________________
१६८
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे
'तत्थणं' तत्र - तयो मध्ये खलु 'जे । से सहमे से ठप्पे' यः सः सूक्ष्मः परमाणुः सः स्थाप्यः अनिरूपणीयः एतत्प्रसङ्गानुपयोगित्वात् तस्य स्वरूपं चान्यत्रोक्तमेवम्
"कारणमेव तदन्त्यं सूक्ष्मो नित्यश्च भवति परमाणुः । एकरसवर्णगन्धो द्विस्पर्शः कार्यलिङ्गव ॥ १॥"
इत्यादि लक्षणेनात्यन्त परम निकृष्टत्वमस्य स्वरूपं प्रतिपादितम्, तदतिरिक्तं वैशेषिकं रूपं चात्र न प्रतिपाद्यमस्ति तस्मात्तं सूक्ष्मं परमाणु स्थापयित्वा व्यावहारिकं परमाणु प्रक्रान्ततया निरूप्यस्वरूपत्वेन निरूपयति 'तत्थ णं जे से वावहारिए' तत्र तयोर्मध्ये यः सः- बूर्वोक्तो द्वितीयः व्यावहारिकः व्यवहार प्रयोजनः परमाणुपुद्गलः 'से णं अणंताणं सुहुम परमाणुपुग्गलाणं समुदयसमिइसमागमेणं' स खलु अनन्तानां सूक्ष्मपरमाणु पुद्गलानां समुदयसमितिसमागमेन - समुदयाः समूहाः तेषां याः समितयः -बहूनि मेलइन में जो सूक्ष्म परमाणु है वह स्थाप्य है अनिरूपणीय है क्यों कि वह इस प्रसङ्ग में अनुपयोगी है सका स्वरूप दूसरी जगह इस प्रकार से कहा गया है परमाणु कारण हो होता है और वह अन्त में ही होता है तथा सूक्ष्म, नित्य, एक रस एक वर्ण, एक गन्ध और दो स्पर्शवाला होता है इसको सत्ता का अनुमापक उससे जन्य कार्य ही होता है ।
"कारणमेव तदन्त्यं सूक्ष्मो नित्यश्च भवति परमाणुः । एक रस वर्णगन्धो द्विस्पर्शः कार्यलिङ्गश्च ॥ १ ॥
इस प्रकार के लक्षण कथन से इसका स्वरूप अत्यन्त परम निकृष्ट है ऐसा ही प्रतिपादित होता है. इसके अतिरिक्त और विशेष स्वरूप इसका यहां प्रतिपाद्य नहीं है. इसलिए सूक्ष्मपरमाणु की चर्चा न करके अब सूत्रकार व्यवहारोपयोगी परमाणु के स्वरूप का कथन करते हैं । यह व्यावहारिक परमाणु पुद्गल अनन्त सूक्ष्म परमाणु पुद्गलों की एकोभाव परिणति रूप समुदाय સૂક્ષ્મ પરમાણુ છે તે સ્થાપ્ય છે અનિરૂપણીય છે કેમકે તે આ પ્રસંગમાં અનુપયેાગી છે આનુ સરૂપ અન્યત્ર આ પ્રમાણે નિરૂપિત કરવામાં આવેલ છે~~
કે પરમાણું કારણજ હાય છે અને તે અંતમાંજ હાય છે તથા સૂક્ષ્મ, નિત્ય, એક રસ એક વણ એક ગન્ય અને સ્પ વાળા હોય છે. આની સત્તાના અનુમાપક તેનાથી નિષ્પન્ન अर्य होय छे --
कारणमेव तदन्त्यं सूक्ष्मो नित्यश्च भवति परमाणुः । एक रस वर्ण गन्धो द्विस्पर्शः कार्यलिङ्गश्च ॥१॥
આ જાતના કથનથી આનું સ્વરૂપ અતીવ પરમ નિકૃષ્ટ છે એવું જ પ્રતિપાદિત થાય છે. એના સિવાય આનું વિશેષ સ્વરૂપ અહીં પ્રતિપાદ્ય નથી એથી સૂક્ષ્મ પરમાણુની ચર્ચા ન કરતાં હવે સૂત્રકાર વ્યવહારાપયેાગી પરમાણુના સ્વરૂપનુ કથન કરે છે. આ વ્યાવહારિક પરમાણુ પુદ્ગલ અનન્ત, સૂક્ષ્મ પરમાણુ પુદ્ગલાની એક ભાવ પરિણતિ રૂપ સમુદય મિ તિના સમાગમથી નિષ્પન્ન હાય છે. તાત્પર્ય આમ છે કે નિશ્ચય નય સૂક્ષ્મ પુદ્ગલાની
જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર
