरथिमिल्ले अंतवाले तं पडिच्छंतुणं देवाणुप्पिया ममं इमेयारूवं पीइ दाणं त्तिकदृटु हारं मउर्ड कुंडलाणिय कडगाणिय जाव मागहतित्थोदगं च उवणेइ) आप देवानुप्रिय के द्वारा केवल कल्प-समस्त-भरत क्षेत्र पूर्व दिशा में मागधतीर्थ तक अच्छी तरह से जोत लिया गया है, मैं आप देवानुप्रिय के द्वारा जिते गए देश का निवासी हूँ, में आपका आज्ञप्ति किंकर हूँ में आप देवानुप्रिय का पूर्व दिशा का अन्तपालहूं इसलिये आप देवानुप्रिय मेरे इस प्रोतिदान को-भेंट को-स्वीकार करें ऐसा कह कर उसने उसके लिये हार, मुकुट, कुण्डल, कटक यावत् मागध तीर्थ का उदक दे दिया । पौरस्त्य अन्तपाल शब्द का भावार्थ ऐसा है कि पूर्व दिशा में आपके द्वारा जो शासित देश है उस देश को मैं शत्रुओं आदिके द्वारा जायमान नहन मापान पछी तो मा प्रभारी अधु- अमिजिएणं देवाणुप्पिएहिं केवलकप्पे भरहे चासे पुरथिमेणं मागहतित्थमेराए तं अहण्णं देवाणुप्पियाणं विसयवासी अहाणं देवाणप्पियाण आणत्तीकिंकरे अहण्हं देवाणुप्पियाणं पुरथिमिल्ले अंतवाले तं पडिच्छंतु ण देवा णुप्पिया! ममं इमेयारूवं पीइदाणं तिकटु हारं मउडं कुण्डलाणि य कडगाणि य जाव मागहतित्थोदगं च उवणेइ), आ५ देवानुप्रिय 43 उक्त ६५-समस्त-मरतत्र वाहिशामा માગધતીથ સુધી સારી રીતે જીતી લેવામાં આવ્યું છે. હું આપી દેવાનુપ્રિય વડે વિજિત દેશાનો નિવાસી છું. હું આપશ્રીને આજ્ઞપ્તિ કિંકર છું. હું આ૫ દેવાનુપ્રિયને પૂર્વ દિશાને અંતપાલ છું એથી ૫ દેવાનુપ્રિય મારા આ પ્રીતિદાન-ભેટને સ્વીકારકરો આ પ્રમાણે કહીને તેણે તેમના માટે હાર, મુગુટ, કુંડળ, કટક યાવત્ માગધતીથનું ઉદક એ સર્વે વસ્તુઓ અર્પિત કરી. પૌરત્ય અન્નપાલ શબ્દનો ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે કે પૂર્વ દિશામાં આપ વડે શાસિત જે દેશ છે. તે દેશને હું શત્રુએ વગેરે દ્વારા જાયમાન
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०४
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे र्णमित्यर्थः 'भरहे वासे' भरत वर्ष भरतक्षेत्रम् 'पुरथिमेणं' पौरस्त्ये पूर्वस्यां दिशि खलु 'मागहतित्थमेराए' मागधतीर्थमर्यादया मागधतीर्थपर्यन्तम् 'अभिजिएण' अभिजितं खलु निश्चयेन 'ते' तस्मात् कारणात् 'अहणं' अहं खलु देवाणुप्पियाणं' देवानुप्रियाणां भवतां 'विसयवासी' विषयवासी देशवासी 'अहण्णं' अतएव अहं खलु 'देवाणुप्पियाणं' देवानुप्रियाणाम् 'आणत्तिकिंकरे' आज्ञप्तिकिङ्करः आज्ञाकारी सेवकः 'अहणं' अहं खलु ‘देवाणुप्पियाणं' देवानुप्रियाणाम् 'पुरस्थिमेणं' पौरस्त्यः -पूर्वदिक् सम्बन्धी 'अंतवाले' अन्तपालः, अन्तं-त्वदाज्ञप्तिदेश सम्बन्धिनं पालयति रक्षयति रिप्पादि सर्वोपद्रवेभ्य इति अन्तपाल:-त्वदादेशरक्षकोऽस्मि 'तं' तत् तस्मात् कारणात् 'पडिच्छंतु णं देवाणुप्पिया' प्रतीच्छन्तु-गृह्णन्तु खलु भो देवानुप्रियाः ! 'मम' मम 'इम इदं पुर उपस्थापितम् 'एयाख्यं एतद्रूपं प्रत्यक्षानुभूयमानस्वरूपम् 'पीईदाणं' प्रीतिदानम् उपहाररूपम् 'तिकट्ट' इति कृत्वा इति विज्ञप्य हारं' हारं-मुक्ताहारम् 'मउड' मुकुटम् 'कुंडलाणि य' कुण्डलानि च 'कडगाणि य' कटकानि च हस्तभूषणानि च यावत नामाङ्कितवाणम् 'मागहतित्थोदगं च' मागधतीर्थोदकं च-राज्याभिषेकोपयोगि मागधतीर्थजलं च 'उवणेइ' उपनयति-भरतचक्रिणे प्राभृती करोति अर्पयतीत्यर्थः, 'तएणं से भरहे राया मागहतित्थकुमारस्स देवस्स इमेयारूवं पीइदाणं पडिच्छइ' ततस्तदनन्तरं खलु स भरतो राजा मागधतीर्थकुमारनाम्नो देवस्य इदम् एतद्रूपं प्रीतिदानं प्रतीच्छति स्वीकरोति 'पडिच्छित्ता' प्रतीष्य स्वीकृत्य 'मागहतित्थकुमारं देवं सकारेइ सम्माणेइ' मागधतीर्थकुमार देवं सत्कारयति अनुगमनादिना सन्मानयति मधुरवचनादिना 'सकारिता सम्माणित्ता' सत्कार्य सन्मान्य च 'पडिविसज्जेई' प्रति विसर्जयति स्वस्थानगमनाय अनुमन्यते 'तएणं से भरहे राया रहं परावत्तेइ' ततः खलु स भरतो उपद्रयों से रक्षा करने वाला हूँ यहां यावत् शब्द से नामांकित बाण गृहीत हुआ है । (तएणं से भरहे राया मागहतित्थकुमारस्स देवस्स इम एयारूवं पीइदाणं पडिच्छइ) भरत राजा ने भी मागधतीर्थ कुमार देव के इस प्रकार के इस प्रीतिदान को--भेंट को-स्वीकार कर लिया(पडि. च्छित्ता मागहतित्थकुमारं देवं सक्कारेइ, सम्माणेइ) भेंट स्वीकार करके फिर उस भरत राजा ने उस मागधतीर्थ कुमार का अनुगमनादि द्वारा सत्कार किया और मधुर वचनादि द्वारा सन्मान किया (सक्कारिता सम्माणित्ता पडिविसज्जेइ) सत्कार एवं सन्मान करके फिर उसे विसर्जित उपद्रवाथी २क्षा२ना२ छु . मी यावत थी नामांति सानु ग्रहाण थयुं छे. (तएणं से भरहे राया मागहतित्थकुमारस्स देवस्स इम एयारूवं पीइदाणं पडिच्छइ) भरत रालय ५० भाग ती मा२ वनमा जतना से प्रीतिहीन (मेट) ने स्वी२ या. (पडिच्छित्ता मागहतित्थकुमार देवं सक्कारेइ, सम्माणेइ) लेटना स्वी२ ४शन पछी भरत રાજાએ તે. માગધ તીથ કુમારને અનુગામનાદિ દ્વારા સંસ્કાર કર્યો અને મધુર વચનાદિ दास तेनुसन्मान यु. (सरकारिता सम्माणित्ता पडि विसज्जेइ) सार भने सन्मान NA पछी त विहाय मापी. (त एण से भरहे राया रहं परावत्तइ) त्या२ ६ ते
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ. वक्षस्कारः सू०७ मागधातीर्थाधिपतेः भरतं प्रत्युपस्थानीयार्पणम् ६०५ राजा रथं परावर्तयति निवर्तयति 'परावत्तित्ता' परावर्त्य 'मागहतित्थेणं लवणसमुद्दामो पच्चुत्तरइ' मागधतीर्थेन लवणसमुद्रात् प्रत्यवतरति 'पच्चुत्तरित्ता' प्रत्यवतीर्य 'जेणेव विजयखंधावारणिवेसे जेणेव बाहिरिया उवट्ठाणसाला तेणेव उवागच्छइ' यत्रैव विजयस्कन्धावारनिवेशो यत्रैव च बाह्या उपस्थानशाला तत्रैव उपागच्छति 'उवागच्छित्ता' उपागत्य 'तुरए णिगिण्हइ' तुरगान् निगृहाति-स्थिरी करोति 'निगिहित्ता' निगृह्य 'रहं ठवेइ' रथं स्थापयति 'ठवित्ता' स्थापयित्वा 'रहाओ पच्चोरुहइ' रथात् प्रत्यवरोहति अवतरति 'पच्चोरुहिता' प्रत्यवरुह्य 'जेणेव मज्जणघरे तेणेव उवागच्छइ' यत्रैव मज्जनगृहं तत्रैवोपागच्छति 'उवागच्छित्ता' उपागत्य 'मज्जणघरं अणुपविसई' मज्जनगृहम् अनुप्रविशति 'अनुपविसित्ता' अनुप्रविश्य 'जाव ससिव्व पियदसणे' यावत् शशीव प्रियदर्शनः 'गरवई मज्जणघराओ पडिणिक्यमइ' नरपतिः मज्जनगृहात् प्रतिनिष्कामति अत्र पूर्व कर दिया । (तएणं से भरहे राया रहं परावत्तेइ) इसके बाद उस भरत राजा ने अपने रथ को लौटाया ( परावत्तित्ता मागहतित्थेणं लवणसमुद्दाओ पच्युत्तरइ ) और लौटाकर मागधतीर्थ से होता हुआ वह लवण समुद्र से वापिस भरत क्षेत्र की ओर आ गया (पच्चुत्तरित्ता जेणेव विजयखंधावारणिवेसे जेणेव बाहिरिया उवट्ठाणसाला तेणेव उवागच्छइ ) और आकर के वह जहां पर विजयस्कन्धावार का निवेश था-पडाव पड़ा हुआ था और उसमें भी जहां पर बाह्य उपस्थान शाला थी वहां पर आया । (उवागच्छित्ता तुरए निगिण्हइ) वहां आकरके उसने घोड़ों को रोक दिया (निगिहित्ता रहं ठवेइ, ठवित्ता रहाओ पच्चोरुहइ पच्चोरुहित्ता जेणेव मज्जणधरे तेणेव उवागष्छइ) घोड़ो को रोक करके उसने फिर रथ खड़ा कर दिया । रथ के खड़े होते ही वह उस रथ से निचे उतरा और उतरकर फिर वह जहां पर स्नानगृह था वहां पर आया (उवागच्छित्ता मज्जणघरं अणुपविसइ) वहां आकर वह स्नानगृह में प्रविष्ट हुआ (अणुपविसित्ता जाव ससिव्व पियदंसणे णरवई मज्जणघराओ पडिनिक्खमई) वहां प्रविष्ट होकर उसने पूर्ववत् स्नान किया स्नान करने के अनन्तर फिर धवल महामेध से निकलते हुए चन्द्र के भरत जन्मे पातान। २यने पाछ। पाल्या. (परावत्तित्ता मागहतित्थेणं लवणसमुदाओ पच्चुत्तरइ) मने पाछ। वाणीने माग ती माथी ५सार नेते सण समुद्र त२५थी पाछ। लरत क्षेत्र त२५ मापी गये। (पच्चुत्तरित्ता जेणेव विजयखंधावारणिवेसे जेणेय बाहिरिया उवट्ठाणसाला तेणेव उवागच्छइ) भने भावीन ते ल्या विय २४ धावा२નિવેશ હતે-પડાવ હતો, અને તેમાં પણ જ્યાં બાહ્ય ઉપસ્થાન શાળા હતી ત્યાં આ બે (उवागच्छित्ता तुरए निगिण्हइ) त्यो मापीन ते घामाने भाराभ्या. (निगिण्हित्ता रहं ठवेइ ठवित्ता रहाओ पच्चोरुहइ पचोरुहिताजेणेव मज्जणघरे तेणेव उवागच्छइ) घामाने ઉભા રાખીને પછી તેણે રથ ઉભા રાખ્યો. રથ ઊભો રહેતાં જ તે રાજા રથ ઉપરથી નીચે ઉતર્યો सन नाय तरी २ पछी ori स्नान हेतु-त्यां . (उवाच्छिता मज्जणघरं अणुपविसइ) त्या भावीन त स्नानभा प्रविष्ट था. (अणुपविसिता जाव ससिव्व पियदसणे णरवई मज्जणघराओ पडिनिक्खमई) यो प्रविष्ट छन तो पू यत् स्नान , स्नान
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०६
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे वत स्नानविध्यनन्तरं धवलमहामेधान्निर्गच्छन चन्द्र इव सुधाधवलीकृत्तमज्जनगृहात् प्रियदर्शनः स भरतः चक्री निर्गच्छतीतिभावः 'परिणिक्खमित्ता' पतिनिष्क्रम्य निर्गत्य 'जेणेय भोयणमंडवे तेणेव उवागच्छइ' यत्रैव भोजनमण्डपस्तत्रैवोपागच्छति 'उवागच्छित्ता' उपागत्य 'भोयणमंडवंसि सहासणवरगए अट्ठमभत्तं पारेइ' भोजनमण्डपे सुखासनवरगतः सन् अष्टमभक्तं पारयति उपवासत्रयानन्तरं पारणां करोतीत्यर्थः 'पारित्ता' पारयित्वा पारणां कृत्वा 'भोयणमंडवाओ पडिणिक्खमइ' भोजनमण्डपात प्रतिनिष्क्रामति 'पडिणिक्खमित्ता' प्रतिनिष्क्रम्य निर्गत्य 'जेणेव बाहिरिया उवट्ठाणसाला जेणेव सीहासणे तेणेव उवागच्छई' यत्रैव याह्या उपस्थानशाला यत्रैव सिंहासनं तत्रैवोपागच्छति 'उवागच्छित्ता' उपागत्य ‘सीहासणवरगए पुरत्थाभिमुहे णिसीअइ' सिंहासनवरगतः पौरस्त्याभिमुखः पूर्वाभिमुखः निषीदति उपविशति ‘णिसीइत्ता' निषद्य उपविश्य 'अट्ठारस सेणिप्पसेणोओ सदावेइ' अष्टादश श्रेणि प्रश्रेणी: शब्दयति आह्वयति सहावित्ता' शब्दयित्वा आय ‘एवं वयासी' एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत् उक्तवान् अथ किमवादीत् इत्याहजैसे प्रिय दर्शन वाला वह भरत राजा उस सुधाधवलो कृत स्नान घर से बाहर आया । (पडिणिक्खमित्ता जेणेव भोयणमंडवे तेणेव उवागच्छइ ) स्नान घर से बाहर आकर के फिर वह जहां भोजन शाला थी वहां पर आया (उयागच्छित्ता भोयणमंडवंसि सुहासणवरगए अट्ठम भत्तं पारेइ) वहां आकर के उसने भोजन मंडप में सुखासन पर बैठ कर अष्ठभक्तकी पारणा की (पारिता भोयणमंडवाओ पडिणिक्खमइ) पारणा कर के फिर वह भोजन शाला से बाहर आया (पडि. णिक्खमित्ता जेणेव बाहिरिया उवट्ठाणसाला जेणेव सीहासणे तेणेव उवागच्छइ) बाहर आकर के फिर वह जहां वाह्य उपस्थानशाला थी और उसमें भी जहां पर सिंहासन था वहां परआया ('उवागच्छित्ता सीहासणवरगए पुरस्थाभिमुहे णिसीअइ) वहां आकर के वह पूर्वदिशा की ओर मुँह करके सिंहासन पर बैठगया (णिसीइत्ता अट्ठारससेणिप्पसेणोओ सद्दावेइ) वैठकर फिर उसने १८ श्रेणि प्रश्रेणियों को बुलाया-(सदाविता एवं वयासी) बुलाकर उसने ऐसा कहा -खिप्पामेव કરીને પછી ધવલમહામેઘથી નિષ્પન્ન ચન્દ્ર જે પ્રિયદશી તે ભરત રાજા તે સુધાધવલીકૃત स्नानगृहमांथी महा२ माव्या. (पडिणिक्वमित्ता जेणेव भोयणमंडवे तेणेव उवागच्छइ) स्नान घरमाथी मा२ नीजीन पछी त भयो न तो त्यां गये. (उवागच्छित्ता भोयणमंडवंसि सुहासणवरगए अट्ठमभत्तं पारेइ) त्यो मावीन तले भ७५मा सुशासन B५२ मेह। मन त्या२ मा त म सतनी पा२।। ४२१. (पारित्ता भोयणमंडवाओ पडिणिक्खमइ) ५।२६।। रीने पछी मनशाणामांथा महा२ माव्या. (पडिणिक्खगिता जेणेव बाहिरिया उवट्ठाणसाला जेणेव सीहासणे तेणेव उवागच्छइ) महा२ मावान पछी तयां भास्थानशामाता मन तभा पन्या सिहासन तु त्या माव्या. (उवागच्छिता
सीहासणवरगए पुरस्थाभिमुहे णिसीअइ) त्या मावाने ते पूर्व दिशा त२५ भुप उशन सिंहासन ७५२ मेसी गयी. (णिसिइत्ता अठ्ठारस सेणिप्पसेणीओ सद्दावेइ) मेसीने पछी ते १८ श्रेणि-हिना खान माराया, (सद्दावित्ता एवं वयासी) गोसावी या प्रमाणे
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ० वक्षस्कारः सू०७ मागधातीर्थाधिपतेः भरतं प्रत्युपस्थानीयार्पणम् ६०७ 'खिप्पामेव भो! देवाणुप्पिया' इति, क्षिप्रमेव भो देवानुप्रियाः ! 'उस्सुक्कं उक्करं जाव मागहतित्थकुमारस्स देवस्स अट्ठाहियं महामहिमं करेह' उच्छुल्काम् उत्करां यावत् मागधतीर्थकुमारस्य देवस्य विजयोपलक्षिकाम् अष्टाहिकां अष्टदिनसम्पाद्यां महामहिमां महान् महिमा यस्यां सा ताम् कुरुत तत्र-उच्छुल्कामिति उन्मुक्तः-त्यक्तः शुल्क:-राजकीयदेयद्रव्यं यस्यां सा तथा ताम् यावत् पदात् उच्छुल्कादि सर्व विशेषणविशिष्टां कुरुतेति सम्बन्धः 'करित्ता' कृत्वा मम एयमाणत्तियं पच्चप्पिणह' मम एताम् आज्ञप्तिकां प्रत्यर्पयत-परावर्त्तयत 'तए णं ताओ अट्ठारससे णिप्पसेणीओ भरहेणं रण्णा एवं वुत्ताओ समाणीओ हट्ठ जाव करेंति' ततः खलु ता अष्टादश श्रेणि प्रश्रेणयः भरतेन राज्ञा एवम् उक्ता आज्ञप्ताः सत्यः हृष्ट यावत् तुष्टानन्दित हृदयाः राजोदितामष्टाहिकां कुर्वन्ति 'करित्ता' कृत्वा 'एयमाणत्तिय पञ्चप्पिणंति' एतामाज्ञप्तिका प्रत्यर्पयन्ति समर्पयन्ति । 'तए णं से दिव्वे चक्करयणे' ततः खलु तत् दिव्यं चक्ररत्नम् 'वइरामय तुंबे' वज्रमयतुम्बम्, तत्र वज्रमयं हीरकखचितं तुम्बम्-अरकनिवेशस्थानं यत्र तत्तथा पुनः कीदृशम् भो देवाणुप्पिया ! उस्सुक्कं उक्करं जाव मागहतित्थकुमारस्स देवस्स अट्टाहियं महामहिमं करेह) हे देवानुप्रियो ! तुम सब मिलकर मागधतीर्थ कुमार देवके विजय के उपलक्ष में आठदिन तक खूब ठाट बाटसे उत्सवकरो इसमें राजकीय देव द्रव्य माफ करो, चुङ्गी(जकात)वगैरह प्रजाजनोसे लिया जाये ऐसी व्यवस्था करदो (करित्ता मम एयमाणत्तियं पच्चटिपणह) यह सब करके फिर मुझे इसकी खबर दो (तएणं ताओ अट्ठारस सेणिप्पसेणोओ भरहेणं रण्णा एवं वुताओ समाणीमो हट जाव करेंति) इस प्रकार भरतराजाद्वारा आज्ञप्त किये वे अष्टादश श्रेणिजन बहुत हो हर्षितएवं तुष्ट चित्त हुए राजोदित आठदिन तक के महामहोत्सवकरने में तल्लीन होगये (करित्ता एयमाणत्तियं पच्चप्पिणंति) महामहोत्सव करके" हमने आपकी आज्ञानुसार सब काम विधिवत् करलिया है" इस वात की खबर राजा के पास पहूं वादो (तए णं से दिव्वे चक्करयणे वइरामय तुवे) इसके बाद ह्यु-(खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया ! उस्सुक्कं उक्करं जाव मागहतित्थकुमारस्स देवस्त अद्वाहियं महामहिमं करेह) इवानुप्रियां ! भेसी भजीन भागध तीर्थ भार ५२ વિજ્ય મેળવ્યો તે ઉપલક્ષ્યમાં આઠ દિવસ સુધી બહુ જ ઠાઠ-માઠથી ઉત્સવ કરે. એમાં રાજકીય દેવ દ્રવ્ય માફ કર, પ્રજાજનો પાસેથી કર લેવામાં ન આવે, આ જાતની વ્યવસ્થા ४२१. (करित्ता मम एय माणत्तियं पञ्चप्पिणह) मा ५धु शन पछी भने सूयनमाया. ( तणं ताओ अट्ठारस सेणिप्पसेणीओ भरहेणं रणा एवं वुताओ. समाणीओ हटठ जाव करेंति) 24! प्रमाणे भरत २० वडे मात थये मष्टाहश श्रेशि-श्रेलिना બહુ જ હર્ષિત તેમ જ તુષ્ટચિત્ત થયા. તેઓ રાજેદિત આઠ દિવસ સુધીના મહા મહેसवनी व्यवस्थामा तल्लीन ७ गया. (करित्ता एयमाणतियं पच्चप्पिणंति) महामाहीગ કાર્યો સપન કરીને તેમણે રાજ પાસે આ જાતની સૂચના મોકલી કે અમોએ आपश्रीनी माज्ञा भु०४५ स महामहोत्सव आय यथाविधि सम्पन्न यु छे. (तएणं से दिवे चक्करयणे वइरामयतुंबे) त्यार माह ते २२त्न रेनु म२४-निवेश स्थान समय
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे 'लोहियक्रख रयणमयारए, लोहिताक्षरत्नमयारकम्, लोहिताक्षा रत्नमया अरका यत्र तत्तथा पुनः कीदृशम् 'जंबूणयणेमिए' जाम्बूनदनेमिकम् जाम्बूनदं रक्तस्वर्ण तन्मयो नेमिः धारा यत्र तत्तथा ‘णाणामणि खुरप्पथालपरिगए' नानामणि क्षरप्रस्थालपरिगतम्, तत्र नानामणिमयम् अन्तः क्षुरप्राकारत्वात् क्षुरप्ररूपं स्थालम्-अन्तः परिधिरूपं तेन परिगतं यत्तत्तथा 'मणिमुत्ताजालभूसिए' मणिमुक्काजालाभ्यां भूषितम्, नन्दिः-भम्भामदङ्गादि दशविधतूर्यसमुदायस्तस्य धोपस्तेन सहितं यत्तत्तथा, पुनः कीदृशम् 'सखि खिणीए' सकिङ्किणीकम्, किङ्किणीभिः-क्षुद्रघण्टिकाभिः सहितं सकिङ्किणीकम्, पुनः कीदृशम् दिव्वे' दिव्यम्. दिव्यमिति विशेषणस्य प्रामुक्तत्वेऽपि प्रशस्तताऽऽतिशय ख्यापनार्थ पुनः कथनम् 'तरुणरविमंडलणिभे' तरुणरविमण्डलनिभम्, तत्र तरुणरवेमण्डलसदृशम् मध्याह्नसूर्यसदृशम् तेजोयुक्तं गोलाकारं च ‘णाणामणिरयणघंटियजालपरिक्खिते' नानामणिरत्नघण्टिकाजालपरिक्षिप्तम् तत्र नानामणिरत्नघण्टिकानां यत् जालं वह दिव्यचकरत्न की जिसका अरक निवेशस्थान वनमय है आयुध गृहशाला से बाहर निकला ऐसा सम्बन्ध यहां लगा लेना चाहिये अब वह चक्ररत्न कैसा था-इसी सम्बन्ध में दिये गये पदों को व्याख्या की जाती है- (लोहियक्खामयारए) इसके जो अरकथे वे लोहिताक्षरत्न के बने हुए थे (जंबूणयणेमीए) इसकीनेमि-चक्र धारा-जाम्बूनद् सुवर्ण की बनी हुइ थी (णाणामणिखुरप्पथालपरिगए) यह अनेक मणियों से निर्मित अन्तः परिधिरूप स्थाल से यह युक्त था (मणिमुत्ताजालपरिभृतिए) मणि और मुक्ताजालों से यह परिभूषित था (सणंदिघोसे) द्वादश प्रकार के भम्भामृदङ्ग आदि तूर्य समूह को जैसो आवाज होती है ऐ सो इस को आवाज थी (सखि खिणीए दिव्वे तरुणरविमंडलणिभे, णाणामणिरयणघंटियाजालपरिकिंवत्ते क्षुद्र घटिकाओ से यह विराजित हैं। यह दिव्य अतिशय रूप में प्रशस्तथा मध्याह्न का सूर्य जिस प्रकार तेजोविशेष से युक्त रहता है उसी प्रकार के तेजोविशेष से यह युक्त था गोल आकार वाला था अनेकमणियों एवं रत्न की घंटिकाओं के समूह से यह सर्व ओर से व्याप्त था (सच्चो उयसमिછે, આયુધશાળામાંથી બહાર નીકળ્યું. એ સંબંધ અહીં જાણી લેતો જોઈએ. હવે તે ચક્રરત્ન કેવું હતું. એ સંબંધમાં જે પદો આપવામાં આવ્યા છે તેમની વ્યાખ્યા १२वामां मावे छ (लोहियकामयारए) सेना ने म२३। ता ते सेहिताक्षरत्नाना हता. (जंबुणयणेमीए) अनी भि-यास-नह सुपानी मनेनी ती. (णाणामणि खुरप्प थालपरिगए) ते अने भएमाथी निमित मन्त: ५२धि ३५ स्थान थी युक्त इतु (मणिमुत्ताजालपरिभुसिए) भए अने भुतालथी से परिभूषित इतु ( सणंदिघोसे) ३६१ પ્રકારના ભમભામૃદંગ વગેરે સૂર્ય–સમૂહ નો જે અવાજ હોય છે, એ એને અવાજ हता. (सखिखिणीए दिवे, तरुणरविमंडलणिमे, णाणामणिरयणघंटियाजालपरिक्खित्ते) ક્ષદ્રઘંટિકાઓથી એ વિરાજિત હતું. એ દિવ્ય અતિશયરૂપમાં પ્રશસ્ત હતું મધ્યાહ ને સૂર્ય જેમ તેવિશેષથી સમન્વિત હોય છે. તેમજ એ ચકરત્ન પણ તેજેવિશેષથી સમન્વિત હતું. એ ગાળ આકાર વાળું હતું, અનેક મણિએ તેમજ રત્નોની ઘટિકાઓના સમૂહથી मे यारे मामेथी व्यास हेतु, (सव्वोउयसुरभिकुसुमआसतमल्लदामे, अंतलिक्खपडियन्ने
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ० वक्षस्कारः सू०७ मागधातीर्थाधिपतेः भरतं प्रत्युपस्थानीयार्पणम् ६०९ सम्रहस्तेन परिक्षिप्तं सर्वतो व्याप्तं यत्तत्तथा 'सयोउयसुरभिकुसुम आसत्तमल्लदामे' सर्वर्तुक सुरभिकुसुमासक्तमाल्यदामम्, सर्वेषाम् ऋतूनां सम्बन्धीनि यानि सुरभि कुसुमानि-सुगन्धिपुष्पाणि तैः आसक्ताः-युक्ता माल्यदामानः पुष्पमाला यत्र ततथा 'अंतलिक्खपडिवण्णे' अन्तरिक्षप्रतिपन्नम्-गगनतलगतम् जक्खसहस्स संपरिखुडे' यक्षसहस्त्रसंपरिवृतम् यक्षेति व्यन्तरदेवनिकायः, 'दिव्चतुडियसहसणिणादेणं पूरेते चेव अंबरतलं' दिव्यत्रुटितशब्दसन्निनादेन पूरयदिव अम्बरतलम्, तत्र दिव्यानाम् त्रुटितानां तुर्यवाविशेषाणां यः शब्दः ध्वनि यश्च सङ्गतो निनादः प्रतिध्वनिः तेन अम्बरतलं पूरयदिय ‘णामेणय सदसणे' नाम्ना च सुदर्शनम् ‘णरवइस्स पढमे चक्करयणे' नरपतेः चक्रिणो भरतस्य प्रथमम् आधं प्रधानं च सर्वरत्नेषु वेरिविजये सर्वत्रामोघशक्तिकत्वात् चक्ररत्नम् ‘मागहतित्थकुमारस्स देवस्स अट्टाहियाए महामहिमाए णिव्वताए समाणीए आउहघरसालाओ पडिणिक्खमई' मागधतीर्थकुमारस्य देवस्य विजयोफ्लक्षे अष्टाहिकायां महामहिमायां निवृत्तायां सत्याम् आयुधगृहशालातः प्रतिनिष्कामति निर्गच्छति 'पडिणिक्खमित्ता' प्रतिनिष्क्रम्य 'दाहिणपच्चत्थिमं दिसि वरदामतित्थाभिमुहे पयाए यावि होत्था' दक्षिणपाश्चात्यां-दक्षिणपश्चिमां दिशम् नैऋत्यकोणमाश्रित्य वरदामतीर्थाभिमुखं प्रयातं-चलितं चाप्यभवत् ॥९० ७॥ कुसुम आसत्त मल्लदामे अंतलिक्खपडिवन्ने, जक्ख सहस्सपरिडे) समस्त ऋतुओं के सुरभित कुसुमो को निर्मित मालाओं से यह सुशोभित था, आकाश में ठहरा हुआ था हजार यक्षों से यह परिवृत था (दिव्य तुडियसहप्तविणणाएणं प्रेते चेव अंबरतलं णामेणं सुदंसणे णरवइस्स पढ़ मे चक्करयणे) दिव्यतूर्य वाद्यविशेषों के शब्द से एवं उनकी संगत ध्वनियों से अम्बर तल को भर सा रहा था, नाम इपका सुदर्शन था ऐसा यह भरत चक्रवर्ती का-प्रथम-आध, तथा सर्वरत्नों में श्रेष्ठ वैरिजनों के विजय करने में सर्वत्र अमोध शक्ति वाला होने से प्रधान चकरत्न था ऐसा यह चक्ररत्न (मागहतित्थकुमारस्त देवस्स अट्ठाहिआए महामहिमाए णिवत्ताए समाणीए आउहधरसालाओ पडिणिवखमइ) जब मागधतीर्थ कुमार को भरत चक्रवर्ती ने अपने वश में करलिया तब उसके उपलक्ष में किये आठदिन के महामहोत्सव के निष्पन्न हो जाने पर आयुधशाला गृह जक्खसहस्सपरिवुडे) सर्व ऋतुमाना सुरमित भुभाना माणा-याथी से सुशामितहत से आशमा अवस्थित हेतु स पक्षोथी मे ५२वृत्त तु. (दिश्वतुडियसदसण्णिणापणं परेंते चेव अबरतलं णामेणं सुदंसणे णरवइस्स पढमे चक्करयणे) हन्यतयः વાઘ વિશેને શબ્દથી તેમજ તેમની સંગત વનિઓથી તે અંબરતલને પૂરિત કરતું હતું. એવુ એ ભરત ચક્રવતીનું પ્રથમ–આદ્ય તેમજ સર્વરત્નોમાં શ્રેષ્ઠ, વૈરિઓ ઉપર વિજય મેળવવામાં સર્વત્ર અમોઘ શક્તિ ધરાવનાર હોવાથી એ પ્રધાન ચક્રરત્ન હતું એવું અર ચક્રરત્ન (मामहतित्थकुमारस्स देवस्स अट्टाहिआए महामहिमाए णिवत्ताए समाणीए आउहघरसालाओ पडिणिक्खमद) यारे मानतीय उभारने सरत यता पाताना १शमा सीधी. ત્યાર બાદ તે આનંદના ઉપલક્ષ્યમાં આઠ દિવસને મહામહેત્સવ સપન કરવામાં આવ્યો.
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
मूलम् — “तरणं भरहे राया तं दिव्वं चक्करयणं दाहिण पच्च थिमं दिसि वारदामतित्थाभिमुहं पयायं चावि पासइ पासिता हट्टतुट्ठ० कोडुंबियपुरिसे सदावेइ सद्दावित्ता एवं वयासी खिप्पा मेव भो देवाणुप्पिया ! हयगय रहपवरचाउरंगिणीं सेण्णं सण्णाह भिक्कं हत्थरयणं पडकप्पेह तिकट्टु मज्जणघरं अनुपविसइ अनु पविसित्ता तेणेव कमेणं जाव धवलमहामेहणिग्गए जाव सेयवरचामराहि उच्वमाणीहि उद्धव्वमाणीहिं माइअ वरफलय पवर परिगर खेड वरकम्मकवयमाढी सहस्सक लिए उक्कड वर मउड तिरीड पडाग झय वेजयंति चामर चलंत छत्तंधयारकलिए असि खेवणि सग्ग चाव नारायणय कप्पणि सूल लउड भिडिमाल धणुह तोण सरपहरणेहि काणी रुहिरपीय सुक्किल्ल अणेग चिंध सय सण्णिविट्टे अफोडिय सोहणाय छेलिय हयहेसिय हत्थिगुलुगुलाइय अणेग रह सयसहस्स– घणघणेंत णीहम्ममाणसदसहिएण जमगसमगमं माहोरं भकिर्णित खरमुहि मुकुंद संखि अपरिलि वच्चन परिवाइणि वंसवेणु वीपंचि महति कच्छभि रिगिसिगिय कलताल कंसताल करघाणुत्थियण महया सदसण्णिणादेण सयलमवि जीवलोयं पूरयंते बलवाहणसमुदपणं एवं जक्ससह सपरिव़डे वेसमणे चैव धणवई अमखइ सण्णिभाइ इद्धीए पहियकित्ती गामागरणगरखेडकब्बड तहेव सेसं जाव विजयखधावारणिवेस करेs करिता वज्रहस्यणं सदावेइ सदावित्ता एवं वयासीखिप्पामेव भी देवाणुप्पिया ! मम आवसहं पोसहसालं च करेहि ममेयमाणत्तियं पच्चपिणहि ||८||
६१०
से बाहर निकला ( पडिणिक्खमित्ता दाहिणपच्चत्थिमं दिसिं वरदामतित्थामिमुहे पयाए यावि होत्था ) और निकल कर वह दक्षिण पश्चिम दिशा के कोने में नैऋत्यकोने को आश्रित करके वरदाम तीर्थ की और चलने लगा ||७||
૫
धोना पछी ते इरी आयुधशाला गृहपंथी महार नीउयु, (पडिणिक्खमित्ता दाहिणपञ्चथिमं दिसिं वरदामतित्थाभिमुहे पयाए याविहोत्था) अने नीणीने ते दक्षिण पश्चिम दिशाना ફાણમાં નૈઋત્યકોણને આશ્રિત કરીને વરદામ તી તરફ ચાલતા લાગ્યું. સૂ॰ છા
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ० वक्षस्कारः सू० ८ भरतराज्ञः वरदामतीर्थाभिगमननिरूपणम् ६११
छाया - ततः खलु स भरतो राजा तद्दिव्यं चक्ररत्नं दक्षिण- पाश्चात्यां दिशं वरदामतीर्थाभिमुखं प्रयाते चापि पश्यति, दृष्ट्वा हृष्ट तुष्ट० कौटुम्बिकपुरुषान् शब्दयति शब्दयित्वा एवम् अवादीत् क्षिप्रमेव भो देवानुप्रियाः ! हयगजरथप्रवरचातुरंगिणीं सेनां सन्नाहयत अभिषेक्यं हस्तिरत्नं प्रतिकल्पयत इति कृत्वा मज्ननगृहम् अनुप्रविशति अनुप्रविश्य तेनैव क्रमेण यावत् धवलमहामेघनिर्गतो यावत् श्वेतवरचामरे रुद्रयमानै रुडूयमानैः हस्तपाशित बरफलक प्रवर परिकर खेटकरवकवच माढ्य सहस्रकलितः उत्कट वरमुकुटकिरीट पताकध्वजवैजयन्ती चामर चलच्छत्रान्धकारकलितः, असि क्षेपिणी खड्ग चाप नाराच कणक कल्पनीशूललगुड भिन्दिपालधनुस्तू शरप्रहरणैश्च कालनीलरुधिरपीत शुक्ला ने कचिह्नशतसन्निविष्टम् आस्फोटितसिंहनाद सेंटित हय हेषित हस्तिगुलगुला - यिताने करथशतसहस्रानुकरणशब्दनिहन्यमानशब्दसहितेन यमकलम कभम्मा होरम्भा क्वणिता खरमुख मुकुन्द शङ्खिका पिरलीवच्चक परिवादिनी वंशवेणु विपञ्ची महतो कच्छपो भारतोरिगसिरिका तलताल कांस्यताल करध्यानोत्थितेन महता शब्दसन्निनादेन सकलमपि जोवलोकं पूरयन् बलवाहनसमुदयेन एवम् यक्षसहस्त्रपरिवृत्तो वैश्रमणो धनपतिरिव अमरपति सन्निभया ऋदया प्रथितकीर्तिः यामाकरनगर खेट कर्बट तथैव शेषं यावत् विजयस्कन्धावारनिवेशं करोति, कृत्वा वर्द्धकिरत्नं शब्दयति, शब्दयित्वा एवम - वादीत् क्षिप्रमेव भो देवानुप्रिय ! मम आवासं पौषधशालां च कुरु मम एतामाज्ञप्तिकां प्रत्ययय || सू० ८ ॥
"
टीका- 'तए णं' इत्यादि । 'तए णं से भरहे राया तं दिव्यं चक्करयणं' ततः खलु स भरतो राजा तद्दिव्यं चक्ररत्नम् ' दाहिणपच्चत्थिमं दिसिं' दक्षिणपाश्चात्यां दक्षिणपश्चिमां दिशं नैऋत्यकोणं प्रति 'वरदामतित्याभिमुहं पयातं चावि पास ' वरदामतीर्थाभिमुखं प्रयातं चापि पश्यति 'पासित्ता' दृष्ट्वा 'हट्ठ तुट्ठ० कोडुंबिय पुरिसे सदावे' हृष्टतुष्टचित्तानन्दितः सन् कोटुम्बिक पुरुषान् प्रधानराजसेवकान् शब्दयति आह्नयति ' सदावित्ता' शब्दयित्वा - आहूय 'एवं वयासी' एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत्
'तणं भरहे राया तं दिव्यं चक्करयणं, इत्यादि
टीकार्थ - (a) इसके बाद (भरहे राया ) भरत राजा ने जब (तं दिव्वं चक्करयणं) उस दिव्य चक्ररत्न को (दाहिण पच्चत्थिमं दिसिं वरदामतित्याभिमुहं पयायं चावि पासह) दक्षिण-पश्चिम दिग्वर्ती नैऋत्यकोण की ओर वरदाम तीर्थ की तरफ जाते हुए देखा- --तब (पासित्ता हट्ट तुट्ठ कोडुंबिय पुरिसे सदावेइ) देखकर उसने अपने कौटुम्बिक पुरुषों को, प्रधान सेवकों को बुलाया ( सदा वित्ता एवं वयासी) और बुलाकर उसने ऐसा कहा - ( खिप्पामेव भो देवाणुपिया ! हय
'तरणं भरहे राया त दिव्वं चक्करयणं' इत्यादि सू० ॥८॥
(त एणं) त्यार बह (भरहे राया) भरत रानो क्यारे (तं दिव्वं चक्करयणं) ते रत्नने (दाहिणपच्चस्थिम दिसिं वरदातित्थाभिमुहं पयायं चावि पासइ) दक्षिणु पश्यिम हिवती नैऋत्य भए तर वरहाम तीर्थ तर तले त्यारे (पासिता हट्ट तुह कोबिय पुरिसे सहावे इ) ले नेते ताना टुमि पुरुषाने प्रधान राम सेवन मासाव्या.
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
उक्तवान् 'खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया !' क्षिप्रमेव भो देवानुप्रियाः ! 'हयगयरहपवरचाउरंगिणिं सेणं सण्णाहेह', हपगजरथप्रवरचातुरङ्गिणों सेनां सन्नाहयत-सज्जीकुरुत 'आभिसेक हत्थिरयणं पडिकप्पेह' आभिषेक्यं हस्तिरत्नं प्रतिकल्पयत 'त्तिकटु मज्जणघरं अणुपविसइ' इतिकृत्या इति कथयित्वा मज्जनगृहम् अनुप्रविशति 'अणुपविसित्ता' अनुप्रविश्य 'तेणेव कमेणं जाव धवलमहामेहणिग्गए' तेनैव क्रमेण पूर्वोक्तस्नानाधिकारसूत्रपरिपाट या स्नानादिविधं समाप्य यावत् धवलमहामेघनिर्गतश्चन्द्र इच सुधाधवलीकृत मज्जनगृहात् स चक्री-भरतो निर्गच्छतीतिभावः। तदनन्तरं नरपतिश्चक्री भरतो गजपतिमारोहति केन सहित आरोहतीत्याह-'जाव सेयवर चामराहि उद्धव्यमाणीहिं उद्धधमणीहि' यावत् सकोरण्टमाल्यदाम्ना छत्रेण ध्रियमाणेन सहितस्तथा श्वेतवरचामरः अग्रतः पृष्ठतः पार्श्वयोश्च चतुर्भिः प्रकारकैः स्वच्छश्रेष्ठ चामरैरुद्भयमानै-रुद्धयमानैः चीज्यमानैर्वीज्यमानैः सहितः स नरपतिः गजपति मारोहति इतिभावः । अथ यथाभूतो भरतो वरदामतीर्थ गय रह पवर चाउरेंगिणिं सेणं-सण्णाहेह) हे देवानुप्रियो ! तुम लोग शीघ्र ही हय-धोड़ा
ओं से हाथियों से रथों से एवं प्रबल श्रेष्ठ योधाओं से युक्त चातुरंगिणी सैन्य को तैयारी करोअर्थात् उसे सजाकर तैयार रखी तथा (आभिसेक्कं हत्थिरयणं पडिकप्पेह तिकटु मज्जणधरं अणुपवि पइ) आभिषेक्य-राजा के सवारी के योग्य हस्तिरत्न को भी सजाओ । ऐसा कहकर वह मज्जनगृह में-स्नानघर में - प्रविष्ट हो गया- (अणुपविसित्ता) मज्जनगृह में प्रविष्ट होकर (तेणेव कमेणं जाव धवलमहामेहणिग्गए जाय सेयवरचामराहिं उद्बुवमाणीहिं २ ) वह भरत चक्री पूर्वोक्त स्नानाधिकार सूत्र परिपाटी के अनुसार स्नानादिविधि को परिसमाप्त कर के यावत् धवलमहामेध से निर्गत चन्द्रकी तरह धवलीकृत उस मज्जनगृहसे निकला और निकल कर फिर वह गजपति पर आरूढ हुआ जब वह गजपति पर बैठ गया तब उसके ऊपर छत्रधारियों नेकोरन्ट पुष्पों की मालाओं से युक्त छत्र तान दिये । तथा आगे से पिछे से और दोनों पार्श्व भागों से (सहावित्ता एवं वयासी) अने मालावीन तमने या प्रमाणे यु-(खिप्पामेव भो देवाणपिया! हयगयरहपवरचाउरंगिणिं सेण्णं सण्णाहेह ) हे देवानुप्रिया! तमे यथा શીઘ દ્યો-ઘોડા, ગજ, રથ તેમજ પ્રવર શ્રેષ્ઠ યોદ્ધાઓથી યુક્ત ચાતુરંગિણી સેના સુસજિત १२. शरदोतेने सुसन शने तयार रामे. तथा-(अभिसेक्कं हथिदयणं पडिकप्पेश तिकट्रमजणवरं अणुपविसइ) मालिप्रत्य साना सवाशया५६स्तिरत्नन सुस । माम 12 Haru मां-स्नान भा प्रविष्ट था. (अणुपविसित्ता) भजन हमा प्रविष्ट यन (तेणेव कमेणं जाव धवलमहामेहणिग्गए जाव सेयवरचामराहिं उद्धवमाon ૨) તે ભરત ચક્રવતી પૂર્વોક્ત સ્નાનાધિકાર સૂત્ર પરિપાટી મુજબ નાનાદિક વિધિને વતાવીને યાવત ધવલ મહામેઘથી વિનિર્ગત ચન્દ્રની જેમ ધવલી કૃત તે મજજન ગૃહમાંથી બહાર નીકળે અને નીકળીને પછી તે ગજપતિ ઉપર આરૂઢ થયે. જ્યારે તે ગજપતિ ઉપર બેસી ગો ત્યારે તેની ઉપર છત્રધારકોએ કરંટ પુપની માળાઓથી યુકત છત્રો તાવ્યાં. તેમજ આગળ-પાછળ અને બને પાશ્વભાગ તરફ ચામર ઢાળનારાઓએ કત
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ. वक्षस्कारः सू० ८ भरतराशः वरदामतीर्थाभिगमननिरूपणम् ६१३ प्राप्तः यथा च वरदामतीर्थे स्कन्धावारनिवेशमकरोत्तथाह-अत्र सूत्रे वाक्यद्वयं, तत्र चादिवाक्ये तहेव सेसं' इत्यति देशपदेन सूचिते सूत्रे 'जेणेव वरदामतित्थे तेणेव उवागच्छइ' इत्यनेन अन्वयः कार्यः स भरतो यत्रैव वरदामतीर्थ तत्रैव उपागच्छति, द्वितीयवाक्ये च 'विजयखंधावारणिवेसं करेइ' इत्यनेनान्वयः किं लक्षणः स राजा इत्याह -'माइय' इत्यादि 'माइय वरफलय पवरपरिगर खेडयवरवम्म कवयमाढीसहस्सकलिए' हस्तपाशित वरफलक प्रवरपरिकरखेटकवर वर्मकवयमाढ यसहस्रकलितः, तत्र-'माइय' त्ति देशीयशब्दः हस्तपाशितार्थे तेन हस्तपाशितं वरफलकं 'ढाल' इति नाम्नालोके प्रसिद्धं येषां ते तथा प्रवरः परिकरः-प्रगाढ गात्रिकाबन्धः खेटकं च वंशशलाकादिमयं येषां ते तथा वरवर्मकवचमाढ यः-सन्नाहविशेषा येषां ते तथा ततः पदत्रयस्य कर्मधारयः तेषां सहस्रः-वृन्दवृन्दैः समूहै। कलितो युक्तो यः स तथा, राज्ञां हि संग्रामप्रयाणसमये युद्धाङ्गानां सह सञ्चरणस्यावश्यकत्वात् पुनश्च कीदृशः 'उकडवरमउडतिरीडपडागझयवेजयति चामरचलंतछत्तधयारकलिए' उत्कटवरमुकुटकिरीटपताकध्वजवैजयन्ती चामर चलउसके ऊपर चामर ढोरने वालों ने श्वेत चामर ढोरना प्रारम्भ करदिया। अब सूत्रकार यह प्रकट करते हैं कि वह भरत चकी कैसा होकर वरदामतीर्थ पर गया और किस तरह से उसने वरदामतीर्थ पर अपने स्कन्धावार को ठहराया तथा वह भरत चक्को कैसा था? अब पहिले भरत चको के सम्बन्ध में ही विशेषणों द्वारा उसकी विशेषता प्रकट की जाती है । (माइय वरफलय पवरपरिगर खेडय वरवम्मकवयमाढीसहस्सकलिए) यहां "माइय" यह देशी शब्द है और यह हाथ में पकड़ने के अर्थ में प्रयुक्त हुआ है। इस तरह जिन्होंने अपने अपने हाथों में वरफलक-ढाल ले रखी है, श्रेष्ठ कम्मर बन्ध से जिनका कटिभाग खूब कसकर बचा हुआ है । तथा वंश की शलाकाओं से निर्मित जिनके खेटके-बाण हैं, एवं दृढवद्ध कवच-जहर वख्तर-से जो सज्जित हैं ऐसे हजारों योधाओं से वह भरत चको युक्त था (उक्कड वरमउड तिरीडपडाग झय वेजयंति चामरचलंतछ तंधयारकलिए) उन्नत एवं प्रवर-श्रेष्ठ मुकुट-राजचिह्नविशेषित शिरोभूषण किरीट શ્રેષ્ઠ ચામર ઢોળવા માંડ્રયા. હવે સૂત્રકાર એ વાત પ્રકટ કરે છે કે તે ભરત ચક્રી કે થઈ ને વરદામ તીર્થ ઉપર ગયે અને કેવી રીતે તેણે વરદામ તીર્થ ઉપર પોતાના સ્કન્ધાવારને પડાવ નાખ્યો. તેમજ તે ભરતચક્રી કે હતો ? હવે સર્વપ્રથમ વિશેષણ વડે ભરતચક્રીના समयमा विशेषता प्रगट २i सूत्रा२ ४३छे (माइयवर फलय पवरपरिगरखेडयवरवम्मकवय माढीसहस्सकलिए) मही' 'माइय' से देशी श६ छ भने सहायमा ५४उवा માટેના અર્થમાં પ્રયુક્ત થયેલ છે. આ પ્રમાણે જેમણે પોત-પોતાના હાથમાં વરફલકેઢાલલઈ રાખી છે, શ્રેષ્ઠ કમરબંધથી જેમનો કટિ ભાગ બહુ જ કસીને બાંધવામાં આવ્યો છે. તેમજ વંશની શલાકાઓથી નિર્મિત જેમના ખેટકે-બાણો-છેતેમજ દૃઢ બદ્ધ કવચઅર્થાત્ જે મજબૂત કવચથી સુસજિત છે. એવા સહસ્ત્રો દ્ધાએથી તે ભરતચક્રી યુક્ત हता. (उक्कड वरमउडतिरोडपड़ागझयवेजयंति चामरचलंतछत्तंधयारकलिए) Gad તેમજ પ્રવર શ્રેષ્ઠ મુગુર-રાજચિન્હ વિશેષિત શિરોભૂષણ કિરીટ-સદશ શિરભૂષણ પતાકા
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे च्छत्रान्धकारकलितः, तत्र - उत्कटवराणि उम्नतप्रवराणि मुकुटानि राजचिन्ह विशेषितशिरोभूषणानि किरीटानि मुकुटसदृश शिरोभूषणानि पताका लघुपटरूपा, ध्वजा बृहत्पटरूपाः वैजयन्त्यः पार्श्वतः लघुपता किकाद्वयसंयुक्ताः पताका एव, चामराणि तथा चलच्छत्राणि च तेषां सम्बन्धि यदन्धकारं - छायारूपम् तेन कलितः युक्तः, अत्र अन्धकारशब्देन मुकुटादीनां छाया गृह्यते, तेन आत्मजनितक्लेशरहित इतिमावः पुनर्भरतमेव विशिनष्टि(असिखेवणि खग्गचावणारायकणयकप्पणिमूललउड भिंडिमालधणुहतोण सरपहरणे हि य) अक्षेिपणी खड्गचापनाराचकणक कल्पनी शूललगुडभिन्दिपालधनुस्तृण शरप्रहरणैश्व (सहिए ) संयुक्तः तत्र असयः -खड्गविशेषाः क्षिप्यन्ते सीसकगुटिका याभिरिति क्षेपिण्यः ( गोफण ) इति लोकप्रसिद्धाः खगाः सामान्यतः, चापाः धनुंपि नाराचा:- सर्वलोहबाणाः, कणकाः वाणविशेषाः कल्पन्यः लघुखड्गाः शूलानि प्रसिद्धानि लगुडाः यष्टिविशेषाः भिन्दिपालाः हस्तक्षेप्या। महाफला दीर्घा आयुधविशेषाः, धनूपि वंशमयबाणासनानि, तूणा:- तुणीराः बाणकोशा इत्यर्थः शराः - सामान्य बाणाः इत्यादिभिः प्रहरणैश्च किमाकार कैरुक्तप्रहरणैः कलित इत्याह- (काळणील) इत्यादि (काळणील रुहिर पीय सुक्कल अनेगधिसयसण्णिविद्वे) काल नीलरुधिरपीत शुक्ला ने कचिन्हशत सन्नि
६१४
,
मुकुट सदृश शिरोभूषण पताका लघुपताकाएँ, ध्वजाएँ बड़ोर पताकाएँ, वैजयन्ति पार्श्वभाग में छोटी दो पताकाओं से युक्त पताकाएँ, चामर एवं छत्र इनकी छाया से वह युक्त है (यहां अंधकार पद से मुकुट दिकों की छाया गृहित हुई है अतः इस प्रकार के कथन से आतपजनित क्लेश से रहित वह भरत चक्री प्रकट किया गया है ) ( असिखेवणि खग्ग चाव णारायकणय कप्पणिसूल लउडभिडि मालधणुह तोण सरपहरणेहिय) असि - तलवार विशेष, क्षेपणो - गोफन, खङ्ग सामान्य तलवार, चाप - धनुष, नाराच सर्प रूप से बने हुए लोहे के बाण, कणक - वाणविशेष कल्पनी लघुखड्ग, शूल, लगुड- यष्टि विशेष, भिन्दिपाल - वल्लम महाफलवाला लम्बा आयुधविशेष धनुष - वंशमय बाणासन, तूण-माथा, शर- सामान्य बाण, इन सब प्रहरणों से जो कि ( कालगील रुहिर पिय सुक्किल्ल अणेगचिधसय सण्णिविट्ठे) काले, नीले, लाल, पीले और सफेद सघुपता आयो, ध्वन्यो विशाल पता। वैश्यंती पार्श्वभागमां नानी-नानी मे पताએથી યુક્ત પતાકાઓ ચામર તેમજ છત્ર એ સવની છાયાથી તે યુક્ત હતા, (અહીં અ ંધકાર પદથી મુકુટાદિકની છાયા ગૃહીત થઈ છે, એથી આ જાતના કથનથી આતપ જનિત કલેશથી रहित ते लस्तयडी अगर उरवामां आवे छे ) ( असिखेव निखरगचावणा यिकणयकप्पणि सूललउडभि डिमालघणुहतोण सरपहरणे हिय) असि-तलव २ (वशेष, क्षेपली गए, भाग- सामान्य तलवार याय-धनुष्य, नाराय- सोनु जनेषु मामाविशेष, उत्पनीलधु-अडूग-शूल लगुड-यष्टि विशेष लिन्हि रास-सम-महाईस यु सुदीर्घ આયુવિશેષ ધનુષ શમય ખાણાસન. તૃણ-તુણીર, શર-સામાન્ય ખાણ, એ સવ હરણે ધી (काणी हिरपीय सुक्किल्ल अणेगचिधसय सण्णिविट्ठे) अजा, 'नीसा, सास, चीजा અને શ્વેત ર ંગામા અનેક સહસો ચિહ્નોથી યુક્ત હતાં એટલે કે એ સર્વે ચિન્હા જાતિની
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ. वक्षस्कारः सू० ८ भरतराज्ञः वरदामतीर्थाभिगमननिरूपणम् ६१५ विष्टम्, तत्र-रुधिरशब्दो रक्तार्थे प्रयुक्तः तेन कालनीलरक्तपीतशुक्लवर्णानि जातितः पञ्चवर्णानि व्यक्तितस्तु तदवान्तर भेदात् अनेकरूपाणि यानि चिन्हशतानि तानि सन्निविष्टानि स्थापितानि यस्मिन् तत्तथा तत् यधास्यात्तथेति क्रियाविशेषणतया बोध्यम् । कोऽर्थः ? राज्ञां हि शस्त्राध्यक्षास्त तज्जातीयतत्तद्देशीयशस्त्राणां तस्यैव परिज्ञानाय शस्त्रकोशेषु उक्तरूपाणि चिन्हांनि निवेशयन्ति शस्त्रेषु च तत्तद्वर्णमयान् कोशान् कुर्वन्तीत्यर्थः, पुनश्च राजसामग्री कथनद्वारा भरतराजानमेव विशिनष्टि (अप्फोडिय सीहणाय छेलिय हयहेसिय हथिगुलगुलाइय अणेग रहसयसहस्सघणघणेतणीहम्ममाणसदसहिएण ) आस्फोटित सिंहनादसेंटित हयहेषित हस्तिगुलगुलायितानेकरथशतसहस्रघनघनेति निहन्यमानशब्दसहितेन, तत्र आस्फोटितं भुजास्फोटरूपं सिंहनादः सिंहस्येव शब्दकरणम् 'छेलिय' त्ति सेंटितं हर्षोत्कर्षेण सीत्कारकरणम् हयहेषितम् हणहणेति तुरङ्गशब्दः, हस्तिगुलगुलायितं-गजगज्जितम् अनेकानि यानि रथशतसहस्राणि लक्षपरिमितानि तेषाम् 'घणघणेत' ति घणघणशब्दः, अयं स्थानामनुकरणशब्दः तथा निहन्यमानानामश्वानां च तोत्रादि शब्दास्तैः सहितेन तथा 'जमगसमगभंभारंगो के अनेक सैकड़ो चिन्हों से युक्त थे अर्थात् ये सब चिह्न जातो की अपेक्षा पांच वर्गों के ही थे परन्तु व्यक्ति की अपेक्षा अवान्तर भेदों को लेकर ये सैकड़ों की संख्या में थे क्योंकि ऐसा देखा जाता है कि राजाओं के शस्त्राध्यक्ष तत्तज्जातीय तत्तद्देशीय शस्त्रों के परिज्ञान के निमित्त शस्त्रकोशों के ऊपर उक्त रूप वाले चिह्न बना देते हैं और शस्त्रों के ऊपर भी तत्तद्वर्णमय अनेक चिह्न कर दिया करते है ऐसे शस्त्रों से वह भरत चक्री युक्त था, तथा (अम्फोडियसीहणाय छलिय हय हेसियहत्यिगुलगुलाइय अणेगरहसयसहस्सघणघणेतणीहम्ममाणसद्दसहिएण) जब भरत चक्र। इस सच युद्ध सामग्री से युक्त हुआ चला जा रहा था उस समय उसके साथ के कितनेक योद्धाजन भुजाओं को ठोकते हुए साथ में चल रहे थे। कोइ२ योद्धाजन सिंह के जैसे शब्दों की ध्वनी करते हुए चले जा रहे थे। कोइ२ योद्धा हर्ष के उत्कर्ष से सीत्कार शब्द करते हुए आगे बढ रहे थे। साथ में धोड़ाओ की हिनहिनाहट के शब्द गूंजरहे थे। हस्तिगुलगुलायित हाथियों की चिंधाड होती जा रही थी, लाखों रथों की चित्कार ध्वनि निकल रही थी । અપેક્ષાએ પાંચ વર્ણના જ હતાં, પરંતુ વ્યક્તિની અપેક્ષાએ અવાન્તર ભેદથી એ સહસ્ત્રોની સંખ્યામાં હતાં કેમકે આમ જોવામાં આવે છે કે રાજાએાના શસ્ત્રાધ્યક્ષ તત્તજજાતીય, તત્તદેશીય શસ્ત્રોના પરિણા ન-નિમિત શસ્ત્રકેશની ઉપર ઉપર્યુકત ચિન્હ બનાવી દે છે. અને શસ્ત્રોની ઉપર પણ તત્તદ્વર્ણમય અનેક ચિન્હો કરી નાખે છે. એવાં શસ્ત્રોથી તે ભરત ચક્રી यतहते. तेभर (अप्फोडियसीहणाय छेलियहयहेसिय हस्थि गुलगुलाइय अणेगरहसयसहस्स धणघणेतणीहम्ममाणसद्दसहिएण) यारे भरत यही मागधी युद्ध-सामग्रीथा સુસજજ થઈને જઈ રહ્યો હતો, તે સમયે તેની સાથેના કેટલાક દ્ધાઓ ભુજાઓ ઠોકતા એટલે કે યુદ્ધ માટે અમે તત્પર છીએ એ જાતનો ભાવ વ્યકત કરતા સાથે ચાલી રહ્યા હતા. કેટલાંક દ્વાઓ સિંહ જેવી ગર્જના કરતા ચાલી રહ્યા હતા, કેટલાક યોદ્ધાઓ હર્ષાવિષ્ટ થઈને સીત્કાર શબ્દ કરના-કરતા આગળ ધપી રહ્યા હતા. ઘડાઓના હણહણાટથી દિશાઓ વ્યામ થઈ રહી હતી. હસ્તિ ગુલગુલાયિત-હાથીઓની ચીલથી મહાશબ્દ થઈ રહ્યો
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे होरं भकिणित खरमुहिमुगुदसंखिप पिरलीवच्चगपरिवाइणि वंसवेणुविपंचि महति कच्छविभिरियारिगसिरिंगतलतालकंसताल करघाणुत्थिएण' यमकसमकभम्भाहोरम्भाक्वणिता स्वरमुखो सुकुन्दशखिका पिरलीवच्चकपरिवादिनी वंशवेणुविपश्ची महती कच्छपी भारती रिगसिरिकातलतालकांस्यतालकरध्मनोत्थितेन, तत्र 'जमगसमगे' ति-युगयद्वाद्यमानेभ्यः भम्भा-ढक्का, होरम्भा-महाढक्का, क्वणिता-काचिद् बीणा खरमुखोकाहलीति प्रसिद्धाः, मुकुन्दो मुरजविशेषः, शखिका-लघुशङ्खरूपा पिरलीवच्चको-तृणरूपवाद्यविशेषौ, परिवादिनो सप्ततन्त्रीवोणा वंशः-प्रसिद्धः, वेणुवंश विशेषः, विपञ्ची तितन्त्री वीणा महतीसप्ततन्त्रीका कच्छपी-कच्छपाकारो वाद्यविशेषः, भारतीवीणा, रिगसिरिका-घयमाणवादित्रविशेषः, तलं-हस्तपुटं तालाः वाद्यविशेषः, कांस्पतालाः-प्रसिद्धाः, करध्मानं -परस्परं हस्तताडनम् एतेभ्यो वादितवाद्यविशेषेभ्य उस्थितेन निःसृतेन उत्पन्ने नेत्यर्थः 'महया सदसणिणादेणं' महता शब्दसन्तिनादेन तत्र महता विपुलेन शब्दसन्निनादेन ध्वनिप्रतिध्वन्यात्मकेन 'सयलमवि सईसजनों द्वारा घोडों को ताडनां के निमित्त प्रयुक्त किये गये कोड़ो का आबाज भर्स रही थी। तथा ( जमगसमग भंभा होरंभ किणित खरमुहि मुगुंदसंखियपिरली वच्चग परि वाइणि वंसवेणु विपंचि महतिकच्छ विभिरिया रिगसिरिगतलतालकंसतालकरधाणुस्थिएण) एक साथ वजाये गये भंभा-ढक्का, होरभ्भा-महाढक्का, कूणिता-वीणा, खर मुखी-काहलो, मुकुन्द - मुरज विशेष, शशिका-छोटी शंखी, पिरली, वच्चक(ये दोनों वाद्यविशेष घासके तृणों से बनाये जाते हैं) परिवादिनी-सप्ततन्त्री वीणा,वंश-वांसुरी, वेणु-विशेष प्रकार की वांसुरी, विपञ्चो-वीणा महती-कच्छपी-सात तारोंवाली कच्छपकेजैसे आकार की वीणा-तमूरा, भारती वीणा, रिगसिरिका घिसने पर जो वजता है ऐसा वाद्यविशेष, तल हथेली को आवाज, जिसे ताल कहा जाता है कांस्यताल एवं करध्मान-आपस में हाथों का ताडन इन सबके उम्पन्न हुए (महया सद्द सन्निनादेन) विपुल शब्दों की ध्वनि एवं प्रतिध्वनि होतोजारहो थो इस से (सयलमवि जीवलोयं હતો. સાઈ સે વડે ઘડાઓની તાડના–નિમિત્ત જે કોડાએ ફટકારી રહ્યા હતા તેનો અવાજ थ इते तमr (जमग-समग भंभा होरंभ किणित खरमुहि मुगुद संखियपिरलीवच्चग परिवाइणि वंसवेणुविपंचि महति कच्छविभिरियारिगसिरिग तलतालकंसतालकर धाणुन्थिएण) श्री साथे 43वामा मामा -6 २ मा - महादॐ1, इशिता-वी॥ परभुडी-सी, भुन्ह-४२२४ विशेष, श(५४-छोटी-शमी, विसी, पथ्य (मेयो सन्न વાદ્ય-વિશેષ ઘાસના તૃણેથી બનાવવામાં આવે છે.) પરિવાદિની–સતત~ી વીણા,-વંશ વાંસળી વેણુ-વિશેષ પ્રકારની-વાંસળી, વિપચી-વણ, મહતી-કુછવી–સાતતારોવાળી છપ જેવા આકારવાળી વીણા, તંબૂર, ભારતી વિણ, રિગસિરિકા-ઘસવાથી જે વાગે છે એ જાતનું વાઘવિશેષ, તલ-હથેળીને અવાજ કે જેને તાલ કહેવામાં આવે છે, કાંસ્યતાલ તેમજ કરभान-५२२५२ ३।। नुतन, ये सभी पत्र येसरी (महया सद्दसन्निनादेन) विधुस शहाने पनि भने प्रतिपान Ave २हो तो. मेथी (सयलमवि जीवलोयं पुरयते)
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ. वक्षस्कारः सू० ८ भरतराशः वरदामतीर्थाभिगमननिरूपणम् ६१७ जीवलोयं पूरयंते' सकलमपि जीवलोकं पूरयन् 'बलवाहणसमुदएणं' बलवाहनसमुदयेन, तत्र बलं चातुरङ्गसैन्यम्, वाहन-शिविकादि, एतयोः क्रमेण यः समुदयः समूहः बेन युक्तो भरतः पुनश्च कीदृशः 'एवं जक्खसहस्सपरिखुडे वेसमणे चेव धणवई' एवम् अमुना प्रकारेण 'जक्ख सहस्सपरिवुडे' यक्षसहस्रपरिवृतः यक्षाणां देवविशेषाणां सहस्र संपरिवृतः 'वेसमणे चेव धणवई' वैश्रमणः धनपतिरिव कुबेर इव सम्पतिशाली भरतोऽपि यक्षसहस्रद्वयसंपरिवृतः चक्रवर्निशरीरस्य व्यन्तरदेव सहस्त्रद्वयाधिष्टितत्वादितिभावः तथा 'अमरवइ सण्णिभाए इडूढीए पहियकित्ती' अमरपतेः इन्द्रस्य सन्निभया सदृश्या श्रद्धया प्रथितकीर्तिः, प्रख्यातकीतिः 'गामागरणगरखेडकब्बडतहेव सेसं जाव विजयखंधावारणियेसं करेइ' अत्र 'तहेव सेसं' इत्यतिदेशपदेन सचितानि यावत् पदान्तरगतानि च सर्वाणि विशेषणानि सुलभतया ज्ञानार्थम् एकीकृत्य लिख्यन्ते यथ। 'गामागरणगरखेडकब्बडमडंबदोणमुह पट्टणासमसंवाहसहस्समंडियं थिमियमेइणीयं वसहं अभिजिणमाणे अमिजिणमाणे अग्गाई वराई रयणाई पडिच्छमाणे पडिच्छमाणे तं दिव्वं चक्करयणं अणुगच्छमाणे अणुगच्छमाणे जोयणंतरियाहि वसहीहि वसमाणे वसमाणे जेणेव वरदामतित्थे तेणेव उवागच्छइ' ग्रामाऽऽकर नगरखेटकर्बटमडम्बद्रोणमुखपत्तनाश्रमसंवाहसहस्त्रमण्डितां स्तिमितमेदनीकां वसुधाम् अभिजयन् अभिजयन् अग्र्याणि वराणि रत्नानि प्रतीच्छन् प्रतीच्छन् तद्दिव्यं चक्ररत्नम् अनुगच्छन् अनुगच्छन् योजनान्तरिताभिर्वसतिभिर्वसन् वसन् यत्रैव वरदामतीर्थः तत्रैव उपागच्छति तत्र ग्राम:प्रसिद्धः, आकरः-खनिः नगरं प्रसिद्धम् 'खेड' खेटम्-धूलिप्राकारयुक्तं लघुनगरम्, पूरयंते) वह भरत चको सकल जीवलोक को व्याप्त कर रहा था तथा (बलवाहणसमुदएणं) बल -चतुरङ्ग सैन्य और वाहन शिबिकादि के समुदाय से वह भरत चक्रो युक्त था (एवं जक्खसहसपरिघुडे, वेसमणे चेव धणवई) अतएव हजार यक्ष से परिवृत हुए धनपति के जैसा सम्पति शाली वह भरत चक्री प्रतीत होता था क्योंकि चक्रवर्तीका शरीर दोहजार व्यन्तर देवों से अधिष्ठित होता है (अमरपति सण्णिभाइ इद्धीए पहियकित्ती गामागरणगरखेडकव्वड तहेव सेसं जाव विजयखंधावारणिवेसं करेइ) तथा इन्द्र के जैसी ऋद्धि से वह भरत चक्री प्रख्यात कीर्ति वाला था इस तरह होता हुआ वह भरतचक्री हजारों ग्रामों से हजारों खानों से-सुवर्णादि के
सरत यही स प ने व्यास 3री २wो हती, तया (बलवाहणसमुदएणं) मलચતરંગ સૈન્ય અને વાહન -શિબિકાઓ વગેરેના સમુદાયથી તે ભરત ચકી યુકત હતે (ઉં जक्यसहस्सपरिवुडे, वेसमणे चेव धणवई) मेथी सहस याथी परिवृत्त थय ते २० ધનપતિ જે સમ્પત્તિશાલી લાગતો હતો, કેમકે ચક્રવતીનુ શરીર બે હજાર વ્યક્તર દેવેથી अधिष्ठित डाय छे. (अमरपतिसण्णिभाए इद्धीए पहियकित्ती गामागरखेडकब्बड तहेव सेसं जाव विजयखंधावारणिवेसं करेइ) तथा धन्द्र पी *द्धिथी त लत यही प्रण्यात કીર્તિવાળો હતો. આ પ્રમાણે સુસજજ થઈને તે ભરત ચાકી સહસ્ત્રો ગ્રામેથી સહસ્ત્રો ખાણથી
७८
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१८
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
यद्वा नदीभिः पर्वतैर्वा वेष्टितं नगरम् 'कच्वड' कर्बेटं कुत्सितनगरम् 'मडब' मडम्बो ग्रामविशेषः यस्य चतुर्दिक्षु, सार्धयोजनद्वयपर्यन्तं द्वितीय ग्रामो न भवेत् सः 'दोणमुह ' द्रोणमुखम्, जलस्थलमार्गकं नगरम् 'पट्टण' पतनम् - सर्ववस्तु प्राप्तिस्थानम् 'आसम' आश्रमः तापसादे निवासस्थानम् 'संवाह' संवाह: दुर्गविशेषः यत्र कृषीवलाः धान्यादीनि रक्षितुं स्थापयन्ति एतेषां 'सहस्स मंडियं' सहस्त्रैर्मण्डिताम् 'थिमियमेइणीयं' स्तिमितमेदि - नीकाम्, स्तिमिता स्थिरा मेदिनी जनसमूहः यस्यां सा तथा ताम् 'वसु' वसुधाम् 'अभिजिणमाणे' २ अभिजयन् अभिजयन् अन्यराजाधिकारात् बलात् स्वाधिकारे आनयन २ 'अग्गा राई रयणा' पडिच्छमाणे पडिच्छमाणे' अध्याणि प्रधानानि वराणि श्रेष्ठानि रत्नानि प्रतीच्छन् प्रतीच्छन् - स्वीकुर्वन् स्वीकुर्वन् 'तं दिव्यं चक्करयणं अणुगच्छमाणे अगच्छमाणे' तद्दिव्यं चक्ररत्नम् अनुगच्छन् अनुगच्छन् तत्पृष्ठतो व्रजन् व्रजन् 'उवागच्छइ' उपागच्छति 'उपागच्छिता' उपागत्य 'वरदामतित्थस्स अदुरसामंते दुवालसजोयणायामं णवजोयण वित्थिन्नं विजयखंधावारणिवेसं करेइ' वरदामतीर्थस्य 'अदूरसामन्ते
उत्पत्तिस्थानो से - धूलि प्राकार युक्त हजारों लघुनगरों से अथवा नदियों से या पर्वतों से परिवेष्टित नगरों से, हजारों कर्वटों से कुत्सिननगरों से चारों दिशाओ में सार्धयोजन द्वय तक द्वितीय ग्राम रहित मडम्बो से, जलस्थल मार्गवाले द्रोणमुखो से सर्ववस्तुओं की प्राप्ति के स्थानभूतपत्तनों से, आश्रम से - तापसादिके निवासभूत स्थानों से तथा जहां पर कृषकवर्ग धान्यादिकों के रक्षानिमित्त स्थापित करते हैं ऐसे संवाहो से मण्डित, एवं जनसमूह जिसमें स्थिर है ऐसी मेदिनी - वसुधा को अपने अधिकार में लेता २ तथा श्रेष्ठ रत्नों को नजराने के रूप में स्वीकार करता २ तथा दिव्य चक्ररत्न के पीछे २ चलता २ तथा एक योजन के अन्तराल से पडाव डालता २ जहां वरदाम तीर्थ था वहां पर आया । यहां पर इस पूर्वोक्त व्याख्या का मूल पाठ ऐसा हैं- (गामागरणगरखेड कन्वडम डंब दोण मुहपट्टणा सम संवाह सहस्समंडियं थिमियभेइणीयं वसुहं अभिमाणे २ अग्गाई वराई रयणाई पडिच्छमाणे २ तं दिव्वं चक्करयणं अणुगच्छमाणे २ સુવર્ણાદિકાના ઉત્પત્તિ સ્થાનાથી ધૂલિ પ્રાકાર ચુકત સહસ્ત્રો લઘુ નગરો,થી અથવા નદીએથી કે પવ તાથી પરિવેષ્ટિત નગરાથી સહસ્ત્રા કટોથી-કુત્સિત નગરાથી, ચારે દિશાઓમાં સાદ્ધ ચાજનય સુધી દ્વિતીય ગ્રામ રહિત સખાથી, જલ સ્થલ માગ વાળા દ્રોણાસુખાથી સર્વ વસ્તુઓ મળી શકે એવા પ્રાપ્તિ સ્થાન ભૂત પત્તનાથી આશ્રમેી-તાપસાદિના નિવાસભૂત સ્થાનાથી તેમજ જયાં કૃષકવગ ધાન્યાદિકાની રક્ષા માટે નિર્મિત કરે છે એવા સંવહાથી, મંડિત તેમજ જનસમૂહ જેમાં સ્થિર છે એવી મેદિની-વસુધાને પેાતાને અધીન બનાવતા તેમજ શ્રેષ્ઠ રત્નેને નજરાણાના સ્વરૂપમાં સ્વીકાર કરતા–તેમજ દિવ્ય ચક્રરત્નની પાછળ-પાછળ ચાલતા ચાલતા તથા એક ચેાજનના અંતરાલથી પડાવ નાખતા-નાખતા જ્યાં વરદામ તીર્થં હતું ત્યાં આણ્યે. અહીં એ પૂવેકિત વ્યાખ્યાને મૂળપાઠ આ પ્રમાણે છે(गरमागरण गरखे डकब्बडम डंब - दोणमुहपट्टणासमसंवाह सहरसमण्डियं थिमियमेइणीयं वसुहं अभिजिणमाणे २ अग्गाई वराई रयणाई पडिच्छमाणे २ तं दिव्वं चक्करयणं अणुग
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ वक्षस्कारः सू० ८ भरतराज्ञः वरदामतीर्थाभिगमननिरूपणम् ६१९ नातिदूरे नातिसमीपे यथोचितस्थाने द्वादशयोजनायामं नवयोजनविस्तोणं विजयस्कन्धावारनिवेशं करोति ‘करित्ता' कृत्वा 'बद्धइरयणं सदावेइ' वर्द्धकिरत्नं शब्दयति आह्वयति 'सदाविता' शब्दयित्वा आहृय ‘एवं वयासी' एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत् उक्तवान् 'खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया ! मम आवसह पोसहसालं च करेहि ममेय य माणत्तियं पच्चप्पिणाहि' क्षिप्रमेव भो देवानुप्रिय ! मम आवासं पौषधशालां च कुरु मम एतामाज्ञप्तिकां प्रत्यर्पय ॥सू०८॥
अथ राऽऽज्ञप्त्यनन्तरं कीदृशं वर्द्धकिरत्नं कीदृशं च वैनयिकमाचचारेत्याह-"तए णं से" इत्यादि।
मूलम्-तए णं से आसमदोणमुहगामपट्टणपुरवरखंधाबारगिहावणविभागकुसले एगासीति पयेसु सव्वेसु चेव वत्सु णेगगुणजाणए पंडिए विहिण्णू पणयालोसाए देवयाणं वत्थुपरिच्छाए णेमिपासेसु भत्तसालासु कोट्टणिसु य वासघरेसु य विभागकुसले छेज्जे वेज्झे य जोयणतरियाहिं वसहीहिं वसमाणे वसमाणे जेणेव वरदामतित्थे तेणेव उवागच्छइ) वहां आकर के उसने वरदामतीर्थ के न अतिनिकट और न अति दूर किन्तु यथोचितस्थान में १२ योजन चौड़ा और नो योजन लंबा ऐसा अपना विजयस्कन्धावार ठहरादिया इस सम्बन्ध में पाठ ऐसा है-(उवागच्छित्ता वरदामतित्थस्स अदूरसामंते दुवालसजोयणायामं णवजोयणवित्थिन्नं विजयखंधावारणिवेसं करेइ) इतने विस्तीर्ण स्कन्धावार को ठहराकर फिर उसने अपने (वइरयणं सद्दावेइ) वर्द्धकी रत्न को बुलाया (सदावित्ता एवं वयासी) उसे बुलाकर के फिर उसने ऐसा कहा-(खिप्पामेव भो देवाणुपिया ! मम आवसहं पोसहसालंक करेहि, ममेय माणत्तियं पच्चपिणाहि) हे देवानुप्रिय ! तुम शीघ्र ही मेरे निमित्त एक आवास और एक पौषधशाला बनाओ फिर इसकी बन जानेपर मुझे खवर दो ॥सू०८॥ च्छमाण २ जोयणंतरियाहि वसहीहि वसमाणे वसमाणे जेणेव वरदामतित्थे तेणेव उवाTદ૬) ત્યાં આવીને તેણે વરદામ તીર્થની ન અતિનિકટ અને ન અતિદર પણ યથોચિત સ્થાન પર ૧૨ જન પહોળા અને નવાજને દીર્ઘ એવા વિસ્તૃત ક્ષેત્રમાં વિજય સ્કન્ધાपार नाज्यो. मास मा ५४ प्रमालो छ-(उवागच्छित्ता वरदामतित्थस्स अदरसामंते दुवालसजोयणायाम णवजोयणवित्थिन्नं विजयखंधावारणिवेसं करेइ) मावा विस्ती २४.धावार (सैन्य) ने ५७१ भने पछी त पाताना (वद्धहरयणं सदावेइ) 4g २खनन मासाव्या. (सहावित्ता एवं वयासी) तेने मारावीन पछी २२ मा प्रमाणे उखु (खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया! मम आवसहं पोसहसालं च करेहि ! ममेय माणत्तियं पच्चविवाहिवानुप्रिय ! तमे यथाशा भामाटे मे मावास नेमे पोषण બનાવડાવે અને પછી મને સૂચના આપ. ૫૮
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२०
___ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे दाणकम्मे पहाणबुद्धी जलयाणं भूमियाण य भायणे जलथलगुहासु जंतेसु परिहासु य कालनाणे तहेव सद्दे वत्थुप्पएसे पहाणे गम्मिणि कण्णरुक्खवल्लिवेढियगुणदोसविआणए गुणड्डे सोलसपासायकरणकुसले चउसहि विकप्पवित्थियमई णंदावतेय वद्धमाणे सोस्थिय रुअग तह सव्वआ भद्दसण्णिवेसे य बहु विसेसे उदंडिय देवकोट्ठदारुगिरि खायवाहणविभागकुसले
इय तस्स बहु गुणद्धे थवइश्यणे णरिंदचंदस्स। तवसंजमनिबिट्टे किं करवाणी तुवट्ठाई ॥१॥ सो देव कम्म विहीणा खंधावारं गरिंदवयणेणं ।
आवसहभवणकलियं करेइ सव्वं मुहुत्तेणं ॥२॥ करेता पवरपोसहघरं करेइ करित्ता जेणेव भरहे राया जाव एतमाणत्तियं खिप्पामेव पच्चप्पिणइ, सेसं तहेव जाव मज्जणघराओ पडिणिक्खमइ पडिणिक्खमित्ता जेणव बाहिरिया उवट्ठाणसाला जेणेव चाउग्घंटे आसरहे तेणेव उवागच्छइ ॥सू०९॥
छाया-ततः खलु तआश्रमद्रोणमुखग्रामपत्तनपुरवरस्कन्धावारगृहापणविभागकुशलम् एकाशीतिपदेषु सर्वेषु चैव वास्तुषु अनेकगुणज्ञायकं पण्डितम्, विधिज्ञम् पञ्चचत्वारिंशतो देवानां वास्तुपरीक्षायां वास्तुपरिच्छदे वा नेमिपाश्चेषु भक्तशालासु कोहनीषु च वासगृहेषु च विभागकुशलम् छेधे वेध्ये च दानकर्माणि प्रधानवुद्धिः, जलगानां भूमिकानां च भाजनं जलस्थलगुहासु यन्त्रेषु परिखासु च कालक्षाने तथैव शब्दे वास्तुप्रदेशे प्रधानम, गम्भिणो कन्यावृक्षवल्लिवेष्टितगुणदोषविज्ञायकं गुणाढयं षोडशप्रासादकरणकुशलं चतुःषष्टिविकल्पविस्तृतमति नन्द्यावर्ते च वर्द्धमाने स्वस्तिके रुचके तथा सर्वतोभद्रसन्निवेशे च बहुविशेषम् उद्दण्डिकदेवकोष्टदारु गिरिखातवाहनविभागकुशलम्
एतत् तस्य बहुगुणाढयं स्थपतिरत्नं नरेन्द्रचन्द्रस्य । तपः संजमनिविष्ट किं करवाणि इत्युपतिष्ठते ॥१॥ तद देवकर्मविधिना स्कन्धावारं नरेन्द्रवचनेन ।
आवासभवनकलितं करोति सर्व मुह तेन ॥ ५॥ कृत्वा प्रवरपौषधगृहं करोति, कृत्वा यत्रैव भरतो राजा यावत् एताम् आज्ञप्तिका क्षिप्रमेव प्रत्यर्पयति, शेषं तथैव यावत् मज्जनगृहात् प्रतिनिष्कामति प्रतिनिष्क्रम्य यत्रैव वाला उपस्थानशाला यत्रैव चातुर्घण्टोऽश्वरथः तत्रैव उपागच्छति ॥ सू०९॥
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ० वक्षस्कारः सू० ९ आज्ञप्त्यनन्तरं वर्द्धकीरत्नस्य कौशल्यनिरूपणम् ६२१
टीका - "तए णं से" इत्यादि । 'तर णं से' ततः खलु तत् वर्द्धकिरत्न महम् 'किरवाणा तु वहाइ' किंकरवाणि किं करोमि आदिशन्तु देवानुप्रिया मया किं कर्तव्य मित्युक्त्वा भरतचक्रिसमीपे उपतिष्ठते इत्यग्रेण सम्बन्धः । कीदृशं वर्द्धकि रत्न मित्याह'आसमदोणमुह' इत्यादि 'आसमदोण मुहगामपट्टण पुरवरखंधावार गिहावण विभाग कुस ले' आश्रमद्रोणमुखग्रामपत्तनपुरवरस्कन्धावारगृ पणविभागकुशलम्, तत्र - आश्रमादायः एतस्मात्पूर्वे अष्टमसूत्रे व्याख्यातार्थाः, स्कन्धावारगृहापणाः प्रसिद्धा एव एतेषां विभागे विभागरूपेण रचनायां कुशलं निपुणम्, अथवा
" पुरभवनग्रामाणां ये कोणा स्तेषु निवसतां दोषाः । श्वपचादयोऽन्त्यजान्तास्तेष्वेव विवृद्धिमायान्ति ॥ १ ॥ "
इत्यादि योग्यायोग्यस्थानविभागज्ञम् पुनश्च कीदृशम् 'एगासीतिपयेसु सच्चे सु चैव वत्थू णेगगुणजाणए पंडिए' एकाशीति पदेषु सर्वेष्वेव वास्तुषु अनेक गुणज्ञायकं पण्डितम्, तत्र एकाशीतिः पदानि विभागाः विभक्तव्यवास्तुक्षेत्रभागाः तानि यत्र तानि तथा एवंविधेषु वास्तुषु गृहभूमिषु सर्वेष्वेव एव शब्दात् चतुःषष्टिपदशतपदरूपेषु
'तणं से आसम दोणमुहगामपट्टणं - इत्यादि० सूत्र - ९
टीकार्थ - इसके बाद उस वर्द्धकि रत्न ने "मैं क्या करूं, मेरे योग्य आप देवानुप्रिय आदेश दें- मुझे क्या करना चाहिये ऐसा कहकर वह भरत चक्री के पास पहुँचा ऐसा यहाँ सम्बन्ध हैं वह वर्द्धकी रत्न कैसा था- इस सम्बन्ध में सूत्रकार अपने विचार कोप्रकट करते हुए कहते हैं- ( आसमदोण मुहगामपट्टणपुरवरखंवावार गिहावणविभागकुसले ) वह वर्द्धकिरत्न आश्रमद्रोणमुखग्राम, पत्तन, पुरवर, स्कन्धावारगृहापण इनकी विभाग रूप से रचना करने में निपुण था, अथवा - "पुरभवनप्रामाणां ये कोनास्तेषु निवसतां दोषाः । श्वपचादयोऽन्त्य जान्तास्तेष्वेव विवृद्धिमायान्ति ॥ १ ॥ इत्यादि कथन के अनुसार योग्यायोग्य स्थान के विभागका जानने वाला था (एगा सीतिपदेषु सव्वे चेव वत्थूसु णेगगुण जाणए पंडिए) तथा ८१ विभाग - विभक्तव्य वास्तु क्षेत्र खण्डवाली ऐसी गृह भूमियो में तथा इसी प्रकारकी ६४ खण्ड वाली और १०० पद - खंडवाली
'तपण से आसमदोणमुहगामपट्टण इत्यादि ॥ सू०९ ॥
ટીકા - ત્યારૢ ખાદ તે ક રત્ને હું શું કરુ, હૈ દેવાનુપ્રિય ! મને આપશ્રી મારા ચૈાગ્ય આદેશ આપે, મારે શુ કરવુ જોઈએ ? આમ કહીને તે ભરત ચક્રી રાજા પાસે ગયે. આ રીતે અહીં સંબંધ છે. તે વર્ષોંકી રત્ન કેવો હતા ? આ સંબંધમાં સૂત્રકાર પેાતાના पिया। या प्रमाणे व्यस्त उरे छे - (आसमदोणमुहगामपट्टणपुरवरखंधावार गिहावणविभागकुसले) ते वद्ध डीरत्न आश्रम द्रोशमुणग्राम, यत्तन, पुश्वर, ४न्धावार, गृहाय से सर्वनी વિભાગ રૂપમાં રચના કરવામાં નિપુણ હતા અથવા
'पुरभवनग्रामाणां ये कोनास्तेषुनिवसतां दोषाः । श्वपचादयो ऽन्त्यजान्तास्तेष्वेव विवृद्धिमायान्ति ॥ १ ॥
त्याहि उथन भुल्न योग्यायोग्य स्थानना विभागना ते ज्ञाता हतेो (एगासीति पदे सव्वे चैव वत्सु णेगगुणजाणए पंडिए) तेमन ८१ विभाग विलन्तव्य वास्तुक्षेत्र ખડવાળી એવી ગૃહભૂમિકામાં તથા એજ પ્રકારની ૬૪ ખડવાળી અને ૧૦૦ પદ ખડ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे वास्तुषु च अनेकेषां गुणानामुपलक्षणत्वाद् दोषाणां च ज्ञायकम् सदसद् विवे किनी बुद्धिः पण्डा पण्डादिर्यस्येति पण्डितम् सातिशयबुद्धियुक्तम् 'विहिण्णू पणयालीसाए देवयाणं' विधिज्ञ पञ्चचत्वारिंशतो देवतानाम् उचितस्थाननिवेशनादिविधिज्ञमित्यर्थः तथा 'वत्थु परिच्छाए' वास्तुपरीक्षायां च विधिज्ञमिति योज्यम् तद्विधिश्च "गृहमध्ये हस्तमितं खात्वा परिपूरितं पुनः श्वभ्रम् । यद्यूनमनिष्टं तत् समे समम् धन्यमधिकं चेत् ॥२॥ इत्यादि, अथवा वास्तूनां परिच्छदे आच्छादनं कटकम्बादिभिरावरणं तत्र विधिज्ञम, यथास्थानकटकम्बादिविनियोजनात् तथा-'णेमिपासेसु भत्तसालासु कोट्टणिसु य नेमिपाश्र्वेषु सम्प्रदायगम्येषु स्थानेषु भक्तशालासु-रसवतीशालासु कोटनीषु, कोट्ट-दुर्ग स्थायिराजसत्कं नयन्ति प्रापयन्ति आगन्तुकराज्ञामिति व्युत्पत्त्या कोट्टन्यः-याः कोट्टग्रहणाय प्रतिकोट्टभित्तय उत्थाप्यन्ते तासु तथा-'वासघरेसु य विभागकुसले' तथा वासगृहेषु शयनगृहेषु विभागकुशलं यथौचित्येन विभागकरणे निपुणम्, तथा 'छेज्जे वेज्झे य दाणकम्मे पहाणयुत्ती' छेद्ये वेध्ये च दानकर्मणि प्रधानबुद्धिः, तत्र छेद्यं-छेदनाह काष्ठादि, वेध्यं गृहभूमियों में अनेक गुण एवं दोषों का ज्ञाता था, पण्डित था-सद्असद् का विवेक करने वाली बुद्धिरूप पण्डा से युक्त था सातिशय बुद्धिवाला था (विहिण्णू पणयालीसाए देवयाणं ) ४५ देवताओ को उचित स्थान में बैठाने आदि की विधि का ज्ञाता था (वस्थुपरिच्छाए) वास्तु परीक्षा में विधिज्ञथा-वह विधि इसप्रकार से है-"गृहमध्ये हस्तमितं खात्वा परिपूरितं पुनः श्वभूम्, यद्यूनमनिष्टं तत् समे समं धन्यमधिकंचेत् ॥१॥-इत्यादि-अथवा--मकानों को ऊपर से ढकने में जो ढकने के काम में आने वालेकट कम्ब आदिरूप आवरण है, उस सम्बन्ध में विधिज्ञथा (णेमि पासेसु भत्तसालासु कोट्टणिसु य वासधरेसु य विभागकुसले) सम्प्रदायगम्य नेमिपार्थो में, भक्तशालाओ में-भोजन घरों में, कोहनियों में कोट्टग्रह के लिये जो प्रतिकोभित्तियां उठाइ जाती है उनमें तथा शयन गृहों में यथोचित रूप से विभाग करने में कुशल था, तथा-छेज्जे, वेज्झे, વાળી ગૃહભૂમિકાઓના અનેક ગુણ તેમજ દેને તે જ્ઞાતા હતો પડિત હતે. સદુ અસદુ विवे: ४२नारी मुद्धि३५ ५ थी ते युत हतमेले सातिशय मुद्धियाको हतो, (विहिण्णू पणयालीसाए देवयाणं) ४५ पतासाने योग्य स्थान असावा मेरे विधिना ते ज्ञाता हता. (वस्थु परिच्छाए) पास्त परीक्षामा विधिज्ञ डा. ते विध मा प्रमाणे -
___"गृहमध्ये हस्तमित खात्वा परिपूरितं पुनः श्वभूम् ,
यानमनिष्ट तत् समे समधन्यमधिकं चेत् ॥१॥ ઈત્યાદિ અથવા મકાનને ઉપરથી આચ્છાદિત કરવા માટે ઉપયોગી એવા કટકમ્બા આદિ ३५ मायरो समयमा विधिज्ञsal. (णेमिपासेसु भत्तसालासु कोणिसुय वासघरेसुय विभागकुसले) सहाय अभ्य नेमि पावभा, सत शाामा सानामा કેદનીઓમાં–કોટ ગ્રહ માટે કિલ્લાને સરફરવા જે પ્રતિ કેટભિત્તિઓ ઉઠાવવામાં આવે છે, તે સંબંધમાં તેમજ શયન ગૃહમાં યાચિત રૂપથી વિભાગ કરવામાં તે કુશળ હતું, તેમજ (छज्जे, वेज्झे, अ दाणकम्मे, पहाणबुद्धी, जलयाणं भूमियाणय भायणे जलथल गुहासु जंतेसु
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका ४० वक्षस्कारः सू० ९ आज्ञप्त्यनन्तरं वर्द्धकोरत्नस्य कौशल्यनिरूपणम् ६२३ वेधनाहं तदेव, दानकर्म-अङ्कनाथ गैरिकरक्तसूत्रेण रेखादानकर्म तत्र प्रधानबुद्धि विशेषज्ञम् विशेषरूपेण ज्ञायकमित्यर्थः, पुनश्च कीदृशम् 'जलयाणं भूमियाण य भायणे, जलगानां जलगतानां भूमिकानां जलोत्तरणार्थकपद्याकरणाय भाजनं यथौचित्येन विभाजकम्, च शब्दः समुच्चये उन्मग्नानिमग्नानद्य द्युत्तरे तस्यैतादृशसामर्थस्य सुप्रतीतत्वात् पुनश्च कीशम् 'जलथलगुहासु जंतेसु परिहासु य कालनाणे तहेव सद्दे वत्थुप्पएसे पहाणे' जल. स्थलगुहासु यन्त्रेषु परिखासु च कालज्ञाने तथैव शब्दे वास्तुप्रदेशे प्रधानम, तत्र जलस्थलगुहासु-जलस्थलयोः सम्बन्धिनीषु गुहासु इव गुहासु सुरङ्गास्वित्यर्थः तथा यन्त्रेषु घटीयन्त्रादिषु, परिखासु प्रतीतासु, च शब्दः समुच्चये कालज्ञाने चिकीर्पितवास्तु प्रशस्ताप्रशस्तलक्षणपरिज्ञाने "वैशाखे श्रावणे माघे, फाल्गुणे क्रियते गृहम् । शेषमासेषु न पुनः, पौषो वाराहसम्मतः ॥१॥ इत्यादिके तथैवेति वाच्यान्तरसंग्रहे शब्दे शब्दशास्त्रे सर्वकलाव्युत्पत्ते रेतन्मूलकत्वात्, वास्तुप्रदेशे-गृहक्षेत्रैकदेशे “ऐशान्यां देवगृहं महानसं चापि कार्यमाग्नेयाम् । नै त्यां भाण्डोपस्करोऽर्थधान्यानि मारुत्याम् ॥१॥” इत्यादि अ दाणकम्मे, पहाणबुद्धी, जलयाणं भूमियाण य भायणे जलथलगुहासु जंतेसु परिहासुअ कालनाणे) छेदन करने योग्य काष्ठादि, वेधने योग्यकाष्ठादि एवं दानकर्म-अनार्थ गैरिक धातु से रक्त कियेहुए डोरे से निशानी करना-इन सब में प्रधान बुद्धि वाला था अर्थात् इन सबको विशेषरूप से जाननेवाला था........यथोचितरोति से विभाजक था जलसम्बन्धी एवं स्थल सम्बन्धी गुफाओ की जैसी गुफाओं में सुरङ्गो में, घटीयंत्रादिको में, परिखाओं में-खातिकाओं में, काल ज्ञान में चिकीर्षित वास्तु के प्रशस्त अप्रशस्त रूप परिज्ञान में-जैसे-"वैशाखे श्रावणे, माघे, फाल्गुने क्रियते गृहम् । शेषमासेषुन पुनः पोषो वाराहसम्मतः ॥१॥ (तहेव सदे वत्थुप्पएसे पहाणे गम्भिणिकण्णरुक्ख वल्लिवेढिअ गुणदोसविआणए गुणड्ढे) इसीतरह शब्द शास्त्र में अर्थात् व्याकरण शास्त्रमें वास्तु प्रदेश में-ग्रह क्षेत्रके एकदेशमें-जैसे-"ऐशान्यां देवग्रहं महानसं चापि कार्यमाग्नेय्याम् । नैऋत्यां भाण्डोपस्करोऽर्थधान्यानि मारुत्याम् ॥ण।इत्यादिरूप से गृहावयवविभाग में परिहासुअ कालनागे) छैन ४२५योग्य ४०४६, धन याय 11 तभन हामઅંકનાર્થ ગરિક ધાતુથી રક્ત કરવામાં આવેલા ને દેરાથી નિશાની કરવી-વગેરે કામમાં તે પ્રધાન બુદ્ધિવાળે હતે અર્થાત્ એ સર્વેને તે વિશેષ રૂપમાં જાણતા હતા. યાચિત રીતિથી વિભાજક હતા, જલ સંબંધી તેમજ સ્થળ સંબંધી ગુફાઓની જેવી ગુફાઓમાં-સુરંગમાં ઘટીયંત્રાદિકમાં, પરિખાઓમાં ખાતિકાઓમાં, કાળજ્ઞાનમાં, ચિકીર્ષિત વસ્તુના પ્રશસ્ત, અપ્રશસ્ત રૂપ પરિજ્ઞાનમાં જેમકે
वैशाखे श्रावणे माघे, फाल्गुने क्रियते गृहम् ।
शेषमासेषु न पुनः पौषो वाराहसम्मतः ॥१॥ (तहेव सद्दे वत्थुप्पपसे पहाणे गम्मिणि कण्णरुक्खावल्लेिवेदिअ गुणदोसविआणए गुणइढे) मा प्रमाणे श६ शास्त्रमा सटसे व्या४२ शास्त्रमा वास्तुप्रदेशमा-क्षेत्रना ॐ देशमा-म-"ऐशान्यां देवगृह महानसं चापि कार्यमाग्नेय्याम् । नैऋत्यां भाण्डोपस्करोऽर्थधान्यानि मारुत्याम् ॥ या ३५थी डायविनाम, शास्त्रोत विधि
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________
ફરજ
____ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे गृहावयवविभागे शास्त्रोक्तविधिविधाने प्रधान मुख्यम्, पुनश्च कीदृशम् 'गम्भिणिकण्णरुक्खवल्लिवेडिय गुणदोसविआणए' गर्भिणी कन्यावृक्षवल्लिवेष्टितगुणदोषविज्ञायकम्, तत्र-गर्मिण्यः-जातगर्भा वल्यः फलाभिमुखवल्लय इत्यर्थः कन्या इव कन्या अफला: अथवा दफलावा वल्लयः वृक्षाश्च वास्तुक्षेत्रप्ररूढाः वल्लिवेष्टितानि-भावे क्तप्रत्ययविधानात् वल्लिवेष्टनानि वास्तु क्षेत्रोद्गतवृक्षेषु आरोहणानि एतेषां ये गुणदोषास्तेषां विज्ञायकं विशेषरूपेण जानति, ते चेमे "गर्भिणी वल्लिास्तुप्ररूढा आसन्नफलदा कन्या च सा तत्रैव नासन्नफला, वृक्षाश्च प्लक्षवटाश्वत्थोदुम्बराः प्रशस्ताः आसन्नाः कण्टकिनोरिपुभयदा" इत्यादि, प्रशस्तद्रुमकाष्ठं वा गृहादि प्रशस्तम् वल्लिवेष्टितानि प्रशस्तवल्लिसम्बन्धीनि प्रशस्तानि गृहमहीषु न चाप्रशस्तवल्लिसम्बन्धीनि पुनश्च 'गुणइढे' गुणाढयम् प्रज्ञाधारणाबुद्धिहस्तलाघवादिगुणयुक्तम्, तथा 'सोलसपासायकरणकुसणे' षोडश प्रासादकरणकुशलम्, तत्र षोडश प्रासादाः सान्तनस्वस्तिकादयो भूपतिगृहाणि तेषां करणे कुशलं निपुण मित्यर्थः, तथा 'चउसद्विविकप्पवित्थियमई' चतुः षष्टिविकल्पविस्तृतमतिः, तत्र-चतुःषष्टिविकल्पाः गृहाणां वास्तुप्रसिद्धा तत्र विस्तृता अमूढा मतिर्यस्य तत्तथा, विकल्पानां चतुःषष्टिरेवम्-प्रमोदविजयादीनि षोडशगृहाणि शास्त्रोक्तविधिविधान में वह प्रधान था मुख्य था गर्भिणी बेलों के अर्थात् फलाभि मुखबेलो के, कन्या के जैसी अफल-अथवा दूरफल वाली बेलों के और वृक्षों के- वास्तु क्षेत्र प्ररूढ वृक्षो के ऊपर वल्लियों के वेष्टनों के गुण और दोषों का जानने वाला था, जैसे-गर्भिणी वल्लि बस्तु प्ररूदा आसन्नफलदा कन्याच सा तत्रैव नासन्नफला, वृक्षाश्च प्लक्षवटाश्वत्थोदुम्बरा प्रशस्ता आसन्ना कण्टकिनो रिपुभयदा" इत्यादि "प्रशस्तद्रमकाष्ठंवा गहदि प्रशस्तं, वल्लि वेष्टित्तनि प्रशस्तवल्लिसम्बधीनि प्रशस्तानि गृहमहीषु न चाप्रशस्तवल्लिसम्बन्धीनि" वह वर्द्ध कीरत्न गुणाढ्यथा-प्रज्ञाधारणाबुद्धिसे एवं हस्तलाघवादि गुण से युक्त था (सोलसपासायकरणकुसले) सान्तन स्वस्तिक आदि के भेद से सोलहप्रकार के प्रासादों के भूपतिगृहो,के बनाने में वह कुशल था (च उसद्विविकप्पवित्थियमई) वास्तुशास्त्रप्रसिद्ध६४ प्रकार के गृहो के निर्माण में वह अमूढमतिवाला था ६४प्रकार के गृह इस प्रकार से है-"प्रमोदविजयादीनि षोडशगृहाणि पूर्व વિધાનમાં તે પ્રધાન હતું, મુખ્ય હતે સગર્ભાલતાઓના એટલે કે ફળાભિમુખ લતાઓના, કન્યા જેવી અફળ અથવા દૂર ફળવાલી લતાન અને વૃક્ષોના વાસ્તુક્ષેત્ર પ્રરૂઢવૃક્ષની ઉપરની सतामा वेष्टनाना शुश भने होषानात ज्ञाता हता, नेम गर्भिणी वल्लिास्तुप्ररूढा आसन्न फलदा, कन्या च सा तत्रैव नासन्नफला, वृक्षाश्च प्लक्षवटाश्वत्थोदुम्बराः प्रशस्ताः आसन्ना कण्टकिनो रिपुभयदाः इत्यादि "प्रशस्तद्रुमकाष्ठं वा गृहादि प्रशस्त, वल्लिवेष्टितानि प्रशस्तवल्लिसम्बधीनि प्रशस्तानि गृहमहीषु न चाप्रशस्तवल्लिसम्बन्धीनि" ते वृद्धी રત્ન ગુણાઢ્યું હતું, પ્રજ્ઞાધારણા બુદ્ધિથી તેમજ હસ્તલાઘવાદિ ગુણેથી યુક્ત હતો તેમજ (सोलस पासायकरणकुसले) सान्तन यस्ति पणेरेना सहथी सणारा प्रासाहाना भूपतिडाना Afe या a YAण इता. (च उसठिविकप्पवित्थिय मई) पास्तु शास्त्र પ્રસિદ્ધ ૬૪ પ્રકારના ગૃહોના નિર્માણમાં તે અમૂઢ મતિવાળા હતે. ૬૪ પ્રકારના ગૃહે આ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ वक्षस्कारः सू० ९ आज्ञप्त्यनन्तरं वद्ध कोरत्नस्य कौशल्यनिरूपणम् ६२५ पूर्वद्वाराणि स्वस्तनादीनि पोडशदक्षिणद्वाराणि धनदादीनि, षोडश उत्तरद्वाराणि दुर्भगादीनि षोडश पश्चिमद्वाराणि पुनश्च कीदृशम् ‘णंदावत्तेय बद्धमाणे सोस्थिय रुयग तह सव्वोभद्द सण्णिवेसे य बहुविसेसे' नन्द्यावर्ते-गृह विशेषे एममग्रेतने विशेषणेष्वपि, च शब्दः समुच्चये, वर्द्धमाने स्वस्तिके रुचिके तथा सर्वतोभद्रसन्निवेशे च बहुविशेषः प्रकारो ज्ञेयतया कर्त्तव्यतया च यस्य तत् बहुविशेषम्, नन्द्यावर्तादिगृहविशेषस्त्वयं वराहोक्तः
"नन्द्यावर्तमलिन्दैः शालाकुड्यात् प्रदक्षिणान्तगतैः ।
द्वारं पश्चिममस्मिन् विहाय शेषाणि कार्याणि ॥१॥ इत्यादि पुनश्च कीदृशम् 'उदंडिय देव कोदारुगिरिखायवाहणविभागकुसले' उद्दण्डिकदेवकोष्ठदारु गिरिखातवाहनविभागकुशलम्-तत्र ऊर्ध्व दण्डे भवं उद्दण्डिक:ध्वजः देवा इन्द्रादि प्रसिद्धाः, कोष्ठः उपरितनगृहम्, धान्यकोष्ठो वा, दारुणि- वास्तुचितकाष्ठानि, गिरयो-दुर्गादिकरणार्थ जनाबासयोग्याः पर्वताः, खातानि-पुष्करिण्यादिकानि वाहनानि शिबिकादीनि एतेषां विभागे कुशलम्-सर्वथा निपुणम् 'इअ तस्स बहुगुणद्धे थवइ रयणे णरिंदचंदस्स'इत्युक्तप्रकारेण बहु गुणाढ्यं तस्य नरेन्द्रचन्द्रस्य भरतचक्रिणः स्थपतिरत्नं वर्द्धकिरत्नम् 'तवसंयमनिचिट्टे कि करवाणी तु वट्ठाई' तपः संयमाभ्यां द्वाराणि, स्वस्तनादीति षोडश दक्षिणद्वाराणि, धनदादीनि षोडश उतरद्वाराणि, दुर्भगादीनि षोडश पश्चिमद्वाराणि" णंदावत्ते य वद्धमाणे सोत्थियरुयगतह सव्यओभदसण्णिवेसेय बहुविसेसे) नन्द्यावर्त, वर्द्धमान, स्वस्तिक, रुचक तथा सर्वतोभद्रसन्नि वेश इनके निर्माण कार्य में वह बहुत विशेषज्ञ था-नन्द्यावर्तादिगृहविशेषके सम्बन्धमें वराह ने ऐसा कहा है
नन्द्यावर्तमलिन्दैः शालाकुड्यात् प्रदक्षिणान्तगतैः । द्वारं पश्चिममस्मिन् विहाय शेषाणि कार्याणि ॥१॥ इत्यादि
(उइंडियदेवकोटदारुगिरिस्खायवाहणविभागकुसले ) उद्दण्डिक-ध्वज, इन्द्रादिक देव, ऊपर का गृह-कोष्ट, अथवा धान्यकोष्ठ दारु-गृह के योग्य काष्ठ, कोठ आदि बनाने के लिये जनावासयोग्य पर्वत, खात-पुष्करिणी आदि एवं वाहन शिबिकादिक-इनके विभाग में वह कुशल था, (इय तस्स बहुगुणद्धे थवइरणये णरिंदचंदस्स-तवसंजमनिविद्वे किं करवाणोतु वढाई) इस पूर्वोक्त प्रकार प्रमाणे छ-' प्रमोदविजयादीनि षोडश गृहाणि पूर्वद्वाराणि, स्वस्तनादीनिषोडश दक्षिण द्वाणि धनदादीनि षोडश उत्तरद्वाराणि दुर्भगादीनि षोडश पश्चिमद्वाराणि णंदावते य वद्धमाणे सोत्थियरूयगतह सव्वओभद्द सण्णिवेसेय बहुविसेसे) नन्धावत, पद्धमान स्वस्ति या તેમજ સર્વતેભદ્રસન્નિવેશ એ સર્વેના નિર્માણ કાર્યમાં તે ખૂબજ વિશેષજ્ઞ હતે. નન્હાદિવર્તાદિ ગૃહવિશેષના સંબંધમાં વરાહે આ પ્રમાણે કહ્યું છે –
नन्द्यावर्तमलिन्दैः शालाकुड्यात् प्रदक्षिणान्तगतैः
द्वारं पश्चिममस्मिन् विहाय शेषाणि कार्याणि ॥१॥ इत्यादि । (उइंडिय देवकोट्टदारुगिरिखायवाहणविभागकुसले) 3-4r, - हेय, ઉપરનું ઘર-ઠ, અથવા ધાન્ય કઠ, દારુ-યોગ્ય કાષ્ઠ, કેક વગેરે બનાવવા માટે જનાવાસ
ગ્ય પર્વત, ખાત-પુષ્કરિણું વગેરે તેમજ વાહન-શિબિકાદિક-એમના વિભાગમાં તે કુશળ इतो. (इयतस्स बहुगुणद्धे थवइरयणे णरिंदचंदस्स-तव संजमनिविटे कि करवाणी तु वट्ठाई) એ પૂર્વોક્ત પ્રકાર મુજબ અનેક ગુણ સમ્પન તે ભરતચકી-સ્થપિતરન-વદ્ધકિરન કે જેને
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२६
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे निर्विष्टं लब्धमिति कि करवाणीत्यादि तु प्राग्योजितमेव । 'सो देव कम्मविहिणा खंधावारणरिंदवयणेणं । आवसहभवणकलियं करेइ सव्वं मुहुत्तेणं ॥२॥ तद् वर्द्धकिरत्नम् देवकर्मविधिना देवकृत्यप्रकारेण चिन्तितमात्रकार्यकरण रूपेणेत्यर्थः स्कन्धावारं नरेन्द्रवचनेन आवासा राज्ञां गृहान् भवनानीतरेषां तैः कलितं करोति सर्व मुहूर्तन निविलम्बमित्यर्थः 'करेत्ता' कृत्वा 'पवरपोसहघरं करेइ' प्रवरपौषधगृहं करोति-श्रेष्ठ पौषधशालां निर्माति ‘करित्ता' कृत्वा 'जेणेव भरहे राया जाव एतमाणत्तियं खिप्पामेव पच्चप्पिणइ' यत्रैव भरतो राजा यावत्पदात् तत्रैवोपागच्छति एतां राज्ञां पूर्वोक्ताम् आज्ञप्तिकाम् आज्ञा क्षिप्रमेव शीघ्रमेव राज्ञे प्रत्यर्पयन्ति समर्पयन्ति 'सेसं तहेव जाव मज्जनघराओ पडिणि क्खमइ' शेषं तथैव पूर्ववदेव यावत् पदात् स राजा स्नानाथ मज्जनगृह प्रविष्टवान् स्नपितः सन् यथा धवलमहामेघानिर्गतश्चन्द्र इव सुधाधवली कृतमज्जनगृहात् प्रतिनिष्काके अनुसार अनेक गुणों से युक्त ऐसा वह भरत चक्री का स्थपितरत्न-वर्द्धकिरत्न कि जिसे भरत चक्री ने तप एवं संयम से प्राप्त किया है कहने लगा-कहिये मैं क्या करूं-(सो देवकम्मविहिणाखंधावारणरिंदवयणेणं-आवसहभवनकलियं करेइ सव्वं मुहेत्तणं) इस प्रकार कहकर वह राजा के पास आगया और उसने चिन्तित मात्र कार्य करने की अपनी शक्ति के अनुसार नरेन्द्र के लिए प्रासाद और दूसरों के लिए भवनों को एक मुहूर्त में तयार कर दिया (करेत्ता पवर पोसहघरं करेइ) यह सब काम एक ही मुहूर्त में निष्पन्न करके फिर उसने एक सुन्दर पौषधशाला तैयार करदी-(करित्ता जेणेव भरहे राया जाव एयमाणत्तियं विप्पामेव पच्चप्पिणइ) यथोचित रूप से पौषधशाला निष्पन्न करके फिर वह जहाँ पर भरतचक्री थे वहां गया और राजा को पूर्वोक्त आज्ञाको पूर्ति को खवर शीघ्र ही उन्हे कर दी. (सेसं तहेव जाव मज्जणघराओ पडिणिक्खमइ) इसके बाद का शेष कथन पूर्वोक्त रूप से ही है यावत् वह स्नानगृह से बाहिर निकला यहाँ तक का यहों यावत्पदसे " स राजा स्नानाथ मज्जनगृहं प्रविष्टवान् स्नापितः सन् यथा धवलमहामेघान्निर्गतश्चन्द्र इव सुधा धवलीकृत मज्जनगृहात् प्रतिनिष्क्रामति" इस पाठ का ભરતચીએ તપ તેમજ સંયમથી પ્રાપ્ત કરેલ તે છે–તેવકીરત્ન કહેવા લાગ્ય–બેલે હું શું ४२ ? (लो देवकम्पविहिणा खंधावारणरिंदवयणेण-आवसहभवणकलियं करेइ सव्वं मुहुत्तेणे) ॥ प्रमाणे ४०२ ते २0 पासे आप गयो, मने तो पोती (यतितमात्र કાર્ય કરવાની દૈવી શક્તિ મુજબ નરેન્દ્ર માટે પ્રાસાદ અને બીજાઓ માટે ભવનો એક भूइत्तमा निमित शहा (करेत्ता पवरपोसहघरं करेइ) ये मधु आम ४०४ भूह तभा नि०५-न रीने ५छी तेथे ४ सु४२ पौषधशा तैया२ ४२दीधी. (करित्ता जेणेव भरहे राया जाव एयमाणत्तिय खिप्पामेव पच्चप्पिणइ) यथायित ३५मा पौषध नियन કરીને પછી તે જ્યાં ભરતકી હતાં ત્યાં ગયા અને રાજાની પૂર્વોક્ત આજ્ઞા પૂરી કરી છે, मेवी शनने सूचना माथी. (सेसं तहेव जाव मज्जणघराओ पडिणिक्खमइ) मेन छीनु थन પૂર્વોક્ત રૂપમાં જ છે. યાવત્ સ્નાનગૃહમાંથી બહાર નીકળે, અહીં સુધીને અટો યાવત્ पहथा "स राजा स्नानाथै मज्जनगृहं प्रविष्टवान् स्नपितः सन् यथा धवलमहामेधान्निग
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ० वक्षस्कारः सू० १० रथवर्णनपूर्वक भरतस्य रथारोहणम् ६२७ मति-निगच्छति 'पडिणिक्खमित्ता' प्रतिनिष्क्रम्य-निर्गत्य 'जेणेव बाहिरिया उवट्ठाणसाला जेणेव चाउग्घंटे आसरहे तेणेव उवागच्छइ' यत्रैव बाह्या उपस्थानशाला यत्रैव चातुर्घग्टं चत्वारो घण्टा अस्य तत् तथा एवं भूतमध्वरयं तत्रैव उपागच्छति, स भरतो राजेति ॥९॥
मलम्-उवागच्छित्ता तएणं तं धरणितलगमणलहुं ततो बहुलक्खणपसत्थं हिमवंतकंदरंतरणिवाय संवद्धिवचित्ततिणिसदलियं जम्बुणय सुकयकूबरं कणयदंडियारं पुलयवरिंद णीलसासगपवालफलिहवरस्यणले
ठुमणिविद्दुमविभूसियं अडयालीसाररइयतवणिज्जपट्टसगहियजुत्ततुंब पघसियपसियनिम्मियनवपट्टपुट्ठरिणिट्ठियं विसिट्ठलट्ठणवलोहबद्धकम्म हरिपहरणरयणसरिसचक्कं कक्केयणइंदनीलसासगसुसमाहियवद्धजालकडगं पसत्थवित्थिन्नसमधुरं पुरवरं च गुत्तं सुकिरण तवणिज्जजुत्तकलियं कंकटयणिजुत्तकप्पणं पहरणाणुजायं खेडगकणग धणुमंडलग्गवरसत्तिकोंततोमरसरस य बत्तीसतोणपरिमंडिअं कणगरयणचित्तं जुत्तं हलीमुहबलागगयदंतचंदमोत्तियतणसोल्लिय कुंदकुडयवरसिंदुवारकंदलवरफेणणिगरहारकासप्पगासधवलेहिं अमरमणपवणजइणचवलसिग्घगामोहिं चरहिं चामराकणगविभूसिअंगेहिं तुरंगेहिं सच्छत्तं सज्झयं सघं सपडागं सुकयसंधिकम्मं सुसमाहिय समणकणगगंभीस्तुल्लघोसं वरकुप्परं सुचक्कं वरनेमीमंडलं वरधारातोंडं वरवइबद्धतुंबं वरकंचणभूसियं वरायरियणिम्मियं वरतुरगसंपउत्तं वरसारहिसुसंपग्गहियं वरपुरिसे वरमहारहं दुरूढे आरूढे पवरस्यणपरिमंडियं कणयखिखिणीजालसोभियं अउज्झं सोयामणिकणगतवियपंकय जासुअणजलणजलियसुयतांडरागं गुंजद्धवंधुजीवगरत्तहिंगुलगणिग्रहण हुआ है। प्रतिनिष्क्रम्य यत्रैव बाह्या उपस्थानशाला यत्रैव चातुर्घटं अश्वरथं तत्रैव उपागच्छति " स्नानगृहसे बाहर निकलकर फिर वह भरतचक्री अपनी बाह्यउपस्थानशालामें जहां पर चातुघेट अश्वरथ था वहां पर आया ॥९॥ तश्चन्द्र इव सुधाधवलोकृत मज्जनगृहात् प्रतिनिष्कामति" मा ५४ ५४५ थये। छे. प्रतिनिष्क्रम्य यत्रैव बाह्या उपस्थानशाला यत्रैव चातुर्घटं अश्वरथं तत्रैव उपागच्छति" સ્નાનગૃહમાંથી બહાર નીકળીને પછી તે ભારતની પિતાની બાહ્ય ઉપસ્થાન શાળામાં જયાં ચાતુર્ઘટ અશ્વરથ હતું ત્યાં આવ્યા ાલા
थये। छे.
याट AAPार ५७ मत चातुर्घटं अश्वर
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________
W
~
~
६२८
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे गरसिंदूररुइलकुंकुमपारेवयचलणणयणकाइलदसणावरणरइतातिरेगरत्तासोगकणगकेसुयगयतालुसुरिंदगोवगसमप्पभप्पगासं बिंबफलसिलप्पवालउटुिंतसुरसरिसं सव्वोउअसुरहिकुसुमआसत्तमल्लदामं ऊसियसेयज्झयं महामेहरसियगंभीरणिद्धघोसं सत्तुहिअयकंपणं पभाए य सस्सिरीयं णामेणं पुहविविजयलंभंति विस्सुतं लोगविस्सुतजसोऽहयं चाउग्घंटं आसरहं पोसहिए णखई दुरूढे तएणं से भरहे राया चाउग्घंटं आसरहं दुरुढे समाणे सेसं तहेव दाहिणाभिमुहे वरदामतित्थेण लवणसमुहं ओगाहइ जाव से रहवरस्स कुप्परा उल्ला जाव पोइदाणं से णवरि चूडामणिं च दिव्वं उरत्थगेविज्ज सोणिअसुत्तगं कडगाणि य तुडियाणि य जाव दाहिणिल्ले अंतवाले जाव अट्ठाहियं महामहिमं करेइ, करित्ता एयमाणत्तियं पच्चप्पिणइ, तए णं से दिव्वे चक्करयणे वरदामतित्थकुमारस्स देवस्स अट्ठाहियाए महामहिमाए निव्वत्ताए समाणीए आउहघरसालाओ पडिणिक्खमइ पडिणिक्खमित्ता अंतलिक्खपडिवण्णे जाव पूरन्ते चेव अंबरतलं उत्तरपच्चत्थिमं दिसिं पभासतित्थाभिमुहे पयाते यावि होत्था, तएणं से भरहे राया तं दिव्वं चक्करयणं जाव उत्तरपच्चत्थिमं दिसिं तहेव जाव पच्चत्थिमदिसाभिमुहे पभासतित्थेण लवणसमुदं ओगाहेइ, ओगाहित्ता जाव से रहवरस्स कुप्परा उल्ला जाव पीइदाणं से णवरं मालं मउडिं मुत्ताजालं हेमजाले कडगाणिय तुडियाणि य आभरणाणि य सरं च णामाहयंक पभासतित्थोदगं च गिण्हइ गिण्हित्ता जाव पच्चत्थिमेणं पभासतित्थमेराए अहण्णं देवाणुप्पियाणं विसयवासी जाव पच्चस्थिमिल्ले अंतवाले, सेसं तहेव जाव अट्ठाहिया निव्बत्ता ॥सू०१०॥
छाया- उपागत्य ततः खलु तं धरणितलगमनलघु ततो बहुलक्षणप्रशस्तं हिमवत् कन्दरान्तरनिर्वातसंवर्द्धितचित्रतिनिशदलिकं जाम्बूनदसुकृतवरं कनकदण्डिकारं पुलकव. रेन्द्र नीलसासकप्रवालस्फटिकवररत्न लेष्टुमणिविद्रमविभूषितम्, अष्टाचत्वारिंशदररचिततपनीय पट्टसंगृहीत युक्ततुम्बम्, प्रघर्षित प्रसितनिर्मित नवपपृष्ठपरिनिष्ठितम् विशिष्ट
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तु वक्षस्कारः सू० १० रथवर्णनपूर्वकं भरतस्य रथारोहणम्
प्रकाशम
लटन व लोहबर्धकर्माण हरिप्रहणरत्नसदृशचक्रम् कर्केवनेन्द्रोनील शस्यक सुसमाहितबद्ध नालकटकम् प्रशस्तविस्तीर्णसमधुरम्, पुरवरं च गुप्तम्, सुकिरणतपनीययोत्ककलितम्, कटकनियुक्त कल्पनम् प्रहरणानुयातम्, खेटककणकधनुर्मण्डलारावर शक्ति कुन्ततोमरशरतद्वात्रिंशतूणपरिमण्डितम्, कनकरत्नचित्रम्, युक्तम्, हलीमुखबलाकगजदन्त चन्द्रमौक्तिकमल्लिकापुष्पकुन्दकुटजवर सिन्दुवारकन्दलवरफेन निकर हारकाश प्रकाशधवलैः अमरमनः पवनजयि चपलशीघ्रगामिभिः चतुर्भिः चामरा कनकविभूषिताङ्गकैः तुरगैः सच्छत्र सध्वजं सघण्टं सपताकं सुकृत सन्धिकर्माणम् सुसमाहित समरक गगम्भात्तुल्यघोषम्, वरकूर्परं सुचक्रं वरनेमीमण्डलं वरधूस्तुण्डं वरवज्रबद्धतुम्बे वरकाञ्चनभूषितं वराचाय निर्मितं वरतुरगसम्प्रयुक्तं वरसारथितुसंप्रगृहीतं वरपुरुषो वरमहारथं दुरूढे आरूढे प्रवररत्न मिण्डितं कनककीङ्किणीजालशोभितम् अयोध्य सौदामिनो कनकतप्तपङ्कजजपाकु सुमज्वलितशुकतुण्डरागं गुआर्द्धबन्धुजीवकरक्त हिगुलकनिक र सिन्दूर रुचिरकुङ्कुमपारावतचरणनयनको किलदर्शनावरणरतिदाऽतिरक्ताशोक कनककिंशुकगजतालुसुरेन्द्रगोपकसमप्रभबिम्बफलशीलामवालोत्तिष्टत्सरसदृशं सर्वर्तुकसुरभिकुसुमासक्तमाल्यदामानम उच्छ्रितश्वेतध्वजं महामेघर सितगम्भीर स्निग्धघोषं शत्रुहृदयकम्पनं प्रभाते च सत्रोकं नाम्ना पृथ्वोविजयलाभमिति विश्रुतं लोकविश्रुतयशाः, अहतम्, चातुर्घण्टमश्वरथं नरपति दुरूढे, ततः खलु स भरतो राजा चातुर्घण्टमश्वरथं दुरूढः सन् शेषं तथैव दक्षिणाभिमुखा वरदामतीर्थेन लवणसमुद्रमवगाहते यावत् तस्य रथवरस्य कूर्परौ आर्द्रा भवतः यावत् प्रीतिदानं तस्य, नवरं चूडामणि दिव्यम् उरस्थयैवेयकं श्रोणिसूत्रकं कटकानि च त्रुटिकानि च यावत् दाक्षिणात्योऽन्तपालः यावत् अष्टाहिकां महामहिमां कुर्वन्ति कृत्वा पतरमाज्ञप्तिको प्रत्यर्पयन्ति ततः खलु तहिव्यं चक्ररत्नं वरदामतीर्थ कुमारस्य अष्टाहिकायां महामहिमायां निवृत्तायां सत्याम् आयुधगृहशालातः प्रतिनिष्क्रामति प्रतिनिष्क्रम्य अन्तरिक्षप्रतिपन्नं यावत् पूरयदिव अम्बरतलम् उत्तरपाश्चात्यां दिशं प्रभासतीर्थाभिमुखं प्रयात चाप्यभवत्, ततः खलु स भरतो राजा तद्दिव्यं चक्ररत्नं यावत् उत्तरपाश्चात्यां दिशं तथैव यावत् पश्चिम दिशाभिमुखो प्रभासतीर्थेन लवणसमुद्रम् अवगाहते, अवगाह्य यावत् रथवरस्य कूर्परौ आर्द्रा यावत् प्रीतिदानं तस्य नवरं मालां मौलिम्, मुत्काजाल हेमजालं कटकानि च त्रुटिकानि च आभरणानिच शरं च नामाहताङ्कं प्रभासतीर्थोदकं च गृह्णाति, गृहीत्वा यावत् पाश्चात्य प्रभास कीर्थमर्यादया अहं खलु देवानुप्रियाणां विषयवासी यावत पाश्चात्योsaपालः शेष तथैव यावत् अष्टाहिका निवृत्ता ॥ १०॥
६२९
टीका - "उवागच्छित्ता तरणं" इत्यादि । उपागत्य ततः खलु 'तं' तं प्रसिद्धम् 'वरपुरिसे वरमहारहं दुरूढे' वरपुरुषो भरतचक्री वरमहारथं दुरूढ इत्यग्रे सम्बन्धः कीदृशं ( उवागच्छित्ता तरणं तं धरणितलगमणलहु ) इत्यादि स्व. १० ।।
टीकार्थ - (उवागच्छित्ता) वहां आकर के वह वर पुरुष भरतचकी उस वरमहारथ पर सवार
'उवागच्छित्ता तरणं तं धरणितलगमणलहु' इत्यादि ॥ सू०|| टीकार्थ - (उवागच्छित्ता) त्यां भावीने ते पर पुरुष भरत यही ते वरमहारथ पर सवार
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे महारथमित्याह-'धरणितलगमणलहुँ' धरणितलगमने लघु शीघ्रं शीघ्रगामिनम् 'बहु लक्खणपसत्य' बहुलक्षणप्रशस्तम् अनेकशुभलक्षणसंयुक्तम्, पुनश्च कीदृशम् 'हिमवन्त कंदरंतरणिवायसंबद्धियचित्ततिणिसदलियं' हिमवतः कन्दरान्तरनिर्वात संवद्धितचित्रतिनिशदलिकम्, तत्र-हिमवतः क्षुद्रहिमालयगिरेः निर्वातानि-वायुरहितानि यानि कन्दरान्तराणि तत्र संवद्धिताश्चित्राः विविधास्तिनिशाः रथरचनात्मकवृक्षविशेपाः त एव दलिकानि दारुणि यस्य तम्, तिनिशनामक सुचारुदारुनिमितम् 'कंदरंतरणिवाय' इति मूले पदव्यत्ययः आषत्वात् 'जबूणय सुकयकूवरं' जाम्बूनद सुकृतकूबरम् तत्र-जाम्बूनदं जम्बूनदनामकं सुवर्णम् तेन सुकृतं सुघटितं कूबरं युगन्धरं यत्र (तथा युआ इति भाषा प्रसिद्धम्) तम् 'कणय दंडियारं' कनकदण्डिकारम्, तत्र कनकदण्डिका:-कनकमयलघुदण्डरूपा अरा यत्र स तथा तम्, पुनश्च कीदृशम् 'पुलयवरिंद णीलसासगपवालफलिहवरणयणले ठुमणिविदुमविभूसियं' पुलकवरेन्द्र नोलसासकप्रवालस्फटिकरत्नलेष्टुमणिविद्रुमविभूपितम्, तत्र पुलकानि वरेन्द्रनीलानि सासकानि रत्नविशेषाः प्रवालानि स्फटिकवररत्नानि च प्रसिद्धानि, लेष्टवो विजातीय रत्नानि, मणयः-चन्द्रकान्तादयः विद्रुमः हुआ-ऐसा आगेके पदके साथ सम्बन्ध है अब यहां पहिले यह प्रकट किया जाता है कि वह महारथ कैसा था-(धरणितलगमणलहुं ) वह पृथिवी तल पर चलने में बहुत शीघ्रता वाला था ( बहुलक्खग पसत्थ, हिमवंत कंदरंतर णिवाय संवद्रियचित्ततिणि सदलियं ) अनेक शुभलक्ष णों से वह युक्त था हिमवान् पर्वत के वायुरहित भीतर के कन्दरा प्रदेशों में संबद्वित हुए विविध रथ रचनात्मक तिनिश वृक्षविशेषरूप काष्ठ से वह बना हुआ था. (कंदरंतरणिवाय) इस मूल पद में आर्ष होने से पदव्यत्यय हो गया है. ( जंबूणयसुकयकूबरं ) जम्बूनद नामक सुवर्ण का इसका युगन्धर- जुआ था. ( कणयदंडिआरं ) इसके अरककनक मय लघु दण्डरूपमें थे ( पुलयवरिंदणीलसासगपवालालहवररयणलट्ठमणिविद्मविभूसियं ) पुलक, वरेन्द्र नीलमणि, सासक, प्रवाल, स्फटिकमणि, लेष्ट-विजातिरत्न चन्द्रकान्त आदि मणि एवं विद्रुम इन सब प्रकार के रत्नादिकों से वह विभूषित था (अडयालोसाररइयतवणिज्जपट्टसंगहियजुत्ततुंब) થયે. આ જાતને આગળનાપદ સાથે સંબંધ છે. અત્રે પહેલાં એ પ્રકટ કરવામાં આવે છે કે તે भइतवाहतो. (धरणितलगमणलहं) ते पृथिवीत ५२ शी तिथी यासना२तो. (बहुलक्खणपसत्थं, हिमवतकंडरंतरणिवाय संवद्धिय चित्ततिणितदलियं) मने शुभसाथी તે યુક્ત હતે. હિમવાનું પર્વતના વાયુરહિત અંદરના કંદરા પ્રદેશમાં સંવદ્વિત થયેલા विविध २५२यनात्म तिन वृक्षविशेष३५ १०४थी ते भने हतो. (कंदरंतरणिवाय) मे भू१५४मा माष पाथी ५४०यत्यय ये छ. (जंबूणयसुकयकूबर) मून नाम सुवर्ण निर्मित मे २थनी धूसरी ती. (कणयदंडिआरं) मेना १२३ ४४मय लघु ३५मां हता. . ( पुलयवरिंदणीलसासगपवालफलिहवररयणलट्टमणिविद्दुमविभूसिय) पुस, વરેન્દ્રનીલમાણ, સાસકે, પ્રવાલ, સ્ફટિકમણિ, લેટુ વિજાતિરત્ન, ચન્દ્રકાંત આદિ મણિ તેમજ विद्रुम में सब ४२ना Relateी विभूषित त. (अडयालीसाररइय टट्तवणिज्जप
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #643
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ. वक्षस्कारः सू०१० रथवर्णनपूवर्क भरतस्य रथारोहणम् ६३१ प्रवालविशेषः तैः विभूषितः तथा तम् 'अडयालीसाररइयतवणिज्जपट्टसंगहिय जुत्ततुंबं' अष्टाचत्वारिशदररचित तपनीय पट्टसंगृहीत युक्ततुम्बम्, तत्र-रचिताः-सुष्ठुनिर्मिताः प्रतिदिशं द्वादश २ सद्भावात् उभयत्र अष्टाचत्वारिंशदरा यत्र ते तथा, अत्र 'अडयालीसार रइय' इति मूलसूत्रे 'रइय' इति विशेषणस्य पूर्वे प्रयोक्तव्ये परनिपातः प्राकृतत्वात् तथा तपनीयपट्टः रक्तस्वर्णमयपट्टिकैः लोके महल इति प्रसिद्धैः संगृहीते दृढीकृते तथा युक्ते यथा-योग्ये नाति लघुनी नाति महती ततः पदत्रयस्य कर्मधारये कृते सति एतादृशे तुम्बे यस्य स तथा तम् 'पघसिय पसिय निम्मिय नव पट्टपुट्टपरिणिढियं' प्रधर्षितप्रसितनिर्मित नवपट्टपृष्ठपरिनिष्ठितम्, तत्र प्रघर्षिता:-प्रकर्षण घृष्टाः प्रसिता प्रकर्षण बद्धा ईशा निमिताः निवेशिताः नवाः नूतनाः पट्टाः पट्टिका यत्र तत् तथाविधं यत्पृष्ठं चऋपरिधिरूपं गोलाकाररूपं 'हाल' इति प्रसिद्धम्, तत्परिनिष्ठितं सुनिष्पन्न कार्यनिर्वाहकत्वेन यस्य स तथा तम् 'विसिद्ध लढणवलोहबद्धकम्मं विशिष्टलष्टनवलोहबद्धकर्माणम्, तत्र विशिष्टलष्टे अतिमनोहरे नवे नबी ने लोह बर्धे लोहश्चर्मरज्जुके तयोः कर्मकार्य वर्तते यत्र स तथा तम् पुनश्च कीदृशम् ‘हरिपहरणरयणसरिसचक्क' हरिप्रहरणरत्न सशचक्रम्, तत्र हरिः वासुदेवः तस्य प्रहरणरत्नं चक्ररत्नं तत्सदृशे चक्रे चक्रद्वयं स तथा तम्, पुनश्च 'कक्केयणइंदनीलसासगसुसमाहियबद्धजालकडगं' कर्केतनेन्द्रनीलप्रत्येक दिशा में १२-१२-होनेसे ४८ इसमें अर थे रक्त स्वर्णमय पट्टको से महलुओं से-दृढीकृत तथा उचित्त इसके दोनों तुंबे थे (पघसियपसियनिम्मिय नवपट्ट पुट्टपरिणिद्विय ) इसका पुठी में जो पट्टिकाए लगी हुई थो-वे प्रघर्षित थी-खुब-घिसी हुई थी-अच्छी तरह से उसमें बद्ध थी और अजीर्ण थी, नवीन थी (विसिट्ठलणवलोहबद्धकम्म) विशिष्ट लष्ट-अति मनोहर-नवीन लोहे से इसमें काम किया गया था अर्थात् मजबूती के लिए जगह २ इसमें-नवीन नवीन लोहे की कोले एवं उनकी सुन्दर पत्तियें लगी हुई थी अथवा टीका के अनुसार इसके अवयव नवीन लोहे से एवं नवीन चर्म की रज्जुओ से जकडे हुए थे ऐसा अर्थ होता हैं । (हरिपहरणरयणसरिसचक्क) इसके दोनों पहिये वासुदेव के चक्ररत्नके जैसे गोल थे (कक्केयणइंदणील सासग सुसमाहिय बद्धजालकडगं ) इसमें जो जालसमूह था वह कर्केतन चन्द्रकान्तादि मणियों-से, इन्द्रनीलसंगहियजुत्ततुंब) १२४ दिशामा १२-१२ माम मा भगान ४८ अभी १२४ ता. २४ स्वार्थ भय ५४थी-महसुसोथी-टीत यत येना मन्नतुमा हता. (पघसियपतियनिम्मियनवपट्टपुट्ट परिणिठियं) सनी ही मारे ५६३१इती. प्रत तो भूम।
नमकता , नवान हता. (विसि लट्टणवलाह बद्धकम्म) विशिष्ट-सट-यति भनाइ२-नवीन सोम थी तमाम ४२ रतु मे है મજબૂતી માટે સ્થાન-સ્થાનમાં તેમાં નવી-નવીન લોખંડની ખીલીઓ તેમજ પત્તિઓ લાગેલી હતી. અથવા ટીકા મુજબ તેના અવય નવીન લોખંડથી તેમજ નવીન ચમની २०माधी मार हता. यावा मथ थाय छे. (हरिपहरणरयणसरिसचक्क) भेना भन्ने डाय वासुविना यत्नवा माण ता. (कक्केयण इंदणोल सासग सुसमाहिय बद्धजालकडगं) मेरे ate समूह त तन Ariale, मणि-माथी नी
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #644
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
शस्यक सुसमाहितबद्ध जालकटकम्, तत्र कर्केतनः - चन्द्रकान्तादिमणिः, इन्द्रनील:-इन्द्रइव नील: श्यामः खरबादर पृथ्वी कायात्मकनीलरत्न विशेषः, शस्यक:- रत्नविशेषः रत्नत्रय सुष्टु सम्यग् आहितं निवेशितं कृतसुन्दर संस्थानमित्यर्थः ईदृशं बद्धं जालकटक जालकसमूहो यत्र स तथा तम्, तथा 'पसत्थ विस्थिन्न समधुरं ' प्रशस्त विस्तीर्णसमधुरम् प्रशस्ता वि स्तीर्णा समा वक्रता रहिता घूर्यत्र स तथा तम् तथा 'पुरवरं च गुत्त' पुरवरं च गुप्तम् पुरमिव गुप्तं श्रेष्ठपूरमिव सुरक्षितम् समन्ततः अयं भावः रथेहि प्रायः सर्वतो लोहादि - मयी आवृत्तिर्भवति, प्रवरदृष्टान्तकथनेनायमर्थः सम्पद्यते यथा पुरम् अस्त्र शस्त्र सेनादि सुरक्षितं तथा रथोऽपि सुरक्षितस्तम्, पुनश्च कीदृशम् 'सुकिरणतवणिज्ज जुत्तकलिये' सुकिरणतपनिययोक्त्रकलितम्, तत्र सुकिरणं सुष्ठु कान्तिक ं यत्तपनीयं सुवर्ण तन्मयां
तैः कलितस्तथा तम्, योक्त्रेण हि वोद्रस्कन्धे युगं बध्यते इति 'कंकटयणिजुत्तकपणं' कंकटक नियुक्त कल्पनम्, कंकटकाः सन्नाहा कवचास्तेषां नियुक्ता स्थापिता कल्पना रचना यत्र स तथा तम् यथाशोभं तत्र सन्नाहाः स्थापिताः सन्तीतिभावः, तथा - 'पह रणाणुजायं' प्रहरणानुयातम्, प्रहरणैशस्त्रैरनुयातो भृतयुक्तः इत्यर्थः स तथा तम् एतदेव व्यक्ति आह- ' खेडगकणग धणुमंडलग्गवरसत्तिकत तोमरसरस य बत्तीसतोणपरिमंडियं' खेटककनकधनुर्मण्डलाग्रवरशक्तिकुन्ततोमरशरशतद्वात्रिंशचूण परिमण्डितम्, तत्र खेटकानि फलकानि 'ढाल' इति भाषा प्रसिद्धानि कणकाः - बाणविशेषाः धनमणियो से एवं शस्यक - रत्नविशेष - से सुन्दर आकारवाला बना हुआ था (पसत्थवित्थिन्नसमधुरं ) इसकी धुरा - अग्रभाग प्रशस्त थी, विस्तीर्ण थी और सम - वक्रतारहित थी ( पुरवरं चगुतं ) श्रेष्ठ पुरकी तरह यह सुरक्षित था (सुकिरण तवणिज्जजुत्तकलियं ) सुष्ठु किरणवाले तपनीय सुवर्ण की इसकी बैलों के गलों में डालने वाली रस्सी थी ( कंकटणिज्जुत्तकप्पणं ) कंकटक - सन्नाह कवचों की इसमें रचना हो रही थी तात्पर्य इसका यही है कि इसकी विशिष्ट शोभा बढाने के लिए इसमें जगह २ कवच स्थापित हो रहे थे. (पहरणाणुजायं) प्रहरणों से - अस्त्र शस्त्र आदिको से भरा हुआ था. जैसे- (खेडगक्रणगघणु मंडलग्गवरसत्तिकत तोमरसरस य बत्तिस तोणपरिमंडियं ) इसमें खेटक - ढाले रखी हुई थी, कणक - विशेष प्रकार के बाण रखे हुए थे. धनुष रखे हुए थे, मण्डलाग्र - विशेष प्रकार की तलवारें रखी हुई थी समषिोथी तेमन शस्य - २त्न विशेषधी सुरंडर भरवाणेो हतो. (पसत्थ विस्थिन्न समधुरं येनी धुरा (अग्रभाग) प्रशस्त इती, विस्तीर्थ इती भने सम-पता रहित हती. (पुरवरं च गुरु) श्रेष्ठ पुरनी प्रेम से सुरक्षित हतो. (सुकिरण तवणिज्जजुत्तकलियं ) मनहोना गणामां नापेसी राश सुष्ठु हिरणवाणा तपनीय सुवर्शनी मनेसी हती. (कंकटय णिजुस्तकपणं ) 5:28 - सन्नाह स्वयोनी मां रचना यह रही हती. तात्पर्य मानु मा પ્રમાણે છે કે એની વિશિષ્ટ શેભાવૃદ્ધિ માટે એમાં સ્થાન–સ્થાન ઉપર કવચ્ચેા સ્થાપિત કરેલા ३. (पहरणाणुजायं प्रहरणेोथी - अस्त्र-शस्त्र आहिमेथी परिपूरित हतेो भेमडे - ( खेडग कष्णगधणु मंडलग्गवरसत्तिकत तोमरसरस य बत्तीसतोणपरिमडियं) खेभां पेट-दा
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #645
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका ४० वक्षस्कारः सू०१० रथवर्णनपूवर्क भरतस्य रथारोहणम् ६३३ पि प्रसिद्धानि मण्डलाग्राः खड्गविशेषाः वरशक्तयः त्रिशूलानि कुन्ताः भल्ला इति प्रसिद्धाः तोमराः बाणविशेषाः शराणां शतानि येषु तादृशा ये द्वात्रिंशत्तूणाः भस्त्रकास्तैः परिमण्डितो यः स तथा तम् तथा 'कणगरयणचित्तं' कनकरत्नचित्रम, सुवर्ण रत्नविशेषः परिमण्डितम् तथा 'जुत्तं' युक्तं तुग्गैरित्यग्रेण सम्बध्यते तुरगैः किं विशिष्टैरित्याह' हली. मुहबलागगयदंतचंदमोत्तियतणसोल्लिअकुंदकुडथवरसिंदुवारकंदलवरफेणणिगरहासकासप्पगासधवलेहि हलीमुखबलाकगजदन्तचन्द्रमौक्तिक 'तणसोल्लिअ' मल्लिका पुष्प कुन्दकुटजवरसिन्दुवारकन्दल वरफेननिकरहारकाशप्रकाशधवलैः, तत्र-हलीमुखं रूढिगम्यम्. बलाको बकः गजदन्तचन्द्रौ-प्रसिद्धौ मौक्तिकम् मुक्ताफलम् 'तण सोल्लिअत्ति' मल्लिकापुष्पं कुन्दम् श्वेतपुष्प विशेषः कुटजानि कुटजपुष्पाणि, वरसिन्दुवाराणि निर्गुण्डीपुष्पाणि कन्दलामि कन्दलनामकवृक्षविशेषपुष्पाणि वरफेननिकरः वरफेनसमूहः हारो मुक्ताहारः काशाः तृणविशेषास्तेषां प्रोक्तानां यः प्रकाशः उज्ज्वलता तद्वत् धवलैं: धवलवणैः, पुनश्च कीदृशैः अमरमणपवणजइणचवलसिग्धगामीहिं' अमरमनःपवनजयिचपलशीघ्रगामिभिः, तत्र अमराः देवा मनांसि चित्तानि पवनो वायुः तान् वेगेन जयति इति वर शक्ति-त्रिशूल रखे हुए थे. किन्तु-भाले रखे हुए थे, तोमर-- विशेष प्रकार के बाण रखे हुए थे, सैकड़ों सामान्य बाण जिनमें रखे हुए हैं ऐसे ३२ माथे इसमें रखे हुए थे. (कणगरयणचित्तं) इसमें जो चित्रबने हुवे थे वे कनक और रत्नों द्वारा अतिरमणीय बने हुए थे. ( हलीमुहबलागगयदंतचंदमोत्तियतणसोल्लिय कुंद कुडयवरसिंदुवारकंदलवरफेणणिगरहासकासप्पगासधवलेहि) इसमें जो 'जुत' घोड़े जुते हुए थे-वे हलीमुख, बगला, गजदन्त, चन्द्रमा-मौक्तिक, मल्लिका पुष्प, कुन्दकुष्प, कुटजपुष्प, निर्गुण्डी पुष्प, कन्दल नामक वृक्षविशेष के पुष्प, सुन्दर फेन का समूह, हार,-मुक्ताहार और काश-तृणविशेष इनकी जैसी-उज्ज्वलता वाले थे-अर्थात् धवल वर्ण के थे ( अमरमणपवणजइण चवलसिग्घवामीहिं ) जैसी देवों की, मनकी, वायुकी, गति होती है उस गति को भी परास्त करनेवाली इनको चपलताभरी शीघ्र गति थी. उस गति से મૂકેલી હતી. કણક-વિશેષ પ્રકારના બાણ મૂકેલા હતા. ધનુષ મૂકેલા હતા, મડાગ્ર-વિશેષ
२नी तसपा। भूखी ती. १२शति-त्रिशुस भूखा तi. दुत-भासामे-भूरसा ता. સમર વિશેષ પ્રકારના આ મકેલાં હતા. સહસો સામાન્ય બાણે જેમાં મૂકેલા છે. એવા 3२ ता३। मेमा भूखा हता. (कणगरयणचित्त) मा यि मनेसा हता, ते न भने २ननिमित पायी सत्यत २ मणीय सताता. (हलीमुहबलागदंतचंदमोत्तियतणसोल्लियकुंदकुडयवरसिंदुवारकंदलवरफेणणिगरहासकासप्पगासधवलेहि) सभा 'त' घालाये। भतरेखा हता, तहसीभुम, lal, Ar:न्त, यन्द्रमा, मोति, मास ५०५, ६ पु०५, કટજ પુ૫. નિર્ગુડી પુષ્પ. કંદલ નામક વૃક્ષવિશેષના પુષ્પ, સુન્દર ફીણ સમૂહ હાર-મુક્તાહાર અને કાશ- તૃણ વિશેષ એ સર્વ પદાર્થો જેવી ઉજજવળતા વાળા હતાં. એટલે કે ધવલવ
वाण ता. (अमरमणपवणजइण चवल सिग्घगामीहिं) नेवी वानी, भननी, वायुनी गति હોય છે, તેમની ગતિ ને પણ પરાસ્ત કરનારી એમની ચપળતાભરી શીવ્ર ગતિ હતી, તે
८०
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #646
--------------------------------------------------------------------------
________________
naniwwwwwwwwwwwwwwwws
६३४
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे अमरमनःपवनजयिनः अतएव चपलं शीघ्रम् अतिशयशीघ्रं गामिनो गमनशीलाः इति चपलशीघ्रगानिनः, अमरमन:पवनजयिनश्चते चपलशीघ्रगामिनश्चेति ते तथा तैः पुनश्च क्रोशः 'चउहि चामरा कणगविभूसिअंगेहि' चतुर्भिः चतुः संख्याकैः चामरैः तथा कनकैश्च विभूषितमङ्ग येषां ने तथा तैः, अत्र चामरशब्दस्य स्त्रीत्वम् आपत्वात् 'तुरगेहि' एतादृशविशेषणविशिष्टैः तुरगैः अश्वैः युक्तं रथमिति पूर्वमेवोक्तम्, अथ पुनारथं विशिनष्टि 'सच्छत्तं' सच्छत्रम् छत्रेण सहितम् 'सज्झयं' सध्वजम् ध्वजैः सहितम् ‘संघट' सघण्टम् घण्टाभिः सहितम् 'सपडागं' सपताकम् पताकाभिः सहितम् 'सुकयसंधिकम्म' सुकृतसन्धिकर्माणम् सुकृतं सुष्टु निर्मितं सन्धिकर्म सन्धियोजनं यत्र स तथा तम् 'सुसमाहिय समरकणगगंभीरघोसं' सुसमाहितसमरकनकगम्भीरघोषम्, तत्र-सुसमाहितः-मुष्ठ यथोचित स्थाननिवेशितो यः समरकणकः-संग्रामवाद्यविशेषः तस्य वीराणां वीररसोत्पादकत्वेन तुल्यो गम्भीरो घोषः गम्भीरात्मकध्वनिर्यस्य स तथा तम् 'वरकुप्परं' वरकूर्परम् वरे कूपरो कूर्पराकारौ पिञ्जनके इति प्रसिद्ध रथावयवौ यस्य स तथा तम् 'सुचक्कं वरनेमी मंडलं' सुचक्रम् वरनेमीमण्डलम्-प्रधानचक्रधारावृत्तम् 'वरधारातोंड' वरधृस्तुण्डं वरे शोभमाने धृस्तुण्डे धृव्वीवरे अवयवविशेषौ यस्य स तथा तम् 'वरवइरबद्धतुंबं, तत्र-वरवेगपूर्वक इनके चलने का स्वभाव था ( चउहिं चामराकणगविभूसिअंगेहिं ) चार चामरों से एवं कनकों से इन का अंग विभूषित था, यहां चामर शब्द को जो-स्त्रीलिङ्ग में लिखा गया है वह आर्ष होने से लिखा गया है ऐसे विशेषणविशिष्ट घोड़ों से युक्त वह रथ था. तथा (सच्छत्तं, सज्झय, सघंट, सपडागं, सुकयसंधिकम्मं, सुसमाहिय समरकणगगंभीरघोसं, वरकुप्परं ) यह रथ छत्र सहित था, ध्वजा सहित था, घंटाओ से युक्त था, पताकाओंसे मंडित था, संधियों की इसमें अच्छी तरह से योजना को गई. थी जैसा घोष यथोचित स्थानविशेष में नियोजित संग्राम वाद्यविशेष का होता है उसी प्रकार का इसका गम्भीरघोष था. इसके कूर्पर दोनों अवयवविशेष-बड़े सुन्दर थे ( सुचक्कं वरनेमोमंडलं ) सुन्दरचक्रधार वाले इसके सुन्दर दोनों ( वरधारातोंडं ) इसके युग के दोनों कोने बड़े सुन्दर थे ( वरवइरबद्धतुंबं ) इसके दोनों शतिथी यासपानी यमनी टव इती. (चउहिं चामराकणगविभूसिअंगेहिं) यार यमरथी તેમજ કનકેથી એમના અંગે વિભૂષિત હતા. અહીં “ચામર' શબ્દને જે સ્ત્રીલિંગમાં પ્રયુક્ત કરવામાં આવેલ છે, તે આર્ષ હોવાથી પ્રયુક્ત કરેલ છે. એવા વિશેષણ વિશિષ્ટ ઘેડાથી ते २५ युत इत. तथा (सच्छत्त सञ्झयं सघंटे सपडाग सुकयसंधिकम्म सुनमाहिय समरकणग गम्भीरघोसं वरकुटपरं) मे २थ छत्र सहित इतो, पन सहित इतो, टा. એથી યુકત હતે. પતાકાઓથી મંડિત હતા, એમાં સંધિઓની યોજના સરસરીતે કરવામાં આવી હતી. જે ઘોષ યાચિત સ્થાન-વિશેષમાં નિયોજિત સંગ્રામવાઘવિશેષને હોય છે, તે જ પ્રમાણે એને ગંભીર ઘેાષ હતો. એના કુર-બને અવયવ વિશેષો-અતીવ સુંદર इतi, (सुचक्क वरनेमीमंडलं) सु१२ युटत अनुनमी भ3 हतु (वरधारा तोंड) सना युगना भन्ने भूएम। सती सु.२ ४ता. (वरवइरबद्धतुंबं) मेना माने तुम श्रे84.
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #647
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका ४० वक्षस्कारः सू०१० रथवर्णनपूवर्क भरतस्य रथारोहणम् ६३५ वज्रबद्धतुम्बम्, वरवज्रः-श्रेष्ठहीरकैः बद्धे तुम्बे यस्य स तथा तम् 'वरकंचणभूसियं वरकाञ्चनभूषितम् श्रेष्ठसुवर्णभूषितम् 'वरायरियनिम्मियं' वराचार्यः प्रधानशिल्पी तेन निर्मितः 'वरतुरगसंपउत्तं' वरतुरगसंप्रयुक्तम् वरतुरंगः श्रेष्ठाश्वः संप्रयुक्तः युक्तः स तथा तम् 'वरसारहिसुसंपग्गहियं' वरसारथिसुसंप्रगृहीतम्, वरेण-निपुणेन सारथिना सुसंप्रगृहीतः स्वायत्तिकृतो यः स तथा तम् 'वरपुरिसे' इत्यादि तु पूर्वमेव योजितम् वरपुरूषः श्रेष्ठपुरुषः सुराजा भरत उक्तं विशिष्टं रथमारूढे इति 'दूरूढे आरूढे' इत्यत्र समानार्थक पदयोपादानं षट्खंडाधिपति भरतचक्रो सुखपूर्वकम् रथमारूढ इति ज्ञापनार्थ विज्ञेयम् उक्तमेवार्थ पुनः रथविषये प्राह-'पवरस्यगपरिमंडियं' इत्यादि प्रवरेरत्नपरिमण्डितम् उत्तमरत्नैः परिशोभितम्-युक्तम् 'कणयखिखिणीजालसोभियं' कनककिङ्गिणीजालशोभितम् सुवर्णनिर्मितकिङ्किणीसमूहभूषितम् 'अउज्झं' अयोध्यम्-अनभिभवनीयम् पराभवरहितं पुनश्च कीदृशम् 'सोयामणि कणगतविअपंकयजामुअणजलणजलियमुअतोंडराग' सौदाभिनीकनकतप्तपङ्कजजपाकुसुमज्वलनज्वलितशुकतुण्डरागम्, तत्र सौदामिनी विद्युत तप्तं यत् कनकं सुवर्णम् तच्चानलोत्तीण रक्तवर्ण भवति पङ्कजं कमलम्, तच्च सामान्यतो रक्त वर्ण्यते 'जासुअण' त्ति जपाकुसुम-रक्तवर्णविशिष्टजपाकुसुमनामकपुष्पविशेषः 'जलणजलिय त्ति' ज्वलनज्वलितः ज्वलितज्वलनः प्रदीप्ताग्निः अत्र पदव्यत्ययः प्राकृतुंब श्रेष्ठ वज्ररत्न से बद्ध थे ( वरकंचणभूतिय ) यह श्रेष्ठ सुवर्ण से भूषित था ( वरायरियनिम्मियं ) यह श्रेष्ठ शिल्पी के द्वारा बनाया गया था ( वरतुरगसंपउत्तं ) श्रेष्ठ घोडे इसमें जुते थे (वरसारहिसुसंपग्गहिय) श्रेष्ठ निपुण सारथि द्वारा यह चलाया जाता था, ऐसे इन विशेषणों से विशिष्ट (वरमहारह) उस श्रेष्ट महारथ पर (वर पुरिसे) वह सुराजा छखंडके अधिपतिभरत (दुरूढे आरूढे ) बैठा यहां समानार्थक दुरुढ और आरूढ ये जो दो पद प्रयुक्त साथ २ किये गये हैं सो वे ये प्रकट करते हैं भरत चक्री उस रथ पर सुख पूर्वक बैठा (पवररयणपरिमंडियं) यह रथ उत्तम रत्नों से शोभित था (कणयखिखिणीजालसोभियं) सुवर्ण की बनी हुई छोटी-२ घंटिकाओं से यह शोभित था ( अउज्झं ) इसका कोई भी शत्रु पराभव नहीं कर सकता था (सोआमणिकणगतवियपंकयजासुअणजलणजलियसुअतोंडरागं) इसकी रक्तता सौदामिनी२नयी माम इता. (वरकंचणभूसिंयं) मे २५ श्रेष्ठ सुपथा भूषित हता. (वरायरियनिस्मिय) मे श्रेष्ठ शिपी द्वारा निमित ते. (वरतुरगसंपउत्तं) 8 घामे समानत इत. (वरसारहिसुसंपाहियं) श्रेनियसारथि द्वारा हवामां मारता इता. सेवाये विशेषणया विशिष्ट (वरमहारह) ते श्र४ मडा२य ५२ (वरपुरिसे) ते सुशत छ मधिपति भरत (दुरूढे आरूढे) सवार थये।. माडी समानार्थ हु३० भने मा३० मेले में पहे। साथસાથે પ્રયુકત કરવામાં આવેલ છે, તેથી આમ પ્રકટ થાય છે કે ભરતચક્રી તે ઉપર સુખપૂર્વક मेह (पवरायण परिमंडियं) ते २५ त्तभरत्नाथी शामित इता. (कणयखिखिणीजालसोभियं) सुप नी नानी-नानी साथी ते सुशोभित ता. (अउझं) मे शत्रुमेथी मय हतो. (साआमणिकणगतवियपंकयजासुअणजलण जलिय सुअतोंडराग) सनी २४तता सौहामिनी
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #648
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३६
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
तत्वात् 'सुअतोंडरागं' शुकतुण्डम् शुकमुखम् एतेषां राग इव रागो रक्तता यस्य स तथा तम् 'पुनश्च कीदृशम् 'गुंजद्धबंधुजीवग रतहिंगुलग णिगर सिंदूररुइल कुंकुमपारेवय चरणयण कोइलदसणावरणरइता तिरेगरत्तासोग कणग केसुय गयतालसुरिंदगोवगसमप्प मध्यगासं' गुजार्द्धबन्धुजीवकरक्तहिङ्गुलकनिकर सिन्दूररुचिरकुङ्कुमपारावतचरणनयनको किलदशनावरणरतिदातिरक्ताशोककनककिंशुक गजतालु सुरेन्द्रगोपकसमप्रभप्रकाशम्, तत्र गुजार्द्धम् रतिकार्धरागभागः बन्धुजीवकं द्विप्रहरविकाशिरक्तपुष्पम्, रक्तः संमर्द्दितो हिंगुलक निकरः सिदूरम् प्रसिद्धम्, रुचिरं मनोज्ञं चाक्यचिक्यरक्ततायुक्तम् कुङ्कुमम् पारावतचरणः कपोतचरणः, नयनकोकिलः कोकिलनयनद्वयम् अत्र पदव्यत्ययः आर्षत्वात् दशनावरणम् अधरोष्ठः, रतिदो मनोहरः अतिरक्तः अधिकारुणोऽत्यन्तलालिमायुक्तोऽशोकः अशोकतरुः, इदृशं च तथव कनकं किंशुकं पलाशपुष्पम् तथा गजताल हस्तितालु सुरेन्द्रगोपको वर्षा रक्तवर्णः क्षुद्रजन्तुः विशेषः एभिः समा-सहशी प्रभा - छविः तथा एवंविधः प्रकाशः तेजः समूहो यस्य स तथा तमू, पुनश्च कीदृशम् । 'बिम्बफलसिलप्पबाल उद्वितसुरसरिसं' बिम्ब फलश्लीलप्रवाल यद्वा शिलप्रवालोत्तिष्ठतसूरसदृशम् तत्र बिम्बफलं - प्रसिद्धम् 'सिलप्पवाल' त्ति अत्र अश्लील शब्द इव श्रियं लातीति श्लीलम् एवंविधं यत्प्रवालं श्लीलप्रवालं परकर्मित विद्रुमः यद्वाशिलाप्रवालं शिलाशोधितविद्रुमः तथा उत्तिष्ठत्तूर :- उद्गच्छत्सूर्यः तेषां सदृशो यः स तथा तम्, 'सव्वोग्य सुरहि कुसुमआसमल्लदामं' सर्वर्तुक सुरभिक्कुसुमासक्तमाल्यदामानम्, तत्र सर्वर्तुकानि षड् ऋतुभवानि यानि विजलो, तप्त सुवर्ण-अग्नि से उसी समय निकले हुए सुवर्ण पङ्कज- रक्तकमल, जपाकुसुम, प्रदीस अग्नि और शुककी चोच इनकी रक्तता जैसी थी ( गुंजद्ध बंधुजीवर्ग, रत्तहिंगुल गणिगर, सिंदूर रुइर कुंकुम, पारेवयचरणयण कोईलद सनावरण रइदा तिरेगर त्तासोगकणगके सुयगयतालु सुरिंदगो वगसमप्पभपगासं) इसकी छवि और तेजः प्रकाश रत्तीके अर्धभाग बन्धुजीवक - द्विप्रहर प्रकाशीरक्त पुष्प, रक्तहिंगुलक, निकर, सिन्दूर, रुचिरकुंकुम, पारावतचरण, कोकिलनेत्र, दशना वरण- अधरोष्ठ, रतिद मनोहर, एवं अतिरिक्त अशोक वृक्ष, कनक किंशुक पुष्प; गजतालु, एवं सुरेन्द्रगोपक - जुगनु, इन सबकी छवि और तेजः प्रकाश के जैसा था (बिंब फलसिलप्पवालउद्वितसूरसरिसं सव्वोउयसुरहि कुसुम आसत्तमल्लदामं, उसिअसे यज्झयं ) यह रथ विद्युत्, तप्तसुवर्ण - अग्निमाथी तरत ४ महार अढेसा सुवशु, पं-२ उमण, पाहुशुभ प्रहसन ने पोपटनी ययु लेवी हती. (गुजद्ध बन्धुजीवग, रहि गुलगणिगर सिंदूररुवर कुंकुम परिवयचरणणयण कोइलदसनावरण र इदाति रेगरत्तासोगकणग केयगयतालु सुरिंदगोवगसमप्पभप्पगार्स) नी छमि तेन प्राश रतीने। - लाग, मन्धु लव-द्वि प्रहर प्रशी रक्त पुष्प, हिंगुसा, निडर, सिर, उयिर ४३, પારાવતુ ચરણ, કોકિલ નેત્ર, દફ્નાવરણ-અધરા, રતિઃ મનેાહર, અતિરક્ત અશેક વૃક્ષ, કનક કશુક પુષ્પ, ગજતાલુ તેમજ સુરેન્દ્ર ગોપક એટલે કે ખદ્યોત એ સવ જેવું हेतु. (बिंवफलसिलप्पवाल उहित सूरसरिसं सच्वोउयसुरहिकुसुम आसत्तमल्लदामं उस
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #649
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ. वक्षस्कारः सू०१० रथवर्णनपूवर्क भरतस्य रथारोहणम् ६३७ सुरभिणि कुसुमानि अग्रथित ससुगन्धपुष्पाणि माल्यदामानि-ग्रथित पुष्पाणि यत्र स तथा तम् 'ऊसियसेयज्झयं' उच्छितश्वेतध्वजम् उच्छ्रितः ऊवीकृतः श्वेतध्वजो यत्र स तथा तम् 'महामेहरसिय-गंभीहणिद्धघोसं' महामेघरसितगम्भीरस्निग्धघोषम्, महामेघस्य यद्रसितं -गर्जितं तद्वद गम्भीरः स्निग्धः स्ने हरसयुक्तः घोषो यस्य स तथा तम् 'सत्तुहिययकंपणं' शत्रुहृदयकम्पनम्, शत्रुहृदयकम्पजनकम् 'पभाएय' प्रभाते च अष्टमतपःपारणकं दिवसे प्रातः काले आसन्नपारितपौषधवतः सन् नरपतिः अश्वरथं दुरूढे इत्यग्रे सम्बन्धः कीदृशं रथम् इत्याह 'सस्सिरीयं' सश्रीकं शोभायुक्तम् ‘णामेणं पुहविविजयलंभतिविस्सुतं' नाम्ना पृथ्वीविजयलाभमिति विश्रुतं प्रसिद्धम्, रथेऽस्मिन् समारूढः' सन् पुरुषो भूविजयं लभते इति सान्वर्थकम् 'अहयं' अहतम् सर्वावयवयुक्तम् 'चाउग्घंटे चातुर्घण्टं चतस्त्रो घण्टा यस्य स तथा तम् 'आसरह' अश्वरथम्, कीदृशो राजेत्याह'पौसहिए' पौषधिकः आसन्नपारितपौषधवतः पुनश्च कीदृशः 'लीगविस्सुतजसो' लोकविश्रुतयशाः लोकविख्यातकीर्तिः ‘णरवई' नरपतिः चक्री भरतः सर्वविशेषणत्रिशिष्टमश्वरथं दुरूढे आरूढ इति । अथ रथारोहानन्तरं भरतः किं कृतवान् इत्याह-'तएणं से' इत्यादि 'तएणं से भरहे राया चाउग्घंटं आसरहं दुरुढे समाणे से तहेव' ततः खलु स भरतो राजा बिंबफल कुंदरीफल, शिलाप्रवाल-परिकर्मितविद्रुम, यद्वा शिलाशोधित विद्रु म, एवं उगता हुआ सूर्य इनका जैसा रंग होता हैं वैसे हि रंग वाला था, समस्त शत्रुओं के पुष्पों के मालाएँ इस पर पड़ी हुई थी, इसके ऊपर बहुत उन्नतश्वेतध्वजा फहरा रही थी ( महामेहरसिय गंभीरणिद्धघोसं ) महामेध की गर्जना के जैसा इसका गंभीर स्निग्ध घोष था, (सत्तुहिययकपणं ) शत्रुजनके हृदय को यह कपकपी छुड़ने वाला था ( पभाए अ सस्सिरीअं णामेण पुहविविजयलंभंति विस्सुतं लोगविस्सुतजसोऽहयचाउग्घंटं आसरहं पोसहिए णरवई दुरूढे, तएणं से भरहे राया चा उग्घंटं आसम्हं दुरूढे सेसं तहेव दाहिण मुहेणं वरदामतित्थेणं लवणसमुदं ओगाहइ) प्रातः काल जबकि अष्टम (तेला) तपस्या का पारणा था और पौषधका पारणा किये हुए बहुत समय नहीं हुआ था ऐसा वह नरपति शोभायुक्त तथा पृथिवीविजयलाभ इस नाम से प्रसिद्ध एवं सर्वावयवयुक्त ऐसे उस चार घंटाओं से सहित अश्वरथ पर असेयज्झयं) मे २५ (३१, २३स, शिक्षा प्रयास-परिमित विद्म, अथवा शिक्षाશેધિત વિદ્રમ, તેમજ ઉદિત સૂર્ય જેવા રંગવાળા હતે. સમસ્ત શત્રુઓના પુપિની માળાએ એ રથ ઉપર પડેલી હતી. એ રથ ઉપર એકદમ ઉન્નત એક વેત વજા ફરકી રહી હતી. (महामेहरसियगम्भीरणिद्धघोसं) महामेघनी ना वासना नि०५ धापडतो. (सत्तहिययकंपणं) शत्रुमेना हयात पावनार हता. (पभाए अ सस्सिरीअं णामेणं पहविविजयलंभति विस्तुतं लागविस्सुतजसोऽहयचाउग्घंटं आसरहं पोसहिए णरवई दुरुढे तएणं से भरहे राया चाउग्घंटे आसरहं दुरूढे सेसं तहेव दाहिणामुहेणं वरदामति. त्थेण लवणसमुहं ओगाहइ) प्रात: समये यारे मष्टम १५त्यानी ५।२६।। इती भने पौषधनी પારણાને પણ વધારે સમય થયો ન હતો, એવા સમયે ભાયુક્ત તે નરપતિ પૃથિવી વિજય
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #650
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३८
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे चातुर्धण्टम् अश्वरथम् आरूढः सन् शेषं तथैवेति वचनात् 'हयगयरहपवरजोहकलियाए सद्धि संपरिबुडे महया भडचडगरपहगरवंदपरिक्खित्ते चक्करयणदेसियमग्गे अणेग रायवरसहस्साणुयायमग्गे महया उक्किट सीहणायबोलकलकलवेणं पक्खुभिय महासमुद्दरवभूयं पिव करेमाणे' इत्यन्तं ग्राह्यम् हयगजरथप्रवरयोधकलितया सार्द्ध संपरिवृतः महाविस्तारवत्समूहवृन्दपरिक्षिप्तः चक्ररत्नादेशितमार्गः अनेकराजवरसहस्त्राणुयातमार्गः महता उत्कृष्ट सिहनाद बोलकलकलरवेण प्रक्षुभितमहासमुद्ररवभूतमिव कुर्वन् कुर्वन् 'दाहिणाभिमुहे वरदामतित्थेणं लवणसमुदं ओगाहइ' दाक्षिणात्यभिमुखो वरदामतीर्थेण-वरदामनाम्नाऽवतरणमार्गेण लवणसमुद्रमवगाहते प्रविशति किय९रं लवणसमुद्रमवगाहते इत्याह -'जाव से रहवरस्स कुप्परा उल्ला' यावत् तस्य रथवरस्य कूर्परौ--कूपराकारौ रथावयवौ आद्रौं स्याताम् आद्रीभूतौ भवेताम् 'जाव पीइदाणं से' यावत् प्रीतिदानं तस्य वरदामतीर्थाधियदेवस्य अत्रापि यावत् पदात् मागधदेवसाधनाधिकारोक्तं प्रीतिदानपर्यतं सूत्रं ग्राह्यम् विलोकनीयं च अत्रैव तृतीय वक्षस्कारे ६-७ सूत्रे चढा. "लोयविस्सुयजसो" यह भरतचक्री का विशेषण है और इसका अर्थ लोक में जिसका यश विख्यात है ऐसा है 'पोसहिए" यह भो भरत चक्री का विशेषण है और इसका अर्थ पौषधवत को पारणा किये जिसे विशेष समय नहीं हुआ है ऐसा है।
"तएणं से भरहे राया" इत्यादि- जब भरत महाराजा अश्वरथ पर बैठ चुके-तब वे "हयगयरहपवरजोहकलियाए सद्धिं संपरिवुडे महया भडचडगर पहगरवंदपरिक्खित्ते चक्करयणदेसियमग्गे, अणेगराजन्यवर सहस्साणुयायमग्गे, महया, उक्किटू सीहणाय बोलकलकलरवेणं पक्खुभिय महासमुदरवभूयंपिव करेमाणे२" इस पूर्वेकथित पाठ के अनुसार दक्षिणदिशा की ओर मुंह किये हुए वरदाम नाम के अवतरण मार्ग से होकर लवण समुद्र में उतरे (जाव से रह वरस्स कुप्परा उल्ला) यावत् उनके उस रथ के कूपराकारवाले रथावयव ही गीले हो पाये इतनी दर तक ही वे उस लवण समुद्र में गये (जाव पीइदाणं से) यावत् वहां पर यावत्पद से मागध લાભ એ નામથી પ્રસિદ્ધ તેમજ સર્વાવયવ યુક્ત એવા તે ચાર ઘંટાએથી મંડિત રથ ઉપર सवार था. "लोयविस्सुयजसो" से मरतयी भार प्रयुत विशेष छ. सन ने। अछे सध्यात. 'पोसहिए' से ५५ लरतयी माटे प्रयुत विशेषण छ, भने से विशेष शहना म छ-२२ पौषध प्रतनी पा२५ पछी अपि समय थयो नथी. 'तपणं से મતે ' ઈત્યાદિ, જ્યારે તે ભરત રાજા અશ્વરથ ઉપર સવાર થઈ ગયો ત્યારે તેઓ (हयगयरहपवरजोहकलियाए सद्धि संपरिवुडे महया भडचडगरपहारवंदपरिक्खित्ते चक्कायणदेसियमग्गे अणेगराजन्यबरसहस्साणुयायमग्गे महया उक्किह सीहणाय बोलकलकलरवेणं पक्खु भयमहासमुदश्वभूयं विव करेमाणे) से पूर्व प्रथित पाठ
भु क्षिण દિશા તરફ મુખ કરીને વરદામ નામક અવતરણ માર્ગથી પસાર થઈને લવણ સમુદ્રમાં પ્રવિષ્ટ यया. जाव से रहवरस्स कुप्परा उल्ला यावत् तमना २२५२१४१२ पापा २थायवार लीना यया थेटले १२ सुधामय सुभद्रमा गया (जाव पीइदाणं से ) यावत् त्यो तेमणे
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #651
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ० वक्षस्कारः सू०१० रथवर्णनपूवर्क भरतस्य रथारोहणम् ६३९
'पीइदाणं से' प्रीतिदानं तस्य नोर्थराजदेवस्य स भरतः स्वीकरोतीतिभावः ततः स चक्रो भरतः तं देवं सत्कारयति सम्मानयति प्रतिविसर्जयति च भक्तिपूर्वकं वरदामतो
र्थाधिपदेवः भरताय किं किमर्पयति इत्याह ‘णवरं चूडामणि य दिव्वं उरत्थगेविज्जगं सोणिसुत्तगं कडगाणि य तुडियाणि य' मागधतीर्थाधिप देवकुमारापेक्षया नवरम् अयं विशेषो चूडामणि च दिव्यं गनोहरं सर्वविषापहं सर्वविषहरणकरम् शिरोभूषणविशेषम् मुकुटं तथा उरस्थं वक्षस्थल तत्र भूषणविशेषम् अवेयकं ग्रीवाभरणं श्रोणिसूत्रकं कटिमेखलाम् कंदोरा इति भाषा प्रसिद्धम् कटकानि च हस्ताभरणानि त्रुटिकानि च बाहाभरणानि च कियदरपर्यन्तं वक्तव्यमित्याह-'जाव दाहिणिल्ले अंतवाले' इति यावदाक्षिणात्योऽन्तपाल इति अत्र प्रीतिदानं ददाति राजा च प्रीतिदानं स्वीकरोति वाक्यप्राभृतौ पढौकभरतकृततत्स्वीकरणतीर्थाधिपदेवसन्मानेन विसर्जनरथपरावृति स्कन्धावारप्रत्यागमन मज्जनगृहगमनस्नानभोजनकरणश्रेणिप्रश्रेणि शब्दनादि प्रतिपादकसूत्रं वक्तव्यम्, मागधदेवसाधनाधिकारोक्तं सर्व नेयमितिभावः कियत्पर्यन्तमित्याह-अत्र यावत्पदात् अश्वदेव के अधिकार में कहा गया प्रोतिदान तक का सूत्रपाठ गृहीत हुआ है । इसे यही पर तृतीय वक्षस्कार के ६-७-वें सूत्र में देखना चाहिये । इस प्रोतिदान को स्वीकार करने के बाद भरत चक्रीने उस देव का सत्कार किया सन्मान किया और फिर उसे विसर्जित कर दिया भक्ति पूर्वक वरदामतीर्थाधिप देव ने भरत चक्री के लिये क्या२ दिया- इसे यों जानना चाहिये-- (णवरं चूडामणिं य दिव्वं उरत्थगेविज्जगं सोणिसुत्तगं कडगाणि य तुडियाणि य) मागधतीर्थाधिप देवकुमार को अपेक्षा वरदामतीर्थाविप देवने चूडामणि, जो कि दिव्य था सर्व प्रकार के विषों का हरने वाला था ! ऐसा शिरोभूषण दिया। वक्षःस्थल का भूषणदिया, अवेयक ग्रीवा का आभरण दिया, श्रेणिसूत्रक-कटिमेखला दी। कटक दिये और बाहु से आभरणदिये ।
और फिर उसने कहा कि मैं आपका यावत् दाक्षिणात्य उदन्त पालहूं यहां वह प्रोतिदान देता है। राजा उस प्रीतिदान को स्वीकार कर लेता है तो इन सब के सम्बन्ध में आगत सूत्रपाठ વરદામ તીર્થાધિપ દેવનું પ્રીતિપાદન સ્વીકાર કરેલ છે. અહીં યાવત પદથી માગધ દેવના અધિકારમાં વર્ણિત પ્રીતિદાન સુધીને સૂત્રપ ઠ સંગૃહીત થયેલ છે. એ વિષયને લગતું વર્ણન આ ગ્રંથના તૃતીય વક્ષરકારના સૂત્ર ૬ અને ૭ માંથી જાણી લેવું જોઈએ. એ પ્રીતિદાનનો સ્વીકાર કર્યા પછી ભારતચીએ તે દેવતાને સકૃત તેમજ સમ્માનિત કરીને પછી તેમનું વિસર્જન કરી દીધું. વરદામ તીર્થાધિપ દેવે ભરતચક્રી માટે ભક્તિપૂર્વક શું-શું આપ્યું, એ વિષે સ્પષ્ટતા परत साहेछ-(णवरं चूडामणिय दिव्वं उरस्थगेविज्जग सोणिप्रसतग कङगाणि य तडियाणि य) भागयतीयाधिशुभारनी अपेक्षा १२६ मतीयाधिश्व यूडाम- हव्य તેમજ સર્વ પ્રકારના વિષોને હરનાર હતા, એવું શિરાભૂષણ આપ્યું. તે દેવે વક્ષઃ સ્થળનું આભૂપણ આપ્યું. ઝવેયક ગ્રીવાનું આભરણ આપ્યું. શ્રેણિસૂત્રક-કટિમેખલા આપી. કટકો આપ્યા અને બાહુના આભરણે આપ્યાં અને ત્યાર બાદ તેણે કહ્યું કે હું આપશ્રીને યાવત્ દક્ષિત્ય ઉદે તપાલ છું. અહીં તે પ્રીતિદાન આપે છે. રાજા તે પ્રીતિદાનનો સ્વીકાર કરી લે છે.
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #652
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे निग्रहरथस्थापनधनुःपरामर्शवा गोत्क्षेप कोपोत्पादकोपापनयननिर्द्धिसार प्रीतिदान सत्राणि मागवतीर्थ देवसूत्राधिकारवद् विज्ञेयानि नवरं “जाव अट्टाहियं महामहिमं करेंति" अष्टादश श्रेणिप्रश्रेणयोऽष्टाहिकां महामहिमां कुर्वन्ति 'करिता' कृत्वा वरदामतीर्थाधिपदेस्य विजयोपलक्षिकामष्टाहिकां महामहिमाम्-महान् महिमा यस्या सा तथा तां कुर्वन्ति विधास्यन्ति विधाय 'एयमाणत्तियं पच्चपिणंति' एतां भरतादिष्टामाज्ञप्तिकां स्वस्वामिभ्यो भरतेभ्यः प्रत्यर्पयन्ति परावर्तयन्ति तदनु अथ प्रभास तीर्थाधिपसाधनायो विजयाणपक्रमते-'तएणं' इत्यादि 'तएणं से दिव्वे चक्करयणे वरदामतित्थकुमारस्स देवस्स अट्ठाहियाए महामहिमाए निव्वत्ताए समाणीए आउहधरसालाको पडिनिक्खमइ' ततः खल तदिव्यं चक्ररत्न वरदामतीर्थकुमारस्य देवस्य अष्टाहिकायां महामहिमायां निवृत्तायां सत्याम् मागधतीर्थ कुमार के प्रकरण में जैसा कहा गया है वैसा ही यहां पर वह सब कथन समझलेना चाहिये । अर्थात् वरदामतीर्थ कुमादेव भरत चक्री के लिये शिरोभूषणादिक भेट में देता है। वह उसे स्वीकार कर लेता है। भरत चक्री उसका सन्मानादिकर विसर्जन कर देता है । फिर वह वहां से अपने रथ को लौटा लेता है और अपने स्कन्धावार में आ जाता है। वहां
आकर वह मज्जन गृह में चला जाता है वहां स्नान करके भोजन शाला में आकर वह भोजन से निवृत्त होकर के श्रेणिप्रवेणि जनों को बुलाता है इत्यादि सब कथन यहां मागधतोश्रकुमार देव के प्रकरणानुसार हो है । (जाव अढाहियं महामहिमं करेंति) यावत् वे सब श्रेणिप्रश्रेणिजन वरदामतीर्थाधिप देव के विजयोपलक्ष्य में आठदिन का महोत्सव करते हैं (करेत्ता) और यह सब करके फिर वे नरेश भरत चको को (एय माणत्तियं पच्चप्पिणंति) इसकी-कार्य हो जाने की खबर दे देते हैं (तएणं से दिवे चक्करयणे वरदामतित्थकुमारस्स देवस्स अट्टाहियाए महामहिमाए निवताए समाणीए आउहघरसालाओ पडिणिक्खमइ ) इस तरह वरदामतीर्थाधिदेव कुमार के विजयोपलक्ष्य में किया गया वह ८ दिन का महामहोत्सव जब निष्पन्न તે આ સંબંધમાં આગત સૂત્રપાઠ માગધતીર્થ કુમારના પ્રકરણમાં જે પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ છે એજ રીતે અહીં પણ તે સર્વકથન જાણી લેવું જાઈએ. એટલે કે વરદામતીર્થ કુમાર દેવ ભરતચક્રી માટે શિરોભૂષણાર્દિક ઉપહારના રૂપમાં આપે છે. તે ઉપહાર ભરતચક્રી સ્વીકાર કરી લે છે. ભરતચક્રી તે દેવનું સમ્માન આદિ કરીને વિસર્જન કરી દે છે. ત્યાર બાદ તે ત્યાંથી પિતાને રથ પાછો વાળે છે અને પિતાના સકધાવામાં આવી જાય છે. ત્યાં આવીને તે મજજતશાળામાં જતો રહે છે, ત્યાં સ્નાન કરીને ભોજનશાળામાં આવીને તે ભેજનથી નિવૃત્ત થઈને શ્રેણિ-પ્રણિ જનેને બોલાવે છે. ઈત્યાદિ સવકથન અહીં માગધતીથકુમાર होना ५४२ भुरा छे. (जाव अठाहिय महामहिम करेति) यावत् ते स श्रेलिપ્રબે ણે જતો વરદામતીર્થાધિપ દેવના વિજયપલક્ષ્યમાં આઠ દિવસને મહોત્સવ કરે છે. (करिता) भने महोत्सनु मायनस ५ रीने ५७ ते पाताना नरेश सरतहीन (एयमाणतिय पच्चपिणंति) 2 nd on! अरे छे. (तएणं से दिवे चक्करयणे वरदामतित्थकुमारस्त देवस्स अट्ठाहियाए महामहिमाए निवत्ताए समाणीए उहधरसा
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #653
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका ४० वक्षस्कारः सू०१० रथवर्णनपूवर्क भरतस्य रथारोहणम् ६४१ आयुक्गृहशालातः प्रतिनिष्कामति पडिणिकमित्ता' प्रतिनिष्क्रम्प 'अंगलिक्वपडिवण्णे जाव पुरंते चेव अंबरतलं उत्तरपच्चत्थिमं दिसि पमासतित्थाभिमुहे पयाएयावि होत्या' अंतरिक्षप्रतिपन्नं गगनगतं यावत दिव्यत्रुटित वाद्यविशेषशब्दसन्निनादेन अम्बरतलं पूरयदिव उत्तरपाश्चात्याम उत्तरपश्चिमां वायवी दिशं प्रभासतीर्थाभिमुखं प्रयातं चाप्यभवत्, अत्र शुद्धदक्षिणवर्तिनो वरदामतीर्थतः शुद्धपश्चिमवर्तिनि प्रभासे गमनाय इत्थमेव पथः सरलत्वात्, अन्यथा वरदामतः पश्चिमागमने अनुवारिधिवेलं गमनेन प्रभासतीर्थप्राप्तिः दरेण स्यात् इति, प्रभासनाम तीर्थ यत्र सिंधुनदी समुद्रं प्रविशति, 'तएणं से भरहे राया तं दिव्वं चक्करयणं जाव उत्तरपच्चस्थिम दिसिं तहेव जाव पच्चत्थिमदिसाभिमुहे पभासतित्थेणं लवणसमुई ओगाहेइ' ततः खलु स भरतो राजा तद्दिव्यं चक्ररत्नं यावदुत्तरपाश्चात्याम् उत्तरपश्चिमां वायवी दिशं प्रभासतीर्थाभिमुखं प्रयातं प्रयाणं कुर्वन्तं पश्यतीति यावत्पदाद् बोध्यम् यत्र यवत्पदात् 'पासइ' इत्यारभ्य पूर्ववत्सर्व ग्राह्यम् हो चुकता है-तब वह दिव्य चक्ररत्न आयुधगृह शाला से बाहर निकलता है । (पडिणिक्खमित्ता अंतलिक्वपडिवन्ने जाव पूरंते चेव अंबरतलं उत्तर पच्चस्थिमं दिसिं पभासतित्थाभिमुहे पयाए यावि होत्था) वहां से बाहर निकल कर वह आकाश तल में यावत् रहता हुआ ही दिव्य त्रुटित वाद्यविशेष के शब्द सन्निनाद से अम्बर तल को भरता२ सा उत्तर पाश्चात्यदिशा की ओर अर्थात् वायव्यदिशा में रहे हुए प्रभासतीर्थ की ओर चलने लगता है। क्योकि वहां से यहां आनेका यही सीधा सरल रास्ता है। अन्यथा वरदामतीर्थ से पश्चिमागमन में यदि समुद्र की वेला से होकर प्रभासतीर्थ में जाया जावे तो इससे प्रभासतीर्थ बहुत दूर पड़ जाता है । यह प्रभासतीर्थ जहां सिन्धु नदी समुद्र में प्रवेश करती है वहीं पर है । (तएणं से भर हे राया तं दिव्वं चक्करयणं जाव उत्तरपच्चत्थिमं दिसिं तहेव जाव पच्चस्थिमदिसाभिमुहे पभासतित्थेण लवणसमुदं ओगाहेइ) इसके बाद वह भरतचक्री जब अपने दिव्य चक्ररत्न को उत्तर पाश्चात्यलाओ पडिणिक्खमइ) 0 प्रमाणे १२६म तीर्थाधिपति व मारना वियोपाक्ष्यमा प्राली કરવામાં આવેલ તે આઠ દિવસને મહોત્સવ સમાપ્ત થયા ત્યારે તે દિવ્ય ચકરત્ન આયુધ
माथी मा२ नाणे छे. (पडिणिकखिमित्ता अंतलिक्खपडिवन्ने जाव पूरंते चेव अंबरतलं उत्तरपच्चत्थिमं दिसि पभासतित्थाभिमुहे पयाए याविहोत्था) त्यांथी मार નીકળીને તે આકાશતલમાં ચાવત્ સ્થિત રહીને જ દિવ્ય ત્રુટિત વાધવિશેષના શબ્દ શક્નિનાદથી અમ્મર તલને સપૂરિત કરતું ઉત્તર પાશ્ચાત્યદિશા તરફ એટલે કે વાયવ્ય દિશા તરફ આવેલા પ્રભાસતીર્થ તરફ ચાલવા લાગે છે. કેમકે અહીંથી ત્યાં પહોંચવાને સીધેસરલ રસ્તો એજ છે. જે વરદામતીર્થથી પશ્ચિમાગમનમાં સમુદ્ર–વેલા ઉપર થઈને પ્રભાસતીર્થ તરફ પ્રયાણ કરવામાં આવે તે એથી પ્રભાસતીર્થ પર્યાપ્ત દૂર થઈ પડે છે. આ પ્રભાसताया सिन्धु नदी समुद्रमा प्रवेश छ त्यो छे. (तएणं से भरहे राया तं दिव्वं चक्करणं जाव उत्तरपच्चत्थिम दिसि तहेव जाव पच्चत्थिमदिसाभिमुहे पभासतित्थेणं लवणसमहं ओगाहेइ) त्यारा भरतय: या पाताना हव्य ५४२त्ननत्तर पाश्चात्यहिशा
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #654
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे तथैव पूर्वोक्तानुसारेणैव यावत् पश्चिमदिशाभिमुखं प्रमासतीर्थण लवणसमुद्रमवगाहतेप्रविशति 'ओगाहित्ता' अवगाह्य कियत्पर्यन्तमवगाहते इत्याह 'जाव से रहवरस्स कुप्परा उल्ला' यावत्तस्य रथवरस्य कूपेरौ कूपराकाररथावयवविशेषौ आद्रौ स्याताम् जातौ कियत् पर्यन्तं वक्तव्यमित्याह 'जाव पीइदाणं' प्रीतिदानपर्यन्तं मागधदेवसाधनाधिकारोक्तं सूत्र ग्राह्यम् 'से' प्रभासतीर्थाधिपदेवस्य प्रीतिदानं चक्री भरतः स्वीकरोतीतिभावः पूर्ववत् सर्व ग्राह्यम् परन्तु प्रीतिदानम् ‘णवरं वरदामतीर्थाधिपदेवापेक्षया अयं विशेषः तमेव दर्शयति'मालं मउडि मुत्ताजालं हेमजालं कडगाणिय तुडियाणि आभरणाणिय सरं च णामाहयंक पमासतित्थोदगं च गिण्हइ' तत्र 'मालं' मालां-रत्नमालाम् 'मउर्डि' मुकुटम् 'मुत्ताजालं' मुक्ताजालं दिव्यमौक्तिकम् 'हेमजालं' कनकराशिम्, कटकानि च हस्ताभरणानि, त्रुटिकानि च-बाह्वाभरणानि नामाहताक्षं शरं च प्रभासतीर्थोदकं च गृह्णाति 'गिण्हित्ता' गृहीत्वा 'जाव पच्चस्थिमेणं पभासतित्थमेराए' यावत् पाश्चात्ये पश्चिमदिग्भागे प्रभासदिशा-वायवीविदिशा की ओर प्रभासतीर्थ की तरफ जाता हुआ देखता है तो वह पहिले जैसा कहा जा चुका है उसी तरह से सब कार्य करता है और पश्चिमदिशाकी ओर सन्मुख होकर वह प्रभासतीर्थ से लवण समुद्र में प्रवेश करता है। (ओगाहित्ता जाव से रहवरस्स कुप्परा उल्ला) वहां वह ईतनी ही दूर जाता है कि जिससे उसके रथ के कूर्पराकार वाले अवयवही गोले हो पाते हैं । (जाव पीइदाणं से गवरं मालं मउडि मुत्ताजालं हेमजालं कडगापणि अ तुडिआणिअ आभरणाणि अ सरंच णामाहयंक पभासतित्थोदगंच गिण्हइ) वहां पहुँच कर वह अपने घोड़ो को ठहरा लेता है और रथ को खडा कर लेता है रथ के खड़ा होते ही वह धनुष को हाथ में लेकर उस पर बाण का आरोपण करता है । और फिर उसे छोड़ता है वह बाण प्रभासतीर्थाधिप देव के भुवन में जाकर पड़ता है। प्रभासतीर्थाधिप देव कुमार को भवन में खड़े हुए बाण को देख कर क्रोध जगता है। जब उसका क्रोध शान्त हो जाता है तब वह अपनी ऋद्धि के अनुसार भरत चक्री के पास आकर उनकी शरण स्वीकार करलेता है और इस उपવાયવી વિદિશા તરફ એટલે કે પ્રભાસતીર્થ તરફ પ્રમાણ કરતું જુવે છે ત્યારે પહેલાં કહી છે તે પ્રમાણે જ તે સર્વકાર્ય સમ્પન્ન કરે છે અને પશ્ચિમ દિશા તરફ સન્મુખ થઈને તે प्रभ सतीर्थ था सण समुद्रमा प्रवेश ४२ छे (ओगाहित्ता जाव से रहवरस्त कुप्पराउल्ला)
ત્યાં તે એટલે દૂર સુધી ગમન કરે છે કે જેથી તેના રથના કૂપરાકારવાળા અવય જ ભીના थश छे. (जाव पीइदाणं से णवरं मालं मउडि मुत्ताजालं हेमजालं कडगाणि अतुडिआणि आभरणाणि अ सरंच णामाहयकं पभासतित्थोदगं च गिण्हइ) यां यहांચીને તે પિતાના ઘોડાઓને ભાવે છે અને રથને ઊભે રાખે. રથ ઊભે રાખીને તરત જ તે પિતાના હાથમાં ધનુષ લે છે અને તે ધનુષ ઉપર બાણનું આરોગણ કરે છે અને ત્યાર બાદ બાણ લક્ષ્ય તરફ છોડે છે. તે બાણ પ્રભાસતીથ ધ પદેવકુમારના ભવનમાં પડે છે. પિતાના ભવનમાં પડેલા બાણને જોઈને તે ક્રોધિત થઈ જાય છે. જયારે તેનો કોઇ શાંત થઈ જાય છે ત્યારે તે પિતાની ઋદ્ધિ મુજબ ભરતચક્રીની પાસે આવીને તેમનું શરણ સ્વીકારે
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #655
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ० वक्षस्कारः सू० १० रथवर्णनपूवर्क भरतस्य रथारोहणम्
६४३
तीर्थमर्यादया 'अहणं देवाणुप्पियाणं विसयवासी जाव पच्चत्थिमिल्ले अंतवाले' अहं खलु देवानुप्रियाणां पाश्चात्योऽन्तपाल : 'सेसं तहेव जाव अद्वाहिया निव्वत्ता शेषम् उक्तातिरिक्तं प्रीतिदानोपढौकन स्वीकरणसुरसन्मानन विसर्जनादि तथैव मागधतीर्थाधिपसुराधिकार इव वक्तव्यं यावत् अष्टाहिका निवृत्ता | सू० १०॥
अथ सिन्धुदेवी साधनाधिकारमाह - 'तरणं से' इत्यादि । मूलम् तपणं से दिव्वे चक्करयणे पभासतित्थकुमारस्स देवस्स अट्ठाहियाए महामहिमाए णिव्वत्ताए समाणीए आउहघरसालाओ पडिणिक्खमइ, पडिणिक्खमित्ता जाव पूरेंते चेव अंबरातलं सिंधूए महाईए दाहिणिल्लेणं कूलेणं पुरच्छिमं दिसि सिंधुदेवीभवणाभिमुहे पयाते या होत्या । तणं स भरहे राया तं दिव्वं चक्करयणं सिंधूए महाणईए
लक्ष्य में वह उनके लिये प्रीतिदान देता है । इस प्रीतिदान में वह जैसा पहिले कहा गया है। वह ( से णवरं मालं मउडिं मुत्ताजालं हेमजालं कडगाणि य तुडियाणि य आभरणाणि य सरंच) इत्यादि सूत्र द्वारा प्रकट कर दिया गया है- प्रीतिदान में उसने रत्न माला मुकुट, दिव्य मौक्तिक कनकराशि-कटक हस्ताभरण त्रुटिक बाह्राभरण, नामाङ्कित बाण और प्रभास तीर्थ का जलादिया (गिव्हित्ता जाव पच्चत्थिमेणं पभासतित्थमेराए अहणं देवाणुप्पियाणं विसयवासी जाव पच्चत्थिमिल्ले अंतवाले सेसं तहेव जाव अट्ठाहिया निव्वत्ता) भरतचक्री ने इस प्रीतिदान को स्वीकार करलिया । फिर उसने उसका सन्मान सत्कार किया और बाद में उसे विसर्जित कर दिया बाद में भरत चक्री वहां से अपने रथ को लौटाकर जहां अपनी सेना का पड़ाव हुआ था वहां आगया । इत्यादि सब कथन जैसा मागधतीर्थाधिप देव के प्रकरण में लिखा जा चुका है । वैसा ही यहां पर कह लेना चाहिये यावत् अष्ट दिवस का महोत्सव समाप्त होगया ॥ १० ॥
છે અને એ ઉપલક્ષ્યમાં તે તેમના માટે પ્રીતિદાન આપે છે. એ પ્રીતિદાનમાં જેમ પહેલાં वामां मायुं छेमधु (से णवर मालं मउडिं मुत्ताजाल हेमजाल कडगाणिय तुडियाणि य आभणाणि य सरंच) त्याहि सूत्र वडे प्रस्ट उरवामां आवे छे. प्रतिधानमां तेथे રત્નમાળા મુકુટ દિવ્ય મૌક્તિક કનકરાશિ કટક હસ્તાભરણ ત્રુટિક-ખાટ્ટુ આભરણ નામાંકિત माए मने प्रभासतीर्थंनु न मे सर्व वस्तु आया. (गिन्हित्ता जाव पच्चत्थिमेणं पभास तित्थमेरा अहरणं देवाणुप्पियाणं विसयवासी जाव पच्चस्थिमिल्ले अन्तवाले सेसं तहेव tra अहिया निव्वत्ता) भरतयडी से थे प्रीतिहानना स्वीअर ये पछी तेथे तेनु सम्मान કર્યું' તેના સત્કાર કર્યા. અને પછી તેનુ વિસર્જન કર્યુ. ત્યાર ખાદ ભરતચક્રી ત્યાંથી પેાતાના રથને પાછા વાળીને જ્યાં સેનાના પડાવ હતાં ત્યાં આવ્યેા ઇત્યાદિ સ કથન જેવું માગધતી દેવના પ્રકરણમાં સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યું છે તેવુ જ અત્રે જાણી લેવું જોઈએ. યાવત આઠ દિવસના મહોત્સવ સમાસ થયેા. ૧૦ના
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #656
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४४
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे दाहिणिल्लेणं कूलेणं पुरथिमं दिसि सिंधुदेवीभवणाभिमुहं पयातं पासइ, पासित्ता हट्टतुट्ठ चित्त तहेव जाव जेणेव सिंधुए देवीए भवणं तेणे व उवागच्छइ, उवागच्छित्ता सिंधूए देवीए भवनस्स अदूरसामंते दुवालजोयणायामं णवजोयणवित्थिन्नं वरनगरसरिच्छं विजयखंधावारणिवेसं करेइ जाव सिंधुदेवीए अट्ठमभत्तं पगिण्हइ पगिण्हित्ता पोसहसालाए पोसहिए बंमयारी जाव दब्मसंथारोवगए अट्ठमभत्तिए सिंधुदेवि मणसि करेमाणे चिट्ठइ । तएणं तस्स भरहस्स रण्णो अट्ठमभत्तंसि परिणममाणसि सिंधुए देवीए आसणं चलइ, तएणं सा सिंधुदेवी आसणं चलियं पासइ पासित्ता आहिं पउंजइ, पउंजित्ता भरहं रायं ओहिणा आभोएइ, आमोए त्ता इमे एआरूवे अब्भत्थिए चिंतिए पतिथए मणोगए संकप्प समुप्पज्जि स्था उप्पण्णे खलु भो जंबुद्दीवेदीवे भरहे वासे भरहे णामं गया चाउरंत चक्करवट्ठी. तं जीयमेयं तोअ पच्चुप्पण्णमणागयाणं सिंधूणं देवीणं भर हाणं राईणं उवत्थाणियं करेत्तए, तं गच्छामि णं अहंपि भरहस्स रण्णा उवत्थाणियं करोमि त्ति कटु कुंभट्ठसहस्सं रयणचित्तंणाणामणि कणगरयणभत्तिचित्ताणि य दुवे कणगभद्दासणाणि य कडगाणि य तुडियाणि य जाव आभरणाणि य गेण्हइ गेण्हित्ता ताए उक्किट्ठाए जाव एवं वयासी अभिजिएणं दवाणुप्पिएहिं केवलकप्पे भरहे वासे अहण्णं देवाणुप्पियाणं विसयवासिणी अहणं देवाणुप्पियाणं आपत्तिकिंकरी तं पडिच्छंतु णं देवाणुप्पिया! मम इमं एयारूवं पीइदाणं तिकटु कुभट्ठसहस्सं रयणचित्तं णाणामणि कणग कडगाणि य जाव सो चेव गमो जाव पडिविसज्जेइतएणं से भरहे राया पोसहसालाओ पडिणिक्खमइ पडिणिक्खमित्ता जेणेव मज्जणघरे तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता पहाए कयवलिकम्मे जाव जेणेव भोयणमंडवे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता भोयणमंडवंसि सुहासवरगए अट्ठमभत्तं परियादियइ परियादिएत्ता जाव सीहासणवरगए पुरस्थाभिमुहे णिसीयइ णिसीएता अट्ठारससेणि पसेणीओ सद्दावेइ सदवित्ता जाव अट्ठाहियाए महामहिमाए तमाणत्तियं पच्चप्पिणंति ॥सू० ११॥
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #657
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ. वक्षस्कारः सू० ११ सिन्धुदेवीसाधननिरूपणम्
६४५ छाया-ततः खलु तद् दिव्यं चक्ररत्नं प्रभासतीर्थकुमारस्य अष्टाहिकायां महामहिमायां निवृत्तायां सत्याम् आयुधगृहशालातः प्रतिनिष्कामति, प्रतिनिष्कम्य यावत् पूरयदिव अम्बरतलं सिन्ध्वा महानद्यः दाक्षिणात्येन कूलेन पौरस्त्यां दिश सिन्धुदेवी भवनाभिमुख प्रयातं चाप्यभवत् । ततः खलु स भरतो राजातदिव्यं चकरत्न सिन्ध्वाः महानद्याः दाक्षिणात्येन कूलेन पौरस्त्यां दिश सिन्धुदेवी भवनाभिमुख प्रयातं पश्पति, दृष्ट्वा हृष्टतुष्ट चित्त तथैव यावत् यत्र सिन्ध्या देव्याः भग्नं तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य सिन्ध्वाः देव्याः भवनस्य अदूरसामन्ते द्वादश योजनयामं नवयोजनविस्तीर्ण वरनगरसदृशम् विजयकन्धावारनिवेश करोति यावत् सिन्धुदेव्याः अष्टमभक्त प्रगृह्णाति, प्रगृह्य पौषधशालायां पौषधिको ब्रह्मचारी यावद् र्भसंस्तारकोपगतः अष्टममक्तिकः सिन्धुदेवों मनसि कुर्वन् तिष्ठति । ततः खलु तस्य भरतस्य राज्ञोऽष्टमभक्ते परिणमति सिन्ध्वा देव्या आलन चलितं, ततः खलु सा सिन्धु देवी आसन चलितं पश्यति, दृष्ट्वा अवधि प्रयुनक्ति, प्रयुज्य भरतं राजानम् अवधिना आभोगयति, अयमेतद्रूपः आध्यात्मिकश्चिन्तितः प्रार्थितो मनोगतः सङ्कल्पः समुदपद्यत, उत्पन्नः खलु भो जम्बूद्रीपे द्वीपे भरते वर्षे भरतो नाम राजा चातुल्तचक्रवर्ती तज्जीतमेतत् अतीतवर्तमानानागतानां सिन्धूनां देवोनों भरतां राज्ञाम् उपस्थानिक कर्तुम्, तद्गच्छामि खलु अहमपि भरतस्य राज्ञ उपस्थानिकं करोमीति कृत्वा कुम्भाष्टसहस्र रत्नचित्र नानामाणिकनकरत्ने च द्वे कनकभद्रासने च कटकानि च बुटिकानि च यावत् आभरणानि च गृह्णाति, गृहीत्वा तया उत्कृष्टया यावत् अभिजितं खलु देवानुप्रियैः केवलकल्प भरत वर्षम् अहं खलु देवानुप्रियाणां विषयवासिणी, अहं खलु देवानुप्रियाणाम् आज्ञप्ति किङ्करी तन्प्रतीच्छन्तु खलु देवानुप्रियाः ! ममेक्ष्म् एतद्रूपं प्रीतिदानमिति कृत्वा कुम्मा
सहस्त्र रत्नचित्र नानामणिकनक कटकानि च यावत् स एव गमः यावत् प्रनिविसर्जयति, ततः खलु स भरतो राजा पौषधशालात प्रतिनिष्कामति, प्रतिनिष्क्रम्य यत्रैव मज्जनगृहं तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य स्नातः कृतबलिकर्मा यावत् यत्रैव भोजनमण्डपस्तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य भोजनमण्डपे सुखासनवरगतः अष्टम मक्तं यावत् सिंहासनवरगतः पौरस्त्याभिमुखो निषीदति निषद्य अष्टादशश्रेणीप्रश्रेणीः शब्दयति, शब्दयित्वा यावद् अष्टाह्निकायां महामहिमायां तामाशप्तिकां प्रत्यर्पयन्ति ॥ सू. ११॥
टीका- "तएणं से" इत्यादि । 'तएणंसे दिवे चक्करयणे पभासतित्थकुमारस्स देवस्स अट्ठाहियाए महामहिमाए णिव्यत्ताए समाणीए आउहघरसालाओ पडि
सिन्धु देवी साधनाधिकार कथन'तएणं से दिव्वे चक्करयणे पमासतित्थकुमारस्स' इत्यादि सूत्र ॥११॥
टीकार्थ- इस प्रकार से वह दिव्य चकरत्न प्रभासतीर्थ कुमार के विजयोपलक्ष्य में किये आठ दिन तक के महामहोत्सव समाप्त हो जाने पर (आउहघरसालाओ पडिणिक्खमइ) आयु
સિન્ધદેવી સાધનાધિકાર કથન 'त एण से दिवे चक्करयणे पभासतित्थकुमारस्स' इत्यादि सूत्र-॥११॥
ટીકાર્થઆ પ્રમાણે તે દિવ્ય ચક્રરત્ન પ્રભાસતીર્થકુમારના વિજયેપલક્ષ્યમાં આવેજિત माहिसन महात्सव समास थ यो त्यारे (आउहघरसालाओ पडिणिक्खमइ) मायु५
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #658
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४६
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
णिक्खमइ' ततः खलु तद्दिव्यं चक्ररत्नं प्रभासतीर्थकुमारस्य देवस्य अष्टाहिकायां अष्टदिवसावसानं यस्या सा ताम् महामहिमायां निवृत्तायां सत्याम् आयुधगृहशालातः प्रतिनिष्क्रामति निर्गच्छति 'पडिणिक्खमित्ता' प्रतिनिष्क्रम्य निर्गत्य 'जाव पूरेंते चेव अंबरतलं' यावत् दिव्यत्रुटित नामक वाद्यविशेषशब्दसन्निनादेन अम्बरतलं गगनतलं पूरयदिव 'सिंधूए महाणईए दाहिणिल्लेणं कूलेणं पुरत्थिमं दिसि सिंधुदेवोभवणाभिमुहे पयाते यावि होत्था' सिन्ध्याः महानद्याः दाक्षिणात्येन दक्षिणेन कूलेन पौरस्त्यां पूर्वी दिशम् सिन्धुदेवी भवनाभिमुखं प्रयातं चाप्यभवत्, अयं विशेष: पूर्वी दिशमित्यत्र पश्चिमदिग्वर्तिनः प्रभासतीर्थत आगच्छन् वैताढ्यगिरिकुमार देव सिसाधयिषया तद्वासकूटाभिमुखं जिम्मीषुः प्रथमतः अनुपूर्वमेव याति स तच्च दिग्विभागज्ञानं नकराइति भाषा प्रसिद्धं जम्बूद्वीपप्रकाशकपत्रे द्रष्टव्यम् ततः सुतरां ज्ञानं भविष्यति सिन्धुदेवी गृहाभिमुखं च चक्ररत्नं प्रयातम् ननु सिन्धुदेवी भवनम् अत्रैव सूत्रे उत्तरभरतार्द्धमध्यखण्डे सिन्धुकुण्डे सिन्धुद्वीपे वक्ष्यते तत्कथमत्र तत्सम्भव इति चेन्न महर्द्धिकदेवीनां मूलस्थागृह शाला से बाहर निकला ( पडिणिक्खमित्ता जाव पूरेंते चेव अंबरतलं सिधूर महाणईए दाहिणिल्लेणं कुलेणं पुरच्छिमं दिसिं सिंधुदेवी भवणाभिमुहे पयाए यावि होत्या) निकल कर वह यावत् - दिव्यत्रुटित नामक वाद्यविशेष के शब्द सन्निनाद द्वारा गगन तल को भरता भरता सा सिन्धु महानदी के दक्षिण कूल से होता हुआ पूर्वदिशामें सिन्धुदेवी के भवन की ओर चला । " पूर्वदिशा में" जो ऐसा कहा है सो उसका तात्पर्य ऐसा है कि पश्चिमदिग्वर्ती प्रभास तोर्थ से आता हुआ भरतचक्री वैतादयगिरि कुमार देव को वश करने की इच्छा से उसके वासभूत कूट की तरफ जाने का अभिलाषी होता है । सो पहिले उसे पूर्वदिशा में ही जाना होता है । यह दिग्विभागका ज्ञान जम्बूद्वीप के नक्शे से अच्छी तरह हो जाता है | सिंधुदेवी के घर की तरफ चक्ररत्न चला ऐसा जो यहां कहा गया है सो सिन्धुदेवी के भवन का कथन तो इसी सूत्र में उत्तर भरतार्थ के मध्यम खण्डार्ध सिन्धु कुण्ड में सिन्धुद्वीप में कहा जावेगा तो फिर गृहशाणाभांथी महार नीउज्यु. ( पडिणिक्खमित्ता जाव पूरेंते चेव अंबरतलं सिधूए महाणई'ए दाहिणिल्लेणं कूलेण पुरच्छिमं दिसिं सिधु देवो भवणाभिमुहे पयाप याविहोत्था) નીકળીને તે યાવત્ દિવ્ય ત્રુટિત નામક વાદ્યવિશેષના શખ્સ સન્નિનાદ વડે ગગનતલને સમ્પૂ. રિત કરતું સિન્ધુ મહાનદીના દક્ષિણ કુલથી પસાર થઇને પૂર્વ દિશામાં સિન્ધુ દેવી નાં ભવન તરફ ચાલ્યું. “ પૂર્વ દિશામાં ” આવું જે કથન છે તેનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે કે પશ્ચિમ દ્વિગ્નતી પ્રભાસતી તરફથી આવતા ભરતચક્રી વૈતાઢ્યગિરિ કુમારદેવને વશ કરવાની ઇચ્છાથી તેના વાસત મૂકુટ તરફ જવા અભિલાષા કરે છે. એથી પહેલાં પૂર્વ દિશા તરફ જ તેનુ જવાનુ થાય છે. એ દિગ્વિજય ભાગનું જ્ઞાન જંબૂદ્રોપના માનચિત્રથી સારી પેઠે થઇ જાય છે. સિન્ધુ દેવીના ઘર તરફ ચકરત્ન ચાલ્યું. આમ જે વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે તા સિન્ધુ દેવીના ભવનનુ કથન તા એજ સૂત્રમાં ઉત્તર ભરતાના મધ્યમ ખંડમાં સિંધુ કુંડમાં સિન્ધુટ્રીપમાં વર્ણવવામાં આવશે જ તેા પછી અહીં તેને સદૂભાવ શા માટે કહ્યો
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #659
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ० वक्षस्कारः सू० ११ सिन्धुदेवीसाधननिरूपणम्
६४७ नादन्यत्रापि भवनादिसम्भवेन नानुपपत्तेः, यथा प्रथमस्वर्गस्थ सौधर्मेन्द्राधग्रमहिषीणां सौधर्मादि देवलोके विमानस दावेपि नन्दीश्वरे कुण्डलेवा राजधान्यः, अस्या एव देव्या असंख्येयतमे द्वीपे राजधान्यः सिन्ध्वावर्तनकूटे च प्रासादावतंसक इति, एवं च सिन्धुद्वीपे देवीभवनसद्भावेऽपि सूत्रबलादत्रापि तदस्तीति ज्ञायते, तदनु भरतः किं कृतवान् इत्याह-'तएण' इत्यादि 'तएणं से भरहे राया तं दिव्वं चक्करयणं सिंधए महाणईए दाहिणिल्लेणं कूलेणं पुरत्थिमं दिसि सिंधु देवी भवनाभिमुखं पयातं पासइ' ततः खलु स भारती राजा तदिव्यं चक्ररत्नं सिन्ध्या महानद्यः दाक्षिणात्येन दक्षिणेन कूलेन तीरेण पौरस्त्यां पूर्वाम् दिशं सिन्धुदेवी भवनाभिमुखं प्रयातं पश्यति 'पासित्ता' दृष्ट्रा 'हट्टतुट्ठ चित्त तहेव जाव' हृष्टतुष्ट चित्तानन्दितः अतिशयप्रमोदमापन्नः सन् चक्रीयहां उसका सद्भाव होना कैसे कहा ? उत्तर-महर्द्धिकदेवियों के भवन मूलस्थान से अन्यत्र भी होते है इसलिये ऐसा कथन यहां अयुक्त नहीं है। जैसे सौधर्मादि इन्द्रों की अग्रमहिषियों के विमान सौधर्मादि देवलोकों में होते हैं फिर भी नन्दीश्वर द्वीप में अथवा कुण्डल द्वीप में इनकी राजधानीयां है, अथवा इसी सिन्धुदेवो की राजधानी असंख्यातवे द्वीप में है और सिद्धावर्तन कट में इसका प्रासादावतंसक है। इसी तरह सिन्धु द्वोप में सिन्धु देवी के भवन का सद्भाव होने पर भी इसी सूत्र के बल से अन्यत्र भी वह है ऐसा जाना जाता है ऐसा होने पर भी "सिन्धूए देवीए भवणस्स अदूरसामंते" इत्यादि वक्ष्यमाण सूत्र पाठ-"खंधावारे निवेसं करेई" यहां तक का संगत बैठ सकेगा, नहीं तो वह भी विघटित हो जावेगा ।
(तएणं से भरहे राया तं दिव्वं चक्करयणं सिंधूए महाणईए दाहिणिल्लेणं कूलेणं पुरत्थिमं दिसिं सिंधुदेवी भवणाभिमुहे पयायं पासइ) जब भरत राजाने उस दिव्य चक्ररत्न को सिन्धु महानदी के दक्षिण तट से होते हुए पूर्वदिशा में सिन्धु देवी के भवन की ओर जाते हुए देखा तो वह (पासि ता) देखकर (हट्ठ तुट्ठ चित्त तहेव जाव जेणेव सिंधूए देवीए भवणं तेणेव છે ? ઉત્તરમહદ્ધિક દેવીઓના ભવને મૂલસ્થાનથી અન્યત્ર પણ હોય છે. એથી આ કથન અડી' અયક્ત નથી. જેમ સૌધર્માદિ ઈન્દ્રોની અગ્રમહીષિઓના વિમાને સૌધર્માદિ દેવલકમાં હોય છે છતાં એ નન્દીશ્વર દ્વીપમાં અથવા કુંડળદ્વીપમાં એમની રાજધાનીએ છે. અથવા એજ સિન્ધદેવીની રાજધાની અસંખ્યાતમાં દ્વીપમાં છે અને સિદ્ધાવર્તન ફટમાં આનું પ્રાસાદાવતુંસક છે. એ જ રીતે સિન્ધદ્વીપમાં સિધુ દેવીના ભવનને સદૂભાવ છે છતાં એ એજ સૂત્રના બળથી અન્યત્ર પણ તેની સંભાવના છે એવું જાણવામાં આવે છે. એવું હોય तो "सिन्धूए देवीए भवणस्स अदूरसामंते" त्या पक्ष्यमा सुत्रमा "खंधाबारे निवेसं करेइ मही सुधीन। सगत २४ ५४d. नही तो ते ५ विधाटत थ शे .
(तएणं से भरहे राया तं दिव्वं चक्करयणं सिंधूए महाणईए दाहिणिल्लेणं कूलेणं परस्थिमं दिसि सिधुदेवीमवणाभिमुहे पयायं पासइ) न्यारे भारत मे दिव्य - રત્નને સિંધુ મહાનદીના દક્ષિણ તટ ઉપર થઈને પૂર્વ દિશામાં સિન્ધ દેવીના ભવન તરફ तुन त त (पसित्ता) ने ने (हहतुट्टचित तहेव जाव जेणेव सिंधूए देवीए भवणं
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #660
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४८
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे षटखंडाधिपति भरतस्तथैव यावत् अत्र यावत् पदात् नन्दितः प्रीतिमानाः, परमसौमस्यितः हर्षवश विसर्पद् हृदय इति ग्राह्यम् एतादृशो भरतः 'जेणेव सिंधूए देवीए भवणं तेणेव उवागच्छइ' यत्रैव सिन्धुदेव्या भवनं निवासस्थानम् तत्रैवोपागच्छति 'उवागच्छित्ता' उपागत्य 'सिंधूए देवीए भवणस्स अदूरसामंते' सिन्ध्वा देव्या भवनस्य अदूरसामन्ते नातिदरे नातिसमीपे यथोचितस्थाने 'दुवालसजोयणायाम णवजोयणवित्थिन्नं वरणगरसरिच्छं विजयखंधावारणिवेसं करेइ' द्वादश योजनायाम,नव योजनविस्तीर्ण वरनगरसदृशं विजयस्कन्धावारनिवेश सेनानिवेशं करोति 'जाव सिंधु देवीए आट्ठमभत्तं पगिण्ह इ' अत्र यावत्पदात वर्द्धकिरत्नशब्दायनपौषधशाला निर्मापनादि सर्व ग्राह्यम, तेन पौषधशालायां सिन्धुदेव्याः साधनाय भरतो राजा अष्टमभक्तं प्रगृह्णाति 'पगिण्हित्ता' प्रागृह्य 'पोसहसालाए पोसहिए बंभयारी जाव दब्भसंथारोवगए अट्ठमभत्तिए सिन्धुदेविं मणसि करेमाणे चिइ' उवागच्छइ) बहु आनन्दित एवं संतुष्ट चित्त हुआ यहां यावत् शब्द से-नन्दितः प्रीतिमनाः परमसौमनस्यितः हर्षवशविसर्पद्धदयः" इन पदों का संग्रह हुआ है। इन पदो की व्याख्या यथास्थान की जा चुकी है। ऐसे विशेषणों से विशिष्ट वह भरतचक्री जहां पर सिन्धु देवी का भवन था-निवासस्थान था वहां पर आया (उवागच्छित्ता) आकर के (सिंधए देवीए भवणस्स अदूरसामंते) उसने सिन्धुदेवी के भवन पास ही यथोचितस्थान में (दुवालसजोयणायाम णव जोयणवित्थिन्नं, वरणगरसरिच्छं विजयखंधावारणिवेसं करेइ) अपना १२योजन लम्बा और नौ योजन चौड़ा श्रेष्ठनगर के जैसा विजयस्कन्धावार निवेश किया-सेना का पडाव डाला (जाव सिंधू देवीए अट्ठमभतं पगिण्हइ) यहां यावत् पद से वर्द्धकि रत्न को बुलाना, पौषध शाला का निर्मापण आदि कार्यों के निर्माण आदि सम्बन्ध कहना इत्यादि सब कथन पूर्व में किये गये कथन के अनुसार समझ लेना चाहिये । पौषधशाला में बैठकर भरत राजाने सिन्धु देवी को अपने वश में करने के लिये तीन उपवास किये । (पगिण्हित्ता पोसहसालाए पोसहिए बंभयारी जाव दब्भसंथारोवगए अट्ठमभत्तिए सिंधु देविं मणसि करेमाणे चिट्ठइ) तीन उपवास लेकर वह पौषध व्रत तेणेव उयागच्छइ) ते २० मती मानहित तम संतुट वित्तवान या. मही यावत शया "नन्दितः प्रीतिमनाः परमसौमस्थितः हर्षवशविसर्पद्धदयः” से पहोना संग्रह થયે છે. એ પદેની વ્યાખ્યા યથાસ્થાને કરવામાં આવેલ છે. એવા વિશેષણથી વિશિષ્ટ
२तयsी arti सिन्धु हेवानुभवन तु-निवासस्थान इतु त्या माव्या. (उवागच्छित्ता) त्या भावाने (सिंधूए देवीए भवणस्स अदूरसामंते) तेरे सिन्धु हेवाना सपननी पासे ४ यथायित स्थानमा (दुवालसजोयणायाम णवजोयणवित्थिन्नं, वरणगरसरिच्छं विजयखंधावारणिवेसं करेइ) पाताना १२ ये-ail सन ८ यन पडणे श्रे० नगर
व विनय धापा निवेश - ५७१ नाये। (जाव सिंधूदेवीए अठ्ठमभत्तं पगिण्हाइ) सही यावत् ५६थी ४२नने माराव्यो, पौषधशाणानु निर्माण व्युत्याह પૂર્વ વણિત સત્ર કથન અધ્યાહત કરી લેવું જોઈએ. પૌષધશાળામાં બેસીને ભરત રાજાએ सिन्धुवान पाताना ai ४२१। भाट ३ 34वासे। यो (पगिण्हित्ता पोसहसालाए
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #661
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ. वक्षस्कारः सू० ११ सिन्धुदेवीसाधननिरूपणम्
६४९ पौषधशालायां पौषधिकः-पौषधवतवान् अतएव 'बंभयारी' ब्रह्मचारी 'जाव दब्भसं. थारोवगए' यावदर्भसंस्तारकोपगतः साईद्वयहस्तपरिमितदर्भासने उपविष्टः सन् अत्र यावत्पदात् उन्मुक्तमणिसुवर्ण इत्यादि सर्व पूर्वोक्तं ग्राह्यम् अष्टमभक्तिकः-कृताष्टमतपाः सिन्धुदेवीं मनसि कुर्वन् तिष्ठति । 'तएणं तस्स भरहस्स रण्णो अट्ठमभत्तसि परिणममाणसि सिधूए देवीए आसनं चलइ' ततः खलु तस्य भरतस्य राज्ञोऽष्टमभक्ते परिणमतिपरिपूर्णप्राये जाते संगच्छति सति सिन्ध्या देच्या आसनं सिंहासनं चलति 'तएणं सा सिंधु देवी आसणं चलियं पासई ततः खलु सा सिन्धुदेवी आसनं-स्वसिंहासनं चलितं पश्यति 'पासिता' दृष्ट्वा 'ओहिं पउंजई' अवधिं प्रयुक्त-अवधिना ज्ञानेन पश्यति 'पउंजित्ता' प्रयुज्य 'भरहं रायं ओहिणा आभोएइ' भरतं राजानम् अवधिना अवधिज्ञानेन, अभोगयति उपयुङ्क्ते जानातीत्यर्थः 'आभोइत्ता' आभोग्य उपयुज्य ज्ञात्वा तस्याः सिन्धुदेव्याः 'इमे एयारूवे अज्झथिए चिंतिए कप्पिए पत्थिए मणोगए संकप्पे समुप्पज्जित्था' अयमेतद्रूपो वक्ष्यमाणस्वरूपः, आध्यात्मिकः आत्मगत अङ्कुर वाला अतएव ब्रह्मचारी भरत चकी २॥ हाथ प्रमाण दर्भापन पर पूर्वोक्त मणिसुवर्ण दि सबका परित्याग करके बैठ गया, और सिन्धु देवो का मनमें ध्यान करने लगा । (तएणं तस्स भरहस्स रण्णो अटुममतंसि परिणममाणसि सिधूए देवीए आसणं चलइ) जव उस भरत राजा की अद्रुम भक्तकी तपस्या पूरी होने को आई कि उसी समय सिन्धु देवी का आसन कंपायमान हुआ। (तएणं सा सिंधु देवी आसणं चलियं पासइ) सिन्धु देवीने ज्यों ही कंपित हुए अपने आसन को देखा तो (पासित्ता ओहिं पउंजइ) उसी समय उसने अपने अवधि ज्ञान को जोड़ा-अर्थात् अवधिज्ञान का प्रयोग किया (पउंजित्ता भरहं रायं ओहिणा आभोएइ) अवधिज्ञान का प्रयोग करके उसने उसके द्वारा भरत राजा को देखा (आभोइत्ता इमेएयायवे अज्झथिएचिंतिए कप्पिए पथिए मणोगए संकप्पे समुप्पज्जित्था)राजा को देखकर उसे आध्यात्मिक चितितकल्पितप्रार्थितमनोगत संकल्प उत्पन्न हुआ। संकल्प के इन विशेषणों की व्याख्या पीछे की जा चुकी है। इन विशेषणों का तात्पर्यार्थ ऐसा हैपोसहिए बंभयारी जाव दभसंथारोवगए अट्टमभतिए सिंधुदेवि मणसि करेमाणे चिट्टइ) ત્રણ ઉપવાસ લઈને તે પૌષધ વ્રતવાળે એથી બ્રહ્મચારી ભરતચક્રી અઢી હાથ પ્રમાણ દભસન ઉપર પૂર્વોક્ત મણિ સુવર્ણાદિ સર્વને પરિત્યાગ કરીને બેસી ગયો અને સિધુ દેવીનું भनमा ध्यान ३२॥ साये. (तएणं तस्स भरहस्स रणो अट्ठमभतंसि परिणममाणंसि सिंधूए देवीए आसणं चलइ) या तलरत २०नी मम लातनी तपस्या समास था भावी ते४ समये सिन्धु वानुमासन पायभान ययुः (तएणं सा सिन्धु देवी आसणं चलिय पासइ) सिंधु देवाः न्यारे पोतानु आसन #पित तुयु । (पासित्ता ओहिं पउंजइ) तरततो पाताना अवधिज्ञान युटतणे पोताना अवधिशानने प्रयास . (पउंजित्ता भरहं रायं ओहिणा आभोएइ) अवधिज्ञाननी प्रयोगशत तथे तेना 43 लरतनने यो. (आभोइत्ता इमे एयारूवे अज्झथिए चिंतिए कप्पिए पत्थिए मगोगए संकप्पे समुप्पज्जित्था) ने तन मनमा मायात्मि, यितित, प्रार्थित
८२
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #662
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे इव, ततः चिन्तितः पुनः पुनः स्मरणरूपो विचारो द्विपत्रित इव कल्पितः स एप व्यवस्थायुक्तः महतोऽस्याऽनुरूपं •सत्कारविशेष-करिष्यामीति कार्याकारेण परिणतो विचारः पल्लवितः इव ३, प्रार्थितः स एव इष्टरूपेण स्वीकृतः पुष्पित इव ४, मनोगतः सङ्कल्पः मनसि दृढरूपेण स्थितः इदमेव मया कर्त्तव्यम्' इति विचारः फलित इव ५, समुदपद्यत-समुत्पन्नः स च कः सङ्कल्प इत्याह-'उप्पण्णे खलु भो जंबुद्दीवे दीवे भरहे वासे भरहे णाम राया चाउरंतचक्कवट्टी, तं जीयमेयं तीय पच्चुपण्णमणागयाणं सिंधणं देवीणं भरहाणं राईणं उवत्थाणीयं करेत्तए' उत्पन्नः खल भो जम्बू द्वीपे -जम्बूद्वीप नामक द्वीपे भरते वर्षे भरतो नाम राजा चातुरन्तचक्रवर्ती समाकि जिस प्रकार बीज भूमि में रहकर पहिले अङ्कुर के रूप में पनपता है उसी प्रकार यह संकल्प भी आत्मा में अङकुर रूपमें उद्भुत हुआ अतः उसे अध्यात्म पद से यहां विशेषित किया गया है। यह बार२ उसके स्मरण में जब आने लगा तब यह द्विपत्रित उसी अङ्कुर की तरह चिन्तित पद से विशेषित किया गया है। जब यही संकल्प "इस महान् पुरुष का मैं इसी के अनुरूप सत्कार करूंगा" इस प्रकार की व्यवस्था वाला बन गया तब यह कल्पित पद से विशेषित किया गया है। ऐसा करने से हो मेरा काम फलित हो सकेगा। इस प्रकार इष्ट रूप से यह मान्य हो चुका तब यह प्रार्थित पद से विशेषित किया गया है। तथा इस विचार रूप संकल्प को उसने जब तक वचन द्वारा बाहिर प्रकाशित नहीं किया-तब तक वह मनोगत रहने के कारण मनोगत बनारहा इसलिये उसे मनोगत पद से विशेषित किया गया है। (उप्पण्णे खलु भो जंबुद्दीवे दीवे भरहे वासे भरहे णामं राया चाउरंत चक्कवट्टी तं जीयमेयं तीय पच्चुप्पण्ण मणागयाणं सिधणं देवीणं भरहाणं राईणं उवत्थाणिभं करेत्तए) जंबूद्वीप नाम के द्वीप में મનોગત સંકલ્પ ઉત્પન્ન થયા. સંક૯૫ના એ ઉલેખિત વિશેષણોની વ્યાખ્યા પહેલાં સ્પષ્ટ કરવામાં આવી છે. એ વિશેષણનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે–કે જેમ બી ભૂમિમાં રહીને પહેલાં અંકુરના રૂપમાં ઉદ્ભવે છે તે જ પ્રમાણે એ સંકલ્પ પણ આત્મામાં અંકુરના રૂપમાં ઉદ્દભૂત થયો. એથી તે સંક૯પને પ્રથમ અધ્યાત્મ પદથી અહીં વિશેષિત કરવામાં આવેલ છે. એ જ્યારે વારંવાર તેના સ્મરણમાં આવવા લાગ્યા ત્યારે એ દ્વિપત્રિત તે અંકુરની જેમ ચિંતિત પદથી વિશેષિત કરવામાં આવેલ છે. જ્યારે એ જ સંકલવ એ મહાપુરુષને હું એના અનુરૂપ સત્કાર કરીશ” એ જાતની વ્યવસ્થાયુક્ત થઈ ગયા ત્યારે તે સંકલ્પ કલ્પિત પદથી વિશેષિત કરવામાં આવેલ છે. આ પ્રમાણે કરવાથી જ મારું કામ ફલિત થઈ શકશે. આ રીતે એ સંક૯પ ઈષ્ટ રૂપથી માન્ય થઈ ગયે ત્યારે તે પ્રાર્થિત પદથી વિશેષિત કરવામાં આવેલ છે. તેમજ એ વિચારરૂપ સંક૯પને તેણે જ્યાં સુધી વચન દ્વારા બહાર પ્રગટ કર્યો નહીં ત્યાં સુધી તે મને ગત હોવાથી મને ગત નામથી સંબંધિત થયા. એથી જ તેને મનેगत ५४था विशीत ४२भा भाव छ. (उप्पण्णे खलु भो जबुद्दीवे दोवे भरहे वासे भरहे णाम राया चाउरंतयकवट्टी तं जीयमेयं तीय पच्चुप्पण्णमणागयाण सिधुणं देवीणं भरहाणं राईणं उवत्थाणिअं करेतए) भूदी५ नामना दीपम मरतक्षेत्रमा भरत नामे २०
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #663
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका ४० वक्षस्कारः सू० ११ सिन्धुदेवीसाधननिरूपणम् याति-तज्जीतमेतत् आचार एषः अतीतवर्त्तमानानागतानां सिन्धनां सिन्धुनाम्नीनां देवीनां भरतानां राज्ञाम् औपस्थानिकं नजराणा इति लोके प्रसिद्ध प्राभृत कत्तं वर्तते इति तं गच्छामि णं अहं पि भरहस्स रण्णो उवत्थाणियं करेमि तिकटु कुंभट्ठसहस्सरयणचित्तं णाणामणि कणगरयणभत्तिचित्ताणिय देवगणगभदासणाणि य कडगाणिय तुडियाणिय जाव आमरणाणिय गेण्हइ गिहित्ता' तद्गच्छामि खलु अहमपि भरतस्य राज्ञश्चक्रिणः उपस्थानिक प्राभृतं करोमीति कृत्वा मनसि विचार्य 'कुंभट्टसहस्स रयणचित्तं' कुम्भाष्टसहस्ररत्नचित्रम्-कुम्भानामष्टोत्तरं सहस्रं रत्नचित्रम् नानामणिकनकरत्नभक्तिचित्रे च द्वे सुवर्णभद्रासने च नानामणिकनकरत्नानां भक्तिःविविधरचना तया चित्र विचित्रे च द्वे सुवर्णभद्रासने कटकानि च हस्ताभरणानि त्रुटिकानि च बाह्याभरणानि यावदाभरणानि च गृह्णाति गृहीत्वा 'ताए उक्किट्ठाए जाव एवं वयासी' तया उत्कृष्टया गत्या यावत् पदात् त्वरया आकूलया न स्वाभाविन्या चपलया कायतोऽपि चण्डया, रौद्रया अत्युत्कर्षयोगेन, सिंहया तदाढय स्थैर्येण, उद्धतया दातिशयेन जयिन्या विपक्षजेतृत्वेन भरत क्षेत्र में भरत नाम का राजा उत्पन्न हुआ है । तो अतीत अनागत एवं वर्तमान सिंधु देवियों का यह कुल परम्परा का आचार है कि वे उन भरत के चकवर्तियों को नजराना प्रदान करें अतः (गच्छामिणं अहं पि भरहस्स रण्णो उवत्थाणियं करेमित्ति कक्ष कुंभद्रसहस्स रयणचित्तं णाणामणिकणगरयणभत्तिचित्ताणिय देवगणभद्दा सणाणि य कडगाणि य तुडियाणि य जाव आभरणाणि य गेण्हइ) मैं जाऊँ और मैं भी उन भरत महाराजा को भेट प्रदान करूँ ऐसा विचार करके उसने १००८ कुंभ और नानामणियों एवं कनक रत्न की रचना से जिसमें अनेक चित्र हो रहे हैं ऐसे दो भद्रासन, तथा कटक हस्ताभरण, और त्रुटित-बाहु के आभरणों को उसने लिया ( गिण्हित्ता ताए उक्किट्ठाए जाव एवं वयासी) उन्हे लेकर वह उसे उत्कृष्ट आदि विशेषणोंवाली गति से चलती-२ जहां पर सेना का पड़ाव रखकर भरत महाराजा था वहां ઉત્પન થયેલ છે. અતીત અનાગત તેમજ વર્તમાન સિધુદેવીઓને એ કુલપરંપરાગત माया छतमात मरतन। यतिमान न२४ महान ४२. माटे (गच्छामिण अहंपि भरहस्स रण्णो उवत्थाणियं करेमित्ति कटु कुंभट्ट सहस्सरयणचित्तं णाणामणिकणगरयणभत्तिचित्ताणि य देवगणभद्दासणाणि य कडगाणि य तुडियाणि य जाव आभरणाणि चण्ड)
मनेई ५ तलरतनना हान ७२'माम पियार उरी. તેણે ૧૦૦૮ કુંભ અને અનેક મણિઓ તેમજ કનક, રત્નની રચનાથી જેમાં અનેક ચિત્રો મંડિત છે એવા બે ઉભમ ભદ્રાસને તેમજ કટક-હસ્તાભરણે અને ત્રુટિત-બાહુના આભરણે से समाप तरी लीय. (गिण्हित्ता ताए उक्किट्ठाए जाव एवं वयासी) स सालપણાને લઈને તે ઉત્કૃષ્ટ વગેરે વિશેષણવાળી ગતિથી ચાલતી-ચાલતી જ્યાં ભરત રાજા હતા, ત્યાં આવી. ગતિના ઉત્કૃષ્ટ વગેરે વિશેષણે યાવત્ પદથી ગૃહીત થયેલા છે તે આ પ્રમાણે है-"त्वरया चपलया, चण्डया, रौद्रया, सिंहया, उद्धृतया, जयिन्या, छेकया, दिव्यया" त्यां
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #664
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे छेकया निपुणया दिव्यया देवगत्या आकाशमार्गगमनेन व्यतिव्रजन् यत्रैव भरतो राजा तत्रैवोपागच्छन्ति उपागत्य अन्तरिक्षप्रतिपन्ना सा सिन्धुदेवी करतल यावदजलिं कृत्वा जयविजयशब्देन वर्द्धयति वर्द्धयित्वा एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत् उक्तवती किमुक्तवती इत्याह- 'अभिजिएणं' इत्यादि 'अभिजिएणं देवाणुप्पिएहि केवलकप्पे भरहे वासे अहण्णं देवाणुप्पियाणं विसयवासिणी अहणं देवाणुप्पियाणं आणत्तिकिंकरी त पडिच्छंतु णं देवाणुप्पिया! मम इमं एयारूवं पीइदाणं तिकटु कुंभट्टसहस्सं रयणचित्तं णाणामणिकणगकडगाणिय जाव सो चेव गमो जाव पडिविसज्जेइ' अभिजितं खलु देवानुप्रियैः श्रीमद्भिः केवलकल्प- केवलज्ञानसदृशं सम्पूर्ण भरतं वर्षम् भरतक्षेत्रम् तेन हेतुना अहं खलु देवानुप्रियाणां भवतां विषयवासिनी देशवासिनी अहं खलु देवानुप्रियाणाम् आज्ञप्तिकिङ्करी आज्ञाङ्किता सेविका तत् तस्मात् प्रतीच्छन्तु गृहन्तु खलु देवानुप्रियाः ! मम इदमेतद्रूपं प्रीतिदानम् इति कृत्वा कथयित्वा कुम्भाष्टसहस्त्रं रत्नचित्रम् अष्टोत्तरसहस्त्रपरिपूरितं कुम्भ तथा नानामणिकनकरत्नभक्तिचित्रे पर आयी-ने उत्कृष्ट आदि गति के, जो विशेषण पद यावत्पद से गृहीत हुए है वे इस प्रकार से है-स्वरया, चपलया, चण्डया, रौद्रया, सिंहया, उधूतया, जयिन्या, छेकया, दिव्यया," वहां आकरके वह आकाश मार्ग में ही स्थित रही नीचे नहीं उतरी वहीं खड़ी-२ उसने दोनों हाथों की अंजलि बनाकर और उसे मस्तक पर रखकर पहिले भरत महाराजाको जयविजय शब्दों से बधाई दी । बधाई देकर फिर उसने इस प्रकार उनसे कहा--( अभिजिएणं देवाणुप्पिएहि केवलकप्पे भरहे वासे अहण्णं देवाणुप्पियाणं विसयवासिणी अहणं देवाणुप्पियाणं आणत्तिकिंकरी तं पडिच्छतु णं देवाणुप्पिया ! मम इमं एयारूवं पीइदाणं तिकटु कुभटूसहस्सं रयणचित्तं णाणामणिकणगकडगाणिय जाव सोचेव गमो जाव पडिविसज्जेइ ) आप देवानुप्रिय ने केवल कल्प-सम्पूर्ण भरत क्षेत्र-जीत-लिया है। मै भी आप देवानुप्रिय के ही देश की निवासिनी हूं- अतः आप देवानुप्रिय की मैं आज्ञाकिङ्किरीहूं-आज्ञाकी सेविकह इसलिये आप देवानुप्रिय मेरे द्वारा दिये गये इस प्रीतिदान को स्वीकार करें । ऐसा निवेदन करके उसने १००८ कुभों तथा नानामणियों, कनक एवं रत्नों से जिनमें रचना આવીને તે આકાશ માર્ગમાં જ અવસિથત રહી. નીચે ઉતરી નહીં. ત્યાં ઊભી રહીને જ તેણે બને હાથની અંજલિ બતાવીને અને તે અંજલિને મસ્તક પર મૂકીને સર્વ પ્રથમ ભરત રાજાને જય-વિજય શબ્દોથી વધામણી આપી. વધામણી આપીને પછી તેણે આ પ્રમાણે छल्ला- (अभिजिएणं देवाणुप्पिएहि केवलकप्पे भरहे वासे अहण्णं देवाणुप्पियाण विसयवासिणो अपणं देवाणुप्पियाण आणत्तिकिंकरी तं पडिच्छन्तु णं देवाणुप्पिया ! मम इमं एयारूवं पीइदाणं तिकट्टु कुम्भसहस्सं रयणचित्तं णाणामणि कणग कडगाणि य जाव सोचेव गमो जाघ पडिविसज्जेइ) मा५ देवानुप्रिये ४४५-सपू सरतक्षेत्र साधु छ. પણ આ૫ દેવાનુપ્રિયના દેશમાં જ રહેનારી છું. એથી આ૫ દેવાનુપ્રિયની જ હું આજ્ઞા કિ કરી છું-આજ્ઞાની સેવિકા છું. એથી આપ દેવાનુપ્રિય મારા વર્ડ આપવામાં આવેલ આ પ્રીતિદાનને ગ્રહણ કરશે. આ પ્રમાણે નિવેદન કરીને તેણે ૧૦૦૮ કુંભે તથા નાનામણિઓ,
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #665
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ० वक्षस्कारः सू० ११ सिन्धुदेवीसाधन निरूपणम्
चद्वे कनकभद्रासने सिंहासनद्वयं कटकानि च यावत् स एव मागधदेवगमोत्रानुसर्त्तव्यः यावत् प्रतिविसर्जयति यावत्पदात् स भरतः प्रीतिदनं स्वीकरोति ततस्तां देवी सत्कारयति सन्मानयति प्रतिविर्जयति च स्वस्थानगमनाय अनुमन्यते बाणप्रयोगमन्तरेणैव सिन्धुदेव्याः साधनं जात मितिभावः तदुत्तरविधिमाह - 'तरणं' इत्यादि 'तरणं से भरहे राया पो सहसालाओ पडिणिक्खमइ' ततः खलु स भरतो राजा पौषधशालातः प्रतिनिष्क्रामति निर्गच्छति 'पडिणिक्खमित्ता' प्रतिनिष्क्रम्य निर्गत्य 'जेणेव मज्जनघरे तेणेव उवागच्छइ' यत्रैव मज्जनगृह - स्नानगृहम्, तत्रैव उपागच्छति 'उवागच्छित्ता' उपागत्य ' हा कयबलिकम्मे जाव जेणेव भोयणमंडवे तेणेव उवागच्छर' स्नातः कृतबलिकर्मा - काकेभ्यो दत्तान्नभागः सन् यावत् यत्रैव भोजनमण्डपस्तत्रैव उपागच्छति 'उवागच्छित्ता' उपागत्य 'भोयणमंडवंसि सुहासणवरगए अट्टमभत्तं परियादियइ' भोजन हो रही हैं ऐसे दो कनक मय भद्रासनों को, दो कटकों को एवं त्रुटितों की भेंट रूप में महाराजा भरत चक्री के लिये प्रदान किये। यहां पर मागध देव के प्रकरण में कहा गया सब विषय यावत्पद से गृहीत हुआ है- -अतः सिन्धु देवी द्वारा प्रदत्त सब नजराना महाराजा भरतचकी ने स्वीकार कर लिया । और फिर उनका सम्मान और सत्कार के साथ उसने सिन्धु देवी को विसर्जित कर दिया यहां यह विशेष कथन जानना चाहिये कि महाराजा भरतचक्री ने जो सिन्धुदेवो को वश में किया है वह विना बाण के प्रयोग के किया है ( तरणं से भरहे राया पोसहसालाओ पडिणिक्खमइ ) इस के बाद भरतचको पौषधशाला से बाहर आये ( पडिणिक्स्वमित्ता जेणेव मज्जणघरे तेणेव उवागच्छ ) और बाहर आकर के वे जहां पर स्नान गृहथा वहां पर गये । ( उवागच्छित्ता हाए कयबलिकम्मे जाव जेणेव भोयणमंडवे तेणेव उवागच्छइ ) वहां जाकर उन्होंने स्नान किया और स्नान करके बलिकर्म किया - काक आदिकों के लिये अन्न का विभाग किया। फिर वे वहां भोजन मंडप में आये ( उवागच्छित्ता भोयणमंडवंसि सुहासनवरगए अट्टमभत्तं परियादियइ ) वहां आकर के वे उस भोजन मंडप में सुखासन से बैठ કનક તેમજ રત્નાથી જેમાં રચના થઈ રહી છે એવા એ કનક ભદ્રાસના, બે કટકા તેમજ ત્રુટિતા ભરતચક્રીને અર્પણ કર્યાં. અહીં' મગધદેવના પ્રકરણમાં વર્ણિત સમસ્ત વિષય યાવત્ પદથી ગૃહીત થયેલા છે. આમ સિન્ધુ દેવી દ્વારા પ્રદત્ત સવ નજરાણુ ભરતચક્રીએ ગ્રહણ કરી લીધું અને પછી સમ્માન અને સત્કાર સાથે તેણે સિધુ દેવીને વિસર્જિત કરી દીધી. અહી એ વિશેષ કથન જાાણવુ જોઇએ કે ભરતચક્રીએ જે સિન્ધુદેવીને વશમાં કીધી તે आए। नाप्रयोग विना ? (तपणं से भरहे राया पोसहसालाओ पडिणिक्खमइ) त्यार माह भरतयकी पौषधशाणामांधी महार आव्या (पडिणिकखमित्ता जेणेव मज्जणघरे तेणेव उवागच्छइ) मने महार भवीने नयां स्नान गृह हेतु त्यां गया. (उद्यागच्छित्ता व्हाए कयबलिकम्मे जाव जेणेव भोयणमंड़वे तेणेव उबागच्छइ) त्यां कहने ते स्नान यु ने स्नान કરીને લિકમાઁ કયુ એટલે કેકાક વગેરે માટે અન્નના ભાગ કર્યાં. પછી તે ત્યાંથી ભેજન मंडपमां याव्या. ( उवागच्छत्ता भोयणमंडवंसि सुहासणवरगए अट्ठभत्ते परियादियइ) त्यां
६५३
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #666
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५४
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
मण्डपे सुखासनवरगतः अष्टमभक्तं परिपारयति, 'परियादि९त्ता' परिपार्य 'जाव सीहासनवरगतः श्रेष्ठसिंहासनोपविष्टः 'पुरत्याभिमुहे णिसोय ' पौरस्त्याभिमुखः निषीदति उपविशति 'णिसीएत्ता' निषद्य उपविश्य 'अट्ठारस सेणिप्प सेणीओ सहावेइ' अष्टादश श्रेणि
श्रेणी: शब्दयति आह्वयति 'सद्दावित्ता' शब्दयित्वा आहूय 'जाव अट्ठा हियाए महामहि - माए तमाणत्तियं पच्चपिणंति' यावत्ताः श्रेणि प्रश्रेणयोऽष्टाहिकाया महामहिमायाः ताम् आज्ञप्तिकां प्रत्यर्पयन्ति समर्पयन्ति यथाऽष्टाहिकोत्सवः कृत इति ॥ ०११ ||
अथ वैताढ्यसुरसाधनमा - “तणं से" इत्यादि ।
मूलम् - तएण से दिव्वे चक्करयणे सिंधूए देवीए अड्डाहीयाए महामहीमाए णिव्वत्ताए समाणीए आउहघरसालाओ तहेव जाव उत्तरपुरथिमं दिसिं वेयद्धपव्वयाभिमुद्दे पयाए यावि होत्या. तर णं भर गया जाव जेणेव वेद्धपव्वए जेणेव वेयद्धस्स पव्वयस्स दाहिणिल्ले णितं तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता वेयद्धस्स पव्वयस्स दाहिणिल्ले णितंबे दुवालसजोयणायामं णवजोयणवित्थिन्नं वरणगरसरिच्छं विजयधावारनिवेस करेs करिता जाव वेयद्रगिरिकुमारस्स देवस्स अट्ठमभत्तं पगिoes परिहित्ता पोसहसालाए जाव अट्टमभत्तिए वेयद्धगिरिकुमारं देवं मणसि करेमाणे चिट्ठइ तरणं तस्स भरहस्स रण्णो अट्ठममत्तंसि
गये और बैठकर उन्होंने अष्टमभक्त की पारणा की ( परियादियत्ता जाव सीहासनवरगए पुरस्थाभिमु णिसीयइ ) अष्टम भक्तकी पारणा करके सिंहासन पर बैठ गये ( णिसीएत्ता अट्ठारस सेणिप्पणीओ सदावेइ ) सिंहासन पर बैठकर फिर उन्होंने १८ श्रेणी प्रश्रेणिजनों को बुलाया (सदावित्ता) बुलाकरके ( जाव अट्ठाहियाए महामहिमाए तमाणत्तियं पच्चपिणंति यावत् उन श्रेणी प्रश्रेणीजनों ने आठ दिन का महामहोत्सव किया । और इसकी खबर " हमलोगों ने आठ दिन का महामहोत्सव कर लिया हैं । ऐसी खबर पीछे राजा के पास भेजदी || सू० ११॥ આવીને તે ભેાજન મંડપમાં સુખાસન પૂર્ણાંક એસી ગયા અને બેસીને તેમને અષ્ટમ ભક્તની पारा (परियादियत्ता जाव सीहासणवरगए पुरस्थाभिमुहे णिसीयइ) अष्टम लस्तनी પારણા કરીને પછી તે યાવત્ પૂર્વ દિશા તરફ મુખ કરીને સિ ́હાસન ઉપર બેસી ગયા. (णिसीत्ता अट्ठारस सेनिप्प सेणीओ सहावेइ) सिंहासन उपर मेसीने पछी तेम १८ श्रेणि प्रशिनाने मासाव्या. (सद्दावित्ता) गोसावीने (जाव अट्ठाहियाए महामहमाए तमाणत्तियं पञ्च पिणंति यावत् ते श्रेणि-प्रश्रणिनो आठ दिवसा महामहोत्सव यों ने महाમહાસત્ર સમ્પન્ન થઇ જવાની સૂચના રાજાને આપી. ૫૧૧।
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #667
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ० वक्षस्कारः सू० १२ वैतादयगिरिकुमारदेवसाधनम् ६५५ परिणममाणसि वेयद्धगिरिकुमारस्स देवस्स आसणं चलइ एवं सिंधुगमो णेयव्वो, पीईदाणं आभिसेक्कं रयणालङ्कारं कडगाणि य तुडि याणि य वत्थाणि य आभरणाणि य गेण्हइ, गिण्हित्ता, ताए उक्किहाए जाव अट्ठाहियं जाव पच्चप्पिणंति । तएणं से दिव्वे चक्करयणे अट्ठाहियाए महामहिमाए णिवत्ताए समाणीए जाव पच्चत्थिमं दिसि तिमिसगुहाभिमुहे पयाए यावि होत्था, तएणं से भरहे राया तं दिव्वं चक्करयणं जाव पच्चत्थिमं दिसि तिमिसगुहाभिमुहं पयातं पासइ, पासित्ता हहतुट्ठ चित्त जाव तिमिसगुहाए अदूरसामंते दुवालस जोयणायामं णवजोयणवित्थिन्नं जाव कयमालस्स देवस्स अट्ठमभत्तं पगिण्हइ पगिण्हित्ता पोसहसालाए पोसहीए बंभयारी जाव कयमालगं देवं मणसि करेमाणे करेमाणे चिट्ठइ तएणं तस्स भरहस्स रण्णो अट्ठमभत्तं सि परिणममाणंसि कयमालस्स देवस्स आसणं चलइ तहेव जाव वेयद्धगिरिकुमारस्स णवरं पीईदाणं इत्थीरयणस्स तिलगचोदसं भंडालंकारं कडगाणि य जाव आभरणाणि य गेण्हइ गिण्हित्ता उक्किट्ठाए जाव सक्कारेइ सम्माणइ सक्कारिता सम्माणित्ता पडिविसज्जेइ जाव भोयणमंडवे तहेव महामहिमा कयमालस्स पच्चप्पिणंति ॥१२॥
छाया-ततः खलु तद्दिव्यं चक्ररत्नं सिन्ध्वा देव्याः अष्टाहिकायां महामहिमायाँ तिवू. तायाम, सत्याम, आयधग्रहशालातः तथैव यावत उत्तरपौरस्त्यां दिशं वेताट्यपर्वताभिमखं प्रयातं चाप्यभवत, ततः खल स भरतो राजा यावत् यत्रैव वैताट्यपर्वतः यत्रैव वैताव्यस्य पर्वतस्य दाक्षिणात्ये नितम्बे तत्रैवोपागच्छति, उपागत्यवताव्यस्य पर्वतस्य दाक्षिणात्ये नितम्बे द्वाददशयोजनायाम नवयोजनविस्तीर्ण वरणगरसदृशं विजयस्कन्धावारनिवेशं करोति, कृत्वा यावत वैताढ्यगिरिकुमारस्य देवस्य अष्टमभक्तं प्रगृ. हाति प्रगृह्य पौषधशालायां यावत् अष्टमभक्तिकः वैतादयगिरिकुमारं देवं मनसि कुर्वन तिष्ठति, ततः खलु तस्य भरतस्य राज्ञः अष्टमभक्त परिणमति वैतादयगिरिकुमारस्य देवस्य आसनं चलति. एवं सिन्धदेव्याः गमो नेतव्यः, प्रीतिदानम् आभिषेक्यम रत्नालङ्कार कटमानि च टिकानि च वस्त्राणि आभरणनि च गृहाति गृहीत्वा तया उत्कृष्टया यावत् अष्टाहिकां यावत् प्रत्यर्पयन्ति । ततः खलु हिव्यं चक्ररत्नम् अष्टाहिकायां महामहिमायां निवृत्तायां सत्यां यावत् पाश्चात्यां दिशं तिमिस्रगुहाभिमुखं प्रयातं चाप्यभवत् , ततः खलु स भरतो राजा तदिव्यं चक्ररत्नं यावत् पाश्चात्यां दिशं तिमिस्त्रगुहाभिमुखं प्रयातं पश्यति,
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #668
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे दृष्ट्वा हृष्टतुष्ट चित्त यावत् तिमिसगुहाया अदुर सामन्ते द्वादशयोजनायाम नवयोजनविस्तीर्ण यावत् कृतमालस्य देवस्य अष्टमभक्तं प्रगृह्णाति, प्रगृह्य पौषधशालायां पौषधिको ब्रह्मचारी यावत् कृतमालकं देवं मनसि कुर्वन् तिष्ठति, ततः खलु तस्य भरतस्य राज्ञः अष्टममक्ते परिणमति कृतमालस्य देवस्य आसनं चलति तथैव यावत् वैतादयगिरिकुमारस्य नवरं प्रीतिदानं स्वीरत्नस्य तिलकचतुर्दशं भाण्डालंकारं कटकानि च यावत् आमरणानि च गृह्णाति, गृहीत्वा तथा उत्कृष्टया यावत् सत्कारयति, सन्मानयति, सत्कार्य सम्मान्य प्रतिविसर्जयति यावत् भोजनमण्डपे, तथैव महामहिमां कृतमालस्य प्रत्यर्पयन्ति ॥सू० १२॥
टीका-'तएणं से इत्यादि 'तए णं से दिव्वे चक्करयणे सिंधूए देवीए अट्टाहियाए महामहिमाए णिव्वत्ताए समाणीए आउहघरसालाओ तहेव जाव उत्तरपुरस्थिमं दिसि वेयद्धपव्वयाभिमुहे पयाए यावि होत्या" ततः खलु तदिव्यं चक्ररत्नं सिन्ध्वाः सिन्धुनाम्न्याः देव्याः विजयोपलक्षिकायाम् अष्टाहिकायां महामहिमायां निवृत्तायां सत्याम् आयुधगृहशालातस्तथैव पूर्ववदेव निष्कामति-प्रतिनिष्क्रम्य यावत् अनेक वाद्यविशेषाणां ध्वनि प्रतिध्वन्यात्मकशब्दैः गगनतलं पूरयदिव उत्तरपौरस्त्याम्-उत्तरपूर्वी दिशम् ईशान कोणवैताढयपर्वताभिमुखं प्रयातं चाप्यभवत् प्रस्थितं जातम् सिन्धुदेवी भवनतो वैताब्यसुरसाधनार्य वैतादयसुरावासभूतं वैताढयक्टं गच्छतश्चक्ररत्नस्य ईशानदिश्येव मुष्ठु पन्था 'तएणं से भरहे राया जाव जेणेव वेयद्धपब्वए जेणेव वेयद्धस्स
तएणं से दिव्वे चक्करयणे सिंधूए देवीए" इत्यादि । सूत्र-१२
टीकार्थ-तएणं से दिव्वे चक्करयणे) इसके बाद वह दिव्य चक्ररत्न (सिंधूए देवीए अट्राहियाए महामहिमाए णिवत्ताए समाणीए आउहघरसालाओ तहेव जाव उत्तरपुरस्थिमं दिसिं वेयद्धपन्वयाभिमुहे पयाए यावि होत्था) सिन्धुदेवी के विजयोपलक्ष्य में कृत महामहोत्सव समाप्त हो जाने पर आयुध गृहशाला से पूर्व की तरह ही बाहर निकला और निकलकर यावत् अनेक वाद्यविशेषों के ध्वनि प्रतिध्वनिरूप शब्दों द्वारा गगनतलको भरतारसा उत्तर पूर्व दिशा में-ईशान कोण में स्थित वैताढय पर्वत की ओर चला सिन्धु देवो के भवन से वैताढयसुरसाधन के लिये वैताढयसुरावासभूत वैतादयकूट की ओर जाते हुए चक्ररत्नको ईशानदिशामें ही सरल
तण से दिवे चक्करयणे सिंधूद" इत्यादि सूत्र ॥१२॥
डाय- (तएणं दिवे चक्करयणे) त्या माहि०५ यत्न (सिधूए देवीए अाहियाए महामहिमाए णिवत्ताए समाणीए आउहघरसालाओ तहेव जाव उत्तरपुरस्थिमं दिसि वेयद्धपव्वयाभिमुहे पयाए यावि होत्था) सिन्धुहेवानाrयपसक्ष्यमा महामोत्सव मायाજિત કરવામાં આવ્યું તે જ્યારે સમ્પન્ન થઈ ગયા ત્યારે તે પહેલાંની જેમ જ આયુધગ્રહશાળામાંથી બહાર નીકળે અને નીકળીને યાવત અનેક વાધ વિશેના ધ્વનિ પ્રતિવનિ રૂ૫ શબ્દો દ્વારા ગગનતલને સપૂરિત કરતું ઉત્તર પૂર્વ દિશામાં-ઈશાન કોણમાં સ્થિત વૈતાઢ્ય પર્વતની તરફ ચાલ્યું. સિધુ દેવીન ભવનથી વૈતાઢ્યસુર સાધન માટે વૈતા ત્યસરાવાસભૂત વૈતાઢ્યક્ટ તરફ પ્રયાણ કરતાં ચકરનને ઈશાન દિશામાં જ સરલતા થઈ.
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #669
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका ४० वक्षस्कारः सू० १२ वैताढयगिरिकुमारदेवसाधनम्
६५७ पव्वयस्स दाहिणिल्ले णितंबे तेणेव उवागच्छइ' ततः खलु स भरतो राजा यावत् यत्रैव वैतादयः पर्वतः यत्रैव च वैताढयस्य पर्वतस्य दाक्षिणात्यो दक्षिणार्द्धभरतपार्श्ववत्तों नितम्बः मूलभागस्तत्रैव उवागच्छति, अत्र यावत्पदात् वैतादयपर्वताभिमुखं प्रयातं चक्ररत्नं पश्यति, दृष्ट्वा हृष्टतुष्ट चित्तानन्दितः परमसौमनस्थित भरतो राजा इति संग्राह्यम् 'उवागच्छित्ता' उपागत्य 'वेयद्धस्स पव्वयस्स दाहिणिल्ले णितंबे दुवालसजोयणयामं णवजोयणवित्थिन्नं वरणगरसरिच्छं विजयखंधावारनिवेसं करेइ' वैताढयस्य पर्वतस्य दाक्षिणात्ये दक्षिणार्द्धभरतपार्श्ववत्तिनि नितम्बे मूलभागे द्वादशयोजनायामं द्वादश योजनदेयं नवयोजनविस्तीर्ण पत्रिंशत्तमक्रोशविस्तीर्णम् , वरनगरसदृशं-श्रेष्ठनगरतुल्यम् विजयस्कन्धावारनिवेशं सेनानिवेशम् , करोति 'करित्ता' कृत्वा 'जाव वेयद्धगिरिकुमारस्स देवस्स अट्ठमभत्तं पगिण्हइ' अत्र यावत्पदात् वर्द्धकिरत्नशब्दापन पौषधशाला विधापनादि सर्वं नेतव्यम् , तेन पौषधशालायां वैताढयगिरिकुमारस्य देवस्य साधनायेति रास्ता पड़ा इसी लिये वह इस मार्ग से गया (तएणं से भरहे राया जाव जेणेव वेयद्ध पव्वए जेणेव वेयद्धस्स पव्वयस्स दाहिणिल्ले णितंवे तेणेव उवागच्छइ) इसके बाद वह भरत चक्री यावत् जहां पर वैताढय पर्वतथा, और जहां पर वैताढ्य पर्वतका दाक्षिणात्य दक्षिणाई भरतका पार्श्ववर्ती नितम्ब था-मूल भागथा-वहां पर आया-यहां यावत्पद से यह पाठ गृहीतहुआ है-" वैताढय पर्वताभिमुखं प्रयातं चक्ररत्नं पश्यति दृष्ट्वा हृष्ट तुष्ट- चित्तानंदितः परमसौमनस्थितः भरतो राजा" । (उवागच्छित्ता वेयद्धस्स पव्वयस्त दाहिणिल्ने णितंबे-दुवालस जोयणायामं णवजोयणवित्थिन्नं वरणगरसरिच्छं विजयखंधावारनिवेसं करेइ ) वहां आकर के उसने वैताढ्य पर्वत के दाक्षिणात्य नितम्ब पर दक्षिणाई भरत पार्श्ववर्ती मूल भाग पर-१२ योजन की लंबाई वाले और-७ योजन की चौड़ाई वाले श्रेष्ठ नगर तुल्य विशाल सैन्य का पडाव डाला (करित्ता जाव वेयगिरीकुमारस्स देवस्स अट्ठमभत्तं पगिण्हइ) पडाव डाल कर यावत् उसने वैताढ्य गिरि कुमार देव को साधन करने के लिए अष्टम भक्त का व्रत यानमा माया आयु. (त एणं से भरहे राया जाव जेणेव वेयद्धपव्वए जेणेव यस्स पव्वयस्स दाहिणिल्ले णितंबे तेणेव उवागच्छइ) त्या२५ ते मरतयी यावत જ્યાં વૈતાઢ્ય પર્વત હતા અને જ્યાં વૈતાઢ્ય પર્વોતને દાક્ષિણાત્ય દક્ષિણુદ્ધ ભરતનપાશ્વવતી નિતમ્બ-મૂળભાગ હતું ત્યાં આવ્યા. અહીંયાં યાવત્ પદથી આ પાઠ ગૃહીત થયો.
तापपर्वताभिमुखं प्रयातं चक्ररत्नं पश्यति दृष्ट्वा, हृष्ट तुष्ट चित्तानन्दितः परमसौमनस्यितः भरतो राजा"। (उवागच्छित्ता वेयद्धस्स पंध्वयस्स दाहिणिल्ले णितंबे दुवालसजोयणायाम णवजोयणवित्थिन्नं वरणगरसरिच्छं विजयखंधावारनिवेसं करेइ) त्या मापान તેણે તાત્ય પર્વતના દાક્ષિણાત્ય નિતંબ પૂર દક્ષિણુદ્ધ ભરત પાર્શ્વવતી મૂળ ભાગ ઉપર ૧૨ જન જેટલી લંબાઈવાળો અને નવ જન પહોળાઈ વાળે શ્રેષ્ઠ નગર તુલ્ય વિશાળ सैन्यनो पाप नाभ्यो. (करित्ता जाव वेयद्धगिरिकुमारस्स देवस्स अट्टमभत्त पगिण्हइ) ५७१ નાખીને યાવત તેણે તાત્યગિરિ કુમાર દેવની સાધના માટે અષ્ટમભક્ત ત્રત ધારણ કર્યું.
८३
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #670
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५८
___ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे शेषः अष्टमभक्तं प्रगृह्णाति 'पगिहित्ता' प्रगृह्य 'पोसहसालाए जाव अट्ठमभत्तिए वेयद्धगिरिकुपारं देवं मणसि करेमाणे करेमाणे चिटई' पौषधशालायां यावत्करणात् पौषधिकः पौषधव्रतवान् अतएव ब्रह्मचारी दर्भसंस्तारकोपगतः सार्द्धद्वयहस्तपरिमित दर्भासने उपविष्टः उन्मुक्तमणिसुवर्णालङ्कार इत्यादि सर्व पूर्वोक्तं ग्राह्यम् अष्टमभक्तिकः कृताष्टमतपाः, वैताढयगिरिकुमारं देवं मनसि कुर्वन् कुर्वन् ध्यायं ध्यायंस्तिष्ठति । 'तए णं तस्स भरहस्स रण्णो अट्ठमभत्तंसि परिणममाणंसि वेयद्धगिरिकुमारस्स देवस्स आसणं चलइ' ततः खलु तस्य भरतस्य राज्ञः अष्टमभक्ते परिणमति परिपूर्णप्राये जायमाने सति वताढयगिरि कुमारस्य देवस्य आसनं सिंहासनम् , चलति एवं सिंधुगमो णेयच्यो' एवं सिन्धुदेव्याः गमः सदृशपाठो नेतव्यः-स्मृतिपथम् आनयितव्यः इदं च सिन्धुदेव्या अतिदेशकथनं तद्बाणव्यापारमन्तरेणैवायमपि साध्यः इति सादृश्यख्यापनार्थ तथा च वैताढ यगिरिकुमारो देवः स्वसिंहासनं चलितं पश्यति, दृष्ट्वा अवधि प्रयुङ्क्ते धारण-किया (पगिण्हित्ता पोसहसालाए जाव अट्ठमभत्तिए वेयडगिरिकुमारं देवं मणसि करेमाणे२ चिइ) अष्टमभक्त को धारण करके पौषधशाला में पौषधवत वाले अत एव ब्रह्मचारी तथा दर्भ के संथारे पर आसीन-२॥ हाथ प्रमाण दर्मासन पर स्थित-एवं मणिमुक्ता आदि के अलङ्कारो से विहीन हुए ऐसे उस महाराजा भरत चक्री ने पूर्व में कहे अनुसार वैताढयगिरी कुमार का मन में ध्यान करना प्रारम्भ किया (तएणं तस्स भरहस्स रण्णो अट्ठमभतंसि परिणममाणसि वेयडूढगिरि कुमारस्स देवस्स आसणं चलइ) इसके बाद महाराजा भरत चकी का जब अष्टम भक्त समाप्त प्रायः होने को आया तब ( एवं सिंधुगमो णेयव्वो) इसके बाद जैसा सिन्धु देवी के साधन प्रकरण में कहा गया है वैसा कथन यहां जानना चाहिये अर्थात् जिस प्रकार भरत चक्री ने सिन्धु देवी को विना बाण के वश में किया उसी प्रकार से इसे भी विना-बाण के वश में किया इस तरह जब वैताढयगिरी कुमार देवने अपना आसन कंपित होते हुए देखा तो देखकर- उसने अपने अवधि को उपयुक्त किया उससे (पगिहि ता पोसहसालाए जाव अट्ठमभतिए वेयड्ढगिरिकुमारं देव मणसिकरेमाणे २ चिट्ठइ ) अष्टभमत पा२ रीने पीपयशालामा पौषधमतवाण. मेथी प्रहायशतभर દર્ભના સંથારા ઉપર સમાસીન રાા હાથ પ્રમાણ દર્ભાસન ઉપર સ્થિત. મણિમુક્તા આદિ અલંકારોથી વિહીન થયેલા એવા તે ભરત ચકી પૂર્વમાં કહ્યાં મુજબ જ વૈતાઢયગિરિ કમારદેવના थानमा चित्त यया . (तएण तस्स भरहस्स रण्णो अट्ठमभत्तसि परिणममाणंसि वेयइढगिरिकुमारस्स देवस्स आसणं चलइ) त्या२ मा न्यारे भरतयीनु मष्टममतत समास प्राय: ॥ तु त्यारे नेताया२ भार हेवनुमासन पायमान यु. (एवं सिंधगमोणेयव्वो) त्या२ मा २ प्रभारी सिन्धु वीना प्र.२ मा वामां आव्युछे ते प्रभारी જ અહીં પણ સમજવું એટલે કે જેમ ભરતચક્રીએ સિન્ધદેવીને વગર બાણે જ વશમાં કરી તેમજ તે વૈતાઢયગિરિ કુમાર દેવને પણ પોતાના વશમાં કર્યા. આ પ્રમાણે જ્યારે વૈતાઢય. ગિરિ કુમાર દેવે પિતાનું આસન કંપિત થતું જોયું તે આ જોઈને તેણે પિતાના અવધિ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #671
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ. वक्षस्कारः सू० १२ वैताढयगिरिकुमारदेवसाधनम् प्रयुज्य भरतं राजानम् अवधिज्ञानेन आभोगयति जानाति आभोग्य ज्ञात्वा तस्य वैताढयगिरिकुमारस्य देवस्य अयमेतद्रूपो वक्ष्यमाण स्वरूपः आध्यात्मिकः-आत्मगत अङ्कुर इव, ततश्चिन्तितः पुनः पुनः स्मरणरूपो विचारो द्विपत्रित इव कल्पितः स एव व्यवस्था युक्तः विचारः पल्लवित इव ३, प्रार्थितः स एवेष्टरूपेण स्वीकृतः पुष्पित इव ४, मनोगतः संकल्पः मनसि दृढरूपेण विषयः सत्कारार्हस्य तत्साधित मदायत्तीकृत सत्कारवस्तुभिस्तयोग्यं सत्कारं करिष्यामि, इति विचारः फलित इव ५, समुत्पन्नः, स च कः सङ्कल्प इत्याह-उत्पन्नः खलु भो जम्बूद्वीपे द्वीपे जम्बूद्वीपनामके द्वीपे भरते वर्षे भरतो नाम राजा चातुरन्तचक्रवर्ती तज्जीतमेतत् जीताचार एषः अतीतवर्तमानानागतानां वैताढ यगिरिकुमाराणां देवानां भरतानां राज्ञाम् उपस्थानिक प्राभृतं कर्तुं वर्त्तते इति, तद्गच्छामि खल अहमपि भरतस्य राज्ञश्चक्रिण उपस्थानिकं करोमीति विचार्य 'पीइदाणं अभिसेक्कं रयणालंकारं कडगाणि य तुडियाणि य वत्थाणि य आभरणाणि य गेण्हइ' प्रीतिदानम् आभिषेक्यम्-अभिषेकयोग्यं राजपरिधेयम् , रत्नालंकारं मुकुटम् , कटकानि च हस्ताभरणानि, त्रुटिकानि च बाह्वाभरणानि, वस्त्राणि च आभरणानि व गृह्णाति 'गिण्हित्ता' गृहीत्वा 'ताए उक्किट्ठाए जाव अट्ठाहियं जाव पच्चप्पिणंति' तया उत्कृष्टया उसने भरत राजा को अपना ध्यान करते हुए देखा-जाना तब उस वैताढय गिरि कुमार देव के मन में ऐसा आध्यात्मिकचिन्तित, कल्पित प्रार्थित पुष्पित, मनोगत, संकल्प विचार प्रकट हुआ कि जंबूदीप में भरत क्षेत्र में भरत नाम का चातुरन्त चक्रवर्ती महाराजा उत्पन्न हुआ है तो अतीत, अनागत, वर्तमान काल के समस्त वैताढयगिरी कुमार देवों का ऐसा परम्परा से चला आया यह आचार व्यवहार है कि वे उसे नजराना दें तो में चल और उसे मेट करूं ऐसा विचार कर (पीइदाणं आभिसेक्कं रयणालंकारं कडगाणिय तुडियाणिय वत्थाणिय आभरणाणिय गेण्हइ) उसने प्रीतिदान में देने के निमित्त अभिषेकयोग्य राजपरिधेय रत्नालंकार-मुकुट कटक त्रुटिक बस्त्र, और आभरण लिये (गिण्हित्ता ताए उक्किद्वाए जाव पच्चप्पिणंति) और लेकर वह उत्कृष्ट आदि विशेषणों वाली गति જ્ઞાનને ઉપયોગ કર્યો. અવધિજ્ઞાનમાં તેણે ભરતચક્રી રાજાને તેના જ ધ્યાનમાં લીન જે. ત્યારે તે વૈતાગિરિ કુમાર દેવના મનમાં એ આધ્યાત્મિક, ચિતિત, કલ્પિત. પ્રાર્થિત, પુષિત, મનોગત સંક૯૫–વિચાર પ્રકટ થા કે જંબુદ્વીપ નામક દ્વીપમાં, ભરતક્ષેત્રમાં ભારત નામે ચાતુરન્ત ચક્રવર્તી રાજા ઉત્પન્ન થયો છે. તે અતીત, અનાગત, વર્તમાન કાળના સર્વ વતાયગિરિ કુમાર દેવને વંશ પરંપરાથી એ આચારવ્યવહાર ચાલતે આવે છે કે તે ચકવાત એવા ભરત રાજાને નજરાણું આપે તે હું જાઉં અને તેને નજરાણું આપું આમ वियार ४शन (पीइदाणं आभिसेक्क रयणालंकार कडगाणिय तुडियाणिय वत्थाणिय आभरणाणि य गेण्हइ) ते बतायगिरि उभा२ २int प्रतिभा पा५५। भाटे मिय योग्य २०५२धेय-२९ना १२, भुट, ४८४, त्रुटि , ५२त्र मन भामरीi. (गिहित्ता ताए उक्किट्ठाए जाव आट्ठाहियं जाव पच्चप्पिणंति) मने ते
स न Boge माह
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #672
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे गत्या यावत् अष्टाहिकां महामहिमां यावत् प्रत्यर्पयन्ति-समर्पयन्ति, अत्र प्रथमो यावच्छब्दः उक्तातिरिक्त विशेषणसहितां गतिं प्रीतिवाक्यं प्राभृतोपनयनग्रहणे सुरसन्मानन विसर्जने स्नानभोजने श्रेणि प्रश्रेण्यामन्त्रणं बोधयति, द्वितीयस्तु यावच्छब्दः अष्टाहिकाऽऽदेशदानकरणे इति सूचयति ।
अथ तमिश्रा गुहाधिपकृतमाल सुरसाधनार्थमुपक्रमते. __ 'तए णं' इत्यादि 'तए णं से दिवे चक्करयणे अट्ठाहियाए महामहिमाए णिन्वताए समाणीए जाव पच्चस्थिमं दिसिं तिमिसगुहाभिमुहे पयाए यावि होत्था' ततः खलु तदिव्यं चक्ररत्नम् अष्टाहिकायां महामहिमायां निवृत्तायां सत्याम् अर्थाद् वैतान्यगिरिकुमारस्य देवस्य विजयोपलक्षिकायां यावत् पाश्चात्यां पथिमा दिशं तमिस्त्रामुहाभिमुख प्रयातं चाप्यभवत् प्रस्थितमभूत प्रस्थितजातम् वैतादयगिरिकुमारसाधनस्थानस्य तमिश्रायाः पश्चिमत्तित्वात् 'तए णं से भरहे राया तं दिव्वं चक्करयणं जाव पच्चस्थिमं दिसिं तिमिसगुहाभिमुहं पयातं पासइ' ततः खलु स भरतो राजा तदिव्यं चक्ररत्नं यावत् से चल कर जहां पर महाराजा भरत नरेश था वहां पर आया इत्यादि और सब आगे का कथन महामहोत्सव करने तक और उसकी भरत नरेशको सूचना देने तक का यहां पर करलेना चाहिये । यह सब कथन पीछे लिखा ही जा चुका है अत: वहीं से इसे देख लेना चाहिये यही बात यहां पर आये हुए यावत् शब्द सूचित करता है ।
तमिश्रा गुहाधिप कृतमालदेव साधन वक्तव्यता-(तएणं से दिव्वे चक्करयणे अद्राहियाए महामहिमाए णिवत्ताए समाणीए जाव पच्चस्थिमं दिसिं तिमिसगुहाभिमुहे पयाए यावि होत्था ) जब वैताढयगिरिकुमार देव के विजयोपलक्ष्य में ८ दिन का महामहोत्सव समाप्त हो चुका तब वह दिव्य चक्ररत्न पश्चिमदिशा में वर्तमान तिमिस्रा गुहा की तरफ प्रस्थित हुमा क्यों कि वैताढयगिरीकुमार को साधन करने का स्थान तिमिस्रा गुहा की पश्चिम दिशा में है (तएणं से भरहे राया तं दिव्वं चक्करयणं जाव पच्चत्थिमं दिसिं तिमिવિશેષાવાળી ગતિથી ચાલીને જ્યાં ભરત નરેશ હતો ત્યાં આવ્યે, ઈત્યાદિ આગળનું સર્વ કથન-મહામહોત્સવ સમ્પન્ન કરવા તેમજ તે ઉત્સવની પૂર્ણ થવાની ભરત નરેશને સુચના આપવા સુધીનું અહીં જાણી લેવું જોઈએ. એ બધું કથન પહેલાં સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યું જ છે એથી બધું ત્યાંથી જ જાણી લેવું જોઈએ. અહીં યાવત્ પદથી એજ વાત રસ્પષ્ટ કરવામાં આવી છે.
तमिश्रागुहाधिप कृतमालदेवसाधनवक्तव्यता (त एणसे दिवे चक्करयणे अठ्ठाहियाए महामहिमाए णिवत्ताए समाणीए जाब पच्चथिम दिसि तिमिसगुहाभिमुहे पयाए यावि होत्था) न्यारे वैतादयय२ भा२ हेवनाविर
પલયમાં ૮ દિવસને મહામહોત્સવ સમ્પન્ન થઈ ચુક્યો ત્યારે તે દિવ્ય ચકરત્ન પશ્ચિમ દિશામાં વર્તમાન તિમિસ્ત્રાગુહાની તરફ પ્રસ્થિત થયું કેમકે વતાવ્યગિરિ કુમારને સાધવાનું स्थान तभिः सुहानी पश्चिम मा छे. (तएण से भरहे राया तं दिव्वं चक्करयण
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #673
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका ४० वक्षस्कारः सू० १२ वैताढयगिरिकुमारदेवसाधनम् पाश्चात्यां पश्चिमां दिशं तमिश्रागुहाभिमुख प्रयातं-प्रस्थितं पश्यति 'पासित्ता' दृष्ट्वा 'हट्टतुट्ठचित जाव तिमिसगुहाए अदूरसामने दुवालसनोयणायाम णव जोयणबिस्थिन्नं जाव कयमालस्स देवस्स अट्टमभत्तं पगिण्हइ'हृष्टतुष्ट चित्तानन्दितः यावत् परमसौमनस्यितः स भरत: तमिस्रागुहायाः अदूरसामन्ते नातिदुरे नातिसमीपे उचितस्थाने द्वादशयोजनायामं नवयोजनविस्तीर्णं वरनगरसदृशं विजयस्कन्धावारनिवेशं सेनानिवेश करोति ‘करित्ता' कृत्वा यावत् पदात् वर्द्धकिरत्नशब्दापनपौषधशालाविधापनादि सर्व नेतव्यम् , तेन पौषधशालायां कृतमालस्य देवस्य साधनाय अष्टमभक्तं प्रगृह्नाति 'पगिहित्ता' प्रगृह्य 'पोसहसालाए पोसहिए बंभयारी जाव कयमालगं देवं मणसि करेमाणे करेमाणे चिट्ठइ' पौषधशालायां पौषधिकः पौषधव्रतवान् अतएव ब्रह्मचारी यावत्करणात् दर्भसंस्तारकोपगतः सा द्वयहस्तपरिमित दर्भासने उपविष्टः, उन्मुक्तमणिसुवर्णालङ्कार इत्यादि सर्व सगुहाभिमुखं पयातं पासइ) जब भरत राजा ने उस दिव्य चक्ररत्न को यावत् पश्चिमदिशा में तमिस्रा गुहा की ओर जाते देखा तो (पासित्ता) देखकर वह (हतुद चित्त जाव तिमिसगुहाए अदूरसामते दुवालसजोयणायाम णवजोयणदित्थिण्णं जाव कयमालस्स देवस्स अट्ठमभत्तं पगिण्हइ ) हर्षित एवं संतोषित्त हुआ यावत् उसने तमिस्त्रा गुहा के पास में ही न उससे- अधिक दूर और न उसके अधिक निकट-किन्तु समुचित स्थान में ही-१२ योजन के लंबे एवं नौ योजन विस्तार वाले अपने विशाल सैन्य का पडाव डाला यावत् कृतमाल देव को साधने के निमित्त उस ने अष्टम भक्त को तपस्या को स्वीकार की यहां यावत् शब्द से वर्द्धकिरत्न का बुलाना पौषधशाला के बनाने का आदेश देना आदि आदि पूर्वोक्त-सब प्रकरण लगा लेना चाहिये (पगिण्हित्ता पोसहसालाए पोसहिए बंभयारी जाव कयमालगं देवं मणसिकरेमाणे २ चिट्ठइ ) इस प्रकार पौषधशाला में पौषध व्रतको धारण कर एवं ब्रह्मचर्यत वाला वह भरत नरेश यावत् कृतमाल- देव का मन में ध्यान करने लगा यहां यावत् शब्द से 'दभसिनसंस्तारकोपगतः उन्मुक्तमणिसुवर्णालङ्कारः" इत्यादि पूर्वोक्त सब पाठ जाव पच्चरिथम दिसि तिमिसगुहाभिमुखं पयातं पासइ) न्यारे भरत येत हव्य २२नने यावत् पश्चिम दिशामा भिसा शुख त२३ तुयुता (पासित्ता) २ ते (हट्ठ तुट्ठ चित्त जाव तिमिसगुहाए अदूरसामंते दुवालसजोयणायाम णवजोयणवित्थिण्ण जाव कयमालस्स देवस्स अट्ठमभत्त पगिण्हइ) हर्षित तम सतापित वित्त थये। યાવત તેણે તમિક્ષા ગુહાની પાસે જ તેનાથી વધારે દૂર પણ નહિ અને અધિક નિકટ પણ નહિ પણ સમુચિત સ્થાનમાં-૧૨ યોજન જેટલો લાંબો અને નવ જન પ્રમાણ પહોળા પિતાના વિશાળ સૈન્યને પડાવ નાખો. યાવત તમાલદેવને સાધવા માટે તેણે અષ્ટમભક્તની તપસ્યા
કાર કરી અહી યાવત્ શબ્દથી વદ્ધકિરનને બેલાવવા, પૌષધશાળાના નિર્માણ માટે तन माहेश मापवो पगेरे पूर्वात सर्व ४२६ मध्याहन ४२ नये. (पगिण्डित्ता पोसहसालाए पोसहिए बंभयारी जाव कयमालग देव मांस करेमाणे २ चिठइ) भाप्रमाणे પૌષધશાળામાં પૌષધવ્રતવાળા તેમજ બ્રહ્મચારી ભરત નરેશ યાવત કૃતમાલ દેવનું મનમાં
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #674
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
ग्राह्यम् अष्टमभक्तिकः कृताष्टमतपाः कृतमालकं देवं मनसि कुर्वन् ध्यायं २ स्तिष्ठति 'तए णं तस्स भरस्सरणो अट्टमभत्तंसि परिणममाणंसि कथमालस्स देवस्स आसणं चलई' ततः खलु तस्य भरतस्य राज्ञचक्रवर्तिनः अष्टमभक्ते परिणमति परिपूर्णप्राये जायमाने सति कृतमालस्य देवस्य आसनं सिंहासनं चलति 'तहेव जाव वेयद्धगिरिकुमारस्स' तथैव पूर्ववदेव यावत् वैतादयगिरिकुमारस्य सदृश पाठो नेतव्यो यावत्पदात् सर्वं प्राग्वत् 'वरं पीइदाणं इत्थीरयणस्स तिलाचोद्दसं भंडालंकारं कडगाणि य जाव आभरणाणि
does' नवरम् अयं विशेषः स्त्रीरत्नस्य कृते तिलकं ललाटाभरणं रत्नमयं चतुर्द्दशं यत्र तत्किचतुर्दशम् ईदृश भाण्डालङ्कार शब्दस्य प्राकृतत्वात् अलङ्कारशब्दस्य परनिपाते संस्कृते पूर्वनिपातोचितत्वात् अलङ्कारभाण्डम् आभरणकरण्डकम् कटकानि च स्त्रीपुरुषसाधारणानि बाह्वाभरणानि यावत् आभरणानि च गृह्णाति, चतुर्द्दशाभरणानि चैवम् 'हार १ हार २ इग ३ कणय ४ रयण ५ मुत्तावली ६ उ केऊरे ७ । कडए ८ तुडिए ९ ग्रहण हुआ जानना चाहिये (तरणं तस्स भरहस्स रण्णो अद्रुमभर्तसि परिणममाणंस कमालदेवस्स आसणं कंपइ ) जब उस भरत राजा को अष्टम भक्त की तपस्या समाप्त होने के सन्मुख हुआ तब कृतमाल देव का आसन कंपायमान हुआ, ( तहेव जाव वेयड्ढगिरि कुमारस्त) यहां पर इस समय वैतादयगिरिकुमार देव के प्रकरण में जैसा कथन किया जा चुका है वह सब यहां पर समझ लेना चाहिए (णवरं पीइदाणं इत्थीरयणस्स तिलगचोदसं भंडालंकारं कडगाणि अ जाव आभरणाणि अ गेण्हइ) प्रीतिदान में वहां के कथन से यहां अन्तर है और वह इस प्रकार से है-प्रीतिदान में उसने भरत राजा को देने के लिये स्त्रीरत्न के निमित्त रत्नमय १४ ललाट- आभरण जिसमें हैं ऐसे अलङ्कार भाण्ड को - आभरण करण्डक को - स्त्री पुरुष साधारण कटकों को, यावत् आभरणों को लिया वे १४ आभरण इस प्रकार से हैं - ( हार १द्धहार५ इग ३ कणय ४रयण २ मुत्तावली ६ उ केऊरे ७ कडए ८ तुडिए ९ मुद्दा १० कुंडल १२ उरसुत्त १२ चूलमणि १३ तिलयं १४ ) (परिव्हित्ता ताए उक्किद्राए ध्यान रखा लाग्यो, अहीं यावत् शब्दथी 'दर्भासनसंस्तारकोपगः उन्मुक्तमणिसुवर्णालङ्कारः" त्याहि पूर्वोस्त सर्व पाउ संग्रहीत थयो छे. (तएणं तस्स भरहस्स रण्णो अठमभत्तं सि परिणममाणस कयमालदेवस्स आसणं कंपड) क्यारे ते लरत राजनी अष्टमलत तपस्या समाप्त थवा भावी ते समये द्रुतमासदेव आसन पायमान थयुं (तहेव जाव धेयड्ढगिरि कुमारस्स) अडी वैतादयगिरि कुमारदेवना अशुभां ने प्रमाणे स्थन वामां आव्युं छे, ते मधु यहीं समोवु लेये. (णवर पीइदाणं इत्थीरयणस्स तिलगचोद से भंडालंकारं कडगाणि जब आभरणाणि अ गेव्हइ) प्रीतिहानना अथनमां सही ते अथन उरत अ ंतर छे. अने તે અંતર આ પ્રમાણે છે-પ્રીતિદાનમાં તેણે ભરત રાજાને આપવા માટે સ્ત્રીરત્નમાટે રત્નમય ૧૪ લલાટ-આભરણેા જેમાં છે એવા અલંકાર ભાંડ-આભરણ કર ́ડક,-સ્ત્રી પુરુષ સાધારણ उटा, यावत् आलरणो सीधां ते १४ खारगे या प्रमाणे छे - (हार १, इहार २, इग ३, कणय ४, रयण ५, मुत्तावली ६, उ केऊरे ७ । कडप ८, तुडिए ९, मुद्दा १०, कुंडल
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
9
Page #675
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ० वक्षस्कारः सू० १३ सुषेणसेनापतेर्विजयवर्णनम्
६६३
मुद्धा १० कुंडल ११ उरसुत १५ चूलमणि १३ तिलयं ||१४|| १ || ' ति तावत् पर्यन्तं वक्तव्यं यावद् भोजनमण्डपे भोजनम्, तत्रैव मगधसुरस्येव महामहिमा अष्टाहिका कृतमालस्य प्रत्यर्पयन्त्याज्ञां श्रेणिप्रश्रेणयः इति ॥१२॥
मूलम् - तरणं से भरहे राया कमालस्स अट्ठाहियाए महामहिमा ए णिवत्ता समाणीए सुसेणं सेणावई सहावेय सहावेत्ता एवं वयासी गच्छाहिणं भो देवापिया ! सिंधुए महाणईए पच्चत्थिमिल्लं णिक्खुडं ससिंधुसागरगिरिमेरागं समविसमणिक्खडाणि य ओ अवेहि ओअवे त्ता अग्गाई वराई रथणाई पडिच्छाहि अग्गाई वराई रयणाणि पडिच्छित्ता ममेयमणत्तियं पञ्चपिणाहि तरणं से सेनावई बलस्स या भर वासंमि विस्सुयजसे महाबलपरक्कमे महप्पा ओअंसी तेयलक्खण जुत्ते मिलक्खुभासाविसारए चित्त चारुभासी भरहे वासंमिणिक्खुडाणं निण्णाण य दुग्गमाण य दुप्पवेसाण य वियाणए अत्थसत्थकुसले श्यणं सेणावई सुसेण भरणं रण्णा एवं वत्ते समाणे हट्टतुट्ठ चित्तमाणं दिए जाव करयलपरिग्गहियं दसणहं सिरसावत्तं मत्थए अंजलि कट्टु एवं सामी ! तहत्ति आणाए विणणं वयणं पडिसुणेइ, पडिसुणित्ता भरस्सरपणो अंतियाओ पडिणिक्खमइ, पडिणिक्खमित्ता जेणेव सए आवासे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छिता कोडंबियपुरिसे सहावे,
ta Haits- सम्माइ) इन सब आभरणों को लेकर वह कृतमाल देव उस देव प्रसिद्ध उत्कृष्ट आदि विशेषणो वाली गति से चलता हुआ महाराजा भरत राजा के पास आया इत्यादि सब कथन यहां वे श्रेणिप्रश्रेणिजन हम आठ दिन का महामहोत्सव कर चुके हैं ऐसी खबर पीछे भरत नरेश को देते हैं यहां तक का जैसा पहिले किया जा चुका वैसा ही कथन कर लेना चाहिये ॥ १२ ॥ |
११, उरसुत्त १२, लमणि १३, तिलयं १४) परिहित्ता ताए उक्किट्ठाए जाव सकारेइ सम्माणेइ) से सर्व मालाने सहने ते कृतभासदेव ते देवप्रसिद्ध उत्कृष्ट हि विशेषणेવાળી ગતિથી ચાલતા ચાલતા તે ભરત રાજા પાસે આવ્યો. ઇત્યાદિ સકથન અહીં તે શ્રેણિપ્રશ્રેણિ જને-અમે ૮ દિવસને મહામહેાત્સવ સમ્પન્ન કર્યાં છે એવી સૂચના ભરતચક્રીને આપે છે. અહી સુધી પહેલાંની જેમજ બધું કથન જાણી લેવુ જોઇએ. ૫૧૨ા
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #676
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे सदावित्ता एवं वयासी खिप्पामेव भो देवाणुप्पियाः आभिसेक्कं हत्थिरयणं पडिकप्पेह हयगयरहपवर जाव चाउरंगिणि सेण्णं सण्णाहेह त्तिकट्ट जेणेव मज्जणघरे तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता मज्जणधरं अणुपविसइ अणुपविसित्ता पहाए कयवलिकम्मे कयकोउय मंगलपायच्छित्ते सनद्धबद्धवम्मियकवए उप्पिलिय सरासणपट्टिए पिणद्ध गेविज्ज वद्ध अविद्ध विमलवरचिंधपट्टे गहियाउहप्पहरणे अणेगगणनायग दंडनायग जाव सद्धिं संपरिखुडे सकोरंटमल्लदामेणं छत्तेणं धरिज्जमाणेणं मंगलजयस हकयालोलोए मज्जणघराओ पडिणिक्खमइ पडिणिक्खमित्ता जेणेव बाहिरिया उवट्ठाण साला जेणेव आभिसेक्के हत्थिस्यणे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता अभिसेक्कं हत्थिरयणं दुरुढे। तए णं से सुसेणे सेणावई हथिखंधवरगए सकोरंट मल्लदामेण छत्तेणं धरिज्जमाणेणं हयगयरहपवरजोहकलियाए चाउरंगिणीए सेणाए सद्धि संपरिबुडे महया भडच डगरपहगर वंदपरिक्खित्ते महया उक्किट्टि सीहणाय बोलकलकलसदेणं समुदखभूयंपिव करेमाणे करेमाणे सव्विद्धीए सव्वज्जुईए सव्वबलेण जाव निग्धोसनाइएणं जेणेव सिंधू महाणई तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता. चम्मरयणं पगमुसइ तएणं तं सिविच्छ सरिसरुवं मुत्ततारद्धचंदचित्तं अयलमकंपं अभेज्जकवयं जंतं सलिलासु सागरेसु य उत्तरणं दिव्वं चम्मरयणं सणसत्तरसाइं सव्व धण्णाई जत्थ राहंति एगदिवसेण वावियाई वासं णाऊण चक्कवट्टिणा परा मुंढे दिवे चम्मरयणे दुवालस्स जोयणाइं तिरियं पवित्थरइ तत्थ साहियाई तएणं से दिव्वे चक्करयणे सुसेणसेणावइणा परामुढे समाणे खिप्पामेव णावामूए जाए आविहोत्था तएणं से सुसेणे सेणावइ स खंधावारबलवाहणे णावामूयं चम्मरयणं दुरुहइ दुरुहिता सिंधु महाणई विमलजलतुंगवीचि णावाभूएणं चम्मरयणेणं सबलवाहणे ससेणे समुत्तिण्णे तओ महाणइ मुत्तरितु सिंधुं अप्पडिहयसासणे अ सेणावइ कहिंचि गामगरणगर पव्व
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #677
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ० वक्षस्कारः सू० १३ सुषेणसेनापतेविजयवर्णनम् याणि खेडकव्वडमडंबाणि पट्टणाणि सिंहलए बब्बरए य सव्वं च अंगलोयं बलायालोयं च परमरम्मं जवणदीवं च पवरमणिरयणग कोसागारसमिद्धं आरबके रोमके य अलसंड विसयवासीय पिक्खुरे कालमुहे जोणएय उत्तर वेयद्ध संसियाओ य मेच्छजाइ बहुप्पगारा दाहिण अवरेण जाव सिंधु सागरंतो ति सव्वपवर कच्छं चओ अवेऊण पडिणिअत्तो बहुसमरमणिज्जे य भूमिभागे तस्स कच्छस्स सुहणिसण्णे ताहे ते जणवयाण णगराण पट्टणा णय जे य ताहि सामिया पभूया आगरपत्ती य मंडलपतीय पट्टणपती य सव्वे घेत्तूण पाहुडाइ आभरणाणि भूसणाणि रयणाणि य वत्थाणि य महरिहा णि अण्णं च जं वरिटुं रायारिहं जं च इच्छिअव्वं एअं सेणावइस्स उवणे ति मत्थयकयंजलिपुडा पुणरवि काऊण अंजलिं मत्थयंमि पणयातुब्मे अम्हे ऽत्थ सामियादेवयव सरणा गया भो तुम्भ विसयवासिणोत्ति विजयं जंप माणा सेणावइणा जहारिहं ठविउ पूइअ विसज्जिआणिअत्ता सगाणि णगराणि पट्ठणाणि अणुपविट्ठा, ताहे सेणावई सविणओ घेत्तुण पाहुडाइं आभरणाणि भूसणाणि रयणाणि य पुणरवि तं सिंधुनामधेज्ज उत्तिण्णे अणहसासणबले, तहेव भरहस्स रण्णो णिवेएइ णिवेइत्ता य अप्पिणित्ता य पाहुडाइं सक्कारिय सम्माणिए सहरिसे विसज्जिए सगं पडमंडव मइगए, ततेणं सुसेणे सेणावई पहाए कयवलि कम्मे कयकोउयमंगलपायच्छित्ते जिमिअभुतुत्तगगए समाणे जाव सरसगासीसचंदणुक्खित्तगायसरीरे उप्पि पासायवरगए फुट्ठमाणेहिं मुइंगमस्थएहिं वत्तीसइ वद्धेहिं णाडएहिं वरतरुणी संपउत्तेहिं उवणच्चिज्जमाणे २ महया हयणमृगीअवाइअ तंतीतलतालतुडिअघणमुइंगपडुप्पवाइअरवे णं इट्टे सहफरिसरसरूवगंधे पंचविहे माणुस्सए काम भोगे भुजमाणे विहरइ सू०१३॥
छाया-ततः खलु स भरतो राजा कृतमालस्य अष्टाहिकायां महामहिमायां निवृत्तायां सत्यां सुषेणं सेनापति शब्दयति शब्दयित्वा एवमवादीत्-गच्छ खलु भो देवानुपिय ! सिमध्वा महानद्याः पाश्चात्य निष्कुटं ससिन्धुसागरगिरिमर्यादं समविषमनिष्कुटानि च साधय,
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #678
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे साधयित्वा अग्रयाणि वराणि रत्नानि प्रतीच्छ, अग्रयाणि वराणि रत्नानि प्रतीज्य ममैतामाज्ञप्तिकां प्रत्यर्पय, ततः खलु स सेनापतिः बलस्य नेता भरते वर्षे विश्रुतयशाः, महाबलपराक्रमः, महात्मा, ओजस्वी तेजोलक्षणयुक्तः, म्लेच्छभाषाविशारदः, चित्रचारुभाषी, भरते वर्षे निष्कुटानां निम्नानांच दुर्गमानां च दुष्प्रवेशानां च विज्ञायकः, अस्त्रशस्त्रकुशलः अर्थशास्त्र कुशलो वा रत्न सेनापतिः सुषेणं भरतेन राशा एव मुक्तः सन् हृष्टतुष्ट चित्तानन्दितः यावत् करतलपरिगृहीत दशनखं शिरसावत मस्तके अंजलिं कृत्वा एवं स्वामिन् ! तथेति आज्ञा याः विनयेन वचनं प्रतिश्रृणोति, प्रतिश्रत्य भरतस्य राज्ञः अन्तिकात् प्रतिनिष्कामति प्रतिनिक्रम्य यत्रैव स्वस्य आवासः तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य कौटुम्बिकपुरुषान् शब्दयति शयित्वा एवमवादीत् क्षिप्रमेव भो देवानुप्रिय ! आभिषेक्यं हस्तिरत्नं प्रतिकल्पय हयगजरथ प्रवर यावत् चातुरङ्गिणों सेनां सन्नाहय इति कृत्वा यत्रैव मज्जनगृहं तत्रैवोपागच्छति उपागत्य मज्जनगृहमनुप्रविशति अनुप्रविश्य स्नातः कृतबलिकर्मा कृतकौतुकमङ्गलप्रायश्चित्तः, सन्नद्धबद्धवम्मितकवचः, उत्पीडितशरासनपट्टिकः, पिनद्धप्रै वेयबद्धाविद्ध विमलवरचिह्नपट, गृहीतायुधप्रहरणः, अनेक गणनायक दंडनायक यावत्सार्द्ध संपरिवृतः सकोरण्डमाल्यदाम्ना छत्रेण ध्रियमाणेन मङ्गल जयशब्दकृतालोको मज्जनगृहात् प्रतिनिष्कामति प्रतिनिष्क्रम्य यत्रैव बाह्या उपस्थाशाला यत्रैव आभिषेक्यं हस्तिरन्न तत्रैवो पागच्छति, उपागत्य आभिषेक्यं हस्तिरत्नं दुरूढः। ततः खलु स सुषेणः सेनापतिः हस्तिस्कन्धवरगतः सकोरण्ट माल्यदाम्ना छत्रण ध्रियमाणेन हयगजरथप्रवरयोधकलितया चातुनङ्गिण्या सेनया सार्द्ध संपरिवृतः महता भट 'चड़गपहगर विस्तारवृन्द परिक्षिप्तःमहतोत्कृष्ट सहनाद बोलकलकलशब्देन समुद्ररवभूतमिव कुर्वन् कुर्वन् सर्वद्धिकः सर्वातिकः सर्वबलेन यावत् निर्घोषनादेन यत्रैव सिन्धु महानदी तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य, चर्मरन्नं परामृशति, ततः खलु तत् श्रीवत्ससदृशम् मुक्ततारार्द्ध चन्द्रचित्रम् अचलम् अकम्पम् अभेद्यकवचम् यत् तत् सलिलासु सागरेषु चोत्तरण दिव्यं चर्मरत्नम् शणसप्तदशानि सर्वधान्यानि यत्र रोहन्ने एकदिवसेनोप्तानि, वर्षे राज्ञा चक्रवत्तिना परामृष्टं दिव्यचर्मरत्नं द्वादशयोजनानि तिर्यक् प्रविस्तृणाति तत्र साधिकानि, ततः खलु तहिव्यं चर्मरत्नं सुषेण सेनापतिना परामृष्टं मत् क्षिप्रमेव नौभूतं जातं चाप्यभवत् । ततः खलु सः सुषेणः सेनापतिः सस्कन्धावारबलवाहनः नौभूतं चर्मरत्नम् आरोहति, आरुह्य सिन्धु महानदी विमलजलतुङ्गवीचिं नौभूतेन चर्मरत्नेन सबलवाहनः स सैन्यः समुत्तीर्णः, ततो महानदी सिन्धुमुत्तीर्य अप्रतिहतशासनश्च सेनापतिः क्वचित् ग्रामाकरनगरपर्वतान् खेट कर्वटमडम्बानि पत्तनानि सिंहलकान् बर्बरकाँश्च सर्व च अङ्गलोक बलावलोकं च परमरम्यम्, यबनद्वीपं च प्रचरमणिरत्नकोशागारसमृद्धम्, आरबकान् रोमांश्च अलसण्ड विषयवासिनश्च पिक्खुरान् कालमुखान् जोनकांश्च उत्तरवैताव्यसंश्रिताश्च म्लेच्छजाती बहुप्रकारा, दक्षिणापरेण यावत् सिन्धुसागरान्त इति, सर्वप्रवरं कच्छं च 'ओअवेउण' साधयित्वा प्रतिनिवृत्तो बहुसमरमणीये च भूमिभागे तस्य कच्छस्य सुखनिषण्णः, तस्मिन् काले ते जनपदानां नगराणां पत्तनानां च ये च स्वामिकाः प्रभूताः आकरपत यश्च मण्डलपतयश्च पत्तनपतयश्च सर्वे गृहीत्वा प्राभृतानि आभरणानि भूषणानि रत्नानि च वस्त्राणि च महा_णि अन्यच्च यद्वरिष्ठं राजाहं यच्च एव्यम् एतत् सेनापते
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #679
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका त वक्षस्कारः सू० १३ सुषेणसेनापतेविजयवर्णनम् पतेवियजवर्णम् ६६७ रुपनयन्ति, मस्तककृताञ्जलिपुटार, पुनरपि मस्तके अञ्जलिं कृत्वा प्रणताः यूय मस्माकमत्र स्वामिनः देवतामिव शरणागताः स्मो वयं युष्माकं विषयवासिन इति विजयं जल्पन्तः सेनापतिना यथार्ह स्थापिताः पूजिताविसर्जिताःनिवृत्ताःस्वकानि स्वकानि नगराणि पत्तनानि अनुप्रविष्टाः । तस्मिन् काले सेनापतिः सविनयो गृहीत्वा प्राभृतानि आभरणानि भूषणानि रत्नानि च पुनरपि ताँ न्धुिनामधेयामुत्तीर्णः अक्षतशासनबलः तथैव भरतस्य राशो निवेदयति निवेदयित्वा च प्राभूतानि अर्पयित्वा च (स्थितः) सत्कारितः सम्मानितः सहर्षः बिसृष्टः स्वकं पटमण्डपमधिगतः । ततः खलु सुषेणः सेनापतिः स्नातः कृतबलिकर्मा कृतकौतुकमङ्गलप्रायश्चित्तः जिमितभुक्तयुत्तरागतः सन् यावत् सरसगोशीर्षचन्दनोक्षित गात्रशरीरः उपरि प्रासादवरगतः स्फुटद्भिः मृदङ्गमस्तकः द्वात्रिंशद्वद्धर्नाटकैः वरतरूणी सम्प्रयुक्तैः उपनृत्यमानः २, उपगीयमानः २, उपलभ्य (लाल्य) मानः २, महताऽहतनाटय गीतवादित तन्त्री तल ताल त्रुटित धनमृदङ्गपटुप्रवादितरवेण इष्टान् शब्दस्पर्श रसरूपगन्धान पञ्चविधान् मानुष्यकान् कामभोगान् भुञ्जानो विहरति ।।सू० १३॥
टीका-'तए णं से' इत्यादि । 'तए णं से भरहे राया कयमालस्स अट्टाहियाए महामहिमाए णिवत्ताए समाणीए सुसेणं सेणावइ सदावेइ' ततः खलु स भरतो राजा चक्रवर्ती कृतमालस्य विजयोपलक्षिकायाम् अष्टाहिकायां महामहिमाया निवृत्तायां समासायां सत्याम् सुषेणं सुषेणनामकं सेनापति शब्दयति अह्वयति 'सदावित्ता' शब्दयित्वा आहृय एवं वयासी' एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत् उक्तवान् 'गच्छाहिणं भो देवाणुप्पिया। सिंधए महाणईए पच्चस्थिमिल्लं णिक्खुड ससिंधु सागरगिरिमेरागं समविसमणिक्खुडाणियओ अवेहि' गच्छ खलु भो देवानुप्रिय ! सेनापते सुषेण ! सिन्ध्वा महानद्याः पाश्चात्यं
'तएण से भरहे राया कयमालस्स अट्ठाहियाए'-इत्यादि सूत्र-१३
टीकार्थ-जब श्रेणि प्रश्रेणिजनों ने कृतमाल देव को साधने के निमित्तकिये गये भरत राजा को उनके द्वारा आदिष्ट आठ दिन तक के महामहोत्सव हो जाने की खबर दे दी तब भरत-राजा ने (सुसेणं सेणावई सद्दावेइ) सुषेण नाम के सेनापति को बुलाया (सद्दावित्ता एवं वयासी) और बुलाकरके उससे ऐसा कहा-('गच्छाहिणं भो देवाणुप्पिय ! सिंधूए महाणईए पच्चस्थिमिल्लं णिक्खंड ससि-न्धुं सागरगिरिमेरागं समविसमणिक्खुडाणि अ ओअवेहि) हे देवानु प्रिय । तुम
'तएणं से भरहे राया कयमालस्स अट्ठाहियाए' इत्यादि-सूत्र-॥१२॥
ટીકાઈકતમાલદેવને સાધ્યા પછી ભરત મહારાજાએ શ્રેણી પ્રશ્રેણી જનેને આઠ દિવસને મહામહોત્સ આયોજિત કરવાની આજ્ઞા આપી. ભરત મહારાજાની આજ્ઞા મુજબ મહામહોત્સવ समय पानी न २ माथी त्यारे भरत २०१ये (सुसेण सेणावई सहावेइ) सबै नाम सेनातिन यासाव्या. (सद्दाबित्ता एवं वयासी) मन मोसावा. तर प्रमाणे ह्य. (गच्छाहिण भो देवाणुपिया! सिधूए महाणइए पच्चस्थिमिल्लं णिवरखड ससिन्धु सागरगिरिमेरागं समविसमणिक्खुडाणि अ ओअवेहि ) हेवानुप्रिय ! तमे
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #680
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६८
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे पश्चिमदिग्वतिनं निष्कुटं कोणस्थितभरतक्षेत्रखण्ड रूपम्, इदं चक्रैविभाजकैविभक्तमित्याह'ससिंधु सागरगिरिमेरागं' इति ससिन्धुसागरगिरिमर्यादम् तत्र पूर्वस्यां दक्षिणस्यां च सिन्धुर्नदी पश्चिमायां सागरः-पश्चिमसमुद्रः उत्तरस्यां गिरिर्वताढयः एतैः कृता मर्यादा विभागरूपा तया सहितम् यत् तत्तथा एभिः कृतविभागमित्यर्थः 'समविसमणिक्खुडाणि य' समविषमनिष्कुटानि च समानि च समभूमिभागवत्तोनि विषमाणि च-दुर्गभूमिभागवत्तीनि च यानि निष्कुटानि अवान्तरक्षेत्रखण्डरूपाणि तानि तथा 'ओअवेहि' साधय तत्र विजयं कुरु अस्मद आज्ञा प्रवर्तय 'ओअवेत्ता' साधयित्वा 'अग्गाइवराई रयणाई पडिच्छाहि' अग्र्याणि सधस्कानि वराणि प्रधानानि रत्नानि स्वस्वजातौ उत्कृष्टवस्तूनि प्रतीच्छ गृहाण 'पडिच्छित्ता' प्रतीष्य गृहीत्वा 'ममेय माणत्तियं पच्चप्पिणाहि' मम एतामाज्ञप्तिकां प्रत्यपंय ततो भरतेन आज्ञापिते सति सुषेणो सेनापतिः यादृशो गुणी यथा च कृतवान् तथाऽऽह-'तए णं से सेणावई बलस्स णेया भरहे वासंमि विस्सुयजसे महाबलपरक्कमे महप्पा ओअंसी तेअलक्खणजुत्ते मिलक्खुमासाविसारए चित्तचारुभासी' ततः खलु स सुषेण ः सेनापतिः बलस्य हस्त्यादिस्कन्धरूपस्य नेता स्वामी स्वातन्त्र्येण प्रवर्तकः भरते सिन्धु महानदी के पश्चिमदिग्वर्ती भरतक्षेत्र खण्डरूप निष्कुट प्रदेश को जो कि पूर्व में और दक्षिण दिशा में सिन्धु महानदी के द्वारा, पश्चिम-दिशा में पश्चिम समुद्र के द्वारा और उत्तर दिशा में वैताढयनामक गिरि के द्वारा विभक्त हुआ है तथा वहां के सम विषमरूप-अवान्तर क्षेत्रों को हमारे अधीन करो. अर्थात् वहां जाकर तुम हमारी आज्ञा के वशवर्ती उन्हें बनाओ (ओअवेत्ता अग्गाई वराई रयणाई पडिच्छाहि) हमारी आज्ञा के वशवर्ती उन्हें बनाकर वहां से तुम श्रेष्ठ नवीन रत्नों को-अपनो२ जाति में उत्कृष्ट वस्तुओं को-ग्रहण करो (पडिच्छित्ता ममेयमाणित्तियं पच्चप्पिणाहि) ग्रहण करके फिर हमें हमारी इस आज्ञा की पूर्ति हो जाने की खबर दो (तते णं से सेणावई बलस्स णेआ मरहे वासंमि विस्सुअजसे महाबलपरक्कमे महप्पा ओअसी तेय लक्खण जुत्ते मिलक्ख भासा विसारए चित्तचारुभासी) उस प्रकार से भरत के द्वारा आज्ञप्त हुआ वह सैन्य का नेता સિન્ધ મહાનદીના પશ્ચિમ દિગ્વતી ભરતક્ષેત્ર ખંડરૂપ નિષ્ફટ પ્રદેશને કે જે પૂર્વમાં અને દક્ષિણમાં સિધુ મહાનદી વડે પશ્ચિમ દિશામાં પશ્ચિમ સમુદ્ર વડે અને ઉત્તર દિશામાં વૈતાઢ્ય નામક ગિરિ વડે વિભક્ત છે, તેમજ ત્યાંના બીજા સમ-વિષમ રૂપ અવાન્તર ક્ષેત્રોને અમારે અધિન કરે. અર્થાત્ ત્યાં જઈને તમે અમારી આજ્ઞાવતી તેમને બનાઓ (ओअवेत्ता अग्गाई वराई रयणाई पडिच्छाहि) समारी माज्ञा शती मनावाने त्यांची तमे नवीन नान ६२४ मारनी कृतिम १२तुमाने अहए। ४२॥ (पडिच्छित्ता ममेयमाणत्तियं पञ्चपिणाहि) अहए। शने पछी आज्ञा पूरी वानी मभने सूयनामापी. (त एणं सेणापई बलस्स णेआ भरहे वासंमि विस्सुअजसे महाबलपरक्कमे महप्पा ओअसी तेयलक्खणजुत्ते मिलक्खभासाविसारए चितचारुभासी) मा प्रभारी सरत माजत थयेसोते सेनापति सुषे । જેને યશ ભરતક્ષેત્રમાં પ્રખ્યાત છે અને જેના પ્રતાપથી ભારતની સેના પરાક્રમશાલી માન
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #681
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ० वक्षस्कारः सू० १३ सुषेणसेनापतेविजयवर्णनम् .. ६६९ वर्षे विश्रुतयशाः-विख्यातकीत्तिः, महाबलपराक्रमः-महतः बलस्य सैन्यस्य भरतचक्रवर्तिसम्बन्धिनः, पराक्रमो यस्मात् स तथा, एतेन 'ओअंसी' इति पदेन पौनरुक्त्यम् 'महप्पा' महात्मा उदात्तस्वभावः विपुलाशयवान् 'ओअंसी' ओजस्वी आत्मना वीर्याधिकः प्रकर्षात्मशक्तिवान् 'तेअलक्खणजुत्ते' तेजो लक्षणयुक्तः तेजसा शरीरेण लक्षणैश्च सत्त्वादिभिः सम्पन्नः प्रशस्तगुणयुक्तः 'मिलवखुभासाविसारए' म्लेच्छभाषाविशारदः म्लेच्छभाषासु-पारसी आरबी प्रमुखासु विशारदः पण्डितः अतएव 'चित्त चारुभासी' चित्रचारुभाषी चित्रं विविधं चारु गुणोपेतं भाषते इत्येवं शील: आग्राम्यापि गुणोपेतभाषणशीलः पुनश्च ‘भरहे वासंमि निकखुडाणं निष्णाण य दुग्गमाण य दुप्पवेसाण य विआणए अत्थसत्थकुसले रयणं सेणावई सुसेणे भरहेणं रण्णा एवं वुत्ते समाणे हट्ट तुट्ट चित्तमाण दिए जाव करयलपरिग्गहियं दसणह सिरसावत्तं मत्थए अंजलि कटु एवं सामी! तहत्ति आणाए विणएणं वयणं पडिसुणेइ' भरतेवर्षे भरतक्षेत्रे निष्कुटानाम् अवान्तरक्षेत्रखण्डरूपाणाम् , निम्नानां च गम्भीरस्थानाम् दुर्गमानां च दुःखेन गन्तु शक्यानाम् , दुष्प्रवेशानां च दुःखेन प्रवेष्टुं शक्यानां भूभागानां विज्ञायकः तद्बासीव प्रचार चतुरः, अस्त्रशस्त्र कुशलः तत्र अस्त्रं बाणादिकः शस्त्रं खड्गादिकं तत्र कुशल प्रसिद्धः सुषेण सेनापति कि जिस का भरत क्षेत्र में यश प्रख्यात है जिससे भरत की सेना पराक्रम शाली मानी जाती है जो स्वयं-तेजस्वो है जिस का स्वभाव उदात्त है-विपुल आशय-वाला है शरीर संबंधी तेज से, एवं सत्त्वादि लक्षणों से जो संपन्न है म्लेच्छमायाओं का-पारसी आरबी, आदि भाषाओं का जो बिशिष्ट ज्ञाता है और इसी से जो विविध प्रकार की भाषाओं को सुन्दर ढंग से बोलना है (भरहे वासंभि णिक्खुडाणं निण्णाय दुग्गमाणय दुप्पवेसाणय विआणए अत्थसत्थकुसले रयण सेणावई सुसेणे-भर हेणं रण्णा एवं वुत्ते समाणे हट्ट तुद्र चित्तमाणदिए जाव करयलपरिग्गहियं दसणहं सिरसावत्तं मत्थए अजलिं कटु एवं सामी ! तहत्ति आणाए विणएणं वयणं पडिसुणेइ) जो भरत क्षेत्र में अवान्तर क्षेत्र खण्ड रूप निष्कुटों जिस में हरेक कोइ प्रवेश नहीं कर सके गंभीर-स्थानों का दुर्गम स्थानों का एवं जिनमें प्रवेश बड़ी कठिनाइ से किया जा सके ऐसे स्थानो का विज्ञायक है विशेष रूप से जानने वाला है अस्त्र शस्त्र संचालन में बाणादिरूप अस्त्र एवं વામાં આવે છે. જે સ્વયં તેજસ્વી છે, જેનો સ્વભાવ ઉદાત્ત છે. વિપુલ આશય વાળો છે. શરીર સંબંધી તેજથી તેમજ સત્યાદિ લક્ષણેથી જે સંપન્ન છે. મ્લેચ્છ ભાષાઓ ફારસી, અરબી વગેરે ભાષાઓને જે વિશિષ્ટ જ્ઞાતા છે. એથી જ જે વિવિધ પ્રકારની ભાષાઓને
१२ गयी मासी शछे. (भरहे वास मि णिक्खुडाण निष्णाय दुग्गमाण य दुप्पवेसाणयविआणए अत्थसत्थ कुले रयण सेणावइ सुसेणे भरहेणं रण्णा एवंवुत्ते समाणे हट्ट-तुट्ट चित्तमाणदिए जाव करयलपरिग्गहियं दसणहं सिरसावत्तं मत्थए अंजलि कटु एवं सामी तहत्ति आणाए विणएण वयण पडिसुणेइ) रे मरत क्षेत्रमा अपान्तर क्षेत्र ५७३५ मिटोभा દરેક કઇ પ્રવેશી શકે નહિ, એવાં ગંભીર સ્થાને, દુર્ગમ સ્થાનો કે જેમાં પ્રવેશ કરવું અતીવ દુષ્કર કાર્ય છે. તેવા સ્થાનો વિજ્ઞાપક છે. વિશેષ રૂપથી જાણકાર છે. અસ્ત્ર શસ્ત્ર સંચાલનમાં બાણાદિ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #682
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
अर्थशस्त्रकुशलो वा अर्थशास्त्र नीतिशास्त्रादि तत्र कुशलः निपुणः रत्नं रत्नस्वरूपः सेनापतिः - सर्व सेनाप्रधानः सुषेणः - तन्नामको भरतेन राज्ञा चक्रवर्त्तिना एवमुक्तः सन् हृष्टतुष्टचित्तानन्दितः यावत् पदात् नन्दितः प्रीतिमनाः परमसौमनस्थितः करतलपरिगृहीतं दशनखं शिरसावत्र्त मस्तके अञ्जलिं कृत्वा तत्र करतलाभ्यां परिगृहीतो यस्तं तथा दशकरद्वयसम्बन्धिनो नखाः समुदिताः तत्र स तथा तं मस्तके अञ्जलिं कृत्वा एवम् उक्तवान् एवं स्वामिन् ! यथा श्रीमान् आदिशति तथेति तथास्तु इति कृत्वा आज्ञायाः स्वामिशासनस्य विनयेन विनयपूर्वकं वचनं प्रतिगृणोति स्वीकरोति 'पडिणित्ता' प्रतिश्रुत्य स्वीकृत्य 'भरहरूस रण्णो अंतियाओ पडिणिक्खमइ' भरतस्य राज्ञः अन्तिकात् समोपात् प्रतिनिष्क्रामति निर्गच्छते पडिणिक्खमित्ता) प्रतिनिष्क्रम्य 'जेणेव सए आवासे तेव उवागच्छति' यत्रैव स्वस्य आवासः निवासस्थानं तत्रैव उपागच्छति आगच्छति 'उवागच्छित्ता' उपागत्य स सुषेण:- 'कोडुंबिय पुरि से सदावेइ' कौटुम्बिक पुरुषान् शब्दयति आह्वयति 'सावित्ता' शब्दयित्वा आहूय ' एवं वयासी' एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत् उक्तवान् स्वगादिरूप शस्त्र के द्वारा प्रहार करने में कुशल है अथवा अर्थ शास्त्र में निपुण है इसी कारण उसे सेनापतिरत्न कहा गया है ऐसे उस सेनापतिरत्न सुषेण से भरतचक्री ने जब पूर्वोक्त रूप से कहा तो वह अपने स्वामी की बात को सुनकर बहुत ही अधिक हर्षित एवं संतुष्ट चित्त हुआ "यहां प्रयुक्त हुए- यावत्पद से “नन्दितः प्रीतिमनाः परमसौमनस्थितः || इन पदों का ग्रहण हुआ है उसने दोनों हाथों को दशों नख जिसमें मिलजाबें एसे अंजुलि के रूप में करके - और उसे मस्तक पर से घुमा करके उस प्रकार से कहा- हे स्वामिन् ! आपकी आज्ञा हमें प्रमाण है इस प्रकार कहकर उसने स्वामी के आज्ञा के वचनों को विनय के साथ स्वीकार कर लिया (पडिसु णित्ता भरहस्स रण्णो अंतियाओ पडिणिक्खमइ) स्वीकार करके फिर वह भरत राजा के पास से चला आया - (पडिणिक्खमित्ता जेणेव सए आवासे तेणेव उवागच्छइ) वहां से आकर वह जहां अपना घर था वहां आया - ( उवागच्छित्ता कोटुंबिय पुरिसे सदावेइ) वहां आकर के उस सुषेण ने अपने को कौटुंबिक पुरुषों को बुलाया (सदावित्ता एवं क्यासी) बुला कर फिर उनसे उसने રૂપ શસ્ત્ર તેમજખડગાદિ રૂપ શસ્ત્ર વડેપ્રહાર કરવામાં જે કુશળ છે અથવા અર્થશાસ્ત્રમાં નિપુણ્ છે, એથી જ તેને સેનાપતિરત્ન કહેવામાં આવેલ છે. એવા તે સેનાપતિરત્ન સુષેણને તે ભરતચક્રીએ જ્યારે પૂર્વક્તિ રૂપમાં કહ્યુ ત્યારે તે પેાતાના સ્વામીની વાતને સાંભળીને ખૂબજ હષિત તેમજ संतुष्ट चित्त थय। हीं प्रयुक्त थयेस यावत् पथी (नन्दितः प्रीतिमनाः परम सौमनस्थितः) એપદેશનુ' ગ્રહણ થયું' છે. તે સેનાપતિએ બને હાથેાના દશ નખે જેમાં સંયુક્ત થઈ જાય તેમ અલિના રૂપમાં ખતાવીને અને તેને મસ્તકે ફેરવીને આ પ્રમાણે કહ્યુ “હે સ્વામીન્ ! આપશ્રીની આજ્ઞા મારા માટે પ્રમાણ રૂપ છે આમ કહીને તેણે સ્વામીની આજ્ઞાના વચને सविनय स्वीारी सीधा (पडिसुणित्ता भरहस्ल रण्णो अंतियाओ पडिणिक्खमइ) स्वीर उरीने पछी ते भरत राम पासेथी तो रह्यो ( पडिणिक्खमित्ता जेणेव सर आवासे तेणेव उवागच्छइ) त्यांथी न्यावीने ते ज्या पोता घर हतुं त्यां मन्ये (उवागच्छित्ता कोडुंबिय
६७०
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #683
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ० वक्षस्कारः सू० १३ सुषेणसेनापतेर्विजयवर्णनम्
६७१
'farerna भो देवापिया ! आभिसेवक हत्थिरयणं पडिकप्पेह' क्षिप्रमेव भो देवानुप्रियाः ! आभिषेक्यम् अभिषेकयोग्यं हस्तिरत्नं प्रधान हस्तिनं प्रतिकल्पयत सज्जीकुरुत ' हयगयरहपवर जाव चउरंगिणं सेण्णं सण्णा हेह' हयगजरथप्रवर यावत् पदात् योधकलितां चातुरङ्गिणीं सेनां सन्नाहयत सन्नद्धां कुरुत 'चिकट्टु' इतिकृत्वा 'जेणेव सज्जणघरे तेणेव उवागच्छ इ' यत्रैव मज्जनगृहं स्नानगृहं तत्रैव उपागच्छति 'आगच्छित्ता' उपागत्य 'मज्जणघरं अणुपवस' मज्जनगृहम् अनुप्रविशति 'अणुपविसित्ता' अनुप्रविश्य 'व्हाए' स्नातः 'areena' कृतबलिकर्मा - कृतं बलिकर्म येन स तथा वायसादिभ्यो दत्तान्नभागः 'कयकोउयमंगलपायच्छते कृतकौतुकमङ्गलप्रायश्चित्तः - कृतं कौतुकेन कुतूहलेन मङ्गलं पापशान्त्यर्थे प्रायश्चित्तं च येन स तथा 'सन्नद्धं शरीरारोपणात् बद्धं कसाबन्धनतः व लोह कत्तलादिरूपं सञ्जातमस्येति वर्मितम् एतादृशं कवचं तनुत्राणं यस्य स तथा, पुनश्च कीदृशः सुषेण: 'उपपीलिय सरासणपट्टिए' उत्पीडितशरासन पट्टिक: उत्पीडिता - गाढं गुणारोपणाद् ऐसा कहा - ( खिप्पामेव भो देवाणुविया ! आभिसेक्कं हत्थिरयणं पडिक पेह) हे देवानुप्रियो ! तुम लोग बहुत ही शीघ्र अभिषेक योग्य प्रधान हस्ती को सज्जित करो ( हयगय रहपवर जाव चउरंगिण सेण्णं सण्णा हेह) तथा हय, गज रथ, प्रवर, पदाति जनों से युक्त चतुरंगिणी सेना को सज्जित करो (इति कट्टु जेणेव मज्जणघरे तेणेव उवागच्छइ ऐसा आदेश अपने कौटुम्बिक पुरुषों की देकर वह जहां पर स्नान गृह था वहां पर आगया (अणुपविसित्ता हाए कयबलिकम्मे ) वहां पर आकर के उसने स्नान किया और वलिकर्म किया काक आदिकों के लिये अन्न का वितरण किया ( कयकोउय मंगलपायच्छित्ते ) कौतूहल से मंगल और दुस्वप्न शान्त्यर्थ प्रायश्चित किया (ease वम्मिय कवए) शरीर पर आरोपण कर के वर्मितलीह के मोटे २ तारों से निर्मित हुए कवच को कसा बन्धन से बांधा खूब - जकड़ कर शरीर पर बन्धन से बद्ध कर पहिरा (उप्पीलिय सरासणपट्टिए) धनुष पर बहुत ही मजबूती के साथ प्रत्यञ्चा का आरोपण पुरिसे सदावे) त्या भावाने ले सुरेश पोताना दुजिङ पुरुषाने मोलाच्या ( सदावित्ता एवं वयासी) साने पछी ते सुषेणे तेभने मामा - खिप्पामेव भो देवाणुपिया ! अभिसेक्क हत्थरयणं पडिकप्पेह ) हे देवानुप्रियो ! तसे बोडो हम शीघ्र अलिषे योग्य प्रधान हस्तिने सुषक्ति । ( हयगय रहपवर जाव चउरंगिणं सेण्णं सण्णा) ते हय, गन, रथ, अवर पहाति बनोथी युक्त खेवी यतुरंगीली सेना ४। (इतिकटु जेणेव मज्जणघरे तेणेव उवागच्छइ) पोताना भेटु भिड पुरुषाने येथे। आदेश यायीने ते ज्यां स्नान गृह हेतु त्यां भावी गये. (अणुपचिसित्ता पहाए कयवलकम्मे ) ત્યાં આવીને તેણે સ્નાન કર્યુ અને લિકમ કર્યું' કાક વગેરે માટે અન્નનુ વિતરણ કર્યુ ( कयक जयमंगलपाय च्छित्ते ) ौतूहलथी मंगल भने दुस्वरन शान्त्यर्थं प्रायश्चित
5.
( सन्नद्धवद्ध वम्मिय कवए) शरीर पर आरोप ने पति बोना मोटा मोटा તારાથી નિર્મિત કચને કથા અધનથી આખદ્ધ કયુ એટલે કે એકદમ મજબૂતીથી श्र्वयने सांध्यु ( उदपीलिय सरासणपट्टिए) धनुष्य उचर यूमन मन्यूतीया अत्यंयानु
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #684
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७२
__ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे दृढीकृता शरासनपट्टिका धनुर्दण्डो येन स तथा 'पिणद्धगेविज्जबद्ध आविद्ध विमलवरचिंधपट्टे' पिनद्धप्रैवेयबद्धाविद्धविमलवरचिह्नपट्टः, पिनद्धं ग्रैवेयं-ग्रीवात्राणकं ग्रीवाभरणं वा येन स तथा वद्धो-ग्रन्थिदानेन आविद्धः परिहितो मस्तकावेष्टनेन विमलवरचिह्नपट्टो वीरातिवीरता सूचकवस्त्रविशेषो येन स तथा, पिनद्धप्रैवेयश्चासौ बद्धाविद्धविमलवरचिन्हपदृश्चेति स तथा 'गहियाउहप्पहरणे' गृहीतायुधप्रहरणः गृहीतानि आयुधानि प्रहरणानि च शास्त्रास्त्राणि येन स तथा, आयुधप्रहरणयोस्तु क्षेप्याक्षेप्यकृतो विशेषो बोध्यः, तत्र क्षेप्यानि बाणादीनि आक्षेप्यानि खगादीनि, अथवा गृहीतानि आयुधानि प्रहरणाय येन स तथेति । 'अणेगगणनायक दंडनायक जाव सद्धि संपरिखुडे' अनेक गणनायकदण्डनायक यावत् संपरिवृतः तत्र अनेके-बहवः गणनायकाः मल्लादि गणमुख्याः , दण्डनायकाः तन्त्रपालाः, यावत् पदात् ईश्वरतलवरमाडम्बिककौटुम्बिकमन्त्रिमहामन्त्रि गणकदौवारिकाऽमात्यचेटपीठमईनगरनिगमश्रेष्ठिसेनापतिसार्थवाहसन्धिपालाः ग्राह्याः तैः साई संपरिवृतः-युक्तः पुनः कीदृशः मुषेणः 'सकोरंटमल्लदामेणं छत्तेणं धरिज्जमाणेणं' सकोरण्टमाल्यदाम्ना छत्रेण ध्रियकिया (पिणद्धगेविज्जवद्ध आविद्ध विमलवरचिंधपट्टे) गले में हार पहिरा तथा मस्तक पर अच्छी तरह से गांठ से बांधकर विमल वर चिन्ह पट्ट-वीरातिवीरता का सूचक-वस्त्र विशेषबांधा (गहियाउहप्पहरणे) हाथ में आयुध और प्रहरेण लिए-आयुध और प्रहरण में क्षेप्या क्षेप्यकृत विशेषता है और कोई विशेषता नहीं है । बाणादिक क्षेप्य और खड्ग आदि आक्षेप्य हैं। अथवा प्रहरण के लिये-शत्रुओं पर प्रहार-करने के लिये जिसने आयुधको लिये है ऐसा भी अर्थ 'गृहीतायुधप्रहरण' इस पद का हो सकता है "अणेग गणणायक दंडनायग जाव सद्धिं संपरिवुडे, इस समय यह अनेक गणनायकों से--मल्लादिगण मुख्य जनों से अनेक दंडनायको से अनेक तन्त्रपालों से, यावत्पदगृहोत अनेक इश्वरों से अनेक तलवरों से अनेक मोडम्बिकों से अनेक कौटुम्बिकों से, अनेक मंत्रियों से अनेक महामंत्रियों से अनेक गण को से अनेक दौवारि को से अनेक अमात्यों से अनेक चेटों से अनेक पीठमर्द को से अनेक नगर निगम के अष्ठियों से भाष यु. (पिणद्धगेविजवद्ध आविद्ध विमलवरचिंध पट्टे) सणामा हार ધારણ કર્યો મસ્તક ઉપર સારી રીતે ગાંઠ બાધીને વિમલવર ચિન્હ પટ્ટ – વીરાતિવીરતા सय १७ विशेष ध्यु (गहियाउहप्पहरणे) हायमा मायुः सन २६। सीधा આયુધ અને પ્રરણમાં ક્ષેધ્યાક્ષેધ્યકૃત વિશેષતાજ છે, બીજી કોઈ વિશેષતા નથી, બાણ વગેરે પ્ય અને ખડગ વગેરે આક્ષે છે. અથવા – પ્રહરણ માટે – શત્રુઓ ઉપર પ્રહાર ४२वा माटो मायुधो धा२९५ या छे. मेवा ५७ अर्थ (गृहीतायुधमहरणः) । ५४ना थश छ. (अणेग गण णायक दंड नायग जाव सद्धि संपरिवुडे) ते समय से भने मन નાયકોથી–મલ્લાદિગણ મુખ્ય જનોથી, અનેક દંડ નાયકેથી, અનેક તત્ત્વપાલેથી, યાવત પદ ગૃહીત અનેક ઈશ્વરોથી, અનેક તલવારોથી, અનેક માડંબિકેથી, અને કૌટુંબિકેથી, અનેક મંત્રી થી અનેક મહામંત્રિથી, અનેક ગણકા, દૌવારિકોથી, અનેક અમાત્યોથી, અનેક ચેટોથી, અનેક પીઠમકેથી, અનેક નગર નિગમના શ્રેષ્ઠિ એથી, અનેક સેનાપતિ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #685
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ. वक्षस्कारः सू० १३ सुषेणसेनापतेविजयवर्णनम्
६७३ माणेन तत्र सकोरण्टानि कोरण्टनामककुसुमस्तवकयुक्तानि कुसुमपुष्पाणि हि पीतव
नि मालान्ते शोभार्थ दीयन्ते मालायै हितानि माल्यानि-पुष्पाणि तेषां दामानि माला: यत्र तत् तथा एवंविधेन छत्रेण आतपनिवारकेण ध्रियमाणेन शिरसि (विराजमानः) 'मंगलजयसद्दकयालोए' मङ्गलजयशब्दकृतालोकः, मङ्गलभूतः जयशब्दः कृत आलोके दर्शने सति यस्य स तथा एवंभूतः सुषेणः 'मज्जणघरालो पडिणिक्खमइ' मज्जनगृहात प्रतिनिष्क्रामति निःसरति 'पडिणिक्खमित्ता' प्रतिनिष्क्रम्य निसृत्य 'जेणेव बाहिरिया उवट्ठाणसाला जेणेव आभिसेक्के हत्थिरयणे तेणेव उवागच्छइ' यत्रैव बाह्या उपस्थानशाला सभाशाला यत्रैव आभिषेक्यम् अभिषेकयोग्यं हत्थिरयणं 'तेणेव उवागच्छइ' तत्रैवोपागच्छति 'उवागच्छित्ता' उपागत्य आभिसेक्कं हत्थिरयणं दुरूढे' आभिषेक्यं हस्तिरत्नं दुरुढम आरूढः 'तए णं से सुसेणे सेणावई हथिखंधवरगए' ततः खलु स सुषेणः-सुषेणनामकः सेनापतिः हस्तिस्कन्धवरगतः प्राप्तः 'सकोरंटमल्लदामेणं छत्तणं धरिज्जमाणेणं' सकोरण्टमाल्यदाम्ना छत्रेण ध्रियमाणेन सह 'विराजमानः' पुनः कीदृशः 'हयगयरहपवर जोह कलियाए चाउरंगिणीए सेणाए सद्धिं संपरिवुडे' हयगजरथप्रवरयोधकलितया अश्वहस्तिअनेक सेनापतियों से अनेक सार्थवाहों से और अनेक सन्धिपालों से युक्त हो गया था (सकोरंट मल्लदामेण छत्तेण धरिज्जमाणेणं) कोरंट पुष्पों के माला से युक्त ऊपर ताने गये छत्ते से यह सुशोभित हो रहा था (मंगल जयसद्दकयालोए) इसके दिखते ही लोग मंगलकारी जय २ शब्द का उच्चारण करने लग जाते ऐसा यह सुषेण सेनापति रत्न (मज्जणघराओ पडिणिक्खमइ) स्नानगृहसे बाहर निकला (पडिणिक्खमित्ता जेणेव बाहिरिया उवट्रोणसाला जेणेव आभिसेक्के हत्थिरयणे तेणेव उवागच्छइ) बाहर निकल कर यह उपस्थानशाला में आया वहां आकर फिर यह जहां आभिषेक्य हस्तिरत्न था वहां पर गया (उवागच्छित्ता आभिसेक्कं हत्थिरयण दरूढे) वहां जाकर यह आभिषेक्य हस्तिरत्न के ऊपर सवार हो गया-(तएणं से सुसेणे सेणावई हत्थिखंधवरगए सकोरंटमल्लदामेणं छत्तेणं धरिज्जमाणेणं हयगयरह पवर जोहकलियाए चाउरंगिणीए सेणाए सद्धि संपरिबुडे) इस के अनन्तर वह सुषेण सेनापति हाथो के स्कन्ध पर अच्छी तरह माथी, अने साथी मने अने: सघियाजोथी युत थ यो हतो. (सकोरंट मल्लदामेणं छत्तेण धरिज्जमाणेण) और धु०पनी भाणाथी युत ७५२ तामा साव छत्रथा से सुशामित थ रह्यो हता. (मंगल जयसहकयालोए) मेन लेता । भागलशय-नय शहाण्या२ १२३ साता सेवा सुमेण सेनापतिरत्न (मज्जणघराओ पडिणिक्खमइ) स्नान गृहभाथा २ नाण्या. (पडिणिक्खमित्ता जेणेव बाहिरिया उपठाणसाला जेणेव अभिसेक्के हत्थरयणे तेणेव उवागच्छइ) महा२ नीजान ये ७५स्थानशाणामां माव्या. मावीन पछी मे या मालिगेश्य इस्तिरत्न तु त्या माव्यो. (उवागच्छिता आभिसेक्कं हत्थिरयणं दुरूढे) त्यांनो मामि४य स्तिन९५२ सवार २४ गयो. (त एण से सुसेणे सेणावई हत्थिखंधवरगए सकोरंटमल्लदामेणं छत्तणं धरिजमाणेण हयगयरहपवरजोहकलियाए चाउर गिणीए सेणाए सद्धि संपरिडे) मेना ५७ ते सुषो
८५
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #686
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे स्थश्रेष्ठयोधयुक्तया चतुरङ्गिण्या सेनया सार्द्ध अश्वस्तिरथपदाति सेनया सह संपरिवृतः युक्तः 'महया भडचडगरपहगरवंदपरिक्खित्ते' महता भटविस्तारवृन्द परिक्षिप्तः तत्र महता विपुलेन, भटा:-योद्वारस्तेषां 'चडगरपहगरत्ति' विस्तार वृन्दम् तेन परिक्षिप्तः तेन युक्तः 'महया उक्किद्विसीहणाय बोलकलकलसद्देणं समुद्दरवभूयंपिव करेमाणे करेमाणे सन्धिद्धीए सबज्जूईए सव्वबलेणं जाव निग्घोसनाइएणं जेणेव सिंधू महाणई तेणेव उवागच्छइ' उवागच्छित्ता यम्मरयणं परामुसइ' महता उत्कृष्टः सिंहनाद बोलकलकलशब्देन समुद्ररवभूतमिव कुर्वन् २ सर्वद्धर्या सर्वद्युत्या, सर्वबलेन यावत् निर्घोषनादेन सह यत्रैव सिन्धुर्महानदी तत्रैवोपागच्छति उपागत्य, तत्र महतामहता रवेण उत्कृष्टिः-आनन्दध्वनिः, सिंहनादः प्रसिद्धः, बोलो वर्णरहितो ध्वनिः कलकलश्च तदितरो ध्वनिः, तल्लक्षणो यः शब्दः रवः तेन समुद्ररवभूतमिव प्राप्तमिव दिग्मण्डलं कुर्वन् कुर्वन् सर्वर्या सर्वद्युत्या, सर्वबलेन, तत्र-सर्वा सर्वया समस्तया ऋद्धया आभरणादि रूपया लक्ष्म्याः युक्तः तथा सर्वद्युत्या सर्वकान्त्या सर्वबलेन सर्वसैन्येन एवं यावत् निर्धोपनादेन वाद्यविशेषशब्देन सह वर्तमानः स सुषेण यत्रैव सिन्धुर्महानदी तत्रैवोपागच्छति ‘उवागच्छित्ता' से बैठा हुआ कोरंट पुष्पों की माला से विराजित ध्रियमाण छत्र से सुशोभित हुआ तथा हय गज रथ एवं प्रवर योधाओं से सहित चतुरंगिणी सेना से घिरा हुआ ( महया भडचडगरपहगरवंदपरिक्खित्ते ) विपुल योद्धाओं के विस्तृत वृन्द से युक्त हुआ जहां पर सिन्धु नदी थी वहां पर आया-इस प्रकार से यहा संबंध लगा लेना चाहिये साथ में चलने वाली चतुरंगिणी सेना की ( उक्किद्विसीहणाय बोल-कलकलसदेणं समुद्दरवभूयंपिव करेमाणे २ सव्विद्धोए सव्वज्जुइए सव्वबलेणं जाव घिोसनाइएणं जेणेव सिन्धू महाणई-तेणेव उवागच्छइ) उत्कृष्ट आनन्द ध्वनि से सिंहनाद से अव्यक्त-ध्वनि से एवं कल कल शब्द से समुद्र ही मानों गर्ज रहा है इस प्रकार से यह दिग् मण्डल को क्षुभित करता जा रहा था इस तरह अपनी पूर्ण विभूति से एवं सर्व द्युति से तथा सर्व बल से यावत् बाद्य विशेष के शब्दो से युक्त हुआ यह सुषेण सेनापति रत्न जहां पर सिन्धु नदी थी वहां पर आ पहुंचा (उवागच्छित्ता चम्मरयणं परा સેનાપતિ હાથીના સ્કન્ધ ઉપ૨ સારી રીતે બેઠેલે કરંટ પુપિની માળાથી વિરાજિત, ધિય. માણ છત્રથી સુશોભિત થયેલે તેમજ-હય, ગજ, રથ, તેમજ પ્રવર યોદ્ધાઓથી યુક્ત તથા यती सेनाथा पारवृत्त थया. (महयाभडबडगरपहगर वंदपरिक्तित्ते) विYस योद्धा એના વિરતૃતવૃન્દથી યુક્ત થયેલે, જ્યાં સિધુ નદી હતી, ત્યાં આવ્યો. આ પ્રમાણે અહી समय
नये साये यासन यतुर ७ि सेनानी (उक्किट्ठसीहणाय बोलकलक्कलसद्देणं समुद्दरवभूय पिव करेमाणे २ सम्बिद्धीए सव्वज्जुईए सव्व बलेणं जाव णिग्घोसनाइएणं जेणेव सिन्धुमहागइ तेणेव उवागच्छइ) Brgeट भान पनिथी, सिरતાથી અવ્યક્ત દવનિથી તેમજ કલ-કલ,શબ્દથી, જાણે કે સમુદ્ર જ ગજ ના કરી રહ્યો હેય. આ પ્રમાણે એ દિગમંડળને શુભિત કરતો પ્રયાણ કરી રહ્યો હતો આ પ્રમાણે પિતાની પૂર્ણ વિભૂતિથી તેમજ સર્વ યુતિથી તથા સર્વ બળથી યાવત્ વાવવિશેષના શબ્દોથી યુક્ત
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #687
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ॰ वक्षस्कारः सू० १३ सुषेणसेनापतेविजयवर्णनम् उपागत्य चर्मरत्नं परामशति स्पृशति, चमरत्नवर्णनमाह-'तए णं' इत्यादि 'तए णं तं' ततः खलु तच्चर्मरत्नम् 'सिविच्छसरिसरूपं' श्रीवत्ससदृशरूपम् तत्र श्रीवत्ससदृशं माझलिकस्वस्तिकविशेषः श्रीवत्साकारं रूपं यस्य तम् तथा
ननु अस्य श्रीवत्साकारत्वे चत्वारोऽपि प्रान्ताः समविषमाः भवन्ति तथा च अस्य चर्मरत्नस्य किरातकृतवृष्टयुपद्रवनिवारणार्थ तिर्यग् विस्तृतेन वृत्ताकारेण छत्ररत्नेन सद्द कथं सङ्घटनास्यादिति चेन्न स्वतः श्रीवत्साकारमपि सहस्त्रदेवाधिष्ठितत्वात् यथाऽवसरं चिन्तिताकारमेव भवतीत्यनुपत्यभावात 'मुत्ततारद्ध चंदचित्तं' मुक्त तारार्द्धचन्द्रचित्रम्, तत्र मुक्तानां मौक्तिकानां ताराणां तारकाणाम् अर्द्धचन्द्राणां च चित्राणि-आलेख्याणि यत्र तत्तथा पुनः कीदृशं चर्मरत्नम् 'अयलमकंपं' अचलमकम्पम्, चञ्चलता रहितम् अकम्पं कम्परहितम् तत्रअचलम् अकम्पम् द्वौ सदृशार्थको शब्दौ अतिशय सूचकौ तथा च अत्यन्तदृढपरिमाण भरतमुसइ) वहां आकर के इसने चर्मरत्न का स्पर्श किया ( तएणं तं सिरिवच्छसरिसरू मुत्ततारद्ध चंदचित्त अयलमकपं अमेज कवयं) वह चर्मरत्न श्रीवत्स के जैसे आकार वाला था माङ्गलिक स्वस्तिक विशेष का नाम श्रीवत्स है यहाँ ऐसी आशंका हो सकती है कि जब वह चर्मरत्नका श्री वत्स के जैसे-आकार था तो श्रीवरस के तो चारों प्रान्त समविषम होते हैं फिर इस की किरातकृत वृष्टि रूप उपद्रव को निवारण करने के लिये विस्तृत किये गये गोल आकार वाले छत्र के साथ सङ्कटना कैसे होसकेगी ! तो इस आशंका (समाधान ऐसा हैं कि वह चर्मरत्नस्वतः तो श्री वत्स के जैसे आकारवाला है परन्तु देवाधिष्ठित होने के कारण यह यथावसर चिन्तित आकार वाला हो जाता है इसलिये इस कथन में कोइ अनुपपत्ति जैसी बात नहीं है। इस चर्मरत्न में मुक्ताओं के और अर्द्धचन्द्र के चित्र बने हुए थे । यह अचल और अकम्प होता है यद्यपि अचल और अकम्प ये दोनों शब्द समानार्थक है इसलिये जहां समानार्थक दो शब्द आते हैं वे अतिशय के सूचक होते हैं इस तरहभरतचक्री का सकल सैन्य भी यदि उसे चलाना कॅपाना चाहे तो थयात सुषे सेनापतिरत्न ज्या सिन्धु नदी उती या पडयो. (उधागच्छित्ता चम्मरयणं परामसइ) त्यां पडायानतेो यमरत्ननी ३५० ध्या. (त पण ते सिरिवच्छसरिसरूवं मुत्ततारद्धच दचित्तं अयलमकंपं अमेज्जकवयं) त यमरल श्रीवत्सर। मा४२॥णु त માંગલિક સ્વસ્તિક વિશેષનું નામ શ્રીવત્સ છે. અહીં એવી આશંકા થઈ શકે તેમ છે કે જ્યારે તે ચર્મરાન શ્રીવત્સના જેવા આકારવાળું હતું તે શ્રીવત્સના તે ચારે ચાર પ્રાન્ત સમવિષમ હોય છે. તે પછી એ કિરાતકૃત વૃષ્ટિરૂપ ઉપદ્રવના નિવારણ માટે વિસ્તૃત કરવામાં આવેલ લાકૃત છત્રની સાથે સંઘટના કેવી રીતે થઈ શકશે ? તે એ આશંકાનું સમાધાન આ પ્રમાણે છે કે તે ચર્મરત્ન સ્વતઃ તો શ્રીવત્સના આકાર જેવું છે. પણ દેવાધિષ્ઠિક હોવાથી એ યથાવર ચિંતિત આકારવાળું થઈ જાય છે. એથી આ કથનમાં કોઈ અનુપત્તિ જેવી વાત નથી. ચમનમાં મુક્તાઓના તાકાઓ અને અદ્ધચન્દ્રના ચિત્રો બનેલા છે. એ અચલ અને અકમ્પ હોય છે. જો કે અચલ અને અકમ્પ બન્ને શબ્દો સમાનાર્થક છે એથી જ જ્યા સમાનાર્થી બે શબ્દ આવે છે તે અતિશય સૂચક હોય છે. આ પ્રમાણે ભારતચક્રીની સંપૂર્ણ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #688
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
चक्रिसकलसैन्याकान्तत्वेऽपि न मनागपि कम्पते इतिभावः पुनः कीदृशं चर्मरत्नम् 'अभेज्जकवयं' अभेद्यकवचम् अभेद्य दुर्भेधं कवचमिव अभेद्यकवचम् - वज्रपञ्जरमिव दुर्भेदमितिभावः 'जंतं सलिलासु सागरेसु य उत्तरणं' सलिलासु सागरेषु च उत्तरणयन्त्रम्, तत्र सलिलासु नदीषु सागरेषु समुद्रेषु चोत्तरणयन्त्रं पारगमनोपायभूतम् 'दिव्वं चक्करयणं' दिव्यं देवकृतप्रातिहार्य देवकृत स्तुति सम्पन्नमित्यर्थः चर्मरत्नं चर्मसु प्रधानम् अनलजलादिभिरनुपघात्यवीर्यत्वात् पुनः 'सणस तरसाई सन्वषण्णाई जत्थ रोहंति एगदिवसेण वावियाई' पत्र शण सप्तदशानि सर्वधान्यानि रोहन्ते एकदिवसेनोप्तानि तत्र शणं - शणधान्यम् सप्तदशसप्तदश - संख्यापूरकं येषु तानि शणसप्तदशानि सर्वधान्यानि यत्र रोहन्ते जायन्ते एकदिवसेोप्तानि एवं सम्प्रदायः गृहपतिरत्नेन अस्मिथर्मणि धान्यानि सूर्योदये उच्यन्ते अस्तसमये च लूयन्ते इति सप्तदश धान्यानित्विमानि "सालि १ जव २ वीहि ३ भी वह जरा सा भी कंपित नहीं हो सकता है यही बात यहां सूचीत की गई है जिस प्रकार वज्रपञ्जर दुर्भे होता है उसी प्रकार से यह भो दुर्भेद्य था (जंतं सलिलासु सागरे सुय उत्तरणं) इसके बल से चक्रवर्तीका समस्त कटक नदीयों को और सागरों को समुद्रों को पार कर देता है । अर्थात् नदियों के और समुद्रों के पार करने में यह एक आयभूत यंत्र हैं । (दिव्वं चम्मर1 यणं सणसत्तरसाईं सव्वघण्णाई जत्थ रोहंति एगदिवसेण वाविआई ) यह देव कृत परि हार्य रूप होता है - देवकृतस्तुति सम्पन्न होता है । अन्नजलादि से इसका उपघात नहीं हो सकता है क्योंकि यह ऐसी हो शक्ति सम्पन्न होता है अतः यह समस्त प्रकार के चमड़ों में प्रधान होने से चर्मरत्न कहा गया है । इसके बोयेगये राण और १७ प्रकार के धान्य ही एक दिन में उत्पन्न हो जाते है । फलित हो जाते हैं । राण धान्यका नाम शण हैं । ऐसा सम्प्रदाय हैं कि गृहपति रत्न द्वारा इस चर्मरत्न पर सूर्योदय के समय धान्य बोदिये जाते हैं और अस्त के समय में काटलिये जाते हैं उन १७ प्रकार के धान्यों के नाम इस प्रकार से हैं- "सालि ९जव સેના પણ જો તેને ચાલિત કરવા-ક’પિત કરવા પ્રયત્ન કરે તે પણ તે સહે જ પણ કતિ થઈ શકે નહિ. એ જ વાત્ત અત્રે સૂચિત કરવામાં આવી છે જેમ વા પર દુર્ભેદ્ય હાય छे, ते दुध हेतु (जंत सलिलासु सागरेसु य उत्तराणं) सेना मजथी य વીનું સમસ્ત કટક નદીઓને અને સાગરે ને, સમુદ્રોને પાર કરી જાય છે. એટલે કે नहीओ। याने समुद्रीने पारामा महत्त्वपूर्ण यंत्र छे. (दिव्व चम्मरयणं सणसत्तरसाई सव्वघण्णाई जत्थ रोहंति एगदिवसेण वाविआई) मे हेवडूत परिहार्य ३५ હાય છે, દેવકૃત સ્તુતિ સમ્પન્ન હેાય છે, અન્નજળ વગેરેથી એનેા ઉપઘાત થઈ શકત નથી. કેમકે એ એવી જ શક્તિથી સમ્પન્ન હાય છે, આમ એ સમસ્ત પ્રકારના ચર્મીમાં પ્રધાન હાવાથી ચરત્ન કહેવામાં આવ્યુ` છે. એના વડે પિત શણુ અને ૧૭ પ્રકારના ધાન્ય એક દિવસમાં જ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે—લિત થઈ જાય છે. શણ ધાન્યનું નામ શણ છે એવે સમ્પ્રદાય (રિવાજ) છે કે ગૃહપતિ રત્ન વડેએ ચમ`રત્ન ઉપર સૂર્વોદય સમયે ધાન્યો પિત કરવામાં આવે છે અને સૂર્યોસ્ત થાય તે સમયે ધાન્યોની લણણી કરવામાં આવે છે
1
६७६
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #689
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ० वक्षस्कार: सू० १३ सुषेणसेनापतेर्विजयवर्णनम्
६७७
कुद्दव ४ रालय ५ तिल ६ मुग्ग ७ मास ८ चवल ९ विणा १० | तुअरि ११ र १२ कुलत्या १३ गोहुम १४ णिफा १५ असिं १६ सगः १७ ||१|| सूर्ये उदिते सति प्रथम प्रहरे उप्यन्ते, द्वितीय प्रहरे जलादिना दीयते तृतीय प्रहरे धान्यानि पक्वानि भवन्ति चतुर्थे प्रहरे यन्ते निष्यन्ते ततो यथास्थानं सेनाविभागे तत्तत्स्थाने प्रेष्यन्ते इति । शालि: १ प्रसिद्धः, जवः २ प्रसिद्ध, त्रीहिः ३ धान्यविशेषः, कोद्रवः ४ प्रसिद्धः, रालय ५ धान्य विशेष, तिलः ६, मुद्गः ७, माष: ८, चपल: ९ चौला इति प्रसिद्धः, चणकः २वीहिं ३ कुदव ४रालय २ तिल ६मुग्ग ७ मास ८ चवल ९चिणा १० | तुअरि ११मसुरि१२ कुलत्था १३ गोहुम १४ णिफाव १५ अयसि १६ सणा " १७ || १ ||
सूर्य के उदय होने पर प्रथम प्रहर में ये धान्य बो दिये जाते है द्वितीय प्रहार में इन्हें लादि देकर बढाया जाता है, तृतीय प्रहर में ये पक्व हो जाते हैं और चतुर्थ प्रहर में ये कालिये जाते हैं । फिर यथास्थान ये सेना विभाग में जगह २ मेजदिये जाते हैं । शालिनाम धान्य का है । जव -- जौ कानाम है । ब्रीहि एक प्रकार का धान्य विशेष होता है । कोद्रव-कोदो का नाम है यह बुन्देलखण्ड प्रान्त में बहुत अधिक होता है । तथा आदि वासियो में इसके खाने का बहुत अधिक प्रचार है । रालि यह भी एक प्रकार का अनाज विशेष है। खाने में यह बहुत हल्का होता है । यह बीमारी में पथ्य के रूप में प्रयुक्त होता है । तिल जिसे तिल्ली कहते हैतिल्ली भी एक प्रकार का अनाज है इस का तेल निकाल कर और इसके लड्डु बनाकर लोग खाने के काम में इसका व्यवहार करते हैं । मुग्द - मुंग का नाम है । मास-उडद का नाम है चवल चौला का नाम है । इसके मुंगाड़ा बड़े अच्छे एवं स्वादिष्ट बनते है । लोग ईसे सिझाकर और उस में नमक मसाला मिलाकर खाते हैं । चणक नाम चना का है । तुअर जिसे
ते १७ प्रास्ता धान्यो या प्रमाणे छे - "सालि १, जव २, वीहि ३, कुद्दव ४, रालय ५, तिल ६, मुग्ग ७, मास ८, चबल ९, त्रिणा १० | तूअरि ११, मसूरि १२, कुलत्था १३, गम १४, णि फाव १५, अयसि १६, सणा १७ ॥
સૂર્યોદય થાય કે તરત જ પ્રથમ પ્રહરમાં એ ધાન્યો વિપત કરવામાં આવે છે. ખીજા પ્રહરમાં એમને પાણી વગેરેથી સિ`ચિત કરીને વર્દ્રિત કરવામાં આવે છે. ત્રીજા પ્રહરમાં એ ધાન્યો પરિપકવ થઇ જાય છે. અને ચતુર્થાં પ્રહરમાં એમની લલણી કરવામાં આવે છે. પછી સેના વિભાગમાં યથાસ્થાન ઠેક ઠેકાણે એ ધાન્યને મેકલી આપવામાં આવે છે. શાલી ધાન્યનું નામ છે. યંત્ર-જવનું નામ છે. ત્રોહિ એક પ્રકારનું ધાન્ય વિશેષ હાય છે, કદ્રવ કાદશનું નામ છે. આ ધાન્ય બુદેલ ખડ પ્રાન્તમાં બહુ જ થાય છે. તેમજ આદિવાસી લોકો એ ધાન્યને ખાવામાં બૂમ જ ઉપયોગ કરે છે. રાત્રિ એ પણ એક પ્રકારનું અન્ન વિશેષ છે. પચવામાં એ બહુ જ હલ્કુ હાય છે. આ ધાન્ય ખીમારીમાં પથ્યના રૂપમાં પ્રયુક્ત થાયછે, તિલ જેને તલ કહીએ છીએ. તિલ પણ એક પ્રકારનું અન્ન છે. આ માંથી તેલ કાઢીન અને એનાથી લાડવા બનાવીને લોકો ખાય છે. મુળ-મગનુ નામ છે. માસ-અડદનુ' નામ छे. यवस-थोपा नाम छे. मे शेडीने पशु भवाय छे. शेडवाथी मे स्वादिष्ट थ लय छे.
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #690
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे १. चणा इति प्रसिद्धम् तूवरिका ११ तुअर इति भाषा प्रसिद्धम् , मयूरः १२ प्रसिद्धः, कुलत्थः १३ प्रसिद्धः, गोधूमः १४ प्रसिद्धः, निष्पाक: १५ धान्यविशेषः, अतसी १६ धान्यविशेषः, 'अळसी' प्रसिद्धः, शणः १७ धान्यविशेषः, अन्यत्र चतुर्विशतिरपि उक्तानि, लोके च क्षुद्रधान्यानि बहूनि, पुनश्चर्मरत्नस्य विशेषणमाह-वासं' इत्यादि 'वासं गाउण चक्कवट्टिणा परामुढे दिवे चम्मरयणे दुवालसजोयणाई तिरिअं पवित्थरइ' वर्ष-जलदवृष्टिं ज्ञात्वा राज्ञा चक्रवर्तिना भरतेन परामृष्ट-स्पृष्टम् दिव्यं चर्मरत्नं द्वादश योजनानि अष्टाचत्वारिंशक्रोशकानि तिर्यक् प्रविस्तृताणि वर्द्धते, ननु द्वादशयोजनावधि तस्थुषश्चक्रवर्ति स्कन्धावारस्य अवकाशाय द्वादशयोजनप्रमाणमेव इदं विस्तृतं युज्यते किमधिक अरहर कहा जाता है धान्य विशेष है इसकी दाल गुलाबीरंग की होती है तथाखाने में यह सुपाच्य होती है । कुलत्थ नामकुलथो का है-यह जंगलो धान्य है विना बोये चौमासे में यह पैदा होती है गोधूम नाम गेहूं का है निष्पाय यह भी एक प्रकार का धान्य विशेष है-इसका माकार सेम-बालोर के बीज के जैसा होता है । गुजरात तरफ इसका भोजन में शाम के रूप में बहुत प्रयोग देखने में आता है । अतसी यह भी एक प्रकार का धान्य विशेष है। यह तिल्ली की तरह नुकीला ओर चपटा होता है । परतिल्ली से बड़ाहोता है इसे भाषा मे अलसो कहा जाता है । शण भी यह भी एक प्रकार का धान्यविशेष है । कहीं कहीं धान्यों की संख्या २४ भी कही गइ है क्योंकि लोक में क्षुद्र धान्य बहुत है (वासं गाउग यावदिणा परामुढे दिवे चम्मरयणे दुवालसजोयणाई तिरिअं पवित्थरइ ) वर्षा की आगमन देख कर-जान कर-भरत चक्रवर्ती द्वारा स्पृष्ट हुआ वह दिव्य चर्मरत्न कुछ अधिक १२योजना तक तिर्यक् विस्तृत हो गयः । यह। ऐसी आशंका हो सकती हैं कि चक्रवर्ती का सैन्य तो લોકો આને રાંધીને અને તેમાં મીઠું-મસાલા મિશ્ર કરીને ખાય છે. ચણક-ચણાનું નામ છે. તાર-તુવેરને કહે છે. એ પણ ધાન્યવિશેષ છે. મસૂર પણ એક પ્રકારનું અન્ન વિશેષ છે. એની દાળ ગુલાબી રંગની થાય છે. તેમજ ખાવામાં એ સુપાચ્ય હોય છે. કુલ નામકળથીનું છે. એ જંગલી ધાન્ય છે. વપિત કર્યા. વગર જ ચતુર્માસમાં એ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. ગોધૂમ-ઘઉંનું નામ છે. નિપાવ એ પણ એક પ્રકારનું અને વિશેષ છે. એનો આકાર સેમ-વાળનાબી જેવો હોય છે. ગુજરાતમાં એને ભોજનમાં શાકના રૂપમાં બહુ જ પ્રયોગ જોવામાં આવે છેઅતસી આ પણ એક પ્રકારનું અન્ન વિશેષ છે. એ તલ જેવું અણીદાર અને ચપટું હોય છે. પણ તલ કરતાં મોટું હોય છે. આને ભાષામાં અલસી કહેવામાં આવે છે. શણુ આ પણ એક પ્રકારનું ધાન્ય વિશેષ છે. કેટલાક સ્થાનોમાં ધાન્યની સંખ્યા ૨૪ रेटी ५५ वामां आवी छ भलेभा क्षुद्र धान्यानी सभ्या पधारे छे. (वासं णाउणचक्कवट्टिणा परामुढे दिवे चम्मरयणे दुवालसजोयणाई तिरिसंपवित्थरइ) वर्षानु भागમન જોઈને-જાણુને-ભરતચક્રી વડે પૃષ્ઠ થયેલું તે દિવ્ય ચર્મરત્ન કઈક વધારે ૧૨ જન સુધી તિર્યંક વિસ્તૃત થઈ ગયું. અત્રે એવી પણ આશંકા થઈ શકે કે ચક્રવર્તીનું સૈન્યતા ૧૨ જન જેટલા વિસ્તારવાળું હતું જ તે પછી તેટલા વિસ્તારવાળા રોન્યને પણ એ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #691
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ० वक्षस्कारः सू० १३ सुषेणसेनापतेविजयवर्णनम्
६७९ विस्तारेण इति चेन्न चर्मच्छत्रयोः अन्तराल पूरणाय तथोक्तत्वात् इति तत्थ साहियाई तत्र उत्तरभरत-मध्यखण्डवर्ति किरातकृतमेघोपद्रवनिवारणादि कार्ये साधिकानि किन्चिदधि कानि 'तएणं से दिव्वे चम्मरयणे सुसेणसेणावइणा परामुढे समाणे खिप्पामेव णावाभूए जाए यावि होत्था'ततः खलु तद्दिव्यं चर्मरत्नं सुषेण सेनापतिना परामृष्टं स्पृष्टं सत् क्षिप्रमेव शीघ्रमेव नौभूतं महानधत्ताराय नौ तुल्यं जातं चाप्यभवत्-नावाकारेण जातम्, 'तएण से सुसेणे सेणावई सखंधावारबलवाहणे णावाभूयं चम्मरयणं दुरुहइ, ततः चर्मरत्न नौ भवनानन्तरं खलु स सुषेण: सेनापति:-सेनानीः सस्कन्धाधारबलवाहन: स्कन्धावारस्य-सैन्यस्य ये बलवाहने हस्त्यादि चतुरङ्ग शिचिकादि रूपे ताभ्यां सह वर्तते यः स तथा एवं भूतःसन नौभूत चर्मरत्नं दुरूह्य आरुह्य सिंधु महाणई सिन्धु सिन्धुनाम्नी महानदीम् विमलजलतुङ्ग वीचिम्, विमलजलस्य स्वच्छोदकस्य तुङ्गाः अत्युच्चाः वीचयः कल्लोला: यस्यां सा तथा ताम् 'णावाभूएणं चम्मरयणेणं' नौभूतेन चर्मरत्नेन 'सबलवाहणे' सबलवाहनः बलवाहनाभ्यां हस्त्यादि चतुरङ्गशिबिकादिरूपाभ्यां सह वर्त्तते यः स तथा 'सेणे' ससेनः सेनास१२ बारह योजन के विस्तार वाला ही था तो फिर उतने बिस्तार वाले सैन्य को अपने भीतर स्थान देने के लिये चर्मरत्न को भी उतना ही बढना चाहिये था यह अधिक क्यों वढा १५ योजन प्रमाण ही इसे बढना चाहिये था । तो इसका उत्तर ऐसा है कि यह जो इतना बढा सो चर्म और छत्र के अन्तराल को पूरा करने के लिये ही बढा (तत्थ सहियाई) यही बात इस सूत्र पाठ द्वारा पुष्ट की गई है-उत्तर भरत मध्यखण्डवर्ती किरात द्वारा कृत मेघ के उपद्रव को रोकने के लिये ही यह १२ योजन प्रमाण से कुछ अधिक विस्तृत हुआ । (तएणं से दिव्वे चम्मरयणे सुसेणसेणावइणा परामुढे समाणे खिप्पामेव णावाभूए जाए ) वह दिव्य चर्मरत्न सुषेण सेनापति द्वारा स्पष्ट होता हुआ शोघ्र ही नौका रूप हो गया । (तएणं से सुसेणे सेणावई सखंधावारबलवाहणे गावाभूयं चम्मरयणं दूरूहइ) इसके अनन्तर वह सुषेण सेनापति स्कन्धावार के बल और बाहन -हस्त्यादि चतुरंग एवं शिबिकादि रूप बाहन से युक्त हुआ उस नोभूत चर्मरत्न पर सबार हो गया ( दुरूहित्ता सिंधु महाणइं विमलजलतुङ्गवीचिं णावाદિવ્ય ચર્મરત્નની અંદ૨ સ્થાન આ પવા માટે તેને પણ આટલું જ વિસ્તૃત કરવું જ જોઈએ તે એને જવાબ આ પ્રમાણે છે કે એ જે ઉપર્યુક્ત પ્રમાણ જેટલું વિસ્તૃત થયું તે તે यम भने छत्रना अतराने ६२ ४३वा । विस्तृत थयु तु. (तत्थसहियाई) વાત એ સૂત્રપાઠ વડે પુષ્ટ કરવામાં આવી છે. ઉત્તર ભારત ખંડવતી કિશત દ્વારા કૃત મેઘના ઉપદ્રવને રોકવા માટે જ એ ૧૨ જન પ્રમાથી કંઈક વધારે વિસ્તૃત થયું હતું. (त एणं से दिव्वे चम्मरयणे सुसेणसेणाधइणा परामुढे समाणे खिप्पामेव णावाभए વાપ) તે દિવ્ય ચર્મરત્ન સુષેણ સેનાપતિ વડે પૃટ થતાં જ એકદમ નૌકા રૂપ થઈ ગયું. (त एणं से सुसेणे सेणावई सखंधावारबलवाहणे णावाभूयं चम्मरयण दुरुहइ) अना પછી તે સુણ સેનાપતિ સ્કધાવારના બળ (સેના અને વહન હરત્યાદિ ચતુરંગ તેમજ शि1ि6 ३५ वा नयी युत ययेनी ३५ ते यमन ५२ सवार २४ गया. (दुरुहिता सिंधुमहाणइं विमलजलतुङ्गवीचिं णावाभूएणं चम्मरयणेण सबलवाहणे ससेणे समु
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #692
--------------------------------------------------------------------------
________________
wwwwvvvvvuA
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे हितः सुषेन नामा सेनापतिः 'समुत्तिण्णे' नदी समुत्तीणेंः ततो महाणई मुत्तरित 'सिंधु अप्पडिहय सामणेय सेणावई, ततो महानदी सिन्धुमुत्तोर्य अप्रतिहतशासन:-अखण्डिताज्ञः से नापतिः 'कहिं चि गामागरणगरपव्ययाणि' क्वचिद्द ग्रामाकरनगरपर्वतान् 'खेडकब्बड-मडंबाणि' अत्रापि क्वचिच्छब्दस्य :म्बन्धस्तेन क्वचित् खेटकर्बटमडम्बानि, तत्र खेटाः धूलिका प्राकारवेष्टितनगरम् कर्बटः कुत्सितनगरम् मडम्बः ग्रामविशेषः साईक्रोशद्वयान्तग्रोमान्तर रहितः यस्य चतुर्दिक्षु-पट्टणानि' सर्ववस्तुप्रातस्थानानि तथा सिंहलए सिंहलकान सिंहलदे. शोद्भवान् 'बब्बरए' बर्बरदेशोत्पन्नान् 'सव्वं च' सर्वं च 'अंगलोयं बलायालोयं च' अङ्गालोकं बलाकालोकं च 'परमरम्म' परमरम्यम् एतद्वयम् म्लेच्छ जातीय निवासस्थानम'जबणदीवं च' यवनद्वीपं च द्वीपविशेषम् चकाराः समुच्चयार्थाः कोदृशं द्वीपम् ‘पवरमणिरयण कणगकोसागार समिद्धं' प्रवरमणि रत्नकनककोशागारसमृद्धम् तत्र प्रवराणां श्रेष्ठानां मणि रत्नकन कानां कोशागारणि भाण्डाराणि तैः समृद्धम् 'आरबके' आरबकान् आरबदेशोद्भवान् 'रोमकेय' रोमकांश्च रोमकदेशोत्पन्नान् 'अलसंडविसयवासीय' अलसण्डविषयवाभएणं चम्मरयणेणं सबलवाहणे ससेणे समुत्तिण्णे) उस पर सवार होकर भरत महाराजा की आज्ञा का पालक वह सिन्धु महानदी को कि जिसमें निर्मल जल की बड़ी तरंगे उठ रही हैं अपने बल एवं वाहन के साथ उस नौका भूत चर्मरत्न से पार कर गया । (तओ महाणइ मुत्तरित्तु सिन्धु अप्पडिहयसासणे अ सेणावइ कहिंचि गामागरणगर पव्वयाणि खेट कब्बडमडंबाणिं पटटणाणि सिंहलए बव्वरए अ सब्वं च अंगलोअं बलायालोअंच परमरम्मं जवणदी पवरमणिरयणकणगको सागार समिद्धं ) सिन्धु महानदी को पार करके जिस की आज्ञा अखंडित है ऐसा वह सेनापति कहों पर ग्राम, नगर पर्वतों को कहो पर खेट कर्बट, मडंचो को कहीं कहिं पर पटनों को तथा सिहलकों को -सिंहल देश में उत्पन्न हुए मनुष्यों को बर्बरकों को बर्बर देश में उत्पन्न हुए मनुष्यों को म्लेच्छ जातियजन के आश्रयभूत तथा प्रवर मणिरत्न एवं कनक के भाण्डारों अतएव परम रम्य ऐसे अंग लोक को, बलावलोक को तथा जवनद्वीपको (आरबक)आरबकों को अरबदेश के निवासियों को, (रोमकेअ) रोमक देश के निवासियों को નજી તે નૌકા ઉપર સવાર થઈને ભરતની આજ્ઞાનું પાલક તું જેમાં નિર્મળ જલના વિશાળ તરંગ ઉઠી રહ્યા છે એવી સિંધૂ મહાનદીને પેતાના બળ (સૈન્ય) અને વાહન સાથે पारश गयो. (तओ महाणईमुत्तरितु सिन्धु अप्पडिहयसासणे अ सेणावई कहिं चि गामागरणगरपव्वयाणि खेटकब्बडमडंबाणि पट्टणाणि सिहलए बब्बरए अ सव्वं च अंगलोअंबलायालोअंच परमम्मंजवणदो पवरमणिरयणकणग कोसागारसमिद्ध)सन्धु महाનદી પાર કરીને જેની આજ્ઞા અખંડિત છે, એ તે સેનાપતિ કયાંક ગ્રામ, નગર પર્વતાને કયાંક બેટ-કબૂટ, મને કયાંક પટ્ટનેને તેમજ સિંહલકે સિંહલ દેશમાં ઉત્પન્ન થયેલા મનુષ્યને, બબરને-બર્ભ૨ દેશમાં ઉત્પન્ન થયેલા મનુષ્યોને, જાતીયના આ પ્રય બત તેમજ પ્રવરમણિરત્ન તથા કનકના ભંડારો અએવ પરમરમ્ય એવા અંગે લોકોને. બલાવ લેકને તેમજ યવનદ્વીપને (આરબક) આરબકોને-અરબદેશમાં નિવાસ કરનારા લોકોને
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #693
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ वक्षस्कारः सू० १३ सुषेणसेनापतेविजयवर्णनम् ६८१ सिनश्च अलसण्डनामक देशवासिनः पिक्खुरे' पिक्खुरान 'कालम्हे' कालमुखान् 'जोण एय' जोनकांश्च म्लेच्छविशेपान् 'ओअऊणत्ति पदेन योग:अथ एतैः साधितैरशेषमपि निष्कुटं भरतखण्डसाधितं नवेत्याह-'उत्तरवेअद्ध संसियाओ य' उत्तरवैताढयसंश्रिताश्च तत्र उत्तरः उत्तरदिग्वती वैतादयः इदं हि दक्षिणसिन्धुनिष्कुटान्तेन अस्मात् वैताढ यः उत्त रस्यां दिशि वर्तते इति, तं संश्रिताश्च तदुपत्यकायां स्थिताश्च उत्तरवैताढ यनिवा सिनः कीदृशाः 'मेच्छजाइ बहुप्पगारा' म्लेच्छ-जातीबहुप्रकाराः उक्तव्यतिरिक्ता इत्यर्थः 'दाहिण अवरेण' दक्षिणापरेण-नैऋतकोणेन 'जाव सिंधुसागरं तोत्ति' यावत् सिन्धु सागरान्त इति सिन्धुनदीसङ्गतःसागरःमध्यमपदलोपी समासः स एव अन्तःपर्यवसानं ताव दवधि इति भावः 'सव्वपवरकच्छं च सर्व प्रवरं -सर्वश्रेष्ठं कच्छं च कच्छ देशम् 'ओअवे ऊण 'साधयित्वा स्वाधीनं कृत्वा विजीत्य 'पडिणि अत्तो' प्रतिनिवृत्तः पश्चात् 'बहुसमरम णिज्जेय भूमिभागे तस्स कच्छस्स मुह णिसणे' पश्चात् बहुसमरमणीये च भूमिभागे 'तस्स कच्छम्स सहणिसण्णे' पश्चात् बहुसमरमणीये च भूमिभागे तस्य कच्छदेशस्य सुखेन निषण्णः निर्बाधस्थाने स्थितः इत्यर्थः स सुषेणः सेनापतिरिति । ततः किं जात मित्याह-'ताहे' इत्यादि 'ताहे' तस्मिन् काले ते इति तदस्योत्तरवाक्ये 'सव्वे घेत्तण' इत्यत्र व्यवहरितः सम्बन्धो बोध्यः 'जणवयाण' जनपदानां देशानाम् ‘णगराण पट्टणाण य' नगराणां पत्तनानां च 'जे य तहिं सामिया'ये च तत्र तस्मिन् निष्कुटे कोणवर्ति(अलसंडविसय वासीअ) और अलसण्ड देश निवासियों को तथा (पिक्खुरे)पिक्खुराको (कालमुहे) कालमुखों का (जोणए अ)जोनको को-म्लेञ्छविशेषों को, तया (उत्तरवे अद्धसंसिआओ य मेच्छजाइ बहु पगारा दाहिण अवरेण जाव सींधुसागर तोत्ति सव्वपवरकच्छं च ओअवेऊण) उत्तर वैताढ्य में संश्रित-उसकी तलहरी हरी में वसी हुइ-अनेक प्रकार की म्लेच्छ जाति को नैऋत कोण से लेक सिन्धुनदी जहां सागर में मिली है वहां तक के समस्त प्रदेश को और सर्वश्रेष्ठ कच्छ देश को अपने वश में करके (पडिणिअत्तो) पीछे लौट आया (बहुसमरमणिज्जे अ भूमिभागे तस्स कच्छस्स सुहणिसण्णे) और लौटकर वह सुषेण सेनापति कच्छदेश के बहुसमरमणीय भूमिभाग में आकर के सुखपूर्वक ठहर गया । (ताहे तेइंजणवयाण णगराण पट्टणाण य जे अ (रोमकेअ) शम देशना निवासी माने (अलसंडविसय वासी अ) सने असहेश निवासी माने तथा (पिक्खुरे)पिसुरेशने, (कालमुहे) पालभुभाने (जोणए अ) नीन-२७ विशेषअन तथा (उत्तरवेअद्धसंखिआओ य म्लेच्छजाई बहुप्पगारा दाहिण अवरेण जाव सिंधु सागरं तोति सव्वपवरकच्छं च ओअवेऊण) उत्तर वैतादयमा सश्रित-तेनी तटीम भी નિવાસ કરતી અનેક પ્રકારની મ્લેચ્છ જાતિઓને તેમજ નૈઋત્ય કેણુથી માંડીને સિંધુ નદી જ્યાં સાગરમાં મળે છે ત્યાં સુધીના સર્વ પ્રદેશને અને સર્વશ્રેષ્ઠ કચ્છ દેશને પિતાના पशमशन (पडिणिअत्तो) पाछ। भावी भयो. ( बहुसमरमणिज्जे अ भूमिभागे तस्स कच्छस्स सुहणिसण्णे) भने २५ वान ते सुषेए। सेनापति ४२७ देशना मती सभ भीय भूमि लामा भावी ने संभपूर्व ४१४ गया. ( ताहे ते जणवयाण णगराण पट्टणाण य जेअ तहिं समिआ पभूआ आगरपती अ मंडलपती अ पट्टणपती अ सच्चे
८६
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #694
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
भरतक्षेत्रखण्डरूपे स्वामिकाः चक्रवर्त्तिसुषेण सेनान्योरपेक्षया अल्पर्द्धिकत्वेनाज्ञातस्वामिनः इत्यज्ञातार्थे कप्रत्ययः 'पभूया आगरपत्तीय' प्रभूताः आकरपत्तयश्च तत्र ये च प्रभूताः बहवः आकराः सुवर्णाद्युत्पत्तिभुवस्तेषां पतयः 'मंडलपतीय' मण्डलपतयश्च देशकार्यनियुक्ताः मण्डलपतय: 'पट्टणपतीय' पत्तनपतयश्च 'सव्वे घेत्तण' ते सर्वे गृहीत्वा आदाय 'पाहुडाई आभरणाणि भूसणाणि रयणाणि य वत्थाणिय महरिहाणि अण्ण चजं वरिहं रायारिहं जं च इच्छिअव्वं एयं सेणावइस्स उवर्णेति मत्थयकयंजलिपुडा' प्राभृतानि उपायनानि आभरणानि - अङ्गपरिधेयानि भूषणानि उपाङ्गपरिधेयानि रत्नानि च वस्त्राणि च महार्घाणि च बहुमूल्यकानि अन्यच्च यद्वरिष्ठं प्रधानं वस्तुहस्तिरथादिकं राजा राजोपनयनयोग्यं यच्च एष्टव्यम् अभिलाषयोग्यम् एतत्सर्व पूर्वोक्तं सेनापते:सेनापतिं सुषेणमुपनयन्ति उपढौकयन्ति मस्तककृताञ्जलिपुटाः सन्तः पुणरवि काऊण अंजलि मत्थयंमि पणया' ते तत्रत्य स्वामिनः दत्तप्राभृतोत्तरकाले परावर्त्तनसमये पुनरपि भूयोऽपि मस्तके अञ्जलिं कृत्वा प्रणताः नम्रत्वमुपागताः 'तुम्मे अम्हेत्थ ताहि समिश्रापभूआ आगरपती अ मंडलपती अ पट्टणपती अ सव्वेधेतूणं पाहुडाई, आमरणाणि, भूसणाणि रयणाणि वत्थाणि अ, महारिहाणि अण्णं च जं वरिढुं रायारिहं जंच इच्छिअव्वं असेणावइस्स उवर्णेती मत्थयकयं जलिपुडा ) तत्र जो जनपदों के, नगरों के, पट्टनो के वहां चक्रवर्ति एवं सुषेण की अपेक्षा अल्प ऋद्धि वाले होने से अज्ञात स्वामी थे (अल्पार्थ में यहां कप्रत्यय हुआ है) स्वर्णादिकों की उत्पत्ति के स्थानों के जो स्वामी थे । मण्डलपति थे, एवं पत्तनपति थे वे बहुमूल्य प्राभृतो भेटों को ले लेकर बहुमूल्य आभरणों को लेकर बहुमूल्यभूषणो - ऊपाङ्ग परिधियों को ले लेकर बहुमूल्य रत्नादिकों को ले लेकर बहुमूल्य वस्त्रों को लेकर तथा अन्य और भी वरिष्ठ हस्ति रथ आदिक राजा को भेंट में देने योग्य वस्तुओं को एवं चाहना के योग्य चीजों को ले लेकर सेनापति सुषेण के पास आये । और दोनों हाथ को जोड़ कर लाई हुइ अपनी वस्तुओं को उसे भेंट के रूप में प्रदान की । (पुणरवि काऊण अंजलि मत्थयंमि पणया तुम्भे अम्हेत्थ समिप्रा) तदा लौटते समय उन्होंने पुनः अंजलि करके घेत्तूण, पाहुडाई आभरणाणि भूलणाणि रयणाणि वत्थाणि अ महारिहाणि, अण्ण चजं वरि रायारिहं जं च इच्छिअव्वं अ सेणावइस्सू उवर्णेति मत्थयकथंजलिपुडा ) ત્યારે જે જનપદોના, નગરાના, પટ્ટનાના ત્યાં ચક્રવતી અને સુષેણની અપેક્ષા અપઋદ્ધિवाणा होवाथी अज्ञात स्वामी इता ( अहीं अस्पार्थभां ' ' प्रत्यय थये। . ) सुवर्णाદિકાની ઉત્પત્તિ ના સ્થાનેાના જે સ્વામીએ હતા. મડળપતિ હતા તેમજ પત્તનપતિએ હતા તેએ સર્વાં બહુમૂલ્યવાન પ્રાભૃતા – ભેટાંને લઇને બહુમૂલ્યવાન આભરણાને લઈને બહુમૂલ્યવાન ભૂષણે - ઉપાંગ પરિધિને લઇને, બહુમૂલ્યવાન રત્નાદિકાને લઈને, બહુમૂલ્યવાન વસ્ત્રોને લઇને તેમજ અન્ય કેટ્લાંક વિશ્વ હસ્તિ, રથ વગેરે રાજાને ભેટમાં આપવા ચેગ્ય વસ્તુએને તેમજ ગમી જાય અને મેળવવાની ઇચ્છા થાય એવી ચૈગ્ય વસ્તુઓને લઈને સેનાપતિ સુષેણની પાસે આવ્યા અને બંને હાથ જોડીને સાથે લાવેલી વસ્તુએ
,
,
६८२
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
---
Page #695
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका ४० वक्षस्कारः सू० १३ सुषेणसेनापतेविजयवर्णनम् सामिा देवयंव सरणागयामो तुभं विसयवासिणोत्ति विजयं जपमाणा' यूयमस्माकम् अत्र स्वामिकाः-स्वामिनः देवतामिव शरणागतास्मो वयं युष्माकं विषयवासिनः देशवासिनः भवद्भिः अस्मद्देशविजीतत्वात् भवतामेवायं देश इति, इतिविजय-विजयसूचक क्यो जल्पतः तदनु सेनापतिः किं कृतवान इत्याह-सेणावइणा जहारिहं ठविय पइय विसज्जिया णिअत्ता सगाणि णगराणि पट्टणाणि अणुपविट्ठा' सेनापतिना सुषेण माम्ना यथार्ह यौचित्येन स्थापिताः नगराधाधिपत्यादि पूर्वकार्येषु नियोजिताः ततः पूजिताः वस्त्रादिभि आदरसूचकवचोभिश्च विसर्जिताः स्वस्थानगमनायानुज्ञाताः निवृत्ता-प्रत्यावृत्ता सन्तः स्वकानि निजानि नगराणि पत्तनानि च अनुपविष्टाः गताः विसर्जनानन्तरं सेनापतिर्यत् कृतवान् तदाह- 'ताहे' इत्यादि । 'ताहे सेणावई सविणयो धेत्तण पाहुडाई
और उसे मस्तक पर लगा करके बड़ी नम्रतासे युक्त होकर ऐसा कहा को-आप हमारे स्वामी है। (देवयं व सरणागयामो) हम देवता की तरह आपकी शरण में आये हुए हैं (तुम्भं विसयवासिणोत्ति विजयं जयमाणा सेणावइणा-जहारिहं ठविय प्ड्य विसज्जिया णियत्ता सगाणि णगराणि पट्टणाणि अणुपविट्ठा) हम आपके ही देशवासी हैं आप यद्यपि हमारे देश से विजातीय हैं तो भी यह देश अपका ही है। इस प्रकार से विजय सूचक वचन कहते हुए उन सब को सेनापति ने उनके हो नगराधिपत्यादिरूप पूर्व के प्रस्थापित अपने अपने अधिकार स्थानों पर यथावत प्रस्थापितकर के उनको वहां से विसर्जित कर दिये विसर्जित करने के पहले सुषेण सेनापति ने उन सभी को यथायोग्य वस्त्रादि अर्पित कर उनका सत्कार किया. एवं आदर पूर्वक के वचनों द्वारा उनका सम्मान किया इस प्रकार अपने अपने स्थान पर जाने के लिए सेनापति के द्वारा विसर्जित हुए वे अधिकारी आदिजन अपने अपने नगर एवं पतनादि में जा बसे उनके जाने के अनन्तर सेनापतिने क्या किया उस विषय में सूत्रकार कहते हैं-(ताहे सेणावई सविणओ तेनी समक्ष लेटना ३५मा भूडी. ( पुणरवि काऊण अंजलि मत्थयमि पणया तुभ अम्हे ऽथ समिआ ) तमनल पाछ। ती मते भो मल मनापान भने त भरत है भूडी मूमल नम्र पणे या प्रमाणे ४थु - मा५श्री समा२। २१ाभी छ.. (देवयं व सरणागयामो) ममे वतायानी मायन। शो माया छाये. ( तुभ विसयवासिणो त्ति विजय जंपमाणा सेणाव इणा जहारिहं ठविय पय विसज्जिया णियत्ता सगाणि णगराणि पट्टणाणि अणुपविट्ठा) ममे मा५श्रीना शना ॥ २३ना२। छी. गा५श्री છે કે અમારા દેશથી વિજાતિય છે છતાં એ આ દેશ આપશ્રીને જ છે. આ પ્રમાણે વિનય સુચક વચને કહેનારા તેઓ સર્વને સેનાપતિ સુષેણે તેમના જ નગરાધિપત્યાદિ રૂપ પૂર્વ પ્રસ્થાપિત હોદ્દાઓ ઉપર યથાવત ચાલુ રાખીને તેમને વિસર્જિત કરી દીધા. વિસર્જિત કર્યા પહેલાં સેનાપતિ સુષેણે તેમને વસ્ત્રાદિ અપીને તેમને સત્કાર કર્યો અને આદર પૂર્વક વચનો વડે તેમનું સન્માન કર્યું હતું. આ પ્રમાણે પિત પિતાના સ્થાને ઉપર જવા માટે સેનાપતિ વડે વિસર્જિત કરવામાં આવેલા તે સર્વ અધિકારી વગેરે લોકો પોત પોતાના નગર તેમજ પત્તને તરફ જતા રહ્યા. તેઓ સર્વ જતા રહ્યા ત્યારબાદ સેનાપતિએ શું કર્યું એ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #696
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे आभरणाणि रयणाणिय पुणरवि त सिंधुनामधेज उत्तिण्णे अणहसासणबले तहेव भरहस्स रणो णिवेएइ' तस्मिन् काले सेनापतिः-सेनानीः सुषेणः सविनयः अन्तधृतस्वामिभक्तिकः सन् 'धेतण' गृहीत्वा प्राभृतानि आभरणाणि भूषणानि रत्नानि च पुनरपि भूयोऽपि तां सिन्धुनामधेयाम् महानदीमुत्तीर्णः 'अणहसासणबले' अक्षतशासनबलः, तत्र अणह शब्दोऽक्षतपर्यायो देशीशब्दस्तेन अणहम् अक्षतं कचिदपि अखण्डितं-शासनम् आज्ञा बलं च यस्य स तथा तहेव' भरहस्स रन्नो' तथैव यथार स्वयं स्वाधीनं कृतवान् तथा २ भरतस्य राज्ञः-भरताय राज्ञे निवेदयति-कथयति णिवेइत्ता य' निवेद्य च निवे दनं कृत्वा 'अप्पिणित्ता य पाहुडाई प्राभृतानि अर्पयित्वा च प्रस्थितः ततो भरतो यत्कृतवान् तदाह- 'सक्कारिय सम्माणिए सहरिसे विसज्जिए सगं पडमंडवमइगए' ततः घेत्तूण पाहुडाई आभरणाणि भूमणाणिय पुणरवि तं सिंधुणामधे उत्तिण्णो) विनय पूर्वक जिसने अपने हृदय मै स्वामी भक्ति धारण की थी ऐसे सुषेण सेनापति ने भेट में प्राप्त हुए सभी प्राभृतांको अर्थात् आभूषणादि को एवं रत्नों को लेकर सिंधुनदी को पार की. (अणयसा. सणबले) वह सुषेण सेनापति अक्षत शासन एवं अक्षतबल वाला था यहां 'अणह' यह शब्द देशी है एवं अक्षत का वाचक हैं शासन शब्द का अर्थ आज्ञा एवं बलका अर्थ सैन्य है इस प्रकार अक्षत शासन एवं बल युक्त सुषेण सेनापति ने (भरहस्स रण्णो णिवेदेइ) जिस क्रम से विजय प्राप्त किया उसे यथाक्रम सभी वृत्तांत आ करके भरत राजा से कहे-(णिवेइत्ता य अप्पिणित्ता य पाहुडाई सक्कारिअ सम्माणिए सहरिसं विसज्जिए) सब समाचार कह कर और भेटमें प्राप्त सब वस्तुओं को भरत के लिये देकर के उनके द्वारा प्रचुर द्रव्यादिसे सल्कारित हुआ और बहुमान सूचक शब्दों से और वस्त्रा दिकोसे सम्मानित हुआ वह सुषेण सेनापति हर्षसहित विसर्जित होकर-(सगंपडमंडवमइगए) अपने पटमंडपमें-दिव्य पटकृतमंडप में अथवा सभा सूत्रा२४ -(ताहे सेणावइसविणओ घेतूण पाहुडाइं आभरणाणि भूसणाणिय पनवि तं सिंधुणामधेज उत्तिण्णो) विनय सहित पातामायनी मह२ स्वामिनी ભકિત ધારણ કરી રાખી છે. એવા તે સુષેણ સેનાપતિએ ભેંટમાં પ્રાપ્ત કરેલા સર્વ પ્રભુ ताने मालवान सूषणाने तमा २त्नान न सिंधू नहीन पार 3री. (अणयसासण बले) मे सुपए सेनापति क्षत शासन मा अक्षत म सम्पन्न हता. मी "अणह" આ શબ્દ દેશી શબ્દ છે. અને અક્ષતને પર્યાયવાચી છે શાસન શબ્દનો અર્થ આજ્ઞા અને બળને અર્થ સૈન્ય છે. આ પ્રમાણે અક્ષત શાસન અને બળ સમ્પન્ન થયેલા તે સુણ सेनापतिथ्ये (भरहस्स रण्णो णिवेएइ) २ भी पिय प्राप्त या हतो. ते मथी मया सभाया। विगतवार शनने ह्या.(णिवेइत्ता य अप्पिणित्ता य पाहुडाई सक्कारिए असम्माणिए सहरिसं विसज्जिए) स सभाया। डीर मन लेटमा प्राप्त स पस्तुये। डीन भने ભરત રાજાને આપી ને તથા તેમના વડે પ્રચુર દ્રવ્યાદિથી સસ્કૃત થઈને બહુમાન સૂચક શબ્દથી અને વસ્ત્રાદિકેથી સન્માનિત થઈને તે સુષેણ સેનાપતિ હર્ષ સહિત રાજા પાસેથી विसनित धन (सगं पडमंडबमइगए) पोताना भ७५मा हिय ५८त म३५i अथवा
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #697
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ० वक्षस्कारः सू० १३ सुषेणसेनापतेर्विजयवर्णनम्
६८५
प्रभुणा स्वामिना भरतेन सुषेणः सेनापतिः सत्कारितः प्रचुरद्रव्यादिमि:, सम्मानिता बहुमानवचनादिभिः वस्त्रादिभिश्व अतएव सहर्षः प्राप्तप्रचुरसत्कारत्वात् विसृष्टः स्वस्थानगमनाय अनुज्ञातः सन् स सेनापतिः स्वकं निजं पटमण्डपं दिव्यपटकृतमण्डपं मध्यमपदलोपी समासः षटमण्डपोपलक्षितं प्रासादं वा सुषेणः सेनापतिः अतिगतः प्राविशत् 'तरणं सुसेणे सेणावईण्हाए कयबलिकम्मे कयको उय मंगलपायच्छित्ते' ततः खल स सुषेणः सेनापतिः स्नातः कतबलिकर्मा- वायसादिभ्यो दत्तान्न भागः कृतकौतुक मङ्गलप्रायश्चित्तः सन् 'जिमिय भुतत्तरागए समाणे जाव' जिमितः उक्तवान् राजवि - धिना, भुक्त्युत्तरं - भोजनोत्तरकाले आगतः सन् उपवेशनस्थाने, अत्र यावत् पदात् 'आयं चोक्खे परमसुई भू' इतिग्राहाम आचान्तः शुद्धोदकेन कृतहस्तमुखशौचः चोक्षो सिक्थापनयने, अतएव परमशुचीभूतः इदं च पदत्रयम् भुत्तत्तरागए समाणे' इति पदात् पूर्व योज्यम् तथैव शिष्ट ननक्रमस्य दृश्यमानत्वात् पुनः सेनापतिः कीदृशोऽभूत इत्याहसरस गोसीस इत्यादि सरसगोसीस चंदणाणुक्खित्तगाय सरीरे, सरस-गोशीर्षचन्दनोक्षितगा पटमंडप से उपलक्षित प्रासाद में - आगया (तरणं से सुसेणे सेणावइ हाए कयबालकम्म कयकाउय मंगलपायच्छित्ते) वहां आकर के उस सुषेण सेनापति ने स्नान किया बलिकर्म कियाकाक आदि कों के लिये अन्न का विभागकिया - कौतुक मंगल प्रायश्चित किया ( जिमियभुतुतरागए समाणे) बाद में राजविधि अनुसार भोजन किया भोजन करनेके बाद फिर वह उपवेशन स्थान में आया- यहां यावत्पद से "आयंते, चोक्खे परमसूईभूए" इन पदों का ग्रहणहुआ है भोजन कर चुकने पर शुद्ध जल से हाथ मुंह धोना इसकानाम आचान्त है शरीर पर पडे हुए खाने के सीत आदि को दूर करना इसका नाम चोक्ष है इस प्रकार सब प्रकार से शरीर को हाथ-मुंह आदि धोकर और उसपर पडे हुए भोजन के अंश को हटाकर बिल कुल साफ सुथरा बनालेना इसका नाम परमशुचो भूत होना है। इस पदत्रय की योजना “भुत्तत्तरागए समाणे" इस पद से पूर्व करनी चाहिये क्योंकि शिष्टजनो में इसी प्रकार का क्रम देखा गया है । (सर सगोसीसचदणाणुक्खित्तगाय सरीरे) पटमंडपथी उपलक्षित प्रासादमां भावी गये। (तपणं से सुसेणे सेणावर पहाए कयवलिकम्म कयको उयमगलपायच्छत्ते ) त्यां व्यापीने ते सुषेण सेनापतियो स्नान यु सिम्म કર્યુ કાક વગેરેને માટે અન્ન ભાગ અર્પિત કરીને કૌતુક મંગળ અને પ્રાયશ્ચિત કર્યાં (जिमिय भुत्तुत्तरागप समाणे) त्यारणा राबविधि भुल्भ लोन लोभन अरीने पछी ते उपवेशन स्थानमा आयो महीं यावत् पथी (आयंते चेक्खे परमसूई મૂલ )એ પદાનુ ગ્રહણ થયું છે. ભેાજન કર્યાં પછી શુદ્ધ પણીથી હાથ મા ધેાવાં તે માચાન્ત કહેવાય છે. શરીર ઉપર પડેલા ભેજનના સીત વગેરે દૂર કરવા તે ચેાક્ષ કહેવાય છે. આ પ્રમાણે સવ રીતે હાથ મો વગેરે સ્વચ્છ કરીને અને શરીર ઉપર પડેલા ભેાજનના કણેને હટાવીને શરીરને એકદમ સ્વચ્છ બનાવી લેવુ. તેનુ ં નામ પરમ શુચીભૂત છે. એ પદત્રયની यन्ना (भुतरागए समाणे) मे पहोनी पूर्व १२वी अपेक्षित छे 3 शिष्ट सोम्भां
९.
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #698
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे शरीरः तत्र सरसेन गोशोर्षचन्दनेन उक्षिप्ताः सिक्ताः गात्रे शरीरे भवा गात्राः शरीरावयवाः वक्षाप्रभृतयो यत्र शरीरे तदेवं भूनं शरीरं यस्य स तथा अत्र यच्चन्दनेन सेचनमुतम् तत् मार्गश्रमजनितवपुस्तापव्यपोहाय 'उप्पि पासायवरगए' उपरि प्रासादवरगतः प्रासादवरं पात: स सेनापतिः सुषेण: 'फुट्टमाणेहि' स्फुटद्भिरिव अतिरभसा, स्फालनवशात् विदल द्भिरिव मुइंगमथएहि' मृदङ्गमस्तकैः तत्र मृदङ्गानां मृदङ्ग नामक वाद्यविशेषाणां मस्तकानीवमस्तकानि उपरितनभागाः उभयपार्श्वे चर्मोपनद्धपुटानीति तैः'वत्तीसइ वद्धेहि' तथा द्वात्रिंशताऽभिनेतव्यपकारैः पात्रैर्वा बद्धैः उपसम्पन्न 'णाडएहि' नाटकैः प्रसिदैः तथा 'वरतरुणी संपउत्तेहि' वरतरुणीभिः सुभगाभिः स्त्रोभिः संप्रयुक्तः प्रारब्धैः' 'उवणचिज्ज माणे २' उपनृत्यमानः २ नृत्पविषयी क्रियमाण तदभिनयपुरस्सरं नर्तनात, 'उवगिज्जमाणे २' उपगीयमानः २ तद्गुणग्रामात् 'उवलालि (लभि) ज्जमाणे' उपलालिज्यमानः तदीप्सितार्थसम्पादनात् महयाहयणट्ट गोय वाइय तंतीतलतालतुडियजब सुषेण सेनापति भोजनादिकार्य से बिल कुल निवृत्त होकर निश्चिन्त हो चुका तब उसके शारीरिक अवयवों पर सरसगोशीर्ष चंदन छिडका गया यहां जो "गात्र शरीर" एकार्थक-वाचक दोशब्द प्रयुक्त हुए हैं सो इनमें गात्र शब्द का अर्थ-शारीरिक अवयव है ऐसे छाती आदिअवयव जिसके शरीर में है वह "सरसगोशिर्षचन्दनोक्षिप्तगात्रशरीरः" है यहां जो चन्दन से सेचन होना कहागया है वह इस बात को प्रगट करने के लिए कहा गया है कि उस चन्दन के सेचन से शुषेण सेनापति को जो मार्ग में चलने के कारण शारीरिक श्रम जन्यताप हुआ वह शान्त होगया (उपि पासायवरगए) इसके बाद वह सुषेण सेनापति अपने श्रेष्ट प्रासाद में पहुंचा वहां पर उसने पांच प्रकार के मनुष्य संबंधि कामभोगों को भोगा ऐसा सम्बन्ध यहां लगा लेना चाहिये. (फुट्टमाणेहिं मुइंगम. स्थएहिं वत्तिसइबद्धेहि णाडएहिं वरतरुणीसंपउत्तेहिं उवणचिज्जमाणे २ उवगिज्जमाणे२ मालतन भनेपामा मावे छे. (सरस गोसीसचंदणाणुक्खितगायसरीरे) न्यारे સુષેણ સેનાપતિ ભેજનાદિ કાર્યથી એકદમનિશ્ચિત્ત થઈ ગયે–ત્યારે તેને શારીરિક અવયવ ७५२ स२स गाशीष यंहन छटामो मायु महीने (गायसरीर) से ये पाय બે શબ્દ પ્રયુકત થયા છે તે એમાં ગાત્ર શબ્દને અથ શારીરિક અવય. છાતી વિગેરે જેના શરીરમાં છે. તે જ “સરસ ગશીર્ષ ચન્દનેક્ષિત ગાત્ર શરીર' છે. અહીં જે ચન્દનથી સિંચિત થયેલું એવું કહેવામાં આવ્યું છે. તે આ વાતને પ્રકટ કરવા માટે કહેવામાં આવ્યું છે. કે તે ચંદનના સેવનથી સુબેણ સેનાપતિને જે માર્ગમાં ચાલવાથી શારીરિક श्रम गन्य ता५ यो ते ९५भित यजय (उपि पासायवरगए) स्यार पाहत સણ સેનાપતિ પિતાના શ્રેષ્ઠ પ્રાસાદ માં ગયો ત્યાં તેણે પાંચ પ્રકારના મનુષ્ય સંબંધી
म सागाने मागच्या सेवा समय म onial (फुटरमाणेहिं महंगमस्थपहि बत्तिसइचद्धहि णाडपहिं वरतरुणिसंपउत्तेहिं उवचिज्जमाणे २ उगिज्जमाणे २ उवला लिज्जमाणे महयाहयणगीभवादित तंतितलतालतुडिअ घणमुइंग पटुप्पवाइयरवेण
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #699
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ० वक्षस्कारः सू० १३ सुषेणसेनापतेर्विजयवर्णनम्
६८७
घणमुपडुपवाइयरवेण महताऽहतनाटय - गीतवादिततन्त्रातलतालतूर्यधनमृदङ्ग पटुपवादितरवेण तत्र महता प्रधानन वृहता वा रवेणेति सम्बन्धः अतः अनुबद्धो वस्येति विशेषणम् नाटयं नृत्तं तेन युक्तं नाटयगीतं तच्च वादितानिच तानि शब्दवन्ति कृतानि तन्त्री च वीणा तलौ च हस्तौ तालाच कंशिकातुडियत्ति, तुर्याणि च पटहादीनि बादिततन्त्रीतलतालतूर्याणि तानि च तथा घनो मेघः तदाकारो यो मृदङ्गो ध्वनिगाम्भीर्य साधर्म्यात् स चासौ पटुना दक्षेण प्रवादितश्च यः स धनमृदङ्गपटुप्रवादितः सचेति द्वन्द्वे तेषां खः शब्दः तेन करणभूतेन अथवा 'आहयत्ति' आख्यानक प्रतिबद्ध यन्नाटकं तेन युक्तं यत्तद् गीतम् शेषं तथैव इह च मृदङ्गग्रहणं तूर्येषु मध्ये तस्य प्रधानत्वात् 'इट्ठे इष्टान्' इच्छावि यी कृतान् 'सफरिस रसरुवगंधे' शब्दस्पर्शरसरूपगन्धान् 'पंचविहे' 'पञ्चविधान 'माणुस्सए' मनुष्यकान् मनुष्यसम्बन्धिनः 'कामभागे' कामभोगान् कामांश्च भोगांच उवलालिज्जमाणे २ महया हयण गीअवदिततंतीतल ताल तुडिअ घण मुईंगपडुप्पवाइयरवेणं इट्टे सदफरिसर सरूवगंधे पंचविहे माणुस्सर कामभोगे भुजमाणे विहरइ ) जिस समय वह अपने श्रेष्ट प्रासाद पर पहुँचा उस समय वहां पर मृदंग बजाये जा रहे थे ३२ प्रकार के अभिनयों से युक्त नाटक उसके निमित्त पात्रों द्वारा किये जा रहे थे इन नाटकों में काम करने वाली नाटकिय वस्तुओं को अभिनय द्वारा प्रकट करने वाली सुन्दर २ तरुण स्त्रियां थी वे उसमें नृत्य करती थी उसे यह सेनापति देखता था जिस बात को यह चाहता था उसी बात के अनुरूप नृत्यादी क्रियाओ से वे उसके मन को अनुरंजित करती थी नाटक में गाये गये गितों के अनुसार ही उन नाटकों मे बाजे बजाये जा रहे थे तन्त्रो भी बजा यी जारही थी, ताल भी दिये जारहे थे पटह बजाये जारहे थे घन के जैसी मृदङ्गों की ध्वनि निकल रही थी इन सब वादित्रों को बजाने वाले वादक जन अपनी अपनी वाथ क्रिया में बहु अधिक दक्ष थे इननाटकों में जो गीत गाये जाते थे वे सब नाटकीय आख्यातकों के सम्बन्ध से सम्ब न्धित थे इस तरह यह सुषेण सेनापति अपनी इच्छा के अनुसार पांच प्रकार के शब्द, इठे सहफरिसर सरूवगंधे पंचविहे माणुस्सप काममेोगे भुजमाणे विहरइ) ने समये તે પેાતાના શ્રેષ્ટ પ્રાસાદ ઉપર પહોંચ્યા તે વખતે ત્યાં મૃદંગ વગાડવામાં આવી રહ્યાં હતાં તેના માટે ૨૨ પ્રકારના અભિનયાથી યુક્ત નાટકે વિવિધ પાત્ર વડે ભજવવામાં આવી રહ્યાં હતાં, એ નાટકોની કથા વસ્તુએને વિવિધ પ્રકારના અભિનયેથી સુંદર તરુણ સ્ત્રીએ તેમાં નૃત્ય કરી રહી હતી. તેને તે સેનાપતિ જોતે હતા. જે વાતને એ સેનાપતિ ઇચ્છતે તે મુજબ જ તે ત્રિએક નૃત્યાદિ ક્રિયાઓ વડે તેના મનને રજિત કરતી હતી. નાટયમાં ગાવામાં આવતાં ગીતા મુજબ જ તે નાટકેમાં વાદ્યો વગાડવામાં આવી રહ્યાં હતાં, તંત્રી પણ વગાડવામાં આવી રહી હતી, તાલ પણ આપવામાં આવતા હતા. પહેા વગાડવામાં આવી રહયા હતા, વાદળા જેવા ગભીરસ્મૃદ ંગામાંથી ધ્વનિ નીકળી રહ્યો હતા. એ સર્વ વાતંત્ર વગાડનાર વાદક કલાકારો પોતાની કળામાં બહુ જ દક્ષ હતા. તે સવ નાટકામાં જે ગીત ગાવામાં આવતા હતા, તે સર્વે નાટકીય આખ્યાનકાંથી સમધિત હતા. આ પ્રમાણે તે સુષેણ સેનાપતિ પેાતાની ઇચ્છામુજબ પાંચ પ્રકારના શબ્દો પશ,
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #700
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८८
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे इति प्राप्तसंज्ञकान् तत्र शब्दरूपे कामौ स्पर्शरसगन्धा भोगा इनि समयपरिमाषा, 'भुंजमाणे' भुजान: अनुभवन् स सेनापतिः सुषेणो विहरतीति ॥९०१३।।
अथ तमिस्त्रा गुहाद्वारोद्घाटनायोपक्रमते 'तएणं से' इत्यादि ।
मूलम-तएणं से भरहे राया अण्णया कयाई सुसेणं से णावई सदावेइ सदावित्ता एवं वयासी गच्छणं खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया तिमिसगुहाए दाहिणिल्लस्स दुवारस्स कवाडे विहाडेहि विहाडित्ता मम एय माणत्तियं पच्चप्पिणाहि ति, तएणं से सुसेणे सेणावई भरहेणं रण्णा एवं वुत्ते समाणे हद्वतुट्ट चित्तमाणदिए जाव करयलपरिग्गहियं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं कट्ठ जाव पडिसुणेइ पडिसुणित्ता भरहस्स रण्णो अंतियाओ पडिणिक्खमइ पडिणिक्खमित्ता जेणेव सए आवासे जेणेव पोसहसाला तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता दब्भसंथारगं संथरइ, जाव कयमालस्स देवस्स अट्ठमभत्तं पगिण्हइ पोसहसालाए पोसहिए बंभयारी जाव अट्ठमभत्तसि परिणममाणंसि पोसहसालाओ पडिणिक्खमइ पडिणिक्वमित्ता हाए कयवलिकम्मे कयकोउयमंगलपायच्छित्ते सुद्धप्पावेसाई मंगलाई वत्थाई पवरपरिहिए अप्पमहग्घाभरणालंकियसरीरे धूवपुप्फगंधमल्लहत्थगए मज्जणघराआ पडिणिक्खमइ पडिणिक्खमित्ता जेणेव तिमिसगुहाए दाहिणिल्लस्स दुवारस्स कवाडा तेणेव पहारेत्थ गमणाए तएणं तस्स खुसेणस्स सेणावइस्स बहवे राईसरतलवरमाइंबिय जाव सत्यवाहप्पभिययो अप्पेगइया उप्पलहत्थगया जाव सुसेणं सेणावई पिट्ठ ओर अणुगच्छंति, तएणं तस्स सुसेणस्स सेणावइस्स बहईओ खुज्जाओ चिलाइआओ जावे इंगिअ चिंतिअ पत्थिअ विआणिआउ णिउणकुसलाओ विणीआओ अप्पेगइआओ कलसहत्थगयाओ जाव अणुगच्छंतीति । तएण से सुसेणे सेणावई सम्बिद्धीए सव्वजुईए स्पर्श, रस, रूप और गन्ध से संबंन्धित पांच प्रकार के मनुष्यभव मे भोगने के योग्य काम भोगा को भोगने लगा ॥१३॥ રસ, રૂપ અને ગંધથી સંબંધિત પાંચ પ્રકારના મનુષ્ય ભવમાં ભેગવવા યોગ્ય કામ ભેગે ગવવા લાગ્યો. ૧૩
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #701
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ० ३ वक्षस्कारः सू० १४ तमिस्रागुहाद्वारोद्धाटननिरूपणम् ६८९ जाव णिग्घोसणाइएणं जेणेव तिमिसगुहाए दाहिणिल्लस्स दुवारस्स कवाडा तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता आलोए पणामं करेइ करिता लोमहत्थेणं पमज्जइ पमज्जित्ता दिव्वाए उदगधाराए अब्भुक्खेइ अब्भुक्खित्ता सरसेणं गोसीसचंदणेण पंचंगुलितले चच्चए दलइ दलित्ता अग्गेहिं वरेहिं गंधेहिय मल्लेहिय अच्चिणित्ता पुप्फारुहणं जाव वत्थारुहणं करेइ करित्ता आसत्तोसत्त विपुल वट्ट जाव करेइ करित्ता अच्छे हिं सण्हेहिं श्यणामएहिं अच्छरसातंडुलेहिं तिमिस्स गुहाए दाहिणिल्लस्स दुवारस्स कवाडं पुरओअट्ठमंगलए आलिहइ तं जहा सोत्थिय सिविच्छ जाव कयग्गहगहिअ करयलपब्मट्ठ चंदप्पभवइश्वेरुलिअ विमिल दंडं जाव धूवं दलयइ दलयित्ता वाम जाणुं अंचेइ अंचित्ता करयल जाव मत्थए अंजलि कटु कवाडाणं पणामं करेइ करित्ता दंडरयणं परामुसइ तएणं तं दंडरयणं पंच लइअं वइरसारमइअं विणासण सव्वसत्तुसेण्णाणं खधावारे णरवइस्स गड्ढदरिविसमपब्भारगिरिवरपवायाणं समीकरणं संतिकरं हितकरं रणोहियइच्छिअमणोरहपूरंगं दिव्व मप्पडिहयं दंडरयणं गहाय सत्तट्ठपयाई पच्चोसक्कइ पच्चासक्कित्ता तिमिस्सगुहाए दाहिणिल्लस्स दुवारस्स कवाडे दंडरयणेण महया महया सदेणं तिक्खुत्तो आउडेइ तएणं तिमिसगुहाए दाहिणिल्लस्स दुवारस्स कवाडा सुसेणे सेणावइणा दंडरयणेणं महया महया सद्देणं तिक्खुत्तो आउडिआ समाणा महया महया सद्देणं कोंचारवं करेमाणा सरसरस्स सगाई सगाई ठाणाई पच्चोसक्कित्था तएण से सुसेणे सेणावई तिमिसगुहाए दाहिणिल्लस्स दुवारस्स कवाडे विहाडेइ विहाडित्ता जेणेव भरहे राया तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता जाव भरहं रायं करयलपरिग्गहियं जएणं विजएणं वद्धावेइ, वद्धावित्ता एवं वयासी विहाडिआणं देवाणुप्पिया तिमिसगुहाए दाहिणिल्लस्स दुवार स्स कवाडा एयण्णं देवाणुप्पियाण पियं णिवेएमो पियं मे भवउ तएणं से भरहे राया सुसेणस्स सेणावइस्स अंतिए एयमढे सोच्चा निसम्म
जएणं वद्धावे
सकवाडा एयर देवाणुप्पिया
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #702
--------------------------------------------------------------------------
________________
६९०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे हद्वतुट्ठ चित्तमाणदिए जाव हिअए सुसेणं सेणावई सक्कारेइ सम्माणेइ सक्कारिता सम्माणित्ता कोडुबियपुरिसे सहावेइ सदावित्ता एवं वयासी खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया! आभिसेक्कं हत्थिरयणं पडिकप्पेह हयगयरह पवर तहेव जाव अंजणगिरिक्डसण्णिभं गयवरं णरवई दुरुढे ।सू०१४॥
छाया-ततः खलु स भरतो राजा अन्यदा कदाचित् सुषेण सेनापति शब्दयति शब्दयित्वा एवमवादीत् गच्छ खल क्षिप्रमेव भो देवानुप्रिय ! तमिस्रा गुहाया दाक्षिणात्यस्य द्वारस्य कपाटौ विघाटय, विघाटय मम एतामाज्ञप्तिकां प्रत्यर्पय इति, ततः खलुस सुषेणः सेनापतिः भरतेन राज्ञा एवमुक्तः सन् हृष्टतुष्ट चित्तानन्दितः यावत् करतलपरिगृहोतं शिरसावत मस्तके अञ्जलिं कृत्वा यावत् प्रतिशृणोति, प्रतिश्रुत्य भरतस्य राज्ञः अन्तिकात् प्रतिनिष्कामति प्रतिनिष्क्रम्य यत्रैव स्वस्य आवासः यत्रैव पौषधशाला तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य दर्भसंस्तारकं संस्तृणाति यावत् कृतमालस्य देवस्य अष्टमभक्तं प्रगृह्णाति, पौषधशालायां पौषधिकः ब्रह्मचारी यावत् अष्टमभक्ते परिणमति, पौषधशालातः प्रतिनिष्कामति प्रतिनिष्क्रम्य यत्रैव मजनगृहं तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य स्नातः कृतलिकर्मा कृतकौतुकमङ्गलप्रायश्चित्तः शुद्धप्रावेशानि मङ्गलानि वस्त्राणि प्रवरपरिहितः अल्पमहा_भरणालङ्कृतशरीरः धूपपुष्पगधिमाल्यहस्तगतः मज्जनगृहात् प्रतिनिष्क्रोमति प्रतिनिष्क्रम्य यत्रैव तमिस्त्राया गुहाय द्वारस्य कपाटौ तत्रैव गमनाय प्रधारितवान् ततः खलु तस्य सुषेणस्य सेनापतेः बहव्यो राजेश्वरतलवरमाडम्बिक यावत् सार्थवाहप्रभृतयः अप्येकका उत्पलहस्तगता यावत् सुषेणं सेनापति पृष्ठतः २ अनुगच्छन्ति, ततः खलु तस्य सुषेणस्य सेनापतेः बहयः कुब्जाः चिलात्याः यावतइङ्गितचिन्तितप्रार्थितविज्ञायिकाः निपुणकुशलाः विनीताः अप्येककाः कलशहस्तगताः यावद् अनुगच्छन्तोति । ततः खलु स सुषेणः सेनापतिः सवंर्या सघयुत्या सर्वद्य. त्यावा यावत् निर्घोषनादितेन यत्रैव तमिस्रागुहाया दाक्षिणात्यस्य द्वारस्य कपाटौ तत्रैव उपागच्छति उपागत्य आलोके प्रमाण करोति, कृत्वा लोमहस्तकं परामृशति परामृश्य तमिस्त्रागुहायाः दक्षिणात्यस्य द्वारस्य कपाटौ लोमहस्तकेन प्रमार्जयति प्रमायं दिव्यया उदकधारया अभ्युक्षति, अभ्युक्ष्य सरसेन गोशीर्षचन्दनेन चचितं पञ्चांगुलितलं ददाति दत्वा अग्रः वरैर्गन्धैश्च माल्यैश्च अर्चयति अर्चयित्वा पुष्पारोपणं यावत् वस्त्रारोपणं करोति कृत्वा आसंक्तोत्सत विपुलवर्त यावत् करोति कृत्वा अच्छैः प्रलक्ष्णैः रजतमयैः आच्छरसतण्डुलैः तमिस्त्रागृहायाः दाक्षिणात्यस्य द्वारस्य कपाटयोः पुरतः अष्टाष्टमङ्गलकानि आलिखति तत स्वस्तिक श्रीवत्स यावत् कचग्रहगृहीतकरतल प्रभ्रष्ट चन्द्रप्रभवज्रवैयविमलदण्डं यावत् धूपं दहति, चामं जानुम् अञ्चति अञ्चित्वा करतल यावत् मस्तके अञ्जलिङ्कृत्वा कपाटयोः प्रणामं करोति कृत्वा दण्डरत्नं परामृशति, ततः खलु तद् दण्डरत्नं पञ्चलतिकं वज्रसारमयं विनाशनं सर्वशत्रुसेनानां, स्कन्धावारे नरपतेः गर्तदरीविषमप्राग्भार गिरिवर प्रपातानां समीकरण शान्तिकरं शुभकरं हितकरं राज्ञो हृदयेप्सितमनोरथ पूरकं दिव्यमप्रतिहतम्, दण्डरत्नं गृहीत्वा सप्तष्ट पदाजि प्रत्यवश्वष्कते प्रत्यवश्वष्कय तमिस्रागुहायाः दाक्षिणात्यस्य द्वारस्य कपाटौ दण्डरत्नेन महता २ शब्देन त्रिः कृत्वः आकुट्टयति ततः खलु तमिस्त्रागुहायाः दाक्षिणात्यस्य द्वारस्य कपाटा सुषेणसेनापतिना दण्डरत्नेन महता २ शब्देन
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #703
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ० ३ वक्षस्कारः सू० १४ तमिस्रागुद्दाद्वारोद्घाटननिरूपणम्
त्रिकृत्वः आकुट्टितौ सन्तौ महता शब्देन कौंचारवं कुर्वन्तौ 'सरसरस्स' अनुकरणशब्देन, स्वके स्थाने प्रत्यवावष्किषाताम् स्वकाभ्यां स्थानाभ्यां प्रत्यवस्तृतौ इति वा ततः खलु स सुषेणः सेनापतिः तमिस्रगुहायाः दाक्षिणात्यस्य द्वारस्य कपाटौ विघटयति विघटय यत्रैव भरतो राजा तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य यावत् भरतं राजानं करतलपरिगृहीतं जयेन विजयेन वर्द्धापयति वर्द्धापयित्वा पवम् अवादीत् विघाटितौ खलु देवानुप्रिय ! तमिस्रा गुहायाः दाक्षिणात्यस्य द्वारस्य कपाटौ, एतदेव देवानुप्रियाणां प्रियं निवेदयामः प्रियं भवतां भवतु ततः खलुस भरतो राजा सुषेणस्य सेनापतेः अन्तिके पतम् अर्थ श्रुत्वा निशम्य हृष्टतुष्टचित्तानन्दितः यावद् हृदयः सुषेणं सेनापति सत्कारयति सन्मानयति, सत्कार्य सन्मान्य कौटुम्बिकपुरुषान् शब्दयति शब्दयित्वा एवम् अवादीत् क्षिप्रमेव भो देवानुप्रियाः ! अभिषेक्यम् हस्तिरत्नं प्रतिकल्पयत हयगजरथप्रवर तथैव यावद् अञ्ज नगिरिकूटसन्निभं गजवरं नरपतिः दूरूढे ॥ सू० १४॥
टीका- 'तणं से इत्यादि
'तरण से भरहे राया अण्णया कयाई सुसेणं सेणावई सदावेइ' ततः खलु स भरतो राजा अन्यदा कदाचित् अन्यस्मिन् कस्मिश्चित् काले सुषेणं सेनापतिं शब्दयति आह्वयति 'सद्दावित्ता एवं वयासी' शब्दयित्वा आहूय एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत् उक्तवान 'गच्छ विप्पामेव भो देवाणुप्पिया' गच्छ खलु क्षिप्रमेव भो देवानुप्रिय ! 'तिमिसगुहाए
। तमिस्त्रागुहाद्वार का उद्घाटन
'तरण से भरहेराया अण्णया कयाई' -- इत्यादि सू० १४ ॥
टीका---'तरण से भरहे राया अण्णया कयाई) एकदिन की बात है कि भरत राजा (सुसे णं सेणाव सहावे) सुषेण सेनापति को बुलाया - ( सद्दवित्ता एवं वयासी) बुलाकर उस से ऐसा कहा - (गच्छणं खिप्पामेव भो देवाणुपिया ! तिसिगुहाए दाहिणिल्लस्स दुवारस्स कवाडे विहाडेहि ) हे देवानुप्रिय ! तुम शीघ्र ही जाओ और तमिस्त्रागुहा के दक्षिण भाग के द्वार के विडों को खोलो (विहाडित्ता) और खोल कर ( मम एयमाणत्तियं पच्चष्पिणाहि ) मुझे पिछे खबर दो
તમિસ્ત્રાગુહાદ્વારનુ ઉદ્ઘાટન
'तरण से भरहे राया अण्णया कयाई छत्याहि
६९१
टीअर्थ - (त पण से भरहे राया अण्णया कयाइ) मे हिवसनी बात छे से भरत रानो (सुसेण सेणाव सहावेइ ) सुषेण सेनापतिने मोसाच्या (सहावित्ता एवं घयासी) जोसावीने तेने या प्रभारी धु (गच्छणं खिष्पामेव मे देवाणुपिया ! तिमिसगुहार दाहिणिल्लस्स दुवास्स कवाडे विहाडेहि ) हे हेवानु प्रिय ! तमे शीघ्र लवो भने तभिखागुडाना दृक्षि लागना द्वारना भाडोने उद्घाटित उसे (विहाडित्ता) उद्घाटित उरीने (मम पयमाणतियं
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #704
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
दाहिणिल्लस्स दुवारस्स hard विहाडेहि' तमिस्रागुहायाः दाक्षिणात्यस्य- दक्षिणभागस्य द्वारस्य कपाट विघाट-सम्बद्धौ उत्पाटय 'विहाडित्ता' विधाटय उद्घाटय 'मम एयमाणत्तियं पच्चप्पिणाहित्ति' मम एताम् उक्तप्रकारामाज्ञप्तिकाम् आज्ञां प्रत्यर्पय समर्पय इति 'तणं से सुसेणे सेणावई भरहेणं रण्णा एवं वुत्ते समाणे' ततः खलु स सुषेणः सेनापतिः भरतेन राज्ञा एवम् उक्तप्रकारेणोक्तः सन् 'हट्ठतुट्ट चित्तमाणंदिए जाव' हृष्टतुष्टचित्तानन्दितः यावत् पदात् नन्दितः प्रीतिमनाः परमसौमनस्थितः इति संग्राह्यम् ' करयल परिग्गहियं सिरसावतं मत्थए अंजलि कट्टु जाव पडिसुणेह' करतलपरिगृहीतं शिरसावते मस्त अञ्जलिं कृत्वा यावत् पदात् एवं स्वामिन ! यथा श्रीमान् भवान् आदिशति तथाऽस्तु इति कृत्वा अज्ञायाः विनयेन वचनं प्रतिशृणोति स्वीकरोति 'पडिसुणित्ता' प्रतिश्रुत्य स्वीकृत्य ससुषेणः सेनापतिः 'भरहस्स रण्णो अंतियाओ पडिणिक्खमइ' भरतस्य राज्ञः अन्तिकात् समीपात् प्रतिनिष्क्रामति निस्सरति, 'पडिणिक्खमित्ता' प्रतिनिष्क्रम्य निःसृत्य
६९२
(तपूर्ण से सुसेणे सेणावइ भरहेणं रण्णा एवं बुत्ते समाणे हठ्ठ तुट्ठ चित्तमाणदिए जाव करयल परिग्गहियं दसणहं सिरसावत्तं मत्थए अंजलि कट्टु नाव पडणेइ) इस प्रकार से अपने स्वामी भरत राजा के द्वारा आज्ञप्त हुआ सुषेण सेनापति हृष्ट तुष्ट होता हुआ चित्त में आनन्दित हुआ यहाँ यावद से " प्रीतिमनाः परमसौमनस्थितः " इनपदों का ग्रहण हुआ है उसने उसी समय अपने दोनों हाथों की अंगुली इस प्रकार से बनाइ कि जिसमें अंगुलियों के दशों हि नख एक दूसरी अंगुली के नखों के साथ लग गये उस अंजली को उसने अपने मस्तक पर रखाओर यावत् - "हेस्वामिन् ! आपने जो मुझे आदेश दिया है मैं उसको उसी प्रकार से पालन करूंगा" इस प्रकार कह कर उसने प्रभु की प्रदत्त आज्ञा बड़ी विनय के साथ स्विकार करली (डिसुड़ित भरहस्स रण्णो अंतियाओ पडीनिक्खमइ) प्रभु की आज्ञा स्विकार करके फिर वह
पञ्चपिणा हि पछी भने अमर आयो (त पणं से सुसेणे सेणावर भरणं रण्णा एवं वृत्ते समाणे तुट्ठ चित्ताणंदिए जाव करयलपरिग्गहियं दसणई सिरसावत्तं मत्थर अजलि कट्टु जाव पडिसुणे) या प्रमाणे पोताना स्वाभी लरत राल वडे भाज्ञप्त थथेो ते सुषेण सेनापति हृष्ट-तुष्ट तेमन चित्तमा आनहित थये। यावत् पहथी 'प्रोतिमनाः परमसौमन स्थितः 'ये होतु ग्रहषु थयुं छे. तेथे तरतन पोताना मन्ने हाथोनी ग्यांगजी थे। मेवी રીતે મનાવી કે જેથી આંગળીએના દશેદશ નમા દરેકે દરેક નખની સાથે સ'લગ્ન થઈ ગયા તે અંજલિને તેણે પોતાના મસ્તક ઉપર મૂકી અને યાવ-હે સ્વામિન્ આપશ્રીએ મને જે આદેશ આપ્ચા છે, હું તે આદેશનું યથાવત્ પાલન કરીશ આ પ્રમાણે કહીને તેણે अलुनी आज्ञा विनयपूर्व ४ स्वीअरी सीधी (पडिणित्ता भरहस्त रणे। अतियाओ पडिणिक्खमइ) प्रभुनी आज्ञा स्वीहारीने पछी ते तरत महार मावी गयो 'पडिणिक्खमित्ता जेणेव सपआवासे जेणेव पोसहसाला तेणेव उवागच्छ महार मावीने ते ज्यां ताना
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #705
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ. ३ वक्षस्कारः सू०१४ तमिस्रागुहाद्वारोद्घाटननिरूपणम् ६९३ 'जेणेव सए आवासे जेणेव पोसहसाला तेणेव उवागच्छइ' यत्रैव स्वस्य स्वकीयस्य आवास:-निवासस्थानं यत्रैव पौषधशाला तत्रैव उपागच्छति 'उवागच्छित्ता' उपागत्य स सुषेणः सेनापतिः 'दब्भसंथारगं संथरइ' दर्भसंस्तारकं सार्द्ध द्वयहस्तपरिमितं दर्भासनं संस्तृणाति विस्तृणाति 'जाव कयमालस्स देवस्स अट्ठमभत्तं पगिण्हइ' यावत् करणात् वकिरत्नशब्दापनपौषधशाला विधापनादि सर्व ग्राह्यम् , तेन पोषधशालायां कृतमालस्य देवस्य साधनाय अष्टमभक्तं प्रगृह्णाति 'पगिण्हित्ता' प्रगृह्य 'पोसहसालाए पोसहिए बंभयारी जाव अट्ठमभत्तसि परिणममाणंसि पोसहसालाओ पडिणिक्खमई' पौषधशालायां पौषधिकः पौषधव्रतवान् अतएव ब्रह्मचारी यावत् पदात् उन्मुक्तमणिसुवर्णालङ्कार इत्यादि संग्राह्यम् अष्टमभक्ते परिणमति 'परिपूर्णे जायमाने सति' पौषधशालातः प्रतिनिष्क्रामति, 'पडिणिक्खमित्ता' प्रतिनिष्क्रम्य 'जेणेव मज्जणघरे तेणेव उवागच्छइ' स सुषेणः सेनापतिः वहां से शीघ्र ही बाहर आगया-(पडिणिक्खमित्ता जेणेव सए आवासे जेणेव पोसहसाला तेणेव उवागच्छइ) वहां आकर वह जहां पर अपना आवास था और जहां पर पौषधशाला थी- वहां पर आया (उवागच्छित्ता दब्भसंथारगं संथरइ) वहां आकर के उसने २॥ हाथ प्रमाण दर्भासन बिछाया- (जाव कयमालस्स देवस्स अट्ठमभत्तं पगिण्हइ) यावत् कृतमालदेव को वश में करने के लिए उसने अष्टमभक्त की तपस्या धारण करली यहां यावत् से पदसे वर्द्धकिरत्न का बुलाना, पौषधशाला का निर्मापण करने का आदेश देना आदि सब प्रकरण जैसा पिछे लिखा जा चुका है वैसाही यहां गृहीत हुआ है(पगिण्हित्तापोसहसालाए पोसहिए बंभयारी जाव अट्ठमभत्तंसि परिणममाणंसि पोसहसालाओ पडिणिक्खमइ) अष्टम भक्त को तपस्या धारण करके पौषध शाला में पोषधवत वाला वहब्रह्मचारी यावत् मणिमुक्तादि केअलङ्कारों से रहित बनकर कृतमालदेव का मनमें ध्यान करने लगा यहां पर जैसा कि पूर्व प्रकरण में लिखा जाचुका है वह सब ग्रहण कर लेना चाहिये जब सुषेण सेनापति का गृहीत अष्टम भक्त का तप समाप्त हो चुका तब वह पौषधशाला से बाहर निकला--(पडिणिक्खमित्ता जेणेव मज्जणघरे तेणेवउवागच्छइ) और बाहर निकल भावास अनन्य पोषाहती त्यां माव्य। (उवागच्छित्ता दब्भसंथारगं संथरइ) त्यां भावान तो २॥ 814 प्रमाणे हासन यायु (जाव कयमालस्स देवस्स अट्ठमभत्त पगिण्हइ) યાવત કૃતમાલ દેવને વશમાં કરવા માટે તેણે અષ્ટમ ભકતની તપસ્યા ધારણ કરી લીધી. અહીં યાવત્ પદથી વદ્ધ કિરત્નને બોલાવે, પૌષધશાળાના નિર્માણ માટે તેને આદેશ આપ વગેરે સર્વ ઘટનાઓ કે જેના વિષે પહેલાં સ્પષ્ટ કરવામાં આવેલ છે. તે અત્રે પણ સમજવી. (पगिण्हित्ता पासहसालाए पासहिए बंभयारी जाव अट्ठ'मभत्तसि परिणममाणसि पोसहसालाओ पडिणिक्खमइ) अष्टम मतनी तपस्या धा२९५ ४रीन पोषणामा पौषधवृत पाणी તે બ્રહ્મચારી ચાવત્ મણિમુકતાદિ અલંકારોથી રહિત બને તે મનમાં કૃતમાલદેવનું ધ્યાન કરવા લાગે અહીં જે પ્રમાણે પૂર્વ પ્રકરણમાં સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યું છે તે પ્રમાણેનું કથન ગ્રહણ કરવું જોઈએ જ્યારે સુષેણ સેનાપતિની અષ્ટમભકત તપસ્યા સમાપ્ત થઈ ગઈ ત્યારે
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #706
--------------------------------------------------------------------------
________________
६९४
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
यत्रैव मज्जनगृहं स्नानगृहं तत्रैव उपागच्छति 'उवागच्छित्ता' उपागत्य 'व्हाए कय बलिकम्मे ' स्नातः कृतवलिकर्मा वायसादिभ्यो दत्तान्न भागः पुनः कीदृश 'कयकोउयमंगलपायच्छित्ते' कृतकौतुकमङ्गलप्रायश्चित्तः पुनश्च 'सुद्धप्पावेसाई मंगलाई वत्थाई पवरपरिहिए' शुद्ध प्राशानि सभा प्रवेशयोग्यानि मङ्गलानि - मङ्गलकारकाणि वस्त्राणि प्रवराणि परिहितः परिगृहीत : ' अप्पमहग्घाभरणालंकिरिय सरीरे' अल्पमहार्घाभरणालङ्कृतशरीरः तत्र अल्पम् अल्पभारं महार्थं बहुमूल्यकमाभरणं तेन अलङ्कृतं शोभितं शरीरं यस्य स तथा एवम् 'धूवपुप्फगंध मल्लहत्थगए' धूपपुष्पगन्धमाल्यहस्तगतः तत्र धूपपुष्पगन्धमाल्यानि हस्ते गतानि यस्य स यथा एवंभूतः सेनापतिः 'मज्जणघराओ पडिणिक्खमइ' मज्ज - नगृहात् स्नानगृहात् प्रतिनिष्कृमति निःस्सरति 'पडिजिक्खमित्ता' प्रतिनिष्क्रम्य निःसृत्य 'जेणेव तिमिसगुहाए दाहिणिल्लस्स कवाडा तेणेव पहारेत्थ गमणाए' यत्रैव तमिस्रागुहायाः दाक्षिणात्यस्य दक्षिणभागवर्त्तिनो द्वारस्य कपादौ कपाटश्च कपाटश्च त्रिषु स्यादररं न ना इति वाचस्पतिः तत्रैव गमनाय प्रधारि तवान् गमनसंकल्पं कृतवान् कर वह जहां स्नान गृह था वहां पर गया - ( उवागच्छित्ता) वहां जाकर के ( पहाए कयब - लिकम्मे कयको उय मंगलपायच्छित्ते ) उसने स्नान किया बलिकर्म किया-काक आदिकों के लिये अन्न का वितरण किया फिर कौतुक मंगल प्रायश्चित्त किये - बाद में (सुद्धप्पावेसाईं मंगलाई वत्थाई पवरपरिहिए) सभा में प्रवेश करने के लायक, मङ्गल कारक सुन्दर वस्त्रों को पहिरा (अप्पमहग्धा भरणा लंकिय सरीरे धूवपुष्फ गंध मल्लहत्थगए - मज्जणघराओ पडिणिक्खमइ) शरीर पर अल्प पर कीमत में बहुत मूल्य वाले आभरणों को धारण कियां हाथ में धूप, पुष्प गंध, एवं मालाएँ लीं इस प्रकार से मज धज कर वह स्नान घर से बाहर आया (पडिणिवस्वमित्ता जेणेव तिमिसगुहाए दाहिणिल्लस्स दुवारस्स कवाडा तेणेव पहारेत्थ गमणाए ) बाहर आकर वह जहां पर तिमिस्त्रागुहा के दक्षिण भागवर्ती द्वारों के किवाड थे उस ओर चल दिया - (तपणं तस्स सुसेणस्स सेणावइस्स बहवे ) उस समय उस सुषेण-सेनापति के अनेक ते पौषधशाणामांथी महार नीउज्येो ( पडिणिक्नमित्ता जेणेव मज्जणधरे तेणेव उवागच्छर खने जहार नीजीने नयां स्नान गृह हेतु त्यां गये. ( उवागच्छित्ता) त्यां भने (हा कलिकम्मे कयकेाज्यंमंगलपायच्छत्ते) तेथे स्नायु भनेपछी जी उर्भ यु એટલે કે કાક વગેરેને અન્ન વિતરિત કર્યું. ત્યારબાદ કૌતુક મંગળ અને પ્રાશ્ચિત્ત વિધિ सभ्यन्न पुरी. सेना पछी (सुद्धप्पावेसाहं वत्थाइं पवरपरिहिए ) सलाभां प्रवेश १२वा योग्य मंगल १२५ वस्त्रो पहेर्या (अध्वमहग्धाभरणालंकियसरीरे धूव पुष्पगंधमल्ल हत्थगए मज्जणघराओ पडिणिक्खमइ) शरीरे उपर मय पशु महुभूय भालर धारण अर्ध्या हाथभां ધૂપ પુષ્પ ગધ તેમજ માળાએ લીધી અને આ પ્રમાણે સુસજ્જીત થઈ તે તે સ્નાનગૃહમાંથી महार माव्या. ( पडिणिक्खमित्ता जेणेव तिमिसगुहाए दाहिल्लस्स दुवारस्स कवाडा तेणेव पहारेत्थ गमणाप) महार यावी ते त्यां तिमिस्रागुहाना दक्षिणु लागवती द्वारना पाटो हता ते तरई रवाना थये।. ( त एणं तस्स सुसेणस्स सेणावइस्स बहवे ) ते समये ते सुषेश
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #707
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ० ३ वक्षस्कारः सू० १४ तमिस्रागुहाद्वारोद्धाटननिरूपणम् ६९५ 'तए णं तस्स सुसेणस्स सेणावइरस बहवे राइसरतलवरमाडं विय जाव सत्थवाहप्पभियओ' ततः तमिस्रागुहागमनसङ्कल्पानन्तरं खलु तस्य सुषेणस्य सेनापतेः बहवः राजेश्वर तलवर माडम्बिक यावत् कौटम्बिक इभ्यश्रेष्ठी यावत् सार्थवाहप्रभृतयः सेनापति मनुगच्छन्तीत्यग्रेण सम्बन्धः अत्र यावत् पदात् गणनायक दण्डनायक मन्त्रिमहामन्त्रीत्यादयः पूर्वोक्ताः सर्वे ग्रायाः 'अप्पेगइया उप्पलहत्थगया जाव सुसेणं सेणावई पिट्टओ २ अणुगच्छंति' राजेश्वरादीनां मध्ये अप्येके उत्पलहस्तगताः-उत्पलानि कमलानि हस्ते येषां ते तथा, एवं सर्वाण्यपि विशेषणानि अत्र भरतस्य चक्ररत्नपूजां कर्तुमुघतस्येव वाच्यानि यावत् पदात् अप्येके कुसुमहस्तगताः अप्येके नलिन हस्तगताः, अप्येके सौगन्धिक हस्तगताः अप्येके पुण्डरीकहस्तगताः अप्येके सहस्रपत्रहस्तगताः इति संग्राह्यम् एते एवंभूताः सन्तः सुषेणं सेनापति पृष्ठतः २ अनुगच्छन्ति यान्ति 'तएणं तस्स सुसेणस्स सेणावइस्स बहूईओ खुज्जाओ चिलाइयाओ जाव इंगियचिंतियपत्थियविआणिआउ णिउण(राईसरतलवर माडंबिय जाव सत्थवाहप्पभियओ अप्पेगइया उप्पलहत्थगया जाव सुसेणं सेणावई पिओ पिटुओ अणुगच्छंति) राजेश्वर तलवर मडम्बिक यावत् सार्थवाह आदि जन उस सुषेण सेनापति के पीछे यावत् उत्पल को लिये हुए चल रहे थे. यहां प्रथम यावत् शब्द से "गणनायक, दण्ड नायक' मंत्री, महामंत्री आदि जनों का ग्रहण हुआ है, इनमें कितनेक तो अपने अपने हाथों में उत्पल लिये हुए थे 'तथा द्वितीय यावत् पदानुसारः' कितनेकने अपने अपने हाथों में कुसुम लिये हुए थे, कितनेकने अपने अपने हाथों में नलिन-कमल विशेष-लिये हुए थे. कितनेकने अपने अपने हाथोंमें सौगन्धिक-कमल विशेष लिये हुए थे कितनेकने अपने अपने हाथों में पुण्डरीक लिए हुए थे. कितनेकने अपने अपने हाथों में सहस्त्रदलों वाला कमल लिये हुए थे" इन पदों का ग्रहण हुआ है। (तएणं तस्स सुसेणस्स सेणावइस्स बहुइओ खुजाओ चिलाइयाओ जाव इगिय चिंतिय पत्थिय विआणिआउ निउणकुसलाओ विणीयाओ सेनापतिनामनेर (राइसर तलवर माडंबिय जाव सत्थवाहप्पभियओ अप्पेगइया उप्पलहत्थ गया जाव सुसेण सेणावई पिडओ पिट्ठओ अणुगच्छति राव, तलवारे, भांति यावत સાર્થવાહ વગેરે લકે જે સુષેણ સેનાપતિની પાછળ-પાછળ યાવત્ ઉત્પલે લઈને ચાલી રહ્યા હતા. અહીં પ્રથમ યાવતું શબ્દથી ગણનાયક, દંડ નાયકે, મંત્રીઓ, મહામંત્રીઓ વગેરેન ગ્રહણ થયું છે. એમાં કેટલાક લોકો તો પોત પોતાના હાથોમાં ઉત્પલ લઈને ચાલી રહ્યા હતા. તેમજ દ્વિતીય યાવત પદાનુસાર કેટલાક પોત પોતાના હાથમાં પુપ લઈને ચાલી રહ્યા હતા. કેટલાક પોતાના હાથમાં નલિને-કમળ વિશેષો-લઈને ચાલતા હતા, કેટલાક હાથોમાં સૌગંધિકે (કમલ વિશેષ) લઈને ચાલતા હતા કેટલાક હાથમાં પંડરિકે લઈને ચાલતા હતા. કેટલાક પોતાના હાથમાં. સહસ્ત્રદલ કમળે લઈને ચાલતા san. पह। यह यया छे. (तएणं तस्स सुसेणस्स सेणावइस्स बहुइओ खुजाओ चिलाइयाओ जाव इंगिय चितिय पत्थिय विआणिआड निउणकुसलाओ विणीयानी
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #708
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे कुसलाओ विणोआओ अप्पेगइयाओ कलसहत्थगयाओ जाव अनुगच्छंतीति' न केवलं राजेश्वरप्रभृतयः सुषेणं सेनापति मनुगच्छन्ति अपितु किङ्करो जना अष्टादश दास्यः अपि कास्ता इत्याह कुब्जा:-बक्रजङ्घाः, चिलात्याः-चिलातदेशोद्भवाः यावत्पदात् वामनिकाः वडभिकाः, बर्बर्यः बकुशिकाः, जोनिक्यः, पल्हविका इत्यादयोऽष्टादश तत्तदेशोद्भवत्वेन तत्तनामिकाज्ञेयाः, कुब्जा वामनिका वडभिका इत्येतातिलस्तु विशेषणभूताः इत्यादिपूर्ववत् तत्र पूर्वापेक्षयाऽयं विशेषः किं लक्षणाश्चैय्यः ? 'इंगीय चिंतिय पत्थियविआणिआऊ' इङ्गितचिन्तितप्रार्थितविज्ञायिकाः, तत्र इङ्गितेन नयनादि चेष्टयैव कथनादिभिः चिन्तितं प्रभुणा मनसि संकल्पितं यद्यत् प्रार्थितं तस्य विज्ञायिकाः याः ताः तथा, तथा निपुणकुशलाः अत्यन्त कुशलाः, तथा विनीताः आज्ञाकारिण्यः अप्येकिकाः अप्पेगइयाओ कलसहत्थगयाओ जाव अणुगच्छंति) केवल सुषेण सेनापति के पीछे पीछे राजेश्वर आदि जनमंडलीही नही चल रही थी कन्तु उनके पीछे पीछे १८ प्रकार की दासियां भी चल रही थी-उनके नाम इस प्रकार से हैं-कोई कोई दासियां चिलात देशोद्भवाथी, इसलिये उन्हें चिलात कहा गया है. यावत्पद से गृहीत कोई कोई दासियां बर्बर देश की थी इसलिये उन्हें बबेरी कहा गया है . कोई बकुश देश की थी इसलिये उन्हें बकुशिका कहा गया है कोई कोई जोनिक देश की थी इसलिये उन्हें जोनिकी कहा गया है कोइ कोइ पल्हवदेशकी थी इसलिये उन्हें पल्हविका कहा गया है . इनमें कितनीक दासियां कुब्जा वक्र जचाओं वाली थी, कितनीक बामन-बोने शरीर वाली थी. और कितनीक दासियां वडनिका थी ये सब चेटियां-दासियां नयनादिकी चेष्टा से ही कथन की तो बात दूर ही रही प्रभु के द्वारा चिन्तित मन में संकल्पित किये गये विषय को, तथा प्रार्थित्त विषय को जान जाती थी तथा ये अपने काम में निपुण कुशल-अत्यन्त कुशल थी साथ साथ में अप्पेगइयाओ कलसहत्थगयाओ जाव अणुगच्छंति) सुषेण सेनातिनी ॥ ५॥७॥ ५४त રાજેશ્વર વગેરે જનમંડળી જ ચાલી રહી હતી એવું નથી પણ તેની પાછળ ૧૮ પ્રકારની દાસીઓ પણ ચાલી રહી હતી. તેમનાં નામ આ પ્રમાણે છે. કેટલીક દાસીઓ ચિલાત દેશદ્દભવ હતી, એથી તેમને ચિલાત કહેવામાં આવે છે, યાવત્ પદથી ગૃહીત કેટલીક દાસીઓ પ્રખર દેશની હતી. એથી તેમને ખબરી કહેવામાં આવી છે. કેટલીક દાસીઓ બકુશ દેશની હતી, એથી તેમને બકુશી કહેવામાં આવી છે. કેટલીક દાસીઓ જેનિક દેશની હતી એથી તેમને જનકી કહેવામાં આવી છે. કેટલીક દાસીઓ પલ્લવ દેશની હતી એથી તેમને પલ્લવિકા કહેવામાં આવી છે. એ દાસીઓમાં કેટલીક દાસીઓ કુજ વક્રજંઘાએ વાળી હતી. કેટલીક વામન ઠીંગણા શરીરવાળી, કેટલીક દાસીઓ વડમિકા હતી, એ બધી દાસીએમાંથી કંઈક કહ્યા પહેલાં જ નયનાદિની ચેષ્ટાઓથી, પ્રભુ વડે ચિંતિત મનમાં સંકલ્પિત કરવામાં આવેલા વિષયને તથા પ્રાર્થિત વિષયને જાણી લેતી હતી, એ દાસીએ પિતાના કામમાં નિપુણ કુશળ–અત્યંત કુશળ હતી, એ દાસીએ વિનીત અને આજ્ઞા કારિણી પણ હતી. એમાં કેટલીક દાસીઓના હાથમાં ચન્દનના કળશે હતા અહીં યાવત્ પદથી પ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #709
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ० ३ वक्षस्कारः सू० १४ तमिस्रागुद्दाद्वारोद्घाटन निरूपणम्
६९७
कलशहस्तगताः यावत् अनुगच्छंति, यावत् पदात् पूर्वोक्तं सर्व ग्राह्यम् 'तरणं से सुसेणे सेवई सच्चि सव्वजुड़ जाव णिघोसणाइएणं जेणेव तिमिसगुहाए दाहिणिल्लस्स दुवारस्स कवाडा तेणेव उवागच्छइए' ततः तमिस्रागुहाभिमुखगमनान्तरं खलु स सुषेण: सेनापतिः सर्वद्धर्या सर्वया ऋद्धया आभरणादि रूपया लक्ष्म्या तथा सर्वद्युत्या सर्वकान्त्या युक्तः सन् यावन्निर्घोषनादितेन पूर्वोक्तसमस्तवाद्यसहित निर्घोष नामक वाद्य विशेषशब्देन यत्रैव तमिस्रागुहाया दाक्षिणात्यस्य - दक्षिण भागवर्तिनो द्वारस्य कपाटौ तत्रैवोपागच्छति 'उवागच्छित्ता' उपागत्य - कपाटसमीपमागत्य 'आलोए पणासं करे' आलो दर्शनमात्रे एव कपाटयोः प्रणामं करोति 'करिता' कृत्वा 'लोमहत्थगं परामुसइ' लोमहस्तकं प्रमार्जनिकां परामृशति हस्तेन स्पृशति गृह्णातीत्यर्थः 'परामुसित्ता' परामृश्य गृहीत्वा 'तिमिसगुहाए दाहिणिल्लस्स दुवारस्स कवाडे लोमहत्थेणं पमज्जइ' तमिस्त्रा गुहायाः दाक्षिणात्यस्य द्वारस्य कपाटौ लोमहस्तकेन प्रमार्जनिकया प्रमार्जयति 'पमज्जित्ता' प्रमाये 'दिव्वाए उदगधाराए अब्भुक्खे' दिव्यया उदकधारया अभ्युक्षति सिंचति स्नपयतीत्यर्थः, 'अब्भुक्खित्ता' अभ्युक्ष्य सिक्त्वा ये विनीत आज्ञा कारिणी थी. इनमें कितनीक दासियों के हाथ में चन्दन के कलश थे. यहां यावत्पद से पूर्वोक सब विषय गृहीत हुआ है. (तएण से सुसेणे सेणावई सव्विद्धीए सव्वजुईए जावणिग्घोसणाईएणं जेणेव तिमिसगुहाए दाहिणिल्लस्स दुबारस्स कवाडा तेणेव उवागच्छइ ) इस प्रकार वह सुषेण सेनापति अपनी समस्त ऋद्धि से और समस्त युति से युक्त हुआ यावत् बांजों के गडगडाहट के साथ साथ जहां पर तिमिस्रा गुहा के दक्षिण द्वार के किवाड़ थे वहां पर आ पहुचा. ( उवागच्छित्ता आलोए पणामं करेइ, करिता लोम हथगं परामुसइ) वहां आकर उसने उन कपाटों को दिखते ही प्रणाम किया प्रणाम करके फिर उसने लोमहस्तक प्रमार्जनिका - को उठाया (परामुसित्ता तिमिसगुहाए दाहिणिल्लस्स दुवारस्स कवाडे लोम हत्थेणं पमज्जइ ) उसे उठाकरके उसने तिमिस्र गुफा के दक्षिण दिग्वर्तीद्वा रके कपाटों को साफ किया - ( पमजित्ता ) साफ करके (दिव्वाए उदगधाराए अब्भुक्खेइ ) फिर उन पर उसने दिव्य - उदक की धारा छोडी अर्थात् दिव्य उदक धारा के उन पर छीटे उत सर्व विषय संगृहीत थये। छे. (त एणं से सुसेणे सेणावइ सब्विद्धीप सव्वजुइए जाव जिग्घेासणाइए णं जेणेव तिमिस गुहाप दाहिणिल्लस्स डुवारस्स कवाडा तेणेव उवागच्छइ ) આ પ્રમાણે તે સુષેણ સેનાપતિ પોતાની સમસ્ત ઋધિઅને સમસ્તઘતિથી યુકત થયેલ યાવત્ વાદ્યોના ધ્વનિ સાથે જ્યાં તિમિસ્ત્રા ગુહાના દક્ષિણ દ્વારના કમાડ હતાત્યાં આવી પહોંચ્યા. 'वागच्छत्ता आलो पणामं करेइ करिता लोमहत्थगं परामुसइ) त्यां भावीने तेथे ते उभा ડાને જોઈ ને પ્રણામ કર્યાં પ્રણામ કરીને પછી તેણે લેામ હસ્તક પ્રમાજ નિકા હાથમાં લીધી. 'परामुसित्ता तिमिसगुहार दाहीणिल्लस्स दुवारस्स कवाडे लामहत्थेणं पमज्जइ) हाथभां सने तेथे तिमिस्र गुहाना दृक्षिण हिग्वती द्वारना उपासने साई (पमज्जित्ता) साई ने 'दिव्वाप उद्गधाराप अम्भुक्खेड) पछी तेथे तेभनी उपर द्विव्य ७४४ धारा छोडी भेटले
૮૯
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #710
--------------------------------------------------------------------------
________________
६९८
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
'सरसेणं गोसीसचंदणेण पंचगुलितले चच्चए दल३' सरसेन रससहितेन गोशीर्षचन्दनेन गोरोचनमिश्रितचन्दन विशेषेण चर्चितम् अनुलिप्तम् पञ्चांगुलितलं ददाति 'दosar अग्गेहिं वरेहिं गंधेहिय मल्लेहिय अच्चिणेड़' अग्रैः - अपरिभुक्तैः अभिनवैरित्यर्थः रैः श्रेष्ठैः गन्धैश्च माल्यैश्व अर्चयति स सुषेणः सेनापतिः कपाटौ पूजयति 'अच्विणित्ता' अfficer 'goफारुणं जाव वत्थारुणं करेइ' पुष्पारोपणम् यावत् वस्त्रारोपणम् यावत् पदात् माल्यारोपणं वर्णारोपणं चूर्णारोपणम् आभरणारोपणं करोति 'करिता' कृत्वा 'आसतो सतविपुलवट्ट जाव करेइ' आसकोत्सक्तविपुलवर्त्तयावत्करोति तत्र आसक्तः आ अवाङ्मुखः अधोमुखो भूत्वा सक्तः भूमौ संलग्नः उत्सक्तः उ- उपरि संबद्धः यः विपुलः विशाल: वर्त्तः गोलाकारः यावत् चाक्यचिक्ययुक्तः मुक्तादामविलम्बिबिम्ब: वितानः चंदनवा इति भाषाप्रसिद्धः सः सौन्दर्यादि गुणग्रामगरिष्ठो यथा स्यात् तथा करोति-संयोजयति । 'करिता ' कृत्वा 'अच्छेहिं' अच्छेः बिमलैः 'सहेहिं' श्लक्ष्णे अतिप्रतलै चिक्कदिये (अम्भुक्त्ता सरसेणं गोसीसचदणेणं पंचगुलितले चञ्चए दलह) दिव्य उदक धारा के छीटे देकर फिर उसने सरस गोशीर्ष चन्दन से - गोरोचनमिश्रित चन्दन से - अनुलिप्त पत्र वाङ्गलितल दिया अर्थात् गोशीर्ष चन्दन के वहां पर हाथ लगाये - ( अग्गेहिं वरेहि गंधेहिय मल्लेहिय अच्चिइ) इसके बाद फिर उस सुषेण सेनापतिने उन कपाटों की अभिनव श्रेष्ट गन्धों से और मालाओं से पूजा की. (अच्चिणित्ता पुप्फारुहणं जाव वत्थारुहणं करेइ) पूजा करके फिर उसने उनके ऊपर पुष्पों का आरोहण यावत् वस्त्रों का आरोहण किया। यहां यावत्पद से "माल्यारोपण वर्णीरोपणं चूर्णारोपणं आभरणारोपणं करोति" इस पाठ का संग्रह हुआ है (करिता आसतोसत्तविपुल वट्ट जाव करेइ) इन सब वस्तुओं का वहां पर आरोपण करके फिर उसने उनके ऊपर एक चन्दरवा ताना जो आकार में गोल था । तथा विस्तृत था । नीचे की ओर उसका मुख यावत् वह चाक्यचिक्य से युक्त था। मुक्ता दाम से वह विशिष्ट था । तथा जिस प्रकार से उसके सौन्दर्य की अभिवृद्धि हो इस ढंग से वह सजाया गया था । ( करिता अच्छेहिं सहेहि हिव्य हिउधाराना तेमनी उपर छांटा नाच्या (अब्भुक्खेत्ता सरसेण गोसीसचंद पंगुलितले बच्चए दलइ) व धाराना छोटा हाने पछी तेथे सरस गोशीर्ष यन्हन थी गोशियर મિશ્રિત ચન્દનથી અનુલિપ્ત પંચાંગુલિતલ એટલે કે ગેાશીષ ચંદનના ત્યાં હાથના થાપાએ साव्या. ( अग्गेहि वरेहिं गंधेहिय मल्लेहिय अच्चिइ) त्यार माह ते सुषेण सेनापतियखे उपादोनी मलिनव श्रेष्ठ गन्धोथी भने भाजायोथी पूल री 'अच्चिणित्ता पुप्फारुहणं जाव वत्थाहणंकरैद्र) पूल उरीने तेथे तेमनी उपर पुष्पानु आरोहण यावत् वस्त्रो आरोप यु यहीं या यावत्पथी (माल्यारोपणं वर्णारोपणं चुर्णारोपणं आभरणारोपणं करोति) या पाठ नो संग्रह थयो छे. ( करिता आसत्तौ सत्त विपुल वट्ट जाव करेइ ) मे सर्व वस्तुमानु તેમની ઉપર અરાપણું કરીને પછી તેણે તેમની ઉપર એક વિસ્તૃત, તેમજ ગાળ ચદરવા બાંધ્યું। તે ચંદરવાની નીચેને ભાગ ચાકચકચથી (ચમકદાર) યુકત હતા. તેમજ જે રીતે તે ચંદરવાના સૌન્દર્ય માં અભિવૃદ્ધિ થાય તે રીતે તેને સુસજ્જિત કરવામાં આવ્યે હતેા.
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #711
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ० ३ वक्षस्कारः सू०१४ तमिस्रागुहाद्वारोद्घाटननिरूपणम् ६९९ णैरित्यर्थः 'सेएहि' श्वेतै रययामएहि' अच्छरसतण्डुलैः तत्र अच्छो निर्मलो रसो बिम्बो येषां ते अच्छरसाः प्रत्यासन्न वस्तु प्रतिबिम्बाधारभूता इव अतिविमला इति भावः एवं भूतैः तण्डुलैः 'तिमिसगुहाए दाहिणिल्लस्स दुवारस्स कवाडाणं पुरओ अट्ठ मंगलए आलिहइ' तमिस्त्रागुहायाः दाक्षिणात्यस्य दक्षिणदिगवत्तिनो द्वारस्य कपाटयोः पुरतः अग्रे अष्टाष्टमङ्गलकानि स्वस्तिकादयोऽष्टाष्टमाङ्गल्यवस्तूनि आलिखति अत्र चाष्टाष्टेति वीप्सावचनात् प्रत्येकमष्टौ अष्टौ आलीखतीति विज्ञेयम्, तान्येव अष्टप्रदयन्ते 'तं जहा सोत्थिय सिरिकच्छं जाव' इति तद्यथा स्वस्तिक १ श्री वत्स २ यावत् नन्दिकावर्त ३ वर्द्धमानक ४ भद्रासन ५ कलश ६ मत्स्य ७ दर्पणानि अष्टमङ्गलकानि 'आलिहिता' रययामएहिं अच्छरसातंडुलेहिं तिमिस्सगुहाए दाहिणिल्लस्स दुवारस्त कवाडाणं पुरओ अटू मंगलए आलिहइ) चन्दरवा को किवाड़ों के ऊपर बांधकर फिर उसने स्वच्छ महीन चांदी के चावलों से कि जिनमें स्वच्छता के कारण पास में रही हुई वस्तुओं का प्रतिविम्ब पड़ता था । तिमिस्रगुहा के दक्षिण द्वारवर्ती उन किवाड़ों के समक्ष आठ आठ मंगल द्रव्यों का आलेखन किया अर्थात् प्रत्येक मंगल द्रव्य आठ आठ की संख्या में लिखे । "तं जहा" वे आठ मंगल द्रव्य इस प्रकार से हैं-(सोत्थिय-सिरिबच्छ जाव कयग्गह गहिय करयलपभद्रचंदप्पभवइरवेरुलियविमलदंड) स्वस्तिक, श्री वत्स यावत्-नन्द्यावर्त, वर्द्धमानक, भद्रासन, कलश, मत्स्य और दर्पण । यहां यावत् पद से इस पाठ का ग्रहण हुआ है । (आलिहित्ता काऊरं करेइ, उवयारंत्ति किंते पाडलमल्लिय चंपगअसोग पुण्णाम चूयमंजरी णवमल्लिय वकुलतिलग कणवीर कुंदकोज्जय कोरंटय पत्तदमणयवरसुरहि सुगंधगंधियस्स) इस पाठ का अर्थ इस प्रकार से है-एक एक मङ्गल द्रव्य को आठ आठ रूप में लिवकर फिर उसने उन पर रंग भरा रंग भरकरके फिर उसने उन सब का इस प्रकार से उपचार किया गुलाबके फूल, बेलाके फूल, चम्पकके फूल, अशोकके फूल, करिता अच्छेहि सण्हेहि रययामपहि अच्छरसातंडुलेहि तिमिस्स गुहाए दाहिणिल्लस्स दुवारस्स कवाडाण पुरओ अट्टमंगलए आलिहा ) ४२याने पाटानी ०५२ मांधान छ। તેણે સ્વચ્છ ઝીણા ચાંદીના ચોખાથી કે જે ચોખાઓમાં સ્વચ્છતાને લીધે પાંસે મકેલી વસ્તુઓનું પ્રતિબિંબ પડી રહ્યું હતું તિમિસ્ત્ર ગુહાના દક્ષિણ દ્વારવતી તે કપાટોની સામે આઠ આઠ મંગલ દ્રવ્યનું આલેખન કર્યું એટલે કે પ્રત્યેક મંગળ દ્રવ્ય આઠ આઠ જેટલી सध्यामा सध्या. (तं जहा) ते मा भ द्रव्ये। ॥ प्रभारी छे. (सोत्थिय --सिरिवच्छ जाव कयग्गहगहियकरयलपभट्ट ? चंदप्पभवइरवेरुलिय विमलदंड) स्वस्ति श्रीवास યાવત નંદ્યાવત, વર્ધમાનક, ભદ્રાસન, કલશ, મત્સ્ય અને દપણ અહીં યાવત પદથી આ पानी सघ थयो छे, (आलिहित्ता काउरं करेइ, उवयात्ति किंते पाडलमल्लिय चंपग असोग पुण्णाग चूय मंजरीणवमल्लिय बकुल तिलगकणबीर कुंदकोजय कोरंटय पत्त दमणयवरसुरहि सुगंधगांधियस्स) मा पाइने। म ॥ प्रमाणे - મંગળ દ્રવ્યને આઠ આઠ રૂપમાં લખીને તેણે તેમની ઉપર રંગ ભર્યો. રંગ ભરીને પછી તે તેણે તે સર્વને આ પ્રમાણે ઉપચાર કર્યો. ગુલાબના પુષ્પો વેલાના પુષ્પ, ચંપકના પુષ્પો
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #712
--------------------------------------------------------------------------
________________
७००
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे आलिख्य आकारं कृत्वा 'काऊरं' अन्तवर्णकादि भरणेन पूर्णानि कृत्वा 'करेइ उवयारं त्ति करोति उपचारमिति कोऽसौ उपचार इत्याह 'किते' ! कोऽसौ तत्राह- 'पाडलमल्लिय चंपग असोग पुण्णाग चूयमंजरी णवमालिय बकुलतिलग कणवीरकुंदकोज्जय कोरंटय पत्तदमणय वरसुरहि सुगंधगंधियस्स' पाटल मल्लिका चम्पकाशोक पुन्नाग चूतमञ्जरी नवमालिका बकुलतिलक कणवीरकुन्द कुब्जक कोरण्टकपत्रदमनक वरसुरभि सुगन्धगन्धिकस्य तत्र पाटलं-पाटलपुष्पम् (गुलाब) इति प्रसिद्धम् मल्लिका मल्लिका विकचितपुष्पम् (वेलीति) भाषाप्रसिद्धम् चम्पका शोकपुन्नागाः पुष्पविशेषाः, चूतम
जरी आम्रमञ्जरी, बकुल: केसरो यः स्त्रीमुख सीधुसिक्तो विकसति तत्पुष्पम् , तिलको यः स्त्रीकटाक्षनिरीक्षितो विकसितो भवति तत्पुष्पम् , कणवीर कुन्दे प्रसिद्धे, कुब्जकम्
बो नाम वृक्षविशेषस्त पुष्पम् , पत्राणि दमनकः पुष्पविशेषः एतैः वरसुरभिः अत्यन्त सुरभिः तथा सुगन्धाः शोभनचूर्णाः तेषां गन्धो यत्र स तथा तस्य अत्र तद्धितलक्षण इक् प्रत्ययः ततः विशेषण द्वयस्य कर्मधारयो बोध्यः इदश्च कुसुम निकरस्येत्यस्य विशेषणम् यावत् पद्ग्राह्यम् , पुनश्च ‘कयरगहगहिय करयल पब्भट्ट चंदप्पभवइरवेरुलियविमलदंडं जाव धूवं दलयइ' कचग्रहग्रहीत करतल प्रभ्रष्ट चन्द्रप्रभवज्रबैडूर्यविमलदंडं यावत् धूपं दहति, अत्र कचग्रहे त्यादेः प्रभ्रष्टेत्यन्तस्य कचग्रहगृहीत करतलविप्रमुक्त प्रभ्रष्टस्य दशार्द्धवर्णस्य पञ्चवर्णस्य कुसुमनिकरस्य पुष्पपुञ्जस्य तत्र चित्र जानूत्सेधप्रमाणमितम् अवधिनिकरं कृत्वा एतावत्पर्यन्तं तात्पर्यम्, तत्र कचग्रहो विलासार्थ युवत्याः पञ्चाङ्गुलिभिः केशेषु ग्रहणं तन्न्यायन गृहीतः तथा तदनन्तरं करतलाद्वि प्रमुक्तः सन् प्रभ्रष्टः पतितः तस्य तथा दशावर्णस्य पञ्चवर्णस्य कुसुमनिकरस्य पुष्पराशेः तत्र कपाटपरिकरभूमौ जान्त्सेधप्रमाणमितम् जानुं यावदुच्चत्वप्रमाणपरिमितम् अष्टाविंशत्यंगुलरूपम् अवधिनिकरम् अवधिना मर्यादया निकरं विस्तारकृत्वा 'चंदप्प वइरवेरुलियविमलदंडं जाव धूवं दहइ' चन्द्रप्रभाः चन्द्रकान्ताः वज्राणि-हीरकाः वैडूर्याणि वैयनामक रत्नानि वजञ्चमणि रत्नभक्तिचित्रमित्यारभ्य कडुच्छुकं प्रगृह्य पुन्नागके फूल, आम्रकी मञ्जरी, बकूलकी केशर--तिलक के पुष्प, कनेर के पुष्प, कुब्जक के पुष्प, दमनक मरुवां-के पुष्प जो कि बहुत ही सुगंध से युक्त होते हैं उन पर चढाये इसके बाद उसने कचग्रह की तरह गृहीत पश्चात् करतल से प्रभ्रष्ट दशार्द्ध वर्ण वाले पुष्पनिकर का वहां पर जानूत्सेधप्रमाण परिमित ढेर कर दिया फिर जिसका दंड चन्द्रकान्त वज्र एवं वैद्य से निर्मित हुआ है तथा यावत्पद गृहीत जिस में काञ्चन मणि और रत्नो से नाना प्रकार के અશેકના પુરે પુનાગના પુપે, આમ્રની મંજરી, બકુલના કેશર, તિલકના પુષ્પો, કણેર ના પુખે કુર્જકના પુષ્પ, દમનક મારવાને પુછે કે જેઓ અતીવ સુગંધિત હોય છે. તેમની ઉપર ચડાવ્યાં. ત્યારબાદ તેણે કચ ગ્રહની જેમ ગૃહિત પશ્ચાત કરતલથી પ્રભ્રષ્ટ દશાબ્ધ વર્ણના પૂ૫ નિકરને ત્યાં જાનત્સંધ પ્રમાણે પરિમિત ઢગલો કર્યો. પછી જેમની દાંડી ચન્દ્રકાન્ત, વજા તેમજ વૈડૂર્યથી નિર્મિત થયેલી છે તેમજ યાવતું પદ ગૃહીત જેમાં કાંચન મણી
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #713
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०१
प्रकाशिका टीका तृ० ३ वक्षस्कार: सू० १४ तमिस्रागुहाद्वारोद्घाटननिरूपणम् प्रयतः इत्यन्तं ग्राह्यम् एतादृश विशेषणविशिष्टम् 'कडुच्छुक' धूपाधानपात्रम् प्रगृह्य ग्रहीत्वा 'प्रयतः ' सादरः आद्रियमाणो-धूपं ददाति दहतीत्यर्थः 'दहित्ता' दग्ध्वा 'वामं जाणुं अचेइ दाहिण जाणु धरणियलसि निहदु' इत्यपि ग्राह्यम् तथा च वामं जानुम् अञ्चति ऊर्ध्व - ङ्करोती, दक्षिण जानुं धरणीतले निहत्य स्थापथि वा पातयित्वा' करयल जाव मत्थए अजलिं क कवडा पणामं करेइ' करतल परिगृहीतं दशनखं शिरसा वर्त मस्तके अञ्जलिङ्कृत्वा कपाटयोः प्रणामं करोति नमनीय वस्तुनः उपचारे क्रियमाणे आदावन्ते च प्रणामस्य शि टव्यवहारौचित्यात् 'करिता' कृत्वा' दंडरयणं परामुसद्द' दण्डरत्नं परामृशति स्पृशति गृहाति 'तएण ते दंडरयणं' ततः तदनु दण्डरत्नस्पर्शानन्तरं खलु तद्दण्डरत्नं कीदृशं तदित्याह 'पंचलइयं' पञ्वलतिकम् पञ्चलतिकाः कत्तलिकारूपाः अवयवा यत्र तत्तथा पुनश्च कीदृशम् 'वइर सारमइअं 'वज्र सारमयम् वज्रस्य यत्सारं प्रधानद्रव्यं तन्मयम् - तद् घटितम् वज्रस्य यत्सारं प्रधानद्रव्यं तन्मयम् - तद् घटितम् वज्रवद् पुनश्च 'विणासणं सव्वसत्तू सेण्ण णं' सर्वशत्रु सेनानां विनाशनं विनाशकम् पुनश्च कोदृशम् 'खंधावारे णरवइस्स गइन्दरिविसमपन्भारगिरिवरपवायाणं समीकरण' स्कन्धावारे नरपतेः गर्त्तदरी विषमप्राग्भार गि
चित्र बनाये गये है ऐसे धूपकटाह को हाथ मे लेकर वड़ी सावधानी से उसमें धूप जलाई (दहित्ता वामं जाणु अंचेइ दाहिणं जाणुं धरणियलंसि निहट्टु करयल जाव मत्थए अंजलि कट्टु कवाडाणं पण वरेइ) धूपजला कर फिर उसने अपनी बाई जानुं को घुटने जमीन से ऊपर रखा और दक्षिण जानु को जमीन पर स्थापित किया और दोनों हाथों की इस ढंग से अंजलि बनाइ कि जिसमें दशों अंगुलियों के नख आपस में मिल जावे ऐसी अंजलि बनाकर उसने उस अंजलि को मस्तक पर रखकर दोनों किवाडों को प्रणाम किया क्योंकि नमनीय वस्तु के उपचार में आदि और अन्त में उसे प्रणाम किया जाता है ऐसा शिष्ट जनों का व्यवहार है । ( करिता दंडरयणं परामुसइ) प्रणाम करके फिर उसने दण्डरत्न को उठाया (तएणं तं दंडरयणं पंचलइअं वइरसारमइअं दिणासणं सव्व सत्तूसेण्णाणं खधावारे णरवइस्स गडद रिविसमपन्भारगिरिवरपवायाणं समीकरणं संतिकरं सुभकरं हितकरं रण्णो हियइच्छिय मणोरहपूरगं दिव्यमपडि
અને રસ્તેથી વિવિધ પ્રકારનાં ચિત્રા તૈયાર કરવામાં આવ્યાં છે એવા ધૂપકટાહ-ધૂપદ્માનીને हाथमां बहने पूजन सावधानीथी ते धूप टाइम धूप सणाव्या. (दहित्ता वामं जाणु अंचेइ दाहिणं जाणं धरणियलंसि निहटु करयलजाव मत्थए अंजलि कट्टु कवाडाण पणामं करेइ) ધૂપ સળગાવીને પછી તેણે પેાતાના વામ ઘૂંટ્યુને જમીન ઉધર સ્થાપ્તિ કર્યાં. અને મને હાથેાની આ પ્રમાણે મુદ્રા બનાવી કે જેમાં દર્શે દશ આંગળીઓના નખા પરસ્પર ભેગા થઈ જાય એવી આંગળીની મુદ્રામનાવીને તેણે તે અંજલીને મસ્તક ઉપર મૂકી અને ખ'ને કાટા નેપ્રણામ કર્યા. કેમકે નમનીય વસ્તુના ઉપચારમાં આદિ તેમજ અંતમાં તેને પ્રણામ કરવામાં भाव छे, मेव। शिष्टाचार छे. (करिता दंडरयणं परामुसइ) प्रशाभ उरीने तेथे 'उ रत्नने उठायु (त एणं तं दंडरयणं पंचल अवइरसारमइअं विणासणं सच्चसत्तू सेण्णाणं संधावारे जवइस्स गडदरि विसमपन्भारगिरिवरपवायाणं समीकरणं संतिकरं सुभकरं हितकरं रणोहिय इच्छिय मणोहरपूरगं दिव्यमप्पडिहयं दंडरयणं गहाय सत्तट्ट पयाई पच्चीसक्कड़ ) मे इंडेना अवयव यसति त ि३५ हता. थे इंड रत्न पन्ना સારથી બનેલૂં હતું. સ` શત્રુએ તેમજ તેમની સેનાઓને તે વનષ્ટ કરનાર હતુ. રાજાના
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #714
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
रिवरप्रपातानां समीकरणम् तत्र नरपतेः राज्ञः स्कन्धवारे सेनासमूहसन्निवेशे प्रस्तावाद् गन्तुं प्रवृत्ते सति गर्त्तः गड्डा, इति भाषाप्रसिद्धम् दरी कन्दरा विषमः उन्नताऽवनता प्राग्भाराः प्रकृष्टमाराः गिरिवरा :अत्र गिरिशब्देन क्षुद्रगिरयो ग्राह्याः ये यात्रोन्मुखानां राज्ञां गच्छन्तः सैन्यसमूहस्य विघ्नकराः सन्ति प्रपाताः गच्छतां जनानां स्खलनहेतवः पाषा
तेषां समीकरणम् समभागापदिकम् 'संतिकरं' शान्तिकरम् उपद्रवशान्तिकारकम् ननु यदि उपद्रवोपशामकं तत् तर्हि सति दण्डरत्ने सगरसुतानां ज्वलनप्रभ नागधिप कृतोपद्रवः कथं नोपशशाम इति चेन्न सोपक्रमोपद्रव विद्रावण एव तस्य सामर्थ्यात् अनुक्रमोपद्रव विद्रावणे सर्वथा तस्य सामर्थ्याभावात् अतएव विजयमाने वीरदेवे कुशिष्यमुक्का तेजोलेश्या सुनक्षत्र सर्वानुमतो अनगारी मस्मतां निनायः, 'सुभकरं' शुभकरम् - कल्याणकरम् ' हितकरं ' हितकरम् उकैरेव गुणी रुपकारकारकम् पुनः कीदृशम् 'रण्णो हिय इच्छियमणोरहपूरगं' हयं दंडरयणं महाय सत्तदूपयाई पच्चीसक्कइ ) इसदण्ड के अवयव - पत्र वलति का कत्तलिका रूप थे - यह दण्डरत्न वज्र के सार से बना हुआ था समस्त शत्रुओं का और उनकी सेनाओं का यह विनाश करने वाला था ! राजा के सेना समूह के सन्निवेश में - पडाव में गड्ढों को दरीयों को, - कन्दराओं को ऊंचे नीचे छोटे छोटे पर्वतों को, यात्रा सन्मुख होकर जानेवाले राजाओं की सेना के फिसलकर गिरने में - कारणभूत होते हैं ऐसे पाषाणों को यह सम कर देता है तथा यह - शान्तिकर होता है- उपद्रवों को दूर कर देता है | यहां ऐसी आशंका हो सकती है कि यदि यह दण्डरत्न उपद्रवों को शान्त करने की शक्तिबाला है तो दण्डरत्न के होने पर भी सगर के पुत्रका ज्वलनप्रभनागाधिप द्वारा किया गया उपद्रव शान्त क्यों नहीं हो पाया तो इसका समाधान ऐसी है की यह दण्डरत्न - सापक्रम उपद्रवों को हो शान्त करने में शक्ति वाला होता है । अनुपक्रम उपद्रवो को शान्त करने की शक्तिवाला नही होता है इसलिए वीर देव के विद्यमान होने पर कुशिष्यमुक्त --तेजोलेश्या ने सुनक्षत्र और सर्वानुमति नामक दो अनगारों को भस्म कर दिया । यह चक्ररत्न शुभकर कल्याणकर होता है एवं हितकर उक्तगुणो द्वारा उपकार સૈન્ય સમૂહને સન્નિવેશમાં પડાવમાં ખાડાએને દરને કંદરાઓને ઉંચા નીચા પતાને યાત્રા કરતી વખતે રાજાએની સેના જેમના ઉપરથી લપસી પડે એવા પાષાણાને એ સમ કરી નાખે છે. તેમજ એ શાંતિકર હાય છે. ઉપદ્મવાનુ, ઉપશમન કરે છે અહી એવી શકા થાય છે કે જે એ 'ડરત્ન ઉપદ્રવાને શાંત કરી શકે એવી શકિત ધરાવતુ હોય તા દ’ડરત્ન હોય તે પણ સગરના પુત્રોનુ` જવલન પ્રભનાગાધિપ વડે કરવામાં આવ્યું તે વખતે ઉપદ્રવનું ઉપશમ કેમ થયુ' નહી તે આ શંકાનું સમાધાન આ પ્રમાણે છે કે આ દાંડ રત્ન સૌપક્રમ ઉપદ્રવા ને શાંત કરવા સમ હૈાય છે. અનુપક્રમ ઉપદ્રવાને શાંત કરવાની શક્તિ એમાં હાતી નથી, અને એથી જ વીરદેવ વિદ્યમાન હતા છતાં એ કુશિષ્ય મુકતર્તા વૈશ્યાને સુનક્ષત્ર અને સર્વાનુમતી નામક એ અનગારેને ભસ્મ કરી નાખ્યા. એ व्य४२त्न शुल४२–म्या २ होय छे. तेभन हित४२ होय छे (रण्णो हिय इच्छिय मणोरह
७०२
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #715
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ० ३ वक्षस्कारः सू०१४ तमिस्रागुहाद्वारोद्घाटननिरूपणम्
७०३
राज्ञः चक्रवर्तिनो हृदयेच्छितमनोरथपूर कम्, गुहाकपटोदघाटनादिकार्यकरणसमर्थत्वात् 'दिव्य' दिव्यम्-यक्षसहस्राधिष्ठितमित्यर्थः 'अप्पडिहयं' अप्रतिहतम्-क्वचिदपि प्रतिधातमनापन्नम् ‘दंडरयणं' दण्डरत्नम्-दण्डनामकं रत्नम् ‘गहाय' हस्ते गृहीत्वा 'सत्तद्वपयाई पच्चोसक्कइ' सप्ताष्टपदानि प्रत्यवष्वष्कते अपसर्पति स सुषेण: सेनापति रिति अत्र सेनापतेः सप्ताष्टपदापसरणं प्रजिहीर्षोंः दृढतरप्रहारकरणाय 'पच्चोसक्कित्ता' प्रत्यवष्षष्क्य-सप्ताष्टपदानि अपमृत्य 'तिमिस्सगुहाए दाहिणिल्लम्स दुवारस्स कवाडे दंडरयणेण महया महया सद्देणं तिक्खुनो आउडेइ' तमिस्त्रगुहायाः दाक्षिणात्यस्य दक्षिणभागवर्तिनो द्वारस्य कपाटौ दण्डरत्नेन महता महता शब्देन त्रिकृत्व-त्रीन् वारान् आकुयति ताडयति अत्र इत्थंभूतलक्षणे इति तृतीया, यथा प्रकारेण महान् शब्दः उत्पद्यते तथा प्रकारेण ताडयतीत्यर्थः ततः किं जातमित्याह-'तएणं' इत्यादि करनेवाला होता है । ( रण्णो हियइच्छिय मणोग्हपूरगं ) चक्रवर्ती के हृदय में वर्तमान-इच्छित मनोरथ को पुरा करने वाला है क्यों की यहां गुहा के कपाटो के उद्घाटन आदि कार्योको करता है। (दिव्वं) यक्ष सहस से यह अधिष्ठित होने के कारण दिव्य कहा जाता है (अप्पडिहयं) यह कहीं भी प्रतिधात को प्राप्त नहीं होता है इसलिए अप्रतिहत कहा गया है इस प्रकार के इन पूर्वोक्त विशेषणों से युक्त (दंडरयण गहाय दण्डरस्न को हाथ में लेकर) सत्तटुपयाई पच्चोंसकईवह सुषेण सेनापति सात आठ पैर पीछे हटा यहां जो प्रतिजिहीर्षसुषेण सेनापति का सात आठ पैर पिछे हटना प्रकट किया गया है वह उसके द्वारा दृढतर प्रहार प्रकट करने के लिए कहागया है (पञ्चोसकित्ता) सात आठ पैर पिछे हटकर के (तिमिस्सगुहार दाहिणिल्लस्स दुवारस्स कवाडे दंडरयणेणं महया २ सद्देणं तिक्खुत्तो आउडेइ) फिर उस सुषेणसेनापतिने तिमिसगुहा के दक्षिण दिग्वर्ती द्वार के किवाडों को दण्डरत्न से जोर जोरसे जिससे शब्दों का निकलना हो इस रूप से तीनबार ताडित किया -किवाड़ों पर तीन बार जोर २ से दण्ड gi) ચકવતી ના હદયમાં વિદ્યમાન ઈચ્છિત મનોરથનું એ ચક્રરત્ન પૂરક હોય છે. કેમકે मे यत्न सुशना पाटोन घाटित २५॥ वगेरे : ४२ छे. (दिब्ध) यक्षस इसोथी से माधिष्ठित हवा महल हव्य वामां आवे छे ( अप्पडिहयं ) से यत्न ७५ स्थाने પ્રતિઘાત દશાને પામતું નથી. એથી જ એને અપ્રિહત કહેવામાં આવે છે. આ પ્રમાણે એ पूर्वरित विशेषणथी युत (दंडरयणं गहाय ) रत्नने हायना (सत्तट्ठ पयाई पच्चोसक्कइ ) त सुषेण सेनापति सात माह उस पाछ। सत्य।. मही२ प्रतिहा સુષેણ સેનાપતિને સાત આઠ ડગલાં પીછે હઠ કરવાનું લખ્યું છે તે તેના વડે દઢતર પ્રહાર ५४८ ४२१। भाटपामा समावेछ (पच्चोसक्किता) सा 2418 सा पाछ। मसीन 'तिमिस्स गुहाए दाहिणिल्लस्स दुवारस्स कवाडे दंडरयणेणं महया २ सहेणं तिक्खुत्तो आउडेइ) પછી તે સુષેણ સેનાપતિએ તિમિર ગુહાના દક્ષિણ દિગ્ગત દ્વારના કપ ટેને દંડ રત્નથી જોર-જોરથી કે જેનાથી શબ્દ થાય એવી રીતે ત્રણ વાર તાડિત કર્યા. એટલે કે કમાડ ઉપર
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #716
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०४
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे 'तएणं तिमिसगुहाए दाहिणिल्लस्स दुवारस्स कवाडा सुसेणसेणव इणा दंडरयणेणं महया महया सद्दे कोचारवं फरेमाणा' ततः आकुट्टनादनु खलु तमिस्र गुहायाः दाक्षिणात्यस्य द्वारस्य कपाटौ सुषेणनाम्ना सेनापतिना दण्डरत्नेन महता महता शब्देन त्रिः कृत्व:-त्रीन् वारान् आकुट्टितौ सन्तौ महता महता शब्देन दीर्धतरनिनादिनः क्रौंचस्य पक्षिविशेषस्येव बहुव्यापित्वात् य आरवः शब्द : तं कुर्वाणौ 'सरसरस्स त्ति अनुकरणशब्दस्तेन तादृशं शब्दं कुर्वाणो 'सगाई सगाई' स्वके स्वके-स्वकीये स्वकीये 'ठाणाई' स्थानेऽवष्टम्भभूततोड्डकरूपे 'पच्चोसकित्था' प्रत्यवाष्याष्किषाताम् स्वस्थानात् प्रत्यपससर्पतु: 'तएणं से सुसेणे सेणावई तिमिसगुहाए दाहिणिल्ल. दुवारस्त कवाडे विहाडेह' ततः कपाटप्रत्यपसणादनु खलु स सुषेणः सेनापतिः तमिस्त्रागुहायाः दाक्षिणात्यस्य द्वारस्य कपाटा विघाटयति उद्घाटयति यद्यपि इदै सूत्रमावश्यकचूर्णों वद्धमानमूरिकृतादिचरिते च न दृश्यते, तदाऽव्यवहित पूर्वसूत्रे एव कपाटोद्घाटनम् अभिहितम्, यदि चैतत्सूत्रादर्शानुसारेण इदं सूत्रमवश्यं व्यारत्न पटका (तएणं तिमिस गुहाए दाहिणिल्लस्स दुवारस्स कवाडा सुसेणसेणावइणा दंडरयणेणं महया २ सद्देणं तिखुत्तो आउडिया समाणा महया २ सद्देणं कोचारवणं करेमाणा) इसतरहतिमिस्र गुहा के दक्षिणदिग्वर्ती द्वार के किवाड़ जो कि सुषेण नामक सेनापति रत्न के द्वारा तीन बार दण्ड रत्न के पटकने से जोर जोर का शब्द जिस प्रकार निकले इस ढंग से पटकने पर, दीर्घतर शब्द करनेवाले कोंच पक्षी की आबाज की तरह आवज करते हुए तथा (सरसरस्त सगाई २ ठाणइं) सर सर इस तरह का शब्द करते हुए अपने स्थान से विचलित हो गये-- सरक गये (तएणं से सुसेणे सेणावई तिमिसगुहाए दाहिणिल्लस्स दुवारस्स कवाडे विहाडेइ) इसके बाद उस सुषेण सेनापतिने तिमिस्त्र गुहाके दक्षिण दिग्वर्ती किबाडों को उद्घाटित कर दिया यद्यपि यह सूत्र आवश्यक चूर्णी में और वर्द्धमान रि कृतादि चरित्र में नहीं उपलब्ध होता है इसकारण अव्यवहित पूर्व सूत्र में ही कपाटोद्घाटन कहा गया है. ऐसा जानना चाहिए। और यदि
पार २-२२थी ६२ ५७।४। (तएणं तिमिसगुहाए दाहिणिलस्स दुवारस्स कवाडा सुसेणसेणावइणा दंडरयणेण महया २ सदेणं तिखुत्तो आउडिया समाणा महया २ सद्देणं कोचारवं करेमाणा) मा प्रमाणे तिभिसा शुशना क्षिा ती द्वारा કમાડે કે જેમને સુષણ સનાપતિએ ત્રણ વાર દંડ રનના જોર જોરથી શબ્દ થાય તેમ પ્રતાડિત કર્યા અને પ્રતાડિત થવાથી દીર્ઘતર અવાજ કરનારા ક્રૌંચ પક્ષિની જેમ અવાજ ४२ता तथा (सरसस्ल सगाई २ ठाणाई) स२ स२ मा प्रमाणे श७४ ७२ता पाताना स्थानथी वियलित 25 गया ये भाडे। पाताना स्थान ५२थी सी गया. (तएणं से सुसेणे सेणावई तिमिसगुहाए दाहिणिलस्स दुवारस्स कवाडे विहाडेह) त्या२४ ते सुषे સેનાપતિએ તિમિસ ગુફાના દક્ષિણ દિગ્વતી કમાડે,ને ઉદ્દઘાટન કર્યો છે કે આ સૂત્ર આવશ્યક ચૂણિમાં અને વર્ધમાન સૂરીકૃતાદી ચારિત્રમાં ઉપલબ્ધ થતું નથી એથી જ અવ્યવહીત પૂર્વ સૂત્રમાં જ કપાદુઘાટન કહેવામાં આવ્યું છે. અને જો એ સૂત્ર અહીં
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #717
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ. ३ वक्षस्कारः सू०१४ तमिस्रागुहाद्वारोद्घाटननिरूपणम् ७०५ ख्पेयं भवेत्तदा पूर्वसूत्रे 'सगाई सगाई ठाणाई' इत्यत्र आषत्वात् पश्चमी व्याख्येया तेन स्वाभ्यां स्थानाभ्यां कपाटद्वयसम्मीलनास्पदाभ्यां प्रत्यवस्तृताविति-कश्चिद्विकसितावित्यर्थः तेन बिघाटनार्थकमिदं न पुनरुक्तमिति 'विहाडेत्ता' विघाटय 'जेणेव भरहे राया तेणेव उवागच्छइ' यत्रेव भरतो राजा तत्रैव उपागच्छति 'उवागच्छिता' उपागत्य 'जाव भरहं राय करयल परिग्गहियं जएणं विजएणं वद्धावेइ' सुषेणः सेनापतिः यावत् भरतं राजामं स्वस्वामिनम् , करतलपरिगृहीतं दशनख शिरसावत मस्तके अञ्जलिङ्कृत्वा जयेन विजयेन -जयविजयशब्दाभ्यां वर्द्धयति-अशीर्वचनं ददाति 'वद्धावेता एवं वयासी' वर्द्धयित्वा एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत् उक्तवान् 'विहाडिया ण देवाणुप्पिया तिमिपगुहाए दाहिणिल्लस्स दुवारम्स कवाडाए जण्णं देवाणुप्पियाणं पियं णिवेएमो पियंभे भव उ' विधाटितौ-उत्पाटितौ खलु हे देवानुप्रियाः ! हे प्रभवः ! तमिसागुहायाः दाक्षिणात्यस्य दक्षिणभागवतिनो द्वारस्य कपाटौ एतत्खलु देवानुप्रियाणां देवानुप्रियेभ्यः प्रभुभ्यः प्रियं निवेदयामः, अत्र निवेदकस्य सेनापतेरेकत्वात् क्रियायाम यह सूत्र यहां कहा गया है तो इसके अनुसार 'सगाई सगाई ठाणाई' यहां पर पंचमी विभक्ति समझकर वे दानों किवाड़ अपने अपने स्थान से कुछ खुलगये ऐसा समझना चाहिये. इस कारण पुनरुक्ति का दोषयहां नहीं आता है । (विहाडेत्ता जेणेव भरहे गया तणेव उवागच्छइ) किवाड़ों को खोलकर फिर वह सुषेण सेनापति जहांभरत राजा थे वहां पर गया (उवागच्छित्ता जाव भरहं रायं करयलपरिग्गहियं जएणं विजएणं वद्धावेइ) वहां जाकर महाराजा उसने यावत् भरत राजा को दोनों हाथ जोड़कर जय विजय शब्दो द्वारा बधाई दी (वद्ध वेत्ता एवं वयासी) वधाई देकर उसने उनसे ऐसा कहा (विहाडियाणं देवाणुप्पिया ! तिमिसगुहाए दाहिणिल्लस्स दुवारस्स कवाडा एअण्णं देवाणुप्पियाणं पियं णिवेएमो पियं भे भवउ) हे देवानुप्रिय ! निमित्रगुहाके दझिदिग्वर्ती द्वार के किवाड उद्घाटित हो चुके हैं मैं इस देवाणुप्रिय के प्रिय अर्थको आप से निवेदन करता हूं यह आप के लिए इष्ट संपादक होवे. “णिवे
पामा मान्छे. ते भुस (सगाई सगाई ठाणाई) ही यमी विलत समलने તે બન્નેકમાડો પિતાના સ્થાન પર થી થડા ઉઘડી ગયા એમ સમજવુ આકારણથી અહીં पुन३ति होष थतेनथी (विहाडेत्ता जेणेव भरहे राया तेणेव उवागच्छद) भाडाने Galरत पछी ते सुषेण सेनापतियां भरत २० ता य गयो (उवागच्छिता जाव भरतं रायं करयलपरिग्गहियं जएणं विज एण वद्धावेइ ) त्या १४७ तो यावत् भरत शबने भन्ने हाथ डानन्य विय श६ वयामयी मापी (वद्धावेत्ता एवं वयासी) धामणी आपीन तभने म प्रमाणे निवेहन ४यु 'विहाडियाण देवाणुप्पियातिमिस गुहाए दाहिणिलस्स दुवारस्त कवाडार जणं देवाणुप्पियाणं पिय णिवेपमो पियं मे भवड) હે દેવાનુપ્રિય ! તિમિસ્ત્ર ગુહાના દક્ષિણ દિગ્ગત દ્વારનાં કમાડે ઉદ્ઘાટિત થઈ ગયાં છે. હું દેવાનુપ્રિય! આપશ્રીના પ્રિય અથને આપશ્રી સમક્ષ નિવેદન કરું છું એ આપશ્રી માટે Jट सपा था। णिवेएमो' भा २ मपयनने प्रयास ४२वामां आवेदछ त समस्त
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #718
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
"
एकवचनस्यौचित्येन यन्निवेदयाम इत्यत्र बहुवचनं तत्सपरिकरस्यापि आत्मनो निवेदकत्व ख्यापनार्थं तच्च बहुनामेकवाक्यत्वेन प्रत्योत्पादनार्थम् अथवा अस्मदो द्वयोश्वेति सूत्रेण एकत्वे द्वित्वे च विवक्षिते बहुवचनम् इति बोध्यम् ऐतत् प्रियम् इष्टं अभीष्टं भे भवतां भवतु ततो भरतः किं कृतवान् इत्याह- 'तरणं' इत्यादि 'तपणं से भरहे राया मुसेणस्स सेणावस अंतिए एयमहं सोच्चा निसम्म हहतुट्ठ चित्तमानंदिए जाव हिअए सुसेणं सेणावई सक्कारेs सम्माणई' ततः - कपाटोद्घाटन निवेदनानन्तरं खलु स षट्खंडाधिपति भरतो राजा सुषेणस्य सेनापतेः अन्तिके समीपे एतमर्थ कपाटोद्घाटननिवेदनानन्तरं खलु स भरतो राजा सुषेणस्य सेनापते: अन्तिके समीपे एतमर्थ पाटोद्घाटनारूपं श्रुत्वा निशम्य हृदये अवधार्य हृष्टतुष्टचित्तानन्दितः यावद्ह्रदयः सुषेणं - तन्नामानं सेनापतिं सत्कारयति बहुमूल्य द्रव्यादिभिः सन्मानयति प्रियवचो भिः, सन्मानयति प्रियवचोभिः 'सक्कारिता सम्माणित्ता' सत्कार्य सन्मान्य च 'कोईविपपुरिसे सहावे' कौटुम्बिकपुरुषान् शब्दयति आहयति सदावित्ता एवं
७०६
एमो" मैं जो बहुवचन का प्रयोग किया गया है वह समस्तपरिकर सहित सेनापति के निवेदन करने को प्रकट करने के लिए किया गया है अर्थात् सब परिवार मिलकर सेनापति के मुखसे यह शुभ संबाद का अपनेराज भरत से निवेदन कर रहे हैं ऐसा जानना चाहिए अथवा - " अस्मदो द्वयोश्व" इस सूत्र से एकत्व अथवा द्वित्व विवक्षित होने पर भी बहुवचन प्रयुक्त होजाता है. इसके अनुसार यहां बहुवचन प्रयुक्त हुआ है । (तएण से भरहे राया सुसेणस्स सेणावइस्स अंतिए एयमट्ठे सोच्चा निसम्म हट्ट तुट्ठ चित्तमाणंदिए जाब हियए सुसेणं सेणावई सक्का रेइ' सम्माइ) इसके बाद महतराजाने सुषेण सेनापति से इस अपके अभीष्ट अर्थ संपादित होने की बात सुनी तो वह उसे सुनकर और उसे हृदय से निश्चिय कर हृष्ट तुष्ट चित्तानंदित हुआ यावत् उसका हृदय आनन्द से उछलने लगा और उसने उसी समय सुषेगसेनापति का बहुमूल्य द्रव्यादि प्रदान करके सत्कार किया और प्रियवचनों द्वारा उसका सन्मान किया. (सक्का - रित्ता सम्माणित्ता कोटुंबिय पुरिसे सदा वेइ) सत्कार सन्मान करके फिर उसने कौटुम्बिक पुरुषों પરિકર સહિત સેનાપતિના નિવેદન કરવા માટે પ્રકટ કરવામાં આાવેલ છે એટલે કે સમસ્ત પરિકર મળીને સેનાપતિના મુખથી એ શુભ સવાદ પેાતાના રાજા ભરતને નિવેદન કરે છે આમ સમજવુ' જોઈ એ અથવા અમોદ્રોથ એ સૂત્રથી એકત્વ ખથવા દ્વિત્ર વિક્ષિત હેવા છતાંએ ખહુવચન પ્રયુક્ત થઈ જાય છે. એ મુજબ અહી બહુવચન પ્રયુક્ત થયેલ છે. (तरण से भरहे राया सुसेणस्स सेणावइस्स अंतिए एयमहं सोच्या निसम्म हट्ट तुट्ठ चित्तमानं दिए जाव हियए सुसेणं सेणावई सक्कारेइ सम्मानेइ) त्यार माह भरत रानमे સુષેણ સેનાપતિના મુખથી સ્વાભિષ્ટ અથ' સંપાદિત થવા સબધી વાત સાંભળી અને તે પછી તેવાત હૃદયમાં નિશ્ચિત કરીને તે રાજા હષ્ટ-તુષ્ટ ચિંતાનંદિત થયેા યાવત્ તેનું હદય આન'દથી ઉછળવા લાગ્યુ. અને તેણે તેજ સમયે સુષેણ સેનાપતિના બહુમૂલ્ય દ્રવ્ય माहिग्रहान ने सत्र अर्यो भने प्रियवयनाथी तेनु सन्मान 5. ( सचकारिता
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #719
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ० वक्षस्कारः सू० १५ तमिस्रागुहा दक्षिणद्वारोद्घाटननिरूपणम्
७०७
वयासी' शब्दत्वा आहूय एवं वक्ष्यमाण प्रकारेण अवादीत् उक्तवान् खिप्पामेव भो देवाणुपिया ! क्षिप्रमेव भो देवानुप्रियाः ! 'आभिसेक्कं हत्थिरयणं पडिकप्पेह अभिषेकपम् - अभिषेकपोग्यं पट्टहस्तिनं सर्वहस्तिप्रधान प्रित्यर्थः हस्तिरत्नं प्रतिकल्पयत सज्जीकुरुत 'हयगयरहपवर तहेव जात्र अंजणगिरिकूडसण्णिभं गयवरं णखई दूरूढे ' हयगजरथ प्रवर तथैव यावत् अञ्जन गिरिकूटसन्निभम् अञ्जनपर्वतकूटवत् कृष्णवर्णमुच्चं च गजवरं हस्तिश्रेष्ठं नरपतिः भरतो राजा दूरूढे आरूढः सन् यत्कृतवान् तदाह ॥ सूत्र१४॥ गाढः सन् नृपतिः यत्कृतवान्तदाह- 'तए णं' इत्यादि ।
मूलम् - तरणं से भरहे राया मणिस्यणं परामुसइ तोतं चउ रंगुलप्पमाणमित्तं च अणग्धं तंसिअं छलंसं अणोवमजुई दिव्वं भणिरयण पतिसमं वेरुलिअं सव्वभूअकंत जेणय मुद्रागएणं दुक्खं ण किंचि जाव हवइ आरोग्गे य सव्वकालं तेरिच्छि देवमाणुसकयाय उवसग्गा सव्वे ण करेंति तस्स दुक्खं संगामेऽपि असत्थवज्झो होइ णरोमणिवरं धरेंतो ठिय जोव्वण केसअवट्ठियणहो हवइ य सव्वभयविप्पभुक्को तं मणिरयणं गाय से reaई हत्थरयणस्स दाहिणिल्लाए कुंभीए णिक्खिव तरणं से भराहिवे परिंदे हारोत्थए सुकयरइयवच्छे जाव अमरखइस ण्णिभाए sate पहियकित्ती मणिरयणकउज्जोए चक्करयणदेसियमग्गे अणेगरायसहरसाणुयायमग्गे महया उकिकट्ठे सीहणाय बोलकलरवेणं समुदरवभूअं पिव करेमाणे करेमाणे जेणेव तिमिसगुहाए दाहिणिल्ले
को बुलाया - (सद्दावित्ता एवं वयासी) बुलाकर उनसे उसने ऐसा कहा - (खिप्पामेव भो देवानुप्पिया ! आभिक्कं हत्थिरयणं पडिकप्पेह) हे देवानुप्रियो ! तुम बहुत ही जल्दी आभिषेक्य हस्तिरत्न को - अभिषेक योग्य प्रधान हस्ति को सजाओ (हय गयरह पवर तहेव जाव अंजनगिरि कूडसण्णिभं गयवदं णरवई दुरूढे ) इसके बाद हय, गज, रथ प्रवर यावत् अंजनगिरि के कूट जैसे श्रेष्ठ हस्ती पर भरतराजा आरूढ हुआ - ॥१४॥
सम्मानिता कोडुंबिय पुरिसे सद्दावेइ ) सत्कार तेन सन्मान उरीने पछी तेथे छोटु मि पुरुषाने मोसाच्या (सद्दाबित्ता एवं बयासी) मासावीने ते पुरुषाने ते साप्रमाणे उ (Para भाया ! आभिक्कं हरिथरयण पडिक पेह) हे देवानुप्रियो ! तमे हुँ शीघ्र भिषाय इस्त रत्नने मलिष योग्य प्रधान हस्तीने सुसन्ति । ( हयगयरह पवर तहेव जाव अजणगिरि कूडल हण्णिभं गपवई णरवई दुरूढे ) त्यार माह इय, गन, २थ, પ્રવર યાવત્ અંજન ગિરિના ફૂટ જેવા શ્રેષ્ટ હસ્તી ઉપર ભરતરાજા આરૂઢ થયા.
॥सू १४॥
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #720
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०८
____ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे दुवारे तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता तिमिसगुहं दाहिणिल्लेणं दुवारेणं अईइ ससिव्व मेहंधयारनिवहं । तएणं से भरहे राया छत्तलं दुवालसंसिअं अकणियं अहिगरणिसंठियं अट्ठ सोवण्णिय कागणिरयणं परामुसइत्ति तएणं तं चउरंगुलप्पमाणमित्तं अट्ठसुवण्णं च विसहरणं अउलं चउरंससंठाणसंठिअंसमतलं माणुम्माणजोगा जतोलागे चरति सव्वजणपन्नवगा णइब चंदो णइव तत्थ सूरे ण इव अग्गी णइव तत्थ मणिणो तिमिरं णासेंति अंधयारे जत्थ तयं दिव्वं भावजुत्तं दुवालसजोयणाई तस्स लेसाउ विवद्धंति तिमिर णिगरपडिसेहिआओ रतिं च सव्वकालं खंधावारे करेइ आलोअं दिवसमूअं जस्स पभावेण चक्कवठ्ठी तिमिसगुहं अतीति सेण्णसहिए अभिजेतुं वितियमद्धभरहं रायवरे कागणिं गहाय तिमिसगुहाए पुरच्छिमिल्लपच्चथिमिल्लेसुं कडएसुं जोयणंतरियाई पंचधणुसयविक्खंभाई जोयणुज्जोयकराई चक्कणेमी संठियाई चंदमंडलपडिणिकासाई एगूण पण्णं मंडलाइं आलिहमाणे आलिहमाणे अणुप्पविसइ तएणं सा तिमिस गुहा भरहेणं रण्णा तेहिं जोयणंतरिएहिं जाव जोयणुज्जोयकरहिं एगूण पण्णाए मंडलेहि अलिहिज्जमाणेहिं आलिहिज्जमाणेहिं खिप्पामेव आलोगभूया दिवसभूया जाया यावि होत्था ॥सू०१५॥ __ छाया-ततः खलु स भरतो राजा मणिरत्नं परामृशति 'तोतं' इति सम्प्रदायगम्यम् चतुरंगुलप्रमाणमितं च अनर्घम् , व्यस्रम् , षडंसम्, अनुपमतिधुतिं दिव्यम् , मणिरत्नपतिसमम् , बैड्यै सर्वभूतकान्तम् , येन च मूर्द्धगतेन न दुःख किञ्चित् यावद् भवति आरोग्य च सर्वकालम् , तिर्यदेव मनुष्यकृताः उपसर्गाश्च सर्वे न कुर्वन्ति तस्य दुःखम् ,संग्रामेऽपि अशस्त्रवध्यो भवति 'नरो मणिवरं धरन् स्थितयौवनकेशावस्थितनखी भवति च सर्वभयविप्रमुक्तः तत् मणिरत्नं गृहीत्वा स नरपतिः हस्तिरत्नस्य दाक्षिणात्ये कुम्मे निक्षिपति ततः खलु स भरताधिपो नरेन्द्रो हारावस्तृनः सुकतरतिवक्षस्कः यावत् अमरपतिसन्निभया ऋद्धया (युक्तः) प्रथितकीर्तिः मणिरत्नकृतोद्योतः चक्ररत्नदेशितमार्गः अनेकराज सहस्त्रानुयातमार्गः महतोत्कृष्टसिंहनादबोलकलकलरवेण समुद्ररवभूतामिव कुर्वन् यत्रैव तमिसागुहाया दाक्षिणात्यं द्वारं तत्रैवोपागच्छति उपागत्य तमिस्त्रागुहां दाक्षिणात्येन द्वारेणास्येति शशीव मेघान्धकारनिवहम् । ततः खलु स भरतो राजा षट्तल द्वादशास्रम्भष्टकणिकम् अधिकरणिसंस्थितम् अष्ट सौवर्णिकम् काकणीरत्नम् परामृशति । ततः खलु तत् चतु रङ्गुलप्रमाणमितम् अष्टसुवर्ण व विषहरणम् अतुलं चतुरस्त्रसंस्थानसंस्थितं समतलं मानोन्मा
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #721
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ०३ वक्षस्कारः सू० १५ तमिस्रागुहा दक्षिणद्वारोद्घाटननिरूपणम् ७०९ नयोगाः यतो लोके वरन्ति सर्वजनप्रज्ञापकाः नापि चन्द्रो नवा तत्र सूर्यः नवाऽग्निःनवां तत्र मणयः तिमिरं नाशयन्ति अन्धकारे यत्र तकत् दिव्य प्रभावयुक्तं द्वादशयोजनानि तस्य लेश्याः विवर्द्धन्ते तिमिरनिकरप्रतिषेधिकाः रत्नं च सर्वकालं स्कन्धावारे करोति दिवस भूतम् आलोकं करोति — यस्य प्रभावेण चक्रवर्ती तमिस्रां गुहाम् अत्येति सैन्यसहितो द्वि तीयमर्द्धभरतम् अभिजेतुम् राज वरः काकणों गृहीत्वा तमिस्रागुहायाः पौरस्त्यपाश्चात्ययो कटकयोः योजनानन्तरितानि पञ्चधनुः शतविष्कमाणि योजनोद्योतकराणि चक्रनेमि संस्थि तानि चन्द्रमण्डल प्रतिनिकाशानि एकोनपञ्चाशतं मण्डल्लानि आलिखन् अनुपधिशति, ततः खलु सा तमिस्रागुहा भरतेन राज्ञा तैजिनान्तरितैः थावद् योजनोद्योतकरैरेकोनपञ्चाशता मण्डलैः आलिख्यमानैः आलिख्यमानैः क्षिप्रमेव आलोकं भूता उद्योतं भूता दिवसभ्ता जाता चाप्यभवत् ॥ सू. १५ ॥
टीका-'तएणं से' इत्यादि ! 'तएणं से भरहे राया मणिरयणं परामुसह' ततो गजारोहणानन्तरं खलु स भरतो राना मणिरत्नं परामृशति हस्तेन स्पृशति किं विशिष्टं तदित्याह-'तोतं, इति सम्प्रदायगम्यं विशिष्टाकार सम्पन्नम् सुन्दरम् तथा 'चउरंगुलप्पमा णमितं चतुरजलप्रमाणमात्रं च तत्र चतुरंगुलप्रमाणा मात्रा दैर्येण यस्य तत्तथा चशब्दाद द्वयंगुलपृथुलमिति ग्राह्यम् तदेवाह 'चउरंगुलौ दुअंगुलपिहलोअमणी' इति 'अणग्धं, अनघम्-अमूल्यं न केनापि तस्यार्घः मूल्यं कर्तुं शक्य ते इत्यर्थः पुनः कीदृशम् 'तंसिभ'
हाथी के ऊपर बैठकर भरतराजाने क्या किया सो कहते हैंतएणं से भरहे राया मणिरयण' - इत्यादि सू-१५
टीकार्थ-(तएणं से भरसे राया मणिरयण परामुसइ) भरत राजा ने जब कि वह गज श्रेष्ट पर अरूढ हो चुका तत्पश्चात् मणिरत्न को छुआ यह मणिरत्न -(तोतं च उरंगुलप्पमाणमित्तं च अणग्धं तसिअं छलंसं अणोवमजुइं दिव्वं मणिरयणपतिसमं वेरुलियं सव्वभूयकंत) तोत था इस पद का अर्थ संप्रदाय गम्य है अर्थात् विशिष्ट आकार से युक्त सुदरता वाला तथा प्रमाण में यह चार अंगुल का था. अर्थात् यह चार अंगुल का लम्बा था. और दो अंगुल का मोटा था क्योंकि" चउरंगुलो दु अंगुल पिहुलोयमणी" ऐसा कहाग या है. अनर्थ्य था-इसका मूल्य नहीं था – अमूल्य था
હાથી ઉપર બેસીને ભરત રાજાએ જે કાર્ય કર્યું તેનું વર્ણન કરે છે. साथ-(ते एण से भरहे राया मणिरयणं इत्यादि) सू. १५
(त एण से भरहे राया मणिरयण परामुसइ) न्यारे सरत २० ४ श्रेष्ट इस्ती રન પર આરૂઢ થઈ ગયા ત્યાર બાદ તેણે મણિરતનને સ્પર્શ કર્યો. એ મણિરત્ન (ra चउरंगुलप्पमाणमित्तं च अणग्धं तसिय छलंसं अणावमजुई दिव्वं मणिरयणपतिसम वेरुलियं सवभूयकंत) तात तु तात' पहने। अथ सम्प्रहाय सभ्य छे. तेभ प्रभाમાં એ મણિરત્ન ચાર અંગુલ જેટલું હતું એટલે કે એ ચાર અંગુલ જેટલું લાંબુ અને
मत प्रमाण मोटु तु म 'चउरंगुलो दुअंगुल पिहलायमणी, भाप्रमाणे पामा આવ્યું છે. એ મણિરત્ન અનધ્યું હતું. એની કીમત થઈ શકે તેમ ન હતુ અર્થાત્
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #722
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे व्यस्रम् तिस्रोऽस्रयः कोटयो कोणाः यत्र तत्तथा ईद्रशं सत् 'छलस षडस्त्रं षट्कोटिकम् लोकेऽपि प्रायो वैडूर्यस्य मृदङ्गाकारत्वेन प्रसिद्धत्वान्मध्ये उन्नतवृत्तत्वेनान्तरितस्य सहजसिद्धस्य उभयान्तवर्तिनोऽस्नित्रयस्य सत्त्वात् ननु पडसमित्यनेनैव सिद्ध व्यत्र षडस्रमित्युक्ति किमर्था इति चेन्न उभयोरन्तरयो निरन्तरकोटिषट्कभवने नापि षडतायाः सम्मवात् तव्यपच्छेदार्थम् व्यस्रं सत् षडस्रमित्युक्तेः तथा 'अणो वमजुई' अनुपमधुर्ति अनुपमा द्युति यस्य तत्तथा पुनः कीदृशम् 'दिव्यं' दिव्यम्-'मणिरयणपतिसम' मणिरत्नपतिसमम् मणिरत्नेषु पूर्वोक्तेषु पतिसमम् श्रेष्ठम् सर्वोत्कृष्टत्वात् 'वेरु लिअं' वैडूर्यम् वैयं नातोयम् 'सव्वभूयकंत' सर्वभूतकान्तम् सर्वेषां भूतानां कान्तं-काम्यम् सकलजनमनोहारकम् इत्यर्थः 'जेणय मुद्धागएणं दुक्खं ण किंचि जाव हवई' येन च मुर्द्ध गतेन शिरोधृतेन हेतुभूतेन न किञ्चिद् यावद् दुःखं भवति जायते 'आरोग्गे य सव्व काल, आरोग्य नैरुज्यं च सर्वकालं भवति, तेरिच्छ अ देवमाणुसकयाय उवसग्गा सव्वेण कोई इसकी कीमत नहीं कर सकता था. आकार में यह तिकोण था-निखूटा था परन्तु यह षट् पेला था. लोक में भी प्रायः वैडूर्यमणि मृदङ्गाकार रूप से प्रसिद्ध है इससे बीच में उन्नत वृत्त हो जाने के कारण आजू बाजू में तीन तीन को टिका सद्भाव स्वभावतः आजाता है. यहां ऐसी आशंका तो होसकती है कि जब यह षट्पेला कहा गया है तो फिर इसे तिखूटा कहने का क्या कारण है ? तो इसका उत्तर यह है कि आजु बाजू में भी षट् पेलता का सद्भाव इस तरह से न बन जाबे इस बात को निराकरण करने के लिये ">यस्त्र" पद स्वतन्त्र रूप से कहा गया है. अर्थात् यह तिखुटा होता हुआ भी षट् पेला था धुति अनुपम थी यह दिव्य था. मणि एवं रत्नों में यह सर्वोत्कृष्ट होने से उनका पतिसम था यह वैडूर्यजाती का था. यह सर्वभूतकान्तथा. - समस्त प्राणियों की चाहना के योग्य था-(जेण य मुद्धागएणं दुक्खं न किंचि जाब हवइ, आरोग्गे अ सव्वकालंतिरिच्छिय देवमाणुसकया य सव्वे ण करेंति तस्स दुक्खं) इसे मस्तक અમુલ્ય હતું એની કંઈપણરીતે કિંમત થઈ જશકતી નહતી આકારમાં એ ત્રિકોણ હતું પણ એ ષડૂપેલા હતું લેકમાં પણ વૈર્યમણિ મૃદંગાકાર રૂપમાં પ્રસિદ્ધ છે જ એથી જ વચ્ચેથી ઉન્નત વૃત્ત હોવાથી બંને તરફથી ત્રણ ત્રણ કેટીને સદભાવ વભાવતઃ આવી જાય છે. અત્રે એવી આશંકા થઈ શકે તેમ છે. કે જયારે એ પહેલા કહેવામાં આવેલ છે. તે પછી આને ત્રણ ખુણાવાળું શા કારણથી કહેવામાં આવેલ છે? તે આ શંકાને જવાબ આ પ્રમાણે છે કે બંને તરફ ષટપેલતાની સદ્ભાવના થઈ ન જાય તેના માટે જ “ચ્યક્ષ પદનું કથન અને સ્વતંત્ર રૂપમાં કરવામાં આવેલ છે. એટલે કે આ ત્રણ ખૂણીયું હતું છતાં ષપેલા હતું આ રનની ઘુતિ અનુપમ હતી. એ દિવ્ય હતું મણિ તેમજ રનેમાં એ સદોસ્કૃષ્ટ હેવા બદલ પતિસમ હતું. એ વૈડૂર્ય જાતિનું હતું એ સર્વ ભૂતકાત હતું समस्त प्राणीमानी याहना येय तु (जेणय मुद्घागएणं दुक्ख न किंचि जाव हबर आरोगे सव्वकालंतिरिच्छिय देवमाणुसकया य सब्वे ण करेंति तस्स दुक्खं ) એ રતનને મસ્તક ઉપર ધારણ કરવાથી ધારણ કર્તા ને કોઈ પણ જાતની તકલીફ કે ચિંતા
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #723
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ. वक्षस्कारः सू० १५ तमिस्रागुहा दक्षिणद्वारोद्घाटननिरूपणम् ७११ करेंति तस्स दुक्ख' तिर्यड् देवमनुष्यकृताः च शब्दस्य व्यवहितसम्बन्धादुपसर्गाश्च सर्वे न कुर्वन्ति तस्य मणिरत्नधारकस्य दुःखम 'संगामे वि असत्थवज्झो होइ' संग्रामेऽपि अशस्त्रवध्यो भवति तत्र संग्रामेऽपि बहुविरोधिसमरे अल्पविरोधियुद्धे वा न शस्त्रवध्योऽशस्त्रवध्यः शस्त्रवध्यो न भवति. 'णरो मणिवरं धरेतो ठिय जोव्वण के स अवट्ठिय णहो हवइ सव्वभयविप्पमुक्को' नरो मणिवरं धरन् स्थितयौवनकेशावस्थितनखो भवति च सर्वभयविप्रमुक्तः तत्र नरो मणिवरं मणिश्रेष्ठ धरन् दधत् स्थितविनश्वरभावमनापन्न यौवन युवत्वं यस्य स तथा केशैः सहावस्थिताः अवद्धिष्णवो नखा यस्य स तया स्थितयौवनश्चासौ केशावस्थितनखश्चेति स्थितयौवनकेशावस्थितनखः तथा सर्वभयविप्रमुक्तः सकलत्रासविमुक्तश्च भवति. 'तं मणिरयण गहाय से णरवई हस्थिरयणस्स दाहिणिल्लाए कुंभीए णिक्खिवई' तत् पूर्वोक्त विशेषणविशिष्टं मणिरत्नं गृही त्वा हस्ते गृहीत्वा स नरपतिः भरतः हस्तिरत्नस्य गजश्रेष्ठस्य दाक्षिणात्ये दक्षिणभागवर्तिनि कुम्भे निक्षिपति निबध्नाति कुभोए इत्यत्र स्त्रीत्वं प्रकृतत्वात् 'तएणं से भरहाहिवे णरिंदे हारोत्थए सुकयरइयवच्छे' ततः खलु स भरताधिपो नरेन्द्रः नरपतिः धारण कर्ता को किसोभी प्रकार का दुःख नहीं होता है. अर्थात् इसके मस्तकपर धारण करतेसमस्त दुःख धारण कर्ता के नष्ट हो जाते हैं सदा काल धारण कर्ता नीरोग रहता है इसमणिरत्न को धारण करनेवाले के ऊपर किसी भी समय तिर्यञ्च देव और मनुष्य कृत उपसर्ग जरा सा भी कष्ट नहीं दे सकते हैं. (संगामे वि असत्थवज्झो होइ णरो मणिवरं धरतो ठिअजोव्वणकेस अवट्टियणहो हवइ अ सव्वभयविप्पमुक्को) संग्राम में मी बड़े से बड़े युद्ध मे भी इस रत्न को धारण किये हुए मनुष्य शस्त्रों द्वारा भी वध्यनहीं हो सकता है धारण कर्ता का यौवन सदाकाल स्थिर रहता है इसके नख और केश नहीं बढ़ते है. यह सर्व प्रकार के भय से रहित होता है (तं मणिरयण गहाय से णरवई हस्थिरयणस्त दाहिणिल्लाए कुभोए णिक्खिवइ) इस प्रकार के इन पूर्वोक्त बिशेषणों वाले मणिरत्न को लेकर उस नरपतिने उसे हस्तिरत्न के दाहिने कुम्भ में बांध दिया (तएणं से भरहाहिवे णरिंदे हारोत्थए सुकयरइयवच्छे जाव अमरवइ सण्णिभाए થતી નથી. એટલે કે એને ધારણ કરતાં જ ધારણ કરનારના સર્વ દુઃખ નાશ પામે છે. ધારણ કરનાર સદાકાળ નિરોગી રહે છે. એ મણિ રત્નને ધારણ કરનાર ઉપર કે ५९५ समये तिय. हे भने मनुष्यत ५सीनी अस२ थती नथी (संगामे वि असाथ वज्झो होइ णरो मणिवरं धरे तो ठिअजोधणकेस अवट्ठियणहो हवइअ सव्धभयविप्पमक्को) सश्राममा ५९ सय ४२मां भय ४२ युद्ध भय ५९ मे २त्नने धारण ४२ना મનુષ્ય શરૂ વડે પણ વધ્ય થઈ શકતું નથી. ધારણ કરનારનું યૌવન સદા કાળ સ્થિર રહે छ. तेनान५ अने वा पता नथी ते स प्रा२ना लयाथी भुत २३ छ. (तं मणि रयण गहाय से जरवई हस्थिरयणस्स दाहिणिल्लाए कुभीए णिक्खिवइ ) मा प्रभा। તે પૂર્વોકત વિશેષણ વાળા મણિરત્નને લઈને તે નરપતિએ હતી રત્નના દક્ષિણ તરફના हुल २५i vil हाधु (तएण से भरहाहिवे परिंदे हारोथए सुकयरइयवच्छे
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #724
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे हाररावस्तृतः धृतमुक्तादिहारः पुनः कीदृशः 'सुकय रइयवच्छे' सुकृतरतिदवक्षस्कः सुकृतं सुरोत्या रचितम् चतुष्पष्टि शरहारादिभिः अतए व रतिदं प्रमोदजनकं वक्षो यस्य स तथा पुनश्च जाव आमरवइ सन्निभाए इद्धीए पहियकित्ती मणिरयणक उज्जोए' तत्र अमरपति सन्निभया--इन्द्रतुल्पया अद्धया-आभरणादिरूपया लक्ष्म्या युक्तः तथा प्रथितकोतिः विख्यातयशाः तथा मणिरत्नकृतोद्योतः मणिरत्नकृतप्रकाशःपुनश्च को दृशी राजा भरतः 'चक्करयणदेसिय मग्गे अणेगरराय सहस्साणुयायमग्गे' चक्ररत्नदेशितमार्गः चक्ररत्नेन देशितः प्रदर्शितो मार्गों यस्में स तथा, तथा अनेकराजसहस्रानुयातमार्गः अनेकराजसह खैरनुचलितमार्गः चक्ररत्नप्रदर्शितानुसारेण गच्छतो भरतस्य अनु पश्चात् मुकुटधारिण अनेके राजानः प्रचलन्तीत्यर्थः पुनश्च को दृशः 'महया उक्लिट्ठ सीहणाय बोलकलकलरवेणं समुदरवभूयं पिव करेमाणे जेणेव तिमिसगुहाए दाहिणिल्ले दुवारे तेणेव उवागच्छई' महतोत्कृष्ट सिंहनादवोलकलकलरवेण समुद्ररवभूतामिव कुर्वन् कुर्वन् यत्रैव तमि सागुहाया दाक्षिणात्यं द्वारं तत्रैवोपागच्छति तत्र महता विशालेन उत्कृष्टः सिंहनादः बोलो अव्यक्तध्वनिः) वणरहितध्वनि तथा कलकलश्च तदितरोव्यक्तध्वनिः तल्लक्षणो यो रव: शब्दः तेन समुद्ररवं भूतमिव समुद्ररवं प्राप्तमिव गुहामिति गम्यम्, अत्र भूगतो इति सौत्री धातुः तस्मात्त प्रत्यये भूतामिति कुर्वाणः२ यत्रैव तमिस्रागुहायाः दाक्षिणात्यं दक्षिणभागवति द्वारं तत्रैवोपागच्छति 'उवागच्छित्ता' उपागत्य स राजा भरतः 'तिमिसगुहं इद्धिए पहिअकित्ती मणिरयणक उज्जोए चक्करयणदेतियमग्गे अनेगरायसहस्साणुअयमग्गे महया उक्किद्र सोहणायबोलकल कलरवेणं समुद्दरवभूयं पिव करमाणे २ जेणेव तिमिस गुहाए दाहिणिल्ले दुवारे तेणेव उवागच्छइ) गले में धारण किया है मुक्तादिका हार जिसने, तथा चौंसठ लरके हार से जिसका वक्षस्थल प्रमोदजनक हो रहा है यावत् अमरपति को जैसी ऋद्धि से जिसकी कीर्ति विख्यात हो रही है आभरणादि रूप कान्ति से जिसके चारों ओरउद्योत फैल रहा है. चकर न जिसे गन्तव्य मार्ग का निर्देश कर रहा है. जिसके पीछे पीछे हजारों राजा चल रहे हैं जोर जोर से सैन्य जनादि द्वारा किये गये समुद्र के रख जैसे सिंहनाद के शब्दों से अव्यक्त शब्दों से और कल कल रव से दिडमंडल को व्याप्त करता करता वह भरत राजा जहां पर तिमिस्रागुहा का दक्षिणदिग्वर्ती दार था वहां पर आया (3वागच्छित्ता तिमिसगहं दाहिणिल्लेण जाव अमरवइ सण्णिभाए। इद्धीए पहिअकित्तो मणिरयणक उज्जोए चक्करयणदेसिय मग्गे अणेगरायसहस्साणुयायमग्गे महया विकसीहणाय बोलत्तलकलरवेणं से पिव करेमाणे २ जेणेव तिमिसगुहाए दाहिणिल्ले दुवारे तेणेय उवागच्छइ ) श्रीपामारणे મુકતાદિને હાર ધારણ કર્યો છે તેમજ ૬૪ લડીના હારથી જેનું વક્ષસ્થળ પ્રમાદજનક થઈ રહ્યું છે. યાવત્ અમર પતિ જેવી અધિથી જેની કીતી" વિખ્યાત થઈ રહી છે, આભરણાદિકાંતિથી જેની ચારે બાજુ બે પ્રકાશ વ્યાપ્ત થાય છે. જેને ગતવ્ય માર્ગ ચક નિર્દિષ્ટ કરી રહેલ છે જેની પાછળ પાછળ હજાર રાજાઓ ચાલી રહ્યા છે જેના સૈન્યના પ્રયાણથી સમદ્ર તેમજ સિંહનાદ જેવા અવાજથી દિન્ મંડળ વ્યાપ્ત થઈ રહ્યું છે એવો તે ભરત રાજા
PATTI
दरवभूय)
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #725
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ० वक्षस्कारः सू० १५ तमिस्रागुहा दक्षिणद्वारोद्धाटननिरूपणम् ७१३ दाहिणिल्लेणं दुवारेण अईइ ससिव्व मेहंधयारनिवहं' तमिसागुहां दाक्षिणात्येन द्वारेणात्येति प्रविशति शशीव चन्द्रइव मेघान्धकारनिवहं मेधजनितान्धकारसमूहं शशीव चन्द्रइव प्रविशतीत्यर्थः 'तएणं से भरहे राया छत्तलं' ततः गुहाप्रवेशानन्तर खलु स भरतो राजा षट् तलम् चत्वारि चतसृषु दिक्षु द्वे तू मधश्चेत्येवं पद संख्यकानि तलानि यत्र तत्तथा तानि च त्रिमध्यखण्डरूपाणि यैर्भूमौ अविषमतया तिष्ठन्ति इति, पुनः कीदृशम् 'दुवालसंसि' द्वादशास्रम् 'अट्टकणियं' अष्टकर्णिकम् कर्णिकाः कोणाः यत्र अश्रित्रयं मिलति तेषां चाधः उपरि प्रत्येकं चतुणों सद्भावात् अष्टकोणकम् 'अहिगरणिसंठिअं' अधिकरणिसंस्थितम् अधिकरणिः सुवर्णकारोपकरणं तद्वत् संस्थितं संस्थानं यस्य तत्तथा. तत् सदृशाकारं समचतुरस्रत्वात्, आकृतिस्वरूपं निरूप्य अस्य तौल्यमानमाह-'अट्ठसोवणियं' अष्ट सौवर्णिकम् अष्टसुवर्णामानं यस्य तत्तथा, तत्र सूवर्णमानमिदम् चत्वारि मधुर तृणफलान्येकः श्वतसर्षपः षोडश श्वेतसर्षपा एकं धान्यमाषफलं द्वे धान्यमाषफले एकाः गुरुजा पञ्चगजाः एकः कर्ममाशः षोडश कर्ममाषकाः एकः सुवर्ण ' इति एनाशै रष्टभिः सुवर्णैः काकणीरत्नं निष्पद्यते इति चाधिकारे 'एतानि च मधुरतृणफलादीनि भरतचक्रवर्तिकालसम्भवीन्येव गृह्यन्ते, अन्यथा कालभेदेन तद्वैषम्यसम्भवे काकणीरत्नं सर्वचक्रिणां तुल्यं न स्यात्, तुल्यं चेष्यते तदि' त्येतस्मादनुयोगद्वारवृत्तिवचनात् एतदेशीयादेव स्थानाङ्गवृत्तिवचनात्
_ 'चउरंगुलो मणी पुण तस्सद्धं चेव होइ विच्छिण्णो ।
चउरंगुलप्पमाणा सुवण्णवर कागणी नेया' ॥१॥ दुवारेण अईइ ससिव्व मेहंधयारनिवह) वहां आकरके वह जैसे चन्द्र मेध जनित अन्धकार में प्रविष्ट होता है. उसी तरह से तिमिस्रागुहा में दक्षिण द्वार से प्रविष्ट हुआ (तएणं से भरहे राया छत्तलं दुवालसंसिरं अटुकण्णिय अहिगरणिसंठिअं असोवण्णियकागणिरयणं परामुसइ) इसके बाद उस भरत राजा ने छ है तलवाले- चार दिशाओं के चार तल ओर ऊपर नीचे के दो तल इस प्रकार से छह तलवाले १२ कोटीवाले आठ कोनों वाले, अधिकरिणो सुवर्णकार जिस लोहे की बनी हुई पिण्डी पर धरकर सुवर्ण चांदी आदी को हथोड़े से कूटता पीटता है- उस पिण्डी के जैसे अकार वाले आठ वर्णों का जितना वजन होता हैं उतने वजन वाले ऐसी काकणी न्य तिमिला शुहानुक्षि हिवतीय र तु त्या माये. ( उवागच्छित्ता तिमिस्त्रगुहं दाहिणिल्लेण दुवारेण अईइ.ससिव्व मेहंधयारनिवहं ) त्या मावीन ते समय મેઘજનિત અંધકારમાં પ્રવેશે છે તેમજ તે તિમિસ્રા ગુહામાં દક્ષિણ દ્વારથી પ્રવિષ્ટ થયે. (तएणं भरहे राया छत्तलं दुवालसंसिय अट्ठकण्णिय अहिगरणिसंठिा असोपिण कागणिरयण परामुसइ) त्या२ मा मरत कामे ६ पण या हिशायाना या ताला અને ઉપર નીચેના બે તલ, આ પ્રમાણે ૬ તલ વાળા ૧૨ કાટીવાળા આઠ ખણ વાળા અધિકરણી-સુવર્ણકાર લોખંડની બનેલી જે પી ડી ઉપર મૂકીને સુવર્ણ-ચાંદી વગેરેને હથોડીથી ફટે પીટે છે, તે પિંડી જેવા આકારવાળા એટલે કે (એરણ જેવા) આઠ સુવર્ણન:
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #726
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
अत्राङ्गुलं प्रमाणाङ्गुलं ज्ञातव्यम् सर्व चक्रवर्तिनामपि काकण्यादि रत्नानां तुल्यप्रमावात् इति' मलयगिरि कृतबृहत् संग्रहणी बृहद्धित्तिवचनाच्च केचन अस्य प्रमाणाङ्गुलनिष्पन्नत्वम् केचिच्च 'एगमेगस्स णं रण्णो चाउरंत चक्कवट्टिणो अट्ठ सोवण्णिए कागणि रयणे छत्तले दुवालससिए अट्टकागिणिए अहिगरणिस ठाणसं ठिए पण्णत्ते, एगमेमा से गुलविक्खंभा तं समणस्स भगवओ महावीरस्स अर्द्धगुलं' इत्यनुयोगद्वार सूत्रबलादुत्सेधागुल निष्पन्नत्वम् केऽपि च एतानि सप्तैकेन्द्रियरत्नानि सर्व चक्रवर्तिना माध्माङ्गुलेन ज्ञेयानि शेषाणि तु सप्तपञ्चेन्द्रियरत्नानि तत्कालिक पुरुषोचित मानानीति प्रवचनसारोद्धारवृत्ति बलादात्मागुल निष्पन्नत्वमाहुः, अत्र च पक्षत्रये तत्व निर्णयः सर्वविद्वेद्यः, अत्र च ग्रन्थगौरवभिया बहुवक्तव्यं नोच्यते इति । एतावद्विशेषणविशिष्टम् 'कागणिरयणं परामुस त्ति' काकणीरत्नं परामृशति स्पृशति गृह्णातीत्यर्थः इति । अस्य ग्रहणानन्तरं स भरतो राजा यत् कृतवान् तदाह- 'तएणं तं चउरंगुलप्पमाणमितं' ततः परामर्शनान्तरं खलु तत् काकणी रत्नं राजवरो गृहीत्वा यावदेकोनपञ्चाशतं मण्डलानि आलिखन् आलिखन् अनुप्रविशतीत्युत्तरेण सम्बन्धः, 'चउरंगुलप्पमाणमितं' चतुरर्मुलप्रमाणमात्रम्, अस्यैकैका अश्रिचतुरङ्गुलप्रमाणविष्कम्भा द्वादशाप्यश्रयः प्रत्येकं चतुरंङ्गुलप्रमाणा भवन्तीत्यर्थः अस्य समचतुरस्रत्वादायामो विष्कम्भश्च प्रप्येकं चतुरंगुलप्रमाण इत्युक्तं भवति, यैवात्रिरूकता आयामं प्रतिपद्यते सैव तिर्यग्व्यवस्थापिता विष्कम्भभाग् भवतीत्यायामविष्कम्भयोरेकतरनिर्णयेऽपि अपरनिर्णयः स्यादेवेति सूत्रे विष्कम्भस्यैव ग्रहणम्, तद्ग्रहणे चायामोऽपि गृहीत एव, समचतुरस्रत्वात्तस्येति, तदेवं सर्वतचतुरङ्गुलप्रमाणमिदं सिद्धम् तथा 'अट्ठ सुवण्णं च' अष्टसुवर्णं च अष्टभिः सुवर्णैः निष्पन्नम् अष्टसुवर्णम् अष्टसूवर्णं मूलद्रव्येण निष्पन्न मित्यर्थः चकारो विशेषणसमुच्चये सर्वत्र तथा 'विसरणं' विषहरणम् विषं जङ्गमादि भेदभिन्नं तस्य हरणं तावद् जंगमविषनाशकरत्न को उसने उठाया (तएणं तं चउरंगुलप्पमाणमित्तं अट्ठसुवण्णं च विसहरणं अतुलं चउर - संठाणसंठिअं, समतल माणुम्माण जोगा जतो लोगे चरंति) इस रत्न की जो १२- अश्रियां कोटियां थीं वे प्रत्येक चार चार ४-४- अल की थीं। इस तरह इसकी लंबाई और चौडाइ चार-चार अङ्गले प्रमाण होने से यह काकणीरत्न समचतुरस्र कहा गया है इसका वजन आठ सुवर्ण सौनया के वजन बराबर था तथा यह जङ्गमादि नख दातों के विष को दूर करनेवाला था इसके जैसा और कोई रत्न नहीं था यह समतल वाला था इसी रत्न से जगत में भेटसु वन होय छे. तेटसा वक्न वाणा मेवा आश्री रत्नने 'यु' (तरण'त' चउरगुलमाणमित्तं अट्ठ सुवणं च विसहरणं अडलं चउर ससंठाणसंठि समतल मानु माणजोगा जतो लोगे चरति) से रत्ननी ने १२ श्री टी हती. ते हरे ४-४ અંશુલ જેટલી હતી. આ પ્રમાણે એની લંબાઈ અને પહેાળાઇ ચાર ચાર અંશુલ પ્રમાણ હાવાથી એ કાકણી રત્ન સમચતુરસ કહેવામાં આવેલ છે. એનુ વજન આઢ સુવણ સોનૈયાના વજન જેટલું હતુ. તેમજ એ જગમાદિ નખ-દાંતાના વિષને દૂર કરનાર હતુ એના
७१४
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #727
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका १० वक्षस्कारः सू० १५ तमिस्रागुहा दक्षिणद्वारोद्घाटननिरूपणम् ७१५ मित्यर्थः सुवर्णाष्ट गुणानां मध्ये विषहरणस्य प्रसिद्धत्वात् अस्य हि तथाविध स्वर्णमय वादिति 'अउलं' अतुलम् तुलारहितमनन्यसदृशमित्यर्थः अनुपममित्यर्थः पुनः कीदृशम् 'चउरंससंठाणसंठियं चतुरस्रसंस्थानसंस्थितमिति विशेषणं तु पूर्वोक्ताधिकरणि दृष्टान्तेन भाव्यमिति न तु अधिकरणि दृष्टान्ते भाव्यमाने नास्य पूर्वोक्ता चतुरङ्गुलता उपपद्यते अधिकरणेरधः संकुचितत्वेन विषमचतुरत्वादित्याह- 'समतलं' समतलम-समानि न न्यूनाधिकानि तलानि यस्य तत्तथा अथ काकणी रत्नमेव यच्छब्दगभितवाक्य द्वारा विशिष्टि 'माणुम्माण जोगा जतोलोगे चरंति' मानोन्मानयोगाः यतो लोके चरन्ति, तत्र यतः काकणीरत्नात् मानोन्मान (प्रमाण) योगाः एते मानविशेषव्यवहारा लोके चरन्ति पवतन्ते इत्यर्थः तत्र मान-धान्यमान सेतिका कुडवादि, रसमानं चतुःषष्टिकादि उन्मानं कर्षपलादि खण्डगुडादि द्रव्यमानहेतुः, उपलक्षणात् सुवर्णादिमानहेतुः प्रतिमानमपि ग्राह्यं गुञ्जादि, कि विशिष्टास्ते व्यवहाराः ? 'सव्वजणपण्णवगा' सर्वजनप्रज्ञापकाः सर्वजनानाम् अधमर्णोत्तमर्णानां प्रज्ञापका:-मेय द्रव्याणामियत्तानिर्णायकाः अयमाशयः यथा सम्प्रति आप्तजनकृतनिणेयाङ्क कुडवादिमानं जनप्रत्यायकं व्यवहारप्रवर्तकं च भवति तद्वच्चक्रवर्ति काले कारणिकपुरुषैः काकणिरत्नाङ्कितं तत्तादृशं भवेदित्यर्थः माहात्म्यान्तरमाह -'गइव चंदो ण इव तत्थ सूरे ण इव अग्नी ण इव तत्य मणिणो तिमिरं णासेंति अंधयारे जत्थ तयं दिव्वं भावजुतं' नापि चन्द्रः नवा तत्र सूर्यः नवा अग्निः नवा तत्र मणयः तिमिरं नाशयन्ति,, यत्रान्धकारे तक दिव्यं प्रभावयुक्तम् तत्र नापि चन्द्रो नवा सूर्यस्तत्र तिमिरम् अन्धकारं नाशयतीति योजनीयम्, अत्र इर्वोक्यालङ्कारे एवं सर्वत्र, नवाऽग्नि दीपादि गतः नवा मणयः तत्र तिमिरं नाशयन्ति, प्रकाशं कत न शक्नुवन्तीत्यर्थः, यत्रान्धकारे अन्धकारयुक्तत्वेनाभेदोपचारात् अन्धकारवति गिरिगुहादौ तकत् तत् काकणीरत्नं दिव्यं प्रभावयुक्त तिमिरं नाशयति, अथेदं कियत क्षेत्रं प्रकाशयतीत्याह-'दुवालस जोयणाइं तस्स लेसाउ विवद्धंति' द्वादशयोजनानि तस्य काकणीरत्नस्य लेश्या:-प्रभाः विवर्द्धन्ते' अमन्दाः सत्यः प्रकाशयन्तीत्यर्थः किं विशिष्टा लेश्याः उस समय मान और उन्मान के व्यवहार होते थे (सब्व जण पण्णवगा) जो जनता को मान्य होते थे । (ण इवचंदो, ण इव तत्थ सूरे ण इव अग्गी ण इव तत्थ मणिणो तिमिरं णाति अंधयारे तत्थ तयं दिव्वं भावजुत्तं दुवालसजीयणाई तस्स लेसा 3 विक्वेंति तिमिरणिगरपडिसोहियाओ) जिस गिरिगुफादिगत अन्धकार को चन्द्र-सूर्य अग्नि या और दूसरे मणियों का प्रकाश नष्ट જેવું બીજું કોઈ રન હતું જ નહી. એ સમતલવાળું હતું. એ રનથી જ જગતમાં . qwa भान भने मानना व्यवहारे। सम्पन्न यता ता. (सव्वजणपण्णवगा) २ नताने मान्यता (णइव चंदो णइव तत्थ सूरे, ण इव अग्गी ण इव तत्थ मणिणो तिमिर णासेंति अंधयारे तत्थ तयं दिवं भावजुत्तं दुवालसजोयणाई तस्स लेसाउ विवद्वंति तिमिरणिगरपडिसेहियाओ ) रिशुलना मरने यन्द्र सूर्य AGAR અન્ય બીજા મણિએના પ્રકાશ નષ્ટ કરી શકતા નહીં. એ અંધકારને એ પ્રભાવશાળી
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #728
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे प्रभाः इत्याह-'तिमिरणिगरपरिसेहियानो' तिमिरनिकरप्रतिषेधिकाः तमिस्रागुहायाः पूर्वापरतो द्वादशयोजनविस्तारयोस्तासां प्रसरणात् 'रत्तिं च सव्वकालं संधावारे करेइ
आलोयं दिवसभूयं जस्स पभावेण चक्कवट्टी तिमिसगुहं अतीति सेण्णसहिए अभिजेत्तुं वितियमद्धभरहं' अत्र प्रयमन्ति यच्छब्दध्यिाहारात् अर्थवशाद्विभक्तिपरिमाणाच्च यद्रत्नं रात्रौ रात्रि रात्रावित्यर्थः चो वाक्यान्तरारम्भार्थः सर्वकालं स्कन्धावारे दिवमभूतं दिवससदृशं यथा दिवसे आलोक स्तथा रात्रौ अपीत्यर्थः आलोकं करोति-प्रकाशयति यस्य प्रभावेण चक्रवर्ती तमिस्रां गुहाम् अत्येति प्रविशति सैन्यसहितो द्वितीय मर्द्धभरतमभिजेतुम् उत्तरभरतं वशीकर्तुम् 'रायवरे कागणिं गहाय तिमिसगुहाए पुरच्छिमिल्लपच्चथिमिल्लेसुकडएसु' राजवरः चक्रवर्ती भरतः काकणों-पदैकदेशे पदसमुदायोपचारात् काकणीरत्नं गृहीत्वा आदाय तमिस्रागुहायाः पौरस्त्यपाश्चात्ययोः कपाटयो:-भित्त्योः प्राकृतत्वाद् द्विवचने बहुवचनम् 'जोयणंतरियाई पंचधणुसयविक्खंभाइं जोयणुज्जयकराई चक्कणेमी संठियाई चंदमंडलपडिणिकासाई एगणपण्णं मंडलाई आलिहमाणे आलिहमाणे अणुप्पविसइ' योजनान्तरितानि प्रमाणांगुलनिष्पन्नयोजनमपान्तराले मुक्त्वा नहीं कर सकता था उस अन्धकार को यह प्रभावशाली देवाधिष्ठित काकणीरत्न नष्ट कर देता था इस काकणी रत्न की प्रभा-१२ योजन तक के क्षेत्र को प्रकाशित कर देती है (रतिंच सव्धकालं खंधावारे करेइ, आलोअं दिवसम्म जस्स पभावेण चक्कवट्टी तिमिप्तगुहं अतीति सेण्णसहिए वितियमद्धभरह) यह रत्न चक्रवर्ती के सैन्य में दिवस के जैसा ही रात्रि में प्रकाश देता हैउत्तर भरत को वश करने के लिए इसी के प्रकाश में ही चक्रवर्ती तमिस्रागुहा में सैन्यसहित प्रवेश करता है (रायवरे काकणि गहाय तिमिसगुहाए पुरथिमिल्लपच्चथिमिल्लेसुं कडएसुं जोयणंतरियाई पंचधनुसयविक्खंभाइ) ऐसे पूर्वोक्त विशेषणों वाले काकणी रत्न को लेकर चक्रवर्ती ने तिमिस्रगुहा के पूर्व और पश्चिमदिग्वर्ती किवाड़ो की भीत में एक एक योजन के अन्तरालको और पांचसौ धनुष के विस्तार को छोड़कर (जोयणुज्जय कराई चक्कणेमी संठियाइं चंदमंडलपडिणिकासाई एगूणपणं मंडलाई आलिहमाणे आलिहमाणे २) ४९ मंडललिखें-बनाये ये मंडल કાંકિણી રત્ન નષ્ટ કરતું હતું એ કાકણી રત્નની પ્રભા ૨૨ યોજન પ્રમાણ વિસ્તારવાળા क्षेत्रने प्रशित ४२ती ती. ( रति च सव्वकालं खधावारे करेइ आलोअ दिवसभूभं जस्स पभावेण चक्कवट्टो तिमिसगुहं अतीति सेण्णसहिए बितियमद्धभरह) से रत्न ચક્રવતીના સેન્યમાં રાત્રીમાં દિવસ એટલે જ પ્રકાશ આપતુ હતું ઉત્તર ભારતને વશમાં કરવા માટે એના પ્રકાશમાં જ ચક્રવત તમિસ્ટ ગુડામાં સૈન્યસહિત પ્રવેશ કરે છે रायवरे काकणिं गहाय तिमिसगुहाए पुरथिमिल्लपच्चस्थिमिल्लेखं कडएसु जोयणनरिया पंधणसविक्खभाई) सेवा पूर्वात विशेष| पा sistी तन ने ચકવતી તિમિસ્ત્ર ગુહાના પૂર્વ અને પશ્ચિમ દિગ્વતી કમાડેની દિવાલમાં એક એક अन्तराल भने ५०० धनुश्यना विस्तारने त्यने ( जोयणुजयकराई चक्कणेमी संठियाई चंडमंडलपडिणिकासाई एगणपण्णं मंडलाइं आलिहमाणे २) ४८ मउगे लण्या
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #729
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका ४० वक्षस्कारः सू० १५ तमिस्रागुहा दक्षिणद्वारोद्घाटननिरूपणम् ७१७ कृतानि इत्यर्थः पञ्चधनुः शविष्कम्भाणि-अवगाहनापेक्षा उत्सेधांगुलनिष्पन्नएचधनुःशतमानविष्कम्भाणि, वृत्तत्वात् विष्कम्भग्रहणेन आयामोऽपि तावानेवावगन्तव्यः, उत्सेधांगुलप्रमीयमाणावगाहना केन चक्रिणा भरतेन हस्तात् तत्काकणीरत्नेन क्रिय माणत्वान्मण्डलानाम्, अयं च मण्डलावगाहः स्व स्व प्रकाश्य योजनमध्ये एव गण्यते अन्यथा ४९ मण्डलानामवगाहे पिण्डी क्रियमाणे गुहाभित्यो रायाभः उक्तः प्रमाणाधि-- कपमाणः प्रसज्ये तेति, अतएव च याजनाधातकराणि योजनमात्रक्षेत्रप्रकाशकानि, यावन्मण्डलान्तराल तावन्मण्डलप्रकाश्यं गुहाभित्तिक्षेत्रमित्यर्थः, चक्रनेमिसंस्थितानि चक्रस्य नेमिः-परिधिः तत्संस्थितानि तत्संस्थानि वृत्तानीत्यर्थः तथा चन्द्रमण्डलप्रति - निकाशानि, चन्द्रमण्डलस्य प्रतिनिकाशानि भास्वरत्वेन सदृशानि 'एगणपण्णं भंडलाई एकोनपञ्चाशतं मण्डलानि वृत्तसुवर्णरेख रूपाणि, काकणीरत्नस्य सुवर्णमयत्वात् 'आलिहमाणे आलिहमाणे' आलिखन् आलिखन् विन्यस्यन् विन्यस्यन् 'अणुप विसइ' अनुप्रविशति गुहामिति बोध्यम्, वीपसावचनमाभिक्ष्ण्यद्योतनार्थम्, मण्डलालिखनक्रमश्वायं गुहायां प्रविशन् भरतः पाश्चात्यपान्धजनप्रकाशकाणाय दक्षिणद्वारे पूर्वदिकपाटे एक २ योजन की भूमितक प्रकाश देते थे इनका आकार चक्रनेमि के जैसा तथा भास्वर होने के कारण चन्द्रमंडल के जैसा था इस तरह के मंडलों का आलेखन करता २ वह भरतचक्री (अणुपविसइ) गुहा में प्रविष्ट हुआ (तएण सा तिमिसगुहा भर हेण रण्णा तेहिं जोयण तरिएहिं जाव जोयणुज्जोयकरहिं एगृणपण्णाए मंडलेहिं आलिहिज्जमाणेहिं २ खिप्पामेव आलोअभूया उज्जोयभूया जाया यावि होत्था) इस तरह वह तमिसागुफा उन एक योजन के अन्तराल से बनाये गये यावत् एक योजन तकप्रकाश देनेवाले उन ४९ चास लिखे गए मॉडलो से आलोकित हो उठी उद्योतीत हो उठी और जैसे उस में दिवस का प्रकाश हो गया हो ऐसी होकर वह चमक उठो क्योंकि काकणी रत्नसुवर्णमय होता है इसलिये ये जो मंडल उससे लिखे गये वे वृत्त और हिरण्यरेखा रूप थे ये किस २ गुहा के द्वार आदि में लिखे गये इसका स्पष्टीकरण इस प्रकार से है पाश्चात्य पान्थजनों को प्रकाश देने के लिए दक्षिण द्वार में पूर्वदिक्कपाट में प्रथमમંડળે બનાવ્યા. એ મંડેલો એક-એક યોજન જેટલી ભૂમીને પ્રકાશિત કરે છે. એ મંડળને આકાર ચક્રનેમિ જેવો તેમજ ભાસ્વર હોવાથી ચંદ્રમંડળ જે હતે. આ જાતના મંડળોનું मालेमान ४२ते४२तातभरती (अणुपविसइ) गुहामा प्रविष्ट 21. (त एणं सा तिमिसगुहा भरहेण रण्णा तेहिं जोयणंतरिएहिंजाव जोयणुज्जोयकरेहिं एगूणपणाए मंडलेहिं आलिहिज्जमाणेहिं आलिहिज्जमाणेहि खिप्पामेय आलोअभूया उज्जोयभूया जाया यापि होत्था) । પ્રમાણે તે તિમસ ગુહા એક એજનના અંતરાલથી બનાવવામાં આવેલા ચાવન એક જન સુધી પ્રકાશ પાથરનાર તે ૪૯ મંડળેથી આલોકિત થઈ ગઈ અને જાણે કે તેમાં દિવસને પ્રકાશ થઈ ગયો હોય તેમ પ્રકાશિત થઈ ગઈ કેમકે કાકિણીરત્ન સુવર્ણમય હોય છે. એથી એ મંડળે જેને રનવડે લખવામાં આવ્યાં હતાં તે વૃત્ત અને હિરણ્ય રેખા રૂપ હતા. એ મંડળે કઈ કઈ ગુફાના દ્વાર વગેરે ઉપર લખવામાં આવ્યાં એનું સપષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #730
--------------------------------------------------------------------------
________________
marawwwwwmar
७१८
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे प्रथमं योजनमुक्त्वा मण्डल मालिखति ततो गोमूत्रिकान्यायेन उत्तरतः पश्चिमदिक्कपाटतोडके तृतीययोजनादौ द्वितीय मण्डलमालिखति, ततस्तेनैव न्यायेन पूर्वदि. कपाटतोडके चतुर्थयोजनादौ तृतीयम् ततः पश्चिमदिग्भित्तौ पञ्चमयोजनादौ चतुर्थ ततः पूर्वदिग्मिती षष्ठयोजनादौ पञ्चमं, ततः पश्चिमदिग्भितौ सप्तमयोजनादो षष्ठम्, ततः पूर्वेदिग्भित्तो अष्टमयोजनादो सप्तमम्, एवं तावद् वाच्यं यावदष्टचत्वारिंशत्तमम् उत्तरदिग्द्वारसत्कपश्चिमदिक्कपाटे प्रथम योजनादौ एकानपश्चाशत्तमं चोत्तरदिगद्वारसत्कपूर्वदिक्कपाटे द्वितीययोजनादी आलिखति, एवमेकस्यां मितो पञ्चविंशतिः अपरस्यांचतुर्विशतिरित्येकोनपञ्चाशत् मण्डलानि भवन्ति, एतानि च खलु गुहायां तिर्यग् द्वादशयो जनानि प्रकाशयन्ति, ऊर्वाधाभागेन चाष्टो योजनानि, गुहाया विस्तरोच्चत्वस्य चक्रमेण एतावत एव सद्भावात्, अग्रतः पृष्ठतश्च योजनं प्रकाशयन्तीति । योजन को छोड़कर प्रथम मंडल उसने लिखा इसके बाद गोमूत्रिकान्याय से उत्तर दिशा में पश्चिमदिक्कपाटतोड्डक में उसने तृतीय योजन को आदि में द्वितीय मंडल लिखा इसी न्याय के अनुसार उसने पूर्वदिक्कपाटतोड्डक में चतुर्थयोजन की आदि में तृतीय मंडल लिखा इसके बाद पश्चिमदिग्भित्ति में पांचवें योजन को आदि में चतुर्थ मंडल लिखा इसके बाद पूर्वदिग्भिति में छठे योजन की आदि में पांचवां मण्डल लिखा इसके बाद पश्चिमदिग्भिति में सातवें योजन की आदि में छठामण्डल लिखा इसके बाद पूर्वदिग्भित्ति में आठवें योजन की आदि में सातवां मंडल लिखा इस तरह लिखते लिखते उसने उत्तर दिग्द्वार के पश्चिम दिक्पाट में प्रथमयोजन की अदि में ४८ अडतालीस वां मंडल लिखा और ४९ वां मंडल उत्तरदिग्द्वार के पूर्वदिक्कपाट में द्वितीय योजन की आदि में लिखा इस प्रकार से एकभित्ति में २५ मंडल और दूसरोभिति में २४ मंडल लिखे गए मिलकर ४९ मंडल हो जाते हैं । ये मंडल गुहा में तिरछे रूप में बारह છે. પાશ્ચાત્ય પાંથજનોને પ્રકાશ આપવા માટે દક્ષિણ દ્વારમાં પૂર્વદિકપાટમાં પ્રથમ જનને ત્યજીને પ્રથમ મંડળ તેણે લખ્યું ત્યારબાદ ગોમૂત્રીકાન્યાયથી અર્થાત્ ચાલતા બળદના સૂત્રના જેવા આકારથી ઉત્તરદિશામાં પશ્ચિમ દિકકપાટડુકમાં તેણે તૃતીય જનના પ્રારંભમાં દ્વિતીય મંડળ લખ્યું એ ન્યાય મુજબ તેણે પૂર્વ દિકકપાટ તાડુકમાં ચતુર્થ જનના પ્રારંભમાં તતીય મંડળ લખ્યું ત્યારબાદ પશ્ચિમ દિમિત્તિમાં પાંચ માં જનન પ્રારંભમાં તેણે ચતર્થ મંડળ લખ્યું ત્યારબાદ પૂર્વ દિભિતિમાં ૬ ઠા જનના પ્રારંભમાં પાંચમું મંડળ લખ્યું ત્યારબાદ પશ્ચિમ દિલ્મિતિમાં સાતમા એજનના પ્રારંભમાં દડું મંડળ લખ્યું. ત્યારબાદ પૂર્વ દિક્ષિતિમાં આઠમા જનના પ્રારંભમાં સાતમું મંડળ લખ્યું આ પ્રમાણે લખતાં લખતાં તેણે ઉત્તર દિશદ્વારના પશ્ચિમ દિકકપાટમાં પ્રથમ યોજનમાંના પ્રારંભમાં ૪૮મું મંડળ લખ્યું અને ૪૩મું મંડળ તેણે ઉતરદિના પૂર્વદિકકપાટમાં દ્વિતીય એજનના પ્રારંભમાં લખ્યું આ પ્રમાણે એક ભિત્તિમાં ૨૫ મંડળ અને બીજી ભિત્તિમાં ૨૪ મંડળ લખવામાં આવ્યાં આમ બંનેને સરવાળે ૪૯ મંડળ થઈ જાય છે. એ મંડળ ગુફામાં વકાકારમાં ૧૨ યેાજન સુધી અને ૮ જન સુધી ઊંચે તથા નીચે પ્રકાશ પાથરે છે. કેમ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #731
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका १०३ वक्षस्कारः सू० १५ तमिस्रागुहा दक्षिणद्वारोद्घाटननिरूपणम् ७१९
ननु गोमूविका विरचनकमेण मण्डलालिखने कथमेषां योजनान्तरितत्वम् यद्येकभित्तिगतमण्डलापेक्षया तर्हि योजनद्वयान्तरितत्वमापधेत अन्यथा द्वितीय मण्डस्यैकभित्तिगतत्वमसङ्गः तथा सति गोमूत्रिकामङ्गः अन्यभित्तिगतमण्डलापेक्षया तु तिर्यक साधिक द्वादश योजनान्तरितत्वमिति चेन पूर्वभित्तौ प्रथमं मण्डलमालिखति, ततस्तसम्मुखपदेशापेक्षया योजनातिक्रमे दितीयमण्डलमालि वति, ततस्तत्सम्मुख प्रदेशा. पेक्षया योजनातिक्रमे पूर्वभित्तो तृतीयमण्डलमालिखतीत्यादि क्रमेण मण्डलकरणात् गोमविकारत्वस्य योजनान्तरितत्वस्य च सुव्यक्ततया सर्वस्य सुस्थत्वात्, अथ पञ्चाशद योजन तक और ऊँचे नीचे आठ योजन तक प्रकाश देते है क्योंकि गुहा का विस्तार और उच्चता क्रम से इतनी ही हैं। ये मंडल आगे और पीछे एक योजन तक प्रकाश देते हैं
___ शङ्का-यदि चक्रवर्तीतिमिस्रा गुहा में गोमूत्रिका (चलते बेलकेमूतके जैसा आकर) के आकार में ४९ मंडल लिखता है तो फिर इनमें एक एक योजन के अन्तर से लिखने की जो बात कही गई है वह सधती नहीं हैं यदि एक भित्तिगत मंडल की अपेक्षा योजनान्तरिता मानी जावे तो फिर इस तरह से योजनद्वय से अन्तरितता की आपत्ति आती है यदि ऐसा न मानाजाय तो फिर द्वितीय मंडल में एक भित्तिगतता का प्रसंङ्ग प्राप्त होगा। इस तरह से होने में गोमूत्रिका के आकार का होना नहीं बन सकता और यदि अन्यभित्तिगत मण्डल की अपेक्षा गोमूत्रिका का आकार कहा जावे तो फिर तिर्यक् में १२ योजन से अधिक को अन्तस्तिता हो जाती है
उत्तर- यह भरत चक्रवती पूर्वदिग्गतभित्ति में प्रथम मंडल लिखता है इसके बाद उसके सम्मुख प्रदेश की अपेक्षा एक योजन छोड़कर द्वितीय मंडल लिखता है फिर उसके सम्मुख प्रदेश में एक योजन छोड़कर पूर्वभित्ति में तृतीय मण्डल लिखता है इत्यादि क्रम से मण्डल करने से वे गोमूत्रिका के आकार के और एक योजन से अन्तरितता वाले हो जाते हैं । पचास योजन को लंबाई वाली કે ગુફાને વિસ્તાર અને તેની ઉગ્રતા ક્રમથી આટલી જ છે. એ મંડળે આગળ અને પાછળ એક જન સુધી પ્રકાશ પાથરે છે,
શંકા - જે ચક્રવતી નિમિત્ર ગુફામાં ગોમૂત્રિકાના અર્થાત (ચાલતા બળદના સુતરને
આકાર થાય છે તેવા આકારમાં ૪૯ મંડળે લખે છે તે પછી એમને એક-એક એજનના અંતરથી લખવાની જે વાત કહેવામાં આવી છે, તે બરાબર બંધ બેસતી નથી. જે એક ભિતિગત મંડળની અપેક્ષાએ યોજનાનારિતા માનવામાં આવે તો પછી આ પ્રમાણે
જત દ્વયથી અન્તરિતતાની આપત્તિ આવે છે. જે આ પ્રમાણે માનવામાં આવે નહિ તે પછી મંડળમાં એક ભિત્તિગતતાને પ્રસંગ પ્રાપ્ત થશે ? આ પ્રમાણે થાય તે ગોમૂત્રિકાના આકારની સંભાવના જ શક્ય નથી અને જે અન્યભિત્તિગત્ત મંડળની અપેક્ષા ગોમૂત્રિકાનો આકાર કહેવામાં આવે તે પછી તિર્યક્રમાં ૧૨ જનથી અધિકની અન્તરિતતાં થઈ જાય છે.
ઉત્તર - એ ભરત ચક્રવતી પૂર્વ દિગ્ગતભિત્તિમાં પ્રથમ મંડળ લખે છે. ત્યાર બાદ તેના સંમખ પ્રદેશની અપેક્ષાએ એક યજન વિસ્તાર છોડીને દ્વિતીય મંડળ આલેખે છે પછી તેની સામેના પ્રદેશમાં એક જન વિસ્તાર ત્યજીને પૂર્વાભિતિમાં તૃતીય મંડળ લખે છે
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #732
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे योजनायामायां गुहायाम् एकोन पश्चाशता मण्डलैर्यत्प्रकाशकरणमुक्तं तस्यार्थस्य सुखप्रतिपत्तये संक्षपेण मण्डलपश्चकस्य स्थापनां दर्शयति यथा- ?:?:? एवं षट्कोष्ठकपरिकल्पित षड्योजनक्षेत्रे एकस्मिन् पक्षे त्रीणि अन्य तु द्वे एत्युभय सम्मेलने पञ्चमण्डलानि एवमनेन गोमूत्रिका मण्डलकविरचनक्रमेण पञ्चाशद् योजनायामायां गुहायामैकोनपश्चाशतोऽपि मण्डलकानां स्थापना आकारः स्वयं विज्ञेयेति । अथ प्रकृतं प्रस्तूयते-तएणं' इत्यादि । तएणं सा तिमिसगुहा भरहेणं रण्णा तेहिं जोयणंतरिएहि जाव जोयणुज्जोयकरहिं एगूणपण्णाए मंडले हिं आलिहिज्जमाणेहिं आलिहिज्जमाणेहिं खिप्पामेव आलो. गभूया उज्जोयभूया दिवसभूया जाया याविहोत्था' ततो मण्डलालिखनानन्तरं खलु सा तमिस्रा गुहा भरतेन राज्ञा तैः योजनान्तरितैः यावद्योजनोद्योतकरैः एकोनपञ्चाशता मण्डलैरालिख्यमानैरालिख्यमानः क्षिप्रमेव आलोकं सौर प्रकाशं भूता प्राप्ता, अत्र भूगतौ इति सौत्रधातोः क्त प्रत्ययः एवम् उद्योतं चान्द्रप्रकाशंभूता कि बहुना ? दिवसगुफा में जो ४९ मंडल करने की बात कही गई है- वह अच्छी तरह से समझ में आ जावें इसके लिये सूत्रकार ने पांच मंडलों की स्थापना संस्कृत टीका में दिखा करके समझाया है-इस तरह षट् कोष्टक परिकल्पित षट् योजनवाले क्षेत्र में एक पक्ष में तीन और अन्यत्र दो मंडल लिखे जाते है दोनों का जोड़ पांच हो जाता है । इसीतरह गोमूत्रिका के आकार वाले मंडलों की रचना के क्रम से ५० योजन प्रमाण वाली गुहा में ४९ मंडलों की स्थापना स्वयं ही समझ लेना चाहिए (तएणं सा तिमिसगुहा भरहेणं रण्णा तेहिं जोयणंतरिएहिं जाव जोयणुज्जोयकरेहि एगणपण्णाए मण्डलेहिं आलिहिज्जमाणेहिं २ खिप्पामेव आलोगभूया उज्जोयभूया दिवसभूया जायायाविहोत्था) एक २ योजन के अन्तराल से, यावत् एक २ योजन तक प्रकाश देनेवाले इन ४९ मण्डलो को इस प्रकार से लिखने के बाद वह तिमिसगुहा बहुत हो शोघ्र आलोकमत हो गइ उद्योतभूत हो गइ और दिवस के जैसी होगइ यहां अपिशब्द संभावना अर्थ में प्रयक्त
મથી મંડળે આલેખવાથી ગામૂત્રિકાના આકારના અને એક ચીજન જેટલી અતરિતતાવાળા થઈ જાય છે. ૫૦ જન જેટલી લંબાઈવાળી ગુનામાં જે ૪૯ મંડળ લખવાની વાત કહેવામાં આવી છે તે સારી રીતે સમજમાં આવી જાય એ હેતુથી સૂત્રકારે આ પ્રમાણે પાંચ મંડળની સ્થાપના સંસ્કૃત ટીકામાં કરીને સમજાવવા પ્રયત્ન કર્યો છે. આ રીતે ષ કોષ્ટક પરિકલ્પિત ષડૂ એજનવાળા ક્ષેત્રમાં એક પક્ષમાં ત્રણ અને અન્યત્ર બે મંડળો લખવામાં આવે છે બનેનો સરવાળે પાંચ થઈ જાય છે. આ પ્રમાણે ગોમૂત્રિકાના આકારવાળા મંડળની રચના ક્રમથી ૫૦ જન પ્રમાણવાળી ગુફામાં ૪૯ મંડળોની સ્થાપના આપ મેળે જ સમજી લેવી नये. (तएणं सा तिमिसगुहा भरहेणं रणा तेहिं जायणतरिएहि जाव जायणुज्जोयकरेहिं एगणपण्णाए मण्डलेहिं आलिहिज्जमाणेहिर खिप्पामेव आलोगभूया उज्जायभाया दिवसभूया जाया यावि होत्था) ये-मे या ना मतरालथी यावत मे-ये, यासन संधी પ્રકાશ પાથરનારા એ ૪૯ મંડળોને આ પ્રમાણે લખવાથી તે તિમિસ ગુફા અતીવ શીધ્ર આલેક ભૂત થઈ ગઈ. અને દિવાલના જેવી થઈ પ્રકાશિત થઈ ગઈ અહીં અપિ” શબ્દ સ ભાવનાના
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #733
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ. वक्षस्कारः सू०१६ उन्मन्ननिमग्नजलय्यो महानद्योः स्वरूपनिरूपणम् ७२१
भूता दिनसदृशी जाता चासीत् , च समुच्चये अपिः सम्भावनायाम् , तेन नेयं गुहा मण्डलप्रकाशपूर्णा किन्तु सम्भाव्यते आलोकभूता, एवमग्रेतनपदद्वयमपि तथाहि नेयं गुहा मण्डलप्रकाशपूर्णा अपि तु सम्भाव्यते उधोतभूता तथा नेय गुहा मण्डलप्रकाशपूर्णा अपि तु सम्भाव्यते दिवसभूता इति ॥९० १५॥
अथान्त हं वर्तमानयोः परपारं जिगमिषूणां प्रतिबन्धकीभूतयो रुन्मग्नानिमग्नानामकनद्योः स्वरूपं प्ररूपयितुकामः प्राह -- 'तीसे गं" इत्यादि ।
मूलम्-तीसे णं तिमिसगुहाए बहुमच्झ देसभाए एत्थणं उम्म. ग्गणिमग्गजलाओ णाम दुवे महाणईओ पण्णत्ताओ जाओणं तिमिस गुहाए पुरच्छिमिल्लाओ भित्तिकडगाओ पवूढाओ समाणीओ पच्च. त्थिमेणं सिंधु महाणइं समप्येति, से केणट्ठणं भंते ! एवं वुच्चइ उमग्ग. णिमग्गजलाओ महणाइओ?, गोयमा ! जण्णं उमग्गजलाए महाणईए तणंवा पत्तवा कटुं वा सक्करं वा आसे वा हत्थी वा रहे वा जोहे वा मणुस्से वा पक्खिप्पइ तणं उमग्गजला महाणई तिक्खुत्तो आहुणिअ २ एगंते थलसि एडेइ, जण्णं णिमग्गजलाए महाणईए तणं वा पत्तं वा कट्ठ वा सक्करं वा जाव मनुस्से वा पक्खिप्पइ तण्णं णिमग्गजलामहाणई तिक्खुत्तो आहुणिअ आहणिअ अंतो जलंसि णिमज्जावेइ, से तेणट्टेणं गोयमा ! एवं वुच्चइ उमग्गणिमग्गजलाओ महाणईओ, तएणं से भरहे राया चक्करयणदेसियमग्गे अणेगराय० महया उक्किट्ठ सीहणाय जाव करेमाणे करेमाणे सिंधूए महाणईए पुरच्छिमिल्लेणं कूडेणं जेणेव उम्मग्गजला महाणई तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता वद्धइरयणं सदावेइ सदावित्ता एवं वयासी खिप्पामेव भो देवाप्पिया ! उम्मगणिमग्गजलासु हुआ है इससे यह समझाया गया है कि वह गुफा मण्डल प्रकाश से पूर्ण नहीं हुई किन्तु ऐसी संभावना होती है कि वह मंडल प्रकाश से पूर्ण सी होगई इसी तरह आलोकादि पदों के सम्बन्ध में भी जानना चाहिये ॥१५॥ અર્થમાં પ્ર પ્ત થયેલ છે. એનાથી આમ સમજાવવામાં આવ્યું છે કે તે ગુફા મ ડળ પ્રકાશથી પરિપૂર્ણ થાય નહિ પણ એવી સંભાવના છે કે તે મંડળોના પ્રકાશથી પરિપૂર્ણ હોય એવી થઈ ગઈ. આ રીતે આ લોકાદિ પદોના સંબંધમાં પણ જાણી લેવું જોઈએ. સૂત્ર-૧૫ |
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #734
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे महाणईसु अणेगखभसयसण्णिविढे अयलमकंपे अभेज्जकवए सालंबणबाहाए सव्वरयणामए सुहसंकमे करेहि करेत्ता मम एअमाणत्तियं खिप्पामेव पच्चपिणाहि तएणं से वद्धइश्यणे भरहणं रण्णा एवं वुत्ते समाणे हट्टतुटुचित्तमाणदिए जाव विणएणं पडिसुणेइ, पडिखुणित्ता सिप्पामेव उम्मग्गजलासु महाणईसु अणेगखंभसयसण्णिविट्टे जाव सुहसंकमे करेइ करित्ता जेणेव भरहे राया तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता जाव एयमाणत्तियं पच्चप्पिणइ तएणं से भरहे राया ससंधावारबले उम्मग्गणिम्मग्गजलाओ महाणईओ तेहिं अणेगखंभसयसण्णिविटेहि जाव सुहसंक मेहिं उत्तरइ, तएणं तीसे तिमिस्सगुहाए उत्तरिल्लस्स दुवारस्स कवाडा सयमेव महया महया कोचावं करेमाणा रससरस्सग्गाई ठाणाई पच्चोसक्कित्था स०१६॥
छाया-तस्याः खलु तिमिस्त्रागुहायाः बहुमध्यदेशभागे अत्र खलु उन्मग्मनिमग्नजले नाम्न्यौ रे महानद्यौ प्रशप्ते, ये खलु तमिस्त्रागुहायाः पौरस्त्यात् भित्तिकटकात् प्रव्यूटे सत्यौ पाश्चात्येन सिन्धु महानदी समाप्नुतः, अथ केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते उन्मग्नजलनिमग्नजले महानद्यौ । इति गौतम ! यत् खलु उन्मग्नजलायां महानद्यां तृणं वा पत्रं वा काष्ठं वा शर्करा वा अश्यो वा हस्ती वा रथो वा योधो वा मनुष्यो वा प्रक्षिप्यते तत् खलु उन्मग्नजला महानदी त्रिः कृत्वः आधूय आधूय एकान्ते स्थले छईयति यत् खलु निमग्नजलायां महानद्यां तृणं वा पत्रं वा काष्ठं वा शर्करा वा यावत् मनुष्यो वा प्रक्षिप्यते तत् स्थलु निमग्नजला महानदो त्रिः कृत्वः आध्य आधूय अन्तजलं निमज्जयति अथ तेनार्थेन गौतम! एवमुच्यते उन्मग्नजलनिमग्नजले महानद्यौ, ततः खलु स भरतो राजा चक्ररत्न देशितमार्गः अनेकराज० महता उत्कृष्टसिंहनाद यावत् कुर्वन् कुर्वन् सिन्ध्वाः महानद्यः पौरस्त्ये कूटे यत्रैव उन्मग्नजला महानदी तत्रैव उपागच्छति उपागत्य वर्द्धकिरत्नं शब्न्यति शब्दयित्वा एवमवादीत् क्षिप्रमेव भो देवानुप्रिय! उन्मग्ननिमग्न जलयो महानद्योः अनेक स्तम्भशतसन्तिविौ अवलाकम्पो अभेद्यकवचौ सालम्बनबाहौ सर्वरत्नमयौ सखसंक्रमौ कुरुष्व, कृत्वा मम एताम् आज्ञप्तिकां क्षिप्रमेव प्रत्यर्पय, ततः खलु तत् वर्द्धकिरत्नं भरतेन राजा एवमुक्तं सत् हृष्टतुष्टचित्तानन्दितं यावद् विनयेन प्रतिनोति, प्रतिश्रुत्य क्षिप्रमेव उन्मग्ननिमग्नजलयोमहानद्योः अनेकस्तम्भशतसन्निविष्टौ यावत् सुखसंक्रमौ करोति, कृत्वा यत्रैव भरतो राजा तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य यावत् एतामाज्ञप्तिका प्रत्यर्पयति, ततः खलु स भरतो राजा स स्कन्धावारबलः उन्मग्ननिमग्नजले महानद्यौ ताभ्याम् अनेक स्त. म्भशतसग्निविष्टाम्यां यावत् सुखसंकपाभ्याम् उत्तरति, ततः खलु तस्या स्तमित्रागुहाया उत्तराहस्य द्वारस्य कपाटौ स्वयमेव महता क्रौञ्चारवं सरस्सरति कुर्वाणौ स्वके स्वके स्थाने प्रत्यवाग्याष्किषाताम् ॥सू० १६॥
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #735
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ. वक्षस्कारः सू० १६ उन्मननिमग्नजलय्यो महानद्योः स्वरूपनिरूपणम् ७२३
टीका "तीसेणं" इत्यादि 'तीसेणं तिमिसगुहाए बहुमज्झदेसभाए एत्थ णं उम्मग्गणिमगतलाओ णामं दुवे महाणईओ पण्णत्ताओ' तस्याः खलु तमिस्रागुहाया बहुमध्यदेशभागे अत्र खलु दक्षिणद्वारतः तोड्डक समेनकविंशतियोजनेभ्यः परतः उत्तरद्वारतः तोड्डकसमेनकविंशतियोजनेभ्योऽर्वाक च उन्माननिमग्नजले नाम्न्यौ उन्मग्नजलानिमग्न जला नाम्न्यौ द्वे महानधौ प्रज्ञप्ते 'जाओणं तिमिसगुहाए पुरच्छिमिल्लाओ भित्तिकडगाओ पढाओ समाणीओ पच्चस्थिमेणं सिंधु महाणई समति' ये खलु तमिस्रागुहायाः पौरस्त्यात् भित्तिकटकात् भित्तिप्रदेशात् प्रव्यूढे निर्गते सत्यौ पाश्चात्येन कटकेन विभिन्नेन सिंधुं महानदी समाप्नुतः प्रविशत इत्यर्थः ‘से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइउमग्गणिमग्गजलाओ महाणईओ' अथ केनार्थेन भदन्त ! एव मुच्यते उन्मग्नजलनिमग्नजले महानधौ इति !, 'गोयमा ! जण्णं उन्मग्गजलाए महाणईए तणं वा पत्तं वा कटुं वा सकरं वा आसे वा हत्थी वा जोहे वा मणुस्सेवा पनिखप्पई' गौतम ! यत् खलु उन्मग्न
गुहा के भीतर वर्तमान उन्मग्ना और निमग्नानदियों के स्वरूप का कथन टीकार्थ :--'तीसेण तिमिसगुहाए वहुमन्स देसभाए एत्थणं'-इत्यादि-पत्र-१६
( तीसेणं तिमिसगुहाए वहुमज्झदेसभाए ) उस तिमिवगुफाके बहु मध्य देश में ( उम्मग्गणिमग्गजलाओ णाम दुवे महाणईओ पण्णताओ) उन्मग्ना और निमग्ना नाम की दो महानदीयां कही गई हैं ये दो नदियां दक्षिण द्वार के तोडक से २१ योजन आगे और उत्तर द्वार के तोडक से २१ योजन पहिले है। (जाओ णं तिमिसगुहाए पुरच्छिमिल्लाओ मितिकडगाओ पवूढाओ समाणोओ पच्चत्थिमेणं सिंधुमहाणई समप्पेंति ) तिमिस्रा गुफा के पौरस्यभित्ति कटक से भित्ति प्रदेश से निकलती हुई पाश्चात्य भित्तिप्रदेश से होकर सिन्धु महानदी में प्रवेश करती है (से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ उन्मग्गणिमग्गजलाओ महाणईओ ) हे भदन्त ! इन नदियों का उन्मग्ना और निमग्ना ऐसा नाम किस कारण से कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभुकहते है-( गोयमा ! जणं उम्मग्नजलाए महाणईए तणंवा पत्तवा कटु वा सक्करं वा आसे वा हत्थी वा जोहेवा मणुस्सेवा पक्खिवइ ) हे गौतम ! जिस कारण से उन्मग्ना महानदी में
ગુફામાં વિદ્યમાન ઉન્મજ્ઞા અને નિમગ્ના નદીઓના સ્વરૂપનું કથન :
टी--(तीसेणं तीमिसगुहाए बहुमज्झदेसभाए) ते तिमिस शुभनाम मध्य देशमा (उमरग णिमग्गजलाओ णाम दुवे महाणईओ पण्णताओ) S-मना सन निभाना नाम મહાનદીઓ છે. એ બે નદીએ દક્ષિણ ભારના હુકથી ૨૧ યોજન આગળ અને ઉત્તર દ્વારના तथा २१ यान पi छ. (जाओण तिमिसगुहाए पुरच्छिमिल्लाओ भित्तिकडगाओ पवढाओ समाणोओ पच्चत्थिमेणं सिंधुमहाणई समति) विभिख शुशन पौरस्त्यमित्ति કટકથી-ભિત્તિ પ્રદેશથી નીકળીને એ નદીઓ પાશ્ચાત્ય ભિત્તિ પ્રદેશમાં થઈ તે સિંધુ મહાનદીમાં प्रेवश रे छे. (से केणटेणं भंते! एवं बुच्चइ उन्मग्गणिमग्गजलाओ महाणइओ) लह-त! એ નદીઓના ઉન્મજ્ઞા અને નિમગ્ના એવા નામે શા કારણથી પડયા છે? એના જવાબમાં प्रभु ४३ छे. (गायमा! जण्णं उम्मग्गजलाए महाणइए तणंवा पतंवा कटुंवा सक्करवा आसे
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #736
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२४
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे जलायां महानद्यां तृणं वा पत्रं वा काष्ठं वा शर्करा वा पाषाणखण्डः, अश्वो वा हस्ती वा रथो वा योधो वा सुभटः, मनुष्यो वा प्रक्षिप्यते 'तण्णं उम्मग्गजला महाणई तिक्खुत्तो आहुणि एगते थलंसि एडेइ' तत् तृणादिकं खलु उन्मग्नजला महानदी त्रिः कृत्वः त्रीन् वारान् आधूथ आधूय भ्रमयित्वा भ्रमयित्वा जलेन सदाऽऽहत्याहत्येत्यर्थः एकान्ते जलप्रदेशाद्दवीयसि स्थले स्थाने निर्जलप्रदेशे स्थाने 'एडेह' छर्दयति तीरे प्रक्षिपति इत्य थः, तुम्बीफलमिव शिलाः उन्मग्नजले उन्मज्जतीत्यर्थः, अत एवोन्मज्जति शिलादिकम् अस्मादिति उन्मग्नम् 'कृद् बहुलमिति अपादाने त प्रत्ययः उन्मग्नं जलं यस्यां सा उन्मग्नजला, अथ द्वितीया नामान्वर्थः 'जण्णं णिमग्गजलाए महाणईए तणं वा पत्तं वा कर्ट तृणपत्र काष्ठ, पत्थर के टुकड़े, अश्व, हाथी, योधा अथवा सामान्य कोई भी मनुष्य डाल दिये जावे तो वह उन्मग्ना महानदी तीन वार उन्हें इधर उधर धुमा-२ कर एकान्त जल प्रदेश से दूर किसी स्थल में-निर्जल प्रदेश में डाल देती है तुम्बी फल जिस प्रकार पानी में उतराता उतरता तीरपर लग जाता है इसी प्रकार इसी में गिरा हुआ हर एक पदार्थ उतराता उतराता तीर पर लग जाता हैं इस कारण हे गौतम! इस नदी का नाम उन्माना ऐसा कहा गया है ! ( जण्णं णिमग्गजलाए महाणइए तणंवा पत्तंवा कट्वा सक्करं वा जाव मणुस्सेवा पकिसवइ ) जिस कारण से निमग्ना महानदो में तृण, पत्र, काष्ठ पत्थर के छोटे टुकड़े, अश्व हाथो, योधा अथवा सामान्य कोई भी मनुष्य डाल दिये जायें तो वह निमाना नाम की महानदी तीन वार उन्हें इधर उधर धुमा धुमा कर अपने ही भीतर कर लेती है इस कारण इसका नाम निमग्ना ऐसा कहा गया है। यही वात ( से तेणद्वेणं गोयमा ! एवं बुच्चइ उम्मग्गणिमग्गजलाओ महाणईओ) इस पाठ द्वारा कही गई है । पूर्वमें "कृबहुलम्' सूत्र से अपादान में और यहां अधिकरण में क्त प्रत्यय हुआ हैं । ये दोनों नदियां तीन या हत्थी वा जोहे वा मणुस्से वा पक्खिवह) हे गौतम भन महानदीमा ४, ५, 108, પથરના કકડા, અશ્વ, હાથી, હૈદ્ધા અથવા સામાન્ય કઈ પણ મનુષ્ય નાખવામાં આવે તે તે ઉમેગ્ના નદી તેમને આમ-તેમ ફેરવી તે એકાંત જળ પ્રદેશમાં-દૂર કોઈ સ્થળમાં–નિર્જળ પ્રદેશમાં નાખી દે છે. તંબી ફળ જેમ પાણીમાં તરતું તરતું કિનારે પહોંચી જાય છે, તેમજ એ નદીમાં પડેલી દરેકે દરેક વસ્તુ તરતી-તરતી કિનારે પહોંચી જાય છે. એથી જ હે गौतम ! मे नहीन नाम मनपामा मायुं छे. (जण्णं णिमग्गजलाए महाणईए तणं वा पत्तं वा कट्ठ वा सक्करं वा जाव मणुस्सेवा पक्खिवइ) 7 रथी निभाना महाનદીમાં તૃણુ પત્ર, કાઠ, પથ્થરના નાના-નાના કકડા અશ્વ, હાથી ચેષ્ઠા અથવા સામાન્ય કોઈ પણ મનુષ્ય નાખવામાં આવે તે નિમગ્ના નામક મહાનદી ત્રણ વખત તેમને આમ-તેમ ફેરવીને પોતાની અંદર જ સમાવી લે છે. એથી જ એ મહાનદીનું નામ નિમગ્ન કહેવામાં मायुछे. मे पात (से तेणटेणं गोयमा ! एवं वुच्चइ उम्मग्गणिमग्गजलाओ महाणईभो) मे ५। 43 ०५४ ४२वामां भावी छे. पूर्वमा 'कृद्-बहुलम् ' स्त्रया અપઢાનમાં અને અહીં અધિકરણમાં “ત્ત પ્રત્યય થયેલ છે. એ બને નદીએ ત્રણ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #737
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ. वक्षस्कारः सू०१६ उन्मन्ननिमग्नजलय्यो महानद्योः स्वरूपनिरूपणम् ७२५ या सकरं वा जाव मणुस्से वा पक्खिप्पइ' यत् खलु निमग्नजलायां महानयां तृणं वा पत्रं वा काष्ठं वा शकेरा वा यावत् पदात् अश्वो धा हस्ती वा रथो वा योधो वा मनुष्यो वा प्रक्षिप्यते 'तण्णं णिमग्नजला महाणई तिक्खुत्तो आहुणि आहुणि अंतो जलंसि णिमज्जावेइ' तत् पूर्वोक्तं वस्तु जातं खलु निमग्नजला महानदी त्रिः कृत्वः अधृयाध्य त्रीनू वारान् भ्रमयित्वा भ्रमयित्वा अन्तर्जलम् जलमध्ये किं ? निमज्जयति अत एव निवज्जयत्यस्मिन् तृणादिकमखिलं वस्तु जातमिति निमग्नम्, बहुलवचनादधिकरणे क्त प्रत्ययः, निमग्नं जलं यस्यां नद्याम् सा निमग्नजला, से तेणठेणं गोयमा एवं वुच्चइ उम्मग्गणिमग्ग जलाओ महाणइओ' अथ तेनार्थेन गौतम ! एवमुच्यते उन्म - ग्ननिमग्नजले महानद्यौ इति, अनयोश्च यथाक्रमम् उन्मज्जकत्वे वस्तु स्वभाव एव इमे च द्वे अपि त्रियोजनविस्तरे गुहाविस्तारायामे अन्योऽन्यं द्वियोजनान्तरे बोध्ये द्वियोजनम् अन्तरम् अनयो यथा गुहामध्य देशवत्तित्वं तथा सुलभबोधाय स्थापनया दर्यते यथा
४१७।३।२।३।१४७&
अथ दुरवगाहे नद्यौ विबुध्य भरतो यच्चकार तदाह- 'तएणं' इत्यादि 'तएणं से भरहे राया चक्करयणदेसियमग्गे अणेगरायसहस्साणुयायमग्गे' ततः खलु स भरतो राजा चक्ररत्नदेशितमार्गः चक्ररत्नेन देशितो दर्शितो मार्गों यस्मै स तथा, तथा -अनेकराजसहस्रानुयातमार्गः तत्र अनेकैः राजसहस्रेरनुयातः-अनुचलितो मार्गों यस्य स तथा, चक्ररत्नप्रदर्शितमार्गमनुसृत्य गच्छतः चकवत्ति भरतस्य पश्चात् अनेके राजानः प्रयान्तीत्यर्थः। 'महया उकिट सीहणाय जाव करेमाणे करेमाणे' महतोत्कृष्ट 'सिंहनाद यावद् बोलकलयोजन की विस्तार वाली है गुहा का आयाम और विस्तार जैसा इनका विस्तार और आयाम है तथा ये दो-२ योजन के अन्तर वाली हैं । गुहा के मध्यदेश में ये हैं । इनकी स्थापना इस प्रकार से है-॥४ १७।३।२।३१७.४।।
जब भरत ने इन दोनो नदियों को ॥४ १७ दुरावगाह जाना तो उसने क्या किया इस वात को सूत्रकार समझाते हुए कहते हैं-(तएणं से भरहे राया चक्करयणदेसियमग्गे अणेगरायवरसहस्साणुयायमग्गे) चकरत्न से जिसे मार्ग दिखाया जा रहा है, एवं जिसके पी२-२ हजारों राजा महाराजा चल रहे है ऐसा वह भरत राजा (महाया उक्किट सीह ।
જન જેટલી વિસ્તારવાળી છે. ગુફાના આયામ અને વિસ્તાર જેવા જ એમના વિસ્તાર અને આયામ છે. તેમજ એ મહાનદીઓ બે જન જેટલા અંતરવાળી છે. ગુફાના મધ્ય शिमा मे महानही। छे. समनी स्थापना मा प्रमाणे छ- ॥ ४ १७ । ३ । २ । ३ १७ ४ ॥ ब्यारे मरत। मन्ने नहीने ॥४ १७ दुरावा की त्यारे ते शु
यु. मे पातने सूत्र।२ २५८ तां 3 छ । (तपणं से भरहे राया चक्करयणदेसि. ' यमग्गे अणेगरायवरसहस्लानुयायमग्गे) २२त्नथी ने भाग मतावामां मावी रह्यो छ છે અને જેની પાછળ-પાછળ હજારે રાજા-મહારાજાઓ ચાલી રહ્યા છે, એવે તે ભરત
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #738
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२६
Cha
____ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे कलरवेण समुद्ररयं भूतामिव प्राप्तामिव गुहामितिगम्यम् कुर्वन् कुर्वन् सिंधूए महाणईए पुरच्छिमिल्लेणं कूडेणं जेणेव उम्मग्गजला महाणई तेणेव उवागच्छइ' सिन्ध्वा महानद्याःपौरस्त्ये कूले पूर्वतटे उभयत्र णं शब्दो वाक्यालङ्कारे अयमर्थः तमिस्राया अधो भागे वहन्ती सिन्धुस्तमिस्रा पूर्वकटकमवधीकृत्यैवेति, उन्मग्नाऽपि पूर्वकटकान्निर्गताऽस्तीत्युभयोरेकस्थानतासूचनार्थकमिदं सूत्रम्, यत्रैवोन्मग्नजला महानदी तत्रैव उपागच्छति 'उवागच्छित्ता' उपागत्य 'वद्धइरयणं सदावेइ' वर्द्धकिरनं शब्दयति आह्वयति 'सदावित्ता एवं वयासी' शब्दयित्वा आहूय, एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत् उक्तवान् किमवादीत् इत्याह-'खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया! उम्मग्गणिमग्गजलासु महाण इसु अणेगखंभसयसणिविठे अयलमकंपे अभेज्जकवए सालंबणबाहाए सव्वरयणामए सुहसंकमे करेह' क्षिप्रमेव भो देवानुप्रिय ! उन्मग्ननिमग्नजलयो महानयोः अनेकस्तम्भशतसन्निणाय जाव करेमाणे २ सिधूए महाणईए पुरच्छिमिल्लेणं कडेणं जेणेव उम्मग्गजला महाणइ तेणेव उवागच्छइ ) जोर-२ से सेनाजनके एवं साथ में चलनेवाले राजा महाराजाओं के सिंहनाद के जैसे बोल से अव्यक्तध्वनि से- एवं कल कल रव से समुद्र के जैसे रख को प्राप्त हुई न हो मानो ऐसी गुहा को करता करता सिंधु महानदी के पूर्व तट पर जहां उन्मग्ना नदी थी वहां पर आया ( उवागच्छिता वद्धइरयणं सद्दावेइ ) वहां आकर के उसने वर्द्धकिरत्न को बुलाया तमिस्रागुहा के अधोभाग में-तमिस्रा के पूर्व कटक की अवधि करके ही सिन्धु महानदी वहती है तथा उन्मग्ना महानदी भी तमित्रा के पूर्व तट से निकली है इसलिये दोनों नदियों का समागम यहाँ हो जाता है ( सदावित्ता एवं वयासी ) वर्द्धको रत्न को बुला करके उसमे ऐसा कहा (सिप्पामेव भो देवाणुप्पिया ! उम्मगणिमागजलासु महाणईसु अणेगखभसय सविणविद् अयलमकंपे अमेज्जकवए सालवणावाहाए सव्वरयणामए सुहसंकमे करेह ) हे देवानुप्रिय ! तुम ही उन्मग्ना और निमग्ना महानदियों के ऊपर अनेक सैकड़ों खंभो से युक्त, अचल, २१०१ (महया उक्किह सीहणाय जाव करेमाणे २ सिधूए महाणईए पुरच्छिमिल्लेणं कूडेणं जेणे व उम्मग जला महाणई तेणेव उवागच्छइ) सेना तम २ महाराज यानी तीन सारथी થતા સિંહનાદ જેવા અવ્યકત દવનિથી તથા કલરવથી સમુદ્રની જેવા ધ્વનિને પ્રાપ્ત થયેલ ન હોય એવી ગુફાને મુખરિત–વનિત કરતે તે રાજા સિંધુ મહાનદીના પૂર્વ તટ ઉપર કે vi GHन ती त्या माव्या. (उवागच्छित्ता वद्धहरयणं सहावेइ) त्या मापाने ते વકિરત્નને (સુથાર) બેલાવ્યો તમિસા ગુફાના અધ ભાગમાં તમિસાના પૂર્વકટકની અવધિ કરી ને જ સિંધુ મહાનદી વહે છે. તેમજ ઉન્મગ્ના મહાનદી પણ તમિત્રાના પૂર્વતટથી નીકળી छ. मेथी बन्न नहाना मात्र समागमय छे. (सहावित्ता एवं वयासो)
पत्न न मारावीन त से ते मा प्रमाणे धु-(खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया! उम्मग्गणिमग्गजलासु महाणईसु अणेगखंभसयसण्णिविटे अयलमकंपे अमेज्जकवए सालंवणवाहाए सव्वरयणामए सुहसकमे करेह) पानुप्रिया तशी मना भने निभाना नहीना ઉપર અનેક હજાર સ્તંભેવાળા. અચલ અકંપ તેમજ દૃઢ કવચની જેમ અભેદ્ય એવા બે
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #739
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ. वक्षस्कारः सू० १६ उन्मग्ननिमग्नजलय्यो महानद्योः स्वरूपनिरूपणम् ७२७ विष्टौ सुखसंक्रमौ सेतु द्वयं कुरुष्वेत्यग्रे सम्बन्धः कीदृशौ तौ इत्याह-अनेकानि स्तम्भशतानि तेषु सन्निविष्टौ ---सुसंस्थितौ अथवा अनेकानि स्तम्भशतानि सन्निविष्टानि संलग्नानि ययोः तौ तथा अत एवाचलौ महाबलाक्रान्तत्वेऽपि न स्वस्थानाच्च लतः अकम्पो दृढौ अथवा अचलो गिरिस्तद्वद् अकम्पौ मकारोऽलाक्षणिकः अभेधकवचाविव अभेद्यकवचौ दृढो अभेद्यसन्नाहौ जलादिभ्यो न भेदं यातौ जलादिभिरपि अभेद्यौ इत्यर्थः, ननु अनन्तरोक्तविशेषणाभ्यामुतरतां जनानां तदुपरि पातशङ्काया अभावेऽपि उभयपार्श्वयो जलपातशङ्का स्यादेवेत्याह-सालम्बनबाहौ इति, सालम्बने-उपरिगच्छतां जनानामवलम्बनभूतेन दृढतरभित्तिरूपेण आलम्बनेन सहितौ बाहौ-उपयपाश्वौं ययोस्तौ तथा, तथा 'सव्यरयणामए' सर्वरत्नमयौ--सर्वात्मना रत्नमयौ यद्वा सर्वजातीय रत्नयुक्तौ तथा 'सुहसंकमे सुखसंक्रमौ सुखेन संक्रमः-पादविक्षेपो यत्र तो. इदृशौ संक्रमौ सेतू कुरुष्व 'करित्ता' कृत्वा 'मम एयमाणत्तियं खिप्पामेव पच्चप्पिणाहि 'मम एताम आज्ञप्तिकां क्षिप्रमेव शीघ्रमेव प्रत्यर्पयेति । अथ स वर्द्धकिरत्ननामः किं कृतवान् इत्याह 'तएण' इत्यादि 'तएणं से बद्धइरयणे भरहेणं रण्णा एवं वुत्ते समाणे हटतुचि तमा
दिए जाव विणएण पडिसुणेइ ' ततः खलु तत् वर्द्धकिरत्नं भरतेन राज्ञा एवम उक्त प्रकारेण उक्त - कथितं सत् हृष्टतुष्टचित्तमानन्दितं यावत् विनयेन प्रतिशृणोति स्वीकरोति 'पडिसुणित्ता' प्रतिश्रुत्य स्वीकृत्य 'खिप्पामेव उम्मग्गणिम्मग्गजलासु महाणअप तथा दृढकवचके जैसे अभेद्य ऐसे दो पुलों को बनाओ इनपुलों के उभयप व में आलयन हो जिससे उन महानदियों में उनके ऊपर से चलनेवालों में कोई गिर न सके (सव्वरयणामए) दोनो पुल सर्वात्मना रत्नमय हो अथवा सर्वजाति के रत्नो द्वारा निर्मित हुए हो और जिन पर सुखपूर्वक गमनागमन हो सके ( करेत्ता मम एयमाणत्तिय विप्पामेव पच्चप्पिणाहि ) ऐसे दी पुल जब तुम बनाकर तैयार करलो तब हमें इसको पीछे खबर जल्दी से दी (तएणं से बद्धइरयणे भरहेणं रा एवं वुत्ते समाणे हट्टतुट्ठचि तमाणदिए जाव विणएणं पडिसुणेई ) उस वर्द्धकि रत्न ने अपने खामी भरत राजा को आज्ञा को सुना तो वह बहुत ही अधिक हर्षित एवं चित में आनन्दित हुआ और यावत् बड़ी विनय के साथ उसने उनकी आमा स्वीकार कर ली ( पडिसुणित्ता खिप्पामेव उम्मउगमणिमग्गजलासु महाणईसु अणेग खभसयसण्णिપલે તૈયાર કરો એ પુલના ઉભયપાકમાં આલંબને હોય કે જેથી તેમની ઉપર થાને. ५सार थनार ५ त महानदीमामा पडेना. (सव्वरयणामए) मेमन्ने पुती समिती
નમય હોય અથવા સર્વ જાતિના રનો દ્વારા નિર્મિત હોય કે જેથી તેમની ઉપરથી સખ પર્વ, शमन-मामन यश. (करे ता मम एयमाणत्तियं खिप्पामेव पच्चपिणाहि) मेरा मन पुटी यारे तैयार थ य त्या त२ अमने सूयना मापा. (तएणं से वद्धहरयणे भरहेणं रण्णा एवं वुत्ते समाणे हट्ट तुट्ठचित्तमाणदिए जाव विणएणं पडिसणेड)
प (સુથારે) જ્યારે પિતાના સ્વામીની આજ્ઞા સાંભળી તે તે અતીવ હર્ષિત તેમજ ચિન આનંદિત થયા. યાવત અતીવ વિનમ્રતાથી તેણે પિતાના સ્વામીની આજ્ઞા સ્વીકારી હતી (पडिसुणित्ता सिप्पामे उमग्गणिमग्गजलासु महार्हसु अणेणखंभसयसण्णिविढे जाव सहयो
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #740
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२८
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे ईस अणेगखभसयसण्णिविढे जाव मुहसंकमे करेइ' क्षिप्रमेव उन्मग्ननिमग्नजलयो महानधोः अनेकस्तम्भशतसन्निविष्टौ यावत् अचलो अकम्पों अभेद्य कवचौ सालम्बनबाहो पर्वरत्नमयौ सुखसंक्रमो सेतू-सेतुद्वयं करोति 'करित्ता' कृत्वा जेणेव भरहे राया तेणेव उवागच्छइ' यत्रा भरतो राजा तत्रैव तत् वर्द्धकिरत्नम् स वकिः उपाग
छति 'उवागच्छित्ता' उपागत्य 'जाव एयमाणत्तियं पच्चप्पिण' यावत् पूर्वोक्ताम् पताम् राज्ञोक्तप्रकारिकाम् आज्ञप्तिका (आज्ञा) प्रत्यर्पयति समर्पयति, ननु उन्मग्नजला जलस्थोन्मज्जकत्वस्वभावसिद्धत्वात् कथं तत्र संक्रमाकशिलास्तम्भादिन्यासः मुस्थिरो भवति ? सच दोघंपदृशालाकारो न च जलोपरि काष्ठादिमयः सम्भवति तस्या सारस्वेन भारासहवात् इति चेन्नवर्द्धकिरत्नकृतत्वेन दिव्यशक्ते रचिन्त्यशक्तिकत्वात्, लोक उत्तरति, गुहा च तावन्तं कालमपावृतैवास्ते मण्डलान्यपि तथैव तिष्ठन्ति चक्रवविद्र जाव मुहसंकमे करेइ) भरत राजा की माज्ञा को स्वीकार करके उसने शीघ्र ही उन्मग्ना और निमग्ना नदी के ऊपर पूर्वोक्त अनेक सैकड़ों खम्भो मादि विशेषणों से युक्त दो पुल बना दिये ( करित्तो जेणेव भरहे राया तेणेव उवगच्छइ ) दो पुलों को बनाकर फिर वह जहां पर भरत राजा बिराजमान थे वहां पर माया ( उवागच्छित्ता) वहां भाकर के ( जाव एयमाणत्तियं पञ्चप्पिणइ) उसने पुलों के पूर्णरूप से निर्माण हो जाने की भरत गजा को खबर दे दी-यहां पर ऐसी आशंका नहीं करनी चाहिए कि उन्मग्ना नदी का तो स्वभाव ऐसा है कि जो भी पदार्थ उसमें गिर जाता है वह उसके ऊपर ही रहता है डूबता नहीं है तो फिर सेतु बनाने के लिये डाळे गये पदार्थ उसमें कैसे नीचे पहुँच गये और कैसे वहां के स्थिर होकर जम गये। ये पुल वर्द्धकिरत्न ने बनाये होते हैं इसलिये उसकी शक्ति अचिन्त्य होने के कारण वे वहां पर सुस्थिर रहते हैं और इनके ऊपर से लोक उतरते रहते है. तथा चक्रवर्ती के जीवन तक गुफा खुली हुई रही आतो है. और उसमें वे सब मन्डल ज्यों के त्यों उतने ही काल तक बने रहते है. जब चक्रवर्ती दिवंगत हो जाता है રાજ) ભરત રાજાની આજ્ઞા સ્વીકારીને તેણે તરત જ ઉમેગ્ના અને નિમગ્ના નદીની ઉપર
! स्तमा पोथी पूति विशेषया युतमेव में २मणीय सोमनाया. (करिता जेणेव मरहे राया तेणेव उबागच्छद) मे से मनावाने ५ तन्य भरत विद्यमान
ता त्यो माया (उवागच्छिता) भावान (नाव पयमाणात्तियं पच्चदिपणह) तेरे , ya આજ્ઞા મુજબ જ તૈયાર થઈ ગયા છે, એવી ભરત રાજાને સૂચના આપી અહી એવી આશંકા કરવી એગ્ય નથી કે ઉન્મના નદી તો સ્વભાવે જ એવી છે કે જે વસ્તુ તેમાં પડી જાય છે, તે તેની ઉપર જ રહે છે, ડૂબતી નથી. તે પછી પુલ બનાવવા માટે નાખવામાં આવેલી વતઓ તેમાં નીચે સુધી કેવી રીતે પહોંચી અને ત્યાં કેવી રીતે સ્થિર થઈને જામી ગઈ. એ પુલે વદ્ધકિરન બનાવે છે. એથી તેની શક્તિ અચિંત્ય હોવાથી તેઓ ત્યાં સુસ્થિર જ રહે છે અને તેમની ઉપર થઈને લેકે પાર ઉતરતા રહે છે. તેમજ ચક્રવતીના જીવનકાળ સુધી ગુફા ખુલ્લી જ રહે છે. તેમાં તે સર્વે મંડળો તેના જીવનકાળ સુધી યથાવત
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #741
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका १० वक्षस्कारः सू० १६ उन्मन्ननिमग्नजलय्यो महानद्योः स्वरूपनिरूपणम् ७२९ तिनि परलोके गते संयमे गृहोते सति षट्मासपर्यन्तम् सुरक्षितं सेतुद्वयं तिष्ठति सारोदारवृत्तेरभिप्रायः, त्रिषष्ठीयाचितचरितेतु
"उद्घाटितं गुहाद्वारं गुहान्त मण्डलानि च ।
तावत् तान्यपि तिष्ठन्ति यावज्जीवति चक्रभृत् ।।१।। इत्युक्तम् 'तएणं से भरहे राया संखधावारबले उम्मग्गणिमग्गजलाओ महाणईओ तेहि अणेगख भसयसण्णिविटेहिं जाव सुहसंकमे हिं उत्तरइ' ततः खलु स भरतो राजा सस्कन्धावारबलः स्कन्धावाररूपबलसहितः, सैन्यान्वितः उन्पग्ननिमग्नजले महानधौ ताभ्याम् अनेकस्कन्धशतसन्निविष्टाभ्यां यावत् अचलाभ्यामकम्पाभ्याम् अभेद्यकवचाभ्यां सालम्बनचाहाभ्यां सर्वरत्नमयाभ्यां सुखसंक्रमाभ्याम् उत्तरति परपारं गच्छति, एवम् उत्तरतो गच्छति, राजराजे भरते उत्तरद्वारे यज्जातं तदाह – 'तएणं तीसे' इत्यादि तएणं तीसे तिमिस्सगुहाए उत्तरिल्लस्स दुवारस्स कवाडा सयमेव महया महया कोंचारवं करेमाणा सरसरस्सग्गाइं सरसरस्सग्गाइं ठाणाई पच्चोसक्कित्था' ततो नद्यतिक्रमणानन्तरं खलु तस्या स्तमिलागुहाया औतराहस्य द्वारस्य कपाटौ स्वयमेव सेनापति दण्डरत्नाघातमन्तरेण · महया महया' इति सूत्रदेशेन पूर्वसूत्रस्मरणं तेन 'महया महया या संयम गृहीत कर लेता है. तब वे छह माह तक सुरक्षित रहते हैं. ऐसा सारोद्वार वृति का अभिप्राय है, तथा त्रिषष्ठिया चरित्र में तो-- उद्धारितं गुहा द्वारं गुहान्तर्मण्डलानि च । तावत् तान्यपि तिष्ठन्ति यावज्जीवति चक्रभृत् ॥१॥
ऐसा कहा है (तएणं से भरहे राया सबंधावारबले उम्मग्गणिमग्गजलाओ महार्णईओ तेहि अणेगखभसयसण्णिविद्वेहि जाव सुहसंकमेहिं उतरइ) इसके बादभरतराजा अपनी पूर्ण सेनासहित उन उन्माना निमग्ना नामकी नदियों को उन अनेक सैकड़ों खंभो वाले पुलों के ऊपर से होकर आनन्द पूर्वक पार कर गया यहां यावत् शब्द से पुलों के जो विशेषण ऊपर में कहे गये हैं वे गृहीतहुए हैं (तएणं तीसेणं तिमिस गुहाए उत्तरिल्लस्स दुवारस्सकवाडा सयमेव महया २ कोचारवं करेमाणा सरसरस्सग्गाइं ठाणाइं पच्चोसक्कित्था) दोनो नदियों को पार करके પ્રકાશ પાથરતા રહે છે. જ્યારે ચક્રવતી દિવંગત થઈ જાય છે. અથવા સંયમ ગૃહીત કરી લે છે ત્યારે તે ૬ માસ સુધી સુરક્ષિત રહે છે. એ સારોદ્ધાર વૃત્તિને અભિપ્રાય છે. તથા ત્રિષષ્ઠિયા ચરિત્રમાં તે—
उद्घाटितं गुहाद्वारं गुहान्तमण्डलानि च। तावत् तान्यपि तिष्ठन्ति यावज्जीवति चक्रभूत माम छु. (त एणं से भरहे राया सखंधावारबले उम्मग्गणिमग्गजलाओ महाणइओ तेहिं अणेगखंभसयसण्णिविट्ठहिं जाव सुहसं कमेहि उत्तरइ) त्या२ मा मरत Pun पोताना સંપૂર્ણ સિન્યની સાથે ઉમેગ્ના અને નિમગ્ના નદીઓને તેમના અનેક સ્તંભેવાળા પુલ ઉપર થઈને આન દપૂર્વક પાર કરી ગયે. અહીં યાવત્ શબદથી પુલના જે વિશેષણ ઉપર अपामा माया छ, ते हात थया छे. (त एणं तीसेणं तिमिसगुहाए उत्तरिलस्स दुवारस्ल कवाडा सयमेव महयार कांचारवं करेमाणा सरसरस्सग्गाई ठाणाई पच्चासक्कित्था) अन्न
९२
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #742
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे सदेणं' महता महता शब्देन इति बोध्यम्, क्रौञ्चारवम् क्रौञ्चस्य - पक्षिविशेषस्येव बहुव्यापित्वात् य आरवः शब्द : तं कुर्वाणा कुर्वन्तौ 'सरसरस्सत्ति' अनुकरणशब्दस्तेन तादृशं शब्दमनुकुर्वन्तौ कपाटौ इत्यर्थः 'सगाई सगाई' स्वके स्वके स्वकीये स्वकीये 'ठाणाई' स्थाने अवष्टम्भभूततोडुकरूपे, 'पच्चोसक्कित्था' प्रत्यवाष्याष्किषाताम् प्रत्यपंससर्पतुः ॥सू०१६॥
अथोत्तरभरतार्द्धविजयं विवक्षुस्तत्र विजेतव्यजनस्वरूपमाह 'तेणं कालेण" इत्यादि।
मूलम्-तेणं कालेणं तेणं समएणं उत्तरड्डभरहे वासे बहवे आवाडाणामं चिलाया परिवसंति, अड्डा दित्ता वित्ता विच्छिण्णविउलभवणसयणासणजाणवाहणाइन्ना बहुधणबहुजायरूपरयया आओगपओगसंपउत्ता विच्छड्डिअ पउरभत्तपाणा बहुदासीदासगोमहिसगवेलगप्पभूया बहुजणस्स अपरिभूआ सूरा वीरा विकंता विच्छिण्णविउलबलवाहणा बहुसु समरसंपराएसु लद्धलक्खा याविहोत्था, तएणं तसिमावाडचिलायाणं अण्णया कयाई विसयंसि बढ्इं उप्पाइअसयाई पाउभवित्था, तं जहा. अकाले गज्जियं अकाले विज्जुआ अकाले पायवा पुप्फंति अभिक्खणं अभिक्खणं आगासे देवयाओ णच्चंति; तएणं ते आवाडचिलाया विसयंसि बहूइ उप्पाइअसयाई पाउन्मूआई पासंति पासित्ता अण्णमण्णं सदावेंती सदावित्ता एवं वयासी एवं खलु देवाणुप्पिया ! अम्हं विससि बहूई उप्पाइअसयाई पाउन्भूयाइं तं जहा अकाले गज्जिअं अकाले विज्जुआ अकाले पायवा पुप्फति अभिक्खणं अभिक्खणं आगासे देवयाओ णच्चंतिः तं ण णज्जइ णं देवाणुप्पिया ! अम्हं विसयस के मन्ने उवद्दवे भविस्सई तिकटु ओहयमणसंकप्पा चिंतासोगसागरं पविट्ठा करयलपल्हत्थमुहा अट्ठज्झाणोवगया भूमिगयतिमिस्र गुफाके समीप जाने के बाद उस तिमिस्रगुहा के उत्तर दिशा के द्वार के किवार सर सर शब्द जोर जोरसे कोच पक्षी के जैसा सर सर करते हुए अपने आप अपने अपने स्थानसे सरक गये खुल गये ॥ १६॥ નદીઓને પાર કરીને પછી ગુહાની સમીપ આવ્યા ત્યારે તે તિમિસ ગુફાના ઉત્તર દિશાના દ્વારના કમાડે જોર-જોરથી કીચ પક્ષી જેવા સર-સર દવનિ કરતા કરતા પોતાની મેળે જ પિતાના स्थान ५२थी स२४ी गया थेट मुखी गया. ॥ १६ ॥
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #743
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तु ० वक्षस्कारः सू० १७ उत्तरार्द्ध भरतविजेतव्यजन स्वरूपनिरूपणम् ७३१ दिद्विआ झिआयंति. तरणं से भरहे राया चक्करयणदेसियमग्गे जाव समुदयभूअं पिव करेमाणे करेमाणे तिमिसगुहाओं उत्तरिल्लेणं दारेणं णीति सवि मेघरयाणिवहा तए णं ते आवाडविलाया भरहस्स रण्णो अग्गाणीअं एज्जमाणं पासंति पासित्ता आसुरता रुट्ठा चंडिक्किआ कुविआ मिसिमिसेमाणा अण्णमण्णं सदावेंति सद्दावित्ता एवं वयासी एसणं देवाणुपिया ! केइ अप्पत्थि अपत्थए दुरंतपत लक्खणे हीणपुण्णचउसे हिरिसिरिपरिखज्जिए जेणं अम्हं विसयस्स उवरिं विरिएणं हव्व. मागच्छतं तहाणं धत्तामो देवाशुपिआ जहाणं एस अहं विसयस्स उवरि विरिणं णो हव्वमागच्छइ तिकट्टु अण्णमण्णस्स अंतिए एअमट्ठ पडसुर्णेति पडिणित्ता सण्णद्धबद्धवम्मियकवआ उप्पी लिअसरासणपट्टि पिनद्धगेविज्जा बद्ध आविद्धवीमलवरचिधपट्टा गहिआउहप्प हरणा जेणेव भरहस्स रण्णो अग्गाणीअं तेणेव उवागच्छति उवागच्छित्ता भरस्सरपणो अग्गाणीएण सद्धिं संपलग्गा यावि होत्या तरणं ते आवाडचिलाया भरहस्त रण्णो अग्गाणीअं हयमहिअपवरवीरघाइय विर्वाडअधिद्धयपडागं किच्छप्पाणोवगयं दिसोदिसि पडिसेर्हिति ।। सू० १७॥
-
छाया - तस्मिन् काले तस्मिन् समये उत्तरार्द्धभरते वर्षे बहब आपाता नाम किराताः परिवसन्ति, आढयाः दृप्ताः वित्ताः विस्तीर्णविपुलभवन शयना समयानवाहनाकीर्णाः बहुधनवहुजातरूपरजताः आयोगप्रयोगसंप्रयुक्ताः विच्छदितप्रचुर भक्तपानाः बहुदासीदासगोमहिषगवेलकप्रभूताः बहुजनेन अपरिभूताः शूराः वीराः विकान्ताः विस्तीर्णविपुलवलवाहनाः वहुषु समरसंपरायेषु लब्धलक्षाश्चाप्यभवन् ततः खलु तेषाम् आपातकिरातानाम् अन्यदा कदाचित् विषये बहूनि औत्पातिकशतानि प्रादूरभूवन् तद्यथा अकाले गज्जितम् अकाले विद्युतः अकाले पादपाः पुष्यन्ति अभीक्ष्णम् अभीक्ष्णम् आकाशे देवताः नृत्यन्ति, ततः खलु ते आपातकिराताः विषये बहूनि औत्पातिकशतानि प्रादुर्भूतानि पश्यति दा अन्योऽन्यं शब्दयन्ति शब्दयित्वा एवमवादिषुः एवं खलु देवानुप्रियाः अस्माकं विषये बहुनि, औत्पातिकशतानि प्रादुर्भूतानि तद्यथा अकाले गजितम् अकाले विद्युत अकाले पादपाः पुष्यन्ति अभीक्ष्णम् अभीक्ष्णम् आकाशे देवताः नृत्यन्ति तन्न ज्ञायते खलु देवानुप्रियाः ! अस्माकं विषयस्य को मन्ये उपद्रवो भविष्यति इति कृत्वा अपहतमनः संकल्पाः चिन्ताशोक सागरे प्रविष्टाः करतलपर्यस्तमुखाः आर्त्तध्यानोपगताः भूमिगतदृष्टिकाः ध्यायन्ति ततः खलु स भरतो राजा चकरत्नदेशितमार्गः यावत् समुद्ररचभूतामिव कुर्वन् तमिस्लागुहातः औतराहेण
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #744
--------------------------------------------------------------------------
________________
A
maaraanaanwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwrimar
७३२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे द्वारेण निरेति शशीध मेघान्धकारनिवहात् ततः स्खलु ते आपातकिराताः भरतस्य रातः अप्रानीकम् एज्जमाण पश्यन्ति दृष्टा आशुरुप्ताः रुष्टाः चण्डिकियताः मिसिमिसेमाणा दीप्यमानाः अन्योन्यं शब्दयन्ति शन्दयित्वा एवमवादिषुः एष देवानुप्रियाः करि दद् अप्रार्थितप्रार्थका दुरन्तप्रान्तलक्षणः हीनपुण्यचातुईशः ही श्रो परिवर्जितः योऽस्माकं विषयस्योपरि वीर्येण हव्यम् आगच्छति तत् तथा खलु क्षिपामो देवानुप्रियाः यथा खलु एषोऽस्माकं विषयस्योपरि वीर्येण नो शीघ्रमागच्छेत् इति कृत्वा अन्योऽन्यस्याऽन्तिके एतमर्थ प्रतिशन्यन्ति प्रतिश्रुत्य सन्नद्धबद्रमितकवचाः उत्पीडितशरासनपट्टिकाः पिनद्धवेया बद्धाविद्धविमलदरचिन्हपट्टा गृहीतायुधप्रहरणाः यत्रैव भरतस्य राज्ञ अग्रानीकं तत्रैधोपागच्छन्ति उपागत्य भरतस्य राक्षोऽग्रानीकेन सार्द्ध संग्रलग्नाचाप्यभूवन् ततः खलुते आपातकिराता भरतस्य रातोऽग्रानीकं हतमथितप्रवरवीरघातितविपतितधिलध्वजपताक कच्छप्राणोपगतं दिशोदिशि प्रतिषेधन्ति ।।सू० १७।।
तेणं कालेणं तेणं समएणं उतरइट भरहे वासे" इत्यादि.
टीकार्थ - "तेण कालेणं" इत्यादि । तेणं कालेणं तेणं समएणं उतरड्ढ मरहे यासे बहवे आवाडा णाम चिलाया परिवसंति' तस्मिन् काले-तृतीयारकप्रान्ते तस्मिन् समये यत्र समये भरत: उत्तरभरतार्द्ध विजेतुं तमिस्रातो निर्याति उत्तरार्द्धभरते उत्तराईभरतनाम्नि वर्षे क्षेत्रे अपाताः -अपाता इति नाम्ना किराताः परिवसन्ति, कीदृशास्ते ? 'अड्डा' आढयाः धनिनः 'दित्ता' दृताः -दर्पवन्तः 'विता' वित्ताः वित्तजातीयेषु प्रसिद्धाः 'विच्छिण्णविउलभवणसयणासणजाणवाहणाइन्ना' विस्तीर्ण विपुलभवनशयनासनयानवाहनाकीर्णाः, तत्र विस्तीर्णविपुलानि अति विपुलानि भवनानि येषां ते तथा शयनानि शय्यादीनि, आसनानि फलकादीनि यानानि रथादीनि वाहनानि अबादीनि आकोर्णानि जातीगुणसम्पन्नानि येषां ते तथा ततः कर्मधारयः 'बहुधण"तेणं कालेणं तेणं समपणं उतरड्ढभरहे वासे” इत्यादि सूत्र-१७ ॥
(तेणं कालेणं तेणं समएणं) उस काल में और उस समय में (उतरड्दभरहे वासे) उत्तरार्ध भरत क्षेत्र में (बहवे आवाडा णाम चिलाया परिवसति) अनेक आपात नाम के किरात रहते थे (अड्ढा दित्ता वित्ता विच्छिण्णविउलभवणसयणासणजाणवाहणाइन्ना) ये किरात जन अनेक विस्तीर्ण भवनों वाले थे अनेक विस्तृत शयन और आसन वाले थे बड़े २ रथों के ये अधिपति थे और अनेकबड़े बड़े धाड़े जो उत्तमोत्तम जाति के थे वे इनके पासमें थे (बहुधणयहु
टीकार्थ-(तेणं कालेण तेणं समएण) तामा अनेते समयमा (उतरइढभरहे धासे) उतरा भरत क्षेत्रमा (बहवे आवाडा णाम चिलाया परिवसंति) मने मापात नामश! २हेतात. (अइढा दिता वित्ता बिच्छिण्ण विउलभवण सयणासणजाणवाहणाइन्ना) से सिरात લોકો અનેક વિસ્તીર્ણ ભવનાવાળા હતા. અનેક વિસ્તૃત શયન અને આસનવાળા હતા મેટા રથના એ અધિપતિ હતા. અને અનેક ઉત્તમોત્તમ જાતિના મોટા-મોટા ઘડાઓ मेमनी पासे हता. (बहुधणं बहुजायरूवरयया) म, परिम. भेय भने पश्छिन।
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #745
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ० वक्षस्कारः सू० १७ उत्तरार्द्ध भरतविजेतव्यजन स्वरूपनिरूपणम्
बहुजायरूवरयया' बहुधनबहुजातरूपरजताः, तत्र बहुप्रभूतं धनम् गणिमधरिममेयपरिच्छेद्यभेदात् चतुर्विधम् जातरूपरजतानि स्वर्णरूप्यानि च येषां ते तथा 'आओगपओगसंपत्ता' आयोग प्रयोगसंप्रयुक्ताः, तत्र आयोगः - द्विगुणादि वृद्धयर्थं प्रदानं प्रयोगश्च कलान्तरं तौ संप्रयुक्तौ व्यापारितौ यैस्ते तथा 'विच्छाड्डियपउरभत्तपाणा विच्छर्दितप्रचुर मक्तपानाः, तत्र विच्छर्दिते त्यके बहुननभोजनावशेषतया विच्छदितवती विभूतिमती विविधमक्ष्यमोज्य चोष्यलेह्यपेयाहार मेदयुक्क्तयाँ प्रचुरे भक्तपाने येषां ते तथा यद्वा विच्छर्दिते- सञ्जातविच्छदें सविस्तारे बहुप्रकारत्वात् प्रचुरे प्रभूते भक्तपाने अन्नपानीये येषां ते तथा, 'बहुदासीदास गोमहिसग वेल गप्य भूया' बहुदासो दासगोमहिषrtosप्रभूतोः, तत्र बहवो दासीदासाः येषां ते तथा गो महिषाश्व प्रसिद्धाः गवेलकाः उरभ्राः एते प्रभूता येषां ते तथा, अत्र पदद्वयस्य कर्मधारयः बहुजणस्स अपरिभूया' बहुजनेन अपरिभूताः - व्याप्ताः सूत्रे षष्ठो आर्षत्वात् 'सूरा' शूराः प्रतिज्ञात निर्वहणे दाने वा 'वीरा' वीराः संग्रामे 'विक्कता' विक्रान्ताः - भूमण्डलाक्रमणसमर्थाः 'विच्छिण्णजायरूवरयया), गणिमघरीम, मेय, और परिच्छेद्य के भेद से चार प्रकार के धन से ये युक्त श्रेष्ठसुवर्ण एवं चांदी के ये मालीक थे (आओगपओगसंपत्ता आयोग में धन संपत्ति आदि के बड़ाने में एवं अनेक कलाओ में ये विशेष पटु थे (विछडियपउरभत्तपाणा ) इनके यह इतने अधिक आदमी भोजनकरते थे कि उनके उच्छिष्ट प्रचुर मात्रा में भक्तपान बचा रहता था. (बहु दासी दास गोमहिंसगवेलगप्पभूआ बहुजणस्स अपरिभूया ) इनके पास घर पर काम करने वाले अनेकदास एवं दासियां थो तथा अनेक गायें एवं अनेक महिषियां - मेंसे और मेड़े थे इनका अनेक जन मिलकर भी पराभव करने में समर्थ नहीं हो सकते ऐसे ये बलिष्टथे (सूरा, वीरा, विवकता, विच्छिण्णवि उलवलवाणा) ये प्रतिज्ञात अर्थ के निर्वाह करने में शूर थे एवं दानदेने में अथवा संग्राम में ये वीर थे विकान्त • भूमंडल के आक्रमणकरने में - ये समर्थ थे इनका ભેદથી ચાર પ્રકારના ધનથો તેએ યુક્ત હતા શ્રેષ્ઠ સુવણ તેમજ ચાંદીના એ માલિક હતા. (आओगपमगसंपत्ता आयोगमा धनस ंपत्ति वगेरेनी वृद्धियां ते अने शोभां थे बोते। विशेष पटु हता (विछड्डिय पउरभत्तपाणा ) मेमने त्यां भेटला मघां લાકો ભુજન કરતા હતા કે તેમના ઉચ્છિષ્ટમાં પ્રચુર માત્રમાં ભકતપાન વધતું હતું. (बहुदा सीदा सगोमहिसग वेलगप्पभूया बहुजणस्स अपरिभूया) शेभनी पासे घेर भ કરનારાઓમાં અનેક દાસા તેમજ અનેક દાસીએ હતી, અનૈક ગાયે, મહીષીએ એટલે ભેસા હતી. અને ઘેટાએ હતા. અનેક લેાકેા મળીને પણ એમને હરાવી શકતા નહાતા. मेवा मे सोडो जणवाजा इता. (सूरा वीरा विकता विच्छिष्णविलबलवाहणा) येथे। પ્રતિજ્ઞાત અને નિર્વાહ કરવા માટે શૂર હતા. દાન કરવામાં અથવા સગ્રામમાં એલેક વીર હતા. ત્રિકાંત ભૂમંડળ પર આક્રમણ કરવામાં એએ સમર્થ હતા. એમની સેના અને गवाहि ३५ मझवाहन दुःमधी अनाडुण होवाथी अतिवियुस हता. (बहुसु समर संपरा सु
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
७३३
Page #746
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
विलवलवाणा' विस्तीर्णविपुलबलवाहनाः, तत्र विस्तीर्णविपुलानि - अति विशालानि बलवाहनानि सैन्यानि गवादिकानि च दुःखाडनाकुलत्वाद् येषां ते तथा 'बहुसु समरसंपराए ललक्खा' बहुषु समरसम्परायेषु, अनेन चातिभयानकत्वं सूचितम्, समररूपेषु सम्परायेषु युद्धेषु लब्धलक्षाः अमोघहस्ताश्चाप्यभवन् सामान्यतो युद्वेषु च वल्गनादिरूपेषु केचन लब्धलक्षाः भवेयुः परं तद् व्यवच्छेदाय समरेषु इत्युक्तम् अथ यत्तेषां मण्डले जातं तदाह - 'तपणं' इत्यादि । 'तरणं तेसिमावाड चिलायाणं अण्णया कयाई विससि बहूई उप्पाइयसयाई पाउन्मवित्था' तत् इति कथान्तरप्रबन्धे खलु तेषाम् आपातकिरातानाम् अन्यदा कदाचिद् चक्रवर्त्त्यागमनकालात् पूर्वम्, अत्र तेपामित्येतावतैव उक्तेन प्रकरणात् विशेष्य प्राप्तौ यत् आपातकिरातानामित्युक्तम् तद्विस्मरणशीलानां विनेयानां व्युत्पादनायेति विषये देशे बहूनि औत्पातिकशतानि उत्पातसत्कशतानि अरिष्ट अशुभ सूचकनिमित्तशतानोत्यर्थः प्रादुरभूवन्- प्रकटीबभूवुः प्रकटीजातानि'त जहा अकाले गज अकाले विज्जुया अकाले पायवा पुष्पंति अभिक्खणं अभिक्खणं आगासे देवयाओ णच्चति तद्यथा अकाले प्रावृट् कालव्यतिरिक्तकाले गज्जितम् मेघगर्जना जाता अकाले विद्युतः विद्युल्लताः जाताः अकाले स्वस्वपुष्पकालव्यतिरिक्तकाले पादपाः पुष्यन्ति पुष्पयुक्ता भवन्ति अभीक्ष्णम् अभीक्ष्णम् पुनः-पुनः आकाशे देवता:- भूतविशेषाः नृत्यसैन्य और गवादी रूपबलवाहनदुःख से अनाकुल होने के कारण अतिविपुल था ( बहुसु समरसंपरा लक्खा याविहोत्था ) समरूप युद्धो में - अतिभयानकसंग्रामों में इनके हाथ अपने लक्ष
७३४
से कभी विचलित नहीं होतेथे वल्गन आदि रूप साधारण युद्ध में कितनेकव्यक्ति लन्ध लक्ष वाले होते हैं परन्तु ये तो भयंकर से भयंकर युद्ध में भी अपने लक्ष्य को वेधने में शक्ति शाली थे - हस्तलाघववाले थे. (तरणं तेसिमावाडचिलायाणं अण्णया कयाई विसयसि बहूईं उपपाइयसयाई पाउ भवित्था ) एक समय की बात है कि उन आपात किरातों के देश में चक्रवर्ती के आगमन से पहिले सैकड़ो अशुभ सूचकनिमित्त प्रकट होने लगे (तं जहा ) ओ इसप्रकार से हैं - ( अकाले गज्जियं, अकाले विज्जुया, अकाले पायवा पुष्कति, अभिक्खणं २ आगासे देवयाओ णच्चेति) अकाल में वर्षाकाल के विनाकाल में मेघों का गर्जन होना, लक्खा याविहोत्या) सम३य युद्धो मां-अति भयान संग्रामामां, सेमना हाथी चीताना લક્ષ્ય પરથી કદાપિ વિચલિત થતા નહિ. વગન વગેરે સાધારણુ યુદ્ધોમાં કેટલાક લેાકા લબ્ધ લક્ષ્મવાળા હોય છે, પરંતુ આ આપાત કિરાતા તે ભય કરમાં ભયકર એટલે કે મહાભયંકર યુદ્ધોમાં પણ લક્ષ્ય વૈધત કરવામાં પણ શક્તિ શાળી હતા. એટલે કે इस्तबाधववाणां हृता. (तरणं ते सिमावाडचिलायाणं अण्णया कयाई विससि बहूई उपायसाई पाउ भवित्था) से वजतनी बात छे ते आयात शिताना हेशभां व्यवर्तिना आगमन पडेला इन्नरो अशुभसूया निमित्तो आउट थवा साग्या (तं जहा ) नेमाप्रमाणे छे - ( अकाले गज्जियं, अकाले विज्जुया, अकाले पायवा, पुप्फति अभिकखणं २ आगासे देवयाओ णच्चंति) मास मां वर्षाण विनाभेघना थवी आजमां विभ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #747
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका ४० वक्षस्कारः सू० १७ उत्तरार्द्धभरतविजेतव्यजन स्वरूपनिरूपणम् ७३५ न्ति, अथ ते आपातकिराताः किं कृतवन्त इत्याह- 'तएणं' इत्यादि 'तएणं ते आवाडचिलाया विसयंसि बहूई उप्पाइयसयाई पाउब्भूआई पासंति' ततः उत्पातभवनानन्तरं खल्ल ते आपातकिराताः विषये देशे बहूनि औत्पातिकशतानि प्रादुर्भूतानि पश्यन्ति अवलोकयन्ति 'पासित्ता' दृष्ट्रा 'अण्णमण्णं सदावेंति' अन्योऽन्यम् परस्परं शब्दयन्ति आह्वयन्ति 'सदावित्ता एवं वयासी' शब्दयित्वा आहूय एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादिषुः उक्तवन्तः, किमुक्तवन्तः कीदृशाश्च ते अभूवन् इत्याह-‘एवं खलु' इत्यादि 'एवं खलु देवाणुप्पिया ! अम्हं विसयसि बहूइं उप्पाइयसयाई पाउन्भूयाई तं जहा-अकाले गज्जियं अकाले विज्जुआ अकाले पायवा पुष्फंति अभिक्खणं अभिक्खणं आगासे देवयामओ गच्चंति' एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण खलु निश्चये देवानुप्रियाः ऋजुस्वभावाः ! अस्माकं विषये देशे बहूनि औत्पातिकशतानि प्रादुर्भूतानि प्रकटीभूतानि, तद्यथा-अकाले गन्जितम् अकाले विद्युतः अकाले पादपाः पुष्यन्ति,अभीक्ष्णम् अभीक्ष्णम् आकाशे देवताः-भूतवि शेषाः नृत्यन्ति 'तं णणज्जइ णं देवाणुप्पिया! अम्हं विसयस्स के मन्ने उवद्दवे भविस्सइ त्तिकटु ओहयमणसंकप्पा चितासोगसागरं पविट्टा करयलपल्हत्थमुहा अट्ठज्झाणोवगया अकाल में विजलियों का चमकना अकाल में वृक्षों का पुष्पित होना, अकाल में बार २ भतों का नर्तन होना, (तएणं ते आवाडचिलाया विससि वहुई उप्पायसयाई पाउन्भूयाई पासंति) जब उन आपात किरातों ने अपने देश में इन अनेक अशुभ सूचक उत्पातो को होते देखा तो ( पासित्ता अण्णमण्णं सद्दावेंति सहावित्ता एवं क्यासी ) देखकर उन्होने एक दूसरे को बुलाया और बुलाकर आपस में इस प्रकार से कहना प्रारम्भ किया । ( एवं खलु देवाणुप्पिया ! अब विसयसि बहूई उप्पायसयाई पाउन्भूयाई ) हे देवानप्रियो । देखो हमारे देश में अनेक सैकड़ो उत्पात प्रकट हो गये हैं-( तं जहा ) जैसे-(अकाले गजियं, अकाले विज्जया, अकाले पायवा पुप्फति, अभिक्षणं-२ आगासे देवयाओ नचंति ) अकाल में गर्जना होती है, अकाल में विजुलियां चमकती है, अकाल में वृक्ष पुष्पित होते हैं, और बार-२
आकाश में भूतादि देव नाचते है (तं ण णज्जइ णं देवाणुप्पिया ! अम्हं विसयस्स के मन्ने उवइवे जासायभवी मम वृक्षा ५०५त था, मामा वारपार भूत-प्रेतानु नत न थj (तएणं ते आवाडचिलाया विसयंति बहुई उपपायसयाई पाउन्भूयाइ) न्यारे ते मापातशत चातानाशभा ये मन जतना मशुभ सूय पातयता नया ता (पासित्ता अण्णमण्णं मावति, सहावित्ता एवं वयासी नन तमणे मे भागने मोसाव्य! मन मसावीन पर५२ सवारी ४ च्या (एवं स्खलु देवाणुप्पिया ! अझं विसयसि बहूई उपायमयाई पाउन्भयाई), पानुप्रिया! नुश्मा, सभा। शमां अने सं पात घट
था जहा)भ- (अकाले गज्जियं, अकाले विज्जुया, अकाले पायवापुप्फंति, अभिक्खणं २ आगासे देवयाओ नच्चंति) मा
२ आगासे देवयाओ नच्चंति) मणमा भधाना ना थाय छ, भां વીજળીઓ ચમકે છે. અકાળમાં વૃક્ષો પુષિત થાય છે અને વારં-વાર આકાશ માં ભૂતાદિ
वानाय छे. (तं ण णज्जइ णं देवाणुप्पिया! अम्हं विसयस्स के मन्ने उवद्दवे भविस्सईत्ति कट ओहयमणसंकप्पा चिंतासोगसागरं पविट्ठा करयलपल्हत्थमुहा अहल्झाणोवगया भूमि
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #748
--------------------------------------------------------------------------
________________
anvar
७३६
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे भूमिगयदिद्विमा झिायति' तन्नज्ञायते देवानुप्रियाः । अस्माकं विषयस्य को मन्ये इति वितीर्थ निपातः तेन मन्ये इति सम्भावयामः उपद्रवो भविष्यति इति कृत्वा अप हतमनःसंकल्पाः विमनस्काः चिन्ताशोकसागरे चिन्तया राज्यभ्रंशधनापहारादि चिन्तनेन यः शोक एव दुष्पारत्वात् सागरस्तत्र प्रविष्टाः 'करयल पल्हत्थमुहा' करतलपर्यस्तमुखाः करत ले पर्यस्तं निवेशित मुखं यैस्ते तथा, 'अट्ठज्झाणोवगया' आर्तध्यानोपगताः 'भूमिगर्यादहिभा' भूमिगतदृष्टिकाः 'झिआयंति' ध्यायति आर्तध्यानं कुर्वन्ति आपतिते सङ्कटे किंकर्तव्य मिति चिन्तयन्तीति, अथ प्रस्तूयमानं भरतस्य चरित माह-'तएणं' इत्यादि । 'तएणसे' भवहे राया चक्करयणदेसिश्रमग्गे जाव समुदरवभूअं पिव करेमाणे करेमाणे तिमिसगुहाओ उत्तरिल्लेणं दारेणं णीति ससिव्व मेहंधयारणिवहा' ततः आपातकिरातानां उत्पातचिन्तनसमये खलु स भरतो राजा चक्ररत्नादेशितमार्गः यावत् अनेकराजसहस्रानुयातमार्गः महतोत्कृष्ट सिंहनादबोलकलकलरवेण समुद्ररवंभतामिव प्राप्तामिब गुहां कुर्वन् कुर्वन् तमिस्रागुहात: औत्तराहेण द्वारेण निरेति निर्याति कस्मात् क इब भविस्तईत्ति कटु ओहयमणसंकप्पो चिंता सोगसागरं पविट्ठा करयलपल्हत्थमुहा अट्ठमाणोवगया भूमिगयदि दिया झियायति ) तो हे देवानुप्रियो ! पता नहीं पड़ता है कि हमारे देश में क्या उपद्रव होने वाला है. इस प्रकार कहकर वे सब के सब अपहत मनः संकल्पवाले होकर विमनस्क बन गये, और राज्यभ्रंश, और धनापहार होने आदि की चिन्ता से आकुलित होकर शोक सागर में डूब गये तथा आर्तध्यान से होकर वे अपनी२ हथेली पर मुख रखकर बैठ गये और नीचे की ओर दृष्टि लगाकर विचार करने लगे कि अब हमें क्या करना चाहिए ( तएणं से भरहे राया चक्करयणदेसियमग्गे जाव समुदरवभूयंपिव करेमाणे २ तिमि सगुहाओ उत्तरिल्लेणं दारेण णीति ससित्र मेहंघयारणिवहा ) इसके बाद वह भरत राजा कि जिसके आगे २ का रास्ता चक्करत्न बताता जाता है यावत् जिसके पीछे २ हजारों राजा चल रहे हैं. जोर जोर से सिंहनाद के जैसी अव्यक्तध्वनि से एवं कल कल के शब्द से गुहा गरिट्रिया झियायंति) ताइवानुप्रिया छप सम२ नथा ५ती , अमा। हशमां કઈ જાતનો ઉપદ્રવ થવાનો છે. આ પ્રમાણે કહીને તેઓ સર્વે અપહત મનઃ સંકલ્પવાળા થઈ ને વિમનસક બની ગયા. અને રાજય ભ્રંશ અને ધનાપહાર આદિની ચિતા થી આકૃતિ થઈને શેક સાગરમાં નિમગ્ન થઈ ગયા. તેમજ આધ્યાન થી યુક્ત થઈ ને તેઓ પોત પિતાની હથેળીઓ ઉપર મેં રાખીને બેસી ગયા અને નીચેની તરફ દષ્ટિ રાખીને વિચાર १२वा साम्य हवे समारे शु२ स. (तएणं से भरहे राया चक्करयणदेसिय मग्गे जाव समुद्दरवभूयंपिव करेमाणे २ तिमिसगुहाओ उत्तरिल्लेणं दारेणं णीति ससिव्व मेहंधयारनिवहा) त्या२ मा त भरत २० । पानेभाग या Ee કરતું જાય છે યાવત્ જેની પાછળ પાછળ હજાર રાજાઓ ચાલી રહ્યા છે.જેર– જોરથી સિંહ નાદ જેવા અવ્યક્ત ઇવનિથી તેમજ કલ કલના શબ્દથી ગુફાને સમુદ્ર જેવા શબ્દથી
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #749
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तु ० वक्षस्कारः सू० १७ उत्तरार्द्ध भरतविजेतव्यजन स्वरूपनिरूपणम् ७३७ aata चन्द्र इव मेघान्धकार निवहात् मेघतमः समूहात् । 'तरणं ते आवाडचिलाया भरहस्सरणो अग्गाणीअं एज्जमाणं पासंति' ततो गुहातो निर्गमनानन्तरं खल ते आपात किराताः भरतस्य राज्ञः अग्रानीकं सैन्याग्रभागम् ' एज्जमाणं' इयदागच्छत् पश्यन्ति 'पासिता' दृष्ट्वा 'आसुरुत्ता' आशुरुप्ताः शीघ्रक्रुद्धा: 'रुद्रा:' तोषरहिताः 'चंडिक्किआ' चाण्डिवियताः रोषयुक्ताः 'मिसिमिसेमाणा' क्रोधवशात् दीप्यमानाः 'अण्णमण्णं सदावेंति' अन्योऽन्यं शब्दयन्ति अहयन्ति 'सद्दावित्ता' शब्दयित्वा आहूय ' एवं वयासी' एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादिषुरिति किमयादिषुरित्याह - 'एस' इत्यादि 'एसणं देवाणु - पिया ! केइ अप्पत्थिअपत्थर दुरंतपंतलक्खणे हीणपुण्णचाउदसे हिरिसिरिपरिवज्जिए जेणं अहं विसयस्स उवरिं विरिएणं हध्वमागच्छइ' एषः खलु देवानुप्रियाः कत्रित् अज्ञात नामको प्रार्थित प्रर्थकः दुरन्तप्रान्तलक्षणः हीनपुण्यचातुर्दर्श: ह्री श्री परिवर्जितः यः खलु अस्माकं विषयस्य देशस्य उपरि वीर्येण आत्मशक्त्या 'हव्वं ति' शीघ्रको समुद्र के शब्द से व्याप्त हुई जैसे करता २ उस तिमिस्र गुफा के उत्तर दिशा के द्वार से मेधकृत अंधकार कि समूह से चन्द्रमा की तरह निकला ( तरणं ते आवाडचिलाया भरहस्स रण्णो अग्गाणीयं एज्जमाणं पासंति ) उन आपात किरातीने भरत राजा की अप्रानीक को"सैन्याप्रभाग को आते हुए देखा - (पासिता आसुरता रुट्ठा चेडक्किया कुविय। मिसिमिसेमाणा अण्णमण्णं सदावेंति ) देखकर वे उसी समय क्रुद्ध हो गये. रुष्ट-तोषरहित हो गये, रोष से युक्त हो गये, और क्रोध के वश से लाल पीले हो गये. इसी स्थिति में उन्होंने एक दूसरे को बुलाया और (सदावित्ता एवं वयासी) बुलाकर इस प्रकारकहा (एसणं देवानुप्पिया ! कोइ (अपत्थियपत्थए दुरं तपंतलक्खणे हीणपुण्णचा उदसे हिरिसिरिपरिवज्जिए जेणं अम्हं विसयस्स उaft विरिएणं हव्व मागच्छइ ) हे देवानुप्रियो ! यह अज्ञात नामवाला कोई व्यक्ति कि जो अपनी मौत का चाहना कर रहा है, तथा दुरन्त पान्त लक्षणों वाला है एवं जिस का जन्म हीन पुण्यवाली कृष्णपक्ष की चतुर्दशी में हुआ है तथा जो लज्जा एवं
વ્યાસ કરતા તે તમિસ્રા ગુફાના ઉત્તર દિશાના દ્વારથી મેધકૃત અંધકારના સમૂહમાંથી ચન્દ્ર भानी प्रेम नव्या. (तपणं ते आवाडचिलाया भरहस्स रण्णो अग्गाणीयं एज्जमाणं पासंति) ते भाषाततिलरत राजनी मानीने सैन्यलिाग ने- आवतो लेये. (पासिता आसुरता सट्टा चंडकिकया कुविया मिसिमिसेमाणा अण्णमण्णं सद्दार्वेति) लेने तेथे तरतन યુદ્ધ થઇ ગયા, રુષ્ટ તાષરહિત થઇ ગયા રાષથી યુક્ત થઈ ગયા. અને ક્રે।ધારિષ્ટ થઇને લાલ પીળા थाँ गया. मेवी स्थितिमां तेभो ये मीलने मोलाच्या मने (सहायिता एवं वयासी) बोलावीने परस्पर मा प्रभाशे ४धु ं (एसणं देवानुप्पिया ! केई अपत्थियपत्थिए दुरंतपंतलक्खणे हीणपुण्णचाउले हिरि सिरिपरिवजिए जेणं अम्हे विसयस्स उवरि वोरिएणं हव्व मागच्छइ) हे हेवानु
પ્રિયા એ અજ્ઞાતનામ ધારી કોઇ પુરુષ કે જે પેાતાના મૃત્યુને આમ ત્રી રહેલ છે દુરત પ્રાન્ત લક્ષણા વાળે છૅ અને જેના જન્મ હીન પુણ્યવાળી કૃષ્ણ પક્ષની ચતુ`શી ના દિવસે થયેલ છે તથા જે લજા અને લક્ષ્મી થી હીન છે– અમારા દેશ ઉપર પેાતાની શક્તિ વડે આક્રમણ
९३
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #750
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३८
____ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे मागच्छन्ति 'तं तहाणं घत्तामो देवाणुप्पिा ! जहा णं एस अम्हं विसयस्स उवरि विरिएणं णो हव्वमागच्छइ त्ति कटु अण्णमण्णस्स अंतिए एयमढे पडिसुणेति' तत्तस्मात्तथा खल इमं भरतराजानमित्यर्थः 'घत्तामो त्ति' क्षिपामो दिशोदिशि विकीर्ण सैन्यं कुर्म इत्यर्थः हे देवानुप्रियाः ! यथा खलु एषोऽस्माकं विषयस्योपरि वीर्येण आत्मशत्या नो 'हव्वं शीघ्रमागच्छेदिति कृत्वा विचिन्त्यान्योऽन्यस्यान्तिके समोपे एतमर्थ प्रतिश्रत्य ओमिति प्रतिपाद्य 'सण्णद्धबद्धवम्मियकवआ' सन्नद्धवद्वम्मितकवचाः, तत्र सन्नद्धं शरीरारोपणात् बद्धं कषाबन्धनतः वर्म लोहकत्तलादिरूपं सञ्जातमस्येति पम्मितम् एतादृशं कवचं तनुत्राणं येषां ते तथा, पुनश्च कीदृशास्ते 'उप्पीलिअसरासणपट्टिा' उत्पीडितशरासनपट्टकाः, तत्र उत्पीडिता -गाढं गुणारोपणात् दृढीकृता शरासनपट्टिका धनुर्दण्डो यैस्ते तथा, पुनश्च कीदृशाः 'पिणद्वगेविज्जा" पिनद्धौवेयाः तत्र पिनद्धं ग्रैवेयं ग्रीवात्राणकं 'बद्ध आविद्ध विमलवरचिंधपट्टा' बद्धाविद्धविमलवरचिह्नपट्टाः, तत्र बद्धो ग्रंथ दानेन आविद्धः -परिहितो मस्तकावेष्टनेन विमलवरचिह्नपट्टो वीरातिवीरतासूचकवस्त्र लक्ष्मी से रहित हुआ है हमारे देश के ऊपर अपनी शक्ति द्वारा आक्रमण करने के लिये आ रहा है (तं तहाणं घत्तामो देवाणुप्पिया ! जहाणं एस अम्हं विसयस्स उवरि विरिएणं णो हव्वमागच्छइ) तो देखो हमलोग अब इसे ऐसा कर दें कि जिससे इसकी सेना हर एक दिशा में छिप जाय अर्थात् इस की सेना इधर उधर भग जाय और यह हमारे देश के ऊपर आक्रमण न कर षावें (त्तिकटु अण्णमण्णस्स अंतिए एयम8पडिसुणे ति) ऐसा विचार करके उन्होंने कर्तव्यार्थ का निश्चय कर लिया (पडिसुणित्ता सण्णद्ध बद्धवम्मिय कवया उप्पीलियसरासणपट्टिया पिणद्धगेविज्जा वद्धियाविद्ध विमलवरचिंधपट्ठा) और कर्तव्यार्थ का निश्चय करके वे सबके सब कवच को पहिर कर सन्नद्ध हो गये अपने २ हाथों में उन्होंने ज्या (दोरी) का आरोपण करके धनुष ले लिया ग्रीवा में ग्रीवा का रक्षक प्रैवेयक पहिर लिया. तथा वीरातिवीरता का १२१॥ भावी रह्यो छे. (तं तहाणं घत्तामो देवाणुप्पिया! जहाणं एस अम्हं बिसयस्स उवरि वीरिएणं णो हवमागच्छइ) देवानुप्रिया ! ये अज्ञात नवाजो माणुस पोताना મૃત્યની ચાહના કરી રહ્યો છે. એ દુરંત પ્રાન્ત લક્ષણે વાળે છે. એને જન્મ હીન પુણ્યવાળી કૃષ્ણ પક્ષની ચતુર્દશીના દિવસે થયેલ છે. તેમજ એ લજજા અને લક્ષમી થી રહિત થઈ ગે છે. એ અમારા દેશ ઉપર પોતાની શક્તિ વડે આક્રમણ કરવા આવી રહ્યા છે. (લ तहाणं घत्तामो देवाणुपिया ! जहाणं एस अम्हं विसयस्स उवरिं वीरिएणं णो हव्वमागच्छસુ) તો અમે આવું કરીએ કે જેથી એની સેના દિશાએ માં અદૃશ્ય થઈ જાય એટલે કે એની એના આમ- તેમ નાસી જાય તેથી એ અમારો દેશ ઉપર આક્રમણ કરી શકે નહિ अण्णमण्णस्स अतिए एयम पडिसुणेति) मा प्रमाणे विया२ ४शन तभणे त व्या का निश्चय ४३री दीधी. (पडिसुणित्ता सण्णद्धबद्धवम्मियकवया उप्पीलियसरासणपट्टिया पिणद्ध, गेविज्जा वद्धियाविद्ध विमलवरचिंधपट्टा) अने या ना निश्चय अरीन तय। સર્વે કવચ પહેરીને તૈયાર થઈ ગયા અને પિતપોતાના હાથમાં તેમણે જ્યાનું આરોપણ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #751
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ० वक्षस्कारः सू० १७ उत्तरार्द्धभरतविजेतव्यजन स्वरूपनिरूपणम् ७३९ विशेषो यैस्ते तथा, पुनश्च कीदृशास्ते किराताः 'गहिआउहप्पहरणा' गृहीतायुधप्रहरणाः, तत्र गृहीतानि आयुधानि प्रहरणानि च यैस्ते तथा, प्रहरणयोस्तु क्षेप्याक्षेप्यकृतो विशेषो बोध्यः, तत्र क्षेप्यानि वाणादीनि अक्षेप्यानि खड्गादीनि बोध्यगनि, अथवा गृहीतानि आयुधानि प्रहरणाय यैस्ते तथा, एवंभूता आपातकिराताः 'जेणेव भरहस्स रणो अग्गाणीयं तेणेव उवागच्छति' यत्रैव भरतस्य राज्ञोऽग्रानीकं तत्रैवोपागच्छन्ति ‘उवागच्छित्ता' उपागत्य 'भरहस्स रणो अग्गाणीएण सद्धि संपलग्गा यावि होत्था' भरतस्य राज्ञः अग्रानीकेण सैन्याग्रभागेन सार्द्धम् योद्धु संप्रलग्नाश्चाप्यभूवन् 'तएणं ते आवाडचिलाया भरहस्स रणो अग्गाणीअं हयमहियपवरवीरघाइअ विवडिअ चिंधद्धयपडागं किच्छप्पाणोवगयं दिसोदिसि पडि सेहिति' ततः तदनन्तरं खलु ते आपातकिराताः भरतस्य राज्ञः अग्रानीकं सैन्याग्रभाग कीदृशं तत् हतमथितप्रवरवीरघातितचिह्नध्वजपताकम् तत्र केचिद् हताः केचिद् मथिताः केचिद् घातिताश्च वीराः श्रेष्ठयोद्धारो यत्र तत्तथा एवं विपतिता नष्टाः ध्वजाः गरुडध्वजादयः पताकाश्च तदित्तरध्वजाः सन्ति चिह्न यत्र तत्तथा पश्चात्पदद्वयस्य कर्मधारयः अत्र पूर्वपदे घातितशब्दस्य प्रवरवीशब्दात् पूर्व प्रयोक्तव्यत्वे परप्रयोगः प्राकृतत्वात् तथा कृच्छ्रप्राणोपगतम् सूचक विमलवर चिन्ह्न पट मस्तक पर धारण कर लिया. (गहियाउहप्पहरणा) और अपने अपने हाथों में उन सबने आयुध एवं प्रहरण उठा लिये । इस प्रकार से योद्धाओ के वेष से सज्जित होकर वे (जेणेव भरहस्स रणो अग्गाणोयं तेणेव उवागच्छंति) जहां पर भरत राजा का अग्रानीक (सैन्य) था-वहां पर पहुंच गये। (उवागच्छित्ता भरहस्प्त रणो अग्गाणीएण सद्धिं संपलग्गा याविहोत्था) वहां पर पहुंच कर उन्होंने भरत राजा के अग्रानीक के साथ युद्ध करना प्रारम्भ कर दिया ( तएणं ते आवडचिलया भरहस्स रण्णो अग्गाणीयं हयमहियपवरवीरघाइय विवडियचिंधद्धयपडागं किच्छप्पाणोवगयं दिसोदिसं पडिसे हिंति ) उस युद्ध में उन्होंने-आपातकिरातो ने-भरत नरेश को अग्रानीक को ऐसा बना दिया-कर दिया-कि जिसमें कई श्रेष्टवीर योधा मारे गये, कई श्रेष्ठ वीर योधाओंको जरूमीकर दिये गये, एवं कई श्रेष्ठ वीर योधा आधाકરીને ધનુષ હાથમાં લીધા ગ્રીવામાં ગ્રીવારક્ષક ગ્રેવેયક પહેરી લીધું વીરાતિવીરતા સૂચક ( १२ यिह ५८ भरत ५२ पा२४॥ ४यु (गहियाउहप्पहरणा) तेम पाताना यामा सायुधे। मने प्रहर। बीघा मा प्रमाणे यांद्वाना वेषभा सुसन धन तया (जेणेव भरहस्स रण्णो अग्गाणोयं तेणेव उवागच्छति ) यां भरत शनी सैन्याअभाग तो त्यां पह-या. (उवागच्छित्ता भरहस्स रणो अग्गाणीएण सद्धि संपलगगा यावि होत्था) त्यां पडयाने तेमणे भरतना मानी साथ युद्ध ४२वानी १३मात ४१. ( त एणं ते आपातचिलाया भरहस्स रण्णो अगाणीयं हयमहियपवरवीराइय विवडिय चिंधद्धय पडागं किच्छप्पाणोवगयं दिसोदिसं पडिसेहिति ) ते युद्धमा तभणे मरतनरेशनी मयाનીકના કેટલાક શ્રેષ્ઠ વીરેને મારી નાખ્યા. કેટલાક વીર વૈદ્ધાઓ ઘવાયા અને કેટલાક વીર વૈદ્ધાઓને આઘાત યુક્ત કરી દીધા તેમજ તેમની પ્રધાન ગરુડ ચિહ્નવાળી દવાઓ અને
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #752
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे तत्र कृच्छ्रेण कष्टेण प्राणान् उपगतं प्राप्तम् कथमपि धृतप्राणमित्यर्थः दिशोदिशि दिशः सकाशादपरदिशि स्वाभिमादक त्याजनेन अपरस्यां दिशि इत्यर्थः प्रतिषेधयन्ति युद्धान्निवर्तयन्ति इत्यर्थः ।।सू०१७॥ इतो भरतसैन्ये किं जातमित्याह "तएणं से” इत्यादि ।
मूलम-तएणं से सेणाबलस्स णेआ वेढो जाव भरहस्स रणो अग्गाणीअं आवाडचिलाएहि हयमहियपवरवीर जाव दिसोदिसं पडिसेहियं पासइ पासित्ता असुरुत्ते रुठे चंडिक्किए कुविए मिसिमिसे माणे कमलामेलं आसरयणं दुरूहइ दुरूहित्ता तएणं तं असीइमंगुलमूसिअं णवणउइमंगुलपरिणाहं अट्ठसयमंगुलमायतं बत्तीसमंगुलमूसिअसिरं चउरंगुलकन्नागं वीसइ अंगुल बाहागं चउरंगुलजाणूकं सोलस अंगुलजंघागं चउरंगुलमूसिअखुरं मुत्तोलोसंवत्तवलिअमज्झं ईसिं अंगुलपणयपढें संणयपटुं संगयपटुं सुजायपटुं पसत्थपढें विसिट्ठपढें एणीजाणुण्णय वित्थयथद्धपटुं वित्तलयकसणिवाय अंकेल्लण पहारपरिवज्जिअंग तवणिज्जथासगाहिलाणं वरकणगसुफुल्लथासगविचित्तरयणरज्जुपासं कंचणमणिकणगपयरगणाणाविहघंटिआजालमुत्तिआजालएहिं परिमंडियेणं पटेण सोभमाणेण सोभमाणं कक्केयणइंदनीलमरगय गल्लमुहमंडणरइअं आविद्धमाणिक्कसुत्तगविभूसिअंकणगामय पउमसुकयतिलकं देवमइविकप्पिअं सुखरिंदवाहणजोग्गा वयं सुरूपं दूइज्जमाणपंचचारुचमरामेलगं धरतं अणभवाहं अभेलणयर्ण कोकासिअ बहलपत्तलच्छं सयावरणनवकणगतविअतवणिञ्जतालुजीहासयंसिरियामिसेअ घोणं पोक्खरपत्तमिव सलिलबिंदुजुअं अचंचलं चंचलसरीरं चाक्खचरगपरिवायगोविव हिलीयमाणं हिलीयमाणं खुरचरणचच्चपुडेहि तवाले कर दिये गये. तथा उनकी प्रधान गरुड़ चिह्नवाली ध्वजाएँ और इनसे भिन्न सामान्य ध्वजाएँ भो नष्ट कर दी गई। इससे वे किसी भी तरह से कथकथमपि जीवित बने रहकरबडो मुश्किल से अपने प्राणों को बचाकर-वहां से भाग गये और दूसरी ओर चले गये ।।१७।। તેનાથી ભિન્ન સામાન્ય વિજાઓને નષ્ટ કરી દીધી. એથી તેમનામાંથી શેષ સૈનિકે કથા કથમીપ પ્રાણ બચાવીને ત્યાંથી પલાયન થઈ ગયા અને બીજી તરફ જતા રહ્યા. ૧છા
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #753
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४१
प्रकाशिका टीका तृ० वक्षस्कारः सू०१८ भरतसैन्यस्थितिदर्शनम् धरणिअलं अमिहणमाणं अभिहणमाणं दोविअ चलणे जमगसमगं मुहाओ विणिग्गमंतं व सिग्घयाए मुलाणतंतु उदगमवि णिस्साए पक्कमंतं जाइकुलरूवपच्चयपसत्थवारसावत्तगविसुद्धलक्खणं सुकुलप्पसूअं मेहाविभद्दयविणीयं अणुअतणुअसुकुमाल लोमनिद्धच्छवि सुजाय अमरमणपवणगरुलजइणचवलसिग्घगामि इसिमिव खंतिखमए सुसीसमिव पच्चक्खया विणीयं उदगहुतवहपासाणपंसुकद्दमससक्कर सवालुइल्लतडकडग विसमपन्भारगिरिदरीसु लंघण पिल्लणणित्थारणासमत्थं अचंडपाडियं दंडपाति अणंसुपातिं अकालतालुंच कालहेसि जिय निगवेसगं जिअ परिसहं जच्चजातीअं मल्लिहाणि सुगपत्त सुवण्ण कोमलं मणाभिरामं कमलामेलं णामेणं आसरयणं सेणावई कमण समभिरूढे कुवलयदलसामलं च स्यणिकरमंडलनिभं सत्तुजणविणासणं कणगरयणदंडं णवमालिअ पुष्फसुरहिगंधि णाणामणिलयभत्तिचित्तं च पहोतमिसिमिसित तिक्खघारं दिव्वं खग्गरयणं लोके अणोवमाणं तं च पुणो वंसरुक्खसिंगट्ठिदंत कालायसविपुललोहदंडकवरबइरभेदकं जाव सव्वस्थ अप्पडिहयं किं पुण देहेसु जंगमाणं पण्णासंगुलदीहो सोलससे अंगुलाई विच्छिण्णो। अद्धंगुल सोणीको जेट्ठप्पमाणो असो भणिओ ॥१॥ असिरयणं णवइस्स हत्थाओ तं गहिऊण जेणेव आवाड़चिलाया तेणव उवागच्छइ उवागच्छित्ता आवाडचिलाएहिं सद्धि संपलग्गे आवि होत्था। तएणं से सुसेणे सेणावई ते आवाडचिलाए हयमहिअ पवरवीरघाइअ जाव दिसो दिसि पडिसे हेइ ॥सू० १८॥
छाया-ततः खलु स सेनाबलस्य नेता वेष्टको यावत् भरतस्य राज्ञोऽग्रानीकम् आपातकिरातैः हतमथितप्रवरवोर यावत् दिशोदिशि प्रतिषेधितं पश्यति, दृष्ट्वा आशुरुतः रूष्टः चाण्डिक्यितः कुपितः मिसिमिसेमाणः कमलामेलम् अश्वरत्नं दूरोहति, दूरुह्य ततः खलुतम् अशीत्यङ्गुलोच्छ्रितम् नवनवत्यशैलपरिणाहम् अष्टशताजुलायतम द्वात्रिंशदङ्गुलोच्छ्रितशिरस्क चतुरङ्गुल कर्णकं विंशत्यलोच्छ्रितखुरं मुक्तोलीसंवृतवलितमध्यम् ईषदङ्गुलोप्रणतपृष्ट संनतपृष्ठं संगतपृष्ठं सुजातपृष्ठं प्रशस्तपृष्ठं विशिष्टपृष्ठम् एणा जानून्नतविस्तृतस्तब्धपृष्ठं वेत्रलताकशानिपाताडेल्लणप्रहारपरिवर्जिताङ्गम तपनीय स्थासकाहिलाणम वरकनकसुपुष्पस्थासकविचित्ररत्नरज्जुपार्व काञ्चनमणिकनकपवरक नानाबिघण्टिका
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #754
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे जालमौक्तिकजालकैः परिमण्डितेन पृष्ठेन शोभमानेन शोभमानम् कर्केतनेन्द्रनीलमरकतमसारगल्लमुखमण्डनरचितम् आविद्धमाणिक्यसूत्रकविभूषितं कनकमयपद्मसुकृततिलकं देवमतिविकल्पितं सुरधरेन्द्रवाहायोग्यावजम् सुरूपं द्रवत्पन्चचारुवामरमेलकं धरत् अनभ्रबाहम् अमेलनयनम् कोकासितवहलपत्रलाक्षं सदावरणनवकनकतप्ततपनीयतालुजिह्वाऽऽस्य श्रीकाऽभिषेकघोणं पुष्करपत्रमिव लिलविन्दुयुतम् अमञ्चलं चञ्चलशरीरं चोक्षचकपरिव्राजक इव अभिलीयमानम् अभिलीयमानं खुरवरणचच्चपुटैः धरणीतलम् अभिध्नदभिध्नवावपि चरणौ यमकसमकमुनाद्विनिर्गदिव शीघ्रतया मृणालतन्तूदुकर्माप निश्राय निश्राय प्रकामत् जातिकुलरूपप्रत्ययपशस्तद्वादशावतकविशुद्धलक्षणं सुकुलप्रसूतं मेधावि. भद्रविनीतम् अणुफतनुकसुकुमारलामस्निग्धच्छवि सुजातामरमनः पर्वनगरुडजयिचपल. शीघ्रगामीऋषिमिव शान्तिक्षमया सुशीष्यमिध प्रत्यक्षताधिनीतम् उदकहुतवहपाषाणपांशूकईमसशर्करसवालुकतटकटकविषमप्राग्भारगिरीदरीषु लघणप्रेरणनिस्तारणासमर्थम् अचण्ड पातित दण्डपाति अनश्रुपाति अकालतालु च कालहेषि जितानद्रम् गवेषकम् जितपरिपहम् जात्यजातीयम्, माल्लघ्राणम्, शुकपत्रसुवर्णकोमलम्, मनोऽभिरामं कमलामेलम् अश्वरत्न सेनापतिः क्रमेण समभिरूढः कुवलयदलश्यामल च रजनीकरभण्डलनिभम् शत्रजनविनाशनम् कनकरत्नदण्डम् नवमालिकापुष्पसुरभिगन्धि नाना मणिलताभक्तिचित्रम् च प्रधौत 'मिसिमिसित' तोक्ष्णधारम् दिव्यं खड्गरत्नम् लोके अनुपमानम् तच्च पुनर्वशरूक्षङ्गास्थिदन्त कालायसविपुललोहदण्डकवरवज्रभेदकं यावत् सर्वत्राप्रतिहतम् किं पुनर्जङ्गमानां देहेषु पञ्चाशदशैलानि दीर्घः स षोडशाङ्गुलानि विस्तीर्णः। अङ्गुिलश्रोणिकः ज्येष्ठ प्रमाणोऽसि भणितः ॥१॥ तत् असिरत्नं नरपतेः हस्तात् गृहीत्वा यत्रैव आपातकिराता स्तत्रैव उपागच्छति उपागत्य आपातकिरातेभ्यः सार्द्धम्, संगलग्नश्चाप्यभवत् ॥ ततः खलु स सुषेणः सेनापतिस्तानापातकिरातान् हतमथितप्रवरवीरघातित यावद् दिशोदिशि प्रतिषेधयति ॥सू०१८॥
टीका -- "तएणं से" इत्यादि
'तएणं से सेणाबलस्स णेा वेढो जाव भरहस्स रणो अग्गाणीय आवाडचिलाएहि हयमहियपवरवीर जाव दिसोदिसि पडि सेहि पासई' ततः स्वसैन्य प्रतिषेधनादनन्तरं खलु स सेनाबलस्य-सेनारूपस्य बलस्य नेता स्वामीवेष्टकः वस्तुमात्रविषयकोऽत्र
भरत सैन्य में क्या हुआ-- इसका कथन'तएणं से सेणाबलस्स णेया वेढो जाव भरहस्स' इत्यादि-सू० १८॥
टोकार्थ ----(तएण से सेणाबलस्स णेया) जव सेना रूप बल के नेता सुषेण नामकसेनापति ने (भरहस्स रण्णो) भरत महाराजा के (अग्गाणीयं आवाडचिलाएहिं हयमहियपवरवीरघाइयजाव दिसोदिसं पडिसेडिअं पासइ ) अपातीक को आपात किरातों के द्वारा हतमथित प्रवर वीर
ભરત સૈન્યમાં શું થયું ? તે સંબંધમાં કથન : 'त एणं से सेणाबलस्स णेया वेढो जाव भरहस्स' इत्यादि-सूत्र-१८ ।।
कार्थ-(त एणं से सेणाबलस्स णेया) न्यारे सेना३५ जना नेता सुषे सेनापति ( भास्स रणो) मरत ना (अग्गाणीय आवाडचिलाएहि हयमयिपवरवीरघाइय
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #755
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका ४० वक्षस्कारः सू०१८ भरतसैन्यस्थितिदर्शनम्
৩৪ই सेनानी सत्कः सम्पूर्ण पूर्वोक्तो ग्राह्यः स सुषेणः यावत् भरतस्य राज्ञोऽग्रानीकम् अग्रसैन्यसमूहम् आपातकिरातःहतमथित प्रवरवीरघातित यावत् प्रतिषेधितं यावत्पदान विडिय चिंधद्धयपडागं किच्छप्पाणोवगयं' इति ग्राह्यम् तथा च केचित् हताः केचित् मथिताः ताश्च प्रवरवीरा यत्र तत्तथा, एवं विपतितचिह्नध्वजपताकम् विपतिताः भ्रष्टाः चिह्नप्रधानाः ध्वजाः गरुडध्वजादयः पताकाः तदितरध्वजाः सन्ति यत्र ततथा एवं कृच्छप्राणोपगतम् कृच्छेण कष्टेन प्राणान उपगतं प्राप्तम् कथमपि धृतप्राणमित्यर्थः दिशोदिशि अभिप्रेतदिशोऽस्यां दिशि प्रतिषेधितम् आपातकिरातैः युद्धान्निवारितम् अग्रानीकं सैन्यसमूह पश्यति भरतस्य सुषेण नामा सेनापतिः 'पासित्ता' दृष्ट्वा 'आसुरुत्ते रुठे चंडिक्किए कुविए मिसिमिसेमाणे कमलामेलं आसरयणं दुरूहइ' आशुरुप्तः शीघ्रं कृद्धः रूष्टः तोषरहितः चाण्डिक्यितः रोषयुक्तः कुपितः क्रुद्धः मिसिमिसेमाणः कोपातिशयात् दीप्यमानः-जाज्वल्यमानः कमलामेलं नामाश्वरत्नं दुरोहति आरोहति 'दुरुहिता' दुरूह्यआरूह्य अथ अश्वरत्नवर्णनमाह-'तएणं तं असीइमंगुलमूसि' इत्यारभ्य 'सेणावई कमेण समभिरूढे' इत्येतदन्तेन सूत्रेण पदयोजना तत इति क्रियाक्रमसूचकं वचनं तं प्रसिद्धगुणं नाम्ना कमलामेलम् अश्वरत्न सेनापतिः क्रमेण सन्नाहादि परिधानविधिना समभिरूढः, आरुढः कीदृशम् अश्वरत्नमित्याह-'असीइमंगुलमूसिअं' इति, अशीत्यङगुलोच्छ्रितम् अशीत्यगुलानि उच्छ्रितम् अशीत्यगुप्रमाणकम् अङ्गुलं यवमानम् इति वाला-जिसमें अनेक योधाओको मार दिये गये हैं और अनेक श्रेष्ठयोद्धाओंको जिस में घायल कर दिये गये हैं-ऐसा देखा "यहां यावत् पद से" विवडियचिंघद्धयपडागं, किच्छप्पाणोवगयं" इन पूर्वोक्तविशेषणों का ग्रहण हुआ है । तो (पासित्ता ) देखकर ही वह ( आसुरत्ते. रुद्रे, चंड क्किए, कुविए, मिसमिसेमाणे कमलामेलं आसरहं दुरूहइ) एक साथ ही अत्यंत क्रुध हो गया, उसे थोड़ा सा भी संतोष नहीं रहा, स्वभाव में उसके रोष भर गया इस तरह वह कुपित और कोप के अतिशय से जलता हुआ कमलामेल नाम के अश्वरत्न पर सवार हुआ । अश्वरत्न का वर्णन-( असीइमंगुलमूसिअं) यह अश्वरत्न ८० अस्सी अंगुल ऊँचा था। एक यव का जितना प्रमाण होता है, उतने ही प्रमाण वाला एक अंगुल होता है ऐसा वाचस्पति का मत है जाव दिसो दिसि पडिसेहि पासइ) २५यानी न मापात राती १ तमथित प्र१२ वीर યુક્ત કે જેમાં અનેક યોદ્ધાઓ હણાયા છે તેમજ અનેક યોદ્ધાઓ ઘવાયા છે તેમ જોયું. मही यावत् ५४थी ('विडियचिंधद्धयपडारां किच्छप्पाणोवगयं") से पूर्वरित विशेषानु घडण थयु छ. ता (पासित्ता) ने त ( आसुरत्ते, रुठे, चंडक्किए, कुविए, मिसमिसेमाणे कमलामेलं आसरहं दुरूहइ) ते दम दुद्ध थई गया. तेन था। ५५ सतोष રહ્યો નહિ. તેના સ્વભાવમાં રોષે ભરાઈ ગયે. આ પ્રમાણે તે કુપિત અને કેપના અતિશય આવેશથી પ્રજ્વલિત થતા કમલાલ નામક અશ્વરત્ન ઉપર સવાર થયા. તે અશ્વરત્નનું qएन 240 प्रभारी छ- (असीइ मंगुलमूसि) मे श्रे४ भव ८० मे सी शुस यो ता.
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #756
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४४
__ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे वाचस्पतिः तत्र अङ्गे बर्बाहुलकात् उलः अङ्गुल चात्र मानविशेषः ‘णवणउइमंगुलपरिणाह, नबनवत्यङ्गुलपरिणाहम् तत्र नवनवत्यगुलानि- एकोनशताङ्गुलप्रमाणः परिणाहो मध्यपरिधिर्यस्य ततथा पुनः कीदृशम् 'अट्ठसयमंगुलमायतं' अष्टशताङ्गुलमायतम् अष्टोत्तरशताङ्गुलानि आयतं दीर्घम्, सर्वत्र मकारोऽलाक्षणिकः, तुरगाणां तुङ्गत्वं खुरत आरभ्य कर्णावधि परिणाह: विशालता पृष्ठपाश्र्बोदरान्तरावधि आयामो मुखादापुच्छमूलम् उक्तं च परासरेण -
"मुखादापेचकं दैर्घ्य पृष्ठपाश्र्बोदरान्तरात ।।
आनाह उच्छ्रयः पादाद्, विज्ञेयो यावदासनम् ॥१॥ तत्रोच्चत्वसङ्ख्यामेलनाय साक्षादेव सूत्रकृदाह-'बत्तीस मंगुलमूसिबसिरं' द्वात्रिंशदङ्गुलोच्छितशिरस्कम् तत्र द्वात्रिंशद् अङ्गुलानि द्वात्रिंशदगुलप्रमाणम् उच्छुितं शिरो यस्य तत्तथा, पुनः कीदृम् 'चउरंगुलकन्नागं' चतुरङ्गुलकर्णकम् - चतुरङगुलप्रमाणकर्णकम् इस्वकर्णस्य जात्यतुरगलक्षणत्वात्, अनेन कर्णयोरुच्चत्वेन अस्याश्वअङ्ग शब्द से उल प्रत्यय करने पर अङ्गुल शब्द की निष्पत्ति होती है। यह एक प्रकार का मान विशेष है । (णवणउइमंगुलपरिणाह) इस अश्वरत्न की मध्यपरिधि ९९ नन्नाणु अंगुल प्रमाणथी। (अट्ठसयमंगुलमायत) १०८ एक सो आठ अंगुल की इसकी लम्बाई थी। यहां सर्वत्र मकार अलाक्षणिक है-घोड़ो की ऊंचाई का प्रमाण खुर से लेकर कान तक नापी जाती है परिणाह विशालता-पृष्ठ भाग से लेकर उदर तक मानी जातो है । तथा आयाम-मुख से लेकर पुच्छ के मूल तक गिनी जाती है । परासर ने ऐसा हो कहा है ..... मुखादापेचकं दैर्ध्य पृष्ठपाश्र्वोदरान्तरात् । आनाह उच्छ्रयः पादाद् विज्ञेयो यावदासनम् ॥१॥
( बत्तीसमंगुलमूसियसिरं ) ३२ अंगुल प्रमाण इस अश्वरत्न का मस्तक था ( चउरंगुलकन्नागं' चार अगुल प्रमाण इसके कर्ण थे । छोटे कान श्रेष्ठ घोडे होने के चिन्ह माने जाते हैं। इसी से धोड़े का यौवन स्थिर रहता हुआ कहा गया है। यहां पर योजना એક યવનું જેટલું પ્રમાણ હોય છે, તેટલા પ્રમાણુવાળા એક, અંગુલ હોય છે એવો વાચસ્પતિને મત છે. અંગ શબ્દને “પુત્ર પ્રત્યય કરવાથી અંગુલ શબ્દની નિષ્પત્તિ થાય छ.
२ भा५ विशेष छ. (णवणउइमंगुलपरिणाहं) मे स ननी भष्य परिधि नपा अशुल प्रभावामीहती (अठसयमंगुलमायतं) १०८ मे से। मा। અંગુલ જેટલી એમની લંબાઈ હતી. અહીં સર્વત્ર મકાર અલાક્ષણિક છે. ઘડાઓની ઊંચાઈનું પ્રમાણ ખરીથી કાન સુધી માપવામાં આવે છે. પરિણાહ-વિશાલતા-પૃષ્ઠભાગથી માંડીને ઉદર સુધી માપવામાં આવે છે તેમ જ આયામ મુખથી માંડીને પૂછના મૂળ સુધી માપવામાં આવે છે. પરાસરે આ પ્રમાણે જ કહ્યું છે – मुखादापेचक दैर्ध्य पृष्ठपाचोदरान्तरात् । आनाह उच्छ्रयः पादाद् विज्ञेयो यावदासनम् ॥
(बत्तीस मंगुलमूसियसिरं ) 3२ मत्रीसमक्ष प्रभा मश्वरत्ननु भस्त तु . (चउरं. गुलकन्नाग) या अशुभ प्रभा ना ४ ( 311 ) al. नाना न श्रे४ घाना रक्षा
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #757
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ० वक्षस्कारः सू० १८ भरतसैन्यस्थितिदर्शनम्
७४५
रत्नस्य स्थिरयौवनत्वमभिहितं शङ्कुकर्णत्वात् अत्र योजनायाः क्रमप्राधान्येन पूर्वम् कर्णविशेषण ज्ञेयं पश्चात् शिरसः अश्वश्रवसो मूर्ध्न उच्चतरत्वात् पुनः कीदृशम् 'बीस अंगुलवाहाग' विंशत्यङ्गुलबाहाकम्, २० विंशत्यङ्गुलप्रमाणा बाहा - शिरोभागाधोवर्त्ती जानूरोरुपरिवर्त्ती प्राकचरण भागी यस्य तत्तथा 'चउरंगुलजाणू कं' ४ चतुरङ्गुलजानुकम् तत्र चतुरङ्गुलप्रमाणं जानु बाहुजंघासन्धिरूपोऽवयवो यस्य तत्तथा, तथा 'सोलअगुलजंघागं' षोडशाङ्गुलजंघाकम् तत्र १६ षोडशाङ्गुलप्रमाणा जंघा - जान्वधोवती खुराafararat यस्य तत्तथा, पुनश्च कीदृशम् ' चउरंगुलम् सिअखुरं' चतुरगुलोच्छ्रितखुरम्, तत्र ४चतुरङ्गुलोच्छ्रिताः खराः पादतलरूपाः अवयवा यस्य तत्तथा, एषामवयवानामुच्चत्वमीलने सर्वसङ्ख्या ८० अशीत्यगुलरूपा, मकारः सर्वत्रालाक्षणिकः सम्प्रति अवयवेषु लक्षणोपेतत्वं सूचयति 'मुत्तोलीसंवत्तवलिअमज्झं' मुक्तोली संवृत्तवलितमध्यम् तत्र मुक्तोलीनाम अघ उपरि च सङ्कीर्णा मध्येतु ईषद्विशाला कोष्ठिका तद्वत् संवृत्तं सम्यग्वर्तुलं वलितं वनस्वभावं नतुस्तन्धं मध्यं यस्य तत्तथा परिणाहस्य मध्यपरिधिरूपस्यात्रैव चिन्त्यमानत्वादुचिता इयमुपमा 'इसि अंगुलपणयपट्ट' ईषदङगुलप्रणकी क्रम प्रधानता लेकर पहिले कर्ण का विशेषण पश्चात् शिर का विशेषण जानना । क्योंकि घोड़े के दोनों कान मस्तक की आपेक्षा उच्च होते हैं । ( बीसइ अंगुलवाहाग ) इसकी शिरोभाग के अधोवर्ती और दोनों जानुओं के उपरिवर्ती ऐसा चरणों का प्रथम भाग - गर्दन के नीचे का भाग २० वीस अंगुल प्रमाण था ( चउरंगुलजाणूक सोलस अंगुल जंघाग ) चार अंगुल प्रमाण इसका जानु था - बाहु और जंघा का सन्धिरूप अवयव था । १६ सोलह अंगुल प्रमाण इसकी जंघा थी - जानु के नीचे का खुरों तक का अवयवरूप भाग था ( चउरंगुलमूसियखुरं ) चार अंगुल ऊँचे इसके खुर थे । ( मुत्तोलीसं वत्तवलियमज्झ ) मुक्तोली - नीचे ऊपर में संकण तथा मध्य में थोड़ी विशाल ऐसी कोष्ठिका के जैसा इसका अच्छी तरह से गोल एवं वलित वलन स्वभाव को स्तब्ध स्वभाव का नहीं मध्य भाग था ( ईसिं अंगुल મનાય છે. એનાથી જ ઘેાડાનુ યૌવન સ્થિર રહે છે, આમ કહેવાય છે. અહી' ચેાજનાની ક્રમ પ્રધાનતા લઈને પહેલાં કણ' (કાન)તુ વિશેષણ અને ત્યાર બાદ શિનું વિશેષણ જાણવુ लेऽो. उभडे घेाडाना भन्ने । शिरनी अपेक्षा या होय छे. ( बीसइ अंगुलवाहागं ) એની ખેાહા– ( શિરેાભાગના અધેવતી અને બન્ને જાનુએના ઉપરને ચરણાને પ્રથમ लाग-ग्रीवानी नीयेनेा लाग) २० बीस म गुस प्रमाण् हती. ( चंगुल जाणूकं सोलस अंगुलजंघागं ) यार अशुद्ध प्रभाश सेनो भनुभाग इता - मेटले ! जाडु भने धाना संधि રૂપ અવયવ હતા. ૧૬ સેાળ અંગુલ પ્રમાણ એની જંઘા હતી-એટલે કે જાનુની નીચેના ખુર सुधीने। अवयव ३५ भाग हुते। ( चउरंगुलमूसियखुरं ) यार गुल थी मेनी मरीओ हती (मुत्तोलीसं वत्तवलियमज्झ ) भुक्तोबी - नीचे - उपरमां संडी तथा मध्यमां વિશાળ એવી કાષ્ઠિકા જેવા એના સારીરીતે ગાળ તેમ જ વિલત-વલન સ્વભાવને, નહિ કે
९४
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #758
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४६
___ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे तपृष्ठम् तत्र ईपदङ्गुलं यावत् प्रणतं नन्तुमारब्धम् अतिप्रणतस्योपवेष्टु दुखावहत्वात् पृष्ठम् पर्याणस्थानं यस्य तत्तथा आरोहकसुखावहपृष्ठकमित्यर्थः, पुनः कीदृशम् 'संणयपटुं' संनतपृष्ठम् तत्र सम्यग् अधोऽधः क्रमेण नतं पृष्ठं यस्य तत्तथा, तथा 'संगयपटुंसंगतपृष्ठम् संगतदेह प्रमाणोचितं पृष्ठं यस्य तत्तथा, तथा 'सुनायपटुं' सुजातपृष्ठम् सुजातं जन्मदोषरहितं पृष्ठं यस्य तत्तथो, तथा 'पसत्थपटुं' प्रशस्तपृष्ठम् तत्र प्रशस्त शालिहोत्रलक्षणानुसारि पृष्ठं यस्य तत्तथा, किंबहुना ? 'विसिदुपटुं' विशिष्टपृष्ठं प्रधानपृष्ठम् भणितं पृष्ठे पर्याणस्थानवर्णनम्, अथ तत्रैवावशिष्टभागं विशिनष्टि 'एणीजाणुण्णयवित्थयथद्धपटुं' एणीजानुन्नताविस्तृतस्तब्धपृष्टम् तत्र एणी हरिणी तस्याः जानुवदुन्नतम् उभयपार्श्वयो विस्तृतं च चरमभागे स्तब्धं सुदृढं पृष्ठं यस्य तत्तथा, पुनः कीदृशम् 'वित्तलयकसणिवाय अंकेल्लणपहारपरिवज्जिअंग' वेत्रलता कशानिपाताङ्केल्लणप्रहारपरिवर्जिताङ्गम् तत्र वेत्रो जलवंशः लता वेणुलता चर्मदण्डः 'चावुक' इति प्रसिद्धः, तेषां निपातैस्तथा अङ्केल्लणप्रहारैः तर्जनकप्रहारैः तर्जनकविशेषाघातैश्च परिवर्जितम् अश्ववाहमनोऽनुकूलचरित्वात् अङ्गं यस्य तत्तथा, तथा 'तवणिज्जथासगाहिलाणं' तपनीयस्थासकाहिलाणम्, तत्र तपनीयमयाः 'सुवर्णमयाः' स्थापणयपद्रं संणयपटुं सुजायपट्ट पसत्थपट्ट विसिद्धपट्ट ) जब आरोहक इसके ऊपर बैठता था तो इसका पृष्ठ भाग थोडे से अंगुल प्रमाण तक झुक जाता था । वह पृष्ठ भाग इसका नीचे नीचे के क्रम से नत था, संगत था-देह प्रमाण के अनुरूप था, सुजात था-जन्म दोष रहित था-तथा प्रशस्त था- शालिहोत्र लक्षण के अनुसार था-अधिक क्या कहें-वह पृष्ठ भाग इसका एक विशिष्ट ही प्रकार का पृष्ठ था ( एणुजाणुण्णयवित्थय थद्ध पट्ठ वित्तलयक सणिवाय अंकेल्लणपहारपरिवज्जिअंग ) वह पृष्ट इसका हरिणीको जंघाओं की तरह उन्नत था-और दोनों पार्श्व भागों में विस्तृत था एवं चरम भाग में स्तब्ध था-सुदृढ था । इसका शरीर वेत्र, या लता, या कशा-कोडा, इनके आघातों से तथा इसी प्रकार के और भी जो तर्जनक विशेष हैं उनके आघातों से परिवर्जित था। क्योंकि इसको चाल अपने उपर सवार स्त स्वभावना-मेन। मध्यमा ता. (ईसि अंगुलपणयपटुं संणयपटुं सुजायपटुं पसाथपढे विसिट्ठपटठं) यारे मारे। अनी ५२ मेसता त्यारे अनी ४मा અંગુલ પ્રમાણ જેટલે નમ્ર થઈ જતા હતા. તે પૃષ્ઠ ભાગ એ અને નીચે–નીચેના- કમથી નત હતા, સંગત હતો, દેહ પ્રમાણાનુરૂપ હતે, સુજાત હત -જન્મ દેષથી રહિત હતાં, પ્રશસ્ત હોતે, શાલિહોત્રના લક્ષણ મુજબ હતું, વધારે શું કહીએ તે અશ્વને પૃષ્ઠભાગ
विशि०४ प्रश्न हता. (एणु जाणुण्णय वित्थय थद्धपढें वित्त लयकस अकेल्लणपहारपरिवजिअगं ) अश्वन ०४माणिनी धामनी म उन्नत હત અને બને પાશ્વભાગોમાં વિસ્તૃત હતા તેમ જ ચરમ ભાગમાં સ્તબ્ધ હતે, સુદઢ હતો. એ અશ્વનું શરીર વેત્ર, લતા કે કશા (કેડા) એ સર્વના આઘાતોથી તેમજ એ જાતના બીજા તજનક વિશેષ હોય છે. તેમના આઘાતથી પરિવર્જિત હતું. કેમકે એની ચાલ,
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #759
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ० वक्षस्कारः सू०१८ भरतसैन्यस्थितिदर्शनम्
७४७ सकाः दर्पणाकाराः अश्वालङ्कारविशेषा यत्र तदेवंविधम् अहिलाणं मुखसंयमनविशेषो यस्य तत्तथा सुवर्णमयलगामयुक्तमित्यर्थः तथा 'वरकणगमुफुल्लथासगविचित्तरयणरज्जुपासं' वर कनकमुपुष्पस्थासकविचित्ररत्नरज्जुपार्श्वम् तत्र वरकनकमयानि मुष्ठ शोभमानानि पुष्पाणि स्थासकाश्च अश्वालङ्कारविशेषाः तैर्विचित्रा रत्नमयी रज्जुः पार्श्वयोः पृष्ठोदरान्तवयवयवविशेषयोर्यस्य तत्तथा बध्यन्ते हि पट्टिकाः पर्याणदृढीकरणार्थमश्वाकनामुभयोः पाश्च योरिति तथा 'कंचणमणिकणगपवरगणाणाविह घंटिआजालमुत्तियाजालएहिं' काञ्चनमणिकनकप्रवरकनानाविधघण्टिकाजालमौक्तिकजालैः तत्र काश्चनयुतमणिमयानि केवल कनकमयानि च प्रवरकाणि पत्रिकाभिधानभूषणानि अन्तराऽन्तरा येषु तानि तथाभूतानि नानाविधानि घण्टिकाजालानि मौक्तिकजालानि च तैः 'परिमंडियेणं पटेण सोभमाणेण सोभमाणं परिमण्डितेन विभूषितेन पृष्ठेन शोभमानेन शोभमानम् 'कक्केयणइंदनीलमरगरमसारगल्लमुहमंडणरइअं' कर्केतनेन्द्रनीलमरकतमसारगल्लमुखमंडलरचितम् तत्र कर्केतनः रत्नविशेषः इन्द्रनीलः इन्द्रधनुर्वत् नीलः ईषत् नीलवर्णरत्नविशेषः अतसीवर्णवत्, मरकतः नील-रत्नविशेष: दुर्वावर्णवत् मरतगल्लः एकप्रकारक रत्नविशेष तैः रचितं सज्जितं निर्मितं मुखमण्डलं यस्य तत्तथा तत् अथवा अस्य स्थापिहुए चक्रवर्ती के मनोऽनुकूल होती थी। ( तवणिज्जथासगाहिलाणं ) इसके मुख ऊपर की जो लगाम थी वह सुवर्णनिर्मित स्थासकों से-दर्पणाकारके अलङ्कारो से युक्त थी, ( वरकणगसुफुल्ल थासगदिचित्तरयणरज्जुपासं ) इसकी तंगरूप जो रस्सी थी वह रत्नमय थी एवं वरकनकमय सुन्दर पुष्पों से तथा स्थासकों से अलंकारविशेषों से विचित्र थी ( कंचणमणिकणगपयरगणाणाविह घंटियाजालमुत्तियाजालएहिं परिमंडि येणं पटेण सोभमाणेण सोभमाणं ) काञ्चन युक्तमणिमय और केवल कनकमय ऐसे पत्रक नामके अनेक भूषण बीच-२ में जिनमें जरे हुए हैं ऐसे अनेक प्रकार के घण्टिकाजालों से तथा मौतिक जालों से परिमंडित सुन्दर पृष्ठ से जो सुशोभित है। ( कक्केयण इंदणीलमरगयमसारगल्लमुहमंडणरइअं) कर्केतन इन्द्रनीलमणि, मरकतमणि, एवं मसारगल्ल इन सबसे जिसका मुखमंडलसज्जित किया गया है। सनी ०५२ सवार थये। यता ना मन भु४५ ४ थती ती. (तवणिजथासाहिलाण) એના મુખની જે લગામ હતી તે સુવર્ણ નિમિત સ્થાસકથી દર્પણાકારના અલંકારોથી युक्त हता. ( वरकणव सुफुलथासगविचित्तरयणरज्जुपासं ) नी त ३५ २ राशता તે રત્નમય હતી તેમજ વ૨ કનકમય સુંદર પુથી તથા સ્થાસકથી અલંકાર વિશેષોથી વિચિત્ર हती. (कंचणमणिकणगपयरगणाणाविह घंटियाजालमुत्तियाजालेहिं परिमंडियेणं पटेण सोभमा णेण सोभमाण) यन युत भविभय भने ३४ नभय वा पत्राना मन मानुष। મધ્યમાં જેમનામાં જડિત છે, એવા અનેક પ્રકારના ઘટિકા જાથી તેમજ મૌક્તિક જા साथी परिभडित सु२ ४था रे सुशालित छ. (कक्केयण इंदणीलमरगयमसारगल्लमुह मंडणरइ) तन-छन्द्रनामा भ२४तमा तम मसा२८ मे सवेथा रेनु भुम મંડળ સજિત કરવામાં આવેલ છે અથવા એ પૂર્વોક્ત સ્થાપિતકકેતનાદિ રનમાં જેના
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #760
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४८
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे तेषु उक्त रत्नविशेषु प्रतिबिम्बितानि अनेकमुखमण्डलानि तैः रचितं सुशोभितम् पुनः कीदृशमश्वरत्नम् 'आविद्धमाणिक्कसुत्तगविभूसिय' आविद्धमाणिक्य सूत्रकविभूषितम् तत्र आविद्धमाणिक्यं सूत्रकम् अश्वमुखभूषणविशेषस्तेन विभूषितं शोभितम् 'कणगमयपउमसुकयतिलकं' कनकमयपद्मसुकृततिलकम् तत्र कनकमयपझेन सुष्टुकृतं तिलकं यस्य तत्तथा 'देवमइविकप्पि' देवमतिविकल्पितम् तत्र देवमत्या देवचातुर्येण विविधप्रकारेण कल्पितं सृष्टम् 'सुरवरिंदवाहणजोग्गावयं' सुरवरेन्द्रवाहनयोग्यवज्रम्, तत्र सुरवरेन्द्रवाहनम् उच्चैः श्रवा इन्द्रस्य अश्वः तस्य योग्यः मण्डलीकरणाभ्यासः गोलाकारभ्रमणरूपगमन तस्येतिभावः तस्याः व्रजम् प्रापकम् व्रजगतावित्यस्माद च प्रत्ययः तथाः 'सुरुवं' सुरूपम्-सुन्दरम् पुनः कीदृशम् 'दूइज्जमाणपंचचारुचामरामेलग धरेंत' द्रवत् पञ्चचारुचामरमेलकं धरत् तत्र द्रवन्ति इतस्ततो दोलायमानानि सहज चञ्चलाङ्गत्वाद् गलभालमौलिकर्णद्वयमूलनिवेशितत्वेन पञ्चसमयकानि यानि चारुणि चामराणि तेषां मेलकः एकस्मिन् मूर्द्धनिसङ्गमस्तं धरद् वहत्, मूले चामरा इत्यत्र स्त्रीनिर्देशः समयसिद्ध एव अथवा-इन पूर्वोक्त स्थापित कर्केतनादि रत्नों में जिसके अनेक मुखमंडल प्रतिविम्बित हो रहे हैं, इससे जो वड़ा सुहावना लग रहा हैं । ( आविद्ध माणिक्कसुत्तगविभूसियं ) जिसमें माणिक्य लगे हुए है ऐसे सूत्रक अश्वमुख भूषणविशेष से जो विभूषित है (कणगामय पउमसुकयतिलकं) कनकमयपन से जिसके मुख ऊपर अच्छी तरह से तिलक किया गया हैं ( देवमइविकप्पियं) देवोंने अपनी बुद्धि की चतुराई से जिसकी रचना को है ( सुरवरिंदवाहणजोग्गावयं सुरूवं दुइज्जमाण पंचचारुचामरामेलगं धरेतं ) सुरेन्द्र इन्द्र का जो वाहनभूत अश्व है जिसका कि नाम उच्चैश्रवा है । उसको जो योग्या -मण्डलाकाररूप भ्रमण-गोलाकारभ्रमणरूप गमन-उस गमन को यह प्राप्त करनेवाला है । अर्थात् इसको चाल इन्द्र के घोड़ा जैसी है । यह वड़ा सुन्दर है-अच्छे रूप वाला है । पांच स्थानों में गले में भाल में, मौलि में, और दोनों कानों में निषेशित हलते हुए पांच सुन्दर चामरों के मिलाप को जो मस्तक पर धारण करता है। यहां मूल में चामर शब्द को जो स्त्रीलिङ्ग रूप से कहा गया है वह स्व समय में इसकी ऐसी અનેક સુખમંડલ પ્રતિબિંબિત થઈ રહ્યા છે, એથી તે અતીવ રોહામણો લાગી રહ્યો છે. (आविद्धमाणिक्कसुत्तगविभूसियं) रेभा भासियति छ, सेवा सूत्र अश्वभुम भूषण विशेष- थारे विभूषित छ. ( कणगामय पउमसुकयतिलकं) नभय पया ना भुम 6५२ सारी रात ति: ४२वामां आवे छे. (देवमविकप्पियं ) वो पातानी मुद्धिना असताथीनी स्यना ४री छे. (सुरवरिंदवाहणजोग्गा वयं सुरुवं दूइज्जमाण पंच चारु चामरामेलगं धरत) सुरेन्द्र -छन्द्रन पाइनभूत म छ, रेनु नाम न्यैः अव छતેની જે યોયા- મડળાકાર રૂ૫ ભ્રમણ- ગોળાકાર બમણું રૂપ ગમન- તે ગમનને એ પ્રાપ્ત કરનાર છે. એટલે કે એ અશ્વની ચાલ ઇના અશ્વ જેવી છે. એ અશ્વ અતીવ છે. સદર ૩૫વાળે છે. પાંય સથાનમાં-ગળામાં, ભાલમાં,મૌલિમાં અને બન્ને કાનમાં નિવે શિત હાલતા પાંચ સુંદર ચામરના મિલાપને જે મસ્તક ઉપર ધારણ કરે છે. અહીં મૂળમાં
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #761
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ० वक्षस्कारः सू०१८ भरतसैन्यस्थितिदर्शनम्
७४९ गौडमतेन वा चामरा इत्यावन्तः शब्दः अथ देवमतिविकल्पितादि विशेषणविशिष्ट उच्चैःश्रवानाम शक्रहयोऽपि स्यादित्याह-'अणभवाह' अनभ्रवाहम्-अनभ्रचारि अभ्र वाहः अथवा अनभ्रवाहम् अभ्रे-आकाशे अनागामि इत्यर्थः इन्द्रतुरगस्तु अकाशमार्गगामी एतावान् भेदः इन्द्रावस्तदन्यम् 'अभलणयणं' अभेलनयनम्-अभेले असंकुचिते नयने यस्य तत्तथा अतएव 'कोकासिअबहलपत्तलच्छं' कोकासिते विकसिते बहले दृढे अनश्रुपातित्वात् पत्रले-पक्ष्मवती न तु ऐन्द्र लुप्तिकरोगवशाद्रोमरहित अक्षिणी यस्य तत्तथा 'सयावरणनवकणगतवियतवणिज्जतालुजीहासयं' सदावरणनवकनकतप्ततपनीयतालुनिहास्यम् तत्र सदावरणे शोभायं दंशमशकादिरक्षार्थ वा प्रच्छादनपटे नवकनकानि नव्यस्वर्णानि यस्य तत्तथा स्वर्णतन्तु स्यूत प्रच्छादनपटमित्यर्थ , तप्ततपनोयं तापित रक्तसुवर्णम् तद्वद् अरुण तालुजिहे यत्र तदेवंविधमास्यं मुखम् यस्य तत्तथा ततः पूर्वविशेषणेन कर्मधारयः पुनः कीदृशम् 'सिरिआभिसे अघोणं' श्रीकाभिषेकघोणम् तत्र श्रीकाया लक्ष्म्या अभिषेकः अभिषेचनं नाम शरोरलक्षणं घोणायां नासिकायां यस्य तत्तथा 'पोक्खरपत्तमिवसलिलविंदुजुयं' पुष्करपत्रमिव सलिलबिन्दुयुतम् यथा पुष्पकरषत्रं कमलपत्रं हो प्रसिद्धि है इसलिये कहा गया है। अथवा गौड के मतानुसार चामर शब्द आबन्त है इसलिये इसे यहां आबन्त कहा गया है । ( अणभवाहं ) यह अश्वरत्न अनभ्र चारी था । इन्द्र का अतिप्रिय उच्चैःश्रवा नाम का घोड़ा अभ्रंचारी होता है । पर यह ऐसा नहीं था । (अमेलणयणं, कोकासियबहलपत्तलच्छं, सयावरणणवकणगतवियतवणिज्जतालु जोहासय ) इसकी दोनों आँखें असंकुचित थीं । अतएव वे विकसित थीं, बहल-दृढ़-थीं, और पत्रल- पक्ष्मवती थी। दंशमशकादि के निवारण करने के लिये या शोभा के लिये इसके प्रच्छादन पट में नवीन स्वर्ण के तार गुंये हुए थे। मर्थान् इसका जो प्रच्छादन पट था वह स्वर्ण के तंतुओं का बना हुआ था। तथा इसके मुख के तालु और जिहा ये दोनों तापितरक्त सुवर्ण की तरह अरुण थे । (सिरियाभिसे अघोणं ) लक्ष्मी के अभिषेक का शारीरिक लक्षण इसकी नाप्तिका के उपर था। ચામર શબ્દને જે સ્ત્રીલિંગ વાચક કહેવામાં આવેલ છે, તે તત્કાલીન સમયમાં એની એવી જ પ્રસિદ્ધિ હતી એથી આમ કહેવામાં આવેલ છે. અથવા ગૌડના મત પ્રમાણે ચામર શબ્દ मान्त छ. मेथी ४ मे माही Ind हेवामा मावस छे. (अणभवाहं) से શ્રેષ્ઠ અશ્વ અનર્ભચારી હતા. ઈન્દ્રને ઉંચી શ્રવા નામક અAવ અજૅચારી હોય છે પરંતુ से अ माशयारी नहता. अमेलणयणं कोकासियबहलपत्तलच्छ, सयावरणणवकजगतवियतवणिज्जतालुजीहासयं ) अनी मन्ने मान सथित हती. मेथी ते वि સિત હતી. બહલ- દઢ હતી અને પત્રલ- ૫ક્ષ્મવતી હતી. દંશ મશકાદિ ના નિવારણ માટે અથવા શોભા માટે એના પ્રછાદન પટમાં નવીન સ્વર્ણન તારો ગ્રથિત હતા. એટલે કે જે પ્રછાદન પટ હતું તે સ્વર્ણન તંતુઓથી નિર્મિત હતું. તેમજ એના મુખના તાલ અને शिक्षा से पन्ने तापित २५त सुपानी म अरु तi. (सिरियाभिसेअघोणं) सभीन। अलिषेनु शारीरि क्षए भेनी नcिh 6५२ हेतु. (पोक्सरपत्तमिवसलिलबिदुजुयं)
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #762
--------------------------------------------------------------------------
________________
७५०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे जलान्तरस्थं वाताहतजलबिन्दुयुतं भवति तदेवमपि सलिलं पानीयं लावण्यमित्यर्थः तस्य बिन्दवः छटास्तैर्युतम् अत्र बिन्दुग्रहणेन प्रत्यक्षं लावण्यं सूचितम् लोकेऽपि प्रसि. द्धमेतत् मुखेऽस्य पानीयमिति 'अचंचलं' अचञ्चलम् स्वामिकार्ये स्थिरम् साधुवाहित्वात 'चञ्चलसरीरं' चश्चलशरीरम् जातीस्वभावात् अथ यदि चञ्चलशरोरं तदाऽमेध्य अपवित्र वस्तुष्वपि स्वाङ्गप्रवर्तकं स्यादित्याह-'चोक्ख वरगपरिव्वायगोविव हिलीयमाणं हिलीयमाणं' चोक्षचरकपरिव्राजक इव अभिलीयमानम् अभिलोयमानम् तत्र चोक्षः कृतस्नानादिना पवित्रः चरको-घाटिमिक्षाचरम्यः द्वित्रिः संघीभूतः सन् भिक्षां चरति स त्रिदण्डी संन्यासि विशेष इत्यर्थः एतादृशः यथा पवित्रः संघीभूतः भिक्षाचरपरिव्राजकः अशुचि संसर्गशङ्कया कुस्सितस्थानतः आत्मानं पृथक् करोति तथा इदमवि अश्वरत्नम् कुत्सितस्थानमार्ग परित्यजन् पवित्रस्थानसुगम्यमार्गमेवावलम्बते इति भावः परिव्राजको मस्करी भिक्षुः ततश्चरकसहितः परिव्राजकः चरकपरिव्राजकः प्रथमा द्वितीयार्थे तेन चरकपरित्रा(पोक्खरपत्तमिव सलिलबिंदुजुयं ) जिस प्रकार कमल पत्र सलिलबिंदुओं से युक्त होता है । उसी प्रकार इसका प्रत्येक शरोरिक अवयव लावण्य की बिन्दुओं से-छटाओं युक्त था । सलिल शब्द से यहां अश्वरत्न के पक्ष से पानोय-लावण्य -गृहीत हुआ है। लोक में मो "अस्य मुखे पानीयं' ऐसा व्यवहार होता देखा जाता है। (अचंचलं ) स्वामी के कार्य में यह चञ्चलता से रहित था स्थिरथा- (चंचलसरीरं) परन्तु जातीस्वभाव से ही यह शरीर में चञ्चलतावाला था (चोक्ख चरगपरिवायगोविव हिलोयमाणं २ खुरचलणचच्चपुडेहिं धरणिअलं अभिहणमाणं २ दोविय चलणे जमगसमगं) जिस प्रकार चोखा स्नानादि से शुद्धशरीरवाला -- चरक - संन्यासी • मस्करो अशुची पदार्थ के संसर्ग हो जाने की शंका से - अर्थात् अपवित्र पदार्थ का संसर्ग मुझे न हो जावे - इस तरह अपने को सुरक्षित रखता है कुत्सित स्थान से अपने को दूर रखता है उसी तरह यह अश्वरत्न भी उबड़ खाबड अथवा कुत्सित - अपवित्र - स्थानों को छोड़ता हुआ जो पवित्र स्थान और सुगम्य स्थानमार्ग होते हैं उन्हीं का अबलम्बन कर चलता है- चलते જેમ કમલપત્ર સલિલ બિંદુએથી યુક્ત હોય છે તેમજ એના શરીરને દરેકે દરેક અવયવ લાવણ્યના બિંદુઓથી- કણોથી યુક્ત હતે. સલિલ શબ્દથી અહીં અવરત્નના પક્ષમાં पानीय- साय गडीत यये छे. सभा ५९॥ "अस्य मुखे पानीयं" मा गत व्यवहार
वामां भाव छ. (अचंचलं) स्वाभाना आय मां से मक्यांयक्ष्य रहित हतो, स्थिर हतो (चंचलसरीर) ५ तु जति माथी । से मनु शरी२ न्यायय युत तु (चोक्ख चरग परिठवायगोविव हिलीयमाण २ खुरचलणचच्चपुडेहिं धरणिअलं अमिहणमाणं २ दोविय चलणे जमगममगं) म योमा-स्नानादिया शुद्ध शरीर वाणी- य२४- सन्यासी મશ્કરી અશચિ પદાર્થના સંસર્ગની આશંકાથી એટલેકે અપવિત્ર પદાર્થના સંસર્ગ મને ન થાય- ખામ પોતાની જાતને સુરક્ષિત રાખે છે. કુત્સિત સ્થાનેથી પોતાની જાતને દૂર રાખે છે તેમજ એ અવરત્ન પણ ઉંચા-નીચા અથવા કુત્સિત- અપવિત્ર સ્થાનેને ત્યજીને જે પવિત્ર સ્થાન અને સુગમ્ય સ્થાન માગે હોય છે તે માર્ગોને અવલંબીને જ ચાલે છે.
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #763
--------------------------------------------------------------------------
________________
७५१
प्रकाशिका टीका ४० वक्षस्कारः सू०१८ भरतसैन्यस्थितिदर्शनम् जकमिव प्राकृतशैल्या अकार प्रश्लेषात् अभिलीयमानम् अभिलीयमानम्-अशुचिसंसर्गशङ्कया आत्मानं संवृण्वत् संवृण्वत् संगोपयत् संगोपयत् तथा 'खुरचलणचच्च्चपुडेहि धणियलं अभिहयमाणं अभिहयमाणं' खुरचरणचच्चपुटै घरणितलम् अभिनदाभिनत्, तत्र खुरप्रधानाचरणाः खुरचरणास्तेषां चच्चपुटाः आघातविशेषास्तै र्धरणितलम् अभिघ्नदभिन्नत खराभिघातविशेषैः पुरोवति भूमितलं क्षोभयत् क्षोभयत् तारयत् तारयत् इत्यर्थः उक्तं च 'यः खुरैः खनेत्पृथिवीमश्यो लोकोत्तरस्मृतः'इति योऽश्वः पृथिवों खनति स श्रेष्ठो अश्व उच्यते इत्यर्थः अश्ववारप्रयोगनतितो हि हयोऽग्रपादौ उदस्यति, तत्रास्यशक्ति विशेषणद्वारेण दर्शति 'दो वि अचलणे जमगसमगं मुहाओ विणिग्गमंतंव' द्वावपि च चरणौ यमकसमकं युगपद मुखाद्विनिर्गमदिव निस्सारयदिव अयमर्थः ? इदमश्वरत्नम् अग्रपादावृy न यत्तथा मुखान्तिकं प्रापयति यथाजन उत्प्रेक्षते इमौ चरणौ मुखाद्विनिर्गमयतीति चोत्प्रेक्षा पुनः क्रियान्तरदर्शनेनैतद्विशिनष्टि 'सिग्घयाए मुलाणतन्तु उदगमविणिस्साए पकमंत' शीघ्रतया मृणालतन्तूदकेऽपि निश्राय प्रक्रामत्, तत्र शीघ्रतया लाघव विशेषेण मृणालं कमलनालं तस्या तन्तुः-सूत्राकारोऽवयव विशेषः सच उदकं च तेऽपि निश्राय अवलम्ब्य अन्यद् दुर्गादिकं प्रक्रामत् सञ्चरत् अयमर्थः-यथा अन्येषां सञ्चरिष्णुनां जलचरादीनां मृणालतन्तूदके पादावष्टम्भकेन भवतः तथा नास्येति, स्त्रे चकवसमय यह अपने खुर टापो - प्रधानता वाले - चरणों से - पैरों से - पुरोवर्ती भूमि को आघात युक्त करता २ अर्थात् - क्षुभित करता २ चाल चलता है उक्तंच - " यः खुरैः - स्खनेत्पृथिवीमश्वो लोकोत्तरः स्मृतः" जब यह अपने ऊपर सवार हुए पुरुष के द्वारा नचाया जाता है तब यह अपने आगे के दो पैरों को एक साथ ऊपर को उठाता है - सो उस समय ऐसा हो प्रतीत होता है कि मानों उसके ये दोनो पैर एक साथ ही (मुहाओ घिणिग्गमंत व) इसके मुख से निकल रहे हैं (सिधाए मुणालतंतु उदगमवि णिस्साए पक्कमंतं) इसकी गती इतनी अधिक लाघवविशेष से युक्त होती है कि मृणाल तन्तु और जल ये दोनों भी इसके चलने में सहाय भूत हो जाते हैं तात्पर्य यही है कि यह थल की तरह जल के ऊपर भी अच्छितरह चल सकता है और कमल नाल के ऊपर भी सरलता से चल लेता है न वह चलते समय पानी में इबता है ચાલતાં-ચાલતાં એ પિતાના ખુરાથી પુરોવતી ભૂમિને તાડિત કરતા-કરતો એટલે કે ભૂમિને क्षयरता-रतो यासे छे. तय-"यः खुरैः खनेत्पृथिवीमश्वो लोकोत्तरः स्मृतः''
જ્યારે એ અશ્વ પોતાના ઉપર આરૂઢ પુરુષ વડે નચાવવામાં આવે છે ત્યારે એ પોતાના આગળના બે પગોને એકી સાથે ઉપર ઉઠાવે છે તે તે વખતે આમ પ્રતીત થાય છે કે જાણે
सेना से अन्न पो ही साथे । (गुहाओ विणिग्गमंतं व) सेना भुसमांथी नीजी न २धा हाय ! (सिग्घाए मुणालतंतु उदगमविणिस्साए पक्कमंतं ) मेनी गति मारली બધી લાઘવ વિશેષ યુક્ત હોય છે કે મૃણાલ તંતુ અને પાણી એ બને પણ એની ચાલમાં સહાયભૂત થતા હતા. તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે કે એ સ્થળની જેમ પાણી ઉપર પણ ચાલી શકતું હતું, અને કમળનાલની ઉપર પણ ચાલી શકતા હતા. તે ચાલતી વખતે
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #764
--------------------------------------------------------------------------
________________
nahaniwww
७५२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे चनमार्षत्वात्, तथा 'जाइ कुलरूवपच्चयपसत्थवारसावत्तगविसुद्धलक्खणं' जाति कुलरूपप्रत्ययप्रशस्तद्वादशावत्तेकविशुद्धलक्षणम् तत्र जाति:-मातृपक्षः कुलं-पितृपक्षः रूपं सदाकारसंस्थानं तेषां प्रत्ययोविश्वासो येभ्यः ते च ते प्रशस्ताः प्रदक्षिणावहत्वात् शुभस्थानस्थितत्वाच्च ये द्वादशावत देवमणिना नः चक्राकार गोलाकाराः चिह्नविशेषास्ते सन्ति यत्र तत्तथा बहुव्रीहिलक्षणः क प्रत्ययः, विशुद्धानि दोषावर्जितानि लक्षणानि अश्वशास्त्र प्रसिद्धानि यस्य तत्तथा, ततः पदद्वयस्य कर्मधारयः, तत्र द्वादशावर्ताश्च इमे वराहोक्ता:-ये प्रपाणगलकर्णसस्थिताः, पृष्ठमघनयनो परिस्थिताः । ओष्ठ सक्थि भुनकुक्षि पार्श्वगास्ते ललाटसहिताः सुशोभनाः ॥१॥ प्रपाणम् १ गलः २ कणों ३ पृष्ठम् ४ मध्यम् ५ नयने ६ ओष्ठो ७ सक्थिनी ८ भुजो ९ कुक्षिः १० पाश्वो ११ ललाटम् १२ एतानि द्वादश स्थानानि तुरगस्य एतेषु स्थानेषु स्थिता अपि आवर्ताः द्वादशैव सुशोभनाः भवन्ति तथाहि-अत्र वृत्तिलेशः प्रपाणम् १ उत्तरोष्ठतलम् गलः २ कण्ठः यत्रस्थित आवत्तों देवमणि नामा हयानां महालक्षणतया प्रसिद्धः कौँ ३ प्रसिद्धौ एतेषु स्थानेषु संस्थिताः तथा पृष्ठम् ४ पर्याणस्थानम् मध्यं ५ प्रसिद्धम्
और न कमल नाल तन्तु उसकी गति से छिन्न भिन्न होते हैं। (जाइ कुलस्वपच्चय पसत्थ बारसावत्तग विसुद्ध लक्खणं सुकुलप्पसूअं, मेहाविभद्दयविणीअं, अणुयतणुय सुकुमाललोभनिद्धच्छवि) जाति-मातृ पक्ष-कुल-पिन्तृ पक्ष एवं रूप - सुन्दराकार संस्थान-इनका विश्वास जिनसे होता है ऐसे जो प्रशस्त द्वादश आवते हैं उनसे यह युक्त था तथा अश्व-शास्त्र प्रसिद्ध विशुद्ध लक्षणों से यह सहित होता है, एवं सुकुल प्रसूत था वराहोक्त द्वादश आवत्त इस प्रकार से हैं-ये प्रपाण गल - कर्ण संस्थिताः पृष्ठ - मध्य नयनोपरिस्थिताः, ओष्ट-सक्थि भुज कुक्षि पार्श्वगास्ते ललाट सहिताः सुशोभनाः ॥१॥ प्रपाण - ऊपर के ओष्ठ के तल का नाम है, सो इस प्रपाण गल -कण्ठ के उपर जो आवत होता है उसका नाम देवमणि है और यह आवर्त अश्व के महान होने का लक्षण माना गया है इसी तरह दोनों कानों के ऊपर, पृष्ट भाग के ऊपरतथा पृष्ठ के मध्य में, दोनों પાણીમાં પણ ડૂબતે ન હતો અને કમળનાલ તંતુ તેની ગતિથી નિવિછિન પણ થતા ना . (जाइ कुलरूवपच्चयपसत्थ बारसावत्तग विसुद्धलक्खणं सुकुलप्पसूअं, मेहाविभय. विणीअं, अणुय तणुय सुकुमाल लोमनिद्धच्छवि) ति-मातृपक्षण, पितृपक्ष भने ३५સંદરાકાર સંસ્થાન–એ સર્વને જેમનાથી વિશ્વાસ થાય છે, એવા જે પ્રશસ્ત દ્વાદશ આવત છે તેમનાથી એ યુક્ત હતો. તેમજ અશ્વશાસ્ત્ર પ્રસિદ્ધ વિશુદ્ધ લક્ષણોથી એ સહિત હતા અને એ સુકુળ-પ્રસૂતા હતા. વરાહ-ઉક્ત દ્વાદશ આવત્તે આ પ્રમાણે છે -
ये प्रपाण गलकर्णसंस्थिताः पृष्ठ मध्य नयनोपरिस्थिताः । ओष्ठसक्थि भुजकुक्षि पार्श्वगास्ते ललाटसहिताः सुशोभनाः ॥१॥
પ્રપાણ–ઉપરના ઓષ્ઠતલનું નામ છે. તે એ પ્રપાણ ગલ કઠની ઉપર જે આવત હોય છે, તેનું નામ દેવમણિ છે અને એ આવ7 અશ્વની શ્રેષ્ઠતા (મહત્તા)નું લક્ષણ માનવામાં આવે છે. આ પ્રમાણે અને કાનેની ઉપર પૃષ્ઠ ભાગની ઉપર તેમજ પૃષ્ઠના મધ્યમાં
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #765
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका ४० वक्षस्कारः सू०१८ भरतसैन्यस्थितिदर्शनम्
७५३ नयने ६ अपि प्रसिद्ध तदुपरि स्थिताः तथा ओष्टौ ७ प्रसिद्धौ सक्थिनी ८ पाश्चात्यपादयोः जान्परिभागः भुजौ ९ प्रापादयो जर्जानपरिभागः कुक्षिः १० अत्र वामो दक्षिणकुक्ष्यावर्तस्य गर्हितत्वात् पाश्वौं ११ प्रसिद्धौ तद्गताः ललाटं १२ प्रसिद्ध तेन सहिताः अत्र कर्णनयनादि स्थानानां द्विसरूयाकत्वेऽपि जात्यपेक्षया द्वादशैव स्थानानि स्थान भेदानुमारेण स्थानिभेदा अपि आवर्ताः द्वादशैवेति तत् तत्स्थानेषु स्थिताः सन्तः सुशोभना:-सुभलक्षणा भवन्ति, अन्यत्र स्थानेषु नेत्यर्थः तथा-'सुकलप्पयू' सुकुल प्रसूतम् हयशास्त्रोतक्षत्रियाश्वपि त्रिकम्, तथा 'मेहाविभदयविणीअं' मेधाविभद्रकविनीतम् तत्र मेधावि बुद्धिमान् स्वामिपद संज्ञादि प्राप्तार्थधारकम् भद्रकम् अदुष्टम् विनीतं स्वाभीष्टकारित्वात् अत्र समाहारद्वन्द्वत्वात् एकवद्भावः, तथा 'अणु अतणुअसुकुमाललोमनिद्धच्छविं' अणुकतनुकानाम् अतिसूक्ष्माणां सुकुमाराणां सुकोमलानां लोम्नां स्निग्धश्लाघनीया छविः कान्ति यंत्र तत्तथा, पुनः कीदृशम् 'सुजायअमरमणपवणगरुलजइणचवलसिग्धगामी' सुजातामरमनःपवनगरुडजयिचपलशीघ्रगामि'तत्र सुष्ठ्यातं गमनं यस्य तत्तथा, अमरमनः पवनगरुडाः देवचित्तवायुगरुडाः प्रसिद्धाः तान वेगाधिक्येन जयतीति अमरमनःपवनगरुडजयि, अतएव चपलशीघ्रगामि च अतिशीघ्रगतिकम् पश्चात्पदद्वयस्य कर्मधारयः, तथा कोशम् 'इसिमिव खंतिखमए' अषिमिव आँखों के ऊपर, दोनों ओष्ठों के उपर, पीछे के दोनों पैरों के घुटनो के ऊपर, आगे के पैरों के दोनों घुटनो के ऊपर, कुक्षि के ऊपर, दाई बाई ओर तथा ललाट के ऊपर ये आवर्त होते हैं। ये कर्णनयनादि १२ स्थान है इन पर ये १२ आवर्त चिह्न विशेष होते कहे गए हैं. यह अश्वरत्न मेधावि था स्वामो के पैर के संकेत से स्वामी के भाव को समझ जानेवाला था, भद्रक था. अदष्ट था विनीत था. अपने मालोक के इष्ट अर्थ का संपादक होने के कारण नम्र था इसके शरीर के ऊपरजो रोमराजि थी- वहबहूत ही अधिक सूक्ष्म एवं सुकुमार थी- तथा स्निग्ध थी (सुजाय अमरमणपघणगरुल जइण चवलसिग्धगामी) यह बड़ाहि सुन्दर चाल चलता था -तथा अपने वेग की अधिकता से यह अमर- देव, मन, पवन और गरुड हनके गमन वेग को भी जीत लेने वाला था इस तरह यह अत्यंत चपल और शीघ्रगामी थे . (इसिभिव અને આંખોની ઉપર, બન્ને ઓષ્ઠોની ઉપર, પાછળના બન્ને પગના ઘૂંટણ ઉપર, આગળના પગના ઘૂંટણ ઉપર, કુક્ષિની ઉપર, ડાબી અને જમણી તરફ તેમજ લલાટની ઉપર એ આવર્તી હોય છે. એ કર્ણ–નયન વગેરે ૧૨ સ્થાને છે. એ બધાની ઉપર એ ૧૨ આવર્તે ચિઠ વિશેષ હોય છે–એવું કહેવામાં આવે છે. એ અધરન મેધાવી હતા સ્વામીના પગના મત માત્રથી સ્વામીના ભાવને એ સમજી જતો હતો. એ ભદ્રક હતો. એ અદષ્ટ હતે. એ વિનીત હતો. પિતાના માલિકના ઈષ્ટ અર્થને સમ્પાદક હોવાથી એ નમ હતો. એના શરીરની ઉપર જે રામરાજિ હતી, તે ખૂબ જ સૂક્ષમ અને સુકુમાર હતા. તેમ જ નિષ્પ हती. (सुजाय अमरमणपवनगरुलजइण चवलसिग्घगामि) मे सुह२ यास यासतात! પિતાના વેગની અધિક્તાથી એ અમરદેવ, મન, પવન અને ગરુડના ગમન વેગને પણ જીતી
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #766
--------------------------------------------------------------------------
________________
७५४
___ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे क्षान्तिक्षमकम् तत्र क्षान्त्या-क्रोधाभावेन न तु असामर्थेन क्षमा तया ऋषिमिव अनगा रमिव क्षमाप्रधानत्वात्तस्य न चरणमईकं न च मुखेन दशकं न च पुच्छाघातकमितिभावः तथा 'सुसीसमिव पच्चक्खया विणीयं' सुशिष्यमिव प्रत्यक्षताविनीतम् तेन प्रत्यक्ष विनीतम् सुच्छात्रमिव पुनः कीदृशम् 'उदगहुतवहपासाण पंसुकद्दममसक्करसवालुइल्लतडकडग विसमपन्भारगिरिदरीसुलंघणपिल्लणणित्यारणासमत्थं' उदकहुतवहपाषाणपांसुकर्दमसशर्करसवालुकतटकटकविषमप्राग्भारगिरिदरीषु लङ्घनप्रेरणनिस्तारणासमर्थम् तत्र उदकं जलम् अगाधनलम् हुतवहः अग्निः पाषाणः पांसुरेणुः कर्दम:-पङ्कः सशर्करं लघुपाषाणखण्डैः युक्तं स्थानं सवालुक बहुलसिकताकणपुञ्जस्थानं तटं-नदीतटं कटकः पर्वतभामः विषमप्राग्भारकठोरकन्दराः गिरिदऱ्याः गिरिकन्दरा प्रसिद्धास्तासु सुलड्नम् अनायासलंघनम् प्रेरणम्-आरूढस्य पुंसोऽभिमुखदर्शनधावनादिना संज्ञाकरणपूर्वकं प्रवर्तनं निस्तारणा तत्पारप्रापणा तत्र समर्थम् तथा 'अचंडपाडियं अचण्डपाति तम, तत्र न चण्डै:-उग्रैः सुभटैः रणे पातितम् 'दंडपाति' दण्डपाति तत्र दण्डवत् खंतिस्वमए, सुसिसमिव पच्चक्खया विणीयं, उदग, हुतवह, पासाण, पंसु, कद्दम ससक्करसवालु इल्ल तडकडगविसमपन्यार गिरीदरीसु लंघण पिल्लण णित्थारणासमत्थं) क्रोध के अभावरूप क्षमा से वह ऋषि के जेसा था, यह किसी को लात नहीं मारता था और न मुख से किसी को काटता था, तथा पूंछ से किसी को चोट भी न पहुंचाता था. सुशिष्य की तरह यह प्रत्यक्षमें विनीत था “पच्चक्खया" में जो प्रत्यक्षता विनीतं" छाया करने पर ता किया गया है वह प्राकृतशैली को लेकर किया गया है, उदक - जल - हुतवह अग्नी, - पाषाण पत्थर, पासु रेणु, कर्दम-कीचड़, लघुपल खंड सहित स्थान, बहुत अधिक रेती ला मैदान, तट- नदीतट- कटक-गिरिनितम्ब, विषम प्राग्भार वाले ऊँचे नीचे स्थान, गिरीकन्दरा, इन सब प्रदेशों का अनायास लङ्घन करना अपने ऊपर बैठे हुए मनुष्य की प्रेरणा के अनुसार उन २ स्थानों पर पहुँचाना, उन्हें पार करना इत्यादि क्रियाओं में यह समर्थ था (अचंडपाडियंaasत. साम से २५ मने शीगामी हता. (इसिमिव खंतिखमए, सुसिसमिव, पच्चक्नया विणीयं, उदग,हुतवह, पासाण, पंसु, कदम ससक्करसवालुइल्लतडकडग विसम पन्भारगिरिदरीसु लंघणपिल्लणणित्थारणासमत्थं ) धना अभाव३५ क्षमाथी से ઋષિવતું હતું. એ કોઈને પણ લાત નહિ મારતું હતું અને મુખથી પણ કોઈને કરતે ન હતો. તેમ જ પૂછથી પણ કોઈને એ મારતો ન હતો. સુશિષ્યની જેમ એ પ્રત્યક્ષમાં विनीत इता. "पच्चक्खया" wiरे "प्रत्यक्षता विनीतं" छाया २ाथी 'ता' प्रत्यय - ડવામાં આવેલ છે. તે પ્રાકૃતશૈલીના આધારે કરવામાં આવેલ છે. ઉદક-પાણી, હુતવહ-અગ્નિ પાષાણ-પત્થર, પાંસ–રેણુ, કઈમ-કાદવ, લઘુપલ ખંડ સહિત સ્થાન, બહુ જ અધિક રેતાળ महान, तह-नही तट४४४-निरिनित, विषम प्राग्लारवाणु यु-नीयुस्थान, २ १२, એ સર્વે પ્રદેશોને અનાયાસ ઓળંગવા અને પિતાની ઉપર સવાર થયેલ માણસની પ્રેરણા મુજબ તે સ્થાને સુધી પહોંચવું તે સ્થાનને પાર કરવા વગેરે ક્રિયાઓમાં એ અશ્વ સમર્થ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #767
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ० वक्षस्कारः सू० १८ भरतसैन्यस्थितिदर्शनम्
पतति इत्येवं शीलं दण्डपाति अतर्कितमेव पतिपक्षस्कन्धावारे पतनशीलम् अनेनास्योत्पतनस्वभावोऽपि सूचितः, तथा 'अणसुपाति' अनपाति तत्र मार्गादि चलनजनितश्रमेषु नाश्रुपातयतीत्येवं शीलम् अनअपाति तथा 'अकालतालुं च ' अकालतालुअश्यामतालुकम् श्यामतालवर्जितं पूर्वं रक्ततालुत्वे वर्णितेऽपि यत्पुनकालताल इति विशेषणं तत्तालुनः श्यामत्वम् अतितरामपलक्षमिति तन्निषेधख्यापनार्थम् च समुच्चये तथा 'कालसिं' कालहेषि, तत्र काले अराजकानां राजनिर्णयार्थ के अधिवासनादिके समये पते - शब्दयतीत्येवं शीलं कालदेषि अशुभसमयसूचकं तथा 'जिअनिदं गवेसगं' जितनिद्रं गवेषकम् तत्र जितनिद्रा आलस्यं येन तत् जितनिद्रं त्यक्तालस्य मित्यर्थः आलस्य वजितम् कार्येषु अप्रमादित्वात् यथा श्रुतार्थे व्याख्यायमाने हयशास्त्रविरोधः
७५५
दंडपात अणसुपाति अकालताच कालहेसि जियनिदं गवेसगं ) यह अचन्ड पाती-था दण्डपाती था तात्पर्य यही है कि यह विनाविचारे ही प्रतिपक्ष को सेना में दण्ड की तरह आक्रमण करने के स्वभाव वाला था । यह अनुश्रुपाती था दुर्दान्त शत्रु सेना को भी देखकर यह कभी आँसु नहीं वहाता था अथवा मार्गादि चलन जन्य श्रम के वशवर्त्ती हुआ यह कभी घबडाहट से अपनी आँखों से आंसु नहीं निकालता था इसका तालु कृष्णता से वर्जित था समयानुसार ही यह हिनहिनाहट करता था असमय में नहीं अथवा काल में अराजक के राजनिर्णयार्थक अधिवासनादिक के समय में यह अशुभ का सूचक शब्द किया करता था (जियजिद्द गवेसगं ) यह निद्राविजित नहीं था किन्तु इसने ही निद्रा को आलस्य को अपने वश में कर लिया था । अर्थात् यह आलस्य रहित था - और गवेषक था । मूत्र पुरीष के उत्सर्ग के समय में यह उचित और अनुचित स्थान की खोज करने वाला था "जितनिद" का अर्थ इसने निद्रा जीत ली थी- अर्थात् इसे निद्रा नहीं आती थी ऐसा हो अर्थ मान लिया जावे तो फिर "सदैव निद्रावशगा, निद्राच्छेदस्य संभवः, जायते संगरे प्राप्ते कर्करस्य च भक्षणे" हतो. (अचंडपाडियं दंडपाति अणसुपाति अकाल तालु च कालहेसि जियनिहं गवेसरां) मे અચ’ડપાતી હતા—દંડપાતી હતા, એટલે કે એ વગર વિચાર કરે જ પ્રતિપક્ષીની સેના ઉપર ક્રૂડની જેમ આક્રમણ કરવાના સ્વભાવવાળા હતા એ અનન્નુપાતી હતા. દુર્દા ત શત્રુસેનાને જોઈ ને પણ એ કદાપિ રડતા ન હતા. અથવા માર્ગાદિચલન જન્ય શ્રમથી પીડિત થઈને એ કદાપિ વ્યાકુળ થઈને રડતા ન હતા. એના તાલુભાગ કૃષ્ણતાથી વિત હતા. એ સમયાનુસાર જ હણહણાટ કરતા હતા. એટલે કે અસમયમાં એ હણ હણાહટ નહિ કરતા હતા. અથવા કાલમાં અરાજકાના રાજનિયા ક અધિવાસનાદિકના સમયમાં એ અશુભ सून्य शह उरतो हतो. (जियनिहं गवेसरां) मे निद्राविभित नहोतो. यशु खेोगे निद्राने આલસ્યને પેાતાના વશમાં કરી લીધાં હતાં. એટલે કે આલસ્યાદિ રહિત હતા. એ ગવેષક હતા. મૂત્ર પુરીષના ઉત્સગ સમયે એ ઉચિત અને અનુચિત સ્થાનની શેાધ કરનાર હતા, 'जितनिद्र' नो अर्थ खेोगे निद्रा कती सीधी इती भेटी આને નિદ્રા નહિ આવતી હતી, એવા જ અર્થ માની લેવામાં આવે તે—
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #768
--------------------------------------------------------------------------
________________
७५६
wwwwwwwwwwwwwwwvvvindain
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे तथाहि-'सदैव निद्रावशगा, निद्राच्छेदस्य सम्भवः ।
जायते सगरे प्राप्ते, कर्करस्य भक्षणे ॥१॥ इति,
यद्वा जितनिद्रत्वं रणावसरप्राप्तत्वाद् अश्वरत्नत्वेनाल्पनिद्राकत्वाच्च, तथागवेषकं-मूत्रपुरोषोत्सर्गादौ उचितानुचितस्थनान्वेषकम् तथा 'जिअपरिसह' जितपरोषह तातपाद्यातुरत्वेषकम् तथा जिअपरिसहं' शीतातपाद्यातुरत्वेऽपि अखिन्नम् रणागणे शत्रपीडिनेऽपि खिन्नतावर्जितम् तथा 'जच्चजातीअं जात्यजातीयम् तत्र जात्या प्रधाना मात क्षस्तत्र भवं जात्यजातीयम् निर्दोषमातृकमित्यर्थः, निर्दोषपितृकत्वं तु प्रागुक्तमेव, ईदृग्गुणयुकोहि अश्वः समये स्वामिने न द्रुह्यति तथा 'मल्लिहाणि' मल्लिघ्राणम् तत्र मरिलः विवकिलकुसुमं तद्वच्छभ्रम् धवलमित्यर्थः ये श्लेष्मवर्जितं दुर्गन्धिवर्जितअश्लेष्मत्वेनानाविलमपूतिगन्धि च घ्राणं-प्रोथो यस्य तत्तथा, इकारः प्राकृत शैलीभवः तथा 'सुगपत्तसुवण्णकोमलं' शुकपत्रसुवर्णकोमलम्, तत्र शुकपत्रवत् शुकपिच्छवत् मुष्ठ वर्णों यस्य तत्तथा, कोमलं च कायेन, ततः पदद्वयस्य कर्मधारयः, तथा 'मणोभिरामं' मनोअभिगमम अतिसुन्दरम् तथा 'कमलामेल णामेणं आसरयणं सेणावइ कमेण समभिरूडे' कमलामेलं नाम्ना अश्वरत्नं सेनापतिः क्रमेण समभिरूढः आरुढः इति पूर्ववद व्याख्येयम् इति । ततः सेनापतिः सुषेणः कि कृतवान् इत्याह-'कुवलय' इत्यादि सम्प्रति खड्गरत्नस्वरूपम् वर्णयति 'कुवलयदलसामलं च' कुवलयदलश्यामलम् नीलोत्पलदलसदृशम् इस हय शास्त्र से विरोध आता है । अथवा जितनिद्रत्व का भाव ऐसा भी हो सकता है, कि समर के अवसर को प्राप्ति के समय में अश्वरत्न होने से यह अल्पनिद्रा लेता था । ( जित परिसहे ) शीत आतप आदि जन्य क्लेशों को यह कुछ भी नहीं गिनता था, (जच्चजातीय) यह शुद्ध मातृपक्षका था (मल्लिहाणिसुगपत्तसुवण्णकोमलं मणोभिरम) मोघरे के पुष्प के जैसे इसकी नाक थी । अर्थात् श्लेष्मा नाक के मैल आदि से विहीन थी शुक के पंखे के जैसा इसका सुहावन वर्ण था और यह शरीर से कोमल था तथा मनोऽभिराम-अति सुन्दर था ऐसे (कमलामेलं णामेणं आसरयणं सेणावइ कमेण समभिरूढे ) कमलामेलक नाम के अश्वरान पर सुषेण सेनापति आरूढ हुआ।
सदेवनिद्रावशगा निद्राच्छेदस्य संभवः । जायते संगरे प्राप्ते कर्करस्य च भक्षणे ॥ આમ એ હયશાસ્ત્રથી વિરુદ્ધ દેખાય છે. અથવા જિતનિદ્રવ ભાવ એ પણ સંભવી શકે કે સમર ના અવસરની પ્રાપ્તિના સમયમાં અશ્વરન હોવાથી એ અ૫નિદ્રા લેતે હતો. (जित परिसहे) शीत, सात५ वगेरे न्य सेशान से तुछ समातहतो. (जच्च जातीयं) मे शुद्ध मातृपक्षने। हता. (मल्लिहाणि सुगपत्त सुवण्णकोमलं मणोभिराम) મોગરાના પુષ્પ જેવી એની નાસિકા હતી. એટલે કે મા-નાકના મલ આદિથી એની નાસિકા રહિત હતી. શુક્રના પાંખ જેવો એને સોહામણો વર્ણ હતા. એ શરીરથી સુકોમળ હતો-તેમજ
मे भनालिराम थेटले अति सु४२ इता. मेवा (कमलामेलं णामेणं आस रयणं सेणावर कमेण समभिरुढे) भाभे नाम अश्वरल ५२ सुषेय सेनापति सवार थयो
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #769
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ० वक्षस्कारः सू०१८ भरतसैन्यस्थितिदर्शनम्
७५७ च समुच्चये 'रयणिकरमंडलनिभं रजनिकरमण्डलनिभम, तत्र रजनिकरमण्डलं - चन्द्रविम्बं तस्य निभं- सदृशं तुल्यम् परिभ्राम्यमाणं यद्वतुलित तेजस्कत्वेन चन्द्रमण्डलाकारं दृश्यते इत्यर्थः, तथा 'सत्तुजणविणासणं' शत्रुजनविनाशनम् रिपुजनविघातकम्, पुनः कीदृशम् 'कणगरयणदंड' कनकरत्नदण्डम, कनकत्नमयो दण्डो- हस्तग्रहणयोग्यो मुष्टिर्यस्य तत्तथा, तथा 'णवमालिअपुप्फसुरहि गंधि', नवमालिकापुष्पसुरभिगन्धि तत्र नवमालिकानामकं यत्पुष्पं तद्वत् सुरभिगन्धो यस्य तत्तथा, तथा 'गाणामणिलयभत्तिचित्तं च' नानामणिलता भक्तिचित्रम्, तत्र नानामणिमय्यो लताःवल्ल्याकारचित्राणि तासां भक्तयो - विविधरचनास्ताभिः चित्रम् आश्चर्यकृत, च विशेषणसुमुच्चये, तथा 'पहोत मिसिमिसिंततिक्खधारं प्रघौतमिसिमिसेंत तीक्ष्णधारम् तत्र प्रधौता शाणोत्कशनेन निष्किट्टीकृता अतएव 'मिसिमिसेंतत्ति' दीप्यमाना तीक्ष्णा धारा यस्य तत्तथा एतादृशं विशेषणविशिष्टम् 'दिव्वं खग्गरयणं' दिव्यं खड्गरत्नम् खगजातिप्रधानम् उत्तमखगम् 'लोगे अणोवमाण' लोकेऽनु
खगरत्न का वर्णन-( कुवलयदलसामलं रयणिकरमंडलानभं ) घोड़ा पर सबार होकर सुषेण सेनापति नरपति के हाथ से असिरत्न को लेकर जहां पर आपातकिरात थे वहां पर आया ऐसा यहां पर सम्बन्ध लगा लेना चाहिए-जिस सिरत्न को सुषेण सेनापति ने नरपति के हाथ से लिया वह असिरत्न नीलोत्पलके दलके जैसा श्यामलथा तथा जब वह घुमाया जाता था तो अपने अतुलित तेज से उसका आकार चन्द्रमण्डल के जैसा हो जाता था ( सत्तुजणविणासणं) यह असिरत्नशत्रुजन का विघात करने वाला था । (कणगरयणदंडं) इसकी मूठ कनकरत्नकी बनी हुई थी (णवमालिय पुप्फसुरहि गंधो) नवमालिकापुप्प के ऐसी इसकी दुरभी गन्ध थी ( णाणामणिलयभत्तिचित्तं च ) इसके अनेक मणियों से निर्मित लताओं के चित्र बने हुए थे। उनसे यह आश्चर्य चकित कर देता था ( पहोत मिप्तिमिसितं तिक्खधारं) इसकी धार शाण पर चढाई जाने के कारण बहुत हो तीक्ष्ण थी और चमचमाती थी। क्योंकि शाण की रगड से किट्टिमा उतर गई थी । ऐसा ( दिवं खग्गरयणं ) वह दिव्य असिरत्न था ( लोगे
ખડૂગરત્નનું વર્ણન– (कुचलयदलसामलं रर्याणकरमंडलनिभ) धे।। ३५२ सपा२ ५७ ने सुषेण सेनापति પતિના હાથમાંથી અસિનને લઈને જ્યાં આપાતકિરાતા હતા ત્યાં અભ્યા. અત્રે અને સંબંધ જાણી લેવા જોઈએ. જે અસિનને સુષેણ સેનાપતિએ નરપતિના હાથમાંથી લીધું તે અસિરત્ન નીલેપલદલના જેવું શ્યામ હતું તેમજ જ્યારે તે ફેરવવામાં આવતેં' त्यात पोताना तुलित तथा ते यद्रमसना मानी म दासतु तु. (सत्तुजणविणासणं) से मसिन शत्रुधन विधात. (कणगरयणदंड) अनी भु ४२त्ननी मनटी इती. (णवमालियपुप्फसुरहिगंधि) नवमदिखाना ५०५२वी मनी-सुरनिसुवास इती. (णाणामणिलयभत्तिचित्त च) मा भने माथी निर्मित ताना त्रिी मनसा तi. मेथी से सबने माश्चय यति ४२तु तु. (पहोत भिसिभिसितं तिक्त
છે એની ધાર શાણ ઉપર તેજ કરવામાં આવી હતી એથી એ ઘણી તીક્ષણ અને मार ता. म शानी २४थी म सा / ता. मे (दिव्वं खग्गरयणं)
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #770
--------------------------------------------------------------------------
________________
७५८
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे पमानम् उपमावर्जितम् अन्यसरशत्वाभावात् 'तं च पुणो' तच्च पुनर्बहुगुणमस्तीति शेषः कीदृशम् ! 'वंसरुक्खसिंगद्विदंतकालायस विपुललोहदंडकवरवइरभेदकं' वंशवृक्षराङ्गास्थिदन्तकालायस विपुललोहदण्डकवरवज्रभेदकम्, तत्र वंशाः प्रसिद्धाः रुक्षाः- वृक्षाः शङ्गाणि महिषादीनाम् अस्थीनि प्रसिद्धानि दन्ताः हस्त्यादीनां कालायसं लोहं विपुललोहदण्डकश्च वरवज्र होरकजातीयं तेषां मेदकम् अत्र वज्रकथनेन दुर्भेद्यानामपि भेदकत्वमुक्तम् किंबहुना ? 'जाव सम्वत्थ अप्पडिहयं' यावत्सर्वत्राप्रतिहतम् दुर्भेदेऽपि वस्तुनि अमोघशक्तिकमित्यर्थः किं पुण देहेसु जंगमाणं किं पुनजङ्गमानां चराणां पशुमनुष्यादीनां देहेषु, अत्र यावच्छन्दो न सङ्ग्राहकः किन्तु भेदकशक्ति प्रकर्षाक्तयेऽवधि सूचनार्थम् अथ तस्य मानमाह- 'पण्णासंगुलदीहो सोलससे अंगुलाई विच्छिण्णो' पञ्चाशदङ्गलानि दीपों यः षोडशाङ्गुलानि विस्तीर्णः तथा 'अद्धंगुलसोणीको' अ गुलश्रोणिकः तत्र अणोवमाण ) संसार में यह अनुमेय माना गया है । क्योंकि इसके जैसे और कोई पदार्थ नहीं है (तंच पुणो वंसरुक्खसिंगढि दंतकालायस विपुल लोहदंडकवरवइरभेदलं)यह वंश-वांस, रुक्खवृक्ष-श्रृंग-महिषादिकों के सींग, हड्डियां, हाथी आदिकोंके दांत, कालायस इस्पात जैसा लोहा,
और वर वज्र इन सब को भेद देता है। वज्र के कथन से यहां यह प्रगट किया गया है कि यह दुर्मेध पदार्थो का भी भेदक होता है। और तो क्या-(जाव सव्वाथ अप्पडिहयं ) यावत् यह सर्वत्र अप्रतिहत होता है। इस दुर्भेध वस्तु के भेद में भी इसकी शक्ति जब अमोघ होती है तो (किंपुण देहेसु जंगमाणं ) फिर जंगम जोवों के देह के विदारण करने में तो इसकी बात ही क्या कहनी यह तो उन्हें खेत की मूली की तरह ही काट देता है। यहां यावत्पद संग्राहक नहीं है किन्तु भेदक शक्ति की प्रकर्षता की अवधि का सूचक है। (पण्णासंगुलदीहो सोलस अंगुलाई विच्छिण्णो) यह असिरत्न ५० पचास अंगुलफी लम्बा होता है और १६ सोलह अंगुल का चौड़ा होता है । ( अद्धंगुलसेणीको) तथा आधे अंगुल की हिन्य मसिरत्न तु . (लोगे अणोवमाणं) संसारमा से अनुपमेय मानवामां आवक्ष
दुभ मेना वा अन्य 36 ५६ छ २४ नहि. (तं च पुणो सरुक्खसिगढिदंत कालायसविपुललोहदंडकवरवइरमेदकं) से श-पांस, ३५-वृक्ष, श्रृंग-महिपाहिजना શિગ, અસ્થિ-હાથી વગેરેના દાંત, કાલાયસ-ઈસ્માત જેવું લેખંડ અને વરવા એ સનું ભેદન કરે છે. વજીના કથનથી અત્રે આ વાત સ્પષ્ટ કરવામાં આવી છે કે એ દુર્ભેદ્ય पहााने पाहीजे. अने भातशु (जाव सव्वत्थ अपपडिहयं) यावत् मे सत्र અપ્રતિહત હોય છે. આ પ્રમાણે દુર્ભેદ્યવસ્તુના ભેદનમાં પણ એની શક્તિ જ્યારે અમોઘ डायत (कि पूण देहेसु जंगमाणं) पछी म ना हेडन विही ४२वामाता વાત જ શી કહેવી. એ તે તેમને સહેજમાંજ કાપી નાખે છે અહીં યાવત પદ સંગ્રાહક नयी ५५ ले शस्तिनी तानी अधिसूयवे छे. (पण्णासंगुलदीहो सोलसअंगुलाई विच्छिण्णो) मे मसिन ५० ५यास मनु मुहाय छे. अने १६ मा २९ पाणु डाय छे. (अद्धंगुलसेणोका) तथा मर्धा मी सनी Mi 4 छे (जेट्ट
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #771
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रकाशिका टीका तृ० वक्षस्कारः सू० १८ भरतसैन्यस्थितिदर्शनम्
७५९ अर्धांगुलप्रमाणा श्रोणिः बाहल्यं पिण्डो यस्य स तथा, तथा 'जेठ्ठप्पमाणो असी भणिओ' ज्येष्ठप्रमाणोऽसिर्भणितः तत्र ज्येष्ठम्- उत्कृष्टं प्रमाणं यस्य स तथा. एवंविधः सोऽसिभणित:- कथितः 'असिरयणं णरवइस्स हत्थाओतं गहिऊण जेणेव आवाडचिलाया तेणेव उवागच्छइ' उक्त विशेषणविशिष्टम् तत् असिरत्न सेनापतिः सुषेणो नरपतेः हस्तात् गृहीत्वा यत्रैव आपातकिराताः तत्रैवोपागच्छति, अस्योत्तरवाक्यस्थ योजना तु प्रागेव कृता 'उवागच्छित्ता' उपागत्य 'आवाडचिलाएहिं सद्धिं संपलग्गे यावि होत्था' आपातकिरातः साई संप्रलग्नाश्चाप्यभवत् योदधुमिति शेषः, अथ सेनापतेरायोधनादनन्तरं कि जातमित्याह- 'तएणं' इत्यादि 'तएणं से सुसेणे सेणावई ते आवाड चिलाए हयमहिय पवरवीरघाइअ जाव दिसोदिसि पडिसेहेइ' ततः- आयोधनादनन्तरं युद्धानन्तरम् स सुषेणः सेनापतिः तान् आपातकिरातान् हतमथितप्रवरवीरघातित यावत्पदात 'विहडिअ चिंधद्धय पडागे किच्छप्पाणोवगए' इति ग्राहम् दिशोदिशि प्रतिषेधयति अस्य व्याख्या प्रागेव स्पष्टीकृता ॥९० १८॥ इसको मोटाई होती हैं । (जेटुप्पमाणो असी भणिओ) इस प्रकार का यह प्रमाण उत्कृष्ट रूप असि-तलवार-का कहा गया है। ऐसे (असिरयणं णरवइस्त हत्थाओ तं गहिऊण जेणेव आवाडचिलाया तेणेव उवागच्छइ ) असिरत्न को नरपति के हाथ से लेकर वह सुषेण सेनापति जहां पर आपात किरात थे, वहां पर गया ऐसे इस उत्तर वाक्य की योजना हमने पहिले ही प्रगट कर दी है ( उवागच्छित्ता आवाडचिलाएहिं सद्धिं संपलग्गो याविहोत्था ) वहां पर जाकर आपातकिरातो के साथ उसका युद्ध छिड़ गया (तएणं सुसेणे सेणावई ते आवाडचिलाए हयमहियपवरवीरघाइअ जाव दिसो दिसि पडिसेहेइ) युद्ध छिड जाने के बाद उस सुषेण सेनापति ने उन आपातकिरातो को कि जिनके अनेक प्रवर वीर योद्धा जन हतमथित एवं घातित हो चुके हैं तथा जिनकी गरुड आदि चिह्न वाली ध्वजाएँ और पताकाए जमीन के उपर गिर चुकी है । और जिह्नों ने बड़ी मुश्किल से अपने प्राणों को बचा पाया है। एक दिशा से दूसरी दिशा में भगा दिया- इधर उधर खदेड़ दिया ॥१८॥ प्पमाणो असी भणिओ) मा प्रमाणे से प्रभाए कृष्ट ३५था मसि-तसवारत्नना समयमा
पामा मात छ. मेवा (असिरयणं णरवइस्स हत्थाओ त गहिऊण जेणेव आवाड चिलाया तेणेव उवागच्छइ) से मसिनने नरपतिनाथमाथा नेते सुषे सेनापति
જ્યાં આપાત કિરાતે હતા ત્યાં ગયે. આ પ્રમાણે અમે પહેલા સ્પષ્ટ કર્યું જ છે. (उवागच्छित्ता आवाडविलाएहिं सद्धिं संपलग्गो यावि होत्था) त्यांनतरी मापात शित। साथ युद्धनी मारमध्या . (तएणं से सुसेणे सेणावई ते आबाडचिलाए हयमहियपवरवीरघाइअ जाव दिसो दिसि पडिसेहेइ) युद्ध भार थय। म त सुषे સેનાપતિએ તે આપાત કિરાને-કે જેમના અનેક પ્રવરવીર યોદ્ધાઓ હત-મથિત અને ઘાતિત થઈ ગયા છે, તેમજ જેમની ગરુડ વગેરેના ચિહ્નવાળી વેજાઓ અને પતાકાઓ પૃથ્વી ઉપર પડી ગયાં છે અને જેમણે બહુ જ મુશ્કેલીથી પોતાના પ્રાણની સ્વરક્ષા કરી છે એક દિશામાંથી બીજી દિશામાં નસાડી મૂક્યા–આમ-તેમ તગડી મૂક્યા. એ સૂત્ર ૧૮ છે
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #772
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
अथ ते किं कुर्वन्तीत्याह -- ' तरणं ते इत्यादि मूलम् - तरणं ते आवाडचिलाया सुसेण सेनावइणा हयमहिया जाव पडिसेहिया समाणा भी आ तत्था वहिआ उग्विग्गा संजायभया अत्थामा अबला अवीरिआ अपुरिसक्कारपरक्कमा अधारणिज्जमिति कट्टु अणेगाई जोअणाई अवक्कमंति, अवक्कमित्ता एगयओ मिलायंति, मिलाइत्ता जेणेव सिंधू महानई तेणेव उवागच्छंति उवागच्छित्ता वालुआ संधार संथति, संथरिता वालुआ संथारए दुरुहंति दुरुहित्ता अट्ठमभत्ता पहिति परिण्हित्ता वालुआ संथारोवगया उत्ताणगा अट्ठमभतिआ जे तेसिं कुलदेवया मेहमुहाणामं णागकुमारा देवा ते मणसी करेमाणा करेमाणा चिट्ठेति । तरणं तेसिमावाड चिलायाणं अट्ठम भत्तंसि परिणममाणंसि मेहमुहाणं णागकुमाराणं देवाणं आसणाई चलंति, तणं ते मेहमुहा नागकुमारा देवा आसणाई चलिआई पासंति पसिना ओहि परंजंति परंजित्ता आवाडचिलाए ओहिणा आभोएंति अभोइत्ता अण्णमण्णं सदावेंति सावित्ता एवं क्यासी एवं खलु देवाणुप्पिआ ! जंबुद्दीवे दीवे उत्तरद्ध भरहे वासे आवार्डाचिलाया सिंधूए महाणईए वालुआ संथारोवगया उत्ताणगा अवसणा अट्ठमभत्तिआ अम्हे कुलदेव मेहमुहे नागकुमारे देवे मणसी करेमाणा करेमाणा चिट्ठेति, तं सेअं खलु देवाणुप्पि ! अम्हं आवडचिलायाणं अंतिए पाउन्भवित्तए तिकट्टु अण्णमणस्स अंतिए एअम पडिसुर्णेति पडिसुणेत्ता ताए उक्किट्ठाए तुरिआए जाववीतिवयमाणा वीतिवयमाणा जेणेव जंबुद्दीवेदी वे उत्तरद्धभर हे वासे जेणेव सिंधू महाणई जेणेव आवाडचिलाया तेणेव उवागच्छंति, उवागच्छि त्ता अंतलिक्खपडिवण्णा सखिखिणिआई पंच वण्णाई पवरपरिहिआ ते आवाडचिलाए एवं वयासी - हंभो आवाडचिलाया ! जण्णं तुब्भे देवाणुपिआ ! वालुआ संथारोवगया उत्ताणगा अवसणा अमभत्तिआ अम्हे कुलदेव मेहमुहे नागकुमारे देवे मणसी करेमाणा करेमाणा चिट्टह
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #773
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ० वक्षस्कारः सू० १९ आपातचिलायानां देवोपासनादिकम्
७६१
तणं अम्हे मेहमुह नागकुमरा देवा तुन्भं कुलदेवया तुम्हें अति अण्णे पाउ भूआ तं वदह णं देवाणुप्पिआ ! किं करेमो केव मे मणसाइए तणं ते आवाड चिलाया मेहमुहाणं नागकुमाराणं देवाणं अंतिए एअम सोच्चा णिसम्म हट्टतुट्ठचित्तमाणंदिआ जाव हिअआ उट्ठाए उट्ठेन्ति, उट्ठेत्ता जेणेव मेहमुहा नागकुमारा देवा तेणेव उवागच्छंति उवागच्छित्ता करयलपरिग्गहियं जाव मत्थए अंजलि कट्टु मेहमुह णागकुमारे देवे जणं विजयणं वद्धावेंति वद्धावित्ता एवं वयासी - एसणं देवाप्पि ! केs अपत्थिअपत्थर दुरंतपंतलक्खणे जाव हिरिसिरिपरिवज्जिए जेणं अम्हं विसयस्स उवरि वीरिएणं हव्वमागच्छर, तं तहा णं घत्तेह देवाणुप्पि ! जहा णं एस अम्हं विसयस्स उवरि वीरिएणं णो हव्वमागच्छर, तरणं ते मेहमुहा णागकुमारा देवा ते आवाड चिलाए एवं वयासी - एस णं भो देवाणुप्पि ! भरहे णामं राया चाउरंतचक्कवट्टी महिद्धीए जाव महासोक्खे, णो खलु एस सक्को केणइ देवेण वा दाणवेण वा किण्णरेण वा किंपुरिसेण वा महोरगेण वा गंधव्वेण वा सत्यप्पओगेण वा अग्गिप्पओगेण वा मतप्पओगेण वा उद्दवित्तए पडिसेहित्तए वा, तहाविअ णं तुब्भं पिअट्टयाए भरहस्स रण्णो उवसग्गं कमो किट्टु तेसि आवाडचिलायाणं अंतिआओ अवक्कमंति, अवक्कमित्ता वेउव्वि समुग्धारणं समोहणंति, सम्मोहणित्ता मेहाणीअं विउब्वंति विउव्वित्ता जेणेव भरहस्स रण्णो विजयखंधावारणिवे से तेणेव उवागच्छंति उवागच्छित्ता उपि विजयक्खंधावारणिवेसस्स खिप्पामेव पतणुतणायंति. खिप्पामेव विज्जुयायंति विज्जुयाइता खिप्पामेव जुगमुसलमुट्ठियमाणमेत्ताहि धाराहिं ओघमेवं सत्तरत्तं वासं वासिउं पवत्ता यावि होत्था || सू० १९ ॥
-
छाया - ततः खलु ते आपातकिराताः सुषेण सेनापतिना हतमथिताः यावत्प्रतिषेधिताः सन्तो भीताः त्रस्ताः व्यथिताः उद्विग्नाः सब्जातभयाः अस्थामानः अबलाः अवीर्याः अपुरुपकारपराक्रमाः अधारणीयमिति कृत्वा अनेकानि योजनानि अपक्रामन्ति, अपक्रम्य एकतो ९६
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #774
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे मिलन्ति मिलित्वा यत्रैव सिन्धु महानदी तत्रैवोपागच्छति उपागत्य वालुकासंस्तारकान् संस्तुनन्ति संस्तीर्य वालुकासंस्तारकान् दुरूहन्ति, दुरूह्य अष्टमभक्तानि प्रगृह्णन्ति, प्रगृह्य वालुका संस्तारोपगताः उत्तानकाः अवसनाः अष्टभक्तिकाः ये तेषां कुलदेवताः मेघमुखाः नाम्ना नागकुमाराः देवास्तान् मनसि कुर्वन्त स्तिष्ठन्ति । ततः खलु तेषाम् आपातकिरातानाम् अष्टमभक्ते परिणमति सति मेघमुखानां नागकुमाराण देवानामासनानि चलन्ति, ततः खलु ते मेघमुखाः नागकुमाराः देवाः आसनानि चलितानि पश्यन्ति, दृष्ट्वा अवधि प्रयुञ्जन्ति प्रयुज्य आपातकिरातान् अवधिना आभोगन्ति, आभोग्य अन्योऽन्य शब्दयन्ति शब्दयित्वा एवम् अवादिषुः एवं खलु देवानुप्रियाः ! जम्बूद्वीपे द्वीपे उत्तरार्द्धभरते वर्षे आपातकिराताः सिन्ध्वां महानद्यां वालुकासंस्तारकान् उपगताः उत्तानकाः अवसनाः अष्टमभक्तिकाः अस्मान् कुलदेवतान् मेघमुखानामकान् नागकुमारान् देवान् मनसि कुर्वाणाः मनसि कुर्वाणा स्तिष्ठन्ति, तत् श्रेयः खलु भो देवानुप्रियाः ! अस्माकम् आपातकिरातानाम् अन्तिके प्रादुर्भवितुमितिकृन्वा अन्योऽन्यस्यान्तिके एतमर्थ प्रतिशृण्वन्ति, प्रतिश्रुत्य तया उत्कृष्टया त्वरितया यावद् व्यतिघ्रजन्तो ध्यतिव्रजन्तो यत्रैव जम्बूद्वीपो द्वीपो यत्रैव उत्तरभरतार्द्ध वर्ष यत्रैव सिन्धु महानदी यत्रैव आपातकिराताः तत्रैब उपागच्छन्ति, उपागत्य अन्तरिक्षप्रतिपन्नाः सकिकिणोकानि पञ्चवर्णानि वस्त्राणि प्रवराणि परिहितास्तान् आपातकिरातान् एवमवादिषुः हं भो आपातकिराताः ! यत् खलु यूयं देवानुप्रियाः ! वालुकासंस्तारकोपगताः उत्तानका अवसना अष्टमभक्तिका अस्मान् कुलदेवता मेघमुखान् नागकुमारान् देवान् मनसि कुर्वाणा मनसि कुर्वाणा स्तिष्टत, ततः खलु वयं मेघमुखा नागकुमारा देवा युष्माकं कुलदेवता युष्माकमन्तिकं प्रादुर्भूताः तद्वदत खलु देवानुप्रियाः ! किं कुर्मः किं वा भवतां मनः स्वादितम्, ततः खलु ते आपातकिराताः मेघमुखानां नागकुमाराणों देवानामन्तिके एतमर्थ श्रुत्वा निशम्य हृष्ट तुष्ट चित्तानन्दिता यावदहृदया उत्थया उत्तिष्ठन्ति, उत्थाय यत्रैव मेघमुखा नागकुमारा देवास्तत्रैव उपागच्छन्ति, उपागत्य करतलपरिगृहीतं यावत् मस्त. के अञ्जलिं कृत्वा मेघमुखान् नागकुमारान् देवान् जयेन विजयेन वर्द्धयन्ति, वर्तयित्वा एवमवादिषुः एष खलु देवानुप्रियाः । कः अप्रार्थितप्रार्थकः दुरन्तप्रान्तलक्षणः यावत् ही श्री परिवर्जितः यः खलु अस्माकं विषयस्योपरि वीर्येण हव्यमागच्छति, तं तथा खलु प्रक्षिपत हे देवानुप्रियाः ! यथा खलु एषः अस्माकं विषयस्योपरि वीर्येण नो हव्यमागच्छति ततः स्वलु ते भेघमुखा नागकुमारा देवाः तान् आपातकिरातान् एवमवादिषु- एष खलु भो देवानुप्रियाः ! भरतो नाम राजा चातुरन्तचक्रवर्ती महद्धिको यावन्महासौख्यः नो खलु एषः शक्यः केनचिद्देवेन वा दानवेन वा किन्नरेण वा किंपुरुषेण वा महोरगेण वा गंधर्वेण वा शस्त्रप्रयोगेण वा अग्निप्रयोगेण वा मन्त्रप्रयोगेण वा उपद्रवयितुं वा प्रतिषेधयितु वा तथापि च खलु युष्माकं प्रियार्थतायै भरतस्य राज्ञः उपसर्ग कुर्मः इति कृत्वा तेषाम् आपातकिरातानाम् अन्तिकादपकामन्ति अपकम्य वैक्रियसमुद्धातेन समबध्नन्ति समवहत्य मेधानीकं विकुर्वन्ति विकुळ यत्रैव भरतस्य राज्ञो विजयस्कन्धावारनिवेशः तत्रैवीपागच्छन्ति उपागत्य विजयस्कन्धावारनिवेशस्योपरि क्षिप्रमेव प्रतनुस्तनायन्ते क्षि. प्रमेव विद्युदायन्ते विद्युदायित्वा क्षिप्रमेव युगमुसलमुष्टिप्रमाणमिताभि धाराभिः ओघमेघ सप्तरानं वर्ष वर्षितुं प्रवृत्तश्चाष्यभवन ॥ सू० १९ ॥
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #775
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ० वक्षस्कारः सू० १९ आपातचिलायानां देवोपासनादिकम् ७६३
टीका- "तए णं से' इत्यादि । 'तए णं से आवाडचिलाया सुसेण सेणावइणा हयमहिया जाव पडिसेहिया समाणा भीया तत्था वहिया उविग्गा संजायभया अत्थामा अवला अतीरिआ अपुरिसपरक्कमा अधारणिज्जमिति कटु अणेगाई जोयणाई अवक्कमंति' ततः खलु ते आपातकिराताः सुषेणसेनापतिना हतमथिताः- केचित् हताः केचिन्मथिता इत्यर्थः यावत्पदात् केचित् घातिताश्च प्रवरवीराः येषु ते हतमथितघातितप्रवीराः एवं विपतितचिह्नध्वजपताकाः भ्रष्टचिह्न प्रधान महाध्वजलघुध्वजाः एवं कृच्छप्राणोपगताः यावत्प्रतिषेधिताः निवारिताः सन्तो भीताः - भययुक्ताः त्रस्ताः प्रबलघाातव्याप्तत्वात् कातरत्वं प्राप्ताः प्रबलसेनापतिपराक्रमदर्शनात् व्यथिताः- पहारैरादिताः प्रत्यङ्गवणव्याप्तत्वात् उद्विग्नाः, अथ पुनर्नानेन सार्द्ध युध्यामहे इत्याशयवन्तः सञ्जातभयाः सम्यक् प्राप्तत्रासाः भाविसन्तानकृतविजयाशारहितत्वात् अस्थामानः-- युद्धे स्थातुं
तएणं ते आवाडचिलाया सुसेणसेणावइणा'- इत्यादि सूत्र-१९
टीकार्थे --'तएणं' (ते आवाडचिलाया) इसके बाद वे आपातकिरात जो कि (सुसेणसेणावइणा हयमहिया जाव पडिसेहिया समाणा) सुषेण सेनापति द्वारा हत, मथित, घातित प्रवरयोधाओं वाले हो चुके थे और युद्ध स्थल छोड़कर अपने प्राणों को लेकर भाग गये थे वे अब (भीआ, तत्था, वहिया, उव्विग्गा, संजायभया अत्थामा, अबला, अवीरिया, अपुरिसक्कारपरक्कमा अधारणिज्जमिति कटु अणेगाइं जोयणाई अवक्कमंति) भयभीत बनचुके थे प्रबल आघात से व्याप्त हो जाने से सेनापति के प्रबल पराक्रम को देखने से त्रस्त हो चुके थे-कातर भाव को प्राप्त हो चुके थे, प्रत्यङ्ग में घावों से व्याप्त होने से प्रहारों द्वारा व्यथित बने हुए थे, अब फिर हम इसके साथ युद्ध नहीं करेगे इस प्रकार के आशयवाले हो जाने के कारण उद्विग्न बन गये थे। तथा भाविसन्तानकृत विजयाशा से रहित हो चुकने से उनमें अच्छी तरह से भय समा चुका था । ऐसी सामर्थ्य अब उनमें नहीं रह गई थी जो वे युद्ध में उसके समक्ष
(तएणं ते आवाडचिलाया सुसेणसेणावदणा -इत्यादि ॥ सूत्र १९ ॥ बाथ ले आवाचिलाया) त्यार सातापातशतमा -ससे वाणा हयमहिया जाव पडिसेहिया समाणा) सुषेण सेनापति घन इत, भायत, धातित પ્રવર ધાએ વાળા થઈ ચુકયા હતા અને યુદ્ધ સ્થળ છોડીને પિતાના પ્રાણની રક્ષા માટે नासी गया हता, मेवात। (भीआ, तत्था, बहिया, उव्विरगा, संजायभया, अत्थामा, अबला, अवोरिया, अपुरिसक्कारपरक्कमा, अघारणिजमिति कट्टु अणेगाई जोयणाई अवकमंति) ભયત્રસ્ત થઈ ગયા હતા. પ્રબળ આઘાતાથી વ્યાપ્ત થઈ જવાથી. સેનાપતિના પ્રબળ પરાક્રમને જોવા થી-ત્રસ્ત થઈ ગયા હતા. કાતર થઈ ગયા હતા. પ્રત્યંગમાં ઘાના પ્રહાર વ્યાપ્ત હતા તેથી તેઓ પ્રહારે દ્વારા વ્યથિત થઈ ચૂક્યા હતા. હવે અમે એની સાથે યુદ્ધ નહિ કરીએ આ જાતના નિશ્ચયવાળા થઇ જવાથી તેઓ ઉદ્વિગ્ન બની ગયા હતા. તેમજ ભાવિસત્તાનકૃત વિજયાશાથી રહિત થઈ ચૂક્યા હતા તેથી તેમનામાં સંપૂર્ણ પણે ભય વ્યાપ્ત થઈ ચૂફ હતે. એવું સામર્થ્ય હવે તેમનામાં રહ્યું જ ન હતું કે જેથી બીજી વખત તેની
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #776
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६४
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे विकलाः सर्वतो बलवर्जितत्वात् अबला:- शारीरिकशक्तिविकलाः अवीर्या:- वीर्यरहिताः आत्मसमुत्पन्नोल्लासवर्जितत्वात् , अपुरुषपराक्रमाः-पुरुषकारपराक्रमरहिता:सर्वसाधनवजितत्वात् अधारणीयं धारयितुमशक्यं परबलमिति शत्रुसैन्योग्ने स्थानुमसमर्था इति कृत्वा अनेकानि योजनानि अयक्रामन्ति पलायन्ते ततः किं कुर्वन्ति इत्याह-'अवक्कमित्ता' इत्यादि। 'अवकमित्ता' अपक्रम्य पलायित्वा 'एगयो मिलायंति' एकतः-एकस्मिन्स्थाने मेलयन्तिएकत्रो भवन्ति, 'मिलाएत्ता' मेलयित्वा-एकत्रीभूय 'जेणेव सिंधू महाणई तेणेव उवागच्छंति' यत्रैव खिन्धुर्महानदी तत्रैव उपागच्छन्ति 'उवागच्छित्ता' उपागत्य 'वालुया संथारए संथरेंति' वालुकासंस्थारकान् संस्तृणन्ति सिकतामयान् संस्तारकान् कुर्वन्ति 'संथरित्ता' संस्तीर्य 'वालुयासंथारए दुरूहंति' वालुकासंस्तारकान् दूरोहन्ति आरोहन्ति उपविशन्ति 'दुरुहित्ता' दूरूह्य आरूह्य उपविश्य 'अट्ठमभत्ताइं पगिण्हंति' अष्टमभक्तानि प्रगृह्णन्ति, 'पगिण्हित्ता' प्रगृह्य 'वालुयासंथारोवगया उत्ताणगा अवसणा अट्ठमभत्तिा ' वालुकासंस्तारोपगताः प्राप्तवालुकासंस्ताराः उत्तानकाः ऊर्ध्वमुखशायिनः अवसना:-नग्नाः वस्त्ररहिताः परमातापनाकष्ठमनुभवन्त इत्यर्थः, अष्टमभक्तिकाः दिनत्रयमनाहारिणः ये आपातकिराताः शिर तक उठा सके, वे बिलकूल शारीरिक शक्ति से हीन हो गये थे। ईसलिये उनसे आत्म समुत्पन्न उल्लास विदाले चुका था, सर्वसाधनों से वर्जित हो जाने के कारण वे पुरुषकार और पराक्रम से इकदम रहित हो चुके थे। और परबल का सामना करना अब सर्वथा अशक्य है इस झ्याल से वे अनेक योजनों तक दूर भाग गये थे । ( अवक्कमित्ता एगयो मिलायति ) भागकर फिर वे एक स्थान पर एकत्रित हुए ( मिलाएत्ता जेणेव सिंधु महाणई तेणेव उवागच्छंति ) और एकत्रित होकर फिर वे सबके सब जहां पर सिन्धु महानदो थी वहां पर आये । (उवागच्छित्ता वालुआसंथारए संथरेंति) वहां आकरके उन्होंने सिकतामय संतारकों को किया, ( संथरित्ता बालुया संथारए दुरूहंति ) सिकतामय संथारकों को करके फिर वे सबके सब अपने बालुकामय संथारों के ऊपर बैठ गये ( दुरूहित्ता अदममत्ताई पगिण्हंति ) बैठकर वहां पर उन्होंने अष्टम भक्त को तपस्या धारण करली । ( पगिण्डित्ता સામે તેઓ માથું ઊંચું કરી શકે. તેમની શારીરિક શક્તિ સંપૂર્ણ પણે નાશ પામી હતી. એથી તેમના થી આત્મસમુત્પન્ન ઉલ્લાસ સમાપ્ત થઈ ચૂક્યો હતો. સર્વસાધનથી વર્જિત થઈ જવાથી તે એ પુરુષકાર અને પરાક્રમથી સાવ રહિત થઈ ચૂક્યા હતા પરબળ સામે લડવું હવે સર્વથા અશકય છે એ વિચારથી તેઓ અનેક ચીજનો સુધી હર નાસી ગયા हता. (अवनमित्ता एगयओ मिलायंति) नासीन पछी तमा स्थान से गया (मिलाएत्ता जेणेव सिंधु महाणइ तेणेव उवागच्छंति) भने ४ ४ने पछी तमासा ri सिन्धु महानही ती त्यो माया. (उवागच्छित्ता वालु आसंथारए संथरेति) त्यां पाहायीन तमाशे पादुमय सस्तार बनाया. (संधरित्ता वालुया संथारए दुरूहति) पादु કામય સસ્તારકને બતાવીને પછી તેઓ સર્વે પોત પોતાના વાલુકામય સસ્તારકે ઉપર બેસી गया. (दुरूहित्ता अट्टममत्ताई पणिहति) मेसात त्या तमो मटम सतनी तपस्या धारा 30. (पण्हित्ता बालुयासंथारोवगया उत्ताणगा अवसणा अट्ठमभत्तिया जे ते सिं कुलदेवयां
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #777
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६५
प्रकाशिका टीका तृ० वक्षस्कारः सू० १९ आपातचिलायानां देवोपासनादिकम् 'तेसिं कुलदेवया मेहमुहाणामं णागकुमारा देवा ते मणसी करेमाणा करेमाणा चिति' तेषाम् आपातकिरातानाम् कुलदेवताः कुलवत्सलः मेघमुखाः नाम्ना नागकुमाराः देवास्तान् मनसि कुर्वन्तो मनसि कुर्वन्तस्तिष्ठन्तीति, अथ ते देवाः किं कृतवन्तः इत्याह-'तर णं ते सिमावाडचिलायाणं अट्टमभत्तंसि परिणममाणंसि मेहमुहाणं णागकुमाराणं देवाणं आसणाई चलति' ततः चेतसि चिन्तनानन्तरं खलु तेषामापातकिरातानाम् अष्टमभक्ते परिणमति परिपूर्णप्राये सति मेघमुखानां नागकुमाराणां देवानामासनानि सिंहासनानि चलन्ति 'तणं ते मेहमुहा नागकुमारा देवा आसणाई चलियाई पार्सति ततः आसनचलनानन्तरं खलु ते मेघमुखा नागकुमारा देवा आसनानि चलितानि पश्यन्ति 'पासिता' दृष्ट्वा 'ओहिं परंजंति' अवधि प्रयुञ्जन्ते - अवधिज्ञानमवलम्बन्ते इत्यर्थः 'परंजित्ता' प्रयुज्य अवधिज्ञानमवलम्ब्य 'आवाड चिलाए ओहिणा आभाएंति' अवधिना अवधिज्ञानेन आपातकिरातान् वालुयासंथारोवगया उत्ताणगा अवसणा अट्ठमभत्तिया जे तेसिं कुलदेवया मेहमुहाणामं नागकुमारा देवा ते माणसा करमाणा करेमाणाचिट्ठति ) उस अष्टम भक्त की तपस्या को धारण करते हुए एवं बालुका के संधारे पर बैठे हुए वे नग्न बन कर ऊपर की ओर मुँह करके तीन दिन तक अनाहारावस्था में रहे । और उस तपस्या में उन्होंने जो उनके मेघमुख नामक कुलदेवता थे उनका ध्यान करना प्रारम्भ कर दिया । ( तरणं तेसिमावाडचिलायाणं अट्ठमभतंसि पारणममाणंसि मेहमुहाणं णागकुमाराणं देवाणं आसणाई चलति ) जब उन आपातकिरातों को अष्टम भक्त की तपस्या समाप्त होने का आइ तब उन मेघ मुख नाम के नागकुमार देव के आसन कंपायमान हुए (तणं मेहमुहा नागकुमारा देवा आसणाई चलिआई पासंति ) उन मेघमुख नाम क नागकुमारों ने जब अपने -२ आसना को कंपित हुआ देखा-ता (पासिता) देखकर उन्होंने ( ओहिं पऊंजंति ) अपने-२ अवविज्ञान को उपयुक्त किया ( परंजित्ता आवाडचिलाए ओहिणा आभाएंति ) अवधिज्ञान को उपयुक्त करके उनमेघमुख नाम के नागकुमार देवों ने अवधिज्ञान से आपातकिरातों को देखा मेहमुहाणामं णागकुमारा देवा ते मणसा करेमाणा २ चिट्ठति) ते अष्टभलानी तपस्या ધારણ કરતા અને વાલુકામય સ્થારા ઉપર બેઠેલા તે નગ્ન થઈને ઉપરની તરફ માં કરીને ત્રણ દિવસ સુધી અનાહાર અવસ્થામાં રહ્યા. અને તે તપસ્યામાં તેમણે જે તેમના भेधभुञनाभे डुण देवता इता तमनुं ध्यान उयु . (तपणं तेसिमावाडचलायाणं अट्ठम भस परिणममाणसि मेहमुहाणं णागकुमाराणं देवाणं आसणाई चलांत) न्यारे ते भाषांत કિરાતોની અષ્ટમભક્તની તપસ્યા સમાપ્ત થઇ જવા આવી ત્યારે તે મેઘમુખનામક નાગકુમાર हेवाना आसना उपायमान थयां (तएण ते मेहमुहाणागकुमारा देवा आसणाई चलिआइ पासंति) न्यारे ते मेघमु नाम वा पोत-पाताना आसना विठषित थतां या तो (पालित्ता) लेईने तेम (आहि परंजंति) पोत पोतानु अवविज्ञान स प्रयुक्त उयु (पडं जिता आवाडचिलाए ओहिण आभोति) अवधिज्ञानने उपयुक्त उरीने ते भेधभुना भऊ नागकुमार हेवेोयखे पोतपोताना अवधिज्ञानथी आयाताराता ने लेया (आभोत्ता
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #778
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे आभोगयन्ति जानन्तीत्यर्थः 'आभोइत्ता' आभोग्य-तान् ज्ञात्वा 'अण्णमणं सदावेंति' अन्यो ऽन्यं देवान् देवाः शब्दयन्ति आह्वयन्ति 'सदावित्ता' शद्धयित्वा तान् आहूय एवं वयासी' एवं वक्ष्यमाणरीत्या अवादिषुः उक्तवन्तः किमुक्तवन्तः, इत्याह-एवं खलु देवाणुप्पिाः ' एवम इत्थमस्ति खलुः-निश्चये देवानुप्रियाः ! 'जंबुद्दीवे दीवे उत्तरद्धभरहे वासे आवाडचिलाया सिंधूए महाणईए वालथा संथारोवगया उत्ताणगा अवसणा अट्ठमभत्तिया अम्हे कुलदेवए मेहमुहे णागकुमारे देवे मणसी करेमाणा करेमाणा चिटुंति' जम्बूद्वीपे द्वीपे उत्तरार्द्ध भरते वर्षे आपातकिराताः सिन्ध्वां महानद्यां वालुकासंस्तारकान् उपगताः प्राप्ताः उत्तानकाः ऊर्ध्वमुखाः ऊर्ध्वमुखशायिनः अवसनाः वस्त्ररहिताः अष्टमभक्तिकाः दिनत्रयमनाहारिणः अस्मान् कुलदेवताः मेघमुखान् मेघमुखनामकान् नागकुमारान् देवान् मनसि कुर्वाणाः मनसि कुर्वाणास्तिष्ठ-तीति तं सेअं खलु देवाणुप्पिया ?' तम् श्रेयः खलु भोदेवा नुप्रियाः ! 'अम्हं आवाडचिलायाणं अंतिए पाउब्भवित्तएत्तिकटु अण्णमण्णस्स अंतिए एयमढें पडिसुणेति' अस्माकम् आपातकिरातानामंतिके प्रादुर्भवितुं समीपे प्रकटीभवितुमिति कृत्वा पर्यालोच्य अन्योऽन्यस्यान्तिके एतमर्थम् अनंतरोक्तमभिधेयं प्रतिशृण्वन्ति अभ्यु(आभोइत्ता अण्णमण्णं सदावेंति) देखकर उन्होंने फिर आपसमें एक दूसरे को बुलाया (सद्दावित्ता एवं वयासो) और बुलाकर आपस में इस प्रकार से बातचीत की ( एवं खलु देवाणुप्पिया ! जंवुद्दीवे दीवे उत्तरद्धभरहे वासे आवाडचिला या सिधूए महाणईए वालुयासंथारोवगया उत्ताणगा अवसणा अट्ठममत्तिया अम्हे कुलदेवए मेहमुहे णागकुमारे देवे मणसी करेमाण। करेभाणा चिट्ठति ) हे देवानुप्रियो ! सुनो-जम्बूद्वीप नाम के द्वोप में उतरार्द्ध भरत क्षेत्र में आपात चिलात नामवाले सिंधु महानदी के ऊपर वालुका निर्मित संस्तारकों पर अष्टम भक्त के तपस्या करते हए बैठे हैं उन्होंने वस्त्रों का बिलकूल त्याग कर दिया है. और आकाश को ओर वे अपने-अपने मुख को ऊपर करके अपने कुलदेवता हम मेघकुमार नाम के नागकुमार देवों का ध्यान कर रहे हैं ( त सेयं खलु देवाणुप्पिया ! अहं आवाडचिलायाणं अंतिए पा उब्भवित्तए त्तिकटु अण्णमण्णस्स अंतिए एयमटुंपडिसुणेति) इसलिये हे देवानुप्रियो ! हमलोगों का अण्णमण्ण सहावेति) नतम ५छ। ५२२५२ २४-भीगनने मेताव्य. (सदावित्ता एवं बयासी) मालावीन तभणे ५२९५२ मा प्रमाणे पाते। ४२१. (एवं स्खलु देवाणुप्पिया! जम्बु. दीवे दीवे उतरद्धभरहेवासे आवाडचिलाया सिंधूए महाणईए वालुया संथारोवगया उत्ताजगा अवसणा अट्ठमभत्तिया अम्हे कुलदेवए मेहमुहणागकुमारे देवे मणसी करेमाणा २ चिदंति) हेवानुप्रिया ! समणी, यूद्वी५ नाम द्वीपमा उत्तराद्ध भारतक्षेत्रमा मापातકિરાતસિંધુ મહાનદીની ઉપર વાલુકા નિર્મિત સસ્તારકે ઉપર અષ્ટમભક્તની તપસ્યા કરતા બેઠા છે. તેમણે વચ્ચેનો સાવ ત્યાગ કર્યો છે અને આકાશ તરફ મેં કરીને પિતાના ३० देवता मे आप सबनु ध्यान ४३॥ २॥ छे. (तं सेयं खलु देवाणुप्पिया ! अम्हं आवाडचियाणं अंतिष पाउभवित्तए त्तिकटु अण्णमण्णस्स अतिए एयमट्ठ पडिसुति) એટલા માટે હે દેવાનુપ્રિયે ! આ સ્થિતિમાં આપણા સર્વનું આ કર્તવ્ય છે કે હવે અમે
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #779
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ ० वक्षस्कारः सू० १९ आपात चिलायानां देवोपासनादिकम्
७६७
पगच्छंति परस्परं साक्षीकृत्य प्रतिज्ञातं कार्यमवश्यं कर्त्तव्यमिति दृढी भवतीत्यर्थः 'षड सुत्ता' प्रतिश्रुत्य अभ्युपगत्य 'ताए विकट्ठाए तुरिआए जाव वोतिवयमाणा वीतिवयमाणा जेणेव जंबुद्दीवे दीवे उत्तर भरहेवा से जेणेव सिंधू महाणई जेणेव आवाडचिलाया तेणेव उवागच्छति' तेदेवास्तया उत्कृष्टया त्वरितया यावत् चपल्या चण्डया सिंहया दिव्यया देवगत्या व्यतिव्रजन्तो यत्रैव जम्बूद्वीपो द्वीपो यत्रैव उत्तरभरतार्द्ध वर्षे यत्रैव सिन्धुमहानदी यत्रैव चापातकिराताः तत्रैवोपागच्छंति 'उवागच्छित्ता' उपागत्य 'अंतलिक्खपडवणा सखिखिणियाई पंचवण्णाई वत्थाई पवरपरिहिया ते आवाड चिलाए एवंवयासी' अंतरिक्षप्रतिपन्ना आकाशमार्गावलम्बिनः सकिकिणीकानि पञ्चवर्णानि शुक्लनीलादि पञ्चवर्णयुक्तानि वस्त्राणि प्रवराणि परिहिताः सन्तः तान् आपातकिरातान् एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादिषुः उक्तवन्तः, किमुक्तवन्त इत्याह 'हंभो' इत्यादि 'हंभो आवाडचिलाया ! जणं तुब्भे देवाणुपिया ! वालुयासंथारोवगया उत्ताणगा अवसणा अट्टमभत्तिया• अम्हे कर्तव्य है. कि अब हमलोग उन आपातकिरातों के पास चलें इस प्रकार से आपस में विचार करके उनलोगों ने उनके पास आने का निश्चय कर लिया (पडिसुणेता ताए उक्किट्ठाए तुरियाए जाव वीइवयमाणा-वीइवयमाणा जेणेव आवाडचिलाया तेणेव उवागच्छति ) पूर्वोक्तरूप से निश्चय करके फिर वे उस उत्कृष्ट त्वरित दिव्य देवगति से चलते २ जहाँ पर जम्बूद्वीप नाम का द्वीप था और उसमें भो जहां पर उत्तरार्द्ध भरत क्षेत्र था और उसमें भी जहां पर सिंधु नाम को महानदी थी वहां पर आये ( उवागच्छित्ता अतलिक्ख पडिवन्ना सखिखिनियाई पंचवण्णाई वत्थाई पवरपरिहिया ते आवाडचिलाए एवं वयासी ) वहां आकर के नोचे नहीं उतरे किन्तु आकाश में ही रहे और वहीं से उन्होंने जोकि क्षुद्र घंटिआओं से युक्त श्रेष्ठ वस्त्रों को अच्छी तरह से अपने-२ शरीर पर धारण किये हुए हैं उन आपातकिरातों से ऐसा कहा - (हं भो ! आवाडचिलाया ! जण्णं तुब्भे देवाणुपिया वालुयासंथारोवगया उत्ताणगा अवसणा अट्ठमभत्तिया अम्हे कुलदेवए मेहमुहे णागकुमारे देवे मणसी करेमाणा - २ चिट्ठह ) हे आपातकिरातों ! जो तुम लोग देवानुप्रिय वालुका निर्मित संथारो के ऊपर नग्न સવે તે આપાત કરાતા પાસે જઇએ આ પ્રમાણે પરસ્પર વિચાર કરીને તેમણે તેમની પાસે भवान। निश्चय पूरी सीधे (पडिसुणेता ताए उक्किट्ठाए तुरियाए जाव वोइवयमाणा २ जेणेव जंबुद्दीवे दीवे उतरद्धभर हे वासे जेणेव सिंधू महाणई जेणेव आवाडचिलाया तेणेव उपागच्छति या प्रमाणे निश्चय नेपछी ते सर्वे उत्कृष्ट त्वरित यावत् हिव्य देवગતિથી ચાલતા-ચાલતા જ્યાં જમૂદ્રીપ હતા અને તેમાં પણ જ્યાં ઉત્તરાદ્ધ ભરતક્ષેત્રહતુ मने तेमां पशु नयां सिधु नाम महानही ती त्यां याव्या. ( उवागच्छित्ता अन्तलिक्ख पन्ना सखिखिणियाई पंचवण्णाई वत्थाई पवरपरिहिया ते आवाडचिलाए एवं वयासी ત્યાં પહેાંચીને તેએ નીચે નહિ ઉતરતા આકાશમાં જ સ્થિર રહ્યા. અને ત્યાંથી જ તેમણે કે જેમણે ક્ષુદ્રઘટિકાઓથી યુક્ત શ્રેષ્ઠવàાને સારી રીતે પેાતાનાં શરીર ઉપર ધારણ કરી राया छे वा नागकुमारहेवेथे ते भाषात तिने या प्रभा (हं भो ! आवा
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #780
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६८
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे कुलदेवए मेहमुहे णागकुमारे देवे मणसी करेमाणा करेमाणा चिटइ' हंभो ! इति सम्बोधने आपातकिराताः यत् णं वाक्यालङ्कारे यूयं देवानुप्रियाः । वालुका संस्तारकोपगताः उत्तानकाः अवसनाः अष्टममक्तिकाः अस्मान् कुलदेवताः मेघमुखान् नागकुमारान देवान् मनसि कुर्वाणाः मनसो कुर्वाणास्तिष्ठत 'तएणं अम्हे मेहमुहा णागकुमारा देवा तुब्भं कुलदेवया तुम्हं अंतिअण्णं पाउब्भूया' ततो वयं मेघमुखा नागकुमारा देवा युष्माकं कुल देवता सन्तो युष्माकमन्तिकं प्रादुर्भूता:-प्रकटीभूताः 'तंवदह णं देवाणुपिया! किं करेमो केब मे मणसाइ ' तद्वदत खलु देवानुप्रियाः ! किं कुर्मः किं कार्य विदध्मः किंवा 'भे' भनतां मनः स्वादितं मनोऽभीष्टम् अथ कुलदेवता प्रश्नानन्तरं ते आपातकिराताः यदभिलषितवन्तः तदाह-'तएणं' इत्यादि 'तएणते आवाडचिलाया मेहमुहाणं नागकुमाराणं देवाणं अंतिए एयममु सोच्चा णिसम्म हट्टतुट्ठचित्तमाणंदिया जाव हियया उढाए उठेति' ततः खलु ते आपातकिराताः मेघमुखानां नागकुमाराणां देवानामन्तिके एतमर्थ प्रोक्तवचनं श्रुत्वा निशम्य बनकर आकाश की ओर मुंह करके अट्ठम भक्त की तपस्या कर रहे हो और अपने कुछदेवता मेघमुख नाम के नागकुमार देवो का मन में ध्यान कर रहे हो ( त एणं अम्हे मेहमुहा णागकुपारा देवा तुभं कुलदेवया तुम्भं अतिअण्णं पाउम्भूया) सो हमारे मेघमुख नाम के नागकुमार देव जो कि तुम्हारे कुलदेवता हैं तुम लोगों के पास आये हैं. ( तं वदह णं देवानुप्पिया ! किं करेमो केव भे मणसाइए १) तो हे देवानुप्रियो आपलोग कहिये. हम लोग क्या करे आपलोगो का मनोभीष्ठित क्या है क्या-आपकी अभिलाषा है. ? (तएणं ते आवाडचिलाया मेहमुहाणं नागकुमाराणं देवाणं अंतिए एयम8 साँच्चा णिसम्म हद्वतु चित्तमाणंदिया जाव हियया उढाए उडेति) इस प्रकार का कथन जब उन आपातकिरातो ने उन मेघमुख नाम के नागकुमार देवो से सुना तो यह सुन कर और उसका अच्छी तरह से निश्चय कर वे सब आपातकिरात वडे ही हर्षित हुए और बड़े ही संतुष्ट हुए यावत् उनका हृदय हर्ष के वश डचिलाया जण्णं तुम्मे देवाणुप्पिया बालुयासंथारोवगया उत्ताणगा अवसणा भट्ठमभत्तिया अम्हे कुलदेवप मेहमुहे णागकुमारे देवे मणसी करेमाणा २ चिठ्ठह) हे मापातशत ! કે જેઓ દેવાનપ્રિય તમે વાલકા નિર્મિત સંથારાઓ ઉપર આસીન થઈને નગ્ન અવસ્થા માં આકાશ તરફ મેં કરીને અઠ્ઠમભકતની તપસ્યા કરી રહ્યા છે અને પિતાના કુલદેવતા भेवभुमनाम नागभार हैवानु मनमा ध्यान री २ छ।. (त एणं अम्हे मेहमुहा णागकुमारा देवा तुम्भं कुलदेवया तुभं अंतिअण्णं पाउच्भूया) तो समे तमा। सविता भैधभुमनाम नागभार है। तभारी सामे ४८ च्या छीसे (तं वदह णं देवाणुपिया! किंकरेमो केव मे मणसाइए ?) ताइवानुप्रिये मोदी, तमा। माटशु शये. तमारे। भना२५ छ ? तमारी मनिला अमारी समक्ष प्र४८ २१. (तएणं ते आवाडविलाया मेहमुहाण नागकुमाराण देवाण अंतिए एयमढं सोच्चा णिसम्म हट्ट तुवित्तमाणं दिया जाव हियया उट्ठाए उठेत्ति) 41 प्रमाणेनु थन मातशत भभुम नाम નાગકુમાર દવેના મુખની સાંભળીને અને તે સંબંધમાં સારી રીતે નિશ્ચય કરીને તેઓ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #781
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका ४० वक्षस्कारः सू० १९ आपातचिलायानां देवोपासनादिकम् ७६९ हृदि अवधार्य हृष्टतुष्टचित्तानन्दिताः यावत् हृदयाः परमसौमनस्थिताः सन्तः उत्थया उत्थानम् उत्था ऊर्ध्व भवनं तया उत्तिष्ठति ऊर्वी भवन्तीत्यर्थः 'उद्वित्ता' उत्थाय 'जेणेव मेहमुहा णागकुमारा देवा तेणेव उवागच्छंति' ते आपातकिराता यत्रैव मेहमुखा नागकमारा देवा तत्रैव उपागच्छन्ति 'उवागच्छित्ता' उपागत्य 'करयलपरिग्गहियं जाव मत्थए अंजलिं कटु मेहमुहे णागकुमारे देवे जएणं विजएणं वद्धाति' करतलपरिगृहीतं यावत दशनखं शिरसावत मस्तके अजलिं कृत्वा मेघमुखान् नागकुमारान् देवान् जयेन विजयेन च जयविजयशद्वाभ्यां वर्द्धयन्ति 'बद्धावित्ता' वर्द्धयित्वा ‘एवं वयासी' एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादिषुः उक्तवन्तस्ते आपातकिराताः, किमुक्तवन्त इत्याह-'एसणं देवाणप्पिया! केइ अपत्थियपत्थर दुरंतपंतलक्खणे जाव हिरिसिरिपरिवज्जिए जेणं अम्हं विसयम उवरि विरिएणं हव्वमागच्छइ' हे देवानुप्रियाः एष खलु कः अप्रार्थितप्रार्थकः अप्रार्थितम् अमनोरथगोचरीकृतं मरणमिति भावः तस्य प्रार्थको अभिलाषी, तथा दुरन्तप्रान्तलक्षणः, दुरन्तानि दुष्टावसानानि प्रान्तानि तुच्छानि लक्षणानि यस्य स तथा यावत्पदात् हीनपुण्य से उछलने लगा-यहां यावत्पद ते "परम सौमनस्थिताः सन्तः” इन पदों का ग्रहण हआ है. वे सबके सब स्वयं खडेहुए ( उद्वित्ता जेणेव मेहमुहा णागकुमारा देवा तेणेव उवागच्छंति )
और ऊठकर फिर वे जहां पर मेघमुख नाम के नागकुमार देव थे वहा पर आये. ( उवागच्छित्ता करयलपरिग्गहियं जाव मत्थए अंजलि कट्टु मेहमुहे णागकुमारे देवे जएणं विजएण बद्धाति ) वहां आकरके उन्होंने दोनों हाथों को अंजलि बनाकर यावत् उसे मस्तक पर घर कर उन मेघमुखनागकुमार देवों को जय विजय शब्दों से वधाई दी. ( वद्धावित्ता एवं वयासी)
और वधाई देकर फिर उन्होंने उनसे ऐसा कहा- (एसणं देवाणुप्पिए केइ अपस्थियपथिए दरंतपंतलक्खणे जाव हिरिसिरिपरिवज्जिए जेणं अम्हं विसयस्स उवरि विरिएणं हव्वमागच्छद) हे देवानुप्रिय ! यह कौन है जो हमारे देश पर जबर्दस्ती आक्रमण करके विना मौत के अपनी मौत का अभिलाषी हो रहा है. पता पड़ता है कि हीन पुण्य चतुर्दशी में जन्म हुआ है यह સવેલ અતીવ હર્ષિત તેમજ સંતુષ્ક થયા યાવત તેમનાં હૃદય હર્ષાવેશથી ઉછળવા લાગ્યા मडी यावत् ५६या (परमसौमनस्थिताः सन्तः) मे ५हानु हए थयुछे. तमास शमा थया. (उठित्ता जेणेव मेहमुहा गागकुमारा देवा तेणेव उवागच्छंति) भने मायने पछी तान्या मेधभुमनाम नागभारे। हता त्या माव्या. (उवागच्छिता करयलपरिगहीयं जाव मत्थए अंजलि कट्ठ मेहमुहे णागकुमारे देवे जएणं विजएणं वद्धाति) यां પહોચી ને તેમણે બંને હાથની અંજલિ બનાવીને યાવતુ તે અંજલિ ને મસ્તક ઉપર મૂકી न भमनागभार हेवाने न्य-विजय शोथी वधामणी भापी. (वद्धावित्ता एवं वयासी) अन धामणी साधीन तमाशे ते हृवान मा प्रभारी उद्यु- (एसणं देवाणदिपए केड अपत्थियपत्थिए दुरंतपंतलक्खणे जाव हिरिसिरिपरिवज्जिए जेणं अम्हं विसयसस उरि वीरिएणं हव्वमागच्छइ) ३ वानुप्रिय! मेरा छे ? समारा पतन 6५२ બલાત્ આક્રમણ કરીને વગર મૃત્યુએ પોતાના મૃત્યુને આમંત્રણ આપી રહ્યા છે, એમ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #782
--------------------------------------------------------------------------
________________
७७०
___ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे चातुर्दशः होनायां पुण्य चतुर्दश्यां जातो हीनपुण्य चातुर्दशः, तत्र चतुर्दशी खलु तिथिर्जन्माश्रिता पुण्या शुभा च भवति साऽतिभाग्यवतो जन्मनि भवति अत आक्रोशता इत्थमुक्ता तया हीनः इत्यर्थः, तथा ही श्रीपरिवर्जितः हिया लज्जया श्रिया शोभया परिवजितः यः खलु अस्माकं विषयस्य देशस्योपरि वीर्येण आक्रमणात्मकशक्त्या हव्यं शीघ्रमागच्छति आक्रमति 'तं तहाणं धत्तेह देवाणुप्पिया ! जहाणं एस अम्हं विसयस्स उवरि विरिएणं णो हवमागच्छइ' है देवानुप्रियाः ! तत् तथा तेन प्रकारेण खलु ऐनम् 'वत्तेह' प्रक्षि पत दूरीकुरुत यथा खलु एषः अस्माकं विषयस्योपरि वीर्येण हव्यं नागच्छेत अथ यन्मेघमुखा उक्तवन्तस्तदाह-'त एणं ते' इत्यादि तएणंते मेहमुहा णागकुमारा देवा ते आवाडचिलाए एवं वयासी' ततः खलु ते मेघमुखा नागकुमारा देवाः तान् आपातकिरातान् एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादिषुः कथितवन्तः ‘एसणं भो देवाणुप्पिा ! भरहे णाम शुभलक्षणो से हीन है केवल दुष्टावसानवाले तुच्छ लक्षणों से ही यह युक्त प्रतीत होता है. यह निर्लज्ज है एवं श्री-शोभा से रहित है. जिसके जन्म समय में चतुर्दशी तिथि पूण्या और शुभ होतो है वह अति भाग्यवान् होता है. अतिभाग्यशाली के जन्म समय में ही ऐसी चतुर्दशी होती है यह शब्द जब अधिक क्रोध का आवेग बढा जाता है तब कहा जाता है, ( तं तहाणं घत्तेह देवाणुप्पिया ! जहाणं एस अम्हं विसयस्स उवरि विरिएणं णो हव्वमागच्छइ) इसलिए हे देवानुप्रियो ! इसे तुम इस प्रकार से दूर करो कि जिससे यह हमारे देश के ऊपर जबर्दस्ती आकमण नहीं कर पावे. (तएणं ते मेहमुहा णागकुमारा देवा ते अवाडचिलाए एवं वयासी एसणं भो देवाणुप्पिया ! भरहे णामं राया चाउरत्तचक्कवट्ट। महिद्धिए महज्जुईए जाव महासोक्खे, णो खलु एस सक्को केणइ देवेण वा दाणदेण वा किण्ण रेण वा किंपुरिसेण वा महोरगेण वा गंधवेण वा सत्थप्पओगेण वा मंतप्यओगेण वा उद्दवित्तए पडिसेहित्तएवा ) उन आपातकिरतो લાગે છે કે એને જન્મ હીન પુણ્ય ચતુર્દશીના દિવસે થયેલું છે. એ શુભલક્ષણથી હીન છે. ફકત દુષ્ટાવસાનવાળા તુછ લક્ષણેથી જ એ યુક્ત પ્રતીત થાય છે. એ નિર્લજજ છે. તેમજ શ્રી–શભા-થી રહિત છે. જેના જન્મ સમયમાં ચતુર્દશી તિથિ પુકારક અને શુભ હોય છે તે અતિ ભાગ્યવાન હોય છે. અતિ ભાગ્યશાલીના જન્મ સમયે એવી ચતુર્દશી હોય છે. એવા અર્થ વાચક એ શબ્દ જ્યારે ક્રોધાવેગ વધી જાય છે ત્યારે વ્યંગ્ય માં કહેવામાં આવે छ. (तं तहाण पत्तेह देवाणुप्पिया ! जहाणं एस अम्हं विसयस्स उवरिं वोरिएणं णो हव्य मागच्छइ) मेथी ३ वानुप्रिय ! माने तो मेवी शत २ नसाही भू रथी ये अभा। पतन ५२ थी मसात् माम रीश नही. (त एणं ते मेहमुहा णागकुमारा देवा ते आवाडचिलाए एवं वयासी-एसणं भो देवानुपिया ! भरहे णामं राया चाउरंतवक्कवट्टी महिद्धिए महज्जुहर जाव महासाक्खे, णो खलु एस सक्को केणइ देवेण वा दाणवेण वा किण्णरेण वा किंपुरिसेण वारमहोरगेण वा गंघवेण वा सत्थप्पओगेण वा मंतप्पओगेण वा उद्दवित्तए पडिसेहित्तर वा) ते मापात रातोना भण्थी આ પ્રમાણે વાત સાંભળીને તે મેઘમુખ નામક નાગકુમાર દેવોએ તેમને આ પ્રમાણે કહ્યું
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #783
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तु ० वक्षस्कारः सू० १९ आपातचिलायानां देवोपासनादिकम्
७७१
राया चाउरंतचक्कवट्टी महिद्धीए महज्जुइए जाव महासोक्खे' भो देवानुप्रियाः एषः खलु भरतो नाम राजा चातुरन्तचक्रवर्ती चत्वारोऽन्ताः पूर्वापरदक्षिण समुद्रास्त्रयः चतुर्थोहिमवान् इत्येवं स्वरूपास्ते वश्यतयाऽस्य सन्तीति चातुरन्तः ततश्चक्रवर्त्तिपदेन कर्मधारयः तथा महद्धिकः महती ऋद्धिनिधानादिर्यस्य स तथा तथा महाद्युतिकः अत्यन्तका तिमानः आभरणरत्नादि सम्पन्नः यावन्महासौख्यः यावत्पदात् 'महाबले महाजसे' महाबलशालीमहायशस्क: अतिसुखसम्पन्नः 'णो खलु एस सक्को केणइ देवेण वा दाणवेण वा किण्णरेण वा किंपुरिसेण वा महोरगेण वा गंधव्वेण वा सत्यप्पओगेण वा अग्गिप्पओगेण वा मतपओगेण वा उद्दवित्तर पडिसेहित्तए वा' उक्तविशेषणविशिष्टः एष भरतो नो खलु शक्यः केनचित् देवेन वा दानवेन वा किन्नरेण वा किंपुरुषेण वा व्यन्तरदेव विशेषेण महोरगेण वा गन्धर्वेण वा शस्त्रप्रयोगेण वा खड्गादिशस्त्रेण वा अग्निप्रयोगेण वा मन्त्र - प्रयोगेण वा त्रयाणामपि उत्तरोत्तरबलाधिक इति, उपद्रवयितुं वा उपद्रवं कर्तुभ्वा प्रतिषे यितुं वा निषेधयितुं वा युष्मद्देशाक्रमणता निवर्त्तयितुमिति, सर्वत्र वा शब्दः समुच्चयार्थः
मुख से इस प्रकार की बात सुनकर उन मेघमुख नाम के नागकुमारों ने उनसे ऐसा कहा - देवानुप्रियो ! यह भरत नाम का महाराजा है. यह पूर्व अपर और दक्षिण इन तीन समुद्रा का और चतुर्थ हिमवान् इन चार रूप अन्तों का वश करनेवाला है. इसलिए यह चातुरन्त चक्रवर्ती कहा गया है इसको निधानादि ऋद्धि बहुत ही चढ़ी बडी हुई है. आभरणादिको का कान्ति से सदा यह प्रकाशित रहता है. यावत् यह महा सौख्य का भोक्ता है. यहां यावत्पद से " महाबले, महाजसे" इन पदों का संग्रह हुआ है यह किसी भी दानव के द्वारा, या किसी भी किन्नर के द्वारा या किसी भी किंपुरुष के द्वारा, या किसी भी महोरग के द्वारा या किमी भी गंधर्व के द्वारा शस्त्र प्रयोग से या अग्निप्रयोग से या मंत्र प्रयोग से उपद्रवित नहीं किया जा सकता है । और न यह यहां से लोटाया ही जा सकता है । " शस्त्रेभ्योऽग्निस्तस्मान्मत्रो बलाधिकः " इस कथन के अनुसार उत्तरोत्तर बलाधिक्य प्रकट करने के लिये" शस्त्र प्रयोग प्रयोग से या मंत्र प्रयोग से" ऐसा कहा है । यहां सर्वत्र वा शब्द समुच्च
હૈ દેવાનુપ્રિયે ! એ ભરત નામે રાજા છે. એ પૂર્વ અપર અને દક્ષિણ એ ત્રણે સમુદ્રોને અને ચતુ હિમવાન ને એ ચાર સીમા રૂપ અન્તાને વશમાં કરનાર છે. એથી એને ચાતુરન્ત ચક્રવર્તી કહેવામાં આવેલ છે. એની નિધાન આદિ રૂપ ઋદ્ધિ અતીવ વિપુળ છે. આભરણાદિકાની કાંતિથી એ સદા પ્રકાશિત રહે છે. યાવત્ એ મહાસૌખ્યભે તા છે. अहीं यावत् पथी 'महाबले, महाजसे' से यह ग्रहण थयुं छे से अर्ध पशु हेच वडे કે કેઈ પણ કિન્નર વડે કે કેાઈ પણ કિ પુરુષ વડે કે કોઈ પણ મહારગ વડે કે કોઈ પણ ગન્ધવ વડે, શસ્રપ્રયાગથી કે અગ્નિપ્રયાગથી તેમજ મોંત્રપ્રયાગ થી ઉપદ્રવિત થઈ શકતા नथी. तथा मेने महीं थी पाछाय रवी शीता नथी "शस्त्रेभ्योऽग्निस्तस्मान्मंत्रोबलाधिकः " એ કથન મુજબ ઉત્તરાત્તર ખલાધિય પ્રકટ કરવામાટે શસ્ત્ર પ્રયાગથી કે અગ્નિ પ્રત્યેાગ થી કે મંત્ર પ્રયાગથી આ પ્રમાણે કહેવામાં આવ્યુ છે. અહી સર્વાંત્ર વા શબ્દ સમુચ્ચ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #784
--------------------------------------------------------------------------
________________
७७२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे 'तहावि अ णं तुम्भं पिअट्ठयाए भरहस्स रणो उक्सगं करेमोत्तिकटु तेसिं आवाडचिलायाणं अतियाओ अवक्कमंति'तथापि इस्थमसाध्ये कार्य सत्यपि च खलु युष्माकं प्रियार्थतायै प्रीत्यर्थ भरतस्य राज्ञः उपसर्ग कुर्म इति कृत्वा तेषामापातकिरातानामन्तिकाद् अपक्रामन्ति यान्ति इति प्रतिज्ञातबन्तः ततः किं कृतवन्तस्ते देवा इत्याह 'अवक्कमित्ता' अपक्रम्य 'वेउब्धियसमुग्याएणं सम्मोहणंति' इत्यादि वैक्रियसमुद्घातेन उत्तरवैक्रियार्थकप्रयत्नविशेषेण समवघ्नन्ति आत्मप्रदेशान् विक्षिपन्ति शरीराद बहिर्विकिरन्तीत्यर्थः 'समोहणित्ता मेहाणीअं विउव्वंति' समवहत्य आत्मप्रदेशान् विक्षिप्य तैरात्मप्रदेशेगृहीतैः पुद्गलैः मेघानोकम् अभ्रपटलं विकुर्वन्ति निर्मान्ति विउवित्ता जेणेय भरहस्स रणो विजयकांवधावारनिवेसे तेणेव उवागच्छंति' विकुऱ्या मेघपटलं निर्माय यत्रैव भरतस्य राज्ञो विजयस्कन्धावारनिवेशः तत्रैव उपागच्छन्ति 'उवागच्छित्ता उपि विजयक्खंधावानिवेसस्स खिप्पामेव पतणुतणायंति खिप्पामेव विज्जुयायंति' उपागत्य विजयस्कन्धावानिवेशस्योपरि क्षिप्रमेव प्रतनु यथा स्यात् तथा स्तनायन्ते शब्दायन्ते क्षिप्रमेव विद्युदायन्ते यार्थक है। (तहाविणं तुम्भं पियट्टयाए भरहस्स गणो उवप्सग्गं करेमोत्ति कटु तेसि आवाडचिलायाणं अतिया ओ अवक्कमति ) फिर भी हमलोग तुम्हारी प्रीति के लिये भरत राजा को उपप्तान्वित करेंगे. ऐसा कह कर वे मेघमुख नाम के नागकुमार देव उन आपात किरातो के पास से चले गये । ( अवक्कमित्ता वेउव्विय समुग्घा एणं सम्मोहणंति) चले जाकर उन्हों ने वैक्रिय समुद्धात द्वारा अपने आत्म प्रदेशों को शरीर से बाहर निकाला. (समोहणित्ता मेहाणी विउव्वंति) शरीर से बाहिर निकाल कर फैलाए गये उन आत्म प्रदेशो द्वारा गृहीत पुद्गलों से उन्होंने अभ्रपटल की विकुर्वणा की. (विउवित्ता जेणेव भरहस्स रण्णो विजयक्खधावारनिवेसे तेणेव उवागच्छंति ) अभ्रपटल विकर्वणा करके फिर वे जहां भरत नरेश के स्कन्धावार का निवेश था, वहां पर गये. ( उवागच्छिता उपि विजयखंधावारनिवे सस्स खिप्पामेव पतणुतणायंति खिप्पामेव विज्जुयायंति) वहां जाकर वे विजयस्कन्धावार के निवेश के ऊपर ऊपर यार्थ छे. (तहावि णं तुम्भं पियट्टयाए भरहस्स रण्णो उवसग्गं करेमोत्ति कटूटु तेसि आवाडमिलाया अंतियाओ अवक्कमंति) छताये सभेतभारी प्रीतिन पश थधन लरतराने ઉપસવિત કરીશ. આમ કહીને તે મેઘમુખ નામક નાગકુમા૨ દે તે આપાતકિરાતની पासेयी ता २ह्या. (अवस्कमित्ता वेउब्बियसमुग्घाएणं समोहणति) त्यांने तमो वैठिय समुद्धात पडे पाताना मात्म प्रशाने शरीरमा थी महार या (समोहणित्ता मेहाणी विउति) शरीरमाथी महा२ ७ढीने प्रस्त असा ते माम प्रदेश ५ गडीत पुगताथी तभरे भ७५८सनी (।। 3री (विउवित्ता जेणेव भरहस्सरण्णो विजयखधावारनिवेसे तेणेव उवागच्छंति) मटनी (Ag"। रीव ५७ तमे या भरतनरेशने। २४धावार निशता त्यां ५७च्या. (उवागच्छिता उपि विजयवंधावारनिवेसस्स खिष्पामेव पतणुतणायंति खिप्पामेव बिज्जुयायति)
त्यांन विनय यावाना निवेशनी 6५२ धीमेधाभ ગર્જના કરવા લાગ્યા. અને શીઘ્રતાથી ચમકવા લાગ્યા. વિદ્યુતની જેમ આચરણ કરવા
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #785
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका १० वक्षस्कारः सू० २० वर्षावर्षणानन्तरीयभरतकार्य विवर्णनम् ७७३ विद्युदिवाचरन्ति विज्जुयायंति विज्जुयायित्ता खिप्पामेव जुगमुसलमुट्टिप्पमाणमेत्ताहिं धाराहिं ओघमेधं सत्तरत्तं वासं वासिउं पवत्ता यावि होत्था' विद्युदायित्वा क्षिप्रमेव युगमुशलमुष्टिप्रमाणमिताभिः धाराभिः ओघमेघ सप्तरात्रं सप्तरात्रिप्रमाणकालेन वर्ष वर्षितुं प्रवृत्ताश्वाप्यभवन् ।सू.१९॥ इति व्यतिकरे सम्बन्धे यद्भरताधिपः करोति तदाह-"तएणं से भरहे" इत्यादि
मूलम्-तएणं से भरहे राया उप्पिं विजयक्खंधावारस्स जुगमुसलमुट्टिप्पमाणमेत्ताहिं धाराहि ओघमेघं सत्तरत्तं वासं वासमाणं पासइ पासित्ता चम्मरयणं परामुसइ तएणं तं सिखिच्छसरिसरूवं वढो भाणियवो जाव दुवालसजोयणाई तिरिअं पवित्थरइ तत्थ साहियाइं तएणं से भरहे राया सक्खंधावारबले चम्मरयणं दुरूहइ दुरूहेत्ता दिव्वं छत्तरयणं परामुसइ तएणं णवणउइसहस्स कंचणसलागपरिमंडियं महरिहं
अउज्झं णिव्वणसुपसत्थविसिट्ठलट्ठकंचणसुपुट्ठदंड मिउराययवट्ट लट्ठ अरविंद कण्णिअ समाणरूवं वस्थिपएसे अपंजरविराइअं विविहभत्तिचित्तं मणिमुत्त पवाल तत्ततवणिज्ज पंचवण्णिअघोअरयण रूवरइयं स्यणमरीईसमोप्पणाकप्पकारमणुरंजिएल्लिअंरायलच्छिचिंधं अज्जुण सुवण्ण पंडुरपच्चत्थुअपट्टदेसभागंतहेव तवणिज्ज पट्ट धम्मंत परिगयं अहिअ सस्सिरीअं सारयरयणिअरविमलपडिपुण्णचंदमंडलसमाणरूवं गरिंदवामप्पमाणपगइवित्थडं कुमुदसंडधवलं रण्णो संचारिमं विमाणं सूरातववायवुद्विदोसाण य खयकरंतवगुणेहि लद्धं अहयं बहुगुणदाणं उऊण विवरीअसुहकयच्छायं । छत्तरयणं पहाणं सुदुल्लहं अप्पपुण्णाणं ॥१॥ पमाणराईण तवगुणाण फलेगदेसभागं विमाणवासे वि दुल्लहतरं वग्धारिअमल्लदामकलावं हल्के-२ रूप में गर्जने लगे। और शीघ्रता से चमकने लगे-विजली के जैसे आचरण करने लगे (विज्जुयायित्ता खिप्पामेव जुगमुसलमुट्ठिप्पमाणमेत्ताहिं धाराहिं ओधमेघं सतरसं वासं वासिउं पवत्तायावि होत्था) फिर वे विजलियों को चमकाकर बहुत ही शीघ्रता से युग मुसल, एवं मुष्टि प्रमाण परिमित धाराओं से सात दिन तक पुष्कलसंवर्तक मेधादिको वरसाते रहे ॥१९॥ दाया. (विज्जुयायित्ता तिप्पामेव जुगमुसल मुट्टिप्पमाणमेत्ताहिं धाराहि ओधमेघं सत्तरत्तं वासं वासिउपवत्तायाविहोत्था) ५छी तमा विधुता न्यभावान समशीघ्रताथा युग-भसल. તેમજ સુષ્ટિ પ્રમાણ પરિમિત ધારાઓથી સાત-દિવસ રાત સુધી પુષ્કલ પ્રમાણથી સંવર્તક મેઘાદિકેને વરસાવતા રહ્યા. ૧૯
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #786
--------------------------------------------------------------------------
________________
७७४
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे सारयधवलब्भररयणिगरप्पगासं दिव्वं छत्तरयणं महिवइस्स धरणियलपुण्णइंदो । तएणं से दिव्व छत्तरयणे भरहेणं रण्णा परामुढे समाणे खिप्पामेव दुवालसजोयणाई पवित्थरइ साहिआई तिरिअं ॥ सू० २०॥
छाया--ततः खलु स भरतो राजा बिजयस्कन्धावारस्योपरि युगमुशलमुष्टिप्रमाणमिताभिः धाराभिः ओघमेघ सप्तरात्रं वर्ष वर्षन्तं पश्यति, दृष्ट्वा चर्मरत्नं परामृशति, ततः खलु तत् श्रीवत्ससटशरूपं वेष्टको भणितव्यो यावत् द्वादशयोजनानि तिर्यक प्रविस्तृणाति तत्र साधितानि ततः खलु स भरतो सस्कन्धावारबलं चर्मरत्नं दूरोहति दुरुह्य दिव्यं छत्ररत्नं परामृशति, ततः खलु नवनवतिसहस्रकाञ्चनशलाकापरिमण्डितम् महाहम् अयोध्यम् निर्वणसुप्रशस्तविशिष्टलष्टकाञ्चनसुपुष्टदण्डम् मृदुराजतवृत्तलष्टाऽरविन्दकर्णिका समानरूपं वस्तिप्रवेशच्च पञ्जरविराजितं विविधभक्तिचित्रं मणिमुक्ताप्रवालतप्ततपनीयपञ्चवणिक धोतरत्नरूपरचितरत्नमरीचिसमर्पणाकल्पकरानुरञ्जितं राजलक्ष्मीचिह्नम् अर्जुनसुवर्णपाण्डुरप्रत्यवस्तृत पृष्ठदे शभागं तथैव तपनीय पट्टधम्मायमानपरिगतम् अधिक सश्रीकं शारदरजनिक वमलपतिपूर्णचन्द्रमण्डलसमानरूपम् नरेन्द्र व्यायामप्रमाणप्रकृतिविस्तृतं कुमुदसण्डधवलं राज्ञः संचारिमं सुरातपवातवृष्टिदोपाणां च क्षयकरम् तपोगुणः लब्धम् अहतं बहुगुणदानम् ऋतुविपरोत सुखकृतच्छायम् छत्ररत्नं प्रधानं सुदुर्लभमल्पपुण्यानाम्।।१।। प्रमाणराज्ञां तपोगुणानां फलैकदेशभागं विमानवासेऽपि दुर्लभतरं प्रलम्बितमाल्यदामकलापं शारदधवलाभ्ररनिकरप्रकाशं दिव्यं छत्ररत्नं भरतेन्ज्ञराज्ञा परामृष्टं सत् क्षिप्रमेव द्वादशयोजनानि साधिकानि तिर्यक् प्रविस्तृणाति ॥सू० २०॥
____टीका. “तएणं से भरहे" इत्यादि । 'तएण से भरहे राया उपि विजयक्खंधावारस्स जुगमुसलमुट्टिप्पमाणमेत्ताहिं धाराहि ओघमेघ सत्तरत्तं वासं वासमाणं पासई' ततो दिव्यवर्षानन्तरं खलु स भरतो राजा विजयस्कन्धावारस्य स्वसैन्यानिकस्योपरि युगमुशलमुष्टिप्रमाणमिताभिः धाराभिः सप्तरात्रं सप्तरात्रिप्रमाणकालेन वर्ष वर्षन्तम ओघइस अवसर पर महाराजा भरत ने क्या किया इसका कथन--
टीकार्थ-(तएणं से भरहे राया उप्पि विजयखंधावारस्स जुगमुसलमुद्धिप्पमाणमेत्ताहिं धाराहिं ओघमेधं सत्तरत्तं वासं वासमाणं पासइ) जब भरत महाराजाने अपने विजय स्कन्धावार निवेश के ऊपर युग, मुशल एवं मुष्टि प्रमाण परिमित धाराओं से पुष्कल संवर्तक अधिकार में कथित वरसा के माफिक सात दिन रात तक बरसते हुए मेघो को देखा तो ( पासित्ता
એ સમયે ભરત નરેશે શું કર્યું*-એ સંબંધમાં કથન
टीकार्थ-(तएणं से भरहे राया उदिप विजयक्खंधाधारस्स जुगमुसलमुहिप्पमाणमेत्ताहिं धाराहि आघमेधं सत्तरत्तं वासं वासमाणं पासइ) न्यारे भरत२००१ मे पोताना विorय २४ापारના નિવેશ ઉપર, મુશલ તેમજ મુષ્ટિ પ્રમાણ પરિમિત ધારાઓથી પુષ્કલ સંવતંક અધિકારમાં अथित लिट मु५ सात-64स रात सुधी परसता मेधा ने यात (पासित्ता चम्मरयणं
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #787
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका ४० वक्षस्कारः सू० २० वर्षावर्षणानन्तरीयभरतकार्य विवर्णनम् ७७५ मेघ-मुशलधारवृष्टिप्रदमेघं पश्यति 'पासित्ता चम्मरयणं परामुसइ' दृष्ट्रा चर्मरत्नं परामृशति स्पृशति गृह्णाति 'तएणं तं सिरिवच्छसरिसरूवं वेढो भाणियच्यो जाव दुवालसजोयणाई तिरिअं पवित्थरइ तत्थ साहियाई' ततः परामर्शानन्तरं खलु श्रीवत्ससदृशरूपं तत् चर्मरत्नं 'वेढो' वेष्टकः वस्तुमात्रविषयको भणितव्यो यावत् द्वादशयोजनानि तत्र साधिकानि ति र्यक प्रविस्तृणाति 'तएणं से भरहे राया सक्खंधारबले चम्मरयणं दुरूहई ततः खलु स भरतो राजा सस्कन्धावारबलः चर्मरत्नं दुरोहति 'दुरूहित्ता दिव्वं छत्तरयणं परामुसइ' दुरुह्य दिव्यं-सहस्त्रदेवाधिष्ठितं छत्ररत्नं परामृशति स्पृशति अथ कीदृशं छत्ररत्नमित्याह'तएणं णवणउइसहस्सकंचनसलागपरिमंडियं' ततः खलु नवनवतिसहस्रकाचनशलाका परिमण्डितम्, तत्र नवनवतिसहस्रममाणाभिः काञ्चनमयशलाकाभिः परिमण्डितम्, तथा 'महरियं' महाघ बहुमूल्यकं तथा 'अउम्झं' अयोध्यम्-अस्मिन् दृष्टे सति नहि विपक्षभटानां शस्त्रमुत्तिष्ठते इतिभावः, पुनः कीदृशं तत् 'णिव्वणसुपसत्थविसिट्ठलट्ठकंचणसुपट्ठदंड निव्रणसुप्रशस्तविशिष्टलष्टकाश्चनसुपुष्टदण्डम् तत्र निर्वणः छिद्रादिदोषरहितः सुप्रशस्तः चम्मरयणं परामुसइ ) देखकर उसने चर्मरत्न को उठाया-( तएणं तं सिविच्छसरिसरूवं वेढो भाणियब्वो० ) इस चर्मरत्न का रूप श्रीवत्स के जैसा होता है. इसका वेष्टक वर्णन जैसा पहिले किया गया है वैसा ही यहां पर भी कर लेना चाहिए-यावत् उसने इस चर्मरत्न को कुछ अधिक १२ योजन तक तिरछे रूप में विस्तृत कर दिया -फैलादिया बिछादिया (तएणं से भरहे राया सखंधावारबले चम्मरयणं दुरूहइ दुरुहित्ता दिव्वं छत्तरयणं परामुसइ) इसके बाद भरत महाराजा अपने स्कन्धावाररूपबल सहित उस चर्मरत्न पर चढ गया-और चढ़ करके फिर उसने छत्ररत्न को उठाया-(तएणं णवण उइ सहस्सकंचणसलागपरिमंडियं महरियं अउज्झ णिव्वणसुपसत्थविसिट्ठलट्ठकंचणसुपुट्ठदड) यह छत्ररत्न ९९ नन्नाणु हजार काश्चन शलाकाओं से परिमण्डित था । बहुमूल्य वाला था, इसे देख लेने पर विपक्षके भटों के शस्त्र फिर उठते नहीं थे ऐसा यह अयोध्य था, निर्बण था, छिद्रादि दोषों से रहित था-समस्त लक्षणों से युक्त होने के कारण सुप्रशस्त था । विशिष्टलष्ट-मनोहर था । अथवा - इतना बड़ा छत्रदुर्वेह हो परामसह) नछन त यत्नाने उपायु. (त एणं त सिरिवच्छसरिसरूवं वेढो भाणिगयो) से यमरत्ननु ३५ श्रीवत्सरे डाय छे. सेना ४५ विषे ५७८ २ प्रमाणे વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે તે પ્રમાણે જ અહીં સમજી લેવું જોઈએ. ચાવતુ તેણે તે ચમ रत्नन 8 अधि: १२ पार ये सुधा aisi ३५मा विस्तृत शहाधु (तपणं से भरहे
राया सखंधावारबले चम्मरयणं दुरूहइ दुरुहिता दिव्वं छत्तरयणं परामुसइ) त्यामा તથા પોતાના સ્કધાવાર ૩૫ બલ સહિત તે ચમરને ઉપર ચઢી ગયો અને ચઢીને पछी तो यरत्नने यु. (तएणं णवण उइसहस्सकंचणसलागपरिमंडियं महरिहं अउज्झं णिव्वणसुपसत्थ विसिट्ठलट्ठकंवणसुपुट्ठदंड) मे न नच्या २ यनशा કાઓથી પરિમંડિત હતું બહુ મુલ્યવાન હતું, એને જોયા બાદ વિપક્ષના ભટેના શો ઉતા નથી. એવું એ અયોધ્ય હતું, નિત્રણ હતુ છિદ્રાદિ દેથી એ રહિત હતું સમસ્ત
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #788
--------------------------------------------------------------------------
________________
७७६
___ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे सर्वलक्षणोपेतत्वात् विशिष्टलष्टः मनोहरः यद्वा विशिष्टः अति भारतया एकदण्डेन दुर्बहत्वात् प्रतिदण्डसहितः ईदृशच्चयो लष्टः काञ्चनमयः सुपुष्टोऽतिभारसहस्रत्वात् दण्डो यत्र तत्, तथा, तथा 'मिउरायय वट्ट लट्ठ अरविंदकणियसमाणरूवं' मृदुराजत वृत्तलष्टारविन्दकर्णिका समानरूपम्, तत्र मृदु कोमलं घृष्टमृष्टत्वात् राजतं रजतसम्बन्धि वृत्तलष्ट यदरविन्द तस्य कर्णिका बीजकोशस्तेन समानं श्वेतत्वावन्तत्वाच्च रूपम् आकारो यस्य ततया, तथा 'वस्थिपए से पंजरविराइयं' वस्तिप्रदेशे पजरविराजितम् वस्तिप्रदेशो नाम छत्रमध्यभागवर्ती दण्ड प्रक्षेपस्थानरूपः तत्र पञ्जरेण पनराकारेण विराजितम् चः समुच्चये तथा 'विविहभत्तिचित्तं' विविधभक्तिचित्रम्, तत्र विविधाभिः भक्तिभिः विच्छित्तिभीरचना प्रकारैश्चित्रं चित्रकर्म यत्र तत् तथा पुनश्च कीदृशम् 'मणिमुत्तपवालतत्ततवणिज्ज पंचवणियधोयरयणरूवरइयं' मणिमुकामवालतप्ततपनीय पञ्चवर्णिकधौतरत्नरूपरचितम्, तत्र मणयः चन्द्रकान्तादयः मुक्ताप्रवाले प्रसिद्ध तप्तं मूवोत्तीर्ण यत्तपनीयं रक्तसुवर्ण पञ्चवर्णिकानि शुक्लनीलादिपञ्चवर्णयुक्तानि धौतानि शाणोत्तारेण दीप्तिमंति जाने के कारण एक दण्ड के द्वारा धारण योग्य नहीं हो सकता है इसलिये एक एक दण्डेवाला होने से यह विशिष्ट लष्ट था । इसमें जो दण्ड लगे हुए थे वे अति भार सहनेवाले होने के कारण अति सुपुष्ट थे और सुवर्णनिर्मित थे. ( मिउराययवट्ट लट्ठ अरविंदकण्णिअसमाणरूवं ) यह छत्र ऊँचा और गोल था-इसलिये इसका आकार चांदी के बने हुए मृद गोल कमल की कणिका के जैसा था ( वत्थिपएसे अ पंजरविराइयं ) यह बस्ति प्रदेश में जिसमें दण्ड पोया हुआ रहता है उस बस्ति प्रदेश में अनेक शलाकाओं से युक्त हो जाने के कारण पंजर के जैसा-पीजरे के जैसा-प्रतीत होता था. ( विविह भत्तिचित्त ) इस छत्र में अनेक प्रकार के चित्रों की रचना हो हो रही थी उससे यह बड़ा सुहावना लगता था. (मणिमुत्तपवालतत्ततवाणिज्जपंचवणियघोयरयणरूवरइयं ) इसमें पूर्णकलशादिरूपमङ्गल्य वस्तुओं के जो कार बने हुए थे वे चन्द्रद्रकान्त आदि मणियों से, मुक्ताओं से, प्रवालो લક્ષણોથી યુક્ત હોવા બદલ એ સુપ્રાસ્ત હતું. વિશિષ્ટ લષ્ટ મનહર હતું અથવા આટલું વિશાલ છત્ર દુર્વહ થઈ જવાથી એક દંડ દ્વારા ધારણ યોગ્ય ન હોતું. એથી એ અનેક દંડવાળું હોવાથી એ વિશિષ્ટ લષ્ટ હતું. એમાં જે ઠંડો હતા તે અતિભારને ખમી શકતા होयाथी मति सुपुट हता. मन सुवर (नभित ता. (मिउराययवट्ट लट्ठ अरविंदण्णि असमाणरूवं) से छ नत अने जो तु. मेथी मेनी मा२ यांहीथी निर्मित भृगौण भजनी २३ तो. (वस्थिपएसे अ पंजरविराइअ) से पास्तप्रदेशमा પરવવામાં આવે છે. તે વસ્તિ પ્રદેશમાં અનેક શલાકાથી યુક્ત હોવાથી પાંજરા જેવું सागत (विविहभत्तिचित्त) ये छत्रमा भने प्राना यिनी श्यना ४२वामा भावी इती. मेथी से मतीय सेडाभातु . (मणिमुत्तपवाल तत्त तवणिज्जपंचवपिणयधोयरयणरूवरइय) मेमा ५७ शाह ३५ भगण पस्तुयाना रे मारे। अनेसा છે તે ચન્દ્રકાંત વગેરે મણિઓથી મુક્તાએથી, પ્રવાલેથી તપ્ત સંચામાંથી બહાર કાઢેલા
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #789
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ. वक्षस्कारः सू० २० वर्षावर्षणानन्तरीयभरतकार्य विवर्णनम् ७७७ कृतानि रत्नानि प्राग् वर्णितस्वरूपाणि तैः रचितानि रूपाणि पूर्णकलशादि चत्वारि महा माङ्गल्य वस्तुनामाकाराः यत्र ततथा, मूले रचितशब्दस्य पदव्यत्ययः प्राकृतत्वात्, तथा 'रयणमरीई समोप्पणा कप्पकारमणुरंजिएल्लियं रत्नमरीचिसमर्पणाकल्पकारानुरञ्जितम् तत्र रत्नानां चन्द्रकान्तादि मणीनां मरीचि अतुलतेजः प्रभा तस्याः समर्पणा समारचना तस्यां कल्पकाराः विधिकारिणः परिकर्मकारिण इत्यर्थः विशिष्टशोभाकारिणः तैरनुसम्प्रदायक्रम रञ्जितं यथोचितस्थाने रङ्गदानात मकारोऽलाक्षणिकः तथा रायलच्छिचिं,' राजल क्ष्मीचिन्हयुक्तम् अज्जुणसुवण्णपंडुरपच्चत्थुअपट्टदेसभागं'अर्जुनसुवर्णपाण्डरप्रत्यवस्थितपट्टदेशभागम्' तत्र अर्जुनाभिधेयं नामकं यत्पाण्डुरसुवर्ण तेन प्रत्यवस्थितः-आच्छादितः पृष्ठभागो यस्य तत्तथा, पाण्डुरशब्दस्य पदव्यत्ययः प्राकृतत्वात् 'तहेव तवणिज्जपट्टधम्मतपरिगयं तथैव तपनीयपट्टधमायमानपरिगतम् , तत्र तथैव विशेषणान्तरप्रारम्भे ध्मायमानं तत्कालध्मातं तत्कालतापितं यत्तपनीयं सुवर्ण तस्य पट्टः तेन परिगतं परिवेष्टितम् चतुयपि प्रान्तेषु रक्तवर्णपट्टा योजिताः सन्तीतिभावः अत्र ध्मायमानशब्दस्य पदव्यत्ययः प्राकृतत्वात् अत एव 'अहिय सस्सिरीयं' अधिक सश्रीकम्-बहुशोभासम्पन्नम् , तथा'सारयरयणियरविमलपडिपुण्णचंदमंडलसमाणरूवं' शारदरजनिकरविमलप्रतिपूर्णचन्द्रमण्डलसमानरूपम्, तत्र शारदः शरत्कालिको यः रजनिकरः चन्द्रः तद्वद्विमलं निर्मलम् अतएव प्रतिपूर्णचन्द्रमण्डलसमानरूपं शारद्यपूर्णिमावदुज्ज्वलं ततो विशेषणसमासः ‘णरिंदवामप्पमाणपगइवित्थडं' नरेन्द्रव्यामप्रमाणप्रकृतिविस्तृतम् , तत्र नरेन्द्रः भरतस्तस्य व्यामः से, तप्त-सांचे में से निकले गये सुवर्ण से एवं शुक्ल नीलपीत आदि पंचवर्णो से तथा शाण पर कसकर दीप्ति शा ली किये गये रत्नों से बनाये हुए थे. ( रयणमरीई समोप्पणा कप्पकारमणुरंजिएल्लियं ) इसमें जगह जगह रत्नों की किरणों की रचना करने में दक्ष पुरुषो से क्रमशः रंग भराहुआ था. (रायलच्छिचिंधं, अज्जुणसुवण्ण पंडुरपच्चत्थुयपट्टदेसभागं ) राजलक्ष्मी के इस पर चिन्ह अंकित थे. अर्जुन नाम के पाण्डुर स्वर्ण से इसका पृष्ट देश आच्छादित था ( तहेव तवणिज पधम्मतपरिगयं ) इसी तरह यह चारों कोनों में रक्तसुवर्ण पट्ट से नियोजित किया हुआ था । ( अहियसस्सिरीयं ) अतएव यह बहुत अधिक सन्दरता से युक्त बना हुआ था । (सारयस्यणि भर विमलपडिपुण्णचंदमंडलप्तमाणरूवं ) સવર્ણથી તેમજ શુકૂલનીલ આદિ પાંચ વર્ષોથી તેમજશાણ ઉપર ઘસીને દીમિશાલી બનાવે सारनाथी मनासा हता. (रयण मरीई समोप्पणाकप्पकार मणुरंजिएल्लिअं) मेमा रत्नानी કિરણોની રચના કરવામાં કુશળ પુરુષોથી સ્થાન-સ્થાન ઉપર ક્રમશઃ રંગભલે હતે.. (रायलच्छिचिंध अज्जुण्णसुवण्णपंदुरपच्चत्थुयपट्टदेसभाग) सभीनामेनी १२ ચિહ્નો અંકિત હતાં. અર્જુન નામક પાંડુર સ્વર્ણથી એને પૃષ્ઠ ભાગ સમાચ્છાદિત હતો. (तहेव तवणिज्जपट्टधम्मतपरिगयं) मा प्रभाग से यारे यार भयोमा २४त- सवा ५४था नियाशित ४२वामां आवे तु. (अहिय सस्सिरीयं) मेथी थे भतीय सौन्य युत सने तु. (सारयरयणिभरविमलपडिपुण्णचंदमण्डलसमाणरूवं ) ०२४ासीन
९८
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #790
--------------------------------------------------------------------------
________________
७७८
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे तिर्यकू प्रसारितोभयबाहुप्रमाणो मानविशेषस्तेन प्रमाणेन प्रकृत्या स्वभावेन विस्ततम् तथा 'कुमुदसंडधवलं' कुमुदखण्डधवलम् तत्र कुमुदानि-चन्द्रविकाशीनि श्वेतकमलानि तेषां पण्डो-वनं तद्वत् धवलम् 'रण्णो संचारिमं विमाणं' राज्ञो भरतस्य 'संचारिमं त्ति' सञ्चरणशीलं जङ्गमं विमानम् आश्रयिणां सुखावहत्वात् तथा 'सरातववायवुद्विदोसाणय. खयकरं सूरातपवातवृष्टिदोषाणां च क्षयकरम्, तत्र सूरातपवातवृष्टयः प्रसिद्धास्तासां ये दोषास्तेषां क्षयकरम्, एतच्छत्रच्छायसमाश्रितानां हि विषादि दोषा अपि न प्रभवन्तीतिभावः, 'तव गुणेहि लद्धं' तपोगुणैः पूर्वजन्माचीर्णतपोगुण महिम्ना लब्धं भरते नेति, अथ गाथा प्रबन्धेन विशेषणान्याह- सूत्रकारः ।
अहयं बहुगुणदाणं उऊण विवरीय सुहकयच्छायं । छत्तरयणं पहाणं सुदुल्लह अप्पपुण्णाणं ॥१॥ छाया-- अहतं बहुगुणदानम् ऋतूनां विपरीतसुखकृतच्छायम् ।
छत्ररत्नं प्रधान सुदुर्लभमल्पपुण्यानाम् ॥१॥ शरत्कालीन विमल प्रतिपूर्ण चन्द्रमण्डल के जैसा इसका रूप था। (णरिंदवामप्पमाण पगइवित्थडं) इसका स्वाभाविक विस्तार-नरेन्द्र भरत के द्वारा फैलाये गये दोनों हाथों के बराबर था। साविक द्वादशयोजन का जो प्रमाण इसका कथन किया गया है वह कारण पाकर यह इतना अधिक फैल जाता है। इस अपेक्षा कहा गया है। ( कुमुदसंडधवलं, रण्णो संचारिमबिमाणं सूरातववायवुद्विदोसाणं य खयकरं तवगुणेहिलद्धं-अहयं बहुगुणदाणं उऊण विवरीय सुहकयच्छायं ) कुमुद के वन के जैसे धवल था महाराजा भरत का यह संचरणशील विमान स्वरूप था सूर्य ताप वात और वृष्टि के दोषों का विनाशक था. अथवा-सूर्यंताप वात और वृष्टि का एवं विषादि जन्य दोषों का यह विनाश करने वाला था क्योंकि इसको छाया में आश्रित हुए प्राणियों के विषादिजन्य सब दोष शान्त हो जाते हैं. वे कुछ भी अपना प्रभाव नहीं दिखा सकते हैं. भरत ने इसे पूर्वजन्म में आचरित किये गये तपोगुण के प्रभाव से लब्ध विभस प्रतिपूर यन्द्रम मेनु ३५ हेतु (गरिंदवामप्पमाणपगइवित्थड) भेना સ્વાભાવિક વિસ્તાર નરેન્દ્રભરત વડે પ્રસૂત બને હાથની બરાબર હતું. સાધિક દ્વાદશ જ નન જે પ્રમાણ છત્રરત્ન વિષેકથન કરવામાં આવેલ છે તે કારણ ઉપસ્થિત થતાં જ એ मार मधु विस्तृत य य छे. से अपेक्षा ४ामा मावस छे. (कुमुदसंउधवलं रणो संचारिमं विमाणं सूरातववायवुद्धिदोसण्ण य खयकरं तबगुणेहिलद्धं भहयं वहुगुण दाणं उऊण विवरीय सुहकयच्छायं) मुहवन मे धस तु.. रात मरतनु सय. રણશીલ વિ માનસ્વરૂપ હતું. સૂર્યતાપ, વાત અને વૃષ્ટિના દેશોનું એ વિનાશ કરનાર હતું અથવા સયતા૫. વાત અને વટિને તેમજ વિષાટિજન્ય રને એ વિનષ્ટ કરનાર ' કેમકે છે
કે એના છાયામાં આશ્રિત થયેલા પ્રાણીઓના વિશ્વાદિ જન્ય સર્વેદેાષ શાન્ત થઈ જાય છે તેઓ સ્વલ્પમાત્રામાં પણ પિતાને પ્રભાવ બતાવી શકતા નથી, ભરતે એને પૂર્વજન્મમાં આચરિત કરવામાં આવેલા ગુણના પ્રભાવથી ઉપલબ્ધ કરેલું છે. પિતાની જાતને વિશિષ્ટ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #791
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ. वक्षस्कारः सू० २० वर्षावर्षणानन्तरीयभरतकार्य विवर्णनम् ७७९
तत्र अहतं न केनापि रणे खण्डितम् तथा बहुगुणदानं बहूनां गुणानाम् ऐश्वर्यादीनां दानं यस्मै तत्तथा, तथा ऋतूनां विपरीतसुखकृतच्छायम्, ऋतूनां हेमन्तादीनां विपरीता अथवा षष्ठी षष्ठयाः पञ्चम्यर्थे व्याख्यानेन ऋतुभ्यो विपरीता उष्णतौ शीता शीतत्तौं उष्णा अतएव सुखकृता कृतसुखा सुखदायिनी छाया यस्य तत्तथा, सूत्रे तान्तस्य परनिपातो 'जातिकालमुखादे वेत्यनेन सूत्रेण विकल्पविधानात्, एतादृशं छत्ररत्नम् छत्रेषु उत्कृष्ट प्रधानं छत्रगुणोपेतत्वात् छत्रेषु ये शुभगुणाः तैः युक्तत्वात् पुनः कीदृशम् सुदुलभम् अल्पपुण्यानाम् विशिष्टपुण्यरहितानाम् ॥१॥ 'पमाण राईण तवगुणाण फलेग. देसभागं विमाणवासे वि दुल्लहतर' पुनः कीदृशम् प्रमाणराज्ञां तपोगुणानां फलैकदेशभागं विमानवासेऽपि दुर्लभतरम्, तत्र प्रमाणराजानाम् स्वस्वकालोचितशरीरप्रमाणोपेतराज्ञाम्, तपोगुणानां फलैकदेशभागम् अयमर्थ:- चक्राधिपपूर्वार्जितम् तपसां फलं सर्वस्वं नवनिधानचतुर्दशरत्नादिषु विभक्तं तस्मात्कारणात् तदेकदेशभूतमिदं छत्ररत्न विमानकिया है. अपने आपको विशिष्ट योधा माननेवाला कोइ भी रणवीर इसे रण में खण्डित नहीं कर सकता है यही बात सूत्रकार ने अहत पद द्वारा प्रकट की है. अनेक ऐश्वर्य आदिगुणों का यह दाता है. इसके धारण करनेवाले को शीत काल ऋतु जैसा सुख प्राप्त होता है. (छत्तरयणं पहाणं सुदुल्लई अप्पपुण्णाणं ) ऐसा यह प्रधान छत्ररत्न अल्पपुण्यवाले जीवों को प्राप्त नहीं होता है (पमाण राइण तवगुणाण, फलेगदेसभागं विमाणवासे वि दुल्लहतरं वग्धारियमल्लदामकलावं सारयधवलब्भरयणिगरप्पगासं दिव्यं छत्तरयणं महिवइस्स धरणिअलपुण्णइंदो) अपने-अपने काल के अनुसार शरीर प्रमाणोपेत राजाओं के तपोगुणों का यह एक प्रकार का फल माना गया है. तात्पर्य कहने का यह है कि चक्र के अधिपतिओं द्वारा जो पूर्व में तपस्याएँ की जाती है. उनका फल नौनिधि एवं चौदह रत्नादिक के रूप से विभक्त हो जाता है-अर्थात् चक्रवर्तियों को नौनिधियां एवं चौदहरत्न प्राप्त होते हैं उन रत्नों में यह छत्र भी एक रत्न माना गया है. ऐसा यह छत्ररत्न विमानो में वास करनेवाले
દ્વામાનનાર કેઈ પણ રણવીર અને રણમાં ખંડિત કરી શકતો નથી. સૂત્રકારે એજ વાત 'अहत' ५६ प ट री छ. मने शव पोरे शुशने से मापनाइ छ. मेन धा२४
નારને શતકાળમાં ઉsણ ઋતુના જેમ અને ઉoણ ઋતુમાં શતિ ઋતુની જેમ સુખ પ્રાપ્ત थाय छ, (छत्तरयणं पहाणं सुदुल्लहं अप्पपुण्णाणं) मे से प्रधान छत्ररत्न २५६५ पयोध्य पाणावाभायाने प्राप्त यतु नथी. (पमाणराईण तव गुणाण फलेगदेसभागं वमाणवासे वि दुल्लहतरं वग्धारियमल्लदामकलावं सारय धवलभरयणिगरप्पगासं दिव्वं छत्तरयणं महिवइस्ल धरणिअलयाणइंदो) पात-पोताना भु१५ शरीर प्रमाणेपित माना તપગુણનું એ એક જાતનું ફળ માનવામાં આવે છે. કહેવાનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણ છે કે ચકના અધિપતિઓ વડે જે પૂર્વમાં તપસ્યાઓ આચરવામાં આવે છે, તેમનું ફળ નવનિધિ અને ચતુર્દશ રતનાદિકના, રૂપમાં વિભક્ત થઈ જાય છે. એટલે કે ચક્રવતી એને નવનિધિ એ અને ચતુર્દશ રને પ્રાપ્ત થાય છે તે રત્નમાં એ છત્રને પણ એક રન માનવામાં આવે
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #792
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे वासेऽपि देवत्वेऽपि दुर्लभतरम् , तत्र चक्रवर्तित्वस्यासम्भवात् , तथा 'वग्धारिअमल्लदामकलावं' प्रलम्बितमल्लदामकलापम् तत्र 'वग्धारिअ त्ति' प्रलम्बितो लम्बमानार्थवाचकः लम्बतयाऽवलम्बितो माल्यदाम्नां पुष्पमालानां कलापः समूहो यत्र तत्तथा, सर्वतः पुष्पमालावेष्टित इत्यर्थः, तथा- 'सारय धवलब्भरयणिगरप्पगासं' शारदधवलाभ्ररजनिकरप्रकाशम्, तत्र शारदानि- शरत्कालिकानि धवलानि अभ्राणि वाईलानि तद्वत् प्रकाश:-- उद्योतो यस्य तत्तथा 'दिव्वं छत्तरयणं महिवइस्स धरणियलपुण्णइंदो' पूर्वोक्त सर्वविशेषणविशिष्टम् दिव्यं सहस्त्रदेवाधिष्ठितं छत्ररत्नं महीपतेः भरतस्य धरणितलस्य पूर्णेन्दरिव- पूर्णचन्द्र इव पूर्णेन्दु वर्तते । 'तएणं से दिव्वे छत्तरयणे भरहेणं रण्णा परामुट्टे समाणे खिप्पामेव दुवालसजोयणाई पवित्थरइ साहियाई तिरिअं' ततः खलु तत् दिव्यं छत्ररत्नं भरतेन राज्ञा परामृष्ट स्पृष्ट गृहोतं सत् क्षिप्रमेव द्वादशयोजनानि अष्टाचत्वारिंशत् क्रोशान् साधिकानि तिर्यक प्रविस्तृणाति, साधिकत्वं परिपूर्ण चर्मरत्नपिधायकस्वेन, अन्यथा किरातकृतवृष्टयुपद्रवः स्वसैन्यस्य दुर्वार: स्यादिति ॥ २०॥
__ अथ छत्ररत्न प्रविस्तरणानन्तरं भरतो यत् कृतवान् तदाह- "तए णं से' इत्यादि । देवों को अत्यन्त दुर्लभ कहा गया है. क्योंकि वहां पर चक्रवतित्व पद की प्राप्ति होती नहीं मानी गई है, यह छत्ररत्न पुष्पों की मलाओ से युक्त रहता है-अर्थात् इसके ऊपर चारों
ओर लम्बो २ पुष्पों की मालाएं लटकती रहती हैं। इसका उद्योत शरत्कालिक धवल मेघे के- जैसा तथा शरत्कालिक चन्द्र के जैसा है. ऐसा यह पूर्वो क विशेषणेवाला छत्र रत्न महोपति राजा का, ऐसा प्रतीत होता था कि मानो यह धरणितल का पूर्णचन्द्रमण्डल ही है। इस छत्ररत्न की रक्षा करनेवाले एक देव होते हैं । ( तएणं से दिव्वे छत्तस्यणे भरहेणं रण्णा परामुढे समाणे खिप्पामेव दुवालसजोयणाई पवित्थरइ साहियाई तिरियं ) जब भरत राजा ने इस छत्र को छुआ-तो शोघ्र ही कुछ अधिक १२ योजन तक तिरछे रूपमें विस्तृत हो गया -ऊपर तन गया-सू०२०॥
छत्ररत्न के विस्तृतहो जाने के बाद भरत ने क्या किय इसका वर्णन-- છે. એવું એ છત્રરત્ન વિમાનમાં વાસ કરનારા દેવને પણ અત્યંત દુર્લભ કહેવામાં આવેલ છે. કેમકે દેવોને ચક્રવર્તિપદની પ્રાપ્તિ થતી નથી ત્યાં એ છત્રરત્ન પુષ્પમાળાઓથી યક્ત રહે છે એટલે કે એની ઉપર ચોમેર લાંબી-લાંબી પુપની માળાઓ લટકતી રહે છે એને ઉઘાત શરત્ કાલિક ધવલ મેઘે જે તથા શરત્ કાલિક ચન્દ્ર જે હોય છે, એવું એ પૂર્વોક્ત વિશેષણોવાળું મહીપતિ ભરતનું છત્રરત્ન એવું લાગતું હતું કે જાણે એ ધરણિ તલનું પણ ચંદ્રમંડળ જ ન હોય. એ છત્રરત્નની રક્ષા કરનારા એક હજાર દેવો હોય છે, तएणं से विध्वे छत्तरयणे भरहेण रण्णा परामुडे समाणे खिप्पामेव दुवालसजोयणाई पवित्थर साहियाई तिरियं) मरत २रात से छत्रने २५ या तरतो વધાર ૧૨ જન સુધી વક્રાકારમાં વિસ્તૃત થઈ ગયું–ઉપર આચ્છાદિત થઈ ગયું અને
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #793
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ० वक्षस्कारः सू० १८ भरतसैन्यस्थितिदर्शनम्
७८१
मूलम् - तरणं से भरहे राया छत्तरयणं खंधावारस्सुवरि ठवेs, ठवित्ता मणिरयणं परामुसइ वेढो जाव छत्तरयणस्स वस्थिभागंसि ठवे, तस्स य अणतिवरं चारुरूवं सिलणिहि अत्थमंत मेत्त सालि जब गोहु ममुग्गमासतिलकुलत्थ सहिग निष्फावचणगकोद्दव कोत्युं भरिकंगुवरंग - गलग अणेग घण्णावरणहारिअग अल्लगमूलगहलिद्दलाउ अत उसतुंबकालिंगकविट्ठ अंब अंबिलिअ सव्वणिफायए सुकुसले गाहावइश्यणेत्ति सव्वजणवोअगुणे । तए णं से गाहावइरयणे भरहस्त रण्णो तद्दिवसप्पइण्णणिफाइअइआणं सव्व धण्णाणं अणेगाईं कुंभ सहस्साईं उवट्ठति, तरणं से भर गया चम्मरयणसमारूढे छत्तरयणसमोच्छन्ने मणिरयणकउज्जोए समुग्गयभूषणं सुहं सुहेणं सत्तरतं परिवसइ - 'णवि से खुहाविलिअं णेव भयं णेव विज्जए दुक्खं । भरहाहिवस्स रण्णो खंधावारस्स वि तहव ||सू० २१॥
छाया - ततः खलु स भरतो राजा छत्र रत्नं स्कन्धावारस्योपरि स्थापयति स्थापयित्वामणिरत्नं परामृशति वेष्टको यावत् छत्ररत्तस्य वस्तिभागे स्थापयति, तस्य च अनतिवरं चारुरूपम् शिलानिहितार्थवन्मात्र शालि 'शिलानि हितास्तमयन्मित्र शालि' वा यावद् गोधूममुद्रमाष तिलकुलत्थ पष्ठिकनिष्पा व वण क कोद्रवकुस्तुम्भरा कङ्ग चरट्टरालकाने कधान्य वरण हरितकार्द्रकमूलक हरिद्रालावुक त्रपुषतुम्बकलिङ्गकपित्थामालिक सर्व निष्पादकम्, सुकुशलं सर्वजनविश्रुतगुणम् । ततः खलु तत् गृहपतिरत्नं भरतस्य राज्ञः तदिवसप्रकीर्ण निष्पादित पूतानां सर्वधान्यानामनेकानि कुम्भसहस्राणि उपस्थापयति, ततः खलु स भरतो राजा चर्मरत्नसमारूढः छत्ररत्नसमवच्छन्नः मणिरत्नकृतोद्योतः समुद्रकंभूत इव सुखं सुखेन सप्तरात्रं परिवसति नापि तस्य क्षुत् नव्यलीकं नैव भयं नैव विद्यते दुःखम्, भरताधिपस्य राज्ञः स्कन्धावारस्यापि तथैव ॥सू० २१ ॥
टीका- “तणं से' इत्यादि । 'तर णं से भरहे राया छत्तरयणं खंधावारस्सुवरिं वे' ततः खलु स भरतो राजा छत्ररत्नं स्कन्धावारस्य नियमितस्थानस्थितद्वादशयो
'तरण से भरहे राया छत्तरयणं खंधावारस्सुवरि ठवेइ ' इत्यादि सूत्र -२१टीकार्थ- 'तणं से भरहे राया छत्तरयणं खंधावारस्सुवरिं ठवेइ) इस तरह भरत महाराजा છત્રરત્ન વિસ્તૃત થયું ત્યાર બાદ ભરતે શું કર્યું તે વિશે વર્ણન'तरण से भरहे राया छत्तरयणं खंधावारस्सुवरिं ठवेइ' इत्यादि सूत्र -२१।। टीडअर्थ - (तरणं से भरहे राया छत्तरयणं खंधावारस्तुवरिं ठवेइ ) या प्रमाणे लरतराल मे
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #794
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
जनावधिक सैन्यसमूहस्योपरि स्थापयति 'ठवित्ता मणिरयणं परासुस' स्थापयित्वा मणिरत्नं परामृशति स्पृशति गृह्णाति 'वेढो जाव त्ति' अत्र मणिरत्नस्य वेष्टको वर्णको यावदिति सम्पूर्णो वक्तव्यः पूर्वोक्तः, स च 'तोतं चउरंगुलप्पमाणं' इत्यादिकः 'परामुसित्ता' परामृश्य 'छत्तरयणस्स वस्थिभागं ठवेइ' चर्मरत्नच्छत्ररत्न सम्पुटमिलन निरुद्ध सूर्यचन्द्राद्या लोके सैन्येऽहर्निशमुद्योतार्थं छत्ररत्नस्य वस्तिभागे अत्र वस्ति शब्देन अवयव - रूपोऽर्थी गृह्यते तेन छत्रस्य अवयवविशेषे शलाकामध्यभागे मणिरत्नं स्थापयति, नवेवं सकल सैन्यानामवरोधे जाते सति कथं तेषां भोजनादि विधिरित्याशङ्कमानं प्रत्याह- गृहपतिरत्नं सर्वमत्र पानादिकं निष्पाद्य सर्वा भोजनव्यवस्थां करोतीति अग्रे
ने जब अपने स्कन्धावार के ऊपर छत्ररत्न को तान दिया- तब इसके बाद उसने ( मणिरयणं परामुसई) मणिरत्न को उठाया (वेढो जाव छत्तरयणस्स वस्थिभागंसि ठवेइ ) इस मणिरत्न का यहां सम्पूर्णवर्णकपाठ " तोतं चउरंगुलप्पमाण" यहां तक जैसा पहले कहा गया है वैसा ही कहलेना चाहिए उस मणिरत्न को उठा करके उसे उसने छत्ररत्न के वस्ति; भाग मेंशलाकाओं के मध्य में रखदिया क्योंकि चर्मरत्न- ओर छत्ररत्न के परस्पर में मिल जाने से उस समय सूर्य और चन्द्र का प्रकाश निरुद्ध हो गया था इसलिये सैन्य में अहर्निश प्रकाश ना रहे इस अभिप्राय से उसने मणिरत्न को छत्ररत्न की शलाकाओ के मध्यभाग में रखदिया ( तस्सय अणतिवरं चारुरूवं सिलणिहि अत्थमंतमेत सालि-जब गोहुम मुग्गमासतिलकुलत्थ सद्विगनिफा व चणगकोदव कोथंमरिकंगुबरगरालग अणेगघण्णावरण हारिभग. अल्लग मूलगहलिहलाउ अतउस तुंबकालिंग कविट्ठ अंव अंबिलिअ सम्वणिफायए ) अब सूत्रकार चक्रवर्ती केसैन्य को भोजनादिविधि की व्यवस्था करने वाले गृहपतिरत्न के सम्बन्ध में यहां से यह कथन प्रारम्भ करते हैं- इसमें ऐसा कहा गया हैं कि चक्रवर्ती के पास एक गृहपतिरत्न भी होता है न्यारे पोताना सुधावारनी उपर छत्ररत्न ताली सीधु त्यारे तेथे (मणिरयणं परामुसइ) मणिरत्न ने 8. (वेढो जाव छत्तरयणस्स वत्थिभागंसि ठवेइ) मे मणिरत्न विशे महीं संपूर्ण पाठ 'तोतं चउरंगुलप्पमाणं' ही सुधी प्रेम म्हेवामां माव्यु छे, तेवु भ સમજવું જોઇએ તે મણિરત્નને ઉઠાવીને તેણે તે મણિરત્નના વસ્તિભાગમાં શલાકાઓના મધ્યમાં મૂકી દીધુ, કેમકે ચરત્ન અને છત્રરત્નને પરસ્પર મળવાથી તે સમયે સૂર્ય અને ચન્દ્રના પ્રકાશ રાકાઇ ગયા હતા. એથી સૈન્યમાં અહર્નિશ પ્રકાશ કાયમ રહે તે भाटे तेथे मणिरत्नने छत्ररत्ननी शायना मध्यभागमां भूडी हीधु हेतु. ( तस्स य अणति वरं चारुरूवं सिलणिहि अत्थमंत मेत्तसालि जब गोहम मुग्ग मास तिलकुलत्थ सग निप्फावचणगकोद्दव कोथुंभरि कंगुवरगरालग अणेगघण्णावरण हारिअगअल्लग मूलगाहलिहलाउ अत उस तुंब कालिंग कविट्ठ अवअंबिलिअ सव्वणिफायर) હવે સૂત્રકાર ચક્રવતીના સૈન્યની લેાજનાદિ વિધિની વ્યવસ્થા કરનાર ગૃહપતિ રત્નના સબધમાં અહીં થી કથન પ્રારંભ કરે છે. એ કથનમાં આ પ્રમાણે કહેવામાં આવ્યું છે કે ચક્રવતીની પાસે એક ગૃહપતિરત્ન હોય છે અને એ રત્નજ ચક્રવતીના વિશાળ સૈન્ય
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #795
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ० वक्षस्कारः सू०१८ भरतसैन्यस्थितिदर्शनम्
७८३ वक्ष्यते तादृश गृहपतिरत्नस्यैव विशेषणानि दर्शयितुं प्रथममनतिवरं विशेषणं दर्शयन्नाह 'तस्स य अणतिवरं' इत्यादि, इदं च अनतिवरम् इत्यादि पदम् अग्रे वक्ष्यमाणगृहपति रत्नपदस्य विशेषणम् तथा च तस्य च भरतस्य अनतिवरम्-अतिवरम्-अतिप्रधान वस्तु अपरं नास्ति यस्मात तत्तथा सर्वोत्कृष्टमित्यर्थः तथा 'चारुरूवं' चाररूपम्-प्रसिद्धम् अतीव सुन्दराकृतिक गृहपतिरत्नं कतिविधानि अन्नानि निष्पादयति तत्राह-'सिलणिहि अ अत्थमंत मेत्त सालि जवगोहूममुग्गमासतिलकुलत्थसद्विगनिप्फावचणगकोदवकोत्थंभरिकंगुबरगरालग अणेगधण्णावरणहारिअग अल्लगमूलग हलिद्दलाउअतउसतुंबकालिंग कविट्ठ अंब अविलिअ सव्व णिप्फायए' शिलानिहितार्थ यन्मात्र 'अस्तमन्मित्र' वा शालि जव गोधूममुद्गमापतिलकुलत्थषष्टिकनिष्पावचणककोद्रव कुस्तुम्भरीका 'बरग' बरट्ट रालकानेकधान्यावरणहारितकाईकमूलकहरिद्राऽलाबुक त्रपुषतुंबकलिङ्गकपित्थाम्र इम्लिक सर्वनिष्पादकम्, तत्र शिला इव शिला अतिस्थिरत्वेन चर्मरत्नं तत्र निहितमात्राणाम् उप्तमात्राणां न तु लोकप्रसिद्ध भूमिखेटनप्रभृति कर्मसापेक्षाणाम् 'अस्थमंत त्ति' अर्थवतां प्रयोजनाथिनां भोजनादियोग्यानां शाल्यादीनां निष्पादकमित्यग्रे सम्बन्धः शाल्यादीनाम् 'अत्थमंतमेत्त त्ति' अस्तमयति मित्रे-सूर्ये सायंकाले इत्यर्थः, उभयत्र व्याख्याने सूत्रे
और वही चक्रवर्ती के इस विशाल सैन्य के भोजनादिकी सुचारु रूपसे व्यवस्था करता है यह गृहपतिरत्न अनतिवर- होता है. इसके जैसा और कोई श्रेष्ठ नहीं होता अर्थात् यह सर्वोत्कृष्ट होता है तथा यह रूप में भी बड़ा ही सुन्दर होता है यह इतने प्रकार के अन्न को पकाता है पैदा करता है जैसे "सिलणिहि" आदि यह पहिले प्रकट कर दिया गया है कि प्रातः काल तो चर्मरत्न पर अन्न बोया जाता और शाम को वह काट लिया जाकर खाने के योग्य बना दिया जाता है "सिलणिहि अस्थमंतमेत्तसालि" यहां “शिलापद" से चर्मरत्न गृहीत हुआ है क्योंकि अतिस्थिर होने से वह शिला के जैसी एकशिला को मानलिया गया है इस चर्मरत्न पर ही वीज बोया जाता है जैसा कि लोक में भूमिका जोतना आदिरूप- कार्य किया जाता है ऐसा यहां कुछ भी नहीं किया जाता है यहां तो सिर्फ बीज उसमें डाला कि इतने ही માટે ભેજનાદિની સુવ્યવસ્થિત રીતે વ્યવસ્થા કરે છે. એ ગૃહપતિરન અનતિવર હોય છે એના જેવું બીજું કંઈ પણ શ્રેષ્ઠ હોતું નથી એટલે કે એ રન સર્વોત્કૃષ્ટ હોય છે તેમજ એ રૂપમાં પણ અતીવ સુંદર હોય છે. એ એટલી જાતના અનેને પકાવે છે–ઉત્પન્ન કરે छ.रंभ-सिलाणिहि' वगेरे में पi मन्न विषे थे सूत्रमा पहेत यर्या ४२पामा આવી છે. એ આ પ્રમાણે રત્નની એ વિશેષતા છે કે સવારે એ ચર્મરત્ન ઉપર અને વાવ વામાં આવે છે અને સંધ્યાકાળે તેની લલણ કરવામાં આવે છે અને તે ભેજન યોગ્ય થઈ नय छे. 'सिलाणिहि अस्थमंतमेत्तसालि" मी शिक्षा पहथी यमन गृहीत थय छे. કેમકે અતિસ્થિર હોવા બદલ આ શિલા જેવી એક શિલા માની લેવામાં આવી છે. એ ચમ રત્ન ઉપર જ બી વાવવામાં આવે છે. જેમ લોકમાં ભૂમિ વગેરે ને ખેડીને બી વાવવામાં આવે છે, એવું કંઈ પણ અહીં કરવામાં આવતું નથી. એની ઉપર તે બી નાખ્યું કે આટલાથી
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #796
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८४
__जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे पदव्यस्ययेन निर्देशः प्राकृतत्वात् प्रथमप्रहरे वपति द्वितीयप्रहरे सिंचति तृतीय प्रहरे परिपाचयति चतुर्थ प्रहरे निष्पादितमन्नपानादिकमुपभोगाय सर्वत्र प्रेषयतीतिभावः । तत्र शालयः यवाः हयप्रियाः गोधूमाः मुगाः माषास्तिलाः कुलत्थाः प्रसिद्धा एव षष्टिकाः षष्टयहोरात्रैः परिपच्च्यमाना स्तन्दुलाः निष्पावाः धान्यविशेषाः वल्लाः चणकाः कोद्रवाः प्रसिद्धाः 'कोत्थु भरित्ति' कुस्तुम्भर्यो धान्यविशेषाः कङ्गयो धान्यविशेषाः बृहच्छिरस्काः 'वरग त्ति' वरद्वाः रालकाः धान्यविशेषाः अल्पशिरस्काः उपलक्षणात् मसूरादयोऽन्येऽपि धान्यभेदाः ग्राह्याः, अनेकानि धान्या इति धान्यापत्राणि वरणों वनस्पतिविशेषः तत्प्रत्राणि एतत्प्रभृतीनि यानि हरितकानि पत्रशाकानि मेघनादवास्तुलमात्र से वह सब फूल पक कर शामतक तैयार हो गया और फिर वह भोजन के योग्य बन गया इस तरह का यह सब काम गृहपतिरत्न के ही आधीन होता है यही वात "चर्मरत्ने च सुक्षेत्र इवोत्पाति दिवामुखे, सायं धान्यान्यजायन्तं गृहिरत्नप्रभावतः" इस श्लोक द्वारा हैमचन्द्राचार्य ने प्रकट की है यह गृहपतिरत्न इस चर्मरत्न पर प्रथम प्रहर में शालि
आदि बीजो का वपन करता है द्वितीय प्रहर में उन्हें पानी देता है तृतीय प्रहर में उन्हें पकाता है और चतुर्थ प्रहर में निष्पादित उस अन्नादि सामग्री को उपभोग के लिये सर्वत्र सेना में भेज देता है जिस अनाज को यह गृहपतिरत्न निष्पादित करके भेजता है- उस अनाज के नाम इस प्रकार से हैं- शालि- धान्य- जिसमें से चावल तैयार होते हैं यव-जौं-गोघूम- गेह, मुद्ग- मूंग मास- उड़द तिल- तिली- कुलत्थ- कुलथी, षष्टिक-६० अहोरात में पककर तैयार होनेवाला तन्दुल, निष्पाव- धान्यविशेष, वल्ल चणक- चना, कोद्रव- आदिवासियो का भोज्य- पदार्थ कोदों कुस्तुम्भरी- धान्यविशेष, कगु- कावनी वरगस्ति- वरद्र, रालक अल्पशिरस्क उपलक्षण से मसूर आदि और भी अनेक धान्यविशेष, वरणवनस्पतिविशेष, पत्रशाक आदिरूप हरितकाय, आईक- आदो, मूलक- मूलो, हरिद्रा- हल्दी, अलाबुक- तूमड़ी જ સંધ્યાકાળ સુધી તે પાકીને તૈયાર થઈ ગયું અને પછી તે ભેજન માટે એગ્ય થઈ ગયું એ પ્રમાણેનું એ સર્વકાર્ય ગૃહપતિ રતનને જ આધીન હોય છે. એ જ વાતचर्मरत्ने च सुक्षेत्र इवोत्पत्ति दिबामुखे । सायं धान्यान्यजायन्तं गृहिरन प्रभावतः ॥
એ લેક વડે આચાર્ય હેમચન્ને પ્રકટ કરી છે. એ ગૃહપતિરત્ન એ ચર્મરન ઉપર પ્રથમ પ્રહરમાં શાલિ વગેરે બીજોનું વપન કરે છે. બીજા પ્રહરમાં તેમને પાણીથી સિંચિત કરે છે. ત્રીજા પ્રહરમાં તેમને પકવે છે અને ચતુર્થ પ્રહરમાં નિષ્પાદિત તે અન્નાદિ સામગ્રી ને ઉપભોગ માટે સર્વત્ર સેનામાં મોકલી આપે છે. જે અન્ન ને એ ગૃહપતિ રત્ન નિષ્પાદિત કરીને મેકલે છે, તે અન્નેના નામે આ પ્રમાણે છે-શાલિ ધાન્ય–જેમાંથી ચોખા તૈયાર याय छे. यव-४५, गोधूम-घ, भु-भूग, भाष-438, dिa-da, सत्य-6थी, पट ૬ અહોરાતમાં પાકીને તૈયાર થનાર તત્ત્વલ, નિષ્પાવ-ધાન્ય વિશેષ, વલચણક-ચણા, કે દ્રવ माहिवासी दानु भन्न-ही, अस्तुमरी-धान्यविशेष -४in स्ति-५२४, रामઅ૫શિરસ્ક ઉપલક્ષણથી મસૂર વગેરે અનેક ધાન્યવિશેષે વરણ-વનસ્પતિ વિશેષ, પત્રશાક
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #797
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ ३ वक्षस्कारः सू०२१ भरतसैन्यस्थितिदर्शनम्
७८५
कादीनि पूर्व च कुस्तुम्भरीशब्देन धान्यभेदः संगृहीतः अनेकधान्यः वरणो वनस्पतिविशेषः इदानों तत्पत्राणां भक्ष्यत्वेन पत्रशाखेषु सङ्ग्रह इति न पोनरुक्त्यम् 'अल्लगमूलगहरिदत्ति' आर्द्रकहरिद्रे प्रसिद्ध मूलक हस्तिदन्तकम्, कन्दमूलशाके कथिते, अथ फलशाकान्याह-अलाबुकं तुम्बिः इति कर्कटिक त्रपुशं तुम्बकं तुम्बिभेदः चिभेंटजातीयं तुम्बक लिङ्ग कपित्थाम्रा इम्लिकः प्रसिद्धाः इदमपि फलशाकोपलक्षणम् अलाबु तुम्बयोलम्बत्ववृत्तत्वकृतो भेदः,स च तज्जातीयबीजक्त इति,सर्वशब्देन चोक्तातिरिक्तशाकादीनां संग्रहः, एतेषां शाल्यादीनां निष्पादकम् उत्पादकं गृहपतिरत्नं गाथापतिरत्नमित्यर्थः कौटुम्बिक रत्नमित्यग्रे सम्बन्धः । ननु यदि गृहपतिरत्नम् अचिरक्रियया मन्त्रसंस्क्रियया धान्यादिकं निष्पादयति तर्हि किं चर्मरत्ने बीजवपनेन ! तन्निरपेक्षतयैक तत् निष्पादयतुः तस्य दिव्यशक्तिकत्वादिति चेन्मैवम् इतरकारणकलापसंघटनपूर्वकत्वेनैव कारणस्य कार्यजनकत्वनियमात्, अतएव सूर्यपाकरसवतीकारा नलादयः सूर्य विद्यामहिम्ना रसवतीं परिपचन्तोऽपि तन्दुलसूपशाकवेपवारादि सामग्रोरपेक्षन्ते इति अतएव सन्तोपि चर्मरत्नादयो गौणककड़ी, त्रपुष, तुंबक- तूंमडा, लिङ्ग- मातुलिङ्ग, कपित्थ-कैथ आम्र- आम, अंवलिक- इमली-याआंवला आदि इन सब पदार्थो को कन्दमूलशाकों को पत्रशाकों को फलशाको को और अनाजों को यह गृहपतिरत्न उत्पन्न करता है इस गृहपतिरत्न को दूसरे शब्दों में गाथापतिरत्न. और कौटुम्बिकरत्न भो कहा गया है यहां ऐसी शंका हो सकती है कि जब यह गृहपतिरत्न बहुत ही शीघ्ररूप से मंत्रशक्ति के बलपर घान्यादिक निष्पन्न कर लेता है तो फिर चर्मरत्न पर बीज बोने की क्या आवश्यकता है वह तो विना चर्मरत्न के भी उन्हें उत्पन्न कर सकता है क्योंकि ऐसी ही उसकी दिव्यशक्ति है । उत्तर इसका ऐसा है कि कार्य का जो जनक होता है वह दूसरे कारण कलापों की संघटना पूर्वक ही विवक्षित कार्य का छत्पादक होता है यदि ऐसा न माना जावे तो सूर्यपाक रसवती बनाने वाले नलादिक संयविद्या के प्रभाव से रसवती को पकाते हुए भी तन्दूल- सूप- दाल- आदि सामग्री माहि ३५ हस्तिय, मा-मा, भू-भूषा २-३१६२, माला-तूमडी, डी,
-तमा वि-भातपित्य-य. मा-माम. le: साभली મળા વગેરે એ સર્વ પદાર્થોને કન્દમૂળ શાકેને, પત્રશાને, ફળશાકને અને અનાજોને એ ગૃહપતિરત્ન ઉત્પન્ન કરે છે. એ ગૃહપતિરત્ન ને બીજા શબ્દોમાં ગાથા૫તિરન અને કૌટુંબિકરત્ન પણ કહેવામાં આવે છે. અહીં એવી શંકા થઈ શકે કે જ્યારે એ ગૃહપતિન અતીવ શીઘ રૂપમાં મંત્રશક્તિના બળે ધાન્ય આદિ નિષ્પન કરી લે છે તો પછી ચર્મરન ઉપર વપિત કરવાની શી આવશ્યકતા છે. તે તે વગર ચર્મરને પણ બી ઉત્પન કરીને પકવી શકે તેમ છે. કેમકે એવી જ તેનામાં દિવ્ય શક્તિ છે. એને જવાબ આ પ્રમાણે છે કે કાર્યને જે જનક હોય છે, તે બીજા કારણ કલાપિની સંઘટનાપૂર્વક જ વિવાક્ષત કાયે– ત્પાદક હોય છે. જે આ પ્રમાણે માનવામાં આવે નહિ તે સૂર્ય પાક રસવતી બનાવનારા નલાદિક સૂર્યવિદ્યાના–પ્રભાવથી રસવતીને પકવે છે છતાં એ તન્દુલ-સૂપ-દાળ વગેરે સામા
९९
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #798
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८६
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे कारणं भवन्ति गाथापतिरत्नस्तु प्रधानम नहि प्रधानोऽप्रधानं तिरस्करोति किन्तु तत्सहकारेणैव कार्य करोति अर्थात चर्मरत्नस्यैकदेशे बोजवपनं करोति तावतैव सकलकार्यस्य सिद्धिर्भवतीतिभावः । अतएव पुनः कीदृशम् 'सुकुसले' सुकुशलम् अतिनिपुणं निजकार्यविधाविति ‘गाहावइरयणे ति सव्वजणवीस्सुअगुणे' गृहपतिरत्नमिति सर्वजनविश्रुतगुणम्, तत्र गृहपतिरत्नम् इति अमुना प्रकारेण सर्वजनेषु विश्रुताः विख्याताः गुणाः यस्य तत्तथा ईदृश विशेषणविशिष्टं गृहपतिरत्नं यदवसरोचितं कृतवान् तदाह-तएणं' इत्यादि । 'तएणं से गाहावइरयणे भरहस्स रणो तदिवसप्पइण्णणिप्फाइअपूइआणं सव्वधण्णाणं अणेगाई कुम्भसहस्साई उबढुवेइ" ततः चर्मरत्नच्छत्ररत्नऽसम्पुटसंघटनानन्तरं खलु तद् गृहपतिरत्नं भरतस्य राज्ञः सएच दिवसस्तदिवसस्तस्मिन् प्रकीर्णकानाम् उप्तानां निष्पादितानां परिपाकदशाः प्रापितानां पूतानां निर्बुसीकृतानां सर्वधान्यानाम् अ. नेकानि 'कुम्भसहस्राणि' कुम्भानां राशिरूपमान विशेषाणां सहस्त्राणि उपस्थापयति उपढौकी अपेक्षावाले क्यों हुए इसलिये यह मानना चाहिये-- कि मौजूद भी चर्मरत्नादिकतो गोण कारण थे और गाथापति प्रधान कारण था प्रधान कारण अप्रधान- गौण कारण का तिरस्कार नहीं करता है किन्तु उनकी सहायता के बल से हो अपना कार्य करता है यह गाथापति चर्मरत्न के एकदेश में ही बीजवपन करता है परन्तु इतने से हो सकल कार्य की सिद्धि हो जाती है यह गाथापति रत्न सकुशल था इसी कारण अपने कार्यमें बहुत अधिक निपुण कहा गया है (गाहावइरयणेत्ति सव्वजणवीस्सुअगुणे) इस तरह का सर्वजनों में प्रसिद्ध है गुण जिसके ऐसा यह गाथापति होता है इन पूर्वोक्त विशेषणों से विशिष्ट इस गाथापति रत्न ने उस अवसर पर जो किया-उसे (तएणं से गाहावइरयणे) इत्यादि सूत्र द्वारा सूत्रकार ने प्रकट किया है-इसमें यह बतलाया है कि जब चर्मरत्न और छत्ररत्न इन दोनों का मिलान हो चुका तब उस गृहपतिरत्न ने भरत महाराजा के लिये उसीदिन बोये गये और उसोदिन पक कर तैयार होने पर काटे गये तथा निर्बुस किये गये समस्त धान्यों के हजारों कुम्भ अर्पणकरदिये कुम्भ यह एक ગ્રીની અપેક્ષાવાળા કેમ થયા. એથી આમ માનવું જોઈએ કે ચર્મરત્નાદિકની વિદ્યમાનતા તે ગૌણ કારણે હતા અને ગાથાપતિ પ્રધાન કારણ હતા. પ્રધાન કારણુ અપ્રધાન એટલે કે ગૌણ કારણ નો તિરસ્કાર (અનાદર) કરી શકે નહીં. પણ તેમની સહાયતાના બળેજ પિતાને કામ કરે છે. એ ગાથાપતિ ચર્મરત્નના એક દેશમાજ બીજવપન કરે છે પણ એટલા માત્ર थी १ स४८ अयनी सिद्धियाय छे. ये था पतिरत्न-(सुकुसले) मेथी । याताना जय मां सतीय निपुण यामां आवे छे. (गाहावइरयणे त्ति सव्वजणवीस्सुअगुणे) એવું સર્વજને માં સુપ્રસિદ્ધ છે. ગુણ જેના છે એ એ ગાથા પતિ હોય છે. એ પ્રવેકત विशेषथा विशिष्ट से यातिरत्ने ते अवसरे यु तेने (तएण से गाहा वहरयणे) छत्या सूत्र 3 सूत्रधारे ५४ रेख छे. समांथे ४८ २वामा मावस छ
જ્યારે ચર્મરન અને છત્રરતન એ અને રત્નનું મિલાન થઈ ગયું ત્યારે તે ગૃહપતિને ભરત રાજા માટે તે જ દિવસેવાવેલ અને તે જ દિવસે પકવીને તૈયાર થયેલા તેમજ લલણી
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #799
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ० वक्षस्कारः सू० १८ भरतसैन्यस्थितिदर्शनम्
कयति अर्पयति अनुयोगद्वारसूत्रोक्तं कुम्भमानं त्वेवम् “दो असईओ पसईओ दोपसइओ सेइआ चत्तारि सेइआओ कुडओ चत्तारि कुडया पत्थी, चत्तारि पत्थया आढयं, चत्तारि आढ्या दोणो, सहि आढ्याई जहण्णए कुंभे असीति आढयाई मज्झिमए कुंभे, आढयसयं उक्कोस कुंभेत्ति " व्याख्यानं चात्र - तथाहि - अत्राशति अवाङ्मुखहस्ततलरूपमुष्टिः तत्प्रमाणं धान्यमपि अशतिरेवोच्यते, द्वे अशती प्रसृतिः नावाकारतया व्यवस्थापिता प्राजलकर तलरूपोच्यते, द्वे प्रसृती सेतिका मागधदेशप्रसिद्धो मानविशेषः नतु इह प्रसिद्धा तस्याः प्रस्थ चतुर्गुणत्वात् चतस्रः सेतिका कुडवः पल्लिका समानो माप्यमानविशेषः चत्वारः कुडवाः प्रस्थो माणक समानमाध्यम् चत्वारः प्रस्थाः आढकः सेतिका प्रमाणः चत्वारः आढकाः द्रोणः चतुः सेतिका प्रमाणः षष्ठ्याः आढकैः पञ्चदशभिः जघन्यः कुम्भः अशीत्या आढकैः विंशत्या द्रोणैः मध्यमः कुम्भः, तथा आढकानां शतेन पञ्चविंशत्या प्रकार का नाप होता है अनुयोगद्वारसूत्र में इसकी परिभाषा इस प्रकार से कही गई है“दो असईओ पसईओ दो पसइओ सेईआ चत्तारि सेई आओ कुडओ चत्तारि कुडया पत्थो चत्तारि पत्थया आढ्यं चत्तारि आढया - दोणो सट्ठि आढचाईं जहण्णए कुंभे, असीति आढचाई मज्झिमए कुंभे, आढयसयं उक्कोस कुंभेति" इसका तात्पर्य यह है - हाथ की हथेली को नीची करके जो मुष्टिबांधी जाती है इसका नाम असति है । इस असति में जितना धान्य आता है उसे ही यहां असति कहा गया है । दो असतियों को - एक प्रसृति होती है इसका आकार नाव के आ कार जैसा होता है हथेली सीधी करके फैलाने पर हथेली नाव के आकार को बन जाती है । इसी का नाम एक प्रसृति है । इस प्रसृति में जितना अनाज भरने पर बनता है उतना ही अनाज एक प्रसृति प्रमाण कहा गया है। दो प्रसृतियों की एक सेतिका होती है यह मगध देश प्रसिद्ध तौल विशेष का नाम है यह यहां प्रसिद्ध नहीं है । चार सेतिकाओं का एक कुडव होता है चार कुडवों का एक प्रस्थ होता है चार प्रस्थों का एक आढक होता है । चार आढकोंका કરવામાં આવેલા, નિષ્ણુસ કરવામાં આવેલા સકલ ધાન્યાના હજારા કુંભા અર્પણ કરી દીધાં. કુભ એ એક પ્રકારનુ માપ છે. અનુચેગ દ્વાર ' સૂત્રમાં એ માપની પરિભાષા આ प्रमाणे ४२वामां भावी छे "दो असईओ पसइओ दो पसइओ सेईआ चत्तारि सेई आओ कुडओ चत्तारि कुडया पत्थो, चत्तारि पत्थया आढयं, चत्तारि आढ्या दोणो सट्ठि आढयाई जहण्णए कुमे असीत आढाई मज्ज्ञिमए कु मे आढयसय उक्कोस कुभेति "मानु तात्पर्य પ્રમાણે છે કે હાથની હથેળી ને નીચી કરીને જે મૂઠી વાળવામાં આવે છે, તેનુ નામ અસતિ છે. એ ‘અસતિ'માં જેટલું ધાન્ય સમાય છે,તેને જ અહીં અતિ કહેવામાં આવેલ છે. એ અશતિએની એક પ્રસૃતિ થાય છે. એના આકર નાવના જેવા હોય છે. હથેલી સીધી કરીને પહાળી કરીએ તે તે નાવના આકાર જેવી થઇ જાય છે. એનુ જ નામ એક પ્રસૃતિ છે. એ પ્રકૃતિમાં જેટ્લે અનાજ છે, તેટલુ અનાજ એક પ્રકૃતિ પ્રમાણ કહેવામાં આવે છે, એ પ્રસતિઓની એક સેતિકા હાય છે. આ મગધ દેશ પ્રસિદ્ધ તાલ વિશેષનુ નામ છે. એ તેલ અહીં પ્રસિદ્ધ નથી. ચાર સેતિકાએ ને એક કુડવ હાય છે. ચાર કુડવાને એકપ્રસ્થ હોય છે. ચાર પ્રસ્થાના એક આઢક હોય છે. ચાર આઢકા ના એક દ્રોણુ હોય છે. ૬૦
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
७८७
Page #800
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८८
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे द्रौणैः उत्कृष्टः कुम्भः इति, अत्र च 'सव्वधण्णाणं त्ति' सूत्रमुपलक्षणपरं तेन अन्यदपि यत्सैन्यस्य भोज्योपयोगि वस्तु तत्सर्वमुपनयति, एवं सति तत्र भरतः कथं कियत्कालं च स्थितवानित्याह-'तएणं से भरहे राया चम्मरयणसमारूढे छत्तरयण समोच्छन्ने मणिरयणकउज्जोए समुग्गयभूएणं सुहं सुहेणं सत्तरत्तं परिवसई' ततः गृहपतिरत्न कृतधान्योपस्थापनानन्तरं स भरतः चर्मरत्नारूढः छत्ररत्नेन समवच्छन्न:-आच्छादितो मणिरत्नकृतोद्योतः समुद्कसम्पुटं भूत इव प्राप्त इव, अत्र भूगतौ इति सौत्रधातोः क्त प्रत्ययः सुखसुखेन सप्तरात्रं सप्तदिनानि यावत् परिवसति, एतदेव व्यक्तीकुर्वन्नाह-‘णवि से सुहाण' इत्यादि 'णवि से सुहाण विलियं णेव भयं णेव विज्जए दुक्खं ।
__ भरहाहिवस्स रण्णो खंधावारस्स वि तहेव ॥१॥
अयमर्थः-नापि 'से' तस्य भरताधिपस्य राज्ञः 'सुहा' क्षुत् क्षुधा बुभुक्षा 'ण विलियं' न व्यलीकं दैन्यमित्यर्थः नैव विद्यते दुःखम् स्कन्धावारस्यापि तथैव यथा भरतस्य न क्षुदादि तथा सैन्यसमूहस्यापि नेत्यर्थः ॥२१॥ ऐक द्रोण होता है। ६० साठ आढकों का एक जघन्य कुम्भ होता है । ८० आढकों का एक मध्यम कुम्भ होता है १०० आढको का एक उत्कृष्ट कुम्भ होता है। "सव्वधण्णाणं" ऐसा कथन उपलक्षण रूप है । इससे और भी जो सैन्य के भोजन में उपयोगी वस्तु होती थी वह सब वह देता था(तएणं से भरहे राया चम्मरयणसमारूढे छत्तरयणसमोच्छण्णे मणिग्यणक उज्जोए समुग्गयभूएणं सुहं सुहेणं सत्तरत्तं परिवसइ) इस तरह वह भरत नरेश उस वरसात के समय चर्मरत्न पर बैठा हुआ और छत्र रत्न से सुरक्षित हुआ मणिरत्न द्वारा प्रदत्त उठ्योत में सुख पूर्वक सात दिन रात तक रहा (णविसे खुहाण विलिअं णेव भयं णेव विज्जएदुक्खं भरहा हिवस्त रणो खधावारस्स वि तहेव) इतने समय तक भरत को न क्षुधाने सताया, न दीनता ने सताया न भय ने सताया और न दुःख ने हो सताया यही अवस्था भरत के सैन्य को भी रहा इस तरह सात दिन तक भरत वहां आनन्द के साथ निर्भयपनेसे अपने स्कन्धावार में रहा ॥२१॥ સાઠ આઢનું એક જઘન્ય-પ્રમાણુ કુંભ હોય છે. ૮૦ આઢ કોનો એક મધ્યમ કુંભ હોય छ. १०० माढोने से कृष्ट सहाय छे. 'सव्व धण्णाण" युथन ५५. ३५ છે. એનાથી આમ સૂચિત કરવામાં આવે છે કે ભેજન માટે સૈન્ય ને બીજી પણ જે વસ્તુઓ बता ती ते पस्तुमाने से मा५तुतु (तएण से भरहे राया चम्मरयणसमारूढे छत्त रयण समोच्छण्णे मणिरयणकउन्जोए समुग्गयभूएण सुहं सुहेण सत्तरतं परिवसइ) । પ્રમાણે તે ભરત નરેશ તે વર્ષના સમયમાં ચરન ઉપર બેઠેલે અને છત્રરત્નથી સુરક્ષિત थये। मणिरत्न १२॥ प्रत्तपातमा सुम५४ सात-हिवस रात्रि सुधी २wो. (विसे खहाणविलियं णेव भय व विज्जए दुक्ख भरहाहिवस्स रण्णो खधावारस्स वि तहेव) આટલા સમય સુધી ભારતને ન બુભક્ષા એ સતાવ્યો, ન દીનતાએ સતા, ન ભયે સતા અને ન દુખે સતાવ્યો. અને એ પ્રમાણે ભારતની સેનાની પણ સ્થિતિ રહી. આ પ્રમાણે સાત દિવસ સુધી ભરત ત્યાં આનંદ પૂર્વક પિતાના સ્કધા વારની સાથે રહ્યો ૨૧
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #801
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका १०३वक्षस्कारः सू०२२ सप्तरात्र्यानंतरीयवृत्तवर्णनम्
७८९ ततः किं जातमित्याह-'तएणं तस्स" इत्यादि । मूलम्-तए णं तस्स भरहस्स रण्णो सत्तरत्तंसि परिणममाणंसि इमेयारूवे अज्जथिए चिंतिए कप्पिए पत्थिए मणागए संकप्पे समुप्पज्जित्था केसणं भो ! अपत्थियपत्थए दुरंतपंतलक्खणे जाव परिवज्जिए जेणं ममं इमाए एयाणुरुवाए जाव अभिसमण्णागयाए उप्पिं विजय. खंधावारस्स जुगमुसलमुट्ठि जाव वासं वासइ । तएणं तस्स भरहस्स रण्णो इमेयारूवं अज्झत्थियं चिंतियं कप्पियं पत्थियं मनोगयं संकप्पं समु प्पणं जाणित्ता सोलसदेवसहस्सा सण्णज्झिउं पव्वत्ता यावि होत्था तएणं ते देवा सण्णद्धबद्धवम्मियकवया जाव गहिआउहप्पहरणा जेणेव ते मेहमुहा णागकुमारा देवा तेणेव उवागच्छंति उवागच्छित्ता. मेहमुहे णागकुमारे देवे एवं वयासी हंभो! मेहमुहा णागकुमारा! देवा अप्पथिअपत्थगा जाव परिवज्जिया किण्णं तुभि ण याणह भरहं रायं चाउरंतचक्कवट्टि महिद्धियं जाव उदवित्तए वा पडिसेहित्तए वा तहावि णं तुभे भरहस्स रणो विजयखंधावारस्स उप्पिं जुगमुसलमुट्टिप्पमाणमित्ताहिं धाराहिं ओघमेघ सत्तरत्तं वासह, तं एवमवि गते इत्तो खिप्पामेव अवक्कमह अहव णं अज्ज पासह, चित्तं जीवलोगं, तए णं ते मेहमुहा णागकुमारा देवा तेहिं देवेहिं एवं वुत्ता समाणा भीया तत्था वहिआ उविग्गा संजायभया मेघानीकं पडिसाहरंति पडिसाहरित्ता जेणेव आवाडचिलाया तेणेव उवागच्छंति उवागच्छित्ता आवाडचिलाए एवं वयासी एसणं देवाणुप्पिया ! भरहे गया महिद्धिए जाव णो खलु एस सक्का केणइ देवेण वा जाव अग्गिप्पओगेण वा जाव उवदवित्तए वा पडिसेहित्तए वा तहावि अणं ते अम्हेहिं देवाणुप्पिया ! तुम्भं पियट्टयाए भरहस्स रण्णो उवसग्गे कए, तं गच्छह णं तुम्मे देवानुप्पिया ! हाया कयबलिकम्मा कयकोउयमंगलपायच्छित्ता उल्लपडसाडगा ओचूलगणिअच्छा अग्गाई वराई रयणाई गहाय पंजलिउडा पायवडिआ भरहं रायाणं सरणं उवेह,
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #802
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे पणिवइअवच्छला खलु उत्तमपुरिसा णत्थि मे भरहस्स रण्णोअंतिया
ओ भयमिति कटु, एवं वदित्ता जामेव दिसि पाउन्भूया तामेव दिसि पडिगया। तएणं ते आगाडचिलाया मेहमुहे हिं णागकुमारेहिं देवेहि एवं वुत्ता समाणा उठाए उडेति, उद्वित्ता पहाया कयबलिकम्मा कयकोउयमंगलपायच्छित्ता उल्लपडसाडगा ओचूलगणिअच्छा अग्गाई वराई स्यणाई गहाय जेणेव भरहे राया तेणेव उवागच्छंति उवागच्छित्ता करयलपरिग्गहियं जाव मत्थए अंजलि कटु भरहं रायं जएणं विजएणं वद्धाविति वद्धावित्ता अग्गाई वराई स्यणाई उवणेति, उवणित्ता एवं वयासी-'वसुहर गुणहर जयहर हिरिसिरि धिकित्तिधारकणरिंद । लक्खणसहस्सधारक रायमिदं णेचिरं धारे ॥१॥ हयवइ गयवइ णखइ णवणिहि बइ भरहवास पढमवई । वत्तीस जणवयसहस्सरायसामी चिरंजीव ॥२॥ पढमणरीसर ईसर हिअ ईसर महिलिआ सहस्साणं । देवसय साहसीसर चोद्दस रयणी सर जसंसी ॥३॥ सागर गिरि मेराग उत्तर वाईण मभिजिअं तुमए । ता अम्हे देवाणुप्पियस्स विसए परिवसामो॥४॥ अहोणं देवाणु. प्पियाणं इड्डो जुई जसेबले वोरिए पुरिसकारपरक्कमे दिव्या देवजुई दिव्वे देवाणुभावे लद्धे पत्ते अभिसमण्णागए, तं दिट्ठाणं देवाणुप्पिया णं इद्धो एवं चेव जाव अभिसमण्णागए. तं खामेम णं देवाणुप्पिया खमंतु णं देवाणुप्पिया खंतुमरहतुणं दवाणुप्पिया ! णाइ भुज्जोभुज्जो एवं करणयाए त्तिकटु पंजलिउडा पायवडिआ भरहं रायं सरण उविति । तएणं से भरहे राया तसिं आवाडचिलायाणं अग्गाइं वराई रयणाई पडिच्छंति पडिच्छित्ता ते आवाडचिलाए एवं वयासी गच्छहणं भो तुम्भे ममं बाहुच्छाया परिंग्गहिया णिमया णिरुबिग्गा सुहं सुहेणं परिखसह, णस्थि मे कत्तो वि भयमत्थि त्तिकटु सक्कारेइ सम्माणेइ सक्कारेत्ता सम्मा णेत्ता पडिविसज्जेइ । तएणं से भरहे राया सुसेणं सेणावई सद्दावेइ सदावित्ता एवं वयासी गच्छाहिणं भो देवाणुप्पिया ! दोच्चंपि सिंधूए
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #803
--------------------------------------------------------------------------
________________
७९१
प्रकाशिका टीका तृ ०३ वक्षस्कारः सू० २२ सप्तरात्र्यानंतरीयवृत्तवर्णनम् महाणइए पच्चत्थिमणिक्खुडं ससिंधुसागरगिरिमेरागं समविसम णिक्खुडाणि अ ओअवेहि ओअवित्ता अग्गाई वराई रयणाई पङिच्छाहि पडिच्छित्ता मम एय माणत्तियं खिप्पामेव पच्चपिणाहि जहा दाहिणिलस्स ओयवणं तहा सव्वं भाणिव्वं जाव पच्चणुभवमाणा विहति ॥ सू०२२ |
!
छाया—ततः खलु तस्य भरतस्य राज्ञः सप्तरात्रे परिणमति अयमेतद्रूपोऽभ्यथितः चिन्तितः कल्पितः प्रार्थितः मनोगतः सङ्कल्पः समुदपद्यत, कः स खलु भोः ! अप्रार्थितप्रार्थको दुरन्तप्रान्तलक्षणो यावत् परिवर्जितः यः स्वलु मम अस्यामेतदुपायां यावदभिसमन्वागतम् उपरि विजयस्कन्धावारस्य युगमुसलमुष्टि यावत वर्ष वर्षति । ततः खलु तस्य भरतस्य राज्ञः इदमेतद्रूपम् अभ्यर्थितं चिन्तितं कल्पितं प्रार्थितं मनोगतं संकल्पं समुत्पन्नं ज्ञात्वा षोडशदेव सहस्त्राः सन्नधुं प्रवृत्ताप्यभवन्, ततः खलु ते देवाः सन्नद्ध बद्धवर्मितकवचाः यावत् गृहीतायुधप्रहरणाः यत्रेव ते मेघमुखाः नागकुमाराः देवास्तत्रैव उपागच्छन्ति, उपागत्य मेघमुखान् नागकुमारान् देवान् एवमवादीत् हंभो ! मेघमुखाः नागकुमाराः देवाः अप्रार्थित प्रार्थकाः यावत् परिवर्जिताः किं खलु यूयं न जानीथ भरतं राजानं चातुरन्तचक्रवर्तिनं महर्द्धिकं यावत् उपद्रवयितुं वा प्रतिषेधयितुं वा, तथापि खलु यूयं भरतस्य राज्ञो विजयस्कन्धावारस्योपरि युगमुसलप्रमाणमिताभिर्धाराभिः ओघमेघ सप्तरात्र वर्ष वर्षत, तत् एवमपि गते इतः क्षिप्रमेव अपक्रामत अथवा खलु अद्य पश्यत चित्रं जीवलोकम्, ततः खलु ते मेघमुखा नागकुमारा देवाः तैः देवैः एवमुक्ताः सन्तः भीताः त्रस्ताः वाधिताः उद्विग्नाः सञ्जातभयाः मेघानीकं प्रतिसंहरन्ति प्रतिसंहृत्य यत्रैव आपातकिराताः तत्रैव उपागच्छन्ति उपागत्य आपातकिरातान् एवमवादिषुः एषः खलु देवानुप्रियाः । भातो राजा महर्द्धिको यावत् नो खलु एष शक्यते केनापि देवेन वा यावत अग्निप्रयोगेण वा यावत् उपद्रवयितुं वा प्रतिषेधयितुं वा तथापि च खलु अस्माभिः देवानुप्रियाः ! युष्माकं प्रीत्यर्थं भरतस्य राज्ञः उपसर्गः कृतः तद्गच्छत देवानुप्रियाः ! यूयं स्नाताः कृतबलिकर्माणः कृत कौतुकमङ्गलप्रायश्चित्ताः आईपटशाटकाः अवचूलक नियत्थाः अग्रयाणि वराणि रत्नानि गृहीत्वा प्राज्ञ्जलिकृताः पादपतिताः भरतं राजानं शरणम् उपेत प्रणिपतितवत्सलाः खलु उत्तमपुरुषाः नास्ति भवतां भरतस्य राज्ञोऽन्तिकाद् भयमिति कृत्वा एवम् उदित्वा यामेव दिशं प्रादुर्भूताः तामेव दिशं प्रतिगताः । ततः खलु ते आपातकिरानाः मेघमुखैः नागकुमारै देवैः एवमुक्तः सन्तः उत्थया उत्तिष्ठन्ति उत्थाय स्नाताः कृतबलिकर्माणः कृतकौतुकमङ्गलप्रायश्चित्ताः आदपटशाटकाः अवचूलक नियत्थाः अत्र्याणि वराणि रत्नानि गृहीत्वा यत्रैव भरतो राजा तत्रवोपागच्छन्ति उपागत्य करतलपरिगृहीतं यावत् मस्तके अञ्जलिं कृत्वा भरतं राजानं जयेन विजयेन वर्द्धयन्ति वर्द्धयित्वा अग्रयाणि वराणि रत्नानि उपनयन्ति उपनीय एवमवादिपुः
हे सुधर ! गुणधर ! जयधर ! ही श्री धृति कीर्त्तिधारक ! नरेन्द्र लक्षण सहस्त्रधारक ! नः राज्यमिद चिरं धारय ॥१॥
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #804
--------------------------------------------------------------------------
________________
७९२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
हयपते ! गजपते ! नरपते । नवनिधिपते ! भरतवर्ष प्रथमपते ! द्वात्रिंशज्जनपदसहस्त्रराज स्वामिन् ! चिरं जीव ॥२॥ प्रथम नरेश्वर ! ईश्वर ! महिलिका सहस्त्राणां हृदयेश्वर ! देवशतसहस्त्राणामीश्वर ! चतुर्द्दशरत्नेश्वर ! यशश्विन् | ३ || सागर गिरिमर्यादम् उत्तरावाचीन मभिजितं त्वया । तस्माद् वयं देवानुप्रियस्य विषये परिवसामः ॥४॥
अहो खलु देवानुप्रियाणाम् ऋद्धि द्युतिर्यशो बलं वीर्य पुरुषकारः पराक्रमः दिव्याः देवद्युतिः दिव्यो देवानुभावो लब्धः प्राप्तः अभिसमन्वागतः तत् दृष्ट्वा खलु देवानुप्रिया णाम् ऋद्धिः एवमेव यावत् अभिसमन्वागतः, तत् क्षमपामः खलु देवानुप्रियाः । क्षमन्तां खलु देवानुप्रियाः । क्षन्तु मर्हन्तु खलु देवानुप्रियाः । नैव भूयोभूयः एवं करणतायै इति कृत्वा प्राञ्जलिकृताः पादपतिताः भरतं राजानं शरणमुपयान्ति, ततः खलु स भरतो राजा तेषामापातकिरातानामप्रयाणि वराणि रत्नानि प्रतिच्छति प्रतोच्छ्य तानापातकिरातान् एवमवादीत् गच्छत खलु भोः । यूयं मम बाहुच्छायया परिगृहीताः निर्भयाः निरुद्विग्नाः सुखं सुखेन परिवसत, नास्ति भवतां कुतोऽपि भयमस्तीति कृत्वा सत्कारयति, सन्मानयति सत्कार्य सन्मान्य प्रतिविसर्जयति । ततः खलु स भरतो राजा सुषेणं सेनापतिं शब्दयति । शयित्वा एवमवादीन् गच्छ खलु भो देवानुप्रिय ! द्वितीयमपि सिन्ध्वा महानद्याः पश्चिमं निष्कुटं ससिन्धुसागर गिरिमर्यादं समविषमनिष्कुटानि च ' ओअवेहि' साधय साधयित्वा अप्रयाणि वराणि रत्नानि प्रतीच्छति प्रतीष्य मम एतामाज्ञतिकां क्षिप्रमेव प्रत्यर्पय यथा दाक्षिणात्यस्य 'ओअवण' साधनम् तथा सर्व भणितव्यम् यावत् प्रत्यनुभवन् विहरति ॥ सू०२२ ॥
टीका -- “तणं तस्स भरहरूस" इत्यादि । 'तरणं तस्स भरहस्स रण्णो सत्तरसि परिणममाणंस इमेयारूवे अज्झत्थिए चिंतिए कप्पिए पत्थिए मणोगए संकपे समुपज्जित्था ' ततः तदनन्तरं खलु तस्य भरतस्य राज्ञः सप्तरात्रे परिणमति सति अयमेतद्रूपः सप्तसु रात्रिषु व्यतीतासु वर्षानिरोधविषयको विचारो भरतस्य मनसि एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण जातः तत्र प्रथमम् 'अज्झत्थिए ' आध्यात्मिक आत्मनि जातोंऽकुर
'तणं तस्स भरहस्स रण्णो सत्तरत्तंसि परिणममाणंसि' इत्यादिसूत्र - २२
टीकार्थ - (तएणं तस्स भरहस्त रण्णो) जब भरतराजा के वहां रहते २ (सत्तर तंसि परिणममासि) सात दिन रात समाप्त हो चुके तब (इमेयारूवे अज्झत्थिए चितिए कप्पिए पत्थिए मणोगए संकप्पे समुप्पज्जित्था) उसे ऐसा मनोगत संकल्प उत्पन्न हुआ यहां संकल्प के 'आध्यात्मिक, चिन्तित, कल्पित, प्रार्थित' इन विशेषणां की जगह २ व्याख्या कर दी गई हैं अतः वहीं से इसे
'तपणं तस्स भरहस्स रण्णो सत्तरतसि परिणममाणंसि' इत्यादि सूत्र- २२॥
अर्थ - (तणं तस्स भरहस्त रण्णो ) न्यारे भरत रान्नने त्यां रहेता रहेता (सत्तरतंसि परिणममाणस) सात हिवस-मने रत्रिया पूरी थई त्यारे - (इमेयारूवे अज्झfree चितिe afore पत्थिए मणोगर संकप्पे समुप्यज्जित्था ) तने थे। मनोगत संउदय
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #805
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ०३वक्षस्कारः सू० २२ सप्तरात्र्यानंतरीयवृत्तवर्णनम् ७९३ इव' १ तदनु 'चिंतिए' चिन्तितः पुनर्वर्षानिरोधविषयक विचारः स्मर्यमाणो द्विपत्रित इव जातः२ तदनु 'कप्पिए' कल्पितः स एव वर्षानिरोधविषयको विचारः व्यवस्था युक्त मेवं वर्षानिरोधं करिष्यामीति कार्याऽकारेण परिणतः पल्लवित इव जातः३ ततः 'पत्थिए' प्रार्थितःस एव विचार इष्टरूपेण स्वीकृतः पुष्पित इव संवृत्तः ४ ततः 'मणोगए संकप्पे' मनोगतः संकल्पः मनसि दृढ़रूपेण निश्चयः मया इत्थमव वर्षानिरोधः कर्तव्य इति विचारः फलित इव ५ 'समुप्पज्जित्था' समुदपद्यत । एतादृशो विचारो वर्षानिरोधविषयकः समभवदिति । तदेवाह- केसणं' इत्यादि 'केस णं भो ! 'अपत्थियपत्थए दुरंतपंतलक्षणे जाव परिवज्जिए जेणं ममं इमाए एआणुरुवाए जाव अभिसमण्णागयाए उप्पि विजयखधावारस्स जुगमुसलमुट्ठि जाव वासं वासइ ? कः एषः खलु भोः सैनिकाः शणुत ! अप्रार्थितप्रार्थकः तत्र अप्रार्थितम् अमनोरथगोचरीकृतं प्रसङ्गात् मरणं तस्य प्रार्थकः मरणेच्छुरित्यर्थः, तथा दुरन्तप्रान्तलक्षणः दुरन्तानि दुष्टावसानानि प्रान्तानि तुच्छानि लक्षणानि यस्य स तथा अर्थात् अशुभलक्षणयुक्तः यावत् पदात् 'होनपुण्णचाउद्दसे, हिरिसिरिपरिवज्जिए' इति ग्राह्यम् 'हीनपुण्णचाउद्दसे' होनपुण्यचातुर्दशः हीनायां पुण्यचतुर्दश्यां जातः जन्म यस्य स इति हीनपुण्य-चातुर्दशः चतुर्दशीतिथि जन्माश्रिता पुण्या शुमा च भवति तया रहितः अत आक्रोशता इत्थमुक्ता तथा 'हिरिसिरिपरिवज्जिए' हीश्रीपरिवर्जितः हिया लज्जया श्रिया शोभया परिवर्जितः, यः खलु मम अस्यामेतद्रूपायां यावद्दिव्यायां देवानामिव ऋद्धिः देवस्य वा राज्ञ ऋद्धिर्देवर्द्धि स्तस्यां सत्याम् एवं दिव्यायां देवद्यतो देवस्य वा राज्ञो द्युतिः दिव्येन देवानुभावेन देवानामिव योऽनुभावः प्रभावस्तेन सह लब्धायां प्राप्तायामभिसन्वागतायां सत्याम् उपरि स्कन्धावारस्य-द्वादश योजनस्थितसैन्यसमूहस्य देखलेनी चाहिये । (केस णं भो ! अपत्थियपत्थिए दुरंतपतलक्षणे जाव परिवज्जिए जेण मम इमाए ए आणुरूवाए जाव अभिसमण्णागयाए उपि विजयखंघावारस्स जुगमुसलमुद्रि जाव वासं वासइ) अरे ! यह कौन ऐसा अपनी अकाल मृत्यु की चाहना वाला तथा दुरन्त प्रान्त लक्षणों वाला यावत् निर्लज्ज शोभाहीन व्यक्ति है, जो मेरी इस कुलपरम्परागत दिव्य देवर्द्धि के-देवोकी जसी ऋद्धि के होने पर, दिव्य देवद्युति एवं दिव्य देवानुभाव के होने पर भी सेना के ऊपर युग, ६सय1-2मही सपना "आध्यात्मिक, चिन्तित, कल्पित, प्रार्थित में विशेषको सर्च હીત થયાં છે. એમની વ્યાખ્યા આ ગ્રંથમાં અનેક સ્થાને કરવામાં આવી છે. એથી જિજ્ઞાસ
नाणे त्यांथी वरी onella (केस ण भो! अपत्थियपत्थिए दुरंतपंतलक्खणे जाव परिवज्जिए जे ण मम इमाए एआणुरूवाए जाव-अभिसमण्णागयाए उपि विजयखंधावारस्स जुगमुसलमुट्टि जाव वासं वासइ) अरे ! से आए पोतानी मा मृत्युनी ४२छ। ४२ નાર તેમજ દુરંત પ્રાન્ત લક્ષણે વાળ યાવત નિર્લજજ શોભા હીન માણસ છે કે જે મારી આ કુલ પરંપરાગત દિવ્ય દેવધિને–દેવે જેવી ઋદ્ધિ હોવા છતાંએ, દિવ્ય દેવઘુતિ તેમજ દિવ્ય દેવાનુભાવ હોવા છતાં એ, મારી સેના ઉપર યુગ; મુસળ તેમજ મુષ્ટિ
१००
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #806
--------------------------------------------------------------------------
________________
७९४
___ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे 'जुगमुसलमुट्ठि जाव त्ति' युगमुसलमुष्टिप्रमाणमात्राभिर्धाराभिः वर्ष वर्षति वृष्टि करोति । प्रचण्डवृष्टि करोतीत्यर्थः 'तए ण तस्स भरहस्स रण्णो इमेयारूवं अन्भत्थियं चिंतिय कप्पियं पत्थियं मणोगय संकप्पं समुप्पण्णं जाणित्ता सोलसदेवसहस्सा सण्णज्झिउं पवत्ता यावि होत्था', ततः उक्तचिन्तासमुत्पत्यनन्तरं खलु तस्य भरतस्य राज्ञः इममेतद्रूपम् एतादृशम् अभ्यर्थितं चिन्तितं कल्पितं प्रार्थितंमनोगतं संकल्पं समुत्पन्न ज्ञात्वा चतुर्दशरत्नाधिष्ठायकदेवसहखाणि चतुर्दश द्वे सहस्रे स्वाङ्गाधिष्ठातृ देवभूते इत्येवं षोडश देवसहस्त्राः सन्नद्ध प्रवृत्ताश्चाप्यभवन् सङग्रामं कर्तुम् उद्यता अभूवन् जाताः कथं सन्नदधुं प्रवृत्ता इत्याह-'तएणं ते देवाः सण्णद्धबद्धवम्मियकवया जाव गहि आउहप्पहरणा जेणेव ते मेहम् ा तेणेव उवागच्छंति' ततः खलु ते षोडसहशस्त्रसंख्यका देवाः सन्नबद्धयाम्मतकवचाः सन्नद्धं शरीरारोपणात् बद्ध कसाबन्धनतः अतएव वर्म लोहकत्तलादि रूपं सब्जातमस्येति वम्मितम् शरीरे संलग्नीकृतम् एतादृशं कवचं शरीरत्राणकं येषां ते तथा तथा यावत् पदात् उत्पीडितशरासन पट्टिकाः पिनद्धग्रैवेयबद्धाविद्धविमलवरचिन्हपट्टाश्च तत्र उत्पीडिताः गाढं गुणारोमुसल एवं मुष्टि प्रमाण जलधाराओं से यावत् वरसा बरसा रहा है ? (तए णं तस्स भरहस्स रण्णो इमेयारूचे अज्झत्थियं चिंतियं कप्पियं पत्थियं मणोगय संकप्पं समुप्पण्णं जाणित्ता सोलसदेवसहस्सा सण्णज्झिउं पवत्ता यावि होत्था) इस प्रकार के आध्यात्मिक, चिन्तित, प्रार्थित मनोगत उद्भूत हुए भरत राजा के संकल्प को जान कर के १६ हजार देव-१४ रत्नों के १४ हजार और अपने शरीर के रक्षक २ हजार देव इस प्रकार से मिलकर १६ हजार देव संग्राम करने के लिये उद्यत हो गये (तए णं ते देवा सण्णद्धबद्धवम्मियकवया जाव गहिआउहप्पहरणा जेणेव ते मेहमुहा णागकुमारा देवा तेणेव उवागच्छंति) तब वे देव सन्नद्धवद्ध वर्मित कवच यावत् गृहीत आयुध प्रहरण होकर जहां वे मेघमुख नामके नागकुमार देव थे वहां पर आये 'सण्णद्धबद्धगहिआ उहप्पहरणा' इन पदों की व्याख्या पीछे कई जगह की जा चुकी है अतः वहीं से इसे देखलेनी चाहिये यहां यावत्पदसे 'उत्पीडितशरासनपट्टिकाः पिनद्धौवेयबद्धाबिद्धविमलवरचिह्नपट्टाश्च' इन प्रमाण धारामाथी यावत् वृष्टि श २ छ त एणं तस्स भरहस्स रण्णो इमेयासवे अज्झत्धियं चिंतिय कप्पियं पत्थियं मणोगय संकप्पं समुप्पण्णं जाणित्ता सोलसदेवसहस्सा सण्णज्झिउं पवत्ता यावि होत्था) Imandal माध्यात्म (शतित प्रार्थित मनोगत ઉદ્દભુત થયેલા ભરત નરેશના સંક૯પ ને જાણી ને ૧૬ હજાર દેવ-૧૪ રત્નોના ૧૪ હજાર અને તેમના શરીરના રક્ષક બે હજાર આ પ્રમાણે મળીને ૧૬ હજાર દે સંગ્રામ કરવા उद्यत ५ गया. (तएणं ते देवा सण्णद्धबद्धवम्मियकवया जाव गहिआउहप्पहरणा जेणेव ते मेहमुहा णागकुमारा देवा तेणेव उवागच्छंति ) त्यारे ते हे। सन्नद्ध पद्ध. વમિત કવચ યાવતુ-ગૃહીત આયુધ પ્રહરણ વાળા થઈ ને જ્યાં તે મેઘમુખ નામે નાગ
भार वो इता त्या पक्षांच्या. " सणद्धवद्धगांहआउहप्पहरणा" म पहाना व्याज्या પાછળ અનેક સ્થાને કરવામાં આવી છે. એથી જિજ્ઞાસુજનોએ ત્યાંથી જાણી લેવું અહી
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #807
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ ०३ वक्षस्कारः सू० २२ सप्तरात्र्यानंतरीयवृत्तवर्णनम्
७९५
पणात् दृढीकृताः शरासनपट्टिकाः धनुर्दण्डाः यैः ते तथा, तथा पिनद्धं परिधृतं ग्रैवेयकं ग्रीवात्राणकं ग्रीवाभरणं वा यैस्ते तथा, बद्धो ग्रन्थिदानेन आविद्धः परिहितो मस्तकावेटनविमलवरचिह्नपट्टो वीरातिवीरतासूचक वस्त्रविशेषो यैः ते तथा पञ्चादुभयोः कर्मधारयः तथा गृहीतायुधप्रहरणाः गृहीतानि आयुधानि प्रहरणानि च यैस्ते तथा आयुधप्रहरण
eg क्षेप्याक्षेप्यकृत विशेषो बोध्यः तत्र क्षेप्यानि बाणादीनि, अक्षेप्यानि खङ्गादीनि अथवा गृहीतानि आयुधानि प्रहरणाय यैस्ते तथा, एवंभूताः सन्तः यत्रैव मेघमुखाः नागकुमारा देवाः आसन् तत्रैव उपागच्छन्ति 'उवागच्छित्ता' उपागत्य 'मेहमुहे नागकुमारे देवे एवं वयासी' मेघमुखान् नागकुमारान् देवान् एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादिषुः 'भो ! मेहमुहा णागकुमारा ! देवा अप्पत्थियपत्थगा जाव परिवज्जिआ किण्णं तुभि ण जाणह भरहं रायं चाउरंतचक्कवहिं महिद्धियं जाव उद्दवित्तए वा पडिसेहित्तर वा तहाविणं तुभे भरहरू रण्णो विजयखंधावारस्स उपि जुगमुसलमुट्टिप्पमाणमित्ताहि धाराहिं ओघमेघ सत्तरत्तं वासं वासह' हंभो ! मेघमुखाः नागकुमाराः ! देवाः अप्राथितप्रार्थकाः मरणेच्छवः यावत् पदात् दुरन्तप्रान्तलक्षणाः हीनपुण्यचातुर्दशा: ही श्री परिवर्जिताः हीनपुण्यचातुर्दशाः पुण्य चतुर्दशीतिथिजन्मरहिताः ह्री श्री परिवर्जिताः
पदोंका संग्रह हुआ हैं । इन पदों की व्याख्या यथास्थान की जा चुकी है अतः वहीं से यह भी देखी जा सकती है (उवागच्छित्त ) वहां आकर के ( मेहमुहे नागकुमा रे देवे एवं वयासो) उन्होंने मेघमुख नामके उन नागकुमार देवांसे इस प्रकार कहा - (हंभो ! मेहमुहा णागकुमारा देवा ! अप्पत्थियपत्थगा जाव परिवज्जिआ किण्णं तुभि ण जाणह भरहं रायं चाउरंत चक्क वहिं महिड्डियं जाव उद्दवित्तए वा पडिसेहित्तए वा तहावि णं तुम्भे भरहस्स रण्णो विजयखंधावारस्स उपि जुगमुसल मुट्ठिप्पमाणमित्ताहिं धाराहिं ओघमेघं सत्तरतं वासं वासह ) हे मेघमुख नामके नागकुमार देवो ! हमें ज्ञात होता है कि तुम अब अकाल में हो अपनी मृत्यु के अभिलाषी बन गये हो तुम्हारे सब के लक्षण ये अभीष्टार्थक साधन नहीं हैं । वे सर्वथा तुच्छ है तुम्हारा जन्म हीन पुण्य चतुर्दशी का हुआ प्रतीत होता है तुम सब के सब बिलकुल बेशरम हो और शोभा से तिरस्कृत
યાવત
पथ "उत्पीडितशरासनपट्टिकाः पिनद्धयैवेयबद्धाविद्धविमलवर चिन्हपट्टाच " એ પદોના સ ંગ્રહ થયો છે. એ પદોની વ્યાખ્યા પણ યથાસ્થાને કરવામાં આવી છે. જિજ્ઞા सुनोगे त्यांथी लागी येवु (उवागच्छित्ता) त्यां यहथीने (मेहमुहे नागकुमारे देवे एवं वयासी) तेभाणे भेघमुख नाम नागकुमार हेवा ने प्रभारी अधु - ( हं भो ! मेह मुहा नागकुमारा देवा ! अपत्थियपत्थगा जाव परिवज्जिया किण्णं तुभि ण जाणह भरहं रायं चाउरंतचक्कवट्टि महिइढिये जाव उदवित्तवा पडिसेहित्तत्वा तहावि णं तुम्मे मरहस्स रण्णो विजयखंधावारस्स उप्पि जुग मुसलमुट्ठिप्पमाणमित्ताहिं धाराहिं ओघमेघ सत्तरत्त वासं वासह) हे भूधभुण नीम नागडुमार देवा ! अमने अमर छे તમે હવે અલ્પકાળમાં જ મરણ પામશે. તમારા સર્વરના આ લક્ષણે અભીષ્ટા ક સાધન નથી આમ સ થા તુચ્છ છે. તમારો જન્મ હીન-પુણ્ય ચતુર્દશીના દિવસે થયેલા પ્રતીત થાય
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #808
--------------------------------------------------------------------------
________________
७९६
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे सन्तः किमिति प्रश्ने न जानीथेत्यत्र काकुपाठेन व्याख्येयम् तेन न जानीथ कि यूयम् ! अपि तु जानीथ भरतं राजानं चातुरन्तचक्रवर्तिनम् आचतुःसमुद्रान्तकरग्राहिणम् महर्द्धिकं महती ऋद्धिर्यस्य स तथा त लक्ष्मीसम्पन्न मित्यर्थः यावत् पदात् 'महज्जुइए महाणुभावे महासोक्खे' इति विशिष्टम् यदेष न कैश्चिदपि देवदानवादिभिः शस्त्रप्रयोगादिभि रुपद्रवयितुं वा प्रतिषेधयितुंवा शक्यते इति, तथापि खलु जगत्यजय्यं जेतुमशक्यं जानतोऽपि खलु यूयं-मेघमुखाः नागकुमाराः भरतस्य राज्ञो विजयस्कन्धावारस्योपरि युगमुसलमुष्टिप्रमाणमात्राभिः धारामिः ओघमेघ सप्तरात्रं सप्तरात्रिप्रमाणकालेन वर्ष वर्षत 'तं एवमवि गते इत्तो खिप्पामेव अवक्कमह अहव णं अज्न पासह चित्तं जीवलोगं' तत् तस्मात् एवमपि गते अतोते अविचारितकायें कृते सत्यपि कि बहु अधिक्षिपाम: ? इतः स्थानात् क्षिप्रमेव पश्चात्ताप जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे पयन्तः अपक्रामत अपयात दूरमपसरतेत्यर्थः अथवा विकल्पान्तरे खलु यदि नापकामत तर्हि अद्य साम्प्रतमेव पश्यत किये हुए हो क्या तुम चातुरन्त चक्रवर्ती भरत राजा को नहीं ज नते हो-तुमने नहीं सुना है कि वह आसमुद्रान्त करग्राहो है । महती ऋद्धि वाला है यावत् वह महाद्युति वाला महाप्रभाव बाला, महासौख्य का भोक्ता है किसी भी देव दानव आदि में ऐसी शक्ति नहीं है जो शस्त्रादिको द्वारा उसे उपद्रव युक्त कर सके या यहां से उसे पीछे वापिस कर सके इस प्रकार से इस जगत में अजेय हुए भरत राजा को जानते हुए भी आपलोग उसको सेना के ऊपर युग मुसल, एवं मुष्ठि प्रमाण जैसी जलधाराओं से पुष्कल संवर्तक मेघ को तरह सात दिन से वृष्टि वरसा रहे हो (तं एवमविगते इत्तो स्विप्पामेव अवक्कमह, अहव णं अज्ज पासह चित्तं जोवलोगं) तुमने यह काम बिना विचारे हो किया है अब हम इस पर तुम्हें कितना तिरस्कृत करे अब तुम्हारी भलाई इसी में है कि तुम सब इस स्थान से अपने अपराध की पश्चात्ताप पूर्वक क्षमा मांगते हुए शोघही चले जाओ। यदि नहीं जाते हों अभी ही तुम सब चित्र जीव लोक को-वर्तमान भव से अन्य છે. તમે સર્વે નિર્લજજ છે અને શોભાથી તિરસ્કૃત થયેલા છે. શું તમે–ચાતુરન્ત ચકવતી ભરત રાજાને જાણતા નથી. તમને ખબર નથી કે તે ભરત નૃપતિ આસમુદ્રાત કર ગ્રાહી છે. તે મહતી ઋદ્ધિવાન છે યાવત્ તે મહાદ્યુતિવાન મહા પ્રભાવવાન અને મહાસભ્ય
કતા છે. કોઈ પણ દેવ, દાનવ વગેરેમાં એવી શક્તિ છે જ નહિ કે જે શસ્ત્રાદિક વડે તેને ઉપદ્રવ યુક્ત કરી શકે. અથવા તો તેને અહી થી પાછા હઠાવી શકે. આ પ્રમાણે આ જગતમાં અજેય તે ભરત રાજા ને જાણવા છતાંએ તમે તે રાજાની સેના ઉપર યુગ, મુસલ તેમજ મુષ્ટિ પ્રમાણ જેવી જળધારાએથી પુષ્કળ સંવર્તક મેઘની જેમ સાત-દિવસ રાત્રિ था यष्टि १२सावी या छ.. (एवमविगते इत्तो खिप्पामेव अवक्कमह, अहव णं अज्ज, पासह चित्तंजीवलोगं) तमे २म म पियाये ४ ज्यु छे. अमे तमने रहर પ્રમાણ માં તિરસ્કૃત કરીએ. હવે તમારી ભલાઈ એમાં જ છે કે તમે સવે આ સ્થાનથી. પોતાના અપરાધની પશ્ચાત્તાપ પૂર્વક ક્ષમાયાચના કરતાં યથાશીઘ્ર અહીંથી પલાયન થઈ જાઓ. જો તમે અહીંથી જશે નહીં તે હમણાં જ સવે ભિન્ન જીવ લેકને–એટલે કે पतमान समांथा अन्य अपने-४ भृत्यु ने पाम।. (तएणं ते मेहमुहा णागकुमारा
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #809
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ०३वक्षस्कारः सू० २२ सप्तराव्यानंतरीयवृत्तवर्णनम् ७९७ चित्रं जीवलोकम् वर्तमानभवादन्यं भवम् अपमृत्यु प्राप्नुतेत्यर्थः 'तएणं ते मेहमुहा णागकुमारा देवा तेहिं देवेहिं एवं वुत्ता समाणा भीया तत्था वहिया संजायभया मेघानीकं परिसाहरंति ' ततः खलु ते मेघमुखा नागकुमारा देवाः तैः षोडशसहस्त्रसंख्य कैः देवैरेवमु काः सन्तः भीताः त्रस्ताः वधिताः सञ्जातभयाः मेघानीकम्-घनदं प्रति संहरन्ति अपहरन्ति 'परिसाहरित्ता जेणेव आवाडचिलाया तेणेव उवागच्छंति' पतिसंहृत्ययत्रैव आपातकिराताः तत्रैव उपागच्छन्ति 'उवागच्छित्ता आवाडचिलाए एवं वयासी' उपा. गत्य मेघमुखाः नागकुमाराः आपातकिरातान् एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादिषुः उक्तवन्तः किमुक्तवन्त इत्याह-एस णं देवाणुप्पिया! भरहे राया महइढिए जाच णो खलु एस सक्का केणइ देवेण वा जाव अग्गिप्पागेण वा जाव उपद्दवित्तए वा पडिसोहित्तए वा तहावि अणं ते अम्हे हि देवाणुप्पिया! तुभं पिअट्टयाए भरहस्स रण्णो उवसग्गे कए' हे देवानुप्रियाः एषः खलु भरतो राजा महर्द्धिको यावत् महासौख्यः चातुरन्तचक्रवर्ती वर्तते न खलु भव को-अकाल मृत्यु को-देखते हो (तएणं ते मेहमुहा णागकुमारा देवा तेहिं देवेहिं एवं वुत्ता समाणा भीया तत्था बहिया संजायमया मेघानीकं परिसाहरंति) इस प्रकार से उन १६ हजार देवो द्वारा डाटे गये वे मेघमुख नाम के नागकुमार देव बहुत ही अधिक रूप में भयभीत हो गये त्रस्त हो गये व्यथित या बाधित हो गये, और संजात भयवाले बन गये अतः उसी समय उन्होने घनघटा को अपहृत कर लिया (परिसाहरित्ता जेणेव आवाडचिलाया तेणेव उवागच्छंति) अपहृत करके फिर वे जहां पर आपात किरात थे वहां पर आये (उवागच्छित्ता आवाडचिलाए एवं वयासी) वहां आकर के उन्होंने उन आपात किरातों से ऐसा कहा-(एस णं देवाणुप्पिया! भरहे राया महद्धिए जाव णो खलु एस सक्का केणइ देवेण वा जाव अग्गिप्पओगेण वा जाव उद्दवित्तए वा पडिसेहित्तए वा तहावि अ णं ते अम्हेहि देवाणुप्पिया ! तुम्भं पिअया भरहस्स रणो उवसग्गे कए) हे देवानुप्रियो ! यह भरतराजा है और यह महर्द्धिक है यावत् महासौख्य संपन्न है। चातुरन्तचक्रवर्ती हैं यह किसी भी देव द्वारा यावत् किसी भी दानव द्वारा या किसी भी देवा तेहि देवेहिं एवं वुत्ता समाणा भीया तत्था बहिया संजायभया मेघानोकं परिसाहरंति ) मा प्रभारी ते १६ हजार हेवा वडे (घत येत भेषभुम नाम नागभार દે અતીવ ભય સત્રસ્ત થઈ ગયા, વ્યથિત કે નધિત થઈ ગયા, અને સંજાતભય વાળા पनी गया. अथा तर क्षणे तमो धन घटायान अपहत ४री दीधी. ( परिसाहरिता जेणेव आवाडचिलाया तेणेव उवागच्छति) पाहत रीने पछी त ज्या मापात शित हा त्यां गया. ( उवागच्छित्ता आवाडचिलाए एवं वयासो )
त्यांनतम सोपात राताने आप्रमाणे ४ऱ्या. (एसणं देवाणुपिपया ! भरहे राया महद्धिए जाव णो खल एस सक्का केणइ देवेण वा जाव अग्गिप्पओगेण वा जाव उद्दवित्तप वा पडिसोहित
नाविणं ते अम्हेहि देवाणुप्पिया ! तुब्भ पिअट्ठयाए भरहस्स रणो उवसग्गे વાત ) હે દેવાનુપ્રિયે ! એ ભરત રાજા છે. એ મહદ્ધિક છે યાવત મહાસખ્ય સમ્પન છે, એ ચાતુરન્ત ચક્રવતી છે. એ કોઈ પણ દેવ વડે યાવત્ કઈ પણ દાનવ વડે અથવા
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #810
--------------------------------------------------------------------------
________________
७९८
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
एषः केनापि देवेन वा यावत् दानवेन वा किन्नरेण वा किंपुरुषेण महोरगेण वा गन्धर्वेण वा शस्त्रप्रयोगेण वा अग्निप्रयोगेण वा यावत् मन्त्रप्रयोगेण वा उपद्रवयितुं वा प्रतिषेधयितुं वा युष्मद्देशाक्रमणतो निवर्त्तयितुम् तथापि इत्थमसाध्ये कार्ये सत्यपि च खलु अस्माभिर्देवानुप्रियाः ! युष्माकं प्रीत्यर्थे भरतस्य राज्ञः उत्सर्गः कृतः 'तं गच्छह णं तुब्भे देवाणुपिया ! हाया कयबलिकम्मा कयकोउय मंगलपायच्छित्ता उल्लपडसाडगा ओचूलगणिअच्छा अम्गाई वराई रयणाई गहाय पंजलिउडा पायवडिआ भरहं रायाणं सरणं उवेह' तत् तस्मात् गच्छत खलु देवानुप्रियाः ! यूयम् आपातकिराताः स्नाताः कृतबलिकर्माणः वायसादिभ्यो दत्तान्नभागाः कृतकौतुकमङ्गलप्रायश्चित्ताः तथा आदपटशाटका: आर्दो सद्यः स्नानवशाज्जलमिश्रितौ पटशाटको उत्तरीयपरिधाने येषां ते तथा एतेन सेवाविधौ अविलम्बः सूचितः, तथा 'अवचूलक नियत्था' अवचूलकम् अधोमुखाञ्चलम् -मुत्कला - ञ्चलम् यया स्यात् तथा नियत्थं नियमितं येषां ते तथा प्रक्षरज्जलं वस्त्रं परिधाय गन्त व्यमित्यर्थः अनेनाबद्धकच्छत्वं सूचितं तदुपदर्शनेन स्वदैन्यं सूचितमिति । बद्धकच्छत्वदर्शने हि शूरत्वसूचक उत्कटत्वसम्भावनाया जनप्रसिद्धत्वात् अय्याणि बहुमूल्यकानि वराणि श्रेष्ठानि रत्नानि गृहीत्वा प्राञ्जलिकृताः कृतप्राञ्जलयः पादपतिताः चरणन्यस्तमस्तकाः किन्नर द्वारा या किसी भी किंपुरुष द्वारा या किसी भी महोरग द्वारा या किसी भी गंधर्व द्वारा शस्त्र प्रयोग से या अग्नि प्रयोग से यावत् मन्त्र प्रयोग से न उपद्रवित किया जा सकता है और न आपके देश परसे आक्रमण करने से हटाया ही जा सकता है । परन्तु फिर भी हमने जो इस प्रकार के असाध्य होने पर भी इस भरतराजा के ऊपर उपद्रव किया है वह केवल आपकी प्रीति के निमित्त ही किया है (तं गच्छह णं तुम्मे देवाणुप्पिया ! व्हाया कयबलिकम्मा कयकोउयमंगलपायच्छित्ता उल्लपडसाडगा ओचूलगणिअच्छा अग्गाई वराई रयणाई गहाय पंजलिउडा पायडिया भरहं रायाणं सरणं उवेह ) तो अब हे देवानुप्रियो ! तुम जाओ और स्नान करो बलि कर्म करो एवं कौतुक मंगल प्रायश्चित्त करो । यह सब करके फिर तुम सबके सब गोले धोती दुपट्टे पहिने ही उनके प्रान्त भागों से जल जमीन पर गिरता जावे ऐसी अवस्थावाले होकर કાઈ પણ કિન્નર વડે અથવા કેાઈ પણ કિ પુરૂષ વડે કે કઇ પણ મહેારગ વડે કે કોઇ પણ ગૂ ધવ વડે કાઇ પણ શસ્ત્ર પ્રયાગ થી કે અતિ પ્રયાગથી યાવત મન્ત્ર પ્રયાગથી એ ઉપદ્રવિત કરવામાં આવી શકતે નથી તેમજ એ નરેશને તમારા દેશ પરથી આક્રમણ કરતાં હઠાવી પણ શકાય નહિ અસાધ્ય હાવા છતાંએ અમે એ ભરત નરેશ ઉપર ઉપદ્રવ કર્યા छे, ते मात्र तमारी प्रीति ने बने ४. 'तं गच्छह णं तुम्मे देवाणुदिया | हाया कयबालिकम्मा कयको उय मंगलपायच्छत्ता उल्लपडसाडगा ओचूलगणिअच्छा अग्गाई वरा रयणाई गहाय पंजलिउडा पायवडिया भरत रायाणं सरणं उवेह ) तो हवे हे देवानु પ્રિયા ! તમે જાએ અને સ્નાન કરી, અલિકમ સમ્પન્ન કરી તેમજ કૌતુક માંગળપ્રાયશ્રિત કરો. એ સવ સમ્પન્ન કરીને પછી તમે બધા ભીના ધેાતી-દુધટ્ટા પહેરીને જ એટલે કે જે ધેાતી–દુપટ્ટાના પ્રાન્ત ભાગેામાં થી પાણી જમીન ઉપર ટપકી રહ્યું હાય એવી
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #811
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ ०३ वक्षस्कारः सू० २२ सप्तरात्र्यानंतरीयवृत्तवर्णनम्
७९९
भरतं राजानं शरणमुपेयात् स्वीकर्तव्यम् इत्यर्थः 'पणिवइयवच्छला खलु उत्तमपुरिसा णत्थि मे भरस्सरणो अंतियाओ भयमिति कट्टु, एवं वदित्ता जामेव दिसिं पाउन्भूया तामेव दिसिं पडिगया' प्रणिपतितवत्सलाः प्रणम्रजनानुरागिणः खलु निश्वये उत्तम पुरुषाः भवन्ति अतः नास्ति मे भवतां भरतस्य राज्ञोऽन्तिकाद्भयमिति कृत्वा आपातकिरातान् प्रति उक्तरीत्या उपदिश्य यस्याः दिशः प्रादुर्भूता आगतवन्तः तामेवदिशं प्रतिगताः प्रतिगतवन्त परावर्तिताः इत्यर्थः ते मेघमुखा नागकुमाराः इति अथ भग्नेच्छा म्लेच्छा आपातकिराताः यच्चक्रुः तदाह-'तरणं' इत्यादि । 'तर णं ते आवाडचिलापा मेहमुहेहिं नागकुमारेहिं देवे एवंवृत्ता समाणा उठाए उट्ठेति' ततः खलु ते आपातकिराताः मेघमुखैः नागकुमारैः देवैः एवमुक्ताः सन्तः उत्थाया उत्थानेन उत्तिष्ठन्ति 'उद्वित्ता व्हाया कयबलिकम्मा' उत्थाय स्नाताः कृतबलिकर्माणः वायसादिभ्यो दत्तान्नभागाः 'कयकोउय मंगलपायच्छित्ता' कृतकौतुकमङ्गलप्रायश्चित्ताः 'उल्ल पडसाडगा' आईपटशाटका: 'ओचूलगणि अच्छा' अवचूलक नियत्था सन्तः प्रक्षरज्जलं वस्त्रं परिधाय 'अग्गाईं वराई रयणाई गहाय जेणेव भरहे राया तेणेव उवागच्छंति' अय्याणि वराणि रत्नानि गृहीत्वा यत्रैव भरतो तथा बहुमूल्य श्रेष्ठ रत्नों को लेकर एवं हाथों को जोड़कर भरतराजा की शरण में जाओ वहां जाकर तुम सब उनके पैरो में गिर जाना (पणिवइयवच्छला खलु उत्तमपुरिसा णत्थि मे मरहस्तरण्णो) उत्तमपुरुष जो होते हैं वे प्रणिपतित वत्सल होते हैं-अपने प्रति झुकनेवाले जनो में अनुरागी होते हैं इसलिये आपलोगों को भरत नरेश के पास अब कोई भय नहीं है । इस प्रकार से आपात किरातों को समझा बुझाकर वे जिस दिशा से आये थे उसी दिशा तरफ चले गये अब जिनकी इच्छा पर पानी फिर गया है ऐसे उन म्लेच्छ आपातकिरातों ने जो किया वह इस प्रकार से है - (तए णं ते आवाडचिलाया मेहमुहेहिं नागकुमारेहिं देवेहिं एवं वृत्ता समाणा उट्ठाए उट्ठेति) अब मेघमुख नामके नागकुमारों के द्वारा पूर्वोक्त प्रकार से समझाये गये वे आपातकिरात अपने आप उठे (उद्वित्ता व्हाया कयबलिकम्मा कयकोउय मंगलपायच्छित्ता उल्लपडसाडगा ओचूलસ્થિતિમાં જ, બહુમૂલ્ય શ્રેષ્ઠ રત્નોને લઇ ને તેમજ હાથ જોડીને ભરત રાજાની શરણમાં भयो त्यां बहाने तमे सर्व तेना युगमां पडी लये. (पणिवयवच्छला खलु उत्तमपुरिसा णत्थि मे भरहल रण्णो) ने उत्तम पुरुष होय छे, ते शियति वत्सल होय છે. તેમની સામે જેએ નમ્ર થઇ ને જાય છે તે તેમના અનુરાગ ને મેળવે છે. એથી તમે સ* ભરત નરેશ ની પાસે જાવા હવે ત્યાં કેઇ ભય તમને નથી. આ પ્રમણે આપાત કરાતાને સમજાવીને તે દેવા જે દિશામાંથી આવ્યા હતા, તે દિશા તરફ જ જતા રહ્યા. હવે જેમની ઇચ્છા ઉપર પાણી ફરી વળ્યું છે એવા તૈ મ્લેચ્છ આપાતકિરાતે એ જે કંઈ यु ते खाप्रमाणे छे. (तए णं ते आवाडचिलाया मेहमुहेहिं नागकुमारेहि देवेहि एवं बुता समाणा उड़ाए उट्ठेति ) वे भेधभुभ नाम नागभारी वडे पूर्वेति प्रारथी सभ भववामां आवेला ते भाषात रातो पोतानी भेजे उभा थया ( उट्ठिन्ता व्हाया कलिकम्मा कयको उयमंगलपायच्छित्ता उल्लपडसाडगा ओचुलगणियच्छा अग्गाई
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #812
--------------------------------------------------------------------------
________________
८००
__ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे राजा तत्रैव उपागच्छन्ति 'उवागच्छित्ता करयलपरिग्गहियं जाव मत्थए अंजलि कटु भरहं रायं जगणं विजएणं वद्धाविति' उपागत्य करतलपरिगृहीतं यावत् दशनखं शिरसावर्त मस्तके अञ्जलिं कृत्वा भरतं राजानं जयेन विजयेन बर्द्धयन्ति 'वद्धावित्ता' वर्द्धयित्वा 'अग्गाई वराई रयणाई उवणेति, उवणित्ता एवं क्यासी' अग्र्याणि वराणि रत्नानि उपनयन्ति प्राभृति कुर्वन्ति उपनीय प्राभृतीकृत्य एवम् वक्ष्यमाणप्रकारेण ते आपातकिराताः आवादिषुः, उक्तवन्तः, किमुक्तवन्त इत्याह- 'वसुहर' इत्यादि वसुहर गुणहर जयहर हिरिसिरिधीकित्तिधारकरिंद ! लक्खणसहस्सधारक ! रायमिदं णे चिरंधारे॥१॥ हे वसुधर द्रव्यधर षट्खण्डवर्तिद्रव्यपते ! अथवा तेजोधर! गुणधर औदार्यादि गुणधारक ! जयधर विद्वेषिभिरघर्षणीयः शत्रुविजयकारक ही श्री धी कीर्तिधारक नरेन्द्र तत्र हो:गणियच्छा अग्गाई वराई रयणाई गहाय जेणेव भरहे राया तेणेव उवागच्छंति) और उठ कर फिर उन्होने स्नान किया बलिकर्म किया कौतुक मंगल, प्रायश्चित्त किये और फिर वे सबके सब जिनके अग्रभागों से पानी निचुडता हुआ चला जा रहा है ऐसे अधोवस्त्रों को पहिरे हुए ही बहुमूल्य श्रेष्ठ रत्नों को लेकर जहां पर भरत नरेश था वहां पर आये (उवागच्छिता करयलपरिग्गहियं जाव मत्थए अंजलिं कटु भरहं रायं जएणं विजएणं वद्धाविति) वहां आकरके उन्होंने दोनों हाथों को जोड़कर और उसकी अंजुलि की मस्तक पर धुमाकर भरतनरेश को जय विजय शब्दों द्वारा बधाई दी (वद्धावित्ता अगाई, वराई रयणाई उवणेति) और वधाइ देकर फिर उन्होने बहुमूल्य श्रेष्ठरत्नो को मेंट के रूप में उनके समक्ष रख दिया (उवणिता एवं वयासी) भेंट के रूप में रत्नो को रख कर फिर उन्होने ऐसा कहा-(वसुहर ! गुणहर ! जयहर ! हिरिसिरि घी कित्तिधारक गरिंदलक्खणसहस्स धारक ! रायमिदं णे चिरं धारे) हे वसुधर-पट्खण्डवर्ति द्रव्यपते ! अथवा हे तेजो धर ! हे गुणधर-औदार्य शौर्यादिगुण धारक ! हे जयधर-शत्रुओ द्वारा अघर्षणीय ! शत्रुविजय वराई रयणाई गहाय जेणेव भरहे राया तेणेव उवागच्छंति) मने ला २ तम સ્નાન કર્યું. બલિકર્મ કર્યું અને કૌતુક મંગળ, પ્રાયશ્ચિત્ત કર્યો અને પછી તેઓ સર્વે જેમના અગ્રભાગેથી પાણી ટપકી કહ્યું છે એવાં અધેવસ્ત્ર પહેરીને જ, બહુ મૂલ્ય શ્રેષ્ઠ २त्नाने सन या लत नरेश इता, त्यां माव्या. (उवागरछित्ता करयलपरिग्गहियं जाव मत्थर अंजलि कट्टु भरह राय जएणं विजएणं वद्धाविति) त्यां पड़ांयीन तमले भन्नहाय જોડી ને અને તે હાથની અંજલિને મસ્તક ઉપર ફેરવી ને ય વિજય શબ્દો વડે તેને वधामा मापी, (वद्धावित्ता अग्गाई वराई रयणाई उवणेति) मने धामणी मापीन तभी भभूय श्रेष्ठ २त्ने लेटना ३५मा तनी समक्ष भूमी हीधा ( उणित्ता एवं वयासी) लेटना ३५मा २त्ने। भूटी ने पछी म मा प्रभारी - ( वसुहर! गुणहर ! जयहर हिरि सिरि धी कित्तिधारक ! णरिंद-लक्खणसहस्सधारक ! रायमिणे चिरं घारे ) : વસુધર-ખંડ વતિ દ્રવ્યપતે ! અથવા હે તેનેધર ! હે ગુણધર ! ઔદાર્યશૌર્યાદિ ગુણ ધારક ! હે જ્યધર ! શત્રુ એવડે અઘર્ષણીય! શત્રુ વિજય કારક! હે , શ્રી-લક્ષમી, વૃતિ સંતોષ, કીર્તિ યશના ધારક ! હે નરેન્દ્ર લક્ષણ સહસ્ત્ર ધારક ! અથવા-હે નરેન્દ્ર-નર સ્વા
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #813
--------------------------------------------------------------------------
________________
८०१
प्रकाशिका टीका तृ० ३ वक्षस्कारः सू० २२ सप्तरात्र्यानंतरीयवृत्तवर्णनम् लज्जा श्री :- लक्ष्मीः धृतिः- धैर्यम् कीर्तिः यशः एतेषां धारकः नरेन्द्र नरस्वामिन् लक्षणसहस्त्रधारक ! तत्र लक्ष्यन्ते चिह्नयन्ते यैः तानि लक्षणानि हस्तादि विद्याधनजीवित रेखारूपाणि तेषां तहस्रं तस्य धारकः तस्य सम्बोधने हे लक्षणसहस्रधारक ! 'रायमिदं णे चिरंधारे' नः अस्माकम् इदम् राज्यं चिरंधारय पालय अस्मद्देशाधिपतिर्भव चिरं काले यावदिति गाथार्थः ॥ १ ॥
" हयवर गयवर णरवर णवणिहिवर भरहवासपढमवई । वत्तीस जणवय सहस्सराय सामी चिरं जीव ||२||"
हे हयपते ! हे गजपते ! हे नरपते ! नवनिधिपते ! हे भरतवर्षप्रथमपते ! द्वात्रिंशज्जनपदसहस्राणां द्वात्रिंशदेशसहस्त्राणाम् ये राजानः तेषां स्वामिन् । चिरं जीव चिरकालं जीवनं धारय अयम् अस्या गाथाया अर्थः ॥ २॥
कारक ! हे हो श्रीलक्ष्मी, धृति संतोष, कीर्ति - यश के धारक ! नरेन्द्रलक्षण सहस्त्रधारक ! अथवा - हे नरेन्द्र नर- स्वामिन् ! हे लक्षणसहस्त्रधारक ! विद्या, धन, जीवन आदि को हजारों रेखाओं को चिह्नों को धारण करने वाले ! आप हमारे इस राज्य का चिर काल तक पालन करो - आप हमारे देश के चिरकाल तक अधिपति बनो ॥ १ ॥
' हयवइ गयवइ णरवई णवणिहिवइ भरहवास पढमवई । वत्तीसजणवय सहरसरायसामी चिरं जीव ॥ २ ॥ पढमणरीसर ईसर हिअईसर महिलियासहस्साणं ।
देवसय साहसीसर चोदहरयणीसर जसंसी ॥३॥ सागर गिरिमेरागं उत्तरवाईणमभिजिअं तुमए ।
ता अम्हे देवाणुप्पियस्स विसए परिवसामो ॥४॥
हे हयपते ! हे गजपते ! हे नरपते ! हे नवनिधिपते ! हे भरतक्षेत्र प्रथमपते ! हे द्वात्रिराज्जनपद सहस्त्र नरपति स्वामिन् ! आप चिरकाल तक इस धरा धाम पर जीवित रहे ||२||
મિન્ ! હે લક્ષણ સહસ્ત્ર ધારક-વિધા, ધન, વગેરેની હજારા રેખાએ ચિન્હાને ધારણા કરનાર ! આપશ્રી અમારા એ રાજ્યનું ચિરકાળ સુધી પાલન કરા, આપશ્રી અમારા દેશના ચિરકાળ સુધી અધિપતિ અનેા. ।।૧।।
" हयवइ गयवर णरवइ णवणिहिवर भरहवासपढमवई । बत्तीस जणवय सहस्सरायसामी चिरं जीव ॥२॥ पढमणरीसर इसर हिअइसर महिलिया सहस्ताणं । देवस्य साहसीसर चोहहरयणीसर जसंसी ||3||
सागर गिरि मेरा उतरवाईण मभिजिअ तुमए । ता अम्हे देवाणुप्पियस्स विसप परिवसामो ||४||
यते ! हे गभ्यते ! हे नरपते ! हे नवनिधियते ! हे लरत क्षेत्र प्रथभयते ! હે દ્વાત્રિશજજન પદ સહસ્ત્ર નરપતિ સ્વામિન્! આપશ્રી ચિરકાળ સુધી આ ધરાધામ
१०१
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #814
--------------------------------------------------------------------------
________________
८०२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे "पढमणरीसर ईसर हियईसर महिलिया सहस्साणं ।
देवसयसाहसीसर चोदस रयणीसर जसंसी ॥३॥" हे प्रथमनरेश्वर ! हे ऐश्वर्यधर ! हे महिलिकासहस्राणां चतुःषष्टि स्त्रीसहस्राणां हृदयेश्वर प्राणवल्लभ ! देवशतसहस्त्राणां रत्नाधिष्ठातमागधतीर्थाधिपादि देवलक्षाणामीश्वर ! चतुर्दशरत्नेश्वर ! चक्ररत्नछत्ररत्नादीमधिपते ! यशस्विन् ! इति तृतीय गाथार्थः ॥३॥
"सागरगिरिमेराग उत्तरवाईण मभिजिअं तुमए । ता अम्हे देवाणुप्पियस्स विसए परिवसामो !।४॥
तथा 'सागरगिरिमेराग' सागरगिरिमर्यादम् तत्र सागरः पूर्वापरदक्षिणाख्पः समुद्रः, गिरिः-हिमवान् तयोः मर्यादा अवधिर्यत्र तत् सागरगिरिमर्यादम् पूर्वापरदक्षिणदिक्जये समुद्रावधिकम् उतरतो हिमाचलावधिकम् यत् 'उत्तरवाईणमभिजिअं तुमए' उत्तरावाचीनम् उत्तरार्द्धदक्षिणार्धभरतं सम्पूर्णभरतमित्यर्थः तत् त्वयाऽभिजितम् स्वायत्तीकृतम् 'ता' तस्मात् 'अम्हें' वयम् देवानुप्रियस्य विषये देशे परिवसामः युष्माकं प्रजारूपेण निवसामः इत्यर्थः इति चतुर्थगाथाया अर्थः बोद्धव्यः ॥४॥ 'अहो णं देवाणुप्पियाण इड्ढोजुई जसे बले वीरिए पुरिसक्का परक्कमे दिव्वा देवजुई दिच्चे देवाणुभावे लद्धे पत्ते अभिसमण्णागए' तत्र अहो इति आश्चर्य खलु देवानुप्रियाणाम श्रीमतां ऋद्धिः सम्पत् धुतिः प्रभा यशः कीतिः बलं शारीरिकशक्तिः वीर्यम् आत्मशक्तिः हे प्रथम नरेश्वर ! हे इश्वर ऐश्वर्यधर ! हे चतुष्षष्ठीसहस्त्रनारीहृदयेश्वर हे रत्नाधिष्ठायक, मागध तीर्थाधिपादिदेवलक्षेश्वर ! हे चतुर्दशरत्नाधिपते ! हे यशस्विन् ! ॥३। आपने पूर्व, एवं पश्चिम, दक्षिण समुद्र तक के एवं क्षुद्रहिमाचलतक के उत्तरार्द्ध दक्षिणार्ध भरत को- परिपूर्ण भरत क्षेत्र को भावी में भूतवदुपचार की अपेक्षाकर के अपने वश में कर लिया है. अतः अब हम आप देवानुप्रिय के ही देश में रहने वाले बन गये हैं । हम आपकी ही प्रजा रूप हो गये हैं ।४।-'अहोणं देवाणुप्पियाणं इढ डीजुई जसे बले वीरिए पुरिसक्कारपरक्कमे दिव्वा देवजुई दिव्वे देवाणुभावे लढे पते अभिसमण्णागए) यहां-अहो यह शब्द आश्चर्य अर्थ में प्रयुक्त हुआ है । आप देवानुप्रिय की ऋद्धिसम्पन् , धुति, प्रभा यश-कीर्ति,बल शारीरिक शक्ति, वीर्य-आत्मशक्ति, पुरुषकार-पौरुष और पराઉપર જીવિત રહે. જરા હે પ્રથમ નરેશ્વર ! હે ઈશ્વર એશ્વર્યધર ! હે ચતુષષ્ઠી સહસ્ત્ર નારી હદયેશ્વર ! હે રત્નાધિષ્ઠાયક, માગધતીર્થાધિપદિ દેવલક્ષેશ્વર ! હે ચતુર્દશ રત્નાધિપતે હ યશશ્વન કા આપશ્રીએ પૂર્વ, પશ્ચિમ, દક્ષિણ સમુદ્ર સુધીના તેમજ ક્ષુદ્ર હિમાચલ સુધીના ઉત્તરાદ્ધ-દક્ષિણાદ્ધ ભરતને-પરિપૂર્ણ ભરત ક્ષેત્ર ને-ભાવીમાં ભૂતવ૬પચારની અપેક્ષાએ પિતાના વશમાં કરી લીધુ છે. એથી હવે અમે સર્વે આપ દેવાનુપ્રિયના જ દેશपास थ या छीथे. सभे मा५श्रीनी on २६ गया छाये. ॥४॥ (अहोण देवाणुप्पियाण इड्ढी जुइ जसे बले वीरिए पुरिसक्कारपरक्कमे दिव्वे देवाणुभावे लद्धे पते अभि समण्णागए ) मी 'म' मे २०६ माश्चर्य मथ मां प्रयुक्त ये छ. मा हेवान
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #815
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ०३वक्षस्कारः सू० २२ सप्तरात्र्यानंतरीयवृत्तवर्णनम् ८०३ पुरुषकारः पौरुषं पराक्रमः विक्रमः, अद्भयादोनि आश्चर्यकारकाणि कुत इत्याह-'दिव्वा देवजुई' इत्यादि । दिव्या सर्वोत्कृष्टा देवस्येव द्युतिः यस्य स देवद्युतिः एवं दिव्यो देवानुभावो देवानुभागोवा लब्धः प्राप्तः अमिसमन्वागतो देवधर्मप्रसादादिति, परतः श्रुतेऽपि गुणातिशये आश्चर्योत्पत्तिः स्यात् दृष्टे तु सुतरामित्याशयेनाह-'त दिट्ठा ' इत्यादि 'तं दिवा णं देवाणुप्पियाणं इड्ढी एवं चेव जाव अभिसमण्णागए ' तद् दृष्टा खलु देवानुप्रियाणाम् ऋद्धिः सम्पत्, चक्षुः प्रत्यक्षेण अनुभूता श्रवणतो दर्शनस्यातिसंवादकत्वात् अद्भूताश्चयजनकत्वात् एवं चैवेति उक्तन्यायेन दृष्टा देवानुप्रियाणां द्युतिः, एवं यशो बलादिकमपि दृष्टमित्यादि वक्तव्यम्, यावदभिसमन्वागत इतिपदे यावत्पदसंग्रहस्तु 'इड्ढीजसे बले वीरिए' इत्यादिकम् अनन्तरोक्त एव बोध्यम् 'तं खामेमु णं देवाणुप्पिया !" तत् क्षमयामः खलु देवानुप्रियाः ! वयम् 'खमंतु णं देवाणुप्पिया !' भवदुबालचेष्टितं क्षमन्तां देवानुप्रियाः ! 'खंतुमरहंतु णं देवाणुपिया ।' क्षन्तु मर्हन्तु क्षमां कत्तु योग्या क्रम विक्रम ये सब ही बड़े आश्चर्यकारक है. क्योंकि आपकी सर्वोत्कृष्ट देव के जैसी युति है, सर्वोत्कृष्टदेव के जैसा आपका प्रभाव है. यह सब आपने देव एवं धर्म के प्रसाद से ही लब्धकिया है. प्राप्त किया है और अमिसमन्वागत किया है. दूसरों के मुख से गुणातिशय के सुनने पर आश्चर्य होता है परन्तु जब वह स्वयं आखों से देखलिया जाता है तो आश्चर्य की सीमा नहीं रहता है । (तं दिवाणं देवाणुप्पियाणं इड्ढो एवं चेव जाव अमिसमण्णागए, तं स्वामेमु णं देवाणुप्पिया खमंतु णं देवाणुप्पिया | खंतुमरहंतु णं देवाणुप्पिया!) हमलोगों ने आप देवानुप्रिय की ऋद्धि अपनो आखों से देखली है. इसी प्रकार से आप का यश बल और वीर्य भी देखलिया है. यहां यावत्पद से"इड्ढी जसे बले" इन्हीं पदों का संग्रह हुआ है. इसलिये हे देवानुप्रिय! हम अपने अपराधों को आप से क्षमा करवाते हैं क्योंकि हमें पश्चात्ताप हो रहा है. हमारे इस बालचेष्टित क्रियाको आप देवानुप्रिय क्षमा करें. आप देवानुप्रिय ! हमें क्षमा करने के योग्य है, क्योंकि आप बहुत बड़े सदा(यनी द्ध-सभ्यत. धुति, प्रसा-यश-ति, म, शारी(२४ शक्ति, वीय-मामशत, પુરૂષકાર-પૌરૂષ અને પરાક્રમ વિકમ એ સર્વે અતીવ આશ્ચર્ય કારક છે. કેમકે આપશ્રીની સર્વોત્કૃષ્ટ દેવના જેવી વૃતિ છે, સર્વોત્કૃષ્ટ દેવના જે આપશ્રીને પ્રભાવ છે. એ બધું આપ શ્રીએ દેવધર્મના પ્રસાદ થી જ મેળવ્યું છે. પ્રાપ્ત કર્યું છે અને અભિસમન્વાગત કર્યું છે. બીજાઓના મુખથી ગુણાતિશયની વાત સાંભળવાથી આશ્ચર્ય થાય છે પણ જ્યારે તે ગુણોના भागार २ मांगे। थान मे त्यारे असीम माश्चय याय छे. (ते दिहाण देवाणुप्पियाणं इद्री एवं चेव जाव अभिसमण्णागए, तं खामेमु णं देवाणुप्पिया! खमंतु णं देवाणुप्पिया! खतमरहंतु ण देवाणुप्पिया!) सभे सवे साये २०१५ देवानुप्रियनी १ यक्षએથી જોઈ લીધી છે. એ પ્રમાણે તમારા યશ બળ અને વીર્ય પણ અમે જોઈ લીધાં છે.
। यावत यहथी "इइढी जसे बले" से यहानी संग्रह थये। छ. मेथी हे वानप्रिय! અમારા થયેલ અપરાધ બદલ અમે સર્વ આપ શ્રી પાસેથી ક્ષમા યાચીએ છીએ અમને ભારે પશ્ચાત્તાપ થઈ રહ્યો છે. અમારી બાળ-ચેષ્ટાઓને આપી દેવાનુપ્રિય ક્ષમા કરો આપ દેવાનુપ્રિય!
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #816
--------------------------------------------------------------------------
________________
८०४
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे भवन्तु देवानुप्रियाः ! 'णाइ भुज्जो भुज्जो एवं करणयाए त्तिक? पंजलि उडा पायवडिआ भरहं रायं सरण उविति' 'णाई' त्ति नैव 'आई' इति निपातोऽवधारणे निश्चयार्थे भूयो भूय वारंवारं एवं करणतायै सम्पत्स्यामहे एवमपराधं न करिष्यामः इतिभावः इति कृत्वा प्राञ्जलिकृताः बद्धाञ्जलिपुटाः पादपतिताः भरतं महाराजानं शरणम् उपयान्ति प्राप्नुवन्ति ।।
अथ प्रसन्नताभिमुखभरतकृत्यमाह-'तएणं से' इत्यादि 'तएणं से भरहे राया तेसिं आवाडचिलायाण अग्गाई वराई रयणाई पडिच्छंति पडिच्छित्ता ते आवाडचिलाए एवं वयासी' ततः खलुस भरतो राजा तेषामापातकिरातानाम् अग्र्याणि वराणि रत्नानि प्रतीच्छति स्वी करोति, प्रतीष्य-स्वीकृत्य तानापातकिरातान् एवं वक्ष्यमाणप्रकारेणश्रवादीत् उक्तवान 'गच्छह गंभो तुम्भे ममं बाहुच्छाया परिग्गहिया णिब्भया णिरुविग्गा सुहं सुहेणं परिवसह' गच्छत खलु भोः ! देवानुप्रियाः ! यूयं स्वस्थानमिति शेषः, बाहुच्छायया परिगृहीताः स्वीकृताः मया शिरसि दत्तहस्ताः इत्यर्थः निर्भयाः भयरहिताः निरुद्भिग्नाः उद्वेगरहिताः सन्तः सुख सुखेन अतिशयसुखेन परिवसतः निवासं कुरुत ‘णत्थि भे कत्तो वि भयमत्थि त्ति शय वाले हैं । (णाइ भुज्जोर एवं करणयाए त्ति कटु पंजलि उडा पायवडिया भरहं रायं सरणं उविं. त्ति) अब हमलोग भविष्य में ऐसा नहीं करेंगे ऐसा कह कर उन आपातकिरातों ने दोनों हाथों को जोड़ कर उनको अंजलि बनाई और फिर वे भरत राजा के पैरों में पतित हो गये-गिर गये इस तरह वे भरत की शरण में प्राप्त हो गये. (तए णं से भरहे राया तेसिं आवाडचिलायाणं अग्गाइं वराई रयणाणि पडिच्छंति, पडिच्छित्ता ते आवाडचिलाए एवं वयासी) उन भरत रानाने उन
आपात किरातों को मेट स्वरूप प्रदान किये गये अग्र-बहुमूल्य वर श्रेष्ठ रत्नों को स्वीकार करलिया और स्वीकार करके फिर उसने उन आपात किरातों से ऐसा कहा- (गच्छहणं भो तुम्भे ममं बाहुच्छाया परिग्गहिया णिब्भया णिरुव्विग्गा सुहं सुहेण परिवसह) हे देवानुप्रियो ! अब आपलोग अपने २ स्थान पर जाओ आप सब मेरी बाहु छाया से परिगृहोत हो चुके हो निर्भय होकर एवं उद्वेगरहित होकर सुखपूर्वक रहो. (णत्थि मे कत्तो वि भयमस्थिति कटु सक्कारेइ, सम्माणेइ) अमन मा ४२वा योग्य छ।. भ मा५ श्री महान् साशय सम्पन्न छ।. ( णाइ भुज्जो २ एवं करणयाए तिकटु पंजलि उडा पायवडिया भरहं रायं सरण उविति) इवे पछी ભવિષ્યમાં અમે આમ નહિ કરીએ આ પ્રમાણે કહીને તે આપાતકિરાએ બને હાથને જેડીને અંજલિ બનાવી અને પછી તેઓ સર્વ ભરત રાજાના ચરણોમાં પડી ગયા. આમ तभरी नरेश भरतनु २९ प्रति यु. (तए ण भरहे राया तेसिं आवाडचिलायाणं अम्गाई वराई रयणाणि पडिच्छति, पडिच्छित्ता ते आवाचिलाए एवं वयासी) तसरत રાજાએ તે આપાત કિરાતેના ભેટ સ્વરૂપે મૂકેલાં-અગ્રવ-બહુમૂલ્ય અને શ્રેષ્ઠ રત્નોને સ્વીકારી सीधा भने स्वार 3श ५छी तशे ते मापात ताने मा प्रमाणे ४ा-(गच्छहण भो तुम्मे ममं बाहुच्छाया परिग्गहिया णिम्भया णिरुव्विग्गा सुहं सुहेण परिवसह) वानुપ્રિયો ! હવે તમે સર્વ પોત-પોતાના સ્થાને પ્રયાણ કરો. તમે બધા મારી બાહ છાયાથી પરિગ્રહીત થઈ ચૂક્યા છે. હવે નિર્ભય થઈને તેમ જ ઉદ્વેગ રહિત થઈને સુખપૂર્વક રહો.
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #817
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ०३वक्षस्कारः सू० २२ सप्तरात्र्यानंतरीयवृत्तवर्णनम् ८०५ कटु सवकारेइ, सम्माणेइ, सक्कारेत्ता सम्माणे ता पडिविसज्जेइ' नास्ति 'भे' भवतां कुतोऽपि कस्मादपि भयमस्ति इति कृत्वा इत्युक्त्वा सत्कारयति आसनादिना सम्मानयति मधुरवचनादिना सत्कार्य सम्मान्य प्रतिविसर्जयति स्वस्थानगमनाय अतिदिशति प्रेषयति । 'तएणं से भरहे राया सुसेणं सेणावई सदावेइ सदावित्ता एवं वयासी' ततः आपातचिलातानां गमनानन्तरं खलु स षट्खंडाधिपतिः भरतो राजा सुसेणं सेनापति शब्दयति आह्वात शब्दयत्वा आहूय एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत् उक्तवान् 'गच्छाहि णं भो देवाणुप्पिया ! दोच्चं पि सिंधुए महाणईए पच्चत्थिम णिक्खुडं ससिंधुसागरगिरिमेरागं समविसमणिक्खुडाणि अ ओअवेहि, गच्छ खलु भो देवानुप्रिय ! सुपेण सेनापते ! द्वितीयमपि पूर्वसाधितनिष्कुटापेक्षया अन्यं सिन्ध्वाः महानद्याः पश्चिम-पश्चिमभागवत्ति निष्कुटं कोण स्थितभरतक्षेत्रण्डरूपम् इदं च कैविभक्तमित्याह-ससिन्धुसागर गिरिमर्यादम् तत्र-सिन्धुः नामा महा नदी सागरः पश्चिमसमुद्रः गिरिः उत्ततिः क्षुल्लहिमवगिरिः दक्षिणतो वैतादयगिरिश्च एतैः कृता मर्यादा विभागरूपा तया सहितं यततथा, एतैः कृतविभागमित्यर्थः 'समविसमणिक्खुडाणि य' समविषमनिष्कुटानि च तत्र समानि समभूमिभागवर्तीनि विषमाणि च दुर्गभूमिभागवर्तीनि यानि निष्कुटानि आपलोगों को किसी से भी अब भय नहीं रहा है ऐसा कह कर उन भरत राजा ने उन्हें सत्कृत और सन्मानित किया (सक्कारेता सम्माणे ता पडिविसज्जेइ) सत्कृत सन्मानित करके फिर उन्होंने उन्हें अपने २ स्थानो पर चले जाने का आदेश दे दिया. (तएणं से भरहे रायों सुसेणं सेणावई सदावेइ) इसके बाद भरत राजाने सुषेण सेनापति को बुलाया और (सदावित्ता एवं वयाती) बुलाकर उससे ऐसा कहा-(गच्छाहि णं भा देवाणुप्पिया ! दोचंपि सिंधूए महाणईए पच्चत्थिम णिक्खुडं ससिन्धु सागरमेरागं समविसमणिक्खुडाणि अ ओअवेहि) हे देवानुप्रिय! अब तुम पूर्वस:धित निष्कुट की अपेक्षा द्वितीय सिन्धु महानदी के पश्चिम भारवर्ती कोणमें स्थित भरतक्षेत्र में जाओ यह सिन्धु नदी पश्चिमदिग्वर्ती समुद्र तथा उत्तर में क्षुल्लहिमवत् गिरि और दक्षिण में वैतादयगिरि इनसे विशक्त हुआ है और वहां समभूमिभापवर्ती एवं दुर्गभूमि भा मवर्ती जो अयान्तर क्षेत्रखण्ड(णस्थि मे कत्तो वि भयमस्थि ति कटूटु सक्कारेइ, सम्माणेइ) तमने ना ५ सय नथी. माम डीने भरत २ तेभने सहित अने सम्मानित . (सरकारिता सम्माणिता पडिविसज्जेइ) सत भने सन्मानित शन पछी तणे तमने पातपाताना स्थान पाना माहेश माच्या. (तएणं से भरहे राया सुसेण सेणावई सदावेइ) त्या२ मा भरत शतसे सपेय सेनापति नमातापी ने प्रमाणे द्यु-(गच्छाहि ण भो देवाणुपिया! दोच्चपि सिंधूए महाणईए पच्चिस्थिम णिक्खुडं ससिन्धुसागरमेरारा समविसमणिक्खुडाणि अ ओअवेहि) हे देवानुप्रिय ! हवे तमे पूर्व साधित निटनी अपेक्षा द्वितीय सिन्धु મહાનદીના પશ્ચિમભાગવતી કોણ માં સ્થિત ભરતક્ષેત્રમાં જાઓ. એ ક્ષેત્ર સિંધુ નદી પશ્ચિમ દિગ્વતી સમુદ્ર તથા ઉત્તરમાં સુલ હિમવંત ગિરિ અને દક્ષિણમાં વેતાઢય ગરિ એમનાથી સંવિભક્ત થયેલ છે. અને ત્યાં સમભૂમિ ભાગવત તેમજ દુર્ગભૂમિ ભાગવતી જે અવાન્તર
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #818
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे अवान्तरक्षेत्रखण्डरूपाणि तानि तथा 'ओभवेहि' साधय तत्र विजयं कृत्वाऽस्मदाज्ञां प्रवर्त्तय 'ओअवेता अग्गाई वराई रयणाई पडिच्छाहि' साधयित्वा विजित्य अग्र्याणि वराणि प्रधानानि रत्नानि स्व स्वजातौ उत्कृष्टवस्तूनि प्रतीच्छ गृहाण 'पडिच्छित्ता' प्रतीष्य गृहीत्वा 'मम एयमातियं खिप्पामेव पच्चप्पिणाहि' ममताम् उक्तानुसारिणीम् आज्ञप्तिकां क्षिप्रमेव प्रत्यर्पय समर्पय 'जहा दाहिणिल्लस्स ओअवणं तहा सव्यं भाणियव्वं जाव पच्चणुभवमाणे विहरइ' यथा दाक्षिणात्यस्य सिन्धुनिष्कुटस्य 'ओअवणं' साधनं तहा सव्वं भाणियव्वं' तथा सर्वे भणितव्यं तावत्सर्वे भणितव्यं वक्तव्यम् 'जाव पच्चणुभवमाणा विहरंति' तावद्वक्तव्यं यावत्सेनानीर्भरतविसृष्टः पञ्चविधान् कामभोगान् प्रत्यनुभवन् विहरतीति । सू०२२।। तदनन्तर किं जात मिति निरूपयन्नाह ---
मूलम्-तए णं दिव्वे चक्करयणे अण्णया कयाइं आउहधरसालाओ पडिणिक्खमइ पडिणिक्खमित्ता अंतलिक्खपडिण्णे जाव उत्तरपुरच्छिमं दिसिं चुल्लहिमवंतपब्वयाभिमुहे पयाते यावि होत्थो, तएणं से भरहे राया तं दिव्वं चक्करयणं जाव चुल्लहिमवंतवासहरपव्वयस्स अदूरसामंते दुवालसजोयणायामं जाव चुल्लहिवंतगिरिकुमारस्स देवस्स अट्ठमभतं पगिण्हइ, तहेव जहा मागहतित्थस्स जाव समुदरवभूअंपिव करेमाणे करेमाणे रूप निष्कुट हैं वहां पर विजय प्राप्त कर हमारी आज्ञा को स्थापितकरो. (ओअवेत्ता अग्गाई वराई रयणाई पडिच्छाहि) ऐसा करके बहुमूल्य श्रेष्ठ रत्नों को अपनी २ जाति में श्रेष्ठ-उत्कृष्ट वस्तुओं को भेटरूप में स्वीकार करो (पडिच्छित्ता भम एयमाणतियं खिप्पामेव पच्चष्पिणाहि) स्वीकार करके मेरी इस आज्ञा की पूर्ति हो जाने की पोछे हमें खबर दो (जहा दाहिणिल्लस्स ओअवणं तहा सव्वं भाणियव्वं जाव पच्चणुभवमाणा विहरं ति) जैसा दाक्षिणात्य-दक्षिणदिग्वर्ती-सिन्धुनदी निष्कुट के विजय करने का प्रकरण “यावत् पच्चणुभवमाणा विहरंति" इस सूत्र पाठ तक कहा जा चुका है. वैसा ही वह सब प्रकरण यहा भी कहलेना चाहिये ॥२२॥ क्षेत्र ३५निट के त्या वियपास ४२ अमारी माज्ञा त्यां स्थापित ४२१. (ओअवेता अग्गाईवराई रयणाई पडिच्छाहि) भाम रीने भूख्य श्रेष्ठ २त्नाने-पातपातानीतिमा श्रेष्ठ-कृष्ट १२तुमाने लेट ३५मा स्वी४१२ ४२१. (पडिच्छिता मम एयमाणतिय सिप्पामेव पच्चप्पिणाहि) स्वी४२ रीने भारी 41 आज्ञानु पावन पूराशते ४२रीन पछी अभने सूयनामापी. (जहा दाहिणिलस्स-ओअवणं तहा सव्वं भाणियव्वं जाव पच्चणुभवमाणा विह. रंति) हाक्षिणात्य-क्षिण हिवती' सिन्धुनही निटना qिv4-५४२१॥ "यावत पच्यणु, भवमाणा विहरंति” थे सूत्रपा: सुधी उपामा मावस छे. ते मधु ५४२७ मत्र પણ સમજવું જોઈએ. રા.
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #819
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ ०३ वक्षस्कारः सू० २३ उत्तरदिग्वतिं निष्कुट विजयानंतरीयवृत्तवर्णनम् ८०७ उत्तर दिसाभिमुहे जेणेव चुल्लहिमवंतवासहरपव्वए तिक्खुतो रहसि रेण फुसइ फुसित्ता तुरए णिगिण्हइ णिगिव्हित्ता तहेव जाव आयतकण्णायतं च काऊण उसुमुदारं इमाणि वयणाणि तत्थ भाणी से णवई जाव सव्वे मे ते विसयवासित्ति कट्टु उद्धं वेहासं उसुं निसिरइ परिगरणिगरणिअमज्झे जाव तरणं से सरे भरणं रण्णा उड्टं वेहासं णिसट्ठे समाणे खिप्पामेव बावन्तरि जोयणाईं गंता चुल्ल हिमवंत गिरिकुमारस्स देवस्स मेराए णिवइए तरणं से चुल्लहिमवंत गिरिकुमारे देवे मेराए सरं निवइअं पास पासित्ता आसुरते रुटे जाव पीइदाणं सव्वोसहिं च मालं गोसीसचंदणं कङगाणि जाव दहोदगं गेहइ गेव्हित्ता ताए उक्किट्ठाए जाव उत्तरेणं चुल्लहिमवंतगिरिमेराए अहण्णं देवाणुप्पियाणं विसयवासी जाव अहरणं देवाणुप्पियाणं उत्तरिल्ले अंतवले जाव पडिविसज्जेइ || सू० २३ ॥
छाया - ततः खलु तद्दिव्यं चक्ररत्नम् अन्यदा कदाचित् आयुधगृहशालातः प्रतिनिsaraft प्रतिनिष्क्रम्य अन्तरिक्षप्रतिपन्नम् यावत् उत्तरपौरस्त्यां दिशि क्षुद्र हिमवत्पर्वताभिमुखं प्रयातं चाप्यभवत् । ततः खलु स भरतो राजा तद्दिव्यं चक्ररत्नं यावत्क्षुद्रमिवद्विरिकुमारस्य देवस्य अष्टमभक्तं प्रगृह्णाति तथैव यथा मागधतीर्थस्य यावत् समुद्ररवभूतमिव कुर्वन् कुर्वन् उत्तरदिशाभिमुखं यत्रैव क्षुद्र हिमबद्वर्षघरपर्वतः तत्रैव उपागच्छति उपागत्य क्षुद्रहिमवद् वर्षधरपर्वत त्रिः कृत्वः रथशिरसा स्पृशति, स्पृष्ट्वा तुरगानू निगृह्णाति निगृह्य तथैव यावत् आयत कर्णायतं च कृत्वा इषुमुदारम् इमानि वचनानि तत्र अभाणीत् स नरपतिः यावत् सर्वे मे ते विषयवासीति कृत्वा ऊर्ध्वं विहायसि इषु निसृजति परिकरनिगडितमध्यो यावत् ततः खलु स शरः भरतेन राज्ञा ऊर्ध्वं विहायसि निसृष्टः सन् क्षिप्रमेव द्वासप्तति योजनानि गत्वा क्षुद्रहिमवद्द्विरिकुमारस्य देवस्य मर्यादायां निपतितः ततः खलु स क्षुद्रहिमवद्विरिकुमारो देवः मर्यादायां शर निपतित पयति दृष्ट्वा आशुरुप्तो रुष्टो यावत् प्रीतिदानं सर्वौषधीश्च मालां गोशीर्षचन्दनं च कदकानि यावत् द्रहोदकं च गृह्णाति गृहीत्वा तथा उत्कृष्टया यावत् उत्तरस्यां क्षुद्र हिमवद्विरिमर्यादायाम् अहं खलु देवानुप्रियाणां विषयवासो यावत् अहं खलु देवानुप्रियाणाम् औत्तराहोऽन्तपालो यावत् प्रतिविसर्जयति ||सू०२३॥
टीका- 'तरणं' इत्यादि
'तरणं तं चक्करयणे अण्णया कयाई आउहघरसालाओ पडिणिक्खमइ' ततः 'तरण से दिव्वे चक्करयणे अण्णया कयाई' इत्यादि ॥ २३ ॥
टीकार्थ - इस तरह उत्तरदिग्वर्ती निष्कुटों का विजय करने के बाद से (दिव्वे चक्करयणे) वह दिव्य
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #820
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
औराहसिन्धु निष्कुटसाधनानन्तरं खलु तद्दिव्यं चक्ररत्नम् अन्यदा कदाचित् अन्यस्मिन् कस्मिंश्चित् समये आयुवगृहशालातः प्रतिनिष्क्रामति निर्गच्छति निस्सरति इत्यर्थः 'पडिणिक्खमित्ता' निःसृत्य प्रतिनिष्क्रम्य बहिर्निर्गत्य ' अतलिक्खपडिवण्णो जाव उत्तरपुरथिमं दिसिं चुल्लहिमवतपव्ययाभिमुहे पयाते यावि होत्था' अन्तरिक्षप्रतिपन्नम् गगनदेशस्थितं यावत्पदात् यक्षसहस्त्रपरिवृतं दिव्यत्रुटितवाद्य विशेषशब्दसन्निनादेन अम्बरतल पूरयदिव एतेषां पदानां सङ्ग्रहः उत्तरपौरस्त्यायां दिशि ईशाने कोणे क्षुद्रहिमवत्पर्वताभिमुखं क्षुद्र हिमाचलगिरिसंमुखं प्रयातं गतं चाप्यभवत् 'तरणं से भरहे राया तं दिव्वं चक्करणं जाव चुल्लहिमवंतवास हरपव्वयस्स अदूरसामंते दुबालसजोयणायामं जाव चुल्लहिमवंत गिरिकुमारस्स देवस्स अट्ठमभत्तं पगिण्ह' ततः खलु स भरतो राजा तद् दिव्यं चक्ररत्नं यावत् अभिक्षुद्र हिमवदगरि प्रयातं दृष्ट्वा कौटुम्बिक पुरुषाज्ञापनं हस्तिरत्नप्रतिकल्पनं सेनासन्नाहनं स्नानविधानं हस्तिरत्नारोहणं मार्गागतपुरनगर देशाधि वशीकरणं चक्ररत्न (अण्णा कया इं) किसी एक समय (आउघरसाला आ) आयुवगृहशाला से ( पडिणिक्खमइ) निकला और ( पडिणिक्खमित्ता अंतलिक्खपडिबन्ने जाव उत्तरपुरच्छिमं दिसिं चुल्लहिमवंत पन्वयाभिमु पयाए यावि होत्था ) निकलकर वह आकाश प्रदेश से ही ऊपर रहकर ही यावत् उत्तर पूर्वदिशा में ईशान विदिशा में क्षुदहिमवत् पर्वत को तरफ चला यहां यावत्पद से - " जक्खसहस्स संपरिवुडे दिव्व तुडियमदसण्णिणाएणं पूरंते चेव अंबातलं " इन पदों का संग्रह किया गया है. (त से भरहे राया तं दिव्वं चवकरयणं जाव चुल्लहिमवंतवास हरपव्वयस्स अदूर सामंते दुवालसजोयणायामं जाव चुल्लहिमवंतगिरिकुमारस्स देवस्स अट्ठमभत्तं पण्डिइ) क्षुद्र हिमवंत पर्वत की ओर जाते हुए उस दिव्य चरत्न को देखकर भरत राजा ने कौटुम्बिक पुरुषों को बुलाना, उन्हें आज्ञा देना, हस्तिरत्न की तैयारी करवाना, सेना की तैयारी करवाना फिर स्नान करना, हस्तिरत्न पर आरोहण करना, मार्गगत पुर के नगर के एवं देश के अधिप
८०८
'तपणं से दिव्वे चक्करयणे अण्णया कयाइ ' इत्यादि सूत्र - ||२३||
टीअर्थ - प्रमाणे उत्तर द्विश्वत निष्ठुटो उपर विनय भेजव्या पाह (से दिव्वे चक्कर येणे) ते हिव्यय रत्न ( अण्णया कयाई) । ४ वषते (आउहघरसालाओ) आयुध गृह शाणामांथी (पडिणिक्खमइ) महार नीज्यु अने (पडिणिक्खमित्ता अंतलिक्ख पडिवन्ने जाव उत्तरपुरच्छिम दिसि चुल्लहिमवंतपव्ययभिमुहे पयाए यावि होत्था ) महार નીકળીને તે આકાશ પ્રદેશથો જ એટલે કે અદ્ધર રહીને જ યાવત્ ઉત્તર-પૂર્વ દિશામાં-ઈશાન विदिशामां-क्षुद्र हिभवत् पर्वतनी तर यायुं मही यावत् पहुथी - "जक्वसहस्त संपरिबुडे दिव्वतुडिय सहसण्णिणा एणं पूर्रेते चेव अंबरतलं " थे यहोने संग्रह थयो छे. (तपणं से भर गया तं दिव्वं चक्करयणं जाव चुल्लहिमवंतवासहरपवयस्स अदूरसामंते दुवालसजोयणायामं जात्र चुल्लहिमवंत गिरिकुमारस्य देवस्स अट्टमभन्तं पगिण्हर) ક્ષુદ્ર હિમવંત પર્યંત તરફ પ્રયાણ કરતાં તે દિવ્યચક્રરત્નને જોઇને ભરત રાજાએ કૌટુબિક પુરૂષાને મેલાવ્યા અને તેમને આજ્ઞા આપી-તમે હસ્તિરત્નને તૈયાર કરેા સેના તૈયાર કરો,
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #821
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ ०३ वक्षस्कारः सू० २३ उत्तर दिग्वर्ति निष्कुट विजयानंत रोयवृत्तवर्णनम् ८०९ त्प्राभृतस्वीकरणं चक्ररत्नानुगमनं योजनानन्तरितवसतिवसनं च करोतीत्यादि पिण्डार्थः प्रथमयावत्पदग्राह्यः, अत्र यावत्पदात् एतावद् वृत्तान्तं ज्ञातव्यम् ततः क्षुद्रहिमवर्षधर पर्व - तस्य अदूरसामन्ते क्षुद्रमिव गिरिसमपि द्वादश योजनायामम् अष्टाचत्वारिंशत्क्रोशपरिमितायामम् अत्र यावत्पद त् नव योजन विस्तीर्णादि विशेषणं विशिष्टं स्कन्धावारं निवेशयति वर्द्धकि त्नं शब्दयति, पौषधशालां विधापयति पौषधं च करोतीत्यादि विज्ञेयम् क्षुद्रहिमवगिरिकुमारस्य देवस्य साधनाय पौषधशालायाम् अष्टमभक्तं प्रगृहाति इत्यर्थः । 'तहेव जहामागहतिस्थस्स जाव समुद्दरवभूयं पिव करेमाणे करेमाणे उत्तरदिसाभिमुहे जेणेव चुल्ल हिमवंतवासहरपव्यया तेणेव उवागच्छइ' अत्र 'तहेव' तथैव इति पदवाच्यम् अष्टमभक्तप्रतिजागरणं
तियों का वश में करना उनके द्वारा प्रदत्त भेट स्वीकार करना चक्ररत्न के पीछे २ चलना एक २ योजन के अन्तर से पडाव डालना" इत्यादिरूप से यहां सब कथन जैसा कि पीछे किया जाचुका है. कर लेना चाहिये यही बात यहां पर आगत प्रथम यावत्पद ने प्रकट की है. चक्रवर्ती भरत राजा ने क्षुद्र हिमवत्पर्वत के अदूर सामन्तस्थान में अर्थात् उसके पास में १२ बारह योजन की लम्बाई वाले और नौ योजन की चौड़ाई वाले अपने कटक को ठहरा दिया. यहां पर आगत पद से” नव योजन विस्तीर्ण आदि" पूर्वोक्तविशेषणों का ग्रहण हुआ है. फिर उसने अपने वर्द्धकीरत्न को बुलाया उससे पौषधशाला बनाने को कहा उसने पौषधशाला का निर्माण कर दिया उसमें स्थित होकर भरत ने पौषध किया. इत्यादि सब कथन जान लेना चाहिये. इस तरह सर्व कार्य हो चुकने के बाद भरत राजा ने पौषधशाला में बैठ कर क्षुद्र हिमवद्भिरिकुमार देव को साधने के लिये अष्टम भक्त की तपस्या करना प्रारम्भ कर दिया ( तहेव जहा मागहतित्थस्स जाव समुह
भूयं पिव करेमाणे २ उत्तरदिसाभिमुर्हे जेणेव चुल्लहिमवंतवासहरपव्वए तेणेव उवागच्छ ) यहां માવત પુરના, નગરના તેમજ દેશના અધિપતિઓને વશમાં કરા, તે અધિપતિએ ભેટ સ્વરૂપે જે કંઇ આપે તે સ્વીકાર કરા, ચક્રરત્નની પાછળ-પાછળ ચાલે, એક ચેાજનના અન્તરથી તમે પડાવ નાખે” ઇત્યાદિ રૂપમાં અત્રે બધું કથન જેમ પહેલાં કહેવામાં આવ્યું छे तेवु समयवु लेईथे. ये बात सहीं प्रयुक्त प्रथम 'यावत्' यह द्वारा अउट १२વામાં આવી છે. ચક્રવતી ભરત રાજાએ ક્ષુદ્ર હિમવપ°તના અદૂર સામંત સ્થાનમાં અર્થાત્ તેની પાસે ૧૨ ચેાજન જેટલી લખાઈવાળા અને ૧ ચૈાજન જેટલો પહેાળાઇ વાળા પેાતાના કટકના પડાવ નાખ્યું. અહી' આવેલા આગત પદથી-“નવ યેાજન વિસ્તી વગેરે ” પૂર્યાં. કૃત વિશેષણેાનુ ગ્રહણ થયું છે. ત્યાર બાદ તેણે પેાતાના વકરત્ન ને એકલાવ્યા અને તેને પૌષધશાળાનુ નિર્માણ કરવા માટે કહ્યું. વ≠રિને આજ્ઞા મુજબ તરત જ પૌષધ શાળા બનાવી આપી. તેમાં સ્થિત થઈને ભરત નરેશે પૌષધ વ્રત કર્યુ. ઇત્યાદિ બધું કથન જાણી લેવું જોઈએ, આ પ્રમાણે સ`કાર્યાં પૂરા થઈ ગયા પછી ભરત રાજાએ પૌષધશાળામાં એસીને ક્ષુદ્ર હિમવદ્ ગિરિ કુમાર દેવને સાધવા માટે અષ્ટમ ભક્તની તપસ્યા પ્રારંભ ४२). ( तहेव जहा मागहतित्थस्ल जाव समुदरवभूयं पिव करेमाणे २ उत्तरदिसाभिमुहे जेणेव चुल्ल हिमवतवासहरपव्व तेणेव उवागच्छइ) अहीं प्रयुक्त ' तथैव' यह वडे "अष्ट
१०२
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #822
--------------------------------------------------------------------------
________________
___ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे तत्समापन कौटुम्बकाज्ञापनं सेनासज्जीकरणम् अश्वरथप्रतिकल्पनं स्नानविधानम् अश्वरथारोहणं चक्ररत्नमार्गानुगमनं च करोतीत्यादि विज्ञेयम् तथैव मागधतीर्थस्य मागपतीर्थराजदेवस्य यावद् समुद्ररवभूतामिव समुद्ररवं प्राप्तमिव भूगतौ इति सौत्रो धातुः तस्मात् तः सैन्यसयुत्थ कलकलरवेण पृथिवीमण्डलं कुर्वन् कुर्वन् उत्तरदिगभिमुखो यत्रैव शुद्रहिमवर्षधरपर्वतः तत्रैव उपागच्छति समीपं याति 'उवागच्छित्ता' उपागत्य 'चुल्लहिमवंतवासहरपव्यय तिक्खुत्तो रहसिरेणं फुसइ' क्षुद्र हिमवद् वषेधरपर्वत त्रिकृत्वः त्रीन् वारान् रथाग्रभागेन काकमुखेन स्पृशति अतिवेगप्रवृत्तस्य वेगिपदार्थस्य पुरस्थ प्रतिबन्धकभित्त्यादि संघटने त्रिस्ताडनेन वेगपातदर्शनादत्र त्रिरित्युक्तम्'फुसित्ता तुरए णिगिण्हइ' स्पृष्ट्वा वेगप्रवृत्तान् तुरगान चतुरः अश्वान निगृह्णाति स्थापयति 'णिगिहि ता तहेव जाव आयतकण्णायतं च काऊण उसुमुदारं इमाणि वयणाणि तत्थ भणीअ से णरवई जाव सव्वे आगत "तथैव" पद के द्वारा वाच्य 'अष्टमभक्त के दिनों में जगना फिर उसका समापन करना कौटुम्बिक पुरुषों को बुलाकर उन्हें आज्ञा देना, सेना की तैयारी करवाना, अश्वरथ की तैयारी करके उसे उपस्थित करने की बात कहना, स्नान करना, अश्वरथ पर सवार होना चक्ररत्न द्वारा प्रदर्शित मार्ग पर गमन करना इत्यादि ये सब कार्य हुए हैं अर्थात् भरत चक्रवर्ती ने पहिले कहे गये अनुसार ही इन सब कार्यों को किया ऐसा जानना चाहिये
यावत् सैन्य समुत्थ कल २ ख से मानों पृथिवी मंडल पर समुद्र का रव ही आकर व्यास हो गया है इस तरह से पृथिवी मंडल को करता २ वह भरत राजा उत्तर दिशा की ओर बढ़ता हुआ जहां पर क्षुद्रहिमवान् पर्वत था. वहां पर आया (उवागच्छित्ता चुल्लहिमवंतवासहरपव्ययं तिक्खुतो रहसिरेणं फुसइ) चूंकि अश्वरथ का वेग तीव्र था इससे क्षुद्र हिमवत्पर्वत से रथ का शिरोभाग तीन वार टकराया (फुसित्ता तुरए णिगिण्हइ) अश्वरथ का अग्रभाग जब क्षुद्रहिमवत्पर्वत से तीन बार टकरा गया- तब उसने वेग से चलते हुए चारों धोड़ों को थामलिया (णिगिहिता મ ભક્તના દિવસોમાં જાગરણ કરવું, પછી તેનું સમાપન કરવું, કૌટુંબિક પુરુષોને બેલાવી ને તેમને આજ્ઞા આપવી, સેના સુસજજ કરાવવી, અશ્વરથની તૈયારી કરીને તેને ઉપસ્થિત કરવાની આજ્ઞા આપવી, સ્નાન કરવું, અશ્વરથ ઉપર સવારી કરવી, ચકરન દ્વારા પ્રદર્શિત માર્ગ ઉપર ગમન કરવું “ઈત્યાદિ સર્વ કાર્યો સમ્પન કર્યા આમ સમજવું ભરત નરેશે પહેલાં કહ્યાં મુજબ જ એ સર્વ કાર્યો ને સમ્પન્ન કર્યા એવું “તવ શબ્દનું તાત્પર્ય છે.
યાવત સિન્ય સમુથ કલકલ નિનાદથી જાણે કે પૃથ્વીમંડળ ઉપર સમુદ્ર ગજ ન જ આવી ને વ્યાપ્ત થઈ ન ગયું હોય આ પ્રમાણે પૃથ્વીમંડળ ને પિતાના સૈન્ય સંચારણથી મુખરિત કરતે તે ભરત નરેશ ઉત્તર દિશા તરફ પ્રયાણ કરતા ક્યાં ક્ષુદ્ર હિમવાત પર્વત हता त्या पश्या. (उवागच्छित्ता चुल्लहिमवंतवासहरपव्यय तिक्खुत्तो रहसिरेण फुसइ) અશ્વસ્થની ગતિ તીવ્ર હતી તેથી ક્ષુદ્રહિમવત્ પર્વત થી તે અશ્વરથને શિરોભાગ ત્રણ पार माये! (फुसिता तुरए णिगिण्हइ) अवश्थना समान्यारे क्षुद्र लिभपतन त्र पार अडयो क्यारे तो गथी यासता यारे घामाने २।३या. (णिगिहि ता तहेव
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #823
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ० ३ वक्षस्कारः सू० २३ उत्तरदिग्वर्ति निष्कुट विजयानंत रीयवृत्तवर्णनम् ८९१ मे ते विसवासीति कट्टु उद्धं वेहास उसुं णिसिरइ परिगरणिगरिअमज्झे जाव' चतुरोषितुरगान् निगृह्य तथैव मागधतीर्थाधिकारवदेव यावद् आयतकर्णायतं इषुमुदारमिति अत्र 'तव' ति वचनात् रथस्थापनं धनुर्ग्रहणं वाणग्रहणं च वक्तव्यम् ततः तम् उदारम् उद्भटम् इषुं बाणं यावदायत कर्णायतम् आयतं प्रयत्नयुक्तं यथा भवति तथा कर्णे यावत् कर्णपर्यन्तम् आयतम् आकृष्टं कृत्वा तत्र इमानि वचनानि अभाणीत् स नरयतिः अत्र यावत् पदेन 'हंदि सुतो भवतो' इत्यादि गाथाद्वयं वाच्यं सर्वे मे ते देशवासिनः इति पर्यन्तम् एतत्य विशेषतो व्याख्यानं तृतीयवक्षस्कारे षष्ठसूत्रे विलोकनीयम् इति कृत्वा इत्युच्चार्य ऊर्ध्वमू उपरि विहायसि आकाशे क्षुद्र हिमव गिरिकुमारस्य तत्रावास संभवात् इषुं बाणं निस्सृजति मुञ्चति 'परिगरणिगरिअमज्झो जावत्ति' अत्र यावत्पदात् वाणमोक्षप्रकरणाधीतं परिपूर्ण गथाद्वयं वक्तव्यमिति तथा च
तव जाव आयतवण्णायतं च काऊण उसुमुदारं इमाणि वयणाणि तत्थ भणीअ से णरवई जाव सव्वमेते विसयवासीति कट्टु उद्धं वेहासं उसुं णिसिरइ परिगरणिगरिअमज्झे जाव ) चारों घोड़ो को थाम कर के मागधतीर्थाधिकार में कहे गये अनुसार उसने फिर अपने धनुष को उठाया बाण को उठाया फिर बाण को धनुष पर स्थापित किया और फिर उसने धनुष पर आरोपित करके उस उदारउद्भट धनुष को कान तक खचा कान तक धनुष खेंचकर फिर उसने इस प्रकार के इन वचनों को कहा- "हंदि सुणंतो भवंतो" ये वचन पूर्वोक्त इन दो गाथाओं में प्रकट कर दिये गये हैं सो वे ही वचन "सब आप लोग मेरे देश निवासी हैं यहां पर भी कहलेना चाहिए इनकी व्याख्या तृतीय वक्षस्कार में छठवें सूत्र में की गई है सो वहीं से इसे जानलेनी चाहिये ऐसा कहकर उसने अपने बाण को ऊपर आकाशमें छोड़ा क्योंकि वहीं पर क्षुद्रहिमवद्विरि कुमार का आवास था । "परिगरणिगरि अमज्झो जावति" यहां यावत्पद से- "बाणमोक्षप्रकरण में कथित परिपूर्णगाथाद्वय कहलेनी चाहिये । तथा च -
जाव आयतकण्णायतं च काऊण उसुमुदारं इमाणि वयणाणि तत्थ भणीअ से णरवई जाव सव्वमेते विसयवासीत्ति कटु उद्ध वेहासं उसुं णिसिरइ परिगरणिगरिअमझे जाव ) ચારે ઘેાડાઓને થંભાવીને માગધતીર્થાધિકારમાં કહ્યા મુજબ તેણે પેાતાના ધનુષ ને હાથમાં લીધું. ખાણ હાથમાં લીધુ, ખાણ ને ધનુષ ઉપર સ્થાપિત કર્યું" અને પછી ધનુષ ઉપર આરાપિત કરીને તે ઉદાર ઉદ્ભટ ધનુષ કાન સુધી ખેંચી ને પછી તેણે આ પ્રમાણે કહ્યું-કૃત્િ सुणंतो भवतो" मे वयन। पूर्वोइत मे मे गाथामा प्रष्ट श्वामां आवे छे. तो मे વચન-આપ સવ મારા દેશવાસી છે. અહીં પણ સમજવાં જોઈએ. એ વચનેની વ્યાખ્યા તૃતીય વક્ષસ્કાર'માં ૬ ઠા સૂત્રમાં કહેવામાં આવી છે તે। જિજ્ઞાસુએ ત્યાંથી જ જાણવા યત્ન કરે. આમ કહીને તેણે પેાતાના ખાણને ઉપર આકાશમાં છેડયુ કેમકે ત્યાંજ ક્ષુદ્ર હિમવદ્ ગિરિ કુમારના આવાસ હતા.
'परिगर णिगरिअमज्झो जावत्ति " यहीं यावत् पहथी “जाए भोक्ष अशुभ उथित પરિપૂર્ણ ગાથાદ્ભય કહેવી જોઈએ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #824
--------------------------------------------------------------------------
________________
८१२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे परिगरणिगरिअ मज्झो वाउडुअ सोभमाणकोसेज्जो । चित्तेण सोभए धणुवरेण इंदोव्व पच्चक्खं ॥१॥ तं चंचलायमाणं पंचमिचंदोवमं महाचावं ।
छज्जइ वामे हत्थे णरवइणो तंमि विजयमि ॥२॥ छाया-परिकरनिगडितमध्यो वातोद्धृत शोभमानकौशेयः ।
चित्रेण शोभते धनुर्वरेणेन्द्र इव प्रत्यक्षम् ॥१॥ तच्चञ्चलायमानं पञ्चमो चन्द्रोपमं महाचापम् ।
राजते वामे हस्ते नरपते स्तस्मिन् विजये ॥२॥ बाणं मुश्चन् भरतः कीदृशःइत्याह-'परिकर' इत्यादि । परिकरनिगडितमध्यः इति तत्र परिकरः मल्लकच्छबन्धः युद्धोचितवस्त्रबन्धविशेषस्तेन निगडितं सुवद्ध मध्यं मध्यभागो यस्य स तथा, तथा, बातोद्धत शोभमानकौशेयः वातेन समुद्रवातेन पवनेन उद्धतम् उत्क्षिप्तं शोभमानं कौशेयं वस्त्रविशेषो यस्य स तथा अवशिष्टपदानि प्रसिद्धान्येव' ततः किं जातमित्याह -'तए णं से' इत्यादि । 'तए णं से सरे भरहेणं रण्णा उड्डे वेहास णिसटे सनाणे खिप्पामेव बावत्तरि जोयणाई गंताचुल्लहिमवंतगिरिकुमारस्स देवस्स मेराए णिवइए' ततःखलु स शरोपरिगरणिगरिअमज्झो वाउछु अमोभमाण कोसेज्जो । चित्तेसोभए धणुवरेण इंदोव्व पच्चक्खं ॥१॥ तं चंचलायमाणं पंचमिचंदोवमं महाचावं । छज्जइ वामे हत्थे नरवइणो तमि विजयंमि ॥२॥
___ बाण को छोड़ते समय भरत महाराजा कैसा प्रतीत हुआ-यही बात इस गाथाद्वय में प्रगट की गई है-जिस समय भरत राजा ने बाण छोड़ा उस समय उसने मल्ल की तरह अपनी कच्छा को अच्छी तरह से बांधलिया था कटिभाग कोभी खूब अच्छी तरह से कसकर बांध लिया था उसके द्वारा धारण किये कौशेय वस्त्र उस समय समुद्र की उत्थ वायु से धीमे धीमे कंपित हो रहा था, अतः वह उस धनुषवर से ऐसा प्रतीत होता था, कि मानों साक्षात् इन्द्र ही यहां उपस्थित हुआ है। बाकी के गाथोक्त पदों को व्याख्या सुगम है । (तए णं से सरे भरहे णं
तथा च-परिगरणिगरिअमज्झो वाउछु सोभमाणकोसेज्जो। चित्तेण सोभए धणुवरेण इंदोव्व पच्चक्खं ॥१॥
तं चंचलायमाणं-पंचमियदोवम महायावं ।
छज्जइ वामे हत्थे नरवइणो तंमि विजयमि ॥२॥ બાણ છેડતી વખતે ભરત નરેશ કે સુશોભિત થયે, એજ વાત એ ઉપર્યુકત ગાથા દ્વયમાં પ્રકટ કરવામાં આવી છે. જે સમયે ભરત રાજાએ બાણ છેયું તે સમયે તેણે મહલ (પહેલવાન) ની જેમ પોતાની કચછા ને સારી રીતે બાંધી લીધી. કમરને પણ સારી રીતે કસીને બાંધી લીધી તેણે કૌશય વસ્ત્ર ધારણ કરેલું હતું. તે વસ્ત્ર સમુદ્રમાંથી પ્રવાહિત થતા વાયુથી મંદ-મંદ રૂપે, કપિત થઈ રહ્યું હતું. એથી ધનુષધારી તે રાજા, એમ લાગતું હતું કે જાણે સાક્ષાત્ ઈદ્ર જ ત્યાં ઉપસ્થિત થયેલ ન હોય શેષ ગાથાકૂત પદેની વ્યાખ્યા સુગમ छ. (तपणं से सरे भरहेणं रण्णा उड्ढं वेहासं णिसढे समाणे पिप्पामेव बावत्तरि जोयणाई
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #825
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ०३वक्षस्कारः सू० २३ उत्तरदिग्वर्तिनिष्कुटविजयानंतरीयवृत्तवर्णनम् ८१३ भरतेन राज्ञा ऊर्ध्व विहायसि निसृष्टो मुक्तः सन् क्षिप्रमेव शीघ्रमेव द्वासप्तति योजनानि गत्वा क्षद्रहिमवगिरिकुमारस्य देवस्य मर्यादायाम् अवधिभूतोचितस्थाने निपतितः 'तएणं से चुल्लहिमवंतगिरिकुमारे देवे मेराए सरं णिवइ पासइ' ततः खलु स क्षुद्रहिमवगिरिकुमरो देवः मर्यादायां शरं निपतितं पश्यति 'पासिता' दृष्ट्वा आसुरुत्ते रुटे जाव पीइदाणं सव्वोसहिं च मालं गोसीसचंदणं कडगाणि जाव दहोदगं च गेण्हइ' आसुरूत्तो रुष्ट इत्यदि विशेषणविशिष्टो यावत्करणात् भ्रुकुटिं करोति अधिक्षिपति भरतेति नामाङ्कितं शरं गृह्णाति ना म च वाचयति इत्यादि ग्राह्यं प्रीतिदानं सर्वोषधोः फलपाकान्तवनस्पतिविशेषान राज्याभिषेकादि योग्यान्, मालां कल्पद्रुमपुष्पमालाम् गोशीर्षचन्दनं च हिमवत्कुञ्ज भवं कटकानि यावत्पदात् त्रुटितानि बाहाभरणानि वस्त्राणि आभरणानि भरतेति नामाङ्कितं शरं चेतिरण्णा उड्ढं वेहासं णिसट्टे समाणे खिप्पामेव बावत्तरि जोयणाई गंता चुल्लहिमवंतगिरि कुमारस्स देवस्स मेराए णिवइए) ऊपर आकाश में भरत महाराजा के द्वारा छोड़ा गया वह बाण शीघ्र हो ७२ बह तर योजन तक जाकर क्षुद्र हिमवन्त कुमार देव के स्थान की हद में पड़ा (तए णं से चुलहिमवंतगिरिकुमारे देवे मेराए सरं णिवडियं पासइ) बाण को अपनी हदमें पड़ा हुआ जब उस क्षुद्रहिमवन्तगिरिकुमार देव ने देखा तो (पासित्ता आसुरत्ते रुट्टे जाव पीइदाणं सव्वोसहिं च मालं गोसीसचंदणं कडगाणि जाव दहोदगं च गेण्हइ) देखकर वह इकदम क्रोध से लाल हो गया । रुष्ट हो गया यावत् शब्द से यहां ऐसा पाठ गृहीत हुआ है उसकी भृकुटो चढ़ गई, उसने बाणफेंकने वाले का तिरस्कार किया तथा भरत इस नाम से अङ्कित उस बाण को उसने उठालिया
और उस पर लिखे हुए नाम को उसने वांचा" इत्यादि पूर्वोक्त पाठ गृहीत हुआ है। तव फिर उसने भरत महाराजा को मेट में देने के लिए सषिधियों को फलपाकान्तवनस्पतिविशेषों को जो कि राज्याभिषेकादि के योग्य थे। कल्पवृक्ष के पुष्पो को माला को, गोशीर्ष चन्दन को, कटको को यावत्पदगृहीत त्रुटितों को- बाहुओं के आभरणों को- वस्त्रों को एवं 'भरत' इस नाम से गंता चुल्लहिमवंतगिरिकुमारस्स देवस्स मेराए णिवइए ) ७५२ माशमा १२1 1 43 મુફત તે બાણ શીધ્ર ૭૨ જન સુધી જઈને ક્ષુદ્ર હિમવનતકુમાર દેવના સ્થાનની સીમાં માં ५.यु. (तए णं से चुल्लहिमवंर्तागरिकुमारे देवे मेरा ए सरं णिवडियं पासइ) यारे ते क्षुद्र भवन्त Pि मारे पास ने पोतानी सीमामा ५नयुता (पासिता आसुरत्ते रूठे जाव पीईदाणं सव्वोसहिं च मालं गोसीसचंदणं कडगाणि जाव दहोदगंय गेहइ) જઈ ને તે એકદમ ક્રોધથી રાતે ચળ થઈ ગયા. ૦ષ્ટ થઈ ગયે. યાવત્ શબ્દ થી અહીં આ પ્રમાણે પાઠ સ ગૃહીત થયે છે તેની ભ્રકુટી વક્ર થઈ ગઈ તેણે બાણ ચલાવનારને તિરસ્કાર કર્યા. અને ભરત નામાંકિત તે બાણને તેણે ઉપાડયું. તથા તે બાણ ઉપર લખેલા નામને તેણે વાગ્યું. ઈત્યાદિ પૂર્વોક્ત પાઠ અત્રે ગૃહીત થયો છે. ત્યારબાદ તેણે ભરતરાજા ને ભેટ માં અર્પિત કરવા માટે સોંષધિઓને ફળપાકાત વનસ્પતિ વિશેષોને કે જે રાજ્યાભિષે. કાદિ વિધિઓ માટે આવશ્યક હોય છે. કલ્પવૃક્ષના પુપોની માળાને, ગશીર્ષ ચદનને, કટકોને, યાવત્ યદુથી સંગૃહીત ત્રુટિને– બાહુઓના આભરણેને વસ્ત્રોને, ભરતનામાંકિત
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #826
--------------------------------------------------------------------------
________________
८१४
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
ग्राहयं द्रहोदकं च पद्मद्रहोदकं गृह्णाति 'गिव्हित्ता' गृहीत्वा 'ताए उक्किट्ठाए जाव उत्तरेणं चुल्लहिमवंत गिरिमेराए अहरणं देवाणुप्पियाणं विसयवासी जाव अहण्णं देवाणुप्पियाणं उत्तरिल्ले अंतवाले जाव पडिविसज्जइ' तथा उत्कृष्टया यावत् पदेन देवगत्या व्यतिव्रजति भरतान्तिकमुपसर्पति विज्ञापयति चेति विज्ञेयम् उत्तरस्यां क्षुद्र हिमवद्भिरेः मर्यादायाम् अहं खलु देवा
प्रियाणं विषवास यावत्पदात् अहं खलु देवानुप्रियाणं किंकर इति ग्राह्यम्, अहं खलु देवानुप्रियाणाम् औत्तराहो लोकपाल: अत्र यावत्पदात् प्रीतिदानमुपनयति तद् भरतः प्रतीच्छति देवं सत्कारर्यात सम्मानयति इति ग्राह्यम्, तथा कृत्वा च प्रतिविसर्जयति निजभवनगमनाय आज्ञापयतीत्यर्थः ।। सू २३ ॥
अथ अधिकrत्साहात् अष्टभक्तं तपस्तीरयित्वा कृतपारणक एव अवधिप्राप्त दिग्विजयाङ्क कर्तुकामः श्री ऋपमभूः ऋषभकूटगमनाय उपक्रमते " तरणं से " इत्यादि ।
मूलम् - तए णं से भरहे राया तुरए णिगिण्हइ णिगिव्हित्ता रहं परावइ परावतित्ता जेणेव उसहकूडे तेणेव उवागच्छइ उवागच्छिता उसह कूडं पव्वयं तिक्खुत्तो रहसिरेणं फुसइ फुसित्ता तुरए णिगिण्हs णिगि अङ्कित बाण की तथा पद्मद के जल को साथ में लिया। (गेण्हित्ता ताए उक्किट्ठाए जाव उत्तरेणं चुल्लहिमवंत गिरिमेराए अहण्णं देवाणुप्पियाणं विसयवासी जाव अहण्णं देवाणुप्पि - यण उत्तरिल्ले अंतवाले जाव पडिविसज्जइ) और लेकर वह उस प्रसिद्ध देवगति से भरत के पास चला वहां पहुँचकर उसने उनसे ऐसा निवेदन किया- उत्तरदिशा में क्षुद्र हिमवत् पर्वत की हद में मैं आप देवानुप्रिय अधीनस्थ देश का निवासी हूँ। यहां यावत्पद से "अहं खलु देवाणुप्रियाणां किंकरः " इस पाठ का ग्रहण हुआ है । मैं आप देवानुप्रियका उत्तर दिशा का लोकपाल हूं यहां यावत् पद से "प्रीतिदानमुपनयति, तद् भरतः प्रतीच्छति, देवं सत्कारयति, सम्मानयति" इन पदों का संग्रह हुआ है । सत्कार सम्मानकर फिर वह भरत नरेश उसे विसर्जित कर देता है-अपने भवन में जाने के लिए उसे आज्ञा देता है ||२३| साथै सीधां (गिन्हित्ता ताए उक्किट्ठाए जाव उत्तरेणं તે તથા પદ્મહદના જળ चुल्लहिमवंत गिरिमेराए अहरणं देवाणुप्पियाण विसयवासी जाव अहरणं देवाणुवियाणं उत्तरिल्ले अंतवाले जाव पडिविसज्जइ) भने स ने ते पोतानी सुप्रसिद्ध हेव गतिथी ભરત રાજા પાસે જવા રવાના થયે. ત્યા પહેાંચીને તેણે તે રાજાને આ પ્રમાણે વિન ંતિ કરી કે હે દેવાનુપ્રિય ! ઉત્તર દિશામાં ક્ષુદ્ર હિમવંત પર્યંતની સોમામાં સ્થિત તેમજ આપ श्रीना अधीनस्थ देशनो हुँ निवासी छु यहीं यावत् पहथी "अहं खलु देवानुप्रियाणां किंकरः આ પાઠ સંગૃતિ થયેા છે. હું આપ દેવાનુપ્રિયના ઉત્તર દિશા તરફના દિક્પાલ धुं मही यावत् पथी "प्रीतिदानमुपनयति, तद् भरतः प्रतीच्छति, देवं सत्कारयति, सम्मानयति' मे पहने। संग्रह थयो छे. सत्तार તથા સન્માન કરીને તે ભરતેન્દ્ર. રાજા તેને વિસર્જિત કરી દે છે. પેાતાના ભવનમાં જવાની તેને આજ્ઞા આપે છે. સૂત્ર-૨
માણુ
ܙܕ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #827
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ०३वक्षस्कारः सू० २४ ऋषभक्टविजयवर्णनम्
८१५ ण्हित्ता रहं ठवेइ ठवित्ता छत्तलं दुवालसंसिअं अट्ठकण्णिअं अहिगरणिसंठिअं सोवण्णिअं कागणिरयणं परामुसइ परामुसित्ता उसभकूडस्स पव्वयस्स पुरथिमिल्लंसि कडगंसि णामगं आउडेइ-ओसप्पिणी इमीसे तइआए समाइ पच्छिमे भाए । अहमंसि चक्कवट्टी भरहो इअ नामधिज्जेणं ॥१॥ अहमंसि पढमगया अयं भरहाहियो णवरिंदो। णथिमहं पडिसत्त जिअंमए भारहं वासं ॥२॥ इति क?णामगं आउडेइ णामणं आउडित्ता रहं परावत्तेइ परावतिता जेणेव विजयखंधावारणिवेसे जेणेव बाहिरिया उवट्ठाणसाला तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता जाव चुल्लहिमवंतगिरिकुमारस्म देवस्स अट्ठाहिआए महामहिमाए णिवत्ताए समाणीए आउहघरसालाओ पडिमिक्खमइ पडिणिक्खमित्ता जाव दाहिणं दिसि वेअद्धपव्वयाभिमुहे पयाते यावि होत्था ।।सू०२४॥
छाया-ततः खलु स भरतो राजा तुरगान निगृह्वाति निगृह्य रथं परावर्तयति परावर्त्य यत्रैव ऋषभकृटं तत्रैव उपागच्छति उपागत्य ऋषभकूट पर्वतं त्रिः कृत्वः रथशिरसा स्पृशति स्पृष्ट्वा । तुरगान् निगृह्णाति निगृहा रथं स्थापयति स्थायित्वा षट्रतलं द्वादशास्रिकम् अष्टकर्णिकम् अधिकरणिसंस्थितं सौवणिक काकणीरत्न परामृशति परामृश्य ऋषभकटस्य पर्वतस्य पौरस्त्ये कटके नामकम् आजुडति-अवसपिण्याः अस्याः तृत समायाः पश्चिमे भागे । अहमस्मि चक्रवर्ती भरत इति नामधेयेन ॥१॥ अहमस्मि प्रथम राजा अहं भरताधिपो नरवरेन्द्रः । नास्ति मम प्रतिशत्रुः जितं मया भारत वर्षम् ॥२॥ इति कृत्वा नामकम् आजुडति नामकम् आजुड्य रथ परावत्त यति परावन्य यत्रै
न्धावारनिवेशो यत्रैव बाहिरिका उपस्थानशाला तत्रैव उपागच्छति उपागत्य यावत क्षदहिमवद गिरिकुमारस्य देवस्य अष्टाहिकायां महामहिमायां निवृतार्या सत्याम् आयधगृहशालातःप्रतिनिष्कामति प्रतिनिष्क्रम्य दक्षिणां दिशं वैताढयपर्वताभिमुखं प्रयात वाप्यभवत् ॥सू०२४॥
टीका - "तएणं से" इत्यादि । 'तएणं से भरहे राया तुरए णिगिण्हइ णिगिण्हित्ता रहं परावत्तेइ ' ततः हिमवत्साभरत का ऋषभकूट की और गमन'तएणं से भरहे राया तुरए णिगिण्हइ" - इत्यादि सू० २४ टोकार्थ- (तएणं) हिमवत् साधन करने के बाद (से भरहे राया तुरए णिगिण्हइ) उस
ભરત મહારાજાનું ઋષભકૂટ તરફ પ્રયાણ तपण से भरहे गया तुरए-णिगिण्हइ "इत्यादि ।सू२४ । टी -(तएणं) (हभपतनी साधना या मा (से भरहे राया तुरए णिगिण्हइ) ते
विजय
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #828
--------------------------------------------------------------------------
________________
imanwwwww
८१६
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे धनानन्तरं खलु स भरतो राजा तुरगान चतुरोऽपि अश्वान् निगृह्णाति चतुर्पु मध्ये दक्षिणपार्श्वस्थतुरगौ आकर्षति वामपार्श्वस्थतुरगौ पुरस्करोतीत्यर्थः अश्वान् निगृह्य रथं परावर्तयति निवर्तयति 'परावत्तित्ता' परावर्त्य निवर्त्य 'जेणेव उसहकडे तेणेव उवागरछइ' यत्रैव ऋषभकूटम् तन्नामकः पर्वतः तत्रैव उपागच्छति ‘उवागच्छि ता' उपागत्य 'उसहकूडं पच्चय तिक्खुतो रहसिरेणं फुसइ' ऋषभकूटं पर्वतं त्रिः कृत्वः वारत्रयं रथशिरसा रथाग्रभागेन स्पृशति परामृशति 'फुसित्ता तुरए णिगिण्हइ' स्पृष्ट्वा प्रामृश्य तुरगान् निगृह्णाति अनिरोधयति 'णिगिहिता रहं ठवेइ' अश्वान् निगृह्य रथं स्थापयति 'ठविता' स्थापयित्वा 'छत्तलं दुवालसंसिअं अट्ठकण्णिअं अहिगरणिसंठिअं सोवण्णियं कागणिरयणं परामुसइ' स भरतो राजा काकणीरत्नं परामृशति गृह्णातीत्युत्तरेण सम्बन्धः किं विशिष्टं तदित्याह-'छत्तल, षट्तलम् तत्र चत्वारि चतसृषु दिक्षु द्वे तूर्ध्वमधश्चेत्येवं षट् षट् संख्याकानि तलानि अधोभागा यत्र तत्तथा तानि च अत्र मध्यखण्डरूपाणि यै (मौ अविषमतया तिष्ठन्तीति, तथा 'दुवालसंसि द्वादशास्रिकम् द्वादश अधः उपरि तिर्यक चतसृष्वपि दिक्षु प्रत्येकं चतसृणामस्त्रीणां सद्भावात् अत्रयः कोटयः आकारभरत राजा ने धौड़ों को खड़ा किया-दक्षिण पावस्थ घोड़ों को खेंचा और वाम पार्श्वस्थ घोड़ों को आगे किया-इस तरह से करके उसने (रहं पराय तेइ) रथ को लौटाया ( परावतित्ता जेणेव उसहकूडे तेणेव उवागच्छइ) रथ को लौटाकर मोड़कर जहां ऋषभकूट था वह वहां पर आया ( उवागच्छित्ता उसहकूटं पव्वयं तिक्खुतों रहसिरेणं फुसइ) वहां आकर के उसने ऋषभकूट पर्वत का रथ के अग्रभाग से तीन बार स्पर्श किया (फुसि ता तुरए णिगिण्डइ) तीन बार स्पर्श करके फिर उसने घोड़ों को चलने से रोका- ( णिगिणिहत्ता रहं ठवेइ) धोड़ों को रोक कर उसने रथ खड़ा किया ( ठवित्ता छत्तलं दुवालसंसि अट्टकण्णिअं अहिगरणिसंठिअं सोवणियं कागणिरयणं परामु सइ) रथ खड़ा करके उसने काकणो रत्न को उठाया-यह काकणीरत्न ६ तलौ वाला होता हैचार दिशाओं में ४तल और ऊपर नीचे में १-१ तल-इस तरह से इसके ये ६ तल होते हैंतथा इसमें १२ कोटियां होता है- ये कोटियां एक प्रकार के आकार विशेषरूप होती है । आठ ભરત મહારાજાએ ઘોડાઓ ને ઊભા રાખ્યા. દક્ષિણ પા૨વસ્થ ઘડાઓને ખેંચ્યા અને વામपाश्वस्थ घोडायाने माण ४ा. मा प्रमाणे शन तो (रह परावत्तेइ) २थने पाछ। ३च्या ( परावत्तित्ता जेणेव उसहकूडे तेणेव उवागच्छइ ) २थन पाछ। ३२वीन ते सरत नरेश यां पलट ते त्यां गया. ( उवाच्छित्ता उसहकूड पव्वयं तिक्खुतो रहसिरेणं કરણ) ત્યાં પહોંચીને તેણે ત્રષભકૂટ પર્વતને રથના અગ્ર ભાગથી ત્રણ વખત સ્પર્શ કર્યો (फुसित्ता तुरए णिगिण्हइ) त्रए मत २५श ४रीने पछी तणे पायाने ला राज्या. (णिगिण्हित्ता रहं ठवेइ) घोडायाने शीन ते २५ असे न्या. (ठवित्ता छत्तलं दुपालसंसिअ अट्ठकण्णिअं अहिगरणिस ठिअ सोवणिय' कागणिरयणं परामुसइ) २थ अना રાખીને તેણે કાકણી ૨નને હાથમાં લીધું. એ કાકણી રત્ન ૬ તલ વાળું હોય છે. ચાર દિશાઓમાં ૪ તલ અને ઉપર-નીચે એક–એક તળ. આ પ્રમાણે સર્વે મળીને એ રત્નને ૬ છ તળ હોય છે. એ રત્નમાં ૧૨ કેટિઓ હોય છે. એ કટિએ એક પ્રકારના આકાર
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #829
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ० ३ वक्षस्कार: सू० २४ ऋषभकूट विजयवर्णनम्
८१७
विशेषाः यत्र तत्तथा पुनः कीदृशम् 'अट्टकण्णिअं' अष्टकर्णिकम् कर्णिका कोणा । यत्र अत्रियं मिलति तेषां चाध उपरि प्रत्येकं चर्तु सद्भावात् अष्टकर्णिकाः यत्र तत्तथा पुनश्च 'महिगरणिसंठिअं' अधिकरणिसंस्थितम् अधिकरणिः-सुवर्णकारोपकरणं 'एरण' इति भाषाप्रसिद्धम् तद्वत् संस्थितं संस्थानम् आकारविशेषो अवयवसन्निवेशो यस्य तत्तथा तत् सदृशाकार मित्यर्थः समचतुरस्रत्वात् पुनश्व कीदृशम् 'सोवणियं' सौवर्णिकं सुवर्णमयम् अष्टसुवर्णमयत्वात्, तत्र केच अष्ट सुवर्णा इत्याह- ' चत्वारि मधुरतृणफलान्येकः श्वेतसर्षपः षोडशश्वेतसर्षपाः एकं धान्यमाषफलं ! द्वे धान्यमाषफले एका गुञ्जाः एकः कर्ममाषकः षोडशकर्ममापका एकः सुवर्ण इति एतादृशैरष्टभिः सुवर्णैः काकणीरत्नं निष्पद्यते इति एतादृशविशेषणविशिष्टं काकणीरत्नं परामृशति गृह्णाति 'परामुसिता' परामृश्य काकणीरत्नं गृहीत्वा "उसभकूडस्स पव्त्रयस्स पुरथिमिल्लेसि कडगंसि णामंग आउडेइ ? ऋषभकूटस्य पर्वतस्य पौरस्त्ये पूर्व भागवर्त्तिनि कटके मध्यभागे नामकं नामैव नामस् स्वार्थे कः आजुडति सम्बद्धं करोति लिखतीत्यर्थः केन प्रकारेण लिखतीत्याह - गाथाइसके कोने होते हैं- जहां तीन कोटिया मिलती है । ये आठ कोने रूप कर्णिकाएं उनके नीचे ऊपर प्रत्येक में ४-४ होती है । इस काकणी रत्न का संस्थान अधिकरणी जैसा होता है जिसे एरण कहा गया है । इस पर सुवर्णकार सोनेचांदी के आभूषणों को कूट २ कर बनाता है । यह ममचतुरस्र होता है इसीलिये इसे एरण के जैसा कहा गया है । (सोवणियं ) यह अष्ट सुवर्णमय होता है । ये अष्टसुवर्ण इस प्रकार से निष्पन्न होते हैं--चार मधुर तृण फलों का एक श्वेत सर्व होता है । सोलह श्वेतसर्षपों का एक उड़द के दाने के समान का वचन होता है । दो उडदों के बराबर वजनवाली एक गुञ्जा-रति होती है । और १६ रतियों का एक सुवर्ण होता हैऐसे आठसुवर्ण के बराबर इसका वजन होता है । (परामुसित्ता) इस प्रकार के विशेषणों से विशिष्ट काकणीरत्न को लेकर ( उमभकूडस्स पव्वयस्स पुरथिमिल्लास कडगंसि ण मगं आउडेइ) उसने ऋषभकूट पर्वत के पूर्व भागवर्ती कटक पर- मध्यभाग में अपना नाम लिखा- " नामक" में વિશેષ રૂપ હોય છે એ રત્નને આઠ ખૂણાઓ હોય છે. ત્યાં ત્રણ કાટિએ મલે છે. એ આ ખૂણાઓનાં રૂપમાં જે કર્ણિકાઓ હોય છે, તેમની નીચે અને ઉપર પ્રત્યેક માં ૪,૪ ખૂણાઓ હૈય છે. એ કાકણી રત્નનું સ્થાન અધિકરણી જેવુ હાય છે. જેને એરણુ કહેવામાં આવે છે. સુવ`કાર એની ઊપર સુવણ' ચાંદીના આભૂષણે કૂટી-કૂટીને તૈયાર કરે છે. એ સમચતુસ્ર હોય छे, मेथी मे रत्नने मेरो हेवामां भाव्यु छे. ( सोवण्णियं ) मे ष्ट सुवर्णभय હોય છે. એ અષ્ટ સુવણે† આ પ્રમાણે નિષ્પન્ન હોય છે. ચાર મધુર તૃણ કપાનુ એક શ્વેત સરસવ હાય છે. ૧૬ શ્વેત સરસવનુ વજન એક અડદ બરાબર હોય છે. એ આદોની બરાબર વજનવાળી એક ગુજા–રત્તિ હાય છે. ૧૬ રત્તિનુ એક સુવણ હોય છે. એવા मासुवर्णुनी राजर मेनुं वन होय छे (परामुसित्ता) मा भतना विशेषणोथी विशिष्ट अशी रत्नने वर्धने (उसभकूडस्ल पव्वयस्स पुरथिमिल्लेसि कड़गंसि णाम आउडेइ ) તેણે ૠષભકૂટ પર્વતના પૂર્વ ભાગવતી" કટક ઉંપર મધ્ય ભાગમાં-પેાતાનુ નામ લખ્યું
१०३
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #830
--------------------------------------------------------------------------
________________
८१८
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे द्वयम् 'ओसप्पिणी' इत्यादि 'ओसप्पिणी इमीसे तइयाए समाए पच्छिमे भाए' 'ओसप्पिणी' अवसर्पिण्या: अत्र षष्ठी लोपः प्राकृतत्वात् अस्याः तृतीयायाः समायाः तृतीयारकस्य पश्चिमे भागे तृतीये भागे इत्यर्थः । अहमंसि चक्कवट्टी भरहो इअ नामधिज्जेणं ॥१॥ द्वितीय गाथामाह-अहमस्मि चक्रवर्ती भरत इति नामधेयेन नाम्ना 'अहमंसि पढमराया, अहयं भरहाइवो णरवरिंदो। णस्थि महं पडिसत्त जिथं मए भारहं वास ॥२।। अहमस्मि प्रथमराजा प्रथमशब्दस्य प्रधानपर्यायत्वात्, अहं भरताधिपः-भरतक्षेत्राधिपः नरवरा:सामन्तादयः तेषामिन्द्रः नास्ति मम प्रतिशत्रु:-प्रतिपक्षः जितं मया भारतं वर्षम् ॥२॥ 'त्ति कटु' इति कृत्वा 'णामगं आउडेइ' नामकम् आजुडति लिखति अस्य सूत्रस्य निगमार्थकत्वान्न पौनरुक्त्यम् ‘णामगं आउडित्ता रहं परावत्तेइ' नामकम् आजुड्य लिखिस्वार्थ में "क" प्रत्यय किया गया है- अपने नामको उस भरत नरेश ने किस प्रकार से लिखा इसे प्रगट करने वाली ये दो गाथाएँ हैं"ओसप्पिणी इमीसे तइआए समाइ पच्छिमे भाए । अहमंसि चक्कवट्टी भरहो इस नामधिज्जेणं ॥ अहमंसि पढमराया अहयं भरहाहिवो णरवरिंदो । णस्थिमहं पडिसत्तू जिअं मए भारहं वासं ॥२॥
इनका अर्थ इस प्रकार से हैं-इस अवसर्पिणी काल के तृतीय आरे के पश्चिम भाग मेंतृतीय भाग में- मैं भरत नाम का चक्रवर्ती हुआ हूं, १ और मैं ही यहां- भरत क्षेत्र में कर्मभूमि के प्रारम्भ में सर्व प्रथम राजा हुआ हूं। यहां प्रथम शब्द प्रधानपर्याय का वाची है। सामन्त आदि का मैं इन्द्र के जैसा इन्द्र हूं मेरा कोई शत्रु नहीं है। मेरे षट् खण्डमण्डित भरत क्षेत्र में मेरा अखण्ड साम्राज्य स्थापित हो चुका है। (इति कटु णामगं आउडेइ) इस प्रकार से उसने अपना परिचयात्मक नाम लिखा (णामगं आउडित्ता रहं परावत्तेइ) नाम लिख करके फिर "नामस्वाभा 'क' प्रत्यय सवाभत मावत छ, पातानु नामत लत नरेश કેવી રીતે લખ્યું. આને પ્રકટ કરવા માટે આ બે ગાથાઓ છે-- ओसप्पिणी इमीसे तइआए समाइ पच्छिमे भाए ।
अहमंसि चक्कवट्टी भरहो इ अनामधिज्जेणं ॥१॥ अहमंसि पढमराया अहय भरहाहिवो गरबरिंदों ।
थिमहं पडिसतु जिअं मए भारहं वासं ॥२॥ એ ગાથાઓનો અર્થ આ પ્રમાણે છે- એ અવસર્પિણી કાળના તૃતીય આરકના પશ્ચિમભાગમાં- તૃતીય ભાગમાં– હું ભરત નામે ચક્રવત થયા છું. ૧૫ અને હું જ અહી ભરતક્ષેત્રમાં કર્મભૂમિના પ્રારંભમાં સર્વપ્રથમ રાજા થયો છું, અહીં પ્રથમ શબ્દ પ્રધાનને પર્યાય વાચક છે. એટલે કે પ્રથમ શબ્દને અર્થે પ્રધાન અથવા મુખ્ય થાય છે. સામત વગેરેમાં હું ઈન્દ્ર જે છું, મારે કોઈ શત્રુ નથી, ષટુ ખંડ મંડિત આ ભરતક્ષેત્રમાં મારું म साय स्थाई यूयं छे. (इति कटु णामगं आउडेइ ) मा प्रमाणे तेथे परिययाम पातानु नाम ज्यु. (णामग आउडिता रहं परावते) नाम समान पछी तो त्यांचा पाताना २यने पाछ। बायो. (परावतिता जेणेव विजयखंधावारणिवेसे जेणेव
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #831
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ०३वक्षस्कारः सू० २४ ऋषभक्टविजयवर्णनम्
८१९ त्वा रथं परावर्तयति 'परावति ता' परावर्त्य 'जेणेव विजयखधावारणिवेसे जेणेव बाहिरिया उवट्ठाणसाला तेणेव उवागच्छइ' यत्रैव विजयस्कन्धावारनिवेशो यत्रैव बाह्या उपस्थानशाला तत्रैव उपागच्छति 'उवागच्छित्ता' उपागत्य 'जाव' अत्र यावत्पदात् तुरगान् निगृह्णाति रथं स्थापयति ततः स्थनात् प्रत्यवरोहति मज्जनगृह प्रविशति प्रविश्य स्नाति मज्जनगृहात्प्रतिनिष्क्रामति भुङ्क्ते बाह्योपस्थानशालायां सिंहासने उपविशति श्रेणी प्रश्रेणीशद्वयति क्षुद्रहिमवगिरिकुमारस्य देवस्यअष्टाहिकाकरणम् अष्टदिनपर्यन्तंमहामहोत्सव सन्दिशति ताश्व कुर्वन्ति आज्ञप्तिकां च प्रत्यर्पयन्तीति ग्राह्यम् 'चुल्लहिमवंतगिरिकुमारस्स देवस्स अट्ठाहियाए महामहिमाए णिवत्ताए समाणीए आउहधरसालाओ पडिणिक्खमइ' ततश्च तदिव्य चक्ररत्नम् क्षुद्रहिमवद्गिरिकुमारस्य देवस्य अष्टाहिकायां तदेव विजयोपलक्षिताष्टदिनपर्यन्तायां महामहिमायां महोत्सवविशेपायां निवृत्तायां सत्याम् आयुधगृहशालतः प्रतिनिष्क्रामति निर्गच्छति 'पडिणिक्खमित्ता' प्रतिनिष्क्रम्य : 'जाव दाहिणि उसने वहाँ से अपने रथ को लौटाया (परावत्तिता जेणेव विजयखंधावारणिवेसे जेणेव बाहिरिया उवदाणसाला तेणेव उवागच्छइ) रथ को लौटाकर फिर वह जहां पर विजयस्कन्धावार का पडाव पड़ा हुआ था, और उसमें भी जहां पर बाह्य उपस्थानशाला थी वहां पर आया। (उवागच्छित्ता जाव चुल्लहिमवंतगिरिकुमारस्स अट्ठाहियाए महामहिमाए णिवताए समाणीए आउहघरसालाओ पडिणिक्खमइ) बहां आकर के उसने यावत् क्षुद्रहिमवगिरिकुमार नाम के देव के विजयोपलक्ष्य में आठ दिन तक महामहोत्सव किया जब आठ दिन का महामहोत्सव समाप्त हो चुका- तब वह चक्ररत्न आयुधशाला से बाहर निकला- यहाँ जो "यावत्" शब्द का प्रयोग हुआ है उससे "तुरगान् निगृह्णाति,- रथं स्थापयति, ततः प्रत्यवरोहति, मज्जनगृहं प्रविशति, स्नाति, मज्जनगृहात्प्रतिनिष्कामति, भुङ्क्ते वाह्योपस्थानशालाया-सिंहासने उपविशति, श्रेणीप्रश्रेणी शब्दयति, क्षुद्रहिमवद्गिरिकुमारस्य देवस्य अष्टान्हिका करणं अष्टदिनपर्यन्तं सन्दिशति, ताश्च कुर्वन्ति, आज्ञप्तिकां च प्रत्यर्पयन्ति" इस पाठ का ग्रहण हुआ है । इन पदो की बाहिरिया उवट्ठाणसाला तेणेव उवागच्छइ ) २थने पाछ। वाणीन पछी तयां विनय સ્કંધાવારને પડાવ હતું અને તેમાં પણ જર્યા બાહ્ય ઉપસ્થાન શાળા હતી ત્યાં આવ્યા. ( उवागच्छित्ता जाव चुल्लहिमवंतगिरिकुमारस्स देवस्स अठ्ठाहियाए महामहिमाए णिवताए समाणीए आउहघरसालाओ पडिणिक्खमइ) त्या मावीन तो यावत् क्षुद्र भित ગિરિ કુમાર નામક દેવના વિજયેપલક્ષ્યમાં આઠ દિવસ સુધી મહામહોત્સવ ઉજવ્યા. જ્યારે આઠ દિવસને મહામહોત્સવ સમાપ્ત થઈ ગયો ત્યારે તે ચકરન આયુધ શાળામાંથી બહાર नीज्युं महीने 'यावत्' शण्होने प्रयाग ४२वामा मावस छ, तनाथी 'तुरगान् निगृह्णाति रथं स्थापयति, ततः प्रत्यवरोहति, मजनगृहं प्रविशति, स्नाति, मजनगृहात्प्रतिनिष्कामति, भुङ्क्ते, बाह्योपस्थानशालायां सिंहासने उपविशति, श्रेणीप्रश्रेणि शब्दयति, क्षुद्रहिमवद् गिरिकुमारस्य देवस्य अष्टाहिकाकरणं अष्टदिनपर्यन्तं सन्दिशति, ताश्च कुर्वन्ति, आशप्तिकांच प्रत्यर्पयन्ति” थे 48 सहीत थयेछ. ये पहनी व्याच्या ५i यथास्थाने
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #832
--------------------------------------------------------------------------
________________
८२०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे दिसि वेयद्धपव्वयाभिमुहे पयाते यावि होत्था' तद्दिव्यचक्ररत्नम् दक्षिणां दिशमुद्दिश्य वैताठ्यपर्वताभिमुखं प्रयातं चाप्यासीत् चाप्यभवत् ।।सू०२४।। __मूलम् -तए णं से भरहे रायो तं दिव्वं चक्करयवणं जाव वेअद्धस्स पव्वयस्स उत्तरिल्ले णितंबे तेणेव उवागच्छइ उवागच्छिता वेअद्धस्स उत्तरिल्ले णितंबे दुवालजोयणायामं जाव पोसहसालं अणुपविसइ जाव णमिविणमीण विज्जाहरराईणं अट्ठमभत्तं पगिण्हइ पगिण्हित्ता पोसहसालाए जाव णमिविणमि विज्जाहररायाणो मणसी करेमाणे २ चिट्ठइ, तए ण तस्स भरहस्स रण्णो अट्ठमभत्तसि परिणममाणंसि णमिविणमी विज्जाहररायाणो दिव्वाए मईए चोइअ मई अण्णमण्णस्स अतिअंपाउभवंति, पाउन्भवित्ता एवं वयासी उप्पण्णे खलु भो देवाणुप्पिया! जंबुद्दीवे दीवे भरहे राया चाउरंतचक्कवट्टी तं जोअमेयं तोयपच्चुप्पण्णमणागयाणं विज्जाहरराइणं चक्कवट्टीणं उवत्थाणिअं करेत्तए, तं गच्छमो णं देवाणुप्पिया ! अम्हे वि भरहस्स रपणो उवत्थाणि करेमो इति कटु विणमीणाऊणं चक्कवट्टी दिव्वाए मईए चोइअमई माणुम्माणप्पमाणजुत्तं तेअस्सि रूवलक्खणजुत्तं ठिअजुव्वणकेसवट्ठिअणहं सव्वरोगणासणि बलकरि इच्छिअसोउण्हकासजुत्तं-तिसु तणुअं तिसु तंबं तिवलीगतिउण्णयं तिगंभीरं । तिसु कालं तिसु सेअं तिआयतं तिसुअविच्छिण्णं ॥१॥ समसरीरं भरहे वासंमि सव्वमहिलप्पहाण सुंदरथणजधणवरकरचलण णयण सिरसिजदसणजणहिअरमणमणहरि सिगारागार जाव जुत्तोवयारकुसलं अमरवहणं सुरूवं रूवेणं अणुहरंति सुभदंमि जोव्वणे वट्टमाणि इत्थीरयणं णमी अ स्यणाणि य कडगाणि य तुडिआणि य गेण्हइ, गेण्हिता व्याख्या पूर्व में यथास्थान की जा चुकी है। अतः वहीं से ज्ञात कर लेनी चाहिये । (पडिणिक्वमित्ता जाव दाहिणिं दिसि वेयद्धपव्वयाभिमुहे पयाए यावि होत्था) आयुधगृहशाला से बाहर निकल कर वह चक्ररत्न दक्षिण दिशा की ओर वैताट्यपर्वत की तरफ चल दिया ॥२४॥ २५५८ ४२वामा मापी छ. मेथी जिज्ञासुमेथे त्यांथी meी से नये. (पडिणिक्वमित्ता जाव दाहिणि दिसि वेयद्धपव्ययाभिमुहे पयाए यावि होत्था ) मायुधामयी मार નીકળીને તે ચક્રન દક્ષિણ દિશા તરફ વૈતાઢય પર્વતની તરફ રવાના થયું મેરા
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #833
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ०३वक्षस्कारः सू०२५ नमोबिनमीनामानौ विधाधरराज्ञोःविजयवर्णन ८२१ ताए उक्किठाए तुरिआए जाव उधूआए विज्जाहरगइए जेणेव भरहे राया तेणेव उवागच्छति उवागच्छित्ता, अंतलिक्खपडिवण्णा सखिखिणीयाईजाव जएणं विजएणं वद्धावेंति वद्धावित्तो एवं वयासी अभिजिएणं देवाणुप्पिया ? जावअम्हे देवाणुप्पिआणं आणत्तिकिंकरा इति कटुतं पडिच्छंतु णं देवाणुप्पिआ ! अम्हं इमं जाव विणमी इत्थीरयणं णमी रयणाणि समप्पेइ। तएणं से भरहे राया जाव पडिविसज्जेइ पडिविसज्जिता पोसहसालाओ पडिणिक्खमइ पडिणिक्खमित्ता मज्जणधरं अणुपविसइ अणुपविसिता भोअणमंडवे जाव नमीविनमीणं विज्जाहरराईणं अट्ठाहिअ महामहिमा, तए णं से दिव्वे चक्करयणे आउघरसालाओ पडिणिक्खमइ जाव उत्तरपुरिस्थमं दिसि गंगादेवी भवणाभिमुहे पयाए यावि होत्था, सच्चेव सव्वा सिंधुवतव्वया जाव नवरं कुंभट्ठसहस्सं स्यणचितं णाणामणि कणगरयणभत्तिचित्ताणि अ दुवे कणगसीहासणाई सेसं तंचेव जाव महिमत्ति ॥सू०२५॥
छाया ततः खलु तदिव्यं चक्ररत्नं यावद् वैताढ यस्य पर्वतस्यौ त्तराहो नितम्बः तत्रैव उपागछति उपागत्य वैताढयपर्वतस्यौ तराहे नितम्बे द्वादशयोजनायाम यावत्पौषधशालामनु प्रविशति,यावत् नमिविनम्योः विद्याधरराज्ञोः अष्टमभक्तं प्रगृह्णाति प्रगृह्य पौषधशालायां यावत् नमिविनमि विद्याधरराजानौ मनसि कुर्वाणो मनसि कुर्वाणस्तिष्ठति, ततः खलु तस्य भरतस्य राज्ञः अष्टमभक्ते परिणमति नमिविनमि विद्याधरराजानौ दिव्यया मत्या चोदितमती अन्योऽन्यस्यान्तिकं प्रादुर्भवतः प्रादुर्भूय एवमवादिष्टाम् उत्पन्नः खलु भो देवानुप्रियाः जम्बूद्वीपे द्वीपे भरते वर्षे भरतो राजा चातुरन्तचक्रवर्ती तस्माज्जीतमेतत् अतीतवर्तमानानागतानां विद्याधरराक्षां चक्रवर्तिनामुपस्थानिकं कत्तुं तद्गच्छामः खलु देवानुप्रियाः ! वयमपि भरतस्य राज्ञ उपस्थानिकं कुर्म इति कृत्वा विनमः राजानं चक्रवतिनं दिव्ययामत्या मतिः मानोन्मानप्रमाणयुक्तां तेजस्विनी रूपलक्षणयुक्तां स्थितयौवनकेशास्थितनखाम सर्वरोगनाशिनी बलकरीम् इच्छित शीतोष्णस्पर्शयुक्तां त्रिषु तनुकां त्रिषु ताम्रां त्रिवलीक व्युन्नतां त्रिगम्भीराम् । त्रिषु कृष्णां त्रिषु श्वेतां त्रिषु आयतां त्रिषु च विस्तीर्णा समशरीरा भरते वर्षे सर्वमहिलाप्रधानां सुन्दर स्तनजघनकरचरणनयनसिरसिज दशनजनहृदयरमण मनोहरी शृङ्गारागार यावत् युक्तोपचारकुशलां अमरवधूनां सुरूप रूपेण अनुहरन्ती सुभद्रां भद्रे यौवने वर्तमानां स्त्रीरत्न नमिश्च रत्नानि कटकानि च त्रुटिकानि च गृजाति गृहीत्वा तया उत्कृष्टया त्वरितया यावदुद्धतया विद्याघरगत्या यत्रैव भरतो राजा तत्रैव उपागच्छतः उपागन्य अन्तरिक्षप्रतिपन्नौ सकिंकिणीकानि यावत् जयेन विजयेन वर्द्धयतः वयित्वा एवमवादिष्टाम् अभिजितं खलु देवानुप्रियाः ! यावत् आवाम् देवानुप्रियाणमाज्ञप्तिकिङ्करावितिकृत्वा तत्प्रतीच्छन्तु देवानुप्रियाः ! अस्माकमिद यावत् विनमिः स्त्रीरत्नं नमिश्च रत्नानि समर्पयति त तः खलु स भरतो राजा यावत् प्रतिविसर्जयति प्रतिविसृज्य
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #834
--------------------------------------------------------------------------
________________
८२२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे पौषधाशालातः प्रतिनिष्कामति प्रतिनिष्क्रम्य मज्जनगृहमनुप्रविशति अनुप्रविश्य भोजनमण्डपे यावत् नमिविनम्योः विद्याधरराज्ञोः अष्टाहिकां महामहिमाम्, ततः खलु तद्दिव्यं चक्ररत्नम् आयुधगृहशालातः प्रतिनिष्कामति यावदुत्तरपौरस्त्यां दिशं गङ्गादेवी भवनाभिमुखं प्रयातं चाप्यभवत् सैव सर्वा सिन्धुव तव्यता यावत नवरं कुम्माष्टसहस्रं रत्नचित्रं नानाणिकनकरत्नभक्तिचित्राणि च द्वे कनक सिंहासने शेषं तदेव यावत् महिमेति ॥सू०२५॥ टीका-'तएणं से भरहे" इत्यादि ।
'तपणं से भरहे राया तं दिव्यं चक्करयणं जाव वेअद्धस्स पव्वयस्स उत्तरिल्ले णितंये तेणेव उवागच्छइ' ततः खलु स भरतो राजा तद्दिव्यं चक्ररत्नं यावद् यावत् पदात् दक्षिणस्यां दिशि वैताढ्यपर्वताभिमुखं प्रयातं पश्यति दृष्ट्वा हृष्टतुष्टचित्तानन्दितः इत्यादि सर्व वक्तव्यम् । ततः वैताव्यस्य पर्वतस्य औत्तराहो नितम्बः उत्तरपार्श्ववर्ती कटकः अधोभागः तत्रैव उपागच्छति 'उवागच्छित्ता' उपागत्य 'वेयद्धस्स पच्क्यस्स उत्तरिल्ले नितंबे दुवालसजोयणायामं जाव पोसहसालं अणुपविसइ जाव' वैताव्यस्य पर्वतस्य औत्तराहे-उत्तरपार्श्ववर्तिनि नितम्बे गिरेः समीपभागे अधः प्रान्ते द्वादशयोजनाऽऽयामम् द्वादशयोजनदेयम् अत्र यावत्पदात् नवयोजनविस्तीर्ण वरनगरसदृशम् स्कन्दावार
"तए णं से भरहे राया तं दिव्वं चक्करयणं'- इत्यादि सू० २५।।
टीकार्थ-(तए णं से भरहे राया तं दिवं चक्करयणं जाव वेयद्धस्स पव्ययस्स उतरिल्ले णितंबे तेणेव उवागच्छइ) इसके बाद जब भरत राजा ने उस दिव्य चक्ररत्न की यावत् दक्षिण दिशा में वैतादयगिरि की ओर जाते हुए देखा तो देखकर वह बहुत ही अधिक हृष्ट एवं तुष्ट चित हुआ। इसके बाद जहां वैताब्य पर्वत का उत्तरदिग्वर्ती नितम्ब था-अधोभाग था- वहां पर वह आया (उवागच्छित्ता वेयरस्स पव्ययस्स उतरिल्ले णितंवे दुवालसजोयणायामं जाव पोसहसालं अणुपविसइ) वहां आकर के उसने वैताढय पर्वतके उत्तरदिग्वर्ती नितम्ब पर गिरिसमीप में-अधः प्रान्त में-द्वादश योजन की लम्बाई वाले एवं नौयोजन की चौड़ाई वाले श्रेष्ठनगर के जैसे अपने स्कन्धा
'तएणं से भरहे राया तं दिव्वं चक्करयण' ॥ इत्यादि सूत्र. २५ ॥
टी -(तए णं से भरहे राया तं दिव्वं चक्करयणं जाव वेयद्धस्स पव्वयस्स उत्तः रिल्ले णितबे तेणेव उवागच्छइ) त्या२ मा यारे भरत २० मे ते हय २२त्नने यावत् દક્ષિણ દિશામાં વૈતાઢય ગિરિ તરફ જતું જોયું તે જોઈને તે બહુ જ હન્ટ તેમજ તુષ્ટ ચિત્તવાળો થયો. ત્યાર બાદ જ્યાં વૈતાઢય પર્વતને ઉત્તર દિશા તરફ નો નિતંબ હત-અધ ભાગ हतो, त्यांत माव्य.. (उवागच्छिता वेयद्धस्स पव्वयस्ल उत्तरिल्ले णितंवे दुवालसजोयणायाम जाव पोसहसालं अणुपविसइ) त्या भावीनत वेताढय पतन। तहत नित ५२ ગિરિ સમીપ-અધ: પ્રાત માં-દ્વાદશાજન જેટલી લંબાઈ વાળા અને નવજન પ્રમાણ વાળા શ્રેષ્ટ નગર જેવા પોતાના સ્કન્ધાવાર ને પડાવ નાખ્યા પછી પૌષધશાળામાં શ્રીમહારાજ ભરત
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #835
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ ० ३ वक्षस्कारः सू० २५ नमोबिनमोनामानौ विद्याधरराज्ञोःविजयवर्णन ८२३ निवेशमिति करोतीति वाच्यम. पौषधशालां स भरतोऽनुप्रविशति । अत्र यावत्पादात पौषधविशेषणानि सर्वाणि वक्तव्याणि ‘णमिविणमिणं विज्जाहरराईणं अट्ठमभत्तं पगिण्हइ' नमिविनम्योः प्रथमतीर्थकर श्रीऋषभस्वामि महासामन्तकच्छमहाकच्छपुत्रयोः विद्याधरराज्ञोः साधनाय अष्टमभक्तं प्रगृह्णाति 'पगिण्हित्ता' प्रगृह्य अष्टमभक्तमवधार्य 'पोसहसालाए जाव णमि विणमि विज्जाहररायाणो मणसी करेमाणे करेमाणे चिइ' पौषधशालायां यावत्पदातू अवस्तृतकुशासनोपविष्टो मुक्तभूषणालङ्कारो ब्रह्मचारी पौषधिक इत्यादि विशेषणविशिष्टो भरतः नमिविनमि विद्याधरराजानौ मनसि कुर्वाणो मनसि कुर्वाणस्तिष्ठति अनयोरुपरि बाणमोक्षणेन प्राणधातनं न क्षत्रियधर्म इति बुद्ध या सिन्ध्यादि देवीनामिव अनयोर्मनसि वार का पडाव डाला फिर उस पौषधशाला में भरत नरेश ने प्रवेश किया। यहां पर जो यावत् शब्द आया है उससे इस पाठ में पौषध के जितने विशेषण पहिले कहे जा चुके हैं, वे सब कहलेना चाहिये यह प्रगट किया है "णमि विणमिणं विज्जाहराहणं अट्ठमभत्तं पगिहई) पौषधशाला में प्रविष्ट होकर उस भरत राजा ने श्री ऋषभ स्वामी के महासामन्तकच्छ के पुत्र एवं विद्याधरों के राजा ऐसे नमि और विनमिको अपने वश में करने के लिये अष्टम भक्त की तपस्या धारण करली । (पगिण्हित्ता पोसहप्तालाए जाव णमिविणमिविज्जाहररायाणो मण सो करेमाणे २ चिट्रइ) अष्टमभक्त की तपस्या धारण करके पौषधशाला में यावत्पदगृहीत वे भरत राजा कुशासन पर उवविष्ट हो गये । समस्त भूषण एवं अलङ्कारों का उन्होंने परित्याग कर दिया। वे ब्रह्मचारी बन गये । इत्यादि पूर्वोक्त समस्त विशेषणां से विशिष्ट हुए उन भरत राजा ने नमि विनमिराजाओं को जो कि विद्याधरों के स्वामी थे, किस प्रकार से वश में किया जावे क्योंकि इनके ऊपर बाण का छोड़ना और उससे इनका प्राणघात करना यह क्षत्रिय धर्म नहीं है, अतः सिन्धआदि देवियां की तरह इन दोनों के इन्हें अपने मन में करने रूप साधनोपाय में वे प्रवृत्त हो નરેશે પ્રવેશ કર્યો. અહીં જે યાવત્ શબ્દ આવેલ છે તેનાથી એ પાઠમાં પૌષધ અંગેના જેટલાં
sei पामा माया छ त मधा मही ५९ अहए। ४२१ नसे. "णमि विणमिण विज्जाहरराईणं अट्ठमभतं पगिण्हई" पौषधशाणामां प्रविष्ट नेते मरत शत श्रीऋषभ દેવસ્વામી ના મહાસામન્ત કચ્છના પુત્ર તેમજ વિદ્યાધરોના રાજા એવા નમિ અને વિનમિને पोतानाशमा ४२वा भाट अष्टमलतनी तपस्या पा२३ ४२१. (पगिणिहत्ता पोसहसालाए जाव णमिविणमि विजाहररायाणो मणसी करेमाणे २ चिटूटइ) मटमलतनी तपस्या धार કરીને પૌષધશાળામાં યાવતું પદ ગૃહીત તે ભરત રાજા કુશના આસન ઉપર ઉપવિષ્ટ થઈ ગયા સમસ્ત ભૂષણ અને અલંકારે તેમણે પરિત્યાગ કર્યો. તેઓ બ્રહાચારી બની ગયા ઇત્યાદિ પકત સમસ્ત વિશેષણોથી વિશિષ્ટ થયેલા તે ભરત રાજાએ નમિ– વિનમિ રાજાઓને કે
એ વિદ્યાધરોના સ્વામી હતા તેમને કેવી રીતે વશમાં કરી શકાય? કેમ કે તેમની ઉપર બાણ વગેરે શસ્ત્રોને પ્રયોગ કરી તેમને હણવા, તે ક્ષત્રિચિત ધર્મ નથી એથી સિન્હ વગેરે દેવીઓની જેમ જ એ બને ને પિતાની વશમાં કરવા માટે જે સાધનને ઉપયોગ થઈ શકે
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #836
--------------------------------------------------------------------------
________________
८२४
___ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे करणमात्ररूपे साधनोपाये प्रवृत्त इत्यर्थः 'तए णं तस्स भरहस्स रणो अट्ठमभत्तंसि परिणममाणंसि णमि विणमि विज्जाहररायाणो दिव्याए मईए चोइयमई अण्णमण्णस्स अंति पाउब्भवंति' ततः तदनन्तरं खलु तस्य भरतस्य राज्ञः अष्टमभक्ते परिणमति सति परिपू
प्राये जायमाने सति नमी विनमी विद्याधरराजानौ दिव्यया दिव्यानुभावजनितत्वात मत्या ज्ञानेन चोदितमती प्रेरितमतिको अवधिज्ञानाधभावेऽपि यत्तयो भरतमनोविषयकज्ञानं तत्सौधर्मेशानदेवीनां मनः प्रविचारी देवानां कामानुषक्तमनोज्ञानमिव दिव्यानुभावादवगन्तव्यम्, अन्यथा तासामपि स्वविमानचूलिकाध्वजादि विषयकावधिमतीनां रमणेच्छा ज्ञानासम्भवेन सुरतानुकूलचेष्टोन्मुखत्वं न सम्भवेदिति, एतादृशौ सन्तौ तौ अन्योऽन्यस्य अन्तिकं समीपं प्रादुर्भवतः ‘पाउब्भवित्ता एवं वयासी' प्रादुर्भूय प्रकटीभूय एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादिष्टाम् उक्तवन्तौ किमुक्तवन्तौ इत्याह-'उप्पण्णे खलु' इत्यादि । 'उप्पण्णे खलु भो गये। (तए णं तस्स भरहस्स रण्णो अट्ठपमत्तं से परिणममाणंसि परिगममाणंसि णमिविणमी विज्जाहररायाणो दिव्याए मईए चोइयमई अण्णमण्णस्स अंतिअं पाउब्भवंति) भरत राजा की अष्टम भक्त की तपस्या जब पूर्ण होने की आई तब नमि और विनभि दोनों विद्याधर राजा दिव्यानुभावजनित होने से दिव्य ऐसे अपने ज्ञान के द्वारा प्रेरित मतिवाले बन कर आपस में एक दूसरे के समीप आये । यहां दिव्य ज्ञान से भरत के मन की बात जानने का जो उल्लेख किया गया है । सो इनके अवधिज्ञान तो था ही नही फिर भी उन्होंने जो उसके मन की बात जानली वह सौधर्मेशान की देवियां जिस प्रकार मनः प्रविचारि देवों के दिव्यानुभाव से (कामानुषक्तमनोविज्ञान वालो होती है । उसो तरह से इन्होंने भी दिव्यानुभाव से भरत क मन के भाव को जानलिया ऐसा समझना चाहिये । यदि ऐसी वात न मानी जावे तो फिर अपने विमान की चूलिका की ध्वजमान जाननेवाले अवधिज्ञान वाली उन देवियो में उनके रिरंसा ज्ञान के अभाव से सुरतानुकूल काम चेष्टा के प्रति उन्मुखता नहीं बन सकती है । (पाउभवित्ता एवं वयासो) तमा प्रवृत्त न्या. (तए ण तस्स भरहस्स रण्णो अट्ठमभत्तंसि परिणममाणंसि णमि विणमी विजाहररायाणो दिव्वाए मईए चोइयमई अण्णमण्णस्स अंतिअं पा उम्भवंति ) श्रीभरत મહારાજાની અષ્ટમ ભકત ની તપસ્યા જ્યારે પૂરી થવા આવી ત્યારે નમિ અને વિનમિ બને વિદ્યાધર રાજાઓ દિવ્યાનુભાવજનિત હોવાથી દિવ્ય એવા પિતાના જ્ઞાન વડે પ્રેરિત થઈને પરસ્પર એક- બીજાની પાસે આવ્યા. અહીં દિવ્ય જ્ઞાનથી ભરતરાજાના મનની વાત જાણવા અંગેનો જ ઉલ્લેખ કરવામાં આવે છે તે તેમને અવધિજ્ઞાનતે હતું નહિ છતાંએ જે તેમણે તેના મનની વાત જાણી લીધી તે સૌમેંશાનની દેવીઓ જેમ મનઃ પ્રવિચારિ દેવના દિવ્યાનુભાવથી કામાનુષકૃત મને વિજ્ઞાનવાળી હોય છે, તે પ્રમાણે જ એમણે પણ દિગ્યાનુભાવથી ભરતને મનનો ભાવ જાણી લીધે. આમ સમજી લેવું જોઈએ જે આ પ્રમાણે માનવામાં આવે નહીં તો પછી પોતાના વિમાનની ચૂલિકાથી ધ્વજામાન જાણનાર અવધિજ્ઞાનવાળી તે દેવીઓમાં તેમના રિરં સાજ્ઞાનના અભાવથી સુરતાનુકૂલ કામચેષ્ટા પ્રત્યે ઉમુખતા સંભવી शतम नथी. (पाउभवित्ता एवं वयासी) मा प्रमाणे तेसो भन्ने पासे भावी ने
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #837
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ०३वक्षस्कारः सू०२५ नमोबिनमीनामानौ विधाधरराज्ञःविजयवर्णन ८२५
देवाणुप्पिया ! जंबुद्दिवे दीवे भरहे वासे भरहे राया चाउरंतचक्कवटी तं जीअमेअ. तीअपच्चुप्पण्णमणागयाणं विज्जाहरराईणं चक्कवट्टीणं उवत्थाणीयं करे तए' उत्पन्नः खलु भो देवानुप्रियाः ! जम्बूद्वीपे द्वीपे जम्बूद्धीपनामक मध्यजम्बूद्वीपे भरते वर्षे भर. तखण्डे श्रीभरतो नाम महाराजा चातुरन्तचक्रवर्ती चत्वारोऽन्ताः त्रयः पूर्वापादक्षिणसमुद्राः चतुर्थों हिमालय गिरवर इत्येवं रूपास्ते वश्यतया सन्ति यस्य स चातुरन्तः स चासौ चक्रवर्ती च इति चातुरन्तचक्रवर्ती तत् तस्माज्जोतमेतत् एष आचारक्रमः अतीतवर्तमानानागतानां विद्याधरराज्ञां चक्रवर्तीनामुपस्थानिक रत्नादिना प्राभृतं कर्तुम् अर्पयितुम् 'तं गच्छ मो णं देवाणुप्पिया । अम्हे वि भरहस्स रण्णो उवत्थाणियं करेमो तत् तस्मात्कारणात् गच्छामः खलु देवाणुप्रियाः ! वयमपि भरतस्य राज्ञ उपस्थानिकं कुर्मः 'इतिकटु' इति कृत्वा इति अन्योऽयं भणित्वा 'विणमो' विनमिः उत्तरश्रेण्यधिपतिः सुभद्रां नाम्ना स्त्रीरत्न नमिश्च दक्षिणश्रेण्यधिपतिः रत्नानि कटकानि त्रुटिकानि च गृह्णाति इत्गग्रेऽन्वयः अथ विनमिः कीदृशःसन किं कृत्वा सुभद्रां कन्यारत्नं गृहाति इत्याह-'णणं चक्कवहि दिव्या मईए चोइयमई' दिव्यया मत्या दिव्येन ज्ञानेन नोदितमतिः प्रेरितः सन् चक्रवर्तिनं राजानं इस तरह वे एक दूसरे के पास आकर विचार करने लगे (उप्पण्णे खलु भो देवाणुप्पिया ! जंबुदीवे दीवे भरहे वासे भरहे राया, चाउरंतचक्कवट्टी तं जीअमेअं) हे देवानुप्रिय ! जम्बूद्वीप नाम के द्वीप में भरत क्षेत्र में चातुरन्त चक्रवर्ती भरत नाम के राजा उत्पन्न हुए हैं। तो यह आचार है । (तीअपच्चुप्पण्णमणागयाणं विज्जाहरराईणं चक्कवटीणं उवत्थाणिअं करेतए) अ. तीत वर्तमान और अनागत विद्याधरराजाओं का कि वे चक्रवर्तियों के लिये भेट में रत्नादिक प्रदान करे। (तं गच्छामो देवाणुप्पिया ! अम्हे वि भरहस्स रण्णो उवत्थाणियं करेमो) तो हे देवानुप्रिय चलो- हमलोग भी भरत राजा के लिये मेट देवें (इति कटु) इस प्रकार से परस्पर में विचार विनिमय करके (विणमी) उतर श्रेणी के अधिपति विनमी ने सुभद्रा नाम का स्त्रीरत्न को प्रदान किया और दक्षिण श्रेणी के अधिपति नमि ने रत्न को कटक और त्रुटिक प्रदान किये ऐसा यहाँ सम्बन्ध लगा लेना चाहिये । (णाऊणं चकवटि दिव्वाए मईए चोइअमई) विया२ ४२१। या. (उप्पण्णे खलु भो देवाणुप्पिया ! जबुदिवे दीवे भरहे वासे भरहे गया, चाउरंतचक्कवट्टी तं जीअमे) हेवानुप्रिय! भूद्वीप नाम द्वीपमा भरतक्षेत्रमा यातुरन्त यती मरत नाभे रा 4-1 च्याछे तो मापो से माया छ (नीअपच्चुप्पण्णमणागयाण विज्जाहरराईणं चक्कवट्टोण उवत्थाणि करे तए ) मतात, पतमान भने અનાગત વિદ્યાધર રાજાઓને કે તેઓ ચક્રવતી એ માટે ભેટ રૂપમાં રત્નાદિક પ્રદાન કરે (तं गच्छामो देवाणुप्पिया! अम्हेवि भरहस्स रण्णा उवत्थाणियं करेमो ) तो इवानप्रिय, याटी, अमेसा ॥ महाराज भाटलेट पिये. ( इति कट्ट) साप्रमाणे ५२२५२ वियविनिमय ४शन (विणमी) उत्तर श्रीन मथित विनमा भद्रा नाम સ્ત્રીરત્ન પ્રદાન કર્યું અને દક્ષિણ શ્રેણીના અધિપતિ નમિએ રત્નના કટક અને ત્રુટિક પ્રદાન या सेवे। अथ महीने से. (णाऊणं चक्कट्टि दिव्वाए मईए चोइ १०४
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #838
--------------------------------------------------------------------------
________________
८२६
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
,
भरतं ज्ञात्वा तस्मै उपहारं प्रदातुं तदनुरूपां सुभद्रां स्त्रीरत्नं गृह्णातीत्यर्थः । अतएव अनन्तरोक्तसूत्रतः चक्रवर्तित्वे लब्धेऽपि यत् 'णाऊणं चक्कवहिं ' इत्याद्युक्तं तत् सुभद्रा स्त्रीरनमस्यैवोपयोगि इति योग्यता ख्यापनार्थमव सेयम्, तत्र कीदृशीं सुभद्रामित्याह - 'माणुमाणपमाणजुतं' मानोन्मानप्रमाणयुक्ताम्, तत्र मानं जलद्रोणप्रमाणता उन्मानम् तुलारोपितस्यार्द्धभार प्रमाणता, यश्व स्वमुखानि नव समुच्छ्रितः स प्रमाणोपेतः स्यात् अयम्भात्रः जलपूर्णायां पुरुषप्रमाणादीषदतिरिक्तायां महत्यां कुण्डीकायां प्रवेशितो यः पुरुषः सारपुग्दलोपचितो जलस्य द्रोणं त्रिटङ्क सौवर्णिक गणनापेक्षया द्वात्रिंशत्सेरप्रमाणं निष्काशयति जलद्रोणोनावा तां पूरयति स मानोपेतः, तथा सारपुद्गलोचितत्वादेव यस्तुलायामारो पितः सन् अर्द्धभारं तुलयति स उन्मानोपेतः, तथा यद्यस्य स्वकीयेन अङ्गुलेन द्वादशाङ्गुक्योकि विनमिने यह बात अपने दिव्यानुभाव जनित ज्ञान से जान ली थी, कि भरत नाम का चक्रवर्ती राजा उत्पन्न हुआ है और उसके लिये विद्याधर राजा मेट देते है । इसी कार - ण उसने स्त्रीरत्न चक्रवर्ती के लिये दिया अतः अब जिस स्त्रोरत्न को चक्रवर्ती के लिये भेंट स्वरूप में विनमि ने प्रदान किया वह स्त्रीरत्न कैसा था इस बात को सूत्रकार प्रगट करते हुए कहते हैं- (माणुम्माणप्पमाणजुत्तं तेअरिंस रूवलक्वणजुत्तं ठियजुव्वणकेसवट्ठियणहं सव्वरोगणासण वलकरिं, इच्छिअसीउण्हफासजुतं) कि वह सुभद्रा नाम का स्त्रीरत्न मान उन्मान एवं प्रमाण से युक्त था तात्पर्य इसका ऐसा है कि सार पुद्गलों से उपचित पुरुष का जितना प्रमाण होता है, उससे भी कुछ अधिक प्रमाण वाली एक वड़ी कुण्डिका में जल भर दो और उसमें उस पुरुष को प्रवेश कराओ उसके प्रवेश करने पर उसके भीतर से त्रिटङ्क सौवर्णिक गणना की अपेक्षा यदि ३२ सेर जल बाहर निकल आता है तो वह पुरुष मानोपेत माना जाता है । और वही सार पुद्गलोपचित पुरुष तराजू पर तौलने व हजार पल प्रमाण वजन में तुलता है तो वह उन्मानोपेत कहा जाता है । तथा जिस व्यक्ति का जितना अंगुल है उस अंगुल से १२ अंगुल अमइ ) भडे विनभिगो मे वात पोताना हिव्यानुभाव नित ज्ञानथी लागी सीधी डे ભરત નામક ચક્રવર્તી રાજા ઉત્પન્ન થયા છે. અને તેને વિદ્યાધર રાજા ભેટ આપે છે. એથી જ તેણે ચક્રવર્તી માટે સ્ત્રી-રત્ન આપ્યુ. હવે જે સ્ત્રી-રત્ન ચક્રવર્તી માટે ભેટ સ્વરૂપમાં વિનમિએ અર્પિત કર્યું તે સ્ત્રીરત્ન કેવુ હતુ, તે વાતને સૂત્રકાર આ પ્રમાણે પ્રગટ કરે छे- ( माणुस्माण पमाणजुत्तं तेअरिंस रूवलक्खणजु तं ठियजुव्वण के सबटियणहं सव्व रोगणाणि बलकरिं, इच्छिअ सीउण्हफासजुत्तं ) ते सुभद्रा नाम स्त्री-रत्न मान ઉન્માન અને પ્રમાણથી યુક્ત હતું. તાત્પર્યાં આમ છે કે સાર પુદ્ગલેથી ઉપચિત પુરુષનુ જેટલુ' પ્રમાણ હોય છે તેના કરતાં પણ કંઇક વધારે પ્રમાણવાળી એક મેટી કુંડિકામાં પાણી ભરો અને તેમાં તે પુરૂષને પ્રવિષ્ટ કરાવા તે પ્રવિષ્ટ થાય અને તેની અંદરથી ત્રટક સૌવણિક ગણનાની અપેક્ષાએ જે ૩૨ શેર જેટલું' પાણી બહાર નીકળી આવે તે તે પુરૂષ ને માને પેત માનવામાં આવે છે, અને તે જ સાર પુદ્ગલે પચિત પુરૂષ ને ત્રાજવા ઉપર તાલવા માં આવે તે તેનું વજન ૧ હજાર પલ પ્રમાણ જેટલું થાય તે તેને ઉન્માને પેત કહેવામાં
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #839
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ०३वक्षस्कारः सू०२५ नमीबिनमीनामानौ विधाधरराज्ञःविजयवर्णन ८२७ लानि मुखं प्रमाण युक् अनेन च मुखप्रमाणेन नवमुखानि समुच्छितः पुरुषः प्रमाणयुक्तः स्यात्, प्रत्येकं द्वादशाङ्गुलै नवभिमुखैर लानामष्टोत्तरशतं सम्पद्यते, ततश्चैतावदुछयः पुरुषः प्रमाणयुक्तः स्यात् , एवं सुभद्रापि मानोन्मानप्रमाणयुक्ता तथाभूताम् पुनश्च कीदृशीम् 'तेअस्सि' तेजस्विनीम् विलक्षण तेजः सम्पन्नां तथा 'रूवलक्खणजुत्त' रूपलक्षणयुक्ताम् तत्र रूपम्, अतीव सुन्दराकारः लक्षणानि च छत्रादीनि त युक्ताम्, तथा 'ठिअजुव्वणेकेसटिअणहं' स्थितयौवनकेशावस्थितनखाम् तत्र स्थितम् अविनाशित्वाधौवनं यस्याः सा तथा एवं केशवदवस्थिताः अवर्धिष्णवो नखाः यस्याः सा तथा ततः पदद्वयस्य कर्मधारये तां तथा 'सव्वरोगणासणि' सर्वरोगनाशनीम् तदीय स्पर्शमहिम्ना सर्वरोगाः नश्यन्तीत्यर्थः तथा 'बलकरि' बलकरीम्-बलवृद्धिकरीम् नापरस्त्रीणामिव अस्याः परिभोगे परिभोक्त
लक्षय इत्यथः तथा 'इच्छिय सीउण्हफासजुत्त' इच्छित शीतोष्णस्पशयुक्ताम् तत्र इच्छित्ताः इप्सिताः ऋतुविपरीतत्वेन इच्छागोचरीकृताः ये शीतोष्णस्पर्शास्तै युक्ताम्उष्ण। शीतस्पर्शाम् शीतऋतौ उष्णस्पर्शाम् मध्यमामध्यमस्पर्शामिति भावः । 'तिसु तणुअंतिम तंब तिवलिगति उग्णय तिगंभीरं । तिमु कालं तिसु सेअं ति आयतं तिमु भ विच्छिण्णं ॥१॥ त्रिषु तनुकां त्रिषु ताम्रां त्रिवलिकम्युन्नतां त्रिगम्भीराम् । त्रषु कृष्णां त्रिषु श्वेतां व्यायतां त्रिषु च विस्तीर्णाम् ॥१॥ तत्र- त्रिषु तनुकां त्रिषु स्थानेषु मध्योका जिसका मुस्ख होता है : वह मुख प्रमाण से जो ९ मुख का होता है। अर्थात् १०८ अंगुल का ऊँचा होता है। वह प्रमाणोपेत कहा जाता है। ऐसे मान, उन्मान और प्रमाण से युक्त वह सुभद्रारत्न था. तथा वह सुभद्रारत्न तेजस्वी था विलक्षण तेज से युक्त था. सुन्दर आकार वाला था छत्रादि प्रशस्तलक्षणों से युक्त था. स्थिर यौवन वाला था. केश की तरह इसके नख अवर्धिष्णु थे. समस्त रोग इसके स्पर्शमात्र से नष्ट हो जाते थे, वलकी वृद्धि करने वाला था.दूसरी स्त्रियों को तरह यह सुभद्रा अपने भोक्ता पुरुष के बल को क्षय करने वाली नहीं थी. शीत काल में यह सुभद्रारत्न उष्णस्पर्शवाला रहता था. और उष्णकाल में यह शीतस्पर्शवाला हो जाता था. तथा मध्यम ऋतु में यह मध्यमस्पर्शवाला बन जाता था यह सुभद्रारत्न तीन स्थानों में આવે છે. તેમને જે પુરૂષને જેટલા પ્રમાણવાલો અંગુલ હોય છે, તે અંગુલથી ૧૨ અંગુલ જેટલું જેનું મુખ હોય છે તેને મુખપ્રમાણ માનવામાં આવે છે. એવા મુખપ્રમાણશી જે પુરુષ ૯ મુખ જેટલું હોય છે એટલે કે ૧૦૮ અંગુલ જેટલો ઊંચે હોય છે, તેને પ્રમાણપત કહેવામાં આવે છે. એવા માન, ઉન્માન અને પ્રમાણથી યુક્ત તે સુભદ્રા નામક સ્ત્રી-રત્ન હતું. તેમજ તે સુભદ્રા સ્ત્રી–તેજસ્વી હતું તે વિલક્ષણ તેજથી સમ્પન્ન હતું. આકારે તે સુભદ્રા
સ્ત્રી-રતન સુન્દર હતું. છત્રાદિ પ્રશસ્ત લક્ષણોથી તે યુકત હતું. સ્થિર યૌવનવાળું હતું. વાળની જેમ એના નખો અવધિ હતાં એના સ્પર્શમાત્રથી જ સમસ્ત રોગ નાશ પામતા હતા. તે બળબુદ્ધિ કરનાર હતું, બીજી સ્ત્રીઓની જેમ તે સુભદ્રા પિતાના ઉપકતા પુરૂષના બળને ક્ષય કરનાર ન હતી. શીત કાળમાં તે સુભદ્રારત્ન ઉષ્ણ પશવાળું રહેતું હતું અને ઉણકાળમાં એ શીતસ્પર્શ વાળું થઈ જતું હતું. તેમજ મધ્યમ ઋતુમાં એ મધ્યમ સ્પર્શ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #840
--------------------------------------------------------------------------
________________
८२८
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे दरतनुलक्षणेषु तनुकाम् कशाम् पुनः कीदृशी वर्तते तदाह त्रिषु ताम्रां त्रिषु दृगन्ताधरयोनिलक्षणेषु स्थानेषु ताम्राम्-रक्ताम् तथा-त्रिवलिकाम्-त्रयो वलयो मध्यवर्ति रेखारूपाः यस्याः सा तथा ताम् त्रिवलिकत्वं स्त्रोणा मति प्रशस्यं पुंसां तु न तथाविधम् । तथा व्युनताम्-त्रिषु स्थानेषु स्तनजवनयोनिलक्षणेषु उन्नताम् तथा त्रिगम्भीराम् त्रिषु नाभिसत्त्व स्वररूपेषु गम्भीरां धृतगाम्भीर्याम् तथा त्रिषु कृष्णाम् त्रिषु रोमराजी चूचुक कनीनिकारूपेषु अवयवेषु कृष्णां कृष्णवर्णाम् तथा त्रिषु श्वेतां त्रिषु दन्तस्मितचक्षुलेक्षणेषु श्वतवर्णाम् तथा व्यायताम् त्रिषु वेणीबाहुलता लोचनेषु आयतां दोर्धाम तथा त्रिषु च विस्तीर्णाम् त्रिषु श्रोणिचक्रजघनस्थली नितम्बस्थानेषु विस्तीर्णाम् ॥१॥ तथा 'समसरीरं' समशरीराम् समं चतुरस्रं संस्थानं यस्या सा समचतुरस्रा समसंस्थानत्वात् तथा-'भरहे वासंमि स सबमहिलप्पहाणं' भारते वर्षे भरतक्षेत्र सर्वमहिलाप्रधानाम् पुनः कीदृशी सुभद्राम् सुंदरथणजघणवरकरचलणणयणसिरसिजदसणजणमध्यमें कटिभागमें, उदर में एवं शरीर में कृश था. तीन स्थानों में नेत्र के प्रान्त भागों में, अघरोष्ठ में, एवं योनिस्थान में रक्त-लाल था, त्रिवलियुक्त था. तीन स्थानों में स्तन जघन एवं योनिरूप स्थानों में उन्नत थां. तीन स्थानों में नाभि में, सत्त्व में और स्वर में गंभीर था. तीन स्थानों में रोमराजि चुचुक, और कनिनीका में कृष्णवर्णोपेत था. तीन स्थानों में दन्त स्मित और चक्षुरूप स्थानों में श्वेतवर्णोपेत था. तीन स्थानों में वेणो, बाहुलता और लोचन रूपस्थानों में- यह लम्बाई युक्त था तथा तोन स्थानों में- श्रोणिचक्र, जघनस्थली और नितम्ब इनमें चौड़ाई से युक्त था. इस सब विशेषणों का कथन करने वाली गाथा इस प्रकार से है
"तिसु तणुभं तिसु तंबं तिवलीग ति उण्णयं ति गंभीरं । तिसु कालं तिसु सेअंतिआयतं तिसुय विच्छिण्ण ॥१॥ (समसरीरं) समचतुरस्रसंस्थानवाला होने से यह सुभद्रारत्न बहुसमरमणाय शरीरवाला था. (भरहे वासंभि सव्वमहिलप्पहाणं) भरत क्षेत्र में यह रत्न समस्त महिलाओं વાળું થઈ જતું. હતું. એ સુભદ્રા સ્ત્રી રન મધ્યમાં-કટિ ભાગમાં ઉદરમાં અને શરીરમાં એ ત્રણ સ્થાને માં કૃશ હતું. ત્રણ સ્થાનોમાં–નેત્રના પ્રાન્ત ભાગમાં, અધરછમાં તેમજ નિસ્થાનમાં એ લાલ હતું. તે ત્રિવલિ યુકૃત હતું. ત્રણ સ્થાને માં-સ્તન જઘન અને
નિ રૂપ સ્થાનમાં તે ઉન્નત હતું. ત્રણ સ્થાનેમાં નાભિમાં સવમાં અને સ્વરમાં એ ગંભીર હતું. ત્રણ સ્થાનમાં-મરાજિ, ચુચુક અને કનીનિકામાં એ કૃષ્ણવર્ણોપે છે હતું, ત્રણ સ્થાન માં દત્ત, સ્મિત અને ચક્ષુ રૂપ સ્થાનમાં એ વેતવર્ણોપેત હતું. ત્રણ સ્થાનોમાં વેણ, બાહલતા અને લાચન રૂ૫ સ્થાનમાં એ લંબાઈ યુક્ત હતું. તેમજ ત્રણ સ્થાનો માં શોણિચક્ર જઘન સ્થલી અને નિતંબ એ સ્થાનમાં એ પહોળાઈયુકત હતું. એ સર્વે વિશેષનું કથન પ્રકટ કરનારી ગયા આ પ્રમાણે છે –
"तिसु तणुअं तिसु तंब तिवलीग ति उण्यं तिगंभीरं ।
तिसु कालं तिसु से ति आयतं तिसुय विच्छिण्ण ।।। (समसरीरं) सभयतु संस्थान पाडावाथी से सुभद्रात्न समशरी२ पाणु तु. (भरहे वासंमि सम्व महिलपहाणं) भरत क्षेत्रमा मे २न समस्त महिनी ये
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #841
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ०३वक्षस्कारः सू०२५ नमीबिनमीनामानौ विधाधरराज्ञःविजयवर्णन ८२९ हिअयरमणमणहरि' सुंदरस्तनजघनवरकरचरण नयनसिरसिनदशनजनहृदयरमणमनोहरीम्, तत्र सुन्दरं मनोहरम् स्तनजघनवरकरचरणनयनं यस्याः सा तथा शिरसि जायन्ते ये ते शिरसिजाः केशाः दशनाः दन्तास्तैः जनहृदयरमणीं द्रष्टुपुरुषचित्तप्रसन्नकरी अतएव मनोहरो चित्तहारिका पश्चात् कर्मवारयः एवंभूता या सा तथा ताम् तथा'सिंगारागार जाव जुत्तोवयारकुसलं' श्रृङ्गारागार यावद् युक्तोपचारकुशलाम् अत्र यावत्पदात् श्रृङ्गारागारचारवेषां सङ्गतगतहसित भणितचेष्टितविलाससललितसंलापनिपुणामिति संग्राह्यम् तथा च शङ्गारागारचारवेषाम् शृङ्गारस्य प्रथमरसस्यागारं गृहमिव चारुः सुन्दरो वेषो यस्याः सा तथा ताम्, तथा सङ्गताः उचिताःगतहसितभणितचेष्टितविलासाः यस्याः सा तथा ताम् तत्र गतं गमनं हसितं स्मितं भणितं वाणी चेष्टितं च नेत्रपेष्टा तथा सह ललितेन प्रसन्नतया ये संलापाः परस्परभाषणलक्षणास्तेषु निपुणा या सा तथा ताम, तथा युक्तोपचारकुशलाम् युक्तः-संगताः ये उपचाराः लोकब्यवाहारास्तेषु कुशलानिपुणा या सा तथा ताम् तथा 'अमरवहूणं सुरूवं रूवेणं अणुहरंती' अमरवधूनां देवाङ्गनानां सुरूपं सौन्दर्य रूपेण निजेन अनुहरन्तीम् अनुकुर्वन्तीम् तथा के बीच में प्रधान रत्न था. ( सुन्दरथणजघणवरकर चलणणयणसिरसिजदसणजणहिअयरमणहरि) इसके स्तन, जघन, एवं कर द्वय ये सब सुन्दर थे. दोनों चरण बड़े ही मनोज्ञ थे. नेत्र दोनों बहुत अधिक लुभावने वाले थे. मस्तक के केश एवं दन्तपङक्ति द्रष्ट पुरुष के चित्त को आनन्दकारी थे, अतः यह सुभद्रारत्न बड़ा हो मनोहर था. ( सिंगारागार जाव जुत्तोवयारकुसलं ) इसका सुन्दर वेष प्रथमरसरूप शृङ्गार ही का घर था. यावत् संगत लोक व्यवहारो में यह सुभद्रारत्न बहुत ही अधिक कुशलता पूर्ण था. यहां यावत्पद से- "चारुवेषां, संगतगतहसितभणितचेष्टितविलाससललितसंलापनिपुणाम्" इन पदों का ग्रहण हुआ है. इनकी व्याख्या इस प्रकार से है- इसका गमन, इसका हास्य, इसको मुस्क्यान, इसका बोलना, इसको वाणी, इसका चेष्टित-नेत्र चेष्टा, और प्रसन्नता पूर्वक किये आलाप ये सब ही अनोखे थे. अर्थात् यह सुभद्रारत्न. इन सब गमनादिरूप कार्यों में बहुत ही उत्तमतालिये. हुए था (अमरवणं सुरूवरू वेणं प्रधान २त्न तु. (सुंदरथणजघनयरकरचलण णयणसिरसिजदसण जणहिअयरमण मणहरि) એના સ્તને, જઘન અને કરદ્વય એ સેવે સુંદર હતા. અને ચરણે ખૂબજ મઝા | હતા. બને નેત્રો અતીવ આકર્ષક હતા. મસ્તકના વાળ અને દંત પંક્િત દષ્ટ પુરુષના ચિત્તને मान सायना इतi. 20 प्रमाणे मे सुभद्रारत्न मती भनाई२ हेतु (सिंगारागार जाव जुत्तोवयारकुसल) मेने! सुह२ वे५ प्रथम २४ ३५ श्रृंगारनु घ२ हेतु यावत् समतas व्यवहारमा से सुभद्रारत्न सतीशणता पुणतु. ही यावत् ५४थी "चारवेषां, संगतगतहसितभणित, चेष्टितविलाससललितसंलापनिपुणाम् ) से पहनु असा यु छ. પદની વ્યાખ્યા આ પ્રમાણે છે-એ સુભદ્રાસ્ત્રીરત્ન નું ગમન, હાસ્ય, મુસકાન, બોલવું, આ વાણી, ચેષ્ટિત, નેત્ર-ચેષ્ટા અને પ્રસન્નતાપૂર્વક કરવામાં આવેલા આલાપ એ સર્વે અદ્ભુત હતાં. એટલે કે એ સુભદ્રારત્ન એ સર્વે ગમનાદિક રૂપ કાર્યોમાં અતી ઉત્તમતા યુફત હતું
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #842
--------------------------------------------------------------------------
________________
८३०
_ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे 'मुभदंभईमि जोवणे वट्टमाणिं इत्थीरयणं' भद्रे कल्याणकारिणी यौवने वर्तमानां सुभद्रां तत् नामकं स्त्रीरत्नम् विनमिः गृह्णाति 'नमीअ रयणाणि अ कडगाणि य तुडियाणि य गेण्हइ' नमिश्च रत्नानि च कटकानि च त्रुटिकानि च गृह्णाति एतत्पदस्यार्थः प्राक्कथित एवेत्यलं पुनरुपादानेन गिण्हित्ता' गृहीत्वा 'ताए उक्किट्ठाए तुरियाए जाव उद्धयाए विज्जाहरगईए जेणेव भरहे राया तेणेव उवागच्छंति' तया उत्कृष्टया त्वरितया यावदुद्धतया विद्याधरगत्या यत्रैव भरतो राजा तत्रैव द्वौ उपागच्छतः तत्र तया उत्कृष्टया उत्कर्ष युक्तया त्वरया आकुलया न स्वाभाविन्या यावत्पदात् चपलया अतिवेगेन चण्डया प्रबलया रौद्रया अत्युत्कर्षयोगेन सिंहया सिंहसदृशदाढर्य सिंहसदृशपराक्रमशालि गत्या उद्भूतया दतिशयेन जयिन्या विपक्षजेतृत्वेन छकया निपुणया दिव्यया विद्याधरगत्या उतरश्रेण्याधिपति दक्षिणश्रेण्याधिपती विनमोनमी यत्रय भरतो राजा तत्रैव उपागच्छतः 'उवाच्छित्ता' उपागत्य 'अंतलिक्खपडिवण्णा सखिखिणीयाइं जाव जएणं अणहरती सुभदं भमि जोव्वणे वट्टमाणि इत्थीरयणं, णमीय रयणाणि य कडगाणि य. तुडियाणि य गेण्डइ) यह अपने रूप से देवाङ्गनाओं के सौन्दर्य का अनुकरण करता था. ऐसे विशेषणों से विशिष्ट तथा भद्र-कल्याणकारी-यौवन में स्थित ऐसे स्त्रीरत्नरूप सुभद्रारत्न को विनमिने लिया
और नमिने अनेकरत्नों को कटकों को और त्रुटिकों को लिया (गिहि ता जेणेव भरहे राया, तेणेव उवागच्छई) इन सबको लेकर फिर वे जहां पर भरतमहाराजा थे वहां पर आये. (ताए उक्किट्ठाए तुरियाए जाव उद्भूयाए विज्जाहरगईए) आते समय बे साधारणगति से नहीं चले किन्तु उत्कृष्ट गति से ही चले. वह-उनकी उत्कृष्ट गति भी ऐसी थी कि जिसमें त्वरा-भरी हुई थी. शीघ्रता से युक्त थी. इससे उन्होंने मार्ग में कहीं पर भी विश्राम नहीं किया. त्वरा युक्त होने पर भी वह ऐसी नहीं थी. कि जिसमें अनुद्धतता हो किन्तु उद्धृतता से छलांगों से - वह यक्त थी अतः जैसी विद्याधरों की गति होती है. इसी प्रकार की गति से चलकर वे भरत (अमरवण सुरूवं रवेणं अणुहरंतों सुभदं भमि जोव्वणे वट्ठमाणिं इत्थीरयण, णमीय रयणाणि य कडगाणि य तुडियाणि य गेण्हइ) से सुलद्रातील ३५मा हेवांगना माना સૌંદર્યનું અનુકરણ કરનાર હતું. એવા વિશેષણોથી વિશિષ્ટ તેમજ ભદ્ર-કલ્યાણકારી યૌવનમાં સ્થિત એવા સ્ત્રી-રત્નરૂપ સુભદ્રારત્નને વિનમિએ સાથે લીધું અને નમિએ અનેક રને,
ने मन निसीयi. (गिण्हित्ता जेणेव भरहे राया तेणेव उवागच्छद) से सपने सन पछी तमा नयi HRA २१ ता त्यो गया. (ताए उक्किट्ठाए तुरियाए जाव उधू याए विज्जाहरगईए) ति मत तमामे साधारण गतिथी गमन ४यु नहि RSave તિથી ગમન કર્યું તે તેમની ઉત્કૃષ્ટ ગતિ પણ એવી હતી કે જેમાં ત્વરા હતી, શીવ્રતા હતી. એથી તેમણે માગ માં કોઈ પણ સ્થાને વિશ્રામ લીધે નહિ. ત્વરા યુતિ હોવા છતાં તે એવી નહોતી કે જેમાં અનુદ્ધતતા હોય પણ ઉદ્ધુતતાથી છલંગથી–તે યુકત હતી. આ પ્રમાણે જેવી વિદ્યાધરની ગતિ હોય છે, એવી જ ગતિથી ચાલીને તેઓ ભરતરાજાની પાસે गया. मी यापत् ५४थी "चपलया चण्डया, रोइया, सिंहया, जयिन्या" से विशेषणोनु'
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #843
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ ०३वक्षस्कारः सू०२५ नमोबिनमीनामानौ विधाधरराज्ञःविजयवर्णन ८३१ विजएणं वद्धाविति' तत्र अन्तरिक्षप्रतिपन्नौ गगनस्थितौ विनमी नमी सकिंकिणीकानि क्षुद्रघण्टिका युक्तानि यावत्पादात् पञ्चवर्णानि शुक्ल नीलपीतरक्तहरितपञ्चवर्णमिश्रितानि वस्त्राणि प्रवराणि परिहितौ धारितवन्तौ जयेन विजयेन जयविजयशब्दाभ्यां वर्द्धयतः 'वद्धावित्ता एवं क्यासी' पद्धयित्वा एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादिष्टाम् उक्तवन्तौ किमुक्तवन्तावित्याह-'अभिजिएणं देवाणुप्पिया ! जाव अम्हे देवाणुप्पियाणं आणत्तिकिंकरा इति कटु तं पडिच्छंतु णं देवाणुप्पिया ! अम्हं इमं जाव विणमी इत्थीरयणं णमी रयणाणि समप्पेइ' अभिजितं स्ववशे कृतं खलु भो देवानुप्रियाः ! यावत्पदात् सवै राजा के पास आये. यहां यावत्पद से "चपलया चण्डया, रोइया सिंहया जयिन्या" इन विशेषणां का ग्रहण हुआ है. (उवागच्छित्ता अंतलिक्खपडिवन्ना सखिखिणीयाई जाव जरणं विजएणं वद्धाति) वहां आकर वे नोचे नहीं उतरे किन्तु आकाश में हो वे ठहर रहे. जिन वस्त्रों को ये उस समय धारण किये हुए आये थे वे वस्त्र उनके क्षुद्र धंटिकाओं से युक्त थे. और पांचोवर्णों से-शुक्ल, नील, पीतरक्त और हरित इन पांच प्रकार के रंगों से-रंगे हुए थे. अतएव प्रवर-श्रेष्ठ थे. आकाश में ठहरे हुए ही इन विनमि और नमिने भरत को जय विजय शब्दों से बधाया (वद्धावित्त। एवं वयासी) और ववाकर-वधाई देकर फिर इस प्रकार से कहा(अभिजिएणं देवाणुप्पिया ! जाव अम्हे देवाणुप्पियाणं आणत्ति किंकरा इति कटूटु तं पडिच्छंतु णं देवाणुप्पिया ! अहं इमं जाव विणमो इत्थीरयणं णमी रयणाणि समप्पेइ) हे देवानुप्रिय ! आपने विजय प्राप्त कर लिया है. यहां आगत यावत्पद मागधगम को वक्तव्यता प्रकट करता है. इसलिये मागध प्रकरण में जो कहा गया है वह सब यहां पर कह लेना चाहिये. इस प्रकार से हम आपके आज्ञप्ति किंकर है" कहकर फिर उन्होंने ऐसा कहाकि हे देवानुप्रिय ! आप हमारो इस भेंट को स्वीकार करें इस प्रकार कह कर विनमि ने स्त्रीरत्न को और नमिने रत्नादिको अहए थयुं छे. (उवागच्छित्ता अंतलिक्खपडिवन्ना सखिखिणोयाई जाव जएणं विजएणं पद्धाति) त्यां पहायाने तसा नाय तो नहीं Air स्थि२ २घा. २ पखाने તેમણે તે વખતે ધારણ કરેલાં હતાં, તે વ શુદ્રઘટિકાઓથી યુક્ત હતાં. અને પાંચ વણથી-સુફલ, નીલ, પીત-રક્ત અને હરિત એ પાંચ પ્રકારના રંગથી રંગેલાં હતાં. એથી એ વચ્ચે એક હતાં. આકાશમાં સ્થિર રહીને જ એ વિનમિ અને નમએ ભરત મહારાજને नय-विश्य शहाथी धामणी मावी. (वद्धावित्ता एवं वयासी) अन धामी मापी ने पछी । प्रभाए। बु. (अभिजिएणं देवाणुपिया ! जाव अम्हे देवाणुपियाणं आणत्तिकिंकरा इति कटु तं पडिच्छतु णं देवाणुप्पिया! अम्हं इमं जाव विणमी इत्थीरयणं णमी रयणाणि समप्पेइ ) हेवानुप्रिय ! मा५श्री. वि प्रात छ. ही भावना યાવતુ પદથી માગધ ગમની વકતવ્યતા પ્રકટ કરવામાં આવી છે, એથી માગધ પ્રકરણ જે કહેવામાં આવ્યું છે તે બધું અહીં કહેવું જોઈએ. આ પ્રમાણે અમે આપશ્રીના આજ્ઞપ્તિ કિંકરે આજ્ઞા પાલક છીએ. આ પ્રમાણે કહીને પછી તેમણે આ પ્રમાણે કહ્યું કે હે દેવાનુપ્રિય! આપશ્રી અમારી આ ભેટને સ્વીકારે. આ પ્રમાણે કહીને વિનમિએ સ્ત્રી-રત્ન અને
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #844
--------------------------------------------------------------------------
________________
८३२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
मागधगमवद् वाच्यम् 'नवरं उत्तरेणं चुल्लहिमवंतमेराए' उत्तरतः क्षुद्र हिमवद्विरिमर्यादम् इति 'अम्हे णं देवाणुप्पियाणं विसयवासिणोत्ति' आवां देवानुप्रियाणाम् आज्ञप्तिकिङ्कराविति कृत्वा तत्प्रतीच्छन्तुअङ्गीकुर्वन्तु खलु देवानुप्रियाः ! अस्माकमिदं यावत्पदात् एतद्रूपं प्रीतिदानमिति कृत्वा विनमिः उत्तर श्रेण्याधिपतिः स्त्रीरत्नं समर्पयति नमिः दक्षिणश्रेण्याधिपतिः विविधप्रकाराणि रत्नानि तस्मै राज्ञे उपहाररूपेण ददातीत्यर्थः 'तए णं से भरहे राया जाव पडिविसज्जेइ' ततः स्त्रीरत्न -रत्नसमर्पणानन्तरं खलु स भरतो राजा यावत् पदात् प्रीतिदानग्रहणसत्कारसम्मानादि ग्राहम् प्रतिविसर्जयति तौ विनमि नमी स्वस्व गृहगमनाय आदिशति 'पडिविसज्जिता ' तौ विद्याधराधिपौ प्रतिविसृज्य आदिश्य 'पोसह सालाओ पडिणिक्खमइ, पडिणिक्खमित्ता मज्जणवरं अणुष्पविसइ' स भरतो राना पौषधशा लातः प्रतिनिष्क्रामति निर्गच्छति प्रतिनिष्क्रम्य निर्गत्य मज्जनगृह स्नानगृहम् अनुप्रविशति 'अणुपविसित्ता' मज्जनगृहम् अनुप्रविश्य स्नानविधिः पूर्णोऽत्रवाच्यः, ततः 'भोयणमंडवे को भरत राजा के लिये भेंट में दे दिया (नवरं उत्तरेणं चुल्लहिमवंतमेराए अम्हे देवाणुपियाणं विसयवासिणोत्ति) भेंट देने के साथ २ उन्होंने" हम दोनों क्षुद्रहिमवत्पर्वत की हद में आगत उत्तरश्रेणिके अधिपति विनमि और नमि विद्याधराधिपति हैं और अब आपके ही देश के निवासी बन चुके है" इस प्रकार से अपना परिचयादया. (तएण से भरहे राया जाव पडिविसज्जेइ) इस प्रकार उनके द्वारा भेट में प्रदत्त स्त्रीरत्न एवं रत्नादिक को स्वीकार करके भरत राजा ने उनका सत्कार किया और सम्मान किया बाद में उन्हें अपने अपने स्थान पर जाने का आदेश दे दिया (पडिविसज्जिता पोसहसालाओ पडिणिक्खमइ) इस प्रकार उन्हें विसर्जित करके भरत राजा पौषधशाला से बाहर निकले ( पडिणिक्खमित्ता मज्जणघरं अणुप्पविसइ) बाहर निकल कर वे स्नान घर में गये. (अणुपविसित्ता भोयणमंडवे जाव णमि विनिर्माणं विज्जाहरराईणं अट्ठाहिय महामहिमा ) वहां पहुँच कर उन्होंने स्नान किया यहां पर स्नानविधि का पूर्णरूप से वर्णन कर लेना चाहिये.
नभि रत्नाहिओ लरत राम ने लेटमां माध्यां (नवरं उत्तरेण चुल्लहिमवंतमेरा अम्हे देवाणुपिया णं विसयवासिणोत्ति) लेट आपवानी साथ-साथै तेभो "अमेजन्ने क्षुद्रांsમવપર્યંતની સીમામાં આવેલા ઉત્તર શ્રેણિના અધિપતિ વિનમિ અને નમિ વિદ્યાધરાધિપતિ એછીએ અને હવે અમે આપશ્રીના દેશના જ નિવાસી થઇ ગયા છીએ “આ પ્રમાણે पोतानी भोजभाशु आयी. (तरण से भरहे राया जाव पडिविसज्जेइ ) था प्रभा तेभना વડે ભેટમાં પ્રદત સ્ત્રીરત્ન તેમજ રત્નાદિક ને સ્વીકારી ને ભરત મહારાજાએ તે બન્નેનો સત્કાર કર્યાં અને તેએ બન્નેનુ સન્માન કર્યું. ત્યાર બાદ તેને પાત-પેાતાના સ્થાને भवानो राम खे आहेश याच्ये (पडिविसज्जित्ता पोसहसालाओ पडिणिक्खमई) मा प्रभा તે બન્નેને વિસર્જિતકકરીને ભરત રાજા पौषध शाणा भांथी महार नीउज्यो. (पंडिनिमित्ता मज्झणधरं अणुष्पविसइ) महार नीजी ने ते रामस्नान धरमां गये. (अणुप विसित्ता भोयणमंडवे जाव णामि विनिमीणं विज्जाहरराईणं अट्ठाहिय महामहिमा)
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #845
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका ४०३वक्षस्कारः सू०२५ नमोबिनमीनामानौ विधाधरराज्ञःविजयवर्णन ८३३ जाव नामिविनमीणं विज्जाहरराईणं अवाहिय महामहिमा' ततो भोजनमण्डपे पारण वाच्यम् यावच्छवादेव श्रेणिप्रश्रेणिशब्दनम् अष्टाहिकाकरणाज्ञापनमिति ततः नमिविनम्यो विद्याधरराज्ञोरष्टाहिकां महामहिमां कुर्वन्तीति आज्ञां च राजे भरताय प्रत्यर्पयन्तीति बोध्यम् 'तए से दिव्बे चक्करयणे आउघरसालाओ पडिणिक्खमइ जाव उत्तपुरस्थिम दिसिं गंगादेवीभवणाभिमुहे पयाए यावि होत्था' ततः नमिविनमिसाधनानन्तरं खलु तदिव्यं चक्ररत्नम् आयुधगृहशालातः प्रतिनिष्क्रामति निर्गच्छतीत्यादिकं प्राग्वत् यावत्पदादवसे यम् अयं विशेषः उत्तरपौरस्त्यां दिशम् ईशानदिशं वैताढयतो गङ्गादेवी भवनाभिमुखं गच्छतः ईशानकोणगमनस्य ऋजुमार्गत्वात् गङ्गादेवी भवनाभिमुखं प्रयातं चाप्यभवत् 'सच्चेव सव्वा सिंधुक्त्तव्यया जाव नवरं कुंभट्ठसहस्सं रयणचितं णाणामणिकणगरयणभत्तिचित्ताणि य दुवे कणगसीहासणाई सेसं तं चेव जाव महिमति' सैव फिर वहां से वे भोजन मंडप में गये. वहां उन्होंने पारणा को यहां यावत् शब्द से इस कथनका संग्रह हुआ जानना चाहिए- कि फिर उन्होने श्रेणी प्रश्रेणो जनों को बुलाय उन्हें आठ दिन तक लगातार महामहोत्सव करने की आज्ञा दी. उन्होंने भरत राजा की आज्ञा से नमिविनमिविधाधर राजाओं के विजयोपलक्ष्य में आठ दिन तक ठाठ वाटसे महोत्सव किया और उस महोत्सव के पूर्णरूप से संपादन हो जाने की खबर राजा को कर दी" (तए णं से दिव्वे चक्कर यणे आउहधरसालाओ पडिणिक्खमई) इसके बाद वह चक्ररत्न आयुधगृहशाला से बाहर निकला (जाव उतरपुरस्थिमं दिसि गंगादेवीभवणाभिमुहे पयाए यावि होत्था) और यावत् वह इशानदिशा में गंगा देवी के भवन को ओर चला. क्योंकि वैताढय से गङ्गादेवी के भवन की ओर जाने वाले को ईशान दिशा में जाने का मार्ग सरल है. (सच्चेव सव्वा सिंधुवतव्वया जाव नवरं कुंभद्रसहरसं रयणचित्तं णाणामणिकणगरयणभत्तिचित्ताणि य दुवे कणगसीहासणाई सेसं तं चेव जाव महिमति) वही पूर्वोक्त समस्त सिन्धु प्रकरण में कहो गइ वक्तव्यता अब यहां पर कह लेनी चाहिये. परन्तु
ત્યાં પહોંચીને તેમણે સ્નાન કર્યું અહીં સ્નાનવિધિનું સંપૂર્ણ રૂપમાં વર્ણન કરવું જોઈએ. પછી તે ત્યાંથી ભેજન મંડપમાં ગયા. ત્યાં તેમણે પારણા કર્યા. અહીં યાવત શબદથી એ કથન સંગૃહીત થયેલ છે. કે પછી તેમણે શ્રેણી–પ્રશ્રેણી જનેને બોલાવ્યા અને આઠ દિવસ સુધી સતત મહામહોત્સવ કરવાની તેમને આજ્ઞા આપી. તેમણે ભરત મહારાજાની આજ્ઞાથી નમિ-વિનમિ વિદ્યાધર રાજાઓ ઉપર વિજય મેળવ્યું તે વિજયપલક્ષ્યમાં આઠ દિવસ સુધી ઠાઠ માઠથી મહોત્સવ કર્યો અને તે મહત્સવ પૂર્ણ રૂપે સંપાદિત થયો છે એની सूचना २०ने मापी (तरण से दिवे चक्करयणे आउघरमालाओ पडिणिक्खमई) त्यार माह त य२न मायुध लामाथी महा२ नीयु. (जाव उत्तरपुरस्थिमं दिसि गंगा देवी भवणाभिमुहे पयाए यावि होत्था) सने यापत् तेशान हशमा जवाना ભવનની તરફ રવાના થયું કે મને વૈતાદ્રયથી ગંગાદેવીના ભવન તરફ જનારાને ઈશાન દિશામાં
2 धारे सर ५ छे. (सच्चेव सव्वा सिंधु वत्तम्वया जाव नवरं कुंभट्ठसहस्से रयणचित णाणामणिकणगरयण भति चित्ताणि य दुवे कणगसीहासणाईसेर्स तं व
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #846
--------------------------------------------------------------------------
________________
८३४
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे सर्वा सिन्धुवक्तव्यता सिन्धुदेवी वक्तव्यता गङ्गाभिलापेन विज्ञेया इयं च वक्तव्यता अस्मिन्नेव तृतीयवक्षस्कारे एकादशसूत्रे विशेषरूपेण द्रष्टव्या यावत्प्रीतिदानमिति गम्यम्, तात्पर्यन्तं वाच्यं नवरम् अयं विशेष:-कुम्भाष्टसहस्रं कुम्भानाम् अष्टोत्तरसहस्रं अष्टोतरं सहस्रं कुम्भं रत्नचित्रं रत्नविचित्रम्, नानामणिकनकरत्नभक्तिचित्रे च-नानामणिकनकरत्नमयी भक्तिः-विच्छित्तिः तया चित्र विचित्रे च द्वे कनकसिंहासने शेषं माभृतग्रहणसन्मानदानादिकं तथैव पूर्ववदेव यायदष्टाहिका महामहिमेति बोध्यम् ।।सू. २५॥
अथाग्रतो दिग्यात्रामाह-'तएणं से दिव्वे' इत्यादि। मूलम् -तए णं से दिव्वे चक्करयणे गंगाए देवीए अट्ठाहियाए महामहिमाए निव्वत्ताए समाणीए आउहघरसालाओ पडिणिक्खमइ पडिणिक्पमित्ता जाव गंगाए महाणईए पच्चत्थिमिल्लेणं कूलेणं दाहिणदिसि खडप्पवायगुहाभिमुहे पयाए यावि होत्था, त एणं से भरहे राया जाव जेणेव खंडप्पवायगुहा तेणेव उवागच्छइ उवागच्छिता सव्वा कयमालकवत्तव्वया णेयव्वा णवरिणट्टमालगे देवे पीतिदाणं से अलंकारिअ भंडं कडगाणि य सेसं सव्वं तहेव जाव अट्ठाहिया महामहिमा। तए णं से भरहे सिंधु के स्थान में गङ्गा पद लगाकर अभिलाप करना चाहिये. यह वक्तव्यता इसी ग्रन्थ में तृतीय वक्षस्कार के ११ वें सूत्र में विशेषरूप से प्रीतिदान पर्यन्त कही गई है-सो वही प्रीतिदान पर्यन्त को वक्तव्यता यहां पर भी समझलेनी चाहिये. हां उस वक्तव्यता से जो इस वक्तव्यता में अन्तर हैं वह ऐसा है कि गंगा देवी ने भरत नरेश के लिये भेट में १००८ कुम्भ जो रत्नों से विचित्र हो रहे थे. दिये तथा अनेक मणियों से एवं कनक तथा रत्नों से जिनमें रचना हो रही है. ऐसे दो कनक सिंहासन दिये. बाकी का ओर सब कथन प्राभृत का स्वीकार करना सम्मान करना आदिरूप जो है वह सब आठ दिन के महोत्सव पर्यन्त जैप्ता पहिले कहा गया है वैसा हो है । ॥सू.२५।। जाव महिमत्ति) पूर्वाश्त सिधु ५४२ मा १४तव्यता हवामां मावा छे ते माही हवी જોઈએ. પણ અહી સિંધુના સ્થાને ગંગાપદ લગાડી ને અભિલાપ કરે જોઈએ. એ વકૃતવ્યતા આ જ ગ્રન્થમાં તૃતીય વક્ષસ્કારમાં ૧૧ માં સૂત્રમાં વિશેષ રૂપ માંથી પ્રીતિ દાન સુધી કહેવામાં આવી છે. તે પ્રીતિદાન સુધીની વતવ્યતા અહીં પણ જાણી લેવી જોઈએ. તે વતવ્યતા અને આ વક્તવ્યતામાં અંતર આ પ્રમાણે છે કે ગંગાદેવીએ ભરત નરેશ માટે ભેટમાં ૧૦૦૮ કુંભે કે જેઓ રત્નથી વિચિત્ર પ્રતીત થતા હતા, આવ્યા તેમજ અનેક માણિઓ. થી, કનક તથા રત્નોથી જેમનામાં રચના થઈ રહી છે, એવા બે કનક સિંહાસન આવ્યાં. શેષ સવ કથન પ્રાભૃત (ભેટ) સ્વીકાર કરવી, સન્માન કરવું વગેરે છે તે સર્વ આઠ દિવસ મહેસવ સુધીનું કથન પહેલાં પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છેઅહીં પણ તે પ્રમાણે જ સમજી લેવું જોઈએ. સૂરપાળ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #847
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ०३वक्षस्कारः सू० २६ भरतराज्ञः दिग्यात्रावर्णनम्
८३५ राया णट्टमालगस्स देवस्स अट्ठाहियाए महामहिमाए णिवत्ताए समाणीए सुसेणं सेणावई सदावेइ सदावित्ता जाव सिंधुगमो णेयव्वो जाव गंगाए महाणईए पुरथिमिल्लं णिक्खुडं सगंगासागरगिरिमेरागं समविसमणिक्खुडाणि य ओअवेइ ओअवित्ता अग्गाणि वराणि रयणाणि पडिच्छइ पडिच्छित्ता जेणेव गंगा महाणई तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता दोच्चंपि सखंधावाखले गंगामहाणई विमलजलतुंगवीइं णावाभूएणं चम्मरयणेणं उत्तरइ उत्तरित्ता जेणेव भरहस्स रण्णो विजयसंधोवारनिवेसे जेणेव बाहिरिया उव्वट्ठाणसाला तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता आभिसेक्काओ हत्थिरयणाओ पच्चोरहइ पच्चोरुहिता अग्गाइं वराई स्यणाई गहाय जेणेव भरहे राया तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता करयलपरिग्गहियं जाव अंजलिं कटु भरहं रायं जएणं विजएणं वद्धावेइ वद्धावित्ता, अग्गाइं वराई श्यणाई उवणेइ । तए णं से भरहे राया सुसेणस्स सेणावइस्स अग्गाई वराई रय गाइं पडिच्छई पडिच्छित्ता सुसेणं सेणावई सक्कारेइ सम्माणेइ सक्कारित्ता सम्माणित्ता पडिविसज्जेइ । तए णं से सुसेणे सेणावई भरहस्स रण्णो सेसंपि तहेव जाव विहरइ, तए णं से भरहे राया अण्णया कयाइ सुसेणं सेणावइरयणं सदावेई सदावित्ता एवं वयासी गच्छण्णं भो देवाणुप्पिया ! खंडगप्पवायगुहाए उत्तरिल्लस्स दुवारस्स कवाडे विहांडेइ विहाडित्ता जहा तिमिसगुहाए तहा भाणियव्वं जाव पियं मे भवउ, सेसं तहेव जाव भरहो उत्तरिल्लेणं दुवारेणं अईइ, ससिव्व मेहंधयारनिवहं तहेव पविसंतो मंडलाइं आलिहइ, तीसेणं खड्गप्पवायगुहाए बहुमज्झदेसभाए जाव उम्मग्गणिमग्गजलाओ णामं दुवे महाणईओ तहेव नवरं पच्चस्थिमिल्लाओ कडगाओ पबूढाओ समाणीओ पुरथिमेणं गंगं महाणई समप्पेंति सेसं तहेव णवरि पच्चथिमिल्लेण कूलेणं गंगाए संकमवत्तव्यया तहेव त्ति, तएणं खडगप्पवायगुहाए दाहिणिल्लस्स दुवारस्स कवाडा सयमेव महया महया कांचाखं करेमाणा करेमाणा सरसर स्सगाई ठाणाई पच्चोसक्कि
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #848
--------------------------------------------------------------------------
________________
८३६
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
त्था, तरणं से भरहे राया चक्करयणदेसियमग्गे जाव खंडप्पवाय गुहाओ दक्खिपिल्लेणं दारेण णी णेइ ससिव्व मे हंधयारनिवहाओ ||मू०२६||
छाया - ततः खलु तद्दिव्यं चक्ररत्नं गङ्गाया देव्याः अष्टाहिकायां महामहिमायां निवृत्तायां सत्याम् आयुधगृहशालातः प्रतिनिष्क्रामति प्रतिनिष्क्रम्य यावद् गङ्गायाः महानद्याः पश्चिमे कूले दक्षिणदिशि खण्डप्रपातगूहाभिमुखं प्रयातं चाप्यभवत्, ततः खलु स भरतो राजा यावत् यत्रैव खण्डप्रपातगुहा तत्रैव उपागच्छति उपागत्य सर्वा कृतमालवक्तव्यता नेतव्या नवरं नाटयमालको नृत्तमालको वा देवः प्रीतिदान तस्य अलाङ्कारिकभाण्डं कटकानि च शेषं सर्वं तथैव यावत् अष्टाहिका महामहिम | | ततः खलु स भरतो राजा नाव्यमालकस्य नृत्तमालकस्य वा देवस्य अष्टाहिकायां महामहिमायां निवृत्तायां सत्यां सुषेणं सेनापति शब्दयति शब्दयित्वा यावत् सिन्धुगमो नेतव्यः, यावद् गङ्गायाः महानयाः पौरस्त्यं निष्कुटं सगङ्गासागर गिरिमर्यादं समविषमनिष्कुटानि च ओअवेति साधयति साधयित्वा अम्याणि वराणि रत्नानि प्रतीच्छति प्रतीष्य, यत्रैव गङ्गामहानदी तत्रैव उपागच्छति उपागत्य द्वितीय मपि सस्कन्धावारबलः गङ्गामहानदी विमलजलतुङ्गवीचि नौभूतेन चर्मरत्नेन उतरति, उत्तीर्य यत्रैव भरतस्य राज्ञो विजयस्कन्धावारनिवेशो यत्रैव बाह्या उपस्थानशाला तत्रैब उपागच्छति उपागत्य अभ्याणि वराणि रत्नानि गृहीत्वा यत्रैव भरतो राजा तत्रैव उपागच्छति उपागत्य करतलपरिगृहीतं यावदञ्जलिं कृत्वा भरतं राजानं जयेन विजयेन वर्द्धयति वर्द्धयित्वा अम्याणि वराणि रत्नानि उपनयति, ततः खलु स भरतो राजा सुषेणस्य सेनापतेः अद्रयाणी वराणि रत्नानि प्रतोच्छति प्रतीष्य सुषेणं सेनापति सत्कारयति सन्मानयति सत्कार्य सन्मान्य प्रतिविसर्जयति, ततः खलु स सुषेणः सेनापतिः भरतस्य राज्ञः शेषमपि तथैव यावत् विहरति, ततः खलु स भरतो राजा अन्यदा कदाचित् सुषेणं सेनापतिरत्नं शब्दयति शब्दयित्वा एवम् अवादीत् गच्छ खलु भो देवानुप्रियः खण्डप्रपात गुहायाः औत्तराहस्य द्वारस्य कपाट विघाटय विघाटय यथा तमिस्त्रगुहायाः तथा भणितव्यं यावत् प्रियं भवतां भवतु शेषं तथैव यावत भरतः ओत्तराहेण द्वारेण गच्छति, शशीव मेघान्धकारनिवहम् तथैव प्रविशन् मण्डलानि आलिखति तस्याः खलु खण्डप्रपातगुहाया बहुमध्यदेश भागे यावत् उम्मग्ननिमग्नजले नाम्न्यौ द्वे महानद्यौ तथैव नवरं पाश्चात्यात् कटकात् प्रत्यूढे, पौरस्त्येन गङ्गां महानदीं समाप्नुतः, शेषं तथैव नवरं पाश्चात्येन कूलेन गङ्गायाः संक्रमवक्तव्यता तथैव इति ततः खलु खण्डप्रपात गुहायाः दाक्षिणात्यस्य द्वारस्य कपाटौ स्वयमेव महता महता कौवारवं कुर्वाणौ 'सरसरस्स' अनुकरणशब्दं कुर्वाणों स्वके स्थाने प्रत्यवाग्वकिषाताम् ततः स्वत्लु स भरता राजा चक्ररत्नदेशितमान यावत् खण्डप्रपातगुहातो दाक्षि जात्येन द्वारेण निरेति शशीव मेधान्धकारनिवहात् ! | सू २६ ||
टीका "तरण से दिव्वे" इत्यादि ।
'तरण से दिव्वे चक्करयणे गंगाए देवीए अट्ठाहियाए महामहिमाए णिव्वताए समाणीए आउरसालाओ पडिणिक्खमइ' ततः खलु गङ्गादेवी साधनानन्तरं खलु तद्दिव्यं
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #849
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ०३वक्षस्कारः सू० २६ भरतराक्षः दिग्यात्रावर्णनम् चक्ररत्नं गङ्गायाः तन्नाम्न्याः देव्याः अष्टाहिकायां महामहिमा पाम् उत्सवरूपायां महान् महिमा अस्ति यस्यां सा तथा तस्यां निवृत्तायां सत्याम् आयुधगृहशालात:शस्त्रागारभवनतः प्रतिनिष्क्रामति चक्ररत्न निगच्छति 'पडिणिवखाम ता' प्रतिनिष्क्रम्य निर्गत्य 'जाव गंगाए महाणईए पच्चस्थिमिल्लेणं कूले गं दाहिणदिसि खंडप्पवायगुहाभिमुहे पयाए यावि होत्था' यावत गङ्गायाः महानद्याः पाश्चात्ये पश्चिमे कूले दक्षिणदिशि खण्डप्रपातगुहाभिमुखं प्रयातं प्रस्थातुं चाप्यभवत् आसीत् अत्र यावत् अन्तरिक्षप्रतिपन्न यक्षसहसपरिवृतं दिव्यत्रुटितवाद्यविशेषशब्दसन्निनादेन आपूरयदिव अम्बरतलं चक्ररत्नमिति ग्राह्यम् 'तएणं से भरहे राया जाय जेणेव खंडप्पवायगुहा तेणेव उवागच्छई' ततः खलु स भरतो नाम महाराजा यावत्. अत्र यावत्पदात् चक्ररत्नं पश्यति दृष्ट्वा हृष्टतुष्टचित्तानन्दितः, नन्दितः प्रीतिमनाः परमसौमनस्थितः हर्षवश विसर्पद् हृदय इति, द्वादशसूत्रे अस्मिन्नेव तृतीयवक्षस्कारे इयं वक्तव्यता द्रष्टव्या सर्व तावद् वाच्यम्
'तएणं से दिव्वे चक्करयणे गंगाए देवीए अट्ठाहियाए " इत्यादि. २६॥ टीकार्थ- 'तएणं से दिव्ये चक्करयणे गंगाए देवोए अट्ठाहियाए महामहिमाए निवत्ताए समाणोए) जब गंगा देवी के विजयोपलक्ष्य में किया गया आठ दिन का महोत्सव समास हो चुका तब वह दिव्य चकरत्न 'आ उहघरमालाओ' आयुधगृह शाला से (पडिणिक्खमइ) निकला और (पडिणिक्खमित्ता जाव गंगाए महाणईए पच्चस्थिमिल्लेणं कूलेणं दाहिणदिनि खंडप्पवायगुहाभिमुहे पयाए यावि होत्था) मिलकर वह यावत् गंगा महानदोके पश्चिम कूल से होता हुआ दक्षिण दिशा में खंडप्रपात गुहा की तरफ चलने लगा यहां यावत् शब्दसे अन्तरिक्ष प्रतिपन्न यश सहस्त्र परिवृत आदिपाठ गृहीत हुआ है. (तएणं से भरहे राया जाव जेणेव खंडप्पवायगुहा तेणेव उवागच्छड) जबभरत महाराजा ने चक्ररत्न को खंडप्रपात गुहा की ओर जाते देखा तो यावत् वह भी जहां खण्डप्रपात नाम की गुफा थो. उसी ओर पहुंचा. यहां यावत्पाठ से ‘पश्यति दृष्ट्रा हष्ट तुष्ट चित्तानंदितःप्रीतिमनाः परमप्तोमनस्यितः हर्षवशविसर्पद् हृदयः " यह पाठ तृतीय वक्षस्कार में
'तपणं से दिव्वे चक्करयणे गंगाए देवीए अट्ठाहियाए ?' इत्यादि-सूत्र, २६॥
टोकार्थ-(तएणं से दिवे चक्करयणे गंगाए देवीए अट्ठाहियाए महामहिमाए नियताए समाणीए) क्यारे हेवीना विय५१क्ष्यमा आयोति माविस ने भाडोत्सव समास थ यूये। त्यारे ते हिव्य २४२न 'आउहघरसालाओ' मायुधधरशाणा मांथा (पडिणि. क्खमइ) महा२ . नीज्यु. मने (पडिणिक्खमिता जाव गंगा महाणईए पच्चथिमिल्लेण कलेणं दाहिणदिसि खड़प्पवाय गुहाभिमुखे पयाए यावि होत्था) नीजीने ते यावत् ॥ મહાનદીના પશ્ચિમ કૂલ પર થઈ ને દક્ષિણ દિશામાં ખંડ પ્રપાત ગુહા તરફ ચાલવા લાગ્યું. અહીં યાવત શબ્દથી અતરિક્ષ પ્રતિપન યક્ષ સહસ્ત્ર પરિવૃત વગેરે પાઠ ગૃહીત થયેલ છે. (तएणं से भरहे राया जाव जेणेव खंडप्पायगुहा तेणेव उवागच्छइ) न्यारे सरत राय ચક્રરત્નને ખંડ પ્રપાત ગુહા તરફ જતું જોયું તો તે પણ જ્યાં ખંડ પ્રપાત નામક ગુફા હતી. ते त२३ ५१. मी यापत पायी “पश्यति दृष्ट्वा हृष्टतुष्टचि तानन्दितः प्रोतिमनाः परमसौमनस्थितः हर्षवशविसर्पदहृदयः " ४ तृतीय पक्षा२मां भवामा
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #850
--------------------------------------------------------------------------
________________
८३८
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे यावत् खण्डप्रपातगुहाया मागच्छतीति पिण्डार्थः, ततः यत्रैव खण्डप्रपातगुहा तत्रैव उपागच्छति 'उवागच्छिता' उपागत्य 'सव्वा कयमालकवतव्वया णेयव्वा' सर्वा कृतमालवक्तव्यता तमिस्त्रागुहाधिपसुरवक्तव्यता नेतव्या ज्ञातव्या 'णवरं णट्टमालगे देवे पीइदाणं सेआलंकारियभंड कडगाणि य सेसं सव्वं तहेब जाव अढाहियमहामहिमा' नवरम् अयं विशेषः नाट यमालको देवः प्रीतिदानं 'से' तस्य अलंकारिकमाण्डम् आभरणभ्रतभाजनम्, पटकानि च शेषम् उक्तविशेषातिरिक्तं सर्वम् तथैव पूर्ववदेव सत्कारसन्मानादिकं कृतमालदेवतावद् वक्तव्यम् यावदष्टाहिका महामहिमेति 'तएणं से भरहे राया णहमालगस्स देवस्स अट्ठाहियाए महिमाए णिव्यत्ताए समाणोए मुसेणं सेणावई सदावेइ' ततः खलु स भरतो राजा नाट्यमालकस्य देवस्य अष्टाहिकायां महामहिमायां निवृत्तायां परिपूर्णायां सत्यां सुषेणं सेनापति शब्दयति आह्वयति 'सदायित्ता' शब्दजैसा कहा गया है वैसा ही यहां पर संगृहीत हुआ है (उवागच्छित्ता सव्वा कयमालगवतव्वया णेयव्वा णवरि णहमालगे देवे पीइदाणं से आलंकारियभंड कडगाणि य सेसं सव्वं तहेव अद्राहिया महा महिमा)वहां पहुंचकर उसने जो कार्य वहां पर किया वह कृतमालक देव की वक्तव्यता में जैसा कहा गया है वैसा हो यहांपर जानना चाहिये, कृतमालक देव तमिस्त्रा गुहा का अधिपति देव है. उस वक्तव्यता में और इस वक्तव्यता में यदिकोई अन्तर है. तो वह ऐसा है कि नाटयमालक देवने भरतके लिये प्रोति दान में आभरणों से भरा हुआ भाजन और कटकदिये इससे अतिरिक्त और सब अवशिष्ट कथन सत्कारसन्मान आदि करने का कृतमालक देव की तरह से ही आठदिन तक महामहोत्सव करने तक का है. (तएणं से भर हेराया णट्टमालगस्स देवस्स अट्राहिआए महिमाए णिवत्ताए समाणीए सुसेणं सेणावई सद्द।वेइ) जब नाट्य मालक देव के विजयोपलक्ष्य में कृत आठ दिन का महोत्सव समाप्त हो चुका तव भरत महाराजा ने अपने सुषेण सेनापति को बुलाया (सदावित्ता जाव सिंधुगमो गेयव्यो' बुलाकर उसने जो उससे कहा वह सब सिंधुनदी के प्रकरण सावा. प्रमाणे मात्र ५९५ सगडीत थये। छे. (उवागच्छित्ता सव्वा कयमालगवतव्वया यध्वा णवरि णमालगे देवे पीइदाणं से अलंकारियभंड़ कडगाणिय सेस सव्वं तहेव अट्ठाहिया महामहिमा) त्यां पांयी तो त्या ४ ते विषेतमाल દેવની વક્તવ્યતા પાં જેમ વર્ણવવામાં આવેલ છે તેમ અહીં પણ જાણી લેવું જોઈએ. કૃતમાલક દેવ તમિસ્રા ગુહાને અધિપતિ દેવ છે. તે વકતવ્યતામાં અને આ વક્તવ્યતામાં તકાવત આટલો જ છે કે નાયમાલક દેવે ભરત મહારાજા માટે પ્રીતિદાનમાં આભરણ થી પરિત ભાજન અને કટકો આપ્યા. એના સિવાયનું શેષ બધું કથન સત્કાર, સન્માન વગેરે કરવા અંગેનું કૃતમાલક દેવની જેમ જ આઠ દિવસ સુધી મહામહોત્સવ કરવા સુધીનું છે. (तएणं से भरहे राया णट्ठमालगस्स देवस्स अट्ठाहिआए महिमाप णिवत्ताए समाणीए सुसेणं सेणावइं सदावेइ) पारे नद५ भावना विया५४३यमा आयोजित म सि संघाना મહોત્સવ સંપૂર્ણ થઈ ચૂફર્યો ત્યારે ભારત રાજાએ પોતાના સુષેણ નામક સેનાપતિ ને લા. व्या. (सहावित्ता जाव सिंधुगमो व्वो) मातापी न तो रे ते सेनापति ने उर्जा ते
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #851
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ ०३वक्षस्कारः सू० २६ भरतराक्षः दिग्यात्रावर्णनम्
८३९ यित्वा आहृय 'जाव सिंधुगमो णेयव्वो' यावत् परिपूर्णः सिन्धुगमः नेतव्यः ज्ञातव्यः ‘एवं वपासी गच्छाहिणं भो देवाणुप्पिया ! सिंधुए' इत्यादिकः सिन्धुनदी निष्कुटसाधनपाठो गङ्गाभिलापेन नेतव्यः ग्रहीतव्यः अस्मिन्नेव वक्षस्कारे त्रयोदशसूत्रे सिन्धु नदी निष्कुटसाधनपाठो द्रष्टव्यः 'जाव गंगाए महाणईए पुरथिमिल्ल णिक्खुडं सगंगासागरगिरिमेरागं समविसमणिक्खुडाणि य ओअवेइ' यावत् गङ्गाया महानद्याः पौरस्त्यं पूर्वदिग्यर्ति निष्कुटं कोणस्थितभरतक्षेत्रखण्डरूपम् इदं च कैविभाजकैः विभकमित्याह सगंगासागरनिरिमर्यादम्, तत्र पश्चिमतः गङ्गाः पूर्वतः सागरः दक्षिणतः गिरिः वैतादयगिरिः उत्तरतश्च क्षुद्रहिमवद् गिरिः एतैः कृता या मर्यादा विभागरूपाः तया सह वर्तते यत्त तथा, एतैः कृतविभागमित्यर्थः 'समविसमणिक्खुडाणि य' समविषमनिष्कुटानि च, तत्र समानि च समभूमिभागवर्तीनि विपामाणि च दुर्गभूमिभागवर्तीनि यानि निष्कुटानि अवान्तरक्षेत्रखण्डरूपाणि तानि तथा 'ओअवेहि साधय तत्र प्रयाणं कृत्वा विजयं कुरू 'ओभवेत्ता' साधित्वा विजित्य 'अग्गाणि वराणि रयणाणि पडिच्छेहि' अग्रयाणि अग्रेगण्याणि वराणि श्रेष्ठानि रत्नानि स्वस्वजातौ उत्कृष्टवस्तूनि प्रतीच्छ गृहाण 'तए णं से सेणावई जेणेव गंगामहाणई तेणेव उवागच्छई' ततः खलु स सेनापतिः सुषेण नामकः यत्रैव गङ्गा महानदी तत्रैव उपागच्छति उवागच्छित्ता' उपागत्य'दोच्चंपि सक्खंधामें जैसा कहा गया है. वैसा ही जानना चाहिये, परन्तु यहां वह प्रकरण सिन्धु नदी के स्थान में गङ्गा शब्द को जोड़कर कहा जावेगा-जैसे "गच्छाहि णं भी देवाणुप्पिया !'' हे देवानुप्रिय ! सुषेण ! तुम जाओ और गंगामहानदोके 'पुरथिमिल्लं णिक्खुडं सगंगासागागिरिमेराग समन विसमणिक्खुडाणि य ओअवेहि "। पूर्वदिग्वर्ती निष्कुट-भरत क्षेत्र को-जो कि पश्चिम में गङ्गासे पूर्व में समुद्र से दक्षिण में वैताव्यगिरि से और उत्तर में क्षुद्र हिमवत्पर्वत से विभक्त हुआ है. उसे साधो और उसके सम विषमरूप जो अवान्तर क्षेत्र खंड है. उन्हें साधो अपने वश में करों और उन्हें वश में करके वहां से प्राप्त अपनो अपनी जाति में उत्कृष्ट वस्तुओं को प्रीतिदान में प्राप्त करो. (तए णं से सेणावई जेणेव गंगा महाणई तेणेव उवागच्छई) इस तरह से भरत राजा द्वारा कहा गया वह सुषेण सेनापति जहां गंगा महानदी थी वहां पर गया. (उवाબધું સિધુ નદીના પ્રકરણમાં જેમ કહેવામાં આવ્યું છે તેવું જ અત્રે પણ સમજવું પણ मी सिन्धुनहीना स्थान
गाव ५.शे.रेभ-"गच्छाहि णं भो देवाणुप्पिया!" हवानुप्रिय ! सुषे तमे गये। मने गा महानहाना (पुरथिमिल्ल णिकखुडं संगंगा. सागरगिरिमेराग समविसमणिक्खुडाणिय ओअवेहि) ५: हिपती (नट-सरत क्षेत्रने में જે પશ્ચિમમાં ગંગામહાનદીથી પૂર્વમાં સમુદ્રથી દક્ષિણમાં વૈત દ્રય ગિરિથી અને ઉત્તરમાં સુદ્ર હિમવત પર્વતથી વિભક્ત થયેલ છે. તેને સાથે અને તેના સમ-વિષમ રૂપ જે અવાન્તર ક્ષેત્રખંડ છે, તેમને સાધ, પોતાના વશમાં કરો અને તેમને વશમાં કરીને ત્યાંથી પ્રાપ્ત પિતचातानी गतिमा कृष्ट डाय तवी १२तुमने प्रीतिहानमा प्रात ४२१. (तपणं से सेणावई जेणेव गंगा महाणईते णेव उवागच्छई) मा प्रभारी मत 43 पास थये। सुष
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #852
--------------------------------------------------------------------------
________________
८४०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे वारबले गंगामहाणई विमलजलतुंगवीई णावाभूएणं चम्मरयणेणं उत्तरइ' सस्कन्धावारबलः स्कन्धावारसैन्यसहितः सेनापतिः सुषेणः सेनापतिः द्वितीयपि गङ्गायाः महानद्याः विमलजलतुङ्गवीचिम् निर्मलोदकोस्थितकल्लोलम् अतिक्रम्य नोभूतेन चर्मरत्नेन उत्तरति पारं गच्छति 'उत्तरित्ता' उत्तीर्य पारं गत्वा 'जेणेव भरहस्स रणो विजयखंधावारणिवेसे जेणेव बाहिरिया उवट्ठाणसाला तेणेव उवागच्छइ' यत्रैव भरतस्य राज्ञो विजयस्कधावारनिवेशः यत्रैव बाह्या उपस्थानशाला तत्रैव उपागच्छति ‘उवागच्छि त्ता' उपागत्य 'आभिसेक्काओ हस्थिरयणाभो पच्चोरुहइ' आभिषेक्यात् अभिषेकयोग्यात् प्रधानार हस्तिरत्नात् प्रत्यवरोहति अधस्तात् अवतरति 'पच्चोरुहित्ता' प्रत्यवरुह्य 'अग्गाई वराई रयणाई गहाय जेणेव भरहे राया तेणेव उवागच्छई' अग्र्याणि वराणि श्रेष्ठानि रत्नानि गृहीत्वा यत्रैव भरतो राजा तत्रैव उपागच्छति 'उवागच्छित्ता' उपागत्य 'करयलपरिगहियं जाव अंजलिं कटु भरहं रायं जएणं विजएणं बद्धावेइ' करतलपरिगृहीतं यावत्पदात् दशनखं शिरसावर्त मस्तके अजलिं कृत्वा भरतं राजानं जयेन विजयेन जयगच्छित्ता दोच्चंपि सक्खंधावारबले गंगा महाणई विमलजलतुंगवाई णावा भूएणं चम्मरयणेणं उत्तरइ) वहां जाकर उसने अपने स्कन्धावाररूप बलसहित होकर जिसमें विमल जल की बड़ी २ लहरे उठ रहीं है. ऐसी उस गंगा महानदी को नौका भूत हुए चर्मरत्न के द्वारा पारकिया (उत्तरित्ता जेणेव भरहस्स रणो विजयखंधावारणिवेसे जेणेव बाहिरिया उवट्ठाणसाला तेणेव उवागच्छइ) पार करके फिर वह जहां पर भरत महाराजा का विजयस्कन्धावार का पडाव था. और जहां पर बाह्य उपस्थानशाला थी वहां पर आया (उवागच्छित्ता अभिसेक्काओ हत्थिरयणाओ पच्चोरुहइ) वहां आकर वह अभिषेक्य-आभिषेक योग्य-प्रधान-हस्तिरत्न से नीचे उतरा (पच्चोरुहित्ता अ. ग्गाई वराई रयणाणि गहाय जेणेध भरहे राया तेणेव उचागच्छइ) नीचे उतर कर वह श्रेष्ठ रत्नों को लेकर जहां भरत राजा थे वहां पर आया. (उवागच्छित्ता करयलपरिग्गहियं जाव अंजलिंकट्ठ भाहं रायं जएणं विजएणं बद्धावेइ) वहां आकर के उसने दोनों हाथों को जोड़कर और सेनापति ५i 10 महानही तो त्यi गये.. (उवागच्छिता दोच्चपि सक्खंधावारबले गंगा महाणई विमलजलतुंगवोइ णावाभूपणं चम्मरयणेण उत्तरइ) त्यां न तो पोताना કંધાવાર રૂપ બલસહિત સુસજજ થઈને–જેમાં વિમલ જળની વિશાળ તરંગો લહેરાઈ २७ छ वी ते 10 महानहीने नीभूत थयेटी ते यमन १४ पा२ ४री. ( उत्तरित्ता जेणेव भरहस्स रणो विजयखंधाचारणिवेसे जेणेव बाहिरिया उवट्ठाणसाला तेणेव उवाદ૬) પાર કરીને પછી તે જ્યાં ભરત રાજાને વિજય અંધાવાર–પડાવ-હતે અને જ્યાં माय ५थान शास ती त्या माध्य.. (उबागच्छिता अभिसेक्काओ हत्थिरयणाओ पच्चो रुहइ) त्या भावान त मासिषय-मलिषे यय-प्रधान हस्तिरत्न ७५२थी नीये तर्या. (पच्चोरुहिता अग्गाई वराई रयणाणि गहाय जेणेव भरहे राया तेणेव उवागच्छद) नीय Gतरीन ते श्रेष्ठ स्नानने या लत माता त्या माव्या. (उवागच्छिता कर. यलपरिग्गहियं जाब अंजलि कट्टु भरहं रायं जपणं विजएणं वद्धावेइ) त्या भावान तो
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #853
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ ०३वक्षस्कारः सू० २६ भरतराज्ञः दिग्यात्रावर्णनम्
८४१ विजयशब्दाभ्यां वर्द्धयति 'वद्धावित्ता' वर्द्धयित्वा स सेनापतिः 'अग्गाई वराई रयणाई उवणेई' अग्र्याणि बराणि रत्नानि उपनयति अर्पयति राज्ञः समीपम् आनयति इत्यर्थः 'तएणं से भरहे राया सुसेणस्स सेणावइस्स अग्गाई वराइं रयणाई पडिच्छइ' ततः आनयनानन्तरं खलु स भरतो राजा सुषेणस्य सेनापतेः अग्र्याणि वराणि रत्नानि प्रतीच्छति गृह्णाति 'पडिच्छित्ता'पतीष्य गृहीत्वा 'सुसेणं सेणावई सक्कारेइ सम्माणे सक्कारिता सम्माणित्ता पडि विसज्जेइ' स भरतो राजा सुषेणं सेनापति सत्कारयति वस्त्रालङ्कारादि पुरस्कारैः सन्मानयति मधुरवचनादिभिः, सत्कार्य सन्मान्य च प्रतिविसर्जयति निजनिवासस्थान
प्रतिगन्तुमाज्ञापयतीत्यर्थः 'तएणं से सुसेणे सेणावई भरहस्म रणो सेसंपि तहे व जाव विहरई' ततः खलु भरतस्य राज्ञः सेनापतिः स सुषेणः शेषमपि अवशिष्टमपि तथैव पूर्वोक्त सिन्धुनिष्कुटसाधनवदेव यावत् स्नातः, कृतवलिकर्मा, कृतकौतुकमङ्गलप्रायश्चित्त इत्यारभ्य यावत्प्रासादवरं प्राप्तः सन् इष्टान् इच्छाविषयीकृतान् शब्दस्पर्शरसरूपगन्धान पञ्चविधान मानुष्यकान् मनुष्यसम्बन्धिनः कामभोगान तत्र शब्दरूपे कामौ स्पर्शरसगन्धाः भोगाः उन्हें अंजलि के रूपमें कर भरतमहाराजा को जय विजय शब्दों से बधाई दी (बद्धावित्ता अगाई वराई रयणाई उवणेइ) वधाई देकर फिर उसने श्रेष्ठ रत्नों को उसके लिये अर्पित किया-राजा के पास उन्हें रक्खा (तएणं से भरहे राया सुसेणस्स सेणावइस्स अगाईवराइ रयणाई पडिच्छद) भरतनरेश ने उस सुषेण सेनापति के उन प्रदत्त श्रेष्ठ रत्नों को स्वीकार करलिया. (पडिच्छित्ता सुसेणं सेणावई सक्कारेइ सम्माणेइ) स्वीकार करके फिर उसने सुषेण सेनापति का सत्कार और सन्मान किया—(सरकारिता सम्माणित्ता पडिविसज्जेइ) सत्कार सन्मान कर फिर भरत नरेश ने उसे विसर्जित कर दिया. (तएणं से सुसेणे सेणावई भरहस्स रण्णो सेसंपि तहेव जाव विहरइ) इसके बाद भरत नरेश के पास से आकर वह उस सुषेण सेनापति ने स्नान किया बलि कर्म किया कौतुकमंगल प्रायश्चित किये यावत् वह अपने श्रेष्ठ प्रासाद में पहुंचकर. इच्छानुसार शब्द, स्पर्श, रस रूप और गंध विषयक पांच प्रकार के कामभोगों को भोगने लगा. शब्द रूप અને હાથ ને જોડી ને અને તેમને અંજલિ રૂપમાં બનાવીને ભરત મહારાજાને જય-વિજય शही पडे धामणी भापी. (बद्धावित्ता अग्गाई वराई रयणाई उवणेइ) वधामा मापान ५छ। तो तलत महाजन श्रे० २.ना मपित -२०नी सोभे श्रे० २.नो भूया. (तएणं से भरहे राया सुसेणस्स सेणाचइस्ल अग्गा वराई रयणाई पडिच्छइ) १२त नरेशे ते अपेक्षा सेनापति बडे प्रहत्त नाना स्वी२ ध्ये. (पडिच्छित्ता सुसेणं सेणावई सक्कारेइ सम्माणेइ) स्वी२ ४शन पछी तेणे सुषे सेनापतिन। स२ : मने सन्मान यु (सक्कारिता सम्माणित्ता पडिविसज्जेइ) स४२ भने सन्मान ४शन पछी मरत नरेशेते सुषे सेनापति ने मा२धू विसात या. (तएणं से सुसेणे सेणावई भरहस्स रण्णो सेपि तहेव जाव विहरइ) त्या२ मा मरत नरेश पासे थी पाताना माथास-स्थान ६५२ मावी न सुषे सेनाપતિએ સ્નાન કર્યું, ખલિકમ કર્યું, કૌતુક મંગળ, પ્રાયશ્ચિત્ત કર્યા. યાવત તે પિતાના શ્રેષ્ઠ પ્રાસાદમાં પહોંચીને ઈચ્છાનુસાર શબ્દ, સ્પર્શ, રસ રૂપ અને ગંધ વિષયક પાંચ પ્રકારના
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #854
--------------------------------------------------------------------------
________________
८४२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
इति तान् भुञ्जान: अनुभवन् विहरति तिष्ठति ' तरणं से भरहे राया अण्णया कयाइ सुसेणं सेनावरयणं सदावेइ' ततः गङ्गानिष्कुटसाधनानन्तरं खलु स भरतो राजा सुषेणं सेनापतिरत्नं शब्दयति आह्वयति 'सद्दावित्ता' शब्दयित्वा आहूय 'एवं वयासी' एवं - वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत् उक्तवान् किमवादीत् इत्याह- गच्छ णं भो देवाणुपिया ! खंडगपवाय गुहाए उत्तरिल्लस्स दुवारस्स कवाडे विहाडइ ? गच्छ खलु देवानुप्रिय ! खण्डप्रपात गुहायाः औत्तराहस्य द्वारस्य कपाटौ विघाटय उद्घाटय 'विहाडित्ता' विघाटय उद्घाटय 'जहा तिमिसगुहाए तहा भाणियध्वं जाव प्रियं मे भवउ' यथा तमिस्रागुहायाः तथा महतिविशालाया खण्डप्रपातगुहाया अपि भणितव्यं तावत्पर्यन्तं यावत् प्रियं भवतां भवतु तमिस्रा गुहाविषयः अस्मिन्नेव वक्षस्कारे चतुर्दशसूत्रे विलोकनोयम् 'सेसं तहेव जाव भरहो उत्तरिल्लेणं दुवारेणं अईइ ससिच्व मेधयार निवह' शेषम् अवशिष्टं तथैव पूर्ववदेव तावत् भणितव्यम् यावत् मेघान्धकारनिवहं - मेघान्धकारसमूहं शशीव चन्द्रइव स भरतः औत्तराहेण द्वारेण तमिस्त्रागुहाम् अत्येति प्रविशति 'तहेव पविसंतो मंडलाई ये काम माने गये हैं और स्पर्श रस गन्ध ये भोग माने गये हैं । (तरणं से भरहे राया अण्णया काइ सुसेणं सेणावइरयणं सदावेइ) गंगा के निष्कुटों के साधने के बाद किसी एक समय भरत राजाने सुषेण सेनापति रत्न को बुलाया (सद्दावित्ता एवं वयासी) बुलाकर उससे ऐसा कहा - ( गच्छ भी देवाणुपिया खंडप्पवायगुहाए उत्तरिल्लस्स दुवारस्स कवाडे विहाडे) हे देवानुप्रिय तुम जाओ और खण्डप्रपात गुहा के उत्तर दिग्वर्ती द्वार के किवाड़ो को खोलो, (जहा तिमिस गुहाए तहा भाणियव्वंजाव पिंयं मे भवउ ) यहां जैसा कथन तमिस्रागुहा के सम्बन्ध में कहा जा चुका हैं वैसा ही कथन खण्डप्रपात गुहाके सम्बन्ध में भी आपका कल्याण हो यहां तक के पाठ का कर लेना चाहिये. तमिस्त्रागुहा के सम्बन्ध में कथन इसी वक्षस्कार के १४ वे सूत्र में किया गया है. सो वहां से यह विषय जाना जा सकता है ( सेसं तहेव जाव भरहो उत्तरिल्लेणं दुवारेणं अईइ ससिव्व मेधयारनिवर्ह) इससे आगे का कथन पूर्वोक्त जैसा है यावत् जिस प्रकार चन्द्र मेघवत अन्धकार में प्रवेश करता है उसी प्रकार उस भरत ने उत्तर द्वार से
કામ ભાગ। ભાગવવા લાગ્યા. શબ્દ અને રૂપ એ કામે માનવામાં આવ્યા છે. અને સ્પ, रस, गन्ध मे लोगो मानवामां आव्या हे (तरणं से भरहे राया अण्णया कयाइ सुसे सेणावरयणं सदावे) गंगाना निष्फुटने त्या पछी अर्थ मे पते भरत महाराज सुषेश् सेनायतिने मासाव्या. (सद्दावित्ता एवं वयासी) मोखावीने तेने या प्रमाणे ४- गच्छ णं भो देवापिया ! खंडप्पवायगुहार उत्तरिल्लहस दुवारस्स कवाडे विहाडेर) हे देवानुप्रिय ! तमे त्वराथी थे। अने मंडपात गुहाना उत्तर दिग्वती द्वारा उभाडो मोसो (जहा तिमिस गुहाए तो भाणियव्वं जाव पिंय भे भवउ ) हे स्थन तमिस्रा गुझना संबंध भांवामी આવ્યુ છે, તેવુ' જ કથન અત્રે ખડપ્રપાત ગુફાના સબંધમાં પણ તમારું કલ્યાણ થા અહી સુધી સમજી લેવુ જોઇએ. તમિસા શુકાના સંબંધમાં કથન આજ વક્ષસ્કારના ૧૪ મા सूत्रमा वामां आवे छे. तो त्यांथी मे विषय भागी शाय तेम छे. (सेर्स तहेव जाव भरहो उत्तरिल्लेणं दुवारेणं अईई ससिन्ध मेहंधयारनिवह) आना पछी स्थन पूर्वोक्तमेवु
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #855
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ०३वक्षस्कारः सू० २६ भरतराज्ञः दिग्यात्रावर्णनम्
८४३ आलिहइ' तथैव भरतस्य राज्ञः तमिस्रागुहाप्रवेशानुसारेणैव स सुषेण : सेनापतिः खण्डप्रपातगुहां प्रविशन् मण्डलानि एकोनपश्चाशत् संख्याकानि आलिखति, अत्र गुहाकपाटोद्घाटनाज्ञापनादिकम् एकोनपश्चाशन्मण्डलालेखनान्तं सर्व तमिस्रागुहायामिव विज्ञेयम् अत्र विशेषमाह-'तीसेणं इत्यादि । 'तीसे णं खंडगप्पवायगुहाए बहुमज्झदेसभाए जाव उम्मग्गणिमग्गनलाओ णाम दुवे महाणईओ तहेव णवरं पच्चथिमिल्लाओ कडगाओ पवूढाओ समाणीओ पुरथिमेणं गंगं महाण; समति' तस्याः खण्डप्रपातगुहायाः बहुमध्यदेशभागे यावत्पदात् 'एत्थ णं' इति पदमात्रमवसेयम् उन्मग्ननिमग्नजले नाम्नी द्वे महानद्या स्तः तथैव तमिस्रागुहागतोन्मग्नानिमग्ना नदीगमेन ज्ञातव्ये अस्मिन्नेव तृतीयवक्षस्कारे पोडशस्त्रे द्रष्टव्यम् नवरम् अयं विशेषः खण्डप्रपातगुहायाः पाश्चात्यात् पश्चिमभागकटकात द्वे अपि उक्तउन्मग्ननिमग्नजलेनाम्नी महानद्यौ प्रव्यूढेनिर्गते सत्यो पौरस्त्येन-पूर्वेण गङ्गामहानदी समाप्नुतः प्राप्नुतःप्रविशतः 'सेसं तहेव गवरं पच्चस्थिमिल्लेणं तमिस्रागुहा में प्रवेश किया (तहेव पविसंतो मडलाइं आलिहइ)भरत महाराजाके खण्ड प्रपात गुहा में प्रवेश के अनुसार ही सुपेण सेनापति ने वहां प्रविष्ट होकर ४९ मंडल लिखे यहां गुहा के कपाटो को खोलने से लेकर ४९ मंडलों के लिखने तक का जितना वर्णन हैं वह सब जैसा तमिनागुहा के प्रकरण में किया गया है-वैसे ही है.(तीसे णं खडप्पवाय गुहाए बहुमज्झदेसभाए जाव उम्मग्गणिमग्गजलाओ णाम दुवे महाणईओ तहेव णवरं पच्चत्थिमिल्लाओ कडगाओ पवूढाओ समाणीओ पुरस्थिमेणं गंगं महाणई समप्पति) उस खण्डप्रपात गुहा के बहुमध्यदेशभागमें यावत्-आगत --ठोक इसीस्थान पर-उन्मग्ना और निमग्ना नामकी दो महानदियाँ बहती है इनका स्वरूप तमिस्त्रागुहा की इसी नाम की नदियों के जैसा है १६ ३ सूत्र में इसी वक्षस्कार के वर्णन में यह कथन किया गया है परन्तु जो उस-वर्णन से इस वर्णन में विशेषता है वह इस प्रकार से है खण्डप्रपातगुहा के पश्चिमभाग में जो कटक है उस कटक से ये दोनों महानदियां निकली है
और पूर्व दिशा की ओर से ये गङ्गा नामकी महानदी में मिली है। (सेसं तहेव गवरं पच्चજ છે. યાવતુ જેમ ચન્દ્ર મેઘાવૃત્ત અંધકારમાં પ્રવેશે છે તેમજ તે ભરત મહારાજાએ ઉત્તર द्वारथी तभिखाशमा प्रवेश यो. (तहेव पविसंतो मंडलाई आलिहइ) सरत महान से म ખંડ પ્રપાત ગુફામાં પ્રવેશ કર્યો તેમ જ સુષેણ સેનાપતિએ પણ ત્યાં પ્રવિણ થઈને ૪ મંડૂલે લખ્યા. અહીં ગુફાના કમાડે ખોલવાથી માંડીને ૪૯મંડલે લખવા સુધી જેટલું વર્ણન छ, ते मधुपुतभिसा शुशना २४मा ४२वामां आवे छेतेन छे. (तीसेणं खंडप्पवायगुहाए वहुमज्ज्ञदेसभाए जाव उम्मग्गणिमग्गजलाओ णाम दुवे महाणइओ तहेव णवर पच्चथिमिल्लाओ कडगाओ पढाओ समाणीओ पुरथिमेणं गंगं महाणई समप्पें ति) ते भ3 પ્રપાત ગુફાના બહુ મધ્ય દેશ ભાગમાં યાવતૂ-બરાબર એ જ સ્થાન પર ઉન્મગ્ના અને નિમગ્ના નામક બે મહાનદીઓ વહે છે. એ નદીઓનું સ્વરૂપ તમિસા ગુફાની એ જ નામની નદીઓ જેવું જ છે, ૧૬ માં સૂત્રમાં આજ વક્ષસ્કારના વનમાં એ કથન કહેવામાં આવેલ છે. પણ તે વર્ણનથી આ વનમાં જે વિશેષતા છે, તે આ પ્રમાણે છે.–ખંડપ્રપાત ગુફાના
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #856
--------------------------------------------------------------------------
________________
---
-----
--
८४४
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे कलेणं गंगाए संकमवत्तव्वया तहेव त्ति' शेषम् अवशिष्टं विस्तारायामो द्वेधान्तरादिकं तथैव पूर्वप्रदर्शितानुसारणैव तमिस्रागतोक्त नदी द्वयप्रकारेण विज्ञेयम् नवरं विशेषस्तु गङ्गायाः पाश्चात्यकूले संक्रमवक्तव्यता-सेतूकरणाज्ञादानतद्विधानोत्तरणादिकं ज्ञेयं तथैव प्राग्वत् विज्ञेयम् इति षोडशसूत्रे अस्मिन्नेव वक्षस्कारे द्रष्टव्यम् 'तए णं खंडगप्पवायगुहाए दाहिणिल्लस्स दुवारस्स कबाडा सयमेव महया महया कोचारवं करेमाणा करेमाणा सरसरस्सगाई ठाणाइं पच्चोसक्कित्था' ततः खलु खण्डप्रपातगुहायाः दाक्षिणात्यस्य द्वारस्य कपाटौ स्वयमेव सेनापति दण्डरत्नाघातमन्तरेणैव 'महया महया' इति देशेन पूर्वसूत्रस्मरणं तेन 'महया महया सद्देणं' महता महता शब्देनेति बोध्यम् क्रोश्चारवं क्रोश्चस्य पक्षिविशेषस्येव बहुव्यापित्वात् य आरवः शब्दः तं कुर्वाणौ कुर्वन्तौ ‘सरसरस्सत्ति' अनुकरणशब्दस्तेन तादृशं शब्दमनुकुर्वन्तौ ‘सगाई सगाई' स्वके स्वके 'ठाणाई' स्थाने पच्चोसक्कित्था' प्रत्यवाष्वष्किपाताम् प्रत्यपससर्पतुः प्रत्यवसर्पितवन्तौ स्वयम् उद्घाटितवन्तौ 'तए णं से भरहे राया चक्करयणदेसियमग्गे जाव खंडगप्पवायगुहाओ दक्खि जिल्लेणं दारेणं णीणेइ ससिव्व मेहंधयारनिवहाओ'ततःखलु स पइखण्डाधिपतिर्भरतो थिमिल्लेण कूलेण गंगाए संकमवत्तव्वया तहेवंति ) इन दोनों नदियों के आयाम विस्तार उद्वेध अन्तर आदि का सब कथन तमिस्त्रा गुहागत उक्त नदीद्वय के जैसा ही है यहां की इन दोनों नदियों का प्रवेश गंगा के पश्चिम तट में हुआ है अर्थात् तमिस्रा गुहा की इन दोनों नदियों का प्रवेश सिन्धु नदि से हुआ है और यहां की इन दोनों नदियों का प्रवेश गंगा नदी में हुआ है। बाकी का और सेतु मादि बनाने आदि का सब कथन पहिले जैसा किया गया है वैसा ही है । (तए णं खंडप्पवायगुहाए दाहिणिल्लस्स दुवारस्स कवाडा सयमेव महया महया कोचारवंकरेमाणा करेमाणा सरसरस्सगाई ठाणाई पच्चोसक्कित्था)खंडप्रपात गुहा का दक्षिण द्वार के किवाड क्रौंचपक्षी के जैसा शब्द करते हुए अपने आप सेनापति के दण्डरत्नके आघातके विना अपने २ स्थान से सरक गये (तएणं से भरहे राया चक्करयणदेसियमग्गे जाव खंडगप्पપશ્ચિમ ભાગમાં જે કટક છે, તે કટકથી એ બને નદીઓ નીકળી છે. અને પૂર્વ દિશા તરફ थीको मन नही नाम महानही मां भजी छे. (सेसं तहेव णवर पच्चत्थिमिल्लेणं कूलेणं गंगाए संकमवत्तव्वया तहेवति) से मन्ने नही माना मायाम-विस्तार, दुधઅન્તર વગેરે સર્વ કથન તમિસા ગુહાગત પૂર્વોક્ત નદી દ્વય જેવું જ છે. અહીંની બને નદીઓને પ્રવેશ ગંગાના પશ્ચિમ તટમાં થયેલ છે. એટલે કે તમિસા ગુફાની એ બને નદીએને પ્રવેશ સિધુનદીઓમાં થયેલ છે. અને અહીંની બન્ને નદીઓને પ્રવેશ ગંગા નદીમાં થયેલ છે. શેષ સેતુ વગેરે બનાવવા સંબંધી સર્વ કથન પહેલાં જેવું જ અત્રે પણ સમ
(तए ण खंडप्पवोयगुहाए दाहिणिल्लस्त दुवारस्स कवाडा सयमेव महया २ कोंचारवं करेमाणा २ सरसरस्सगाई ठाणाई पच्चासक्कित्था)मपात शुशना दक्षिण द्वारा मा। ક્રૌંચ-પક્ષીના શબ્દ જેવા શબ્દ કરતાં પિતાની મેળે જ સેનાપતિના દંડરનના પ્રહાર વિના
पाताना स्थान ५२ थी मसी गया. (तएणं से भरहे राया चक्करयणदेसियमग्गे जाव
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #857
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ ०३वक्षस्कारः सू० २६ भरतराज्ञः दिग्यात्रावर्णनम्
८४५ नाममहाराजा चक्ररत्नदेशितमार्गः यावत्पदात् अनेकराजवरसहस्रानुयातमार्गः महतोत्कृष्टसिंहनादबोलकलकलरवेण प्रक्षुभितमहासमुद्ररवभूतामिव प्रप्तामिव गुहां भू गतौ इति सौत्रधातोः क्तः कुर्वाणः कुर्वाणः खण्डप्रपातगुहातो दाक्षिणात्येन द्वारेण मेघान्धकारनिवहात् मेघान्धकारसमुहात् शशीव चन्द्रइव निरेति निर्गच्छति ननु चक्रवर्तिनां तमिखया गुहया प्रवेशः खण्डप्रपातया गुहया निर्गमः, तत्र किं कारणम् ?, खण्डप्रपातया प्रवेशः तमिस्रया निर्गमोऽस्तु, प्रवेशनिर्गमरूपस्य कार्यस्य उमयत्र तुल्यत्वात् इति चेन्न तमिसया प्रवेशे खण्डप्रपातया निर्गमे च सृष्टिः, तया च क्रियमाणस्य तस्य प्रशस्तो दकत्वात्, अन्यच्च खण्डप्रपातया प्रवेशे आसन्नोपस्थीयमानऋषभकूटे चतुर्दिक पर्यन्त साधनमन्तरेण नामन्यासोऽपि न स्यादिति ॥स्०२६॥ वायगुहाओ दक्खिणिल्लेणं दारेण णोणेइ ससिव्व मेहंधयारनिवहाओ) इसके बाद चक्ररत्न जिसे गन्तव्यमार्ग प्रकट कर रहा है ऐसा वह भरत नरेश यावत् खण्डप्रपातगुहा से दक्षिण के द्वार से होकर अंधकार समूह से चन्द्र की तरह निकला यहां यावत्पाठ से "अनेकराजवर सहस्त्रानुयातमार्गः' इत्यादि विशेषणों द्वारा “महासमुद्ररवभूतमिव" इस विशेषण तक वर्णन जैसा पीछे तमिस्रागुहा के प्रकरण में किया गया है-वैसा ही वह सव वर्णन यहां पर भी कर लेना चाहिये ऐसा सूचित किया गया है । वहां ऐसी आशंका होती है कि चक्रवर्तियों का जो तमिस्रागुहा से प्रवेश और खण्डप्रपात गुहा से निर्गम होता है इसका क्या कारण है ! ऐसा क्यों नहीं होता है कि खण्डप्रपात गुहा से उनका प्रवेश हो और तमिस्नागुहा से उनका निर्गम हो ! क्योंकि प्रवेश और निर्गम रूप कार्यों को उभयत्र तुल्यता है। तो इसका समाधान ऐसा है-ऐसा जो कहा सो उनमें यह कारण है कि इस तरह से प्रवेश और निर्गम जो करता है वह चक्रो प्रशस्त फल वाला खंडगप्पवायगुहाओ दक्खिणिल्लेणं दारेणं णीणेइ ससिव्व मेहंधयारनिवहाओ) त्या२मा य રત્ન જેને ગતવ્ય માર્ગ પ્રકટ કરી રહ્યું છે. તે ભારત નરેશ યાવત્ ખંડ પ્રપાત ગુફાના દક્ષિણ દ્વારથી પસાર થઈને ચન્દ્રની જેમ અંધકાર સમૂહ માંથી નીકળ્યો. અહીં યાવત पहनापाथी “अनेक राजवरसहस्रानुयातमार्गः” त्या विशेष 43 "महासमुद्ररत्न भतामिव विशेष सुधी पणन पडaiतभित्रा शुशना ५४२१मा ४२वामा माछ. તેવું જ સર્વ વર્ણન અહીં પણ કરી લેવું જોઈએ. આમ સૂચિત કરવામાં આવે છે. અત્રે એવી આશંકા થાય છે કે ચક્રવતીઓને જે તમિસ્રા ગુફામાં પ્રવેરા અને ખંડપ્રપાત ગુફામાંથી નિગમ હોય છે, એનું કારણ શું છે? એવું કેમ થતું નથી કે ખંડપ્રપાત ગુફામાંથી તેમને પ્રવેશ થાય અને તમિસા ગુફામાંથી તેમનું નિર્ગમન થાય કેમ કે પ્રવેશ અને નિર્ગમન રૂપ કાર્યોની ઉભયત્ર તુલ્યતા છે. તે આ શંકાનું સમાધાન આ પ્રમાણે છે કે એવું જે કહેવામાં આવ્યું છે તે તેમાં એ કારણ છે કે આ પ્રમાણે પ્રવેશ અને નિર્ગમન જે કરે છે. તે ચકી પ્રશસ્ત ફળવાનું થાય છે. બીજી વાત એ છે કે ખંડપ્રપાત ગુફાથી પ્રવિષ્ટ થઈ એ તે ઋષભકૂટ આસન પડે છે તે તેની ઉપર ચતુર્દિક પયંત સાધ્ય વગર નામન્યાસ એટલે કે–નામ समवु ५५] शश्य हातुनथा. सूत्र-२६॥
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #858
--------------------------------------------------------------------------
________________
८४६
__ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे अथ दक्षिणभरतागतो भरतो यत्कृवान तदाह-"तएणं से भरहे" इत्यादि ।
मूलम्-तएण से भरहे राया गंगाए महाणईए पच्चथिमिल्ले कूले दुवालसजोयणायामं णव जोयणविच्छिण्णं जाव विजयखंधावारणिवेसं करेइ अवसिटुं तं चेव जाव निहिरयणाणं अट्ठमभत्तं पगिण्हइ, तएणं से भरहे राया पोसहसालाए जाव णिहिरयणे मणसि करेमाणे करेमाणे चिट्ठइत्ति, तस्स य अपरिमियरत्तरयणा धुअमक्खयमव्वया सदेवा लोको पचयंकरा उवगया णव णिहिओ लोगविस्सुयजसा, तं जहा-“नेसप्पे पंडुअए २, पिंगलए३, सव्वरयण४, पहपउमे४ । काले ६, अ महाकाले ७, माणवगे महानिही८, संखे ॥१॥”
‘णेसप्पंमि णिवेसा गामागरणगरपट्टणाणं च । दोणमुहम डंबाणं खंधावारावणगिहाण ॥१॥ गणिअस्स य उप्पत्ती माणुम्माणस्स जं पमाणं च । धण्णस्स य वीआण य उप्पत्ती पंडुए भणिया ॥२॥ सव्वा आभरणविही पुरिसाणं जा य होइ महिलाणं । आसाण य हत्थीण य पिंगलगणिहिमि सा भणिया ॥३॥ स्यणाई सव्वरयणे चउदस विवराई चक्कवट्टिस्स । उप्पज्जते एगिदियाई पंचिदियाइं च ॥४॥ वत्थाणय उप्पत्ती णिप्फत्ती चेव सव्वभत्तीणं । रंगाणय धोव्वाणय सव्वा एसा महापउमे ॥५॥ कले कालण्णाणं सव्वपुराणं च तिसु वि वंसेसु । सिप्पसयं कम्माणि य तिण्णि पयाए हिय कराणि ॥६॥ लोहस्स य उप्पत्ता होइ महाकालि आगरा णं च । रुप्पस्स सुवण्णस्स य मणिमुत्तसिलप्पवालाणं ॥७॥ जोहाणय उप्पत्ती आवरणाणं च पहरणाणं च ।
सव्वाय जुद्धीइ माणवगे दंडणीई य ॥८॥ होता है दूसरी बात यह है कि खण्डप्रपात गुहा से प्रवेश करने पर ऋषभकूट आसन्न पड़ता है सो उस पर चतुर्दिक पर्यन्त साधते ने विना नामन्यास नाम लिखना भी नहीं होता है सू०॥२६॥
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #859
--------------------------------------------------------------------------
________________
८४७
प्रकाशिका टीका तृ०३वक्षस्कारःसू०२७ दक्षियर्द्धगतभरतकायेवर्णनम्
पट्टविही णाडगविही कव्वस्स य चउब्विहस्स उप्पत्ती । संखे महाणिहिंमी तुडिअंगाणं च सव्वेसि ॥९॥ चक्कट्ठ पइट्ठाणा अठुस्सेहाय णव य विक्खंभा । बारस दीहा मंजूससंठिआ जण्हवीइ मुहे ॥१०॥ वेरुलिअ मणि कवाडा कणगमया विविहिरयणपडिपुण्णा । ससिसुरचक्कलक्खण अणुसम वयणोववत्ती वा ॥११॥ पलिओवमट्टिईआ णिहि सरिणामा य तत्थ खलु देवा । जेसिं ते आवासा अश्किज्जा आहि वच्चाय ॥१२॥ एए णव णिहि रयणा पभूय धणरयण संचय समिद्धा । जेव समुपगच्छंति भरहाविव चक्कवट्टीणं ॥१३॥
तएणं से भरहे राया अट्ठमभत्तंसि परिणममाणंसि पोसहसालाओ पडिणिक्खमइ एवं मज्जणघरपवेसो जाव सेणिपसेणि सहा वणया जाव गिहिरयणाणं अट्ठाहियं महामहिम करेइ, तएणं से भरहे राया णिहिरयणाणं अठाहियाए महामहिमाए णिव्वत्ताए समाणीए सुसेणं सेणावइरयणं सदावेइ, सदावित्ता एवं वयासी गच्छण्णं भो देवाणुप्पि या ! गंगा महाणईए पुरथिमिल्लं णिक्खुडं दुच्चंपि सगंगासागागिरिमेरागं समविसमणिक्खुडाणि य ओअवेहि ओअवित्ता एयमाणत्तियं पच्चप्पिणाहित्ति । तएणं से सुसेणे तंचेव पुववणियं भाणियव्वं जावओअवित्ता तमाणत्तिय पच्चप्पिणइ पडिविसज्जेइ जाव भोगभोगाइं भुजमाणे विहरइ। तएणं से दिव्वे चक्करयणे अन्नया कयाइ आउह घरसालाओ पडिणिक्खमइ पडिणिक्खमित्ता अंतलिक्खपडिवण्णे जक्खसहस्स संपरिवुडे दिवतुडिय जाव आपूरते चेव विजयवंधावार णिवेसे मज्झं मुज्झेणं णिग्गच्छइ, दाहिणपच्चत्थिमं दिसि विणीयं रायहाणि अभिमुहे पयाए यावि होत्था। तएणं भरहे राया जाव पासइ पसित्ताहठ्ठतुट्ठ जाव कोडुंबियपुरिसे सद्दावेइ सद्दावित्ता एवं वयासी-खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया! आभिसेक्कं जाव पच्चप्पिणंति ॥ सू०२७॥
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #860
--------------------------------------------------------------------------
________________
८४८
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे छाया-ततः खलु स भरतो राजा गङ्गायाः महानद्या पाश्चात्ये कूले द्वादशयोजनायाम नवयोजनविस्तीर्ण यावत् विजयस्कन्धावारनिवेश करोति, अवशिष्टं तदेव यावत् निधिरत्नानाम् अष्टमभक्तं प्रगृह्णाति, ततः खलु स भरतो राजा पौषधशालाया यावत् निधिरत्नानि मनसि कुर्वन् तिष्ठतीति, तस्य च अपरिमितरक्तनयनाः ध्रुवाक्षया व्ययाः सदेवाः लोकोपचयंकराः उपगताः नवनिधयो लोकविश्रुतयशस्काः, तद्यथा-नैसर्पः १, पाण्डुकः२, पिङ्गलकः ३, सर्वरत्नम् ४, महापद्यम् ५, कालश्च ६ महाकालः ७, माणवको महानिधिः ८, शङ्ख: ९॥१॥ नैसर्प निवेशाः ग्रामाकर नगरपत्तनानां च । द्रोणमुखमडम्बानां स्कन्धावारापण गृहाणाम् १ गणितस्य चोत्पत्तौ मानोन्मानस्य यत्प्रमाणं च । धान्यस्य च बीजानां चोत्पत्तिः पाण्डुके भणिता
सर्व आभरणविधिः पुरुषाणां यश्च भवति महिलानाम् ।
अश्वानां च हस्तिनां च स पिङ्गलकनिधौ भणितः ३॥ रत्नानि सर्व रत्ने च चतुर्दशापि वराणि चक्रवत्तिनः ।उत्पद्यन्ते एकेन्द्रियाणि पञ्चेन्द्रियाणिच४॥ वस्त्राणां चोत्पत्तिः निष्पतिश्चैव सर्वभक्तीनाम् । रङ्गानां च प्रक्षालनानां सर्वा चैषा महापद्मे ५ ॥
काले कालज्ञानं सर्व पुराणं च त्रिष्वपि वशेषु । शिल्पशतं कर्माणि च त्रिणि प्रजायाः हितकराणि ६॥ लोहस्योत्पत्ति भवति महाकाले चाकराणाम् ।
रूप्यस्य सुवर्णस्य च मणिमुक्ताशिला प्रवालानाम् ७ ॥ याधानां चोत्पत्तिरावरणानां च प्रहरणानां च । सर्वा च युद्धनीति माणवके दण्डनीतिश्च ८॥
नृत्यविधिः नाटकविधिः काव्यस्य च चतुर्विधस्योत्पत्तिः । शङ्ख महानिधौ त्रुटिताङ्गानां च सर्वेषाम् ॥९॥ चक्राष्टप्रतिष्ठानाः कष्टोत्सेधाश्च नव च विष्कम्भाः। द्वादश दोघी मजुषावत्संस्थिताः जाह्नव्याः मुखे १०॥ वैडूर्यमणिकपाटाः कनकमयाः विविधरत्नप्रति पूर्णाः ।। शशि सूर चक्रलक्षणा अनुसम वदनोत्पत्तिकाः ११ ।। पल्योपमस्थितिका निधिसदृग्नामानः तत्र च खलु देवाः। येषां ते आवासा अक्रया आधिपध्याय १२॥ एते नव निधिरत्नाः खलु प्रभूत धनरत्न सञ्चयसमृद्धाः । ये वशमुपगच्छन्ति भरताधिप चक्रवत्तिनाम् १६॥
ततः खलु स भरतो राजा अष्टमभक्ते परिणमति पौषधशालातः प्रतिनिष्कामति, एवं मज्जनगृहप्रवेशो यावत् श्रेणि प्रश्रेणि शब्दपनया यावत् निधिरत्नानाम् तष्ठाहिकां महामहिमां करोति, ततः खलु स भरतो राजा निधिरत्नानाम् अष्टाहिकायां महामहिमायां निवृत्तायां सत्यां सुषेणं सेनापतिरात्न शब्दयति शब्दयित्वा एवम् अवादीत् गच्छ खलु भो देवानुप्रियाः!गङ्गायाः महानद्याः पौरस्त्यं निष्कुटं द्वितीयमपि सगङ्गासागरागरीमर्यादं समविषमनिष्कुटानि च 'ओअवेहि' साधय साधयित्वा एतामाज्ञप्तिको प्रत्यर्पय इति । तत; खलु स सुषेणः तदेव पूर्ववणिर्त भणितव्यं यावत् साधयित्वा ताम् आज्ञाप्तिका प्रत्यर्षयति प्रतिविसर्जयति यावत् भोगमोगान् भुजानो विहरति । ततः खलु तद्दिव्यं वक्ररत्नम् अन्यदा कदाचिद् आयुधगृहशालानः प्रति निष्कामति प्रतिनिष्क्रम्य अन्तरिक्ष प्रतिपन्नं यक्ष सहस्त्र संपरिवृत्त दिव्यत्रुटित यावत् आपूरयदिव विजयस्कन्धावारनिवेशं णध्यमध्येन निर्गच्छति दाक्षिणात्य प्राश्चात्याँ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #861
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका १०३वक्षस्कारःसू०२७ दक्षियर्द्धगतभरतकायेवर्णनम्
८४९ दिशि विनीतां राजधानीमभिमुखं प्रयातं चाप्यभवत् ततः खलु स भरतो राजा यावत पश्पति दृष्ट्वा हृष्तुष्ट यावत् कीटुम्बिक पुरुषान् शब्दयित शब्दयित्वा एवमवादीत् क्षिप्रमेव भो देवानुप्रिया ! अभिषेक्यं यावत्प्रत्यर्पयन्ति ॥सू०२७॥
टीका-"तए णं से भरहे राया" इत्यादि । 'तए णं से भरहे राया गंगाए महाणईए पच्चथिमिल्ले कूले दुवालसजोयणायाम णवजोयणविच्छिण्णं जाव विजयक्खंधावारणिवेसं करेइ' ततो गुहानिर्गमानन्तरं खलु स श्रीभरतो महाराजा गङ्गाया महानद्याः पाश्चात्ये पश्चिमे कूले-तटे द्वादशयोजनायामम् द्वादशयोजनानि अष्टाचत्वारिंशत् क्रोश परिमितानि आयामो दैध्यं यस्य स तथा तम् एवं नवयोजनविस्तीर्णम् नवयोजनानि पदविंशत् क्रोशपरिमितानि विस्तीर्णानि विष्कम्भानि यस्य स तथा तम् यावत् पदात् वरनगर सदृशं विजयस्कन्धावारनिवेशं विजयाय यः स्कन्धावारः 'छौनी' इति भाषा प्रसिद्धः तस्य निवेशः योजना तं करोति 'अवसिटुं तंचेव जाव निहिरयणाणं अट्ठमभत्तं पगिहइ' अवशिष्टम् वर्द्धकिरत्नशब्दज्ञापनादिकं तदेव यन्मागधदेवसाधनावसरे प्रोक्तमिति अस्मिन्नेव तृतीयवक्षस्कारे सप्तमसूत्रे मागधदेवसाधनपाठो द्रष्टव्यः यावत् शब्दात् पौष
___'तएणं से भरहे राया गंगाए महाणईए'-इत्यादि सूत्र-२७॥
टीका-(तए ण से भरहे राया गंगाए महाणईए पच्चथिमिल्ले कूले दुवालसजोयणायामं णवजोयणविच्छिण्णं जाव विजयखंधावारणिवेसं करेइ) गुहा से निकलने के बाद भरत राजा ने गंगा महानदी के पश्चिम दिग्वी तट पर १२ योजन प्रमाण लम्बो और ९ योजन प्रमाण चौड़ी अतएव एक सुन्दर नगर जैसी दिखने वाली विजय सेना का निवास पडाव छावनी डाला-(अवसित तं चेव जाव निहिरयणाणं अद्रमभत्तं पगिण्हइ ) यहां से आगे का और सब कथन जैसा मागधदेव के साधन प्रकरण में कहा गया है वैसा पौषधशाला में दर्भ के आ7न पर बैठने आदि तक का यहां पर जानना चाहिए मागध देव के साधन करने का प्रकरण इसी तृतीयवक्षस्कार के सप्तम सूत्र में कहा गया है इस प्रकार से सब कुछ पूर्वोक्तरूप से
(तए णं से भरहे राया गंगाए महाणईए) इत्यादि-सूत्र-२७' साथ-(तए णं से भरहे राया गंगाए महाणईए पच्चस्थिमिल्ले कूले दुवालसजोयणायाम णवजोयणविच्छिण्ण जाव विजयक्खंधावारणिवेसं करेइ) गुमाथी नीया माई ભરતરાજાએ ગંગા મહાનદીના પશ્ચિમ દિગ્વતી તટ પર બાર જન પ્રમાણે લાંબી અને ૧ યોજન પ્રમાણ પહોળી એથી જ એક સુંદર નગર જેવી સુશોભિત દેખાતી વિજય સેનાનો निवास ५५ नाये। (अवसिटुं तं चेव जाव निहिरयणाण अहमभत्त पगिण्हइ) मही થી આગહન અધ: કથન જેમ માગધદેવના સાધન પ્રકરણમાં સ્પષ્ટ કરવામાં આવેલ છે. તેવું જ પૌષધશાળામાં દર્ભના આસન ઉપર બેસવા સુધીનું અહીં જાણું લેવું જોઈએ માગધ દેવને સાધન કરવા અંગેનું પ્રકરણ આજ તૃતીય વક્ષસ્કારના સપ્તમ સૂત્રમાં સ્પષ્ટકરવામાં આવેલું છે. આ પ્રમાણે સર્વ કથન પૂર્વોક્ત રૂપમાં સંપન્ન કરીને ભરત મહારાજાએ ૯ નિધિઓ भने १४ २.नाने साधा भाटे भटम सतनी तपस्या था२४४२री. (तएणं से भरहे राया १०७
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #862
--------------------------------------------------------------------------
________________
८५०
____ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे धशालां दर्भसंस्तारक संस्तरणादि सर्व विज्ञेयम् निधिरत्नानां साधनाय अष्टमभक्तं प्रगृह्णाति करोति 'तएणं से भरहे राया पोसहसालाए जाव णिहिरयणे मणसि करेमाणे करेमाणे चिट्टइ त्ति ' ततः खलु स भरतो महाराजा पौषधशालायां यावत् निधिरत्नानि मनसि कुर्वन् मनसि कुर्वन् मनसि ध्यायन् मनसि ध्यायन् तिष्ठति यावत्पदात् पौषधिक इत्यारभ्य एकः अद्वितीय इति पर्यन्तं पदकदम्बकं संग्राह्यम् । इत्थमनुतिष्ठतः तस्य भरतस्य किं जातमित्याह-'तस्स' इत्यादि 'तस्स य अपरिमियरत्तरयणा धुअमक्खयमव्वया सदेवा लोकोपचयंकरा उवगया णवणिहिओ लोगविस्सुअजसा' तस्य भरतस्य च शब्दोऽर्था न्तरारम्भे नवनिधयः उपागताः समीपमागताः इत्यग्रेण सम्बन्धः कीदृशास्ते निधयः अपरिमितरतरत्नाः अपरिमितानि असीमितानि अपाराणीत्यर्थः रक्तानि रक्तवर्णानि उपलक्षणात् कृष्णनीलपीतशुक्लाधनेकवर्णानि येषु ते तथा, पदार्थाः साक्षादेव उत्पद्यन्ते करके भरत महाराजा ने नौ निधियां एवं चौदह रत्नों को साधन के लिये अष्टमभक्त की तपस्या धारण करली(तएणं से भरहे राया पोसहसालाए जाव निहिरयणे मणसि करेमाणे २चिइ) उस अष्टम भक्त(तेले)कीतपस्यामें उस चक्रवर्ती श्रीभरत नरेशने नौ निधियों का और १४रत्नों का अपने मन में ध्यान करना प्रारम्भ कर दिया यहां यावत् शब्द से-"पौषधिकः"इस पद से लेकर 'एकः अद्वितीयः" पद तक का पदसमूह गृहीत हुआ है (तस्स अपरिमियरत्तरयणा धुवमक्खयमव्वया सदेवा लोकोपचयंकरा उवगया णवणिहियो लोगविस्सुयजसा) उस भरत राजा के पास अपरिमित रक्तवर्ण के, कृष्णवर्ण के, नीलवर्ण के पीतवर्ण, के, शुक्लवर्ण के और हरितवर्ण के इत्यादि अनेक वर्ण के रत्नों वाली तथा जिनका यश लोक में व्याप्त हो रहा है ऐसे नौ निधियां अपने अपने अधिष्ठापक देवो सहित उपस्थित हुई यहां अनेक वर्णों वाले रत्न जिनमें रहते है ऐसा जो कहा गया है वह उनके मत की अपेक्षा से कहा गया है जो ऐसा मानते हैं कि नौनिधियों में ये वक्ष्यमाण पदार्थ साक्षात् उत्पन्न होते हैं शाश्वति कल्प पुस्तक इन पोसहसालाए जाव-निहिरयणे मणसि करेमाणे २ चिट्टइ) ते समभरत(al) तपस्यामा त ભરત નરેશે ૯ નિધિઓનું અને ૧૪ રત્નનું પોતાના મનમાં ધ્યાન શરૂકર્યું આજ અહી यावत ५४थी-पौषधिक: "म यथा मांडीने एकः 'अद्वितीयः" यह सुधीना ५४ समूड। गृहीत या छ. (तस्स अपरिमियरत्तरयणाधुवमक्खयमव्वया सदेवा लोकोपचयकरा उवगया णव णिहिओ लोगविस्सुयजसा ) त भरत महा२नी पासे अपरिमित २४ताना, 50વર્ણના, નીલવર્ણના, પીતવર્ણના, શુકૂલ વર્ણના અને હરિત વર્ણના વગેરે અનેક વર્ણન રત્નોવાળી તેમજ જેમને યશ લેકમાં વ્યાપ્ત થઈ રહ્યો છે એવા ૮ નિધિઓ પિત–પિતાના અધિષ્ઠાપક દેવ સહિત ઉપસ્થિત થયા. અહીં અનેક વણવાળા રને જેમાં રહે છે, આમ જે કહેવામાં આવ્યું છે તે તેમના મતની અપેક્ષા એ કહેવામાં આવેલ છે. જે આ પ્રમાણે માને છે કે નવ નિધિઓમાં એ વક્ષ્યમાણ પદાર્થો સાક્ષાત્ ઉત્પન્ન થાય છે. શાસ્થવતિ ક૯૫ પુસ્તક વગેરે પુસ્તકોમાં વિશ્વની સ્થિતિ પ્રકટ કરવામાં આવી છે. કેટલાકના મત મુજબ કપ પુસ્તક પ્રતિપાદ્ય પદાર્થ સાક્ષાત એ નિધિઓમાં ઉત્પન્ન થાય છે તેમજ એઓ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #863
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ०३वक्षस्कारःसू०२७ दक्षियर्द्धगतभरतकायेवर्णनम् ८५१ इति, कल्पपुस्तकप्रतिपाद्याः अर्था साक्षादेव तत्रोत्पद्यन्ते इति तथा ध्रुवाः निश्चलाः तथाविधपुस्तक रूप स्वरूपस्यापरिहाणेः अक्षयाः अविनश्वराः अवयविद्रव्यस्य अपरिहाणेः अव्ययाः तदारम्भकप्रदेशापरिहाणेः अत्र प्रदेशापरिहाणि युक्तिः समयसंवादिनी पद्मवरवेदिका व्याख्या समये निरूपितेति ततोऽवसेया अत्र पदद्वये मकारोऽलाक्षणिकः ततः पदत्रयस्य कर्मधारयः सदेवाः अधिष्ठायकदेवकृतसान्निध्या इत्यर्थः लोकोपचयङ्करा अस्य तीर्थकरादिवत् साधुत्वम् यद्वा अनुस्वारः आर्षत्वात् लोकोपचयङ्कराः वृत्तिकल्पककल्पपुस्तकप्रतिपादनेन लोकानां पुष्टिकारकाः लोकविश्रुतयशस्काः लोकविख्यात कीर्तयः ‘एवं विशेषणविशिष्टा नवनिधयः उपागताः' अथ नामतः तान् नवविधीन् उपदर्शयति 'तं जहा' इत्यादिना
नेसप्पे १ पंडुअए २ पिंगलए ३ सम्परयण ४ महपउमे ५ काले ६ अ महाकाले ७ माणवगे महानिही ८ संखे ९। १ । तत्र नैसर्पः नैसर्पस्य देवविशेषस्यायं नैसर्पः पुस्तकों में विश्व की स्थिति कही गई हैं किन्ही २ के मतानुसार कल्प पुस्तक प्रतिपाद्य पदार्थ साक्षात् उन निधियों में उत्पन्न होते हैं तथा ये ध्रुव है क्यों कि तथाविध पुस्तक वैशिष्ट्य रूप स्वरूप इनका नष्ट नहीं होता हैं, अवयवी द्रव्य की अविनाशिता को लेकर ये अक्षय है, तदारम्भक प्रदेशों की अविनाशिता को लेकर ये अव्यय है, प्रदेशों की अपरिहीनता के सम्बन्ध में युक्ति सिद्धान्त के अनुसार पद्मवरवेदिका की व्याख्या करते समय कही जा चुकी है, इसलिये जिज्ञासु जनको वहीं से इसे देखलेनी चाहिए, "धुवमक्खयं" में मकार का प्रयोग अलाक्षणिक है, "लोकोपचयङ्कर" पद की निष्पत्ति "तीर्थकर" पद की निष्पत्ति की तरह से ही जाननी चाहिये अथवा आर्षे होने के कारण यहां अनुस्वार कर दिया गया हैं वृत्तिकल्पक कल्पपुस्तक के प्रतिपादन से ये लोकों को पुष्टि कारक होती हैं उन नौ निधियो के नाम इस प्रकार से कहा गया है-'नेसप्पे १,पंडुअए २, पिंगलए ३, सव्वरयण ४. महपउमे ५) कालेय ६ महाकाले ७ माणवगे महानिही ८ संखे ९॥१॥ (१) नैसर्पनिधि-यह नैसर्पनामक देव से अधिष्ठित होती है (२) पाण्डक निधि. यह निधि पण्डुक नामक देव से अधिष्ठित होती है (३) पिंगलक निधि-यह पिंगलक नामक देव से अधिધ્રુવ છે. કેમ કે તથાવિધ પુસ્તક વૈશિષ્ટય રૂપ સ્વરૂપ એમનું નાશ પામતું નથી અવયવી દ્રવ્યની અવિનાશિતાને લઈને એઓ એક્ષય છે. તદારંભક પ્રદેશોની અવિનાશિતાને લઈને એઓ અવ્યય છે. પ્રદેશની અપરિહીનતાના સંબંધમાં યુતિ સિદ્ધાન્ત મુજબ પદ્મવદિકાની વ્યાખ્યા કરતી વખતે કહેવામાં આવી છે. એથી જિજ્ઞાસુઓ ત્યાંથી જ જાણવા પ્રયरन रे. "धुवमक्खयं" मा ४।२। प्रयोग असाक्षण छ. "लोकोपचयङ्कर" पहनी निपत्ति "तीर्थकर" पनी नित्तिनी भर गया ये. अथवा मा डोपाथी महा. અનુસ્વાર કરવામાં આવેલ છે. વૃત્તિક૯૫ક કલ્પપુસ્તકના પ્રતિપાદનથી એ લોકો માટે પુષ્ટિ ४१२४ हाय छे. ते नय निधि नानाभा मा प्रभारी छ-नेसप्पे-पंडुअए-२, पिंगलए-३, सव्वरयण-४, महपउमे-५, कालेय-६, महाकाले-७, माणवगे महानिही-८, संखे ॥८॥१॥
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #864
--------------------------------------------------------------------------
________________
८५२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे एवमग्रेऽपि इत्थमेव विज्ञेयम् अथ यत्र निधौ यदाख्यायते तदाह-तत्र प्रथमे नैसधि. ष्ठातृदेवस्य नैसख्यनिधौ ‘णे सप्पमि' इत्यादि
तत्र-नैसर्प-नैसख्येि निधौ निवेशाः स्थापनानि स्थापनविधयो ग्रामादीनां गृहप यन्तानां व्याख्यायन्ते तत्र ग्रामः-वृत्तिवेष्टितः, आकर:-सुवर्णरत्नायुत्पत्तिस्थानम् नगरम् अष्टादशकरवर्जितम्, पत्तनं समस्तवस्तुप्राप्तिस्थानम, शकटादिभिः नौभिर्वा यग्दम्यं तत्पत्तनं यत्केवलं नौभिरेव गम्यं तत् पट्टनम् उक्तश्च-पत्तनं शकटैगम्यं घोटकै भिरेव च नौभिरेवच यद्गम्यं पट्टनं तत्प्रचक्षते । द्रोणमुखम्-जल-स्थलमार्गगमनयोग्यस्थानम्, मडम्बम् ष्ठित होतो है. (४) सर्वरत्ननिधि-यह सर्वरत्न नामक देव से अधिष्ठित होती है (५) महा पद्म निधि. यह महापद्मनामक देव से अधिष्ठित होती है (६) कालनिधि-यह काल नामक देव से अधिष्ठित होती है. (७) महाकाल निधि-यह महाकाल नामक देव से अधिष्ठित होती है. (८) माणवकनिधि यह माणवक नामक देव से अघिष्ठित होतो है. और (९) शंखनिधि यह शङ्ख नामक देव से अधिष्ठित होती है. . 'णेसप्पमि णिवेसा गामागरणगर पट्टणाणं च दोणमुह मडंबाणं खंधावारावणगिहाणं १
नैसर्प नामकी निधि में ग्राम, आकर, नगर, पट्टण, द्रोहमुख, मडंब, स्कन्धावार, आपण और भवन उनकी स्थापन विधि रहती है वृत्ति-वाड से जो आवेष्टित होता है उसका नाम प्राम है. जहां पर सुवर्ण रत्न आदिकों की उत्पत्ति होती है उसका नाम आकर है अठारह प्रकार के टेक्स से जो रहित हैं उसका नाम नगर है. समस्त वस्तुओं की प्राप्ति का जो स्थान है उसका नाम पत्तन है. अथवा वेलगाड़ो द्वारा या नौकाओं द्वारा जहां पर जाने का मार्ग होता है. उसका नाम पत्तन है. अथवा जलयान द्वारा ही जहां पर जाया जा सकता है वह पगुण है
उक्तंच-पत्तनं शकटैगम्यं घोटकैतॊभिरेव च । नौभिरेवच यद्गम्यं पट्टनं तत्प्रचक्षते १ (૧) નૈસનિધિ-એ નિધિનેસપનામક દેવથી અધિષ્ઠિત હોય છે. (૨) પાંડુનિધિએ નિધિ પાણડક નામના દેવથી અધિષ્ઠિત હોય છે. (૩) પિંગલક નિધિ- એ પિંગલક નામક દેવથી અધિષ્ઠિત હોય છે. (૪) સર્વરતનનિધિ-એ સર્વરનનામક દેવથી અધિષ્ઠિત હોય છે. (૫) મહાપાનિધિ–એ મહાપદ્મનામક દેવથી અધિષ્ઠિત હોય છે. (૬) કાલનિધિ-એ કાલ નામક દેવથી અધિષિત હોય છે. (૭) મહાકાલ નિધિ-એ મહાકાલ નામક દેવથી અધિછિત હેય છે. (૮) માણવકનિધિ- એ માણવક નામક દેવથી અધિષિત હોય છે. અને (૯) શંખનિધિ એ શેખ નામક દેવથી અધિષ્ઠિત હોય છે. णेसप्पमि णिवेसा गामागरणगर पट्टणाण च । दोणमुह मडंबाणं खंधावारावण गिहाणं ॥२॥
નેસનામક નિધિમાં ગ્રામ આકર, નગર, પણ, દ્રોણમુખ, મડંબ, સ્કન્ધાવાર, આપણ અને ભવન એમની સથાપના વિધિ રહે છે વૃત્તિ-વાડ-થી જે આવેષ્ટિત હોય છે, તેને ગ્રામ કહેવામાં આવે છે. જયાં સુવર્ણ રત્ન વગેરેની ઉત્પત્તિ હોય છે, તેનું નામ આકર છે. અઢાર પ્રકારના કથિી જે રહિત હોય છે. તે નગર કહેવાય છે. સમસ્ત વસ્તુઓની પ્રાપ્તિનું જે સ્થાન છે. તે પત્તન કહેવાય છે. અથવા બળદ ગાડી વડે કે ના વડે જ્યાં જઈ શકાય છે તેનું નામ પણ છે. અથવા જ લયાન દ્વારા જ જ્યાં જઈ શકાય છે તે પત્તન છે
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #865
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ०३वक्षस्कारःसू०२७ दक्षियगतभरतकायेवर्णनम् -साईकोशद्वयान्तरेण ग्रामान्तररहितम् वसतिरिति । स्कन्धावारः-कटकम् आपणो हट्टः गृहम्-भवनम् उपलक्षणात् खेटकर्बटादि परिग्रहः खेटः-धूलिकाप्राकारवेष्टितम् नदी पर्वतवेष्टितं च नगरम्, कर्वटम् क्षुद्रप्राकारवष्टित कुत्सितनगरम्, एतेषां स्थापनविषयो नैसख्ये निधो भवन्तीत्यर्थः ॥ १।। अथ द्वितायं पाण्डुकाधिष्ठातृदेवस्य पाण्डुकनामक निधिस्वरूपं तत्र यानि उत्पद्यन्ते तान्याह----
तत्र गणितस्य संख्याप्रधानतया व्यवहर्त्तव्यस्य दीनारादेः नारिकेलादेर्वा च शब्दात्परिक्ष्यस्य मौक्तिकादे रुत्पत्तिप्रकारः वर्णनम् तथा मानं सेतिकादि तद्विषयो यः सोऽपि मानमेव मेयं पाय्येन पाइलोति लोकप्रसिद्धन मातुं योग्यम्, तथा उन्मानं ___जलमार्ग से भी और स्थलमार्ग से भी जहां पर सुविधासे जाया जाता है वह द्रोणमुख है जहां पर ढाई कोश पर्यन्त आस पास में कोई भी प्रामान्तर नहीं होते हैं उसका नाम मडम्ब हैं । स्कन्धावार नाम कटक का है। जिसे भाषा में छावनी कहा गया है। आपण नाम बाजार का है. और गृह नाम भवन का है । उपलक्षण से यहाँ पर खेट कर्बट आदि स्थानों का भी ग्रहण हुआ है । धूलिका के प्राकार कोट से परिवेष्टित हुए स्थान का नाम खेट है। नदी एवं पर्वत से वेष्टित हुवे स्थान का नाम नगर है, क्षुद्र प्राकारसे परिवेष्टित कुत्सितनगर का नाम कर्बट है इनसब की स्थापना करने की विधियां नैसर्प नाम की निधि में होती हैं । दूसरी पण्डुकनिधि है-इसके सम्बन्ध में ऐसा कथन है ।
गणियस्स य उत्पत्ती माणुम्माणस्स जपमाणंच धण्णस्स य बीआण य उत्पत्ती पंडुए भणिया । ___ संख्या प्रधान होने से व्यवहर्तव्य दीनार आदि का अथवा नारिकेल आदि का तथा परीक्ष्य मौक्तिकादि का कथन तथा मान-सेतिका आदि रूप तौल का तथा इस तौल के विषयभूत पदार्थ का उन्मान तुला, कर्ष-तोला इनका और इनके द्वारा जो तौले जाते पदार्थ है, तय-पत्तनं शकटैर्गम्यं घोटके नौ भिरेव च । नौभिरेवच यद्गम्यं पट्टनं तत्प्रचक्षते ॥१॥
જળમાર્ગથી અને સ્થલ માર્ગથી પણ જ્યાં જઈ શકાય છે, તે દ્રોણ મુખ છે. જ્યાં અઢી ગાઉ સુધી બીજા ગ્રામે હોતા નથી. તેનું નામ મડંબ છે. સ્કંધાવાર નામ કટકનું છે. જેને हिन्दी भाषामा 'छावनी' ४३ छे. मानु नाम छ भने गृह भवननु नाम छे. ઉપલક્ષણથી અહીં ખેટ, કર્બટ વગેરે સ્થાનો નું પણ ગ્રહણ થયું છે. ધૂલિકાના પ્રાકારકોટ–થી પરિવેષ્ટિત થયેલા સ્થાનનું નામ બેટ છે. નદી અને પર્વત થી વેષ્ટિત સ્થાનનું નામ નગર છે. શુદ્ર પ્રકારથી પરિષ્ટિત થયેલા કુત્સિત નગરનું નામ કMટ છે. એ સવની સ્થાપના કરવાની વિધિએ નૈસર્પનામક નિધિમાં હોય છે.
गणियस्स य उपपत्ती माणुम्माणस्स ज पमाणं च।
घण्णस्स य बीआणय उप्पत्ती पडुए भणिया ||२|| સંખ્યા પ્રધાન હોવાથી વ્યવહર્તવ્ય દીનાર વગેરેનું અથવા નારિકેલ વગેરેનું તેમજ પરીક્ષ્ય મૌક્િતકાદિનું કથન તેમજ માન-સેતિકા આદિ રૂપ તેલનું તેમજ એ તેલના વિષયભૂત પદાર્થનું ઉન્માન, તુલા કર્ષ–તેલા એમનું અને એમના વડે જે તોલવામાં આવે છે એવા જે પદાર્થો છે તેમનું તથા ધાન્ય શાલિ વગેરે અને બીજનું આ પ્રમાણે એ સર્વની
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #866
--------------------------------------------------------------------------
________________
___जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे तुलाकर्षादि तद्विषयं यत्तदपि उन्मान खण्डगुडादि धरिमजातीयघनमित्यर्थः तस्य च यत्प्रमाणं लिङ्गविपरिणामेन तत्पाण्डुके भणितमिति सम्बन्धः, धान्यस्य शाल्यादे बीजानां च वापयोग्यधान्यानामुत्पत्तिः पाण्डुके निधौ भणिता ॥२॥
अथ तृतीयं पिङ्गलकाधिष्ठातृदेवस्य पिङ्गलकनामकनिधिरूपं तत्र सर्वाभरणविधि च आह-सव्वा" इत्यादि
तत्र सर्वा आभरणविधिः यः पुरुषाणां यश्च महिलानां तथा श्वानां हस्तिनां च स यौचित्येन पिङ्गलनामनि निधौ भणिता मूले सा भणितेति स्त्रीलिंगप्रयोगः निधेः प्राकृतभाषायामार्षत्वात् इति पदे आभरणस्य प्रयोजनं भवति तदा तथाभूतानि आभरणानि निष्काश्यते । सर्वा रत्नाधिष्ठात देवस्य चतुर्थ सर्वरत्नाख्यनिधिस्वरूपमाह रयणाई' इत्यादि । तत्र रत्नानि चतुर्दशापि वराणि चक्रवर्तिनश्चक्रादीनि चक्रदण्डासिछत्रचर्ममणिकाकेणीति सप्त एकेन्द्रियाणि सेनापति गाथापति वर्द्ध की पुरोहित अश्व हस्ति स्त्री समाख्यानि सेनापत्यादीनि च सप्त पञ्चेन्द्रियाणि सर्वरत्ने सर्वरत्नाख्ये महानिधौ उत्पद्यन्ते इत्यर्थः ।।४।। अथ पञ्चमे महापद्माधिष्ठातृदेवस्य महापद्मनिधौ येषां या उनका तथा धान्य शालि आदि का और बीज का इस तरह इन सब के नापने तौलने की विधि का परिमाण इस दूसरी निधि में रहता हैं ! अर्थात् कौन वस्तु कितनी है ? कितने वजन की है ! इत्यादि का सब हिसाब किताब यही निधि करती है . तृतीय निधि-सव्वा आभरण विही पुरिसाणं जा य होइ महिलाणं ।
आसाण य हत्थीण य पिंगलणिहिमि सा य भणिया "३"
सर्व प्रकार के पुरुषों के एवं महिलाओं के घोड़ों के एवं हाथियों के आभरणो की विधि इस तृतीय पिङ्गल निधि में रहती है . चतुर्थ निधि-रयणाइंसव्वरयणेच उद्दस वि वराई चक्कवट्टिस्सउप्पज्जंते.एगिदियाई पंचिंदियाइंच"" सर्व रत्ननाम की निधिमें चौदह रत्न जो को चक्रवर्ती को प्राप्त होते हैं उत्पन्न होते हैं इन માપવા-તેલવાની વિધિનું પરિમાણુ બીજા નિધિમાં રહે છે. એટલે કે કઈ વસ્તુ કેટલી, છે, કેટલા વજનવાળી છે, વગેરેને હિસાબ-ક્તિાબ એ નિધિ કરે છે. તૃતીયનિધિ
सव्वा आभरणविही पुरिसाणं जा य होइ महिलाण ।
आसाण य हत्थीण य पिंगलणिहिमि सा भणिया ॥३॥ સર્વ પ્રકારના પુરુષોનાસ્ત્રીઓના, ઘોડાઓના અને હાથીઓના આભરણેની વિધિ એ ત્રીજી પિંગલ નિધિમાં રહેલી છે.
यतु निधि- रयणाई सवरयणे चउद्दस वि वराई चक्कवहिस्स। उप्पज्जते एगिदियाई , पंचिदियाई च ॥४॥ | સર્વ રન નામક નાધમાં ચતુર્દશરને કે જે ચકવતી ને પ્રાપ્ત હોય છે. તે ઉત્પન થાય से १४ रत्नामा सात रत्ना-यान, २त्न, मसिरत्न, छत्ररत्न, यमरत्न, मशिन भने કાકણી રત્ન એ બધા રત્ન એકેન્દ્રિય હોય છે. અને એમના, સિવાય સેનાપતિ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #867
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ०३वक्षस्कारःसू०२७ दक्षियर्द्धगतभरतकायेवर्णनम् _ ८५५ उत्तपत्तिः येषां या निष्पत्तिश्च सा उच्यते साधारणान्यपि चक्रादीनि सेवनापत्यादीनि एतानि प्रभावात् विशिष्टतराणि भवन्ति रत्नपदं वाच्यानि भवन्तीति 'वत्थाण य' इत्यादि ।
तत्र सर्वेषां वस्त्राणां च या उत्पत्तिः तथा सर्वभक्तीनां वस्त्रगत सर्वरचनानां रङ्गानां च माग्जिष्ठा रागाणां 'धोव्वणय' त्ति सर्वेर्षा प्रक्षालनविधीनां च या निष्पत्तिः सा सर्वा महापद्मे महापद्मनामकनिधौ वर्तते महापानिधेः शुक्लरक्तादि गुणोपेतत्वात् वस्त्रादीनां स निधिः स्वच्छरक्तादिभावं वस्त्रादीनां करोति चतुरशीति लक्षाणां हस्तीनामश्वानां षण्णवति कोटिसंख्यावतां मनुष्याणां वस्त्राणि समुत्पाद्य समर्पयतीति ।
अथ षष्ठो निधिः अथ कालाधिष्ठातृदेवस्य कालनिधिस्वरूपं कालनामनि निधौ च यानि वस्तूनि सन्ति तान्याह-'काले कालण्णाणं' इत्यादि ।
तत्र काले कालनामनि निधौ कालज्ञानं समस्त ज्योतिः शास्त्रानुबन्धिज्ञानम् तथा त्रिष्वपि वंशेषु त्रयो वंशा तीर्थङ्करवंशश्चक्रवत्तिवंशाः बलदेववासुदेववंशाश्च इत्येतेषु त्रिष्वपि १४ रत्नों में सात रत्न चक्ररत्न, दण्डरत्न, असिरत्न, छत्ररत्न चर्मरत्न, मणिरत्न एवं काकणीरत्न ये सात-रत्न एकेन्द्रिय होते है : और इनके अतिरिक्त सेनापति गाथापति, वर्द्धकी, पुरोहित अश्व हस्ति, एवं स्त्री ये सात रत्न पञ्चेन्द्रिय होते हैं. पंचमी निधि
वत्थाणय उत्पत्ती णिप्फत्ती चेव सव्वभत्तीणं रंगाण य धोच्वाण य सव्वा एसा महापउमे ५' इस महापद्म नाम की पांचवीं निधि में समस्त प्रकार के वस्त्रों को उत्पत्ति तथा वस्त्रगत रचनाओं की रंगोंकी,और वस्त्रों के धोने की विधि निष्पन्न होती हैं ! क्योंकि यह महापद्मनिधि शुक्ल रक्त आदि गुणों से युक्त होती है. इसलिये यह निधि वस्त्रों को भिन्न २प्रकार के रंगों से रंगना तथा उन्हे धोकर साफ करना, एवं चौरासी लाख हाथियों के और घोडों के तथा ९६ करोड मनुष्यों के वस्त्रों को बनाकर उन्हें समर्पण करना यह सब काम इसी निधि का है। छठी निधि-काले कालण्णाणं सव्वपुराणं च तिसु वि वंसेसु ।
सिप्पसयं कम्माणि य तिण्णि पयाए हियकराणि "" इस काल नाम को छठी निधि में समस्त ज्योतिःशास्त्रानुबन्धी ज्ञान तथा तीर्थकर वंश चक्रवर्तिवंश और बलदेव वासुदेव वंश इन तीन वंशों में जो शुभाशुभ हो चुका है होने ગાથાપતિ, વર્ધક પુરોહિત, અવ, હસ્તિ અને સ્ત્રી એ સાત રને પંચેન્દ્રિય હોય છે.
पंचमी निधि-वत्थोणय उप्पत्ती णिप्फत्ती चेव सव्वभत्तीणं । रंगाण य धोव्वाण य सव्वा पसा महापउमे ||५||
એ મહાપદ્મનામક પાંચમી નિધિમાં સર્વ પ્રકારના વસ્ત્રની ઉત્પત્તિ તેમજ વસ્ત્રગત સમસ્ત રચનાઓની રંગોની અને વાવિગેરેને ધોવાની વિધિ નિષ્પન્ન હોય છે. કેમ કે એ મહાપદ્ધનિધિ શુકલ-રત વગેરે ગુણેથી યુક્ત હોય છે. એથી આ નિધિ વોને ભિન્ન-ભિન્ન પ્રકારના રંગોથૈ રંગવા તેમજ તેમને પ્રક્ષાલિત કરવાં ૮૪ લાખ હાથીઓના અને ઘોડાઓના ૧ ૮ કરોડ મનના વઢીને બનાવીને તેમને અપવા, એ બધુ કામ એ નિધિનું છે.
छठ्ठीनिधि काले कालण्णाणं सव्वपुराणं च तिसु वि वंसेसु ॥ सिप्पसय कम्माणिय तिण्णि पयाएँ हियकराणि || " એ કાલ નામક છટ્ઠી નિધિમાં સમસ્ત જ્યોતિ –શાસ્ત્રાનુબધી જ્ઞાન તીર્થકર ભગવાનને વંશ, ચક્રવતી વંશ અને બલદેવ-વાસુદેવ એ ત્રણ વંશમાં જે શુભાશુભ થઈ ચૂકયુ છે થવાનું છે,
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #868
--------------------------------------------------------------------------
________________
८५६
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
वंशेषु सर्वपुराणं च यद्भाव्यं यच्च पुराणं व्यतीतम् उपलक्षणात् वर्त्तमानं च शुभाशुभं तत्सर्वम् अत्र कालाख्यनिधौ वर्तते इतो महानिधितः ज्ञायते इत्यर्थः तथा शिल्पशतं विज्ञानशतम् घटलोहचित्रत्रस्त्रनापितशिल्पानां पञ्चानामपि प्रत्येकं विंशतिभेदात् कर्माणि च कृष्यादोनि जघन्यमध्यमोत्कृष्टभेदभिन्नानि त्रीणि एतानि प्रजायाः हितकराणि निर्वाहाभ्युदयहेतुत्वात् एतत् सर्वम् अत्र कालनामनि निधौ अभिधीयते । अत्र कालनिधौ मूलानि सर्वाण्यपि वस्तुज्ञानानि विद्यन्ते तानि च पुण्यप्रभावात् चक्रवर्त्तिनः समीपे समुपस्थापितानि भवन्तीत्यर्थः । अथ सप्तमो निधिः महाकालाधिष्ठातृदेवस्य सप्तमं Tarafafarai as च येषामुत्पत्तिः तामाह - 'लोहस्स य इत्यादि । मूलम् - लोहस्स उप्पत्ती होइ महाकालि आगराणं च । रुपस्स सुवण्णस्स य मणिमुत्तसिलप्पवालाणं ॥७॥ छाया - लोहस्य चोत्पत्ति र्भवति महाकाले चाकराणाम् । रूप्यस्य सुवर्णस्य च मणिमुक्ताशिला प्रवालानाम् ॥७॥
तत्र लोहस्य च नानाविधस्य उत्पत्ति र्भवति महाकाले महाकालनामनि निधौ' तत्र तदुत्पत्तिराख्यायते इत्यर्थः, तथा रुप्यस्य सुवर्णस्य च मणिमुक्ताशिलाप्रवालानाम् तत्र मणयः चन्द्रकान्तादयः मुक्ताः मुक्ताफलानि शिलाः स्फटिकादयः प्रवालाश्व इति
है एवं हो रहा है वह सब रहता है. तात्पर्य यह है कि इस निधि से समस्त शुभाशुभ जाना जाता है. शिल्पशत- घर-लोह, चित्र, वस्त्र एवं नापित इन पांच शिल्पों के प्रत्येक शिल्प के २० २० भेद है इस तरह से यह शिल्पशत तथा कृषि वाणिज्य आदि तीन कर्म- जो कि उत्तम, मध्यम एवं जघन्य के भेद से तीन प्रकार के हैं और जिन से प्रजाजनों का निर्वाह होता है उनका अभ्युदय होता है - जाने जाते हैं ।
सप्तमनिधि-लोहस्सय उप्पत्ती होइ महाकालि आगराणंच रूप्पस्स सुवण्णस्स य मणिमुत्तसिलप्पवालाणं । इस महाकाल नामकी निधि में नाना प्रकार की लोहे की उत्पति बताई गई है. तथा चांदी, सोना मणि, मुक्का शिला- स्फटिक आदि, एवं प्रवाल-मूंगा इत्यादि की खानो की उत्पत्ति गई हैं।
થઇ રહયુ છે તે બધુ રહે છે તાપ આ પ્રમાણે છે એ નિધિથી સમસ્ત શુભ-અશુભ જાણવામાં આવે છે. શિલ્પશત ઘટ-લેાહ, ચિત્ર, વસ્ત્ર તેમજ નાપિત એ પાંચ શિલ્પાના દરેકે દરેક શિલ્પના-૨૦-૨૦ ભેદ છે આ પ્રમાણે અ શિલ્પશત તેમજ કૃષિ, વાણિજય વગે૨ે ત્રણ ક્રમ કે જે ઉત્તમ મધ્યમ અને જઘન્યના ભેદ્દેથી ત્રણ પ્રકારના છે. અને જેમનાથી પ્રજાઓનાનિર્વાહ થાય છે, તેમના અભ્યુદય થાય છે-જાણવામાં આવે છે.
सप्तमनिधि - लोहस्स य उत्पत्ती होइ महाकालि आगराणंच | रुपस्स सुवण्णस्स य मणिमुत्तसिलप्पवालाणं ||८||
એ મહાકાલ નામક નિધિમાં અનેક પ્રકારના લેાખંડની ઉત્પત્તિ ખતાવવામાં આવી છે. તેમ ચાંદી, સેનામણિ, મુતાશિલા સ્ફટિક વગેરે તેમજ પ્રવાલ-મૂંગા વગેરેની ખાણાની ઉત્પત્તિ ખતાવવામાં આવી છે,
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #869
--------------------------------------------------------------------------
________________
काशिका टीका तृ० ३ वक्षस्कारः सू०२७ दक्षियर्द्धगतभरतकाये वर्णनम्
८५७
ते तथा तेषां च सम्बन्धिनाम् आकराणां 'खानि' इति प्रसिद्धानामुत्पत्ति र्भवति महाकालनामनिनिधौ इति योगा । resent free
मे माणवकाधिष्ठातृदेवस्य माणवकनिधिस्वरूपं तत्र च यानि सन्ति तान्याह - जोहाण य' इत्यादि ।
तत्र योधानां शूराणां च शब्दात कातराणामुत्पत्तिरभिधोयते तथा आवरणानां च शरीररक्षकाणां वस्तूनां कवचादीनामुत्पत्तिर्ज्ञानं च यत्र प्रहरणानां खङ्गादीनां च सर्वा च युद्धनीतिः गरुड़ शकटचक्रव्यूहरचनादि लक्षणा सर्वापि च दण्डनीतिः दण्डेन उपलक्षिता नीति दण्डनीतिः सामदामदण्ड भेदतश्चतुर्विधा माणवकनाम्नि निधौ अभिधीयते ततः प्रवर्त्तते ज्ञायते इत्यर्थः । अथ नवमो निधिः अथ नवमे शङ्खाधिष्ठातृ देवस्य शङ्खनामक महानिधिस्वरूपं तत्र च येषामुत्पत्तिस्तामाह-' णट्ट विही ' इत्यादि ।
तत्र सर्वोऽपि मनोह्लादजनक नृत्यविधिः द्वात्रिंशत्सहस्रभेदभिन्नगात्रसंचालन लक्षणनाट्यकरणप्रकारः' सर्वोऽपि च नाटकविधिः द्वात्रिंशत् भेदभिन्न अभिनेयप्रवचनअष्टम निधि-जोहाण य उष्पत्ती आवरण णं च पहरणाणंच सव्वा य जुद्धणीई माणवगे दंडणीइय' ८' इस माणवक नामकी आठवीनिधि में योद्धाओं की कायरो की आवरणों-शरीररक्षक कवचादि वस्तुओं की समस्त प्रकार के प्रहरणो- हथियारों की युद्ध नीति - गरुड, शकट, चक्रव्यूह आदिरूप से रचना वाले युद्धों की नीति की तथा साम-दाम, दण्ड, एवं भेद इन चार प्रकार की राजनितियों की उत्पत्ति कही गई होती है. अर्थात् इस निधि से इन समस्त वस्तुओं की उत्पत्ति का ज्ञान चक्रवर्ती की प्राप्त होता है !
नव निधि - ट्टविहीणा डगविही कव्वस्स य चउच्चिहस्स उपत्ती संखे महाणिहिम्मि तुडिअंगाणंच सव्वेसि "९"
इस शंखनाम की निधि में नाटयविधि की ३२ हजार नाटकाभिनयरूप अंग संचालन करने के प्रकार की नाटक विधि ३२ प्रकार के नृत्य गोत वाजों का अभिनेय वस्तु से मिलता
अष्टमनिधि-जोहाण य उत्पत्ती आवरणाणं च पहरणाणं च । सव्वा य जुद्धणीई माणवगे दंडणी य ሀረቦ
એ માણુવક નામક આઠમી નિધિમાં ચેાધ્ધાઓની, કાયાની-આવરણાની શરીર રક્ષક કવચાદિ વસ્તુની સમસ્ત પ્રકારના પ્રહરણે શસ્રા ની યુદ્ધનીતિ ગરુડ, શકટ, ચક્ર વ્યૂહ વગેરે રૂપમાં રચનાવાળા યુધ્ધાની નીતિની તેમજ સામ, દામ દન્ડ અને ભેદ એ ચાર પ્રકારની નીતિઓની ઉત્પત્તિ કહેવામાં આવે છે એટલે કે એ નિધિથી એ સમસ્ત વસ્તુઓની ઉત્પત્તિનુ જ્ઞાન ચક્રવતી ને પ્રાપ્ત થાય છે.
नवमी निधि-विही णाडगविही कव्वस्स य चउव्विहस्स उत्पत्ती । संखे महाणिहिम्मि तुडिअंगाणं च सव्वेसि 11811
એ શંખ નામક નિધિમાં નાટયનિધિની ૩૨ સહસ્ર નાટકાભિનય રૂપ અંગ સંચાલન કરવાના પ્રકરાની નાટ િધિ ૩૨ પ્રકારના નૃત્ય-ગીતવાદ્યોની અભિનય વસ્તુથી સબદ્ધ પ્રદર્શન
१०८
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #870
--------------------------------------------------------------------------
________________
८५८
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे प्रपश्चनप्रकारः नृत्यवाद्यगीतादि यावन्नाटकम् प्रकारः इत्यर्थः तथा चतुर्विधस्य काव्यस्य ग्रन्थस्य धर्म १ अर्थ२ काम ३ मोक्ष ४ लक्षणपुरुषार्थनिबद्धस्य अथवा संस्कृत १ प्राकृता २ पभ्रंश ३ संकीर्ण ४ भाषानिबद्धस्य गद्य १ पद्य २ गेय ३ चौर्ण ४ पदबद्धस्य वा उत्पत्तिः निष्पतिः तद्विधिः, तत्र आय काव्यचतुष्कं धर्मार्थादि प्रसिद्धम् द्वितीयचतुष्के संस्कृतप्राक. तद्वयं प्रसिद्धमेव अपभ्रंशः ततद्देशेषु शुद्धतया भाषितम् सङ्कीर्ण भाषा शोरसैन्यादि भाषा तन्निबद्धस्य तथा तृतीयचतुष्के गद्यम् अच्छन्दोबद्धं शस्त्रपरिज्ञाध्ययनवत्, पद्य छन्दोबद्धं विमुक्त्यध्ययनवत् गेयम् निषाध ऋषभ-गान्धार-षड्ज-मध्यम-धैवत, परिशाधित तन्त्री लयसमन्वितं गेयं भवति तत्र गान्धाररीत्या बद्धं परिशोधितं गानयोग्यम्, गेयमिति. चौर्णम् बाहुलकविधिबहुलं गमपाठबहुलं निपातवहुलनिपाताव्ययबहुलम् ब्रह्मचर्याध्ययनपहुआ प्रदर्शन के प्रकार की तथा धर्म अर्थ काम और मोक्ष इन पुरुषार्थों के प्रतिपादन करने वाले ग्रन्थों को अथवा-संस्कृत, प्राकृत अपभ्रंश और संकीर्ण इन चार प्रकार की भाषाओं में निपद्र ग्रन्थों की अथवा गद्य, पद्य, गेय और चौर्ण पदों से बद्ध ग्रन्थ-इनकी और समस्त प्रकार के त्रुटिताङ्गो की निष्पत्ति होतो है, इन में धर्मार्थादि पुरुषार्थ चतुर्थष्टय से निबद्ध जो चतुर्विध काव्य है वह तो प्रसिद्ध है तथा द्वितीय प्रकार का चतुर्विध काव्यभो जो कि संस्कृत प्राकृत भापाओं में निबद्ध हुआ है. प्रसिद्ध है. अपभ्रंश काव्य निबद्ध होता है. तथा शौरसैनी आदि भाषाओं में जो काव्य निवद्ध होता है वह संकीर्ण भाषा निबद्ध काव्य है। तृतीय चतुष्क वह है जो भिन्न भिन्न देशों की भाषाओं में जो काव्य शस्त्र परिज्ञाध्ययन की तरह छन्दो रचना से निबद्ध नहीं होता है वह पद्य काव्य है । निषाध, ऋषभ गान्धार षड्ज मध्यम और धैवत इन स्वरो में निबद्ध होता है और इन्ही के अनुरूप तन्त्रीलय आदि से समन्वित होता हुआ गाने के लायक होता है वह गेय काव्य है. जो काव्य ब्रह्मचर्याध्ययन पद की तरह बाहुलक विधि बहुल होता है । गम पाठ बहुल होता है। निपात बहुल होता है निपात अव्यय નના પ્રકારની તેમજ ધર્મ, અર્થ, કામ અને મોક્ષ એ પુરુષાર્થોનું પ્રતિપાદન કરનારા ગ્રન્થની અથવા સંસ્કૃત, પ્રાકૃત અપભ્રંશ અને સંકીર્ણ એ ચાર પ્રકારની ભાષાઓમાં નિબદ્ધ શ્રાની અથવા ગદ્ય-પદ્ય ગેય, અને ચોર્ણ પ થી બદ્ધ ગ્રન્થ-એમની અને સમસ્ત પ્રકારના ત્રુટિતાગોની નિષ્પત્તિ હોય છે. એમાં જે ધર્માથદિ પુરૂષાર્થ ચતુષ્ટયથી નિબદ્ધ ચતુર્વિધ કાવ્યો છે તે તે પ્રસિદ્ધ છેજ તેમજ દ્વિતીય પ્રકારના ચતુર્વિધ કાવ્ય પણ કે જે સત.. પ્રકૃત ભાષાઓમાં નિબદ્ધ થયેલાં છે, પ્રસિદ્ધ છે. અપભ્રંશ કાવ્ય તે છે કે જે ભિન્ન ભિન્ન દેશની ભાષાઓમાં નિબદ્ધ હોય છે. તથા શૌરસેની વગેરે ભાષાઓમાં જે કાવ્યો નિબદ્ધ હોય છે તે સંકીર્ણ ભાષા નિબદ્ધ કાવ્ય છે. તૃતીય ચતુષ્કમાં જે કાવ્ય શાસ્ત્ર પતિજ્ઞાધ્યયનની જેમ છન્દોરચનાથી નિબદ્ધ હતુંનથી તે પદ્ય કાવ્ય છે. નિષાધ, કાષભ, ગાંધાર, ષડૂજ, મધ્યમ અને પૈવત એ સ્વરોમાં નિબદ્ધ હોય છે. અને એમના અનુરૂપ તન્નાલય વગેરેથી સમન્વિત થઈને ગાવાલાયક હોય તે ગેયકાવ્ય કહેવાય છે. જે કાવ્ય બ્રહ્મચર્યાધ્યયન પદની જેમ બાહુલક બહુલ હોય છે. ગરમ પાઠ બહુલ હોય છે. નિપાત,
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #871
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ०३वक्षस्कारःसू०२७ दक्षियर्द्धगतभरतकायेवर्णनम्
८५९ दवत् एतावद्गद्यादि चतुष्कपदबद्धस्य वा उत्पत्तिः शङ्खनामनि महानिधौ भवति । तथा त्रुटिताङ्गानांच तूर्याङ्गानां सर्वेषां गेयपदेन कथितानां वा तथा वाद्यभेदभिन्नाना मुत्पत्तिः शखे महानिधौ भवतीति । यदा चक्रवर्ती स्त्र विजयं करोति तदनन्तरं गंगामुखवासिनो नवनिधयश्चक्रवर्तिनो भाग्योदयात् पातालमार्गेण चक्रवमधिष्ठितग्रामे आगत्य वसंति तथा यदा चक्रवर्तिनां प्रयोजनं जायते तदा ते निधयश्चक्रवर्ति पार्श्व भजन्ते तानेव निधीन् साधारणप्रकारेण अतः परं निरूपयन्नाह -'चकट' इत्यादि।
तत्र चकाष्टप्रतिष्ठानाः प्रत्येकमष्टसु चक्रेषु प्रतिष्ठानम् अवस्थानं येषां ते तथा, यत्र यत्र वायन्ते तत्र तत्र अष्टचक्रप्रतिष्ठिता एव वहन्ति, अत्र अष्टपदं चक्रशब्दात् पूर्व प्रयोक्तव्यं पर प्रयोगः प्राकृतत्वादवसेयः अष्टोत्सेधाश्च अष्टौ योजनानि उत्सेधः उच्चस्त्वं येषां ते तथा नव च योजनानीति गम्यते विष्कम्भाः विष्कम्भेण विस्तारेण नवयोजन विस्तारा इत्यर्थः, द्वादशयोजनानि दीर्घाः आयामाः मञ्जूषावत्संस्थिताः जाह्नव्याः बहुल होता है । वह चौर्णकाव्य है । इस आठवी शङ्ख निधि में हो समस्त प्रकार के बाजों की उत्पत्ति होती है । जब चक्रवर्ती विजय प्राप्त करने को निकलता है तब गंगा मुखवासी ये नौ निधियां चक्रवर्ती के भाग्योदय से पाताल मार्ग से आकर चक्रवर्ती के रास्ते में आनेवाले ग्राम में आकर वस जाती है । और जब चक्रवर्ती को कोई मतलब हांसिल करना होता है काम पड़ता है तो फिर ये चक्रवर्ती के पास आ जाती है । चक्कट्ठ पइट्ठाणा अट्ठस्सेहा य णवय विक्खंभा । बारह दीहा मंजूस संठिया जण्हवी मुहे ॥१०॥
वे प्रत्येक निधिका अवस्थान आठ २ चक्रके ऊपर रहता है. जहां २ ये लेजाई जाती हैं वहां वहां वे आठ चक्रों के ऊपर प्रतिष्ठित हुइ हो जाती हैं । इनका उस्सेध-उँचाईआठ २ योजन का होता है. विस्तार इनका नौ योजन का होता है. बारह योजन की इनकी लम्बाई होतो है. तथा इनका आकार मंजूषा के जैसा होता है जहां से गंगा समुद्र में प्रवेश करती है वहां पर ये नौनिधियां रहती है ! બહલ હોય છે. નિપાત અવ્યય બહુલ હોય છે. તે ચૌણ કાવ્ય છે એ આઠમી શખ નિધિ. માં સર્વ પ્રકારના વાઘોની ઉત્પત્તિ હોય છે જ જ્યારે ચક્રવતી વિજ્ય પ્રાપ્ત કરવા નીકળે છે ત્યારે ગંગામુખવાસી એ નવ નિધિઓ ચક્રવર્તીના ભાગ્યોદયથી પાતાળ માગથી આવીને ચક્રવતીના માર્ગમાં પડનારા ગામમાં આવીને વસી જાય છે. અને જયારે ચક્રવતીને કઈ પણ કાર્યની સિદ્ધિ મેળવવી હોય છે કઈ કામ આવી જાય છે ત્યારે એ સિદ્ધિઓ ચકવતી પાસે આવી જાય છે. चक्क पइट्ठाणा अठुस्सेहा य णव य विक्खभा। बारहदोहा मंजूस संठिया जाण्हवीमुहे॥१०
એમાંથી દરેક નિધિનું અવસ્થાન આઠ-આઠ ચક્રની ઉપર રહે છે. જ્યાં જ્યાં એ નિધિએ લઈ જવામાં આવે છે ત્યાં-ત્યાં તેઓ આઠચક્રો ની ઉપર પ્રતિષ્ઠિત થઈને જ જાય છે. એમની ઉંચાઈ (ઉસેધ) આઠ આઠ જન જેટલી હોય છે, એમને વિસ્તાર ૯ જન જેટલું હોય છે. ૧૨ જન જેટલી એમની લંબાઈ હોંય છે. તેમજ એમને આકાર
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #872
--------------------------------------------------------------------------
________________
८६०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे गङ्गाया मुखे यत्र महानदीगङ्गा समुद्रं प्रविशति तत्र एते नवनिधयः सन्तीत्यर्थः तथा तत्र वैडूर्यमणिकपाटाः वैडूर्यमणिमयाः खचिताः कपाटाः येषां ते तथाभूताः, कनकमयाः सौवर्णाः, पुनः कथंभूताः विविधरत्नप्रतिपूर्णाः विविधैः अनेकप्रकारकैः रत्नैः प्रतिपूर्णाः शशिसूरचक्रलक्षणाः शशिखरचक्राकाराणि लक्षणानि चिह्नानि येषां ते तथाभूताःअनुसमवदनोपपत्तिकाः अनुरूपा, समा अविषमा, वदनोपपत्तिः द्वाररचना येषां ते तथाभूताः नवनिधयः । तथा
तत्र पल्योपमस्थितिका पल्योपमा स्थिति र्येषां ते तथाभूताः, निधिसदृग्नामानः निधिसदृशानि नामानि येषां ते तथाभूताः खलु निश्चये यत्र च निधिषु ते देवाः येषां देवानां ते एव निधयः आवासाः आश्रयाः कीदृशास्ते अक्रेयाः अक्रयणीयाः किमथमित्याह-आधिपत्याय आधिपत्यहेतवे कोऽर्थ तेषामाधिपत्यार्थी काश्चित मूल्यदानादिभिः केतुं न शक्नोति इति किन्तु पूर्व सुचरितमहिम्न वेत्यर्थः
वेरुलिय मणिकवाडा कणगमया विविहरयणपडिपुण्णा ।
ससिसूर चक्कलक्खण अणुसमवयणोववत्तीया ॥११॥
इनके किवाड वैयमणि के बने हुए होते है ये स्वयं स्वर्णमय होतो है अनेक रत्नों से ये प्रतिपूर्ण होती हैं. इनमें जो चिह्न होते हैं वे शशि के सूर्य के और चक्र के आकार के होते हैं. इनके द्वारों की रचना अनुरूप और सम- अविषम होती है । पलिओवमट्रिईया णिहिसरणामा य तत्थ खलु देवा । जेसिंते आवासा अक्किज्जा आहिवच्चा य ।१२।
प्रत्येक निधि के रक्षक देव की स्थिति एक पल्योपम की होती है.जैसा निधि कानाम है वैसा ही रक्षक देवों का भी नाम होता है ये देव उन्हीं निधियों के सहारे पर रहते हैं. अतः ये निधियां उसके आवासरूप होती है.इन्हें कोई आधिपत्य के लिये खरीद नहीं सकता है ये तो भाग्यशाली चक्रवर्तियों को पूर्वचरित पुण्य प्रभाव से ही प्राप्त होती है ॥१२॥ મંજૂષા (પેટી) જેવો હોય છે. જયાંથી ગંગા સમુદ્રમાં પ્રવેશ કરે છે ત્યાં એ નવનિધિઓ રહે છે.
वेरुलियमणिकवाडा कणगमया विविहरयणपडिपुण्णा ।
ससिसूरचक्कलक्खण अणुसमवयणोववत्तीया ।११॥ એમના કમાડે વૈર્યમણિના બનેલા હોય છે. એ સ્વર્ણમય હોય છે. અનેક રત્નોથી એ પ્રતિપૂર્ણ હોય છે. એમનામાં જે ચિહ્નો હોય છે તે શશી, સૂર્ય અને ચક્રાકાર હોય છે. એમનાં દ્વારાની રચના અનુરૂપ અને સમ-અવિષમ હોય છે.
पलिओवमट्रिईया णिहिसरणामाय तत्थखलु देवा ।
जेसिते आवासा अक्किज्जा आहिवच्चा य ॥१२॥ પ્રત્યેક નિધિના રક્ષક દેવની સ્થિતિ એક પલ્યોપમ જેટલી હોય છે. જે નામ નિધિનું છે તે જ નામ થી તેના રક્ષક દેવોપણ સંધાય છે. એ દેવે તે નિધિઓના સહારે જ રહે છે. એથી એ નિધિઓ તેમના આવાસ રૂપ હોય છે. આધિપત્ય મેળવવાની ઈચ્છાથી કોઈપણ એમને ખરીદી શકતું નથી એ તો માત્ર ભાગ્યશાળી ચક્રવતી એને પૂર્વચરિત પુણ્ય પ્રભાવથી જ પ્રાપ્ત થાય છે ૧૨ા
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #873
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ०३वक्षस्कारःसू०२७ दक्षियर्द्धगतभरतकायेवर्णनम्
तत्र एते नवनिधयः प्रभूतधनरत्नसंचयसमृद्धा ये भरताधिपानां षट्खण्डभरतक्षेत्राधिपानां चक्रवर्तिनः वशमुपगच्छन्ति वश्यतां यान्ति, एतेन वासुदेवानां चक्रवर्तित्वेऽ. पि एतद्विशेषणप्रतिषेधो भवति ॥१३॥
अथ पट्खण्डदत्तदृष्टि भरतो यथोत्सहते तथा माह-'तए णं' इत्यादि । 'तएणं से भरहे राया अट्ठम मत्तसि परिणममाणंसि पोसहसालाओ पडिणिक्खमइ' ततः खलुस श्रीमद्भरतो महाराजा अष्टमभक्ते परिणमति-परिपूर्णे जायमाने सति पौषधशालातः प्रतिनिष्क्रामति निर्गच्छति एवंमज्जनघरपवेसो जाव सेणिप्पसे णि सद्दावणया जाव णिहिरयणाणं अट्ठाहियं महामहिमं करेइ' एवं मज्जनगृहप्रवेशः मज्जनगृहे स्नानाथ प्रवेशो यस्य स तथा यावत्पादात् कृतस्नानः ततो निर्गच्छतीत्यादि बोध्यम् ततः श्रेणिप्रश्रेणिशब्दापनता श्रेणिप्रश्रेण्यः आह्वानं यावत् निधिरत्नानां प्रोतनवानाम् अष्टाहिकां महोमहिमां एए णवणिहिरयणा पभूय धणरयणसमिद्धा । जेव समुवगच्छंति भरहाविव चक्कवट्टीणं ॥१३॥
इन नवनिधियों के प्रभाव से इनके अधिपति को अपार धन रत्नादिरूप समृद्धि का संचय होता रहता है. क्योंकि ये निधियाँ स्वयं अपार धन रत्नादि संचय से समृद्धहोती हैं। ये भरतक्षेत्र के छह खंडों का विजय करनेवाले चक्रवर्तियों के ही वश में रहती है इस तहर वासुदेव भी अधचक्री होते हैं. परन्तु वे उनके वश में नहीं होती हैं । क्योंकि ये तो पूर्ण चक्रवर्ती राजा के ही वश में रहती है । (तएणं से भरहे राया अट्टमभत्तसि परिणममाणंसि पोसहसालाओ पडिणिक्खमइ ) जब भरत नरेश की अट्टम भक्त की तपस्या परिपूर्ण हो गइ तब वह पौषधशाला से बाहिर निकला (एवं मज्जनघरप्पवेसो जाव सेणिप्पसेणो सदावेइ व्हाया जाव णिहिरयणाणं अट्ठाहियं महामहिमं करेइ ) और निकल कर वह स्नान घर में गया-वहाँ अच्छी तरह से स्नान किया फिर वहां से निकल कर वह भोजनशाला में गया इत्यादि रूप से सब कथन पूर्वोक्त जैसा ही यहाँ पर कह लेना चाहिये इसकेबाद उसने श्रेणि प्रश्रेणिजनो को बुलाया और निधिरत्नों की वश्यता के उपलक्ष्य
एए णवर्णािहरयणा पभूयधणरयणसमिद्धा ।
जेव समुवगच्छंति भरहाविव चक्कवट्टीणं ॥१॥ એ નવનિધિઓના પ્રભાવથી એમના અધિપતિને અપરિમિત ધન-રતનાદિ રૂ૫ સમૃદ્ધિનું સંચયન થતું રહે છે. કેમકે એ નિધિ એ જાતે અપારધન-રત્નાદિ સંચયથી સમૃદ્ધ હોય છે. એ ભરતક્ષેત્રનાં ૬ ખંડે ઉપર વિજય મેળવનારા ચક્રવતીઓના વશમાં જ રહે છે. આ પ્રમાણે વાસુદેવપણ અર્ધચકી હોય છે, પણ એ તેમના વશમાં રહેતી નથી. કેમકે એએતો પૂર્ણ
पतीना शमा २९ छे. (तषण से भरहे राया अहमभत्तं सि परिणममाणंसि पोसहसालाओ पडिणिक्खमई )यारे मरतनरेशनी मममी तपस्या ५२५ गध त्यारे ते पौषधशाणामांथी महा२ नाया (वं मज्जनघरपवेसो जाब सेणिप्पसेणी सदावेइ व्हाया जाव णिहिरयणाण अढाहियं महामहिम करेइ) मने नीजीन स्नानઘરમાં ગયા. ત્યાં તેણે સારી રીતે સ્નાન કર્યું પછી ત્યાંથી નીકળી ને તે ભેજનશાળામાં ગયા ઈત્યાદિ રૂપથી બધું કથન પૂર્વોક્ત જેવું જ અહીં પણ અધ્યાહુત કરી લેવું જોઈએ, ત્યારબાદ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #874
--------------------------------------------------------------------------
________________
८६२
___ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे करोति 'तए णं से भरहे राया णिहिरयणाणं अट्ठाहियाए महामहिमाए णिवत्ताए समाणीए सुसेणं सेणावइरयणं सदावेइ ततः खलु स भरतो राजा निधिरत्नानां प्रोक्तनवानां वश्य ता जनितोपलक्षितायाम् अष्टाहिकायां महामहिमायां निवृत्तायाम् सम्पन्नायाम् सत्यां सुषेणं तन्नामानं सेनापतिरत्नं सेनापतिश्रेष्ठ शब्दयति आह्वयति सहावित्ता एवं वयासी' शब्दयित्वा तम् आहूय एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत् उक्तवान् किमुक्तवान् इत्याह -'गच्छण्णं भो देवाणुप्पिया ! गंगा महागाईए पुरथिमिल्लं णिकावुडं दुच्चंपि सगंगासागरगिरिमेरागं समविसमणिक्खुडाणि य ओअवेहि ओअवेत्ता एयमाणत्तियं पच्चप्पिणाहित्ति' गच्छ खलु भो देवानुप्रिय ! सुषेण ! सेनापते गङ्गायाः तन्नाम्न्याः महानद्याः पौरस्त्यं पूर्व भागवत्ति द्वितीयमपि निष्कुटं कोणस्थित भरतक्षेत्रखण्डरूपम् इदं च कैविभाजितमित्याह-सगङ्गासागरगिरिमेरागं सगङ्गासागरगिरिमर्यादम् तत्र पश्चिमायां दिशि गङ्गा पूर्वदक्षिणयो दिशोः सागरौ, उत्तरस्यां दिशि गिरिः वैताढयपर्वतः कृताया मर्यादा क्षेत्रविभागरूपः तया सह वर्तते यत्तत्तथाविधम्, तथा 'समविसमणिक्खुडाणि य' समविषमनिष्कुटानि च तत्र समानि समभूमिभागवर्तीनि विषमाणि च उन्नतावनतदुर्गभूमिभागवतीनि च यानि निष्कुटानि अवान्तरभरतक्षेत्रखण्डरूपाणि तानि 'ओअवेहि' साधय विजयी भूत्वा तत्र स्वाज्ञां प्रवर्तय इत्यर्थः 'ओअवेत्ता' साधयित्वा विजयं प्राप्य एताम् उक्तप्रकाराम् आज्ञप्तिका महयं प्रत्यर्पय इति 'तए णं से सुसेणे तं चेव पुव्यवणियं में आठ दिनों तक उत्सव करने का उन्हें आदेश दिया जब यह महोत्सव समाप्त हो चुका तब उसने सुषेण सेनापति रत्न को बुलाकर उससे ऐसा कहा - (गच्छण्णं भो देवाणुपिया गंगा महाणईए पुरिथिमिल्लं णक्खुडं दुच्चपि सगंगासागरगिरमेरागं समविसमणिक्खुडाणि य ओअवेहि ओअवेत्ता एयमाणत्तियं पच्चप्पिणाहि) हे देवानुप्रिय ! सुषेण सेनापते ! तुम गंगानदी के पूर्व भागवर्ती भरत क्षेत्र खण्डरूप निष्कुट प्रदेश में जो कि पश्चिमदिशा में गंगा से पूर्व दक्षिणदिशा में दो सागरों से और उत्तर दिशामें गिरि वैताढ्य से विभक्त हुआ है. जाओ-तथा वहाँ के जो समविषम अवान्तर क्षेत्ररूप निष्कुट प्रदेश है. उन्हें अपने वश में करो वहाँ अपनी आज्ञा चलाओं और यह सब काम कर के फिर हमें इसको खबर दो (तएणं से सुसेणे तंचेव पव्वતેણે શ્રેણી-પ્રણીજનેને બાલાવ્યા અને નિધિરનાની વયતાના ઉપલક્ષ્યમાં આઠ દિવસ સધી ઉત્સવ કરવાને તેમને આદેશ આપ્યા. જયારે તે મહોત્સવ સંપન્ન થઈ ગયા. ત્યારે तेणे सुषे सेनापति २लने माखान्यो भने तेने या प्रमाणे यु (गच्छण्णं भो देवाणुपिया गगामहाणईए पुरथिमिल्लं णिक्खुई दुच्चंपि संगंगासागरगिरिमेरागं समविसमणिक्खुडाणि य ओअवेहि ओअवेत्ता एयमाणत्तिय पच्चप्पिणाहि) देवा। પ્રિય સુષેણ સેનાપતે તમે ગંગા નદીના પૂર્વ ભાગવતી ભરતક્ષેત્ર ખંડરૂપ નિષ્ફટ પ્રદેશમાં–કે જે પશ્ચિમ દિશામાં ગંગાથી, પૂર્વ દિશામાં બે સાગથી, અને ઉત્તર દિશામાં ગિરિ વૈતાત્યથી, વિભક્ત થયેલ છે-જાવ. તથા ત્યાં જે સમ-વિષમ અવાન્તર ક્ષેત્ર રૂપ નિષ્ફટ પ્રદેશે છે તે પ્રદેશને તમે પિતાના વશમાં કરો. ત્યાં તમે પેતાની આજ્ઞા પ્રચલિત કરો
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #875
--------------------------------------------------------------------------
________________
८६३
प्रकाशिका टीका तृ०३वक्षस्कारःसू०२७ दक्षियर्द्धगतभरतकायेवर्णनम् भाणियव्वं ततः स्वामिनो षदखंडाविपतिश्री मारतराजस्य आज्ञप्त्यनन्तरं खलु स सुषेणः सेनापतिः तं निष्कुटं साधयतीत्यादि, तदेव पूर्ववर्णितम्-दाक्षिणात्यसिन्धुनिष्कुटवर्णितं तत्सर्वम् अत्रापि भणितव्यं वक्तव्यम् कियत्पर्यन्तमित्याह-'जाव ओअवित्ता' इत्यादि 'जाव ओअवित्ता तमाणत्तियं पच्चप्पिणइ पडिविसज्जेइ' यावन्निष्कुटम् साधयित्वा विजित्य ताम् उक्तानुसारिणीम् आज्ञप्तिकां स्वामिने भरताय प्रत्यर्प यति समर्पयति प्रतिविसर्जयति च तं सुषेणं सेनापति निजनिवासस्थानगमनाय स राजा भरतः आज्ञापयतीत्यर्थः 'जाव भोगभोगाइं भुंजमाणे विहरई' विसृष्टः सन् स सुषेणः यावत्पदात् स्नातः इत्यारभ्य यावत्प्रासादवरं प्राप्तः सन् इष्टान् शब्दस्पर्शरसरूपगन्धान् पञ्चविधान् मानुष्यकान् भोगभोगान् कामभोगान् तत्र शब्दरूपे कामो स्पर्शरसगन्धाभोगाः इति तान् भुजानः अनुभवन् विहरति तिष्ठति 'तएणं से दिव्वे चक्करयणे अन्नया कयाइ आउहघरसालाओ पडिणिक्खमइ' ततो गङ्गादक्षिणनिष्कुट विजयानन्तरं खलु तद् दिव्यं चक्ररत्नम् अन्यदा कदाचिद् आयुधगृहशालातः प्रतिनिष्कामति निर्गच्छति पडिणिक्खमित्ता' प्रतिनिष्क्रम्य बहिनिर्गत्य 'अंतलिक्खपडिवण्णे जक्खसहस्सवणियं भाणियव्वं) इस प्रकार की आज्ञा जब भरतमहाराजा ने अपने सुषेण सेनापति को दी तब उस सुषेण सेनापति ने उस निष्कुट को अपने वश में कर लिया इत्यादि रूप से जैसा वर्णन पीछे किया गया है. वैसा ही वह सब वर्णन यहाँ पर पीछे उसने इसबात की भरत राजा को खबर दी यहाँ तक का कर लेना चाहिये भरत नरेश ने उस सुषेण सेनापति को सत्कार एवं सन्मानित कर विसर्जित किया (जाव भोगभोगाई भुनमाणे विहरइ ) यावत्पद से यहाँ "उस सुषेण सेनापति ने घर पर पहुंच कर स्नान किया आदि रूप पीछे कहा गया सब पाठ यहाँ गृहीत हुआ है" इस तरह वह अपने श्रेष्ठ प्रासाद में रहता हुआ भोग भोगों को भोगने लगा (तएणं सं दिव्वे चक्करयणे अन्नया कयाइ आउघर सालाओ पडिणिक्खमइ) गंगानदी के दक्षिण निष्कुट प्रदेशों को विजित कर लिया गया तब इसके बाद वह चक्ररत्न किसी भने थे मधु सम्पन्न ४ तमे अमने सूचना मापौ. (तपणं से सुसेणे तं चेव पुष्व. वणिय भाणियव्वं ) । ४।२नी माज्ञा जयारे भरत २०० मे पाताना सुषे सेनापतिने આપી ત્યારે તે સુષેણ સેનાપતિએ તે નિકુટ પ્રદેશને પોતાના વશમાં કરી લીધે, વગેરે જે વર્ણન પહેલાં કરવામાં આવ્યું છે. તેવું જ બધું વર્ણન અહીં પણ સમજવું જોઈએ ત્યારબાદ તે સુષેણ સેનાપતિએ એ વાતની ભારત રાજાને સૂચના આપી. ભરત નરેશે તે સુષેણ સેનાપતિને સત્કાર અને તેનું સન્માન કર્યું અને ત્યારબાદ તેને જવાની આજ્ઞા भापी. (जाव भोगभोगाइं भुजमाणे विहरइ ) यावत् ५४थी मही सुषेण सेनापति से ઘેર પહોંચીને સ્નાન કર્યું વગેરે રૂપમાં પાઠ પહેલાં વર્ણવવામાં આવેલ છે તે અહીં સંગૃહીત થયો છે. આ પ્રમાણે તે પિતાના શ્રેષ્ઠ પ્રાસાદમાં રહેતા અનેક ભેગોને ભોગવવા લાગે. (तएणं से दिव्वे चक्करयणे अन्नया कयाइ आउहघरसालाओ पडिणिक्खमइ ) ગંગાનદી ના દક્ષિણ નિકુટ-પ્રદેશને જયારે જીતી લીધા ત્યાર બાદ તે દિવ્ય ચક્રરત્ન કોઈ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #876
--------------------------------------------------------------------------
________________
८६४
____ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे संपरिवुडे दिव्वतुडिय जाव आपूरेंते चेव विजयखंधावारणिवेसं मज्झ मज्झेणं णिगच्छइ दाहिणपच्वत्थिम दिसिं विणीयं रायहाणि अभिमुहे पयाए यावि होत्था' तद् दिव्यं चक्ररत्नम् अन्तरिक्षप्रतिपन्नम् गगनतलस्थितम्, यक्षसहस्रसंपरिवृत्तम् यक्षसहस्त्रैः युक्तम्, दिव्य त्रुटित यावत् अत्र यावत्पदेन दिव्यत्रुटिततलतालघनमृदङ्गपटुवादितदिव्यरवेण वाद्यविशेषसन्निनादेन शब्दबाहुल्येन गगनतलमिति ग्राह्यम् आपूरयदिव विजयस्कन्धावारनिवेशं मध्यंमध्येन-विजयस्कन्धावारस्य मध्यभागेन निर्गच्छति दक्षिगपाश्चात्यां दक्षिणपश्चिमां दिशं नैऋतींदिशं प्रति विनीतां राजधानी लक्षीकृत्य अभिमुखं प्रयातं चाप्यभवत् आसीत् 'तएणं से भरहे राया जाव पासइ, पासित्ता हट्टतुट्ठजाव काटुंबिय पुरिसे सदावेइ सदावित्ता एवं क्यासी खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया ! आभिसेक्कं जाव पच्चप्पिणंति' ततः चक्रात्नप्रस्थानानन्तरं खलु स भरती महाराजा यावत् पश्यति दृष्ट्वा हृष्टतुष्ट यावत् स राजा षदखण्डाधिपतिर्भरतः कौटुम्बिकपुरुषान् शब्दयति आहयति शब्दयित्वा आहूय एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत् उक्तवान् क्षिप्रमेव शीघ्रमेव भो देवानुप्रिया ! आभिषेक्यम् अभिपेकयोग्यं यावत्प्रत्यर्पयन्ति । अथ प्रथम यावत्पदात् एकसमय आयुधगृहशाला से बाहर निकला और (पडिणिक्खमित्ता) निकल कर (अंतलिक्खपडिवण्णे जक्खसहस्स संगरिवुडे दिव्वतुडिय जाव आते चेव विजयखंधावारनिवेसं मज्झं मझेणं निगच्छइ दाहिणपच्चत्थिमं दिसि विणायं रायहाणि अभिमुहे पयाए यावि होत्था) आकाश मार्ग से जाता हुआ वह चक्ररत्न जो कि एक हजार यक्षों से सुरक्षित था । दिव्यत्रुटित यावत् रख से आकाश मंडल को व्याप्त करता विजयस्कन्धावार निवेश के ठीक बीच में से होकर निकला और नैऋती दिशा तरफ जो विनीता नामकी राजधानी है उस ओर चल दिया (तएणं से भरहेराया जाव पासइ) भरत नरेश ने विनोता राजधानी को ओर चक्ररत्न को जाते हुए जब देखा तो (पासित्ता हट्ट तुटू जाव को डुंबिय पुरिसे सद्दावेइ) देखकर उसको हर्षका ठिकाना नहीं रहा उसने उसी वख्त कौटुम्बिक पुरुषों को बुलाया (सदावित्ता एवं वयासी) और बुलाकर उनसे ऐसा कहा (खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया ! आभिसेक्कं हत्थिरयणं जाव पच्चप्पिणति) हे देवानुप्रियो. समये मायुधडामाथी महा२ नायु अन ( पडिणिक्खमित्ता) 0 जीन (अंत लिक्खपडिवणे जक्खसहस्ससंपरिबुडे दिव्वतुडिय जाव आपूरेते चेव विजयक्खंधा वारनिवेत मज्झ मज्झेणं निगच्छद दाहिणपच्चत्थिमं दिसि विणीय रायहाणि अभिमहे पयाए यावि होत्था) शमागची प्रयाए ४२तु ते२४२२ मे इस यक्षो થી સુરક્ષિત હતું –દિવ્ય-ત્રુટિત યાવત્ રવથી આકાશ મંડળ ને વ્યાપ્ત કરતું વિજય રૂંધાવાર નિવેશની ઠીક મધ્યમાંથી પસાર થઈ ને નીકળ્યું. અને મૈત્રત્ય દિશા તરફ વિનીતા नाम यानी छे, ते त२५ २थाना प्यु (तरण से भरहे राया जाव पासइ मरत नरेशे विनीता २४धानी त२३२४२त्तने तुयुता ( पासित्ता हट्ट-तुट्टजाव कोडुंबिय पुरिसे सदावेइ ) धने तसे ५२मात या भाणे तरत४ पौटुमा पुरुषोने मेसाच्या (सदावित्ता एवं वयासी ) अन मासापान तमने तमरत नरेश मा प्रमाणे ह्यु -(खिप्पामेव भा देवाणुप्पिा आभिसेक्कं हत्थीरयणं जाव पच्चपिएणति) ३ यानुप्रियो
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #877
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ ०३वक्षस्कारःसू०२७ दक्षियर्द्धगतभरतकायेवर्णनम् गगनतलादि विशेषणयुक्तं तदिव्यं चक्ररत्नमिति ग्राह्यम् । द्वितीय यावत्पदात् हृष्टतुष्टचित्तानन्दितः प्रीतिमनाः परमसौमनस्थितः हर्षवश विसर्पद् हृदयः इति ग्राह्यम् । तृतीय यावत्करणात् हस्तिरत्नं प्रतिकल्पयत, सेनाः सन्नाहयत इति आज्ञापयति स भरत तेच कौटुम्बिकपुरुषा। सर्व कुर्वन्ति आज्ञां च प्रत्यर्पयन्ति समर्पयन्ति इतिग्राह्यम् ॥२७॥ _____ अथाक्तमेवार्थ दिग्विजयकालावधिकार्थविवक्षया विस्तरवाचनया चाह"तएणं से,, इत्यादि। ____ मूलम् -तए णं से भरहे राया अज्जिअरज्जो णिज्जिअसत्तू उप्पण्ण सम्मत्तरयणे चक्करयणप्पहाणे णवणिहिवई समिद्धकोसे वत्तीसरायवर्सहस्साणुयायमग्गे सट्ठीए वरिससहस्सेहिं केवलकप्पं भरहं वासं
ओयवेइ ओयवेत्ता कोडुबियपुरिसे सदावेइ, सदावित्ता एवं वयासी खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया ! आभिसेक्कं हत्थिरयणं हयगयरह तहेव अंजणगिरिकूडसण्णिभं गयवइं गरवई दुरूढे । तएणं तस्स भरहस्स रण्णो आभिसेक्कं हत्थिरयणं दुरूढस्स समाणस्स इमे अट्ठ मंगलगा पुरओ अहाणुपुबीए संपट्ठिआ तं जहा-सोत्थिअ सिखिच्छ जाव दप्पणे, तयणंतरं च णं पुण्णकलसभिंगार दिव्या य छत्तपडागा जाव संपद्विआ, तयणंतरं च वेरुलिअभिसंत विमलदंडं जाव अहाणुपुवीए संपटिअं, तयणंतरं च णं सत्त एगिदियरयणा पुरओ अहाणुपुवीए संपत्थिया, तं-चक्करयणे?, छत्तरयणे २, चम्मरयणे३, दंडरयणे४, असिरयणे ५, मणिरयणे ६, कागणिस्यणे ७, । तयणंतरं च ण णव महाणिहिओ पुरओ अहाणुपुबीए संपट्ठिआ, तं जहा णेसप्पे पंडुयए जाव संखे, तयणंतरं च णं सोलस देवसहस्सा पुरवो अहाणुतुम लोगों शीघ्र ही आभिषेश्य हस्तिरत्न को एवं सेना को सुसज्जित करो यावत् भरत नरेश के द्वारा आज्ञप्त हुए उन कौटुम्विक पुरुषों ने आभिषेक्य हस्तिरत्न का एवं सेनाको सुसज्जित कर दिया. इसके बाद भरत नरेश के पास उनकी आज्ञा की पूर्ति हो जाने की खबर भेज दी॥२७॥ તમે શીઘ આભિષકેય હસતીરત્નને તેમજ સેનાને સુસજિજત કરે, યાવત ભરત નરેશ વડે આજ્ઞપ્ત થયેલા તે કૌટુંબિક પુરુષોએ આભિષેકય હસ્તિ-રત્ન તેમજ સેનાને સુસજિજત કરી ત્યારબાદ ભરત નરેશની પાસે તેમની આજ્ઞા પૂરી થઈ ચૂકી છે, તે અંગે ની સૂચના મોકલી
॥ सूत्र २७ ॥
१०९
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #878
--------------------------------------------------------------------------
________________
८६६
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
पुव्वीए संपट्टिआ, तयणंतरं च णं बत्तीसं रायवरसहस्सा अहाणुपुव्वी संपछिआ, तयणंतरं च णं सेणावइरयणे पुरओ अहाणुपुव्वीर संपट्टिए, एवं गाहावइरयणे वद्धरयणे पुरोहिअस्यणे, तयणंतरं च णं इत्थरयणे पुरओ अहाणुपुव्वीर संपट्ठीए तयणंतरं चणं बत्तीसं उडुकल्लाणिआ सहस्सा पुरओ अहाणुपुब्बीए संपट्टिआ तयणंतरं च णं बत्तीसं बत्तीसइबद्धा णाडगसहस्सा पुरओ अहाणुपुवीए संपट्टिया तयतरं चणं तिणि सट्टा सुअसया पुरओ अहाणुपुवीए संपट्टिया तयणतरं चणं अट्ठारस सेणिप्पणीओ पुरओ अहाणुपुच्चीए संपट्टिया तयणंतरं च णं चउरासीइं आससय सहस्सा पुरओ अहाणुपुच्चीए संपडिया तयणंतरं च णं चउरासीइं हत्थिसयसहस्सा पुरओ अहाणुपुव्वी संपट्ठिया तयणतरं च छण्णउई मणुस्स कोडिओ पुरओ अहाणुपुवीए संपट्टिया तयणंतरं च णं बहवे राईसरतलवर जाव सत्थवाहपभिईओ पुरओ अहाणुपुवी संपट्टिया तयणतरं च णं बहवे असिग्गाहा लट्ठिग्गाहा कुंतग्गाहा चावग्गाहा चामरग्गाहा पासग्गाहा फलगग्गाहा परसुग्गाहा पोत्थयग्गाहा वीणग्गाहा कअग्गाहा हडप्फग्गाहा दीविअग्गाहा सहिं सहि रूवेहि, एवं वेसेहिं चिधेहि निओएहिं सरहिं२ वत्थेहिं पुरओ अहाणुपुवीए संपत्थिया तयणंतरं च णं बहव दंडिणो मुंडिणो सिहंडिणी जडिणो पिच्छिणो हासकारगा खेड्डकारगा दवकारगा चाडकारगा कंदप्पिआ कुकुइआ मोहरिआ गायंता य दीवंता य (वायंता) नच्चंताय हसंता य रमता य कीलता य सासेंता य सोवेंता य जावेंतायरावेंताय सोता य सोभावेंताय अलोअंता य जयजयसद्दं च पउंजमाणा पुरओ अहाणुपुवीए संपद्विआ, एवं उववाइअगमेण जाव तस्स रण्णो पुरओ मह आसा आसरा उभओपासि जागा नागधरा पिट्ठओ रहा रहसंगेल्ली अहाणुपुब्बीए संपट्ठि इति । तए णं से भरहाहिवे परिंदे हारोत्थए सुकयरयवच्छे जाव अमरखइ सण्णिभाए इद्धीए पहियकित्ती चक्करयणदेसियमग्गे अणेगरायवरसहस्साणुयायमग्गे जाव समुद्दख भूआपव
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #879
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ ०३ वक्षस्कारः सू० २८ राज्योपार्जनानन्तरीयभरत कार्यवर्णनम्
८६७
करेमाणे करेमाणे सव्विद्धए सब्वज्जुईए जाव णिग्घोसणाइयर वेणं गामागरणगरखेड कब्बडमंडब जाव जोयणतरिया हिं वसही हिं वसमाणे वसमाणे जेणेव विणीआ रायहाणी तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता विणीआए रायहाणीए अदूरसामंते दुवालसजोयणायामं णवजोयणवित्थिण्णं जाव खंधावारणिवेस करेइ करिता बद्धस्यणं सद्दावेइ, सदावित्ता जाव पोसहसालं अणुविस अणुपविसित्ता विणीयाए रायहाणीए अट्टमभत्तं परिण्हइ पगिहित्ता जाव अट्ठमभत्तं पडिजागरमाणे पडिजागरमाणे विहरइ ॥ सू.२८ ॥
छाया - ततः खलु स भरतो राजा अर्जितराज्यः निर्जितशत्रुः उत्पन्न समस्तरत्नः चक्ररत्नप्रधानः नवनिधिपतिः समृद्धकोशः द्वत्रिंशद्राजवरसहस्रानुयातमार्गः षष्टया वर्षसहस्त्रैः केवलकल्प भरतर्ष साधयति साधयित्वा कौटुम्बिकपुरुषान् शब्दयति शब्दयित्वा एवम् अवादीत् क्षिप्रमेव भो देवानुप्रियाः ! अभिषेक्यं हस्तिरत्नं हयगजरथ तथैव अंजनगिरिकूट. सन्निभं गजपति नरपतिः दुरूढः । ततः खलु तस्य भरतस्य राज्ञः आभिषेक्यं हस्तिरत्नं दुरूढस्य सतः इमानि अष्टाष्ट मङ्गलकानि पुरतो यथानुपूर्व्या संप्रस्थितानि तद्यथा - स्वस्तिक श्रीवत्स यावत् दर्पणः, तदनन्तरं च खलु पूर्णकलशभृङ्गार दिव्या च छत्रपताका यावत् संस्थिता, तदनन्तरं च वैडूर्य दीप्यमान विमलदंडयावत् यथानुपूर्व्या संप्रस्थितम्, तदनन्तरं च खलु सप्त एकेन्द्रियरत्नानि पुरतः यथानुपूर्व्या संप्रस्थितानि तद्यथा चक्ररत्नम् १ छत्ररत्नं२ चर्मरत्न ३ दण्डरत्नम् ४ असिरत्न ५ मणिरत्नं ६ काकणीरत्नं ७ तदनन्तरं च खलु नव महानिधयः पुरतो यथानुपूर्व्या संप्रस्थिताः, तद्यथा नैसर्पः पाण्डुकः यावच्छङ्खः तदनन्तर खलु षोडशदेवसहस्राः पुरतो यथानुपूर्या संप्रस्थिताः, तदनन्तरं च खलु द्वात्रिंशद् राजवरसहस्राः यथानुपूर्व्या संप्रस्थिताः तदनन्तरं च खलु सेनापतिरत्नं पुरतो यथानुपूर्व्या संप्रस्थितम् एवं गाथापतिरत्नं वर्द्धकिरत्नं पुरोहितरत्नं च तदनन्तरं च खलु स्त्रीरत्नं पुरतो यथानु पूर्व्या संप्रस्थितम्, तदनन्तरं च खलु द्वात्रिंशत् ऋतु कल्याणिकाः सहस्राः यथानुपूर्व्या पुरत; संप्रस्थिताः, तदनन्तरं च खलु द्वात्रिंशत् जनपदकल्याणिक सहस्राः पुरतः यथानुपूर्व्या संप्रस्थिताः, तदनन्तरं च खलु द्वात्रिंशत् द्वात्रिंशत् बद्धा नाटकसहस्राः पुरतः यथानुपूर्व्या संप्रस्थिताः तदनन्तरं च खलु त्रीणि षष्टानि रूपशतानि पुरतो यथानुपूर्व्या संप्रस्थितानि तद नन्तरं च खलु अष्टादश श्रेणिप्रश्रेणयः पुरतो यथानुपूर्व्या संप्रस्थिताः, तदनन्तरं च खलु चतुरशीतिरश्वशतहस्राः पुरतो यथानुपूर्व्या संप्रस्थिताः तदनन्तरं च खलु चतुरशीतिः हस्तिशतसहस्राः पुरतो यथानुपूर्व्या संप्रस्थिताः, तदनन्तरं च खलु षण्णवति मनुष्याणां काटयः पुरतः यथानुपूर्व्या संप्रस्थिताः, तदनन्तरं च खलु बहवो राजेश्वर तलवर यावत् सार्थवाह प्रभृतयः पुरतो यथानुपूर्व्या संप्रस्थिताः तदनन्तरं च खलु बहवः असिग्राहाः, यष्टिग्राहाः कुन्तग्राहाः, चापग्राहाः, चामरग्राहाः, पाशप्राहाः, फलक ग्राहाः, परशुग्राहाः, पुस्तकग्राहाः, वीणामाहाः, कुंतग्राहाः, हडप्फग्राहः, दीपिकाग्राहाः स्वकैः स्वकैः रूपैः एवं वेषेः चिह्नः नि योगेः स्वकैः स्वकैः पुरतो यथानुपूर्व्या संप्रस्थिताः तदनन्तरं च खलु बहवो दण्डिनो मुण्डि नः शिखण्डिनः जटिनः पिच्छिनः हास्यकारकाः खेडुकारकाः द्रवकारकाः चाटुकारकाः कन्दपिकाः कौत्कुच्यकारिणः मुखराः गायन्तश्च वादयन्तश्च नृत्यन्तश्च हसन्तश्च रममाणाः
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #880
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे श्व क्रोडयन्तश्च शासयन्तश्च श्रावयन्तश्च रावयन्तश्च शोभमानाश्च शोभयन्तश्च आलोकमानाश्च जयजयशब्दं च प्रयुञ्जानाः पुरतो यथानुपूा सम्पस्थिताः एवम् औपपातिकगमेन यावत् तस्य राज्ञः पुरतो महाश्वाः अश्वधराः उभयतः पार्श्वयोः नागाः नागधराः पृष्ठतः रथाः रथसङ्गेल्यः यथानुपूर्या संस्थिताः इति । ततः खलु ल भरताधिपो नरेन्द्रः हारावस्तृतः सुकृतरतिदवक्षस्को यावत् अमरपतिसन्निभया ऋद्धया प्रथितकीतिः चक्ररत्नदेशितमार्गः अनेकराजवरसहस्रानुयातमार्गः यावत् समुद्ररवभूतामिव कुर्वन कुर्वन् सर्वद्धर्या सर्वद्युत्या यावन्निघोषनादितरवेणग्रामाकरनगरखेटकबंटमडम्बयावत योजनान्तरिताभिवसतिभिः वसन वसन् यत्रैव विनीता राजधानी तत्रैवोपागच्छति उपागत्य विनीताया राजधान्याः अदूरसामन्ते द्वादशयोजनायाम नवयोजनविस्तीर्ण यावत् स्कन्धावारनिवेशं करोति कृत्वा वर्द्धकिरन शब्दयति शब्दयित्वा यवत् पौषधशाला मनुप्रविशति अनुप्रविश्य विनीतायाः राजधान्याः अष्टमभक्त प्रगृह्णाति प्रगृह्य यावत् अष्टमभक्त प्रतिजाग्रद् प्रतिजाग्रद् विहरति ।।सू० २८||
टीका-'तएणं से' इत्यादि । 'तएणं से भरहे राया' ततः तदनन्तरं खलु स भरतो राजा 'अज्जियरज्जो' अर्जितराज्यः तत्र अर्जितं बाहुबलाद् उपार्जितं राज्यं येन स तथाभूतः तथा 'णिज्जिय सत्त' निर्जितशत्रुः तत्र निर्जिताः वशीकृताः शत्रवो रिपवो येन स तथाभूतः, तथा 'चक्करयणप्पहाणे' चक्ररत्नप्रधानः तत्र चक्ररत्नं प्रधान सर्वरत्नेषु श्रेष्ठं यस्य स तथाभूतः तथा 'णव णिहिवई' नवनिधिपतिः तत्र नवानां नैसर्प पाण्डुकादि नामकानां निधीनां पतिः तथा 'समिद्धकोसे समृद्धकोशान्तत्र समृद्धः सम्पन्नः कोशः भाण्डागारः यस्य स तथाभूतः तथा 'बत्तीसरायवरसहस्साणुयायमग्गे' द्वात्रिशद्राजवरसहस्त्रानुयातमार्गः तत्र द्वात्रिंशद्राजवरसहस्रैरनुयातः अनुगतः मार्गों यस्य स तथाभूतः महाराजाश्रीभरतस्य पृष्ठभागे अनेके राजसु प्रवरा मुकुटधारिणो राजानः भरतप्रदर्शितमार्गे प्रचलन्तीत्यर्थः एवंभूतः
(तएणं से भरहे राया अज्जि अरज्जो णिज्जियस त्त)-इत्यादि
टोकार्थे-(तएणं भरहे राया अज्जियरज्जो णिज्जियसत्तू) इसके बाद जिसने अपने बाहु बल से राज्य को उपार्जित किया है और शत्रुओं को जिसने परास्त कर अपने वश में कर लिया है ऐसे उस भरतमहाराजा ने (चक्कर यणप्पहाणे) कि जिसके समस्त रत्नों में एक चक्ररत्न तो प्रधान है. (णवणिहिवइ) तथा जो नौ निधिओं का अधिपतिबन चुका हैं (समिद्धकोसे) कोश-भाण्डागार-जिसका कोष बहुत सम्पन्न है । (बतीसरायवरसहस्साणुयायमग्गे) ३२ बत्तीस हजार मुकुटबद्ध उत्तमराजवंशी राजा जिसके पीछे २ चलते हैं । (सट्ठीए वरिससहस्सेहिं केवल
टी-तएणं से भरहे राया अज्जिअरजो णिज्जियसत्तू) त्या२मा २ मरत नसे પિતાના બાહુબળથી રાજ્યપાર્જિત કર્યું છે અને શત્રુઓન જેણે પરાસ્ત કર્યા છે અને પિતાન ५शमा र्या छ, मेवात भरत महा २०० से. (चक्करयणप्पहाणे) ना समस्त २त्नामां मे यरत्ननी प्रधानता छे. (णवणिहिवइ) तथा नवनिधियाना मधिपति थ यूध्ये! छ, ( समिद्धकोसे) २ लाए ॥२ रेनयति-सम्प-1 . (वत्तीसरायवर सहस्साणुयायमग्गे) ३२ हजर भुटमा २५ शी। नी ७-५।७ यात छ. (सट्रीए वरिस सहस्तेहिं केवलकप्पं भरहं वासं ओअवेइ) ६० ॥२ १५ सुधा विनय यात्रा ४२रीन सपूण
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #881
--------------------------------------------------------------------------
________________
८६९
प्रकाशिका टीका तृ० ३वक्षस्कारः सू० २८ राज्योपार्जनानन्तरीयभारत कार्यवर्णनम् सन् स षट्खण्डाधिपतिर्भरतो राजा' सट्ठीए वरिससहस्सेहिं केवलकप्पं भरहं वासं ओअवेइ' षष्टया वर्षसहस्त्रः- पष्टिसहस्रसंख्यकवर्षैः केवलकल्पम् - परिपूर्ण भरतवर्षं साधयति शत्रून् विजित्य स्वाधीनं करोतीत्यर्थः 'ओभवेत्ता' साधयित्वा 'कोडुंबिय पुरिसे सहावे ' कौटुम्बिक पुरुषान् शब्दयति आह्वयति 'सद्दावित्ता एवं वयासी' शब्दयित्वा आहूय एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत् उक्तवान् 'खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया !' क्षिप्रमेव शीघ्र - मे भो देवाणुप्रिया ! 'आभिसेक्कं हत्थिरयणं हयगयरह तहेव अंजणगिरिकूडसणिभं गवई व दुरूढे ' आभिषेक्यम् पट्टहस्तिरत्नम् हस्तिश्रेष्ठम् इदं च पदं हस्ति वर्णकस्मारकम्, तथा हयगजरथेति पदं सेनासन्नाहस्मारकम् तथैव पूर्ववदेव तेनैव प्रकारेण स्नानविधि भूषणविधि सैन्योपस्थितहस्तिरत्नोपागमनानि वक्तव्यानि अञ्जनगिरिकूटसन्निभम् – अञ्जनपर्वतशृङ्गसदृशम् सादृश्यं च कृष्णवर्णत्वेन उच्चत्वेन च बोध्यम् एवंविधं गजरत्नं हस्तिश्रेष्ठं नरपतिः भरतो राजा दुरूढः आरूढवान् 'तरणं तस्स भरहसरण आभिक्कं हत्थिरयणं दुरुढस्स समाणस्स इमे अट्ठट्ठ मगलगा पुरओ अहाणुकप्पं भरहं वासं ओअवेइ) ६० हजार वर्ष तक विजय यात्रा कर सम्पूर्ण इस भारत क्षेत्र को अपने वश में किया (ओअवेत्ता कोडुंबिय पुरिसे सदावेइ ) इस प्रकार से सम्पूर्ण भारत को साध कर - अपने वश कर भरत राजा ने अपने कौटुम्बिक पुरुषों को बुलाया (सदावित्ता एवं वयासी) और बुलाकर उनसे ऐसा कहा - ( खिप्पामेव भो देवापिया ! आभिसेक हस्थिरयण हयगयरह तव अंजणगिरिकूडसण्णिमं गयवई णरवई दुरूढे ) हे देवानुप्रियो ! तुम लोग शीघ्र ही अभिषेक्य हस्तिरत्न को और हयगजरथ एवं प्रवर सैन्य को इत्यादि रूप से पूर्व की तरह यहाँ पर स्नानविधि, भूषणविधि सैन्योपस्थिति, एवं हस्तिप्नोपस्थिति कही चाहिये | भरत महाराजा अंजनगिरि के शिखर जैसे गजरत्न पर आरूढ हो गये । यहां हस्तिरत्न को जो अंजनिगिरि के कूट जैसे कहा गया है, उसका कारण हस्तिरत्न को कृष्णता और ऊँचाई है । (एणं तस्स भरहस्स रण्णो अभिसेक्कं हस्थिरयणं दुरूढस्स समाणस्स इमे अट्ठट्ठमंगलगापुर अहाणुपुवी संपट्टिया) जब हस्तिरत्न पर आरूढ हुए भरत राजा चलने को तैयार
ये भरतक्षेत्र ने पोताना शमां यु. ( ओअवेत्ता कोडबियपुरिसे सदावेइ) मा प्रभा સંપૂર્ણ ભારતને સાધીને-પેાતાના વશમા કરીને ભરત રાજાએ પેાતાના કૌટુંબિક પુરુષોને
लाव्या. (सद्दावित्ता एवं वयासी) भने मोसादीने ते टुभिः पुरुषाने ते रामये या प्रमाणे. (खिपामेव भो देवाणुपिया आभिसेक्यूँ हस्थिरयणं हयगयरह तहेव अंजगिरिकूडसण्णिभं गयवई णरवई दुरूढे) डे हेवानुप्रियो तभे यथाशीघ्र आभिषेक्ष्य हस्ति રત્ન ને અને હય ગજ રથ તેમજ પ્રબલ સૈન્યને સુસજ્જ કરી. ઇત્યાદિરૂપમાં અહીં પહેલાંની જેમજ સ્નાનવિધિ, મૈન્ચાપસ્થિતિ તેમજ હસ્તિરત્નાપસ્થિતિ જાણી લેવી જોઇએ. ભરત મહા રાજા અજન ગિરિના શિખર જેવા ગજરત્ન ઉપર આરૂઢ થઇ ગયા. અહી` હસ્તિરત્નને જે સ્મૃજન ગિરિના ફ્રૂટ જેવું કહેવામાં આવ્યુ છે, તેનું કારણ હસ્તિરત્નની કૃષ્ણતા અને ઉંચાઇને सने उस छे. (तरणं तस्स भरहस्स रण्णो अभिसेक्कं हत्थिरयण दूरूढस्स समाणस्स इमे
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #882
--------------------------------------------------------------------------
________________
८७०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
पुव्वी संपद्विआ' ततः खलु भरतस्य राज्ञ आभिषेक्यम् अभिषेकयोग्यं हस्तिरत्नं दुरुरूढस्य आरूढस्य सतः इमानि स्वस्तिकादीनि अष्टाष्टमङ्गलकानि पुरतः अग्रे यथानुपूर्व्या यथाक्रमं संप्रस्थितानि चलितानि कानि च तानि इत्याह- ' तं जहा' इत्यादि 'तं जहा- सोथिय सिरिवच्छ जाव दप्पणे' तद्यथा स्वस्तिक, १ श्रीवत्स २, यावत् दर्पणाः ३ । अत्र यावत्पदात् नन्दिकावर्त्त४, वर्धमानक५, भद्रासन६, मत्स्य७, कलशा: ८, इति ग्राह्यम् 'तयतरं चणं पुण्णकलसभिंगार दिव्वा य छत्तपडागा जाव संपट्टिया' तदन्तरं च खलु पूर्णकलशभृङ्गाराः तत्र पूर्णजलभृतः कलशः भृङ्गाराश्चेत्यर्थः तत्र कलशाः लोकप्रसिद्धाः भृङ्गाराः पात्रविशेषाः ज्झारी' इति भाषाप्रसिद्धाः समाहारद्वंद्वादेकवद्भावः नपुंसकत्वश्च इयं कलशादि जलपूर्णत्वेन चित्रलिखितकलशादिना भिन्ना तेन चित्रलिखित कलशादिभ्यो न पौनरुक्त्यमित्यर्थः । दिव्या प्रधाना चः समुच्चये स च व्यवहितसम्बन्धः छत्रपताकाच यावत्पदात् 'सचामरा दंसणरइय आलोयदरिसणिज्जा वाउयविजयवेजयंती अस्सिया गगणतलमणुलिहंती पुरओ अहाणुपुव्वी' इति ग्राह्यम् तेन तत्र सचामरा - चामरयुक्ता दर्शने प्रस्थातु देष्टिपथे रचिता मङ्गल्यत्वात् अतएव आलोकेशकुनानुकूल्यदर्शने दर्शनीया द्रष्टु' योग्या वातोद्धूत विजयवैजयन्ती वातेन वायुना उद्धता कम्पिता विजयसूचिका वैजयन्ती पार्श्वतो लघुपताकाद्वययुक्तः पताका विशेषाः हुए तो उनके आगे आठ आठ की संख्या में आठ मंगल द्रव्य सर्वप्रथम प्रस्थित हुए ( तं जहा ) वे आठ मंगल द्रव्य नामतः इस प्रकार से हैं - ( सोत्थिय, सिरिवच्छ जाव दप्पणे) स्वस्तिक श्रीवत्स, यावत् नन्दिकावत्त, वर्द्धमानक, भद्रासन, मत्स्य, कलश, एवं दर्पण ( तयणंतरं चणं पुण्णकलसभिंगार दिव्वाय छत्तपडागा जाव संपट्टिया) इनके बाद पूर्णकलश-निर्मल जल से भरा हुआ कलश भृङ्गार - झारी एवं दिव्य प्रधान छत्रयुक्त पताकाएँ यावत् प्रस्थित हुई । यहाँ यावत्पद से " सचामरा दंसणरइय आलोय दरिसणिज्जा वाउय विजयवेजयंति अम्भुस्सिया गगणतलमपुलिहंती पुरओ अहापुवीए" इस पाठ का संग्रह हुआ है (तयणंतरं च वेरुलिय भिसंत विमल दंड जाव अहाणुपुवीए संपद्वियं) इनके बाद वैडूर्यमणि निर्मित विमल दण्ड वाला छत्र प्रस्थित हुआ यहां यावत्पद से - " पलंब कोरंट मल्लदामोवसोहियं चंदमंडलनिभं ससित्तूयं विमलं आयवत्तं पवरं सिंहासणं च मणिरयणपायपीढं स पाउआ जोगसमाउत्तं बहुर्किकर कम्मकर पुरिसपायत्त परिक्खिमंगलगापुर अहाणुपुवीए संपट्टिया ) क्यारे स्तिरत्न पर सभा३ढ थयेला भरत भट्टा રાજા ચાલવા પ્રસ્તુત થયા તે તેમની આગળ આઠ-આઠની સંખ્યામાં આઠ મગળ દ્રવ્યે सर्वप्रथम प्रस्थित थयां (तं जहा ते आठ मंगल-द्रव्येो ना नाभे। सा प्रमाणे छे - ( सोत्थिय सिरिवच्छ जाव दपणे ) स्वस्ति, श्रीवत्सयायत् नन्दिवर्त वर्द्धमान, भद्रासन, भत्स्य उणेश भने हर्ष (तयणंतर चणं पुण्णकलसभिंगार दिव्वा य छत्तपडागा जाव संपट्टिया ) त्यारमा यूर्य संपूरित उप गार जारी तेमन द्विव्य प्रधान छत्रयुक्त यता। यावत् प्रस्थित यह यहीं यावत् पहथी (सचामरा दंसणरइय आलोय
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #883
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ०३वक्षस्कारःसू० २८ राज्योपार्जनानन्तरीयभरतकार्यवर्णनम् ८७१ सर्वत्र विशेषण समासः 'अब्भुस्सिया' अत्युच्छ्रिता अत्युन्नता अतएव गगनतलमनुलिखन्ति पुरतः अग्रतः यथानुपूर्व्या यथाक्रम सम्पस्थिता प्रचलिता पूर्णघटादयो विजयवैजयन्ती च उक्तविशेषणविशिष्टा सत्यः अत्युच्चतया पुरतः यथाक्रम सम्प्रस्थिता इत्यर्थः 'तयणंतरं च वेरुलिय भिसंतविमलदंडं जाव अहाणुपुवीए सम्पट्ठियं' तदनन्तरं च वैडूर्यमयः रत्ननिर्मितः 'भिसंतत्ति' दीप्यमानो विमलो दण्डो यस्मिस्तत्तथा भूतम् वैडूर्यमणिरत्नमिति खचितदण्डविशिष्टं छत्रमित्यर्थः । इदं च पदं यावत्पदान्तरगताऽतपत्र विशेषणम् यावत्पदात् 'पलबकोरण्टमल्लदामोवसोहियं चंदमंडलनिभं समूसियं विमलं आयवत्तं पवरं सीहासनं च मणिरयणपायपीढं सपाउआजोगसमाउत्तं बहुकिंकरकम्मकरपुरिसपायत्तपरिक्खितं पुरओ अहाणुपुवीए संपहियं त्ति' इति ग्राह्यम् पुनः कोहशमात्तपत्रं छत्रम् प्रलम्बकोरण्टमाल्यदामोपशोभितम् प्रलम्बेन लम्बमानेन कोरण्टस्य कोरण्ट नामक पुष्पस्य माल्यदाम्ना-पुष्पमालया उपशोभितं पुनः कीदृशं चन्द्रमण्डलनिभचन्द्रमण्डलसदृशम् उज्ज्वलत्वात् समुच्छ्रितम् ऊर्वीकृतं विमल धवलमातपत्र छत्रम्, प्रवरं श्रेष्ठ सिंहासनं च ततः सिंहासनविशेषणानि प्रोच्यन्ते मणिरत्न इत्यादीनि तत्र मणिरत्नमय पादपीठं यत्र चरणौ निक्षिप्य सिंहासनोपरि समानीतो भवति तत्पादपीठमुच्यते पुनः कीदृशम्-स्वपादुकायोगसमायुक्तम्-स्व:-स्वकीयो यो पादुकायोगःतं पुरो अहाणुपुब्बीए संपट्ठियं ति" इस पाठ का संग्रह हुआ है इस पाठगतपदों की व्याख्या इस प्रकार से है जो छत्र प्रस्थित हुआ वह कोरण्ट पुष्पों की लम्बी २ दो मालाओं से सुशोभित था । चन्द्रमण्डल के जैसा उज्वल था तथा वह बन्द नहीं था। खुला हुआ था और ऊँचा था एवं आगन्तुक मैल से यह रहित था । इसलिए विमल था। इसके बाद सिंहासन प्रस्थित हुआ यह सिंहासन मणिरत्न के बने हुए पादपीठ से युक्त था। इसी पर पैर रखकर राजा उस सिंहासन पर चढ़ता था तथा यह सिंहासन पादुकायोग से समायुक्त था । खड़ाउ रखने के स्थानद्वय से सहित था। अनेक किङ्कर एवं पदातियां के समूह से परिक्षिप्त था। चारों ओर से घिरा हुआ दरिणिजा वाउद्भूय विजयवेजति अन्भुसिया गगणतलमणुलिहंति पुरओ अहाणुपुटवीए" से पानी से यह थये। छे. (तयणंतरंच वेरुलिय भिसंत विमल दंड जाव अहाणुपुवीए संपट्ठिय) त्या२ मा वैडूयमा निर्मित विमस युक्त छत्र प्रस्थित थयु. मही यावत् ५४थी "(पलंबकोरंटमल्लदामोवसोहियं चंदमंडल नभं समूसियं विमलं आयवत्तं पवरं सीहासणं च मणिरयणपायपीढं सपाउआजोगसमाउत्तं बहुकिंकरकम्मकरपुरिस पायत्तपरिक्खित्तं पुरओ अहाणुपुव्वीए संपहियत्ति ) ये ४ो सह थयो छे. मे પાઠગત પદની વ્યાખ્યા આ પ્રમાણે છે. જે છત્ર પ્રસ્થિત થયું તે કરંટ પુષ્પની લાંબીલાંબી માળાઓથી સુશોભિત હતું, તે ચન્દ્રમંડલ જેવું ઉજજ્વળ હતું તેમજ તે બંધ નહોતું પ્રકુટિત હતું અને ઉંચું હતું અને આગન્તુક મેલથી એ રહિત હતું, એથી એ વિમળ હતું. ત્યાર બાદ સિંહાસન પ્રસ્થિત થયું એ સિંહાસન મણિરત્ન નિર્મિત પાદપીઠ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #884
--------------------------------------------------------------------------
________________
८७२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे पादरक्षणयुगं तेन समायुक्तम्, पुनः कीदृशं तत् बहुकिङ्कर कर्मकर पुरुषपादात परिक्षिप्तम, बहुकिङ्कराः प्रतिकर्मपृच्छाकारिणः स्वामीनमापृच्छय कार्यकारिण इत्यर्थः भृत्याः कर्मकराः कार्यकरिणः ततो ऽन्यथाविधास्ते च ते पुरुषाश्चेति बहुकिङ्करकर्मकरपुरुषास्तैः पदातीनां समूहः पादातं पदातिसमूहस्तेन च परिक्षिप्तं सर्वतो वेष्टितं तै धृतत्वादेव पुरतो यथानुपूर्ध्या यथाक्रमं संप्रस्थितम् 'तयणंतरं च णं सत्त एगिदियरयणा पुरओ अहाणुपुबीए संपत्थिया' तदन्तरं च खलु सप्त एकेन्द्रियरत्नानि पृथिवी परिणामरूपाणि पुरतः संप्रस्थितानि चलितानि कानि च तानि इत्याह 'तं जहा' इत्यादि 'तं जहा चक्करयणे १, छत्तरयणे२, चम्मायणे३, दंडरयणे, असिरयणे५, मणिरयणे६, कागिणिरयणे७' तद्यथा चक्ररत्नम् १, छत्ररत्नम् २, चर्मरत्नम् ३, दण्डरत्नम्४, असिर नम्५, मणिरत्नम् ६, काकणीरत्नम्७, । 'तयणंतरं च णं णव महाणिहिओ पुरओ अहाणुपुवीए संपष्टिा ' तदन्तरं च खलु नव महानिधयः नैसदि शङ्खान्ताः पुरतः अग्रतो यथानुपूर्या यथाक्रम संप्रस्थिताः पातालमार्गेणेति गम्यम् अन्यथा तेषां निधिव्यवहार एव न सङ्गच्छते, तदेव निधिनां निधित्वं यत् भूम्यामधोऽवस्थायित्वं तद यदि चक्रवर्तिना सह उपरि चलेत्तदा तेषां निधित्वमेव अतस्ते निधय उपरि यच्छत्रश्चकथा। (तयणंतरं च शंसत्त एगिदियस्यणा पुरओ अहाणुपुच्वोए संपत्थिया) इसके बाद सात एके. न्द्रिय रत्न-चकरत्न, छत्ररत्न, चर्मरत्न, दण्डरत्न, अतिरत्न, मणिरत्न और काकणारत्न -ये सब रत्न यंथानुपूर्वी चले (तयणंतरं च णं णव महाणिहिओ अहाणुपुवीए संपट्टिया) इनके बाद पाताल मार्ग से होकर नौ महानिधियां प्रस्थित हुई। निधियों में यही निधित्व है। कि वे भूमि के नीचे रहती है ये अगर चक्रवर्ती के साथ ऊपर होकर दिखती हुई चले तो उनका निधित्व ही समाप्त हो जावेगा । इसलिए ये चक्रवर्ती को लक्ष्य करके भीतर २ हो चलती है । इन निधियों के नाम नैसर्प पाण्डुक यावत् शंख है। यहां यावत्पद से ये अवशिष्ट छह निधियां गृहीत डुई हैं-उनके नाम इस प्रकार से हैं-पिंगलक, सर्वरत्न महापद्म, काल, महाकाल, माणवक और થી યુક્ત હતું એની ઉપર જ પગ મૂકી ને રાજા તે સિંહાસન ઉપર આરૂઢ થતો હતો. એ સિંહાસન પાદુકાયેગ થી પણ સમાયુક્ત હતું એટલે કે બડાઉ મૂકવાના સ્થાનક્રય યુકત હતું અને કિં કરે, કર્મકર તેમજ પદાતીઓના સમૂહથી પરિક્ષિત હતું મેર એ सपथा व्यास हेतु (तयण तरंच णं सत्त एगिदियरयणा पुरओ अहाणुपुत्वोए संपत्थिया) ત્યાર બાદ સાત એકેન્દ્રિયરતન –ચક્રરત્ન, છત્રરત્ન, ચર્મરન, દંડરન, અશ્વિન મણિરત્ન, भने ४७ २८ मे सन। यथानुपूवी यायां-(तयणंतरंच णं णव महाणिहिओ पुरओ अहाणुपुबीए संपडिया) या२५६ पाता भाग थी थान १ महानिधियो પ્રથિત થયા. નિધિઓમાં એજ નિધિત્વ છે કે તેઓ ભૂમિની નીચે રહે છે. જે એ નિધિઓ ચક્રવાતની સાથે ઉપર થઈને બધાં જઈ શકે એવી રીતે ચાલે તે તેમનું નિધિ
જ સમાપ્ત થઈ જશે. એથી ચક્રવતીને લક્ષ્ય કરીને તેઓ અંદર જ ચાલે છે. અનિધિઓના નામે-નૈસર્પ, પાંડુક યાવત્ શંખ છે. અહીં યાવત્ પદથી અવશિષ્ટ નિધિ સંગ્ર
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #885
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ०३वक्षस्कारःसू० २८ राज्योपार्जनानन्तरीयभरतकार्यवर्णनम् ८७३ बत्तिन लक्षीकृत्य भूम्यामधोभागे एव प्रचलति इतिभावः । केचते इत्याह'तं जहा' इत्यादि 'तं जहा-णेसप्पे पंडुयए जाव संखे' नैसर्पः१ पाण्डुकः२ यावच्छंख: अत्र यावत्पदात् पिङ्गलकः३, सर्वरत्नम्४, महापद्मम्५, कालश्च६, महाकाल:७, माणबको महानिधिः८, शल:९ एतेषां ग्रहणे एतेषामर्थाः पूर्वसूत्रे द्रष्टव्याः तयणंतरं च णं सोलस देवसहस्सा पुरओ अहाणुपुव्वीए संपट्टिया' तदन्तरं च खलु षोडशदेवसहस्राणि पुरतो यथानुपूा सम्पस्थितानि.'तयणंतरं च ण बत्तीसं रायवरसहस्सा अहाणुपुव्वीए संपट्ठिया' तदन्तरं च खलु द्वात्रिंशदाजवरसहस्त्राणि-द्वात्रिंशत्संख्यकाः मुकुटधारिणो राजश्रेष्ठाः पुरतो यथानुपूा सम्प्रस्थितानि तयणंतरं च णं सेणावइरयणे पुरओ अहाणुपुवीए संपढिए' तदन्तरं च खलु सेनापतिरत्नं सुषेणनामकम् यथानुपूर्व्या पुरतः सम्प्रस्थितम् ‘एवं गाहावहरवणे वढइरयणे पुरोहियरयणे' एवम् अमुना प्रकारेण गाथापतिरत्नम्, वर्द्धकिरत्नं पुरोहितरत्नम् एतत् त्रयं पुरतो यथानुपूर्व्या संप्रस्थितम् तत्र अयं विशेषः पुरोहितरत्न-शान्तिकर्मकारकः सङ्ग्रामे प्रहारादितानां मणिरत्नजलच्छटया वेदनोपशामकमितिभावः । हस्त्यश्वरत्नगमनं तु हस्त्यश्वसेनाभिः सहैव तेन नात्र कथनम् शङ्ख इनके सम्बन्ध में कथन अभी अभी किया जा चुका है। (तयणंतरं च सोलस देवसहस्सा पुरओ अहाणुपुच्चीए संपट्टिया) इनके बाद सोलह हजार देव१४चौदह रत्नों के १४ हजार देव
और चक्रवर्ती शरीर के रक्षक २ हजार देव मिलकर १६ हजार देव यथानुपूर्वी चले (तयणंतरं चणं बत्तीसं रायवरसहस्सा अहाणुपुवीए संपट्ठिया) इनके वाद ३२ हजार मुकुट बद्ध राजा जन चले (तयणंतरं च णं सेणावइरयणे पुरमओ अहाणुपुव्वोए संपट्टिए) ईनके बाद सेनापतिरत्न प्रस्थित हुआ (एवं गाहावहरयणे वद्वइरयणे पुरोहियरणे) बाद में गाथापतिरत्न उसके बाद वर्द्धकिरत्न, बाद में पुरोहितरत्न ये ३ रत्न चले । यह पुरोहित रत्न शान्ति कर्म कारक होता है। संग्राम में प्रहार आदि से पीडित हुए सैनिक जनों की मणिरत्न के जल के छीटों से यह वेदना को शान्त करता है हस्तिरत्न और अश्व रत्न सेना के साथ हो चले है। इसलिए इनके गमन का ડીત થયા છે એ અવશિષ્ટ નિધિઓ ના નામે આ પ્રમાણે છે. પિંગલક, સર્વરત્ન, મહાપ કાળ, મહાકાળ, માણવક અને શંખ એના સંબધમાં હમણાંજ પહેલાં સ્પષ્ટતા કરવામાં આવી छे. ( तयणतरंच सोलस देवसहस्सा पुरओ अहाणुपुवीए संपट्ठिया) त्या२माह सोग , દે ચતુર્દશના ૧૪ હજાર દે અને ચકવતી"-શરીરના રક્ષક બે હજાર દેવે આમ
या भजीने १६१२ मा वो यथानुपूवी यास्या. (तयणतरं च णं वत्तीसं रायवरसहस्सा अहाणुपुत्वीए संपठिया) त्या२ मा ३२ ॥२ भुट गये। यात्या (तयणतरच ण सेणावइरयणे पुरओ अहाणुपुव्वीए संपट्टिया ) त्या२मा सेनापति २ल प्रस्थित यु. ( एवं गाहावइरयणे वडढइरयणे पुरोहियरयणे ) त्या२मा थातिरन એનાં પછી વિદ્ધકિરન, એના પછી પુરે હિતર એ ત્રણ રને ચાલ્યા. એ પુરોહિતરત્ન શાંતિ કર્મકારક હોય છે. સંગ્રામમાં પ્રહાર આદિથી પીડિત થયેલા સૈનિકોની મણિરતનના જળના છાંટાથી એ રત્ન વેદનાને શાન કરે છે. હસ્તિરત્ન અને અશ્વરત્ન, સેનાની સાથે
११.
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #886
--------------------------------------------------------------------------
________________
८७४
___ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे 'तयणंतरं च णं इत्थिरयणे पुरओ अहाणुपुवीए.' तदन्तरं च खलु स्त्रीरत्नं सुभद्रानामकम् पुरतो यथानुपूर्त्या संप्रस्थितम् 'तयणंतरं च णं बत्तीसं उउकल्लाणिया सहस्सा पुरओ अहाणुपुव्वीए०' तदन्तरं च खलु द्वात्रिंशद् ऋतु कल्याणिका सहस्राणि द्वात्रि। शत् ऋतुकल्याणिकाः ऋतुषु पदस्वपि कल्याणिकाः ऋतुविपरीतस्पर्शत्वेन शीतकाले उष्णस्पर्शः उष्णकाले शीतस्पर्शः इत्यादिरूपेण सुखस्पर्शाः अथवाऽमृतकन्यात्वेन सदा कल्याणकारिण्यः राजकन्यास्तासां सहस्राणि पुरतो यथानुपूर्त्या यथा ज्येष्ठलघुपर्यायं सम्प्रस्थितानि जन्मान्तरोपचितप्रकृष्टपुण्यप्रकृतिमहिम्ना राजकुलोत्पत्तिवद् यथोक्तलक्षणगुणसम्भवात् 'तयणंतरं च णं बत्तीसं जणवय कल्लाणिया सहस्सा पुरओ अहाणुपुध्वीए संपठिए' तदन्तरं च खलु द्वात्रिंशज्जनपदकल्याणिका सहस्राणि । भरतचक्रवर्तिनः चतुः षष्ठिसहस्त्रसंख्यकाः स्त्रियो भवन्ति तासु एता द्वात्रिंशत् सहस्र संख्यकाः कल्याणिका इति । तत्र द्वात्रिंशज्जनपदाः जनपदाग्रागण्य इत्यर्थः पदैकदेशे पदसमुदायोपचारात् 'तावतीभिर्जनपदाग्रणी कन्याभिरावृतः' इति, एवंविधाः कल्याणिकाः कल्याणकारिण्यो राजकन्यकाः इत्यर्थः समर्थविशेषणेन विशेष्यं लभ्यते इति लक्षणगुणयोगात् तासा सहस्राणि पुरतः यथानुपूर्त्या यथाज्येष्ठलध्वनुक्रमेण सम्प्रस्थितानि चलितानि कथन नहीं किया (तयणंतरं च इत्थिरयणे पुरओ अहाणुपुव्वोए ) बाद में स्त्रीरत्न चला (तयणं तर च णं बत्तीसं उडुकल्लाणिया सहस्सा पुरमओ अहाणुपुव्वोए) बाद में ३२ हजार ऋतुकल्याण कारिणियां-राजकुलोत्पन्न कन्याएँ-चली जिनका स्पर्श ऋतुविपरीत-शीतल काल में उष्णस्पर्शरूप
और उष्णकाल में-शीतस्पर्शरूप हो जाता था-चली इनमें ऐसा गुण जन्मान्तरोपचित-प्रकृष्ट पुण्य प्रकृति को महिमा से राजकुल में उत्पत्ति हो जाने को तरह उत्पन्न हो जाता है । (तय णं तरं च ण बत्तोसं जणवयकल्लाणिया सहस्सा पुरओ अहाणुपुव्वीए संपठिया) इनके बाद ३२ हजार जन पद कल्याण कारिणियां चलो चकवर्ती के १४ हजार स्त्रियां होती हैं। उनमें ये ३२ हजारहोती हैं । इनके साथ जनपद के अग्रणि नने की- मुखियाजनों को--इतनी ही कन्याएँ और साथ रहता है इसलिए इन्हें जनपद कल्याण कारिणियां कहा गया है । (तयणंतरं च णं बत्तीस १ यायां मेथी मेमना अमानतुं ४थअत्रे रामा मान्यु नथी. (तयणतरच इत्थिरयणे पुरओ अहाणुपुत्वीए ) त्या२ मा खी २न यायु. ( तयणंतरंच बत्तीसं उडकल्लाणिया सहस्सा पुरओ अहा०) त्या२ मा ३२ ॥२ *तुझ्याशिमा-२ टी૫ન્ન કન્યાએ ચાલી. જેમને સ્પર્શ ઋતુ વિપરીત-શીતકાળમાં ઉણ સ્પર્શરૂપ અને ઉષ્ણુ કાળમાં શીત સ્પર્શરૂપ થઈ જાય છે–ચાલી. એ સર્વકન્યાઓમાં એ ગુણજન્માન્તરોચિતપ્રકૃષ્ટ પુણ્ય પ્રકૃતિના મહિમાથી જેમ રાજકુળમાં ઉત્પત્તિ થઈ છે તેમજ ઉત્પન્ન થઈ જાય छ, (तयणतरं च बत्तीसं जणवयकल्लाणिया सहस्सा पुरओ अहाणुपुथ्वीर संपट्टिए) त्यार. બાદ ૩૨ હજાર જનપદ કલ્યાણ કારિણીઓ ચાલી. ચકવત્તીને ૬૪ હજાર સ્ત્રીઓ હોય છે. તેમાં એ ૩૨ હજાર પણ હોય છે. એમની સાથે જનપદના અગ્રણિજનની-મુખિયાજનીએટલી જ કન્યાઓ બીજા સાથે રહે છે. એથી જ એમને જનકલ્યાણ કારિણીઓ કહેવામાં
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #887
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ०३वक्षस्कारःसू०२८ राज्योपार्जनानन्तरीयभरतकार्यवर्णनम् ८७५ 'तयणंतरं च णं बत्तीसं बत्तीसइ बद्धा गाडगसहस्सा पुरो अहाणुपुटवीए' तदनंतरंच खलु द्वात्रिंशद द्वात्रिंशद् बद्धानि द्वात्रिंशता पात्र बद्धानि संयुक्तानि नाटकसहस्राणि पुरतः अग्रतो यथानुपूर्त्या यथाक्रमं प्रथमं प्रथमोढा पितृप्राभृतीकृतनाटकं ततस्तदनन्तरोढा नाटकमित्यादिसम्पस्थितानि एतेषां चोक्तसंख्याकत्वं द्वात्रिंशता राजवरसहौः स्वस्वकन्यापाणिग्रहणहेतौ प्रत्येकं करमोचनसमयसमर्पितकैकनाटकसद्भावात् 'तयणंतरं च णं तिन्निमद्वासुअसया पुरओ अहाणुपुब्बीए संपट्टिया' तदन्तरं च खलु त्रीणि षष्टानि षष्टयधिकानि सूपशता नि मूपानां पदैकदेशे पदसमुदायोपचारात् सपकाराणाम् शतानि त्रिपष्टयधिकशतानीत्यर्थः पूरतो यथानुपूर्या संप्रस्थितानि 'तयणंतरं च णं अट्ठारससेणिप्पसेणीओ संपट्टिया' तदन्तरं च खलु अष्टादश कुम्भकाराद्याःश्रेणयातदवान्तरभेदाःप्रश्रेणयःपुरतो यथानुपूर्त्या संप्रस्थिता:अष्टादश श्रेणयश्चेमाः
मूलम्-कुम्भकार१, पट्टइल्ला२,सुवण्णकाराय३,सवकाराय ४ । गंधव्वा५ कासवगा६ मालाकाराय करछकरा८ ॥९॥ तंबोलिया९ य एए नवप्पयारा य नारुपा भणिया ।।
अहणं णवप्पयारे कारुअव्वण्णे पव्वक्खामि ॥२॥ वत्तीसइबद्धा णाडगसहस्सा पुरओ अहाणुपुच्चोए संद्विया) बाद-३२-३२-पात्रो से बद्ध ३२ हजारेनाटक चले । ये ३२ हजार राजाओं द्वारा अपनी कन्याओं के पाणिग्रहणोत्सव में करमोचन के समय में चक्रवर्ती को एक २ नाटक दिया जाता है। इसलिए ये ३२ हजार हो जाते हैं (तयणतरं च णं तिन्निसट्ठा सूपसया पुरओ अहाणुपुवीए संपट्ठिया) इन नाटको के बाद ३६० सूपकार- पाचक जन प्रस्थित हुए। (तरणतरं च णं अट्ठारससेणिप्पसेणीओ संपद्रिया) इनके बाद १८ श्रेणी प्रश्रेणि नन प्रस्थित हुए। २८ प्रणियां इस प्रकार से हैं-कुभकार १ पट्टइल्ला सुवण्णकाराय ३ सूवकाराय ४ गंधब्वा ५ कासवगा ६ मालाकाराय ७ कच्छकरा ८ ॥१॥ तंबोलिया ९ य एए नवप्पयाराय नारु आ भणिया अहणं णवप्पयारे कारुअवण्णे पवक्खामि ॥२॥ आवेस छे. (तयणंतरं च ण बत्तीसं बत्तीसइवद्धा णाडग सहस्सा पुरओ अहा० संपडिया) ત્યાર બાદ ૩૨-૩૨ પાત્રોથી આ બદ્ધ ૩૨ હજાર નોટકા ચાલ્યા. એ ૩૨ હજાર ૨ાજએ વ પિતાની કન્યાઓના પાણિગ્રહણ મહોત્સવમાં કરમચનના સમયમાં ચક્રવત્તીને એક-એક નાટક भावामा भाव 2. भाम से ३२ ॥२ थाय छे. (तयणतरं च ण तिन्निसट्टा सूपर पुरओ अहाणुपुवीर संपट्टिया) से नाट। पछी १० सू५४।२।-पायन-प्रस्थित थया. (तयणतरचणं अट्ठारस सेणिपसेणोओ संपठिया) त्या२ मा १८ श्रेशि-श्रेलिना प्रस्थित थया. १८ प्रणा सा प्रभाए छ-कुंभकार१, पट्टइल्ला-२, सुवण्णकाराय ३. सूचकाराय-४, गंधवा-५, कासवगा ६, मालाकाराय-७, कच्छकरा-८, ॥१॥
बोलिया९, य एए नवपदयाराय नारुआ भणिया। अहणं णवप्पयारे कारुअवण्णे पवक्खामि ॥२॥
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #888
--------------------------------------------------------------------------
________________
___ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे चम्मयरु १ जंतपीलग२ गंच्छिअ३ छिपाय४ कंसकारे ५य ।
सीवग६ गुआर७ भिल्ला८ धीवर९ वण्णाइ अट्ठदस॥३॥ छाया-कुम्भकारः१ पटेलाश्च(ग्राम मुखिकाः)२ स्वर्णकाराः३ सूपकाराच४ ।
गन्धर्वा(गायका)५ काश्यपकाश्च नापिताः६ मालाकाराश्च७ कक्षकरा८ ॥१॥ ताम्बूलिकाश्चते ९ खल्वेते नव प्रकाराश्च नारुकाः भणिताः । अथ खलु नव प्रकारान् कारुकवर्णान् प्रवक्ष्यामि ॥२॥ चर्मकार१ जन्त्रपीलकर ग्रन्थिक३ छिपक४ कंशकाराश्च ५ । सीवक६ गोपाल७ भिल्ल८ धीरवान्९ अष्टादशवर्णान् ॥३॥
'तयणंतरं च णं चउरासीइं आससय सहस्सा पुराओ अहाणुविए संपट्ठिया' तदन्तरं च खलु चतुरशीतिश्च शतसहस्राणि चतुरशीतिलक्षसंख्यकहस्तिनः पुरतो यथानुपूर्व्या संप्रस्थितानि 'तयणंतरं च णं छण्णउई मणुस्स कोडीओ पुरओ अहाणुपुटवीए संपटिया' तदन्तरं च खलु षण्णवति मनुष्याणां पदातीनां कोटयः षण्णवति कोटिसं. ख्यकाः पदातयः पुरतो यथानुपूर्त्या संप्रस्थिताः 'तयणंतरं च णं बहव राईसर तलवर चम्मयरु १ जंतपीलग २ गंच्छिम ३ छिपाय ४ कंसकारे ५ य सीवग ६ गुआर ७ भिल्ला ८ धीवर ९ वण्णाइ अट्ठदस ॥३॥ कुंभकार-मिट्टी के वर्तन बनानेवाला पटेल २ गाम का मुखिया स्वर्णकार ३ सुनार. सूपकार-रसोइबनानेवाला ४, गंधर्व ५ गायक काश्यपक-नापित नाई-वालबानानेवाला ६, मालाकार-माली ७, कच्छकर ८ और ताम्बूलिक-पानबेचनेवाला तंबोली ये ९ प्रकार के नारुक कहे गये हैं । तथा चर्मकार-चमार-जूतेबनानेवाला १, यन्त्रपोलक-तेली २ ग्रन्थिक ३, छिपक-छोपा १, कंशकरतमेरा ५, सीवक-दर्जी६, गोपाल-ग्वाल ७ भिल्ल ८ और धीवर ये ९ प्रकार के कारुक कहे गये हैं। (तयणंतरंच णंच उरासीइं आससयसहस्सा पुरओं अहाणुपुवीए संपट्ठिया) इनके बाद ८४ लाख घोडे प्रस्थित हुए (तयणंतरंचणं छण्ण उई मणुस्स कोडीओ अहाणुपुवीए संपट्टिया) इनके वाद ६ करोड़ मनुष्यराशि पदातियो का
चम्मयरू १, जंत पीलगर गंच्छिअ३, छिपाय ४, कंसकारे ५ य सीवग ६, गुआर ७, भिल्ला ८, धीवर ९, वण्णाइ अट्ठदस ॥ ३ ॥
मा२-१, ना२ माटीनी वासमनावना२, ५टेस-२, भने। भुभी, सुपए २ -3 सोनी, सू५४२-२से। ये ४, मय-५, गाय, श्य५४ नापित-ना-पाण मनापનાર વાળંદ ૬ માલાકાર-માળી-૭, કચ્છકર-૮ અને તાંબૂલિક-પાન વિકેતા બાળી, એ નવ પ્રકારના નાક કહેવામાં આવ્યા છે તેમજ ચમકાર-ચમાર જેડા બનાવનાર-મોચી ૧, યત્ન पीस १,-तबीर, अन्थिं3, छि५४-छी५।-४, २४२-तभे२।५, सी48-४०६, गोपास-पास ભરવાડ ૭, ભિલ્લભીલ ૮ અને ધીવર-મચ્છીમાર એ ૯ પ્રકારના નાર્કે કહેવામાં આવ્યા છે.
( तयणतर' च ण चउरासोई आससयसहस्सा परओ अहाणुपुटवीर संपडिया) त्य२५४८४ घामा प्रस्थित थया. ( तयणतर चणं छण उई मणुस्स कोडीओ पुरओ अहाणुपुव्वीए संपट्ठिया ) त्यारा ८६ ४२७ २८८ मानव महिनी हाती मानी
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #889
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ० ३ वक्षस्कारः सू० २८ राज्योपार्जनानन्तरीयभरत कार्यवर्णनम् ८७७ जाव सत्यवाभिईओ पुरओ अहाणुपुच्चीए संपट्टिआ' तदन्तरं च खलु बहवो राजानो माण्डलिका ईश्वरा:-युवराजाः तलवराः नगररक्षका यावत्सार्थवाहप्रभृतयः पुरतः यथानुपूर्व्या संप्रस्थिताः अत्र यावत्पदाक्ष माडम्बिक कोटुम्बिक मन्त्रि महामन्त्रि गणक दौवारिक अमात्य चेटपीठमईकनगरनिगम श्रेष्ठि सेनापति सार्थवाहाः इति ग्राह्यम् । तत्र माsम्बिकाः मडंबो ग्रामविषेशः यस्य ग्रामस्य चतुर्दिक्षु सार्द्ध तृतीय, कोशद्वयपर्यन्ताग्रामान्तरं न भवति सः तस्याधिपतिः तद्बहुवचने-मड बाधिपतयः, कौटुम्बिका:परिवारस्थायिनो माता पिता भ्रातृभगिन्यादयः, मन्त्रिणः, , सचिवा अमात्याः, महामन्त्रि ण: - सर्वोच्चामात्याः प्रधानमन्त्रिणः, गणका : - ज्योतिषिकाः, दौवारिका: - द्वारपा लकाः, अमात्या - राज्याधिष्ठायकाः, चेटाः दासा वा, पीठमर्दा: - आस्थाने आसन्नासन्नसेवकाः समवयस्या इत्यर्थः, नगरम् प्रसिद्धम्, निगमाः कारणिका वणिजो समूह चली ( तयणंतरं चणं बहवे राईसर तलवर जाव सत्थवाहप्पभिइओ पुरओ अहाणुपुव्वाए संपट्टिया) इस जनसमूह के बाद अनेक राजा मांडलिकजन, ईश्वर युवराज, तलबर नगर रक्षक यावत् सार्थवाह आदिजन चले यहाँ यावत्पद में माडम्बिक, कोटुम्बिक मन्त्री महामन्त्री गणक ज्योतिषी' दौवारिक, अमात्य चेट पोठमई अंगरक्षक नगरनिगम के श्रेष्टिजन, सेनापति " इन सबका ग्रहण हुआ है। जिस ग्राम के आस पास ढाई कोश तक दूसरा ग्राम नहीं होता है उसका नाम मडंब है इस मडंब ग्राम रूप विशेष का जो अधिपति होता है वह माडम्बिक कहा गया हैं कुटुम्बिजन - माता पिता आदि को टुम्कि कहे गये हैं, मंत्री महामंत्री प्रधान ये भिन्न २ पद के अनुसार होते हैं गणक नाम ज्योतिर्विद का हैं जिसे भाषा में ज्योतिषी कहा गया है द्वारपाल का नाम दौवारिक है राज्य के अधिष्ठापक होते हैं उन्हें अमात्य कहा जाता है दासी दास आदि चेट कहलाते है पोठमर्द अङ्गरक्षक को कहते है जिसे अंग्रेजी में बोडीगार्ड कहा गया है अथवा जो समानवय के होते हैं वे भी पीठमर्द कहे जाते हैं । यासी ( तयणंतर च णं बहवे राइसरतलवर जाव सत्थवाहपभिइओ पुरओ अहाणुपुथ्वी संपट्टिया) से जनसमूह पछी अने राम-मांडसिन, ईश्वरयुवरान तलवर, નગર રક્ષક યાવત્ સા વાહ વગેરે લેાકેા ચાલ્યા. અહીં યાવત્ પદથી મા બિક કૌટુંબિક, भन्त्रीयो, महामन्त्रोथे। गए। ज्योतिषीय होवारि अमात्या थेटो-पीडम, अंगરક્ષકા, નગરનિગમના શ્રેષ્ટિજના, સેનાપતિએ એ સવ નુ ગ્રહણ થયું છે. જે ગ્રામની આસપાસ અઢી ગાઉ સુધી અન્ય ગ્રામ હાય નહિ તેનુ નામ મડ ંખ છે, એ મખ વિશેષ ને ने अधिपति होय छे. ते भाङमि हेवाय छे. छोटु भिजन, माता-पिता वगेरे ने छोटु - ખિકા કહેવામાં આવ્યા છે. મત્રી, મહામંત્રી પ્રધાન એ એ ભિન્ન પદ, મજણ હોય છે, ગણક નામ જ્યેાતિવિંદનું છે, જેને હિન્દી ભાષામાં જાતિષી કહેવામાં આવે છે. દ્વારપાળ નું નામ દૌવારિક છે. રાજ્યના જે અધિષ્ઠાપક હોય છે તેને અમાત્ય કહેવામાં આવે છે. દાસી-દાસ વગેરેને ચેટ કહેવામાં આવે છે, પીમ અંગરક્ષક ને કહે છે. જેને અંગ્રેજીભાષામાં મેડીગાડ કહેવામાં આવે છે. અથવા જેઓ સમાનવયના હોય છે. તેનેપીઠમદ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
-
Page #890
--------------------------------------------------------------------------
________________
८७८
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
वा, श्रेष्ठिनः प्रसिद्धाः, सार्थवाह प्रभृतयः प्रभृतिपदात् दूतसन्धिपालेति ग्राह्यम् । दुताः प्रसिद्धाः सन्धिपाला: राज्यसन्धिरक्षकाः एषां द्वन्द्वः एते पुरतो अग्रतः यथानुपूर्व्या सम्प्रस्थिताः 'तयणंतरं च णं वहवे असिग्गाहा लट्ठिग्गाहा कुतग्गाहा चावग्गाहा चामरगाहा पासरगाहा फलगग्गाहा परसुग्गाहा पोत्थयग्गाहा वोणग्गाहा कूअग्गाहा
फरगाहा दीविगाहा सएहिं सएहिं रूवेहिं एवं वेसेहिं चिंधेहिं निभोएहिं सएहिं २ वत्थे पुरओ अहाणुपुवीए संपत्थिया' तदनन्तरं च खलु बहवः असिग्राहाः, खङ्गग्राहिणः, तथा केचिद् यष्टिग्राहा:- यष्टिका ग्राहिणः, दण्डग्राहिण इत्यर्थः कुन्ताः भल्लधारिणः केचित् चापग्राहाः धनुर्ग्राहिणः चामरग्राहाः, पाशग्राहा:- पाशाः द्यूतोपकरणानि तद्ग्राहाः, परशुग्राहाः परशवः कुठाराः तद्ग्राहा पुस्तकग्राहा:- पुस्तकानि शुभाशुभपरिज्ञानहेतुभूतपुस्तकादि तद्ग्राहाः वीणाग्राहा: 'कुअग्नाहा' कुतपग्राहाः कुतपाः तैलादि माजनानि तद्ग्राहाः, हड़प्फग्राहा :- हडष्फः ताम्बूलार्थे पूगिफलादिभाजनं तद्ग्राहाः दीपि का ग्राहाः प्रसिद्धाः एते च स्वकीयैः रूपैः आकारैः एवं स्वकीयैः स्वकीयैः वेषैः निगमनाम वणिक्जना का है बाकी के शब्दो का अर्थ स्पष्ट है यहाँ प्रभृति शब्द से दूतसन्धिपाल का ग्रहण हुआ है दूत- राजा के संदेशवाहक होते हैं एवं सन्धिपाल राज्य की संधि के रक्षक होते हैं । (तयतरंचणं बहवे असिग्गाहा लट्ठिग्गाहा कुंतग्गाहा चावग्गाहा चामरग्गाहा पासग्गाहा फलगग्गाहा परसुग्गाहा पोत्थयग्गाहा, वीणग्गाहा कूअग्गाहा, हडप्फगाहा, दौविअगाहा सहि सहि, रूवेहिं एवं वेसेहिं, चिधेर्हि, निओएहिं सएहिं सएहिं वत्थेहिं पुरओअहाणुपुवीए संपत्थिया) इनके बाद अनेक असि तलवारग्राही जन अनेक यष्टि ग्राही जन, अनेक भल्लघारी जन अनेक धनुर्धारीजन, अनेक ध्वाजोपकरण धारीजन, अनेक फलकग्राही तन, अनेक परशुग्राहीजन अनेक शुभाशुभ परिज्ञान के जानने के लिये पुस्तकों को लेकर चलने वाले जन अनेक वीणाधारीजन अनेक तैल आदि के रखने के कुतुप को लेकर चलने वालेजन अनेक सुपारी आदिरूप पानकी सामग्री से भरे हुए डिब्बों को लेकर चलने वाले जन एवं अनेक કહેવામાં આવે છે. નિગમ નામ વણિક જનેનુ છે શેષ શબ્દોના અર્થ સ્પષ્ટ જ છે, અહીં પ્રકૃતિ શબ્દથી દૂતસન્ધિપાલક નું ગ્રહણ થયુ' છે, દૂતે રાજાના સદેશવાહક હોય છે, तेभन सन्धियास राज्यनी सन्धिना रक्ष होय छे. ( तयणंतर च णं बहवे असिग्गाहा लट्ठिग्गाहा, कुंतग्गाहा चावग्गाहा चामरग्गाहा, पासुग्गाहा, फलगग्गाहा, पर सुग्गाहा, पोल्थयग्गाहा, वीणग्गाहा, अग्गाहा, हडप्फगाहा, दीबिअग्गाहा, सरहिं सहि, रूवेहिं एवं सेहिं चिधेहि, निहिं सहि २ बथेहिं पुरओ अहाणुपुवीए संपत्थिया ) त्यार माह અનેક અસિ તલવાર ગ્રાહીજતા, અનેક ચાo-(લાકડી) ગ્રાહીજના, અનેક મલ્લધારી જના અનેક ધનુધીરીજને, અનેક વોપકરણધારીનેા અનેક ફલક ગ્રાહીજનેા, અનેક પરશુગ્રાહી જના, અનેક શુભાશુભ પરિજ્ઞાનને જાણવામાટે પુસ્તકાને લઈ ને ચાલનારાજના, અનેક વીણાધારીજને અનેક તેલ આદિના કુતુપા લઈ ને ચાલનારા જને અનેક સેાપારી વગેરેરૂપ પાનની સામગ્રી ભરીને ડબ્બાએ લઇને ચાલનાર જના તેમજ અનેક દીવાએ ને લઇ ને
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #891
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका १०३वक्षस्कारःसू०२८ राज्योपार्जनानन्तरीयभरतकार्यवर्णनम् ८७९ वस्त्रालङ्काररूपै चिंधैः - अभिज्ञानैः 'चिन्है' नियोगः - व्यापारैः स्वकीयैः स्वकीयैः वस्त्रः नेपत्यै सहिताः सन्तः पुरतो यथानुपूर्त्या सम्प्रस्थिताः 'तयणंतरं च णं बहवे दंडिणो मुडिणो सिहं डिणो जडियो पिच्छिणो हासकारगा खेड्डकारगा दवकारगा चाडुकारगा कंदप्पिा कुकुइा मोह रिआ गायंता थ दोवंता य(वायंता) नच्चंता य हसंता य रमंता य कोलंता य सासंता य सावेता य जाता य रावेता य सोता य सोभावता य आलोअंता य जयजयसदं च पउंजमाणा पुरओ अहाणुपुवीए संपटिया' तदनन्तरं च खलु बहवो दण्डिनः दण्डधारिणः केचित् मुण्डिनः अपनी तकेशाः शिखण्डिनः शिखाधारिणः केचित् जटिनः जटाधारिणः तथा पिच्छिनः मयू. रादि पिच्छादिधारकाः तथा हास्यकारकाः तथा खेड्डकारकाः खेडं धृतविशेष स्तत्कारकाः तथा द्रवकारकाः; केलिकराः चाटुकारकाः प्रियवादिनः कान्दपिकाः कामकथा कारिणः 'कक्कुइा' कोत्कुच्यकारिणो भाण्डाः भाण्डचेष्टाकारिण इत्यर्थः 'मोहरिया' दीपों को लेकर चलने वाले जन जा कि अपने २ कार्य के अनुरूप वेश भूषा से सज्जित थे एवं अपने नियोग में अशून्य थे चले (तयणंतरंचणं बह वे दंडिणो, मुडिणो, सिहंडिणो, जडिणो पिच्छिणो हासकारगा, खेडकारगा, दवकारगा चाडुकारगा, कंदप्पिा कुकुइआ, मोहरिआ, गायंताय दोपंता (वायंताय) नच्चंताय हसंताय कीलंताय सासेंताय सावेंताय, जावेताय रावंताय सोभेताय सोभावताय आलोयंताय जयजयसइंच पउंजमाणा पुरओ अहाणुपुटवीए संपट्टिया) इनके बाद अनेक दंडधारीजन, अनेक शिखंडी-जिनके मस्तकके बाल मुंडाये जा चुके है-ऐसेजन अनेक शिखंडी जिनके मस्तक पर केवल एकचोटी हो है ऐसे-जन, अनेक जटाधारीजन अनेक मयूर आदि के पिच्छों को धारण करनेवाले जन अनेक हँसी उत्पन्न करानेवाले जन अनेक द्यूत आदि में प्रवृत्ति कराने बाले ऐसे खेड्ड कारक जन अनेक द्रवकारक क्रीडा आदि में प्रवृत्ति कराने वाले जन, अनेक चाटुकारी खुशामद करनेवाले जन, अनेक कामकथा करनेवालेजन, अनेक कौत्कुच्य-कायकी कुचेष्टा करनेवाले-भाण्डजन,, अनेक भाण्डચાલનારા જનો કે જેઓ પોત-પોતાના કાર્ય ને અનુરૂપ વેશભૂષાથી સુસજજ હતા અને चाताना निया1 भा अशून्य हता-यादया. ( तयणंतरं च बहवे दंडिणो मुडिणो, सिहं. डिणो, जडिणो पिच्छिणो, हासकारगा, खेडुकारगा, दववारगा, चाडुकारगा, कंदप्पिा , कुकुइआ मोहरिआ, गायंताय दीबनाय (वायताय) नच्चताय, हसंताय, कीलंताय, सा. सेंताय, साताय, जावेंताय, रावेताय सोर्भताय सोभावेंताय आलोयंताय, जयजयसई च पउजमाणा, पुरओ अहाणुपुव्वोए संपट्टिया) त्या२मा भने धारी ना, अने। મુંડીજને- જે ના મસ્તક-ના વાળો મુંડિત કરવામાં આવ્યા છે એવાકે, અનેક શિખંડીએ-જેનાં મસ્તક ઉપર એકજ ચેટલી છે એવ લેકે, અનેક જટાધારી જનો, અનેક મયર વગેરેના પિછાને ધારણ કરનારા લો કે અનેક હસાવનારા લોકો અનેક વૃત આદિ માં પ્રવૃત્તિ કરનારા લેકે અર્થાત ખેડૂડકારક અને અનેક દ્રવકારક કીડા વગેરેમાં પ્રવૃત્તિ કરનારા લેકે, અનેક ચાટુકારી ખુશામદ કરનારા લોકો અનેક કામકથા કરનારા, લેક
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #892
--------------------------------------------------------------------------
________________
८८०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे मुख : वाचालाः असम्बद्धालापिन इत्यर्थः, गायन्तश्च दीव्यन्तश्च क्रीडयन्तः वादयन्तश्च वादित्राणि नृत्यन्तश्च, हसन्तश्च रममाणाश्च अक्षादिभिः क्रीडयन्त प्रमोदजनक्रीडया क्रीडां कुर्वन्तः शासयन्तश्च परेभ्यो गानादी शिक्षयन्तः श्रावयन्तश्च मनोभिरोचकवचनादि श्रावयन्तः जल्पन्तश्च कल्याणप्रदवाक्यानि रावयन्तः शब्दान् कारयन्तः स्वप्रोक्तवाक्यानि अनुवादयन्त इत्यर्थः शोभमानाश्च मनोज्ञवेषादिना स्वयम् शोभयन्तश्च परान् मनोज्ञवेषादिना आलोकमानाश्च पुण्यशालिनं भरतचक्रिण राजराजस्यावलोकनं कुर्वन्तः जयजयशब्दं च प्रयुजानाः पुरतो यथानुपूर्त्या पूर्वोक्तपाठक्रमेण सम्प्रस्थिताः ‘एवं उववाइय गयेण जावतस्स रण्णो पुरओ महासासधरा उभओ पासिंणागा णागधरा पिट्टी रहा रहसंगेल्ली अहाणुपुबीए संपडिया' इति एवम् उक्तक्रमेण औपपातिकगमेन प्रथमोपाङ्गगत पाठेन तावद्वक्तव्यं यावत् तस्य भरतस्य राज्ञः पुरतः महाश्वाः बृहत्तुरङ्गाः अश्वधरा अश्वधारकपुरुषाः गजरत्नारूढभरतस्य उभयतः द्वयोः पश्वयोः नागाः हस्तिनः नागधराः हस्तिधारकपुरुषाश्च पृष्टतः पृष्टभागे रथारथसङ्गल्ली रथसमुदाय देशीयोऽयं शब्दः जन, अनेक वाचालजन-असंवद्ध प्रलापोजन, गाते हुए भिन्न २ प्रकार को क्रीडा करते हुए, अनेक बादित्रों को वजाते हुए नृत्य करते हुए, हँसते हुए, अक्ष आदि के द्वारा खेलते हुए प्रमादजनक क्रीडा करते हुए, दूसरों को गान आदि सिखाते हुए, मनोभिरोचक वचनों को सुनाते हुए, मीठे २ शब्दों को दूसरों के प्रति उच्चारण करते हुए, अपने ही द्वारा कहे गये वचनां का अनुवाद करते हुए मनोज्ञवेष आदि से अपने को और दूसरों को सज्जित करते हुए, एवं राजाओं के राजा पुण्यशाली भरत चक्री का अवलोकन करते तथा जय जय शब्द का प्रयोग करते हुए प्रस्थित हुए (एवं उववाइयगमेणं जाव तस्स रण्णो पुरओ मह आसा आसधरा उभओ पासिं णागा णागधरा पिट्ठओरहा रहसंगेल्लो अहाणुपुवीए संपईिया) इस तरह प्रथम उपाङ्ग औपपातिक सूत्र के पाठ के अनुसार यहाँ “उस भरत राजा के आगे बड़े२ घोड़े, अश्व धारक पुरुष दोनों ओर हाथी, हस्तिधारक पुरुष, पीछे रथ और रथों का समूह चला" અનેક કૌત્સુચ્ચ-કાયાની કુચેષ્ઠા કરનારા-ભાડજને, અનેક વાચાલ જને, અસંબદ્ધ પ્રલાપીજન, ગાતા-ગાતાં ભિન્ન પ્રકારની ક્રીડાઓ કરતા, અનેક વાદ્યો વગાડતા, નૃત્ય કરતા, હસતા, અક્ષ વગેરે દ્વારા રમતા, પ્રમોદકારી કીડાઓ કરતા બીજાઓને સંગીત વગેરે કલાઓ શીખવતા, મને ભિરોચક વચને સંભળાવતા. બીજાઓના માટે મધુર શબ્દ બેલતા પિnકહેલા વચનને અનુવાદિત કરતા મનોજ્ઞવેષ વગેરેથી પિતાની જાતને અને બીજાઓને સસજિજત કરતા, રાજાઓના પણ રાજા પુણ્યશાળી ભરતચક્રીના દર્શન કરતા તથા જય जय शहाने यात प्रस्थित यया. ( एवं उववाइयगमेण जाव तस्स रणो पुरओ महासा आसधरा उमओ पासि जागा णागाधरा पिट्ठओ रहा रहसंगेल्ली अहाणुपुटवीए संपट्टिया) मा प्रमाणे प्रथम 84in मो५५ति सूत्र न ५8 भु मही " सरत રાજાની આગળ મોટા-મોટા ઘોડાઓ, અશ્વ ધારક પુરુષો, બને તરફ હાથીએ હસ્તિધારકપુરૂષ પાછળ રથ અને અનેક રથના સમૂહો ચાલ્યાં. એ પાઠ સુધીનું કથન અપેક્ષિત છે.
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #893
--------------------------------------------------------------------------
________________
८८१
प्रकाशिका टीका तृ ०३ वक्षस्कारः सू० २८ राज्योपार्जनानन्तरीय भरत कार्यवर्णनम् च समुच्चये यथानुपूर्व्या संप्रस्थिताः अत्र यावत् पदेन सवर्णक सेनाङ्गानि संगृह्यन्ते । 'तणंतरं च णं तरमल्लिहायणाणं हरिमेला मउलमल्लिअच्छाणं चंचुच्चित्र ललिअ पुलिअ चलचवल चचलगईणं लंघणवग्गणधावण धोवण तिवइजइण सिक्खियगईणं ललत लागललाय वरभूसराणं मुहमंडगओचूलग-थासग अहिलाणचामरगंड परिमंडि कडीणं किंकरवरतरुण परिग्गहिआ अट्टमयं वरतुरगाणं पुरओ अहाणुपुच्चीए संपट्टियं' तदनन्तरं च खलु तरमल्लिहायनानां तत्र च तरो वेगो बालं वा इति 'मल्ल मल्लिधा णे' इत्यस्मात् धातोः भवति तथा च तरमल्ली तरधारक: वेगादि कारक: हायनः सम्वत्सरोऽस्ति येषां ते तथाभूताः नवतरुणा इत्यर्थः तेषाम् इदं च वक्ष्यमाण वरतुरङ्गाणामित्यस्य विशेषणम् पुनश्च कीदृशानाम् 'हरिमेलामउलमल्लि अच्छाणं' हरिमेला मुकलमल्लिकाक्षाणाम् हरिमेला वनस्पति विशेषस्तस्याः मुकुला कुड्मलं कलिका मल्लिका च विकिल नामक शुभ्रपुष्पं तद्वद् अक्षिणी नेत्राणि येषां ते तथाभूताः तेषां शुक्लाक्षाणामित्यर्थः, पुनश्च कोशानाम् ' चंचुच्चिय ललिय पुलिय चल चवल चंचलगईणं' चञ्चु - च्चित चलित पुलित चल चपलचञ्चलगतीनाम् चञ्चुरितम् कुटिलगमनम् अथवा चचुः शुकचञ्चुः तद्वद् वक्रतया इत्यर्थः उच्चितम् उच्छ्रिताकरणम् पादस्योत्पाटनं चञ्चुच्चितं तच्चलितं च विलासयुक्ता गतिः पुलितं च गतिविशेषः एवंविधा तथा चलः वायुः तद्वत् शीघ्रगामित्वात् तद्वच्चपला चञ्चला अतीव चपला गति येषां ते तथा अतीव इस पाठ तक कथन करना चाहिये यहाँ यावत् पद से सवर्णक सेनाङ्गों का ग्रहण हुआ है । (तयणं तरंचणं तरमल्लिहायणाणं हरिमेला मउलमल्लिअच्छाणं चंचुच्चि अललिअपुलिअ चलचवलचंचलगईणं लंघणवग्गण धावण धोवण तिवइ जइण सिक्खियगइणं ललंतला मगललायवरभूमराणं मुहमंडगओचूलगथासग अहिलाण चामरगंड परिमंडियकडीणं किंकरवर तरुणप डिग्गहिया असयं वरतुरगाणं पुरओ अहाणुपुन्बीए संपट्टियं ) इनके बाद तरमल्लिहायन वेग धारण करानेवाला है वर्ष जिन्हो के ऐसे नवीन तरुण तथा हरिमेला नामक वनस्पति विशेष की कलिका के जैसे एवं मोंधरों के पुष्प जैसी शुभ्र आखों वाले, तथा वायु के जैसे शीघ्र गामी होने से, पुलितगति से चाल चलनेवाले, टांपों का आस्फोटन करते हुए चलनेवाले विलासयुक्त गतिवाले, અહીં ચાવતું પદ્મથી સવર્ણક સેનાંગેાનુ ગ્રહણ થયું છે.
(तयनंतरच णं तरमल्लिहायणाणं हरिमेला मडलमल्लिअच्छाणं चंचुच्चअललिअ पुलिअचलचवलचंचल ईण लंघणवग्गणधावणधोवणतिवइनइण सिक्खियगईणं ललंतलामंगललायवरमूलराण मुद्दमंडगओचलग थासग अहिलाण चामरगंडपरि-मंडियकडीणं किकर वrतरुण डिगहिया अट्ठसय वरतुरगाणं पुरओ अहाणुपुरवीए संपट्ठियं ) ત્યારબાદ તરમલ્લિહાય –વેગધારણ કરનાર છે વર્ષ જેના એવા નવીન, તરુણ તથા હરિમેલા નામક વનસ્પતિ વિશેષનીશુદ્ધ કલિકા જેવી અને મેઘરાના પુષ્પ જેવી શુભ્ર આંખાવાળા તથા વાયુનો જેમ શીઘ્રગામી હાવાથી પુલિત ગતિથી ચાલ ચાલ ારા, ટાપાનુ. આસ્ફાટન કરતા ચાલનારાં, વિલાસ યુક્ત ગતિવાળા, લંઘન ક્રિયામાં-ખાડા આદિને
१११
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #894
--------------------------------------------------------------------------
________________
८८२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
चपल - तुरंगा तेषां पुनः कीदृशानाम् वरतुरङ्गानाम् 'लंघणवग्गणधाणधोरणतिवइजइण सिक्खियगईणं' लंघनवल्गन-धारणधोरण त्रिपदिजयिशिक्षितगतीनाम् सूत्रे प्रकृतत्वात् पदव्यत्यासः तत्र शिक्षितम् अभ्यस्तं लंघनं गर्तादेरतिक्रमणं उल्लंघनं वल्गनम् उत्कूर्द्दनम् धावनम् - शोधगमनम् त्वरितं वेगेन गमनम् धोरणं गतिचातुर्यम् तथा त्रिपदी भूमौ त्रिपदा स्थानम् जयिनी अन्यस्य गति जयनशीला गतिश्च येषाम् ते तथा अत्र शिक्षितपदं सर्वतः आदौ प्रयोक्तव्यं मूले पदव्यत्ययः प्राकृतत्वात् पुनः कीदृशानाम् 'ललंतला मगललाय वरभूसणाणं' ललद्रम्य गललातवरभूषणानाम् ललन्ति दोलायमानानि 'लाम' इति म्याणि गललातानि कण्ठे न्यस्तानि वरभूषणानि श्रेष्ठालङ्कारा येषां ते तथा तेषाम् तथा 'मुहमंडग ओचूलग थासग अहिलाण चामरगंडपरिमंडियकडीणं' मुखभाण्डकाव चूलस्थास काहिलाण चामर गण्डपरिमण्डितकटीनाम् तत्र मुखमण्डकं मुखाभरणम् अवचूला प्रलम्बगुच्छाः स्थासकाः दर्पणाकारा अश्वालङ्काराः अहिलाणं मुखसंयमनम् एतानि सन्ति येषामिति मुखभाण्डकाव चूलस्थास काहिलाणाः अत्र मत्वर्थीयलोपो द्रष्टव्यः तथा चामरगण्डैः चामरगण्डैः परिमण्डिता शोभिता कटिः कटिप्रदेशो येषां ते तथा भूतास्तेषाम् बहुव्रीहेः पश्चात् कर्मधारयः पुनः कीदृशानाय् 'किंकरवर तरुण परिग्गहियाणं' किङ्कर - वरतरुण परिगृहीतानाम् किङ्कराः अश्वानां किङ्करभूताः ये वरतरुणाः वर युवपुरुषास्तैः परिगृहीतानाम् अवलम्बितानाम् 'असयं वरतुरगाणं पुरओ अहाणुपुच्चीए संपट्टिय' ति अष्टशतम् अष्टोत्तरं शतम् उक्तविशेषणविशिष्टानां वरतुरगाणां पुरतः अग्रे यथानुपूर्व्या यथाक्रमं संप्रस्थितम् अत्राष्टाशतमित्युपलक्षणं तेन चतुरशीत्यवानामन्यत्र कथितानां संग्रहो भवतीति ज्ञातव्यम् । अथ गजाः ' तयणंतरं चणं ईसिदंताणं ईसिमत्ताणं
क्रिया में गर्त आदि के लंघन करने में शिक्षित, कूदने की क्रिया में शिक्षित, धावन क्रिया में शिक्षित भूमि में तीन पैरा से खडे होने की क्रिया में शिक्षित, तथा अन्य की गति को परास्त करनेवाली गतिवाले गलो में लटकते हुए रम्य श्रेष्ट आभूषणों वाले, मुख के आभूषणों से, अवचूलों से लम्बे २ गुच्छा से, स्थासकों से-दर्पण के जैसे अश्वालङ्कारों से अहिलाणलगामों से युक्त, तथा चामर दण्डों से सुशोभित कटि प्रदेशवाले, किंकर भूत श्रेष्ठ युवा पुरुष जिन्हें पकड़े हुए हैं ऐसे १०८एकसो आठ घोड़े प्रस्थित हुए यह १०८पद उपलक्षणरूप है इसलिये यहाँ ८४ लाख घोड़ों का संग्रह हुआ जानना चाहिये (तयणंतरंचणं ईसिदंताणं इसीमत्ताणं એળગવામાં શિક્ષિત થયેલા, કૂદવાની ક્રિયામાં શિક્ષિત ધાવન ક્રિયામાં શિક્ષિત, ભૂમિમાં ત્રણ પગ ઉપર ઉભા રહેવાની ક્રિયામાં શિક્ષિત તેમજ બીજાએની ગતિએને પરાસ્ત કરનારી ગતિ વાળા, ગ્રીવાએમાં ઝૂલતા રમ્ય શ્રેષ્ઠ આષણા વાળા, મુખના આભૂષાથી, અવચૂલાના લાંમા—લાંખા ગુચ્છાઓથી, સ્થાસકાથી-દણ જેવા અશ્વાલ કારથી અહિ લાણ-લગામાથી યુક્ત તથા ચામર દડાથી સુગેાભિત કટિ પ્રદેશ વાળા કિંકર ભૂત શ્રેષ્ઠ યુવા પુરુષોએ જેમને પકડી રાખ્યા છે એવા ૧૦૮ ઘેાડાએ પ્રસ્થિત થયા. આ ૧૦૮ यह उपलक्षाण ३५ छे से पहथी भने ८४ साथ घोडाना संग्रह थयो छे. (तयणतरं
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #895
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ०३वक्षस्कारःसू०२८ राज्योपार्जनानन्तरीयभरतकार्यवर्णनम् ८८३ ईसितुंगणं ईसि उच्छंगउन्नयविसालधवलदंताणं कंचणकोसीपविद्वदंताणं कंचणमणि रयणभूसियाण वरपुरिसारोहगसंषउत्ताणं गयाणं अट्ठसयं पुरओ अहाणुपुच्चीए संपत्थियं त्ति' तदनन्तरं च खलु ईषदान्तानाम् -मनाग्राहि तशिक्षाणम् इदं च वक्ष्यमाणगजाना मित्यस्य विशेषणम् पुनश्च कीदृशानाम् ईषन्मत्तानाम्-मनाग युक्त्वमापन्नानं यौवनारम्भवर्तित्वात् पुनः कीदृशानाम् इषतुङ्गानाम् ईषदुच्चानाम् तस्मादेव 'ईसि उच्छंग उन्नय विसालधवलदंताणं, इषदुच्छङ्गोन्नतविशालधवलदन्तानाम् इषदुच्छङ्ग, उत्सङ्गः पृष्टदेशः तस्मिन् इषदुत्सङ्गे किञ्चित्पृष्टदेशभागे उपरि उन्नता मेरुदण्डा अधो भागे च विशालाश्च उदरापरपर्यायावयव विशेषाः योवनारम् वित्तित्वादेव ते च ते धवलदन्ताश्च ते सन्ति येषां ते तथा भूतास्तेषाम् पुनः कीदृशानां गजानां काञ्चन कोशी प्रविष्टदन्तानाम्-काश्चनकोश्यः सुवर्णखोलाः तासु प्रविष्टा दन्ताः येषां ते तथाभूताः तेषाम् तथा काञ्चनमणिरत्न भूषितानां काञ्चनानि सुवर्णानि मणयः चन्द्रकान्तादयः रत्नानि च अन्ये बहुमुल्यकरत्नविशेषास्तैः भूषिताः शोभिताः ये ते तथाभूताः तेषाम् पुनः कीदृशानाम् वरपुरुषरोहकसंप्रयुक्तानाम् वरपुरुषाः श्रेष्टपुरुषाः ये रोहकाः आरोहकाः निषादिनस्तैः सम्प्रयुक्ताः ईसितुंगाणं ईसि उच्छंग उन्नविसालधवलदंताणं कंचणकोडोपविद्वदंताणं कंचणमणिरयणभूसियाणं वरपुरिसाराहणसंपउत्ताणं गयाणं असयं पुरओ अहाणुपुच्चीए संपत्थियंत्ति) इनके बाद हाथियों का झुण्ड प्रस्थित हुआ ये हाथी जिनके अभी पूर्णरूप से दांत बाहर नहीं निकल पाये थे-किन्तु कुछ २ रूप में ही जिनके दांत बाहर निकले से ऐसे थे इसी कारण जो पूर्णरूप से युवावस्था संपन्न नहीं थे-युवत्व को ओर बढ रहे थे प्री ऊँचाई जिनमें अभी प्रकट नहीं हो सकी थी, पृष्ठ देश भी जिनका पूरा ऊँचा नहीं हो पाया था, ऐसे उस ईषदुन्नतपृष्ठ देश में जिनका मेरुदण्ड कुछ २ ऊँचा था तथा अधोभाग में उदरापरपर्यायरूप अवयव विशेष विशाल थे दांत इनके बिलकुल शुभ्र थे वे सुवर्णनिर्मित खोली से आवृत थे ये सुवर्णो से चन्द्रकान्त आदि मणियो से एवं बहुमूल्य रत्नविशेषों से शोभित थे इनके ऊपर अश्व चण ईसिदंताणं ईसिमत्ताणं ईसितुंगाणं ईसिउच्छंग उन्नविसाल धवल दंताणं कंयण कोसीपविट्ठदंताणं कंचणर्माणरयणभूसियाणं वरपूरिसारोहणसंपउ ताणं गयाणं अट्ठसयं पुरओ अहाणुपुटवीए संपत्थिर्यात्त) त्या२णा हाथीमाना समूह प्रस्थित था. से हाथामा જેમના દાંતે હજી પૂર્ણ રૂપમાં બહાર પણ નીકળ્યા નહોતા, પણ છેડા-છેડા દાંત જેમના બહાર નીકળ્યા છે એવા હતા, એથી એ હાથીઓ પૂર્ણ રૂપમાં યુવાવસ્થા સમ્પન્ન થયા ન હતા. યુવાવસ્થા તરફ એ હાથીઓ વધી રહ્યાહતા. પૂરેપૂરી ઉચાઈ પણ એ હાથીઓની હજી પ્રકટ થઈ ન હતી, એ હાથી એને પૃષ્ઠભાગ પિણ હજી સંપૂર્ણ રૂપમાં ઊંચા થયે ન હતો, એવા એ ઈષદુ ઉન્નત પૃષ્ટ દેશમાં જેમને મેરુદંડ થોડો–ડે ઉંચે હતે. તથા અધ ભાગમાં ઊદર ઉપર પર્યાયરૂપ અવયવ વિશેષ વિશાળ હતા એ હાથીઓના દાંતે એકદમ શુભ્ર હતા. એ દાંતે સુવર્ણ નિમ્િત પત્રથી આવૃત્ત હતા એ હાથીઓ સુવણેથી, ચન્દ્રકાંત વગેરે મણિએથી તેમજ બહુમૂલ્ય રત્નવિશેષો થી શોભિત હતા, એમની
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #896
--------------------------------------------------------------------------
________________
८८४
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे ये ते तथाभूताः तेषाम् एवं भूतानां गजानां हस्तिनाम् अष्टशतम् अष्टोत्तरशतं पुरतो यथानुपूर्व्या क्रमेण सम्प्रस्थितम् । अथ रथाः'तयणंतरं च णं सछत्ताणं सज्झयाणं सघंटाणं सपडागाणं सतोरणवराणं सनंदिधोसाणं सखिखिणीजालपरिक्खिताणं हिमवंत कंदरंतरणिव्वाय संवद्धिय चित्ततिणिस कणगमणिजुत्तदारुगाणं कालायससुकयणेमिजंत कम्माणं मुसिलिवत्तमंडलधुराणं आइण्णवरतुरग संपउत्ताणं कुसलणरच्छेअ सारहिम संपग्गहियाणं बत्तीसतोरणपरिमंडियाणं सकंकडवडेंसगाणं सचावसरपहरणावरण भरिभ जुद्ध सज्जाणं अट्टसयं रहाणं पुरो अहाणुपुव्वीए सपद्वियं'इति रथानां विशेषणानि आहतदनन्तरं च खलु रमणीयाति रमणीय सच्छत्राणां छत्रयुक्तानां सध्वजानां महाध्वजसहितानां सघण्टानाम् धण्टिकायुक्तानां सपताकानां लघुध्वजसहितानां सतोरणवराणां श्रेष्टतोरणयुक्तानाम् अत्र तोरणं द्वारस्य अवयवविशेषः यद्वा तोरणम् 'मेहराव' इति भाषाप्रसिद्धं तद्युक्ताना सनन्दिघोपाणां नन्दिधोषाः युगपद् द्वादशप्रकारक वाद्योत्थितध्वनिविशेषाः तेः सहितानां सकिङ्किणीजालपरिक्षिप्तानां परिक्षिप्तक्षुद्रघण्टिकापकिविशेषयुक्तानां हिमवत् कन्दरान्तरनिर्वातसंवर्द्धितचित्रतिनिश कनकमणियुक्तदारुकाणाम् तत्र हिमवतः क्षुद्रहिमवतःक्षुद्रहिमवगिरेः निर्वातानि वातरहितानि यानि कन्दरान्तके चालन किया में पटुतर विषादीजन बैठे हुए थे ऐसे ये हाथी१०८एकसो आठ थे (तयणंतरंचणं सछत्ताणं सज्झयाणं सघंटाणं,सपडागाणं, सतोरणवराणं सणंदिघोसाणं सखिखिणीजालपरिक्खिताणं हिम-वंतकंदर तरणिध्वाय सवद्धिय चित्ततिणितकणग भणिजुत्तदारुगाणं ) इनके बाद रथ संप्र स्थित हुए ये रथ छत्रों सहित थे, ध्वजाओ सहित थे घंटाओं सहित थे पताकाओं-लधुध्वजाओसहित थे श्रेष्ठ तोरणों से युक्त थे द्वार के अवयवविशेष का नाम तोरण है जिसे भाषा में मेहराव कहा जाता है। नंदिधोष से समन्वित थे एक साथ जो बारह प्रकार के बाजे बजते हैं और उनसे जो ध्वनिका अंबार निकलता है उसका नाम नन्दिधोष है छोटी २ धंटियो का जाल तरतीब बार इनके ऊपर विछा हुआ था इनमें जो फलक-विशेष प्रकार के पटिये लगाये गये थे-वे क्षुद्र हिमवगिरि की निर्वात कन्दरा के बीच में-भीतर संवद्धित हुए विविध ઉપર અશ્વ સંચાલન ક્રિયામાં પતર લેકે કરતાં પણ વિશેષ પદુ એવા વિષાદી જને मे हता. मेवा से हाथी। १०८ उता. (तयणंतरचणं सछत्ताणं सज्झयाणं सघंटाणं सपडागाणं, सतोरणवराणं, सणंदिधोसाणं सखित्रिणीजालपरिक्खिताणं हिमवंतकंदरतरणिबायसंवद्धिय चित्तग्गितिणिसकणगणिजुतदारुगाण) त्या२मा २थे। सस्थित थय। मे २थे। छत्री सहित से सहित हता, टासे। सहित इता, पताલધુ ધ્વજાઓ-સહિત હતા. તેરાથીયુક્તકતા દ્વારના અવયવ વિશેષનું નામ તેરણ છે. જેને हिन्दी भाषामा 'महेराब' अवाम माछ. नहिधापथी समन्वित हता. मेटी साथे रे मार પ્રકારના વાદ્યો વગાડવામાં આવે અને તેમાથીજે ધ્વનિ નીકળે છે તેનું નામ નંદિઘોષ છે. નાની-નાની ઘંટડીઓનો સમૂહ કમશઃ એમની ઉપર આસ્તૃત હતા. એમની અંદર જે ફલક વિરોષ પ્રકારના પાટિયા લગાડવામાં આવ્યા હતા–તે શુદ્ધ હિમવદ્ ગરિની નિવૃત
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #897
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका ४०३वक्षस्कारःसू०२८ राज्योपार्जनानन्तरीयभरतकार्यवर्णनम् ८८५ राणि दरीमध्यानि तत्र संवर्दिताः वृद्धि प्राप्ताः चित्राः विविधाः अनेकप्रकारकाः तिनिशाः तन्नामक वृक्षविशेषाः तेषामेव कनकमणियुक्तानि दारुणि काष्टविशेषफलकानि येषु तेतथा तेषाम् पुनः कीदृशानाम् कालायस सुकृतनेमियन्त्रकर्मकाणम् कालायसः लोहविशेषः तेन सुकृतं सुरचितं नेमियन्त्रं नेमिः चक्रपरिधिः तस्योपरि भागे वर्तमानं यन्त्रं तस्य कर्म गतिक्रिया येषां ते तथा पुनः कीदृशानाम् सुश्लिष्ठवृत्तमण्डलधुराणां मुश्लिष्टं सुसङ्गतं वृत्तमण्डलं चक्रोपरिभागेवर्तुलाकाररूप धुरं धुरायेषां ते तथा तेषाम् पुनः आकीर्ण वरतुरगसंप्रयुक्तानाम् आकोयन्ते व्याप्यन्ते जवादि गुणैरिति आकीर्णाः वरतुरगाः श्रेष्टाश्वाः ते सुसंप्रयुक्ताः सुष्टुसम्यग्योजिताः येषु ते तथा पुनः कीदृशानाम् कुशलनरच्छेकसारथि सुसंप्रगृहीतानां कुशलाः निपुणाः नरच्छेकाः मनुष्येषु चतुराः तैः सुसंप्रगृहीताः सुष्टु सञ्चालिताः ये ते तथा तेषाम् पुनः कीदृशानां द्वत्रिंशत्तूणपरिमण्डितानां द्वात्रिंशत् द्वात्रिंशत्संख्यकाः तूणाः बाणाधारभूताः तैः मण्डिताः शेभिताः ये ते तथभूतास्तेषाम् पुनः कीदृशानाम् सकङ्कटावतंसकानां सकङ्कटाः कवचाः अवतंसकः शिरस्त्राणभूताः शिरोवेष्टनरूपा आभरणविशेषा स्ते सन्ति येषु ते तथाभूतस्तेषाम् पुनः कीदृशानाम् सचापशर प्रहरणावरणभरितयुद्ध सज्जानाम् चापाः धषि तैः सहिताः शराः वाणाः तथा तिनिस वृक्षों के बने हुए थे और कनक एवं मणियों से खचित थे. (कालायस सुकयणेमिजतकम्माण सुसिलिट्ठवत्तमंडलधुराण आइण्णवरतुरगसुसंपउताण) कालायस लोहविशेष-से सुरचित चक्रपरिधि के उपर वर्तमान यन्त्र की गतिक्रिया से युक्त थे. इनकी धुरा मुश्लिष्ट सुसंगत एवं गोल मंडल वाली थी. अपने वेग से युक्त ऐसे श्रेष्ठ धाडे इनमें जुते हए थे. (कुसलनरच्छेक सारथि सुसंपग्गहियाण) कुशल सारथियों द्वारा जो कि रथ संचालक मनुष्यों के बीच में श्रेष्ठ माने जाते थे ये संचालित हो रहे थे. (बत्तीसतोणपरिमंडियाणं सकेकडवडे सगाणं सचावसरपहरणावरणभरिअजुद्धसज्जाणं अट्ठसय रहाण पुरओ अहाणुपवीए संपद्रिय) ३२ बाणों के धरने के स्थान भूत तोणों से-भागों से परिमंडित थे ये सकङ्कट कवच और अवतंसक-शिरस्त्राणभूत-आवरणविशेषों से भरे हुये थे, धनुष-वाण-प्रहरण, और કદરાના મધ્યમાં અંદર સંવદ્ધિત થયેલા વિવિધ તિનિશ વૃક્ષોના બનાવેલા હતા. તેમજ छन भने भशिमा थी से उत ता. ( कालायस सुकयणेमिजतकम्माणं सुसिलिट्ठवत्तमंडलधुराण आइण्णवरतुरगसुसंपउत्ताणं सायस-वाम विशेष थी सुयित यह પરિધિની ઉપર વિદ્યમાન મન્નની ગતિ કિયા થી એ યુક્ત હતા. એ રથની ધુરા સુષ્ટિ , સુસંગત તેમજ ગોળ- મેડલવાળી હતી પોતાનાં વેગથી યુકત એવા શ્રેષ્ઠ घोडायास २थामा तरेला ता. (कुसलनरच्छेकसारथि सुसंपग्गहियाणं)शल सारथिये। વડે કે જેઓ રથ સંચાલક મનુષ્યમાં શ્રેષ્ઠ માનવામાં આવતા હતા એ રથા સંચાલિત થઈ रहा हता. (बतीसतोणपरिमंडियाणं सकंकडवडेंसगाणं सचावसरपहरणावरणभरिअजुद्धसज्जाण अहसय रहाणं पुरओ अहाणुपुव्वीए संपढियं) 3२ मत्राश माने भूपाना स्थान ભૂત તાણે થી તૂણીરાથી એ રથાથી મંડિત હતા. એ રથ સકંકટ, કવચ અને અવતંસક
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #898
--------------------------------------------------------------------------
________________
८८६
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे प्रहरणानि आयुधानि अस्यादीनि आवरणानि कवचानि तैः भरिताः परिपूरिताः अतएव युद्धसज्जाः सङग्रामसज्जिताः ये ते तथाभृतास्तेषां रथानाम् अष्टशतम् अष्टोतरश तम् पुरतो यथानुपूर्व्या यथाक्रमं सपस्थितं संचलितम् ।। अथ पदातयः-'तयणंतरं च णं असिसत्ति कुंत तोमरसूललउड भिडिपालधणुपाणिसज्ज पाइत णीयं पुरओ अहाणुपुव्वोए संपत्थियं त्ति' तदनन्तरं च खलु असिशक्ति कुन्ततोत्ररशूललगूडभिन्दिपाल धनुःपाणिसज्ज पदात्यनीकं पादचारी सैन्यसमूहः पुरतो यथानु पूा सम्प्रस्थितमिति तदनन्तरं च खलु पदात्यनीकं पादचारकसैन्यसमूहः पुरतो यथानुपूर्त्या सम्प्रस्थितं तत् इत्याह-'असि' इत्यादि । 'असिशक्तिकुन्ततोमरशूललगुड भिन्दिपालधनुःपाणिसज्जम्-तत्र असिः खगः, शक्तिः त्रिशूलं कुन्तः प्रसिद्धः तोमरः बाणविशेषः शूलम् एकशुलं लगुड :प्रसिद्धः भिन्दिपालः शस्त्रविशेषः धनुः प्रसिद्धम् एते पाणी हस्ते यस्य तत् यथा सज्जं सङ्ग्रामादि स्वामिकार्ये तत्परम् एवंभूतं सत् तत् संस्थितमित्यर्थः । 'तएणं से भरहाहिवे णरिदे हारोत्थय सुकयरइयवच्छे जाव अमरवइ सण्णिभाए इद्धोए पहियकित्ती चक्करयणदेसिमग्गे अणेगरायवरसहस्साणुयायमग्गे' ततः खलु स महाराजो भरताविपो नरेन्द्रः हारावस्तृतसुकृतरतिदवक्षस्को यावत् आयुध इनमें जगह जगह पर रखे गये थे. अतएव ऐसा प्रतीत होता था कि मानो ये रथ युद्ध के निमित्त ही सज्जित करने में आये हैं. ऐसे ये रथ १०८ थे.
(तयणतरंचणं, असि. सत्ति कुंत. तोमर. सूल. लउड, भिंडियालधणुपाणिसजपाइत्ताणीयं पुरओ अहाणुपुवीए संपत्थियं ) इनके बाद आगे पदात्य नोक-पैदल सेना समूह चला इसमें प्रत्येक सैनिक के हाथ में असि-तलवार शक्ति-त्रिशूल, कुन्त, भाला, तोमर बाणविशेष, शूललगूडलाठी, भिन्दिपाल-शस्त्रविशेष एवं धनुष ये सब थे. (तएणं से भरहा हिवे गरि दे हारोत्थयसुकयरइयवच्छे जाव अमरवइ सण्णिमाए इद्धीए पहियकित्ती, चक्करयणदेसियमग्गे, अणेणरायवरसहस्साणुयायमग्गे जाव समुद्दरवभूयपिव करेमाणे २ सव्विद्धीए सव्वज्जुईए जाव णिग्याશિરસ્ત્રાણભૂત આવરણ વિશેષ થી અલંકૃત હતા. ધનુષ, બાણુ પ્રહરણ અને આયુધ એ સ્થા માં સ્થાન સ્થાન ઉપર મૂકવામાં આવ્યા હતા. એથી એવી પ્રતીતી થતી હતી કે જાણે એ રથે યુદ્ધ માટે જ સુવજિજત કરવામાં આવ્યા ન હોય ! એ રથ ૧૦૮ હતા.
(तयणतर चणं असिसत्तिकुततोमरसूल, लउड, भिडियाल धणुपाणिसज्ज पाइताणीयं पुरओ अह गुपुव्वीए संप्पत्थियं) त्यारा माग माग पहात्यनी पहाति सेनानी સમૂડ ચાલ્યા. એ પદાતિ સેનાના દરેક દરેક સૈનિકના હાથમાં અસિ તલવાર, શકિતત્રિશલ, કુંત–ભ લે, તોમર બાણ વિશેષ, શૂલ, લગુડ-લાકડી, બિંદિપાલ શસ્ત્ર વિશેષ તેમ १ धनुष से या मस-शत्री तi (तएणं से भरहाहिवे णरिंदे हारोत्थयसुकय रइयवच्छे जाव अमर वइ सण्णिभाए इद्धीए पहियकित्ती चक्करयणदेसियमग्गे, अणेगरायवर सहस्साणुयायमग्गे जाव समुदबभू यंपिवकरेमाणे २ सश्विद्धीए सवज्जुईए जाव णिग्धोस
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #899
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ०३वक्षस्कारःसू०२८ राज्योपार्जनानन्तरीयभरतकार्यवर्णनम् ८८७ तत्र हारेण-मुक्ताहारेण अवस्तृतम् आच्छादितम् अतएव सुकृतरतिदं सुष्ठुचिततया आनन्दजनकं वक्षो वक्षःस्थलं यस्य स तथा, अत्र यावत्पदात् कुण्डलोयोतिताननः प्रलम्बप्रालम्बमानसुकृतपटोत्तरीयः इति ग्राह्यम्, पुनः कीदृशः सः तत्राह'अमरवइ' इत्यादि 'अमरबइ सण्णिभाए' अमरपतिसन्निभया इन्तुल्यया ऋद्ध या भवनाभरणादि लक्षणया सम्पदा (युक्तः), तथा प्रथितकीर्तिः विख्या : यशाः तथा चक्ररत्नदेशितमार्गः चक्ररत्नेन देशितःप्रदर्शितो मागौं यस्मै स तथा, तथा अनेक राजवरसहस्त्रानुयातमार्गः-अनेकराजवरसहस्रः अनुयातः अनुगतो मार्गों यस्य भरतस्य स तथा तस्य मुकुटधारिणोऽनेकसहस्रा राजप्रवरा राजानः षड्खण्डाधिपतिर्भरतप्रदशितमार्गे प्रचलन्तीस्यर्थः दिग्विजयाथै गमनसमये सेनादिकानां शब्दमुपमानेन दर्शयन्नाह-'जाव समुद्दरवभूयंपिव करेमाणे करमाणे सव्वद्धीए सव्वज्जुइए जाव णिग्धोसणाइयरवेणं' यावत्समुद्ररवभूतामिव समुद्रशब्दं प्राप्तामिव मेदिनीमिति गम्यम् अत्र यावत्पदात् त्रुटित वाद्यविशेष शब्दसन्निनादेन अश्वगन सैन्यादि शब्दबाहुल्येन च समुद्ररवं प्राप्तमिव मेदिनी कुवन् सणाइयरवेणं गामागरणगरखेडकव्वडमडंब जाव जोयणंतरियाहिं वसहीहि वसमाणे २ जेणेव विणीया रायहाणी तेणेव उवागच्छइ) इस तरह के ठाठ बाट से सज्जित हुआ जिसका समस्त राजवैभव जिसके आगे २ चल रहा है ऐसे वे भरत जहाँ पर अपनी विनीता नाम की राजधानी थी वहाँ पर आये ऐसा सम्बन्ध यहाँ पर लगालेना चाहिये, अपने समस्त राजसी टाठ बाट से चलने वाले भरत राजा का वक्षस्थल मुक्ताहार से आच्छादित था अत एव वह देखने वालों को आनन्द दायक बना हुआ था यावत् कुण्डल की कान्ति से मुखको आभा द्विगुणित होकर बाहर फैल रही थो, बहुत हो सुन्दर ढंग से लम्बे अधोवस्त्र और उत्तरीयवस्ख इन्होंने पहिरे हुए थे अमरपति जैसी ऋद्धि से युक्त थे, इनका यश चारों दिशाओं में प्रख्यात हो चुका था विनीता राजधानी की और जानेवाले निष्कंटक मार्ग को बतानेवाला चक्ररत्न इनके आगे २ जा रहा था अनेक श्रेष्ठ राजाओं का सहस्त्र इनके पीछे २ चल रहा था, सेना आदिजनों के उत्थित हुए शब्दों से उस समय यह भूमंडल को, समुद्र के तूफानी शब्दों से णाइयरवेण गामागर णगरखेड कव्वडमडंब जाव जोयणतरियाहि वसहिहि वसमाणे २ जेणेव विणीया रायहाणी तेणेव उवागच्छइ) मा ततना 88-भाई थी यासना। भरत રાજાનું વક્ષસ્થલ મુક્તાહાર થી સમલંકૃત હતુ. એથી દર્શકે માટે તે આહલ દક બની ગયું હત યાવત કંડલની કાંતિ થી મુખની આભાદ્વિગુણિત થઈ ને બહાર પ્રસરી રહી હતી. અતીવ સુદર ઢગ થી એ રાજાએ અધાવસ્ત્ર અને ઉત્તરીય વરો ધારણ કરેલા હતા એ નૃપતિ અમર પતિ (ઇન્દ્ર) જેવી ઋદ્ધિ થી યુક્ત હતા. એમને યશ ચોમેર દિશાઓ માં પ્રખ્યાત # ચચે હતો. વિનીતા રાજધાની તરક જતું અને નિષ્કટક માર્ગ બતાવનારું ચકરન એમની આગળ-આગળ ચાલી રહ્યું હતું અનેક શ્રેષ્ઠ રાજાઓ ને સમૂહ એમની પાછળ– પાછલ ચાલી રહ્યો હતે પોતાની સેના વગેરે થી ઉસ્થિત શબ્દ થી તે સમયે ભૂમંડલને જાણે સમુદ્રના તેફાન થી ઘોર શબ્દ ન હોય, આમ બતાવતે તે નૃપ ભરત ચાલી
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #900
--------------------------------------------------------------------------
________________
८८८
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे कुर्वन् सर्वद्धर्या हस्त्यश्वादि सर्व सम्पदा सर्वद्यत्या मणिमुकुटादि धुत्या सर्वकान्त्या यावत् निर्घोषनादितेन यावत्पदात् भेरी झल्लरी मृदङ्गानेकवाद्यपरिग्रहः तेषां निर्घोषनादितेन महाध्वनिप्रतिरवेण (युक्तः) स महाराजो भरतः 'गामागरणगरखेडकब्बडमडंब जाव जोयणतरियाहि वसहोहिं वसमाणे बसमाणे जेणेव विणीया रायहाणी तेणेव उवागच्छइ' ग्रामाकरनगरखेटकर्बट मडम्ब याबद् योजनान्तरिताभिः योजन व्यवहिताभिः वसतिभिः निवासस्थानः बसन् वसन् निवसन् निवसन् यत्रैव विनीता तन्नाम्नी राजधानीतत्रैव उपागच्छति स भरतः। यावत्पदात् द्रोणमुख पत्तनाश्रम सम्बन्ध सहस्रमण्डितं स्तिमितमेदिनीकाम् उपद्रवरहितेन स्थिरमेदिनीस्थ ननां वसुधामभिजयन्२ अग्र्याणि उत्तमोत्तमानि वराणि रत्नानि प्रतीच्छन् तदिव्यं चक्ररत्नमनुगच्छन् अनुगच्छन् इति ग्राह्यम् ग्रामाकरनगरादीनां तु अस्मिन्नेव वक्षस्कारे अव्यवहित षड्वंशति सूत्रे द्रष्टव्यम् 'उवागच्छित्ता' उपागत्य 'विणीयाए रायहाणीए अदरसामंते दुवालस जोयणायाम णवजो यणवित्थिन्नं जाव खंधावारनिवेस करेइ' विनीता राजधान्याः राजधानीभूतनगर्याः विनीता अदरसामन्ते नातिदूरे नातिसमीपे द्वादशयोजनायामम् अष्टाचत्वारिंशत्क्रोशपरिमितदैर्घ्यम्, नवयोजनविस्तीर्ण पत्रिंशत्कोश विस्तारभूतं यावत्स्कन्धावारनिवेशं करोति। अत्र यावत्पदात वरनगरसहव्याप्त हुआ नहो मानों ऐसा करता २ चल रहा था और हस्त्यश्वादि रूप अपनी सम्पत्ति से मणि मुकुटादिकां को धुति से एवं शारीरिक कान्ति से दिग्मडल को आश्चर्य चकित करता हुआ आ रहा था साथ में अनेक प्रकार के बाजे बजते हुए आ रहे थे इस तरह वे भरत राजा ग्राम आकर नगर खेट, कर्बट आदि स्थानों में चार २ कोश से अन्तर से अपनी सेना का पडाव डालते २ और वहाँ के निवासियों द्वारा प्रदत प्रीति दान को स्वीकार करते २ जहाँ पर विनीता नाम की राजधानी थी वहाँ पर आ पहुँचे ग्राम आकर आदि पदों की व्याख्या इसी प्रकरण में २६ वे सूत्र में अभी २ की गई है सो वहीं से देख लेनी चाहिये (उवागच्छित्ता विणोयाए अदरसामते दुवालसजोयणायाम णवजोयणवित्थिन्नं जाव खंधावारनिवेसं करेइ) विनीता राजधानी के पास आकर इन्होंने अपनी सेना की ४८ कोश लम्बो રહ્યો હતો. તેમજ હસ્તિ અશ્વઆદિ રૂપ પિતાની સમ્પત્તિ થી, મણિ મુકુટાદિની યુતિ થી તેમજ શારિરીક કાંતિ થી દિગમંડલ ને આશ્ચર્ય ચકિત બનાવ તે ચાલી રહી હતું. તેની સાથે અનેક પ્રકારના વાદ્યો વગાડનારા બે વાદ્યો વગાડતા ચાલી રહ્યા હતા. આ પ્રમાણે તે ભરત રાજા ગ્રામ, આકર, નગર, ખેડ, કર્બડ, વગેરે સ્થાનોમાં ચાર-ચાર ગાઉના અંતર થી પિતાની સેનાને પડાવ નાખતાં નાખો અને ત્યાંના નિવાસીઓ દ્વારા પ્રદત્ત પ્રીતિદાનને સ્વીકારતો સ્વીકારતે જ્યાં વિનીતા નામે રાજધાની હતી ત્યાં પહોંચે ગ્રામ, આકર વગેરે પની વ્યાખ્યા આ પ્રકરણમાં જ ૨૬માં સૂત્રમાં હમણાં જ કરવામાં આવી છે તે જિજ્ઞાસુ गना त्यांची ती स. (उवागच्छित्ता विणीयाए अदूरसामंते दुवालसजोयणायाम णवजोयणवित्थिन्न जाव खंधाबारनिवेस करेइ) विनीत यानी पासे पहयान તે રાજા એ પિતાની સેનાને ૪૮ ગાઉ લાંબા અને ૩૬ ગાઉ પહેળે પડાવ નાખે. એ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #901
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ०३वक्षस्कारः सू०२८ राज्योपार्जनानन्तरीयभरतकार्यवर्णनम् ८८९ शमिति ग्राह्यम् । 'करित्ता' कृत्वा 'वड्ढइरयणं सद्दावेइ सदाविता जाव पोसहसालं अणुपविसइ' वर्द्धकिरत्नं शब्दयति आह्वयति शब्दयित्वा आहूय यावत् पौषधशालामनुप्रविशति, अत्र यावत्पदात् पौषधशाला निर्माणार्थ वर्द्धकि आज्ञापयति स च पौषधशालां करोति कृत्वा उक्तामाज्ञप्तिकां राज्ञे भरताय समर्पयतीति ग्राह्यम् 'अणुपविसित्ता' अनुप्रविश्य 'विणीयाए रायहाणोए अट्ठमभत्तं पगिण्हइ' विनीतायां राजधान्याम् अष्टमभक्तं प्रगृह्णाति अब विनोताधिष्ठायकदेवमाधनाय । ननु इदमष्टमानुष्ठानम् अनर्थकं विनोता नगर्याश्चक्रवर्तिनो भरतस्य पूर्वमेव तदधिकारे स्थितत्वादिति चेन्मैवं निरुपद्रवेण वासस्थैर्यार्थमित्यभिप्रायात् 'पगिण्हित्ता' प्रगृह्य 'जाव अट्ठमभत्तं पडिजागरमाणे २ विहरइ' यावत् अष्टमभक्तं प्रतिजाग्रत् विहरति तिष्ठति स भरतः इति भावः ।।सू०२८॥
और ३६ कोश तक की चौडी छावनो डाली यह छावनो का स्थान विनोतानगरो के पास ही था यह एक श्रेष्ट नगर के जैसा उस समय प्रतीत होता था(करित्ता वद्धइरयणं सद्दावेइ)सेना का पडाव डालकर फिर भरत नरेशने अपने वर्द्धकिरत्न को बुलाया(सहावित्ता जाव पोसहसालं अणुपविसइ) और बुलाकर उसे पौषधशाला के निर्माण करने को आज्ञा प्रदान की आज्ञानुसार उसने पौषधशाला का निर्माणकर दिया और पीछे पौषध शाला के निर्माण हो जाने की खवर श्रीभरत नरेश के पास पहुंचा दो भरतनरेश उम पोषधशालामें आ गये(अणुपविसित्ता विणीयाए रायहाणीए अट्ठमभत्तं पगिण्हइ) वहाँ आकर उन्होंने विनीता नगरोके अधिष्ठायक देव को वशमें करने केलिये अष्टमभक्तकी तपस्या धारण की(पगिणिहत्ता जाव अटूमभतं पडिजागरमाणे२ विहरइ) और धारण करके यावत् वे उसमें अच्छी तरह से सावधान होगये यहां ऐसी आशंकाहो सकती है कि यहां पर जो भरत नरेशने अट्रम भक्तकी तपस्या धारण की वह तो एक प्रकार से अनर्थक जैसी ही प्रतीत होती है क्योंकि विनीता राजधानी तो पहिले से उनके सर्वाधिकार में स्थित थी सो इसका समाधान ऐसा है कि बिना किसी પડાવ વિનીતા નગરીની પાસે જ હતા એ પડાવ દર્શકજનેને એક શ્રેષ્ઠ નગર જેજ प्रतीत थत। इत (करित्ता वड्ढइरयणं सद्दावेइ) सेनानी ५७. नापीन पछी भरत नरेश पाताना पद्धत्नि मोसाव्या. (सहाधित्ता जाव पोसहसाल अणुपचिसइ) मने मासापान તેને પૌષધશાલા નિર્માણ કરવાની આજ્ઞા આપી. આજ્ઞા મુજબ તે વિદ્ધકીરને પૌષધશાલા બનાવી અને પછી પૌષધશાલા નિર્મિત થઈ ગઈ છે એવી સૂચના ભરત નરેશ પાસે પહોંચાડી. बरतनरेश ते पौषHi w। २wो. (अणुपविसित्ता विणोयाए रायहाणीए अट्ठमभत्त
Tog) ત્યાં પહોંચીને ભરત નરેશે વિનીતા નગરીના અધિષ્ઠાયક દેવને વશમાકરવા માટે मम मतनी तपस्या धा२७५ ४री. (पगिणिहत्ता जाव अट्ठमभत्त पडिजागरमाणे पडिजागरमाणे विहरइ) भने धा२९५ ४२शन यापत् ते तमा सारी रीते सावधान २६ गयो भने मेवी આશંકા ઉદ્દભવી શકે તેમ છે કે, અહીં જે ભરત નરેશે અઠ્ઠમ ભક્તની તપસ્યા ધારણ કરી તે તે એક રીતે અનર્થક જેવી જ પ્રતીત થાય છે, કેમકે વિનીતા રાજધાની તે પહેલે થી જ તેમના સર્વાધિકારમાં હતી તે આ શંકાનું સમાધાન આ પ્રમાણે છે કે વગર કાઈ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #902
--------------------------------------------------------------------------
________________
८९०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे यदा स भरतो दिग्विजयं कृत्वा आगच्छति स्वराजधानी तदा तत्र किं करोति तत्राह-" तएणं से" इत्यादि । मूलम्-तए णं से भरहे राया अट्ठमभत्तंसि परिणममाणसि पोसहसालाओ पडिणिक्खमइ पडिणिक्खमित्ता कोडंबिय पुरिसे सदावेई सदावित्ता तहेव जाव अंजणगिरिकूडसण्णिभं गयवई णरवई दुरूढे तंचेव सव्वं जहा हेट्ठा णवरि णव महाणिहिओ चत्तारि सेणाओ ण पविसति सेसो सोचेव गमो जाव णिग्घोसणाइएणं विणीयाए रायहाणीए मज्झं मज्झेण जेणेव सए गिहे जेणेव भवणवख डिसगपडिदुवारे तेणेव पहारेत्थ गमणाए, तएणं तस्स भरहस्स रणो विणीयं रायहाणि मज्झं मज्झेणं अणुपविसमाणस्स अप्पेगइया देवा विणीयं रायहाणिं सम्भंतवाहिरियं आसिअसम्मज्जिओवलितं करेंति अप्पेगइया मंचाइमंचकलियं करेंति एवं सेसेसु वि पएसु अप्पेगइया णाणाविहरागवसणुस्सिय घय पडागामंडितभूमियं अप्पेगइया लाउल्लोइयमहियं करेंति अप्पेगइया जाव गंधवट्टिभूयं करेंति, अप्पे गइया हिरण्णवासं वासिंति सुवण्णरयणवइरआभरणवासं वासेंति, तएणं तस्स भरहस्स रण्णो विणीयं रायहाणी भज्झं मज्झेणं अणुपविसमाणस्स सिंघाङग जाव महापहेसु बहवे अत्यत्थिआ कामथिआ भोगस्थिआ लाभत्थिआ इद्धिसिआ किबिमिआ कारबाहिआ कारोडिआ संखिआ चक्किआ णांगलिआ मुहमंगलिआ वद्धमाणया लंख मंख माइआ ताहिं ओरालाहिं इट्टाहि कंताहिं पिआहिं मणुन्नाहि मणामाहिंधण्णाहिं सिवाहि मंगल्लाहिं सस्सिरीआहिं हिअयगमणिज्जाहिं हिअयपल्हायणिज्जाहिं वग्गूहिं अणुवरयं अभिणदंता य अमिथुणंताय एवं वयासी-जय जय गंदा जय जयभदा ! भदंते अजियं जिणाहि जिअं पालयाहि उपद्रव के वहां पर वास बना रहे तथा प्रजाजन सुख शांति से रहें-इसके लिये यह तपस्या उन्होंने धारण की अतः इप्समें सार्थकता ही है निरर्थकता नहीं। ॥२८॥ પણ જાતના ઉપદ્રવે ત્યાં પિતાના વાસ રહે તથા પ્રજા સુખ શાંતિ પૂર્વક રહી શકે એટલા માટે આ તપસ્યા તેમણે ધારણ કરી. એથી આ તપસ્યા સાર્થક જ કહેવાય, નિરર્થક નહીં ર૮
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #903
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ०३वक्षस्कारःसू० २९ स्वराजधान्यां श्री भरतकार्यदर्शनम् ८९१ जिअमज्झे वसाहि इंदोविव देवाणं चंदोविव ताराणं चमरोविव असुराणं धरणोविव नागाणं बहूहिं पुव्वसयसहस्साणं वहूईओ पुव्वकोडीओ बहूईओ पुवकोडाकोडीओ विणीयाए रायहाणीए चुल्लहिमवंतगिरिसागरमेरागस्स य केवलकप्पस्स भरहस्स गामागरणगर खेड-कब्बड दोणमुह पट्टणासमसण्णिवेसेसु सम्मं पयापालणोवज्जिअ लद्धजसे जाव आहे. वच्चं पोरेवच्चं जाव विहराहि तिकटु जय जय सदं पउंजंति, तए णं से भरहे राया णयणमाला सहस्सेहिं पिच्छिज्जमाणे २ वयणमाला सहस्सेहिं अभिथुव्वमाणे २ हिअयमाला सहस्सेहिं उण्णं दिज्ज माणे मणोरहमालासहस्सेहिं विच्छिप्पमाणे २ कंतिरूवसोहग्गगुणेहिं पिच्छिज्जमाणे २ अंगुलिमालासहस्से हिं दाइज्जमाणे २ दाहिणहत्थेणं बहणं णरणारीसहस्सेणं अजलिमालासहस्सेहिं पडिच्छमाणे पडिच्छमाणे भवणपंती सहस्साणं समइच्छमाणे २ तंती तल तुडिय गीय वाइयरवेणं मधुरेणं मणहरेणं मंजुमंजुणा घोसेणं अपडिबुज्झमणे २ जेणेव सए गिहे जेणेव सए भवणवरवडिंसयदुवारे तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता आभिसेक्कं हत्थिरयणं ठवेइ ठवित्ता हत्थिरयणाओ पच्चोरुहइ पच्चोरुहित्ता सोलसदेवसहस्से सक्कारेइ सम्माणेइ सक्कारिता सम्माणित्ता बत्तीसं रायसहस्से सक्कारेइ सम्माणेइ सक्कारिता सम्माणित्ता सेणावइरयणं सकारेइ सम्माणेइ सकारिता सम्माणित्ता एवं गाहावइश्यणं वद्धइरयणं पुरोहियरयणं सक्कारेइ सम्माणेइ सक्का रित्ता सम्माणित्ता तिण्णिसढे सूअसए सक्कारेइ सम्माणेइ सक्कारिता सम्माणित्ता अट्ठारससेणिप्पसेणी सक्कारेइ सम्माणेइ सक्कारित्ता सम्माणित्ता अण्णे वि बहवे राईसर जाब सत्थवाहप्पभिईओ सकारेइ सम्माणेइ सक्कारिता सम्माणित्ता पडिविसज्जेइ इत्थीरयणेणं बत्तीसाए उडुकल्लणिया सहस्सेहिं वत्तासाए जणवयकल्लाणिया सहस्सेहिं बत्तीसाए बत्तीसइबद्धेहिं णाडयसहस्सेहि
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #904
--------------------------------------------------------------------------
________________
NAVAvvvv
८९२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे सद्धिं संपरिखुडे भवणवरवळिसगं अईइ जहा कुबेरोव्व देवराया केलाससिहरिसिंग भूअंति तए णं से भरहे राया मित्तणाइणिअगसयणसंबंधिपरिअणं पच्चुवेक्खइ पच्चुवेक्खिता जेणेव मज्जणघरे तेणेव उवागच्छद उवागच्छित्ता जाव मज्जणघराओ पडिकखमइ पडिणिक्खमित्ता जेणेव भोअणमंडवे तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता भोयणमंडवंसि सुहासणवरगए अट्टममत्तं पारेइ पारिता उप्पिं पासायवरगए फुट्टमाणेहिं मुइंगमत्थएहिं बत्तीसइबद्धेहिं णाडएहिं उवलालिज्जमाणे २ उवणच्चिज्जमाणे २ उवगिज्जमाणे २ महया जाव भुंजमाणे विहरइ ।। सू०।२९॥
छाया-ततः खलु स भरतो राजा अष्टमभक्ते परिणमति पौषधशालातः प्रतिनिष्कामति प्रतिनिष्कम्य कौटुम्बिकपुरुषान् शब्दयति शब्दयित्वा तथैव यावत् अञ्जनगिरिकूटसन्निभं गजपति नरपतिः दुरूढः । तदेव सर्व यथा अधः नवरं नव महानिधयः चतस्रः सेनाः न प्रविशन्ति शेषः स एव गमो यावत् निर्घोषनादितेन विनीताया राजधान्या मध्यं मध्येन यत्रैव स्वकं गृहं यत्रैव भवनवरावतंसकस्य प्रतिद्वारं तव गमनाय प्रधारितवान् ततः खलु तस्य भरतस्य राज्ञो विनीतां राजधानी मयमध्येन अनुप्रविशतः अप्येके देवा विनीता राजधानी साभ्यन्तरबाह्याम् आसिक्तसम्माजितोपलक्षितां कुर्वन्ति अप्येके मञ्चातिमञ्चलितां कुर्वन्ति अप्येके नानाविधरागवसनोच्छितध्वजपताकामंडितभूमिका लापितोल्लोचित महितां कुर्वन्ति अप्येके एवं शेषेपि पदेषु, अप्येके यावत् गन्धवर्तिभूतां कुर्वन्ति अप्येके हिरण्यवर्ष वर्षन्ति सुवर्णरत्नवज्राभरणवर्ष वर्षन्ति ततः खलु तस्य भरतस्य राज्ञोविनीतां राजधानी मध्यमध्येन अनुप्रविशतः श्रृङ्गाटक यावत् महापथेषु बहवोऽर्थार्थिनः कामाथिनो भोगार्थिना लाभार्थिनः ऋद्धयेषाः किल्बिषिकाः कारोटिकाः कारवाहिकाः शांखि. काः चाक्रिकाः लाङ्गालकाः सुभटाः मुखमाङ्गलिकाः पुष्यमानकाः वर्द्धमानका लखमखमादिकाः ताभिः उदाराभिः इष्टाभिः कान्ताभिः प्रियाभिः मनोज्ञाभिः मनोमाभिः शिवाभिः धन्याभिः मङ्गलाभिः सश्रोकाभिः हृदयगमनीयाभिः हृदयप्रल्हादनीयाभिः वारिमः अनुपरतम् अभिनन्दन्तश्च अभिष्टुवन्तश्च एवम् अवादिषुः जय जय नन्दा! जय जय भद्रा ! भद्रं ते अजित जय जितं पालय जितमध्ये वस इन्द्र इव देवानाम्, चन्द्रइव ताराणाम् चमर इव असुराणाम्, धरण इव नागानाम्, बहूनि पूर्व शतसहस्राणि बह्वीः पूर्वकोटीः वही पूर्वकोटाकोटी: विनीतायाः राजधान्याः क्षुद्रहिमवगिरिसागरमर्यादाकस्य च केवलकल्पस्य भारतवर्षस्य ग्रामाकरनगरखेटकर्बटमडम्बद्राणमुखपत्तनाश्रमसन्निवेशेषु सम्यक् प्रजापालनोपार्जितलब्धयशस्कः महता यावत् आधिपत्यं यावत् विहर इति कृत्वा जय जय शब्द प्रयुअन्ति, ततः खलु स भरतो राजा नयनमालासहस्त्रैः प्रेक्ष्यमाणः प्रेक्ष्यमाणः ववनमालासहस्त्रैरभिष्टुबन्तः, अभिष्टुवन्तः हृदयमालासहस्त्रैः पूर्णपुनःपुनर्वा-दीयमानः पूर्ण दीयमानः मनोरथमालासहस्त्रैः वि. क्षिप्यमाणः विक्षिप्यमाणः कान्तिरूपसौभाग्यगुणैः प्रेक्ष्यमाणः प्रेक्ष्यमाणः अङगुलिमालासहस्त्रैः
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #905
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ.३वक्षस्कारःसू० २९ राजधान्यां श्री भरतकार्यदर्शनम् ८९३ दर्यमान दक्षिणहस्तेन बहूनां नरनारी सहस्राणाम् अञ्जलिमालासहस्राणि प्रतीच्छन् प्रतीच्छन् भवनपति सहस्राणि समतिकमन् समतिक्रमन् तन्त्रीतलतालत्रुटितगीतवादितरवेण मधुरेण मनोहरेण मञ्जुज्जुनाघोषेण अप्रतिबुध्यमानः अप्रतिबुध्यमानः यत्रैव स्वकं गृहं यत्रैव भवनवरावतंसकस्य द्वारं तत्रैवोपागच्छति उपागत्य आभिषेक्य हस्तिरत्नं स्थापयति स्थापयित्वाआभिषेक्यात् हस्तिरत्नात् प्रत्यवरोहति प्रत्यवरुह्य षोडषदेवसहस्रान् सत्कारयति सम्मानयति सत्कार्य सम्मान्य द्वात्रिंशतं राजसहस्रान् सत्कारयति सम्मानयति सत्कार्य सम्मान्य सेनापतिरत्नं सत्कारयति सम्मानर्यात सत्कार्य सम्मान्य एवं गाथापतिरत्न वर्द्धकिरत्नं पुरोहितरत्नं सत्कारयति सम्मानयति सत्कार्य सम्मान्य त्राणि पष्टानि सूपशतानि सत्कारयति सम्मानयति सत्कार्य सम्मान्य अष्टादश श्रेणिप्रश्रेणीः सत्कारयति सम्मानयति सत्कार्य सम्मान्य अन्यानपि बहून् राजेश्वर यावत् सार्थबाहप्रभृतीन् सत्कारयति सम्मानयति सत्कार्य सम्मान्य प्रतिविसर्जति । स्त्रीरत्नेन द्वात्रिंशता ऋतुकल्याणिकासहस्त्रैः द्वात्रिशता जनपदकल्याणिका सहस्त्रैः द्वात्रिशताः द्वात्रिंशद्वद्ध नाटकसहस्त्रैः सार्द्ध सम्परिवृतो भवनव रावतंसकम् अत्येति यथाकुबेरो देवराज इव कैलासशिखरिश्रंगभूतमिति । ततः खलु स भरतो राजा मित्रज्ञातिनिजकस्वजनसम्बन्धिपरिजनं प्रत्युपेक्ष्यते प्रत्युपेक्ष्य यत्रैव मज्जनगृहं तत्रैव उपागच्छति उपागत्य यावत् मज्जनगृहात् प्रतिनिष्कार्मात प्रतिनिष्क्रम्य यत्रैव भोजनमण्डपस्तस्त्रैव उपागच्छति उपागत्य भोजनमण्डपे सुखासनवरगतः अष्टमभक्त पारयति पारावित्वा उपरिप्रासादवरगतः स्फुरद्भिः मृदङ्गमस्तकैःद्वात्रिशद्वद्ध र्नाटकै रूपलाल्यमान उपलाल्यमानःउप नृल्यमानः उपनृत्यमानः उपगीयमान उपगीयमानः महता यावत् भुजानो विहरति।। सू०२९ ।।
टीका-"तएणं से” इत्यादि । 'तएण से भरहे राया अट्ठमभत्तंसि परिणममाणंसि पोसहसालाओ पडि णिक्खमई' ततः खलु तदनन्तरं किल षडूखण्डाधिपतिः स भरतो राजा अष्टमभक्ते परिणमति सति परिपूर्णे जायमाने सति पौषधशालातः प्रतिनिष्कामति निर्गच्छति 'पडिणिक्खमित्ता' प्रतिनिष्क्रम्य निर्गत्य 'कोडुबियपुरिसे सदावेई'
राजधानी में भरत का कर्तव्य(तएणं से भरहे राया अट्ठमभत्तंसि परिणममाणंसि-इत्यादि सूत्र-२९
टीकार्थ-(तएणं से भरहे राया) इसके बाद वह श्री भरत महाराजा (अदमभत्तंसि परिणममाणंसि) अट्ठमभक्तको तपस्या समाप्त हो जाने पर (पोसहसालाओ पडिणिक्खमइ) पौषधशाला से बाहर निकला (पडिणिक्खमित्ता) और बाहर निकल कर (कौटुंबियपुरिसे सद्दावेइ) उसने अपने कौटुम्बिक पुरुषों को बुलाया (सहावित्ता एवं वयासी) बुलाकर उनसे ऐसा कहा
રાજધાનીમાં ભારતનું કર્તવ્ય (तषण से मरहे राया अट्ठमभत्तं सि परिणममाणंसि) इत्यादि सूत्र --२९॥ टीथ -(तएणं से भरहे राया) त्या२ मा ते भरत २० (अट्ठमभत्तं सि परिणममाण सि) मष्टम भनी तपस्या पूरी त पछी (पोसहसालाओ पडिणिक्खमइ) पौषधशालामाथी महा नायो (पडिणिक्खमित्ता) भने पहा२ नीजी (कोडुबियपुरिसे सहावेइ) ते
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #906
--------------------------------------------------------------------------
________________
८९४
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे कौटुम्बिकपुरुषान् शब्दयति आह्वयति 'सदावित्ता' शब्दयित्वा आय 'तहेव जाव' तथैव पूर्ववदेव यावत् अत्र यावत्पदात् आभिषेक्यगजपतिसज्जीकरणमज्जनगृहस्नानकरणादि रूपः सर्वो आलापको ग्राह्यः तदनन्तरम् 'अंजणगिरिकूडसण्णिभं गयवई गरवई दूरूढे' अजनगिरिकूटसन्निभम्-अजनपर्वतशृङ्गसदृश्यं सादृश्यं च उच्चत्वेन कृष्णवर्णत्वेन च बोध्यम् गजपतिम्, पट्टहस्तिनं नरपतिः राजा भरतः दरूढः आरूढः 'तं चेव सव्वं जहा हेटा' तदेव सर्व तथा वक्तव्यम् यथा 'हेढा' अधस्तनपूर्वसूत्रे यादृशसामग्रीविशिष्टस्य विनीतातो गमनसमये वर्णन कृतं तथाऽत्रापि प्रवेशे वक्तव्यम् इत्यर्थः, अत्र विशेषमाह ‘णवरं णव महाणिहिओ चत्तारि सेणाओ ण पविसति सेसो सोचेव गमो जाव णिग्घोसणाइएणं विणीयाए रायहाणोए मज्झं मज्झेणं जेणेव सए गिहे जेणेव भवणवरवडिंसगपडिदुवारे तेणेव पहारेत्थ गमणात्' नवरम् अयं विशेषः नैसदिशतान्ताः नव महानिधयो न प्रविशन्ति तेषां मध्ये एकैकस्य निधेविनीताप्रमाणत्वात् भो देवानुप्रियो ! तुम आभिषेक्य हस्तिरत्न को सज्जित करो इत्यादि पूर्वकथित सब कथन जैसा कि पहिले कहा जा चुका है वह सभी कथन यहां पर मज्जनगृह प्रवेश, स्नान करने तक का ग्रहण कर लेना चाहिये उसके बाद वह (अन्जनगिरिकूडसविणभं गयवइ णरवइ दूरूढे) नरपति श्री भरत महाराजा उस अजनगिरि के जैसे गजपति पर आरूढ हो गया (तं चेव सव्वं जहा हेद्वा) यहां अब सब वर्णन जैसा विनीता राजधानी से विजय करने को निकलते समय पीछे किया जा चुका है. इसी तरह का वह सब कथन यहां प्रवेश करते समय भी कह लेना चाहिये. (णवरं णवमहाणिहिओ चत्तारि सेणाओ ण पविसंति सेसो सो चेव गमो जाव णिग्धोसणाइएणं विणीयाए रायहाणीए मज्झं मझेणं जेणेव सए गिहे जेणेव भवणवरवडिंसगपडिदुवारे तेणेव पहारेत्थ गमणाए) परन्तु प्रवेश करते समय इतनी विशेषता हुई कि विनीता राजधानी में महानिधियों ने प्रवेश नहीं कियाक्यों कि एक एक महानिधि का प्रमाण विनीता राजधानी के बराबर था. अतः वहां उन्हें स्थान पोताना मिथाने मेसाच्या(सहावित्ता एवं वयाली)यासावीनतमन माप्रमाणे ह्य હે દેવાનુપ્રિ તમે આભિષેક્ય હસ્તિરન ને સજિજત કરો વગેરે સર્વકથન પહેલાં મુજબ જઅત્રે પણ સમજવું. અહીં મજજન ગૃહમાં પ્રવેશ તથા સ્નાન કરવા સુધીને પાઠ સંગૃહીત થયેલે છે, असम त्या२माह ते(अंजनगिरीकूडसण्णिम गयवई णरवई दूरूढे)न२५ति भरत ते मन GR सदृश पति ७५२ मा३८ ५ गया. (तं चेव सव्वं जहा हेट्ठा)डी हवे मधु पारीन જેવું વિનીતા રાજધાની થી નિકળતી વખતે-વિજય મેળવવા માટે પહેલાં સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યું છે. તેવું જ તે બધું કથન અહીં પ્રવેશ કરતી વખતે પણ પૂર્વકથન પ્રમાણે યથાર્થ સમજીલેવું જોઈએ (णवरं णव महाणिहिओ चत्तारि सेणाओण पविसंति सेसो सो चेव गमो जाव णिग्घोसणाइएणं विणीयाए रायहाणीए मज्झ मज्झेणं जेणेव सए गिहे जेणेव भवणवरवडि सगपडिदुवारे तेणेव पहारेत्थ गमणाए) ५५३ प्रवेश ४२ती मते मारली पात विशेषयविनीता २४धानीमा भई। નિધિઓએ પ્રવેશ કર્યો નહીં. કેમકે એક-એક મહાનિધિનું પ્રમાણ વિનીતા રાજધાનીની બરાબર
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #907
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ०३वक्षस्कारःसू० २९ राजधान्यां श्री भरतकार्यदर्शनम् ८९५ कस्मात्तेषां तत्रावकाशः तथैव चतस्त्रः सेना अपि न प्रविशन्ति शेषः स एव गमः अर्जितराज्यो निर्जितशत्रुरित्यादि ममग्रोऽपि पाठो वक्तव्यः यावन्निर्घोषनादितेन अत्र यावस्पदात् भेरी झल्लरी मृदङ्गादीनां ग्रहः तेषां निर्घोषनादितेन महाशब्दप्रतिशब्देन (युक्तः) स भरतो विनीताया राजधान्याः मध्यमध्येन यत्रैव स्वकं स्वकीयं गृहं राजभवनम्, यत्रैव भवनवरावतंसकप्रतिद्वारं तत्रैव गमनाय गन्तु प्रधारितवान् प्रवृत्तवान् । प्रविशति भरते चक्रवत्तिनि आभियोगिकदेवाः यथा २ वासभवनं परिष्कुर्वन्ति तथा आह-तएणं' इत्यादि 'तए णं' तस्स भरहस्स रण्णो विणीयं रायहाणि मज्झं मझेणं अणुपविसमाणस्स अप्पेगइया देवा विणीयं रायहाणि सभंतरबाहिरियं आसिअसम्मज्जियोवलितं करेंति' ततः खलु तदनन्तरं किल, तस्य भरतस्य राज्ञो बिनीतां राजधानी मध्यमध्येन अनुप्रविशतोऽपि वाढम् एके केचन आभियोगिका आज्ञाकारिणो व्यन्तरदेवाः साभ्यंतरबाद्याम् अभ्यन्तरे बाह्य च विनोतां राजधानीम् आसित सम्माही कैसे प्राप्त होता. इसी तरह चार सेनाओ ने भी वहां प्रवेश नहीं किया. बाकी का और सब कथन यहां पर पूर्व के ही पाठ जैसा जानलेना चाहिये है. इस प्रकार पूर्वोक्त जो कि गडगडाहट ध्वनि के साथ वह भरत राजा विनीता राजधानी के बीचों बीच से होते हुए जहां पर अपना गृह था राज भवन था और उसमें भी जहां पर प्रासादावतं सक द्वार था उसी ओर चले भरत चक्रवर्ती के प्रवेश द्वार पर प्रवेश करने पर आभियोगिक देवों ने क्या किया इस बात को प्रकट करते हुए सूत्रकार कहते हैं-(तएणं तस्स भरहस्स रण्णो विणीयं रायहाणिं मझ मज्झेणं अणुपविसमाणस्स अप्पेगइया देवा विणीयं रायहाणिं सब्भंतरबाहिरियं आसियसम्मज्जियोवलितं करेंति) जब भरत राजा विनीता राजधानी में प्रवेश करने के लिये उसके ठीक बीचों बीच के मार्ग से आ रहे थे उस समय कितनेक आज्ञाकारी व्यन्तररूपदेव आभियोगिक देवों ने उस विनीता राजधानी को भीतर बाहर से जल से सिञ्चित कर तर कर दिया कूडाकरकट को झड बुहारकर साफ कर दिया હતું એથી તેમને ત્યાં સ્થાન મલે જ કેવીરીતે આ પ્રમાણે ચાર પ્રકારની સેના પણ તેમાં પ્રવિષ્ટ થઈ નથી. શેષ બધું કથન અહિં પૂર્વ પાઠવત્ સમજવું જોઈએ આ પ્રમાણે પૂર્વોક્ત કે જે ગડા ગડહિટધ્વનિ સાથે તે ભરત નરેશ વિનીતા રાજધાની વચ્ચે થઈ ને જયાં પિતાનું ભવન હતું રાજ ભવન હતું. અને તેમાં પણ જ્યાં પ્રાસાદાવતંસકઢાર હતું તે તરફ રવાના થયો. ભરત ચકવતીએ જ્યારે પ્રવેશ દ્વારમાં પ્રવેશ મેળવ્યે તે વખતે આભિગિક દેવોએ શ. કર્યું?
यातने प्र४८ ४२१। माटे सूत्रार ४ छ- (तएणं तस्ल भरहस्स रण्णा विणीयं राय. हाणि मज्झं मझेण अणुपविसमाणस्स अप्पेगइया देवा विणीय रायहाणि सब्भंतरबाहिरियं आसियसम्मज्जियावलित करें तिन्यारे भरत २ विनीता धानीमा प्रवेश ४२५ माटेत રાજધાનીના ઠીક મધમાં બાવેલા માર્ગ ઉપર થઈને જઈ રહ્યો હતો તે સમયે કેટલાક આજ્ઞાકારી વ્યંતર રૂપ દે, આભિગિક દેવોએ તે વિનીતા રાજધાનીને અંદર અને બહાર જલ સિંચિત કરી તરબોળ કરી દીધી હતી. કચરાને સાવરણીથી સાફ કર્યો અને ગોમયાદિથી લિસ કરીને રાજ ધાનીને સ્વચ્છ બનાવી દીધી હતી. આ પ્રમાણે તે રાજધાનીને તે દેએ સાફ કરી નાખી હતી કે
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #908
--------------------------------------------------------------------------
________________
می ساحة اس باید یحی اسمی که به ما بیمه ب یمه می سه ن به سه مهمی که
نه
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे जितोपलिप्तां कुर्वन्ति जलसेचनेन सम्माजिकया सम्माजनेन गोमयाद्युपलेपनेन च परिष्कुर्वन्तोत्यर्थः, 'अप्पेगइया मंचाइमंचकलियं करेंति' अप्येके केचन देवाः दर्शनार्थिनामु. पवेशनाय मञ्चातिमश्चकलितां मञ्चाः प्रसिद्धाः तेषामुपरि स्थिताः ये मञ्चाः ते अतिम
चा स्तैः कलितां युक्तां, विनीतां कुर्वन्ति एवं सेसेसु वि पएसेसु एवम् अमुना प्रकारेण शेषेष्वपि अवशिष्टेष्वपि त्रिकचतुष्कचत्वरमहापथसहितराजधानीपर्यन्तेषु, प्रदेशेषु बोध्यम् 'अप्पेगइया णाणाविह रागवसणुस्सिय घयपडागामंडियभूमियं अप्पेगइया लाउल्लोइयमहियं करेंति' अप्येके केचन देवा नानाविधरागव पनोच्छ्रित-ध्वजपताकामण्डितभूमिकाम् तत्र नानाविधः रागो-रञ्जनं येषु तानि मजिष्ठादि रूपाणि वसनानि वस्त्राणि तेषु उच्छूिताः ऊर्वीकृताः ध्वजाः सिंहगरूडादि रूपयुक्त बृहत्पट्टरूपाः पताकाश्च तैः मण्डितासुशोभिता भूमिः यस्यां सा तथा तां कुर्वन्ति अप्येके देवाः लापितोल्लोचितमहितां तत्र लापितं छगणादिना लेपनम् उल्लोचित सेटिकादिना कुड्यादिषु धवलनं महितमिव महितं युक्तम् अतिप्रशस्तं प्रासादादि यस्यां सा तथा तां कुर्वन्ति 'अप्पेगइया जाव और गोमयादि से लिप्तकर उसे सुथराकर दिया इस तरह से उसे ऐसा बिल्कुल परिष्कृत कर दिया कि जिसे वहाँ धूलि एवं कचरा का निशान भी देखने को न आवे. और गोमयादि से लिपपोत कर जमीनको इतनी परिष्कृत कर दी कि जिससे उसमें कहीं पर भी गर्त आदि के होने का चिन्ह तक दिखाई न पड़े तथा (अप्पेगइया मंचाइमंचकलियं करेंति) कितनेक आभियोयिक देवों ने उस विनीता राजधानी को मंचातिमंचों से युक्त कर दिया जिससे अपने प्रिय नरेश को देखने के लिये उपस्थित हुइ जनमंडली इन पर बैठकर सुस्ता ले (एवं सेसेसु वि पएसु) इसी प्रकार से त्रिक चतुष्क चत्वर
और महापथ सहित राजधानी के समस्त रास्तों में सफाई आदि का काम कर आभियोगिक देवों ने उन २ स्थानों को भी मंचातिमन्दों से युक्त कर दिया (अप्पेगइया णाणाविहरागवसणुस्सिय घयपडागामंडियभूमियं, अप्पेगइया लाउल्लोइयमहियं करें ति) कितनेक देवों ने उस राजधानी को अनेक रंगों के वस्त्रों की बनाई गई ऊंचो २ ध्वजाओं से और पताकाओ से मण्डित भूमिवाला कर दिया કેઈ પણ સ્થાને કચરો દેખાતું ન હતું, તે દેએ ગેમયાદિથી લીપીને જમીનને એવી રીતે પરિષ્કૃત કરી નાખી. હતી કે જેથી તેમાં કોઈ પણ સ્થાને ગર્તવગેરેના ચિહ્નો પણ દેખાતા नाता. तमन(अप्पेगइया मंचाइ मंचकालयं करेंति)मा मानिये(१४ हेवारी ते विनीता રાજધાનીને મંચાતિમંચેથી યુક્ત બનાવી દીધી હતી. જેથી પોતાના પ્રિય નરેશના દર્શન भाटे उपस्थित थयेal orn seी मे भयो ५२ मेसी ने विश्राम सश. (एवं सेसेस वि परसु) मा प्रमाणे नि यतु४ यत्व२ अने महा५५ सहित धानाना समस्त રસ્તાઓમાં સ્વચ્છતા વગેરેનું કામ સંપન્ન કરીને આભિયોગિક દેએ તે સ્થાન ઉપર પણ भयातिभया मनावी हीधा. (अप्पेगइया जाणाविहरागवसणुस्सिय धयपडागाडियभूमिय, अप्पेगइया लाउल्लोइयमहियं करें ति) 21 हेवोयते ॥धानी मने गाना पोथी નિર્મિત ઊંચી ઊંચી ધ્વજાએથી અને પતાકાઓથી વિભૂષિત ભૂમિવાળી બનાવી દીધી. તેમજ કેટલાક દેવે બે સ્થાને સ્થાન ઉપર ચંદરવા તાણીને તે ભૂમિને સુસજિજત કરી
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #909
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ० ३वक्षस्कारः सू० २९ स्वराजधान्यां श्री भरतकार्यदर्शनम् ८९७ गंधवट्टिभूयं करेंति' अप्येके देवाः यावद् गन्धवर्तिभूतां गन्धवात्तयुक्तां कुर्वन्ति ' अत्र यावत्पदात् 'गोसीससरसरत्तचंदणकलसं, चंदणघड सुकय जाव गंधुद्धूयाभिरामं सुगंधवरगंधियं' इति गोशीर्ष सरसरक्तचन्दनकलशाम्, तत्र गोशीर्षं सुगन्धितचन्दनविशेषः तस्य सरसं जलयोगेन घर्षणद्वारा आर्द्रीभूतं यद्रक्तचन्दनं तेन युक्ताः कलशाःघटाः शोभार्थं सन्ति यस्यां सा तथा ताम् पुनः चन्दनघट सुकृत यावद्गन्धोद्धृताभिरामाम् सुकृताः सुरचिताः चन्दनघटाः चन्दनयुक्त कलशाः अतएव यावद्गन्धोद्भूताः समस्तगन्धैः व्याप्ताः अतएव अभिरामाः मनोहराः ते सन्ति यस्यां सा तथा ताम् सुगन्धवरगन्धितां श्रेष्ठसुगन्धैः सुवासितां सुगन्धितां च गन्धवति भूतां कुर्वन्ति इत्यर्थः ' 'अप्पेगइया हिरण्णवास वासिंति' अप्येके देवाः हीरण्यवर्षे - रजतवर्षणं वर्षन्ति 'सुवण्णरयणवइरआभरणवासं वासेंति' सुवर्णरत्नवज्राभरण वर्षे वर्षन्ति सुवर्णवर्षे चन्द्रकान्तादि रत्नवर्ष वज्रवर्षम् अत्र वज्रपदेन हीरकादीनि बोध्यानि कटकाष्टादशसरिक नवसरिक यावत्रिसरिकादयाभरणवर्षे केचिद्देवाः वर्षन्तीत्यर्थः 'तए तथा कितनेक देवों ने जगह २ चंदोवा तानकर उसे सुसज्जित कर दिया अथवा लीतकर और फिर कलई से पोतकर प्रासादादिकों की भित्तियोको अतिप्रशस्त कर दिया (अप्पेगइया जाव गंधवट्टिभूयं करेति ) कितनेक देवों ने उसे गन्ध की वर्ती जैसा बना दिया यहां के यावत्पद से "गोसीससरसरत्तचंदण कलर्स, चंदणघडसुकयजाव गंधुयामिरामं सुगन्धवरगंधियं" इस पाठ का संग्रह हुआ है इस पाठ का अर्थ ऐसा है कि शोभा के लिए गोशीर्ष चन्दन से उपलिप्त सरसरक्त चन्दन के कलश राजद्वार पर कितनेक देवों ने रख दिये थे. जगह २ देवों ने चन्दन के कलशों को तोरण के रूप में सजाकर स्थापित कर दिया था. इससे इन सुगन्धि से यह विनीता नगरी गंधकीवर्तिका रूप जैसी बन गई थी (अप्पेगइया हिरण्णवासं वासिंति, सुवण्णरयणवइरभाभरणवासं वार्सेति) कितनेक देवोंने उस विनीता नगरी में रजत चाँदी की वर्षा की, कितनेक देवों ने सुवर्ण, रत्न वज्र और आभरणों की - अठारह लरवाले हारों की नौ लरवाले हारों की एवं तीन लवाले हारों દીધી. અથવા લીપીને અને પછી ચુનાથી ધાળી ને પ્રાસાદાદિકની ભીતાને અતિ પ્રશસ્ત री डीधी. (अप्पेगइया जाव गंधवट्टिभूय करेंति) उटा हेवाखे ते भूमिने गांधनी पर्ती लेवी मनावी हीधी महीने यावत् यह आवे छे तेनाथी - "गोसीस सरसरतचंदन कलसे, चंदणघडसुकय जाव गंधद्याभिरामं सुगंधवरगंधियं" मे पाठनो संग्रह थयो छे. એ પાઠના અથ આ પ્રમણિ છે કે શેાભા માટે માશીષ ચન્દન થી ઉપલિપ્ત સરસરત ચંદનના કળશે. રાજદ્વાર ઊપર કેટલાક દેવાએ મૂકી દીધાહતા સ્થાન-સ્થાન ઊપર દેવા એ ચંદનના કળશાને તારણેાના આકારમાં સુસજ્જ કરીને સ્થાપિત કરી દીધા હતા. એવી એ સુગધિત પદાર્થોં થી એ વિનીતા નગરી ગન્ધની વર્તિકા જેવી બની ગઈ હતી. (પે गया हिरण्णवास वासिंति, सुवण्णरयणवइर आभरणवासं वासिंति) डेटला हेवेोखे તે વિનીતા નગરીમાં રજત ચાંદીની વર્ષોં કરી. કેટલાક દેવે એ સુવર્ણ, રત્ન વ, અને આભરણેાની વર્ષા કરી, અઢાર લડીવાલા હારાની, નવ લડીવાલા હારોની, અને ત્રણ લડી.
११३
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #910
--------------------------------------------------------------------------
________________
८९८
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे णं तस्स भरहस्स रण्णो विणीयं रायहाणी मझमज्झेणं अणुप्पविसमाणस्स सिंघाडग जाव महापहेसु' ततः खलु तदनन्तरं किल तस्य भरतस्य राज्ञः विनीतां तन्नाम्नी राजधानी मध्यं मध्येन मध्यभागेन अनुप्रविशतः शृङ्गाटक यावन्महापथेषु महापथपर्यन्तेषु स्थानेषु अत्र यावत्पदात् त्रिकचतुष्कादि परिग्रहः बहवे अत्थत्थिया' बहवः अर्थाथिकाः अर्थार्थिनः द्रव्यार्थिनः 'कामत्थिया' कामार्थिनः मनोहरशब्दरूपार्थिनः भेगस्थिया' भेगार्थिकाः मनोज्ञ गन्धरसस्पर्शार्थिनः लाभत्थिया'लाभार्थिकाः भोजनमात्रादि प्राप्त्यर्थिनः इद्धिसिया'ऋध्येषिकाः ऋद्धिं गवादि संपदम् इच्छन्ति एषयन्ति वा ऋद्धयेषाः तएव ऋध्येषिका:स्वार्थे इक प्रत्ययविधानात् 'किब्बिसिया' किल्बिषिका:परविद्रोहकत्वेन भांडचेष्टाकारिणो भाण्डादयः 'कारोडिया'कारोटिकाः ताम्बूलसमुद्गवाहकाः 'कारवाहिया' कारवाहिकाःकरं राजदेयं द्रव्यं वहन्त्येवं शीलाःकारवाहिन इत्यर्थः संखिया' शांखिकाः शंखग्राहिणः शंखवादका इत्यर्थः 'च. क्किया' चाक्रिकाः चक्रग्राहिणो भिक्षुका ‘णंगलिया' लाङ्गलिकाः हलावलम्बन काष्ठसदृशास्त्रधारिण सुभटाः 'मुहमंगलिया, मुखमाङ्गलिकाः चारणादयः 'पूसमाणया' पुष्यमानकाःशाकी तथा और भी आभरणों की-आभूषणों की-वर्षा की (तए ण तस्स भरहस्त रणो विणीयं रायहाणि मज्झं मझेणं अणुप्पविसमाणस्स सिंघाडग जाव महापहेसु) जब वह श्री भरत महाराजा ने विनीता राजधानी में मध्य के मार्ग से प्रवेश किया -तब वहां के त्रिक चतुष्क आदि महापथ के मार्गों में (बहवे अस्थत्थिया भोगस्थिया कामत्थिया लाभत्थिया इद्धिसिया किब्बिसिया कारोडिया) अनेक अर्थाभिलाषी जनों ने, अनेक भोगाभिलाषी जनों ने, अनेक कामाभिलाषी जनों ने, अनेक लाभार्थी जनों ने, अनेक गवादिसंपत्ति की अभिलाषावालेजनों ने अनेक किल्बिषिक-भाण्ड आदि-जनों ने, अनेक कारोटिका-ताम्बूल समुद्गवाह कजनों ने (कारबाहिया) अनेक कारवाहिक राजदेय द्रव्यको बकाया रखनेवाले-जनों ने, अनेक (संखिया) शाङ्खिक-शङ्खबजाने वाले जनों ने, अनेक (चक्किया) चाक्रिक-भिक्षुक जनो ने, अनेक (गंगलिया) लाङ्गलिक-हलके अवलम्बन भूत काष्ठ के जैसे अस्त्रधारी सुभटों ने (मुहमंगलिया) पास डोशनी, तथा अन्य पशु मामरणानी-मासूपणानी वर्षा ४३N. (तरण तस्स भरहस्स रणो विणीयं रायहाणि मज्झ मज्झेण अणुप्पविसमाणस्स सिंघाडग जाव महापहेसु)
જ્યારે ભરત રાજાએ વિનીતા રાધાનીના મધ્યમાર્ગમાં પ્રવેશ કર્યો ત્યારે ત્યાંના ત્રિક, यतु बगेरे भा५थना भागो भा (बहवे अत्थत्थिया भोगत्थिया कामस्थिया लाभत्थिया, इद्धिसिया किब्बिसिया कारोडिया) मने मामिलाषा नामे, अनेsaluमिलाषी જેનેએ અનેક કામાથી જનેએ, અનેક લાભાથી જાએ, અનેક ગવાદિની સંપત્તિ મેળવવાનિ અભિલાષા રાખનારા જનેએ, અનેક કિતિબષિક-ભાંડઆદિ જનેએ, અનેક કારેટિક तमू समुशवाइ मनाये (कारवाहिया) भने २वाडि-२४३य द्रव्य माध्यु नथीमेया मनामे, भने (सखिया) शमि श५ पाना बनाय, मन (चक्किया) या भिक्षु नामे, अने. (ण गलिया) से अपना मत भूत 18ना या मरधा२३ ४२ना। सुमटाये, (मुहमंगलिया) मने भुममा या२९॥
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #911
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ०३वक्षस्कारःसू० २९ राजधान्यां श्री भरतकार्यदर्शनम्
८९९ कुनिकाः शकुनशास्त्रज्ञाः 'बद्धमाणया" वर्द्धमानका: मंगलघटधारकाः 'लंखमंखमाइया' लमलमादिकाः तत्र वंशादेरुपरि ये वृत्तं नृत्यं दर्शयन्ति ते लङ्काः नटादयः माश्चित्रफलकहस्ताः भिक्षुकाः गौरीपुत्रनाम्ना प्रसिद्धाः मायिकाः मायाविनः प्रोक्ता एते पुरुषाः 'ताहि' ताभिः 'ओरालाहिः' औदाराभिः उदारयुक्ताभिः, 'इटाहि' इष्टाभिः अभिप्रेताभिा, 'कंताहि' कान्ताभि मनोहराभिः, पियाहि' प्रियाभिः प्रीतियुक्ताभिः, 'मणुन्नाहिं' मनोज्ञाभिः, 'मणामाहि' मनोऽमाभिः मनसाऽम्यन्ते प्राप्यन्ते पुनः पुनः स्माणतो यास्ताभिः मनोऽनुकूलाभिरित्यर्थः, 'सिवाहि' शिवाभिः, कल्याणयुक्ताभिः "धण्णाहि' धन्याभिः, प्रशंसायुक्ताभिः 'मंगलाहिं' मंगलाभिः मङ्गलयुकाभिः, 'सस्सिरीयाहिं;' ' श्रीकाभिःलालित्यौदार्यादिगुणशोभिताभिः 'हिययगमणिज्जाहिं' हृदयमगनीयाभिः हृदयङ्गमाभिः, 'हिययपल्हायणिज्जाहि' हृदयप्रहलादनीयाभिः हृदयप्रमोदनीयाभिः, 'वग्गूहि' वाग्भिः इति अध्याहार्यम्, 'अणुवरयं' अनुपरतम् उपरतस्य विरामस्य अभाव अनुपरतम् यथा स्यात्तथा न विरम्येत्यर्थः 'अभिणंदंताय' अभिनंदनं धन्यासि अभिनन्दन्त, 'अभिथुणंताय' अभिष्टुवन्तश्च अभिष्टुतिं कुर्वन्तश्च एवं वक्ष्पमाणप्रकारेण अवादिषुः उक्तवन्तः किमुक्तवन्त इत्याहअनेक मुखमाङ्गलिको ने, चारणादिकां ने-(पूसमाणया) अनेक शकुन शास्त्रज्ञों ने (बद्धमाणया) अनेक बर्द्धमानकों ने मङ्गलधटधारकों ने, (लंखमखमाइया) वंशादि के ऊपर जो तमाशे को दिखाते हैं ऐसे अनेक नटों ने अनेक लोगों ने-चित्रफलकों को हाथ में लेकर भिक्षा मांगने वाले भिक्षुको ने एवं अनेक मायावियों ने-इन्द्रजालको ने-जादूगरों ने (ताहिमोरालाहिं इट्ठाहि) उन उदार, इष्ट (कंताहि) कान्त मनोहर (पियाहिं) प्रीतियुक्त (मणुनाहिं) मनोज्ञ (मनोमाहि) एवं बारबार याद करने योग्य ऐसी (वामूहि) वाणियों द्वारा-वचनों द्वारा-जो कि (सिवाहिं) कल्याण युक्त थी (धण्णाहिं) प्रशंसायुक्त थी, (मंगलाहिं) मंगलयुक्त थी (सस्सिरीयाहिं) लालित्य औदार्य आदि गुणों से शोभित थी (हिययपल्हायणिज्जाहि) एवं हृदय को प्रमुदित करनेवाली थी (अणुवस्य) विनाविराम लिये ही-विना रुके ही (अभिणंदंताय अभिथुणताय जयजयणंदा, जयजय भद्दा) अभिनन्दन करते हुए, अभिष्टुतिहामे, (पूसमाणया) मने शन शास्त्रज्ञामे, (वद्धमाणया) भने पभानी भर घटधारी, (लखमखमाइया) शाह 3५२२ मे मनाये छे । मन नरोरे, અનેક લોકોએ-ચિત્રફળકોને હાથમાં લઈને ભિક્ષા માગનારાભિક્ષુકેએ અને અનેક भायावामा छन्द्रन--01गरे।ये (ताहिं ओरालाहि इट्ठाहिं)६२, राष्ट(कंताहि) id, भनाइ२ (पियाहिं) प्रीतियुत (मणुन्नाहिं) भनी २ (मनोमाहि) तभ०४ पारवा२ या ३२वायोग्य पी (वग्गूहि) वाय। -क्या ५२ (सिवाहिं) ४८या युत ती (धण्णाहिं) प्रशसा युत उती, (मंगलाहिं) मयुत उती (सस्लिरीयाहिं) सालित्य, मोहाय, माह शुशथी सुशामित ती. (हिययपल्हायणिज्जाहि) तम याने प्रभुहित नारी हुती. (अणुवरयं) २ विरामीघi सतत (अभिणंदंताय अभिथुणंताय जय जर जय भद्दा) अभिनन्दन ४२ता, अभिटुति-स्तुति ४२०i या प्रमाणे ह्यु हनन् ! मानद
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #912
--------------------------------------------------------------------------
________________
_ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे 'जय जय णंदा' इत्यादि 'जय जय गंदा' हे नन्द हे आनन्द स्वरूप ! भरत ! 'जय जय भद्दा' हे भद्र ! कल्याणकर चक्रवर्तिन् जय जय अर्जितशत्रून विजयस्व विजयस्व 'जय जय भदा !' हे भद्र.! कल्याणस्वरूप ! जय जय 'भदंते' ते तुभ्यं भद्रं कल्याणं भूयात् 'अनियं जिणाहि' अजितम् अपराजितं प्रतिशत्रु जय विजयस्व 'जियं पालयाहि' जितम् आज्ञावशंवदं पालय रक्ष 'नियमझे वसाहि' जितमध्ये आज्ञावशंवदमध्ये वस-तिष्ठ जितपरिजनैः परिवृतो भव इत्यर्थः 'इंदोविव देवाणं' इन्द्र इव देवानां वैमानिकानां मध्ये सर्वत ऐश्वर्यवान् इत्यर्थः 'चंदोविव ताराणं' चन्द्र इव ताराणां नक्षत्राणां मध्ये चन्द्रमा इव 'चमरो विव असुराणं' चमर इव असुराणां दाक्षिणात्यानामसुराणां मध्ये चमर नामकासुरेन्द्र इव 'धरणो विव नागाणं' धरण इव नागानाम्-नागानां मध्ये धरणनामक नागकुमार इव 'बहूई पुव्वसयसहस्साई' बहूनि पूर्वशतसहस्त्राणि बहूनि पूर्वलक्षाणि 'बहूईओ पुषकोडीओ' बहीः पूर्व कोटीः 'बहूईओ कोडाकोडीओ' वहीः पूर्व कोटाकोटीः 'विणीयाए रायहाणीए' विनीतायाः राजधान्याः प्रजाः पालयन् 'चुल्ल हिमवंतगिरिसागरमेरागस्स य' क्षुल्लहिमवगिरिसागरमर्यादाकस्य च क्षुल्लहिमवगिरिः उत्तरस्यां दिशि क्षुद्रहिमवत्पर्वतः अपरत्र च दिशात्रये त्रयः सागराः तैः कृताया स्तुति करते हुए ऐसा कहा-है नन्द ! आनन्द स्वरूप भरत चक्रवर्तिन् ! तुम्हारा जय हो तुम अजित शत्रुओं पर विजय पाओ हे भद्र-कल्याणस्वरूप भरत ! तुम्हारी बारंवार जय हो (भदंते) तुम्हारा कल्याण हो (अजियं जिणाहि) जिसे दूसरा वीर परास्त नहीं कर सके ऐसे शत्रु को तुम परास्त करो, (जियं पालयाहि) जो तुम्हारी आज्ञा माननेवाले हैं उनकी तुम रक्षा करो (जियमउझे वसाहि) जित व्यक्तियों के बीच में आप रहो-अर्थात् परिजनो से आप सदा परिवृत्त बनेरहो (इंदोविव देवाणं) वैमानिक देवों के बीच में इन्द्र की तरह (चंदोविव ताराण) ताराओं के बीच में चन्द्र की तरह (चमरोविव असुराण) असुरों के बीच में असुरेन्द्र असुरराज चमर को तरह (धरणोविव नागाण) नागकुमारों के बीच में धरण नामक नागकुमार की तरह तुम (बहूई पुवसयसहस्साई) अनेक लाख पूर्वतक (बहूइओ कोडाकोडीओ) अनेक कोटाकोटी पूर्वतक (विणीयाए रायहाणीए) विनीता राजधानी की प्रजा का पालन करते हुए (चुल्लहिસ્વરૂપ ભરત ચક્રવતી ! તમારે ય થાઓ, તમે અજીત શત્રુઓ ઉપર વિજય મેળવે. હે मद्र, अध्याय १५३५ मत ! तमाशे पार वारय था। (भदंते) तभार या थाया. (अजियं जिणाहि) २२ मानन वीर रावी शनमा शत्रु २ त ५२।२१. (जियं पालयाहि) वो तभारी माज्ञानु पासन रेछ तभनी तमे २क्षा ४३. (जियमझे वसाहि)२ વ્યક્તિઓને આપે જીતી લીધેલ છે તેમની વચ્ચે તમે રહે એટલેકે પરિજનાથી તમે સર્વદા પરિવૃત્ત २३1. (इंदोविव देवाण) वैमानि वाम तमे ऽन्द्रनी गेम (चंदोविव ताराण) तारामानी ५२ये यन्द्रन नभ, (चमरोविव असुराण) मसुरेनी पश्ये असुरेन्द्र मसु२२॥११ यभरनी २म(धरणो विव नागाणं) नागभारे। नी पश्ये ५२६५ नाम नागभारनी रम (बहूई पुव्धसयसह. स्लाई) मने साम पूर्ण सुधा (बहूईओ कोडाकोडीओ) अनटीटी पूर्व सुधी (विणीयाए
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #913
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ०३वक्षस्कारःसू० २९ स्वराजधान्यां श्री भरतकार्यदर्शनम् ९०१ मर्यादा अवधिः सा अस्ति यस्मिन् तत्तथा तस्य एवंभूतस्य च 'केवलकप्परस' केवलकल्पस्य सम्पूर्णस्य 'भरहस्स वासस्स' भारतवर्षस्य 'गामागरणगरखेडकब्बडमडंबदोणमुहपट्टणासमसण्णिवेसेसु' ग्रामाकरनगरखेटकर्बटमडम्बद्रोणमुखपत्तनाश्रमसन्निवेशेषु तत्र ग्रामः प्रसिद्धः आकरः यत्र सुवर्णाधुत्पद्यते नगरम् प्रसिद्धम् खेटः धूलिका प्राकारसहितं नदी पर्वतवेष्टितं च नगरम्, कर्बटः कुत्सितनगरम् मडम्बम् एकयोज नान्तरग्रामरहितम् द्रोणमुखम् जलस्थलप्रवेशम् पत्तनम् प्रसिद्धम् आश्रमं तापमानां निवासस्थानम् नगरबाह्यप्रदेशः आभीरादि निवासस्थानम् सन्निवेशाः आगन्तुवनिवासस्थानानि तेषु 'सम्म' सम्यक् ‘पयापालणोवज्जिय लद्धजसे' प्रजापालनोपार्जितलब्धयशस्कः सम्यक् प्रजापालनेन उपार्जितम् एकत्रीकृतं यल्लब्ध निजभुजपराक्रमः प्राप्त यशो येन स तथा पुनः कीदृशः 'महया जाव आहेवच्चं पोरेवच्चं जाव विहरइ' महता यावत् आधिपत्यं पौरपत्यं यावत् विहर विचर, अत्र प्रथमयावत्पदात् 'महयाहयणमवंतगिरिसागरमेरागस्स य केवलकप्पस भरहस्स वासस्स गामागरणगरखेडकब्बड मडंब दोणमुहपट्टणासमसण्णिवेसेसु) उत्तर दिशा में क्षुद्रहिमवत्पर्वत एवं तीन दिशाओ में तीन सागरों द्वारा जिसकी मर्यादा की गई हैं ऐसे इस केवल कल्प-सम्पूर्ण भरत क्षेत्र के ग्राम, आकर नगर खेट कर्बट, मडम्ब, द्रोणमुख, पत्तन, और सन्निवेश इन सबस्थानों में (सम्म) अच्छी तरह से (पयापालणोवज्जियलद्धजसे महयाजाव आहेवच्चं पोरेवच्चं जाव विहरइ) प्रजाजनों के पालन से उपार्जित किये हुए तथा अपने भुज पराक्रम से प्राप्त हुए यश से समन्वित हुए दक्ष बजानेवालों के हाथों से जोर २ से जिनमें समस्त प्रकार के वाजे बजावे जो रहे हैं ऐसे विविध नाटकों को एवं गीतों को देखते हुए सुनते हुए विपुल भोग भोगों के भोगभोग पद की व्याख्या पीछे की जा चुकी है, ग्राम आकर आदि स्थानों का स्वरूप भी पीछे के स्थलों में प्रकट कर दिया है एवं "महया के जाव" से गृहीत नाटयगीत वादिततन्त्रीतल०" पदे रायहाणीए) विनात सधानी नी तनु पासन रतi (चुल्लहिमवंतगिरिसागरमेरा गस्स य केवलकप्पस्स भरहस्ल वासस्स गामागरणगरखेडकब्बडमडंबदोणमुहपट्टणासमसण्णिवेसेसु) उत्तर हिशामा क्षुद्र हिमपात अनेत्र हिशायामा ३५ सागरे। १३ જેની સીમા નિશ્ચિત કરવામાં આવી છે, એવા એ કેવલક૯૫-સંપૂર્ણ ભરતક્ષેત્રના ગ્રામ, આકર, નગર, ખેટ, કબૂટ, મડંબ, દ્રોણમુખ, પત્તન અને સન્નિવેશ એ સર્વ સ્થાનોમાં (सम्म) सारीशत (पयापालणोवजियल द्धजसे महया जाव आहेवच्चं पोरेवच्चं जाव विहार) प्रसना पासनथी सभुपातिभा पाताना भुश ५शमथी पास यशथी समन्वित થયેલા ચતુર વાદ્ય વગાડનારાઓના હાથાથી જોર-જોરથી જેમાં સર્વ પ્રકારના વાદ્યો વગાડવામાં આવી રહ્યાં છે,એવા વિવિધ નાટકોને તેમજ ગીતને જે તે સાંભળતાં વિપુલ ભેગ ભેગેને ભેગવતા “ભેગ' પદની વ્યાખ્યા પૂર્વે કરવામાં આવી છે. ગ્રામ આકર આદિ સ્થાનનું
शसभा पट वामां आवे छे. तेभ "महया जाव" थाहात 'नाटयगीतवादित तन्त्रीतल०” पानी व्याख्या ५ ४ स्थामा ४२वामां मावी छे.
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #914
--------------------------------------------------------------------------
________________
wwwwwwwwwwwwww
९०२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे दृगोयवाइयतीतलतालतुडियघणमुइंगपडुप्पवाइयरवेण विउलाई भोगभोगाई भुंजमाणे' इति संग्रहः महताऽहतनाट्यगीतवादित तन्त्रीतलतालतूर्यधनमृदङ्गपटुप्रवादितरवेण विषु लान् भोगभोगान् भुञ्जानः, तत्र महता प्रधानेन बृहता वा रवेणेत्यग्रे सम्बन्धः, अहतः अनुबद्धो रवस्येति विशेषणम् नाटयं नृत्तं तेन युक्तं गीतं तच्च वादितनि च तानि शब्दयुक्तानि कृतानि तन्त्री च वीणा तलौ च हस्तौ तालाश्च कंशिकाः 'तुडिय त्ति' तूर्याणि च पटहादीनि यानि तानि अहत नाटयगोतवादिततन्त्रीतलतालतूर्याणि इति इतरेतरद्वन्द्वः तानि च तथा धनो मेघः तत्सदृशो यो मृदङ्गो ध्वनि गाम्भीर्यसाधात् स चासौ पटुना दक्षेण प्रवादितश्च यः स घनमृदङ्गपटुप्रवादितः सचेति अहत नाटयगीतवादिततन्त्रीतलतालतूर्यधनमृदङ्गपटुप्रवादिता इति पुनः इतरेतर द्वन्द्वः तेषां रवः शब्दः तेन करणभूतेन अत्र मृदङ्गग्रहणं वाद्येषु मध्ये प्रधानमिति बोध्यम् विपुलानि प्रचुराणि भोगभोगान् भुञ्जानः भुजन् आधिपत्यं पौरपत्यं यावत् अत्रापि यावत्पदात् 'सामित्तं भट्टित्तं महत्तरगतं आणाईसर सेणावच्चं कारेमाणे पालेमाणे' ति स्वामित्वं भर्तत्वं भहत्तरत्वम आज्ञेश्वरसेनापत्यं कारयन् पालयन् इति ग्राह्यम, विहर विचरणं कुरु 'तिकटु जय जय सदं पउजति' इति कृत्वा-इत्युक्त्वा जय जय शब्दं प्रयुजन्ति प्रयुजन्ते वदन्तीत्यर्थः 'तएणं से भरहे राया गयणमालासहस्सेहि पिच्छिज्जमाणे २' ततः खलु स भरतो राजा दर्शकप्रजागणानाम् नयनमालासहस्रैः प्रेक्ष्यमाणः २ अवलोक्यमानः २ 'वयणमाला सहस्से हिं अभिथुव्वमाणे २' वचनमाला क व्याख्या भी कई स्थलों पर लिखो चुकी है, अतः वहीं से इसे जान लेनी चाहिये हर एक जगह इन की व्याख्या लिखने से ग्रन्थ का कलेवर वढजाने का भय रहता है, यहां मृदङ्ग का प्रहण वाद्यों में प्रधान होने से किया गया है, और अपने साम्राज्य के अन्तर्गत मनुष्यों का आधिपत्य पौरपत्य यावत् करते हुए आनन्द के साथ अपने समय का सदुपयोग करो, यहां पद यावत् शब्द से "सामित्तं, भट्टितं, महत्तरगत्तं आणाईसरसेणावच्चं कारेमाणे" इन पदों का संग्रह हुआ है, (त्तिकटु जयजयसदं पउंजंति) इस प्रकार कहकर उन सबनेपुनः आपकी जय हो जय हो इस प्रकार से जय जय शब्द का उच्चारण किया (तएणं से भरहे राया णयणमालासहस्सेहिं अभियुवमाणे २) बारंबार हजारों वचनावलियों से स्तुत होते हुए (हिययमालासहએથી ત્યાંથીજ એ સંબંધમાં જાણી લેવું જોઇએ. દરેક સ્થાને એની વ્યાખ્યા લખવાથી ગ્રંથ નું કલેવર વિસ્તૃત થઈ જાય તેવા ભયની સંભાવના રહે છે. અહીં મૃદંગનું ગ્રહણ વ ઘોમાં પ્રધાન હોવાથી કરવામાં આવેલ છે. અને પોતાના સામ્રાજ્યની અંદર મનુષ્યનું આધિપત્ય, પિરપત્ય યાવત કરતાં આનંદ પૂર્વક પિતાના સમયનો સદુપયોગ કરે. અહી યાવતુ શબ્દ थी "सामित्त, भट्टित्त, महत्तरगत आणाईसरसेणावच्चं कारेमाणे" मे पहने। संग्रह थयो छ. (त्ति कटु जय-जयस पउंजति) मा प्रमाणे ४हीन तेो। सव शथी मापना नय था, भय थामे" २ प्रमाणे य-14 शहने या२वा साया. (तएण से भरहे राया गयणमालासहस्सेहिं अभिधुवमाणे २) पा२ १२ १२ वयनमासामोथी तिति १२ता (हिययमाला सहस्सेहि पिच्छिज्जमाणे २) २ प्रमाणे मरत २० इन नेत्र
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #915
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ०३वक्षस्कारःसू० २९ स्वराजधान्यां श्री भरतकार्यदर्शनम् ९०३ सहखैः अभिष्ट्रयमानः २ 'हिययमालासहस्से हिं उण्णं दिज्जमाणे २ हृदयमालामहः पूर्ण दीयमानः पूर्ण दीयमानः दर्शकप्रजागणहृदयसहस्रेषु पूर्णतया निजवासस्थानं दीय मानः इत्यर्थः मनोरहमालाप्सहस्सेहि विच्छिप्पमाणे' मनोरथमालासहः विच्छप्यमानःविशेषेण स्पृश्यमान. 'कंतिरूवसोहग्गगुणेहि पिच्छिज्जमाणे पिच्छिज्जमाणे कान्ति' रूप सौभाग्यगुणैः प्रेक्ष्यमाणः १ 'अंगुलिमालासहस्सेहि दाइज्जमाणे २' अलिमालासहस्रैः दय॑मानः२ 'दाहिणहत्थेणं बहूणं णरणारीः सहस्साणं अंजलि मालासहस्साई पडिच्छेमाणे पडिच्छेमाणे दक्षिण हम्तेन बहनां नरनारी सहस्त्राणाम् अनलिमालासहस्त्राणि प्रतीच्छन् प्रतीच्छन्स्वीकुर्वन् स्वीकुर्वन् 'भवणपंती सहस्साई समच्छमाणे २' भवनमालासहस्त्राणि समतिक्रमन समतिक्रमन उल्लङ्घयन र अनेक भवनानि तंतीतल तुडियगीयवाइयरवेणं' तन्त्रीतलतूयं गीतवादितरवेण तत्र गीतम् गानविशेषः तच्च वादितानि च शब्दवन्ति कृतानि तन्त्री च वीणा तलौ च हस्तौ तूर्याणि च पटहादि वाद्यविशेषा; यानि तानि गीतवादित तन्त्रीतलतर्याणि मूले प्राकृतत्वान् आर्षत्वाद्वा पदव्यत्ययः तेषां रवः-शब्दस्तेन 'मधुरेणं' मधुरेण 'मणहरेणं' मनोहरेण मनोज्ञेन सेहि पिच्छिज्जमाणे २) इस तरह वे भरत राजा हजारों नेत्रपंक्तियों द्वारा वारंवार देखे जाते हुए (वयणमालासहस्सेहिं अभिथुव्वमाणे २) बारबार हजारों वचनावलियों से स्तुत होते हुए (हिययमालासहस्सेहिं उण्णं दिज्जमाणे २) हजारों दर्शक जनों के हृदयों में अपना पूर्णरूप से स्थान बताते हुए (मणोरहमालासहस्सेहि विच्छिापमाणे) जनता के हजारों मनोरथों द्वारा विशेष रूप से स्पष्ट होते हुए (कंतिरूव सोहग्गगुणेहिं पिच्छिज्जमाणे २) कान्तिरूप एवं सौभाग्य गुणों को लेकर जनता के द्वारा अपने २ नेत्रों को पसार २ कर देखे गये (अंगुलिमाला सहस्से हिं दाइज्जमाणे २) हजारों अंगुलियों द्वारा वारंवार दिखाये गये (दाहिणहत्थेणं बहूणं णरणारीसहस्ताणं अंजलिमालासहस्साई पडिच्छेमाणे पडिच्छेमाणे)अपने दक्षिण हाथ से अनेक हजारों नर मारी जनों द्वारा कृत हजारों अंजुलियो को बार बार स्वीकार करते २ (भवणपंती सहस्साई समइच्छमाणे २) हजारों भवनों की श्रेणि को पार करते २ (तंतीतलतुडियगीयवाइयरवेणं)गीतों में ५तिमी प २१२ १श्यमान था (वयणमालासहस्सेहिं अभिथुव्वमाणे २) वारपार
वयनावणाथी सत्तूयमानथता, (हिययमाला सहस्सेहिं उण्णं दिज्जमाणे २) १२। हैशनाना हयामा स पूर्ण पणे पोतानु स्थान मानावता, (मणोरहमाला सहस्सेहि विच्छिप्पमाणे) - 1। मना२थे। बडे विशेष ३५भा २५ यता, (कंतिरूव सोहग्ग गुणेहिं पिच्छिज्जमाणे २) ४iति, ३५ भने सोमाय शुशाने ने 1 43 साश्चय हटिया
वायस(अंगुलिमालासहस्से हिं दाइज्जमाणे २) २माजी। १3 पवार FREE रायस (दाहिणहत्थेणं बहूणं पर णारी सहस्साणं अंजलिमालासहस्साई पडिच्छेमाणे २) पाताना भए हाथथा गरे। १२-नारीमे। पडे २ सिमानाकामा मापीछे, तेन वारंवार स्वी१२ ४२ता,(भवणपंती सहस्साई समइच्छमाणे २) इन लवनानी २भएीय श्रेणी माने पा२ ४२ते। (ततीतलतुडियगीयवाइयरवेणं) गीतमां पाता, तन्त्री, तस
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #916
--------------------------------------------------------------------------
________________
९०४
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
मंजुमंजुणा' मञ्जुमञ्जुना अतिसरलेन 'घोसेणं' घोषेण शब्देन " अपडिबुज्झमाणे २' अप्रतिबुध्यन् २ अन्यद्वस्तु अजानन् अजानन् तत्रैव शब्दे लीनत्वात् 'जेणेव सए गिहे जेणेव सए भवणवर्डिसयदुवारे तेणेव उवागच्छइ' यत्रैव स्वकं गृहम् पैत्र्यं राजभवनं यत्रैव स्वकं भवनावतंसकद्वारं जगद्वर्ति वासगृहशेखरी भूतराज योग्यवासगृह प्रतिद्वारमित्यर्थः तत्रैव उपागच्छति स भरतः 'उवागच्छित्ता' उपागत्य 'अभिसेक्कं हत्थिरयणं ठवेइ' आभिषेक्यम् हस्तिरत्नम् प्रमुखपट्ट हस्तिनं स्थापयति'ठवित्ता' स्थापययित्वा 'आभिसेका ओ हत्थिरयणाओ पच्चोरूह' आभिषेक्यात् पट्टहस्तिन: हस्तिरत्नात् प्रत्यवरोहति उत्तरति 'पच्चोरुहित्ता प्रत्यवरूह्य ऊत्तीर्य 'सोलसदेव सहस्से सक्कारेइ सम्मानेइ' षोडशदेवसहस्राणि सत्कारयति अंजलिप्रभृतिभिः सम्मानयति अनुगमन दिना 'सक्कारित्ता संमानित्ता' सत्कार्य सम्मान्य 'बत्तीसं रायसहस्से सकारेइ सम्माणेइ' द्वात्रिशतं राजसहस्त्राणि सत्कारयति सम्मानयति 'सक्कारिता सम्माणि त्ता' सत्कार्य सम्मान्य' सेणावइरयणं सक्कारेइ सम्माणेइ' सेनापतिरत्नं बजते हुए तन्त्री तल त्रुटित-वाथ विशेष इनकी तुमुल गडगडाहट के साथ २ (मधुरेणं मणहरेणं मंजु मंजुणा घोसेणं अपडिबुज्झमाणे अप्पडिबुज्झमाणे जेणेव सए गिहे जेणेव सए भवणवर्डिसयदुवारे ! तेणेव उवागच्छइ) तथा होते हुए मधुर मनोहर, अत्यंत कर्णप्रिय घोष में तल्लीन होने के कारण अन्य किसी दूसरी वस्तु की ओर ध्यान नहीं देते हुए वे भरत नरेश जहां पर पैतृक राजभवन था और उस में भी जहां पर जगद्वर्ती वासगृहों में मुकुट रूप अपना निवासस्थान था उसके द्वार पर आये (उवागच्छित्ता आभिसेक्कं हत्थिरयणं ठवेइ) वहां आकर उन्होने अपने आभिषेक्य हस्ति रत्न को स्वड । कर दिया (ठवित्ता अभिसेक्काओ हत्थिरयणाओ पच्वोरूहइ) आभिषेक्य हस्तिरत्न को खडा करके फिर वे उससे नीचे उतरे ( पच्चो रुहिता सोलसदेव सहस्से सक्कारेइ सम्माणेइ) नीचे कर उन्होंने सोलह हजार देवों का अनुगमनादि द्वारा सत्कार किया और सम्मान किया (सक्कारिता सम्माणित्ता बत्तीसं रायसहस्से सक्कारेइ, सम्माणेइ) देवों का सत्कार और स मान करके फिर उन्होंने ३२ हजार राजाओं का सत्कार एवं सन्मान किया (सक्कारिता सम्माणित्ता सेण वइरयणं सक्कारेइ संमाणेइ) सत्कार सन्मान करके फिर अपने सेनापतिरत्न त्रुटित वाद्यविशेष - सर्वना तुभूव गडगडाट युक्त शाहू साथै (मधुरेणं मणहरेण मंजु घोसे अपबुज्झमाणे अपडिबुज्झमाणे जेणेव सए गिहे जेणेव सप भवणवडिसयदुवारे ! तेणेव उवागच्छ) तेन मधुर, मनोहर, अत्यंत अणुप्रिय घोषमां तस्सीन होवाथी जीन કોઈપણ વસ્તુ તરફ જેનું ધ્યાન નથી એવા તે ભરત નરેશ જ્યાં પૈતૃક રાજભવન હતુ અને તેમાં પણ જ્યાં જગદ્વતી વાસ ગૃહમાં મુકુટરૂપ પેાતાનુ નિવાસસ્થાન હતુ, તેના દ્વારસામે यहां (उवागच्छिता अभिसेक्कं हत्थिरयणं ठवेइ) त्यां खावीने तेमधे पोताना मालिबेश्य हस्तिरान ने उलाराजीने पछी तेथे। नीचे उतर्या. (पच्चोरुहित्ता सोलसदेव सहस्से लक्कारे सम्माणे) नीचे उतरीने तेथे सोहलर देवानी अनुगमनाहि वडे सत्कार प्रयो राने सन्मान यु (सक्कारित्ता सम्माणित्ता बत्तीसं रायसहस्से सक्कारेइ सम्माणे) हवा! સત્કાર અને સન્માન કરીને પછી તેમણે ૩૨ હજાર રાજાઓ ને સત્કાર તેમજ સન્માન
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #917
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ०३वक्षस्कारःसू० २९ स्वराजधान्यां श्री भरतकार्यदर्शनम् ९०५ सत्कारयति सम्मानयति 'सक्कारिता सम्माणित्ता' सत्कार्य सम्पान्य एवं गाहावहरयणं बद्धइरयणं पुरोहियरयणं सक्कारेइ सम्माणेइ' एवम् अमुना प्रकारेण गाथापतिरत्नं बकिरत्न पुरोहितरत्नं च सत्कारयति सम्मानयति 'सक्कारिता सम्माणित्ता' सत्कार्य सम्मान्य 'तिणि सट्टे सूअसए सक्कारेइसम्माणेई' त्रीणि षष्टानि-पष्टयधिकानि सूपशतानि रसवती. कारशतानि सत्कारयति सम्मानयति 'सक्कारिता सम्माणित्ता' सत्कार्य सम्मान्य 'अटारस सेणिप्पसेणीओ सक्कारेइ सम्माणेई' अष्टादश श्रेणिः प्रश्रेणोः सत्कारयति सम्मानर्यात 'सक्कारिना सम्माणिना' सत्कार्य सम्मान्य 'अण्णे वि बहवे राईसर जाव सत्यवाहप्पभि ईओ सक्कारेइ सम्माणेइ' अन्यानपि बहून् राजेश्वर यावत्सार्थवाहप्रभृतीन सत्कारयति सम्मानयति अत्र यावत्पदात् माडम्बिक कौटुम्बिक मन्त्रि महामन्त्रि गणकदौवारिकाऽमा. सत्कार और सन्मान किया (सक्कारिता सम्माणित्ता एवं गाहावइरयणं वद्धइ यणं पुरोहियरयणं सक्कारेइ सम्माणेइ) सेनापतिरत्न के सत्कार और सम्मान हो जाने के बाद फिर उन्होंने गाथापति रत्न का बर्द्धकिरत्न का एवं पुरोहितरत्न का सत्कार और सन्मान किया(सक्का रत्त संमाणिता तिण्णिसढे सूयसए सक्कारेइ संमाणेइ) इन सबके सत्कार और सम्मान हो चुकने पर उस भरत नरेशने तीनसौ १ . रसवती कारकों का रसोईयों का-सत्कार एवं सन्मान किया (सस्कारित्ता संमाणित्ता अट्टारससेणिप्पसेणीओ सक्कारेइ, सम्माणेइ) इन का सत्कार सन्मान हो जाने के बाद फिर भरत राजा ने अठारह श्रेणिप्रश्रेणि जनों का सत्कार और सन्मान किया (सरकारिता समाणित्ता अण्णे वि बहवे राईसर जाव सत्थवाहप्पभिईओ सक्कारेइ, सम्माणेइ) इनका सत्कार सन्मान हो जाने पर फिर भरत राजा ने और भी अनेक राजेश्वर आदि से लेकर सार्थवाहो तक के जनसमूह का सत्कार और सन्मान किया यहां यावत्पदसे "माडम्बिक, कौटुम्बिक, ऽयु (सक्कारिता सम्माणित्ता सेणावहरयणं सक्कारेइ संमाणेइ) सत्४.२ तेभर समान अश ने पछी पोताना सेनापति नो ते सा२ ज्यो' भने तेनु सन्मान यु. (सकारिता सम्माणित्ता एवं गाहावइ रयणं बद्धइरयणं पुरोहियरयण सक्कारेइ सम्माणेइ) सेनापति રત્નને સત્કાર અને સન્માન કરીને પછી તેણે ગાથાપતિ રત્ન વર્ષાકિરત્ન નો અને पुरोहित २त्न ना स२ अने सन्मान यु (सक्कारित्ता संमाणित्ता तिण्णि सटे सूवसप सक्कारेइ संमाणेइ) से सपना सरा२ भने सन्माननी विधि समास य त्या२ मत ભરત નરેશે ત્રણસે સાઈઠ રસવનીકારકેનિ-રસોઈયાઓનો સત્કાર કર્યો અને તેમનું सन्मान थु'. (सक्कारिता सम्माणित्ता अट्ठारस सेणिपसेणीओ सक्कारेइ, सम्माणेइ) से સર્વની સરકાર અને સમાન વિધિ સમાપ્ત થઈ ત્યાર બાદ ભરત મહારાજાએ અઢાર શ્રેણિ प्रगतिनाना सार यो मने तभनुसन्मान यु (सक्कारित्ता संमणिता अण्णे वि बहबे राईसर जाव सत्थवाहप्पभिईओ सक्कारेइ सम्माणेइ) सपना सत्४२ सन સમ્માન વિધિ પૂરી કર્યા પછી ચક્રવતી શ્રી ભરત રાજા એ બીજા પણ અનેક રાજેશ્વર આદિથી માંડી ને સાર્થવાહ સુધીના જન સમૂહને સત્કાર કર્યો અને તેમનું સન્માન કર્યું मही यावत ५४थी "माडंबिक, कौटुबिक मंत्री, महामंत्री, गणक, दौवारिक, अमात्य ११४
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #918
--------------------------------------------------------------------------
________________
९०६
____ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे त्यचेटपीठमईक नगरनिगम श्रष्ठि सेनापति तथा सार्थवाह प्रभृति पदात् दूतसन्धिपाल एतानि पदानि ग्राह्यानि एतेषां व्याख्यानम् एतत् सूत्राव्यवहिते सप्तविंशतितमे सूत्रे द्रष्टव्यम् ‘सक्कारिता सम्माणिता' सत्कार्य सम्मान्य 'पडिविसज्जेइ' प्रतिविसर्जयति निजवासगमनाय सर्वान् आदिशतीत्यर्थः, अथ स पटखंडाधिपतिः श्री भरतो महाराजा यावत् परिच्छदः यथा वासगृहं प्रविशति तथा आह 'इत्थीरयणेणं इत्यादि इत्थीरयणेणं बत्तीसाए उडुकल्लाणिया सहस्सेहिं बत्तीसाए जणवयकल्लाणिया सहस्सेहिं बत्तीसाए बत्तीसइबद्धेहि णाडयसहस्सेहिं सद्धि संपरिबुडे भवणवरवडिसगं अईइजहा कुबेरोव्व देवराया केलाससिहरिसिंगभूयंति' स्त्रीरत्नेन सुभद्रया तथा द्वात्रिंशत्संख्याका ऋतुकल्याणिका सहसैः द्वत्रिंशत् सहस्रसंख्यायुक्ताभिः अमृतकन्यात्वेन सदा ऋतुषु षट्स कल्याणीभिः राजकन्याभिः तथा द्वात्रिंशता जनपदकल्याणिका सहस्त्रैः द्वात्रिंशत्सहस्त्र संख्यायुक्ताभिः जनपदाग्रणी कल्याणिकाभिः राजकन्याभिः, तथा द्वात्रिंशता द्वात्रिंशद बबै द्वात्रिंशत्पात्र युक्तः नाटकसहस्त्रैः द्वात्रिंशत्पात्रबद्ध द्वात्रिंशत्सहस्त्रसंख्यकनाटकैः सार्द्ध संपरिवृत्तः वेष्टितः भवनवरावतंसकं श्रेष्ठभवनावतंसकं स्वप्रधानराजभवनम् अत्येति प्रविशति स भरतः तत्र मंत्री महामंत्री गणक दौवारिक, अमात्य, चेटपीठमर्दक, नगर निगम श्रेष्ठी, सेनापति दूत सन्धिपाल इन सबका ग्रहण हुआ है इन पदों की व्याख्या २७ वे सूत्र में कर दी गई है।
(सक्कारिता सम्माणित्ता पडिविसज्जेइ) सत्कार सन्मान करके फिर भरत राजा ने इन्हें अपने २ स्थान पर जाने की आज्ञा दे दी (इत्थीरयणेणं ब तोसाए उडुकल्लाणिया सहस्सेहिं वत्तीसाए जणवयकल्लाणिया सहस्सेहिं बत्तीनबद्धेहिं णाउयसहस्सेहिं सद्धिं संपरिवुडे भवणवरवहिंसगं अईइ जहा कुबेसेव्व देरावया केलाससिंहरिसिंगभूयंति) इसके अनन्तर सुभद्रा नामक स्त्रीरत्न एवं ३२ हजार ऋतुकल्याणिकाओं से छ हो ऋतुओं में आनन्ददायनी राजकन्याओं से ३२ हजार जनपदाग्रणियों की कन्याओं से एवं ३२-३२ पात्रों से संबधित ३२ हजार नाटकों से युक्त हुआ वहकुबेर के जैसा भरत राजा ने कैलसगिरि के शिखर के तल्य अपने श्रेष्ठ भवनावतंसक के भीतर अपने - प्रधान राजभवन के भीरत प्रवेश किया चेट, पीठमर्दक, नगरनिगम श्रेष्ठि सेनापति संधिपाल सपोह या छ. मे પદોની વ્યાખ્યા ૨૭મા સૂત્રમાં કરવામાં આવી છે.
(सकारिता सम्माणिता पडिविसज्जेइ) सर्वन सत्कृत तम सम्मानित शन श्रीमत नये मन पातपाताना स्थान ५२ पानी आज्ञा पापी. (इत्थिरयणेणं बत्तीसाए उडुकल्लाणियासहस्सेहिं बत्तीसाए जणवयकल्लाणियासहस्सेहिं बत्तीसइबद्धेहिं णाडय सहस्सेहि सद्धि संपरिबुडे भवणवरवडिंसगं अईइ जहा कुबेरोव्व देवराया केलाससिहरि सिंगभूयंति) त्या२ मा सति सुभद्रा नाम खी रत्नथी, ३२ ६२ तुयाशिमाथी ગાતુઓમાં આનંદદાયિની રાજકન્યાઓથી, ૩૨ હજાર જનપદાગ્રણીઓની કન્યાઓથી તેમજ ૩૨-૩૨ પાત્રોથી સંબદ્ધ ૩૨ હજાર નાટકોથી સમન્વિત થયેલ અને કુબેર જે લાગતે તે ભરત રાજા કૈલાસ ગિરિના શિખર તુલ્ય પોતાના શ્રેષ્ઠ ભવનાવતુંસકની અંદર
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #919
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका त ०३वक्षस्कारःसू० २९ स्वराजधान्यां श्री भरतकार्यदर्शनम् ९०७ कीदृशो भरतः कीदृशश्च राजभवनमित्याह-'जहा कुबेरोव्व' इत्यादि। यथा कुबेर इव देवराजः कैलासशिखरशृङ्गभूतमिति यथा कुबेरः तथा देवराजः लोकपालो भरतोऽपि संपत्तिशालीतिभावः यथा कैलासं-स्फटिकाचलं किं स्वरूपं भवनावतंसकं शिखरि शृङ्गे पर्वतशिखरं तद्गतं तत्सदृशं भरतस्य राजभवनमपि सादृश्यं च उच्चत्वेन सुन्दरत्वेन
तिभावः 'तएणं से भरहे राया मित्तणाइणि अगसयणसंबंधिपरिअणं पच्चुवेक्खाइ'. ततः खलु स भरतो महाराजा मित्रज्ञातिनिजकस्वजनसम्बन्धिपरिजनं प्रत्युपेक्षते, ततः खलु तदनन्तरं किल स महाराजा भरतः मित्राणि सुहृदः निजकाः मातापितृभ्रात्रादयः। स्वजनाः पितृव्यादयः, सम्बन्धिन:-श्वसुरादयः परिजना:-दासादयः अत्र एकवद्भावात् एकवचनं द्वितीयान्तं समस्तपदं बोध्यम् प्रत्युपेक्षते कुशलप्रश्नादिभिरापृच्छय संभाषते इत्यर्थः अथवा चिरकालाददृष्टत्वेन मित्रादीन् स्नेहदृशा पश्यतीत्यर्थः ‘पच्चुवेक्खित्ता' प्रत्युपेक्ष्य 'जेणेव मज्जणधरे तेणेव उवागच्छइ' यथैव मज्जनगृहं स्नानगृहं तत्रैव उपागच्छति 'उवागच्छित्ता' उपागत्य 'जाव मज्जणधराओ पडिणिक्खमई' यावत् मज्जनगृहात् स्नानगृहात् प्रतिनिष्क्रामति निर्गच्छति स भरतः, अत्र यावत्पदात् तत्रैव कृतस्नानः सन इति बोध्यम् 'पडणिक्खमित्ता' प्रतिनिष्क्रम्य-निर्गत्य 'जेणेव भोयणमंडवे तेणेव उवागच्छइ' यत्रैव भोजनमण्डपः भोजनालयः तत्रैव उपागच्छति'उवागच्छित्ता'उपागत्य 'भोय(तएणं से भरहे राया मित्तणाइणियगतयणसंबंधिपरिमणं पच्चुवेक्खइ) वहां जाकर उस भरत महाराजा ने अपने मित्र जनों से अपने माता पिता भाई आदि जनों से, स्वजनोंसे काका आदि जनों से श्वसूर आदि सम्बन्धी जनों से, और दास आदि परिजनों से कुशलता पूछी अथवा चिरकाल के बाद देखने से मित्रादिकों को उसने स्नेह को दृष्टि से देखा (पच्चुबे. विवत्ता जेणेव मज्जणघरे तेणेव उवागच्छइ) सब के साथ संभाषण करने या स्नेहाद दृष्टि से देखने के अनन्तर वह भरत नरेश जहां पर स्नानगृह था वहां पर गया (जाव मज्जणघराओ पडिणिक्खमइ) वहां पर जाकर के उसने – यावत् - स्नान किया, और स्नान करके फिर वह स्नान
से (पडिणिक्वमित्ता) बाहिर आकरके (जेणेव भोयण मंडवे तेणेव उवागच्छइ) जहां पर भोजन मंडप था वहां पर आया (उवागच्छित्ता भोयणमंडवंसि सीहासणवरगए अट्ठमभत्तं पारेइ)वहां आकर पोताना प्रधान मननी म ४२ प्रविष्ट था. (नएणं से भरहे राया मित्तणाइणियम सयणसंबंधिपरिअणं पच्चुवेक्खई) त्यां पांयीन ते मरत शलये पाताना भित्रमनानी પિતાના માતા-પિતા, ભાઈ વગેરેની, સ્વજનેની કાકાવિગેરેની શુરવિગેરે સંબંધી જનો ની અને દાસ-દાસી પરિજની કુશળતા પૂછી અથવા જેમને તે ચિરકાળ પછી જોઈ
ये। छ वा ते भित्राहिने त महरा श्री भरते स्नेष्टिया न्या. (पच्चुवेक्खिता जेणेव मज्झणधरे तेणेव उवागच्छइ) सबनी साथै सभाषए र्या मामय। સર્વને નેહ દષ્ટિથી જોયા બાદ તે ભરત નરેશ જ્યાં નાન ગૃહ હતું ત્યાં भयो (जाव मज्जणधराओ पडिणिक्खमइ) त्यां ने तो यावत् स्नान यु भने स्नान श२ पछी ते स्नान परथी (पडिणिक्खमिता) महार मावान (जेणेव भोयणमंडवे तेणेव
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #920
--------------------------------------------------------------------------
________________
.९०८
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे णमंडवंसि सुहासणवरगए अट्ठमभत्तं पारेइ' भोजनमण्डपे सुखासनरवगतः सन् स भरत: अष्टम भक्तं पारयति अहोरात्रं दिनत्रयमुपोष्य ततः परं पारणां करोतीत्यर्थः 'पारित्ता' पारयित्वा पारणां कृत्वा 'उप्पि पासायवरगए फुट्टमाणेहिं मुइंगमत्थरहिं बत्तीसइबद्धेहि णाड एहि उवलालिज्जमाणे उवलालिज्जमाणे उवणच्चिज्जमाणे उवणच्चिज्जमाणे उवगिज्जमाणे उवगिज्जमाणे महया जाव भुंजमाणे विहरई' उपरि प्रासादवरगतै स्फुटद्भिः मृदङ्गमस्तकः द्वात्रिंशब्दद्धैः नाटकैरुपलाल्यमानः २ उपनृत्यमानः २ उपगीयमानः २ महता यावत् भुजानो विहरति तिष्ठति स भरतः अत्र यावत् आहतनाटय तवादित तन्त्रीतलतालतूर्यधनमृदङ्ग टुप्रवादितरवेण विपुलान् भोगभोगान् इति ग्राह यम् एषां व्याख्यानम् अस्मिन्नेव सूत्रे पूर्वे द्रष्टव्यम् ।।२० २९॥
मूलम्-तए णं तस्स भरहस्स रण्णो अण्णया कयाइं रज्जधुरं चिंतेमाणस्स इमेयारूवे जाव समुप्पज्जित्था, अभिजिए णं मए णिअगबलवीरिअ. पुरिसक्कार परक्कमेण चुल्लहिमवंतगिरिसागरमेराए केवलकप्पे भरहे वासे, वह एक श्रेष्ट सुखासन पर बैठ गया और उसने अपने द्वारा गृहीत अमभक्त की तपस्या को पारणा किया (पारिता उप्पि पासायवरगए फुट्टमाणेहिं मुइंगमस्थएहिं बत्तीसइबद्धेहिं णाडएहि उवलालिज्जमाणे २ उवणचिजमाणे २ उवगिज्जमाणे २ महया जाव भुजमाणे विहइ) पारणा करके वह भरत अपने श्रेष्ठ प्रासाद के भीतर चला गया और वहां वह जिनमें मृदङ्गो की अविरलम्वनि हो रही है ऐसे ३२ पात्रों से बद्ध नाटको द्वारा बारंवार उपलालित होता हुआ, बार२ नृत्यों का अवलोकन करता हुआ बारंबार गायकों के गानो द्वारा स्तुत होता हुआ यावत् भोगभोगों को भोगने लगा यहां यावत्पद से "अहत नाट्यगीतवादित तन्त्री तलतालत्रु टतधनमृदङ्गः पटुप्रवादितरवेण विपुलान् भोगभोगान्" इस पाठ का संग्रह हुवा है। नाट्य गीत आदि पदों की व्याख्या पीछेकई स्थलो पर लिखी जा चुकी है अत: उसे वहाँ से जानलेनी चाहिये ॥२९॥ उवागच्छद) यांनभ७५ हता, त्यां गया. (उवागच्छित्ता भोयणमंडवंसि सीहासण वरगए अट्ठमभतं पारेइ) त्यो २ ते ४ श्रेष्ट सुमासन ७५२ मेसी गया असतो पोतानी पडे हात मटम लत तपस्याना पा२९।। र्या (पारिता उपि पासायवरगए फुटमा जेहिं मुइंगमस्थपहिं बत्तीसइवद्धेहिं णाडएहि उवलालिजमाणे २ उवणच्चिज्जमाणे २ उवगिज्जमाणे २ महया जाच भुंजमाणे विहरह) पा२। २रीन पछी त भरत महारानी પિતાના શ્રેષ્ઠ પ્રાસાદ અંદર ગયા. અને ત્યાં તે જેમાં મૃદંગોને અવિરલ ધ્વનિ થઈ રહ્યો છે. એવા ૩૨ પાત્રોથી બદ્ધ નાટક વડે વારંવાર ઉપલાલિત થતો વારંવાર નૃત્યેનું અવલોકન કરતે વારંવાર ગાયકોના સંગીતથી સંતુત થતા યાવતું ગભેગે ભોગવવા લાગ્યા અહીં यावत् ५४थी "अहतनाट्यगोतवादित तन्त्रीतलतालतूर्यधनमृदङ्गपटुप्रवादितरवेण विपुलानभोगभोगान्" से 18न संघ या छे. नाट्य गीत वगेरे ५होनी व्याच्या पडेलमन स्था ५२ ४२वामा भावी छे. मेथी जिज्ञासु ना त्यांची amol . ॥२९॥
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #921
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका १०३वक्षस्कारःसू० ३० भरतराज्ञः राज्याभिषेकविषयकनिरूपणम् ९०९ तं सेयं खलु मे अप्पाणं महया रायाभिसेएणं अभिसेएणं अभिसिंचावित्तएत्तिकटु एवं संपेहेति संपेहित्ता कल्लं पाउप्पभाए जाव जलंते जेणेव मज्जणघरे जाव पडिणिक्खमइ पडिणिक्खमित्ता जेणेव बाहिरिया उवट्ठाणसाला जेणेव सीहासणे तेणेव उवागच्छइ उपागच्छिता सीहासणवरगए पुरत्थाभिमुहे णिसीयति णिसीइत्ता सोलसदेवसहस्से बत्तीसं रायवरसहस्से सेणावइरयणे जाव पुरोहियरयणे तिण्णि सट्टे सूअसए अट्ठारस सेणुिप्पसेणीओ अण्णेअ बहवे राईसर तलवर जाव सत्यवाहप्पभियओ सदावेइ सद्दावित्ता एवं क्यासी अभिजिएणं देवाणुप्पिया! मए णिअगबल वीरिअ जाव केवलकप्पे भरहे वासे तं तुब्भे णं देवाणुप्पिया! ममं महया महया गयाभिसेयं वियरह, तए णं से सोलसदेवसहस्सा जावप्पभियओ भरहेणं रण्णा एव वुत्ता समाणा हट्ठतुट्ठ करयल मत्थए अंजलि कटु भरहस्स रण्णो एयमई सम्मं विणएणं पडिसुणेति तए णं से भरहे राया जेणेव पोसहसाला तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता जाव अट्ठमभत्तिए पडिजारमाणे विहरइ । तए णं से भरहे राया अट्ठमभत्तंसि परिणममाणसि आभिओगिए देवे सदावेइ सदावित्ता एवं वयासी खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया! विणीयाए रायहाणीए उत्तरपुरस्थिमे दिसीभाए एगं महं अभिसेयमण्डवं विउब्वेह विवित्ता मम एयमाणत्तियं पच्चप्पिणह । तए णं ते आभिओगा देवा भरहेण रण्णा एवं वुत्ता समाणा हट्ठतुट्ठा जाव एवं सामित्तिआणाए विणएणं वयणं पडिसुणेति पडिसुणित्ता विणीयाए रायहाणीए उत्तरपुरस्थिमं दिसीभागं अवक्कमति अवक्कमितावेउब्वियसमुग्धाएणं समोहणंति समोहणित्ता संखिज्जाइं जोयणाई दंड णिसिरंति, तं जहा रयणाणं जाव रिट्ठाणं अहाबायरे पुग्गले परिसा डेति परिसाडित्ता अहासुहुमे पुग्गले परिआदिअंति, परिआदित्ता दुच्चंपि वेउव्वियसमुग्धाएणं जाव समोहणंति समोहणित्ता बहुसमरमणिज्जं भूमिभागं विउव्वंति, से जहानामए आलिंगपुक्खरेइ वा० तस्सणं बहसरम
'तएणं तस्स भरइस्सरण्णो अण्णया कयाइ । इत्यादि टीकार्य-तएणं तस्स भरहस्त रण्णो अण्णया कयाइ रज्जधुरं चिंतेमाणस्म इमेयारवे जाव व समुप्पग्जित्था) एक दिन की बात है कि जब श्री भरत राजा अपने राज्य शासन के
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #922
--------------------------------------------------------------------------
________________
.९१०........
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे णिज्जस्स भूमिभागस्स बहुमज्झदेसभाए एत्थणं महं एगं अभिसेयमंडवं विउव्वंति अणेगखंभसयसण्णिविढे जाव गंधवट्टिभूयं पेच्छाघरमंडवं. वण्णगो ति, तस्सणं अभिसेयमंडवस्स बहुमज्झदेसभाए एत्थ णं महं एंग अभिसेयपेटं विउव्वंति अच्छं सहं, तस्स णं अभिसेयपेढस्स तिदिसिं तओ तितोवाणपडिरूवए विउब्धति तेसिणं तिसोवाणपडिरूपगाणं अयमेयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते जाव तोरणा, तस्स णं अभिसेयपेढस्स बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते तस्सणं बहुसमरमणिज्जस्स भूमिभागरस बहुमज्झदेसभाए एत्थण महं एगं सीहासणं विउव्वंति तस्संण सीहासणस्स अयमेयारूबे वण्णावासे पण्णत्ते जाव दामवण्णगं समत्तंति तए णं ते देवा अभिसेयमंड विउव्वंति विउवित्ता जेणेव भरहे राया जाव पच्चप्पिणंति । तए णं से भरहे राया आभिओगाणं देवाणं अंतिए एयमढं सोचा णिसम्म हट्ट तुट्ठ जाव पोसहसालाओ पडिणिक्समइ, पडिणिक्खमिता कोडंबियपुरिसे सदावेइ सदावित्ता एवं वयासी-खिप्पामेव भो देवाणुप्पिाया ! आभिसेक्कं हत्थिरयणं पडिकप्पेह पडिकप्पित्ता हयगय जाव सण्णाहेत्ता एयमाणत्तिवं पच्चप्पिणह जाव पच्चप्पिणंति तरणं से भरहे राया मज्जणघरं अणुपविसइ जाव अंजणगिरिकूडसंणिभं गयवई णखईदूरूढे तए णं तस्स भरहस्स रण्णो अभिसेक्कं हत्थिरयणं दूरूढस्स समाणस्स इमे अट्ठमंगलगा जो चेव गमो विणीयं पविसमाणस्स सोचेव णिक्सममाणस्स वि जाव अप्पडिबुज्झमाणे विणीयं रायहाणीयं मज्झं मज्झेणं णिगच्छइ णिग्गच्छित्ता जेणेव विणीयाए रायहाणीए उत्तरपुरस्थिमे दिसीमाए अभिसेयमंडवे तेणेव उवागच्छइ उवागच्छिताअभिसेय मंडवदुवारे आभिसेक्कं हत्थिरयणं ठगवेइ ठवित्ता आभि सेक्काओ हत्थिरयणाओ पच्चोरुहए पच्चोरुहित्ता इत्थीरयणेणं बत्तीसाए उडुकल्लणिया सहस्सेहि बतीसाए जणवयकल्लाणिया सहस्सेहिं बत्तीसाए बत्तीसइ बद्धेहिं णाडगसहस्सेहि सद्धिसंपखुिडे अभिसेयमंडवं अणुपविसइ,
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #923
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ० ३ वक्षस्कारः सू० ३० भरतराज्ञः राज्याभिषेकविषयकनिरूपणम्
९११
अणुपविसित्ता जेणेव अभिसेयपेढे तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता अभिसेयपेढं अणुपदाहणी करेमाणे करेमाणे पुरत्थिमिल्लेणं तिसावाण पडिरूवएणं दूरूहइ दूरूहित्ता जेणेव सीहासणे तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता पुस्त्याभिमु सणसण्णेति । तरणं तस्स भरहस्स रण्णो बत्तीसं रायसहस्सा जेणेव अभिसेयमंडवे तेणेव उवागच्छइ उर्वागच्छत्ता अभिसेयमंडवं अणुपविसंति अणुपविसित्ता अभिसेयपेढं अणुप्पयाहिणी करेमाणा अणुपयाहिणी कमाणा उत्तरिल्लेणं तिसोवाणपडिरूवएण जेणेव भर हे राया तेणव उवागच्छति उवागच्छित्ता करयलजाव अंजलि कटु भरहं रायाणं जणेणं विजएणं बद्धावेंति वद्धाविता णच्चासपणे नाइदूरे सुस्सूसमाणाजाव पज्जुवासंति । तएणं तस्स भरहस्स रण्णो सेणावstar जाव सत्थवाहपभिईओ तेऽवि तहचेव णवरं दाहिणिल्लेणं तिसावाणपडिरूवएणं जाव पज्जुवासंति | सू० ३०॥
छाया - ततः खलु तस्य भरतस्य राज्ञोऽन्यदा कदाचित् राज्यधुरं चिन्तयतः अयमेतद्रूपो यावत् समुपद्यत अभिजितं खलु मया निजक बलवीर्य पुरुषकारपराक्रमेण क्षुल्लहिमवद्भिरिसागर मर्यादया केवलकल्पं भरतं वर्षम्, तच्छ्रेयःखलु मे आत्मानं महता राज्याभिषेकेण अभिषेकेण अभिषेचयितुमिति कृत्वा एवं सम्प्रेक्षते सम्प्रेक्ष्य कल्ये प्रादुष्प्रभाते यावत् ज्वलिते यत्रैव मज्जनगृहं यावत् प्रतिनिष्क्रामति प्रतिनिष्क्रम्य यत्रैव बाह्या उपस्थानशाला यत्रैव सिंहासनं तत्रैव उपागच्छति उपागत्य सिंहासनवरगतः पौरस्त्याभिमुखः निषीदति निषद्य षोडशदेवसहस्रान् द्वात्रिशतं राजवरसहस्रान् सेनापतिरत्नं यावत् पुरोहितरत्नं त्रीणि षष्टानि सूपतानि अष्टादश श्रेणि प्रश्रेणीः अन्यान् च बहून् राजेश्वर तलवर यावत् सार्थवाहप्रभृतीन् शब्दयति शब्दयित्वा एवमवादीत् अभिजितं खलु देवानुप्रियाः । मया निजकबलवीर्य यावत् केवलकल्पं भारतं वर्षं तत् यूयं खलु देवानुप्रियाः ! मम महाराज्याभिषेकं वितरत । ततः खलु षोडशदेव सहस्त्राः याचत्प्रभृतयो भरतेन राज्ञा एवमुक्ताः सन्तः हृष्टतुष्ट करतल याव मस्तके अञ्जलिं कृत्वा भरतस्य राज्ञमएतमर्थ सम्यग् विनयेन प्रतिशृण्वन्ति ततः खलु स भरतो राजा यत्रैव पौषधशाला तत्रैव उपागच्छति उपागत्य यावत् अष्टमभक्त प्रतिजाग्रत् विहरति ततः खलु स भरतो राजा अष्टमभक्ते परिणमत अभियोग्यान् देवान् शब्दयति शब्दयित्वा एवम् अवादीत् क्षिप्रमेव भो देवानुप्रियाः ! विनीताया राजधान्याः उत्तरपौरस्त्ये दिग्भागे एकं महान्तम् अभिषेकमण्डपं विकुर्वत विकुर्व्य मम एतामाज्ञप्तिकां प्रत्यर्पयत ततः खलु ते अभियोग्याः देवाः भरतेन राज्ञा पवमुक्ताः सन्तः हृष्टतुष्टाः यावत् एवं स्वामिन् ! इति आज्ञाया विनयेन वचनं प्रतिश्रुण्वन्ति प्रतिश्रुत्य विनीताया राजधान्याः उत्तरपौरस्त्ये
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #924
--------------------------------------------------------------------------
________________
९१२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
दिमागे अपकर्मान्ति अपक्रम्य वैक्रियसमुदघातेन समवनन्ति समवहत्य संख्येयानि योजनानि दण्डं निस्सृजन्ति तद्यथा रत्नानां यावत् रिष्टानां यथा बादरान् पुत्रान् परिशातयन्ति परिशात्य यथा सूक्ष्मान् पुद्गलान् पर्या ते पर्यादाय द्वितीयमपि वैक्रियसमुद्घातेन यावत् समबन्धन्ति समवहत्य बहुसमरमणीयं भूमिभागं विकुर्वन्ति तद्यथानामकः आलिग्यपुष्करः इति वा, तस्य खलु बहुसमरमणीयस्य भूमिभागस्य बहुमध्यरेशभागे अत्र खलु एक महान्तम् अभिभषेकमण्डपं विकुर्वन्ति, अनेकस्तम्भरात पन्निविष्टं यावद् गन्धवत्तिभूतं प्रेक्षागृह मण्डपवर्णकः इति, तस्य खलु अभिषेकमण्डवस्य बहुमध्यदेशभागे अत्र खलु महान्तमेकम् अभिषेकपीठं त्रिकुर्वन्ति अच्छे श्लक्ष्णम्, तस्य खलु अभिषेकपीठस्य त्रिदिशं त्रीन् त्रिसोपानप्रतिरूपकान् विकु
तेषां खलु त्रिसोपानप्रतिरूपकाणाम् अयमेतद्रूपो वर्ण व्याः प्रज्ञप्तः यावत् तोरणम् तस्य खलु अभिषेकपीठस्य बहुसमरमणीयो भूमिभागः प्रज्ञप्तः तस्य खलु बहुसमरमणीयस्य भूमिभागस्य बहुमध्यदेश भागे अत्र खलु पकं सिंहासनं विकुर्वन्ति तस्य
लु सिंहासनस्य अयमेतद्रूपो वर्णकव्यासः प्रज्ञप्तो यावदामवार्णकं समाप्तमिति । ततः खलु ते देवा अभिषेकमण्डपे विकुर्वन्ति विकुर्व्य यत्रैव भरतोराजा यावत् प्रत्यर्पयन्ति । ततः खलु स भरतो राजा अभियोग्यानां देवानामन्तिके पतम श्रुत्वा निशम्य हृष्टतुष्टयावत् पौषधशालातः प्रतिनिष्क्रामति प्रतिनिष्क्रम्य कौटुम्बिकपुरुषान् शब्दयति शब्दयित्वा पवनवादीत् क्षिप्रमेव भो देवानुप्रियाः ! अभिषेकयं हस्तिरत्नं प्रतिकल्पयत प्रतिकल्प्य हयगज यावत् सन्नाहयत पतामाज्ञतिकां प्रत्यर्पयत यावत्प्रत्यर्पयन्ति । ततः खलु स भरतो राजा मज्जनगृहम् अनुप्रविशति यावद् अञ्जन गिरिकूटसन्निभं गजपति नरपति: दूरूढः । ततः बलु तस्य भरतस्य राश अभिषेक्यं हस्तिरत्नं दुरूढस्य सतः इमानि अष्टावष्टौ मङ्गलकानि य एव गमो विनीतां प्रविशतः स एव निष्कामतोऽपि यावत्
प्रतिबुध्यन् २ विनातां राजधानों मध्येमध्येन निर्गच्छति निर्गत्य यत्रैव विनीता या राजधान्या उत्तरपicस्त्ये दिग्भागे अभिषेकपण्डपस्तत्रैव उपागच्छति उपागत्य अभिषेकमण्डपद्वारे अभिषेक्यं हस्तिरत्नं स्थापयति स्थापयित्वा अभिषेकपात् हस्तिरत्नात् प्रत्यवरोहति पत्यवरुय स्त्रीरत्नेन द्वात्रशिता ऋतु कल्याणिकासहस्रः द्वात्रिंशता जनपदकल्याणिका सहसैः द्वात्रिंशता द्वात्रिंशद् बद्वै नटिसहस्रैः साद्ध संपरिवृतोऽभिषेकमण्डपम् अनुप्रविशति अनुप्रविश्व व अभिषेकपीठं तत्रैव उपागच्छति उपागत्य अभिषेकपीठमनुप्रदक्षिणी कुर्वन् अनुप्रदक्षिणी कुर्वन् पौरस्त्येनत्रि सोपानकप्रतिरूपकेन दूरोहति दुरूह्य यत्रैव सिंहासन तत्रैव उपागच्छति उपागत्य पौरस्त्याभिमुखः सन्निषण्णः इति । ततः खलु तस्य भरतस्य राज्ञा द्वात्रिराद्राजन स्राणि यत्रैव अभिषेकमण्डपः तत्रैव उपागच्छन्ति उपागत्य अभिषे कमण्डपम् अनुप्रविशन्ति अनुप्रविश्य अभिषेकपोठम् अनुप्रदक्षिणो कुर्वन्तः अनुप्रदक्षिणोकुर्वन्तः उत्तरेण त्रिलोपान प्रतिरूपकेण यत्रैव भरता राजा तत्रैव उपागच्छन्ति उपागत्य करतल यावद् अञ्जलिं कृत्वा भरतं राजानं जयेन विजयेन वर्द्धयन्ति वर्द्धयित्वा भरतस्य राम्रो नात्यासन्ने नातिदूरे शुश्रूषमाणाः यावत् पर्युपासते ततः खलु तस्य भरतस्य रामः सेनापतिरत्नं यावत्सार्थवाहप्रभृतयस्तेऽपि तथैव नवरं दाक्षिणात्येन त्रिसोपानप्रतिरूपकेण यावत पर्युपास्ते || सू० ३०॥
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #925
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ ०३ वक्षस्कारः सू० ३० भरतराज्ञः राज्याभिषेकविषयकनिरूपणम् ९१३
टीका- 'तए णं तस्स' इत्यादि 'तए णं तस्स भरहस्स रण्णो अण्णया कयाइ रज्जधुरं चिंतेमाणस्स इमेयारूवे जाव समुप्पज्जित्था ' ततः खलु तदनन्तरं किल तस्य षट्खण्डाधिपतेर्भरतस्य राज्ञः अन्यदा कदाचिद अन्यस्मिन् कस्मिंश्चित्काले राज्यधुरं राज्यभारं चिन्तयतः अयमेतद्रूपो यावत्समुदपद्यत समुत्पन्नः अत्र यावत्पदात् 'अज्झत्थिए चितिए कप्पिए पत्थिए मणोगए संकप्पे' एतेषां सङ्ग्रहः तत्र अयमेतद्रूपः स राज्यभारविषयक विचार: 'अज्झत्थिए' आध्यात्मिकः प्रथमम् आत्मनि जातोऽङ्कुर इव तदनु' चितिए' चिन्तितः पुनः पुनः स्मरणरूपः सएव विचारो द्विपत्रित इव समुत्पन्नः २, तदनु 'कप्पिए' कल्पितः व्यवस्थायुक्तः इत्थंरूपेण राज्यभारव्यवस्था करिष्यामीति कार्याकारेण स एव परिणतो विचारः पल्लवित इव जातः ३, तदनु 'पत्थर' प्रार्थितः स एव विचार:
भार को चलाने के सम्बन्ध में विचारमग्न थे तब उन्हें इस प्रकार का संकल्प उत्पन्न हुआ यहां यावत्पद से संकल्प के “अज्झथिए चितिए, कप्पिए, पत्थिए मणोगए संकप्पे" इन विशेषण पदों गृहीत हुए है। इन पदों की व्याख्या इस प्रकार से है - यह संकल्प सर्व प्रथम अङ्कुर के जैसा आत्मा में उत्पन्न हुआ इस कारण इसे आध्यात्मिक कहा गया है. फिर बार २ भरत चकी ने इसे याद किया इसलिये द्विपत्रित अङ्कुर की तरह इसे चिन्तित विशेषण से विशिष्ट किया गया है फिर यही विचार व्यवस्थायुक्त बनगया - मैं इसी प्रकार से राज्य भारकी व्यवस्था करूंगा" इस रूप से वह कार्य के आकार में परिणत हो गया अतः वह कल्पित पद से कहा गया है. इष्टरूप से यह विचार स्वीकृत हो गया इसलिये इसे, 'पत्थिए' पद से अभिहित किया गया है, तथा इसे अभी तक
"तरणं तस्स भरहस्स रण्णो अण्णया कयाइ" इत्यादि सूत्र - ३० ॥
टी अर्थ - (तरणं तस्स भरहस्ल रण्णो अण्णया कयाइ रज्जधुरं चितेमाणस्स इमेयारूये जाव समुपज्जत्था ) ऊ हिवसनी बात छे है न्यारे महाराज पोताना राज्य शासन ચલાવવાના સબંધમાં વિચારમગ્ન હતા. ત્યારે તેમના અન્ત:કરણમાં એ જાતને समुदय उहूलव्यो अडीं यावत् पहथी संमुढपना " अज्झत्थिए चितिए कल्पिए पथिए मनोग संकपे” मे विशेषण होना संग्रह थयोछे, शोभनी व्याख्या या प्रमाणे છે. એ સંકલ્પ સ`પ્રથમ અંકુરની જેમ આત્મામાં ઉભબ્યાએથી આને આધ્યાત્મિક કહેવામાં આવેલછે. પછી ભરત ચક્રીએ આને વારવાર યાદ કર્યા એથી આ દ્વિપત્રિત અ‘કુરની જેમ આને ચિન્તિત વિશેષણથી વિશિષ્ટ કહેવામાં આવેલ છે, પછી એજ વિચાર વ્યવસ્થાયુક્ત ખની ગયા. “હું આ પ્રમાણેજ રાજ્યભારની વ્યવસ્થા કરીશ” એ રૂપમાં એ સંકલ્પ કા' રૂપમાં પરિણત થઇ ગયા એથી એ કલ્પિત પદથી સ્પષ્ટ કરવામાં मावेस छे. छष्ट ३५थी मे विचार स्वीकृत थ गये. मेथी याने 'पस्थिए' पहथी अलिહિત કરવામાં આવેલ છે. તથા આ સંબંધમાં હજી સુધી ચક્રવતી એ ફાઈનેય કહ્યુનથી
११५
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #926
--------------------------------------------------------------------------
________________
९१४
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
इष्टरूपेण स्वीकृत पुष्पित इव४ 'मणोगए' मनोगतः मनसि दृढरूपेण निश्चयः 'संकपे' सङ्कल्पः इत्थमेव मया कर्त्तव्यमिति राज्यभारविषयको विचारः फलित इव समुत्पन्नः ५, स चकःसङ्कल्प इत्याह- 'अभिजिए णं' इयादि । 'अभिजिएणं मए णिअगबलवी रियपुरिसक्कारपरक्कमेणं चुल्लहिमवंत गिरिसागरमेराए केवलकप्पे भरहे वासे तं सेयं खलु मे अप्पाणं महया रायाभिसेणं अभिसेणं अभिसिंचावित्तए तिकट्टु एवं संपेहेइ' अभिजितं खलु मया 'राज्ञा' चक्रवर्त्तिना भरतेन निजकबलवीर्यपुरुषकारपराक्रमेण निजकं - स्वकीयं बलम्शरीरशक्तिः वीर्यम् आत्मशक्तिः पुरुषकार:- पौरुषम् पराक्रमः परेषु शत्रुषु आक्रमणशक्तिः परपराजयशक्तिरित्यर्थः अत्र समाहारद्वन्द्वः तत् निजकबलवीर्य पुरुषकारपराक्रमम् तेन कारणभूतेन अत्र समाहारद्वन्द्वाद् एकवचनं नपुंसकत्वञ्च बोध्यम् क्षुल्ल हिमवगिरिसागरमर्यादा उत्तरस्यां दिशि क्षुल्ल हिमवद्विगरि क्षुद्रमिवत्पर्वतः अपरत्र च दिशात्रये सागराः त्रयः समुद्रास्तैः कृतायाः मर्यादा अवधिः तया केवलकल्पं सम्पूर्ण भारतं वर्षम् अभिजित मिति पूर्वेण सम्बन्धः तच्छ्रेयः खलु मे ममात्मानं महता राज्याभिषेकेण राज्याभिषेकरूपेण अभिषेकेन अभिषेचयितुम् अभिषेकं कारयितुम् इतिकृत्वा भारतं क्षेत्र षट्खण्डरूपमभिजितमिति एवं प्रकारेण सम्प्रेक्षते - राज्याभिषेकं विचारयति स भरतः । चक्रवर्ती ने किसी से कहा नहीं इसलिये मन में ही वर्तमान होने के कारण इसे मनोगत कहा गया है । जो भरतचक्री को संकल्प उत्पन्न हुआ वह इस प्रकार से हैं - ( अभिजिएणं मए जियग बलवोरियपुरिसक्कारपरक मेणं चुल्लहिमवंत गिरिसागरमेराए केवलकप्पे भरहे वासे तं सेयं खलु मे अप्पाणं महया रायाभिसेएणं अभिसेए णं अभिसिंचावितए ति कट्टु एवं संपेहेइ ) मैंने अपने बल से शारीरिक शक्ति से, और वीर्य से, आत्मबल से तथा पुरुषकार पराक्रम से शत्रुओं को पराजित करने की शक्ति से उत्तर दिशा में जिसकी मर्यादारूप क्षुद्र हिमवत्पर्वत पड़ा हुआ है और तीन दिशाओं में जिसकी तीन समुद्र पड़े हुए हैं ऐसे इस सम्पूर्ण भरत क्षेत्र को मैंने अपने वश में कर लिया है. इसलिये अब मुझे यही योग्य है कि मैं राज्य में अपना अभिषेक कराऊं इस प्रकार का विचार कर फिर उसने ऐसा सोचा - (कल्लं पाउप्पभाए जाव जलते) कल जब रजनी प्रभात प्राय हो जावेगी और सूर्य की प्रभा चारों ओर फैल
એથી મનમાંજ વિદ્યમાન હોવાથી માને મનાગત કહેવામાં આવેલ છે. ભરત ચક્રીને જે सौं४८५ उदूभव्यो ते या प्रमाणे छे - ( अभिजिवणं मप णियगबलवीरियपुरिसक्कारपरककमेणं चुल्लहिमवंत गिरिसागरमेराए केवलकप्पे भरहे वासे तं सेयं खलु मे अप्पाणं महया रायाभिसेवणं अभिसेवणं अभिसिंचा वित्तर तिकटु एवं संपेहेइ) में पोताना जसथी શારીરિક શક્તિથી અને વીય થી આત્મખલથી તેમજ પુરુષકાર પરાક્રમથી શત્રુઓને પરાજિત કરવાની શક્તિથી ઉતરદિશામાં જેની મર્યાદા રૂપ ક્ષુદ્રહિમવત્ ઉભા છે.અને ત્રણ દિશાઓમાં સમુદ્ર છે. એવા આ સંપૂર્ણ ભરત ક્ષેત્રને મેં પેાતાના વશમાં કરી લીધું છે. એથી હવે મારા માટે એજ ચેાગ્ય છે કે હું રાજ્ય પર્ મારે અભિષેક કરાવડાવુ, આ પ્રમાણે વિચાર हरीने च्छा ते या प्रमाणे विचार यो (कलं पाउप्पभाप जाव जलते) असे अलात
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #927
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका त ०३वक्षस्कारःसू० ३० भरतराज्ञः राज्याभिषेकविषयकनिरूपणम् ९१५
अथ विचारोत्तरकालिककार्यमाह -'संपेहित्ता'इत्यादि 'संपेहित्ता' सम्प्रेक्ष्य विचार्य 'कल्लं पाउप्पभाअए जाव जलंते' कल्ये आगामिनि प्रभाते प्रादुष्प्रभाते प्रभायुक्ते यावद् ज्वलिते सूर्ये प्रकाशिते सतीत्यर्थः जेणेव मज्जणघरे जाव पडिणिक्खमई' यत्रैव मज्जनगृहं स्नानगृहं यावत प्रतिनिष्क्रामति निर्गच्छति स भरतः, अत्र यावत्पदात् प्रविशति निमज्जति निमज्ज्य इति ग्राह्यम् 'पडिणिक्क्षमित्ता' प्रतिनिष्क्रम्य निर्गत्य, 'जेणेव बाहिरिया उबदाणसाला जेणेव सीहासणे तेणेव उवागच्छइ' यत्रैव बाह्या उपस्थानशाला सभामण्डपः यत्रैव सिंहासनं तत्रैव उपागच्छति 'उवागच्छित्ता' उपागत्य 'सीहासणवरगए पुरत्थाभिमुहे णिसीयइ' सिंहासनवरगतः पौरस्त्याभिमुखो निषीदति सिंहासने उपविशति स भरतः ‘णिसोइता' निषद्य-उपविश्य “सोलसदेवसहस्से" षोडशदेवसहस्राणि देवानित्यर्थः 'बत्तीसं रायवरसहस्से' द्वात्रिंशतं राजवरसहखाणि द्वात्रिंशतं सहस्त्राणि राजवरान् इत्यर्थः 'सेणावइरयणे जाव' सेनापतिरत्नं यावत् पुरोहितरत्नम् अत्र यावत्पदाद् गाथापतिरत्नं बर्द्धकिरत्न मितिग्राह्यम् 'तिण्णि सढे असए 'त्रीणि षष्टानि-षष्टयधिकानि सूपशतानि अत्र जावेगी, तब यह राज्याभिषेक का कार्य प्रारम्भ कराऊंगा (जेणेव मजणधरे तेणेव उवागच्छ। जाव पडिणिक्खमइ) दूसरे दिन जब प्रातः काल हो गया और सूर्य की प्रभा फैल गइ तब वे भरत राजा जहां पर स्नान गृह था वहां पर गये वहां जाकर उन्होंने अच्छी तरह से स्नान किया और स्नान करके फिर वे स्नानशाला से बाहर आगये बाहर आकर के वे (जेणेवबाहिरिया उवाणसाला जेणेव सीहासणे तेणेव उवागच्छइ) जहाँ पर बाह्य उपस्थानशाला थी और जहां पर सिंहासन था वहां पर गये (उवागच्छित्ता सीहासणवरगए पुरस्थाभिमुहे णिसीयइ) वहां जाकर वे पूर्व दिशा की ओर मुँह करके बैठ गये (णिसीइत्ता सोलसदेवसहस्से बतीसं रायवरसहस्से सेणावइरयणे जाव तिण्णिसद्विसूअसए अद्वारससेणिप्पसेणीओ अण्णेय बहवे राईसर तलवर जाव सत्थवाहप्पभिईओ) बैठ कर उन्होंने १६ हजार देवों को ३२ हजार श्रेष्ठ राजाओं को सेनापति रत्न को, यावत् पुरोहित रत्न को गाथापति रत्न को तोनसौ ६० रसवतीकारकों થશે અને સૂર્યના કિરણે ચોમેર પ્રસરી જશે ત્યારે આ રાજ્યાભિષેકનું કાર્ય પ્રારંભ કરાવી શ (जेणेव मज्जणधर तेणेव उवागच्छइ जाव पडिणिक्खमइ) भीक से न्यारे सवार थयु અને સૂર્યની પ્રભા પ્રસરી ગઈ ત્યારે તે ભરત રાજા જ્યાં સ્નાન ગૃહ હતું ત્યાં ગયા. ત્યા જઈને તેણે સારી રીતે સ્નાન કર્યું. સ્નાન કરીને પછી તે સ્નાન શાલામાંથી બહાર આવ્યા. बहार मावी ने (जेणेव बाहिरिया उवट्ठाणसाला जेणेव सीहासणे तेणेव उवागच्छद) यां मा ७५स्थान शाखाहती भने यो सिंहासन तुत्य गया. (उचाईच्छ ता सीहासण बरगए पुरस्थाभिमुहे णिसीयइ) त्यां धन ते पू हा त२५ भुमरीन मेसी गया. (fणसीइता सोलसदेवसहस्से बत्तीसं रायवरसहस्से सेणाचइरयणे जाव तिणि सट्ठिस्यसए अट्ठारस सेणिप्पसेणिओ अण्णेय बहवे राईसर तलवर जाव सत्थवाहप्पभिइओ) मेसीने તેમણે ૧૬ હજાર દેવને, ૩૨ હજાર શ્રેષ્ઠ રાજાઓને, સેનાપતિ, રત્નને, યાવત્ પુરે હિત
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #928
--------------------------------------------------------------------------
________________
Avwwwmarwa
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे सूपशब्दस्य सूपकारशतानि त्रिषष्टयाधिकशतानि सूपकारान्-रसवतीकारान् इत्यर्थः 'अट्टारस सेणिप्पसेणीओ' अष्टादश श्रेणिप्रश्रेणीः 'अण्णेय बहवे राईसर तलवर जाव सत्थवाहप्पभियओ' अन्यांश्च बहून् राजेश्वर तलवर यावत् सार्थवाहप्रभृतीन् शब्दयति आह्वयति अत्र यावत्पदात् माडम्बिककौटुम्बिकमन्त्रिमहामन्त्रि गणकदौवारिकामात्य चेटपीठमर्दनगरनिगमश्रेष्ठिसेनापतिसार्थवाहदूतसन्धिपालपदानि ग्राह्यानि एतेषां व्याख्यानम् अस्मि नेव तृतीयवक्षस्कारे सप्तविंशतितमे सूत्रे द्रष्टव्यम् 'सदावित्ता' शब्दयित्वा आहूय एवं वयासो' एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत् उक्तवान् किमुक्तवान् इत्याह-'अभिजिएणं' इत्यादि 'अभिजिएणं देवाणुप्पिया ! मए णिअगबलवीरिअ जाव केवलकप्पे भरह वासे त तुब्भेणं देवाणुप्पिया ! मम महया रायाभिसेयं वियरह' अभिजितं खलु देवानुप्रिया ! मया निजकबलवीर्य यावत्-निजकबलवीयपराक्रमेण क्षुद्रहिमवनिरिसागरमर्यादया केवलकल्पम् सम्पूर्ण भारतं वर्षम् तत्-तस्मात् यूयं खलु देवानुप्रियाः मम महाराज्या. भिषेक वितरत-कुरुत 'तएणं से सोलसदेवसहस्सा जाव प्पभिइओ भरहेणं रण्णा एवं वुत्ता समाणा हहतुट्ट करयल मत्थए अंजलिं कटु भरहस्स रण्णो एयम सम्मं विणएणं को, अठारह श्रेणिप्रश्रेणि जनों को दूसरे और भी अनेक राजेश्वर, तलवर यावत् सार्थवाह आदि कों को बुलाया यहां आगत यावत्पद से" कौटुम्बिक मंत्री, महामंत्री, गणक दौवारिक अमात्य चेट, पीठमर्द, नगर निगम श्रेष्ठिजन सेनापति, सार्थवाह दूत, सन्धिपाल" इन सबका ग्रहण हुआ है. (सदाविता एवं वयासी) बुलाकर भरत महाराजा ने उन से ऐसा कहा-(अभिजिएणं देवाणुप्पिया ! मए णियगवलबीरिय जाव केवलकप्पे भर हे वासे) हे देवानुप्रियो ! मैंने अपने बलबीर्य एवं पुरुषकार पराक्रम से इस सम्पूर्ण भरत खण्ड को अपने वश में कर लिया है. (तं तुभेणं देवाणुप्पिया ! मम महया रायाभिसेयं वियरह) इसलिये हे देवानुप्रियो ! आप सब वडे ठाट बाट से मेरा राज्याभिषेक करो.(तएणं से सोलसदेवसहस्सा जाव पभिइओ भरहेणं रण्णा एवं वुत्ता समाणा हट्ट तुटू करयलमत्थए अंजलि कटु भरहस्स रण्णो एयमढं सम्मं विणएणं पडि सुति) इस प्रकार श्री भरत महाराजा द्वारा રત્નને, ગથાપતિ રનને ૩૬૦ રસવતી કારકને ૧૮ શ્રેણિ પ્રશ્રેણિ જનોને બીજા અનેક રાજે
१। तसवरे। यावत् साथवाडा विगेरे २ साताव्या. मी मावता यावतू ५४थी "माडंविक, कौटुम्बिक, मंत्री, महामंत्री, गणक, दौवारिक, अमात्य, चेटपीठमर्द, नगरनिगम श्रेष्ठिजन, सेनापति, सार्थवाह, दूत, सन्धिपाल" में सर्प पार्ने अडाए थयु छ. (सदाविता एवं वयासी) मालावीन लरत २० मे तमने मी प्रमाणे ह्यु. (अभिजिएणं देवाणुपिया! मए णियगबलवीरिय जाव केवलकप्पे भरहे वासे) पानुप्रिया ! में २१५सवाय तेभर पुरुष७२ ५२।मथी मा सम्पूर्ण सरत ने शमां री सीधा छे. (तं तुब्मेणं देवाणु दिपया! मम महया रायाभिसेयं वियरह) अथावानुप्रिया! तमे स भूम०४ 8-म! ४थी मारे। राज्याभिषे ४२. (तएणं से सोलसदेवसहस्सा जावपभिइओ भरतेणं रण्णाएवं वुत्ता समाणा हट्ट-तुटू करयल मत्धए अंजलि कटु भरहस्स रण्णो एयम8 सम्मं विणएणं
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #929
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ०३वक्षस्कारःसू० ३० भरतराज्ञः राज्याभिषेकविषयकनिरूपणम् ९१७ पडिसुणेति' ततः खलु तदनन्तरं किल तानि षोडशदेवसहस्राणि यावत्प्रभृतयः यावत्पदा द्वात्रिंशत् राजवरसहस्त्राणि सेनापतिरत्नगायापतिरत्न बद्धकिरत्न पुरोहितरत्नानि त्रीणिषठयधिकानि सूपकारशतानि अन्ये च बहवो राजेश्वर तलवर यावत् सार्थवाह प्रभृतयः भरतेन राज्ञा एवम् उक्तप्रकारेण उक्ताः आज्ञप्ताः सन्तः 'हतुट्ठ' त्ति इहैकदेशभूतमपि इदं पदं पूर्णतया तदधिकारसूत्रार्थस्मारकम् तेन हृष्टतुष्टचित्तानन्दिताः नन्दिताः सुमनस: परमसौमनस्यिताः हर्षवशविसर्पद हृदयाः सन्तः एवमेव अग्रेऽपि करतलपरिगृहीतं दशनख शिरसावर्त मस्तके अञ्जलिं कृत्वा भरतस्य राज्ञः एतम् अनन्तरोदितम् अर्थम् सम्यग विनयेन विनयपूर्वकं प्रतिशवन्ति स्वीकुर्वन्ति अथ यथा जलात् लब्धाऽऽत्मलामा कृषिर्जलेनैव बर्द्धते तथा तपसा प्राप्तं राज्यं तपसैव अभिनन्दतीति चेतसि चिन्तयन् भरतो यत्कृतकहे गये वे सोलह हजार देव बहुत ही अधिक हर्षित एवं संतुष्ट चित्त हुए और उन्होंने दोने हाथों की अंजुलि करके एवं उसे मस्तक पर धारणकरके भरता"हाराजाका इस कथन को अच्छी तरह से विनय पूर्वक स्वीकार कर लिया। यहां यावत्पद से "इसी प्रकार से भरतमहाराजाद्वारा कहे गये. ३२ हजार राजा जन, सेनापतिरत्न, गाथा पतिरत्न, वर्द्धकिरन, पुरोहितरत्न, तीनसौ साठ सूपकारजन , तथा-और भी दूसरे राजेश्वर तलवर यावत् सार्थवाह आदिजन-भी बहुत ही अधिक हर्षित, एवं संतुष्ट चित्त: हुए और उन्हें।ने भी दोनों हाथों की अंजुलिबना करके एवं उसे मस्तक पर धारण करके भरत महाराजा के इस कथन को अच्छी तरह से विनय पूर्वक स्वीकार कर लिया" इस पाठ का संग्रह हुआ है "हट तुटू" इस कथित पद से ऐसा "हृष्ट तुष्टचित्तानन्दिताः, सुमनसः परमसौमनस्थिताः हर्षवशविसर्पद हृदयाः " यह पाठ यहां लगा लेना चाहिये इसी प्रकार “करतलपरिगृहीतं दशनखं शिरसावर्त" इतना पाठ करतल के साथ और लगा लेना चाहिये. जिस प्रकार जल से प्राप्त मात्म लाभ वाली कृषि जल से ही वृद्धिंगत होती है, उसी प्रकार तप से ही प्राप्त हुआ राज्य पडिसुणेति) मा प्रमाणे भरत महान 43 भास था त सस M२ हवा मतीय અધિક હર્ષિત તેમજ સંતુષ્ટ ચિત્ત થયા અને તેમણે પોતાના બન્ને હાથની અંજલિ બનાવીને અને તેને મસ્તકે મૂકીને ભરત રાજાની એ આજ્ઞાને સારી રીતે અને વિનયપૂર્વક સ્વીકાર કરી લીધે. અહીં યાવત્ પદથી આ પ્રમાણે જ ભરત રાજા દ્વારા આજ્ઞપ્ત થયેલા ૩૨ હજાર રાજાઓ સેનાપતિ રત્ન ગાથા પતિરત્ન, વર્ધકિરન. પુરેડિતરત્ન, ૩૬૦ સૂપકારજ તેમજ બીજા પણ રાજેશ્વર તલવર યાવત્ સાર્થવાહ વગેરે લેકે પણ અતીવ અધિક હર્ષિત તેમજ સંતુષ્ટ ચિત્ત થયા અને તેમણે પણે પોતાના બન્ને હાથની અંજલિ બનાવીને અને તેને મસ્તક ઉપર ધારણ કરીને ભરત રાજાની એ આજ્ઞાને સારી રીતે સવિનય સ્વીકારી લીધી, “એ પાઠને संग्रड थये। छे. “हतु?" से ४थत ५४थी । “इष्ट तुष्ट चित्तानन्दिताः सुमनस परमसौमनस्यिताः हर्षवविसर्पद् हृदयाः' मा ५४सुधाना18 महीन . भाप्रमाणे "करतलपरिगृहीतं दशनखं शिरसावर्त" मा ५४ ४२त' साथै समावस. જેમ પાણીથી પ્રાપ્ત આત્મલાભવાળી ખેતીની ઉપજ પાણીથીજ સંવદ્વિત થાય છે તેમજ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #930
--------------------------------------------------------------------------
________________
९१८
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे वान् तदाह'तएणं से' इत्यादि 'तएणं से भरहे राया जेणेव पोसहसाला तेणेव उवागच्छई' तदनन्तरं खलु स भरतो राजा यत्रैव पोषधशाला तत्रैव उपागच्छति 'उवागच्छित्ता' उपागत्य 'जाव अट्ठमभत्तिए पडिजागरमाणे विहरइ' यावत् अष्टमभक्तिकः सन् अष्टमभक्तं प्रति जाग्रत् विहरति तिष्ठति अत्र यावत्पदात् त्यक्तालङ्कारशरीरः त्यक्तस्नानः विस्तारितदर्भासनोपविष्टः ब्रह्मचारी इति ग्राह्यम् 'तएणं से भरहे राया अट्ठमभत्तसि परिणममाणं सि आभिओगिए देवे सद्दावेइ सदावित्ता एवं वयासी' ततः खलु स भरतो राजा अष्टपभक्ते परिणमति परिपूर्णे जायमाने सति आभियोग्यान् आज्ञाकारिणः देवान् शब्दयति आह्वयति शब्दयित्वा आय एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत उक्तवान् किमुक्तवान् इत्याह- 'खिप्पामेव' इत्यादि खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया ! विणीयाए रायहाणीए उतरपुरस्थिमे दिसीभाए एगं महं अभिसेयमंडवं विउवेह विउविता मम एयमाणत्तियं पच्चप्पिणह' क्षिप्रमेव शीघ्रमेव भो देवानुप्रियाः ! विनीतायाः तप से ही वृद्धिंगत होता है. इस प्रकार चित में सम्यक विचार करते हुए भरतमहाराजा ने जो किया उसे अब सुत्रकार प्रकट करते हुए कहते हैं- (तएणं से भरहे राया जेणेव पोसहसाला तेणेव उवागच्छइ) इसके बाद भरतमहाराजा जहां पर पौषध शाला थी वहां पर आये- (उवागच्छित्ता जाव अद्रुमभत्तिए पडिजागरमाणे विहरइ) वहां आकरके अष्टमभक्तिक बन गये और सावधानी से गृहीत व्रत की आराधना करने लगे. यहां यावत् शब्द से (त्यक्तालङ्कारशरीरः, त्यक्तस्नानः विस्तारितदर्भासनोपविष्टः ब्रह्मचारी" इस पाठ का ग्रहण हुआ है.। (तएणं से भरहे राया अट्ठमभत्तं परिणममाणंसि आभिओगिए देवे सद्दावेइ) इसके बाद भरतमहाराजा ने अदम भक्त की तपस्या समाप्त होनेपर आभियोगिक देवों को बुलाया. (सदावित्ता एवं वयासी) और बुलाकर उनसे ऐसा कहा-(खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया ! विणीयाए रायहाणीए उत्तर पुरस्थिमे दिसौभाए एगं महं अभिसेयमंडवं विउव्वेह) हे देवानुप्रियो ! तुमलोग बहुत शीघ्र विनीता राजधानी के ईशान कोन में एक विशाल अभिषेक मण्डप निर्मित करो. (विउवित्ता मम एयતપથી પ્રાપ્ત રાજ્ય તપથીજ વૃદ્ધિગત હોય છે. આ પ્રમાણે ચિત્તમાં વિચાર કરતાં શ્રી ભરત भ। २०१२ यु त. विषडवे सूत्रा२ २५टत। ४२di 3 छ-(तएणं से भरते राया जेणेव पोसहसाला तेणेव उवागच्छइ) त्या२ मा मत भडाrयां पौषधशाणा ती त्या गया. उवागच्छित्ता जाव अट्ठमभत्तिए पडिजागरमाणे विहरइ) त्या આવીને ત અષ્ટમ ભકિતકથઈ ગયા અને સાવધાની પૂર્વક ગૃહીત વ્રતની આરાધના કરવા साया मडी यावत ७४थी (त्यक्तालङ्कारशरीरः त्यक्तस्नानः, विस्तारितदर्भासनो पविष्टः ब्रह्मचारी) "241 पातुं थयु छ (तएण से भरते राया अट्ठमभत्तंसि परिणममाणंसि
आभिभोगिए देवे सदावेइ) त्यार माह मरत महा२।०१ सेयारे म भनीत५२या पूरीथई त्यारे मालियोनि वोन साताव्या. (सहावित्ता एवयासी) भन्ने सोसावी नतवान या प्रमाणे ४थु (खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया! विणीयाए रायहाणीए उत्तरपुरस्थिमे दिसी. भाए पगं महं अभिसेयमंडवं विउव्वेह) ३ देवानुप्रियो । तमे सतीशी dिulता २. धानीना शान मां से विशाल अभिषे भ७५ निमित ४२. (विउवित्ता मम एय
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #931
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ०३वक्षस्कारःसू० ३० भरतराज्ञः राज्याभिषेकविषयकनिरूपणम् ९१९ राजधान्याः उत्तरपौरस्त्ये दिग्भागे ईशानकोणे तस्यात्यन्त प्रशस्तत्वात् एकं महान्तं महत्वपूर्णम् अभिषेकमण्डपम् अभिषेकाय राज्यभिषेकाय मण्डपो ऽभिषेक मण्डपस्तम् यद्वा राज्याभिषेकयोग्यमण्डपं विकुर्वत रचयत विकुर्च्य रचयित्वा ममैताम् आज्ञप्तिकां प्रत्यर्पयत समर्पयत 'तएणं ते आभिओगा देवा भरहेणं रण्णा एवं वुत्ता समाणा हट्टतुट्टा जाव एवं सामित्ति आणाए विणएणं वयणं पडिमुणेति' ततः खलु ते आभियोग्याः देवाः भरतेन राज्ञा एवम् उक्तएकारेण रक्ताः आदिष्टाः सन्तः हष्टतुष्टचित्तानन्दिताः सुमनसः परमसौमनस्थिताः हर्षवशविसर्पद हृदयाः एवं स्वामिन् ! यथैव यूयमा दिशत आज्ञायाः स्वामिनामनुसारेण कूर्म इत्येवं रूपेण विनयेन वचनं प्रतिशण्वन्ति अङ्गीकुर्वन्ति, पडिसुणित्ता' प्रतिश्रुत्य स्वीकृत्य 'विणीयाए रायहाणीए उतरपुरस्थिमं दिसीभागं अवक्कमंति' ते देवाः विनीताया राजधान्याः उत्तरपौरस्त्यं दिग्भागम् ईशानकोणम अपक्रामन्ति गच्छन्ति 'अवक्कमित्ता' अपक्रम्य गत्वा 'वेउव्वियसमुग्याएणं समोहणंति' वैक्रियसमुदघातेन ईशानकोण वैक्रियकरणार्थक प्रयत्नविशेषेण समबध्नन्ति आत्मप्रदेशान दृरतो विक्षिपन्ति तत् स्वरूपमेव व्यनक्ति 'समोहणि ता संखिज्जाई' इत्यादि 'समोहणि. ता' समवहत्य आत्मप्रदेशान् दृरतो विक्षिप्य 'संखिज्जाइ जोयणाई दंडं णिसिरंति' संख्येयानि योजनानि दण्डं दण्ड इव दण्डः ऊर्ध्वाध आयतः शरीरबाहल्यो जीवप्रदेमाणत्तियं पच्चप्पिणह) और निर्मित करके मेरी इस आज्ञा को पीछे मुझे वापिस करो अर्थात् मंडपनिर्मित हो जाने की खबर भेजो। (तएणं ते आभिओगा देवा भरहेणं रण्णा एवं वुत्ता समाणा हद तुद्रा जाव एवं सामित्ति आणाए विणएणं वयणं पडिसुणेति) इस प्रकार से भरतमहाराजा द्वारा कहे गये वे आभियोगिक देव हृष्ट सुष्ट आदि विशेषणों से विशिष्ट हुए और कहने लगे-हे स्वामिन् ! जैसा आपने आदेश दिया है उसीके 'अनुसार हम सब कार्य करेगें इस प्रकार कहकर उन्हेांने विनयपूर्वक भरत महाराजा कोआज्ञा को स्वीकार कर लिया (पडिसुणित्ता विणीयाए रायहाणीए उत्तरपुरत्थिमं दिसीभागं अवक्कमंति) भरत महाराजा की आज्ञा को स्वीकार करके वे विनीता राजधानी के ईशान कोने में चले गये (अवक्कमित्ता वेउव्वियसमुग्धाएणं समोहणंति) वहां जाकरके उन्होंने वैकियसमुद्धातद्वारा अपने आत्मप्रदेशों को बाहर निकाला-(समोहणित्ता संखिमाणत्तिय पच्चप्पिणह) मने निमित शन पछी मे आज्ञापूरी यानी भने मगर मापा. (तएणं ते अभिओगा देवा भरहेण रण्णा एवं वुत्ता समाणा हट्ट-तुट्ठजाव पवं सामित्ति आणाए विणपणं वयणं एडिसुणेति) मा प्रमाणे १२त भा२01 43 मास येत આભિગિક દેવે હષ્ટ તુષ્ટ વિગેરે વિશેષણોથી વિશિષ્ટ થયા અને કહેવા લાગ્યા છે સ્વામિન જે પ્રમાણે આપશ્રીએ અમને આજ્ઞા કરી છે તે મુજબ અમે તમામ કાર્ય સંપૂર્ણ કરીશુ मा प्रमाणे मागे सविनय श्रीमतरानी माज्ञाने शिरोधाय 3री. (पडिसुणिता विणीयाए रायहाणीए उत्तरपुरस्थिमं दिसीभागं अवक्कमंति) भरत शनी माज्ञा शिरोधाय
शन तो या विनीता यानी नशान मां ता २ (अवक्कमित्ता वेउवियसग्मुघाएणं समोहणंति) त्यां न तो वैठिय समुद्धातापाताना यात्म
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #932
--------------------------------------------------------------------------
________________
९२०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे शस्तं निमृजन्ति - शरीराबहि निष्काशयन्ति निसृज्य च तथाविधान पुदगलान् आददते इति एतदेव दर्शयति 'तं जहा रयणाणं' इत्यादि 'तं जहा रयणाणं जाव रिहाणं अहा वायरे पुग्गले परिसाडेंति' तद्यथा रत्नानां कर्केतनादीनां यावद रिष्टानां रत्नविशेषाणां सम्बन्धिनो यथाबादरान् असारान् पुग्दलान् परिशातयन्ति त्यजन्ति अत्र यावा पदात् 'वइराणं वेरुलियाणं लोहि अक्खाणं मसारगल्लाण हंसगम्भाणं पुलयाण सोगंधिआणं जोईरसाण अंजणाणं अंजणपुलयाण जायरूवाण अंगाणं फलिहाणं'इति सङ्ग्रहः वज्राणां हीरकाणां वैाणां लोहिताक्षाणां मसारगल्लानां हंसगर्भाणां पुलकानां सौगन्धिकानां ज्योतिरसानाम् अजनानाम् अञ्जनपुलकानाम् जातरूपाणाम् सुवर्णरूपाणाम् अङ्कानाम् स्फटिकानाम् एतेषां ततद् रत्नविशेषाणां सङ्ग्रहः परिसाडित्ता'परिशात्य असारान् पुग्दलान् परित्यज्य 'अहा. मुहुमे पुग्गले परिआदिअंति' यथा सूक्ष्मान् सारान् पुग्दलान् पर्याददते गृह्णन्ति परिआदिइत्ता'पर्यादाय-सूक्ष्मान् पुग्दलान् गृहीत्वा दुच्चंपि वे उब्वियसमुग्धा एणं जाव समोहणंति' 'चिकीर्षिताभिषेक मण्डपनिर्माणार्थम् द्वितीयमपि वारं वैक्रियसमुद्घातेन यावत् समवनन्ति आत्मप्रदेशान् दूरतो विक्षिपन्ति 'समोहणित्ता' समवहत्य विक्षिप्य 'बहुसमरमणिज्जं भूमिभाग विउव्वंति' बहुसमरमणीयं भूमिभागं विकुर्वन्ति 'से जहानामए आलिंगपुक्ख. ज्जाई जोयणाई दंडं णितिरंति.) उन्हें बाहर निकाल कर संख्यातयोजनों तक उन्हें दण्डके आकार में परिणमाया (तं जहा रयणाणं जावरिद्वाण अहाबायरे पुग्गले परिसाडेति) और इनके द्वारा उन्होंने रत्नों के यावत् रिष्टे के रत्न विशेषों के सम्बन्धी जो असार बादर पुद्ग्ल थे उन्हें छोड़ दिया-यहां यावत्पद से "वइराणं, वेरुलियाणं, लोहि अक्खाणं, मसारगल्लाणं, हंसगभाणं, पुलयाणं, सोगंधियाणं, जोइरसाणं, अंजणाणं, अंजणपुलयाणं, जायरूवाणं, अंकाणं, फलिहाणं" इस पाठका संग्रह हुआ है.(पडिसाडित्ता अहासुहुमे पुग्गले परिआदिअंति) उन्हें छोड़कर उन्होंने यथासूक्ष्मसार पुद्गलेां को ग्रहण कर लिया. (परिसाडित्ता दुच्चंपि वे उब्वियसमुग्धा एणं जाव समोहणंति) सारपुद्गलेां को ग्रहण करके उन्होंने चिकोर्षित मंडप के निर्माण के निमित्त द्वितीय बार भी वैकियसमुद्धात किया. (समोह णित्ता बहुसमरमणिज्जं भूमिभागं विउव्वति,) द्वितीयवार प्रशोने महार ढया (समोहणित्ता संखिज्जाइं जोयणाई दंड णिसिरंति) ते प्रशाने महार ४दीन तमने यातयातन सुधारमा परिणत या (तं जहा रयणाणं जाव रिट्टाणं अहा बायरे पुग्गले परिसाडंति) भने तमना 3 तेमणे २त्नेयावत् [२५टो-नविशेषाथी सखरे असार माह२ पदासाहता तेमन छ। या गही यावत् ५४थी 'वहराण, वेरुलि याणं, लोहिअक्खाणं, मसारगल्लाणं हंसगब्माणं जोइरसाण अंजणाण, अंजणपुलयाणं, जायरूवाणं, अंकाण, फलिहाणं" से पानी सड थये। छे. (पडिसाडित्ता अहासुहमे पुग्गले परिआअंति) तमन छडीन तमो यथा सूक्ष्मसार हसान यह सीधा (परिआठित्ता दच्यपि वेउव्वियसमुग्धाए पंजाब समोहण ति) सार हगवान ग्रहए। रान तमो जित भयनानिए भाटे मील १५५६ वैठिय समुद्धात . (समोहणि ता बहुसमरमणिज्जं भूमिभाग विउव्वंति) भी मत समुद्धात ४२शन तम मसन
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #933
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ० ३वक्षस्कारः सू० ३० भरतराज्ञः राज्याभिषेकविषयकनिरूपणम् ९२१ रेवा' तद्यथानामक: आलिङ्ग्यपुष्कर इति वा, आलिङ्गितुं योग्य: कमलबीजकोशः कमलमध्यभाग इत्यर्थः ननु रत्नादीनां पुद्गला औदारिकास्ते वैक्रियसमुद्धाते कथं ग्रहणयोग्याः ? इति चेत् उच्यते औदारिका अपि ते पुद्गला गृहीताः सन्तो वैक्रियतया परिणमन्ते, पुग्दलानां तत्तत्सामग्रीवशात् तथा तथापरिणमनात् अतो न कश्चिदोपलेशोऽपीति, पूर्ववैक्रियसमुद्धातस्य जीव प्रयत्नरूपत्वेन क्रम क्रम मन्दमन्दतरभा वापन्नत्वेन क्षीणशक्तिकत्वात् इष्टकार्यसिद्धेः । अथ समभूमिभागे आभियोग्यास्ते देवाः यत्कृतवन्तः तदाह - ' तस्स ण बहुसमरमणिज्जस्स भूमिभागस्स बहुमज्झ देसभाए एत्थ णं महं एवं अभिसेयमण्डवं विउव्वंति' तस्य खलु बहुसमरमणीयस्य भूमिभागस्य बहुमध्यदेश मागे अत्र खलु महान्तम् एकमभिषेकमण्डपं विकुर्वन्ति निर्मान्ति मण्डपस्य विशेषमाह 'अणेगखंभसयसणिविडं जाव गंधर्वाद्विभूयं पेच्छाघरमंडववण्णगोत्ति' अनेकसमुद्धात करके उन्होंने बहुममरमणीय भूमिभाग की विकर्वणा की - ( से जहानामए आलिंगपुक्खरे इवा) वह बहुसमरमणाय भूमिभाग आलिङ्ग पुष्कर के जैसा प्रतीत होता था - कमलबीज का नाम अलिङ्गपुष्कर है. शंका - रत्नादिकों के पुद्गल औदारिक होते हैं वे वैकियसमुद्धात द्वारा ग्रहण योग्य कैसे हो सकते हैं. ? तो इस आशंका का उत्तर ऐसा हैं कि औदारिक भी वे पुद्गल गृहोत होते हुए वैक्रियरूप से परिणम जाते हैं, क्योंकि तत्तत्सामग्री के वश से पुद्गलों का उस उस स्वभावरूप से परिणमन हो जाता है. इसलिए यहां कोई भी दोष संभवित नहीं होता है. पूर्व वैक्रियसमुद्धात जीवका एक प्रकार का प्रयत्न विशेषरूप था. इसलिए उसमें क्रम क्रम से मन्द मन्दतर रूपता आने के कारण वह क्षीण शक्तिवाला हो जाता है. इसलिये इससे इष्ट कार्य सिद्ध नहीं होता है. ( तस्स णं बहुसमरमणिउनस्स भूमिभागस्स बहुमज्झदेसभाए एत्थ णं एगं महं अभिसेयमंडवं विव्वति) उस बहुसमरमणीय भूमिभाग के ठीक मध्यभाग में एक विशाल अभिषेक मंडप की उन्हेनि विकुर्वणा को वैक्रियशक्ति द्वारा एक विशाल अभिषेक मंडप बनाया भरभाशीय लुभिलाशनी विठुवा उरी. (से जहानामए आलिंगपुक्खरेइ वा) ते महसभ રમણીય ભૂમિભાગ આલિંગ પુષ્કર જેવા પ્રતીત થતા હતા. કમલ ખીજ નું નામ અલિંગ પુષ્કર છે. શકા--રત્નાદિકાના પુદ્ગલા ઔદ્યારિક હાય છે. તે વૈક્રિય સમુદ્દાત દ્વારા ગ્રાહ્ય કેવીરીતે થઈશકે છે! તે આ આશકાના જવાખ આ પ્રમાણે છેકે તે પુદ્ગલે ઔદારિક છે છતાંએ ગૃહીત થઈ તે વૈક્રિયરૂપમાં પરિણત થઈ જાય છે. કેમકે તત્ તત્ સામગ્રીના વશથી પુદ્ગલાનું તત્ તતુ સ્વભાવ રૂપથી પરિણમન થઇ જાય છે એટલામાટે અહીં કોઈપણ જાતના દોષની સભાવના ઉત્પન્ન થતી નથી. પૂ` વૈક્રિય સમુદ્ધાત જીવનું એક પ્રકારનું પ્રયત્ન વિશેષ રૂપહતુ. એથી તેમાં ક્રમશઃ મન્દમન્દતરરૂપતા આવવાથી તે ક્ષણ શક્તિયુંકત થઈ लय छे. येथी खेनाथी दृष्टिहार्य सिद्ध तु नथी. (तस्स णं बहुसमरमणिज्जरस भूमि. भागस्ल बहुमज्झदेसभा एन्थ णं एवं महं अभिसेयमंडवं विउव्वंति ) ते सहुसमरभाशीय ભૂમિભાગના ઠીક મધ્યભાગમાં એક વિશાળ અભિષેક મંડપની તેમણે વિકુવ ણા કરી. એટલેકે वैद्रिय शक्ति बड़े तेभये येऊ विशाल अभिषेक मंडयनुं निर्माण भ्यु (अगखंभलयसण
११६
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #934
--------------------------------------------------------------------------
________________
९२२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे स्तम्मशतसन्निविष्टम् अनेकानि स्तम्भशतानि अनेकशतानि स्तम्भाः सन्ति यत्र स तथाभूतस्तम्, यावद् गन्धवत्तिभूतम् गन्धवत्तियुक्तम् अत्र यावत्पदात् राजप्रश्नीयोपाङ्गगत सूर्याभदेवयानविमानवर्णको ग्राहयः स च कियत्पर्यन्तमित्याह-यावदगन्धवत्तिभूतमिति विशेषणम् अतएव सूत्रकार एव साक्षादाह-'पेच्छाघरमंडववण्णगोत्ति 'प्रेक्षागृहमण्डपवर्णको ग्राह्य इति 'तस्स णं अभिसेय मंडवस्स बहुमज्झदेसभाए एत्थणं महं एगं अभिसेयपेढं विउच्वंति अच्छं सह' तस्य खलु अभिषेकमण्डपस्य बहुमध्यदेशभागे अत्र खलु महान्तम् एकमभिषेकपीठं विकुर्वन्ति अच्छम् अस्तरजस्कत्वात् श्लक्ष्णं निर्मलमित्यर्थः सूक्ष्मपुग्दलनिर्मितत्वात् 'तस्स णं अभिसेयपेढस्स तिदिसिं तओ तिसोवाणपडिरूवए विउच्वंति' तस्य खलु अभिषेकपीठस्य त्रिदिशि त्रीन् त्रिसोपानप्रतिरूपकान विकुर्वन्ति 'तेसिंण तिसोवाणपडिरूवगाणं अयमेयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते जाव तोरणा' तेषां खलु त्रिसोपानप्रतिरूपकाणाम् अयमेतद्रपः वापी त्रिसोपानप्रतिवर्णनादि प्रतिपादयन्नाह-'तस्स गं'इत्यादि 'तस्स णं अभिसेयपेढस्स बहुसमरमणिज्जे भूमिभाए पण्णत्ते तस्य खलु अभिषेकपीठस्य बहुसमरमणियो भूमिभागः प्रज्ञप्तः 'तस्स णं (अणेगखंभसयसण्णिविद्रं जाव गंधवद्विभूयं पेच्छाघरमंडववण्णगोत्ति)यह मंडप से कडे खंभों से युक्त था. यावत् सुगन्धित धूपबत्तियों से यह महक रहा था. यावत् पद से यहां राजप्रश्नीय उपाङ्ग में वर्णित सूर्याभदेवकी विमान वक्तव्यता यावत् गंधवर्ती भूत इस विशेषण तक गृहीत हुई है. इसी बात को सूत्रकार ने "प्रेक्षागृहमंडपवर्णक" इस पद द्वारा साक्षात् कहा है. (तस्स णं अभिसेय. मंडवस्स बहुमज्झदेसभाए एत्थ णं महं एगं अभिसे यपेढ विउव्वंति) उस अभिषेक मंडप के ठोक मध्यभाग में एक विशाल अभिषेक पीठ जो (अच्छं सह) अच्छा धूलि विहीन था और सूक्ष्म पुद्गलों से निर्मित होने के कारण लक्षण था. (तस्सणं अभिसेयपेढस्स तिदिसिं तओ तिसोवाणपरिस्वए विउच्वंति) उस अभिषेक पीठ की तीन दिशाओं में उन्होंने तीन त्रिसोपान प्रतिरूपक विकुवितकिये (तेसि णं तिसोवाणपडिरूवगाणं अयमेयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते जाव तोरणा) उन त्रिसोपान प्रतिरूपकों का इस प्रकार से वर्णन तोरणां तक किया गया है. "तस्स णं बहुसमरमणिज्जविड जाव गंधट्टिभूय पेच्छाघरमंडव वण्णगोत्ति) मे भ७५ इन। यामलामाथी युक्त હતો. યાવત સુગંધિત ધૂપવર્તિકાઓથી એ મહેકી રહ્યો હતે. યાવત પદથી અહીં રાજપ્રક્ષીય ઉપાંગમાં વણિત સૂર્યાભદેવની વિમાન વક્તવ્યતા યાવત્ ગંધવતિભૂત એ વિશેષણે सुधा ही 5 छ. मे पातने सूत्र॥२- "प्रेक्षागृहमंडपवर्णक" से ५६५ साक्षात ३५. भरी छे. (तस्स णं अभिसेयमंडवस्स बहुमज्झदेसभाए एत्थणं महं एगं अभिसेयपेढं विउच्वति) ते मलिष भयना मेम मध्यभागमा मे विशाल मभिषेपानी तेभरे वि । 3री. मे मनिष ५18 (अच्छं सह) १२७-धूलि विहान तुमने सूक्ष्म पुग साथी निमित हवा महल ! हेतु . (तस्स णं अभिसेयपेढस्स तओ तिसोवाणपरिरूवए विउच्वं ते) ते अभिषे पानी हिशासभा तमोत्र विसापान प्रति३५। विवित ४ा. (तेसिणं तिसोवाणपडिरूवगाण अयमेयारूवे वण्णावाले पण्णत्ते जाव तोरणा) ते (सी
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #935
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ०३वक्षस्कारःसू० ३० भरतराज्ञः राज्याभिषेकविषयकनिरूपणम् ९२३ बहुसमरमणिज्जस्स भूमिभागस्स बहुमज्झदेसमाए एत्थ णं महं एगं सीहासणं विउच्वंति' तस्य खल्लु बहुसमरमणीयस्य भूमिभागस्य बहुमध्यदेश भागे अत्र खलु महत् एक सिंहासनं विकुर्वन्ति 'तस्स णं सीहाणस्स अयमेयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते जाव दामवण्णगं समति' तस्य खलु सिंहासनस्य अयमेतद्पो वर्णव्यास: प्रज्ञप्तः कथितः सच विजयदेवसिंहासनस्यैव ज्ञातव्यः यावद्दामवर्णकम् यावदाम्नां वर्णकी यत्र तत्तथाभूतम् समस्तम् सम्पूर्ण सूत्रं वाच्यमिति शेषः। 'तएणं ते देवा अभिसे यमंडबं विउव्वंति' ततः खलु ते देवाः उक्तविशेषणविशिष्टम् अभिषेकमण्डपं विकुर्वन्ति 'विउवित्ता' विकुयं निर्माय 'जेणेव भरहे राया जाव पच्चप्पिणंति' यत्रैव भरतो राजा यावत्प्रयर्पयन्ति---यावत्पदात् यत्रैव भरतो राजा तत्रैव ते देवा उपागच्छन्ति उपागत्य उक्ताम् आज्ञप्तिकां भरताय राज्ञे समयन्तीत्यर्थः।। ___ 'तए णं से भरहे राया आभिभोगाणं देवाणं अंतिए एयम, सोच्चा णिसम्म हदतुह जाव पोसहसालाओ पडिणिक्खमई' तताखलु स भरतो महाराजा आभियोग्यानामाज्ञाकारिणां देवानाम् अन्तिके एतम् उक्तप्रकारकम् अर्थ विषयं श्रुत्वा निशम्य सम्यक्प्रकारेण स्स भूमिभागस्स बहुमज्झदेसभाए एत्थणं एगं महं सीहासणं विउव्वंति, तस्स णं सीहासणस्स अयमेयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते जाव दामवण्णगं सम्मत्तंति" विजयदेव के सिंहासन का जैसा वर्णन किया गया है वर्णन वही सब दामवर्णन तक का यहां पर भी ग्रहण करलेना चाहिये "तएणं ते देवा अभिसेयमडव विउ ति" इस तरह का जब अभिषेक मडप विकुर्वित हो चुकातब (विउवित्तिा जेणेव भरहे राया जाव पच्चप्पिणति") उन देवों ने मंडप की पूर्णरूप से. विकुर्वणा हो जाने की खवर महाराजा भरत के पास मेज दी. यहां यावत्पद से "तेणेव ते देवा उवागच्छंति. उवागच्छित्ता आणत्तियं" इस पाठ का ग्रहण हुआ है।
(तए ण से भरहे राया आभिमोगाणं देवाणं अतिए एयमढे सोच्चा णिसम्म हतुद्र जाव पोसहसालाओ पडिणिक्खमइ ) श्री भरत महाराजा ने आभियोग्य देवों से जब यह सब समाचारज्ञात किये तो वह छखंडोके अधिपति श्री भरत महाराजा बहुत ही हर्षित एवं पान प्रति३५ोनु मा प्रमाणे वन तारो सुधी ४२११मा मा . "तस्स ण बहसम रमणिज्जस्स भूमिभागस्स बहुमज्झदेसमाए एत्थणं एगं महंसोहासण विउव्वंति तस्सणं सीहासणस्स अयमेयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते जाव दामवण्णगं सम्मत्तति" (qयवना सि. હાસનનું જે પ્રમાણે વર્ણન કરવામાં આવેલું છે તેમજ “દામ સુધીનું વર્ણન અહીં પણ अह४२ से. "तएणं ते देवा अभिसेयम डवं विउध्वंति' मा प्रमाणे यारे समिष भ७५ वितिय यूपये। त्यारे (विउव्वित्ता जेणेव भरहे राया जाव पच्चप्पिणंति) ते भयोनी पूण ३५थी तैयार थपानी सूयना ते वोये २०० पासे ५हों याडी मही यावत् ५४थी "तेणेव ते देवा उवागच्छंति उवागच्छित्ता" से पाय थयो छे.
(तएणं से भरहे राया आमिओगाणं देवाण अंतिए पयमढे सोच्चा णिसम्म हट्ट तुद्र जाव पोसहसालाओ पडिणिक्खमइ) श्री भरत महाराज यारे मामियाज हे। पासेथी
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #936
--------------------------------------------------------------------------
________________
९२४
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
ज्ञात्वा हृदि अवधार्य हृष्टतुष्ट यावत् पौषधशालातः प्रतिनिष्क्रामति निर्गच्छति अत्र याव त्वदात् हृष्टतुष्टचित्तानन्दितः प्रीतिमनाः परमसौमनस्थितः हर्षवशसिर्पद् हृदय इति ग्राह्यम् 'पडिणिक्aमित्ता' पौषधशालातः प्रतिनिष्कम्य बहि निर्गत्य 'कोडुंबियपुरिसे सहावे सदावित्ता एवं वयासी' कोटुम्बिकपुरुषान् शब्दयति आह्वयति शब्दयित्वा आहूय एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत् उक्तवान् 'खिप्पामेव भो देवाणुपिया! अभिसेक्कं हत्थिरयणं पडिक पेह' क्षिप्रमेव शीघ्रातिशीघ्रमेव भो देवानुप्रियाः ! आभिषेक्यम् अभिषेकयोग्यं हस्तिरत्नं प्रधानपट्टहस्तिनमित्यर्थः प्रतिकल्प्य सज्जीकृत्य, 'हयगय जाव सण्णाहेह' हय गज यावत् सन्नाहयत अत्र यावत्पदात् हयगजरथप्रवरयोधकलितां चातुर्राङ्गणीं चत्वारिहयादीनि अङ्गानि यस्याः सा तथाभूता तां सेनां सन्नाहयत सज्जीकुरुत 'सण्णाहेता' सन्नाहयित्वा सज्जीकृत्य 'एयमाणत्तियं पच्चष्पिणह जाव पच्चपिणंति' एताम् उक्तप्रकाराम् आज्ञप्तिकां प्रत्यर्पयत समर्पयत यावत्प्रत्यर्पयन्ति । कार्य सम्पाद्यकथयन्तीत्यर्थः अत्र यावत्पदात् ते देवानुप्रियाः राज्ञ आज्ञानुसारेण हयादि सज्जीकरणसंतुष्ट चित्त हुआ और पौषधशाला से बाहर आया यहां यावत्पद "हृष्टतुष्टचित्तानन्दितः प्रीतिमनाः परमसौमनस्थितः हर्षवशविसर्पद हृदयः " यह पूरा पाठ यहां पर लिया गया है । ( पडिणिक्खभित्ता कोडुंबियपुरिसे सहावेइ ) पौषधशाला से बाहर आकर उसने कौटुम्बिक पुरुषों को बुलाया (सद्दावित्ता एवं वयासी) बुलाकर उनसे भरत महाराजा ने ऐसा कहा(विपामेव भो देवणुपिया आभिसेक्कं हत्थिरयणं पडिक पेह) हे देवानुप्रियो तुम लोग जितनी जल्दी हो सके उतनी जल्दी अपने आभिषेक्य हस्तिरत्न को सज्जित करो ( पडिकल्पित्ता ह गय जाव साह) सज्जितकरके हयगज एवं प्रवर योधाओं से कलित चतुरंगिणी सेना को भी सज्जित करो ( सण्णा हेत्ता एयमाणत्तिय पच्चपिण) सज्जित करके फिर मुझे खबर दो यहां यावत्पद से - ऐसा प्रकरण समझ लेना चाहिये कि उन कौटुम्बिक पुरुषों ने महाराजा भरत के कहे अनुसार अभिषेक्य हस्तिरत्न को एवं चतुरंगिणी सेना को सज्जित कर दिया और એ સમાચાર સાંભળ્યા તા તે અતીવ હર્ષિત તેમજ સ`તુષ્ટ ચિત્તવાળા થયા, અને પૌષધशाणामां थी महार माव्यो महीं यावत् यह थी "हृष्टतुष्टचित्तानन्दितः प्रीतिमनाः परमसौमनस्थितः हर्षवशविसर्प द्द हृदयः” से पूरे । पाठ संगृहीत थथे। छे. (पडिणिक्खमित्ता कोड बियपुरिसे सहावेइ) पौषधशाणामांची महार आपीने तेथे टुंगिए पुरुषाने मोसा 41. (सहावित्ता एवं वयासी) मोलावाने ते पुरुषाने तेथे या प्रमाणे मधु - (खिप्पामेव भो देवापिया ! अभिसेक्क हत्थिरयण पडिकप्पेह) हे हेवानुप्रियो । तमे शीघ्रातिशीघ्र थालिषेय इस्तिरत्न ने सुसन्ति । (पडिकपित्ता हय गय जाव सण्णाहेइ) सन्ति કરીને હયગજ તેમજ પ્રવર ચેાદ્ધાએથી કલિત ચતુરગણી સેનાને પણ સજ્જિત કરો ( सण्णाहेता एयमाणत्तिय पच्चपिह) सन्ति पुराने पछी भने अमर आये अड्डों યાવત્ પદથી આજાતનું પ્રકરણ સમજી લેવુ' જોઈ એકે તે કૌટુબિ ́ક પુરુષાએ રાજા ભરતના આદેશ મુજબ આભિષેકય હસ્તિરત્ન તેમજ ચતુર' ગણી સેનાને સુસજ્જિત કરી
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #937
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ ०३ वक्षस्कारः सू० ३० भरतराज्ञः राज्याभिषेकविषयकनिरूपणम् ९२५ रूपं कार्य सम्पादितं कृत्वा उक्ताम् आज्ञप्तिकां राज्ञे समर्पयन्तीत्यर्थः 'तए णं से भरहे राया मज्ज घरं अणुपविसइ जाव अंजणगिरिकूडसणिभं गयवई णरवर दुरूढे' ततः खलु स भरतो राजा मज्जनगृहं स्नानगृहम् अनुप्रविशति यावत् अत्र यावत्पदात् अमुप्रविश्य स्नानविधिः ततो मज्जनगृहात् निर्गत्य इति ग्राह्यम् 'अन्ननगिरिकूटसन्निभम् अजनपर्वतशृङ्गसदृशम् सादृश्यञ्च उच्चत्वेन कृष्णत्वेन च बोध्यम् गजपति प्रधानपट्टहस्तिनं नरपतिः दूरूढः आरूढः 'तरणं तस्स मरहस्स रण्णो आभिसेक्कं हत्थिरयणं दुरूढस्स समाणस्स इमे अट्टमंगलगा जो चेव गमो विणीयं पविसमाणस्स सोचेव णिक्खममाणस्स वि जाव अपडिबुज्झमाणे विणीयं रायहाणीं मज्झ मज्झेणं णिग्गच्छ ' ततः खलु तदनन्तरं किल तस्य भरतस्य राज्ञः आभिषेक्यम् पट्टहस्तिरत्नं दुरूढस्य आरू स्य सतः इमानि अष्टावष्टौ मङ्गलकानि पुरतः अग्रे सम्प्रस्थितानीति शेषः, य एव गमो विनीतां तन्नाम्नीं राजधानीं प्रविशतः स एव गमः निष्क्रामतोऽपि निर्गच्छ सज्जित कर देने की स्वबरभरत नरेश के पास भेज दी ( तएणं से भर हे राया मज्जणघरं अणुविसइ) खबर पाते ही वहभरत नरेश स्नान गृहमें गये ( जाव अंजणगिरिकूडसंणिभं गवई व दुरूढे) यावत्-वहां जाकर उसने स्नान किया फिर वह मज्जनगृह से बाहर आया बाहर आकर वह नरपति भरत महाराजा अंजनगिरि के सदृशगजपति पर आरूढ होगये (तए णं तरस भरहस्स रणो आभिसेवकं हत्थिरयणं दूरुदस्स समाणस्स इमे अट्ठमंगलगा जो चेव गमो विणीयं पविसमाणस्स सोचेव णिक्स्वममाणस्स वि जाव अप्पडिबुज्झमाणे विणीयं रायहाणियं मज्झ मज्झेणं णिग्गच्छइ) जब भरत महाराजा अभिषेक्यहस्तिरत्न पर आरूढ हो रहे थे उस समय उनके आगे सबसे पहले आठ आठ की संख्या में आठ महा मंगल द्रव्यप्रस्थित हुए इस तरह जैसा पाठ विनीता राजधानी से भरतके निकलने के प्रकरण में और फिर विनीता राजधानी में विजय करके वापिस आने के प्रकरण में प्रतिपादित किया जाचुका है वही सब पाठ यहां "बजते हुए बाजोंकी मञ्जुध्वनि से जिनका चित्त अन्यत्र नहीं लगा है उन्हीं के शब्दों के या समितीने पछी रान पासे से अगेनी सूचना भोसावी हीधी. (तपणं से भरहे राया मज्जणघर अणुपविसइ) सून्थनी भजतांन ते लरत नरेश स्नान घर तर३ गया. (जाव अंजणगिरिकूडसण्णिभं गइवइ णरवई दुरूढे) यावत त्यां हनेि स्नान यु भने પછી તે મજ્જન ગૃહમાં થી બહાર આવ્યા. બહાર આવીને તે નરપતિ અંજનગિરિ સદૃશ ગજપતિ ઉપર આરૂઢ થઈ ગયા (तरण तस्स भरहस्स रण्णो अभिसेक्कं हत्थिरयण दुरूढस्स समाणस्स इमे अट्ठट्ठ मंगलगा जो चेव गमो विणीयं पविसमाणस्स सो चैव णिranमाणस्स वि जाव अप्पडिबुज्झमाणे विणीयं रायहाणीयं मज्झं मज्झेण णिग्गच्छइ) જ્યારે શ્રી ભરતરાજા આભિષેકય હસ્તિરત્ન ઉપર આરૂઢ થઈ રહ્યા હતા, તે સમએ તેમની આગળ સર્વ પ્રથમ આઠે આઠની સખ્યામાં આઠ મૉંગલ દ્રવ્ય પ્રસ્થિત થયા આરીતે જેવે પાઠ વિનીતા રાજધાની થી ભરત મહારાજાનીકળ્યા તે પ્રકરણમાં આવેલ છે, તેમજ જેવા પાઠ વિનીતા રાજધાની માં વિજય સપાદિતકરીને પછી પુનઃ પ્રવિષ્ટ થયા તે પ્રકરણમાં આવેલ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #938
--------------------------------------------------------------------------
________________
९२६
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे तोऽपि तस्य भरतस्य कियदन्तमित्याह यावदप्रतिबुध्यन् अप्रतिबुध्यन् विनीता राजधानी मध्यं मध्येन मध्यभागेन निर्गच्छति निष्क्राति 'णिग्गच्छित्ता' निर्गत्य निष्काम्य जेणेव विणीयाए रायहाणीए उत्तरपुरस्थिमे दिसीभाए अभिसेयमंडवे तेणेव उवागच्छइ' स भरतः यत्रैव विनीताया राजधान्याः उत्तरपौरस्त्ये दिग्भागे ईशानकोणे अभिषेकमण्डपः तत्रेव उपागच्छति 'उवागच्छित्ता' उपागत्य 'अभिसेयमंडवदुवारे आभिसेक्कं हत्थिरयणं ठावेइ' अभिषेकमण्डपबहिरि आभिषेक्यं पट्टहस्तिरत्नं स्थापयति ठावित्ता' स्थापयित्वा 'आभिसेक्काओ हस्थिरयणाओ पच्चोरुहइ' आभिषेक्यात अभिषेकपट्टहस्तिरत्नात् प्रत्यवरोहति अवतरति 'पच्चोरुहिता' प्रत्यवरुहय अवतीर्य 'इत्थीरयणेणं बत्तीसाए उडुकल्लाणिया सहस्सेहिं बत्तोसाए जणवयकल्लाणिया सहस्सेहि बत्तोसाए बत्तोसइबद्धेहिं णाडगसहस्सेहिं सद्धिं संपरिबुडे अभिसेयमंडवं श्रवण में आसक्त है" इस कथिन पाठ तक यहां पर भी ग्रहण करलेना चाहिये इस तरह की स्थिति में होते हुए वे भरत नरेश विनीता राजधानी के ठीक बोच के मार्ग से होकर निकले (णिग्गच्छित्ता जेणेव विणीयाए रायहाणोए उत्तरपुरस्थिमे दिसीभाए अभिसेयमंडवे तेणेव उवागच्छइ) बाहर निकल कर वे चक्रवर्ती श्री भरत महाराना जिस और बिनोता राजधानी का इशान कोण एवं जहां पर रमणीय अभिषेक मंडप था वहां पर आये (उवागरिछत्ता अभिसेयमंडवदुवारे आभिसेक्कं हत्थिरयणं ठावेइ ) वहांआकर उन्होंने आभिषेक्य मंडप के द्वार पर अपने आमिषेक्य हस्तिरत्न को खड़ाकरदिया (ठावित्ता आभिसेक्काओ हत्थिरयणाश्रो पच्चोरुहइ) खडा करके वे उस आभिषेक्यहस्तिरत्न से नीचे उतरे ( पच्चोरुहिता इत्थीरयणेणं बत्तीसाए कल्लाणियासहस्सेहिं बत्तीसाए जणवयकल्लाणियासहस्सेहिं बतीसाए बत्तीसइबद्धेहिं णाडगसहस्सेहिं सद्धि संपरिवुडे ) नीचे उतर कर स्त्रीरत्न सुभद्रा आदि बत्तीस हजार ऋतुकल्याणिका राजकन्याओ से ३२ हजार जनपद के मुखियाओं को कल्याणकारिणि कन्यकाओं से છે, તે પાઠ એટલે કે “વાગતા વાઘોના મંજુધ્વનિ થી જેનું ચિત્ત અન્યત્ર સંલગ્ન થયું નથી. તેવા વાદ્યોને સાંભળવામાંજ જે આસકત છે' એ કથિત પાઠ સુધી અત્રે પણ પાઠ સંગૃહીત થયેલ છે. આ પ્રમાણે ઠાઠ-માઠ થી ભરત નરેશ વિનીતા રાજધાની ના ઠીક મધ્યમાં આવેલા भागमा २६२ नाया. (णिगच्छित्ता जेणेव विणीयाए रायहाणीए उत्तरपुरस्थिमे दिसी भाए अभिसेयमडवे तेणेव उवागच्छइ) महा२ नाणीने तसा (वनीता यानी ना
शान समय मामिष महता, त्या ५४च्या. (उवागच्छित्ता अभिसेय मंडवदबारे आभिसेवक हत्थिरयणं ठावेइ) त्यां पायीन तभी भाभिषेश्य भनी वारनी सभि मालिषेश्य स्तिनने सु२१ यु. (ठावित्ता आभिसेक्काओ हस्थिरयणाओ पच्चोरुहइ) शीशमान त सन ने मलिषेश्य इस्तित्न ५२ थी नीय जतो. (पच्चोरुहित्ता हत्थीरयणेण बत्तीसाए जणवयकल्लाणियासहस्सेहिं बत्तीसइबद्धेहिं णाडगसहस्सेहिं सद्धि संपरिडे) नीये उतरीन सी २त्न सुमद्रा, भने ३२ ६१२ *तु त्यागि २१ न्याय। ૩૨ હજાર જનપદના મુખીઓની કલ્યાણકારિણી કન્યાઓ અને ૩૨-૩૨ પાત્રોથી બદ્ધ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #939
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ ०३वक्षस्कारःसू० ३० भरतराज्ञः राज्याभिषेकविषयकनिरूपणम् ९२७ अणुपविसइ १ ततः स भरतो राजा स्त्रीरत्नेन सुभद्रया द्वात्रिंशता मृतुकल्याणिका सहस्त्रैः ऋतुविपरीतस्पर्शत्वेन शीतकाले उष्णस्पर्शः ग्रीष्मकाले शीतस्पर्श इत्यादि रूपेण ऋतुषु सुखस्पर्शदायिकानां स्त्रीणां द्वात्रिंशता सहस्त्ररित्यर्थः यद्वाऽमृतकन्यात्वेन सदा कल्याणकारिकाकन्यकासहस्त्ररित्यर्थः तथा द्वात्रिंशता जनपदकल्याणिकासहस्त्रैः जनपदाः पदैकदेशे पदसमुदायोपचारात् जनपदाग्रगण्यः याः कल्याणिकाः सदा कल्याणकारिण्यो राजकन्या इत्यर्थः तासां द्वात्रिंशतासहस्त्ररित्यर्थः तथा द्वात्रिंशता द्वात्रिंशद्व? नाटकमहस्त्रैः द्वात्रिंशद्वद्धः द्वात्रिंशता पात्रैः बद्धैः संयुक्तैः द्वात्रिंशता नाटकसहस्त्रैः साद्ध सम्परिव्रतः सम्परिवेष्टितः सन् स भरतः अभिषेकमण्डपम् अनुप्रविशति 'अणुपविसित्ता, अनुप्रविश्य 'जेणेव अभिसेयपेढे तेणेव उवागच्छइ' यत्रैव अभिषेकपीठं तत्रैव उपागच्छति स भरतः 'उवागच्छित्ता' उपागत्य 'अभिसेयपेढं अणुप्पदाहिणी करेमाणे अणुप्पदाहिणी करेमाणे पुरथिमिल्लेणंतिसोवाणपडिरूवएणं
और ३२ - ३२ पात्रों से बद्ध ३२ हजार नाटकों से सहित हुए वे ( अभिसेयमंडवं अणुपविसइ ) अभिषेक मंडप में प्रविष्ट हुए ( अणुपविसित्ता ) अभिषेक मंडप में प्रविष्ट होकर (जेणेव अभिसे यपीढे तेणेव उवागच्छद)फिर वे जहां अभिषेक पीठ था वहां पर गये (उवागच्छित्ता अभिसेयपेढं अणुप्पदाहिणीकरेमाणे २ पुरथिमिल्लेणं तिसोवाणपडिरूवएणं दुरूहइ) वहां जाकरके उन भरत राजा ने उस अभिषेकपीठ को तीन प्रदक्षिणाए की फिर वे पूर्वभागावस्थित त्रिसोपान प्रतिरूपक से होकर उस पर चढ गये (दुरुहित्ता) वहां चढ़कर वे (जेणेव सीहासणे तेणेव उवाग
छइ) जहांपर सिंहासन था वहां पर आये-(उवागच्छित्ता) वहां आकर (पुरस्थाभिमुहे सण्णिसण्णेत्ति) वे पूर्वदिशाकी ओर मुँह करके उस पर अच्छी तरह से बैठ गये (तए णं तस्स भरहस्स रण्णो बत्तीसं रायसहस्सा जेणेव अमिसेयमंडवे तेणेव उवागच्छंति ) इसके बाद उस भरतराजा के ३२ हजार राजा जन जहां पर अभिषेक मण्डप था वहां पर आये ( उवागच्छित्ता अभिसेयमंडवं अणुपविसति ) वहां आकर के वे अमिषेक मंडप में प्रविष्ट ३२ १२ नाट। थी परिवष्टित येतात मरत (अभिसेयमडवं अणुपविसइ) मलि। भ७५मा प्रविष्ट थय। (अणुपविसित्ता) अमिरे भ७५मां प्रविष्ट ईन. (जेणेव अभिसेय पीढे तेणेव उवागच्छइ) ५७ तमे 4 मलिषे पी8 &तु त्यां पाया (उवागच्छित्ता अभिसेयपेढे. अनुप्पदाहिणी करेमाणे २ पूरस्थिमिल्लेणं तिसीवाणपडिरूवरणं दुरुहुइ) ત્યાં તે જઈને શ્રી ભરત રાજાએ તે અભિષેકે પીઠની ત્રણ પ્રદક્ષિણા કરી. પછી તેઓ પૂર્વ ભાગાવસ્થિત વિસોપાન પ્રતિરૂપકે ઉપર આરૂઢ થઈ ને તે પીઠ ઉપર ચઢી ગયા. (दहिता) त्यां यदी तेस। (जेणेव सीहासणे तेणेव उधागच्छइ) स्यासिंहासन त त्या भाच्या. ( उवाईच्छत्ता) त्या भावाने (पुरस्थाभिमुहेसण्णिसण्णेत्ति) तेमा (६ त२६ भुम ४शन सिंहासन 8५२ सारी शत सी गया. (तएणं तस्स भरहस्स रण्णो बत्तीस राय सहस्सा जेणेव अभिसेयमंडवे तेणेव उवागच्छति) त्या२ मा त लत महा ना 3२२ शये ज्यां मानिष भ७५ ता त्या माव्या. (उदा. गच्छित्ता अमिसेयमंडवं अणुपविसति ) त्या भावी तमा अलि भ७५मा वि४
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #940
--------------------------------------------------------------------------
________________
na
ANANrvind
९२८
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे दूसइइ' अभिषेकपीठम् अनुप्रदक्षिणी कुर्वन् अनुमदक्षिणो कुर्वन् पौरस्त्येन पूर्वभागावस्थितेन त्रिसोपानप्रतिरूप केण दुरोहति-आरोहति दूरूह्य आरूह्य 'जेणेव सोहासणे तेणेव उवागच्छइ' यत्रैव सिंहासनं तत्रैव उपागच्छति स भरतः उवागच्छित्ता' उपागत्य 'पुरत्थाभिमुहे सण्णिसण्णेत्ति' पौ स्त्याभिमुखः पूर्वाभिमुखो भूत्वा सन्निषण्णः सम्यक्तया यथौचित्येन उपविष्टः। 'तएणं तस्स भरहस्स रण्णो बत्तीसं रायसहस्सा जेणेव अभिसेयमंडवे तेणेव उवागच्छंति ततः खलु तस्य भरतस्य राज्ञो द्वात्रिंशद्राजसहस्राणि द्वात्रिंशत्सहस्राणि राजानः यत्रैव अभिषेकमण्डपः तत्रैव उपागच्छन्ति, 'उवागच्छित्ता' उपागत्य 'अभिसे यमंडवं अणुपविसति' ते राजानः अभिषेकमण्डपम् अनुप्रविशन्ति 'अणुपविसित्ता' अनुप्रविश्य 'अभिसेयपेढं अणुप्पयाहिणी करेमाणे अणुप्पयाहिणी करेमाणे उत्तरिल्लेणं तिसोवाणपडिरूवरणं जेणेव भरहे राया तेणेव उवागच्छंति' अभिषेकपीठम् अनुप्रदक्षिणी कुर्वन्तः अनुप्रदक्षिणी कुर्वन्तः औत्तराहेण त्रिसोपानप्रतिरूपकेण यत्रैव भरतो राजा तत्रव उपागच्छन्ति 'उवागच्छित्ता' उपागत्य 'करयल जाव अंजलि कटु भरह रायाणं जएणं विजएणं बद्धावेंति' करतल परिगृहीतं दशनखं शिरसावर्त मस्तके अजलि कृत्वा भरतं राजान जयेन विजयेन च जयविजयशब्दाभ्यां ते द्वात्रिंशत्सहस्राणि राजानो वर्द्धयन्ति 'वद्धावित्ता' वर्द्धयित्वा तस्स भरहस्स रण्णो णच्चासण्णे णाइदूरे सुस्वसमाणा जाव पज्जुवासंति' तस्य भरतस्य राज्ञेनात्या सन्ने नातिदूरे शुश्रूषमाणाः सेवमानाः सन्तो हुए ( अणुपविसित्ता अभिसे यपेढं अणुप्पयाहिणीकरेमाणा२ उत्तरिल्लेणं तिसोवाणपडिरूवएणं जेणेव भरहे राया तेणेव उवागच्छंति) प्रविष्ट होकर उन्होंने अभिषेक पीठ की तीन प्रदक्षिणाएँ दो और फिर वे उत्तरदिगवर्ती त्रिसोपान से होकर उसपर चढ गये एवं जहां पर भरत महाराजा थे वहां पर आये (उवागच्छित्ता) वहां पर आकरके उन्होने (करयल नाव अंजलिं कट्ट भरहं रायाणं जएणं विजणं वद्धाति) दोनों हाथों की अंजुलि बनाकर और उसे मस्तक पर धरकर भरत राजा को जय विजय शब्दो द्वारा वधाई दी (वद्धावित्ता तस्स भरहस्स रणो गच्चासण्णे णाइदूरे सुस्सूसमाणा जाव पज्जुवासंति) वधाई देकर फिर वे ३२ हजार राजा भरत महाराजा के पास यथोचित स्थान पर सेवा करतेहुए बैठ गये यहां पर यावत् शब्द से १६ हजार देवांका ग्रहण हुआ है क्योंकि ये देव भी चकवर्ती की थया. (अणुपविसित्ता अभिसेयपेढं अनुप्पयाहिणी करेमाणा २ उत्तल्लेिणं निसोवाणपडि. रूवएण जेणेव भरहे राया तेणेव उवागच्छति) प्रविष्ट नमो भनि पानी ત્રણ પ્રદક્ષિણા કરી અને ત્યારબાદ તેઓ ઉત્તરદિશ્વતત્રિપાન ઉપર થઈને તેની ઉપર यढी गया. अनयां मरत २० तात्या गया. (उवागच्छित्ता) त्या भावीनतमा (करयल जाव अंजलि कटु भरहं रायाण जादणं विजएण वद्धाति) भन्ने हाथानी मलिनावी, અને તેને મસ્તક ઉપર મૂકીને ભરત રાજાને જય-વિજય શબ્દ વડે વધામણી આપી. (सद्धावित्ता तस्स भरहस्स रणो णच्चासण्णे णाइदूरे सुस्सूसमाणा जाव पज વધામણી આપીને પછી તે ૩૨ હજાર રાજા ભરત રાજાની પાસે યથેચિત સ્થાન ઉપર સેવી કરતા બેસી ગયો અહીં. યાવતુપદ થી ૨૬ હજાર દેવેનું ગ્રહણ થયું છે કેમકે એ દેવો પણ ચક
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #941
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ०३वक्षस्कारःसू. ३० भरतराज्ञः राज्याभिषेकविषयकनिरूपणम् ९२९ यावत्पर्युपासते अत्र यावत्पदात् षोडशदेवसहस्राणि इतिग्राह्यम् एते देवा अपि पर्युपासते 'तएणं तस्स भरहस्स रण्णो सेणावइरपणे नाव सत्यवाहप्पभिईओ तेऽवि तहचेव गवरं दाहिणिल्लेणं तिसोवाणपडिरूपएणं जाव पज्जुवासंति'ततः खलु तदनन्तरं किल तस्य भरतस्य राज्ञः सेनापतिरत्नं यावत् सार्थवाहप्रभृतयः तेऽपि तथैव पूर्ववदेव यथा द्वात्रिंशत्सहस्रसंख्यकाः राजानः प्रथमं यत्र अभिषेकमण्डपः तत्र उपागच्छन्ति ततोऽमि षेकमण्डपमनुप्रविशन्ति तथा तेऽपीतिभावः नवरं पूर्वापेक्षयाऽयं विशेषः दाक्षिणात्येन द्वारेण त्रिसोपानप्रतिरूपकेण यावत् पर्युपासते अत्र यावत्पदात् दक्षिणद्वारेण त्रिसोपान प्रतिरूपकेण यत्र भरतो राजा तत्र उपागच्छन्ति ततोऽञ्जलिमुक्तविशेषणविशिष्टं कृत्वा जयविजयशब्दाभ्यां वर्द्धयन्ति, ततः तस्य राज्ञो नातिदूरे नाति समीपे शुश्रूषमाणाः सन्तः ते पर्युपासते इति क्रमो बोध्यः 'सेणावइरयणे जाव' अत्र यावत्पदात् सेना पतिरत्न, गाथापतिरत्न वर्द्धकिरत्न पुरोहितरत्नानि त्रीणि षष्टयधिकानि सूपकारशतानिअष्टादशश्रेणिपश्रेणयः, अन्ये च बहवो राजेश्वरतलवर यावत् सार्थवाहप्रभृतयो ग्राह्याः ।।सू०३०॥ सेवा करते हैं (तएणं तस्स भरहस्स रणो सेणावइरयणे जाव सत्थवाहप्पभिईओ तेऽवि तह चेव- णबरं दाहिणिल्लेणं तिसोवाणपडिरूवएणं जाव पन्जुवासंति) इसके बाद उस मरत महाराजा का सेनापतिरत्न सुषेण यावत् मार्थवाह आदि जन ये सब भी पूर्व की तरह ही अभिषेक मन्डप में आये यहां पर इन के आनेका और आकरके यथोचित स्थान पर बैठ जानेक का सब कथन जैसा ३२ हजार राजाओं के आने के और यथोचितस्थान पर वैठने तक के सम्बन्ध में किया गया है-वैसा ही कर लेना चाहिये परन्तु इस कथन में उस कथन की अपेक्षा यही विशेषता है कि ये सब सेनापति आदि जन दक्षिण दिग्वर्ती त्रिसोपान से होकर अभिषेक पीठ पर चढे सेनापतिरत्नके साथ जो यावत्पद आया है उससे गाथापतिरत्न वर्द्धकिरत्न, पुरोहितरत्न इन तीन रत्नो का, ३६० रसोईयों का भोजन पकाने वालोका श्रेणिप्रश्रेणिजनों का तथा अन्य और भी अनेक राजेश्वरतलवर आदिका ग्रहण हुआहै।।सू०३०॥ पतन सेवामा २९ छ. (तएणं तस्स भरहस्स रण्णो सेणावइरयणे जाव सत्थवाहप्पभिईओ तेऽवि तहचेव-णवरं दाहिणिल्लेण तिसोवाणपडिरूवेण जाव पज्जुवासति)त्याराहते श्रीसरत રાજાના સેનાપતિ રત્ન સુષેણ યાવતુ સાર્થવાહ વગેરે લોકે પણ પૂર્વવત્ અભિષેક મંડપમાં આવ્યા. અહીં એ સવે કે આવ્યા અને આવીને યાચિત સ્થાન ઉપર બેસી ગયા એ અંગે જે પ્રમાણે ૩૨ હજાર રાજાઓ અંગે જે પ્રમાણે કહેવામાં આવ્યું છે તેવું જ કથન સમજી લેવું જોઈએ. પણ આ કથન માં તે કથનની અપેક્ષાએ એજ વિશેષતા છે કે એ સ સેના પતિ વગેરે લેકે દક્ષિણ દિગ્ગત ત્રિપાન ઉપર થઈને આભિષેય પીઠ ઉપર ચઢી ગયા. સેનાપતિ રત્નની સાથે જે યાવત્ પદ આવેલ છે, તેનાથી ગાથાપતિ રત્ન, વદ્ધકિરન પુરહિત રન, એ ત્રણ રત્નો નું. ૩૬૦ સૂપકારોનું-ભજન બનાવનારા રઈઆઓનું, શ્રેણિ-પ્રશ્રેણિ જનનું તેમજ અન્ય પણ અનેક રાજેશ્વર તલવર વગેરેનું ગ્રહણ થયું છે. સૂત્ર-૩ ११७
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #942
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
मूलम-तएण से भरहे राया आभिओगे देवे सहावेइ सद्दावित्ता एवं aurat - खिपामेव भी देवाणुप्पिया ! ममं महत्थं महग्घं महरिहं महासेयं वह तपणं ते आभिओगिका देवा भरणं रण्णा एवं वुत्ता समाणा हट्टतुट्ठ चित्ता जाव उत्तरपुरत्थिमं दिसीमागं अवक्कमंति अवक्कमित्ता वेउव्वियसमुग्धारण समोहणंति एवं जहा विजयस्स तहा इत्थंपि जाव पंडगवणे एगओ मिलायंति एगओ मिलाइत्ता जेणेव दाहिणभर हे वासे जेणेव विणीया रायहाणी तेणेव उवागच्छंति उवाग च्छित्ता विणीयं रायहाणी अणुप्पयाहिणी करेमाणा २ जेणेव अभिसेयमंडवे जेणेव भरहे राया तेणेव उवागच्छंति उवागच्छित्ता तं महग्घं महरिहं महारायाभिसेयं उद्ववेंति, तरणं तं भरहं रायाणं बत्तीसं रायसहस्सा सोभर्णसि तिहिकरण दिवसणक्खत्तमुहुत्तंसि उत्तरपोवयाविजयंसि तेहि साभाविएहि य उत्तरवेउच्चिएहि य वरकमलपइट्ठाणेहिं सुरभिवरवारि पडिपुण्णेहिं जाव महया महया रायाभिसेएणं अभिसिचंति अभिसेओ जहा विजयस्स अभिसिंचित्ता पत्तेअं २ जाव अंजलिं कट्टु ताहिं इट्ठा हिं जहा पविसंतस्स भणिया जाव विहराहीत्तिकट्टु जयजयसदं परंजंति । तए णं तं भरहं रायाणं सेणावइरयणे जाव पुरोहियरयणे तिण्णिय सट्टा सूयसया अट्ठारस सेणिप्पसेणीओ अण्णेय बहवे जाव सत्यवाप्प भइओ एवं चेव अभिसिचंति तेहिं वरकमलपट्ठाणेहिं तव जाव अभिधुतिय सोलसदेव सहस्सा एवं चेव णव रं पम्हसुकुमालए जाव मउडं पिणर्द्धति, तयणंतरं च णं ददरमलयसुगंधिएहिं गंधेहिं गायाहिं अब्भुक्खेति दिव्वं च सुमणोदामं पिणद्धेति, किंबहुणा ! गंठिम वेढिम जाव विभूसियं करेंति, तणं से भरहे राया महया महया रायाभिसेएणं अभिसिंचिए समाणे को विपुरिसे सदावेइ सदावित्ता एवं वयासी - खिप्पामेव भो देवाशुप्पिया ! हत्थिखंधवरगया विणीयाए रायहाणीए सिंघाडग चउक्क चच्चर जाव महापहपहेसु महया महया सद्देणं उग्घो से माणा उग्घोसेमाणा
९३०
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
"
Page #943
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ०३वक्षस्कारःसू० ३१ भरतराज्ञः राज्याभिषेकविषयकनिरूपणम् ९३१ उस्सुक्कं उक्करं उक्किट्ठ अदिज्जं अमिज्ज अब्भडपवेसं अदंडकुदंडिमं जाव सपुरजणवयं दुवालससंवच्छरिअं पमोयं घोसेह ममेय माणत्तियं पच्चप्पिणहित्ति, तएणं ते कोडंबियपुरिसा भरहेणं रण्णा एवंवुत्ता समाणा हट्ठतुट्ठचित्तमाणंदिया पीइमणा हरिसवसविसप्पमाणहियया विणएणं वयणं पडिसुणेति पडिसुणित्ता खिप्पामेव हत्थिखंधवरगया जाव घोसंति घोसित्ता एयमाणत्तियं पच्चप्पिणति तएणं से भरहे राया महयामहया रायाभिसेएणं अभिसित्ते समाणे सीहासणाओ अब्भुढेइ अब्भुट्टित्ता इत्थीरयणेणं जाव णाडगसहस्सहिं सद्धि संपरिवुडे अभिसेयपेढाओ पुरथिमिल्लेणं तिसोवाणपडिरूवएणं पच्चोरुहइ, पच्चोरुहिता अभिसे यमंडवाओ पडिणिक्खमइ पडिणिक्खमित्ता जेणेव अभिसेक्के हत्थिरयणे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता अंजणगिरिकूडसण्णिभं गयवई जाव दूरूढे । तपणं तस्स भरहस्स रण्णो बत्तीसं रायसहस्सा अभिसेयपेढाओ उत्तरिल्लेणं तिसोवाणपडिरूवएणं पच्चोरुहंति, तएणं तस्स भरहस्स रणो सेणावइरयणे जाव सत्थवाहप्पभिईओ अभिसेयपेढाओ दाहिणील्लेणं तिसोवाणपडिरूवएणं पच्चोरुहंति, तएणं तस्स भरहस्स आभिसेक्कं हत्थिरयणं दूरूढस्स समाणस्स इढे अट्ठट्ठमंगलगा पुरओ जाव संपत्थिया जोऽवि य अइगच्छमाणस्स गमो पढमो कुबेरावसाणो सोचेव इहंपि कमो सकारजढो णेयव्वा जाव कुबेगेव्व देवराया केलाससिहरिसिंगभूयंति। तएणं से भरहे राया मज्जणघरं अणुपविसइ अणुपविसित्ता जाव भोयणमंडवंसि सुहासणवरगए अट्ठमभत्तं पारेइ पारित्ता भायणमंडवाओ पडिणिक्खमइ पडिणिक्खमित्ता उप्पि पासायवरगए फुट्टमाणेहिं मुइंगमत्थएहिं जाव भुजमाणे विहरइ तएणं से भरहे राया दुवालससंवच्छरियंसि पमोयंसि णिव्वत्तसि समाणंसि जेणेव मज्जणघरे तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता जाव मज्जणघराओ पडिणिक्खमइ पडिणिक्खमित्ता जेणेव बाहिरिया उवट्ठाणसाला जाव सीहासणवरगए पुरस्थाभिमुहे णिसीअइ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #944
--------------------------------------------------------------------------
________________
९३२
____जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे णिसीइत्ता सोलसदेवसहस्से सकारेइ सम्माणेइ सक्कारिता सम्माणित्ता पडिविसज्जेइ पडिविसज्जिता बत्तीसं रायवर सहस्सा सक्कारेइ सम्माणेइ सक्कारिता सम्माणित्ता सेणावइरयणं सकारेइ सम्माणेइ सकारिता सम्माणित्ता जाव पुरोहियरयणं सक्कारेइ सम्माणेइ सक्कारित्ता सम्माणित्ता एवं तिण्णि सढे सुक्यारसए अट्ठारस सेणिप्पसेणीओ सकारेइ सम्माणेइ सक्कारिता सम्मणित्ता अण्णे य बहवे राइसर तलवर जाव सत्थवाहप्पभिइओ सक्कारेइ सम्माणेइ सक्कारिता सम्माणित्ता पडिपिसज्जेइ पडिविसज्जित्ता उप्पिंपासायवरगए जाव विहरइ ॥सू०३१॥
छाया-ततः खलु स भरतो राजा आभियोग्यान देवान् शब्दयति शब्दयित्वा एवं अवादीक्षिप्रमेव भो देवानुप्रिया ! मम महार्थम् महाघम् महार्हम् महाराज्याभिषेकमुपस्थापयत। ततः खलु ते आभियोग्या देवाः भरतेन राज्ञा एवमुक्ताः सन्तः हृष्टतुष्ट चित्त यावत् उत्तरपौरस्त्यं दिग्भागम् अपकामन्ति अपक्रम्य वैक्रियसमुद्घातेन समवघ्नन्ति, एवं यथा विजयस्य तथा इत्थर्माप यावत् पण्डकवने एकतो मिलन्ति एकतो मिलित्वा, यत्रैव दक्षिणा भारतवर्षवर्ष यत्रैव विनीता राजधानी तत्रैव उपागच्छन्ति उपागत्य विनीतां राजधानीमनुप्रदक्षिणी कुर्वन्तः अनुप्रदक्षिणी कुर्वन्तः यत्रैव अभिषेकमंडपो यत्रैव भरतोराजा तत्रैव उपागच्छन्ति उपागत्य तत् महाथ महाघ महाहं महाराज्याभिषेकम् उपस्थापयन्ति, ततः खलु तं भरतं राजानं द्वात्रिंशदाजसहस्राणि शोभने तिथिकरणदिवसनक्षत्रमुहूर्ते उत्तरप्रौष्टपदा विजये तैः स्वाभाविकैश्च उत्तरवैक्रियैश्च वरकमलप्रतिष्ठानैः सुरभिवरवारिप्रतिपूर्णैः यावत् म. हता महता राज्याभिषेकेण अभिषिञ्चन्ति अभिषेको यथा विजयस्य, अभिषिच्य प्रत्येकं प्रत्येक यावत् अञ्जलिं कृत्वा ताभिरिष्टाभिः यथा प्रविशतो भणिता यावत् विरह इति कृत्वा जय जय शब्दं प्रयुञ्जन्ति | ततः खलु तं भरतं राजानं सेनापतिरत्नं यावत् पुरोहितरत्नम् त्रीणि च षष्ठानि सूपशतानि अष्टादश श्रेणिप्रश्रेणयः अन्ये च बहवो यावत् सार्थवाहप्रभृतयः एवमेव अभिषिञ्चन्ति तैः वरकमलप्रतिष्ठानैः तथैव यावत् अभिष्टवन्ति च षोडशदेवस हस्राणि एवमेव नवरं पक्ष्मसुकुमारया योवत् मुकुट पिनह्यन्ति। तदनन्तरं च खलु दर्दरमलयसुगन्धितैः गन्धैः गात्राणि अभ्युक्षन्ति दिव्यं च सुमनोदाम पिनह्यन्ति किं बहुना ? प्रन्धिमवेष्टिम यावत् वभूषितं कुर्वन्ति ततः खलु स भरतो राजा महता महता राज्याभिषेकेण अभिषिक्तः समानः कौटुम्बिक पुरुषान् शब्दयति शब्दयित्वा एवम् अवादीत्-क्षिप्रमेव भो देवानुप्रियाः ! हस्तिस्कन्धवरगताः विनीताया राजधान्याः शृङ्गाटक त्रिकचतुष्कचत्वर यावत् महापथपथेषु महता महता शब्देन उद्घोषयन्तः उच्छुल्कम् उत्करम् उत्कृष्टम् अदेयम् अमेयम् अभटप्रवेशम् अदण्डकुद डिमम् यावत् सपुरजनजानपदम् द्वादशसंवत्सरिकं प्रमोद घोषयत, घोषयित्वा मम एतामाज्ञप्तिकां प्रत्यर्पयत इति ततः खलु ते कौटम्बिकपुरुषाः
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #945
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका ४०३वक्षस्कारःसू० ३१ भरतराज्ञः राज्याभिषेकविषयकनिरूपणम् ९३३ भरतेन राज्ञा एवमुक्ताः सन्तः हृष्टतुष्टवित्तानन्दिताः प्रीतिमनसः हर्षवशविसर्पद् हृदयाः विनयेन वचनं प्रतिशृण्वन्ति प्रतिश्रुत्य क्षिप्रमेव हस्तिस्कन्धवरगताः यावद् घोषयन्ति घोषयित्वा एतामाज्ञप्तिकाम् प्रत्यर्पयन्ति । ततः खलु स भरतो राजा महता महता राज्याभिषेकेण अभिषिक्तः सन् सिंहासनाद् अभ्युत्तिष्ठति अभ्युत्थाय स्त्रीरत्नेन यावत् नाटकसहौः सार्द्धम् संपरिवृतोऽभिषेकपीठात् पौरस्त्येन त्रिसोपानप्रतिरूपकेण प्रत्यवरोहति प्रत्यवरुद्ध अभिषेकमण्डपात् प्रतिनिष्कामति प्रतिनिष्कम्य यत्रैव आभिषेक्यं हस्तिरत्न तत्रैव उपागच्छति उपागत्य अञ्जन गरिकूटसन्निभं गजपतिं यावद् दुरूढः । ततः खलु तस्य भरतस्य राज्ञो द्वात्रिंशद्राजसहस्राणि अभिषेकपीठात् औत्तराहेण त्रिसोपानप्रतिरूपकेण प्रत्यवरोहन्ति । ततः खलु तस्य भरतस्य राज्ञः सेनापतिरत्नं यावत् सार्थवाहप्रभृतयः अभिषेकपीठात् दाक्षिणात्येन त्रिलोपानप्रतिरूपकेण प्रत्यवरोहन्ति । ततः खलु तस्य भरतस्य राज्ञ आभिषेक्य हस्तिरत्नं दुरूढस्य सतः इमानि अष्टाष्टमङ्गलकानि पुरतो यावत् सम्प्रस्थितानि योऽपि च अतिगच्छतो गमः प्रथमः कुबेरावसानः स एव क्रमः इहापि स कारवर्जितो नेतव्यो यावत् कैलासशिखरिशृङ्गभूतमिति। ततः खलु स भरतो राजा मजनगृहम् अनुप्रविशति अनुप्रविश्य यावत् भोजनमण्डपे सुखासनवरगतः अष्टमभक्त पारयति पारयित्वा भोजनमण्डपात प्रतिनिष्कामति प्रतिनिष्क्रम्य उपरि प्रासावरगतः स्फुटद्भि मृदङ्गमस्तकै र्यावद् भुजानो विहरति । ततः खलु स भरतो राजा द्वादश सम्वत्सरिके निर्वते सति यत्रैव मज्जनगृहं तत्रैव उपागच्छति उपागत्य यावद् मज्जनगृहात् प्रतिनिष्कामति प्रतिनिष्क्रम्य यत्रैव बाह्या उपस्थानशाला यावत् सिंहासनवरगतः पौरस्त्याभिमुखो निषोदति निषद्य षोडशदेवसहस्राणि सत्कारयति सम्मानयति सत्कार्य सम्मान्य प्रतिविसर्जयति प्रतिविसृज्य द्वात्रिंशद्राजवरसहस्राणि सत्कारयति सम्मानयति सत्कार्य सम्मान्य यावत् सेनापतिरत्नं सत्कारयति सम्मानयति सत्कार्य सम्मान्य यावत् पुरोहित ने सत्कारयति सम्मानयति सत्कार्य सम्मान्य त्रीणि षष्टाबि सूपकारशतानि अष्टादशश्रेणिप्रश्रेणीः सत्कारयति सम्मानयति सत्कार्य सम्मान्य अन्यांश्च बहून् राजेश्वर तलवर यावत् सार्थवाह प्रभृतीन् सत्कारयति सम्मानयति सत्कार्य सम्मान्य प्रतिविसर्जयति प्रतिविसज्य उपरि प्रासादवरगतो यावत् विहरति ।।सू० ३१ ।।
'टीका-'तएणं से' इत्यादि । 'तएणं से भरहे राया आभिओगे देवे सदावेइ' ततः खलु तदनन्तरं किल स भरतो राजा आभियोग्यान् आज्ञाकारिणो देवान् शब्दयति आह्वयति 'तएणं से भरहे राया आभियोगे देवे सदावेइ' इत्यादि
टीकार्थ-(एणं से भरहे राया आभिओगे देवे सद्दावेइ) इसके बाद उस भरत महाराजा ने आभियोग्यदेवों को बुलाया ( सद्दावित्ता एवं क्यासी ) और बुलाकर उन आज्ञाकारी
'तपणं भरहे राया आभिओगे देवे सहावेइ' त्याह टी -(तएणं से भरहे राया आभिओगे देवे सहावेइ) त्यार माहसरत शनये सामियोगिवान मसाल्या. (सद्दावित्ता एवं वयासी) मने मोसावीनतेसारी मालियोगिक
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #946
--------------------------------------------------------------------------
________________
९३४
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
'साविता' शब्दयित्वा आहूय एवं वयासी' एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत् उक्तवान् 'खिपामेव भो देवानुपिया ! मम महत्थं महग्धं महरिहं महारायाऽभिसेयं उबवे ' क्षिप्रमेव शीघ्रातिशीघ्रमेव भो देवानुप्रियाः । मम 'महत्थं ' महार्थम् महान् अर्थः मणिकनकरत्नादिक उपयुज्यमानो व्याप्रियमाणो यस्मिन् स तथाभूतस्तम्, तथा महार्घम् महान् अर्धः यत्र स तथा भूतस्तम् तथा महार्हम् महत् उत्सवमर्हतीति महार्ह :- उत्सयोग्यवाद्यविशेषस्तम् एवंभूत महाराज्याभिषेकं उपस्थापयत सम्पादयत 'तर णं ते आभिया देवा भरणं रण्णा एवं वृत्ता समाणा हट्ठतुट्ठ चित्त जाव उत्तरपुत्थिमं दिसीभागं अवक्कमंति' ततो भरतस्य राज्ञ आज्ञप्त्यनन्तरं खल्वेते आभियोग्या देवा भरतेन राज्ञा एवमुक्ताः सन्तो दृष्टतुष्ट चित्त यावद् उत्तरपोरस्त्यं दिग्भागम् ईशानकोणम् अपक्रामन्ति गच्छन्ति अत्र यावत्पदात्हष्टतुष्ट चित्तानन्दिताः प्रीतिमनसः परमसौमनस्यताः हर्षवश सिर्पद् हृदयाः करतलपरिगृहीतं दशनखं शिरसावर्त्त मस्तके अञ्जलिं कृत्वा एवं स्वामिनः ! यथैव यूयम् आदिशथ तथैव आज्ञया अनुसारेण वयं कुर्म इत्येवं रूपेण विनयेन वचनं प्रतिशृण्वन्ति प्रतिश्रुत्य इति ग्राह्यम् । 'अवक्कमित्ता' अपक्रम्य गत्वा 'वेउच्चियसमुग्धापूर्ण' ममोहति 'वैक्रियसमुद्घातेन वैक्रियकरणार्थक प्रयत्नविशेषेण समवन्ति आभियोग्यदेवों से ऐसा कहा - ( खिप्पामेव भो देवाणुविया मम महत्थे महग्घं महरियं महाराया भिसेयं उवदुवेह) हे देवानुप्रियो ! तुमलोग शीघ्र ही माणिकरत्नादिरूप पदार्थ जिसमें सम्मिलित हों, तथा जिसमें आई हुई वस्तुएं सब विशेष मूल्यवाली हों एवं जिसमें उत्सव के योग्य वाद्यविशेष हां ऐसे महाराजाभिषेक के योग्य सामग्री का प्रबन्ध करो (तएणं ते आभिओगिया देवा भरहेणं रण्णा एवं वृत्ता समाणा हद्रुतदुचित्तजाव उत्तरपुरथिमं दिसीभागं अवक्कमंति) इस प्रकार श्रीभरत महाराजा के द्वारा कहे गये वे अभियोगिक देव बहुत अधिक हर्षित एवं संतुष्ट चित्त हुए यावत्-वे ईशान कोने में चले गये यहां यावत्पद से "चित्तानन्दिताः प्रीतिमनसः " आदि पूर्वोक्त पाठगृहीत हुआ है और यह पाठ " पडिणित्ता " पद तक गृहीत हुआ है (अवक्कमित्ता- वे उब्वियमुग्धाएणं समोहणंति ) ईशान दिशा में जाकर उ -उन्होंने वैकियसमुद्धात द्वारा हेवे। ने था प्रभाशे उधुं- (खिप्यामेव भो देवाणुप्पिया ! मम महत्थे महग्धं महरियं महारायाभिसेय उववेह) हे हेवानुप्रियो ! तुभे बोई शीघ्र भागी रत्नाहि ३५ पदार्थो मां સમ્મિલિત હાય, તથા જેમાં આવેલ સર્વ વસ્તુએ મૂલ્યવાન્ હાય, તેમજ જેમાં ઉત્સવ ચેાગ્ય વાઘ વિશેષ હોય એવી મહારાજ્યાભિષેક માટે ચેાગ્ય સામગ્રીની વ્યવસ્થા કરો. (સર્વાં ते अभिओगिया देवा भरहेणं रण्णा एवं वृत्ता समाणा हट्ट तुटू चित्त जाव उत्तरपुररिथमं दिसीभागं अवक्कमंति) या प्रमाणे लरत महाराज वडे याज्ञथयेाते मालियोग है। ખૂબ અધિક હતિ તેમજ સ`તુષ્ટ ચિત્ત થયા યાવત્ તે ઈશાન ાણ તરફ જતા रह्यो मही मासा यावत् पहथी “वित्तानन्दिताः प्रीतिमनसः” यहि पूर्वोक्त पाउनो सगृह थयेोसो छे. मने थे या " पडिणित्ता" यह सुश्री गृहीत थयेलो छे. (अवक्कमित्ता वे विमुग्धारणं समोहणंति) ईशान आशुमां कहने तेभलो वैप्रिय समुद्दधात पडे
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #947
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ.३वक्षस्कारःसू० ३१ भरतराज्ञः राज्याभिषेकविषयकनिरूपणम् ९३५ आत्मप्रदेशान् बहिः दूरतो विक्षिपन्ति ‘एवं जहा विजयस्स तहा इत्थंपि जाव पंडगवणे एगओ मिलायंति' एवम् इत्थं प्रकारमभिषेकसूत्रम् यथा विजयस्य-जम्बूद्वीपविजयद्वारा धिपदेवस्य तृतीयोपाङ्गे प्रोक्तम् 'तहा इत्थंपि' तथाऽत्रापि विज्ञयम् यावत् पण्डकवने एकतः एकत्र मिलन्ति अत्र च यावत्पदात् सर्वापि अभिषेक सामग्री वक्तव्या साचोत्तरत्र जिनजन्माधिकारे पञ्चमवक्षस्कारे पत्राकाररीत्या विंशत्युत्तरशते सूत्र निजदत्ताङ्करीत्या पञ्चमवक्षस्कारे अष्टमसूत्रे वक्ष्यते तत्र तत्सूत्रस्य साक्षादर्शितत्वात् तत एव सर्व द्रष्टव्यम् । 'एगो मिलाइत्ता' एकतः- एकत्र मिलित्वा 'जेणेव दाहिणभरहे बासे जेणेव विणीया रायहाणी तेणेव उवागच्छंति' यत्रैव दक्षिणार्द्धभारतवर्ष यत्रैव विनीता राजधानी तत्रैव ते देवाः उपागच्छन्ति 'उवागच्छि ता' उपागत्य 'विणीयं रायहाणि अणुप्पयाहिणी करेमाणा अणुप्पयाहिणी करेमाणा जेणेव अभिसेयमंडवे जेणेव भरहे राया तेणेव उवागच्छंति' विनीतां राजधानीम् अनुप्रदक्षिणी कुर्वन्तः अनुप्रदक्षिणो कुर्वन्तः यत्रैव अभिषेकमण्डपो अपने आत्मप्रदेशो को बाहर निकाला (एवं जहा विजयस्स तहा इत्थंपि जाव पंडगवणे-एगओ मिलायंति) इस तरह जम्बूद्वीप के विजयद्वारके अधिपति देव-विजय के प्रकरण में तृतीय उपाङ्ग में अभिषेक-सूत्र कहा गया है उसी प्रकार से यहां पर भी वही अभिषेक-सूत्र, यावत् वे सबके सब पण्डक वन में एकत्रित होजाते हैं यहां तक का कहलेना चाहिये । यहां यावत् पद से समस्त अभिषेक समाग्रीगृहीत हुई है. वह आगे जिनजन्माविकार में पंचम वक्षस्कार में पत्राकाररीत्या १२० सूत्रमें और मेरे द्वारा दत्त अङ्करीति से पंञ्चमवक्षस्कार में आठवे सूत्रमें कहो जावेगी अतः वहीं से यह सब जानने में आजावेगी. (एगओ मिलित्ता) पंडक वन में एकत्रित होकर (जेणेव दाहिणद्धभरहे वासे जेणेव विणोया रायहाणी तेणेव उवागच्छंति)वे सब के सब देव जहां दक्षिणार्द्ध भरतक्षेत्र था. और इसमें भी जहां विनीता राजधानी थी वहां पर आये (उवागच्छित्ता विणीयं रायहाणी-अणुप्पयाहिणी करेमाणे २ जेणेव अभिसेयमंडवे जेणेव भरहे राया तेणेव उवागच्छंति) वहां आकर के उन्होंने उस विनीता राजधानी को तीन प्रदक्षिणाएं की बाद में जहां अभिषेक पाताना मात्मप्रशाने शरीरथी पा२ ४ाया. (एवं जहा विजयस्स तहा इत्यपि जाव पंडगवणे एगओ मिलायंति) प्रमाणे पूदीपना वियद्वारा अधिपति ३५-पियन ४२६५ માં તૃતીય ઉપાંગમાં અભિષેક સૂત્ર કહેવામાં આવેલ છે તે પ્રમાણે જ અહીં પણ અભિષેક સૂત્ર યાવત્ તે સર્વ પંડકંવનમાં એકત્ર થઈ જાય છે. અહીં સુધી પાઠ ગ્રહણ કર જોઈએ. અહીં યાવત્ પદથી સમસ્ત અભિષેક સામગ્રી ગૃહીત થયેલી છે. તે આગળ જિન જન્માધિ કારમાં, પંચમવક્ષસ્કારમાં, પત્રાકાર રીત્યા ૧૨૦ મા સૂત્રમાં અને મારા વડે દત્ત અંક રીતિથી પંચમવક્ષસ્કારના આઠમાં સૂત્રમાં કહેવામાં આવશે. એથી જિજ્ઞા ઓ એ અંગે त्यांथी or opan प्रयत्न ४२. (एगओ मिलित्ता) ५४ पनमा से धन. (जेणेव दाहिणभरहे वासे जेणेव विणोया रायहाणी तेणेव उवागच्छंति) तमे। सो यां विनीत। पानी ती त्यां माया. (उवागच्छित्ता विणीयं रायहाणों अणुप्पयाहिणी करेमाणे २ जेणेव अभिसेयमंडवे जेणेव भरहे राया तेणेव उवागच्छति) त्या भावान भरे
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #948
--------------------------------------------------------------------------
________________
९३६
___ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे यत्रैव श्री भरतो राजा तत्रैव उपागच्छन्ति 'उवागच्छित्ता' उपागत्य तं महत्थं महग्धं महरिहं महारायाभिसेयं उपद्वति' ते देवाः तत् पूर्वोक्तं महाथ महार्घ महार्ह महाराज्याभिषेक महाराज्याभिषेकोपयोगिक्षीरोदकाद्युपस्करणमित्यर्थः उपस्थापयन्ति उपढौंकयन्ति राज्ञः समीपे आनयन्तीत्यर्थः वैक्रियशत्तया निष्पादितानि सर्वाणि रत्नगजाश्वादीनि बहुमूल्यानि वस्तूनि आनीय समर्पयन्तीति अथ पूर्वकृत्यं पूर्वमुत्त्वा उत्तरकृत्यमाह-'तएणं' इत्यादि'तएणं तं भरहं रायाण बत्तीसं रायसहस्सा सोभणंसि तिहि करणदिवसणखत्तमुहत्तंसि उत्तरपोवया विजयंसि तेहिं साभाविएहिय उत्तरवे उविएहि य वरकमल पइटाणेहि सुरभिवरवारिपडिपुण्णेहिं जाव महया महया रायाभिसेएणं अभिसिंचंति' ततः खलु तं भरतं राजानंद्वात्रिंशद्राजसहस्त्राणि शोभने निर्दोषगुणयुक्ते तिथिकरणदिवसनक्षत्रमुहूर्ते अत्र समाहारद्वन्द्वः ततः सप्तम्येकवचनम् तत्र तिथिः रिक्तार्केन्दुदग्धादिदुष्टतिथिभ्यो भिन्ना जयादितिथिः । करणं विशिष्ट दिवसः दुर्दिनग्रहणोत्पातदिनादिभ्यो भिन्नदिवसः नक्षत्र राज्याभिषेकोमंडप और उसमें भी जहां चक्रवर्ति श्री भरत महाराजा थे वहां पर वे आये(उवागच्छित्ता तं महत्थं महग्धं महरिहं महारायाभिसेयं उववेति) वहां आकर के उन्हों ने उस महार्थ महार्य एवं महार्ह महाराजाभिषेक को समस्त सामग्री को राजाके समक्ष उपस्थित कर दिया अर्थात् वैकियशक्ति द्वारा निष्पादित-समस्त रत्न गन, अश्व आदिरूप बहुमूल्य वस्तुओं को लाकर समर्पित करदिया (तए णं तं भरहं रायाणं वत्तीसं रायसहस्सा सोभणंसि तिहिकरणदिवसणक्खत्तमुत्तसि उत्तरपोट्टक्या विजयंसि तेहिं सामाविए हिय उत्तरवेउविएहिय वर कमल पइदाणेहिं सुरभिवरवारिपडिपुण्णेहिं जाव महया २ रायाभिसेएणं अभिसिंचंति) इस के बाद श्रोभरत महाराजा का उन ३२ हजार राजाओं ने निदोषगुणयुक्त तिथि करण दिवस-नक्षत्र समन्वित मुहूर्त में अभिषेक किया रिक्ता आदि दुष्ट तिथियों से भिन्न जो जयादितिथियां होती हैं वे शुभतिथियां मानी जाती हैं करण नाम विशिष्ट दिवस का है. यह दिवस दुर्दिन, ग्रहण, उत्पात आदि से भिन्न-रहित-होता हैं. राज्य में अभिषेक-के योग्य जो श्रवण आदि वर नक्षत्र તે વિનીતા રાજધાનીની ત્રણ પ્રદક્ષિણા કરી. ત્યાર બાદ જ્યાં અભિષેક મંડપ અને તેમાં ५ नयां भरत राहता त्या माव्या. (उवागच्छित्ता तं महत्थं महग्धं महरिहं महाराया भिसेयं उवट्ठति) त्यो मापीन भणे ते महाथ, महा मन मडाई महान्यालिनी સમસ્ત સામગ્રીને રાજાની સામે મૂકી દીધી. અર્થાત વૈક્રિય શક્તિ વડે નિષ્પાદિત સમસ્ત २त्न, 100 मध, माहि ३५ पहुभूख्य वस्तुमाने साचीन सममित श. (तएणं तं भरई रायाणं बत्तीसं रायसहस्सा सोभणसि तिहिकरणदिवसणक्खत्तमुहुत्त सि उत्तरपोढवया विजयंसि तेहिं साभाविएहिय उत्तरवेउविरहिय वरकमलपइट्ठाणेहिं सुरभिवरवारिपडिपुण्णेहि जाव महया २ रायाभिसेएणं अभिसिंबंति) त्या२मा लत नन३२ इन्नर રાજાઓએ નિર્દોષ ગુણ યુક્ત તિથિ, કરણ દિવસ નક્ષત્ર-સમન્વિત મુહૂત માં અભિષેક કર્યો. રિક્તા વગેરે દુષ્ટ તિથિઓથી ભિન્ન જે જય આદિ તિથિઓ હોય છે તેને શુભતિથિએ માનવામાં આવે છે. કરણ નામ વિશિષ્ટ દિવસનું છે. એ દિવસ દુદિન, ગ્રહણ, ઉત્પાત
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #949
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ ०३ वक्षस्कारः सू० ३१ भरतराज्ञः राज्याभिषेक विषय कनिरूपणम् ९३७ पयोगि श्रवणादि त्रयोदश नक्षत्राणामन्यतरत् उक्तञ्च" अभिषिको महीपालः श्रुति ज्येष्ठो लघुघुवैः । मृगानुराधा पौष्णैश्च चिरं शान्ति वसुन्धराम्। १ । इति मुहूर्त्तः अभिषेकोक्तनक्षत्र समानदैवत इति तस्मिन् उत्तर प्रौष्ठपदाविजये - उत्तर प्रोष्ठपदा उत्तरभाद्रपदा नक्षत्रं तस्य विजयो नाम मुहूर्त्तः अभिजिदाह्वयः क्षण तस्मिन् अयं भावः - मुहूर्त्तापरपर्यायः पञ्चदशक्षणात्मके दिवसेऽष्टमक्षणः, तल्लक्षण चेदं ज्योतिः शास्त्रे प्रसिद्धम् द्वौयामौ घटिका न्यूनौ द्वौ यामौ घटिकाऽधिकौ । विजयोनाम योगोऽयं सर्वकार्य प्रसाधकः ॥ १ ॥ त तस्तैः पूर्वोक्तैः स्वाभाविकै रुत्तरवैक्रियैश्च वरकमलप्रतिष्ठानैः वरकमले प्रतिष्ठानं स्थिति येषां ते तथा भूतास्तैः अष्ट सहस्रघटैरितिगम्यं पुनः कीदृशैः सुरभि वरवारिप्रतिपूर्णैः श्रेष्ठ सुगन्धिजलव्याप्तैः यावद महता महता गरीयसा राज्याभिषेकेण अभिषिञ्चन्ति अत्र
हैं उनमें से कोई एक नक्षत्र का होना ही शुभ नक्षत्र कहा गया है. उक्तंच - अभिषिक्तो महीपालः श्रुति ज्येष्ठालधुधुवैः । मृगानुराधा पौष्णैश्च चिरं शास्ति वसुन्धराम् ॥१॥ अभिषेक के समय उक्त नक्षत्रों का समान देवता वाले होना - यह मुहूर्त कहा गया है. उत्तर प्रोष्ठपदा विजय का तात्पर्य है उत्तरभाद्रपदा नक्षत्र का विजय - अभिजितनामका क्षण में यह अभिषेक किया गया तात्पर्य यह है दिन पञ्चदशक्षणात्मक दिवस होता है इसमें अष्टम क्षणरूप मुहूर्त होता है. उसका लक्षण ज्योतिशशास्त्र - में ऐसा कहा गया है
द्वौ यमौ घटिकान्यूनौ द्वौ यामौ घटिकाधिको विजयोनाम योगोऽयं सर्वकार्य प्रसावकः। १ ।
भरत महाराजा का जो राज्याभिषेक किया गया वह सुरभिजल से परिपूर्ण हुए स्वाभाविक कलशों द्वारा तथा उत्तरविक्रिया से देवों ने जिन्हें विकुर्वित किया है. ऐसे ऐसे कलशों द्वारा किया गया । ये कलश श्रेष्ठ कमलों के ऊपर स्थापित किये हुए थे तथा संख्या में १००८, थे. यह अभिषेक साधारण रूप से करने में नहीं आया किन्तु बड़े भारी ठाठ बाट से ही करने વગેરેથી ભિન્ન—રહિત-હાય છે. રાજ્યમાં અભિષેક ચેાગ્યજે શ્રવણ આદિ ઉત્તર નક્ષત્રો છે, તેમનામાંથી કાઈ એક નક્ષત્ર હાય તે જ શુમ કહેવાયછે. ઉક્ત ચ–
अभिषिक्तो महीपालः श्रुतिज्येष्ठा लघुधुवैः । मृगानुराधा पौष्णैश्च चिरशास्ति वसुन्धराम् ॥ १०॥ અભિષેક વખતે ઉક્ત નન્નેના સમાન દેવતાવાળા થવુ એ મુહૂત કહેવામાં આવે છે. ઉત્તર પ્રૌણપના વિજયનું તાત્પ છે, ઉત્તરભાદ્રપદા નક્ષત્રને વિજય-અભિજીત નામકક્ષણ તે ક્ષણમાં અભિષેક કરવામાં આવ્યેા. તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે કે દિવસ-પંચદશ ક્ષણાત્મક દિવસ હોય છે. એમાં અષ્ટમ ક્ષણ રૂપ મુદ્ભૂત હોય છે. એનું લક્ષણ યાતિષ શાસ્ત્રમાં આ પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ છે
या घटिका न्यूनौ द्वौ यामौ घटिकाधिको विजयोनाम योगोऽयं सर्वकार्य प्रसाधकः ॥१०॥ ભરતને જે રાજ્યાભિષેક કરવામાં આવ્યે તે સુરભિ જલથી પરિપૂર્ણ થયેલા સ્વાભાવિક કળશે। વડે તેમજ ઉત્તરવિક્રિયાથી જેમને દેવા એ વિવિંત કર્યાં છે. એવા કળશે।વડે કરવામાં આવ્યા. એ કળશે શ્રેષ્ઠ કમળેની ઉપર સ્થાપિત કરવામાં આવ્યા હતા. સખ્યા માં એ કળશેા ૧૦૦૮ હતા. એ અભિષેક સાધારણ રૂપમાં આયેજિત થયા નહિ પણ ભારે ઠાઠ
११८
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #950
--------------------------------------------------------------------------
________________
९३८
___ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे यावत्पदात् 'चंदणकयवच्चएहिं आविद्धकंठेगुणेहिं पउमुप्पलपिहाणेहिं करयलपरिग्गहिएहिं असहस्सेणं सोवण्णियकलसाणं जाव अट्ठसहस्सेणं भोमेज्जाणं' इत्यादि पाठो ग्राह्यः अयं च विस्तररूपेण उत्तरत्र जिनजन्माभिषेकप्रकरणे पञ्चमवक्षस्कारे एकविंशत्युत्तरशते सूत्रे १२१ निजदत्ताङ्करीत्या पञ्चमवक्षस्कारे दशमसूत्रे १० द्रष्टव्यः। तत्रैव अस्य साक्षा दर्शितत्वात् सर्वेषां प्रत्येकं व्याख्यानमपि तत्रैव द्रष्टव्यम्। तथा च पुनः कीदृशैः चन्दनकृतव्यत्ययैः चन्दनकृतव्यतिक्रमैः चंदनचर्चितदेहैः पुनः आविद्धकण्ठेगुणैः गुणैराविद्धकण्ठेरित्यर्थः पद्मोत्पलपिधानः कमलोत्पलाच्छादनैः करतलपरिगृहीतैः हस्ततलपरिधृतैःएवमुक्ताकारेण विशेषणविशिष्टैः अष्टसहस्रेण सौवणिककलशानाम् यावअष्टसह स्रेण भोमेयानां च अष्टसहस्रसंख्यक सौवणिककलशैः अष्टसहस्रसंख्यकभौमेयकलशैश्च सर्वोदकः सर्वमृत्सवौं षधि प्रभृति वस्तुभि महता महता राज्याभिषेकेण अभिषिञ्चतीत्यर्थः अभिसे भी जहा विजयस्स' अभिषेको यथा विजयस्य जम्बूद्वीपविजयदाराधिपदेवस्य जीवाभिगमोपाङ्गे प्रोक्तस्तथाऽ. त्रापि बोद्धव्यः 'अभिसिंचित्ता' अभिषिच्य 'पत्तेयं पत्तेयं जाव अंजलिं कट्टु ताहि इद्वाहिजहा पविसंतस्स भणिया जाव विहराहि तिकटु जय जय सदं पउंजंति'प्रत्येकं प्रत्येकंप्रातिनृपं में आया-इसी बात को प्रकटकरने के लिये "महया २ रायाभिसेएणं" ये पद यहां प्रयुक्तहुए हैं यहां प्रयुक्त हुए यावत्पद से "चंदणकयचच्चेहिं, आविद्धकंठे गुणेहिं, पउमुप्पलपिहाणेहि, करयलपरिग्गहिएहिं अट्ठसहस्सेणं सोवष्णियकलसाणं, जाव अद्वसहस्सेणं भोमेज्जाणं" इत्यादि पाठ गृहीत हुआ है यदि इसपाठ को देखना हो तो यह विस्ताररूप से आगे जिनजन्माभिषेक के प्रकरण में पंचमवक्षस्कार में १२१ वे सूत्रमें और मेरे द्वारा प्रदत्त अङ्करीति के अनुसार १० वें सूत्र में आनेवाला है वहीं से इसे देखलेना चाहिये । (अभिसेओ जहा विजयस्स) इस तरह महाराजा भरत का अभिषेक इस प्रकार से हुआ कि जैसा अभिषेक जम्बूद्वीप के द्वारके अधिपति विजय देवका हुआ कहा गया है यह अभिषेक जीवाभिगम उपाङ्ग में वर्णित हुआ है (अभिसिंचित्ता पत्तेयं पत्तेय जाव अंजलि कटु ताहिं इट्टाहिं जहा पविसंतस्स भणिया जाव विहराहि त्तिकटु जय २ सई पउंजति) भरत महाराजा का भाउथी सम्पन्न थय। हता. माशयन प्रगट ४२वा माटे 'महया २ रायाभिसेएणं" से यह मो प्रयुत च्येत छे. मी प्रयुत प्य यावत् ५४थी "चंदणकयचच्चेहिं आविद्धकंठेगुणेहिं, पउमुप्प लपिहाणेहिं, घरकमलपरिग्गहिएहिं अट्ठसहस्सेणं सोवण्णियकलसाणं, जाव अटूठसहस्सेण भोमेज्जाण” या ५४ संगडीत यो छेने પાઠ અંગે જાણકારી મેળવવી હોય તે આગળ જિનજન્માભિષેક પ્રકરણમાં, પંચમવક્ષસ્કા. રમાં, ૧૨૧ માં સૂત્રમાં અને મારા વડે પ્રદત્ત અશ્કરીતિ મુજબ ૧૦ માં સૂત્રમાં આપવામાં આવેલ છે તેથી તે સંબંધ માં ત્યાંથી સમજી લેવું જાઈ છે. ત્યાં એ અંગે સવિસ્તર વર્ણન કરવા भां भाव छ. (अभिसेओ जहा विजयस्स) राज मरतन अभिषे४ मा प्रमाणे सम्पन्न થયે કે જે રીતે જ બુદ્વીપના દ્વારના અધિપતિ વિજય દેવને થયે, એ અભિષેકનું વર્ણન
यानिशम Sinमा ४२वामा भाव छ. (अभिसिंचित्ता पत्तये पत्तेयं जाव अंजलिं कटु
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #951
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका १०३वक्षस्कारःसू० ३१ भरतराज्ञः राज्याभिषेकविषयकनिरूपणम् ९३९ यावद् अञ्जलिं कृत्वा ताभिरिष्टाभिः अत्रापि 'कंताहिं जाव वग्गृहिं अभिणदंता य अमिथुणंताय एवं वयासी-जय जय गंदा ! जय जय भद्दा ! भदं ते अजियं जिणाहि' इत्यादि पाठो तथा ग्राहयः 'जहा पविसंतस्स भणिया जाव विहराहि' यथा विनीतां प्रविशतो भरतस्य अर्थाभिलाषि प्रमुखपाचकजनै भणिता आशीरिति गम्यम् कियत्पर्यन्तमित्याह 'यावद् विहर' इति विहरेति पर्यन्तमित्यर्थःइति कृत्वा जय जय शब्दं प्रयुञ्जन्ति'तए णं तं भरहं रायाणं सेणावइरयणे जाव पुरोहियरयणे तिणि य सदा सूअसूयाद्वारस अ सेणिपसेणीओ अण्णे य बहवे जाव सत्थवाहप्पभिइओ एवंचव अमिसिंचंति'ततोद्वात्रिंशद्राजसहस्राभिषेकानन्तरं खलु तं भरतं सेनापतिरत्नं यावत्पुरोहितरत्नं त्रीणि च षष्ठानि षष्टयधिकानि अभिषेक करके फिर प्रत्येक ने यावत् अंजलि करके उन उन इस कान्त यावत् वचनों द्वारा उन काअभिनन्दन एवं संस्तवन करते हुए इस प्रकार से कहा (जय जय गंदा ! जय जय भदा भदं ते अजियं जिणाहि) हे नन्द-आनन्दस्वरूप भरत ! तुम्हारी जय हो जय हो हेभद्र ! कल्याण स्वरूप-भरत ! तुम्हारी बारबार जय हो तुम्हारा कल्याण हो वीरो द्वारा भी परास्त नहीं किये जा सकने वाले ऐसे शत्रु को तुम परास्त करो० इत्यादि रूप से जैसा यह पाठ २९वें सूत्र में इसी वक्षस्कार के कथन में कहा गया है वैसा ही यहां पर भी वह ग्रहण करना चाहिये (जहा पविसंतस्स भणिया जाव विहराहि) जिस प्रकार से विनीता में प्रवेश करते समय भरत के प्रति यावत् विहर" इसपाठ तक अभिलाषो से लेकर पाचक तक के जनों ने शुभाशीर्वाद प्रकट किया उसी प्रकार से यहाँ पर भी वही आशीर्वाद उसी रूप में प्रत्येक नृपने प्रकट किया ऐसाजानना चाहिये (तएण भरहं रायाणं सेनावइरयणे जाव पुरोहियरयणे तिणिय सहा सूअसया अट्ठारससेणिप्पसेणीओ अण्णेय बहवे जाव सत्थवाहप्पभिइओ एवं चेव अभिसिंचंति)इसके बाद भरत राजा का सेनापतिरत्न ने यावत् पुरोहित रत्न ने, ३६० रसवतीताहिं इहाहिं जहा पविसंतस्स भणिया जाव विहराहि त्ति कटु जय २ सई पति) ભરત રાજાને અભિષેક કરીને પછી દરેકે–ચાવત અંજલિ બનાવીને તે–તે ઈષ્ટ-કાન્ત યાવત ययन। तमनु मलिनन तमा स्तवन २ai ४२तामा प्रमाणे धु-(जय-जय दा! जय जय महा! मदद ते अजिय जिणाहि) नन्द! मान ५३५ भासलत! तमारे। જય થાઓ, જય એ હે ભદ્ર! -કલ્યાણ સ્વરૂપ ભરત ! તમારો વારંવાર જય થાઓ, તમારૂં ક૯યાણ થાઓ. વીર દ્વારા પણ અપરાજિત શત્રુને તમે પરાસ્ત કરે. વગેરે રૂપમાં જે આ પાઠ રમા સૂત્રમાં આજ “વક્ષસ્કાર” માં કહેવામાં આવેલ છે, તે જ પાઠ અત્રે પણ समय. (जहा पविस तस्ल भणिया जाव विहराहि) रेम विनीतwi प्रवेश ४२ती વખતે ભારત પ્રત્યે “યાવત વિહર” એ પાઠ સુધી અર્થાભિલાષી થી માંડીને પાચક સુધીના જનેએ જેમ શુભાશીર્વાદે પ્રકટ કર્યા. તેમ જ અત્રે પણ તે પ્રમાણે જ આશીર્વાદે દરેક शनाये टा . मेम नसे. (तएणं तं भरह रायाणं सेणावडरयणे जाव पुरोहियरयणे तिण्णिय सहा सूअसया अट्ठारससेणिप्पसेणीओ अण्णेय बहवे जाव सत्थवाहप्पभिइओ एवं चेव अभिसिंबंति) त्या२मा भरत २० सेनापति रत्ने यावत् पुरे।
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #952
--------------------------------------------------------------------------
________________
९४०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे सपशतानि सूपकारशतानि अष्टादश श्रेणिप्रश्रेणयः अन्ये च बहवो यावत्सार्थवाहप्रभृतयः एवमेव उक्तप्रकारेण राजान इव अभिषिञ्चन्ति'सेणावहरयणे जाव पुरोहियरयणे' अत्रे यावत्पदात् 'गाहावइरयणे वड्ढइरयणे' इति ग्राह्यम् तथाच सेनापतिरत्नं पुरोहितरत्नं गाथापतिरत्नं वर्द्धकिरत्नं पुरोहितरत्नं चेति बोध्यम् द्वितीय यावत्पदात राजेश्वरतलवरमाडम्बिक कौटुम्बिकमन्त्रि महामन्त्रि गणकदौवारिकोमात्यचेटपीठमदनगरनिगमश्रेष्ठिसेनापतयो ग्राहयाःयावत्सार्थवाहप्रभृतयः अत्र प्रभृतिपदात सार्थवाहदतसन्धिपालाः, अस्मिन्नेव वक्षस्कारे सप्तविशतितमे सूत्रे एतेषां व्याख्यानं द्रष्टव्यम् 'तेहिं वरकमलपइदाणेहिं तहेव' तैः पूर्वोक्तैः वरकमलपतिष्ठान:-वरकमले प्रतिष्ठानं स्थितिर्येषां ते तथाभूतास्तैः तथैव पूर्वोक्तप्रकारेणैव कलशविशेषणादिकं विज्ञेयम्'जाव अभिथुणंति य' यावद् अभिष्टुवन्ति च यावत्पदात् अभिनन्दन्ति इति ग्राहयम्' 'सोलसदेवसहस्सा एवंचेव' ततः सर्वतः पश्चात् षोडशदेवसहस्राणि षोडशसहस्रसंख्यकदेवाः एवमेव उक्तमकारेणैव अभि. विश्चन्ति अभिनन्दन्ति अभिष्टुवन्ति च आभियोग्यसुराणाम् अन्तिमोऽभिषेकस्तु तद्भरतस्य मनुष्येन्द्रत्वेन मनुष्याधिकाराद् मनुष्यकृताभिषेकानन्तरभावित्वेन बोध्यः यहा देवानां चिन्तितमात्र तदात्वसिद्धिकारकत्वेन अन्ते तथाविधोत्कृष्टाभिषेकविधानार्थम् अत्र यो कारकों ने १८ श्रेणिप्रश्रेणिजनों ने तथा अन्य और भी अनेक सार्थवाह आदिजनो ने इसी प्रकार से अभिषेक किया "सेणावइरयणे जाव पुरोहियरयणे" आगत यावत्पद से “गाहावइरयणे वड्ढइरयणे" इन दो रत्नों का ग्रहण हुआ है. तथा द्वितीय यावत्पद से राजेश्वर तलवर माडम्बिक कौटुम्बिकमन्त्री, महामन्त्री, गणक, दौवारिक अमात्य, चेट पीठमर्द, नगर निगम श्रेष्टी, सेनापति तथा सार्थवाहके प्रभृतिपद से दूत और सन्धिपाल इनका ग्रहण हुआ है. इनका व्याख्या न इसी वक्षस्कार के प्रकरण में २७ वे सूत्र में किया जाचुका है. (तेहिं वरकमलपइटाणेहिं) सेना पति से लेकर दूत और सन्धिपाल तक के इन समस्त जनोंने श्रेष्टकमल पर स्थापित किये गये कलशों द्वारा ही भरत नरेश का अभिषेक किया और पूर्वोक्तरूप से ही उनका अभिनन्दन और संस्तवन किया (सोलसदेवसहस्सा एवंचेव) इसी प्रकार से १६ हजार देवों ने भी अभिषेक હિતરવનથી માંડીને ૩૬. રસવતી કારકોએ, ૧૮ શ્રેણિ પ્રશ્રેણી જનેએ તેમજ અન્ય પણ भने साया मानना २ प्रमाणे मभिषे ध्या. "सेणावारयणे जाव पुरोहियरयणे" आपाय मा मास यावत् ५४ थी "गाहावइ रयणे वडढइरयणे" मे मे २त्नोनुं ગ્રહણ થયેલું છે. તેમજ દ્વિતીય યાવત્ પદથી “રાજેશ્વર, તલવર, માડંબિક, કૌટુંબિક મંત્રી મહામંત્રી, ગણક, દૌવારિક, અમાત્ય, ચેટ, પીઠમર્દ, નગર નિગમ શ્રેષ્ઠિ, સેનાપતિ તેમજ સાથે વાત સાથેના પ્રકૃતિ પદથી દૂત અને સંધિપાલ એ સર્વપદ ગ્રહણ થયા છે એ સર્વનું व्याज्यान मारा क्षारना २४मा २७भां सूत्रमा ४२वामा मावस छे. (ते िवरकमल વહિં ) સેનાપતિથી માંડીને દૂત અને સંધિ પાલ સુધીના એ સર્વ જનેએ શ્રેષ્ઠ કમલે પર પ્રસ્થાપિત કરવામાં આવેલા કળશ વડે ભરત નરેશ ને અભિષેક કર્યો અને પૂર્વોક્ત ३५ तमनु मलिनन भने सस्तन प्रयु". (सोलस देवसहस्सा एवं चेव) मा
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #953
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ०३वक्षस्कारःसू० ३१ भरतराज्ञः राज्याभिषेकविषयकनिरूपणम् ९४१ विशेषस्तमाह ‘णवरं पम्हलसुकुमालाए जाव मउडं पिणद्धेति' नवरं अयं विशेषः पक्ष्मलसुकुमारया पक्ष्मलया पक्ष्मवत्या सुकुमारया अतिकोमलया च अस्य च पदस्य यावत्पदगृहीते गन्धकापायिक्या लघुशाटिकया गात्राणि रूक्षयन्ति इत्यग्रे सम्बन्धः यावत् पिनहयन्ति अस्य च पदस्य यावत्पदगृहीतं विचित्ररत्नोपेतं मुकुटमित्यत्राग्रे सम्बन्धः अत्र यावत्पदात्गंधकासाइ एहिं गायाइं लूहेति सरसगोसीसचंदणेणं गायाइं अणुलिपंति अणुलिंपित्ता नासाणीसास वायवोज्झं वष्णफरिसजुत्तं हयलालापेलवाइरेगं धवलं कणगखइअंतकम्म आगासफलिहसरिसप्पभ अहयं दिव्वं देवदूसजुयलं णिसावेति णिअंसावित्ता हारं पिणदेंति पिणद्धित्ता एवं अद्धहारं एगावलि मुत्तावलिं रयणावलिं पालंब अंगयाइं तुडियाई कडयाई दसमुद्धिगणतंग कडिसुत्तगं वेअच्छगसुत्तगं मुरविं कंठमुरविं कुडलाई चूडामणि चित्तरयणुक्कंडत्तिगन्धकापापिक्या सुरभिगन्धकषायद्रव्यपरिकर्मितया लघुशाटिकया इति गम्यं गात्राणि भरतदेहावयवान् रूक्षयन्ति ते देवाः प्रोन्छन्तीत्यर्थः रूक्षयित्वा सरलेन गोशोषचन्दनेन गात्राणि अनलिम्पआदि किया (णवरं पम्हलसुकुमालाए जाव मउड पिणटुंति) परन्तु देवों ने इतना विशेषकार्य और किया कि भरत नरेश के शरीर का उन्होंने प्रोञ्छन अतिसुकुमार-पक्ष्मल-रुओंवाली तौलिया, से किया और उनके मस्तकपर मुकुट रखा यहां यावत्पदसे गृहीत पाठका इस प्रकार से सम्बन्ध है-"गंधकाषायिक्या लघुशाटिकया गात्राणि सूक्षयन्ति' इसके बाद "गंधका साइएहिं गायाई लूहेंति, सरसगोसीसचंदणेण गायाई अणुलिपति अणुलिंपित्ता नासाणीसासवायवोऽझं चक्खुहरं वण्णफरिसजुत्तं हयलालापेलवाइरेगं धवलं, कणगखइयअंतकम्म आगासफलिहसरिसप्पभं अहय दिव्वं देवदूसजुयलं णिसावेति णि अंसावित्ता हारं पिणद्वेति पिणद्धित्ता एवं अद्भहारं एगावलिमुत्ता वलि रयणावलिं पालंबं अंगयाइं तुडियाई कडयाई दसमुद्धियाणतगं कडिसुत्तगं वेअच्छगसुत्तगं मुरवि कंठमुरविं कुण्डलाइं, चूडामणिं, चित्तरयणुक्कंडंत्ति" यह पाठ है. इसका तात्पर्य ऐसा है कि जब उन देवों ने सुगंधित सुकुमार तौलिया-से भरत महाराजा के शरीर को पोंछ दिया प्रभारे ४ १६ न२ हेवाये ५ मलि योरे विधि सम्पन्न ४२१. (णवर पम्हल सुकु मालाए जाव मउडं पिणटुंति) ५ देवासे मार विशेष ३५मां पधारे यु लत नरेश ના શરીરનું તેમણે પ્રોસ્કન-અતિ સુકુમાર-પક્સલ રુંવાવાળા અંગેછા થી-કર્યું. અને भस्तनी 3५२ भुट भूया. मी यावत् ५४थी सहीत ५।४ 24। प्रभारी छ-गंधकामायिक्या लघु शाटिकया, गात्राणि रूक्षयन्ति" त्या२मा “गंधकासाइपहि गायाई लूहति, सरस गोलीसचंदणेणं गायाई अणुपंलिपंति, अणुलिपित्ता नासाणीसासवायवोज्ज्ञ चक्खुहर वण्णफरिसजुत हयलालापेलवाइरेगं धवलं, कणगखइय अंतकम्म आगासफलिह
। अयं दिव्वं देवदूसजुयलं णिसावे ति णिअंसावित्ता हारं पिणद्धति, पिणद्धिता एवं अद्धहारं गावलि मुतावलिं, रयणावलिं पालब अंगयाई तुडियाई कडयाई दसमुद्धियागतग कडिसुत्तम वेअच्छग - सुत्तगं मुरवि कंठ मुरवि कुडलाई, चूडामणि चित्तरयणुक्कडति' मेनु तात्पर्य या प्रमाणे छत हेवाणे सुगधित, सुभा२ माछ। થી ભરત રાજાના શરીર ને લૂછયું ત્યાર બાદ તેમણે તેમના શરીર ઉપર ગશીર્ષ ચંદન નું
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #954
--------------------------------------------------------------------------
________________
९४२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
न्ति अनुलिप्य देवदूष्ययुगलं देववस्त्रयुग्मं निवासयन्ति परिधापयन्ति इति योगः कीदृशं तदित्याह 'नासाणी सासवायवोज्झं' नासिकानिःश्वासवातवाहचम् नासिकानिःश्वासवातेन वाह्यं दुरापनेयं श्लक्ष्णतरमित्यर्थः अयम्भावः महावातस्य का कथा नासिका वातोऽपि स्वसूक्ष्म बलेन तद् वस्त्रयुगलम् अन्यत्र प्रापयति, तथा चक्षुर्हरम् - नयनसुखकरम् रूपातिशयत्वात् तथा वर्णस्पर्शयुक्तम् अतिशायिना वर्णेन स्पर्शेन च युक्तम् पुनः कीदृशं तत् ' हयलालापेलवाइरेगं' हयलालापेलवातिरेकम् - हयलाला - अश्वमुखजलं तस्मादपि पेलवं कोमलम् अतिरेकम् अतिरेकेण अतिशयेन अतिविशिष्टमृदुत्वलघुत्वगुणोपेत मितिभावः, तथा धवलं निर्मलं कनकखचितान्तकर्म - कनकेन सुवर्णेन खचितानि विच्छुरितानि अन्तकर्माणि अञ्चलयो र्वा न लक्षणानि यस्य तत्तथाभूतम् तथा आकाशस्फटिकसदृशप्रभम् आकाशस्फटिको नाम अतिस्वच्छस्फटिकविशेषस्तत्सदृशो प्रभा दीप्ति र्यस्य तत्तथाभूतम् अहतं छिद्ररहितं नवीनमित्यर्थः दिव्यं दिव्यकान्तिमत् इत्थमुक्तविशेषणविशिष्टम् देवदूoययुगल निवासयन्ति परिधापयन्ति निवास्य 'हारं पिणद्वेति' हारं पिनह्यन्ति ते देवा: चक्रवर्तिनो भरतस्य कण्ठप्रदेशे हारम् अष्टादशसरिकं बध्नन्ति 'पिणद्धेत्ता' हारं तब उसके बाद उन्होंने फिर उनके शरीरपर गोशीर्षचन्दन का लेप किया लेपकरके फिर उन्होने देवदूष्य युगल पहिराया. यह देवदूष्य - युगल इतना अधिक वजन में कम था कि वह नाक की वायु से भी हलने लग जाता इस तरह से यहां देवदूष्य युगल का पतलापन प्रकट किया हैं. at अधिक पतला होता है वही वजन में कम होता है तथा यह देवदूष्य युगल रूपातिशय वाला होनेसे नयनोंको सुख उपजाने वाला था वर्णस्पर्श से अतिशायी वर्ण से और अतिशायी स्पर्श से युक्त था हय अश्व के मुखकी लाला जैसी कोमल होती है ऐसा ही कोमल यह था आगन्तुक मल से विहीन होने के कारण यह निर्मल था. इसकी जो किनार थी वह सुवर्ण- से खचित थी आकाशस्फटिक अतिस्वच्छस्फटिक विशेष की तरह इसको दीप्ति थी, यह अहत छिद्ररहित था. अर्थात् नवोन था और दिव्य था - दिव्यकान्ति से सुशोभित था. इस तरह के इन विशेषणों से युक्त देवदूष्य युगल को पहिराकर फिर उन्हें ने उनके गले में हार पहिराया લેપન કર્યું. લેપન કરીને પછી તેમણે દેવદૃષ્ય યુગલ ધારણ કરાવ્યું. એ દેવદૃષ્ય યુગલ વજનમા એટલુ હલ્કુ હતુ કે તે નાકના શ્વાસોચ્છવાસથી પણ હાલતુ હતુ. પ્રમાણે અહીં દેવદૃષ્ય યુગલનું ઝીણા પણું પ્રકટ કરવામાં આવેલ છે. જે વધારે ઝીણુ હાય છે તેજ વજનમાં આછું હાય છે. તેમજ એ દેવદૃષ્ય જુગલ રૂપાતિશયવાળુ હોવાથી નયના ને સુખ આપનારુ હતું. વ પથી-અતિશયી વણ થી અને અતિશાયી સ્પશ થી-એ યુક્ત હતું. હય અશ્વનાસુખની લાળ જેવી કામલ હોય છે, એવુ જ કામલ એ હતું. આગન્તુક મળથી વિહીન હાવા બદલ એનિમલ હતું એની જે એ રહતી તે સુવણુ ખચિત હતી. આકાશ સ્ફટિક અતિ સ્વચ્છ સ્ફટિક-વિશેષની જેમ એની દીપ્તિ હતી. એ અહત છિદ્ર રહિત હતું. એટલે કે નવીન હતું. અને દિવ્ય હતું. દિવ્ય કાંતિથી સુશેભિત હતુ. આ પ્રમાણેના એવિશેષણાથી યુક્ત દેખ્ય યુગલ ને ધારણુ કરાવીને પછી તેમણે તેમના ગળામાં હાર
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #955
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ०३वक्षस्कारःसू० ३१ भरतराज्ञः राज्याभिषेकविषयकनिरूपणम् ९४३ पिनह्य ‘एवं अद्धहारं एगावलि' इत्यादि । एवम् एतेन अभिलापेनार्द्धहारादीनि वक्तव्यानि यावन्मुकुटमिति तत्र अहारं नवसरिकम् एकावलीम् मुक्तावलीम् मुक्ताफलमयीम्, कनकावली कनकमणिमयी रत्नावलीम् रत्नमयीम् प्रालम्बं तपनीयमयं विचित्र. मणिरत्नभक्तिचित्रं शरीरप्रमाणम् आभरणविशेषम् अङ्गदे त्रुटिके च बाहुभूषणे कटके हस्तभूषणे दशमुद्रिकानन्तकं-हस्ताङ्गुलिमुद्रिकादशकम्, कटिसत्रिकं पुरुषकट्याभरणम् वैकक्ष्यसूत्रकम् उत्तरासङ्गम् दुपट्टा इति भाषाप्रसिद्धम् मुरवीं मृदङ्गाकारमाभरणम्, कण्ठमुरवीं-कण्ठासन्नं तदेव, कुण्डले प्रसिद्ध, चूडामणि शिरोविशिष्टभूषणम् चित्ररत्नोत्कटम् विचित्ररत्नोपेतं मुकुटं ते देवाः पिनयन्ति इति 'तयणंतरंच णं ददरमलयसुगंधिएहि गंधेहिं गायाई अब्भुक्छेति' तदनन्तरंच खलु दर्दरमलयसुगन्धितैः दर्दरमलयहार पहिराकर फिर अर्धहार एकावली मुक्तावली रत्नावली इन गले के आभूषणों को पहिराया १८ लर का हार होताहै ९ नवलरकाअर्ध हारहोता है प्रालम्ब पहिराया यह प्रालम्ब एक प्रकार का आभरणविशेषरूप होता है. तपनीय सुवर्ण का यह बना हुआ होता है. और अनेक प्रकार के मणियों और रत्नों के द्वारा इसमें चित्र बने रहते हैं। तथा यह जितना शरीर होता है उसी प्रमाण में बना हुआ होता है । इसके पहिराने के बाद फिर उसे अङ्गद पहिराये गये त्रुटित बाहु के आभूषण पहिराये गये. कटक हाथके आभूषण बलय पहिराये गये दश अंगुलियो में दश मुद्रिकाएं पहिराइ गइ कटि में कटिसूत्र करधौनी पहिराया. शरीर परदुपट्टा उड़ाया, कानों में मुरवी पहिराई कंठ में मुरवी-कानों के चारों ओर कानों को घेरनेवाला आभूषण-पहिराया यह कान से निकल जाने पर कंठ तक लटकने लगता है इसलिये इसे कंठमुरवी कहा गया है, पुनः कानो में कुंडल भी पहिराये माथे पर चूडामणि शिरोभूषण-पहिराया (तयणंतरं च णं ददरमलयसुगन्धिएहिं गंधेहिं गायाई अब्भुक्खेंति) इन सब आभूषणों પહેરાવ્યા. હાર પહેરાવીને પછી અર્ધહાર, એકાવલી મુક્તાવલી, રત્નાવલી અને ગળાના આભૂષણે પહેરાવ્યા. ૧૮ લડીને હાર હોય છે. ૯ લડીને અર્ધ હાર હોય છે. પ્રાલંબ પહેરાવ્ય-એ પ્રાલંબ એક પ્રકારનું આભરણ વિશેષ રૂ૫ હોય છે. તપનીયસુવર્ણ નિર્મિત એ હોય છે. અનેક પ્રકારના મણિઓ અને ર વડે એમાં ચિત્રે બનેલા હોય છે. તેમજ એ શરીરના પ્રમાણના આધારે બનેલ હોય છે. એ પહેરાવ્યા પછી તે રાજાને “અંગદ” ધારણ કરાવવામાં આવ્યા. ગુટિત બાહુના-આભૂષણ પહેરાવવામાં આવ્યા, કટક આભૂષણો, વલયે પહેરવાવામાં આવ્યા. દશ આંગળી એમાં દશ મુદ્રિકાઓ પહેરાવી. કટિમાં
સત્ર એટલે કે કંદોરો પહેરવાવામાં આવ્યો. શરીર ઉપર ખેસ મૂકવામાં આવ્યા. કાનમાં કંડલ પહેરવાવામાં આવ્યા. કંઠમાં મુરલી એટલે કે કાનમાં કાનને ચેમેરથી આવૃત કરી લે એવું આભૂષણ પહેરાવવામાં આવ્યું. એ કાનમાંથી નીકળી જાય ત્યારે કંઠ સુધી લટકવા માંડે છે. એથી જ એ આભૂષણ ને કંઠમુરવી કહેવામાં આવેલ છે. ફરી કાનમાં કુંડળે પહેરાવ્યા. મસ્તક ઉપર ચૂડામણિ-શિરોભૂષણ પહેરાવ્યું. અને ત્યાર બાદ વિચિત્ર રત્નથી युत भुट ५३२पापामा माल्या. (तयणंतरं च णं ददरमलयसुगंधिएहिं गंधेहिं गायाई
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #956
--------------------------------------------------------------------------
________________
RAHAMAMAAAAAAAA
९४४
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे सम्बन्धिनो ये सुगन्धाः शोभनवासाः चन्दनवृक्षादयस्तेषां गन्धो येषु द्रव्येषु ते तथा भूतास्तैः गन्धेः काश्मोरकपूरकस्तुरोप्रभृति गन्धवद्रव्यैः गात्राणि अभ्युक्षन्ति सिञ्चन्ति ते देवाः भरतस्य । अयं भावः दर्दरमलय गिरिसम्बन्धिचन्दनादिमिश्रितानेकसुरभिद्रव्यघुसणरसच्छटकान् कुर्वन्ति भरतवासंसोति भरतशरोरे च 'दिव्वं च सुमणोदाम पिणदेति' च पुनः दिव्यं सुमनोदाम कुसुममालां पिनह्यन्ति परिधापयन्ति किंबहुना ? उक्तेनेति शेष: 'गंठिमवेढिम जाव विभूसियं करेंति' ग्रन्थिमवेष्टिम यावद विभूषितं कुचन्ति अत्र यावत्पदात् 'पुरिमसंघाइमेणं चउविहेणं मल्लेणं कप्परुक्खयं पिव समलंकिय' त्ति ग्राह्यम् ग्रन्थन ग्रन्थः ते निवृत्तं ग्रन्थिमम् यत् सूत्रादिना अथ्यते तद् ग्रन्थिममिति भावः, अथितं सद् वेष्टयते यत्तद् वेष्टिमम् येन वंशशलाकादिमय पजरादि पूर्यते तद्वत् पूर्यते इति पूरिमम्, यत्परस्परं नालं संघात्यते तत् संघातिमम् एवंविधेन तेन प्रन्थिमवेष्टिमपूरिमसंघातिमेन चतुर्विधेन माल्येन कल्पवृक्षमिव समलंकृतविभूषितं भरतचक्रिवर्तिनं कुर्वन्ति ते देवाः अथ कृताभिषेको भरतो यत्कृतवान् तदाह'तएणं से भरहे राया महया महया रायाभिसेएण अभिसिंचिए समाणे कोडुबियपुरिसे सदावेइ ततः खलु तदन्तरं किल स भरतो राजा महता महता राज्याभिषेकेण अभिषिक्तः सन् कौटुम्बिक पुरुषान् शब्दयति यति 'सदावित्ता' शब्दयित्वा आहय 'एवं वयासी' एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत् उक्तवान् 'खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया' हस्थिखंधवरगया द्वारा भरतचक्री के शरीर की सजावट हो जानेके बाद फिर उन देवों ने उनके शरीर पर चन्दन वृक्ष आदि का गंध जिन्हो में संमिलित हैं ऐसे काश्मीर केशर, कर्पूर और कस्तूरी आदि सुगन्धित द्रव्यों को छिड़का (दिव्वं च सुमणोदामं पिणद्वेति) और फिर पुष्पो की मालाएँ उन्हें पहिराई अधिक क्या कहा जाय-(गंठिमवेढिम जाव विभूसियं करेंति) उन देवों ने उस भरत चक्री को प्रन्थिम, वेष्टिम, पूरिम और संघातिम इन चारों प्रकार की मालाओं से ऐसा सुशोभित एवं अलंकृत कर दिया कि मानो यह कल्पवृक्ष हो है । (तएणं से भरहे राया महयार रायाभिसेएण अभिसिंचिए समाणे कोडुबियपुरिसे सद्दावेइ) जब भरत नरेश पूर्वोक्त प्रकार से राज्याभिषेक की समस्त सामग्री से अभिषिक्त हो चुके-तब उन्होंने कौटुम्बिक पुरुषों को अभुक्खे ति) मे स मालपणी 43 सतया शरीर समसत प्रशन पछी हवा એ તેમના શરીર પર ચંદન-વૃક્ષ આદિની સુગંધિ જેમાં સમ્મિલિત છે એવા કાશમીર કેશર
पर मन अस्तूरी वगैरे सुगधित द्रव्य छोट्या. (दिव्वं च सुमणोदाम पिणद्धे ति) मन पछी ध्यानी मोजाय २०ने पा२३ ४२रावयामा भावी पधारे शुहासे (गठिमवेढिम जाब विभूसियं करेंति) तवायेत सरत यान अनियम, वष्टिम, रिम अने संघातिम એ ચારે પ્રકારની માળાઓથી એવી રીતે સુશોભિત તેમજ સમલકૃત કરી દીધા કે જાણે a regक्ष । न हाय ! (तए ण से भरहे राया महया २ रायाभिसेएण अभिसिपिए समाणे कोडु बियपुरिसे सदावेइ) न्यारे मरत नरेश यूवात २थी सन्यालिनी सर्व सामग्री पर अलिषित थ यूश्या त्यारे तमगे औ43 Yषान माला1 (सहावित्ता
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #957
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ०३वक्षस्कार-सू० ३१ भरतराज्ञः राज्याभिषेकविषयकनिरूपणम् ९४५ विणीयाए रायहाणीए सिंघाडगतिगचउक्कचच्चरजाव महापहपहेस महया महया सद्देणं उग्धोसेमाणा उग्धोसेमणा उस्सुक्क उक्करं उक्किट्ठ अदिज्ज अमिज्ज अब्भडपवेसं अदंडकदंडिम जाव सपुरजणजाणवयं दुवालस संवच्छरियं पमोयं घोसेह घोसित्ता ममेय माणत्तियं पच्चप्पिणहत्ति' तत्र क्षिप्रमेव शीघ्राति शीघ्रमेव भो देवानुप्रियाः! यूयं हस्तिस्कन्धवरगताः श्रेष्ठहस्तिस्कन्धेषु आरूढाः सन्तः विनीताया राजधान्याः शङ्गाटकत्रिकचतुष्कचत्वर यावद् महापथपथेषु स्थानेषु महता महता शब्देन उद्योपयन्तः उद्घोषयन्तः जल्पन्तः जल्पन्तः आभीक्ष्ण्ये द्विवचनम् उच्छुल्कम् उत्करम् उत्कृष्टम् अदेयम् अमेयम् अभटप्रवेशम् अदण्डकुदण्डिमम् यावत् सपुरजनजानपदम् द्वादशसंवत्सरिकम् प्रमोदं घोषयत घोषयित्वा मम एतामाज्ञप्तिका प्रत्यर्पयत इति तत्र द्वादशसम्वत्सरिकम् द्वादशसंवत्सराः वर्षाणि कालो मानं यस्य स द्वादशसंवत्सरिकस्तं प्रमोदहेतुत्वात् प्रमोदः उत्सवस्तं घोषयत उच्चस्वरेण प्रकाशयत कीदृशं प्रमोदं तत्राह-उच्छुल्कमित्यादि । उन्मुक्त त्यक्तं शुल्क विक्रेतव्य वस्तु प्रति राजदेयं द्रव्यं यस्मिन् प्रमोदे स तथाभूतस्तम् तथा उत्करम् उन्मुक्तः त्यक्तः करः गवादीन् प्रति प्रतिवर्षे राजदेयं द्रव्यं यस्मिन् स तथाभूतस्तम्, तथा उत्कृ- . बुलाया-(खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया ! हस्थिखंधवरगया विणीयाए रायहाणीए सिंघाडगतिगचउक्कचच्चर महया २ सद्देण उग्घोसेमाणा २) हे देवानुप्रियो ! तुम सब हाथी के ऊपर बैठकर बड़े जोर से विनीता राजधानी के जितने भी शृङ्गाटक, त्रिक, चतुष्क, चत्वर, आदि महापथ तक के मार्ग हैं उनमें सब में ऐसी घोषणा करो कि (उस्मुक्कं उक्करं उक्किट्ठ अदिज्ज अमिज्ज अब्भडपवेसं अदंडकुदंडिमं जाव सपुरजणजाणवयं दुवालस संवच्छरियं पमोयं) पुरवासी समस्त जन और मेरे राज्य में रहनेवाले जन सब १२ वर्ष तक उत्सव करें-उस उत्सव में विक्रेतव्यवस्तु पर जो राज्य की ओर से टेक्स लिया जाता है वह माफ किया गया है गाय आदि जानवरों पर जो प्रतिवर्ष कर राज्य की ओर से निर्धारित किया हुआ है वह भी माफ कर दिया गया है, बेचने पर जो सरकारी टेक्स लिया जाता है वह भी माफ कर दिया गया है तथा मुनाफा से वस्तु बेचकर जो द्रव्य अर्जित किया जाता है, वह एवं धयासी) भने योसावीन २ मा ४४य (खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया ! हथिखंधवर
सीमाए यहाणीए, सिंघाटगतिगचउक्कचच्चर महया २ सदटे जातोय ૨) હે દેવાનુપ્રિયે ! તમે સર્વે હાથી ઉપર બેસીને ખૂબ જોરથી વિનીતા રાજધાની ના જેટલાછંગાટક, ત્રિકે, ચતુષ્ક, ચરો વગેરે મહાપથેના માર્ગો છે, તે સર્વમાં એવી बष रे (उस्सुक्कं उक्करं उकिट्ठ अदिग्ज अभिज्ज अब्भडपर्वसं अदंडकुदंडिम जाव सपुरजणाणवयं दुवालससंवरियं पमोय) : पुरवासी समन भारा राज्यमां રહેનારા અને સર્વે ૧૨ વર્ષ સુધી ઉત્સવ કરે. તે ઉત્સવ માં વિક્રય વસ્તુ ઉપર જે રાજા તરફ થી ટેકસ (કર) લેવામાં આવે છે, તે માફ કરવામાં આવેલ છે. ગાય વગેરે પશુઓ ઉપર જે દર વર્ષે રાજા તરફ થી કર નિર્ધારિત કરવામાં આવેલ છે તે પણ માફ કરવામાં આવેલ છે. વસ્તુના વિક્રય ઉપર જે સરકારી ટેક્સ લેવામાં આવે છે તે પણું માફ કરવામાં
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #958
--------------------------------------------------------------------------
________________
९४६
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे टम् उत् उन्मुक्तं त्यतं कष्टं कर्षणम् लभ्यवस्तुतो मूल्यकर्षणमित्यर्थः यस्मिन् स तथा भूतस्तम् तथा अदेयम् विक्रयनिषेधेन न विद्यते देयं दातव्यद्रव्यं यस्मिन् स तथा भूतस्तम् विक्रयकररहितम् इत्यर्थः पुनः कीदृशम् अमेयम् क्रयविक्रयनिषेधेन न विद्यते मेयं मातुं योग्यं वस्तु यस्मिन् स तथाभूतस्तम् क्रयवस्तुन एतावदेव प्रमाणं विक्रय वस्तुन एतावदेव नियमरहितम् पुनः कीदृशम् अभटप्रवेशम् न विद्यते भटानां राजपुरुषाणां प्रवेशः कुटुम्बगृहेषु यस्मिन् स तथाभूतस्तम् द्वादशवर्षपर्यन्तं कोऽपि राजपुरुषः कस्यापि गृहे नागच्छतु इत्यर्थः पुनः कीदृशम् अदण्डकुदण्डिमम् दण्डेन लभ्यं द्रव्यं दण्डः कुदण्डेन निर्वृत्तं कुदण्डिमं राजद्रव्य तन्नास्ति यस्मिन् स तथाभूतस्तम्, अत्र च दण्डो नाम यथापराधं राजग्राहय द्रव्यम् कुदण्डस्तु राजकर्मचारिणां प्रज्ञाद्यपराधात् अपराधिनो महत्यपराधे अल्पम् अल्पापराधे चाधिकं यथोचितरहितरहितं राजग्राहय द्रव्यमिति विज्ञेयम् । यावत् सपुरजनजानपदं द्वादशसंवत्सरिक प्रमोदम उत्सवं घोषयत घोषयित्वा ममतामाज्ञप्तिकां प्रत्यर्पयत समर्पयत अत्र यावत्पदात् अधरिमम् गणिकावरनाटकीयकमुनाफा भी माफ कर दिया है अर्थात् जिस मूल्य से जो वस्तु बाहर से आवे-वह वस्तु उसी मूल्य से बेंची जावें इसमें क्षतिकी पूर्ति राज्य की ओर से होगी नाप तौलसे कोइ वस्तु नहीं बेची जावेगी तथा कुटुम्बी जनों के घरों में १२ वर्ष तक राज्य के किसी भी कर्मचारी का प्रवेश नहीं होगा क्योंकि वह वर्जित कर दिया गया है किसी भी प्रजाजन पर या राजकर्मचारी पर अपराध के होने पर या जो जुर्माना लिया जाता है वह १२ वर्ष तक नहीं लिया जावेगा अपराध के होने पर अपराध की मात्रा के अनुसार राजग्राह्य द्रव्य का नाम दण्ड है और राजकर्मचारी की भूल होने पर बड़े अपराध में थोड़ा राज्यग्राह्य लेना और थोड़े से अपराध हो जाने पर अधिक द्रष्य लेना-जुर्माना कर देना यह कुदण्ड है-ये दोनों प्रकार के दण्ड राज्य की तरफ से १२ वर्ष तक स्थगित (माफ) कर दिये गये हैं. इस प्रकार की घोषणा करके" मुझे इसको पीछे खबर दो यहां पर यावत्पद से-"अधरिमम्, गणिकाઆવે છે. એટલે જે કિંમતમાં જે વસ્તુ બહારથી આવે તે વસ્તુ તેજ કિંમતમાં વેચવામાં આવે. એમાં ક્ષતિ પૂર્તિ રાજા તરફથી કરવામાં આવશે. મા૫–તેલ થી કોઈ પણ વસ્ત વેચવામાં આવશે નહિ. તેમજ કૌટુંબિક માણસના ઘરમાં ૧૨ વર્ષ સુધી રાજ્યના કોઈ પણ કર્મચારીને પ્રવેશ થશે નહીં. કેમકે એ અંગે આજ્ઞા કરવામાં આવી છે. કોઈ પણ પ્રજાજને અથવા રાજકર્મચારી ઉપર અપરાધ હોવા બદલ જે કુર્માને કે અર્થદંડ લે વામાં આવે છે તે ૧૨ વર્ષ સુધી લેવામાં આવશે નહીં અપરાધ થાય અને તે અપરાધની માત્રા મુજબ રાજગ્રાહ્ય દ્રવ્યનું નામ દંડ છે. અને રાજકર્મચારીની ભૂલ થાય ત્યારે મોટા અપરાધ બદલ કમ રાજગ્રાહ લે. અને નાને અપરાધ થાય ત્યારે વધારે દ્રવ્ય લેવું–ક કરે એ કુદંડ છે. એ બંને પ્રકારના દંડો રાજ્ય તરફ થી ૧૨ વર્ષ માટે સ્થગિત કરવામાં આવે છે એટલે કે માફ કરવામાં આવે છે. આ પ્રમાણે ઘેષણ કરીને મને એ અંગેની भ०२ पापी. मी यावत् ५६ थी "अधरिमम् , गणिकावरनाटकीयकलितम् , अनेक
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #959
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका ४०३वक्षस्कारःसू० ३१ भरतराज्ञः राज्याभिषेकविषयकनिरूपणम् ९४७ लितम् अनेक तालाचरानुचरितम् अनुध्दतमृदङ्गम् अम्लानमाल्यदामानम् प्रमुदित प्रक्रीडितसपुरजनजानपदम् विजयवैजयिकम् इति ग्राहयम् पुनः कीदृशमुत्सवम् अधरिमम् न विद्यते धरिमम् कस्यापि ऋणद्रव्यं यस्मिन् स तथाभूतस्तम् अयम्भावः उत्तमर्णाघम
भ्यां परस्परम् ऋणनयनार्थ न विवदनीयम् उत्सवेऽस्मिन् राजगृहात् देयद्रव्यं नीत्वा अधमणेन उत्तमाय दातव्यमिति, पुनः कीदृशम् गणिकावरनाटकीयकलितम् गणिकावरैः विलासिनीप्रधानैः नाटकीयैः नाटकप्रतिबद्धपात्रः कलितः शोभितो यः स तथा भूतस्तम् चतुर्गणिकायुक्तमुत्सवं कुरुत न तु व्यभिचारार्थम् अनेकतालाचरानुचरितम् अनेके ये तालाचराः प्रेक्षाकारि त्रिशेषास्तैरनुचरितः आसेवितो यः उत्सवः स तथाभूतस्तम् तथा अनूद्भूतमृदङ्गम् अनु आनुरूप्येण मृदङ्गसम्बन्धिविधिना उध्दूताः कलाकौशलदर्शनार्थम् ऊर्ध्व क्षिप्ताः मृदङ्गाः यस्मिन् स तथा भूतस्तम् मृदंगादिवाद्ययुक्तम् तथा अम्लानमाल्यदामानम् अम्लानानि म्लानरहितानि माल्यदामानि पुष्पमालाः यस्मिन् स तथाभूतस्तम् अभिनवमालायुक्तमुत्सवं कुरुत इत्यर्थः पुनः कीदृशम् प्रमुदितप्रकोडित सपुरजनजानपदम् प्रमुदिताः सानन्दा प्रकोडिता तत्र क्रीडितुमारब्धाः सपुरजनाः अयोवर नाटकीयकलितम्, अनेकतालाचरानुचरितम्, अनुफ़्तमृदङ्गम्, अग्लानमाल्यदामानम्, प्रमुदितप्रक्रीडितसपुरजनजानपदम् , विजयवैजयन्तीकम् " इस पाठ का ग्रहण हुवा है इस गृहीत पाठ का भाव यह है ऋणदाता और ऋणगृहीता इन दोनों को अपना ऋण वसूल करने के लिये परस्पर में लड़ाइ झगडा करना या उसपर कचहरी में जाकर अभियोग दायर करना ये सब बाते १२ वर्ष तक बन्द कर दी गई है. कर्जदार अपने कर्ज को चुकाने के लिये राज्य कोष से पैसा ले जावे और ऋण दाता के ऋण की पूर्ति कर देवे गणिकाजनों द्वारा १२ वर्ष तक जनता इस उत्सव में मनमाना उत्सव करावे कोइ इनके साथ व्यभिचारक्रिया न करें अनेक प्रेक्षाकारी विशेषों से यह उत्सव आसेवित होता रहे. अपनी अपनी कला मे कुशलता दिखाने के लिये मृदङ्गवादक जन खूब जिस प्रकार से बजाने में उनको वादन कुशलता प्रगट होसके इस प्रकार प्रकट करने में स्वतन्त्र हैं. इस उत्सव में पुष्प मालाओं का प्रचुर मात्रा में उपयोग किया तालाचरानुवरितम्, अनुद्धृतमृदङ्गम् , अम्लानमाल्यदामानम् , प्रमुदितप्रकीडितसपुरजन. जानपदम् विजयवैजयन्तिकम् ” मे ५४ ड य छे. मे गडीत पहना भाव मा પ્રમાણે છે–ાણ દાતા અને ઋણ ગૃહીતા એ બનેને જણ વસૂલી માટે પરસ્પર લડવું. કેટમાં ફરિયાદ કરવી અને કેસ દાખલ કર, એ સર્વ વાતે ૧૨ વર્ષ સુધી સ્થગિત કરવામાં આવી છે. કદાચ પિતાના કર્જને ચુકવવા માટે રાજ્ય કોષથી નાણા લઈ જઈશકે છે અને આમ ઋણ દાતાના અણની પૂર્તિ કરી દેવી. ગણિકાઓ વડે ૧૨ વર્ષ સુધી જનતાના આ ઉત્સવમાં ઈરછા મુજબ ઉત્સવા આચાજિત કરાવડાવે. કોઈ તેમની સાથે વ્યભિચાર કરે નહી. અનેક પ્રેક્ષાકારી વિશેષેથી એ ઉત્સવ આસેવિત થાય. પિત પિતાની કળામાં કુશળતા બતાવવા માટે મૃદંગ વાદકે જે રીતે વગાડવાથી તેમની કુશળતા પ્રકટ થાય તે રીતે વગાડીને કુશળતા બતાવી શકે છે. એ ઉત્સવમાં ફૂલની માળાઓનો પ્રચુર માત્રામાં ઉપયોગ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #960
--------------------------------------------------------------------------
________________
९४८
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे ध्यावासिजनसहिताः जनपदाः कोशलदेशवासिनो जनाः यत्र स तथाभूतस्तम्, तथा विजयवैजयिकम् अतिशयेन विजयो विजयः स प्रयोजनं यस्मिन् स तथाभूतस्तम् एता. वद्विशेषणविशिष्टं द्वादशसंवत्सरिकं प्रमोदम् उत्सवमुद्घोषयत उच्चस्वरेण सर्वप्रजाजनान् अवबौधयत इति घोषयित्वा ममैतामाज्ञप्तिकां प्रत्यर्पयत समर्पयत इति,अथ ते कौटुम्बिकपुरुषाः राज्ञ आज्ञानुसारेण यथा प्रवृत्तवन्त स्तथाऽऽह 'तएणं' इत्यादि । 'तएणं ते कोकुंबियपुरिसा भरहेण रण्णा एवं वुत्ता समाणा हतुदचित्तमाणंदिया पीइमणा हरिसवसविसपमाणहियया विणएणं वयण पडिसुणेति' ततः खलु तदनन्तरं किल ते कौटुम्बिकपुरुषा भरतेन राज्ञा एवम् उक्तप्रकारेण उक्ताः आज्ञप्ताः सन्तः हृष्टतुष्टचित्तानन्दिताः प्रीतिमनसः परमसौमनस्थिताः हवश विसर्पद हृदयाः भूत्वा विनयेन विनयपूर्वकम् वचनं प्रतिशण्वन्ति स्वीकुर्वन्ति 'पडिसुणित्ता' प्रतिश्रुत्य स्वीकृत्य 'खिप्पामेव हत्थिखंधवरगया जाव घोसंति' क्षिप्रमेव शीघ्रमेव हस्तिस्कन्धवरगताः श्रेष्ठहस्तिस्कन्धेषु समारूढाः सन्त: ते कौटुम्बिकपुरुषाः यावद् घोषन्ति अत्र यावत्पदात् विनीतायाः राजधान्याः शुङ्गाटक त्रिकचतुष्कचत्वरचतुर्मुखमहापथपथेषु महता महता शब्देन उद्घोषयन्त उद्घोषयन्तः जावे कोशल देशवासी समस्त जन अयोध्या वासी जनों के साथ मिलकर आनन्द पूर्वक भिन्न २ प्रकार की क्रीडाओं से खेल तमाशों से इस उत्सव को सफल करें-जगह २ इस उत्सव की आराधनामें विजय वैजन्तियां फहराई जावे इस प्रकार के इन पूर्वोक्त विशेषणों वाले उत्सव होने की तुम घोषणा करो (तएणं ते कोडुंबियपुरिसा भरहेण रण्णा एवं वुत्ता समाणा हट तुद्र चित्ताणंदिया पीइमणा हरिसवसविसप्पमाणहि यया विणएणं वयणं पडिसुणंति) इस प्रकार भरत राजा द्वारा आज्ञप्त हुए वे कौटुम्बिक पुरुष बहुत अधिक हृष्ट और तुष्ट चित्त हुए उनका मन प्रीतियुक्त हो गया उनका हृदय आनन्द से उछलने लगा बड़ी विनय के साथ उन्हों ने अपने स्वामी की आज्ञा के बचनों को स्वीकार किया (पडिसुणित्ता खिप्पामेव हस्थिखंधवरगया जाव घोसे ति) स्वीकार करके वे शीघ्र ही हाथी पर बैठकर अयोध्या राजधानी के शृङ्गाटक आदि मार्गापर गये
और जोर २ से उच्छुल्क आदि पूर्वोक्त विशेषण संपन्न उत्सव होने की घोषणा करने लगे કરવામાં આવે. કેશલ દેશ વાસી સમસ્ત જન અધ્યાવાસી જને સાથે મળીને આનંદ પૂર્વક ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારની કીડાઓથી-રમત થી એ ઉત્સવને સફળ બનાવે. ઠેકઠેકાણે એ ઉત્સવની
આરાધનામાં વિજયવૈજયતીએ. લહેરાવવામાં આવે. આ પ્રમાણે એ પૂર્વોક્ત વિશેષણ पास मागेनी तमे घोषणा ४२।. (तएण ते कोड बियपुरिसा भरहेण रण्णा एवं बुता समाणा हट्ठ-तुह चित्ताणंदिया पीइमणा हरिसबसविसप्पमाणहियया विणएणं वयण पडिसुणंति) २प्रमाणे मरत २in 43 MIN 2 टुमि पुरुषो मत्यधिष्ट भने તુષ્ટ ચિતવાળા થયા. તેમનું મન પ્રીતિયુક્ત થયું અને તેમનું હૃદય આનંદ થી ઉછળવા લાગ્યું अतीय नम्रतापू तभणे पाताना स्वामीनी माज्ञाना वयना स्पीरी सीधा. (पडिसुणिता खिप्पामेव हत्थिखंधवरगया जाव घोसेंति) स्वी१२ ४रीने तमे। शी हाथी ५२ पसीने અયોધ્યા રાજધાનીના શૃંગાટક આદિ માર્ગો ઉપર ગયા અને જોર-જોરથી ઉછુક આદિ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #961
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ०३वक्षस्कारःसू० ३१ भरतराज्ञः राज्याभिषेकविषयकनिरूपणम् ९४९ उच्छुल्कम उत्करम् उत्कृष्टम् अदेयम् अमेयम् अभटप्रवेशम् अदण्डकुदण्डिमम् अधरिमम् गणिकावरनाटकीयकलितम् अनेकतालाचरानुचरितम् अनुध्दूतमृदङ्गम् अम्लानमाल्यदामानम्, प्रमुदितप्रक्रीडितसपुरजनजानपदम्, विजयवैजयिकम् इति ग्राह्यम् , तत्र शङ्गाटकं 'सिंघाडा' इति भाषा प्रसिद्ध जलजफलं तदाकारं स्थानं त्रिकोणमित्यर्थः, त्रिकम्मिलितत्रिमार्गस्थानम्२,चतुष्कम् यत्र चत्वारो मार्गाःमिलन्ति तत् 'चोराहा' इति भाषाप्रसिद्धम् ३, चत्वरम् -- बहुमार्गसंमेलनस्थानम् चतुर्मुखम्-चतुरिस्थानम् आगन्तुका दीनां विश्रामस्थानम् ५, महापथा राजमार्गः ६,पन्थाः रथ्यामार्गः तेषु सप्तम स्थानेषु ते कौटुम्बिकापुरुषाः पट्टहस्तिस्कन्धारूढाः सन्तः उच्छुल्कमित्यादि विशेषणविशिष्टं द्वादशसंवत्सरिक राज्याभिषेकोपलक्षकं प्रमोदम् उत्सवं घोपयन्ति उच्चस्वरेण सर्वजनान् अवबोधयन्तीत्यर्थः 'घोसित्ता' घोषयित्वा 'एयमाणत्तियं पच्चप्पिणंति' ते कौटुम्बिकापुरुषाः एताम् उक्त प्रकारिकाम् आज्ञप्तिकां राज्ञे भरताय प्रत्यपर्यन्ति समर्पयन्ति।
अथ भरतो यत्कृतवान् तदाह 'तए णं से' इत्यादि । 'तएणं से भरहे राया महया महया रायाभिसेएणं अभिसित्ते समाणे सीहासणाओ अब्भुढेई' ततः खलु तदनन्तरं किल स भरतो राजा महता महता राज्याभिषेकेण अभिषिक्तः सन् सिंहासनात् अभ्यु. त्तिष्ठति 'अब्भुद्वित्ता' अभ्युत्थाय 'इत्थिरयणेणं जाव णाडगसहस्से हि सद्धि संपरिखुडे अभिसेयपेढाओ पुरथिमिल्लेण तिसोवाणपडिरूवएणं पच्चोरुहंति' स्त्रीरत्नेन सुभद्रया यावत् नाटकसहस्त्रैः सार्द्ध संपरिवृतः संपरिवेष्टितः सन् स भरतो राजा अभिषेकसिंघाडे के आकर का जो मार्ग होता है उसका नाम शृङ्गाटक है जहां पर तीन मार्ग आकर मिलते हैं उसका नाम त्रिक है. जहां पह चार रास्ता आकर मिलते है उसका नाम चतुष्क है. इसे चौराहा कहते हैं। अनेक मार्ग जहां पर आकर मिलते हैं उसका नाम चत्वर है जिस स्थानमें चार द्वार होते हैं उसका नाम चतुर्मुख है. राजमार्ग का नाम महापथ है गलिमार्ग का नाम पथ हैं (तएणं से भरहे राया महया २ रायाभिसेएणं अभिसित्ते समाणे सीहासणाओ अब्भुदेइ) भरत राजा जब उनका राज्य के योग्य अभिषेक से अभिषेक हो चुका तब वे सिंहासन से उठे और (अम्भुद्वित्ता इत्थिरयणेण जाव णाडग सहस्सेहिंसद्धिं संपरिबुडे अभिसेयपीठाओपुरथिमिल्लेणं तिसोवाणपडिरूवएणं पच्चोरुहंति) उठकर स्त्रीरत्न के साथ २ यावत् हजारों પૂર્વોક્ત વિશેષણ સંપન્ન ઉત્સવ યે જવાની ઘોષણા કરવા લાગ્યા. શિઘડાના જેવો આકાર જે માગને હોય તેનું નામ શૃંગાટક કહેવામાં આવે છે. જ્યાં ત્રણ માર્ગે આવીને મળે છે, તેનું નામ ત્રિક છે, અને ચારમાર્ગ મળે તેનું નામ ચતુષ્ક છે. એને ચકલે પણ કહે છે. અનેક માર્ગો જયાં આવીને મળે છે. તેનું નામ ચત્વર છે. જે સ્થાનમાં ચાર દ્વાર હોય છે, તેનું નામ ચતુર્મુખ છે. રાજમાર્ગનું નામ મહાપથ છે. ગલીના भागन नाम ५५ छे. (तएणं से भरहे राया महया २ रायाभिसेएणं अभिसित्ते समाणे सीहासणाओ अन्भुइ) २सने ये सेवी मभिषे विधिथी भरत राना राज्यामिषे थ६ गया त्यारे तस। सिंहासन ५२थी अमा थय। मन (अब्भुद्वित्ता इत्थिरयणे ण जाव णाडगसहस्सेहिं सद्धि संपरिखुडे अभिसेयपीढाओ पुरथिमिल्लेयेण तिसोवाण
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #962
--------------------------------------------------------------------------
________________
९५०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे पोठात् पौरस्त्येन त्रिसोपानप्रतिरूपण प्रत्यवरोहति अवतरति अत्र यावत्पदात् द्वात्रिशता ऋतुकल्याणिका सहस्त्रैः द्वात्रिंशता जनपदकल्याणिकासहस्त्रैः द्वात्रिशता द्वात्रिंशब्द?ः एतेषां संग्रहः व्याख्यानं तु एतेषाम् अव्यवहितपूर्वसत्रे एव द्रष्टव्यम् 'पच्चो. रुहिता' प्रत्यवरुह्य अवतीर्य 'अभिसे यमंडवाओ पडिणिक्खमइ' स भरतः अभिषेकमण्डपात् प्रतिनिष्कामति निर्गच्छति 'पडिणिक्खमित्ता' प्रतिनिष्क्रम्य निर्गत्य 'जेणेव आभिसेक्के हत्थिरयणे तेणेव उवागच्छई' यत्रैव अभिषेक्यम् अभिषेकयोग्यं हस्तिरत्न प्रधानपट्टहस्तिनं तत्रैव उपागच्छति 'उवागच्छित्ता' उपागत्य 'अंजन गरिकूडसन्निभं गयवई जाव दुरुढे , अञ्जनगिरिकूटसन्निभम्-अजनपशृङ्गसदृशम् सादृश्यञ्च कृष्ण वर्णत्वेन उच्चत्वेन च बोध्यम् गजपति पट्टहस्तिनं यावद दूरूढः आरूढः अत्र यावत्पदात् नरपतिरिति ग्राह्यम् 'तए णं तस्स भरहस्स रणो बत्तीसं रायसहस्सा अभिसेयपेढाओ उत्तरिलेणं तिसोवाणपडिरूवएणं पचोरुहति' ततः खलु तदनन्तरं किल तस्य भरतस्य राज्ञः द्वात्रिंशद्राजसहस्राणि अभिषेकपोठात् औत्तराहेणत्रिप्तोपानप्रतिरूपकेणप्रत्यवरोहन्ति नाटकों के साथ २ वे उस अभिषेक पीठ से पूर्व के त्रिसोपान प्रतिरूपक से होकर नीचे उतरे यहां यावत् पद से जितना भी ऋतुकल्याणिका कन्याजन आदिरूप परिकर उनके साथ था वह सब गृहीत हुआ है । (पच्चोरुहिता अभिसेयमंडवाओ पडिणिक्खमइ) और उतर कर वे उस अभिषेक मन्डप से बाहर आये (पडिणिक्खमित्ता जेणेव आभिसेक्क हैधिरयणे तेणेव उवागच्छइ) और बाहर आकर वे जहां पर आभिषेक्य हस्तिरत्न खड़ा था वहां पर आये (उवागच्छिता अंजणगिरिकूडसणिभं गयवई जाव दूरूढ़े) वहां आकर वे उस अंजन गिरि के शिखर जैसे हस्तिरत्न पर यावत् चढगये-बैठ गये यहां यावत्पद से "नरपति" पद का ग्रहण हुआ है। (तएणं तस्स भरहस्स रण्णो बत्तीसं रायसहस्सा अ. मिसेयपेढाओ उत्तरिल्लेणं तिसोवाणपडिरूवएण पच्चोरुहति) इसके वाद ३२ हजार राजाजन उस अभिषेकपीठ से उत्तर दिग्वर्ती त्रिसोपान प्रतिरूपक से होकर नीचे उतरे ॥ (तएणं पडिलवण पच्चोरुहति) Bायत्री -२ननी साथ-साथे यापन गरे। नानी साथસાથે તેઓ તે અભિષેક પીઠ ઉપરથી પૂર્વના ત્રિ-સો પાન પ્રતિરૂપક ઉપર થઈને નીચે ઉતર્યા. અહીં યાવત્ પદથી જેટલું જતુ કલ્યાણિકાઓ વગેરે પરિકર તેમની સાથે હતે ते सहीत थये छे. (पच्योरुहिता अभिसेयमंडवाओ पडिणिक्खमइ) मने तशनते। aमनिष भ७५मांधी महा२ माल्या. (पडिणिक्यमिता जेणेव आभिसेक्के हत्थिरयणे तेणेव उवागच्छइ) भने महार मावीनतम यो मालिषेश्य हस्तिनात त्यां माया. (उवागच्छित्ता अंजणगिरिकूडसण्णिभं गयवई जाव दुरुढे) त्यां मापा तयात અંજનગિરિના શિખર સદશ હસ્તિરત્ન ઉપર યાવતું આરૂઢ થયા બેસી ગયા. અહીં યાવત્ पहथा नरपति" पहनु अ ययुछे. (तएणं तस्स भरहस्स रण्णो बत्तीस राय सहस्साअभिसेयपेढ़ाओ उत्तरिल्लेणं तिसोवाणपडिरूवपणं पच्चोरुहति) त्या२ मा ३२ हर રાજાએ તે અભિષેક પીઠ ઉપરથી ઉત્તર દિગવતી ત્રિપાન પ્રતિરૂપક ઉપર થઈને નીચે
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #963
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
--
प्रकाशिका टीका तृ ०३वक्षस्कारःसू० ३१ भरतराज्ञः राज्याभिषेकविषयकनिरूपणम् ९५१ अवतरन्ति 'तएणं तस्स भरहस्स रण्णो सेणावहरयणे जाव सत्थवाहप्पभिईओ अभिसेयपेढाओ दाहिणिल्लेणं तिसोवाणपडिरूवएणं पच्चोरुहंति'ततः खलु तस्य श्रीभरतम्य महाराज्ञः सेनापतिरत्नं यावत् सार्थवाहप्रभृतयः अभिषेकपीठात दाक्षिणात्येन त्रिसोपानप्रतिरूपकेण प्रत्यवरोहन्ति अवतरन्ति अत्र यावत्पदात् गाथापति वकि पुरोहितरत्नानि, बोणि षष्ट यधिकानि३६०सूपकारशतानि अष्टादशश्रेणिप्रश्रेणयः अन्ये च बहवो राजेश्वरतलवरमाडम्बिककौटुम्बिकमन्त्रिमहामन्त्रिगणकदौवारिकाऽऽमात्यचेटपीठमर्दनगरनिगम -- श्रेष्टिसेनापतिसार्थवाहदूतसन्धिपाला ग्राद्याः राजेश्वरादि सन्धिपालान्तानां व्याख्यानम् अस्मिन्नेव वक्षस्कारे सप्तविंशतितमे सूत्रे द्रष्टव्यम् । अथ यया रीत्या पदखण्डाधिपतिवक्रवर्ती भरतो महाराजा विनी ताराजधानीप्रविष्टवान्तांरीतिमाह'तएणं तस्स'इत्यादि । 'तएणं तस्स भरहस्स रण्णो आभिसेक्कं हस्थिरयणं दृरूढस्स समाण स इमे अट्ठ मंगलगा पुरी जाव संपत्थिया' ततः खलु तदनन्तरं किल तस्य भरतस्य राज्ञः आभिषेक्यम् अभिषेकयोग्यं हस्तिरत्नं श्रेष्ठपट्टहस्तिनं दुरूढस्य आरूढस्य सतः इमानि स्वस्तिक १ श्रीवत्स २ तस्स भरहस्स, रणो सेणावइरयणे जाव सत्थवाहप्पभिईओ अभिसेयपेढ़ाओ दाहगिल्लेण तिसोवाण पडिरूवएणं पच्चोरहंति) इसके बाद उस भरत नरेश का सेनापतिरत्न यावत् सार्थवाह आदिजन उस अभिषेक पीठ से दक्षिणदिग्वर्ती त्रिसोपान से होकर नीचे उतरा यहां यावत्पदसे "गाथापतिरत्न, वईकिरत्न, पुरोहितरत्न, ३६० सूपकारजन तथा श्रेणिप्रश्रेणि जन एवं अन्य और भी राजेश्वर तलवर, माडम्बिक, कौटुम्विक, मंत्री, महामन्त्री, गणक, दौवारिक, अमात्य, चेट, पीठमर्द, नगर निगम श्रेष्ठि जन, सेनापति, सार्थवाह दत और सन्धिपाल" इन सबका ग्रहण हुआ है । (तएणं तस्स भरहस्स रण्णो आभिसेक्कं हत्थिरयणं दुरुढस्स समाणस्स इमें अट्ठ मंगलगा पुरओ जाव संपत्थिया) भरत राजा जब आभिषेक्य हस्तिरत्न पर अच्छी तरह से बैठ चूके तब उनके आगे सबसे पहिले वे आठ आठ की संख्या में आठ मंगल द्रव्य प्रस्थित हुए-यहां यथाक्रम जाव शब्द यावत्पद से गृहीत Gतया(तएण तस्स भरहस्स,रण्णो सेणावइरयणे जाव सत्थवाहप्पभिईओ अभिसेय पेढाओ दाहिणिल्लेण तिसोवाणपडिरूवएणं पच्चोरहति) त्या२माह त सरत नरेश नु सेनापतिरत्न પાવત સાર્થવાહ વગેરે જેને તે અભિષેક પીઠ ઉપરથી દક્ષિણ દિગ્દર્તી વિસો પાન ઉપર થઈ २ नीचे उता. मी यावत पहथी "गाथापतिरत्न, वर्द्ध किरत्न पुरोहितरत्न, ३१० सू. पकार" श्रेणि-प्रणि मने भी० ५५५ २।२२, तस, मामि, औ. मि, मंत्रीमा, महामंत्री, गडे, हौवारि, अमात्यो, येटी, पीठमी, नगरनिगम Tनो, सेनापति, सावा, तो भने सन्धिपा सवनु अह यु छे. (तएणं तस्स भरहस्स रणो आभिसेक्कं हत्थिरयणं दुरुढस्स समाणस्स इमे अह अह मंगलगा पुरओ
वसंपत्थिया) सरत जयार सय स्तरत्न ७५२ साशशत ॥३० गया ત્યારે તેમની આગળ સર્વ પ્રથમ આ પ્રમાણે આઠ-આઠની સંખ્યામાં આઠ મંગળ દ્રવ્ય પસ્થિત થયા અહીં યાવત પદથી જે આઠ દ્રવ્ય સંગૃહીત થયા છે તે આઠ મંગળ દ્રવ્યના
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #964
--------------------------------------------------------------------------
________________
९५२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे नन्द्यावर्त ३ वर्धमानक ४ भद्रासन ५ मत्स्य ६ कलश ७ दर्पण ८ नामकानि अष्टाष्ट मङ्गलकानि प्रत्येकम् अष्टौ अष्टौ संमेलने सति चतुः पष्टितमसंख्यकानि मङ्गालकानि इत्यथः पुरतो यावत् संप्रस्थितानि यावत्पदात् यथानुपूा यथाक्रममिति ग्राह्यम् 'जोऽवि य अइगच्छमाणस्स गमो पढमो कुबेरावसाणो सोचेव इहंपि कमो सक्कारजढो णेयव्वो' योऽपि च अतिगच्छतः विनीतां प्रविशतो भरतस्य क्रमः परिपाटो प्रथमः अधस्तनसूत्रोको भरतविनीता प्रवेशवर्णकः कुबेरावसानः कुबेरदृष्टान्तभाविनसूत्रावसानः स एव क्रमः इहापि सत्कारविवर्जितो--सत्कारादिरहितो नेतव्यःग्राह्यः अयं भावः पूर्व प्रवेशे षोडशदेवसहसद्वात्रिंशद्रा जसहस्त्रादीनां सत्कारो यथा भरतेन राज्ञा विहितस्तथा नाति, अस्य च सत्कारस्थ द्वादशवार्षिकोत्सवनिर्वतनो तरकाले एव अवसरप्राप्तत्वात् लोकपालः स भरतो राजा निजराजभवनप्रतिद्वारमागत्य हस्तिरत्नान् प्रत्यवरुद्य स्त्रीरत्नेन सुभद्रया द्रात्रिशता ऋतुकल्याणिकासहस्त्रैः, द्वात्रिंशता जनपदकल्याणिकासहस्त्रैः द्वात्रिंशता द्वात्रिंशद्बद्धः हआ उन अष्ट मंगल द्रव्यों के नाम-स्वस्तिक, श्रीवत्स, नन्यावर्त वर्द्धमानक, भद्रासन, मत्स्य. कलश. एवं दपेण" इस प्रकार से हैं (जेविय अगच्छमाणस्स गमो पदमो कलेग. बसाणो सो चेव इहपि कमो सक्कारजढ़ो णेयम्बो) भरत के अयोध्या में प्रवेश करते समय जैसा पाठ कुवेर की उपमा तकका कहा गया है वैसा हो वह पाठ यहां पर भी कहलेना चाहिये परन्तु यहां केवल इतनी सी ही विशेषता है कि यहां पर सम्मिलित ज. नों का सत्कार नहीं कहा गया है अर्थात् भरत ने अयोध्या में प्रवेश करते समय सोलह हजार देवो का एवं हजारों राजा आदि जनों का सत्कार किया ऐसा कथन किया जा चुका है-पर यहां वह कथन नहीं किया गया है क्योंकि वह कथन तो १२ वर्ष के उत्सव की परिसमाप्ति के बाद ही किया जायगा इस तरह चलते २ वे लोकपाल भरत अपने राजभवन के प्रतिद्वार पर आकर हस्तिरत्न से नीचे उतरे और स्त्रीरत्न सुभद्रा ३२ हजार ऋतुकल्याण कारिका कन्यायो ३२ हजार जनपदाग्रणियों की कल्याणकारिणि कन्यायो एवं ३२. नामा मा प्रभारी छ - २१स्ति, श्रीवत्स, नन्धावत, मान, मद्रासन, मत्स्य, ४, तभन्न ६५३. ( जे वि य अइगच्छमाणस्ल गमो पढमो कुबेरावसाणो सो चेव इहपि कमो मकाजदो णेयव्वो) भरतना अयोध्या प्रवेश भगना ५४ । ५४ मेरनी ५मा સધી કહેવામાં આવેલ છે, તેજ પાઠ અત્રે પણ સમજ. પણ અહીં આટલી વિશેષતા છે કે અહીં સમ્મિલિત થયેલા લોકોના સત્કાર અંગે કહીં પણ કહેવામાં આવ્યું નથી. એટલે કે ભરત રાજાએ અયોધ્યામાં પ્રવેશ કરતી વખતે સેળ હજાર દેવે તેમજ સહસા રાજા વગેરે લોકોને સત્કાર કર્યો, પરંતુ આવું કથન અહીં કરવામાં આવ્યું નથી. કેમકે તે કથન તે ૧૨ વર્ષીય ઉત્સવની પરિસમાપ્તિ પછી જ કરવામાં આવશે. આ પ્રમાણે ચાલતાં ચાલતાં તે લોપાલ ભરત પોતાના રાજભવનના પ્રતિદ્વારની સામે આવીને હસ્તિરને ઉપરથી નીચે ઉતયા અને શ્રી રત્ન સુભદ્રા, ૩૨ હજાર ઋતુ કલ્યાણકારિકા કન્યાએ, ૩૨ હજાર જન પદાગ્રણીઓની કલ્યાણ કારિણી કન્યાઓ તેમજ ૩૨-૩૨ પાત્ર બદ્ધ ૩૨ હજાર નાટકેથી
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #965
--------------------------------------------------------------------------
________________
९५३
प्रकाशिका टीका तृ ०३वक्षस्कारः सू० ३१ भरतराज्ञः राज्याभिषेकविषयकनिरूपणम् नाटकसहस्रैः सार्द्धं संपरिवृत्तो भवनवरावतंसकं स्वराजभवनं प्रविशति तत्र कीदृशो राजा कीदृशं च राजभवनं तत्राह - 'जाव कुबेरोव्व देवराया कैलासं सिहरि सिंगभूअंति' यावत् सर्वतोभावेन कुबेरो देवराज इव - यथा कुबेरो देवराजः तथा अयमपि लोकपालो भरतो देवराजः यथा च कैलासं स्फटिकाचलं किं लक्षणं भवनवरावतंसकं शिखरिशृङ्ग पर्वतशिखरं तद्भूतं तत्सदृशमुच्चत्वेन भरतस्य राजभवनमित्यर्थः ' तर णं से भर राया मज्जणघरं अणुपविसइ' ततः खलु स भरतो राजा मज्जनगृहं स्नानगृहम् अनुप्रविशति 'अणुपविसित्ता जाव' अनुप्रविश्य यावत् अत्र यावत्पदात् कृतस्नानः सन् ततो निःसृत्य भोजन मण्डपमुपागच्छति उपागत्य ' भोयणमंडवंसि सुहासणवरगए अट्ठमभत्तं पारेइ' भोजनमण्डपे भोजनशालायां सुखासनवरगतः सन् अष्टमभक्तं पारयति अहोरात्रत्रयात्मकं दिनत्रयमुपवासं कृत्वा ततः परम् अष्टमभक्तेन पारणां करोति स भरत इत्यर्थः ' पारेता ' पारयित्वा पारणां कृत्वा 'भोयणमंडवाओ पडिणिक्खमइ' भोजनमण्डपात् भोजनशालातः प्रतिनिष्क्रामति निर्गच्छति 'पडिणिक्खमित्ता' प्रतिनिष्क्रम्य निर्गत्य ' उपि पासायवरगए फुट्टमाणेहिं मुइंगमत्थएहिं जाव भुंजमाणे विहरइ ' उपरि प्रासादवरगतः श्रेष्ठप्रासादमवस्थितः सन् स भरतो राजा स्फुटद्भिः मृदङ्गमस्तकैः ३२ पात्रबद्ध ३२ हजार नाटकों से युक्त हुए भवनवरावतंसक स्वराजभवन में प्रविष्ट हुए (जाव कुवेरोव्व देवराया कैलासं सिहरिसिंगभूअंति" ) जिस प्रकार कुबेर कैलास पर्वत के भीतर प्रविष्ट होता है उसी प्रकार वे भरत राजा कैलास के शिखर जैसे ऊंचे अपने राजभवन में प्रविष्ट हुए (तएणं से भरहे राया मज्जणघरं अणुपविसइ) राजभवन में प्रवेश करने के बाद वे भरत महाराजा स्नानगृह में गये और वहां अच्छी तरह से स्नान किया फिर वे वहां से निकले और निकलकर ( भोयणमंडवंसि सुहासणवरगए अटूमभत्तं प|रेइ) भोजन मन्डप में गये वहां जाकर उन्होंने सुखासन से बैठ कर अष्टम भक्त तपस्या की पारणा की ( पारेता भोयणमण्डवाओ पडिणिक्खमइ ) पारणा करके फिर वे वहां से चले आये और आकर ( पडिणिक्खमिता उपि पासायवरगए फुट्टमाणेहिं मुइंगमस्थए हिं जाव भुंजमाणे विहरइ) अपने भवनावतंसक स्वराजभवन में आये और वहां आकरके वे युक्त थयेला लवनवरापत स स्वराज भवनमा प्रविष्ट थया (जाव कुबेरोव्व देवराया केला सुसिहरिसिंगभूअंति) प्रेम उमेर कैलास पर्वतां प्रविष्ट थाय छे, तेभन ते लरत शन्न उपासना शिमेर नेवा पोताना शन लवनमां प्रविष्ट थथा. (तपणं से भरहे राया मज्जघरं अणुविस भवनमा प्रविष्ट थया मह ते भरत रान स्नान गृहमां गया अने त्यां तेमागे सारी रीते स्नान ड्यु पछी तेथे त्यांथी नीज्यां भने नीजीने (भोयण मंडवाओ सुहासणवरगए अट्टमभत्तं पारेइ) लोभन में उमां गया त्यां ने तेभो सुपासनमा मेसीने अष्टम भउत तपस्याना पारणार्या. (पारेता भोयणमंडवाओ पडिणिक्खमइ) पारणारीने पछी तो त्यांथी साध्या अने खावीने (पडिणिक्खमित्ता उपि पासावर फुट्टमाणेहिं मुइगमत्थवहिं जाव भुंजमाणे विहरइ) पोताना भवनावत स्वरालवन
१२०
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #966
--------------------------------------------------------------------------
________________
९५४
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे यावद् भुजानो विहरति तिष्ठति अत्र यावत्पदात द्वात्रिंशदबद्धैः नाटकैः वरतरुणीसंप्रयुक्तैः उपनृत्यमानः २ उपगीयमानः २ उपलालिज्यमानः २ महताऽहतनाट्यगीतवादिततन्त्रीतलतालतूर्यधनमृदङ्गपटुप्रवादितरवेण इष्टान् शब्दस्पर्शरसरूपगन्धान पञ्चविधान् मानुष्यकान् कामभोगान् इति ग्राह्यम् । अत्र स्फुटद्भिः अतिरभसा स्फालनवशात् विदद्धिः मृदङ्गमस्तकैः मृदङ्गानां मृदङ्गनामकवाद्यविशेषाणां मस्तकानि उपरितनभागास्तैः तथा द्वात्रिंशब्दद्धैः द्वात्रिंशता अभिनेतव्यप्रकारैः पात्र वा बद्धैः उपसम्पन्नैनाटकैः तथा वरतरुणीसंप्रयुक्तैः वरतरुणोमिः सुष्ठु युवतिस्त्रीभिः सम्पयुक्तैः कृतसंप्रयोगैः उपनृत्यमानः २ नृत्यविषयी क्रियमाणः २ तदभिनयपुरस्सरं नर्तनात् तथा उपगीयमानः २, तद्गुणगानात्, तथा उपलालिज्यमानः २, तदीप्सितार्थसम्पादनात् तथा महताऽहत नाट्यगीतवादिततन्त्रीतलतालतुर्यघनमृदङ्गपटुप्रवादितरवेण तत्र महता प्रधानेन बृहता वा इत्यस्य रवेणेत्यग्रे सम्बन्धः अहत:-अनुबद्धो रवस्येति विशेषणम् नाट्यं नृतं तेन युक्तं गीतं तच्च वादितानि च शब्दवन्ति कृतानि तन्त्री च वीणा तलौ च हस्तौ तालाश्च कंशिकाः तूर्याणि च पटहादीनि, इति वादिततन्त्रीतलतालतूर्याणि तानि च तथा धनो मेधः तदाकारो यो मृदङ्गो ध्वनिगाम्भीर्यसाधा स चासौ पटुना दक्षेण प्रवादितश्च यः स धनमृदङ्गपटुप्रवादितः सचेति अहतनाट्यगीतवादिततन्त्रीतलतालतूर्यधनमृदङ्गपटुप्रवादिता इति इतरेतरद्वन्द्वः तेषां रवः तेन करणभूतेन महता रवेण शब्देन अत्र च मृदङ्गग्रहणं वाधेषु प्रधानं बोध्यम् । इष्टान्-इच्छा विषयी कृतान् शब्दस्पर्शरसरूपगन्धान पश्चविधान मानुष्यकान् कामभोगान् तत्र शब्दरूपे कामौ स्पर्शसरगन्धा भोगा इति समयपरिभाषाः भुञ्जानः अनुभवन् विहरति तिष्ठति स भरतः इति 'तए णं से भरहे राया दुवालससंवच्छरिअंसि पमोसि समाणंसि जेणेव मज्जणघरे तेणेव उवागच्छई' ततः खलु तदन्तरं किल स भरतो राजा बजते हुए मृदङ्गादिकों की तुमुल ध्वनि पूर्वक सांसारिक विविध प्रकार के कामभोगों के सुखों को भोगते हुए अपना समय व्यतीत करने लगे यहां यावत्पद से" द्वात्रिशद्वद्धैः ना टकैः वरतरुणीसंनयुक्तैः उपनृत्यमानः २ उपगीयमानः २ उपलालिज्यमानः २ महताऽऽहत नाटयगोतवादिततन्त्रोतलतालतूर्यधनमृदङ्गपटुप्रवादितरवेण इष्टान् शब्दस्पर्शरसरूपगन्धान् पञ्चवि धान् मानुष्यकान् कामभोगान्" इस पाठ का ग्रहण हुआ है इन पदों की व्याख्या यथास्थान कई वार की जा चुकी है (तएणं भरहे राया दुवालससंवच्छरिमंसि पमोअंसि समाप्ति માં આવ્યા. અને ત્યાં આવીને તેઓ વાગતા મૃદંગાદિકના તુમુલ વનિ સાથે સાંસારિક વિવિધ પ્રકારના કામોને, સુખને ભેગવતા ૨ પિતાનો સમય પસાર કરવા લાગ્યા. અહીં यावत् ५४थी "द्वात्रिंशद्वद्धः नाटकैः वरतरुणीसंप्रयुक्तैः उपनृत्यमानः २ उपगीयमानः २ उपलालिज्यमानः २ महताऽऽहतनाट्यगीतचादिततन्त्रीतलतालतूर्यधनमृदङ्गपटुप्रवादि. तरवेन इष्टान् शब्दस्पर्शरसरूपगन्धान पञ्चविधान् मानुन्यकान् कामभोगान्" से 18 ग्रहण थयेछ. से पानी व्याज्या यथास्थान ७२वामा भावी छ, (तएणं भरहे
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #967
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ०३वक्षस्कारःसू० ३१ भरतराज्ञः राज्याभिषेकविषयकनिरूपणम् ९५५ द्वादशसम्वत्सरिक द्वादशसम्वत्सराः वर्षाणि कालो मानं यस्य स तथा भूतस्तस्मिन् प्रमोदे महाराज्याभिषेकजनितमहोत्सवे समाप्ते व्यतीते सति यत्रैव मज्जनगृहम् स्नानगृहं तत्रैव उपागच्छति 'उवागच्छित्ता' उपागत्य 'जाव मज्जधराओ पडिणिक्खमइ' यावद् मज्जनगृहात स्नानगृहात् प्रतिनिष्क्रामति निर्गच्छति स भरतः, अत्र यावत्पदात् कृतस्नानः इति बोध्यम् 'पडिणिक्खमित्ता' प्रकृतिनिष्क्रम्य निर्गत्य' जेणेव बाहिरिया उवट्ठाणसाला जाव सीहासणवरगए पुरस्थाभिमुहे णिसीयई' यत्रैव बाह्या उपस्थानशाला सभामण्डपः यावत् सिंहासनवरगतः पौरस्त्याभिमुखः पूर्वाभिमुखः निषीदति सिंहासने उपविशति स भरत इत्यर्थः, अत्र यावत्पदात् यत्रैव च सिंहासनं तत्रैव उपागच्छति उपागत्य इति बोध्यम् 'णिसीयित्ता' निषध उपविश्य 'सोलसदेवसहस्से सक्कारेइ सम्माणेइ' षोडशदेवसहस्राणि-पोडषसहस्रसंख्यकान् देवान् इत्यर्थः सत्कारयति सम्मानयति 'सक्कारिता सम्माणित्ता' सत्कार्य सम्मान्य च 'पडिविसज्जेइ' तान् देवान् प्रति विसर्जयति स्वनिवासस्थानं गन्तुम् आज्ञापयतीत्यर्थः 'पडिविसज्जित्ता' प्रतिविसर्घ्य तथाऽऽदिश्य 'बत्तीसं रायवरसहस्सा सक्कारेइ सम्माणेई'द्वात्रिंषद राजवरसहजेणेव मज्जणधरे तेणेव उवागच्छइ) जब १२ वर्ष तक किया गया उत्सव समाप्त हो चुका तब वे भरत नरेश जहां पर मज्जन-स्नान-गृह-था वहां पर आये। (उवागच्छित्ता जाव मज्जणघराओ पडिणिक्खमइ) वहां आकरके उन्होंने अच्छी तरह से स्नान किया (पडिणिक्खमित्ता जेणेव बाहिरिया उवट्ठाणसाला जाव सीहासणवरगए पुरस्थाभिमुहे णिसीयइ) फिर वहां से बाहर आये और बाहर आकर यावत् वे पूर्व दिशा की ओर मुख करके श्रेष्ठ सिंहासन पर बैठ गये यहां आगत यावत्पद से “जहां सिंहासनथा वहां पर वे आये" इन पदों का संग्रह किया गया है (णिसीयित्ता सोलप्सदेवसहस्से सक्कारेइ, सम्माणेइ,) वहां बैठ कर उन्होने उन १६ हजार देवों का सत्कार और सन्मान किया (सक्कारिता सम्माणित्ता पडिवि. सज्जेइ) सत्कार सन्मान करके उन्हें विसर्जित कर दिया (पडिविसज्जित्ता बत्तीसं रायवरसहस्सा सक्कारेइ सम्माणेइ) देवों को विसर्जित करके फिर भरत नरेश ने ३२ हजार राया दुवास संवच्छरिअंसि पमोयसि समाणंसि जेणेव मज्जणधरे तेणेव उवागच्छइ) पारे ૧૨ વર્ષ સુધી જવામાં આવેલ ઉત્સવ સમાપ્ત થઈ ગયે ત્યારે તે ભરત મહારાજા જ્યાં Har-स्नान -हेतु त्यां गया. (उवागच्छित्ता जाव मज्जणघराओ पडिणिक्षमइ) त्यां सापान तभार सारी रीते स्नान यु. (पडिणिक्खमित्ता जेणेव बाहिरिया उवट्ठाणसाला जाव सीहासणवरगए पुरस्थाभिमुहे णिसीयइ) पछी त्यांथी महा२ माव्या मते मार આવીને ચાવત્ તેઓ પૂર્વ દિશા તરફ મુખ કરીને શ્રેષ્ઠ સિંહાસન ઉપર બેસી ગયા. અહીં આવેલા યાવતું પદથી જ્યાં સિંહાસન હતું તેઓ ત્યાં આવ્યા “એ પદે ગ્રહણ થયા છે. (णिसीयित्ता सोल्सदेवसहस्से सक्कारेड्, सम्माणेइ) त्यां मेसीन तरी ते १६ हजर हेवाना सार भने तमनुसन्मान यु (सक्कारिता सम्माणि ता पडिविसज्जेइ) सत्तार भने सन्मान रीने त हेवाने ते मरत राज विसतरी पा. (पडिविसज्जिता
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #968
--------------------------------------------------------------------------
________________
९५६
__ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे स्राणि द्वात्रिंशत्सहस्त्रसंख्यकान् राजवरान् सत्कारयति सम्मानयति सक्कारिता सम्माणित्ता' सत्कार्य सम्मान्य 'पडिविसज्जेइ' प्रतिविसर्जयसि स्ववासगमनाय आज्ञापयति स भरतः 'सक्कारिता सम्माणित्ना' तान् राजवरान् सत्कार्य सम्मान्य च 'सेणावइरयणं सक्कारेइ सम्माणेइ' सेनापतिरत्नं सत्कारयति सम्मानयति 'सक्कारिता सम्माणिता' सत्कार्य सम्मान्य च 'जाव पुरोहियरयणे सक्कारेइ सम्माणेइ' यावत् पुरोहितरत्नं सत्कारयति सम्मानयति अत्र यावत्पदात् गाथापतिरत्नं वद्धकिरत्नं च ग्राह्यम् 'सकारिता सम्माणित्ता' सत्कार्य सम्मान्य च एवं तिण्णिसट्टे सूचयारसए अट्ठारससेणिप्पसेणीओ सक्कारेइ सम्माणेइ' एवम् उक्तरीत्या त्रीणि षष्टानि षष्ठयधिकानि सूपकारशतानि त्रिषष्टयधिकशतसंख्यकान् सूपकारान् इत्यर्थः तथा अष्टादशश्रेणिप्रश्रेणीः च सत्कारयति सम्मानयति 'सक्कारिता सम्माणित्ता' सत्कार्य सम्मान्य च 'अण्णे य बहवे राईसरतलवर जाव सत्थवाहप्पभिइओ सक्कारेइ सम्माणेइ' अन्यांश्च राजाओं का सत्कार एवं सन्मान किया (सक्का रित्ता सम्माणित्ता पडिवि सज्जेइ) उनका सत्कार सन्मान करके फिर विसर्जित कर दिया (पडिविसज्जित्ता) इन्हें विसर्जित करके (सेणावइस्यणं सक्कारेइ, सम्माणेइ) फिर उस भरत नरेश ने सेनापतिरत्न का सत्कार और सन्मान किया (सक्कारिता सम्माणि ता जाव पुरोहियायणे सक्कारेइ सम्माणेइ) सत्कार सन्मान करके उसे विसर्जित कर दिया इसके बाद उसने गाथापतिरत्न का और बर्द्धकिरन का सत्कार सन्मान किया इन्हें सत्कृत और सम्मानित कर विसर्जित कर दिया बाद में उसने पुरोहित रत्न का सत्कार और सन्मान किया फिर उसे भी विसर्जित कर दिया (एवं तिण्णिसट्रे सुवयारसए अट्ठारस सेणिप्पसेणीओ सक्कारेइ, सम्माणेइ) इसी तरह उसने ३६० सूपकारों को सत्कृत और सम्मानित किया और उन्हें विसर्जित कर दिया १८ श्रेणि प्रश्रेणोजनों को सत्कृत सन्मानित कर विसर्जित कर दिया (अण्णेय बहवे राईसर तलवर जाव बत्तीसं रायवरसहस्सा सक्कारेइ सम्माणेइ) देवान विसति शने ५७) सरत नरेश ३२ १२ सनमानी स२ मन त सपनु सन्मान यु (सक्कारिता सम्माणिता पडि. विसज्जेइ) तमना सा२ मन त सपनु सम्मान प्रशने भरत २० तभने विसरित शधा. (पडिविसज्जिता) अनमने विसतरीन (सेणावइरयणं सक्कारेइ, सम्मालेड) ५७ ते भरत नरेश सेनापति२९ । सर४.२ अने तमनु सन्मान यु भने (सक्कारिता सम्माणित्ता जाव पुरोहियरयणे सक्कारेइ सम्माणेइ) यावतसर तभ सन्मान કરીને તેમને વિસર્જિત કરી દીધા. ત્યાર બાદ તેણે ગાથાપતિ રત્ન અને વર્ધા કિરત્ન અને પુરોહિત રનને સત્કાર અને સમાન કર્યું અને તેમને સત્કૃત અને સન્માनतरीन विसतिश दा. (एवं तिण्णिसटे, सूक्यारसए अट्टारस सेणिप्पसेणीओ सक्कारेइ, सम्माणेइ) मा प्रमाणे तणे ३६० सू५४ारीने सत्कृत भने सन्मानित કર્યા અને ત્યાર બાદ તેમને વિસર્જિત કરી દીધા. આ પ્રમાણે ૧૮ શ્રેણિ પ્રશ્રેણીજનેને सत भने सन्मानित अर्या अने त्या२ मा भने विसति वीथा. (अण्णे य बहवे
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #969
--------------------------------------------------------------------------
________________
९५७
प्रकाशिका टीका तृ०३ वक्षस्कारःसू० ३२ भरतराज्ञः रत्नोत्पत्तिस्थाननिरूपणम बहून् राजेश्वर तलवर यावत् सार्थवाहप्रभृतीन् सत्कारयति सम्मानयति' सक्कारित्ता सम्माणिता' सत्कार्य सम्मान्य च 'पडिविसज्जेई' प्रतिविसर्जयति स्वनिवासस्थान गमनाय आज्ञापयति स भरत इत्यर्थः 'पडि विसज्जित्ता' प्रतिविसज्य तथाऽऽज्ञाप्य 'उप्पि पासायवरगए जाव विहरइ, उपरि प्रासादवरगतः श्रेष्ठप्रासादं प्राप्तः सन् स भरतो राजा यावद् विहरति तिष्ठति अत्र यावत्पदात् स्फुटद्भिः मृदङ्गैः द्वात्रिंशब्दद्वैर्नाटकैः चरतरुणी संप्रयुक्तैः उपनृत्यमान:२ उपगीयमानः २ उपलालिज्यमानः २ महताऽहतनादयगीतवादिततन्त्रीतलतालतूर्यघनमृदङ्गपटुप्रवादितरवेण इष्टान् शब्दस्पर्शरसरूपगन्धान पश्चविधान् मानुष्यकान् कामभोगान् एतेषां पदानां संग्रहः व्याख्यानं तु अस्मिन्नेव सूत्रे पूर्वे विलोकनीयम् ॥सू०३१॥ __ अथ चतुर्दशरत्नाधिपते भरतस्य यानि रत्नानि यत्रोत्पद्यन्ते त तथाऽऽह-"भरहस्स" इत्यादि । __ मूलम्-भरहस्स रण्णो चक्करयणे १दंडरयणे २ असिस्यणे३ छत्तरयणे ४ एते णं चत्तारि एगिदियरयणा आउहघरसालाए समुप्पण्णा चम्मरयणे १ मणिरयणे २ कागणियणे ३ णव य महाणिहओ एएणं सिरिघरंसि समुप्पण्णा सेणावइस्यणे १, गाहावइरयणे २ वद्धइरयणे ३ पुरोहियस्यणे ४ एए णं चत्तारि मणुअरयणा विणीयाए रायहाणीए समु. प्पण्णा, आसरयणे १ हत्थिरयणे २एए णं दुवे पंचिंदियरयणा वेयद्धसत्थवाहप्पभिइओ सक्कारेइ सम्माणेइ) इसी तरह अन्य और भी अनेक राजेश्वर तलवर यावत् सार्थवाह आदिको को सत्कृत किया और सन्मानित किया (सक्कारिता सम्माणित्ता पडिविसज्जेइ) सत्कृत सम्मानित कर उन्हें फिर उसने विसर्जित कर दिया (पडिविसजिता उपि पासायरगवए जाव विहरइ) विसर्जित करके फिर वह भरत नरेश अपने प्रासादवरावतंसक राजभवन में चला गया और वहां जाकर उसने मनुष्यभव सम्बन्धी इष्ट कामभोगो को भोगते हुए अपने समय को व्यतीत किया यहां यावत्पद से पूर्व की तरह "स्फुटद्भिः मृदङ्गैः द्वात्रिंशद्वद्धै टिकैः" इत्यादिरूप से पाठ का संग्रह हुआ है ॥स्० ३१॥ राईसरतलवर जाव सत्थवाहप्पभिइ भो सक्कारेइ सम्माणेइ) मा प्रभारी मी पण अने, शरेश्वर, तस१२ यातू सार्थवाह माहान सत्कृत भने सन्मानित ो. (सक्कारित्ता सम्माणित्ता पडिविसज्जेइ) सत्कृत तभ सन्मानित शमन विसनित शहीधा. (पडिविसज्जित्ता उपि पासायवरगए जाव विहरइ) विसतिशने पछी ते मत नरेश પિતાના પ્રાસાદવરાવત સક રાજભવનમાં જતા રહ્યા ત્યાં જઈને તેમણે મનુષ્યભવ સંબંધી ઈષ્ટકમ ભેગોને ભેગવતાં ભેગવતાં પિતાને સમય પસાર કર્યો અહીં યાવત પદથી પૂર્વની रेम "स्फुटद्भिः मृदङ्गैः द्वात्रिंशद्वद्धैर्नाटकैः” कोरे ५।४ सगडीत थ छे. ॥ ३१॥
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #970
--------------------------------------------------------------------------
________________
९५८
___ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे गिरिपायमूले समुप्पण्णा सुभदा इत्थीरयणे उत्तरिल्लाए विज्जाहरसेटीए समुप्पण्णे ॥सू०३२॥
छाया-भरतस्य राज्ञः चक्ररत्नम्। दण्डरत्नम् असिरत्नम्३ छत्ररत्नम् ४ एतानि खलु चत्वारि एकेन्द्रियरत्नानि आयुधगृहशालायां समुत्पन्नानि, चर्मरत्नम् १ मणिरत्नम् २ काकणीरत्नम् ३ नव च महानिधयः एते खलु श्रीगृहे समुत्पन्नाः सेनापतिरत्नम् १ गाथा पतिरत्नम् २ वर्द्धकिरत्नम् ३ पुरोहितरत्नम् ४; एतानि स्खलु चत्वारि मनुजरत्नानि विनी. तायां राजधान्यां समुत्पन्नानि, अश्वरत्नम् १, हस्तिरत्नम् २, एते खलु द्वे पञ्चेन्द्रियरत्ने वैतादयगिरिपादमूले समुत्पन्ने सुभद्रा स्त्रीरत्नम् औत्तराहायां विद्याधरश्रेण्यां समुत्पन्नम् ॥सू३२॥
टीका-"भरहस्स रणो" इत्यादि । 'भरहस्स रण्णो चक्करयणे १ दंडरयणे २ असिरयणे ३ छत्तरयणे ४ एतेणं चत्तारि एगिदियरयणे आउहघरसालाए समुप्पण्णा' भरतस्य राज्ञः चक्ररत्नम् १ दण्डरत्नम् २ असिरत्नम् ३ छत्ररत्नम् ४, एतानि खलु चत्वारि एकेन्द्रियरत्नानि आयुधगृहशालायां समुत्पन्नानि 'चम्मरयणे १ मणिरयणे २ कागणिरयणे ३ णक्य महाणिहओ एएणं सिरिधरंसि समुप्पण्णा' चर्मरत्नम् १ मणिरत्नम् काकणी रत्नम् ३ नव च महानिधयः नैसर्प १पाण्डुक २पिङ्गलक ३सर्वरत्न ४महापद्म ५काल ६ महाकाल ७ माणवकमहानिधि ८ खड्ग ९ नामधेयाः नैसर्पादिदेव विशेषाधिठिताः एते खलु चर्मरत्नादि त्रयं नैसदि नव महानिधयश्च श्रीगृहे भाण्डागारे समुत्पन्नानि एतेन च पोका नव महानिधयः शाश्वतभावरूपाः कथमुत्पद्यन्ते इत्याशङ्कमानोऽपि परास्ततां गतः "सेणाइवरयणे १ गाहावइरयणे २ बद्धइरयणे ३ पुरोहिशरयणे ४ एएणं चत्तारि
अब भरत राजा के जौ कि चौदह रत्नों का अधिपति होता है, कौन कौन रत्न कहां कहां उत्पन्न होते हैं यह प्रकट किया जाता है-'भरहस्स रण्णा चक्करयणे १ दंडरयणे असिरयणे' इत्यादि सूत्र-३२
टीका-'भरहस्स रण्णो चक्करयणे, दडरयणे, असिरयणे, छत्तयणे' भरतचक्रवर्ती के चक्ररत्न, दण्डरत्न २ असिरत्न ३ छत्ररत्न (एते ण चत्तो) ये चार रत्न जोकि(एगिदियर यणा) एकेन्द्रिय रत्न है (आउहधरसालाओ समुप्पणा) आयुध गृह शालामें उत्पन्न होते हैं (चम्मरयणे, मणिरयणे, कागणिरयणे, णवय महाणिहओ एए णं सिरिघरंसि समुप्पण्णा) चर्मरत्न मणिरत्न, काकणिरत्न, तथा नौ महानिधियां ये सब श्रीगृह में-भांडागार में उत्पन्न होते हैं । (सेणावइरयणे,गाहावइरयणे,बद्धइरयणे,
હવે ભરત મહારાજા કે જે ચૌદરત્નના અધિપતિ છે, તેમના કયા કયા રત્ન કયા કયા ઉત્પન્ન થાય છે તે બતાવવામાં આવે છે
'भरहस्स रण्णो चक्करयणे १ दंडत्यणे २ असिरयणे' इत्यादि सूत्र-३२॥
2 :- भरत यतीना यत्न १, ३२रन २, मसिन 3, अने छत्ररत्न (एतेणं चतो.) मे. या२ २त्नी (पगिदियरयणा) सन्द्रिय रत्ना छ, (आउघरसालाओ समुपागा) मायुध शELHI 4-1 या छे. (चम्मरयणे, मणिरयणे, कागणिरयणे, णवय महाणिहिओ एएणं सिरिधरंसि समुप्पण्णा) यमन, मान, रित्न तथा न4
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #971
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ ०३ वक्षस्कारः सू० ३२ भरतराज्ञः रत्नोत्पत्तिस्थाननिरूपणम्
९५९
मणुरयणा विणीयाए रायहाणीए समुप्पण्णा' सेनापतिरत्नं १ गाथापतिरत्नं २ बर्द्धकिरत्न ३ पुरोहितरत्नम् ४ एतानि खलु चत्वारि मनुजरत्नानि विनीतायां राजधान्यां समुत्पन्नानि 'आसरणे १ हत्थरयणे २ एएणं दुवे पंचिदियरयणा वेअद्धगिरिपायमूले समुपपणा' अश्वरत्नम् ? हस्तिरत्ने २ एते खलु द्वे पञ्चेन्द्रियतिर्यग्रत्ने वैता -
गिरेः पादमूले मूलभूमौ समुत्पन्ने जाते । 'सुमद्दा इत्थी रयणे उत्तरिल्लाए विज्जाहार सेढीए समुपपणे' सुभद्रा सुभद्रानामकं खीरत्नम् औत्तराहायाम् उत्तरस्यां विद्याधरश्रेण्यां समुत्पन्नम् ||म्०३२||
अथ षट्खण्डं भरतं पालयन् चक्रवर्ती भरतो यथा प्रवृत्तवान् तथाssह-- "तए पं से भरहे' इत्यादि ।
मूलम् - तरणं से भर गया चउदसहं स्यणाणं णव महाणि - हीणं सोलसण्डं देवसाहस्सीणं बत्तीसार रायसहस्साणं बत्तीसाए उड़कल्लाणिया सहरसाणं बत्तीसाए जणवयकल्लाणियासहस्साणं बत्तीसाए बत्तीसवद्धाणं णाडगसहस्साणं तिन्हं सट्ठीणं सूवयारस्याणं अट्ठासण्हं सेणिपसेणीणं चउरासीइए आससयसहस्साणं चउरासीइए दंतिसयसहस्साणं चउरासीइए रहसय सहस्साणं छष्णउइए मणुस्सकोडीणं बावत्तरीए पुरवरसहस्साणं बत्तीसाए जणवयस हस्ताणं छण्णउइए गामकोडीणं णवणउदोमुह सहस्साणं अडयालीसाए पट्टणसहस्साणं चउव्वीसाए कब्बड
पुरोहियरयणे एएणं चत्तारि मणुअरयणा विणोयाए रायहाणीए समुप्पण्णा) सेनापतिरत्न, गाथापतिरत्न, वर्द्धकिरत्न, और पुरोहितरत्न ये चार मनुष्यरत्न विनीता राजधानी में उत्पन्न होते हैं ( आसरयणे, हस्थिरयणे एए णं दुबे पंचिदियरयणा वेअद्धगिरिपायमूले समुप्पण्णा) अश्वरत्न, और हस्तिरत्न, ये दो पंचेन्द्रियतिर्यग्रत्न वैतादयगिरि की तलहटी में उत्पन्न होते हैं (सुभद्दाइत्थीरयणे उत्तरिल्लाए विज्जाहरसेढाए समुदवण्णे) तथा सुभद्रा नाम का जो स्त्रीरत्न है। वह उत्तरविद्याधरश्रेणी में उत्पन्न होता है |सू० ३२॥
महानिधियो मे सर्वे श्रीगृहमां-लांडगार मां उत्पन्न थया छे. (सेणावइरयणे, गाहावइरपणे, वद्धइरयणे, पुरोहियरयणे, एएणं चत्तारि मणुअरयणा विणोयाए रायहाणीए समुदवण्णा) सेनापतिरत्न, गाथायतिरत्न वहिरत्न अने पुरोहितरत्न में यार मनुष्यरत्ना विनीता राधानीमा उत्पन्न थया छे. (आसयणे, हत्थिरयणे, एषणं दुवे पंचिदियरयणा वेअद्धगिरिपायमूले समुप्पण्णा) अश्वरत्न सने हस्तिरत्न से मे पंचेन्द्रिय तिर्यग्ररत्न वैताढ्य गिरिनी तजेटीमा उत्पन्न थया छे. (सुभद्दा इत्थोरयणे उत्तरिल्लाए विज्जाहर सेदीए समुप्पण्णे) तथा सुभद्रा नाम के स्त्री रत्न छे ते उत्तर विद्याधर श्रेणीमा उत्पन्न थयेस छे. सूत्र - ३२ ॥
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #972
--------------------------------------------------------------------------
________________
९६०
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे सहस्साणं चउव्वीसाए मडंबसहस्साणं वीसाए आगरसहस्साणं सोलसण्हं खेडसहस्साणं चउदसण्हं संवाहसहस्साणं छप्पण्णाए अंतरोदगाणं एगणपण्णाए कुरज्जाणं विणीयाए रायहाणीए चुल्लहिमवंतगिरिसागरमेरागस्स केवलकप्पस्स भरहस्स वासस्स अण्णेसिं च बहूणं राईसरतलवर जाव सत्थवाहप्पभिईणं आहेबच्चं पोरेवच्चं भट्टितं सामित्तं महत्तरगतं आणाईसरसेणावच्चं कारेमाणे पालेमाणे ओहयणिहएसु कंटएसु उद्धिअमलिएसु सव्वसत्तुसु णिज्जिएसु भरहाहिवे णरिदे वरचंदणचच्चिअंगे वरहाररइयवच्छे वरमउडविसिट्ठए वखत्थभूसणधरे सयोउअसुरहि कुसुमवरमल्लसोभियसिरे वरणाडगनाडइज्जवरइथिगुम्मसद्धिं संपरिबुडे सव्वासहि सव्वरयण सव्वसमिइसमग्गे संपुण्णमणोरहे हयामित्तमाणमहणे पुवकयतवप्पभावनिविट्ठसंचियफले मुंजइ माणुस्सए सुहे भरहे नामधेज्जे त्ति ॥सू० ३३॥ ___ छाया-ततः खलु स भरतो राजा चतुर्दशानां रत्नानां नवानां महानिधीनां षोडशानां देवसहलानां द्वात्रिंशतो राजसहस्त्राणाम्, द्वात्रिंशत् ऋतुकल्याणिका सहस्त्राणाम्, द्वात्रिशतो जनपदकल्याणिका सहस्राणाम् द्वात्रिंशतो द्वात्रिंशब्दद्धानां नाटकसहस्त्राणा त्रयाणां षष्टानां सूपकारशतानाम् अष्टादशानां श्रेणिप्रश्रेणीनाम् , चतुरशीते अश्वशनसहस्राणाम् , चतुरशीतेः दन्तिशतसहस्राणाम् , चतुरशीतेः रथशतसहस्राणाम् षण्णवतेः मनुष्यकोटीनाम, द्वासप्ततेः पुरवरसहस्राणाम् द्वात्रिंशतो जनपदसहस्राणाम्, षण्णवतेः ग्रामकोटीनाम्. नवनवतेः द्रोणमुखसहस्त्राणाम्,अष्टाचत्वारिंशतः पत्तनसहस्त्राणाम् चतुर्विशतेः कर्बटसहस्राणाम्, चतु. विशतेः मडम्बसहस्राणाम् विंशतेराकरसहस्राणाम् षोडशानां खेटसहस्राणाम् चतुर्दशानां संवाहसहस्त्राणाम् षट्पञ्चाशतोऽन्तरोदकानाम् एकोनपञ्चाशतः कुराज्यानाम् विनीताया राजधान्याः क्षुल्लहिमवद् गिरिसागरमर्यादाकस्य केवलकल्पस्य भारतवर्षस्य अन्येषां च बहूनां राजेश्वरतलवर यावत् तार्थवाहप्रभृतीनाम् आधिपत्य पौरपत्यं भर्तृवं स्वामित्वं महत्तरस्वम् आशेश्वरसेनापत्यं कारयन् पालयन् उपहतनिहतेषु कण्टकेषु उद्धृतमर्दितेषु सर्वशत्रुषु निर्जितेषु भरताधिपो नरेन्द्रः वरचन्दन चर्चित्ताङ्गः वरहाररतिदवक्षस्कः वरमुकुट विशिष्टकः वरवस्त्राभूषणधरः सर्वतुक सुरभिकुसुमवरमाल्यशोभितशिरस्कः वरनाटकनाटकीप वास्त्री गुल्मसार्द्ध संपरिवृतः सर्वोपधिसर्वरत्लसर्वसमितिसमग्रः सम्पूर्णमनोरथः हतामित्रमानमधनः पूर्वकृततपःप्रमावनि विष्ट संवितफलानि भुङ्क्ते मानुष्यकानि सुचानि भरतो नामधेय इति ॥३३॥
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #973
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका १०३वक्षस्कारःसू०३३ षट्खण्डं पालयता भरतस्य प्रवृत्तिनिरूपणम् ९६१
टीका-"तए ण से' इत्यादि 'तए णं से भरहे राया चउदसहं रयणाणं' ततः पदखण्डभरतसाधनानन्तरं खलु स भरतो महाराजा चतुद्देशरत्नादोनां सार्थवाहमभृत्यन्तानामाधिपत्यादिकं कारयन् पालयन् मानुष्यकानि सुखानि भुङ्क्ते इत्यप्रे सम्बन्धः तथाहि चतुर्द शानां रत्नानाम् एकेन्द्रियाणां चक्ररत्नादि काकणीरत्नान्तानां सप्तानाम् पञ्चेन्द्रियाणां सेनापतिरत्नादि सुभद्रारत्नान्तानां सप्तानाम् संमीलने च चतुई शरत्नानामिस्पर्थः अधिपत्यादिकम् तथा 'णवण्हं महाणिहीण' नवानां नैसर्पादि शान्तानां तत्तद्देवाधिष्ठितानां महानिधीनाम् आधिपत्यादिकम् तथा 'सोलसण्हं देवसाहस्सीणं' षोडशानां देवसाहस्रीणाम् षोडशसहस्रसंख्यकानां देवानामित्यर्थः आधिपत्यादिकम् तथा 'बत्तीसाए रायसहस्साणं' द्वात्रिंशतो राजसहस्राणाम द्वात्रिंशत्सहससंख्यकानां राज्ञामित्यर्थः आधिपत्यादिकम् तथा 'बत्तीसाए उडुकल्लाणियासहस्साणं' द्वात्रिंशत: ऋतुकल्याणिकासहस्राणाम् द्वात्रिंशसंख्यक ऋतुकल्याणिकास्त्रीणामित्यर्थः आधिपत्यं स्वामित्वादिकम् अत्र अतुकल्याणिकाः इत्यस्य ऋतुविपरोतस्पर्शत्वेन शीतकाले उष्णस्पर्शः उष्णकाले शीतस्पर्शःइत्यादि रूपेण सुखस्पर्शाःअथवाऽमृतकन्यात्वेन सदा सर्वऋतुषु कल्याणकारिण्यो राजकन्यकाःइत्यर्थों बोध्यः। तथा'बत्तीसाए जणवयकल्लाणिया सहस्साणं' द्वात्रिंशतः जनपदकल्याणिका सहस्राणाम् द्वात्रिंशत्सहस्त्रसंख्यायुक्तानां जनपदाग्रणी कल्याणिकानां राजकन्यकानामित्यर्थः आधिपत्यादिकम् तथा 'बत्तीसाए बत्तीसइबद्धाणं णाडगसहस्साणं' द्वात्रिंशतो द्वात्रिंशदबद्धानां नाटकसहस्त्राणाम् द्वात्रिंशतो द्वात्रिंशतापात्रैः बद्धानां युक्तानां नाटकसहस्राणाम् द्वात्रिंशत्सहस्रसंख्यकानां द्वात्रिंशत्पात्रबद्धनाटकानामित्यर्थः तथा 'तिण्हं सहोणं स्वयारसयाणं' त्रयाणां षष्टानां षष्ठयधिकानां सपकारशता'तएणं से भरहे राया च उदसण्हं रयणाणं णवण्हं' इत्यादि सूत्र-३३
टीकार्थ-(तए णं से भरहे राया) षट्खण्डात्मक भरतक्षेत्र के साधन करने के बाद वे भरत चक वर्ती (चउदसण्हं रयणाणं णवण्हं महाणिहीणं सोलसण्हं देव साहस्सीणं बत्तीसाए रायसहस्साणं बत्तीसाए उडुकल्लाणियासहस्साणं बत्तीसाए जणवयकल्लाणियासहस्साणं बत्तीसाए बत्तीसइबद्धाणं णाडगसहस्साणं) चौदह रत्नों का नौ महानिधियों का सोलह हजार देवों का बत्तीस हजार राजाओंका बत्तीस हजार ऋतुकल्याणकारिणी कन्याओं का ३२-३२ पात्र बद्ध ३२ हजार नाटकों का (तिण्हं सट्ठीणं सूवयारसयाणं अट्ठारसण्हं सेणिप्पसेणीणं चउ
(तएणं से भरहे राया चउद्दसण्हं रयणाणं णवण्हं) इत्यादि-सूत्र ३३ ॥
टी:- (तएणं से भरहे राया) षड् मम सरतक्षेत्रने साधन ३५ मनाच्या माई (स्वाधीन मनाच्या माह) ते मरत यती (बउद्दसण्हं रयणाणं णवण्हं महाणिहीण सोलसण्हं देवसाहस्सीण बत्तीसाए रायसरस्साणं बत्तीसार उड्डुकल्लाणिया सहस्साणं वत्तीसाए जणवयकल्लाणिया सहस्साणं बत्तीसाए बत्तीसइवद्धाणं णाडगसहस्साणं) यतुशरत्ना, નવ મહાનિધિઓ, સેળ સહસ્ત્ર દે, ૩૨ સહસ્ત્ર રાજાઓ, ૩ર સહસ્ત્ર ત્રતુકકલ્યાણકારિણી न्याये।, 3२ सहस्त्रनामोनी न्याय,३२-३२ पात्र म 3२ सहस्त्रना। (तिण्हं १२१
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #974
--------------------------------------------------------------------------
________________
९६२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे नाम् त्रिषष्ठयाधिकसहस्रसंख्यकम्पकाराणां पाचकानामित्यर्थः तथा 'अट्ठारसहं सेणिप्पसेणीणे' अष्टादशानां श्रेणीप्रश्रेणीनाम् अत्र अष्टादश कुम्भकाराधाः श्रेणयः तदवान्तरभेदाः प्रश्रेणयो बोध्याः तथा 'चरासीइए आसमयसहस्साणं' चतुरशी तेरश्वशतसखाणाम्-चतुरशीतिलक्षसंख्यकानामश्वानामित्यर्थः तथा 'चउरासीइए दंतिसयसहस्साणं' चतुरशीते र्दन्तिशतसहस्त्राणाम् चतुरशीतिलक्षसंख्यक हस्तिनामित्यर्थः तथा 'चउरासीइए रहसय सहस्साण'चतुरशी तेः रथशतसहस्राणाम् चतुशी तिलक्षसंख्यकरथानाम् प्रोक्तानामेतेपामाधिपत्यादि कम तथा'छण्ण उइए माणुस्मकोडीण'षणवते मनुष्यकोटीनाम् पण्णवतिकोटिसंख्यकमनुष्याणामाधिपत्यादिकम् तथा 'बावत्तरीए पुरवरसहस्साणं' द्वासप्ततेः पुरवरसहस्राणाम् द्वासप्ततिसहस्रसंख्यकानां श्रेष्ठ नगराणाम् आधिपत्यादिकं तथा' बत्तीसाए जणवयसहस्साणं' द्वात्रिंश्तो जनपदसहस्राणाम्-द्वात्रियत्सहस्सम ख्यक-जनपदानां देशानाम् आधिपत्यादिकम्, तथा 'छण्णउइए गामकोडीणं' षण्णवतेः ग्रामकोटोनाम् षण्णवतिकोटिसंख्यकानां ग्रामाणाम् आधिपत्यादिकम्, तथा ‘णवण उइए दोणमुहसहस्साणं' नवनवतेः द्रोणमुखसहस्राणाम् नवनवतिसहस्रसंख्यकानाम् द्रोणमुखानाम् पाटलिपुत्रवत् जलस्थलमागों पेतानां जननिवासस्थानानाम् आधिपत्यादिकम्, तथा 'अडयालीसाए पट्टणसहस्साणं' अष्टाचत्वारिंशतः पतनसहस्राणाम्-अष्टाचत्वारिंशत्सहस्र संख्यकानां पत्तनानां समस्तवस्तुप्राप्तियोग्यस्थानानाम् । उक्तश्च- शकटादिभि नौभिर्वा, यदम्यं तत्पत्तनं हि इति । आधिपत्यादिकम् तथा 'चउव्वीसाए कब्बडसहस्साणं' चतुर्विशते: कर्बटसहस्राणाम् चतुर्विशतिसहस्रसंख्यककर्बटानाम् क्षुद्रप्राकारवेष्टितकुत्सितनगराणाम आधिपत्यादिकम्, तथा 'चउच्चीसाए मडंबसहस्साणं चतुविशतेः मडम्बसहस्राणाम रासीइए आससयसहस्साणं च उरासीइए दंतिसय सहस्साणं च उरासीइ ए रहसयसहस्साणं छण्ण उइए: माणुस्सकोडीणं बावत्तरीए पुरवरसहस्साणे बत्तीसाए जणवयसहस्साणं) ३६० सूपकारों का १८ श्रेणी प्रश्रेणीजनों का ८४ लाख घोडों का ८४ लाख हाथियों का ८४ लाख रथों का ९६ करोड़ पैदल मनुष्यों का ७२ हजार पुरवरों का ३२ हजार जनपदों का (छण्ण उइए गामकाडाण णवणउडए दोणमुहसहस्साणं, अडयालासाए पट्टणसहस्साण, चउव्वीसाए कव्वडसहस्साणं, च उव्वीसाए महुं. बसहस्साणं) ९६ करोंड ग्रामों का, ९९ हजार द्रोणमुखों का, ४८ हजार पट्टणो का. २४ हजार कर्बटों का, २४ हजार मडंबो का, (बीसाए आगरसहस्साणं, सोलसण्हं सट्ठीणं सूक्यार सयाराणं अट्ठारसण्हं सेणिप्पसेणोणं चउरासीइए आससय सहस्साणं चउरासीइए दंतिसयसहस्साणं चउरासीए रहसयलहस्साणं छण्णउइए माणुस्सकोडीणं बावत्तरीए पुर वरसहस्साणं बतीसाए जणवयसहस्साणं)3१० सूपरे। १८ श्रेणी-श्रेणी ना. ८४ ६५ छ। ડાએ ૮૪ લાખ હાથીએ,૮૪ લાખ રથ૯૬ કરોડ મનુષ્ય, ૭૨ હજાર પુરવર ૩૨ હજા૨ જનપદો, (छण्ण उइए गामकोडीणं णवण उइए दोमुहसहस्साणं,अडयालोसाए पट्टणसहस्साणं,चउव्वीसा एकवडसहस्साणं, चउव्वीसाए मडंबसहस्साणं/८६४२७ श्रामी, द्रोएभुमो,४८४१२, ५४), २४ ॥२ ट। २४, १२ भा .(वीसाए आगरसहस्साणं सोलसण्हं खेडसहस्साणं
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #975
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका ४०३वक्षस्कारःसू०३३ षट्खण्डं पालयता भरतस्य प्रवृत्तिनिरूपणम् ९६३ चविंशतिसहस्रसंख्यकमडम्बानाम् सार्द्धकोशद्वयान्तरेण ग्रामास्तररहितवसतीनाम् आधिपत्यादिकम्, तथा 'पोसाए आगरसहस्साणं' विशतेः आकरसहस्राणाम्-विशतिसहस्रसंख्यकानाम् आकराणाम् सुवर्णरत्नाद्युत्पत्तिस्थानानाम् आधिपत्यादिकम्, तथा 'सोलसहं खेडसहस्साणं' षोडशानां खेटसहस्राणाम् षोडशसहस्रसंख्यकखेटानाम् धूलिकाप्राकारनदीपर्वतैः वेष्टितनगराण्णाम् आधिपत्यादिकम्, तथा 'चउदसण्हं संवाहसहस्साणं' चतुर्दशानां सम्वाहसहस्राणाम् चतुर्दशसहस्रसंख्यकसम्बाहानाम् दुर्गमस्थानानाम् आधिपत्यादिकम्, तथा 'छप्पण्णाए अंतरोदगाणं' पद पश्चाशतोऽन्तरोदकानाम् षट पश्चाशत्संख्यकानाम् अन्तरोदकानां जलान्तर्वतिसन्निवेशविशेषाणाम् आधिपत्यादिकम, तथा एगणपण्णाए कुरज्जाणं' एकोनपश्चाशतः कुराज्यानां भिल्लादिराज्यानाम् आधिपत्या. दिकम्, तथा विणीयाए रायहाणीए चुल्लहिमवंतगिरिसागरमेरागस्स केवलकप्पस्स भरहस्स वासस्स विनीतायाः राजधान्या:क्षुद्रहिमवद्गिरिसागरमर्यादाकस्य उत्तरस्यां दिशि क्षुद्रहिसवद्विरिः शेष पूर्वादिदिशात्रये त्रयः सागराः तेः कृता मर्यादा अवधिर्यस्य यत्र वा तत्त. थामूतं तस्य केवलकल्पस्य सम्पूर्णस्य भारतवर्षस्य च आधिपत्यादिकम्, तथा 'अण्णेसि च बहणं राईसरतलवर जाव सत्थवाहप्पभिईणं' अन्येषां च बहूनां राजेश्वरतलवर याक त्सार्थवाहप्रभृतीनाम् अत्र यावत्पदात् माडम्बिककौटुम्बिकमन्त्रिमहामन्त्रि गणक दौवारिकामात्यचेटपोठमर्दनगरनिगमश्रेष्ठिसेनापतिसार्थवाहतसन्धिपालपदानि ग्राह्याणि एतेषां व्याख्यानम् अस्मिन्नेव वक्षस्कारे सप्तविंशतितमे सूत्रे द्रष्टव्यम्' 'आहेवच्चं खेटसहस्साणं, चउदसण्हं संवाहसहस्साणं, छप्पण्णाए अंतरोदगाणं, एगणपण्णाए कुरउजाणं विणीयाए रायहाणीए चुल्लहिमवंतगिरि सागरमेरागस्स केवलकप्पस्स भरहस्स वासस्स) २० हजार आकरों का, १६ हजार खेटों का, १४ हजार संवाहो का ५६ अंतरोदेको, का, ४९ कुराज्यों का विनीता राजधानी का तथा उत्तरदिशा में क्षुदहिमवगिरि एवं पूर्वादिदिशात्रय में समुद्रमर्यादावाले सम्पूर्ण भरतक्षेत्र का (भण्णेसिं बहूर्ण राईसरसेलकर जाव सत्थवाहप्पभिईणं आहेवच्चं पौरेवचं भट्टित्तं सामित्तं महत्तरगत्तं आणाईसरसेणाचउदसण्ह संवाहसहस्साणं, छप्पण्णाए अंतरोदगाणं, एगूणपणाए, कूरज्जाण विणीयाए रायहाणीए चुल्लहिमवंतगिरिसागरमेरागरस केवलकप्पस्स भरहस्स बासस्स) २० સહસ્ત્ર આકરે, ૬ હજાર ખેટકે, ૧૪ હજાર સંવાહો, પ૬ અંતરે'દકે, ૪૯ કુરાજ્ય, વિનીતા રાજધાની તેમજ ઉત્તર દિશામાં ક્ષુદ્ર હિમવદૂ ગિરિ અને પૂર્વાદિ દિશાત્રયમાં સમુદ્ર भर्यापागु पूरा भरत क्षेत्र (अण्णेसिं च बहूणं राईसरतल वर जाव सत्थवाहपभिईणं (१) जलान्तर्वर्ती सन्निवेशों का नाम है । (२) भिल्लादिकों के राज्य का नाम कुराज्य है। (३) इन सबका स्वरूप एवं ग्राम, आकर, जनपद, द्रोणमुख, संवाहन आदि का स्वरूपपीछे स्पष्ट किया जा चुका है ।
(૧) જલા તવતી સન્નિવેશનું નામ છે. (૨) ભિલાદિકના રાજ્યનું નામ કુરાજ્ય છે. (3) मे सपनु २१३५ तेभश्राम, २०७२, ४५६, द्रो मुम, सपा वगेरेनु સ્વરૂપ પહેલાં સ્પષ્ટ કરવામાં આવેલ છે.
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #976
--------------------------------------------------------------------------
________________
९६४
___ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे पोरेवच्चं भट्टित्तं सामित्तं महत्तरगत्तं आणाईसरसेणावच्चं कारेमाणे पालेमाणे' आधिएत्यम् अधिपते विः मुख्यत्वम् पौरोवृत्यम् पुरोवर्तित्वम् अग्रेसरता भर्तृत्वं पतित्वम् स्वामित्वम् नायकत्वम् महत्तरत्वम् अतिशयमहत्वम् आज्ञेश्वरत्वम् सेनापत्यं सेनानेतृत्वम् कारयन् पालयन रक्षयन् सुखानि भुतेस भरतः केषु सत्सु स सुखानि मुक्ते इत्याह 'ओहयणिहएम' इत्यादि 'ओहयणिहएसु कंटएम' उपहतनिहतेषु कण्टकेषु तत्र उपहतेषु विनाशितेषु निहतेषु च अपहृतसकलसमृद्धिषु कण्टकेषु तत्स्वरूपेषु गोत्रजशत्रुषु तथा 'उद्धियमलिएस सव्वसत्तुसु' उद्धृतमर्दितेषु सर्वशत्रुषु तत्र उद्धतेषु देशान्निर्वासितेषु मदितेषु च मानहानि प्रापितेषु सर्वशत्रुषु अगोत्रजवैरिषु एतत्सवे कुतोभवतीत्याह 'णिज्जिरसु' निजितेषु भग्नबलेषु सर्वशत्रुषु मोक्तप्रकारद्वयशत्रुषु, अत्र सर्वशत्रुषु इति पदं देहली प्रदीपन्यायेन उभयत्र सम्बन्धः, कीदृशो भरतः सुखानि भुङ्क्ते इत्याह-'भरहाहिवे' इत्यादि 'भरहाहिवे गरिंदे' भरताधिपो नरेन्द्रः 'वरचंदणच्चिअंगे' वरचन्दनवच्चं कारमाणे पालेमाणे) तथा और भो अनेक राजेश्वर तलवर आदि से लेकर सार्थवाह तक के जनों का आधिपत्य करते हुए अप्रेसरपना करते हुए भर्तृत्व-स्वामोपना करते हुए उनका संरक्षणत्व करते हुए उनका नेतृत्व करते हुए, उनका सेनापत्य करते हुए
और अपनी आज्ञा का उन सब से पालन करवाते हुए, (माणुस्से सुहे मुंजइ) मनुष्यभव संबन्धो सुखों को भोगते हुए अपना समय शान्ति के साथ व्यतीत करने लगे (ओहय निहएसु कंटएसु) क्योंकि उनके गोत्रज एवं अगात्रज समस्त शत्रु नष्ट हो चुके थे एवं वे शत्रु सम्पत्ति विहीन हो चुके थे (उद्धियमलिएसु सव्वसत्तुसु) देश से निर्वासित हो चुके थे मानहानि युक्त हो चुके ये (णिज्जिएसु) सेना विहीन हो चुके थे (भरहाहिवे णरिंदे) इस कारण सम्पूर्ण ६ खंडवाले भरत क्षेत्र के अधिपति ये बन चुके थे और नरों में-प्रजाजनो में-ये इन्द्र के जैसे चकवर्तित्व की अनुपम असाधारण विभूति से युक्त होने के कारण मान्य हो चुके थे हर समय (वरचंदणचच्चियंगे) इनका शरीर श्रेष्ठ चन्दन से चर्चित बना माहेवच्चं पोरेवच्चं भहितं सामित्तं महत्तरगतं आणाईसर-सेणावच्च कारेमाणे पाले माणे) तमा मीन ५५५ सन २०१२ तदारया मांडीन सायवाह सुधीना सी ५२ આધિપત્ય કરતાં, અગ્રગામિત્વ કરતાં, ભર્તુ વકરતાં, સેનાપત્ય કરતાં અને પિતાના माहेशन सन सन २qdi (माणुस्से सुहे भुजइ) मनुष्य समधी सुमोन लागतापताना समय शान्तिपू' व्यतीत ४२ साज्या. (ओहयनिहएसु कंटएस) भ તેમના ગોત્રજ અને અગાત્રજ સમસ્ત શત્રુઓ નાશ પામ્યા હતા. અને તેઓ સસ્પત્તિ विहीन 25 गया हता. (उद्धियलिएसु सव्वसत्तसु) शिथी १४२ ते निवासित थ यू४या हता, मान हानि युक्त यूइया ता. (णिज्जिएसु) सेना विहान यूया ता. (भरहाहिवे परिंदे) मेथी संपूर्ण
सरतक्षेत्रमा समे। मधिपति ચૂક્યા હતા. અને રોમાં–પ્રજાજનામાં-એ ભરત નૃપતિ ઈન્દ્ર જેવા ચકવતી વની અનુપમ-અસાધારણ વિભૂતિથી યુક્ત હોવા બદલ સમ્માન્ય થઈ ચૂક્યા હતા. દર વખતે
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #977
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ०३वक्षस्कारःसू०३३ षट्खण्डं पालयता भरतस्य प्रवृत्तिनिरूपणम् ९६५ चर्चिताङ्गः वरचन्दनेन श्रेष्ठचन्दनेन चर्चितं समण्डलं कृतम् अङ्गं यस्य स तथाभूतः पुनः कीदृशः 'वरहाररइयवच्छे' वरहाररतिदवक्षस्कः वरहारेण श्रेष्ठमुक्तादिहारेण रतिदंद्रष्टणां नयनसुखकारकं वक्षो वक्षस्थलं यस्य स तथाभूतः पुनः कीदृशः 'वरमउडविसिहुए' वरमुकुटविशिष्टकः श्रेष्ठशिरोभूषणमुकुटधारणेन विशेष शोभामापन्नः तथा 'वरवत्थभूसणवरे' वरवस्त्रभूषणधरः, पुनः कोदृशः 'सच्चोउयसुरहिकुसुमवरमल्लसोभियसिरे' सर्वतुक सुरभिकुसुमवरमाल्यशोभितशिरस्कः सर्वर्तुकसुरभिकुसुमानां वरमाल्यैः श्रेष्ठ, मालाभिः शोभितशिरस्कः, पुनः कीदृशः 'वरणाडग णाडइज्जवरइस्थिगुम्मसद्धिं संपरिवुड़े' वरनाटक वरनाटकीय वरखीगुल्मसाई संपरिवृतः तत्र वरनाटकानि पात्रादि समुदायरूपाणि नाटकीयानि च नाटकप्रतिबद्धं पात्राणि तैः तथा परस्त्रीणां गुल्मम् अव्यक्ताक्यवविभागवृन्दं तेन च सार्दै सम्परिवृतः युक्तः गुल्मेत्यत्र तृतीयालोप आर्षत्वात्, पुनः कोदृशः 'सम्वोसहि सव्वरयण सव्वसमिइसमग्गे' सौंपधि सर्वरत्नसर्वसमितिसमग्रः सर्वोषध्यः पुनर्नवाद्याः, सर्वरत्नानि कर्केतनादीनि सर्वसमितयः अभ्यन्तरे बाह्य च पर्षदस्ताभिः समग्रः सम्पूर्णः अतएव 'संपुण्णमणोरहे' सम्पूर्णमनोरथः सर्वमनोरथैः पूर्णः पुनः कीदृशः 'हयापित्तमाणमहणे' हतामित्रमानमथन: हतानां बलवीर्यपराक्रमरहता था (वरहाररइयवच्छे) वक्षःस्थल पर दृष्टाजन को आनन्दप्रद श्रेष्ठ हार विराजित रहता था (वरम उडविसिट्टाए) मस्तक श्रेष्ठ मुकुट से विशेष से शोभा सपन्न बना रहता था (वरवत्थभूसणधरे) अतिसुन्दर वस्त्रों को एवं भूषणों को ये धारण किये हुए रहते थे (सव्वोउयसुरहि कुसुमवरमल्लसोभियसिरे) इनका मस्तक समस्त ऋतुओं के सुरभित कुप्लमों की श्रेष्ठ मालाओ से विभूषित रहता था, (वरणाडगणा इइज्ज वरइत्थिगुम्मसद्धि संपरिडे) श्रेष्ठ नाटको, श्रेष्ठ नाटकीय अभिनयों, और श्रेष्ठ स्त्रियों के अव्यक्त अवयव विभागसमूह से ये सदा घिरे हुए रहते थे (सम्वोसहिप्सवरयण सव्वसमिइसमग्गे) सर्व प्रकार की पुनर्नवा आदि औषधियों से, कर्केतनादि समस्त रत्नों से और बाह्य आभ्यन्तर परिषदारूप समिति से ये हरे भरे बने रहते थे अतएव (संपुष्णमणोरहे) कोइ भी इनका मनोरथ अधूरा (वरचंदणचचियंगे) मनु शरी२ श्रेष्ठ यनथी यति (MH) २३ इतु (वरहाररयवच्छे) पक्षस्य ५२ ४श भाटे मान प्र श्रेष्ठ हा२ विलित हेता तो. (वरमउडविसिट्टए) भस्त श्रेष्ठ भुट थी सविशेष शालासपन २हेतु (वरवत्थभूसणधरे) मति संह पत्रो भने भाभूषणाने येथे ५३री रामता इता. (सव्वोउय सुरहि कुसुमवरमल्लसोभियसिरे)मनु मस्त स *तुना सुलित सुमोनी श्रेष्ठमाणासाथी पिलपित २३तुं तु. (वरणाडगणाडइज्जवर इत्थिगुम्मसद्धिं संपरिखुडे) श्रेष्ठ नाटी, श्रेष्ठ नाय અભિનય અને શ્રેષ્ઠ સ્ત્રીઓના અવ્યક્ત અવયવ વિભાગ સમૂહથી એ સર્વદા પરિવૃત્ત रडता ता. (सवोसहिसव्वरयण सव्वसमिइसमग्गे)स मारनी पुनना वगेरे ઔષધીઓ, કતનાદિ સમસ્ત નથી અને બાહ્ય અત્યંતર પરિષદારૂપ સમિતિથી मेमो प्रहमान रहेता इता. मेथी (संपुण्णमणोरहे) मनो ५५ भना२५ अपूर्ण रहता
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #978
--------------------------------------------------------------------------
________________
९६६
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे रहितत्वेन जीवन्मृतानाम् अमित्राणां शत्रूणां मानमथनः मथिताभिमानः एवं पोक्तविशेएणविशिष्टः स भरतो राजा कीदृशानि सुखानि भुङ्क्ते इत्याह 'पुवकयतवप्पभावनिविट्ठसंचियफले' पूर्वकृततपःप्रभावनिविष्टसंश्चितफलानि पूर्वकृततपःप्रभावेण पूर्वे पूर्वजन्मनि कृतं सम्पादितं यत्तपः तपस्या तस्य यः प्रभावो महिमा तेन निविष्टसश्चितस्य निकाचिततया संचितस्य तस्यैव धुवकलत्वात् फलानि फलभूतानि 'भुंजइ माणुस्सए सुहे भरहे णामधेज्जेत्ति' भुङ्क्ते मानुष्यकानि सुखानि भरतो नामधेय इति-कीदृशो भरत। ? अस्मिन् भरतक्षेत्रे प्रथम भरताधिपत्वेन प्रसिद्धं नामधेयं नाम यस्य स नामघेयो भरतो भरत नाम्ना प्रसिद्धो राजा उक्तविशेषणविशिष्टानि मानुष्यकानि मनुज सम्बन्धीनि सुखानि कामभोगादीनि भुङ्क्ते इत्यर्थः ।।सू० ३३॥ अथ अस्य नरदेवस्य भरतस्य धर्मदेवत्वप्राप्तिमृलमाह- तरणं से' इत्यादि।
मूलम्-तएणं से भरहे राया अण्णया कयाई जेणेव मज्जणघरे तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता जाव ससिव्व पियदंसणे णखई मज्जणघाओ पडिणिक्खमइ पडिणिक्खमित्ता जेणेव आदंसघरे जेणेव सीहासणे तेणेव उ. वागच्छइ उवागच्छित्ता सीहासणवरगए पुग्त्थाभिमुहे णिसोअइ णिसीइत्ता
आदंसंघरंसि अत्ताणं देहमाण चिट्ठइ तएणं तस्स भरहस्स रण्णो सुभेणं परिणामेणं पसत्थेहिं अज्झवसाणेहिं लेसाहिं विसुज्झमाणीहिं विसुन्झमाणीहिं इहापोहमग्गणगवेसणं करेमाणस्स तयावरणिज्जाणं कम्माणंखएणं नहीं रहता था सब हो मनोरथ इनके परिपूर्ण होते रहते थे (हयामित्तमाणमहणे) बलवीर्य एवं पराकम से रहित हो जाने के कारण जीते हुए भी मरे के जैसे बने हुए शत्रुओं के ये मानरूपोनशा के उतारने वाले थे ऐसे इन विशेषणों से युक्त भरत चक्रवर्ती (पुवकयतवप्पभावनिविद्वसंचियफले) इन्हें जो इच्छानुसार निरन्तर मनुष्यभव संबन्धी भोगों की प्राप्ति हुइ थो वह सब इनके द्वारा पूर्वभव में संपादित तप के प्रभाव का निकाचित रूप फल है । (मुंजइपाणुस्मए सुहे भरहे णामधेज्जेत्ति) ये भरत राजा भोगभूमिको समाप्ति होने पर सर्वप्रथम ही भरतक्षेत्र के चकवर्ती हुए हैं ॥सू.३३॥ नतो. मनास मनोरथ परिपू यता इता. (हयामित्तमाणमहणे) मसवाय तमा પરાકમથી હીન થઈ જવા બદલ અર્થાત્ પરાજિત થયેલા હોવા છતાં એ મૃતવતુ થયેલા શત્રઓના માનરૂપી મદને એ ઉતારનાર હતા, એવા એ વિશેષણોથી યુકત ભરતકવતી हता (पुटव कयतवप्पभावनिविट्टसंचियफले) भने २४२७। भुस सतत मनुष्यल સંબંધી ભેગોની પ્રાપ્તિ થયેલી, તે એમના વડે પૂર્વભવમાં સંપાદિત તપના પ્રભાવનું નિआथित ३५ ३७ छ (भुजइ माणुस्सए सुहे भरहे णामधेज्जेति) मे भरत शामिनी પરિસમાપ્તિ થઈ તે પછી સર્વ પ્રથમ જ ભરતક્ષેત્રના ચક્રવતી થયા છે. સૂ૦૩૩
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #979
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ०३वक्षस्कारःसू० ३४ नरदेव भरतस्य धर्मदेव त्वप्राप्तिनिरूपणम् ९६७ कम्मरयविकिरणकर अपुवकरणं पविट्ठस्स अणंते अगुनरे निव्वाघाए निरावरणे कसिणे पडिपुण्णे केवलवरनाणदंसणे समुप्पण्णे, तएण से भरहे केवली सयमेवाभरणालंकारं ओमुअइ ओमुइत्ता सयमेव पंचमुट्टियं लोअं करेइ करित्ता आयंसघगओ पडिणिक्खमइ पडिणिक्खमित्ता अंते उरमज्झमज्झेणं णिगच्छइ णिगच्छिता दसहिं रायवरसहस्सेहिं सद्धिं संपरिखुडे विणीयं रायहाणिं मझं मज्झेणं णिग्गच्छइ णिग्गच्छित्ता मज्झदेसे सुहं सुहेणं विहरइ विहरित्ता जेणेव अट्ठावए पव्वए तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता अट्ठावयं पव्वयं सणिअं सणिअंदुरूहइ दुरूहित्ता मेघघणसणिकासं देवसणिवायं पुढविसिलापट्टयं पडिलेहेइ पडिलेहिता संलेहणाझूसणाझसिए भत्तपाणपडिआइक्खिए पाओवगए कालं अणवकंखमाणे अणवकंखमाणे विहरइ । तएणं से भरहे केवली सत्ततरि पुव्वसयसहस्साई कुमावासमझे वसित्ता एगं वाससहस्सं मंडलियरायमज्झे वसित्ता छपुव्वसयसहस्साई वाससहस्सूणगाई महारायमज्झे वसित्ता तेसीइ पुव्वसयसहस्साई अगाखासमज्झे वसित्ता एगं पुव्वसयसहस्सं देसूणगं केवलिआउं पाउणित्ता तमेव बहुपडिपुण्ण सामन्नपरिआय पाउणित्ता चउरासीइपुव्वसयसहस्साई सव्वाउयं पाउणित्ता मासिएणं भत्तेणं अपाणएणं सवणेणं णक्खत्तेणं जोगमुवागएणं खीणे वेअणिज्जे आउए णामे गोए कालगए वीइक्कंते समुज्जाए छिण्णजाइजरामरणबंधणे सिद्धे बुद्धे मुत्ते परिणिव्वुडे अंतगडे सव्वदुक्खप्पहीणे |सू. ३४॥ - छाया-ततः खलु स भरतो राजा अन्यदा कदाचित् यत्रैव मज्जनगृहं तत्रैव उपागच्छति उपागत्य यावत् शशीव प्रियदर्शनो नरपतिः मज्जनगृहात् प्रतिष्कामति प्रतिनिष्क्रम्य यत्रैव आदर्शगृहं यत्रैव सिंहासन तत्रैव उपागच्छति उपागत्य सिंहासनवरगतः पौरस्त्याभिमुखो निषीदति, निषद्य आदर्शगृहे आत्मानं पश्यन् पश्यन् तिष्टति । ततः खलु तस्य भरतस्य राज्ञः शुमेन परिणामेन प्रशस्तैः अध्यवसानैः लेश्याभि विशुद्धयन्तीभिः इहापोहमार्गणगवेषणं कुर्वतः तदावरणीयानां कर्मणां क्षयेन कमरजोविकरणकरम् अपूर्वकरणं प्रविष्टस्य अनन्तम् अनुत्तरम् नियाघातं निरावरण कृत्स्नं प्रति पूर्ण केवलवरज्ञानदशेनं समुत्पन्नम् ततः खलु
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #980
--------------------------------------------------------------------------
________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे स भरतः केवली स्वयमेव आभरणालङ्कारम् अवमुञ्चतिअवमुच्य स्वयमेव पञ्चमुष्टिकं लोचं करोति, कृत्वा आदर्शगृहात्प्रतिनिष्कामति प्रतिनिष्क्रम्य अंतःपुरमध्यमध्येन निर्गच्छति निर्गत्य दशभिः राजवरसहस्रः सार्द्ध संपरिवृतो विनीतां राजधानी मध्यमध्येन निर्गच्छति निर्गत्य मध्यदेशे सुखं सुखेन विहरति विहृत्य यत्रैव अष्टापदः पर्वतस्तत्रैव उपागच्छति उपागत्य अष्टापदं पर्वतं शनैः शनैः दुरोहति दुरूहय मेधधनन्निकाश देवसन्निपातं पृथिवी शिलापट्टकं प्रतिलेखयति प्रतिलिख्य संल्लेखनाजोषणाजुष्टो झुषितो वा भक्तपानप्रत्याख्यातः पादपोपगतः कालम् अनवकाक्षन् अनव काङ्क्षन् विहरति, ततः खलु स भरतः केवली सप्तसप्तति पूर्वशतसहस्राणि कुमारवासमध्ये उषित्वा एकं वर्षसहस्रं माण्ड. लिकराजमध्ये उषित्वा षट् पूर्वशतसहस्राणि वर्षसहस्रोनानि महाराजमध्ये उषित्वा व्यशीति पूर्वशतसहस्राणि अगारवासमध्ये उषित्वा एकं पूर्वशतसहस्र देशोनं केवलिपर्यायं प्राप्य तदेव बहुप्रतिपूर्व श्रामण्यपर्यायं प्राप्य चतुरशीतिं पूर्वशतसहस्राणि सर्वायुः प्राप्य मासिकेन भक्तेन अपानकेन श्रवणेन नक्षत्रेण योगमुपागतेन क्षीणे वेदनीये आयुषि नाम्नि गोत्रे कालगते व्यतिकान्ते समुद्यातः छिन्नजाति जरामरणबन्धनः सिद्धो बुद्धो मुक्तः अन्तगतः सर्वदुःखप्रहीणः ।।सू०३४॥
टीका " तएणं से" इत्यादि । 'तएणं से भरहे राया अण्णया कयाई जेणेव मज्जणघरे तेणेव उवागच्छइ ' ततः वर्षसहस्रोनषट्पूर्वलक्षावधिसाम्राज्यानुभवनानन्तरं खलु स भरतो राजा अन्यदा कदाचित् अन्यस्मिन् कस्मिश्चित् काले यत्रैव मज्जनगृहं स्नानगृहम् तत्रैव उपागच्छति — उवागच्छिता' उपागत्य 'जाव ससिच्च पिअदंसणे णरवई मज्जणघराओ पडिणिक्खमइ ' यावच्छशीव प्रियदर्शनो नरपतिः भरत राजा मज्जनगृहात्प्रतिनिष्कामति निर्गच्छति अत्र यावत्पदात् यथा चन्द्रः स्वच्छ
नरदेव भरत को धर्मदेवत्व की प्राप्ति होने का कारण 'तएणं से भरहे राया अण्णया कयाइं जेणेव मज्जणघरे" इत्यादि सूत्र-३४
टीकार्थ (तएणं से भरहे राया अण्णया कयाई जेणेव मज्जणघरे तेणेव उवागच्छइ) एक दिन की बात है कि १ हजार वर्ष कम ६ लाख पूर्व तक साम्राज्य पद भोगने के बाद वे भात राजा जहां पर स्नान गृह था वहाँ पर गये (उवागच्छि ता जाव ससिव्व पियदंसणे णरवई मज्जणधरामो पडिणिक्खमइ) वहां जाकर शशि के जैसे प्रियदर्शनवाले वे भरत राजा मज्जनगृह से वापिस बाहर निकले यहां यावत्पद से" यथा स्वच्छमेघान्निर्गच्छन् सन् चन्द्रः
નરેદેવ ભરતને ધર્મદેવત્વની પ્રાપ્તિ શા કારણથી થઈ ? તે સંબંધમાં કથન(तएणं से भरहे राया अण्णया कयाई जेणेव मज्जणघरे) इत्यादि सूत्र-३४॥
टीकार्थः-(तएणं से भरहे राया अण्णया कयाई जेणेव मज्जणघरे तेणेव उवागच्छद) એક દિવસની વાત છે કે એક સહસ વર્ષ કમ ૬ લાખ પૂર્વ સુધી સામ્રાજય પદ ભોગવ્યા पार ते भरत wयां स्नान गृह त्यां गया. (उवागच्छित्ता जाव ससिव्व पियदसणे णरवई मज्जधराओ पडिणिक्खमइ) त्यां न शशी । प्रियशी ते सतत मन शुभांथी पाछा मा२ नीvl, सही यावत् ५४था “यथा स्वच्छ मेधान्निर्गच्छन् सन् चन्द्रः
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્રા
Page #981
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ०३वक्षस्कारःसू० ३४ षट्खण्डं पालयतो भरतस्य प्रवृत्तिनिरूपणम् ९६९ पेघान्निर्गच्छन् सन् प्रियदर्शनो भवति तथाऽयमपि भरतः सुधाधवलितमज्जनगृहानिर्गच्छन् प्रियदर्शन इति पडिणिक्खमित्ता' प्रतिनिष्क्रम्य निर्गत्य जेणेव आदं. सघरे जेणेव सीहासणे तेणेव उवागच्छइ ' यत्रैव आदर्शगृहं दर्पणगृहम् यत्रैव च सिंहासमं तत्रैव उपागच्छति — उवागच्छित्ता' उपागम्य — सीहासणवरगए पुरस्थाभिमुहे णिसीयइ ' सिंहसनवरगतः श्रेष्ठसिंहासने उपविश्येत्यर्थः पौरस्त्याभिमुखः पूर्वाभिमुखो भूत्वा निषोदति उपविशति स भरतः ‘णिसीइत्ता' निषध उपविश्य 'आदंसघरंसि अत्ताणं पेहमाणे पेहमाणे चिट्टइ' आदर्शगृहे आत्मानं पश्यन् पश्यन् तत्र प्रतिविम्बितं सर्वा
स्वरूपं स्वशरीरं पेक्षमाणः प्रेक्षमाणः तिष्ठति आस्ते स भरतः । 'तएणं इत्यादि । 'तएण प्रियदर्शनो भवति, तथाऽयमपि भरतः सुधाधवलितमज्जनगृहान्निर्गच्छत् प्रियदर्शनः" इस कथन का संग्रह किया गया है. इसका अर्थ सुगम है. (पडिणिक्वमित्ता जेणेव आदंसघरे जेणेव सीहासणे तेणेव उवागच्छइ) बाहर निकल कर फिर वे जहां पर आदर्श गृह (अरिसा भवन) था और उसमें भी जहां पर सिहासन था. वहां पर आये. (उवागच्छित्ता सीहासणवरगए पुरस्थाभिमुहे णिसीयइ) बहां आकर वे पूर्वदिशा की ओर मुँह कर के सिंहासन पर बैठ गये (णिसोइत्ता
आदंसघरंसि अत्ताणं देहमाणे चिट्ठइ) वहां बैठे २ वे अपने पडे हुए-प्रतिबिम्ब को बार २ निहार ने लगे अपने प्रतिबिम्ब को निहारते २ उनकी दृष्टि अपनी अङ्गुली से गिरि हुई मुद्रिका-अंगुठी - पर-पड़ गई. उसे-देखकर उन्होंने अपनी-अंगुली को दिन में ज्योत्स्ना से फीकी पड़ी हुइ शशिकला के समान देखा-देखकर उन्होंने विचार किया कि ओह-यह अङ्गुली अंगुठी से विरहित होकर शोभा विहीन होगई है. इस प्रकार विचार करते हुए उन भरत ने अपने शरीर के-और २ अवयवों को आभरण विहीन कर दिया तो ये सब-अवयव भो शोभा से विहीन हुए उन्हें दिखने लगे. तब, उन्होंने समस्त अङ्गों से आभूषणों को उतारना प्रारम्भ कर दिया. (तएणं प्रियदर्शनों भवति तथाऽयमपि भरतः सुधाधवलितमज्जनगृहान्निर्गतः प्रियदर्शनः' मा जयननी सह ३२वामा मावेस छे. मानो मथ सुगम छे, (पडिणिक्खमित्ता जेणेव आदंलघरे जेणेव सीहासणे तेणेव उवागरछइ) महारानी जीने पछी त यां मा दुई ( aqa) इतु भने तमा५९ ४यां सिंहासन इतु त्या माव्या. (उवागच्छित्ता सीहासणवरगए पुरत्थाभिमुहे णिसोयइ) त्यां न तेथे पूर्व हिश त२३ भुम श सिंहासन ७५२ सभासीन 5 गया. (णिलोइत्ता आदसघरंसि अत्ताणं देहमाणे चिट्ठइ) त्यां सीन તેઓ પોતાનાં પ્રતિબિંબ ને વારે ઘડીએ જોવા લાગ્યા. પિતાના પ્રતિબિંબને જોતાંજેતા તેમની દૃષ્ટિ પિતાની આંગળીથી સરી પડેલી મુદ્રિકાં–અંગુઠી–ઉપર પડી ગઈ, તેને જોઈને તેમણે પોતાની આંગલીને દિવસમાં સ્ના રહિત શશિકલાની જેમ કાંતિહીન જોઈ તેરીતે જોઈને તેમણે વિચાર કર્યો કે અરે ! એ આંગળી અંગુઠીથી વિરહિત થઈને શોભા વિહીન થઈ ગઈ છે. આ પ્રમાણે વિચાર કરતાં કરતાં તે ભરતે પોતાના શરીરના બીજા અંગોને પણ આભરણ વિહીન કરી દીધાં. આમ સર્વ અંગો પણ શેભા વિહીન થઈ ગયાં ત્યાર माह तमणे पाताना समस्त मग) ७५२थी माभूषणो उतारी साया (तएण तस्स मरहस्स १२२
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #982
--------------------------------------------------------------------------
________________
_ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे तस्स भरहस्स' ततः खलु तस्य भरतस्य राज्ञः 'सुभेणं परिणामेणं'शुभेन परिणामेन-मांसमुत्रविष्ठाधर्मल: परिपूर्णमिदं शरीरं किं सुशोभम् इदश्च कर्पूर कस्तूरीप्रभृतीन्यपि दूषयत्ययेव । यत्प्रातः संस्कृतं धान्यं तन्मध्याह्म विनश्यति । तदीयरसनिष्पन्ने, काये का नाम सारता ॥१॥ इति शरीरासारत्वभावनारूपया जीवपरिणत्या 'पसत्थेहि अज्झवसाणेहि प्रशस्तै ः अध्यवसानैः - प्रोक्तस्वरूपैः मनः परिणामैः 'लेस्साहिं' लेश्याभिः शुक्लादि द्रव्योपहितजीवपरिणतिरूपाभिः 'विसुज्झमाणीहिं विसुज्झमाणीहिं' विशुद्धयन्तीभिर्विशुद्धयन्तीभिः - उत्तरोत्तरविशुद्धिमापद्यमानाभिरापद्यमानाभिः 'ईहापोहमग्गणगवेषणं करेमाणस्त' निरावरणवपुर्वैरूपप्यविषयकम् ईहापोहमार्गणगवेषणं कुर्वत तत्र ईहादिपदेभ्यः प्रथमम् अवग्रहस्य उल्लेखः तथा च अवग्रहहापोहमार्गणगवेषणमिति, तत्र लोके अवग्रहो यथा दूरस्थ पुरोवर्तिनि वस्तूनि किमिदमिति ज्ञानम् । ततः ईहास्वरूपमाह -- ईहनम् ईहा नामजात्यादि कल्पनारहित सामान्यज्ञानोत्तरं विशेषनि. श्वयार्थं विचारणा इहा यथा स्पर्श नेन्द्रियेण स्पर्शसामान्ये ज्ञाते सति स्पर्शः ? इति गाढान्धकारे चक्षुष्मतोऽपि विचारणा प्रवर्तते, एवं स्थाणुर्वा पुरुषो वा इति विचारणा तथा प्रकृते सा शोभा अलङ्कारसन्नियोगशिष्टशरीरे अलङ्कारजन्या औपाधिकी अथवा स्वभाविकी ति ईहा ततोऽपोहस्वरूपमाह - अपोहनम् अपोहः मतिज्ञानस्य तस्स भरहस्स रणो सुभेणं परिणामेणं पसत्थेहिं अज्झवमाणेहिं ले साहिं विसुज्झमाणीहिं विसुज्झमाणीहि ईहापोहमग्गणगवेसणं करेमाणस्स) जब वे समस्त अंगों से आभूषणों को उतार चुके तब उसके बाद-उनके अन्तरङ्ग में ऐसा शुभ परिणाम जगा कि यह शरोर मांस, मूत्र, विष्ठा आदि मलों से परिपूर्ण है, इसमें शोभा जैसी वस्तु क्या है ? यह तो ऐसा है. कि कपूर कस्तुरी आदि वस्तुभों को भी दूषित बना देता है. जो धान्य प्रात: संस्कृत--पकाया जाता है-वह मध्याह्न-में विनष्ट हो जाता है. उसके रससे निष्पन्न हुए -- इस कार्य में सारता जैसी चीज क्या है, इस प्रकार की शरीर को असारताका चिन्तवन करने रूप जीवपरिणति से-तथा प्रशस्त अध्यवसायों से -मनोविचार धाराओं से -एवं प्रतिक्षण विशुद्ध होती जाती लेश्याओं से योग की- प्रवृत्तियों से-निरावरण शरीर की विरूपता विषयक ईहा अपोह, मार्गण और गवेरणो सुमेणं परिणामेणं पसत्थेहिं अज्झवसाणेहिं लेसाहिं चिसुज्झमाणीहिं विसुज्झमाणीहि ईहापोहमग्गणगवेसणं करेमाणस्स) यारे समस्त २५ो 6 ५२थी माभूषणे! उतारी यूश्य॥ ત્યારે તેમના અંતરમાં એવી શુભભાવના ઉદ્દભવી કે આ શરીર, માંસ, મૂત્ર, વિષ્ઠા વગેરે મળોથી પરિપૂર્ણ છે. એમાં શભા જેવી વસ્તુ કઈ છે ? આતો એવું છે કે કપૂર' કસ્તૂરી વગેરે સુગંધિત વસ્તુઓને પણ દૂષિત બનાવી દે છે. જે ધાન્ય સવારે પકવવામાં આવે છે, તે મધ્યાહ્નમાં વિનષ્ટ થઈ જાય છે. તેના રસથી નિપન્ન થયેલા આ કાર્યમાં સારવાન જેવી વસ્તુ કઈ છે ? આ પ્રમાણે શરીરની અસારતાનું ચિતવન કરવા રૂપ જીવપરિણતિથી તેમજ પ્રશસ્ત અધ્યવસાયોથી–મનોવિચારધારાઓથી તેમજ પ્રતિક્ષણ વિશદ્ધ થતી વેશ્યાઓથી–ગની પ્રવૃત્તિઓથી-નિરાવરણ શરીરની વિરૂપતા વિષયક ઈહા, અપહ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #983
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका १०३वक्षस्कारःसू० ३४ षट्खण्डं पालयतो भरतस्य प्रवृत्तिनिरूपणम् ९७१ अवग्रहादि भेदचतुष्टये तृतीयभेदे योऽपायः स एव अपोहः, स च सामान्य ज्ञानोत्तरं कालं विशेषनिश्चयार्थं विचारणायां प्रवृत्तायां तदनुगुणदोषविचारणाजनितो निश्चयः । यथा लोके किमयं कमलनालस्पर्शः आहोस्वित् भुजङ्ग स्पर्शः । इति विचारणायां मृणालस्यैव स्पर्शः एवं स्थाणुरेव न पुरुषः वल्ली उत्सर्पणादि धर्माणां तत्र सद्भावात् इत्ययं निश्चयः पुरुषमपनुदति । अत्यन्तशीतलत्वादि गुणवत्त्वात् इत्यस्यैवायमिति निश्चयोऽन्यं भुजङ्गस्पर्शम् अपनुदति तथा प्रकृते सा शोभा औपधिक्येव न स्वाभाविकी तस्याः अलङ्कारादि बाह्यवस्तुसंसर्गजन्यत्वस्य प्रत्यक्षसिद्धत्वात् । ततो मार्गणा स्वरूपमाह - अस्याः शोभायाः प्रकर्षापकों बाह्यवस्तु प्रकर्षापकर्षानुविधायिनौ इत्यन्वयधर्मालोचनं मार्गणा यथा लोके स्थाणौ निश्चेतव्ये तत्र वल्ली उत्सर्पणादयो धर्माः संभवन्ति । ततो गवेषणस्वरूपमाह-प्रवृतस्याः तस्याः शोभायाः स्वाभाविकत्वे उत्तानदृशां भारभूतस्य आभरणस्य वपुषि धारणबुद्धिर्न स्यादिति व्यतिरेकधर्मालोचनम् गवेषणम्, यथा स्थाणौ शिरः कण्डूयनादयः पुरुषधर्माः न दृश्यन्ते षण करते २ (तयावरणिज्जाणं कम्माणं खएणं कम्मर यविकि रणकरं अपुवकरणं पविट्ठरस अणंते अणुत्तरे निव्वाधाए निरावरणे कसिणे पडिपुण्णे केवलवरनाणदंसणे समुप्पणे) तदा वरणीय कर्मों के क्षय से कर्मरज को-विकीर्ण करने वाले अपूर्व करणरूप शुक्लध्यान में वे भरतमहाराज प्रविष्ट हो गये सो उसी समय उनके अनन्त अनुत्तर, व्याघात रहित निरावरण, कृत्स्न एवं प्रतिपूर्ण ऐसे-केवलज्ञान और केवलदर्शन उत्पन्न हो गये. यहां जो ईहापोह आदि पद आये हैं सो उनके सम्बन्ध में ऐसा विचार है सब से पहिले अवग्रह रूप ज्ञान होता है. और यह "यह कुछ है" इस रूप होता है. अवग्रह में अवान्तर सत्ता विशिष्ट वस्तु का ग्रहण होता है. जैसे दूरस्थ-सामने रहो हुइ वस्तु को देखकर ऐसा विचार आता है कि -यह कुछ है. इसके बाद अवग्रह गृहोत अर्थ में विशेष जानने को आकांक्षा जगती है-तब विचार होता है कि यह जो-कुछ रूप में प्रतिभासित हो रहा है सो क्या भाग मने जवषय ४२॥ ४२i. (तयावरणिज्जाण कम्माणं खएणं कम्मरयविकिरण कर अपुव्वकरणं पविट्ठस्स अणते अणुत्तरे निव्वाधार निरावरणे कसिणे पडिपुण्णे केवलवरनाणदंसणे समुप्पण्णे) तहा२णीय भौना क्षयथी भ२०४ २ (4sly ४२ना२। अपूर्व ४२६५ ३५ શુફલધ્યાનમાં તે ભરત નૃપતિ મહારાજ મગ્ન થઈ ગયા. અને તે જ ક્ષણે તેમના અનંત અનન્તર વાઘાત રહિત નિરાવરણ, કૃશ્ન તેમજ પરિપૂર્ણ એવા કેવળજ્ઞાન અને કેવળ દર્શન ઉત્પન્ન થયાં. અહીં જે ઈહાપોહ વગેરે પદે આવેલા છે તે તે સંબંધમાં આ વિચાર છે કે સર્વ પ્રથમ અવગ્રહ રૂપ જ્ઞાન હોય છે. અને આ “ એ કંઈક છે” એ રૂપમાં હોય છે. અવગ્રહમાં અવાક્તર સત્તા વિશિષ્ટ વસ્તુઓનું ગ્રહણ થાય છે જેમ દૂરસ્થ પણ સામે જ દેખાતી વસ્તુને જોઈને આમ વિચાર થાય છે કે “એ કંઈક છે. ત્યારબાદ અવગ્રહ ગૃહીત અર્થમાં વિશેષ જાણવાની આકાંક્ષા જાગ્રત થાય છે. તે વખતે વિચાર ઉદ્દભવે છે કે એ જે કંઈક પ્રતિભાસિત થઈ રહ્યું છે તે શું છે? શું તે બધંક્તિ છે કે ધ્વજ છે? આ
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #984
--------------------------------------------------------------------------
________________
९७२
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
है ? क्या बकपङ्क्ति - है या ध्वजा है ? इस प्रकार के जायमान संदेह को दूर करने के लिये निश्चय की ओर झुकते हुए ज्ञान का नाम ईहा है. जैसे यह ध्वजा होनी चाहिये. ईहा के बाद बिलकुल निश्चय करने वाले ज्ञान का नाम अवाय-अपोह है - जैसे૩-યહ-વના હો હૈ. તથા अन्यान्य धर्म का आलोचन करना इसका नाम गवेषण है. टीकाकार ने अवग्रह आदिकों केस्वरूप को इस प्रकार से समझाया है. जैसे- चक्रवर्ती ने-विचारा - शरीर में शोभा है. यह अवग्रह
उसे ज्ञान हुआ - पर इसके बाद उसे ऐसा संशय ज्ञान हुआ कि यह शारीरिक शोभा अलङ्कार जन्य है. या स्वाभाविकी है ? संशय को दूर करने के लिये निश्चय की ओर झुकता हुआ ईहा - ज्ञान उसे इस प्रकार से हुआ कि यह अलङ्कार विशिष्ट शरीर की शोभा अलङ्कार जन्य होनी चाहिये । इसके बाद फिर उसे ऐसा अवाय -अपोह -ज्ञान हुआ कि यह शारीरिक शोभा औपfast ही है स्वाभाविकी नहीं है । मतिज्ञान के जो सिद्धांतकारों ने अवग्रह आदि ४ भेद प्रकट किये हैं और उनमें एक अवाय नामका भेद प्रकट किया है उसी का नाम यहां अपोह कहा गया है । यह शारीरिक शोभा औपधिकी इसलिये निश्चित हुइ कहि गइ है कि यह अलंकारादिरूप बाह्य वस्तु के संसर्ग से जन्य हुई है. यह प्रत्यक्ष प्रमाण से सिद्ध हो रही है । इस शारीरिक शोभा के जो प्रकर्ष और अप्रकर्ष धर्म हैं वे बाह्य वस्तु के प्रकर्ष और अप्रकर्ष के अनुविधायी है। इस तरह अन्वयरूप धर्म की आलोचना करने का नाम मार्गणा है व्यतिरेक धर्म का आलोचन करना इसका नाम गवेषण है। और वह इस प्रकार से हैं—–यदि उस शारीरिक शोभा को स्वाभा પ્રમાણે જે સંદેહ ઉત્પન્ન થાય તેને દૂર કરવા માટે નિશ્ચય તરફ ઉન્મુખ થતા જ્ઞાનનુ નામ ઈહા છે. જેમ કે એ ધ્વજા જ હાવી જોઇએ. ઇહા પછી એકદમ નિશ્ચય કરાવનારુ સાન – અવાય–અપેાહ છે. જેમકે - એ ધ્વજા જ છે. તથા અન્ય ધમનું આલેાચન કરવું ગવેષણ છે. ટીકાકારે અવગ્રહ વગેરેના સ્વરુપને આ પ્રમાણે સમજાવ્યું છે-કે જેમ ચક્રવર્તીએ વિચાર કર્યાં કે શરીરમાં શાભા છે. એ અવગ્રહ રૂપ તેને જ્ઞાન થયું પણ ત્યારબાદ તેને આવુ... સંશય જ્ઞાન થયું કે એ શારીરિક શૈાભા અલ'કારજન્ય છે-કે સ્વાભાવિકી છે ? એ સંશયને દૂર કરવા માટે નિશ્ચય તરફ ઉન્મુખ થતુ. ઈહાજ્ઞાન તેને આ રીતે થયુ કે એ અલંકાર વિશિષ્ટ શરીરની Àાભા અલંકાર જન્ય જ હોવી જોઇએ. ત્યારબાદ તેને એવું અવાય-અપેાહ-જ્ઞાન થયું કે એ શારીરિક શૈાભા ઔષધિકી જ છે-સ્વાભાવિકી નથી. સિદ્ધાન્તકારાએ મતિજ્ઞાનના જે અવગ્રહ વગેરે ૪ ભેદાં પ્રકટ કર્યો છે અને તેમનામાં એક અવાયનામક ભેદ પ્રકટ કરેલ છે, તેનું જ નામ અહીં અપેા છે. એ શારીરિક શેાભા ઔષધિકી એટલા માટે નિશ્ચિત થયેલી પ્રકટ કરવામાં આવી છે કે એ અલંકારાદિ રુપ બાહ્ય વસ્તુના સંસગ થી જન્ય છે. એ વાત પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી સિદ્ધ થઈ રહી છે એ શારીરિક શાભાના જે પ્રકર્ષ અને અપ્રક" ધર્યાં છે તે ખાહય વસ્તુના પ્રક અને અપ્રકર્ષના અનુવિધાયી છે, આ પ્રમાણે અન્વય રુપ ધર્મની આલેાચના કરવાનુ નામ માણા છે. – વ્યતિરેક ધર્મનું આલેાચન કરવું એ ગવેષણ છે, અને તે આ પ્રમાણે છે-જો એ શારીરિક શૈાભા સ્વાભાવિક રુપમાં માનવામાં આવે તેા પછી ભારભૂત આભૂષણા શરીર ઉપર શામાટે ધારણ કરવામાં
=
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #985
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ० ३वक्षस्कारः सू० ३४ नरदेव भरतस्य धर्मदेव त्वप्राप्तिनिरूपणम् ९७३ इति ईहादीनां व्यख्यानम् । पुनः कीदृशस्य भरतस्य ' तयावरिज्जाणं कम्माणं खरणं' तदावरणीयानां केवलज्ञानदर्शननिबन्धकानां चतुर्णां ज्ञानावरणीय १ दर्शनावरणीय २ मोहनीय ३ अन्तराय ४ रूपाणां घातिकर्मणां क्षयेण सर्वथा जीवप्रदेशेभ्यः तदीय पुद्गल परिशाटन 'कम्मरय विकिरणकरं' कर्मरजसां विकिरणकरं विक्षेपकरम् निवारक मित्यर्थः 'अपुच्वकरणं' अपूर्वकरणम् अनादौ संसारे अप्राप्तपूर्व ध्यानं शुक्लध्यानं प्रविष्टस्य प्राप्तस्य एवंभूतस्य भरतस्य 'अनंते अनुत्तरे निव्वाघाए निरावरणे कसिणे पडिपुण्णे केवलवरनाणदंसणे समुपणे' अनन्तम् अप्रतिपादितत्वेन पर्यवसानरहितत्वात् अनुत्तरम् न विद्यते उत्तरम् उच्चतरं ( प्रधानम् ) यस्मात्तदनुत्तरम् अनन्यसदृशम् निर्व्याघातं व्याघातरहितम् निरावरणम् कटकुडयादिआवरणसहितं प्रतिबन्धकीभूतावरणरहितम् कृविक माना जावे तो फिर भारभूत गहनों को धारण क्यों किया जाता है। इससे यह जाना जाता है कि यह स्वाभाविक नहीं है । इसतरह से यह अवग्रहादिकों का स्वरूप यहाँ हमने प्रकट किया है । इससे टीकाकार का अभिप्राय जो टोका में लिखा गया है, वह स्पाटरूप से हृदयंगम किया जा सकता है । टीकागत विचारधारा विलकुल स्पष्ट है। अतः उसका भाव लेकर यह स्पष्टीकरण किया गया है । केवलज्ञान और केवलदर्शन को आवरण करने वाले ज्ञानावरणोय, दर्शनावरणीय, मोहनीय और अन्तराय, ये चार कर्म है । इन्हें घातिकर्म भी कहा गया है। इनका जब सर्वथा क्षय हो जाता है । अर्थात् ये जीव के प्रदेशों से बिलकूल नष्ट हो जाते हैं । तब केवलज्ञान और केवलदर्शन उत्पन्न होते हैं। यहां "अव्वकरणं पद शुक्लध्यान का वाचक है । इस अनादि संसार में यह ध्यान अप्राप्त पूर्व होता है ये केवलज्ञान और केवलदर्शन अप्रतिपाती होते हैं इसलिये एक बार प्राप्त होने पर फिर छुटते नहीं हैं इसलिये उन्हें अनन्त कहा गया है इनके जैसा और कोई उत्कृष्ट ज्ञान दर्शन नहीं हैं इसलिये इन्हें अनुत्तर कहा गया || इनका कटकुडयादि से आवरण नहीं होता है । इसलिये इन्हें निर्व्याघात कहा गया है । આવેછે. એથી એનિશ્ચય થાય છે કે એ સ્વાભાવિક નથી. આ પ્રમાણે એ અવગ્રહાર્દિકનુ સ્વરૂપ અત્રે અમે પ્રકટ કર્યુ -છે એથી ટીકાકારે પોતાને અભિપ્રાય ટીકામાં સ્પષ્ટ કર્યાં છે તે હૃદયંગમ થઈ જાય છે. ટીકાગત વિચારધારા એકદમ સ્પષ્ટ જ છે. એથી તેના ભાવ લઇને જ એ સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવેલ છે. કેવલજ્ઞાન અને કેવલદશ નને આવૃત કરનારા જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીય, માહનીય અને અ ંતરાય એ ચાર કર્મો છે. એમને ઘાતિકમાં પણ કહેવામાં આવેલ છે. એમના જ્યારે સથા ક્ષય થઈ જાય છે એટલે કે એ જીવેાના પ્રદેશેાથી એકદમ નષ્ટ થઈ જાય છે ત્યારે કેવલજ્ઞાન અને કેવલहर्शन उत्पन्न थाय छे. अही " अपुव्वकरणं " पह शुद्ध ध्यान वाय छे यो मनाहि संसारभां એ ધ્યાન અપ્રાસ પૂર્વ હાય છે. એ કેવળજ્ઞાન અને કેવળર્દેશન અપ્રતિપાતી હોય છે. એથી એક વાર પ્રાપ્ત થઈ જાય તે પછી છૂટતા નથી. એથી જ એમને ‘અન ત 'કહેવામાં આવેલ છે. એમના જેવું અન્ય કાઈ પણ ઉત્કૃષ્ટ જ્ઞાન-દન નથી, એથી જ એમને અનુત્તર કહેવામાં આવેલ છે. એમનુ કટ-કુડ્યાદિથી આવરણ થતું નથી એથી જ એમને નિર્વ્યાધાત કહેવામાં
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #986
--------------------------------------------------------------------------
________________
_ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे त्स्नं समस्तं सकलपदार्थविषयत्वात् प्रतिपूर्णम् सूत्रतोऽक्षरमात्रादि न्यूनतया रहितं सर्वप्रमाणोपेतम् एतावच्चतुष्टयविशेषणविशिष्टं केवलवरज्ञानदर्शनं समुत्पन्नम् । अथोत्पन्नकेवलः किं करोतोत्याह - तए णं' इत्यादि । 'तए णं से भरहे केवली सयमेवाभरणालंकार ओमुअइ' ततः केवलज्ञानानन्तरं खलु स भरतः केवली स्वमेव आभरणालंकार वस्त्रमाल्यरूपम् अवमुश्चति त्यजति अत्र भूषणालङ्कारस्य वस्त्रमाल्यालंकारयोरवग्रहः 'ओमुइत्ता' अवमुच्य त्यक्त्वा 'सयमेव पंचमुट्ठिभं लोअं करेइ' स्वयमेव पञ्चमुष्टिकं लोचं करोति करित्ता ।'कृत्वा उपलक्षणात् सन्निहित देवतयाऽपितं साधुलिङ्गं 'भरहे केवली सदोरय मुह पत्ति रयहरणं गोच्छगं पडिग्गहं देवसं वत्थं पडिच्छइ' भरतः केवली सदोरकमुखवस्त्रिका रजोहरणं गोच्छक पात्रं देवदृष्यं वस्त्रं गृहीत्वा साधुवेषं धृत्वा 'आयसधराओ पडिणिक्खमइ' आदर्शगृहात्मतिनिष्क्रामति निर्गच्छति स भरतः केवली 'पडिणिक्खमित्ता' प्रतिनिष्क्रम्य निर्गत्य 'अंते उरमझमज्झेणं निग्गच्छइ' अन्तः पुरमध्यं मध्येन निर्गच्छति प्रतिनिष्क्रामति 'णिग्गच्छित्ता' निर्गत्य 'दस सहस्सरायवरे पडिबोहिय पव्यज्जं देहि तो पच्छा तेहिं सद्धि विहारं करीय, लक्खपुव्वं संजमं पालिय' दशसहस्त्रारजवरसहस्रान प्रतिबोध्य, प्रव्रज्यां ददाति, ततःपश्चात् तैः सार्द्ध विहारं कृतवान् । 'दसहि रायवरसहस्सेहिं सद्धिं संपरिखुडे विणीयं रायहाणी मज्झं मज्झेणंसकल त्रिकालवर्ति पदाथों को ये उनको अनन्त पर्यायों सहित हस्तामलकवत् जानते हैं इसलिये इन्हें कृत्स्न कहा गया है । सूत्र की अपेक्षा ये अक्षर मात्रा आदि क न्यूनता से रहित होते हैं इसलिये इन्हें प्रतिपूर्ण कहा गया है. (तएणं से भरहे केवली सयमेवाभरणालंकार ओमुअइ) इसके बाद उस भरत केवली ने अपने आप ही अवशिष्ट माल्यादिरूप आभरणों को एवं वस्त्रादिकों को छोड़ दिया (ओमुइत्ता सयमेव पंचमुट्ठियं लोअं करेइ) छोड़कर फिर उन्होंने पंचमुष्टिक केशोंका लोंच किया (करित्ता आयंसघराओ पडिणिक्खमइ ) पंचमुष्टिक केशलोच करके सन्निहित पास में रहे हुए देव द्वारा अर्पित साधुलिङ्ग को ग्रहण करके धारण-करके वे आदर्श भवन से बाहर निकले ( पडिनिक्खमिता अंदेउरमझमझेणं णिगच्छई ) बाहर निकलकर वे अपने આવેલ છે. સકલ ત્રિકાલવતિ પદાર્થોને એઓ તેમની અનંતપર્યા સહિત હસ્તામલકત જાણે છે. એથી જ એમને કૃત્ન કહેવામાં આવે છે. સૂત્રની અપેક્ષાએ એ અક્ષર માત્રા વગે.
ना न्यूनताथा रहित हाय छे. मेथी । मेमने प्रतिपूण हवामा भाव छ. (तए ण से भरहे केवली सयमेवाभरणालंकारं ओमुअइ) त्यासात भरत पक्षी से पोताना भेजे
अपशिष्ट मास्या ३५ मास तम याने ५५ त्यहीघi. (ओमुइत्ता सयमेव पंचमुट्ठियं लोअं करेइ) त्यने ५छ। तेभरे ५ यमुट शयन य. (करिता आयंसघराओं पडिणिक्खमइ) पयमुष्ट शझुंथन रीने सन्नितिनिट भूसा वा२॥ અર્પિત સાધુલિંગને ગ્રહણ કરીને-ધારણ કરીને તેઓ આ દશ ભવનમાંથી બહાર નીકળી गया. (पडिणिक्खमित्ता अंतेउर मज्झं मझेण णिगच्छई ) मा२ नीजीन तेसो पोताना अपनी १२ये थने मनमाथी महा२ नीजी गया. 'दससहस्स रायवरे पडिबोहिय पज्जं देहि तओ पच्छा तेहिं सद्धि विहारं करिअ लक्खपुव्वं संजम पालिय' सार
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #987
--------------------------------------------------------------------------
________________
९७५
प्रकाशिका टीका तृ० ३ वक्षस्कारः सू० ३४ षट्खण्डं पालयतो भरतस्य प्रवृत्तिनिरूपणम् णिग्गच्छs' दशभी राजवरसह संपरिवृतो सार्द्धं विनीतायाः राजध न्याः मध्यंमध्येन निर्गच्छति' निम्गच्छित्ता' निर्गत्य 'मज्झदेसे सुहं सुहेणं विहरइ 'मध्यदेशे कोशल देशस्य मध्ये सुखं सुखेन विहरति स केवली भरतः 'विहरिता' विहृत्य 'जेणेव अट्ठावए पव्वए तेणेव उवागच्छ' यत्रैव अष्टापदः पर्वतः तत्रैव उपागच्छति 'उवागच्छित्ता' उपागत्य 'अट्ठावयं पच्चयं सणिअं सणिअं दुरूहइ' अष्टापदं पर्वतं शनैः शनैः दुरोहति आरोहति 'दुरुहित्ता' दुरुह्य आरुह्य 'मेघघणसणिकासं देवसण्णिवायं पुढवि सिलावट्टयं पडिले हेइ' मेघघनसन्निकाशंघनमेघसन्निकाशम् सान्द्रजलदश्यामम् मूळे पदव्यत्ययः प्राकृतत्वात् देवसन्निपातम् देवानां सन्निपातः आगमनं रम्यत्वात् यत्र स तथा भूतस्तम् पृथिवीशिलापट्टकम् आसनविशेषं प्रतिलेखयति केवलित्वे सत्यपि व्यवहारप्रमाणीकरणार्थं दृष्ट्या निभालयति
अंतःपुर के बीच से होकर राजभवन से चले गये. ( णिग्गच्छित्ता दससइस्सरायवरे पडिबोहिय पव्वज्जं देहि तओ पच्छा तेहिं सद्धि विहारं करिअ लक्खपुव्वं संजमं पालिय'दस हजार राजाओं को प्रतिबोधित करके उन सबको दीक्षादी तदन्तर उनके साथ विहार करके लाख पूर्व पर्यन्त संयमका पालन किया 'दसहिं रायवर सहस्सेहिं सद्धि संपरिवुडे विणीयं राजहाणी मज्झं मज्झेणं णिग्गच्छई) उस समय उनके साथ १० हजार राजा थे उनके साथ साथ ये विनीता राजधानी के ठीक बीचों बीच के रास्ते से होकर निकले थे ( णिग्गच्छित्ता मज्झदेसे सुहं सुहेणं विers) और निकलकर इन्होंने मध्य देश में कोशल देश में सुख पूर्वक विहार किया ( विहरित्ता जेणेव अट्ठावए पव्वए तेणेव उवागच्छर ) विहार करके ये फिर जहां पर अष्टापदपर्वत था, उसके पास आये । (उवागच्छित्ता अट्ठावयं पव्वयं सणियं सणियं दुरुहइ) वहां आकर ये उस पर बड़ी सावधानी से चढे ( दुरुहित्ता मेघघणसंणिकासं देवसण्णिवायं पुढविसिलापट्टयं पडिलेहेइ ) चढकर इन्होंने पृथिवीशिलापट्टक को जो कि सान्द्र जलघर के जैसा श्याम था और रम्य होने से जहां देवगण आया करते थे, प्रतिलेखना की । यद्यपि ये केवली थे, परन्तु फिर भी व्यवहारधर्म को प्रमाणित करने के लिये इन्होने अपनी दृष्टि से उसे अच्छी तरह રાજાએને પ્રતિખેાધિત કરીને તેઓ ને દીક્ષા આપી તે પછી તેમની સાથે વિહાર કરીને લાખ पूर्व पर्यन्त संयमनु पावन ज्यु ( णिगच्छ्रित्ता दहिं रायवरसहस्सेहि सद्धि संपरिवुडे विणीयं रायहाणी मज्झं मज्झेण णिगच्छर) ते वर्णते तेमनी साथै १० उमर रामखे। હતા. તે સર્વ રાજાઓની સાથે-સાથે એ વિનીતા રાજધાનીના ઢીંક મધ્યમાર્ગ માંથી पसार था. ( णिग्गच्छित्ता मज्झदेसे सुहं सुहेण विहरइ ) ने पसार थह ने तेम मध्यदेशमां शबदेशमां सुपूर्व विहार ये. (विहरित्ता जेणेव अट्ठावर पव्व तेणेव उवागच्छर ) विहार पुरीने से खष्टाय पर्वर्तनी पासे खाव्या. ( उवागच्छित्ता अट्ठायं पव्वयं सणियं सनियं दुरुहइ) त्यां भावाने थे तेनी ५२ सावधानी पूर्व यदद्या. (दुरुहिता मेघघणसं णिकासं देवसण्णिवायं पुढविसिलापट्टयं पडिलेहेडू) यढी ने भूने પૃથિવી શિલાપટ્ટની કે જે સાન્દ્ર જલધરવત્ શ્યામ હતું અને રમ્ય હાવાથી જ્યાં દેવ ગણેા આવ્યા કરતા હતા-પ્રતિલેખના કરી. જો કે એઆ કેવલી હતા છતાં એ વ્યવહાર ધર્માંને પ્રમાણિત કરવા માટે તેમણે પોતાની દૃષ્ટિ થી પૃથ્વીશિલાપટ્ટને સારી રીતે જોયું.
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #988
--------------------------------------------------------------------------
________________
९७६
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
'पडिले हित्ता' प्रतिलिख्य सिंहावलोकनन्यायेन अत्रापि आरोहतीति बोध्यम् 'संलेहणा झूसणाझूसिए' सल्लेखना जोषणाजुष्टः संलिख्यते कृशी क्रियते शरीरकषायाद्यनया इति संलेखना तपो विशेषलक्षणा तस्याः जोषणा सेवना तया जुष्टः सेवितः झुषितो वा क्षषितो यः स तथाभूतः 'भत्तपाणपडिआइक्खिए' भक्तपानप्रत्याख्यातः - प्रत्याख्यातम
पानः प्रत्याख्याते भक्तपाने येन स तथाभूतः मूले क्तान्तस्य परनिपातः प्राकृतत्वात् 'पाओगए ' ' पादपोपगतः - पादो वृक्षस्य भूगतो मूलभागः तस्यैव अप्रकम्पतया उपगतम् अवस्थानं यस्य स तथाभूतः 'कालं अणवकखमाणे २ विहरइ' कालं मरणम् अनवकांक्षन् अवाञ्छन् विहरति 'तएण से भरह केवली सत्ततरिं पुव्वसय सहस्साई कुमारवास मज्झे वसित्ता' ततः खलु स भरतः केवली सप्तसप्ततिं पूर्वशतसहस्राणि सप्तसप्ततिं लक्षाणि कुमारवासमer कुमारभावे उषित्वा 'एगं वास सहस्से मंडलियरायमज्झे वसित्ता' एकं वर्षसहस्रं माण्डलिकराजा एकदेशाधिपतिः भावजधानत्वान्निर्देशस्य माण्डलिकत्वं तन्मध्ये उषित्वा 'छपुव्वसयसहस्साई वाससहस्नगाई महारायमज्झे वसित्ता' षट्पूर्वशतसहस्राणि वर्षसहसोनानि महाराजमध्ये चक्रवर्तित्वे उषित्वा 'तेसीइ पूव्वसय सहस्साई अगारवासमज्झे से देखा । ( पडिले हित्ता संलेहणाझूसणाझूसिए भत्तपाणपडिआइक्खिए ) अच्छी तरह से देखने रूप प्रतिलेखना करके ये उस पर चढ गये और काय एवं कषाय जिसके द्वारा कृश की जाती हैं। ऐसो संलेखना को इन्होंने बड़े आदर भाव से धारण कर लिया और भक्तपान का प्रत्याख्यान कर दिया । (पाओग कालं अणवकखमाणे २ विहरइ ) एवं पादपोपगमन सन्धारा अंगोकार कर लिया पादपोपगमन सन्धारे में जीव वृक्ष की तरह अप्रकम्प रूप से अवस्थित हो जाता है । इस सन्धारा को धारण करलेने पर उन्होंने अपने मरण की आकांक्षा नहीं की (तरणं से भर हे केवली सत्ततरं पुण्वसयसहस्साई कुमारवास मज्झेवसित्ता एवं वाससहस्सं मंडलियरायमज्झे बसिताछ पुत्रसयसहस्साइं वाससहस्सुणगाईं महाराय मज्झे वसित्ता तेसीइपुच्वसयस हरुलाई अगारवा समझे वसित्ता ) इस तरह वे भरत केवली ७० लाख पूर्व तक कुमार काल में रहे एक लाख पूर्व तक मांडलिक राजा रहे १ हजार वर्ष कम छ लाख पूर्व तक महाराज पद ( पडिले हित्ता सलेहा झूसणानूसिए भत्तपाणपाडआइक्खिर ) सारी शेते हर्शन ३५ प्रति લેખતા કરીને એ એ તેની ઉપર ચઢી ગયા. અને કાય તેમજ કષાય જેના વડે કૃશ કર વામાં આવે છે, એવી સલેખનાને એમણે ખૂબ જ આદરપૂર્વક ધારણ કરી અને ભક્ત याननु प्रत्याख्यान यु. ( पाओवगए कालं अणवखमाणे २ विहरड) तेभन पाहयायગમન સરિ। અગીકૃત કર્યાં. પાદપોપગમન સંથારામાં જીવ વૃક્ષની જેમ અપ્રકમ્પ રૂપથી અવસ્થિત થઇ જાય છે. એ સંથારાને ધારણ કર્યા પછી તેમણે પોતાના મૃત્યુની આકાંક્ષા કરી नहीं (तष णं से भरहे केवली सत्ततरि पुव्वसय सहस्साई कुमारवासमज्झ वसित्ता एवं वास सहस्सं मंडलियरायमज्झे वसित्ता छ पुग्वसयसहस्साई वाससहस्सूणगाई महाराय मज्झे वसित्ता तेसीइ पुव्वसय सहस्साई अगारवा समझे वसित्ता) मा प्रमाणे ते भरत पली ૭૦ લાખ પૂર્વ સુધી કુમાર કાળમાં રહ્યા. એક લાખ પૂર્વ સુધી માંડલિક રાજા રહ્યા.
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #989
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ०३वक्षस्कारःसू० ३४ षट्खण्डं पालयतो भरतस्य प्रवृत्तिनिरूपणम् ९७७ वसित्ता' व्यशीति पूर्वशतसहस्त्राणि लक्षाणि अगारवासमध्ये उषित्वा गृहीत्वेत्यर्थः 'एगं पुच्चसयसहस्सं देसूणगं केवलिपरिआयं पाउणित्ता' एक पूर्वशतसहस्रम् अन्तर्मुहत्तोनं केवलिपर्यायं प्राप्य पूरयित्वा 'तमेव बहुपडिपुण्णं सामन्नपरिआयं पाउणित्ता' तदेव पूर्वशतसहस्र बहुप्रतिपूर्णम् -संपूर्णम् तेन अन्तर्मुहूर्तेनाधिकमित्यर्थः श्रामण्यपर्यायं यतित्वं प्राप्य 'चउरासीइ पुव्वसयसहस्साइं सव्वाउअं पाउणित्ता' चतुरशीति पूर्वशतसहस्राणि लक्षाणि सर्वायुः परिपूर्ये 'मासिएणं भत्तेणं अपाणएणं सवणेणं णक्खत्तणं जोगसुवागएणं' मासिकेन भक्तेन मासोपवासरित्यर्थः, अपानकेन पानकाहारवजितेन श्रवणेन नक्षत्रेण योगमुपागतेन चन्द्रेण सहेति गम्यम् ‘खीणे वेअणिज्जे आउए णामे गोए' क्षीणे वेदनीये आयुषि नाम्नि गोत्रे च भवोपग्राहि कर्मचतुष्टयक्षये इत्यर्थः 'कालगए वीइक्कंते समुज्जाए छिण्णजाइजरामरणबंधणे 'कालगतः मरणं प्राप्तः व्यतिक्रान्तः व्यतीतः समुघातः निगतः छिन्नजातिजरामरणबन्धनः 'सिद्ध बुद्धमुत्ते परिणिव्वुडे अंतगडे सव्वदुक्खप्पहीणे' सिद्धो में - चक्रवर्ति पद में रहे और तेईस लाख पूर्व तक गृहस्थावस्था में रहे, ( एगं पुवसयसहस्स देसूणगं केलि अउं पाउणित्ता तमेव बहुपडिपुण्णे सामन्नपरिआयं पाउणित्ता चउरासी पुच सयसहस्साई सव्वाउयं पाउणित्ता मासिएणं भत्तेणं अपाणरणं सवणेणं णखत्तेणं जोगमुवागएणं खोणे वेऊणिज्जे आउए णामेगोए कालगए विइक्कंते समुज्जाए छिण्ण जाइजरामरणबंधणे सिद्धे बुद्धे मुत्ते परिणिव्वुडे अन्तगडे सव्वदुक्खप्पहीणे) कुछकम अर्थात् अन्तर्मुहूर्तकम एक लाख पूर्व तक केवलि पर्याय में रहे इस प्रकार से अपनीपूरी ८४ लाख पूर्व की आयुको भोग करके वे भरत केवली एक मास के पूरे संथारों से भक्तपान का सर्वथा परिवर्जन करने रूप सन्धारे से -श्रवण नक्षत्र के साथ योग को प्राप्त चन्द्र के समय में वेदनीय आयु,नाम गोत्र इन चार भवोपग्राही चार अघातिया कर्मों के क्षय हो जाने पर कालगत हो गये अर्थात् सिद्ध अवस्थायुक्त बन गये मोक्ष में विराजमान हो गये. जाति जरा और मरण के बन्धन से रहित हो गये. सिद्ध हो ૧ હજાર વર્ષ કમ ૬ લાખ પૂર્વ સુધી મહારાજ પદમાં ચકવત પદે રહ્યા. અને ૨૩ લાખ वसुधा स्थावस्थामा २ ।। ( एग पुव्यसयसहस्स देसूणगं केवलिआउं पाउणित्ता तमेव बहुपडिपुण्णं सामण्णपरिआय पाउणित्ता चउरासी पुव्वसयसहस्साई सव्वाउयं पाउणित्ता मासिषण भत्तणं अपाणएण सवणेणं णक्खत्तेणं जोगमुवागएणखीणे वेऊणिज्जे आउए णामे गोए कालगए वीइक्कंते समुज्जाए छिण्णजाइजरामरणबंधणे सिद्ध बुद्धे मुत्ते परिणिव्वुडे अन्तकडे सव्वदुक्खपहीणे)08 भोटले अन्तत उभ मे पूर्ण સુધી તેઓ કેવલિ પર્યાયમાં રહ્યા. પૂરા એક લાખ વર્ષ સુધી શ્રામસ્થ પર્યાયમાં રહ્યા. આ પ્રમાણે પિતાની સંપૂર્ણ ૮૪ લાખ પૂર્વના આયુષ્યને ભેળવીને તે ભરત કેવલી એક માસના પૂરા સંથારાથી–ભકૃતપાનનું સંપૂર્ણ રૂપમાં પરિવર્જન કરવા રૂપ સંથારાથી–શ્રવણ નક્ષત્રની સાથે વેગ પ્રાપ્ત ચન્દ્રના સમયમાં વેદનીય, આયુ, નામ, ગોત્ર એ ચાર- ભવેપગ્રહી ચાર અઘાતિયા કર્મો જ્યારે ક્ષય થઈ ગયા ત્યારે કાલગત થયા, એટલેકે સિદ્ધાવસ્થા યુક્ત બની ગયા–મેક્ષમાં વિરાજમાન થઈ ગયા. જાતિ, જરા અને મરણના બંધનથી રહિત થઈ ગયા,
१२३
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #990
--------------------------------------------------------------------------
________________
९७८
बुद्धो मुक्तः परिनिर्वृत्तः अन्तगतः सर्वदुःखप्रहीणः ।
' इति भरतचक्किचरियं' इति भरतचक्रिचरितम् । अत्र इति शब्दोऽधिकारपरिसमाप्तिद्योतकः, स चायम् 'से केणट्टणं भंते एवं बच्चइ भरहे वासे २' इति सूत्रेण नामान्वर्थ पृच्छतो गौतमस्य प्रतिवचनाय तत्थणं विणीआए रायहाणीए भरहे णाम राया चाउरंत कवट्टी समुपज्जत्था ' इत्यदि सूत्रै भरतचरितं प्रपञ्चितम् तच्च परिसमाप्तमित्यर्थः, तेन भरतः स्वामित्वेन अस्पासतीति निरुक्तवशाद् मरतं क्षेत्रमिति तात्पर्यार्थः || सू० ३४ ॥ अथ प्रकारान्तरेण नामान्वर्थमाह- "भरहे अ इत्थ" इत्यादि । मूलम् - भरहे अ इत्थ देवे महिड्डीए महज्जुईए जाव पलिओचमइिए परिवस से एएणणं गोयमा ! एवं बुच्चइ भरहे वा २ इति । अदुत्तरं च णं गोयमा ! भरहस्स वासस्स सासाए णामधिज्जे पण्णत्ते, जंण कयाइ ण आणि कयाइ णत्थि ण कयाइ ण भविस्सइ भुविंच rase भविस्सा अ धुवे णिअए सासए अक्खए अव्वए अवट्ठिए णिच्चे भरहे वासे ॥ सू० ३५ ॥
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
—
गये - कृतकृत्य हो गये. बुद्ध हो गये-लोकालोक के ज्ञाता हो गये, मुक्त हो गये - अन्तरङ्ग बहिरङ्ग कर्म कलंक से रहित हो गये. परिनिवृत्त हो गये-शीतिभूत निरञ्जन हो गये । अन्तर्गत हो गए । और सर्व दुःखो से सर्वथा रहित हो गये। ऐसा यह भरतचक्री का चरित्र है । यहां इति शब्द अधिकार की परिसमाप्ति का सूचक है। वह अधिकार ऐसा है कि "से केणट्टेणं भंते ! एवं वुच्चइ भरहे वासे २" जब गौतमस्वामी ने पूछा था कि हे भदन्त । इस क्षेत्र का नाम भरत ऐसा क्यों हुआ है। तो उसके उत्तर में ही प्रभू ने यह " तत्थ णं विणीयाए रायहाणीए भरहे णाम राया चाउरं तचक्कट्टी समुप्पज्जित्था " ऐसा कथन सूत्रों द्वारा किया है । अर्थात् इस क्षेत्र का भरतक्षेत्र नाम पड़ने का कारण भरत राज का यहां का अधिपति होता है । इसी कारण भरत राजा का यहां चरित्र विस्तार से कहा गया है । भरत चरित्र समाप्त | सू०३४ ॥
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
સિદ્ધ થઈ ગયા. કૃતકૃત્ય થઈ ગયા. બુદ્ધ થઈ ગયા. લે કાલેકના જ્ઞાતા થઇ ગયા. મુક્ત થઇ ગયા. અંતર ગ બહિર ગ ક કલ કથી રહિત થઇ ગયા. પરિનિવૃત્ત થઇ ગયા શીતિભૂત નિરંજન થઈ ગયા. અંતગત થઇગયા. અને સર્વ દુઃખોથી સ॰થા રહિત થઇ ગયા. એવું या भरतयडीनु यरित्र छे. गड़ी' 'छति' शब्द अधिकारी परिसमाप्ति ने सूयवे छे. मे अधि अरमा प्रमाणे छेडे " से केणट्टेणं भंते ! एवं वुच्चइ भरहे वासे २” न्यारे गौतमस्वाभी प्रश्न કર્યો કે હે ભદત આ ક્ષેત્રનુ નામ ભરત એવુ શા કારણથી પડયું તા એના ઉત્તરમાં પ્રભુએ
"तत्थण विणीयाए रायहाणीए भरहे णामं राया चाउरंतचक्कवट्टी समुप्पज्जित्था : એવું કથન સૂત્રો દ્વારા કર્યું છે. એટલે કે ભરત રાજા આ ક્ષેત્રના અધિપતિ હતા એથી આ ક્ષેત્રનુ નામ ભરત ક્ષેત્ર પડ્યું છે. એટલા માટે જ અહીં ભરતના ચરિત્રનું વિસ્તાર પૂર્વક વ ન કરવામાં આવેલું છે. ભરત ચરિત્ર સમાસ- માસૂ૦૩૪૫
Page #991
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाशिका टीका तृ०३वक्षस्कार:सू० ३५ प्रकारान्तरेण भरतेति नामान्यर्थता __ छाया-भरतश्चात्र देवो महर्द्धिको महाद्युतिको यवत् पल्योपस्र्थाितकः परिवसति तत् एतेनार्थेन गौतम ! एवमुच्यते भरतं वर्ष २ इति । अदुत्तरं च खलु गौतम ! भरतस्य वर्षस्य शाश्वतं नामधेयं प्रज्ञप्तम् यन्न कदाचित् नासीत् न कदाचित् नास्ति न कदाचिन्न भविष्यति अभूच्च भवति च भविष्यति च ध्रुवम् नियतम् शाश्वतम् अक्षयम् अव्ययम् अवस्थितम् नित्यं भरतं वर्षम् ॥सू०३५॥
टीका---- "भरहे अ इत्थ" इत्यादि । 'भरहे अ इत्थ देवे' भरतश्चात्र अस्मिन् भारते देवः 'महिड्डीए महज्जुइए जाव पलियोवमटिइए परिवसई' महद्धिकः- महती ऋद्धिः- विभवादि सम्पत् यस्य स तथाभूतः, तथा- महाद्युतिकः- महती द्युतिः कान्ति यस्य स तथाभूतः, यावत् पल्योपमस्थितिकः-- पल्योपमस्थिति यस्य स तथाभूतः परिवसति, अत्र यावत्पदात् महायशस्कः महामौख्यो महाबलः इति ग्राह्यम् ‘से एएणटेणं गोयमा !' तद् भरतेति नाम 'एतेनार्थेन गौतम' ‘एवं वुच्चइ भरहे वासे २ इति' एवमुच्यते भरतं वर्ष भरतं वर्षमिति । यौगिकयुक्त्या नाम उक्तम् । अथ तदेव रुढया दर्शयति 'अदत्तरं च णं गोयमा' अदृ तरम् अथापरम् चः समुच्चये 'ण' वाक्यालंकारे हे गौतम ! 'भरहस्स वासस्स सासए णामधिज्जे पण्णत्ते' भरतस्य वर्षस्य शाश्वतं नामधेयं
प्रकारांतर से " भरतक्षेत्र नाम होने का कथन'भरहे अ इत्थ देवे महिड्ढीए महज्जुईए जाव' -इत्यादि सू० ३५
टोका--'भरहे अ इत्थ देवे " इस भरत क्षेत्र में भरत नाम का देव जो कि (महि इढीए महज्जुइए जाव पलिओवमट्ठिइए परिवसइ) महती विभवादिरूप सम्पत्तिवाला है। महती शारीरिक कान्ति और आमरणों की प्रभा से जो सदा प्रकाशशील रहता है यावत् जिसकी १ पल्योपम की स्थिति है-रहता है। यहां यावत्पद से महायशस्कः महासौख्यः, महाबलः" इन विशेषणपदों का ग्रहण हुआ है । ( से एएणट्रेणं गोयमा ! एवं वुच्चइ भरहे वासे २ ) इस कारण हे गौतम ! भरतक्षेत्र ऐसा नाम मैंने इस क्षेत्र का कहा है। इस तरह यौगिक रीति से नाम प्रकट कर अब सूत्रकार रूढो से इसका ऐसा नाम प्रकट करते हैं (अदुत्तरं च णं गोयमा ! भरहस्स वासस्स
प्रजासतरथी “सरत क्षेत्र नाम प्रसिद्ध थयु-ते सगे-४थन" " भरहे अ इत्थ देवे महिड्ढए महज्जुईए जाव' इत्यादि सूत्र-३५॥
टी -(भरहे अ इत्थ देवे) भरत क्षेत्र मरत नाम हेव (महिड्ढीए महज्जुइए जाव पलिओवमट्टिइए परिवसइ) महती विमा ३५ सम्पत्तिथा युत छ, महती શારીરિક કાંતિ અને અભણની પ્રભાથી જે સર્વદા પ્રકાશીત રહે છે વાવત જે ની પોપમ न स्थिति छ-निवास ४२ छ मडी यावत् ५४थी “ महायशस्फः, महासौख्यः, महाबलः" से विशेष पहोनु ग्रहण थयु छ. (से एएणढे णं गोयमा ! एवं बुच्चइ भरहे वासे २) એથી હે ગૌતમ ! ભરત ક્ષેત્ર એવું નામ મેં આ ક્ષેત્રનું કહ્યું છે આ પ્રમાણે યૌગિક शतिथी नाम ४८ उरीन हवे सूत्र५२ ३ढिथी मेनु नाम ४८ ६२ . (अदुत्तरं च णं गोयमा ! भरहस्स वासस्स सासए णामधिज्जे पण्णत्ते ) गौतम ! १२तक्षेत्र मे नाम
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
Page #992
--------------------------------------------------------------------------
________________ 980 ___जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे निनिमित्तकम् अनादि सिद्धत्वाद्देवलोकादिवत् प्रज्ञप्तम्, तत्र शाश्वतत्वमेव व्यक्त्या दर्शयति-'जण कयाइ ण आसि ण कयाइ ण भविस्सइयन्न कदाचित् नासीत्,न कदाचित् नास्ति न कदाचित् न भविष्यति 'भुवि च भवइ अ भविस्तइ अ' अभूच्च भवति च भविष्यति च 'धुवे णि अए सासए अक्खए अव्वए अवट्ठिए णिच्चे भरहे वासे' ध्रुवं नित्यं शाश्वतम् अक्षयम् अव्ययम् अवस्थितम् स्थिरम् नित्यं भरतं वर्षमिति / एतेन भरत नाम्नश्चक्रिणो देवाच्च भरतवर्षनाम प्रवृतं भरतवर्षाच्च तयोर्नाम भरतं स्वकीयेन अस्यातीति निरुक्तक्शेन प्रावतेति अन्योऽन्याश्रय दोषो दुर्निवार इति वचनीयता निरस्ता // सू० 35 // इति श्री विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक पञ्चदश भाषाकलित ललितकलापालापक प्रविशुद्धगद्यपद्यानैकग्रन्थनिर्मापकवादिमानमर्दक श्री-शाहू छत्रपति कोल्हापुरराजप्रदत्त- 'जैनशास्त्राचार्य' पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरु बालब्रह्मचारी जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्रीघासीलाल-प्रतिविरचितायां श्री जम्बूद्विपप्रज्ञप्तिसूत्रस्य प्रकाशिकाख्यायां व्याख्यायां तृतीयो वक्षस्करः समाप्तः // 3 // सासए णामधिज्जे पण्णत्ते) हे गौतम ! भरतक्षेत्र का भरतक्षेत्र ऐसा नाम देवलोक इस नाम की तरह निर्निमित्तक है-शाश्वत है / क्योकि (जं ण कयाइ ण आसि ण कयाइ ण भविस्तइ)यह नाम पहिले भूतकाल में नहीं था ऐसी बात नहीं है, वर्तमान में ऐसा इसका नाम नहीं है यह बात भी नहीं है और आगे भी इसका ऐसा नाम नहीं रहेगा यह बात भी नहीं है / (भुविं च भवइ अ भविस्सइ अ) क्योकि ऐसा इसका नाम रहा है, है, और आगे भी रहेगा (धुवे, णिअए, सासए अक्खए, अव्वए, अवट्ठिए, णिच्चे भरहे वासे) इसका कारण यही है कि यह भरत क्षेत्र ध्रुव है, शाश्वत है, अक्षय है, अव्ययरूप है, अवस्थित है, और नित्य है / इस प्रकार के इस कथन से अन्योन्याश्रय दोष का परिहार हो जाता है / सू०३५॥ श्री जैनाचार्य जैनधर्म दिवाकर पूज्य श्री घासीलालतिविरचित जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति सूत्र की प्रकाशिका व्याख्या में तोसरा वक्षस्कार समाप्त / / 3 // वयो। के नाम भुरण निमित्त छ. - शाश्वत छ. म ( जंण कयाइ ण आसिण कयाइण भविस्सइ) मे नाम पद सूतमा न तु नथी,वर्तमानमा मेनु નામ નથી, એવું પણ નથી અને ભવિષ્યમાં પણ એનું એવું જ નામ રહેવાનું નથી, એવું 5 नयी. (भुवि च भवइ अ भविस्सइ अ) उभः स मानु नाम 2 छे. छ भने भविष्यमा 55 23. (धुवे णिअए, सासए, अक्खए, अव्वए. अवट्टिए, णिच्चे भरहेवासे) એનું કારણ આ છેકે આ ભરતક્ષેત્ર પ્રવ છે, શાશ્વત છે, અક્ષય છે, અવ્યય રૂપ છે, અવસ્થિત છે અને નિત્ય છે. આ પ્રકારના આ કથનથી અ ન્યાશ્રય દોષને પરિહાર થઈ જાય છે. | સૂત્ર-૩માં શ્રી જૈનાચાર્ય જૈનધમ દિવાકર પૂજ્ય શ્રી ઘાસીલાલવતિ વિરચિત જમ્બુદ્વીપ પ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રની પ્રકાશિકા વ્યાખ્યાને ત્રીજો વક્ષસ્કાર સમાપ્ત છે 3. જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર