Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ CAR SISWA +gavAna A kunda kunda-kahAna jaina zAkhamAlA puSpa naM0 65 zrImadbhagavatkundakundAcAryadevAya namaH bhagavAn zrI umAsvAmI AcArya viracita mokSazAstra arthAt tatvArtha sUtra (saTIka) TIkA saMgrAhakaHrAmajI mANekacaMda dozI (eDavokeTa) hindI anuvAdakaHzrI paM0 parameSThIdAsajI nyAyatIrtha lalitapura (jhAMsI) prakAzaka zrI di0 jaina svAdhyAya mandira TrasTa sonagar3ha ( saurASTra) rearace LAKSAESE
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIsarI AvRtti 1100 vIra ni0 saM0 2486 mUlya 5) rupaye mudrakraHnemIcanda nAkalIvAla kamala prinTarsa madanagaMna (kizanagada)
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ samarpaNa adhyAtmamUrti pUjya zrI kAnajI svAmI ko +PUT jinhoMne ma pAmara para pAra upAra kiyA hai, jo svayaM mojamArgameM vipara hai aura apanI divya gunadhArA sArA bharatabhUmi ke jIvoM ko satata Rs mojamArga dI rahe haiM jinakI pavitra yANI ge mojamArga ke mUlarUpa kalyANamRti samyagdarzana kA mAhAtmya niratara carama rahA hai, aura jinakI parama rA dvArA yaha pranya taiyAra huA he aise kalyANamUrti samyaradarzanakA svarUpa samajhAne vAle paramopakArI guradevazrI ko yaha anya atyanta bhakti bhAva pUrvaka samarpaNa karanA -dAsAnudAsa 'rAmajI'
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuvAdaka kI ora se isa yuga ke parama AdhyAtmika sata puruSa zrI kAnajI svAmI se jaina samAja kA bahubhAga paricita ho cukA hai| alpa kAla meM hI unake dvArA jo sat sAhitya sevA, AdhyAtmikatA kA pracAra aura sadbhAvoMkA prasAra huA hai, vaha gat sau varSoM meM bhI zAyada kisI anya jaina santa purupa me huzrA ho| mujhe zrI kAnajI svAmI ke nikaTa baiThakara kaI bAra unake pravacana sunane kA saubhAgya prApta huA hai| ve 'AdhyAtmika' aura nizcaya vyavahAra jaise zuSka viSayoM meM bhI aisI sarasatA utpanna kara dete haiM ki zrotAgaNa ghaMToM kyA, mahInoM taka nirantara unake trikAla pravacana sunate rahate haiN| sAtha hI zrotAoMkI jijJAsAtmaka ruci barAbara banI rahatI hai| unake nikaTa baiThakara aneka mahAnubhAvoM ne jAna-lAbha liyA hai, aura samayasAra, pravacanasAra Adi kaI granthoM kA gujarAtI anuvAda kiyA hai, jinakA rASTra bhASAnuvAda karane kA saubhAgya mujhe milatA rahA hai| gujarAtI pAThakoM meM vaha TIkAzAstra atyadhika lokapriya siddha huA hai| maiMne svayaM bhI paryuSaNa parva meM 'lalitapura' kI jaina samAjake samakSa usI gujarAtI bhASyako 2-3 bAra hindImeM paDhakara vivecana kiyA hai, jo samAja ko bahuta hI rucikara pratIta huA hai / __ usI bhASya granthakA rASTrabhASA hindImeM anuvAda karanekA maubhAgya bhI mujhe hI prApta huA hai, jo Apake karakamaloMmeM prastuta hai| merA vizvAsa hai ki sAmAnya hindI pAThaka bhI isa 'tattvArtha-vivecana' kA paThana-manana karake tatsvArthakA rahasyajJa bana sakatA hai| hindI jagatameM isa pranthakA adhikAdhika pracAra honA caahiye| jainendra presa, lalitapura 25-7-54 -parameSThIdAsa jaina
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ dAzabda Aja isa cira-pratIkSita antharAja zrI "mokSazAstra" para AdhyAtmika dRSTise kI gaI vistRta bhASya samAna TIkAko prakAzita hote dekhakara hRdaya bahuta Anandita ho rahA hai| hamAre yahA~ digambara samAjameM isa grantharAjakI bahuta hI utkRSTa mahimA hai, sarvadA payUSaNa parvameM sarva sthAnoM meM dasa divasameM isI grantharAjake dasa adhyAyakA artha sahita vaoNcana karanekI paddhati nirantara pracalita hai tathA bahuta se khI puruSoM ko aisA niyama hotA hai ki nitya prati isakA pUrA svAdhyAya jarUra karanA, isa prakAra kI paddhati jo ki abhI rUr3himAtra hI raha gaI hai, artha evaM bhAva para lakSya kiye binA mAtra svAdhyAya kalyANakArI kadApi nahIM bana sakatI, kadAcit kaSAya maMda kare to kiMcit puNya ho sakatA hai lekina mokSamArgameM samyakahita puNya kA kyA mUlya hai, lekina yahA~ para to itanA hI samajhanA hai ki samAjameM abhI bhI isa grantharAjakA kitanA Adara hai, isakI aura aneka mahAna 2 diggaja AcArya zrImad umAsvAmI AcAryake bAda huye jinhoMne isa grantharAja mokSazAstra para aneka vistRta TIkAyeM zrI sarvArthasiddhi, zrIrAjavArtika, zrI zlokavArtika zrAdi aura hindI bhASAmeM bhI artha prakAzikA Adi aneka vistRta TIkAyeM racI jitanI bar3I 2 TIkAeM isa prantharAja para milatI haiM utanI anya kisI prantha para nahIM milatIM, aise grantharAja para adhyAtmarasarocaka hamAre zrI mAnanIya bhAI zrI rAmajIbhAI mANekacandajI dozI eDavokeTa saMpAdaka Atma dharma evaM pramukha zrI jaina svAdhyAya mandira TrasTa sonagar3ha ne AdhyAtmika dRSTikoNa sahita se eka vistRta bhASyarUpa TIkA gujarAtImeM taiyAra kI jisameM aneka aneka pranthoMmeM isa viSaya para kyA kahA gayA hai una sabake akSarazaH uddharaNa sAtha dene se yaha TIkA bahuta hI sundara evaM upayogI banagaI, yaha TIkA gujarAtImeM vIra saMvat 2473 ke phAguna sudI 1 ko 1000 prati prakAzita huI lekina sarva samAjako yaha TIkA itanI adhika pasaMda AI ki
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ sirpha 6 mAsameM sarva 1000 prati pUrNa hogaI aura mAMga barAbara AtI rahaneke kAraNa vIra saM0 2475 mitI ASAr3ha sudI 2 ko dUsarI AvRtti prati 1000 kI prakAzita karanI par3I aise sundara prakAzanako dekhakara merI yaha tIvra bhAvanA huI ki agara yaha vistRta saMkalana hindI bhASAmeM anuvAda hokara prakAzita ho to hindI bhASI evaM bhArata bhara ke mumukSu bhAiyoMko isakA mahAna lAbha mile ataH maiMne apanI bhAvanA zrI mAnanIya rAmajI bhAI ko vyakta kI lekina kucha samaya taka isa para vicAra hotA rahA ki hindI bhApI samAja bar3e bar3e upayogI granthoM ko bhI kharIdane meM saMkoca karatI hai ataH bar3e granthoM ke prakAzana meM bar3I rakama aTaka jAne se dUsare prakAzana ruka jAte haiM Adi Adi, yaha bAta satya bhI hai kAraNa hamAre yahA~ zAstroMko sirpha mandira meM hI rakhane kI paddhati hai jo ki ThIka nahIM hai, jisa prakAra haraeka vyakti vyaktigatarUpa se alaga alaga apane apane AbhUpaNa rakhanA cAhatA hai cAhe vaha unako kabhI kabhI hI pahanatA ho usIprakAra haraeka vyakti ko jisake mokSamArga prApta karane kI abhilASA hai usako to mokSamArga prApta karAne ke sAdhanabhUta satzAstra AbhUSaNase bhI jyAdA vyaktigatarUpase alaga 2 rakhanekI AvazyakatA anubhava honI cAhiye, yahI kAraNa hai ki jisase bar3e 2 upayogI granthoMkA prakAzana kArya samAjameM kama hotA jArahA hai, lekina jaba aneka sthAnoMse isa mokSamArgako hindI bhASAmeM prakAzana karAne kI mAMga Ane lagI to aMtameM isako hindI bhASAmeM anuvAda karAkara prakAzana karAnekA nirNaya huvA / phalataH yaha prantharAja sabhASya Apako Aja mila rahA hai, AzA hai sarva mumukSugaNa isase pUrA pUrA lAbha utthaaveNge| isa TIkAke likhane vAle va saMgrAhaka zrI mAnanIya rAmajIbhAI ne isako taiyAra karane meM atyanta asAdhAraNa parizrama kiyA hai, tathA apane gambhIra zAstrAbhyAsakA isameM dohana kiyA hai, jaba isa TIkAke taiyAra karane kA kArya calatA thA taba to hamezA prAtaHkAla 4 baje se bhI pahale uThakara likhane ko caiTha nAte the| unakI umra 72 varSa ke AsapAsa hone para bhI unakI kArya zakti bahuta hI Azcaryajanaka hai ! unhoMne saM0 2002 ke maMgasara
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ sudI 10 se vakAlata bada karake nivRtti le lI hai, aura tabhI se ve karIba 2 apane sampUrNa samaya sonagar3ha meM hI rahate haiM, unameM sUkSma nyAyoM ko bhI grahaNa karane kI zakti, vizAlabuddhi, udAratA aura isa saMsthA ( zrI di0 jaina svAdhyAya maMdira sonagar3ha ) ke prati atyanta prema AdikI prazaMsA pUjya mahArAja zrI ke mukhase bhI aneka bAra mumukSuoMne sunI hai / jo bhI mumukSu isa pranthakA svAdhyAya kareMge unapara isa prakAra zrIyut rAmajIbhAI ke prakhara pAMDitya evaM kaThina zramakI chApa par3e binA nahIM raha sakatI ataH zrI rAmajI bhAI kA samAja para bahuta upakAra hai ki jinhoMne isa grantharAjakA viSaya aneka granthoMmeM kahA kisa prakAra AyA hai| aura usakA abhiprAya kyA hai yaha saba saMkalana karake eka hI jagaha ikaTThA karake hamako de diyA hai / sabase mahAn upakAra to hama sabake Upara parama pUjya adhyAtmamUrti zrI kAnajI svAmI kA hai ki jinakI amRtavANIko rucipUrvaka zravaNa karane mAtrase apane Apako pahicAnane kA mArga mumukSuko prApta hotA hai, aura jinakI adhyAtma saritAkA amRtamaya jalapAna karake zrI rAmajI bhAI evaM zrI paDita himmatalAla jeThAlAla zAha jinhoMne samayasAra pravacanasAra niyamasArakI sundara TIkA banAI aise 2 nara ratna pragaTa huye haiM / mere Upara to parama pUjya parama upakArI zrI gurudeva kAnajI svAmIkA mahAn 2 upakAra hai ki jinake dvArA aneka bhavoMmeM nahIM prApta kiyA aisA mokSamArgakA upAya sAkSAt prApta huvA hai aura bhaviSyake liye yahI Antarika bhAvanA hai ki pUrNa padakI prApti hone taka ApakA upadeza mere hRdaya meM nirantara jayavanta raho / - nemIcanda pATanI zrAvaNa zuklA 2 vIra ni0 saM0 2480 }
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ Aja hameM isa grantharAjakI hiMdI meM dvitIyAvRtti prastuta karate huve bahuta hI Ananda ho rahA hai / tattrarasika samAjane isa grantharAjako itanA jyAdA apanAyA ki prathama AvRtti kI 1000 prati 6 mahine meM hI sampUrNa ho gaI, usa para bhI samAjakI bahuta jyAdA mAMga banI rahI lekina kaI kAraNoM se tathA pUjya kAnajI svAmIjIke saMghasahita tIrtharAja zrI sammeda zikhara kI yAtrA jAne ke kAraNa yaha dUsarI AvRtti itanI derI se prakAzita ho sakIM hai, isa AvRtti meM kucha Avazyaka saMzodhana bhI kiye gaye haiM tathA navIna uddharaNa Adi bhI aura baDhAye gaye haiM tathA azuddhiyA~ bhI bahuta hI kama raha gaI haiN| isa prakAra dUsarI AvRtti pahalI AvRtti se bhI vizeSatA rakhatI hai ataH tatra rucika samAjase nivedana hai ki isa granthako bhale prakAra adhyayana karake tattvajJAna kI prApti pUrvaka AtmalAbha karake jIvana saphala kareM / - nemIcanda pATanI apADha vadI 1 vIra ni0 saM0 2484 5 }
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina zAstroMkI kathana paddhati samajhakara tattvArthoM kI saccI zraddhA-karane ko rIti (mokSamArga prakAzaka pRSTha 366 se 373) "vyavahAranayakA zraddhAna chor3i nizcayanayakA zraddhAna karanA yogya hai|" "vyavahAranaya-sva-dravya paradravyako vA tinake bhAvaniko vA kAraNa kAryAdikako kAhUko kAhavirSe milAya nirUpaNa kara hai| so aise hI zraddhAnateM mithyAtva hai| tAtai yAkA tyAga karanA / bahuri nizcayanaya tinahI ko yathAvat nirUpa hai, kAhUko kAhUviSa na milA hai| aise hI zraddhAnale samyakta ho hai| tAte yAkA zraddhAna karanA / yahA~ prazna-jo aise hai, to jinamArga viSa-doU nayanikA grahaNa karanA kahA hai, so kaise ! tAkA samAdhAna-jinamArga viSe kahI to nizcayanayakI mukhyatA lie vyAkhyAna hai tAkI to 'satyArtha aise hI hai' aisA jAnanA / bahuri kahI vyavahAranayakI mukhyatA lie vyAkhyAna hai, tAko 'aise hai nAhI nimittAdi apekSA upacAra kiyA hai' aisA jAnanA / isaprakAra jAnanekA nAma hI doU nayanikA grahaNa hai / bahuri doU nayanike vyAkhyAnakauM samAna satyArtha jAni aise bhI hai aise bhI hai, aisA bhramarUpa pravarcanekari to doU nayanikA grahaNa karanA kahyA hai naahiiN| bahuri prazna-jo vyavahAranaya asatyArtha hai, to tAkA upadeza jinamArga virSe kAhe ko diyA-eka nizcayanaya hI kA nirUparaNa karanA thA ? tAkA samAdhAna-aisA hI tarka samayasAra gA0 8 viSa kiyA hai| tahA~ yaha uttara diyA hai-yAkA artha-jaise anArya jo mleccha so tAhi mlecchabhASA binA artha grahaNa karAvaneko samartha na hUje / taise vyavahAra vinA paramArthakA upadeza azakya hai / tAtai vyavahArakA upadeza hai| bahuri isaho sUtrakI vyAkhyAviSai aisA kahyA hai-'vyavahAranayo nAnusatavyaH' / yAkA martha-yahu nizcayake aMgIkAra karAvane ko vyavahArakari upadeza dIjie
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai / bahuri vyavahAranaya hai, so aMgIkAra karane yogya naahiiN| yahA~ prazna-vyavahAra vinA nizcayakA kaise na hoya / bahuri vyavahAranaya kaise aMgIkAra karanA, so kaho? tAkA samAdhAna-nizcayanayakari tI AtmA paradravyanita bhinna aura svabhAvanitai abhinna svayaMsiddha vastu hai tAkI je na pahicAna, tinako aise hI kahyA karie to vaha samajha nAhIM / taba unako vyavahAra nayakari zarIrAdika paradravyanikI sApekSakari nara, nAraka, pRthvIkAyAdirUpa jIvake vizeSa kie| taba manuSya jIva hai, nArakI jIva hai, ityAdi prakAra lieM vAkai jIvakI pahicAni bhii| athavA abheda vastu viSa bheda upajAya jJAnadarzanAdi guraNaparyAyarUpa jIvake vizeSa kie, taba jAnanevAlA jIva hai, dekhanevAlA jIva hai, ityAdi prakAra lieM vAkai jIvakI pahicAna bhaI / bahuri nizcayanayakari vItarAgabhAva mokSamArga hai tAkI je na pahicAna, tiniko aise hI kahyA karie, to vai samajhe naahii| taba unako vyavahAranaya kari tattvazraddhAnajJAnapUrvaka paradravyakA nimitta meTaneMkI sApekSa kari vrata, zIla, saMyamAdirUpa vItarAgabhAvake vizeSa dikhAe, taba vAkai vItarAga bhAvakI pahicAna bhaI / yAhI prakAra anyatra bhI vyavahAra vinA nizcayakA upadeza na honA jAnanA / bahuri yahA~ vyavahAra kari nara, nArakAdi paryAya hI kau jIva kahyA, so paryAya hI ko jIva na mAni lainA / paryAya to jIva pudgalakA saMyogarUpa hai| tahA~ nizcayakari jIva judA hai, tAhI ko jIva mAnanA / jIvakA saMyoga tai zarIrAdikako bhI upacArakari jIva kahA, so kahanemAtra hI hai| paramArthate zarIrAdika jIva hote naahii| aisA hI zraddhAna krnaa| bahuri abheda AtmA viSa jJAnadarzanAdi bheda kie, so tinoM bhedarUpa hI na mAni laina / bheda to samajhAvaneke artha haiM / nizcaya kari AtmA abheda hI hai / tisahI ko jIva vastu mAnanA / sajJA sakhyAdi kari bheda kahe, so kahane mAtra hI hai| paramArtha tai jude jude hai nAhI / aisA hI zraddhAna krnaa| bahuri paradravyakA nimitta meTanekI apekSA vrata zIla saMyamAdikakI mokSamArga kahyA / so ina hI kauM mokSamArga na mAni lenA /
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAtai paradravyakA grahaNa tyAga AtmAkai hoya, to AtmA paradravyakA kartA hartA hoya so koI dravya koI dravya ke AdhIna hai nAhIM / tAtai AtmA apane bhAva rAgAdika haiM, tinako choDi vItarAgI ho hai / so nizcayakari vItarAga bhAva hI mokSamArga hai / vItarAga bhAvanike ara vratAdikanika kadAcit kArya kAraNapano hai / paramArthane bAhya kriyA mokSamArga nAhI, aisA hI zraddhAna karanA / aise hI anyatra bhI vyavahAranayakA aMgIkAra karanA jAna lenaa| yahAM prazna-jo vyavahAranaya parakoM upadezavirSa hI kAryakArI hai ki apanA bhI prayojana sAdha hai ? tAkA samAdhAna-Apa bhI yAvat nizcayanayakari prarUpita vastuko na pahicAna, tAvat vyavahAra mArgakari vastukA nizcaya kare / tAtai nicalI dazAviNe ApakI bhI vyavahAranaya kAryakArI hai| parantu vyavahArako upacAramAtra mAni vAka dvAra vastukA zraddhAna ThIka kare, to kAryakArI hoya / bahuri jo nizcayavat vyavahAra bhI satyabhUta mAni 'vastu aise hI hai, aisA zraddhAna karai, to ulaTA akAryakArI hoya jAya so hI puruSArtha siddhi upAya zAstrame kahyA hai abudhasya vodhanArthaM munIzvarA dezayantyabhUtArtham / vyavahArameva kevalamavaiti yastasya dezanA nAsti / / 6 / / mAraNavaka eva siMho yathA bhavatyanavagItasiMhasya / vyavahAra eva hi tathA nizcayatAM yAtyanizcayajJasya // 7 // inakA artha-munirAja ajJAnIke samajhAvanekau asatyArtha jo vyavahAranaya tAkau upadeza hai| jo kevala vyavahArahI ko jAne hai, tAko upadeza hI denA yogya nAhI hai / bahuri jaise jo sAMcA siMha ko na jAne, tAkai bilAva hI siMha hai, taisai jo nizcaya ko na jAna, tAkai vyavahAra hI nizcayapaNAko prApta ho hai| (mo0 mA0 pra0 pR0 369 se 373 )
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcaya vyavahArAbhAsa-avalaMbIoMkA nirUpaNa aba nizcaya vyavahAra doU nayanike prAbhAsako avalamba haiM, aise mithyAdRSTi tinikA nirUpaNa kIjie hai je jIva aisA mAneM haiM-jinamataviSa nizcaya vyavahAra doya naya kahai hai; tAtai hamako tini doUnikA aMgIkAra krnaa| aise vicAri jaise kevala nizvayAbhAsake avalambInikA kathana kiyA thA, taise to nizcayakA aMgIkAra kara haiM ara jaise kevala vyavahArAbhAsake avalambInikA kathana kiyA thA, taise to vyavahArakA aMgIkAra kara haiN| yadyapi aiseM aMgIkAra karane viSa doU nayanivirSe paraspara virodha hai, tathApi kara kahA, sAMcA to doU nayanikA svarUpa bhAsyA nAhI, para jinamataviSa doya naya kahe tinivirSe kAhUko chor3I bhI jAtI naahii| tAtai bhramalie doUnikA sAdhana sAdhai haiM, te bhI jIva mithyAdRSTi jAnaneM / __aba inikI pravRttikA vizeSa dikhAie haiM-aMtaraMgaviSa prApa to nirdhArakari yathAvat nizcaya vyavahAra mokSamArgako pahicAnyA naahii| jina AjJA mAni nizcaya vyavahArarUpa mokSamArga doya prakAra mAneM hai / so mokSamArga doya naahiiN| mokSamArgakA nirUpaNa doya prakAra hai / jahA~ sAMcA mokSamArga kauM mokSamArga nirUpaNa so nizcaya mokSamArga hai / ara jahA~ jo mokSamArga to hai nAhIM, parantu mokSamArgakA nimitta hai, vA sahacArI hai, tAkauM upacArakari mokSamArga kahIe, so vyavahAra mokSamArga hai jAta nizcaya vyavahArakA sarvatra aisA hI lakSaNa haiM / sAMcA nirUpaNa so nizcaya, upacAra nirUpaNa so vyavahAra, tAteM nirUpaNa apekSA doya prakAra mokSamArga jAnanA / eka nizcaya mokSamArga hai, eka vyavahAra mokSamArga hai| aimaiM doya mokSamArga mAnanA mithyA hai| bahuri nizcaya vyavahAra doUni upAdeya mAneM hai so bhI bhrama hai / jAta nizcaya vyavahArakA svarUpa tau paraspara virodha lie hai| ( dehalIse prakAzita mokSamArga prakAzaka pR0 335-66 )
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra hindI TIkA prastAvanA (1) zAstrake kartA aura usakI TIkAe~ 1. isa mokSazAstrake kartA bhagavAna zrI umAsvAmI prAcArya hai / bhagavAna zrI kundakundAcAryadevake ve mukhya ziSya the| 'zrI umAsvAti' ke -nAmase bhI ve pahicAne jAte haiN| bhagavAna zrI kundakundAcAryake pazcAt ve AcArya pada para virAjamAna hue the| ve vikrama samvatkI dUsarI zatAbdImeM hogaye haiN| 2. jaina samAjameM yaha zAstra atyanta prasiddha hai| isakI eka vizeSatA yaha hai ki jaina AgamoMmeM saMskRta bhASAmeM sarvaprathama isI zAkhakI racanA huI hai| isa zAstra para zrI pUjyapAda svAmI, akalaMka svAmI aura zrI vidyAnandi svAmI jaise samartha AcAryadevoMne vistRta TIkAkI racanA kI hai| zrI sarvArthasiddhi, rAjavArtika, zlokavArtika, arthaprakAzikA Adi grantha isI zAstrakI TIkAe~ haiM / bAlakase lekara mahApaNDitoM takake liye yaha zAstra upayogI hai| isa zAstrakI racanA atyanta AkarSaka hai; atyalpa zabdomeM pratyeka sUtrakI racanA hai aura ve sUtra saralatAse yAda rakhe jA sakate haiM / aneka jaina una sUtroMko mukhAgra karate hai| jaina pAThazAlAmoMkI pAThya-pustakoMmeM yaha eka mukhya hai| hindImeM isa zAstrakI kaI AvRttiyA~ chapa gaI haiN| (2) zAstra ke nAmakI sArthakatA 3. isa zAkhameM prAcArya bhagavAnane prayojanabhUta tattvoMkA varNana bar3I khUbIse bhara diyA hai / pathabhrAMta saMsArI jIvoMko AcAryadevane mokSakA mArga darzAyA hai| prArambhameM hI 'samyagdarzana-jJAna-cAritrakI ekatA mokSamArga hai'-aisA batalAkara nizcaya samyagdarzana, samyagjJAna aura
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 samyagcAritrakA varNana kiyA hai| isaprakAra mokSamArgakA prarUpaNa honese yaha zAstra 'mokSazAstra' nAmase pahicAnA jAtA hai| aura jIva-ajIvAdi sAta tattvoMkA varNana honese 'tattvArtha sUtra' nAmase bhI prasiddha hai| (3) zAstrake viSaya 4. yaha zAstra kula 10 adhyAyome vibhakta hai aura uname kula 357 sUtra hai prathama adhyAyame 33 sUtra haiM, unameM pahale hI sUtra meM nizcaya samyagdarzana-jJAna-cAritra tInokI ekatAko mokSamArgarUpase batalAkara phira nizcaya samyagdarzana aura nizcaya samyagjJAnakA vivecana kiyA hai| dUsare adhyAyame 53 sUtra haiM; usame jIvatattvakA varNana hai / jIvake pAMca asAdhAraNa bhAva, jIvakA lakSaNa tathA indriya, yoni, janma, zarIrAdike sAthake sambandhakA vivecana kiyA hai| tIsare adhyAyameM 39 tathA cauthe adhyAyameM 42 sUtra haiM / ina donoM adhyAyome saMsArI jIvako rahaneke sthAnarUpa adho, madhya aura Urdhva ina tIna lokoMkA varNana hai aura naraka, tiyaMca, manuSya tathA deva-ina cAra gatiyoMkA vivecana hai| pAMcaveM adhyAyame 42 sUtra haiM aura usame ajIva tattvakA varNana hai; isaliye pudalAdi ajIva dravyoMkA varNana kiyA hai; taduparAnta dravya, guNa, paryAyake lakSaNakA varNana bahuta sakSepame viziSTa rItise kiyA hai-yaha isa adhyAyakI mukhya vizeSatA hai / chaThaveM adhyAyame 27 tathA sAtaveM adhyAyame 36 sUtra hai, ina donoM adhyAyome AsravatattvakA varNana hai / chaThaveM adhyAyame prathama Asravake svarUpakA varNana karake phira pAThoM karmoke Asravake kAraNa batalAye haiN| sAtaveM adhyAyame zubhAsravakA varNana hai, usameM bAraha vratoMkA varNana karake usakA Asravake kAraName samAveza kiyA hai| isa adhyAyame zrAvakAcArake varNanakA samAveza ho jAtA hai / AThaveM adhyAyame 26 sUtra hai aura uname bandhatattvakA varNana hai / vandhake kAraNokA tathA usake bhedoMkA aura sthitikA varNana kiyA hai| navame adhyAyame 47 sUtra hai aura uname saMvara tathA nirjarA ina do tattvokA bahuta sundara vivecana hai, tathA nigraMtha muniyokA svarUpa bhI batalAyA hai| isaliye isa adhyAyame nizvayasamyakcAritrake varNanakA samAveza ho jAtA hai| pahale adhyAyameM nizcaya samyagdarzana tathA nizcaya
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 samyagjJAnakA varNana kiyA thA aura isa navameM adhyAyameM nizcaya samyakcAritrakA (-saMvara, nirjarAkA ) varNana kiyaa| isaprakAra samyagdarzanajJAna-cAritrarUpa mokSamArgakA varNana pUrNa hone para antame dasave adhyAyame nava sUtro dvArA mokSatattvakA varNana karake zrI AcAryadevane yaha zAstra pUrNa kiyA hai| 5. saMkSepame dekhanese isa zAstrame nizcayasamyagdarzana-samyagjJAna samyagcAritrarUpa mokSamArga, pramANa-naya-nikSepa, jIva-ajIvAdi sAta tattva, Urdhva-madhya-adho-yaha tIna loka, cAra gatiyAM, chaha dravya aura dravya-guNa-paryAya ina sabakA svarUpa prA jAtA hai| isaprakAra AcArya bhagavAnane isa zAstrame tattvajJAnakA bhaNDAra bar3I khUbIse bhara diyA hai| tattvArthokI yathArtha zraddhA karaneke liye kiteka viSayoM para prakAza 6-a0 1. sUtra 1 "samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH" isa sUtrake sambandhame zrI niyamasAra zAstra gAthA 2 kI TIkAme zrI padmaprabhamaladhAri devane kahA hai ki "samyagdarzanajJAnacAritraH" aisA vacana honese mArga to zuddharatnatraya hai| isase yaha sUtra zuddharatnatraya arthAt nizcaya mokSamArgakI vyAkhyA karatA hai| aisI vastu sthiti honese, isa sUtrakA koI viruddha artha kare to vaha artha mAnya karane yogya nahI hai| ___ isa zAstrame pRSTha 6 pairA naM0 4 me usa anusAra artha karaneme AyA hai usa ora jijJAsuokA dhyAna khicaneme AtA hai / 7-sUtra, 2 'tattvArtha zraddhAnaM samyagdarzanam' yahA~ "samyagdarzana" zabda diyA hai vaha nizcayasamyagdarzana hai aura vahI prathama sUtrake sAtha susaMgata artha hai| kahI zAstrameM sAta tattvoMko bhedarUpa dikhAnA ho vahA~ bhI 'tattvArthazraddhA' aise zabda Ate hai vahA~ 'vyavahAra samyagdarzana' aisA usakA artha karanA caahiye| __isa sUtrame to tattvArthazraddhAna zabda sAta tattvoko abhedarUpa dikhAneke liye hai isaliye sUtra 2 "nizcayasamyagdarzana" kI vyAkhyA karatA hai|
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 isa sUtra meM 'nizcayasamyagdarzana' kI vyAkhyA kI hai aisA artha karaneke kAraNa isa zAstrameM pRSTha 16 se 20 meM spaSTatayA dikhAyA hai vaha jijJAsutroM ko sAvadhAnatA pUrvaka par3hane kI vinatI karanemeM AtI hai / 8 - prazna - vastusvarUpa anekAnta hai aura jaina zAstra anekAnta vidyA pratipAdana karate haiM, to sUtra 1 me kathita nizcaya mokSamArga arthAt zuddharatnatraya aura sUtra 2 meM kathita nizcaya samyagdarzanako anekAnta kisa bhA~ti ghaTate hai ? uttara- (1) nizcaya mokSamArga vahI kharA ( - saccA ) mokSamArga hai aura vyavahAra mokSamArga saccA mokSamArga nahI hai; tathA nizcaya samyagdarzana vahI saccA samyagdarzana hai, vyavahAra samyagdarzana saccA samyagdarzana nahI hai / aura (2) vaha svAzrayase hI pragaTa ho sakatA hai aura parAzrayase kabhI bhI pragaTa ho sakatA nahI aisA anekAnta hai / (3) mokSamArga paramanirapekSa hai arthAt use parakI apekSA nahIM hai kintu tInoM kAla svakI apekSAse hI vaha pragaTa ho sakatA hai, vaha anekAnta hai | ( 4 ) isIliye vaha pragaTa honemeM zrAMzika svAzraya aura AMzika parAzrayapanA hai- ( - arthAt vaha nimitta, vyavahAra, bheda AdikA zrAzrayase hai ) aisA mAnanA vaha saccA anekAnta nahI hai parantu vaha mithyA - ekAnta hai, isaprakAra niHsadeha nakkI karanA vahI anekAnta vidyA hai / (5) saccA mokSamArga svAzrayase bhI ho aura aisA mAnA jAye to usame nizcaya aura ( jo paraspara viruddhatA lakSaraNa sahita ekameka ho jAya - nizcaya aura vyavahAra jAya; ataH aisA kabhI hotA nahI / parAzrayase bhI ho, vyavahArakA svarUpa hai vaha na rahakara ) donoMkA lopa ho
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 ha - a0 1, sUtra 7-8 meM nizcaya samyagdarzanAdi pragaTa karane ke amukhya upAya dikhAye hai, ve upAya amukhya arthAt bhedoM aura nimittamAtra haiM / yadi unake Azrayase aMzamAtra bhI nizcaya dharma pragaTa ho sake aisA mAnA jAye to ve upAya amukhya na rahakara, mukhya ( - nizcaya ) ho jAya aisA samajhanA, pramukhya arthAt gauNa, aura gauNa ( upAya ) ko heya - chor3ane yogya kahA hai ( dekho pravacanasAra gAthA 53 kI TIkA ) nizcaya samyagdarzana jisa jIvane svasanmukha hokara pragaTa kiyA ho vahA~ nimitta - jo amukhya upAya hai vaha kaise kaise hote hai vaha isa sUtra meM dikhAte haiM / nimitta para padArtha hai use jIva juTA sakate nahIM; lA sake, graharaNa kara sake aisA bhI nahI hai / "upAdAna nizcaya jahA~ tahA~ nimitta para hoya" ( banArasIdAsajI ) isa bAremeM mokSamArga prakAzaka ( dehalI ) pRSTha 456 meM kahA hai ki "tAteM jo puruSArthaM kari mokSakA upAya kareM hai, tAkai sarva kAraNa mile haiM, ara vAkai avazya mokSa kI prApti ho hai aisA nizcaya karanA / " zrI pravacanasAra gAthA 16 kI TIkAme zrI amRtacandrAcArya bhI kahate hai ki-- "nizcayase parake sAtha zrAtmAkA kArakatAkA sambandha nahI hai, ki jisase zuddhAtma svabhAvakI prAptike liye sAmagrI ( bAhya sAdhana ) DhUMDhane kI vyagratAse jIva ( vyarthaM ) parataMtra hote haiM / " 10 isa zAstra ke pRSTha 6 meM niyamasArakA AdhAra dekara 'nizcaya samyagdarzanajJAnacAritra' parama nirapekSa hai aisA dikhAyA hai, isase usakA eka aMga jo 'nizcayasamyagdarzana' hai vaha bhI parama nirapekSa hai arthAt svAtmA ke zrAzrayase hI aura parase nirapekSa hI hotA hai aisA samajhanA / ( ' hI " zabda vastusthitikI maryAdArUpa saccA niyama batAneke liye hai ) nizcaya - vyavahAra mokSamArgake svarUpa meM kaisA nirNaya karanA cAhiye 11 - "nizcayase vItarAgabhAva hI mokSamArga hai, vItarAgabhAvanike
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 aura vratAdikake kadAcit kArya kAraNAno hai tAtai vratAdikako mokSamArga kahe, so kahane mAtra hI haiM"-( mokSamArga prakAzaka dehalI pRSTha 372 ) dharma pariNata jIvako vItarAga bhAvake sAtha jo zubhabhAvarUpa ratnatraya (-darzanajJAnacAritra ) hote hai use vyavahAranaya dvArA upacArase vyavahAra mokSamArga kahA hai jo ki vaha rAgabhAva honese bandhamArga hI hai| aisA nirNaya karanA cAhiye / 12-vyavahAra mokSamArga vAstava meM bAdhaka hone para bhI usakA nimittapanA batAneke liye use vyavahAra nayase sAdhaka kahA hai, usa kathana Uparase kitaneka aisA mAnate haiM ki nizcaya mokSamArgase vyavahAra mokSamArga viparIta (-viruddha ) nahI hai kintu dono hitakArI haiM, to unakI yaha samajha (-mAnyatA ) jhUTha hai / isa sambandhame mo0 mA0 prakAzaka dehalI patra 365-66 meM kahA hai ki mokSamArga doya naahii| mokSamArgakA nirUpaNa doya prakAra hai| jahA~ sAMcA mokSamArgako mokSamArga nirUpaNa so nizcaya mokSamArga hai / aura jahA~ jo mokSamArga to hai nAhI, parantu mokSamArgakA nimitta hai, vA sahacArI hai, tAkau upacAra kari mokSamArga kahie, so vyavahAra mokSamArga hai jAta nizcaya vyavahArakA sarvatra aisA hI lakSaNa hai / sAMcA nirUpaNa so nizcaya. upacAra nirUpaNa so vyavahAra, tAtai nirUpaNa apekSA do prakAra mokSamArga jAnanA / eka nizcaya mokSamArga hai, eka vyavahAra mokSamArga hai| aise doya mokSamArga mAnanA mithyA hai / bahuri nizcaya vyavahAra doUniLU upAdeya mAne hai, so bhI bhrama hai| jAteM nizcaya vyavahArakA svarUpa tau paraspara virodha liye hai| jAte samayasAra viSai aisA kahyA hai ___ 'vyavahAro'bhUyattho, bhUyattho desidosuddharaNo' yAkA artha-vyavahAra abhUtArtha hai| satyasvarUpako na nirUpe hai, kisI apekSA upacAra kari - *namittika nimittpnaa|
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 anyathA nirUpe hai bahuri zuddhamaya jo nizcaya hai, so bhUtArtha hai / jaisA vastukA svarUpa hai taisA nirUpa hai, aise ina doUnikA ( donoM nayakA ) svarUpa to viruddhatA lie hai / ( mo0 mA0 prakAzaka pRSTha 366 ) pravacanasAra gAthA 273-74 meM tathA TIkAmeM bhI kahA hai ki 'mokSa tattvakA sAdhanatattva 'zuddha hI hai' aura vahI cAroM anuyogoMkA sAra hai ? 13- nizcaya samyagdarzana - jJAna - cAritrase mithyAdarzana jJAnacAritra to viruddha hai hI, parantu nizcaya samyagdarzana - jJAna - cAritrase vyavahArA samyagdarzana -: - jJAna - cAritrakA svarUpa tathA phala paraspara viruddha hai isaliye aisA nirNaya karaneke liye kucha AdhAra nimnokta diye jAte haiM 1- zrI niyamasArajI ( gujarAtI anuvAdita ) patra naM0 146 nizcaya pratikramaNa adhikArako gAthA, 77 se 81 kI bhUmikA, 2- niyamasAra gAthA 61 patra 173 kalaza naM0 122. 3 62 19 175 TIkA 4 19 8 E 10 11 12 13 13 11 # "" "1 "" " 11 " 11 11 106, 215 kalaza - 155 nIcekI TokA, 121, 244 TIkA, 123 " 246 TIkA, 128" 32 31 11 gAthA 11 TokA patra naM0 12-13 4-5 21 " 31 7 13 ko bhUmikA tathA TIkA patra, 14- 15, 76 TokA, patra, 88-8 62 Sayu "" 159-60 TIkA tathA phuTanoTa, 19 141 282 gAthA, 141 kI bhUmikA, pravacanasArajI ( pATanI granthamAlA ) meM dekho: " 23 --
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14-gAthA 156 tathA TIkA patra, 203 ( tathA isa gAthAke nIce paM0. zrI hemarAjajIkI TIkA patra naM0 220 ) ( yaha pustaka hindImeM zrI rAyacandra granthamAlAkI dekhanA ) 15-gAthA, 248 tathA TIkA patra 304, [ tathA usa gAthA nIce paM0 hemarAjajIko TIkA hindI pustaka-rAyacandra graMthamAlAkA ] 16-gAthA 245 tathA TIkA pa0 301, 17-gAthA 156 tathA TIkA pa0 201, zrI amRtacandrAcAryakRta samayasArajI kalazoMke Upara zrI rAjamallajI TIkA (sUratase prakAzita ) puNya pApAdhikAra kalaza, 4 patra 103-4, kalaza, 5 patra, 104-5 , 6, 106 ( isameM dharmIke zubhabhAvoMko bandha mArga kahA hai ) // 8 // 108 , 6, 106 , 11, 112-13 yaha sabhI kalaza zrI samayasAra puNya pApAdhi ___ kArame hai vahA~se bhI par3ha lenA, yogendradevakRta yogasAra gAthA dohA naM0 71 meM (-puNyako bhI nizvayase pApa kahA hai) yogendradevakRta yogasAra gAthA dohA naM0 32, 33, 34, 37, zrI gundakundAcArya kRta mokSapAhur3a gAthA 31, samAdhi zatakA gAthA 16 purapA mi0 upAya gAthA 220 pagArita kAya gAthA 165, 166-67-68-66, zrI ga0 gArajI phalAke kapara 1. banAragI nATakame puNya pApa ma0 kalaga, 12 pRSTha 131-32 " 7 , 126-27 " 8 , 127-28
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasArajI zAstra mUla gAthA TokA gAthA 69, 70, 71, 72, 74, 62, gAthA 38 tathA TIkA, gAthA 210, 214, 276-277-267 gAthA TIkA sahita pddh'naa| 145 se 151, 181 se 183 pRSTha 265 (-paraspara atyanta svarUpa viparItatA honese ) 306-7, (zubhabhAva vyavahAra cAritra nizcayase viSakumbha ) 297 gAthAmeM zrI jayasenAcAryakI TIkAmeM bhI spaSTa khulAsA hai| zrI mokSamArga prakAzaka ( dehalI sastI graMthamAlA ) pRSTha, naM0 4, 327-28-32-33-34-37-40-41-42-43-44, 360-61, 365 se 371 ( 371 375-76-77 patrame khAsa bAta hai ) 372, 373-75-76-77-67, 407-8, 457, 471-72 / vyavahAranayake svarUpakI maryAdA 14-samayasAra gAthA 8 kI TIkAme kahA hai ki "vyavahAranaya mleccha bhASAke sthAna para honese paramArthakA kahanevAlA hai isaliye, vyavahAranaya sthApita karane yogya hai parantu xx vaha vyavahAranaya anusaraNa karane yogya nahIM hai|" phira gAthA. 11 kI TokAme kahA ki vyavahAranaya saba hI * abhUtArtha hai isaliye vaha avidyamAna, asatya arthako, abhUta arthako pragaTa karatA hai; zuddhanaya eka hI bhUtArtha honese satya, bhUta arthako pragaTa karatA hai. xx bAdameM kahA hai ki xx isaliye jo zuddhanayakA Azraya lete haiM ve hI samyak avalokana karanese samyakdRSTi haiM, dUsare samyagdRSTi nahI haiM / isaliye karmose bhinna AtmAke dekhanevAloko vyavahAranaya anusaraNa karane yogya nahI hai|" gAthA 11 ke bhAvArthame paM0 jI zrI jayacandajIne kahA hai ki prANiyoMko bhedarUpa vyavahArakA pakSa to anAdikAlase hI hai, aura isakA upadeza bhI bahudhA sarva prANI paraspara karate haiM / aura jinavANImeM vyavahAranayakA upadeza zuddhanayakA hastAvalambana ( sahAyaka )
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAnakara bahuta kiyA hai; kintu usakA phala saMsAra hI hai| zuddhanayakA pakSa to kabhI AyA nahIM aura usakA upadeza bhI virala hai, vaha kahIM kahIM pAyA jAtA hai| isaliye upakArI zrI gurune zuddhanayake grahaNakA phala mokSa jAnakara usakA upadeza pradhAnatAse diyA hai, ki-"zuddhanaya bhUtArtha hai, satyArtha hai; isakA Azraya lenese samya dRSTi ho sakatA hai| ise jAne binA jaba taka jIva vyavahAra meM magna hai taba taka AtmAkA jJAna-zraddhAnarUpa nizcaya samyakatva nahIM ho sktaa"| aisA Azaya samajhanA cAhiye // 11 // 15-koI aisA mAnate haiM ki prathama vyavahAranaya pragaTa ho aura bAdame vyavahAranaya ke prAzrayase nizcayanaya pragaTa hotA hai athavA prathama vyavahAra dharma karate karate nizcaya dharma pragaTa hotA hai to vaha mAnyatA yogya nahI hai, kAraNa ki nizcaya-vyavahArakA svarUpa to paraspara viruddha hai ( dekho mo0 mA0 prakAzaka-dehalI-pRSTha 366 ) (1) nizcaya samyagjJAnake binA jIvane anantabAra munivrata pAlana kiye parantu usa munivratake pAlanako nimitta kAraNa nahIM kahA gayA, kAraNa ki satyArtha kArya pragaTa hue vinA sAdhaka (-nimitta) kisako kahanA? prazna-"jo dravyaliMgI muni mokSake athi gRhasthapanoM chor3i tapavaraNAdi kare haiM, tahA~ puruSArtha to kiyA, kArya siddha na bhayA, tAteM purupArtha kiye to kachU siddhi naahiiN| tAkA samAdhAna~anyathA puruSArtha kari phala cAhe, to kaise siddhi hoya? tapazcaraNAdika vyavahAra sAdhana viSa anurAgI hoya pravatta, tAkA phala zAstra virSe to zubhavandha kahyA hai, ara yahu tisata mokSa cAhe hai, to kaise siddhi hoya ! ataH yahu to bhrama hai|" mokSamArga prakAzaka pRSTha 456, dekho| (2) mithyAdRSTikI dazAmeM koI bhI jIvako kabhI bhI 'samyag
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23 zrutajJAna' ho sakatA nahIM, jisako 'samyak zrutajJAna' pragaTa humA hai use hI 'naya' hote haiM, kAraNa ki 'naya' jJAna vaha samyak zrutajJAnakA aMza hai aMzI vinA aMza kaisA ? "samyak zrutajJAna" ( bhAvazrutajJAna ) hote hI donU naya ekI sAtha hoya haiM, prathama aura pIche aisA nahI hai isaprakAra sacce jainadharmI mAnate haiM / (3) vastusvarUpa to aisA hai ki caturtha guNasthAnase hI nizcaya samyagdarzana pragaTa hotA hai aura usI samaya samyak zrutajJAna pragaTa hotA hai, samyak zrutajJAname donU naya aMzoMkA sadbhAva ekI sAtha hai Age pIche naya hote nahI / nijAtmAke Azrayase jaba bhAvazrutajJAna pragaTa huA taba apanA jJAyakasvabhAva tathA utpanna huI jo zuddha dazA use AtmAke sAtha abheda ginanA vaha nizcayanayakA viSaya, aura jo apanI paryAyame azuddhatA tathA alpatA zeSa hai vaha vyavahAranayakA viSaya hai / isaprakAra dono naya eka hI sAtha jIvako hote haiN| isaliye prathama vyavahAranaya athavA vyavahAra dharma aura bAdame nizcayanaya athavA nizcaya dharma aisA vastusvarUpa nahIM hai / 16-prazna-nizcayanaya aura vyavahAranaya samakakSa hai aisA mAnanA ThIka hai ? uttara-nahI, donoM nayako samakakSI mAnanevAle eka saMpradAya hai, ve donoko samakakSI aura donoMke Azrayase dharma hotA hai aisA nirUpaNa * usa sapradAyakI vyavahAranayake sambandhameM kyA zraddhA hai ? dekho-(1) zrI meghavijayajI gaNI kRta yuktiprabodha nATaka ( vaha gaNIjI kavivara zrI banArasI dAsake samakAlIna the) unane vyavahAranayake Alambana dvArA Atmahita honA batAkara zrI samayasAra nATaka tathA digambara jainamatake siddhAntokA khaNDana kiyA hai tathA (2) jo prAyaH 16 vI zatimeM huye-praba bhI unake sampradAyameM bahuta mAnya hai vaha zrI yazovijayajI upAdhyAya kRta gurjara sAhitya sagrahameM pRSTha naM0 207, 219, 222, 584, 85 meM di0 jainadharmake khAsa siddhAntokA ugra, (-sakhta ) bhASA dvArA khaNDana kiyA hai, ve bar3e granthakAra the-vidvAna the unane digambara prAcAryokA yaha mata batalAyA hai ki:
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 karate haiM parantu zrI kundakundAcAryadeva to spaSTarUpase pharamAte haiM ki bhUtArthake (nizcayake ) Azrayase hI hamezA dharma hotA hai, parAzrayase (-vyavahArase ) kabhI bhI aMzamAtra bhI saccA dharma (-hita ) nahI hotaa| hA~ donoM nayoMkA tathA usake viSayoMkA jJAna avazya karanA caahiye| guNa sthAna anusAra jaise 2 bheda pAte haiM vaha jAnanA prayojanavAna hai parantu donoM samAna haisamakakSa haiM aisA kabhI nahIM hai, kAraNa ki donoM nayoMke viSayame aura phalameM paraspara virodha hai isaliye vyavahAranayake Azrayase kabhI bhI dharmakI utpatti, vRddhi aura TikanA hotA hI nahI aisA dRr3ha zraddhAna karanA cAhiye, samayasArajImeM bhagavAna kundakundAcAryadeva kRta 11 vI gAthAko saccA janadharmakA prANa kahA hai isaliye usa gAthA aura TIkAkA manana karanA cAhiye, gAthA nimnokta hai / vyavahAranaya abhUtArtha darzita, zuddha naya bhUtArtha hai; bhUtArthake Azrita jIva sudRSTi nizcaya hota hai, ( kAvyameM ) 17--prazna-vyavahAra mokSamArgako mokSakA paramparA kAraNa kahA hai vahA~ kyA prayojana hai ? dvArA apanI zuddhatA bar3hAkara jaise jaise zuddhatA dvArA guNasthAnameM Age (1) nizcayanaya hone para hI vyavahAranaya ho sakatA hai-vyavahAranaya prathama nahI ho sktaa| (2) prathama vyavahAranaya tathA vyavahAra dharma aura pIche nizcayanaya aura nizcaya dharma aisA nahIM hai| (3) nizcayanaya aura vyavahAranaya dono samakakSa nahI hai-paraspara viruddha hai unake viSaya aura phalameM viparItatA hai| (4) nimittakA prabhAva nahIM paDatA, aisA digambara prAcAryoMkA mata hai ina mUla bAtokA usa sampradAyane una jorose khaNDana kiyA hai-isaliye jijJAsuprose prArthanA hai ki usameM kauna mata saccA hai, usakA nirNaya saccI zraddhAke liye kareM-jo baTuna prayojana bhUta hai-jarUrI bAta hai|
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25 bar3hegA tase 2 azuddhatA ( - zubhAzubhakA ) prabhAva hotA jAyagA aura kramazaH zubhabhAvakA abhAva karake zuklavyAna dvArA kevalajJAna pragaTa karegA aisA dikhAneke liye vyavahAra mokSamArgako paramparA ( nimitta ) kAraNa kahA gayA hai / yaha nimitta dikhAne ke prayojanase vyavahAranayakA kathana hai / (2) zubhabhAva jJAnIko bhI Asrava (bandhake kAraNa ) honese ve nizcayanayase paramparA bhI mokSakA kAraNa ho sakate nahIM zrI kundakundAcArya kRta dvAdazAnuprekSA gAthA 56 me kahA hai ki karmoMkA Asrava karanevAlI kriyAse paramparA bhI nirvANa prApta ho sakate nahIM; isaliye saMsAra bhramaNake kAraNarUpa Asravako niMdya jAno || 5 || (3) paMcAstikAya gAthA 167 me zrI jayasenAcAryaMne kahA hai ki"zrI ahaMtAdimeM bhI rAga chor3ane yogya hai" pIche gAthA 168 me kahA hai ki, dharmIjIvakA rAga bhI ( nizcayanayase) sarva anarthakA paramparA kAraNa hai / ( 4 ) isa viSaya me spaSTIkaraNa zrI niyamasArajI gAthA 60 ( gujarAtI anuvAda ) pRSTha 117 phuTanoTa na0 3 me kahA hai ki "zubhopayogarUpa vyavahAra vrata zuddhopayogakA hetu hai aura zuddhopayoga mokSakA hetu hai aisI gina karake yahA~ upacArase vyavahAravratako mokSake paramparA hetu kahA hai, vAstavame to zubhopayogI munike yoga zuddha pariNati hI ( zuddhAtma dravyako zrAlambana karatI honese ) vizeSa zuddhirUpa zuddhopayoga hetu hotI hai, isaprakAra isa zuddhapariNatime sthita jo mokSake paramparA hetupanAkA Aropa usakI sAtha rahA huA zubhopayoga meM karake vyavahAravratako mokSakA paramparA hetu kahane me AtA hai / parantu jahA~ zuddhapariNati hI na ho vahA~ rahA huA zubhopayogameM mokSake paramparA hetupanekA Aropa bhI kara sakate nahI, kAraNa ki jahA~ mokSakA yathArtha hetu pragaTa huA hI nahI - vidyamAna hI nahI vahA~ zubhopayogame Aropa kisakA karanA ?" (5) aura paMcAstikAya gAthA 156 ( guja0 anu0 ) pRSTha 233
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 34 meM phuTanoTa naM0 4 meM kahA hai ki-"jinabhagavAnake upadezameM do nayoM dvArA nirUpaNa hotA hai| vahIM, nizcayanaya dvArA to satyArtha nirUpaNa kiyA jAtA hai aura vyavahAranaya dvArA abhUtArtha upacarita nirUpaNa kiyA jAtA hai| __ prazna-satyArtha nirUpaNa hI karanA cAhiye; abhUtArtha upacarita nirUpaNa kisaliye kiyA jAtA hai ? uttara-jise sihakA yathArtha svarUpa sIdhA samajhameM nahIM AtA ho, use siMhake svarUpake upacarita nirUpaNa dvArA arthAt billIke svarUpake nirUpaNa dvArA siMha ke yathArtha svarUpa ko samajhakI ora le jAtA hai; usI prakAra jise vastukA yathArtha svarUpa sIdhA samajhameM na pAtA ho use vastusvarUpake upacarita nirUpaNa dvArA vastu svarUpako yathArtha samajha kI ora le jAte haiM / aura lambe kathanake badalemeM saMkSipta kathana karaneke liye bhI vyavahAranaya dvArA upacarita nirUpaNa kiyA jAtA hai| yahAM itanA lakSyame rakhane yogya hai ki jo puruSa billIke nirUpaNako hI siMhakA nirUpaNa mAnakara billIko hI siha samajha le vaha to upadezake hI yogya nahIM hai, usI prakAra jo puruSa upacarita nirUpaNako hI satyArtha nirUpaNa mAnakara vastusvarUpako mithyArItise samajha baiThe vaha to upadezake hI yogya nahI hai| . [ yahA~ eka udAharaNa liyA jAtA hai: sAdhya-sAdhana sambandhI satyArtha nirUpaNa isaprakAra hai ki 'chaThaveM guNasthAname vartatI huI AMzika zuddhi sAtaveM guNasthAna yogya nirvikalpa zuddha pariNatikA sAdhana hai|' aba, chaThave guNasthAname kaisI athavA kitanI zuddhi hotI hai, isa bAtako bhI sAthakI sAtha samajhAnA ho to, vistArase aisA nirUpaNa kiyA jAtA hai ki jisa zuddhike sadbhAvame, usake sAtha-sAtha mahAvratAdike zubha vikalpa haTha rahita, sahajarUpase pravartamAna hoM vaha chaThave gugAsthAna yogya zuddhi sAtaveM guNasthAna yogya nirvikalpa zuddha pariNatikA sAdhana hai|' aise lamve kathanake vadaleme, aisA kahA jAye ki 'chaThaveM
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 guNasthAna meM pravartamAna mahAvratAdike zubha vikalpa sAtaveM guNasthAna yogya nirvikalpa zuddha parigatikA sAdhana hai,' to yaha upacarita nirUpaNa hai / aise upacarita nirUpaNa mese aisA artha nikAlanA cAhiye ki 'mahAvratAdike zubha vikalpa ( sAdhana ) nahI kintu unake dvArA jisa chaThaveM guNasthAna yogya zuddhiko batAnA thA vaha zuddhi vAstava meM sAtaveM guraNasthAna yogya nirvikalpa zuddha pariNatikA sAdhana hai / ' ] (6) paramparA kAraNakA artha nimitta kAraNa hai, vyavahAra mokSamArgako nizcaya mokSamArga ke liye bhinna sAdhana - sAdhyarUpase kahA hai, unakA artha bhI nimitta mAtra hai / jo nimittakA jJAna na kiyA jAya to pramAraNa jJAna hotA nahI, isaliye jahA~ jahA~ use sAdhaka, sAdhana, kAraNa, upAya, mArga, sahakArI kAraNa, bahiraMga hetu kahA hai ve sabhI usa usa bhUmikA ke samvandhameM jAnane yogya nimitta kAraNa kaisA hotA hai, usakA yathArtha jJAna karAneke liye hai / jo guNasthAna anusAra yathAyogya sAdhaka bhAva, bAdhaka bhAva aura nimittoMko yathArthatayA na jAne to vaha jJAna mithyA hai / kAraNa ki usa samvandhame sacce jJAnake prabhAvame ajJAnI aisA kahatA hai ki bhAvaliMgI munidazA nagnadigambara hI ho aisI koI AvazyakatA nahI hai to unakI yaha vAta mithyA hI hai, kAraNa ki bhAvaligI muniko usa bhUmikAmeM tIna jAtike kaSAya catuSTayakA abhAva aura sarva sAvadya yogakA tyAga sahita 28, bhUlaguNokA pAlana hote haiM isaliye use vakhakA sambandhavAlA rAga athavA usa prakArakA zarIrakA rAga kabhI bhI hotA hI nahI aisA nirapavAda niyama hai, vastra rakhakara apaneko jainamuni mAnanevAleko zAstrameM nigodagAmI kahA hai / isaprakAra guNasthAnAnusAra upAdAna nimitta donoMkA yathArtha jJAna honA cAhiye sAdhaka jIvakA jJAna aisA hI hotA hai jo usa usa bhedako jAnatA saMtA pragaTa hotA hai / samayasAra zAstrame gAthA 12 me mAtra, isa hetuse vyavahAra nayako jAnaneke liye prayojanavAnapanA batAyA hai /
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 sva. zrI dIpacandajI kRta jJAnadarpaNa pRSTha 26-30 meM kahA hai ki, yAhI jagamAhI jJeya bhAvako lakhyA jJAna, tAkI ghari dhyAna zrAna kAhe para hera hai / parake saMyoga tai anAdi duHkha pAe aba dekhi tU saMbhAri jo prakhaMDa nidhi tere hai / vAraNI bhagavAnakI kI sakala nicaura yahai, samaisAra Apa puNyapApa nAhi ra hai / yAte yaha grantha ziva paMthako sadhaiyA mahA, aratha vicAri gurudeva yo parera hai // 85 // vrata tapa zIla sajamAdi upavAsa kiyA, dravya bhAvarUpa dou bandhako karatu hai / karama janita tAtai karamako hetu mahA, bandha hI ko kare mokSa paMtha ko haratu hai / Apa jaiso hoi tAkau Apake samAna kareM, bandha hI ko mUla yAtai bandhako bharatu haiM / yAkauM paraMparA ati mAni karatUti kareM, keI mahA mUr3ha bhavasidhu maiM paratu haiM || 86 // | kAraNa samAna kAja saba hI bakhAnatu hai, yAte parakriyAmAhi parakI dharaNi hai / yAhi tai anAdi dravya kriyA to aneka karI, kachu nAhi siddhi bhaI jJAnakI paraNi hai / karamako vasa jAmai jJAnako na zraza kou, baDhe bhavavAsa mokSapaMtha kI harariNa hai / yAta parakriyA upAdeya to na kahI jAya, tA sadAkAla eka bandhakI TharaNi hai // 87 // parAdhIna bAdhAyuta bandhakI karaiyA mahA, sadA binAsIka jAko aiso hI subhAva hai / bandha, udai, rasa, phala jImaiM cAryoM eka rUpa, zubha vA azubha kriyA eka hI lakhAva hai / karamakI cetanAme kaise mokSapatha sadhai, mAne teI mUDha hoe jinake vibhAva hai / jaiso voja hoya tAko teso phala lAge jahA~, yaha jaga mAhi jina Agama kahAva hai // 88 // zubhopayoga sambandhameM samyagdRSTikI kaisI zraddhA hai 18 - zrI pravacanasAra gAthA 11 meM tathA TIkAme dharma pariNata jIvake zubhopayogako zuddhopayogase virodhI zakti sahita honese sva kArya ( cAritrakA kAryaM) karaneke liye asamartha kahA hai, heya kahA hai| isase aisA siddha hotA hai ki- jJAnI ( dharmo ) ke zubha bhAva meM bhI kiMcit bhI zuddhi kA aMza nahIM hai, kAraNa ki vaha vItarAgabhAvarUpa mokSamArga nahI haivandhamArga hI hai, aisI bAta hone para bhI jahA~ jJAnIke ( dharmIke ) zubhabhAva vo vyavahAra mokSamArga kahA hai vaha upacArase kahA hai /
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazna-kisa apekSAse vaha upacAra kiyA hai / uttara-vyavahAra cAritrakI sAtha nizcaya cAritra ho to ve ( zubhabhAva ) nimittamAtra hai utanA jJAna karAnekI apekSA vaha upacAra kiyA hai aisA smjhnaa| prazna-upacAra bhI kucha hetuse kiyA jAtA hai, to yahA~ vaha hetu kyA hai ? uttara-nizcaya cAritrake dhAraka jIvako chaThavAM guNasthAnakameM vaisA hI zubharAga hotA hai parantu aisA vyavahArase viruddha prakArakA rAga kabhI bhI hotA hI nahI, kAraNa ki usa bhUmikAmeM tIna prakArakI kaSAya zaktikA abhAva sahita mahAmaMda prazastarAga hotA hai, use mahA muni nahI chUTate jAnakara unakA tyAga karate nahI, bhAvaliMgI munioMko kadAcit maMdarAgake udayase vyavahAra cAritrakA bhAva hotA hai, parantu usa zubha bhAvako bhI heya jAnakara dUra karanA cAhate haiM aura usa usa kAlame aisA hI rAga honA sambhava hai-aisA rAga balajorIse-(-apanI svasanmukhatAkI kamajorIse ) Aye vinA rahatA nahIM kintu muni use dUrase atikrAnta kara jAte haiM / isa hetuse yaha upacAra kiyA hai aisA smjhnaa| isaprakAra samyagdRSTike dRr3hazraddhA hotI hai| isa sambandhameM mokSamArga prakAzaka pRSTha 376-77 meM kahA hai ki "bahuri nIcalI dazAvirSe keI jIvanikai zubhopayoga ara zuddhopayogakA yuktapanA pAie hai / tAteM upacAra kari vratAdika zubhopayoga kauM mokSamArga kayA hai / vastu vicAra te zubhopayoga mokSakA ghAtaka hI hai / jAte bandhako kAraNa soI mokSakA ghAtaka hai aisA zraddhAna karanA / bahuri zuddhopayoga hI kI upAdeya mAni tAkA upAya karanA / zubhopayogaazubhopayogako heya jAni tinake tyAgakA upAya karanA / jahA~ zuddhopayoga na hoya sake, tahA~ azubhopayogako chor3i zubha hI viSa pravarttanA / jAtaM zubhopayogatai azubhopayogameM azuddhatAkI adhikatA hai|
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 bahuri zuddhopayoga hoya, taba to paradravyakI sAkSIbhUta hI rahe hai / tahA~ to kichU paradravyakA prayojana hI nAhIM / bahuri zubhopayoga hoya, tahA~ bAhya vratAdikakI pravRtti hoya, ara azuddhopayoga hoya, tahA~ bAhya zravratAdikakI pravRtti hoya / jAte azuddhopayoga ke ara paradravyakI pravRttike nimitta naimittika sambandha pAie hai / bahuri pahale azubhopayoga chUTi zubhopayoga hoi, pIche zubhopayoga chUTi zuddhopayoga hoi aisI krama paripATI hai / parantu koI aiseM mAneM ki zubhopayoga hai, so zuddhopayoga ko kAraNa hai jaise zrazubha chUTakara zubhopayoga ho hai, taise zubhopayoga chUTi zuddhopayoga ho hai / jo aise hI kArya kAraNapanA ho to zubhopayogakA kAraNa azubhopayoga Thaharai | ( to aisA nahI hai ) dravya liMgI ke zubhopayoga to utkRSTa ho hai, zuddhopayoga hotA hI nAhI tAte paramArtha taiM inake kAraNakAryapanA hai nAhIM |jaise alparoga niroga honekA kAraNa nahI, aura bhalA nahI taise zubhopayoga bhI roga samAna hai bhalA nahIM hai / ( mo0 pra0 dehalI pRSTha 375 se 77 ) - sabhI samyagdRSTiko aisA zraddhAna hotA hai, parantu usakA artha aisA nahI hai ki ve vyavahAra dharmako mithyAtva samajhate hoM; aura aisA bhI nahI hai ki use saccA mokSamArga samajhate hoM / 16 - prazna - zAstrameM prathama tIna guNasthAnoMmeM azubhopayoga aura 4-5 6, guNasthAname akelA zubhopayoga kahA hai vaha tAratamyatAkI apekSA se hai yA - mukhyatA kI apekSAse hai ? uttara- vaha kathana tAratamyatA apekSA nahI hai parantu mukhyatAkI apekSA se kahA hai ( mo0 mA0 prakAzaka, pRSTha 401, de0 ) isa sambandha me vistArase dekhanA ho to pravacanasAra ( rAyacandra granthamAlA ) zra0 3 gAthA 48 zrI jayasenAcAryakI TIkA pRSTha 342 me dekho / 20-- prazna - zAstrame kaI jagaha zubha aura zuddha pariNAmase karmoMkA kSaya hotA hai aisA kathana hai, aba zubha to zrIdayika bhAva hai-bandhakA kAraNa
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai aisA hone para bhI zubhabhAvase karmokA kSaya batAnekA kyA prayojana hai ? uttara-(1)-zubha pariNAma-rAgabhAva-( malinabhAva ) honese ve kisI bhI jIvake ho-samyakdRSTike ho yA mithyAdRSTike ho kintu ve mohayukta udayabhAva honese samyagdRSTikA zubhabhAva bhI bandhakA hI kAraNa hai, savara nirjarAkA kAraNa nahIM hai aura yaha bAta satya hI hai, jise isa zAstra meM pRSTha 547 se 556 meM aneka zAstrake pramANa dvArA dikhAyA hai| (2)-zAkhake koI bhI kathanakA artha karanA ho to prathama yaha nirNaya karanA cAhiye ki vaha kisa nayakA kathana hai ? aisA vicAra karane para-samyagdRSTike zubha bhAvose karmokA kSaya hotA hai-vaha kathana vyavahAra nayakA hai, isaliye usakA aisA artha hotA hai ki vaha aisA nahIM hai parantu nimica batAnekI apekSAse yaha upacAra kiyA hai| arthAt vAstavame vaha zubha to karma bandhakA hI kAraNa hai parantu samyagdRSTike nIcekI bhUmikAmeM-4 se 10 guNasthAna taka-zuddha pariNAmake sAtha vaha vaha bhUmikAke yogya-zubhabhAva nimittarUpa hote hai, usakA jJAna karAnA isa upacArakA prayojana hai aisA samajhanA / (3) eka hI sAtha zubha aura zuddha pariNAmase karmokA kSaya jahA~ para kahA ho vahA~ upAdAna aura nimitta donoM usa usa guNasthAnake samaya hotA hai aura isaprakArake hI hote haiM-viruddha nahIM aisA batAkara usameM jIvake zuddha bhAva to upAdAna kAraNa hai aura zubha bhAva nimitta kAraNa hai aise ina do kAraNo kA jJAna karAyA hai, usameM nimitta kAraNa abhUtArtha kAraNa hai-vAstavameM kAraNa nahIM hai isaliye zubha pariNAmase karmokA kSaya kahanA upacAra kathana hai aisA samajhanA / (4) pravacanasAra ( pATanI granthamAlA ) gAthA 245 kI TIkA pRSTha 301 me jJAnIke zubhopayogarUpa vyavahArako "prAsrava hI" kahA hai, ataH unase saMvara lezamAtra bhI nahI hai| zrI pacAstikAya gAthA 168 meM bhI kahA hai ki "usase AsravakA
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 nirodha nahI ho sakatA," tathA gAthA 166 meM bhI kahA hai ki "vyavahAra mokSamArga vaha sUkSma parasamaya hai aura vaha bandhakA hetu honese usakA mokSamArgapanA nirasta kiyA gayA hai| gAthA 157 tathA usakI TIkAmeM "zubhAzubha paracAritra hai, bandhamArga hai mokSamArga nahIM hai|" (5) isa sambandhameM khAsa lakSyameM (-khayAlameM ) rakhane yogya bAta yaha hai ki puruSArtha siddhi upAya zAstrakI gAthA 111 kA artha bahuta samayase kiteka dvArA asaMgata karane meM A rahA hai, usakI spaSTatAke liye dekho isa zAkhake patra naM0 555-56 / uparokta saba kathanakA abhiprAya samajhakara aisI zraddhA karanA cAhiye ki-dharmI jIva prathamase hI zubharAgakA bhI niSedha karate hai / ataH dharma pariNata jIvakA zubhopayoga bhI heya hai, tyAjya hai, niSedhya hai, kAraNa ki vaha bandhakA hI kAraNa hai / jo prathamase hI aisI zraddhA nahI karatA use Asrava aura bandha tattvakI satyazraddhA nahI ho sakatI, aura aise jIva Asrava ko saMvararUpa mAnate haiM, zubhabhAvako hitakara mAnate haiM isaliye ve sabhI jhUThI zraddhAvAle haiN| isa viSayameM vizeSa samajhaneke liye dekho isa zAsake pRSTha 547 se 556 / vyavahAra mokSamArgase lAbha nahIM hai aisI zraddhA karane yogya hai 21-kiteka loga aisA mAna rahe haiM ki zubhopayogase arthAt vyavahAra mokSamArgase AtmAko vAstavame lAbha hotA hai to vaha bAta mithyA hai kAraNa ki ve saba vyavahAra mokSamArgako vAstavame bahiraMga nimitta kAraNa nahI mAnate parantu upAdAna kAraNa mAnate haiM / dekho zrI rAyacanda granthamAlAke pacAstikAya gAthA 86, me jayasenAcAryakI TIkA vahA~ adharmAstikAyakA nimitta kAraNapanA kaise hai yaha bAta siddha karaneme kahA hai ki "zuddhAtma svarUpe yA sthitistasya nizcayena vItarAganiviklpa svasaMvedana kAraNaM, vyavahAreNa punararhatsiddhAdi parameSThi guNasmaraNaM ca yathA, tathA jIva pudgalAnAM nizcayena svakIya svarUpameva sthitarUpAdAna kAraNaM, vyavahAreNa punaradharmadravyaM ceti suutraarthH| artha
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 33 athavA jaise zuddhAtma svarUpameM ThaharanekA kAraNa nizcayanayase vItarAga nirvikalpa svasaMvedana jJAna hai tathA vyavahAra nayase zrahaMta, siddhAdi paMca parameSThiyoMkA guraNoM kA smaraNa hai taise jIva pudgaloke ThaharanemeM nizcayanayase unakA hI svabhAva hI upAdAna kAraNa hai, vyavahAranayase adharmaM dravya yaha sUtrakA artha hai / " isa kathanase siddha hotA hai ki dharma pariNata jIvako zubhopayogakA nimittapanA aura gatipUrvaka sthira honevAleko adharmAstikA nimittapanA samAna hai aura isa kathanase yaha vAta jAnI jAtI hai ki nimittase vAstavame lAbha ( hita ) mAnanevAle -- nimittako upAdAna hI mAnate hai, vyavahArako nizcaya hI mAnate haiM arthAt vyavahAra mokSamArga se vAstavame lAbha mAnate haiM isaliye ve saba mithyAdRSTi hai, zrI mokSamArga prakAzaka pRSTha 378 me bhI aisA kahA hai ki - "yahu jIva nizvayAbhAsako mAne jAte hai / parantu vyavahAra sAdhana kauM bhalA jAnaiM hai, ... vratAdirUpa zubhopayogarUpa pravarta hai tAte antima graiveyaka paryaMta pada ko pAvai hai / parantu sasArakA hI bhoktA rahe hai / " kevalajJAna, kramabaddha - kramavartI 22 ------ kevalajJAna sabadhI aneka prakArakI viparIta mAnyatA cala rahI hai, ata unakA saccA svarUpa kyA hai vaha isa zAstrame patra 200 se 214 taka diyA gayA hai usa mUla bAtakI ora ApakA dhyAna khIcaneme AtA hai / (1) kevalI bhagavAn AtmajJa hai, parajJa nahI hai aisI bhI eka jhUThI mAnyatA cala rahI hai parantu zrI pravacanasAra gAthA 13 se 54 taka TIkA sahita unakA spaSTa samAdhAna kiyA hai, uname gAthA, 48 me kahA hai ki "jo eka hI sAtha traikAlika tribhuvanastha padArthoMko nahI jAnatA, use paryAya sahita eka dravya bhI jAnanA zakya nahI hai," bAdameM vistArase TIkA karake antame kahA hai ki " isaprakAra phalita hotA hai ki jo sabako nahI jAnatA vaha apaneko ( AtmAko ) nahI jAnatA / " pra0 sAra gAthA 46 ( pATanI granthamAlA ) me bhI bahuta spaSTa kahA hai, gAthA para TIkAke sAtha jo kalaza diyA hai vaha khAsa sUkSmatA se paDhane yogya hai /
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 zuddhopayoga kA phala kevalajJAna hai isaliye kevalajJAna pragaTa karaneke liye zuddhopayoga adhikAra zurU karate prAcAryadevane pravacanasAra gAthA 13 kI bhUmikAmeM kahA hai ki "isaprakAra yaha ( bhagavAn kundakundAcAryadeva) samasta zubhAzubhopayogavRtciko apAstakara, ( heya mAnakara, tiraskAra karake, dUra karake ) zuddhopayogavRttiko AtmasAt ( apanerUpa ) karate hue zuddhopayoga adhikAra prArambha karate hai| usame ( pahale ) zuddhopayogake phalakI prAtmAke protsAhanake liye prazaMsA karate hai" kAraNa ki zuddhopayoga kA hI phala kevalajJAna hai| usa kevalajJAnake saMbaMdhame vistArase spaSTa AdhAra dvArA samajhaneke liye dekho isa zAstrake patra naM0 200 se 214 taka / (2) pravacanasAra gA. 47 kI TIkAmeM sarvajJakA jJAnake svabhAvakA varNana karate 2 kahA hai ki "ativistArase basa ho, jisakA anivArita phailAva hai, aisA prakAzamAna honese kSAyika jJAna avazyameva sarvadA, sarvatra, sarvathA, sarvako jAnatA hai" isase hI siddha hote haiM ki sarvajJeyokA sampUrNa svarUpa-prayeka samayameM kevalajJAnake prati sunizcita honese anAdi ananta kramabaddha-kramavati paryAye kevalajJAnIke jJAname spaSTa pratibhAsita haiM aura ve sunizcita honese saba dravyoMkI saba paryAyeM kramabaddha hI hotI haiM, ulTI-sIdhI, agamya vA anizcita hotI hI nahI / (3) paryAyako kramavartI bhI kahane meM prAtA hai usakA artha zrI paMcAstikAyakI gAthA 18 kI TIkAme aisA kiyA hai ki-"kyoMki ve (paryAyeM) kramavartI honese unakA svasamaya upasthita hotA hai aura bIta jAtA hai / " bAdame gAthA 21 kI TIkAme kahA hai ki "jaba jIva, dravyako gauNatAse tathA paryAyakI mukhyatAse vivakSita hotA hai taba vaha (1) upajatA hai, (2) vinaSTa hotA hai, (3) jisakA svakAla bIta gayA hai aise sat (-vidyamAna) paryAya samUhako vinaSTa karatA hai aura (4) jisakA svakAla upasthita huA hai (-A pahu~cA hai) aise asat ko ( avidyamAna paryAya samUhako ) utpanna karatA hai|
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 (4) paMcAdhyAyI bhAga 1 gAthA 167-68 meM kahA hai ki " 'krama' dhAtu hai jo pAda vikSepa artha meM prasiddha hai" gamanameM paira dAyA~ bAyA~ kramasara hI calate haiM ulaTe kramase nahI calatA isaprakAra dravyoMkI paryAya bhI kramabaddha hotI hai, jo apane apane avasarame pragaTa hotI hai, usameM koI samaya pahile ko pIche aura pIchevAlI pahile aise ulaTI sIdhI nahIM hotI ataH pratyeka paryAya apane sva samayame hI kramAnusAra pragaTa hotI rahatI hai| (5) paryAyako kramabhAvI bhI kahanemeM AtA hai, zrI prameyakamalamArtaNDa nyAyazAstrame [ 3, parokSa pari0 sU0 3 gAthA 17-18 kI TIkA meM ] kahA hai ki 'pUrvottara cAriNoH kRtikAzakaTodayAdisvarUpayoH kAryakAraNayoH zcAgni dhumAdisvarUpayoH iti / ve nakSatroMkA dRSTAntase bhI siddha hotA hai ki jaise nakSatroke gamanakA kramabhAvIpanA kabhI bhI nizcita kramako chor3akara ulaTA nahI hotA vaise hI, dravyoMkI pratyeka paryAyoMkA utpAda vyayarUpa pravAhakA krama apane nizcita kramako chor3akara kabhI bhI ulaTA sIdhA nahI hotA parantu usakA nizcita sva samayame utpAda hotA rahatA hai| (6) kevalI-sarvajJakA jJAnake prati-sarvajJeyoM sarvadravyoMkI trikAlavati sarva paryAyeM jJeyapanAse nizcita hI hai aura kramabaddha hai usakI siddhi karaneke liye pravacanasAra gAthA 66 kI TIkAme bahuta spaSTa kathana hai vizeSa dekho, pATanI granthamAlA dvArA prakAzita pra0 sAra gAthAgAthA pRSTha 12 TIkA aura bhAvArtha ___ 27-26 " 44 36 41 48-46 46 48 55 se 58. 51 56 124-26 "
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 113 pRSTha 147-48 TIkA aura bhAvArtha 200 - 243 " (7) zrI samayasArajI zAstrakI TIkAmeM kalazoMkI zrI rAjamalajI kRta TIkA ( sUratase prakAzita ) meM pRSTha 10 me kahA hai ki tAko vyoro"yaha jIva itanA kAla vItyA mokSa jAsai iso nyodhu ( noMdha ) kevalajJAna mAhe chai / " (8) avadhijJAnI, manaHparyayajJAnI bhI bhaviSyakI paryAyoMko nizcitarUpase spaSTa jAnate hI haiM, aura nakSatroM, sUrya, candra tathA tArAprokI gati udaya asta grahaNakAla Adiko nizcitarUpase alpajJa jIva bhI jAna sakate haiM to sarvajJa vItarAga pUrNajJAnI honese sarva dravyoMkI sarva paryAyoMko nizcitarUpase ( usake kramame niyata ) kaise nahI jAna sakatA ?-avazya jAnatA hI hai| (8) isa kathanakA prayojana-svataMtra vastu svarUpakA jJAna dvArA kevalajJAna svabhAvI apanI AtmAkA jo pUrNasvarUpa hai usakA nizcaya karake, sarvajJa vItarAga kathita tattvArthokA vAstavika zraddhAna karAnA aura mithyA zraddhA chur3AnA cAhiye / kramabaddhake sacce zraddhAname kartApanekA aura paryAyakA Azrayase chUTakara apanA traikAlika jJAtA svabhAvakI dRSTi aura Azraya hotA hai, usame svasanmukha jJAtApanekA saccA puruSArtha, svabhAva, kAla niyati aura karma una pAMcoMkA samUha eka hI sAtha hotA hai, yaha niyama hai| aisA anekAnta vastukA svabhAva hai aisA zraddhAna karanA, kAraNa ki usakI zraddhA vinA kiye saccI madhyasthatA A sakato nahI / 23-tattvajJAnI sva0 zrI paM0 banArasIdAsajIne 'paramArtha vacanikAme' jJAnI ajJAnIkA bheda samajhaneke liye kahA hai ki: (1) aba mUr3ha tathA jJAnI jIvako vizeSapaNoM aura bhI suno,jJAtA to mokSamArga sAghi jAna, mUr3ha mokSamArga na sAdhi jAne, kAhe-yAta
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37 suno - mUDha jIva Agamapaddhatiko vyavahAra kahai, adhyAtma paddhatiko nizcaya kahai tAteM Agama zraGga ekAntapanI sAdhikai mokSamArga dikhAvai, adhyAtmaaGgako /vyavahArase ( bhI ) na jAne, yaha mUDhadRSTiko svabhAva, vAhI yAhI bhA~ti sU kAhete ? -- yAte jU - zrAgamaaMga bAhya kriyArUpa pratyakSa pramANa hai, tAko svarUpa sAdhivo sugama tA (ve ) bAhya kriyA karato saMtau ApakU N mUr3ha jIva mokSako adhikArI mAne, ( parantu ) antaragarbhita adhyAtmarUpa kriyA so antaradRSTi grAhya hai so kriyA mUDha jIva na jAne | antaradRSTike abhAvaso antarakriyA dRSTigocara Ave nAhI, tAteM mithyAdRSTi jIva mokSamArga sAdhiveko asamartha hai / (2) atha samyaka dRSTiko vicAra sunau samyagdRSTi kahA ( kauna ) so suno - saMzaya, vimoha, vibhrama e tIna bhAva jAmaiMnAhI so samyagdRSTi / saMzaya, vimoha, vibhrama kahA -tAko svarUpa dRSTAnta kari dikhAyatu hai so suno-jaise cyAra puruSa kAhu ekasthAna viSaM ThADhe | tinha cAri hU~ ke Age eka sIpako khaNDa kinhI ora puruSane zrAni dikhAyo / pratyeka te prazna kIno ki yaha kahA hai ? sIpa hai ke rUpo hai, prathama hI eka puruSa saMzaivAlo bolyo- kachu sudha nAhI parata, kidhI sIpa hai kidhau rUpo hai morI diSTiviSe yAko niradhAra hota nAhi ne / bhI dUjo puruSa vimohavAlo bolyo ki kachu mohi yaha sudhi nAhI ki tuma sIpa kaunasau kahatu hai rUpI kaunasI kahatu hai merI dRSTiviSai kachu zrAvatu nAhI tAte hama nAMhi jAnata ki tU kahA kahatu hai athavA cupa hva rahe bola nAhI gahalarUpa sau / bhI tIsaro puruSa vibhramavAlo bolyo ki - yaha * - zrAgama paddhati - do prakAra se hai - (1) bhAvarUpa pudgalAkAra AtmAkI azuddha pariNatirUpa-arthAt dayA, dAna, pUjA, anukampA, anata tathA aNuvrata - mahAvrata, muni 28 mUlaguNokA pAlanAdi zubhabhAvorUpa jIvake malina pariNAma / (2) dravyarUpa pudgala pariNAma | :-antardRSTi dvArA mokSapaddhatiko sAdhanA so adhyAtma aMgakA vyavahAra hai /
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ to pratyakSa pramAna rUpo hai yAko sIpa kona kahai merI dRSTivipa to rUpo sujhatu hai tAtai sarvathA prakAra yaha rUpo hai so tInI puruSa tI vA sIpa ko svarUpa jAnyo naahii| tAte tInoM mithyAvAdI / aba cotho purupa volyo ki yaha to pratyakSa pramAna sIpa ko khaNDa hai yAme kahIM dhokho, sIpa sIpa sIpa, niradhAra sIpa, yAko ju koI aura vastu kahai so pratyakSa pramANa bhrAmaka athavA aMdha, taiseM samyagdRSTiko svaparasvarUpaviSa na saMse hai, na vimoha, na vibhrama, yathArthadRSTi hai tAtai samyagdRSTi jIva antaradRSTi kari mokSapaddhati sAdhi jAne / bAhyabhAva bAhyanimicarUpa * mAna; so nimitta nAnArUpa hai, ekarUpa nAhIM, antaradRSTike pramAna mokSamArga sAthai samyagjJAna svarUpAcarana kI kanikA jAge mokSamArga sAMcau / mokSamArga ko sAdhivo yaha vyavahAra, zuddhadravya+akriyArUpa so nishce| aise * vyavahAranaya azuddha dravyako kahanevAlA honese jitane alaga 2, eka 2 bhAvasvarUpa aneka bhAva dikhAye haiM aisA vaha vicitra aneka varNamAlAke samAna honese, jAnane meM AtA huA usakAla prayojanavAna hai, parantu upAdeyarUpase prayojanavAna nahI hai aisI samajha pUrvaka samyagdRSTi jIva apane cAritraguNakI paryAyameM Azika zuddhatAke sAtha jo zubhapraza hai use vAhyabhAva aura bAhya nimittarUpase jAnate haiM / zAstra meM kahI para usa zubhako zuddha paryAyakA vyavahAranayase sAdhaka kahA ho to usakA artha ve vAhya nimittamAtra hai-heya hai aisA mAnatA hai, ataH ve Azraya karane yogya yA hitakara na mAnakara bAdhaka hI hai aisA mAnatA hai| -pATanI granthamAlA zrI pravacanasAra gA.64 meM "avicalita cetanAmAtra AtmavyavahAra hai" aisA TIkAmeM pRSTha 111-12 meM kahA hai, use yahA~ 'mokSamArga sAdhivo use vyavahAra' aisA nirUpaNa kiyaa| ___ +-kAlika ekarUpa rahanevAlA jo prAtmAkA dhra va jJAyakabhAva hai vaha bhatArtha-nizcayanayakA viSaya honese use 'zuddhadravya akriyArUpa' kahA gayA hai, use paramapAriNAmika bhAva bhI kahane meM prAtA hai aura vaha nitya sAmAnya dravyarUpa honese niSkriya hai tathA kriyA paryAya hai isase vyavahAranayakA viSaya hai|
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 vyavahAra ko svarUpa samyagdRSTi jAne, mUDhajova na jAna na mAna / mUDha jIva bandha paddhatiko sAdhikari mokSa kahai, so vAta jJAtA mAne nAhIM / kAheta, yAteM ju baMdhake sAdhate baMdha sadhai, mokSa sadhai nAhIM / jJAtA kadAcit baMdha paddhati vicAra taba jAne ki yA paddhatisau * mero dravya anAdi ko vaMdharUpa calyo Ayo hai-aba yA paddhatiso:moha torivo hai yA paddhatiko rAga pUrvakI jyo he nara kAhe karau ? / chinamAtra bhI bandha paddhativiSa magana hoya nAhI so jJAtA apano svarUpa vicArai, anubhavai, dhyAvai, gAva, zravana kara, navadhA bhakti, tapa kriyA apane zuddha svarUpake sanmukha hoikari karai / yaha jJAtAko AcAra, yAhIko nAma mizravyavahAra / (4) aba heya jJeya upAdeyarUpa jJAtAkI cAla tAko vicAra likhyate heya-tyAgarUpa to apane dravyakI azuddhatA, jJeya-vicArarUpa anya Sadravyako svarUpa-upAdeya AcaranarUpa apane dravyakI zuddhatA, tAko vyorI-guNasthAnaka pramAna heya jJeya upAdeyarUpa zakti jJAtAkI hoya / jyoM jyoM jJAtAkI heya jJeya upAdeyarUpa vardhamAna hoya tyo tyo guNasthAnakakI bar3havArI kahI hai, guNasthAnaka pravAna jJAna, guNasthAnaka pramAna kriyA / tAmaiM vizeSa itanau ju eka guNasthAnakavartI aneka jIva hohiM to aneka rUpako jJAna kahie, anekarUpakI kriyA kahie / bhinna bhinna sattAke pravAna kari *-yahA~ samyagdRSTi jIvako usako bhUmikAke anusAra honevAle zubhabhAvako bhI vandha paddhati-kahI hai / bandhamArga,-bandhakA kAraNa,-bandhakA upAya aura vadhapaddhati ekArtha hai| samyagdRSTi zubhabhAvako vandhapaddhatimeM ginate haiM isase inase lAbha yA kiMcit hita mAnate nahI, aura unakA prabhAva karanekA puspArtha karatA hai isaliye yaha bandhapaddhatikA moha tor3akara svasanmukha pravartanakA udyama karate hue zuddhatAmeM vRddhi karane kI sIkha apane ko de rahe haiN|
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekatA mile nAhI / eka eka jIva dravya viSai anya anyarUpa audayika bhAva hoMhi tina audayikabhAva anusArI jJAnakI anya anyatA jAnanI / parantu vizeSa itano ju koU jAtiko jJAna aiso na hoi ju parasattAvalambakazIlI hoi kari mokSamArga sAkSAt kahe kAhe te avasthA pravAna ( kAraNa ki avasthAke pramAnameM ) parasattAvalambaka hai / ne jJAnako parasattAvalambI paramArthatA na kahe, jo jJAna ho so svasattAvalambanazIlI hoya tAke nAU jJAna / tA jJAna ( usajJAna ) ko sahakArabhUta, nimittarUpa nAnA prakArake praudayikabhAva hoMhi tInha praudayikabhAvoko jJAtA tamAsagIra, na kartA na bhoktA, na avalambI tAtai koU yoM kahai ki yA bhAMtike audayikabhAva hohi sarvathA, to phalAnoM guNasthAnaka kahie so jhuuttho| tini dravya ko svarUpa sarvathA prakAra jAnyau nAhI / kAhete-yAta ju aura guNasthAnakanakI kauna bAta calAvai, kevalike bhI audayika bhAvaniko nAnAtvatA ( aneka prakAratA ) jAnanI / kevalIke bhI audayikabhAva ekase hoya nAhI / kAhU kevali ko daNDa kapATarUpa kriyA udaya hoya, kAhU kevaliko nAhI / to kevalivirSa bhI udayakI nAnAtvatA hai tau aura guNasthAnakakI kauna bAta calAvai / tAte audayika * bhAvake bharose jJAna nAhI jJAna svazakti pravAna hai / sva-paraprakAzaka jJAnakI zakti, jJAyaka pramAna jJAna svarUpAcaranarUpa cAritra, yathAnubhava pramAna yaha jJAtAko sAmarthya panI / ina vAtanako vyoro kahAMtAMI likhiye kahAMtAI kahie / vacanAtIta indriyAtIta jJAnAtIta, tAtai yaha vicAra bahuta kahA likhahi / jo jJAtA hoigo so thorI hI likhyo bahuta kari samujhego jo ajJAnI hoyago so yaha ciTThI sunago sahI parantu samujhegA nahI yaha-vacanikA yathAkA yathA sumati pravAna kevalivacanAnusArI hai| jo yAhi suraNaigo samujhego saradahago tAhi kalyANakArI hai bhAgyapramANa / iti paramArtha vacanikA * yahAM samyagdRSTike zubhopayogako praudayikabhAva kahA hai aura vaha praudapika bhAvane maMvara nirjarA nahIM parantu bandha hotA hai|
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 41 24 - samAja neM AtmajJAna ke viSaya meM apUrva jijJAsA aura jAgRti (1) jise satyakI ora ruci hone lagI hai, jo satyatattvako samabhane vIra nirNaya karaneke icchuka haiM vaha samAja, madhyasthatA se zAkhokI svAdhyAya aura carcA karake nayAthaM, anekAnta, upAdAna nimitta, nizcaya, vyavahAra do nayoMkI saccI vyAkhyA aura prayojana tathA mokSamArgakA do prakArase nirUpaNa, heya upAdeya aura pratyeka dravyakI paryAyokI bhI svataMtratA kevalajJAna aura kramabaddha paryAya Adi prayojanabhUta viSayome utsAhase madhyAna kara rahe haiM aura tattvanirNayake vipayame samAjameM khAsa vicArokA pravAha cala rahA hai aisA nIceke AdhArase bhI siddha hotA hai - (2) zrI bhArata0 di0 jaina sagha ( mathurA ) dvArA I0 san 1944 maiM prakAzita mokSamArga prakAzaka ( paM0 ToDaramalajI kRta ) kI prastAvanA pRSTha meM zAstrIjIne kahA hai ki "ava taka zAstrasvAdhyAya aura pArasparika carcAo meM ekAnta nizcayI aura ekAntavyavahArIko hI mithyAdRSTi kahate sunate Ae haiM / parantu dono nayokA avalamvana karanevAle bhI mithyAdRSTi ho sakate hai yaha ApakI ( sva0 zrI ToDaramalajIkI ) naI aura vizeSa carcA hai / aise mithyAdRSTiyoke sUkSmabhAvokA vizleSaNa karate hue Apane kaI pUrva vAteM likhI haiM / udAharaNa ke lie Apane isa bAtakA khaNDana kiyA hai ki mokSamAgaM nizcaya vyavahArarUpa do prakArakA hai / ve likhate hai ki yaha mAnyatA nizcaya vyavahArAvalambI mithyAdRSTiyo kI hai, vAstavame pAThaka dekheMge ki jo loga nizcaya samyagdarzana, vyavahAra samyagdarzana, nizcaya ratnatraya, vyavahAra ratnatraya, nizcayamokSamArga, vyavahAra mokSamArga ityAdi bhedokI rAtadina carcA karate rahate hai unake maMtavya se paNDitajIkA maMtavya kitanA bhinna hai ? | isIprakAra Age calakara unhone likhA hai ki nizcaya vyavahAra donoMko upAdeya mAnanA bhI bhrama hai, kyoMki donoM nayoMkA svarUpa paraspara viruddha haiM, isaliye donoM nayoMkA upAdeyapanA nahIM bana sakatA / abhI taka to yahI dhAraNA thI ki na kevala nizcaya
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 upAdeya hai aura na kevala vyavahAra kintu donoM hI upAdeya haiM kintu paMDitajIne ise midhyAdRSTiyoMkI pravRtti batalAI hai / " Age pRSTha 30 me uddharaNa diyA hai ki 'jo aisA mAnatA hai ki nizcayakA zraddhAna karanA cAhiye aura pravRtti vyavahArakI rakhanA cAhiye' unheM bhI mithyAdRSTi hI batalAte haiM / 25 - isa zAstrakI isa TIkAke AdhArabhUtazAstra isa TIkAkA saMgraha - mukhyatayA zrI sarvArthasiddhi, zrI tattvArtha rAjavArtika, zrI zlokavArtika, zrI artha prakAzikA, zrI samayasAra, zrI pravacanasAra, zrI pacAstikAya, zrI niyamasAra, zrI dhavalA - jayaghavalA - mahAbandha tathA zrI mokSamArga prakAzaka ityAdi aneka sat zAstroke AdhAra para kiyA gayA hai, jisakI sUcI bhI isa granthame zurUme dI gaI hai / 26 - adhyAtma yogI satpuruSa zrI kAnajI svAmIkI kRpAkA phala mokSamArgakA satya puruSArthaM darzAnevAle, parama satya jainadharmake marma ke pAragAmI aura advitIya upadezaka, AtmajJa, satpuruSa zrI kAnajI svAmIse maiMne isa granthako pANDulipi par3ha lenekI prArthanA kI aura unhone use svIkArane kI kRpA kI / phalasvarUpa unakI sUcanAnusAra sudhAra karake mudraNa ke liye bhejA gayA / isaprakAra yaha graMtha unakI kRpAkA phala haiaisA kahanekI AjJA letA hU~ / isa kRpAke liye unakA jitanA upakAra vyakta kareM utanA kama hI hai / 27 - mumukSu pAThakoM se...... mumukSutroko isa grathakA sUkSma dRSTise aura madhyastharUpase adhyayana karanA caahie| sat zAstrakA dharma buddhi dvArA abhyAsa karanA samyagdarzanakA cAraNa hai / taduparAnta, zAstrAbhyAsame nimna bAte mukhyatayA dhyAname rakhanA cAhie (1) nizvayanaya samyagdarzanase hI dharmakA prArambha hotA hai / (2) nizcaya samyagdarzana pragaTa kiye binA kisI bhI jIvako sacce
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 43 vrata, sAmAyika pratikramaNa, tapa, pratyAkhyAnAdi kriyAe~ nahI hotI kyoMki ve kriyAe~ pA~cave guNasthAnameM zubhabhAvarUpase hotI hai / (3) zubhabhAva jJAnI aura ajJAnI donoMko hotA hai, kintu ajJAnI jIva aisA mAnatA hai ki usase dharma hogA, athavA vaha zubhabhAvarUpa vyavahAra karate-karate bhaviSyame dharma hogA; kintu jJAniyoko vo heya buddhise hone se, usase (- zubhabhAvase dharma hogA ) aisA ve kabhI nahI mAnate / (4) pUrNa vItarAgadazA pragaTa na ho vahA~ taka pada anusAra zubhabhAva ye vinA nahI rahate kintu usa bhAvako dharma nahI mAnanA cAhie aura na aisA mAnanA cAhiye ki usase kramazaH dharma hogA; kyoki vaha vikAra honese ananta vItarAga devone use bandhanakA hI kAraNa kahA hai / (5) pratyeka vastu dravya-guraNa - paryAyase svatantra hai; eka vastu dUsarI vastukA kucha kara nahI sakatI; pariNamita nahI kara sakatI, preraNA nahI de sakatI, prabhAva - asara - madada yA upakAra nahI kara sakatI; lAbha-hAni nahI kara sakatI, mAra - jilA nahI sakatI, sukha-dukha nahI de sakatI - aisI pratyeka dravya-guraNa-paryAyakI svataMtratA ananta jJAniyone pukAra pukAra kara kahI hai / (6) jinamatameM to aisI paripATI hai ki pahale nizcaya samyaktva hotA hai aura phira vrata; aura nizcaya samyaktva to viparIta abhiprAya rahita jIvAdi tattvArtha zraddhAna hai, isaliye aisA yathArtha zraddhAna karake samyagdRSTi honA cAhiye / (7) prathama guraNasthAname jijJAsu jIvoMko jJAnI puruSoke dharmopadezakA zravaNa, unakA nirantara samAgama, satzAkhakA abhyAsa, paThanamanana, devadarzana, pUjA, bhakti, dAnAdi zubhabhAva hote haiM, kintu pahale guNasthAname sacce vrata -tapAdi nahI hote / (28) antameM mokSazAstrake gujarAtI TIkA parase hindI anuvAda karanekA kArya
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 kaThina parizrama sAdhya; usako pUrA karanevAle zrI paM0 parameSThIdAsajI nyAyatIrtha dhanyavAdake pAtra hai / ___isa zAstrako prathamAvRtti tathA dUsarI isa AvRtti taiyAra karane meM akSarazaH milAna karake jAMcaneke kArya meM tathA zAstrAnusAra spaSTatA karaneke kAryameM prema pUrvaka apanA samaya dekara bahuta zrama diyA hai usa sahAyake liye zrI bra0 gulAbacandabhAIko prAbhAra saha dhanyavAda hai| hindI samAjako isa gujarAtI-mokSazAstra TIkAkA lAbha prApta ho isaliye usakA hindI anuvAdana karAneke liye tathA dUsarI AvRttike liye zrI nemicandajI pATanIne punaH punaH preraNA kI thI, aura kamala pri0 presameM yaha zAkha sundara rItise chapAnekI vyavasthA karaneke liye zrI nemicandajI pATanI (pradhAna mantrI zrI pATanI di0 jaina graMthamAlA, mAroTha-rAjasthAna) ko dhanyavAda hai| ____ isa prathakA prUpha rIDiMga, zuddhipatra, vistRta viSaya sUcI, zabdasUci Adi taiyAra karanekA kArya sAvadhAnIse zrI nemIcandajI bAkalIvAla (-madanagaMja ) ne tathA bra0 gulAbacandajIne kiyA hai, ataH unhe bhI dhanyavAda hai| akSaya tRtIyA rAmajI mANekacanda dozI, vIra ni0 samvat 2486 -pramukhazrI jaina svAdhyAya maMdira TrasTa sonagar3ha
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI mokSazAstra TIkA kI viSaya sUcI * patra saMkhyA sUtra nambara viSaya maMgalAcaraNa zAstrake viSayoMkA saMkSepameM kathana prathama adhyAya pRSTha 5 se 118 taka 1 mokSakI prAptikA upAya-nizcaya mokSamArgaH pahale sUtrakA siddhAnta 2 nizcaya samyagdarzanakA lakSaNa 'tatva' zabdakA marma samyagdarzanakI mahimA samyagdarzanakA bala samyagdarzanake bheda tathA anya prakAra sarAga samyagdRSTike prazamAdi bhAva samyagdarzanakA viSaya-lakSya-svarUpa yaha sUtra nizcaya samyagdarzanake liye hai usake zAstrAdhAra 3 nizcaya samyagdarzanake utpattikI apekSAse bheda tIsare sUtrakA siddhAnta 4 tatvoMke nAma tathA svarUpa cauthe sUtrakA siddhAnta 5 nizcaya samyagdarzanAdi zabdoMke artha samajhanekI rIti nikSepake bhedoMkI vyAkhyA paoNcave sUtrakA siddhAnta 6 nizcaya samyagdarzanAdi nAnanekA upAya pramANa, naya, yukti anekAnta ekAnta, samyak aura mithyA anekAntakA svarUpa tathA dRSTAnta 28-26
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 47 48 51 53 sUtra nambara viSaya patra saMkhyA 'sat' zabdake prayogakA kAraNa saMkhyA aura vidhAnameM antara kSetra aura adhikaraNameM antara vagairaha 'bhAva' zabdakA nikSepake sUtra meM kathana hone para bhI yahA~ kisaliye kahA ? vistRta varNanakA prayojana, jJAna sambandhI vizeSa spaSTIkaraNa sUtra 4 se 8 takakA tAtparyarUpa siddhAnta 6 samyagjJAnake bheda-matijJAnAdi pA~coM prakArakA svarUpa navameM sUtrakA siddhAnta kaunase jJAna pramANa haiM ? sUtra -10 kA siddhAnta 11 parokSa pramANake bheda 55 kyA samyak matijJAna yaha jAna sakatA hai ki amuka jIva bhavya hai yA abhavya ? mati-zrutijJAnako parokSa kahA usakA vizeSa samAdhAna 12 pratyakSa pramANake bheda matijJAnake nAma 58 14 matijJAnakI utpattike samaya nimitta matijJAnameM jJeya padArtha aura prakAzako bhI nimitta kyoM nahIM kahA ? 62 nimitta aura upAdAna 64-65 15 matijJAnake kramake bheda-avagraha, IhAdikA svarUpa 65 16 avagrahAdike viSayabhUta padArtha bahu, bahuvidhAdi bAraha bhedakI vyAkhyA 67-68 pratyeka indriya dvArA honevAle ina bAraha prakArake matijJAnakA spaSTIkaraNa, 66 zakA-samAdhAna 17 avagrahAdike viSayabhUta padArtha bheda kisake haiM ? 76 58 60 67 72-75
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 77 0 ~ 16 ~ 48 sUtra nambara viSaya patra saMkhyA 18 avagraha jJAnameM vizeSatA arthAvagraha-vyaMjanAvagrahake dRSTAnta avyakta-vyaktakA artha avyakta aura vyaktajJAna arthAt vyaMjanAvagraha-arthAvagraha IhA, avAya, dhAraNAkA vizeSa svarUpa ekake bAda dUsarA jJAna honA hI hai yA nahIM? IhA jJAna satya hai ? dhAraNA' aura 'saMskAra ke bAremeM spaSTIkaraNa cAra bhedoMkI vizeSatA vyaMjanAvagrahajJAna netra aura manase nahIM hotA zrutajJAnakA varNana, utpattikA krama tathA usake bheda zrutajJAnakI utpattike dRSTAnta akSarAtmaka, anakSarAtmaka zrutajJAna zratajJAnI utpattimeM matijJAna nimittamAtra hai matijJAnake samAna hI zrutajJAna kyoM nahIM ? zrutajJAna sAkSAt matijJAnapUrvaka aura paramparA matipUrvaka 83-84 bhAvazruta aura dravyazrata pramANake do prakAra, 'zruta' ke artha cAraha aMga, caudaha pUrva mati aura zratajJAnake bIcakA bheda vizeSa spaSTIkaraNa 87 sUtra 11 se 20 takakA siddhAnta 21 avadhijJAnakA varNana-bhava aura guNa apekSAse 22 kSayopazama nimittaka avadhijJAnake bheda tathA unake svAmI 86 anugAmI Adi chaha bhedakA varNana dravya, kSetra, kAla, bhAva apekSAse avadhijJAnakA vipaya 10-11 kSayopazamakA artha 61 40 84 6 88
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ KN UY 9 d0 Vw0 46 sUtra nambara viSaya patra saMkhyA sUtra 21-22 kA siddhAnta 23 manaHparyaya jJAnake bheda 24 Rjumati aura vipulamatimeM antara 25 avadhijJAna aura manaHparyayajJAnameM vizeSatA 26 mati-zrutajJAnakA viSaya 27 avadhijJAnakA viSaya / 28 manaHparyayajJAnakA viSaya sUtra 27-28 kA siddhAnta 18 26 kevalajJAnakA viSaya kevalI bhagavAnake eka hI jJAna hotA hai yA paoNcoM sUtra 26 kA siddhAnta 30 eka jIvake eka sAtha kitane jJAna ho sakate haiM ? 100 sUtra 8 se 30 takakA siddhAnta 101 31 mati, zruta aura avadhijJAnameM mithyAtva bhI hotA hai 32 mithyAdRSTi jIvake jJAnako mithyA kyoM kahA ? kAraNaviparItatA, svarUpaviparItatA, bhedAbhedaviparItatA, 104-5 ina tInoMko dUra karanekA upAya 105 sat asat , jJAnakA kArya, viparIta jJAnake dRSTAnta 106-108 33 pramANakA svarUpa kahA, zrutajJAnake aMzarUpa nayakA svarUpa / kahate haiM 106 anekAnta, syAdvAda aura nayakI vyAkhyA naigamAdi sAta nayoMkA svarUpa 106 nayake tIna prakAra (zabda-artha aura jJAnanaya ) 111-112 zrImad rAjacandrajIne zrAtmAke sambandhameM ina sAta nayoMko caudaha prakArase kaise uttama Dhagase avatarita kiye haiM ? vAstavikabhAva laukikabhAvoMse viruddha 113 pA~ca prakArase jaina zAstroMke artha samajhAnekI rIti 113 102 106 112
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 124 viSaya patra saMkhyA sUtra nambara nayoMke sakSepa svarUpa, jaina nIti tathA nayoMkI sulajhana 115-118 prathama adhyAyakA pariziSTa-1 116 samyagdarzanake sambandhameM kucha jJAtavya 116 samyagdarzanakI AvazyakatA, sa0 da0 kyA hai 120 zraddhA guNakI mukhyatAse nizcaya samyagdarzana jJAna guNakI mukhyatAse nizcaya samyagdarzana cAritra guNakI mukhyatAse nizcaya samyagdarzana 123 anekAnta svarUpa samyagdarzana sabhI samyagdRSTiyoMke eka samAna 124 samyagjJAna sabhI - samyaktvakI apekSAse samAna hai avasthAmeM vikAsakA kama, bar3ha honA vagairaha apekSAse samAna nahIM hai 124 samyaka cAritrameM bhI anekAnta 124 darzana (zraddhA) jJAna, cAritra ina tInoM guNoMkI abheda dRSTise nizcaya samyagdarzanakI vyAkhyA 125 nizcaya samyagdarzanakA cAritrake bhedokI apekSAse kathana 125 nizcaya samyagdarzanake bAremeM praznottara 125 vyavahAra samyagdarzanakI vyAkhyA 126 vyavahArAbhAsa samyagdarzanako kabhI vyavahAra samyagdazana bhI __ kahate haiN| 127 samyagdarzanake pragaTa karanekA upAya 128 nirvikalpa anubhavakA prArambha 130 samyagdarzana paryAya hai to bhI use guNa kaise kahate haiM sabhI samyagdRSTiyoMkA sa0 da. samAna hai 131 samyagdarzanake bheda kyoM kahe gaye haiM ? 131 samyagdarzanakI nirmalatA 132 samyaktva nirmalatAmeM paoNca bheda kisa apekSAse 133 120 s`
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 51 viSaya samyagdRSTi jIva apaneko samyaktva pragaTa hone kI bAta zrutajJAna dvArA varAbara jAnate haiM / sa0 da0 sambandhI kucha praznottara jJAna cetanA ke vidhAnameM antara kyoM hai ? jJAna cetanA sambandhamaM vicAraNIya nava vipaya akramika vikAsa aura kramikavikAsakA dRSTAnta isa viSaya ke praznottara aura vistAra samyagdarzana aura jJAna cetanA meM antara cAritra na pale phira bhI usakI zraddhA karanI cAhiye nizcaya samyagdarzanakA dUsarA artha prathama adhyAyakA pariziSTa - 2 sUtra nambara nizcaya samyagdarzana - nizcaya samyagdarzana kyA hai aura use kisakA avalambana bheda-vikalpase sa0 da0 nahIM hotA vikalpa se svarUpAnubhava nahIM ho sakatA samyagdarzana aura samyagjJAnakA sambandha kisake sAtha zraddhA-jJAna samyakU kava hue samyagdarzanakA viSaya, mokSakA paramArtha kAraNa samyagdarzana hI zAntikA upAya hai samyagdarzana hI saMsArakA nAzaka hai prathama adhyAyakA pariziSTa-3 jijJAsuko dharma kisa prakAra karanA pAtra jIvakA lakSaNa zrutajJAnakA vAstavika lakSaNa - anekAnta bhagavAna bhI dUsarekA kucha nahIM kara sake patra saMkhyA samyagdarzana ke upAyake liye jJAniyoMke dvArA batAI gaI kriyA zrutajJAna kise kahanA 134-40 140-42 143-150 143 145 147 154 154 155 157 157-163 157 158 156 160 161 162 162 - 163 164 164 164 165 165 166 166
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 167 w sUtra nambara viSaya patra saMkhyA prabhAvanAkA saccA svarUpa 166 saccI dayA (ahiMsA) 167 AnandakArI bhAvanAvAlA kyA kare zrutajJAnakA avalambana hI prathama kriyA hai dharma kahA~ aura kaise ? 166 sukhakA upAya jJAna aura sat samAgama jisa ora kI ruci usIkA raTana 172 zrutajJAnake avalambanakA phala-AtmAnubhava 174 samyagdarzana honese pUrva 175 dharmake liye prathama kyA kareM sukhakA mArga, vikArakA phala, asAdhya, zuddhAtmA 177 dharmakI rucivAle jIva kaise hote haiM ? upAdAna nimitta aura kAraNa-kArya 176 antaraMga anubhavakA upAya-jJAnakI kriyA 176 jJAnameM bhava nahIM hai 180 isaprakAra anubhavameM AnevAlA zuddhAtmA kaisA hai ? 181 nizcaya-vyavahAra 181 samyagdarzana hone para kyA hotA hai 182 bAramvAra jJAnameM ekAgratAkA abhyAsa antima abhiprAya 183-84 prathama a0 kA pariziSTa-4 155 tattvArtha zraddhAnako sa0 da0 kA lakSaNa kahA hai usa lakSaNameM avyApti Adi doSakA parihAra 185 prathama adhyAyakA pariziSTa naM05 200-214 kevalajJAna [ kevalIkA jJAna ] kA spaSTarUpa aura aneka zAstroMkA AdhAra 200-214 182
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra nambara vipaya patra saMkhyA adhyAya dUsarA 1 jIvake asAdhAraNa bhAva aupazAmikAdi paoNca bhAvoMkI vyAkhyA 214 yaha pA~ca bhAva kyA yatalAte haiM ? unake kucha praznottara 218 popazAmaka bhAva phava hotA hai 296 unakI mahimA 220 pA~ca bhAvoMke sambandhameM kucha spaSTIkaraNa paoNca bhAvoMke sambandhameM vizepa , 225 jIvakA karttavya 224 isa sUtrameM naya-pramANakI vivakSA 226 2 bhAvoMke bheda 226 3 aupazamika bhAvake do bheda 226 4 kSAyikabhAvake nava bheda 227 5 . kSAyopazamika bhAvake 18 bheda 6. audayika bhAvake 21 bheda 5. pAriNAmikabhAvake tIna bheda 032 - unake vizeSa spaSTIkaraNa 233 ... anAdi ajJAnIke kaunase bhAva kabhI nahIM hue ? 234 aupazamikAdi tIna bhAva kaise pragaTa hote haiM ? 234 kaunase bhAva bandharUpa haiM 234 8 jIvakA lakSaNa 235 AThaveM sUtrakA siddhAnta 236 hai upayoga ke bheda 237 sAkAra-nirAkAra 234-40. darzana aura jJAnake bIcakA bheda 240 usa medakI apekSA aura abhedakI apekSAse darzana-jJAnakA artha 241 226 230
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 sUtra nambara viSaya patra saMkhyA 10 jIvake bheda 242 saMsArakA artha 243 dravya parivartana, kSetra pari0 kAla pari0-bhava aura bhAva parivartanakA svarUpa 244 se 48 bhAva parivartanakA kAraNa 248 mAnava bhavakI sArthakatAke liye vizeSa 11 saMsArI jIvoMke bheda 12 saMsArI jIvoMke anya prakArase bheda (basa-sthAvara ) 253 13 sthAvara jIvoMke bheda 253 ina pRthivI AdikoMke cAra cAra bheda 254 14 trasa lIvoMke bheda 15 indriyoM kI saMkhyA 16 indriyoMke mUla bheda 257 17 dravyendriyakA svarUpa 18 bhAvendriyakA svarUpa (labdhi-upayoga) isa sUtrakA siddhAnta 256 16 paoNca indriyoMke nAma aura krama 260 20 indriyoMke viSaya 260 21 manakA viSaya 22 indriyoM ke svAmI 263 23 indriyoMke svAmI aura krama 24 sainI kise kahate haiM ? 264 25 vigrahagativAna jIvako kaunasA yoga hai 264 26 vigrahagatimeM jIva aura pudgaloMkA gamana kaise hotA hai ? 265 27 mukta jIvoMkI gati kaisI hotI hai ? 28 saMsArI lIvoMkI gati aura unakA samaya 266 26 aviprahagatikA samaya -267 258 263 265
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 55 sUtra nambara viSaya 30 aviprahagatimeM AhAraka anAhArakakI vyavasthA 31 janmake bheda 32 yoniyoMke bheda 33 garbha janma kise kahate haiM ? 34 upapAdajanma kise kahate haiM ? 35 sammUrcchana janma kisake hotA hai ? 36 zarIrake nAma tathA bheda zarIroMkI sUkSmatAkA varNana 46 AhAraka zarIrakA svAmI tathA usakA lakSaNa AhAraka zarIrakA vistArase varNana liga - vedake svAmI patra saMkhyA 267 268 37 38 pahile pahile zarIrakI apekSA Age Ageke zarIroM ke pradeza36 thor3e hoMge yA adhika 1 40 taijasa - kArmANa zarIrakI vizeSatA 41 taijasa - kArmANa zarIrako anya vizeSatA 42 - ve zarIra saMsArI jIvoMke anAdi kAlase haiM 43 eka jIvake eka sAtha kitane zarIroMkA sambandha ? 44 kArmaNa zarIrakI vizeSatA 45 audArika zarIrakA lakSaNa 46 vaikiyika zarIrakA lakSaNa 47 deva aura nArakiyoMke atirikta dUsaroMke vaikriyika zarIra hotA hai yA nahIM ? : 276 48 vaikriyikake atirikta kisI anya zarIrako bhI labdhikA nimitta hai ? 50 51 devoMke liga 52 anya kitane liga vAle haiM ? 53 - kinakI Ayu apavartana ( - akAla mRtyu ) rahita hai ? 266 271 271 272 272 273 273-274 274 275 276 276 277 278 276 276 280 280 282 282 283 283
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra nambara patra saMkhyA adhyAya 2 kA upasaMhAra 265 pAriNAmika bhAvake sambandha meM 266 dharma karaneke liye paoNca bhAvoMkA jJAna upayogI hai 1 28 upAdAna aura nimitta kAraNake sambandha meM 28 pA~ca bhAvoM ke sAtha isa adhyAya ke sUtroMke sambandhakA spaSTIkaraNaM 244 nimitta naimittika sambandha 23 tAtparya 264 adhyAya tIsarA 56 viSaya bhUmikA adholokakA varNana 1 sAta naraka- pRthiviyA~ 2 sAta pRthiviyoMke biloMkI saMkhyA naraka gati honekA pramANa 3 nArakiyoM ke duHkhoM kA varNana 4 nArakI jIva eka dUsareko duHkha dete haiM 5 vizeSa duHkha 6 nArakoMkI utkRSTa AyukA pramANa samyagdRSTiyoM ko naraka meM kaisA duHkha hotA hai ? 7 madhyalokakA varNana, kucha dvIpa samudroMke nAma 8 dvIpa aura samudroMkA vistAra aura AkAra * jambUdvIpakA vistAra aura AkAra 10 usameM sAta kSetroMke nAma 11 sAta vibhAga karanevAle chaha parvatoMke nAma 12 kulAcala parvatoMkA raMga 13 'kulAcaloMkA vizeSa svarUpa 14 - phulAcaloMke Upara sthita sarovaroMke nAma 268 304 304 - 335 301 302 303 303 304 306 308 306 310 310 310 311 311'
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 57 viSaye sUtra nambara 15' prathama sarovara kI lambAI-caur3AI 16 prathama sarovara kI gaharAI 17 usake madhya meM kyA hai ? 18 mahApadmAdi sarovaroM tathA unameM kamaloM kA pramANa hu~dAkA vistAra Adi chaha kamaloMmeM rahanevAlI chaha deviyA~ 16 20 caudahaM mahA nadiyoM ke nAma 21-22 nadiyoMke bahanekA krama 23 ina caudaha mahA nadiyoMkI sahAyaka nadiyA~ 24. bharata kSetrakA vistAra 25 Ageke kSetra aura parvatoMkA vistAra 26 videha kSetrake Ageke parvata kSetroMkA vistAra 27 bharata aura airAvata kSetra meM kAlacakrakA parivartana bharata - airAvata ke manuSyoMkI Ayu tathA U~cAI tathA manuSyoM kA AhAra 28 anya bhUmiyoMkI kAla vyavasthA 26 haimavataka ityAdi kSetroM meM Ayu 30 hairaNyavatakAdi kSetroM meM Ayu 31 videha kSetra meM AyukI vyavasthA 32 bharata kSetrakA vistAra dUsarI tarahase 33 dhAtakI khaNDakA varNana 34 puSkarArdha dvIpakA varNana 35 manuSya kSetra, 36 - manuSyoM ke bheda ( Arya-mleccha ) RddhiprApta AryakI ATha prakArakI tathA aneka prakArakI rUr3hiyoM kA varNana ko 'anaRddhi prApta Arya patra saMkhyA 311 315 311 312 312 313 313 314 314 315 315 316 317 316 318 316 316 316 320 320 320 321 raM 322 se 330 330
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 332 mr mm 334 sUtra nambara viSaya patra saMkhyA . mleccha 37 karma bhUmikA varNana 332 38 manuSyoMkI utkRSTa tathA jaghanya Ayu 36 tiryacoMkI Ayu sthiti kSetrake nApakA koSTaka * uttarakuru, devakuru, lavaNasamudra, dhAtakI dvIpa, kAlodadhisamudra, . puSkaradvIpa, naraloka, dUsare dvIpa, samudra, karmabhUmi-bhogabhUmi aura karmabhUmi jaisA kSetra 337 caturtha adhyAya * bhUmikA 337 1. devoMke bheda 340 2 bhavanatrika devoMmeM lezyAkA vibhAga 341 * 3 cAra nikAyake devoMke prabheda 341 4. cAra prakArake devoMke sAmAnya bheda 342 -5 vyantara, jyotiSI devoMmeM indra Adi bhedoMkI vizeSatA 343 6 devoMmeM indroMkI vyavasthA 343 78, 6, devoMkA kAma sevana sambandhI varNana 344-345 10 bhavanavAsI devoMke bheda 347 11 vyantara devoMke pATha bheda 12 jyotiSI devoMke paoNca bheda 350 13 jyotiSI devoMke vizeSa varNana 351 14 usase honevAlA kAla vibhAga 351 15 ar3hAI dvIpake bAhara jyotiSI deva 16 vaimAnika devoMkA varNana 17 vaimAnika devoMke bheda 352 18 kalpoMkI sthitikA krama 353 346 351 352
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ i XE sUtra nambara viSaya 16 vaimAnika devoMke rahanekA sthAna 20 vaimAnika deva meM uttarottara adhikatA 21 vaimAnika devoM meM uttarottara hInatA zubha bhAvake kAraNa kauna jIva kisa svarga meM utpanna hotA hai| usakA spaSTIkaraNa 356 devazarIra se chUTakara kaunasI paryAya dhAraNa karatA hai usakA varNana 358 isa sUtrakA siddhAnta 35 22 vaimAnika devoMmeM lezyAkA varNana 23-24 kalpa saMjJA kahaoN taka; lokAntikadeva 25 laukAntika devoMke nAma patra saMkhyA TUK 354 355. 26 anudiza aura anuttaravAsI devoMke avatArakA niyama 27 tiryaca kauna hai ? 28 bhavanavAsI devoMkI utkRSTa Ayu26 vaimAnika devoMkI utkRSTa Ayu 30-31 sAnatkumArAdikI bhAyu 32 kalpAtIta devoMkI bhAyu 33-34 svargokI jaghanya Ayu 35-36 nArakiyoMkI jaghanya Ayu 37 bhavanavAsI devoMkI jaghanya Ayu 38 vyantara devoM kI jaghanya Ayu 36 vyantara devoMkI utkRSTa Ayu 4. jyotipI devoMkI utkRSTa Ayu 41 jyotiSI devoMkI jaghanya Ayu 42 laukAntika deSoM kI Ayu, upasaMhAra saptabhaMgI [ svAn asti nAsti ] mAdhaka jIpako usake jJAnase lAbha 361 362 362 363 364 364 364 365 366 367 367-68 368 368 368 368 368 366 370 371
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra nambara viSaya patra saMkhyA a0 2 se 4 taka yaha asti nAsti svarUpa kahA~ kahA~ batAyA hai usakA varNana 372 se 374 saptabhaMgIke zeSa pA~ca bhaMgakA varNana 374 jIvameM avatarita saptabhaMgI 374 usameM lAgU hone vAle naya pramANa, nikSepa, svajJeya, anekAnta 375-376 saptabhaMgI aura anekAnta 376 -naya, adhyAtmake naya, upacAra naya 35-376 - - samyamhaSTikA aura mithyAdRSTikA jJAnha 370 anekAnta kyA batalAtA hai ? 381 / zAstroM ke artha karanekI paddhati 382 mumukSuokA kartavya 363 devagatikI vyavasthA [ bhavanatrikA 384 devagatikI vyavasthA ( vaimAnika) 386 paMcama adhyAya 38 1 .ajIva tatvakA varNana 356 3 ye ajIvakAya kyA hai 361 3 -dravyameM jIvakI ginatI 36R 4 -pudgala dravyase atirikta dravyoMkI vizeSatA . .'nitya' aura 'avasthita' kA vizeSa spaSTIkaraNa 5 eka pudgala dravyakA hI rUpiva batalAte haiM: 364 6 dharmAdi dravyoMkI saMkhyA 366 7 inakA gamana rahitatva 8 dharmadravya, adharmadravya aura eka jIvadravyake pradezoMkI saMkhyA 367-68 * AkAzake pradeza 361 * bhUmikA -363
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra nambara viSaya 10 pudgalake pradezIkI saMkhyA 11 aNu eka pradezI hai dravyoM ke anekAnta svarUpakA varNana 12 samasta dravyoMke rahanekA sthAna 13 dharma-adharma dravyamA avagAhana 14 pudgalakA avagAhana 15 jIvoMkA avagAhana 16 jIvoMkA avagAhana lokaphe asaMnyAta bhAgameM kAma 17 dharma aura adharma kA jIya aura pugalake gayakA pira sambandha 18 AkAza aura dUsare dravyoMpha mAyarA ninA namiti men 16 pudala davya jIyaka mAya ni namitimA 20 pugana kA jIya ke mAyakA ni.naM. 0 21 jIyakA upakAra -
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 432 sUtra nambara viSaya patra saMkhyA chahoM dravya apane 2 svarUpameM sadA pariNamate hai, koI dravya kisIkA kabhI bhI pregka nahIM hai vastukI pratyeka avasthA bhI "svataH siddha" asahAya rAgadveSa pariNAmakA mUla preraka kauna 432 31 nityakA lakSaNa 433 32 eka vastumeM do viruddha dharma siddha karanekI rIti 433 arpita anarpitake dvArA ( mukhya-gauNake dvArA) anekAnta svarUpakA kathana, 434 vikAra sApekSa hai ki nirapekSa ? 438, anekAntakA prayojana 438 eka dravya dUsare dravyakA kucha bhI kara sakatA hai isa mAnyatAmeM Ane vAle dopoMkA varNana, saMkara, vyatikara, adhikaraNa, parasparAzraya, saMzaya, anavasthA, apratipatti, virodha, abhAva, 438-41 mukhya aura gauNakA vizeSa 442 33 paramANuoM meM bandha honekA kAraNa 442. 34 paramANuoMmeM vandha kaba nahIM hotA 443 isa sUtrakA siddhAnta 35. paramANuoMmeM bandha kaba nahIM honA 44536 paramANuoMmeM bandha kaba hotA hai ? 37 do guNa adhikake sAtha milane para naI vyavasthA kaisI ho 1 446 38 dravyakA dUsarA lakSaNa (guNa-paryAyakI vyAkhyA) 447 36-40 kAla bhI dravya hai-vyavahAra kAlakA bhI varNana 448-46 41 guNakA varNana 450 isa sUtrakA siddhAnta 450 42 paryAyakA lakSaNa-isa sUtrakA siddhAnta 450-151 upasaMhAra chahoM dravyoMko lAgU honevAlA svarUpa, dravyoMkI saMkhyA-nAma, 452
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra nambara bib ajIvakA svarUpa, dharna dravya, adharma dravya. AgarA pragala syAhAda middhAnta-asnikAya jIva aura pudgaladravyako miti 1-0 upAdAna-nimitta sambandhI siddhAnta uparokta middhAntake AdhArame jIya, pulake atigni, cAra dravyoMkI middhi Aza dravyako miti kAla dRvyakI middhi adharmAsniphAya-dhama stimAyakI sidi-6 :na chaha havyoMke eka hI jagaha hone kI miti anya prakAra ke vAhavyA astitvamA niki vidha
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 64 sUtra nambara viSaya patra saMkhyA nimittanaimittikake dRSTAnta 483 prayojanabhUta 484 adhyAya chaTA bhUmikA sAta tatvoMkI siddhi sAta takhoMkA prayojana 487 tatvoMkI zraddhA kaba huI kahI jAya ? 1 AsravameM yogake meda aura usakA svarUpa 460 2 AsravakA svarUpa 461 yogake nimittase Asravake bheda 463 puNyAzrava aura pApAvake sambandhameM bhUla 464 zubhayoga aura azubhayogake artha AsravameM zubha aura azubha bheda kyoM ? 465 zubha bhAvoMse bhI 7 yA 8 karma bandhate haiM to zubha pariNAmako puNyAsravakA kAraNa kyoM kahA ? 465-466 koke bandhanekI apekSAse zubha-azubha yoga aise bheda nahIM haiM 466 zubha bhAvase pApakI nirjarA nahIM hotI 466 isa sUtrakA siddhAnta 467 4 Asravake do bheda karma bandhake cAra bheda 468 5 sAmparAyika prAsravake 36 bheda 44 25 prakArakI kriyAoM ke nAma aura artha 6 AsravameM hInAdhikatA kA kAraNa 503 7 adhikaraNa ( nimitta kAraNa-) ke bheda 503 8 jIva adhikaraNake bheda ( 108 bhedakA artha) 504 hai ajIvAdhikaraNa zrAsravake bheda 10 jJAna-darzanAvaraNa karmake AsavakA kAraNa 0
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ patra maMtra .sa . . ' sUtra nambara viSaya 11 asAtA vedanIyaka zrAvake kAraNa ima sUtrakA mihAna sAtA vedanIyake Ama ke kAraNa ananta saMsArake kAraNarUpa darzanamohake bhAgya ke kAraNa kevalI bhagavAnake avarNavAda zrunake avarNavAdakA svarUpa sapake " . dharmake . . devaka isa sUtrakA siddhAnta 14 cAritra mohanIya ke prAnapake kAraNa 15 narakAyuke Amraraphe kAraNa 16 tiryaca Ayuke prAyake sAta 17-18 manupyAgupha Asrava ke kAraNa 16 sarva AyuyaoNpha prAya ke kAraNa 20.21 devAyuphe prAyayake pAraNa 22 azubha nAmaramaMke prAraka kAraNa 23 zubhanAma pharma pAmya pAra 24 tAphara nAma phArmaphe prAtya pANa darzana vidizAdiyolA bhAvanAza.. tIrtha ke nAma: '
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra nambara bhUmikA 1 vratakA lakSaNa isa sUtra kathita vrata, samyagdRSTi ke bhI zubhAsrava hai bandhakA kAraNa hai unameM aneka zAstrAdhAra ima sUtrakA siddhAnta 66 viSaya adhyAya sAtavA~ 2 vratake bheda isa sUtra kathita tyAgakA svarUpa ahiMsA, satyAdi cAra vrata sambandhI sa hisAke tyAga sambandhI 3 vratoM meM sthiratAke kAraNa 4 ahisAvratako pA~ca bhAvanAyeM 5 - satyavratakI pA~ca bhAvanAyeM 6 acauryanakI pA~ca bhAvanAyeM brahmacarya vratakI pA~ca 7 "3 ma parigraha tyAga vratakI pA~ca bhAvanAyeM 6-10 hiMsA Adi se virakta honekI bhAvanA 11 vratadhArI samyagdRSTikI bhAvanA 12 vratoM kI rakSA ke liye samyagdRSTikI vizeSa bhAvanA jagatakA svabhAva zarIrakA svabhAva saMvega, vairAgya, vizeSa spaSTIkaraNa 13 hisA, pApakA lakSaNa AtmA zuddhopayogarUpa pariNAmako ghAtanevAlA bhAva hI hiMsA hai 13 ve sUtrakA siddhAnta 14 asatyakA svarUpa satyakA paramArtha svarUpa patra saMkhyA 555 547 547 se 556 556 556 558 558-56 556 556 560 561 563 563 564 565-5660 567. 566 566 571 572-573 574 575 577 577 577
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra nambara 15 corIkA svarupa 16 zrabrahma - ( kuzIla ) kA svarUpa 17 pariprahakA svarUpa 18 vranIkI vizeSatA dravyaliMgIkA anyathApana 18 veM sUtrakA siddhAnta vratIke bheda 67 viSaya 16 20 sAgArakaM bheda 21 aNuvrata ke mahAyaka mAta zIlavana tIna guNavrata aura cAra zikSAtratoM kA svarUpa dhyAna meM rakhane yogya siddhAnta 22 pratIko sallekhanA dhAraNa karanekA upadeza 23 samyagdarzana ke pAca anicAra pAMca atidhAra svarUpa 24 poca prata zrIra sAta zInoMke pratidhAra 25 ahimAna ke pAMca praticAra 26 matyAraNuvrata ke praticAra 27 anaryAtake pAMca anivAra mAcaryAghana ke pAMca praticAra 2 pariSada parimANa pazumana ke pA~ca prativAra 30 dina ke poca anivAra 51 deza ke parivAra 52 anartha pAca vicAra 33 sAmAjika zipa paniyAra 34 doSaporAna zilA meM dara Y upabhoga paribhoga pari kichi fifa frun patra saMkhyA 580 481 ve 182 ye3 Vev YCE 286 vee 35. vee 48 Vet 317 28 Y:3 515 15 57 313 317 14 13 21. 214
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra nambara 37 sallekhanAke paoNca aticAra 38 dAnakA svarUpa karuNAdAna 36 dAnameM vizeSatA viSaya navadhA bhaktikA svarUpa-vidhi dravya, dAtA aura pAtrako vizeSatA dAna samvandhI jAnane yogya vizeSa bAteM upasaMhAra adhyAya AThavA~ mithyA abhiprAyakI kucha mAnyatAyeM mithyAdarzanake do bheda gRhIta mithyAtva ke bheda, ekAnta, saMzaya, viparIta, ajJAna vinaya unakA varNana tathA vizeSa spaSTIkaraNa bhUmikA 606 1 vandhake kAraNa 606 bandhake pA~ca kAraNoM meM antaraMga bhAvoMkI pahicAna karanA cAhiye 610 mithyAdarzanakA svarUpa 611 614 615 pravirati, pramAda, kapAya aura yogakA svarUpa kisa guNasyAnameM kyA candha hotA hai ? mahApApa kauna hai ? isa sUtrakA siddhAnta 2 candhakA svarUpa 3 bandhake bheda 1 prakRti yandhake mUla bheda ( ATha karmake nAma ) 5 prakRti yandhake uttara bheda 6 jJAnAvaraNa karmake 5 bheda 7 darzanAvaraNa karmake bheda wo = vedanIyakarmake do bheda patra saMkhyA 568 58 601 601 601 602-603 603 604 616-620 620-621 622 622 622 626 626 627 628 626 630
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra nambara viSaya adhyAya navamA~ bhUmikA, saMvarakA svarUpa saMvarakI vistAra se vyAkhyA dhyAnameM rakhane yogya bAteM nirjarAkA svarUpa 1 saMvarakA lakSaNa 2 saMvarake kAra guptikA svarUpa 3 nirjarA aura saMrakA kAraNa tapakA artha-svarUpa aura usa sambandhI honevAlI bhUla tapake phala ke bAre meM spaSTIkaraNa 4 guptikA lakSaNa aura bheda guptikI vyAkhyA 5 samitike paoNca bheda 70 usa sambandha meM honevAlI bhUla 6 uttama kSamAdi daza dharma usa sambandhameM honevAlI bhUla bAraha anuprekSA 7 8 parIpaha sahana karanekA upadeza 6 parIpahake 22 bheda parIpada jayakA svarUpa isa sUtra kA siddhAnta 10 dazameMse bArahaveM guNasthAna takakI parIpaheM 11 terahaveM guNasthAnameM parIpaha kevalI bhagavAnko AhAra nahIM hotA, isa sambandha meM saSTIkaraNa patra saMkhyA 645 646-48 Ye 651 654 656 59 658 656 661 661 662 663 663 666 667 671 676 680 681 se 685 685 668 686 661 se 665
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 71 sUtra nambara viSaya karma siddhAnta ke anusAra kevalIke annAhAra hotA hI nahIM sUtra 10-11 kA siddhAnta aura 6 AThaveM sUtrake sAtha usakA sambandha 12 6 se 6 meM guNasthAna takakI parISaha 13 jJAnAvaraNa karmake udayase honevAlI parISada 14 darzana mohanIya tathA antarAyase honevAlI parISaha 15 cAritra mohanIyase honevAlI parISaha 16 vedanIya karmake udayase honevAlI parISaheM 17 eka jIvake eka sAtha honevAlI parISaddoMkI saMkhyA 18 cAritrake paoNca bheda aura vyAkhyA chaTTo guNasthAnakI dazA; cAritrakA svarUpa cAritrake bheda kisaliye batAye ? sAmAyikakA svarUpa, vrata aura cAritrameM antara nirjarA tatvakA varNana 16 bAhyavrata ke 6 bheda-vyAkhyA samyak tapakI vyAkhyA tapake bheda kisaliye haiM ? abhyantara tapake 6 bheda 20 21 abhyantara tapake upabheda 22 samyak prAyazcitake navabheda nizcaya prAyazcitakA svarUpa nizcaya pratikramaNa - AlocanAkA svarUpa 23 samyak vinaya tapake cAra bheda nizcaya vinayakA svarUpa 24 samyak vaiyAvRtya tapake 10 bheda 25 samyak svAdhyAya tapake pA~ca bheda 26 samyaka vyutsarga tapake bheda patra saMkhyA 665 666 666 667 667 66 8 668 668 701 702-3 703 704-6 706 707 710 710 711 712 713 714 714 715 717 718
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra nambara 27 samyak dhyAna tapakA lakSaNa 28 dhyAnake bheda 26 mokSake kAraNarUpa dhyAna 30-31-32-33- zrArttadhyAnake bheda 72 viSaya 34 guNasthAna apekSA ArttadhyAnake svAmI 35 raudradhyAnake bheda aura svAmI 36 dharmadhyAnake bheda 37 zukladhyAnake svAmI 38 zukladhyAnake cAra bhedoMme se bAkI ke do bheda kisake haiM ? 36 zukladhyAnake cAra bheda 40 yoga apekSA zukladhyAnake svAmI kevalI ke manoyoga sambandhI spaSTIkaraNa kevalI ke do prakArakA vacanayoga kSapaka tathA upazamakake cAra manoyoga tathA vacanayogakA spaSTIkaraNa 41-42 zukladhyAnake prathama do bhedoMkI vizeSatA 43 vitarkA lakSaNa 44 vIcArakA lakSaNa "s dhana, gupti, samiti, dharma, anuprekSA, parIpahajaya, bAraha sara tapa Adi sambandhI khAsa dhyAnameM rakhane yogya raTIkaraNa 45 26 nirmanya mAluke bhetra-vyAkhyA pAtra apekSA nirjarAneM honevAlI nyUnAvikatA paramArtha nirmanya-vyavahAra nirmanya muniyoMmeM vizeSatA yavahAra patra saMkhyA 716 721 721 722-23 723 724 724 726 727 728 728 726 726 730-731 731 732 732 734 se 736 737 740 741 742 se 45 745 se 750
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra nambara viSaya dazavA~ adhyAya bhUmikA 1 kevalajJAnakI utpattikA kAraNa kevalajJAna hote hI mokSa kyoM nahIM hotA 2 mokSake kAraNa aura usakA lakSaNa mokSa yatna se sAdhya hai 3-4 mokSadazA meM karmoMke alAvA kisake abhAva hotA hai| 5 mukta jIvoMkA sthAna 6 mukta jIvake UrdhvagamanakA kAraNa 7 sUtra kathita Urdhvagamanake cAroM kAraNoMke dRSTAnta 8 lokAprase Age nahI jAnekA kAraNa E mukta jIvoM meM vyavahAranayakI apekSAse bheda upasaMhAra-mokSatatvakI mAnyatA sambandhI honevAlI bhUla aura usakA nirAkaraNa anAdi karma bandhana naSTa honekI siddhi AtmA bandhanakI siddhi mukta honeke bAda phira bandha yA janma nahIM hotA bandha jIvakA svAbhAvika dharma nahIM siddhoM kA lokApase sthAnAMtara nahIM hotA adhika jIva thor3e kSetrameM rahate haiM ? : siddha jIvoMke AhAra pariziSTa - 1 - pranthakA sArAMza mokSamArgakA do prakArase kathana vyavahAra mokSamArga sAdhana hai isakA kyA artha mokSamArga do nahIM nizcaya mokSamArgakA svarUpa-vyavahAra mokSamArgakA svarUpa patra saMkhyA 751 " 754-56 756 757 756-760 760 761 37 762 763-67 767 768 772 773 774 39 775 776 778 776 33 80
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUtra nambara viSaya patra saMkhyA vyavahAra munikA svarUpa nizcayI munikA svarUpa nizcayIke abhedakA samarthana 780-81 nizcaya ratnatrayakI ka ke sAtha abhedatA-karmarUpake sAtha tathA karaNarUpake sAtha abhedatA 783 sampradAna-apAdAna-aura sambandha svarUpake sAtha abhedatA 783-84 nizcayaratnatrayIkI AdhAra svarUpake sAtha abhedatA 784 nizcaya ratnatraya kI kriyA svarUpake sAtha abhedatA AtmAkI guNasvarUpake sAtha abhedatA 785 paryAyoMke svarUpakA abhedatya pradeza svarUpakA abhedapana agurulaghusvarUpakA abhedapana 756 utpAda-vyaya-dhrauvyasvarUpakI abhedatA nizcaya-vyavahAra mAnanekA prayojana tatvArthamAra pranthakA prayojana isa pranyake kartA pugala haiM AcArya nahIM pariziSTa-2 pratyeka dravya aura usake pratyeka samayakI paryAyakI svataMtratAkI / ghoSaNA 76. pariziSTa-3 mAghaka jIyako dRSTiko matata kakSA (-stara ) adhyAtmakA rahasya 764 pAnuzyabhAya aura umameM kisa ora muke ! pariziSTa-5 sAmakSipta mAra 787 788 760 m
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa zAstrakI TIkAmeM liye gaye AdhArabhUta zAstra 1 sarvArthasiddhi TIkA / 28 bRhad dravya saMgraha 2 rAjavArtika 26 dravya saMgraha 3 zlokavArtika 30 puruSArtha siddhi upAya 4 artha prakAzikA 21 kArtikeyAnuprekSA 5 sarvArthasiddhi praznottara 32 mokSamArga prakAzaka 6 mokSazAkha ( pannAlAlajI 33 samayasAra jayasenAcArya TIkA sAhityAcArya TIkA) 34 padmanandI pacavizatikA 7 tatvArtha sUtra ( igaliza) 35 rasnakaraNDa zrAvakAcAra 8 tattvArthasAra 36 bhagavatI ArAdhanA 6 samayasAra 37 yogasAra (yogIndradeva) 1. pravacanasAra 38 carcA samAdhAna (bhUdharadAsajI) 11 paMcAstikAya 36 prameyaratnamAlA 12 niyamasAra 40 nyAya dIpikA 13 paramAtma prakAza 41 prameyakamalamArtaNDa 14 aSTapAhuDa 42 adhyAtma kamalamArtaNDa 15 bArasa aNuvekkhA 43 AlApa paddhati 16 sa0 sAra pravacana bhA0 1-2-3 44 bhAva saMgraha 17 niyamasAra pravacana bhA01 45 jainasiddhAnta pravezikA (baraiyAjI) 18 samayasAra nATaka 46 AptamImAMsA 16 " rAjamalajIkRta 47 cAritrasAra ( kalaza TIkA) 48 anubhava prakAza 20 pacAdhyAyI 46 vanArasI vilAsa21 dhavalA TIkA __ paramArtha vacamikA 22 jayadhavalA TIkA 23 tiloya-paNatti 50 sattAsvarUpa 24 gomaTTasAra 51 rahasyapUrNa ciTThI ( mallijI) 25 zrImad rAjacandra 52 chahaDhAlA 26 mahAbandha 53 jainasiddhAnta darpaNa vagairaha 27 Atmasiddhi zAstra 1 54 zrImad rAjacandra
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ maMgalaM bhagavAna vIro maMgalaM gautamo gaNI / maMgalaM kundakundAryo jainadharmostu maMgalaM | ajJAnatimirAndhAnAM jJAnAJjanazalAkayA / cakSurunmIlitaM yena tasmai zrIguruve namaH // 1 zrImatparamagaMbhIrasyAdvAdAmoghalAJcanam jIyAt trailokyanAthasya zAsanaM jinazAsanam | - daMsaNamUlo ghammo * dharmakA mUla samyagdarzana hai * - bhagavAna zrI kundakundAcArya deva samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH - bhagavAna zrI umAsvAmI AcArya deva bhedavijJAnataH siddhAH siddhA ye kila kecana / asyaivAbhAvato baddhA baddhA ye kila kecana || - zrImad amRtacandrAcArya deva 19999999999ee gogog
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ * zrI sarvajJa vItarAgAya namaH zrImadAcArya umAsvAmi viracita mAkSazAstra gujarAtI TIkA kA hindI anuvAda * maMgalAcaraNa mokSamArgasya netAraM bhecAraM karmabhUbhRtAm / jJAtAraM vizvatattvAnAM vande tad guNalabdhaye // artha-mokSamArga ke pravartaka, karmarUpI parvatoM ke bhedaka arthAt naSTa karanevAle, tathA vizva ke ( samasta ) tattvoM ke jAnanevAle ( Apta ) ko unake guNoM kI prApti ke hetu maiM praNAma karatA hU~-vandanA karatA huuN| saMkSipta avalokana (1) isa zAstra ko prArambha karane se pUrva sakSepa meM yaha batAnA Avazyaka hai ki isa zAstra kA viSaya kyA hai ? (2) prAcAryadevane isa zAstrakA nAma 'mokSazAstra' athavA 'tattvArthasUtra' rakhA hai| jagatake jIva ananta prakArake duHkha bhoga rahe haiM, aura una duHkhoM se sadAke lie mukta hone arthAt avinAzI sukha prApta karane ke liye rAta dina upAya kara rahe haiM, kintu unake ve upAya mithyA hone se, jIvo kA duHkha dUra nahI hotA, eka yA dUsare rUpa me duHkha banA hI rahatA hai /
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra jIva duHkhoM kI paramparA se kyoMkara mukta hoM isakA upAya aura usakA vItarAgI vijJAna isa zAsra meM batAyA gayA hai, isIliye isakA nAma 'mokSazAstra rakhA gayA hai| mUlabhUta bhUla ke binA duHkha nahI hotA, aura usa bhUlake dUra hone para sukha huye vinA nahI raha sakatA,-yaha abAdhita siddhAnta hai / vastukA yathArtha svarUpa samajhe binA vaha bhUla dUra nahI hotI; isaliye isa zAstra meM vastu kA yathArtha svarupa samajhAyA gayA hai, isIliye isakA nAma 'tatvArthasUtra' bhI rakhA gayA hai| (3) yadi jIvako vastuke yathArtha -svarUpa sambandhI mithyA mAnyatA [Wrong Belief] na ho to jJAna me bhUla na ho| jahA~ mAnyatA saccI hotI hai vahA~ jJAna saccA hI hotA hai| saccI mAnyatA aura sacce jJAna pUrvaka hI yathArtha pravRtti hotI hai| isalie AcArya devane isa zAstra kA prArambha karate hue prathama adhyAya ke pahale hI sUtra me yaha siddhAnta batAyA hai ki saccI mAnyatA aura sacce jJAna pUrvaka hone vAlI saccI pravRtti dvArA hI jIva du kha se mukta ho sakate hai| (4) 'svayaM kauna hai| isa sambandha me jagata ke jIvoM kI bhArI bhUla calI A rahI hai| bahuta se jIva zarIra ko apanA svarUpa mAnate hai, isalie ve zarIra kI rakSA karane ke lie nirantara aneka prakAra ke prayatna karate rahate hai| java ki jIva zarIra ko apanA mAnatA hai tava jise vaha mamabhAtA hai ki yaha gArIrika suvidhA cetana yA jar3a padArthoM kI ora se milatI hai unakI ora use rAga hotA hI hai, aura jise vaha samajhatA hai ki amuvidhA netana yA jaDa padArthoM kI ora se milatI hai unakI ora use dvega bhI hotA hI hai / aura isa prakAra kI dhAraNA se jIva ko pAkulatA banI hI rahatI hai| (1.) jIva ko una mahAn bhRlako zAstra me 'mithyA dargana' kahA gayA / mijyA mAnyatA hotI hai vahAM jJAna aura cAritra bhI mithyA hI nInA, mani miyAdagaMnaspI bhUlako mahApApa bhI kahA jAtA hai /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ maMgalAcaraNa mithyAdarzana bhArI bhUla hai aura vaha sarva duHkhoM kI mahAn balavatI jar3a hai, - jIvoM ko aisA lakSa na honese vaha lakSa karAneke lie aura vaha bhUla dUra karake jIva avinAzI sukhakI ora para rakhe isa hetu se AcArya devane isa zAstra meM sabase pahalA zabda 'samyagdarzana' prayukta kiyA hai / samyagdarzana ke pragaTa hote hI usI samaya jJAna saccA ho jAtA hai, isaliye dUsarA zabda 'samyagjJAna' prayukta kiyA gayA hai; aura samyagdarzana - jJAna pUrvaka hI samyakUcAritra hotA hai isaliye 'samyak cAritra' zabda ko tIsare rakhA hai / isa prakAra tIna zabdoM kA prayoga karane se kahIM loga yaha na mAna baiThe ki'saccA sukha prApta karane ke tIna mArga haiM' isaliye prathama sUtra me hI yaha batA diyA hai ki 'tInoM kI ekatA hI mokSamArga hai' 1 (6) yadi jIva ko saccA sukha cAhiye to pahale samyagdarzana pragaTa karanA hI cAhie / jagatame kauna kauna se padArtha hai, unakA kyA svarUpa hai, unakA kAryakSetra kyA hai, jIva kyA hai, vaha kyoM duHkhI hotA hai, - isakI yathArtha samajha ho taba hI samyagdarzana pragaTa hotA hai, isaliye AcAryadevane daza adhyAyome sAta tattvoM ke dvArA vastu svarUpa batalAyA hai / (7) isa - mokSazAstra ke daza adhyAyoM meM nimnalikhita viSaya liye gaye haiM; -- 1 adhyAya me - mokSa kA upAya aura jIva ke jJAna kI avasthAoM kA varNana hai / 2 adhyAya me - jIva ke bhAva, lakSaNa aura zarIra ke sAtha jIvakA sambandha varNana kiyA gayA hai / 3-4 adhyAya meM -vikArI jIvo ke rahane ke kSetroM kA varNana hai / isa prakAra prathama cAra adhyAyoM me pahale jIva tattva kA varNana kiyA gayA hai / 5 adhyAya meM - dUsare ajIva tattvakA varNana hai / 6-7 adhyAya meM - jIvake navIna vikArabhAva (Asrava) tathA unakA nimitta pAkara jIvakA sUkSma jar3akarmake sAtha hone
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra vAlA sambandha batAyA hai / isaprakAra tIsare Asrava tattva kA varNana kiyA hai| 8 adhyAya meM yaha batAyA gayA hai ki jIva kA jar3a karmoM ke sAtha kisa prakAra bandha hotA hai aura vaha jar3akarma kitane samaya taka jIva ke sAtha rahate hai| isa prakAra isa adhyAyameM cauthe bandha tatvakA varNana kiyA gayA hai / 6 adhyAya me-yaha batAyA gayA hai ki jIva ke anAdikAla se na hone vAle dharma kA prArambha savara se hotA hai, jIva kI yaha avasthA hone para use sacce sukha kA prArambha hotA hai, aura kramazaH zuddhike bar3hane para vikAra dUra hotA hai, usase nirjarA arthAt jar3akarmake sAthake bandha kA aMzataH prabhAva hotA hai / isa prakAra navave adhyAya me pAMcavAM aura chaTThA arthAt saMvara aura nirjarA tattva batAyA gayA hai| 10 adhyAya meM-jIvakI zuddhi kI pUrNatA, sarva duHkhoM se avinAzI mukti aura sampUrNa pavitratA-mokSa tattva hai, isaliye AcArya devane sAtavA~ mokSa tattva dazave abhyAya meM batalAyA hai| (8) maMgalAcaraName bhagavAnako 'karmarUpI parvato ko bhedanevAlA' kahA hai| karma do prakAra ke hai:-1-bhAvakarma, 2-dravyakarma / jaba jIva samyagdarzana-jJAna-cAritra se bhAvakarmarUpI parvatoMko dUra karatA hai taba dravyakarma svayaM hI apane se haTa jAte hai-naSTa ho jAte haiM; aisA jIvakI zuddhatA aura karmakSaya kA nimitta-naimittikasambandha hai; yahA~ yahI batAyA gayA hai| jIva jar3akarma ko paramArthataH naSTa kara sakatA hai, yaha kahane kA Azaya nahI hai| (E) maMgalAcaraName namaskAra karate huye devAgamana, samozaraNa, cAmara aura divyazarIrAdi puNya-vibhUtiyoM kA ullekha nahI kiyA gayA hai
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 sUtra 1 5 jo tIrthaMkara bhagavAna ke pAsa hotI haiM; kyoki puNya AtmA kI zuddhatA nahI hai / (10) maMgalAcaraNa meM guraNoM se pahacAna karake bhagavAnako namaskAra kiyA hai / arthAt bhagavAna vizva ke (samasta tattvoke) jJAtA hai, mokSamArgake netA hai, aura unane sarva vikAroM ( doSo ) kA nAza kiyA hai, isa prakAra bhagavAna ke guragokA svarUpa batalAkara guragokI pahacAna karake unako stuti kI hai / nizcaya se apanI AtmA kI stuti kI hai / * prathama adhyAya nizcaya mokSamArgakI vyAkhyA samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH // 1 // - [ samyagdarzanajJAnacAritrANi ] samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra, tInoM milakara [ mokSamArgaH ] mokSakA mArga hai, arthAt mokSako prAptikA upAya hai / TIkA (1) samyak -- yaha zabda prazaMsAvAcaka hai, jo ki yathArthatA ko sUcita karatA hai / viparIta Adi doSokA prabhAva 'samyak' hai / darzana - kA artha hai zraddhA; 'aisA hI hai - anyathA nahI' aisA pratItibhAva / viparyaya aura anadhyavasAyarahita apane samyagjJAna -- saMzaya, AtmAkA tathA parakA yathArthajJAna samyagjJAna hai / saMzaya "viruddhAnekakoTispazijJAna saMzayaH", arthAt 'aisA hai ki aisA hai' isa prakAra paraspara viruddhatApUrvaka do prakArarUpa jJAnako saMzaya kahate hai; jaise zrAtmA apane kAryako kara sakatA hogA yA jar3ake kAryako ? zubha rAgarUpa vyavahAra se dharma hogA yA vItarAgatArUpa nizcayase ?
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra viparyaya-"viparItaikakoTinizcayo viparyayaH"; arthAt vastusvarUpa se viruddhatApUrvaka 'aisA hI hai' isaprakArakA ekarUpajJAna viparyaya hai; jaise zarIrako AtmA jAnanA / anadhyavasAya-"kimityAlocanamAtramanadhyavasAyaH" arthAt 'kucha hai aisA nirdhArarahita vicAra anadhyavasAya hai, jaise mai koI kucha hai, aisA jaannaa| [vizeSa:-jIva aura prAtmA dono zabda eka hI artha meM prayukta hote haiN|] samyakacAritra-(yahA~ 'samyak' pada ajJAnapUrvaka AcaraNakI nivRtti ke liye prayukta kiyA hai| ) samyagdarzana-jJAnapUrvaka AtmAmeM sthiratA kA honA samyak cAritra hai / __yaha tInoM kramazaH AtmA ke zraddhA, jJAna aura cAritra guNoMkI zuddha paryAye haiN| mokSamArga--yaha zabda ekavacana hai, jo yaha sUcita karatA hai ki mokSake tIna mArga nahI, kintu ina tInoM kA ekatva mokSamArga hai / mokSamArga kA artha hai apane AtmAkI zuddhikA mArga, paMtha, upaay| use amRtamArga, svarUpamArga athavA kalyANamArga bhI kahate hai / (2) isa sUtrameM astise kathana hai, jo yaha sUcita karatA hai ki isase viruddha bhAva, jaise ki rAga, puNya ityAdise dharma hotA hai yA ve dharmameM sahAyaka hote hai, isaprakArakI mAnyatA, jJAna aura prAcaraNa mokSamArga nahI hai| (3) isa sUtrame "samyagdarzanazAnacAritrANi" kahA hai vaha nizcaya ratnatraya hai vyavahAra ratnatraya nahI hai, usakA kAraNa yaha hai ki vyavahAra ratnatraya rAga honese baMdharUpa hai| (4) isa sUtra meM 'mokSamArga' zabda nizcaya mokSamArga batAne ke liye kahA hai / aisA samajhanA / (5) mokSamArga parama nirapekSa hai"nijaparamAtma tattvake samyak zraddhA-jJAna anuSThAnarUpa zuddha ratnatra
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 sUtra 1 yAtmaka mArga parama nirapekSa hone se mokSamArga hai aura vaha zuddha ratnatrayakA phala nija zuddhAtmAkI prApti hai / " ( zrI kundakundAcArya kRta niyamasAra gA0 2 ko TIkA ) 7 isa sUtra me 'samyagdarzana' kahA hai vaha nizvayasamyagdarzana hai aisI bAta tIsaresUtra se siddha hotI hai, usIme nisargaja aura adhigamaja aisA bheda kahA hai vaha nizcaya samyagdarzanakA hI bheda hai / aura isa sUtra kI saMskRta TIkA zrI tattvArtha rAjavArtikameM jisa kArikA tathA vyAkhyA dvArA varNana kiyA hai usa AdhAra se isa sUtra tathA dUsarA sUtra kathita samyagdarzana hai vaha nizcaya samyagdarzana hai, aisA siddha hotA hai / tathA isa sUtra meM "jJAna" kahA hai vaha nizcaya samyagjJAna hai / a0 1 - sUtra 6 meM usI ke pAMca bheda kahe hai usI me manaH paryaya aura kevalajJAna bhI A jAte hai / isase siddha hotA hai ki yahA~ nizcaya samyagjJAna kahA hai / vAda meM isa sUtra me 'cAritrAriNa' zabda nizcayasamyak cAritra dikhAne ke liye kahA hai / zrI tattvArthaM rA0 vA0 me isa sUtra kathita samyagdarzanajJAna - cAritra ko nizcaya samyagdarzana - jJAna - cAritra mAnA hai / kyoki vyavahAra samyagdarzana - jJAna- cAritra ( -vyavahAra ratnatraya ) Asrava aura vadharUpa hai, isase yaha sUtra kA artha karane meM yaha tIno AtmAkI zuddha paryAya ekatvarUpa pariNamita huI hai / isa prakAra zAstrakAra dikhAte haiM aisA spaSTa hotA hai / pahale sUtrakA siddhAnta ( 5 ) ajJAnadazA meM jIva duHkha bhoga rahe hai, isakA kAraNa yaha hai ki unheM apane svarUpake saMbaMdha meM bhrama hai; jise ( jisa bhrama ko ) 'mithyAdarzana' kahA jAtA hai / 'darzana' kA eka artha mAnyatA bhI hai, isaliye mithyAdarzanakA artha mithyA mAnyatA hai / jahA~ apane svarUpakI mithyA mAnyatA hotI hai vahAM jIvako apane svarUpakA jJAna mithyA hI hotA hai, usa mithyA yA khoTe jJAna ko 'mithyAjJAna' kahA jAtA hai / jahA~ svarUpakI mithyA
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra mAnyatA aura mithyAjJAna hotA hai vahA~ cAritra bhI mithyA hI hotA hai| usa mithyA yA khoTe cAritra ko "mithyAcAritra" kahA jAtA hai| anAdikAlase jIvoM ke 'mithyAdarzana-jJAna-cAritra' apane aparAdha se cale Arahe hai, isaliye jIva anAdikAla se duHkha bhoga rahe haiN| kyoMki apanI yaha dazA jIva svayaM karatA hai isaliye vaha svayaM use dUra kara sakatA hai; aura use dUra karane kA upAya 'samyagdarzana-jJAna-cAritra' hI hai, dUsarA nahI;-yahI yahA~ kahA hai| isase siddha hotA hai ki jIva satata jo anya upAya kiyA karatA hai vaha saba mithyA hai| jIva dharma karanA cAhatA hai, kintu use sacce upAya kA patA na hone se vaha khoTe upAya kiye binA nahIM rahatA; ataH jIvoM ko yaha mahAn bhUla dUra karane ke liye pahale samyagdarzana pragaTa karanA cAhiye / usake binA kabhI kisIke dharmakA prAraMbha ho hI nahIM sktaa| nizcaya samyagdarzanakA lakSaNa tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam // 2 // artha-[tattvArthazraddhAnaM] tattva ( vastu ) ke svarUpasahita arthajIvAdi padArtho kI zraddhA karanA so [samyagdarzanam] samyagdarzana hai| TIkA (1) tattvo kI saccI (-nizcaya ) zraddhA kA nAma samyagdarzana hai / 'artha' kA artha hai dravya-guraga-paryAya; aura 'tattva' kA artha hai usakA bhaavsvruup| svarUpa ( bhAva ) sahita prayojanabhUta padArthoM kA zraddhAna samyagdargana hai / (2) isa sUtra meM samyagdarzana ko pahacAnanekA lakSaNa diyA hai| gamyagdarzana lakSya aura tattvArthazraddhA usakA lakSaNa hai| (3) kisI jIva ko yaha pratIti to ho ki-'yaha jJAtRtva hai yaha veta varga hai' tyAdi, kintu aisA zraddhAna na ho ki-darzana-jJAna AtmAkA
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya;1 sUtra.2 svabhAva hai aura maiM AtmA hU~ tathA varNAdika pudgala ke svabhAva haiM aura pudgala mujhase bhinna ( pRthak-) padArtha hai, to uparokta mAtra. 'bhAva' kA. zraddhAna kiMcitmAtra kAryakArI nahIM hai| yaha zraddhAna-to kiyA ki 'maiM: AtmA hU~ kintu AtmAkA jaisA svarUpa hai vaisA zraddhAna nahI kiyA, to 'bhAva' ke zraddhAna ke binA AtmAkA zraddhAna yathArtha nahI hotA; isaliye'tattva' aura usake 'artha' kA zraddhAna honA hI kAryakArI hai| (4) dUsarA artha-jIvAdiko jaise 'tattva' kahA jAtA hai vaise hI 'artha' bhI kahA jAtA hai| jo tattva hai vahI artha hai, aura usakA zraddhAna samyagdarzana hai| jo padArtha jaisA avasthita hai usakA usI prakAra honA so tattva hai, aura 'arthate' kahane para nizcaya kiyA jAya so artha hai / isaliye tattvasvarUpakA nizcaya tattvArtha hai, aura tattvArthakA zraddhAna samyagdarzana hai| (5) viparIta abhiniveza ( ulTe abhiprAya ) se rahita jIvAdikA tattvArthazraddhAna samyagdarzanakA lakSaNa hai| samyagdarzanameM viparIta mAnyatA nahIM hotI, yaha batalAneke liye 'darzana' se pUrva 'samyak pada diyA gayA hai| jIva, ajIva, Asrava, baMdha, saMvara, nirjarA aura mokSa, yaha sAta tattva haiM, aisA cauthe sUtra meM kheNge| (6) "tattvArtha zraddhAnaM samyagdarzanam" yaha lakSaNa nizcaya samyagdarzanakA hai, aura vaha tithaMca Adi se lekara kevalI tathA siddha bhagavAnake samAnarUpameM vyApta hai| aura vaha lakSaNa avyApti-ativyApti aura asaMbhava doSa rahita hai| (dekho mokSamArgaprakAzaka a. 9 tathA isa zAstrakA a0 1 pariziSTa 4) (7) 'tattva' zabda kA marma 'tatva' zabdakA artha tat-pana yA usarUpatA hai| pratyeka vastuke-tattvake svarUpase tatpana hai aura para rUpase atatpana hai / jIva vastu hai, isaliye usake apane svarUpase tatpana hai aura parake svarUpase atatpana hai| jIva caitanyasvarUpa honese jJAtA hai aura anya saba vastuyeM jJeya haiM, isalie jIva
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 mokSazAstra dUsare sabhI padArthose sarvathA bhinna hai / jIva apanese tat hai, isaliye use apanA jJAna svataH hotA hai; aura jIva parase atat hai, isaliye use parase jJAna nahI ho sakatA / ' ghar3ekA jJAna ghar3e ke AdhArase hotA hai' aisA kaI loga mAnate haiM, kintu yaha unakI bhUla hai / jJAna jIvakA svarUpa hai isaliye vaha jJAna apanese tat hai aura parase pratat hai / jIvake pratisamaya apanI yogyatA ke anusAra jJAnakI avasthA hotI hai; parajJeyasaMbaMdhI apanA jJAna hote samaya parajJeya upasthita hotA hai, kiMtu jo yaha mAnatA hai ki usa paravastuse jIvako jJAna hotA hai to mAno ki vaha jIvako 'tattva' nahI mAnatA / yadi ghaDe se ghar3A sabaMdhI jJAna hotA ho to nAsamajha (abodha) jIvako bhI ghar3ekI upasthiti hone para ghar3ekA jJAna hojAnA cAhiye, kiMnu aisA nahIM hotA / isaliye yaha sunizcita hai ki jJAna svataH hotA hai / yadi jIvako parase jJAna hone lage to jIva aura para ekatattva ho jAyeM, kintu aisA nahIM hotA / ( 8 ) samyagdarzanakI mahimA yadi ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura parigrahatyAga mithyAdarzanayukta haiM, to guraNa hone ke sthAna para saMsArame dIrghakAla taka paribhramaNakArI. doSoMko utpanna karate haiM / jaise viSayukta auSadhise lAbha nahIM hotA usIprakAra mithyAttvasahita ahiMsAdise jIvakA saMsAra- roga nahIM miTatA / jahA~ mithyAttva hotA hai vahA~ nizcayataH zrahiMsAdi kadApi nahI hote / "AtmabhrAMti sama roga nahiM" isa padako vizeSa dhyAname rakhanA cAhiye / jIvake sAtha anAdikAlase mithyAtva - dazA calI ArahI hai isaliye usake samyagdarzana nahI hai, isaliye AcAryadeva pahale samyagdarzana prApta karanekA prayatna - karaneke liye bArambAra upadeza karate haiM / samyagdarzanake binA jJAna, cAritra aura tapameM samyaktA nahI AtI; samyagdarzana hI jJAna, cAritra, vIrya aura tapakA AdhAra hai / jaise A~khoM se mukhakI sundaratA - zobhA hotI hai, vaise hI samyagdarzanase jJAnAdikameM samyaktva sundaratA - zobhA AtI hai /
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 sUtra 2 isI saMbaMdha meM ratnakaraNDa zrAvakAcArameM kahA hai ki- 11 na samyaktvasamaM kiMcittraikAlye trijagatyapi / zreyo'zreyazca mithyAtva samaM nAnyacanUmRtAm // 34 // - artha -- tInoM kAla aura tInoM lokameM jIvoMkA samyagdarzanake samAna dUsarA koI kalyANa aura mithyAttvake samAna akalyANa nahIM hai / bhAvArtha ---- anaMtakAla vyatIta ho cukA, eka samaya - vartamAna cala rahA hai aura bhaviSyameM anaMtakAla AyagA; - ina tInoM kAlameM aura adholoka, madhyaloka tathA Urdhvaloka;-ina tInoM lokomeM jIvakA sarvotkRSTa upakArI samyaktvake samAna dUsarA koI na to hai, na huA hai, ora na hogA | trilokasthita indra, ahamindra, bhuvanendra, cakravartI, nArAyaNa, balabhadra yA tIrthaMGkara ityAdi cetana aura mariNa, maMtra, auSadhi - ityAdi jar3a dravya; -ye koI bhI samyaktvake samAna upakArI nahI hai / aura isa jIvakA sabase adhika burAahita karanevAlA mithyAtvake samAna dUsarA koI jar3a yA cetana dravya tInakAla aura tInalokameM na to hai, na huA hai aura na hogA / isaliye mithyAtvako chor3aneke liye paramapuruSArthaM karo / samasta saMsArake duHkhokA nAza karanevAlA aura AtmakalyANako pragaTa karanevAlA ekamAtra samyaktva hI hai; isaliye usake pragaTa karanekA hI puruSArtha karo / aura phira, samyaktva hI prathama kartavya hai, - meM isa prakAra kahA hai, zrAvakako pahale kyA karanA cAhiye, so kahate haigahiUNa ya sammattaM suNimmalaM suragirIva NikkaMpa | taM jANe jhAijjai sAvaya ! dukkhakkhayaTThAe || ( mokSapAhur3a gAthA 86 ) artha -- pahale zrAvakako sunirmala, meruke samAna niSkaMpa-acala (cala, mala aura pragAr3ha dUSaNase rahita atyaMta nizcala) samyaktva ko grahaNa - isa saMbaMdha me aSTa pAhur3a
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ - mokSazAstra karake duHkhoMke kSayake liye use ( samyaktvake viSayabhUta ekarUpa AtmAko ) dhyAnameM dhyAnA caahiye| bhAvArtha-pahale to zrAvakako niraticAra nizcala samyaktvako grahaNa karake usakA dhyAna karanA cAhiye ki jisa samyaktvakI bhAvanAse gRhasthako gRhakArya saMbadhI AkulatA, kSobha, dukha miTa jAya; kAryake vigar3ane-sudharanemeM vastusvarUpakA vicAra pAye taba duHkha miTa jAya / samyagdRSTike aisA vicAra hotA hai ki-sarvajJane jaisA vastusvarUpa jAnA hai vaisA niratara pariNamita hotA hai, aura vaisA hI hotA hai; usameM iSTa-aniSTa mAnakara sukhI-duHkhI honA vyartha hai / aise vicAra se duHkha miTatA hai, yaha pratyakSa anubhavagocara hai| isalie samyaktvakA dhyAna karaneko kahA hai| aba, samyaktvake dhyAnakI mahimA kahate haiM, sammacaM jo jhAyai sammAiTThI havei so jIvo / sammatapariNado uNa khavei dudRDhakammANi || (-mokSapAhur3a gAthA 87) artha-jo samyaktvako dhyAtA hai vaha jIva samyagdRSTi hai, aura samyaktvarUpa pariNata jIva AThoM duSTa karmokA kSaya karatA hai| bhAvArtha-samyaktvakA dhyAna aisA hai ki, yadi pahale samyaktva na huA ho to bhI, usake svarUpako jAnakara usakA dhyAna kare to vaha jIva samyagdRSTi ho jAtA hai aura samyaktvakI prApti hone para jIvake pariNAma aise hojAte haiM ki saMsArake kAraNabhUta AThoM duSTakarmokA kSaya ho jAtA hai| samyaktvake hote hI karmokI guNa zreNI nirjarA hotI jAtI hai| aura anukramase muni hone para; cAritra aura zukladhyAnake sahakArI hone para sarva karmokA nAza hotA hai| ava, isa vAtako saMkSepame kahate hai, kiM bahuNA bhaNieNaM je siddhA NaravarA gae kAle / sijjJihahi je vi bhaviyA taM jANai sammamAhappaM // (-mokSapAhur3a, gAthA 88 )
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 sUtra 2 13 artha -- zrI kundakundAcAryadeva kahate haiM ki-bahuta kahane se kyA sAdhya hai ? jo narapradhAna bhUtakAlameM siddha huye aura bhaviSya meM siddha hoMge vaha saba samyaktvakA hI mAhAtmya jAno / bhAvArtha -- samyaktvakI aisI mahimA hai ki bhUtakAlameM jo zreSTha puruSa ATha karmoMkA nAza karake muktiko prApta huye haiM tathA bhaviSya meM hoMge, ve isI samyaktvase huye hai aura hoge / isalie zrAcAryadeva kahate hai ki vizeSa kyA kahA jAya ? saMkSepame samajhanA cAhiye ki muktikA pradhAna kAraNa yaha samyaktva hI hai / aisA nahI socanA cAhiye ki gRhasthoM ke kyA dharma hotA hai ? yaha samyaktva dharma aisA hai ki jo sarva dharmake aMgako saphala karatA hai / aba yaha kahate hai ki jo niraMtara samyaktva kA pAlana karate hai ve dhanya hai te ghaNNA sukayatthA te sUrA te vi paMDiyA maNuyA / samma siddhiyara siviNe viNa mahaliyaM jehiM // ( - mokSapAhur3a, gAthA 8 ) artha - jisa puruSa ke mukti ko prApta karanevAlA samyaktva hai, aura usa samyaktvako svapname bhI malina nahI kiyA-praticAra nahI lagAyA vaha puruSa dhanya hai, vahI kRtArtha hai, vahI zUravIra hai, vahI paMDita hai, vahI manuSya hai / bhAvArtha - loka meM jo kucha dAnAdi karatA hai use dhanya kahA jAtA hai, tathA jo vivAha, yajJAdi karatA hai use kRtArtha kahA jAtA hai, jo yuddha se pIche nahI haTatA use zUravIra kahate hai, aura jo bahutase zAstra par3ha letA hai use paMDita kahate hai; kiMtu yaha sava kathana mAtra hai / vAstavame to-jo mokSake kAraraNabhUta samyaktva ko malina nahI karatA, - use niraticAra pAlatA hai vahI dhanya hai, vahI kRtArtha hai, vahI zUravIra hai, vahI paMDita hai, vahI manuSya hai; usake vinA ( samyaktvake binA ) manuSya pazu samAna hai / samyaktvakI aisI mahimA kahI gaI hai /
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 mokSazAstra (9) samyagdarzana kA bala kevalI aura siddha bhagavAna rAgAdirUpa pariNamita nahIM hote; aura saMsArAvasthAko nahI cAhate; yaha samyagdarzanakA hI bala samajhanA caahiye| (10) samyagdarzana ke bheda jJAnAdikI hInAdhikatA hone para bhI tithaMcAdi (pazu prAdi ) ke aura kevalI tathA siddha bhagavAnake samyagdarzanako samAna kahA hai| unake Atma-pratIti eka hI prakArakI hotI hai| kintu svaparyAyakI yogyatAkI apekSAse samyagdarzanake tIna bheda ho jAte hai (1)-aupazamika samyagdarzana, (2) kSAyopazamika samyagdarzana, (3) kSAyika samyagdarzana / / aupazamika samyagdarzana-usa dazAmeM mithyAtvakarmake tathA anaMtAnubaMdhI kaSAyake jar3a rajakaNa svayaM upazamarUpa hote hai; jaise maile pAnImeMse maila nIce baiTha jAtA hai; athavA jaise agni rAkhase Dhaka jAtI hai| AtmAke puruSArthase jIva prathama samyagdarzana pragaTa karatA hai taba aupazamika samyagdarzana hI hotA hai| * kSAyopazamika samyagdarzana-isa dazAmeM mithyAtva aura mizramithyAtva karmake rajakaraNa AtmapradezoM se pRthak hone para usakA phala nahIM hotA, aura samyakmohanIyakarmake rajakaraNa udayarUpa hote hai, tathA anantAnubandhI kaSAyakarmake rajakaraNa visaMyojanarUpa hote haiM / kSAyika samyagdarzana-isa dazAme mithyAtvaprakRtike (tInoM upavibhAgake ) rajakaNa Atmapradezase sarvathA haTa jAte hai, isaliye mithyAtva aura anantAnuvandhIkI sAtoM prakRtiyoMkA kSaya huA kahalAtA hai| * anAdi mithyASTike aupazamika samyagdarzana hone para mithyAtva aura bhanantAnubaMdhI kI cAra,-aisI pAMca prakRtiyAM upazamarUpa hotI haiN| aura sAdi mithyArapTike prIpamika samyagdarzana hone para jisake mithyAtvakI tIna prakRtiyAM sattArUpa hotI hai usake mithyAtvakI tIna aura anantAnubaMdhIkI cAra, aise sAta prakRtiyA~ upazamarUpa hotI hai, aura jisa sAdi mithyASTike eka mithyAtva prakRti hI sattAmeM hotI hai usake miyyAra kI eka pora anantAnubandhI kI cAra,-aisI pAMca prakRtiyAM upazamarUpa hotI haiN|
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 sUtra 2 (11) samyagdarzanake anyaprakAra se bheda sabhI samyagdRSTi jIvoMke AtmAkI - tattvakI pratIti ekasI hotI hai, tathApi cAritradazAkI apekSAse unake do bheda ho jAte haiM - (1) vItarAga samyagdarzana, (2) sarAga samyagdarzana | - jaba samyagdRSTi jIva apane zrAtmAmeM sthira hotA hai taba usake nirvikalpa dazA hotI hai; taba rAgake sAtha buddhipUrvaka sambandha nahI hotA / jIva kI isa dazAko 'vItarAga samyagdarzana' kahA jAtA hai / aura jaba samyagdRSTi jIva apanemeM sthira nahI raha sakatA taba rAgame usakA anitya-sambandha hotA hai, isaliye usa dazA ko 'sarAga samyagdarzana' kahA jAtA hai / dhyAna rahe ki samyagdRSTi jIva aisA kabhI nahIM mAnatA ki zubha rAgase dharma hotA hai yA dharmame sahAyatA hotI hai / ( 12 ) sarAga samyagdRSTi ke prazamAdi bhAva 15 - samyagdRSTike rAga ke sAtha saMbaMdha hotA hai taba cAra prakArake zubha bhAva hote haiM (1) prazama, (2) saMvega, (3) anukaMpA, (4) zrAstikya | prazama -- krodha, mAna, mAyA, lobha saMbaMdhI rAgadveSAdi kI maMdatA / saMvega - saMsAra arthAt vikArI bhAva kA bhaya / anukampA - svayaM aura para - sarva prANiyoM para dayA kA prAdurbhAva / Astikya- - jIvAdi tattvoM kA jaisA astitva hai vaisA hI Agama aura yuktise mAnanA / sarAga samyaghaSTiko ina cAra prakArakA rAga hotA hai, isaliye ina cAra bhAvoMko upacArase samyagdarzanakA lakSaNa kahA jAtA hai | jIvake samyagdarzana na ho to ve zubha bhAva prazamAbhAsa, savegAbhAsa, manukampA - bhAsa, aura AstikyAbhAsa hai, aisA samajhanA cAhiye / prazamAdika samyagdarzanake yathArtha ( nizcaya) lakSaNa nahI haiM, usakA yathArtha lakSaNa apane zuddhAtmAkI pratIti hai /
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 mokSazAstra (13) samyagdarzana kA viSaya ( lakSyaH ) tathAH svarUpa prazna- samyagdRSTi apane AtmAko kaisA mAnatA hai ? uttara - samyagdRSTi apane AtmAko paramArthataH trikAla zuddha, dhruva, akhaNDa caitanyasvarUpa mAnatA hai / prazna - usa samayaH jIvakI vikArI avasthA. to hotI hai, so usakA kyA ? uttara--vikAse avasthA samyagjJAnakA viSaya hai isaliye use ' samyagdRSTi jAnatA to hai, kintu samyagdRSTi kA prAzraya avasthA ( paryAya-bheda ) para nahI hotA; kyoMki avasthAke zrAzrayase jIvake rAga hotA hai aura dhruvasvarUpake Azrayase zuddha paryAya pragaTa hotI hai / prazna- - samyaktva ( zraddhA ) guraNa kise kahate haiM / uttara -- jisa guraMgako nirmaladazA pragaTa honese apane zuddhAtmAkA pratibhAMsa ( yathArtha pratIti ) ho; akhaNDa jJAyaka svabhAvakI pratIti ho / ( 1 ) sacce deva-guru- dharmame dRDha pratIti, (2) jIvAdi sAta tattvoMkI saccI pratIti, ( 3 ) sva-parakA zraddhAna, ( 4 ) Atma zraddhAna ina lakSaraNoke zravinAbhAva sahita jo zraddhAna hotA hai vaha nizcaya samyagdarzana hai / usa paryAyakA dhAraka samyaktva ( zraddhA ) guraNa hai, tathA samyagdarzana aura mithyAdarzana usakI paryAyeM hai ) (14) 'tattvArtha zraddhAnaM samyagdarzanam' yaha sUtra nizcaya samyagdarzanake liye hai, aisA paM0 ToDaramallajI mokSamArga pra0 a0 8 me kahate haiM; - ( 1 ) jo tattvArtha zraddhAna viparItAbhiniveza rahita jIvAdi tattvArthokA zraddhAnapanA so samyagdarzanakA lakSaNa hai, samyagdarzana lakSya hai, soI tatvArtha sUtra viSai kahyA hai-- tatvArtha zraddhAnaM samyagdarzanam // 1-2 // bahuri puruSArtha siddhyupAyake viSe bhI aise hI kahyA hai /
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 sUtra 2 jIvAjIvAdinAM tatsvArthAnAM sadaiva karttavyam / zraddhAnaM viparItAbhinivezaviviktamAtmarUpaMvat ||22|| 17 "yAkA artha - viparItAbhinivezakari rahita jIva ajIva pradi tatvArthanikA zraddhAna sadAkAla karanA yogya hai / so yahu zraddhAna AtmA kA svarUpa hai caturthAdi guNasthAna viSai pragaTa ho hai / pIche siddha avasthA vipaiM bhI sadAkAla yAkA sadbhAva rahai hai, aisA jAnanA " / ( dehalI se pra0 sastI graMthamAlAkA, mokSamArga prakAzaka pR0 470-71) " isa saMbaMdha me pR0 475 se 477 meM paM0 ToDaramallajI vizeSa kahate hai ki bahuri prazna---- vo chadmastha ke to pratIti zrapratIti kahanA saMbhava hai, tAteM tahA~ sapta tattvanikI pratIti samyaktvakA lakSaraNa kahayA so hama mAnyAM; parantu kevalI siddha bhagavAna ke to sarvakA jAnapanA samAnarUpa hai / tahA~ sapta tattvanikI pratIti kahanA saMbhava nAhIM / ara tinakai samyaktva guNa pAie hI hai / tAtaiM tahA~ tisa lakSaNa kA avyAptipanA AyA / 1 * tAkA samAdhAna-jaise chadmastha ke zrutajJAna anusAra pratIti pAie haiM taise, kevalI siddha bhagavAnake kevalajJAnake anusAra pratIti pAie hai / jo sapta tattvanikA svarUpa pahale ThIka kiyA thA, so hI kevalajJAna kari jAnyA / tahA~ pratIti ko parama zravagADhapano bhayo / yAhIte paramAvagADha samyaktva kahayA / jo pUrve zraddhAna kiyA thA, tAkau jUThA jAnyA hotA, to tahA~ apratIti hotI / so tau jaisA sapta tattvanikA zraddhAna chanastha ke bhayA thA, taisA hI kevalI siddha bhagavAna ke pAie hai / tAtai jJAnAdika kI hInatA adhikatA hote bhI tiryaMcAdika vA kevalI siddha bhagavAnakaM samyaktva guNa samAna kahayA / bahuri pUrva avasthA viSai yahu mAneM thA-savara nirjarAkari mokSakA upAya karanA / pIche mukti avasthA bhae aise mAnane lage, jo saMvara nirjarA kari hamAre mokSa bhaI / bahuri pUrve jJAnakI hInatA - kari 3
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra jIvAdikake thor3e vizeSa jAne thA pIche kevalajJAna bhae tinake sarva vizeSa jAneM parantu mUlabhUta jIvAdikake svarUpakA zraddhAna jaisA chAsthake pAie hai, taisA hI kevalIke pAie hai / bahuri yadyapi kevalI, siddha bhagavAn anya padArthaniko bhI pratIti liye jAne hai tathApi te padArtha prayojanabhUta nAhI / tAH samyaktva guNa virSe sapta tattvani hI kA zraddhAna grahaNa kiyA hai / kevalI siddha bhagavAn rAgAdirUpa na pariNamaiM haiN| saMsAra avasthAkauM na cAhai haiM / so isa zraddhAnakA bala jAnanA / bahuri prazna-~~jo samyagdarzanako to mokSamArga kayA thA, mokSa viSa yAkA sadbhAva kaise kahie hai ? tAkA uttara-koI kAraNa aisA bhI ho hai, jo kArya siddha bhae bhI naSTa na hoya / jaise kAhU vRkSaka koI eka zAkhAkari aneka zAkhAyukta avasthA bhaI, tisako hote vaha eka zAkhA naSTa na ho hai / taise kAhU AtmAkai samyaktva guNakari aneka guNa yukta mukti avasthA bhaI, tAkau hote samyaktva guNa naSTa na ho haiM aise kevalI siddha bhagavAnake bhI tattvAthe zraddhAna lakSaNa hI samyaktva pAie hai / tAteM tahA~ avyAptipanauM nAhIM hai|" (mokSamArga pra0 pR0 477 ) bahuri prazna-mithyASTika bhI tattva zraddhAna ho hai, aisA zAstravirSa nirUpaNa hai| pravacanasAravirSe AtmajJAnazUnya tattvArtha zraddhAna akAryakArI kahA hai| tAtai samyaktvakA lakSaNa tattvArtha zraddhAna kahyA hai, tisa virSe ativyApti dUpaNa lAga hai| tAkA samAdhAna-mithyAdRSTika jo tattva zraddhAna kahyA hai, so nAmanikSepakari kahA hai| jAmeM tattva zraddhAnakA guNa nAhI ara vyavahAraviSa jAkA nAma tattva zraddhAna-kahie, so mithyAdRSTika ho hai| athavA AgamadravyanikSepakari ho hai / tattvArtha zraddhAnake pratipAdaka zAstraniko abhyAsa hai, tinakA svarUpa nizcaya karaneM vipe upayoga nAhI lagAva hai, aisA jaannaa|
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 sUtra 2 bahuri yahA~ samyaktvakA lakSaNa tattvArtha zraddhAna kahyA hai so bhAvanikSepakari kayA hai| so guNa sahita sAMcA tattvArtha zraddhAna mithyAdRSTike kadAcit na hoya / bahuri AtmajJAna zUnya tattvArtha zradvAna kahyA hai tahAM soI artha jAnanA / sAMcA jIva ajIvAdikakA jAke zraddhAna hoya, tAkai AtmajJAna kaiseM na hoya ? hoya hI hoya / aise koI mithyAdRSTike sAMcA tattvArtha zraddhAna sarvathA na pAie hai, tAta tisa lakSaNa virSe ativyApti dUSaNa na lAga hai| bahuri jo yahu tattvArtha zraddhAna lakSaNa kahyA, so asaMbhavI bhI nAhI hai / jAte samyaktvakA pratipakSI mithyAtva hI hai yahu naahii| vAkA lakSaNa isatai viparItatA lie hai aise avyApti ativyApti, asaMbhavipanAkari rahita sarva samyagdRSTini virSe to pAiye para koI mithyAdRSTi viSa na pAieaisA samyagdarzanakA sAMcA lakSaNa tattvArtha zraddhAna hai| (mo0 mA0 pra0 a0 6 pR0 475 se 477 ) paMcAdhyAyI bhAga 2 me kahA hai ki tato'nantaraM tebhyaH kiMcicchuddhamanIdRzam / zuddha navapadAnyeva tadvikArAite param / / 186 // artha-isaliye zuddhatattva kucha una nava tattvoMse vilakSaNa arthAntara nahI hai kintu kevala navatattva sambandhI vikAroMko chor3akara navatattva hI bhAvArtha- isaliye siddha hotA hai ki kevala vikArakI upekSA karane se navatattva hI zuddha jIva hai| navatattvo se kucha sarnathA bhinna zuddhatva nahI hai| atastattvArtha zraddhAnaM sUtre saddarzanaM matam / tattattvaM nava jIvAcA yathoddezyAH kramAdapi // 187 / /
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra artha -- isaliye sUtrameM tattvArthakA zraddhAna karanA samyagdarzana mAnA gayA hai aura ve tattva bhI jIvAjIvAdirUpase nava haiM, ataH kramAnusAra una nava padArthoMkA kathana karanA cAhiye / 20 isaliye isa zAstrakA 'sUtra meM' nizcaya samyagdarzanakA hI lakSaNa hai, vyavahAra samyagdarzanakA nahI aisA nizcaya karanA / dUsare sUtrakA siddhAnta saMsAra-samudrase ratnatrayarUpI ( samyagdarzana - jJAna - cAritrarUpI) jahAja ko pAra karaneke liye samyagdarzana catura nAvika hai / jo jIva samyagdarzana ko pragaTa karatA hai vaha anaMta sukhako pAtA hai / jisa jIvake samyagdarzana nahI hai vaha yadi puNya kare to bhI anaMta duHkha bhogatA hai; isaliye jIvoM ko vAstavika sukha prApta karaneke liye tattvakA svarUpa yathArtha samajhakara samyagdarzana pragaTa karanA cAhiye / tattvakA svarUpa samajhe binA kisI jIvako samyagdarzana nahI hotA / jo jIva tattvake svarUpako yathArthatayA samajhatA hai use samyagdarzana hotA hI hai-ise yaha sUtra pratipAdita karatA hai // 2 // nizcaya samyagdarzanake ( utpattikI apekSAse) bhedatannisargAdadhigamAdvA // 3 // artha - [ tat ] vaha samyagdarzana [ nisargAt ] svabhAvase [ vA ] athavA [ zradhigamAt ] dUsareke upadezAdise utpanna hotA hai / TIkA ( 1 ) utpattikI apekSAse samyagdarzanake do bheda haiM- ( 1 ) nisargaja, (2) adhigamaja / nisargaja -jo dUsareke upadezAdike binA svayameva (pUrNa saMskArase) utpanna hotA hai use nisargaja samyagdarzana kahate hai / adhigamaja - jo samyagdarzana parake upadezAdise utpanna hotA hai use adhigamaja samyagdarzana kahate haiM /
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 sUtra 3 (2) jisa jIvake samyagdarzana pragaTa hotA hai usa jIvane usa samaya athavA pUrva bhavameM samyagjJAnI AtmAse upadeza sunA hotA hai| [upadiSTa tattvakA zravaNa, grahaNa-dhAraNa honA; vicAra honA use dezanAlabdhi kahate haiM] usake binA kisIko samyagdarzana nahIM hotaa| isakA yaha artha nahI samajhanA cAhiye ki vaha upadeza samyagdarzanako utpanna karatA hai| jIva samyaradarzanako svataH apaneme pragaTa karatA hai, jJAnIkA upadeza to nimitta mAtra hai / ajJAnIkA upadeza sunakara koI samyagdarzana pragaTa nahIM kara sakatA yaha niyama hai / aura, yadi sadguru kA upadeza samyagdarzana utpanna karatA ho to, jo jo jIva usa upadezako suneM una sabako samyagdarzana ho jAnA cAhiye, kiMtu aisA nahI hotA / sadguruke upadezase samyagdarzana huA hai, yaha kathana vyavahAramAtra hai,-nimittakA jJAna karAneke lie kathana hai| (3 ) adhigamakA svarUpa isa adhyAyake cha8 sUtrame diyA gayA hai| vahAM batAyA hai ki-'pramANa aura nayake dvArA adhigama hotA hai'| pramANa aura nayakA svarUpa usa sUtrakI TIkAmeM diyA hai, vahA~se jJAta karanA caahiye| (4) tIsare sUtrakA siddhAnta jIvako apanI bhUlake kAraNa anAdikAlase apane svarUpake sabaMdhame bhrama banA huA hai| isaliye usa bhramako svayaM dUra karane para samyagdarzana utpanna hotA hai / jIva jaba apane sacce svarUpako samajhanekI jijJAsA karatA hai taba use AtmajJAnIpuruSake upadezakA yoga milatA hai / usa upadezako sunakara jIva apane svarUpakA yathArtha nirNaya kare to use samyagdarzana hotA hai / kisI jIvako zrAtmajJAnI puruSakA upadeza sunanepara tatkAla samyagdarzana utpanna hotA hai, aura kisIko usI bhavame dIrghakAlamai athavA dUsare bhavame utpanna hotA hai / jise tatkAla samyagdarzana utpanna hotA hai use 'adhigamaja samyagdarzana' huA kahalAtA hai, aura jise pUrvake saMskArase utpanna hotA hai use 'nisargaja samyagdarzana huA kahalAtA hai| [koI jIva apane Apa zAstra par3hakara yA ajJAnIkA upadeza sunakara samyagdarzana ko prApta karaleM aisA kabhI nahI ho sakatA hai-dezanA labdhike viSayameM saba praznokA saMpUrNa samAdhAnavAlA lekha dekho-Atmadharma varSa chaThavAM aka naM. 11-12]
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra jaise vaidyakIya jJAna prApta karanA ho to vaidyakake jJAnI gurukI zikSAse vaha prApta kiyA jA sakatA hai, vaidyakake ajJAnI puruSase nahI, usI prakAra zrAtmajJAnI guruke upadeza dvArA samyagdarzana prApta kiyA jA sakatA hai; zrAtmajJAnahIna ( ajJAnI) guruke upadezase vaha prApta nahIM kiyA jA sakatA / isaliye sacce sukhake icchuka jIvoMko upadezakakA cunAva karanemeM sAvadhAnI rakhanA zrAvazyaka hai / jo upadezakakA cunAva karanemeM bhUla karate haiM ve samyagdarzanako prApta nahI kara sakate, yaha nizcita samajhanA cAhiye // 3 // tattvoMke nAma jIvAjIvAsravabaMdhasaMvaranirjarAmokSAstattvam // 4 // 22 artha - [jIvAjIvAsravabaMdhasaMvara nirjarAmokSAH ] 1 jIva, 2 ajIva, 3 zrAsrava, 4 baMdha, 5 saMvara, 6 nirjarA aura 7 mokSa, yaha sAta [ tattvam ] tattva hai / TIkA 1 - jIva-jIva arthAt AtmA / vaha sadA jJAtA svarUpa, parase bhinna zrIra trikAlasthAyI hai jaba vaha para-nimittake zubha avalaMbaname yukta hotA hai tava usake zubhabhAva (puNya) hotA hai, zrIra java azubhAvalaMbanameM yukta hotA hai taba prazubhabhAva ( pApa ) hotA hai, aura jaba svAvalaMbI hotA hai tava zuddhabhAva ( dharma ) hotA hai / 2- ajIva jisame cetanA-jJAtRttva nahIM hai; aise dravya pA~ca haiM / unameM sepa, adharma, zrAkAza aura kAla yaha cAra arupI haiM tathA pudgala rUpI ( raga, gaMdha, vAM sahita ) hai ajIva vastue~ AtmAse bhinna haiM, tathA AmA bhI eka dUsare pRthak svataMtra hai / parAzrayake vinA jIvameM virAra nahIM zeSa paroga honese jIvake puNya-pApake zubhAzubha vikArI Apa hote haiN| 3- Apana-vihArI zubhAzubhabhAva jo aspI avasthA jIvameM ------
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23 adhyAya 1 sUtra 4 hotI hai vaha bhAvAtrava aura navIna karma-rajakaNoMkA AnA (AtmAke sAtha eka kSetra me rahanA) so dravyAsrava hai| puNya-pApa donoM prAsrava aura baMdha ke upabheda hai / puNya-dayA, dAna, bhakti, pUjA, vrata ityAdi jo zubha bhAva jIvake hote haiM vaha arUpI vikArI bhAva hai, vaha bhAva puNya hai, aura usake nimittase jar3a paramANuoMkA samUha svayaM (apane hI kAraNase svataH) eka kSetrAvagAha sambandhase jIva ke sAtha ba~dhatA hai, vaha dravya-puNya hai| pApa-hiMsA, asatya, corI, annata ityAdi jo azubhabhAva hai so bhAva-pApa hai, aura usake nimittase jar3akI zaktise jo paramANuoMkA samUha svayaM baMdhatA hai vaha dravya-pApa hai| paramArthataH-vAstavame yaha puNya-pApa AtmAkA svarUpa nahI hai, vaha AtmAkI kSaNika avasthAme parake sambandhase honevAlA vikAra hai| 4-baMdha-AtmAkA ajJAna, rAga-dveSa, puNya-pApake bhAvame ruka jAnA so bhAva-baMdha hai / aura usake nimittase pudgalakA svayaM karmarUpa ba~dhanA so dravya-baMdha hai| 5-saMvara-puNya-pApake vikArIbhAvako (prAsravako) AtmAke zuddha bhAva dvArA rokanA so bhAva-savara hai, aura tadanusAra naye karmokA Agamana ruka jAya so dravya-saMvara hai| 6-nirjarA-akhaMDAnanda' zuddha AtmasvabhAvake lakSake balase svarUpa sthiratAkI vRddhi dvArA prAzikarUpame zuddhikI vRddhi aura azuddha (zubhAzubha) avasthAkA AMzika nAza karanA so bhAva-nirjarA hai, aura usakA nimitta pAkara jar3akarmakA azataH khira jAnA so dravya-nirjarA hai| 7-mokSa-azuddha avasthAkA sarvathA-sampUrNa nAza hokara AtmAkI pUrNa nirmala-pavitra dazAkA pragaTa honA so bhAva-mokSa hai, aura nimittakAraNa dravyakarmakA sarvathA nAza ( abhAva ) honA so dravya-mokSa hai|
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 mokSazAstra (2) sAta tattvoMmeMse prathama do tattva-'jIva' aura 'ajIva' dravya haiN| tathA zeSa pA~ca tattva unakI (jIva aura ajIvakI) sayogI tathA viyogI paryAyeM (vizeSa avasthAye) haiN| Asrava aura bandha saMyogI haiM tathA saMvara, nirjarA aura mokSa jIva-ajIvakI viyogI paryAya haiN| jIva aura ajIva tattva sAmAnya hai tathA zeSa pA~ca tattva paryAya honese vizeSa kahalAte hai| (3) jisakI dazAko azuddhamese zuddha karanA hai usakA nAma to prathama avazya dikhAnA hI cAhiye, isaliye 'jIva' tatva prathama kahA gayA hai| pazcAt jisa orake lakSase azuddhatA arthAt vikAra hotA hai usakA nAma denA Avazyaka hai, isaliye 'ajIva tattva kahA gayA hai| azuddha dazAke kAraNa-kAryakA jJAna karAneke liye 'yAtrava' aura 'baMdha tattva kahe gaye haiN| tatpazcAt muktikA kAraNa kahanA cAhiye; aura muktikA kAraNa vahI ho sakatA hai jo vadha aura baMdhake kAraNase ulTe rUpameM ho; isaliye Asravake nirodha hone ko 'saMvara' tattva kahA hai| azuddhatA vikArake eka deza dUra ho jAneke kAryako 'nirjarA tattva kahA hai| jIvake atyanta zuddha ho jAne kI dazAko 'mokSa' tattva kahA hai| ina tattvoMko samajhanekI atyanta AvazyakatA hai, isIliye ve kahe gaye haiN| unhe samajhanese jIva mokSopAyameM yukta ho sakatA hai / mAtra jIva ajIvako jAnanevAlA jJAna mokSamArgake liye kAryakArI nahI hotA / isaliye jo sacce sukhake mArgameM praveza karanA cAhate hai unhe ina tattvoko yayArthatayA jAnanA caahiye| (4) sAta tattvoMke hone para bhI isa sUtrake antame 'tattvama aisA ekavanana nUcara gavda prayoga kiyA gayA hai, jo yaha sUcita karatA hai ki na mAta nattvokA jJAna karake, bheda parase lakSa haTAkara, jIvake trikAlajJAyaka mAnA pAyaya karaneme jIva zuddhatA pragaTa kara sakatA hai / (5) cautha mantrakA siddhAnta mamamama mAna tanya kahe gaye haiN| unamese puNya aura pApakA samAveza RT kara coMge ho jAtA hai| jisake dvArA suta utpanna ho aura
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 sUtra 5 25 duHkhakA nAza ho usa kAryakA nAma prayojana hai / jIva aura zrajIvake vizeSa (bheda ) vahutase hai / unamese jo vizeSoke sAtha jIva-prajIvakA yathArtha zraddhAna karanepara sva-parakA zraddhAna ho aura usase sukha utpanna ho; aura jisakA ayathArtha zraddhAna karanepara sva-parakA zraddhAna na ho, rAgAdikako dUra karanekA zraddhAna na ho aura usase duHkha utpanna ho; ina vizeSoMse yukta jIva- ajIva padArtha prayojanabhUta samajhane cAhiye / Asrava aura bagha duHkhake kAraNa haiM, tathA saMvara, nirjarA aura mokSa sukhake kAraNa hai; isaliye jIvAdi sAta tattvoMkA zraddhAna karanA Avazyaka hai / ina sAta tattvoMkI zraddhAke binA zuddhabhAva pragaTa nahI ho sakatA | 'samyagdarzana' jIvake zraddhAguNakI zuddha avasthA hai, isaliye usa zuddha bhAvako pragaTa karaneke liye sAta tattvokA zraddhAna- jJAna anivArya hai | jo jIva ina sAta tattvoMkI zraddhA karatA hai vahI apane jIva arthAt zuddhAtmAko jAnakara usa ora apanA puruSArtha lagAkara samyagdarzana pragaTa kara sakatA hai / ina sAta (puNya-pApa sahita nau) tattvoke atirikta anya koI 'tattva' nahI hai, - aisA samajhanA cAhiye // 4 // nizcaya samyagdarzanAdi zabdoM ke artha samajhanekI rIti nAmasthApanAdravyabhAvatastannyAsaH // 5 // zrathaM - [nAmasthApanAdravyabhAvataH -] nAma, sthApanA, dravya, aura bhAvase [ tatnyAsaH ] una sAta tattvo tathA samyagdarzanAdikA lokavyavahAra hotA hai / TIkA ( 1 ) vaktA mukhase nikale huye zabdake, apekSAko lekara bhinna 2 artha hote hai; una arthome vyabhicAra (doSa) na Aye aura saccA artha kaise ho yaha batAne ke lie yaha sUtra kahA hai / 4 ( 2 ) ina arthoke sAmAnya prakAra cAra kiye gaye hai / padArthoke bheda ko nyAsa athavA nikSepa kahA jAtA hai / [ prasAraNa aura nayake anusAra praca 4
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 mokSazAstra lita hue lokavyavahArako nikSepa kahate hai / ] jJeya padArtha akhaNDa hai; tathApi use jAnane para jJeya padArtha ke jo bheda ( aMza, pahalU ) kiye jAte haiM use nikSepa kahate haiM / aura usa aMzako jAnanevAle jJAnako naya kahate haiM / nikSepa nayakA viSaya hai, aura naya nikSepakA viSayI ( viSaya karanevAlA) hai | ( 3 ) nikSepake bhedoMkI vyAkhyA nAma nikSepa - guNa, jAti yA kriyAkI, apekSA kiye binA kisIkA yatheccha nAma rakha lenA so nAma nikSepa hai / jaise kisIkA nAma 'jinadatta' rakhA; kiMtu vaha jinadevake dvArA diyA huA nahI hai, tathApi lokavyavahAra ( pahacAnane ) ke liye usakA 'jinadatta' nAma rakhA gayA hai / ekamAtra vastu kI pahicAnake liye usakI jo saMjJA rakha lI jAtI hai use nAma nikSepa kahate hai / sthApanA nikSepa - kisI anupasthita ( avidyamAna ) vastukA kisI dUsarI upasthita vastu saMbaMdha yA manobhAvanAko jor3akara Aropa kara denA ki 'yaha vahI hai' so aisI bhAvanAko sthApanA kahA jAtA hai / jahA~ aisA Aropa hotA hai vahAM jIvoke aisI manobhAvanA hone lagatI hai ki 'yaha vahI hai' / sthApanA do prakArakI hotI hai-- tadAkAra aura atadAkAra | jisa padArthakA jaisA zrAkAra ho vaisA AkAra usakI sthApanAmeM karanA so 'tadAkAra sthApanA' hai / aura cAhe jaisA AkAra kara lenA so 'atadAkAra sthApanA' hai / sadRzatAko sthApanA nikSepakA kAraNa nahI mAna lenA cAhiye, usakA kAraNa to kevala manobhAvanA hI hai / janasamudAyakI yaha mAnasika bhAvanA jahA~ hotI hai vahA~ sthApanA nikSepa samajhanA cAhiye / vItarAgapratimAko dekhakara bahutase jIvoMke bhagavAna aura unakI vItarAgatA kI manobhAvanA hotI hai, isaliye vaha sthApanA nikSepa hai / * nAma nikSepa aura sthApanA nikSepameM yaha antara hai ki nAma nikSepameM pUjyaapUjyakA vyavahAra nahI hotA, aura sthApanA nikSepameM yaha vyavahAra hotA hai /
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 sUtra 5 27 dravya nikSepa-bhUta aura bhaviSyat paryAyakI mukhyatAko lekara use vartamAnameM kahanA-jAnanA so dravya nikSepa hai| jaise zreNika rAjA bhaviSyameM tIrthaMkara hoMge, unhe vartamAname tIrthaMkara kahanA-jAnanA, aura bhUtakAlame ho gaye bhagavAna mahAvIrAdi tIrthaMkaroMko vartamAna tIrthaMkara mAnakara stuti karanA, so dravya nikSepa hai| bhAva nikSepa kevala vartamAna paryAyakI mukhyatAse jo padArtha vartamAna jisa dazAme hai use usarUpa kahanA-jAnanA so bhAva nikSepa hai / jaise sImaMghara bhagavAna vartamAna tIrthakarake rUpameM mahAvidehame virAjamAna haiM unhe tIrthaMkara kahanA-jAnanA, aura bhagavAna mahAvIra vartamAname siddha hai| unheM siddha kahanA-jAnanA so bhAva nikSepa hai / (4) jahA~ 'samyagdarzanAdi' yA 'jIvAjIvAdi' zabdokA prayoga kiyA gayA ho vahAM kaunasA nikSepa lAgU hotA hai, so nizcaya karake jIvako saccA artha samajha lenA cAhiye / sUtra 1 me 'samyagdarzana-jJAna cAritrAriNa' tathA mokSamArga vaha zabda tathA sUtra 2, me samyagdarzana vaha zabda bhAvanikSepase kahA hai aisA samajhanA cAhiye / (5) sthApanAnikSepa aura dravyanikSepameM bheda "In Sthapana the connotation is merely attributed. It is never there. It cannot be there. In dravya it will be there or has been there. The common factor between the two is that it is not there now, and to that extent connotation is fictitious in both." ( English Tatvarth Sutram, page-11) artha-sthApanAnikSepameM-batAnA mAtra Aropita hai, usame vaha (mUla vastu) kadApi nahI hai, vaha vahA~ kadApi nahI ho sktii| aura dravyanikSepameM vaha ( mUla vastu ) bhaviSyame pragaTa hogI athavA bhUtakAlame thii| donoke bIca sAmAnyatA itanI hai ki-vartamAnakAlameM vaha donome vidyamAna nahI hai, aura utane aMzameM donomeM Aropa hai| [-tattvArthasUtra aMgrejI TIkA, pRSTha 11 ]
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra (6) pAMcaveM sUtrakA siddhAnta - bhagavAnake nAmanikSepa aura sthApanAnikSepa zubhabhAva ke nimitta haiM, isaliye vyavahAra hai / dravyanikSepa nizcayapUrvaka vyavahAra honese apanI zuddha paryAya thor3e samaya ke pazcAt pragaTa hogI yaha sUcita karatA hai / bhAvanikSepa nizcaya pUrvaka apanI zuddha paryAya honese dharma hai, aisA samajhanA cAhiye / nizcaya aura vyavahAranayakA spaSTIkaraNa, isake bAdake sUtrakI TIkAmeM kiyA gayA hai // 5 // 28 nizcaya samyagdarzanAdi jAnanekA upAya pramANanayairadhigamaH // 6 // artha- samyagdarzanAdi ratnatraya aura jIvAdi tattvoMkA [ zradhigamaH ] jJAna [pramANanayaiH ] pramANa aura nayoMse hotA hai / TIkA (1) pramANa - sacce jJAnako - nirdoSajJAnako arthAt samyagjJAnako pramAraNa kahate haiM / anantaguNoM yA dharmakA samudAyarUpa apanA tathA paravastukA svarUpa pramANa dvArA jAnA jAtA hai / pramAraNa vastuke sarvadezako ( sarva pahaluoMko ) graharaNa karatA hai, jAnatA hai / naya -- pramANa dvArA nizcita huI vastuke ekadezako jo jJAna grahaNa karatA hai use naya kahate haiM / jo pramANa dvArA nizcita huye anantadharmAtmaka vastuke eka eka agakA jJAna mukhyatAse karAtA hai so naya hai / vastuomeM anaMta dharma hai, isaliye unake avayava ananta taka ho sakate haiM, aura isaliye avayavake jJAnarUpa naya bhI ananta taka ho sakate haiM / zrutapramANake vikalpa, bheda yA aMzako naya kahate haiM / zrutajJAnameM hI nayarUpa praza hotA hai / jo naya hai vaha pramANasApekSarUpa hotA hai / ( mati, avadhi, mana:paryaya aura kevala - jJAname nayake bheda nahI hote ! ) (2) "Right belife is not identical with blind faith, It's authority is neither external nor autocratic. It is rea
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 adhyAya 1 sUtra 6 soned knowledge It is a sort of a sight of a thing. You cannot doubt it's testimony. So long as there is doubt, there is no right belief. But doubt must not be suppressed, it must be destroyed. Things have not to be taken ontrust. They must be tested and tried by every one him-self, This sutra lays down the mode in which it can be done. It refers the inquirer to the first laws of thought and to the universal principles of all reasoning, that is to logic under the names of Praman and Naya (English Tatvarth Sutram, Page 15) artha-samyagdarzana aMdhazraddhAke sAtha ekarUpa nahI hai usakA adhikAra AtmAke bAhara yA svacchaMdI nahI hai| vaha yuktipurassara jJAnasahita hotA hai, usakA prakAra vastuke darzana ( dekhane ) samAna hai Apa usake sAkSIpanAkI zaMkA nahI kara sakate jahA~ taka ( svasvarUpakI ) zaMkA hai vahA~ taka saccI mAnyatA nahI hai| usa zaMkAko dabAnA nahI cAhiye, kintu usakA nAza karanA caahiye| [kisIke] bharosepara vastukA grahaNa nahI kiyA jAtA / pratyekako svayaM svataH usakI parIkSA karake usake liye yatna karanA caahiye| vaha kaise ho sakatA hai, so yaha sUtra batalAtA hai| vicArakatAke prAthamika niyama tathA samasta yuktimAn vizvake siddhAntoko pramANa aura nayakA nAma' dekara usakA Azraya leneke liye satyazodhakako yaha sUtra sUcita karatA hai| [ aMgrejI tattvArtha sUtra pRSTha 15 ] (3) yukti pramANa aura nayakI yukti kahate hai| satzAstrakA jJAna AgamajJAna hai / Agamame variNata tattvoMkI yathArthatA yukti dvArA nizcita kiye binA tattvoMke bhAvoMkA yathArtha bhAsa nahI hotA / isaliye yahA~ yukti dvArA nirNaya . karanekA kahA hai|
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 mokSazAstra (4) anekAnta ekAnta jaina zAstroMme anekAnta aura ekAnta zabdoMkA khUba prayoga kiyA gayA hai, isaliye unakA saMkSipta svarUpa yahA~ diyA jA rahA hai| anekAnta [aneka+aMta] aneka dharma / ekAnta-[eka+aMta] eka dhrm| anekAnta aura ekAnta donoMke do-do bheda haiM / anekAntake do bheda samyak-anekAnta aura mithyA-anekAnta tathA ekAntake do bheda-samyakekAnta aura mithyA-ekAnta haiM / inameMse samyak-anekAnta pramANa hai aura mithyA-anekAnta pramANAbhAsa; tathA samyak-ekAnta naya hai aura mithyAekAnta nayAbhAsa hai| (5) samyaka aura mithyA anekAntakA svarUpa pratyakSa, anumAna tathA AgamapramANase aviruddha eka vastumeM jo aneka dharma hai unhe nirUpaNa karane meM jo tatpara hai so samyak anekAnta hai / pratyeka vastu nijarUpase hai aura pararUpase nhii| aAtmA sva-svarUpase hai, para svarUpase nahI, para usake svarUpase hai aura AtmAke svarUpase nahI, isaprakAra jAnanAso samyak anekAnta hai / aura jotat atat svabhAvakI mithyA kalpanA kI jAtI hai so mithyA anekAnta hai / jIva apanA kucha kara sakatA hai aura dUsare jIvoMkA bhI kara sakatA hai, isame jIvakA nijase aura parase-donose tatpana huA, isaliye vaha mithyA anekAnta hai| (6) samyak aura mithyA anekAntake dRSTAnta1-prAtmA nijarUpase hai aura pararUpase nahI, aisA jAnanA so samyak anekAnta hai / prAtmA nijarUpase hai aura pararUpase bhI hai, aisA jAnanA so mithyA anekAnta hai| 2-yAtmA apanA kucha kara sakatA hai zarIrAdi para vastugoMkA kucha nahIM kara sakatA,-aisA jAnanA so samyak anekAnta hai| prAtmA apanA kara sakatA hai aura zarIrAdi parakA bhI kara sakatA hai, aigA jAnanA go mithyA anekAnta hai|
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 sUtra 6 3-prAtmAke zuddhabhAvase dharma hotA hai aura zubha bhAvase nahIM hotA, aisA jAnanA so samyak anekAnta hai| AtmAke zuddha bhAvase dharma hotA hai aura zubha bhAvase bhI hotA hai, aisA jAnanA so mithyA anekAnta hai| 4-nizcaya svarUpake Azrayase dharma hotA hai aura vyavahArake Azraya se nahI hotA, aisA jAnanA so samyak anekAnta hai| nizcaya svarUpake Azrayase dharma hotA hai aura vyavahArake Azrayase bhI , hotA hai, aisA samajhanA so mithyA anekAnta hai| 5-nizcaya samyagdarzana pragaTa karaneke bAda svAvalambanake balase jitanA aMza vyavahArakA (-parAzrayakA) prabhAva hotA hai utanA aMza nizcaya (-zuddha paryAya ) pragaTa hotA hai, aisA samajhanA so samyak anekAnta hai / vyavahArake karate 2 nizcaya pragaTa ho jAtA hai, aisA samajhanA so mithyA anekAnta hai| 6-AtmAko apanI zuddha kriyAse lAbha hotA hai, aura zArIrika __ kriyose hAni-lAbha nahI hotA, aisA jAnanA so samyak ane'kAnta hai / AmAko apanI zuddha kriyAse lAbha hotA hai aura zArIrika kriyAse' bhI lAbha hotA hai, aisA mAnanA so mithyA anekAnta'hai / " '. 7-eka (pratyeka ) vastumeM sadA svataMtra vastuttvako siddha karanevAlI paraspara do virodhI zaktiyoM [ sat-asat, tat-atada, nityaanitya, eka-aneka ityAdi ]-ko prakAzita kare so samyak anekAnta hai| eka vastume dUsarI vastukI zaktiko prakAzita karake, eka vastu, do vastuoMkA kArya karatI hai, aisA mAnanA so mithyA anekAMta hai; athavA samyak anekAntase vastukA jo svarUpa nizcita hai usase viparIta vastu svarUpakI kevala kalpanA karake, jo usame na ho vaise svabhAvoMkI kalpanA karanA so mithyA anekAnta hai|
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 mokSazAstra 8 - jIva apane bhAva kara sakatA hai aura para vastukA kucha nahIM kara sakatA - aisA jAnanA so samyak zranekAnta hai / jIva sUkSma pudgaloMkA kucha nahIM kara sakatA, kiMtu sthUla pudgaloM kA kara sakatA hai, aisA jAnanA - so mithyA anekAnta hai / (7) samyakU aura mithyA ekAntakA svarUpa nijasvarUpase astirUpatA aura para-rUpase nAstirUpatA - Adi vastukA jo svarUpa hai usakI apekSA rakhakara pramANake dvArA jJAta padArtha ke eka dezako ( eka pahaluko ) viSaya karanevAlA naya samyak ekAnta hai; aura kisI vastuke eka dharmakA nizcaya karake usa vastumeM rahanevAle anya dharmokA niSedha karanA so mithyA ekAnta hai / (8) samyak aura mithyA ekAntake dRSTAnta 1- 'siddha bhagavanta ekAnta sukhI haiM' aisA jAnanA so samyak ekAMta hai, kyoMki 'siddhajIvoko bilakula duHkha nahI hai' yaha bAta garbhitarUpase usame AjAtI hai / aura sarva jIva ekAnta sukhI haiM - aisA jAnanA so mithyA ekAnta hai, kyoki usame, ajJAnI jIva vartamAnameM dukhI hai, usakA niSedha hotA hai / 2 - 'ekAnta voghavIjarUpa jIvakA svabhAva hai' aisA jAnanA so samyak ekAnta hai, kyoki chadmastha jIvakI vartamAna jJAnAvasthA pUrNa vikAsarUpa nahI hai yaha usameM garbhitarUpase AjAtA hai / 4- 'samyagjJAna dharma hai' aisA jAnanA so samyak ekAnta hai, kyoMki 'samyagjJAna pUrvaka vairAgya hotA hai' -- yaha garbhita rUpase usameM zrAjAtA hai / samyagjJAna rahita 'tyAga mAtra dharma hai' - aisA jAnanA so mithyA ekAnta hai, kyoki vaha samyagjJAna rahita honese mithyA tyAga hai !
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ mr adhyAya 1 sUtra 6 (9)pramANake prakAra parokSa-upAtta aura anupAtta: para ( padArthoM ) dvArA pravarte vaha parokSa ( pramANajJAna ) hai / pratyakSa-jo kevala AtmAse hI pratinizcitatayA pravRtti kare so pratyakSa hai| pramANa saccA jJAna hai| usake pA~ca bheda haiM-mati, zruta, avadhi, manaHparyaya aura kevala / inamese mati aura zruta mukhyatayA parokSa haiM, avadhi aura manaHparyaya vikala (-AMzika-ekadeza ) pratyakSa hai tathA kevalajJAna sakalapratyakSa hai| (10) nayake prakAra naya do prakArake hai-dravyAthika aura paryAyAthika / inamese jo dravyaparyAyasvarUpa vastume dravyakA mukhyatayA anubhava karAve so dravyAthikanaya hai, aura jo paryAyakA mukhyatayA anubhava karAye so paryAyArthika naya hai / dravyArthika naya aura paryAyArthika naya kyA hai ? guNArthika naya kyoM nahIM ? zAstromeM aneka sthaloM para dravyArthika naya aura paryAyArthika naya kA ullekha milatA hai, kintu kahI bhI 'guNArthika naya' kA prayoga nahIM kiyA gayA hai| isakA kyA kAraNa hai ? so kahate hai: tarka-1-dravyArthika nayake kahanese usakA viSaya guNa, aura paryAyArthika nayake kahanese usakA viSaya-paryAya, tathA donoM ekatrita hokara jo pramANakA viSaya-dravya hai so sAmAnya vizeSAtmaka dravya hai; isaprakAra mAnakara guNArthika nayakA prayoga nahI kiyA hai| yadi koI aisA kahe to yaha ThIka nahI hai kyoki akele guNa dravyAthika nayakA viSaya nahI hai| noTa:-*upAtta prApta; (indriya, mana ityAdi upAtta para padArtha haiN| anutta=aprApta, (prakAza, upadeza ityAdi anupAtta para padArtha haiM)
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra tarka - 2 - dravyArthika nayakA viSaya dravya aura paryAyArthika nayakA viSaya paryAya hai; tathA paryAya guNakA aMza honese paryAya meM guNa Agaye, yaha mAnakara pArthika nayA prayoga nahI kiyA hai; yadi isaprakAra koI kahe to aisA bhI nahIM hai; kyoMki paryAyameM sampUrNa guraNakA samAveza nahI ho jAtA / guNArthika nayakA prayoga na karanekA vAstavika kAraNa zAstroMmeM dravyAthika aura paryAyArthika-do nayoMkA hI prayoga kiyA gayA hai / una donoM nayoMkA vAstavika svarUpa yaha hai 34 --- paryAyArthika nayakA viSaya jIvakI apekSita-baMdha - mokSako paryAya hai, aura usa ( baMdha - mokSakI apekSA ) se rahita traikAlika zaktirUpa guNa tathA kAlika zaktirUpa nirapekSa paryAya sahita traikAlika jIvadravya sAmAnya vahI dravyArthika nayakA viSaya hai, - isa arthame zAstroM meM dravyArthika aura paryAyArthika nakA prayoga kiyA gayA hai, isaliye guNArthika nayako AvazyakatA nahIM rahatI / jIvake atirikta pA~ca dravyoMke traikAlika dhruva svarUpameM bhI usake guNoMkA samAveza ho jAtA hai, isaliye pRthak guraNArthika nayakI zrAvazyakatA nahI hai / zAstroM meM dravyArthika nayakA prayoga hotA hai, isameM gaMbhIra rahasya hai / dravyArthika nayakA viSaya traikAlika dravya hai, aura paryAyArthika nayake viSaya kSaNika paryAya hai / dravyArthika nayake viSayame pRthak guraNa nahI hai kyoki guraNako pRthak karake lakSameM lene para vikalpa uThatA hai, aura guNa bheda tathA vikalpa paryAyArthika nayakA viSaya hai / ( 11 ) dravyArthika naya aura paryAyArthika nayake dUsare nAmadravyArthika nayako nizcaya, zuddha, satyArtha, paramArtha, bhUtArthaM, svAvalamvI svAzrita, svataMtra, svAbhAvika, traikAlika, dhruva, abheda aura svalakSI naya kahA jAtA hai / $ * nayakA vizeSa svarUpa jAnanA ho to pravacanasArake antameM diye gaye 47 nayokA abhyAsa karanA cAhiye /
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 sUtra 6 paryAyArthika nayako-vyavahAra, azuddha, asatyArtha, aparamArtha, abhU-- tArtha, parAvalambI, parAzrita, parataMtra, nimittAdhIna, kSaNika, utpannadhvaMsI, bheda aura paralakSI naya kahA jAtA hai / (12) samyagdRSTike dUsare nAma samyagdRSTiko dravyadRSTi, zuddha dRSTi, dharmadRSTi, nizcayadRSTi, paramArthadRSTi aura antarAtmA Adi nAma diye gaye haiN| (13) mithyAdRSTike dUsare nAma mithyAdRSTiko paryAyabuddhi, saMyogIbuddhi, paryAyamUDha, vyavahAradRSTi, vyavahAramUDha, saMsAradRSTi, parAvalaMbI buddhi, parAzritadRSTi aura bahirAtmA Adi nAma diye gaye haiN| (14) jJAna donoM nayoMkA karanA cAhiye, kintu usameM paramA rthataH AdaraNIya nizcaya naya hai,-aisI zraddhA karanA caahiye| vyavahAranaya svadravya, paradravya athavA usake bhAvoko yA kAraNakAryAdiko kisIkA kisImeM milAkara nirUpaNa karatA hai, isaliye aise hI zraddhAnase mithyAtva hotA hai, ataH usakA tyAga karanA cAhiye / nizcayanaya svadravya-paradravyako athavA usake bhAvoMko yA kAraNakAryAdiko yathAvat nirUpaNa karatA hai, tathA kisIko kisIme nahI milAtA isaliye aise hI zraddhAnase samyaktva hotA hai, ataH usakA zraddhAna karanA cAhiye / ina donoM nayoMko samakakSI (-samAna koTikA ) mAnanA so mithyAtva hai| (15) vyavahAra aura nizcayakA phala__ vItarAga kathita vyavahAra, azubhase bacAkara jIvako zubhabhAvame le jAtA hai| usakA dRSTAnta dravyaliMgI muni hai| ve bhagavAnake dvArA kathita vratAdikA niraticAra pAlana karate hai, isaliye zubhabhAvake kAraNa navave gaiveyaka jAte haiM, kintu unakA saMsAra banA rahatA hai / aura bhagavAnake dvArA
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra kathita nizcaya, zubha aura azubha donoMse bacAkara jIvako zuddhabhAvameM-mokSa meM le jAtA hai, usakA dRSTAnta samyagdRSTi hai, jo ki niyamataH mokSa prApta karatA hai| (16) zAstroMmeM donoM nayoMko grahaNa karanA kahA hai, so kaise ? jaina zAstroMkA artha karanekI paddhati jaina zAstroM meM vastukA svarUpa samajhAneke do prakAra hai-nizcayanaya aura vyavahAranaya / (1) nizcayanaya arthAt vastu satyArtharUpameM jaisI ho usIprakAra kahanA; isaliye nizcayanayakI mukhyatAse jahA~ kathana ho vahA~ use to 'satyArtha aisA hI hai| yoM jAnanA cAhiye; aura (2) vyavahAranaya arthAt vastu satyArtharUpase vaisI na ho kintu paravastuke sAthakA sambandha batalAneke liye kathana ho; jaise-'dhI kA ghar3A !' yadyapi ghar3A ghIkA nahI kintu miTTIkA hai, tathApi ghI aura ghar3A donoM eka sAtha haiM, yaha batAneke liye use 'ghIkA ghar3A' kahA jAtA hai / isaprakAra jahA~ vyavahArase kathana ho vahA~ yaha samajhanA cAhiye ki vAstavameM to aisA nahIM hai, kintu nimicAdi batalAneke liye upacArase vaisA kathana hai|' donoM nayoMke kathanako satyArtha jAnanA arthAt 'isaprakAra bhI hai aura isaprakAra bhI hai' aisA mAnanA so bhrama hai| isaliye nizcaya kathanako satyArtha jAnanA cAhiye, vyavahAra kathanako nahI; pratyuta yaha samajhanA cAhiye ki vaha nimittAdiko batAnevAlA kathana hai, aisA samajhanA cAhiye / isaprakAra donoM nayoke kathanakA artha karanA so donoM nayokA grahaNa hai| donoMko samakakSa athavA AdaraNIya mAnanA so bhrama hai / satyArthako hI AdaraNIya mAnanA caahiye| [ naya-zrutajJAnakA eka pahalU; nimitta vidyamAna anukUla paravastu ] ( mokSamArga prakAzaka, pRSTha 372-373 ke AdhAra se ) (17) nizcayAbhAsIkA svarUpajo jIva AtmAke traikAlika svarUpako svIkAra kare, kintu yaha
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 sUtra 6 37 svIkAra na kare ki apanI bhUla ke kAraNa vartamAna paryAya meM nijake vikAra hai vaha nizcayAbhAsI hai use zuSkajJAnI bhI kahate haiM / (18) vyavahArAbhAsIkA svarUpa prathama vyavahAra cAhiye, vyavahAra karate 2 nizcaya (dharma) hotA hai aisA mAnakara zubharAga karatA hai parantu apanA traikAlika dhruva (jJAyakamAtra ) svabhAvako nahI mAnatA aura na antarmukha hotA hai aise jIvako sacce devazAstra-guru tathA sapta tattvoMkI vyavahAra zraddhA hai to bhI anAdikI nimitta tathA vyavahAra ( bheda - parAzraya ) kI ruci nahI chor3atA aura sapta tattvakI nizcaya zraddhA nahI karatA isaliye vaha vyavahArAbhAsI hai, use kriyA-jar3a bhI kahate hai aura jo yaha mAnatA hai ki zArIrika kriyAse dharma hotA hai vaha vyavahArAbhAsase bhI ati dUra hai / (19) nayake do prakAra naya do prakArake haiM-'rAgasahita' aura 'rAgarahita' / AgamakA prathama abhyAsa karane para nayokA jo jJAna hotA hai vaha 'rAgasahita' naya hai / vahA~ yadi jIva yaha mAne ki usa rAgake honepara bhI rAgase dharma nahIM hotA to vaha nayakA jJAna saccA hai / kintu yadi yaha mAne ki rAgase dharma hotA hai, to vaha jJAna nayAbhAsa hai / donoM nayokA yathArtha jJAna karaneke bAda jIva apane paryAya parakA lakSa choDakara apane traikAlika zuddha caitanyasvabhAva kI ora lakSa kare, svasanmukha ho, taba samyagdarzanAdi zubhabhAva pragaTa hote hai isaliye vaha naya rAgarahita naya hai, use 'zuddha nayakA prAzraya athavA zuddhanaya kA avalaMbana' bhI kahA jAtA hai; usa dazAko 'nayAtikrAMta' bhI kahate hai / usIko samyagdarzana aura samyagjJAna kahA jAtA hai, aura usIko 'AtmAnubhava' bhI kahate hai | (20) pramANasaptabhaMgI - naya saptabhaMgI saptabhaMgIke do prakAra haiM / saptabhaMgakA svarUpa cauthe adhyAyake upasaMhAra me diyA gayA hai, vahAMse samajha lenA cAhiye / do prakArakI saptabhagImesejisa saptabhaMgIse eka guraNa yA paryAyake dvArA sampUrNa dravya jAnA jAya vaha
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra 'pramANa-saptabhaMgI' hai, aura jisa saptabhaMgIse kathita guNa athavA paryAyake dvArA usa guNa athavA paryAyakA jJAna ho vaha 'naya-saptabhaMgI hai| isa saptabhaMgIkA jJAna hone para pratyeka dravya svataMtra hai, aura eka dravya dUsare dravya kA kucha nahI kara sakatA-aisA nizcaya hone se, anAdikAlIna viparIta mAnyatA Tala jAtI hai| (21) vItarAgI-vijJAnakA nirUpaNa jaina zAstroMmeM anekAntarUpa yathArtha jIvAdi tattvoMkA nirUpaNa hai tathA saccA (-nizcaya ) ratnatrayarUpa mokSamArga batAyA hai, isaliye yadi jIva usakI pahicAna kara le to vaha mithyAdRSTi na rhe| isameM vItarAgabhAvakI puSTikA hI prayojana hai, rAgabhAva (puNya-pApabhAva ) kI puSTikA prayojana nahI hai, isaliye jo aisA mAnate haiM ki rAgase-puNyase dharma hotA hai ve jaina zAstroke marmako nahIM jaante| (22) mithyAdRSTike naya jo manuSya zarIrako apanA mAnatA hai aura aisA mAnatA hai ki maiM manuSya hU~, jo zarIra hai vaha maiM hU~ athavA zarIra merA hai arthAt jIva zarIra kA koI kArya kara sakatA hai aisA mAnanevAlA jIva, AtmA aura ananta rajakaNoMko ekarUpa mAnaneke kAraNa ( arthAt anaMtake milApako eka mAnaneke kAraNa ) mithyAvRSTi hai aura usakA jJAna bhI yathArthame kunaya hai| aisI mAnyatA pUrvaka pravartanA ki maiM manuSya hU~ yaha usakA (mithyAdRSTikA ) vyavahAra hai isaliye yaha vyavahAra-kunaya hai, vAstavame to usa vyavahArako nizcaya mAnatA hai / jaise 'jo zarIra hai so maiM hU~' isa dRSTAntameM zarIra para hai, vaha jIvake sAtha mAtra eka kSetrAvagAhI hai tathApi usako apanA rUpa mAnA isaliye usane vyavahArako nizcaya samajhA / vaha aisA bhI mAnatA hai ki "jo maiM hU~ so zarIra hai" isalie usane nizcayako vyavahAra mAnA hai| jo aisA mAnatA hai ki para dravyokA maiM kara sakatA hU~ aura para apaneko lAbha nukasAna kara sakatA hai vaha mithyAdRSTi hai-ekAMtI hai|
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 sUtra 6 36 (23) samyagdRSTi ke naya samasta samyak vidyAke mUlarUpa apane bhagavAna AtmAke svabhAvako prApta honA, AtmasvabhAvakI bhAvanAmeM juTanA aura sva dravyameM ekatAke balase Atma svabhAvameM sthiratA baDhAnA so samyak anekatadRSTi hai / samyakdRSTi jIva apane ekarUpa - dhruva svabhAvarUpa AtmAkA Azraya karatA hai yaha usakA nizcaya - sunaya hai aura acalita caitanya vilAsarUpa jo zrAtma vyavahAra ( zuddhaparyAya ) pragaTa hotA hai so usakA vyavahAra sunaya hai / (24) nItikA svarUpa pratyeka vastu svadravya, sva kSetra, svakAla aura sva-bhAvakI apekSAse hai aura paravastuke dravya kSetra kAla bhAvakI apekSAse vaha vastu nahI hai, isaliye pratyeka vastu apanA hI kArya kara sakatI hai aisA jAnanA so yathArtha nIti hai / jinendra bhagavAna dvArA kahA gayA anekAnta svarUpa tathA pramANa aura nizcaya vyavahArarUpa naya ho yathArthaM nIti hai / jo satpuruSa anekAnta ke sAtha susaMgata ( samIcIna ) dRSTike dvArA anekatamaya vastusthitiko dekhate haiM ve syAdvAdakI zuddhiko prApta kara - jAnakara jinanItiko arthAt jinezvaradeva ke mArgako - nyAyako ullaMghana na karate huye jJAnasvarUpa hote haiM / noTa - (1) anekAMtako samajhAnekI rItiko syAdvAda kahA hai / (2) samyak manekAntako pramANa kahA jAtA hai, yaha saMkSipta kathana hai| vAstavameM jo samyak bhanekAMta kA jJAna hai so pramANa hai, usIprakAra samyak ekAntako naya kahate haiM vAstavame jo samyak ekAntakA jJAna hai so naya hai / (25) nizcaya aura vyavahArakA dUsarA artha apanA dravya aura apanI zuddha yA azuddha paryAya batAneke liye bhI nizcaya prayukta hotA hai; jaise sarva jIva dravya apekSAse siddha paramAtmA samAna hai AtmAkI siddha paryAyako nizcaya paryAya kahate haiM aura AtmAmeM honevAle vikArIbhAvako nizcaya baMdha kahA jAtA hai |
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ - mokSazAstra sva-dravya yA paryAyako jaba nizcaya kahA jAtA hai taba AtmAke sAtha para dravyakA jo saMbaMdha hotA hai use prAtmAkA kahate hai, yahI vyavahAra haiupacAra kathana hai| jaise jar3akarmako AtmAkA kahanA vyavahAra hai; jar3a karma paradravyakI avasthA hai, AtmAkI avasthA nahI hai / tathApi una jar3akarmako AtmAkA kahate hai, yaha kathana nimitta naimittika saMbaMdha batAneke liye hai ataH vyavahAra naya hai-upacAra kathana hai / isa adhyAyake 33 ve sUtra meM diye gaye sAta naya, AtmA tathA pratyeka dravyameM lAgU hote hai isaliye unhe Agama zAstrameM nizcaya nayake vibhAgake rUpame mAnA jAtA hai| ina sAta nayomeMse pahale tIna dravyAthika nayake vibhAga haiM aura bAdake cAra paryAyArthika nayake vibhAga haiM, kiMtu ve sAta naya bheda hai isaliye, aura unake Azrayase rAga hotA hai aura ve rAga dUra karane yogya hai isaliye adhyAtma zAstroMmeM una sabako vyavahAra nayake upa vibhAgake rUpameM mAnA jAtA hai / / AtmAkA svarUpa samajhaneke liye naya vibhAga zuddha dravyAthika nayakI dRSTise AtmA trikAla zuddha caitanya svarUpa haiyahA~ (trikAla zuddha kahaneme) vartamAna vikArI paryAya gauNa kI gaI hai / yaha vikArI paryAya kSaNika avasthA honese paryAyAthika nayakA viSaya hai aura jaba vaha vikArI dazA AtmAmeM hotI hai aisA batalAnA ho to taba vaha vikArI paryAya azuddha dravyAthika nayakA viSaya hotA hai aura jaba aisA batalAnA ho ki yaha paryAya para dravyake sayoga se hotI hai taba vaha vikArI paryAya vyavahAra nayakA viSaya hotI hai| yahA~ yaha samajhanA cAhiye ki jahA~ AtmAkI apUrNa paryAya bhI vyavahArakA viSaya hai vahA~ vyavahArakA artha bheda hotA hai|| nizcayanaya aura dravyArthikanaya tathA vyavahAranaya aura paryAyArthika naya bhinna bhinna arthameM bhI prayukta hote haiM aisA jJAna karanA ki ratnatraya jIvase abhinna hai so dravyAthikanayakA
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 sUtra 7 41 svarUpa hai isIprakAra ratnatraya jIvase bhinna hai aisA jJAna karanA so paryAyArthika nayakA svarUpa hai / ratnatrayameM abheda pUrvaka pravRtti honA so nizcaya nayase mokSamArga hai tathA bheda pUrvaka pravRtti honA so vyavahAra nayase mokSamArga hai / nizcaya ratnatrayake samarthana karanekA yaha matalaba hai ki jo bheda pravRtti hai so vyavahAra ratnatraya hai aura jo abheda pravRtti hai so nizcaya ratnatraya hai / (26) baDe sUtrakA siddhAnta- he jIva ! pahale yaha nizcaya kara ki tujhe dharma karanA hai yA nahIM / yadi dharma karanA ho to 'parake zrAzrayase merA dharma nahI hai / aisI zraddhA dvArA parAzrita abhiprAyako dUra kara / parase jo jo apanemeM honA mAnA hai usa mAnyatAko yathArtha pratItike dvArA jalA de ! yahA~ aisA samajhanA cAhie ki jisaprakAra sAta ( puNya pApa sahita nava ) tattvoMko jAnakara unamese jIvakA hI Azraya karanA bhUtArtha hai usI prakAra adhigamake upAya jo pramANa, naya, nikSepoMko jAnakara unamese zuddhanayake viSayarUpa jIvakA hI Azraya karanA bhUtArtha hai aura yahI samyagdarzana hai // 6 // 1 nizcaya samyagdarzanAdi jAnaneke amukhya (apradhAna) upAya - nirdezasvAmitvasAdhanAdhikaraNasthitividhAnataH // 7 // artha - [ nirdeza svAmitva sAdhana adhikaraNa sthiti vidhAnataH ] nirdeza, svAmitva, sAdhana, adhikaraNa, sthiti aura vidhAnase bhI samyagdarzanAdi tathA jIvAdika tattvoMkA adhigama hotA hai / TIkA 1 - nirdeza - vastu svarUpake kathanako nirdeza kahate haiM / 2 - svAmitva - vastuke adhikArIpanako svAmitva kahate hai / 3 - sAdhana - vastu kI utpatti ke kAraraNako sAdhana kahate hai | 6
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra 4- adhikaraNa- vastuke AdhArako adhikararaNa kahate haiM / 5-sthiti-vastuke kAlakI maryAdAko sthiti kahate haiM / 6 - vidhAna - vastuke bhedoMko vidhAna kahate haiM / uparokta 6 prakArase samyagdarzanakA varNana nimnaprakAra kiyA jAtA hai1 - nirdeza - jIvAdi sAta tattvoM kI yathArtha zraddhApUrvaka nija zuddhAtmAkA pratibhAsa - vizvAsa - pratItiko nirdeza kahate haiM / 2- svAmitva - cAro gatike saMjJI paMcendriya bhavya jIva svAmI hote haiN| 42 3 - sAdhana-sAdhanake do bheda hai aMtaraMga aura bAhya / antaraMga sAdhana ( antaraGga kAraNa ) to sva zuddhAtmAke trikAlI jJAyakabhAva ( pAriNAmika bhAva ) kA Azraya hai aura bAhya kAraNa bhinna 2 prakArake hote hai / tiyaMca aura manuSya gati ( 1 ) jAtismaraNa (2) dharma zravaNa (3) jinabimba darzana ye nimitta hote hai; devagatimeM bArahave svarga se pahale (1) jAtismaraNa (2) dharmaM zravaNa (3) jina kalyANaka darzana aura (4) devaRddhidarzana kAraNa hotA hai / aura bArahaveM svargase 16 ve svarga paryaMta ( 1 ) jAtismaraNa (2) dharmaM zravaNa aura (3) jina kalyANaka darzana kAraNa hai / navagraiveyaka meM (1) jAti smaraNa aura (2) dharma zravaNa hotA hai / narakagatimeM tIsare naraka taka jAti smaraNa, dharma zravaraNa aura duHkhAnubhava nimitta hotA hai evaM cauthe se sAtave naraka taka jAtismaraNa aura duHkhAnubhava nimitta hotA hai / noTa: -- uparokta dharma zravaraNa samyagjJAniyose prApta honA cAhiye / zaMkA- sabhI nArakI jIva vibhaMgajJAnake dvArA eka, do yA tIna Adi bhava jAnate haiM, usase sabhI ko jAtismaraNa hotA hai isalie kyA sabhI nArakI jIva samyagdRSTi ho jAyege ? samAdhAna - sAmAnyatayA bhavasmaraNa dvArA samyaktvakI prApti nahIM hotI kintu pUrvabhavameM dharma buddhise kiye hue anuSThAna viparIta ( viphala ) the aisI pratIti prathama samyaktvakI utpattikA kAraNa hotI hai isI bAtako dhyAna meM rakhakara bhavasmaraNako samyaktvakI utpattikA kAraNa kahA hai| nArakI jIvoM
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 sUtra 7 ke pUrva bhavakA smaraNa hone para bhI bahutoke uparokta upayogakA abhAva hotA hai| Upara kahe gaye prakArakA jAtismaraNa prathama samyaktvakI utpatti kA kAraNa hotA hai| zaMkA-narakame RSiyoM (sAdhuoM) kA gamana nahI hotA phira vahA~ nArakI jIvoMke dharma zravaNa kisa taraha saMbhava ho sakatA hai ? samAdhAna-apane pUrva bhavake sambandhiyoMke dharma utpanna karAne meM pravRtta aura sabhI bAdhAose rahita samyagdRSTi devoMkA vahA~ ( tIsare naraka paryanta ) gamana hotA hai| zaMkA-yadi vedanAkA anubhava samyaktvakI utpattikA kAraNa hai to sabhI nArakiyoMko samyaktva ho jAnA cAhiye kyoMki sabhI nArakiyoMke vedanA kA anubhava hai| samAdhAna-vedanA sAmAnya samyaktvakI utpattikA kAraNa nahI hai kintu jina jIvoke aisA upayoga hotA hai ki mithyAtvake kAraNa isa vedanA kI utpatti huI hai, una jIvoke vedanA-samyaktvakI utpattikA kAraNa hotA hai, dUsare jIvoke vedanA-samyaktvakI utpattikA kAraNa nahIM hotaa| [zrI dhavalA pustaka 6, pRSTha 422-423 ] zaMkA-jina viba darzana prathama samyaktvakI utpattikA kAraNa kaise hotA hai ? ___ samAdhAna-jinavimva darzanase ( jo jIva apane saskArako zuddha Atmonmukha kare unake ) nidhatta aura nikAcitarUpa mithyAttvAdi karma samUhakA bhI kSaya dekhA jAtA hai aura isI kAraNa jina vimbadarzana prathama samyaktvakI utpattikA kAraNa hotA hai| ( zrI dhavalA, pustaka 6 pRSTha 427-428 ) prazna-zAstrame jinavimba darzanase ( jina pratimAke darzanase) samyagdarzana honA batAyA hai| ataH darzana karane vAle sabhIko yaha phala honA cAhiye kintu sabhIko vaha phala kyo nahI hotA ?
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra uttara --- jisane sarvajJakI sattAkA nirNaya kiyA hai usake jina pratimAke ' darzanase samyagdarzana rUpa phala hotA hai dUsareko nahI / una sabhIko niyamase zrapane AtmakalyANarUpa kAryakI siddhi nahI hotI, jo jIva apane satya purupArthase nizcaya samyagdarzana pragaTa karatA hai usIko jinavimbadarzana nimitta kahA jAtA hai / jinhoMne sarvajJakA to nizcaya kiyA nahI kintu mAtra kula paddhati, saMpradAyake zrAzrayase yA mithyA dharma - buddhise darzana pUjanAdi rUpa pravRtti karate haiM / aura kitaneka jo matapakSake haThagrAhIpanese anyadevako nahIM mAnate, mAtra jinadevAdike sevaka bane huye haiM unake bhI niyamase apane AtmakalyANarUpa kAryakI siddhi nahI hotI / 44 prazna- yadi sarvajJakI sattAkA nizcaya hamase nahI huvA to kyA huA ? ye deva to sacce deva haiM, unakI pUjanAdi karanA vyartha thor3e hI hotI hai ? uttara - yadi kiMcit maMda kaSAya rUpa pariNati hogI to puNya baMgha hogA parantu jinamatame to deva darzanase samyagdarzanarUpa phala honA batalAyA hai so to niyamase sarvajJako sattAke jAnanese hI hogA dUsarI tarahase nahIM / isalie jinheM saccA jainI honA hai unhe to satdeva, sadguru aura satuzAstra ke grAzraya se sarvajJako sattAkA tattva nirNaya karanA yogya hai; kintu jo tattva nirNaya to nahI karate zrIra pUjA, stotra, darzana, tyAga, tapa, vairAgya, saMyama saMtoSa Adi sabhI kArya karate haiM unake ye sabhI kArya jhUThe haiM / isaliye sat grAgamakA sevana, yuktikA avalaMbana, paramparA sadguruokA upadeza aura svAnubhavake dvArA tattva nirNaya karanA yogya hai / prazna - yaha kahA hai ki mithyAdRSTi deva cAra kAraNo se prathama zramika samyaktvako prApta hote haiM unameM eka 'jinamahimA' kAraNa vatalAyA hai kintu jinavimvadagaMna nahI batalAyA, isakA kyA kAraNa hai ? uttara- - jinabimba darzanakA jinamahimA darzaname samAveza hojAtA jinavivake binA jinamahimAkI siddhi nahI hotI /
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 45 adhyAya 1 sUtra 7 prazna-svargAvataraNa, janmAbhiSeka aura dIkSA kalyANakarUpa jinamahimA jinavivake vinA kI jAtI hai isaliye kyA jina mahimAdarzanameM jinaviba darzanakA avinAbhAvitva nahI AyA ? uttara-svargAvataraNa, janmAbhiSeka aura dIkSAkalyANarUpa jina mahimAmeM bhI bhAvI jinavidyakA darzana hotA hai / dUsarI bAta yaha hai ki isa mahimAme utpanna hone vAle prathama samyaktva jinavina darzana naimittika nahIM hai, kintu jinaguNa zravaNa naimittika hai / arthAt prathama samyaktva utpanna hone meM jinaguNa zravaNa nimitta hai| prazna-jAtismaraNakA devaRddhi darzaname samAveza kyoM nahI hotA ? ucara-apanI aNimAdika RddhiyoMko dekhakara java yaha vicAra utpanna hotA hai ki jina bhagavAnake dvArA prarUpita dharmAnuSThAnase ye RddhiyA~ utpanna huI haiM taba prathama samyaktvakI prAptike liye jAtismaraNa nimitta hotA hai; kiMtu jisa samaya saudharmAdika devoMkI mahA RddhiyoMko dekhakara yaha jJAna utpanna hotA hai ki samyagdarzana sahita saMyamake phalase-zubhabhAvase vaha utpanna huI hai aura maiM samyaktva rahita dravya saMyamake phalase vAhanAdika nIca devoM me utpanna huA hU~, usa samaya prathama samyaktvakA grahaNa devaddhidarzana-nimittaka hotA hai / isataraha jAtismaraNa aura devaddhidarzana ina donoM kAraNoM meM aMtara hai| noTa:-nArakiyomeM jAtismaraNa aura vedanArUpa kAraNome bhI yahI niyama lagA lenA caahiye| prazna-mAnata, prANata, AraNa aura acyuta ina cAra svargAke mithyAdRSTidevoke prathamopazama samyaktvameM devaddhidarzana kAraNa kyoM nahI batalAyA ? uttara:-ina cAra svargomeM mahA RddhivAle Uparake devokA Agamana nahIM hotA isIliye vahA~ prathama samyaktvakI utpattikA kAraNa mahARddhidarzana kAraNa nahI batalAyA, inhI svargome sthita devokI mahARddhikA darzana prathama samyaktvakI utpattikA kAraNa nahI hotA, kyoki bArabAra ina Rddhiyoke dekhanese vismaya nahI hotA / punazca ina svargome zuklalezyAke sadbhAvake kAraNa mahARddhike darzanase koI saklezabhAva utpanna nahIM hotaa|
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra navagraiveyakoMmeM Uparake devoMkA Agamana nahIM hotA isIliye vahA~ mahARddhidarzana kAraNa nahI hai / tathA ye vimAnavAsI deva praSTAhnika parva mahotsava dekhane ke liye naMdIzvarAdi dvIpoMmeM nahIM jAte isaliye vahA~ jinamahimA darzana bhI kAraNa nahI hai / ve avadhijJAnake balase jinamahimAko dekhate haiM to bhI ina devoke rAgakI nyUnatA arthAt maMda rAga honese jinamahimA darzanase unako vismaya utpanna nahI hotA / ( zrI dhavalA pustaka 6 pRSTha 432 se 436 ) (4) adhikaraNa - samyagdarzanakA aMtaraMga AdhAra AtmA hai aura bAhya AdhAra trasanAlI hai ( lokAkAzake madhyameM caudaha rAjU lambe aura eka rAjU caur3e sthAnako trasanAlI kahate haiM / ) 46 (5) sthiti - tInoM prakArake samyagdarzanako jaghanya se jaghanya sthiti aMtarmuhUrta kI hai, bhopazamika samyagdarzanakI utkRSTa sthiti bhI aMtarmuhUrta kI hai kSAyopazamika samyagdarzanakI utkRSTa sthiti 66 sAgarakI aura kSAyika samyagdarzanakI sAdi ananta hai, tathA saMsArameM rahaneko apekSAse usako utkRSTa sthiti tetIsa sAgara tathA aMtarmuhUrta sahita ATha varSa kama do koDI pUrva hai / (6) vidhAna - samyagdarzana eka taraha athavA svaparyAyakI yogyatAnusAra tIna prakAra hai- aupazamika, kSAyopazamika aura kSAyika / tathA zrAjJA, mArga, bIja, upadeza, sUtra, saMkSepa, vistAra, artha avagAr3ha aura paramAvagAr3ha isa taraha 10 bhedarUpa hai // 7 // aura bhI anya amukhya upAya satsaMkhyA kSetrasparzana kAlAntarabhAvAlpabahutvaizca // 8 // artha--[ca] aura [ sat saMkhyA kSetra sparzana kAla antara bhAvAlpa bahutvaH ] sat, sakhyA, kSetra, sparzana, kAla, antara, bhAva aura alpabahutva ina ATha zranuyogoke dvArA bhI padArthakA jJAna hotA hai /
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 sUtra 47 TIkA sat aura saMkhyA-yaha dravya guNa paryAyake sattvakI apekSAse upabheda hai sat sAmAnya aura saMkhyA vizeSa hai| kSetra aura sparzana-yaha kSetrakA upabheda hai / kSetra sAmAnya aura sparzana vizeSa hai| kAla aura antara-yaha kAlakA upabheda hai, kAla sAmAnya aura aMtara vizeSa hai| bhAva aura alpavahutva-yaha bhAvakA upabheda hai, bhAva sAmAnya hai aura alpabahutva vizeSa hai| sat-vastuke astitvako sat kahate haiN| saMkhyA- tuke parimANoMkI gaNanAko saMkhyA kahate hai / kSetra-vastuke vartamAnakAlIna nivAsako kSetra kahate haiN| sparzana-vastuke trikAlavartI nivAsako sparzana kahate hai| kAla-vastuke sthira rahanekI maryAdAko kAla kahate hai| aMtara-vastuke virahakAlako atara kahate hai / bhAva-guNako athavA aupazamika, kSAyika Adi pA~ca bhAvoMko bhAva kahate hai / alpavahutva-anya padArthakI apekSAse vastukI hInatA-adhikatAke varNanako alpabahutva kahate hai / anuyoga-bhagavAna praNIta upadeza viSayake anusAra bhinna 2 adhikArame kahA gayA hai, usa pratyeka adhikArakA nAma anuyoga hai / samyakjJAna kA upadeza deneke liye pravRtta hue adhikArako anuyoga kahate hai| sat aura nirdezameM antara yadi 'sat' zabda sAmAnyata:samyagdarzanAdike astitvakovatalAnevAlA ho to nirdezame usakA samAveza ho jAyagA, kintu gati, indriya, kAya,
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 mokSazAstra yoga Adi caudaha mArgaNAoMmeM kisajagaha kisa tarahakA samyagdarzana hotA hai aura kisa tarahakA nahI aisA vizeSa jJAna satse hotA hai, nirdezase aisA jJAna nahI hotA, yahI sat aura nirdezameM antara hai| isa sUtrameM sat zabdakA prayoga kisaliye kiyA hai ? anadhikRta padArthokA bhI jJAna karA sakanekI sat zabdakI sAmarthya hai / yadi isa sUtrameM sat zabdakA prayoga na kiyA hotA to AgAmI sUtrameM samyagdarzana Adi tathA jIvAdi sAta tattvoMke hI astitvakA jJAna nirdeza zabdake dvArA hotA aura jIvake krodha mAna Adi paryAya tathA pudgalake varNa gaMdha Adi tathA ghaTa paTa Adi paryAya (jinakA yaha adhikAra nahI hai ) ke astitvake abhAvakA jJAna hotA isaliye isa samaya anadhikRta padArtha jIva me krodhAdi tathA pudgalameM varNAdikA jJAna karAneke liye isa sUtrameM sat zabdakA prayoga kiyA hai| __ saMkhyA aura vidhAnameM aMtara prakArakI gaNanAko vidhAna kahate haiM aura usa bhedakI gaNanAko saMkhyA kahate haiM / jaise samyagdRSTi tIna tarahake haiM (1) aupazamika samyagdRSTi (2) kSAyopazamika samyagdRSTi aura kSAyika smygdRsstti| 'saMkhyA' zabdase bheda gaNanAkA jJAna hotA hai ki ukta tIna prakArake samyagdRSTiyomeM aupazamika samyagdRSTi kitane haiM kSAyopazamika samyagdRSTi kitane hai athavA kSAyika samyagdRSTi kitane haiM; bhedoMke gaNanAkI vizeSatAko batalAnekA jo kAraNa hai use sakhyA kahate haiN| 'vidhAna' zabdame mUlapadArthake hI bheda grahaNa kiye haiM, isIliye bhedoMke aneka tarahake medoko grahaNa karaneke liye saMkhyA zabda kA prayoga kiyA hai| 'vidhAna' zabdake kahanese bheda prabheda jAte haiM aisA mAnA jAya to vigepa spaSTatAke liye saMkhyA zabdakA prayoga kiyA gayA hai aisA samajhanA caahiye|
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ zradhyAyaH 1 sUtra 8 kSetra aura adhikaraNameM aMtara adhikaraNa zabda thor3e sthAnako batalAtA hai isIse vaha vyApya hai- aura kSetra zabda vyApaka hai, vaha adhika sthAnako batalAtA hai / 'adhikaraNa' zabdake kahanese sampUrNa padArthokA jJAna nahI hotA, kSetrake kahanese sampUrNa padArthokA jJAna hotA hai, isaliye samasta padArthoMke jJAna karAneke liye isa sUtrame kSetra zabdakA prayoga kiyA hai / kSetra aura sparzanameM aMtara *& 'kSetra' zabda adhikaraNase vizeSatA batalAtA hai to bhI usakA viSaya eka dezakA hai aura 'sparzana' zabda sarvadezakA viSaya karatA hai / jaise kisIne pUchA ki 'rAjA kahA~ rahatA hai' uttara diyA ki 'phalAne nagarame rahatA hai' yahA~ yadyapi rAjA saMpUrNa nagarame nahI rahatA kintu nagarake- ekadezame rahatA, hai isaliye nagarake eka dezame rAjAkA nivAsa honese 'nagara' kSetra hai / kisIne pUchA ki 'tela kahA~ hai ?' uttara diyA ki, 'tilame tela rahatA hai' yahA~ saMpUrNa sthAnameM tela rahaneke kAraNa tila telakA sparzana hai, isataraha kSetra aura sparzaname aMtara hai | kSetra vartamAna kAlakA viSaya hai aura sparzana trikAlagocara viSaya hai / vartamAnako dRSTise ghar3emeM jala hai kintu vaha trikAla nahIM hai / tInoM kAlameM jisa jagaha padArtha kI sattA rahatI hai use sparzana kahate hai / yaha dUsarI taraha se kSetra aura sparzanake bIca antara hai / kAla aura sthitimeM aMtara 'sthiti' zabda kucha padArthoke kAlakI maryAdA batalAtA hai, yaha zabda vyApya hai / 'kAla' zabda vyApaka hai aura yaha samasta padArthokI maryAdAko batalAtA hai / 'sthiti' zabda kucha hI padArthokA jJAna karAtA hai aura 'kAla' zabda samasta padArthokA jJAna karAtA hai / kAlake do bheda hai ( 1 ) nizcayakAla (2) vyavahArakAla / mukhya kAlako nizcayakAla kahate haiM aura paryAya viziSTa padArthokI maryAdA batalAnevAlA arthAt ghaNTA ghar3I pala Adi vyava 7
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 mokSazAstra hArakAla hai / kAlakI maryAdAko sthiti kahate haiM arthAt 'sthiti' zabda isa bAtako batalAtA hai ki amuka padArtha, amuka sthAnapara itane samaya rahatA hai, itanA kAla aura sthitimeM aMtara hai / 'bhAva' zabdakA nikSepake sUtrameM ullekha hone para bhI yahA~ kisaliye kahA hai ? nikSepake sUtra 5 ve me bhAvakA artha yaha hai ki vartamAnameM jo avasthA mojUda ho use bhAva nipekSa samajhanA aura bhaviSyameM honevAlI avasthAko vartamAnameM kahanA so dravya nikSepa hai / yahA~ 5 veM sUtrameM 'bhAva' zabdase aupazamika kSAyika Adi bhAvoMkA grahaNa kiyA hai jaise zropazamika bhI samyagdarzana hai aura kSAyika Adi bhI samyagdarzana kahe jAte haiM / isaprakAra donoM jagaha ( 5 veM aura 8 ve sUtrameM ) bhAva zabdakA pRthak prayojana hai / vistRta varNanakA prayojana kitane hI ziSya alpa kathanase vizeSa tAtparya ko samajha lete haiM aura kitane hI ziSya aise hote haiM ki vistArapUrvaka kathana karane para samajha sakate hai | parama kalyANamaya AcAryakA sabhI ko tattvoM kA svarUpa samajhAnekA uddezya hai / pramAraNa nayase hI samasta padArthoMkA jJAna ho sakatA hai tathApi vistRt kathanase samajha sakane vAle jIvoMko nirdeza Adi tathA sat saMkhyAdikakA jJAna karAneke liye pRthak 2 sUtra kahe haiM / aisI zaMkA ThIka nahI hai ki eka sUtrameM dUsarekA samAveza ho jAtA hai isaliye vistArapUrvaka kathana vyartha hai / jJAna saMbaMdhI vizeSa spaSTIkaraNa prazna: : - isa sUtrameM jJAnake sat-saMkhyAdi ATha bheda hI kyoM kahe gaye haiM, kama yA adhika kyoM nahI kahe gaye ? - uttaraH- - nimnalikhita ATha prakArakA niSedha karaneke liye ve ATha bheda kahe gaye haiM: 1 - nAstika kahatA hai ki 'koI vastu hai hI nahI' / isaliye 'sat' ko siddha karanese usa nAstikakI tarka khaMDita karadI gaI hai /
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 sUtra 8 51 2 - koI kahatA hai ki 'vastu' eka hI hai, usameM kisI prakArake bheda nahIM haiM / 'saMkhyA' ko siddha karanese yaha tarka khaMDita karadI gaI hai| 3- koI kahatA hai ki - 'vastuke pradeza ( AkAra ) nahI hai' / 'kSetra' ke siddha karanese yaha tarka khaMDita karadI gaI hai / 4- koI kahatA hai ki ' vastu kriyA rahita hai' / sparzana, ke siddha karanese yaha tarka khaMDita karadI gaI hai / [ noTa: - eka sthAnase dUsare sthAnapara jAnA so kriyA hai ] 5- 'vastukA pralaya (sarvathA nAza) hotA hai' aisA koI mAnatA hai / 'kAla' ke siddha karanese yaha tarka khaMDita karadI gaI hai / 6 - koI yaha mAnatA hai ki 'vastu kSaNika hai' / 'aMtara' ke siddha karane se yaha tarka khaMDita karadI gaI hai / 7- koI yaha mAnatA hai ki 'vastu kUTastha hai' / 'bhAva' ke siddha karane se yaha tarka khaMDita karadI gaI hai / [ jisakI sthiti na badale use kUTastha kahate hai / ] 8- koI yaha mAnatA hai ki 'vastu sarvathA eka hI hai athavA vastu sarvathA aneka hI hai' / 'alpabahutva' - ke siddha karanese yaha tarka khaMDita karadI gaI hai / [ dekho praznottara sarvArthasiddhi pR0 277-278 ] sUtra 4 se 8 takakA tAtparyarUpa siddhAnta jijJAsu jIvoMko jIvAdi dravya tathA tattvoMkA jAnanA, chor3ane yogya mithyAtva - rAgAdi tathA grahaNa karane yogya samyagdarzanAdikake svarUpakI pahicAna karanA, pramAraNa aura nayoMke dvArA tattvajJAnakI prApti karanA tathA nirdeza svAmitvAdi aura sat saMkhyAdike dvArA unakA vizeSa jAnanA cAhiye /
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra aba samyagjJAna ke bheda kahate haiM:matizrutAvadhimanaH paryayakevalAni jJAnam // 6 // zrartha - matijJAna zrutajJAna avadhijJAna mana:paryayajJAna aura kevalajJAna ye pA~ca [ jJAnam ] jJAna hai / 52 TIkA (1) matijJAna - pA~ca indriyoM aura manake dvArA ( apanI zaktike anusAra ) jo jJAna hotA hai use matijJAna kahate hai / zrutajJAna- - matijJAnake dvArA jAne huye padArthako vizeSarUpase jAnanA so zrutajJAna hai / avadhijJAna - jo dravya kSetra kAla aura bhAvakI maryAdA sahita iMdriya yA manake nimittake binA rUpI padArthoko pratyakSa jAnatA hai use avadhijJAna kahate hai | mana:paryayajJAna - jo dravya kSetra kAla aura bhAvakI maryAdA sahita indriya athavA manakI sahAyatAke vinA hI dUsare puruSake manameM sthita rUpI padArthoko pratyakSa jAnatA hai use mana:paryayajJAna kahate haiM / kevalajJAna - samasta dravya aura unakI sarva paryAyoMko eka sAtha pratyakSa jAnanevAle jJAnako kevalajJAna kahate haiM / (2) isa sUtra meM 'jJAnam' zabda eka vacanakA hai vaha yaha batalAtA hai ki jJAnaguNa eka hai aura usakI paryAyake ye 5 bheda hai / inameM java eka prakAra upayogarUpa hotA hai tava dUsarA prakAra upayogarUpa nahI hotA, isIliye ina pA~camese eka samayame eka hI jJAnakA prakAra upayogarUpa hotA hai / samyagjJAna samyagdarzanapUrvaka hotA hai; samyagdarzana kAraNa aura samyajJAnA hai / samyagjJAna AtmAke jJAnaguraNako zuddha paryAya hai, yaha AtmA me koI bhinna vastu nahI hai / samyagjJAnakA svarUpa nimna prakAra hai: -
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 sUtra 10 53 -- "samyagjJAnaM punaH svArtha vyavasAyAtmakaM vidu" (tatvArthasAra pUrvArdha gAthA 18 pRSTha 14) artha-jisa jJAname sva apanA svarUpa, artha-viSaya, vyavasAya% yathArtha nizcaya, ye tIna bAte pUrI hoM use samyagjJAna kahate haiM arthAt jisa jJAnameM viSaya pratibodhake sAtha sAtha svasvarUpa pratibhAsita ho aura vaha bhI yathArtha ho to usa jJAnako samyagjJAna kahate haiN| navameM sUtrakA siddhAnta zrI jinendra bhagavAna dvArA prarUpita jJAnake samasta bhedoMko jAnakara parabhAvoMko chor3akara aura nijasvarUpameM sthira hokara jIva jo caitanya camatkAra mAtra hai usame praveza karatA hai vaha tatkSaNa hI mokSako prApta karatA hai| (zrI niyamasAra gAthA 10 kI TIkAkA zloka ) // 9 // kaunase jJAna pramANa haiM ? tatpramANe // 10 // artha-[tat] uparokta pAMcoM prakArake jJAna hI [pramANe] pramANa ( sacce jJAna ) hai| TIkA navame sUtra meM kahe huye pAMcoM jJAna hI pramANa hai, anya koI jJAna pramANa nahI hai / pramANake do bheda haiM pratyakSa aura prokss| yaha dhyAna rahe ki indriyA~ athavA indriyoM aura padArthoke sambandha ( sannikarSa ) ye koI pramANa nahI hai arthAt na to indriyoMse jJAna hotA hai aura na indriyoM aura padArthoke sambandhase jJAna hotA hai kintu uparokta mati Adi jJAna sva se hote haiM isaliye jJAna pramANa haiN| prazna-indriyA~ pramANa hai kyoki unake dvArA jJAna hotA hai ? uttara-indriyA~ pramANa nahI haiM kyoki indriyA~ jar3a haiM aura jJAna to cetanakA paryAya hai, vaha jar3a nahI hai isaliye AtmAke dvArA hI jJAna hotA -zrI jayadhavalA pustaka bhAga 1 pRSTha 54-55
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra prazna- - kyA yaha ThIka hai na ki prastuta jJeya padArtha ho to usase jJAna hotA hai ? 34 uttara - yaha ThIka nahIM hai, yadi prastuta padArtha (jJeya) aura AtmA ina donoMke milanese jJAna hotA to jJAtA aura jJeya ina donoMko jJAna honA cAhiye kintu aisA nahI hotA / ( sarvArthasiddhi pRSTha 332 ) yadi upAdAna aura nimitta ye do hokara eka kArya kareM to upAdAna aura nimittakI svataMtra sattA na rahe; upAdAna nimittakA kucha nahIM karate aura na nimitta upAdAnakA kucha karatA hai / pratyeka padArthaM svataMtra rUpase apane apane kAraraNase apane lie upasthita hote hai, aisA niyama honese apanI yogyatAnusAra nimitta - upAdAna donoMke kAryaM svatantra, pRthak pRthak hote haiM / yadi upAdAna aura nimitta ye donoM milakara kAma kareM to donoM upAdAna ho jAMya arthAt donoMkI eka sattA ho jAya kintu aisA nahI hotA / isa sambandhameM aisA niyama hai ki apUrNa jJAnakA vikAsa jisa samaya apanA vyApAra karatA hai usa samaya usake yogya bAhya padArtha zrarthAt iMdriyAM prakAza, jJeya padArtha, guru, zAstra ityAdi ( para dravya ) sva sva kAraNase hI upasthita hote haiM, jJAnako unakI pratIkSA nahI karanI par3atI / nimitta naimittikakA tathA upAdAna nimittakA aisA mela hotA hai | prazna- - Apa samyagjJAnakA phala adhigama kahate ho kintu vaha ( adhigama ) to jJAna hI hai isaliye aisA mAluma hotA hai ki samyagjJAnakA kucha phala nahI hotA / uttara----samyagjJAnakA phala zrAnanda ( saMtoSa ) upekSA ( rAga dveSa rahitatA ) aura ajJAnakA nAza hai / ( sarvArtha siddhi pRSTha 334) isase yaha siddha hotA hai ki jJAna svase hI hotA hai para padArthase nahI hotA /
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 55 adhyAya 1 sUtra 11 : sUtra 9-10 kA siddhAMta - nauveM sUtrameM kathita pA~ca samyagjJAna hI pramANa haiM, unake atirikta dUsare loga bhinna bhinna pramANa kahate hai, kintu vaha ThIka nahIM hai| jisa jIva ko samyagjJAna ho jAtA hai vaha apane samyak mati aura samyak zrutajJAnake dvArA apaneko samyaktva honekA nirNaya kara sakatA hai, aura vaha jJAna pramANa arthAt saccA jJAna hai // 10 // parokSa pramANake bheda Adya parokSam // 11 // artha-[prAdhe ] prAraMbhake do arthAt matijJAna aura zrutajJAna [parokSam ] parokSa pramANa haiN| TIkA yahAM pramANa arthAt samyagjJAnake bhedomese prAraMbhake do arthAt matijJAna aura zrutajJAna parokSa pramANa haiM / yaha jJAna parokSa pramANa hai isaliye unheM saMzayavAna yA bhUlayukta nahI mAna lenA cAhiye; kyoki ve sarvathA sacce hI hai| unake upayogake samaya iMdriya yA mana nimitta hote hai, isaliye parApekSAke kAraNa unhe parokSa kahA hai; sva-apekSAse pA~co prakArake jJAna pratyakSa hai| prazna-taba kyA samyakmatijJAnavAlA jIva yaha jAna sakatA hai ki mujhe samyagjJAna aura samyagdarzana hai ? uttara-jJAna samyak hai isalie apaneko samyagjJAna honekA nirNaya bhalI bhA~ti kara sakatA hai; aura jahAM samyagjJAna hotA hai vahA~ samyagdarzana avinAbhAvI hotA hai, isaliye usakA bhI nirNaya kara hI letA hai| yadi nirNaya nahI kara pAye to vaha apanA anirNaya arthAt anadhyavasAya kahalAyagA, aura aisA hone para usakA vaha jJAna mithyAjJAna khlaaygaa|
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra prazna- samyakmatijJAnI darzanamohanIyaM prakRtike pudgaloMko pratyakSa nahI dekha sakatA, aura usake pudgala udayarUpa hoM tathA jIva usameM yukta hotA ho to kyA usakI bhUla nahIM hogI ? 56 uttara(ra-yadi bhUla hotI hai to vaha jJAna viparIta hogA, aura isalie = vaha jJAna 'samyak' nahIM kahalA sakatA / jaise zarIraMke bigar3anepara yaha asAtAvedanIyakA udaya hai, sAtAvedanIyakA udaya nahIM haiM - aisA karmake : rajakaraNoko pratyakSa dekhe binA zrutajJAnake balase yathArtha jAna liyA jAtA hai, usI prakAra apane jJAna anubhavase zrutajJAnake balase yaha samyak (yathArthaM ) jAnA jA sakatA hai ki darzanamohanIya karma udayarUpa nahI hai | prazna- kyA samyakmatijJAna yaha jAna sakatA hai ki amukajIva bhavya hai yA bhavya ? uttara- isa saMbaMdha me zrI dhavalA zAstrame ( pustaka 6 pRSTha 17 meM ) likhA hai ki- avagrahase graharaNa kiye gaye arthako vizeSa jAnanekI AkAMkSA 'hA' hai / jaise- kisI puruSako dekhakara 'yaha bhavya hai yA abhavya ?' isa prakArako vizeSa parIkSA karanA so 'IhAjJAna' hai / IhAjJAna sadeharUpa nahIM hotA, kyoki IhAtmaka vicAra buddhise saMdehakA vinAza ho jAtA hai / saMdeha se Upara aura avAyase nIce tathA madhyameM pravRtta honevAlI vicArabuddhikA nAma IhA hai / x X X X IhAjJAnase jAne gaye padArtha viSayaka saMdehakA dUra ho jAnA so 'vAya' (nirNaya) hai / pahale IhA jJAnase 'yaha bhavya hai yA prabhavya ?" isaprakAra nave rUpa buddhi ke dvArA viSaya kiyA gayA jIva 'abhavya nahIM bhavya zrI kyoki unameM bhavyatvake avinAbhAvI samyagdarzana- jJAna cAritra guNa gada hai, kAra utpana huye 'caya~' (nizvaya) jJAnakA nAma 'avAya' hai / siddha hotA hai na samyakmatijJAna yaha yathArthatayA nizcaya ki apane tathA parako samyagdarzana hai /
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 sUtra 11 zra jaba samyagdRSTi jIva apane upayoga meM yukta hotA hai taba ve matijJAna aura zrutajJAna pratyakSa hote | yaha dazA cauthe guraNasthAnase hotI hai / matizrutAtmaka bhAvamana svAnubhUtike samaya vizeSa dazAvAlA hotA hai, phira bhI zreNisamAna to nahIM kintu apanI bhUmikA ke yogya nirvikalpa hotA hai, isalie mati zrutAtmaka bhAvamana svAnubhUti ke samaya pratyakSa mAnA gayA hai / mati zruta jJAnake binA kevalajJAnakI utpatti nahI hotI usakA yahA~ kAraNa hai / ( avadhimana:paryayajJAnake binA kevalajJAnakI utpatti ho sakatI hai ) = - -- [ paMcAdhyAyI bhAga 1 zloka 708 se 716 taka isa sUtrakI carcA kI gaI hai / dekho paM0 devakInaMdanajIkRta TIkA pRSTha 363 se 368 ] yahA~ mati-zru tajJAnako parokSa' kahA hai tatsambandhI vizeSa spaSTIkaraNa avagraha, IhAM, avIya aura dhAraNArUpa matijJAnako 'sAMvyavahArika pratyakSa' bhI kahA gayA hai / loga kahate hai ki 'maiMne ghaDeke rUpako pratyakSa dekhA hai' isaliye vaha jJAne saoNvyavahArika pratyakSa hai / zrutajJAnake tIna prakAra ho jAte hai - (1) - sapUrNaM parokSa, (2) zrAzika parokSa, (3) parokSa bilakula nahI kiMtu pratyakSa / (1) zabdarUpa jo zrutajJAna hai so parokSa hI hai / tathA dUrabhUta svarganarakAdi bAhya viSayoMkA jJAna karAnevAlA vikalparUpa jJAna bhI parokSa hI hai / (2) AbhyaMtara meM sukha-duHkhake vikalparUpajo jJAna hotA hai vaha, athavA 'mai ananta jJAnAdirUpa hU~' aisA jJAna ISat ( kiMcit) parokSa hai / 1 (3) nizcayabhAva zrutajJAna zuddhAtmAke sammukha honese sukha savitti ( jJAna ) svarUpa hai / yadyapi vaha jJAna nijako jAnatA hai tathApi indriyo tathA manase utpanna honevAle vikalpoke samUhase rahita honese nirvikalpa hai / ( abhedanayase ) use 'AtmajJAna' zabdase pahacAnA jAtA hai / yadyapi vaha kevalajJAnakI apekSAse parokSa hai tathApi chadmasthoke kSAyika jJAnakI prApti na honese, kSAyopazamika honepara bhI use 'pratyakSa' kahA jAtA hai / TE
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra prazna -- isa sUtra me mati aura zrutajJAnako parokSa kahA hai tathApi Apane use Upara 'pratyakSa' kaise kahA hai / 58 uttara- isa sUtra me jo zra utako parokSa kahA hai so vaha sAmAnya kathana hai, aura Upara jo bhAvazrutajJAnako pratyakSa kahA hai so vizeSa kathana hai / pratyakSakA kathana vizeSa kI apekSAse hai, aisA samajhanA cAhiye / yadi isa sUtra meM utsarga kathana na hotA to matijJAnako parokSa nahI kahA jAtA / yadi matijJAna parokSa hI hotA to tarka zAstrame use sAvyavahArikapratyakSa kyoM kahate ? isaliye jaise vizeSa kathaname usa matijJAnako pratyakSa jJAna kahA jAtA hai usIprakAra nijAtmasanmukha bhAvazrutajJAnako (yadyapi vaha kevalajJAnakI apekSAse parokSa hai tathApi ) vizeSa kathaname pratyakSa kahA hai / yadi mati aura zruta donoM mAtra parokSa hI hote to sukha-duHkhAdikA jo saMvedana ( jJAna ) hotA hai vaha bhI parokSa hI hotA, kitu vaha saMvedana pratyakSa hai yaha sabhI jAnate haiM / [ dekho vRhat dravyasaMgraha gAthA 5 kI nIce hindI TIkA pRSTha 13 se 15, iMgaliza pRSTha 17 - 18] utsarga= sAmAnya, - General Ordinance - sAmAnya niyama; apavAda = vizeSa Exception - vizeSa niyama | noTa:- aisA utsarga kathana dhyAtAke sambandha meM adhyAya 1 sUtra 27-47 meM kahA hai, vahA~ apavAdakA kathana nahI kiyA hai / [ dekho - bRhata dravya saMgraha gAthA 57, nIce hindI TIkA, pRSTha- 211 ] isa prakAra jahA~ utsagaM kathana ho vahA~ apavAda kathana garbhita hai. aisA samajhanA cAhiye / pratyakSapramANake bheda pratyakSamanyat // artha:-- [ zranyat ] zeSa tIna arthAt avadhi, mana:paryaya aura kevalajJAna [ pratyakSam ] pratyakSa pramANa haiM | 12 //
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 adhyAya 1 sUtra 13 TIkA avadhijJAna aura manaHparyayajJAna vikala-pratyakSa hai tathA kevalajJAna sakala pratyakSa hai| [pratyakSa-prati+akSa ] 'akSa' kA artha AtmA hai| AtmAke prati jisakA niyama ho arthAt jo paranimitta-indriya, mana, Aloka (prakAza), upadeza Adi se rahita AtmAke Azrayase utpanna ho, jisame dUsarA koI nimitta na ho, aisA jJAna pratyakSajJAna kahalAtA hai / / 12 / / ___ matijJAna ke dUsare nAma matiHsmRtiHsaMjJAciMtAbhinibodhaityanarthAtaram // 13 // artha-[matiH] mati, [smRtiH] smRti, [saMjJA] saMjJA, [ciMtA] ciMtA, [abhinivodha] abhinibodha, [iti] ityAdi, [anarthAtaram ] anya padArtha nahI haiM, arthAt ve matijJAna ke nAmAMtara haiM / TIkA mati-mana athavA indriyose, vartamAnakAlavartI padArthako avagrahAdi rUpa sAkSAt jAnanA so mati hai| smRti-pahale jAne huye, sune huye yA anubhava kiye huye padArtha kA vartamAnameM smaraNa AnA so smRti hai| saMjJA-kA dUsarA nAma pratyabhijJAna hai| vartamAnameM kisI padArthako dekhane para 'yaha vahI padArtha hai jo pahale dekhA thA' isaprakAra smaraNa aura pratyakSa ke jor3arUpa jJAnako saMjJA kahate hai| ciMtA-citavanajJAna arthAt kisI cihnako dekhakara 'yahA~ usa cihna vAlA avazya honA cAhie' isaprakArakA vicAra ciMtA hai| isa jJAnako Uha, UhA, tarka athavA vyAptijJAna bhI kahate hai| abhinibodha-svArthAnumAna, anumAna, usake dUsare nAma hai / sanmukha cihnAdi dekhakara usa cihnavAle padArthakA nirNaya karanA so 'abhinivogha' hai|
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra yadyapi ina sabameM arthabheda hai tathApi prasiddha rUDhike balase ve matike nAmAMtara kahalAte hai| una sabake pragaTa honeme matijJAnAvaraNa karmakA kSayopazama nimitta mAtra hai, yaha lakSameM rakhakara use matijJAnake nAmAntara kahate haiN| yaha sUtra siddha karatA hai ki-jisane AtmasvarUpakA yathArtha jJAna nahI kiyA ho vaha AtmAkA smaraNa nahIM kara sakatA; kyoki smRti to pUrvAnubhUta padArtha kI hI hotI hai, isIliye ajJAnIko prabhusmaraNa ( AtmasmaraNa ) nahI hotA; kintu 'rAga merA hai' aisI pakar3akA smaraNa hotA hai, kyoMki use usakA anubhava hai| isaprakAra ajJAnI jIva dharmake nAma para cAhe jo kArya kare tathApi usakA jJAna mithyA honese use dharmakA smaraNa nahI hotA, kintu rAga kI pakar3akA smaraNa hotA hai| svasavedana, buddhi, medhA, pratibhA, prajJA ityAdi bhI matijJAnake bheda hai| svasaMvedana-sukhAdi aMtaraMga viSayokA jJAna svasaMvedana hai / buddhi-bodhanamAtratA buddhi hai| buddhi, pratibhA, prajJA Adi matijJAnakI tAratamyatA (hInAdhikatA ) sUcaka jJAnake bheda haiM / anumAna do prakArake haiM-eka matijJAnakA bheda hai aura dUsarA zrutajJAnakA / sAdhanake dekhane para svayaM sAdhyakA jJAna honA so matijJAna hai / dUsareke hetu aura tarkake vAkya sunakara jo anumAna jJAna ho so zrutAnumAna hai / cihnAdise usI padArthakA anumAna honA so matijJAna hai aura usI (cihnAdi ) se dUsare padArthakA anumAna honA so zrutajJAna hai // 13 // matijJAnakI utpacike samaya nimica tadindriyAnindriyanimittam // 14 // martha-[indriyAnindriya] indriyA~ aura mana [tat] usa matijJAnake [nimittam] nimitta haiN|
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 sUtra 14 TIkA indriya- AtmA, ( indra = prAtmA ) parama aizvaryarUpa pravartamAna hai, isaprakAra anumAna karAnevAlA zarIrakA cihna / 61 no indriya- mana; jo sUkSma pudgalaskandha manovargaNAke nAmase pahicAne jAte haiM unase bane huye zarIrakA AMtarika aGga, jo ki aSTadala kamalake AkAra hRdayasthAname hai / matijJAnake honeme indriya-mana nimitta hotA hai, aisA jo isa sUtrame kahA hai, so vaha paradravyoke honevAle jJAnakI apekSAse kahA hai, - aisA samajhanA cAhiye / bhItara svalakSame mana- indriya nimitta nahI hai / jaba jIva usa ( mana aura indriyake avalambana ) se aMzataH pRthak hotA hai taba svataMtra tattvakA jJAna karake usameM sthira ho sakatA hai / indriyoM kA dharma to yaha hai ki ve sparza, rasa, gaMdha, varNako jAnaneme nimitta ho, zrAtmAme vaha nahI hai, isaliye svalakSame indriyA~ nimitta nahI haiM / manakA dharma yaha hai ki vaha aneka vikalpome nimitta ho / vaha vikalpa bhI yahA~ ( svalakSame ) nahI hai / jo jJAna indriyoM tathA manake dvArA pravRtta hotA thA vahI jJAna nijAnubhavame varta rahA hai; isaprakAra isa matijJAnameM mana- indriya nimitta nahI haiM / yaha jJAna zratIndriya hai / manakA viSaya mUrtikazramUrtika padArtha haiM, isaliye mana sambandhI pariNAma svarUpake viSayame ekAgra hokara anya citavanakA nirodha karatA hai, isaliye use ( upacArase) manake dvArA huA kahA jAtA hai / aisA anubhava caturthaMguraNasthAnase hI hotA hai / isa sUtra batalAyA gayA hai ki matijJAnameM indriya-mana nimitta haiM; yaha nahI kahA hai ki - matijJAname jJeya artha (vastu) aura zrAloka (prakAza) nimitta haiM, kyoki artha aura Aloka matijJAnameM nimitta nahI hai / unhe nimitta mAnanA bhUla hai / yaha viSaya vizeSa samajhane yogya hai, isaliye ise prameyaratnamAlA hindI ( pRSTha 50 se 55 ) yahA~ saMkSepame de rahe haiM
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra prazna-sAMvyavahArika matijJAnakA nimitta kAraNa indriyAdiko kahA hai, usIprakAra (jJeya ) padArtha aura prakAzako bhI nimitta kAraNa kyoM nahIM kahA? praznakArakA tarka yaha hai ki artha ( vastu ) se bhI jJAna utpanna hotA hai-aura prakAzase bhI jJAna utpanna hotA hai yadi use nimitta na mAnA jAya to sabhI nimitta kAraNa nahIM A sakate isaliye sUtra apUrNa raha jAtA hai| samAdhAna-AcAryadeva kahate hai ki"nArthAlokokAraNaM paricchedyatvAttamovat" (dvitIya samuddeza ) artha-artha ( vastu ) aura Aloka donoM sAMvyavahArika pratyakSake kAraNa nahIM hai, kintu ve kevala paricchedya ( jJeya ) hai| jaise aMdhakAra jJeya hai vaise hI ve bhI jJeya hai| __ isI nyAyako batalAneke liye tatpazcAt sAtavA~ sUtra diyA hai jisameM kahA gayA hai ki aisA koI niyama nahI hai ki jaba artha aura Aloka ho taba jJAna utpanna hotA hI hai aura jaba ve na hoM taba jJAna utpanna nahI hotA / inake liye nimnalikhita dRSTAnta diye gaye hai (1) eka manuSyake sira para maccharoMkA samUha ur3a rahA thA kintu dUsarene use bAloMkA gucchA samajhA; isaprakAra yahAM artha ( vastu ) jJAnakA kAraNa nahI huaa| (2) aMdhakArameM billI ityAdi rAtricara prANI vastuoMko dekha sakate hai, isaliye jJAnake honeme prakAza kAraNa nahIM huaa| uparokta dRSTAnta (1) meM maccharokA samUha thA phira bhI jJAna to vAloMke gucchekA huA, yadi artha jJAnakA kAraNa hotA to bAloke gucchekA jJAna kyoM huA; aura maccharoke samUhakA jJAna kyo nahI huA ? aura dRSTAnta (2) me billI Adiko adhakArameM jJAna ho gayA; yadi prakAza jJAnakA kAraNa hotA to billIko aMdhakArameM jJAna kaise huA ?
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 sUtra 14 prazna -nava yaha matijJAna kisa kAraNa se hotA hai ? uttara - kSAyopagamika jJAnakI yogyatAke anusAra jJAna hotA hai, jJAna hone kA yaha kAraNa hai / jJAnake usa kSayopazamake anusAra yaha jJAna hotA hai; vasnuke anusAra nahIM; isaliye yaha nizcita samajhanA cAhiye ki bAhya vastu jJAnake honeme nimitta kAraNa nahI hai / Age navame sUtrameM isa nyAyako siddha kiyA hai / jaise dIpaka ghaTa ityAdi padArthoMse utpanna nahI hotA tathApi vaha arthakA prakAzaka hai / [ sUtra 8 ] jisa jJAnakI kSayopazama lakSaNa yogyatA hai vahI viSayake prati niyama rUpa jJAna honekA kAraNa hai, aisA samajhanA cAhiye [ sUtra 8 ] jaba AtmA ke matijJAna hotA hai tava iMdriyA~ aura mana dono nimitta mAtra hote hai, vaha mAtra itanA batalAtA hai ki 'AtmA', upAdAna hai / nimitta apane ( nimitta me ) zata pratizata kArya karatA hai kintu vaha upAdAname aMzamAtra kArya nahI karatA / nimitta paradravya hai, AtmA usase bhinna dravya hai; isaliye zrAtmAme ( upAdAname) usakA ( nimittakA) atyanta abhAva hai / eka dravya dUsare dravyake kSetrameM ghusa nahI sakatA; isalie nimitta upAdAnakA kucha nahI kara sakatA / upAdAna apane meM apanA kArya svataH zata pratizata karatA hai / matijJAna parokSajJAna hai yaha gyArahave sUtrame kahA hai / vaha parokSajJAna hai isaliye usa jJAnake samaya nimittakI svata apane kAraNa se upasthiti hotI hai / vaha upasthiti nimitta kaisA hotA hai usakA jJAna karAneke lie yaha sUtra kahA hai; kintu - 'nimitta AtmAme kucha bhI kara sakatA hai' yaha batAneke liye yaha sUtra nahI kahA hai / yadi nimitta AtmAme kucha karatA hotA to vaha ( nimitta ) svaya hI upAdAna ho jAtA / thora 'nimitta bhI upAdAnake kArya samaya mAtra AropakAraNa hai, yadi jIva cakSuke dvArA jJAna kare to cakSu para nimittakA Aropa hotA hai, aura yadi jIva anya indriya yA manake dvArA jJAna kareM to usa para nimittakA Aropa hotA hai / 63
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 - mokSazAstra eka dravya dUsare dravyameM (para dravyameM) akiMcitkara hai, arthAt kucha bhI nahIM kara sakatA / anya dravyakA atya dravyame kadApi praveza nahI hai aura na anya dravya anya dravyakI paryAyakA utpAdaka hI hai; kyoki pratyeka vastu apane aMtaraMgameM atyanta (saMpUrNatayA) prakAzita hai, parame leza mAtra bhI nahI hai / isalie nimittabhUta vastu upAdAnabhUtavastukA kucha bhI nahIM kara sktii| upAdAname nimittakI dravyase, kSetrase, kAlase aura bhAvase nAsti hai, aura nimittameM upAdAnakI dravya, kSetra, kAla, bhAvase nAsti hai; isalie eka 'dUsare ko kyA kara sakate haiM ? yadi eka vastu dUsarI vastukA kucha karane lage to vastu apane vastutvako hI kho baiThe; kintu aisA ho hI nahIM sktaa| [nimitta saMyogarUpakAraNa; upAdAna-vastukI sahaja zakti ] dazave sUtrakI TIkAmeM nimitta-upAdAna sambandhI spaSTIkaraNa kiyA hai vahA~ se vizeSa samajha lenA caahiye| upAdAna-nimitta kAraNa - pratyeka kAryame do kAraNa hote haiM (1) upAdAna, (2) nimitta / inamese upAdAna to nizcaya (vAstavika) kAraNa hai aura nimitta vyavahAraAropa-kAraNa hai, arthAt vaha (jaba upAdAna kArya kara rahA ho taba vaha usake) anukUla upasthitarUpa (vidyamAna) hotA hai| kAryake samaya nimitta hotA hai kintu upAdAnameM vaha koI kArya nahI kara sakatA, isaliye use vyavahAra kAraNa kahA jAtA hai| jaba kArya hotA hai taba nimittako upasthitike do prakAra hote haiM ( 1) vAstavika upasthiti (2) kAlpanika upasthiti / jaba chadmastha jIva vikAra karatA hai tava dravyakarmakA udaya upasthitarUpa hotA hI hai, vahA~ dravyakarmakA udaya usa vikAra kA vAstavika upasthitirUpa nimitta kAraNa hai| [yadi jIva vikAra na kare to vahI dravyakarmakI nirjarA huI kahalAtI hai| ] tathA jIva java vikAra karatA hai tava no karmakI upasthiti vAstavameM hotI hai athavA kalpanArUpa hotI hai|
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 sUtra 15 nimitta hotA hI nahIM, yaha kahakara yadi koI nimittake astitvakA inkAra kare taba, yA upAdAna kArya kara rahA ho tava nimitta upasthita hotA hai, yaha batalAyA jAtA hai, kintu yaha to nimittakA jJAna karAneke liye hai| isaliye jo nimittake astitvako hI svIkAra na kareM usakA zAna samyagjJAna nahIM hai| yahA~ samyagjJAnakA viSaya honese AcAryadevane nimitta kaisA hotA hai isakA jJAna karAyA hai| jo yaha mAnatA hai ki nimitta upAdAnakA kucha karatA hai usakI yaha mAnyatA mithyA hai, aura isaliye yaha samajhanA cAhiye ki use samyagdarzana nahI hai // 14 // matijJAnake kramake bhedaavagrahahAvAyadhAraNAH // 15 // artha-[avagraha IhA avAya dhAraNAH] avagraha, IhA, avAya, aura dhAraNA yaha cAra bheda haiN| TIkA avagraha-cetanAmeM jo thor3A vizeSAkAra bhAsita hone lagatA hai usa jAnako 'avagraha' kahate haiM / viSaya aura viSayI ( viSaya karanevAle ) ke yogya sthAnameM pA jAneke vAda honevAlA AdyagrahaNa avagraha hai| sva aura para donoMkA (jisa samaya jo vipaya ho usakA ) pahile avagraha hotA hai / ( Perception ) IhA-vigrahake dvArA jAne gaye padArthako vizeSarUpase jAnanekI ceSTA (-AkAMkSA ) ko IhA kahate haiN| IhAkA vizeSa varNana gyArahaveM sUtrake nIce diyA gayA hai| (Conception) avAya-vizeSa cihna dekhanese usakA nizcaya ho jAya so avAya hai| ( Judgment)
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 mokSazAstra dhAraNA- - avAyase nirNIta padArthako kAlAntara meM na bhUlanA so dhAraNA hai| ( Rettienon ) AtmA avagraha IhA avAya aura dhAraNA jIvako anAdikAlase apane svarUpakA bhrama hai, isaliye pahile AtmajJAnI puruSase AtmasvarUpako sunakara yuktike dvArA yaha nirNaya karanA cAhie ki AtmA jJAnasvabhAva hai, tatpazcAt - parapadArtha kI prasiddhi ke kAraNa - indriya dvArA tathA mana dvArA pravartamAna buddhiko maryAdAme lAkara arthAt para padArthokI orase apanA lakSya khIcakara jaba AtmA svayaM svasanmukha lakSa karatA hai tava, prathama sAmAnya sthUlatayA AtmAsambandhI jJAna huA, vaha AtmAkA arthAvagraha huA / tatpazcAt sva-vicArake nirNayakI ora unmukha huA so IhA, aura nirNaya huA so avAya, zrarthAt IhAse jJAta AtmAme yaha vahI hai anya nahI aisA dRr3ha jJAna avAya hai / AtmAsambandhI kAlAntarame sazaya tathA vismaraNa na ho so dhAraNA hai / yahA~ taka to parokSabhUta matijJAname dhAraNA takakA antimabheda huA / isake bAda yaha AtmA ananta jJAnAnanda zAMti svarUpa hai isaprakAra matimese pralambita tArkika jJAna zrutajJAna hai / bhItara svalakSyameM mana - indriya nimitta nahI hai / jaba jIva usase aMzataH pRthak hotA hai taba svataMtra tattvakA jJAna karake usame sthira ho sakatA hai / avagraha yA IhA ho kintu yadi vaha lakSa cAlU na rahe to AtmAkA nirNaya nahI hotA arthAt avAya jJAna nahI hotA, isaliye zravAyakI atyaMta zrAvazyakatA hai / yaha jJAna hote samaya vikalpa, rAga, mana, yA para vastukI ora lakSa nahI hotA, kintu svasanmukha lakSa hotA hai / samyagdRSTi ko apanA ( AtmAkA ) jJAna hote samaya ina cAroM prakArakA jJAna hotA hai / dhAraNA to smRti hai, jisa AtmAko samyagjJAna apratihata ( - nirvAdha ) bhAvase huA ho use AtmAkA jJAna dhAraNArUpa vanA hI rahatA hai // 15 // 73
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7i adhyAya 1 sUtra 16 avagrahAdike viSayabhUta padArthabahubahuvidhakSiprAniHsRtAnuktadhra vANAM setarANAM // 16 // ___ artha-[bahu] bahu [bahuvidha] bahuprakAra [kSipra] jaldI [aniHsRta] aniHsRta [anukta] anukta [dhra vANAM] dhruva [setarANAm] unase ulTe bhedose yukta arthAt eka, ekavidha, akSipra, niHsRta, ukta, aura adhruva, isaprakAra bAraha prakArake padArthokA avagraha IhAdirUpa jJAna hotA hai / TIkA (1) bahu-ekahI sAtha bahutase padArthokA athavA bahutase samUhoMkA avagrahAdi honA [ jaise logoke jhunDakA athavA gehU~ke DherakA ] bahutase padArthokA jJAnagocara honaa| (2) eka-alpa athavA eka padArthakA jJAna honA [ jaise eka manuSyakA athavA pAnIke pyAlekA ] thor3e padArthokA jJAnagocara honaa|| (3) bahuvidha-kaI prakArake padArthokA avagrahAdi jJAna honA ( jaise kutteke sAthakA manuSya athavA gehU~ canA cAMvala ityAdi aneka prakArake padArtha ) yugapat bahuta prakArake padArthokA jJAnagocara honaa| (4) ekavidha-eka prakArake padArthokA jJAna honA ( jaise eka prakArake gehU~kA jJAna ) eka prakArake padArtha jJAnagocara honA / (5) kSipra-zIghratAse padArthakA jJAna honaa| (6) makSipra-kisI padArthako dhIre dhIre bahuta samayameM jAnanA arthAt ciragrahaNa / (7) aniHsata-eka bhAgake jJAnase sarvabhAgakA jJAna honA (jaise pAnIke bAhara nikalI huI sUnDako dekhakara pAnImeM DUbe hue pUre hAthIkA jJAna honA ) eka bhAgake avyakta rahane para bhI jJAnagocara honA / (8) niHsRta-bAhara nikale hue pragaTa padArthakA jJAna honA, pUrNavyakta padArthakA jJAnagocara honA /
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra (9) anukta-- ( akathita ) jisa vastukA varNana nahIM kiyA use jAnanA / jisakA varNana nahI sunA hai phira bhI usa padArthakA jJAnagocara honA / -68 (10) ukta--kathita padArthakA jJAna honA, varNana sunaneke bAda padArthakA jJAnagocara honA / yo (11) dhruva - bahuta samaya taka jJAna jaisAkA taisA banA rahanA, arthAt dRr3hatAvAlA jJAna / (12) adhruva - pratikSaNa hInAdhika honevAlA jJAna arthAt asthirajJAna | yaha saba bheda samyak matijJAnake hai / jise samyakjJAna ho jAtA hai vaha jAnatA hai ki- zrAtmA vAstava meM apane jJAnakI paryAyoMko jAnatA hai, aura para to usa jJAnakA nimitta mAtra hai / 'parako jAnA aisA kahanA so vyavahAra hai, yadi paramArtha dRSTise kahA jAya ki AtmA parako jAnatA hai' so mithyA hai, kyoki aisA honepara zrAtmA aura para ( jJAna aura jJeya ) donoM eka ho jAyege, kyoMki 'jisakA jo hotA hai vaha vahI hotA hai' isaliye vAstavame yadi yaha kahA jAya ki 'pudgalakA jJAna' hai, to jJAna pudgalarUpa -- jJeyarUpa ho jAyagA, isaliye yaha samajhanA cAhiye ki nimitta sambandhI apane jJAnakI paryAyako AtmA jAnatA hai / ( dekho zrI samayasAra gAthA 356 se 365 kI TIkA ) prazna -- anukta viSaya zrotrajJAnakA viSaya kaise sabhava hai ? uttara- zrotrajJAname 'anukta' kA artha 'ISat (thor3A) anukta' karanA cAhiye; aura 'ukta' kA artha 'vistArase lakSaNAdike dvArA varNana kiyA hai' aisA karanA cAhiye, jisase nAmamAtrake sunate hI jIvako vizada ( vistAra rUpa) jJAna ho jAya to usa jIvako anukta jJAna hI huA hai aisA kahanA cAhiye / isIprakAra anya indriyoke dvArA anuktakA jJAna hotA hai aisA samajhanA cAhiye /
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 sUtra 16 prazna - netrajJAnameM 'ukta' viSaya kaise saMbhava hai ? uttara - kisI vastuko vistArapUrvaka suna liyA ho aura phira vaha dekhanemeM Aye to usa samayakA netra jJAna 'ukta jJAna' kahalAtA hai / isIprakAra zrI indriyake atirikta dUsarI indriyoMke dvArA bhI 'ukta' kA jJAna hotA hai / 66 prazna- 'mukta' kA jJAna pA~ca indriyoke dvArA kaise hotA hai ? uttara - zrotra indriyake atirikta cAra indriyoMke dvArA honevAlA jJAna sadA zranukta hotA hai / zrIra zrotra indriyake dvArA zranuktakA jJAna kaise hotA hai so isakA spaSTIkaraNa pahile uttarame kiyA gayA hai / prazna- aniHsRta aura anukta padArthoke sAtha zrotra ityAdi iMdriyoMkA saMyoga hotA ho yaha hame dikhAI nahI detA, isaliye hama usa saMyogako svIkAra nahI kara sakate / uttara - yaha bhI ThIka nahIM hai; jaise yadi koI janmase hI jamInake bhItara rakkhA gayA puruSa kisI prakAra bAhara nikale to use ghaTa paTAdi samasta padArthokA AbhAsa hotA hai; kintu use jo 'yaha ghaTa hai, yaha paTa hai' ityAdi vizeSajJAna hotA hai vaha use parake upadezase hI hotA hai; vaha svayaM vaisA jJAna nahI kara sakatA, isIprakAra sUkSma avayavoke sAtha jo iMdriyoMkA bhir3anA hotA hai aura usase avagrahAdi jJAna hotA hai vaha vizeSa jJAna bhI vItarAgake upadezase hI jAnA jAtA hai; apane bhItara aisI zakti nahI hai ki use svayaM jAna sakeM; isaliye kevalajJAnIke upadezase jaba aniHsRta aura anukta padArthoka gravagraha ityAdi siddha haiM tava unakA abhAva kabhI nahIM kahA jA sakatA / pratyeka indriyake dvArA honevAle ina bAraha prakArake matijJAnakA spaSTIkaraNa | 1 - zrotra indriyake dvArA bahu - eka-tata ( tA~takA zabda ) vitata ( tAlakA zabda ) dhana
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 * mokSazAstra (kA~seke vAdyakA zabda) aura suSira (bA~surI AdikA zabda) ityAdi zabdoM kA eka sAtha avagraha jJAna hotA hai / usameM tata ityAdi bhinna bhinna zabdoM kA grahaNa avagrahase nahIM hotA kintu usake samudAyarUpa sAmAnyako vaha grahaNa karatA hai; aisA artha yahAM samajhanA cAhiye; yahA~ bahu padArthakA avagraha huaa| prazna-saMbhinnasaMzrotRRddhike dhArI jIvako tata ityAdi pratyeka zabdakA spaSTatayA bhinna 2 rUpase jJAna hotA hai to use yaha avagrahajJAna honA bAdhita hai ? uttara-yaha ThIka nahI hai, sAmAnya manuSyakI bhAMti use bhI kramazaH hI jJAna hotA hai| isaliye use bhI avagraha jJAna hotA hai| jisa jIvake vizuddhajJAna maMda hotA hai use tata Adi zabdoMmeMse kisI eka zabdakA avagraha hotA hai / yaha eka padArthakA avagraha huaa| bahuvidha-ekavidha-uparokta dRSTAMtame 'tata' Adi zabdomeM pratyeka zabdake do, tIna, cAra, saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta bhedoMko jIva grahaNa karatA hai taba use 'bahuvidha padArthakA avagraha hotA hai| vizuddhatAke maMda rahane para jIva tata Adi zabdoMmese kisI eka prakArake zabdoMko grahaNa karatA hai use 'ekavidha' padArthakA avagraha hotA hai| kSipra-akSipra-vizuddhike balase koI jIva bahuta jaldI zabdako grahaNa karatA hai use 'kSiNa' avagraha kahA jAtA hai| vizuddhikI maMdatA honese jIvako zabdake grahaNa karanemeM DhIla hotI hai use 'akSipra' avagraha kahA jAtA hai / aniHsRta-niHsRta-vizuddhike balase jIva jaba binA kahe athavA binA batAye hI zabdako grahaNa karatA hai taba use 'aniHsRta' padArthakA avagraha kahA jAtA hai| vizuddhikI madatAke kAraNa jIva mukhamese nikale hue zabdako grahaNa karatA hai taba 'niHsRta' padArthakA avagraha huA kahalAtA hai|
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 sUtra 16 71 zaMkA- mukhase pUre zabdake nikalaneko 'niHsRta', kahA hai, aura 'ukta' kA artha bhI vahI hotA hai taba phira do meM se eka bheda kahanA cAhiye, donoM kyoM kahate ho ? samAdhAna - jahA~ kisI anya ke kahanese zabdakA graharaNa hotA hai, jaise kisIne 'gau' zabdakA aisA uccAraNa kiyA ki 'yahA~ yaha go zabda hai' usa parase jo jJAna hotA hai vaha 'ukta' jJAna hai; aura isaprakAra anyake batAye binA zabda saMmukha ho usakA yaha 'amuka zabda hai' aisA jJAna honA so niHsRta jJAna hai / anukta-ukta- jisa samaya samasta zabdakA uccAraNa na kiyA gayA ho, kiMtu mukhamese eka varake nikalate hI vizuddhatAke balase abhiprAyamAtra se samasta zabdako koI anyake kahe binA graharaNa kara le ki 'vaha yaha kahanA cAhatA hai' - usa samaya usake 'anukta' padArthakA avagraha huA kahalAtA hai / jisa samaya vizuddhikI maMdatAse samasta zabda kahA jAtA hai taba kisI dUsareke kahanese jIva graharaNa karatA hai usa samaya 'ukta' padArthakA zravagraha huA kahalAtA hai / athavA taMtrI athavA mRdaMga AdimeM kaunasA svara gAyA jAyagA usakA svara saMcAra na kiyA ho usase pUrva hI kevala usa bAjemeM gAye jAne vAle svarakA milApa ho usI samaya jIvako vizuddhike balase aisA jJAna ho jAya ki 'vaha yaha svara bAjemeM bajAyagA,' usI samaya 'anukta' padArthakA zravagraha hotA hai / vizuddhikI maMdatAke kAraNa bAjeke dvArA vaha svara gAyA jAya usa samaya jAnanA so 'ukta' padArthakA avagraha hai / dhruva adhruva - vizuddhi ke valase jIvane jisaprakAra prathama samayameM zabdako grahaNa kiyA usIprakAra nizcayarUpase kucha samaya graharaNa karanA cAlU rahe - usame kiMcitmAtra bhI nyUnAdhika na ho so 'dhruva' padArthakA avagraha hai / vArabAra honevAle saMkleza tathA vizuddha pariraNAma svarUpa kAraNose jIvake zrotra indriyAdikA kucha AvaraNa aura kucha anAvaraNa (kSayopazama )
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra bhI rahatA hai, isaprakAra zrotra iMdriyAdike AvaraNakI kSayopazamarUpa vizuddhi kI kucha prakarSa aura kucha aprakarSa dazA rahatI hai; usa samaya nyUnAdhikatA jAnaneke kAraNa kucha cala-vicalatA, rahatI hai isase usa 'adhruva' padArthakA avagraha kahalAtA hai tathA kabhI tata ityAdi bahutase zabdoMkA grahaNa karanA; kabhI thor3ekA kabhI bahutakA, kabhI bahuta prakArake zabdokA grahaNa karanA; kabhI eka prakArakA, kabhI jaldI, kabhI derase, kabhI aniHsRta zabdakA grahaNa karanA, kabhI niHsRtakA, kabhI anukta zabdakA aura kabhI uktakA grahaNa karanA-isaprakAra jo cala-vicalatAse zabdakA grahaNa karanA so saba 'adhruvAvagraha', kA viSaya hai / / zaMkA-samAdhAna zaMkA-'bahu' zabdoMke avagrahameM tata Adi zabdoMkA grahaNa mAnA hai aura 'bahuvidha' zabdoke avagrahame bhI tata Adi zabdoMkA grahaNa mAnA hai| to uname kyA antara hai ? samAdhAnaH-jaise vAcAlatA rahita koI vidvAna bahutase zAstroke vizeSa 2 artha nahI karatA aura eka sAmAnya ( saMkSepa ) arthakA hI pratipAdana karatA hai; anya vidvAna bahutase zAstroMmeM pAye jAne vAle eka dUsaremeM aMtara batAne vAle kaI prakArake arthokA pratipAdana karate hai| usIprakAra bahu aura bahuvidha donoM prakArake avagrahameM sAmAnyarUpase tata Adi zabdoMkA grahaNa hai; tathApi jisa avagrahame tata Adi zabdoke eka, do, cAra, saMkhyAta, asaMkhyAta aura anaMta prakArake bhedokA grahaNa hai arthAt aneka prakArake bheda-prabheda yukta tata Adi zabdokA grahaNa hai vaha bahuvidha bahu prakArake zabdoMko grahaNa karane vAlA avagraha kahalAtA hai; aura jisa avagrahameM bheda prabheda rahita sAmAnyarUpase tata Adi zabdoMkA grahaNa hai vaha bahu zabdoMkA avagraha kahalAtA hai| 2-canu indriya dvArA vaha-eka--jisa samaya jIva vizuddhike balase sapheda kAle hare Adi raMgoMko grahaNa karatA hai usa samaya use 'bahu' padArthakA avagraha hotA hai, aura
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 sUtra 16 73 java maMdatAke kAraNa jIva eka varNako grahaNa karatA hai taba use 'eka' padArthakA pravAha hotA hai| bahuvidha-ekavidha-jisa samaya jIva vizuddhike balase zukla kRSNAdi pratyeka varNake do, tIna, cAra, saMkhyAta, asaMkhyAta, aura ananta bheda prabhedoMko grahaNa karatA hai usasamaya use 'bahuvidha' padArthakA avagraha hotA hai| jisa samaya madatAke kAraNa jIva zukla kRSNAdi varNomese eka prakArake varNako grahaNa karatA hai usasamaya use 'ekavidha padArthakA avagraha hotA hai| kSipra-akSipra-jisa samaya jIva tIna kSayopazama ( vizuddhi ) ke balase zuklAdi varNako jaldI grahaNa karatA hai usa samaya use kSipra padArthakA avagraha hotA hai| vizuddhikI madatAke kAraNa jisa samaya jIva derase padArthako grahaNa karatA hai usa samaya usake 'akSipra' padArthakA avagraha hotA hai| aniHsRta-niHsRta-jisa samaya jIva vizuddhike balase kisI pacaraMgI vastra yA citrAdike eka bAra kisI bhAgamese pAMca ragoMko dekhatA hai usa samaya yadyapi zeSa bhAgakI paMcaraMgInatA use-dikhAI nahIM dI hai tathA usa samaya usake samakSa pUrA vastra binA khulA huA (ghaDI kiyA huA hI) rakhA hai tathApi vaha usa vastrake sabhI bhAgoMkI paMcaraMgInatAko grahaNa karatA hai, yaha 'aniHsRta' padArthakA avagraha hai| jisa samaya vizuddhikI madatAke kAraNa jIvake saMmukha bAhara nikAla kara rakhe gaye pacaraMgI vastrake paoNcoM raMgoMko jIva grahaNa karatA hai usasamaya use 'niHsRta' padArthakA avagraha hotA hai / / anukta-ukta-sapheda-kAle athavA sapheda-pIle Adi raMgoMkI milAvaTa karate hue kisI puruSako dekhakara ( vaha isaprakArake ragoko milAkara amuka prakArakA raga taiyAra karegA ) isaprakAra vizuddhike balase vinA kahe hI jAna letA hai, usa samaya use 'anukta' padArthakA avagraha hotA hai / athavA
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 mokSazAstra dUsare dezameM bane hue kisI pacaraMgI padArthako kahate samaya, kahanevAlA puruSa kahanekA prayatna hI kara rahA hai ki usake kahanese pUrva hI vizuddhike balase jIva jisa samaya usa vastuke pA~ca raMgoMko jAna letA hai usa samaya usake bhI 'anukta padArthakA avagraha hotA hai| vizuddhikI maMdatAke kAraNa pacaraMgI padArthako kahanepara jisasamaya jIva pAMca raMgoko jAna letA hai usasamaya usake 'ukta padArthakA avagraha hotA hai| dhrava-adhrava-saMkleza pariNAma rahita aura yathAyogya vizuddhatA sahita jIva jaise sabase pahile raMgako jisa jisa prakArase grahaNa karatA hai usIprakAra nizcalarUpase kucha samaya vaise hI usake raMgako grahaNa karanA banA rahatA hai; kucha bhI nyUnAdhika nahIM hotA; usasamaya usake 'dhruva' padArthakA avagraha hotA hai / bArambAra honevAle saMkleza pariNAma aura vizuddha pariNAmoMke kAraNa jIvake jisa samaya kucha prAvaraNa rahatA hai aura kucha vikAsa bhI rahatA hai tathA vaha vikAsa kucha utkRSTa aura anutkRSTa aisI do dazAomeM rahatA hai taba, jisa samaya kucha hInatA aura kucha adhikatAke kAraNa calavicalatA rahatI hai usa samaya usake adhruva avagraha hotA hai / athavA kRSNAdi bahutase ragoMkA jAnanA athavA eka raMgako jAnanA, vahuvidha raMgoMko jAnanA, yA ekavidha raMgako jAnanA, jaldI raMgoMko jAnanA, yA DhIlase jAnanA, aniHsRta raMgako jAnanA yA niHsRta raMgako jAnanA, anuktarUpako jAnanA yA uktarUpako jAnanA; isaprakAra jo cala-vicalarUpa jIva jAnatA hai so adhruva avagrahakA viSaya hai| vizeSa-samAdhAna-pAgamameM kahA hai ki sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu, zrotra aura mana yaha chaha prakArakA labdhyakSara zrutajJAna hai / labdhikA artha hai kSAyopazamikarUpa (vikAsarUpa ) zakti aura 'akSara' kA artha hai avinAzI / jisa kSAyopazamika zaktikA kabhI nAza na ho, use labdhyakSara kahate haiN| isase siddha hotA hai ki aniHsRta aura anukta padArthoMkA bhI
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 sUtra 16 75 avagrahAdi jJAna hotA hai| labdhyakSara jJAna zrutajJAnakA atyanta sUkSma bheda hai| jaba isa jJAnako mAnA jAtA hai taba aniHsRta aura anukta padArthoke avagrahAdi mAnanemeM koI doSa nahIM hai| 3-4-5 ghrANendriya-rasanendriya, aura sparzanendriya ghrANa-rasanA aura sparzana ina tIna indriyoMke dvArA upayukta bAraha prakArake avagrahake bheda zrotra aura cakSu indriyakI bhAMti samajha lenA caahiye| IhA-avAya-aura dhAraNA cAlU sUtrakA zIrSaka 'avagrahAdike viSayabhUta padArtha hai; usame avagrahAdike kahane para, jaise bAraha bheda avagrahake kahe hai usIprakAra IhAavAya aura dhAraNA jJAnoMkA bhI viSaya mAnanA caahiye| zaMkA-samAdhAna zaMkA-jo indriyA~ padArthako sparza karake jJAna karAtI hai ve padArthoMke jitane bhAgoM ( avayavoM) ke sAtha sambandha hotA hai utane hI bhAgoMkA jJAna karA sakatI haiN| adhika avayavoMkA nhii| zrotra, ghrANa, sparzana aura rasanA,-yaha cAra indriyAM prApyakArI haiM, isaliye ve jitane avayavoke sAtha saMbaddha hotI haiM utane hI avayavokA jJAna karA sakatI haiM, adhikakA nahI; tathApi aniHsRta aura anuktame aisA nahI hotA, kyoki vahA~ padArthokA eka bhAga dekha lene yA suna lenese samasta padArthakA jJAna mAnA jAtA hai isaliye zrotrAdi cAra indriyose jo ani.sUta aura anukta padAryokA avagraha IhAdi mAnA gayA hai vaha vyartha hai| samAdhAna-yaha zaMkA ThIka nahI hai / jaise cITI Adi jIvoMkI nAka tathA jihvAke sAtha gur3a Adi dravyokA sambandha nahIM hotA phira bhI usakI gaMdha aura rasakA jJAna unhe ho jAtA hai, kyoki vahA~ atyanta sUkSma (jise hama nahIM dekha sakate ) guDa Adike avayavoke sAtha cITI Adi jIvoMkI nAka tathA jihvA Adi indriyokA eka dUsareke sAtha svAbhAvika saMyoga saMbandha rahatA hai; usa sambandhame dUsare padArthakI apekSA nahI rahatI,
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 mokSazAstra isaliye sUkSma avayavoMke sAtha sambandha rahanese vaha prApta hokara hI padArthako grahaNa karate hai / isIprakAra aniHsRta aura anukta padArthoke zravagraha ityAdi meM bhI aniHsRta aura anukta padArthoMke sUkSma avayavoMke sAtha zrotra zrAdi indriyoMkA apanI utpattimeM parapadArthokI apekSA na rakhanevAlA svAbhAvika saMyoga sambandha hai, isaliye aniHsRta aura anukta sthaloMpara bhI prApta hokara indriya padArthokA jJAna karAtI haiM; aprApta hokara nahIM / isa sUtra ke anusAra matijJAnake bhedoMkI saMkhyA nimna prakAra hai avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA, = 4 pA~ca indriya aura mana = 6 uparokta chaha prakArake dvArA cAra prakArase jJAna ( 4x6 ) =24 tathA viSayoMkI apekSAse bahu bahuvidha Adi bAraha = ( 24 x 12 ) = 288 bheda haiM // 16 // uparokta atragrahAdike viSayabhUta padArtha bheda kisake haiM ? arthasya // 17 // artha -- uparokta bAraha athavA 288 meda [ arthasya ] padArthake ( dravyake vastuke ) haiM / TIkA yaha bheda vyakta padArthake kahe haiM; avyakta padArthake liye aThArahavA~ sUtra kahA hai / yadi koI kahe ki - 'rUpAdi guraNa hI indriyoMke dvArA grahaNa kiye jA sakate haiM; isaliye rUpAdi guraNoMkA hI avagraha hotA hai, na ki dravyoMkA' / to yaha kahanA ThIka nahI hai; -yaha yahA~ batAyA gayA hai / 'indriyoke dvArA rUpAdi jAne jAte hai' yaha kahane mAtrakA vyavahAra hai; rUpAdi guraNa dravyase prabhinna hai isaliye aisA vyavahAra hotA hai ki 'maiMne rUpako dekhA yA maiMne gaMdha
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 77 adhyAya 1 sUtra 18 ko 'sUghA'; kintu guNa-paryAya dravyase bhinna nahIM hai isaliye padArthakA jJAna hotA hai / indriyoMkA sambandha padArthake sAtha hotA hai,| mAtra.guNa-paryAyoMke sAtha nahIM hotA // 17 // avagraha jJAnameM vizeSatA vyaMjanasyAvagrahaH // 18 // martha-[vyaMjanasya] apragaTarUpa zabdAdi padArthokA [pravagrahaH] mAtra avagraha jJAna hotA hai-IhAdi tIna jJAna nahIM hote| TIkA avagrahake do bheda haiM-(1) vyaMjanAvagraha (2) arthAvagraha / vyaMjanAvagraha-avyakta-apragaTa padArthake avagrahako vyaMjanAvagraha kahate haiN| arthAvagraha-vyakta-pragaTa padArthake avagrahako arthAvagraha kahate haiM / arthAvagraha aura vyaMjanAvagrahake dRSTAMta (1) pustakakA zarIrakI camar3Ise sparza huA taba ( usa vastukA jJAna prAraMbha hone para bhI ) kucha samaya taka vaha jJAna apaneko pragaTa rUpa nahI hotA, isaliye jIvako usa pustakakA jJAna avyakta-apragaTa honese usa jJAnako vyaMjanAvagraha kahA jAtA hai / (2) pustaka para dRSTi par3ane para pahile jo jJAna pragaTarUpa hotA hai, vaha vyakta athavA pragaTa padArthakA avagraha ( arthAvagraha ) kahalAtA hai| vyaMjanAvagraha cakSu aura manake atirikta cAra indriyoMke dvArA hotA hai, vyaMjanAvagrahake bAda jJAna pragaTarUpa hotA hai use arthAvagraha kahate haiN| cakSu aura manake dvArA arthAvagraha hotA hai /
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra 'avyakta' kA artha jaise miTTIke kore ghar3eko pAnIke chIMTe DAlakara bhigonA prAraMbha kiyA jAya to thor3e chITe par3ane para bhI ve aise sUkha jAte haiM ki dekhanevAlA usa sthAnako bhIgA huA nahI kaha sakatA, tathApi yuktise to vaha 'bhIgA huA hI hai,' yaha bAta mAnanA hI hogI, isIprakAra kAna, nAka, jIbha aura tvacA yaha cAra indriyA~ apane viSayoke sAtha bhir3atI haiM tabhI jJAna utpanna hotA hai, isaliye pahile hI, kucha samaya taka viSayakA maMda saMbaMdha rahanese jJAna ( hone kA prAraMbha ho jAne para bhI ) pragaTa mAlUma nahIM hotA, tathApi viSaya kA saMbaMdha prAraMbha ho gayA hai isaliye jJAnakA honA bhI prAraMbha ho gayA haiyaha bAta yuktise avazya mAnanA par3atI hai / use ( usa prAraMbha hue jJAnako) avyaktajJAna athavA vyaMjanAvagraha kahate haiM / 78 jaba vyaMjanAvagrahameM viSayakA svarUpa hI spaSTa nahI jAnA jAtA taba phira vizeSatAkI zaMkA tathA samAdhAnarUpa IhAdi jJAna to kahA~se ho sakatA hai ? isaliye avyaktakA avagrahamAtra hI hotA hai / IhAdi nahI hote / 'vyakta' kA artha mana tathA cakSuke dvArA honevAlA jJAna viSayake sAtha saMbaddha (sparzita ) hokara nahI ho sakatA kintu dUra rahanese hI hotA hai, isaliye mana aura cakSuke dvArA jo jJAna hotA hai vaha 'vyakta' kahalAtA hai / cakSu tathA manake dvArA honevAlA jJAna zravyakta kadApi nahI hotA, isaliye usake dvArA zrarthAvagraha hI hotA hai / avyakta aura vyakta jJAna uparokta zravyakta jJAnakA nAma vyajanAvagraha hai / jabase viSayakI vyaktatA bhAsita hone lagatI hai tabhIse usa jJAnako vyaktajJAna kahate haiM, usakA nAma arthAvagraha hai / yaha arthAvagraha ( artha sahita avagraha ) sabhI indriyo tathA manake dvArA hotA hai /
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 adhyAya 1 sUtra 18 IhA arthAvagrahake bAda IhA hotA hai arthAvagraha jJAnameM kisI padArthakI jitanI vizeSatA bhAsita ho cukI hai usase adhika jAnanekI icchA ho to vaha jJAna satyakI ora adhika jhukatA hai, use IhAjJAna kahA jAtA hai| vaha (IhA) sudRr3ha nahI hotA / IhAme prApta hue satya viSayakA yadyapi pUrNa nizcaya nahI hotA tathApi jJAnakA adhikAMza vahA~ hotA hai| vaha ( jJAnake -adhikAMza ) viSayake satyArthagrAhI hote haiM, isaliye IhAko satya jJAnoMmeM ginA gayA hai| avAya - avAyakA artha nizcaya athavA nirNaya hotA hai IhAke bAdake kAla taka IhAke viSaya para lakSa rahe to jJAna sudRr3ha ho jAtA hai; aura use avAya kahate haiM / jJAnake avagraha, IhA, aura avAya ina tInoM bhedome se avAya utkRSTa athavA sarvAdhika vizeSajJAna hai| dhAraNA dhAraNA avAyake bAda hotI hai| kintu usameM kucha adhika dRDhatA utpanna honeke atirikta anya vizeSatA nahI hai, dhAraNAkI sudRr3hatAke kAraNa eka aisA saMskAra utpanna hotA hai ki jisake ho jAnese pUrvake anubhavakA smaraNa ho sakatA hai| ekake bAda dUsarA jJAna hotA hI hai yA nahIM ? avagraha honeke bAda IhA ho yA na ho, aura yadi avagrahake bAda IhA ho to eka IhA hI hokara chUTa jAtA hai aura kabhI kabhI avAya bhI hotI hai / avAya honeke bAda dhAraNA hotI hai aura nahI bhI hotii| IhAjJAna satya hai yA mithyA ? jisa jJAname do viSaya aise A jAya jiname eka satya ho aura dUsarA mithyA, to (aise samaya) jisa aza para jJAna karanekA adhika dhyAna
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra ho tadanusAra usa jJAnako satya yA mithyA mAna lenA cAhiye / jaise- eka candramA ke dekhane para yadi do candramAkA jJAna ho aura vahA~ yadi dekhanevAle kA lakSa kevala candramAko samajha lenekI ora ho to usa jJAnako satya mAnanA cAhiye, aura yadi dekhanevAlekA lakSa eka yA do aisI saMkhyA nizcita karane kI ora ho to usa jJAnako asatya ( mithyA ) mAnanA cAhiye / 80 isa niyama anusAra IhAmeM jJAnakA adhikAMza viSayakA satyAMzagrAhI hI hotA hai isaliye IhAko satyajJAna meM mAnA gayA hai / 'dhAraNA' aura 'saMskAra' saMbaMdhI spaSTIkaraNa zaMkA- dhAraNA kisI upayoga jJAnakA nAma hai yA saMskArakA ? zaMkAkArakA tarka yadi upayogarUpa jJAnakA nAma dhAraNA ho to vaha dhAraNA smaraNako utpanna karaneke liye samartha nahI ho sakatI, kyoMki kArya kAraNarUpa padArthoMmeM paraspara kAlakA aMtara nahI raha sakatA / dhAraNA kaba hotI hai aura smaraNa kaba, isameM kAlakA bahuta bar3A aMtara par3atA hai / yadi use (dhAraNAko ) saMskArarUpa mAnakara smaraNake samaya taka vidyamAna mAnane kI kalpanA kareM to vaha pratyakSakA meda nahI hotA; kyoki saMskArarUpa jJAna bhI smaraNakI apekSAse malina hai; smaraNa upayogarUpa honese apane samayameM dUsarA upayoga nahI hone detA aura svayaM koI vizeSajJAna utpanna karatA hai, kintu dhAraNAke saMskArarUpa honese usake rahane para bhI anyAnya aneka jJAna utpanna hote rahate hai, aura svayaM vaha dhAraNA to artha kA jJAna hI nahI karA sakatI / [ yaha zaMkAkArakA tarka hai usakA samAdhAna karate haiM ] samAdhAna- 'dhAraNA' upayogarUpa jJAnakA bhI nAma hai aura saMskAra kA bhI nAma hai | dhAraNAko pratyakSa jJAnameM mAnA hai aura usakI utpatti bhI avAyake bAda ho hotI hai; usakA svarUpa bhI avAyakI apekSA adhika dRDharUpa hai; isaliye use upayogarUpa jJAname garbhita karanA cAhie /
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 sUtra:16 81 vaha dhAraNA smaraNako- utpanna karatI hai, aura kAryake pUrvakSaNameM kAraNa rahanA hI cAhiye. isaliye use. saMskArarUpa bhI kaha sakate haiN| tAtparya yaha hai ki jo smaraNake samayataka rahatA hai| use kisI kisI jagaha dhAraNAse pRthakU. ginAyA hai aura kisI ra jagaha dhAraNAke nAmase kahA hai| dhAraNA tathA usa saMskArameM kAraNa-kArya sambandha hai| - isaliye jahA~ bheda, vivakSA mukhya hotI hai vahA~ bhinna gine jAte hai aura jahA~ abheda-vivakSA mukhya hotI hai vahA~ bhinna na ginakara kevala dhAraNAko hI smaraNakA kAraNa cAra-bhedoMkI vizeSatAH isaprakAra avagraha, IhA, avAya.aura dhAraNA yaha cAra matijJAnake bheda haiM; usakA svarUpa uttarottara, taratama-adhika adhika zuddha hotA hai aura use pUrva 2 jJAnakA kArya samajhanA cAhiye / eka viSayakI- uttarottara vizeSatA usake dvArA jAnI jAtI hai, isaliye una cAroM.jJAnoMko eka hI jJAnake vizeSa prakAra bhI kaha sakate hai| mati smRti-AdikI bhA~ti usameM kAlakA asambandha nahI hai tathA buddhi medhAdikI bhA~ti viSayakA asambandha bhI nahI hai / / 18 // na cakSuranindriyAbhyAmaH // 16 artha-vyaMjanAvagraha [ cakSuH pranindriyAbhyAm ] netra aura manase [na] nahI hotaa| TIkAmatijJAnake 288 bheda solahaveM sUtra meM kahe gaye haiM, aura vyaMjanAvagraha cAra indriyoMke dvArA hotA hai, isaliye usake bahu bahuvidha- Adi vAraha bheda hone para ar3atAlIsa bheda ho jAte hai. isaprakAra matijJAnake 336 prabheda hote haiM // 16 //
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra zrutajJAnakA varNana, utpattikA krama tathA usake bheda zrutaM matipUrvaM dvayanekadvAdazabhedam // 20 // artha- [ zrutam ] zrutajJAna [ matipUrva ] matijJAna pUrvaka hotA hai arthAt matijJAnake bAda hotA hai, vaha zrutajJAna [ dvyanekadvAdazabhedam ] do, aneka aura bAraha bhedavAlA hai / 82 TIkA (1) samyagjJAnakA viSaya cala rahA hai, [ yaha samyak zrutajJAnase sambandha rakhanevAlA sUtra hai, mithyA zrutajJAnake sambandhameM 31 vA~ sUtra kahA hai / --- dekho sUtra e ] isaliye aisA samajhanA cAhiye / (2) zrutajJAna --- matijJAnase grahaNa kiye gaye padArthase, usase bhinna padArtha grahaNa karanevAlA jJAna zrutajJAna hai / jaise-- 1- -sadgurukA upadeza sunakara AtmAkA yathArtha jJAna honA / isameM upadeza sunanA matijJAna hai; aura phira vicAra karake zrAtmAkA bhAna pragaTa karanA zrutajJAna hai / 2 -- zabda se ghaTAdi padArthoko jAnanA / isameM ghaTa zabdakA sunanA matijJAna hai, aura usase ghaTa padArthakA jJAna honA zrutajJAna hai / isameM dhuveko A~khase dekhakara aura ghurvese agnikA anumAna 3-- -ghuveMse agnikA grahaNa karanA / jo jJAna huA so matijJAna hai; karanA so zrutajJAna hai / 4 -- eka manuSyane 'jahAja' zabda sunA so yaha matijJAna hai / pahile jahAjake guNa sune athavA par3he the; tatsambandhI ( 'jahAja ' zabda sunakara ) jo vicAra karatA hai so zrutajJAna hai / (3) matijJAnake dvArA jAne hue viSayakA avalambana lekara jo uttara tarkaNA ( dUsare viSayake sambandhame vicAra ) jIva karatA hai so zrutajJAna hai | zrutajJAnake do bheda haiM- ( 1 ) akSarAtmaka, (2) anakSarAtmaka /
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 83 adhyAya 1 sUtra 20 "AtmA" zabdako sunakara AtmAke guNoMko hRdayameM pragaTa karanA so akSarAtmaka zrutajJAna hai / akSara aura padArthameM vAcaka-vAcya sambandha hai| 'vAcaka' zabda hai usakA jJAna matijJAna hai, aura usake nimittase 'vAcya' kA jJAna honA so zrutajJAna hai / paramArthase jJAna koI akSara nahIM hai; akSara to jar3a haiM; vaha pulaskandhakI paryAya hai, vaha nimitta mAtra hai / 'akSarAtmaka zrutajJAna' kahane para kAryameM kAraNakA ( nimittakA ) mAtra upacAra kiyA gayA samajhanA caahie| (4) zrutajJAna jJAnaguNakI paryAya hai; usake honemeM matijJAna nimittamAtra hai / zra tajJAnase pUrva jJAnaguNakI matijJAnarUpa paryAya hotI hai, aura usa upayogarUpa paryAyakA vyaya hone para zru tajJAna pragaTa hotA hai, isaliye matijJAnakA vyaya zrutajJAnakA nimitta hai; vaha 'abhAvarUpa nimitta' hai, arthAt matijJAna kA jo vyaya hotA hai vaha zra tajJAnako utpanna nahI karatA; kintu zru tajJAna to apane upAdAna kAraNase utpanna hotA hai / ( matijJAnase zrutajJAna adhika vizuddha hotA hai|) (5) prazna-jagatame kAraNake samAna hI kArya hotA hai; isaliye matijJAnake samAna hI zra tajJAna honA cAhiye ? uttara-upAdAna kAraNake samAna kArya hotA hai; nimitta kAraNake samAna nahI / jaise ghaTakI utpattimeM daNDa, cakra, kumhAra, AkAza, ityAdi nimitta kAraNa hote haiM, kintu utpanna huA ghaTa una daNDa cakra kumhArA AkAza Adike samAna nahI hotA, kintu vaha bhinna svarUpa hI (miTTIke svarUpa hI ) hotA hai| isIprakAra zru tajJAnake utpanna honeme mati nAma (kevala nAma ) mAtra bAhya kAraNa hai; aura usakA svarUpa zru tajJAnase bhinna hai| . (6) ekabAra zru tajJAnake hone para phira jaba vicAra pralambita hotA hai / taba dUsarA zru tajJAna matijJAnake vIcame Aye binA bhI utpanna ho jAtA hai| prazna-aise zru tajJAnameM 'matipUrva' isa sUtrame dI gaI vyAkhyA kaise lAgU hotI hai ?
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 mokSazAstra ' uttara-usameM pahilA zru tajJAna matipUrvaka huA thA isaliye dUsarA' zru tajJAna bhI matipUrvaka hai aisA upacAra kiyA jA sakatA hai| sUtrameM 'pUrva' pahile 'sAkSAt' zabdakA prayoga nahIM kiyA hai, isaliye yaha samajhanA cAhiye ki zru tajJAna sAkSAt matipUrvaka aura paramparAmartapUrvaka-aise do prakArase hotA hai| __ (7) bhAvazruta aura dravyazruta zru tajJAname tAratamyakI apekSAse bheda hotA hai; aura usake nimitta meM bhI bheda hotA hai| bhAvata aura dravyazra ta ina donoMme do aneka aura bAraha bheda hote haiM / bhavizratako bhAvAMgama bhI kaha sakate haiN| aura usameM dravyAgama nimitta hotA hai / dravyAgama (zrata ) ke do bheda hai; (1) aGga praviSTa aura (2) aGgabAhya / aGga praviSTake bAraha bheda hai| (8) anakSarAtmaka aura akSarAtmaka zrutajJAna- . anakSarAtmaka zra taMjJAnake do bheda hai-paryAyajJAna aura paryAyasamAsa / sUkSmanigodiyA jIvake utpanna hote samaya jo-pahile 'samayame sarva jaghanya zra tajJAna hotA hai so paryAya jJAna hai / dUsarA bheda paryAyasamAsa hai| sarvajaghanyajJAnase adhika jJAnako paryAyasamAsa kahate haiN| [ usake asaMkhyAta loka pramANa bheda hai ] nigodiyA jIvake samyak zru tajJAna nahI hotA; kintu mithyAzrata hotA hai| isaliye yaha do bheda sAmAnya zra tajJAnakI apekSA se kahe hai aisA samajhanA caahiye| (9) yadi samyak aura mithyA aise do bheda na karake-sAmAnya mati tajJAnakA vicAra kare to pratyeka chadmastha jIvake mati aura zrutajJAna' hotA hai| sparzake dvArA kisI vastukA jJAna honA so matijJAna hai; aura usake sambandhase aisA jJAna honA ki 'yaha hitakArI nahI hai yA hai' so zru tajJAna hai, vaha anakSarAtmaka zru tajJAna hai / ekendriyAdi asainI jIvoMke anakSarAtmaka zru tajJAna hI hotA hai / sainIpaMcendriya jIvoke donoM prakArakA zra tajJAna hotA hai|
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ zradhyAya 1 sUtra 20 850 (10) pramANake do prakAra pramANa do prakArakA hai - ( 1 ) svArthapramANa, ( 2 ) parArthaM pramANa | svArthapramAraNa jJAnasvarUpa haiM aura parArtha pramANa vacanarUpa hai / zrutake atirikta cAra jJAna svArthapramANa haiM / zrutapramANa svArtha- parArtha- donoM rUpa hai; isaliye vaha jJAnarUpa aura vacanarUpa hai / zruta upAdAna hai aura vacana usakA nimitta hai / [ vikalpakA samAveza vacanameM ho jAtA hai / ] zrutapramANakA aMza 'naya' hai / [ dekho paMcAdhyAyI bhAga 1 pRSTha 344 paM0 devakInandanajI kRta aura jaina siddhAnta darpaNa pRSTha - 22, rAjavArtika pRSTha 153, sarvArthasiddhi adhyAya eka sUtra 6 pRSTha 56 ] . (11) 'zruta' kA artha zrutakA artha hotA hai 'sunA huA viSaya' athavA 'zabda' / yadyapi zrutajJAna matijJAnake bAda hotA hai tathApi usameM varNanIya tathA zikSA yogya sabhI viSaya Ate haiM; aura vaha sunakara jAnA jA sakatA hai; isaprakAra zrutajJAname zrutakA ( zabdakA ) sambandha mukhyatAse hai, isaliye zrutajJAnako zAstrajJAna ( bhAvazAstrajJAna ) bhI kahA jAtA hai / (zabdoMko sunakara jo zrutajJAna hotA hai usake atirikta anya prakArakA bhI zrutajJAna hotA hai / ) samyagjJAnI puruSakA upadeza sunanese pAtra jIvoko zrAtmAkA yathArtha jJAna ho sakatA hai, isa apekSAse use zra utajJAna kahA jAtA hai / (12) rUr3hike balase bhI matipUrvaka honevAle isa vizeSa jJAnako 'zrutajJAna' kahA jAtA hai / (13) zrutajJAnako vitarka bhI kahate haiM / [ adhyAya 1 sUtra 36] (14) aMgapraviSTa aura aMgabAhya aMgapraviSTake bAraha bheda haiM- (1) AcArAMga (2) sUtrakRtAMga (3) sthAnAMga (4) samavAyAMga ( 5 ) vyAkhyAprajJapti aga (6) jJAtRdharma kathAga (7) upAsakAdhyayanAga (8) aMtaHkRtadazAMga ( 6 ) anuttaraupapAdikAga (10) praznavyAkaraNAMga (11) vipAkasUtrAMga aura (12) dRSTipravAdAga
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra aMgabAhya zrutameM caudaha prakIrNaka hote haiM / ina bAraha aMga aura caudaha pUrva kI racanA, jisa dina tIrthakara bhagavAnakI divyadhvani khiratI hai taba bhAvazra tarUpa paryAyase pariNata gaNadhara bhagavAna eka hI muhUrta meM kramase karate haiM / 86 (15) yaha saba zAstra nimittamAtra hai, bhAvazra tajJAnameM usakA anusaraNa karake tAratamya hotA hai, aisA samajhanA cAhiye / - (16) mati aura zrutajJAnake bIca kA bheda prazna - jaise matijJAna indriya aura manase utpanna hotA hai usIprakAra zra utajJAna bhI indriya aura manase utpanna hotA hai, taba phira donoMmeM antara kyA hai ? - zaMkAkAra ke kAraNa- - indriya aura manase matijJAnakI utpatti hotI yaha prasiddha hai, aura zrutajJAna vaktAke kathana aura zrotAke zravaNase utpanna hotA hai, isaliye vaktAkI jIbha aura zrotAke kAna tathA mana zrutajJAnakI utpattimeM kAraNa haiM; isaprakAra mati zrata donoMke utpAdaka kAraNa indriya aura mana hue, isaliye una donoko eka mAnanA cAhie / utara - matijJAna aura zra utajJAnako eka mAnanA ThIka nahI hai / matijJAna aura zrutajJAna donoM indriyoM aura manase utpanna hote hai yaha hetu prasiddha hai, kyoki jIbha aura kAnako zra utajJAnakI utpattime kAraNa mAnanA bhUla hai / jIbha to zabdakA uccAraNa karanemeM kAraNa hai, zrutajJAnakI utpatti me nahIM / kAna bhI jIvake honevAle matijJAnakI utpattimeM kAraNa haiM, zrutajJAnakI utpatti meM nahI, isaliye zra utajJAnakI utpattimeM do indriyoMko kAraNa batAnA, aura mati tathA zrutajJAna donoMko indriyoM aura manase utpanna kahakara dono kI ekatA mAnanA mithyA hai / ve do indriyA~ zra utajJAnameM nimitta nahI haiM, isaprakAra mati aura zrutajJAnako utpattike kAraraNameM bheda hai / matijJAna indriyoM aura manake kAraNa utpanna hotA hai, aura jisa padArthakA indriyoM tathA manake dvArA matijJAnase nirNaya ho jAtA hai usa
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 sUtra 20 87 padArthakA manake dvArA jisa vizeSatAse jJAna hotA hai vaha zrutajJAna hai, isaliye donoM jJAna eka nahI kintu bhinna 2 hai | vizeSa spaSTIkaraNa - 1 - iMdriya aura manake dvArA yaha nizcaya kiyA ki yaha 'ghaTa' hai so yaha matijJAna hai, tatpazcAt usa ghar3ese bhinna, aneka sthaloM aura aneka kAlame rahanevAle athavA vibhinna raMgoMke samAna jAtIya dUsare ghar3oM kA jJAna karanA zrutajJAna hai / eka padArthako jAnaneke bAda samAna jAtIya dUsare prakArako jAnanA so zrutajJAnakA viSaya hai / athavA - 2 - indriya aura manake dvArA jo ghaTakA nizcaya kiyA, tatpazcAt usake bhedokA jJAna karanA so zrutajJAna hai, jaise-amuka ghar3A, amuka raMgakA hai, athavA ghar3A miTTIkA hai, tAbekA hai, pItalakA hai; isaprakAra indriya aura manake dvArA nizcaya karake usake bheda prabhedako jAnanevAlA jJAna zrutajJAna hai / usI ( matijJAnake dvArA jAne gaye) padArthake bheda prameda kA jJAna bhI zrutajJAna hai / athavA- 3- 'yaha jIva hai' yA 'yaha ajIva hai' aisA nizcaya karaneke bAda jisa jJAnase sat - saMkhyAdi dvArA usakA svarUpa jAnA jAtA hai vaha zrutajJAna hai; kyoki usa vizeSa svarUpakA jJAna indriya dvArA nahI ho sakatA, isaliye vaha matijJAnakA viSaya nahI kintu zrutajJAnakA viSaya hai / jIva-ajIvako jAnaneke bAda usake satsaMkhyAdi vizeSokA jJAnamAtra manake nimittase hotA hai / matijJAname eka padArthake atirikta dUsare padArthakA yA usI padArtha ke vizeSoMkA jJAna nahI hotA; isaliye matijJAna aura zrutajJAna bhinna bhinna haiM / avagrahake bAda IhAjJAnameM usI padArthakA vizeSa jJAna hai aura IhAke bAda avAyameM usI padArthakA vizeSa jJAna hai; kintu usame ( IhA yA avAya, meM ) usI padArthake bheda prabhedakA jJAna nahI hai, isaliye vaha matijJAna haizrutajJAna nahI / (avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA matijJAnake bheda haiM / ) sUtra 11 se 20 takakA siddhAMta jIvako samyagdarzana hote hI samyakmati aura samyak tajJAna hotA
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 mokSazAstra hai| samyagdarzana kAraNa hai aura samyagjJAna kArya, aisA samajhanA caahiye| yaha jo samyakmati aura zra tajJAnake bhede diye gaye haiM ve jJAna vizepa nirma latA honeke liye diye gaye hai; una bhedoMme aTakakara rAgameM lage rahaneke liye nahIM diye gaye haiN| isaliye una bhedoMkA svarUpa jAnakara jIvako apane traikAlika akhaMDa abheda caitanya svabhAvakI ora unmukha hokara nirvikalpa honekI AvazyakatA hai // 20 // avadhijJAnakA varNana bhavapratyayo'vadhidevanArakANAm // 21 // artha:-[ bhavapratyayA ] bhavapratyaya nAmaka [ avadhiH ]-avadhijJAna [devanArakAMNAm '] 'deva aura nArakiyoke hotA hai / / TIkA (1) avadhijJAnake do bheda haiM (1) bhavapratyaya, (2)guNa pratyaya / pratyaya, kAraNa aura nimitta tInoM ekArtha vAcaka zabda haiM / yahA~ 'bhavapratyaya' zabda bAhya nimittakI apekSAse kahA hai, aMtaraMga nimitta to pratyeka prakArake avadhijJAnameM avadhijJAnAvaraNIya karmakA. kSayopazama hotA hai| (2) deva aura nAraka paryAyake dhAraNa karanepara jIva ko jo avadhira jJAna utpanna hotA haiM vaha bhavapratyaya'kahalAtA hai| jaise pakSiyomeM janmakA honI hI AkAzame gamanakA nimitta hotA hai, na ki zikSA, upadeza, japatapa ityoMdi; isIprakAra nArakI aura devakI paryAyameM utpatti mAtrase avavijJAna prApta hotA hai| yahA~ samyagjJAnakA viSaya hai phira bhI samyak yAM mithyAMkA bheda kiye binA sAmAnya avadhijJAnake liye bhavapratyaya zabda diyA gayA hai|] (3) bhavapratyaya avadhijJAna deva nArakI tathA tIrthakaroke (gRhasthadazAme), hotA hai, vaha niyamase dezAvadhi hotA hai, vaha samastapradezase. utpanna hotA hai| (4) 'guNapratyaya'-kisI vizeSa paryAya (bhava) kI apekSA na karake jIvake puruSArtha dvArA jo avadhijJAna utpanna hotA hai vaha guNapratyaya athavA kSayopazamanimittaka kahalAtA hai / / 21 / /
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 sUtra 22 kSayopazamanimias avadhijJAnake bheda tathA unake svAmIkSayopazamanimittaH SaDvikalpaH zeSANAm || 22 || zrathaM-- [ kSayopazamanimittaH ] kSayopazamanaimittaka avadhijJAna [ SaDvikalpaH ] anugAmI, ananugAmI, vardhamAna, hIyamAna, avasthita aura anavasthita-aise chaha bhedavAlA hai, zraura vaha [ zeSANAm ] manuSya tathA tiyaMcoMke hotA hai | 86 TIkA (1) anugAmI jo avadhijJAna sUryake prakAzakI bhAMti jIvake sAtha hI sAtha jAtA hai use anugAmI kahate haiM / -- ananugAmI- - jo avadhijJAna jIvake sAtha hI sAtha nahI jAtA use anugAmI kahate hai | - vardhamAna - jo avadhijJAna zukla pakSa ke candramAkI kalAkI bhAMti bar3hatA rahe use vardhamAna kahate hai / hIyamAna - jo zravadhijJAna kRSNa pakSake candramAko kalAke mAphika ghaTatA rahe use hIyamAna kahate hai / avasthita -- jo avadhijJAna ekasA rahe, na ghaTe na baDhe use avasthita kahate hai / anavasthita--jo pAnIkI taraMgoko bhA~ti ghaTatA baDhatA rahe, ekasA na rahe use anavasthita kahate haiM / ( 2 ) yaha avadhijJAna manuSyoMko hotA hai aisA kahA gayA hai, tIrthaMkaroko nahI lenA cAhie, unake atirikta anya manuSyoko manA cAhie, vaha bhI bahuta thor3ese manuSyoko hotA hai / isa prati 'guNapratyaya' bhI kahA jAtA hai / vaha nAbhike Upara dasa, padma, sva kalaza, machalI Adi zubha cihnoMke dvArA hotA hai / 12
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra (3) avadhijJAnake pratipAti, x pratipAti, dezAvadhi, paramAvadhi aura sarvAvadhi bheda bhI hai / 60 (4) jaghanya - dezAvadhi saMyata tathA asaMyata manuSyoM aura tiyaMcoMke hotA hai / deva - nArakIko nahI hotA ) utkRSTa dezAvadhi sayata bhAvamunike hI hotA hai - anya tIrthaMkarAdi gRhastha- manuSya, deva, nArakIke nahI hotA; unake dezAvadhi hotA hai / (5) dezAvadhi uparokta ( pairA 1 meM kahe gaye ) chaha prakAra tathA pratipAti aura apratipAti aise ATha prakAra kA hotA hai / paramAvadhi - anugAmI, ananugAmI, vardhamAna, avasthita, anavasthita aura pratipAti hotA hai / (6) avadhijJAna rUpI - pudgala tathA usa pugalake sambandhavAle saMsArI jIva ( ke vikArI bhAva ) ko pratyakSa jAnatA hai / (7) dravya apekSAse jaghanya avadhijJAnakA viSaya eka jIvake zrIdArika zarIra saMcayake lokAkAza-pradeza pramANa- khaMDa karane para usake eka khaMDa takakA jJAna hotA hai / dravyApekSA se sarvAvadhijJAnakA viSaya -- eka paramANu taka jAnatA hai [ dekho sUtra 28 kI TIkA ] dravyApekSA se madhyama avadhijJAnakA viSaya jaghanya aura utkRSTake bIcake dravyoMke bhedoko jAnatA hai / kSetrApekSA jaghanya avadhijJAnakA viSaya utsedhAMgulake [ ATha yava madhyake ] asakhyAtaveM bhAga takake kSetrako jAnatA hai / --- kSetra apekSAse utkRSTa avadhijJAnakA viSaya - asaMkhyAta lokapramANa taka kSetrako jAnatA hai / * pratipAti = jo gira jAtA hai / x zrapratipAti = jo nahI giratA / / jaghanya = sabase kama /
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 61 adhyAya 1 sUtra 22 kSetra apekSAse madhyama avadhijJAnakA viSaya-jaghanyA aura utkRSTake bIcake kSetra bhedoMko jAnatA hai| kAlApekSAseM jaghanya avadhijJAnakA viSaya-prAvalIke asaMkhyAta bhAga pramANa bhUta aura bhaviSyako jAnatA hai| kAlApekSAse utkRSTa avadhijJAnakA viSaya-asaMkhyAta loka pramANa atIta aura anAgatakAlako jAnatA hai| ___ kAlApekSAse madhyama avadhijJAnakA viSaya-jaghanya aura utkRSTake bIcake kAla bhedoMko jAnatA hai| bhAva apekSAse avadhijJAnakA viSaya-pahile dravya pramANa, nirUpaNa kiye gaye dravyokI zaktiko jAnatA hai| zrI dhavalA pustaka 1 pRSTha 63-64 ] (8) karmakA kSayopazama nimitta mAtra hai, arthAt jIva apane puruSArthase apane jJAnakI vizuddha avadhijJAna paryAyako pragaTa karatA hai usame 'svayaM' hI kAraNa hai| avadhijJAnake samaya' avadhijJAnAvaraNakA kSayopazama svaya hotA hai itanA saMbaMdha batAneko nimitta batAyA hai| karmakI usa samaya kI sthiti karmake apane kAraNase kSayopazamarUpa hotI hai, itanA nimitta-naimittika saMbaMdha hai / vaha yahAM batAyA hai / kSayopazamakA artha-(1) sarvadhAtisparddhakokA udayAbhAvikSaya, (2) dezaghAtisparddhakoMme guNakA sarvathA ghAta karaneko zaktikA upazama kSayopazama kahalAtA hai / tathA kSAyopazamika samyagdarzanameM vedaka samyaktvaprakRtike 'sparddhakoMko kSaya' aura mithyAtva, tathA samyak mithyAtva prakRtiyoMke udayAbhAvako upazama kahate hai / prakRtiyoke kSaya tathA upazamako kSayopazama kahate hai [zrI dhavalA pustaka 5, pRSTha 200-211-221 ] (10) guNapratyaya avadhijJAna samyagdarzana, dezavata athavA mahAnatake nimittase hotA hai tathApi vaha sabhI samyagdRSTi, dezavatI yA mahAvratI, jIvoke nahI hotA, kyoki asaMkhyAta lokapramANa samyaktva, saMyamAsayana
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 mokSazAstra aura saMyamarUpa pariNAmoMmeM avadhijJAnAvaraNa ke kSayopazamake kAraNabhUta pariNAma bahuta thoDe hote hai [ zrI jayadhavalA pRSTha 17 ] guraNapratyaya suavadhijJAna samyagdRSTi jIvoMke hI ho sakatA hai, kintu vaha sabhI samyagdRSTi jIvoMke nahI hotA | sUtra 21-22 kA siddhAnta yaha mAnanA ThIka nahIM hai ki "jina jIvoMko avadhijJAna huA ho ve hI jIva avadhijJAnakA upayoga lagAkara darzana mohakarmake rajakaraNoMkI avasthAko dekhakara usa parase yaha yathArthatayA jAna sakate haiM ki hameM samyadarzana huA hai" kyoki sabhI samyagdRSTi jovoMko avadhijJAna nahI hotA, kintu samyagdRSTi jIvomese bahuta thoDese jIvoMko avadhijJAna hotA hai / apaneko 'samyagdarzana huA hai' yadi yaha avadhijJAnake vinA nizcaya na ho sakatA hotA to jina jIvoMke avadhijJAna nahI hotA unhe sadA tatsambandhI zaMkA- saMzaya banA hI rahegA, kintu niHzaMkitva samyagdarzanakA pahilA hI prAcAra hai; isaliye jina jIvoMko samyagdarzana sambandhI zaMkA banI rahatI hai ve jIva vAstavame samyagdRSTi nahI ho sakate kintu mithyAdRSTi hote haiM / isaliye avadhijJAnakA, mana:paryayajJAnakA tathA unake bhedoMkA svarUpa jAnakara, bhedokI orake rAgako dUra karake abheda jJAnasvarUpa apane svabhAva kI ora unmukha honA cAhiye // 22 // mana:paryayajJAnake bheda RjuvipulamatI mana:paryayaH // 23 // artha - [ mana:paryayaH ] mana:paryayajJAna [ RjumativipulamatiH ] Rjumati aura vipulamati do prakArakA hai / TIkA (1) mana:paryayajJAnakI vyAkhyA navameM sUtrakI TIkAmeM kI gaI hai / dUsareke manogata mUrtika dravyoMko manake sAtha jo pratyakSa jAnatA hai so mana:paryayajJAna hai /
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 3 adhyAya 1 sUtra 23 (2) dravyApekSA se mana:paryayajJAnakA viSaya - jaghanya rUpase eka samayameM honevAle audArika zarIrake nirjarArUpa dravyataka jAna sakatA hai, utkRSTarUpase ATha karmoke eka samaya meM ba~dhe hue samayapravaddharUpa dravyake ananta bhAgoM meM se eka bhAga taka jAna sakatA hai / kSetrApekSA se isa jJAnakA viSaya - jaghanyarUpase do, tIna kosatakake kSetrako jAnatA hai; aura utkRSTarUpase manuSyakSetra ke bhItara jAna sakatA hai / [ yahA~ viSkaMbharUpa manuSyakSetra samajhanA cAhie ] kAlApekSA se isa jJAnakA viSaya -- jaghanyarUpase do tIna bhavoMkA grahaNa karatA hai, utkRSTarUpase asakhyAta bhavokA grahaNa karatA hai / bhAvApekSA se isa jJAnakA viSaya - dravyapramAragame kahe gaye dravyoMkI zaktiko ( bhAvako ) jAnatA hai / [ zrI ghavalA pustaka 1 pRSTha 64 ] isa jJAnake hone meM mana apekSAmAtra ( nimittamAtra ) kAraNa hai, vaha utpattikA kAraNa nahI hai / isa jJAnakI utpatti AtmAkI zuddhise hotI hai / isa jJAnake dvArA sva tathA para donoke maname sthita rUpI padArtha jAne jA sakate hai / [ zrI sarvArthasiddhi pRSTha 448-451-452 ] dUsareke manameM sthita padArthako bhI mana kahate haiM, unakI paryAyo ( vizeSo ) ko mana:paryaya kahate haiM, use jo jJAna jAnatA hai so mana:paryayajJAna hai / mana:paryayajJAnake Rjumati aura vipulamati - aise do bheda haiM / Rjumati - maname ciMtita padArthako jAnatA hai, aciMtita padArthako nahIM; aura vaha bhI saralarUpase ciMtita padArthako jAnatA hai / [ dekho sUtra 28 kI TIkA ] vipulamati - citita aura zracitita padArthako tathA vakracitita aura avakracitita padArthako bhI jAnatA hai / [ dekho sUtra 28 kI TokA ] * samayapravaddha - eka samayame jitane karma paramANu aura no karma paramANu ba~dhate haiM una sabako samayapravaddha kahate haiM /
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 mokSazAstra ___ mana paryayajJAna viziSTa saMyamadhArIke hotA hai [zrI, dhavalA pustaka 6, pRSTha 28-29 ] 'vipula' kA artha vistIrNa-vizAla-gaMbhIra hotA hai| HT usameM kuTila, asarala, viSama, sarala ityAdi gabhita haiM ] vipulamatijJAna maiM Rju aura vakra ( sarala aura pecIdA ) sarvaprakArake rUpI padArthokA jJAna hotA hai| apane tathA dUsaroMke jIvana-maraNa, sukha-duHkha, lAbha-alAbha, ityAdikA bhI jJAna hotA hai| vipulamati manaHparyayajJAnI vyakta athavA avyakta manase.ciMtita yA aciMtita athavA Age jAkara cintavana kiye jAnevAle sarvaprakArake padArthoMko jAnatA hai / [ sarvArthasiddhi pRSTha 448-451-452 ] ___kAlApekSAse RjumatikA viSaya-jaghanyarUpase bhUta-bhaviSyatake apane aura dUsareke do tItA bhava. jAnatA, hai, aura utkRSTarUpase usIprakAra sAta ATha bhava jAnatA hai / kSetrApekSAse-yaha jJAna jaghanyarUpase tInase Upara aura no se nIce kosa, tathA utkRSTarUpase tInase Upara aura no se nIce yojanake bhItara jAnatA hai / usase bAhara nahIM jaantaa| kAlApekSAse vipulamatikA viSaya-jaghanyarUpase agale' pichale sAta ATha bhava jAnatA hai aura utkRSTarUpase agale pichale asakhyAta bhava jAnatA hai| kSetrApekSAse-yaha jJAna jaghanyarUpase tInase Upara aura no se nIce yojana pramANa jAnatA hai; aura utkRSTarUpase mAnuSottaraparvatake bhItara taka jAnatA hai; usase bAhara nahI / [ sarvArthasiddhi pRSTha 454 ] vipulamatikA artha-iMgliza tattvArtha sUtra meM nimna prakAra diyA hai| Complex direct knowledge of complex mentai things. e.g. of what a man is thinking of now along with what he has thought of it in the past and will think of it in the future, [ pRSTha 40]
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 sUtra 24 __ artha-maname sthita pecIdA vastuoMkA pecIdagI sahita pratyakSajJAna, jaise eka manuSya vartamAname kyA vicAra kara rahA hai, usake sAtha bhUtakAlame usane kyA vicAra kiyA hai aura bhaviSya meM kyA vicAra karegA, isa jJAnakA manogata vikalpa manaHparyayajJAnakA vipaya hai| (bAhya vastukI apekSA manogatabhAva eka ati sUkSma aura vijAtIya vastu hai ) // 23 // Rjumati aura vipulamatimeM antara vizuddhayapratipAtAbhyAM tadvizeSaH // 24 // artha:-[ vizuddhayapratipAtAbhyAM ] pariNAmoMkI vizuddhi aura apratipAta arthAt kevalajJAna honese pUrva na chUTanA [ tadvizeSaH ] ina do vAtoMse Rjumati aura vipulamati jJAnamai vizeSatA ( antara ) hai| TIkA Rjumati aura vipulamati yaha do manaHparyayajJAnake bheda sUtra 23 kI TIkAmeM diye gaye haiM / isa sUtrame spaSTa batAyA gayA hai ki vipulamati vizuddha zuddha hai aura vaha kabhI nahI chUTa sakatA, kintu vaha kevalajJAna hone taka banA rahatA hai| Rjumati jJAna hokara chUTa bhI jAtA hai yaha bheda cAritrakI tIvratAke bhedake kAraNa hote haiN| sayama pariNAmakA ghaTanA-usakI hAni honA pratipAta hai, jo ki kisI Rjumati vAleke hotA hai // 24 / / / avadhijJAna aura manaHparyayajJAnameM vizeSatA vizuddhikSetrasvAmiviSayebhyo'vadhimanaHparyayayoH // 25 // artha:-[ avadhimanaHparyayayoH ] avadhi aura manaHparyayajJAnameM [vizuddhikSetrasvAmiviSayebhyaH ] vizuddhatA, kSetra, svAmI aura viSayakI apekSAse vizeSatA hotI hai| TIkA manaHparyayajJAna uttama RddhidhArI bhAva-muniyoke hI hotA hai; aura avadhijJAna cAroM gatiyoke sainI jIvoke hotA hai, yaha svAmIkI apekSAse bheda hai|
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra utkRSTa zravadhijJAnakA kSetra asaMkhyAta loka pramANa taka hai; ora mana:paryayajJAnakA DhAI dvIpa manuSya kSetra hai / yaha kSetrApekSA se bheda hai / 26 svAmI tathA viSayake bhedase vizuddhimeM antara jAnA jA sakatA hai, avadhijJAnakA viSaya paramANu paryanta rUpI padArtha hai, aura mana:paryayakA viSaya manogata vikalpa hai / viSayakA bheda sUtra 27-28 kI TIkAmeM diyA gayA hai; tathA sUtra 22 ko TIkAme zravadhijJAnakA aura 23 kI TIkAmeM mana:paryayajJAnakA viSaya diyA gayA hai, usa parase yaha bheda samajha lenA cAhie // 25 // mati zrutajJAnakA viSaya---- matizrutayornibandho dravyeSvasarvaparyAyeSu // 26 // artha:-- [ matizrutayoH ] matijJAna aura zrutajJAnakA [ nibaMdha: ] viSaya sambandha [ asarva paryAyeSu ] kucha ( na ki sarva ) paryAyose yukta // dravyeSu ] jIva, - pudgalAdi sarva dravyoMmeM haiM / TIkA matijJAna aura zrutajJAna sabhI rUpI-arUpI dravyoMko jAnate haiM, kintu unakI sabhI paryAyoMko nahI jAnate, unakA viSaya-sambandha sabhI dravya aura unakI kucha paryAyoke sAtha hotA hai / isa sUtra meM 'dravyeSu' zabda diyA hai jisase jIva, pudgala, dharma, adharma AkAza aura kAla sabhI dravya samajhanA cAhie / unakI kucha paryAyoMko yaha jJAna jAnate haiM, sabhI paryAyoMko nahI / prazna - jIva, dharmAstikAya, ityAdi amUrttadravya hai, unheM matijJAna kaise jAnatA hai, jisase yaha kahA jA sake ki matijJAna saba dravyoMko jAnatA hai ? uttara - anindriya ( mana ) ke nimittase arUpI dravyoMkA zravagraha IhA avAya aura dhAraNArUpa matijJAna pahile utpanna hotA hai aura phira
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 67 adhyAya 1 sUtra 27-28 usa matijJAna pUrvaka zrutajJAna sarva dravyoMko jAnatA hai; aura apanI apanI yogya paryAyoMko jAnatA hai / ina donoM jJAnoMke dvArA jIvako bhI yathArthatayA jAnA jA sakatA hai // 26 // avadhijJAnakA viSaya rUpiSvavadheH // 27 // artha:-[avadheH] avadhijJAnakA viSaya-sambandha [rUpiSu] rUpI dravyoMmeM hai arthAt avadhijJAna rUpI padArthoko jAnatA hai| TIkA jisake rUpa, rasa, gaMdha, sparza hotA hai vaha pudgala dravya hai| pudgaladravyase sambandha rakhanevAle saMsArI jIvako bhI isa jJAnake hetuke liye rUpI kahA jAtA hai, [ dekho sUtra 28 kI TIkA ] jIvake pA~ca bhAvoMmese audayika, nopazamika aura kSAyopAmika,yaha tIna bhAva:(pariNAma) hI avadhijJAnake viSaya haiM, aura jIvake zeSakSAyika tathA-pariNAmikabhAva-aura dharmadravya, adharmadravya, AkAzadravya, tathA kAladravya, arUpI padArtha haiM, ve avadhijJAnake viSayabhUta nahI hote| yaha.jJAna-sarva rUpI padArthoM aura usakI kucha paryAyoMko jAnatA hai|||27|| -manAparyayajJAnakA viSayatadanantabhAge manaHparyayasya // 28 // marthaH-[tat anaMtabhAMge ] sarvAvadhijJAnake viSayabhUta rUpI dravyake anaMtaveM bhAgame [-manaHparyayasya.] manaHparyayajJAnakA viSaya sambandha hai| 'TIkA paramAvadhijJAnake viSayabhUta jo pudgalaskaMdha hai unakA anaMtavAM bhAga 13
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra karane para jo eka paramANumAtra hotA hai so sarvAvadhikA viSaya hai, usakA anantavA bhAga RjumatimanaHparyayajJAnakA viSaya hai aura usakA anantavA~ bhAga vipulamatimanaHparyayajJAnakA viSaya hai| ( sarvArtha siddhi pRSTha 473 ) sUtra 27-28 kA siddhAnta ___ avadhijJAna aura manaHparyayajJAnakA viSaya rUpI hai, aisA yahAM kahA gayA hai / adhyAya do sUtra ekameM AtmAke pAMca bhAva kahe haiM, unameM se audayika, aupazamika tathA kSAyopazamika ye tIna bhAva isa jJAnake viSaya haiM, aisA 27 veM sUtrame kahA hai, isase nizcaya hotA hai ki paramArthataH yaha tIna bhAva rUpI haiM, arthAt ve arUpI AtmAkA svarUpa nahI haiM / kyoMki AtmAmese ve bhAva dUra ho sakate haiM, aura jo dUra ho sakate hai ve paramArthataH AtmAke nahI ho sakate / 'pI' kI vyAkhyA adhyAya pA~cake sUtra pA~caveMme dI hai| vahA~ pudgala 'rUpI' hai-aisA kahA hai aura pudgala sparza, rasa, gandha, varNavAle hai, yaha adhyAya pA~cake 23 sUtrame kahA hai| zrIsamayasArakI gAthA 50 se 68 tathA 203 meM yaha kahA hai ki varNAdise guNasthAnatakake bhAva pudugala dravyake pariNAma honese jIvakI anubhUtise bhinna haiM, isaliye ve jIva nahI hai| vahI siddhAnta isa zAstrameM uparokta saMkSipta sUtroke dvArA pratipAdana kiyA gayA hai| ___ adhyAya 2 sUtra 1 meM una bhAvoko vyavahArase jIvakA kahA hai, yadi ve vAstavamai jIvake hote to kabhI jIvase alaga na hote kiMtu ve alaga kiye jA sakate haiM isaliye ve jIvasvarUpa yA jIvake nijabhAva nahI haiM // 28 // kevalajJAnakA viSaya sarvadravyaparyAyeSu kevalasya // 26 // artha:-[phevalasya] kevalajJAnakA viSaya saMbaMdha [sarvadravya-paryAyeSu] sarva dravya aura unakI sarva paryAyeM hai, arthAt kevalajJAna eka hI sAtha sabhI padArthoMko aura unakI sabhI paryoko jAnatA hai|
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 sUtra 26 TIkA kevalajJAna = asahAya jJAna, arthAt yaha jJAna indriya, mana yA Aloka kI apekSAse rahita hai / vaha trikAlagocara ananta paryAyoMko prApta ananta vastuko jAnatA hai / vaha asaMkucita, pratipakSI rahita aura amaryAdita hai / && zaMkA - jisa padArthakA nAza ho cukA hai aura jo padArtha abhI utpanna nahI huA use kevalajJAna kaise jAna sakatA hai ? samAdhAna -- kevalajJAna nirapekSa honese bAhya padArthokI apekSA ke binA hI naSTa aura anutpanna padArthoMko jAne to isame koI virodha nahIM AtA / kevalajJAnako viparyayajJAnatvakA bhI prasaga nahI AtA, kyoMki vaha yathArtha svarUpase padArthoko jAnatA hai / yadyapi naSTa aura anutpanna vastuokA vartamAname sadbhAva nahI hai tathApi unakA atyantAbhAva bhI nahI hai / kevalajJAna sarva dravya aura unakI trikAlavartI anaMtAnaMta paryAyoMko akramase eka hI kAlame jAnatA hai; vaha jJAna sahaja ( binA icchA ke ) jAnatA hai / kevalajJAname aisI zakti hai ki anantAnanta loka- aloka ho to bhI unhe jAnaneme kevalajJAna samartha hai / vizeSa spaSTatA ke liye dekho adhyAya 1 pariziSTa 5 jo bar3e mahatvapUrNa haiM / zaMkA- kevalI bhagavAnake eka hI jJAna hotA hai yA pA~coM ? samAdhAna- pA~co jJAnokA eka hI sAtha rahanA nahI mAnA jA sakatA, kyoki matijJAnAdi AvaraNIyajJAna haiM, kevalajJAnI bhagavAna kSINa zravaraNIya hai isaliye bhagavAnake AvaraNIya jJAnakA honA saMbhava nahI hai; kyoki AvaraNake nimittase honevAle jJAnokA (AvaraNokA abhAva honeke bAda ) rahanA ho sakatA, aisA mAnanA nyAya viruddha hai, [ zrI dhavalA pu0 6 pRSTha 26-30 ] mati Adi jJAnoMkA AvaraNa kevalajJAnAvaraNake nAza honeke sAtha hI sampUrNa naSTa ho jAtA hai / [ dekho sUtra 30 kI TIkA ] eka hI sAtha sarvathA jAnanekI eka eka jIvame sAmarthya hai /
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 mokSazAstra 29 ve sUtrakA siddhAnta 'maiM parako jAnU to bar3A kahalAUM' aisA nahIM kintu merI apAra sAmarthya ananta jJAna-aizvaryarUpa hai isaliye maiM pUrNajJAnadhana svAdhIna AtmA hU~, isaprakAra pUrNa sAdhyako pratyeka jIvako nizcit karanA caahiye| isaprakAra nizcit karake svase ekatva aura parase vibhakta ( bhinna ) apane ekAkAra svarUpakI ora unmukha honA caahiye| apane ekAkAra svarUpakI ora unmukha hone para samyagdarzana pragaTa hotA hai aura jIva kramazaH Age var3hatA hai aura thoDe samayame usakI pUrNa jJAna dazA pragaTa ho jAtI hai // 26 // eka jIvake eka sAtha kitane jJAna ho sakate haiM ? ekAdIni bhAjyAni yugapadekasminnAcaturvyaH // 30 // artha:---[ ekasmin ] eka jIvameM [ yugapat ] eka sAtha [ ekAdIni ] ekase lekara [ prAcaturyaH ] cAra jJAna taka [ bhAjyAni ] vibhakta karane yogya haiM arthAt ho sakate haiN| TIkA (1) eka jIvake eka sAtha ekase lekara cAra jJAna taka ho sakate haiM ? yadi eka jJAna ho to kevalajJAna hotA hai, do ho to mati aura zruta hote hai, tIna ho to mati zruta aura avadhi athavA mati zruta aura manAparyayajJAna hote haiM, cAra ho to mati, zruta, avadhi aura manaHparyayajJAna hote haiN| eka hI sAtha pAMca jJAna kisIke nahI hote / aura eka hI jJAna eka samayameM upayogaspa hotA hai, kevalajJAnake pragaTa hone para vaha sadAke liye banA rahatA hai| dUsare jJAnoMkA upayoga adhikase adhika aMtamuharta hotA hai, usase adhika nahIM hotA, usake bAda jJAnake upayogakA viSaya yadala ho jAtA hai / kevalIke atirikta sabhI saMsArI jIvoMke kamase kama do arthAt mati aura zrutajJAna avazya hote haiN| (2) dhAyopazamika zAna kramavartI hai eka kAlameM eka hI pravartita
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 sUtra 30 101 hotA hai; kintu yahA~ jo cAra jJAna eka hI sAtha kahe haiM so cArakA vikAsa eka hI samaya honese cAra jJAnokI jAnanerUpa labdhi eka kAlame hotI hai,yahI kahane kA tAtparya hai / upayoga to eka kAlameM eka hI svarUpa hotA hai // 30 // -- sUtra 9 se 30 taka kA siddhAnta AtmA vAstava meM paramArtha hai aura vaha jJAna hai; AtmA svayaM eka hI padArtha hai isaliye jJAna bhI eka hI pada hai / jo yaha jJAna nAmaka eka pada hai so yaha paramArthasvarUpa sAkSAt mokSa upAya hai / ina sUtroMme jJAnake jo bheda kahe haiM ve isa eka padako abhinandana karate hai / jJAnake hInAdhikarUpa bheda usake sAmAnya jJAna svabhAvako nahI bhedate, kintu abhinandana karate haiM, isaliye jisame samasta bhedokA abhAva hai aise AtmasvabhAvabhUta jJAnakA hI ekakA zrAlambana karanA cAhie, arthAt jJAnasvarUpa zrAtmAkA hI avalambana karanA cAhiye, jJAnasvarUpa AtmAke avalambanase hI nimna prakAra prApti hotI hai: 1 - nijapadakI prApti hotI hai / 2- bhrAntikA nAza hotA hai / 3- AtmAkA lAbha hotA hai / 4 - anAtmAkA parihAra siddha hotA hai / 5- bhAvakarma balavAna nahI ho sakatA / 6 - rAga-dveSa moha utpanna nahI hote / 7- punaH karmakA prAzrava nahI hotA / 8 - punaH karma nahIM ba~dhatA | 6- pUrvabaddha karma bhogA jAnepara nirjarita ho jAtA hai / 10 - samasta karmokA prabhAva honese sAkSAt mokSa hotA hai / jJAna svarUpa AtmA AlambanakI aisI mahimA hai / kSayopazamake anusAra jJAnameM jo bheda hote hai ve kahI jJAna sAmAnya ko ajJAnarUpa nahI karate, pratyuta jJAnako pragaTa karate haiM isaliye ina saba bhedoM parakA lakSya gauraga karake jJAna sAmAnyakA avalambana karanA cAhiye / navame sUtrake antame eka vacana sUcaka 'jJAnam' zabda kahA hai, vaha bhedoMkA svarUpa jAnakara, bhedo parakA lakSya chor3akara, zuddhanayake viSayabhUta abheda, akhaNDa jJAnasvarUpa AtmAkI ora apanA lakSya karaneke liye kahA hai, aisA samajhanA cAhie [ dekho pATanI grathamAlAkA zrI samayasAra - gAthA 204, pRSTha 310 ]
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 mokSazAstra mati zruta aura avadhijJAnameM mithyAtva matizrutAvadhayo viparyayAzca // 31 // artha:- [ matizrutAvadhayaH ] mati, zruta aura avadhi yaha tIna jJAna [ viparyayAca ] viparyaya bhI hote haiM / TIkA (1) uparokta pA~coM jJAna samyagjJAna haiM, kintu mati zruta zrIra avadhi yaha tInoM jJAna mithyAjJAna bhI hote haiM / usa mithyAjJAnako kumatijJAna kuzrutajJAna tathA kuavadhi ( vibhaMgAvadhi ) jJAna kahate haiM / abhItaka samyagjJAnakA adhikAra calA zrA rahA hai, aba isa sUtra me 'ca' zabdase yaha sUcita kiyA hai ki yaha tIna jJAna samyak bhI hote hai aura mithyA bhI hote hai / sUtrame viparyayaH zabda prayukta huA hai, usame saMzaya aura aura anadhyavasAya garbhitarUpase A jAte hai / mati aura zrutajJAname saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAya yaha tIna doSa hai, avadhijJAnameM saMzaya nahI hotA, kintu anadhyavasAya athavA viparyaya yaha do doSa hote haiM, isaliye use kuavadhi athavA vibhaMga kahate hai / viparyaya sambandhI vizeSa varNana 32 veM sUtrakI TIkAmeM diyA gayA hai / (2) anAdi mithyAdRSTi ke kumati aura kuzruta hote hai / tathA usake deva aura nArakIke bhavameM kupravadhi bhI hotA hai / jahA~ jahA~ mithyAdarzana hotA hai vahA~ vahA~ mithyAjJAna aura mithyAcAritra avinAbhAvI rUpase hotA hai // 31 // prazna - jaise samyagdRSTi jIva netrAdi indriyoMse rUpAdiko sumatise jAnatA hai usIprakAra mithyAdRSTi bhI kumatijJAnase unhe jAnatA hai, tathA jaise samyagdRSTi jIva zrutajJAnase unhe jAnatA hai tathA kathana karatA hai, usI prakAra midhyAdRSTi bhI kuzrutajJAnase jAnatA hai aura kathana karatA hai, tathA jaise samyagdRSTi avadhijJAnase rUpI vastuoM ko jAnatA hai usIprakAra mithyAdRSTi kuavadhijJAna se jAnatA hai,' , taba phira mithyAdRSTike jJAnako mithyAjJAna kyoM kahate ho ?
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 sUtra 32 uttarasadasatoravizeSAdyahacchopalabdherunmattavat // 32 // artha:-[yahacchopalabdhaH] apanI icchAse cAhe jaisA (Whims) grahaNa karaneke kAraNa [ sat asatoH ] vidyamAna aura avidyamAna padArthoM kA [mavizeSAt] bhedarUpa jJAna ( yathArtha viveka ) na honese [unmattavat] pAgalake jJAnakI bhaoNti mithyAdRSTikA jJAna viparIta arthAt mithyAjJAna hI hotA hai| TIkA (1) yaha sUtra bahuta upayogI hai / yaha 'mokSazAstra hai| isaliye avinAzI sukhake liye samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa eka hI mArga hai yaha pahile sUtra batAkara, dUsare sUtrame samyagdarzanakA lakSaNa batAyA hai| jisakI zraddhAse samyagdarzana hotA hai ve sAta tattva cauthe sUtrame batAye haiM, tattvoko jAnaneke liye pramANa aura nayake jJAnoMkI AvazyakatA hai aisA 6 ve sUtrame kahA hai, pA~ca jJAna samyaka hai isaliye ve pramANa hai, yaha 9-10 ve sUtra me vatAyA hai aura una pA~ca samyagjJAnokA svarUpa 11 se 30 ve sUtra taka batAyA hai| (2) itanI bhUmikA bA~dhaneke bAda mati zruta aura avadhi yaha tIna mithyAjJAna bhI hote hai; aura jIva anAdikAlase mithyAdRSTi hai isaliye vaha javataka samyaktvako nahI pAtA tabataka usakA jJAna viparyaya hai, yaha 31 ve sUtrameM batAyA hai| sukhake sacce abhilASIko sarva prathama mithyAdarzanakA tyAga karanA cAhiye-yaha batAneke liye isa sUtrame mithyAjJAna-jo ki sadA mithyAdarzana pUrvaka hI hotA hai-usakA svarUpa batAyA hai| (3) sukhake sacce abhilASIko mithyAjJAnakA svarUpa samajhAneke liye kahA hai ki 1-mithyAdRSTi jIva sat aura asatke bIcakA meda ( viveka ) nahI jAnatA, isase siddha huA ki pratyeka bhavya jIvako pahile sat kyA hai aura asat kyA hai isakA yathArtha jJAna prApta karake mithyAjJAnako dUra karanA caahiye|
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 mokSazAstra 2-jahA~ sat aura asatke bhedakA ajJAna hotA hai vahA~ nAsamajha pUrvaka jIva jaisA apaneko ThIka lagatA hai vaisA pAgala puruSakI bhAMti athavA zarAba pIye hue manuSyakI bhA~ti mithyA kalpanAe~ kiyA hI karatA hai| isa liye yaha samajhAyA hai ki sukhake sacce abhilASI jIvako saccI samajha pUrvaka mithyA kalpanAoMkA nAza karanA cAhie / (4) pahile se tIsa takake sUtrome mokSamArga aura samyagdarzana tathA samyagjJAnakA svarUpa samajhAkara use grahaNa karaneko kahA hai, vaha upadeza 'asti' se diyA hai, aura 31 veM sUtrame mithyAjJAnakA svarUpa batAkara usakA kAraNa 32ve sUtra meM dekara mithyAjJAnakA nAza karanekA upadeza diyA hai, arthAt isa sUtra meM 'nAsti' se samajhAyA hai / isaprakAra 'maMsti-nAsti' ke dvArA arthAt anekAMta ke dvArA samyak jJAnako pragaTa karake mithyAjJAnakI nAsti karaneke liye upadeza diyA hai| (5) sat = vidyamAna ( vastu ) asat-avidyamAna ( vastu) avizeSAt ina donoMkA yathArtha viveka na honese / yadRccha (viparyaya ) upalabdheH = [viparyaya zabdakI 31 veM sUtrase anuvRtti calI AI-hai ] viparIta-apanI manamAnI icchAnusAra kalpanAeM-honese vaha mithyAjJAna hai| unmattvat-madirA pIye hue manuSyakI bhA~ti / viparyaya-viparItatA; vaha tIna prakArakI hai-5-kAraNaviparItatA, 2-svarUpaviparItatA, 3-bhedaabhedvipriittaa| kAraNaviparItatA-mUlakAraNako na pahicAne aura anyathA kAraNa ko maane| __ svarUpaviparItatA-jise jAnatA hai usake mUla vastubhUta - svarUpako na pahicAne aura anyathA svarUpako mAne /
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 sUtra 32 105 bhedAbheda viparItatA - jise vaha jAnatA hai use 'yaha isase bhinna hai' aura 'yaha isase abhinna hai' - isaprakAra yathArtha na pahicAna kara anyathA bhinnatva - abhinnatvako mAne so bhedAbhedaviparItatA hai / ( 1 ) ina tIna viparItatAoMko dUra karanekA upAya sacce dharmakI yaha paripATI hai ki pahile jIva samyaktva pragaTa karatA hai, pazcAt vratarUpa zubhabhAva hote hai / aura samyaktva sva aura parakA zraddhAna honepara hotA hai, tathA vaha zraddhAna dravyAnuyoga ( adhyAtma zAstro ) kA abhyAsa karanese hotA hai, isaliye pahile jIvako dravyAnuyogake anusAra zraddhA karake samyagdRSTi honA cAhiye, aura phira svayaM caraNAnuyogake anusAra sacce vratAdi dhAraNa karake vratI honA cAhie / isaprakAra mukhyatAse to nIcalI dazAme hI dravyAnuyoga kAryakArI hai / yathArtha abhyAsake pariNAmasvarUpame viparItatAke dUra hone para nimnaprakAra yathArthatayA mAnatA hai 1 - eka dravya, usake guNa yA paryAya dUsare dravya, usake guraNa yA paryAya meM kucha bhI nahI kara sakate / pratyeka dravya apane apane kAraNase apanI paryAya dhAraNa karatA hai | vikArI avasthAke samaya paradravya nimittarUpa arthAt upasthita to hotA hai kintu vaha kisI anyadravyame vikriyA ( kucha bhI ) nahI kara sakatA / pratyeka dravyame agurulaghutva nAmaka guraNa hai isaliye yaha dravya zranyarUpa nahI hotA, eka guraNa dUsarerUpa nahI hotA aura eka paryAya dUsarerUpa nahI hotI / eka dravyake guraNa yA paryAya usa dravyase pRthak nahI ho sakate / isaprakAra jo apane kSetrase alaga nahI ho sakate aura para dravyame nahI jA sakate tatra phira ve usakA kyA kara sakate haiM ? kucha bhI nahI / eka dravya, guraNa yA paryAya dUsare dravyakI paryAyame kAraNa nahI hote, isIprakAra ve dUsare kA kArya bhI nahI hote, aisI akAraNakAryatvazakti pratyeka dravya vidyamAna hai / isaprakAra samajha lene para kAraNaviparItatA dUra ho jAtI hai / 2- pratyeka dravya svatatra hai / jIva dravya cetanAguraNa svarUpa hai, pudgala - dravya sparza, rasa, gaMdha, aura varNa svarUpa hai, jabataka jIva aisI viparIta pakar3a 14
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 mokSazAstra pakar3e rahatA hai ki 'maiM parakA kucha kara sakatA hU~ aura para merA kucha kara sakatA hai tathA zubha vikalpase lAbha hotA hai' tabataka usakI ajJAnarUpa paryAya banI rahatI hai / jaba jIva yathArthako samajhatA hai arthAt satko sama tA hai taba yathArtha mAnyatA pUrvaka use saccA jJAna hotA hai / usake pariNAma svarUpa kramazaH zuddhatA baDhakara sampUrNa vItarAgatA pragaTa hotI hai / anya cAra dravya (dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAza, aura kAla ) arUpI haiM, unakI kabhI azuddha avasthA nahI hotI, isaprakAra samajha lene para svarUpa viparItatA dUra ho jAtI hai / 3---paradravya, jaDakarma aura zarIrase jIva trikAla bhinna hai, jaba ve eka kSetrAvagAha sambandhase rahate hai taba bhI jIvake sAtha eka nahI ho sakate, eka dravyake dravya-kSetra-kAla- bhAva dUsare dravyame nAstirUpa haiM; kyoMki dUsare dravyase vaha dravya cAro prakArase bhinna hai / pratyeka dravya svayaM apane guraNase abhinna hai / kyoki usase vaha dravya kabhI pRthak nahI ho sakatA / isaprakAra samajha lene para bhedAbhedaviparItatA dUra ho jAtI hai / sat -- trikAla TikanevAlA, satyArtha, paramArtha, bhUtArtha, nizcaya, zuddha, yaha sava ekArthavAcaka zabda haiM / jIvakA jJAyakabhAva traikAlika akhaNDa hai; isaliye vaha sat, satyArtha, paramArtha, bhUtArtha, nizcaya aura zuddha hai / isa dRSTiko dravyadRSTi, vastudRSTi, zivahaSTi, tattvadRSTi aura kalyANakArI dRSTi bhI kahate hai / vyasat-- kSaNika, abhUtArthaM, aparamArtha, vyavahAra, bheda, paryAya, bhaMga, avidyamAna; jIvame honevAlA vikArabhAva asat hai kyoki vaha kSaNika hai aura TAlane para TAlA jA sakatA hai / jIva anAdikAla se isa asat vikArI bhAva para dRSTi rakha rahA hai isaliye use paryAyabuddhi, vyavahAravimUr3ha, ajJAnI, mithyAdRSTi mohI aura mUr3ha bhI kahA jAtA hai, zrajJAnI jIva isa asat kSaNika bhAvako apanA mAna rahA hai, arthAt vaha asatko sat mAna rahA hai; isaliye isa bhedako jAnakara jo zrasatko gorA karake sat svarUpapara bhAra dekara apane jJAyaka sva
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 sUtra 32 107 bhAvakI ora unmukha hotA hai vaha mithyAjJAnako dUra karake samyagjJAna pragaTa karatA hai| usakI unmattatA dUra ho jAtI hai| viparyaya-bhI do prakArakA hai, sahaja aura AhArya / (1) sahaja-jo svataH apanI bhUlase arthAt paropadezake binA viparItatA utpanna hotI hai| (2) AhArya-dUsareke upadezase grahaNa kI gaI viparItatA yaha zrotrendriyake dvArA honevAle kumatijJAna pUrvaka grahaNa kiyA gayA kuzrutajJAna hai| zaMkA-dayA dharmake jAnanevAle jIvoMke bhale hI AtmAkI pahicAna na ho tathApi unhe dayA dharmakI zraddhA to hotI hI hai, taba phira unake jJAna ko ajJAna ( mithyAjJAna ) kaise mAnA jA sakatA hai ? samAdhAna--dayA dharmake jJAtAprome bhI Apta, pAgama, aura padArtha (nava tattvoM) kI yathArtha zraddhAse rahita jo jIva haiM unake dayAdharma Adime yathArtha zraddhA honekA virodha hai, isaliye unakA jJAna ajJAna hI hai / jJAnakA jo kArya honA cAhie vaha na ho to vahA~ jJAnako ajJAna mAnanekA vyavahAra lokame bhI prasiddha hai, kyoki putrakA kArya na karanevAle putrako bhI lokame kuputra kahanekA vyavahAra dekhA jAtA hai| zaMkA-jJAnakA kArya kyA hai ? samAdhAna-jAne hue padArthakI zraddhA karanA jJAnakA kArya hai| aise jJAnakA kArya mithyAdRSTi jIvame nahI hotA isaliye usake jJAnako ajJAna kahA hai / [ zrI dhavalA pustaka 5, pRSTha 224 ] viparyayame sazaya aura anadhyavasAyakA samAveza ho jAtA hai, yaha 31 ve sUtrako TIkAme kahA hai, isI sambandhame yahA~ kucha batAyA jAtA hai 1-kucha logoMko yaha sazaya hotA hai ki dharma yA adharma kucha hogA yA nahI ?
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 mokSazAstra 2-kucha logoMko sarvajJake astitva-nAstitvakA-saMzaya hotA hai / 3-~-kucha logoMko paralokake astitva nAstitvakA saMzaya hotA hai| 4-kucha logoMko anadhyavasAya (anirNaya) hotA hai / ve kahate haiM ki-hetuvAdarUpa tarkazAstra hai isaliye usase kucha nirNaya nahI ho sakatA ? aura jo bAgama hai so ve bhinna 2 prakArase vastukA svarUpa batalAte haiM, koI kucha kahatA hai aura koI kucha, isaliye unakI paraspara bAta nahIM miltii| 5-kucha logoMko aisA anadhyavasAya hotA hai ki koI jJAtA sarvajJa athavA koI muni yA jJAnI pratyakSa dikhAI nahI detA ki jisake vacanoMko hama pramANa mAna sakeM, aura dharmakA svarUpa ati sUkSma hai isaliye kaise nirNaya ho sakatA hai ? isaliye "mahAjano.yena gatAH sa panthAH" arthAt baDe prAdamI jisa mArgase jAte haiM usI mArga para hame calanA caahie| 6-kucha loga vItarAga dharmakA laukika vAdoMke sAtha samanvaya karate haiM / ve zubhabhAvoMke varNanameM kucha samAnatA dekhakara jagatameM calanevAlI sabhI dhArmika mAnyatAoMko eka mAna baiThate hai / ( yaha viparyaya hai)| 7-kucha loga yaha mAnate haiM ki maMdakaSAyase dharma (zuddhatA) hotI hai, ( yaha bhI viparyaya hai)| 8-kucha loga Izvarake svarUpako isaprakAra viparyaya mAnate haiM kiisa jagatako kisI Izvarane utpanna kiyA hai aura vaha usakA niyAmaka hai / isaprakAra sazaya viparyaya aura anadhyavasAya aneka prakArase mithyAjJAnameM hote haiM, isaliye sat aura asatkA yathArtha bheda yathArtha samajhakara, svacchaMdatApUrvaka kI jAnevAlI kalpanAo aura unmattatAko dUra karaneke lie yaha sUtra kahate hai| [ mithyAtvako unmattatA kahA hai kyoki mithyAtva se ananta pApoMkA baMdha hotA hai jisakA dhyAna jagatako nahI hai ] // 32 //
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAyaH1 sUtra 33 106 pramANakA svarUpa kahA gayA, aba zrutajJAnake aMzarUpa nayakA svarUpa kahate haiN| naigamasaMgrahavyavahAraju suutrshbdsmbhiruuddhaivNbhuutaanyaaH||33|| artha-[ naigama ] naigama [ saMgraha ] saMgraha [ vyavahAra ] vyavahAra [RjusUtra] RjusUtra [zabda] zabda [samabhirUr3ha] samabhirUr3ha [evaMbhUtA] evaMbhUta-yaha sAta [ nayAH ] naya[ Viewpoints ] haiM / TIkA vastuke aneka dharmome se kisI ekakI mukhyatA karake anya dharmokA virodha kiye vinA unhe gauNa karake sAdhyako jAnanA so naya hai| pratyeka vastume aneka dharma rahe hue haiM isaliye vaha anekAntasvarUpa hai| [ 'anta' kA artha 'dharma' hotA hai ] anekAntasvarUpa samajhAnekI paddhatiko 'syAdvAda' kahate haiN| syAdvAda dyotaka hai, anekAnta dyotya hai| 'syAt' kA artha 'kathaMcit' hotA hai, arthAt kisI yathArtha prakArakI vivakSA kA kathana syAdvAda hai| anekAntakA prakAza karaneke liye 'syAt zabdakA prayoga kiyA jAtA hai| hetu aura vipayakI sAmarthyakI apekSAse pramANase nirUpaNa kiye gaye arthake eka dezako kahanA so naya hai| use 'samyak ekAnta' bhI kahate haiM / zrutapramANa do prakArakA hai svArtha aura parArtha / usa zrutapramANakA aMza naya hai| zAstrakA bhAva samajhaneke liye nayokA svarUpa samajhanA Avazyaka hai, sAta nayokA svarUpa nimnaprakAra hai| 1-naigamanaya-jo bhUtakAlakI paryAyame vartamAnavat sakalpa kare athavA bhaviSyakI paryAyameM vartamAnavat saMkalpa kare tathA vartamAna paryAyame kucha niSpanna (pragaTarUMpa) hai aura kucha niSpanna nahIM hai usakA niSpannarUpa saMkalpa kare usa jJAnako tathA vacanako naigamanaya kahate haiM / [ Figurative ]
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 mokSazAstra 2-saMgrahanaya-jo samasta vastuoMko tathA samasta paryAyoMko saMgraha rUpa karake jAnatA hai tathA kahatA hai so saMgrahanaya hai / jaise sat dravya, ityAdi [ General, Common] 3-vyavahAranaya-aneka prakArake bheda karake vyavahAra kare yA bhede so vyavahAranaya hai| jo saMgrahanayake dvArA grahaNa kiye hue padArthako vidhipUrvaka bheda kare so vyavahAra hai jaise satke do prakAra haiM-dravya aura guNa / dravyake chaha bheda haiM--jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla / guNake do bheda haiM sAmAnya aura vizeSa / isaprakAra jahAMtaka bheda ho sakate hai vahA~taka yaha naya pravRtta hotA hai| [Distributive ] 4-RjusUtranaya-[ Rju arthAt vartamAna, upasthita, sarala ] , jo jJAnakA aMza vartamAna paryAyamAtrako grahaNa kare so RjusUtranaya hai / ( Present condition) 5-zabdanaya-jo naya liMga, saMkhyA, kAraka Adike vyabhicArako dUra karatA hai so zabda naya hai| yaha naya liMgAdike bhedase padArthako bhedarUpa grahaNa karatA hai; jaise dAra, (pu0) bhAryA (strI0) kalatra (na0), yaha dAra bhAryA aura kalatra tInoM zabda bhinna liMgavAle honese yadyapi eka hI padArthake vAcaka haiM tathApi yaha naya strI padArthako liMgake bhedase tIna bhedarUpa jAnatA hai / [ Descriptive ] 6-samabhirUDhanaya-(1) jo bhinna 2 arthokA ullaMghana karake eka arthako rUr3hise grahaNa kre| jaise gAya [Usage] (2) jo paryAyake bhedase arthako bhedarUpa grahaNa kre| jaise indra, zakra, puraMdara; yaha tIno zabda indrake nAma haiM kintu yaha naya tInoMkA bhinna 2 artha karatA hai / [Specific 7-evaMbhUtanaya-jisa zabdakA jisa kriyArUpa artha hai usa kriyArUpa pariNamita honevAle padArthako jo naya grahaNa karatA
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 sUtra 33 111 hai use evaMbhUtanaya kahate hai jaise pujArIko pUjA karate samaya hI pujArI kahanA / [ Active ] pahile tIna bheda dravyArthikanayake hai, use sAmAnya utsarga athavA anuvRtti nAmase bhI kahA jAtA hai / vAdake cAra bheda paryAyArthikanayake hai, use vizeSa, apavAda athavA vyAvRtti nAmase kahate haiM / pahile cAra naya arthanaya hai, aura bAdake tIna zabdanaya hai / paryAya ke do bheda hai- (1) sahabhAvI - jise guraNa kahate haiM, (2) kramabhAvI - jise paryAya kahate haiM / dravya nAma vastugrokA bhI hai aura vastuoke sAmAnya svabhAvamaya eka svabhAvakA bhI hai / jaba dravya pramANakA viSaya hotA hai taba usakA artha vastu ( dravya - guraNa aura tIno kAlakI paryAya sahita ) karanA cAhie / jaba nayoke prakararaName dravyArthikakA prayoga hotA hai taba 'sAmAnya svabhAvamaya eka svabhAva' ( sAmAnyAtmaka dharma ) arthaM karanA cAhie / dravyArthikame nimnaprakAra tIna bheda hote hai / hote hai / 1 - sat aura asat paryAyake svarUpameM prayojanavaza paraspara bheda na mAnakara donoko vastukA svarUpa mAnanA so naigamanaya hai / 2 -sat ke grantarbhedo me bheda na mAnanA so sagrahanaya hai / 3- sanme antarbhedoko mAnanA so vyavahAranaya hai / nayake jJAnanaya, zabdanaya aura artha naya, - aise bhI tIna prakAra 1 - vAstavika pramANajJAna hai; aura jaba vaha ekadezagrAhI hotA hai taba use naya kahate hai, isaliye jJAnakA nAma naya hai aura use jJAna naya kahA jAtA hai / 2- jJAnake dvArA jAne gaye padArthakA pratipAdana zabda ke dvArA hotA hai isaliye usa zabdako zabdanaya kahate hai /
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 mokSazAstra 3- jJAnakA viSaya padArtha hai isaliye nayase pratipAdita kiye jAnevAle padArthako bhI naya kahate hai / yaha arthanaya hai / AtmAke saMbaMdha meM ina sAta nayoko zrImadrAjacandrajIne nimnalikhita caudaha prakArase avatarita kie haiM / ve sAdhakako upayogI honese yahA~ artha sahita diye jAte hai / 1 - evaMbhUta dRSTise RjusUtra sthiti kara = pUrNatA ke lakSyase prArambha kara / 2- RjusUtradRSTise evaMbhUta sthiti kara = sAdhakadRSTike dvArA sAdhya meM sthiti kara / 3 - naigamadRSTise evaMbhUta prApti kara tU pUrNa hai aisI saMkalpadRSTise pUrNatAko prApta kara / 4- evaMbhUtadRSTise naMgama vizuddha kara = pUrNadRSTise avyakta aMza vizuddha kara | 5- saMgrahadRSTise evaMbhUta ho = traikAlika satdRSTise pUrNaM zuddha paryAya pragaTa kara / 6- evaMbhUtadRSTise saMgraha vizuddha kara = nizcayadRSTise sattAko vizuddha kara / 7- vyavahAradRSTise evaMbhUta ke prati jA= bhedadRSTi chor3akara abhedake prati jA / 8- evaMbhUtadRSTi se vyavahAra nivRtti kara = abhedadRSTise bhedako nivRtta kara / 9- zabdadRSTise evaMbhUtake prati jA= zabdake rahasyabhUta padArtha kI dRSTise pUrNatA ke prati jA / 10- evaMbhUtadRSTise zabda nirvikalpa kara = nizcayadRSTise zabdake rahasya - bhUta padArtha meM nirvikalpa ho /
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 sUtra 33 113 11 - samabhirUr3hadRSTise evaMbhUtako dekha = sAdhaka avasthAke zrArUDhabhAvase nizcayako dekha | 12 - evaMbhUta dRSTise samabhirUr3ha sthiti kara = nizvayadRSTise samasvabhAvake prati rUDha sthiti kara / 13 - evaMbhUtadRSTise evaMbhUta ho = nizcayadRSTise nizcayarUpa ho / 14- evaMbhUta sthiti se evabhUta dRSTiko zamita kara = nizcaya sthitise nivadRSTike vikalpako zamita karade | vAstavikabhAva laukika bhAvoMse viruddha hote haiM / prazna - yadi vyavahAranayase arthAt vyAkaraNake anusAra jo prayoga ( artha ) hotA hai use Apa zabdanayase dUSita kahege to loka aura zAkhameM virodha AyagA / uttara- -loka na samajhe isaliye virodha bhale kareM, yahA~ yathArtha svarUpa ( tattva ) kA vicAra kiyA jA rahA hai-parIkSA kI jA rahI hai / auSadhi rogIko icchAnusAra nahI hotI / [ sarvArthasiddhi pRSTha 534 ] jagata rogI hai jJAnIjana usIke anukUla ( rucikara ) tattvakA svarUpa ( zrauSadhi ) nahI kahate, kintu ve vahI kahate hai jo yathArtha svarUpa hotA hai / / 33 / / pA~ca prakArase jaina zAstroMke artha samajhane kI rIti pratyeka vAkyakA pA~ca prakArase artha karanA cAhiye: zabdArtha, nayArthaM, matArtha, AgamArtha aura bhAvArtha / "paramArthako namaskAra" isa vAkyakA yahA~ pA~ca prakArase artha kiyA jAtA hai: ( 1 ) zabdArtha -'jo dhyAnarUpI agnike dvArA karmakalaMkako bhasma karake zuddha nitya niraMjana jJAnamaya hue haiM una paramAtmAko meM namaskAra karatA hU~ / ' yaha paramAtmAko namaskArakA zabdArtha huA /
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra ( 2 ) nayArtha- zuddha nizcayanayase AtmA paramAnaMdasvarUpa hai; pUrNazuddhatA pragaTa huI vaha sabhUta vyavahAranayakA viSaya hai / karma dUra hue vaha asadbhUta anupacarita vyavahAranayakA viSaya hai / isaprakAra pratyeka sthAna para nayase samajhanA cAhiye / yadi nayoMke abhiprAyako na samajhe to vAstavika artha samajhame nahI AtA / yathArtha jJAnameM sAdhakake sunaya hote hI haiM / 114 'jJAnAvaraNIya karmane jJAnako rokA' - aisA vAkya ho vahA~ 'jJAnAvaraNIya nAmakA jaDa karma rokatA hai, aisA kahanA do dravyoMkA saMbaMdha batalAnevAlA vyavahAranayakA kathana hai, satyArtha nahI hai / zAstroMke sacce rahasyako kholaneke liye nayArtha honA cAhiye, nayArtha ko samajhe binA caraNAnuyogakA kathana bhI samajhameM nahI AtA / gurukA upakAra mAnanekA kathana zrAye vahA~ samajhanA cAhiye ki guru paradravya hai, isaliye vaha vyavahArakA kathana hai aura vaha asadbhUtaupacarita vyavahAranaya hai / paramAtma prakAza gAthA 7 tathA 14 ke arthame batAyA gayA hai ki-asadbhuta kA artha 'mithyA' hotA hai / caraNAnuyogame paradravya chor3ane kI bAta Aye vahA~ samajhanA cAhiye ki vahA~ rAgako chur3Aneke liye vyavahAranayakA kathana hai / pravacanasAra meM zuddhatA aura zubharAgakI mitratA kahI hai, kintu vAstavame vahA~ unake 'mitratA' nahI hai, rAga to zuddhatAkA zatru hI hai, kintu caraNAnuyogake zAstrameM vaisA kahane kI paddhati hai aura vaha vyavahAranayakA kathana hai / azubhase bacane ke liye zubha rAga nimittamAtra mitra kahA hai; usakA bhAvArthaM to yaha hai kivaha vAstavame vItarAgatAkA zatru hai kintu nimitta batAneke liye vyavahAra naya dvArA aisA hI kathana hotA hai / (3) matArtha -- dUsare viruddha mata kisaprakArase mithyA haiM, usakA varNana karanA so matArtha hai / caraNAnuyogame kahe hue vyavahAravratAdi karane se dharma ho, aisI mAnyatAvAle anyamata haiM jainamata nahI hai, zrI kundakundAcArya ne bhAvapAhuDa gAthA 83 meM kahA hai ki - " pUjAdikameM aura vratAdi sahita hoya so to puNya hai aura moha kSobha rahita zrAtmAkA pariNAma so dharma hai /
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 sUtra 33 115 laukika jana-anyamati kaI kahai haiM jo pUjA Adika zubha kriyAmeM aura vratakriyA sahita hai so jinadharma hai so aise nahIM hai|" yahA~ bauddha, vedAnta, naiyAyika ityAdimeM jo ekAnta mAnyatA hai aura jinamatamai rahanevAle jIvameM bhI jisaprakArakI viparIta-ekAMta-mAnyatA cala rahI ho vaha bhUla batalAkara usa bhUla-rahita saccA abhiprAya batalAnA so matArtha hai| (4) AgamArtha-jo sat zAstrameM (siddhAMtameM) kahA ho usake sAtha arthako milAnA so AgamArtha hai| siddhAMtameM jo artha prasiddha ho vaha prAgamArtha hai| (5) bhAvArtha-tAtparya arthAt isa kathanakA antima abhiprAyasAra kyA hai ? ki-paramAtmarUpa vItarAgI Atmadravya hI upAdeya hai, isake atirikta koI nimitta yA kisI prakArakA rAga-vikalpa upAdeya nahI hai| yaha saba to mAtra jAnaneyogya hai; eka paramazuddha svabhAva hI AdaraNIya hai / bhAvanamaskArarUpa paryAya bhI nizcayase AdaraNIya nahIM hai, isaprakAra parama zuddhAtma svabhAvako hI upAdeyarUpase aMgIkAra karanA so bhAvArtha hai| yaha pAMca prakArase zAstroMkA artha karanekI vAta samayasAra, paMcAstikAya, vR0 dravyasaMgraha, paramAtmaprakAzakI TIkAmeM hai| yadi kisI zAstrameM vaha na kahI ho to bhI pratyeka zAstrake pratyeka kathanameM ina pAMca prakArase artha karake usakA bhAva samajhanA caahiye| nayakA svarUpa saMkSepameM nimna prakAra hai: samyagnaya samyag zrutajJAnakA avayava hai aura isase vaha paramArthase jJAnakA ( upayogAtmaka ) aMza hai, aura usakA zabdarUpa kathanako mAtra upacArase naya kahA hai| isa viSayameM zrI dhavalA TIkAme kahA hai ki:zaMkA-naya kise kahate haiM ? samAdhAna-jJAtAke abhiprAyako naya kahate haiN|
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra zaMkA-'abhiprAya' isakA kyA artha hai ? samAdhAna--pramANase gRhIta vastuke eka dezame vastukA nizcaya hI abhiprAya hai| yukti arthAt pramANase arthake grahaNa karane athavA dravya aura paryAya meM se kisI eka ko artharUpase grahaNa karanekA nAma naya hai / pramANase jAnI huI vastuke dravya athavA paryAyameM vastuke nizcaya karaneko naya kahate hai, yaha isakA abhiprAya hai| (dhavalA TIkA pustaka 6 pRSTha 162-163 ) "pramANa aura nayase vastukA jJAna hotA hai. isa sUtra dvArA bhI yaha vyAkhyAna viruddha nahIM pdd'taa| isakA kAraNa yaha hai ki pramANa aura nayase utpanna vAkya bhI upacArase pramANa aura naya hai|" (dha0 TI0 pu0 6 pRSTha 164 ) - [yahA~ zrI vIrasenAcAryane vAkyako upacArase naya kahakara jJAnAtmaka nayako paramArthase naya kahA hai ] paMcAdhyAyImeM bhI nayake do prakAra mAne haidravyanayo bhAvanayaH syAditi bhedAdvidhA ca so'piyathA / paugalikaH kila zabdo dravyaM bhAvazca ciditi jIvaguNa // 50 // "artha-vaha naya bhI dravyanaya aura bhAvanaya isaprakArake bhedase do prakArakA hai, jaise ki vAstavameM podgalika zabda dravyanaya kahalAtA hai tathA jIvakA guNa jo caitanya yaha hai vaha bhAvanaya kahalAtA hai| arthAt naya jJAnAtmaka aura vacanAtmakake bhedase do prakArakA hai| unamese vacanAtmaka naya dravyanaya tathA jJAnAtmaka naya bhAvanaya kahalAtA hai|" svAmI kAtikeya viracita dvAdazAnuprekSAmeM nayake tIna prakAra kahe haiN| ava vastuke dharmako, usake vAcaka zabdako aura usake jJAnako naya kahate haiM:
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 sUtra 33 117 "so ciya ikko dhammo, vAcaya saddo vi tassa dhammassa / taM jANadi taM gANaM, te tiNNi vi Naya visesA ya // 26 // artha-jo vastukA eka dharma, usa dharmakA vAcaka zabda aura usa dharmako jAnanevAlA jJAna ye tInoM hI nayake vizeSa hai| inako jaise pramANasvarUpa kahate haiM vaise hI naya bhI kahate haiN|" (pATanI granthamAlAse pra0 kArtikeyAnuprekSA pRSTha 170) __ "suyaNANassa viyappo, so vi o" zrutajJAnake vikalpa (-bheda) ko naya kahA hai| (kA0 anuprekSA gA0 263 ) jaina nIti athavA naya vivakSA:ekenAkarSantI zlathayantI vastu tattvamitareNa / antena jayati jainI nItimanthAnanetramiva gopI / / 225 // (pu0 si0 upAya ) artha-mathAnIko khIcanevAlI gvAlinIkI taraha jinendra bhagavAn kI jo nIti arthAt naya vivakSA hai vaha vastu svarUpako eka naya vivakSAse khIcatI huI tathA dUsarI naya vivakSAse DhIlI karatI huI aMta arthAt donoM vivakSAoMse jayavanta rhe| bhAvArtha-bhagavAnkI vANI syAdvAdarUpa anekAntAtmaka hai, vastu kA svarUpa mukhya tathA gauNa nayakI vivakSAse grahaNa kiyA jAtA hai / jaise jIva dravya nitya bhI hai aura anitya bhI hai, dravyAthikanayakI vivakSAse nitya hai tathA paryAyArthika nayakI vivakSAse anitya hai yahI naya vivakSA hai| (jinavANI pracAraka kAryAlaya kalakattAse pra0 zrI amRtacaMdrAcArya kRta puruSArtha si0 u0 pRSTha 123) yaha zloka sUcita karatA hai ki-zAstrame kaI sthAna para nizcayanaya kI mukhyatAse kathana hai aura kahIpara vyavahAranayakI mukhyatAse kathana hai,
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra parantu usakA artha aisA nahIM hai ki-dharma kisI samaya to vyavahAranaya (-abhUtArthanaya ) ke Azrayase hotA hai aura kisI samaya nizcayanaya (-bhUtArthanaya ) ke Azrayase hotA hai, parantu dharma to hamezA nizcayanaya arthAt bhUtArthanayake hI Azrayase hotA hai (-arthAt bhUtArthanayake akhaNDa viSayarUpa nijazuddhAtmAke Azrayase hI dharma hotA hai| aisA nyAya-pu0 si0 upAyake 5 veM zlokameM tathA zrI kArtikeyAnuprekSA grantha gA0 31112 ke bhAvArthameM diyA gayA hai / isaliye isa zloka naM0 225 kA anya prakAra artha karanA ThIka nahIM hai| isaprakAra zrI umAsvAmi viracita mokSazAstra ke prathama adhyAyakI gujarAtI TIkAkA hindI anuvAda samApta huaa|
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama adhyAya kA pariziSTa [1] samyagdarzanake sambandhameM kucha jJAtavya samyagdarzanakI AvazyakatA prazna-jJAnI jaba kahate hai ki samyagdarzanase dharmakA prArambha hotA hai, taba phira samyagdarzana rahita jJAna aura cAritra kaise hote haiM ? ucara-padi samyagdarzana na ho to gyAraha aMgakA jJAtA bhI mithyAjJAnI hai; aura usakA cAritra bhI mithyAcAritra hai| tAtparya yaha hai ki samyagdarzanake binA vrata, japa, tapa, bhakti, pratyAkhyAna Adi jitane bhI AcaraNa haiM ve saba mithyAcAritra hai, isaliye yaha jAnanA Avazyaka hai ki samyagdarzana kyA hai aura vaha kaise prApta ho sakatA hai| (2) samyagdarzana kyA hai ? prazna-samyagdarzana kyA hai ? vaha dravya hai, guNa hai yA paryAya ? uttara-samyagdarzana jIva dravyake zraddhAguNakI eka nirmala paryAya hai / isa jagatame chaha dravya haiM unameMse eka caitanyadravya ( jIva ) hai, aura pA~ca acetana-jar3a dravya-pudgala, dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAza aura kAla haiM / jIva dravya arthAt Atmavastume ananta guNa haiM, unamese eka guraNa zraddhA (mAnyatA vizvAsa-pratIti ) hai, usa guNakI avasthA anAdikAlase ulTI hai isaliye jIvako apane svarUpakA bhrama banA huA hai, usa avasthAko mithyAdarzana kahate hai| usa zraddhAguNakI sulaTI [-zuddha ] avasthA samyagdarzana hai| isaprakAra AtmAke zraddhAguNakI zuddha paryAya samyagdarzana hai|
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 mokSazAstra (3) zraddhAguNakI mukhyatAse nizcaya samyagdarzanakI vyAkhyA (1) zraddhAguNakI jisa avasthAke pragaTa honese apane zuddha AtmAkA pratibhAsa ho so samyagdarzana hai| (2) sarvajJa bhagavAnakI vANImeM jaisA pUrNa prAtmAkA svarUpa kahA gayA hai vaisA zraddhAna karanA so nizcaya samyagdarzana hai| [ nizcaya samyagdarzana-nimittako, apUrNa yA vikArI paryAyako, bhaMgabhedako yA guNabhedako svIkAra nahI karatA-(bhedarUpa) lakSame nahI letaa|] noTa:-bahutase loga yaha mAnate haiM ki mAtra eka sarvavyApaka prAtmA hai aura vaha AtmA kUTasthamAtra hai, kintu unake kathanAnusAra caitanyamAtra AtmAko mAnanA samyagdarzana nahI hai| (3) svarUpakA zraddhAna / (4) Atma zraddhAna [ puruSArthasiddhi upAya zloka 216 ] (5) svarUpakI yathArtha pratIti-zraddhAna [ mokSamArga prakAzaka pRSTha 471-sastI granthamAlA dehalIse prakAzita ] (6) parase bhinna apane AtmAkI zraddhA ruci [ samayasAra kalaza 6, chahaDhAlA tIsarI DhAla, chanda 2 / ] noTa:-yahA~ parase 'bhinna' zabda sUcita karatA hai ki samyagdarzanako paravastu, nimitta, azuddhaparyAya, apUrNa zuddhaparyAya yA bhagabheda Adi kucha bhI svIkArya nahIM hai| samyagdarzanakA viSaya [ lakSya ] pUrNa jJAnadhana traikAlika prAtmA hai| [ paryAyakI apUrNatA ityAdi samyagjJAnakA viSaya hai|] (7) vizuddhajJAna-darzanasvabhAvarUpa nija paramAtmAkI ruci samya gdarzana hai [ jayasenAcAryakRta TIkA-hindI samayasAra pRSTha 8] noTa:-yahA~ 'nija' zabda hai, vaha aneka prAtmA hai unase apanI bhinnatA batalAtA hai|
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ zradhyAya 1 pariziSTa 1 121 (8) zuddha jIvAstikAyakI rucirUpa nizcayasamyaktva / [ jayasenAcAryakRta TIkA - paMcAstikAya gAthA 107 pRSTha 170 ] ( 4 ) jJAna guNakI mukhyatAse nizcaya samyagdarzanakI vyAkhyA (1) viparIta abhinivezarahita jIvAdi tattvArthazraddhAna samyagdarzana kA lakSaNa hai, [ mokSamArga prakAzaka pRSTha 470 tathA puruSArtha siddhaya pAya zloka 22 ] haiM / noTa: yaha vyAkhyA pramANa dRSTise hai usameM prasti nAsti donoM pahalU batAye (2) 'jIvAdikA zraddhAna samyaktva hai' arthAt jIvAdi padArthoke yathArthaM zraddhAna svarUpameM AtmAkA pariNamana samyaktva hai [samayasAra gAthA 155, hindI TIkA pRSTha 225, gujarAtI pRSTha 201 ] (3) bhUtArthase jAne hue padArthose zuddhAtmAke pRthaktvakA samyak avalokana / [ jayasenAcAryakRta TIkA - hindI samayasAra pRSTha 226 ] noTa: -- kAlama naM0 2 ra 3 yaha sUcita karate haiM ki jise nava padArthoMkA samyagjJAna hotA hai use hI samyagdarzana hotA hai / isa prakAra samyagjJAna aura samyagdarzanakA avinAbhAvI bhAva batalAtA hai / yaha kathana dravyArthika nayase hai / (3) paMcAdhyAyI bhAga dUsareme jJAnakI apekSAse nizcayasamyagdarzana kI vyAkhyA zloka 186 se 189 meM dI gaI hai, yaha kathana paryAyArthikanayase hai / vaha nimnaprakAra kahA gayA hai: [ gAthA 186 ] - 'isaliye zuddhatattva kahI una nava tattvoMse vilakSaraNa arthAntara nahI hai, kintu kevala navatattva sambandhI vikAroko chor3akara navatattva hI zuddha haiM / bhAvArtha - isase siddha hotA hai ki kevala vikAra kI upekSA karane se navatattva hI zuddha hai, navatattvose kahI sarvathA bhinna zuddhatva nahIM hai / ' [ gAthA 187 ] ' isaliye sUtrame tattvArthakI zraddhA karaneko samyagdarzana mAnA gayA hai, aura vaha bhI jIva-prajIvAdirUpa nava haiM, xx 16
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra bhAvArtha:--- vikArako upekSA karane para zuddhatva navartattvoMse abhinna hai, isaliye sUtrakArane [ tattvArtha sUtrameM ] navatattvoke yathArthaM zraddhAnako samyagdarzana kahA hai / xxx" 122 [ gAthA 188 ] isa gAthAmeM 'jIva ajIva Azrava bandha saMvara nirjarA aura mokSa' ina sAta tattvoMke nAma diye hai / gAthA 186 ] " puNya aura pApake sAtha ina sAta padArtha kahA jAtA hai, aura ve nava padArtha bhUtArthake Azrayase vAstavika viSaya haiM / " tattvoMko nava samyagdarzanakA bhAvArtha:- - "puNya aura pApake sAtha yaha sAta tattva hI nava padArtha kahalAte haiM, aura ve nava padArtha yathArthatAke Azrayase samyagdarzana ke yathArtha viSaya hai / " . noTa:- yaha dhyAna rahe ki yaha kathana jJAMnakI apekSAse hai / darzanApekSA se samyagdarzanakA viSaya apanA akhaMDa zuddha caitanyasvarUpa paripUrNa AtmA hai, yaha bAta Upara batAI gaI hai | (5) "zuddha cetanA eka prakArakI hai kyoki zuddhakA eka prakAra hai / zuddha cetanAmeM zuddhatAkI upalabdhi hotI hai isaliye vaha zuddharUpa hai aura vaha jJAnarUpa hai isaliye vaha jJAna cetanA hai" [ paMcAdhyAyI adhyAya 2 gAthA 164 ] "sabhI samyagdRSTiyoMke yaha jJAnacetanA pravAharUpase athavA akhaNDa ekadhArArUpase rahatI hai / [ paMcAdhyAyI adhyAya 2 gAthA 851 ] (6) jJeya-jJAtRtvakI yathAvat pratIti jisakA lakSaraMga hai vaha saMmyagdarzana paryAya hai / [ pravacanasAra adhyAya 3 gAthA 42, zrI amRtacandrAcArya kRta TIkA pRSTha 335 ] (7) AtmAse AtmAko jAnanevAlA jIva nizcayasamyagdRSTi hai / [ paramAtmaprakAza gAthA 82 ] (8) 'tattvArthaMzraddhAnaM samyagdarzanam' [ tattvArthaMsUtra adhyAya 1 sUtra 2]
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 pariziSTa 1 ( 5 ) 123 cAritraguNakI mukhyatAse nizcayasamyagdarzanakI vyAkhyA (1) "jJAnacetanAmeM 'jJAna' zabdase jJAnamaya honeke kAraNa zuddhAtmAkA grahaNa hai, aura vaha zuddhAtmA jisake dvArA anubhUta hotA hai use jJAnacetanA kahate haiM" [ paMcAdhyAyI adhyAya 2 gAthA 166 -- bhAvArthaM 0 ] (2) usakA spaSTIkararaNa yaha hai ki-prAtmAkA jJAnaguNa samyaktva - yukta honepara AtmasvarUpakI jo upalabdhi hotI hai, use jJAnacetanA kahate haiM' | [ paMcAdhyAyI gAthA 167 ] (3) 'nizvayase yaha jJAnacetanA samyagdRSTike hI hotI hai / [ paMcAdhyAyI gAthA 188] noTa:- yahA~ AtmAkA jo zuddhopayoga hai- anubhava hai vaha cAritraguNakI paryAya hai / (4) AtmAkI zuddha upalabdhi samyagdarzanakA lakSaNa hai [ paMcAdhyAyI gAthA 215] noTa:- yahA~ itanA dhyAna rakhanA cAhiye ki jJAnakI mukhyatA yA cAritrako mukhyatAse jo kathana hai use samyagdarzanakA bAhya lakSaNa jAnanA cAhiye, kyoki samyajJAna aura anubhava ke sAtha samyagdarzana avinAbhAvI hai isaliye ve samyagdarzanako anumAnase siddha karate hai / isa apekSAse ise vyavahAra kathana kahate haiM aura darzana [ zraddhA ] guNakI apekSAse jo kathana hai use nizcaya kathana kahate haiM | (5) darzanakA nizcaya svarUpa aisA hai ki- bhagavAn paramAtma svabhAvake atIndriya sukhakI ruci karanevAle jIvame zuddha antaraMga Atmika tattvake zrAnandako utpanna honekA dhAma aise zuddha jIvAstikAyakA ( apane jIvasvarUpakA ) paramazraddhAna, dRr3ha pratIti aura saccA nizcaya hI darzana hai ( yaha vyAkhyA sukha guragakI mukhyatAse hai / )
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra ( 6 ) anekAnta svarUpa darzana - jJAna - cAritra sambandhI anekAnta svarUpa samajhane yogya hai isaliye vaha yahA~ kahA jAtA hai / 124 (1) samyagdarzana - sabhI samyagdRSTiyoMke grarthAt cothe guNasthAnase siddhoMtaka sabhIke eka samAna hai, arthAt zuddhAtmAkI mAnyatA una sabake ekasI hai - mAnyatAme koI antara nahI hai / (2) samyagjJAna - sabhI samyagdRSTiyoMke samyaktvakI apekSAse jJAna eka hI prakArakA hai kintu jJAna kisIke hIna yA kisIke adhika hotA hai / terahaveM guNasthAnase siddhotakakA jJAna sampUrNa honese sarva vastuoko yugapat jAnatA hai / nIceke guNasthAnomeM [ cauthese bArahaveM taka ] jJAna kramazaH hotA hai, aura vahA~ yadyapi jJAna samyak hai tathApi kama bar3ha hotA hai, usa avasthAmeM jo jJAna vikAsarUpa nahI hai vaha abhAvarUpa hai, isaprakAra samyagdarzana aura samyagjJAname antara hai | (3) samyak cAritra- - sabhI samyagdRSTiyoke jo kucha bhI cAritra pragaTa huA ho so samyak hai / aura jo dasaveM guraNasthAna taka pragaTa nahI huA so vibhAvarUpa hai / terahaveM guraNasthAname anujIvI yoga guraNa kaMpanarUpa honese vibhAvarUpa hai, aura vahA~ pratijIvIguraNa bilakula pragaTa nahI hai / caudahaveM guNasthAname bhI upAdAnakI kaccAI hai isaliye vahA~ audayikabhAva hai / 2 (4) jahA~ samyagdarzana hai vahA~ samyagjJAna aura svarUpAcaraNacAritrakA aMza abhedarUpa hotA hai; Upara kahe anusAra darzanaguraNa se jJAnaguNa kA pRthaktva aura una donoM guNose cAritraguraNakA pRthaktva siddha huA, isaprakAra anekAnta svarUpa huA / ( 5 ) yaha bheda paryAyArthikanayase hai / dravya akhaNDa hai isaliye dravyArthikanayase sabhI guNa abheda - akhaNDa hai, aisA samajhanA cAhiye /
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 pariziSTa 1 12.5 darzana [ zraddhA ], jJAna, cAritra ina tInoM guNoMkI abhedadRSTise nizcaya samyagdarzanakI vyAkhyA (1) akhaNDa pratibhAsamaya, ananta, vijJAnaghana, paramAtmasvarUpa samayasArakA jaba AtmA anubhava karatA hai usI samaya AtmA samyakpa se dikhAI detA hai-[ arthAt zraddhA kI jAtI hai ] aura jJAta hotA hai isaliye samayasAra hI samyagdarzana aura samyagjJAna hai| nayoMke pakSapAtako choDakara eka akhaNDa pratibhAsako anubhava karanA hI 'samyagdarzana' aura 'samyagjJAna' aise nAma pAtA hai| samyagdarzana-samyagjJAna kahI anubhavase bhinna nahIM hai| [ samayasAra gAthA 144 TIkA bhAvArtha, ] (2) varte nija svabhAvakA anubhava lakSa pratIta, vRci vahe jinabhAvameM paramArthe samakita / [Atmasiddhi gAthA 111 ] artha-apane svabhAvakI pratIti, jJAna aura anubhava varte aura apane bhAvame apanI vRtti vahe so paramArtha samyaktva hai| (8) nizcaya samyagdarzanakA cAritrake bhedoMkI apekSAse kathana nizcaya samyagdarzana cauthe guNasthAnase prArambha hotA hai, cauthe aura pAMcaveM guNasthAname cAritrameM mukhyatayA rAga hotA hai isaliye use 'sarAga samyaktva' kahate hai / chaThe guNasthAname cAritrame rAga gauNa hai, aura Uparake guNasthAnoMme usake dUra hote hote antame sampUrNa vItarAga cAritra ho jAtA hai, isaliye chaThe guNasthAnase 'vItarAga samyaktva,' kahalAtA hai| nizcaya samyagdarzanake sambandhameM praznocara prazna:-mithyAtva aura anantAnubandhIke nimittase honevAle viparIta abhinivezase rahita jo zraddhA hai so nizcaya samyaktva hai yA vyavahAra samyaktva ?
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 mokSazAstra uttara:- - vaha nizcaya samyaktva hai, vyavahAra samyaktva nahIM / - praznaH - paMcAstikAyakI 107 vI gAthAkI saMskRta TIkAse use vyavahAra samyaktva kahA hai / - uttara: - nahI, usameM isaprakAra zabda haiM- " midhyAtvodayajanita viparItAbhiniveza rahitaM zraddhAnam", yahA~ 'zraddhAna' kahakara zraddhAnakI pahicAna karAI hai, kintu use vyavahAra samyaktva nahI kahA hai vyavahAra aura nizcaya samyaktvakI vyAkhyA gAthA 107 meM kathita 'bhAvAraNam' zabdake artha meM kahI hai / prazna:- - 'adhyAtmakamalamAtaMDa' kI sAtavIM gAthA meM use vyavahAra samyaktva kahA hai, kyA yaha ThIka hai ? uttaraH- nahIM, vahA~ nizcaya samyaktvakI vyAkhyA hai, dravyakarmake upazama, kSaya ityAdike nimittase samyaktva utpanna hotA hai - isaprakAra nizcaya samyaktvakI vyAkhyA karanA so vyavahAranayase hai kyoki vaha vyAkhyA paradravyakI apekSAse kI hai / apane puruSArthase nikAya samyaktva pragaTa hotA hai yaha nizcayanayakA kathana hai / hindImeM jo 'vyavahAra samyaktva' aisA artha kiyA hai so yaha mUla gAthAke sAtha mela nahI khAtA / (10) vyavahAra samyagdarzanakI vyAkhyA (1) paMcAstikAya, chahadravya tathA jIva pugalake saMyogI pariNAmoMse utpanna zrAzrava, bandha, puNya, pApa, saMvara, nirjarA aura mokSa isaprakAra nava padArthoke vikalparUpa vyavahAra samyaktva hai / [ paMcAstikAya gAthA 107 jayasenAcAryakRta TIkA pRSTha 170 ] (2) jIva, prajIva, Azrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa ina sAta tattvokI jyokI tyoM yathArtha aTala zraddhA karanA so vyavahAra samyagdarzana hai / [ chahaDhAlA, DhAla 3 chanda 3 ]
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ (3) prazna:sAdhaka hai ? adhyAya 1 pariziSTa 1 - kyA vyavahAra samyagdarzana nizcaya samyagdarzanakA 1927 -~ ucara:- - prathama jaba nizcaya samyagdarzana pragaTa hotA hai taba vikalpa rUpa vyavahAra samyagdarzanakA prabhAva hotA hai / isaliye vaha ( vyavahAra samyagdarzana ) vAstava meM nizcaya samyagdarzanakA sAdhaka nahIM hai, tathApi use bhUtanaigamanayase sAdhaka kahA jAtA hai, arthAt pahile jo vyavahAra samyagdarzana thA vaha nizcaya samyagdarzanake pragaTa hote samaya abhAvarUpa hotA hai, isaliye jaba usakA prabhAva hotA hai taba pUrvakI savikalpa zraddhAko vyavahAra samyagdarzana kahA jAtA hai / ( paramAtma prakAza gAthA 140 pRSTha 143, prathamAvRtti saMskRta TIkA ) isaprakAra vyavahAra samyagdarzana nizcaya samyagdarzanakA kAraNa nahI, kintu usakA abhAva kAraNa hai / (11) vyavahArAbhAsa samyagdarzanako kabhI vyavahAra samyagdarzana bhI kahate haiM / dravyaliMgI muniko AtmajJAnazUnya AgamajJAna, tattvArthazraddhAna aura saMyamabhAvakI ekatA bhI kAryakArI nahI hai [ dekho mokSamArga prakAzaka dehalIvAlA pRSTha 349 ] yahA~ jo 'tattvArthaM zraddhAna' zabdakA prayoga huA hai so vaha bhAva nikSepase nahI kintu nAma nikSepase hai / 'jise sva-parakA yathArthaM zraddhAna nahI hai kintu jo vItarAga kathita deva, guru aura dharma-ina tInoMko mAnatA hai tathA anyamatameM kathita devAdi ko tathA tattvAdiko nahI mAnatA, aise kevala vyavahAra samyaktvase vaha nizcaya samyaktvI nAma nahI pA sakatA' / ( paM0 ToDaramalajI kRta rahasyapUrNa ciTThI ) usakA gRhIta mithyAtva dUra hogayA hai isa apekSAse vyavahAra samyaktva huA hai aisA kahA jAtA hai kintu usake agRhIta - mithyAdarzana hai isaliye vAstava meM use vyavahArAbhAsa samyagdarzana hai / 2
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra mithyAdRSTi jIvako deva guru dharmAdikA zraddhAna zrAbhAsamAtra hotA hai, usake zraddhAnameMse viparItAbhinivezakA prabhAva nahIM huA hai, aura use vyavahAra samyaktva zrAbhAsamAtra hai, isaliye use jo deva, guru dharma; nava tattvAdikA zraddhA hai so viparItAbhinivezake prabhAva ke liye kAraNa nahIM huA, aura kAraNa hue binA usameM [ samyagdarzanakA ] upacAra saMbhavita nahI hotA, isaliye usake vyavahAra samyagdarzana bhI saMbhava nahI hai, use vyavahAra samyaktva, mAtra nAmanikSepase kahA jAtA hai [ mokSamArga prakAzaka ma0 9 pRSTha 476-477 dehalIkA ] 128 (12) samyagdarzana ke pragaTa karanekA upAya prazna - samyagdarzanake pragaTa karanekA kyA upAya hai ? ( 1 ) uttara- - AtmA aura paradravya sarvathA bhinna haiM, ekakA dUsare meM atyata prabhAva hai / eka dravya, usakA koI guNa yA paryAya dUsare dravyameM, usake guraNameM yA usakI paryAyame praveza nahI kara sakate, isaliye eka dravya dUsare dravyakA kucha bhI nahI kara sakatA, aisI vastusthitikI maryAdA hai | aura phira pratyeka dravyameM agurulaghuttva guNa hai kyoki vaha sAmAnyaguraNa hai / usa guNake kAraNa koI kisIkA kucha nahI kara sakatA / isaliye AtmA paradravyakA kucha nahI kara sakatA, zarIrako hilA DulA nahI sakatA, dravyakarma yA koI bhI paradravya jIvako kabhI hAni nahI pahu~cA sakatA,yaha pahile nizcaya karanA cAhiye / isaprakAra nizcaya karanese jagatake parapadArthoke kartRtvakA jo abhimAna zrAtmA ke anAdikAlase calA rahA hai vaha doSa mAnyatAmeMse aura jJAnameMse dUra ho jAtA hai / zAstromeM kahA gayA hai ki dravyakarma jIvake guNoMkA ghAta karate haiM, isaliye kaI loga mAnate haiM ki una karmoMkA udaya jIvake guNoMkA vAstava
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 pariziSTa 1 126 me ghAta karatA hai, aura ve loga aisA hI artha karate hai; kintu unakA yaha artha ThIka nahI hai / kyoki vaha kathana vyavahAranayakA hai jo ki kevala nimittakA jJAna karAnevAlA hai / usakA vAstavika artha yaha hai ki- jaba jIva apane puruSArthake doSase apanI paryAyame vikAra karatA hai arthAt apanI paryAyakA ghAta karatA hai taba usa ghAtame anukUla nimittarUpa jo dravyakarma 'prAtmapradezose khiraneke liye taiyAra huA hai use 'udaya' kahanekA upacAra hai arthAt usa karmapara vipAka udayarUpa nimittakA Aropa hotA hai / aura yadi jIva svayaM apane satyapurupArthase vikAra nahI karatA - apanI paryAyakA ghAta nahI karatA to dravyakrarmoke usI samUhako 'nirjarA' nAma diyA jAtA hai / isaprakAra nimitta - naimittika saMbaMdhakA jJAna karane mAtrake liye usa vyavahAra kathanakA artha hotA hai / yadi anyaprakArase ( zabdAnusAra hI ) artha kiyA jAya to isa sambandhake vadale karttA, karmakA saMbaMdha mAnaneke barAbara hotA hai, arthAt upAdAna - nimitta, nizcayavyavahAra ekarUpa ho jAtA hai, athavA eka prora jIvadravya aura dUsarI ora ananta pudgala dravya hai, to ananta dravyone milakara jIvame vikAra kiyA hai aisA usakA artha ho jAtA hai, jo ki aisA nahI ho sakatA / yaha nimitta naimittika sambandha batAneke liye karmake udayane jIvapara asara karake hAni pahu~cAI, - use pariNAmita kiyA ityAdi prakArase upacArase kahA jAtA hai, kintu usakA yadi usa zabdake anusAra hI artha kiyA jAya to vaha mithyA hai / [ dekho samayasAra gAthA 122 se 125, 160, tathA 337 se 344, 412 amRtacandrAcArya kI TIkA tathA samaya sAra kalaza naM0 211-12-13- 216 ] isaprakAra samyagdarzana pragaTa karaneke liye pahile svadravya - paradravya kI bhinnatA nizcita karanI cAhie, aura phira kyA karanA cAhie so kahate haiM / ( 2 ) svadravya aura paradravyakI bhinnatA nizcit karake, paradravyo parase lakSa choDakara svadravyake vicArame zrAnA cAhie vahA~ AtmAme do pahalU haiM unhe jAnanA cAhie / eka pahalU- AtmAkA pratisamaya trikAla prakhaMDa pari
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 mokSazAstra pUrNa caitanya svabhAvarUpatA dravya - guraNa paryAyameM (vartamAna paryAyako gaura karane para) hai, AtmAkA yaha pahalU nizcayanayakA viSaya hai / isa pahalUko nizcaya karanevAle jJAnakA pahalU 'nizcayanaya' hai / dUsarA pahalU - vartamAna paryAyameM doSa hai - vikAra hai, alpajJatA hai yaha nizcaya karanA cAhie / yaha pahalU vyavahAranayakA viSaya hai / isaprakAra do nayoMke dvArA AtmAke donoM pahaluokA nizcaya karaneke bAda paryAyakA Azraya chor3a kara apane trikAla caitanya svarUpakI ora unmukha honA cAhie / isaprakAra traikAlika dravyakI ora unmukha honepara - vaha traikAlika nitya pahalU honese usake zrAzrayase samyagdarzana pragaTa hotA hai / yadyapi nizcayanaya aura samyagdarzana dono bhinna 2 guNoMkI paryAya haiM tathApi una donoMkA viSaya eka hai arthAt una donoMkA viSaya eka, prakhaNDa, zuddha, buddha, caitanyasvarUpa AtmA hai, use dUsare zabdo meM ' traikAlika jJAyaka svarUpa' kahA jAtA hai / samyagdarzana kisI paradravya, deva, guru, zAstra athavA nimitta, paryAya, guraNabheda, yA bhaga ityAdiko svIkAra nahIM karatA, kyoMki usakA viSaya uparokta kathanAnusAra trikAla jJAyakasvarUpa AtmA hai / (13) nirvikalpa anubhavakA prArambha nirvikalpa anubhavakA prArambha cauthe guNasthAnase hI hotA hai, kintu isa guragasthAname vaha bahutakAla ke antarase hotA hai, aura Uparake guNasthAnoM me jaldI 2 hotA hai / nIceke aura Uparake guNasthAnoMkI nirvikalpatA meM bheda yaha hai ki pariNAmokI magnatA Uparake guNasthAnoMmeM vizeSa hai / [ gujarAtI mokSamArga prakAzakake sAthakI zrI ToDaramalajI kRta rahasya pUrNa ciTThI pRSTha 346 ] (14) jaba ki samyaktva paryAya hai taba use guNa kaise kahate haiM ? praznaH - samyagdarzana paryAya hai phira bhI kahIM 2 use samyaktva guraNa kyoM kahate haiM ?
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 pariziSTa 1 131 uttara:-vAstavame to samyagdarzana paryAya hai, kintu jaisA guNa hai vaisI hI usakI paryAya pragaTa huI hai-isaprakAra guNa paryAyakI abhinnatA vatAneke liye kahI kahI use samyaktva guNa bhI kahA jAtA hai; kintu vAstavame samyaktva paryAya hai, guNa nahI / jo guNa hotA hai vaha trikAla rahatA hai| samyaktva trikAla nahI hotA kintu use jIva jaba apane sat puruSArthase pragaTa karatA hai taba hotA hai / isaliye vaha paryAya hai| sabhI samyagdRSTiyoMkA samyagdarzana samAna hai praznaH-chamastha jIvoko samyagdarzana hotA hai aura kevalI tathA siddhabhagavAnake bhI samyagdarzana hotA hai, vaha una sabake samAna hotA hai yA asamAna ? uttaraH-jaise chadmastha (-apUrNajJAnI) jIvake zrutajJAnake anusAra pratIti hotI hai usIprakAra kevalIbhagavAna aura siddhabhagavAnake kevalajJAnake anusAra pratIti hotI hai| jaise tattvazraddhAna chadmasthako hotA hai vaisA hI kevalI-siddhabhagavAnake bhI hotA hai| isaliye jJAnAdikI hInAdhikatA hone para bhI tiryaMca Adike tathA kevalI aura siddhabhagavAnake samyagdarzana to samAna hI hotA hai; kyoki jaisI Atma svarUpakI zraddhA chamastha samyagdRSTi ko hai vaisI hI kevalI bhagavAnako hai| aisA nahI hotA ki cauthe guraNasthAna me zuddhAtmAkI zraddhA eka prakArakI ho aura kevalI hone para anya prakArakI ho, yadi aisA hone lage to cauthe guNasthAname jo zraddhA hotI hai vaha yathArtha nahI kahalAyagI kintu mithyA siddha hogii| [ dehalIkA mokSamArga - prakAzaka pRSTha 475 ]| samyagdarzanake bheda kyoM kahe gaye haiM ? prazna:-yadi sabhI samyagdRSTiyokA samyagdarzana samAna hai to phira AtmAnuzAsanakI gyArahavI gAthAme samyagdarzanake daza prakArake bheda kyo kahe gaye haiM ?
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra uttaraH----samyagdarzanake yaha bheda nimittAdikI apekSAse kahe gae haiM zrAtmAnuzAsaname daza prakArase samyaktvake jo bheda kahe gaye haiM unameM se ATha bheda samyagdarzana pragaTa honese pUrva jo nimitta hote hai unakA jJAna karAneke lie kahe hai, aura do bheda jJAnake sahakArIpanakI apekSAse kahe haiM / zruta kevalIko jo tattvazraddhAna hai use avagAr3ha samyagdarzana kahate haiM, aura kevalI bhagavAnako jo tattvazraddhAna hai use paramAvagADha samyagdarzana kahA jAtA hai, isaprakAra ATha bheda nimittokI apekSAse aura do bheda jJAnakI apekSAse hai / ' darzanakI' apanI apekSAse ve bheda nahI hai / una dazoM prakArameM samyagdarzanakA svarUpa eka hI prakArakA hotA hai, - aisA samajhanA cAhie, [ de0 kA mokSamAga prakAzaka zra0 6 pR0 463 ] prazna- yadi cauthe guNasthAnase siddha bhagavAna taka sabhI samyagdRSTiyoM ke samyagdarzana ekasA hai to phira kevalI bhagavAnake paramAvagADha samyagdarzana kyo kahA hai ? 132 uttara:- - jaise chadmasthako zrutajJAnake anusAra pratIti hotI hai usIprakAra kevalI aura siddha bhagavAnako kevalajJAnake anusAra hI pratIti hotI hai / cauthe guNasthAname samyagdarzanake pragaTa hone para jo AtmasvarUpa nirNIta kiyA thA vahI kevalajJAnake dvArA jAnA gayA, isalie vahA~ pratItimeM paramAvagAr3hatA kahalAI, isIlie vahA~ paramAvagADha samyaktva kahA hai / kintu pahile jo zraddhAna kiyA thA use yadi kevalajJAnameM mithyA jAnA hotA taba to chadyasthako zraddhA zrapratItirUpa kahalAto, kintu AtmasvarUpakA jaisA zraddhAna chadmasthako hotA hai vaisA hI kevalI aura siddhabhagavAnako bhI hotA hai; -- tAtparya yaha hai ki mUlabhUta jIvAdike svarUpakA zraddhAna jaisA chadmastha ko hotA hai vaisA hI kevalIko bhI hotA hai / (17) samyaktva nirmalatAkA svarUpa zramika samyaktva vartamAname kSAyikavat nirmala hai / kSAyopazamiya samyaktvameM samala tattvArtha zraddhAna hotA hai / yahA~ jo malasva hai
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 pariziSTa 1 usakA tAratamya-svarUpa kevalajJAnagamya hai| isa apekSAse vaha samyaktva nirmala nahIM hai / atyanta nirmala tattvArtha zraddhAna-kSAyika samyagdarzana hai| [ mokSamArgaprakAzaka a09] ina sabhI samyaktvameM jJAnAdikI hInAdhikatA hone para bhI tuccha jJAnI tiryaMcAdike tathA kevalIbhagavAna aura siddhabhagavAnake samyaktva guNa to samAna hI kahA hai, kyoMki sabake apane prAtmAkI athavA sAta tattvoMkI ekasI mAnyatA hai [ mokSamArgaprakAzaka pRSTha 475 dehalI] __ samyagdRSTike vyavahAra samyaktvameM nizcayasamyaktva garbhita hai,-niraMtara gamana ( pariNamana ) rUpa hai, [ zrI ToDaramalajIkI ciTThI ] (18) samyaktvakI nirmalatA meM nimnaprakAra pA~ca meda bhI kiye jAte haiM 1-samala agADha, 2-nirmala, 3-gADha, 4-avagADha aura 5-prmaavgaaddh'| vedaka samyaktva samala agAr3ha hai, aupazamika aura kSAyika samyaktva nirmala hai, kSAyika samyaktva gAr3ha hai / zraga aura aga bAhya sahita jainazAstroM ke avagAhanase utpanna dRSTi avagAr3ha samyaktva hai, zrutakevalIko jo tattvazraddhAna hai use avagAr3ha samyaktva kahate haiM paramAvadhijJAnIke aura kevalajJAnI ke jo tattvazraddhAna hai use paramAvagAr3ha samyaktva kahate haiN| yaha do bheda jJAnake sahakArIbhAvakI apekSAse hai [ mokSamArgaprakAzaka a0 6 ] __ "zrIpazamika samyaktvakI apekSA kSAyika samyaktva adhika vizuddha hai", [ dekho tattvArtha rAjavAtika adhyAya 2 sUtra 1 nIcekI kArikA 1011, tathA usake nIce saMskRta TIkA ] "kSAyopazamika samyaktvase kSAyika samyaktvakI vizuddhi anaMta guNI adhika hai", [ dekho tattvArtharAjavArtika adhyAya 2 sUtra 1 kArikA 12 nIcekI saMskRta TIkA ]
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra (19) samyagdRSTi jIva apaneko samyaktva pragaTa honekI bAta zrutajJAnake dvArA barAvara jAnatA hai / 134. praznaH -- apaneko samyagdarzana pragaTa huA hai yaha kisa jJAnake dvArA mAlUma hotA hai ? uttara:- - cauthe guNasthAname bhAvazrutajJAna hotA hai usase samyagdRSTi ko samyagdarzanake pragaTa honekI bAta mAlUma ho jAtI hai / yadi usa jJAnake dvArA khabara nahIM hotI aisA mAnA jAya to usa zrutajJAnako samyak [ yathArtha ] kaise kahA jA sakegA / yadi apane ko apane samyagdarzanako khabara na hotI ho to usameM aura mithyAdRSTi ajJAnImeM kyA antara rahA ? prazna- yahA~ Apane kahA hai ki samyagdarzana zrutajJAnake dvArA jAnA jAtA hai, kintu paMcAdhyAyI adhyAya 2 meM use avadhijJAna, mana:paryayajJAna aura kevalajJAna gocara kahA hai / ve zloka nimnaprakAra hai / ? - samyaktvaM vastutaH sUkSmaM kevalajJAnagocaram / gocaraM svAvadhisvataH paryayajJAnayordvayo || 375 // [ artha - samyaktva vAstava meM sUkSma hai aura kevalajJAna gocara hai tathA avadhi aura manaHparyaya ina donoMke gocara hai / ] aura adhyAya 2 gAthA 376 meM yaha kahA hai ki ve mati aura zrutajJAna gocara nahI haiM; aura yahA~ Apa kahate haiM ki samyakdarzana zrutajJAnagocara hai, isakA kyA uttara hai ? uttaraH- samyagdarzana matijJAna aura zrutajJAnagocara nahI hai isa - prakAra jo 376 vIM gAthAmeM kahA hai usakA artha itanA hI hai ki- samyagdarzana usa-usa jJAnakA pratyakSa viSaya nahI hai aisA samajhanA cAhie / kintu isakA artha yaha nahI hai ki isa jJAnase samyakdarzana kisI bhI prakAra se nahI jAnA jA sakatA / isa sambandha meM paMcAdhyAyI adhyAya 2 kI 371 aura 373 vI gAthA nimnaprakAra hai
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 pariziSTa 1 135 ityevaM jJAnatattvosau samyagdRSTinijAtmadRk / vaiSayike sukhe jJAne rAga-dveSau parityajet // 371 // martha-isaprakAra tattvoMko jAnanevAle svAtmadarzI samyagdRSTi jIva indriyajanya sukha aura jJAnameM rAga dveSako chor3ate haiM / aparANyapi lakSmANi santi samyaggAtmanaH / samyaktvenAvinAbhRteryai (ca) saMlakSate sudRk / / 373 // prartha-samyagdRSTi jIvake dUsare lakSaNa bhI haiM / jina samyaktvake avinAbhAvI lakSaNoMke dvArA samyagdRSTi jIva lakSita hotA hai / ve lakSaraNa gAthA 374 meM kahate haiuktamAkSyaM sukhaM jJAnamanAdeyaM dRgaatmnH| nAdeyaM karma sarvaca (sva) tadvad dRSTopalabdhitaH // 374 // artha-jaise Upara kahA hai usI prakAra samyagdRSTiko indriyajanya sukha aura jJAnakA Adara nahIM hai tathA Atma pratyakSa honese sabhI karmokA bhI Adara nahI hai| gAthA 375-376 kA itanA hI artha hai ki-samyagdarzana kevalajJAnAdikA pratyakSa viSaya hai aura mati zra tajJAnakA pratyakSa viSaya nahI hai, kintu mati zra tajJAname vaha usake lakSaNoke dvArA jAnA jA sakatA hai, aura kevalajJAnAdi jJAname lakSaNa lakSyakA bheda kiye binA pratyakSa jAnA jA sakatA hai| prazna:-isa viSayako dRSTAMta pUrvaka samajhAie ? uttara:-svAnubhavadazAme jo AtmAko jAnA jAtA hai so zrutajJAnake dvArA jAnA jAtA hai| zra tajJAna matijJAna pUrvaka hI hotA hai, vaha matijJAna-zrutajJAna parokSa hai isaliye vahA~ AtmAkA jAnanA pratyakSa nahI hotA / yahA~ jo AtmAko bhalIbhAMti spaSTa jAnatA hai usameM pAramArthika pratyakSatva nahI hai tathA jaise pudgala padArtha netrAdike dvArA jAnA jAtA hai usIprakAra ekadeza (aMzataH ) nirmalatA pUrvaka bhI AtmAke asaMkhyAti pradezAdi nahIM jAne jAte, isalie sAMvyavahArika pratyakSa bhI nahI hai /
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra anubhavameM AtmA to parokSa hI hai, kahIM AtmAke pradezoMkA AkAra bhAsita nahI hotA, parantu svarUpameM pariNAma magna hone para jo svAnubhava huA vaha ( svAnubhava ) pratyakSa hai / isa svAnubhavakA svAda kahI grAgamaanumAnAdi parokSapramANake dvArA jJAta nahI hotA, kintu svayaM hI isa granubhavake rasAsvAdako pratyakSa vedana karatA hai jAnatA hai / jaise koI anya puruSa mizrIkA svAda letA hai, vahIM mizrIkA AkArAdi parokSa hai, kintu jihvA dvArA svAda liyA hai isalie vaha svAda pratyakSa hai, aisA anubhava ke sambandhame jAnanA cAhie / [ ToDaramalajI kI rahasya pUrNa ciTThI / ] yaha dazA cauthe guNasthAna meM hotI hai / 136 isa prakAra AtmAkA anubhava jAnA jA sakatA hai, aura jisa jIva ko usakA anubhava hotA hai use samyagdarzana avinAbhAvI hotA hai, isalie matizra utajJAnase samyagdarzana bhalIbhAMti jAnA jA sakatA hai / praznaH -- isa sambandhame paMcAdhyAyIkArane kyA kahA hai ? uttara - paMcAdhyAyI ke pahale adhyAyame mati zrutajJAnakA svarUpa batalAte hue kahA hai ki- api kicAbhinibodhikabodhadvaitaM tadAdimaM yAvat / svAtmAnubhUtisamaye pratyakSaM tatsamakSamiva nAnyat // 706 // arthaH-- aura vizeSa yaha hai ki-svAnubhUtike samaya jitanA bhI pahile usa matijJAna aura zrutajJAnakA dvaita rahatA hai utanA vaha saba sAkSAt pratyakSa kI bhA~ti pratyakSa hai, dUsarA nahI - parokSa nahIM / bhAvArtha:- - tathA usa mati aura zrutajJAnameM bhI itanI vizeSatA hai ki- jisa samaya una do jJAnoMmese kisI eka jJAnake dvArA svAnubhUti hotI hai usa samaya yaha donoM jJAna bhI atIndriya svAtmAko pratyakSa karate haiM, isalie yaha dono jJAna bhI svAnubhUti ke samaya pratyakSa hai-parokSa nahI / praznaH -- kyA isa sambandhame koI aura zAstrAdhAra hai ? uttaraH- hA~, paM0 ToDaramalajIkRta rahasyapUrNa ciTThImeM nimnaprakAra kahA hai:
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 pariziSTa 1 137 "jo pratyakSake samAna hotA hai use bhI pratyakSa kahate haiN| jaise loka meM bhI kahate haiM ki-'hamane svapnameM yA dhyAnameM amuka manuSyako pratyakSa dekhA, yadyapi usane pratyakSa nahI dekhA hai tathApi pratyakSakI bhA~ti yathArtha dekhA hai isaliye use pratyakSa kaha dete haiM, isIprakAra anubhavame AtmA pratyakSakI bhAMti yathArtha pratibhAsita hotA hai| prazna:-zrI kundakundAcAryakRta samayasAra paramAgamame isa saMbaMdhame kyA kahA hai ? uttara:-(1) zrIsamayasArakI 46 vI gAthAkI TIkAmeM isaprakAra kahA hai;-isaprakAra rUpa, rasa, gaMdha, sparza, zabda, saMsthAna aura vyaktatA kA abhAva hone para bhI svasaMvedanake balase sadA pratyakSa honese anumAnagocara -mAtratAke abhAvake kAraNa (jIvako) aliMgagrahaNa kahA jAtA hai|' ___ "apane anubhavame AnevAle cetanA guNake dvArA sadA aMtaraMgame prakAzamAna hai isaliye (jIva) cetanA guNavAlA hai|" (2) zrI samayasArakI 143 vI gAthAkI TIkAmeM isaprakAra kahA hai; TIkA:-jaise kevalI bhagavAna, vizvake sAkSIpanake kAraNa, zrutajJAna ke avayavabhUta-vyavahAra nizcayanayapakSoke svarUpako hI kevala jAnate hai kiMtu, niraMtara prakAzamAna, sahaja, vimala, sakala kevalajJAnake dvArA sadA svaya hI vijJAnadhana honese zrutajJAnakI bhUmikAke atikrAntatvake dvArA (zrutajJAnakI bhUmikAko ullaMghana kara cukanese) samasta nayapakSake grahaNase dUra honeseM, kisI bhI nayapakSako grahaNa nahIM karate, usIprakAra jo (zrutajJAnI AtmA ), jisakI utpatti kSayopazama se hotI hai aise zrutajJAnAtmaka vikalpoke utpanna hote hue bhI parakA grahaNa karaneke prati utsAha nivRtta honese, zru tajJAnake avayavabhUta vyavahAra nizcayanaya pakSoke svarUpako hI kevala jAnate haiM, kiMtu tIkSNa jJAna dRSTi se grahaNa kiye gaye nirmala, nitya udita, cinmaya samayase pratibaddhatAke kAraNa ( caitanyamaya prAtmAke anubhavase ) usa samaya (anubhavake samaya) svayaM hI vijJAnaghana honese, zrutajJAnAtmaka samasta aMtarjalpa18
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 mokSazAstra rUpa tathA bahirjalparUpa vikalpoMkI bhUmikAkI atikratitAke dvArA samasta nayapakSake grahaNase dUra honese, kisI bhI nayapakSako grahaNa nahIM karatA, vaha ( AtmA ) vAstava meM samasta vikalpoMse pare, paramAtmA, jJAnAtmA, pratyagjyoti zrAtmakhyAtirUpa, anubhUtimAtra samayasAra hai / bhAvArtha --- jaise kevalI bhagavAna sadA nayapakSake svarUpake sAkSI ( jJAtA - dRSTA ) haiM usI prakAra zrutajJAnI bhI jaba samasta nayapakSoMse rahita hokara zuddha caitanyamAtra bhAvakA anubhava karate hai taba ve nayapakSake svarUpake jJAtA hI hote haiM / eka nayakA sarvathA pakSa graharaNa kiyA jAya to mithyAtva ke sAtha mizrita rAga hotA hai; prayojanake vaza eka nayako pradhAna karake use grahaNa kare to mithyAtvake atirikta cAritramohakA rAga rahatA hai; aura jaba nayapakSako chor3akara kevala vastusvarUpako jAnatA hai taba zrutajJAnI bhI kevalakI bhA~ti vItarAgake samAna hI hotA hai, aisA samajhanA cAhie / (3) zrI samayasArakI 5 vI gAthAmeM AcAryadeva kahate haiM ki"usa ekatvavibhakta AtmAko meM AtmAke nija vaibhavake dvArA dikhAtA hai, yadi maiM use dikhAU~ to pramANa karanA / usakI TIkA karate hue zrI amRtacandrasUri kahate haiM ki-"yoM jisaprakArase merA jJAnakA vaibhava hai usa samasta vaibhavase dikhalAtA hU~ / yadi dikhAU~ to svayameva apane anubhavapratyakSase parIkSA karake pramANa kara lenA" / Age jAkara bhAvArtha meM batAyA hai ki- 'AcArya zrAgamakA sevana, yuktikA avalambana, parApara gurukA upadeza, aura svasaMvedana - ina cAra prakArase utpanna hue apane jJAnake vaibhavase ekatvavibhakta zuddha AtmAkA svarUpa dikhAte haiM / use sunanevAle he zrotAoM ! apane svasaMvedana - pratyakSase pramANa karo" / isase siddha hotA hai ki-apanekoM jo samyaktva hotA hai usakI svasaMvedana pratyakSase zrutapramANa ( saccejJAna ) ke dvArA apaneko khabara ho jAtI hai / - (4) kalaza 8 me zrI amRtacandrAcArya kahate haiM kimAlinI udayati na nayazrIrastameti pramANam kvacidapi ca na vidmo yAti nikSepacakram |
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 pariziSTa 1 136 kimaparamabhidadhmo dhAmni sarvakaSesmi namanubhavamupayAte bhAti na dUtameva // 9 // artha-AcArya zuddhanayakA anubhava karake kahate hai ki ina sarva bhedoMko gauNa karanevAlA jo zuddhanayakA viSayabhUta caitanya camatkAra mAtra teja puMja AtmA hai, usakA anubhava honepara nayokI lakSmI udayako prApta nahI hotii| pramANa astako prApta hotA hai aura nikSepoMkA samUha kahA~ calA jAtA hai so hama nahIM jaante| isase adhika kyA kaheM ? dvaita hI pratibhAsita nahI hotaa| bhAvArtha:-xxxxxx zuddha anubhava honepara dvaita hI bhAsita nahI hotA, kevala ekAkAra cinmAtra hI dikhAI detA hai| isase bhI siddha hotA hai ki cauthe guNasthAname bhI AtmAko svayaM apane bhAvazrutake dvArA zuddha anubhava hotA hai / samayasArame lagabhaga pratyeka gAthAme yaha anubhava hotA hai, yaha batalAkara anubhava karanekA upadeza diyA hai| __ samyaktva sUkSma paryAya hai yaha ThIka hai, kintu samyagjJAnI yaha nizcaya kara sakatA hai ki mujhe sumati aura suzrutajJAna huA hai, aura isase zrutajJAna me yaha nizcaya karatA hai ki usakA ( samyagjJAnakA ) avinAbhAvI samyaka gdarzana mujhe huA hai / kevalajJAna, manaHparyayajJAna aura paramAvadhijJAna samyagdarzanako pratyakSa jAna sakatA hai, itanA hI mAtra antara hai| __paMcAdhyAyIkI gAthA 196-197-198 kI hindI TIkA (paM. makkhanalAlajI kRta ) meM kahA hai ki "jJAna zabdase AtmA samajhanA cAhie, kyoki AtmA svayaM jJAnarUpa hai; vaha AtmA jisake dvArA zuddha jAnA jAtA hai usakA nAma jJAna cetanA hai arthAt jisa samaya jJAnaguNa samyak avasthAko prApta hotA hai-kevala zuddhAtmAkA anubhava karatA hai usasamaya use jJAnacetanA kahA jAtA hai| jJAnacetanA nizcayase samyagdRSTiko hI hotI hai, mithyAdRSTiko kabhI nahI ho sktii| samyakmati aura samyak zrutajJAna kathacit anubhava gocara honese pratyakSarUpa bhI kahalAtA hai| aura saMpUrNajJAna jo kevalajJAna hai vaha yadyapi
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 mokSazAstra chadmasthako pratyakSa nahI hai tathApi zuddhanaya AtmAke kevalajJAnarUpako parokSa vatalAtA hai| [ zrI samayasAra gAthA 14 ke nIcekA bhAvArtha ] isaprakAra samyagdarzanakA yathArthajJAna samyakmati aura zrutajJAnake anusAra ho sakatA hai| (20) kucha praznottara (1) prazna-jaba jJAnaguNa AtmAbhimukha hokara AtmalIna ho jAtA hai taba usa jJAnako vizeSa avasthAko samyagdarzana kahate hai, kyA yaha ThIka hai ? ucara-nahI yaha ThIka nahI; samyagdarzana darzana ( zraddhA ) guNakI paryAya hai, vaha jJAnakI vizeSa paryAya nahI hai| jJAnakI AtmAbhimukha avasthAke samaya samyagdarzana hotA hai; yaha sahI hai kintu samyagdarzana jJAnakI paryAya nahIM hai| (2) prazna-kyA sudeva, suguru aura suzAstrakI zraddhA samyagdarzana uttara-vaha nizcaya samyagdarzana nahIM hai kintu jise nizcaya samyagdarzana hotA hai use vaha vyavahArasamyagdarzana kahA jAtA hai, kyoki vahA~ rAga mizrita vicAra hai| (3) prazna-kyA vyavahArasamyagdarzana nizcayasamyagdarzanakA saccA kAraNa hai ? uttara-nahI, kyoki nizcaya bhAvazrutajJAna pariNamita hue binA, nizcaya aura vyavahAra hotA nahI kintu vyavahArAbhAsa hotA hai, isaliye vaha nizcayasamyagdarzanakA kAraNa nahIM hai| vyavahArasamyagdarzana (AbhAsaspa ho yA saccA ho ) vikAra (-azuddha paryAya ) hai aura nizcaya samyagdarzana avikAra-zuddha paryAya hai, vikAra avikArakA kAraNa kaise ho sakatA hai ? arthAt ve, nizcayasamyagdarzanakA kAraNa nahI ho sakatA, kintu
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 pariziSTa 1 141 vyavahArAbhAsakA vyaya ( - prabhAva ) hokara nizcayasamyagdarzanakA utpAdasupAtra jIvako apane puruSArthase hI hotA hai [ vyavahArAbhAsako saMkSepame vyavahAra kahA jAtA hai / ] jahA~ zAstrame vyavahArasamyagdarzanako nizcayasamyagdarzanakA kAraNa kahA hai vahA~ yaha samajhanA cAhie ki vyavahArasamyagdarzanako abhAvarUpa kAraNa kahA hai / kAraNake do prakAra hai - ( 1 ) nizcaya (2) aura vyavahAra | nizcaya kAraNa to avasthArUpase honevAlA dravya svaya hai aura vyavahAra kAraNa pUrvako paryAyakA vyaya honA hai / (4) prazna- -zraddhA, ruci aura pratIti zrAdi jitane guNa hai ve saba samyaktva nahI kintu jJAnakI paryAya hai aisA paMcAdhyAyI adhyAya 2 gAthA 386-387 meM kahA hai, isakA kyA kAraNa hai ? - uttara- - jaba AtmA jIvAdi sAta tatvoMkA vicAra karatA hai taba usake jJAname rAgase bheda hotA hai isalie ve jJAnakI paryAya haiM aura ve samyak nahI haiM aisA kahA hai / sAta tattva aura nava padArthokA nirvikalpajJAna nizcaya samyagdarzana sahitakA jJAna hai / [ dekho pacAdhyAyI adhyAya 2 zloka 186-186 ] zloka 386 ke bhAvArthame kahA hai ki- "parantu vAstavame jJAna bhI yahI hai ki jaiseko taisA jAnanA aura samyaktva bhI yahI hai ki jaisAkA taisA zraddhAna karanA" | isase samajhanA cAhiye ki rAgamizrita zraddhA jJAnakI paryAya hai / rAga rahita tattvArtha zraddhAna samyagdarzana hai, use samyak mAnyatA athavA samyak pratIti bhI kahate hai | gAthA 387 meM kahA hai ki - jJAnacetanA samyagdarzanakA lakSaNa hai, - isakA yaha artha hai ki anubhUti svayaM samyagdarzana nahI hai kintu jaba vaha hotI hai taba samyagdarzana avinAbhAvIrupa hotA hai isaliye use bAhya lakSaNa kahA hai| [ dekho, pacAdhyAyI adhyAya 2 gAthA 401 -402-403] samyagdarzanake pragaTa hote hI jJAna samyak ho jAtA hai, aura AtmAnubhUti hotI hai, arthAt jJAna svajJeyame sthira hotA hai / kintu vaha
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 mokSazAstra sthiratA kucha samaya hI rahatI hai / aura rAga honese jJAna svameMse chUTakara parakI ora jAtA hai taba bhI samyagdarzana hotA hai| aura yadyapi jJAnakA upayoga dUsareke jAnane meM lagA huA hai tathApi vaha jJAna samyagjJAna hai, usa samaya anubhUti upayogarUpa nahIM hai phira bhI samyagdarzana aura samyagjJAna hai aisA samajhanA cAhie, kyoMki labdhirUpa anubhUti hai| (5) prazna-'samyagdarzanakA eka lakSaNa jJAnacetanA hai' kyA yaha ThIka hai ? ucara-jJAnacetanAke sAtha samyagdarzana avinAbhAvI hotA hI hai isalie vaha vyavahAra athavA bAhya lakSaNa hai| (6) prazna-'anubhUtikA nAma cetanA hai' kyA yaha ThIka hai ? ucara-jJAnakI sthiratA arthAt zuddhopayoga ( anubhUti ) ko upayogarUpa jJAnacetanA kahA jAtA hai| (7) prazna-yadi samyavatvakA viSaya sabhIke ekasA hai to phira samyagdarzanake aupazamika, kSAyopazamika aura kSAyika-aise bheda kyoM kiye uttara-darzana mohanIya karmake anubhAgabandhakI apekSAse ve bheda nahIM haiM kiMtu sthitivandhakI apekSAse haiN| unake kAraNase uname AtmAkI mAnyatA me koI aMtara nahI par3atA / pratyeka prakArake samyagdarzaname prAtmAkI mAnyatA eka hI prakArakI hai / AtmAke svarUpakI jo mAnyatA aupazamika samyakdarzaname hotI hai vahI kSAyopazamika aura kSAyika samyagdarzaname hotI hai| kevalI bhagavAnako paramAvagAr3ha samyagdarzana hotA hai, unake bhI AtmasvarUpa kI usI prakArakI mAnyatA hotI hai / isa prakAra sabhI samyagdRSTi jIvoMke prAtmasvarUpako mAnyatA eka hI prakArakI hotI hai| [ dekho, paMcAdhyAyI adhyAya 2 gAthA 634-938]
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 pariziSTa 1 (21) jJAnacetanAke vidhAnameM antara kyoM hai ? 143 prazna- paMcAdhyAyI aura paMcAstikAya meM jJAnacetanAke vidhAnameM aMtara kyoM hai ? uttara - paMcAdhyAyIme caturthaM guNasthAnase jJAnacetanAkA vidhAna kiyA hai [ adhyAya 2 gAthA 854 ], aura paMcAstikAyame terakheM guNasthAnase jJAnacetanAko svIkAra kiyA hai, kintu isase usame virodha nahIM AtA / samyagdarzana jIvake zubhAzubhabhAvakA svAmitva nahI hai isa apekSAse paMcAdhyAyome caturthaM guNasthAnase jJAnacetanA kahI hai / bhagavAna zrI kundakundAcArya devane kSAyopazamika mAvameM karma nimitta hotA hai isa apekSAse nIce ke guNasthAnomeM use svIkAra nahI kiyA hai / donoM kathana vivakSAdhIna honese satya haiM / (22) isa sambandhameM vicAraNIya nava viSaya -- (1) prazna- guraNake samudAyako dravya kahA hai aura saMpUrNa guNa dravya ke pratyeka pradezameM rahate hai isaliye yadi AtmAkA eka guNa ( - samyagdarzana ) kSAyika ho jAya to saMpUrNa AtmA hI kSAyika ho jAnA cAhiye aura usI kSaraNa usako mukti ho jAnI cAhiye, aisA kyoM nahIM hotA ? ucara- - jIva dravyameM anaMta guNa haiM, ve pratyeka guraga asahAya aura svAdhIna hai, isaliye eka guraNakI pUrNa zuddhi honepara dUsare guraNakI pUrNa zuddhi honI hI cAhiye aisA niyama nahI hai / AtmA prakhaMDa hai isaliye eka guNa dUsare guNake sAtha abheda hai - pradeza bheda nahI hai, kintu paryAyApekSA se pratyeka guNakI paryAyake bhinna 2 samaya meM pUrNa zuddha honeme koI doSa nahI hai; jaba dravyApekSA se saMpUrNa zuddha pragaTa ho taba dravya kI saMpUrNa zuddhi pragaTa huI mAnI jAya, kintu kSAyika samyagdarzanake honepara saMpUrNa zrAtmA kSAyika honA cAhiye aura tatkAla mukti honI cAhiye aisA mAnanA ThIka nahIM hai /
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 mokSazAstra (2) prazna-eka guNa sarva guNAtmaka hai aura sarva guNa eka guNAtmaka hai; isaliye eka guNake sapUrNa pragaTa honese anya saMpUrNa guNa bhI pUrNa rItise usIsamaya pragaTa honA cAhiye, kyA yaha ThIka hai ? uttara-yaha mAnyatA ThIka nahIM hai / guNa aura guNI akhaMDa haiM isa abhedApekSAse guNa abheda hai-kintu isIliye eka guNa dUsare sabhI guNarUpa hai aisA nahIM kahA jA sakatA; aisA kahane para pratyeka dravya eka hI guNAtmaka ho jAyagA, kintu aisA nahIM hotA / bhedakI apekSAse pratyeka guNa bhinna, svataMtra, asahAya hai, eka guName dUsare guNakI nAsti hai, vastukA svarUpa bhedAbheda hai-aisA na mAnA jAya to dravya aura guNa sarvathA abhinna ho jAyeMge / eka guNakA dUsare guNake sAtha nimitta naimittika sabadha hai,-isa apekSAse eka guraNako dUsare guNakA sahAyaka kahA jAtA hai| [jaise samyagdarzana kAraNa aura samyagjJAna kArya hai| ] (3) prazna-prAtmAke eka guNakA ghAta honemeM usa guNake ghAtame nimittarUpa jo karma hai usake atirikta dUsare karma nimittarUpa ghAtaka hai yA nahI? uttr-nhii| prazna-anaMtAnubaMdhI cAritramohanIyakI prakRti hai isaliye vaha cAritrake ghAtame nimitta ho sakatI hai, kintu vaha samyagdarzanake ghAtameM nimitta kaise mAnI jAtI hai ? uttara-anatAnuvandhIke udayame yukta honepara krodhAdirUpa pariNAma hote hai kintu kahI atattva zraddhAna nahIM hotA, isaliye vaha cAritrake ghAta kA hI nimitta hotA hai, kintu samyaktvake ghAtame vaha nimitta nahI hai, paramAne to aisA hI hai, kintu anaMtAnuvaMdhoke udayase jaise krodhAdika hote haiM vaige modhAdika samyaktva ke sadbhAvameM nahIM hote,-aisA nimitta-naimittika sabaMdha liye upacArase anaMtAnuvadhImeM samyaktvakI ghAtakatA kahI jAtI hai| [ mokSamArgaprakArAka pR0 446 dehlii| ]
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 pariziSTa 1 145 (4) praznaH - saMsAra meM aisA niyama hai ki pratyeka guraNakA kramika vikAsa hotA hai, isaliye samyagdarzanakA bhI kramika vikAsa honA cAhie / kyA yaha ThIka hai ? - ucara :- - aisA ekAnta siddhAnta nahI hai / vikAsa meM bhI anekAnta svarUpa lAgU hotA hai, -prarthAt AtmAkA zraddhAguraNa usake viSayakI apekSAse ekasAtha pragaTa hotA hai aura AtmAke jJAnAdi kucha guNome kramika vikAsa hotA hai / akramika vikAsakA dRSTAnta mithyAdarzanake dUra hone para eka samayame samyagdarzana pragaTa hotA hai, usameM krama nahI par3atA / jaba samyagdarzana pragaTa hotA hai tabhIse vaha apane viSayake prati pUrNa aura krama rahita hotA hai / kramika vikAsakA dRSTAnta samyagjJAna-samyagcAritrame kramazaH vikAsa hotA hai / isaprakAra vikAsa me kramikatA aura akramikatA AtI hai / isaliye vikAsakA svarUpa anekAnta hai aisA samajhanA cAhie / (5) prazna- - samyaktvake ATha aGga kahe haiM, uname eka aGga 'niHzakita' hai jisakA artha nirbhayatA hai / nirbhayatA AThaveM guNasthAname hotI hai isaliye kyA yaha samajhanA ThIka hai ki jabataka bhaya hai tabataka pUrNa samyagdarzana nahI hotA ? yadi samyagdarzana pUrNa hotA to zreNika rAjA jo ki kSAyika samyagdRSTi the ve zrApaghAta nahI karate,--yaha ThIka hai yA nahI ? uttara- - yaha ThIka nahI hai; samyagdRSTiko samyagdarzana ke vipayakI mAnyatA pUrNa hI hotI hai, kyoki usakA viSaya akhaNDa zuddhAtmA hai / samyagdRSTike zaMkA--kAMkSA - vicikitsAkA prabhAva dravyAnuyogame kahA hai, aura kararaNAnuyogame bhayakA zrAThaveM guraNasthAna taka, lobhakA dazave guNasthAna taka aura jugupsAkA AThave guNasthAna taka sadbhAva kahA hai, isame virodha nahI hai kyoki zraddhAnapUrvakake tIvra zaMkAdikA samyagdRSTike prabhAva huA hai athavA 16 -
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra mukhyatayA samyagdRSTi zaMkAdi nahIM karatA, isa apekSAse samyagdRSTike zaMkAdikA abhAva kahA hai, kintu sUkSma zaktikI apekSAse bhayAdikA udaya AThaveM Adi guNasthAna taka hotA hai isaliye karaNAnuyogameM vahA~ taka sadbhAva kahA hai| [ dehalIvAlA mokSamArga prakAzaka pRSTha 433 ] samyagdRSTike 'nirbhayatA' kahI hai isakA artha yaha hai ki anantAnubandho kA kaSAyake sAtha jisaprakArakA bhaya hotA hai usaprakArakA bhaya samyagdRSTi ko nahIM hotA, arthAt ajJAnadazAmeM jIva jo yaha mAma rahA thA ki "paravastuse mujhe bhaya hotA hai' yaha mAnyatA samyagdRSTi ho jAne para dUra ho jAtI hai, usake bAda bhI jo bhaya hotA hai vaha apane puruSArthakI kamaz2orIke kAraNa hotA hai arthAt bhayameM apanI vartamAna paryAyakA doSa hai-paravastukA nahI, aisA vaha mAnatA hai| zreNika rAjAko jo bhaya utpanna huA thA so vaha apane cAritrakI kamajorIke kAraNa huA thA, aisI usakI mAnyatA honese samyagdarzanakI apekSAse vaha nirbhaya thaa| cAritrakI. apekSAse alpa bhaya honepara use AtmaghAtakA vikalpa huA thaa| (6) prazna:-kSAyika labdhikI sthiti rakhaneke liye vIryAntarAya karmake kSayakI AvazyakatA hogI, kyoMki kSAyika zaktike binA koI bhI kSAyika labdhi nahI raha sktii| kyA yaha mAnyatA ThIka hai ? ucara-yaha mAnyatA ThIka nahI hai; vIryAntarAyake kSayopazamake nimittase aneka prakArako kSAyika paryAyeM pragaTa hotI haiM / 1-kSAyika samyagdarzana (cauthese sAtave guNasthAname ),.2-kSAyika yathAkhyAta cAritra (vArahave guNasthAname ), 3-zAyika kSamA ( dazave guNasthAnameM ), * dravya krodhako navameM guNasthAnake sAtaveM bhAgameM vyucchitti hotI hai| dravyamAnakI navameM guNasthAnake AThaveM bhAgameM vyucchitti hotI hai| dravyamAyA kI navameM guNasyAna navameM bhAgameM vyucchitti hotI hai|
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 pariziSTa 1 147 4-kSAyika nirmAnatA ( dazave guNasthAnameM ), 5-kSAyika niSkapaTatA ( dazaveM guNasthAnameM ) aura kSAyika nirlobhatA ( bArahaveM guNasthAname ) hotI hai| bArahave guNasthAnameM vIrya kSayopazamarUpa hotA hai, phira bhI kaSAyakA kSaya hai| anya prakArase dekhA jAya to terahaveM guraNasthAnameM kSAyika anantavIrya aura saMpUrNa jJAna pragaTa hotA hai, tathApi yogoMkA kaMpana aura cAra pratijIvI guNoMkI zuddha paryAyakI apragaTatA (-vibhAva paryAya ) hotI hai| caudahaveM guNasthAname kaSAya aura yoga donoM kSayarUpa hai, phira bhI asiddhatva hai, usa samaya bhI jIvakI apane pUrNa zuddhatArUpa upAdAnakI kacAIke kAraNa karmoke sAthakA sambandha aura saMsArIpana hai / uparokta kathanase yaha siddha hotA hai ki-bhedakI apekSAse pratyeka guNa svataMtra hai, yadi aisA na ho to eka guNa dUsare guNarUpa ho jAya aura usa guraNakA apanA svataMtra kArya na rahe / dravyakI apekSAse sabhI guNa abhinna hai yaha Upara kahA gayA hai| (7) prazna-jJAna aura darzana cetanA guNake vibhAga haiM, una donoMke ghAtame nimittarUpase bhinna 2 karma mAne gaye hai, kintu samyaktva aura cAritra donoM bhinna 2 guNa haiM tathApi una donoke ghAtame nimittakarma eka moha hI mAnA gayA hai, isakA kyA kAraNa hai ? prazna kA vistAra isa prazna parase nimnalikhita prazna utpanna hote haiM1-jaba ki mohanIya karma samyaktva aura cAritra dono guNoMke ghAtameM nimitta hai taba mUla prakRtiyome usake do bheda mAnakara nau karma kahanA cAhie, kintu ATha hI kyo kahe gaye haiM ? 2-jaba ki mohanIyakarma do guNoke ghAtaneme nimitta hai tava cAra ghAtiyA karma cAra hI guNoke ghAtaneme nimitta kyoM vatAye gaye haiM ? pA~ca guNoMkA ghAta kyo nahI mAnA gayA ?
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 mokSazAstra 3 - zuddha jIvoMke karma naSTa honepara pragaTa honevAle jo prATha guNa kahe hai, unameM cAritrako na kahakara samyaktvako hI kahA hai isakA kyA kAraNa hai ? vahA~ cAritrako kyoM chor3a diyA hai ? 4 - kahI kahIM cAritra athavA samyaktvameMse ekako bhI na kahakara sukha guNakA hI ullekha kiyA gayA hai so aisA kyoM ? uttara jaba jIva apanA nijasvarUpa pragaTa na kare aura saMsArika dazAko bar3hAye taba mohanIya karma nimitta hai kintu yaha mAnanA sarvathA mithyA hai ki karma jIvakA kucha kara sakate haiM / saMsArika dazAkA artha yaha hai ki jIvameM AkulatA ho, prazAMti ho, kSobha ho / isa azAMtike tIna bhAga kiye jA sakate haiM;~~1- azAMtirUpa vedanakA jJAna, 2-usa vedanakI ora jIva bhuke taba nimitta kAraNa, aura 3- prazAMtirUpa vedana | usa vedanakA jJAna jJAnaguNameM garbhita ho jAtA hai / usa jJAnake kAraNameM jJAnAvaraNakA kSayopazama nimitta hai / jaba jIva usa vedanakI ora lagatA hai taba vedanIya karma usa kArya meM nimitta hotA hai; aura vedanameM mohanIya nimitta hai / prazAMti, moha, AtmajJAnaparAGmukhatA, tathA viSayAsakti, yaha saba mohake ho kArya hai / kAraNake nAzase kArya bhI naSTa ho jAtA hai isaliye viSayAsaktiko ghaTAne se pUrva hI AtmajJAna utpanna karanekA upadeza bhagavAnane diyA hai / mohake kAryako do prakArase vibhakta kara sakate haiM:-1 dRSTiko vimukhatA aura 2 cAritrako vimukhatA / donoMmeM vimukhatA sAmAnya hai / ve dono sAmAnyatayA 'moha' ke nAmase pahicAnI jAtI hai, isaliye una donoM ko prabhedarUpase eka karma batalAkara usake do upavibhAga 'darzana moha' aura 'cAritra moha' kahe haiM / darzanamoha aparimitamoha hai aura cAritramoha parimita / mithyAdarzana saMsArako jar3a hai, samyagdarzanake pragaTa hote hI mithyAdarzanakA abhAva ho jAtA hai / mithyAdarzaname darzanamoha nimitta hai, darzana mohakA abhAva honepara usI samaya cAritra mohakA eka upavibhAga jo ki -
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 pariziSTa 1 146 anaMtAnuraMbI hogha mAna mAyA lobha hai usakA eka hI sAtha abhAva ho jAtA hai, aura tatpazcAt kamanaH vItarAgatAke bar3hanepara cAritramohakA kramazaH sabhApa hotA jAtA hai, isaliye darganako kAraNa aura cAritrako kArya bhI pAhA jAtA hai, unaprakAra bhedako apekSAse ve pRyaka haiN| isaliye prathama abhedakI pezAle 'moha' eka honese use eka karma mAnakara phira usake do upavibhAga namoha aura nArinamoha mAne gaye hai| cAra ghAtiyA karmoM ko cAra guNoMke ghAtame nimitta kahA hai isakA pAraNa yaha hai ki moha pharmako abhedakI apekSAse jaba eka mAnA hai taba ghasA aura cArina guNako abhedako apekSAse zAMti (sukha) mAna kara cAra guNaka pAtane cAra ghAtiyA karmoko nimittarUpa kahA hai| zaMkA~yadi mithyAtva aura kapAya eka hI ho to mithyAtvakA nAza hone para kapAyakA bhI abhAva honA cAhie, jisa kaSAyake abhAvako cAritra kI prApti kahate haiM, kintu aisA nahI hotA aura samyaktvake prApta hone para bhI cauthe guNasthAname cAritra prApta nahIM hotA, isaliye cauthe guNasthAnako anatarUpa kahA jAtA hai / aNuvratake honepara pA~cavA~ guNasthAna hotA hai aura pUrNa vratake hone para 'vatI' saMjJA hone para bhI yathAkhyAta cAritra prApta nahI hotA / isaprakAra vicAra karanese mAlUma hogA ki samyaktvake kSAyika rUpa pUrNa hone para bhI cAritrakI prAptime athavA pUrNatAme vilaMba hotA hai isa. liye samyaktva aura cAritra athavA mithyAtva aura kaSAyoMmeM ekatA tathA kArya-kAraNatA kaise ThIka ho sakatI hai ? samAdhAna-mithyAtvake na rahanese jo kaSAya rahatI hai vaha mithyAtvake sAtha rahanevAlI ati tIna anaMtAnuvadhI kaSAyoke samAna nahI hotI, kintu ati maMda ho jAtI hai, isaliye vaha kaSAya cAhe jaisA baMdha kare tathApi vaha vadha dIrghasaMsArakA kAraNabhUta nahI hotA, aura isase jJAnacetanA bhI samyagdarzanake hote hI prAraMbha ho jAtI hai, joki badhake nAzakA kAraNa hai, isaliye jaba prathama mithyAtva hotA hai taba jo cetanA hotI hai vaha karmacetanA aura karmaphalacetanA hotI hai jo ki pUrNa baMdhakA kAraNa hai| isakA
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra sArAMza yaha hai ki-kaSAya to samyagdRSTike bhI zeSa rahatI hai kiMtu mithyAtvakA nAza honese ati maMda ho jAtI hai| aura usase samyagdRSTi jIva kucha aMzoMmeM prabaMdha rahatA hai aura nirjarA karatA hai; isase mithyAtva aura kaSAya kA kucha avinAbhAva avazya hai| ava zaMkAkI bAta yaha raha jAtI hai ki-mithyAtvake nAzake sAtha hI kaSAyakA pUrNa nAza kyoM nahI hotA? isakA samAdhAna yaha hai kimithyAtva aura kaSAya sarvathA eka vastu to nahI hai / sAmAnya svabhAva donoM kA eka hai kiMtu vizeSakI apekSAse kucha bheda bhI hai| vizeSa-sAmAnyako apekSAse bheda-abheda donoMko yahA~ mAnanA cAhie / yaha bhAva dikhAneke lie hI zAstrakArane samyaktva aura AtmazAMtike ghAtakA nimitta mUla prakRti eka 'moha' rakhI hai aura uttara prakRtimeM darzanamohanIya tathA cAritramohanIya-do bheda kiye haiN| [isa spaSTIkaraNameM pahilI aura dUsarI zaMkAkA samAdhAna ho jAtA hai] jaba ki uttara prakRtimeM bheda hai taba usake nAzakA pUrNa avinAbhAva kaise ho sakatA hai ? [-nahI ho sakatA] hA~, mUla kAraNake na rahanepara cAritramohanIya kI sthiratA bhI adhika nahI rhtii| darzanamohanIyake sAtha na sahI, to bhI thor3e hI samayame cAritramohanIya bhI naSTa ho jAtA hai| __ athavA samyaktvake ho jAne para bhI jJAna sadA svAnubhUtimeM hI to nahIM rahatA, java jJAnakA bAhya lakSa ho jAtA hai tava svAnubhUtise haTa jAneke kAraNa samyagdRSTi bhI vipayome alpatanmaya ho jAtA hai| kiMtu yaha chadmasthajJAnakI caMcalatAkA dopa hai aura usakA kAraNa bhI kapAya hI hai / usa jJAnakI kevala kapAya-naimittika caMcalatA kucha samaya taka hI raha sakatI hai, aura vaha bhI tIvra vadhakA kAraNa nahIM hotii| bhAvArtha:-yadyapi samyaktvakI utpattise saMsArako jar3a kaTa jAtI hai kintu dUsare karmokA usI kSaNa sarva nAza nahI ho jAtA / karma apanI apanI yogyatAnusAra baMdhate hai aura udayame pAte haiN| jaise-mithyAtvake sAthI pAripramohanIyako utrapTa sthiti cAlIsa kor3Akor3I sAgarakI hotI hai| garI yaha nizcaya huprA ki miyyAtva hI samasta dopoMmeM adhika balavAna
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 pariziSTa 1 151 doSa hai, aura vahI dIrghasaMsArakI sthApanA karatA hai, isaliye yaha samajhanA cAhie ki usakA nAza kiyA aura saMsArakA kinArA AgayA / kitu sAtha hI yaha bhI nahI bhUlanA cAhie ki moha to donoM haiM / unameM se eka ( darzanamoha ) amaryAdita hai aura dUsarA ( cAritramoha ) maryAdita hai / kintu dono sasArake hI kAraNa haiM / yadi saMsArakA saMkSepameM svarUpa kahA jAya to vaha duHkhamaya hai, isaliye AnuSaMgika rUpase dUsare karma bhI bhale hI dukhake nimitta kAraNa hoM kiMtu mukhya nimittakAraNa to mohanIyakarma hI hai / jaba ki sarvaduHkhakA kAraNa ( nimittarUpase ) mohanIya karmamAtra hai to mohake nAzako sukha kahanA cAhie / jo graMthakAra mohake nAzako sukha guraNakI prApti mAnate hai unakA mAnanA mohake saMyukta kAryakI apekSAse ThIka hai / vaisA mAnanA abheda vyApakasei hai isaliye jo sukhako ananta catuSTayameM garbhita karate haiM ve cAritra tathA samyaktvako bhinna nahI ginate, kyoki samyaktva tathA cAritrake sAmudAyika svarUpako sukha kahA jA sakatA hai / cAritra aura samyaktva donoMkA samAveza sukhaguNameM athavA svarUpalAbhameM hI hotA hai, isaliye cAritra aura samyaktvakA artha sukha bhI ho sakatA hai / jahA~ sukha aura vIryaguragakA ullekha ananta catuSTayame kiyA gayA hai vahA~ una guraNokI mukhyatA mAnakara kahA hai, aura dUsaroMko gauNa mAnakara nahIM kahA hai, tathApi unhe unameM saMgRhIta huA samajha lenA cAhiye, kyoki ve donoM sukhaguraNake vizeSAkAra hai / isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki mohanIya karma kisa guraNa ke ghAtame nimitta hai / aura isase vedanIyakI aghAtakatA bhI siddha ho jAtI hai, kyoki vedanIya kisIke ghAtaneme nimitta nahI hai; mAtra ghAta hue svarUpakA jIva jaba anubhava karatA hai taba nimittarUpa hotA hai / [ isa spaSTIkaraNa me tIsarI aura cauthI zaMkAkA samAdhAna ho jAtA hai / ] [ yaha bAta vizeSa dhyAname rakhanI cAhie ki jIvameM honevAle vikArabhAvoMko jIva jaba svayaM karatA hai taba karmakA udaya upasthitarUpameM nimitta hotA hai, kiMtu usa karmake rajakaraNoMne jIvakA kucha bhI kiyA hai yA
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 mokSazAstra koI asara pahu~cAyA hai, yaha mAnanA sarvathA mithyA hai / isIprakAra jIva jaba vikAra karatA hai taba pudgala kArmANavargaNA svayaM karmarUpa pariNa mita hotI hai,-aisA nimittanaimittika sambandha hai / jIvako vikArIrUpameM karma pariNamita karatA hai aura karmako jIva pariNamita karatA hai, isa prakAra sambandha batAne vAlA vyavahAra kathana hai / vAstavameM jar3ako karmarUpameM jIva pariNamita nahI kara sakatA aura karma jIvako vikArI nahI kara sakatA, gomaTTasAra Adi karma zAstroMkA isaprakAra artha karanA hI nyAyapUrNa hai| prazna:-baMdhake kAraNoM meM mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga-ye pAMcoM mokSazAstrame kahe hai, aura dUsare AcArya kaSAya tathA yoga do hI batalAte hai, isa prakAra ve mithyAtva avirati aura pramAdako kaSAya kA bheda mAnate hai / kaSAya cAritramohanIyakA bheda hai, isase yaha pratIta hotA hai ki cAritrabhohanIya hI sabhI karmokA kAraNa hai / kyA yaha kathana ThIka hai ? uttara:-mithyAtva, avirati aura pramAda kaSAyake upabheda haiM kiMtu isase yaha mAnanA ThIka nahIM hai ki kaSAya cAritramohanIyakA bheda hai| mithyAtva mahA kaSAya hai / jaba 'kaSAya' ko sAmAnya artha meM lete hai taba darzanamoha aura cAritramoha donorUpa mAne jAte hai, kyoki kaSAyame mithyAdarzanakA samAveza ho jAtA hai jaba kaSAyako vizeSa artha meM prayukta karate haiM taba vaha cAritra mohanIyakA bheda kahalAtA hai / cAritra mohanIya karma una saba karmokA kAraNa nahIM hai, kintu jIvakA mohabhAva una sAta athavA pATha karmoke baMdha kA nimitta hai| (9) prazna:-sAta prakRtiyoMkA kSaya athavA upazamAdi hotA hai so vaha vyavahArasamyagdarzana hai yA nizcayasamyagdarzana ? ucaraH-vaha nizcayasamyagdarzana hai / prazna:--siddha bhagavAnake vyavahArasamyagdarzana hotA hai yA nizcayasamyagdarzana ?
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 pariziSTa 1 153 ucara-siddhoMke nizcayasamyagdarzana hotA hai| prazna-vyavahArasamyagdarzana aura nizcayasamyagdarzanameM kyA antara hai uttara-jIvAdi nava tattva aura sacce deva guru zAstrakI savikalpa zraddhAko vyavahArasamyaktva kahate haiM / jo jIva usa vikalpakA abhAva karake apane zuddhAtmAkI ora unmukha hokara nizcayasamyagdarzana pragaTa karatA hai use pahile vyavahArasamyaktva thA aisA kahA jAtA hai| jo jIva nizcayasamyagdarzanako pragaTa nahI karatA usakA vaha vyavahArAbhAsasamyaktva hai / jo sIkA abhAva karake nizcayasamyagdarzana pragaTa karatA hai usake vyavahArasamyagdarzana upacArase ( arthAt vyayarUpameM-abhAvarUpameM ) nizcayasamyagdarzana kA kAraNa kahA jAtA hai| samyagdRSTi jIvako viparItAbhiniveza rahita jo AtmAkA zraddhAna hai so nizcayasamyagdarzana hai, aura deva, guru dharmAdikA zraddhAna vyavahArasamyagdarzana hai isaprakAra eka kAlame samyagdRSTike dono samyagdarzana hote haiN| kucha mithyAdRSTiyoko dravyaligI muniyoMko aura kucha abhavya jIvoko deva guru dharmAdikA zraddhAna hotA hai, kintu vaha AbhAsamAtra hotA hai, kyoki unake nizcaya samyaktva nahI hai isaliye unakA vyavahAra samyaktva bhI AbhAsarUpa hai [dekho dehalIse prakAzita-mokSamArgaprakAzaka pRSTha 486-460] deva guru dharmake zraddhAname pravRttikI mukhyatA hai / jo pravRttimeM arahatAdiko devAdi mAnatA hai aura anyako nahIM mAnatA use devAdikA zraddhAnI kahA jAtA hai / tattva zraddhAname vicArakI mukhyatA hai / jo jJAname jIvAdi tattvoMkA vicAra karatA hai use tattvazraddhAnI kahA jAtA hai| ina donoko samajhaneke bAda koI jIva svonmukha hokara rAgakA Azika abhAva karake samyaktvako pragaTa karatA hai, isaliye yaha donoM (-vyavahAra zraddhAna ) isI jIvake samyaktvake (upacArase) kAraNa kahe jAte hai, kiMtu usakA sadbhAva mithyAdRSTike bhI saMbhava hai isaliye vaha zraddhAna vyavahArAbhAsa hai|
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 mokSazAstra samyagdarzana aura jJAnacetanAmeM antara prazna-jabataka AtmAkI zuddhopalabdhi hai tabataka jJAna jJAnacetanA hai aura utanA hI samyagdarzana hai, yaha ThIka hai? uttara-AtmAke anubhavako zuddhopalabdhi kahate haiM, vaha cAritraguNa kI paryAya hai / java samyagdRSTi jIva apane zuddhopayogameM yukta hotA hai arthAt svAnubhavarUpa pravRtti karatA hai taba use samyaktva hotA hai, aura jaba zuddhopayogame yukta nahI hotA taba bhA use jJAnacetanA labdharUpa hotI hai| jaba jJAnacetanA anubhavarUpa hotI hai tabhI samyagdarzana hotA hai aura jaba anubhavarUpa nahI hotI taba nahI hotA-isaprakAra mAnanA bahuta bar3I bhUla hai| kSAyika samyaktvame bhI jIva zubhAzubharUpa pravRtti kare yA svAnubhavarUpa pravRtti kare, kintu samyaktvaguNa to sAmAnya pravarttanarUpa hI hai| [dekho, paM0 ToDaramalajIko rahasyapUrNa ciTThI] ___ samyagdarzana zraddhAguNakI zuddha paryAya hai / vaha kramazaH vikasita nahIM hotA kintu akramase ekasamayame pragaTa ho jAtA hai / aura samyagjJAnameM to honAdhikatA hotI hai kintu vibhAvabhAva nahI hotA / cAritraguNa bhI kramazaH vikasita hotA hai / vaha aMzataH zuddha aura aMzataH azuddha (rAgadveSavAlA) nimnadagAmeM hotA hai, arthAt isaprakArase tInoM guNoMkIzuddha paryAyake vikAsa meM aMtara hai| -24samyazraddhA karanI hI cAhiye cAritra na pale phira bhI usakI zraddhA karanI cAhie dana pATa kI 22 vI gAthAmeM bhagavAna zrI sundakundAcAryadevane gahApi.-"yadi (hama gArate haiM vaha) karane ko mamayaM ho to karanA, aura gadi karanemeM gama na ho to sannI zraddhA avazya karanA, kyoki kevalI bhagaganA asA paralegaleko samyagatva mahA hai|"
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 pariziSTa 1 155 caha gApA batalAtI hai ki-jisane nijasvarUpako upAdeya jAnakara bhalA ko usakA mithyAtva miTa gayA kintu puruSArthakI hInatAse cAritra agIkAra karaneko pAkti na ho to jitanI zakti ho utanA hI kare aura zeSa ke prati atA kare / aimo zraddhA karanevAleke bhagavAnane samyaktva kahA hai| [bhaTarAi hindIme pRSTha 33, darzana pAhur3a gAthA 22] no mAmayako yAta niyamasArako gAthA 154 meM bhI kahI gaI hai poki samyagdarzana dharmakA mUla hai| -25nizcaya samyagdarzanakA dUsarA artha mithyAtyabhAvaka dUra honepara samyagdarzana cauthe guNasthAnameM pragaTa hotA hai / vaha zraddhAguNako zuddha paryAya honese nizcayasamyaktva hai / kintu yadi usa namyagdarzana ke sAyake cAritra guNakI paryAyakA vicAra kiyA jAya to cAriSa guNakI rAgavAlI paryAya ho yA svAnubhavarUpa nirvikalpa paryAya ho vahA~ cAripa guNakI nivikalpa paryAyake sAthake nizcaya samyagdarzanako vItarAga samyagdargana kahA jAtA hai, aura savikalpa (rAgasahita) paryAyake sAthake nizcaya samyagdarzanako sarAga samyagdarzana kahA jAtA hai| isa saMbadhame Age (83 vibhAgame ) kahA jA cukA hai / __ java sAtaveM guraNasthAname aura usase Age baDhanevAlI dazAmeM nizcaya samyagdarzana aura vItarAga cAritrakA avinAbhAvIbhAva hotA hai taba usa avinAbhAvobhAvako vatAneke lie donoM guraNakA ekattva lekara usa samayake samyagdarzanako usa ekattvakI apekSAse 'nizcaya samyaktva' kahA jAtA hai| aura nizcaya samyagdarzanake sAtha kI vikalpa dazA batAneke liye, usa samaya yadyapi nizcaya samyagdarzana hai phira bhI usa nizcaya samyagdarzanako 'vyavahAra samyaktva' kahA jAtA hai| isaliye jahA~ 'nizcaya samyagdarzana, zabda AyA ho vahA~ vaha zraddhA aura cAritrako ekatvApekSAse hai yA mAtra zraddhAguNakI apekSAse hai, yaha nizcaya karake usakA artha samajhanA caahie|
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 153 mokSazAstra prazna-kucha jIvoMko gRhastha dazAmeM mithyAtva dUra hokara samyagdarzana ho jAtA hai, use kaisA samyagdarzana samajhanA cAhie ? uttara-kevala zraddhAguNakI apekSAse nizcayasamyagdarzana aura zraddhA tathA cAritra guNakI ekatvakI apekSAse vyavahArasamyagdarzana samajhanA cAhiye / isaprakAra gRhastha dazAmeM jo nizcayasamyagdarzana hai vaha kathaMcit nizcaya aura kathaMcit vyavahAra samyagdarzana hai-aisA jAnanA cAhie / prazna-usa nizcaya samyagdarzanako zraddhA aura cAritrakI ekatvApekSAse vyavahArasamyagdarzana kyoM kahA hai ? ucara-samyagdRSTi jIva zubharAgako tor3akara vItarAga cAritrake sAtha alpa kAlameM tanmaya ho jAyagA, itanA sambandha batAneke liye usa nizcaya samyagdarzanako zraddhA aura cAritrako ekatva apekSAse vyavahAra samyagdarzana kahA jAtA hai| sAtave aura Ageke guNasthAnameM samyagdarzana aura samyakcAritrakI ekatA hotI hai isaliye usa samayake samyaktvameM nizcaya aura vyavahAra aise do bheda nahIM hote, isaliye vahA~ jo samyaktva hotA hai use 'nizcayasamyagdarzana' hI kahA jAtA hai / (dekho paramAtmaprakAza adhyAya 1 gAthA 85 nIcekI saMskRta tathA hindI TIkA, dUsarI AvRtti pRSTha 60 tathA paramAtmaprakAza adhyAya 2 gAthA 17-18 ke nIcekI saMskRta tathA hindI TIkA, dUsarI AvRtti pRSTha 146147 bhora hindI samayasArame zrIjayasenAcAryakI saMskRta TIkA gAthA 121125 ke nIce pRSTha 186 tathA hindI samayasArako TIkAmeM zrI jayasenAcAryakI TIkAkA anuvAda pRSTha 116 ) - antameM - puNyase dharma hotA hai aura AtmA para dravyakA kucha bhI kara sakatA hai-yaha vAta zrI vItarAgadevake dvArA prarUpita dharmakI maryAdAke cAhara hai|
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama adhyAya kA pariziSTa [2] nizcaya samyagdarzana * nizcaya samyagdarzana kyA hai aura use kisakA avalambana hai| vaha samyagdarzana svayaM AtmAke zraddhAguNakI nirvikArI paryAya hai| akhaNDa AtmAke lakSase samyagdarzana pragaTa hotA hai| samyagdarzanako kisI vikalpakA avalambana nahI hai, kintu nirvikalpa svabhAvake avalambanase samyagdarzana pragaTa hotA hai / yaha samyagdarzana hI AtmAke sarva sukhakA mUla hai / 'maiM jJAnasvarUpa AtmA hU~ vandha rahita hU~' aisA vikalpa karanA bhI zubha rAga hai, usa zubha rAga kA avalambana bhI samyagdarzanako nahI hai, usa zubha vikalpakA atikrama karane para samyagdarzana hotA hai / samyagdarzana svayaM rAgAdi vikalpa rahita nirmala paryAya hai / use kisI nimitta yA vikArakA avalambana nahIM hai;-kintu pUrNa rUpa AtmAkA avalambana hai-yaha sampUrNa AtmAko svIkAra karatA hai| eka bAra nirvikalpa hokara akhaNDa jJAyaka svabhAvako lakSameM liyA ki vahA~ samyakpratIti ho jAtI hai / akhaNDa svabhAvakA lakSa hI svarUpakI zuddhike liye kAryakArI hai / akhaNDa satya svarUpako jAne binA zraddhA kiye vinA, 'maiM jJAnasvarUpa AtmA hU~ abaddhaspRSTa hU~' ityAdi vikalpa bhI svarUpa kI zuddhike lie kAryakArI nahI haiN| eka bAra akhaNDa jJAyaka svabhAvakA saMvedana-lakSa kiyA ki phira jo vRtti uThatI hai ve zubhAzubha vRttiyA~ asthiratAkA kArya karatI hai, kintu ve svarUpake rokaneme samartha nahI haiM, kyoki zraddhA to nitya vikalpa rahita honese jo vRtti udbhUta hotI hai vaha zraddhAko nahI badala sakatI ... yadi vikalpame hI ruka gayA to vaha mithyAvRSTi hai / vikalpa rahita hokara abhedakA anubhava karanA hI samyagdarzana hai| isa saMbaMdhame samayasArame kahA hai kiH
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra kammaM vaddhamabaddhaM jIve evaM tu jANa NayapakkhaM / pakkhA tikkaMto puNa bhaNNadi jo so samayasAro || 142 || 'AtmA karmase baddha hai yA abaddha' aise do prakArake bhedoMke vicAra meM rukanA so nayakA pakSa hai / 'maiM AtmA hU~ parase bhinna hU~' aisA vikalpa bhI rAga hai isa rAgakI vRttiko, -nayake pakSako ullaMghana kare to samyagdarzana pragaTa ho / 'maiM vaddha hU~ athavA bandha rahita mukta hU~' aisI vicAra zreNIko lAMghakara jo AtmAnubhava karatA hai vahI samyagdRSTi hai aura vahI zuddhAtmA hai / ----- 158 'maiM avandha hU~, bandha merA svarUpa nahIM hai' aise bhaMgako vicAra zreNI ke kArya meM rukanA so ajJAna hai / aura usa bhaMgake vicArako lAMghakara abhaMgasvarUpako sparza kara lenA ( anubhava kara lenA ) hI pahalA Atma-dharma arthAt samyagdarzana hai / 'maiM parAzraya rahita, abandha, zuddha hU~' niyanayake pakSakA vikalpa rAga hai, zraura jo usa rAgameM aTaka jAtA hai (-rAgako hI samyagdarzana mAnale aura rAga rahita svarUpakA anubhava na kare ) so vaha mithyAdRSTi hai / ke vikalpa uThate to haiM kintu unase samyagdarzana nahIM hotA anAdikAlase AtmasvarUpakA anubhava nahI hai paricaya nahI hai, isaliye zrAtmAnubhava karate samaya tatsambandhI vikalpa Aye vinA nahI rahate / anAdikAlase AtmasvarUpakA anubhava nahIM hai isaliye vRttiyoM kA udbhava hotA hai ki maiM zrAtmA karmoke sAtha saMbaMdhavAlA hU~ yA karmoke saMghase rahita haiM isaprakAra nayoMke do vikalpa uThate haiM; parantu - 'karmo ke sAtha saMbaMdhavAlA yA karmoke saMbaMdhase rahita arthAt vaddha hU~ yA abaddha hU~' aise do prakArake bhedoMkA bhI eka svarUpameM kahA~ avakAza hai ? svarUpa to nayapakSako apekSAo se pare hai / eka prakAra ke svarUpameM do prakArako apekSAe~ nahIM hotI / meM zubhAzubhabhAvase rahita haiM aime vicAra meM ulajhanA mI pakSa hai| usase bhI pare svarUpa hai, aura svarUpa to pakSAtikrAMta hai yahI viSaya hai, arthAt usIke lAse samyagdarzana pragaTa hotA hai, patirikta dUsarA koI samyagdarzanakA upAya nahIM hai /
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 pariziSTa 2 159 samyagdarzanakA svarUpa kyA hai ? kisI zArIrika kriyAse samyagdarzana nahIM hotA jar3a karmose bhI nahI hotA, aura azubha rAga yA zubha rAgake lakSase bhI samyagdarzana nahI hotA / tathA 'maiM puNya-pApake pariNAmose rahita jJAyaka svarUpa hU~' aisA vicAra bhI svarUpakA anubhava karAnemeM samartha nahI hai| maiM jJAyaka hU~ 'aise vicArame ulajhA ki bhedake vicArameM ulajha gayA' kintu svarUpa to jJAtAdRSTA hai usakA anubhava hI samyagdarzana hai| bhedake vicArame ulajhanA samyagdarzanakA svarUpa nahIM hai| jo vastu hai so svataH paripUrNa svabhAvase bharI huI hai / AtmAkA svabhAva parApekSAse rahita ekarUpa hai / mai karma-saMbaMdhavAlA hU~ yA karmoke sambandha se rahita hU~, aisI apekSAoMse usa svabhAvakA prAzraya nahI hotaa| yadyapi aAtmasvabhAva to pravandha hI hai kintu 'maiM abandha hU~' aise vikalpako bhI chor3akara nirvikalpa jJAtAdRSTA nirapekSa svabhAvakA prAzraya karate hI samyagdarzana pragaTa hotA hai| AtmAkI prabhutAkI mahimA bhItara paripUrNa hai, anAdikAlase usa kI samyak pratItike binA usakA anubhava nahIM huA, anAdikAlase para lakSa kiyA hai kintu svabhAvakA lakSa nahI kiyaa| zarIrAdime AtmAkA sukha nahI hai, zubharAgameM bhI sukha nahI hai, aura 'merA svarUpa zubharAgase rahita hai' aise bhedake vicArame bhI AtmAkA sukha nahI hai| isaliye usa bhedake vicArame ulajhanA bhI ajJAnIkA kArya hai / isaliye usa nayapakSake bhedakA Azraya chor3akara abheda jJAtA svabhAvakA Azraya karanA hI samyagdarzana hai aura usIme sukha hai / abheda svabhAvakA Azraya kaho yA jJAtA svarUpakA anubhava kaho athavA sukha kaho, dharma kaho yA samyagdarzana kaho-saba yahI hai| vikalpako rakhakara svarUpAnubhava nahIM ho sakatA akhaMDAnaMda abheda AtmAkA lakSa nayapakSake dvArA nahI hotaa| nayapakSakI vikalparUpI moTara cAhe jitanI daur3AI jAya,-'maiM jJAyaka hU~, abheda hU~, zuddha hU~,' aise vikalpa kare phira bhI ve vikalpasvarUpa takake Agana taka hI le jAyege, kintu svarUpAnubhavake samaya to ve saba vikalpa chor3a hI dene
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra pdd'ege| vikalpako sAtha lekara svarUpAnubhava nahI ho sktaa| nayapakSoMkA jJAna svarUpake A~gana taka pahu~caneme bIca meM Ate hai / "mai svAdhIna jJAnasvarUpI AtmA hU~, karma jar3a hai, jaDa karma mere svarUpako nahIM roka sakate, yadi maiM vikAra karUM to karma nimitta kahalAte hai kintu karma mujhe vikAra nahI karAte kyoki karma aura AtmAmeM paraspara atyaMta abhAva honese donoM dravya bhinna haiM, ve koI eka dUsarekA kucha nahI kara skte| kisI apekSA maiM jar3a kA kucha nahI karatA, aura jar3a merA kucha nahIM karate, jo rAga-dveSa hote haiM unhe bhI karma nahI karAtA, tathA ve paravastume nahI hote kintu merI avasthA meM hote hai ve rAga dveSa merA svabhAva nahI hai, nizcayase merA svabhAva rAga rahita jJAnasvarUpa hai" isaprakAra sabhI pahaluoM (nayoMkA) jJAna pahale karanA cAhiye kintu itanA karane taka bhI bhedakA Azraya hai, bhedake Azrayase abheda prAtmasvarUpakA anubhava nahIM hotA phira bhI pahile una bhedoko jAnanA cAhiye / jaba itanA jAna letA hai taba vaha svarUpake A~ganataka pahu~cA huA kahalAtA hai / usake bAda jaba svasanmukha anubhava dvArA abhedakA Azraya karatA hai taba bhedakA Azraya chUTa jAtA hai, pratyakSa svarUpAnubhava honese apUrva samyagdarzana pragaTa hotA hai / isaprakAra yadyapi svarUponmukha honese pUrva naya. pakSake vicAra hote haiM kintu usa nayapakSake koI bhI vicAra svarUpAnubhavame sahAyaka nahI hai| samyagdarzana aura samyagjJAna kA saMbaMdha kisake sAtha hai ? samyagdarzana nirvikalpa sAmAnya zraddhAguNakI zuddha paryAya hai, usakA mAtra nizcaya-akhaMDa svabhAvake sAtha hI saMbaMdha hai| akhaMDa dravya jo ki bhaMgabheda rahita hai vahI samyagdarzanako mAnya hai; samyagdarzana paryAyako svIkAra nahIM karatA, kintu samyagdarzanake sAtha rahanevAle samyagjJAnakA sambandha nizcayavyavahAra donoke sAtha hai arthAt nizcaya-akhaNDa svabhAvako tathA vyavahArame paryAyake bhaga-bheda hote haiM una sabako samyagjJAna jAna letA hai| samyagdarzana eka nirmala paryAya hai, kintu 'maiM eka nirmala paryAya hU~' isa prakAra samyagdarzana svayaM apaneko nahIM jAnatA / samyagdarzanakA akhaNDa viSaya eka dravya hI hai, paryAya nhii|
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyAya 1 pariziSTa 2 161 praznaM- -- jaba ki samyagdarzanakA viSaya akhaNDa hai aura vaha paryAyako svIkAra nahI karatI taba phira samyagdarzanake samaya paryAya kahA~ calI jAtI hai ? samyagdarzana svayaM hI paryAya hai, kyA paryAya dravyase pRthak hogaI ? uccara - samyagdarzanaM kA viSaya akhaNDa dravya hI hai / samyagdarzana ke * viSaya dravya - guNa - paryAyake bheda nahI hai, dravya - guraNa- paryAyase prabhinna vastu hI samyagdarzanako mAnya hai / ( abhinna vastukA lakSa karane para jo nirmala paryAya pragaTa hotI hai vahaM sAmAnye vastuke sAthaM zrabhinna ho jAtI hai ) / samyagdarzana- rUpa paryAyako*bhI * saMmyagdarzana svIkAra nahI karatA, eka samayame abhinna paripUrNa dravya hI samyagdarzanako mAnya hai, 'eka mAtra pUrNarUpa AtmAko - samyagdarzana pratItimeM letA hai, parantu samyagdarzanake sAtha pragaTa * honevAlA samyagjJAnaM sAmAnya vizeSa sabako jAnatA hai, samyakjJAna paryAyako aura nimitaMko bhI jAnatA hai / samyagdarzanako bhI jAnanevAlA samyakjJAna - hI hai | zraddhA aura jJAna kavaM samyak hue 1 audayika, zrapazamika, kSAyopazamika yA kSAyikabhAva - koI bhI samyagdarzanakA viSaya nahI hai kyoMki veM saba paryAya hai / samyagdarzanakA viSaya paripUrNa dravya hai, paryAyI samyagdarzana svIkAra nahI karatA, jaba akelI * vastukA lakSa kiyA jAtA hai taba zraddhA samyak hotI hai / prazna --- usa samaya honevAlA samyakjJAna kaisA hotA hai ? uttara- - jJAnakA svabhAva sAmAnya - vizeSa sabako jAnanA hai / jaba - jJAnane saMpUrNa dravyako, vikasita paryAyakoM aura vikArako jyo kA tyo =jAnakara, yaha viveka kiyA ki- 'jo paripUrNa svabhAva hai so meM hU~ aura jo vikAra raha gayA hai so meM nahI hU~' taba vaha samyak kahalAyA / samyagdarzanarUpa ' vikasita paryAyako, samyagdarzanakI viSayabhUta paripUrNa vastuko aura avasthA ko kamIko ina tInoMko samyagjJAna yathAvat jAnatA hai, avasthAkI svIkRti 'jJAname hai / isaprakAra samyagdarzana eNka nizcayako hI ( zrabhedasva- rUpako hI ) svIkAra karatA hai, aura samyagdarzanakA avinAbhAvI samyagjJAna - 21
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 mokSazAstra nizvaya tathA vyavahAra donoMko yathAvat jAnakara viveka karatA hai / yadi nizcaya - vyavahAra donoMko na jAne to jJAna prasAraNa ( samyak ) nahI hotA / yadi vyavahArakA zrAzraya kare to dRSTi mithyA siddha hotI hai aura yadi vyavahArako jAne hI nahIM to jJAna mithyA siddha hotA hai / jJAna nizcayavyavahArakA viveka karatA hai taba vaha samyak kahalAtA hai / ora dRSTi vyavahArakA Azraya chor3akara nizcayako aMgIkAra kare to vaha samyak kahalAtI hai / 1 samyagdarzanakA viSaya kyA hai ? mokA paramArtha kAraNa kyA hai ? samyagdarzanake viSayame mokSa paryAya aura dravya aise bheda hI nahI hai / dravya hI paripUrNa hai jo ki samyagdarzanako mAnya hai / vandha-mokSa bhI samyagdarzanako mAnya nahI hai / bandha - mokSako paryAya, sAdhaka dazAke bhaMga-bheda ityAdi sabako samyak jJAna jAnatA hai / samyagdarzanakA viSaya paripUrNa dravya hai, vahI mokSakA paramArtha kAraNa hai | paMca mahAvratAdi yA vikalpako mokSakA kAraNa kahanA sthUla vyavahAra hai, aura samyagdarzana - jJAna - cAritrarUpa sAdhaka avasthAko mokSakA kAraNa kahanA bhI vyavahAra hai, kyoki usa sAdhaka avasthAkA bhI java prabhAva hotA hai taba mokSa dazA pragaTa hotI hai, arthAt vaha bhI abhAvarUpa kAraNa hai, isaliye vyavahAra hai / traikAlika akhaNDa vastu hI mokSakA nizcaya kAraNa hai / paramArthase vastume kAraNa- kAryake bheda bhI nahI hai, kAryakAraNakA bheda bhI vyavahAra hai / eka akhaNDa vastume kAryakAraNake bhedake vicArase vikalpa hotA hai isaliye vaha bhI vyavahAra hai, phira bhI vyavahArarUpase bhI kArya-kAraNake bheda sarvathA nahI hI ho to mokSadazAko pragaTa karanekI bAta bhI nahI kahI jA sakatI / arthAt avasthAmeM sAdhakasAdhyake bheda hai kintu abhedake Azrayake samaya vyavahArakA Azraya nahI hotA, kyoki vyavahArake Azrayame bheda hotA hai aura bhedake Azraya meM paramArthaabhedasvarUpa lakSame nahI AtA, isaliye samyagdarzanake vipayame bheda nahI hote, ekarUpa abheda vastu hI samyagdarzanakA viSaya hai /
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 pariziSTa 2 samyagdarzana hI zAntikA upAya hai| anAdikAlase zrAtmAke akhaNDa rasako samyakdarzanake dvArA nahIM jAnA hai isaliye jIva parameM aura vikalpameM rasa mAna rahA hai / kintu maiM akhaNDa ekarUpa svabhAva hU~ usIme merA rasa hai, parameM kahI merA rasa nahI hai, isa prakAra svabhAva dRSTike balase ekabAra sabako nIrasa banAde ! tujhe sahajAnandasvarUpake amRta rasakI apUrva zAntikA anubhava pragaTa hogA / usakA upAya samyagdarzana hI hai / saMsArakA abhAva samyagdarzana se hI hotA hai anantakAlase anantajIva saMsArame paribhramaNa kara rahe haiM aura anaMta kAlameM anantajIva samyagdarzanake dvArA pUrNa svarUpakI pratIti karake mokSako prApta hue hai, jIvoMne saMsAra pakSa to anAdikAla se grahaNa kiyA hai kintu siddhoM kA pakSa kabhI grahaNa nahI kiyA / aba siddhoMkA pakSa grahaNa karake apane siddha svarUpako jAnakara saMsArakA abhAva karanekA avasara AyA hai,....... aura usakA upAya ekamAtra samyagdarzana hI hai 163
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama adhyAya kA pariziSTa [3] jijJAsuko dharma kisaprakAra karanA cAhie ? jo jIva jijJAsu hokara svabhAvako samajhanA cAhatA hai vaha apane sukhako prApta (-gaTa anubhavarUpa ) karanA cAhatA hai aura duHkhako dUra karanA cAhatA hai to sukha apanA nitya svabhAva hai aura vartamAname jo duHkha hai so kSaNika hai isaliye vaha dUra ho sakatA hai| vartamAna duHkha avasthAko dUra karake svayaM sukharUpa avasthAko pragaTa kara sakatA hai, itanA to satko samajhanA cAhatA hai usane svIkAra hI kara liyA hai| AtmAko apane bhAvameM apUrva tattva vicArarUpa puruSArtha karake vikAra rahita svarUpakA nirNaya karanA caahie| vartamAna vikArake hone para bhI vikAra rahita svabhAvakI zraddhA kI jA sakatI hai arthAt yaha vikAra aura duHkha merA svarUpa nahI hai aisA nizcaya ho sakatA hai| pAtra jIvakA lakSaNa jijJAsu jIvoko svarUpakA nirNaya karaneke liye zAstrone pahile hI jJAna kriyA batalAI hai / svarUpakA nirNaya karaneke liye dUsarA koI dAnapUjA-bhakti-vrata, tapAdi karaneko nahI kahA hai, kintu zrutajJAnase jJAnasvarUpa AtmAkA nirNaya karanekA hI kahA hai / kuguru, kudeva aura kuzAstrako ora kA Adara aura usa orakA jhukAva to haTa hI jAnA cAhie tathA viSayAdi paravastumese sukha buddhi dUra ho jAnI caahie| saba orase ruci haTakara apanI ora ruci DhalanI cAhie / aura deva-zAstra-guruko yathArthatayA pahicAnakara usa ora Adara kare, aura yaha saba yadi svabhAvake lakSase huA ho to usa jIvakI pAtratA huI kahalAtI hai / itanI pAtratA to abhI samyagdarzanakA mUla kAraNa nahI hai| samyagdarzanakA mUla kAraNa caitanya svabhAvakA Azraya karanA hai, kintu pahile kudevAdikA sarvathA tyAga tathA sacce deva guru zAstra aura satsamAgamakA prema, pAtra jIvoM ke hotA hI hai aise
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 pariziSTa 3 165 pAtra hue jIvoMko AtmAkA svarUpa samajhane ke lie kyA karanA cAhie so yahA~ spaSTa batAyA hai / samyagdarzanake upAyake liye jJAniyoMke dvArA batAI gaI kriyA "pahile zrutajJAnake avalambanase jJAnasvabhAva AtmAkA nizcaya karake, phira AtmAkI pragaTa prasiddhike lie, para padArthakI prasiddhikI kAraNa jo indriyoke dvArA aura manake dvArA pravartamAna buddhiyA~ hai unheM maryAdAmeM lAkara jisane matijJAna-tattvako zrAtmasaMmukha kiyA hai aisA, tathA nAnAprakAra ke pakSoMke Alambanase honevAle aneka vikalpoke dvArA AkulatAko utpanna karanevAlI zrutajJAnakI buddhiyoMko bhI mAna maryAdAmeM lAkara zrutajJAna-tattva ko bhI Atmasanmukha karatA huA, pratyanta vikalpa rahita hokara, tatkAla ... paramAtmasvarUpa AtmAko jaba AtmA anubhava karatA hai usI samaya AtmA samyaktayA dikhAI detA hai [ arthAt zraddhA kI jAtI hai ] aura jJAta hotA hai vahI samyagdarzana aura samyagjJAna hai / " [ dekho samayasAra gAthA 144 ko TIkA ] uparokta kathanakA spaSTIkaraNa nimna prakAra hai: zrutajJAna kise kahanA cAhie ? "prathama zra utajJAnake avalaMbanase jJAnasvabhAva prAtmAkA nirNaya karanA cAhie / " aisA kahA hai / zrutajJAna kise kahanA cAhie ? sarvajJadevake dvArA kahA gayA zrutajJAna asti nAsti dvArA vastu svarUpako siddha karatA hai / jo anekAMtasvarUpa vastuko 'svarUpase hai aura pararUpase nahI hai' isaprakAra vastuko svatantra siddha karatA hai vaha zra tajJAna hai / eka vastu nijarUpase hai aura vaha vastu ananta para dravyoMse pRthak hai isaprakAra asti nAstirUpa paraspara viruddha do zaktiyoko prakAzita karake jo vastu svarUpako vatAve - siddha kare so anekAnta hai aura vahI zrutajJAnakA lakSaNa hai / vastu svApekSAse hai aura parApekSAse nahI isameM vastukI nityatA aura svatantratA siddha kI hai /
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra zrutajJAnakA vAstavika lakSaNa - anekAMta eka vastume 'hai' aura 'nahI' aisI paraspara viruddha do zaktiyoM ko bhinna 2 apekSA se prakAzita karake jo vastusvarUpako parase bhinna batAye so zrutajJAna hai; AtmA sarvaM paradravyose bhinna vastu hai aisA pahile zrutajJAnase nizcita karanA cAhiye / 166 anaMta paravastuse yaha grAtmA bhinna hai, yaha siddha hone para aba apane dravya-paryAyame dekhanA hai / merA traikAlika dravya eka samayamAtrakI avasthArUpa nahIM hai; arthAt vikAra kSaNika paryAyarUpase hai aura traikAlika svarUpase vikAra nahI hai - isaprakAra vikAra rahita svabhAvakI siddhi bho anekAMtake dvArA hI hotI hai / bhagavAnke dvArA kahe gaye zAstroMkI mahattA anekAMtase hI hai | bhagavAnane para jIvoMkI dayA pAlane ko kahA hai yA zrahiMsA batalAI hai athavA karmo kA varNana kiyA hai, - isaprakAra mAnanA na to bhagavAnako pahicAnanekA vAstavika lakSaNa hai aura na bhagavAnake dvArA kahe gaye zAstroMko hI pahicAnanekA / bhagavAna bhI dUsarekA kucha nahIM kara sake bhagavAnane apanA kArya bhalI bhAMti kiyA kintu ve dUsaroMkA kucha nahIM kara sake; kyoMki eka tattva svApekSAse hai aura parApekSAse nahI hai, isaliye koI kisIkA kucha nahI kara sakatA / pratyeka dravya pRthak pRthak svatantra hai, koI kisIkA kucha nahI kara sakatA / isaprakAra samajha lenA ho bhagavAnake dvArA kahe gaye zAstroMkI pahicAna hai, aura vahI zra tajJAna hai / prabhAvanAkA saccA svarUpa koI jIva para dravyakI prabhAvanA nahIM kara sakatA, kiMtu jainadharmaM jo ki zrAtmAkA vItarAga svabhAva hai usako prabhAvanA dharmI jIva karate haiM / AtmAko jAne vinA zrAtma svabhAvakI vRddhirUpa prabhAvanA kaise kI jA sakatI hai ? prabhAvanA karanekA jo vikalpa uThatA hai so bhI parake kAraraNase nahIM / dUsareke liye kucha bhI apaneme hotA hai yaha kahanA jaina zAsanako maryAdAmeM nahI hai | jaina zAsana to vastuko svatantra, svAdhIna aura paripUrNa sthApita karatA hai /
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 pariziSTa 3 167 bhagavAnake dvArA kathita saccI dayA (ahiMsA) kA svarUpa yaha bAta mithyA hai ki bhagavAnane dUsare jIvokI dayA sthApita kI hai / java ki yaha jIva para jIvoMkI kriyA kara hI nahI sakatA taba phira use vacA sakane kI bAta bhagavAna kaise kahe ? bhagavAnane to AtmAke svabhAvako pahicAna kara jJAtAmAtra bhAvakI zraddhA aura ekAgratA dvArA kaSAyabhAvase apane AtmAko bacAnekI bAta kahI hai; aura yahI saccI dayA hai| apane prAtmA kA nirNaya kie binA jIva kyA kara sakatA hai ? bhagavAnake zru tajJAname to yaha kahA hai ki-tU svataH paripUrNa vastu hai, pratyeka tattva, svataH svataMtra hai kisI tattvako dUsare tattvakA Azraya nahIM hai, isaprakAra vastu svarUpako pRthak svataMtra jAnanA so ahiMsA hai aura vastuko parAdhIna mAnanA ki eka dUsarekA kucha kara sakatA hai tathA rAgase dharma mAnanA so hiMsA hai| sarAgIko dUsare jIvako bacAnekA rAga to hotA hai kintu usa zubha rAgase puNya baMdhana hotA hai-dharma nahI hotA hai aisA samajhanA cAhiye / Anandako pragaTa karanevAlI bhAvanAvAlA kyA kare ? jagatake jIvoMko sukha cAhiye hai aura sukhakA dUsarA nAma dharma hai| dharma karanA hai arthAt prAtma zAMti cAhie hai athavA acchA karanA hai / aura vaha acchA kahA~ karanA hai ? AtmAkI avasthAmeM duHkhakA nAza karake vItarAgI Ananda pragaTa karanA hai / vaha Ananda aisA cAhie ki jo svAdhIna ho-jisake liye parakA avalambana na ho / aisA Ananda pragaTa karanekI jisa kI yathArtha bhAvanA ho so vaha jijJAsu kahalAtA hai / apanA pUrNAnanda pragaTa karane kI bhAvanA vAlA jijJAsu pahile yaha dekhatA hai ki aisA pUrNAnada kise pragaTa huA hai ? apaneko abhI aisA Ananda pragaTa nahIM huA hai kiMtu apaneko jisakI cAha hai aisA Ananda anya kisIko pragaTa huA hai aura jinhe vaha Ananda pragaTa huA hai unake nimittase svayaM usa Anandako pragaTa karanekA saccA mArga jAnale / aura aisA jAna le so usame sacce nimittoMkI pahicAna bhI A gaI / jaba taka itanA karatA hai taba taka vaha jijJAsu hai|
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 mokSazAstra apanI avasthAmeM adharma-prazAMti hai use dUra karake dharma-zAMti pragarTa karanA hai / vaha zAMti apane AdhArase aura paripUrNa honI caahiye| jise aisI jijJAsA hotI hai vaha pahile yaha nizcaya karatA hai ki maiM eka AtmA apanA paripUrNa sukha pragaTa karanA cAhatA huuN| to vaisA paripUrNa sukha kisI aurake pragaTa huA honA cAhie, yadi paripUrNa sukha-AnaMda pragaTa na ho to dukhI khlaaye| jise paripUrNa aura svAdhIna AnaMda ghaMgaTa hotA hai vaha saMpUrNa sukhI hai; aura aise sarvajJa vItarAga haiM / isaprakAra jijJAsu apane jJAnameM sarvajJa kA nirNaya karatA hai / dUsarekA kucha karane dharanekI bAta to hai hI nhiiN| jaba parase kucha pRthak huA hai tabhI to AtmAkI jijJAsA huI hai| jise -parase haTakara Atmahita karanekI tIvra AkAMkSA jAgrata huI hai aise jijJAsu jIvakI yaha bAta hai / paradravyake prati suMkhabuddhi aura ruciko dUra kI; vaha pAtratA hai| aura svabhAvakI ruci tathA pahicAna honA sau pAvetAkA phala hai| dukhakA mUla bhUla hai jisane apanI bhUlase duHkha utpanna kiyA hai vaha apanI bhUlako dUra kare to usakI dukheM dUra ho / anya kisIne bhUla nahIM karAI isaliye dUsarA koI apanA duHkha dUra karane meM samartha nahI hai|| zrutajJAnakI avalambana hI pahilI kriyA hai jo Atma kalyANa karane ko taiyAra huA haiM aise jijJAsuko pahile kyA karanA cAhie, yaha batAyA jAtA hai| AtmakalyANa kahI apane Apa nahIM ho jAtA kiMtu vaha apane jJAnameM ruci aura puruSArthase hotA hai| apanA kalyANa karaneke liye pahile apane jJAname yaha nirNaya karanA hogA kijinheM pUrNa kalyANa pragaTa huA hai ve kauna haiM aura ve kyA kahate haiM / tathA unhoMne pahile kyA kiyA tho / arthAt sarvajJakA svarUpa jAnakara unake dvArA kahe gaye zrutajJAnake avalambanase apane AtmAkA nirNaya karanA cAhiye, yahI prathama kartavya hai| kisI parake avalambanase dharma pragaTa nahI hotA, phira bhI jaba svayaM apane puruSArthase samajhatA hai taba sanmukha nimittarUpase scce| deva-guru hI hote haiN|
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ zradhyAya 1 pariziSTa 3 166 isaprakAra prathama hI nirNaya yaha huA ki koI pUrNa puruSa sampUrNa sukhI hai aura sampUrNa jJAtA hai, vahI puruSa pUrNa sukhakA pUrNa satyamArga kaha sakatA hai, svayaM use samajhakara apanA pUrNa sukha pragaTa kara sakatA hai aura svayaM jaba samajhatA hai taba sacce deva guru zAstra hI nimittarUpa hote hai / jise strI putra paisA ityAdikI arthAt saMsArake nimittoMke zrorakI tIvra ruci hogI use dharmake nimittabhUta deva zAstra guruke prati ruci nahI hogI arthAt use zrutajJAnakA avalambana nahI rahegA aura zrutajJAnake avalambanake binA AtmAkA nirNaya nahI hogA / kyoki AtmAke nirNaya meM sat nimitta hI hote haiM, kuguru-kudeva- kuzAstra ityAdi koI bhI AtmAke nirNayame nimittarUpa nahI ho sakate / jo kudevAdiko mAnatA hai use Atma nirNaya ho hI nahI sakataH / jijJAsukI yaha mAnyatA to ho hI nahI sakatI ki dUsareko sevA kareMge to dharma hogA / kintu vaha yathArtha dharmaM kaise hotA hai isake liye pahile pUrNajJAnI bhagavAna aura unake kathita zAstroke avalambanase jJAnasvabhAva AtmAkA nirNaya karaneke liye udyamI hogA / zranantabhavameM jIvane dharmake nAmapara moha kiyA kintu dharmako kalAko samajhA hI nahI hai / yadi dharmakI eka kalA hI sIkha le to usakA mokSa hue binA na rahegA / jijJAsu jIva pahile kudevAdikA aura sudevAdikA nirNaya karake kudevAdiko chor3atA hai aura phira use sacce deva gurukI aisI lagana laga jAtI hai ki usakA eka mAtra yahI lakSa ho jAtA hai ki satpuruSa kyA kahate haiM use samajhA jAya, arthAt vaha azubhase to alaga ho ho jAtA hai / yadi koI sAMsArika rucise pIche na haTe to vaha zrutAvalambaname Tika nahIM sakegA / dharma kahA~ hai aura vaha kaise hotA hai ? bahuta se jijJAsuoM ko yahI prazna hotA hai ki dharmake liye pahile kyA cAhie, yA sevA-pUjA-dhyAna karate unakI kRpA prApta karanI cAhie uttara yaha hai ki isame kahI bhI karanA cAhie ? kyA parvata para car3hanA rahanA cAhie, yA gurukI bhakti karake athavA dAna denA cAhie ? ina sabakA
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 mokSazAstra AtmAkA dharma nahIM hai| dharma to apanA svabhAva hai, dharma parAdhIna nahIM hai| kisIke avalambanase dharma nahI hotaa| dharma kisIke dvArA diyA nahIM jAtA kintu apanI pahicAnase hI dharma hotA hai| jise apanA pUrNAnanda cAhiye hai use yaha nizcita karanA cAhie ki pUrNAnandakA svarUpa kyA hai aura vaha kise pragaTa huA hai ? jo prAnanda maiM cAhatA hU~ vaha pUrNa abAdhita Ananda cAhatA huuN| arthAt koI AtmA vaise pUrNAnanda dazAko prApta hue haiM aura unheM pUrNAnanda dazAmeM jJAna bhI pUrNa hI hai, kyoMki yadi jJAna pUrNa na ho to rAga-dveSa rahegA, usake rahanese duHkha rahegA aura jahA~ duHkha hotA hai vahA~ pUrNAnanda nahIM ho sakatA isalie jinhe pUrNAnanda pragaTa huyA hai aise sarvajJa bhagavAna haiN| unakA aura ve kyA kahate haiM isakA jijJAsuko nirNaya karanA caahie| isIlie kahA hai ki 'pahile zrutajJAnake avalambanase AtmAkA-pUrNarUpakA nirNaya karanA cAhie' .................isameM upAdAnanimittakI saMdhi vidyamAna hai / jJAnI kauna hai, sat bAta kauna kahatA hai,yaha saba nizcaya karaneke lie nivRtti lenI caahie| yadi strI-kuTumba, . lakSmIkA prema aura saMsArakI rucime kamI na Aye to vaha sat samAgamake lie nivRtti nahI le skegaa| jahA~ zrutakA avalambana leneko kahA hai vahIM tIvra azubha bhAvakA tyAga A gayA aura sacce nimittoMkI pahicAna karanA bhI A gyaa| sukhakA upAya jJAna aura sat samAgama tujhe to sukha cAhie hai ? yadi tujhe sukha cAhie hai to pahile yaha nirNaya kara ki sukha kahA~ hai aura vaha kaise pragaTa hotA hai / sukha kahA~ hai aura vaha kaise pragaTa hotA hai, isakA jJAna kiye binA ( bAhyAcAra karake yadi ) sUkha jAya taba bhI sukha nahIM milatA-dharma nahIM hotaa| sarvajJa bhagavAnake dvArA kathita zrutajJAnake avalambanase yaha nirNaya hotA hai aura isa nirNayakA karanA hI prathama dharma hai| jise dharma karanA ho vaha dharmIko pahicAna kara ve kyA kahate hai isakA nirNaya karaneke liye sat samAgama kare / sat samAgamase jise zrutajJAnakA avalambana prApta huA hai ki aho !
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 pariziSTa 3 171 paripUrNa mAtmavastu ho utkRSTa mahimAvAna hai, maiMne aisA paramasvarUpa anantakAnameM pahile kabhI nahIM gunA thA - aisA honepara use svarUpakI ruci jAgrata hotI hai aura satsamAgamakA raGga laga jAtA hai arthAt use kudevAdi yA saMsArake prati ruci ho ho nahI sakatI / yadi apanI vastuko pahicAne to prema jAgrata ho aura usa taraphakA puruSArthale / jhAtmA anAdikAlase svabhAvako bhUlakara puNya-pApamaya parabhAva spo paradezame paribhramaraNa karatA hai, svarUpase bAhara saMsAra meM paribhramaNa karate karate paramapitA sarvajJadeva aura parama hitakArI zrI paramaguruse bheMTa huI aura ve pUraNaM hita kaise hotA hai yaha sunAte haiM tathA Atmasvarako pahicAna karAte haiM / zrapane svarUpako sunate hue kisa dharmIko ullAsa nahI hotA ? AtmasvabhAvakI bAta sunate hI jijJAsu jIvoko mahimA tI hI hai ki graho ! anantakAlase yaha apUrvaM jJAna nahI huA; svarupake bAhara parabhAvameM bhramita hokara anantakAla taka dukhI huA, yadi yaha apUrvajJAna pahile kiyA hotA to yaha duHkha nahI hotA / isaprakAra svarUpako cAha jAgata ho, rasa zrAne, mahimA jAge aura isa mahimAko vayArthatayA raTate hue svarUpakA nirNaya kare / isaprakAra jise dharma karake sukhI honA ho use pahile zrutajJAnakA avalambana lekara AtmAkA nirNaya karanA cAhiye | bhagavAnako zrutajJAnarUpI DorIko dRDhatApUrvaka pakar3a kara usake zravalambanase-svarUpameM pahu~cA jAtA hai / zrutajJAnake avalambanakA artha kyA hai ? sacce zrutajJAnakA hI rasa hai, anya kuzrutajJAnakA rasa nahI hai, saMsArakI bAtoMkA tIvra rasa Tala gayA hai aura zrutajJAnakA tIvra rasa Ane lagA hai / isaprakAra zrutajJAnake avalamvanase jJAna svabhAva AtmAkA nirNaya karaneke liye jo taiyAra huA hai use alpakAlameM Atma pratIti hogI saMsArakA tIvra loharasa jisake hRdayame ghula rahA ho use paramazAnta svabhAvakI bAta samajhane kI pAtratA hI jAgrata nahI hotI 'yahA~ jo 'zrutakA avalambana' zabda diyA hai so vaha avalambana svabhAvake lakSase hai, pIche na haTaneke lakSase hai, jisane jJAnasvabhAva zrAtmAkA nirNaya karaneke lie zrutakA avalambana
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 mokSazAstra liyA hai vaha AtmasvabhAvakA nirNaya karatA hI hai| usake pIche haTanekI bAta zAstrameM nahIM lI gaI hai| ___ saMsArakI ruciko ghaTAkara Atma nirNaya karaneke lakSase jo yahA~taka pAyA hai use zrutajJAnake avalambanase nirNaya avazya hogA, yaha ho hI nahI sakatA ki nirNaya na ho| sacce sAhUkArake bahIkhAtemeM divAlekI bAta hI nahI ho sakatI, usIprakAra yahA~ dIrgha saMsArIkI bAta hI nahIM hai yahA~ to sacce jijJAsu jIvo hI kI bAta hai| sabhI bAtoMkI hA~ meM hA~ bhare aura eka bhI bAtakA apane jJAnameM nirNaya na kare aise 'dhvajapuccha' jaise jIvoMkI bAta yahA~ nahIM hai| yahA~ to nizcala aura spaSTa bAta hai| jo anantakAlIna saMsArakA anta karaneke liye pUrNa svabhAvake lakSase prArambha karaneko nikale haiM aise jIvoM kA prArambha kiyA huA kArya phira pIche nahIM haTatA,-aise jIvoM kI hI yahA~ bAta hai, yaha to apratihata mArga hai| 'pUrNatAke lakSase kiyA gayA prArambha hI vAstavika prArambha hai'| pUrNatAke lakSase kiyA gayA prArambha pIche nahI haTatA, pUrNatA ke lakSase pUrNatA avazya hotI hai| jisa orakI ruci usI orakI raTana ____ekakI eka bAta hI punaH punaH ( adala badalakara ) kahI jA rahI hai, kintu rucivAna jIvako ukatAhaTa nahI hotii| nATakakA rucivAna manuSya nATakameM 'vansa mora' kahakara apanI rucivAlI vastuko bAraMbAra dekhatA hai / isIprakAra jina bhavya jIvoMko Atmaruci huI hai aura jo AtmakalyANa karane ko nikale hai ve bArambAra rucipUrvaka pratisamaya-khAte, pIte, calate phirate sote jAgate uThate baiThate bolate cAlate vicAra karate hue niraMtara zruta kA hI avalaMbena svabhAvake lakSase karate haiM, usameM kisI kAla yA kSetrakI maryAdA nahI krte| unheM zrutajJAnakI ruci aura jijJAsA aisI jama gaI hai ki vaha kabhI bhI nahI htttii| aisA nahI kahA hai ki amuka samaya taka avalaMbana karanA cAhie aura phira chor3a denA cAhie, kintu zrutajJAnake avalaMbanase AtmAkA nirNaya karaneko kahA hai| jise saccI tattvako ruci huI hai vaha dUsare saba kAryokI prIti ko gauNa hI kara detA hai /
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 pariziSTa 3 173 prazna - taba kyA satkI prIti hotI hai isaliye khAnA-pInA aura vyApAra dhandhA saba chor3a denA cAhie ? aura zrutajJAnako sunate hI rahanA - cAhie ? kintu use sunakara bhI kyA karanA hai ? uttara -- satkI prIti hotI hai isaliye tatkAla khAnA pInA saba chUTa hI jAya aisA niyama nahI hai, kintu usa orakI ruci to avazya kama ho hI jAtI hai / paramese sukha buddhi ur3a jAya aura sabameM eka AtmA hI Age rahe isakA artha yaha hai ki nirantara zrAtmA hI kI tIvrAkAMkSA aura cAha hotI hai / aisA nahI kahA hai ki mAtra zrutajJAnako sunA hI kare kintu zrutajJAnake dvArA AtmAkA nirNaya karanA cAhie / zrutAvalambanakI ghuna laganepara vahA~, deva - guru-zAstra, dharma, nizcaya, vyavahAra, ityAdi aneka prakArase bAteM zrAtI haiM una saba prakAroMko jAnakara eka jJAna svabhAva AtmAkA nizcaya karanA cAhie / usame bhagavAna kaise hai unake zAstra kaise haiM aura ve kyA kahate haiM; ina sabakA avalambana yaha nirNaya karAtA hai ki tU jJAna hai, AtmA jJAna svarUpI hI hai, jJAnake atirikta vaha dUsarA kucha nahI kara sakatA / deva - guru-zAstra kaise hote haiM aura unhe pahicAnakara unakA avalambana karanevAlA svayaM kyA samajhA hai, yaha isame battAyA hai / 'tU jJAna svabhAvI zrAtmA hai, terA svabhAva jAnanA hI hai, kucha parakA karanA yA puNya pApake bhAva karanA terA svabhAva nahI hai' isaprakAra jo batAte hoM ve sacce deva-guru- zAstra haiM, aura isaprakAra jo samajhatA hai vahI deva-guru- zAruke avalambanase zrutajJAnako samajhA hai / kintu jo rAgase nimittase dharma - manavAte ho aura jo yaha manavAte hoM ki AtmA zarIrAzrita kriyA karatA hai jar3akarma AtmAko hairAna karate hai ve deva-guru-zAstra sacce nahIM haiM / jo zarIrAdi sarva parase bhinna jJAna svabhAva zrAtmAkA svarUpa batalAtA ho aura yaha batalAtA ho ki -- puNya-pApakA kartavya AtmAkA nahI hai vahI sat zruta hai, vahI saccA deva hai aura vahI saccA guru hai / aura jo puNyase dharma batAye, zarIrakI kriyAkA kartA AtmAko batAve aura rAgase
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 mokSazAstra dharma batAve vaha kuguru - kudeva - kuzAstra hai; kyoMki ve yathAvat vastu svarUpake jJAtA nahI hai pratyuta ulTA svarUpa batalAte haiM / jo vastu svarUpako yathAvat nahIM batalAte aura kiMcitmAtra bhI viruddha batalAte hai ve koI deva, guru, yA zAstra sacce nahI hai / zrutajJAnake avalambanakA phala - AtmAnubhava 'maiM AtmA jJAyaka haiM' puNya pApakI pravRttiyA~ merI jJeya hai, ve mere jJAnase pRthak hai, isaprakAra pahile vikalpake dvArA deva guru-zAstra ke avalambana se yathArtha nirNaya karanA cAhie / yaha to abhI jJAna svabhAvakA anubhava nahI huA usase pahilekI bAta hai / jisane svabhAvake lakSase zrutakA avalambana liyA hai baha alpakAlameM AtmAnubhava avazya karegA / prathama vikalpa me jisane yaha nizcaya kiyA ki meM parase bhinna hU~, puNya pApa bhI merA svarUpa nahI hai, mere zuddhasvabhAvake Azrayase hI lAbha hai, deva, guru zAstrakA bhI avalambana paramArthase nahI hai, meM to svAdhIna jJAna svabhAva hU~; isaprakAra nirNaya karanevAleko anubhava hue binA nahI rahegA / puNya-pApa merA svarUpa nahI hai, meM jJAyaka hai - isaprakAra jisane nirNayake dvArA svIkAra kiyA hai, usakA pariNamana puNya-pApakI orase pIche haTakara jJAyaka svabhAvakI zrora Dhala gayA hai arthAt use puNya-pApakA Adara nahI rahA, isaliye vaha alpakAlameM hI puNya-pApa rahita svabhAvakA nirNaya karake aura usakI sthiratA karake vItarAga hokara pUrNa ho jAyagA / yahA~ pUrNakI hI bAta hai - prArambha aura pUrNatA ke bIca koI bheda hI nahIM kiyA, kyoki jo prArambha huA hai vaha pUrNatAko lakSameM lekara hI huA hai / satyako sunAnevAle aura sunanevAle donoMkI pUrNatA hI hai / jo pUrNa svabhAvakI bAta karate haiM ve deva-guru aura zAstra- tInoM pavitra hI haiM / unake avalambanase jisane hA~ kahI hai vaha bhI pUrNa pavitra hue binA nahI raha sakatA" 'jo pUrNakI hA~ kahakara AyA hai vaha pUrNa hogA hI . ... isa prakAra upAdAna nimittakI saMdhi sAtha hI hai /
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 pariziSTa 3 175 samyagdarzana honese pUrva......... AtmAnaMda pragaTa karaneke liye pAtratAkA svarUpa kyA hai ? tujhe to dharma karanA hai na! to tU apaneko pahicAna / sarva prathama saccA nirNaya karane kI bAta hai / are tU hai kauna ? kyA kSaNika puNya pApakA karanevAlA tU hI hai ? nahIM, nahI / tU to jJAnakA karanevAlA jJAnasvabhAva hai tUparako grahaNa karane vAlA yA choDanevAlA nahIM hai, to kevalajJAna jAnanevAlA hI hai| aisA nirNaya hI dharmake prAraMbhakA (samyagdarzanakA) upAya hai| prAraMbhameM arthAt samyagdarzanase pUrva yadi aisA nirNaya na kare to vaha pAtratAmeM bhI nahIM hai| merA sahaja svabhAva jAnanekA hai, aisA zrutake avalaMbanase jo nirNaya karatA hai vaha pAtra jIva hai| jise pAtratA pragaTa huI hai use prAMtarika anubhava avazya hogaa| samyagdarzana honese pUrva jijJAsu jIva-dharma saMmukha huA jIva satsamAgamame AyA huA jIva-zra tajJAnake avalaMbanase jJAnasvabhAva AtmA kA nirNaya karatA hai| maiM jJAnasvabhAva jAnanevAlA hU~, merA jJAnasvabhAva aisA nahIM hai ki jJeyameM kahI rAga-dveSa karake aTaka jAya; para padArtha cAhe jaisA ho, maiM to usakA mAtra jJAtA hU~, merA jJAtA svabhAva parakA kucha karanevAlA nahI hai, maiM jaisA jJAna svabhAva hai usI prakAra jagatake sabhI AtmA jJAnasvabhAva haiM, ve svayaM apane jJAnasvabhAvakA nirNaya (karanA) cUka gaye hai isaliye duHkhI hai| yadi ve svayaM nirNaya kareM to unakA duHkha dUra ho, maiM kisIko badalane meM samartha nahI huuN| maiM para jIvoMkA duHkha dUra nahIM kara sakatA, kyoki unhone duHkha apanI bhUlase kiyA hai yadi ve apanI bhUlako dUra kareM to unakA duHkha dUra ho| pahile zrutakA avalaMbana batAyA hai, usameM pAtratA huI hai, arthAt zra tAvalaMbanase AtmAkA avyakta nirNaya huA hai, tatpazcAt pragaTa anubhava kaise hotA hai yaha nIce kahA jA rahA hai samyagdarzanake pUrva zra tajJAnakA avalaMbanake balase prAtmAke jJAna svabhAvako-avyaktarUpase lakSame liyA hai| aba pragaTarUpa lakSame letA hai
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 mokSazAstra anubhava karatA hai - Atma sAkSAtkAra arthAt samyagdarzana karatA hai / vaha kisa prakAra ? unakI rIti yaha hai ki - "bAdameM prAtmAkI pragaTa prasiddhi ke liye para padArtha kI prasiddhi ke kAraNabhUta jo indriya zraura manake dvArA pravartamAna buddhiyoMko maryAdAmeM lAkara jise matijJAna-tattvako ( matijJAnake - svarUpako ) Atmasanmukha kiyA hai / aisA... ......" zrapragaTarUpa nirNaya hue the vaha aba pragaTarUpa kArya meM lAtA hai jo nirNaya kiyA thA unakA phala pragaTa hotA hai / isa nirNayako jagatake saba saMjJI AtmA kara sakate haiM, sabhI AtmA paripUrNa bhagavAna hI haiM isaliye saba apane jJAna svabhAvakA nirNaya kara sakanemeM samartha haiM / jo zrAtmahita karanA cAhatA hai use vaha ho sakatA hai, kiMtu anAdikAlase apanI citA nahI kI hai / are bhAI ! tU kauna vastu hai, yaha jAne binA tU N kyA karegA ? pahile isa jJAnasvabhAva AtmAkA nirNaya karanA cAhiye / isake nirNaya hone para zravyaktarUpase AtmAkA lakSa ho jAtA hai; aura phira parake lakSase tathA vikalpase haTakara svakA lakSa-pUrNa svarUpakI pratIti anubhavarUpase pragaTa karanA cAhiye / AtmAkI pragaTa prasiddhi ke liye idriya aura manase jo para-lakSa jAtA hai use badalakara usa matijJAnako nijameM ekAgra karane para zrAtmAkA lakSa hotA hai arthAt zrAtmAkI pragaTarUpase prasiddhi hotI hai zuddha AtmAkA pragaTarUpa anubhava honA hI samyagdarzana hai aura samyakdarzana hI dharma hai / dharmake liye pahile kyA karanA cAhiye 1 koI loga kahA karate haiM ki yadi zrAtmAke saMbaMdha meM kucha samajhameM na zrAye to puNyake zubha bhAva karanA cAhiye yA nahIM ? isakA uttara yaha hai ki- pahile AtmasvabhAvako samajhanA hI dharma hai / dharmase hI saMsArakA anta AtA hai / zubhabhAvase dharmaM nahI hotA aura dharmake binA sasArakA aMta nahI hotA, dharma to apanA svabhAva hai isaliye pahile svabhAva hI samajhanA cAhiye / prazna - yadi svabhAva samajhameM na Aye to kyA karanA cAhie ?
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 pariziSTa 3 177 aura yadi usake samajhaneme dera lage to kyA azubha bhAva karake durgatikA bandha karanA cAhie ? kyoMki Apa zubha bhAvoMse dharma honA to mAnate nahI,-usakA niSedha karate hai| uttara-pahile to, yaha ho hI nahIM sakatA ki yaha bAta samajhameM na Aye / hA~ yadi samajhane meM dera lage to vahA~ nirantara samajhanekA lakSa mukhya rakhakara azubha bhAvoMko dUra karake zubhabhAva karanekA niSedha nahI hai, kintu mithyA zraddhAkA niSedha hai; yaha samajhanA cAhie ki zubhabhAvase kabhI dharma nahI hotaa| jabataka jIva kisI bhI jar3a vastukI kriyAko aura rAgakI kriyAko apanI mAnatA hai tathA prathama vyavahAra karate karate bAdameM nizcaya dharma hogA aisA mAnatA hai tabataka vaha yathArtha samajhake mArga para nahIM hai, kintu viruddhame hai| - sukhakA mArga saccI samajha, vikArakA phala jar3a yadi AtmAkI saccI ruci ho to samajhakA mArga liye binA na rahe / yadi satya cAhie ho, sukha cAhie ho to yahI mArga hai| samajhanemeM bhale dera lage kintu saccI samajhakA mArga to grahaNa karanA hI cAhie / yadi saccI samajhakA mArga grahaNa kare to satya samajhame Aye binA raha hI nahI sktaa| yadi isa manuSya dehameM aura satsamAgamake isa suyogameM bhI satya na samajhe to phira aise satyakA suavasara nahI milatA / jise yaha khabara nahIM hai ki maiM kauna haiM aura jo yahAM para bhI svarUpako cUka kara jAtA hai vaha anyatra jahA~ jAyagA vahA~ kyA karegA ? zAnti kahA~se lAyagA? kadAcit zubhabhAva kie ho to usa zubhakA phala jaDameM jAtA hai, AtmAmeM puNyakA phala nahI pahu~catA jisane AtmAko cintA nahIM kI aura jo yahIse mUr3ha ho gayA hai isalie una rajakaraNoke phalame bhI rajakaraNoMkA saMyoga hI milegaa| una rajakaraNoke saMyogameM AtmAkA kyA lAbha hai ? mAtmAkI zAnti to AtmAme hI hai kintu usakI cintA kI nahI hai| * asAdhya kauna hai ? aura zuddhAtmA kauna hai ? ajJAnI jIva jar3akA lakSa karake jar3avat ho gayA hai isalie marate 23
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 mokSazAstra samaya apaneko bhUlakara saMyoga dRSTiko lekara maratA hai; asAdhyatayA pravRtti karatA hai arthAt caitanya svarUpakA bhAna nahIM hai| vaha jIte jI hI asAdhya hI hai / bhale zarIra hile Dule, bole cAle; kintu yaha to jar3akI kriyA hai / usakA svAmI hogayA kintu aMtaraMgameM sAdhyabhUta jJAnasvarUpakI jise khabara nahI hai vaha asAdhya (jIvita murdA ) hai, yadi samyagdarzanapUrvaka jJAnase vastu svabhAvako yathArthatayA na samajhe to jIvako svarUpakA kiMcit lAbha nahIM hai| samyagdarzana-jJAnake dvArA svarUpakI pahicAna aura nirNaya karake jo sthira huA usIko 'zuddhAtmA' nAma milatA hai, aura zuddhAtmA hI samyagdarzana tathA samyagjJAna hai / 'maiM zuddha hU~' aisA vikalpa chUTakara mAtra AtmAnubhava raha jAya so yahI samyagdarzana aura samyagjJAna hai, ve kahI AtmAse bhinna nahIM haiN| jise satya cAhie ho aise jijJAsu-samajhadAra jIvako yadi koI asatya batalAe to vaha asatyako svIkAra nahI kara letA, jise satsvabhAvakI cAha hai vaha svabhAvase viruddhabhAvako svIkAra nahIM karatA, vastukA svarUpa zuddha hai isakA ThIka nirNaya kiyA aura vRtti chUTa gaI, isake bAda jo abheda zuddha anubhava huA vahI dharma hai| aisA dharma kisaprakAra hotA hai aura dharma karaneke lie pahile kyA karanA cAhie ? tatsaMbaMdhI yaha kathana cala rahA hai| dharmakI rucivAle jIva kaise hote haiM ? dharmake liye sarvaprathama zru tajJAnakA avalambana lekara zravaNa-mananase jJAna svabhAva AtmAkA nizcaya karanA cAhie ki maiM eka jJAna svabhAva hai| jJAna svabhAvameM jJAnake atirikta anya koI karane dharanekA svabhAva nahI hai isaprakAra satke samajhanemeM jo kAla vyatIta hotA hai vaha bhI anantakAlameM pahile kabhI nahI kiyA gayA apUrva abhyAsa hai / jIvako satkI orakI ruci hotI hai isaliye vairAgya jAgrata hotA hai aura samasta saMsArake orakI ruci ur3a jAtI hai, caurAsIke avatArake prati trAsa jAgrata ho jAtA hai ki yaha kaisI viDaMbanA hai ? eka to svarUpakI pratIti nahI hai aura udhara pratikSaNa parAzrayabhAvameM race-pace rahate haiM,-bhalA yaha bhI koI manuSyakA jIvana hai ? tiryaca ityAdike duHkhoMkI to bAta hI kyA, kiMtu isa nara dehameM bhI aisA
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 pariziSTa 3 176 jIvana ? aura maraNa samaya svarUpakA bhAna rahita asAdhya hokara aisA dayanIya mararaNa ? isaprakAra saMsAra saMbaMdhI trAsa utpanna hone para svarUpako samajhanekI ruci utpanna hotI hai / vastuko samajhaneke liye jo kAla vyatIta hotA hai vaha bhI jJAnako kriyA hai, sat kA mArga hai / jijJAsuoMko pahile jJAna svabhAva zrAtmAkA nirNaya karanA cAhie ki "maiM sadA eka jJAtA hU~, merA svarUpa jJAna hai, vaha jAnanevAlA hai, puNyapApake bhAva, yA svarga-naraka Adi koI merA svabhAva nahIM hai, " - isa prakAra zrutajJAnake dvArA AtmAkA prathama nirNaya karanA hI prathama upAya hai / upAdAna - nimitta aura kAraNa kArya 1~~sacce zra utajJAnake avalaMbanake binA aura 2-zra tajJAnase jJAnasvabhAva AtmAkA nirNaya kiye binA AtmA anubhavameM nahI AtA / isameM AtmAkA anubhava karanA kArya hai, AtmAkA nirNaya karanA upAdAna kAraNa hai aura zra utakA avalaMbana nimitta kAraNa hai / zrutake avalaMbanase jJAna svabhAvakA jo nirNaya kiyA usakA phala usa nirNayake anusAra AcaraNa arthAt anubhava karanA hai / AtmAkA nirNaya kAraNa aura AtmAkA anubhava kArya hai, - isaprakAra yahA~ liyA gayA hai arthAt jo nirNaya karatA hai use anubhava hotA hI hai, -aisI bAta kahI hai / aMtaraMga anubhavakA upAya arthAt jJAnakI kriyA ava yaha batalAte haiM ki AtmAkA nirNaya karaneke bAda usakA pragaTa anubhava kaise karanA cAhiye / nirNayAnusAra zraddhAkA AcaraNa anubhava hai / pragaTa anubhavameM zAMtikA vedana lAneke lie arthAt AtmAkI pragaTa prasiddhike lie parapadArtha kI prasiddhike kAraNoMko chor3a denA cAhiye / pahile 'mai jJAnAnaMda svarUpa AtmA hU~' aisA nizcaya karaneke bAda AtmAke AnandakA pragaTa bhoga karaneke liye [vedana yA anubhava karaneke liye ], parapadArthako prasiddhi ke kAraNa, -jo idriya aura manake dvArA parAzraya meM pravartamAna jJAna hai use sva kI ora lAnA, deva guru-zAstra ityAdi parapadArthoM kI orakA lakSa tayA manake avalaMbanase pravartamAna buddhi arthAt matijJAnako saMkucita karake-maryAdA
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 mokSazAstra meM lAkara svAtmAbhimukha karanA so AMtarika anubhavakA paMtha hai, sahaja zItala svarUpa anAkula svabhAvakI chAyAmeM praveza karanekI pahilI sIr3hI hai| prathama, AtmA jJAna svabhAva hai aisA bhalIbhAMti nizcaya karake phira pragaTa anubhava karaneke liye parakI ora jAnevAle bhAva jo mati aura zrutajJAna haiM unheM apanI ora ekAgra karanA cAhie / jo jJAna para meM vikalpa karake ruka jAtA hai athavA maiM jJAna hUM va mere jJAnAdi haiM aise vikalpameM ruka jAtA hai usI jJAnako vahA~se haTAkara svabhAvakI ora lAnA caahie| mati aura zru tajJAnake jo bhAva haiM ve to jJAnameM hI rahate haiM, kiMtu pahile ve bhAva parakI ora jAte the, aba unheM Atmonmukha karane para svabhAvakA lakSa hotA hai / AtmAke svabhAvameM ekAgra honeko yaha kramika sIr3hI hai| jJAnameM bhava nahIM hai jisane manake avalaMbanase pravartamAna jJAnako manase chur3Akara apanI bhora kiyA hai arthAt para padArtha kI ora jAte hue matijJAnako maryAdA meM lAkara Atma saMmukha kiyA hai usake jJAnameM anaMta saMsArakA nAstibhAva aura pUrNa jJAnasvabhAvakA asti bhAva hai| aisI samajha aura aisA jJAna karane meM anaMta puruSArtha hai| svabhAvameM bhava nahI hai isaliye jisakA svabhAvakI ora kA puruSArtha udita huA hai, use bhavakI zaMkA nahI rhtii| jahA~ bhavakI zaMkA hai vahA~ saccA jJAna nahI hai, aura jahA~ saccA jJAna hai vahA~ bhavakI zaMkA nahI hai / isa prakAra jJAna aura bhavakI eka dUsaremeM nAsti hai| puruSArthake dvArA satsamAgamase akele jJAna svabhAva AtmAkA nirNaya karaneke vAda 'maiM prabaMdha hU~ yA baMdhavAna; zuddha hU~ yA azuddha hU~, trikAla hU~ yA kSaNika hU~,' aise jo vRttiyAM uThatI haiM unameM bhI Atma-zAMti nahI hai, ve vRttiyA~ AkulatAmaya-prAtma zAMtiko virodhinI haiN| nayapakSoMke avalaMvanase honevAle mana saMbaMdhI aneka prakArake vikalpoMko bhI mayArdAmeM lAkara arthAt una vikalpoMko rokaneke puruSArthase zrutajJAnako bhI Atma sanmukha karane para zuddhAtmAkA anubhava hotA hai / isaprakAra mati aura zra tajJAnako Atmasanmukha karanA hI samyagdarzana hai / indriya aura manake avalambanase jo
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 pariziSTa 3 181 matijJAna zamAdi viSayoMmeM pravRtti kara rahA thA use, aura manake avalaMbana se jo 7 tajJAna aneka prakArake nayapakSoMke vikalpoMmeM ulajha rahA thA usearthAt parAvalaMbanase pravartamAna matijJAna aura zru tajJAnako maryAdAmeM lAkara -aMtarasvabhAva saMmukha karake, una jJAnoMke dvArA eka jJAnasvabhAvako pakar3akara ( lakSameM lekara ) nirvikalpa hokara, tatkAla nija rasase hI pragaTa honevAle zuddhAtmAkA anubhava karanA cAhie; vaha anubhava hI samyagdarzana aura samyarajJAna hai| isaprakAra anubhavameM AnevAlA zuddhAtmA kaisA hai ? zuddhAtmA Adi madhya aura anta rahita trikAla ekarUpa pUrNa jJAnadhana hai; usame baMdha-mokSa nahIM hai, vaha anAkulatA svarUpa hai, 'maiM zuddha hU~ yA azuddha hU~ aise vikalpoMse honevAlI AkulatAse rahita hai| lakSameMse puNya-pApakA Azraya chUTakara mAtra prAtmA hI anubhavarUpa hai / kevala eka jJAnamAtra prAtmA meM puNya-pApake koI bhAva nahI haiN| mAno sampUrNa vizvake Upara taira rahA ho arthAt samasta vibhAvoMse pRthak ho gayA ho aisA caitanya svabhAva pRthak akhaMDa pratibhAsamaya anubhavame AtA hai / AtmAkA svabhAva puNya-pApake Upara tairatA hai, arthAt uname mila nahIM jAtA, ekameka nahIM ho jAtA yA tadurUpa nahI ho jAtA, kintu unase alagakA alaga rahatA hai / vaha ananta hai, arthAt usake svabhAvakA kabhI anta nahI hai' puNya-pApa antavAle haiM, aura jJAnasvarUpa anaMta hai tathA vijJAnadhana hai| mAtra jJAnakA hI piNDa hai mAtra jJAna piNDameM rAga-dveSa kiMcit mAtra bhI nahI hai / ajJAnabhAvase rAgAdikA kartA thA kintu svabhAvabhAvase rAgakA kartA nahI hai / akhaMDa mAtmasvabhAvakA anubhava hone para jo jo asthiratAke vibhAva the una sabase pRthak hokara jaba yaha AtmA, vijJAnadhana arthAt jisame koI vikalpa praveza nahI kara sakate aise jJAnake nivir3a piNDarUpa paramAtma svarUpa AtmAkA anubhava karatA hai taba vaha svaya hI samyagdarzana svarUpa hai| nizcaya aura vyavahAra isame nizcaya aura vyavahAra dono A jAte haiN| prakhaMDa vijJAnaghanasvarUpa jJAnasvabhAva prAtmA nizcaya hai aura pariNatiko svabhAva samukha karanA
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 mokSazAstra vyavahAra hai / mati zrutajJAnako apanI ora lagA lenekI puruSArtharUpa jo paryAya hai so vyavahAra hai, aura akhaMDa AtmasvabhAva nizcaya hai / jaba matizrutajJAnako svasanmukha kiyA aura zrAtmAnubhava kiyA ki usI samaya AtmA samyaktayA dikhAI detA hai--usakI zraddhA kI jAtI hai / yaha samyagdarzana pragaTa honeke samaya kI bAta kI hai / samyagdarzana hone para kyA hotA hai ? samyagdarzanake hone para svarasakA apUrvaM zrAnanda anubhavameM AtA hai / AtmAkA sahaja zrAnaMda pragaTa hotA hai / Atmika Ananda uchalane lagatA hai / aMtaraMgameM apUrvaM AtmazAMtikA vedana hotA hai / AtmAkA jo sukha aMtaraMga meM hai vaha anubhavameM AtA hai / isa apUrva sukhakA mArga samyagdarzana hI hai / 'maiM bhagavAna AtmA caitanya svarUpa hU~' isaprakAra jo nirvikalpa zAMtarasa anubhavameM AtA hai vahI zuddhAtmA arthAt samyagdarzana tathA samyagjJAna hai yahA~ samyagdarzana zrIra AtmA donoM abhedarUpa liye gaye hai AtmA svayaM samyagdarzana svarUpa hai / bArambAra jJAnameM ekAgratAkA abhyAsa karanA cAhie sarva prathama AtmAkA nirNaya karake phira anubhava karaneko kahA hai| sabase pahile jabataka yaha nirNaya nahIM hotA ki- 'maiM nizcaya jJAna svarUpa hU~, dUsarA koI rAgAdi merA svarUpa nahI hai,' tabataka sacce zrutajJAnako pahicAna kara usakA paricaya karanA cAhie / sat zrutake paricayase jJAnasvabhAva AtmAkA nirNaya karaneke bAda mati zrutajJAnako usa jJAnasvabhAvakI ora le jAnekA prayatna karanA, nirvikalpa honekA prayatna karanA hI prathama arthAt samyagdarzanakA mArga hai / isameM to bAraMbAra jJAna meM ekAgratAkA abhyAsa hI karanA hai, bAhyameM kucha karane kI bAta nahIM hai; kintu jJAnameM hI samajha aura ekAgratAkA prayAsa karane kI bAta hai | jJAnameM abhyAsa karate karate jahA~ ekAgra huA vahAM usI samaya samyagdarzana aura samyagjJAnarUpame yaha AtmA pragaTa hotA hai / yahI janma-mararaNako dUra karane vA upAya hai / ekamAtra jJAtA svabhAva hai usameM, dUsarA kucha karanekA svabhAva nahI hai / nirvikalpa anubhava honese pUrva aisA nizcaya karanA cAhie /
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 pariziSTa 3 153 isake atirikta dUsarA kucha mAne to samajhanA cAhie ki use dhyavahArase bhI AtmAkA nizcaya nahI hai| anaMta upavAsa karane para bhI prAtmajJAna nahIM hotA, bAhara kI daur3a dhUpase bhI jJAna nahIM hotA kiMtu jJAnasvabhAvakI pakar3a se hI jJAna hotA hai / AtmAko ora lakSa aura zraddhA kiye binA samyagdarzana aura samyagjJAna kahA~se ho sakatA hai ? pahile deva guru zAstrake nimittoMse anekaprakArase zru tajJAna jAnatA hai aura una sabamese eka AtmAko nikAla letA hai, aura phira usakA lakSa karake pragaTa anubhava karaneke liye, matizra tajJAnake bAhira jhukane vAlI paryAyoMko svasanmukha karatA huA tatkAla nirvikalpa nijasvabhAva-rasa-prAnaMdakA anubhava hotA hai / jaba AtmA paramAtmasvarUpakA anubhava karatA hai usI samaya prAtmA svayaM samyagdarzanarUpa pragaTa hotA hai, use bAdameM vikalpa uThane para bhI usakI pratIti banI rahatI hai, arthAt AtmAnubhavake bAda vikalpa uThe to usase samyagdarzana calA nahIM jAtA / nija svarUpa hI samyagdarzana aura samyagjJAna hai / ___samyagdarzanase jJAnasvabhAva AtmAkA nizcaya karaneke bAda bhI zubha bhAva Ate to haiM kintu Atmahita to jJAnasvabhAvakA nizcaya aura Azraya karanese hI hotA hai| jaise jaise jJAnasvabhAvakI dRDhatA bar3hatI jAtI hai vaise hI vaise zubhabhAva bhI haTate jAte haiM / paronmukhatAse jo vedana hotA hai vaha saba duHkharUpa hai, aMtaraMgameM zAMtarasa kI hI mUrti AtmA hai, usake abheda lakSa se jo vedana hotA hai vahI sukha hai / samyagdarzana AtmAkA guraNa hai, guNa guNI se alaga nahI hotA / jJAnAdi anaMta guNoMkA piMDa eka akhaMDa pratibhAsamaya AtmAkA niHzaMka anubhava hI samyagdarzana hai| aMtima abhiprAya yaha Atma kalyANakA choTese choTA ( jise saba kara sake aisA ) upAya hai / dUsare saba upAya chor3akara yahI eka karanA hai| hitakA sAdhana bAhya meM kicit mAtra nahI hai satsamAgamase eka AtmAkA hI nizcaya karanA cAhie / vAstavika tattvakI zraddhAke binA AMtarika vedanakA Ananda nahIM A sakatA / pahile bhItarase satkI svIkRti Aye binA satu svarUpakA jJAna
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 mokSazAstra nahIM hotA aura sat svarUpake jJAnake binA bhava bandhanakI ver3I nahIM ttuutttii| bhava baMdhanakA aMta Aye binA yaha jIvana kisa kAmakA ? bhavake antakI zraddhAke binA kadAcit puNya kare to usakA phala rAjapada yA indrapada milatA hai kitu usame AtmAko kyA hai ? Atma pratItike binA vrata-tapakI pravRtti saba puNya aura indrapada Adi vyartha haiM, usameM AtmazAntikA anza taka nahIM hotA; isaliye pahile zra tajJAnake dvArA jJAnasvabhAvakA dRDha nizcaya karanA cAhiye phira pratItimeM bhavakI zaMkA hI nahIM rahatI, aura jitanI jJAnakI dRDhatA hotI hai utanI zAnti bar3hatI jAtI hai / prabho ! tU kaisA hai, terI prabhutAkI mahimA kaisI hai, yaha tUne nahIM jAna pAyA / apanI prabhutA kI pratIti kiye binA tU bAhyameM cAhe jisake gIta gAtA phire to isase kahI tujhe apanI prabhutAkA lAbha nahI ho sktaa| abhI taka dUsareke gIta gAye haiM kiMtu apane gIta nahI gAye / tU bhagavAnakI pratimAke sanmukha khar3A hokara kahatA hai ki-he bhagavAn ! he nAtha ! Apa anaMta jJAnake dhanI ho, vahA~ sAmanese bhI aisI hI AvAja AtI hai-aisI hI pratidhvani hotI hai ki-'he bhagavAn ! he nAtha ! Apa ananta jJAnake dhanI haiM'....yadi antaraMga pahicAna ho tabhI to use samajhegA ? binA pahicAnake bhItarameM saccI pratidhvani (niHzaMkatArUpa) nahIM pdd'tii| zuddhAtmasvarUpakA vedana kaho, jJAna kaho, zraddhA kaho, cAritra kaho, anubhava kaho, yA sAkSAtkAra kaho, jo kaho so yaha eka AtmA hI hai| adhika kyA kaheM ? jo kucha hai so yaha eka AtmA hI hai, usoko bhinna 2 nAmoMse kahA jAtA hai| kevalIpada, siddhapada yA sAdhupada yaha saba eka AtmA meM hI samAviSTa hote haiM / samAdhimaraNa, ArAdhanA ityAdi nAma bhI svarUpakI sthiratA hI hai / isaprakAra AtmasvarUpako samajha hI samyagdarzana hai, aura yaha samyagdarzana hI sarva dharmoMkA mUla hai, samyagdarzana hI AtmAkA dharma hai|
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama adhyAya kA pariziSTa [4] mokSazAstra adhyAya eka (1), sUtra 2 meM 'tattvArtha zraddhAna' ko samyagdarzana kA lakSaNa kahA hai; usa lakSaNameM avyApti, ativyApti aura asambhava doSakA parihAra / avyApti doSakA parihAra (1) prazna-tiryaMcAdi kitane hI tucchajJAnI jIva sAta tattvoMke nAma taka nahIM jAna sakate tathApi unake bhI samyagdarzanakI prApti zAstroMmeM kahI gaI hai, isaliye Apane jo samyagdarzanakA lakSaNa tattvArtha zraddhAna ( tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam ) kahA hai usameM avyApti doSa AtA hai| ___ uttara-jIva-ajIvAdike nAmAdiko jAne yA na jAne athavA anyathA jAne, kintu usake svarUpako yathArtha jAnakara zraddhAna karane para samyaktva hotA hai| usameM koI to sAmAnyatayA svarUpako pahicAnakara zraddhAna karatA hai aura koI vizeSatayA svarUpako pahicAnakara zraddhAna karatA hai / tiryaMcAdi tucchajJAnI samyagdRSTi jIvAdike nAma bhI nahI jAnate tathApi ve sAmAnyarUpase usakA svarUpa pahicAnakara zraddhAna karate hai isaliye unheM samyaktvakI prApti hotI hai / jaise koI tiyaMca apanA yA dUsaroMkA nAmAdi to nahIM jAnatA kintu apane meM hI apanApana tathApi anyako para mAnatA hai, isIprakAra tucchajJAnI jIva-ajIvake nAma na jAne phira bhI vaha jJAnAdisvarUpa AtmAme svatva mAnatA hai tathApi zarIrAdiko para mAnatA hai, aisA zraddhAna use hotA hai aura yahI jIva-ajIvakA zraddhAna hai| aura phira jaise vahI tiryaMca sukhAdike nAmAdito nahI jAnatAtathApi sukhAvasthAko pahicAnakara tadartha bhAvI duHkhoke kAraNoko pahicAnakara unakA tyAga karanA cAhatA hai tathA vartamAname jo duHkhake kAraNa bane hue haiM unake
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra abhAvakA upAya karatA hai; isIprakAra tucchajJAnI mokSAdike nAma nahIM jAnatA phira bhI sarvathA sukharUpa mokSaavasthAkA zraddhAna karake usake lie bhAvibandhanake kAraNarUpa rAgAdi AzravabhAvake tyAgarUpa saMvarako karanA cAhatA hai, tathA jo saMsAra-duHkhake kAraNa haiM unakI zuddha bhAvase nirjarA karanA cAhatA hai| isaprakAra use prAzravAdikA zraddhAna hai| isIprakAra use bhI sAta tattvoMkA zraddhAna hotA hai yadi use aisA zraddhAna na ho to rAgAdiko chor3akara zuddhabhAva karanekI icchA nahIM ho sakatI / so hI yahA~ kahane meM AtA hai| ____ yadi jIvakI jAtikA na jAne-svaparako na pahicAne to vaha parameM rAgAdi kyoM na kare ? yadi rAgAdiko na pahicAne to vaha unakA tyAga kyoM karanA cAhegA? aura rAgAdi hI pAzrava hai| tathA rAgAdikA phala burA hai, yaha na jAne to vaha rAgAdiko kyoM chor3anA cAhegA ? rAgAdikA phala hI bandha hai / yadi rAgAdi rahita pariNAmoko pahicAnegA to tadurUpa honA cAhegA / rAgAdi rahita pariNAmakA nAma hI saMvara hai / aura pUrva saMsArAvasthAkA jo kAraNa vibhAvabhAva hai usakI hAniko vaha pahicAnatA hai aura tadartha vaha zuddha bhAva karanA cAhatA hai| pUrva saMsArAvasthAkA kAraNa vibhAvabhAva hai, aura usakI hAni honA hI nirjarA hai| yadi saMsArAvasthAke abhAvako na pahicAne to vaha saMvara nirjarArUpa pravRtti kyoM kare ? aura saMsArAvasthAkA prabhAva hI mokSa hai isaprakAra sAtoM tattvoMkA zraddhAna hote hI rAgAdiko chor3akara zuddhabhAvarUpa honekI icchA utpanna hotI hai| yadi inamese eka bhI tattvakA zraddhAna na ho to aisI icchA nho| aisI icchA una tucchajJAnI tiryaMcAdika samyakdRSTiyoMke avazya hotI hai, isaliye yaha nizcaya samajhanA cAhie ki unake sAta tattvoMkA zraddhAna hotA hai / yadyapi jJAnAvaraNakA kSayopazama alpa honese unheM vizeSarUpase tattvoMkA jJAna nahIM hotA, phira bhI mithyAdarzanake upazamAdise sAmAnyatayA tattvazraddhAnakI zakti pragaTa hotI hai / isaprakAra isa lakSaNameM avyApti doSa nahI aataa| (2) prazna-jisa samaya samyagdRSTi jIva viSaya kAryoMmeM pravRtti
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 pariziSTa 4 187 karatA hai usa samaya use sAta tattvoM kA vicAra hI nahIM hotA taba phira vahA~ zraddhAna kaise sambhava hai ? aura samyaktva to use rahatA hI hai; isalie isa lakSaName avyApti doSa AtA hai | uttara -- vicAra to upayogAdhIna hotA hai, jahA~ upayoga jur3atA hai usIkA vicAra hotA hai, kintu zraddhAna to nirantara zuddha pratItirUpa hai / isalie anya jJeyakA vicAra hone para zayanAdi kriyA hone para yadyapi tattvokA vicAra nahI hotA tathApi usakI pratIti to sadA sthira banI hI rahatI hai, naSTa nahI hotI; isaliye usake samyaktvakA sadbhAva hai / jaise kisI rogI puruSako yaha pratIti hai ki- 'maiM manuSya hU~ tithaMca nahI, mujhe amuka kAraNase roga huA hai, aura aba mujhe yaha kAraNa miTAkara rogako kama karake niroga honA caahie'| vahI manuSya jaba anya vicArAdirUpa pravRtti karatA hai taba use aisA vicAra nahI hotA, kiMtu zraddhAna to aisA hI banA rahatA hai, isIprakAra isa AtmAko aisI pratIti to hai ki- 'maiM AtmA hai - pudgalAdi nahI / mujhe Azravase baMdha huA hai kiMtu aba mujhe saMvarake dvArA nirjarA karake mokSarUpa hotA hai,' aba vahI AtmA jaba anya vicArAdirUpa pravRtti karatA hai taba use vaisA vicAra nahI hotA kintu zraddhAna to aisA hI rahA karatA hai / prazna- yadi use aisA zraddhAna rahatA hai to phira vaha badha hone ke kAraNome kyoM pravRtta hotA hai ? uttara - jaise koI manuSya kisI kAraNase roga baDhaneke kAraNoM meM bhI pravRtta hotA hai; vyApArAdi kArya yA krodhAdi kArya karatA hai phira bhI usake usa zraddhAnakA nAza nahI hotA, isIprakAra yaha AtmA puruSArthakI zaktike vazIbhUta honese baMdha honeke kAraNome bhI pravRtta hotA hai, viSaya sevanAdi tathA krodhAdi kArya karatA hai tathApi usake usa zraddhAnakA nAza nahI hotA / isaprakAra sAta tattvoMkA vicAra na hone para bhI uname zraddhAna kA sadbhAva hai, isaliye vahA~ avyApti doSa nahI AtA / (3) prazna - jahA~ ucca dazAme nirvikalpa AtmAnubhava hotA hai vahA~ sAta tattvAdike vikalpakA bhI niSedha kiyA hai / tava samyaktvake lakSaNa
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 mokSazAstra kA niSedha karanA kaise saMbhava hai aura yadi vahA~ niSedha saMbhava hai to zravyApti doSa A jAyagA / uttara- - nimnadazA meM sAta tattvoMke vikalpa meM upayoga lagAkara pratItiko dRr3ha kiyA tathA upayogako viSayAdise chur3Akara rAgAdika kama kiye, aba usa kAryake siddha hone para unhI kAraNoM kA niSedha karate hai / kyoki jahA~ pratIti bhI dRDha hogaI tathA rAgAdi bhI dUra hogaye vahA~ aba upayogako ghumAnekA kheda kyoM kiyA jAya ? isaliye vahA~ ina vikalpoMkA niSedha kiyA hai | aura phira samyaktvakA lakSaNa to pratIti hI hai, usakA ( usa pratItikA) vahA~ niSedha to kiyA nahI hai / yadi pratIti chur3AI hotI to usa lakSaNakA niSedha kiyA kahalAtA, kiMtu aisA to hai nahI / tattvoMkI pratIti vahA~ bhI sthira banI rahatI hai isaliye yahA~ avyApti doSa nahI AtA / (4) prazna -- chadmastha ke pratIti-apratIti kahanA saMbhavita hai, isaliye vahAM sAta tattvoMkI pratItiko samyaktvakA lakSaraNa kahA hai, jise hama mAnate haiM kiMtu kevalI aura siddha bhagavAnako to sabakA jJAtRtva samAnarUpase hai isaliye vahA~ sAta tattvoMkI pratIti kahanA saMbhavita nahI hotI, aura unake samyaktvaguNa to hotA hI hai, isaliye vahA~ isa lakSaNa meM avyApti doSa AtA / uttara----jaise chadmasthako zrutajJAnake anusAra pratIti hotI hai usI prakAra kevalI aura siddhabhagavAnko kevalajJAnake anusAra hI pratIti hotI hai / jina sAta tattvoMkA svarUpa pahile nirNIta kiyA thA vahI aba kevalajJAnake dvArA jAnA hai isaliye vahA~ pratItimeM parama zravagADhatva huA isIliye vahA~ paramAvagAr3ha samyaktva kahA hai / kintu pahile jo zraddhAna kiyA thA use yadi jhUTha jAnA ho to vahAM prapratIti hotI, kiMtu jaise sAta tattvoM kA zraddhAna chadmasthako huA thA vaisA hI kevalI, siddha bhagavAnako bhI hotA hai, isaliye jJAnAdikI honAdhikatA hone para bhI tiyaMcAdika aura kevalI siddha bhagavAnake samyaktvaguraNa to samAna hI kahA hai / aura pUrvAvasthAmeM vaha yaha mAnatA thA ki- 'saMvara- nirjarAke dvArA mokSakA upAya karanA cAhie' aura aba muktAvasthA hone para yaha mAnane lagA ki - 'saMvara- nirjarAke dvArA
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ zradhyAya 1 pariziSTa 4 186 mujhe muktAvasthA prApta huI hai / ' pahile jJAna kI hInatAse jIvAdike thor3e bhedoMko jAnatA thA aura aba kevalajJAna hone para usake sarva bhedoMko jAnatA hai, kintu mUlabhUta jIvAdike svarUpakA zraddhAna jaisA chadmasthako hotA hai vaisA hI kevalIko bhI hotA hai / yadyapi kevalI-siddha bhagavAn anya padArthoM ko bhI pratIti sahita jAnate hai tathApi ve padArtha prayojanabhUta nahIM hai isaliye samyaktvaguNameM sAta tattvoMkA zraddhAna hI grahaNa kiyA hai / kevalI-siddha bhagavAna rAgAdirUpa pariNamita nahI hote aura sasArAvasthAko nahI cAhate so yaha zraddhAnakA hI vala samajhanA cAhie / prazna- -- jaba ki samyagdarzanako mokSamArga kahA hai taba phira usakA sadbhAva mokSame kaise ho sakatA hai ? uttara--koI kAraNa aise bhI hote hai jo kAryake siddha hone para bhI naSTa nahI hote / jaise kisI vRkSakI eka zAkhAse aneka zAkhAyukta avasthA huI ho, to usake hone para bhI vaha eka zAkhA naSTa nahI hotI; isIprakAra kisI AtmAko samyaktvaguraNake dvArA aneka guraNayukta mokSa avasthA pragaTa huI kiMtu usake hone para bhI samyaktvaguNa naSTa nahI hotA / isaprakAra kevalI siddhabhagavAn ke bhI tattvArtha zraddhAna lakSaNa hotA hI hai / isaliye vahA~ avyApti doSa nahIM AtA / ativyApti doSa kA parihAra prazna- zAstro me yaha nirUpaNa kiyA gayA hai ki mithyAdRSTike bhI tattvArtha zraddhAnalakSaNa hotA hai, aura zrI pravacanasArameM zrAtmajJAnazUnya tattvArthazraddhAna akAryakArI kahA hai / isalie samyaktvakA jo lakSaNa 'tattvArthazraddhAna' kahA hai usame ativyApti doSa AtA hai / uttara - mithyAdRSTiko jo tattvArthazraddhAna batAyA hai vaha mAtra nAmanikSepase hai / jisameM tattvazraddhAnakA guraNa to nahI hai kiMtu vyavahArame jisakA nAma tattvazraddhAna kahate haiM vaha mithyAdRSTike hotA hai, athavA AgamadravyanikSepase hotA hai, - arthAt tattvArthazraddhAnake pratipAdaka zAstroMkA abhyAsa hai kintu usake svarUpakA nizcaya karaneme upayoga nahI lagAtA aisA jAnanA
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 mokSazAstra cAhiye / aura yahA~ jo samyaktvakA lakSaNa tattvArthazraddhAna kahA hai so vaha to bhAvanikSepase kahA hai, arthAt guNasahita saccA tattvArthazraddhAna mithyASTike kabhI bhI nahIM hotA / aura jo AtmajJAnazUnya tattvArthazraddhAna kahA hai vahA~ bhI yahI artha samajhanA cAhiye, kyoMki jise jIva ajIvAdi kA saccA zraddhAna hotA hai use AtmajJAna kyoM na hogA ? avazya hogaa| isaprakAra kisI bhI mithyAdRSTiko saccA tattvArthazraddhAna sarvathA nahI hotA, isaliye isa lakSaraNameM ativyApti doSa nahIM AtA ! asaMbhava doSakA parihAra aura jo yaha 'tattvArthazraddhAna' lakSaNa kahA hai so asaMbhavadUpaNayukta bhI nahI hai / kyoki samyaktvakA pratipakSI mithyAtva hI hai aura usakA lakSaNa isase viparItatAyukta hai| isaprakAra avyApti, ativyApti aura asaMbhava doSose rahita tattvArthazraddhAna sabhI samyagdRSTiyoke hotA hai aura kisI bhI mithyAdRSTike nahI hotA, isaliye samyagdarzanakA yathArtha lakSaNa tattvArthazraddhAna hI hai| vizeSa spaSTIkaraNa (1) prazna-yahA~ sAta tattvoke zraddhAnakA niyama kahA hai kintu vaha ThIka nahIM baiThatA, kyoMki kahI kahI parase bhinna apane zraddhAnako bhI (AtmazraddhAnako bhI) samyaktva kahA hai| zrI samayasArameM 'ekatve niyatasya' ityAdi kalazameM yaha kahA hai ki-'AtmAkA paradravyase bhinna avalokana hI niyamataH samyagdarzana hai, isaliye navatattvakI saMtatiko chor3akara hame to yaha eka AtmA hI prApta ho|' aura kahI kahI eka AtmAke nizcayako ho samyaktva kahA hai / zrI puruSArthasiddhyupAyameM 'darzanamAtmavinizcitiH' aisA pada hai, usakA bhI yahI artha hai, isaliye jIva-ajIvakA hI yA kevala jIva kA hI zraddhAna honepara bhI samyaktva hotA hai / yadi sAta tattvoke zraddhAnakA hI niyama hotA to aisA kyoM likhate ?
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 pariziSTa 4 161 ucara-parase bhinna jo apanA zraddhAna hotA hai vaha pAzravAdike zraddhAnase rahita hotA hai yA sahita hotA hai ? yadi rahita hotA hai to mokSa ke zraddhAnake binA vaha kisa prayojanake liye aisA upAya karatA hai ? saMvaranirjarAke zraddhAnake binA rAgAdi rahita hokara apane svarUpameM upayoga lagAnekA udyama kyoM karatA hai ? pAzrava-baMdhake zraddhAnake binA vaha pUrvAvasthA ko kyoM choDatA hai ? kyoMki AzravAdike zraddhAnase rahita sva-parakA zraddhAna karanA sambhavita nahIM hai; aura yadi AsravAdike zraddhAnase yukta hai to vahA~ svayaM sAtoM tattvoMke zraddhAnakA niyama huaa| aura jahA~ kevala AtmAkA nizcaya hai vahA~ bhI parakA pararUpazraddhAna hue binA AtmAkA zraddhAna nahIM hotA / isaliye ajIvakA zraddhAna hote hI jIvakA zraddhAna hotA hai, aura pahile kahe anusAra AzravAdikA zraddhAna bhI vahAM avazya hotA hai; isaliye yahA~ bhI sAtoM tattvoMke hI zraddhAnakA niyama samajhanA caahiye| dUsare, AzravAdike zraddhAna binA sva-parakA zraddhAna athavA kevala AtmAkA zraddhAna saccA nahI hotA kyoMki Atmadravya zuddha-azuddha paryAya sahita hai isaliye jaise taMtuke avalokanake binA paTakA avalokana nahIM hotA usI prakAra zuddha-azuddha paryAyako pahile pahicAne binA AtmadravyakA zraddhAna bhI nahIM ho sakatA, aura zuddha-azuddha avasthAkI pahicAna AsravAdikI pahicAnase hotI hai| AsravAdike zraddhAnake binA sva-parakA zraddhAna yA kevala AtmAkA zraddhAna kAryakArI nahI hai kyoMki aisA zraddhAna karo yA na karo, jo svayaM hai so svayaM hI hai aura jo para hai so para hI hai / aura AsavAdikA zraddhAna ho to Asrava-baMdhakA abhAva karake saMvara-nirjarArUpa upAya se vaha mokSapadako prApta ho, jo sva-parakA zraddhAna karAyA jAtA hai vaha bhI isI prayojanake liye karAyA jAtA hai| isaliye AsravAdike zraddhAnase yukta sva-parakA jAnanA yA sva kA jAnanA kAryakArI hai| (2) prazna-yadi aisA hai to zAstroM meM jo sva-parake zraddhAnako yA kevala AtmAke zraddhAnako hI samyaktva kahA hai aura kAryakArI kahA hai aura
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 mokSazAstra kahA hai ki navatattvoMkI saMtatiko chor3akara hameM to eka AtmA hI prApta ho, so aisA kyoM kahA hai ? ucara-jise sva-parakA yA AtmAkA satya zraddhAna hotA hai use sAtoM tattvoMkA zraddhAna avazya hotA hai aura jise sAtoM tattvoMkA satya zraddhAna hotA hai use sva-parakA tathA AtmAkA zraddhAna avazya hotA hai, aisA paraspara avinAbhAvI sambandha jAnakara sva-parake zraddhAnako tathA AtmazraddhAna honeko samyaktva kahA hai| kintu yadi koI sAmAnyatayA sva-parako jAnakara thA AtmAko jAnakara kRta-kRtyatA samajha le to yaha usakA korA bhrama hai, kyoMki aisA kahA hai ki "nirvizeSo hi sAmAnye bhavetkharaviSANavat" aryAt vizeSa rahita sAmAnya gadheke sIgake samAna hai| isaliye prayojanabhUta AzravAdi vizeSoMse yukta sva-parakA yA prAtmAkA zraddhAna karanA yogya hai, athavA sAto tattvArthoke zraddhAnase jo rAgAdiko miTAneke liye para dravyoM ko bhinna citavana karatA hai yA apane AtmAkA citavana karatA hai use prayojanakI siddhi hotI hai, isaliye mukhyatayA bheda vijJAnako yA AtmajJAnako kAryakArI kahA hai / tattvArthazraddhAna kiye binA saba kucha jAnanA kAryakArI nahIM hai, kyoMki prayojana to rAgAdiko miTAnA hai, isaliye prAsravAdike zraddhAnake binA jaba yaha prayojana bhAsita nahI hotA taba kevala jAnanese mAna ko bar3hAye aura rAgAdiko na chor3e to usakA kArya kaise siddha hogA ? dUsare, jahA~ navatattvakI saMtati chor3aneko kahA hai vahA~ pahile navatattvake vicArase samyagdarzana huA aura phira nirvikalpa dazA honeke lie navatattvoM kA vikalpa bhI chor3anekI icchA kI, kiMtu jise pahilese hI navatattvoMkA vicAra nahI hai use una vikalpoMko chor3anekA kyA prayojana hai ? isase to apaneko jo aneka vikalpa hote hai unhIkA tyAga kro| isaprakAra sva-parake zraddhAnameM yA Atma zraddhAname athavA navatattvoke zraddhAnameM sAta tattvoMke zraddhAnakI sApekSatA hotI hai, isaliye tattvArtha zraddhAna samyaktvakA lakSaNa hai| (3) prazna-taba phira jo kahI kahIM zAstroMmeM arahaMtadeva nigraMtha guru aura hiMsAdi rahita dharmake zraddhAnako samyaktva kahA hai so kaise ?
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 193 adhyAya 1 pariziSTa 4 uttara-prarahanta devAdikA zraddhAna honese aura kudevAdikA zraddhAna dUra honese gRhIta mithyAtvakA abhAva hotA hai, isa apekSAse use samyagdRSTi kahA hai, kintu samyaktvakA sarvathA lakSaNa yaha nahIM hai, kyoMki-dravyaliMgI muni Adi vyavahAra dharmake dhAraka mithyAdRSTiyoMko bhI aisA zraddhAna hotA hai| arahanta devAdikA zraddhAna honepara samyaktva ho yA na ho kintu arahantAdikA zraddhAna hue binA tattvArthazraddhAnarUpa samyaktva kabhI bhI nahI hotA / isalie arahantAdike zraddhAnako anvayarUpa kAraNa jAnakara kAraName kAryakA upacAra karake isa zraddhAnako samyaktva kahA hai| aura isIlie usakA nAma vyavahArasamyaktva hai / athavA jise tattvArthazraddhAna hotA hai use sacce arahantAdike svarUpakA zraddhAna avazya hotA hai| tattvArthazraddhAnake binA arahantAdikA zraddhAna pakSase kare tathApi yathAvat svarUpakI pahicAna sahita zraddhAna nahI hotA, tathA jise sacce arahantAdike svarUpakA zraddhAna ho use tattvArthazraddhAna avazya hI hotA hai, kyoki arahantAdike svarUpako pahicAnane para jIva-ajIva-AsravAdikI pahicAna hotI hai| isaprakAra use paraspara avinAbhAvI jAnakara kahI kahI arahantAdike zraddhAnako samyaktva kahA hai| (4) prazna-narakAdike jIvoMko deva-kudevAdikA vyavahAra nahI hai phira bhI unako samyaktva hotA hai, isalie samyaktvake honepara arahaMtAdi kA zraddhAna hotA hI hai, aisA niyama sa bhavita nahI hai| uttara-sAta tattvoke zraddhAnameM arahantAdikA zraddhAna gabhita hai, kyoMki vaha tattvazraddhAname mokSa tattvako sarvotkRSTa mAnatA hai| aura mokSatattva arahanta siddhakA hI lakSaNa hai, tathA jo lakSaNako utkRSTa mAnatA hai vaha usake lakSyako bhI utkRSTa avazya maanegaa| isaliye unhIko sarvotkRSTa mAnA aura anyako nahI mAnA yahI use devakA zraddhAna huA khlaayaa| aura mokSakA kAraNa savara-nirjarA hai isaliye use bhI vaha utkRSTa mAnatA hai| tathA saMvara-nirjarAke dhAraka mukhyatayA munirAja hai isaliye vaha munirAjako uttama mAnatA hai aura anyako uttama nahIM mAnatA yahI usakA 25
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 mokSazAstra gurukA zraddhAna hai / aura rAgAdi rahita bhAvakA nAma ahiMsA hai, use vaha upAdeya mAnatA hai tathA anyako nahI mAnatA yahI usakA dharmakA zraddhAna hai / isaprakAra tattvArtha - zraddhAnameM arahanta devAdikA zraddhAna bhI garbhita hai / athavA jisa nimittase use tattvArthaM zraddhAna hotA hai usI nimittase arahantadevAdikA bhI zraddhAna hotA hai, isaliye samyagdarzana meM devAdike zraddhAnakA niyama hai / (5) prazna- - koI jIva arahantAdikA zraddhAna karatA hai, unake guraNoMko pahicAnatA hai phira bhI use tattva zraddhAnarUpa samyaktva nahIM hotA, isaliye jise sacce arahantAdikA zraddhAna hotA hai use tattva zraddhAna avazya hotA hI hai, aisA niyama saMbhavita nahIM hotA / -- ucara- - tattva zraddhAnake binA vaha arihantAdike 46 Adi guNoM ko jAnatA hai, vahA~ paryAyAzrita guNoM ko bhI nahI jAnatA; kyoki jIvaajIvako jAtiko pahicAne binA arahantAdike AtmAzrita aura zarIrAzrita guNoko vaha bhinna nahI jAnatA, yadi jAne to vaha apane AtmAko paradravyase bhinna kyoM na mAne ? isaliye zrI pravacanasAra meM kahA hai ki:-- jo jAdi arahaMtaM davvacaguNacapajayatehiM / so jANadi appANaM moho khalu jAdi tassalayaM // 80 // artha -- jo arahantako dravyatva, guraNatva, aura paryAyatvase jAnatA hai vaha AtmAko jAnatA hai ora usakA moha nAzako prApta hotA hai isaliye jise jIvAdi tattvoMkA zraddhAna nahI hai use arahantAdikA bhI saccA zraddhAna nahI hai / aura vaha mokSAdi tattvoke zraddhAnake vinA zrarahantAdikA mAhAtmya bhI yathArthaM nahIM jAnatA / mAtra laukika atizayAdise arahantakA, tapazcaraNAdise gurukA zrIra parajIvoMkI ahiMsAdise dharmakA mAhAtmya jAnatA hai kintu yaha to parAzritabhAva hai aura arihantAdikA svarUpa to AtmAzrita bhAvoM dvArA tattvazraddhAna hote hI jJAta hotA hai, isaliye jise arahantAdi kA saccA zraddhAna hotA hai use tattva zraddhAna avazya hotA hai, aisA niyama samaganA cAhie / isaprakAra samyaktvakA lakSaNa nirdeza kiyA hai /
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 pariziSTa 4 165 prazna 6 - yathArthaM tattvArtha zraddhAna, sva-parakA zraddhAna, AtmazraddhAna, tathA deva guru dharmakA zraddhAna samyaktvakA lakSaNa kahA hai aura ina saba lakSaNoMkI paraspara ekatA bhI batAI hai so vaha to jAna liyA, kintu isaprakAra anya anya prakArase lakSaraNa karanekA kyA prayojana hai ? uttara- - jo cAra lakSaNa kahe hai uname saccI dRSTi pUrvaka koI eka lakSaNa grahaNa karane para cAroM lakSaNoMkA grahaNa hotA hai tathApi mukhya prayojana bhinna 2 samajha kara anya anya prakArase yaha lakSaNa kahe haiM / 1 - jahA~ tattvArthazraddhAna lakSaNa kahA hai vahA~ yaha prayojana hai ki yadi ina tattvoMko pahicAne to vastuke yathArtha svarUpakA va hitAhita kA zraddhAna karake mokSamArga me pravRtti kare / 2 -- jahA~ sva-para bhinnatAkA zraddhAnarUpa lakSaNa kahA hai vahA~ jisase tattvArthazraddhAnakA prayojana siddha ho usa zraddhAnako mukhya lakSaraNa kahA hai, kyoki jIva ajIvake zraddhAnakA prayojana sva-parakA bhinna zraddhAna karanA hai, aura AzravAdike zraddhAnakA prayojana rAgAdi chor3anA hai, arthAt sva-parakI bhinnatAkA zraddhAna honepara paradravyoMmeM rAgAdi na karanekA zraddhAna hotA hai / isaprakAra tattvArthazraddhAnakA prayojana sva-parake bhinna zraddhAnase siddha huA jAnakara yaha lakSaraNa kahA hai / 3 -- jahA~ AtmazraddhAna lakSaNa kahA hai vahA~ sva-parake bhinnazraddhAnakA prayojana itanA hI hai ki -apaneko zrapanerUpa jAnanA / apaneko apanerUpa jAnanepara parakA bhI vikalpa kAryakArI nahI hai aise mUlabhUta prayojanakI pradhAnatA jAnakara zrAtmazraddhAnako mukhya lakSaNa kahA hai / tathA-dharmakI zraddhArUpa lakSaNa kahA hai vahA~ bAhya sAdhanakI pradhAnatA kI hai, kyoki - arahanta devAdikA zraddhAna sacce tattvArthaM zraddhAnakA kAraNa hai tathA kudevAdikA zraddhAna kalpita zratattvArthazraddhAnakA kAraNa hai / isa bAhya kAraNakI pradhAnatA se kudevAdikA zraddhAna chur3Akara sudevAdikA zraddhAna karAneke lie deva guru dharmake zraddhAnako mukhya 4 - jahA~ deva guru
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra lakSaNa kahA hai / isaprakAra bhinna bhinna prayojanoMkI mukhyatAse bhinna bhinna lakSaNa kahe haiN| (7) prazna-yaha jo bhinna 2 cAra lakSaNa kahe haiM unameMse isa jIvako kaunase lakSaNako aMgIkAra karanA cAhiye ? uttara-jahA~ puruSArthake dvArA samyagdarzanake pragaTa hone para viparItAbhinivezakA abhAva hotA hai vahA~ yaha cAroM lakSaNa eka sAtha hote haiM tathA vicAra apekSAse mukhyatayA tattvArthoMkA vicAra karatA hai yA sva-parakA bheda vijJAna karatA hai, yA prAtmasvarUpako hI sa~bhAlatA hai athavA devAdike svarUpakA vicAra karatA hai / isaprakAra jJAnameM nAnA prakArake vicAra hote hai kintu zraddhAnameM sarvatra paraspara sApekSatA hotI hai| jaise tattvavicAra karatA hai to bheda vijJAnAdike abhiprAya sahita karatA hai, isIprakAra anyatra bhI paraspara sApekSatA hai| isaliye samyakdRSTike zraddhAnameM to cAroM 'lakSaNokA aMgIkAra hai, kintu jise viparItAbhiniveza hotA hai use yaha lakSaNa AbhAsamAtra hote hai, yathArtha nahIM hote| vaha jinamatake jIvAdi 'tattvoMko mAnatA hai, anyake nahIM, tathA unake nAma, bhedAdiko sIkhatA hai| isaprakAra use tattvArtha zraddhAna hotA hai kintu usake yathArthabhAvakA zraddhAna nahIM hotA / aura vaha sva-parake bhinnatvakI bAteM karatA hai tathA vastrAdimeM parabuddhikA citavana karatA hai, parantu use jaisI paryAyameM ahaMbuddhi hai tathA vastrAdimeM parabuddhi hai vaisI AtmAmeM ahaMbuddhi aura zarIrameM parabuddhi nahIM hotii| vaha AtmAkA jinavacanAnusAra citavana karatA hai kintu pratItarUpase 'nijako nijarUpa zraddhAna nahIM karatA tathA vaha arahantAdike atirikta anya kudevAdiko nahI mAnatA; kintu unake svarUpako yathArtha pahicAna kara zraddhAna nahIM krtaa| isaprakAra yaha lakSaNAbhAsa mithyA dRSTile hote hai| usameM koI ho yA na ho kintu use yahA~ bhinnatva bhI saMbhavita nahIM hai| dUsare, ina lakSaNAbhAsoMme itanI vizeSatA hai ki,-pahile to devAdikA zraddhAna hotA hai, phira tattvoMkA vicAra hotA hai, pazcAt sva-parakA citavana karatA hai aura phira kevala AtmAkA citavana karatA hai| yadi isa
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ zradhyAya 1 pariziSTa 4 - 167 kramase jIva sAdhana kare to paramparAse sacce mokSamArgako pAkara siddha padako bhI prApta kara le; aura jo isa kramakA ulaMghana karatA hai use devAdikI mAnyatAkA bhI koI ThikAnA nahIM rahatA / isaliye jo jIva apanA bhalA 'karanA cAhatA hai use jahA~ taka sacce samyagdarzanakI prApti na ho vahA~ taka ise bhI kramazaH aMgIkAra karanA cAhiye / [ samyagdarzana ke liye abhyAsakA krama ] pahile zrAjJAdike dvArA grA kisI parIkSAke dvArA kudevAdikI mAnyatAko chor3akara arahanta devAdikA zraddhAna karanA cAhiye, kyoMki inakA zraddhAna hone para grahItamithyAtvakA abhAva hotA hai, kudevAdikA nimitta dUra hotA hai aura arahanta devAdikA nimitta milatA hai, isaliye pahile devAdikA zraddhAna karanA cAhiye aura phira jinamatame kahe gaye jIvAditattvoMkA vicAra karanA cAhiye, unake nAma - lakSaNAdi sIkhanA cAhiye, kyoMki isake abhyAsase tattvazraddhAnakI prApti hotI hai / isake bAda jisase sva-parakA bhinnatva bhAsita ho aise vicAra karate rahanA cAhiye, kyoki isa abhyAsase bheda vijJAna hotA hai / isake bAda eka nijameM nijatva mAnaneke liye svarUpakA vicAra karate rahanA cAhie | kyoki - isa abhyAsase zrAtmAnubhavakI prApti hotI hai / isaprakAra kramazaH unhe aMgIkAra karake, phira usameMse hI kabhI devAdike vicArameM, kabhI tattva vicArameM, kabhI sva-parake vicArame tathA kabhI zrAtmavicArame upayogako lagAnA cAhie / isa prakAra abhyAsase satya samyagdarzanakI prApti hotI hai / (8) prazna- samyaktvake lakSaraNa aneka prakArake kahe gaye haiM, unameM se yahA~ tattvArthazraddhAna lakSaNako hI mukhya kahA hai, so isakA kyA kAraNa hai ? uttara - tuccha buddhi vAleko zranya lakSaNoMmeM usakA prayojana pragaTa "bhAsita nahI hotA yA bhrama utpanna hotA hai tathA isa tattvArtha zraddhAna lakSaNa - meM prayojana pragaTarUpase bhAsita hotA hai aura koI bhI bhrama utpanna nahI hotA, isaliye isa lakSaNako mukhya kiyA hai / yahI yahA~ dikhAyA jA rahA hai:
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 mokSazAstra devagurudharmake zraddhAnameM tuccha vuddhiko aisA bhAsita hotA hai ki arahaMtadevAdiko hI mAnanA cAhie aura anyako nahIM mAnanA cAhiye, itanA hI samyaktva hai, kintu vahA~ use jIva-ajIvake baMdha-mokSake kAraNakAryakA svarUpa bhAsita nahI hotA aura usase mokSamArgarUpa prayojanakI siddhi nahIM hotI hai, aura jIvAdikA zraddhAna hue vinA mAtra isI zraddhAnameM saMtuSTa hokara apaneko samyakSTi mAne vA eka kudevAdike prati dveSa to rakkhe kiMtu anya rAgAdi chor3anekA udyama na kare, aisA bhrama utpanna hotA hai| aura sva-parake zraddhAnameM tuccha buddhivAleko aisA bhAsita hotA hai ki-eka sva-parako jAnanA hI kAryakArI hai aura usIse samyaktva hotA hai| kintu usameM AzravAdikA svarUpa bhAsita nahI hotA aura usase mokSamArgarUpa prayojanakI siddhi bhI nahI hotii| aura AzravAdikA zraddhAna hue binA mAtra itanA hI jAnane meM saMtuSTa hokara apaneko samyakdRSTi mAnakara svacchandI ho jAtA hai kintu rAgAdike chor3anekA udyama nahI karatA; aisA bhrama utpanna hotA hai| tathA AtmazraddhAna lakSaNameM tucchabuddhi vAleko aisA bhAsita hotA hai ki-eka AtmAkA hI vicAra kAryakArI hai aura usIse samyaktva hotA * hai, kintu vahA~ jIva-ajIvAdike vizeSa tathA AzravAdikA svarUpa bhAsita nahI hotA aura isaliye mokSamArgarUpa prayojanakI siddhi bhI nahIM hotI, aura jIvAdike vizeSoMkA tathA AzravAdike svarUpakA zraddhAna hue binA mAtra itane hI vicArase apaneko samyagdRSTi mAnakara svacchandI hokara rAgAdiko chor3anekA udyama nahI karatA; aisA bhrama utpanna hotA hai| aisA jAnakara ina lakSaNoko mukhya nahI kiyA / aura tattvArthazraddhAnalakSaNameM--jIva-ajIvAdi pAzravAdikA zraddhAna huA vahA~ yadi una sabakA svarUpa ThIka ThIka bhAsita ho to mokSamArgarUpa prayojanakI siddhi ho| aura isa zraddhAnarUpa samyagdarzanake honepara bhI svayaM saMtuSTa nahI hotA parantu AzravAdikA zraddhAna honese rAgAdiko
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyAya 1 pariziSTa 4 166 chor3akara mokSakA udyama karatA hai / isaprakAra use bhrama utpanna nahIM hotaa| isIliye tattvArthazraddhAna lakSaNako mukhya kiyA hai| athavA tattvArthazraddhAna lakSaNameM devAdikA zraddhAna, sva-parakA zraddhAna, tathA AtmazraddhAna garmita hotA hai, aura vaha tucchabuddhivAle ko bhI bhAsita hotA hai kintu anya lakSaNoMmeM tattvArthazraddhAna garbhita hai yaha vizeSa buddhivAnko hI bhAsita hotA hai, tucchavuddhivAleko nhiiN| isaliye tattvArthazraddhAna lakSaNako mukhya kiyA hai| tathA mithyAdRSTi ko yaha AbhAsamAtra hotA hai; vahA~ tattvArthoMkA vicAra viparItAbhinivezako dUra karane meM zIghra kAraNarUpa hotA hai kintu anya lakSaNa zIghra kAraNarUpa nahIM hote yA viparItAbhinivezake bhI kAraNa ho jAte haiM, isaliye vahA~ sarva prakArase prasiddha jAnakara viparItAbhinivezarahita jIvAditattvArthoMkA zraddhAna hI samyaktvakA lakSaNa hai aisA nirdeza kiyA hai| aisA lakSaNa jisa AtmAke svabhAvameM ho usIko samyagdRSTi samajhanA cAhie /
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra prathama adhyAyakA pariziSTa [4] kevalajJAnakA kharUpa (1) SaTkhaMDAgama - dhavalATIkA pustaka 13 sUtra 81-82 dvArA AcAryadevane kahA hai ki: "vaha kevalajJAna sakala hai, saMpUrNa hai, aura sapatna hai // 81 // akhaMDa honese vaha sakala hai / zaMkA- yaha grakhaMDa kaise hai ? samAdhAna -- samasta bAhya artha meM pravRtti nahI hone para jJAnameM khaNDapanA AtA hai, so vaha isa jJAna meM sambhava nahI hai; kyoki, isa jJAnake viSaya trikAlagocara azeSa bAhya padArtha haiM / athavA dravya, guraNa aura paryAyoMke bhedakA jJAna anyathA nahI bana sakane ke kAraNa jinakA astitva nizcita hai aise jJAnake avayavokA nAma kalA hai; ina kalAoke sAtha vaha avasthita rahatA hai isaliye sakala hai / 'sama' kA arthaM samyak hai, samyak arthAt paraspara parihAra lakSaNa virodhake hone para bhI sahAnaavasthAna lakSaNa virodhakake na honese cUMki vaha anaMtadarzana, anaMnavIryaM virati evaM kSAyikasamyaktva Adi anaMta guragose pUrNa hai; isIliye ise sampUrNa kahA jAtA hai / vaha sakala guraNoMkA nidhAna hai, yaha ukta kathanakA tAtparya hai / sapatnakA artha zatru hai, kevalajJAnake zatru karma hai / ve isake nahIM rahe haiM, isaliye kevalajJAna asapatna hai / usane apane pratipakSi ghAticatuSka kA samUla nAza kara diyA hai, yaha ukta kathanakA tAtparya hai / yaha kevalajJAna svayaM hI utpanna hotA hai, isa bAtakA jJAna karAneke liye aura usake viSayakA kathana karaneke lie AgekA sUtra kahate hai svayaM utpanna hue jJAna aura darzanase yukta bhagavAn devaloka aura asuralokake sAtha manuSyalokakI Agati, gati, cayana, upapAda, baMdha, mokSa, Rddhi,
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 pariziSTa 5 201 sthiti, yuti, anubhAga, tarka, kala, mana, mAnasika, bhukta, kRta, pratisevita, zrAdikarma, ahaH karma, sabalokoM, saba jIvoM aura saba bhAvoMko samyak prakArase yugapat jAnate hai, dekhate hai aura vihAra karate hai // 82 // jJAna-dharmake mAhAtmyoMkA nAma bhaga hai, vaha jinake hai bhagavAn kahalAte hai / utpanna hue jJAnake dvArA dekhanA jisakA svabhAva hai use utpanna jJAnadarzI kahate hai / svayaM utpanna hue jJAna darzana svabhAvavAle bhagavAn saba lokako jAnate hai | zaMkA- jJAnako utpatti svayaM kaise ho sakatI hai ? samAdhAna --- nahIM, kyoMki kArya aura kAraNakA ekAdhikaraNa honese iname koI bheda nahI hai / [ devAdi lokameM jIvakI gati, Agati tathA cayana aura upapAdako bhI sarvajJa bhagavAna jAnate haiM; - ] saudharmAdika deva, aura bhavanavAsI asura kahalAte hai / yahA~ devAsura vacana dezAmarzaka hai isaliye isase jyotiSI, vyantara aura tiryaMcokA bhI grahaNa karanA cAhiye / devaloka aura asuralokake sAtha manuSyalokakI Agatiko jAnate haiM / anya gatise icchina gatime AnA Agati hai / icchita gatise anya gatime jAnA gati hai / saudharmAdika devokA apanI sampadA se viraha honA cayana hai / vivakSita gatise anya gatimeM utpanna honA upapAda hai / jIvoMke vigrahake sAtha tathA vinA vigrahake Agamana, gamana cayana aura upapAdako jAnate haiM; [ pugaloMke Agamana, gamana, cayana aura upapAda saMbaMdhI ] tathA pudgaloMke Agamana, gamana, cayana aura upapAdako jAnate haiM; pudgaloMme vivakSita paryAyakA nAza honA cayana hai / anya paryAyarUpase parimanA upapAda hai / 26
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 mokSazAstra [dharma, adharma, kAla aura AkAzake cayana aura upapAda,] dharma, adharma, kAla aura AkAzake cayana aura upapAdako jAnate haiM, kyoki, inakA gamana aura prAgamana nahIM hotaa| jisame jIvAdi padArtha loke jAte hai arthAt upalabdha hote haiM usakI loka saMjJA hai| yahA~ 'loka' zabdase AkAza liyA gayA hai / isaliye AdheyameM AdhArakA upacAra karane se dharmAdika bhI loka siddha hote hai / [bandhako bhI bhagavAn jAnate haiM;] bandhanakA nAma bandha hai| athavA jisake dvArA yA jisame baMdhate haiM usakA nAma bandha hai / vaha bandha tIna prakArakA hai-jIvabandha, pudgalabandha aura jIva-pudgala baMdha / eka zarIrame rahanevAle anantAnaMta nigoda jIvokA jo paraspara bandha hai vaha jIvabandha kahalAtA hai| do tIna Adi pudgaloMkA jo samavAya sambandha hotA hai vaha pudgalavandha kahalAtA hai| tathA audArika vargaNAeM, vaikriyika vargaNAeM, AhAraka vargaNAeM, taijasa vargaNAeM aura kArmaNa vargaNAeM inakA aura jIvoMkA jo baMdha hotA hai vaha jIva-pudgalabandha kahalAtA hai| jisa karmake kAraNa anantAnaMta jIva eka zarIra meM rahate hai usa karmakI jIvabandha sajJA hai| jisa snigdha aura rUkSa Adi guNoke kAraNa pudgaloMkA bandha hotA hai usako pudgalabandha saMjJA hai| jina mithyAtva, asayama, kaSAya aura yoga Adike nimittase jIva aura pudgaloM kA bandha hotA hai vaha jIva-pudgalabandha kahalAtA hai| isa bandhako bhI ve bhagavAn jAnate haiN| [mokSa Rddhi, sthiti tathA yuti aura unake kAraNoMko bhI jAnate haiM,] chUTanekA nAma mokSa hai, athavA jisake dvArA yA jisameM mukta hote haiM vaha mokSa kahalAtA hai / vaha mokSa tIna prakArakA hai-jIvamokSa, pudgalamokSa aura jIva-pudgalamokSa / isI prakAra mokSakA kAraNa bhI tIna prakAra kahanA cAhie / baMdha, baMdhakA kAraNa, bandhapradeza, baddha eva badhyamAna jIva aura pudgala; tathA mokSa,
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 pariziSTa 5 203 mokSakA kAraNa, mokSapradeza, mukta evaM mucyamAna jIva aura pudgala, ina saba trikAla viSayaka arthoko jAnatA hai, yaha ukta kathanakA tAtparya hai / bhoga aura upabhogarUpa ghoDA, hAthI, mariNa va ratna, rUpa, sampadA tathA usa sampadA kI prAptike kAraNakA nAma Rddhi hai / tIna lokameM rahane vAlI saba sampadAoko tathA deva, amura aura manuSya bhavakI samprApti ke kAraNoMko bhI jAnatA hai; yaha ukta kathanakA tAtparya hai / chaha dravyoM kA vivakSita bhAvase gravasthAna aura avasthAnake kAraNakA nAma sthiti hai / dravyasthiti, karmasthiti, kAryasthiti, bhavasthiti aura bhAvasthiti zrAdi sthiti ko sakAraNa jAnatA hai, yaha ukta kathanakA tAtparya hai / [ trikAla viSayaka saba prakAra ke saMyoga yA samIpatAke saba bhedako jAnate haiM:- 1 dravya, kSetra, kAla aura bhAvake sAtha jIvAdi dravyoMke sammelanakA nAma yuti hai / zaMkA- yuti aura bandhameM kyA bheda hai ? samAdhAna - ekobhAvakA nAma bandha hai aura samIpatA yA saMyogakA nAma yuti hai / yahA~ dravyayuti tIna prakArakI hai - jIvayuti, pudgalayuti aura jIvapudgalati / inamese eka kula, grAma, nagara, bila, guphA yA aTavIme jIvoM kA milanA jI yuti hai / vAyuke kAraNa hilanevAle pattoMke samAna eka sthAnapara pudgalokA milanA pudgalayuti hai / jIva aura pudgalokA milanA jIva- pudgalati hai / athavA jIva, pudgala, dharma, adharma, kAla aura prakAza inake eka Adi saMyogake dvArA dravyayuti utpanna karAnI cAhie / jIvAdi dravyoMkA nArakAdi kSetroMke sAtha milanA kSetrayuti hai / unhI dravyoMkA dina, mahinA aura varSa Adi kAloke sAtha milApa honA kAlayuti hai / krodha, mAna, mAyA aura lobhAdikake sAtha unakA milApa honA bhAvayuti hai / trikAlaviSayaka ina saba yutiyoke bhedako ve bhagavAna jAnate haiM /
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 mokSazAstra [ chaha dravyoMke anubhAga tathA ..... ghaTotyAdanarUpa anubhAgako bhI jAnate haiM / ] chaha dravyoMkI zaktikA nAma anubhAga hai vaha anubhAga chaha prakArakA 'hai - jIvAnubhAga, pudgalAnubhAga, dharmAstikAyAnubhAga, zradharmAstikAyAnu'bhAga, AkAzAstikAyAnubhAga, aura kAladravyAnubhAga / inameM se samasta dravyoM kA jAnanA jIvAnubhAga hai / jvara, kuSTha aura kSayAdikA vinAza karanA aura unakA utpanna karAnA isakA nAma pudgalAnubhAga hai / yoni prAbhRAme kahe gae maMtra-taMtrarUpa zaktiyoMkA nAma pudgalAnubhAga hai, aisA yahA~ grahaNa karanA cAhie / jIva aura pudgaloMke gamana aura AgamanameM hetu honA dharmAstikAyAnubhAga hai / unhI ke avasthAname hetu honA zradharmAstikAyAnubhAga hai / jIvAdi dravyoM kA AdhAra honA AkAzAstikAyAnubhAga hai / anya dravyoM ke krama aura akramasex pariNamaname hetu honA kAladravyAnubhAga hai / isI prakAra dvisaMyogAdi rUpase anubhAgakA kathana karanA caahie| jaise - mRttikApiNDa, daNDa, cakra, cIvara, jala aura kumhAra AdikA ghaTotpAdanarUpa anubhAga | isa anubhAgako bhI jAnate haiM / [ tarka, kalA, mana, mAnasika jJAna aura manase cintita padArthoM ko bhI jAnate haiM / ] tarka hetu aura jJApaka, ye ekArthavAcI zabda haiM / ise bhI jAnate haiN| cItrakarma aura patra -chedana AdikA nAma kalA hai / kalAko bhI ve jAnate haiM / manovaraNAse bane huye hRdaya-kamalakA nAma mana hai, athavA manase utpanna hue jJAnako mana kahate haiM / manase cintita padArtho kA nAma mAnasika hai / unhe bhI jAnate haiM / [ bhukta, kRta, pratisevita, Adikarma, arahaHkarma, saba lokoM, saba jIvoM aura saba bhAvoMko samyak prakArase yugapat jAnate haiM / ] rAjya aura mahAvratAdikA paripAlana karanekA nAma mukti hai / usa bhuktako jAnate haiM / jo kucha tInoM hI kAlomeM anyake dvArA niSpanna hotA x eka sAtha ananta dravyake 'ananta guNoMke pariNamanako yahA~ prakrama (yugapat ) kahA hai /
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 pariziSTa 5 205 'hai usakA nAma kRta hai| pAMcoM indriyoMke dvArA tInoM hI kAloMmeM jo sevita * hotA hai usakA nAma pratisevita hai / zrAdyakarmakA nAma Adikarma hai / artha'paryAya aura vyaMjana paryAyarUpase saba dravyoMkI Adiko jAnatA hai, yaha ukta 'kathanakA tAtparya hai / rahas zabdakA artha aMtara aura arahas zabdakA artha 'anantara hai / rahas aisA jo karma vaha arahaHkarma kahalAtA hai / unako jAnate haiM / zuddha dravyArthika nayake viSayarUpase saba dravyokI anAditAko jAnate haiM, yaha ukta kathanakA tAtparya hai / sampUrNa lokameM saba jIvoM ora saba bhAvoM ko jAnate hai / zaMkA- yahA~ 'sarvajIva' padako grahaNa nahIM karanA cAhie, kyoMki, baddha aura mukta padake dvArA usake arthakA jJAna ho jAtA hai / samAdhAna- nahI, kyoki eka sakhyA viziSTa baddha aura muktakA grahaNa vahA~ para na hove, isalie isakA pratiSedha karaneke lie 'sarvajIva' padakA nirdeza kiyA hai / jIva do prakArake haiM-saMsArI aura mukta / inameM mukta jIva prataMta prakArake hai, kyoki, siddhalokakA Adi aura anta nahI pAyA jAtA / zaMkA- siddha lokake Adi aura antakA abhAva kaise hai ? samAdhAna ------ kyoki, usakI pravAha svarUpase anuvRtti hai, tathA 'saba 'siddha jIva siddhikI apekSA sAdi hai aura saMtAnakI apekSA anAdi hai, ' aisA sUtra vacana bhI hai / [ saba jIvoMko jAnate haiM !] 1 saMsArI jIva do prakArake haiM- trasa aura sthAvara / trasa jIva cAraprakAra ke haiM - dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya / paMcendriyajIva do prakArake hai-- saMjJI aura asaMjJI / ye saba jIva trasa paryApta aura aparyAptake bheda se do prakArake | aparyApta jIva labdhyaparyApta aura nivRtyaparyApta medase do prakAra haiM / sthAvara jIva pAMca prakArake haiM- pRthvIkAyika, 'jalakAyika, safaif, vAyukAyika ra vanaspatikAyika / ina pAMcoM hI sthAvara'kAyika jIvomeM pratyeka do prakArake haiM- bAdara aura sUkSma | iname bAdara vanaspatikAyika jIva do prakArake hi-pratyeka zarIra aura sAdhAraNa zarIra /
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra yahA~ pratyeka zarIra jIva do prakArake haiM-bAdara nigoda pratiSThita aura bAdara nigoda apratiSThita / ye saba sthAvarakAyika jIva bhI pratyeka do prakArake haiM-paryApta aura aparyApta / aparyApta do prakArake haiM labdhyaparyApta aura nirvRttyaparyApta / inameMse vanaspatikAyika ananta prakArake aura zeSa asaMhayAta prakArake hai / kevalI bhagavAn samasta lokameM sthita ina saba jIvoMko jAnate haiM, yaha ukta kathanakA tAtparya hai / [sarva bhAvoMko jAnate haiM:-] jIva, ajIva, puNya, pApa, prAsrava, saMvara, bandha, aura mokSake bhedase padArtha nau prakArake haiM / unamese jIvoMkA kathana kara Aye haiM / ajIva doprakAra ke hai-mUrta aura amUrta / inameM se mUrta pudgala unnosa prakArake haiM / yathAeka pradezIvargaNA, saMkhyAtapradezIvargaNA,asaMkhyAtapradezIvargaNA, anaMtapradezI vargaNA, AhAravargaNA, agrahaNavargaNA, taijasazarIravargaNA, agrahaNavargaNA, bhASAvargaNA, agrahaNavargaNA, manovargaNA, agrahaNavargaNA, karmaNazarIravargaNA, skandhavargaNA, sAntara nirantaravargaNA, dhruvazUnyavargaNA, pratyekazarIravargaNA, dhruvazUnyavargaNA, bAdaranigodavargaNA, dhruvazUnyavargaNA, sUkSmanigodavargaNA, dhruvazUnyavargaNA aura mahAskandhavargaNA / ina teIsa vargaNAoMmeMse cAra dhruvazUnyavargaNAoke nikAla denepara unnIsa prakArake pudgala hote hai aura ve pratyeka ananta bhedoko liye hue hai / amUrta cAra prakArake haiM-dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya aura kAla | kAla ghanaloka pramANa hai zeSa eka eka haiM / AkAza anantapradezo hai, kAla apradezI hai aura zepa asaMkhyAta pradezI haiM / [sarva bhAvoM ke antargata-zubhAzubha karma prakRtiyoM, puNya-pApa, Asrava, saMvara, nirjarA, baMdha aura mokSa ina sabako kevalI jAnate haiM / ] zubha prakRtiyoMkA nAma puNya hai aura azubha prakRtiyokA nAma pApa hai| yahAM ghAticatuSka pAparUpa haiM / aghAticatuSka mizrarUpa haiM, kyoki, ina meM zubha aura azubha dono prakRtiyAM sambhava haiM / mithyAtva, asaMyama, kaSAya aura yoga ye Atrava hai| inamese mithyAtva pA~ca prakArakA hai / asaMyama
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 pariziSTa 5 207 byAlIsa prakArakA hai| kahA bhI hai __ pAMcarasa, pAMca varNa, do gaMdha ATha sparza, sAta svara, mana aura caudaha prakArake jIva; inakI apekSA aviramaNa arthAt indriya va prANIrUpa asaMyama byAlIsa prakArakA hai // 33 // anaMtAnubandhI krodha, mAna, mAyA, aura lobha; pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, aura lobha, apratyAkhyAnAvaraNa, krodha, mAna, mAyA aura lobha, saMjvalana krodha, mAna, mAyA aura lobha, hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, tathA strIveda, puruSaveda aura napuMsakavedake bhedase kaSAya paccIsa prakArakI hai| yoga pandraha prakArakA hai| prAsravake pratipakSakA nAma saMvara hai| gyAraha bhedarUpa guraNa zreNike dvArA karmokA galanA nirjarA hai| jIvoM aura karma-pudgaloke samavAyakA nAma baMdha hai| jIva aura karmakA niHzeSa vizleSa honA mokSa hai / ina savabhAvoMko kevalI jAnate haiN| samaM arthAn akramase (-yugapat ) / yahA~ jo 'sama' padakA grahaNa kiyA hai vaha kevalajJAna atIndriya hai aura vyavadhAna Adise rahita hai isa bAtako sUcita karatA hai; kyoki, anyathA saba padArthoMkA yugapat grahaNa karanA nahIM bana sakatA; saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAyakA abhAva honese athavA trikAla gocara samasta dravyoM aura unakI paryAyokA grahaNa honese kevalI bhagavAn samyak prakArase jAnate hai / ___ kevalI dvArA azeSa bAhya padArthokA grahaNa honepara bhI unakA sarvajJa honA sambhava nahI hai, kyoMki unake svarUpa paricchitti arthAt svasaMvedanakA abhAva hai; aisI AzaMkA hone para sUtrame 'pazyati' kahA hai / arthAt ve trikAlagocara ananta paryAyoMse upacita AtmAko bhI dekhate hai / ___kevalajJAna kI utpatti honeke bAda saba karmoMkA kSaya ho jAne para zarIra rahita hue kevalo upadeza nahI de sakate, isaliye tIrthakA abhAva prApta hotA hai, aisA kahane para sUtra meM 'viharadi' kahA hai| arthAt cAra aghAti karmokA sattva honese ve kucha kama eka pUrva koTikAla taka vihAra karate hai|
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 mokSazAstra aisA kevalajJAna hotA hai // 8 // isa prakArake guNoMvAlA kevalajJAna hotA hai / zaMkA-guNameM guNa kaise ho sakatA hai ? samAdhAna-yahA~ kevalajJAnake dvArA kevalajJAnIkA nirdeza kiyA gayA hai| isa prakArake kevalI hote hai, yaha ukta kathanakA tAtparya hai / (2) zrI kundakundAcArya kRta pravacanasAra gAthA 37 meM kahA hai takkAligeva savve sadasabbhUdA hi pajjayA tAsi / vaTTante te gANe visesado davvajAdINaM // 37 // __ artha-"una (jIvAdI) dravya jAtiyoMkI samasta vidyamAna aura avidyamAna paryAyeM tAtkAlika (vartamAna ) paryAyoMkI bhA~ti viziSTatApUrvaka (apane-apane bhinna-bhinna svarUpase) jJAnameM vartatI haiN|" isa zloka kI zrI amRtacandrAcArya kRta TIkAmeM kahA hai ki___ "TIkA-(jIvAdI ) samastadravya jAtiyoM kI paryAyoM kI utpatti kI maryAdA tInoM kAlakI maryAdA jitanI honese (ve tInoM kAlameM utpanna huA karatI hai isaliye,) unakI (-una samasta dravya jAtiyoMkI,) krama pUrvaka tapatI huI svarUpa sampadAvAlI, (ekake bAda dUsarI pragaTa honevAlI), vidyamAnatA aura avidyamAnatAko prApta jo jitanI paryAyeM haiM, ve saba tAtkAlika (vartamAna kAlIna ) paryAyoM kI bhA~ti, atyanta mizrita hone para bhI, sarva paryAyoMke viziSTa lakSaNa spaSTa jJAta ho isaprakAra, eka kSaNameM hI jJAna maMdirameM sthitiko prApta hotI haiN| isa gAthA kI saM. TIkAmeM zrI jayasenAcAryane kahA hai ki-"..... jJAname samasta dravyoM kI tInoM kAlakI paryAyeM eka sAtha jJAta hone para bhI pratyeka paryAyakA viziSTa svarUpa, pradeza, kAla, AkArAdi vizeSatAe~ spaSTa jJAta hotI haiM, saMkara-vyatikara nahI hote....."
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ (206 adhyAya 1 pariziSTa 5 "unako ( kevalI bhagavAnko ) samasta dravya, kSetra, kAla aura bhAvakA akramika grahaNa honese samakSa saMvedanakI ( pratyakSa jJAnakI ) Alambana bhUta samasta dravya-paryAyeM pratyakSa hI haiN|" (pravacanasAra gAthA 21 kI TIkA ) "jo ( paryAyeM ) abhI taka bhI utpanna nahIM huI hai, tathA jo utpanna hokara naSTa ho gaI hai, ve ( paryAyeM ) vAstavameM vidyamAna hone para bhI jJAnake prati niyata honese ( jJAnameM nizcit-sthira-lagI huI honese, jJAname sIdhe jJAta honese ) jJAna pratyakSa vartatI huI, pattharake stambhame aMkita bhUta aura bhAvI devoMkI ( tIrthaMkara devoMkI ) bhAMti apane svarUpako akaMpatayA (jJAnako ) arpita karatI huI ( ve paryAyeM ) vidyamAna hI hai|" (pra0 sA0 gAthA-38 kI TIkA) (5) "TIkA-kSAyika jJAna vAstavameM eka samayame hI sarvataH ( sarva prAtma pradezoMse ), vartamAnameM vartate tathA bhUta-bhaviSya kAlameM vartate una samasta padArthoko jAnatA hai jinameM pRthakarUpasekai vartate svalakSaNarUpa lakSmIse Alokita aneka prakAroke kAraNa vaicitrya pragaTa huA hai aura jiname paraspara virodhase utpanna honevAlI asamAna jAtIyatAke kAraNa vaiSamya pragaTa huA hai.....unheM jAnatA hai |......jinkaa anivAra phailAva hai, aisA prakAzamAna honese kSAyikajJAna avazyameva, sarvadA, sarvatra, sarvathA, sarvako (dravya-kSetra-kAla-bhAvarUpase ) jAnatA hai|" (pra0 sAra gAthA 47 kI TIkA) .... (6) "jo eka hI sAtha (-yugapat) traikAlika tribhuvanastha ( tInoM kAla aura tInoM lokake ) padArthoMko nahIM jAnatA use paryAya sahita eka gavya bhI jAnanA zakya nahI hai / " (pra. sAra gAthA 48 ) (7) "... eka jJAyaka bhAvakA samasta jJeyako jAnanekA svabhAva - honese kramazaH pravartamAna, ananta, bhUta-vartamAna-bhAvI vicitra paryAya samUha [* dravyoke bhinna-bhinna vartanevAle nija nija lakSaNa-una dravyokI lakSmIsaMpatti-zobhA hai ] 27
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 mokSazAstra vAle agAdha svabhAva aura gaMbhIra samasta dravyamAtrako-mAnoM ve dravya jJAyakameM utkIrNa ho gaye hoM, citrita ho gaye hoM, bhItara ghusa gaye hoM, kIlita ho gaye hoM, DUba gaye ho, samA gaye hoM, prativimbita huye hoM, isa prakAra-eka kSaNameM hI jo zuddhAtmA pratyakSa karatA hai,..." (pra. sAra gAthA 200 kI TIkA) (8) "ghAtikarmakA nAza hone para anantadarzana, anantajJAna, anantasukha aura anantavIrya-yaha ananta catuSTaya pragaTa hote haiN| vahA~ anantadarzanajJAnase to, chaha dravyoMse bharapUra jo yaha loka hai usameM jIva anantAnanta aura pudgala unase bhI anantagune haiM; aura dharma, adharma tathA AkAza yaha tIna dravya evaM asaMkhya kAladravya haiM-una sarva dravyoMkI bhUtabhaviSya-vartamAna kAla sambandhI ananta paryAyoMko bhinna-bhinna eka samayameM dekhate aura jAnate haiN|" [ aSTapAhuDa-bhAvapAhuDa gA. 150 kI paM. jayacandrajI kRta TIkA ] (6) zrI paMcAstikAyakI zrI jayasenAcArya kRta saM. TIkA pRSTha 87 gAthA 5 me kahA hai ki ......NANANANaM ca patthi kevaliNo-gAthA 5 / "kevalI bhagavAnko jJAnAjJAna nahIM hotA, arthAt unheM kisI viSayameM jJAna aura kisI viSayameM ajJAna vartatA hai-aisA nahIM hotA, kintu sarvatra jJAna hI vartatA hai|" (10) bhagavanta bhUtabali AcArya praNIta mahAbandha prathama bhAga... prakRti bandhAdhikAra pRSTha 27-28 me kevalajJAnakA svarUpa ninokta kahA hai: kevalI bhagavAn trikAlAvacchinna loka aloka sambandhI sampUrNa guNa paryAyose samanvita ananta dravyoMko jAnate haiN| aisA koI jJeya nahIM ho sakatA hai, jo kevalI bhagavAn ke jJAnakA viSaya na ho| [** jisakA svabhAva agAdha hai aura gambhIra hai, aise samasta dravyoko-bhUta, vartamAna tathA bhAvI kAlakA kramase honevAlI aneka prakArakI ananta paryAyose yukta eka samayameM hI pratyakSa jAnanA AtmAkA svabhAva hai|]
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 pariziSTa 5 211 jJAnakA dharma jJeya ko jAnanA hai aura jJeyakA dharma hai jJAnakA viSaya honA / iname viSayaviSayibhAva sambandha hai / jaba mati aura zrutajJAnake dvArA bhI yaha jIva vartamAnake sivAya bhUta tathA bhaviSyata kAla kI bAtokA parijJAna karatA hai, taba kevalI bhagavAnke dvArA atIta, anAgata, vartamAna sabhI padArthoMkA grahaNa (-jJAna ) karanA yuktiyukta hI hai / ..... yadi krama pUrvaka kevalI bhagavAn anantAnanta padArthoMko jAnate to sampUrNa padArthoM kA sAkSAtkAra na ho pAtA / ananta kAla vyatIta hone para bhI padArthokI ananta gaNanA ananta hI rahatI / AtmAkI asAdhAraNa nirmalatA honeke kAraNa eka samayameM hI sakala padArthoMkA grahaNa ( - jJAna ) hotA hai / jaba jJAna eka samayameM sampUrNa jagatkA yA vizvake tattvoMkA bodha kara cukatA hai, taba Age vaha kAryahIna ho jAyagA' yaha AzaGkA bhI yukta nahI hai; kAraNa kAladravyake nimittase tathA agurulaghu guraNake kAraNa samasta vastuomeM kSaNa kSaNameM pariNamana - parivartana hotA hai / jo kala bhaviSyat thA vaha Aja vartamAna banakara Age atItakA rUpa dhAraNa karatA hai | isaprakAra parivartanakA cakra sadA calaneke kAraNa jJeyake pariNamanake anusAra jJAnameM bhI pariNamana hotA hai / jagatake jitane padArtha haiM, utanI hI kevalajJAnakI zakti yA maryAdA nahIM hai / kevalajJAna ananta hai / yadi loka ananta guNita bhI hotA, to kevalajJAna siMdhumeM vaha bindu tulya samA jAtA |...annt kevalajJAnake dvArA ananta jIva tathA ananta AkAzAdikA graharaNa hone para bhI ve padArtha sAnta nahI hote haiM / anantajJAna ananta padArtha yA padArthoko anantarUpase batAtA hai, isa kAraNa jJeya aura jJAnakI anantatA abAvita rahatI hai / [ mahAbandha prathama bhAga pRSTha 27 tathA ghavalA pustaka 13 pRSTha 346 se 353 ] uparokta AdhAroMse nimnokta maMtavya mithyA siddha hote haiM(1) kevalI bhagavAn bhUta aura vartamAna kAlavartI paryAyoM ko hI jAnate haiM aura bhaviSyat paryAyoMko ve hoM taba jAnate haiM /
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 mokSazAstra (2) sarvajJa bhagavAn apekSita dharmoko nahIM jaante| ... ? (3) kevalI bhagavAn bhUta-bhaviSyat paryAyoMko sAmAnyarUpase jAnate haiM kintu vizeSarUpase nahIM jAnate / (4) kevalI bhagavAn bhaviSyat paryAyoMko samagrarUpase (samUharUpase) jAnate haiM, bhinna bhinnarUpase nahI jAnate / / (5) jJAna sirpha jJAnako hI jAnatA hai / (6) sarvajJake jJAnameM padArtha jhalakate haiM, kintu bhUtakAla tathA bhaviSyakAlakI paryAyeM spaSTarUpase nahIM jhlktii|-ityaadik mantavya sarvajJako alpajJa mAnane samAna hai| [kevalajJAna (-sarvajJakA jJAna ) dravya-paryAyoMkA zuddhatva azuddhatva Adi apekSita dharmoko bhI jAnatA hai| ] (11) zrI samayasArajImeM amRtacaMdrAcArya kRta kalaza naM0 2 meM kevalajJAnamaya sarasvatIkA svarUpa isaprakAra kahA hai, '..vaha mUrti aisI hai ki jisame ananta dharma hai aisA, aura pratyak-paradravyoMse, paradravyoMke guNa paryAyoMse bhinna tathA paradravyake nimittase hue apane vikAroMse kathaMcit bhinna ekAkAra aisA jo AtmA usake tattvako arthAt asAdhAraNa sajAtIya vijAtIya dravyoMse vilakSaNa nijasvarUpako pazyaMtI-dekhatI hai|' bhAvArtha-xxx.. ...unameM ananta dharma kauna kauna haiM ? usakA uttara kahate haiM-jo vastume satpanA, vastupanA, prameyapanA, pradezapanA, cetanapanA, acetanapanA, mUrtikapanA, amUrtikapanA ityAdi dharma to guraNa haiM aura una guNoMkA tInoM kAloMmeM samaya samayavartI pariNamana honA paryAya hai, ve ananta hai / tathA ekapanA, anekapanA, nityapanA, anityapanA, bhedapanA, abhedapanA, zuddhapanA, azuddhapanA Adi aneka dharma haiM ve sAmAnyarUpa to vacana gocara haiM aura vizeSarUpa vacanake aviSaya haiM, aise ve ananta hai so jJAnagamya hai (-arthAt kevalajJAnake viSaya haiM / ) [zrI rAyacanda jaina zAstramAlA muMbaIse prakAzita sa. sAra patra 4];
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 pariziSTa 5 213 sarvajJa vyavahArase parako jAnatA hai usakA artha (12) paramAtmaprakAza zAstra gA. 52 kI saM. TIkAmeM ( patra naM. 55) kahA hai ki "yaha AtmA vyavahAra nayase kevalajJAna dvArA lokAlokako jAnatA hai aura zarIrameM rahane para bhI nizcayanayase apane AtmasvarUpako jAnatA hai, isakAraNa jJAnakI apekSA to vyavahAranayase sarvagata hai, pradezoMkI apekSA nahIM hai / jaise rUpavAle padArthoMko netra dekhate haiM, parantu unase tanmaya nahI hotA / yahA~ koI prazna karatA hai ki-jo vyavahAranayase lokAlokako jAnatA hai, aura nizcayanayase nahIM, to sarvajJapanA vyavahAranayase huA nizcayakara na huA ? usakA samAdhAna karate hai-jaise apanI AtmAko tanmayI hokara jAnatA hai, usI taraha paradravyako tanmayIpanese nahIM jAnatA, bhinnasvarUpa jAnatA hai, isa kAraNa vyavahAranayase kahA, na ca parijJAnA bhAvAt / ] kucha parijJAnake abhAvase nahIM kahA / ( jJAnakara jAnapanA to nija aura parakA samAna hai) yadi jisa taraha nijako tanmayI hokara nizcayase jAnatA hai, usI taraha yadi parako bhI tanmayI hokara jAne, to parake sukha duHkha, rAga, dveSake jJAna hone para sukhI duHkhI, rAgI, dveSI hove, yaha bar3A dUSaNa prApta ho / " (13) isa prakAra samayasArajI patra, 466-67, gAthA 356 se 365 kI saM. TIkAmeM zrI jayasenAcAryane bhI kahA hai "....yadi vyavahAreNa paradravyaM jAnAti tarhi nizcayena sarvajJo na bhavatIti pUrvapakSe parihAramAha yathA svakIya sukhAdikaM tanmayo bhUtvA jAnAti tathA bahirdravyaM na jAnAti tena kAraNena vyavahAraH / yadi punaH parakIya sukhAdikamAtmasukhAdivattanmayo bhUtvA jAnAti tahi yathA svakIya savedane sukhI bhavati tathA parakIya sukha duHkha saMvedanakAle sukhI duHkhI ca prApnoti na ca tathA / vyavahArastathApichadmastha janApekSayA so'pi nizcaya eveti / " kevalajJAna nAmaka paryAyakA nizcaya svabhAva (14) pacAstikAya zAstrakI gAthA 46 kI TIkAme zrI jayasenAcArya ne kahA hai ki-....."tathA jIve nizcayanayena krama' karaNa vyava
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 mokSazAstra dhAna rahitaM trailokyodara vivaraNa varti samasta vastugatAnaMta dharma prakAzakamakhaMDa pratibhAsamayaM kevalajJAnaM pUrvameva tiSThati" / tathA gA. 26 kI TIkA meM bhI kahA hai ki ...'atra svayaM jAtamiti vacanena pUrvoktameva nirupAdhitvaM samarthitaM / tathA ca svayameva sarvajJo jAtaH sarvadarzI ca jAto nizcayanayeneti pUrvoktameva sarvajJatvaM sarvadarzItvaM ca samarthitamiti / " tathA gAthA 154 kI TIkAmeM kahA hai ki....."samasta vastugatAnaMta dharmANAM yugapadvizeSa paricchitti samartha kevalajJAna" (5) paramAtmaprakAza a0 2 gA. 101 kI saM. TIkAmeM kahA hai ki-"jagattraya kAlatrayavarti samasta dravyaguNa paryAyANAMkamakaraNa vyavadhAna rahitvena paricchitti samartha vizuddha darzana jJAnaM ca / " (6) samayasArajI zAstra meM Atma dravyako 47 zakti kahI hai unameM sarvajJatvazakti kA svarUpa aisA kahA hai ki "vizvavizva vizeSa bhAva pariNatAtmajJAnamayI sarvajJazaktiH / arthaH-samasta vizvake (chahoM dravyake) vizeSa bhAvoMko jAnane rUpase pariNamita AtmajJAnamayI sarvajJatvazakti // 10 // " noMdha-sarvajJa mAtra AtmajJa hI hai aisA kahanA ThIka nahIM hai kAraNa ki-saMpUrNa AtmajJa honevAlA, paradravyoMko bhI sarvathA, sarva vizeSa bhAvoM sahita jAnatA hai| vizeSake liye dekho-Atmadharma mAsika varSa 9 aMka naM. 8 sarvajJatva zaktikA varNana; koI asat kalpanA dvArA sarvajJakA svarUpa anyathA mAnate haiM usakA tathA sarvajJa vastuproMke anaMtadharma ko nahI jAnate aisA mAnate haiM unakA uparokta kathanake AdhArase nirAkaraNa ho jAtA hai|
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra adhyAya dUsarA pahile adhyAyameM samyagdarzanake viSayakA upadeza dete hue prArambhameM [a0 1 sU0 4 meM ] jIvAdika tattva kahe the| unameMse jIva tattvake bhAva, unakA lakSaNa aura zarIrake sAthake sambandhakA varNana isa dUsare adhyAyameM hai / pahile jIvake svatattva (nijabhAva ) batAneke lie sUtra kahate haiM: jIvake asAdhAraNa bhAva aupazamikakSAyiko bhAvau mizrazca jIvasya svatattvamaudayikapAriNAmikau ca // 1 // artha-[ jIvasya ] jIvake [ praupazamikakSAyiko 1 aupazamika aura kSAyika [ bhAvI ] bhAva [ ca mizraH ] aura mizra tathA [audayikapAriNAmikau ca ] audayika aura pArivAmika yaha pA~ca bhAva [svatattvam] nijabhAva hai arthAt yaha jIvake atirikta dUsaremeM nahIM hote| TIkA pA~ca bhAvoMkI vyAkhyA (1) aupazamikabhAva-AtmAke puruSArtha dvArA azuddhatAkA pragaTa na honA arthAt daba jAnA / AtmAke isa bhAvako aupazamikabhAva kahate haiM, yaha jIvakI eka samayamAtrakI paryAya hai, vaha eka eka samaya karake aMtamuMhUrta taka rahatI hai, kintu eka samayameM eka hI avasthA hotI hai| aura usI samaya AtmAke puruSArthakA nimitta pAkara jar3a karmakA pragaTarUpa phala jar3a karmameM na pAnA so karmakA upazama hai| (2) kSAyikabhAva-AtmA ke puruSArthase kisI guNakI zuddha avasthAkA pragaTa honA so kSAyikabhAva hai| yaha bhI jIvakI eka samayamAtrakI
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 mokSazAstra avasthA hai| eka eka samaya karake vaha sAdi-anaMta rahatI hai tathApi eka samayameM eka hI avasthA hotI hai, sAdi anaMta-amUrta atIndriya svabhAvavAle kevalajJAna-kevaladarzana-kevalasukha-kevalavIrya-yukta-phalarUpa anaMta catuSTayake sAtha rahanevAlI parama utkRSTa kSAyikabhAvakI zuddha pariNati jo kAryazuddha paryAya hai, use kSAyikabhAva bhI kahate hai| aura usI samaya AtmAkA puruSArthakA nimitta pAkara karmAvaraNakA nAza honA so karmakA kSaya hai| (3) kSAyopazamikabhAva-AtmAke puruSArthakA nimitta pAkara jo karmakA svayaM prAMzika kSaya aura AMzika upazama vaha karmakA kSayopazama hai, aura kSAyopazamikabhAva AtmAkI paryAya hai| yaha bhI AtmAkI eka samaya kI avasthA hai, vaha usakI yogyatAke anusAra utkRSTa kAlataka bhI rahatI hai, kintu prati samaya badalakara rahatI hai| (4) audayikabhAva-karmoke nimittase AtmA apanemeM jo vikArabhAva karatA hai so audayikabhAva hai| yaha bhI AtmAkI eka samaya kI avasthA hai| (5) pAriNAmikabhAva-'pAriNAmika' kA artha hai sahajasvabhAva, utpAda-vyaya-rahita dhruva-ekarUpa sthira rahanevAlA bhAva pAriNAmikabhAva hai| pAriNAmikabhAva sabhI jIvoMke sAmAnya hotA hai| modayika, aupazamika kSAyopazamika aura kSAyika-ina cAra bhAvose rahita jo bhAva hai so pAriNAmika bhAva hai / 'pAriNAmika' kahate hI aisA dhvanita hotA hai ki dravya-guNa kA nitya vartamAnarUpa nirpekSatA hai, aisI dravyakI pUrNatA hai| dravya-guNa aura nirpekSa paryAyarUpa vastukI jo pUrNatA hai use pAriNAmikabhAva kahate hai| jisakA niraMtara sadbhAva rahatA hai use pAriNAmikabhAva kahate hai| jisame sarvabheda garmita hai aisA caitanyabhAva hI jIvakA pAriNAmikabhAva hai| matijJAnAdi tathA kevalajJAnAdi jo avasthAe~ hai ve pAriNAmikabhAva nahI hai| bhatijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna aura manaHparyayajJAna (yaha avasthAe~) kSAyopazamikabhAva haiM, kevalajJAna ( avasthA ) kSAyikabhAva hai| kevalajJAna pragaTa honese pUrva jJAnakA vikAsakA jitanA abhAva hai vaha audayikabhAva hai|
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 2 sUtra 1 217 jJAna-darzana aura vIryaguNako avasthAme opazamikabhAva hotA hI nahI / mohakA ho upazama hotA hai, usameM prathama mithyAtvakA ( darzanamohakA ) upazama hone para jo nizcaya samyaktva pragaTa hotA hai vaha zraddhAguNakA opazamika bhAva hai / ( jJAna, darzana aura vIrya guraNakI paryAyameM pUrNa vikAsakA jitanA abhAva hai vaha bhI zrIdayikabhAva hai, vaha 12 veM guragasthAna taka hai ) 2. yaha pA~ca bhAva kyA batalAte haiM ? ( 1 ) jIvame eka anAdi anaMta zuddha caitanya svabhAva hai, yaha pAriNAmikabhAva siddha karatA hai / (2) jIvame anAdi anaMta zuddha caitanyasvabhAva honepara bhI usakI zravasthAme vikAra hai, aisA audayikabhAva siddha karatA hai / (3) jar3akarmake sAtha jIvakA anAdikAlIna saMbaMdha hai zraura jIva apane jJAtA svabhAvase cyuta hokara jaDakarma kI ora jhukAva karatA hai jisase vikAra hotA hai kintu karmake kAraNa vikArabhAva nahI hotA, yaha bhI zradayikabhAva siddha karatA hai / (4) jIva anAdikAlase vikAra karatA huA bhI jaDa nahI ho jAtA aura usake jJAna, darzana tathA vIryakA Azika vikAsa sadA banA rahatA hai, yaha kSAyopazamikabhAva siddha karatA hai / ( 5 ) zrAtmAkA svarUpa yathArthatayA samajhakara jaba jIva apane pAriNAmikabhAvakA Azraya letA hai taba zradayikabhAvakA dUra honA prAraMbha hotA hai, mora pahile zraddhAguNakA zradayikabhAva dUra hotA hai, yaha aupazamikabhAva siddha karatA hai / (6) saccI samajhake vAda jIva jaise 2 satyapuruSArthako bar3hAtA hai vaise 2 moha aMzataH dUra hotA jAtA hai yaha kSAyopazamika bhAva siddha karatA hai / (7) yadi jIva pratihatabhAvase puruSArtha me Age bar3hatA hai to cAritramoha svaya daba jAtA hai [ umazamako prApta hotA hai ] 28
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 mokSazAstra yaha aupazamikabhAva siddha karatA hai| (8) apratihata puruSArtha se pAriNAmikabhAvakA acchI taraha Azraya baDhAne para vikArakA nAza ho sakatA hai aisA kSAyikabhAva siddha karatA hai| (8) yadyapi karmoke sAthakA saMbaMdha pravAhase anAdikAlIna hai tathApi pratisamaya purAne karma jAte hai aura naye karmokA saMbaMdha hotA rahatA hai, isa apekSAse karmoke sAthakA vaha sambandha sarvathA dUra ho jAtA hai, yaha kSAyikabhAva siddha karatA hai| (10) koI nimitta vikAra nahIM karatA kintu jIva svayaM nimittAdhIna hokara vikAra karatA hai / jaba jIva pAriNAmika bhAvarUpa apane dravya svabhAva sanmukha ho karake svAdhInatAko pragaTa karatA hai taba azuddhatA dUra hokara zuddhatA pragaTa hotI hai, aisA aupazamikabhAva, sAdhakadazAkA kSAyopazamikabhAva aura kSAyikabhAva tInoM siddha karate haiN| 3. pA~ca bhAvoMke sambandhameM kucha praznottara (1) prazna-~bhAvanAke samaya ina pA~cameMse kaunasA bhAva dhyAna karane yogya hai arthAt dhyeya hai ? uttara-bhAvanAke samaya pAriNAmikabhAva dhyAna karane yogya hai arthAt dhyeya hai| dhyeyabhUta dravyarUpa zuddha pAriNAmikabhAva trikAla rahate haiM isaliye ve dhyAna karane yogya hai| (2) prazna-pAriNAmikabhAvake Azrayase honevAlA dhyAna bhAvanAke samaya dhyeya kyoM nahIM hai ? uttara-yaha dhyAna svayaM paryAya hai isaliye vinazvara hai, paryAyake Azrayase zuddha avasthA pragaTa nahI hotI, isaliye vaha dhyeya nahI hai| [samayasArameM, jayasenAcArya kRta TIkAkA anuvAda pR0 330-331] (3) prazna-zuddha aura azuddha medase pAriNAmikabhAvake do prakAra nahI haiM kintu pAriNAmikabhAva zuddha hI hai, kyA yaha kahanA ThIka hai ?
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ zradhyAya 2 sUtra 1 216 uttara-- nahIM, yaha ThIka nahI hai / yadyapi sAmAnyarUpase ( dravyArthika nayase athavA utsarga kathanase ) pAriNAmikabhAva zuddha hai tathApi vizeSarUpa se ( paryAyArthikanayase athavA apavAda kathanase ) azuddha pAriNAmikabhAva bhI hai / isaliye 'jIvabhavyAbhavyatvAni ca' isa ( sAtaveM sUtra ) se pAriNAmikabhAvako jIvatva, bhavyatva aura abhavyatva-tIna prakArakA kahA hai, unamese jo zuddha caitanyarUpa jIvatva hai vaha avinAzI zuddha dravyAzrita hai, isaliye use zuddha dravyAzrita nAmakA zuddha paarinnaa| mikabhAva samajhanA caahie| aura jo daza prakArake dravya - prAraNose pahicAnA jAtA hai aisA jIvatva aura mokSamArga kI yogyatA - ayogyatAse bhavyatva, abhavyatva yaha tIna prakAra paryAyAzrita hai isaliye unheM paryAyArthika nAmake azuddha pAriNAmikabhAva samajhanA cAhiye / (4) prazna -- ina tIna bhAvoMkI azuddhatA kisa apekSAse hai ? ucara- - yaha azuddha pAriNAmikabhAva vyavahAranayase sAMsArika jIvoM meM hai phira bhI " savve suddhA hu suddharaNayA" arthAt saba jIva zuddhanayase zuddha hai, isaliye yaha tIno bhAva zuddha nizcayanayakI apekSAse kisI jIvako nahI haiM, saMsArI jIvomeM paryAyakI apekSA azuddhatva hai / [ bhavya jIvame abhavyatva guNa nahI hai aura abhavya jIvame bhavyatva guNa nahI hai tathA ve donoM guraNa jIvake anujIvI guNa hai, tathA ve zraddhA guraNakI paryAya nahI, dekho "anujIvIguraNa" jaina si0 pravezikA / ] - prazna- - ina zuddha aura azuddha pAriNAmikabhAvoMmeMse kaunasA bhAva dhyAnake samaya dhyeyarUpa hai ? ucara- - dravyarUpa zuddha pAriNAmikabhAva avinAzI hai isaliye vaha dhyeyarUpa hai, arthAt vaha traikAlika zuddha pAriNAmikabhAvake lakSase zuddha avasthAko pragaTa karatA hai / [ bRhat dravyasaMgraha pRSTha 34-35 ] 4. aupazamikabhAva kaba hotA hai ? adhyAya 1 sUtra 32 me kahA gayA hai ki jIvake sat aura asatke vivekase rahita jo dazA hai so unmatta jaisI hai / mithyA abhiprAyase apanI
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 mokSazAstra aisI dazA anAdikAlase hai yaha a0 1 sUtra 4 meM kathita tattvoMkA vicAra karanepara jIvako jJAnameM AtA hai / aura use yaha bhI jJAna meM AtA hai ki jIvakA pulakarma tathA zarIrake sAtha pravAharUpase anAdikAlIna sambandha hai, arthAt jIva svayaM vaha kA vahI hai kintu karma aura zarIra purAne jAte haiM tathA naye Ate hai / aura yaha saMyoga sambandha anAdikAlase calA A rahA hai| jIva isa saMyoga sambandhako ekarUpa ( tAdAtmyasambandharUpase ) mAnatA hai aura isaprakAra jIva ajJAnatAse zarIrako apanA mAnatA hai isaliye zarIra ke sAtha mAtra nimitta naimittika sambandha hone para bhI usake sAtha kartA-karma sambandha mAnatA hai; isaliye vaha yaha mAnatA A rahA hai ki 'maiM zarIrake kArya kara sakatA hU~ aura jar3a karma, zarIrAdi mujhako kucha karatA hai / ' tattva vicAra karate 2 jIvako aisA lagatA hai ki yaha merI bhUla hai maiM jIvatattva hai, aura zarIra tathA jar3a karma, mujhase sarvathA bhinna ajIvatattva hai maiM ajIvame aura ajIva mujhameM nahI hai, isaliye meM prajIvakA kucha nahIM kara sakatA, maiM apane hI bhAva kara sakatA hU~, tathA ajIva apane bhAva ( usIke bhAva ) kara sakatA hai, mere nahIM / isaprakAra jijJAsu AtmA prathama rAgamizrita vicArake dvArA jIvaajIva tattvokA svarUpa jAnakara, yaha nizcaya karate hai ki apanemeM jo kucha vikAra hote hai ve apane hI doSa ke kAraNa hote hai / itanA jAnanepara use yaha bhI jJAta ho jAtA hai ki avikArI bhAva kyA hai / isaprakAra vikArabhAva ( puNya pApa Azrava bandha ) kA tathA avikArabhAva ( saMvara nirjarA mokSa ) kA svarUpa ve jijJAsu AtmA nizcit karate hai / pahile rAgamizrita vicAroMke dvArA ina tattvoMkA jJAna karake phira jaba jIva una bhedokI orakA lakSa dUra karake apane traikAlika pAriNAmikabhAvakA jJAyakabhAvakA yathArtha Azraya lete hai taba unheM zraddhAguraNakA aupazamikabhAva pragaTa hotA hai / zraddhAguNake zrapazamikabhAvako upazama samyagdarzana kahA jAtA hai / isa nizcaya samyagdarzanake pragaTa hone para jIvake dharmakA prArambha hotA hai; taba jIvakI zranAdikAlase calI AnevAlI zraddhAguraNakI mithyA dazA dUra hokara
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 2 sUtra 1 221 samyak dazA pragaTa hotI hai / yaha aupazamikabhAvase mithyAtvAdike saMvara hote hai / 5. aupazamikabhAvakI mahimA isa prapazamikabhAva arthAt samyagdarzanakI aisI mahimA hai ki jo jIva puruSArthake dvArA use eka bAra pragaTa kara letA hai use apanI pUrNa pacitra dazA pragaTa hue binA nahI raha sakatI / prathama- propazamikabhAvake pragaTa hone para a0 1 sUtra 32 meM kathita 'unmattadazA' dUra ho jAtI hai arthAt jIvakI mithyAjJAnadazA dUra hokara vaha samyakmati - zrutajJAnarUpa ho jAtI hai, aura yadi usa jIvako pahile mithyA avadhijJAna ho to vaha bhI dUra hokara samyak avadhijJAnarUpa ho jAtA hai / samyagdarzanakI mahimA batAneke liye AcAryadevane a0 1 ke pahile sUtrameM pahilA hI zabda samyagdarzana kahA hai, aura prathama samyagdarzana aupazamikabhAvase hI hotA hai isaliye aupazamikabhAvakI mahimA batAneke liye yahA~ bhI yaha dUsarA adhyAya prArambha karate hue vaha bhAva pahile sUtrake pahile hI zabdame batAyA hai / 6. pA~ca bhAvoMke sambandhameM kucha spaSTIkaraNa 4 (1) prazna- pratyeka jIvameM anAdikAlase pAriNAmikabhAva hai phira bhI use prapazamikabhAva arthAt samyagdarzana kyoM pragaTa nahI huA ? uttara - jIvako anAdikAlase apane svarUpakI pratIti nahIM hai aura isaliye vaha yaha nahI jAnatA ki maiM svayaM pAriNAmikabhAva svarUpa haiM, aura vaha ajJAna dazAme yaha mAnatA rahatA hai ki 'zarIra merA hai aura zarIra ke anukUla, jJAta honevAlI para vastue~ mujhe lAbhakArI hai tathA zarIrake pratikUla, jJAta honevAlI vastue~ hAnikArI hai' isaliye usakA jhukAva para vastuo, zarIra, aura vikArI bhAvokI ora banA hI rahatA hai / yahA~ jo kisIse utpanna nahI kiyA gayA hai aura kabhI kisIse jisakA vinAza nahI hotA aise pAriNAmikabhAvakA jJAna karAkara, apane guraNa - paryAyarUpa bhedoko aura paravastuoko gauraNa karake prAcAryadeva una parase lakSa chur3avAte haiM /
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 mokSazAstra bhedadRSTimeM nirvikalpadazA nahIM hotI isaliye abhedadRSTi karAI hai ki jisase nirvikalpadazA pragaTa ho / aupazamikabhAva bhI eka prakArakI nirvikalpa dshaahai| (2) prazna-isa sUtrameM kathita pA~ca bhAvoMmeMse kisa bhAvakI ora ke lakSase dharmakA prArambha aura pUrNatA hotI hai ? ucara-pAriNAmikabhAvoMke atirikta cAroM bhAva kSaNika haiM,eka samaya mAtrake hai, aura unameM bhI kSAyikabhAva to vartamAna nahI hai, zrIpazamikabhAva bhI hotA hai to alpa samaya hI TikatA hai, aura audayikakSAyopazamikabhAva bhI samaya 2 para badalate rahate hai, isaliye una bhAvoM para lakSa kiyA jAya to vahA~ ekAgratA nahI ho sakatI aura dharma pragaTa nahIM ho sktaa| traikAlika pUrNa svabhAvarUpa pAriNAmikabhAvakI mahimAko jAnakara usa ora jIva apanA lakSa kare to dharmakA prArambha hotA hai aura usa bhAvakI ekAgratAke balase hI dharmakI pUrNatA hotI hai / (3) prazna-paMcAstikAyameM kahA hai ki mokSa kurvanti mizraupazamikakSAyikAbhidhAH / baMdhamaudayikA bhAvA niHkriyA: paarinnaamikaaH|| [ gAthA 56 jayasenAcArya kRta TIkA ] artha-mizra, aupazamika aura kSAyika ye tIna bhAva mokSakartA haiN| zrIdayikabhAva vadha karate hai aura pAriNAmikabhAva bandha mokSakI kriyAse rahita haiN| prazna-uparokta kathanakA kyA prAzaya hai ? ucara-isa zlokame yaha nahIM kahA hai ki kaunasA bhAva upAdeya arthAt Azraya karane yogya hai kintu isameM mokSa jo ki karmake abhAvarUpa nimittakI apekSA rakhatA hai vaha bhAva java pragaTa hotA hai tava jIvakA ponasA bhAva hotA hai yaha batAyA hai arthAt mokSa jo ki, sApekSa paryAya hai usakA pragaTa hote samaya tathA pUrva sApekSa paryAya kInasI thI isakA svarUpa batAyA hai| yaha loka batalAtAhaikikSAyikabhAvamokSako karatA hai arthAta usa
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 2 sUtra 1 223 bhAvakA nimitta pAkara Atma pradezase dravyakarmakA svayaM abhAva hotA hai / mokSa isa apekSAse kSAyika paryAya hai aura kSAyikabhAva jar3akarmakA prabhAva sUcita karatA hai / kSAyikabhAva honese pUrva mohake aupazamika tathA kSAyopazamikabhAva honA hI cAhiye aura tatpazcAt kSAyikabhAva pragaTa hote haiM aura kSAyikabhAvake pragaTa hone para hI karmokA svayaM zrabhAva hotA hai tathA aisA nimitta - naimittika saMbaMdha batAneke liye yaha kahA hai ki 'yaha tInoM bhAva mokSa karate hai' / isa zlokameM yaha pratipAdana nahI kiyA gayA hai ki - kisa bhAvake Azrayase dharma pragaTa hotA hai / dhyAna rahe ki pahile cAroM bhAva sva apekSA se pAriNAmikabhAva hai / ( dekho jayadhavala graMtha pRSTha 316, dhavalA bhAga 5 pRSTha 167 ) 4. prazna- - Upara ke zloka meM kahA gayA hai ki -- praudayikabhAva baMdhakA kAraNa hai / yadi yaha svIkAra kiyA jAya to gati, jAti, Adi nAmakarma saMbaMdhI - audayika bhAva bhI baMdhake kAraNa kyoM nahI hoge ? uttara --- zlokame kahe gaye audayikabhAvameM sarva audayikabhAva baMdhake kAraNa haiM aisA nahI samajhanA cAhiye, kintu yaha samajhanA cAhiye ki mAtra mithyAtva, saMyama, kaSAya aura yoga yaha cAra bhAva badhake kAraNa hai ( zrI dhavalA pustaka 7 pRSTha 6-10 ) 5. prazna - 'audayikA bhAvAHbaMdhakAraNam' isakA kyA artha hai ? uttara- - isakA yahI artha hai ki yadi jIva mohake udayameM yukta hotA hai to baMdha hotA hai / dravya mohakA udaya honepara bhI yadi jIva zuddhAtmabhAvanAke balase bhAva moharUpa pariNamita na ho to baMdha nahI hotA / yadi jIvako karmodayake kAraNa baMdha hotA ho to saMsArIke sarvadA karmodaya vidyamAna haiM isaliye use sarvadA baMdha hogA, kabhI mokSa hogA hI nahI / isaliye yaha samajhanA cAhiye ki karmakA udaya baghakA kAraNa nahI hai, kiMtu jIvakA bhAvamoharUpase pariNamana honA baMdhakA kAraNa hai / dI pravacanasAra pRSTha 58-56 jayasenAcArya kRta TIkA ) -
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 mokSazAstra 6. prazna-pAriNAmikabhAvako kahIM kisI guNasthAnameM paryAyarUpase varNana kiyA hai ? ucara-hA~, dUsarA guNasthAna darzana mohanIya karmako udaya, upazama, kSayopazama, yA kSaya ina cAra avasthAoMmese kisI bhI avasthAkI apekSA nahI rakhatA, itanA batAneke liye vahAM zraddhAkI paryAya apekSAse pAriNAmikabhAva kahA gayA hai| yaha jIva jo cAritramohake sAtha yukta hotA hai so vaha to audayikabhAva hai, usa jIvake jJAnadarzana aura vIryakA kSAyopazamikabhAva hai aura sarva jIvoMke (dravyAthikanaya se) anAdi anaMta pAriNAmika bhAva hotA hai, vaha isa guNasthAnameM rahanevAle jIvake bhI hotA hai| 7. prazna-samyagdRSTi jIva vikArIbhAvoMko-apUrNadazAko AtmA kA svarUpa nahIM mAnate aura isa sUtrame aise bhAvoMko prAtmAkA svatattva kahA hai isakA kyA kAraNa hai ? uttara-vikArIbhAva aura apUrNa avasthA prAtmAkI vartamAna bhUmikA meM mAtmAke apane doSake kAraNa hotI hai, kisI jar3akarma athavA paradravyake kAraNa nahIM, yaha batAneke liye isa sUtrameM usa bhAvako 'svatattva' kahA hai| 7. jIvakA kartavya jIvako tattvAdikA nizcaya karanekA udyama karanA cAhiye usase aupazamikAdi samyaktva svayaM hotA hai| dravyakarmake upazamAdi pudgalakI zakti (paryAya) hai, jIva usakA kartA hartA nahI hai / puruSArtha pUrvaka udyama karanA jIvakA kAma hai / jIvako svayaM tattva nirNaya karanemeM upayoga lagAnA cAhiye / isa puruSArthase mokSake upAyakI siddhi apane Apa hotI hai| jaba jIva puruSArthake dvArA tattva nirNaya karane meM upayoga lagAnekA abhyAsa karatA hai taba usakI vizuddhatA bar3hatI hai, karmokA rasa svaya hIna hotA hai aura kucha samayameM jaba apane puruSArtha dvArA prathama aupazamikabhAvase pratIti pragaTa karatA hai taba darzanamohakA svayaM upazama ho jAtA hai| jIvakA kartavya to tattva nirNayakA abhyAsa hai / jaba jIva tattvanirNayameM upayoga lagAtA hai
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyAya 2 sUtra 1 225 taba darzanamohakA upazama svayameva ho jAtA hai; karmake upazamameM jIvakA koI bhI kartavya nahI hai / 8. pA~ca bhAvoMke saMbaMdha meM vizeSa spaSTIkaraNa kucha loga AtmAko sarvathA ( ekAnta) caitanyamAtra mAnate haiM arthAt sarvathA zuddha ' mAnate hai, vartamAna avasthA meM azuddhatAke honepara bhI use svIkAra nahI karate / zraura koI AtmAkA svarUpa sarvathA AnaMdamAtra mAnate haiM, vartamAna avasthAmeM duHkha hone para bhI use svIkAra nahI karate / yaha sUtra siddha karatA hai ki unakI ve mAnyatAe~ aura una jaisI dUsarI mAnyatAe~ ThIka nahI haiM / yadi AtmA sarvathA zuddha hI ho to saMsAra, bagha, mokSa aura mokSakA upAya ityAdi saba mithyA ho jAyege / AtmAkA traikAlika svarUpa aura vartamAna avasthAkA svarUpa ( arthAt dravya aura paryAyase AtmAkA svarUpa ) kaisA hotA hai so yathArthatayA yaha pA~ca bhAva batalAte hai / yadi ina pA~ca bhAvomese eka bhI bhAvakA astittva svIkAra na kiyA jAya to AtmA ke zuddha - azuddha svarUpakA satya kathana nahI hotA, aura usase jJAnameM doSa AtA hai / yaha sUtra jJAnakA doSa dUra karake, AtmAke traikAlika svarUpa aura nigodase siddhatakakI usakI samasta avasthAoMko atyalpa zabdoMmeM camatkArika rIti batalAtA hai / una pAMca bhAvome caudaha guNasthAna tathA siddha dazA bhI A jAtI hai / isa zAstra meM anAdikAlase calA zrAnevAlA- pradayikabhAva prathama nahI liyA hai kintu zropazamikabhAva pahile liyA gayA hai; yaha aisA sUcita karatA hai ki isa zAstrame svarUpako samajhAneke liye bheda batalAye gaye haiM tathApi bhedake zrAzrayase arthAt zrodayika, zropazamika, kSAyopazamika yA kSAyikabhAvoke zrAzrayase vikalpa cAlU rahatA hai arthAt anAdikAlase calA AnevAlA zradayikabhAva hI cAlU rahatA hai, isaliye una bhAvoMko orakA Azraya chor3akara dhruvarUpa pAriNAmikabhAvakI ora lakSa karake ekAgra honA cAhie / aisA karane para pahile zropazamikabhAva pragaTa hotA hai, aura kramazaH zuddhatAke bar3hane para kSAyikabhAva pragaTa hotA hai / 26
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 mokSazAstra 9. isa satra meM naya-pramANakI vivakSA vartamAna paryAya' aura usake atirikta jo dravya sAmAnya tathA usa ke guNoMkA sAdRzyatayA trikAla dhruvarUpase bane rahanA', aise 2 pahalU pratyeka dravyame haiM, AtmA bhI eka dravya hai, isalie usameM bhI aise do pahalU hai, unameM se vartamAna paryAyakA viSaya karanevAlA paryAyAthikanaya hai| isa sUtra meM kathita pA~ca bhAvoMmese aupazamika, kSAyika, kSAyopamika aura audayika yaha cAra bhAva paryAyarUpa-vartamAna avasthAmAtrake liye haiM isaliye ve paryAthAthikanayakA viSaya haiM; usa vartamAna paryAyako chor3akara dravya-sAmAnya tathA usake anaMtaguNoMkA jo sAdRzyatA trikAla dhruvarUpa sthira rahanA hai use pAriraNAmikabhAva kahate haiM, usa bhAvako kAraNaparamAtmA, kAraNasamayasAra pA jJAyakabhAva bhI kahA jAtA hai; vaha trikAla sAdRzyarUpa honese dravyArthikanayakA viSaya hai yaha donoM pahalU (paryAyAthikanayakA viSaya aura dravyArthikanayakA viSaya donoM) eka hokara saMpUrNa jIva dravya hai, isaliye ve donoM pahalU pramANake viSaya haiN| ina donoM pahaluoMkA naya aura pramANake dvArA yathArtha jJAna karake jo jIva apanI vartamAna paryAyako apane prabheda kAlika pAriNAmikabhAvakI ora le jAtA hai use samyagdarzana hotA hai aura vaha kramazaH svabhAvake avalaMbanase Age bar3hakara mokSadazArUpa kSAyikabhAvako pragaTa karatA hai // 1 // ___ bhAvoMke bheda dvinavASTAdazaikazititribhedAH yathAkramam // 2 // artha-uparokta pA~ca bhAva [yathAkramam ] kramazaH [ dvi nava praSTAdaza ekaviMzati tribhedAH ] do, nava, aTThAraha, ikkIsa aura tIna bhedavAle haiN| ina bhedoMkA varNana Ageke sUtroMke dvArA karate haiM // 2 // aupazamikabhAvake do bheda samyaktvacAritre // 3 //
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 2 sUtra 4 227 artha--[ samyaktva ] aupazamika samyaktva aura [ cAritre ] aupazamika cAritra-isaprakAra praupazamikabhAvake do bheda hai| TIkA (1) aupazamikasamyaktva-jaba jIvake apane satyapuruSArthase aupazamika samyaktva pragaTa hotA hai taba jaDakarmoke sAtha nimitta naimittika sambandha aisA hai ki ve mithyAtvakarmakA aura anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA aura lobhakA svayaM upazama ho jAtA hai| anAdi mithyAdRSTi jIvoke tathA kisI sAdimithyAdRSTike mithyAtvakI eka aura anantAnubandhIkI cAra isaprakAra kula pA~ca prakRtiyA~ upazamarUpa hotI hai, aura zeSa sAdi mithyAdRSTike mithyAtva samyamithyAtva aura samyaktvaprakRti-yaha tIna tathA anantAnubandhIkI cAra, yoM kula sAta prakRtiyokA upazama hotA hai / jIvake isa bhAvako aupazamika samyaktva kahA jAtA hai| (2) aupazamika cAritra-jaba jisa cAritrabhAvase upazama zreNIke yogya bhAva pragaTa karatA hai use aupazamika cAritra kahate haiM / usa samaya mohanIya karmakI apratyAkhyAnAvaraNAdi 21 prakRtiyokA svayaM upazama ho jAtA hai| prazna-jar3akarma prakRtikA nAma 'samyaktva' kyoM hai ? uttara-samyagdarzanake sAtha-sahacarita udaya honese upacArase karmaprakRtiko 'samyaktva' nAma diyA gayA hai // 3 // [ zrI dhavalA pustaka 6 pRSTha 36] kSAyikamAvake nava bheda jJAnadarzanadAnalAbhabhogopabhogavIryANi ca // 4 // artha-[jJAna darzana dAna lAbha bhoga upabhoga vIryANi ] kevalajJAna, kevaladarzana, kSAyikadAna, kSAyikalAbha, kSAyikabhoga, kSAyikaupabhoga, kSAyikavIrya, tathA [ca ] ca kahane para, kSAyikasamyaktva aura kSAyikacAritra-isaprakAra kSAyikabhAvake nava bheda hai|
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 mokSazAstra - TIkA jIva jaba ye kevalajJAnAdibhAva pragaTa karatA hai taba 'dravyakarma svayaM AtmapradezoMse atyanta viyogarUpa ho jAte haiM arthAt karma kSayako prApta hote hai isaliye ina bhAvoMko 'kSAyikabhAva' kahA jAtA hai / ( 1 ) kevalajJAna - sampUrNa jJAnakA pragaTa honA kevalajJAna hai, taba jJAnAvaraNIya karmakI avasthA kSayarUpa svayaM hotI hai / ( 2 ) kevaladarzana - sampUrNa darzanakA pragaTa - honA kevaladarzana hai, isa samaya darzanAvaraNIya karmakA svayaM kSaya hotA hai / ' kSAyika dAnAdi pA~ca bhAva - isaprakAra apane guNakI nirmala paryAya apane liye dAnAdi pAMca bhAvarUpaseM - sapUrNatayA pragaTatA hotI hai, usa samaya dArnAtarAya ityAdi pA~ca prakArake antarAyakarmakA svayaM kSaya hotA hai / ( 3 ) kSAyikadAna - zrapane zuddha svarUpakA apaneko dAna denA so upAdAnarUpa nizcaya kSAyikadAna hai aura anaMta jIvoMko zuddha svarUpakI prApti meM jo nimittapanAkI yogyatA so vyavahAra kSAyika abhayadAna hai / (4) kSAyikalAbha - apane zuddhasvarUpakA apaneko lAbha honA sonizcaya kSAyika lAbha hai upAdAna hai aura nimittarUpase zarIrake balako sthira rakhaneme kAraNarUpa anya manuSyako na hoM aise atyanta zubha sUkSma nokarmarUpa pariNamita honevAle ananta pudgala paramANutroMkA pratisamaya sambandha honA kSAyikalAbha hai / (5) kSAyika bhoga ---- apane zuddhasvarUpakA bhoga kSAyika bhoga hai aura nimittarUpase puSpavRSTi Adika vizeSoMkA pragaTa honA kSAyika bhoga hai / (6) kSAyika upabhoga -- apane zuddhasvarUpakA pratisamaya, upabhoga honA so kSAyika upabhoga hai, aura nimittarUpase chatra, camara, siMhAsanAdi vibhUtiyoMkA honA kSAyika upabhoga hai / " (7) kSAyika vIrya -- apane zuddhAtma svarUpameM utkRSTa sAmarthyarUpase. pravRttikA honA so kSAyika vIrya hai /
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya- 2 sUtra 5 226 (8) kSAyikasamyaktva - apane mUlasvarUpakI dRDhatama pratItirUpa paryAya kSAyika samyaktva hai; jaba vaha pragaTa hotI hai taba mithyAtvakI tIna aura anaMtAnubaMdha kI cAra, isaprakAra kula sAta karma prakRtiyoMkA svayaM kSaya hotA hai / (9) kSAyikacAritra -- apane svarUpakA pUrNa cAritra pragaTa honA so kSAyikacAritra hai / usa samaya mohanIya karmakI zeSa 21 prakRtiyoMkA kSaya hotA hai / isa prakAra jaba karmakA svayaM kSaya hotA hai taba mAtra upacArase yaha kahA jAtA hai ki 'jIvane karmakA kSaya kiyA hai' paramArthase to jIvane apanI avasthAmeM puruSArtha kiyA hai, jar3a prakRtimeM nahI / ina nava kSAyikabhAvoko nava labdhi bhI kahate haiM // 4 // kSAyopazamikabhAvake 18 bheda jJAnAjJAnadarzanalabdhayazcatustritripaMcabhedAH samyaktvacAritrasaMyamAsaMyamAzca // 5 // - artha - [ jJAna prajJAna ] mati, zra uta, avadhi aura manaHparyaMya yaha cAra jJAna tathA kumati, kuzruta aura kupravadhi ye tIna ajJAna [ darzana ] cakSu, zracakSu aura avadhi ye tIna darzana [ labdhayaH ] kSAyopazamikadAna, lAbha, bhoga, upabhoga, vIyaM ye pAMca labdhiyAM [ catuH tri tri bhedAH ] isa prakAra 4+3+3+5 = (.15) bheda tathA [ samyaktva ] kSAyopazamika samyaktva [ cAritra ] kSAyopazamika cAritra [ca] aura [saMyamAsaMyamAH ] saMyamAsaMyama isa prakAra kSAyopazamikabhAvake 18 bheda hai / TIkA kSAyopazamika samyaktva - mithyAtvakI tathA anaMtAnubaMdhIkI karma prakRtiyoMke udayAbhAvI kSaya tathA upazamakI apekSAse kSAyopazamika samyaktva' kahalAtA hai aura samyaktva prakRtike udayakI apekSAse usIko vedaka samyaktva kahA jAtA hai /
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 mokSazAstra kSAyopazamika cAritra-samyagdarzana pUrvaka-cAritrake samaya jo rAga hai usakI apekSAse vaha sarAga cAritra kahalAtA hai kiMtu usameM jo rAga hai vaha cAritra nahI hai, jitanA vItarAgabhAva hai utanA hI cAritra hai / isa cAritrako kSAyopazamika cAritra kahate hai / saMyamAsaMyama-isa bhAvako dezavata, athavA viratAvirata cAritra bhI kahate haiN| matijJAna ityAdikA svarUpa pahile adhyAyameM kahA jA cukA hai / dAna, lAbha ityAdi labdhikA svarUpa Uparake sUtrameM kahA gayA hai / vahA~ kSAyikabhAvase vaha labdhi thI aura yahA~ vaha labdhi kSAyopazamikabhAvase hai aisA samajhanA cAhie // 5 // audAyikabhAvake 21 bheda gatikaSAyaliMgamithyAdarzanAjJAnAsaMyatAsiddhalezyA zcatuzcatustryekaikaikaikaSaDbhedAH // 6 // artha-[gati ] tiryaMca, naraka, manuSya aura deva yaha cAra gatiyA~ [ kaSAya ] krodha, mAna, mAyA, lobha yaha cAra kaSAyeM [ liga ] strIveda, puruSaveda aura napusakaveda, yaha tIna liMga [ mithyAdarzana ] mithyAdarzana [ajJAna ] ajJAna [ asaMyata ] asaMyama [ prasiddha ] asiddhatva tathA [lezyAH ] kRSNa, nIla, kApota, pIta, padma aura zukla yaha chaha lezyAe~ isaprakAra [catuH catuH tri eka eka eka epha SaDbhedAH] 4+4+3+ 1+1+1+1+ 6 ( 21 ) isaprakAra saba milAkara audayikabhAvake 21 bheda hai| TIkA prazna-gati aghAtikarmake udayase hotI hai, jIvake anujovIguNake ghAtakA vaha nimitta nahIM hai tathApi use audayikabhAvameM kyoM ginA hai ? uttara-jIvake jisa prakArakI gatikA saMyoga hotA hai usI meM vaha
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 2 sUtra 6 mamatva karane lagatA hai, jaise vaha yaha mAnatA hai ki 'maiM manuSya hU~, maiM pazu haiM, maiM deva hU~, maiM nArakI hU~' / isaprakAra jahA~ mohabhAva hotA hai vahA~ vartamAna gatimeM jIva apanepanakI kalpanA karatA hai, isaliye tathA cAritra mohakI apekSAse gatiko audayika bhAvameM gina liyA gayA hai| [ sirpha gati ko udaya bhAva meM liyA jAya to 14 guNasthAna taka hai] lezyA-kaSAyase anuraMjita yoga ko lezyA kahate haiM / lezyAke do prakAra haiM-dravyalezyA tathA bhAvalezyA / yahA~ bhAvalezyAkA viSaya hai| bhAvalezyA chaha prakArakI hai / aisA nahIM samajhanA cAhie ki lezyAke samaya AtmAmeM usa usa prakArakA raMga hotA hai kiMtu jIvake vikArI kArya bhAvApekSAse 6 prakArake hote haiM, usa bhAvameM vikArakA tAratamya batAneke liye 6 prakAra kahe haiM / lokameM yadi koI vyakti kharAba kAma karatA hai to kahA jAtA hai ki isane kAlA kAma kiyA hai, vahAM usake kAmakA raga kAlA nahI hotA kiMtu usa kAmame usakA tIvra burA bhAva honese use kAlA kahA jAtA hai, aura isa bhAvApekSAse use kRSNalezyA kahate haiN| jaise jaise vikAra kI tIvratAmeM halakApana hotA hai usIprakAra bhAvako 'nIla lezyA' ityAdi nAma diye jAte haiM / zuklalezyA bhI zubha audayikabhAvameM hotI hai| zuklalezyA kahIM dharma nahI hai kyoMki vaha mithyAdRSTiyoMke bhI hotI hai / puNyake tAratamya meM jaba ucca puNyabhAva hotA hai taba zuklalezyA hotI hai| vaha audayikabhAva hai aura isaliye vaha saMsArakA kAraNa hai, dharmakA nhiiN| prazna-bhagavAnako terahaveM guNasthAnameM kaSAya nahIM hotI phira bhI unake zuklalezyA kyoM kahI hai ? ucara-bhagavAnake zuklalezyA upacArase kahI hai / pahile yogake sAtha lezyAkA sahakAritva thA, vaha yoga terahaveM guNasthAnameM vidyamAna honese vahA~ upacArase lezyA bhI kaha dI gaI hai| lezyAkA kArya karmabaMdha hai| bhagavAna ke kaSAya nahI hai phira bhI yogake honese eka samayakA baMdha hai yaha apekSA lakSameM rakhakara upacArase zuklalezyA kahI gaI hai| .. ajJAna-jJAnakA abhAva ajJAna hai, isa arthame yahA~ jJAna liyA
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 mokSazAstra gayA hai, kujJAnako yahA~ nahIM liyA hai, kujJAnako kSAyopazamikabhAvameM liyA hai // 6 // audayikabhAva kI vizeSa carcA dekho-paMcAdhyAyI bhA0 2 gA. 977 se 1052-si0 zAstrI paM0 phUlacaMdrajI kRta TIkA pR0 320-21, 307 se 321; tathA paM0 devakInandanajI TIkA gA0 980 se 1055, patra 415-444 / ] pAriNAmikabhAvake tIna bheda jIvabhavyAbhavyatvAni ca // 7 // artha-[jIvabhavyAbhavyatvAni ca ] jIvatva, bhavyatva aura abhavyatva-isaprakAra pAriNAmikabhAva ke tIna bheda hai / TIkA 1 sUtrake aMtameM 'ca' zabdase astitva, vastutva, prameyatva Adi sAmAnya guNoMkA bhI grahaNa hotA hai / bhavyatva-mokSa prApta karane yogya jIvake 'bhavyatva' hotA hai / abhavyatva-jo jIva kabhI bhI mokSa prApta karaneke yogya nahIM hote unake 'abhavyatva' hotA hai / bhavyatva aura abhavyatva guNa hai, ve donoM anujIvI guNa haiM, karmake sadbhAva yA abhAva kI apekSAse ve nAma nahIM diye gaye hai| jIvatva-caitanyatva, jIvanatva, jJAnAdi guNayukta rahanAso jIvana hai / pAriNAmika bhAvakA artha-karmodayakI apekSAke vinA AtmAmeM jo guNa mUlataH svabhAvamAtra hI hoM unheM 'pAriNAmika' kahate haiM / athavA "dravyAtma lAbhamAtra hetukaH pariNAmaH" artha-jo vastuke nijasvarUpako prApti mAtra meM hI hetu ho so pAriNAmika hai / (sarvArthasiddhi TIkA )
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 2 sUtra 7 233 2. vizeSa spaSTIkaraNa (1) pA~ca bhAvoMmeM aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika aura audayika yaha cAra bhAva paryAyarUpa ( vartamAnameM vidyamAna dazArUpa ) haiM aura pAMcavAM zuddha pAriNAmikabhAva hai vaha trikAla ekarUpa dhruva hai isaliye vaha dravyarUpa hai / isaprakAra AtmapadArtha dravya aura paryAya sahita (jisa samaya jo paryAya ho usa sahita) hai| (2) jIvatva, bhavyatva aura abhavyatva-ina tIna pAriNAmika bhAvoMme jo zuddha jIvatvabhAva hai vaha zuddha dravyAthika nayake Azrita honese nitya nirAvaraNa zuddha pAriNAmikabhAva hai aura vaha bandha-mokSa paryAya (-pariNati) se rahita hai| (3) jo daza prANarUpa jIvatva tathA bhavyatva, abhavyatva hai use vartamAname honevAle avasthAke Azrita honese (paryAyArthika nayAzrita honese) azuddha pAriNAmikabhAva samajhanA caahie| jaise sarva saMsArI jIva zuddhanayase zuddha haiM usIprakAra yadi avasthA dRSTise bhI zuddha hai aisA mAnA jAya to daza prANarUpa jIvatva, bhavyatva aura abhavyatvakA abhAva hI ho jAya / (4) bhavyatva aura abhavyatvameMse bhavyatvanAmaka azuddha pAriNAmika bhAva bhavyajIvoMke hotA hai / yadyapi vaha bhAva dravyakarmakI apekSA nahI rakhatA tathApi jIvake samyaktvAdi guraNa jaba malinatAmeM ruke hote haiM taba usame jar3a karma jo nimitta hai use bhavyatvakI azuddhatAme upacArase nimitta kahA jAtA hai| vaha jIva jaba apanI pAtratAke dvArA jJAnIkI dezanAko sunakara samyakdarzana pragaTa karatA hai aura apane cAritrameM sthira hotA hai taba use bhavyatva zakti pragaTa (vyakta ) hotI hai| vaha jIva sahaja zuddha pAriNAmikabhAva jisakA lakSaNa hai aise apane paramAtma dravyamaya samyak zraddhA, jJAna aura anucaraNarUpa avasthA ( paryAya ) ko pragaTa karatA hai| (dekho samayasAra hindI jayasenAcAryakRta saMskRta TIkA pRSTha 423) (5) paryAyAthika nayase kahA jAnevAlA lAbha-bhavyatvabhAvakA abhAva mokSadazAmeM hotA hai arthAt jIvame jaba samyagdarzanAdi guNakI pUrNatA
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 mokSazAstra ho jAtI hai taba bhavyatvakA vyavahAra miTa jAtA hai| ( dekho adhyAya 10 sUtra 3) 3. anAdi ajJAnI jIvake kaunase bhAva kabhI nahIM hue ? (1) yaha bAta lakSameM rakhanA cAhie ki jIvake anAdikAlase jJAna, darzana aura vIrya kSAyopazamikabhAvarUpase haiM kintu ve kahIM dharmake kAraNa nahIM haiN| (2) apane svarUpakI asAvadhAnI-jo mithyAdarzanarUpa moha usakA abhAvarUpa zrIpazamikabhAva anAdi ajJAnI jIvake kabhI pragaTa nahI huaa| jaba jIva samyagdarzana pragaTa karatA hai taba darzanamohakA ( mithyAtvakA ) upazama hotA hai| samyagdarzana apUrva hai, kyoMki jIvake kabhI bhI pahale vaha bhAva nahI huA thaa| isa aupazamikabhAvake honeke bAda mohase sambandha rakhanevAle kSAyopazamika aura kSAyikabhAva usa jIvake pragaTa huye binA nahI rahate, vaha jIva avazya hI mokSAvasthAko pragaTa karatA hai| 4. uparokta aupazamikAdi tIna bhAva kisa vidhise pragaTa hote haiM ? (1) jaba jIva apane ina bhAvoMkA svarUpa samajhakara trikAla dhruvarUpa ( sakalanirAvaNa ) akhaMDa eka avinazvara zuddha pAriNAmikabhAvakI ora apanA lakSa sthira karatA hai taba uparokta tIna bhAva pragaTa hote hai| 'maiM khaNDa-jJAnarUpa hU~' aisI bhAvanAse aupazamikAdibhAva pragaTa nahIM hote / [ zrI samayasAra hindI jayasenAcAryakRta TIkA pRSTha 483 ] (2) apane avinazvara zuddha pAriNAmikabhAvakI orake jhukAvako adhyAtma bhASAme 'nizcayanayakA Azraya' kahA jAtA hai| nizcayanayake zrAzrayase zuddha paryAya pragaTa hotI hai / nizcayakA viSaya akhaNDa avinazvara zuddha pAriNAmikabhAva arthAt jJAyakabhAva hai / vyavahAranayake Azrayase zuddhatA pragaTa nahIM hotI kintu azuddhatA pragaTa hotI hai (zrI samayasAra gAthA 11)
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 2 sUtra 8 235 5. pA~ca bhAvoM meM se kaunase bhAva bandharUpa haiM aura kaunase nahIM 1 (1) ina pA~ca bhAvomeMse eka audayikabhAva ( mohake sAthakA saMyuktabhAva ) bandharUpa hai / jaba jIva mohabhAva karatA hai taba karmakA udaya upacArase bandhakA kAraNa kahalAtA hai / dravya mohakA udaya hone para bhI yadi jIva mohabhAvarUpase pariNamita na ho to bandha na ho aura taba vahI jar3akarmakI nirjarA kahalAye / (2) jisameM puNya-pApa, dAna, pUjA, vratAdi bhAvoMkA samAveza hotA hai aise Azrava aura bandha do prodayikabhAva haiM; saMvara aura nirjarA mohake aupazamika, kSAyopazamika aura kSAyikabhAva haiM; ve zuddhatA ke aMza honese bandharUpa nahI hai; aura mokSa kSAyikabhAva hai, vaha sarvathA pUrNa pavitra paryAya hai isaliye vaha bhI bandharUpa nahI hai / (3) zuddha traikAlika pAriNAmikabhAva bandha aura mokSase nirpekSa hai // 7 // jIvakA lakSaNa upayogo lakSaNam // 8 // artha - [ lakSaraNam ] jIvakA lakSaNa [ upayogaH ] upayoga hai / TIkA lakSaNa-- - bahutase mile hue padArthoMmeMse kisI eka padArthako alaga karanevAle hetu ( sAdhana ) ko lakSaNa kahate haiM / upayoga - caitanyaguNake sAtha sambandha rakhanevAle jIvake pariNAma ko upayoga kahate haiM / upayogako 'jJAna-darzana' bhI kahate haiM vaha sabhI jIvome hotA hai zrIra jIvake atirikta anya kisI dravyame nahI hotA, isaliye use jIvakA asAdhAraNa guraNa athavA lakSaNa kahate haiM / aura vaha sadbhuta ( AtmabhUta ) lakSaNa hai isaliye saba jIvome sadA hotA hai / isa sUtra meM aisA sAmAnya
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 mokSazAstra lakSaNa diyA hai jo saba jIvoM para lAgU hotA hai / (tattvArthasAra pRSTha 54 ) jaise sone cA~dIkA eka piMDa hone para bhI usameM sonA apane pIle pana Adi lakSaNase aura caoNdI apane zuklAdi lakSaNase donoM alaga 2 hai, aisA unakA bheda jAnA jA sakatA hai, isIprakAra jIva zrora karma - nokarma ( zarIra ) eka kSetrameM hone para bhI jIva apane upayoga lakSaNake dvArA karma - nokarmase alaga hai aura dravyakarma - nokarma apane sparzAdi lakSaNake dvArA jIvase alaga hai, isaprakAra unakA bheda pratyakSa jAnA jA sakatA hai / jIva aura pudgalakA anAdikAlase eka kSetrAvagAharUpa sambandha hai, isaliye ajJAnadazA me ve donoM ekarUpa bhAsita hote haiM / jIva zraura pudgala eka prakAza kSetrame hone para bhI yadi unake yathArtha lakSaNoMse nirNaya kiye jA~ya to ve donoM bhinna haiM aisA jJAna hotA hai / bahutase mile hue padArthoM meM se kisI eka padArthako alaga karanevAle hetuko lakSaNa kahate haiM / ananta paramANuoM se banA huA zarIra aura jIva isaprakAra bahutase mile hue padArtha haiM unameM ananta pudgala haiM aura eka jIva hai / use jJAnameM alaga karaneke liye yahA~ jIvakA lakSaNa batAyA gayA hai / 'jIvakA lakSaNa upayoga hai' isaprakAra yahA~ kahA hai / prazna - upayogakA artha kyA hai ? uttara--caitanya prAtmAkA svabhAva hai, usa caitanya svabhAvako prarnusaraNa karanevAle AtmAke pariNAmako upayoga kahate haiM / upayoga jIvakA abAdhita lakSaNa hai / AThaveM sUtrakA siddhAnta maiM zarIrAdike kArya kara sakatA hU~, aura maiM unheM hilA - bulA sakatI hU~, aisA jo jIva mAnate hai ve cetana aura jar3a dravyako ekarUpa mAnate hai / unakI isa mithyA mAnyatAko chur3Aneke liye aura jIvadravya jar3ase sarvathA bhinna hai yaha batAneke liye isa sUtrameM jIvakA asAdhAraNa lakSaNa upayoga hai - aisA batAyA gayA hai / nitya upayoga lakSaNavAlA jIvadravya kabhI pudgala dravyarUpa ( zarIrA
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 2 sUtra 6 237 dirUpa ) hotA huA dekhanemeM nahIM pAtA aura nitya jar3a lakSaNavAlA zarIrAdi pudgaladravya kabhI jIvadravyarUpa hotA huA dekhane meM nahIM AtA, kyoki upayoga aura jar3atvake ekarUpa hone meM prakAza aura aMdhakArakI bhA~ti virodha hai| jar3a aura caitanya kabhI bhI eka nahIM ho sakate / ve donoM sarvathA bhinna 2 haiM, kabhI bhI, kisI bhI prakArase ekarUpa nahI hote, isaliye he jIva tU saba prakArase prasanna ho ! apanA citta ujjvala karake sAvadhAna ho aura svadravya ko hI 'yaha merA hai' aisA anubhava kara / aisA zrI guru kA upadeza hai| ( samayasAra) jIva zarIra aura dravyakarma eka AkAza pradezameM baMdharUpa rahate hai isaliye ve bahutase mile huye padArthomeMse eka jIva padArthako alaga jAnaneke liye isa sUtra meM jIvakA lakSaNa kahA gayA hai // 8 // ( sarvArthasiddhi bhAga 2 pRSTha 27-28) upayogake bheda sa dvividho'ssttcturbhedH|| 6 // artha-[saH] vaha upayoga [ dvividhaH ] jJAnopayoga aura darzanopayogake bhedase do prakArakA hai; aura ve kramazaH [ praSTa catuH bhedaH ] ATha aura cAra bheda sahita hai arthAt jJAnopayogake mati, zruta, avadhi, mana:paryaya, kevala ( yaha pA~ca samyagjJAna ) aura kumati, kuzruta tathA kuavadhi (yaha tIna mithyAjJAna) isaprakAra ATha bheda hai| tathA darzanopayogake cakSu, acakSu, avadhi tathA kevala isaprakAra cAra bheda haiM / isaprakAra jJAnake ATha aura darzanake cAra bheda milakara upayogake kula bAraha bheda haiM / TIkA 1. isa sUtrameM upayogake bheda batAye haiM, kyoMki yadi bheda batAye hoM to jijJAsu jaldI samajha letA hai, isaliye kahA hai ki-"sAmAnya zAkhatonUnaM, vizeSo balavAn bhavet" arthAt sAmAnyazAkhase vizeSa balavAna hai| yahA~ sAmAnyakA artha hai saMkSepameM kahanevAlA aura vizeSakA artha hai bheda
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 mokSazAstra vistAra karake batAnevAlA / sAdhAraNa manuSya vizeSase bhalIbhA~ti nirNaya kara sakate hai / ( 2 ) darzana zabda ke yahA~ lAgU honevAlA artha zAstroMmeM eka hI zabdakA kahIM koI artha hotA hai aura kahIM koI | 'darzana' zabdake bhI aneka artha haiM / (1) adhyAya 1 sUtra 1 - 2 meM mokSamArga sambandhI kathana karate huye 'samyagdarzana' zabda kahA hai; vahA~ darzana zabdakA artha zraddhA hai / ( 2 ) upayoga ke varNanameM 'darzana' zabdakA artha vastukA sAmAnya graharaNamAtra hai / zrIra (3) indriyake varNaname 'darzana' zabdakA artha netroMke dvArA dekhanA mAtra hai / ina tIna artho meM se yahA~ prastuta sUtrame dUsarA artha lAgU hotA hai / ( mokSamArga prakAzaka ) darzanopayoga -- kisI bhI padArthako jAnanekI yogyatA ( labdhi ) hone para usa padArtha kI ora sanmukhatA, pravRtti athavA dUsare padArthoM kI ora se haTakara vivakSita padArthakI ora utsukatA pragaTa hotI hai so darzana hai / vaha utsukatA cetanA meM hI hotI hai / jabataka vivakSita padArthako thor3A bhI nahI jAnA jAtA tabatakake cetanAke vyApArako 'darzanopayoga' kahA jAtA hai / jaise eka manuSya kA upayoga bhojana karanemeM lagA huA hai aura use ekadama icchA huI ki bAhara mujhe koI bulAtA to nahI hai ? maiM yaha jAna lUM / athavA kisIkI AvAja kAname Ane para usakA upayoga bhojanase haTa kara zabdakI zrora laga jAtA hai isameM cetanAke upayogakA bhojanase haTanA aura zabdakI ora laganA kintu jabataka zabdakI orakA koI bhI jJAna nahIM hotA tabatakakA vyApAra 'darzanopayoga' hai / pUrva viSaya se haTanA aura bAda ke viSaya kI ora utsuka honA jJAna kI paryAya nahIM hai isaliye usa cetanA paryAya ko 'darzanopayoga' kahA jAtA hai / zrAtmAke upayoga kA padArthonmukha honA darzana hai /
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 2 sUtra 236 dravyasaMgrahakI 43 vI gAthAkI TIkAme 'sAmAnya' zabda prayukta huA hai, usakA artha 'AtmA' hai sAmAnya grahaNakA matalaba hai AtmagrahaNa; aura pAramagrahaNa darzana hai| 3. sAkAra aura nirAkAra zAnako sAkAra aura darzanako nirAkAra kahA jAtA hai| usameMse 'AkAra' kA artha lambAI caur3AI aura 'moTAI nahI hai, kintu jisaprakAra kA padArtha hotA hai usIprakAra jJAnameM jJAta ho use AkAra kahate haiN| pramUtitva prAtmAkA guNa honese jJAna svayaM vAstavameM amUrta hai / jo svayaM pramUrta ho aura phira dravya na ho, mAtra guNa ho usakA apanA pRthak AkAra nahIM ho sakatA / apane apane AzrayabhUta dravyakA jo AkAra hotA hai vahI mAkAra guNoMkA hotA hai| jJAna guNakA AdhAra Atmadravya hai isaliye AtmAkA nAkAra hI jJAnakA AkAra hai| AtmA cAhe jisa prAkArake padArthako jAne tathApi aAtmAkA AkAra to ( samudghAtako chor3akara ) zarIrAkAra rahatA hai, isaliye vAstavikatayA jJAna jJeyapadArthake AkArarUpa nahI hotA kintu AtmAke AkArarUpa hotA hai| jaisA jJeya padArtha hotA hai vaisA hI jJAna jAna letA hai isaliye jJAnakA AkAra kahA jAtA hai (tattvArthasAra pRSTha 308-309 ) darzana eka padArthase dUsare padArthako pRthak nahIM karatA, isaliye use nirAkAra kahA jAtA hai| paMcAdhyAyI bhAga 2 ke zloka 391 meM AkArakA artha nimnaprakAra kahA gayA hai: AkArorthavikalpaH syAdarthaH svprgocrH| sopayogo vikalpo vA jJAnasyaitaddhi lakSaNam / artha- artha, vikalpako AkAra kahate hai, sva-para padArthako artha kahA jAtA hai, upayogAvasthAko vikalpa kahate haiN| aura yahI jJAnakA lakSaNa hai| bhAvArtha-AtmA athavA anya padArthakA upayogAtmaka bhedavijJAna
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 mokSazAstra honA hI AkAra hai, padArthoke bhedAbhedake liye honevAle nizcayAtmaka bodha ko hI AkAra kahate haiM arthAt padArthoMkA jAnanA hI AkAra hai, aura vaha jJAnakA svarUpa hai | artha-sva aura para viSaya; vikalpa vyavasAya; arthavikalpa = sva- para vyavasAyAtmakajJAna / isa jJAnako pramANa kahate hai / ( paM. devakInandana kRta paMcAdhyAyI TIkA bhAga 1 zloka 666 kA phuTanoTa ) AkAra sambandhI vizeSa spaSTIkaraNa jJAna amUrtika AtmAkA guraNa hai, usameM jJeya padArthakA AkAra nahIM utaratA / mAtra vizeSa padArtha usameM bhAsane lagate hai - yahI usakI AkRti mAnane kA matalaba hai / sArAMza-jJAname para padArthako AkRti vAstavameM nahI mAnI jA sakatI, kintu jJAna - jJeya sambandhake kAraNa jJeyakA AkRti dharma upacAra nayase jJAnameM kalpita kiyA jAtA hai; isa upacArakA phalitArtha itanA hI samajhanA cAhie ki padArthokA vizeSa AkAra ( - svarUpa ) nizcaya karAnevAle jo caitanya pariNAma hai ve jJAna kahalAte haiM, kintu sAkArakA yaha artha nahI hai ki usa padArthake vizeSa AkAra tulya jJAna svayaM ho jAtA hai | (tattvArthasAra pRSTha 54 ) 4. darzana aura jJAna ke bIcakA bheda aMtarmukha citprakAzako darzana aura bahirmukha citprakAzako jJAna kahA jAtA hai / sAmAnya - vizeSAtmaka bAhya padArthako grahaNa karanevAlA jJAna hai aura sAmAnya vizeSAtmaka zrAtmasvarUpako grahaNa karanevAlA darzana hai | zaMkA- isaprakAra darzana aura jJAnakA svarUpa mAnanese zAstrake isa vacanake sAtha virodha AtA hai ki- 'vastuke sAmAnya graharaNako darzana kahate haiM' / samAdhAna- - samasta bAhya padArthoke sAtha sAdhAraNatA honese usa
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 241 adhyAya 2 sUtra 6 vacanameM jahA~ 'sAmAnya' sajA dI gaI hai vahA~ sAmAnyapada se AtmA ko hI grahaNa karanA caahie| zaMkA-yaha kisa para se jAnA jAya ki sAmAnya padase AtmA hI samajhanA cAhie? samAdhAna-yaha zaMkA ThIka nahIM hai, kyoMki "padArtha ke AkAra arthAt bheda kiye binA" isa zAstra vacanase usakI puSTi ho jAtI hai| isI ko spaSTa kahate hai-bAhya padArthokA AkArarUpa pratikarma vyavasthAko na karane para ( arthAt bhedarUpa se pratyeka padArthako grahaNa kiye binA') jo sAmAnya grahaNa hotA hai use 'darzana' kahate hai / aura isa arthako dRDha karane ke liye kahate haiM ki "yaha amuka padArtha hai" yaha kucha hai ityAdirUpase padArtho ko vizeSatA kiye binA jo grahaNa hotA hai use darzana kahate haiN| zaMkA-yadi darzana kA lakSaNa Upara kahe anusAra mAnoge to 'anadhyavasAya' ko darzana mAnanA pdd'egaa| samAdhAna nahI, aisA nahIM ho sakatA, kyoki darzana bAhya padArtho kA nizcaya na karake bhI svarUpakA nizcaya karanevAlA hai, isaliye anadhyavasAyarUpa nahI hai| viSaya aura viSayike yogyadezame honese pUrvako avasthAko darzana kahate haiM / [ zrI dhavalA bhAga 1 pRSTha 145 se 148, 380 se 383 tathA vRhadravyasaMgraha hindI TIkA pRSTha 170 se 175 gAthA 44 kI TIkA ] Upara jo darzana aura jJAnake bIca bheda batAyA gayA hai vaha kisa apekSA se hai ? AtmAke jJAna aura darzana do bhinna guNa batAkara usa jJAna aura darzana kA bhinna bhinna kArya kyA hai yaha Upara batAyA hai, isaliye eka guNa se dUsare guraNake lakSaNa bhedako apekSAse ( bheda nayase ) vaha kathana hai aisA samajhanA caahie| 5. abhedApekSAse darzana aura jJAnakA artha darzana aura jJAna donoM AtmAke guNa haiM aura ve AtmAse abhinna 31
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 mokSazAstra haiM isaliye abhedApekSAse mAtmA darzanajJAnasvarUpa hai arthAt darzana- zrAtmA hai aura jJAna AtmA hai aisA samajhanA cAhie / dravya aura guNa eka dUsare se alaga nahIM ho sakate aura dravya kA eka guNa usake dUsare guraNase alaga nahIM ho sakatA / yaha apekSA lakSameM rakhakara darzana sva-para darzaka hai aura jJAna sva-para jJAyaka hai / zramedadRSTikI apekSAse isaprakAra artha hotA hai | [ dekho zrI niyamasAra gAthA 171 tathA zrI samayasArameM darzana tathA jJAna kA nizcayanayase arthaM pRSTha 420 se 427 ] 6. darzanopayoga aura jJAnopayoga kevalI bhagavAn ko yugapat hotA hai kevalI bhagavAn ko darzanopayoga aura jJAnopayoga eka hI sAtha hotA hai aura chadmasthako kramazaH hotA hai / kevalI bhagavAnko upacArase upayoga kahA jAtA hai // 6 // jIvake bheda saMsAriNo muktAzca // 10 // artha -- jIva [ saMsAriNaH ] saMsArI [ ca ] aura [ muktAH ] mukta aise do prakArake hai / karma sahita jIvoMko saMsArI aura karma rahita jIvoko mukta kahate hai / TIkA 1. jIvoMkI vartamAna dazAke ye bheda haiM, ve bheda paryAyadRSTise haiM / dravyadRSTi se saba jIva eka samAna haiM / paryAyoMke bheda dikhAnevAlA vyavahAra, paramArthako samajhAneke liye kahA jAtA hai use pakar3a rakhaneke liye nahI / isase yaha samajhanA cAhie ki paryAyameM cAhe jaise bheda ho tathApi traikAlika dhruvasvarUpame kabhI bheda nahI hotA / "sarva jIva haiM siddha sama, jo samajhe so hoya / " [ Atmasiddhi zAstra gAthA 135 ] 2. saMsArI jIva anaMtAnaMta hai / 'muktAH' zabda bahuvacanasUcaka hai isase yaha samajhanA cAhiye ki mukta jIva ananta hai / 'muktAH' zabda yaha bhI
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 2 sUtra 10 243 sUcita karatA hai ki pahile una jIvoMko saMsArI avasthA thI aura phira unhone yathArtha samajha karake usa azuddha avasthAkA vyaya karake muktAvasthA pragaTa kI hai| 3. saMsArakA artha-'sa'= bhalIbhAti, 'sa+ghaJ = khisaka jAnA / apane zuddha svarUpase bhalIbhA~ti khisaka jAnA ( haTa jAnA ) so saMsAra hai| jIvakA saMsAra strI, putra, lakSmI, makAna ityAdi nahI hai ve to jagat ke svatantra padArtha hai / jIva una padArthoM meM apanepanakI kalpanA karake unhe iSTa aniSTa mAnatA hai ityAdi azuddhabhAvako saMsAra kahate haiM / 4. sUtra meM 'ca' zabda hai, ca zabdake samuccaya aura anvAcaya aise do artha hai, unamese yahA~ anvAcayakA artha batAneke liye ca zabda kA prayoga kiyA hai / ( eka ko pradhAnarUpase aura dUsareko gauNarUpase batAnA 'anvAcaya' zabdakA artha hai ) sasArI aura mukta jIvoMmese saMsArI jIva pradhAnatA se upayogavAn hai aura mukta jIva goragarUpase upayogavAna hai, yaha batAneke liye isa sUtrame 'ca' zabdakA prayoga kiyA hai| ( upayoga kA anusaMdhAna sU0 8-9 se calA AtA hai|) 5. jIvakI saMsArI dazA honekA kAraNa AtmasvarUpa saMbaMdhI bhrama hai; usa bhramako mithyAdarzana kahate hai / usa bhUlarUpa mithyAdarzanake kAraNase jIva pA~ca prakArake parivartana kiyA karate hai-sasAra cakra calatA rahatA hai| 6. jIva apanI bhUlase anAdikAlase mithyAvRSTi hai; vaha svataH apanI pAtratAkA vikAsa karake satsamAgamase samyagdRSTi hotA hai| mithyAdRSTirUpa avasthAke kAraNa paribhramaNa arthAt parivartana hotA hai, usa paribhramaNako saMsAra kahate haiM, jIvako parake prati ekatvabuddhi honese mithyAdRSTitva hai / jaba taka jIvakA lakSa para padArtha para hai arthAt vaha yaha mAnatA hai ki parase mujhe hAni-lAbha hotA hai, rAga karane lAyaka hai tabataka use paravasturUpa dravyakarma aura nokarmake sAtha nimitta naimittika sabaMdha hotA hai| usa parivartanake pAMca bheda hote hai-(1) dravyaparivartana, (2) kSetraparivartana, (3) kAlaparivartana, (4) bhAvaparivartana, aura (5) bhaavprivrtn| parivartanako saMsaraNa athavA parivartana bhI kahate hai|
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 mokSazAstra 7. dravyaparivartanakA svarUpa yahA~ dravyakA artha pudgaladravya hai / jIvakA vikArI avasthAmeM pudgaloMke sAtha jo saMbaMdha hotA hai use dravyaparivartana kahate haiN| usake do bheda haiM-(1) nokarmadravyaparivartana aura (2) karmadravyaparivartana / (1) nokarmadravyaparivartanakA svarUpa-audArika taijasa aura kArmaNa athavA vaikriyaka, tejasa aura kArmaNa ina tIna zarIra aura chaha paryAptike yogya jo pudgalaskaMdha eka samaya meM eka jIvane grahaNa kiye vaha jIva punaH usIprakArake snigdha-rUkSa sparza, varNa rasa, gaMdha Adise tathA tIvra, maMda yA madhyamabhAvavAle skaMdhoMko grahaNa karatA hai taba eka nokarmadravyaparivartana hotA hai| (bIcameM jo anya nokarmakA grahaNa kiyA jAtA hai unheM gaNanAme nahI liyA jaataa|) usameM pudgaloMkI saMkhyA aura jAti ( Quality ) barAbara usIprakArake nokarmokI honI cAhiye / 2. karmadravyaparivartanakA svarUpa eka jIvane eka samayameM ATha prakArake karmasvabhAvavAle jo pudgala grahaNa kiye the vaise hI karmasvabhAvavAle pudgaloko punaH grahaNa kare taba eka karma dravyaparivartana hotA hai / ( bIcameM una bhAvomeM kicit mAtra anya prakArake dUsare jo jo rajakaraNa grahaNa kiye jAte haiM unhe gaNanAmeM nahIM liyA jAtA ) una ATha prakArake karma pudgaloMkI saMkhyA aura jAti barAbara usIprakArake karmapudgaloMkI honI caahie| spaSTIkaraNa-Aja eka samayameM zarIra dhAraNa karate hue nokarma aura dravyakarmake pudgaloMkA saMbaMdha eka ajJAnI jIvako huA, tatpazcAt nokarma aura dravyakarmokA saMbaMdha usa jIvake badalatA rahatA hai / isaprakAra parivartana honepara vaha jIva jaba punaH vaise hI zarIra dhAraNa karake vaise hI nokarma aura dravyakarmoko prApta karatA hai taba eka dravyaparivartana pUrA kiyA kahalAtA hai / ( nokarmadravyaparivartana aura karmadravyaparivartanakA kAla ekasA hI hotA hai)|
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 2 sUtra 10 245 8. kSetraparivartanakA svarUpa jIvakI vikArI avasthAme AkAzake kSetrake sAtha honevAle saMbaMdha ko kSetraparivartana kahate haiM / lokake ATha madhya pradezoMko apane zarIrake ATha madhyapradeza banAkara koI jIva sUkSmanigodame aparyApta sarva jaghanya zarIra vAlA huA aura kSudrabhava ( zvAsake aThArahaveM bhAgakI sthiti ) ko prApta huA, tatpazcAt uparokta ATha pradezoMse lage hue eka eka adhika pradezako sparza karake samasta lokako jaba apane janmakSetrake rUpameM prApta karatA hai tava eka kSetra parivartana pUrNa huA kahalAtA hai / ( bIca meM kSetrakA krama chor3akara anyatra jahA~ 2 janma liyA una kSetroMko gaNanAmeM nahIM liyA jAtA / ) spaSTIkaraNa-mesparvatake nIcese prAraMbha karake kramazaH eka 2 pradeza Age baDhate huye saMpUrNa lokame janma dhAraNa karaneme eka jIvako jitanA samaya lage utane samayameM eka kSetraparivartana pUrNa huA kahalAtA hai| 9. kAlaparivartanakA svarUpa __ eka jIvane eka avasapiNIke pahile samayame janma liyA, tatpazcAt anya avasarpiNIke dUsare samayameM janma liyA, pazcAt anya avasapiNIke tIsare samayame janma liyA; isaprakAra eka 2 samaya Age baDhate hue naI avasarpiNIke aMtima samayame janma liyA, tathA usIprakAra utsapiNI kAlameM usI bhAMti janma liyA; aura tatpazcAt UparakI bhAMti hI avasarpiNI aura utsapiraNIke pratyeka samayameM kramazaH maraNa kiyA / isaprakAra bhramaNa karate hue jo kAla lagatA hai use kAlaparivartana kahate haiN| ( isa kAlakramase rahita vIcame jina 2 samayoMme janma-maraNa kiyA jAtA hai ve samaya gaNanAmeM nahI aate|) avasarpiNI aura utsarpiNI kAlakA svarUpa adhyAya 3 sUtra 27 me kahA hai| 10. bhavaparivartanakA svarUpa narakame sarvajaghanya prAyu daza hajAra varSakI hai| utanI AyuvAlA eka jIva pahile narakake pahile paTalame janmA, pazcAt kisI anya samaya meM utanI hI Ayu prApta karake usI paTalameM janmA; ( bIcame anya gatiyome
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 mokSazAstra - bhramaNa kiyA so ve bhava garaNanAmeM nahI liye jAte ) isaprakAra daza hajAra varSake jitane samaya hote haiM utanI hI bAra vaha jIva utanI ( daza hajAra varSakI ) hI Ayu sahita vahI janmA ( bIcame anya sthAnoMmeM jo janma liyA so gaNanAme nahI prAtA, ) tatpazcAt daza hajAra varSa aura eka samayakI Ayusahita janmA, usake bAda daza hajAra varSa aura do samaya - yoM kramazaH eka eka samayakI Ayu baDhate 2 anta meM tetIsa sAgarakI zrAyu sahita naraka meM janmA ( aura marA ), ( isa kramase rahita jo janma hote haiM ve gaNanAmeM nahI Ate, ) narakakI utkRSTa Ayu 33 sAgarakI hai utanI Ayu sahita janma grahaNa kare - isaprakAra ginane para jo kAla hotA hai utane kAla meM eka nArakabhavaparivartana pUrNa hotA hai / aura phira vahA~se nikalakara tiryacagatime aMtarmuhUrta kI prAsahita utpanna hotA hai arthAt jaghanya aMtamuhUrta kI Ayu prApta karake use pUrNa karake usa aMtarmuhUrta ke jitane samaya hai utanI bAra jaghanya prAyu dhAraNa kare, phira kramazaH eka eka samaya adhika Ayu prApta karake tIna palyataka sabhI sthitiyoM (Ayu) meM janma dhAraNa karake use pUrNa kare taba eka tiryaMcagatibhavaparivartana pUrNa hotA hai / ( isa kramase rahita jo janma hotA hai vaha gaNanAme nahI liyA jAtA ) tiyaMcagatime jaghanya Ayu antarmuhUrta aura utkRSTa zrAyu tIna patyakI hotI hai / manuSyagati bhava parivartanake sambandhameM bhI tiryacagatikI bhA~ti hI samajhanA cAhiye / devagatimeM narakagatikI bhA~ti hai kintu usameM itanA antara hai kidevagatimeM uparokta kramAnusAra 31 sAgara taka Ayu dhAraNa karake use pUrNa karatA hai / isa prakAra jaba cAroM gatiyoMmeM parivartana pUrNa karatA hai taba eka bhavaparivartana pUrNa hotA hai / noTa - 31 sAgarase adhika zrAyuke dhAraka nava anudiza aura pA~ca anuttara aise 14 vimAnomeM utpanna honevAle devoke parivartana nahI hotA, kyoki ve saba sabhyadRSTi haiM /
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 247 adhyAya 2 sUtra 10 bhavabhramaNakA kAraNa mithyAdRSTitva hai isa sambandhameM kahA hai kiNirayAdi jahaNNAdisu jAvadu uvarilliyA du gevejA / micchatta saMsideNa hu bahuso vi bhavahidI bhamido // 1 // artha-mithyAtvake saMsarga sahita narakAdi kI jaghanya prAyuse lekara utkRSTa aveyaka ( navame aveyaka ) takake bhavoMkI sthiti ( Ayu ) ko yaha jIva aneka bAra prApta kara cukA hai| 11. bhAvaparivartanakA svarUpa (1) asaMkhyAta yogasthAna eka anubhAgabandha (adhyavasAya) sthAna ko karatA hai| [kaSAyake jisaprakAra( Degree) se karmoke bandhame phaladAnazaktikI tIvratA AtI hai use anubhAgabandhasthAna kahA jAtA hai| ] (2) asaMkhyAta x asaMkhyAta anubhAgabandha adhyavasAyasthAna eka kaSAyabhAva ( adhyavasAya ) sthAnako karate haiN| [ kaSAyakA eka prakAra (Degree) jo karmokI sthitiko nizcita karatA hai use kaSAyaadhyavasAya sthAna kahate haiN| ] (3) asaMkhyAta x asaMkhyAta kaSAyaadhyavasAyasthAna * paMcendriya saMjJI paryAptaka mithyAdRSTi jIvake karmokI jaghanyasthitibandha karate haiM, yaha sthiti-aMtaHkoDAkor3IsAgarakI hotI hai, arthAt kor3Akor3IsAgarase noce aura kor3Ise Upara usakI sthiti hotI hai| (4) eka jaghanyasthitibandha honeke liye yaha Avazyaka hai ki-jIva asakhyAta yogasthAnomese (eka 2 yogasthAnamese ) eka anubhAgabandhasthAna ___* jaghanya sthitibandhake kAraNa jo kaSAyabhAvasthAna hai unakI saMkhyA asaMkhyAta lokake pradezoke barAbara hai: eka 2 sthAnameM anatAnata avibhAga praticcheda haiM, jo anatabhAga hAni, asakhyAtabhAga hAni, sakhyAtabhAga hAni, saMkhyAtaguNa hAni, asaMkhyAtaguNa hAni, anantaguraNa hAni tathA anantabhAga vRddhi, asakhyAtabhAga vRddhi, sakhyAtabhAga vRddhi, saMkhyAtaguNa vRddhi, asaMkhyAtaguNa vRddhi aura anataguNa vRddhi isaprakAra chaha sthAna vAlI hAni vRddhi sahita hotA hai /
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 mokSagAstra honeke liye pAra ho; aura tatpaznAt eka 2 anubhAgabandhasthAnamaMse eka kapAyasthAna honeke liye pAra honA cAhige, bhora eka mAnyasthitiyaya honeke liye eka 2 kapAyasthAnamase pAra honA naahiye| (5) tatpazcAt usa jaghanyasthitibandhameM eka eka samaya adhika karake ( choTese choTe jaghanyavandhase mAge pratyeka nage ) bar3hate jAnA cAhiye / isaprakAra AThoM karma aura (micyAdRSTiI yogya ) sabhI uttara karmaprakRtiyoM kI utkRSTa sthiti pUrI ho tava eka mAvaparivartana pUrNa hotA hai| (6) uparokta pairA 3 meM kathita jaghanyasthitibaMdhako tayA parA 2 meM kathita sarvajadhanya kapAyabhAvasthAnako aura pairA 1 meM kathita anubhAgavancasthAnako prApta honevAlA usake yogya sarvajaghanya yogasthAna hotA hai| anubhAga A, kaSAya B, aura sthiti C, ina tInoMkA to jaghanya ho baMdha hotA hai kintu yogasthAna vadalakara jaghanya yogasthAnake bAda tIsarA yogasthAna hotA hai aura anubhAgasthAna kapAyasthAna B,tathA sthitisyAna C, jaghanya hI baMdhate haiM; pazcAt cauthA, pAMcavAM, chaTThA, sAtavA, mAThavAM, ityAdi yogasthAna hote 2 kramazaH asaMkhyAta pramANataka vadale phira bhI unheM isI gaNanA meM nahIM lenA cAhiye, athavA kisI do jaghanyayoga sthAnake vIcame anya kaSAyasthAna A- anya anubhAgasthAna B. yA anya yogasthAna C A jAya to use bhI gaNanAme nahI lenA cAhiye / bhAva parivartanakA kAraNa mithyAtva hai isa sambandhame kahA hai kisavyA payaDidvidio aNubhAga padesa baMdhaThANAdi / micchatta saMsideNa ya bhamidA puNa bhAva saMsAre // 1 // artha-samasta prakRtibaMdha, sthitibaMdha, anubhAgavaMdha, aura pradezavaMdhake sthAnarUpa mithyAtvake saMsargase jIva nizcayase ( vAstavame ) bhAvasaMsArameM bhramaNa karatA hai|
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 2 sUtra 10 246 12-saMsArake bheda karane para bhAvaparibhramaNa upAdAna arthAt nizcaya saMsAra hai aura dravya, kSetra, kAla tathA bhava paribhramaNa nimittamAtra hai arthAt vyavahAra saMsAra hai kyoMki vaha paravastu hai; nizcayakA artha hai vAstavika aura vyavahArakA artha hai kathanarUpa nimittamAtra / samyagdarzana-jJAna-cAritrake pragaTa hone para bhAva saMsAra dUra ho jAtA hai aura tatpazcAt anya cAra aghAti karmarUpa nimittoMkA svayaM abhAva ho jAtA hai| 13-mokSakA upadeza saMsArIke liye hotA hai| yadi saMsAra na ho to mokSa, mokSamArga, yA usakA upadeza hI nahIM hotA, isaliye isa sUtra meM pahile saMsArI jIva aura phira mukta jIvakA krama liyA gayA hai| 14-asaMkhyAta aura anaMtasaMkhyAko samajhaneke liye gaNita zAstra upayogI hai / usame 10/3 arthAt dazameM tInakA bhAga dene para-3.3 3 3... isaprakAra tInake aMka calate hI hai kintu usakA aMta nahIM aataa| yaha 'anaMta' kA dRSTAMta hai| aura asaMkhyAtakI saMkhyA samajhaneke liye eka golAkArakI paridhi aura byAsakA pramANa 22/7 hotA hai [byAsa karanepara paridhi 22/7 guNI hotI hai] usakA hisAba zatAMza ( Decimal ) meM karane para jo saMkhyA AtI hai vaha asaMkhyAta hai| gariNata zAstrameM isa saMkhyAko Irrational' kahate haiN| 15. vyavahArarAzike jIvoMko yaha pAMca parivartana lAgU hote haiN| pratyeka jIvane aise anaMta parivartana kiye hai| aura jo jIva mithyAdRSTitva banAye rakheMge unake abhI bhI ve parivartana calate rhege| nitya-nigodake jIva anAdi nigodameMse nikale hI nahI hai, unameM ina pAMca parivartanokI zakti vidyamAna hai isaliye unake bhI upacArase yaha pAMca parivartana lAgU hote hai| vyavahAra rAzike jo jIva abhItaka sabhI gatiyoM meM nahI gaye, unhe bhI upa (248 ve peja kI TippaNI ) * yogasthAnomeM bhI avibhAgapraticcheda hote haiM, unameM asaMkhyAtabhAga vRddhi, sakhyAtabhAga vRddhi, sakhyAtaguNa vRddhi bhora asaMkhyAtaguNa vRddhi isaprakAra cAra sthAnarUpa hI hote haiN| 32 - -
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 mokSazAstra rokta prakArase upacArase yaha parivartana lAgU hote haiM / nityanigodako avyavahAra rAzike ( nizcaya rAzike ) jIva bhI kahate haiM / 16. manuSyabhava saphala karaneke liye vizeSa lakSameM lene yogya viSayaH - 1. anAdikAla se lekara pahile to isa jIvako nitya - nigodarUpa zarIrakA saMbaMdha hotA thA, usa zarIrako Ayu pUrNa hone para jIva marakara puna: puna: nityanigoda zarIrako hI dhAraNa karatA hai / isaprakAra anaMtAnaMta jIvarAzi anAdikAlase nigodameM hI janma maraNa karatI hai | 2. nigoda meM se 6 mahinA aura zrATha samayameM 608 jIva nikalate haiM / ve pRthvI, jala, agni, vAyu aura pratyeka vanaspatirUpa ekendriya paryAyoMmeM athavA do se cAra iMdriyarUpa zarIroMmeM yA cAra gatirUpa paMcendriya zarIroMmeM bhramaNa karate hai aura phira punaH nigoda zarIrako prApta karate haiM, (yaha itara nigoda hai) 3. jIvako trasameM eka hI sAtha rahanekA utkRSTa kAla mAtra do hajAra sAgara hai / jIvako adhikAMza ekendriya paryAya aura usameM bhI adhika samaya nigoda meM hI rahanA hotA hai vahA~ se nikalakara trasazarIrako prApta karanA 'kAkatAlIyanyAyavat' hotA hai / sameM bhI manuSyabhava pAnA to ca.cit hI hotA hai / 4. isaprakAra jIvakI mukhya do sthitiyA~ haiM-- nigoda aura siddha / bIcakA trasa paryAyakA kAla to bahuta hI thor3A aura usameM bhI manuSyatvakA kAla to atyanta svatpAtisvalpa hai / 5. ( gra) saMsAra me jIvako manuSyabhavameM rahanekA kAla sabase thoDA hai / ( va ) nArakIke bhavomeM rahanekA kAla usase asaMkhyAtaguraNA hai (ka) devake bhavoMmeM rahanekA kAla usase (nArakI se ) asaMkhyAtaguNA hai / zora (Da) - tiryaMcabhavome (mukhyatayA nigodame) rahanekA kAla usase (devase) anaMtaguraNA hai | isase siddha hotA hai ki jIva anAdikAlase mithyAtvadazAme zubha
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 2 sUtra 10-11 251 tathA azubhabhAva karatA rahatA hai, usameM bhI jIvane narakake yogya tIvra azubhabhAvakI apekSA devake yogya zubhabhAva asaMkhyAta guNe kiye haiN| zubhabhAva kara ke yaha jIva anaMta bAra svargameM deva hokara navameM naiveyaka taka jA cukA hai, yaha saba pahile pairA 10 meM kahA jA cukA hai| 6. navame greveyakake yogya zubhabhAva karanevAlA jIva gRhItamithyAtva chor3a detA hai, sacce deva, guru, zAkhako nimittarUpase svIkAra karatA hai, pAMca mahAvrata, tIna gupti aura pAMca samiti Adike utkRSTa zubhabhAva aticAra rahita pAlana karatA hai| itanA karanepara hI jIvako navameM greveyakameM jAneke yogya zubhabhAva hote haiM / AtmapratItike binA mithyASTike yogya utkRSTa zubhabhAva jIvane ananta bAra kiye haiM phira bhI mithyAtva nahIM gayA / isaliye zubhabhAva-puNya karate karate dharma-samyagdarzana ho yA mithyAtva dUra ho jAya, yaha azakya hai| isaliye 7. isa manuSya bhavameM hI jIvoMko AtmAkA saccA svarUpa samajha kara samyaktva prApta karanA cAhie / 'Strike the iron while it is hot' jabataka lohA garma hai tabataka use pITa lo-gar3ha lo, isa kahAvatake anusAra isI manuSyabhavameM jaldI AtmasvarUpako samajha lo, anyathA thor3e hI samayame trasa kAla pUrA ho jAyagA aura ekendriya-nigodaparyAya prApta hogI aura usameM anaMtakAla taka rahanA hogA // 10 // saMsArI jIvoMke bhedasamanaskA'manaskAH // 11 // artha-saMsArI jIva [samanaskAH] manasahita-sainI [ amanaskAH ] manarahita asainI, yoM do prakArake haiM / TIkA 1. ekendriyase caturindriya takake jIva niyamase asainI hI hote haiN| paMcendriyoMme tiryaMca sainI aura asainI do prakArake hote hai| zepa manuSya deva aura nArakI jIva niyamase sainI hI hote haiN|
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 mokSazAstra 2. manavAle sainIjIva satya-asatyakA viveka kara sakate haiN| 3. mana do prakAra ke hote haiM-dravyamana aura bhAvamana / pudgala dravyake manovargaNA nAmaka skandhoMse banA huA pATha pA~khur3IvAle phulyA kamalake AkArarUpa mana hRdayasthAnameM hai, vaha dravyamana hai| vaha sUkSmapudgala skandha hone se indriyagrAhI nahI hai| AtmAkI vizeSa prakArakI vizuddhi bhAvamana hai; usase jIva zikSA grahaNa karane, kriyA ( kRtya) ko samajhane, upadeza tathA AlApa ( Recitation) ke yogya hotA hai| usake nAmase bulAne para vaha nikaTa AtA hai| 4. jo hitameM pravRtta hone kI athavA ahitase dUra rahane kI zikSA grahaNa karatA hai vaha sainI hai, aura jo hita-ahitakI zikSA, kriyA, upadeza ityAdi ko grahaNa nahIM karatA vaha asainI hai| 5. sainI jIvoke bhAvamanake yogya nimittarUpa vIryAntarAya tathA mana-no indriyAvaraNa nAmaka jJAnAvaraNa karmakA kSayopazama svayaM hotA hai| 6. dravyamana-jar3a pula hai, vaha pudala vipAkIkarma-udayake phalarUpa hai / jIvakI vicArAdi kriyAmeM bhAvamana upAdAna hai aura dravyamana nimittamAtra hai / bhAvamanavAle prANI mokSake upadezake liye yogya haiN| tIrthakara bhagavAna yA samyagjJAniyoMse upadeza sunakara sainI manuSya samyagdarzana pragaTa karate haiM, sainI tiryaMca bhI tIrthaMkara bhagavAnakA upadeza sunakara samyagdarzana pragaTa karate haiM, deva bhI tIrthaMkara bhagavAnakA tathA samyagjJAniyoMkA upadeza sunakara samyagdarzana pragaTa karate haiM narakake kisI jIvake pUrvabhavake mitrAdi samyagjJAnI deva hote haiM ve tIsare naraka taka jAte hai aura unake upadezase tIsare naraka takake jIva samyagdarzana pragaTa karate hai| cauthese sAtaveM narakatakake jIva pahileke satsamAgamake saskAroMko yAda karake samyagdarzana pragaTa karate hai, vaha nisargaja samyagdarzana hai| pahile satsamAgamake saMskAra prApta manuSya sainItiryaMca aura deva bhI nisargaja samyagdarzana pragaTa kara sakate haiM // 11 //
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 253 adhyAya 2 sUtra 12-13 saMsArI jIvoMke anya prakAra se bheda saMsAriNastrasasthAvarAH // 12 // artha - [ saMsAriNaH ] saMsArIjIva [ trasa ] trasa aura [sthAvarAH ] sthAvarake bhedase do prakArake haiM / TIkA 1 - jIvoMke yaha bheda bhI avasthAdRSTise kiye gaye haiM / 2 -- jIvavipAkI trasa nAmakarmake udayase jIva trasa kahalAtA hai aura jIvavipAko sthAvara nAmakarmake udayase jIva sthAvara kahalAtA hai | trasajIvoMke do se lekara pAMca indriyA~ taka hotI hai aura sthAvara jIvoMke mAtra eka sparzana indriya hI hotI hai / ( yaha paribhASA ThIka nahIM hai kijo sthira rahatA hai so sthAvara hai aura jo calatA phiratA hai so trasa hai ) 3- do indriyase ayoga kevalI guraNasthAna takake jIva trasa haiM, muktajIva trasa yA sthAvara nahI haiM kyoMki yaha bheda sasArI jIvoMke hai / 4 - prazna - yaha artha kyoM nahIM karate ki- jo Dare - bhayabhIta ho athavA halana calana kare so trasa hai aura jo sthira rahe so sthAvara hai ? uttara - yadi halana calanakI apekSAse trasatva aura sthiratAkI apekSAse sthAvaratva ho to (1) garbha meM rahanevAle, aMDe meM rahanevAle, mUrchita aura soye hue jIva halana calana rahita honese trasa nahI kahalAyeMge, aura (2) vAyu, agni tathA jala eka sthAnase dUsare sthAna para jAte hue dikhAI dete haiM tathA bhUkaMpa ityAdike samaya pRthvI kAMpatI hai aura vRkSa bhI hilate hai, vRkSake patte hilate hai isaliye unake sthAvaratva nahIM honese koI bhI jIva sthAvara nahIM mAnA jAyagA, jIva sthAvara nahI rahegA // 12 // rahegA, aura aisA aura koI bhI sthAvara jIvoMke bheda pRthivyaptejovAyuvanaspatayaH sthAvarAH // 13 // artha - [ pRthivI ap tejaH vAyuH vanaspatayaH ] pRthvIkAyika, jala
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 mokSazAstra kAyika, agnikAyika, vAyukAyika aura vanaspatikAyika yaha pA~ca prakAra ke [ sthAvarAH ] sthAvara jIva haiM [ ina jIvoMke mAtra eka sparzana indriya hotI hai ] TIkA 1 - AtmA jJAnasvabhAva hai kiMtu jaba use apanI vartamAna yogyatA ke kAraNa eka sparzanendriyake dvArA jJAna kara sakane yogya vikAsa hotA hai| taba pRthvI, jala, agni, vAyu aura vanaspatirUpameM parigamita rajakaraNoM ( pudgalaskaMdhoM ) ke dvArA bane huye jar3a zarIrakA saMyoga hotA hai | 2 - pRthivI, jala, agni aura vAyukAyika jIvoMke zarIrakA nApa ( avagAhanA ) aMgulake asaMkhyAtaveM bhAga pramAraNa hai isaliye vaha dikhAI nahIM detA, hama usake samUha ( Mass ) ko dekha sakate haiM / pAnIko pratyeka bRndameM bahutase jalakAyika jIvokA samUha hai| sUkSmadarzaka yaMtra ke dvArA pAnI meM jo sUkSma jIva dekhe jAte haiM ve jalakAyika nahIM kintu trasajIva haiM / 3- ina pRthivI Adikoke cAra cAra bheda kahe gaye hai- (1) tahA~ acetana svabhAva siddha pariNAma se racita apane kaThinatA guraNasahita, jar3apanAse pRthivIkAyanAmA nAmakarma ke udaya na hone para bhI prathana- ( phailAva ) Adise yukta hai vaha pRthivI hai yA pRthivI sAmAnya hai / (2) jisa kAyameM se pRthivIkAyika jIva marakara nikala gayA hai so pRthivIkAya hai / (3) jinane pRthivI kA zarIra dhAraNa kiyA hai ve pRthivIkAyika jIva haiM | (4) pRthivIke zarIrako dhAraNa karanese pUrva vigrahagatimeM jo jIva hai use pRthivIjIva kahate haiM / isaprakAra jalakAyika ityAdi anya cAra sthAvara jIvoke sambandha meM bhI samajha lenA cAhie /
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 2 sUtra 13-14 255 4-sthAvarajIva usI bhavameM samyagdarzana prApta karane yogya nahIM hote kyoMki saMjJI paryAptaka jIva samyagdarzana prApta karane yogya hote haiN| 5-pRthivIkAyikakA zarIra masUrake dAneke AkArakA laMba gola, jalakAyikakA zarIra pAnIkI bUndake AkArakA gola, agnikAyikakA zarIra suiyoMke samUhake AkArakA aura vAyukAyikakA zarIra dhvajAke AkAra kA laMbA-tirachA hotA hai| vanaspatikAyika aura trasajIvoMke zarIra aneka bhinna bhinna AkArake hote haiN| ( gomaTTasAra jIvakAMDa gAthA 201 ) // 13 // trasa jIvoMke bheda dvIndriyAdayastrasAH // 14 // . artha-[di indriya prAdayaH ] do indriya se lekara arthAt do indriya tIna indriya cAra indriya aura pA~ca indriya jIva [ trasAH ] prasa kahalAte hai| TIkA 1-ekendriya jIva sthAvara hai aura unake eka sparzana indriya hI hotI hai| unake sparzana indriya, kAyabala, Ayu aura zvAsocchavAsa yaha cAra prANa hote haiN| 2-do indriya jIvake sparzana aura rasanA yaha do indriyA~ hI hotI hai| unake rasanA aura vacanabala bar3hanese kula chaha prANa hote hai| 3-tIna indriya jIvoMke sparzana, rasanA aura ghrANa yaha tIna indriyA~ hI hotI haiM / unake ghrANa indriya adhika honese kula sAta prAraNa hote haiN| 4-cAra indriya jIvoMke sparzana, rasanA, ghrANa aura cakSu ye cAra indriyAM hotI haiN| unake cakSu indriya adhika honese kula ATha prANa hote haiN| 5-pacendriya jIvoke sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura zrotra yaha pAMca indriyA hotI haiM / unake karNa indriya adhika honese kula 6 prANa bharI niyoMke hote hai / ina pAMca indriyoMkA Upara jo krama batAyA hai usase
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 mokSazAstra ulTI sulTI indriyA~ kisI jIvake nahIM hotI haiM / jaise kevala sparzana aura cakSu, yaha do indriyAM kisI jIvake nahIM ho sakatI kintu yadi do hogI to ve sparzana aura rasanA hI hogI / sainI jIvoMke manabala hotA hai isaliye unake daza prAraNa hote haiM // 14 // indriyoMkI saMkhyA paMcendriyANi // 15 // artha = [ indriyANi ] indriyAM [ paMca ] pA~ca haiM / TIkA Agenda 1 indriyA~ pA~ca haiM / adhika nahI / 'indra' arthAt zrAtmAkI arthAt saMsArI jIvakI pahicAna karAnevAlA jo cihna hai use indriya kahate haiM / pratyeka dravyendriya apane apane viSayakA jJAna utpanna honeme nimitta kAraNa hai / koI eka indriya kisI dUsarI indriyake AdhIna nahIM hai / bhinna bhinna eka eka indriya parakI apekSAse rahita hai arthAt ahamindrakI bhAMti pratyeka apane apane zrAdhIna hai aisA aizvarya dhAraNa karatI haiM / prazna- -vacana, hAtha, paira, gudA, aura liMgako bhI indriya kyoM nahIM kahA ? magpangka uttara - yahA~ upayogakA prakaraNa hai / upayogameM sparzAdi iMdriyA~ nimitta hai isaliye unheM indriya mAnanA ThIka hai / vacana ityAdi upayogameM nimitta nahI haiM ve mAtra 'jar3a' kriyAke sAdhana haiM, aura yadi kriyAke kAraNa honese unhe indriya kahA jAya to mastaka ityAdi sabhI prAMgopAMga (kriyA ke sAdhana ) haiM, unheM bhI iMdriya kahanA cAhiye / isaliye yaha mAnanA ThIka hai ki jo upayogameM nimitta kAraNa hai vaha iMdriyakA lakSaNa hai / 2- jar3a iMdriyA~ idriyajJAnameM nimitta mAtra hai kintu jJAna una iMdriyoMse nahI hotA, jJAna to AtmA svayaM svataH karatA hai / kSAyopazamikajJAnakA svarUpa aisA hai ki vaha jJAna jisa samaya jisaprakArakA upayoga karaneke yogya hotA hai taba usake yogya iMdriyAdi vAhya nimitta svayaM svataH
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 2 sUtra 15-16-17 * 257 upasthita hote haiM, nimittakI rAha nahIM dekhanI paDatI / aisA nimitta naimitika saMbaMdha hai / 'iMdriyAM hai isaliye jJAna huA hai' aisA ajJAnI mAnatA hai, kintu jJAnI yaha mAnatA hai ki jJAna svataH huA hai aura jar3a indriyAM usa samaya saMyogarUpa ( upasthita ) svayaM hotI hI hai / [ dekho adhyAya 1 sUtra 14 kI TIkA ] // 15 // indriyoMke mUla bheda dvividhAni // 16 // artha- saba indriyA~ [ dvividhAni ] dravyendriya aura bhAva idriyake bhedase do do prakArakI hai / noTa:-- dravyendriya sambandhI sUtra 17 va aura bhAvendriya sambandhI 15 vA~ hai // 16 // dravyendriyakA svarUpa nivRtyuparaka dravyendriyam // 17 // artha - [ nirvRti upakaraNe ] nirvRti aura upakaraNako [dravyendriyam ] dravyendriya kahate hai / TIkA nirvRti - pudgalavipAkI nAmakarmake udayase pratiniyata sthAna meM honevAlI indriyarUpa pudgalakI racanA vizeSako bAhya nirvRti kahate haiM, aura utsedhAMgulake asaMkhyAtaveM bhAgapramAraNa AtmAke vizuddha pradezoMkA cakSu Adi indriyoke zrAkAra jo pariNamana hotA hai use Abhyantara nirvRti kahate haiM / isaprakAra nivRtike do bheda 1 [dekho adhyAya 2 sUtra 44 kI TIkA ] jo Atmapradeza netrAdi indriyAkAra hote haiM vaha abhyantara nirvRti hai aura usI zrAtmapradezake sAtha netrAdi AkArarUpa jo pudgala samUha rahate hai vaha bAhya nirvRti haiM, karNendriyake Atmapradeza javakI nalIke samAna aura netrendriyake Atmapradeza masUrake AkAra ke hote hai mora pudgala indriyA~ bhI usI prakAra kI hotI hai / 33
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 mokSazAstra 2. upakaraNa-nivRtikA upakAra karanevAlA pudgala samUha upakaraNa hai / usake vAhya aura abhyaMtara do bheda haiM / jaise neyameM sapheda aura kAlA maMDala prAbhyantara upakaraNa hai aura palaka tathA gaTTA ityAdi vAhya upakaraNa hai / upakaraNakA artha nimittamAtra samajhanA cAhiye kintu yaha nahI samajhanA cAhiye ki vaha lAbha karatA hai| [dekho arthaprakAzikA pRSTha 202-203] yaha dono upakaraNa jar3a hai // 17 // bhAvendriya kA svarUpa labdhyupayogau bhAvendriyam // 18 // artha-[ labdhi upayogI ] labdhi aura upayogako [bhAvendriyam] bhAvendriya kahate hai| TIkA 1. labdhi-labdhikA artha prApti athavA lAbha hotA hai / AtmAke caitanyaguNakA kSayopazama hetuka vikAsa labdhi hai / (dekho sUtra 45 kI TIkA) upayoga-caitanyake vyApArako upayoga kahate hai / AtmAke caitanya guNakA jo kSayopazama hetuka vikAsa hai usake vyApArako upayoga kahate hai| 2-AtmA jJeya padArtha ke saMmukha hokara apane caitanya vyApArako usa ora jor3e so upayoga hai / upayoga caitanyakA pariNamana hai| vaha kisI anya jJeya padArthakI ora laga rahA ho to, AtmAkI sunane kI zakti hone para bhI sunatA nahI hai / labdhi aura upayoga donoke milanese jJAnako siddhi hotI hai| 3 prazna-upayoga to labdhirUpa bhAvendriyakA phala ( kArya ) hai, taba phira use bhAvendriya kyo kahA hai ? ucara-kAryameM kAraNakA upacAra karake upayogako (upacArase) bhAvendriya kahA jAtA hai| ghaTAkAra pariNamita jJAnako ghaTa kahA jAtA hai, isa nyAyase lokameM kAryako bhI kAraNa mAnA jAtA hai / AtmAkA liMga indriya ( bhAvendriya ) hai, prAtmA vaha sva artha hai usameM upayoga mukhya hai
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 2 sUtra 18 256 aura vaha jIvakA lakSaNa hai, isaliye upayogako bhAvendriyatva kahA jA .. sakatA hai / 4. upayoga aura labdhi donoMko bhAvendriya isaliye kahate haiM ki ve dravyaparyAya nahI kintu guraNaparyAya haiM, kSayopazamahetuka labdhi bhI eka paryAya thA dharma hai aura upayoga bhI eka dharma hai, kyoki vaha AtmAkA pariNAma hai / vaha upayoga darzana aura jJAnake bhedase do prakArakA hai / 5. dharma, svabhAva, bhAva, guraNaparyAya aura guraNa zabda ekArthaM vAcaka haiM / 6. prayojanabhUta jIvAdi tattvoMkA zraddhAna karane yogya jJAnakI kSayopazamalavdhi to sabhI sainI paMcendriya jIvoMke hotI hai, kintu jo jIva parAzrayakI ruci chor3akara parakI orase jhukAva haTAkara, nija (AtmA) kI ora upayogako lagAte haiM unheM AtmajJAna (samyagjJAna) hotA hai / aura jo jIva para kI ora hI upayoga lagAye rahate haiM unhe mithyAjJAna hotA hai, aura isase duHkha hI hotA hai kalyANa nahI hotA / isa sUtra kA siddhAMta jIvako chadmasthadazAme jJAnakA vikAsa arthAt kSayopazamahetuka labdhi bahuta kucha ho tathApi vaha saba vikAsakA upayoga eka sAtha nahI kara sakatA, kyoki usakA upayoga rAgamizrita hai isaliye rAgameM aTaka jAtA hai, isaliye jJAnakA labdhirUpa vikAsa bahuta kucha ho phira bhI vyApAra ( upayoga ) alpa hI hotA hai / jJAnaguNa to pratyeka jIvake paripUrNa hai, vikArIdazAme usakI ( jJAnaguNakI ) pUrNa paryAya pragaTa nahI hotI, itanA hI nahI kintu paryAyameM jitanA vikAsa hotA hai utanA bhI vyApAra eka sAtha nahI kara sakatA / jabataka zrAtmAkA Azraya parakI ora hotA hai tabataka usakI aisI dazA hotI hai / isaliye jIvako sva aura parakA yathArtha bhedavijJAna karanA cAhiye / bhedavijJAna honepara vaha apane puruSArtha ko apanI ora lagAyA hI karatA hai, aura usase kramazaH rAgako dUra karake bArahave guNasthAname sarvathA rAga dUra ho jAnepara vItarAgatA pragaTa ho jAtI hai / tatpayAtu thor3e hI samayame puruSArtha bar3hane para jJAna guraga jitanA paripUrNa hai utanI
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 mokSazAstra paripUrNa usakI paryAya pragaTa hotI hai / jJAnaparyAya pUrNa pragaTa (vikasita) ho jAne para jJAnake vyApArako eka orase dUmarI ora le jAne kI AvazyakatA nahI rhtii| isaliye pratyeka mumukSuko yathArtha bhedavijJAna prApta karanA cAhiye; jisakA phala kevalajJAna hai|| 18 // pA~ca indriyoMke nAma aura unakA krama sparzanarasanAghrANacakSuHzrotrANi // 16 // artha-[ sparzana ] sparzana [ rasanA ] rasanA [ ghrANa ] nAka I cakSuH ] cakSu aura [ zrotra ] kAna-yaha pA~ca indriyA~ hai| TIkA (1) yaha indriyA~ bhAvendriya aura dravyendriya yoM donoM prakArakI samajhanA cAhiye / ekendriya jIvake pahilI (sparzana) indriya, do indriya jIvake pahilI do kramazaH hotI haiN| isa adhyAyake caudahaveM sUtra kI TIkAme isa sambandhase savivaraNa kahA gayA hai| (2) ina pAMca bhAvendriyoMmeM bhAvotrendriyako ati lAbhadAyaka mAnA gayA hai, kyoMki usa bhAvendriyake balase jIva samyagjJAnI puruSakA upadeza sunakara aura tatpazcAt vicAra karake yathArtha nirNaya karake hitakI prApti aura ahitakA tyAga kara sakatA hai / jar3a indriya to sunane meM nimitta mAtra hai| 3. (a)-zrotrendriya (kAna) kA AkAra javakI bIcakI nAlIke samAna, (ba)-netrakA AkAra masUra jaisA, (ka)-nAkakA AkAra tilake phUla jaisA, (Da)-rasanAkA AkAra ardhacandramA jaisA aura (i)-sparzanendriyakA AkAra zarIrAkAra hotA hai,-sparzanendriya sAre zarIrameM hotI hai / / 16 // indriyoM ke viSaya sparzarasagandhavarNazabdAstadarthAH // 20 // artha-[ sparzarasagaMdhavarNazabdAH ] sparza, rasa, gaMdha, varNa, (raMga)
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 2 sUtra 20 aura zabda yaha pA~ca kramazaH [tat arthAH] uparokta pA~ca indriyoMke viSaya haiM arthAt uparokta pA~ca indriyA~ una una viSayoMko jAnatI haiN| TIkA 1. jAnanekA kAma bhAvendriyakA hai, pudgala indriya nimitta hai| pratyeka indriyakA viSaya kyA hai so yahAM kahA gayA hai| yaha viSaya jar3apudgala haiN| 2. prazna-yaha jIvAdhikAra hai phira bhI pudgaladravyakI bAta kyoM lI gaI hai ? ucara-jIvako bhAvendriyase honevAle upayogarUpajJAnameM jJeya kyA hai yaha jAnaneke liye kahA hai / jJeya nimitta mAtra hai, jJeyase jJAna nahI hotA kiMtu upayogarUpa bhAvendriyase jJAna hotA hai arthAt jJAna viSayI hai aura jJeya viSaya, yaha batAneke liye yaha sUtra kahA hai| 3. sparza-ATha prakArakA hai zIta, uSNa, rUkhA, cikanA, komala, kaThora, halakA aura bhArI / rasa-pAMca prakArakA hai khaTTA, mIThA, kaDuvA, kaSAyalA, cirpraa| gaMdha-do prakArakI haiM sugandha aura durgandha / varNa-pAMca prakArakA hai kAlA, pIlA, nIlA, lAla aura sapheda / zabda-sAta prakArakA hai SaDja, riSabha, gaMdhAra, madhyama, paMcama, ghevata, nibAgha / isaprakAra kula 27 bheda haiM unake saMyogase asaMkhyAta bheda ho jAte haiN| 4-saino jIvoke indriya dvArA honevAle caitantra vyApArameM mana nimitta rUpa hotA hai| 5-sparza, rasa, gaMdha aura zabda viSayaka jJAna usa 2 viSayoMko jAnanevAlI indriyake sAtha usa viSayakA saMyoga honese hI hotA hai / AtmA cakSuke dvArA jisa rUpako dekhatA hai usake yogya kSetrame dUra rahakara use dekha sakatA hai // 20 //
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra manakA viSaya zrutamanindriyasya // 21 // artha -- [ zranindriyasya ] manakA viSaya [ zrutam ] zrutajJAnagocara padArtha hai athavA, manakA prayojana zrutajJAna hai / TIkA 262 1--dravyamana prATha pA~khur3IvAle khile hue kamalake zrAkAra hai / [ dekho adhyAya 2 sUtra 11 kI TIkA ] zravaraNa kiye gaye padArthakA vicAra karanemeM mana dvArA jIvakI pravRtti hotI hai / karNendriyase zravaraNa kiye gaye zabdakA jJAna matijJAna hai; usa matijJAnapUrvaka kiye gaye vicArako zrutajJAna kahate haiM / samyagjJAnI puruSakA upadeza zravaNa karanemeM karNendriya nimitta hai aura usakA vicAra karake yathArtha nirNaya karanemeM mana nimitta hai / hitakI prApti zrora ahitakA tyAga manake dvArA hotA hai / ( dekho adhyAya 2 sUtra 11 tathA 16 kI TIkA ) pahile rAga sahita manake dvArA AtmAkA vyavahAra saccA jJAna kiyA jA sakatA hai aura phira ( rAgako aMzataH prabhAva karane para ) manake avalambanake binA samyagjJAna pragaTa hotA hai, isaliye sainI jIva hI dharma prApta karaneke yogya haiM / ( dekho adhyAya 2 sUtra 24 kI TIkA ) 2 2 - manarahita (asainI) jIvoMke bhI eka prakArakA zrutajJAna hotA hai / ( dekho zradhyAya 1 sUtra 11 tathA 30 kI TIkA ) unheM AtmajJAna nahI hotA isaliye unake jJAnako 'kuzruta' kahA jAtA hai | 3- zrutajJAna jisa vipayako jAnatA hai usameM mana nimita hai, kisI indriyake AdhIna mana nahI hai / arthAt zrutajJAname kisI bhI indriya kA nimitta nahI hai // 21 //
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 263 adhyAya 2 sUtra 22-23 indriyoMke svAmI vanaspatyantAnAmekam // 22 // artha-[ vanaspati aMtAnAM ] vanaspatikAya jisake aMtameM hai aise jIvoMke arthAt pRthvIkAyika jalakAyika agnikAyika, vAyukAyika aura vanaspatikAyika jIvoke [ekam ] eka sparzana indriya hI hotI hai| TIkA isa sUtra meM kathita jIva eka sparzana indriyake dvArA hI jJAna karate hai| isa sUtrameM indriyoke 'svAmI' aisA zIrSaka diyA hai, usameM indriyake do prakAra hai-jar3a indriya aura bhAvendriya / jar3a indriyake sAtha jIvakA nimitta-naimittika saMbaMdha batAneke lie vyavahArase jIvako svAmI kahA hai, vAstavame to koI dravya kisI dravyakA svAmI hai hI nhii| aura bhAvendriya usa AtmAkI usa samayakI paryAya hai arthAt azuddhanayase usakA svAmI AtmA hai|| 22 // kRmipipiilikaabhrmrmnussyaadinaamekaikvRddhaani|| 23 // artha-[ kRmipipIlikAbhramaramanuSyAdinAm ] kRmi ityAdi, cITI ityAdi, bhramara ityAdi tathA manuSya ityAdike [ekaika vRddhAni] kramase eka eka indriya, bar3hatI adhika adhika hai arthAt kRmi ityAdike do, cIMTI ityAdike tIna, bhoMrA ityAdike cAra aura manuSya ityAdike pA~ca indriyA~ hotI haiN| TIkA prazna-yadi koI manuSya janmase hI aMghA aura vaharA ho to use tIna indriya jIva kahanA cAhiye yA pacendriya ? / uttara-vaha paMcendriya jIva hI hai, kyoMki usake pA~coM indriyAM hai kintu upayogarUpa zakti na honese vaha dekha aura suna nahI sktaa| noTa:-isaprakAra sasArI jIvoMke indriyadvArakA varNana humA, bhava unake manadvArakA varNana 24 ve sUtrameM kiyA jAtA hai / / 23 //
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 mokSazAstra sainI kise kahate haiM ? saMjJinaH samanaskAH // 24 // artha-[ samanaskAH ] manasahita jIvoMko [ saMjJinaH ] sainI kahate haiN| TIkA sainI jIva paMcendriya hI hote hai ( dekho adhyAya 2 sUtra 11 tathA, 21 kI TIkA ) jIvake hitAhitakI pravRtti manake dvArA hotI hai| paMcendriya jIvoMmeM sainI aura asainI aise do bheda hote hai, sainI arthAt saMjJI-saMjJAvAlA prANI samajhanA cAhiye / 'saMjJA' ke aneka artha haiM unameM se yahA~ 'mana' artha lenA cAhie // 24 // manake dvArA hitAhitakI pravRci hotI hai kintu zarIra ke chUTa jAne para vigrahagatimeM [ naye zarIrakI prApti ke liye gamana karate hue jIvako ] mana nahIM hai phira bhI use karmakA Azraya hotA hai, isakA kyA kAraNa hai ? vigrahagato karmayogaH // 25 // artha-[ vigrahagatau ] vigrahagatimeM arthAt naye zarIrake liye gamanameM [ karmayogaH ] kArmaNakAyayoga hotA hai / TIkA (1) vigrahagati--eka zarIrako chor3akara dUsare zarIrakI prApti ke liye gamana karanA vigrahagati hai / yahA~ vigrahakA artha zarIra hai| karmayoga-karmoke samUhako kArmaNa zarIra kahate hai / AtmapradezoMke parispandanako yoga kahate haiM isa parispandanake samaya kArmaNa zarIra nimittarUpa hai isaliye use karmayoga athavA kArmaNakAyayoga kahate haiM, aura isaliye vigrahagatimeM bhI naye karmokA Azrava hotA hai| [ dekho sUtra 44 kI TIkA ] 2-maraNa hone para navIna zarIrako grahaNa karaneke liye jIva jaba
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 2 sUtra 25-26-27 265 gamana karatA hai taba mArgameM eka do yA tIna samaya taka anAhAraka rahatA hai / usa samayame kArmaraNayogake kAraNa pudgalakarmakA tathA taijasavargaNAkA grahaNa hotA hai, kintu nokarma-pudgaloMkA grahaNa nahI hotA // 25 // vigrahagatimeM jIva aura pudgaloMkA gamana kaise hotA hai ? anuzreNi gatiH // 26 // artha-[ gati ]jIva pudgalokA gamana [ anuzreNi ] zreNIke anusAra hI hotA hai| TIkA 1. zreNi-lokake madhyabhAgase Upara, nIce tathA tiryak dizAmeM kramazaH hArabaddha racanAvAle pradezoMkI paMkti ( Line ) ko zreNi kahate haiM / 2-vigrahagatimeM AkAza pradezokI sIdhI paMkti para hI gamana hotA hai / vidizAmeM gamana nahIM hotaa| jaba pudgalakA zuddha paramANu ati zIghra gamana karake eka samayame 14 rAju gamana karatA hai taba vaha zreriNabaddha sIdhA hI gamana karatA hai| 3. uparokta zreNikI chaha dizAeM hotI haiM (1)-pUrvase pazcima, (2)-uttarase dakSiNa, (3)-Uparase nIce, tathA anya tIna usase ulTerUpa meM arthAt (4)-pazcimase pUrva, (5)-dakSiNase uttara aura (6)-nIcese uupr| 4. prazna-yaha jIvAdhikAra hai, taba phira isameM pudgalakA viSaya kyoM liyA gayA hai ? uttara-jIva aura pudgalakA nimitta naimittika sambandha batAneke liye tathA yaha batAneke liye ki jIva aura pudgala donoM apanI svataMtra yogyatAse gamana karate hai,-pudgalakA bhI viSaya liyA gayA hai // 26 // mukta jIvoMkI gati kaisI hotI hai ? avigrahA jIvasya // 27 //
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 mokSazAstra artha-[ jIvasya ] mukta jIvakI gati [avinahA ] vakratA rahita sIdhI hotI hai| TIkA sUtrame 'jIvasya' zabda kahA gayA hai kiMtu pichale sUtra meM saMsArI jIva kA viSaya thA isaliye yahA~ 'jIvasya' kA artha 'mukta jIva' hotA hai| isa adhyAyake paccIsaveM sUtrameM vigrahakA artha 'zarIra' kiyA thA aura yahAM usakA artha 'vakratA' kiyA gayA hai; vigraha zabdake yaha donoM artha hote haiM / paccIsaveM sUtra meM zreNikA viSaya nahI thA isaliye vahA~ 'vakratA' artha lAgU nahIM hotA, kiMtu isa sUtrameM zreNikA viSaya honese 'avigrahA' kA artha vakratA rahita (mor3a rahita ) hotA hai aisA samajhanA caahiye| mukta jIva zreriNabaddhagatise eka samayameM sIdhe sAta rAjU kAra gamana karake siddha kSetrameM jAkara sthira hote haiM // 27 // saMsArI jIvoMkI gati aura usakA samaya vigrahavatI ca saMsAriNaH prAkacaturvyaH // 28 // artha-[ saMsAriNaH ] saMsArI jIvakI gati [ caturmyaH prAk ] cAra samayase pahile [ vigrahavatI ca ] vakratA-mor3a sahita tayA rahita hotI hai| TIkA 1-saMsArI jIvakI gati moDAsahita aura mor3Arahita hotI hai| yadi mor3Arahita hotI hai to use eka samaya lagatA hai, eka mor3A lenA par3e to do samaya, do mor3A lenA par3e to tIna samaya aura tIna mor3A lenA par3e to cAra samaya lagate hai| jova cauthe samayame to kahIM na kahI nayA zarIra niyamase dhAraNa kara letA hai, isaliye vigrahagatikA samaya adhikase adhika cAra samaya taka hotA hai| una gatiyoke nAma yaha haiM:-1-Rjugati (ISugati) 2-pANimuktAgati, 3-lAMgalikAgati aura 4-gaumUtrikAgati / / 2-eka paramANuko maMdagatise eka AkAzapradezase usIke nikaTa
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 2 sUtra 25-26-30 267 ke dUsare AkAza pradeza taka jAne meM jo samaya lagatA hai vaha eka samaya hai| yaha choTese choTA kAla hai| 3-lokameM aisA koI sthAna nahIM hai jahA~ jAnemeM jIvako tIna se adhika mor3A lenA par3ate hoN| 4-vigrahagatimeM jIvako caitanyakA upayoga nahIM hotA / jaba jIva kI usaprakArakI yogyatA nahI hotI taba dravyendriyA~ bhI nahI hotii| aisA nimitta naimittika sambandha hai / jaba jIvako bhAvaindriyake upayogarUpa pariNamita honekI yogyatA hotI hai taba dravyendriyA~ apane kAraNase svayaM upasthita hotI haiN| vaha yaha siddha karatA hai ki jaba jIvakI pAtratA hotI hai tava usake anusAra nimitta svayaM upasthita hotA hai, nimittake liye rAha nahI dekhanI par3atI // 28 // avigrahagatikA samaya ekasamayA'vigrahA // 26 // artha-[ pravigrahA ] moDarahita gati [ ekasamayA ] eka samaya mAtra hI hotI hai, arthAt usame eka samaya hI lagatA hai| TIkA 1-jisa samaya jIvakA eka zarIrake sAtha kA saMyoga chUTatA hai usI samaya, yadi jIva avigraha gatike yogya ho to dUsare kSetrame rahanevAle anya zarIrake yogya pudaloke sAtha (zarIrake sAtha) sambandha prArambha hotA hai / mukta jIvoko bhI siddhagatime jAneme eka hI samaya lagatA hai yaha gati sIdhI paMkti meM hI hotI hai| 2-eka pulako utkRSTa vegapUrvaka gati karaneme caudaha rAjU loka arthAt lokake eka chorase dUsare chora taka (sIdhI paMktimeM Upara yA nIce) jAne me eka samaya hI lagatA hai // 26 // vigrahagatimeM AhAraka-anAhArakakI vyavasthA eka dvautrInvAnAhArakaH // 30 //
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra artha - vigrahagatimeM [ ekaM dvo vA tIna ] eka do athavA tIna samaya taka [ zranAhArakaH ] jIva anAhAraka rahatA hai / TIkA 268 1. AhAra--pradArika, vaikriyika, aura AhArakazarIra tathA chahaparyApti ke yogya pudgala paramANutroM ke grahaNako AhAra kahA jAtA hai / 2- uparokta AhArako jIva jaba taka grahaNa nahIM karatA taba taka vaha anAhAraka kahalAtA hai / saMsArI jIva avigrahagati meM zrAhAraka hotA hai, parantu eka do yA tIna mor3AvAlI gatimeM eka do yA tIna samayataka anAhAraka rahatA hai, cauthe samaya meM niyamase AhAraka ho jAtA hai / 3 - yaha dhyAna meM rakhanA cAhiye ki isa sUtrameM nokarmakI apekSAse anAhArakatva kahA hai / karmagraharaNa tathA tejasa paramANuoMkA grahaNa terahave guNasthAnataka hotA hai / yadi isa karma aura taijasa paramANuke grahaNako AhArakatva mAnA jAya to vaha ayogI guNasthAnameM nahI hotA / 4- - vigrahagati se atirikta samayameM jIva pratisamaya nokarmarUpa AhAra grahaNa karatA hai / 5- yahA~ AhAra - anAhAra aura graharaNa zabdoMkA prayoga huA hai, vaha mAtra nimitta naimittika saMbaMdha batAneke liye hai / vAstavameM ( nizcaya STa ) AtmA ke kisI bhI samaya kisI bhI paradravyakA grahaNa yA tyAga nahI hotA, bhale hI vaha nigodame ho yA siddhame // 30 // janma ke bheda sammUrcchanagarbhopapAdA janma // 31 // artha - [ sammUrcchanagarbha upapAdAH ] sammUrcchana, garbha aura upapAda tIna prakArakA [ janma ] janma hotA hai | TIkA 1. janma - navIna zarIrako dhAraNa karanA janma hai / sammUrcchanajanma--apane zarIrake yogya pudgala paramANuoMke dvArA,
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 2 sUtra 31-32 "266 mAtA-pitAke raja aura vIryake binA hI zarIrakI racanA honA so sammUrchana janma hai| garbhajanma-khIke udarameM raja aura vIryake melase jo janma [Conception] hotA hai use garbhajanma kahate haiM / upapAdajanma-mAtA pitAke raja aura vIryake binA deva aura nArakiyoke nizcita sthAna-vizeSameM utpanna honeko upapAdajanma kahate haiN| yaha upapAdajanmavAlA zarIra vaikriyika rajakaraNoMkA banatA hai| 2-samantataH+mUrchana-se saMmUrchana zabda banatA hai| yahA~ samantataHkA artha cAroM ora athavA jahAM-tahA~se hotA hai aura mUrchanakA artha zarIrakA bana jAnA hai| 3. jIva anAdi anaMta hai, isaliye usakA janma-maraNa nahIM hotA kintu jIvako anAdikAlase apane svarUpakA bhrama (mithyAdarzana) banA huA hai isaliye usakA zarIrake sAtha eka kSetrAvagAha saMbaMdha hotA hai, aura vaha ajJAnase zarIrako apanA mAnatA hai / aura anAdikAlase jIvakI yaha viparIta mAnyatA calI A rahI hai ki maiM zarIrakI halana-calana Adi kriyA kara sakatA hU~, zarIrakI kriyAse dharma ho sakatA hai, zarIrase mujhe sukha duHkha hote hai ityAdi jabataka yaha mithyAtvarUpa vikArabhAva jIva karatA rahatA hai taba taka jIvakA naye naye zarIroMke sAtha sambandha hotA rahatA hai / usa naye zarIra ke saMbaMdha [saMyoga] ko janma kahate haiM aura purAne zarIrake viyogako maraNa kahate haiM / samyagdRSTi honeke bAda jaba taka cAritra kI pUrNatA nahI hotI tava taka jIvako nayA zarIra prApta hotA hai| usame jIvakA kaSAyabhAva nimitta hai // 31 // yoniyoMke bheda sacittazItasaMvRtAH setarA mishraashcaikshstdhonyH||32|| artha-[ sacitta zIta saMvRtAH ] sacitta, zIta, saMvRta [setarA] usase ulTI tIna-acitta, uSNa, vivRtta [ca ekazaH mizrAH] aura kramase
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 mokSazAstra eka ekako milI huI tIna arthAt sacittAcitta, zItoSNa, aura saMvRta vivRta [ tat yonayaH ] ye nava janmayoniyA~ haiM / TIkA jIvoke utpattisthAnako yoni kahate haiM; yoni AdhAra hai aura janma Adheya hai| 2. sacitcayoni-jIva sahita yoniko sacitta yoni kahate haiN| saMvRttayoni-jo kisIke dekhanemeM na Ave aise utpattisthAna ko saMvRta ( DhakI huI ) yoni kahate haiN| vivRtayoni-jo sabake dekhanemeM Aye aise utpatti sthAnako vivRta (khulI ) yoni kahate haiN| 1. manuSya yA anya prANIke peTameM jIva ( kRmi ityAdi ) utpanna hote haiM unakI sacittayoni hai| 2. dIvAlameM, meja, kursI ityAdimeM jIva utpanna ho jAte haiM, unakI acittayoni hai| ___ 3. manuSyakI pahinI huI TopI ityAdimeM jIva utpanna ho jAte hai unakI sacittAcittayoni hai| 4. sardI meM jIva utpanna hote hai unakI zItayoni hai / 5-garmI meM jIva utpanna hote hai unakI uSNa yoni hai / 6-pAnIke khaDDa meM sUryakI garmI se pAnIke garma ho jAne para jo jIva utpanna ho jAte haiM unakI zItoSNathoni hai / 7-baMda peTImeM rakhe hue phaloMmeM jo jIva utpanna ho jAte hai unakI saMvRtayoni hai| -pAnImeM jo kAI ityAdi jIva utpanna hote haiM unakI vivRtayoni hai aura 8-thor3A bhAga khulA huA aura thor3A DhakA huA ho ese sthAnameM utpanna honevAle jIvoMkI saMvRtavivRtayoni hotI hai| 5. garbhayonike prAkArake tIna bheda haiM-1-zaMkhAvarta 2-kUrmonnata aura 3-vaMzapatra / zaMkhAvartayonime garbha nahIM rahatA, kUrmonnatayonimeM tIrthaMkara cakravartI, vAsudeva prativAsudeva aura balabhadra utpanna hote haiM, unake atirikta
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 2 sUtra 32-33-34 271 koI utpanna nahIM hotA / vaMzapatrayonimeM zeSa garbhajanmavAle saba jIva utpanna hote hai // 32 // garbhajanma kise kahate haiM ? jarAyujANDajapotAnAM garbhaH // 33 // artha-[jarAyuja aMDaja potAnAM] jarAyuja, aMDaja aura potaja ina tIna prakArake jIvoMke [ garbhaH ] garbhajanma hI hotA hai arthAt una jIvoMke hI garbhajanma hotA hai| TIkA 1. jarAyuja-jAlIke samAna mAMsa aura khUnase vyApta eka prakArakI thailIse lipaTA huA jo jIva janma letA hai use jarAyuja kahate haiN| jaisegAya, bhaisa, manuSya ityAdi / aMDaja-jo jIva aMDome janma lete hai unako aMDaja kahate hai, jaisecir3iyA, kabUtara, mora vagairaha pkssii| potaja-utpanna hote samaya jina jIvoke zarIrake Upara kisI prakArakA prAvaraNa nahI hotA unhe potaja kahate hai jaise-siMha, bAgha, hAthI, hiraNa, bandara ityAdi / 2-asAdhAraNa bhASA aura adhyayanAdi jarAyuja jIvoMmeM hI hotA hai, cakradhara, vAsudevAdi, mahApramAvazAlI jIva jarAyuja hote haiM, mokSa bhI jarAyujako prApta hotA hai // 33 // upapAdajanma kise kahate haiM ? devanArakANAmupapAdaH // 34 // artha-[ devanArakANAM ] deva aura nArakI jIvoke [ upapAdaH ] upapAda janma hI hotA hai arthAt upapAda janma una jIvoke hI hotA hai| TIkA 1-devoke prasUtisthAname zuddha sugaMdhita komala sapuTake AkAra zayyA hotI hai usame utpanna hokara aMtarmuhUrtame paripUrNa javAna ho jAtA
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 mokSazAstra hai, jaise koI jIva zayyAse sokara jAgatA hai usIprakAra Ananda sahita vaha jIva baiThA hotA hai / yaha devoMkA upapAda janma hai / 2 - nArakI jIva biloMmeM utpanna hote haiM madhumakkhI ke chattekI bhA~ti adhA mukha kiye huye ityAdi AkArake vividha mukhavAle utpattisthAna haiM unameM nArakI jIva utpanna hote hai aura ve ulTA sira Upara paira kiye hue aneka kaSTa kara vedanAnoMse nikalakara vilApa karate hue dharatI para girate haiM yaha nArakIkA upapAdajanma hai || 34 // sammUrcchana janma kisake hotA hai ? zeSANAM sammUrcchanam // 35 // artha - [ zeSANAM ] garbha aura upapAda janmavAle jIvoMke atirikta zeSa jIvoMke [sammUrcchanam ] sammUrcchana janma hI hotA hai arthAt sammUrcchana janma zeSa jIvoke hI hotA hai / TIkA ekendriyase asainI caturindriya jIvoMke niyamase samUcchaMna janma hotA hai aura asainI tathA senI paMcendriya tiryaMcoMke garbha aura sammUrcchana donoM prakArake janma hote haiM arthAt kucha garbhaja hote haiM aura kucha sammUrcchana hote haiM / labdhyaparyAptaka manuSyoke bhI sammUrcchanajanma hotA hai // 35 // zarIra ke nAma tathA bheda audArikavaikriyikAhAra katai jasakArmaNAni zarIrANi // 36 // artha - [ zradArika- vaikriyika zrAhAraka tejasa kArmaNANi ] zrodArika vaikriyika, grAhAraka, tejasa, aura kArmaraNa [ zarIrANi ] yaha pA~ca zarIra haiM / audArika zarIra manuSya aura tiryaMcoMkA zarIra jo ki sar3atA hai galatA hai tathA bharatA hai vaha-pradArika zarIra hai / yaha zarIra sthUla hotA hai
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 2 sUtra 36-37 1273 isaliye udAra kahalAtA hai, sUkSma nigodiyokA zarIra indriyoMke dvArA na to dikhAI detA hai na mur3atA hai aura na kATanese kaTatA hai, phira bhI vaha sthUla hai, kyoMki dUsare zarIra usase kramazaH sUkSma hai [ dekho isake bAdakA sUtra ] vaikriyika zarIra-jisameM halake bhArI tathA aneka prakArake rUpa vanAnekI zakti ho use vaikriyika zarIra kahate hai vaha deva aura nArakiyoMke hI hotA hai| noTa-yaha bAta dhyAna rakhanA cAhiye ki praudArika zarIravAle jIva ke Rddhike kAraNa jo vikriyA hotI hai vaha audArika zarIrakA hI prakAra hai| AhArakazarIra-sUkSma padArthoke nirNayake liye athavA sayamakI rakSA ityAdike liye chaThaveM guNasthAnavartI munike mastakase jo eka hAthakA puttalA nikalatA hai, use AhAraka zarIra kahate haiM / ( tattvomai koI zakA hone para kevalI athavA zru takevalIke pAsa jAneke lie aise munike mastakase eka hAthakA putalA nikalatA hai use AhAraka zarIra kahate haiN|) taijasa zarIra-~audArika, vaikriyika aura AhAraka ina tIna zarIroko kAnti denevAle tejasa vagaMNAse bane hue zarIrako taijasa zarIra kahate haiN| kArmaNa zarIra-jJAnAvaraNAdi ATha karmoke samUhako kArmaNa zarIra kahate hai| noTa-pahile tIna zarAra mAhAra vargaNA se banate haiN| zarIroMkI sUkSmatAkA varNana paraM paraM sUkSmam // 37 // artha-pahile kahe hue zarIrokI apekSA [paraM paraM] Age Ageke zarIra [ sUkSmam ] sUkSma sUkSma hote haiM arthAt audArikakI apekSA vaikriyika sUkSma, vaikriyikakI apekSA AhAraka sUkSma, AhArakakI apekSA tejasa sUkSma aura taMjasakI apekSAse kArmaNa zarIra sUkSma hotA hai // 37 // pahile pahile zarIrakI apekSA Ageke zarIroMke pradeza thor3e hoMge aisI viruddha mAnyatA dUra karane ke liye sUtra kahate haiM /
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 mokSazAstra pradezato'saMkhyeyaguNaM prAktaijasAt // 38 // artha- [ pradezataH ] pradezoMkI apekSAse [ taijasAt prAk ] taijasa zarIrase pahileke zarIra [ asaMkhyeyaguNaM ] asaMkhyAtguro haiN| TIkA praudArika zarIrake pradezoMkI apekSA asaMkhyAtaguNe pradeza, vaikriyika zarIrake hai, aura vaikriyika zarIrako apekSA, asaMkhyAtaguNe pradeza AhAraka zarIrake haiM // 38 // anantaguNe pare // 36 // artha - [ pare ] zeSa do zarIra [ anantaguNe ] anantaguNe paramANu ( pradeza ) vAle haiM arthAt zrAhAraka zarIrakI apekSA anantaguNe pradeza taijasa zarIrameM hote hai aura tejasa zarIra kI apekSA anantaguNe pradeza kArmaraNa zarIra meM hote haiM / TIkA Age Ageke zarIroMmeM pradezoMkI saMkhyA adhika hone para bhI unakA milApa lohe ke piMDake samAna saghana hotA hai isaliye ve alparUpa hote haiM / yahA~ pradeza kahanekA artha paramANu samajhanA cAhiye // 36 // tejasa aura kArmaNazarIrako vizeSatA pratighAte // 40 // artha- tejasa aura kAraNa ye donoM zarIra [ prapratighAte ] apratighAta arthAt vAdhA rahita haiM / TIkA ye donoM zarIra lokake anta taka hara jagaha jA sakate haiM aura cAhe jasi nikala sakate haiM / vaikriyika aura grAhAraka zarIra hara kisI meM praveza kara sakatA hai, parantu vaikimi zarIra sanAlI taka hI gamana kara sakatA hai / AhAraka zarIrakA gamana adhika se adhika bar3hAI dvIpa paryaMta jahA~ kevalo vora kevala hone haiM vahA~ taka hotA hai| manuSyakA vaikilika garI
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 2 sUtra 40-41 275 manuSyaloka ( aDhAI dvIpa ) taka jAtA hai usase adhika nahIM jA sakatA / / 40 // taijasa aura kArmaNa zarIrakI anya vizeSatA anAdisambandhe ca // 41 // artha-[ca ] aura yaha donoM zarIra [ anAdisambandhe ] AtmAke sAtha anAdikAlase sambandhavAle haiN| TIkA 1. yaha kathana sAmAnya taijasa aura kArmaNazarIrakI apekSAse hai| vizeSa apekSAse isaprakArake pahile pahile zarIroMkA sambandha chUTakara naye naye zarIroke sambandha hotA rahatA hai, arthAt ayogI guNasthAnase pahileprati samaya jIva isa taijasa aura kArmaNa zarIrake naye naye rajakaNoko grahaNa karatA hai aura purAneko chor3atA hai| ( 14 vA guNasthAnake antima samaya ina donoM kA abhAva ho jAtA hai usI samaya jIva sIdhI zreNIse siddhasthAnameM pahu~ca jAtA hai ) sUtrame 'ca' zabda diyA hai usase yaha artha nikalatA hai| 2. jIvake ina zarIroMkA saMbaMdha pravAharUpase anAdi nahI hai parantu nayA (sAdi ) hai aisA mAnanA galata hai, kyoki jo aisA hotA to pahile jIva azarIrI thA arthAt zuddha thA aura pIche vaha azuddha huA aisA siddha hogA; parantu zuddha jIvake ananta puruSArtha honese usake azuddhatA A nahI sakatI aura jahA~ azuddhatA nahIM hotI hai vahA~ ye zarIra ho hI nahI sakate / isaprakAra jIvake ina zarIrokA sambandha sAmAnya apekSAse (-pravAharUpase) anAdise hai| aura yadi ina taijasa aura kArmaNa zarIroMkA sambandha anAdise pravAharUpa nahI mAnakara vahIkA vahI anAdise jIvase sambandhita hai aisA mAnA jAya to unakA sambandha anantakAla taka rahegA aura taba jIvake vikAra na karane para bhI use mokSa kabhI bhI nahIM hogaa| avasthAdRSTise jIva anAdikAlase azuddha hai aisA isa sUtrase siddha hotA hai| ( dekho isake bAdake sUtrakI TIkA )
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 mokSazAstra ye zarIra anAdikAlase saba jIvoMke hote haiM sarvasya // 42 // artha-ye taijasa aura kArmaNa zarIra [ sarvasya ] saba saMsArI jIvoMke hote haiM / TIkA jina jIvoMke ina zarIroMkA sambandha nahIM hotA hai unake saMsArI zravasthA nahIM hotI hai siddha avasthA hotI hai / yaha bAta dhyAnameM rakhanA cAhie ki- kisI bhI jIvake vAstavameM ( paramArthase ) zarIra hotA nahIM hai / yadi jIvake vAstava zarIra mAnA jAya to jIva jar3a zarIrarUpa ho jAyagA; parantu aisA hotA nahI hai / jIva aura zarIra donoM eka AkAzakSetra meM ( eka kSetrAvagAha sambandharUpa ) rahate haiM isaliye ajJAnI jIva zarIrako apanA mAnate haiM; avasthA dRSTise jIva zranAdikAlase ajJAnI hai isaliye 'ajJAnI ke isa pratibhAsa' ko vyavahAra batalAkara use 'jIvakA zarIra' kahA jAtA hai / isaprakAra jIvake vikArIbhAvakA aura isa zarIrakA nimittanaimittika sambandha batAyA hai, kintu jIva aura zarIra eka dravyarUpa, eka kSetrarUpa, eka paryAyarUpa yA eka bhAvarUpa ho jAte haiM - yaha batAnekA zAstroMkA hetu nahIM hai; isaliye Age sUtrame 'sambandha' zabdakA prayoga kiyA hai, yadi isaprakAra ( - vyavahAra kathanAnusAra ) jIva aura zarIra ekarUpa ho jA~ya to donoM dravyoMkA sarvathA nAza ho jAyagA // 42 // eka jIvake eka sAtha kitane zarIroMkA sambandha hotA hai ? tadAdIni bhAjyAni yugapadekasminnAcaturbhyaH // 43 // artha - [ tadAdIni ] una tejasa aura kArmaraNa zarIroMse prArambha -karake -[ yugapat ] eka sAtha [ ekasmin ] eka jIvake [ zrAcaturbhyaH ] cAra zarIra taka [bhAjyAni ] vibhakta karanA cAhiye arthAt jAnanA cAhiye / TIkA jIvake yadi do zarIra ho to taijasa aura kArmaNa, tIna ho to
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 2-sUtra 43.44 277 tejasa, kArmaNa aura godArika athavA taijasa kArmaNa aura vaikriyika, cAra ho to tejasa, kArmaNa audArika aura AhAraka, athavA taijasa kArmaNa audArika aura (labdhivAle jIvake ) vaikriyika zarIra hote haiN| isame (labdhivAle jIvake) audArikake sAtha jo vaikriyika zarIra honA batalAyA hai vaha zarIra audArika kI jAtikA hai, devake vaikriyika zarIrake rajakaraNo kI jAtikA nahI // 43 // (dekho sUtra 36 tathA 47 kI TIkA) kArmaNa zarIra kI vizeSatA nirupabhogamantyam // 44 // artha-[ antyam ] aMtakA kArmaNa zarIra [ nirupabhogam ] upabhoga rahita hotA hai| TIkA 1. upabhoga-indriyoMke dvArA zabdAdikake grahaNa karanA (-jAnanA ) so upabhoga hai| 2. vigrahagatime jIvake bhAvendriyAM hotI haiM (dekho sUtra 18) vahA~ jar3a indriyoMko racanAkA abhAva hai [ dekho sUtra 17 ] usa sthitime zabda, rUpa, rasa, gaMdha yA sparzakA anubhava (-jJAna ) nahI hotA, isaliye kArmaNa zarIrako nirupabhoga hI kahA hai| prazna-taijasa zarIra bhI nirupabhoga hI hai tathApi use yahA~ kyo nahIM ginA hai ? uttara-taijasazarIra to kisI yogakA bhI kAraNa nahIM hai isaliye nirupabhogake prakaraName use sthAna nahI hai| vigrahagatimeM kArmaNa zarIra kArmaNa yogakA kAraNa hai (dekho sUtra 25) isaliye vaha upabhogake yogya hai yA nahI~yaha prazna uTha sakatA hai / usakA nirAkaraNa karaneke liye yaha sUtra kahA hai / taijasazarIra upabhogake yogya hai yA nahI yaha prabha hI nahI uTha sakatA, kyoki vaha to nirupabhoga hI hai, isaliye yahA~ use nahI liyA gayA hai|
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 mokSazAstra 4. jIvakI apanI pAtratA-yogyatA (-upAdAna) ke anusAra bAhya nimitta saMyogarUpa ( upasthitarUpa ) hote haiM, aura java apanI pAtratA nahIM. hotI taba ve upasthita nahIM hote, yaha bAta isa sUtrameM batalAI gaI hai| jaba jIva zabdAdikakA jJAna karane yogya nahIM hotA taba jar3a zarIrarUpa indriyA~ upasthita nahI hotI, aura jaba jIva vaha jJAna karane yogya hotA hai taba jar3a zarIrarUpa indriyA~ svayaM upasthita hotI hai aisA samajhanA caahiye| 5. paccIsavA~ sUtra aura yaha sUtra batalAtA hai ki-paravastu jIvako vikArabhAva nahI karAtI, kyoMki vigrahagatime sthUla zarIra, khI, putra ityAdi koI nahIM hote, dravyakarma jar3a haiM unake jJAna nahI hotA, aura va apanA-svakSetra chor3akara jIvake kSetra meM nahIM jA sakate isaliye ve karma jIva meM vikArabhAva nahIM karA sakate / jaba jIva apane doSase ajJAnadazAmeM pratikSaNa nayA vikArabhAva kiyA karatA hai taba jo karma alaga hote hai unapara udayakA Aropa hotA hai, aura jIva jaba vikArabhAva nahIM karatA taba pRthak honevAle karmopara nirjarA kA Aropa hotA hai arthAt use 'nirjarA' nAma diyA jAtA hai / 44 // audArika zarIra kA lakSaNa garbhasammUcrchanajamAdyam // 45 // artha- [ garbha ] garbha [ sammUrcchanajam ] aura sammUrcchana janmase utpanna honevAlA zarIra [ prAdhaM ] pahilA-praudArika zarIra kahalAtA TIkA prazna-zarIra to jar3a pudgala dravya hai aura yaha jIvakA adhikAra hai phira bhI usameM yaha viSaya kyoM liyA gayA hai ? uttara-jIvake bhinna bhinna prakArake vikArIbhAva hote haiM taba usakA kisa kisa prakArake zarIroMke sAtha eka kSetrAvagAha sambandha hotA hai, yaha batAneke liye zarIrokA viSaya yahA~ ( isa sUtrameM tathA isa adhyAya ke anya kaI sUtromeM ) liyA gayA hai // 45 //
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 adhyAya 2 sUtra 46-47-48 vaikriyika zarIrakA lakSaNa aupapAdikaM vaikriyikam // 46 // artha-[praupapAdikam] upapAda janmavAle arthAt deva aura nArakiyoMke zarIra [vaikriyikaM ] vaikriyika hote haiN| ___ noTa-upapAda janmakA viSaya 34 ve sUtra meM aura kriyika zarIrakA viSaya 36 veM sUtrameM A cukA hai, una sUtroko aura unakI TIkAko yahA~ bhI paDha lenA cAhie / deva aura nArakiyoMke atirikta dUsaroMke vaikniyika zarIra hotA hai yA nahIM ? labdhipratyayaM ca // 47 // artha-vaikriyikazarIra [labdhipratyayaM ca] labdhinaimittika bhI hotA hai| ... TIkA . vaikriyika zarIrake utpanna honemeM RddhikA nimitta hai, sAvuko tapako vizeSatAse prApta honevAlI Rddhiko 'labdhi' kahA jAtA hai / pratyayakA artha nimitta hai / kisI tiryaMcako bhI vikriyA hotI hai / vikriyA zubhabhAvakA phala hai, dharmakA nahI / dharmakA phala to zuddha asagabhAva hai aura zubhabhAvakA phala bAhya saMyoga hai / manuSya tathA tiyaMcokA vaikriyika zarIra deva tathA nArakiyoMke zarIrase bhinna jAtikA hotA hai, vaha audArika zarIrakA hI eka prakAra hai||47|| [dekho sUtra 36 tathA 43 kI TIkA ] kriyikake atirikta kisI anya zarIrako bhI labdhikA nimitta hai ? taijasamapi // 48 // artha-[ taijasam ] tejasazarIra [ api ] bhI labdhinimittaka hai| TIkA . " 1-tejasazarIrake do bheda haiM-aniHsaraNa aura niHsaraNa / ani:saraNa sarva saMsArI jIvoke zarIrakI dIptikA kAraNa hai, vaha labdhipratyaya -nahI hai / usakA svarUpa sUtra 36 kI TIkAme pA cukA hai|
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 mokSazAstra 2-ni:saraNa-taijasa zubha aura azubhake bhedase do prakArakA hai| yadi kisI kSetrameM roga, akAla Adi par3e to usase logoMko duHkhI dekhakara tapasyAke dhArI munike atyanta karuNA utpanna ho jAya to unake dAhine kadhemeM se eka tejasapiMDa nikalakara 12 yojana taka jIvoMkA duHkha miTAkara mUlazarIrameM praveza karatA hai use niHsaraNazubhataijasazarIra kahate hai| aura kisI kSetrame muni atyanta krodhita ho jAya to Rddhike prabhAvase unake bAyeM kaMdhese siMdUrake samAna lAla agnirUpa kAntivAlA bilAvake AkAra eka zarIra nikalakara (vaha zarIra bar3hakara 12 yojana laMbA aura 6 yojana vistAravAlA hokara ) 12 yojana takake saba jIvoMke zarIrako tathA anya pudalo ko jalAkara bhasma karake mUlazarIrameM praveza karake usa muniko bhI bhasma' kara detA hai, ( vaha muni naraka ko prApta hotA hai / ) use niHsaraNaazubhataijasazarIra kahate hai // 48 // AhAraka zarIrakA svAmI tathA usakA lakSaNa zubhaM vizuddhamavyAghAti cAhArakaM pramattasaMyatasyaiva // 4 // artha-[ AhArakaM ] AhAraka zarIra [ zubham ] zubha hai arthAt yaha zubha kArya karatA hai [ vizuddham ] vizuddha hai arthAt vaha vizuddhakarma (maMda kaSAya se baMdhanevAle karma ) kA kArya hai| [ca avyAghAti ] aura vyAghAta-bAdhArahita hai tathA [pramattasaMyatasyaiva ] pramattasayata (chaThave guraNasthAnavartI ) munike hI vaha zarIra hotA hai / TIkA 1-yaha zarIra candrakAntamaNike samAna sapheda raMgakA eka hAtha pramANakA puruSAkAra hotA hai, vaha parvata vajra ityAdise nahI rukatA isaliye avyAdhAti hai / yaha zarIra pramattasayamI munike mastakame se nikalatA hai, pramattasaMyata guNasthAname ho yaha zarIra hotA hai anyatra nahI hotA; aura yaha zarIra sabhI pramattasaMyata muniyoke bhI nahIM hotaa| 2-yaha AhArakazarIra ( 1 ) kadAcit labdhi vizeSake sadbhAva jAnaneke liye, (2) kadAcit sUkSmapadArthake nirNayake liye tathA (3) kadAcit tIrthagamanake yA saMyamakI rakSAke nimitta usakA prayojana hai, kevalI
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 2 sUtra 46 201 bhagavAn athavA zrutakevalI bhagavAnke pAsa jAte hI svayaM nirNaya karake aMtarmuharta meM vApisa Akara sayamo munike zarIrameM praveza karatA hai| 3-jisasamaya bharata-airAvata kSetromeM tIrthaMkara bhagavAnkI, kevalI kI, yA zrutakevalokI upasthiti nahI hotI aura unake binA munikA samAdhAna nahI ho pAtA taba mahAvideha kSetrameM jahA~ tIrthaMkara bhagavAna ityAdi virAjamAna hote hai vahA~ una (bharata yA airAvata kSetrake) munikA AhAraka zarIra jAtA hai aura bharata-airAvata kSetrameM tIrthaMkarAdi hote haiM taba vaha nikaTa ke kSetra meM jAtA hai / mahA videhameM tIrthaMkara trikAla hote haiM isaliye vahA~ke munike aisA prasaMga Aye to unakA AhAraka zarIra usa kSetrake tIrthaMkarAdike pAsa jAtA hai| 4-(1) deva aneka vaikriyika zarIra kara sakate haiM, mUlazarIra sahita deva svargalokameM vidyamAna rahate hai aura vikriyAke dvArA aneka zarIra karake dUsare kSetrameM jAte haiM jaise koI sAmarthyakA dhAraka deva apanA eka hajAra rUpa kiye parantu una hajAroM zarIroMme usa devakI AtmAke pradeza hote hai| mUla vaikriyika zarIra jaghanya daza hajAra varSa taka rahatA hai arthAt adhika jitanI Ayu hotI hai utane samaya taka rahatA hai| uttara vaikriyika zarIrakA kAla jaghanya tathA utkRSTa aMtarmuhurta hI hai| tIrthakara bhagavAnake janmake samaya aura naMdIzvarAdike jinamadiroMkI pUjAke liye deva' jAte haiM taba bAraMbAra vikriyA karate haiN| (2) pramattasaMyata munikA AhAraka zarIra dUrakSetra-videhAdimejAtA hai| (3) tejasazarIra 12 yojana ( 48 kosa ) taka jAtA hai / (4) AtmA akhaMDa hai usake khaNDa nahIM hote| prAtmAke asaMkhyAta pradeza haiM ve kArmaNa zarIrake sAtha nikalate haiM mUlazarIra jyokA tyo vanA rahatA hai, aura usameM bhI pratyeka sthalameM prAtmAke pradeza akhaNDa rahate haiM / (5)-jaise annako prANa kahanA upacAra hai usIprakAra isa sUtrame .mAhAraka zarIrako upacArase hI 'zubha' kahA hai| donoM sthAnome kAraNa,
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 mokSazAstra kArya kA upacAra (vyavahAra) kiyA gayA hai / jaise annakA phala prANa hai usIprakAra zubhakA phala AhAraka zarIra hai, isaliye yaha upacAra hai // 46 // liMga arthAt vaidake svAmI nArakasammUchino napuMsakAni // 50 // artha-[ nArakasammUcchino ] nArakI aura sammUrchana janmavAle [ napuMsakAni ] napuMsaka hote hai / TIkA 1-liMga arthAt veda do prakArake haiM-(1) dravyaliMga-puruSa strI yA napusakatva batAnevAlA zarIrakA cihna aura (2) bhAvaliGga-strI, puruSa athavA strI puruSa donoMke bhoganekI abhilASArUpa AtmAke vikArI pariNAma / nArakI aura sammUrchana jIvoMke dravyaliMga aura bhAvaliMga donoM napuMsaka hote haiN| 2-nArakI aura sammUrchana jIva napuMsaka hI hote haiM, kyoMki una jIvoMke strI-puruSa saMbaMdhI manogya zabdakA sunanA, manogyagaMdhakA sUcanA, manogyarUpakA dekhanA, manogyarasakA cakhanA, yA manogyasparzakA sparzana karanA ityAdi kucha nahI hotA isaliye thor3AsA kalpita sukha bhI una jIvoMke nahIM hotA, ataH nizcaya kiyA jAtA hai ki ve jIva napusaka hI haiM // 50 // devoMke liMga na devAH // 5.1 // artha-[ devAH ] deva [ na ] napuMsaka nahI hote arthAt devoMke purupaliMga aura deviyoMke strIliMga hotA hai| TIkA 1-devagatime dravyaliMga tathA bhAvaliga ekase hote haiN| 2-bhogabhUmi mlecchakhaNDake manuSya strIveda aura purupaveda donoMko dhAraNa karate haiM, vahA~ napuMsaka utpanna nahIM hote // 51 //
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 2 sUtra 52-53 anya kitane liMgavAle haiM ? zeSAstrivedAH || 52 // artha - [ zeSAH ] zeSake garbhaja manuSya aura tithaMca [ trivedA: ] tInoM vedavAle hote hai / 283 TIkA bhAvavedake bhI tIna prakAra hai- (1) puruSavedakI kAmAgni tRNakI agnike samAna jaldI zAMta ho jAtI hai, (2) strIvedakI kAmAgni aMgArake samAna gupta aura kucha samayake bAda zAMta hotI hai, ora (3) napuMsakavedakI kAmAgni iMTakI nAgake samAna bahuta samayataka banI rahatI hai // 52 // kinakI Ayu apavartana (-akAlamRtyu ) rahita hai ? aupapAdikacaramottama dehA'saMkhyeyavarSAyuSo 'napava tyAyuSaH // 53 // artha - [ propapAdika ] upapAda janmavAle deva aura nArakI, [ carama uttama dehAH ] carama uttama dehavAle arthAt usI bhavame mokSa jAne vAle tathA [ zrasaMkhyeyavarSa zrAyuSaH ] asakhyAta varSa AyuvAle bhogabhUmike jIvoMkI [ prAyuSaH anaparvAta ] Ayu apavartana rahita hotI hai / TIkA 1-ATha karmoM meM AyunAmakA eka karma hai / bhogyamAna (bhogI jAnevAlI) Ayu karmake rajakaraNa do prakArake hote haiM-sopakrama aura nirupakrama / unamese zrAyuke pramANa me pratisamaya samAna niSeka nirjarita hote haiM, usa prakArakA Ayu nirupakrama arthAt apavartana rahita hai; aura jisa Ayukarmake bhogane pahile to samaya samayameM samAna niSeka nirjarita hote haiM parantu usake pratimabhAgameM bahutase niSeka ekasAtha nirjarita ho jAye usI prakArakI Ayu sopakrama kahalAtI hai / Ayukarmake badhameM aisI vicitratA hai ki jisake nirupakrama AyukA udaya ho usake samaya samaya samAna nirjarA hotI hai isa
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 mokSazAstra liye vaha udaya kahalAtA hai, aura sopakrama AyuvAleke pahile amuka samaya to uparokta prakArase hI nirjarA hotI hai taba use udaya kahate haiM, parantu antima aMtamuhUrtameM sabhI niSeka eka sAtha nirjarita ho jAte haiM isaliye use udIraNA kahate haiM vAstavameM kisI ko Ayu bar3hatI yA ghaTatI nahI hai parantu nirupakrama AyukA sopakrama Ayuse bheda batAneke liye sopakrama AyuvAle jIvakI 'akAla mRtyu huI aisA vyavahArase kahA jAtA hai| 2-uttama arthAt utkRSTa; caramadeha utkRSTa hotI hai, kyoMki jo jo jIva kevalajJAna pAte haiM unakA zarIra kevalajJAna pragaTa hone para paramaudArika ho jAtA hai / jisa zarIrase jIvako kevalajJAna prApta nahI hotA vaha zarIra carama nahIM hotA, aura paramaudArika bhI nahIM hotaa| mokSa prApta karanevAle jIvakA zarIrake sAtha nimitta-naimittika saMbaMdha kevalajJAna prApta hone para kaisA hotA hai yaha batAneke liye isa sUtrameM carama aura uttamA, aise do vizeSaNa diye gaye haiM, jaba kevalajJAna pragaTa hotA hai taba usa zarIra ko 'carama' saMjJA prApta hotI hai, aura vaha paramaudArikarUpa ho jAtA hai isaliye use 'uttama' saMjJA prApta hotI hai; parantu vajravRSabhanArAcasaMhanana tathA samacaturasrasaMsthAnake kAraNa zarIrako 'uttama' saMjJA nahIM dI jaatii| 3-sopakrama-kadalIghAta arthAt vartamAnake liye apavartana honevAlI AyuvAleke bAhyameM viSa, vedanA, raktakSaya, bhaya, zastrAghAta, zvAsAvarodha, agni, jala, sarpa, ajIrNabhojana, vajUpAta, zUlI, hiMsakajIva, tInabhUkha yA pyAsa prAdi koI nimitta hote haiM / ( kadalIghAtake arthake liye dekho a04 sUtra 26 kI TIkA ) 4-kucha aMtaHkRta kevalI aise hote haiM ki jinakA zarIra upasargase vidIrNa ho jAtA hai parantu unakI prAyu apavartanarahita hai| caramadehadhArI, gurudatta, pAMDava ityAdiko upasarga huA thA parantu unako Ayu apavartanarahita thii| 5-'uttama' zabdakA artha tresaTha zalAkA puruSa, athavA kAmadevAdi Rddhiyukta puruSa aisA karanA ThIka nahIM hai / kyoMki subhaumacakravartI- aMtima
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ 285 adhyAya 2 upasaMhAra brahmadatta cakravartI tathA antima ardhacakravartI vAsudeva Ayuke apavartana hone para maraNako prApta huye the| 6-bharata aura bAhubali tadbhavamokSagAmI jIva huye haiM, isaliye parasparameM lar3ane para bhI unakI Ayu bigar3a sakatI nahIM-aisA kahA hai vaha batAtA hai ki 'uttama' zabdakA tadbhavamokSagAmo jIvoMke liye hI prayoga kiyA gayA hai| . 7-sabhI sakalacakravartI aura ardhacakravartI, anapavartana AyuvAle hote haiM aisA niyama nahI hai| 8-sarvArthasiddhi TIkAmeM zrI pUjyapAda AcArya devane' 'uttama' zabdakA artha kiyA hai| isaliye mUla sUtra meM vaha zabda hai yaha siddha hotA hai| zrI amRtacandrAcArya devane tattvArthasArake dUsare adhyAyakI 135 vIM gAthAmeM uttama zabdakA prayoga kiyA hai, vaha gAthA nimnaprakAra hai asaMkhyeya samAyuktAzcaramocamamUrtayaH devAzca nArakAzcaiSAm apamRtyuna vidyate ||13shaa upasaMhAra (1) isa adhyAyameM jIvatatvakA nirUpaNa hai, usameM prathama hI jIva ke prIpazamikAdi pA~ca bhAvoMkA varNana kiyA hai [ sUtra 1 ] pAMca bhAvoMke 53 bheda sAta sUtroMmeM kahe haiM [ sUtra 7 taka ] tatpazcAt jIvakA prasiddha lakSaNa upayoga batalAkara usake bheda kahe haiM [ sUtra 6 ] jIvake saMsArI aura mukta do bheda kahe haiM [ sUtra 10 ] unamese saMsArI jIvoke bheda sainI asainI tathA trasa sthAvara kahe haiM, aura trasake bheda do indriyase paMcendriya taka batalAye haiM, pA~ca indriyoMke dravyendriya, aura bhAvendriya aise do bheda kahe haiM, aura usake viSaya batalAye haiM [ sUtra 21 taka ] ekendriyAdi jIvoMke kitanI indriyAM hotI haiM isakA nirUpaNa kiyA hai [ sUtra 23 taka ] zrIra phira sainI jIvoMkA tathA jIva parabhavagamana karatA hai| usakA (gamanakA ) svarUpa kahA hai [ sUtra 30 taka ] tatpazcAt janmake bheda, yonike bheda, tathA garbhaja, deva, nArakI, aura sampUrchana jIva kaise utpanna hote haiM isakA
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 mokSazAstra nirNaya kiyA hai / [ sUtra 35 taka ] pA~ca zarIroMke nAma batalAkara unakI sUkSmatA aura sthUlatAkA svarUpa kahA hai, aura ve kaise utpanna hote haiM isakA nirUpaNa kiyA hai [ sUtra 46 taka ] phira kisa jIvake konasA veda hotA hai yaha kahA hai [ sUtra 52 taka ] phira udayamaraNa aura udIraNAmaraNakA niyama batAyA hai [ sUtra 53 ] jabataka jIvakI avasthA vikArI hotI hai tabataka aise paravastuke saMyoga hote hai; yahA~ unakA jJAna karAyA hai; aura samyagdarzana prApta karake, vItarAgatA prApta karake saMsArI miTakara mukta honeke liye batalAyA hai / 2. pAriNAmikabhAvake samvandhameM jIva aura usake anantaguraNa trikAla prakhaNDa abheda haiM isaliye ve pAriNAmikabhAvase hai / pratyeka dravyake pratyekaguraNakA pratikSaraNa pariNamana hotA hai; aura jIva bhI dravya hai isalie tathA usame dravyatva nAmakA guNa hai isalie pratisamaya usake anantaguraNoM kA pariNamana hotA rahatA hai, usa pariNamanako paryAya kahate haiM / usameM jo paryAyeM anAdikAlase zuddha haiM ve bhI pAriNAmika bhAvase haiM / jIvakI anAdikAla se saMsArI avasthA hai yaha bAta isa adhyAyake 10 veM sUtrame kahI hai; kyoMki jIva apanI avasthAme anAdikAlase pratikSaNa nayA vikAra karatA A rahA hai, kintu yaha dhyAna rahe ki usake sabhI guNoMkI paryAyoMme vikAra nahI hotA kintu ananta guraNoMmese bahutase kama guNoMkI avasthA meM vikAra hotA hai / jitane guNokI avasthAme vikAra nahIM hotA utanI paryAye zuddha haiM / pratyeka dravya sat hai isalie usakI paryAyameM pratisamaya utpAda vyaya aura dhauvyatvako paryAya avalambana karatI haiM / una tIna aMzoMmese jo sadRzatArUpa dhIvya aMza hai vaha aMza anAdi ananta eka pravAharUpa hai, dhIvya paryAya bhI pAriNAmikabhAvase hai / isase nimnaprakAra pAriNAmikabhAva siddha huA dravyakA trikAlatva tathA anantaguraNa aura unakI paryAyoMkA eka
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 2 upasaMhAra 287 pravAharUpase rahanevAlA anAdi ananta dhrauvyAMza yaha tInoM abhedarUpase pArigAmikabhAva hai, aura use dravyadRSTise paramapAriNAmikabhAva kahA jAtA hai| 3. utpAda aura vyaya-paryAya aba utpAda aura vyayaparyAyake sambandhameM kahate haiM:-vyayaparyAya abhAvarUpa hai aura vaha pAriNAmika bhAvase hai| dravyake ananta guNoMkI pratisamaya utpAdaparyAya hotI rahatI hai, usameM jina guNoMkI paryAya anAdikAlase avikArI hai vaha pAriNAmikabhAvase hai aura vaha paryAya hai isalie paryAyAthikanayase pAriNAmikabhAva hai| parakI apekSA rakhanevAle jIvake bhAvoke cAra vibhAga hote hai1-prIpazamikabhAva, 2-kSAyopazamikabhAva, 3-kSAyikabhAva aura 4praudayikabhAva / ina cAra bhAvoMkA svarUpa pahile isa adhyAyake sUtra 1 kI TIkAmeM kahA hai| 4. dharma karaneke liye pA~ca bhAvoMkA jJAna kaise upayogI hai ? yadi jIva ina pA~ca bhAvoMke svarUpako jAna le to vaha svayaM yaha samajha sakatA hai ki kisa bhAvake AdhArase dharma hotA hai / pA~ca bhAvoMmeMse pAriNAmikabhAvake atirikta zeSa cAra bhAvoMmeMse kisIke lakSyase dharma nahIM hotA, aura jo paryAyArthikanayase pAriNAmikabhAva hai usake Azrayase bhI dharma nahI hotA-yaha vaha samajha sakatA hai| jaba ki apane paryAyAthikanayase vartanevAle pAriNAmikabhAvake Azrayase bhI dharma nahIM hotA taba phira nimitta jo ki paradravya hai-usake Azrayase yA lakSyase to dharma ho hI nahIM sakatA; yaha bhI vaha samajhatA hai| aura paramapAriNAmikabhAvake Azrayase hI dharma hotA hai aisA vaha samajhatA 5. upAdAnakAraNa aura nimicakAraNake sambandhameM prazna-jainadharmane vastukA svarUpa anekAnta kahA hai, isalie kisI samaya upAdAna (paramapAriNAmikabhAva) kI mukhyatAse dharma ho aura kisI samaya nimitta (paradravya ) kI mukhyatAse dharma ho, aisA honA caahie|
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 mokSazAstra uparokta prakArase mAtra upAdAna ( paramapAriNAbhikabhAva ) se dharma hotA hai aisA kahanese ekAnta ho jaaygaa| uttara-yaha prazna samyakanekAnta, mithyAanekAnta, aura samyak aura mithyA ekAntake svarUpakI ajJAnatA batalAtA hai| paramapAriNAmika bhAvake Azrayase dharma ho aura dUsare kisI bhAvake Azrayase dharma na ho isa prakAra astinAsti svarUpa samyak anekAnta hai| praznameM batalAyA gayA anekAnta mithyAanekAnta hai| aura yadi isa praznameM batalAyA gayA siddhAnta svIkAra kiyA jAya to vaha mithyAekAnta hotA hai, kyoMki yadi kisI samaya nimittakI mukhyatAse (arthAt paradravyakI mukhyatAse ) dharma ho to paradravya aura svadravya donoM eka ho jAya, jisase mithyAekAnta hotA hai ? jisasamaya upAdAna kArya pariNata hotA hai usI kAryake samaya nimitta kAraNa bhI svayaM upasthita hotA hai, lekina nimittakI mukhyatAse kisI bhI kArya kisI bhI samaya nahIM hotA, aisA niyama dikhAneke lie zrI banArasIdAsajIne kahA hai ki "upAdAna nija guNa jahA~, tahA~ nimitta para hoya, bhadajJAna paravAna vidhi, viralA bUjhe koya, upAdAna bala jaha~ tahA~, nahIM nimittako dAva, eka cakrasoM ratha cala, raviko yahai svabhAva, sadhai vastu asahAya jaha~, taha~ nimitta hai kauna, jyoM jahAja paravAhameM, tirai sahaja bina pauna," prazna-taba phira zAstrameM yaha to kahA hai ki sacce deva, zAstra, guru aura bhagavAnakI divyadhvanike Azrayase dharma hotA hai, isalie, kabhI una nimittoMkI mukhyatAse dharma hotA hai aisA mAnanemeM kyA doSa hai ? uttara-sacce deva, zAstra, guru Adise dharma hotA hai aisA kathana vyavahAranayakA hai, usakA paramArtha to aisA hai ki paramazuddhanizcayanayagrAhaka paramapAriNAmikabhAvake Azrayase ( arthAta nija trikAla zuddha caitanya paramAtmabhAva-jJAyakabhAvase ) dharma hotA hai; jIva zubhabhAvarUpa rAga
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ "286 adhyAya 2 upasaMhAra kA avalambana letA hai usame satdeva, satguru, satzAstra tathA bhagavAna kI divyadhvani nimittamAtra hai; tathA usa orakA rAga vikalpako Tola karake jIva java paramapAriNAmikabhAvakA ( jJAyakabhAvakA') prAzraya letA hai taba usake dharma pragaTa hotA hai aura usa samaya rAgakA avalambana chUTa jAtA hai| -dharma pragaTa honeke pUrva rAga kisa dizAmeM DhalA thA yaha batAneke lie devaguruzAstra yA divyadhvani ityAdika nimitta kahane meM Ate hai, parantu nimitta kI mukhyatAse kisI bhI samaya dharma hotA hai yaha batAneke liye nimitta kA jJAna nahIM karAyA jaataa| (2) kisI samaya upAdAna kAraNakI mukhyatAse dharma hotA hai aura kisI samaya nimittakAraNakI mukhyatAse dharma hotA hai-agara aisA mAna liyA jAya to dharma karaneke liye koI trikAlavartI abAdhita niyama nahI rahegA; aura yadi koI niyamarUpa siddhAnta na ho to dharma kisa samaya upAdAna kAraNakI mukhyatAse hogA aura kisa samaya nimittakAraNakI mukhyatAse hogA yaha nizcit na honese jIva kabhI dharma nahIM kara skegaa| (3) dharma karaneke liye traikAlika ekarUpa niyama na ho aisA nahIM ho sakatA, isaliye yaha samajhanA cAhiye ki jo jIva pahile dharmako prApta hue haiM, vartamAna meM dharmako prApta ho rahe hai aura bhaviSyame dharmako prApta karege una sabake pArivAmikabhAvakA hI Azraya hai, kisI anyakA nhiiN| prazna-samyagdRSTi jIva hI samyagdarzana honeke bAda sacce deva guru zAsakA avalaMbana lete haiM aura usake Azrayase unheM dharma prApta hotA hai to vahA~ nimittakI mukhyatAse dharmakA kArya huA yA nahIM ? ucara-nahI, nimittakI mukhyatA se kahI bhI koI kArya hotA hI nahI hai / samyagdRSTike jo' rAga aura rAgakA avalaMvana hai usakA bhI kheda rahatA hai, sacce deva guru yA zAstrakA bhI koI jIva avalaMbana le hI nahI sakatA, kyoMki vaha bhI paradravya haiN| phira bhI jo yaha kahA jAtA hai ki-jJAnIjana sacce devaguru zAstrakA avalaMbana lete haiM vaha upacAra hai, kathanamAtra hai; vAstava me paradravyakA avalaMbana nahI, kintu vahA~ apanI azuddha avasthArUpa rAgakA hI avalaMbana hai /
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra aba jo usa zubhabhAvake samaya samyagdRSTike zuddha bhAva bar3hatA hai vaha abhiprAyameM paramapAriNAmikabhAvakA bhAzraya hai usIke valase bar3hatA hai / anya prakArase kahA jAya to samyagdarzanake balase vaha zuddhabhAva bar3hate haiM kintu zubharAga yA paradravyake abalaMbanase zuddhatA nahIM bar3hatI 1 260 prazna - deva guru zAstrako nimittamAtra kahA hai aura unake avalaMbana ko upacAramAtra kahA hai, isakA kyA kAraNa hai ? ucara- - isa vizva meM ananta dravya haiM, unamese rAgake samaya chadmastha jIvakA jhukAva kisa dravyakI ora huA yaha batAneke liye usa dravyako 'nimitta' kahA jAtA hai / jIva apanI yogyatAnusAra jaisA pariNAma ( kArya ) karatA hai vaisA anukUla nimittapanekA paradravyameM upacAra kiyA jAtA hai isaprakAra jIva zubharAgakA AlaMbana kare to deva-guru-zAstra nimittamAtra hai aura usakA Alambana upacAramAtra hai / -- nimitta naimittika saMbaMdha jIvako saccA jJAna karaneke liye hai, aisI mithyA mAnyatA karaneke liye nahIM ki- 'dharma karanemeM kisI samaya nimitta kI mukhyatA hotI hai / jo jIva samyagdarzana pragaTa karanA cAhate haiM unheM svataMtratArUpa nimitta naimittika saMbaMdhake svarUpakA yathArthajJAna kara lenA cAhiye / usa jJAnakI AvazyakatA isaliye hai ki yadi vaha jJAna na ho to jIvakA aisA anyathA jhukAva banA raha sakatA hai ki- kisIsamaya nimittakI mukhyatAse bhI kArya hotA hai, aura isase usakA ajJAnapanA dUra nahI hogA / aura isa nimittAdhInadRSTi; parAdhInatA svIkAra karanevAlI saMyogadRSTi hai jo saMsArakA mUla hai isase usake apAra saMsAra bhramaraNa calatA rahegA / 6. ina pA~ca bhAvoMke sAtha isa adhyAyake sUtra kaise saMbaMdha rakhate haiM, isakA spaSTIkaraNa sUtra - 1. yaha sUtra pA~coM bhAva batalAtA hai, usameM zuddha dravyArthikanayake viSayarUpa apane pAriNAmika bhAvake Azrayase hI dharma hotA hai / sUtra 2 - 6. yaha sUtra pahile cAra bhAvoMke bheda batalAte hai / unameM se tIsare sUtra meM aupazamikabhAvake bhedoMkA varNana karate hue pahile samyaktva
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ 261 adhyAya 2 upasaMhAra liyA hai, kyoMki dharmakA prAraMbha aupazamika samyaktvase hotA hai; samyaktva prApta honeke bAda Age baDhane para kucha jIvoMke praupazamika cAritra hotA hai isalie dUsarA aupazamika cAritra kahA hai| ina do ke atirikta anya koI aupazamika bhAva nahIM hai| [ sUtra 3 ] jo jo jIva dharmake prArambhameM pragaTa honevAle aupazamika samyaktva ko pArivAmikabhAvake Azrayase prApta karate haiM ve apanemeM zuddhiko baDhAte baDhAte antameM saMpUrNa zuddhatA prApta kara lete haiM, isaliye unheM samyaktva aura cAritra kI pUrNatA honeke atirikta jJAna, darzana, dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIyaM guNoMkI pUrNatA pragaTa hotI hai / ina nau bhAvoMkI prApti kSAyikabhAva se paryAya meM hotI hai, isaliye phira kabhI vikAra nahI hotA aura ve jIva ananta kAla taka pratisamaya sampUrNa Ananda bhogate haiM; isaliye cauthe sUtrameM yaha nau bhAva batalAye haiM / unheM nava labdhi bhI kahate haiN| samyakjJAnakA vikAsa kama honepara bhI samyagdarzana-samyagcAritra ke balase vItarAgatA pragaTa hotI hai, isaliye una do zuddha paryAyoke pragaTa honeke bAda zeSa sAta kSAyika paryAya eka sAtha pragaTa hotI hai, taba samyarajJAnake pUrNa honepara kevalajJAna bhI pragaTa hotA hai| [ sUtra 4 ] __ jIvameM anAdikAlase vikAra banA huA hai phira bhI usake jJAna, darzana aura vIrya guNa sarvathA naSTa nahI hote, unakA vikAsa kama baDha azataH rahatA hai| upazama samyaktva dvArA anAdikAlIna ajJAna ko dUra karane ke vAda sAdhaka jIvako kSAyopazamika samyaktva hotA hai, aura unhe kramazaH cAritra pragaTa hotA hai, ve saba kSAyopazamikabhAva hai| [ sUtra 5 ] jIva aneka prakArakA vikAra karatA hai aura usake phalasvarUpa catugatimeM bhramaNa karatA hai| usame use svasvarUpako viparIta zraddhA, viparItajJAna aura viparIta pravRtti hotI hai, aura isase use kaSAya bhI hotI hai| aura phira samyagjJAna honeke bAda pUrNatA prApta karanese pUrva prAMzika kaSAya hotI hai jisase usakI bhinna 2 lezyAeM hotI haiM / jIva svarUpakA prAzraya choDa kara parAzraya karatA hai isaliye rAgAdi vikAra hote haiM, use audayikabhAva kahate hai / moha sambandhI yaha bhAva hI sasAra hai| [ sUtra 6]
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 mokSazAstra sUtra 7-jIvameM zuddha aura azuddha aise do prakArake pAriNAmikabhAva hai| [ sUtra 7 tathA usake nIcekI TokA ] sUtra 8-9-jIvakA lakSaNa upayoga hai chamastha jIvakA jJAnadarzana kA upayoga kSAyopazamika honese anekarUpa aura kama bar3ha hotA hai, aura kevalajJAna kSAyikabhAvase pragaTa honese ekarUpa aura pUrNa hotA hai| [ sUtra 5-6] sUtra 10-jIvake do bheda hai saMsArI aura mukta / unameM se anAdi ajJAnI sasArI jIvake tIna bhAva (audayika, kSAyopazamika aura pAriNAmika ) hote haiN| prathama dharma prApta karane para cAra ( audayika, kSAyopazamika, aupazamika aura pAriNAmika ) bhAva hote haiM / kSAyika samyaktva prApta karaneke bAda upazamazreNI mAMDanevAle jIvake pAMcoM bhAva hote haiM aura mukta jIvoM ke kSAyika tathA pArivAmika do hI bhAva hote haiN| [ sUtra 10 ] sUtra 11-jIvane svayaM jisaprakArake jJAna, vIryAdike vikAsakI yogyatA prApta kI hotI hai usa kSAyopazamikabhAvake anukUla jar3a manakA sadbhAva yA abhAva hotA hai / jaba jIva manakI ora apanA upayoga lagAte haiM taba unhe vikAra hotA hai, kyoMki mana para vastu hai| aura jaba jIva apanA puruSArtha mAnakI ora lagAkara jJAna yA darzana kA vyApAra karate haiM taba dravyamanapara nimittapanekA Aropa AtA hai| vaise dravyamana koI hAni yA lAbha nahI karatA kyoMki vaha paradravya hai| [ sUtra 11 ] sUtra 12-20-apane kSAyopazamika jJAnAdike anusAra aura nAmakarmake udayAnusAra hI jIva saMsArameM trasa yA sthAvara dazAko prApta hotA hai / isaprakAra kSAyopazamikabhAvake anusAra jIvakI dazA hotI hai| pahile jo nAmakarma baMdhA thA usakA udaya honepara trasa sthAvaratvakA tathA jar3a indriyoM aura manakA saMyoga hotA hai| [sUtra 12 se 17 tathA 16 se 20] jJAnake kSAyopazamikabhAvake labdhi aura upayoga do prakAra haiN| [ sUtra 181
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyAya 2 upasaMhAra 263 sUA 21 se 53-sasArI jIvoMke audayikabhAva hone para jo karma eka kSetrAvagAharUpase baMdhate haiM unake udayakA nimitta-naimittika saMbaMdhajIvake kSAyopazamika tathA audayikabhAvake sAtha tathA mana, indriya, zarIra, karma, naye bhavake liye kSetrAntara, AkAzakI zreNI, gati, nau karmakA samaya samaya grahaNa, tathA unakA prabhAva, janma, yoni, tathA Ayuke sAtha kaisA hotA hai yaha batAyA hai| [ sUtra 21 se 26 tathA 28 se'53 ] siddhadazAke honepara jIvakA AkAzakI kisI zreNIke sAtha nimitta-naimittika saMbaMdha hai yaha 27 veM sUtra meM batAyA hai [sUtra 27] isase yaha samajhanA cAhiye ki jIvako vikArI yA avikArI avasthAme jina paravastuoMke sAtha sabaMdha hotA hai unhe jagatakI anya paravastuose pRthak samajhaneke liye utane hI samayake liye unheM 'nimitta' nAma dekara saMbodhita kiyA jAtA hai| kintu isase yaha nahIM samajhanA cAhiye ki nimitta kI mukhyatAse kisI bhI samaya kArya hotA hai| isa adhyAyakA 27 vA~ sUtra isa siddhAtako spaSTatayA siddha karatA hai / mukta jIva svayaM lokAkAzake agrabhAgame jAnekI yogyatA rakhate haiM aura taba AkAzakI jisa zreNImese ve jIva pAra hote hai usa zreNIko-AkAzake anya bhAgoM se tathA jagatake dUsare samasta padArthose pRthak karake pahicAnaneke liye 'nimitta' nAma (bhAropita karake ) diyA jAtA hai| 7. nimica-naimitika sambandha yaha sambandha 26-27 veM sUtrame camatkArika DhaMgase atyalpa zabdoMme kahA gayA hai| vaha yahA~ batalAyA jAtA hai 1--jIvakI siddhAvasthAke prathama samayameM vaha lokake agrabhAgameM sIdhI AkAza zreNIse mor3A liye binA hI jAtA hai yaha sUtra 26-27 me pratipAdana kiyA gayA hai| jisa samaya jIva lokAname jAtA hai usa samaya vaha jisa AkAza zreNImese jAtA hai usI kSetrame dharmAstikAyake aura adharmAstikAyake pradeza haiM, aneka prakArakI pudgala vargaNAe hai, pRthak paramANu haiM, sUkSma skaMdha hai, kAlANudravya hai, mahAskandhake pradeza haiM, nigodake jIvoke tathA unake zarIrake pradeza haiM tathA lokAntameM (siddhazilAse Upara)
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 mokSazAstra pahile mukta hue jIvoMke kitane hI pradeza haiM, una sabameM se pAra hokara jIva lokake agnabhAgameM jAtA hai / isaliye aba usameM usa AkAza zreNImeM nimittatvakA Aropa AyA aura dUsaroMmeM nahIM AyA, isake kAraNakI jAMca karane para mAlUma hotA hai ki vaha mukta honevAlA jIva kisa AkAzazreNIma se hokara jAtA hai isakA jJAna karAneke lie usa 'AkAzazreNI' ko nimitta saMjJA dI gaI hai| kyoMki pahile samayakI siddhadazAko AkAzake sAthakA saMbaMdha batAneke liye usa zreNIkA bhAga hI anukUla hai, anya dravya, guraNa yA paryAya usake liye anukUla nahI hai| 2-siddhabhagavAnake usa samayake jJAnake vyApArameM saMpUrNa-AkAza tathA dUsare saba dravya, usake guraNa tathA usakI trikAlavartI paryAya jJeya hotI haiM isaliye usI samaya jJAnamAtrake liye ve saba jJeya 'nimitta' saMjJAko prApta hote hai| 3-siddhabhagavAnake usa samayake pariNamanako kAla dravyakI vahI samayakI paryAya 'nimitta' saMjJAko prApta hotI hai, kyoMki pariNamanameM vaha anukUla hai, dUsare anukUla nahI haiN| 4-siddhabhagavAnakI usa samayakI kriyAvatIzaktike gati pariNAma ko tathA Urdhvagamana svabhAvako dharmAstikAyake kisI AkAza kSetrameM rahane vAle pradeza usI samaya 'nimitta' saMjJAko prApta hote haiM, kyoMki gatime vahI anukUla haiM, dUsare nhii| 5-siddhabhagavAnake Urdhvagamanake samaya dUsare dravya (jo ki AkAza kSetrameM haiM ve tathA zeSa dravya ) bhI 'nimitta' saMjJAko prApta hote haiM, kyoMki una saba dravyoMkA yadyapi siddhAvasthAke sAtha koI saMbaMdha nahI hai tathApi vizva ko sadA zAzvata rakhatA hai itanA batAneke liye vaha anukUla nimitta hai| 6-siddhabhagavAnakI saMpUrNa zuddhatAke sAtha karmokA abhAvasaMbaMdha hai, itanI anukUlatA batAneke liye karmokA abhAva bhI 'nimitta' saMjJAko prApta hotA hai, isaprakAra asti aura nAsti donoM prakArase nimittapanekA Aropa
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 2 upasaMhAra 295 kiyA jAtA hai| kintu nimittako kisI bhI prakArase mukhyarUpase yA gauNarUpase kAryasAdhaka mAnanA gaMbhIra bhUla hai| zAstrIya paribhASAmeM use mithyAtva aura ajJAna kahA jAtA hai / 7-nimitta janaka aura naimittika-janya hai, isaprakAra jIva ajJAna dazAmeM mAnatA hai, isaliye ajJAniyoMkI kaisI mAnyatA hotI hai yaha batAne ke liye vyavahArase nimittako janaka aura naimittikako janya kahA jAtA hai kintu samyagjJAnI jIva aisA nahI mAnate / unakA vaha jJAna saccA hai yaha uparokta pAMcavAM pairA batalAte haiM, kyoMki usame batAye gaye anaMta nimitta yA unamekA koI aMza bhI siddha dazAkA janaka nahI huaa| aura ve nimitta yA unameMse kisIke anaMtave aMzase bhI naimittika siddha dazA janya nahI huii| 8-saMsArI jIva bhinna 2 gatike kSetromeM jAte haiM ve bhI apanI kriyAvatIzaktike usa usa samayake pariNamanake kAraNase jAte hai| usameM bhI uparokta pairA 1 se 5 me batAye gaye anusAra nimitta hote hai| kintu kSetrAntarameM dharmAstikAyake pradezokI usa samayakI paryAyake atirikta dUsarA koI dravya, guNa yA paryAya nimitta saMjJAko prApta nahIM hotaa| usa samaya aneka karmokA udaya hone para bhI eka vihAyogati nAmakarmakA udaya hI 'nimitta' saMjJA pAtA hai / gatyAnupUrvI karmake udayako jIvake pradezoke usa samayake prAkArake sAtha kSetrAntarake samaya nimittapanA hai aura jaba jIva jisa kSetrame sthira ho jAtA hai usa samaya adharmAstikAyake usa kSetrake pradezoMkI usa samayakI paryAya 'nimitta' saMjJAko prApta hotI hai| sUtra 25 batalAtA hai ki kriyAvatI zaktike usa samayake pariNamanake samaya yoga guNakI jo paryAya pAI jAtI hai usame kArmaNa zarIra nimitta hai, kyoki kArmaNa zarIrakA udaya usake anukUla hai / kArmaNa zarIra aura taijasa zarIra apanI kriyAvatIzaktike usa samayake pariNamanake kAraNa jAtA hai, usame dharmAstikAya nimitta hai|
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra & - isa zAstra meM nimittako kisI sthAna para 'nimitta' nAmase hI kahA gayA hai / [ dekho 0 1 sU0 14 ] aura kisI sthAna para upakAra, upagraha, ityAdi nAmase kahA gayA hai, [, dekho pra0 5 sU0 17 se 20 ], bhAvaapekSAmeM usakA eka hI artha hotA hai, kintu ajJAnI jIva yaha mAnate haiM ki eka vastuse dUsarI vastukA bhalA-burA hotA hai; yaha batAneke liye use 'upakAra' sahAyaka, balAdhAna, bahiraMgasAdhana; bahiraMgakAraNa, nimitta aura nimittakAraNa ityAdi nAmase sambodhita karate haiM; kintu isase yaha nahIM mAna lenA cAhiye ki ve vAstavika kAraNa yA sAdhana haiM / eka dravya ko, usake guNoMko yA usakI paryAyoMko dUsarese pRthaka karake dUsareke sAtha kA usakA saMyogamAtra sambandha batAneke liye uparokta nAmoMse sambodhita 'kiyA jAtA hai / indriyoMko dharmAstikAyako, adharmAstikAya ityAdiko, balAdhAnakAraNake nAmase bhI pahicAnA jAtA hai; kintu vaha koI bhI saccA kAraNa nahI hai; phira bhI 'kisI bhI samaya unakI mukhyatA se koI kArya hotA hai' aisA mAnanA nimittako hI upAdAna mAnaneke burAbra athavA vyavahArA ko hI nizcaya mAnane ke barAbara hai / 266 - 10 - upAdAnakAraNake yogya nimitta saMyogarUpase usa usa samaya avazya hote haiM / aisA sambandha upAdAna kAraNakI usa samayakI pariNamana zaktiko, jisa para nimittatvakA Aropa AtA hai usake sAtha hai / upAdAna ko apane pariNamanake samaya una una nimittoMke prAneke liye rAha dekhanI par3e aura ve na nAyeM taba taka upAdAna nahI pariraNamatA, aisI mAnyatA upAdAna aura nimitta ina do dravyoMko ekarUpa mAnaneke barAbara hai / 11 - isIprakAra ghar3ekA kumbhakAra ke sAtha aura roTIkA agni, rasoiyA ityAdike sAthakA nimitta naimittika saMbaMdha samajha lenA cAhiye / samyagjJAna pragaTa karaneke liye jIvane svayaM apane puruSArthase pAtratA prApta kIho phira bhI use samyagjJAna pragaTa karaneke liye sadgurukI rAha dekhanI par3e aisA nahI hotA, kintu vaha sayogarUpase upasthita hotA hI hai; isaliye jaba bahutase jIva dharma prApta karaneke liye taiyAra hote haiM taba tIrthaMkara bhagavAna
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyAya 2 upasaMhAra 297 kA janma hotA hai aura ve yogya samayameM kevalajJAnako prApta karate haiM tathA unakI divyadhvani svayaM pragaTa hotI hai, aisA samajhanA caahiye| 8.tAtparya tAtparya yaha hai ki isa adhyAyameM kahe gaye pAMca bhAva tathA unake dUsare dravyoMke sAthake nimitta naimittika sambandhakA jJAna karake anya saba parase lakSa haTAkara paramapAriNAmikabhAvakI aura apanI paryAyako unmukha karane para samyagdarzana hotA hai aura phira usa ora bala bar3hAne para samyagcAritra hotA hai| yahI dharmamArga ( mokSamArga) hai| isaprakAra zrI umAsvAmI viracita mokSazAstrake dUsare adhyAyako TIkA samAsa huii|
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra adhyAya tIsarA bhUmikA isa zAstrake pahile adhyAyake pahile sUtra meM nizcaya 'samyagdarzana jJAna cAritrakI ekatA mokSamArga hai' yaha batalAyA hai, dUsarA koI mokSamArga nahI hai / isase yahA~ yaha bhI batalAyA hai ki puNyase,-zubhabhAvase athavA paravastu anukUla ho to dharma ho sakatA hai aisA mAnanA bhUla hai| samyagdarzanajJAna-cAritra AtmAkI zuddha paryAya hai| yadi use eka zabdameM kahA jAya to 'satya puruSArtha' mokSamArga hai| isase siddha huA ki AtmAkI apanI apanI zuddha pariNati hI dharma hai; yaha batalAkara anekAnta svarUpa batalAyA hai| prathama sUtrame jo pahilA zabda 'samyagdarzana' kahA hai vaha sUcita karatA hai ki dharmakA prArambha nizcaya samyagdarzanase hI hotA hai| usa adhyAyameM nizcaya samyagdarzanakA lakSaNa tattvArtha zraddhAna kahA hai / tatpazcAt tattvArthakA svarUpa samajhAyA hai aura samyagjJAnake aneka prakAra batalAkara mithyAjJAnakA svarUpa bhI samajhAyA hai / samyagdarzana-jJAna-cAritrakI ekatA (-eka hI) mokSamArga hai;-isaprakAra pahile sUtra meM spaSTatayA batalAkara ghoSita kiyA hai ki-kisI samaya upAdAnakI pariNatikI mukhyatAse kArya hotA hai aura kisI samaya saMyogarUpa bAhya anukUla nimittakI (jise upacAra kAraNa kahA jAtA hai usakI) mukhyatAse kArya hotA hai-aisA anekAMtakA svarUpa nahI hai| dUsare adhyAyase jIva tattvakA adhikAra prArambha kiyA hai, usameM jIvake svatattvarUpa-nijasvarUpa pA~ca bhAva batalAye haiN| una pAMca bhAvoMmese sakalanirAvaraNa, akhaMDa, eka, pratyakSapratibhAsamaya, avinazvara, zuddhapAriNAmika paramabhAva, ( jJAyakabhAva ) ke Azrayase dharma hotA hai yaha batalAneke liye, aupazamikabhAva jo ki dharmakA prArambha hai use pahile bhAvake rUpameM varNana kiyA hai| tatpazcAt jIvakA lakSaNa upayoga hai yaha batalAkara usake
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 3 bhUmikA 266. bheda batalAye haiM; aura yaha batalAyA hai ki pAMca bhAvoMke sAtha paradravyoMkAindriya ityAdikA kaisA sambandha hotA hai / jIvako audayikabhAva hI saMsAra hai / zubhabhAvakA phala devatva hai, azubhabhAvakI tIvratAkA phala nArakIpana hai, zubhAzubhabhAvokI mizratAkA phala manuSyatva hai, aura mAyAkA phala tiryaMcapanA hai, jIva anAdikAlase ajJAnI hai isaliye azuddhabhAvoke kAraNa usakA bhramaNa huA karatA hai vaha bhramaNa kaisA hotA hai yaha tIsare aura cauthe adhyAyame batalAyA hai / usa bhramaNameM ( bhavoMme) zarIrake sAtha tathA kSetrake sAtha jIvakA kisa prakArakA saMyoga hotA hai vaha yahAM batAyA jA rahA hai / mAMsa, zarAba, ityAdike khAna-pAnake bhAva, kaThora jhUTha, corI, kuzIla, tathA lobha ityAdike tIna azubhabhAvake kAraNa jIva narakagatiko prApta karatA hai usakA isa adhyAyameM pahile varNana kiyA hai aura tatpazcAt manuSya tathA tiryaMcoke kSetrakA varNana kiyA hai| cauthe adhyAyame devagatise sambandha rakhanevAle vivaraNa batAye gaye haiN| ina do adhyAyoMkA sAra yaha hai ki-jIvake zubhAzubha vikArIbhAvoM ke kAraNa jIvakA anAdikAlase paribhramaNa ho rahA hai usakA, mUlakAraNa mithyAdarzana hai, isaliye bhavyajIvoMko mithyAdarzana dUra karake samyagdarzana pragaTa karanA cAhiye / samyagdarzanakA bala aisA hai ki usase kramazaH samyagvAritra bar3hatA jAtA hai aura cAritrakI pUrNatA karake parama yathAkhyAtacAritrakI pUrNatA karake, jIva siddha gatiko prApta karatA hai / apanI bhUlake kAraNa jIvakI kaisI kaisI gati huI tathA usane kaise kaise duHkha pAye aura bAhya saMyoga kaise tathA kitane samaya taka rahe yaha batAneke liye adhyAya 23-4 kahe gaye haiN| aura usa bhUlako dUra karanekA upAya pahile adhyAyake pahile sUtrame batalAyA gayA hai /
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 mokSazAstra adholokakA varNana sAta naraka-pRthiviyA~ ratnazarkarAbAlukApaGkadhUmatamomahAtamaHprabhA bhUmayo ghanAmbuvAtAkAzapratiSThAH saptA'dho'dhaH // 1 // ___ * artha:-adholokamai ratnaprabhA, zarkarAprabhA, bAlukAprabhA, paMkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaprabhA, aura mahAtamaprabhA ye sAta bhUmiyAM haiM aurakramase nIce 2 ghanodadhivAtavalaya, dhanavAtavalaya, tanuvAtavalaya tathA prAkAzakA AdhAra hai| TIkA 1. ratnaprabhA pRthvIke tIna bhAga haiM-kharabhAga, paMkabhAga aura abahulabhAga / unameM se Uparake pahile do bhAgoMmeM vyantara tathA bhavanavAsI deva rahate hai, aura nIceke avbahulabhAgameM nArakI rahate haiN| isa pRthvIkA kula vistAra eka lAkha assI hajAra yojana hai| [2000 kosakA eka yojana hotA hai| 2. ina pRthviyoMke rUr3higata nAma ye haiM-1-dhammA, 2-vaMzA, 3meghA, 4-aMjanA, 5-ariSTA, 6-maghavI aura 7-mAdhavI hai| 3-ambu (ghanodadhi ) vAtavalaya-vASpakA ghanA vAtAvaraNa, dhanavAtavalaya-ghanI havAkA bAtAvaraNa / tanuvAtavalaya-patalI havAkA vAtAvaraNa / vAtavalaya-vAtAvaraNa / 'AkAza' kahanese yahA~ pralokAkAza samajhanA cAhie // 1 // ** isa adhyAyameM bhUgola sabaMdhI varNana honese, pahile do madhyAyokI bhAMti sUtrake zabda pRthak karake artha nahIM diyA gayA hai kintu pUre sUtrakA sIdhA artha diyA gayA hai|
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA fasviyapa SamonA kA epha rAmU kA kAmamA tIna loka canA za mAmalA amita dhvani -Urtha loka jAnata- prAgata .. kA , . . lApara pAgharAja sottara Uya loka DAT' madhya loka epharAjU ___ lokA rala pramA lokA kA hula zarkaga pramA adholoka par3ha prabhA dhUmapramA sama pramA sAta naraka mAma pramA nigoda pAvApayAmayApImAyojana CCM LISTUICILLCLC nayAvayam mAyAyAmAnA kA ratnaja - kA
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 3 sUtra 2 sAta pRthvike biloMkI saMkhyA tAsu triMzatpaMcaviMzatipaMcadazadaza tripaMco ne kanarakazatasahasrANi paMca caiva yathAkramam // 2 // artha:- :- una pRthviyome kramase pahilI pRthvIme tIsa lAkha, dUsarI meM 25 lAkha, tIsarIme 15 lAkha, cauthI meM 10 lAkha, pA~cavIme 3 lAkha, chaThavImeM pA~ca kama eka lAkha ( EEEe5) aura sAtavImeM 5 hI naraka bile haiM / kula 84 lAkha narakavAsa bila hai / TIkA 301 kucha loga manuSyagati aura tiyaMcagati yaha do hI gatiyA~ mAnate haiM kyoMki ve do prakArake jIvoko hI dekhate haiM / unakA jJAna sakucita honese ve aisA mAnate haiM ki manuSya aura tiryaMcagatimeM jo tIvra duHkha hai vahI naraka gati hai dUsarI koI narakagati ve loga nahI mAnate / parantu unakI yaha mAnyatA mithyA hai, kyoki manuSya aura tiryaMcagatise judI aisI narakagati una jIvoMke azubha bhAvakA phala hai / usake astitvakA pramANa nimnaprakAra hai:narakagatikA pramANa jo jIva ati kaThora bhayaMkara duSkRtya karate haiM aura yaha dekhane kI AvazyakatA nahI samajhate ki svayaM pApa kArya karate samaya dUsare jIvoMko kyA duHkha hotA hai tathA jo apanI anukUlatAvAlI eka pakSa kI duSTa buddhimeM ekAgra rahate haiM una jIvoMko una krUra pariNAmoMke phalarUpa niraMtara anaMta pratikUlatAe~ bhoganeke sthAna agholokameM hai, use narakagati kahate haiM / deva, manuSya, tiyaMca aura naraka, yaha cAra gatiyA~ sadA vidyamAna hai, ve kalpita nahI kiMtu jIvoMke pariNAmakA phala haiM / jisane dUsareko mAraDAlaneke krUrabhAva kiye usake bhAvame, apanI anukUlatAke siddha karanemeM vAghA DAlanevAle kitane jIva mAra DAle jAye jinako saMkhyAkI koI maryAdA nahI hai, tathA kitane kAla taka mAre jAyeM usakI bhI maryAdA nahI hai isaliye usakA phala bho apAra anaMta duHkha bhoganekA hI hai, aisA sthAna naraka hai,
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra 302 manuSyalokameM aisA koI sthAna nahI hai / jo dUsaroMko mArakara pratikUlatAko dUra karanA cAhate haiM ve jitane virodhI mAlUma hote hai una sabako mAranA cAhate haiM, phira cAhe pratikUlatA karanevAle do cAra hoM yA bahuta hoM una sabakA nAza karanekI bhAvanAkA sevana niraMtara karatA hai / usake abhiprAyameM anaMtakAla taka anaMtabhava dhAraNa karane ke bhAva bhare par3e hai / usa bhavako anaMtasaMkhyAke kAraNa meM anata jIvoMko mAranekA saMhAra karanekA amaryAdita pApa bhAva hai / jisa jIvane kAraNameM anantakAla taka ananta jIvoMko mAraneke, bAdhA DAlaneke bhAva seye haiM usake phalameM usa jIvako tIvra duHkhoMke saMyogameM jAnA par3atA hai, aura vaha narakagati hai / lAkhoM khUna ( - hatyA ) karanevAleko lAkhoM bAra phA~sI milatI ho aisA isa lokameM nahIM hotA, isaliye use apane krUrabhAvoMke anusAra pUrA phala nahI milatA; use apane bhAvoMkA pUrA phala milanekA sthAna - bahutakAla taka ananta duHkha bhoganekA kSetra naraka hai, vaha nIce zAzvata hai || 2 // nArakiyoMke duHkhoMkA varNana nArakA nityAzubhataralezyApariNAmadehavedanAvikriyAH // 3 // artha - nArakI jIva sadaiva hI atyanta azubha lezyA, pariNAma, zarIra, vedanA, aura vikriyAko dhAraNa karate haiM / TIkA 1. lezyA - yaha dravyalezyAkA svarUpa hai jo ki Ayu paryaMta rahatI hai / yahA~ zarIrake raMgako dravyalezyA kahA hai / bhAvalezyA aMtarmuhUrta meM vadala jAtI hai usakA varNana yahA~ nahI hai / azubhalezyAke bhI tIna prakAra haiM kApota, nIla aura kRSNa / pahilI aura dUsarI pRthvImeM, kApotalezyA, tIsarI pRthvI meM Upara ke bhAgameM kApota aura nIceke bhAgameM nIla, cauthImeM
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyAya 3 sUtra 3-4-5 nIla, pAMcavImeM Uparake bhAgameM nIla aura nIceke bhAgame kRSNa aura chaThavIM tathA sAtavI pRthvImeM kRSNalezyA hotI hai / 2. pariNAma-~yahA~ sparza, rasa, gaMdha, varNa aura zabdako pariNAma kahA hai| 3. zarIra-pahilI pRthvImeM zarIrakI U~cAI 7 dhanuSya 3 hAtha aura 6 aMgula hai, vaha huDaka AkArame hotA hai / tatpazcAt nIce 2 ko pRthvIke nArakiyoke zarIra kI U~cAI kramazaH dUnI dUnI hai| 4. vedanA-pahilese cauthe naraka taka uSNa vedanA hai, pAMcaveMke UparI bhAgameM uSNa aura nIcale bhAgameM zIta hai, tathA chuTTa aura sAtaveMmeM mahAzIta vedanA hai / nArakiyo kA zarIra vaikriyika honepara bhI usake zarIrake vaikriyika pudgala mala, mUtra, kapha, vamana, sar3A huA mAsa, hAr3a aura camar3I vAle audArika zarIrase bhI atyanta azubha hotA hai / 5. vikriyA-una nArakiyoMke krUra siMha vyAghrAdirUpa aneka prakArake rUpa dhAraNa karanekI vikriyA hotI hai / / 3 / / nArakI jIva eka dUsareko duHkha dete haiM parasparodIritaduHkhAH // 4 // artha-nArakI jIva paraspara eka dUsareko duHkha utpanna karate haiM (-ve kuttekI bhAMti paraspara lar3ate haiM ) // 4 // vizeSa duzkha saMkliSTA'surodIritaduHkhAzca prAk caturthyAH // 5 // artha-aura una nArakiyoMke cauthI pRthvIse pahile pahile (arthAt tIsarI pRthvI paryaMta) atyanta saMkliSTa pariNAmake ghAraka aMba aMbariSa Adi jAtike asurakumAra devoMke dvArA duHkha pAte haiM arthAt aMba-aMbariSa asura- . kumAradeva tIsare naraka taka jAkara nArakI jIvoMko duHkha dete haiM tathA unake
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 mokSazAstra pUrvake vairakA smaraNa karA karAke parasparameM lar3Ate haiN| aura duHkhI dekha rAjI hote haiN| sUtra 3-4-5 meM nArakiyoMke duHkhoMkA varNana karate hue unake zarIra, unakA raMga, sparza ityAdi tathA dUsare nArakiyoM aura devoMke duHkhakA kAraNa kahA hai vaha upacAra kathana hai| vAstavameM ve koI parapadArtha duHkhoMke kAraNa nahIM haiM tathA unakA saMyogase duHkha nahIM hotaa| parapadArthoke prati jIvakI ekatvabuddhi hI vAstavameM duHkha hai usa duHkhake samaya, naraMkagatimeM nimittarUpa bAhyasaMyoga kaisA hotA hai usakA jJAna karAneke lie yahAM tIna sUtra kahe haiM, paraMtu yaha nahIM samajhanA cAhiye ki ve zarIrAdi vAstavameM duHkhake nArakoMkI utkRSTa Ayu kA pramANa teSvekatrisaptadazasaptadazadvAviMzatitrayastriMzatsAgaropamA sattvAnAM parA sthitiH // 6 // artha-una narakoMke nArakI jIvoMkI utkRSTa prAyusthiti kramase pahilemeM eka sAgara, dUsaremeM tIna sAgara, tIsaremeM sAta sAgara, cauthemeM daza sAgara, pA~caveMmeM satraha sAgara, cha8 meM bAvIsa sAgara aura sAtavemeM tetIsa sAgara hai| TIkA 1. nAraka gatimeM bhayAnaka duHkha honepara bhI nArakiyoM kI Ayu nirupakrama hai-unakI akAlamRtyu nahIM hotii| 2. Ayu kA yaha kAla vartamAna manuSyoMkI bhAyukI apekSA lambA lagatA hai parantu jIva anAdikAlase hai aura mithyASTipanake kAraNa yaha nArakIpaNA jIvane anantavAra bhogA hai| adhyAya 2 sUtra 10 kI TIkAmeM dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAvaparibhramaNa ( parAvartana ) kA jo svarUpa diyA gayA hai usake dekhanese mAlUma hogA ki yaha kAla to mahAsAgara kI eka bUMdase bhI bahuta kama hai|
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 3 sUtra 6 305 3. nArakI jIvoMko jo bhayAnaka dukha hote haiM usake vAstavika kAraNa, bhayAnaka zarIra, vedanA, mArapITa, tIvra uSNatA tIvra zItalatA ityAdi nahI hai, parantu mithyAtvake kAraNa una sayogoke prati aniSTapane kI soTI kalpanA karake jIva tIvra AkulatA karatA hai usakA duHkha hai / parasaMyoga anukUla-pratikUla hotA hI nahI, parantu vAstavame jIvake jJAnake kSayopazama upayogake anusAra jJeya ( - jJAname jJAta hone yogya ) padArtha haiM, una padArthoMko dekhakara java ajJAnI jIva duHkhakI kalpanA karatA hai taba paradravyopara yaha Aropa hotA hai ki ve duHkhame nimitta haiM / 4. zarIra cAhe jitanA kharAba ho, khAneko bhI na milatA ho, pIneko pAnI bhI na milatA ho, tIvra garmI yA ThaNDa ho, aura bAhya sayoga ( ajJAnadRSTise ) cAhe jitane pratikUla hoM parantu ve sayoga jIvako samayagdarzana ( dharma ) karanemeM vAghaka nahI hote, kyoki eka dravya dUsare dravyame kabhI vAghA nahI DAla sakatA, narakagati meM bhI pahilese sAtave naraka taka jJAnI puruSake satsamAgamase pUrvabhavameM sune gaye zrAtmasvarUpake saMskAra tAje karake nArakI jIva samyagdarzana pragaTa karate haiN| tIsare narakatakake nArakI jIvoko pUrvabhavakA koI samyagjJAnI mitra deva AtmasvarUpa samajhAtA hai to usake upadezako sunakara yathArtha nirNaya karake ve jIva samyagdarzana pragaTa karate haiM / 5. isase siddha hotA hai ki - "jIvoMkA zarIra acchA ho, khAnA pInA ThIka milatA ho aura bAhya saMyoga anukUla ho, to dharma ho sakatA hai aura unakI pratikUlatA hone para jIva dharma nahI kara sakatA" yaha mAnyatA ThIka nahI hai / parako anukUla karanemeM prathama lakSa rokanA aura usake anukUla honepara dharmako samajhanA cAhiye,- - isa mAnyatAme bhUla hai, kyoki dharma parAdhIna nahI kintu svAdhIna hai aura vaha svAdhInatApUrvaka pragaTa kiyA jA sakatA hai / 6. prazna --- yadi bAhya saMyoga aura karmoMkA udaya dharmame bAghaka nahI hai to nArakI jIva cauthe guraNasthAnase Upara kyoM nahI jAte ? 36
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra uttara-pahile una jIvoMne apane puruSArthakI bahuta viparItatA kI hai aura ve vartamAnameM apanI bhUmikAke anusAra maMda puruSArtha karate haiM isaliye unheM Upara car3haneme vilamba hotA hai| 7. prazna- samyagdRSTiko narakameM kaisA duHkha hotA hai ? uttara-naraka yA kisI kSetrake kAraNa kisI bhI jIvako sukha duHkha nahI hotA kiMtu apanI nAsamajhIke kAraNa duHkha aura apanI saccI samajhake kAraNa sukha hotA hai kisI ko para vastuke kAraNa sukha duHkha yA hAni lAbha ho hI nahIM sakatA / ajJAnI nArakI jIvako jo duHkha hotA hai vaha apanI viparIta mAnyatArUpa doSake kAraNa hotA hai, bAhya-saMyogake anusAra yA saMyogake kAraNa duHkha nahI hotaa| ajJAnI jIva paravastuko kabhI pratikUla mAnate haiM aura isaliye ve apanI ajJAnatAke kAraNa duHkhI hote haiM, aura kabhI para vastue~ anukUla haiM aisA mAnakara sukhakI kalpanA karate haiM; isaliye ajJAnI jIva paradravyoMke prati iSTatva-aniSTatvakI kalpanA karate hai| samyagdRSTi nArakI jIvoMke anaMta saMsArakA baMdhana karanevAlI kaSAya dUra hogaI hai svarUpAcaraNakI AMzika zAMti niraMtara hai isaliye utanA saccA sukha unheM narakameM bhI nirantara milatA hai| jitanI kaSAya hai utanA alpa duHkha hotA hai kiMtu vaha kucha bhavoMke bAda hI usa alpa duHkhakA bhI nAza kara dege| ve parako duHkhadAyaka nahIM mAnate, kiMtu apanI asAvadhAnI ko duHkhakA kAraNa mAnate haiM isaliye ve apanI asAvadhAnIko dUra karate jAte haiM / asAvadhAnI do prakAra kI hai-svarUpakI mAnyatAkI aura svarUpa ke aacrnnkii| usameMse pahile prakArakI asAvadhAnI samyagdarzanake pragaTa hone para dUra ho jAtI hai aura dUsare prakArako asAvadhAnIko ve TAlate jAte haiN| 8. samyagdarzana pragaTa karake-samyagdRSTi honeke bAda jIva naraka AyukA baMdha nahIM kara tA, kiMtu samyagdarzanake pragaTa karanese pUrva usa jIvane
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 3 sUtra 6 307 narakAyukA baMdha kiyA ho to vaha pahile narakameM jAtA hai, kiMtu vahA~ usakI avasthA pairA 7 meM batAye gaye anusAra hotI hai| 6. pahile se cauthe naraka taka se nikalakara manuSya hue jIvomese yogya jIva usI bhavameM mokSa prApta kara lete hai| pAcaveM narakase nikalakara manuSya hue pAtrajIva saccA munitva dhAraNa kara sakate haiM, cha8 narakase nikalakara manuSya hue pAtrajIva pAMcaveM guNasthAna taka jA sakate haiM aura sAtaveM narakase nikale hue jIva krUra tiryaMcagatime hI jAte haiN| yaha bheda jIvoke puruSArthakI tAratamyatAke kAraNa hote hai| 10. prazna-samyagdRSTi jIvokA abhiprAya narakame jAnekA nahI hotA phira bhI yadi koI samyagdRSTi narakame pahu~ca jAya to vahA~ to jar3a karma kA jora hai aura jar3akarma jIvako narakame le jAtA hai isaliye jAnA par3atA hai, yaha bAta ThIka hai yA nahI ? uttara-yaha bAta ThIka nahI hai| eka dravya dUsare dravyakA kucha nahI kara sakatA, isaliye jar3akarma jIvako narakameM le jAtA ho aisA nahI hotaa| samyagdRSTi athavA mithyAdRSTi koI jIva narakame jAnA nahI cAhatA to bhI jo jo jIva narakame jAne lAyaka hote hai ve ve jIva apanI kriyAvatI zaktike pariNamanake kAraNa vahA~ jAte haiM, usa samaya kArmaNa aura tejasazarIra bhI unakI apanI ( pudgala paramANuoMkI ) kriyAvatI zaktike pariNamanake kAraNa usa kSetrame jIvake sAtha jAte haiN| aura abhiprAya to zraddhAguNakI paryAya hai aura icchA cAritraguNakI vikArI paryAya hai / dravyakA haraeka guNa svataMtra aura asahAya hai / isaliye jIva kI icchA athavA abhiprAya cAhe jaisA ho phira bhI jIvakI kriyAvatI zaktikA pariNamana usase (abhiprAya aura icchAse) svataMtrarUpase aura usa samayakI usa paryAyake dharmAnusAra hotA hai / vaha kriyAvatI zakti aisI hai ki-jIvako kisa kSetrame le jAnA cAhiye isakA jJAna hone kI use AvazyakatA naha hai| narakameM jAnevAle ve jIva unakI AyuparyaMta usa kSetrake saMyoga
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 mokSazAstra ke yogya hote haiM, aura taba una jIvoMke jJAnakA vikAsa bhI usa usa kSetrameM rahanevAle jIvoM tathA padArthoke jAnaneke yogya hotA hai| narakagatikA bhava apane puruSArthake doSa se ba~dhA thA isaliye yogya samayameM usake phalarUpase jIvakI apanI yogyatAke kAraNa nArakIkA kSetra saMyogarUpase hotA hai; karma use narakameM nahI le jAtA / karmake kAraNa jIva narakameM jAtA hai yaha kahanA mAtra upacAra kathana hai, jIvakA karmake sAthakA nimitta naimittika sambandha batAne ke liye zAstroM meM vaha kathana kiyA gayA hai, nahIM ki vAstavameM jar3akarma jIvako narakameM le jAte haiN| vAstavameM karma jIvako narakameM le jAte haiM yaha mAnanA mithyA hai| 11. sAgara-kAla kA parimANa 1-sAgara daza karor3axkaror3a addhApalya / 1. addhApalya-eka gola khaDDA jisakA vyAsa( Diametre) eka yojana (=2000 kosa ) aura gaharAI bhI utanI hI ho usameM uttama bhogabhUmike sAta dina ke bheDe ke bacce ke bAloMse ThasAThasa bharakara ke usame se prati sau varSa meM eka bAla nikAlane para jitane samayameM gaDDhA khAlI ho jAya, utane samayakA eka vyavahArakalpa hai, aise asaMkhyAta vyavahArakalpa= eka uddhArapalya / asaMkhyAta uddhAra palya-eka addhApalya / isaprakAra adholokakA varNana pUrA huA // 6 // madhyalokakA varNana kucha dvIpa samudroM ke nAma jambUdvIpalavaNodAdayaH zubhanAmAno dvIpasamudrAH // 7 // artha-isa madhyalokameM acche acche nAma vAle jambUdvIpa ityAdi dvIpa, aura lavaraNasamudra ityAdi samudra hai|
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra 3. - isa dvIpake videha kSetrameM vidyamAna uttarakuru bhogabhUmi meM anAdinidhana pRthvIkAyarUpa akRtrima parivAra sahita jambU vRkSa hai isaliye isa dvIpa kA nAma jambUdvIpa hai / 310 sAta kSetroM ke nAma bharata haimavata harivideha ramyaka hairaNyavatairAvatavarSAH kSetrANi // 10 // artha - isa jambUdvIpameM bharata, haimavata, hari, videha, ramyaka, vata aura airAvata ye sAta kSetra haiM / hairaNya - TIkA jambUdvIpa ke bharata kSetra meM hama loga rahate hai, videhakSetra meM bIsa viharamAna tIrthaMkarameM se zrI sImaMdharAdi cAra tIrthaMkara jambUdvIpake videhame vicarate hai // 10 // kSetroMke sAta vibhAga karanevAle chaha parvatoMke nAma tadvibhAjinaH pUrvAparAyatA himavanmahAhimavanniSaghanIlarukmizikhariNo varSadharaparvatAH // 11 // artha -- una sAta kSetroMkA vibhAga karanevAle pUrva se pazcima taka lamve 1- himavat 2 - mahAhimavat, 3 - niSedha, 4- nIla, 5 - rukmi, aura 6zikharin ye chaha varSadhara - kulAcala - parvata haiM [ varSa = kSetra ] // / 11 // kulAcaloM kA raMga mAju tapanI vaiDUrya rajatahemamayAH // 12 // artha -- Upara kahe gaye parvata kramase 1 svarNa, 2-cAMdI, 3- tapAyA sonA, 4 - vaiDUrya (nIla) mariNa 5-cAMdI aura 6 svarNa jaise raMgake hai ||12||
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ 311 adhyAya 3 sUtra 13-14-15-16-17 kulAcaloM kA vizeSa svarUpa maNivicitrapArthA upari mUle ca tulyavistArAH // 13 // artha-ina parvatokA taTa citra-vicitra maNiyoMkA hai aura Upara nIce tathA madhyameM eka samAna vistAravAlA hai // 13 // kulAcaloM ke Upara sthita sarovaroM ke nAma padmamahApadmatigiJchakezarimahApuNDarIkapuNDarIkA hRdAsteSAmupari // 14 // artha-ina parvatoke Upara kramase 1-padma, 2-pahApadma, 3-tigiJcha, 4-kezari, 5-mahApuNDarIka aura 6-puNDarIka nAmake hrada-sarovara haiM // 14 // prathama sarovara kI lambAI-caur3AI prathamo yojanasahasAyAmastadarddhaviSkambho hRdaH // 15 // artha-pahilA padma sarovara eka hajAra yojana lambA aura laMbAI se AdhA arthAt pAMcaso yojana caur3A hai // 15 // prathama sarovara kI gaharAI (U~DAI) dazayojanAvagAhaH // 16 // martha-pahilA sarovara daza yojana avagAha ( gaharAI-U~DAI ) vAlA hai // 16 // usake madhyameM kyA hai ? tanmadhye yojanaM puSkaram // 17 // artha-usake bIca meM eka yojana vistAravAlA kamala hai // 17 //
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 mokSazAstra mahApadmAdi sarovaroM tathA unameM rahanevAle kamaloMkA pramANa tadviguNadviguNA hRdA puSkarANi ca // 18 // ___ artha-pAgeke sarovara tathA kamala pahileke sarovara tathA kamaloM se kramase dUne 2 vistAravAle hai / TIkA yaha dUnA 2 krama tigiMchanAmake tIsare sarovara taka hai, bAdameM usake Ageke tIna sarovara tathA unake tIna kamala dakSiNake sarovara aura kamaloke samAna vistAravAle haiM // 18 // hRdoMkA vistAra Adi hRda nAma sthAna lambAI | caur3AI | gaharAI | yojana yojanA yojana kamala yojana dhRti padma / himavan / 1000 mahApadma mahAhimavana 2000 tigincha / niSadha 4000 4 kezarI (kezarina)/ nIla 4000 5 mahApuNDarIka rukmin 1000 6 puNDarIka zikharin | 1000 500 2000 2000 2 buddhi 1 lakSmI chaha kamaloM meM rahanevAlI chaha deviyA~ tannivAsinyo devyaH zrIhIdhRtikIrtibuddhilakSmyaH palyopamasthitayaH sasAmAnikapariSatkAH // 16 //
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 3 sUtra 16-20-21 artha--eka 'palyopama AyuvAlI aura sAmAnika tathA pAripad jAtike devoM sahita zrI, hrI, dhRti, kIti, buddhi aura lakSmI nAmakI deviyA~ kramase una sarovaroke kamalo para nivAsa karatI haiM / TIkA Upara kahe hue kamaloMkI kaNikAke madhyabhAgame eka kosa lambe, AghA kosa caur3e aura eka kosase kucha kama UMce sapheda raMgake bhavana haiM usameM ve deviyA~ rahatI hai aura una tAlAvoMme jo anya parivAra kamala haiM unake Upara sAmAnika tathA pAriSada deva rahate haiM // 16 // caudaha mahA nadiyoMke nAma gaMgAsiMdhurohidrohitAsyAhariddharikAntAsItAsItodA nArInarakAMtAsuvarNarUpyakUlAraktAraktodAH saritastanmadhyagAH // 20 // artha-( bharatame ) gagA, sindhu, ( haimavatame ) rohita, rohitAsyA, ( harikSetrame ) harit, harikAntA, ( videhame ) sItA, nonosa, ( ramyakme ) nArI, narakAntA, (hairaNyavatme) svarNakUlA, rUpyakulA aura (airAvatame ) raktA-raktodA isa prakAra Upara kahe hue sAta kSetroma noha nadiyAM bIcameM vahatI haiN| TIkA pahile padma sarovaramese pahilI tIna, ? puDarIka nAmanA garovarase atima tIna tathA vAkIke sarovaromese do do nadiyAM nikalatI hai||20|| ____ nadiyoM ke vahanekA kramadvayodvayoH pUrvAH pUrvagAH // 21 // artha-(ye caudaha nadiyAM doke samUhane lenA nAhile) doke samUhamese pahilo nadI pUrvako ghora banI hai / aura agara samudrame milatI hai / ) // 21 // 40
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra shessaastvprgaaH||22|| artha-bAkI rahI sAta nadiyA~ pazcimakI ora jAtI haiM ( aura usa taraphake samudrameM milatI haiN| ) // 22 / / ina caudaha mahA nadiyoM kI sahAyaka nadiyA~ caturdazanadIsahasraparivRtA gaMgAsindhvAdayo ndyH||23|| artha-gaMgA-sintu Adi nadiyoMke yugala caudaha hajAra sahAyaka nadiyoMse ghire hue haiN| TIkA sahAyaka nadiyoMkI saMkhyAkA krama bhI videha kSetrataka Ageke yugaloMmeM pahile pahile yugaloMse dUnA 2 hai, aura uttarake tIna kSetroMmeM dakSiNa ke tIna kSetroMke samAna hai| nadI yugala sahAyaka nadiyoMkI saMkhyA gaMgA-siMdhu 14 hajAra rohita rohitAsyA 28 hajAra harita-harikAntA 56 hajAra sItA-sItodA 1 lAkha 12 hajAra nArI-narakAntA svarNakalA-rUpyakalA 28 hajAra raktA-raktodA 14 hajAra bharatakSetrakA vistAra bharataH SaDvizatipaMcayojanazatavistAraH SaT caikonaviMzatibhAgA yojanasya // 24 //
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 3 sUtra 24-25-26 315 artha-bharatakSetrakA vistAra, pA~casau chabbIsa yojana aura eka yaujanake unnIsa bhAgoMmeMse 6 bhAga adhika hai| TIkA 1. bharata kSetrakA vistAra 52619 yojana hai| (dekho sUtra 32) 2. bharata aura airAvata kSetrake bIcame pUrva pazcima taka laMbA vijayAdha parvata hai jinase gaMgA-sindhu aura raktA-raktodA nadiyoke kAraNa donoM kSetroMke chaha chaha khaMDa ho jAte hai unameM bIcakA AryakhaMDa aura bAkIke pA~ca mleccha khaMDa hai| tIrthaMkarAdi padavIdhArI puruSa bharata-airAvatake mAryakhaMDame, tathA videha kSetrome hI janma lete hai // 24 // Ageke kSetra aura parvatoMkA vistAra tadviguNadviguNavistArA varSadharavarSA videhaantaaH||25|| artha-videhakSetra takake parvata aura kSetra bharatakSetrase dUne 2 vistAravAle haiM / / 25 // videha kSetrake Ageke parvata aura kSetroMkA vistAra uttarA dakSiNatulyAH // 26 // ___ artha-videha kSetrase uttarake tIna parvata aura tIna kSetra dakSiNake parvata aura kSetroMke samAna vistAravAle haiM / TIkA kSetro aura parvatoMkA prakAra nIce pramANa haikSetra aura parvata vistAra-yojana UMcAI UMDAI 1. bharatakSetra 52619 " x 2. himavat kulAcala 105213 " 100 yo0 25 yo0
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 mokSazAstra 3. haimavatkSetra 21055 " 4. mahA himavat kulAcala 421011 " 5. harikSetra 842111 6. niSadha kulAcala 168422 " 7. videhakSetra 336841 " 8. nIla kulAcala 1684219 " 6. ramyak kSetra 842111 " 10. rukmikulAcala 421013 " 11. hairaNyakSetra 21051 12. zikharIkulAcala 105213 " 13. airAvatakSetra 52616 // xxxxxx [ kulAcalakA artha parvata samajhanA cAhiye ] ___ bharata aura airAvatakSetra meM kAlacakrakA parivartana bharatairAvatayovRddhihAsau SaTsamayAbhyAmutsarpiNyavasa piNIbhyAm // 27 // __ artha-chaha kAloMse yukta utsarpiNI aura avasarpiNI ke dvArA bharata aura airAvata kSetrameM jIvoMke anubhavAdi kI vRddhi-hAni hotI rahatI hai| TIkA 1. bosa kor3A kor3I sAgarakA eka kalpakAla hotA hai usake do bheda haiM; (1)-utsarpiNI-jisameM jIvoMke jJAnAdi kI vRddhi hotI hai, aura (2)-pravasarpiNI-jisameM jIvoke jJAnAdikA hrAsa hotA hai|
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 mokSazAstra mm " N 5 120 varSa 20 varSa 7 hAtha 2 hAtha 6 20 varSa 15 varSa 2 hAtha 1 hAtha manuSyoM kA AhAra kAla AhAra 1 cauthe dina bera ke barAbara eka dinake aMtarase baher3A) tIsare kAla taka bharata (phala) ke barAbara airAvata kSetrame bhogabhUmi rahatI eka dinake aMtarase AMvalA ) barAbara roja eka bAra kaI bAra 6 ati pracuravRtti, manuSya nagna, machalI ityAdike AhAra, munizrAvakoMkA abhAva, dharmakA nAza // 27 // anya bhUmiyoMkI vyavasthA tAbhyAmaparA bhuumyo'vsthitaaH||28|| artha-bharata aura airAvata kSetrako chor3akara dUsare kSetroM meM eka hI avasthA rahatI hai-unameM kAlakA parivartana nahI hotA // 28 // haimavataka ityAdi kSetroMmeM Ayu ekadvitripalyopamasthitayo haimavatakahArivarSakadeva kuravakAH // 26 // artha-haimavataka, hArivarSaka aura devakuru ( videhakSetrake antargata eka vizeSa sthAna ) ke manuSya, tithaMca kramase eka palya, do palya aura tIna palyakI AyuvAle hote haiN|
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 3 sUtra 29-30-31 TIkA ina tIna kSetroMke manuSyoMkI U~cAI kramase eka, do aura tIna kosa kI hotI hai| zarIrakA raMga nIla, zukla aura pIta hotA hai // 26 // hairaNyavatakAdi kSetroM meM Ayu tathottarAH // 30 // - artha -- uttarake kSetroMmeM rahanevAle manuSya bhI haimavatakAdikake manuSya ke samAna AyuvAle hote haiM / TIkA 1. hairaNyavataka kSetrakI racanA haimavatakake samAna, ramyakkSetrakI racanA harikSetrake samAna aura uttarakuru ( videhakSetrake aMtargata sthAna vizeSa ) kI racanA devakuruke samAna hai / 316 2. bhogabhUmi- isa taraha uttama, madhyama, aura jaghanyarUpa tIna bhogabhUmike do do kSetra hai / jambUdvIpameM chaha bhogabhUmiyA~ aura ar3hAI dvIpameM kula 30 bhogabhUmiyA~ haiM jahA~ sarvaprakArakI sAmagrI kalpavRkSose prApta hotI hai unheM bhogabhUmi kahate haiM // 30 // videhakSetra meM Ayu kI vyavasthA videheSu saMkhyeyakAlAH // 31 // artha -- videhakSetroMmeM manuSya aura tiyaMcoMkI Ayu saMkhyAta varSakI hotI hai / TIkA videhakSetra meM U~cAI pA~caso dhanuSa aura Ayu eka karor3a varSa pUrvakI hotI hai // 31 //
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra bharatakSetrakA dUsarI tarahase vistAra bharatasya viSkaMbho jambUdvIpasya navatizatabhAgaH // 32 // artha - bharatakSetrakA vistAra jambUdvIpake eka sau nabvevA~ (190) 320 bhAgake barAbara hai ! TIkA 24 veM sUtrameM bharatakSetrakA vistAra batAyA hai usameM aura isameM koI aMtara nahIM hai mAtra kahanekA prakAra bhinna hai jo eka lAkhake 160 hisse kiye jA~ya to haraeka hissekA pramANa 5266yojana hotA hai // 32 // dhAtakI khaMDakA varNana dUrdhAtakIkhaNDe // 33 // artha -- dhAtakIkhaMDa nAmake dUsare dvIpame kSetra, kulAcala, meru, nadI ityAdi saba padArthokI racanA jambUdvIpase dUnI dUnI hai / TIkA ghAtakIkhaNDa lavaraNasamudrako ghere hue hai / usakA vistAra cAra lAkha yojana hai / usake uttarakuru prAnta meM dhAtakI ( A~vale ) ke vRkSa haiM isaliye use ghAtakIkhaNDa kahate hai // 33 // puSkarArdha dvIpa kA varNana puSkarArddhe ca // 34 // artha - puSkarArddha dvIpameM bhI saba racanA jambUdvIpakI racanAse dUnI dUnI hai / TIkA puSkaravaradvIpakA vistAra 16 lAkha yojana hai, usake bocameM cUr3Ike AkAra mAnuSottara parvata par3A huA hai / jisase usa dvIpake do hisse hogaye
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 3 sUtra 34-35-36 321 hai / pUrvArdhameM sArI racanA dhAtakI khaDake samAna hai aura jambUdvIpase dUnI hai / isa dvIpake uttarakuruprAntame eka puSkara (-kamala ) hai| isaliye use puSkaravaradvIpa kahate hai // 34 // manuSya kSetraprAGmAnuSottarAnmanuSyAH // 35 // artha-mAnuSottara parvata taka arthAt ar3hAI dvIpame hI manuSya hote hai,-mAnuSottara parvatase pare RddhidhArI muni yA vidyAdhara bhI nahI jA skte| TIkA 1. jambUdvIpa, lavaNasamudra, dhAtakIkhaNDa, kAlodadhi aura puSkarAdha itanA kSetra aDhAI dvIpa hai, isakA vistAra 45 lAkha yojana hai| 2. kevala samudghAta aura mAraNAMtika samudghAtake prasaMgake atirikta manuSyake prAtmapradeza DhAI dvIpake bAhara nahIM jA sakate / 3 Age calakara AThavA~ nandIzvara dvIpa hai usakI cAroM dizAmeM cAra aMjanagiri parvata, solaha dadhimukhaparvata aura battIsa ratikara parvata hai| unake Upara madhyabhAgameM jina madira haiN| nandIzvara dvIpame isaprakAra bAvana jina madira haiN| bArahavA~ kuNDalavara dvIpa hai usame cAra dizAke milAkara cAra jinamaMdira haiM / terahavAM rucakavara nAmakA dvIpa hai usake vIcame rucakanAmakA parvata hai, usa parvatake Upara cAro dizAme cAra jina mandira hai vahA~ para deva jina pUjanake liye jAte haiM isa parvatake Upara aneka kUTa haiM uname aneka deviyoke nivAsa hai / ve deviyAM tIrthaMkaraprabhuke garbha aura janmakalyANakame prabhuko mAtAkI aneka prakArase sevA karatI haiM // 35 // manuSyoMke bheda AryA mlecchAzca // 36 // artha-Arya aura mlecchake bhedase manuSya do prakAra ke haiN| 41
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 mokSazAstra TIkA 1. AryoM ke do bheda haiM-RddhiprApta Arya aura anaRddhiprApta aary| RddhiprAptamArya=jina Arya jIvoMko vizeSa zakti prApta ho / anaRddhiprAptaArya=jina Arya jIvoMko vizepa zakti prApta nahIM ho| RddhiprApta Arya 2. RddhiprAptaArya ke ATha bheda haiM-(1) buddhi, (2) kriyA, ( 3 ) vikriyA, (4) tapa, (5) bala, (6 ) auSadha, (7) rasa, aura (8) kSetra ina ATha RddhiyoMkA svarUpa kahate hai| 3. buddhiRddhi-buddhiRddhike aThAraha bheda haiM-(1) kevalajJAna, (2) avadhijJAna, (3) manaHparyayajJAna, (4) bIjabuddhi, (5) koSTabuddhi, (6) padAnusAriNI, (7) sabhinna zrotRtva, (8) dUrAsvAdanasamarthatA, ( 8 ) dUradarzanasamarthatA, ( 10 ) dUrasparzanasamarthatA, (11) dUraghrAraNasamarthatA, (12) dUrazrotRsamarthatA, ( 13 ) dazapUrvitva, (14 ) caturdazapUvitva, ( 15) aSTAMganimittatA, ( 16 ) prajJAzramaNatva, ( 17) pratyekavuddhatA, aura ( 18 ) vAdItva inakA svarUpa nimnaprakAra hai (1-3) kevalajJAna,-avadhijJAna, manaHparyayajJAna ina tInoMkA svarUpa adhyAya 1, sUtra 21 se 25 tathA 27 se 30 taka meM A gayA hai| (4) vIjavuddhi-eka vIjapadake ( mUlapadake ) grahaNa karanese anekapada, aura aneka arthokA jAnanA so vIjabuddhi hai| (5) koebuddhi-jaise koThArameM rakhe hue dhAnya, vIja ityAdi bahuta samaya taka jaisake taise bane rahate haiM ghaTate bar3hate nahI hai parasparameM
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 3 sUtra 36 323 milate nahIM haiM, usIprakAra dUsareke upadezase grahaNa kiye huye bahutase zabda, artha, bIja jisa buddhimeM jaise taise rahate hai eka akSara ghaTa bar3ha nahI hote Age pIche akSara nahI hote vaha koSTabuddhi hai / (6) padAnusAriNIbuddhi - granthake prArambha madhya aura antakA eka pada zravaNa karake samasta grantha tathA usake arthakA nizcaya karanA so padAnusAriNIbuddhi hai | (7) saMbhinnazrotRtvabuddhi - cakravartI kI chAvanI cAra yojana lambI aura navayojana caur3I par3I hotI hai usame hAthI, ghor3A, U~Ta, manuSyAdike jude 2 prakArake akSara-anakSarAtmaka zabda eka samaya eka sAtha utpanna hote haiM use tapavizeSa ke kAraNa ( vIryAntarAya zrutajJAnAMtarAya tathA zrotrendriyAvaraNa karmakA utkRSTa kSayopazama honepara ) eka kAlame jude jude zravaNa karanA so sabhinnazrotRtvabuddhi hai / (8) dUrAsvAdana samartha tAbuddhi-tapavizeSa ke kAraNa ( pragaTa honevAle asAdhAraNa rasanendriya zrutajJAnAvaraNa, vIryAntarAyake kSayopazama aura AgopAga nAmakarmake udayase ) muniko rasakA jo viSaya navayojana pramAraNa hotA hai usake rasAsvAdanakI ( rasa jAnanekI ) sAmarthya honA so dUrAsvAdanasamarthatAbuddhi hai / (9-12) dUradarzana - sparzana - ghANa - zrotRsamarthatAbuddhi --Upara likhe anusAra cakSurindriya, sparzanendriya, ghrANendriya, aura zrotrendriyake viSayake kSetrase bAhara bahutase kSetroke rUpa, sparza, gaMdha aura zabda ko jAnane kI sAmarthya kA honA so usa usa nAmakI cAra prakArakI buddhi hai / (13) dazapUrvitvabuddhi - mahArohiNI ityAdi vidyA- devatA tIna bAra Ave aura hara eka apanA 2 svarUpa sAmarthya pragaTa kareM aise vegavAna vidyA- devatAo ke lobhAdise jinakA cAritra calAyamAna nahI hotA use dazapUvitvabuddhi kahate hai /
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra (14) caturdazapUrvitvabuddhi - saMpUrNa zrutakevalitvakA honA caturdazapUvitvabuddhi hai | 324 (15) aSTAMganimittatAbuddhi -- antarikSa, bhoma, aMga, svara, vyaMjana, lakSaNa, chinna aura svapna yaha ATha prakArakA nimittajJAna hai, usakA svarUpa nimnaprakAra hai: - sUrya, candra, nakSatrake udaya, astAdiko dekhakara atIta zranAgataphala ko jAnanA so antarikSanimittajJAna hai // 1 // pRthvI kI kaThoratA, komalatA, cikanAhaTa yA rUkhApana dekhakara vicAra karake athavA pUrvAdi dizAmeM sUtra par3ate hue dekhakara hAni - vRddhi; jaya-parAjaya ityAdi ko jAnanA tathA bhUmigata svarNaM cAMdI ityAdiko pragaTa jAnanA so bhomanimittajJAna hai // 2 // aMgopAMgAdike darzana - sparzanAdise trikAlabhAvI sukha duHkhAdi ko jAnanA so aMganimittajJAna hai // 3 // akSara-anakSararUpa tathA zubhAzubhako sunakara iSTAniSTaphalako jAnanA so svaranimittajJAna hai // 4 // mastaka, mukha, gardana ityAdimeM tala, mUrala, lAkha ityAdi lakSaNa dekhakara trikAla sambandhI - hita-ahita ko jAna lenA so vyaMjananimittajJAna hai // 5 // zarIrake Upara zrIvRkSa, svastika, kalaza ityAdi cihna dekhakara trikAla sambandhI puruSoMke sthAna, mAna, aizvaryAdi vizeSakA jAnanA so lakSaNanimittajJAna hai // 6 // vastra-zastra-zrAsana-zayanAdise, deva-manuSya - rAkSasAdise tathA zastrakaMTakAdise chide hueko dekhakara trikAla sambandhI lAbha-lAbha, sukha duHkhakA jAnanA so chinnanimittajJAna hai // 7 // vAta, pitta, kapha rahita purupake mukha meM pichalI rAtrimeM candramA, sUrya, pRthvI, parvata yA samudrakA pravezAdikA svapna honA so zubhasvapna hai, ghI telase apanI deha lipta aura gadhA U~Ta para car3hakara dakSiNa dizAmeM gamana :
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 3 sUtra 36 325 ityAdi svapna azubha svapna hai; usake darzanase AgAmI kAlameM jIvana-maraNa, sukha-duHkhAdikA jJAna honA so svapnanimittajJAna hai| ina pATha prakArake nimittajJAnakA jo jJAtA ho usake aSTAganimittabuddhiRddhi hai| (16) prajJAkSamaNatvabuddhi-kisI atyanta sUkSma arthake svarUpa kA vicAra jaisAkA taisA, caudahapUrvadhArI hI nirUpaNa kara sakate haiM dUsare nahI kara sakate, aise sUkSma arthakA jo saMdeharahita nirUpaNa kare aisI prakRSTa zrutajJAnAvaraNa aura vIryAntarAyake kSayopazamase pragaTa honevAlI prajJAzakti prajJAzravaNatvabuddhi hai| (17) pratyekavuddhitAvRddhi-parake upadezake binA apanI zaktivizeSase jJAna-saMyamake vidhAname nipuNa honA pratyekabuddhatAbuddhi hai| (18)vAditvabuddhi-indra ityAdi pAkara vAda-vivAda kare use niruttara karade, svayaM ruke nahI aura sAmanevAle vAdIke chidrako jAna lenA aisI zakti vAditvabuddhi hai / __isaprakAra - Rddhiyomese pahilI buddhiriddhike aThAraha prakAra haiN| yaha buddhiriddhi samyagjJAnako mahAn mahimAko batAtI hai| 4. dUsarI kriyARddhikA svarUpa 1. kriyARddhi do prakArakI hai AkAzagAmitva aura cAraNa / (1) cAraNa Rddhi aneka prakAra kI hai-jalake Upara paira rakhane yA uThAne para jalakAyika jIvoMko bAdhA na utpanna ho so jalacAraNariddhi hai / bhUmise cAra aMgula Upara AkAzameM zIghratAse saikar3oM yojana gamana karaneme samartha honA so jaMghAcAraNariddhi hai| usIprakAra taMtucAraNa, puSpacAraNa, patracAraNa, zreNicAraNa, agnizikhAcAraNa ityAdi cAraNa riddhiyA~ hai / puSpa, phala ityAdike Upara gamana, karanese una puSpa phala ityAdi ke jIvoko bAdhA nahIM honA so samastacAraNariddhi hai| (2) AkAzagAmitva vikriyARddhi-paryaMkAsana athavA kAyotsargAsana karake pagake uThAye dhare binA hI AkAzamai gamana karaneme nipuNa honA so AkAzagAmitvakriyARddhi hai|
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 mokSazAstra 5. tIsarI vikriyARddhikA svarUpa vikriyA Rddhi aneka prakArakI hai- ( 1 ) aNimA, (2) mahimA, (3) laghimA, (4) garimA, (5) prApti, (6) prAkAmya, (7) Izitva, (8) vazitva, (e) apratighAta, (10) aMtardhAna, (11) kAmarUpitva ityAdi aneka bheda haiM unakA svarUpa nimna prakAra hai / aNumAtra zarIra karanekI sAmarthya ko aNimARddhi kahate haiM, vaha kamalake chidrameM praveza karake vahA~ baiThakara cakravartIkI vibhUti racatA hai / 1 / meruse bhI mahAna zarIra karanekI sAmarthyako mahimARddhi kahate hai / 2 / pavanase bhI halakA zarIra banAnekI sAmarthya ko laghimARddhi kahate haiM / 3 / vajrase bhI atibhArI zarIra karane kI sAmarthyako garimARddhi kahate haiM / 4 / bhUmimeM baiThakara u~galIko Age karake meruparvatake zikhara tathA sUryavimAnAdiko sparza karanekI zaktiko prAptiRddhi kahate haiM / 5 / jalame jamInako unmajjana ( Upara lAnA ) tathA nimajjana ( DubA denA ) karanekI zaktiko prAkAmyaRddhi kahate haiM / 6 / trilokakA prabhutva racanekI sAmarthyako Izitva Rddhi kahate haiM 7 | deva, dAnava, manuSya ityAdiko vazIkaraNa karanekI sAmarthyako vazitvaRddhi kahate haiM / 8 / parvatAdika andara AkAzakI bhAMti gamana - Agamana karanekI sAmarthyako pratighAtaRddhi kahate haiM / 6 / adRzya honekI sAmarthyako antardhAnaRddhi kahate haiM / 10 / eka sAtha aneka AkArarUpa zarIra karane kI sAmarthyako kAmarUpitvaRddhi kahate haiM / 11 / ityAdi aneka prakAra kI vikriyA Rddhi haiM / noTa:- yahA~ nimittanaimittikasaMbaMdha samajhAyA hai kintu isase yaha nahIM samajhanA cAhiye ki jIva zarIrakA yA anya kisI dravyakA kucha karatA hai / eka dravya dUsare dravyakA kucha nahI kara sakatA / zarIrAdi paradravyakI java usa prakArakI hone yogya avasthA hotI hai taba jIvake bhAva tadanukUla apane kAraNa hote haiM / itanA nimitta - naimittikasaMbaMdha yahA~ batalAyA gayA hai /
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 3 sUtra 36 327 6. cauthI tapa Rddhi tapaRddhi sAta prakArako hai-(1) ugratapa, (2) dIptitapa, (3) nihAratapa, (4) mahAnatapa, (5) ghoratapa, (6) ghoraparAkramatapa aurA (7) ghora brahmacaryatapa / usakA svarUpa nimnaprakAra hai| eka upavAsa yA do-tIna-cAra-pAMca ityAdi upavAsa ke nimittase kisI yogakA AraMbha huA to maraNaparyaMta upavAsake una dinoMse kama dinoM me pAraNA nahIM karatA, kisI kAraNase adhika upavAsa ho jAya to maraNaparyaMta usase kama upavAsa karake pAraNA nahIM karatA, aisI sAmarthya pragaTa honA so ugratapa Rddhi hai // 1 // mahAna upavAsAdika karate hue manavacana-kAyakA vala baDhatA hI rahe, mukha durgaMdha rahita rahe, kamalAdikakI sugaMdha jaisI sugaMdhita zvAsa nikale aura zarIra ko mahAn dIpti pragaTa ho jAya so dIptiRddhi hai // 2 // tape hue lohekI kar3hAImeM pAnI kI bUnrde par3ate hI jaise sUkha jAya, taise AhAra paca jAya, sUkha jAya aura mala rudhirAdirUpa na pariName tathA nihAra bhI na ho so nihAratapaRddhi hai / / 3 / / siMhakrIr3itAdi mahAna tapa karanemeM tatpara honA so mahAnatapaRddhi hai // 4 // vAta, pitta, zleSma ityAdise utpanna hue jvara, khAMsI, zvAsa, zUla, kor3ha, pramehAdika aneka prakArake rogavAlA zarIra hone para bhI anazana, kAyaklezAdi na chUTeM aura bhayAnaka smazAna, parvatakA zikhara, guphA, khaNDahara, Ujar3a grAma ityAdi meM duSTa rAkSasa, pizAcAdi pravartita hoM aura bure vikAra dhAraNa kareM tathA gIdar3oMkA kaThora rudana, siMha-vyAghra ityAdi duSTa jIvoMkA bhayAnaka zabda jahA~ niraMtara hotA ho aise bhayaMkara sthAnameM bhI nirbhaya hokara rahe so ghoratapaRddhi hai // 5 // pUrvokta rogasahita zarIra hone para bhI ati bhayaMkara sthAname rahakara yoga (svarUpakI ekAgratA) bar3hAnekI tatparatAkA honA so ghoraparAkramatapaRddhi hai // 6 // bahuta samayase brahmacaryake dhAraka munike atizaya cAritrake balase ( mohanIyakarmake kSayopazama hone para ) khoTe svapnoMkA nAza honA so ghora brahmacaryatapaRddhi hai // 7 // isaprakAra sAta prakArako tapa Rddhi hai||
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 mokSazAstra noTa:-samyagdarzana-jJAnapUrvaka cAritradhArI jIvoMke kaisA ugra puruSArtha hotA hai so yahA~ batAyA hai / tapaRddhike pAMcaveM aura cha? bhedoMmeM aneka prakArake rogoMvAlA zarIra kahA hai usase yaha siddha hotA hai ki-zarIra paravastu hai, cAhe jaisA kharAba ho phira bhI vaha AtmAko puruSArtha karane meM bAdhaka nahI hotA / 'zarIra niroga ho aura vAhya anuklalatA ho to dharma ho sakatA hai' aisI mAnyatA mithyA hai aisA siddha hotA hai| 7. pA~cavIM baladdhikA svarUpa bala Rddhi tIna prakAra kI hai-(1) manovalaRddhi (2) vacanabalaRddhi aura ( 3 ) kAyavalaRddhi, unakA svarUpa nimnaprakAra hai| prakarSa puruSArthase mana.zrutajJAnAvaraNa aura vIryAntarAyake kSayopazama hone para aMtarmuhUrtameM saMpUrNa zruta arthake citavana karanekI sAmarthya so manobalaRddhi hai // 1 / / atizaya puruSArthase mana-indriya zrutAvaraNa tathA jihvA zrutajJAnAvaraNa aura vIryAntarAyake kSayopazama hone para aMtarmuhurtameM sakala zruta ko uccAraNa karane kI sAmarthya honA tathA niraMtara ucca svarase bolane para kheda nahIM utpanna ho, kaMTha yA svarabhaMga nahI ho so vacanavalaRddhi hai // 2 // vIryAntarAyake kSayopazamase asAdhAraNa kAyabala pragaTa ho aura eka mAsa, cAra mAsa yA bArahamAsa pratimAyoga dhAraNa karane para bhI khedarUpa nahIM honA so kAyabalaRddhi hai // 3 // 8. chaTThI auSadhiRddhikA svarUpa auSadhiRddhi ATha prakAra kI hai-(1) AmarSa ( 2 ) kSela (3) jala (4) mala (5) viTa (6) sarva (7) AsyAviSa (8) dRSTiviSa unakA svarUpa nimnaprakAra hai / asAdhya roga ho to bhI jinake hAtha-caraNAdike sparza hone se hI saba roga naSTa ho jaoNya so pAmarSaauSadhaRddhi hai // 1 // jinake thUka lAra kaphAdikake sparza hone se hI roga naSTa ho jAya so kSelauSadhaRddhi hai // 2 // jinake dehake pasInekA sparza honese roga miTa jAya so jala
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 3 sUtra 36 326 auSadhiRddhi hai // 3 // jinake kAna dAMta, nAka aura netrakA mala hI sava rogoMke nirAkaraNa karaneme samartha ho so malaauSadhiRddhi hai // 4 // jinakI bITa-TaTTI tathA mUtra hI auSadhirUpa ho so boTaauSadhiRddhi hai // 5 // jinakA aMga upAMga nakha, dA~ta, kezAdikake sparza honese hI saba rogoMko dUra kara detA hai so sarvoSadhiRddhi hai // 6 // tIna jaharase milA huA thAhAra bhI jinake mukhameM jAte hI viSa rahita ho jAya tathA viSase vyApta jIvakA jahara jinake vacanase hI utara jAya vo AsyAviSagrISadhiRddhi hai // 7 // jinake dekhanese mahAna viSadhArI jIvakA viSa jAtA rahe tathA kisI ke viSa caDhA ho to utara jAya aisI Rddhi so dRSTivipaRddhi hai // 8 // 9. sAtavIM rasaRddhikA svarUpa rasaRddhi 6 prakAra kI hai| (1) AsyaviSa (2) dRSTiviSa (3) kSIra (4) madhusrAvI (5) ghRtasrAvI aura (6 ) amRtasrAvI unakA svarUpa nimnaprakAra hai prakRSTa tapavAle yogI kadAcit krodhI hokara kahe ki 'tU mara jA' to usI samaya viSa caDhane se mara jAya so AsyaviSarasaRddhi hai // 1 // kadAcit krodharUpI dRSTike dekhane se mara jAve so dRSTiviSaRddhi hai // 2 // vItarAgI munike aisI sAmarthya hoya ki unake krodhAdika utpanna na ho aura unake hAthameM prApta huA nIrasa bhojana kSIrarasarUpa ho jAya tathA jinake vacana durbalako kSIrake samAna puSTa kare so kSIrarasaRddhi hai // 3 // Upara kahA huA bhojana, miSTa rasarUpa pariNamita ho jAya so madhusrAvIrasaRddhi hai // 4 // tathA vaha bhojana, ghRtarasarUpa pariNamita ho jAya so ghRtasrAvIrasaRddhi hai // 5 // "bhojana amRta rasarUpa pariNamita ho jAya so amRtasrAvIrasaRddhi hai // 6 // isaprakAra 6 prakAra kI rasaRddhi hai| 10. AThavIM kSetraRddhikA svarUpa kSetraRddhi do prakAra kI hai| (1) akSINamahAna aura ( 2) 42
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330 mokSazAstra akSIragamahAlaya | unakA svarUpa nimnaprakAra hai / lArbhAta rAyake utkRSTa kSayopazama se ati saMyamavAna muniko jisa bhAjana meM se jo bhojana de usa bhAjana meMse cakravartI kI samasta sainya bhojana karale to bhI usa dina bhojana sAmagrI na ghaTe so akSIraNamahAnakSetraRddhi hai // 1 // Rddhisahitamuni jisa sthAnameM baiThe vahA~ deva, rAjA, manuSyAdika bahutase Akara baiTheM to bhI kSetrameM kamI na par3e, Apasa meM bAdhA na hoya so akSINamahAlayakSetraRddhi hai ||2|| isaprakAra do prakArakI kSetraRddhi hai / isa prakAra, pahile Arya aura mleccha aise manuSyoke do bheda kiye the unameM se Aryake RddhiprApta aura anaRddhiprApta aise do bheda kiye / unameM se RddhiprApta AryoMke Rddhike bhedoMkA svarUpa varNana kiyA; aba anaRddhiprApta AryokA bheda varNana karate haiM / 11. anaRddhiprApta Arya anaRddhiprApta Aryoke pAMca bheda haiM- ( 1 ) kSetraArya, ( 2 ). jAtizrArya, ( 3 ) karmacArya, (4) cAritraArya aura ( 5 ) darzanaArya, unakA svarUpa nimnaprakAra hai / (1) kSetraArya - jo manuSya Arya dezameM utpanna hoM unheM kSetrazrArya kahate haiM / (2) jAti Arya - jo manuSya IkSvAkuvaMza, bhojavaMzAdikameM utpanna hoM unheM jAtiArya kahate hai / ( 3 ) karma Arya - unake tIna bheda hote haiM- sAvadyakarma Arya, alpasAvadyakarma Arya aura asAvadyakarma Arya / unameMse sAvadyakarmamAryo 6 bheda haiM-asi, masi, kRSi, vidyA, zilpa aura vANijya | jo talavAra ityAdi Ayudha dhAraNa karake AjIvikA karate haiM unheM asi karmacArya kahate haiM / jo dravya kI Aya tathA kharca likhane meM nipuNa hoM unheM masikarmaprArya kahate hai / jo hala vakhara ityAdi khetI ke sAdhanose khUba khetI karake AjIvikAme pravINa hoM unheM kRSikamaMArya kahate haiM / zrAlekhya, gaNitAdi bahattara kalAmeM pravINa hoM unheM vidyAkarma Arya kahate haiM /
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 3 sUtra 36 dhobI, hajAma, kumhAra, luhAra, sunAra ityAdike kArya meM pravINa hoM unheM zilpakarmaArya kahate haiN| jo candanAdi gaMdha, ghI ityAdi rasa, dhAnya, kapAsa, vastra, motI-mANika ityAdi aneka prakArakI vastuoMkA saMgraha karake vyApAra karate haiM unhe vANijyakarmaArya kahate hai| ye 6 prakArake karma jIvakI aviratadazAmeM (pahilese cauthe guNasthAna taka ) hote hai isaliye unhe sAvadyakarmaArya kahate haiN| viratAviratarUpa pariNata jo zrAvaka (pA~caveM guNasthAnavartI ) haiM unhe alpasAvadyakarmaArya kahate haiN| jo sakalasaMyamI sAdhu haiM unheM asAvadyakarmamArya kahate hai / (asAvadyakarmamArya aura cAritrayAyake bIca kyA bheda hai so batAyA jAyagA) (4) cAritrArya-ke do bheda hai-abhigatacAritramArya aura anabhigatacAritraArya / jo upadezake binA hI cAritramohake upazama tathA kSayase prAtmAkI ujjvalatArUpa cAritrapariNAmako dhAraNa kareM, aise upazAMtakaSAya aura kSINakaSAyaguNasthAnadhArakamuni abhigatacAritraArya haiM / aura jo aMtaragameM cAritramohake kSayopazamase tathA bAhyame upadezake nimittase saMyamarUpa pariraNAma dhAraNa kareM ve anabhigatacAritramArya haiN| asAvadyArya aura cAritrArya ye donoM sAdhu hI hote haiM, parantu ve sAdhu jaba puNyakarmakA baMdha karate haiM taba (chaTTha guNasthAname ) unhe asAvadyakarmadhArya kahate haiM, aura jaba karmakI nirjarA karate haiM taba (cha8 guNasthAna se Upara ) unhe cAritraArya kahate haiN| (5 darzanArya ke deza meda haiM-AjJA, mArga, upadeza, sUtra, bIja, saMkSepa, vistAra, artha, avagAr3ha aura paramAvagAr3ha [ ina daza bheda saMbaMdhI vizeSa khulAsA mokSamArga prakAzaka a0 6 meM se jAnanA cAhiye ] isaprakAra anaRddhiprAptaAryake bhedokA svarUpa kahA / isaprakAra mArya manuSyoMkA varNana pUrA huaa|
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ 33 mokSazAstra aba mleccha manuSyoMkA varNana karate haiM / 12. mleccha mleccha manuSya do prakArake haiM-karmabhUmija aura antarvIpaja, (1) pA~ca bharatake pA~ca khaMDa, pA~ca airAvatake pA~ca khaMDa aura videhake AThasau khaMDa, isaprakAra ( 25+25+800 ) AThasau pacAsa mleccha kSetra haiM, unameM utpanna hue manuSya karmabhUmija haiM; (2) lavaNasamudrameM ar3atAlIsa dvIpa tathA kAlodadhi samudra meM ar3atAlIsa dvIpa, donoM milakara chiyAnave dvIpoMmeM kubhogabhUmiyA~ manuSya haiM unheM pratIpaja mleccha kahate haiN| una aMta:paja mleccha manuSyoMke cehare vicitra prakArake hote haiN| unake manuSyoke zarIra (dhar3a ) aura unake Upara hAthI, rIcha, machalI ityAdikoMkA sira, bahuta lambe kAna, eka paga, pUcha ityAdi hotI hai| unakI Ayu eka palyakI hotI hai aura vRkSoMke phala miTTI ityAdi unakA bhojana hai // 36 // karmabhUmikA varNana bharatairAvatavidehAH karmabhUmayo'nyatra devakurUttarakurubhyaH // 37 // artha-pAMca meru saMbaMdhI pAMca bharata, pAMca airAvata, devakuru tathA uttarakuru ye donoM chor3akara pAMca videha, isaprakAra ar3hAIdvIpameM kula pandraha karmabhUmiyAM haiN| TIkA 1. jahA~ asi, masi, kRSi, vANijya vidyA aura zilpa ina chaha karmakI pravRtti ho use karmabhUmi kahate haiN| videhake eka meru saMbaMdhI battIsa bheda haiM; aura pAMca videha haiM unake 3245=160 kSetra pAMca videhake hue, aura pA~ca bharata tathA pA~ca airAvata ye daza milakara kula pandraha karmabhUmiyoMke 170 kSetra haiM / ye pavitratAke dharmake kSetra haiM aura mukti prApta karanevAle manuSya vahA~ hI janma lete haiN|
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 3 sUtra 37-38 eka merusambandhI himavat, harikSetra, ramyak, hiraNyavata, devakuru aura uttarakuru aisI chaha bhogabhUmiyA~ haiN| isaprakAra pA~ca meru sambandhI tIsa bhogabhUmiyA~ haiN| unamese daza jaghanya, daza madhyama, aura daza utkRSTa haiN| unameM daza prakArake kalpavRkSa hai| unake bhoga bhogakara jIva saMkleza rahita-sAtArUpa rahate haiN| 2. prazna, karmake Azraya to tInalokakA kSetra hai to karmabhUmike ekasau sattara kSetra hI kyoM kahate ho, tInalokako karmabhUmi kyoM nahIM kahate? ucara-sarvArthasiddhi pahu~canekA zubhakarma aura sAtave naraka pahu~cane kA pApakarma ina kSetroMmeM utpanna hue manuSya upArjana karate haiN| asi, masi, kRSi prAdi chahakarma bhI ina kSetroMmeM hI hote hai, tathA devapUjA, guru upAsanA, svAdhyAya, saMyama, tapa aura dAna ye chaha prakAra ke zubha (prazasta ) karma bhI ina kSetroMme hI utpanna hue manuSya karate haiN| isIliye ina kSetroMko hI karmabhUmi kahate haiM / / 37 // manuSyoM kI utkRSTa tathA jaghanya Ayu nasthitI parA'vare tripalyopamAntamuhUrte // 38 // artha-manuSyoMkI utkRSTa sthiti tIna palya aura jaghanya sthiti aMtarmuhUrta kI hai| TIkA yaha dhyAna rakhanA cAhiye ki manuSyabhava eka prakArako sagati hai, do iMdriyase lekara paMcendriya taka trasagati hai| usakA eka sAtha utkRSTakAla do hajAra sAgaropamase kucha adhika hai| usameM saMjJI paryAptaka manuSyatvakA kAla to bahuta hI thor3A hai / manuSyabhavame jo jIva samyagdarzana pragaTa karake dharmakA prAraMbha na kare to manuSyatva miTane ke bAda kadAcit trasameM hI rahe to bhI nArakI-deva-tiryaMca aura bahuta thor3e manuSyabhava karake
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334 mokSazAstra aMtameM trasa paryAyakA kAla (-do hajAra sAgaropama ) pUrA karake ekeMdriyatva paavegaa| vahAM adhikase adhika kAla ( utkRSTa rUpase asaMkhyAta pudgalaparAvartana kAla ) taka rahakara ekendriyaparyAya ( zarIra ) dhAraNa karegA // 38 // tiryaMcoM kI Ayusthiti tiryagyonijAnAM ca // 34 // artha-tiyaMcoMkI Ayu kI utkRSTa tathA jaghanya sthiti utanI hI ( manuSyoM jitanI ) hai| TIkA tiryaMcoMkI Ayuke upavibhAga nimnaprakAra haiM:jIvakI jAti utkRSTa Ayu (1) pRthvIkAya 22000 varSa (2) vanaspatikAya 10000 varSa (3) apakAya 7000 varSa (4) vAyukAya 3000 varSa (5) agnikAya 3 divasa (6) do indriya 12 varSa (7) tIna indriya 46 divasa (8) nurindriya 6 mAsa (C) nendriya 1. garmabhUmi pazu asaMzI paMcendriga mAlI yAdi 1 pharoTapUna garga 2. parimAna jAni ma sAMga garSa 42000 yama 4. pI 72000 para 2. bhAgamaNi porA prANI
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 3 sUtra 39 335 bhogabhUmiyoMko chor3akara ina saba kI jaghanya Ayu eka aMtarmuhUrtakI hai||36 / kSetrake nApakA koSTaka (1) anaMta pudgala ananta pudgala-1 utsaMjJAsaMjJA, (2) 8 utsaMjJAsaMjJA 1 saMjJAsaMjJA, (3) 8 saMjJAsaMjJA 1 traTareNu, (4) 8 vaTareNu 1 trasareNu, (5) 8 trasareNu 1 rathareNu, (6) 8 rathareNu 1 uttama bhogabhUmiyAMke bAlakA agnabhAga, (7) 8 vaise ( bAlake ) agrabhAga= 1 madhyama bhogabhUmiyA~ke bAlakA agnabhAga, (8) 8 vaise (bAlake ) agrabhAga= 1 jaghanya bhogabhUmiyAMke bAlakA agrabhAga, (8) 8 vaise (bAlake ) agnabhAga= 1 karmabhUmiyAke vAlakA agrabhAga, (10) 8 vaise (bAlake ) agrabhAga: 1 lIkha, (11) 8 lIkha-3 1 jU (yUka ) sarasoM, (12) 8 yUka 1 yava ( javake bIjakA vyAsa ) (13 ) 8 yava 1 utsedha aMgula ( choTI aMgulIkI caur3AI ) (14) 500 ulsegha aMgula= 1 pramANaaMgula arthAt avasarpiNIke prathama cakravartIkI aMgulIkI caur3AI, (1) 6 aMgula (2) 2 pAda ( 12 aMgula ) ( 3 ) 2 bilasta (4) 2 hAtha 1 pAda 1 vilasta 1 hAtha 1 gaja ( ISu)
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra (5) 2 gaja 1 dhanuSa (Bow) (6) 2000 dhanuSa 1 koSa (7) 4 kosa 1 yojana jahA~ jo aMgula lAgU par3atA ho vahA~ usa pramANa (-nApa) samajhanA caahiye| noTa-1 pramANabhaMgula utsedhAMgulase 500 guNA hai, usase dvIpa, samudra, parvata, dvIpa samudrakI vedI vimAna narakoMkA prastAra ityAdi akRtrima vastuoM kI lambAI caur3AI nApI jAtI hai| 2. utsedha aMgulase deva-manuSya-tiryaMca aura nArakiyoMkA zarIra tathA akRtrima jina pratimAoMke dehakA nApa kiyA jAtA hai| devoMke nagara tathA maMdira bhI isa hI nApase nApe jAte haiN| 3. jisa kAlameM jaisA manuSya ho usa kAlameM usakA aMgula AtmAMgula kahalAtA hai| palyake ardhacchedakA asaMkhyAtameM bhAgapramANa dhanAMgula mAMDakara guNA karanese eka jagatazreNI hotI hai| jagatazreNI- 7 rAjU lokakI lambAI jo usake aMtameM nIce hai vaha / jagatapratara-7 rAju 7 rAju-46 rAjukSetra usa lokake nIce bhAgakA kSetraphala ( lambAI caur3AI ) hai| jagataghana (loka )73 rAju arthAt 7 rAju 7 rAju47 rAju =343 rAju yaha sampUrNalokakA nApa (lambAI caur3AI moTAI ) hai // 39 // madhyalokake varNanakA saMkSipta avalokana jambUdvIpa (1) madhyalokake atyanta vIcameM eka lAkha 2 yojana caur3A, gola * eka yojana-do hajAra kosa
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 3 sUtra 36 337 thAlI jaisA ) jambUdvIpa hai| jambUdvIpake bIca meM eka lAkha yojana sumeruparvata hai, jisakI eka hajAra yojana jamInake andara jar3a hai navve hajAra yojana jamInake Upara hai, aura usakI cAlIsa yojana kI cUlikA (coTI) jambUdvIpake bIcame pazcima pUrva lambe chaha kulAcala (parvata) hai unase jambUdvIpake sAta khaNDa hogaye haiM, una sAta khaNDoMke nAma bharata, haimavat, hari, videha, ramyak, hairaNyavat aura airAvata haiN| (2) uttarakuru-devakuru videhakSetra meM meruke uttaradizAmeM uttarakuru tathA dakSiNadizAmeM devakurukSetra hai| (3) lavaNasamudra jambUdvIpake cAroM tarapha khAIke mAphaka ghere hue do lAkha yojana caur3A lavaNasamudra hai| (4) dhAtakIkhaMDadvIpa lavaraNasamudrake cAroM ora ghere hue cAra lAkha yojana caur3A dhAtakIkhaNDadvIpa hai| isa dvIpame do meru parvata haiM, isaliye kSetra tathA kulAcala (parvata) ityAdi kI sabhI racanA jambUdvIpase dUnI hai| (5) kAlodadhisamudra ghAtakIkhaNDake cAroM ora ghere hue ATha lAkha yojana caur3A kAlodadhisamudra hai| (6) puSkaradvIpa kAlodadhisamudrake cAro ora ghere hue solaha lAkha yojana caur3A puSkaradvIpa hai| isa dvIpake bIcobIca valaya (cUr3Ike) ke mAkAra, pRthvI para eka hajAra bAvIsa ( 1022) yojana cauDA, satrahasau ikkIsa yojana ( 1721 ) U~cA aura cArasau sattAvIsa (427 ) yojana jamInake andara jar3avAlA, mAnuSottara parvata hai aura usase puSkaradvIpake do khaNDa hogaye haiN|
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 mokSazAstra puSkaradvIpake pahile ardhabhAgameM jambUdvIpase dUnI arthAt dhAtakIkhaNDa barAbara saba racanA hai / ___ (7) naraloka ( manuSyakSetra) jambUdvIpa, dhAtakIkhaNDa, puSkarArdha (puSkaradvIpakA AdhAbhAga) lavaNasamudra aura kAlodaghisamudra itanA kSetra naraloka kahalAtA hai / (8) dUsare dvIpa tathA samudra puSkaradvIpase Age paraspara eka dUsarese ghire hue dUne dUne vistAra vAle madhyalokake antataka dvIpa aura samudra haiM / (9) karmabhUmi aura bhogabhUmikI vyAkhyA yahA~ asi, masi, kRSi, sevA, zilpa, aura vANijya, ina chaha karmoM ko pravRtti ho ve karmabhUmiyA~ haiM / jahA~para unakI pravRtti na ho ve bhogabhUmiyAM kahalAtI haiN| (10) pandraha karmabhUmiyA~ pA~ca merusambandhI pA~ca bhArata, pAMca airAvata aura ( devakuru uttarakuruko chor3akara ) pAMca videha isaprakAra kula pandraha karmabhUmiyA~ hai| (11) bhogabhUmiyA~ pAMca haimavata aura pA~ca hairaNyavat ye daza kSetra jaghanya bhogabhUmiyA~ haiM / pA~ca hari aura pAMca ramyak ye daza kSetra madhyamabhogabhUmiyA~ hai, aura pA~ca devakuru aura pAMca uttarakuru ye daza kSetra utkRSTa bhogabhUmiyAM haiN| (12) bhogabhUmi aura karmabhUmi jaisI racanA manuSyakSetrase bAharake sabhI dvIpomeM jaghanya bhogabhUmi jaisI racanA hai, parantu svayaMbhUramaNadvIpake uttarArdhame tathA samasta svayaMbhUramaNa samudra meM aura cAroM konekI pRthviyomeM karmabhUmi jaisI racanA hai / lavaNasamudra aura kAlodadhisamudrameM 96 antarvIpa haiN| vahAM kubhogabhUmikI racanA hai, aura vahA~ para manuSya hI rahate haiM / una manuSyoMkI prAkRtiyAM aneka prakArako kutsita haiN|
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ pradhyAya 3 upasaMhAra 336 svayaMbhUramaNadvIpake uttarArdhakI, svayaMbhUramaNasamudrakI aura cAroM konoM kI racanA karmabhUmi jaisI kahI jAtI hai; kyoMki karmabhUmimeM aura vahAM vikalatraya ( do indriyase cAra indriya ) jIva hai, aura bhogabhUmimeM vikalatraya jIva nahI hai / tiryaklokame paMcendriya tiryaMca rahate haiM, kiMtu jalacara tiryaMca lavaraNasamudra, kAlodadhisamudra, aura svayaMbhUramaraNa samudrako chor3aphara anya samudroMmeM nahI hai / svayaMvaramaraNasamudrake cAroM ora ke koneke atirikta bhAgako tiryakloka kahA jAtA hai / upasaMhAra lokake ina kSetroMko kisIne banAye nahI hai, kintu anAdi anaMta hai | svarga-naraka mora dvIpasamudra zrAdi jo hai ve anAdise isoprakAra haiM, aura sadA aise hI rhege| jaise jIvAdika padArtha isa lokameM anAdinidhana haiM usI prakAra yaha bhI anAdinidhana samajhanA cAhiye / isaprakAra yathArtha zraddhAnake dvArA lokame sabhI padArtha akRtrima bhinna-bhinna anAdinidhana samajhanA cAhiye / jo kucha kRtrima gharabAra Adi iMdriyagamya vastueM navIna dikhAI detI haiM ve saba anAdi nighana pugaladravya kI saMyogI paryAyeM haiM / ve pugala kucha naye nahI bane hai / isaliye yadi jIva nirarthaka bhramase sacce jhUThekA hI nizcaya na kare to vaha saccA svarUpa nahI jAna sakatA / pratyeka jIva apane zraddhAnakA phala prApta karatA hai isaliye yogya jIvoMko samyak zraddhA karanI cAhiye / sAta narakabhUmiyoM, bila, lezyA, Ayu, dvIpa, samudra, parvata, sarovara, nadI, manuSya-tiyaMcakI zrAyu ityAdikA varNana karake zrI AcAryadevane tIsarA adhyAya pUrNa kiyA / isaprakAra tIsare adhyAyame adholoka aura madhyalokakA varNana kiyA hai, aba UrdhvalokakA varNana cauthe adhyAyameM kiyA jAyagA, isa prakAra zrI umAsvAmI viracita mokSazAstra ke tIsare adhyAyakI TIkA samApta huI / *
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra adhyAya cauthA bhUmikA isa zAstrake pahile adhyAyake pahile sUtrameM yaha batalAyA gayA hai ki samyagdarzana-jJAna-cAritrakI ekatA hI mokSamArga hai / tatpazcAt dUsare sUtrameM samyagdarzanakA lakSaNa 'tatvArtha zraddhAna' kahA gayA hai / pazcAt jina tatvoMke yathArtha zraddhAnase samyagdarzana hotA hai unake nAma dekara cauthe sUtra meM sAta tattva batAye gaye haiN| una sAta tattvoMmeM pahilA jIvatattva hai| usa jIvakA svarUpa samajhaneke lie dUsare adhyAyameM yaha batAyA gayA hai ki jIvake bhAva, jIvakA lakSaNa, indriyA~-janma-zarIra ityAdike sAtha saMsArI jIvoMkA nimittanaimittika saMbaMdha kaisA hotA hai| tIsare adhyAyameM cAra prakArake saMsArI jIvoMmese nArakI jIvoMkA varNana kiyA hai tathA jIvoMke nivAsa sthAna batalAye haiM, aura batalAyA hai ki manuSya tathA anya jIvoMke rahaneke kSetra kaunase haiM tathA manuSya aura tiryaMcoMkI Ayu ityAdike saMbaMdhoM kucha bAteM batAI gaI haiN| isaprakAra saMsArakI cAra gatiyoMke jIvoMmeMse manuSya, tiryaMca, aura naraka ina tInakA varNana tIsare adhyAyameM ho cukA hai, aba devAdhikAra zeSa rahatA hai, jo ki isa cauthe adhyAyameM mukhyatAse nirUpita kiyA gayA hai| isaprakAra adhyAya 2 sUtra 10 meM jIvake do bheda (saMsArI aura mukta) batalAye the unameM se saMsArI jIvose saMbaMdha rakhanevAlA adhikAra vaNita ho jAne para mukta jIvoMkA adhikAra zeSa raha jAtA hai jo ki dazaveM adhyAyameM variNata kiyA jaaygaa|
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ 341 adhyAya 4 sUtra 1-2-3 Uloka varNana devoMke bheda devaashcturnnikaayaaH||1|| artha-deva cAra samUhavAle haiM arthAt devoke cAra bheda haiM-1. bhavanavAsI, 2. vyaMtara, 3. jyotiSI aura 4. vaimAnika / TIkA deva-jo jIva devagatinAmakarmake udayase aneka dvIpa, samudra tathA parvatAdi ramaNIka sthAnome krIr3A kareM unheM deva kahate hai // 1 // bhavanatrika devoMmeM lezyAkA vibhAga AditastriSu pItAMtalezyAH // 2 // artha-pahileke tIna nikAyoMme pIta taka arthAt kRSNa, nIla, kApota aura pIta ye cAra lezyAe~ hotI hai| TIkA (1) kRSNa-kAlI, nIla nIle raMgakI, kApota-citakabarIkabUtarake raMga jaisI, piitH-piilii| (2) yaha varNana bhAvalezyAkA hai / vaimAnika devoMkI bhAvalezyAkA varNana isa adhyAyake 22 veM sUtra meM diyA hai // 2 // cAra nikAyake devoMke prabheda 'dazASTapaMcadvAdazavikalpAH klpoppnnpryNtaaH||3|| artha-kalpopapanna (solahaveM svargatakake deva) paryanta ina cAraprakAra ke devoke kramase daza, ATha, pAMca, aura bAraha bheda haiN| TIkA bhavanavAsiyoke daza, vyantaroke pATha, jyotiSiyoke pAMca, aura
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 mokSazAstra kalpopapannoMke bAraha bheda haiM [kalpopapanna deva vaimAnika jAtike hI haiM] // 3 // cAra prakArake devoMke sAmAnya bheda indrasAmAnikatrAyastriMzapAriSadAtmarakSalokapAlAnIka prkiirnnkaabhiyogykilvissikaashcaikshH||4|| artha-Upara kahe hue cAra prakArake devoMmeM haraekake daza bheda haiM1-indra, 2-sAmAnika, 3-trAyaviMza,4-pAriSada, 5-AtmarakSa, 6-lokapAla, 7-anIka, 8-prakIrNaka, 6-prAbhiyogya, aura 10-kilviSika / TIkA 1. indra-jo deva dUsare devoMmeM nahIM rahanevAlI aNimAdika RddhiyoMse sahita hoM unheM indra kahate haiM ve deva rAjAke samAna hote haiN| [ Like a King] 2. sAmAnika-jina devoMke Ayu, vIrya, bhoga upabhoga ityAdi indrasamAna hote hai, to bhI AjJArUpI aizvayaMse rahita hote haiM, ve sAmAnika deva kahalAte haiN| ve deva pitA yA guruke samAna hote haiM [ Like father, teacher] 3. prAyastriMza-jo deva mantrI-purohitake sthAna yogya hote haiM unheM prAyaviMza kahate haiN| eka indrakI sabhAmeM aise-deva tetIsa hI hote haiM [ Ministers ] 4. pAriSada-jo deva indrakI sabhAmeM baiThanevAle hote haiM unhe pAriSada kahate haiN| [Courtiers ] 5. AtmarakSa-jo deva aMgarakSakake samAna hote haiM unheM prAtmarakSa kahate haiN| [ Bodyguards] noTa:-devomeM ghAta ityAdi nahIM hotA to bhI RddhimahimAke pradarzana AtmarakSa deva hote haiN| 6. lokapAla-jo deva kotavAla ( phaujadAra) kI samAna logoM kA pAlana kareM unhe lokapAla kahate haiN| [ Police]
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 4 sUtra 4-5-6 .343 7. anIka-jo deva paidala ityAdi sAta prakArakI sainAme vibhakta rahate haiM unhe anIka kahate hai / [Army ] 8. prakIrNaka-jo deva nagaravAsiyoke samAna hote haiM unhe prakIrNaka kahate haiM / [LPeople ] 9. Abhiyogya-jo deva dAsoMkI taraha savArI Adike kAma Ate hai unhe Abhiyogya kahate haiM / isaprakArake deva ghor3A, siMha, haMsa ityAdi prakArake bAhanarUpa ( dUsare devAke upayoga liye ) apanA rUpa banAte haiN| [ Conveyances ] 10. kilviSika-jo deva cAMDAlAdikI bhAMti halake darajeke kAma karate hai unhe kilviSika kahA jAtA hai [ Servile grade ] // 4 // vyantara aura jyotiSI devoMmeM indra Adi bhedoM kI vizeSatA trAyastriMzalokapAlavA vyantarajyotiSkAH // 5 // artha-Upara jo daza bheda kahe haiM unamese trAyastriMza aura lokapAla ye bheda vyantara aura jyotiSI devome nahI hote arthAt uname do bhedoko choDakara bAkoke ATha bheda hote hai // 5 // devoMmeM indroMkI vyavasthA pUrvayoTadrAH // 6 // artha-bhavanavAsI aura vyantarome pratyeka bhedame do do indra hote hai / TIkA bhavanavAsiyoMke daza bheda haiM isaliye uname bIsa indra hote haiN| vyantaroke ATha bheda haiM isaliye uname solaha indra hote haiM, aura donome itane hI ( indra jitane hI ) pratIndra hote hai|
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ . mokSazAstra ... 2. jo deva yuvarAjasamAna athavA indra samAna hote haiM arthAt jo deva indra jaisA kArya karate haiM unheM pratIndra kahate haiN| [ trilokaprajJapti, pRSTha 118-119 ] 3. zrI tIrthaMkarabhagavAna sau indroMse pUjya , hote haiM ve sau indra nimnalikhita hai| 40 bhavanavAsiyoMke-bIsa indra aura bIsa pratIndra / 32 vyantaroMke-solaha indra aura solaha pratIndra / 24 solaha svargomeMse-prathamake cAra devalokoMke cAra, madhyamake ATha devalokoMke cAra aura antake cAra devalokoMke cAra isaprakAra bAraha indra aura bAraha pratIndra / 2 jyotiSI devoMke-candramA indra aura sUrya pratIndra / 1 manuSyoMke-cakravartI indra / __1 tiryaMcoMke aSTApada-siMha indra / 100 devoMkA kAma sevana saMbaMdhI varNana kAyapravIcArA A aizAnAt // 7 // artha-aizAnasvargatakake deva ( arthAt bhavanavAsI, vyantara, jyotiSI, aura pahile tathA dUsare svargake deva ) manuSyoMkI bhAMti zarIrase kAma sevana karate hai| TIkA devoMmeM saMtatikI utpatti garbhadvArA nahIM hotI, tathA vIrya aura dUsarI dhAtuoMse banA huA zarIra unake nahI hotA, unakA zarIra vaikriyika hotA hai| kevala manakI kAmabhogarUpa vAsanA tRpta karaneke liye ve yaha upAya karate hai| usakA vega uttarottara maMda hotA hai isaliye thor3e hI sAdhanoMse yaha vega miTa jAtA hai / nIceke devoMkI vAsanA tIna hotI hai isaliye vIrya
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 4 sUtra 7-8-6 skhalanakA saMbaMdha nahIM hone para bhI zarIra saMbaMdha hue binA unakI vAsanA dUra nahIM hotii| unase bhI Age ke devoMkI vAsanA kucha maMda hotI hai isaliye ve AliMganamAtrase hI saMtoSa mAnate haiM / Age pAgeke devoMkI vAsanA unase bhI maMda hotI hai isaliye ve rUpa dekhanese tathA zabda sunanese hI unake manakI vAsanA zAMta ho jAtI hai / unase bhI Ageke devoMke citavanamAtrase kAmazAMti ho jAtI hai| kAmecchA solahaveM svargataka hai usake Ageke devoMke kAmecchA utpanna hI nahI hotI // 7 // zeSAH sparzarUpazabdamanaH prviicaaraaH||8|| artha-zeSa svargake deva, deviyoMke sparzase, rUpa dekhane se, zabda sunane se aura manake vicAroMse kAma' sevana karate hai| TIkA tIsare aura cauthe svarga ke deva, deviyoke sparzase, pAMcavese AThave svarga takake deva, deviyoMke rUpa dekhanese, navamese bArahaveM svarga takake deva, deviyoMke zabda sunanese, aura terahaveMse solahaveM svarga takake deva, deviyo saMbaMdhI manake vicAramAtrase tRpta ho jAte hai-unakI kAmecchA zAta ho jAtI hai / / 8 / / pare'pravIcArAH // 6 // artha-solahave svargase prAgeke deva kAmasevana rahita haiM ( unake kAmecchA utpanna hI nahI hotI to phira usake pratikArase kyA prayojana ?) TIkA 1. isa sUtrame 'pare' zabdase kalpAtIta ( solahaveM svargase Uparake) saba devoMkA saMgraha kiyA gayA hai| isaliye yaha samajhanA cAhiye ki acyuta (solahaveM) svargake Upara navagreveyikake 306 vimAna, nava anudiza vimAna aura pAMca anuttara vimAnoMmeM basanevAle ahamindra haiM, unake kAmasevanake bhAva nahI haiM vahAM devAMganAe~ nahI hai| (solahave svargase Uparake devome bheda nahI hai, sabhI samAna hote haiM isaliye unhe ahamindra kahate hai ) 44
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ 346 mokSazAstra 2. navagreveyikake devoMmeMse kucha samyagdRSTi hote haiM aura kucha mithyA dRSTi hote haiM / yathAjAta dravyaliMgI jaina munike rUpameM aticAra rahita pAMca mahAvrata ityAdi pAlana kiye hoM aise mithyAdRSTi bhI navameM greveyika taka utpanna hote hai| mithyAdRSTiyoMke aisA utkRSTa zubhabhAva hai| aisA zubhabhAva mithyAdRSTi jIvane anaMtavAra kiyA [ dekho adhyAya 2 sUtra 10 kI TIkA pairA 10 ] phira bhI vaha jIva dharmake aMzako yA prAraMbhako prApta nahIM kara sakA / AtmapratIti hue vinA samasta vrata aura tapa vAlavata aura bAlatapa kahalAte haiM / jIva aise bAlavrata aura bAlatapa cAhe jitane vAra (anaMtAnaMta vAra ) kare to bhI usase samyagdarzana athavA dharmakA prAraMbha nahIM ho sakatA isaliye jIvako pahile prAtmabhAnake dvArA samyagdarzana prApta karane kI vizeSa AvazyakatA hai / mithyASTike utkRSTa zubhabhAvake dvArA aMzamAtra dharma nahIM ho sakatA / zubhabhAva vikAra hai aura samyagdarzana prAtmAkI avikArI avasthA hai| vikArase yA vikArabhAvake bar3hanese avikArI avasthA nahI pragaTa hotI parantu vikAra ke dUra honese hI pragaTa hotI hai| zubhabhAvase dharma kabhI nahI hotA aisI mAnyatA pahile karanA caahiye| isaprakAra jIva pahile mAnyatAko bhUlako dUra karatA hai aura pIche kramakramase cAritrake doSa dUra karake saMpUrNa zuddhatAko prApta karatA hai| 3. navagaiveyikake samyagdRSTi deva aura usase Uparake deva (sabake saba samyagdRSTi hI haiM) unake cauthA guNasthAna hI hotA hai / unake devAMganAoMkA saMyoga nahI hotA phira bhI pAMcaveM guNasthAnavartI strIvAle manuSya aura tiryaMcoMkI apekSA unake adhika kaSAya hotI hai aisA samajhanA caahiye| 4. kisI jIvake kaSAyakI bAhya pravRtti to bahuta hotI hai aura aMtaraMga kaSAyazakti kama hotI hai-(1) tathA kisIke aMtaraMga kaSAyazakti to bahuta ho aura bAhya pravRtti thor3I ho use tIna kaSAyavAn kahA jAtA hai| (2) dRSTAMta (1) pahile bhAgakA dRSTAMta isaprakAra hai-vyantarAdi deva kaSAyase nagara nAzAdi kArya karate haiM to bhI unake kaSAya zakti thor3I honese pItalezyA kahI gaI hai| ekendriyAdi jIva ( bAhyameM ) kaSAya-kArya karate hue
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 4 sUtra 6-10 347 mAluma nahIM hote phira bhI unake tIvrakaSAyazakti honese kRSNAdi lezyAeM kahI gaI haiN| (2) dUsare bhAgakA dRSTAMta yaha sUtra hI hai, jo yaha batalAtA hai ki sarvArthasiddhike deva kaSAyarUpa alpa pravRtta hote hai| ve abrahmacaryakA sevana nahI karate, unake devAMganAe~ nahI hotI, phira bhI paMcamaguNasthAnavartI ( dezasaMyamI ) kI apekSA unake kaSAyazakti adhika honese ve caturthaguNasthAnavartI asaMyamI hai / pacamaguNasthAnavartI jIva vyApAra aura abrahmacaryAdi kapAyakAryarUpa bahuta pravRtti karate haiM phira bhI unako madakaSAyazakti honese dezasaMyamI kahA hai, aura yaha sUtra yaha bhI batalAtA hai ki navagreveyakake mithyAdRSTi jIvoke bAhyabrahmacarya hai phira bhI ve pahile guNasthAname hai, aura pacamaguNasthAnavartI jIva vivAhAdi karate haiM tathA abrahmacaryAdikAryarUpa pravRtti karate hai phira bhI ve dezasaMyamI samyagdRSTi hai|| 5. isa sUtrakA siddhAMta vAhya saMyogoke sadbhAva yA asadbhAvakA aura bAhya pravRtti yA nivRtti ko dekha karake bAhya svAMgake anusAra jIvakI apavitratA yA pavitratA kA nirNaya karanA nyAyaviruddha hai; aura aMtaraga mAnyatA tathA kaSAyazakti parase hI jIva kI pavitratA yA apavitratA kA nirNaya karanA nyAyapUrNa hai / mithyAdRSTi jIva bahirAtmA (bAharase AtmAkA nApa karanevAlA) hotA hai isaliye vaha yathArtha nirNaya nahI kara sakatA, kyoki usakA lakSa vAhya saMyogoMke sadbhAva yA asadbhAva para tathA bAhya-pravRtti yA nivRtti para hotA hai isaliye usakA nirNaya bAhya sthitike AdhArase hotA hai| samyagdRSTi jIva antarAtmA (antaSTise AtmAkA nApa karanevAlA) hotA hai isaliye usakA nirNaya aMtaraMga sthiti para avalaMbita hotA hai; isaliye vaha antaraMgamAnyatA aura kaSAyazakti kaisI hai isaparase nirNaya karatA hai, isaliye usakA nirNaya yathArtha hotA hai // 6 // bhavanavAsI devoMke daza bheda bhavanavAsino'suranAgavidyutsuparNAgnivAtastanito
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 mokSazAstra dadhidvapadikkumArAH // 10 // artha -- bhavanavAsI devoMke daza bheda haiM--1--asurakumAra, 2nAgakumAra, 3 - vidyutkumAra, 4- -- suparNakumAra, 5 --agnikumAra, 6- vAtakumAra, 7 --- stanitakumAra, FI - udadhikumAra, 8 ---- dvIpakumAra aura * - 10 dikkumAra / TIkA 1. 20 varSake nIceke yuvakake jaisA jIvana aura Adata hotI hai vaisA hI jIvana aura zrAdata ina devoMke bhI hotI hai isaliye unheM kumAra kahate haiM / 2. unake rahanekA sthAna nimnaprakAra hai prathama pRthvI- ratnaprabhAmeM tIna bhUmiyA~ ( Stages) haiM usameM pahilI bhUmiko 'kharabhAga' kahate haiM usameM asurakumArako chor3akara navaprakArake bhavanavAsI deva rahate haiM / jisa bhUmimeM asurakumAra rahate haiM usa bhAgako 'paMkabhAga' kahate haiM, usameM rAkSasa bhI rahate haiM / 'paMkabhAga' ratnaprabhA pRthvIkA dUsarA bhAga hai / ratnaprabhAkA tIsarA ( sabase nIcA ) bhAga 'abbahula' kahalAtA hai vaha pahilA naraka hai / 3. bhavanavAsI devoMkI yaha asurakumArAdi daza prakArakI saMjJA una una prakArake nAmakarmake udayase hotI hai aisA jAnanA cAhiye / 'jo deva yuddha kareM, prahAra kareM ve asura haiM, aisA kahanA ThIka nahI hai arthAt vaha devoMkA pravarNavAda hai aura usase mithyAtvakA bandha hotA hai / 4. daza jAtike bhavanavAsI devoMke sAta karor3a bahattara lAkha bhavana haiM; ye bhavana mahAsugandhita, atyaMta ramaNIka, zraura atyaMta udyotarUpa haiM; aura utanI hI saMkhyA ( 7,72,00,000 ) jina caMtyAlayoMkI hai / dazaprakArake caityavRkSa jinapratimAse virAjita hote haiM /
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 4 sUtra 10-11 346 5. bhavanavAsI devoMkA AhAra aura zvAsakA kAla 1-asurakumAra devoMke eka hajAra varSa bAda prAhArakI icchA utpanna hotI hai aura manameM usakA vicAra Ate hI kaMThase amRta jharatA hai, vedanA vyApta nahI hotI, pandraha dina bIta jAne para zvAsa lete hai / 2-4 nAgakumAra, suparNakumAra aura dvIpakumAra ye tInaprakArake devoM ke sADe bAraha dina bAda mAhArakI icchA hotI hai aura sAr3he bAraha muhUrta bIta jAne para zvAsa lete haiM / 5-7 udadhikumAra, vidyutakumAra aura stanitakumAra ina tIna prakArake devoMke bAraha dina bAda AhArakI icchA hotI hai aura bAraha muhUrta bAda zvAsa lete hai| 8-10 dikkumAra, agnikumAra aura vAtakumAra ina tInaprakArake devoMke sADhe sAta dina bAda AhArakI icchA hotI hai aura sAr3he sAta muhUrta bAda zvAsa lete haiN| devoMke kavalAhAra nahI hotA unake kaMThamese amRta jharatA hai, aura unake vedanA vyApatI nahIM hai| isa adhyAyake aMtameM devoMko vyavasthA batAnevAlA koSTaka hai usase dUsarI bAteM jAna lenA cAhiye // 10 // vyantara devoMke ATha bheda vyantarAH kinnarakiMpuruSamahoragagandharvayakSarAkSasa bhUtapizAcAH // 11 // artha-vyantara devoke ATha bheda haiM-1-kinnara, 2-kiMpuruSa, 3mahoraga, 4-gandharva, 5-yakSa, 6-rAkSasa, 7-bhUta aura 8-pizAca / TIkA 1. kucha vyantaradeva jambUdvIpa tathA dUsare asaMkhyAta dvIpa samudroMme rahate haiM / rAkSasa ratnaprabhA pRthvIke 'paMkabhAgame' rahate haiM aura rAkSasoMko
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra chor3akara dUsare sAta prakArake vyantaradeva 'kharabhAgameM rahate haiN| 2. judI judI dizAoMmeM ina devoMkA nivAsa hai isaliye unheM vyantara kahate haiM, uparokta pATha saMjJAe~ jude 2 nAmakarmake udayase hotI haiM / una saMjJAoMkA kucha loga vyutpattike anusAra artha karate haiM kintu aisA artha galata hai arthAt aisA kahanese devoMkA avarNavAda hotA hai aura mithyAtvake baMdhakA kAraNa hai| 3. pavitra vaikriyika zarIrake dhArI deva kabhI bhI manuSyoMke apavitra audArika zarIrake sAtha kAmasevana karate hI nahI; devoMke mAMsa bhakSaNa kabhI hotA hI nahI, devoMko kaMThase jharanevAlA amRtakA AhAra hotA hai, kintu kavalAhAra nahI hotaa| 4. vyantara devoMke sthAnameM jinapratimAsahita ATha prakArake caityavRkSa hote hai aura ve mAnasthaMbhAdika sahita hote haiN| 5. vyantara devoMkA AvAsa-dvIpa, parvata, samudra, deza, grAma, nagara, nirAhA, caurAhA, ghara, A~gana, rAstA, galI, pAnIkA ghATa, bAga, vana, devakula ityAdi asaMkhyAta sthAna haiM // 11 // jyotiSI devoM ke pA~ca bheda jyotiSkAH sUryAcandramasau grahanakSatra prakIrNakatArakAca // 12 // artha-jyotiSI devoMke pAMca bheda hai-1-sUrya, 2-candramA, 3graha, 4-nakSatra, aura 5- prakIrNaka tAre / TIkA jyotipI devoMkA nivAsa madhyalokameM sama gharAtalase 760 yojanakI UMcAIse lekara 600 yojanakI UMcAI taka AkAzameM hai sabase nIce tAre hai, unase 10 yojana Upara sUrya haiM; sUryase 80 yojana Upara candramA haiM;
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 4 sUtra 12-13-14-15 candramAse cAra yojana Upara 27 nakSatra haiM; nakSatroMse 4 yojana Upara budhakA graha, usase 3 yojana Upara zukra, usase 3 yojana Upara bRhaspati, usase 3 yojana Upara maMgala, aura usase 3 yojana Upara zani hai; isaprakAra pRthvIse Upara 600 yojana taka jyotiSI maMDala hai| unakA AvAsa madhyalokameM hai| [ yahA~ 2000 kosakA yojana jAnanA cAhiye ] // 12 // __jyotiSI devoMkA vizeSa varNana merupradakSiNA nityagatayo naloke // 13 // arthaH-Upara kahe hue jyotipI deva meruparvatakI pradakSiNA dete hue manuSyalokame hamezA gamana karate hai / ( ar3hAI dvIpa aura do samudroMko manuSyaloka kahate hai ) // 13 // unase honevAlA kAlavibhAga tatkRtaH kAlavibhAgaH // 14 // arthaH-ghar3I, ghaMTA, divasa, rAta, ityAdi vyavahArakAlakA vibhAga hai vaha gatizIla jyotiSIdevoMke dvArA kiyA jAtA hai| TIkA kAla do prakArakA hai-nizcayakAla aura vyavahArakAla / nizcaya kAlakA svarUpa pAMcaveM adhyAyake 22 ve sUtrameM kiyA jaaygaa| yaha vyavahAra kAla nizcayakAlakA batAnevAlA hai // 14 // bahiravasthitAH / / 15 / / __ artha:--manuSyaloka ( ar3hAI dvIpa ) ke bAharake jyotiSI deva sthira hai| TIkA ar3hAIdvIpake bAhara asaMkhyAta dvIpa samudra hai unake Upara ( sabase aMtima svayaMbhUramaNa samudrataka ) jyotiSIdeva sthira haiM // 15 //
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 mokSazAstra isaprakAra bhavanavAsI, vyantara aura jyotiSI ina tIna prakAreke devoM kA varNana pUrA huA, aba cauthe prakArake-vaimAnika devoMkA svarUpa kahate haiN| vaimAnika devoMkA varNana vaimAnikAH // 16 // artha-aba vaimAnika devoMkA varNana zurU karate haiN| TIkA vimAna-jina sthAnoMmeM rahanevAle deva apaneko vizeSa puNyAtmA samajhe una sthAnoMko vimAna kahate hai| vaimAnika-una vimAnoMmeM paidA honevAle deva vaimAnika kahe jAte haiN| vahA~ saba caurAsI lAkha satAnave hajAra tevIsa vimAna haiN| unameM uttama maMdira, kalpavRkSa, vana-bAga bAvar3I, nagara ityAdi aneka prakArakI racanA hotI hai| unake madhyameM jo vimAna hai ve iMdraka vimAna kahe jAte haiM una kI pUrvAdi cAroM dizAoMmeM paMktirUpa (sIdhI lAinameM) jo vimAna haiM unheM zreNibaddha vimAna kahate haiN| cAroM dizAoMke bIca aMtarAlame-vidizAoMmeM jahA~ tahA~ bikhare hue phUloMkI taraha jo vimAna haiM unhe prakIrNaka vimAna kahate haiM / isaprakAra indraka, zreriNabaddha aura prakIrNaka ye tInaprakArake vimAna haiM // 16 // vaimAnika devoMke bhedakalpopapannAH kalpAtItAzca / / 17 // artha-vaimAnika devoke do bheda haiM-1. kalpopapanna aura 2. kalpAtIta / TIkA jiname iMdrAdi dazaprakArake bhedoMkI kalpanA hotI hai aise solaha svargoMko kalpa kahate haiM, aura una kalpoMmeM jo deva paidA hote haiM unheM kallo
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 4 sUtra 17-18-19 1353 papanna kahate hai; tathA solahaveM svargase Upara jo deva utpanna hote haiM unheM kalpAtIta kahate hai // 17 // kalpoMkI sthitikA krama upayu pari // 18 // artha-solaha svargake ATha yugala, nava aveyaka, nava anudiza aura pAMca anuttara ye saba vimAna kramase Upara Upara hai // 18 // vaimAnika devoMke rahanekA sthAna saudharmezAnasAnatkumAramAhendrabrahmabrahmottaralAntavakApiSThazukramahAzukrasatArasahasrAreSvAnataprANatayorAraNAcyutayonavasupraiveyakeSu vijayavaijayantajayantAparAjiteSu sarvArthasiddhau ca // 16 // artha-saudharma-aizAna, sanatkumAra-mAhendra, brahma-brahmottara, lAtavakApiSTa, zukra-mahAzukra, satAra-sahasrAra ina chaha yugaloke bAraha svargomeM, Anata-prANata ye do svargome, prAraNa-acyuta ye do svargomeM, nava greveyaka vimAnomeM, nava anudiza vimAnoMme aura vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita tathA sarvArthasiddhi ina pAMca anuttara vimAnoMme vaimAnika deva rahate haiN| TIkA 1. nava veyako ke nAma-(1) sudarzana, (2) amogha, (3) suprabuddha, (4) yazodhara, (5) subhadra, (6) vizAla, (7) sumana, (8) saumana aura ( 8 ) prItikara / 2. nava anudizoMke nAma-(1) Aditya, ( 2 ) aci, (3) acimAlI, (4) vairocana, (5) prabhAsa, (6) aciprabha, (7) arcimadhya ( 8 ) acirAvarta aura (6 ) aciviziSTha /
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354 mokSazAstra sUtra meM anudiza nAma nahIM hai parantu 'navasu' padase usakA grahaNa ho jAtA hai| nava aura graiveyaka ina donoMmeM sAtavIM vibhakti lagAI gaI hai vaha batAtI hai ki praiveyakase nava ye jude svarga haiN| 3. saudharmAdika eka eka vimAnameM eka eka jinamaMdira aneka vibhUti sahita hote hai| aura idrake nagarake bAhara azokavana,Amravana ityAdi hote hai| una banameM eka hajAra yojana U~cA aura pA~casau yojana caur3A eka caityavRkSa hai usakI cAroM dizAmeM palyaMkAsana jinendradeva kI pratimA hai / 4. indrake isa sthAnamaNDapake agrabhAgameM mAnasthaMbha hotA hai usa mAnasthaMbhameM tIrthakara deva jaba gRhasthadazAme hote haiM, unake pahinane yogya prAbharaNoMkA ratnamaI piTArA hotA hai| usameMse indra AbharaNa nikAlakara tIrthaMkara devako pahu~cAtA hai / saudharmake mAnasthaMbhake ratnamaI piTAremeM bharatakSetrake tIrthaMkaroMke AbharaNa hote haiM / aizAna svargake mAnasthaMbhake piTAremeM airAvatakSetrake tIrthaMkaroMke AbharaNa hote haiN| sAnatkumArake mAnasthambhake piTAremeM pUrva videhake tIrthaMkaroMke AbharaNa hote haiN| mahendrake mAnasthambhake piTAremeM pazcima videhake tIrthaMkaroMke AbharaNa hote haiM / isaliye ve mAnasthambha devoMse pUjyanIya haiM / ina mAnasthambhoMke pAsa hI ATha yojana caur3A, ATha yojana lambA, tathA UMcA upapAda gRha hai| una upapAdagRhoMmeM eka ratna maI zayyA hotI hai, vaha indrakA janma sthAna hai / usa upapAdagRhake pAsame hI aneka zikharavAle jinamaMdira haiM / unakA vizeSa varNana trilokasArAdi graMthoM meMse jAnanA cAhiye // 19 // vaimAnika devoMmeM uttarocara adhikatA sthitiprabhAvasukhadyatilezyAvizuddhIndriyAvadhi viSayato'dhikAH // 20 // artha- Ayu, prabhAva, sukha, dyuti, lezyAkI vizuddhi, indriyoMkA viSaya aura avadhijJAnakA viSaya ye saba Upara Uparake vimAnoMme (vaimAnika devoMke ) adhika haiN|
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 4 sUtra 20-21 TIkA sthiti -- prAyukarmake udayase jo bhavameM rahanA hotA hai use sthiti kahate haiM / 355 prabhAva- - - parakA upakAra tathA nigraha karanevAlI zakti prabhAva hai / sukha -- sAtAvedanIyake udayase indriyoMke iSTa viSayoMkI anukUlatA so sukha hai / yahA~ para 'sukha' kA artha bAharake saMyogakI anukUlatA kiyA hai, nizrayasukha ( Atmoka sukha ) yahA~ nahI samajhanA cAhiye / nizcayasukha kA prArambha samyagdarzanase hotA hai; yahA~ samyagdRSTi yA mithyAdRSTike bhedakI apekSAse kathana nahI hai kintu sAmAnya kathana hai aisA samajhanA cAhiye / zruti - zarIrakI tathA vastra AbhUSaNa AdikI dIpti so dyuti hai / lezyAvizuddhi - lezyA kI ujjvalatA so vizuddhi hai; yahA~ bhAvalezyA samajhanA cAhiye / indriyaviSaya - indriyadvArA ( matijJAnase) jAnane yogya padArthoko indriyaviSaya kahate hai / avadhi viSaya - avadhijJAnase jAnane yogya padArtha so zravadhiviSaya 1120 11 vaimAnika devoMmeM utarotara hInatA gatizarIraparigrahAbhimAnato hInAH // 21 // artha -- gati, zarIra, parigraha, aura abhimAna kI apekSAse Upara u.parake vaimAnika deva hIna hona haiM / TIkA 1. gati - yahA~ 'gati' kA artha gamana hai; eka kSetrako chor3akara anya kSetrame jAnA so gamana (gati) hai / solahaveM svargase Ageke deva apane vimAnoMko chor3a dUsarI jagaha nahI jAte /
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra zarIra-zarIrakA vistAra so zarIra hai / parigraha-lobha kaSAyake kAraNa mamatApariNAma so parigraha hai| abhimAna-mAnakaSAyake kAraNa ahaMkAra so abhimAna hai| 2. prazna-Upara Uparake devoMke vikriyA Adi kI adhikatAke kAraNa gamana ityAdi vizeSa rUpase honA cAhiye phira bhI usakI hInatA kaise kahI? ucara-gamanakI zakti to Upara Uparake devoMmeM adhika hai kintu anya kSetrameM gamana karaneke pariNAma adhika nahIM haiM isaliye gamanahIna haiM aisA kahA hai / saudharma-aizAnake deva krIr3Adikake nimittase mahAn viSayAnurAgase bArambAra aneka kSetroMmeM gamana karate hai| Uparake devoMke viSayakI utkaTa ( tIvra ) vAMcchAkA abhAva hai isaliye unakI gati hIna hai| 3. zarIrakA pramANa cAlU adhyAyake antima koSTakameM batAyA hai vahA~ se jAnanA cAhiye / 4. vimAna-parivArAdikarUpa parigraha Upara Uparake devoMmeM thor3A 2 hotA hai| kaSAyakI maMdatAse avadhijJAnAdimeM vizuddhatA bar3hatI hai aura abhimAna kamatI hotA hai| jinake maMda kaSAya hotI hai ve Upara Upara utpanna hote hai| 5. zubha pariNAmake kAraNa kauna jIva kisa svargameM utpanna hotA hai usakA spaSTIkaraNa vauna upaje ? kahA~ upaje? (1) asaMjJI paMcendriya paryApta bhavanavAsI tathA tiyaMca vyantara...... .... (2) karmabhUmike saMjJI paryApta bArahaveM svarga paryaMta tiryacamithyAiSTi yA sAsAdana guNasthAnavAle,
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 4 sUtra 21 ( 3 ) Uparake tiyaMca- samyagdRSTi (svayaMprabhAcala se bAharake bhAgame rahanevAle ) ( 4 ) bhogabhUmike manuSya, tiyaMca - mithyAdRSTi yA sAsAdana guNasthAnavAle ( 5 ) tApasI ( 6 ) bhogabhUmike samyagdRSTi. manuSya yA tiyaMca ( 7 ) karmabhUmike manuSyamithyAdRSTi athavA sAsAdana ( 8 ) karmabhUmike manuSya - jinake dravya ( bAhya ) jinalaga aura bhAva mithyAtva yA sAsAdana hote hai aise- ( 8 ) jo abhavya mithyAdRSTi nigraMtha liMga dhAraNa karake mahAn zubhabhAva aura tapa sahita hoM ve - ( 10 ) parivrAjaka tApasiyoMkA utkRSTa upapAda ( 11 ) AjIvaka ( kAMjIke ahArI ) kA upapAda ( 12 ) samyagdarzana -jJAna cAritrakI prakarSatAvAle zrAvaka 357 saudharmAdise acyuta svarga paryaMta jyotiSiyoM meM jyotiSiyoM meM saudharma aura aizAna meM bhavanavAsIse uparima graiveyaka taka graiveyaka paryanta uparima (navame ) graiveyakame 1 brahma (paMcama) svargaparyaMta bArahaveM svargaM paryanta saudharmAdise acyuta taka ( usase nIce yA Upara nahI )
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358 ( 13 ) bhAvaliMgI nirgrantha sAdhu ( 14 ) ar3hAIdvIpake aNuvratadhArI tiryanca mokSazAstra ( 15 ) paoNca meru saMbaMdhI tIsa bhogabhUmike manuSya-tiyaMnca mithyAdRSTi ( 16 ) samyagdRSTi 13 ( 17 ) chyAnaveM aMtadvIpa kubhogabhUmike mleccha manuSya; mAnuSottara aura svayaMprabhAcala parvatake bIcake zrasaMkhyAta dvIpoMme utpanna hue tiryanca 23 kahA~ se AtA hai ? ( 1 ) bhavanatrika deva aura saudharma-aizAna se noTa - ekendriya, vikalatraya, deva tathA nArakI ye devoM meM utpanna nahI hote kyoMki unake devoMmeM utpanna honeke yogya zubhabhAva hote hI nahIM / 6. deva paryAyase cyuta hokara kaunasI paryAya dhAraNa karatA hai usakI vigata ( 2 ) sanatkumArAdikase ( 3 ) bArahaveM svarga paryantase ( 4 ) Anata - prANatAdika se sarvArthasiddhi paryanta saudharma meM lekara bArahaveM svarga paryanta / bhavanatrika meM (vArahaveM svargake Uparase ) saudharma aizAna meM bhavana trikameM kaunasI paryAya dhAraNa kare ? ekendriya bAdara paryApta pRthvIkAya, apakAya, pratyeka vanaspati, manuSya tathA paMcendriya tiryanca meM upaje ( vikalatrayame nahI jAtA ) sthAvara nahI hotA / paMcendriya tiryanca tathA manuSya hotA hai / niyamase manuSyameM hI utpanna hotA hai tiryancome nahI hotA /
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 4 sUtra 21 356 ( 5 ) saudharmase prArambha karake tresaTha zalAkA puruSa bhI ho navanaveyaka paryantake devoM sakate haiN| mese koI (6) anudiza aura anuttarase tozaMkara, cakravartI, balabhadra Aye huye| ityAdimeM utpanna ho sakate hai kiMtu ardhacakrI nahIM ho sakate / (7) bhavanatrikase tresaTha zalAkA puruSoMmeM nahI utpanna hote| (8) deva paryAyase samasta sUkSmoMmeM, taijasakAyoMme, ( samuccayase) vAtakAyomeM utpanna nahIM hote| tathA vikalatrayoMmeM, asaMjJiyoM yA labdhimaparyAptakomeM nahI utpanna hote aura bhogabhUmiyoMmeM, devomeM tathA nArakiyoMmeM bhI utpanna nahIM hote| 7. isa sUtrakA siddhAMta (1) jaba jIva mithyAdRSTike rUpame utkRSTa zubhabhAva karatA hai taba navameM aveyaka taka jAtA hai, parantu ve zubhabhAva samyagdarzanake yA dharmake kAraNa nahIM hai; mithyAtvake kAraNa ananta saMsArame paribhramaNa karatA hai isaliye zubha bhAvako dharma thA dharmakA kAraNa nahI mAnanA caahiye| (2) mithyAdRSTiko utkRSTa zubhabhAva hote haiM taba usake gRhItamithyAtva chUTa jAtA hai arthAt deva-guru-zAstrakI rAgamizrita vyavahAra zraddhA to ThIka hotI hai, usake binA utkRSTa zubhabhAva ho hI nahIM skte| navameM veyaka jAnevAlA mithyAdRSTi jIva deva-guru zAstrake vyavahArase ( rAgamizrita vicArase ) saccA nirNaya karatA hai kintu nizcayase arthAt rAgase para ho saccA nirNaya nahIM karatA hai tathA usake 'zubha bhAvase dharma hotA hai'
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 mokSazAsra aisI sUkSma mithyAmAnyatA raha jAtI hai isaliye yaha mithyAdRSTi banA rahatA hai / ( 3 ) sacce deva - guru zAstrakI vyavahAra zraddhAke binA ucca zubhabhAva bhI nahI ho sakate, isaliye jina jIvoko sacce deva guru zAstrakA sayoga prApta ho jAtA hai / phira bhI yadi ve usakA rAgamizrita vyavahArika yathArthaM nirNaya nahI karate to gRhItamithyAtva banA rahatA hai; aura jise kuguru-kudeva- kuzAstrakI mAnyatA hotI hai usake bhI gRhItamithyAtva hotA hI hai; zrora jahA~ gRhItamithyAtva hotA hai vahA~ agRhItamithyAtva bhI avazya hotA hai; isalie aise jIvako samyagdarzanAdi dharma to hotA nahI, pratyuta mithyAdRSTi hone vAlA utkRSTa zubhabhAva bhI usake nahI hotA, aise jIvoM ke jaina dharmako zraddhA vyavahArase bhI nahI mAnI jA sakatI / ( 4 ) isI kAraNa se anyadharmako mAnyatAvAloMke sacce dharmakA prArambha arthAt samyagdarzana to hotA hI nahIM hai aura mithyAdRSTi yogya utkRSTa zubhabhAva bhI ve nahI kara sakate, ve adhika se adhika bArahave devaloka kI prAptike yogya zubhabhAva kara sakate hai / ( 5 ) bahutase ajJAnI logoMkI yaha mAnyatA hai ki 'devagati meM sukha hai' kintu yaha unakI bhUla hai / bahutase deva to mithyAtvake kAraNa pratattvazraddhAnayukta hI hai / bhavanavAsI, vyantara aura jyotiSI devoke ati maMda kaSAya nahI hotI, upayoga bhI bahuta caMcala hotA hai tathA kucha zakti hai isaliye kautuhala tathA viSayAdi kAryoM meM hI lage rahate hai aura isaliye ve apanI usa vyAkulatAse duHkhI hI hai / vahA~ mAyA -lobha kaSAyake kAraNa honese vaise kAryokI mukhyatA hai / vahA~ viSayasAmagrI kI icchA karanA, chala karanA ityAdi kArya vizeSa hote hai kiMtu vaimAnika devoMmeM Upara Uparake devoke ve kArya alpa hote haiM / vahA~ hAsya aura rati kaSAyake kAraNa honese vaise kAryoMkI mukhyatA hotI hai / isaprakAra devoko kaSAyabhAva hotA hai aura kaSAyabhAva duHkha hI hai / Uparake devoke utkRSTa puNyakA udaya hai aura kaSAya ati maMda hai, tathApi unake bhI icchAkA abhAva nahIM hai isaliye vAstavameM ve duHkhI hI haiM /
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 4 sUtra 21-22 jo deva samyagdarzanako prApta hue haiM ve hI jitane darajemeM vItarAgabhAvarUpa rahate haiM utane darajemeM sacce sukhI haiN| samyagdarzanake binA kahI bhI sukhakA aMza prAraMbha nahI hotA, aura isIliye hI isI zAstrake pahile hI sUtrame mokSa kA upAya batalAte hue usame samyagdarzana pahilA batAyA hai / isaliye jIvoMko prathama hI samyagdarzanakI prAptikA upAya karanA Avazyaka hai| (6)-utkRSTa devatvake yogya sarvotkRSTa zubhabhAva samyagdRSTike hI hote hai / arthAt zubhabhAvake svAmitvake niSedhakI bhUmikAmeM hI vaise utkRSTa zubhabhAva hote hai, mithyAdRSTike vaise ucca zubhabhAva nahI hote // 21 // vaimAnika devoMmeM lezyA kA varNana pItapadmazuklalezyA dvitrizeSeSu // 22 // artha-do yugaloMme pIta; tIna yugalome padma aura bAkIke saba vimAnome zuklalezyA hotI hai| TIkA 13 pahile aura dUsare svargame pItalezyA, tIsare aura cautheme pIta tathA padmalezyA, pAMcaveMse AThaveM taka padmalezyA, navavese bArahaveM taka padma aura zuklalezyA aura bAkIke saba vaimAnika devoke zuklalezyA hotI hai, nava anudiza aura pAMca anuttara ina caudaha vimAnoke devoke paramazuklalezyA hotI hai / bhavanatrika devokI lezyAkA varNana isa adhyAyake dUsare sUtrameM AgayA hai / yahA~ bhAvalezyA samajhanA caahiye| 2. prazna-sUtrame mizralezyAokA varNana kyo nahI kiyA ? uttara---jo mukhya lezyAe~ hai unhe sUtra meM batalAyA hai jo gauNa lezyAe~ hai unhe nahI kahA hai, gauraNa nezyAokA varNana usIme garbhita hai| isaliye ve usame avivakSitarUpase hai / isa zAstrame sakSipta sUtrarUpase mukhya varNana kiyA hai, dUsarA usame gabhita hai / isaliye yaha gabhita kathana paramparA ke anusAra samajha lenA cAhiye // 22 // 46
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 mokSazAstra kalpasaMjJA kahA~ taka hai ? prAgveyakebhyaH klpaaH||23|| artha-veyakoMse pahileke solaha svargoko kalpa kahate hai| unase Ageke vimAna kalpAtIta hai| TIkA solaha svargoke bAda navagraiveyaka ityAdike deva eka samAna vaibhavake dhArI hote hai isaliye unheM ahamindra kahate hai, vahA~ indra ityAdi bheda nahIM hai, sabhI samAna haiM // 23 // laukAntika deva brahmalokAlayA laukAntikAH // 24 // artha-jinakA nivAsa sthAna pA~cave svarga ( brahmaloka ) hai unheM laukAntika deva kahate hai| TIkA ye deva brahmalokake aMtameM rahate hai tathA eka bhavAvatArI ( ekAvatArI ) hai tathA lokakA aMta ( saMsArakA nAza ) karanevAle hai isaliye unhe lokAntika kahate hai| ve dvAdazAMgake pAThI hote hai, caudaha pUrvake dhAraka hote hai, brahmacArI rahate hai aura tIrthaMkara prabhuke mAtra tapa kalyANaka meM Ate hai / ve devarSi bhI kahe jAte haiM // 24 // * laukAntika devoMke nAma sArasvatAdityavayaruNagardatoyatuSitAvyAbAdhA riSTAzca // 25 // artha-laukAntika devoMke ATha bheda hai:-1-sArasvata, 2-prAditya, 3-vahni, 4-aruNa, 5-gardatoya, 6-tuSita, 7-avyAbAdha, aura 8ariSTa ye deva brahmalokakI IzAna ityAdi ATha dizAoMmeM rahate haiN|
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ sadhyAya 4 sUtra 25-26 TIkA ina devoMke ye ATha mUla bheda hai aura una AThoMke rahaneke sthAnake bIca ke bhAgame rahanevAle devoMke dUsare solaha bheda hai| isaprakAra kula 24 bheda hai ina devoke svargake nAma unake nAmake anusAra hI hai / uname sabhI samAna hai, uname koI choTA baDA nahI hai sabhI svatantra hai unakI kula saMkhyA 407820 hai / sUtrame pATha nAma batalAkara aMtameM 'ca' zabda diyA hai usase yaha mAlUma hotA hai ki ina ATha ke atirikta dUsare bheda bhI haiM // 25 // anudiza aura anuttaravAsI devoMke avatArakA niyama vijayAdiSu dvicrmaaH|| 26 // artha-vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita aura anudiza vimAno ke ahamindra dvicaramA hote haiM arthAt manuSyake do janma (bhava) dhAraNa karake avazya hI mokSa jAte hai ( ye sabhI jIva samyagdRSTi hI hote haiN|) TIkA 1. sarvArthasiddhike deva unake nAmake anusAra ekAvatArI hI hote haiM / vijayAdikameM rahanevAle jIva eka manuSyabhava athavA do bhava bhI dhAraNa karate hai| 2. sarvArthasiddhike deva, dakSiNake chaha indra (-saudharma, sAnatkumAra, brahma, zukra, Anata, AraNa ) saudharmake cAroM lokapAla, saudharma indrako 'zaci' nAmakI, indrANI aura laukAntika deva-ye sabhI eka manuSya janma dhAraNa karake mokSa jAte haiM [ sarvA0 eTA, pR0 87-88 kI phuTanoTa ] // 26 // [ tIsare adhyAyameM nArakI aura manuSya saMbaMdhI varNana kiyA thA aura isa cauthe adhyAyame yahA~ taka devoMkA varNana kiyA / ava eka sUtra dvArA tiryaMcoMkI vyAkhyA batAneke bAda devokI utkRSTa tathA jaghanya Ayu
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra kitanI hai yaha batAveMge tathA nArakiyoMkI jaghanya Ayu kitanI hai yaha btaavege| manuSya tathA tiryaMcoMkI AyukI sthitikA varNana tIsare adhyAyake sUtra 38-36 meM kahA gayA hai| ___ isaprakAra, dUsare adhyAyake dazaveM sUtrameM jIvoMke saMsArI aura mukta aise jo do bheda kahe the unameMse saMsArI jIvoMkA varNana cauthe adhyAya taka pUrA huaa| tatpazcAt pAMcaveM adhyAyameM ajIva tattvakA varNana krege| chaThaveM tathA sAtaveM adhyAyameM pAzrava tathA pAThaveM adhyAyameM bandha tattvakA varNana karege tathA navameM adhyAyameM saMvara aura nirjarA tattvakA varNana karege aura mukta jIvoM kA ( mokSa tattvakA ) varNana dazaveM adhyAyameM karake graMtha pUrNa krege|] tiryaMca kauna haiM ? aupapAdikamanuSyebhyaH zeSAstiryagyonayaH // 27 // artha-upapAda janmavAle ( deva tathA nArakI ) aura manuSyoMke atirikta bAkI bace hue tiyaMca yonivAle hI haiN| TIkA deva nArakI aura manuSyoMke atirikta sabhI jIva tiryaMca haiM unamese sUkSma ekendriya jIva to samasta lokame vyApta hai / lokakA eka bhI pradeza sUkSma ekendriya jIvose rahita nahI hai| bAdara ekendriya jIvoMko pRthvI ityAdikA AdhAra hotA hai| vikalatraya (do tIna aura cAra indriya) aura saMjJI-asaMjJI paMcendriya jIva trasanAlImeM kahI kahI hote haiM trasanAlIke bAhara trasajIva nahI hote| tithaMca jIva samasta lokameM honese unakA kSetra vibhAga nahI hai // 27 // bhavanavAsI devoMkI utkRSTa AyukA varNana sthitirasuranAgasuparNadvIpazeSANAM sAgaropamatripalyo pamA hiinmitaaH||28||
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 4 sUtra 28-26-30 artha - bhavanavAsI devoMme asurakumAra, nAgakumAra, suparNakumAra, dvIpakumAra aura vAkIke chaha kumAroMkI Ayu kramase eka sAgara, tIna palya, DhAI palya, do patya, zrIra DeDha palya hai // 28 // 365 vaimAnika devoMkI uSkRSTa Ayu saudharmaizAnayoH sAgaropame adhike // 26 // artha-sodharma aura IzAna svargake devokI zrAyu do sAgarase kucha adhika hai / TIkA 1, bhavanavAsI devoke bAda vyaMtara aura jyotiSI devoMkI zrAyu vatAnekA krama hai tathApi vaimAnika devoMkI Ayu batAnekA kAraNa yaha hai ki aisA karanese vAdake sUtroMme laghutA ( saMkSepatA ) A sakatI hai / 2. 'sAgaropame' yaha zabda dvivacanarUpa hai usakA artha 'do sAgara' hotA hai / 3. 'adhike' yaha zabda ghAtAyuSka jIvokI apekSAse hai; usakA khulAsA yaha hai ki koI samyagdRSTi manuSyane zubha pariNAmose daza sAgara pramANa brahma brahmottara svargakI Ayu bAMdhalI tatpazcAt usane hI manuSya bhava me saMkleza pariNAmase usa AyukI sthitikA ghAta kiyA aura sodharma-IzAna me utpanna huA to vaha jIva ghAtAyuSka kahalAtA hai; saudharma IzAnake dUsare devoMkI apekSA usakI AdhA sAgarame eka aMtarmuhUrtaM kama prAyu adhika hotI hai / aisA ghAtAyuSkapanA pUrvameM manuSya tathA tiyaMca bhavame hotA hai / 4. prAyukA ghAta do prakArakA hai-- eka apavartanaghAta aura dUsarA kadalIghAta / vadhyamAna AyukA ghaTanA so apavartanaghAta hai / aura bhUjyamAna (bhoganemeM AnevAlI) AyukA ghaTanA so kadalIghAta hai / devome kadalIghAta Ayu nahI hotI / 5. ghAtAyuSka jIvakA utpAda bArahave devaloka paryanta hI hotA hai // 26 // sAnatkumAramAdrayoH sapta // 30 //
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra artha-sAnatkumAra aura mAhendra svargake devoMkI Ayu sAta sAgarase kucha adhika hai| noTa:-isa sUtrameM 'adhika' zabda kI anuvRtti pUrva sUtrase AyI hai // 30 // trisaptanavaikAdazatrayodazapaMcadazabhiradhikAnitu // 31 // artha:-pUrva sUtrameM kahe hue yugaloMkI Ayu ( sAta sAgara ) se kramapUrvaka, tIna, sAta, nava, gyAraha, teraha aura pandraha sAgara adhika Ayu ( usake bAdake svargomeM ) hai|| 1. brahma aura brahmottara svargameM daza sAgarase kucha adhika, lAMtava aura kApiSTa svarga meM caudaha sAgarase kucha adhika, zukra aura mahAzuka svargameM solaha sAgarase kucha adhika, satAra aura sahasrAra svarga meM aThAraha sAgarase kucha adhika, Anata aura prANata svarga meM bIsa sAgara tathA AraNa aura acyuta svargameM bAvIsa sAgara utkRSTa Ayu hai| 2. 'tu' zabda honeke kAraNa 'adhika' zabdakA sambandha bArahaveM svarga taka hI hotA hai kyoMki ghAtAyuSka jIvoMkI utpatti vahA~ taka hI hotI hai // 31 // ____ kalpopapanna devoMkI Ayu kaha karake aba kalpAtIta devoMkI Ayu kahate hai| __kalpAtIta devoMkI Ayu zrAraNAcyutAdUrdhvamekaikena navasu ceyakeSu vijayA diSu sarvArthasiddhau ca // 32 // artha-AraNa aura acyuta svargase Uparake nava veyakoMmeM, nava anudizomeM, vijaya ityAdi vimAnomeM aura sarvArtha siddhi vimAname devoMkI Ayu-eka eka sAgara adhika hai|
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ zradhyAya 4 sUtra 32-33-34-35 TIkA 1. pahile graiveyaka meM 23, dUsa remeM 24, tosaremeM 25, cauthemeM 26, pA~caveMmeM 27, chaThave meM 28, sAtave meM 26, AThave meM 30, navave meM 31, nava anudizoMmeM 32, vijaya Adime 33 sAgara kI utkRSTa Ayu hai / sarvArthasiddhike sabhI devoM kI 33 sAgara kI hI sthiti hotI hai isase kama kisI kI nahIM hotI / 367 2. mUla sUtrameM 'anudiza' zabda nahIM hai kintu 'Adi' zabda se anudizokA bhI graharaNa ho jAtA hai / / 32 / svargo kI jaghanya Ayu aparA palyopamadhikam // 33 // artha- saudharma aura IzAna svargameM jaghanya Ayu eka palyase kucha zradhika hai / TIkA sAgara aura palyakA nApa tIsare adhyAyake chaThave sUtrakI TIkAmeM diyA hai / vahA~ addhApalya likhA hai use hI palya samajhanA cAhiye ||33|| parataH parataH pUrvA pUrvA'naMtarA // 34 // artha -- jo pahile pahileke yugalokI utkRSTa Ayu hai vaha pIche pIcheke yugalokI jaghanya Ayu hotI hai / TIkA soghamaM aura IzAnasvargaM kI utkRSTa Ayu do sAgarase kucha adhika hai; utanI hI sAnatkumAra aura mAhendrako jaghanya zrAyu hai / isI kramake anusAra Ageke devoMkI jaghanya Ayu samajhanA cAhiye / sarvArthasiddhime jaghanya Ayu nahI hotI // 34 // nArakiyoM kI jaghanya Ayu nArakArNA ca dvitIyAdiSu // 35 //
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra arthaH-dUsare ityAdi narakake nArakiyoMkI jaghanya Ayu bhI devoMkI jaghanya Ayuke samAna hai-arthAt jo pahile narakakI utkRSTa prAyu hai vahI dUsare narakakI jaghanya Ayu hai / isaprakAra Ageke narakoMmeM bhI jaghanya Ayu jAnanA cAhiye // 35 // pahile narakakI jaghanya Ayu dazavarSasahasrANi prathamAyAm // 36 // arthaH-pahile narakake nArakiyoMkI jaghanya Ayu daza hajAra varSako (nArakiyoMkI utkRSTa AyukA varNana tIsare adhyAyake chaThaveM sUtrameM kiyA hai|)||36|| bhavanavAsI devoMkI jaghanya Ayu bhavaneSa ca // 37 // artha:-bhavanavAsI devoMkI bhI jaghanya Ayu daza hajAra varSakI hai // vyantara devoMkI jaghanya Ayu vyantarANAM ca // 38 // artha:-vyantara devoMko bhI jaghanya prAyu daza hajAra varSako hai // 38 // ___ vyantara devoMkI utkRSTa zrAyu parA palyopamamadhikam // 36 // arthaH-vyantara devoMkI utkRSTa Ayu eka palyopamase kucha adhika hai| jyotiSI devoMkI utkRSTa Ayu jyotiSkANAM ca // 40 // artha:-jyotiSI devoMkI bhI utkRSTa Ayu eka palyopamase kucha adhika hai // 40 // jyotiSI devoMkI jaghanya Ayu tadaSTabhAgo'parA // 41 // .
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 4 sUtra 41-42 369 artha:-jyotiSI devoMkI jaghanya Ayu eka palyopamake AThaveM bhAga hai / / 41 // laukAntika devoMkI Ayu laukAntikAnAmaSTau sAgaropamANi sarveSAs // 42 // artha-samasta lokAntika devokI utkRSTa tathA jaghanya Ayu ATha sAgarakI hai // 42 // " ' upasaMhAra isa cauthe adhyAya taka sAta tattvoMmese jIva tattvakA adhikAra pUrNa huaa| . pahile adhyAyake pahile sUtrame mokSamArgakI vyAkhyA karate hue samyagdarzanase hI dharmakA prAraMbha, hotA hai. aisA-batalAyA hai| dUsare hI sUtra meM samyagdarzanakI vyAkhyA karate hue batAyA hai. ki-tattvArthazraddhA so samyagdarzana hai / tatpazcAt cauthe sUtrame tattvoMne nAma batalAye aura tattva sAta haiM yaha batAyA / sAta nAma hone para bhI, bahuvacanakA prayoga nahI karate hue 'tattvaM' isaprakAra eka vacanakA,prayoga kiyA hai-usase yaha mAlUma hotA hai ki ina sAtoM tattvoMke rAga mizrita vicArase jJAna karane ke bAda bhedakA Azraya dUra karake jIvake trikAlika ameda jJAyaka bhAvakA Azraya karane se samyagdarzana pragaTa hotA hai| ... sUtra 5 tathA 6 me batAyA hai ki ina tattvoMko nikSepa, pramANa tathA nayoke dvArA jAnanA cAhiye; isame saptabhaMgokA samAveza ho jAtA hai| ina sabako saMkSepame sAmAnyarUpase kahanA ho to tatvoMkA svarUpa jo anekAntarUpa hai, aura jisakA dyolaka syAdvAda hai unakA svarUpa bhalIbhAMti samajha lenA caahiye| .. . jIvakA yathArthajJAna karane ke liye syAdvAda paddhatise arthAt nikSepa, pramANa, naya aura saptabhaMgIse jIvakA svarUpa saMkSepameM kahA jAtA hai| usame pahile 'saptabhaMgIke dvArA jIvakA svarUpa kahA jAtA hai-saptabhaMgIkA svarUpa jIvame nimnaprakArase lagAyA jAtA hai|
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370 mokSazAstra saptabhaMgI [syAt asti, syAt nAsti ] 'jIva hai' yaha kahate hI jIva jIvasvarUpase hai aura jIva jar3asvarUpa se ( ajIvasvarUpase) nahIM hai-yadi yaha samajhA jA sake to hI jIvako jAnA kahalAtA hai; arthAt 'jIva hai, yaha kahate hI yaha nizcit huA ki 'jIva jIvasvarUpase hai aura usameM yaha gabhita hogayA ki 'jIva parasvarUpa se nahIM hai / vastu ke isa dharmako 'syAt asti' kahA jAtA hai usameM 'syAt' kA artha kisI 'eka apekSAse' hai; aura astikA artha hai' hotA hai / isaprakAra 'syAt asti' kA artha 'apanI apekSAse hai' yaha hotA hai, usameM 'syAt nAsti' arthAt 'parakI apekSAse nahIM hai| aisA gabhitarUpase A jAtA hai| jo isaprakAra jAnatA hai vahI jIvakA 'syAt asti' bhaMga arthAt 'jIva hai' isaprakAra yathArtha jAnatA hai, kintu yadi 'parakI apekSAse nahIM hai aisA usake lakSameM gabhitarUpase na Aye to jIvakA 'syAt asti' svarUpako bhI vaha jIva bhalIbhA~ti nahIM samajhA hai aura isaliye vaha anya chaha bhagoMko bhI nahIM samajhA hai; isaliye usane jIvakA yathArtha svarUpa nahIM samajhA hai| yaha dhyAna rakhanA cAhiye ki-'hara samaya bolanemeM 'syAt' zabda bolanA hI cAhiye' aisI AvazyakatA nahI hai| kintu 'jIva hai' aisA kahanevAleke 'syAt' padake bhAvakA yathArtha khyAla honA cAhiye, yadi aisA na ho to 'jIva hai' isa padakA yathArtha jJAna usa jIvake hai hI nhiiN| 'jIvakA astitva para svarUpase nahIM hai' yaha pahale 'syAt asti' bhaMgameM gabhita thA; vaha dUsare 'syAt nAsti' bhagameM pragaTarUpase batalAyA jAtA hai / syAt nAstikA artha aisA hai ki para apekSAse jIva nahIM hai| 'syAt' arthAt kisI apekSAse aura 'nAsti' arthAt na honA / jIvakA para apekSAse nAstitva hai arthAt jIva parake svarUpase nahIM hai isaliye paraapekSAse jIvakA nAstitva hai arthAt jIva aura para eka dUsareke prati avastu hai-aisA 'syAt nAsti' bhaMgakA artha samajhanA caahiye| isase yaha samajhanA cAhiye ki-jaise 'jIva' zabda kahanese jIvakA astitva ( jIvakI sattA ) bhAsita hotA hai vaha jIvakA svarUpa
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 4 upasaMhAra 371 hai usI prakAra usIsamaya usa jIvako chor3akara dUsarekA niSedha bhAsita hotA hai vaha bhI jIvakA svarUpa hai / isase siddha huA ki svarUpase jIvakA svarUpa hai aura pararUpase na honA bhI jIvakA svarUpa hai / yaha jIvame syAt asti tathA syAt nAsti kA svarUpa batalAyA hai / isoprakAra paravastuoM kA svarUpa una vasturUpase hai aura paravastuoM kA svarUpa jovarUpase nahI hai;- - isaprakAra sabhI vastuome zrasti nAsti svarUpa samajhanA cAhiye / zeSa pA~ca bhaMga ina do bhaMgoke hI vistAra hai / "AptamImAMsAkI 111 vI kArikAkI vyAkhyAme zrakalakadeva kahate haiM ki- vacanakA aisA svabhAva hai ki svaviSayakA astitva dikhAnese vaha usase itarakA ( paravastukA ) nirAkaraNa karatA hai, isaliye astitva aura nAstitva- ina do mUla dharmoke Azrayase saptabhaMgIrUpa syAdvAda kI siddhi hotI hai / " [ tatvArthasAra pRSTha 125 kA phuTa noTa ] sAdhaka jIvako asti-nAstike jJAnase honevAlA phala jIva anAdi avidyAke kAraNa zarIrako apanA mAnatA hai aura isaliye vaha zarIrake utpanna hone para apanI utpatti tathA zarIra kA nAza hone para apanA nAza honA mAnatA hai pahilI bhUla 'jIvatattvakI viparIta zraddhA hai aura dUsarI bhUla 'ajIvatattva' ko viparIta zraddhA hai / [ jahA~ eka tattvakI viparIta zraddhA hotI hai vahIM dUsare tattvokI bhI viparIta zraddhA hotI hI hai / ] isa viparIta zraddhAke kAraNa jIva yaha mAnatA rahatA hai ki vaha zArIrika kriyA kara sakatA hai; use hilA DulA sakatA hai, uThA baiThA sakatA hai; sulA sakatA hai aura zarIrakI sa~bhAla kara sakatA hai ityAdi / jIvatattva saMbaMdhI yaha viparIta zraddhA asti nAsti bhaMgake yathArtha jJAnase dUra hotI hai / yadi zarIra acchA ho to jIvako lAbha hotA hai, aura kharAba ho to hAni hotI hai, zarIra acchA ho to jIva dharma kara sakatA hai aura
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ 372 mokSazAstra kharAba ho to dharma nahIM kara sakatA, ityAdi prakArase ajIvatattva sambandhI viparIta zraddhA kiyA karatA hai| vaha bhUla bhI asti-nAsti bhaMgake yathArthajJAnase dUra hotI hai| jIva jIvase astirUpase hai aura parase astirUpase nahIM hai kintu nAstirUpase hai, isaprakAra jaba yathArthatayA jJAnameM nizcaya karatA hai taba pratyeka tattva yathArthatayA bhAsita hotA haiisIprakAra jIva paradravyoMke prati saMpUrNatayA akiMcitkara hai tathA paradravya jIvake prati saMpUrNatayA akiMcitkara hai, kyoMki eka dravya dUsare dravyarUpase nAsti hai, aisA vizvAsa hotA hai aura isase jIva parAzrayI-parAvalaMbitvako miTA kara svAzrayo-svAvalambI ho jAtA hai, yahI dharmakA prArambha hai| __jIvakA parake sAtha nimitta-naimittika sambandha kaisA hai isakA jJAna ina do bhaMgose kiyA jA sakatA hai| nimitta paradravya hai isaliye vaha naimittika jIvakA kucha nahI kara sakatA, vaha mAtra AkAza pradezameM eka kSetrAvagAharUpase yA saMyoga-avasthArUpase upasthita hotA hai; kintu naimittika-nimittase para hai aura nimitta-naimittikase para hai isaliye eka dUsarekA kucha nahI kara sakatA / nimitta to parajJeyarUpase jJAna meM jJAta hotA hai, itanA mAtra vyavahAra sambandha hai / dUsarese cauthe adhyAya taka yaha asti-nAsti svarUpa kahA~ kahA~ . batAyA hai usakA varNana adhyAya 2 sUtra 1 se 7-jIvake pAMcabhAva apane astirUpase haiM aura parase nAstirUpa haiM aisA batAyA hai| a0 2 sUtra 8-6 jIvakA lakSaNa astirUpase kyA hai yaha batAyA hai| upayoga jIvakA lakSaNa hai aisA kahanese dUsarA koI lakSaNa jIvakA nahI hai aisA pratipAdita huaaa| jIva apane lakSaNase astirUpa hai aura isIliye usame parakI nAsti AgaI-aisA batAyA hai / a0 2 sU0 10-jIvakI vikArI tathA zuddha paryAya jovase asti rUpase hai aura parase nAstirUpase arthAta parase nahI hai aisA batAyA hai /
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 4 upasaMhAra 373 ma0 2 sUtra 11 se 17-jIvake vikArIbhAvoMkA para vastuose -karma, mana, vacana, zarIra, indriya, parakSetra ityAdike sAtha kaisA nimitta naimittikabhAva hai yaha batalAkara yaha batAyA hai ki-jIva parAzrayase jIvake vikArIbhAva karatA hai kiMtu paranimittase vikArIbhAva nahI hote arthAt para nimitta vikArIbhAva nahI karAtA yaha asti-nAstipana batalAtA hai| a0 2 sUtra 15-jIvakI kSayopazamarUpa paryAya apane astirUpase hai, parase nahIM hai ( nAstirUpase hai ) arthAt parase-karmase jIvakI paryAya nahI hotI yaha batAyA hai| ___ a0 2 sUtra 27 jIvakA siddhakSetrake sAtha kaisA nimitta-naimittika sambandha hai use batAte haiN| a0 2 sU0 50 se 52-jIvakI vedarUpa ( bhAvavedarUpa ) vikArI paryAya apanI yogyatAse-astirUpase hai parase nahI hai yaha batAyA hai| ma0 2 sU0 53-jIvakA Ayukarmake sAtha nimitta-naimittikabhAva vatAyA hai; usameM jIvakA naimittikabhAva jIva ko apano yogyatAse hai aura Ayukarmase athavA parase nahI hai aisA batAyA hai tathA nimitta AyukarmakA nizcaya sambandha jIva yA kisI dUsare parake sAtha nahI hai aisA asti-nAsti bhaMgase siddha hotA hai| a0 3 sU0 1 se 6 nArakobhAvake bhoganeke yogya honevAle jIvake kisa prakArake kSetrokA saMbaMdha nimittarUpase hotA hai tathA utkRSTa AyukA nimittapanA kisaprakArase hotA hai yaha batAkara, nimittarUpa, kSetra yA Ayu vaha jIva nahIM hai kintu jIvase bhinna hai aisA siddha hotA hai| a0 3 sU0 7 se 36 manuSyabhAva yA tiryaMcabhAvako bhoganeke yogya jIva ke kisaprakAra ke kSetrokA tathA Ayu kA saMbadha nimittarUpase hotA hai yaha batAkara jIva sva hai aura nimitta para hai aisA asti-nAsti svarUpa batalAyA hai| a0 4 sU0 1 se 42 devabhAva aura tiryaMcabhAva honepara tathA samyagdRSTi aura mithyAvRSTirUpa avasthAme jIvake kaise parakSetroMkA tathA
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374 mokSazAstra AyukA nimitta naimittika sambandha hotA hai yaha batAkara asti-nAsti svarUpa batAyA hai| saptabhaMgI ke zeSa pA~ca bhaMgoMkA vivecana 1-2-asti aura nAsti yaha do jIvake svabhAva siddha kara diyaa| 3-jIvake asti aura nAsti ina donoM-svabhAvoMko kramase kahanA ho to 'jIva asti nAsti-donoM dharmamaya hai' aisA kahA jAtA hai. isaliye jIva 'syAt asti-nAsti' hai; yaha tIsarA bhaMga huaa| 4-asti aura nAsti ye donoM jIvake svabhAva hai to bhI ve donoM eka sAtha nahIM kahe jA sakate hai, isa apekSAse jIva 'syAta avaktavya' hai yaha cauthA bhaMga huaa| 5-jIvakA svarUpa jisa samaya astirUpase kahA jAtA hai usI samaya nAsti tathA dUsare guNa ityAdi nahI kahe jA sakate-pravaktavya hai; isaliye jIva 'syAt asti-pravaktavya' hai; yaha pAMcavAM bhaMga huaa| 6-jIvakA svarUpa jisa samaya nAstise kahA jAtA hai usa samaya asti tathA anyaguraNa ityAdi nahI kahe jA sakate-avaktavya hai; isaliye jIva 'syAt nAsti-pravaktavya' hai yaha chaTThA bhaMga huaa| 7-syAt asti aura syAt nAsti yaha donoM bhaMga kramazaH vaktavya haiM kintu yugapat vaktavya nahI hai| isaliye jIva 'syAt asti nAsti avaktavya' hai; yaha sAtavAM bhaMga huA / jIvameM avatarita saptabhaMgI 1-jIva syAt asti hI hai / 2-jIva syAt nAsti hI hai| 3jIva syAt asti-nAsti hI hai| 4-jIva syAt pravaktavya hI hai / 5-jIva syAt asti avaktavya hI hai| 6-jIva syAt nAsti-avaktavya hI hai / 7jIva syAt asti-nAsti vaktavya hI hai| syAtkA artha kucha loga 'saMzaya' karate haiM kintu yaha unakI bhUla hai| 'kathaMcit kisI apekSAse' aisA usakA artha hotA hai / syAt kathanase ( syAdvAdase ) vastu svarUpake jJAnakI vizeSa dRr3hatA hotI hai /
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ " adhyAya 4 upasaMhAra saptabhaMgImeM lAgU honevAle naya 'asti' svarUpase hai isaliye nizcayanayakA viSaya hai, aura nAsti para rUpase hai isaliye vyavahAranayakA viSaya hai| zeSa pA~ca bhaMga vyavahAranayase haiM kyoMki ve kucha yA adhika aMzame parakI apekSA rakhate haiM / lAgU par3anevAle naya astimeM astike nizcaya asti aura vyavahAra asti ye do bheda ho sakate 375 haiM / jIvakI zuddha paryAya nizcayanayase asti hai kyoMki vaha jIvakA svarUpa hai / zrara vikArI paryAya vyavahAranayase astirUpa hai kyoMki vaha jIvakA svarUpa nahIM hai | vikArI paryAya astirUpa hai avazya kintu vaha TAlane yogya hai; vyavahAranayase vaha jIvakA hai aura nizcayanayase jIvakA nahIM hai / asti meM dUsare prakAra se lAgU par3anevAle naya astikA artha 'sat' hotA hai, sat utpAda vyaya ghrauvyayukta hotA hai usame dhIya nizcayanayase asti hai aura utpAda - vyaya vyavahAranayase haiM / jIvakA dhauvya svarUpa trikAla akhaNDa zuddha caitanya camatkAra mAtra hai, vaha kabhI vikArako prApta nahI ho sakatA; mAtra utpAdarUpa paryAyameM parAzrayase kSaNika vikAra hotA hai / jIva jaba apanA svarUpa samajhaneke liye apane akhaNDa ghrauvya svarUpakI ora unmukha hotA hai taba zuddha paryAya pragaTa hotI hai / pramANa zrutapramANakA eka aMza naya hai / jahA~ zrutapramANa nahIM hotA vahA~ naya nahIM hotA, jahA~ naya hotA hai vahA~ zrutapramANa hotA hI hai / pramANa una donoM nayoke viSayakA yathArtha jJAna karatA hai isaliye astinAstikA eka sAtha jJAna pramANa jJAna hai / nikSepa yahA~ jIva jJeya hai jJeyakA aMza nikSepa hai / asti, nAsti ityAdi dharma jIvake aMza hai / jIva svajJeya hai aura astinAsti ityAdi svajJeyake zraMzarUpa nikSepa hai; yaha bhAva nikSepa hai / usakA yathArtha jJAna naya hai / nikSepa viSaya hai aura naya usakA viSaya karanevAlA ( viSayI ) hai | svajJeya jIva svajJeya hai tathA svayaM jJAna svarUpa hai / dravya-guNa- paryAya jJeya
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 mokSazAstra haiM aura unakA trikAla jAnanekA svabhAva guraNa hai; tathA jJAnakI vartamAna paryAya svajJeyako jAnatI hai / svajJeyake jAnanemeM yadi sva-parakA bheda vijJAna ho taba hI jJAnakI saccI paryAya hai / anekAMta [ svAmI kArtikeyAnuprekSA gAthA 311-312 pRSTha 118 se 120 ke AdhArase ] 1 - vastukA svarUpa anekAnta hai / jisameM aneka prata arthAt dharma ho use anekAnta kahate haiM / una dharmoM meM astitva nAstitva, ekatva, anekatva, nityatva, anityatva, bhedatva, abhedatva, apekSAtva, anapekSAtva, devasAdhyatva, pauruSasAdhyatva, hetusAdhyatva, AgamasAdhyatva, aMtaraMgatva, bahiraMgatva, dravyatva, paryAyatva, ityAdi sAmAnya dharma haiM / aura jIvatva, ajIvatva, sparzatva, rasatva, gaMdhatva, varNatva, zabdatva, zuddhatva, azuddhatva mUrtatva amUrtatva, saMsArItva, siddhatva, avagAhahetutva, gatihetutva, sthitihetutva, vartanAhetutva ityAdi vizeSa dharma haiM / vastuko samajhaneke liye prazna uThane para praznake vazase una dharmoke sambandha meM vidhiniSedharUpa vacanoMke sAta bhaMga hote haiM / una sAta bhaMgoM meM 'syAt' yaha pada lagAyA hai / 'kathaMcit' kisIprakAra isa artha meM 'syAt ' zabda hai usake dvArA vastukA anekAnta svarUpa siddha karanA cAhiye / kA saptabhaMgI aura anekAMta ( 1 ) 1. vastu syAt astirUpa hai arthAt kisIprakAra apane dravya, kSetra, kAla bhAvarUpase astirUpa kahI jAtI hai / 2. vastu syAt nAstirUpa hai arthAt paravastuke dravya, kSetra, kAla, bhAvarUpase nAstitvarUpa kahI jAtI hai / 3. vastu syAt astitva - nAstitvarUpa hai - yaha vastumeM astinAsti - donoM dharma rahate haiM, use vacanake dvArA kramase kaha sakate haiM / 4. aura vastu syAt pravaktavya hai; kyoki vastume asti nAsti donoM dharma eka hI samaya rahate haiM kintu vacanake dvArA eka sAtha donoM dharma kahe nahI jA sakate; isaliye kisI prakArase vastu pravaktavya hai / 5. astitvarUpase vastu svarUpa kahA jA sakatA hai, kintu grasti nAsti donoM dharmaM vastuoM eka sAtha
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ zradhyAya 4 upasaMhAra 377 rahate haiM, isaliye vastu eka sAtha kahI nahI jA sakatI isaprakAra vastu vaktavya bhI hai aura avaktavya bhI hai; isaliye syAt asti - avaktavya hai / 6. isa hI prakAra ( astitvakI bhAMti ) vastuke syAt nAsti avaktavya kahanA cAhiye / 7. aura dono dharmoko kramase kaha sakate haiM kintu eka sAya nahI kaha sakate isaliye vastu syAt asti nAsti avaktavya kahanA cAhiye | Upara kahe anusAra sAta bhaMga vastume saMbhava haiM / (2) isaprakAra ekatva, anekatva ityAdi sAmAnya dharma para sAta bhaga vidhi-niSeghase lagAnA cAhiye / jahA~ jo apekSA saMbhava ho use lagAnA cAhiye aura usIprakArase jIvatva, zrajIvatva Adi vizeSa dharmo meM ve bhaMga lagAnA cAhiye | jaise ki-jIva nAma kI vastu hai vaha syAt jIvatva hai syAt ajIvatva hai ityAdi prakArase lagAnA cAhiye / vahA~ para isa prakAra pekSA pUrvaka samajhanA ki jIvakA apanA jIvatvadharma jIvame hai isaliye jIvatva hai, para-prajIvakA ajIvatvadharma jIvame nahI hai to bhI jIvake dUsare (jJAnako choDa kara ) dharmokI mukhyatA karake kahA jAve to una dharmokI apekSAse prajIvatva hai; ityAdi sAta bhaMga lagAnA cAhiye / tathA jIva anaMta haiM usakI apekSAse arthAt apanA jIvatva apaneme hai parakA jIvatva apaneme nahI hai isaliye para jIvokI apekSAse prajIvatva hai, isa prakAra se bhI ajIvatva dharma pratyeka jIva me siddha ho sakatA hai-- kaha sakate haiM / isaprakAra anAdinidhana anaMta jIva ajIva vastueM hai / unameM pratyeka apanA apanA dravyatva, paryAyatva ityAdi anaMta dharma haiM / una dharmoM sahita sAta bhaMgose vastu ko siddhi karanA cAhiye / I (3) vastukI sthUla paryAya hai vaha bhI cirakAla sthAI aneka dharmarUpa hotI hai / jaise ki jIvameM saMsArIparyAya aura siddhaparyAya / aura saMsArI meM trasa, sthAvara; usame manuSya, tiyaMca ityAdi / pudulameM aNu, skandha tathA ghaTa, paTa ityAdi / ve paryAyeM bhI kathacit vastupanA siddha karatI haiM / unheM bhI uparokta prakArase hI sAta bhaMgase siddha karanA cAhiye; tathA jIva aura pudgala ke saMyogase honevAle zrAzrava, baMdha, savara, nirjarA, puNya, pApa, mokSa ityAdi bhAvome bhI, vahutase dharmapanAko apekSAse tathA paraspara vidhiniSedha 48
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra 378 se, aneka dharmarUpa kathaMcit vastupanA saMbhavita hai; use sapta bhaMgase siddha karanA cAhiye / (4) yaha niyamapUrvaka jAnanA cAhiye ki pratyeka vastu aneka dharma svarUpa hai una sabako anekAnta svarUpa jAnakara jo zraddhA karatA hai aura usI pramANase hI saMsArameM vyavahArakI pravRtti karatA hai so samyagdRSTi hai | jIva, ajIva, prAzrava, baMdha, puNya, pApa, saMvara, nirjarA aura mokSa ye nava padArtha haiM unakI bhI usI prakArase sapta bhaMgase siddhi karanA cAhiye / usakA sAdhana zrutajJAna pramANa hai / naya (1) zrutajJAna pramANa hai / ra zrutajJAna pramANake aMzako naya kahate hai / naya ke do bheda hai -dravyArthika aura paryAyArthika / aura unake (dravyArthika aura paryAyArthika ke) naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUr3ha, aura evaMbhUtanaya, ye sAta bheda haiM, unameMse pahileke tIna bheda dravyArthikake haiM aura bAkIke cAra bheda paryAyArthikake haiM / aura unake bhI uttarottara bheda, jitane vacanake bheda haiM utane haiM / unhe pramAraNa saptabhaMgI aura naya saptabhaMgIke vidhAnase siddha kiyA jAtA hai / isaprakAra pramANa aura naya ke dvArA jIvAdi padArthoMko jAnakara zraddhAna kare to zuddha samyadRSTi hotA hai / (2) aura yahA~ itanA vizeSa jAnanA cAhiye ki naya vastuke eka eka dharmakA grAhaka hai / vaha pratyeka naya apane apane viSayarUpa dharmake grahaNa karane meM samAna hai / tathApi vaktA apane prayojanavaza unheM - mukhya-gauNa karake kahatA hai / jaise jIva nAmaka vastu hai, usameM aneka dharma haiM tathApi cetanatva, prANadhAraNatva ityAdi dharmoko ajIvase asAdhAraNa dekhakara jIvako ajIva se bhinna darzAneke liye una dharmoko mukhya karake vastukA nAma jIva rakhA hai; isI prakAra vastuke sarva dharmomeM prayojanavaza mukhya gauNa samajhanA cAhiye / adhyAtmake naya (1) isI zrAzayase adhyAtmakathanI meM mukhyako nizcaya aura gauNa
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyAya 4 upasaMhAra 376 ko vyavahAra kahA hai, usame abheda dharmako mukhya karake use nizcayakA viSaya kahA hai aura bhedako gauraNa karake use vyavahAra nayakA viSaya kahA hai / dravya to abheda hai isaliye nizcayakA prAzraya dravya hai; aura paryAya bhedarUpa hai, isa liye vyavahAra kA prAzraya paryAya hai usameM prayojana isaprakAra hai ki bhedarUpa vastuko sarvaloka jAnatA hai usake bhedarUpa vastu hI prasiddha hai isaliye loka paryAyabuddhi hai / jIvakI nara-nArakAdi paryAye hai tathA rAga dveSa, krodha, mAna, mAyA, lobha Adi paryAyeM haiM tathA jJAnake bhedarUpa matijJAnAdi paryAyeM haiN| loga una paryAyoko hI jIva samajhate hai isaliye (arthAt usa paryAyabuddhi ko chuDAneke prayojanase ) usa paryAyameM abhedarUpa anAdi anata eka bhAva jo cetanA dharma hai use grahaNa karake nizcayanayakA viSaya kahakara jIvadravyakA jJAna karAyA hai, aura paryAyAzrita bhedanayako gauNa kiyA hai tathA abheda dRSTime ve bheda dikhAI nahIM dete isaliye abhedanayako dRr3ha zraddhA karAneke liye kahA hai ki jo paryAyanaya hai so vyavahAra hai, abhUtArtha hai, asatyArtha hai / yaha kathana medabuddhike ekatikA nirAkaraNa karaneke liye samajhanA caahiye| (2) yahA~ yaha nahI samajhanA cAhiye ki jo bheda hai use asatyArtha kahA hai| isaliye bheda vastukA svarUpa hI nahI hai / yadi koI sarvathA yaha mAne ki 'bheda nahIM hai to vaha anekAMtako samajhA hI nahI hai aura vaha sarvathA ekAMta zraddhAke kAraNa mithyA dRSTi hai| adhyAtmazAsromeM jahA~ nizcaya-vyavahAra naya kahe haiM vahA~ bhI una donoMke paraspara vidhi-niSedhake dvArA saptabhaMgIse vastuko sAdhanA cAhiye, yadi eka nayako sarvathA satyArtha mAne aura ekako sarvathA asatyArtha mAne to mithyA-zraddhA hotI hai, isaliye vahA~ bhI 'kathaMcit' jAnanA caahiye| upacAra naya (1) eka vastukA dUsarI vastume prAropa karake prayojana siddha kiyA jAtA hai use upacAranaya kahate hai / vaha bhI vyavahArameM hI gabhita hai aisA kahA hai / jahA~ prayojana yA nimitta hotA hai vahA~ upacArakI pravRtti hotI hai| ghIkA ghar3A aisA kahanepara miTTIke ghaDeke Azrayase ghI bharA hai usameM vyavahArI manuSyoMko aAdhAra-AdheyabhAva bhAsita hotA hai use praghAna karake
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ 380 mokSazAstra (ghIkA ghar3A) kahane meM prAtA hai / jo 'dhIkA ghaDA hai' aisA hI kahA jAya to loga samajha jAte hai aura 'ghIkA ghar3A' maMgAve tava use le Ate haiM isaliye upacArameM bhI prayojana saMbhava hai| tathA jahA~ abhedanayakI mukhyatA kI jAtI hai vahA~ abheda dRSTimeM bheda dikhatA nahIM hai phira bhI usa samaya usameM ( abhedanayakI mukhyatA meM ) hI bheda kahA hai vaha asatyArtha hai / vahA~ bhI upacAra kI siddhi gauNarUpase hotI hai| samyagdRSTikA aura mithyAdRSTikA jJAna (1)-isa mukhya-gauNake bhedako samyagdRSTi jAnatA hai; mithyAdRSTi anekAMta vastuko nahI jAnatA aura jaba sarvathA eka dharma para dRSTi par3atI hai taba usa eka dharmako hI sarvathA vastu mAnakara vastuke anya dharmoko sarvathA gauNa karake asatyArtha mAnatA hai athavA anya dharmokA sarvathA abhAva hI mAnatA hai / aisA mAnanese mithyAtva dRr3ha hotA hai jahA~ taka jIva yathArtha vastusvarUpa ko jAnanekA puruSArtha nahI karatA taba taka yathArthazraddhA nahI hotI / isa anekAMta vastuko pramANa-naya dvArA sAta bhaMgoMse siddha karanA samyaktvakA kArya hai, isaliye use bhI samyaktva hI kahate haiM aisA jAnanA caahiye| jinamata kI kathanI aneka prakArase hai, use anekAMtarUpase samajhanA caahiye| (2) isa saptabhaMgIke asti aura nAsti aise do prathamabheda vizeSa lakSameM lene yogya hai, ve do bheda yaha sUcita karate haiM ki jIva apanemeM ulTe thA sIdhe bhAva kara sakatA hai kiMtu parakA kucha nahI kara sakatA, tathA paradravyarUpa anya jIva yA jar3a karma ityAdi saba apane apaneme kArya kara sakate haiM; kintu ve koI isa jIvakA bhalA burA kucha nahI kara sakate, isaliye paravastuoMkI orase lakSa haTAkara aura apane meM honevAle bhedoMko gauNa karaneke liye una bhedoMparase bhI lakSa haTAkara apane trikAla abheda zuddha caitanyasvarUpapara dRSTi DAlanese-usake Azrayase nizcaya samyagdarzana pragaTa hotA hai| usakA phala ajJAnakA nAza hokara upAdeya kI buddhi aura vItarAgatA kI prApti hai|
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 4 upasaMhAra anekAMta kyA batalAtA hai ? ( 1 ) anekAMta vastuko parase prasaMga ( bhinna ) batalAtA hai / asaMgatvakI (svataMtra kI ) zraddhA asaMgatva ke vikAsakA upAya hai; tInokAla parase bhinnatva vastukA svabhAva hai / 381 (2) anekAMta vastuko 'svarUpase hai aura pararUpase nahI hai' isaprakAra batalAtA hai / pararUpa AtmA nahIM hai isaliye vaha paravastukA kucha bhI karaneke liye samartha nahI hai / aura kisIkA saMyoga-viyogase merA kucha bhI iSTa-aniSTa nahIM ho sakatA aise sacce jJAnase zrAtmA sukhI hotA hai / 'tU nijarUpase hai' ataH pararUpase nahI hai aura paravastu anukUla ho yA pratikUla use badalaneme tU samartha nahI hai / basa, itanA nizcaya kara to zraddhA, jJAna aura zAMti tere pAsa hI hai / (3) anekAnta vastuko nijarUpase sat batalAtA hai / satko para sAmagrI kI AvazyakatA nahI hai; saMyoga kI AvazyakatA nahI hai; kintu satko satke nirNaya kI AvazyakatA hai ki 'maiM svarUpase hU~ aura pararUpase nahI / ' ( 4 ) anekAnta vastuko eka-aneka svarUpa batalAtA hai / 'eka' kahane para hI 'aneka' kI apekSA AtI hai / tU apaneme eka hai aura apaneme hI aneka hai | tUM apane guraNa-paryAyase aneka hai aura vastuse eka hai / ( 5 ) anekAMta vastuko nitya anityasvarUpa batalAtA hai / svayaM nitya hai aura svayaM hI paryAyase anitya hai / usameM jisa orakI ruci hotI hai usI aura pariNamana hotA hai / nityavastukI ruci karanepara nitya rahanevAlI vItarAgatA hotI hai aura anitya paryAyako ruci ho to kSaNika rAgadveSa hote hai / ( 6 ) anekAMta pratyeka vastukI svatantratAko ghoSita karatA hai / vastu parase nahI hai aura svase hai aisA jo kahA hai usame 'sva apekSAse pratyeka vastu paripUrNa hI hai' yaha zrA jAtA hai / vastuko parakI AvazyakatA nahI hai vaha svataH svayaM svAdhIna - paripUrNa hai /
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382 mokSazAstra (7) anekAnta pratyeka vastumeM asti-nAsti Adi do viruddha zaktiyoMko batalAtA hai| eka vastumeM vastutvakI utpAdaka do viruddha zaktiyoMkA eka sAtha rahanA hI tattvakI pUrNatA hai| aisI do viruddha zaktiyoMkA honA vastukA svabhAva hai| zAstroMke artha karane kI paddhati vyavahAranaya svadravya-paradravyako yA usake bhAvoMko athavA kAraNakAryAdiko kisIko kisImeM milAkara nirUpaNa karatA hai isalie aise hI zraddhAnase mithyAtva hai ataH usakA tyAga karanA caahie| aura nizcayanaya usIko yathAvat nirUpaNa karatA hai tathA kisIko kisImeM nahI milAtA, ataH aise hI zraddhAnase samyaktva hotA hai isalie usakA zraddhAna karanA caahie| prazna-yadi aisA hai to jinamArgameM jo donoM nayoMkA grahaNa karane ko kahA hai usakA kyA kAraNa hai ? uttara-jinamArgameM kahIM kahIM nizcayanayakI mukhyatAse jo kathana hai use yaha samajhanA cAhie ki-'satyArtha aisA hI hai', tathA kahIM kahIM vyavahAranayakI mukhyatAse jo kathana hai use yaha samajhanA cAhie ki 'aisA nahI hai kintu nimittAdikI apekSAse yaha upacAra kiyA hai| aura isa prakAra jAnanekA nAma hI donoM nayoMkA grahaNa hai / kintu donoM nayoke kathanako samAna satyArtha jAnakara 'isaprakAra bhI hai aura isaprakAra bhI hai' aise bhramarUpa pravartanase donoM nayoMkA grahaNa karaneko nahI kahA hai| prazna-yadi vyavahAranaya asatyArtha hai to phira jinamArgameM usakA upadeza kyoM diyA gayA hai ? eka nizcayanayakA hI nirUpaNa karanA cAhie thaa| ucara-yahI tarka zrI samayasArameM bhI kiyA gayA hai, vahA~ yaha uttara diyA gayA hai ki jaise koI anArya-mlecchako mleccha bhApAke binA artha grahaNa karAne meM koI samartha nahIM hai usIprakAra vyavahArake vinA paramArthakA upadeza azakya hai isaliye vyavahArakA upadeza hai| aura isI
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 4 upasaMhAra 383 sUtrakI vyAkhyAme yaha kahA hai ki-isaprakAra nizcayako aMgIkAra karAne ke lie vyavahArase upadeza dete hai kintu vyavahAranaya aMgIkAra karane yogya nahIM hai| -mokSamArga prakAzaka / mumukSuoMkA kartavya Ajakala isa paMcamakAlame isa kathanako samajhanevAle samyagjJAnI gurukA nimitta sulabha nahI hai, kintu jahA~ ve mila sake vahA~ unake nikaTa se mumukSuoko yaha svarUpa samajhanA cAhie aura jahA~ ve na mila sakeM vahA~ zAkhoMke samajhanekA niraMtara udyama karake ise samajhanA caahie| sat zAstroM kA zravaNa, paThana, citavana karanA, bhAvanA karanA, dhAraNa karanA, hetu yukti ke dvArA naya vivakSAko samajhanA, upAdAna nimittakA svarUpa samajhanA aura vastu ke anekAnta svarUpakA nizcaya karanA cAhie / vaha samyagdarzana kI prAptikA mukhya kAraNa hai, isaliye mumukSu jIvoko usakA niraMtara upAya karanA caahiye| isaprakAra zrI umAsvAmI viracita mokSazAstra ke cauthe adhyAyakI TIkA samApta huii|
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva bhavanavAsI 1 asurakumAra 2 nAgakumAra 3 vidyutakumAra 4 suparNakumAra 5 agnikumAra 6 vAtakumAra 7 stanitakumAra udadhikumAra 6 dvIpakumAra 10 dikakumAra nivAsa ratnaprabhA ke paMka bhAgameM ratnaprabhA pRthvI ke Upara nIce eka eka hajAra yojana chor3akara khara bhAgameM devagati kI vyavasthA [ bhavanatrika ] zarIra kI UMcAI bheda indra lezyA 10 40 kRSNa, nIla kApota tathA jagha nya pIta " " "9 39 >> 99 >> " " 55 2 2 2 2 2 && a a 25 dhanuSa 10 10 10 10 10 10 10 10 10 " R " " 99 " " >> >> utkRSTa Ayu 1 sAgara 3 palya 1 // palya 2 // palya 1 // palya 1 // palya 1 // palya 2 palya 9 // palya jaghanya Ayu 10 hajAra varSa 333 " " " >> >> " >> >> pravIcAra kAya pravIcAra } " " >> " 33 " W >> " "
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyantara 8 32 - kAya pravIcAra eka palya se kucha adhika . Uparake kharabhAgameM 1 kinnara 2 kiMpuruSa 3 mahoraga 4 gaMdharva 5 yakSa 6 rAkSasa , - paMkabhAgameM Uparake kharabhAga 8 pizAca jyotiSI - eka palya se kucha adhika' kAya pravIcAra 2 candramA samAna dharAtalase 760 yojana kI UcAIse prAraMbha karake 600 yojana UMcAI taka ke madhya lokameM 7 ghanuSa (4 nakSatra 5 prakIrNaka / -
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ devagati kI vyavasthA [ vaimAnika deva ] utkRSTa Ayu | jaghanya Ayu pravIcAra deva / nivAsa bheda indra | lezyA / gaa| zarIra kI | UMcAI kalpa saudharma-IzAna | Urdhvaloka | 12 | 24 | pIta |7 hAtha sAnatkumAramAheMdra pIta-padma |6 hAtha brahma-brahmottara 5 hAtha lAntava-kApiSTa padma 5 hAtha kAya sAgara se adhikApalyase adhika " " 2 sAgara " 10" " 7 sAgara " 14 sAgara se kucha | 10 sAgara se adhika | kucha adhika 16 sAgara , 14 " " 18 sAgara " |16 " " 20 sAgara |18 , , 22 sAgara / zabda zuka-mahAzukra satAra-sahastrAra Anata-prANata bhAraNa-acyuta padma-zukla 4 hAtha ___ 4 hAtha zukla |3 // hAtha ___ |3 hAtha REEEEEEEEE zabda mana mana (20 praiveyaka (sudarzana amogha 2|| hAtha (suprabudha (yazodhara subhadra B: RRBA 2 // hAtha | 2|| hAtha 2 hAtha 2 hAtha |2 hAtha 23 sAgara 24 sAgara sAgara 26 sAgara 27 sAgara ra sAgara 22 sAgara 23 sAgara 24 sAgara 25 sAgara 26sAgara |27 sAgara | 16 svargase Uparake sabhI | deva apravI|cArI haiM kyoM | ki unake kAma vAsanA hI (vizAla
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ { sumana saumana prItikara anudiza Aditya aci arcimAlI vairocana prabhAsa arciprabha zrarcirmadhya acirAvata arcirviziSTha anuttara vijaya vaijayanta jayanta aparAjita sarvArthasiddhi 39 " " " >> " " " " " >> 35 " 35 " " " aha miMdra paramazukla 30 39 3, " >> "5 59 33 39 19 "9 " 1 // hAtha " "9 " " "9 S >> " " >> " 1 hAtha " " "" 26. sAgara 30 sAgara 31 sAgara 32 sAgara " >> " 39 " " 39 " 33 sAgara " " 39 25 sAgara 26 sAgara 30 sAgara 31 sAgara "} 39 39 " " 39 " " 33 sAgara " >> utpanna nahIM hotI " RAR " 16 " 39 " " 59 35 39 " >> >> " jaghanya Ayu nahIM hotI " noTa:---1 vaimAnika devoMke svarga 16 haiM, parantu unake indra 12 haiM / yahA~ indroM kI apekSA se 12 bheda kahe haiM / pahile ke cAra tathA antake cAra, svargo meM pratyekake eka indra hai aura bIcake ATha svargo meM do do svargoM ke eka indra haiN| 2. pA~caveM svargameM jo laukAntika deva rahate haiM unake Ayu 8 sAgara kI hotI hai|
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra adhyAya pA~cavA~ bhUmikA isa zAstrake prAraMbha karate hI AcArya bhagavAnane prathama adhyAyake pahale hI sUtrameM batAyA hai ki sacce sukhakA eka hI mArga hai aura vaha mArga samyagdarzana-jJAna-cAritrakI ekatA hai| isake bAda yaha batAyA hai ki jo tattvArthakA zraddhAna hai so samyagdarzana hai| phira sAta tattva batAye haiN| una tattvoMmeM pahalA jIva tattva hai; usakA nirUpaNa pahale, dUsare, tIsare aura cauthe adhyAyameM kiyA hai| dUsarA ajIva tattva hai-usakA jJAna isa pAMcaveM adhyAyameM karAyA gayA hai / pudgala, dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAza aura kAlame pA~ca ajIva dravya hai, aisA nirUpaNa karaneke bAda unakI pahacAna karaneke liye unake khAsa lakSaNa tathA unakA kSetra batAyA hai| jIva sahita chaha dravya hai yaha kahakara dravya, guraNa, paryAya, nitya, avasthita tathA anekAMta AdikA svarUpa batalAyA hai| yaha mAnyatA bhramapUrNa hai ki Izvara isa jagatkA kartA hai / jagatke sabhI dravya sva kI apekSA sat haiM, unheM kisIne nahIM banAyA, aisA batAneke lie 'sat dravya lakSaraNa' dravyakA lakSaNa sat hai isaprakAra 26 veM sUtrameM kahA hai / jagatke sabhI padArtha kI kSaNa-kSaName svameM hI sva kI avasthA svase badalatI rahatI hai, isI prakAra satkA svarUpa nirUpaNa karaneke liye 30 vA~ sUtra kahA hai / pratyeka vastu dravyakI apekSAse nitya aura paryAya kI apekSA se anitya hai, aisA nirUpaNa karaneke lie guNa-paryAyavAlA dravya hai aisA dravyakA dUsarA lakSaraNa 38 veM sUtra meM kahA hai / pratyeka dravya svayaM svase pariNamana karatA hai, anya to nimittamAtra vyavahAra kAraNa hai, isaliye eka dravya dUsare dravyakA kucha nahIM kara sakatA, aisA pratipAdana karaneke liye 42 vAM sUtra kahA hai / vastukA svarUpa anekAMtAtmaka hai, kintu vaha eka sAtha nahI
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 5 sUtra 1 386 kahA jA sakatA, isalie kathanameM mukhya aura gorApanekI apekSA hotI hai, isaprakAra 32 veM sUtrameM batAyA hai / isataraha bahutase upayogI siddhAMta isa adhyAya meM lie gae haiM / isa adhyAyameM 'saddravyalakSaNa', 'utpAdavyaya zrIvyayuktaM sat,' 'guNa paryaMyavadddravyaM,' 'arpitAnarpita siddheH' aura 'tadbhAva pariNAmaH' ye pA~ca ( 26, 30, 38, 32 aura 42 ) sUtra vastu svarUpake nIvarUpa haiM - vizvadharma ke nIvarUpa haiM / yaha adhyAya siddha karatA hai ki sarvajJake binA dUsarA koI, jIva aura jIvakA satya svarUpa nahI kaha sakatA / jIva aura dUsare pA~ca ajIva (pudgala, dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAza aura kAla ) dravyo kA svarUpa jaisA isa zAstrame nirUpita hai vaisA hI di0 jaina zAstrome batAyA hai / aura vaha advitIya hai / isase viruddha mAnyatA yadi jagatake kisI bhI jIva kI ho to vaha asatya hai- mithyA hai / isalie jijJAsuoko yathArtha samajhakara satyasvarUpako grahaNa karanA aura jhUThI mAnyatA tathA ajJAna chor3anA cAhie | dharmake nAma para saMsArame jainake atirikta dUsarI bhI aneka mAnyatAyeM pracalita haiM, kintu uname vastukA yathArtha kathana nahI milatA, ve jIva ajIva zrAdi tattvoMkA svarUpa anya prakArase kahate haiM; AkAza aura kAla kA jaisA svarUpa ve kahate haiM vaha sthUla aura anyathA hai aura dharmAstikAya tathA adharmAstikAyake svarUpa se to ve bilkula ajJAta haiM / isa uparokta kathanase siddha hotA hai ki vastuke satya svarUpase viruddha calatI huI ve sabhI mAnyatAe~ mithyA haiM, tattvase viruddha haiM / ajIva tatvakA varNana ajIvakAyA dharmAdharmAkAzapudgalAH // 1 // artha:- [ dharmAdharmAkAza pudgalAH ] dharmadravya, adharmadravya, AkAza aura pudgala meM cAra [ prajIvakAyAH ] ajIva tathA bahu pradezI hai /
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra TIkA (1) samyagdarzana kI vyAkhyA karate hue tattvArthakA zraddhAna samyagdarzana hai aisA prathama adhyAyake dUsare sUtra meM kahA hai, phira tIsare sUtra meM tattvoMke nAma batAye haiM, unameMse jIvakA adhikAra pUrNa hone para ajIva tattvakA kathana karanA cAhiye, isaliye isa adhyAyameM mukhya rUpase ajIva kA svarUpa kahA hai / 360 (2) jIva anAdise sva svarUpa nahI jAnatA aura isIliye use sAta tattva sambandhI ajJAna rahatA hai / zarIra jo pudgala piMDa hai use vaha apanA mAnatA hai; isalie yahA~ yaha batAyA hai ki yaha pudgala tattva jIvase bilkula bhinna hai aura jIva rahita hai arthAt ajova hai / (3) jIva anAdise yaha mAna rahA hai ki zarIrake janma hone para maiM utpanna huA aura zarIra ke viyoga hone para merA nAza huA, yaha usakI mukhya rUpase ajIva tattva sambandhI viparIta zraddhA hai / AkAzace svarUpakA bhI use bhrama hai aura svayaM usakA svAmI hai aisA bhI yaha jIva mAnatA hai / yaha viparIta zraddhA dUra karaneke lie isa sUtrame yaha kahA gayA hai ki ve dravya ajIva haiM / dharma aura adharma dravyako bhI vaha nahIM jAnatA, isIlie vastuke hote hue bhI use usakA niSedha hai; yaha doSa bhI isa sUtrase dUra hotA hai / AkAzakA svarUpa 4, 6, 7, 6, 18 veM sUtroMmeM batAyA hai, dharmadravya aura adharmadravyakA svarUpa 4-6-7-8-12 aura 17 veM sUtroMmeM batAyA gayA hai | dizA zrAkAzakA bhAga hai / -- (4) prazna- - 'kAya' kA artha to zarIra hai tathApi yahA~ dharmAdi dravyako kAya kyoM kahA hai ? ucara- - yahA~ upacArase unheM ( dharmAdi dravyako ) kAya kahA hai / jaise zarIra pudgala dravyakA samUharUpa hai usI prakAra dharmAdi dravyoM ko bhI pradezoMke samUharUpa kAyake samAna vyavahAra hai / yahA~ kAyakA prartha bahupradezI samajhanA cAhiye /
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 5 sUtra 1-2.3 361 (5)prazna-pudgala dravya to eka pradezI haiM, use kAya zabda kaise lAgU hogA ? uttara-usameM dUsare pudgaloMke sAtha milane ko aura isalie bahupradezI hone kI zakti hai, isI apekSAse use kAya kahA jAtA hai| (6) dharma aura adharma ye do dravya sarvajJa praNIta zAkhomeM haiM / ye nAma zAstra rUr3hise die gae haiM // 1 // ye ajIvakAya kyA haiM ? dravyANi // 2 // artha-ye cAra padArtha [ dravyANi ] dravya haiM, ( dravyakA lakSaNa 29, 30, 38, ve sUtroMmeM pAyagA ) / TIkA (1) jo trikAla apane guNa paryAyako prApta hotA hai use dravya kahate haiN| (2) dravya apane guNa paryAyako prApta hotA hai, arthAt parake guNa paryAyako koI prApta nahIM hotA, aisA (asti-nAstirUpa ) anekAta dRSTise artha hotA hai| pudgala apane paryAyarUpa zarIrako prApta hotA hai, kintu jIva yA dUsarA koI dravya zarIrako prApta nahIM hotA / yadi jIva zarIrako prApta ho to zarIra jIva kI paryAya ho jAya; isase yaha siddha huA ki jIva aura zarIra atyanta bhinna padArtha haiM aura isIlie jIva zarIrako prApta na honese trikAlameM bhI zarIrakA kucha kara nahI sakatA // 2 // dravyameM jIva kI ginatI jIvAzca // 3 // artha-[ jIvAH ] jIva [ca ] bhI dravya hai /
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ ...mokSazAstra TIkA ( 1 ) yahA~ 'jIvAH' zabda bahuvacana hai; vaha yaha batalAtA hai ki jIva aneka haiM / jIvakA vyAkhyAna pahale ( pahale cAra adhyAyoM meM) ho cukA hai; isake atirikta 36 veM sUtrameM 'kAla' dravya batalAyA hai, ata: saba milakara chaha dravya hue / 3.62 ( 2 ) jIva bahuta se haiM aura pratyeka jIva 'dravya' hai aisA isa sUtra meM pratipAdana kiyA hai isakA kyA artha hai; yaha vicAra karate haiM / jIva apane hI guraNa paryAyako prApta hotA hai isaliye use bhI dravya kahA jAtA hai / zarIra to jIva dravyakI paryAya nahIM; kintu pudgala dravyakI paryAya hai, kyoMki usameM sparza, rasa, gandha aura varNa pAyA jAtA hai aura cetana nahIM / koI dravyaM dUsare dravya ke guraNa paryAyako prApta hI nahIM hotA, isaliye pudgala dravya yA usakI zarIrAdi paryAya cetana rUpako ( jIvattvako yA jIvake kisI guraNa paryAyako ) kabhI bhI prApta nahIM hotA / isa niyamake anusAra jIva vAstavameM zarIrako prApta hotA hai yaha banatA hI nahIM / jIva pratyeka samaya apanI paryAyako prApta hotA hai aura zarIrako prApta nahIM hotA ! isaliye jIva zarIrakA kucha kara nahIM sakatA, yaha trikAla prabAdhita siddhAnta hai / isa siddhAntako samajhe binA jIva- ajIva tatvuko anAdise calI AI bhUla kaibhI dUra nahIM ho sakatI / ( 3 ) jIvakA zarIra ke sAtha jo sambandha dUsare, tIsare aura cauthe adhyAyoMmeM batAyA hai vaha eka kSetrAvagAharUpa sambandha mAtra batAyA hai, tAdAtmya sambandha nahI batAyA, ataH yaha vyavahAra kathana hai / jo vyavahArA ke vacanoMko vAstava meM nizcayake vacana mAnate haiM ve 'ghI kA ghar3A' aisA kahanese ghar3eko vAstavameM ghI kA banA huA mAnate haiM, miTTI yA dhAtukA banA huA nahI mAnate, isaliye ve laukika mithyAdRSTi haiM / zAstroMmeM aise jIvoMko 'vyavahAra vimUDha' kahA hai / jijJAsuoMke atirikta jIva isa vyavahAra mUDhatAko nahIM chor3eMge aura vyavahAra, vimUr3ha jIvoMkI saMkhyA trikAla bahuta jyAdA rahegI / isalie dharmapremI jIva ( duHkhako dUra karanevAle
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 5 sUtra 3-4 363 sacce ummedavAra ) isa adhyAyake 1-2-3 sUtroMkI TIkAmeM jo svarUpa batAyA hai use lakSyameM lekara isa svarUpako yathArtha samajhakara jIva aura ajIva tattvake svarUpakI anAdise calI AI bhrAMti dUra kreN| pudgala dravyase atirikta dravyoMkI vizeSatA nityAvasthitAnya rUpANi // 4 // arthaH-Upara kahe gaye dravyoMmese cAra dravya [ arUpANi ] rUpa rahita [ nityAvasthitAni ] nitya aura avasthita haiN| TIkA (1) nityaH-jo kabhI naSTa na ho use nitya kahate haiM / (dekho sUtra 31 aura usakI TIkA ) __ avasthitaH-jo apanI saMkhyAko ullaMghana na kare use avasthita kahate haiN| __ arUpI:-jisameM sparza, rasa, gadha aura varNa na pAyA jAya use arUpI kahate hai| (2) pahale do svabhAva samasta dravyoMmeM hote haiM / Upara jo AsamAnI raMga dikhAI detA hai use loga AkAza kahate haiM kintu yaha to pudgala kA raMga hai AkAza to sarva vyApaka, arUpI, ajIva eka dravya hai| 'nitya' aura 'avasthita' kA vizeSa spaSTIkaraNa (3) 'avasthita' zabda yaha batalAtA hai ki pratyeka dravya svayaM parigamana karatA hai| pariNAma aura pariNAmittva anya kisI taraha nahIM bana sktaa| yadi eka dravya, usakA guNa yA paryAya dUsare dravyakA kucha bhI kare yA karAve to vaha tanmaya ( paradravyamaya) ho jAya / kintu koI dravya paradravyamaya to nahIM hotaa| yadi koI dravya anya dravyarUpa ho jAye to usa dravyakA nAza ho jAya aura dravyoMkA 'avasthitapana' na rhegaa| aura phira dravyoMkA nAza hone para unakA 'nityattva' bhI na rhegaa|
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra ( 4 ) pratyeka dravya anaMta guraNoMkA piNDa hai / dravyakI nityatAseM usakA pratyeka guNa nitya rahatA hai punarapi eka guraNa usI guNarUpa rahatA hai, dUsare guNarUpa nahI hotA / isa taraha pratyeka guraNakA avasthitattva hai; yadi aisA na ho to guraNakA nAza ho jAyagA, aura guNake nAza honese sampUrNa dravyakA nAza ho jAyagA aura aisA hone para dravyakA 'nityatva' nahI rahegA / 364 ( 5 ) jo dravya aneka pradezI haiM usakA bhI pratyeka pradeza nitya aura avasthita rahatA hai| unamese eka bhI pradeza anya pradezarUpa nahI hotA / yadi eka pradezakA sthAna anya pradezarUpa ho to pradezoMkA avasthitapana na rahe / yadi eka pradezakA nAza ho to sampUrNa dravyakA nAza ho zrIra aisA ho to usakA nityattva na rahe / ( 6 ) pratyeka dravyakI paryAya apane-apane samaya para pragaTa hotI hai aura phira tatpazcAt apane apane samaya para bAdakI paryAyeM pragaTa hotI haiM, aura pahale pahalekI paryAya pragaTa nahIM hotI, isa taraha paryAyakA avasthitapana siddha hotA hai / yadi paryAya apane-apane samaya para pragaTa na ho aura dUsarI paryAyake samaya pragaTa ho to paryAyakA pravAha avasthita na rahe aura aisA honese dravyakA avasthitapana bhI na rahe / eka pudgala dravyakA hI rUpittva batalAte haiM rUpiNaH pudgalAH // 5 // zrarthaH-- [pudgalAH ] pudgala dravya [rUpiNaH ] rUpI arthAt mUrtika haiM / TIkA (1) 'rUpI' kA artha sparza, rasa, gaMdha aura varNa sahita hai / (dekho sUtra 23 ) pudgala ye do pada milakara pudgala zabda banA hai / pud arthAt ikaTThe honA - mila jAnA aura gala arthAt bichur3a jAnA / sparza guNakI paryAya kI vicitratAke kAraNa milanA aura bichur3anA pudgalameM hI hotA hai isIlie jaba usameM sthUlatA AtI hai taba pudgala dravya indriyoMkA viSaya banatA
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ zradhyAya 5 sUtra 5 365 hai / rUpa, rasa, gaMdha, sparzakA gola, trikoNa, caukora, lambe ityAdi rUpase jo pariNamana hai so mUrti hai / ( 2 ) pRthvI, jala, agni, vAyu aura dravyamana ye vaNaM, gaMdha, rasa aura spazaMvAle haiM, isIse ye pAMco pudgala dravya hai / dravyamana sUkSma pudgala ke pracayarUpa ATha pAMkhuDIke khile hue kamalake AkAra meM hRdaya sthAna meM rahatA hai, vaha rUpo arthAt sparza, rasa, gaMdha aura varNavAlA honese pudgala dravya hai / ( dekho isa adhyAyake 16 veM sUtrakI TIkA ) ( 3 ) netrAdi iMdriya sadRza mana sparza, rasa, gaMdha aura varNavAlA honese rUpI hai, mUrtika hai, jJAnopayogame vaha nimitta kAraNa hai / zaMkA::- zabda amUrtika hai tathApi jJAnopayogame nimitta hai isalie jo jJAnopayogakA nimitta ho so pudgala hai aisA kahaneme hetu vyabhicArita hotA hai ( arthAt zabda zramUrtika hai tathApi jJAnopayogakA nimitta dekhA jAtA hai isaliye yaha hetu pakSa, sapakSa aura vipakSame rahane se vyabhicArI huA ) so mana mUrtika hai aisA kisa kAraNase mAnanA ? samAdhAna ---- - zabda amUrtika nahI hai / zabda pudgalajanya hai ataH usameM mUrtikapana hai. isalie Upara diyA huA hetu vyabhicArI nahI hai kiMtu sapakSame hI rahanevAlA hai, isase yaha siddha huA ki dravyamana pudgala hai / ( 4 ) uparokta kathanase yaha nahI samajhanA ki indriyose jJAna hotA hai / indriyA~ to pudgala haiM, isaliye jJAna rahita haiM; yadi indriyo se jJAna ho to jova cetana na rahakara jar3a-pudgala ho jAya, kintu aisA nahI hai / jIvake jJAnopayogakI jisaprakAra kI yogyatA hotI hai usIprakAra pudagala indriyokA saMyoga hotA hai, aisA unakA nimitta naimittika sambandha hai, kintu nimitta paradravya honese unakA AtmAme atyanta prabhAva hai aura usase vaha AtmAme kucha kara sakatA hai yA sahAyatA kara sakatA hai aisA mAnanA so viparItatA hai /
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra (5) sUtra neM pudgalAH bahuvacana hai vaha yaha batalAtA hai ki pudgaloM ko saMkhyA bahuta hai tathA pudgala ke aNu, skaMdhAdi bhedake kAraNa kaI bheda haiM / 366 (6) mana tathA sUkSma pudgala indriyoM dvArA nahIM jAne jA sakate kintu jaba vaha sUkSmatA chor3akara sthUlatA dhAraNa karate haiM taba indriyoM dvArA jAne jA sakate haiM aura tabhI unameM sparza, rasa, gaMdha, aura varNakI avasthA pratyakSa dikhAI detI hai isalie yaha nizcita hotA hai ki sUkSma avasthA meM bhI vaha sparza, rasa, gaMdha aura varNavAle hai | (7) pudgala paramANuoM kA eka avasthA se dUsarI avasthA meM parivartana huA karatA hai / jaise miTTI ke paramANuoMmeMse jala hotA hai, pAnIse bijalI - zragni hotI hai, vAyuke mizraNase jala hotA hai / isaliye yaha mAnyatA ThIka nahIM ki pRthvI, jala, agni, vAyu, mana ityAdike paramANu bhinna bhinna prakArake hote hai, kyoMki pRthvI zrAdi samasta pudgalake ho vikAra haiM / aba dharmAdi dravyoMkI saMkhyA batalAte haiM yA AkAzAdekadravyANi // 6 // arthaH-- [ zrA prAkAzAt ] AkAza paryanta [ eka dravyANi ] eka eka dravya haiM arthAt dharma dravya, adharma dravya aura zrAkAza dravya eka eka haiM / TIkA jIva dravya ananta hai, pudgala dravya anaMtAnanta hai; aura kAla dravya prasaMkhyAta aNurUpa haiM / pudgala dravya eka nahI hai yaha batAne ke lie, isa sUtra meM pahale sUtrakI sadhi karaneke liye 'A' zabdakA prayoga kiyA hai / aba inakA gamana rahitattva siddha karate haiM niSkriyANi ca // 7 // prayaM:- [ca] aura phira yaha dharma dravya, adhamaM dravya aura AkAza
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ zradhyAya 5 sUtra 7 367 dravya [ niSkriyANi ] kiyA rahita hai arthAt ye eka sthAnase dUsare sthAnako prApta nahI hote / TIkA (1) kriyA zabdake kaI artha hai - jaise - guNakI pariNati, paryAya, eka kSetrase dUsare kSetrame gamana / ina arthoMmeMse atima artha yahA~ lAgU hotA hai / kAla dravya bho kSetrake gamanAgamanase rahita hai, kintu yahA~ usake batalAne kA prakaraNa nahI hai, kyoMki pahile sUtrame kahe gae cAra dravyoM kA prakaraNa cala rahA hai, jIva aura kAlakA viSaya nahI cala rahA hai| pudgala dravya aNu zraura skaMdha donoM dazAoMmeM gamana karatA hai arthAt eka kSetrase dUsare kSetrame gamana karatA hai isaliye use yahA~ choDa diyA hai / isa sUtra meM tIna dravyoM me kriyAkA abhAva batAyA aura bAkI rahe pugala dravyame kriyA-halana calanakA astitva batAneko anekAnta siddhAMta ke anusAra kriyAkA svarUpa siddha kiyA hai / (2) utpAda vyayarUpa kriyA pratyeka dravyame samaya samaya para hotI hai, vaha ina dravyome bhI hai aisA samajhanA cAhiye / ( 3 ) dravyoM meM do taraha kI zakti hotI hai eka bhAvavatI aura dUsarI kriyAvatI; unamese bhAvavatI zakti samasta dravyome hai ora usase usa zakti kA pariNamana- utpAda vyaya pratyeka dravyame dravyatvako kAyama rakha kara hotA hai / kriyAvatI zakti jIva aura pudgala ina do hI dravyoMmeM hotI hai / yaha donoM dravya eka kSetrase dUsare kSetrame jAte haiM, kintu itanI vizeSatA hai ki jIva jaba vikArI ho taba aura siddhagati me jAte samaya kriyAvAna hotA hai aura siddhagatime vaha sthirarUpase rahatA hai / ( siddhagatimeM jAte samaya jIva eka samayame sAta rAjU jAtA hai ) sUkSma- pudgala bhI zIghragatise eka samayame 14 rAjU jAtA hai arthAt pudgalame mukhya rUpase halana calanarUpa kriyA hai, java ki jIva dravyame sasArI avasthAme kisI kisI samaya : gamanarUpa kriyA hotI hai / aba dharma dravya, adharma dravya aura eka jIva dravya ke pradezoM kI saMkhyA batAte haiM
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368 mokSazAstra asaMkhyeyAH pradezAH dharmAdharmaikajIvAnAm // 8 // artha - [ dharmAdharmaikajIvAnAm ] dharma dravya, adharma dravya aura eka jIva dravyake [ prasaMkhyeyAH ] asaMkhyAta [ pradezAH ] pradeza haiM / TIkA ( 1 ) pradeza - prakAzake jinane kSetrako eka pudgala paramANu roke utane kSetrako eka pradeza kahate haiM | ( 2 ) ye pratyeka dravya dravyArthika nayakI apekSA se prakhaNDa, eka, niraMza hai / paryAyArthika nayako apekSAse asaMkhyAta pradezI hai / usake asaMkhyAta pradeza haiM isase kucha usake asaMkhya khaNDa yA Tukar3e nahIM ho jAte / aura pRthak 2 eka 2 pradeza jitane Tukar3oM ke milanese banA huA bhI vaha dravya nahI hai / ( 3 ) AkAza bhI dravyArthika nayakI apekSA se prakhaNDa, niraMza, sarvagata, eka aura bhinnatA rahita hai / paryAyArthika nayakI apekSAse jitane aMza ko paramANu rokre utane aMzako pradeza kahate haiM / AkAzameM koI Tukar3e nahIM haiM yA usake Tukar3e nahIM ho jAte / Tukar3A to saMyogI padArthakA hotA hai; pudgalakA skaMdha saMyogI hai isaliye jaba vaha khaNDa hone yogya ho taba vaha khaNDa Tukar3e rUpameM pariNamana karatA hai / ( 4 ) AkAzako isa sUtrameM nahI liyA, kyoMki usake ananta pradeza haiM, isaliye vaha navameM sUtrameM kahA jAyagA / ( 5 ) dharmAstikAya, adharmAstikAya aura jIvake pradeza asaMkhyAta haiM aura ve saMkhyAko apekSAse loka pramANa asaMkhyAta haiM tathApi unake pradezoM kI vyApaka avasthAmeM antara hai / dharma aura adharma dravya sampUrNa lokameM vyApta haiM / yaha bArahaveM aura terahaveM sUtroMmeM kahA hai aura jIvake pradeza usa usa samaya ke jIvake zarIrake pramANase caur3e yA choTe hote haiM (yaha solahaveM sUtrame kahA hai ) jIva jaba kevali samudghAta avasthA dhAraNa karatA hai taba usake pradeza sampUrNa lokAkAzameM vyApta hote haiM tathA samudghAtake samaya usa
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 5 sUtra 8-1-10 366 usa zarIrame pradeza rahakara kitane hI pradeza bAhara nikalate hai, bIcameM khaNDa nahI par3ate / ( 6 ) dUsare samudghAtakA svarUpa adhyAya 2 sUtra 48-49 kI TIkA meM kahA jA cukA hai aura vizeSa - bRhad dravyasaMgraha gA0 10 kI TIkA meM dekho / aba AkAzake pradeza batalAte haiN| AkAzasyAnantAH // 6 // artha - [ zrAkAzasya ] AkAzake [ anaMtA: ] ananta pradeza haiM / TIkA ( 1 ) AkAzake do vibhAga hai - alokAkAza aura lokAkAza / usamese lokAkAzake asakhyAta pradeza hai / jitane pradeza dharmAstikAya aura adharmAstikAyake hai utane hI pradeza lokAkAzake haiM phira bhI unakA vistAra eka sarIkhA hai / lokAkAza chaho dravyoMkA sthAna hai / isa bAreme bArahaveM sUtrameM kahA hai | AkAzake jitane hisseko eka pudgala paramANu roke, use pradeza kahate haiM / ( 2 ) dizA, konA, Upara, nIce ye saba AkAzake vibhAga haiM / aba pudgalake pradezoMkI saMkhyA batAte haiM saMkhyeyA'saMkhyeyAzca pudgalAnAm // 10 // artha - [ pudgalAnAm ] pudgaloMke [ saMkhyeyA'saMkhyeyAH ca] saMkhyAta, asakhyAta aura ananta pradeza haiM / TIkA ( 1 ) isameM pudgalokI saMyogI paryAya ( skaMdha ) ke pradeza batAye haiM / pratyeka aNu svataMtra pudgala / usake eka hI pradeza hotA hai aisA 11 veM sUtrame kahA hai /
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ 400 mokSazAstra (2) skaMdha do paramANuoMse lekara ananta paramANuoMkA hotA hai, isakA kAraNa 33 veM sUtra meM diyA gayA hai ( batAyA gayA hai ) (3) zaMkA-jaba ki lokAkAzake asaMkhyAta hI pradeza haiM to usameM anaMta pradezavAlA pudgala dravya tathA dUsare dravya kaise raha sakate hai ? samAdhAna-pudgala dravyameM do tarahakA pariNamana hotA hai, eka sUkSma aura dUsarA sthUla / jaba usakA sUkSma pariNamana hotA hai taba lokAkAzake eka pradezameM bhI ananta pradezavAlA pudgala skaMdha raha sakatA hai / aura phira saba dravyoMmeM eka dUsareko avagAhana denekI zakti hai, isaliye alpakSetra meM hI samasta dravyoMke rahane meM koI bAdhA upasthita nahI hotI / aAkAzameM saba dravyoMko eka sAtha sthAna dene kI sAmarthya hai, isaliye eka pradezameM anaMtAnanta paramANu raha sakate haiM, jaise eka kamaremeM eka dIpakakA prakAza raha sakatA hai aura usI kamaremeM utane hI vistArameM pacAsa dIpakoMkA prakAza raha sakatA hai / aba aNuko eka pradezI batalAte haiM / nANoH // 11 // artha-[ aNoH ] pudgala paramANuke [ na ] do ityAdi pradeza nahIM haiM arthAt eka pradezI hai| TIkA 1. aNu eka dravya hai, usake eka hI pradeza hai, kyoMki paramANuoM kA khaMDa nahIM hotaa| 2. dravyoM ke anekAMta svarUpakA varNana (1) dravya mUrtika aura amUrtika do prakArake haiN| (2) amUrtika dravya cetana aura jar3ake bhedase do prakArake haiN| (3) mUrtika dravya do tarahake haiM, eka aNu aura dUsarA skaMdha /
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ 401 adhyAya 5 sUtra 11 (4) mUrtika dravyake sUkSma aura bAdara isataraha do bheda haiM / (5) sUkSma mUrtika dravya do tarahakA hai eka sUkSmasUkSma aura dUsarA sUkSma / (6) skaMdha, sUkSma aura bAdarake bhedase do prakArakA hai| (7) sUkSma aNu do tarahake haiM-1-pudgala aNu aura 2-kAlANu (8) akriya (gamanAgamanase rahita cAra dravya) aura sakriya (gamanAgamana sahita jIva aura pudgala) ke bhedase dravya do tarahake hai / () dravya do tarahake hai-1-eka pradezI aura 2-bhuprdeshii| (10) bahupradezI dravya do bhedarUpa haiM saMkhyAta pradezavAlA aura saMkhyAse para prdeshvaalaa| (11) sakhyAtIta bahupradezI dravya do bhedarUpa hai, asaMkhyAta pradezI aura ananta prdeshii| (12) ananta pradezI dravya do tarahakA hai ?-akhaMDa AkAza aura 2-ananta pradezI pudgala skaMdha / (13) lokake asakhyAta pradezoMko rokanevAle dravya do taraha ke hai -akhaNDa dravya (dharma, adharma tathA kevala samudghAta karanevAlA jIva ) aura pudgala mahA skandha yaha saMyogI dravya hai| (14) akhaNDa loka pramANa asakhyAta pradezI dravya do prakArakA hai, 1-dharma tathA adharma ( loka vyApaka ) aura 2-jova ( loka-pramANa ) sakhyAse asakhyAta pradezI aura vistArame zarIrake pramANase vyApaka hai| (15) amUrta bahupradezI dravya do bhedarUpa hai-saMkoca-vistAra rahita (AkAza, dharmadravya adharmadravya tathA siddha jIva) aura saMkoca vistAra sahita (saMsArI jIvake pradeza sakoca-vistAra sahita haiM ) [ siddha jIva caramazarIrase kiMcit nyUna hote haiM ] (16) dravya do tarahake haiM-sarvagata ( AkAza ) aura dezagata ( avaziSTa pA~ca dravya )
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ 402 mokSazAstra (17) sarvagata do prakArase hai-- kSetra sarvagata ( AkAza ) zrIra bhAvase sarvagata (jJAMnazakti) ( 18 ) dezagata do bheda rUpa hai- eka pradezagata (paramANu, kAlA tathA eka pradeza sthita sUkSma skaMdha ) aura aneka dezagata (dharma, dharma, jIva aura pudgala skaMdha ) (16) dravyoMmeM asti do prakArase haiM-astikAya (AkAza, dharma, adharma, jIva tathA pudgala ) aura kAya rahita asti (kAlA ) ( 20 ) astikAya do tarahase haiM - akhaNDa astikAya (AkAza, dharma, adharma tathA jIva) aura upacarita astikAya ( saMyogI pudgala skaMdha, pudgalameM hI samUharUpa - skandharUpa hone kI zakti hai ) (21) pratyeka dravyake guraNaM tathA paryAya meM astitva do taraha se haisvase astitva aura parakI apekSAse nAstirUpakA astitva / (22) pratyeka dravyameM astitva do tarahase hai- dhruva aura utpAda vyaya / (23) dravyoM meM do tarahakI zakti hai eka bhAvaMtratI dUsarI kriyAvatI / (24) dravyoM meM sambandha do tarahakA hai -vibhAva sahita ( jIva aura pudgalake azuddha dazA meM vibhAva hotA hai ) aura vibhAva rahita (dUsare dravyaM trikAla vibhAva rahita haiM ) (25) dravyoMmeM vibhAva do tarahase hai -- 1 - jIvake vijAtIya dgalake sAtha, 2- puMgalake sajAtIya eka dUsareke sAtha tathA sajAtIya daMgala aura vijAtIya jIva ina donoMke sAtha | noTa- syAdvAda samasta vastuoMke svarUpakA sAMghanevAlA, ahaMta sarveza kA eka askhalita zAsana hai / vaha yaha batalAnA hai ki 'saMbho 'anekAntAtmaka hai' / syAdvAda vastuke yathArtha svarUpakA nirNaya karAtA hai / yaha saMzayavAda nahI hai / kitane hI loga kahate hai ki syAdvAda pratyeka vastuko nitya aura anitya Adi do taraha se batalAtA hai, isalie saMzayakA kAraNa hai,
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ 403 adhyAya 5 sUtra 11-12 kintu unakA yaha kathana mithyA hai| anekAMtameM donoM pakSa nizcita haiM, isalie vaha saMzayakA kAraNa nahI hai / 3. dravya paramANu tathA bhAva paramANukA dUsarA artha, jo yahA~ upayukta nahIM hai| prazna-'cAritrasAra' ityAdi zAkhoMme kahA hai ki yadi dravya paramANu aura bhAva paramANukA dhyAna kare to kevalajJAna ho, isakA kyA artha hai| ucara-vahA~ dravya paramANuse Atma dravyakI sUkSmatA aura bhAva paramANuse bhAvako sUkSmatA batalAI hai| vahA~ pudgala paramANukA kathana nahI hai| rAgAdi vikalpako upAdhise rahita Atmadravyako sUkSma kahA jAtA hai / kyoki nirvikalpa samAdhikA viSaya Atmadravya mana aura indriyoke dvArA nahIM jAnA jaataa| bhAva zabdakA artha svasavedana pariNAma hai / paramANu zabdase bhAvakI sUkSma avasthA samajhanA cAhie kyoMki vItarAga, nirvikalpa, samarasIbhAva pAMcoM indriyoM aura manake viSayase pare hai / (dekho paramAtmaprakAza adhyAya 2 gAthA 33 kI TokA, pRSTha 168-166 ) yaha artha yahA~ lAgU nahIM hotA hai ? prazna-dravya paramANukA yaha artha yahA~ kyoM lAgU ( upayukta) nahI hai| ucara-isa sUtrameM jisa paramANukA varNana hai vaha pudgala paramANu hai, isaliye dravya paramANukA uparokta artha yahAM lAgU nahI hotaa| aba samasta dravyoMke rahanekA sthAna batalAte haiM lokaakaashe'vgaahH||12|| artha-avagAhaH ] uparokta samasta dravyoMkA avagAha (sthAna) [lokAkAze ] lokAkAzame hai|
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ 404 mokSazAstra TIkA (1) AkAzake jitane hisse meM jIva Adi chahoM dravya hai utane hisseko lokAkAza kahate haiM aura avaziSTa AkAzako alokAkAza kahate (2) AkAza eka akhaNDa dravya hai| usameM koI bhAga nahIM hote, kintu paradravyake avagAha kI apekSAse yaha bheda hotA hai-arthAt nizcaya se AkAza eka akhaNDa dravya hai, vyavahArase paradravyake nimitta kI apekSAse jJAnameM usake do bhAga hote hai-lokAkAza aura alokAkAza / (3 ) pratyeka dravya vAstavameM apane apane kSetrameM rahatA hai| lokA- , kAzameM rahatA hai, yaha paradravyakI apekSAse nimittakA kathana hai| usameM para kSetrako apekSA AtI hai, isaliye vaha vyavahAra hai| aisA nahI hai ki AkAza pahale hunA ho tathA dUsare dravya usameM bAdame utpanna hue hoM kyoki sabhI dravya anAdi ananta haiN| (4) AkAza svayaM apaneko avagAha detA hai, vaha apaneko nizcaya avagAharUpa hai / dUsare dravya AkAzase bar3e nahI haiM aura na ho hI sakate hai, isaliye usameM vyavahAra avagAha kI kalpanA nahI ho sktii| (5) sabhI dravyoMmeM anAdi pAriNAmika, yugapadatva haiM, Age pIche kA bheda nahI hai| jaise yutasiddhake vyavahArase AdhAra-Adheyatva hotA hai usIprakAra ayutasiddhake bhI vyavahArase AdhAra-prAdheyatva hotA hai / yutsiddhabAdameM mile hue, ayusiddha-mUlase ekameka / dRSTAnta'TokarIme bera' bAdameM mile hue kA dRSTAnta hai; aura 'khambheme sAra' mUlataH ekatvakA dRSTAnta hai| (6) evaMbhUta nayakI apekSAse arthAt jisa svarUpase padArtha hai usa svarUpake dvArA nizcaya karanevAle nayakI apekSAse sabhI dravyoke nija nija kA AdhAra hai| jaise-kisIse prazna kiyA ki tuma kahA~ ho ? to vaha kahatA hai ki maiM nijame hU~ / isI taraha nizcaya nayase pratyeka dravyako sva sva
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 5 sUtra 12-13 405 kA AdhAra hai / AkAzase dUsare koI dravya bar3e nahI hai / AkAza sabhI orase anaMta hai isaliye vyavahAra nayase yaha kahA jA sakatA hai ki vaha dharmAdikA zrAdhAra hai / dharmAdika dravya lokAkAzake bAhara nahI hai yahI siddha karaneke liye yaha AdhAra - Adheya sambandha mAnA jAtA hai / (7) jahA~ dharmAdika dravya dekhe jAte haiM usa zrAkAzakA bhAga loka kahalAtA hai aura jahA~ dharmAdika dravya nahI dekhe jAte usa bhAgako aloka kahate haiM / yaha bheda - dharmAstikAya, adharmAstikAya, jIva, pudgala aura kAlake kAraNa hotA hai, kyoki dharma dravya aura adharmaM dravya sampUrNa lokAkAzame vyApta hai / samasta lokAkAzame aisA koI bhI pradeza nahI hai (eka bhI pradeza nahIM hai ) jahA~ jIva na ho / tathApi jIva jaba kevala samudghAta karatA hai taba samasta lokAkAzame vyApta ho jAtA hai / pudgalakA anAdi ananta eka mahA skandha hai, jo lokAkAzavyApI hai aura sArA hI loka bhinna 2 pudgalose bhI bharA huA hai / kAlANu eka eka gralaga alaga ratnokI rAzi kI taraha samasta lokAkAza meM bhare hue hai / ra dharma adharma dravyakA avagAhana batalAte haiM dharmAdharmayoH kRtsne // 13 // ` zrathaM - [dharmAdharmayoH ] dharma aura adharma dravyakA avagAha [ kRtsne ] tilame telakI taraha samasta lokAkAza me hai / TIkA ( 1 ) lokAkAzameM dravyake avagAhake prakAra pRthak pRthak hai, aisA yaha sUtra batalAtA hai / isa sUtra meM dharma dravya aura adharma dravyake avagAhakA prakAra vatalAyA hai / pudgalake avagAhakA prakAra 14 ve sUtrame aura jIvake avagAhakA prakAra 15 veM tathA 16 ve sUtrame diyA gayA hai / kAladravya asaMkhyAte alaga alaga hai, isalie usakA prakAra spaSTa hai arthAt kahaneme nahI AyA, kintu isI sUtra parase usakA garbhita kathana samajha lenA cAhie /
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ 406 mokSazAstra (2) yaha sUtra yaha bhI batalAtA hai ki dharma dravyake pratyeka pradezakA adharma dravyake pratyeka pradezameM vyAghAta rahita (ve roka Toka) praveza hai aura adharma dravyake pratyeka pradezakA dharma dravyake pratyeka pradeza meM vyAghAta rahita praveza hai| yaha parasparameM pravezapanA dharma-adharmakI avagAhana zaktike nimitta se hai| (3 ) bheda-saMghAtapUrvaka Adi sahita jisakA sambandha hai, aise prati sthUla skaMdhameM vaise kisIke sthUla pradeza rahane meM virodha hai aura dharmAdika dravyoMke Adi mAna sambandha nahIM hai kiMtu pAriNAmika anAdi sambandha hai isalie parasparameM virodha nahIM ho sktaa| jala, bhasma, zakara Adi mUrtika saMyogI dravya bhI eka kSetra meM virodha rahita rahate haiM to phira pramUrtika-dharma, adharma aura AkAzake sAtha rahane meM virodha kaise ho sakatA hai ? arthAt nahI ho sktaa| aba pudgalakA avagAhana balAte haiM ekapradezAdiSu bhAjyaH pudgalAnAm // 14 // artha-[pudgalAnAm ] pudgala dravyakA avagAha [eka pradezAdiSu] lokAkAzake eka pradezase lekara saMkhyAta aura asaMkhyAta pradeza paryaMta bhAjya: ] vibhAga karane yogya hai-jAnane yogya hai| TIkA samasta loka sarva ora sUkSma aura bAdara aneka prakArake anantAnanta pudgalose pragAr3ha rUpase bharA huA hai| isaprakAra sampUrNa pudgaloMkA avagAhana sampUrNa lokameM hai / anantAnanta pudgala lokAkAzameM kaise raha sakate haiM, isakA spaSTIkaraNa isa adhyAyake 10 veM sUtrakI TIkAmeM kiyA gayA hai, use samajha lenA caahie| ____ aba jIvoMkA avagAhana batalAte haiM asaMkhyeyabhAgAdiSu jIvAnAm // 15 //
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 5 sUtra. 15-16 407 arSa-[ jIvAnAm ] jIvoMkA avagAha asaMkhyeya bhAgAdiSuH] lokAkAzake asaMkhyAta bhAgase lekara saMpUrNa loka kSetrameM, hai / TIkA jIva apanI choTIse choTI avagAhanarUpa avasthAmeM bhI asaMkhyAta pradeza rokatA hai / jIvoMke sUkSma athavA bAdara zarIra hote haiM / sUkSma zarIrA vAle eka nigoda jIvake avagAhana yogya kSetrameM sAdhAraNa zarIravAlA (-nigoda ) jIva anaMtAnata rahate haiM to bhI paraspara bAvA nahI pAte / (-sarvArthasiddhi TIkA) jIvokA jaghanya avagAhana ghanAMgulake asaMkhyAtA bhAga kahA hai / (dhavalA pR. 4 pR. 22 sarvA. a. 8 sUtra 24 kI TIkA-) sUkSma jIva to samasta lokameM haiM / lokAkAzakA koI pradeza aisA nahIM hai jisameM jIva na hoN| jIvakA avagAhana lokake asaMkhyAta bhAgameM kaise hai ? pradezasaMhAravisarpAbhyAM pradIpavat // 16 // artha:-[ pradIpavat ] dIpakake prakAzakI bhAMti [pradezasaMhAravisarpAnyo ] pradezoke saMkoca aura vistArake dvArA jIva lokAkAzake asaMkhyAtAdika bhAgome rahatA hai| TIkA jase eka bar3e makAnameM dIpaka rakhanese usakA prakAza-samasta makAna me phaila jAtA hai aura usI dIpakako eka choTe ghaDe me rakhanese usakA prakAza usImeM maryAdita ho jAtA hai| usIprakAra jIva bhI choTe yA bar3e jaise zarIrako prApta hotA hai usame utanA hI vistRna yA saMkucita hokara-raha jAtA hai, parantu kevaloke pradeza samudghAta-avasthAme sampUrNa lokAkAzame vyApta ho jAte hai aura siddha avasthAmeM atima zarIrase kucha nyUna rahatA hai| (2) ber3ese baDA zarIra svayaMbhUramaNa samudrake mahAmatsyakA hai jo 1000 yojana lambA hai / choTese choTA zarIra (aMgulake asaMkhyAtaveM bhAga
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra pramANa ) labdhyaparyAptaka sUkSma nigodiyA jIvakA hai, jo eka zvAsameM 18 bAra janma letA hai tathA maraNa karatA hai / 408 ( 3 ) svabhAvase jIva amUrtika hai kintu anAdise karma ke sAtha eka kSetra vagAha sambandha hai aura isaprakAra choTe bar3e zarIra ke sAtha jIvakA saMbaMdha rahatA hai | zarIrake anusAra jIvake pradezoMkA saMkoca vistAra hotA hai, aisA nimitta - naimittika sambandha hai / (4) prazna - dharmAdika chahoM dravyoMke paraspara meM pradezoMke anupravezana honese kyA ekatA prApta hotI hai ? uttara- -- unake ekatA prApta nahIM hotI / ApasameM atyanta milApa honepara bhI dravya apane apane svabhAvako nahIM chor3ate / kahA hai ki - 'chahoM dravya paraspara praveza karate hai, eka dUsareko avakAza dete haiM aura nitya milApa honepara bhI apane svabhAvako nahI choDate / " [ paMcAstikAya gAthA 7 ] dravya badalakara paraspara meM eka nahIM hote, kyoMki uname pradeza se bheda hai, svabhAvase bheda hai aura lakSaragase bheda hai | (5) 12 se 16 takake sUtra dravyoMke avagAha ( sthAna dene ) ke saMbaMdha meM sAmAnya - vizeSAtmaka arthAt anekAMta svarUpako kahate hai / aba dharma aura adharma dravyakA jIna aura pudgala ke sAtha kA vizeSa sambandha batalAte haiM gatisthityupagraha dharmAdharmayArupakAraH // 17 // artha:- [ gatisthityupagraho ] svayameva gamana tathA sthitiko prApta hue jIva aura pudgaloke gamana tathA Thaharaneme jo sahAyaka hai so [dharmAdharmayoH upakAraH ] kramase dharma aura adharma dravyakA upakAra hai / TIkA 1. upakAra, sahAyakatA, upagrahakA viSaya 17 se 22 takake sUtroM meM diyA gayA hai / ve bhinna bhinna dravyoMkA bhinna bhinna prakArakA nimittatva
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhadhyAya 5 sUtra 17 406 batalAte hai / upakAra, sahAyakatA yA upagrahakA artha aisA nahIM hotA ki eka dravya dUsare dravyakA bhalA karatA hai, kyoki 20 veM sUtra meM yaha batAyA hai ki jIvako duHkha aura maraNa hone meM pudgala dravyakA upakAra hai, yahAM aisA samajhanA cAhiye ki loka vyavahArameM jaba kisIke dvArA kisIko koI suvidhA dI jAtI hai tava vyavahAra bhASAme yaha kahA jAtA hai ki eka jIvane dUsarekA upakAra kiyA-bhalA kiyaa| kiMtu yaha mAtra nimitta sUcaka bhASA hai / eka dravya na to apane guNa paryAyako chor3a sakatA hai aura na dUsare dravyako de sakatA hai| pratyekake pradeza dUsare dravyoke pradezose atyanta bhinna hai, paramArthase-nizcayase eka dUsareke kSetrame praveza nahI kara sakate, eka dravyakA dUsare dravyame trikAla prabhAva hai, isaliye koI dravya dUsare dravyakA vAstavamai lAbha yA hAni nahI kara sakatA / eka dravyako apane kAraNase lAbha yA hAni huI tava usa samaya dUsare kauna dravya nimittarUpame maujUda hue, yaha batalAneke lie 17 se 22 ve takake sUtroMmeM 'upakAra' zabdakA prayoga kiyA hai (isa sambandhame prathama adhyAyake 14 veM sUtrako jo TIkA dI gaI hai vaha tathA isa adhyAyake 22 veM sUtrakI TIkA yahA~ dekhanA caahie| (2) yaha sUtra dharma aura adharma dravyakA lakSaNa batalAtA hai| (3) upagraha, nimitta, apekSA, kAraNa hetu ye sabhI nimitta batAne ke liye prayoga kiye jAte haiM / "upakAra zabdakA artha bhalA karanA nahI lenA kachu kArya ko nimitta hoya tisako upakAro kahiye hai" arthAt kisI kAryameM jo nimitta ho use upakAra kahate hai / (dekho paM0 jayacandajIkRta sarvArthasiddhi vacanikA pRSTha 434 arthaprakAzikA sUtra 16 kI TIkA prathamAvRtti pRSTha 306 aura sUratase prakAzita dvitIyAvRtti pRSTha 202) (4) prazna-dharma aura adharma dravya kisIke dekhane meM nahIM pAte, isaliye ve hai hI nahI ? ucara-sarvajJa vItarAgane pratyakSa dekhakara kahA hai isaliye yaha kahanA ThIka nahI hai ki dharma aura adharma dravya kisIko dikhAI nahIM dete| jo netrase na dekhA jAya usakA prabhAva batalAnA ThIka nahIM hai| jo indri 52
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ 410 mokSazAstra yoMke dvArA grahaNa na kiyA jAya yadi usakA abhAva mAneMge to bahuta sI vastunoMkA abhAva mAnanA par3egA / jaise amuka per3hIke bujurga, dUravartI deza, bhUtakAlameM hue puruSa, bhaviSya meM honevAle puruSa ye koI A~khase nahIM dekhe jAte, isaliye unakA bhI abhAva mAnanA par3egA; ataH yaha tarka yathArtha nahIM hai / amUrti padArthoMkA samyagjJAnI chadmastha anumAna pramANase nizcaya kara sakatA hai aura isIlie usakA yahA~ lakSaraNa kahA hai / aba AkAza aura dUsare dravyoMke sAthakA nimitca naimittika sambandha batAte haiM AkAzasyAvagAhaH // 18 artha - [ avagAhaH ] samasta dravyoMko avakAza-sthAna denA yaha [ zrAkAzasya ] AkAzakA upakAra hai / TIkA ( 1 ) jo samasta dravyoMko rahaneko sthAna detA hai use zrAkAza kahate haiM / 'upakAra' zabdakA adhyAhAra pahale sUtrase hotA hai / ( 2 ) yadyapi avagAha guraNa samasta dravyoMmeM hai tathApi zrAkAzameM yaha guraNa sabase bar3A hai, kyoMki yaha samasta padArthoko sAdhAraNa eka sAtha avakAza detA hai / alokAkAzameM avagAha hetu hai kintu vahA~ zravagAha lenevAle koI dravya nahI haiM isameM AkAza kA kyA doSa hai ? zrAkAzakA avagAha denekA guraNa isase bigar3a yA naSTa nahI ho jAtA, kyoki dravya apane svabhAva ko nahI chor3atA / (3) prazna- jIva aura pudgala kriyAvAle hai aura kriyApUrvaka zravagAha karanevAloMko avakAza denA ThIka hai, kintu yaha kaise kahate ho ki dharmAstikAya adharmAstikAya aura kAlA to kSetrAMtara kI kriyA rahita hai aura AkAzake sAtha nitya saMbaMdharUpa hai phira bhI unheM avakAza dAna detA hai ? uttara- - upacAra se avakAza dAna detA hai aisA kahA jAtA hai / jaise - AkAza gati rahita hai to bhI use sarvagata kahA jAtA hai / usIprakAra
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 5 sUtra 18-19 Upara kahe gaye dravya gati rahita hai to bhI lokAkAzameM unakI vyApti hai isaliye yaha upacAra kiyA jAtA hai ki AkAza unheM avakAza detA hai| (4) prazna-AkAzame avagAhana hetutva hai tathApi vajra ityAdise gole AdikA aura bhIta ( dIvAla ) Adise gAya AdikA rukanA kyoM hotA hai| ucara-sthUla padArthokA hI pArasparika vyAghAta ho aisA nimitta naimittika sambandha hai, isIliye AkAzake guName koI dUSaNa nahIM aataa| aba pudgala dravyakA jIvake sAtha nimitta naimicika sambandha batAte haiM zarIravAGmanaH prANApAnAH pudgalAnAm // 16 // artha-[ zarIravAGmanaH prANApAnAH ] zarIra, vacana, mana tathA zvAsocchavAsa ye [pudagalAnAm ] pudgala dravyake upakAra hai arthAt zarIrAdikI racanA pudgalase hI hotI hai| TIkA (1) yahA~ 'upakAra' zabdakA artha bhalA karanA nahI, kintu kisI kAryame nimitta hoya tisako upakArI kahiye hai| ( dekho 17 veM sUtrakI TIkA) (2) zarIrameM kArmANa zarIrakA samAsa hotA hai / vacana tathA mana pudgala haiM, yaha pAMcaveM sUtrakI TIkAmeM batAyA gayA hai| prANApAna ( zvAsocchvAsa ) pudgala hai / (3) bhAvamana labdhi tathA upayogarUpa hai / yaha azuddha dravyAthika nayakI apekSAse jIva kI avasthA hai / yaha bhAvamana jaba paudgalika manakI ora jhukAva karatA hai taba kArya karatA hai isaliye nizcaya (paramArtha, zuddha ) nayase yaha jIvakA svarUpa nahI hai; nizcaya nayase vaha paugalika hai| (4) bhAvavacana bhI jIva kI avasthA hai| vaha azuddha dravyArthika nayakI apekSAse jIvakI avasthA hai| usake kAryame pudgalakA nimitta hotA
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ 412 mokSazAstra hai isaliye nizcaya nayase vaha jIva kI avasthA nahIM hai / yaha nizcaya nayase jIvakA svarUpa nahIM hai isaliye podgalika hai / yadi vaha jIvakA trikAlI svabhAva ho to vaha dUra na ho, kintu vaha bhAvavacanarUpa avasthA jIvameMse dUra ho sakatI hai-- alaga ho sakatI hai - isI apekSAko lakSyameM rakhakara use paudgalika kahA jAtA hai / (5) bhAvamana sambandhI adhyAya 2 sUtra 11 kI TIkA paDhe / vahA~ jIvakI vizuddhiko bhAvamana kahA hai so vaha azuddha dravyArthika nayakI dRSTi se kahA hai aisA samajhanA / aba pudgalakA jIvakI sAthakA nimitta naimittika saMbandha batAte haiM sukhaduHkhajIvitamaraNopagrahAzca // 20 // zrartha - [ sukhaduHkhajIvitamaraNopagrahAzca ] iMdriyajanya sukha du:kha, jIvana, maraNa ye bhI pudgalake upakAra haiM / TIkA (1) upakAra ( - upagraha ) zabdakA zrarthaM kisI kA bhalA karanA nahIM kintu nimitta mAtra hI samajhanA cAhiye; nahIM to yaha nahI kahA jA sakatA ki "jIvoM ko duHkha maraNAdike upakAra" pudgala dravyake haiM / (2) sUtrameM 'ca' zabdakA prayoga yaha batalAtA hai ki jaise zarIrAdika nimitta haiM vaise hI pudgala kRta iMdriyA~ bhI jIvako anya upakArarUpa se haiM / (3) sukha duHkhakA saMvedana jIvako hai, pudgala acetana-jar3a hai, use sukha dukhakA saMvedana nahIM ho sakatA / (4) nimitta upAdAnakA kucha kara nahI sakatA / nimitta apane meM pUrA pUrA kArya karatA hai aura upAdAna apane meM pUrA pUrA kArya karatA hai / yaha mAnanA ki nimitta para dravyakA vAstavameM kucha asara prabhAva karatA hai so do dravyoM ko eka mAnanerUpa asat nirNaya hai / (5) prazna - nimitta upAdAnakA kucha bhI kara nahIM sakatA to sUI
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ pradhyAya 5 sUtra 20-21 zarIrameM ghusa jAnese jIvako duHkha kyoM hotA hai ? samAdhAna -- 1. ajJAnI jIvako zarIrameM ekatva buddhi honese zarIra kI avasthAko apanI mAnatA hai aura apaneko pratikUlatA huI aisA mAnatA hai, aura aisI mamatva buddhike kAraNa duHkha hotA hai, parantu sUIke pravezake kAraNa duHkha nahI huA hai / 413 2. muniko upasarga zrAne para bhI nirmohI puruSArthakI vRddhi karatA hai; dukhI nahI hotA hai aura / 3. kevalI-tIrthaMkaroMko kabhI aura kisI prakAra upasarga nahI hotA [ triloka prajJapti bhAga - 1 -pR0 8 zlo0 56-64 ] 4. jJAnIko nimna bhUmikAmeM alpa rAga hai vaha zarIrake sAtha ekatva buddhikA rAga nahI hai, paraMtu apanI sahana zaktikI kamajorIse jitanA rAga ho utanA hI duHkha hotA hai; - sUIse kiMcit bhI duHkha honA mAnatA nahI hai / 5. vizeSa aisA samajhanA cAhiye ki sUI aura zarIra bhinna bhinna dravya hai, sUIkA zarIrake paramANuoMme praveza nahI ho sakatA 'eka paramANu dUsareko paraspara cuMbana bhI nahI karate' to sUIkA praveza zarIrameM kaise ho sakatA hai ? sacamuca to sUIkA zarIrake paramANuomeM praveza nahI humrA hai, donoM kI sattA aura kSetra bhinna 2 hone se, AkAza kSetrameM donoMkA saMyoga huA kahanA vaha vyavahAramAtra hai / jIvakA upakAra parasparopagraho jIvAnAm // 21 // partha - [ jIvAnAm ] jIvoke [ parasparopagrahaH ] parasparame upakAra hai / TIkA (1) eka jIva dUsare ko sukhakA nimitta, duHkhakA nimitta, jovana kA nimitta, maraNakA nimitta, sevA suzruSA AdikA nimitta hotA hai / (2) yahA~ 'upagraha' zabda hai / duHkha aura maraNake sAtha bhI usakA
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ 414 mokSazAstra sambandha hai, kintu usakA artha 'bhalA karanA' nahIM hotA kintu nimittamAtra hai aisA samajhanA cAhiye / (3) bIsaveM sUtrameM kahe gaye sukha, duHkha, jIvana, mararaNake sAtha isakA saMbaMdha batAneke liye 'upagraha' zabdakA prayoga isa sUtrameM kiyA hai / (4) jahA~ 'sahAyaka' zabdakA prayoga huA hai vahA~ bhI nimitta mAtra artha hai | preraka yA apreraka cAhe jaisA nimitta ho kintu vaha parameM kucha karatA nahI hai aisA samajhanA cAhiye aura vaha bheda - nimittakI ora se nimitta ke haiM, kintu upAdAnako apekSA donoM prakArake nimitta udAsIna ( apreraka ) mAnA hai, zrI pUjyapAdAcAryane iSTopadezako gAthA. 34 meM bhI kahA hai ki 'jo sat kalyAraNakA rvAchika hai, vaha Apa hI mokSa sukhakA batalAnevAlA tathA mokSa sukhake upAyoMmeM apane Apako pravartana karAnevAlA hai isaliye apanA ( AtmAkA ) guru Apa hI ( zrAtmA hI ) hai' isapara ziSyate zrakSepa sahita prazna kiyA ki "agara AtmA hI AtmAkA guru hai to guru ziSyake upakAra, sevA Adi vyartha Thaharege" usako AcArya gAthA 35 se jabAba dete haiM ki " nAjJo vijJatvamAyAti vijJAnAjJatva mRcchati / nimittamAtramanyastu gaterdharmAstikAyavat || 35 // artha-ajJAnI kisI dvArA jJAnI nahIM ho sakatA, tathA jJAnI kisIke dvArA ajJAnI nahIM kiyA jA sakatA, anya saba koI to gati ( gamana ) meM dharmAstikAyake samAna nimittamAtra haiM arthAt jaba jIva aura pudgala svayaM gati kare usa samaya dharmAstikAyako nimittamAtra kAraNa kahA jAtA hai usI prakAra jisa samaya ziSya svayaM apanI yogyatAse jJAnI hotA hai to usa samaya guruko nimittamAtra kahA jAtA hai usIprakAra jIva jisa samaya mithyAtva rAgAdirUpa pariNamatA hai usa samaya dravyakarma aura nokarma (- kudevAdiko ) Adiko nimittamAtra kahA jAtA hai jo ki upacAra kAraNa hai, (-abhUtArthaM kAraNa hai ) upAdAna svayaM apanI yogyatAse jisa - samaya kAryarUpa pariNamatA hai to hI upasthita kSetra - kAla-saMyoga AdimeM nimittakAraNapanekA upacAra kiyA jAtA hai anyathA nimitta kisakA ?
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 5 sUtra 21-22 415 aisA kisI ko kabhI nahIM ho sakatA ki dravyakI jisa samaya jaisA pariNamana karane kI yogyatA ho usa samaya usake anukUla nimitta na ho aura usakA usarUpa parigamana honA ruka jAve, athavA kisI kSetra, kAla, saMyogakI bATa (-rAha ) dekhanI par3e athavA nimitta ko juTAnA par3e aisA nimitta naimittika saMbaMdhakA svarUpa nahI hai| upAdAnake pariNamanameM sarva prakArakA nimitta apreraka hai aisA samayasAra nATaka sarva vizuddha dvAra kAvya 61 meM kahA hai dekho isa adhyAya ke sU0 30 kI ttiikaa| aba kAla dravyakA upakAra batalAte haiM vartanApariNAmakriyAHparatvAparatve ca kAlasya // 22 // artha-[ vartanApariNAmakriyAH paratvAparatve ca ] vartanA, pariNAma, kriyA, paratva aura aparatva [ kAlasya ] kAla dravyake upakAra haiM / (1) sat avazya upakAra sahita hone yogya hai aura kAla sattA svarUpa hai isaliye usakA kyA upakAra ( nimittattva ) hai so isa sUtra meM batAte hai / ( yahA~ bhI upakArakA artha nimittamAtra hotA hai|) (2) vartanAH-sarva dravya apane apane upAdAna kAraNase apanI paryAyake utpAdarUpa vartatA hai, usame bAhya nimittakAraNa kAladravya hai isaliye vartanA kAlakA lakSaNa yA upakAra kahA jAtA hai| pariNAma-jo dravya apane svabhAvako choDe binA paryAyarUpase palTe (badale) so pariNAma hai| dharmAdi sarva dravyoMke agurulaghuttva guNake avibhAga praticchedarUpa ananta pariNAma (SaTguNa hAni vRddhi sahita ) hai, vaha ati sUkSma svarUpa hai| jIvake upazamAdi pAMca bhAvarUpa pariNAma hai aura pudgalake varNAdika pariNAma haiM tathA ghaTAdika anekarUpa pariNAma haiN| dravya kI paryAya-pariNatiko pariNAma kahate haiN| kriyA--eka kSetra anya kSetrako gamana karanA kriyA hai / vaha kriyA jIva aura pudgala donoke hotI hai| dUsare cAra dravyoke kriyA nahIM hotii|
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra paratva- -jise bahuta samaya lage use paratva kahate haiM / aparatva - jise thor3A samaya lage use aparatva kahate haiM / ina sabhI kAryokA nimitta kAraNa kAla dravya hai / ve kArya kAla ko batAte haiM / 416 (3) prazna - pariNAma Adi cAra bheda vartanAke ho haiM isaliye eka vartanA kahanA cAhiye ? uttara- - kAla do tarahakA hai, nizcayakAla aura vyavahArakAla | unameM jo vartanA hai so to nizcayakAlakA lakSaNa hai aura jo pariNAma Adi cAra bheda haiM so vyavahArakAlake lakSaNa haiM / yaha donoM prakArake kAla isa sUtra batAye hai / - (4) vyavahArakAla - jIva pudgala ke pariNAmase pragaTa hotA hai / vyavahArakAlake tIna bheda haiM bhUta, bhaviSyat, aura vartamAna / lokAkAza eka eka pradezameM eka 2 bhinna bhinna asaMkhyAta kAlANu dravya haiM, vaha paramArthaM kAla--nizcayakAla hai / vaha kAlANu pariNati sahita rahatA hai / (5) upakArake sUtra 17 se 22 takakA siddhAMta koI dravya paradravyakI pariNatirUpa nahIM vartatA, svayaM apanI parigatirUpa hI pratyeka dravya vartatA hai / paradravya to bAhya nimittamAtra hai, koI dravya dUsare dravyake kSetrameM praveza nahIM karatA ( arthAt nimitta parakA kucha kara nahIM sakatA ) ye sUtra nimittanaimittika sambandha batalAtA hai / dharma, adharma, AkAza, pudgala, jIva aura kAlake parake sAthake nimitta sambandha batAnevAle lakSaraNa vahA~ para kahe hai / (6) prazna- "kAla vartAnevAlA hai" aisA kahanese usameM kriyA-vAnapanA prApta hotA hai ? ( arthAt kAla para dravyako pariNamAtA hai, kyA aisA usakA artha ho jAtA hai ? ) uttara--vaha dUSaNa nahIM AtA / nimittamAtrameM sahakArI hetukA kathana (vyapadeza), kiyA jAtA hai, jaise yaha kathana kiyA jAtA hai ki jAr3oM
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 5 sUtra 22-23 417 kaMDoMkI agni ziSyako paDhAtI hai| vahAM ziSya svayaM paDhatA hai kintu agni (tApa) upasthita rahatI hai isaliye upacArase yaha kathana kiyA jAtA hai ki 'agni paDhAtI hai| isI taraha padArthoke vartAnemeM kAlakA preraka hetutva kahA hai vaha upacArase hetu kahA jAtA hai / aura anya pAMcoM dravya bhI vahA~ upasthita hai kintu unako vartanAmeM nimitta nahIM kahA jA sakatA, kyoMki unameM usa tarahakA hetutva nahI hai| ___ ava pudgala dravyakA lakSaNa kahate haiM sparzarasagandhavarNavantaH pudgalAH // 23 // arthaH-[sparza rasa gaMdha varNavataH] sparza, rasa, gaMdha aura varNavAle [pudgalAH ] pudgala dravya hai| TIkA (1) sUtra meM 'pudgalAH' yaha zabda bahuvacanameM hai, isase yaha kahA hai ki bahutase pudgala hai aura pratyeka pudgalame cAra lakSaNa haiM, kisImeM bhI cArase kama nahI haiM, aisA samajhAyA gayA hai| (2) sUtra 16, 20 veM me pudgaloMkA jIvake sAthakA nimittatva batAyA thA aura yahA~ pudgalakA tadbhUta ( upAdAna ) lakSaNa batAte haiN| jIvakA tadbhUta lakSaNa upayoga, adhyAya 2 sUtra aAThameM batAyA gayA thA aura yahA~ pudgalake tamRta lakSaNa kahe hai| (3) ina cAra guNokI paryAyoke bheda nimnaprakAra haiM:-sparza guNa kI ATha paryAyeM hai 1-snigdha, 2-rUkSa, 3-zIta, 4-uSNa, 5halkA, 6-bhArI, 7-mRdu aura 8-karkaza / rasa guNakI do paryAyeM hai 1-khaTTA, 2-mIThA, 3-kaDuvA, 4kaSAyalA aura 5-carparA / ina pA~comese paramANume eka kAlame eka rasa paryAya pragaTa hotI hai| gaMdha guNakI do paryAyeM hai:--1-sugaMdha aura 2 --dugaMdha / ina donoM mese eka kAlameM eka gaMdha paryAya pragaTa hotI hai| 53
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ 418 mokSazAstra varNa guNakI pA~ca paryAya hai-1-kAlA, 2-nIlA, 3-pIlA, 4lAla aura 5-sapheda / ina pAMcoMmeMse paramANuke eka kAlameM eka varNa paryAya pragaTa hotI hai| ___ isa taraha cAra guNake kula 20 bheda-paryAya haiN| pratyeka paryAyake do, tIna, cArase lekara saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta bheda hote hai| (4) koI kahatA hai ki 'pRthvI, jala, vAyu tathA agnike paramANuoM meM jAti bheda hai' kiMtu yaha kathana yathArtha nahIM hai / pudala saba eka jAtikA hai| cAroM guNa pratyekameM hote haiM aura pRthvI Adi anekarUpase usakA pariNAma hai / pASANa aura lakar3IrUpase jo pRthvI hai vaha agnirUpase pariNamana karatI hai / agni, kAjala, rAkhAdi pRthvIrUpameM pariNamate haiM / candrakAMta mariNa pRthvI hai use candramAke sAmane rakhane para vaha jalarUpameM pariNamana karatI hai / jala, motI, namaka Adi pRthvIrUpase utpanna hote haiM / jo nAmakA anAja (jo pRthvIkI jAtikA hai) khAnese vAyu utpanna hotI hai, kyoMki pRthvI, jala, agni aura vAyu pudgala dravyake hI vikAra hai (paryAya hai)| (5) prazna-isa adhyAyake 5 veM sUtra meM pudgalakA lakSaNa rUpitva kahA hai tathApi isa sUtrame pudgalakA lakSaNa kyo kahA ? uttara-isa adhyAyake cauthe sUtrame dravyoMkI vizeSatA batAneke liye nitya, avasthita aura arUpI kahA thA aura usameM pudgaloMko amUrtikatva prApta hotA thA, usake nirAkaraNake lie pA~cavA~ sUtra kahA thA aura yaha sUtra to pudgalokA svarUpa batAneke lie kahA hai| (6) isa adhyAyake pAMcaveM sUtrako TIkA yahAM par3hanI caahie| (7) vidAraNAdi kAraNase jo TUTa phUTa hotI hai tathA saMyogake kAraNase milanA hotA hai-use pudgalake svarUpako jAnanevAle sarvajJadeva pudgala kahate haiN| (dekho tattvArthasAra adhyAya 3 gAthA 55 ) (8) prazna-harA raMga kucha raMgoMke melase banatA hai, isalie raMga ke jo pAMca meda batAye haiM ve mUla bheda se raha sakate haiM ?
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 5 sUtra 23-24 416 uttara-mUla sattAkI apekSAse ye bheda nahIM kahe gaye kintu paraspara ke sthUla antarakI apekSAse kahe haiN| rasAdike sambandhame yahI bAta samajhanI caahie| raMgAdiko niyata saMkhyA nahI hai / (tattvArtha sAra pRSTha 158) ava pudgalakI paryAya batalAte haiM zabdabandhasaukSmyasthaulyasaMsthAnabhedatamazchAyAtapodyota vantazca // 24 // arthaH-ukta lakSaNavAle pudgala [zabda baMdha saumya sthaulya saMsthAna bheda tamazchAyAtapodyotavaMtaH ca ] zabda, baMdha, sUkSmatA, sthUlatA, saMsthAna (prAkAra), bheda, aMdhakAra, chAyA, Atapa aura udyotAdivAle hote haiM, arthAt ye bhI pudgalakI paryAyeM haiN| TIkA (1) ina avasthAoMmeMse kitanI to paramANu aura skaMdha donome hotI hai aura kaI skaMdhameM hI hotI haiN| (2) zabda do tarahakA hai-1-bhASAtmaka aura 2-abhASAtmaka / inameM se bhASAtmaka do tarahakA hai-1-akSarAtmaka aura 2-anakSarAtmaka / uname akSarAtmaka bhASA saMskRta aura dezabhASArUpa hai| yaha donoM zAstroMko pragaTa - karanevAlI aura manuSyake vyavahArakA kAraNa hai / anakSarAtmaka bhASA do indriyase lekara cAra indriyavAlo tathA kitaneka paMcendriya jIvoke hotI hai aura atizaya rUpa jJAnako prakAzita karanekI kAraNa kevalI bhagavAnako divya dhvani-ye sabhI anakSarAtmaka bhASA haiM / yaha puruSa nimittaka hai, isalie prAyogika hai| __ abhASAtmaka zabda bhI do bheda rUpa haiM / eka prAyogika dUsarA vaissik| jisa zabdake utpanna honeme puruSa nimitta ho vaha prAyogika hai aura jo puruSa ko binA apekSAke svabhAvarUpa utpanna ho vaha vainasika hai, jaise megha garjanAdi / prAyogika bhASA cAra tarahakI hai-1-tata 2-vitata 3-dhana aura 4-suSira / jo camar3eke Dhola, nagAr3e Adise utpanna ho vaha tata
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ 420 mokSazAstra hai| tAravAlI vINA, sitAra tambUrAdise utpanna honevAlI bhASAko vitata kahate haiN| ghaMTA Adike bajAnese utpanna honevAlI bhASA dhana kahalAtI hai aura jo bAMsurI zaMkhAdikase utpanna ho use suSira kahate hai| jo kAnase sunA jAya use zabda kahate hai| jo mukhase utpanna ho so bhASAtmaka zabda hai / jo do vastuke AghAtase utpanna ho use prabhASAtmaka zabda kahate hai| abhASAtmaka zabda utpanna hone meM prANI tathA jar3a padArtha donoM nimitta hai / jo kevala jar3a padArthAke AvAtase utpanna ho use vaisasika kahate hai, jisake prANiyoMkA nimitta hotA hai use prAyogika kahate haiN| mukhase nikalanevAlA jo.zabda akSara, pada, vAkyarUpa hai use sAkSara bhASAtmaka kahate haiM, use varNAtmaka bhI kahate hai| tIrthaMkara bhagavAnake sarva pradezoMse jo nirakSara dhvani nikalatI hai use anakSara bhASAtmaka kahA jAtA hai, dhvanyAtmaka bhI kahA jAtA hai| caMdha do tarahakA hai-1-vaisasika aura dUsarA prAyogika / puruSa kI apekSAse rahita jo baMdha hotA hai use vainasika kahate haiN| yaha vainasika do tarahakA hai 1-AdimAna 2-anAdimAna / usameM snigdha rUkSAdi ke kAraNa se jo bijalI, ulkApAta, bAdala, Aga, indradhanuSa Adi hote haiM use AdimAna vaisrasika-baMdha kahate haiN| pudgalakA anAdimAna baMdha mahAskaMdha Adi haiN| ( amUrtika padArthomeM bhI vanasika anAdimAna baMdha upacArase kahA jAtA hai / yaha dharma, adharma tathA AkAzakA hai evaM amUrtika aura mUrtika padArthakA anAdimAna baMdha-dharma, adharma, AkAza aura jagadvyApI mahAskaMdhakA hai) jo purupakI apekSA sahita ho vaha prAyogika baMdha hai| usake do bheda haiM-1-ajIva viSaya 2-jIvAjIva viSaya / lAkhakA lakar3IkA jo vadha hai so ajIva viSayaka prAyogika baMdha hai| jIvake jo karma aura naukarma baMdha haiM so jIvAjIva vipayaka prAyogika baMdha haiM / sUkSma-do taraha kA hai-1-graMtya 2-prApekSika / paramANu aMtya sUdama hai| AMvalese bera sUkSma hai, vaha ApekSika sUkSma hai|
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 5 sUtra 24 421 sthUla - do tarahakA hai (1) antya, (2) ApekSika | jo jagadvyApI mahAskaMdha hai so antya sthUla hai, usase bar3A dUsarA koI skaMdha nahIM hai / 'bera' A~valA Adi ApekSika sthUla haiM / saMsthAna - prAkRtiko saMsthAna kahate haiM usake do bheda haiM ( 1 ) itthaM lakSaNa saMsthAna aura (2) anitthaMlakSaNa saMsthAna / usame gola, trikoNa, corasa, lambA, caur3A, parimaMDala ye itthalakSaNa saMsthAna hai / bAdala Adi jisakI koI AkRti nahI vaha anitthaMlakSaNa saMsthAna hai / bheda-chaha tarahakA hai / (1) utkara, (2) cUrNa, (3) khaMDa, (4) cUrikA, (5) pratara aura (6) anucaTana / Are Adise lakar3I zrAdikA vidAraNa karanA so utkara hai| jo, gehU~, bAjarA AdikA ATA cUrNa hai / ghaDe Adike TukaDe khaNDa haiM / ur3ada, mUga, canA, colA Adi dAlako cUrikA kahate hai / taptyamAna loheko ghana ityAdise pITane para jo sphuliMga ( cingAriyA~ ) nikalate haiM use anucaTana kahate haiM / andhakAra - jI prakAzakA virodhI hai so andhakAra hai / chAyA-prakAza (ujele) ko DhakanevAlI chAyA hai / vaha do prakArakI hai ( 1 ) tadvarNapariNati (2) pratibimbasvarUpa / raMgona kA~camese dekhane para jaisA kA~cakA raMga ho vaisA hI dikhAI detA hai yaha tadudvarNapariNati kaha - lAtI hai / aura darpaNa, phoTo Adime jo pratibiMba dekhA jAtA use pratibimba svarUpa kahate hai / Atapa - sUrya vimAnake dvArA jo uttama prakAza hotA hai use zrAtapa kahate haiM / udyota - candramA, candrakAnta bhariNa, dIpaka zrAdike prakAzako udyota kahate hai / sUtrameM jo 'ca' zabda kahA hai usake dvArA preraNA, zrabhighAta ( mAranA) Adi jo pudgalake vikAra hai unakA samAveza kiyA gayA hai /
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ 422 mokSazAstra uparokta bhedoMmeM 'sUkSma' tathA 'saMsthAna' (ye do bheda) paramANu aura skaMdha donoMmeM hote hai aura anya saba skaMdhake prakAra haiM / (3) dUsarI tarahase pudgalake chaha bheda haiM 1-sUkSma-sUkSma, 2-sUkSma, 3-sUkSmasthUla, 4-sthUlasUkSma, 5-sthUla aura 6-sthUlasthUla / 1-sUkSma-sUkSma-paramANu sUkSma-sUkSma hai / 2-sUkSma-kArmANavargaNA sUkSma hai| 3-sUkSma-sthUla sparza, rasa, gaMdha aura zabda ye sUkSmasthUla haiN| kyoMki ye A~khase dikhAI nahI dete isaliye sUkSma hai aura cAra indriyoMse jAne jAte haiM isaliye sthUla haiN| 4-sthUla-sUkSma-chAyA, parachA~I, prakAza Adi sthUlasUkSma haiM kyoMki vaha A~khase dikhAI detI haiM isaliye sthUla haiM aura use hAthase pakar3a nahI sakate isaliye sUkSma hai| 5-sthUla-jala, tela Adi saba sthUla hai kyoMki chedana, bhedanase ye alaga ho jAte haiM aura ikaTTha karanese mila jAte haiM / 6-sthUla-sthala-pRthvI, parvata, kASTha Adi sthUla-sthUla haiM ve pRthak * karanese pRthak to ho jAte haiM kintu phira mila nahIM skte| paramANu indriya grAhya nahI hai to indriya grAhya honekI usameM yogyatA hai / isItaraha sUkSma skaMdhako bhI samajhanA caahiye| (4) zabdako AkAzakA guNa mAnanA bhUla hai, kyoMki AkAza amUrtika hai aura zabda mUrtika hai, isaliye zabda AkAzakA guNa nahIM ho sakatA / zabdakA mUrtikatva sAkSAt hai kyoMki zabda karNa indriyase grahaNa hotA hai, hastAdise tathA dIvAla Adise rokA jAtA hai aura havA Adi mUrtika vastuse usakA tiraskAra hotA hai, dUra jAtA hai| zabda pudgala dravyakI paryAya hai isaliye mUrtika hai| yaha pramAraNasiddha hai| pulaskaMdhake paraspara bhir3anese-TakarAnese zabda pragaTa hotA hai // 24 //
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ 423 adhyAya 5 sUtra 25-26 423 aba pudgalake bheda batalAte haiM agavaH skandhAzca // 25 // artha-pudala dravya [ praNavaH skandhAH ca ] aNu aura skaMdha ke bhedase do prakArake hai| TIkA (1) aNu-jisakA vibhAga na ho sake aise pudgalako aNu kahate hai / pudgala mUla (Simple ) dravya hai| skaMdha-do tIna se lekara saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta para. mANuoMke piNDako skaMdha kahate hai| (2) skaMdha pudgala dravyakI vizeSatA hai / sparza guNake kAraNase ve skaMdharUpase pariNamate haiN| skaMdharUpa kaba hotA hai yaha isa adhyAyake 26, 33, 36 aura 37 veM sUtrame kahA hai aura vaha kaba skaMdharUpame nahI hotA yaha sUtra 34 va 35 me batAyA hai| (3) aisI vizeSatA anya kisI dravyameM nahIM hai, kyoki dUsare dravya amUrtika haiN| yaha sUtra milApake saMbaMdhame dravyoMkA anekAntatva batalAtA hai| (4) paramANu svaya hI madhya aura svayaM hI aMta hai, kyoki vaha eka pradezI aura avibhAgI hai // 25 // aba skaMdhoMkI utpacikA kAraNa batalAte haiM bhedasaMghAtebhyaH utpadyante // 26 // artha--paramANuoke [ bhedasaMghAtebhyaH ] bheda ( alaga honese ) saMghAta ( milane se ) athavA bheda saMghAta dono se [ utpadyante ] pudgala skaMdhoMkI utpatti hotI hai| TIkA (1) pichale sUtroMme (pUrvokta sUtromeM ) pudgaladravyakI viziSTatA bata
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ 424 mokSazAstra lAte hue aNu aura skaMdha ye do bheda batAe; taba prazna yaha uThatA hai ki skaMdhoMkI utpatti kisa taraha hotI hai ? usake spaSTarUpase tIna kAraNa batalAe hai / sUtra meM dvivacanakA prayoga na karate hue bahuvacana ( saMghAtebhyaH) prayoga kiyA hai, isase bheda-saMghAtakA tIsarA prakAra vyakta hotA hai / (2) dRSTAnta-100 paramANuoMkA skaMdha hai, usameMse dasa paramANu alaga ho jAnese 60 paramANuoMkA skaMdha banA; yaha bhedakA dRSTAnta hai| usameM ( sau paramANuke skaMdhameM ) dasa paramANumoMke milanese eka sau dasa paramANuokA skaMdha huA; yaha saghAtakA dRSTAnta hai| usImeM hI eka sAtha dasa paramANuoMke alaga hone aura pandraha paramANuoMke mila jAnese eka sau pAMca paramANuoMkA skaMdha huA, yaha bheda saMghAtakA udAharaNa hai||26|| __ aba aNukI utpacikA kAraNa batalAte haiM bhedAdaNuH // 27 // artha-[aNuH] aNukI utpatti [bhedAt] bhedase hotI hai // 27 // dikhAI dene yogya sthUla skandhakI utpacikA kAraNa batalAte haiM bhedasaMghAtAbhyAM cAkSuSaH // 28 // artha-[cAkSuSaH] cakSuindriyase dekhaneyogya skaMdha[bhedasaMghAtAbhyAm] bheda aura saMghAta donoMke ekatra rUpa honese utpanna hotA hai, akele bheda se nhiiN| TIkA (1) prazna-jo cakSuindriyake gocara na ho aisA skaMdha cakSugocara kaise hotA hai ? ucara-jisa samaya sUkSma skaMdhakA bheda ho usI samaya cakSuiMdriyagocara skaMdhameM vaha saMghAtarUpa ho to vaha cakSugocara ho jAtA hai| sUtrameM "cAkSuSaH' zabdakA prayoga kiyA hai, usakA artha cakSu iMdriyagocara hotA hai| cakSuiMdriyagocara skaMva akele bhedase yA akele saghAtase nahIM hotaa|
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyAya 5 sUtra 28-29 425 ( dekho rAjavAtika sUtra 28 kI TIkA, pRSTha 361, artha prakAzikA pRSTha 210) (2) Marsh-gas treated with chlorine gives Methyl Chloride and Hydrochloric acid the formula is: CH 4 + cl2=3DCH3 cl + H + cl. artha-sar3e pAnImeM utpanna gaisako 'mArza gaisa' kahate haiM / usakI gaMdha nahI AtI, raMga bhI mAlUma nahI hotA, kintu vaha jala sakatA hai| use eka klorIna nAmaka gaisa jo haritAbha pIle raMgakA hai usake sAtha milAne para vaha netra indriyase dikhAI denevAlA eka tIsarA esiDa padArtha hotA hai, use maithIla klorAiDa hAiDroklorika esiDa kahate haiN| (iMgliza tattvArthasUtrake isa sUtrake nIcekI TIkA ) (3) oksIjana aura hAiDrojana do vAyu hai, donoM netra indriyase agocara skaMdha haiN| donoMke milApa honepara netra indriya gocara jala ho jAtA hai / isaliye netraindriyagocara skaMdha honeke lie jisame milApa ho vaha netraindriyagocara honA hI cAhiye aisA niyama nahI hai aura sUtra meM bhI netraindriyagocara skaMdha cAhie hI aisA kathana nahIM hai| sUtra meM sAmAnya kathana hai / / 28 // isataraha chahoM dravyoMke vizeSa lakSaNoMkA kathana kiyA jA cukA / ava dravyoMkA sAmAnya lakSaNa kahate haiM sadvya lakSaNam // 26 // artha:-[ bravyalakSaNam ] dravyakA lakSaNa [ sat ] sat ( asti TIkA (1) vastu svarUpake batalAnevAle 5 mahAsUtra isa adhyAyameM die gae haiM / ve 29-30-32-38 aura 42 veM sUtra haiN| unameM bhI yaha sUtra mUlanIvarUpa hai, kyoki kisI bhI vastuke vicAra karaneke lie sabase pahale yaha 45
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ 426 mokSazAstra nizcaya honA cAhiye ki vaha vastu hai yA nhiiN| isaliye jagatmeM jo jo vastu ho vaha satarUpase honI ho caahiye| jo vastu hai usIkA vizeSa vicAra kiyA jAtA hai| (2) isa sUtrameM 'dravya' zabdakA prayoga kiyA hai, vaha aisA bhI batalAtA hai ki usameM dravyatva guNa hai, 'ki jisa zaktike kAraNa dravya sadA eka rUpase na rahane para usakI avasthA (-paryAya ) hamezA badalatI rahatI hai|' (3) aba prazna yaha uThatA hai ki jaba ki dravya hamezA apanI paryAya badalatA hai taba kyA vaha dravya badalakara dUsare dravyarUpa ho jAtA hai ? isa praznakA uttara isa sUtrameM prayoga kiyA gayA 'sat' zabda detA hai 'sat' zabda batalAtA hai ki dravyameM astitva guNa hai aura isa zaktike kAraNa dravyakA kabhI nAza nahIM hotaa| (4) isase yaha siddha huA ki dravyakI paryAya samaya samaya para vadalatI hai to bhI dravya trikAla kAyama ( maujUda ) rahatA hai / yaha siddhAnta sUtra 30 aura 38 meM diyA gayA hai| (5) jisake 'hai' pana ( astitva ) ho vaha dravya hai| isataraha 'astitva' guNake dvArA dravyakI racanA kI jA sakatI hai / isalie isa sUtrameM dravyakA lakSaNa 'sat' kahA hai| yaha sUtra batalAtA hai ki jisakA astitva ho vaha dravya hai| (6) ataH yaha siddha huA ki 'sat' lakSaNa dvArA dravya pahacAnA jA sakatA hai| uparokta kathanase do siddhAMta nikale ki dravyameM 'prameyatva' ( jJAname jJAta hone yogya-Knowable ) guNa hai aura yaha dravya svayaM sva ko jAnanevAlA ho athavA dUsare dravya use jAnanevAlA ho / yadi aisA na ho to nizcita hI nahI hotA ki 'dravya' hai / isaliye yaha bhI siddha hotA hai ki dravyamai 'prameyatva' guNa hai aura dravya yA to jAnanevAlA (cetana) athavA nahI jAnanevAlA (acetana) hai| jAnanevAlA dravya 'jIva' hai aura nahI jAnanevAlA 'ajIva' hai| (7) pratyeka dravya apanI prayojanabhUta arthakriyA (Functionality) karatA hI hai / yadi dravya artha kriyA na kare to vaha kArya rahita ho
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 5 sUtra 26 427 jAya arthAt vyartha ho jAya kintu vyarthaMkA ( apane kArya rahita ) koI dravya hotA hI nahI / isase yaha siddha huA ki pratyeka dravyameM 'vastutva' nAmakA guNa hai / (8) aura vastutva guraNa ke kAraNa jo svayaM apanI kriyA kare vahI vastu kaho jAtI hai / isase yaha siddha huA ki eka dravya dUsare dravyakA kucha kara nahI sakatA | (6) punarapi jo dravya hai usakA 'dravyatva' 'guraNatva' jisa rUpameM ho vaisA kAyama rahakara pariNamana karatA hai kintu dUsareme praveza nahIM karA sakatA, isa guraNako 'agurulaghutva' guNa kahate hai / isI zaktike kAraNa dravya kA dravyatva rahatA hai aura eka dravya dUsare dravyarUpa pariNamita nahIM hotA, aura eka guNa dUsare guNarUpa pariNamita nahIM hotA, tathA eka dravyake aneka (ananta) guNa vikhara kara alaga alaga nahI ho jAte / (10) isa taraha pratyeka dravyame sAmAnya guraNa bahuta se hote haiM kiMtu mukhya rUpase chaha sAmAnya guNa haiM 1 - astitva ( jo isa sUtrame 'sat' zabda ke dvArA spaSTa rUpase batalAyA hai ), 2-vastutva 3 dravyatva 4 - prameyatva 5- agurulaghutva aura 6 - pradezatva / -- (11) pradezatva guraNa kI aisI vyAkhyA hai ki jisa zakti ke kAraNa dravyakA koI na koI AkAra avazya ho / (12) ina pratyeka sAmAnya guragome 'sat' (astitva) mukhya hai kyoMki usake dvArA dravyakA astitva ( hone rUpa - sattA ) nizcita hotA hai / yadi dravya ho to hI dUsare guraNa ho sakate haiM, isaliye yahA~ 'sat' ko dravyakA lakSaNa kahA hai | (13) pratyeka dravyake vizeSa lakSaNa pahale kahe jA cuke haiM ve nimna prakAra haiM- ( 1 ) jIva - adhyAya 2, sUtra 1 tathA 8 ( 2 ) ajIvake pAMca bhedoMmese pudgala adhyAya 5 sUtra 23 | dharma aura adharma - adhyAya 5 sUtra 17 AkAza - adhyAya 5, sUtra 18 aura kAla- adhyAya 5 sUtra 22 / jIva tathA pudgalako vikArI avasthAkA nimitta naimittika saMbaMdha isa adhyAya ke sUtra 16, 20, 21, 24, 25, 26, 27, 28, 32, 35,
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra -36, 38 meM diyA hai| unameM jIvakA eka dUsarekA sambandha sUtra 20 meM batAyA / jIvakA pudgalake sAthakA sambandha sUtra 16, 20 meM batAyA aura pudgalakA parasparakA sambandha bAkIke sUtroMmeM batAyA gayA hai| (14) 'sat' lakSaNa kahanese yaha siddha huA ki sva kI apekSAse 'dravya sat' hai / isakA yaha artha huA ki vaha svarUpase hai para rUpase nhii| 'astitva' pragaTa rUpase aura nAstitva' garbhita rUpase (isa sUtra meM) kahakara yaha batalAyA hai ki pratyeka dravya svayaM svase hai aura para rUpase na honese eka dravya apanA saba kucha kara sakatA hai, kiMtu dUsare dravyakA kabhI kucha nahI kara sakatA / isa siddhAntakA nAma 'anekAMta' hai aura vaha isa adhyAyake 32 veM sUtrame batalAyA gayA hai // 26 // aba satkA lakSaNa batAte haiM utpAdavyayadhrauvyayukta sat // 30 // arthaH-[ utpAdavyayadhrauvyayuktaM ] jo utpAda vyaya-dhrauvya sahita ho [ sat ] so sat hai| TIkA (1) jagatmeM satke saMbaMdhameM kaI asat mAnyatAyeM cala rahI haiN| koI 'sat' ko sarvathA kUTastha-jo kabhI na badale aisA mAnate hai; koI aisA kahate haiM ki sat jJAna gocara nahI hai, isalie 'sat' kA yathArtha trikAlI abAdhita svarUpa isa sUtrame kahA hai| (2) pratyeka vastukA svarUpa 'sthAyI rahate huye badalatA hai' use iMgliza meM Permanancy with a change (badalaneke sAtha sthAyitva); kahA hai / use dUsarI taraha yoM bhI kahate haiM ki-No substance is destroyed, every substance changes its form. (koI vastu nAza nahI hotI, pratyeka vastu apanI avasthA badalatI hai ) / (3) utpAda-cetana athavA acetana dravyameM navIna avasthAkA pragaTa honA so utpAda hai / pratyeka utpAda hone para pUrvakAlase calA AyA jo svabhAva yA svajAti hai vaha kabhI chUTa nahI sktii|
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyAya 5 sUtra 30 426 vyaya-svajAti yAnI mUla svabhAvake naSTa hue binA jo cetana tathA acetana dravyameM pUrva avasthAkA vinAza (utpAdake samaya hI) honA so vyaya hai| dhrauvya-anAdi anantakAla taka sadA banA rahanevAlA mUla svabhAva jisakA vyaya yA utpAda nahI hotA use dhrauvya kahate hai (dekho tattvArthasAra adhyAya 3 gAthA 6 se 8) (4) sarvArthasiddhime dhrauvyakI vyAkhyA isa sUtra kI TIkAme pRSTha 105 meM saMskRtame nimnaprakAra dI hai:"anAdipAriNAmikatvabhAvena vyayodayAbhAvAtadhravati sthirI bhavatIti dhravaH " arthaH-jo anAdi pAriNAmika svabhAvake dvArA vyaya tathA utpAda ke abhAvase dhrava rahatA hai-sthira rahatA hai vaha dhruva hai| (5) isa sUtrame 'sat' kA anekAMta rUpa batalAyA hai / yadyapi trikAlApekSAse sat 'dhruva' hai to bhI samaya samaya para navIna paryAya utpanna hotI hai aura purAnI paryAya naSTa hotI hai arthAt dravyame samA jAtI hai, vartamAna kAla kI apekSAse prabhAvarUpa hotA hai isa taraha kathaMcit nityatva aura kathaMcit anityatva dravyakA anekAMtapana hai| (6) isa sUtrame paryAyakA bhI anekAtapana batalAyA hai / jo utpAda hai so astirUpa paryAya hai aura jo vyaya hai so nAstirUpa paryAya hai| svakI paryAya svase hotI hai parase nahI hotI aisA 'utpAda' se btaayaa| sva paryAyako nAsti-abhAva bhI svase hI hotA hai, parase nahIM hotA / "pratyeka dravyakA utpAda vyaya svataMtra usa dravyase hai" aisA batAkara dravya, guraNa tathA paryAyakI svataMtratA batalAI-parakA asahAyakapana btlaayaa| (7) dharma ( zuddhatA ) AtmAmeM dravyarUpase trikAla bharapUra hai, anAdise jIvake paryAya rUpame dharma pragaTa nahIM huA, kiMtu jIva jaba paryAya meM dharma vyakta kare taba vyakta hotA hai, aisA utpAda zabdakA prayoga batAyA aura usI samaya vikArakA vyaya hotA hai aisA vyaya zabdako kahakara btaayaa|
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ 430 mokSazAstra usa avikArI bhAvake pragaTa hone aura vikArIbhAvake vyayakA lAbha trikAla maujUda rahanevAle aise dhruva dravyake prApta hotA hai aisA dhauvya zabda antameM dekara batalAyA hai | (8) prazna- - "yukta" zabda eka padArthase dUsare padArthakA pRthakatva batalAtA hai - jaise----- --daNDa yukta daMDI / aisA honese utpAda vyaya aura provya kA dravyase bhinna honA samajhA jAtA hai arthAt dravyake utpAda vyaya aura zrIvyakA dravyameM abhAvakA prasaMga AtA hai usakA kyA spaSTIkaraNa hai ? uttara- 'yukta' zabda jahA~ abhedakI apekSA ho vahA~ bhI prayoga kiyA jAtA hai jaise--sAra yukta staMbha / yahA~ yuktaM zabda abhedanayase kahA hai / yahA~ yuktaM zabda ekamekatArUpa artha meM samajhanA / (6) sat svataMtra aura sva sahAyaka hai ataH utpAda aura vyaya bhI pratyeka dravyameM svataMtrarUpase hote hai / zrI kundakundAcAryane pra0 sAra gA0 107 meM paryAyako bhI satpanA kahA hai- " saddravyaM sacca guraNaH sacceva ca paryAya iti vistAraH / " prazna - jIva meM honevAlI vikArI paryAya parAdhIna kahI jAtI hai isakA kyA kAraNa hai ? ucara- - paryAya bhI eka samaya sthAyI anitya sat honese vikArI paryAya bhI jIva jaba svataMtrarUpase apane puruSArthake dvArA kare taba hotI hai / yadi vaisA na mAnA jAya to dravyakA lakSaNa 'sat' siddha na ho zraura isalie dravyakA nAza ho jAya / jIva svayaM svataMtra rUpa se apane bhAvameM parake AdhIna hotA hai isalie vikArI paryAyako parAdhIna kahA jAtA hai / kiMtu aisA mAnanA nyAya saMgata nahI hai ki 'paradravya jIvako AdhIna karatA hai isaliye vikArI paryAya hotI hai / " - prazna - kyA yaha mAnyatA ThIka hai ki "jaba dravya karmakA vala hotA hai taba karma jIvaka AdhIna kara lete haiM kyoki karma meM mahAna zakti hai ?" uttara--nahIM aisA nahI hai / pratyeka dravyakA prabhAva aura zakti
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 5 sUtra 30 usake kSetrameM rahatI hai / jIvameM karmakI zakti nahIM jA sakatI isalie karma jIvako kabhI bhI AdhIna nahIM kara sktaa| yaha niyama zrIsamayasAra nATakameM diyA gayA hai vaha upayogI honese yahA~ diyA jAtA hai:1-ajJAniyoMke vicArameM rAgadveSakA kAraNa: -dohAkoI mUrakha yoM kahai, rAga dveSa pariNAma / pudgalakI jorAvarI, varatai AtamarAma // 62 // jyoM jyoM pudgala bala kare dhari dhari karmaja bheSa / rAgadoSako pariNamana, tyau tyauM hoi vizeSa // 63 // arthaH-koI koI mUrkha aisA kahate haiM ki AtmAmeM rAga-dveSa bhAva pudgalakI jabaradastIse hotA hai // 62 / / pudgala karmarUpa pariNamanake udaya me jitanA jitanA bala karatA hai utanI utanI bAhulyatAse rAga-dveSa pariNAma hote haiM / / 63 // --ajJAnIko satya mArgakA upadeza -dohAihi vidha jo viparIta pakha, gahai saddahai koi / so nara rAga virodha soM, kabahU~ bhinna na hoi||64|| suguru kahaiM jagame rahai, pudgala saMga sadIva / sahaja zuddha pariNamaniko, ausara lahai na jIva // 6 // tAtai cidbhAvani viSa, samaratha cetana rAu / rAga virodha mithyAtame, samakitameM siva bhAu // 66 / / (dekho samayasAra nATaka pRSTha 353 ) artha:-Upara jo rIti kahI hai vaha to viparIta pakSa hai / jo koI use grahaNa karatA hai yA zraddhAna karatA hai usa jIvake rAga dveSa aura moha kabhI pRthaka hote hI nahI / zrI guru kahate haiM ki jIvake pudgalakA sAtha sadA (anAdikA) rahatA hai to phira sahaja zuddha pariNamanakA avasara jIvako kabhI mile hI nhiiN| isaliye caitanyakA bhAva karaneme cetana rAjA hI samartha
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ 432' mokSazAstra haiN| vaha mithyAtvadazAmeM sva se rAga dveSarUpa hotA hai aura samyaktvadazAmeMziva bhAu arthAt samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa hotA hai| 2-jIvako karmakA udaya kucha asara nahIM kara sakatA arthAt nimitta upAdAnako kucha kara nahIM sktaa| indriyoMke bhoga, lakSmI, sage sambandhI yA makAna Adike sambandhameM bhI yahI niyama hai / yaha niyama zrI samayasAra nATakake sarvavizuddhi dvArameM nimnarUpase diyA hai: -savaiyAkauU ziSya kaha svAmI rAga roSa parinAma, tAko mUla preraka kahahu tuma kauna hai ? pudgala karama jogaM kidhoM indriniko bhoga, kidhI dhana kidhau parijana kidhau bhauna hai // guru kehaiM chahoM darva apane apane rUpa, sabaniko sadA asahAI parinIna hai| kou daraba kAhukoM na preraka kadAci tAtai, rAga doSa moha mRSA madirA acauna hai // 6 // artha-ziSya kahatA hai-hai svAmI ! rAga dveSa pariNAmakA mUla preraka kauna hai so zrApa kahI, pudgala karma yA indriyoke bhoga yA dhana yA gharake manuSya yA makAna ? zrI guru samAdhAna karate haiM ki chahoM dravya apane apane svarUpameM sadA asahAya pariNamate haiM / koI dravya kisI dravyakA kabhI bhI preraka nahI hai / rAga dveSakA kAraNa mithyAtvarUpI madirAkA pAna hai| (10) paMcAdhyAyI a0 1 gA0 86 meM bhI vastukI haraeka avasthA(-paryAya bhI ) "svataH siddha" evaM 'svasahAya' hai aisA kahA hai vastvasti svataH siddhaM yathA tathA tatsvatazca prinnaami| tasmAdutpAdasthiti bhaMgamayaM tat sadetadiha niyamAt // 89 // . artha-jaise vastu svataH siddha hai vaise hI yaha "svataH pariNamanazIla" bhI hai, isaliye yahA~ para yaha sat niyamase utpAda vyaya aura dhrauvya svarUpa hai / isaprakAra kisI bhI vastukI koI bhI avasthA, kisI bhI
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ padhyAya 5 sUtra 30-31-32 433 samaya, parake dvArA nahIM kI jA sakatI, vastu sadA svataH parigamanazIla honese apanI paryAya yAnI apane haraeka guNake vartamAna ( avasthA vizeSa ) kA vaha svayaM hI sRSTA - racayitA hai // 30 // ava nityakA lakSaNa kahate haiM tadbhAvAvyayaM nityam // 31 // artha-- [ tadabhAvAvyayaM / tadbhAvase jo adhyaya hai-nAza nahIM honA so [ nityam ] nitya hai / TIkA ( 1 ) jo pahale samayameM ho vahI dUsare samayameM ho use tadbhAva kahate haiM; vaha nitya hotA hai - avyaya = avinAzI hotA hai / ( 2 ) isa adhyAyake cauthe sUtrame kahA hai ki dravyakA svarUpa nitya hai / usakI vyAkhyA isa sUtrameM do gaI hai / ( 3 ) pratyabhijJAnake hetu ko tadabhAva kahate haiM / jaise ki dravyako pahale samaya meM dekhaneke bAda dUsare Adi samayomeM dekhanese "yaha vahI hai jise maiMne pahale dekhA thA " aisA jo jor3arUpajJAna hai vaha dravyakA dravyatva batalAtA hai, parantu yaha nityatA kathaMcit hai kyoki yaha sAmAnya svarUpa kI apekSAse hotI hai / paryAyakI apekSAse dravya anitya hai / isataraha jagata me samasta dravya nityAnityarUpa haiM / yaha pramANa dRSTa hai / ( 4 ) AtmAmeM sarvathA nityatA mAnane se manuSya, narakAdikarUpa saMsAra tathA saMsArase atyanta chUTanerUpa mokSa nahI bana sakatA / sarvathA nityatA mAnanese saMsAra svarUpakA varNana aura mokSa - upAyakA kathana karane meM 'virodhatA AtI hai, isaliye sarvathA nitya mAnanA nyAya saMgata nahI hai / / 31 / / eka vastumeM do viruddha dharma siddha karane kI rauti batalAte haiN| arpitAnarpita siddheH // 32 // 55
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ 434 mokSazAkha artha-[ apitAnarpitasiddhaH ] pradhAnatA aura gauNatAse padArthoM kI siddhi hotI hai| TIkA (1) pratyeka vastu anekAnta svarUpa hai yaha siddhAnta isa sUtrameM syAdvAda dvArA kahA hai| nityatA aura anityatA paraspara virodhI dharma haiM, tathApi ve vastuko vastupanameM niSpanna (siddha ) karanevAle haiM, isIliye ve pratyeka dravyameM hote hI hai| unakA kathana mukhya gauNarUpase hotA hai, kyoMki sabhI dharma eka sAtha nahIM kahe jA sakate / jisa samaya jisa dharmako siddha karanA ho usa samaya usakI mukhyatA lI jAtI hai / usa mukhyatA-pradhAnatA ko 'arpita' kahA jAtA hai, aura usa samaya jisa dharmako gauNa rakhA ho use anarpita kahA jAtA hai / jJAnI puruSa jAnatA hai ki anarpita kiyA huA dharma yadyapi usa samaya kahane meM nahIM AyA to bhI vaha dharma rahate hI hai| (2) jisa samaya dravyako dravyakI apekSAse nitya kahA hai usI samaya vaha paryAyakI apekSAse anitya hai| sirpha usa samaya 'anityatA' kahI nahIM gaI kintu gabhita rakhI hai| isI prakAra jaba paryAyakI apekSAse dravyako anitya kahA hai usI samaya vaha dravyakI apekSAse nitya hai sirpha usa samaya nityatA kahI nahI hai| kyoMki donoM dharma eka sAtha kahe nahIM jA skte| (3) arpita aura anarpita ke dvArA anekAnta svarUpa kA kathana___ anekAnta kI vyAkhyA nimna pramANa hai "eka vastumeM vastutvako niSpAdaka paraspara viruddha do zaktiyoMkA eka hI sAtha prakAzita honA so anekAnta hai|" jaise ki jo vastu sat hai vahI asat hai arthAt jo asti hai vahI nAsti hai, jo eka hai vahI aneka hai, jo nitya hai vahI anitya hai ityAdi / ( sa0 sAra sarva vizuddhijJAnAdhikAra pR0 565) apita aura anarpitakA svarUpa samajhaneke liye yahA~ kitane hI
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 5 sUtra 32 .435 dRSTAntoMkI jarUrata hai, ve nIce diye jAte haiM (1) 'jIva cetana haiM' aisA kahane se 'jIva acetana nahIM hai| aisA usameM svayaM gabhitarUpase AgayA / isame 'jIva cetana hai' yaha kathana arpita huA aura 'jIva acetana nahI hai' yaha kathana anarpita huaa| (2) 'ajIva jar3a hai' aisA kahane se 'ajIva cetana nahI hai' aisA usameM svayaM gabhita rUpase aagyaa| isameM pahalA kathana arpita hai aura usameM 'ajIva cetana nahI hai' yaha bhAva anarpita-gauraNarUpase AgayA, arthAt binA kahe bhI usame garbhita hai aisA samajha lenA caahiye| (3) 'jIva apane dravya-kSetra-kAla-bhAva se sat hai' aisA kahane para 'jIva para dravya-kSetra-kAla-bhAvase asat hai aisA binA kahe bhI AgayA / pahalA kathana 'arpita hai aura dUsarA 'anarpita' hai| (4) 'jIva dravya eka hai' aisA kahane para usameM yaha AgayA ki 'jIva guNa aura paryAyase aneka hai|' pahalA kathana 'arpita hai aura dUsarA 'anarpita hai| (5) 'jIva dravya-guNase nitya hai aisA kahanese usameM yaha kathana AgayA ki 'jIva paryAyase anitya hai| pahalA kathana arpita aura dUsarA anarpita hai| (6) 'jIva sva se tat ( Identical ) hai aisA kahanese usameM yaha kathana AgayA ki 'jIva parase atat hai| isameM pahalA kathana arpita aura dUsarA anarpita hai| (7) 'jIva apane dravya-guNa-paryAyase abhinna hai' aisA kahanese usameM yaha kathana AgayA ki 'jIva paradravya-usake guNa aura paryAyase bhinna hai| pahalA kathana arpita aura dUsarA kathana arpita hai| (8) 'jIva apanI paryAyakA kartA ho sakatA hai' aisA kahane para 'jIva paradravyakA kucha kara nahI sakatA' yaha aagyaa| isame pahalA kathana apita aura dUsarA anarpita hai| (9) 'pratyeka dravya apanI paryAyakA bhoktA ho sakatA hai' aisA
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ -436 mokSazAstra kahane se yaha bhI AgayA ki 'koI para dravyakA bhoktA nahIM ho sakatA / ' isameM pahalA kathana arpita aura dUsarA zranarpita hai / (10) 'karmakA vipAka karmameM A sakatA hai' aisA kahanese yaha kathana bhI A gayA ki 'karmakA vipAka jIvameM nahI A sakatA, isameM pahalA kathana arpita aura dUsarA anarpita hai / (11) 'samyagdarzana jJAna cAritrako ekatA mokSamArga hai' aisA kahane para yaha kathana bhI A gayA ki 'puNya pApa, zrAsrava baMdha ye mokSamArga nahIM hai' isameM pahalA kathana arpita aura dUsarA anarpita hai / (12) 'zarIra paradravya hai' aisA kahane para yaha kathana bhI A gayA ki 'jIva zarIrakI koI kriyA nahIM kara sakatA, use halA- calA nahI sakatA, usakI saMbhAla nahIM rakha sakatA, usakA kucha kara nahIM sakatA vaise hI zarIrakI kriyAse jIvako rAga, dveSa, moha, sukha, duHkha vagairaha nahIM ho sakatA / ' isameM pahalA kathana arpita aura dUsarA anarpita hai / (13) 'nimitta para dravya hai' aisA kahane para usameM yaha kathana bhI AgayA, ki 'nimitta para dravyakA kucha kara nahI sakatA, use sudhAra yA bigAr3a nahIM sakatA, sirpha vaha anukUla saMyogarUpase hotA hai' isameM pahalA kathana arpita aura dUsarA anarpita hai / (14) 'ghIkA ghar3A' kahanese usameM yaha 'ghar3A ghImaya nahI kintu miTTImaya hai, ghIkA ghar3A kathana hai' isame pahalA kathana zrarpita aura dUsarA kathana bhI AgayA ki hai yaha to mAtra vyavahArA anarpita hai / (15) 'mithyAtva karmake udayase jIva mithyAdRSTi hotA hai / isa kathanase yaha bhI AgayA ki 'jIva usa samayakI apanI viparIta zraddhA ko lekara mithyAdRSTi hotA hai, vAstava meM mithyAtva karmake udayake kAraNa jIva, mithyAdRSTi nahI hotA, mithyAtvakarmake udayase jIva mithyAdRSTi hotA haiyaha to upacAramAtra vyavahAra kathana hai, vAstavame to jIva jaba svayaM mithyAzraddhArUpa pariraNamA taba mithyAtva mohanIya karmake jo rajakaraNa usa samaya udayarUpa huye, una para nirjarAkA Aropa na Akara vipAka udayakA Aropa
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 5 sUtra 32 zrAyA' isameM pahalA kathana arpita dUsarA anarpita hai / (16) 'jIva jar3akarmake udayase gyArahaveM guraNasthAnase girA' aisA kahanese yaha kathana bhI AgayA ki 'jIva apane puruSArthakI kamajorI se girA, jar3a karma paradravya hai aura 11 ve guNasthAnameM to moha karmakA udaya hI nahI hai / vAstavameM ( - sacamuca ) to karmodayase jIva giratA nahI hai, kintu jisa samaya apane puruSArthaM kI kamajorI se girA - taba mohakarma ke udayase girA aisA Aropa ( - upacAra - vyavahAra ) AyA' isameM pahalA kathana arpita aura dUsarA anarpita hai / (17) 'jIva paMcendriya hai' aisA kahane se yaha kathana bhI AgayA ki 'jIva cetanAtmaka hai jar3a indriyAtmaka nahI hai, pA~coM indriyAM jar3a haiM mAtra use unakA saMyoga hai / ' isameM pahalA kathana arpita dUsarA anarpita hai / (18) 'nigodakA jIva karmakA udaya maMda honepara U~cA car3hatA hai' yaha kahane se usameM yaha kathana AgayA ki 'nigodiyA jIva svayaM apane purupArthake dvArA maMda kaSAya karanepara car3hatA hai, karma paradravya hai isaliye karmake kAraNase jIva U~cA nahI car3hA, (-apanI yogyatA se car3hA hai ) pahalA kathana arpita aura dUsarA arnArpita hai / 437 (16) 'karmake udayase jIva asaMyamI hotA hai kyoMki cAritramoha ke udayake binA usakI anupapatti hai' aisA kahanese yaha kathana AgayA ki 'jIva apane puruSArthake doSake kAraNa apane cAritra guraNake vikArako nahIM TAlatA aura asaMyamarUpa pariNamatA hai isaliye vaha asaMyamI hotA hai, yadyapi usa samaya cAritra mohake karma bhI jhar3a jAte haiM to bhI jIvake vikArakA nimitta pAkara navIna karma svayaM bAMdhatA hai, isaliye purAne cAritra mohakarmapara udayakA Aropa AtA hai' isame pahalA kathana arpita aura dUsarA zranarpita hai / (20) 'karmake udayase jIva Urdhvaloka madhyaloka aura adholoka meM jAtA hai kyoMki zrAnupUrvI karmake udayake vinA usakI anupapatti hai' aisA kahanese usame yaha kathana bhI AgayA ki 'jIvako kriyAvatI zaktiko usa samayakI vaisI yogyatA hai isaliye jIva Urdhva lokame adholokameM zrIra tiyaM
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ 438 mokSazAstra glokameM jAtA hai, usa samaya use anukUla AnupUrvI nAma karmakA udaya saMyogarUpase hotA hai / karmaparadravya hai isaliye vaha jIvako kisI jagaha nahIM le jA sakatA' isameM pahalA kathana arpita aura dUsarA anarpita hai / uparokta dRSTAMta dhyAnameM rakhakara zAstrameM kaisA bhI kathana kiyA ho usakA nimnalikhita anusAra artha karanA cAhiye pahale yaha nizcaya karanA cAhiye ki zabdArthake dvArA yaha kathana kisa nayase kiyA hai / usameM jo kathana jisa nayase kiyA ho vaha kathana arpita hai aisA samajhanA / aura siddhAntake anusAra usameM gauNarUpase jo dUsare bhAva garbhita haiM, yadyapi ve bhAva jo ki vahA~ zabdome nahI kahe to bhI aisA samajha lenA cAhiye ki ve garbhitarUpase kahe hai, yaha anarpita kathana hai / isaprakAra arpita aura anarpita donoM pahaluoM ko samajhakara yadi jIva artha kare to ho jIvako pramANa aura nayakA satya jJAna ho / yadi donoM pahalunoM ko yathArtha na samajhe to usakA jJAna ajJAnarUpameM pariNamA hai isaliye usakA jJAna apramANa aura kunayarUpa hai / pramAraNako samyak anekAMta bhI kahA jAtA hai / - jahA~ jahA~ nimitta aura prodayika bhAva kI sApekSatAkA kathana ho, vahA~ modayikabhAva jIvakA svatattva honese- nizcayase nirapekSa hI hai sApekSa nahI hai isa mukhya bAtakA svIkAra honA cAhiye / ekAnta sApekSa mAnane se zAstrakA saccA artha nahI hogA / (4) anekAntakA prayojana anekAnta bhI samyak ekAnta aisA nijapadakI prApti karAne ke atirikta anya dUsare hetuse upakArI nahI hai / (5) eka dravya dUsare dravyakA kucha bhI kara sakatA hai isa mAnyatA meM AnevAle doSoMkA varNana jagatame chahoM dravya atyaMta nikaTa eka kSetrAvagAha rUpase rahe huye haiM, ve svayaM nijameM aMtarmagna rahate huye apane ananta dharmoke cakrako cUmate haiM,sparza karate hai to bhI ve parasparameM eka dUsare ko sparza nahI karate / yadi eka dravya dUsare dravyako sparza kare to vaha paradravyarUpa ho jAya aura yadi
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 5 sUtra 32 436 parAhanAya to nimnalikhita dopa pAveM: 1--saMkara dopa dopaerapa ho jAye to saMkara dora AtA hai| gaganAm gugapatprAptiH saMkaraH"-jo aneka dravyoMke eka rUpatAkI mAmi mophara doga hai| jIva anAdi se ajAna dazAme zarIrako, zarIrakI mizAgaragoje, bhAva indriyoko tathA unake viSayoMko sva se pArUpa mAnatA hai yaha zeya-bhAyaka saMkara dopa hai| isa sUtrameM kahe huye parata karapale gamabhane para arthAt jIva jovarUpase hai karmarUpase nahI kI se pagaM, indriyA, parIra, jIvako vikArI aura apUrNa dazA hai mora jIpamA svarUpa (-jJAna ) nahIM hai aisA samajhakara bheda vimAna pragaTa kare sara pa zAyaka saMkara dopa dUra hotA hai arthAt samyana pragaTa honepara hI saMkara dopa TalatA dUra hotA hai| jIpa jisane mome mohakAmake sAtha yukta hokara duHkha bhogatA hai vaha mAra mApanaH saMgAra doSa hai / usa dopako dUra karanekA prAraMbha samyagdarzana pragaTa hone para hotA hai aura apAyajJAnasvabhAvakA acchI taraha pAlaMbana pArane gayA papAyabhAva dUra honepara vaha saMkara dopa sarvathA dUra hotA hai| 2-vyatikara dopa yadi joya jacyA pucha kArya kare aura jar3a kama yA zarIra jIvakA gucha manA-burA kare to jIva jarUpa ho jAya aura jaDa cetanarUpa ho jAya tathA eka jIvake dUsare jIya pugcha bhalA burA kareM to eka jIva dUsare jIvarupa ho jAya / isa taraha ekakA viSaya dUsaremeM calA jAyagA isake vyatiphara doSa bhAvegA-"parasparavipayagamanaM vytikrH|" jadakarma halakA ho aura mArga de to jIvake dharma ho aura jaDakarma banavAna ho to jIva dharma nahIM kara sakatA-aisA mAnanemeM saMkara aura vyatikara donoM doSa pAte haiN| jIva mokSakA-dharmakA puruSArtha na kare aura azubhabhAvame rahe taba use bahakArgI jIva kahA jAtA hai, athavA yoM kahA jAtA hai ki-'usake karma
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ 440 mokSezoSa kA tIvra udaya hai isaliye vaha dharma nahIM krtaa| usa jIvako lakSya svasanmukha nahIM hai kiMtu paravastu para hai, itanA batAneke liye vaha vyavahAra kathana hai| parantu aise upacAra kathanako satyArtha mAnanese donoM doSa Ate haiM ki jar3a karma jIvako nukasAna karatA hai yA jIva jar3akarmakA kSaya karatA hai| aura aisA mAnane meM do dravyake ekatvako mithyA zraddhA hotI hai| 3-adhikaraNa doSa yadi jIva zarIrakA kucha kara sakatA, use halA-calA sakatA yA dUsare jIvakA kucha kara sakatA to vaha donoM dravyoMkA adhikaraNa ( svakSetrarUpa prAdhAra ) eka hojAya aura isase 'adhikaraNa' doSa aavegaa| 4-parasparAzraya doSa jIva sva kI apekSAse sat hai aura karma paravastu hai usa apekSAse jIva asat hai, tathA karma usakI apanI apekSAse sat hai aura jIvakI apekSAse karma asata hai| aisA honepara bhI jIva karmako bA~dhe-chor3e-usakA kSaya kare vaise hI kama kamajora hoM to jIva dharma kara sakatA hai-aisA mAnanemeM 'parasparAzraya' doSa hai| jIva karma ityAdi samasta dravya sadA svataMtra haiM aura svayaM sva se svataMtrarUpase kArya karate hai aisA mAnanese 'parasparAzraya' doSa nahIM aataa| 5-saMzaya doSa jIva apane rAgAdi vikAra bhAvako jAna sakatA hai, svadravyake zrAvanase rAgAdi doSakA abhAva ho sakatA hai parantu use TAlanekA prayatna nahIM karatA aura jo jar3akarma aura usake udaya haiM usako nahIM dekha sakatA tathApi aisA mAne ki 'karmakA udaya patalA paDe, kamajora ho, karmake AvaraNa haTe to dharma yA sukha ho sakatA hai; jar3akarma balavAna ho to jIva girA jAya, adharmI yA duHkhI hojAya, (jo aiMsA mAne) usake sazaya-(-bhaya) dUra nahI hotA athavA nija AtmAzrita nizcaya ratnatrayase dharma hogA yA puNyase-vyavahAra karate 2 dharma hogA? aisA saMzaya dUra kiye binA jIva svataMtratAko zraddhA aura saccA puruSArtha nahIM kara sakatA aura viparIta abhiprAya rahitapanekA saccA puruSArtha vinA, kisI jIvako kabhI dharma yA samyagdarzana
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 5 sUtra 32 441 nahIM ho sktaa| koI bhI dravya dUsaroMkA kucha kara sakatA hai yA nahIM aisI mAnyatAmeM saMzaya doSa bhAtA hai vaha saccI samajhase dUra karanA caahiye| 6-anavasthA doSa jIva apane pariNAmakA hI kartA hai aura apanA pariNAma usakA karma hai / sarva dravyoMke anya dravyoMke sAtha utpAdha-utpAdaka bhAvakA abhAva hai, isIliye ajIvake sAtha jIvake kArya-kAraNatva siddha nahIM hotaa| yadi eka dravya dUsarekA kArya kare, dUsarA tIsarekA kArya kare-aisI paraMparA mAnane para ananta dravya hai usameM kona dravya kisa dravyakA kArya kare isakA koI niyama na rahegA aura isIliye anavasthA doSa aavegaa| parantu yadi aisA niyama svIkAra kareM ki pratyeka dravya apanA hI kArya karatA hai parakA kArya nahI kara sakatA to vastuko yathArtha vyavasthA jyoM kI tyoM banI rahatI hai aura usameM koI anavasthA doSa nahIM aataa| 7-apratipaci doSa pratyeka dravyakA dravya tva-kSetratva-kAlatva (-paryAyatva) aura bhAvatva (-guNa) jisa prakArase hai usIprakArase usakA yathArtha jJAna karanA caahiye| jIva kyA kara sakatA aura kyA nahI kara sakatA vaise hI jar3a dravya kyA kara sakate aura kyA nahIM kara sakate-isakA jJAna na karanA aura tattvajJAna karanekA prayatna nahIM karanA so apratipatti doSa hai / 8-virodha doSa __ yadi aisA mAne ki eka dravya svayaM sva se sat hai aura vahI dravya parase bhI sat hai to 'virodha' doSa mAtA hai / kyoki jIva jaise apanA kArya kare vaise para dravyakA-karma arthAt para jIva mAdikA-bhI kArya kare to virodha doSa lAgU hotA hai| 9-abhAva doSa yadi eka dravya dUsare dravyakA kArya kare to usa dravyakA nAza ho aura eka dravyakA nAza hoto krama kramase sarva dravyokA nAza hogA, isa taraha usameM 'prabhAva' doSa pAtA hai| 56
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ 442 mokSazAstra ina samasta doSoMko dUrakara vastukA anekAMta svarUpa samajhaneke liye prAcArya bhagavAnane yaha sUtra kahA hai| arpita (mukhya ) aura anarpita (gauNa ) kA vizeSa samajhameM tathA kathana karaneke liye kisI samaya upAdAnako mukhya kiyA jAtA hai aura kisI samaya nimittako, ( kabhI nimittakI mukhyatAse kArya nahIM hotA mAtra kathanameM mukhyatA hotI hai ) kisI samaya dravyako mukhya kiyA jAtA hai to kisI samaya paryAyako, kisI samaya nizcayako mukhya kahA jAtA hai aura kisI samaya vyavahArako / isa taraha jaba eka pahalUko mukhya karake kahA jAve taba dUsare goraNa rahanevAle pahaluoMkA yathAyogya jJAna kara lenA cAhiye / yaha mukhya aura gauNatA jJAnako apekSAse smjhnii| -parantu samyagdarzanakI apekSAse hamezA dravyadRSTiko pradhAna karake upadeza diyA jAtA hai dravyadRSTikI pradhAnatAmeM kabhI bhI vyavahArakI mukhyatA nahIM hotI; vahA~ paryAyadRSTike bhedako gauraNa karake use vyavahAra kahA hai| bheda dRSTimeM rukane para nirvikalpa dazA nahI hotI aura sarAgIke vikalpa rahA karatA hai| isaliye jabataka rAgAdika dUra na hoM tabataka bhedako gauNa kara abhedarUpa nirvikalpa anubhava karAyA jAtA hai| dravyadRSTikI apekSAse vyavahAra, paryAya yA bheda hamezA gauraNa rakhA jAtA hai, use kabhI mukhya nahIM kiyA jAtA // 32 // aba paramANuoMmeM baMdha honekA kAraNa batalAte haiM snigdhruuksstvaadbndhH||33|| artha:-[ snigdharUkSatvAt ] cikane aura rUkheke kAraNa [baMdhaH] do, tIna ityAdi paramANuoMkA baMdha hotA hai| ., TIkA (1) pudgalameM aneka guNa haiM kiMtu unameMse sparza guNake atirikta dUsare guNoMkA paryAyoMse vandha nahIM hotA, vaise hI sparzakI pATha paryAyoM meMse bhI snigdha aura rUkSa nAmake paryAyoMke kAraNase hI baMdha hotA hai aura dUsare
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 5 sUtra 33-34 443 chaha prakArake paryAyoMse bandha nahIM hotA, aisA yahAM batAyA hai| kisa taraha kI snigdha aura rUkSa avasthA ho taba baMdha ho yaha 36 veM sUtra meM kahege aura kisa tarahake hoM taba bandha nahI hotA yaha 34-35 veM sUtra meM kheNge| baMdha hone para kisa jAtikA pariNamana hotA hai yaha 37 veM sUtrame kahA jaaygaa| (2) baMdha-aneka padArthome ekatvakA jJAna karAnevAle saMbaMdha vizeSa ko bandha kahate haiN| (3) baMdha tIna tarahakA hotA hai-1-spa ke sAtha pudgaloMkA bandha, 2-rAgAdike sAtha jIvakA bandha, aura 3-anyonya avagAha pudgala jIvAtmaka bandha / (pravacanasAra gAthA 177 ) unamese pudgaloMkA bandha isa sUtrame batAyA hai| (4) snigdha aura rUkSatvake jo avibhAga praticcheda haiM use guNa kahate haiM / eka, do, tIna, cAra, pAMca, chaha ityAdi tathA saMkhyAta, asaMkhyAta yA anaMta snigdha guNa rUpase tathA rUkSa guNarUpase eka paramANu aura pratyeka paramANu svataH svayaM pariNamatA hai| (5) snigdha snigdhake sAtha, rUkSa rUkSake sAtha tathA eka dUsareke sAtha banca hotA hai| baMdha kava nahIM hotA ? na jaghanyaguNAnAm // 34 // arthaH-[ jaghanyaguNAnAm ] jaghanya guNa sahita paramANuoMkA [na] bandha nahIM hotaa| TIkA (1) guNakI vyAkhyA sUtra 33 kI TIkA dI gaI hai / 'jaghanya guNa paramANu' arthAt jisa paramANume snigdhatA yA rUkSatAkA eka avibhAgI aMza ho use jaghanya guNa sahita paramANu kahate haiM / jaghanyaguNa arthAt eka guNa smjhnaa| * yahA~ dravya guNa paryAya pAnevAlA guNa nahI samajhanA parantu guNakA artha 'snigdha-rUkSatvakI zaktikA nApa karanekA sAdhana' samajhanA caahiye|
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ 444 mokSazAstra (2) parama caitanya svabhAvameM pariNati rakhanevAleke paramAtmasvarUpa ke bhAvanArUpa dharmadhyAna aura zukladhyAnake balase jaba jaghanya cikaneke sthAnameM rAga kSINa ho jAtA hai taba jaise jala aura retIkA bandha nahIM hotA vaise hI jaghanya snigdha yA rUkSa zaktidhArI paramANukA bhI kisIke sAtha baMdha nahIM hotaa| (pravacanasAra adhyAya 2, gAthA 72, zrI jayasena prAcAryakI saMskRta TIkA, hindI pustaka pRSTha 227 ) jala aura retIke dRSTAMtameM jaise jIvoMke paramAnandamaya sva saMvedana guNake balase rAgadveSa hIna ho jAtA hai aura karmake sAtha bandha nahIM hotA usIprakAra jisa paramANumeM jaghanya snigdha thA rUkSatA hotI hai usake kisIse baMdha nahI hotA / (hindI pravacanasAra gAthA 73 pR0 228) (3) zrI pravacanasAra adhyAya 2, gAthA 71 se 76 taka tathA gommaTasAra jIvakAMDa gAthA 614 tathA usake nIceko TIkAmeM yaha batalAyA hai ki pudgaloMmeM baMdha kaba nahI hotA aura kaba hotA hai, ataH vaha baaNcnaa| (4) cautIsaveM sUtrakA siddhAMta (1) dravyameM apane sAtha jo ekatva hai vaha baMdhakA kAraNa nahIM hotA kiMtu apanemeM-nijameM cyutirUpadvaita-dvitva ho taba bandha hotA hai| bhAtmA ekabhAvasvarUpa hai, parantu moha rAga-dveSarUpa pariNamanase dvaitabhAvarUpa hotA hai aura usase bandha hotA hai| (dekho pravacanasAra gAthA 175 kI TIkA) AtmA apane trikAlI svarUpase zuddha caitanya mAtra hai| yadi paryAyameM vaha trikAlI zuddha caitanyake prati lakSya karake aMtarmukha ho to dvaitapana nahIM hotA, bandha nahI hotA arthAt moha-rAga-dveSameM nahIM rukatA / AtmA moharAgadveSa meM aTakatA hai vahI bandha hai| ajJAnatApUrvakakA rAgadveSa hI vAstavameM snigdha aura rUkSatvake sthAnameM honese bandha hai ( dekho pravacanasAra gAthA 176 kI TIkA ) isaprakAra jaba AtmAmeM dvitva ho taba bandha hotA hai aura usakA nimitta pAkara dravyabandha hotA hai| (2) yaha siddhAMta pudgalameM lAgU hotA hai / yadi pudgala apane sparzameM eka guNarUpa pariName to usake apaneme hI bandhakI zakti (bhAvabaMdha) pragaTa na
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 5 sUtra 34-35 445 honese dUsare pudgalake sAtha bandha nahIM hotaa| kintu yadi usa pudgalake sparzameM do guNarUpa adhikapana Ave to bandha kI zakti (bhAvabandhakI zakti) honese dUsare cAra guNavAle sparzake sAtha bandha ho jAtA hai, yaha dravyabaMdha hai| bandha honeme dvitva-dvaita arthAt bheda honA hI caahie| (3) dRSTAnta-dazAmeM guNasthAname sUkSmasAMparAya-jaghanya lobha kaSAya hai to bhI mohakarmakA bandha nahI hotA / saMjvalana krodha, mAna, mAyA aura lobha tathA puruSaveda jo navameM bandhako prApta the unakI vahA~ vyucchitti huI unakA bandha vahA~ ruka gyaa| (dekho adhyAya 6 sUtra 14 kI TIkA) dRSTAntaparase siddhAMta-jIvakA jaghanya lobhakaSAya vikAra hai kiMtu vaha jaghanya honese kArmANa-vargaNAko lobharUpase bandhane meM nimitta nahI huaa| (2) usa samaya saMjvalana lobhakarmakI prakRti udayarUpa hai tathApi usakI jaghanyatA navIna moha karmake bandhakA nimitta kAraNa nahIM hotI (3) yadi jaghanya vikAra karma bandhakA kAraNa ho to koI jIva bandha rahita nahI ho sakatA // 34 // baMdha kava nahIM hotA isakA varNana karate haiM guNasAmye sahazAnAm // 35 // artha:-[ guNasAmye ] guNoMkI samAnatA ho taba [ sahazAnAm ] samAna jAtivAle paramANuke sAtha bandha nahIM hotA / jaise ki-do guNavAle snigdha paramANukA dUsare do guNavAle snigdha paramANuke sAtha bandha nahI hotA athavA vaise snigdha paramANukA utane hI guNavAle rUkSa paramANuke sAtha bandha nahIM hotA / 'na-(bandha nahIM hotA)' yaha zabda isa sUtrame nahIM kahA parantu Uparake sUtrameM kahA gayA 'na' zabda isa sUtrame bhI lAgU hotA hai| TIkA - (1) sUtra meM 'sadRzAnAm padase yaha pragaTa hotA hai ki guNoM ko viSamatAme samAna jAtivAle tathA bhinna jAtivAle pudgaloMkA vandha hotA
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ 446 mokSazAstra (2) do guNa yA adhika guNa snigdhatA aura vaise hI do yA adhika guNa rUkSatA samAnarUpase ho taba bandha nahIM hotA, aisA batAneke liye 'guNasAmye' pada isa sUtra meM liyA hai // 35 // ( dekho sarvArthasiddhi, saMskRta hindI TIkA, adhyAya 5 pRSTha 123) bandha kava hotA hai ? dvayadhikAdiguNAnAM tu||36|| arthaH-[dvayadhikAdiguNAnAM tu ] do adhika guNa hoM isa narahake guNa vAleke sAtha hI vandha hotA hai| TIkA jaba eka paramANuse dUsare paramANumeM do adhika guNa hoM taba hI baMdha hotA hai| jaise ki do guraNavAle paramANukA baMdha cAra guNavAle paramANuke sAtha ho; tIna guNavAle paramANukA pAMca guNavAle paramANuke sAtha baMdha ho parantu usase adhika yA kama guNavAle paramANuke sAtha baMdha nahIM hotaa| yaha bandha snigdhakA snigdhake sAtha, rUkSakA rUkSake sAtha, snigdhakA rUkSake sAtha tathA rUkSakA snigdhake bhI baMdha hotA hai // 36 // do guNa adhikake sAtha milane para naI vyavasthA kaisI hotI hai ? bandhe'dhiko pAriNAmikau ca // 37 // artha:-[ca ] aura [ bandhe ] bandharUpa avasthAmeM [ adhiko ] adhika guNavAle paramANuoM apane rUpameM [pAriNAmikau] (kama' guragavAle paramANuoMkA ) pariNamAnevAle hotA hai / (yaha kathana nimittakA hai) TIkA jo alpaguNadhAraka paramANu ho vaha jaba adhika guNadhAraka paramANuke sAtha baMdha avasthAko prApta hotA hai taba vaha alpaguNa dhAraka paramANu apanI pUrva avasthAko chor3akara dUsarI avasthA pragaTa karatA hai aura * zvetAmbara matame isa vyavasthA ko nahI mAnA hai|
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 5 sUtra 37-38 '447 eka skaMdha ho jAtA hai arthAt adhika guNadhAraka paramANukI jAtikA aura utane guNavAlA skaMdha hotA hai // 37 // dravya kA dUsarA lakSaNa guNaparyayavat dravyam // 38 // artha-[ guNaparyayavat ] guNa paryAyavAlA [ vravyam ] dravya hai / TIkA (1) guNa-dravyakI aneka paryAya badalane para bhI jo dravyase kabhI pRthak nahI ho, nirantara dravyake sAtha sahabhAvI rahe vaha guNa kahalAtA hai| (2) jo dravyake pUre hisse meM tathA usakI sabhI hAlatameM rahe use guNa kahate haiM / (jaina siddhAnta pravezikA prazna 113 ) (3) jo dravyameM zaktikI apekSAse bheda kiyA jAve vaha guNa zabdakA artha hai(tattvArthasAraadhyAya 3, gAthA | pRSTha 131) sUtrakAra guNako vyAkhyA 41 veM sUtra meM deNge| (2) paryAya-1-kramase honevAlI vastuko guNakI avasthAko paryAya kahate haiM; 2-guNake vikArako ( vizeSa kAryako ) paryAya kahate haiM; (jaina siddhAnta pravezikA prazna 148 ) 3-dravyameM jo vikriyA ho athavA jo avasthA badale vaha paryAya kahalAtI hai| (dekho tattvArthasAra adhyAya 3 gAthA 6 pRSTha 131) sUtrakAra paryAyakI vyAkhyA 42 ve sUtra meM deNge| (3) pahale sUtra 26-30 meM kahe hue lakSaNase yaha lakSaNa pRthaka nahI hai, zabda bheda hai, kintu bhAvabheda nahI / paryAyase utpAda-vyaya kI aura guNase dhrauvyakI pratIti ho jAtI hai| (4) guNako anvaya, sahavartI paryAya yA akramavartI paryAya bhI kahA jAtA hai tathA paryAyako vyatirekI athavA kramavartI kahA jAtA hai / dravyakA svabhAva guNa-paryAyarUpa hai, aisA sUtra meM kahakara dravyakA anekAMtatva siddha kiyA / (5) dravya, guNa aura paryAya vasturUpase abheda-abhinna hai / nAma,
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ 448 mokSazAstra saMkhyA, lakSaNa aura prayojana kI apekSAse dravya, guNa aura paryAyamai bheda hai parantu pradezase abheda hai; aisA vastukA bhedAbheda svarUpa samajhanA / (6) sUtra meM 'vat' zabdakA prayoga kiyA hai vaha kathaMcit bhedAbhedarUpa sUcita karatA hai| (7) jo guNake dvArA yaha batalAve ki 'eka dravya dUsare dravyase dravyAntara hai' use vizeSa guNa kahate haiM / usake dvArA usa dravyakA vidhAna kiyA jAtA hai / yadi aisA na ho to dravyoMkI saMkaratA-ekatAkA prasaMga ho aura eka dravya badalakara dUsarA ho jAya to vyatikara doSakA prasaMga hogaa| isaliye ina doSoMse rahita vastukA svarUpa jaisAkA taisA samajhanA // 38 // kAla bhI dravya hai kAlazca / / 36 // arthaH-[ kAlaH ] kAla [ca ] bhI dravya hai / TIkA (1) 'ca' kA anvaya isa adhyAyake dUsare sUtra 'dravyAriNa' ke sAtha (2) kAla utpAda-vyaya-dhruva tathA guNa-paryAya sahita hai, isaliye vaha dravya hai| (3) kAla dravyoMkI saMkhyA asaMkhyAta hai| ve ratnoM kI rAzi kI taraha eka dUsarese pRthak lokAlokake samasta pradezoM para sthita haiM / vaha pratyeka kAlANu jar3a, eka pradezI aura pramUrtika hai| unameM sparza guNa nahIM hai isaliye eka dUsareke sAtha milakara skaMdha rUpa nahIM hotA / kAlameM mukhya rUpase yA gauNarUpase pradeza-samUhakI kalpanA nahIM ho sakatI, isaliye use akAya bhI kahate hai / vaha niSkriya hai arthAt eka pradezase dUsare pradezameM nahI jaataa| (4) sUtra 22 meM vartanA mukhya kAlakA lakSaNa kahA hai aura usI sUtra meM vyavahAra kAlakA lakSaNa pariNAma, kriyA, paratva aura aparatva kahA
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 5 sUtra 36-40 444 hai| isa vyavahAra kAlake anaMta samaya haiM aisA aba isake bAdake sUtrameM kahate haiM / / 36 / / vyavahAra kAla pramANa batAte haiM so'nntsmthH||40|| artha-[sa] vaha kAla dravya [ ananta samayaH ] ananta samaya vAlA hai| kAlakA paryAya yaha samaya hai / yadyapi vartamAnakAla eka samayamAtra hI hai tathApi bhUta-bhaviSyako apekSAse usake ananta samaya hai| TIkA (1) samaya-maMdagatise gamana karanevAle eka pudgala paramANuko AkAzake eka pradezase dUsare pradezapara jAneme jitanA samaya lagatA hai vaha eka samaya hai / yaha kAlakI paryAya honese vyavahArA hai| Avali, (-samayoM ke samUhase hI jo ho ) ghaDI, ghaMTA Adi vyavahArakAla hai| vyavahArakAla nizcayakAlakI paryAya hai / nizcayakAladravya-lokAkAzake pratyeka pradezapara ratnoMkI rAzi kI taraha kAlANuke sthita honekA 36 veM sUtrakI TIkAme kahA hai, vaha pratyeka nizvayakAladravya hai / usakA lakSaNa vartanA hai| yaha sUtra 22 me kahA jA cukA hai| (2) eka samayameM ananta padArthokI pariNati-paryAya-jo ananta saMkhyAme hai| usake eka kAlANukI paryAya nimitta hotI hai, isa apekSAse eka kAlANuko upacArase 'ananta' kahA jAtA hai / mukhya arthAt nizcayakAlANu dravyako saMkhyA asaMkhyAta hai| (3) samaya yaha sabase choTese choTA kAla hai usakA vibhAga nahI ho sakatA / / 40 / / isa taraha chaha dravyoMkA varNana pUrNa huA / ava do sUtro dvArA guNa kA aura paryAyakA lakSaNa batAkara yaha adhikAra pUrNa ho jaaygaa|
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ 450 mokSazAstra guNa kA lakSaNa dravyAzrayA niguNAH gunnaaH||41|| artha-[ dravyAzrayAH ] jo dravyake Azrayase hoM aura [ nirguNAH ] svayaM dUsare guNoMse rahita hoM [ guNAH ] ve guNa haiM / TIkA (1) jJAnaguNa jIvadravyake Azrita rahatA hai tathA jJAnameM aura koI dUsarA guNa nahI rahatA / yadi usameM guNa rahe to vaha guNa na rahakara guNI (dravya ) ho jAya kintu aisA nahI hotA ! 'pAzrayAH' zabda bheda abheda donoM batalAtA hai / (2) prazna-paryAya bhI dravyake Azrita rahatI hai aura guNa rahita hai isaliye paryAyameM bhI guNatva AjAyagA aura isIse isa sUtrameM ativyApti doSa lgegaa| uttara-'dravyAzrayAH' pada honese jo nitya dravyake Azrita rahatA hai, usakI bAta hai, vaha guNa hai, paryAya nahI hai| isIliye 'dravyAzrayAH' padase paryAya usameM nahI aatii| paryAya eka samayavartI hI hai| __ koI guNa dUsare guNake prAzrita nahI hai aura eka guNa dUsare guNa kI paryAyakA kartA nahIM ho sakatA hai| (3) isa sUtrakA siddhAMta pratyeka guNa apane apane dravyake Azrita rahatA hai isaliye eka dravyakA guNa dUsare dravyakA kucha nahIM kara sakatA, tathA dUsare dravyako preraNA, asara yA madada nahIM kara sakatA, para dravya nimittarUpase hotA hai parantu eka dravya para dravyameM akiMcitkara hai ( samayasAra gAthA 267 kI TIkA ) preraNA, sahAya, madada, upakAra Adi kA kathana upacAramAtra hai arthAt nimittakA mAtra jJAna karAne ke liye hai / / 41 // paryAya kA lakSaNa tadbhAvaH prinnaamH||42||
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 5 sUtra 42 451 marya-[tabhAvaH ] jo dravyakA svabhAva (nijabhAva, nijatattva) hai [ pariNAmaH ] so pariNAma hai| ___TIkA (1) dravya jisa svarUpase hotA hai tathA jisa svarUpase pariNamatA hai vaha tadbhAva pariNAma hai| (2) prazna-koI aisA kahate hai ki dravya aura guNa sarvathA bhinna hai, kyA yaha ThIka hai? uttara-nahI, guNa aura dravya kathaMcit bhinna hai kathaMcit abhinna hai arthAt bhinnAbhinna hai| saMjJA-sakhyA-lakSaNa-viSayAdi bhedase bhinna hai vasturUpase pradezarUpase abhinna hai, kyoki guNa dravyakA hI pariNAma hai| (3) samasta dravyoke anAdi zrIda AdimAna pariNAma hotA hai| pravAharUpase anAdi pariNAma' hai, paryAya utpanna hotI hai-naSTa hotI hai isaliye vaha sAdi hai| dharma, adharma, AkAza, aura kAla ina cAra dravyoke anAdi tathA AdimAna pariNAma Agama gamya haiM tathA jIva aura pudgalake anAdi pariNAma Agama gamya hai kintu usake AdimAna pariNAma kathacit pratyakSa bhI haiN| (4) guNako sahavartI athavA akramavartI paryAya kahA jAtA hai aura paryAyako kramavartI paryAya kahA jAtA hai| (5) kramavartI paryAyake svarUpa niyamasAra gAthA 14 kI TIkAmeM kahA hai "jo sarva taraphase bhedako prApta ho-pariNamana kare-so paryAya hai|" dravya-guNa aura paryAya-ye vastuke tIna maida kahe hai, parantu naya to dravyArthika aura paryAyAthika do hI kahe haiM, tIsarA 'guraNArthika' naya nahIM kahA, isakA kyA kAraNa hai ? tathA guNa kyA nayakA viSaya hai ? isakA khulAsA pahale prathama adhyAyake sUtra 6 kI TIkA pRSTha 31-32 me diyA hai / (5) isa sUtrakA siddhAnta sUtra 41 meM jo siddhAMta kahA hai usI pramANase vaha yahAM bhI lAgU
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ 452 mokSazAstra hotA hai arthAt pratyeka dravya apane bhAvase pariNamatA hai, parake bhAvase nahIM pariNamatA; ataH yaha siddha huA ki pratyeka dravya apanA kAma kara sakatA hai kintu dUsarekA nahIM kara sakatA // 42 // upasaMhAra isa pAMcaveM adhyAyameM mukhyarUpase ajIvatatvakA kathana hai| ajIva tattvakA kathana karate hue, usakA jIvatattvake sAtha saMbaMdha batAnekI pAvazyakatA hone para jIvakA svarUpa bhI yahAM batAyA gayA hai| punarapi chahoM dravyoMkA sAmAnya svarUpa bhI jIva aura ajIvake sAtha lAgU honeke kAraNa kahA hai isa taraha isa adhyAyameM nimna viSaya Aye haiM (1) chahoM dravyoMke eka samAna rItise lAgU honevAle niyamakA svarUpa, (2) dravyoMkI saMkhyA aura unake nAma, (3) jIvakA svarUpa, (4) ajIvakA svarUpa, (5) syAdvAda siddhAMta aura (6) astikAya / (1) chahoM dravyoMko lAgU honevAlA svarUpa (1) dravyakA lakSaNa astitva ( honerUpa-vidyamAna ) sat hai (sUtra26 ) (2) vidyamAna-(satkA) kA lakSaNa yaha hai ki trikAla kAyama rahakara pratyeka samayameM jUnI avasthAko dUra ( vyaya ) kara naI avasthA utpanna karanA / ( sUtra 30) (3) dravya apane guNa aura avasthA vAlA hotA hai, guNa dravyake Azrita rahatA hai aura guNameM guNa nahIM hotaa| vaha nijakA jo bhAva hai, usa bhAvase pariNamatA hai ( sUtra 38, 42) (4) dravyake nija - bhAvakA nAza nahI hotA isaliye nitya hai aura pariNamana karatA hai isa-) liye anitya hai / ( sUtra 31, 42) (2) dravyoM kI saMkhyA aura unake nAma 1-jIva aneka hai ( sUtra 3 ), pratyeka jIvake asaMkhyAta pradeza haiM (sUtra 8) vaha lokAkAzameM hI rahatA hai (sUtra 12), jIvake pradeza saMkoca aura vistArako prApta hote hai isIliye lokake asaMkhyAtaveM bhAgase lekara samasta lokake avagAha rUpase hai (sUtra 5, 15), lokAkAzake jitane pradeza
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAya 5 upasaMhAra 453 haiM utane hI jIvake pradeza haiM / eka jIvake, dharmadravyake aura adharmadravyake pradezoMkI saMkhyA samAna hai ( sUtra 8 ); parantu jIvake avagAha aura dharma dravya tathA adharma dravyake avagAhameM aMtara hai / 'dharma-adharma dravya samasta lokAkAza meM vyApta haiM jabaki jIvake pradeza saMkoca aura vistArako prApta hote haiM / ( sUtra 13, 16 ) (2) jIvako vikArI avasthA meM, sukha-dukha tathA jIvana-maraNameM pudgala dravya nimitta hai; jIva dravya bhI paraspara una kAryoM meM nimitta hotA hai / saMsArI jIvake saMyoga rUpase kArmaNAdi zarIra, vacana mana aura zvAsocchvAsa hotA hai ( sUtra 16, 20, 21 ) / (3) jIva kriyAvAna hai, usakI kriyAvatI zaktikI paryAya kabhI gatirUpa aura kabhI sthitirUpa hotI hai; jaba gatirUpa hotI hai taba dharmadravya aura jaba sthitirUpa hotI hai; taba adharmadravya nimitta hai / (sUtra 17 ) (4) jIva dravyase nitya hai, usakI saMkhyA eka sadRza rahanevAlI hai aura vaha rUpI hai ( sUtra 4 ) noTaH- chahoM dravyoMkA jo svarUpa Upara naM0 (1) meM cAra pahaluse batalAyA hai vahI svarUpa pratyeka jIvadravya ke lAgU hotA hai / pra0 sUtra 8 meM jIvakA lakSaNa upayoga kahA jA cukA hai / (4) ajIvakA svarUpa jiname jJAna nahI hai aise ajIva dravya pA~ca haiM--- 1 - eka dharma, 2eka adharmaM, 3 - eka AkAza, 4-aneka pudgala tathA 5 - prasaMkhyAta kAlA ( sUtra 1, 39 ) / aba pA~ca upavibhAgoM dvArA una pA~coM dravyokA svarUpa kahA jAtA hai / ( a ) dharmadravya dharmadravya eka, ajIva, bahupradezI hai / (sUtra 1, 2, 6) vaha nitya, avasthita, arUpI aura halana calana rahita hai ( sUtra 4, 7) / isake lokAkAza jitane asakhya pradeza haiM aura vaha samasta lokAkAzameM vyApta hai (sUtra 8, 13) vaha svayaM halana calana karanevAle jIva tathA pudgaloMko gati
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ 454 mokSazAstra meM nimitta hai (sUtra 17) / use avakAza dene meM AkAza nimitta hai aura pariNamanameM kAla nimitta hai (sUtra 18, 22) arUpI ( sUkSma ) honese dharma aura adharma dravya lokAkAzameM eka samAna (eka dUsareko vyAghAta pahu~cAye binA ) vyApta ho rahe haiM ( sUtra 13) (ba) adharma dravya uparokta samasta bAteM adharmadvyake bhI lAgU hotI hai itanI vizeSatA hai ki dharmadravya jIva-pudgaloMko gatimeM nimitta hai taba adharmadravya Thahare huye jIva-pudgaloMko sthitimeM nimitta hai| (ka) AkAzadravya AkAzadravya eka, ajIva, ananta pradezI hai| (sUtra 1, 2, 6, 6) nitya avasthita, arUpI aura halana calana rahita hai| (sUtra 4, 7) anya pAMcoM dravyoMko avakAza denemeM nimitta hai| (sUtra 18 ) usake pariNamanameM kAladravya nimitta hai (sUtra 22) / AkAzakA sabase choTA bhAga pradeza hai| (Da) kAladravya kAladravya pratyeka aNurUpa, arUpI, astirUpase kintu kAyarahita, nitya aura avasthita ajIva padArtha hai ( sUtra 2, 36, 4) vaha samasta dravyoke pariNamaname nimitta hai ( sUtra 22 ) kAladravyako sthAna dene meM prAkAza dravya nimitta hai ( sUtra 18) eka AkAzake pradezameM rahe huye ananta dravyoMke pariNamanameM eka kAlANu nimitta hotA hai, isa kAraNase use upacArase ananta samaya kahA jAtA hai tathA bhUta bhaviSyakI apekSAse ananta hai / kAlakI eka paryAyako samaya kahate hai| ( sUtra 40 ) (i) pudgaladravya (1) yaha pudgala dravya anantAnanta haiM, vaha pratyeka eka pradezI hai ( sUtra 1, 2, 10, 11) / usameM sparza, rasa, gaMdha, varNa Adi vizepa guNa haiM ataH vaha rUpI hai ( mUtra 23, 5) una vizeSa guNomeM se sparga guNakI
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 5 upasaMhAra 455 snigdha yA rUkSakI jaba amuka prakArako avasthA hotI hai taba bandha hotA hai ( sUtra 33 ) bandha prApta pudgaloMko skaMdha kahA jAtA hai| unamese jIvake saMyogarUpa honevAle skaMdha zarIra, vacana, mana aura zvAsocchvAsarUpase pariNamate haiM (sUtra 25, 16) / kitaneka skaMdha jIvake sukha, duHkha, jIvana aura maraName nimitta hote haiM ( sUtra 20 ) / (2) skandharUpase pariName huye paramANu saMkhyAta asaMkhyAta aura anaMta hote haiN| tathA bandhakI aisI vizeSatA hai ki eka pradezameM aneka rahate haiM, aneka skandha saMkhyAta pradezoMko aura asaMkhyAta pradezoMko rokate haiM tathA eka mahAskaMgha loka pramANa asaMkhyAta AkAzake pradezoMko rokatA hai ( sUtra 10, 14, 12) (3) jisa pudgalako snigdhatA yA rUkSatA jaghanyarUpase ho vaha bandhake pAtra nahIM tathA eka samAna guNavAle pudgaloMkA bandha nahI hotA ( sUtra 34, 35) / jaghanya guNako chor3akara do aMza hI adhika hoM vahA~ snigdhakA snigdhake sAtha, rUkSakA rUkSake sAtha, tathA snigdha rUkSakA parasparameM bandha hotA hai aura jisake adhika guNa hoM usarUpase samasta skaMdha ho jAtA hai ( sUtra 36, 37 ) skaMdhakI utpatti paramANuoke bheda (chUTa paDanese-alaga honese ) saMghAta ( milanese ) athavA eka hI samaya dono prakArase ( bheda-saMghAtase ) hotI hai (sUtra 26) aura aNukI utpatti bhedase hotI hai ( sUtra 27 ) bheda saMghAta donoMse milakara utpanna huA skaMdha cakSuindriyagocara hotA hai (sUtra 28 ) / (4) zabda, bandha, sUkSma, sthUla, sasthAna, bheda, tama, chAyA, tapa aura udyota ye saba pudgalakI paryAyeM hai / (5) pudgala dravyake halana calanameM dharmadravya aura sthitimeM adharmadravya nimitta hai ( sUtra 17 ); avagAhaname AkAzadravya nimitta hai aura pariNamanameM kAladravya nimitta hai ( sUtra 18, 22) / (6 ) pudgala skaMdhoko zarIra, vacana, mana aura zvAsocchvAsa rUpase pariNamAneme jIva nimitta hai ( sUtra 19 ); vandharUpa hone meM paraspara nimitta hai ( sUtra 33 ) /
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ 456 mokSazAkha noTa-snigdhatA aura rUkSatAke ananta avibhAga praticcheda hote haiM / eka avibhAgI aMzako guNa kahate hai aisA yahA~ guNa zabdakA artha hai| (5) syAdvAda siddhAMta pratyeka dravya guNa-paryAyAtmaka hai, utpAda vyaya dhrauvya yukta sat hai, sapta bhaMgasvarUpa hai / isa taraha dravyameM trikAlI akhaMDa svarUpa aura pratyeka samayameM pravartamAna avasthA-aise do pahalU hote haiM / punarapi svayaM sva se astirUpa hai aura parase nAstirUpa hai / isIliye dravya, guNa aura paryAya saba anekAMtAtmaka ( aneka dharmarUpa ) haiM / alpajJa jIva kisI bhI padArthakA vicAra kramapUrvaka karatA hai, parantu samasta padArthako eka sAtha vicAra meM nahIM le sakatA; vicArameM AnevAle padArthake bhI eka pahalUkA vicAra kara sakatA hai aura phira dUsare pahalUkA vicAra kara sakatA hai / isaprakAra usake vicAra aura kathaname krama par3e binA nahIM rhtaa| isIliye jisa samaya trikAlI dhruva pahalUkA vicAra kare taba dUsare pahalU vicArake liye multavI rheN| ataH jisakA vicAra kiyA jAve use mukhya aura jo vicAra me bAkI rahe unheM gauraNa kiyA jAve / isaprakAra vastuke anekAMtasvarUpakA nirNaya karane meM krama par3atA hai / ina anekAMtasvarUpakA kathana karaneke liye tathA use samajhaneke liye uparokta paddhati grahaNa karanA, isIkA nAma 'syAdvAda' hai / aura vaha isa adhyAyake 32 ve sUtra meM batAyA hai| jisasamaya jisa pahalU ( arthAt dharma ) ko jJAname liyA jAve use 'arpita' kahA jAtA hai aura usI samaya jo pahalU arthAt dharma jJAnameM gauNa rahe hoM vaha 'anarpita' kahalAtA hai / isa taraha samasta svarUpakI siddhi-prApti-nizcitajJAna ho sakatA hai| usa nikhila padArthake jJAnako pramANa aura eka dharmake jJAnako naya kahate hai, aura 'syAt asti-nAsti' ke bhedoM dvArA usI padArthake jJAnako 'saptabhagI' svarUpa kahA jAtA hai| (6) astikAya chaha dravyomeM se jIva, dharma, adharma, AkAza aura pudgala ye pAMca ra anerAta ane+anta (dharma ) = aneka dharma / -
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 5 upasaMhAra 457 astikAya haiM ( sUtra 1, 2, 3 ); aura kAla asti hai (sUtra 2, 39) kiMtu kAya-bahupradezI nahI hai ( sUtra 1) (7) jIva aura pudgala dravyakI siddhi 1-2 (1) 'jova' eka pada hai aura isIliye vaha jagat kI kisI vastu ko-padArthako batalAtA hai, isaliye apane ko yaha vicAra karanA hai ki vaha kyA hai / isake vicAranemeM apane ko eka manuSyakA udAharaNa lenA cAhiye jisase vicAra karane me sugamatA ho| (2) hamane eka manuSyako dekhA, vahA~ sarva prathama hamArI dRSTi usake zarIra para par3egI tathA yaha bhI jJAta hogA ki vaha manuSya jJAna sahita padArtha bhI hai / aisA jo nizcit kiyA ki zarIra hai vaha indriyose nizcita kiyA kiMtu usa manuSyake jJAna hai aisA jo nizcaya kiyA vaha indriyoMse nizcita nahIM kiyA, kyoMki arUpI jJAna iMdriyagamya nahIM hai, kintu usa manuSya ke vacana, yA zarIrakI ceSTA parase nizcaya kiyA gayA hai| unameM se indriyoM dvArA zarIrakA nizcaya kiyA, isa jJAnako apana indriyajanya kahate hai aura usa manuSyameM jJAna hone kA jo nizcaya kiyA so anumAnajanya jJAna hai| (3) isaprakAra manuSyameM hameM do bheda mAlUma hue-1-indriyajanya jJAnase zarIra, 2-anumAna janya jJAnase jJAna / phira cAhe kisI manuSya ke jJAna alpamAtrame pragaTa ho yA kisI ke jyAdA-vizeSa jJAna pragaTa ho| hameM yaha nizcaya karanA cAhiye ki una donoM bAtoM ke jAnane para ve donoM eka hI padArtha ke guNa haiM yA bhinna 2 padArtho ke ve guNa haiM ? (4) jisa manuSyako hamane dekhA usake sambandhame nimna prakAra se dRSTAMta diyA jAtA hai| (1) usa manuSyake hAthame kucha lagA aura zarIrameM se khUna nikalane lgaa| (2) usa manuSya ne rakta nikalatA huA jAnA aura vaha rakta turaMta hI banda ho jAya to ThIka, aisI tIna bhAvanA bhaaii|
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra (3) kintu usI samaya rakta jyAdA ( nikalane lagA, aura kaI upAya kiye, kintu usake banda hone meM bahuta samaya lagA / (4) rakta banda hone ke bAda hameM jaldI ArAma ho jAya aisI usa manuSya ne nirantara bhAvanA karanA jArI rkhii| 1 (5) kintu bhAvanA ke anusAra pariNAma nikalaneke badale meM vaha 458 bhAga sar3atA gayA / 4. F (6) usa manuSyako zarIrameM mamutvake kAraNa bahuta duHkha huA aura use usa duHkhakA anubhava bhI huA / (7) dUsare sage sambandhiyoMne yaha jJAnA ki usa manuSyako duHkha hotA hai, kintu ve usa manuSyake duHkha ke anubhavakA kucha bhI aMza na le sake / 1 (8) aMtameM usane hAthake sar3e hue bhAgako kaTavAyA / 7 = (e) vaha hAtha kaTA tathApi usa manuSyakA jJAna utanA hI rahA aura vizeSa abhyAsase jyAdA bar3ha gayA aura bAkI rahA. huA zarIra bahuta kamajora hotA gayA tathA vajaname bhI ghaTatA gayA / 5 (10) zarIra kamajora huA tathApi usake jJAnAbhyAsa ke balase dhairya rahA aura zAMti bar3hI / i A 5--hame yaha jAnanA cAhiye ki ye daza bAteM kyA siddha karatI hai | manuSyameM vicAra zakti ( Reasoning Faculty ) hai aura vaha to pratyeka manuSyake anubhavagamya hai / aba vicAra karane para nimna siddhAMta pragaTa hote haiM: ho (1) zarIra aura jJAna dhAraNa karanevAlI vastu ye donoM pRthaka 2 padArtha hai, kyoMki usa jJAna dhAraNa karanevAlI vastune' 'khUna tatkSaraMga hI baMda ho jAya to ThIka ho' aisI icchA kI tathApi khUna baMda nahI huA; itanA hI nahI kintu icchAse viruddha zarIrakI aura khUnakI avasthA huii'| yadi zarIra aura jJAna dhAraNa karanevAlI vastu ye donoM eka hI hoM to aisA na ho / (2) yadi vaha donoM vastuyeM eka hI hotI to jaba jJAna karane
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ 459 adhyAya 5 upasaMhAra vAle ne icchA kI usI samaya khUna banda ho jAtA / (3) yadi vaha donoM eka hI vastu hotI to rakta turaMta hI baMda ho jAtA, itanA hI nahI kintu Upara naM0 (4-5 ) meM batAye gaye mAphika bhAvanA karaneke kAraNa zarIrakA vaha bhAga bhI nahI saDatA, isake viparIta jisa samaya icchA kI usa samaya turanta hI ArAma ho jaataa| kiMtu donoM pRthaka honese vaisA nahI hotaa| (4) Upara naM0 (6-7) meM jo hakIkata batalAI hai vaha siddha karatI hai ki jisakA hAtha sar3A hai vaha aura usake sage sambandhI saba svataMtra padArtha hai| yadi ve eka hI hote to ve usa manuSyakA duHkha eka hokara bhogate aura vaha manuSya apane duHkhakA bhAga unako detA athavA ghaniSTa sambandhIjana usakA duHkha lekara ve svayaM bhogate, kintu aisA nahI bana sakatA, ataH yaha siddha huA ki ve bhI isa manuSyase bhinna svataMtra jJAnarUpa aura zarIra sahita vyakti hai| (5) Upara naM0 (8-6) meM jo vRtta batalAyA hai yaha siddha karatA hai ki zarIra saMyogI padArtha hai; isIliye hAtha jitanA bhAga usameM se alaga ho skaa| yadi vaha eka akhaMDa padArtha hotA to hAtha jitanA Tukar3A kATakara alaga na kiyA jA sktaa| punazca vaha yaha siddha karatA hai ki zarIrase jJAna svataMtra hai kyoMki zarIrakA amuka bhAga kaTAyA tathApi utane pramAName jJAna kama nahI hotA kintu utanA hI rahatA hai, aura yadyapi zarIra kamajora hotA jAya tathApi jJAna baDhatA jAtA hai arthAt yaha siddha huA ki zarIra aura jJAna donoM svatatra vastuai hai|| (6) uparokta na0 (10) se yaha siddha huA ki yadyapi jJAna baDhA to bhI vajana nahI bar3hA parantu jJAnake sAtha sambandha rakhanevAle dhairya, zAti AdimeM vRddhi huI, yadyapi zarIra vajanameM ghaTA tathApi jJAname ghaTatI nahI huI, isaliye jJAna aura zarIra ye dono bhinna, svatatra, virodhI guNavAle padArtha haiN| jaise ki-(a) zarIra vajana sahita aura jJAna vajana rahita hai (ba) zarIra ghaTA, jJAna bar3hA, (ka) zarIrakA bhAga kama huA, jJAna utanA hI rahA aura phira bar3hA; ( Da ) zarIra indriya gamya hai, saMyogI hai aura alaga ho
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ 460 mokSazAstra sakatA hai, kisI dUsarI jagaha usakA bhAga alaga hokara raha sakatA hai, jJAnavastu indriyagamya nahI kintu jJAnagamya hai usake Tukar3e yA hisse nahIM ho sakate kyoMki vaha asaMyogI hai, aura sadA apane dravya-kSetra (AkAra) kAla aura bhAvoMse apanemeM akhaMDita rahatA hai| aura isaliye usakA koI bhAga alaga hokara anyatra nahIM raha sakatA tathA kisIko de nahI sakatA; (i) yaha saMyogI padArthase zarIra banA hai, usake Tukar3e hisse ho sakate hai, paraMtu jJAna nahI milatA; kisI saMyogase koI apanA jJAna dUsareko de nahIM sakatA kintu apane abhyAsase hI jJAna bar3hA sakanevAlA, asaMyogI aura nijameM se AnevAlA honese jJAna sva ke hI-AtmAke hI prAzrita rahane vAlA hai| (7) 'jJAna' guNa vAcaka nAma hai, vaha guNI binA nahI hotA isaliye jJAna guNakI dhAraNa karanevAlI aisI eka vastu hai / use jIva, AtmA, sacetana padArtha, caitanya ityAdi nAmoMse pahicAnA jA sakatA hai| isa taraha jIva padArtha jJAna sahita, asaMyogI, arUpI aura apane hI bhAvoMkA apane meM kA-bhoktA siddha huA aura usase viruddha zarIra jJAna rahita, ajIva, saMyogI rUpI padArtha siddha huA; vaha pudgala nAmase pahacAnA jAtA hai| zarIra ke atirikta jo jo padArtha dRzyamAna hote haiM ve sabhI zarIrakI taraha pugala hI hai / aura ve saba pudgala sadA apane hI bhAvokA apane meM kartAbhoktA haiM jIvase sadA bhinna hone para bhI apanA kArya karane meM sAmarthyavAna hai| (8) punazca jJAnakA jJAnatva kAyama rahakara usame hAni vRddhi hotI hai| usa kamAvezIko jJAnakI tAratamyatArUpa avasthA kahA jAtA hai| zAstrakI paribhASAme use 'paryAya' kahate haiN| jo nitya jJAnatva sthira rahatA hai so 'jJAnaguNa' hai / (6) zarIra saMyogI siddha huA isaliye vaha viyoga sahita hI hotA hai| punazca zarIrake choTe 2 hisse kareM to kaI hoM aura jalAne para rAkha ho| isIliye yaha siddha huA ki zarIra aneka rajakaraNoMkA piMDa hai| jaise jIva aura jJAna iMdriyagamya nahIM kiMtu vicAra (Reasoning) gamya hai usI taraha pudgalarUpa avibhAgI rajakaNa bhI iMdriyagamya nahI kiMtu jJAnagamya hai| (10) zarIra yaha mUla vastu nahI kintu aneka rajakaraNokA piMDa hai
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 5 upasaMhAra 461 aura rajakaNa svataMtra vastu hai arthAt asaMyogI padArtha hai / aura svayaM pariNamanazIla hai| (11) jIva aura rajakaNa asaMyogI haiM ataH yaha siddha huA ki ve anAdi ananta hai; kyoki jo padArtha kisI saMyogase utpanna na huA ho usakA kadApi nAza bhI nahI hotaa| (12) zarIra eka svatatra padArtha nahIM hai kintu aneka padArthokI saMyogI avasthA hai| avasthA hamezA prArambha sahita hI hotI hai isaliye zarIra zuruAta-prArambha sahita hai| vaha saMyogI honese viyogI bhI hai| 6-jIva aneka aura anAdi ananta hai tathA rajakaraNa aneka aura anAdi ananta hai / eka jIva kisI dUsare jIvake sAtha piMDarUpa nahI ho sakatA; parantu sparzake kAraNa rajakaNa piMDarUpa hotA hai| ataH yaha siddha huA ki dravyakA lakSaNa sat, aneka dravya, rajakaraNa, usake skaMdha, utpAdavyaya-dhrauvya ityAdi viSaya isa adhyAyameM kahe gaye hai| 7--isa taraha jIva aura pudgalakA pRthaktva tathA manAdi anantatva siddha hone para nimna laukika mAnyatAyeM asatya ThaharatI hai: (1) aneka rajakaNoke ekameka rUpa honepara unamese nayA jIva utpanna hotA hai yaha mAnyatA asatya hai kyoMki rajakaraNa sadA jJAna rahita jar3a hai isIliye jJAna rahita kitane bhI padArthokA saMyoga ho to bhI jIva utpanna nahIM hotA / jaise aneka adhakAroMke ekatrita karane para unameMse prakAza nahIM hotA usI taraha ajIvamese jIvakI utpatti nahIM hotii| (2) aisI mAnyatA asatya hai ki jIvakA svarUpa kyA hai vaha apane ko mAluma nahIM hotA; kyoki jJAna kyA nahIM jAnatA ? jJAnako ruci bar3hAnepara AtmAkA svarUpa barAbara jAnA jA sakatA hai / isaliye yaha vicArase gamya hai ( Reasoning-dalIlagamya ) hai aisA Upara siddha kiyA hai| (3) koI aisA mAnate haiM ki jIva aura zarIra Izvarane banAye, kintu yaha mAnyatA asatya hai, kyoki donoM padArtha anAdi anaMta hai, anAdi ananta padArthoMkA koI kartA ho hI nahI sktaa|
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ 462 mokSazAstra -uparokta pairA 4 ke pairemeM jo 10 upa pairA diyA hai usa parase yaha siddha hotA hai ki yadi jIva zarIrakA kucha kara sakatA hai athavA zarIra jIvakA kucha kara sakatA hai aisI mAnyatA mithyA hai / isa viSayakA siddhAMta isa adhyAyake sUtra 41 kI TIkAmeM bhI diyA hai| (8) upAdAna-nimica saMbaMdhI siddhAMta jIva, pudgalake atirikta dUsare cAra dravyoMkI siddhi karanese pahale hameM upAdAna nimittake siddhAMtako aura usakI siddhiko sasajha lenA Avazyaka hai| upAdAna arthAt vastuko sahaja zakti-nijazakti aura nimittakA artha hai saMyogarUpa paravastu / isakA dRSTAMta-eka manuSyakA nAma devadatta hai; isakA yaha artha hai ki devadatta svayaM sva se sva-rUpa hai kiMtu vaha yajJadatta ityAdi kisI dUsare padArtha rUpa nahI hai, aisA samajhanese do padArtha bhinnarUpase siddha hote haiM, 1-devadatta svayaM 2-yajJadatta ityAdi dUsare padArtha / devadattakA astitva siddha karane meM do kAraNa huye:-(1) devadatta svayaM ( 2 ) yajJadatta ityAdi dUsare padArtha jo jagatmeM sadbhAvarUpa haiM kintu unakA devadatta, abhAva / ina do kAraNoMmeM devadattakA svayaMkA astitva nijazakti honese mUlakAraNa arthAt upAdAnakAraNa hai aura jagatke yajJadatta ityAdi dUsare padArthokA apane-apane meM sadbhAva aura devadattameM abhAva vaha devadattakA astitva siddha karanemeM nimitta kAraNa hai / yadi isa taraha na mAnA jAye aura yajJadatta Adi anya kisI bhI padArthakA devadattame sadbhAva mAnA jAve to vaha bhI devadatta hojaaygaa| aisA honese devadattakI svataMtrasattAhI siddhanahI hoskegii| punazca yadi yajJadatta ityAdi dUsare padArthokI sattA hI-sadbhAva hI na mAneM to devadattakA astitva bhI siddha nahI ho sakatA, kyoki eka manuSya ko dUsarese bhinna vatAneke liye use devadatta kahA, isaliye devadattake sattAspame devadatta mUla upAdAnakAraNa aura jisase use pRthak vatalAyA vaise anya padArtha so nimitta kAraNa hai-isase aisA niyama bhI siddha huA ki nimittakAraNa upAdAnake liye anukla hotA hai kiMtu pratikUla nahIM hotA / devadatta ke devadattapane meM paradravya usake anukUla hai, kyoki ve devadattarUpa nahI
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ 463 adhyAya 5 upasaMhAra hote| yadi ve devadattarUpa se ho jAyeM to pratikUla ho jAyeM aura aisA hone para donoMkA ( devadatta aura parakA ) nAza ho jaae| isataraha do siddhAta nizcita hue-(1) pratyeka dravya-guNa-paryAya kI jo svase asti hai so upAdAnakAraNa hai aura paradravya-guNa-paryAyako jo usameM nAsti hai so nimittakAraNa hai, nimittakAraNa to mAtra prAropita kAraNa hai, yathArtha kAraNa nahIM hai tathA vaha upAdAnakAraNako kucha bhI nahIM krtaa| jIvake upAdAnameM jisa jAtikA bhAva ho usa bhAvako anukUlarUpa honekA nimisame Aropa kiyA jAtA hai| sAmane sat nimitta ho tathApi koI jIva yadi viparIta bhAva kare to usa jIvake viruddhabhAvame bhI upasthita vastuko anukUla nimitta banAyA-aisA kahA jAtA hai| jaise koI jIva tIrthaGkara bhagavAnake samavazaraNameM gayA aura divyadhvanime vastukA jo yathArthasvarUpa kahA gayA vaha sunA, parantu usa jIvake galeme bAta nahI utarI arthAt svayaM samajhA nahI isaliye vaha vimukha ho gayA to kahA jAtA hai ki usa jIvane apane viparIta bhAvake liye bhagavAnakI divyadhvaniko anukUla nimitta bnaayaa|.. ' (9) uparokta siddhAMtake AdhArase jIva, pudgalake atirikta . .. cAra' dravyoMkI siddhi __ dRSTigocara honevAle padArtho meM cAra bAteM dekhane meM AtI hai, (1) aisA dekhA jAtA hai ki vahApadArtha Upara, nIce, yahA~, vahA~ hai / (2) vahI padArtha abhI, phira, jaba, taba, tabhIse abhItaka-isataraha dekhA jAtA hai (3) vahI-pavArtha sthira, stabdhA, nizcala isa tarahase dekhA jAtA hai aura (4) vahI padArtha hilatA-DulatA, caMcala, asthira dekhA jAtA hai| yaha cAra boteM padArthoM ko dekhanepara spaSTa samajhame AtI hai, to bhI ina viSayoM dvArA padArthokI kiMcit AkRti nahIM bdltii| una una kAryoMkA upAdAna kAraNa to vaha pratyeka dravya hai, kiMtu una cAroM prakArakI kriyA bhinna bhinna prakAra ko honese usa kriyAke sUcaka nimitta kAraNa pRthak hI hote haiM / . . isa sambandhame yaha dhyAna rakhanA ki kisI padArthame pahalI, dUsarI
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ 464 mokSazAstra aura tIsarI athavA pahalI, dUsarI aura cauthI bAteM eka sAtha dekhI jAtI haiN| kintu tIsarI, cauthI aura pahalI athavA tIsarI cauthI aura dUsarI yaha bAteM kabhI eka sAtha nahIM hotii| __aba hameM eka eka bAremeM kramazaH dekhanA caahiye| ma. AkAza kI siddhi-3 jagatakI pratyeka vastuko apanA kSetra hotA hai arthAt use lambAI. caur3AI hotI hai yAnI use apanA avagAhana hotA hai / vaha avagAhana apanA upAdAna kAraNa huA aura usameM nimittakAraNarUpa dUsarI vastu hotI hai| nimittakAraNarUpa dUsarI vastu aisI honI cAhiye ki usake sAtha upAdAna vastu avagAhanameM ekarUpa na ho jAya / upAdAna svaya avagAhanarUpa hai tathApi avagAhanameM jo paradravya nimitta hai, usase vaha vibhinnarUpameM kAyama rahe, arthAt paramArthase pratyeka dravya sva-svake avagAhanameM hI hai| punazca, vaha vastu jagatake samasta padArthoko eka sAtha nimitta kAraNa cAhiye, kyoMki jagatke samasta padArtha anAdi haiM aura sabhIke apanA-apanA kSetra hai, vaha usakA avagAhana hai| avagAhanameM nimitta hone vAlI vastu samasta avagAhana lenevAle dravyoMse bar3I caahiye| jagatameM aisI eka vastu avagAhaname nimittakAraNarUpa hai, use 'AkAzadravya' kahA jAtA hai| __aura phira jagatameM sUkSma, sthUla aise do prakArake tathA rUpI aura arUpI aise do prakArake padArtha haiN| una upAdAnarUpa padArthoke nimittarUpa se anukUla koI paradravya honA cAhiye aura usakA upAdAnase abhAva cAhiye; aura phira abAdhita avagAhana denevAlA padArtha arUpI hI ho sakatA hai / isa taraha AkAza eka, sarva vyApaka, sabase bar3A, arUpI aura anAdi dravyarUpa siddha hotA hai| __ yadi AkAza dravyako na mAnA jAve to dravyameM stra kSetratva nahI rahegA aura Upara nIce-yahA~-vahA~ aisA nimittakA jJAna karAnevAlA sthAna nahIM ,
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ '465 adhyAya 5 upasaMhAra aura nimitta donoMkA yathArtha jJAna nahI kara sakatA itanA hI nahIM kintu yadi upAdAnako na mAne to nimittako bhI nahIM mAna sakeMge aura nimitta ko na mAneM to vaha upAdanako nahIM mAna skegaa| donoMke yathArtha rUpase mAne binA yathArtha jJAna nahIM ho sakegA; isa taraha upAdAna aura nimitta donoMko zUnyarUpase arthAt nahIM hone rUpase mAnanA par3egA aura isa taraha samasta padArthoko zUnyatva prApta hogA, kintu aisA bana hI nahI sktaa| va. kAlakI siddhi-4 dravya kAyama rahakara eka avasthA chor3akara dUsarI avasthA rUpase hotA hai, use vartanA kahate hai| isa vartanAmeM usa vastukI nija zakti upAdAna kAraNa hai, kyoki yadi nijameM vaha zakti na ho to svayaM na pariName / pahile yaha siddha kiyA hai ki kisI bhI kAryake liye do kAraNa svataMtra rUpase hote haiN| isIliye nimitta kAraNa saMyogarUpase honA caahiye| ataH usa vartanAme nimitta kAraNa eka vastu hai usa vastuko 'kAla dravya' kahA jAtA hai aura phira nimitta anukkala hotA hai| sabase choTA dravya eka rajakaraNa hai, isaliye use nimitta kAraNa bhI eka rajakaraNa barAbara caahiye| ataH yaha siddha huA ki kAlANu eka pradezI hai / prazna-~yadi kAla dravyako aNupramANa na mAne aura bar3A mAne to kyA doSa lagegA? uttara-usa aNuke pariNamana honemeM choTese choTA samaya na lagakara adhika samaya lagegA aura pariNamana zaktike adhika samaya lagegA to nija zakti na khlaayegii| punazca alpase alpa kAla eka samaya jitanA na honese kAla dravya bar3A ho to usakI paryAya bar3I hogii| isa taraha do samaya, do ghaTe, kramazaH na hokara eka sAtha hoge jo bana nahI skte| eka eka samaya karake kAlako bar3A mAne to ThIka hai kintu eka sAtha lambA kAla (adhika samaya) nahI ho sktaa| yadi aisA ho to kisI bhI samaya kI ginato na ho ske| prazna-yaha siddha huA ki kAladravya eka pradezI hai usase bar3A 56
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ 466 mokSazAstra nahIM, parantu aisA kisaliye mAnanA ki kAlANu samasta lokameM haiM ? uttara---- jagata meM AkAzake eka 2 pradeza para aneka pudgala paramANu aura utane hI kSetrako rokanevAle sUkSma aneka pudgala skaMdha haiM aura unake pariNamana meM nimitta kAraNa pratyeka AkAzake pradezameM eka eka kAlA honA siddha hotA hai / prazna- - eka prakAzake pradezameM adhika kAlAgu skaMdharUpa mAnanemeM kyA virodha zrAtA hai ? uttara -- jisameM sparza guraNa ho usI meM skaMdharUpa bandha hotA hai aura vaha to pudgala dravya hai / kAlApu pudgala dravya nahIM, arUpI hai; isaliye usakA skandha hI nahI hotA / ka. adharmAstikAya aura dharmAstikAyakI siddhi 5-6 jIva aura pudgala ina do dravyoMmeM kriyAvatI zakti honese unake halana calana hotA hai, kintu vaha halana calana rUpa kriyA nirantara nahIM hotI / ve kisI samaya sthira hote aura kisI samaya gatirUpa hote haiM; kyoMki sthiratA yA halana calanarUpa kriyA guraNa nahI hai kintu kriyAvatI zaktikI paryAya hai / usa kriyAvatI zaktikI sthiratArUpa pariNamanakA mUlakAraNa dravya svayaM hai, usakA nimittakAraNa usase anya cAhiye / yaha pahale batAyA gayA hai ki jagatameM nimittakAraNa hotA hI hai / isIliye jo sthiratArUpa pariNamanakA nimitta kAraNa hai usa dravyako adharmaMdravya kahate hai | kriyAvatI zaktike halana calanarUpa pariNamanakA mUlakAraNa dravya svayaM hai aura halana calanameM jo nimitta hai use dharmadravya kahate haiM / halana calanakA nimitta kAraNa adharmadravyase viparIta cAhiye aura vaha dharmadravya hai / (10) ina chaha dravyoMke eka hI jagaha honekI siddhi hamane pahale jIva- pudgalakI siddhi karaneme manuSyakA dRSTAnta liyA thA usa parase yaha siddhi sarala hogI / (1) jIva jJAnaguNa dhAraka padArtha hai /
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 5 upasaMhAra 467 (2) yaha zarIra yaha siddha karatA hai ki zarIra saMyogI, jar3a, rUpI padArtha hai; yaha bhI usI jagaha hai; isakA mUla anAdi-anaMta pudgala dravya hai| (3) vaha manuSya AkAzake kisI bhAgame hamezA hotA hai, isIliye usI sthAna para AkAza bhI hai| (4) usa manuSyakI eka avasthA dUra hokara dUsarI avasthA hotI hai| isa apekSAse usI sthAnapara kAla dravyake astitvakI siddhi hotI hai| (5) usa manuSyake jIvake asaMkhyAta pradezameM samaya samaya para eka kSetrAvagAha rUpase nokarma vargaNAe~ aura navIna-navIna karma baMdhakara vahA~ sthira hote haiM, isa dRSTi se usI sthAna para adharmadravyakI siddhi hotI hai| (6) usa manuSyake jIvake asakhyAta pradezake sAtha pratisamaya aneka paramANu Ate jAte haiM, isa dRSTise usI sthAna para dharmadravyakI siddhi hotI hai| isa taraha chahoM dravyoMkA eka kSetrame astitva siddha huA / (11) anya prakArase kaha dravyoMke astitvakI siddhi 1-2 jIvadravya aura pudaladravya / jo sthUla padArtha dRSTigocara hote haiM aise zarIra, pustaka, patthara, lakar3I ityAdimeM jJAna nahI hai arthAt ve ajIva hai| ina padArthoko to ajJAnI bhI dekhatA hai| una padArthome vRddhi-hrAsa hotA rahatA hai arthAt ve mila jAte haiM aura bichur3a jAte haiN| aise dRSTigocara honevAle padArthoko pudgala kahA jAtA hai| varNa, gaMdha, rasa aura sparza ye pudgala dravyake guNa haiN| isIliye pudgala dravya kAlA-sapheda, sugandha-durgandha, khaTTA-mIThA, halkAbhArI, ityAdi rUpase jAnA jAtA hai; yaha saba pudgalakI hI avasthAyeM haiN| jIva to kAlA-sapheda, sugaMdhita-durgandhita, ityAdi rUpase nahI hai, jIva to jJAnavAlA hai| zabda sunAI detA hai yA bolA jAtA hai vaha bhI pudgalakI hI hAlata hai| una pudgalose jIva alaga hai| jagatame kisI aceta manuSyako dekhakara kahA jAtA hai ki isakA cetana kahAM calA gayA ? arthAt yaha zarIra to ajIva hai, vaha to jAnatA nahI, kintu jAnanevAlA jJAna kahA~ calA gayA ? arthAt jIva kahA~ gayA ? isameM jIva aura pudgala ina do dravyokI siddhi huii|
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra 3 - AkAzadravya loga zravyaktarUpase yaha to svIkAra karate haiM ki 'AkAza' nAmakA dravya hai / dastAvejoMmeM aisA likhate hai ki "amuka makAna ityAdi sthAnakA AkAra se pAtAla paryanta hamArA haka hai" arthAt yaha nizcaya huA ki zrAkAzase pAtAla rUpa koI eka vastu hai / yadi AkAzase pAtAla paryanta koI vastu hI na ho to aisA kyoM likhA jAtA hai ki 'AkAzase pAtAla takakA haka (-dAvA ) he ? vastu hai isaliye usakA haka mAnA jAtA hai / AkAzase pAtAla taka arthAt sarvavyApI rahI huI vastuko 'AkAza dravya' kahA jAtA hai / yaha dravya jJAna rahita aura arUpI hai, usame raGga, rasa vagairaha nahIM haiM | 468 4 - kAladravya jIva, pudgala aura AkAza dravyako siddha kiyA; aba yaha siddha kiyA jAtA hai ki 'kAla' nAmakI eka vastu hai / loga dastAveja karAte aura usameM likhAte hai ki " yAvat candradivAkaro jaba taka sUrya aura candra rahege taba taka hamArA haka hai / " isameM kAla dravyako svIkAra kiyA / isI samaya hI haka hai aisA nahI kintu kAla jaisA bar3hatA jAtA hai usa samasta kAlameM hamArA haka hai; isaprakAra kAlako svIkAra karatA hai | "hamArA vaibhava bhaviSyame aisA hI banA raho"- -- isa bhAvanA meM bhI bhaviSyata kAlako bhI svIkAra kiyA, aura phira aisA kahate haiM ki 'hama to sAta pair3hIse sukhI haiM, vahA~ bhI bhUtakAla svIkAra karatA hai / bhUtakAla, vartamAnakAla aura bhaviSyatakAla ye samasta bheda nizcaya kAladravyakI vyavahAra paryAya ke haiM / yaha kAla dravya bhI zrarUpI hai aura usame jJAna nahI hai / isa taraha jIva, pudgala, AkAza aura kAla dravyakI siddhi huI / aba dharma aura adharma ye do dravya zeSa rahe / 5 dharmadravya jIva isa dharma dravyako bhI zravyaktarUpase svIkAra karatA hai / chahoM dravyoMke astitvako svIkAra kiye vinA koI bhI vyavahAra nahI cala sakatA / zrAnA, jAnA, rahanA ityAdi sabhIme chahoM dravyoMkI asti siddha ho jAtI hai /
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 5 upasaMhArA 462 cAra dravya to siddha ho cuke haiM aba bAkIke do dravya siddha karanA hai / yaha kahane meM dharma dravya siddha ho jAtA hai ki 'eka grAmase dUsare grAma AyA / ' eka grAmase dUsare grAma AyA isakA kyA artha hai ? yAni jIva aura zarIra ke paramANuoM kI gati huI, eka kSetrase dUsarA kSetra badalA / aba isa kSetra badalaneke kArya meM kisa dravyako nimitta kahege ? kyoMki aisA niyama hai ki pratyeka kArya meM upAdAna aura nimitta kAraNa hotA hI hai / yaha vicAra karate hai ki jIva aura puloMko eka grAmase dUsare grAma AnemeM nimitta konasA dravya hai / prathama to 'jIva aura pudgala ye upAdAna haiM' upAdAna svayaM nimitta nahI kahalAtA / nimitta to upAdAnase bhinna hI hotA hai, isaliye jIva yA pudgala ye kSetrAMtarake nimitta nahI / kAla dravya to pariNamaname nimitta hai arthAt paryAya badalane meM nimitta hai kiMtu kAla dravya kSetrAMtarakA nimitta nahI hai; zrAkAza dravya samasta dravyoMko rahaneke liye sthAna detA hai jaba ye pahale kSetrameM the taba bhI jIva aura pudgaloMko prAkAza nimitta thA aura dUsare kSetrame bhI vahI nimitta hai, isaliye AkAzako bhI kSetrAMtarakA nimitta nahI kaha sakate / to phira yaha nizcita hotA hai ki kSetratirarUpa jo kArya huA usakA nimitta ina cAra dravyoMke atirikta koI anya dravya hai / gati karanemeM koI eka dravya nimittarUpase hai kintu vaha konasA dravya hai isakA jIvane kabhI vicAra nahIM kiyA, isIliye usakI khabara nahI hai / kSetrAMtara honemeM nimittarUpa jo dravya hai usa dravyako 'dharmadravya' kahA jAtA hai / yaha dravya bhI arUpI aura jJAna rahita hai / 6 - adharmadravya jisa taraha gati karanemeM dharma dravya nimitta hai usItaraha sthiti meM usase viruddha pradharmadravya nimittarUpa hai / "eka kSetrase dUsare kSetrame zrAkara sthira rahA" yahA~ sthira rahanemeM nimitta kauna hai ? AkAza sthira rahanemeM nimitta nahI hai; kyoki AkAzakA nimitta to rahaneke liye hai, gati ke samaya bhI rahane meM AkAza nimitta thA, isIliye sthitikA nimitta koI anya dravya cAhiye vaha dravya 'adharma dravya' hai / yaha bhI prarUpI aura jJAna rahita hai /
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ 470 mokSazAstra isaprakAra jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ina chaha dravyoM kI siddhi kI / ina chahake atirikta sAtavA~ koI dravya hai hI nahI, aura ina chahameMse eka bhI nyUna nahI hai, barAvara chaha hI dravya haiM aura aisA mAnanese hI yathArtha vastukI siddhi hotI hai| yadi ina chahake atirikta sAtavA~ koI dravya ho to yaha batAo ki usakA kyA kArya hai ? aisA koI kArya nahI hai jo ina chaha se bAhara ho, isaliye sAtavAM dravya nahI hai / hIM thadi ina chaha dravyoMmese eka bhI kama ho to yaha batAo ki usakA kArya kauna karegA ? chaha dravyoMmeMse eka bhI dravya aisA nahI ki jisake binA vizva niyama cala sake chaha dravya saMbaMdhI kucha jAnakArI 1-jIva-isa jagatameM ananta jIva haiN| jJAtRttva cihnake (vizeSa guNake ) dvArA jIva pahacAnA jAtA hai / kyoMki jIvake atirikta anya kisI padArtha meM jJAtRtva nahI hai / jIva ananta haiM, ve sabhI eka dUsarese bilkula bhinna hai| sadaiva jAnanevAle hai| 2-pudgala-isa jagatame anantAnanta pudgala haiM / vaha acetana hai| sparza, rasa, gaMdha aura varNake dvArA pudgala pahacAnA jAtA hai, kyoMki pudUla ke sivAya anya kisI padArthame sparza, rasa, gandha yA varNa nahI hai / jo indriyoke dvArA jAne jAte hai ve saba pudgalake bane hue skaMdha hai| 3-dharma-yahA~ dharma kahanese AtmAkA dharma nahIM kintu 'dharma' nAmakA dravya samajhanA cAhiye / yaha dravya eka akhaNDa aura samasta lokameM vyApta hai / jIva aura pudgaloMke gamana karate samaya yaha dravya nimittarUpase pahacAnA jAtA hai| 4-adharma-yahA~ adharma kahanese AtmAkA doSa nahI kiMtu adharma nAmakA dravya samajhanA cAhiye / yaha eka akhaNDa dravya hai jo samasta lokameM vyApta hai / jIva aura pudgala gakamana rake jaba sthira hote haiM taba yaha dravya nimittarUpase jAnA jAtA hai| 5-AkAza-yaha eka akhaMDa sarvavyApaka dravya hai / samasta padArthoko sthAna deneme yaha dravya nimittarUpase pahacAnA jAtA hai / isa dravyake
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ 471 adhyAya 5 upasaMhAra jitane bhAgameM anya pAMcoM dravya rahate hai utane bhAgako 'lokAkAza' kahA jAtA hai aura jitanA bhAga anya pAMcoM dravyoMse rikta hai use 'alokAkAza' kahA jAtA hai / khAlI sthAnakA artha hotA hai 'akelA aAkAza / ' 6-kAla-asaMkhya kAla dravya haiM / isa lokake asaMkhya pradeza haiM; usa pratyeka pradezapara eka eka kAla dravya rahA huA hai| asaMkhya kAlANu haiM ve saba eka dUsarese alaga haiM / vastuke rUpAntara ( parivartana) hone meM yaha dravya nimittarUpase jAnA jAtA hai| [ jIvadravyake atirikta yaha pAMcoM dravya sadA acetana hai, unameM jJAna, sukha-yA duHkha kabhI nahIM haiN|] - ina chaha dravyoMko sarvajJake atirikta anya koI bhI pratyakSa nahIM jAna sakatA / sarvajJadevane hI ina chaha dravyoMko jAnA hai aura unhIne unakA yathArtha svarUpa kahA hai| isIliye sarvajJake satyamArgake atirikta anya koI matameM chaha dravyoMkA svarUpa ho hI nahIM sakatA; kyoki dUsare apUrNa ( alpajJa ) jIva una dravyoko nahIM jAna sakate; isaliye chaha dravyoke svarUpakI yathArtha pratIti karanA caahiye| TopIke dRSTAMtase chaha dravyoMkI siddhi (1) dekho yaha kapar3ekI TopI hai, yaha ananta paramANuoMse milakara banI hai aura isake phaTa jAne para paramANu alaga ho jAte haiN| isataraha milanA aura bichur3anA pudgalakA svabhAva hai / punazca yaha TopI sapheda hai, dUsarI koI kAlI, lAla Adi raMgakI bhI TopI hotI hai; raMga pudgala dravya kA cihna hai, isaliye jo dRSTigocara hotA hai vaha pudgala dravya hai| (2) 'yaha TopI hai pustaka nahIM' aisA jAnanevAlA jJAna hai aura jJAna jIvakA cihna hai, ataH jIva bhI siddha huA / (3) aba yaha vicAranA cAhiye ki TopI kahA~ rahI huI hai ? yadyapi nizcayase to TopI TopIme hI hai, kintu TopI TopImeM hI hai yaha kahanese TopIkA barAbara khyAla nahI A sakatA, isaliye nimittarUpase yaha pahacAna karAI jAtI hai ki "amuka sthAname TopI rahI huI hai|" jo sthAna kahA jAtA hai vaha AkAza dravyakA amuka bhAga hai, ataH AkAzadravya siddha huaa|
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ 472 mokSazAkha (4) aba yaha TopI duharI mur3a jAtI hai jaba TopI sIdhI thI tava AkAzameM thI aura jaba mur3a gaI taba bhI AkAza meM hI hai, ataH AkAzake nimitta dvArA TopIkA duharApana nahIM jAnA jA sakatA / to phira TopIkI duhare honekI kriyA huI arthAt pahale usakA kSetra lambA thA, aba vaha thor3e kSetrameM rahI huI hai-isa taraha TopI kSetrAMtara huI hai aura kSetrAMtara honeme jo vastu nimitta hai vaha dharmadravya hai| (5) aba TopI Ter3hI meDhI sthira par3I hai| to yahA~ sthira honemeM use nimitta kauna hai ? AkAzadravya to mAtra sthAna dene meM nimitta hai| TopI cale yA sthira rahe isameM AkAzakA nimitta nahIM hai| jaba TopIne sIdhI dazAmese Ter3hI avasthArUpa honeke liye gamana kiyA taba dharmadravyakA nimitta thA; to aba sthira rahanekI kriyAmeM usake viruddha nimitta cAhie / gatimeM dharmadravya nimitta thA to aba sthira rahaneme adharmadravya nimittarUpa hai| (6) TopI pahale sIdhI thI isa samaya Ter3hI hai aura vaha amuka samaya taka rahegI-aisA jAnA, vahA~ 'kAla' siddha ho gayA / bhUta, vartamAna, bhaviSya athavA purAnA-nayA, divasa ghaMTA ityAdi jo bheda hote hai ve bheda kisI eka mUla vastuke binA nahI ho sakate, ataH bheda-paryAyarUpa vyavahArakAlakA AdhAra-kAraNa-nizcaya kAladravya siddha huA / isataraha TopI parase chaha dravya siddha huye| ina chaha dravyoMmeMse eka bhI dravya na ho to jagatkA vyavahAra nahI cala sakatA / yadi pudgala na ho to TopI hI na ho / yadi jIva na ho to TopIke astitvakA nizcaya kauna kare? yadi AkAza na ho to yaha pahacAna nahI ho sakatI ki TopI kahA~ hai ? yadi dharma aura adharma dravya na hoM to TopIme huA pheraphAra (kSetrAMtara aura sthiratA ) mAlUma nahIM ho sakatA aura yadi kAla dravya na ho to pahale jo TopI sIdhI thI vahI isa samaya TeDhI hai, aisA pahale aura pIche TopIkA astitva nizcita nahI ho sakatA, ataH TopIko siddha karaneke liye chahoM dravyoko svIkAra karanA par3atA hai| jagatakI kisI bhI eka vastuko svIkAra karanese vyaktarUpase yA avyaktarUpase chaho dravyoMkA svIkAra ho jAtA hai|
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 5 upasaMhAra manuSya zarIrake dRSTAMtase chaha dravyoMkI siddhi (1-2 ) yaha zarIra jo dRSTigocara hotA hai; yaha pudgalakA banA huA hai aura zarIrameM jIva rahA huA hai / yadyapi jIva aura pudgala eka aAkAzakI jagahameM rahate hai tathApi donoM pRthak haiM / jIvakA svabhAva jAnane kA hai aura pudgalakA yaha zarIra kucha jAnatA nahIM / zarIrakA koI bhAga kaTa jAne para bhI jIvakA jJAna nahI kaTa jAtA, jIva pUrNa hI rahatA hai, kyoki zarIra aura jIva sadA pRthak hI haiN| donoM kA svarUpa pRthak hai aura donoMkA kAma pRthak hI hai yaha jIva aura pudgala to spaSTa haiM / (3) jIva aura zarIra kahA~ raha rahe haiM ? amuka ThikAne, pAMca phuTa jagahame, do phuTa jagahameM raha rahe hai, ataH 'jagaha' kahanese AkAza dravya siddha huaa| yaha dhyAna rahe ki yaha jo kahA jAtA hai ki jIva aura zarIra AkAzameM rahe huye hai vahA~ yathArthameM jIva, zarIra aura AkAza tInoM svataMtra pRthak-pRthak hI haiM, koI eka dUsareke svarUpameM nahIM ghusa gyaa| jIva to jJAnatva svarUpase hI rahA hai, raMga, gaMdha ityAdi zarIrameM hI hai, ve jIva yA AkAza Adi kisIme nahI haiM, aAkAzameM varNa, gaMdha ityAdi nahI hai tathA jJAna bhI nahI, vaha arUpI-acetana hai; jIvameM jJAna hai kintu varNa gaMdha ityAdi nahI arthAt vaha arUpI-cetana hai| pudgalame varNa-gaMdha ityAdi haiM kintu jJAna nahI arthAt vaha rUpI-acetana hai, isataraha tInoM dravya eka dUsarese bhinna-svatantra haiN| pratyeka vastu svatantra honese koI dUsarI vastu kisI kA kucha kara nahIM sakatI, yadi eka padArthameM dUsarA padArtha kucha karatA ho to vastuko svatantra kaise kahA jAyagA ? (4) jIva, pudgala aura AkAza nizcita kiye ava kAlakA nizcaya karate haiM / aisA pUchA jAtA hai ki "tumhArI Ayu kitanI hai ?" ( yahA~ 'tumhArI' arthAt zarIrake saMyogarUpa AyukI bAta samajhanA) zarIra kI umra 40-50 varSa prAdi kI kahI jAtI hai aura jIva anAdi ananta astirUpa se hai / yaha kahA jAtA hai ki yaha merI apekSA pAMca varSa choTA hai, yaha pAMca varSa var3A hai, yahA~ zarIrake kadase choTe bar3epanako vAta
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________ 474 mokSazAstra nahIM hai kintu kAlakI apekSAse choTe bar3epanakI bAta hai, yadi kAla dravyakI apekSA na leM to yaha nahIM kaha sakate ki yaha choTA, yaha bar3A, yaha bAlaka, yaha yuvA yA vaha vRddha hai / purAnI naI avasthA badalatI rahatI hai isI parase kAladravyakA astitva nizcita hotA hai // 4 // kahIM jIva aura zarIra sthira hotA hai aura kahIM gati karatA hai / sthira hote samaya tathA gamana karate samaya donoM samaya vaha AkAzameM hI hai, arthAt prakAza parase usakA gamana yA sthira rahanerUpa nizcita nahIM ho sakatA / gamanarUpa dazA aura sthira rahanerUpa dazA ina donoMkI pRthak pRthak pahacAna karaneke liye una donoM dazAmeM bhinna 2 nimittarUpa aise do dravyoM ko pahacAnanA hogA | dharmadravyake nimittadvArA jIva- pudgalakA gamana pahacAnA jA sakatA hai aura adharmadravyake nimitta dvArA sthiratA pahacAnI jA sakatI hai / yadi ye dharma aura adharmadravya na hoM to gamana aura sthiratAke bhedako nahIM jAnA jA sakatA / yadyapi dharma-adharmadravya jIva pudgalako kahI gati yA sthiti karanemeM madada karate nahIM haiM, parantu eka dravyake bhAvako anya dravyakI apekSAke vinA pahacAnA nahIM jA sakatA / jIvake bhAvako pahacAnaneke liye ajIvako apekSA kI jAtI hai, jo jAne so jIva- aisA kahanese hI "jJAnatvase rahita jo anya dravya hai ve jIva nahI haiM" isaprakAra ajIva kI apekSA A jAtI hai va aisA batAne para AkAzakI apekSA ho jAtI hai ki 'jIva amuka jagaha hai' / isaprakAra chahoM dravyomeM samajha lenA / eka AtmadravyakA nirNaya karanepara chahoM dravya mAlUma hote haiM; yaha jJAnako vizAlatA hai aura isase yaha siddha hotA hai ki sarvadravyoMko jAna lenA jJAnakA svabhAva hai / eka dravyako siddha karane se chahoM dravya siddha ho jAte hai; isameM dravyakI parAdhInatA nahI hai; parantu jJAnakI mahimA hai / jo padArtha hotA hai vaha jJAname avazya jAnA jAtA hai / pUrNa jJAnameM jitanA jAnA jAtA hai isa jagata meM usake atirikta anya kucha nahI hai / pUrNa jJAnameM chaha dravya batalAye haiM, chaha dravyase adhika anya kucha nahI hai /
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________ 475 adhyAya 5 upasaMhAra karmoM ke kathanase chahoM dravyoMkI siddhi kama yaha pudgalakI avasthA hai, jIvake vikArI bhAvake nimittase vaha jIvake sAtha rahe huye haiM; kitaneka karma baMdharUpase sthira hue hai unako adharmAstikAyakA nimitta hai| pratikSaNa karma udayameM Akara jhar3a jAte haiN| jhar3a jAnemeM kSetrAtara bhI hotA hai usameM, use dharmAstikAyakA nimitta hai| yaha kahA jAtA hai ki karmako sthiti 70 kor3A koDi sAgara aura kamase kama antarmuhUrta kI hai, isameM kAla dravyakI apekSA ho jAtI hai| bahutase karma paramANu eka kSetrameM rahate haiM, isameM AkAzadravyakI apekSA hai| isa taraha chaha dravya siddha hue| dravyoMkI svataMtratA isase yaha bhI siddha hotA hai ki jIvadravya aura pudgaladravya (-karma) .. donoM ekadama pRthak 2 padArtha haiM aura donoM apane apane meM svataMtra haiM, koI eka dUsarekA kucha hI nahIM krte| madi jIva praura karma eka ho jAya to isa 'jagatme chahadravya hI nahIM raha sakate; jIva aura karma sadA pRthak hI hai| dravyoMkA svabhAva 'apane amaryAdita ananta guramoMmeM anAdi ananta rahakara pratisamaya badalanekA hai| sabhI dravya apanI zaktise svataMtrarUpase anAdi ananta rahakara svayaM apanI avasthA badalate haiM / jIvakI avasthA jIva badalAtA hai, pudgalakI hAlata pudgala badalAtA hai| pudgalakA jIva kucha nahIM karatA aura na pudgala jIvakA kucha karatA hai| vyavahArase bhI kisIkA paradravyameM kartApanA nahI hai ghIkA ghar3Ake samAna vyavahArase kartApanekA kathana hotA hai jo satyArtha nahIM hai| utpAda-vyaya-dhrava __ dravyakA aura dravyakI avasthAoMkA koI kartA nahI hai / yadi koI kartA ho to usane dravyoMko kisa taraha banAyA ? kisamese banAyA ? vaha kartA svayaM kisakA banA ? jagatmeM chaho dravya sva svabhAvase hI haiM, unakA koI kartA nahIM hai| kisI bhI navIna padArthakI utpatti hI nahIM hotii| kisI bhI prayogase naye jIvakI yA naye paramANukI utpatti nahI ho sakatI; kintu jaisA padArtha ho vaisA hI rahakara unameM apanI avasthAoMkA rUpAMtara
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________ 476 mokSazAstra hotA hai / yadi dravya ho to usakA nAza nahIM hotA, jo dravya nahI vaha utpanna nahIM hotA aura jo dravya hotA hai vaha svazaktise pratikSaNa apanI avasthA badalatA hI rahatA hai, aisA niyama hai / isa siddhAMtako utpAdavyaya-dhruva arthAt nitya rahakara badalanA kahA jAtA hai / dravya koI banAnevAlA nahIM hai isaliye sAtavAM koI nayA dravya nahIM ho sakatA, aura kisI dravyakA koI nAza karanevAlA nahIM haiM isaliye chaha dravyoMse kabhI kamI nahIM hotI / zAzvatarUpase chaha hIM dravya haiM / sarvajJa bhagavAnane, saMpUrNa jJAnake dvArA chaha dravya jAne aura vahI upadezameM divyadhvani dvArA nirUpita kiye / sarvajJa vItarAga deva praNIta parama satyamArgake atirikta ina chaha dravyoMkA yathArthaM svarUpa anyaMtra kahIM hai hI nahIM / dravyakI zakti ( guNa ). dravyakI viziSTa zakti ( cihna, vizeSa guNa ) pahale sakSiptarUpameM kahI jA cukI hai, eka dravyakI jo viziSTa zakti hai vaha anya dravyameM nahI hotI / isIliye viziSTa zaktike dvArA dravyako pahacAnA jA sakatA hai / jaise ki jJAna jIva dravyakI viziSTa zakti hai / jIvake atirikta anya kisI dravyameM jJAna nahIM hai, isIlie jJAna zaktike dvArA jIva pahacAnA jA sakatA hai / yahAM aba dravyoMkI sAmAnya zakti saMbaMdhI kucha kathana kiyA jAtA hai. 1. jo zakti sabhI dravyoMmeM ho use sAmAnya zakti kahate haiM / mastitva, vastutva, dravyatva, prameyatva, agurulaghutva. bhora pradezatva: ye mukhya- sAmAnya 6 guNa haiM, ye sabhI dravyoMmeM haiN| 77 - - - 1 - astitvaguNa ke kAraNa dravyake prastirUpakA kabhI nAza nahI hotA / aisA nahI hai ki dravya amuka kAlake liye hai aura phira naSTa ho jAtA hai; dravya: nitya kAyama rahanevAle haiM / yadi astitva- guNa na ho to vastu hI nahIM ho sakatI aura vastu hI na ho to samajhAnA kisako / J 2-- vastutva guNake kAraNa dravya apanA prayojanabhUta kArya karatA hai / jaise :- ghar3hA pAnIko dhAraNa karatA hai usI taraha dravya svayaM hI apane
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 5 upasaMhAra 477 guNa paryAyoMkA prayojanabhUta kArya karatA hai| eka dravya kisI prakAra kisI dUsare kA kArya nahIM karatA aura na kara sktaa| 3-dravyatvaguNake kAraNa dravya nirantara eka avasthAmeM se dUsarI avasthAmeM dravA karatA hai-pariNamana kiyA karatA hai / dravyaM trikAla asti rUpa hai tathApi vaha sadA eka sadRza (kUTasthaM) nahI hai; parantu nirantara nitya badalanevAlA-pariNAmI hai| yadi dravyame pariNamana na ho to jIvake saMsAra dazAkA nAza hokara mokSadazAkI utpatti kaise ho? zarIrako bAlyadazAmeM se yuvakadazA kaise ho? chahoM dravyoMmeM dravyatva zakti honese sabhI svatatrarUpase apanI apanI paryAyameM pariNama rahe haiN| koI dravya apanI paryAya pariNamAneke liye dUsare dravyakI sahAyatA yA apekSA nahIM rkhtaa|| 4-prameyatvaguNake kAraNa dravya jJAnameM jJAta hote haiN| chahoM dravyoM meM isa prameyazaktike honese-jJAna chahoM dravyake svarUpakA nirNaya kara sakatA "hai| yadi vastumeM prameyatva guNa na ho to vaha svayako kisa taraha batalA sakatA hai ki 'yaha vastu hai'| jagatakA koI padArtha jJAna pragocara nahI hai, pAsmAmeM prameyatva guNa honese prAtmA svaya nijako jAna sakatA hai| 5-agurulaghutva guNake kAraNa pratyeka vastu nija2 svarUpase hI kAyama rahatI hai / jIva badalakara kabhI paramANurUpa nahI ho jAtA, paramANu badalakara kabhI jIvarUpa nahIM ho jAtA, jar3a sadA jar3arUpase aura cetana sadA cetanarUpase hI rahatAhai jAnakA vikAsa vikAra dazAmeM cAhe jitanA svalpa ho tathApi jIvadravya bilakula jJAna zUnya ho jAya aisA kabhI nahIM hotaa| isa zaktika kAraNe dravyake eka guraNa dUsare guNarUpana pariNama tathA eka dravyake aneka yA-ananta guNa alaga alaga nahIM ho jAte, tI koI do padArtha eka rUpa' hokara tIsarI naI tarahakA padArtha utpanna nahIM hotA, kyoMki vastukA svarUpa anyayo kadApi nahIM hotaa| 6-pradezatva guNake kAraNa pratyeka dravyake apanA apanA prAkAra avazya hotI haiN| pratyeka apane apane svAkArameM hI rahatA hai / "sidadazI hone para eka jIva dUsare jIvame nahIM mila jAtA kintu pratyeka jIva apane pradezAkArameM svataMtra rUpase kAyama rahatA hai|
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________ 478 mokSazAstra ye chaha sAmAnyaguNa mukhya haiM inake atirikta bhI dUsare sAmAnya guNa haiN| isa taraha guNoM dvArA dravyakA svarUpa vizeSa spaSTatAse jAnA jA sakatA hai| chaha kAraka (-kAraNa ) [ laghu jaina si0 pravezikAse 1 (1) karcA:-jo svataMtratAse (-svAdhInatAse ) apane pariNAmako kare so kartA hai| pratyeka dravya apane meM svataMtra vyApaka honese apane hI pariNAmoMkA kartA hai| (2) karma (-kArya);-kartA jisa pariNAmako prApta karatA hai vaha pariNAma usakA karma hai| prApya, vikArya aura nirvayaM aisA, vyApya lakSaNavAlA pratyeka dravyakA pariNAmarUpa karma hotA hai| [ usa karma (-kArya ) meM pratyeka dravya svayaM antarvyApaka hokara, Adi, madhya aura antameM vyApta hokara use grahaNa karatA huA, usa-rUpa pariNamana karatA huA, aura usaM-rUpa utpanna hotA huA, usa pariNAmake kartA haiN| (3) karaNaH-usa pariNAmakA sAdhakatama arthAt utkRSTa sAdhanako karaNa kahate haiN| (4) saMpradAna-karma (-pariNAma-kArya ) jise diyA jAya yA jisake liye kiyA jAtA hai use saMpradAna kahate haiM / (5) apAdAna-jisameM se kama kiyA jAtA hai vaha dhruva vastuko apAdAna kahate haiN| (6) adhikaraNa--jisame yA jisake AdhArase karma kiyA jAtA hai use adhikaraNa kahate haiN| sarva dravyoMkI pratyeka paryAyameM yaha chahoM kAraka eka sAtha vartate haiM, isaliye AtmA aura pudgala zuddhadazAmeM yA azuddhadazAmeM svayaM hI chahoM kArakarUpa pariNamana karate haiM aura anya kisI kArakoM (-kAraNoM ) kI apekSA nahI rakhate haiN| (paMcAstikAya gAthA 62 saM0 TIkA ) prazna-kArya kaise hotA hai ? ucara-kAraNAnuvidhAyitvAdeva kAryANAM' kAraNAnuvidhAyIni
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________ 476 adhyAya 5 upasaMhAra kAryANI'-kAraNa jaise hI kArya honese kAraNa jaisA hI kArya hotA hai| kAryako-kriyA, karma, avasthA, paryAya, hAlata, dazA, pariNAma, pariNamana aura pariNati bhI kahate haiM [ yahA~ kAraNako upAdAna kAraNa samajhanA kyoMki upAdAna kAraNa vahI saccA kAraNa hai ] prazna-kAraNa kise kahate haiM ? uttara-kAryakI utpAdaka sAmagrIko kAraNa kahate haiM ? . prazna-utpAdaka sAmagrIke kitane bheda haiM ? ucara-do haiM:-upAdAna aura nimitta / upAdAnako nijazakti athavA nizcaya aura nimittako parayoga athavA vyavahAra kahate haiN| prazna-upAdAna kAraNa kise kahate haiM ? ucara-(1) jo dravya svayaM kAryarUpa pariNamita ho, use upAdAna kAraNa kahate haiM / jaise-ghaTakI utpattimeM mittttii| (2) anAdikAlase dravyameM jo paryAyoMkA pravAha calA A rahA hai, usameM anantara pUrvakSaNavati paryAya upAdAna kAraNa hai aura anantara uttara kSaNatti paryAya kArya hai / (3) usa samayakI paryAyakI yogyatA vaha upAdAna kAraNa hai aura vaha paryAya kArya hai / upAdAna vahI saccA (-vAstavika ) kAraNa hai| [ naM. 1 dhruva upAdAna dravyAthikanayase hai, naM0 2-3 kSaNikaupAdAna paryAyAthikanayase hai| ] prazna-yogyatA kise kahate haiM ? uttara-(1) "yogyataiva viSayapratiniyamakAraNamiti" (nyAya di. pR0 27 ) yogyatA hI viSayakA pratiniyAmaka kAraNa hai [ yaha kathana jJAna kI yogyatA (-sAmarthya ) ke liye hai parantu yogyatAkA kAraNapanA sarvameM sarvatra samAna hai ] (2) sAmarthya, zakti, pAtratA, liyAkata, tAkata ve 'yogyatA' zabda ke artha hai| prazna-nimitta kAraNa kise kahate haiM ?
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra uttara- - jo padArtha svayaM kAryarUpa na pariName, parantu kAryakI utpatti meM anukUla honekA jisameM Aropa zrA sake usa padArthako nimitta kAraNa kahate haiM / jaise- ghaTakI utpatti meM kumbhakAra, daMDa, cakra Adi / ( nimitta vaha saccA kAraNa nahIM hai --akAraNavat hai kyoMki vaha upacAra - mAtra athavA vyavahAramAtra kAraNa hai ) upAdAna kAraNa aura nimittakI upasthitikA kyA niyama hai ? ( banArasI vilAsa meM kathita dohA - ) - ( 1 ) guru upadeza nimitta bina, upAdAna balahIna; jyoM nara dUje pAMva bina, calaveko AdhIna // 1 // prazna - (2) ho jAne thA eka hI, upAdAna soM kAja; thakai sahAI pauna bina, pAnImAMhi jahAja // 2 // - 4850 prazna prathama praznakA uttara- jJAna naina kiriyA carana, doU zivamaga dhAra; upAdAna nizcaya jahA~, taha~ nimitta vyauhAra // 3 // artha ---- samyagdarzana - jJAnarUpa netra aura jJAnameM caraNa arthAt lInatArUpa kriyA donoM milakara mokSamArga jAno / upAdAnarUpa nizcaya kAraNa jahA~ ho vahA~ nimittarUpa vyavahAra kAraNa hotA hI hai ||3|| bhAvArtha - ( 1 ) upAdAna vaha nizcaya arthAt saccA kAraNa hai, nimitta to mAtra vyavahAra arthAt upacAra kAraNa hai, saccA kAraNa nahI hai, isalie to use akAraNavat kahA hai / aura use upacAra ( - zrAropa ) kAraNa kyoM kahA ki vaha upAdAnakA kucha kArya karate karAte nahI, to bhI kAryake samaya unakI upasthitike kAraNa use upacAramAtra kAraNa kahA hai / (2) samyagjJAna aura jJAnameM lInatAko mokSamArga jAno aisA kahA usIme zarIrAzrita upadeza upavAsAdika kriyA aura zubharAgarUpa vyavahArako mokSamArga na jAno vaha bAta A jAtI hai / prathama praznakA samAdhAna - upAdAna nija guraNa jahA~ taha~ nimitta para hoya; bhedajJAna pramANa vidhi, viralA bUjhe koya ||4||
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 5 upasaMhArA 481 artha -- jahA~ nijazaktirUpa upAdAna taiyAra ho vahA~ para nimitta hote hI haiM, aisI bhedajJAna pramANakI vidhi ( - vyavasthA ) hai, yaha siddhAMta koI viralA hI samajhatA hai // 4 // bhAvArtha - jahA~ upAdAnakI yogyatA ho vahAM niyamase nimitta hotA hai, nimittakI rAha dekhanA par3e aisA nahI hai; aura nimittako hama juTA sakate aisA bhI nahI hai / nimittakI rAha dekhanI par3atI hai yA use maiM lA sakatA hU~ aisI mAnyatA- parapadArtha meM zrabheda buddhi arthAt ajJAna sUcaka hai / nimitta aura upAdAna donoM asahAyarUpa hai yaha to maryAdA hai ||4 // upAdAna bala jaha~ tahIM, nahIM nimittako dAva; eka cakrasoM ratha cale, raviko yahai svabhAva // 5 // artha - jahA~ dekho vahA~ sadA upAdAnakA hI bala hai nimitta hote haiM parantu nimittakA kucha bhI dAva (-bala ) nahI hai jaise eka cakrase sUryakA ratha calatA hai isa prakAra pratyeka kAryaM upAdAnakI yogyatA ( sAmarthya ) se hI hotA hai // 5 // bhAvArtha -- koI aisA samajhatA hai ki nimitta upAdAnake Upaya sacamuca asara karate haiM, prabhAva par3ate haiM, sahAya madada karate haiM, AdhAra dete haiM to ve abhiprAya galata haiM aisA yahA~ dohA 4-5-6-7 meM spaSTatayA kahA hai / apane hitakA upAya samabhaneke liye yaha bAta bar3I prayojanabhUta hai | zAstrameM jahAM paradravyako ( nimittako ) sahAyaka, sAdhana, kAraNa, kAraka Adi kahe ho to vaha "vyavahAra nayako mukhyatA liye vyAkhyAna hai, ara aiseM hai nAhIM nimicAdi apekSA upacAra kiyA hai aisA jAnanA / " ( dehalI se pra0 mokSamArga pra0 pR0 369 ) dUsare praznakA samAdhAna - sadhai vastu asahAya jaha~ taha~ nimitta hai kauna; jyo jahAja paravAha meM, tirai sahaja vina pauna // 6 // artha -- pratyeka vastu svataMtratAse apanI avasthAko ( - kAryako ) prApta karatI hai vahA~ nimitta kauna ? jaise jahAja pravAha meM sahaja hI pavana binA hI tairatA hai | 61
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________ 482 mokSazAkha bhAvArtha-jIva aura pudgala dravya zuddha yA azuddha avasthAmeM svataMtrapanese hI apane pariNAmako karate haiM; ajJAnI jIva bhI svataMtrapanese nimittAdhIna pariNamana karatA hai, koI nimitta use AdhIna nahIM banA sakatA // 6 // upAdAna vidhi nirvacana, hai nimitta upadeza; base ju jaise dezameM, kare su taise bheda // 7 // artha-upAdAnakA kathana eka "yogyatA" zabda dvArA hI hotA hai| upAdAna apanI yogyatAse aneka prakAra pariNamana karatA hai taba upasthita nimitta para bhinna 2 kAraNapanekA Aropa (-bheSa ) AtA hai upAdAnakI vidhi nirvacana honese nimitta dvArA yaha kArya huA aisA vyavahArase kahA jAtA hai| bhAvArtha-upAdAna jaba jaise kAryako karatA hai taba vaise kAraNapane kA Aropa (-meSa) nimittapara AtA hai jaise-koI vajrakAyavAna manuSya narkagati yogya malina bhAva karatA hai to vajrakAya para narkakA kAraNapanekA Aropa AtA hai, aura yadi jIva mokSayogya nirmalabhAva karatA hai to usI nimittapara mokSakAraNapanekA Aropa AtA hai / isa prakAra upAdAna ke kAryAnusAra nimittame kAraNapanekA bhinna bhinna Aropa diyA jAtA hai / isase aisA siddha hotA hai ki nimittase kArya nahI hotA paraMtu kathana hotA hai| ataH upAdAna saccA kAraNa hai, aura nimitta Aropita kAraNa hai| prazna-pudgalakarma, yoga, indriyoMke bhIga, dhana, gharake loga, makAna ityAdi isa jIvako rAga-dveSa pariNAmake preraka haiM ? uttara-nahI, chahoM dravya, sarva apane 2 svarUpase sadA asahAya (-svataMtra ) pariNamana karate hai, koI dravya kisIkA preraka kabhI nahI hai, isaliye kisI bhI paradravya rAga-dveSake preraka nahI haiM parantu mithyAtvamoharUpa madirApAna hai vahI ( anantAnubandhI ) rAga-dveSakA kAraNa hai| prazna-pudgalakarmako jorAvarIse jIvako rAga-dveSa karanA par3atA hai; pudgaladravya karmokA bhepa dhara dhara kara jyoM 2 bala karate haiM tyoM tyoM jIva ko rAga-dvepa adhika hote hai yaha bAta satya hai ?
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 5 upasaMhAra 483 uttara-nahIM, kyoMki jagatameM pudgalakA saMga to hamezA rahatA hai, yadi unakI jorAvarIse jIvako rAgAdi vikAra ho to zuddhabhAvarUpa honekA kabhI avasara nahIM AsakatA, isaliye aisA samajhanA cAhiye ki zuddha yA azuddha pariNamana karanemeM cetana svayaM samartha hai| (sa0 sAra nATaka sarvavizuddhadvAra kAvya 61 se 66 ) [nimittake kahI preraka aura udAsIna aise do bheda kahe hoM to vahA~ ve gamanakriyAvAn yA icchAAdivAn hai yA nahI aisA samajhAneke liye hai, parantu upAdAnake liye to sarva prakArake nimitta dharmAstikAyavat udAsIna hI kahe hai| [dekho zrI pUjyapAdAcAryakRta iSTopadeza gA0 35. ] prazna-nimittanaimittika saMbaMdha kise kahate hai ? uttara-upAdAna svataH kAryarUpa pariNamatA hai usa samaya, bhAvarUpa thA abhAvarUpa kauna ucita (-yogya)nimitta kAraNakA usake sAtha samvandha hai, vaha batAneke liye usa kAryako naimittika kahate hai| isa tarahase bhinna bhinna padArthoke svataMtra saMbadhako nimittanaimittika saMbaMdha kahate haiN| (dekho prazna 'nimitta') - [nimittanaimittika sambandha paratantratAkA sUcaka nahIM hai, kintu naimittikake sAthame kauna nimittarUpa padArtha hai usakA jJAna karAtA hai| jisa kAryako naimittika kahA hai usIko upAdAnakI apekSA upAdeya bhI kahate haiN| ] nimicanaimicika sambandhake dRSTAMta:(1) kevalajJAna naimittika hai aura lokAlokarUpa sava jJeya nimitta hai, (pravacanasAra gA0 26 kI TIkA ) (2) samyagdarzana naimittika hai aura samyagjJAnIkA upadezAdi nimitta hai, ( AtmAnuzAsana gA0 10 kI TokA ) (3) siddhadazA naimittika hai aura pudgalakarmakA abhAva nimitta hai, ( samayasAra gA0 83 kI TokA) (4) "jaise adhaHkarmase utpanna aura uddezase utpanna hue nimittabhUta
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________ .484 mokSazAstra (AhArAdi ) pudraladravyakA pratyAkhyAna na karatA humA AtmA (-muni) naimittikabhUta baMdhasAdhaka bhAvakA pratyAkhyAna (-tyAga ) nahIM karatA, isI prakAra samasta paradravyakA pratyAkhyAna na karatA huA AtmA usake nimittase honevAle bhAvako nahIM tyAgatA" isameM jIrvakA baMdhasAdhaka bhAva naimittika hai aura usa paradravya nimitta haiM / ( sa0 sAra gAthA 286-87 kI TIkA) paMcAdhyAyI zAstrameM nayAbhAsoMke varNanameM 'jIva zarIrakA kucha kara sakatA nahIM hai-paraspara baMdhya-baMdhakabhAva nahIM hai| aisA kahakara zarIra aura AtmAko nimittanaimittika bhAvakA prayojana kyA hai usake uttarameM 'pratyeka dravya svayaM aura svataH parigamana karatA hai vahA~ nimittapanekA kucha prayojana hI nahIM hai aisA samAdhAna zloka 571 meM kahA hai| zloka-athacedavazyametannimitta naimittikatvamAsti mithaH / na yataH svayaM svato vA pariNamamAnasya kiM nimittatayA // 571 anvayArtha:-[ atha cet ] yadi kadAcit yaha kahA jAya ki [ mithaH ] paraspara [ etannimittanaimittikatvaM ] ina donoMmeM nimitta aura naimittikapanA [ avazyaMasti ] avazya hai to isaprakAra kahanA bhI [ na ] ThIka nahIM hai, [ yataH ] kyoMki [ svayaM ] svayaM [ vA ] athavA [ svataH], svataH [ pariNamamAnasya ] pariNamana karanevAlI vastuko [ nimittatayA ] nimittapanese [kiM ] kyA phAyadA hai arthAt svataH pariNamanazIla bastuko nimitta kAraNase kucha bhI prayojana nahI hai| isa viSayameM spaSTatAke liye paMcAdhyAyI bhAga 1 zlo0 565 se 585 taka dekhanA caahiye| prayojanabhUta isataraha chaha dravyakA svarUpa aneka prakArase varNana kiyaa| ina chaha dravyoMmeM pratisamaya pariNamana hotA hai use, 'paryAya' (hAlata, avasthA Condition ) kahate haiN| dharma-adharma-AkAza aura kAla ina cAra dravyoM kI paryAya to sadA zuddha hI hai, avaziSTa jIva aura pudgala ina do dravyomeM zuddha paryAya hotI hai athavA azuddha paryAya bhI ho sakatI hai| __ jIva aura pudgala ina do dravyoMmeMse bhI pudala dravyameM jJAna nahIM hai, usameM jAnapanA (jJAnatva ) nahI isIse usameM jJAnako viparItarUpa bhUla
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________ zradhyAya 5 upasaMhAya 485 nahIM; zrataeva pudgalako sukha yA duHkha nahIM hotA / yathArtha jJAnake dvArA sukha aura viparItajJAnake dvArA duHkha hotA hai, parantu pudgala dravyameM jJAna guNa hI nahIM, isIliye usake sukha duHkha nahI; usameM sukha guraNa hI nahI / aisA honese to pudgala dravyake zuddha dazA ho yA azuddhadazA, donoM samAna haiM / zarIra pudgala dravyakI avasthA hai isaliye zarIra meM sukha duHkha nahIM hote zarIra cAhe niroga ho yA rogI, usake sAtha sukha duHkhakA sambandha nahIM hai / aba zeSa rahA jAnanevAlA jIvadravya chahoM dravyomeM yaha eka hI dravya jJAnazaktivAlA hai / jIvameM jJAnaguraNa hai aura jJAnakA phala sukha hai, isaliye jIvameM sukhaguraNa hai / yadi yathArtha jJAna kare to sukha ho, parantu jIva apane jJAnasvabhAvako nahI pahacAnatA aura jJAnase bhinna anya vastuoM meM sukhakI kalpanA karatA hai / yaha usake jJAnakI bhUla hai aura usa bhUlako lekara hI jIvake duHkha hai / jo ajJAna hai so jIva kI zuddha paryAya hai, jIvakI azuddha paryAya duHkharUpa hai ataH usa dazAko dUra kara yathArtha jJAnake dvArA zuddha dazA karanekA upAya samajhAyA jAtA hai; kyoki sabhI jIva sukha cAhate hai aura sukha to jIvakI zuddhadazAme hI hai, isaliye jo chaha dravya jAne unamese jIvake atirikta pA~ca dravyoke guraNa paryAyake sAtha to jIvako prayojana nahI hai kiMtu jIvake apane guraNa paryAyake sAtha hI prayojana hai / isaprakAra zrI umAsvAmI viracita mokSazAstra ke pA~caveM adhyAyakI gujarAtI TIkAkA hindI anuvAda pUrNa huA /
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra adhyAya chaTThA bhUmikA 1-pahale adhyAyake cauthe sUtrameM sAta tattva kahe haiM aura yaha bhI pahale adhyAyake dUsare sUtra meM kahA hai ki una tattvoMkI jo yathArtha zraddhA hai so samyagdarzana hai| dUsarese pAMcaveM adhyAya paryaMta jIva aura ajIva tattvakA varNana kiyA hai / isa cha8 adhyAya aura sAtaveM adhyAyameM pAlava tattvakA svarUpa samajhAyA gayA hai| AsravakI vyAkhyA pahale kI jA cukI hai, jo yahA~ lAgU hotI hai| 2-sAta tatvoMkI siddhi ( vRhadravyasaMgrahake 71-72 veM pRSThake AdhArase ) isa jagatameM jIva aura ajIva dravya haiM aura unake pariNamanase Asrava, badha, saMvara, nirjarA aura mokSa tattva hote haiN| isa prakAra jIva, ajIva, pAsrava, baMdha, saMvara, nirjarA aura mokSa ye sAta tattva haiN| aba yahA~ ziSya prazna karatA hai ki he gurudeva ! (1) yadi jIva tathA ajIva ye donoM dravya ekAMtase (-sarvathA ) pariNAmI hI hoM to unake saMyoga paryAyarUpa eka hI padArtha siddha hotA hai, aura (2) yadi ve sarvathA apariNAmI hoM to jIva aura ajIva dravya aise do hI padArtha siddha hote hai| yadi aisA hai to AsravAdi tattva kisa taraha siddha hote hai ? ___ zrI guru isakA uttara dete hai-jIva aura ajIva dravya 'kathaMcit pariNAmI' honese avaziSTa pA~ca tattvoMkA kathana nyAyayukta siddha hotA hai / (1) aba yaha kahA jAtA hai ki 'kathaMcit pariNAmitva' kA kyA martha hai ? jaise sphaTika yadyapi svabhAvase nirmala hai tathApi japA-puSpa Adi ke sAmIpyase apanI yogyatAke kAraNase paryAyAntara pariNati grahaNa karatI hai| yadyapi sphaTikamaNi paryAyame upAdhikA grahaNa karatI hai to bhI nizcayase
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 6 bhUmikA 487 apanA jo nirmala svabhAva hai use vaha nahIM chodd'tii| isI prakAra jIvakA svabhAva bhI zuddha dravyArthika nayase to sahaja zuddha cidAnanda ekarUpa hai, paraMtu svayaM anAdi karmabandharUpa paryAyake vazIbhUta honese vaha rAgAdi paradravya upAdhi paryAyako grahaNa karatA hai / yadyapi jIva paryAyameM paraparyAyarUpase ( para dravyake AlaMbanase huI azuddha paryAyarUpase ) pariNamatA hai tathApi nizcaya nayase zuddha svarUpako nahIM chodd'taa| aisA hI pudgala dravyakA bhI hotA hai / isa kAraNase jIva-ajIvakA paraspara sApekSa pariNamana honA vahI 'kathaMcit pariNAmitva' zabdakA artha hai| (2) isaprakAra 'kathaMcit pariNAmitva' siddha hone para jIva aura pudgalake saMyogakI pariNati (-pariNAma) se bane huye bAkIke prAsravAdi pAMca tattva siddha hote hai / jIvame AsravAdi pAMca tattvoMke pariNamanake samaya pudgalakarmarUpa nimittakA sadbhAva yA abhAva hotA hai aura pudgalameM prAstravAdi pAMca tattvoke pariNamanameM jIvake bhAvarUpa nimittakA sadbhAva yA abhAva hotA hai / isIse hI sAta tattvoMko 'jIva aura pudgalake saMyogakI pariNatise racita' kahA jAtA hai| parantu aisA nahI samajhanA cAhiye ki jIva aura pudgalakI ekatrita pariNati hokara bAkIke pA~ca tattva hote hai| pUrvokta jIva aura ajIva dravyoMko ina pA~ca tattvomeM milAne para kula sAta tattva hote haiM, aura usameM puNya-pApako yadi alaga ginA jAve to nava padArtha hote haiM / puNya aura pApa nAmake do padArthokA aMtarbhAva ( samAveza ) abheda nayase yadi jIva Asrava-baMdha padArthameM kiyA jAve to sAta tattva kahe jAte haiN| 3-sAta tattvoMkA prayojana (vRhat dravyasagraha pRSTha 72-73 ke AdhAra se ) ziSya phira prazna karatA hai ki he bhagavan ! yadyapi jIva-ajIvake kathaMcit pariNAmitva mAnane para bheda pradhAna paryAyArthika nayakI apekSAse sAta tattva siddha hogaye, tathApi unase jIvakA kyA prayojana siddha huA ? kyoMki jaise abheda nayase puNya-pApa ina do padArthoMkA pahale sAta tattvoMmeM
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________ 488 mokSazAstra aMtarbhAva kiyA hai usI tarahase vizeSa prabhedanayakI vivakSA se AsravAdi padArthokA bhI jIva aura ajova ina do hI padArthoM meM aMtarbhAva kara lenese ye do hI padArtha siddha ho jAyage / - zrI guru isa praznakA samAdhAna karate hai kauna tattva heya hai aura kauna tattva upAdeya haiM isakA parijJAna ho, isa prayojanase AsravAdi tattvoM kA nirUpaNa kiyA jAtA hai / aba yaha kahate haiM ki heya aura upAdeya tattva kauna haiM ? jo akSaya anaMta sukha hai vaha upAdeya hai; usakA kAraNa mokSa hai; mokSakA kAraNa saMva aura nirjarA hai; usakA kAraNa vizuddha jJAnadarzana svabhAvase nijaAtmatattva svarUpake samyak zraddhAna-jJAna tathA AcaraNa lakSaNa svarUpa nizcayaratnatraya hai / usa nizcaya ratnatrayakI sAdhanA cAhanevAle jIvako vyavahAraratnatraya kyA hai yaha samajhakara, viparIta zrabhiprAya chor3akara para dravya tathA rAga parase apanA lakSya haTAkara nija AtmAke traikAlika svarUpakI ora apanA lakSya le jAnA cAhiye arthAt svasaMvedana - svasanmukha hokara svAnubhUti pragaTa karanA cAhiye | aisA karanese nizcaya samyagdarzana pragaTa hotA hai aura usake balase saMvara, nirjarA tathA mokSa pragaTa hotA hai; isaliye ye tIna tattva upAdeya haiM / aba yaha batalAte haiM ki haiya tattva kauna hai ? zrAkulatAko utpanna karanevAle aise nigoda-narakAdi gatike duHkha tathA iMdriyoM dvArA utpanna huye jo kalpita sukha haiM so heya ( chor3ane yogya ) haiM; usakA kAraNa svabhAvase cyutirUpa saMsAra hai, saMsArake kAraNa zrAsrava tathA baMdha ye do tattva haiM; puNya pApa donoM baMdha tattva hai; usa Asrava tathA baMdhake kAraNa, pahale kahe hue nizcaya tathA vyavahAra ratnatrayase viparIta lakSaNake dhAraka aise mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra ye tIna haiM / isIliye Asrava aura vaMdha tattva heya haiM / isa prakAra heya aura upAdeya tattvoMkA jJAna honeke liye jJAnIjana sAta tattvoMkA nirUpaNa karate haiM /
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 5 bhUmikA 466 4. tattvakI zraddhA kaba huI kahI jAya ? (1) jaina zAstroMmeM kahe hue jIvake trasa-sthAvara Adi bhedoMko, guNasthAna mArgaNA ityAdi bhedoko tathA jIva pudgala Adi bhedoMko tathA varNAdi bhedoko to jIva jAnatA hai, kintu adhyAtmazAstroMmeM bhedavijJAna ke kAraNabhUta aura vItarAgadazA honeke kAraNabhUta vastukA jaisA nirUpaNa kiyA hai vaisA jo nahI jAnatA, usake jIva aura ajIva tattvako yathArtha zraddhA nahI hai| (2) punazca, kisI prasaMgase bheda vijJAnake kAraNabhUta aura vItarAgadazAke kAraNabhUta vastuke nirUpaNakA jAnanAmAtra zAstrAnusAra ho, parantu nijako nijarUpa jAnakara usame parakA aMza bhI ( mAnyatAme) na milAnA tathA nijakA aMza bhI (mAnyatAme) parameM na milAnA; jahAMtaka jIva aisA zraddhAna na kare vahAMtaka usake jIva aura ajIva tattvakI yathArtha zraddhA nahI / (3) jisa prakAra anya mithyAdRSTi binA nizcayake (nirNaya rahita) paryAya buddhise (-dehadRSTise) jJAnattvame tathA varNAdime ahaMbuddhi dhAraNa karatA hai, usI prakAra jo jIva AtmAzrita jJAnAdimeM tathA zarIrAzrita upadeza, upavAsAdi kriyAme nijatva mAnatA hai to usake jIva-ajIva tattvakI yathArtha zraddhA nahI hai / aisA jIva kisI samaya zAstrAnusAra yathArtha bAta bhI kahe parantu vahA~ usake ataraMga nizcayarUpa zraddhA nahI hai, isIliye jisa taraha nazA yukta manuSya mAtAko mAtA kahe to bhI vaha samajhadAra nahI hai, usI taraha yaha jIva bhI samyagdRSTi nahI / (4) punazca, yaha jIva jaise kisI dUsarekI hI bAta karatA ho vaise hI AtmAkA kathana karatA hai, parantu 'yaha AtmA maiM hI hU~' aisA bhAva usake pratibhAsita nahI hotaa| aura phira jaise kisI dUsareko dUsarese bhinna batalAtA ho vaise hI vaha isa AtmA aura zarIrakI bhinnatA prarUpita karatA hai, parantu 'maiM ina zarIrAdikase bhinna hU~' aisA bhAva usake nahI bhAsatA; isIliye usake jIva-ajIvakI yathArtha zraddhA nhiiN| (5) paryAyame (-vartamAna dazAme,) jIva-pulake parasparake nimitta
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________ 460 mokSazAstra se aneka kriyAyeM hotI haiM, una sabako do dravyoMke milApase banI huI mAnatA hai, kintu usake aisA bhinna bhinna bhAva nahI bhAsatA ki 'yaha jIvakI kriyA hai aura yaha pugalakI kriyA hai / ' aisA bhinna bhAva bhAse vinA usako jIvaajIvakA yathArtha zraddhAnI nahI kahA jA sakatA; kyoMki jIva prajIvake jAnanekA prayojana to yahI thA; jo ki ise huA nahIM / ( dekho dehalI sastI granthamAlAkA mokSamArga prakAzaka a0 7 pR0 331 ) (6) pahale adhyAyake 32 veM sUtrameM sadasatoravizeSAdyadRcchopalabdherunmattavat kahA hai vaha samajhakara viparIta abhiprAya rahita hokara sat asatukA bhedajJAna karanA cAhiye jahA~taka aisI yathArtha zraddhA na ho vahA~ taka jIva samyagdRSTi nahIM ho sakatA / usameM 'sat' zabdase yaha samajhane ke liye kahA hai ki jIva svayaM trikAlI zuddha caitanya svarUpa kyoM hai aura 'asat' zabdase yaha batAyA hai ki jIvame honevAlA vikAra jIvameM se dUra kiyA jA sakatA hai, isaliye vaha para hai / para padArtha aura zrAtmA bhinna honese koI parakA kucha kara nahIM sakatA; zrAtmAkI apekSAse para padArtha asat haiM -- nAstirUpa haiM / jaba aisA yathArtha samajhe tabhI jIvake sat asat ke vizeSakA yathArtha jJAna hotA hai / jIvake jahA~ taka aisA jJAna na ho vahA~ taka Asrava dUra nahIM hotA; jahA~taka jIva apanA aura AsravakA bheda nahIM jAnatA vahA~ taka usake vikAra dUra nahI hotA / isIliye yaha bheda samajhAneke liye chaTTa e aura sAtave adhyAyameM zrAsravakA svarUpa kahA hai / yaha Asrava adhikAra hai; isameM prathama yogake bheda aura usakA svarUpa kahate haiM kAyavAGa manaH karmayogaH // 1 // artha:- [ kAyavAGmanaH karma ] zarIra, vacana aura manake avalambanase AtmA ke pradezoMkA sakaMpa honA so [ yogaH ] yoga hai / TIkA 1-AtmAke pradezoMkA sakaMpa honA so yoga hai; sUtrameM jo yogake tIna bheda kahe haiM ve nimittakI apekSAse hai / upAdAna rUpa yogameM tIna
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 6 sUtra 1-2 461 bheda nahIM hai, kintu eka hI prakAra hai| dUsarI tarahase-yogake do bheda kiye jA sakate haiM-1-bhAva yoga aura-2-dravya yoga / karma, nokarmake prahaNa karane meM nimittarUpa prAtmAkI zakti vizeSako bhAvayoga kahate haiM aura usa zaktike kAraNase jo mAtmAke pradezoMkA sakaMpa honA so dravya yoga hai ( yahA~ 'dravya' kA artha 'Atma dravyake pradeza' hotA hai ) 2-yaha Asrava adhikAra hai| jo yoga hai so Asrava hai, aisA dUsare sUtrame khege| isa yogake do prakAra haiM-1-sakaSAyayoga aura 2 akssaayyog| ( dekho sUtra 4 thA ) 3-yadyapi bhAvayoga eka hI prakArakA hai to bhI nimittakI apekSA se usake 15 bheda hote hai; jaba yaha yoga manakI ora jhukatA hai taba usameM mana nimitta honese, yoga aura manakA nimitta naimittika sambandha darzAneke liye, usa yogako manoyoga kahA jAtA hai| isI prakArase jaba vacanakI ora jhukAva hotA hai tava vacanayoga kahA jAtA hai aura jaba kAyakI ora jhukAva hotA hai taba kAyayoga kahA jAtA hai| isame manoyogake 4, vacanayogake 4 aura kAyayogake 7 bheda haiN| isa taraha nimittakI apekSAse bhAvayogake kula 15 bheda hote haiN| (jaina siddhAnta pravezikA prazna 220, 432, 433) 4-AtmAke anantaguNoMmeM eka yoga guraNa hai; yaha anujIvI guNa hai| isa guragakI paryAyameM do bheda hote haiM 1-parispaMdarUpa arthAt prAtma pradezokA kaMpanarUpa aura 2-Atma pradezokI nizcalatArUpa-niSkaparUpa / prathama prakAra yogaguNakI azuddha paryAya hai aura dUsarA bheda yogaguNakI zuddha paryAya hai| isa sUtrameM yogaguNako kaMpanarUpa azuddha paryAyako 'yoga' kahA hai| aba AsravakA svarUpa kahate haiM sa pAsavaH // 2 // artha-[ saH ] vaha yoga [ mAnavaH ] Asrava hai|
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra TIkA 1-Age cIthe sUtrameM yaha kaheMge ki sakaSAyayoga aura prakaSAyayoga Asrava arthAt AtmAkA vikArabhAva hai / 462 2- kitane hI jIva kaSAyakA artha krodha - mAna-mAyA - lobha karate haiM kintu yaha artha paryApta nahI hai / mohake udayameM yukta hone para jIvake mithyAtva krodhAdi bhAva hotA hai sAmAnyarUpase usa sabakA nAma 'kaSAya' hai | ( dekho mokSamArga prakAzaka pRSTha 40 ) samyagdRSTike mithyAtvabhAva nahI arthAt usake jo krodhAdi bhAva ho so kaSAya hai / 3---- yogakI kriyA navIna karmake AsravakA nimitta kAraNa hai / isa sUtra kahe huye 'Asrava' zabdameM dravyAsravakA samAveza hotA hai / yogakI kriyA to nimitta kAraNa hai; isameM para dravyake dravyAsrava rUpa kAryakA upacAra karake isa sUtra meM yogakI kriyAko hI zrasrava kahA hai / eka dravyake kAraNako dUsare dravyake kArya meM milAkara vyavahAranayase kathana kiyA jAtA hai / yaha paddhati yahA~ grahaNa karake jIvake bhAvayogakI kriyArUpa kAraNako dravyakarmake kAryame milAkara isa sUtrameM kathana kiyA hai; aise vyavahAra nayako isa zAstrameM naigamanayase kathana kiyA kahA jAtA hai; kyoMki yogakI kriyAmeM dravyakarmarUpa kAryakA saMkalpa kiyA gayA hai / 4- prazna - - Asravako jAnanekI AvazyakatA kyA hai ? uttara----duHkhakA kAraNa kyA hai yaha jAne binA duHkha dUra nahIM kiyA jA sakatA; mithyAtvAdika bhAva svayaM hI duHkhamaya hai, use jaisA hai yadi vaisA na jAne to jIva usakA abhAva bhI na karegA aura isIliye jIvake duHkha hI rahegA; isaliye Asravako jAnanA Avazyaka hai / ( mo0 pra0 pR0 112 ) 5 - prazna -- jIvakI Asava tattvakI viparIta zraddhA anAdise kyoM hai ? uttara - mithyAtva aura zubhAzubha rAgAdika pragaTarUpase duHkhake dene
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 6 sUtra 2 1463 nyAle haiM tathApi unake sevana karane se sukha hogA aisA mAnanA so Asrava tattva kI viparIta zraddhA hai / 6-prazna-sUtra 1-2 meM yoga ko Asrava kahA hai aura anyatra to mithyAtvAdiko Asrava kahA hai, isakA kyA kAraNa hai ? ucara-cauthe sUtrame yaha spaSTa kahA hai ki yoga do prakArakA haisakaSAyayoga aura akaSAyayoga, isaliye aisA samajhanA cAhiye ki sakaSAya yogame mithyAtvAdikA samAveza ho jAtA hai| 7-ina donoM prakArake yogoMmeMse jisa padameM jo yoga ho vaha jIva kI vikArI paryAya hai, usake anusAra prAtma' pradezameM navIna dravyakarma Ate haiM, isIliye yaha yoga dravyAsravakA nimitta kAraNa kahA jAtA hai| 8-prazna-pahale yoga dUra hotA hai yA mithyAtvAdi dUra hote hai ? ucara-sabase pahale mithyAtvabhAva dUra hotA hai / yoga to caudahaveM ayoga-kevalI guNasthAname dUra hotA hai| yadyapi terahaveM guNasthAnameM jJAna vIryAdi saMpUrNa pragaTa hote hai tathApi yoga hotA hai; isaliye pahale mithyAtva dUra karanA cAhiye aura mithyAtva dUra honepara usake sambandhita thoga sahaja hI dUra hotA hai| -samyagdRSTike mithyAtva aura anaMtAnubaMdhI kaSAya nahIM honese usake usa prakAra kA bhAva-prAsrava hotA hI nhii| samyagdRSTike mithyAtva dUra ho jAnese anaMtAnubaMdhI kaSAyakA tathA anaMtAnubaMdhI kaSAyake sAtha saMbaMdha rakhanevAle avirati aura yogabhAvakA abhAva ho jAtA hai (dekho samayasAra * gA0 176 kA bhAvArtha ) / aura phira mithyAtva dUra ho jAnese usake sAtha rahanevAlI prakRtiyoMkA baMdha nahIM hotA aura anya prakRtiyAM sAmAnya saMsArakA kAraNa nahIM hai / jar3ase kATe gaye vRkSake hare pattoMkI taraha ve prakRtiyA~ zIghra hI sUkhane yogya hai / saMsArakA mUla arthAt sasArakA kAraNa mithyAtva hI hai / ( pATanI grathamAlA samayasAra gA0 168 pR0 258) aba yogake nimittase Asravake bheda batalAte haiM zubhaH puNyasyAzubhaH pApasya // 3 //
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________ 464 mokSazAstra artha-[ zubhaH ] zubhayoga [ puNyasya ] puNyakarmake Asava, kAraNa hai aura [azubhaH] azubha yoga [pApasya] pApakarmake Asravamai kAraNa hai| TIkA 1-yogameM zubha yA azubha aisA bheda nahIM; kintu AcaraNarUpa upayogameM (-cAritra guNakI paryAyameM ) zubhopayoga aura azubhopayoga aisA bheda hotA hai| isIliye zubhopayogake sAthake yogako upacArase zubhayoga kahate haiM aura azubhopayogake sAthake yogako upacArase azubhayoga kahA jAtA hai| 2-puNyAsrava aura pApAsabake saMbaMdhameM honevAlI viparItatA prazna-midhyAdRSTi jIvakI Asrava saMbaMdhI kyA viparItatA hai ? uttara-Asrava tattvameM jo hiMsAdika pApAsrava hai use to heya jAnatA hai kiMtu jo ahiMsAdikarUpa puNyAsrava hai use upAdeya mAnatA hai| bhalA mAnatA hai, aba ye donoM Asrava hone se karma bandhake kAraNa haiM, unameM upAdeyatva mAnanA hI mithyAdarzana hai / so hI bAta samayasAra gA0 254 se 56 meM kahI hai sarva jIvoM ke jIvana-maraNa, sukha-duHkha, apane apane karmodayake nimittase hotA hai tathApi jahA~ aisA mAnanA ki anya jIva anya jIvake kAryokA kartA hotA hai, yahI mithyAdhyavasAya baMdha kA kAraNa hai| anya jIvake jilAne yA sukhI karane kA jo adhyavasAya ho so to puNya baMdhake kAraNa haiM aura jo mArane yA duHkhI karane kA adhyavasAya hotA hai vaha pApa bandhake kAraNa haiM / yaha saba mithyA-adhyavasAya hai vaha tyAjya hai| isaliye hiMsAdika kI taraha ahiMsAdikako bhI bandhake kAraNarUpa jAnakara heya samajhanA / hiMsAme jIvake mArane kI buddhi ho kiMtu usakI Ayu pUrNa huye vinA vaha nahI maratA aura apanI dvepa pariNatise svayaM hI pApa bandha karatA hai, tathA ahisAme parakI rakSA karane kI buddhi ho kintu usakI mAyuke avazeSa na hone se vaha nahI jItA, mAtra apanI zubharAga pariNati se svayaM hI puNya bAMdhatA hai / isa taraha ye donoM heya haiM / kintu jahA~ jIva
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________ } adhyAya 6 sUtra 3 465 vItarAga hokara dRSTA jJAtA rUpa hove vahA~ hI nibaMdhatA hai isaliye vaha upAdeya hai / jahA~ taka aisI dazA na ho vahA~taka zubharAgarUpa pravarte parantu zraddhAna to aisA rakhanA cAhiye ki yaha bhI baMdhakA kAraNa hai- heya hai / yadi zraddhAnameM use mokSakA mArga jAne to vaha mithyAdRSTi hI hai / ( mokSamArga prakAzaka pRSTha 331-332 ) 3 - zubhayoga tathA azubhayogake artha -- zubhayoga- - paMca parameSThIko bhakti, prANiyoMke prati upakArabhAva, rakSAbhAva, satya bolanekA bhAva, paradhana haraNa na karanekA bhAva, - ityAdi zubha pariNAmase nirmita yogako zubhayoga kahate haiM / al azubhayoga - jIvokI hiMsA karanA, asatya bolanA, paradhana * haraNa karanA, IrSyA karanA, -- -ityAdi bhAvoMrUpa azubha pariNAmase bane huye yogako azubhayoga kahate hai / 4 - AsravameM zubha aura azubha bheda kyoM ? prazna:- - AtmAke parAdhIna karane me puNya aura pApa donoM samAna kAraNa haiM- sonekI sakila aura lohekI sakilakI taraha puNya aura pApa donoM AtmAkI svataMtratAkA abhAva karanemeM samAna haiM, to phira usameM zubha aura azubha aise do bheda kyoM kahe haiM ? uttaraH---- unake kAraNase milanevAlI iSTa- zraniSTa gati, jAti ityAdi kI racanA ke bhedakA jJAna karAne ke liye usameM bheda kahe haiM - arthAt saMsAra ko apekSA se bheda hai, dharma kI apekSA se bheda nahI, arthAt donoM prakArake bhAva 'zradharma' haiM / pravacanasAra gAthA 77 me kahA hai ki- isaprakAra puNya aura pApameM bheda ( - pratara) nahI hai, aisA jo jIva nahI mAnatA hai vaha mohAcchAdita hotA huA ghora apAra saMsAra me paribhrabharaNa karatA hai / 5-- zubha tathA azubha donoM bhAvoMse sAta yA ATha karma ba~dhate haiM tathApi yahA~ aisA kyoM nahIM kahA ?
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________ 466 mokSazAstra prazna-rAgI jIvake Ayuke atirikta sAtoM karmakA niraMtara niva hotA hai tathApi isa sUtra meM zubhapariNAmako puNyAsravakA hI kAraNa aura azubha pariNAmako pApAsavakA hI kAraNa kyoM kahA? uttara-yadyapi saMsArI rAgI jIvake sAtoM karmakA niraMtara Asrava hotA hai, tathApi saMkleza (-azubha ) pariNAmase deva, manuSya aura tithaMca Ayuke atirikta 145 prakRtiyoMko sthiti bar3ha jAtI hai aura maMda (zubha) pariNAmase una samasta kAryokI sthiti ghaTa jAtI hai aura uparokta tIna AyukI sthiti bar3ha jAtI hai| aura phira tIna kaSAyase zubha prakRtikA rasa to ghaTa jAtA hai aura asAtAvedanIyAdika azubha prakRtikA rasa adhika ho jAtA hai / maMda kaSAya se puNya prakRtimeM rasa bar3hatA hai aura pApa prakRtimeM rasa ghaTatA hai; isaliye sthiti tathA rasa (-anubhAga ) kI apekSAse zubha pariNAmako puNyAsUva aura azubha pariNAmako pApAsava kahA hai| 6-zubha azubha karmoM ke bandhaneke kAraNase zubha-azubhayoga aise bheda nahIM haiM prazna-zubha pariNAmake kAraNase zubhayoga aura azubha pariNAmake kAraNase azubhayoga hai aisA mAnaneke sthAnapara yaha mAnane meM kyA bAdhA hai ki zubha azubha karmoke vandhake nimittase zubha-azubha bheda hotA hai ? uttara-yadi karmake bandhake anusAra yoga mAnA jAyagA to zubhayoga hI na rahegA, kyoMki zubhayogake nimittase jJAnAvaraNAdi azubha karma bhI baghate haiN| isIliye zubha-azubha karma vandhaneke kAraNase zubha-azubhayoga aise bheda nahIM haiN| parantu aisA mAnanA nyAya saMgata hai ki maMda kapAyake kAraNase zubhayoga aura tIvra kapAyake kAraNase azubhayoga hai| 7-zubhabhAvase pApakI nirjarA nahIM hotI prazna-yaha to ThIka hai ki zubhabhAvase puNyakA bandha hotA hai, kitu aisA mAnane meM kyA dopa hai ki usase pApako nirjarA hotI hai ?
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________ 467 adhyAya 6 sUtra 3-4 ucara- - isa sUtra meM kahI huI tattvadRSTise dekhane para yaha mAnyatA bhUla bharI hai / zubhabhAvase puNyakA bandha hotA hai, bandha saMsArakA kAraNa hai, aura jo saMvara pUrvaka nirjarA hai so dharma hai / yadi zubhabhAvase pApakI nirjarA mAneM to vaha ( zubhabhAva ) dharmaM huA aura dharmase bandha kaise hogA ? isaliye yaha mAnyatA ThIka nahIM ki zubhabhAvase purAne pApa karmakI nirjarA hotI hai (- Atma pradeza se pApakarma khira jAtA hai ); nirjarA zuddhabhAvase hI hotI hai| arthAt tattvadRSTike binA saMvara pUrvaka nirjarA nahI hotI / vizeSa samAdhAna ke liye dekho zra0 7 sU0 1 kI TIkAme zAkhAdhAra / 8- tIsare sUtrakA siddhAnta zubhabhAva aura azubhabhAva donA kaSAya hai, isIliye ve saMsArake hI kAraNa haiM / zubhabhAva baDhate 2 usase zuddhabhAva nahI ho sakatA / java zuddhake abheda Alambanase zubhako dUra kare taba zuddhatA ho / jitane aMzame zuddhatA pragaTa hotI hai utane zrazame dharma hai / aisA mAnanA ThIka hai ki zubha yA azubha mai dharmakA aMza bhI nahI hai / aisI mAnyatA kiye binA samyagdarzana kabhI nahI hotA / kitaneka aisA mAnate haiM ki -- jo zubhayoga hai so savara hai; yaha yathArtha nahI hai, -- aisA batAneke liye isa sUtra meM spaSTarUpase donoM yogoko Asrava kahA hai ||3|| aba isakA khulAsA karate haiM ki Asrava sarva saMsAriyoM ke samAna phalakA kAraNa hotA hai yA isameM vizeSatA hai sakaSAyAkaSAyayoH sAmparAyikeryApathayoH // 4 // artha.. - [ sakaSAyasya sAmparAyikasya ] kaSAya sahita jIvake saMsArake kAraNa rUpa karmakA prasrava hotA hai aura [zrakaSAyasya IryApathasya ] kaSAyarahita jIvake sthitirahita karmakA Asrava hotA hai / TIkA -- 1 - kaSAyakA artha mithyAdarzana -- krodhAdi hotA hai / samyagdRSTi jIvoke mithyAdarzanarUpa vaSAya nahI hotI arthAt samyagdRSTi jIvoke lAgU honevAlA kaSAyakA artha 'cAritrameM apanI kamajorIse honevAle krodha-mAna 63
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 468 mokSazAkha mAyA - lobha ityAdi' aisA samajhanA / mithyAdarzanakA artha hai AtmAke svarUpakI mithyA mAnyatA- viparIta mAnyatA / 2 - sAmparAyika Asrava - yaha prAsrava saMsArakA hI kAraNa hai / mithyAtva - bhAvarUpa Asrava ananta sasArakA kAraNa hai; mithyAtva kA abhAva honeke bAda honevAlA Asrava alpa saMsArakA kAraNa hai / 3 - IryApatha Asrava -- yaha zrAsrava sthiti aura anubhAgarahita hai aura yaha akaSAyI jIvoke 11-12 aura 13 veM guraNasthAnameM hotA hai / caudahaveM guNasthAna meM rahanevAle jIva prakaSAyI aura ayogI donoM haiM, isaliye vahA~ Asrava hai hI nahIM / 4 - karmabandhake cAra bheda karmabaMdhake cAra bheda haiM; prakRti, pradeza, sthiti aura anubhAga / inameM pahale do prakArake bhedoMkA kAraNa yoga hai aura aMtima do bhedoMkA kAraNa kaSAya hai / kaSAya, saMsArakA kAraNa hai aura isIliye jahA~taka kaSAya ho vahA~takake Asravako sAmparAyika Asrava kahate haiM; aura kaSAya dUra honeke bAda akelA yoga rahatA hai / kaSAya rahita yogase honevAle Asravako IryAtha prasrava kahate haiM / AtmAke usa samayakA pragaTa honevAlA jo bhAva hai so bhAva- IryApatha hai aura dravyakarmakA jo Asrava hai so dravya - IryApatha hai / isI taraha bhAva aura dravya aise do bheda sAmparAyika AsravameM bhI samajha lenA / 11 se 13 ve guNasthAna paryanta IryApatha grAsrava hotA hai, usase pahale ke guNasthAnome sAmparAyika Asrava hotA hai / jisaprakAra var3akA phala Adi vastra kaSAyale raGgame nimitta hotA hai usI taraha mithyAtva, krodhAdika grAtmA ke karma-raGga laganekA nimitta hai, isIliye una bhAvoko kapAya kahA jAtA hai / jaise kore ghar3eko raja lagakara calI jAtI hai usI taraha kapAya-rahita AtmAke karma-raja ur3akara usI samaya calI jAtI hai, isIko Iyapiya prAstatra kahA jAtA hai / ---
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 6 sUtra 5. '466 sAmparAyika Asravake 39 bheda indriyakaSAyAvratakriyAH paMcacatuHpaMcapaMcaviMzati saMkhyAH pUrvasya bhedAH // 5 // artha:-[indriyANi paca] sparzana Adi pA~ca indriyA~, [kaSAyA:catuH] krodhAdi cAra kaSAya, [ avatAni paMca ] hiMsA ityAdi pA~ca avrata aura [ kriyAH paMcaviMzatiH ] samyaktva Adi paccIsa prakArakI kriyAyeM [saMkhyAbhedAH ] isa taraha kula 36 bheda [ pUrvasya ] pahale (sAmparAyika) AsUvake haiM, arthAt ina sarva bhedoMke dvArA sAmparAyika AsUva hotA hai| TIkA 1-indriya-dUsare adhyAyake 15 se 16 veM sUtrame indriyakA viSaya A cukA hai| pudgala-indriyA~ paradravya hai, usase AtmAko lAbha yA hAni nahIM hotI, mAtra bhAvendriyake upayogame vaha nimitta hotA hai / indriya kA artha hotA hai bhAvendriya, dravyendriya aura idriyakA viSaya; ye tIno jJeya hai; jJAyaka AtmAke sAtha unake jo ekatvakI mAnyatA hai so (mithyAtvabhAva ) jJeya-jJAyaka saMkaradoSa hai| (dekho zrI samayasAra gAthA 31 TIkA) kaSAya-rAgadveSarUpa jo AtmAkI pravRtti hai so kaSAya hai| yaha pravRtti tana aura madake bhedase do prakArakI hotI hai / __ avrata-hiMsA, jhUTha, corI, maithuna aura parigraha ye pAMca prakArake avrata hai| 2-kriyA-AtmAke pradezokA parispandarUpa jo yoga hai so kriyA hai; isame mana, vacana aura kAya nimitta hotA hai| yaha kriyA sakaSAya yogame dazave guNasthAna taka hotI hai| paudgalika mana, vacana yA kAyakI koI bhI kriyA AtmAkI nahI hai, aura na AtmAko lAbhakAraka yA hAnikAraka hai| jaba AtmA sakaSAya yogarUpase pariName aura navIna karmokA Asava ho taba prAtmAkA sakaSAyayoga usa pudgala-mAsUvame nimitta hai aura pudUla svayaM usa AsUvakA upAdAna kAraNa hai; bhAvAsUvakA upAdAna kAraNa
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra 500 AtmAkI usa 2 avasthAkI yogyatA hai aura nimitta purAne karmoMkA udaya hai / 3 - paccIsa prakArakI kriyAoM ke nAma aura unake artha (1) samyaktva kriyA -- caitya; guru aura pravacana ( - zAstra ) ko pUjA ityAdi kAryoMse samyaktvakI vRddhi hotI hai, isIliye yaha samyaktva kriyA hai / yahA~ mana, vacana, kAyakI jo kriyA hotI hai vaha samyaktvI jIvake zubhabhAva meM nimitta hai; ve zubhabhAvako dharma nahI mAnate, isIliye isa mAnyatAkI dRr3hatAke dvArA usake samyaktvakI vRddhi hotI hai; isaliye yaha mAnyatA AsUva nahIM, kintu jo sakaSAya ( zubhabhAva sahita ) yoga hai so bhAva-AsUva hai; vaha sakaSAya yoga dravyakarmake AsUtrame mAtra nimitta kAraNa hai / (2) midhyAtvakriyA -- kudeva, kuguru zrIra kuzAstrake pUjA stavanAdirUpa mithyAtvakI kAraNavAlI kriyAyeM hai so mithyAtvakriyA hai / (3) prayogakriyA - hAtha, paira ityAdi calAneke bhAvarUpa icchArUpa jo kriyA hai so prayogakriyA hai / (4) samAdAna kriyA - saMyamIkA asaMyamake sanmukha honA / (5) IryApatha kriyA- - samAdAna kriyAse viparIta kriyA arthAt saMyama baDhAne ke liye sAdhu jo kriyA karatA hai vaha IryApatha kriyA hai / IryApatha pA~ca samitirUpa hai, usameM jo zubha bhAva hai so IryApatha kriyA hai [ samitikA svarUpa 8 veM adhyAyake 5 ve sUtrameM kahA jAyagA / ] isameM para hiMsA ke bhAvakI aba pA~ca kriyAyeM kahI jAtI haiM, mukhyatA hai (6) prAdoSika kriyA ---- krodha ke Avezase dveSAdikarUpa buddhi karanA so prAdoSika kriyA hai / (7) kAyikI kriyA ---- uparyukta doSa utpanna hone para hAthase mAranA, mukhase gAlI denA, ityAdi pravRttikA jo bhAva hai so kAyikI kriyA hai /
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 6 sUtra 5 501 (8) adhikaraNikIkriyA -- hiMsAke sAdhanabhUta bandUka, churI ityAdi lenA, denA, rakhanA so saba adhikaraNikI kriyA hai / (9) paritApa kriyA -- dUsareko duHkha denemeM laganA / (10) prANAtipAta kriyA -- dUsare ke zarIra, indriya yA zvAsocchvAsako naSTa karanA so prANAtipAta kriyA hai / noTa: - yaha vyavahAra- kathana hai, isakA zrarthaM aisA samajhanA ki jIva jaba nijameM isa prakArake azubha bhAva karatA hai, taba isa kriyAme batAI gaI para vastuyeM svaya bAhya nimittarUpase hotI haiM / aisA nahI mAnanA ki jIva parapadArthokA kucha kara sakatA hai yA parapadArtha jIvakA kucha kara sakate haiM / ava 11 se 15 takakI 5 kriyAyeM kahate haiM / inakA sambandha indriyoMke bhogoMke sAtha hai (11) darzana kriyA - saudarya dekhanekI icchA hai so darzanakriyA hai / (12) sparzana kriyA -- kisI cIjake sparza karanekI jo icchA hai so sparzana kriyA hai ( isame anya indriyo sambandhI vAMchAkA samAveza samajhanA cAhiye ) / (13) prAtyayikI kriyA - indriya ke bhogoMkI vRddhike liye navIna navIna sAmagrI ekatrita karanA yA utpanna karanA so prAtyayikI kriyA hai / (14) samaMtAnupAta kriyA - strI, puruSa tathA pazuooke uThane baiThane sthAnako malamUtra se kharAba karanA so samaMtAnupAta kriyA hai / (15) anAbhoga kriyA - binA dekhI yA binA zodhI jamIna para baiThanA, uThanA, sonA yA kucha dharanA uThAnA so zranAbhoga kriyA hai / aba 16 se 20 takakI pA~ca kriyAyeM kahate haiM, ye ucca dharmAcaraNameM dhakkA pahu~cAnevAlI haiM (16) svahasta kriyA -- jo kAma dUsareke yogya ho use svayaM karanA so svahasta kriyA hai /
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________ 502 mokSazAstra (17) nisarga kriyA--pApake sAdhanoMke lene denemeM sammati denA / (18) vidAraNa kriyAM--pAlasyake vaza ho acche kAma na karanA aura dUsareke doSa pragaTa karanA so vidAraNa kriyA hai / (19) AjJAvyApAdinI kriyA-zAstrakI prAjJAkA svayaM pAlana na karanA aura usake viparIta artha karanA tathA viparIta upadeza denA so 'AjJAvyApAdinI kriyA hai| (20) anAkAMkSA kriyA-unmattapanA yA Alasyake vaza ho pravacana ( zAstroM ) meM kahI gaI AjJAoMke prati Adara yA prema na rakhanA so anAkAMkSA kriyA hai| aba aMtima pA~ca kriyAyeM kahate haiM, inake honese dharma dhAraNa karane meM vimukhatA rahatI hai (21) Arambha kriyA-hAnikAraka kAryomeM rukanA, chedanA, tor3anA, bhedanA yA anya koI vaisA kare to harSita honA so AraMbha kriyA hai| (22) parigraha kriyA-parigrahakA kucha bhI nAza na ho aise upAyoMme lage rahanA so parigraha kriyA hai| (23) mAyA kriyA-mAyAcArase jJAnAdi guNoMko chipAnA / (24) mithyAdarzana kriyA-mithyAdRSTiyoMkI tathA mithyAtvase paripUrNa kAryokI prazaMsA karanA so mithyAdarzana kriyA hai / __(25) apratyAkhyAna kriyA-jo tyAga karane yogya ho usakA tyAga na karanA so apratyAkhyAna kriyA hai / (pratyAkhyAnakA artha tyAga hai, viSayoke prati AsaktikA tyAga karaneke badale usameM Asakti karanA so apratyAkhyAna hai) noTa:-naM. 10 kI kriyAke nIce jo noTa hai vaha naM0 11 se 25 takakI kriyAme bhI lAgU hotA hai /
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________ 503 sadhyAya 6 sUtra 5-6-7 naM. 6 se 25 takakI kriyAoMmeM AtmAkA azubhabhAva hai / azubhabhAvarUpa jo sakaSAya yoga hai so pApa AsavakA kAraNa hai, parantu jar3a bhana, vacana yA zarIrakI kriyA hai so kisI AsravakA kAraNa nhiiN| bhAvAsavakA nimitta pAkara jar3a rajakaraNarUpa karma jIvake sAtha eka kSetrAvagAharUpase baMdhate haiM / indriya, kaSAya tathA avrata kAraNa hai aura kriyA usakA kArya hai // 5 // AsravameM vizeSatA-(hInAdhikatA ) kA kAraNa tIdramandajJAtAjJAtabhAvAdhikaraNavIryavizere bhyastadvizeSaH // 6 // artha:-[ tIvamaMdajJAtAjAtabhAvAdhikaraNa vIrya vizeSebhyaH] tInabhAva, maMdabhAva, jJAtabhAva, ajJAtabhAva, adhikaraNavizeSa aura vIryavizeSase tadvizeSaH ] AsUvame vizeSatA-hInAdhikatA hotI hai| TIkA tIvrabhAva-pratyAta baDhe huye krodhAdike dvArA jo tIvrarUpa bhAva hotA hai vaha tInabhAva hai| maMdabhAva-kaSAyokI maMdatAse jo bhAva hotA hai use maMdabhAva kahate hai| jJAtabhAva-jAnakara irAdApUrvaka karanemeM AnevAlI pravRtti jJAtabhAva hai| ajJAtabhAva-binAjAneasAvadhAnIse pravartanA so ajJAtabhAva hai| adhikaraNa--jisa dravyakA Azraya liyA jAve vaha adhikaraNa hai| vIrya-dravyakI svazakti vizeSako vIrya (-vala ) kahate haiM // 6 // aba adhikaraNake bheda batalAte haiM adhikaraNaM jIvA'jIvAH // 7 //
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________ 504 mokSazAstra artha-[pradhikaraNaM] adhikaraNa [jIvA'jIvAH] jIvadravya aura ajIvadravya aise do bheda rUpa hai; isakA spaSTa artha yaha hai ki AtmAmeM jo karmAsrava hotA hai usameM do prakArakA nimitta hotA hai; eka jIva nimitta aura dUsarA ajIva nimitta / TIkA 1-yahA~ adhikaraNakA artha nimitta hotA hai| cha8 sUtra meM Asrava kI tAratamyatAke kAraNameM 'adhikaraNa' eka kAraNa kahA hai| usa adhikaraNake prakAra batAneke liye isa sUtra meM yaha batAyA hai ki jIva ajIva varmAsravameM nimitta haiN| 2-jIva aura ajIvake paryAya adhikaraNa hai aisA batAneke liye sUtrameM dvivacanakA prayoga na kara bahuvacanakA prayoga kiyA hai| jIva ajIva sAmAnya adhikaraNa nahIM kintu jIva-ajIvake vizeSa (-paryAya ) adhikaraNa hote hai / yadi jIva ajIvake sAmAnyako adhikaraNa kahA jAya to sarva jIva aura sarva ajIva adhikaraNa hoN| kiMtu aisA nahIM hotA, kyoMki jIvaajIvakI vizeSa-paryAya vizeSa hI adhikaraNa svarUpa hotI hai // 7 // jIva-adhikaraNake bheda AdyaM saMraMbhasamAraMbhAraMbhayogakRtakAritAnumatakaSAyavizeSastristristrizcatuzcaikazaH // 8 // arthaH-[prAcaM ] pahalA arthAt jIva adhikaraNa-AsUva [ saMrambha samAraMbhAraMbha yoga, kRtakAritAnumatakaSAya vizeSaiH ca ] saMraMbha-samAraMbha-AraMbha, mana-vacana-kAyarUpa tIna yoga, kRta-kArita-anumodanA tathA krodhAdi cAra kaSAyoMkI vizeSatA se [ triH triH triH catuH] 3434344 [ ekazaH ] 108 bhedarUpa hai| TIkA ___ saraMbhAdi tIna bheda haiM, una pratyekameM mana-vacana-kAya ye tIna bheda lagAnese nava bheda huye; ina pratyeka bhedame kRta-kArita-anumodanA ye tIna bheda
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 6 sUtra 8 505 lagAnese 27 bheda huye aura ina pratyekameM krodha-mAna-mAyA-lobha ye cAra bheda lagAnese 108 bheda hote hai| ye saba bheda jIvAdhikaraNa Asravake haiN| sUtrame ca zabda anantAnubandhI, apratyAkhyAna, pratyAkhyAna aura saMjvalana kaSAyake cAra bheda batalAtA hai| anantAnubandhI kaSAya~-jisa kaSAyase jIva apane svarUpAcaraNa cAritra pragaTa na kara sake use anantAnubandho kaSAya kahate haiM arthAt jo prAtmAke svarUpAcaraNa cAritrako ghAte use anantAnubandhI kaSAya kahate haiN| ananta saMsArakA kAraNa honese mithyAtvako ananta kahA jAtA hai; usake sAtha jisa kaSAyakA badha hotA hai use anantAnubandhI kaSAya kahate haiN| apratyAkhyAna kaSAya-jisa kaSAyase jIva ekadezarUpa saMyama (-samyagdRSTi zrAvakake vrata ) kiMcit mAtra bhI prApta na kara sake use apratyAkhyAna kaSAya kahate hai| pratyAkhyAna kaSAya-jIva jisa kaSAyase samyagdarzana pUrvaka sakala saMyamako grahaNa na kara sake use pratyAkhyAna kaSAya kahate hai| saMjvalana kaSAya-jisa kaSAyase jIvakA saMyama to banA rahe parantu zuddha svabhAvame-zuddhopayogame pUrNarUpase lIna na ho sake use sajvalana kaSAya kahate haiN| saMraMbha-visI bhI vikArI kAryake karaneke saMkalpa karaneko saMraMbha kahA jAtA hai / ( saMkalpa do tarahakA hai 1-mithyAtvarUpa saMkalpa, 2-asthiratArUpa saMkalpa ) samArambha-usa nirNayake anusAra sAdhana milAneke bhAvako samArambha kahA jAtA hai| Arambha-usa kAryake prArambha karaneko prArambha kahA jAtA hai / kRta-svaya karaneke bhAvako kRta kahate haiN| kArita-dUsarese karAneke bhAvako kArita kahate haiN| anumata-jo dUsare kareM use bhalA samajhanA so anumata hai / / / / 64
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra ajIvAdhikaraNa Asrava ke bheda batalAte haiM nirvartanAnikSepa saMyoga nisargAH dvicaturdvitribhedAH param // 6 // artha:- [ param ] dUsarA zrajIvAdhikararaNa grAsUva [nirvartanA dvi] do prakArakI nirvartanA, [ nikSepa catuH ] cAra prakArake nikSepa [ saMyoga dvi ] do prakArake saMyoga aura [ nisargAH tribhedAH ] tIna prakArake nisarga aise kula 11 bhedarUpa hai / 506 TIkA nirvartanA -- racanA karanA -- nipajAnA so nirvartanA hai, usake do bheda haiM: - 1 - zarIrase kuceSTA utpanna karanA so dehaduH prayukta nirvartanA hai aura 2 - zastra ityAdi hiMsA ke upakaraNakI racanA karanA so upakaraNa nirvartanA hai / athavA dUsarI tarahase do bheda isa taraha hote haiM: - 1 -pA~ca prakArake zarIra, mana, vacana, zvAsochvAsakA utpanna karanA so mUlaguNa nirvartanA hai aura 2 - kASTa, miTTI, ityAdise citra Adiko racanA karanA so uttaraguNa nirvartanA hai / nikSepa - vastuko rakhaneko (-dharaneko ) nikSepa kahate haiM, usake cAra bheda haiM:--1-binA dekhe vastukA rakhanA so zrapratyavekSita nikSepAdhikaraNa hai; 2-yatnAcAra rahita hokara vastuko rakhanA so duHpramRSTanikSepAdhikaraNa hai, 3- bhayAdikase yA anya kArya karane kI jaldIme pustaka, kamaDalu, zarIra yA zarIrAdikake mailako rakhanA so sahasA nikSepAdhikaraNa hai aura 4- jIva hai yA nahI aisA binA dekhe aura binA vicAra kie zIghratA se pustaka, kamaDalu, zarIra yA zarIrake mailako rakhanA aura jahA~ vastu rakhanI cAhiye vahA~ na rakhanA so anAbhoganikSepAdhikaraNa hai / saMyoga -- milApa honA so sayoga hai; usake do bheda hai, 1 -bhaktapAna saMyoga aura 2 - upakaraNa saMyoga / eka AhAra pAnIko dUsare zrAhArA pAnI ke sAtha milA denA so bhaktapAna saMyoga hai, aura ThaMDI pustaka, kamaMDalu,
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 6 sUtra 6-10 507 zarIrAdikako dhUpase garama huI pIchI Adise pochanA tathA zodhanA so upakaraNa saMyoga hai| nisarga-pravartanako nisarga kahate haiM, usake tIna bheda haiM 1-manako pravartAnA so mana nisarga hai, 2-vacanoko pravartAnA so vacana nisarga hai aura 3-zarIrako pravartAnA so kAya nisarga hai| noTa:-jahA~ jahA~ parake karane karAnekI bAta kahI hai vahA~ vahA~ vyavahAra kathana smjhnaa| jIva parakA kucha kara nahI sakatA tathA para padArtha jIvakA kucha kara nahI sakate, kintu mAtra nimitta-naimittika sambandha dikhAneke liye isa sUtrakA kathana hai // 6 // yahA~ taka sAmAnya Asravake kAraNa kahe; aba vizeSa Asravake kAraNa varNita karate haiM, usameM pratyeka karmake Asravake kAraNa batalAte haiM jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNake AsravakA kAraNa tatpradoSanihnavamAtsaryAntarAyAsAdanopaghAtA jJAnadarzanAvaraNayoH // 10 // arthaH-[ tatpradoSa nihnava mAtsaryAMtarAyA sAdanopaghAtAH ] jJAna aura darzanake sambandhame karaneme Aye huye pradoSa, nihnava, mAtsarya, atarAya, AsAdana aura upaghAta ye [ jJAnavarzanAvaraNayoH ] jJAnAvaraNa tathA darzanAvaraNa karmAsake kAraNa haiM / TIkA 1. pradoSa-mokSakA kAraNa arthAt mokSakA upAya tattvajJAna hai, usakA kathana karanevAle puruSakI prazaMsA na karate huye antaraGgame jo duSTa pariNAma honA so pradoSa hai / nihnava-vastusvarUpake jJAnAdikA chupAnA-jAnate huye bhI aisA kahanA ki maiM nahIM jAnatA so nihnava hai| mAtsarya-vastusvarUpake jAnate huye bhI yaha vicArakara kisIko na
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________ 508 - mokSazAstra par3hAnA ki 'yadi maiM ise kahU~gA to yaha paMDita ho jAyagA' so mAtsarya hai| aMtarAya-yathArtha jJAnakI prAptimeM vighna karanA so aMtarAya hai| AsAdana-parake dvArA prakAza hone yogya jJAnako rokanA so prAsAdana hai| upaghAta-yathArtha prazasta jJAname doSa lagAnA athavA prazasA yogya jJAnako dUSaNa lagAnA so upaghAta hai| isa sUtra meM 'tat' kA artha jJAna-darzana hotA hai| uparokta chaha doSa yadi jJAnAvaraNa sambandhI hoM to jJAnAvaraNake nimitta haiM aura darzanAvaraNa sambandhI hoM to darzanAvaraNake nimitta haiM / / 2-isa sUtra meM jo jJAnAvaraNa-darzanAvaraNa karmake pAsabake chaha kAraNa kahe haiM unake bAda jJAnAvaraNake liye vizeSa kAraNa zrI tattvArthasArake cauthe adhyAyakI 13 se 16 vI gAthAme nimnaprakAra diyA hai: 7-tattvokA utsUtra 6thana karanA / 8-tattvakA upadeza sunaneme anAdara karanA / 6-tattvopadeza sunaneme Alasya rkhnaa| 10-lobha buddhise zAstra becanA / 11-apaneko-nijako bahuzrutajJa (-upAdhyAya) mAnakara abhimAnase mithyA upadeza denaa| 12-adhyayanake liye jisa samayakA niSedha hai usa samayameM ( akAlame ) zAstra paDhanA / 13-sacce prAcArya tayA upAdhyAyase viruddha rahanA / 14-tattvomeM zraddhA na rakhanA / 15-tattvokA anuciMtana na krnaa| 16-sarvajJa bhagavAnake zAsanake pracArame bAdhA DAlanA / 17-bahuzruta jJAniyoMkA apamAna karanA / 18-tattvajJAnakA abhyAsa karaneme zaThatA krnaa|
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 6 sUtra 10 506 3-yahA~ yaha tAtparya hai ki jo kAma karanese apane tathA dUsare ke tattvajJAname bAdhA Ave yA malinatA ho ve saba jJAnAvaraNa karmake AsUcake kAraNa haiN| jaise ki eka graMthake asAvadhAnIse likhane para kisI pAThako choDa denA athavA kucha kA kucha likha denA so jJAnAvaraNa karmake AsavakA kAraNa hotA hai / ( dekho tattvArthasAra pRSTha 200-201) 4-aura phira darzanAvaraNake liye isa sUtrame kahe gaye chaha kAraNo ke pazcAt anya vizeSa kAraNa zrI tattvArthasArake cauthe adhyAyakI 17-18 16 vI gAthAme nimnaprakAra diye hai: sonA (10) nAstikapanako bhAvanA rakhanA ( 11 ) samyagdarzaname doSa lagAnA ( 12) kutIrthavAloko prazaMsA karanA ( 13 ) tapasviyo (digambara muniyoM ) ko dekhakara glAni karanA-ye saba darzanAvaraNa karmake pAsUvake kAraNa haiN| 5. zaMkA-nAstikapanekI vAsanA Adise darzanAvaraNakA AsUva kaise hogA, unase to darzana mohakA pAsava honA sabhava hai kyoki samyara upayoga / samAdhAna-jaise vAhya indriyose mUrtika padArthokA darzana hotA hai vaise hI vizeSajJAniyoke amUrtika AtmAkA bhI darzana hotA hai, jaise sarva jJAnome AtmajJAna adhika pUjya hai vaise hI vAhya padArthoM ke darzana karane se kAraNo ko darzanAvaraNa karmake AsavakA kAraNa mAnanA anucita nahI hai| isaprakAra nAstikapanekI mAnyatA Adi jo kAraNa likhe haiM ve doSa darzanAvaraNa karmake AsUvake hetu ho sakate hai ? (dekho tatvArthasAra pRSTha201-202) yadyapi Ayukarmake atirikta anya sAta karmokA pAsava prati samaya huvA karatA hai tathApi pradoSAdibhAvoke dvArA jo jJAnAvaraNAdi khAma-vizeSa karmakA badha honA batAyA hai vaha sthitivadha aura anubhAgavadhako apekSAkhe
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra samajhanA arthAt prakRtibaMdha aura pradezabaMdha to saba karmoMkA huA karatA hai kiMtu usa samaya jJAnAvaraNAdi khAsa karmakA sthiti aura anubhAgavaMdha vizeSa adhika hotA hai // 10 // asAtA vedanIyake Asravake kAraNa duHkhazokatApAkrandanavadhaparidevanAnyAtma parobhayasthAnAnyasadva dyasya // 11 // artha-[prAtmaparobhayasthAnAni ] apanemeM, parame aura donoMke viSayameM sthita [ duHkhazokatApAnaMdanavaghaparidevanAni ] duHkha, zoka, tApa, AkraMdana, vadha aura parideva ye [ asadedyasya ] asAtAvedanIya karmake Asavake kAraNa haiN| TIkA 1. duHkha-pIr3ArUpa pariNAma vizeSako duHkha kahate hai / zoka-apaneko lAbhadAyaka mAlUma honevAle padArthakA viyoga hone para vikalatA honA so zoka hai| tApa--sasArameM apanI niMdA Adi hone para pazcAtApa honA / AkraMdana-pazcAttApase azrupAta karake ronA so AkraMdana hai / vadha-prANoMke viyoga karane ko vadha kahate haiM / parideva-saMkleza pariNAmoke kAraNase aisA rudana karanA ki jisase sunanevAleke hRdayameM dayA utpanna ho jAya so paridevana hai| yadyapi zoka tApa Adi duHkhake hI bheda haiM tathApi duHkhakI jAtiyA~ batAneke liye ye do bheda batAye haiN| 2-svayaMko, parako yA donoMko eka sAtha duHkha zokAdi utpanna karanA so asAtAvedanIya karmake pAsUvakA kAraNa hotA hai| prazna-yadi duHkhAdika nijameM, parameM, yA donoMmeM sthita hone se asAtAvedanIya karmake AsUvakA kAraNa hotA hai to arhanta matake mAnane
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 6 sUtra 11 511 vAle jIva keza- loMca, anazana tapa, AtapasthAna ityAdi duHkhake nimitta svayaM karate haiM aura dUsaroM ko bhI vaisA upadeza dete hai to isIliye unake bhI asAtAvedanIya karmakA AsUva hogA / uttara-- nahI, yaha dUSaraNa nahIM hai / yaha vizeSa kathana dhyAna meM rakhanA ki yadi aMtaraMgakrodhAdika pariNAmoMke zrAvezapUrvaka khudako, dUsare ko yA donoMko duHkhAdi denekA bhAva ho to hI vaha asAtAvedanIya karmake AsUvakA kAraNa hotA hai / bhAvArtha yaha hai ki aMtaraMga krodhAdike vaza hone se AtmA jo duHkha hotA hai vaha duHkha kezaloMca, anazanatapa yA pratApayoga ityAdi dhAraNa karaneme samyagdRSTi munike nahI hotA, isaliye' unake isase asAtAvedanIyakA AsUva nahI hotA, vaha to unakA zarIrake prati vairAgyabhAva hai / yaha bAta dRSTAMta dvArA samajhAI jAtI hai: dRSTAMta - jaise koI dayAke abhiprAyavAlA- dayAlu aura zalyarahita vaidya saMyamI puruSake phor3eko kATane yA cIranekA kAma karatA hai aura usa puruSako duHkha hotA hai tathApi usa bAhya nimittamAtrake kAraNa pApavadha nahI hotA, kyoki vaidyake bhAva use duHkha dene ke nahI hai | siddhAMta - jaise hI saMsAra sabandhI mahA duHkhase udvigna huye muni saMsAra sambandhI mahAduHkhakA abhAva karaneke upAyake prati laga rahe hai, unake saMkleza pariNAmakA abhAva honese, zAstravidhAna karaneme Aye huye kAryoM svayaM pravartanese yA dUsaroMko pravartAnese pApabandha nahIM hotA, kyoki unakA abhiprAya duHkha dene kA nahIM; isaliye vaha asAtAvedanIyake zrAvake kAraNa nahI hai / 3- isa sUtra kA siddhAMta bAhya nimittoke anusAra AsUna yA vaMdha nahI hotA, kintu jIva svayaM jaisA bhAva kare usa bhAvake anusAra grAsUva aura baMdha hotA hai / yadi jIva svaya vikArabhAva kare to baMdha ho aura vikArabhAva na kare to vandha nahI hotA // 11 //
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________ 512 mokSazAstra sAtAvedanIyake Asravake kAraNa bhUtavratyanukampAdAnasarAgasaMyamAdiyogaH zAntiH zaucamiti sadyasya // 12 // artha-[ bhUtavratyanukaMpA ] prANiyoMke prati aura vratadhAriyoMke prati anukaMpA-dayA dAna sarAga saMyamAdiyogaH ] dAna, sarAga saMyamAdike yoga, [ kSAMtiH zaucamiti ] kSamA aura zauca, ahaMtabhakti ityAdi [ savedyasya ] sAtAvedanIya karmake AsUvake kAraNa haiM / TIkA 1. bhUta-cAroM gatiyoMke prANI / vratI%3D jinhoMne samyagdarzana pUrvaka aNuvrata yA mahAvrata dhAraNa kiye hoM aisA jIva; ina donoM para anukampA-dayA karanA so bhUtavratyanukampA hai| prazna-jaba ki 'bhUta' kahane para usameM samasta jIva Agaye to phira 'vatI' batalAne kI kyA AvazyaktA hai ? uttara-sAmAnya prANiyose vratI jIvoMke prati anukaMpA kI vizeSatA batalAneke liye vaha kahA gayA hai| vratI jIvoMke prati bhakti pUrvaka bhAva honA caahiye| dAna = dukhita, bhUkhe Adi jIvoke upakArake liye dhana, auSadhi, AhArAdika denA tathA vratI samyagdRSTi supAtra jIvoko bhakti pUrvaka dAna denA so dAna hai| sarAgasaMyama - samyagdarzana pUrvaka cAritrake dhAraka munike jo mahAvratarUpa zubhabhAva hai saMyamake sAtha vaha rAga honese sarAga saMyama kahA jAtA hai| rAga kucha saMyama nahI; jitanA vItarAgabhAva hai vaha saMyama hai| 2. prazna-cAritra do tarahake batAye gae haiM (1) vItarAga
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 6 sUtra 12 513 cAritra aura dUsarA sarAga cAritra; aura cAritra bandhakA kAraNa nahIM hai to phira yahA~ sarAga saMyamako Asrava aura bandhakA kAraNa kyoM kahA hai ? uttara-jahAM sarAga saMyamako bandhakA kAraNa kahA vahA~ aisA samajhanA ki vAstavameM cAritra ( saMyama ) bandhakA kAraNa nahIM, kintu jo rAga hai vaha bandhakA kAraNa hai / jaise-cAvala do tarahake hai-eka to bhUse sahita aura dUsarA bhUse rahita; vahA~ bhUsA cAvalakA svarUpa nahI hai kintu cAvalameM vaha doSa hai| ava yadi koI sayAnA puruSa bhUse sahita cAvalakA sagraha karatA ho use dekhakara koI bholA manuSya bhUseko hI cAvala mAnakara usakA saMgraha kare to vaha nirarthaka khedakhinna hI hogaa| vaise hI cAritra (sayama ) do bhedarUpa hai-eka sarAga tathA dUsarA vItarAga / yahA~ aisA samajhanA ki jo rAga hai . vaha cAritrakA svarUpa nahI kintu cAritrameM vaha doSa hai| ava yadi koI samyagjJAnI puruSa prazasta rAga sahita cAritrako dhAraNa kare to use dekhakara koI prajJAnI prazasta rAgako hI cAritra mAnakara use dhAraNa kare to vaha nirarthaka, khedakhinna hI hogaa| / "( dekho sastI graMthamAlAkA mokSamArga prakAzaka a07 pRSTha 360 - tathA pATanI granthamAlA zrI samayasAra pRSTha 558 ) muniko cAritrabhAva mizrarUpa hai| kucha to vItarAga huA hai aura kucha sarAga hai; vahA~ jisa aMzase vItarAga huA hai usake dvArA to savara hai aura jisa aMzase sarAga rahA hai usake dvArA bandha hai / so eka bhAvase to do kArya vane kintu eka prazasta rAga hI se puNyAsrava bhI mAnanA aura saMvara-nirjarA bhI mAnanA vaha bhrama hai| apane mizra bhAvameM aisI pahicAna samyagdRSTike hI hotI hai ki 'yaha sarAgatA hai aura yaha vItarAgatA hai|' isIliye ve avaziSTa sarAga bhAvako heyarUpa zraddhAna karate haiN| mithyASTike aisI parIkSA na honese sarAga bhAvame saMvarakA bhrama dvArA prazasta-rAgarUpa kAryako upAdeya mAnatA hai| ( dekho mokSamArga prakAzaka pRSTha 334-335 ) * isataraha sarAgasaMyamame jo mahAvratAdi pAlana karanekA zubhabhAva hai vaha Asrava honese bandhakA kAraNa hai kintu jitanA nirmala cAritra pragaTa huA hai vaha bandhakA kAraNa nahIM hai|
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________ 514 mokSazAstra / 3-isa sUtra meM 'Adi' zabda hai usameM saMyamAsaMyama, akAmanirjarA, aura bAlatapakA samAveza hotA hai| saMyamAsaMyama- samyagdRSTi zrAvakake vrata / akAmanirjarA-parAdhInatAse-( apanI binA icchAke ) bhoga upabhogakA nirodha hone para saMklezatA rahita honA arthAt kapAyakI maMdatA karanA so akAmanirjarA hai| bAlatapa-mithyAdRSTike maMda kaSAyase honevAlA tapa / 4- isa sUtra meM 'iti' zabda hai, usameM arahantakA pUjana, bAla, vRddha thA tapasvI muniyoMkI vaiyAvRtya karane meM udyamI rahanA, yogako saralatA aura vinayakA samAveza ho jAtA hai| yoga-zubha pariNAma sahita nirdoSa kriyAvizeSako yoga kahate haiM / zAMti-zubha pariNAmakI bhAvanAse krodhAdi kaSAyameM honevAlI tIvratAke abhAvako kSati (kSamA ) kahate haiM / zauca-zubha pariNAma pUrvaka jo lobhakA tyAga hai so zauca hai| vItarAgI nirvikalpa kSamA aura zaucako 'uttama kSamA' aura 'uttama zauca' kahate hai, vaha AsravakA kAraNa nahIM hai| aba anaMta saMsArake kAraNIbhUta darzanamohake Azravake kAraNa kahate haiN| kevalizrutasaMghadharmadevAvarNavAdo darzanamohasya // 13 // artha-[ kevalizrutasaMghadharmadevAvarNavAdaH ] kevalI, zruta, saMgha, dharma aura devakA avarNavAda karanA so [ darzanamohasya ] darzana mohanIya karmake Azravake kAraNa haiN| TIkA 1. avarNavAda-jisameM jo. doSa na ho usameM usa doSakA AropaNa karanA so avarNavAda hai| kevalitva, munitva aura devatva ye AtmAkI hI bhinna bhinna avasthA
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 6 sUtra 13 515 mauke svarUpa haiN| arihaMta, siddha, prAcArya, upAdhyAya aura muni ye pAMcoM pada nizvayase.AtmA hI haiM (dekho yogIndradevakRta yogasAra gAthA 104, paramAtmaprakAza-pRSTha 393, 364 ) isIliye unakA svarUpa samajhane meM yadi bhUla ho aura vaha unameM na ho aisA doSa kalpita kiyA jAya to AtmAkA svarUpa na samajhe aura mithyAtvabhAvakA poSaNa ho| dharma AtmAkA svabhAva hai isaliye dharma sambandhI jhUThI. doSa kalpanA karanA so bhI mahAna doSa hai| ...2-zrutakA artha hai zAstra, vaha jijJAsu jIvoMke AtmAkA svarUpa samajhane meM nimitta hai, isIliye mumukSuoMko sacce zAstroMke svarUpakA bhI nirNaya karanA caahiye| 3-kevalI bhagavAnake avarNavAdakA svarUpa 7 (1) bhUkha aura pyAsa yaha pIr3A hai, usa pIr3Ase duHkhI hue jIva hI AhAra lenekI icchA karate haiN| bhUkha aura pyAsake kAraNa duHkhakA anubhava honA so ArtadhyAna hai| kevalI bhagavAnake sampUrNa jJAna aura ananta sukha hotA hai tathA unake parama zukladhyAna rahatA hai| icchA to vartamAname rahanevAlI dazAke prati dveSa aura paravastuke prati rAgakA astitva sUcita karatI hai, kevalI bhagavAnake icchA hI nahI hotI, tathApi aisA mAnanA ki kevalI bhagavAna annakA AhAra ( kavalAhAra ) karate haiM yaha nyAya viruddha hai| kevalI bhagavAnake sampUrNa vIrya pragaTa humA honese unake bhUkha aura pyAsa kI pIr3A hI nahI hotI, aura ananta sukha pragaTa honese icchA hI nahI hotii| aura binA icchA kavala AhAra kaisA? jo icchA hai so duHkha hai-lobha hai isaliye kevalI bhagavAname AhAra lenekA doSa kalpita karanA so kevalIkA aura apane zuddha svarUpakA avarNavAda hai / yaha darzanamohanIyakarmake AsravakA kAraNa hai arthAt yaha ananta saMsArakA kAraNa hai| (2) AtmAko vItarAgatA aura kevalajJAna pragaTa honeke bAda zarIrame zauca yA dUsarA koI darda (roga) ho aura usakI davA lene yA davA lAneke liye kisIko kahanA yaha azakya hai davA lenekI icchA honA aura * tIrthaGkara bhagavAnake janmase hI malamUtra nahI hotA aura samasta kevalI bhagavAnoke kevalajJAna honeke bAda roga, AhAra-nihAramAdi nahIM hotaa|
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra davA lAneke liye kisI ziSyako kahanA ye saba duHkhakA astitva sUcita karatA hai, anantasukhake svAmI kevalI bhagavAnake prAkulatA, vikalpa, lobha, icchA yA duHkha honekI kalpanA karanA arthAt kevalI bhagavAnako sAmAnya chadmasthakI taraha mAnanA nyAya viruddha hai / yadi AtmA apane yathArtha svarUpa ko samajhe to AtmAkI samasta dazAoMkA svarUpa dhyAnameM AM jAya / bhagavAna chadmastha munidazAmeM karapAtra (hAthameM bhojana karanevAle hote haiM aura AhArake liye svayaM jAte haiM kintu yaha azakya hai ki kevalajJAna honeke bAda roga ho, davAkI icchA utpanna ho aura vaha lAneke liye ziSyako Adeza deN| kevalajJAna hone para zarIrakI dazA uttama hotI hai aura zarIra parama audArika rUpame pariNamita ho jAtA hai| usa zarIrameM roga hotA hI nhiiN| yaha abAdhita siddhAnta hai ki 'jahA~ taka rAga ho vahA~ taka roga ho, parantu bhagavAnako rAga nahIM hai isI kAraNa unake zarIrake roga bhI kabhI hotA hI nahI / isaliye isase viruddha mAnanA so apane AtmasvarUpakA aura upacArase ananta kevalIbhagavantoMkA avarNavAda hai| .. (3). kisI bhI jIvake gRhastha dazAmeM kevalajJAna pragaTa hotA haiM aisA mAnanA so bar3I bhUla hai / gRhastha dazA chor3e binA bhAvasAMdhutva A hI nahIM sakatA, bhAvasAdhutva hue binA bhI kevalajJAna kaise pragaTa ho sakatA hai ? bhAvasAdhutva cha? sAtaveM guNasthAnameM hotA hai aura kevalajJAna terahaveM guNasthAnameM hotA hai isaliye gRhasthadazAmeM kabhI bhI kisI jIvake kevalajJAna nahIM hotaa| isase viruddha jo mAnyatA haiM so apane AtmAke zuddha svarUpakA aura upacArase anantaM kevalI bhagavAnoMkA avarNavAda hai| (4) chadmastha jIvoMke jo jJAna-darzana upayoga hotA hai vaha jJeya sanmukha honese hotA hai, isa dezAmeM eka jJeyase haTakara dUsare jJeyakI tarapha pravRtti karatA hai, aisI pravRtti binA chadmastha jIvakA jJAna pravRtta nahI hotA; isIse pahale cAra jJAna paryaMtake kathaname upayoga zabdakA prayoga usake artha ke anusAra (-'upayoga' ke anvayArthake anusAra ) kahA jA sakatA hai| paraMtu kevalajJAna aura kevaladarzana to akhaNDa avicchinna hai; usako jJeya sanmukha nahI honA par3atA arthAt kevalajJAna aura kevaladarzanako eka jJeyase haTakara
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 6 sUtra 13 517. dUsare jJeyakI tarapha nahIM lagAnA par3atA, kevalI. bhagavAnake kevaladarzana aura kevalajJAna eka sAtha hI hote haiN| phira bhI aisA mAnanA-so-mithyA mAnyatA hai ki "kevalI bhagavAnake tathA siddha bhagavAnake jisa samaya jJAnopayoga hotA taba darzanopayoga nahI hotA aura jaba darzanopayoga hotA. hai| taba jJAnopayoga nahIM hotaa|" aisA mAnanA ki "kevalI- bhagavAnako tathA. siddha bhagavAnako kevalajJAna pragaTa honeke bAda-jo anantakAla hai-usake ardhakAlameM jJAnake kArya binA aura arddhakAladarzanake kArya, binA vyatIta karanA par3atA hai" ThIka hai. kyA ? nahIM, yaha mAnyatA bhI nyAya viruddha hI hai, isaliye aisI khoTI (-mithyA) mAnyatA rakhanA so apane AtmAke zuddha svarUpa kA aura upacAra.se.ananta kevalI bhagavAnoMkA avarNavAda hai| (5) caturtha guNasthAna-(samyagdarzana ) sAtha le jAne vAlA AtmA puruSaparyAyameM hI janmatA.hai kho rUpameM kabhI bhI paidA nahIM hotA; isIliye kho rUpase koI tIrthaMkara nahI ho sakatA, kyoMki tIrthakara hone vAlA AtmA samyagdarzana sahita hI janmatA hai aura isIliye vaha puruSa hI hotA hai / yadi aisA mAne ki kisI kAlameM eka SI tIrthaMkara ho to bhUta aura bhaviSyakI apekSAse (-cAhe jitane lambe samayameM ho tathApi ) anaMta khiyA~ tIrthakara hoM aura isI kAraNa yaha siddhAMta bhI TUTa jAyagA ki samyagdarzana sahita prAtmA strI rUpameM paidA nahI hotA; isaliye strI ko tIrthaMkara mAnanA so mithyA mAnyatA hai aura aisA mAnane vAle ne AtmA kI zuddha dazAkA svarUpa nahI jAnA / vaha yathArthameM apane zuddha svarUpa kA paura upacArase ananta kevalo bhagavAnoMkA avarNavAda hai| (6 ) kisI bhI karmabhUmikI strIke prathamake tIna uttama saMhananakA udaya hI nahI hotA,jaba jIvake kevalajJAna ho taba pahalA hI saMhanana hotA hai aisA kevalajJAna aura pahale saMhananake nimitta-naimittika sambandha hai / strI ke pAMcaveM guraNasthAnase Uparako avasthA pragaTa nahIM hotI, tathApi aisA mAnanA ki vIke zarIravAca jovako usI bhavame kevalajJAna hotA hai so apane zuddha * dekho gomaTTasAra karmakADa gAthA 32 / -
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra svarUpakA avarNavAda hai aura upacArase anaMta kevalI bhagavAnoMkA tathA sAdhu saMghakA avarNavAda hai| (7) bhagavAnakI divyadhvani ko deva, manupya, tiyaMca-savaM jIva apanI apanI bhASAmeM apane jJAnakI yogyatAnusAra samajhate haiN| usa niradAra dhvaniko OMkAra dhvani bhI kahA hai| zrInAoMke kaNaM pradezataka yaha dhvani na pahu~ce vahA~ taka vaha anakSara hI hai, aura jaba vaha zrotAgro ke kAma prApta ho tava akSararUpa hotI hai| (go0 jI0 gA0 227 TIkA ) ___ tAlu, proSTha Adike dvArA kevalI bhagavAnako vANI nahIM khiratI kintu sarvAga nirakSarI vANI khiratI hai| isase viruddha mAnanA so mAtmAke zuddhasvarUpakA aura upacArase kevalI bhagavAnakA avarNavAda hai| (5) sAtaveM guNasthAnase vaMdya vandakabhAva nahIM hotA, isaliye vahA~ vyavahAra vinaya-vaiyAvRtya Adi nahIM hote| aisA mAnanA ki kevalI kisI kA vinaya kare yA koI jIva kevalajJAna honeke bAda gRhastha-kuTumbiyoMke sAtha rahe yA gRha kArya meM bhAga letA hai-so to vItarAMgako sarAgI mAnA, aura aisA mAnanA nyAya viruddha hai ki kisI bhI dravyastrIke kevalajJAna utpanna hotA hai / 'karmabhUmikI mahilA ke prathama tIna saMhanana hote hI nahIM aura cauthA saMhanana ho tava vaha jIva jyAdAse jyAdA solahaveM svarga taka jA sakatA hai' ( dekho gomaTTasAra karmakADa gAthA 26-32) isase viruddha mAnanA so AtmAke zuddha svarUpakA aura upacArase anantakevalI bhagavAna kA avarNavAda hai| (8) kucha logoMkA aisA mAnanA hai ki prAtmA sarvajJa nahIM ho sakatA so yaha mAnyatA bhUlase bharI huI hai / AtmAkA svarUpa hI jJAna hai, jJAna kyA nahI jAnatA ? jJAna sabako jAnatA hai aisI usame zakti hai| aura vItarAga vijJAnake dvArA vaha zakti pragaTa kara sakatA hai / punazca koI aisA mAnate hai ki kevalajJAnI AtmA sarvadravya, usake anantaguNa aura usakI anaMtaparyAyoM ko eka sAtha jAnatA hai tathApi usamese kucha jAnanemeM nahI AtAjaise ki eka baccA dUsarese kitanA bar3A, kitane hAtha lambA, eka ghara dUsare
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 6 sUtra 13 516 gharase kitane hAtha dUra hai ityAdi bAteM kevalajJAnameM mAlUma nahIM hotii|' so yaha mAnyatA sadoSa hai / isameM AtmAke zuddha svarUpakA aura upacArase ananta kevalI bhagavAnoMkA avarNavAda hai| bhAvikAlameM honahAra, sarva dravyako sarva paryAya bhI kevalajJAnIke vartamAna jJAnameM nizcitarUpa pratibhAsita hai aisA na mAnanA vaha bhI kevalIko na mAnanA hai| (10) aisA mAnanA ki kevalI tIrthakara bhagavAna ne aisA upadeza kiyA hai ki 'zubha rAgase dharma hotA hai, zubha vyavahAra karate 2 nizcaya dharma hotA hai' so yaha unakA pravarNavAda hai / "zubhabhAvake dvArA dharma hotA hai isIliye bhagavAnane zubhabhAva kiye the| bhagavAna ne to dUsaroM kA bhalA karane meM apanA jIvana arpaNa kara diyA thA" ityAdi rUpase bhagavAna kI jIvana kathA kahanA yA likhanA so apane zuddha svarUpakA aura upacArase anaMta kevalI bhagavAnoMkA avarNavAda hai| (11) prazna-yadi bhagavAna ne parakA kucha nahIM kiyA to phira jagaduddhAraka, taraNa tAraNa, jIvanadAtA, bodhidAtA ityAdi upanAmose SayoM pahacAne jAte haiM ? ubara-ye sava nAma upacArase haiM; java bhagavAnako darzanavizuddhikI bhUmikAmeM anicchakabhAvase dharmarAga huA, tava tIrthakara nAmakarma baMdha gyaa| tattvasvarUpa yoM hai ki bhagavAnako tIrthaMkara prakRti vaidhate samaya jo zubhabhAva huA thA vaha unane upAdeya nahIM mAnA thA, kiMtu usa zubhabhAva aura usa tIrthaMkara nAmakarma donoMkA abhiprAyame niSedha hI thaa| isIliye ve rAgako naSTa karanekA prayatna karate the| aMtameM rAga dUra kara vItarAga huye phira kevalajJAna pragaTa huA aura svayaM divyadhvani pragaTa huI; yogya jIvoMne use sunakara mithyAtvako chor3akara svarUpa samajhA aura aise jIvoMne upacAra vinayase jagauddhAraka, taraNatAraNa, ityAdi nAma bhagavAnake diye / yadi vAstavameM bhagavAna ne dUsare jIvoMkA kucha kiyA ho yA kara sakate hoM to jagatke saba jIvoko mokSameM sAtha kyo nahI legaye ? isaliye zASakA kathana kisa nayakA hai yaha lakSyameM rakhakara usakA yathArtha artha samajhanA cAhiye / bhagavAnako parakA kartA ThaharAnA bhI bhagavAnakA avarNavAda hai|
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra ityAdi prakArase AtmAke zuddha svarUpa meM doSoMkI kalpanA zrAtmA keanaMta saMsArakA kAraNa hai / isaprakAra kevalI bhagavAnake, avarNavAdakA svarUpa kahA / 520, 4. zrutake avarNavAdakA svarUpa TH 11- jo zAstra nyAya kI kasauTI car3hAne para arthAt samyagjJAnake dvArA parIkSA karane para prayojanabhUta bAtoM meM sacce - yathArtha mAlUma par3e, use hI yathArtha ThIka mAnanA cAhiye / jaba logoM kI smaraNa zakti kamajora ho taba hI zAstra likhanekI paddhati hotI hai; isIliye likhe hue zAstra gagaghara zruta kevalI ke guthe huye zabdoMmeM hI na ho, kintu samyagjJAnI AcAryoM ne unake yathArtha bhAva jAnakara apanI bhASA meM zAkharUpameM guthe haiM vaha bhI sat zruta haiM / ( 2 ) samyagjJAnI zrAcArya zrAdike banAye huye zAstroMkI niMdA karanA so apane samyagjJAnakI hI niMdA karaneke sadRza hai; kyoMki jisane sacce zAstrakI niMdA kI usakA aisA bhAva huvA ki mujhe aise sacce. nimittakA saMyoga na ho kintu khoTe nimittakA saMyoga ho arthAt merA upAdAna samyagjJAnake yogya na ho kintu mithyAjJAnake yogya ho / EUR ( 3 ) kisI graMtha ke kartAke rUpameM tIrthaMkara bhaguvAnukA, kevalIkA, gaNadharakA yA AcAryakA nAma diyA ho isIliye use - saccA hI zAstra mAna lenA so nyAya saMgata nahIM / mumukSu jovoMko tattva dRSTise parIkSA. karake satya-asatyakA nirNaya karanA cAhiye / bhagavAnake nAmase kisIne kalpita zAstra banAyA ho use satzruta mAna lenA so satzrutakA avarNavAda hai; jina zAstroMmeM mAMsabhakSaNa, madirApAna, vedanAse pIr3ita maithuna, sevana, rAtribhojana ityAdiko nirdoSa kahA ho, bhagavatI satI ko pA~ca pati kahe ho, tIrthaMkara bhagavAnake do mAtA, do, pitA kahe hoM, ve zAstra yathArtha nahI, isaliye satyAsatya kI parIkSA kara asatya kI mAnyatA chor3anA / 5. saMghake avarNavAdakAM svarUpa prathama nizcaya samyagdarzanarUpa dharma pragaTa karanA cAhiye aisA niyama hai,, 1
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 6 sUtra 13 521 samyagdarzana - pragaTa honeke bAda jise sAtavAM-chaTThA guNa-sthAna pragaTa ho usake saccA sAdhutva hotA hai, unake zarIra parakI sparzendriyakA rAga, lajjA tathA rakSAdikakA rAga bhI dUra ho jAtA hai| isIliye unake sardI, garmI, barasAta Adise rakSA karanekA bhAva nahI hotA; mAtra saMyamake hetu isa padake yogya nirdoSa zuddha AhArakI icchA hotI hai, isose usa guNasthAnavAle jIvoMke arthAt sAdhuke zarIra yA saMyamakI rakSAke liye bhI vastra nahI hote / tathApi aisA mAnanA ki jaba tIrthaGkara bhagavAna dIkSA lete haiM taba dharma buddhise deva unhe vastra dete haiM aura bhagavAna use apane sAtha rakhate haiN| so nyAya viruddha hai / isame saMgha aura deva donoMkA avarNavAda hai / strIliMgake sAdhutva mAnanA, atizUdra jIvoMko sAdhutva honA mAnanA so saMghakA avarNavAda hai / dehake mamatvase rahita, nirgrantha, vItarAga muniyoke dehako apavitra kahanA, nirlajja kahanA, bezarama kahanA, tathA aisA kahanA ki 'jaba yahA~ bhI duHkha bhogate haiM to paralokame kaise sukhI hoge' so saMghakA avarNavAda hai / sAdhu-saMgha cAra prakArakA hai| vaha isaprakAra hai:-jinake Rddhi pragaTa huI ho so RSi; jinake avadhi-manaHparyaya jJAna ho so muni, jo iMdriyoMko jIte so yati aura anagAra yAni sAmAnya saadhu| 6.dharmake avarNavAdakA svarUpa jo AtmasvabhAvake svAzrayase zuddha pariNamana hai so dharma hai; samyagdarzana pragaTa hone para yaha dharma prArambha hotA hai| zarIrakI kriyAse dharma nahI hotA, puNya vikAra hai ataH usase dharma nahI hotA tathA vaha dharmame sahAyaka nahI hotA / aisA dharmakA svarUpa hai| isase viparIta mAnanA so dharmakA avarNavAda hai| "jinendra bhagavAnake kahe hue dharmame kucha bhI guNa nahI hai, usake sevana karanevAle asura hoge, tIrthaGkara bhagavAnane jo dharma kahA hai usI rUpame jagatke anyamatoke pravartaka bhI kahate haiM, sabakA dhyeya samAna hai|" aisA mAnanA so dharmakA avarNavAda hai| _ AtmAke yathArtha svarUpako samajhanA, aura saccI mAnyatA karanA tathA khoTI mAnyatA chor3anA so samyagdarzanakI apekSAse AtmAkI ahisA
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________ 522 : ' mokSazAstra hai aura krama kramase samyak cAritra bar3hane para jitanA rAga-dveSakA abhAva hotA hai utanI cAritra apekSA prAtmAko ahiMsA hai / rAga dveSa sarvathA dUra ho jAtA hai yaha AtmAkI sampUrNa ahiMsA hai| aisI ahiMsA jIvakA dharma hai isaprakAra ananta jJAniyoMne kahA hai| isase viruddha jo mAnyatA hai so dharmakA avarNavAda hai| 7. devake avarNavAdakA svarUpa svargake devake eka prakArakA avarNavAda 5 veM pairAgrAphameM batalAyA hai| usake bAda ye deva mAMsabhakSaNa karate haiM, madyapAna karate haiM, bhojanAdika karate haiM, manuSyinI-striyoMke sAtha kAmasevana karate haiM yA manuSyoM, devIse ityAdi mAnyatA devakA avarNavAda hai| 8-ye pAMca prakArake avarNavAda darzanamohanIyake Asravake kAraNa haiM aura jo darzana moha hai so ananta saMsArakA kAraNa hai| 9. isa sUtrakA siddhAnta zubha vikalpase dharma hotA hai aisI mAnyatArUpa agRhIta mithyAtva to jIvake anAdise calA AyA hai / manuSya gatimeM jIva jisa kulameM janma pAtA hai usa kulase adhikatara kisI na kisI prakArase dharmakI mAnyatA hotI hai| punazca usa kuladharmame kisIko devarUMpase, kisIko gururUpase, kisI pustakako zAstrarUpase aura kisI kriyAko dharmarUpase mAnA jAtA hai| jIvako bacapanameM isa mAnyatAkA poSaNa milatA hai aura bar3I umrameM apane kulake dharmasthAnameM jAnepara vahA~ bhI mukhyarUpase usI mAnyatAkA poSaNa milatA hai| isa avasthAmeM jIva viveka pUrvaka satya asatyakA nirNaya adhikatara nahI karatA aura satya-asatyake vivekase rahita dazA honese sacce deva, guru, zAstra aura dharma para aneka prakAra jhUThe Aropa karatA hai / yaha mAnyatA isa bhavameM naI grahaNa kI huI honese aura mithyA honese use gRhIta mithyAtva kahate haiM / ye agRhIta aura gRhIta mithyAtva ananta saMsArake kAraNa haiN| isalie sacce-deva-guru-zAstra-dharmakA aura apane AtmAkA yathArtha svarUpa samajhakara agRhIta tathA gRhIta dono mithyAtvakA nAza karaneke lie
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 6 sUtra 13-14 523 jJAniyoMkA upadeza hai / ( agRhIta mithyAtvakA viSaya AThaveM bandha adhikArameM AvegA ) / AtmAko na mAnanA, satya mokSamArgako dUSita - kalpita karanA, asat mArgako satya mokSamArga mAnanA, parama satya vItarAgI vijJAnamaya upadezakI niMdA karanA - ityAdi jo jo kArya samyagdarzanako malina karate haiM ve saba darzana mohanIyake prAsravake kAraNa haiM // 13 // I aba cAritra mohanIyake Asravake kAraNa batalAte haiM kaSAyodayAcItrapariNAmazcAritramohasya // 14 // * artha - [ kaSAyodayAt ] SAyake udayase [ tIvra pariNAmaH ] tIvra pariNAma honA so [ cAritramohasya ] cAritra mohanIyake prAsravakA kAraNa hai / " TIkA 1. kaSAyakI vyAkhyA isa adhyAyake pA~caveM sUtrameM kahI jA cukI hai / udayakA prarthaM vipAka anubhava hai / aisA samajhanA cAhiye ki jIva kaSAya karmake udayame yukta hokara jitanA rAga-dveSa karatA hai utanA usa jIvake kaSAyakA udaya - - vipAka ( - anubhava ) huA / kaSAyakarmake udayameM yukta honese jIvako jo tIvrabhAva hotA hai vaha cAritramohanIya karmake AsravakA kAraNa ( - nimitta ) hai aisA samajhanA / 2 - cAritramohanIyake zrasravakA isa sUtra meM saMkSepase varNana hai; usakA vistRta varNana nimnaprakAra hai: (1) apane tathA parako kaSAya utpanna karanA / (2) tapasvIjanoko cAritra doSa lagAnA / (3) saMkleza pariNAmako utpanna karAnevAlA bheSa, vrata ityAdi dhAraNa karanA ityAdi lakSaraNavAlA pariNAma kaSAyakarmake prasavakA kAraNa hai / (1) garIboMkA atihAsya karanA / (2) bahuta jyAdA vyartha pralApa karanA / (3) ha~sIkA svabhAva rakhanA /
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________ 524 mokSazAstra ityAdi lakSaNavAlA pariNAma hAsyakarmake AsavakA kAraNa hai| (1) vicitra krIr3A karanemeM tatparatA honA / (2) vrata-zIlameM aruci pariNAma karanA / ityAdi lakSaNavAle pariNAma ratikarmake prAsravake kAraNa haiN| (1) parako arati utpanna kraanaa| (2) parakI ratikA vinAza karanA / (3) pApa karanekA svabhAva honA / (4) pApakA saMsarga karanA / ityAdi lakSaNavAle pariNAma aratikarmake prAsravake kAraNa haiM / (1) dUsareko zoka paidA karAnA (2) dUsareke zokameM harSa mAnanA / ityAdi lakSaNavAle pariNAma zokakarmake prAsravake kAraNa haiN| (1) svayaMke bhayarUpa bhAva rakhanA / (2) dUsareko bhaya utpanna kraanaa| ityAdi lakSaNavAle pariNAma bhayakarmake prAsravake kAraNa haiN| bhalI kriyA-prAcArake prati glAni Adike pariNAma honA so jugupsAkarmake AsravakA kAraNa hai| (1) jhUTha bolanekA svabhAva honA / (2) mAyAcArameM tatpara rhnaa| ' (3) parake chidrakI AkAMkSA athavA bahuta jyAdA rAga honA ityAdi pariNAma strIvedakarmake Asravake kAraNa haiN| (1) thor3A krodha honA / (2) iSTa padArtho meM AsaktikA kama honA / (3) apanI strImeM saMtoSa honA / ityAdi pariNAma puruSavedakarmake Asravake kAraNa haiN| (1) kaSAyakI prabalatA honaa| (2), guhya indriyoMkA chedana karanA / (3), parastrIgamana karanA / ityAdi pariNAma honA so napuMsakavedake AsravakA kAraNa hai| 3-'tIvratA bandhakA kAraNa hai aura sarvajaghanyatA bandhakA kAraNa' nahI hai' yaha siddhAnta AtmAke samasta guNomeM lAgU hotA hai / AtmAmeM hone vAlA mithyAdarzanakA jo jaghanyase bhI jaghanya bhAva hotA hai vaha darzana
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52%, madhyAya 6 sUtra 14-15 mohanIya karmake prAsravakA kAraNa nahIM hai / yadi aMtima aMza bhI bandha kA kAraNa ho to koI bhI jIva vyavahArameM karma rahita nahIM, ho sakatA, ( dekho adhyAya 5 sUtra 34 kI TIkA ) // 14 // zrava zrAyu karmake Asravake kAraNa kahate haiMnarakAyuke Asravake kAraNa bahvAraMbhaparigrahatvaM nArakasyAyuSaH // 15 // artha - [ bahvAraMbhaparigrahatvaM ] bahuta Arambha aura bahuta parigraha honA ye [ nArakasyAyuSaH ] narakAyuke zrAsravake kAraNa haiM / , / 1. bahuta Arambha aura bahuta parigraha rakhanekA jo bhAva hai so narakAyuke AlavakA kAraNa hai / 'bahu' zabdasaMkhyAvAcaka tathA pariNAmavAcaka hai; ye donoM artha yahA~ lAgU hote haiN| adhika saMkhyAme AraMbha, parigraha rakhanese narakAyukA zrAsrava hotA hai / Arabha parigraha rakhaneke bahu 'pariNAmase narakAyukA zrAsrava hotA hai; bahu AraMbha - parigrahakA jo bhAva hai so upAdAna kAraNa hai aura jo bAhya bahuta AraMbha - parigraha hai so nimitta - kAraNa hai / 2. Arambha - hiMsAdi pravRttikA nAma Arambha hai / jitanA bhI Arambha kiyA jAtA hai usameM sthAvarAdi jIvokA niyamase vadha hotA hai / prArambhake sAtha 'bahu' zabdakA samAsa karake jyAdA Arambha athavA bahuta tIvra pariNAmase jo Arambha kiyA jAtA hai vaha bahu Arambha hai, aisA artha samajhanA / 3. parigraha - 'yaha vastu merI, hai, meM isakA svAmI hU~' aisA parame apanepanakA abhimAna athavA para vastumeM 'yaha merI hai' aisA jo saMkalpa hai so parigraha hai / kevala bAhya dhana-dhAnyAdi padArthoMke ho 'parigraha' nAma lAgU hotA hai, yaha bAta nahI hai / bAhyame kisI bhI padArthake na hone para bhI yadi bhAvame mamatva ho to vahA~ bhI parigraha kahA jA sakatA hai / 4. sUtrameM jo narakAyuke zrAsravake kAraNa batAye haiM ve sakSepase haiM, una bhAvoMkA vistRta varNana nimnaprakAra hai:
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 526 mokSazAkha (1) mithyAdarzana sahita hInAcArameM tatpara rahanI / (2) atyanta mAna krnaa| (3 ) zilAbhedakI taraha atyanta tIna krodha krnaa| (4) atyanta tIvra lobhakA anurAga rahanA / ( 5 ) dayA rahita pariNAmoMkA honaa| (6) dUsaroMko duHkha denekA vicAra rakhanA ! , (7) jIvoMko mArane tathA bAMdhanekA bhAva karanA / (8) jIvoMke nirantara ghAta karanekA pariNAma rkhnaa| (6) jisameM dUsare prANIkA vadha ho aise jhUThe vacana bolanekA svabhAva rkhnaa| (10) dUsaroMke dhana haraNa karanekA svabhAva rkhnaa| (11) dUsaroMkI siyoMke AliMgana karanekA svabhAva rkhnaa| (12) maithuna sevanase virakti na honaa| (13) atyanta prArambhameM indriyoMkI lagAye rkhnaa| " . (14) kAma bhogoMkI abhilASAkI sadaiva bar3hAte rhnaa| (15) zIla sadAcAra rahita svabhAva rkhnaa| (16) abhakSya bhakSaNake grahaNa karane athavA karAnekA bhAva rkhnaa| (17) adhika kAla taka vairaM bAMdhe rkhnaa| . . . (18) mahA krUra svabhAva rakhanA / ' .. (19) vinA vicAre rone-kUTanekA svabhAva rkhnaa| (20) deva-guru-zAstroMmeM mithyA doSa lgaanaa| (21) kRSNa lezyAke pariNAma rkhnaa| (22) raudradhyAnameM maraNa krnaa| ityAdi lakSaNavAle pariNAma narakAyuke kAraNa hote haiM // 15 // aba tiryaMcAyukai Asravake kAraNa batalAte haiM / mAyA teryagyonasya // 16 //
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 6 sUtra.16 527 martha-[mAyA ] mAyA-chalakapaTa [ tairyagyonasya ] tiyaMcAyuke AsravakA kAraNa hai| TIkA jo AtmAkA kuTila svabhAva hai so mAyA hai, isase tiryaMca yoni kA prAsrava hotA hai / tiryaMcAyuke prAsravake kAraNakA isa sUtrameM jo varNana kiyA hai vaha saMkSepameM hai| una bhAvoMkA vistRta varNana nimnaprakAra hai: (1) mAyAse mithyA dharmakA upadeza denaa| (2) bahuta prArambha-parigrahame kapaTayukta pariNAma karanA / (3) kapaTa-kuTila karmame tatpara honA / (4) pRthvI bheda sahaza krodhIpanA honaa| (5) zIlarahitapanA honaa| (6) zabdase-ceSTAse tIvra mAyAcAra karanA / (7) parake pariNAmame bheda utpanna karAnA (4) ati anartha pragaTa krnaa| (9) gaMdha-rasa-sparzakA viparItapanA honaa| (10) jAti-kula zIlameM dUSaNa lagAnA / (11) visavAdame prIti rkhnaa| (12) dUsareke uttama guNako chipAnA / (13) apane me jo guNa nahI haiM unhe bhI batalAnA / (14) nIla-kapota lezyArUpa pariNAma krnaa| (15) ArtadhyAnameM maraNa krnaa| ityAdi lakSaNavAle pariNAma tiryaMcAyuke Asravake kAraNa haiM // 16 // aba manuSyAyuke Asravake kAraNa batalAte haiM alpArambhaparigrahatvaM mAnuSasya // 17 // artha-[ alpArambhaparigrahatvaM ] thor3A Arambha aura thor3A parigrahapana [ mAnuSasya ] manuSya Ayuke prAsravakA kAraNa hai| TIkA narakAyuke prAsravakA kathana 15 veM sUtrameM kiyA jA cukA hai, usa
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________ 528 mokSazAstra narakAyuke Asravase jo viparIta hai so manuSyAyuke zrAsravakA kAraNa hai / isa sUtra meM manuSyAyuke kAraNakA saMkSepameM kathana hai, usakA vistRta varNana nimnaprakAra hai (1) mithyAtvasahita buddhikA honA / (2) svabhAvameM vinaya honA / (3) prakRti meM bhadratA honA / (4) pariNAmoM meM komalatA honI aura mAyAcArakA bhAva na honA / (5) zreSTha AcaraNoMmeM sukha mAnanA / (6) veNu kI rekhAke samAna krodhakA honA / (7) vizeSa guNI puruSoMke sAtha priya vyavahAra honA / (8) thor3A Arambha aura thor3A parigraha rakhanA / (e) saMtoSa rakhanemeM ruci karanA / (10) prANiyoMke ghAtase virakta honA / (11) bure kAryoMse nivRtta honA / (12) manameM jo bAta hai usI ke anusAra saralatAse bolanA / (13) vyartha bakavAda na karanA / (14) pariNAmoMmeM madhuratAkA honA / (15) sabhI lokoMke prati upakAra buddhi rakhanA / (16) pariNAmoMmeM vairAgyavRtti rakhanA / (17) kisIke prati IrSyAbhAva na rakhanA / (18) dAna denekA svabhAva rakhanA / (16) kapota tathA pIta lezyA sahita honA / (20) dharmadhyAna meM maraNa honA / ityAdi lakSaNavAle pariNAma manuSyAyuke Asravake kAraNa haiM / prazna- jisakI buddhi mithyAdarzanasahita ho usake manuSyAyukA Asrava kyoM kahA ? ucara- - manuSya, tiyaMcake samyaktva pariNAma hone para ve kalpavAsI devakI AyukA baMdha karate haiM, ve manuSyAyukA baMdha nahIM karate, itanA batAneke liye uparokta kathana kiyA hai // 17 //
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 6 sUtra 15-16 529 manuSyAyuke AsravakA kAraNa (cAlU hai) svabhAvamArdavaM ca // 18 // marthaH-[ svabhAvamArdavaM ] svabhAvase hI sarala pariNAma honA [ ] bhI manuSyAyuke AsravakA kAraNa hai| TIkA 1-isa sUtrako satrahaveM sUtrase pRthak likhanekA kAraNa yaha hai ki isa sUtra meM batAI huI bAta devAyuke AsravakA bhI kAraNa hotI hai| 2-yahAM 'svabhAva' kA artha 'AtmAkA zuddha svabhAva' na samajhanA kyoki nija svabhAva bandhakA kAraNa nahIM hotaa| yahA~ 'svabhAva' kA artha hai 'kisIke binA sikhaaye|' mArdava bhI AtmAkA eka zuddha svabhAva hai, parantu yahA~ mArdavakA artha 'zubhabhAvarUpa ( maMdakaSAyarUpa ) sarala pariNAma' karanA; kyoki jo zuddhabhAvarUpa mArdava hai vaha bandhakA kAraNa nahI hai kintu zubhabhAvarUpa jo mArdava hai vahI bandhakA kAraNa hai // 18 // aba sabhI AyuyoMke Asravake kAraNa batalAte haiM niHzIlavratatvaM ca sarveSAm // 16 // arthaH-[ niHzIlavatatvaM ca ] zIla aura vratakA jo abhAva hai vaha bhI [ sarveSAm ] sabhI prakArakI Ayuke prAsravakA kAraNa hai| TIkA prazna-jo zIla aura vratarahita hotA hai usake devAyukA Asrava kaise hotA hai ? uttara-bhogabhUmike jIvoke zIla vratAdika nahI haiM to bhI devAyukA hI Asrava hotA hai| 2-yaha bAta vizeSa dhyAname rahe ki mithyAdRSTike sacce zIla yA vrata nahIM hote| mithyAdRSTi jIva cAhe jitane zubharAgarUpa zIlavrata pAlatA ho to bhI vaha sacce zIlavratase rahita hI hai / samyagdRSTi honeke bAda yadi jIva aNuvrata yA mahAvrata dhAraNa kare to utane mAtrase vaha jIva Ayuke
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________ 530 mokSazAstra bandhase rahita nahI ho jAtA; sasyagdRSTike praNuvrata aura mahAvrata bhI devAyuke Asravake kAraNa haiM, kyoMki vaha bhI rAga hai / mAtra vItarAgabhAva hI bandhakA kAraNa nahI hotA, kisI bhI prakArakA rAga ho vaha zrAsrava honese bandhakA hI kAraNa hai ||16|| aba devAyuke Avake kAraNa batalAte haiN| sarAgasaMyama saMyama saMyamAkAmanirjarAbAlatapAMsi - daivasya // 20 // arthaH- [ sarAgasaMyamasaMyamAsaMyamAkAmanirjarAvAlatapAMsi ] sarAgasaMyama, saMyamAsaMyama, akAmanirjarA aura bAlatapa [ daivasya ] ye devAyuke bhAvake kAraNa haiM / " * } S 7 1 TIkA 8% n 1 --- isa sUtra meM batAye gaye - bhAvoMkA artha pahale 12 veM sUtrakI TIkAmeM zrA cukA hai / pariNAma bigar3e binA : maMdakaSAya rakhakara duHkha sahana karanA so akAma nirjarA hai / 7 2- mithyAdRSTike sarAgasaMyama aura saMyamAsaMyama nahIM hote kintu 'bAlatapa' hotA hai / isaliye bAhyavrata dhAraNa kiye hone mAtrase aisA nahIM mAna lenA ki usa jIvake sarAgasaMyama yA saMyamAsaMyama hai / 'samyagdarzana hone ke bAda pAMcaveM guNasthAnameM aNuvrata arthAt saMyamAsaMyama aura chaTTo guNasthAnameM mahAvrata arthAt sarAgasaMyama hotA hai / aisA bhI hotA hai ki samyagdarzana hone para bhI aNuvrata yA mahAvrata nahIM hote| aise jIvoMke vItarAga- devake darzana-pUjA, svAdhyAya, anukampA ityAdi zubhabhAva hote haiM, pahalese cauthe guNasthAna paryanta usa tarahakA zubhabhAva hotA hai; kintu vahA~ vrata nahIM hote / zrajJAnIke mAne huye vrata aura tapako bAlavrata aura bAlatapa kahA hai / 'bAlatapa' zabda to isa sUtrame batalAyA hai aura bAlavratakA samAveza Upara ke ( 16 veM ) sUtrameM hotA hai / 3 yahA~ bhI yaha jAnanA ki sarAgasaMyama aura saMyamAsaMyama meM
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 6 sUtra 20-21-22 531 jitanA vItarAgI bhAvarUpa saMyama pragaTa huA hai vaha mAnavakA kAraNa nahIM hai kintu usake sAtha jo rAga rahatA hai vaha AsUvakA kAraNa hai // 20 // devAyuke Asravake kAraNa samyaktvaM ca // 21 // artha:-[ samyaktvaM ca ] samyagdarzana bhI devAyuke AsravakA kAraNa hai arthAt samyagdarzanake sAtha rahA huA jo rAga hai vaha bhI devAyuke AsavakA kAraNa hai| TIkA 1-yadyapi samyagdarzana zuddhabhAva honese kisI bhI karmake AsUvakA kAraNa nahI hai tathApi usa bhUmikAme jo rAgAMza manuSya aura tiyaMcake hotA hai vaha devAyuke AsavakA kAraNa hotA hai| sarAga sayama aura saMyamAsayama ke sambandhame bhI yahI bAta hai yaha Upara kahA gayA hai| 2-devAyuke AsRvake kAraNa sambandhI 20 vA~ sUtra kahaneke bAda yaha sUtra pRthak likhanekA yaha prayojana hai ki samyagdRSTi manuSya tathA tiryaca ko jo rAga hotA hai vaha vaimAnika devAyuke hI AsUvakA kAraNa hotA hai, vaha rAga halake devoMkI (bhavanavAsI vyaMtara aura jyotiSI devokI) AyukA kAraNa nahIM hotaa| 3-samyagdRSTike jitane aMzameM rAga nahI hai utane aMzameM AsUva bandha nahI hai aura jitane azame rAga hai utane aMzame pAsUva bandha hai| (dekho zrI amRtacandrAcArya kRta puruSArtha siddhyupAya-gAthA 212 se 214) samyagdarzana svayaM prabandha hai arthAt vaha svayaM kisI tarahake bandhakA kAraNa nahI hai / aura aisA hotA hI nahI ki mithyAdRSTiko kisI bhI aMzame rAga kA abhAva ho isIliye vaha sampUrNarUpase hamezA bandhabhAvame hI hotA hai| yahA~ AyukarmakA AsUva sambandhI varNana pUrNa huA // 21 // aba nAmakarmake AsUvake kAraNa batAte haiM . azubha nAmakarmake Asravake kAraNa
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________ 532 mokSazAstra yogavakratA visaMvAdanaM cAzubhAya nAmnaH // 22 // artha:-[ yogavakratA ] yogameM kuTilatA [ visaMvAdanaM ca ] aura visaMvAdana arthAt anyathA pravartana [ azubhasyanAmnaH ] azubha nAmakarmake AsavakA kAraNa hai| TIkA 1-prAtmAke parispaMdanakA nAma yoga hai ( dekho isa adhyAyake pahale sUtrakI TIkA ) mAtra akelA yoga sAtAvedanIyake pAsavakA kAraNa hai / yogameM vakratA nahI hotI kintu upayogame vakratA (-kuTilatA ) hotI hai / jisa yogake sAtha upayogakI vakratA rahI ho vaha azubha nAmakarmake AsavakA kAraNa hai| AsUvake prakaraNameM yogakI mukhyatA hai aura bandhake prakaraNameM bandha pariNAmako mukhyatA hai, isIliye isa adhyAyameM aura isa sUtrame yoga- zabdakA prayoga kiyA, hai / , pariNAmoMkI vakratA jar3a-mana, vacana yA kAyameM nahIM hotI tathA yogame bhI nahI hotI kintu upayogameM hotI hai / yahA~ AsUvakA prakaraNa hone aura pAsavakA kAraNa yoga. honese, upayogakI vakratAko upacArase yoga, kahA hai / yogake visaMvAdanake sambandhameM bhI, isI taraha smjhnaa| 2 prazna-visaMvAdanakA artha anyathA pravartana hotA hai aura usakA samAveza vakratAme ho jAtA hai tathApi 'visaMvAdana' zabda alaga kisaliye kahA ? uttara-jIvakI svakI apekSAse yoga vakratA kahI jAtI hai aura parakI apekSAse visaMvArana kahA jAtA hai / mokSamArgameM pratikUla aisI mana vacana kAya dvArA jo khoTI prayojanA karanA so yoga vakratA hai aura dUsareko vaisA karaneke liye kahanA so visaMvAdana hai / koI jIva zubha karatA ho use azubha karanekI kahanA so bhI visaMvAdana hai, koI jIva zubharAga karatA ho aura usameM dharma mAnatA ho use aisA kahanA ki, zubharAgase dharma nahIM hotA kintu vandha hotA hai aura yathArtha samajha tathA vItarAga bhAvase dharma hotA hai aisA upadeza denA so visaMvAdana nahI hai kyoMki usame to samyak nyAyakA pratipAdana hai, isIliye usa-kAraNase. bandha nahI hotaa|
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyAya 6 sUtra 22-23-24 533 3 -- isa sUtra ke 'ca' zabdameM mithyAdarzanakA sevana kisIko burA vacana bolanA, citta kI asthiratA, kapaTarUpa mApa-taula, parakI nindA, apanI prazaMsA ityAdikA samAveza ho jAtA hai // 22 // zubha nAma karmake AsravakA kAraNa tadviparItaM zubhasya // 23 // artha:- [ tadviparItaM ] usase arthAt azubha nAma karmake zrAsravake jo kAraNa kahe unase viparItabhAva [ zubhasya ] zubha nAma karmake prAsravake kAraNa hai / TIkA 1 - bAIsaveM sUtrame yogakI vakratA aura visaMvAdako azubha karma ke Asravake kAraNa kahe usase viparIta arthAt saralatA honA aura anyathA pravRttikA abhAva honA so zubha nAma karmake Asravake kAraNa haiM / 2 - yahA~ 'saralatA' zabdakA artha 'apanI zuddhasvabhAvarUpa saralatA' na samajhanA kintu 'zubhabhAvarUpa saralatA' samajhanA / aura jo anyathA pravRttikA abhAva hai so bhI zubhabhAvarUpa samajhatA / zuddha bhAva to zrAsravabadhakA kAraNa nahI hotA // 23 // aba tIrthaMkara nAma karmake Asravake kAraNa batalAte haiM darzana vizuddhirvinayasampannatAzIlatrateSvanatIcAro'bhIkSNajJAnopayogasaMvegauzaktitastyAgatapasIsAdhu samAdhirvaiyAvRtyakaraNamarhadAcArya bahuzrutapravacanabhaktirovaraH yakA parihANirmArgaprabhAvanApravacanavatsalatvamiti tIrthakara - tvasya // 24 // artha - [ darzanavizuddhiH ]- 1 - darzana vizuddhi, [ vinayasaMpannatA ] 2 - vinayasaMpannattA, [ zIlavrateSvanaticAraH ] 3- zIla aura vratome zranaticAra arthAt aticArakA na honA, [ abhIkSNajJAnopayogaH ] 4 - niratara jJAnopayoga
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra 534 [saMvegaH] 5-saMvega arthAt saMsArase bhayabhIta honA [ zaktitastyAgatapasI ] 6-7-zaktike anusAra tyAga tathA tapa karanA, [sAdhu samAdhiH ] 8-sAdhusamAdhi [vaiyAvRtyakaraNam ] - vaiyAvRtya karanA, [ zrahaMdAcArya bahuzrutapravacana bhaktiH ] 10-13 - ahaMt - AcArya - bahuzruta (upAdhyAya) aura pravacana ( zAkha) ke prati bhakti karanA, [ zrAvazyakAparihAriNaH ] 14 - AvazyakameM hAni na karanA, [ mArgaprabhAvanA ] 15 - mArgaprabhAvanA aura [ pravacanavatsalatvam ] 16- pravacana - vAtsalya [ iti tIrthakaratvasya ] ye solaha bhAvanA tIrthakara - nAmakarmake Asravake kAraNa haiM / TIkA ina sabhI bhAvanAoM meM darzanavizuddhi mukhya hai, isIliye vaha prathama hI batalAI gaI hai, isake abhAva meM anya sabhI bhAvanAye hoM to bhI tIrthaMkara nAma karmakA zrAzrava nahI hotA / solaha bhAvanAoM ke sambandha meM vizeSa varNanaH - (1) darzana vizuddhi darzanavizuddhi arthAt samyagdarzana kI vizuddhi / samyagdarzana svayaM AtmAkI zuddha paryAya hone se baMdhakA kAraNa nahI hai, kintu samyagdarzanakI bhUmikAmeM eka khAsa prakArakI kaSAyakI vizuddhi hotI hai, vaha tIrthaMkara nAmakarmake baMdhakA kAraNa hotI hai / dRSTAMta vacana karmako ( arthAt vacanarUpI kAryako ) yoga kahA jAtA hai / paraMtu 'vacanayoga' kA artha aisA hotA hai ki 'vacana dvArA honevAlA jo Atmakarma so yoga hai' kyoMki jar3a vacana kisI vaMdhake kAraNa nahI haiM / AtmAmeM jo prAsUtra hotA hai vaha AtmAkI caMcalatA se hotA hai, pudgalase nahI hotA pudgala to nimittamAtra hai / siddhAMtaH -- darzana vizuddhiko tIrthaMkara nAmakarmake AsUvakA kAraNa kahA hai, vahA~ vAstavameM darzanakI zuddhi svayaM AsUvabaMdhakA kAraNa nahIM hai, kiMtu rAga hI baMdhakA kAraNa hai / isIliye darzanavizuddhikA artha aisA samajhanA yogya hai ki 'darzanake sAtha rahA huA rAga / ' kisI bhI prakArake vaMdha kA kAraNa kapAya hI hai / samyagdarzanAdi bandhake kAraNa nahIM haiM / samya
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 6 sUtra 24 535 gdarzana jo ki AtmAko, baMdhuse chur3AnevAlA hai vaha svayaM bandhakA kAraNa kaise ho sakatA hai ? tIrthaMkara nAmakarma bhI zrAsrava - bandhra hI hai, isIliye samyagdarzanAdi bhI vAstava meM usakA kAraNa nahI hai / samyagdRSTi jIvake jinopadiSTa nigraMtha mArga meM jo darzana saMbandhI dharmAnurAga hotA hai vaha darzanavizuddhi hai / samyagdarzanake zaMkAdi doSa dUra ho jAnese vaha vizuddhi hotI hai / ( dekho tattvArthasAra adhyAya 4 gAthA 46 se parakI TIkA pRSTha 221 ) ( 2) vinayasaMpannatA 1 - vinayase paripUrNa rahanA so vinayasaMpannatA hai / samyagjJAnAdi guNoMkA tathA jJAnAdi guNa saMyukta jJAnIkA Adara utpanna honA so vinaya hai, isa vinayameM jo rAga hai vaha prAsrava bandhakA kAraNa hai / 2 - vinaya do taraha kI haiM- eka zuddhabhAvarUpa vinaya hai, use nizcaya vinaya bhI kahA jAtA hai; apane zuddhasvarUpame sthira rahanA so nizcayavinaya hai yaha vinaya bandhakA kAraNa nahI hai / dUsarI zubhabhAvarUpa vinaya hai, use vyavahAra vinaya bhI kahate haiM / ajJAnIke yathArtha vinaya hotA hI nahI / samyagdRSTike zubhabhAvarUpa vinaya hotA hai aura vaha tIrthaMkara nAmakarma ke AsravakA kAraNa hai / chaTTo guNasthAnake bAda vyavahAra vinaya nahI hotI kintu nizcaya vinaya hotI hai / ( 3 ) zIla aura vratoM meM anaticAra 'zIla' zabda ke tIna artha hote haiM (1) sat svabhAva ( 2 ) svadAra saMtoSa aura ( 3 ) digvrata zrAdi sAta vrata, jo ahiMsAdi vratako rakSAke liye hote haiM / sat svabhAvakA artha krodhAdi kaSAyake vaza na honA hai / yaha zubhabhAva hai, jaba zrutimaMda kaSAya hotI hai taba yaha hotA hai / yahA~ 'zIla' kA prathama aura tRtIya artha lenA, dUsarA artha vrata zabdame AjAtA hai / ahiMsA Adi vrata haiM / anaticArakA artha hai doSose rahitapana / ( 4 ) abhIkSNajJAnopayoga abhIkSNa jJAnopayogakA artha hai sadA jJAnopayoga meM rahanA / samyajJAnake dvArA pratyeka kArya me vicAra kara jo usame pravRtti karanA so
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________ 536 mokSazAstra jJAnopayogakA artha hai / jJAnakA sAkSAt tathA paraMparA phala vicAranA / yathArtha jJAnase hI ajJAnako nivRtti aura hitAhitakI samajha hotI hai, isIliye yaha bhI jJAnopayogakA artha hai / ataH yathArtha jJAnako apanA hitakArI mAnanA cAhiye | jJAnopayogameM jo vItarAgatA hai vaha bandhakA kAraNa nahIM hai kintu jo zubha bhAvarUpa rAga hai vaha bandhakA kAraNa hai / ( 5 ) saMvega sadA saMsArake duHkhoMse bhorutAkA jo bhAva hai so saMvega hai; usameM jo vItarAgabhAva hai vaha baMdhakA kAraNa nahIM hai kintu jo zubharAga hai vaha baMdhakA kAraNa hai / samyagdRSTiyoMke jo vyavahAra saMvega hotA hai vaha rAgabhAva hai; jaba nirvikalpa dazAmeM nahI raha sakatA taba aisA saMvegabhAva nirantara hotA hai / ( 6-7 ) zaktyanusAra tyAga tathA tapa 1 - tyAga do taraha kA hai - zuddhabhAvarUpa aura zubhabhAvarUpa; usameM jitanI zuddhatA hotI hai utane aMza meM vItarAgatA hai aura vaha baMdhakA kAraNa nahI hai / samyagdRSTike zaktyanusAra zubhabhAvarUpa tyAga hotA hai, zaktise kama yA jyAdA nahI hotA, zubharAgarUpa tyAgabhAva baMdhakA kAraNa hai | 'tyAga' kA artha dAna denA bhI hotA hai / 2- nija zrAtmAkA zuddha svarUpameM saMyamana karanese, aura svarUpa vizrAnta nistaraMga caitanyapratapana so tapa hai, icchAke nirodhako tapa kahate hai arthAt aisA hone para zubhAzubha bhAvakA jo nirodha so tapa hai / yaha tapa samyagdRSTi ke ho hotA hai, usake nizcayatapa kahA jAtA hai / samyagdRSTike jitane aMzameM vItarAga bhAva hai utane aMzameM nizcayatapa hai aura vaha baMdhakA kAraNa nahI hai kintu jitane aMzame zubharAgarUpa vyavahAra tapa hai vaha baMdhakA kAraNa hai | mithyAdRSTikre yathArthaM tapa nahI hotA; usake zubharAgarUpa tapako 'bAlatapa' kahA jAtA hai / 'bAla' kA artha hai ajJAna, mUr3ha / ajJAnIkA tapa AdikA zubhabhAva tIrthaMkara prakRtike AsUvakA kAraNa ho hI nahIM sakatA /
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 6 sUtra 24 537 (8) sAdhu samAdhi samyagdRSTike sAdhuke tapameM tathA AtmasiddhimeM vighna prAtA dekhakara use dUra karanekA bhAva aura unake samAdhi banI rahe aisA jo bhAva hai so sAdhu samAdhi hai; yaha zubharAga hai| yathArthatayA aisA rAga samyagdRSTike hI hotA hai, kintu unake vaha rAgakI bhAvanA nahIM hotii| (9) vaiyAvRttyakaraNa vaiyAvRttyakA artha hai sevA / rogI, choTI umarake yA vRddha muniyoMkI sevA karanA so vaiyAvRttyakaraNa hai| 'sAdhu samAdhi' kA artha hai ki usameM sAdhukA citta satuSTa rakhanA aura 'vaiyAvRttyakaraNa' meM tapasviyoMke yogya sAdhana ekatrita karanA jo sadA upayogI hoM-isa hetuse jo dAna diyA jAve so vaiyAvRtya hai, kintu sAdhusamAdhi nhii| sAdhuoMke sthAnako sApha rakhanA, duHkhake kAraNa utpanna hue dekhakara unake paira dAbanA ityAdi prakAra se jo sevA karanA so bhI vaiyAvRttya hai| yaha zubharAga hai| (10-13) arhat-AcArya-bahuzruta aura pravacana bhakti bhakti do taraha kI hai-eka zuddhabhAvarUpa aura dUsarI zubhabhAvarUpa / samyagdarzana yaha paramArtha bhakti arthAta zuddhabhAvarUpa bhakti hai| samyagdRSTikI nizcaya bhakti zuddhAtma tattvakI bhAvanArUpa hai; vaha zuddhabhAvarUpa honese bandha kA kAraNa nahIM hai| samyagdRSTike jo zubhabhAvarUpa jo sarAga bhakti hotI hai, vaha paMcaparameSThIkI ArAdhanArUpa hai ( dekho zrI hindI samayasAra, Asrava adhikAra gAthA 173 se 176 jayasenAcArya kRta saMskRta TIkA, pRSTha 250) 1-ahaMta aura prAcAryakA paMca parameSThImeM samAveza ho jAtA hai| sarvajJa kevalI jina bhagavAna ahaMta haiM, ve sampUrNa dharmopadezake vidhAtA haiM, ve sAkSAt jJAnI pUrNa vItarAga haiM / 2-sAdhu saMghame jo mukhya sAdhu ho unako prAcArya kahate haiM, ve samyagdarzana jJAnapUrvaka cAritrake pAlaka haiM aura dUsaroko usame nimitta hote hai, aura ve vizeSa guNADhya hote haiN| 3-bahuzrutakA artha 'bahujJAnI' 'upAdhyAya' yA 'sarva zAstra sampanna hotA hai / 4samyagdRSTikI jo zAstrakI bhakti hai so pravacana bhakti hai| isa bhaktimeM 68
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________ 532 mokSazAstra jitanA rAgabhAva hai vaha pAsavakA kAraNa hai aisA samajhanA / (14) Avazyaka aparihANi Avazyaka aparihANikA artha hai 'pAvazyaka kriyAoMmeM hAni na hone denA / jaba samyagdRSTi jIva zuddhabhAvameM nahIM raha sakatA taba azubhabhAva dUra karanese zubhabhAva raha jAtA hai; isasamaya zubharAgarUpa Avazyaka kriyAyeM usake hotI haiN| usa Avazyaka kriyAke bhAvameM hAni na hone denA use Avazyaka aparihAriNa kahA jAtA hai| vaha kriyA AtmAke zubhabhAvarUpa hai kintu jar3a zarIrakI avasthAmeM Avazyaka kriyA nahI hotI aura na AtmAse zarIrako kriyA ho sakatI hai| (15) mArgaprabhAvanA samyagjJAnake mAhAtmyake dvArA, icchA nirodharUpa samyaktapake dvArA tathA jinapUjA ityAdike dvArA dharmako prakAzita karanA so mArgaprabhAvanA hai| prabhAvanAmeM sabase zreSTha AtmaprabhAvanA hai, jo ki ratnatrayake tejase dedIpyamAna honese sarvotkRSTa phala detI hai| samyagdRSTike jo zubharAgarUpa prabhAvanA hai vaha pAsUva bandhakA kAraNa hai parantu samyagdarzanAdirUpa jo prabhAvanA hai vaha Asrava-bandhakA kAraNa nahI hai| (16) pravacana vAtsalya sAmiyoMke prati prIti rakhanA so vAtsalya hai| vAtsalya aura bhaktimeM yaha antara hai ki vAtsalya to choTe bar3e sabhI sAdharmiyoMke prati hotA hai aura bhakti apanese jo bar3A ho usake prati hotI hai / zruta aura zrutake vAraNa karanevAle donoMke prati vAtsalya rakhanA so pravacana vAtsalya hai| yaha zubharAgarUpa bhAva hai, so Asrava-bandhakA kAraNa hai| tIrthaMkaroM ke tIna meda tIrthakara deva tIna tarahake haiM-(1) paMca kalyANaka (2) tIna kalyANaka aura (3) do kalyANaka / jinake pUrvabhavame tIrthaMkara prakRti yara gaI ho unake to niyamase garbha, janma, tapa, jJAna aura nirvANa ye pA~ca
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 6 sUtra 24 536 kalyANaka hote haiN| jinake vartamAna manuSya paryAyake bhavameM hI gRhastha avasthAmeM tIrthaMkara prakRti ba~dha jAtI hai unake tapa, jJAna aura nirvANa ye tIna kalyANaka hote haiM aura jinake vartamAna manuSya paryAyake bhavameM muni dIkSA lekara phira tIrthaMkara prakRti ba~dhatI hai unake jJAna aura nirvANa ye do hI kalyANaka hote haiN| dUsare aura tIsare prakArake tIrthaMkara mahA videha kSetrameM hI hote haiN| mahA videhameM jo paMca kalyANaka tIrthaMkara haiM, unake atirikta do aura tIna kalyANakavAle bhI tIrthaMkara hote haiN| tathA ve mahAvidehake jisa kSetrameM dUsare tIrthaMkara na hoM vahA~ hI hote hai / mahAvideha kSetrake alAvA bharata-airAvata kSetroMmeM jo tIrthakara hote haiM una sabhIko niyamase paMca kalyANika hI hote haiN| arihantoMke sAta bheda Upara jo tIrthaMkaroke tIna bheda kahe ve tInoM bheda arihantoMke samajhanA aura unake anantara dUsare bheda nimnaprakAra haiM: (4) sAtizaya kevalI-jina arihantoMke tIrthaMkara prakRtikA udaya nahIM hotA parantu gaMdhakuTI ityAdi vizeSatA hotI hai unheM sAtizaya kevalI kahate haiN| (5) sAmAnya kevalI-jina arihantoMke gaMdhakuTI ityAdi vizeSatA na ho unheM sAmAnya kevalI kahate haiN| (6) aMtakRta kevalI-jo arihanta kevalajJAna pragaTa honepara laghu aMtarmuhUrtakAlameM hI niriNako prApta hote haiM unheM aMtakRta kevalI kahA jAtA hai| (7) upasarga kevalI-jinake upasarga avasthAmeM hI kevalajJAna huA ho una arihantoko upasarga kevalI kahA jAtA hai ( dekho sattAsvarUpa gujarAtI pRSTha 38-39 ) kevalajJAna honeke bAda upasarga ho hI nahIM sktaa| arihantoMke ye bheda puNya aura saMyogakI apekSA se samajhanA; kevalajJAnAdi guNoMmeM to sabhI arihanta samAna hI haiM /
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________ 540 mokSazAstra isa sUtrakA siddhAnta (1) jisa bhAvase tIrthaMkara nAmakarma baMdhatA hai usa bhAvako athavA usa prakRtiko jo jIva dharma mAne' yA upAdeya mAne to vaha mithyAdRSTi hai, kyoMki vaha rAgako-vikArako dharma mAnatA hai / jisa zubhabhAvase tIrthaMkara nAmakarmakA Asrava-bandha ho usa bhAva yA usa prakRtiko samyagdRSTi upAdeya nahI mAnate / samyagdRSTike jisa bhAvase tIrthaMkara prakRti ba~dhatI hai vaha puNyabhAva hai, use ve AdaraNIya nahI maante| (dekho paramAtma prakAza adhyAya 2, gAthA 54 kI TIkA, pRSTha 165) (2) jise AtmAke svarUpakI pratIti nahIM usake zuddhabhAvarUpa bhakti arthAt bhAvabhakti to hotI hI nahIM kintu isa sUtra meM kahI huI satke prati zubharAgavAlI vyavahAra bhakti arthAt dravyabhakti bhI vAstavameM nahIM hotI, laukika bhakti bhale ho ( dekho paramAtma prakAza adhyAya 2, gAthA 143 kI TIkA, pRSTha 203, 288 ) (3) samyagdRSTike sivAya anya jIvoMke tIrthaMkara prakRti hotI hI nahIM / isase samyagdarzanakA parama mAhAtmya jAnakara jIvoMko use prApta karaneke liye maMthana karanA cAhiye / samyagdarzanake atirikta dharmakA prArambha anya kisIse nahI arthAt samyagdarzana hI 'dharmakI zurUAta-ikAI hai aura siddhadazA usa dharmakI pUrNatA hai // 24 // ava gotrakarmake AsUrvake kAraNa kahate haiM: nIca gotraMke Alavake kAraNa parAtmaniMdAprazaMse sadasadguNocchAdanodbhAvane ca nIcairgotrasya // 25 // artha-[ parAmanidAprazaMse ] dUsarekI niMdA aura apanI prazaMsA karanA [ sadasadguNocchAdanobhAvane ca ] tathA pragaTa guNoMko chipAnA aura apragaTa guNoko prasiddha karanA so [ nIcairgotrasya ] nIcagotra-karmake mAnavake kAraNa haiN|
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 6 sUtra 25-26-27 TIkA ekendriyase saMjJI paMcendriya paryaMta taka sabhI tiryaMca, nArakI tathA labdhyaparyAptaka manuSya ina sabake nIca gotra hai| devoMke ucca-gotra hai garbhaja manuSyoMke donoM prakArake gotrakarma hote hai // 25 // ___ ucca gotrakarmake Asravake kAraNa tadviparyayo nIcairvRttyanutseko cottarasya // 26 // artha-[ tadviparyayaH ] usa nIca gotrakarmake AsUvake kAraNoMse viparIta arthAt paraprazaMsA, prAtmaniMdA ityAdi [ ] tathA nIcairvRttyanatseko ] namra vRtti honA tathA madkA abhAva-so [ uttarasya ] dUsare gotrakarmake arthAt ucca gotrakarma ke Asravake kAraNa haiN| TIkA yahA~ namravRtti honA aura madakA abhAva honA -so azubhabhAvakA abhAva samajhanA; usameM jo zubhabhAva hai so ucca gotrakarmake AsvakA kAraNa hai| 'anutseka' kA artha hai abhimAnakA na honA // 26 // yahA~ taka 'sAta karmoM ke AsUvake kAraNoMkA varNana kiyaa| aba aMtima aMtarAyakarmake pAsUvake kAraNa batAkara yaha adhyAya pUrNa karate haiN| aMtarAya karmake Asravake kAraNa vighnakaraNamantarAyasya // 27 // 'mayaM-[vighnakaraNam ] dAna, lAbha, bhoga, upabhoga tathA vIryameM vighna karanA so [ aMtarAyasya ] aMtarAya karmake pAsUvake kAraNa haiN| TIkA isa adhyAyake 10 se 27 takake sUtroMmeM karmake pAsavakA jo kathana kiyA hai vaha anubhAga sabaMdho niyama batalAtA hai| jaise kisI puruSake dAna deneke bhAva, kisI ne aMtarAya kiyA to usa samaya usake jina karmoM kA bhAsUva huA, yadyapi vaha sAtoM karmomeM pahu~ca gayA tathApi usa samaya dAnA
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________ 542 mokSazAstra tarAya karmameM adhika anubhAga par3A aura anya prakRtiyoMmeM maMdaanubhAga pdd'aa| prakRti aura pradeza vandhameM yoga nimitta hai tathA sthiti aura anubhAgavaMdhameM kaSAyabhAva nimitta hai // 27 // upasaMhAra (1) yaha Asava adhikAra hai jo kapAya sahita yoga hotA hai vaha AsavakA kAraNa hai, use sAMparAyika Asava kahate haiM / kapAya zabdameM mithyAtva, avirati aura kaSAya ina tInoMkA samAveza ho jAtA hai; isIliye adhyAtma zAstromeM mithyAtva avirati, kaSAya tathA yogako AsavakA bheda ginA jAtA hai| yadi una bhedoMko vAhyarUpase svIkAra kare aura aMtaraMgamai una bhAvoMkI jAtikI yathArtha pahacAna na kare to vaha mithyAdRSTi hai aura usake pAsUva hotA hai / (2) yogako AsavakA kAraNa kahakara yogake upavibhAga karake savaSAya yoga aura akaSAya yogako AsUvakA kAraNa kahA hai| aura 25 prakAra kI vikArI kriyA aura usakA parake sAtha nimitta naimittika saMbaMdha kaisA hai yaha bhI batAyA gayA hai| (3) ajJAnI jIvoke jo rAgadveSa, moharUpa pAsUvabhAva hai usake nAza karanekI to use ciMtA nahI aura bAhya kriyA tathA bAhya nimittoMko dUra karanekA yaha jIva upAya karatA hai| parantu isake miTane se kahI Asava nahI miTate / dRSTAMta:-dravyaliMgI muni anya kudevAdikI sevA nahIM karatA, hisA tathA viSayameM pravRtti nahIM karatA, krodhAdi nahI karatA tathA mana vacana kAyako rokanekA bhAva karatA hai to bhI usake mithyAtvAdi cAra AsUva hote haiM, punazca ye kArya ve kapaTase bhI nahIM karate, kyoMki yadi kapaTa se kare to vaha gaiveyaka taka kaise pahu~ce ? siddhAMta-isase yaha siddha hotA hai ki jo bAhya zarIrAdika kI kriyA hai vaha Asava nahI hai kintu antaraMga abhiprAyameM jo mithyAtvAdi rAgAdikabhAva hai vahI Asava hai, jo jIva use nahI pahacAnatA usa jIvake AsUva tattvakA yathArtha zraddhAna nhiiN| (4) samyagdarzana huye binA AsUva tattva kicit mAtra bhI dUra nahIM
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________ zradhyAya 6 upasaMhAra K hotA, isaliye jIvoMko samyagdarzana prApta karanekA yathArtha upAya prathama karanA cAhiye / samyagdarzana- samyagjJAnake binA kisI bho jIvake zrAsUva dUra nahIM hotA aura na dharma hotA hai / (5) mithyAdarzana saMsArakA mUla kAraNa hai aura AtmAke yathArtha svarUpakA jo avarNavAda hai so mithyAtvake AsravakA kAraNa hai isaliye apane svarUpakA tathA zrAtmAko zuddha paryAyoMkA avarNavAda na karanA arthAt jaisA svarUpa hai vaisA yathArtha samajhakara pratIti karanA (dekho sUtra 13 tathA usakI TIkA ) (6) isa adhyAyameM batAyA hai ki samyagdRSTi jIvoMke samiti, anukaMpA, vrata, sarAgasaMyama, bhakti, tapa, tyAga, vaiyAvRttya, prabhAvanA, Avazyaka kriyA ityAdi jo zubhabhAva haiM ve saba Asrava hai baMdhake hI kAraNa haiM; mithyAdRSTike to vAstavameM aise zubhabhAva hote nahIM, usake vrata-tapake zubhabhAvako 'bAlavrata' aura 'bAlatapa' kahA jAtA hai / (7) mRdutA, parakI prazaMsA, zrAtmanindA, namratA, anutsekatA ye zubharAga honese bandhake kAraNa haiM; tathA rAga kaSAyakA aMza hai ataH isase ghAti tathA zraghAti donoM prakArake karma baMdhate haiM tathA yaha zubhabhAva hai ataH aghAti karmo meM zubhaprAyu zubhagotra, sAtAvedanIya tathA zubhanAmakarma ba~dhate haiM; aura isase viparIta prazubhabhAvoMke dvArA azubha zraghAtikarma bhI ba~dhate haiM / isa taraha zubha aura azubha donoM bhAva bandhake hI kAraNa haiM arthAt yaha siddhAnta nizcita hai ki zubha yA azubha bhAva karate karate usase kabhI zuddhatA pragaTa hI nahI hotI / vyavahAra karate karate saccA dharma ho jAyeMge aisI dhAraNA galata hI hai / (8) samyagdarzana AtmAkA pavitra bhAva hai, yaha svayaM baMdhakA kAraNa nahIM; kiMtu yahA~ yaha batAyA hai ki jaba samyagdarzanakI bhUmikAme zubharAga ho taba usa rAgake nimittase kisa tarahake karmakA Asrava hotA hai / vItarAgatA pragaTa hone para mAtra IryApatha Asrava hotA hai / yaha mAsrava eka hI samayakA hotA hai (arthAt isame lambI sthiti nahI hotI tathA anubhAga bhI nahIM
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________ 544 mokSazAstra hotaa)| isa para se yaha siddha huA ki samyagdarzana pragaTa honeke bAda jitane jitane aMzameM vItarAgatA hotI hai utane 2 aMzameM Asrava aura vandha nahIM hote tathA jitane aMzameM rAga-dveSa hotA hai utane aMgameM prAsrava aura bandha hotA hai| ataH jJAnIke to amuka aMzameM Asrava-bandhakA nirantara prabhAva rahatA hai / mithyAdRSTike usa zubhAzubha rAgakA svAmitva hai ata: usake kisI bhI aMza meM rAga-dveSakA abhAva nahIM hotA aura isIliye usake prAsrava-bandha dUra nahI hote / samyagdarzanakI bhUmikAmeM Age bar3hane para jIvake kisa tarahake zubhabhAva pAte haiM isakA varNana ava sAtaveM adhyAyameM karake AsravakA varNana pUrNa kareMge usake bAda pAThaveM adhyAyamai vanya tattvakA aura navame adhyAyameM saMvara tathA nirjarA tattvakA svarUpa kahA jaaygaa| dharmakA prArambha nizcaya samyagdarzana se hI hotA hai / samyagdarzana hone para saMvara hotA hai, saMvarapUrvaka nirjarA hotI hai aura nirjarA hone para mokSa hotA hai, isIliye mokSa tattvakA svarUpa aMtima adhyAyameM batalAyA gayA hai| aura isa adhyAyame yaha bhI batAyA hai ki jIvake vikArI bhAvoM kA para dravyake sAtha kaisA nimitta naimittika sambandha hai| isa taraha zrI umAsvAmI viracita mokSazAstra kI gujarAtI TIkA ke hindI anuvAda meM chaTThA adhyAya samApta huA
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra adhyAya sAtavA~ bhUmikA prAcArya bhagavAnane isa zAstrakA prArambha karate huye pahale hI sUtrameM yaha kahA hai ki 'samyagdarzana-jJAna-cAritra hI mokSamArga hai| usameM gabhitarUpase yaha bhI AgayA ki isase viruddha bhAva arthAt zubhAzubha bhAva mokSamArga nahI hai, kintu saMsAramArga hai / isaprakAra isa sUtra meM jo viSaya gabhita rakhA thA vaha viSaya AcAryadevane ina cha?-sAtaveM adhyAyoMmeM spaSTa kiyA hai / cha8 adhyAyameM kahA hai ki zubhAzubha donoM bhAva AsUva hai aura isa viSayako adhika spaSTa karaneke liye isa sAtave adhyAyame mukhyarUpase zubhAsUvakA alaga varNana kiyA hai| pahale adhyAyake cauthe sUtra meM jo sAta tattva kahe haiM unameM se jagatake jIva Asava tattvakI ajAnakArIke kAraNa aisA mAnate haiM ki 'puNyase dharma hotA hai| kitane hI loga zubhayogako saMvara mAnate haiM tathA kitane hI aisA mAnate hai ki aNuvrata mahAvrata-maitro ityAdi bhAvanA, tathA karuNAbuddhi ityAdise dharma hotA hai athavA vaha dharmakA ( saMvarakA ) kAraNa hotA hai kintu yaha mAnyatA ajJAnase bharI huI hai / ye ajJAna dUra karaneke liye khAsa rUpase yaha eka adhyAya alaga banAyA hai aura usame isa viSayako spaSTa kiyA hai| dharmakI apekSAse puNya aura pApakA ekatva ginA jAtA hai| zrI samayasArame yaha siddhAnta 145 se lekara 163 vI gAthA takameM samajhAyA hai / usame pahale hI 145 vI gAthAmeM kahA hai ki loga aisA mAnate haiM ki azubhakarma kuzola hai aura zubhakarma suzIla hai, parantu jo saMsAra meM praveza karAye vaha suzIla kaise hogA ? nahI ho sktaa| isake bAda 154 vIM gAthAme kahA hai ki jo jIva paramArthase bAhya haiM ve mokSake kAraNako nahIM jAnate huye ( yadyapi puNya sasArakA kAraNa hai tathApi ) ajJAnase puNyako
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________ 546 mokSazAstra cAhate haiM / isa taraha dharmakI apekSAse puNya pApakA ekatva batalAyA hai / punazca - zrI pravacanasAra gAthA 77 meM bhI kahA hai ki-puNya pApame vizeSa nahIM ( arthAt samAnatA hai ) jo aisA nahI mAnatA vaha mohase prAcchanna hai aura ghora apAra saMsAra meM bhramaNa karatA hai ! uparokta kAraNoMse AcAryadevane isa zAstrameM puNya aura pApakA ekatva sthApana karaneke liye una donoMko hI zrAsravame samAveza karake use lagAtAra chaTTa aura sAtaveM ina do adhyAyoMmeM kahA hai; usame chaTTA adhyAya pUrNa honeke bAda isa sAtaveM adhyAyameM Asrava adhikAra cAlU rakhA hai aura usameM zubhAsravakA varNana kiyA hai / isa adhyAya meM batalAyA hai ki samyagdRSTi jIvake honevAle vrata, dayA, dAna, karuNA, maitrI ityAdi bhAva bhI zubha Asrava haiM aura isIliye ve bandhake kAraNa hai; to phira mithyAdRSTi jIvake (-jisake yathArthaM vrata ho hI nahI sakate ) usake zubhabhAva dharma, saMvara, nirjarA yA usakA kAraNa kisa taraha ho sakatA hai ? kabhI ho hI nahI sakatA / prazna- -- zAkhameM kaI jagaha kahA jAtA hai ki zubhabhAva paramparAse dharmakA kAraNa hai, isakA kyA artha hai ? uttara - samyagdRSTi jIva jaba apane cAritra svabhAvameM sthira nahIM raha sakate taba bhI rAgadveSa tor3anekA puruSArtha karate haiM, kintu puruSArtha kamajora honese azubhabhAva dUra hotA hai aura zubhabhAva raha jAtA hai / ve usa zubhabhAvako dharma yA dharmakA kAraNa nahI mAnate, kintu use Asrava jAnakara dUra karanA cAhate haiM / isIliye jaba vaha zubhabhAva dUra ho jAya taba jo zubhabhAva dUra huA use zuddhabhAva ( - dharma ) kA paramparAse kAraNa kahA jAtA hai / sAkSAt rUpase vaha bhAva zubhAsrava honese bandhakA kAraNa hai aura jo bandhakA kAraNa hotA hai vaha saMvarakA kAraNa kabhI nahI ho sakatA / paramparA anarthakA kAraNa kahA hai ajJAnI to zubhabhAvako dharma yA dharmakA kAraNa mAnatA hai aura use vaha bhalA jAnatA hai; use thor3e samayame dUra karake svayaM azubha rUpase pariNamegA / isa ajJAnIke zubhabhAvako
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 7 sUtra 1 taraha ajJAnIkA zubhabhAva to azubhabhAvakA (-pApakA ) paramparA kAraNa kahA jAtA hai arthAt vaha zubhako dUra kara java azubharUpase pariNamatA hai tava pUrvakA jo zubhabhAva dUra huA use azubhabhAvakA paramparAse kAraNa huA kahA jAtA hai| ___ itanI bhUmikA lakSameM rakhakara isa adhyAyake sUtroM meM rahe huye bhAva barAbara samajhanese vastu svarUpako bhUla dUra ho jAtI hai / vratakA lakSaNa hiMsA'nRtasteyAbrahmaparigrahebhyo viratitam // 1 // artha-[ hiMsA'nRtasteyA brahmaparigrahemyo viratiH ] hiMsA, jhUTha, corI, maithuna aura parigraha arthAt padArthoke prati mamatvalpa pariNAma-ina pAMca pApose ( buddhipUrvaka ) nivRtta honA so [ vratam ] vrata hai / TIkA 1. isa adhyAyameM pAsava tattvakA nirUpaNa kiyA hai| cha adhyAya ke 12 veM sUtrame kahA thA ki vratIke prati jo anukampA hai so sAtAvedanIyake prAsravakA kAraNa hai, kintu vahAM mUla sUtrameM vratIkI vyAkhyA nahIM kI gaI thI, isIliye yahA~ isa sUtrame vratakA lakSaNa diyA gayA hai| isa adhyAyake 18 veM sUtrame kahA hai ki "niHzalyo vratI"-mithyAdarzana Adi zalyarahita hI jIva vratI hotA hai, arthAt mithyAdRSTike kabhI vrata hote hI nahIM, samyagdRSTi jIvake hI vrata ho sakate haiN| bhagavAnane mithyAdRSTike zubharAgarUpa vratako vAlavrata kahA hai / ( dekho zrI samayasAra gAthA 152 tathA usakI TIkA 'vAla' kA artha majJAna hai| isa adhyAyame mahAvrata aura aNuvrata bhI AsravarUpa kahe haiM, isaliye ve upAdeya kaise ho sakate haiM ? Asrava to bandhakA hI sAdhaka hai ataH mahAvrata aura aNuvrata bhI bandhake sAdhaka haiM aura vItarAga bhAvarUpa jo cAritra hai so mokSakA sAdhaka hai| isase mahAvratAdirUpa prAsrava bhAvoko cAritrapanA saMbhava nahI / "sarva kaSAya rahita jo udAsIna bhAva hai usokA nAma cAritra
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________ 546 : mokSazAstra hai / jo cAritra mohake udayameM yukta honese mahAmaMda prazasta rAga hotA hai vaha cAritrakA mala hai use chuTatA na jAnakara unakA tyAga nahIM karatA, sAvadha yogakA hI tyAga karatA hai| jaise koI purupa kaMdamUlAdi adhika doSavAlI haritkAyakA tyAga karatA hai tathA dUsare haritkAyakA AhAra karatA hai, kintu use dharma nahIM mAnatA, usIprakAra samyagdRSTi muni zrAvaka hiMsAdi tIna kaSAyarUpa bhAvoMkA tyAga karatA hai tathA koI madakaSAyarUpa mahAvrata-aNuvratAdi pAlatA hai, parantu use mokSamArga nahI maantaa|" (mo0 mA0 pra0 pR0 337 ) 3. prazna-yadi yaha bAta hai to mahAvrata aura dezavratako cAritrake bhedoMmeM kisaliye kahA hai ? uttara-vahA~ usa mahAnatAdikako vyavahAra cAritra kahA gayA hai aura vyavahAra nAma upacArakA hai / nizcayase to jo niSkaSAya bhAva hai vahI yathArtha cAritra hai / samyagdRSTikA bhAva mizrarUpa hai arthAt kucha vItarAgarUpa huA hai aura kucha sarAga hai, ataH jahA~ azameM vItarAga cAritra pragaTa huA hai vahA~ jisa aMzameM sarAgatA hai vaha mahAvratAdirUpa hotA hai, aisA sambandha jAnakara usa mahAvratAdikame cAritrakA upacAra kiyA hai, kintu vaha svayaM yathArtha cAritra nahI, parantu zubhabhAva hai-AsravabhAva hai ata: bandhakA kAraNa hai isIliye zubhabhAvame dharma mAnanekA abhiprAya Asravatattvako savaratattva mAnanerUpa hai isIliye yaha mAnyatA mithyA hai| ( mo0 mA0 pra0 pR0 334-337 ) cAritrakA viSaya isa zAstrake 6 veM adhyAyake 18 veM sUtrameM liyA hai, vahA~ isa sambandhI TIkA likhI hai, vaha yahA~ bhI lAgU hotI hai| 4-vrata do prakArake haiM-nizcaya aura vyavahAra / rAga-dveSAdi vikalpase rahita honA so nizcayavrata hai (dekho dravyasaMgraha gAthA 35 TIkA) samyagdRSTi jIvake sthiratAkI vRddhirUpa jo nirvikalpadazA hai so nizcayavrata hai, usameM jitane aMzame vItarAgatA hai utane aMzame yathArtha cAritra hai, aura samyagdarzana-jJAna honeke bAda paradravyake Alambana chor3anerUpa jo zubhabhAva hai'
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 7 sUtra 1 re so araNuvrata- mahAvrata hai, use vyavahAravrata kahate haiM / isa sUtra meM vyavahAravratakA lakSaNa diyA hai; isameM azubhabhAva dUra hotA hai / kiMtu zubhabhAva rahatA hai, vaha puNyAsravakA kAraNa hai / 5- zrI paramAtmaprakAza adhyAya 2, gAthA 52 kI TIkAmeM vrata puNyabandhakA kAraNa hai aura vrata pApabandhakA kAraNa hai yaha batAkara isa sUtra kA artha nimnaprakAra kiyA hai-- "isakA artha hai ki - prANiyoMko pIr3A denA, jhUThA vacana bolanA, paradhana haraNa karanA, kuzIlakA sevana aura parigraha inase virakta honA so vrata hai; ye ahiMsAdi vrata prasiddha haiM, yaha vyavahAranayase ekadezatrata haiM aisA kahA hai / jIvaghAtameM nivRtti - jIvadayA meM pravRtti, asatya vacanameM nivRtti aura satya vacaname pravRtti, pradattAdAna (corI) se nivRtti - acaurya meM pravRtti ityAdi rUpase vaha ekadezavrata hai / " ( paramAtmaprakAza pRSTha 161-192 ). yahA~ aNuvrata aura mahAvrata donoMko ekadezavrata kahA hai / 1 usake bAda vahI nizcayavratakA svarUpa nimnaprakAra kahA hai ( nizcayavrata arthAt svarUpasthiratA athavA samyakcAritra ) - 7 "aura rAgadveSarUpa sakalpa vikalpoMkI taraMgoMse rahita tIna guptiyoM se gupta samAdhimeM zubhAzubhake tyAgase paripUrNa vrata hotA hai / " ( paramAtmaprakAza pRSTha 162 ) samyagdRSTike jo zubhAzubhakA tyAga aura zuddhakA graharaNa hai so nizracayavrata hai aura unake azubhakA tyAga aura zubhakA jo grahaNa hai so vyavahAravrata hai - aisA samajhanA / mithyAdRSTike nizcaya yA vyavahAra donoMmeM se kisI bhI tarahake vrata nahI hote / tattvajJAnake binA mahAvratAdikakA AcaraNa mithyAcAritra hI hai / samyagdarzanarUpI bhUmike binA vratarUpI vRkSa hI nahI hotA / 1- vratAdi zubhopayoga vAstavame baMdhakA kAraNa hai paMcAdhyAyI bhA0 2 gA0 756 se 62 meM kahA hai ki - 'yadyapi rUDhise zubhopayoga
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 mokSazAstra bhI ' cAritra' isa nAmase prasiddha hai parantu apanI artha kriyAko karane meM asamartha hai, isaliye vaha nizcayase sArthaka nAmavAlA nahIM hai / / 756 / / kiMtu vaha bhopayogake samAna baMdhakA kAraNa hai isaliye yaha zreSTha nahI hai / zreSTha to vaha hai jo na to upakAra hI karatA hai aura na apakAra hI karatA hai ||760|| zubhopayoga viruddha kAryakArI hai yaha bAta vicAra karanepara prasiddha bhI nahIM pratIta hotI, kyoMki zubhopayoga ekAnta se bandhakA kAraNa honese vaha zuddhopayogake abhAva meM hI pAyA jAtA hai ||761|| buddhike doSase aisI tarkaNA bhI nahIM karanI cAhiye ki zubhopayoga ekadeza nirjarAkA kAraNa hai, kyoMki na to zubhopayoga hI bandhake prabhAvakA kAraNa hai aura na azubhopayoga hI bandhake abhAvakA kAraNa hai // 762 // ( zrI varNI graMthamAlAse pra0 paMcAdhyAyI pRSTha 272-73 ) 2 - samyagdRSTi ko zubhopayoga se bhI bandhakI prApti hotI hai aisA zrI kundakundAcAryakRta pravacanasAra gA0 11 meM kahA hai usame zrI amRtacandrAcArya usa gAthAkI sUcanikAmeM kahate haiM ki 'aba jinakA cAritra pariNAmake sAtha saMparka hai aise jo zuddha aura zubha ( do prakAra ) pariNAma hai, unake grahaNa tathA tyAgake liye (-zuddha pariNAmake graharaNa aura zubha pariNAma ke tyAgake liye ) unakA phala vicArate hai: dharmeNa pariNatAtmA yadi zuddha saMprayoga yutaH / prApnoti nirvANa sukhaM zubhopayukto vA svarga sukham // 11 // anvayArtha --- dharma se pariNamita svarUpavAlA AtmA yadi zuddhopayoga meM yukta ho to mokSasukhako prApta karatA hai aura yadi zubhaupayogavAlA ho to svargake sukhako (-bandhako ) prApta karatA hai / TIkA-jaba yaha AtmA dharma pariNata svabhAvavAlA vartatA huA zuddhopayoga pariNatiko dhAraNa karatA hai-banAye rakhatA hai taba virodhI zaktise rahita honeke kAraNa apanA kArya karaneke liye samartha hai aisA cAritravAna honese sAkSAt mokSako prApta karatA hai aura jaba vaha dharma pariragata svabhAvavAlA honepara bhI zubhopayoga pariNati ke sAtha yukta hotA hai tava jo virodhI zakti sahita honese svakArya karanemeM asamartha aura kathaM
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyAya 7 sUtra 1 5-51 cita viruddha kArya karanevAlA hai aise cAritrase yukta honeme, jaise agnise garma kiyA gayA ghI kisI manuSyapara DAla diyA jAye to vaha usakI jalanase dukhI hotA hai, usIprakAra vaha svargake sukhake bandhako prApta hotA hai, isaliye zuddhopayoga upAdeya hai aura zubhopayoga heya hai / ( pra0 sAra gAthA 11 kI TIkA ) midhyAdRSTi ko yA samyagdRSTi ko bhI, rAga to bandhakA hI kAraNa hai; zuddhasvarUpa pariNamana mAtra se hI mokSa hai / 3 - samayasAra ke puNya-pApa adhikArake 110 ve kalaza meM zrI prAcArya deva kahate haiM ki: yAvatpAkamupaiti karmaviratirjJAnasya samyaD na sA karmajJAnasamuccayo'pi vihitastAvanna kAcitkSatiH / kiMtvatrApi samullasatyavazato yatkarmavaMdhAya tan mokSAyasthitamekameva paramaM jJAnaM vimukta svataH // 110 // artha- - jaba taka jJAnakI karma virati barAbara paripUrNatAko prApta nahIM hotI taba taka karma aura jJAnakA ekatvapanA zAstra me kahA hai; unake eka sAtha rahaneme koI bhI kSati zrarthAt virodha nahIM hai / parantu yahA~ itanA vizeSa jAnanA ki AtmA me avazarUpase jo karma pragaTa hote haiM arthAt udaya hotA hai vaha to baMdhakA kAraNa hotA hai, aura mokSakA kAraNa to, jo eka parama jJAna hI hai vaha eka hI hotA hai ki jo jJAna svataH vimukta hai ( arthAt trikAla paradravyabhAvoM se bhinna hai / ) bhAvArtha:: --- jaba taka yathAkhyAta cAritra nahI hotA, taba taka samyagdRSTi ko do dhArAeM rahatI haiM- zubhAzubha karmadhArA aura jJAnadhArA / ve dono sAtha rahanemeM kucha bhI virodha nahI hai / ( jisa prakAra mithyAjJAna ko aura samyagjJAnako paraspara virodha hai, usI prakAra karma sAmAnya ko aura jJAnako virodha nahI hai / ) usa sthiti meM karma apanA kArya karatA hai aura jJAna apanA kArya karatA hai / jitane aMza meM zubhAzubha karma
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________ 552 mokSazAstra dhArA hai utane aMzameM karma bandha hotA hai; aura jitane aMza meM jJAnadhArA hai utane aMza meM karma kA nAza hotA jAtA hai / viSaya-kapAya ke vikalpa athavA vrata-niyama ke vikalpa-zuddha svarUpa kA vikalpa taka karma bandhakA kAraNa hai| zuddha pariNatirUpa jJAnadhArA hI mokSa kA kAraNa hai| (-samayasAra naI gujarAtI AvRtti; pRSTha 263-64) punazca, isa kalazake artha meM zrI rAjamalajI bhI sApha spaSTIkaraNa karate haiM ki: 'yahA~ koI bhrAnti karegA--'mithyAdRSTiko yatipanA kriyArUpa hai vaha to baMdhakA kAraNa hai; kintu samyagdRSTiko jo yatipanA zubha kriyArUpa hai vaha mokSakA kAraNa hai; kyoMki anubhava jJAna tathA dayA, vrata, tapa saMyamarUpI kriyA-yaha donoM milakara jJAnAvaraNAdi karmoMkA kSaya karate haiN|' -aisI pratIti koI ajJAnI jIva karatA hai, usakA samAdhAna isa prakAra hai ___ jo koI bhI zubha-azubha kriyA-bahirjalparUpa vikalpa athavA aMtarjalparUpa athavA dravyake vicArarUpa athavA zuddhasvarUpake vicAra ityAdi -hai vaha saba karma bandhakA kAraNa hai| aisI kriyAkA aisA hI svabhAva hai / samyagdRSTi, mithyAdRSTi kA aisA to koI bheda nahIM hai ( arthAt ajJAnIke uparokta kathanAnusAra zubhakriyA mithyAdRSTiko to bandhakA kAraNa ho aura vahI kriyA samyagdRSTiko mokSakA kAraNa ho-aisA to unakA bheda nahI hai ) aisI kriyA se to use (samyakttvI ko bhI ) vandha hai aura zuddhasvarUpa pariNamana mAtrase mokSa hai| yadyapi eka hI kAla meM samyagdRSTi jIvako zuddhajJAna bhI hai aura kriyArUpa pariNAma bhI hai, kintu usame jo vikriyArUpa pariNAma hai usase to mAtra bandha hotA hai| usase karmakA kSaya eka aMza bhI nahIM hotA-aisA vastukA svarUpa hai, to phira ilAja kyA ?-usa kAla jJAnI ko zuddha svarUpakA anubhavajJAna bhI
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 7 sUtra 1 553 hai, usa jJAna dvArA usa samaya karmakA kSaya hotA hai, usase eka aMza mAtra bhI bandhana nahIM hotA; -- aisA hI vastukA svarUpa hai; vaha jaisA hai vaisA kahate haiM / " '( dekho, samayasAra kalaza TIkA hindI pustaka pRSTha 112 sUratase prakAzita ) uparoktAnusAra spaSTIkaraNa karake phira usa kalazakA artha vistAra pUrvaka likhA hai; usameM tatsaMbaMdhI bhI spaSTatA hai usameM antameM likhate haiM ki"zubhakriyA kadApi mokSakA sAdhana nahIM ho sakatI, vaha mAtra bandhana hI karanevAlI hai aisI zraddhA karanese hI mithyA buddhikA nAza hokara samyagjJAnakA lAbha hogaa| mokSakA upAya to ekamAtra nizcaya ratnatraya - maya AtmAkI zuddha vItarAga pariNati hai / " 4- zrI rAjamalajI kRta sa0 sAra kalaza TIkA ( sUratase prakAzita ) pR0 114 lA0 17 se aisA likhA hai ki-"yahA~ para isa bAtako hRr3ha kiyA hai ki karma nirjarAkA sAdhana mAtra zuddha jJAnabhAva hai jitane aMza kAlimA hai utane aMza to bandha hI hai, zubha kriyA kabhI bhI mokSakA sAdhana nahI ho sakatI / vaha kevala bandhako hI karanevAlI hai, aisA zraddhAna karanese hI mithyAbuddhikA nAza hokara samyagjJAnakA lAbha hotA hai | mokSakA upAya to ekamAtra nizcaya ratnatrayamayI AtmAkI zuddha - vItarAga pariNati hai / jaise pu0 siddhi upAyameM kahA hai "asamagraM bhAvayato gA0 211 // ye nAMzena sudRSTi // 212 // bAda bhAvArthame likhA hai ki- jahA~ zuddha bhAvakI pUrNatA nahI huI vahA~ bhI ratnatraya hai parantu jo jahA~ karmoMkA bandha hai so ratnatraya se nahI hai, kintu azuddhatAse - rAgabhAvase hai / kyoki jitanI vahA~ apUrNatA hai yA zuddhatA meM kamI hai vaha mokSakA upAya nahI hai vaha to karma bandha hI karanevAlI hai / jitane prazame zuddhadRSTi hai yA samyagdarzana sahita zuddha bhAvakI pariNati hai utane aMza navIna karma bangha nahI karatI kintu saMvara nirjarA karatI hai aura usI samaya jitane aza rAgabhAva hai utane aMzase karma bandha bhI hotA hai / 70 ..
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________ : mokSazAkha 5-zrI rAjamalajIne 'vRttaM karma svabhAvena jJAnasya bhavanaM nahi' puNya pApa a. kI isa kalazakI TIkAmeM likhA hai ki 'jitanI zubha yA azubha kriyArUpa AcaraNa hai-cAritra hai usase svabhAvarUpa cAritra-jJAnakA (zuddha caitanya vstukaa|) zuddha pariNamana na hoi isau nihaco cha (-aisA nizcaya hai| ) bhAvArtha-jitanI zubhAzubha kriyA-AcaraNa hai athavA bAhya vaktavya yA sUkSma antaraMgarUpa citavana abhilASa, smaraNa ityAdi samasta azuddha pariNamana hai vaha zuddha pariNamana nahIM hai isase vaha bandhakA kAraNa hai-mokSakA kAraNa nahIM hai / jaise-kambalakA nAhara-( kapaDe para citrita zikArI pazu ) kahanekA nAhara hai vaise-zubhakriyA AcaraNarUpa cAritra kathanamAtra cAritra hai parantu cAritra nahIM hai niHsaMdehapane aisA jaano| ( dekho rA0 kalaza TIkA hindI pR0 108) 6-rAjamallajIkRta sa0 sAra kalaza TIkA pR0 113 meM samyagdRSTike bhI zubhabhAvakI kriyAko-bandhaka kahA hai-'bandhAyasamullasati' kahate jitanI kriyA hai utanI jJAnAvaraNAdi karma bandha karatI hai, saMvara-nirjarA aMzamAtra bhI nahI karatI; 'tat ekaM jJAnaM mokSAya sthitaM' parantu vaha eka zuddha caitanya prakAzajJAnAvaraNAdi karmakSayakA nimitta hai| bhAvArtha aisA hai jo eka jIvame zuddhatva, azuddhatva eka hI samaya ( eka hI sAthameM ) hote haiM parantu jitanA aMza zuddhatva hai, utanA aMza karma kSapana hai aura jitane aMza azuddhatva hai, utane aMza karmabandha hote haiM, eka hI samaya donoM kArya hote haiM, aise hI hai unameM saMdeha karanA nhii| (kalaza TIkA pRSTha 113 ) kavivara banArasIdAsajIne kahA hai ki xxxpuNyapaoNpakI dou kriyA mokSapaMthakI kataraNI; bandhakI karaiyA dou, duhUme na bhalI kou, bAdhaka vicArameM niSiddha kInI kuranI // 12 // joloM aSTakarmako vinAza nAMhi saravathA, toloM antarAtamAmeM dhArA doI varanI // eka jJAnadhArA eka zubhAzubha karma dhArA, duhUkI prakRti nyArI nyArI nyArI dharanI // itano vizeSa jyUM karamadhArA bandharUpa, parAdhIna
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________ zradhyAya 7 sUtra 1 -555 zakati vividha bandha karanI // jJAnadhArA mokSarUpa mokSakI karanahAra, doSakI haranahAra bhI samudra taranI // 14 // 7--zrI amRtacandrAcAryakRta pu0 si0 upAya gAthA 212 se 14 meM samyagdRSTike saMbaMdhame kahA hai ki jina azoMse yaha AtmA apane svabhAvarUpa pariNamatA hai ve aMza sarvathA bandhake hetu nahI haiM; kintu jina aMzoMse yaha rAgAdika vibhAvarUpa pariNamana karatA hai ve hI aMza bandhake hetu hai / zrI rAyacandra jaina zAstramAlAse prakAzita pu0 si0 me gA0 111 kA artha bhASA TIkAkArane prasaMgata kara diyA hai jo aba nimna lekhAnusAra dikhAte hai / [ - anagAra dharmAmRta meM bhI phuTanoTameM galata artha hai ] asamagraM bhAvayato ratnatrayamasti karma bandhoyaH / sa vipakSa kRto'vasyaM mokSopAyo na bandhanopAyaH // 211 // anvayArtha --- asampUrNa ratnatrayako bhAvana karmakA bandha hai sro bandha vipakSakRta yA bandha mokSakA upAya hai, bandhakA upAya nahI / aba dekho zrI ToDaramalajIkRta TIkAvAlA pu0 si0 pracAraka kAryAlaya kalakattA pR0 115 gA0 111 / karanevAle puruSake jo zubha rAgakRta honese avazya hI susaMgata - saccA arthake liye grantha, prakAzaka jinavAraNI zranvayArtha----asamagraM ratnatraya bhAvayataH yaH karmabandhaH asti saH vipakSakRta ratnatraya tu mokSopAya asti, na bandhanopAyaH / - artha -- ekadezarUpa ratnatrayako pAnevAle puruSake jo karmabandha hotA hai vaha ratnatrayase nahI hotA / kintu ratnatrayake vipakSI jo rAgadveSa hai unase hotA hai, vaha ratnatraya to vAstavame mokSakA upAya hai bandhakA upAya nahI hotA / bhAvArtha -- samyagdRSTi jIva jo ekadeza ratnatrayako dhAraNa karatA hai, unameM jo karma bandha hotA hai vaha ratnatrayase nahI hotA kintu usakI jo zubha kaSAye hai unhI se hotA hai / isase siddha huA ki karmavandha karanevAlI zubha kaSAye haiM kintu ratnatraya nahI hai /
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________ 556 - mokSazAstra aba ratnatraya aura rAgakA phala dikhAte haiM vahA~ para gA0 212 se 214 meM guNasthAnAnusAra samyagdRSTike rAgako bandhakA hI kAraNa kahA hai aura vItarAga bhAvarUpa samyak ratnatrayako mokSakA hI kAraNa kahA hai phira gA0 220 meM kahA ki-'ratnatrayarUpa dharma mokSakA hI kAraNa hai aura dUsarI gatikA kAraNa nahIM hai aura phira jo ratnatrayake sadbhAvameM jo zubhaprakRtiyoMkA Asrava hotA hai vaha saba zubha kaSAya-zubhopayogase hI hotA hai arthAt vaha zubhopayogakA hI aparAdha hai kintu ratnatrayakA nahIM hai koI aisA mAnatA hai ki samyagdRSTike zubhopayogameM (-zubhabhAvameM) AMzika zuddhatA hai kintu aisA mAnanA viparIta hai, kAraNa ki nizcaya samyaktva honeke bAda cAritrakI prAMzika zuddhatA samyagdRSTike hotI hai vaha to cAritraguraNakI zuddha pariNati hai aura jo zubhopayoga hai vaha to azuddhatA hai| koI aisA mAnatA hai ki, samyagdRSTikA zubhopayoga mokSakA saccA kAraNa hai arthAt unase saMvara-nirjarA hai ataH ve bandhakA kAraNa nahIM haiM to yaha donoM mAnyatA ayathArtha hI hai aisA uparokta zAkhAdhAroMse siddha hotA hai| 6.isa sUtrakA siddhAnta jIvoMko sabase pahale tattvajJAnakA upAya karake samyagdarzana-jJAna pragaTa karanA cAhiye, use pragaTa karaneke bAda nijasvarUpameM sthira rahanekA prayatna karanA aura jaba sthira na raha sake taba azubhabhAvako dUra kara dezavatamahAvratAdi zubhabhAvame lage kintu usa zubhako dharma na mAne tathA use dharmakA aMza yA dharmakA saccA sAdhana na mAne / pazcAt usa zubhabhAvako bhI dUra kara nizcaya cAritra pragaTa karanA arthAt nirvikalpa dazA pragaTa karanA cAhiye / vratake bheda dezasarvato'NumahatI // 2 // artha-vratake do bheda hai-[ dezataH aNu ] uparokta hiMsAdi pApoMkA ekadeza tyAga karanA so aNuvrata aura [ sarvataH mahatI ] sarvadeza tyAga karanA so mahAvrata hai| TIkA 1-zubhabhAvarUpa vyavahAratatake ye do bheda hai / pAMcaveM guNasthAnameM
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya -sUtra 2 dezavata hotA hai aura cha? guNasthAnameM mahAvrata hotA hai| 8 adhyAyake 20 veM sUtrameM kahA gayA hai ki yaha vyavahArakta bAsrava hai / nizcayavratako apekSA se ye donoM prakArake vrata ekadeza vrata haiM ( dekho sUtra 1 kI TIkA, pairA 5) sAtaveM guNasthAnameM nirvikalpa dazA hone para yaha vyavahAra mahAvata bhI chUTa jAtA hai aura Age kI avasthAmeM nirvikalpa dazA vizeSa 2 har3a hotI hai isIliye vahA~ bhI ye mahAvrata nahIM hote| 2-samyagdRSTi dezavratI zrAvaka hotA hai vaha saMkalpa pUrvaka prasa jIva kI hiMsA na kare, na karAve tathA yadi dUsarA koI kare to use bhalA nahI samajhatA / usake sthAvara jIvoMko hiMsAkA tyAga nahIM tathApi binA prayojana sthAvara jIvoMkI virAdhanA nahI karatA aura prayojanavaza pRthvI, jala ityAdi jIvoMkI virAdhanA hotI hai, use bhalI-acchI nahIM jaantaa| 3. prazna-isa zAkhake adhyAya ke sUtra 18 meM vratako saMvara kahA hai aura adhyAya 9 ke sUtra 2 meM use saMvarake kAraNameM gabhita kiyA hai vahA~ daza prakArake dharmameM athavA saMyamameM usakA samAveza hai arthAt uttama kSamA, ahiMsA, uttama satyameM satya vacana, uttama zocameM pracaurya, uttama brahmacaryameM brahmacarya aura uttama prAcinyame parigraha tyAga-isa taraha vratoMkA samAveza usameM ho jAtA hai, tathApi yahA~ vratako AsavakA kAraNa kyoM kahA hai ? ucara-isameM doSa nahIM; navamAM saMvara adhikAra hai vahAM nivRtti svarUpa vItarAga bhAvarUpa.vratako saMvara kahA hai aura yahAM Asrava adhikAra hai isameM pravRtti dikhAI jAtI hai| kyoMki hiMsA, asatya, corI ityAdi chor3a dene para ahiMsA, satya, acaurya vastukA grahaNa vagairaha kriyA hotI hai isIliye ye vrata zubha karmoke prAsravake kAraNa haiM / ina vratoMme bhI avratoM kI taraha karmoMkA pravAha hotA hai, isase karmoMko nivRtti nahIM hotI isIliye prAsrava adhikArame vratokA samAveza kiyA hai ( dekho sarvArthasiddhi adhyAya 7 sUtra 1 kI TIkA, pRSTha 5-6 ) 4-mithyAtva sadRza mahApApako mukhyarUpase chur3Ane kI pravRtti na
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________ 558 mokSazAstra karanA aura kucha bAtoMmeM hiMsA batAkara use chur3AnekI mukhyatA karanA so krama bhaMga upadeza hai ( dehalIse pra0 mo0 prakAzaka a0 5 pRSTha 236) 5-ekadeza vItarAga aura zrAvakakI vratarUpa dazAke nimittanaimittika sambandha hai, arthAt ekadeza vItarAgatA hone para zrAvakake vrata hote hI haiM, isa taraha vItarAgatAke aura mahAvratake bhI nimittanaimittika sambandha hai, dharmakI parIkSA antaraMga vItarAgabhAvase hotI hai, zubhabhAva aura bAhya saMyogase nahIM hotii| (mo0 prakAzaka ) 6. isa sUtra meM kahe huye tyAgakA svarUpa yahA~ chadmasthake buddhigocara sthUlatvakI apekSAse loka pravRttiko mukhyatA sahita kathana kiyA hai kintu kevala jJAnagocara sUkSmatvakI dRSTise nahI kahA, kyoMki isakA AcaraNa ho nahIM sktaa| isakA udAharaNa: (1) ahiMsA vrata sambandhI aNuvratIke trasahiMsAkA tyAga kahA hai; usake strIsevanAdi kAryo meM to trasahiMsA hotI hai, punazca yaha bhI jAnatA hai ki jinavANImeM yahA~ trasajIva kahe haiM parantu usake trasajIva mAranekA abhiprAya nahIM tathA lokameM jisakA nAma trasaghAta hai use vaha nahIM karatA, isa apekSAse usake trasahiMsA kA tyAga hai| mahAvratadhArI munike sthAvara hiMsAkA bhI tyAga kahA / aba muni pRthvI, jalAdikameM gamana karatA hai; vahA~ usakA bhI sarvathA abhAva nahI hai kyoki trasa jIvoMkI bhI aisI sUkSma avagAhanA hai ki jo dRSTigocara bhI nahI hotI, tathA usakI sthiti bhI pRthvI jalAdikame hai / punazca muni jinavANIse yaha jAnate haiM aura kisI samaya avadhijJAnAdike dvArA bhI jAnate haiM; parantu munike pramAdase sthAvara trasahiMsAkA abhiprAya nahI hotA, lokameM pRthvI khodanA, aprAsuka jalase kriyA karanA ityAdi pravRttikA nAma sthAvara hiMsA hai aura sthUla trasa jIvoko pIr3A pahu~cAnekA nAma asahiMsA hai / use muni nahI karate isIliye unake hisAkA sarvathA tyAga kahA jAtA hai| ( mo0 pra0)
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyAya 7 sUtra 2-3 (559 - (2) satyAdi cAra vrata sambandhI munike asatyaM, corI, abrahmacarya aura parigrahakA tyAga hai, parantu kevalajJAnameM jAnanekI apekSAse asatyavacanayoga bArahaveM guNasthAna paryaMta kahA hai, adatta karma paramANu Adi paradravyoMkA grahaNa terahaveM guNasthAna taka hai, vedakA udaya navameM guNasthAna taka hai, aMtaraMga parigraha dasaveM guNasthAna taka hai, tathA samavazaraNAdi bAhya parigraha kevalI bhagavAnake bhI hotA hai, parantu vahAM pramAdapUrvaka pAparUpa abhiprAya nahIM hai / lokapravRttimeM jina kriyAoMse aisA nAma prApta karatA hai ki 'yaha jhUTha bolatA hai, corI karatA hai, kuzIla sevana karatA hai tathA parigraha rakhatA hai' ve kriyAye unake nahIM haiM isIliye unake asatyAdikakA tyAga kahA gayA hai| (3 ) munike mUlaguNoMme pAMca iMdriyoMke viSayoMkA tyAga kahA hai kintu iMdriyoMkA jAnanA to nahI miTatA; tathA yadi viSayoMmeM rAga-dveSa sarvathA dUra huA ho to vahA~ yathAkhyAtacAritra ho jAya vaha to yahAM huA nahI; parantu sthUlarUpase viSaya icchAkA abhAva huA hai tathA bAhya viSaya sAmagrI milAne kI pravRtti dUra huI hai isIliye unake indriyake viSayoMkA tyAga kahA hai / ( mo0 pra0) (4) trasahiMsAke tyAga sambandhI yadi kisIne trasahiMsAkA tyAga kiyA to vahA~ use caraNAnuyoga meM athavA lokame jise trasahiMsA kahate haiM usakA tyAga kiyA hai| kintu kevalajJAnake dvArA jo trasajIva dekhe jAte haiM usakI hiMsAkA tyAga nahI bntaa| yahIM jisa trasahiMsAkA tyAga kiyA usame to usa hiMsArUpa manakA vikalpa na karanA so manase tyAga hai, vacana na bolanA so vacanase tyAga hai aura zarIrase na pravartanA so kAyase tyAga hai // 2 // ( mokSamArga prakAzakase) ___aba vratoMmeM sthiratAke kAraNa batalAte haiM tatsthairyArtha bhAvanAH paMca paMca // 3 // artha-[ tatsthairyAya ] una vratokI sthiratAke liye [bhAvanAH paMca paMca ] pratyeka vratakI pAMca pAMca bhAvanAeM haiN|
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________ 560 mokSazAstra kisI vastukA bArabAra vicAra karanA so bhAvanA hai // 3 // ahiMsA vratakI pA~ca bhAvanAyeM vAGamanoguptIryAdAnanikSepaNasamityAlokitapAna bhojanAni paMca // 4 // artha-[vAGmanoguptIryAdAnanikSepaNasamityAlokitapAnabhojanAni] vacanagupti-vacanako rokanA, managupti-manakI pravRttiko rokanA, IryAsamiti cAra hAtha jamIna dekhakara calanA, prAdAnanikSepaNasamiti jIvarahita bhUmi dekhakara sAvadhAnIse kisI vastuko uThAnA dharanA aura AlokitapAnabhojana-dekhakara-zodhakara bhojana pAnI grahaNa karanA [paMca ] ye pAMca ahiMsA vratakI bhAvanAyeM haiN| TIkA 1-jIva paradravyakA kucha kara nahIM sakatA, isIliye vacana, mana ityAdikI pravRttiko jIva roka nahIM sakatA kintu bolaneke bhAvako tathA manakI tarapha lakSa karaneke bhAvako roka sakatA hai, use vacanagupti tathA managupti kahate haiM / IryAsamiti AdimeM bhI isI pramANase artha hotA hai| jIva zarIrako calA nahIM sakatA kintu svayaM eka kSetrase dUsare kSetra meM jAne kA bhAva karatA hai aura zarIra apanI usa samayakI kriyAvatI zaktiko yogyatAke kAraNa calane lAyaka ho to svayaM calatA hai / jaba jIva calane kA bhAva karatA hai taba prAyaH zarIra usakI apanI yogyatAse svayaM calatA hai-aisA nimittanaimittikasambandha hotA hai isIliye vyavahAranayakI apekSAse 'vacanako rokanA, manako rokanA, dekhakara calanA, vicArakara bolanA' aisA kahA jAtA hai / isa kathanakA yathArtha artha zabdAnusAra nahIM kintu bhAva anusAra hotA hai| 2. prazna- yahA~ gupti aura samitiko puNyAsravameM batAyA aura adhyAya 6 ke sUtra 2 meM use saMvarake kAraNameM batAyA hai-isatarahase to kathaname paraspara virodha hogA ?
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 7 sUtra 4-5 561 uttara-yaha virodha nahIM, kyoMki yahA~ gupti tathA samitikA artha azubhavacanakA nirodha tathA azubha vicArakA nirodha hotA hai, tathA navameM adhyAyake dUsare sUtrame zubhAzubha donoM bhAvoMkA nirodha artha hotA hai| (dekho tatvArthasAra adhyAya 4 gAthA 63 hindI TIkA ( pRSTha 216 ) 3. prazna-yahAM kAyaguptiko kyoM nahI liyA ? uttara-IryAsamiti aura AdAnanikSepaNasamiti ina donomeM kAyaguptikA antarbhAva ho jAtA hai / 4. AlokitapAna bhojanameM rAtribhojana tyAgakA samAveza ho jAtA hai| satyavratakI pA~ca bhAvanAyeM krodhalobhabhIrutvahAsyapratyAkhyAnAnyanutIcibhASaNaM ca paMca // 5 // prartha-[ krodhalobhabhIrutvahAsyapratyAkhyAnAni ] krodhapratyAkhyAna, lobhapratyAkhyAna, bhIrutvapratyAkhyAna, hAsyapratyAkhyAna arthAt krodhakA tyAga karanA, lobhakA tyAga karanA, bhayakA tyAga karanA, hAsyakA tyAga karanA, [ anuvIcibhASaNaM ca ] aura zAstrakI AjJAnusAra nirdoSa vacana bolanA [ paMca ] ye pAMca satyavratakI bhAvanAyeM haiN| TIkA 1.prazna-samyagdRSTi nirbhaya hai isIliye niHzaMka hai aura aisI avasthA cauthe guNasthAname hotI hai to phira yahA~ samyagdRSTi zrAvakako aura muniko bhayakA tyAga karaneko kyo kahA ? ucara-caturtha guraNasthAname samyagdRSTi abhiprAyakI apekSAse nirbhaya hai anaMtAnubaMdhI kaSAya hotI hai taba jisaprakArakA bhaya hotA hai usaprakArakA bhaya unake nahIM hotA isaliye unako nirbhaya kahA hai kintu vahA~ aisA kahanekA Azaya nahI hai ki ve cAritrakI apekSAse sarvathA nirbhaya huye haiN|
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
________________ 562 mokSazAstra cAritra apekSA AThaveM guNasthAna paryaMta bhaya hotA hai isIliye yahA~ zrAvakako tathA muniko bhaya chor3anekI bhAvanA karaneko kahA hai| 2. pratyAkhyAna do prakArakA hotA hai-(1) nizcayapratyAkhyAna aura (2) vyavahAra pratyAkhyAna / nizcayapratyAkhyAna nirvikalpadazArUpa hai, isameM buddhipUrvaka honevAle zubhAzubha bhAva chUTate haiM, vyavahArapratyAkhyAna zubhabhAvarUpa hai; isameM samyagdRSTike azubha bhAva chUTakara-dUra hokara zubhabhAva raha jAte haiM / AtmasvarUpake ajJAnIko-( vartamAnameM prAtmasvarUpakA nizcaya jJAna karanekI manA karanevAleko )-arthAt AtmasvarUpake jJAnakA upadeza vartamAnameM milAneke prati jise aruci ho use zubhabhAvarUpa vyavahArapratyAkhyAna bhI nahI hotA; mithyAdRSTi dravyaliMgo muni pA~ca mahAvrata niraticAra pAlate haiM unake bhI isa bhAvanAme batAye huye pratyAkhyAna nahI hote / kyoMki ye bhAvanAyeM pAMcaveM aura cha8 guNasthAname samyagdRSTike hI hotI haiM, mithyAdRSTike nahI hotii| 3. anuvIcibhASaNa-yaha bhAvanA bhI samyagdRSTi ho kara sakatA hai, kyoki use hI zAstrake marmakI khabara hai isIliye vaha sat zAstrake anusAra nirdoSa vacana bolanekA bhAva karatA hai / isa bhAvanAkA rahasya yaha hai ki sacce sukhakI khoja karanevAleko jo sat zAstroMke rahasyakA jJAtA ho aura adhyAtma rasa dvArA apane svarUpakA anubhava jise bhayA ho aise AtmajJAnIkI saMgatipUrvaka zAsrakA abhyAsa karake usakA marma samajhanA caahiye| zAstroMke bhinna bhinna sthAnoM para prayojana sAdhaneke liye aneka prakArakA upadeza diyA hai, use yadi samyagjJAnake dvArA yathArtha prayojana pUrvaka pahicAne to jIvake hita-ahitakA nizcaya ho| isaliye 'syAt' padakI sApekSatA sahita jo jIva samyagjJAna dvArA hI prIti sahita jina vacanameM ramatA hai vaha jIva thor3e hI samayameM svAnubhUtise zuddhaAtmasvarUpako prApta karatA hai / mokSamArgakA prathama upAya Agama jJAna kahA hai, isaliye saccA Agama kyA hai isakI parIkSA karake AgamajJAna prApta karanA cAhiye / AgamajJAnake vinA dharmakA yathArtha sAdhana nahIM ho sakatA / isaliye pratyeka mumukSu jIva
Page #643
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 7 sUtra 5-6-7 ko yathArtha buddhike dvArA satya AgamakA abhyAsa karanA aura samyagdarzana pragaTa karanA cAhiye / isIse hI jIvakA kalyANa hotA hai // 5 // acauryavratakI pA~ca bhAvanAyeM zUnyAgAravimocitAvAsaparoparodhAkaraNabhakSya zuddhisadharmA'visaMvAdAH paMca // 6 // artha-[ zUnyAgAravimocitAvAsaparoparodhAkaraNabhakSyazuddhisadharmA'visaMvAdAH ] zUnyAgAravAsa-parvatoMkI guphA, vRkSakI pola ityAdi nirjana sthAnoM meM rahanA, vimocitAvAsa-dUsaroMke dvArA choDe gaye sthAnameM nivAsa karanA, kisI sthAna para rahate huye dUsaroko na haTAnA tathA yadi koI apane sthAname Ave to use na rokanA, zAstrAnusAra bhikSAkI zuddhi rakhanA aura sAdharmiyoke sAtha yaha merA hai-yaha terA hai aisA kleza na karanA [paMca ] ye pAMca acauryavratakI bhAvanAye hai| TIkA samAna dharmake dhAraka jaina sAdhu-zrAvakoMko parasparame visaMvAda nahIM karanA cAhiye, kyoki visaMvAdase yaha merA yaha terA aisA pakSa grahaNa hotA hai aura isIse agrAhyake grahaNa karanekI saMbhAvanA ho jAtI hai // 6 // brahmacaryavratakI pA~ca bhAvanAyeM strIrAgakathAzravaNatanmanoharAGganirIkSaNapUrvaratAnusmaraNa, vRSyeSTarasasvazarIrasaMskAratyAgAH paMca // 7 // arthaH-[khIrAgakathAzravaNatyAgaH ] striyome rAga bar3hAnevAlI kathA sunanekA tyAga, [tanmanoharAMganirIkSaNatyAgaH] unake manohara aMgoMko nirakha kara dekhanekA tyAga [ pUrvaratAnusmaraNatyAgaH] annata avasthAme bhoge hue viSayoke smaraNakA tyAga, [vRSyeSTarasatyAgaH] kAmavardhaka gariSTha rasoM kA tyAga aura [ svazarIrasaMskAratyAgaH ] apane zarIrake saskArokA tyAga [paMca ] ye pAMca brahmacaryavratakI bhAvanAyeM haiM /
Page #644
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra TIkA prazna- paravastu AtmAko kucha tathA AtmAse paravastukA tyAga ho nahI kathA sunane AdikA tyAga kyoM kahA hai ? 164 lAbha - nukasAna nahI karA sakatI sakatA to phira yahA~ strIrAgakI uttara--zrAtmAne paravastunoMko kabhI grahaNa nahIM kiyA aura grahaNa kara bhI nahI sakatA isIliye isakA tyAga ho kisa taraha bana sakatA hai ? isaliye vAstavame parakA tyAga jJAniyoMne kahA hai aisA mAna lenA yogya nahIM hai | brahmacaryaM pAlana karanevAloMko striyoM aura zarIrake prati rAga dUra karanA cAhiye ataH isa sUtrame unake prati rAgakA tyAga karanekA kahA hai / - vyavahArake kathanoMko hI nizcayake kathana kI taraha nahI mAnanA, parantu isa kathanakA jo paramArtharUpa artha ho vahI samajhanA cAhiye / yadi jIvake strI prAdike prati rAga dUra hogayA ho to usa saMbaMdhI rAgavAlI bAta sunanekI tarapha isakI rucikA jhukAva kyoM ho ? isa tarahakI rucikA vikalpa isa orakA rAga batalAtA hai isaliye isa rAgake tyAga karanekI bhAvanA isa sUtra me batalAI hai // 6 // parigrahatyAgatratako pA~ca bhAvanAyeM manojJAmanojJendriyaviSayarAgadveSa varjanAni paMca // 8 // artha - [ manojJAmanojJendriyaviSaya rAgadveSavarjanAni ] sparzana Adi pA~coM indriyoke iSTa aniSTa viSayoke prati rAgadveSakA tyAga karanA [paMca ] so pA~ca parigrahatyAgavatakI bhAvanAye hai / TIkA indriyA~ do prakArakI haiM- dravyendriya aura bhAvendriya; isakI vyAkhyA dUsare adhyAyake 17-18 sUtrakI TIkAmeM dI hai / bhAvendriya yaha jJAnakA vikAsa hai vaha jina padArthoko jAnatI hai ve padArtha jJAnake viSaya honese jJeya haiM, kintu yadi unake prati rAga dveSa kiyA jAve to use upacArase iMdri
Page #645
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 7 sUtra 8-9-10 -~-565 ' thoMkA viSaya kahA jAtA hai| vAstavameM vaha viSaya ( jJeya padArtha.) svayaM iSTa yA aniSTa nahI kintu jisa samaya jIva rAga-dveSa karatA hai taba upacArase una padArthoMko iSTAniSTa kahA jAtA hai / isa sUtrameM una padArthoMkI ora rAga-dveSa chor3anekI bhAvanA karanA batAyA hai| rAgakA artha prIti, lolupatA aura dveSakA artha nArAjo, tiraskAra hai // 8 // hiMsA Adise virakta hone kI bhAvanA hiMsAdiSvihAmutrApAyAvadyadarzanam // 6 // - artha-[ hiMsAdiSu ] hiMsA prAdi pAMca pApoMse [iha amutra] isa lokameM tathA paralokame [ apAyAvadyadarzanam ] nAzakI ( duHkha, Apatti, bhaya tathA niMdyagatikI ) prApti hotI hai-aisA bArambAra cintavana karanA caahiye| : TIkA apAya-abhyudaya aura mokSamArgako jIvakI kriyAko nAza karane ~ vAlA jo upAya hai so apAya hai / avadya-niMdya, niMdAke yogya / . hisA Adi pApoM kI vyAkhyA sUtra 13 se 17 taka meM kI jAyagI / / duHkhameva vA // 10 // artha-[vA ] athavA ye hiMsAdika pAMca pApa [ duHkhameva ] .. -duHkharUpa hI haiM -aisA vicAranA / TIkA 1. yahA~ kAraName kAryakA upacAra samajhanA, kyoki hiMsAdi to duHkhake kAraNa haiM kintu use hI kArya arthAt duHkharUpa batalAyA hai| 2. prazna-hama aisA dekhate haiM ki viSaya ramaNatAse tathA bhoga- vilAsase rati sukha utpanna hotA hai tathApi use duHkharUpa kyoM kahA ? uttara-ina viSayAdime sukha nahI, ajJAnI loga bhrAMtise use
Page #646
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra sukharUpa mAnate haiM, aisA mAnanA ki parase sukha hotA hai so bar3I bhUla hai bhrAMti hai| jaise, carma-mAMsa-rudhirameM jaba vikAra hotA hai taba nakha ( nAkhUna ) patthara Adise zarIrako khujAtA hai| vahA~ yadyapi khujalAnese adhika duHkha hotA hai tathApi bhrAMtise sukha mAnatA hai, usIprakAra ajJAnI jIva parase sukha duHkha mAnatA hai yaha bar3I bhrAMti-bhUla hai / ___jIva svayaM iMdriyoMke vaza ho yahI svAbhAvika duHkha hai; yadi unheM duHkha na ho to jIva iMdriyaviSayoM meM pravRtti kyoM karatA hai ? nirAkulatA hI saccA sukha hai| vinA samyagdarzana-jJAnake vaha sukha nahI ho sakatA apane svarUpakI bhrAMtirUpa mithyAtva aura usapUrvaka honevAlA mithyAcAritra hI sarva duHkhoMkA kAraNa hai / duHkha kama ho ajJAnI use sukha mAnatA hai, kintu vaha sukha nahIM hai / sukha duHkhakA vedanakA paidA na honA hI sukha hai athavA jo anAkulatA hai so sukha hai-anya nahIM; aura yaha sukha samyagjJAna kA avinAbhAvI hai| 3. prazna-dhana saMcayase to sukha dikhAI detA hai tathApi vahA~ bhI duHkha kyo kahate ho ? uttara-dhanasaMcaya Adise sukha nahIM / eka pakSIke pAsa mAMsakA Tukar3A par3A ho taba dUsare pakSI use cUTate haiM aura usa pakSIko bhI coMceM mArate haiM, usa samaya usa pakSIko jaisI hAlata hotI hai vaisI hAlata dhanadhAnya Adi parigrahadhArI manuSyoMkI hotI hai| loga saMpattizAlI puruSako usI taraha cUTate haiM / dhanakI saMbhAla karaneme AkulatAse duHkhI honA par3atA hai, arthAt yaha mAnyatA bhramarUpa hai ki dhanasaMcayase sukha hotA hai| aisA mAnanA ki 'para vastuse sukha duHkha yA lAbha-hAni hotI hai' yahI bar3I bhUla hai / paravastume isa jIvake sukha duHkhakA saMgraha kiyA huA nahI hai ki jisase vaha paravastu jIvako sukha duHkha de|| 4. prazna-hiMsAdi pAMca pApoMse virakta honekI bhAvanA karaneko kahA paraMtu mithyAtva to mahApApa hai tathApi chor3aneke liye kyoM nahIM kahA ? uttara-yaha adhyAya isakA prarUpaNa karatA hai ki samyagdRSTi jIva
Page #647
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 7 sUtra 10-11 567 ke kaisA zubhAsrava hotA hai / samyagdRSTike mithyAtvarUpa mahApApa to hotA hI nahIM isIliye isa saMbaMdhI varNana isa adhyAyameM nahIM, isa adhyAyamai samyagdarzanake bAda honevAle vrata saMbaMdhI varNana haiN| jisane mithyAtva choDA ho vahI asaMyata samyagdRSTi dezavirati aura sarvavirati ho sakatA hai-yaha siddhAMta isa adhyAyake 18 ve sUtrame kahA hai / mithyAdarzana mahApApa hai use chor3aneko pahale cha8 adhyAyake 13 veM sUtra meM kahA hai tathA aba phira AThaveM adhyAyake pahale sUtra meM kahege // 10 // vratadhArI samyagdRSTikI bhAvanA maitrIpramodakAruNyamAdhyasthyAMni ca satvaguNAdhika klizyamAnA vinayeSu // 11 // artha-[sattveSu maitrI] prANImAtrake prati nirvaira buddhi [ guNAdhikeSu pramodaM ] adhika guNavAloke prati pramoda (harSa) [ klizyamAneSukAraNyaM ] duHkhI rogI jIvoMke prati karuNA aura [ avinayeSu mAdhyasthaM ] haThAgrahI mithyAdRSTi jIvoke prati mAdhyastha bhAvanA-ye cAra bhAvanA ahiMsAdi pAca vratoMkI sthiratAke liye bArabAra citavana karanA yogya hai| TIkA samyagdRSTi jIvoMke yaha cAra bhAvanAyeM zubhabhAvarUpase hotI haiN| ye bhAvanA mithyAdRSTike nahIM hotI kyoMki use vastusvarUpakA viveka nhiiN| maitrI-jo dUsareko duHkha na denekI bhAvanA hai so maitrI hai| pramoda-adhika guNoke dhAraka jIvoke prati prasannatA Adise ataraMga bhakti pragaTa honA so pramoda hai| kAruNya-dukhI jIvoMko dekhakara unake prati karuNAbhAva honA so kAruNya hai| mAdhyastha--jo jIva tattvArtha zraddhAse rahita aura tattvakA upadeza denese ulaTA cir3hatA hai, usake prati upekSA rakhanA so mAdhyasthapana hai|
Page #648
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra 2. isa sUtra ke arthakI pUrNatA karaneke liye nimna tIna vAkyoMmeMse koI eka vAkya lagAnA - 568 (1) 'tatsthairyArtha bhAvayitavyAmi' ina ahiMsAdika pAMca vratoM kI sthiratAke liye bhAvanA karanI yogya hai / (2) 'bhAvayataH pUrNAnya hiMsAdIni vratAni bhavanti' isa bhAvanAke bhAnese ahiMsAdika pA~ca vratoMkI pUrNatA hotI hai / (3) 'tatsthairyArtham bhAvayet' ina pA~ca vratoMkI dRr3hatA ke liye bhAvanA kare / [ dekho sarvArthasiddhi zradhyAya 7 pRSTha 29 ] 3. jJAnI puruSoMko ajJAnI jIvoMke prati dveSa nahIM hotA, kintu karuNA hotI hai isa bAremeM zrI zrAtmasiddhi zAstrakI tIsarI gAthA meM kahA hai ki koI kriyA jar3a ho rahA zuSka jJAnameM koI / mAne mAraga mokSakA karuNA upaje joI // 3 // artha -- koI kriyAmeM hI jar3a ho rahA hai, koI jJAnameM zuSka horahA hai aura ve inameM mokSamArga mAna rahe hai unheM dekhakara karuNA paidA hotI hai / guNAdhika -- jo samyagjJAnAdi guraNomeM pradhAna -- mAnya --- bar3A ho vaha guNAdhika hai / klizyamAna - jo mahAmoharUpa mithyAtvase grasta hai, kumati kuzrutAdise paripUrNa hai jo viSaya sevana karanekI tIvra tRSNArUpa agnise atyanta dagdha ho rahe haiM aura vAstavika hitakI prApti aura ahita kA parihAra karaneme jo viparIta haiM- - isa kAraraNase ve duHkha se pIr3ita haiM, ve jIva klizyamAna haiM / avinayI -- jo jIva miTTIke piMDa lakar3I yA dIvAlakI taraha jar3aajJAnI haiM ve vastusvarUpako grahaNa karanA ( samajhanA aura dhAraNa karanA ) nahI cAhate, tarka zaktise jJAna nahI karanA cAhate tathA dRr3harUpase viparIta
Page #649
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 7 sUtra 11-12 566 zraddhAvAle haiM aura jinane dveSAdikake vaza ho vastu svarUpako anyathA grahaNa kara rakhA hai, aise jIva zravinayI hai, aise jIvoko apahRSTi- mUDhadRSTi bhI kahate haiM // 11 // vratoMkI rakSA ke liye samyagdRSTikI vizeSa bhAvanA jagatkAyasvabhAva vA saMvegavairAgyArtham // 12 // artha - [ saMvegavairAgyArtham ] savega arthAt saMsArakA bhaya aura vairAgya arthAt rAgadveSakA abhAva karaneke liye kramase saMsAra aura zarIra ke svabhAvakA citavana karanA cAhiye / TIkA 1. jagatkA svabhAva chaha dravyoke samUhakA nAma jagat hai / pratyeka dravya anAdi ananta haiM / iname jIvake atirikta pA~ca dravya jar3a hai aura jIvadravya cetana hai | jIvoMkI sakhyA ananta hai, pA~ca acetana dravyoke sukha duHkha nahI, jIva dravya ke sukha duHkha hai / ananta jIvomeM kucha sukhI haiM aura bahubhAgake jIva duHkhI haiM / jo jIva sukhI haiM ve samyagjJAnI hI haiM, binA samyagjJAnake koI jIva sukhI nahI ho sakatA; samyagdarzana samyagjJAnakA kAraNa hai; isa taraha sukhakA prArambha samyagdarzanase hI hotA hai aura sukhakI pUrNatA siddhadazAmeM hotI hai / svasvarUpako nahI samajhanevAle mithyAdRSTi jIva duHkhI haiM / ina jIvoke anAdise do bar3I bhUle lagI huI hai, ve bhUleM nimnaprakAra haiM (1) aisI mAnyatA mithyAdRSTikI hai ki zarIrAdi paradravyakA meM kara sakatA hai aura paradravya merA kara sakate haiM, isaprakAra paravastuse mujhe lAbha-hAni hotI hai aura jIvako puNyase lAbha hotA hai / yaha mithyA mAnyatA hai | zarIrAdikake pratyeka paramANu svataMtra dravya hai, jagatkA pratyeka dravya svataMtra hai / paramANu dravya svataMtra hai tathApi jIva use halA calA sakatA hai, isakI vyavasthA saMbhAla sakatA hai, aisI mAnyatA dravyoMkI svataMtratA chIna leneke barAbara hai aura isame pratyeka rajakaraNa para jIvake svAmitva honekI 72
Page #650
--------------------------------------------------------------------------
________________ 570 mokSazAstra mAnyatA AtI hai| yaha ajJAnarUpa mAnyatA ananta saMsArakA kAraNa hai| pratyeka jIva bhI svataMtra hai, yadi yaha jIva para jIvoMkA kucha kara sakatA aura yadi para jIva isakA kucha kara sakate to eka jIva para dUsare jIvakA svAmitva ho jAyagA aura svataMtra vastukA nAza ho jAyagA / puNya bhAva vikAra hai, svadravyakA Azraya bhUlakara ananta paradravyoMke Azrayase yaha bhAva hotA hai isase jIvako lAbha hotA hai yadi aisA mAneM to yaha siddhAnta nizcita hotA hai ki para dravyakA pAlambanase (-parAzraya-parAdhInatAse) lAbha hai-sukha hai, kintu yaha mAnyatA apasiddhAnta hai-mithyA hai| (2) mithyAdRSTi jIvakI anAdikAlase dUsarI bhUla yaha hai ki jIva vikArI avasthA jitanA hI hai athavA janmase maraNa paryanta hI hai aisA mAnakara koI samayameM bhI dhruvarUpa trikAla zuddha caitanya camatkAra svarUpako nahI pahacAnatA aura na usakA Azraya karatA hai| ina do bhUloM rUpa hI saMsAra hai, yahI duHkha hai, ise dUra kiye binA koI jIva samyagjJAnI-dharmI-sukhI nahI ho sakatA / jahA~ taka yaha mAnyatA ho vahA~ taka jIva duHkhI hI hai| zrI samayasAra zAstra gAthA 308 se 311 mese isa sambandhI kucha pramANa diye jAte haiM. "samasta dravyoMke pariNAma jude jude haiM, sabhI dravya apane apane pariNAmoMke kartA haiM; ve ina pariNAmoke kartA haiM, ve pariNAma unake karma haiN| nizvayase vAstava meM kisIkA kisIke sAtha kartAkarma sambandha nahI hai, isalie jIva apane pariNAmoMkA kartA hai, apane pariNAma karma haiN| isItaraha ajIva apane pariNAmakA hI kartA hai, apanA pariNAma karma hai| isaprakAra jIva dUsareke pariNAmoMkA akartA hai|" ( sa0 sAra kalaza 196 ) "jo ajJAna-andhakArase AcchAdita hokara AtmAko ( parakA ) kartA mAnate haiM ve cAhe mokSake icchuka hoM to bhI sAmAnya ( laukika ) janoMkI taraha unako bhI mokSa nahI hotaa|" 'jo jIva vyavahArase mohita hokara paradravyakA kartApana mAnatA hai
Page #651
--------------------------------------------------------------------------
________________ 571 adhyAya 7 sUtra 12 vaha laukikajana ho yA munijana ho-mithyAdRSTi hI hai|' ( kalaza, 201) "kyoki isa lokame eka vastukA anya vastuke sAtha sArA sambandha hI niSedha kiyA gayA hai, isIliye jahA~ vastubheda hai arthAt bhinna vastuyeM haiM vahIM kartAkarmakI ghaTanA nahI hotI-isaprakAra munijana aura laukikajanoM tattvako ( vastuke yathArtha svarUpako ) akartA dekho (-aisA zraddhAna karanA ki koI kisIkA kartA nahI, paradravya parakA akartA hI hai )" aisI satya-yathArtha buddhiko zivabuddhi athavA kalyANakArI buddhi kahate haiN| -zarIra, strI, putra, dhana ityAdi para vastupromeM jIvakA sasAra nahI hai, kintu maiM una paradravyoMkA kucha kara sakatA hU~ athavA mujhe unase sukha duHkha hotA hai aisI viparIta mAnyatA ( mithyAtva ) hI saMsAra hai / saMsAra yAnI (saM+sa ) acchI taraha khisaka jAnA / jIva apane svarUpakI yathArtha mAnyatAmese anAdise - acchI taraha khisaka jAnekA kArya ( viparIta mAnyatArUpI kArya karatA hai isIlie yaha saMsAra avasthAko prApta huA hai| ataH jIvakI vikArI avasthA hI saMsAra hai, kintu jIvakA saMsArA jIvase bAhara nahI hai| pratyeka jIva svaya apane guNa paryAyomeM hai, jo apane guNa paryAya haiM so jIvakA jagat hai / na to jIvame jagatke anya dravya haiM aura na yaha jIva jagatke anya dravyomeM hai| samyagdRSTi jIva jagatke svarUpakA isaprakAra citavana karatA hai| 2. zarIrakA svabhAva zarIra ananta rajakaNokA piNDa hai| jIvakA kArmANa zarIra aura taijasa zarIrake sAtha anAdise sayoga sambandha hai, sUkSma honese yaha zarIra iMdriyagamya nhii| isake alAvA jIvake eka sthUla zarIra hotA hai; parantu jaba jIva eka zarIra chor3akara dUsarA zarIra dhAraNa karatA hai taba bIcameM jitanA samaya lagatA hai utane samaya taka ( arthAt vigrahagatime) jIvake yaha sthUla zarIra nahI hotA / manuSya tathA ekendriyase pacendriya takake tiryaMcoMke jo sthUla zarIra hotA hai vaha audArika zarIra hai aura deva tathA nArakiyoMke vaikriyika zarIra hotA hai / isake sivAya eka AhAraka zarIra hotA hai,
Page #652
--------------------------------------------------------------------------
________________ 572 mokSazAsa aura vaha vizuddha saMyamake dhAraka munirAjake hI hotA hai| vAstava meM ye pAMcoM prakArake zarIra jar3a haiM-acetana haiM arthAt yathArthameM ye zarIra jIvake nahIM / kArmANa zarIra to iMdriyase dikhAI nahIM detA tathApi aisA vyavahAra kathana sunakara ki 'saMsArI jIvoke kArmANa zarIra hotA hai isakA yathArtha Azaya samajhaneke badale use nizcaya kathana mAnakara ajJAnI aisA mAna lete haiM ki vAstavameM jIvakA hI zarIra hotA hai| zarIra ananta rajakaraNoMkA piNDa hai aura pratyeka rajakaraNa svataMtra dravya hai| yaha halana calanAdirUpa apanI avasthA apane kAraNase svataMtrarUpase dhAraNa karatA hai| pratyeka paramANudravya apanI navIna paryAya pratisamaya utpanna karatA hai aura purAnI paryAyakA abhAva karatA hai| isataraha paryAyake utpAda vyayarUpa kArya karate hue ye pratyeka paramANu dhruvarUpase hamezA bane rahate haiM / ataeva jagatke samasta dravya sthira rahakara badalanevAle haiN| aisA hone para bhI ajJAnI jIva aisA bhrama sevana karatA hai ki jIva zarIrake ananta paramANudravyoMkI paryAya kara sakatA hai aura jagatke ajJAniyoMkI orase jIvako apanI isa viparIta mAnyatAkI balavAnapanese-vizeSarUpase puSTi milA karatI hai| zarIrake sAtha jo ekatvabuddhi hai so isa ajJAnakA kAraNa hai ataH isake phalarUpase jIvake apane vikArabhAvake anusAra naye 2 zarIrakA saMyoga huA karatA hai / isa bhUlako dUra karaneke liye cetana aura jar3a vastuke svabhAvakI svataMtratA samajhanekI AvazyakatA hai| samyagdRSTi jIva isa vastusvabhAvako samyagjJAnase jAnatA hai / yahA~ isa samyagjJAna aura yathArtha mAnyatAko vizeSa sthira-nizcala karaneke liye isakA bArambAra vicAra-citavana karanA kahA hai| 3. saMvega samyagdarzanAdi dharmameM tathA usake phalameM utsAha honA aura saMsAra kA bhaya honA so saMvega hai / paravastu saMsAra nahIM kintu apanA vikArIbhAva saMsAra hai, isa vikArIbhAvakA bhaya rakhanA arthAt isa vikArIbhAvake na honekI bhAvanA rakhanA aura vItarAga dazAkI bhAvanA bar3hAnI cAhiye /
Page #653
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 7 sUtra 12 573 samyagdRSTi jIvoMke jahA~taka pUrNa vItarAgatA pragaTa na ho vahA~ taka anitya rAga-dveSa rahatA hai, isIliye usase bhaya rakhaneko kahA hai| jisa kisI bhI taraha vikArabhAva nahI hone denA aura azubharAga dUra hone para jo zubha rAga raha jAya usase bhI dharma na mAnanA, kintu usake dUra karanekI bhAvanA krnaa| 4. vairAgya rAgadveSake prabhAvako vairAgya kahate hai| yaha zabda 'nAsti' vAcaka hai, kintu kahI bhI astike binA nAsti nahI hotii| jaba jIvame rAgadveSakA abhAva hotA hai taba kisakA sadbhAva hotA hai ? jIvame jitane aMzame rAgadveSakA abhAva hotA hai utane aMzame vItarAgatA-jJAna-Ananda-sukhakA sadbhAva hotA hai| yahA~ samyagdRSTi jIvoko saMvega aura vairAgyake liye jagat aura zarIrake svabhAvakA bArambAra citavana karaneko kahA hai| 5. vizeSa spaSTIkaraNa prazna-yadi jIva zarIrakA kucha nahI karatA aura zarIrakI kriyA usase svayaM hI hotI hai to zarIramese jova nikala jAneke bAda zarIra kyoM nahI calatA? ucara-pariNAma ( paryAyakA parivartana ) apane apane dravyake Azrayase hotA hai, eka dravyake pariNAmako anya dravyakA Azraya nahIM hotaa| punazca koI bhI kArya binA kartAke nahI hotA; tathA vastukI eka rUpase sthiti nahI hotI / isa siddhAntake anusAra jaba mRtaka zarIrake pudgalokI yogyatA lambAI rUpameM sthira par3e rahanekI hotI hai taba ve vaisI dazAme par3e rahate haiM aura jaba usa mRtaka zarIrake pudgaloke piMDakI yogyatA gharake bAhara anya kSetrAMtarakI hotI hai taba ve apanI kriyAvatI zaktike kAraNase kSetrAMtara hote hai aura usa samaya rAgI jIva vagairaha nimittarUpa upasthita hote haiM, parantu ve rAgI jIva Adi padArtha muradeko koI avasthA nahIM krte| muradeke pudgala svataMtra vastu haiM, usa pratyeka rajakaraNakA pariNamana usake apane kAraNase hotA hai; una rajakaNoMkI jisa samaya jaisI hAlata hone yogya ho
Page #654
--------------------------------------------------------------------------
________________ 574 mokSazAstra vaisI hI hAlata usake svAdhInarUpase hotI hai / paradravyoMkI avasthA meM jIvakA kucha bhI kartRtva nahI hai / itanI bAta jarUra hai ki usa samaya rAgI jIvake apanemeM jo kaSAyavAlA upayoga aura yoga hotA hai usakA kartA svayaM vaha jIva hai / samyagdRSTi jIva hI jagat ( arthAt saMsAra ) aura zarIra ke svabhAva kA yathArtha vicAra kara sakatA hai / jinake jagat aura zarIra ke svabhAvakI yathArtha pratIti nahI aise jIva ( mithyAdRSTi jIva ) 'yaha zarIra anitya hai, saMyogI hai, jisakA sayoga hotA hai usakA viyoga hotA hai' isaprakAra zarIrAzrita mAnyatAse UparI vairAgya ( arthAt mohagarbhita yA dveSagarbhita vairAgya ) pragaTa karate hai, kintu yaha saccA vairAgya nahI hai / saccA jJAnapUrvaka vairAgya hI saccA vairAgya hai / AtmAke svabhAvako jAne vinA yathArtha vairAgya nahI hotA / AtmajJAnake binA mAtra jagata aura zarIrakI kSaNikatAke zrAzrayase huA vairAgya anitya jAgrikA hai, isa bhAvameM dharma nahI hai / samyagdRSTi apane asaMyogI nitya jJAyaka svabhAvake Alambana pUrvaka anitya bhAvanA hotI hai, yahI saccA vairAgya hai // 12 // hisA- pApakA lakSaNa pramattayogAtprANavyaparopaNa hiMsA // 13 // artha - [ pramattayogAt ] kaSAya-rAga- - dveSa arthAt ayatnAcAra ( asAvadhAnIpramAda ) ke sambandhase athavA pramAdI jIvake mana-vacana-kAya yogase [ prAraNavyaparoparaNaM ] jIvake bhAva prAraNakA, dravyaprAraNakA athavA ina donoMkA viyoga karanA so [ hiMsA ] hiMsA hai / TIkA 1. jainazAsanakA yaha eka mahAsUtra hai ise ThIka ThIka -- samabhanekI jarUrata hai / isa sUtra meM 'pramattayogAt' zabda bhAva vAcaka hai vaha yaha batalAtA hai ki prAraNoMke viyoga hone mAtrase hiMsAkA pApa nahIM kintu pramAdabhAva hisA
Page #655
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 7 sUtra 13 575 hai aura usase pApa hai / zAkhoMmeM kahA hai ki-prANiyoMkA prANoMke alaga hone mAtrase hiMsAkA baMdha nahI hotA; jaise ki IryAsamitivAle munike unake nikalaneke sthAname yadi koI jIva AjAya aura parake saMyogase vaha jIva mara jAya to vahA~ usa munike usa jIvakI mRtyuke nimittase jarA bhI vandha nahIM hotA, kyoMki unake bhAvame pramAda yoga nahIM hai| 2. AtmAke zuddhopayogarUpa pariNAmako ghAtanevAlA bhAva hI saMpUrNa hisA hai| asatya vacanAdi bheda mAtra ziSyoko samajhAneke liye udAharaNa rUpa kahe haiM / vAstavame jaina zAstrakA yaha thor3eme rahasya hai ki 'rAgAdibhAvoM kI utpatti na honA so ahisA hai aura rAgAdi bhAvokI utpatti honA so hiMsA hai'| (puruSArtha siddhaya pAya gAthA 42-44) 3. prazna-cAhe jIva mare yA na mare to bhI pramAdake yogase ( prayatnAcArase ) nizcaya hisA hotI hai to phira yahA~ sUtrame 'prANavyaparopaNaM' isa zabdakA kisaliye prayoga kiyA hai ? uttara--pramAda yogase jIvake apane bhAva prANokA ghAta (maraNa) avazya hotA hai| pramAdameM pravartanese prathama to jIva apane hI zuddha bhAvaprANokA viyoga karatA hai, phira vahA~ anya jIvake prANoMkA viyoga ( vyaparopaNa ) ho yA na ho, tathApi apane bhAvaprANokA viyoga to avazya hotA hai-yaha batAneke liye 'prANavyaparopaNaM' zabdakA prayoga kiyA hai| 4. jisa puruSake krodhAdi kaSAya pragaTa hotI hai usake apane zuddhopayogarUpa bhAvaprANoMkA ghAta hotA hai| kaSAyake pragaTa honese jIvake bhAvaprANoMkA jo vyaparopaNa hotA hai so bhAva hiMsA hai aura isa hisAke samaya yadi prastuta jIvake prANakA viyoga ho to vaha dravya hiMsA hai| 5. yaha jaina siddhAntakA rahasya hai ki AtmAme rAgAdi bhAvokI utpatti honekA nAma hI bhAvahiMsA hai / jahA~ dharmakA lakSaNa ahiMsA kahA hai vahA~ aisA samajhanA ki 'rAgAdi bhAvokA jo abhAva hai so ahiMsA hai'| isaliye vibhAva rahita apanA svabhAva hai aise bhAvapUrvaka jisataraha jitanA bane utanA apane rAgAdi bhAvoMkA nAza karanA so dharma hai| mithyASTi
Page #656
--------------------------------------------------------------------------
________________ 576 mokSazAstra jIvake rAgAdi bhAvoMkA nAza nahIM hotA; usake pratyeka samaya meM bhAva maraNa huA hI karatA hai; jo bhAvamaraNa hai vahI hiMsA hai isIliye usake dharmakA aMza bhI nahIM hai / 6. indriyoMkI pravRtti pApameM ho yA puNyameM ho kintu usa pravRttike dUra karanekA vicAra na karanA so pramAda hai | ( tattvArthasAra pRSTha 223 ) 7. isa hiMsA pApameM asatya Adi dUsare cAra pApa garbhita ho jAte hai | satya ityAdi bheda to ziSyako samajhAneke liye mAtra dRSTAntaMrUpase pRthak batalAye haiM / 8. yadi koI jIva dUsareko mAranA cAhatA ho kintu aisA prasaMga na milanese nahI mAra sakA, to bhI usa jIvake hiMsAkA pApa lagA, kyoki vaha jIva pramAdabhAvasahita hai aura pramAdabhAva hI bhAvaprAraNoMkI hisA hai / 6. jo aisA mAnatA hai ki 'maiM para jIvoMko mAratA hU~ aura para jIva mujhe mArate haiM' vaha mUr3ha hai-ajJAnI hai aura isase viparIta arthAt jo aisA nahI mAnatA vaha jJAnI hai ( dekho samayasAra gAthA 247 ) jIvoMko mAro yA na mAro - zradhyavasAnase hI karmavandha hotA hai / prastuta jIva mare yA na mare, isa kAraNa se bandha nahI hai / ( dekho samayasAra gAthA 262 ) 1. yahA~ yogakA artha sambandha hotA hai / 'pramatta yogAt' kA artha hai pramAdake sambandhase / yahA~ aisA artha bhI ho sakatA hai ki mana-vacana-kAyake Alambanase AtmA ke pradezoMkA halana calana honA so yoga hai / pramAdarUpa pariNAmake sambandhase honevAlA yoga 'pramatta yoga' hai / 11. pramAdake 15 bheda he 4 vikathA ( strIkathA, bhojanakathA * rAjakathA, corakathA ), 5 idriyoke viSaya, 4 kaSAya ( krodha, mAna, mAyA, lobha ), 1 nidrA aura 1 praNaya / idriyA~ vagairaha to nimitta haiM aura jIvakA jo asAvadhAna bhAva hai so upAdAna kAraNa hai / pramAdakA artha apane svarUpakI asAvadhAnI bhI hotA hai /
Page #657
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyAya 7 sUtra.13-14 577 12. terahaveM sUtrakA siddhAnta. jIvakA pramattabhAva zuddhopayogakA ghAta karatA hai isaliye vahI hiMsA hai, aura svarUpake utsAhase jitane aMzameM zuddhopayogakA ghAta na ho-jAgRti ho utane aMzameM ahiMsA hai mithyAdRSTike saccI ahiMsA kabhI nahIM hai // 13 // ___ asatyakA svarUpa asadabhidhAnamanRtam // 14 // artha-pramAdake yogase [ asadabhidhAnaM ] jIvoMko duHkhadAyaka, athavA mithyArUpa vacana bolanA so,[ anutam ] asatya hai| - . TIkA / 1. pramAdake saMbaMdhase jhUTha bolanA so asatya hai| jo zabda nikalatA hai vaha to pudgala, dravyakI avasthA hai use- jIva nahI pariNamAtA, isIse mAtra zabdokA uccAraNakA pApa nahI kintu jIvakA asatya bolanekA-jo pramAdabhAva hai vahI pApa hai| 2. satyakA paramArtha svarUpa (1) AtmAke atirikta anya koI padArtha AtmAkA nahI ho sakatA aura dUsare kisIkA kArya AtmA kara sakatA nahI aisA vastusvarUpakA nizcaya karanA cAhiye; aura deha, strI, putra, mitra, dhana, dhAnya, gRha ityAdi para vastuoke saMvadhame bhASA bolaneke vikalpake samaya yaha upayoga (-abhiprAya) rakhanA cAhiye ki 'maiM AtmA hU~; eka AtmAke alAvA anya "koI merA nahI, mere AdhIna nahI aura maiM kisIkA kucha bhI kara nahI sakatA' anya prAtmAke sambandhame bolane para bhI yaha abhiprAya, yaha upayoga (-viveka ) jAgrata rakhanA cAhiye ki vAstavame 'jAti, liMga, indriyAdika upacarita bhedavAlA yaha AtmA kabhI nahI hai, parantu sthUla vyavahArase aisA kahA jAtA hai| yadi isa tarahakI pahacAnake upayoga pUrvaka satya bolanekA bhAva ho to vaha pAramArthika satya hai / vastu svarUpakI pratIti vinA paramArtha satya nahIM hotaa| isa sambandhame aura spaSTa samajhAte haiM: 73
Page #658
--------------------------------------------------------------------------
________________ 578 mokSazAstra (a) yadi koI jIva Aropita vAtaM kareM ki 'merA deha, merA ghara, merI strI, merA putra' ityAdi prakArase bhASA bolatA hai, (-bolanekA bhAva karatA hai ) usa samaya maiM ina anya dravyoMse bhinna hU~, vAstavameM ve koI mere nahI, maiM unakA kucha kara nahIM sakatA' maiM bhApA bola sakatA nahIM, aisI spaSTarUpase yadi usa jIvake pratIti ho to vaha paramArtha satya kahA jAtA hai| (ba) koI granthakAra rAjA zreNika aura celanA rAnIkA varNana karatA ho usa samaya ve donoM jJAnasvarUpa AtmA the aura mAtra theNika aura celanAke manuSya bhavameM unakA saMbaMdha thA' yadi yaha bAta unake lakSameM ho aura graMtha racanekI pravRtti ho to vaha paramArtha satya hai| (dekho zramad rAjacadra AvRtti 2 pRSTha 613 ) (2) jIvane laukika satya bolanekA anekavAra bhAva kiyA hai, kintu paramArtha satyakA svarUpa nahIM samajhA, isIliye jovakA bhavabhramaNa nahIM mitttaa| samyagdarzanapUrvaka abhyAsase paramArtha satyakathanakI pahacAna ho sakatI hai aura usake vizeSa abhyAsase sahaja upayoga rahA karatA hai| mithyAdRSTike kathaname kAraNa viparItatA, svarUpa viparItatA aura bhedAbheda viparItatA hotI hai isIliye laukika apekSAse yadi vaha kathana satya ho, to bhI paramArthase usakA sarva kathana asatya hai / (3) jo vacana prANiyoMko pIr3A deneke bhAva sahita ho vaha bhI aprazasta hai aura bAdameM cAhe vacanoke anusAra vastusthiti vidyamAna ho to bhI vaha asatya hai| (4) svadravya-kSetra-kAla-bhAvase astitvarUpa vastuko anyathA kahanA so asatya hai / vastuke dravya-kSetra-kAla-bhAvakA svarUpa nimnaprakAra hai dravya-guNoke samUha athavA apanI apanI kAlika sarva paryAyoMkA samUha so dravya hai / dravyakA lakSaNa sat hai, vaha utpAda-vyaya-dhrauvya sahita hai / guNaparyAyakesamudAyakA nAma dravya hai|
Page #659
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 7 sUtra 14 576. kSetra -svake jisa pradezameM dravya sthita ho vaha usakA kSetra hai / kAla- jisa paryAyarUpase dravya pariraName vaha usakA kAla hai / bhAva - dravyakI jo nijazakti-guraNa hai so usakA bhAva hai / ina cAra prakArase dravya jisa taraha hai usa taraha na mAnakara zranyathA mAnanA arthAt jIva svayaM zarIra ityAdi paradravyarUpa ho jAtA hai, apanI avasthA karma yA zarIra ityAdi paradravya karAtA hai kara sakatA hai aura apane guraNa dUsarese ho sakate haiM, athavA ve deva - guru-zAstra avalambanase pragaTa ho sakate haiM; ityAdi prakArase mAnanA tathA usa mAnyatAke anusAra bolanA so asatya vacana hai / svake dravya - kSetra - kAla - bhAvame paravastuyeM nAstirUpa haiM; yaha bhUlakara unakA svayaM kucha kara sakatA hai aisI mAnyatA pUrvaka bolanA so bhI asatya hai / ( 5 ) aisA kahanA ki zrAtmA koI svataMtra padArtha nahI hai athavA paraloka nahI hai so asatya hai; ye donoM padArtha Agamase, yuktise tathA anubhavase siddha ho sakate haiM tathApi unakA astitva na mAnanA so asatya hai; aura AtmAkA svarUpa jaisA na ho use vaisA kahanA so bhI asatya vacana hai / 3. prazna -- vacana to pudgala dravyakI paryAya hai, use jIva nahI kara sakatA tathApi asatya vacanase jIvako pApa kyoM lagatA hai ? ucara- - vAstava meM pApa yA bandhana asatya vacanase nahI hotA kintu 'pramatta yogAt' arthAt pramAdabhAvase hI pApa lagatA hai aura bandhana hotA hai / asatyavacana jar3a hai vaha to mAtra nimitta hai / jaba jIva asatya bolanekA bhAva karatA hai taba yadi pudgala paramANu vacanarUpase pariraNamaneke yogya hoM to hI asatya vacanarUpase pariNamate haiM / jIva to mAtra asatya bolanekA bhAva karatA hai tathApi vahA~ bhASA vargaNA vacanarUpa nahI bhI pariNamatI; aisA honepara bhI jIvakA vikArIbhAva hI pApa hai aura vaha baMghakA kAraNa hai / AThaveM adhyAyake pahale sUtra meM yaha kaheMge ki pramAda bandhakA kAraNa hai /
Page #660
--------------------------------------------------------------------------
________________ 550 mokSazAnaH 4-aMkaSAya svarUpameM jAgrata-sAvadhAna rahanese hI pramAda dUra hotA hai / sarmyagdRSTi jIvoMke cauthe guNasthAnameM anantAnubandhI kapAya pUrvaka honevAlA pramAda dUra ho jAtA hai, pAMcaveM guNasthAnameM anantAnubandhI tathA apratyAkhyAna kaSAyapUrvaka honevAlA pramAda dUra ho jAtA hai, chaTTha guNasthAnameM anantAnubandhI apratyAkhyAna aura pratyAkhyAna kaSAya pUrvaka honevAlA pramAda dUra ho jAtA hai kintu tIna saMjvalana kaSAya pUrvaka honevAlA pramAda hotA', hai / isaprakAra uttarottara pramAda dUra hotA jAtA hai aura bArahaveM guNasthAnameM sarva kaSAyakA nAza ho jAtA hai| 5-ujjvala vacana, vinaya vacana aura priyavacanarUpa bhASA vargaNA samasta lokameM bharI huI hai, usakI kucha nyUnatA nahI kucha kImata denI nahIM par3atI, punazca mIThe komalarUpa vacana bolanese jIbha nahI dukhatI, zarIrameM kaSTa nahIM hotA, aisA samajhakara asatyavacanako du.khakA mUla jAnakara zIghra usa pramAdakA bhI tyAga karanA cAhiye aura satya tathA priyavacanakI hI pravRtti karanI cAhiye aisA vyavahArakA upadeza hai // 14 // steya (-corI ) kA svarUpa. adattAdAnaM steyam // 15 // prartha-pramAdake yogase [ pradattAdAnaM] binA dI huI kisI bhI, vastuko grahaNa karanA so [ steyam ] corI hai / TIkAprazna-karmavargaNA aura nokarmavargaNAoMkA grahaNa corI kahalAthagA yA nahI ? ucara-vaha corI nahI kahA jAyagA; jahA~ lenA-denA sambhava ho vahA~ corIkA vyavahAra hotA hai-isa kAraNaseM 'adatta' zabda diyA hai| prazna-munirAjake grAma-nagara ityAdimeM bhramaNa karane para zerI daravAjA AdimeM praveza karanese kyA adattAdAna hotA hai ? uttara-yaha adattAdAna nahIM kahalAtA kyoMki yaha sthAna sabhIke
Page #661
--------------------------------------------------------------------------
________________ 581 madhyAya 7 sUtra 15-16 Ane jAneke lie khulA hai / punazca ,zerI AdimeM praveza karanese munike pramattayoga nahI hotA / cAhe bAhya vastukA grahaNa ho yA na bhI ho tathApi corI karanekA jo bhAva hotA hai vahI corI hai aura vahI baMdhakA kAraNa hai / vAstavameM paravastuko koI grahaNa kara hI nahIM sakatA, kintu paravastuke grahaNa karanekA jo pramAdayukta bhAva hai vahI doSa hai // 15 // kuzIla (abrahmacarya ) kA svarUpa maithunamabrahma // 16 // artha-[ maithunamabrahma jo maithuna hai so abrahma arthAt kuzIla hai| TIkA 1. maithuna-cAritra mohanIyake udayame yukta honese rAga-pariNAma sahita strI-puruSoMkI jo parasparame sparza karanekI icchA hai so maithuna hai|' ( yaha vyAkhyA vyavahAra maithunakI hai) maithuna do prakArakA hai-nizcaya aura vyavahAra / AtmA svayaM brahma. svarUpa hai| AtmAko apane brahmasvarUpameM jo lInatA hai so vAstavame brahma carya hai aura para nimittase-rAgase lAbha mAnanerUpa sayogabuddhi yA kaSAyake sAtha ekatvakI buddhi honA so abrahmacarya hai yahI nizcaya maithuna hai| vyavahAra maithuna kI vyAkhyA Upara dI gaI hai| 2-terahave sUtrame, kahe hue 'pramatta yogAt' zabdakI anuvRtti isa sUtrame bhI AtI hai, isIliye aisA samajhanA ki strI puruSake yugala saMbaMdhase ratisukhake liye jo ceSTA (-pramAda pariNati) kI jAtI hai vaha maithuna hai| 3-jisake pAlanase ahiMsAdika guNa vRddhiko prApta hoM vaha brahma hai aura jo brahmase viruddha hai so abrahma hai / abrahma (-maithuna ) me hiMsAdika doSa puSTa hote haiM, punazca usameM trasa-sthAvara jIva bhI naSTa hote haiM, mithyAvacana bole jAte haiM, vinA dI huI vastukA grahaNa kiyA jAtA hai aura cetana tathA acetana parigrahakA bhI grahaNa hotA hai-isaliye yaha abrahma chor3ane lAyaka hai // 16 //
Page #662
--------------------------------------------------------------------------
________________ 582 mokSazAstra parigrahakA svarUpa mUrchA parigrahaH // 17 // artha-[bhUrchA parigrahaH ] jo mUrchA hai so parigraha hai| TIkA 1-aMtaraMgaparigraha caudaha prakArake haiM-eka mithyAtva, cAra kaSAya aura nI nokssaay| bAhyaparigraha dasa prakArake haiM-kSetra, makAna, cAMdI, sonA, dhana, dhAnya, dAsI, dAsa, kapar3e aura bartana / 2-paradravyameM mamatvabuddhikA nAma mUrchA hai| jo jIva bAhya saMyoga vidyamAna na hone para bhI aisA saMkalpa karatA hai ki 'yaha merA hai' vaha parigraha sahita hai, bAhya dravya to nimittamAtra hai / 3. prazna-yadi tuma 'yaha merA hai' aisI buddhiko parigraha kahoge to samyagjJAna Adi bhI parigraha ThahareMge, kyoMki ye mere haiM aisI buddhi jJAnI ke bhI hotI hai ? uttara-paradravyameM mamatvabuddhi parigraha hai| sva dravyako apanA mAnanA so parigraha nahI hai / samyagjJAnAdi to AtmAkA svabhAva hai ataH isakA tyAga nahI ho sakatA isaliye use apanA mAnanA so aparigrahatva hai| rAgAdime aisA saMkalpa karanA ki 'yaha merA hai' so parigraha hai, kyoMki rAgAdise hI sarva doSa utpanna hote haiM / 4-terahave sUtrake 'pramatta yogAt' zabdako anuvRtti isa sUtra meM bhI hai, samyagdarzana-jJAna-cAritravAna jIvake jitane aMzame pramAdabhAva na ho utane aMzame aparigrahIpana hai // 17 // vratI kI vizeSatA niHzalyo vratI // 18 // martha-[vatI] vratI jIva [niHzalyaH] zalya rahita hI hotA hai|
Page #663
--------------------------------------------------------------------------
________________ 583 madhyAya 7 sUtra 19 TIkA 1. zalya-zarIrameM bhoMkA gayA bANa, kATA ityAdi zastrakI taraha jo manameM bAdhA kare so zalya hai athavA jo AtmAko kAMTe kI taraha duHkha de so zalya hai| zalyake tIna bheda haiM-mithyAtvazalya, mAyAzalya aura nidAnazalya / mithyAdarzanazalya-prAtmAke svarUpakI zraddhAkA jo abhAva hai so mithyAdarzanazalya hai| mAyAzalya-chala, kapaTa, ThagAIkA nAma mAyAzalya hai / nidAnazalya-AgAmI viSaya bhogoMko vAMchAkA nAma nidAnazalya hai| 2-mithyAdRSTi jIva zalya sahita hI hai isIliye usake sacce vrata nahIM hote, bAhya vrata hote haiM / dravyaliMgo mithyAdRSTi hai isIliye vaha bhI yathArtha vratI nahI / mAyAvI kapaTIke sabhI vrata bhUThe haiM / indriyajanita viSayabhogoMkI jo vAMchA hai so to AtmajJAnarahita rAga hai, usa rAga sahita jo vrata haiM ve bhI ajJAnIke vrata haiM, vaha dharmake lie niSphala hai, saMsAra ke lie saphala hai, isalie paramArthase zalya rahita ho vratI ho sakatA hai| 3-dravyaliMgI kA anyathApana prazna-dravyaliMgI muni jinapraNIta tattvoMko mAnatA hai tathApi use mithyAdRSTi kyoM kahate ho? ucara-usake viparIta abhiniveza hai ataH zarIrAzrita kriyAkAMDa ko vaha apanA mAnatA hai ( yaha ajIvatattvame jIvatattvakI zraddhA huI) Asrava bandharUpa zIla-saMyamAdi pariNAmoMko vaha saMvara nirjarArUpa mAnatA hai / yadyapi vaha pApase virakta hotA hai parantu puNyame upAdeya buddhi rakhatA hai, isIliye use tattvArthako yathArtha zraddhA nahIM; ataH vaha mithyAdRSTi hai| prazna-drayaliMgI dharmasAdhanameM anyathApana kyoM hai ?
Page #664
--------------------------------------------------------------------------
________________ 564 mokSazAstra ucara-(1) saMsArameM narakAMdikake duHkha jAnakara tathA svargAdikameM bhI janma maraNAdike duHkha jAnakara saMsArase udAsa ho vaha mokSa ko cAhatA hai| aba ina duHkhoMko to sabhI duHkha jAnate haiN| kintu indra ahamindrAdika viSayAnurAgase indriyajanita sukha bhogatA hai use bhI duHkha jAnakara nirAkula avasthA kI pahacAna kara jo use mokSa jAnatA hai vaha samyagdRSTi hai| (2) viSaya sukhAdikakA phala narakAdika hai| zarIra azucimayaaura vinAzIka hai, vaha poSaNa karane yogya nahIM, tathA kuTumbAdika svArtha ke sage hai-ityAdi paradravyoMkA doSa vicAra kara usakA tyAga karatA hai| para dravyoMmeM iSTa aniSTarUpa zraddhA karanA-vaha mithyAtva hai / ' ' ' ' ( 3 ) vratAdika kA phala svarga mokSa hai / tapazcaraNAdika pavitra phala dene vAle haiM, inake dvArA zarIra zoSaNa karane yogya hai tathA deva guru zAstrAdi hitakArI haiM-ityAdi para dravyoMke guNa vicAra kara use aMgIkAra karatA hai| paradravyako hitakArI yA ahitakArI mAnanA so mithyAtvasahita rAga hai| (4) ityAdi prakArase koI para dravyoMko burA jAnakara aniSTarUpa. zraddhAna karatA hai tathA koI paradravyoMko bhale jAnakara iSTarUpa zraddhAna karatA hai; para dravyameM iSTa aniSTarUpa-zraddhAva karanA so mithyAtva hai / punazca isIH zraddhAnase usakI udAsInatA bhI dveSarUpa hotI hai kyoMki kinhI paradravyoMko burA jAnanA so dveSa hai| ( mo0 pra.) (5) punazca jaise vaha pahale zarIrAzrita pApakAryo meM kartutva mAnatA thA usI taraha aba zarIrAzrita puNya kAryomeM apanA kartRtva mAnatA hai| isaprakAra paryAyAzrita ( zarIrAzrita ) kAryomeM ahaMbuddhi mAnanekI samAnatA huI / jaise pahale-maiM jIvako mAratA hU~, parigrahadhArI hU~ ityAdi mAnyatA thI, usI taraha ava maiM jIvokI rakSA karatA hU~ maiM parigraha rahita nagna hU~ aisI mAnyatA huI so 'zarIra Azrita kAryameM ahaMbuddhi hai so hI mithyAdRSTi hai|
Page #665
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 7 sUtra 18 585 (4) aThArahaveM sUtrakA siddhAnta (1) ajJAna aMdhakArase AcchAdita huye jo jIva AtmAko (parakA) kartA mAnate haiM ve yadyapi mokSake icchuka ho to bhI laukika janoMkI taraha unako bhI mokSa nahIM hotA; aise jIva cAhe muni huye hoM tathApi ve laukika janakI taraha hI haiM / loka ( saMsAra ) Izvarako kartA mAnatA hai aura una muniyone AtmAko paradravyakA kartA (paryAyAzrita kriyAkA-zarIrakA aura usakI kriyAkA kartA ) mAnA, isaprakAra donoMko mAnyatA samAna huii| tattvako jAnanevAlA puruSa aisA jAnatA hai ki 'sarvalokake koI bhI paradravya mere nahIM hai' aura yaha bhI sunizcitarUpase jAnate haiM ki loka aura zramaNa (drayaliMgI muni) ina donoMke jo isa paradravyame kartRtvakA vyavasAya hai vaha unake samyagdarzanajJAna rahitapaneke kAraNa hI hai| jo paradravyakA kartRtva mAnatA hai vaha cAhe laukikajana ho yA munijana-mithyAdRSTi hI hai| (dekho zrI samayasAra gA0 321 se 327 me TIkA ) (2) prazna-kyA samyagdRSTi bhI paradravyoMko burA jAnakara tyAga karatA hai? uttara-samyagdRSTi paradravyoko burA nahIM jAnatA; ve aisA jAnate haiM ki paradravyakA ahaNa-tyAga ho hI nahIM sktaa| vaha apane rAgabhAvako burA jAnatA hai isIliye sarAgabhAvako chor3atA hai aura usake nimittarUpa paradravyoMkA bhI sahajameM tyAga hotA hai / padArthakA vicAra karane para jo koI paradravyakA bhalA yA burA hai hI nahI / mithyAtvabhAva hI sabase burA hai, samyagdRSTine vaha mithyAbhAva to pahale hI chor3A huA hai| (3) prazna-jisake vrata ho use hI vratI kahanA cAhiye, usake badale aisA kyoM kahate ho ki 'jo niHzalya ho vaha vratI hotA hai|' uttara-zalyakA abhAva huye binA koI jIva hiMsAdika pApabhAvoMke dUra hone mAtrase vratI nahI ho sktaa| zalyakA abhAva honepara vratake saMbaMdhase vratItva hotA hai isIliye sUtra meM nizalya zabdakA prayoga kiyA hai // 18 //
Page #666
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra vratIke bheda agAryanagArazca // 16 // artha-[pragArI] agArI arthAt sAgAra (gRhastha) [anagAraH ca] aura anagArA (gRhatyAgI bhAvamuni) isaprakAra vratIke do bheda haiM / noTa-nizcaya samyagdarzana-jJAnapUrvaka mahAvratoMko pAlanevAle muni anagArI kahalAte haiM aura dezavratako pAlanevAle zrAvaka sAgArI kahalAte haiM // 19 // sAgArakA lakSaNa aNuvrato'gArI // 20 // artha-[ aNuvrataH ] aNuvrata arthAt ekadezavata pAlanevAle samyagdRSTi jIva [ agArI ] sAgAra kahe jAte haiM / TIkA yahA~se aNuvratadhAriyoMkA vizeSa varNana prArambha hotA hai aura isa adhyAyake samApta hone taka yahI varNana hai / aNunatake pAMca bheda haiM-(1) ahiMsANuvrata (2) satyANuvrata (3) acauryANuvrata (4) brahmacaryANuvrata aura (5) parigrahaparimANaaNuvrata // 20 // aba aNuvratake sahAyaka sAta zIlavata kahate haiM digdezAnarthadaMDaviratisAmAyikapoSadhopavAsopabhogaparibhogaparimANAtithisaMvibhAgavatasaMpannazca // 21 // artha-[ca ] aura phira ve vrata [ digdezAnarthadaMDavirati sAmAyika proSadhopavAsopabhogaparibhogaparimANAtithisaMvibhAgavatasampannaH] digvata, dezavrata tathA anarthadaMDavata ye tIna guNavrata aura sAmAyika, proSadhopavAsa, upabhogaparibhoga parimANa ( maryAdA ) tathA atithisaMvibhAgavata ye cAra zikSAprata sahita hote haiM arthAt vratadhArI zrAvaka pAMca aNuvrata, tIna guNamata aura cAra zikSAbUta ina vAraha vratoM sahita hotA hai|
Page #667
--------------------------------------------------------------------------
________________ 587 adhyAya 7 sUtra 21 TIkA 1-pahale 13 se 17 takake sUtromeM hiMsAdi pAMca pApoMkA jo varNana kiyA hai unakA ekadeza tyAga karanA so pAMca aNuvrata haiM / jo aNuvratoMko puSTa kare so guNavata hai aura jisase munivrata pAlana karanekA abhyAsa ho vaha zikSAvrata hai| 2-tIna guNanata aura cAra zikSAnatoMkA svarUpa nimnaprakAra hai digvrata-maraNa paryaMta sUkSma pApoMkI bhI nivRttike lie dazo dizAnoMmeM mAne jAnekI maryAdA karanA so digvata hai| dezavrata-jIvana paryantako lI gaI digvatakI maryAdAmeMse bhI ghaDI ghaNTA, mAsa, varSa Adi samaya taka amuka galI Adi jAne AnekI maryAdA karanA so dezavata hai| anarthadaMDavata--prayojana rahita pApakI baDhAnevAlI kriyAnokA parityAga karanA so anarthadaMDavirativrata hai / anarthadaDake pAMca bheda haiM(1) pApopadeza ( hiMsAdi pApArambhakA upadeza karanA ), (2) hiMsAdAna (talavAra prAdi hisAke upakaraNa denA ); (3) apadhyAna ( dUsarekA burA vicAranA ), (4) duHzruti ( rAga-dveSake baDhAnevAle khoTe zAstrokA sunanA ) aura (5) pramAdacaryA (vinA prayojana jahA~ tahA~ jAnA, vRkSAdikakA chedanA, pRthvI khodanA, jala bakheranA, agni jalAnA vagairaha pApa kArya) zikAra, jaya, parAjaya, yuddha, parastrIgamana, corI ityAdikA kisI bhI samaya citavana nahI karanA, kyoki ina bure dhyAnokA phala pApa hI hai| -ye tIna guNavata haiN| sAmAyika-mana, vacana, kAyake dvArA kRta, kArita, anumodanAse hiMsAdi pAMca pApokA tyAga karanA so sAmAyika hai| yaha sAmAyika zubhabhAvarUpa hai / (sAmAyika cAritrakA svarUpa navameM adhyAyame diyA jAyagA) proSadhopavAsa-aSTamI aura caturdazIke pahale aura pIcheke dinoM meM ekAzanapUrvaka aSTamI aura caturdazIko upavAsa Adi karake, ekAntavAsameM
Page #668
--------------------------------------------------------------------------
________________ 588 mokSazAstra rahakara, sampUrNa sAvadyayogako chor3a, sarva indriyoMke viSayoMse virakta hokara dharma dhyAna meM rahanA so propadhopavAsa hai / upabhogaparibhogaparimANatratazrAvakoM ko bhogake nimittase hiMsA hotI hai / bhoga zrIra upabhogakI vastuoMkA parimAraNa karake ( maryAdA bAMdha kara apanI zaktike anusAra bhoga upabhogako chor3anA so upabhogaparibhogaparimANavrata hai | atithisaMvibhAgavata - atithi arthAt muni Adike liye grAhAra, kamaMDalu, pIchI, vasatikA grAdikA dAna denA so atithisaMvibhAgavata hai / - ye cAra zikSAvrata haiM / 3. dhyAna meM rakhane yogya siddhAnta anarthadaNDanAmaka AThaveM vratameM duHzrutikA tyAga kahA hai vaha yaha batalAtA hai ki- jIvoMko duHzrutirUpa zAstra kona hai aura suzrutirUpa zAstra kauna hai isa bAtakA viveka karanA cAhiye / jisa jIvake dharmake nimittarUpase duHzruti ho usake samyagdarzana pragaTa hI nahI hotA aura jisake gharmake nimitta suzruti ( sat zAstra) ho usako bhI isakA marma jAnanA cAhiye / yadi usakA marma samajhe to hI samyagdarzana pragaTa kara sakatA hai aura yadi samyagdarzana pragaTa karale to hI zraNuvratadhArI zrAvaka yA mahAvratadhArI muni ho sakatA hai / jo jIva suzAstrakA marma jAnatA hai vahI jIva isa adhyAyake pA~caveM sUtrameM kahI gaI satyavrata saMbaMdhI anuvIcibhASaraNa arthAt zAstrakI AjJAnusAra nirdoSa vacana bolanekI bhAvanA kara sakatA hai / pratyeka manuSya suzAstra aura kuzAstrakA viveka karaneke liye yogya hai isaliye mumukSu jIvoM ko tattva vicArakI yogyatA pragaTa karake vaha viveka avazya karanA cAhiye / yadi jIva sat asatkA viveka na samajhe- -na kare to vaha saccA vratadhArI nahIM ho sakegA // 21 // vratIko sallekhanA dhAraNa karanekA upadeza mAraNAMtikIM sallekhanAM joSitA // 22 //
Page #669
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 7 sUtra 2232 586 artha- vratadhArI zrAvaka [ mAraNAMtika ] maraNake samaya honevAlI [ sallekhanAM ] sallekhanAko [ joSitA ] prItipUrvaka sevana kare / TIkA 1- isa loka yA paraloka sambandhI kisI bhI prayojanakI apekSA kiye binA zarIra aura kaSAyako samyak prakAra kRza karanA so sallekhanA hai / 2. prazna - zarIra to paravastu hai, jIva use kRza nahI kara sakatA, tathApi yahA~ zarIrako kRza karaneke liye kyoM kahA ? uttara--- - kaSAyako kRza karane para zarIra usake apane kAraNase kRza hone yogya ho to kRza hotA hai aisA nimitta naimittika sambandha batAne ke liye upacArase aisA kahA hai / vAta, pitta, kapha ityAdike prakopase maraNake samaya pariNAmameM AkulatA na karanA aura svasanmukha ArAdhanAse calAyamAna-na honA hI yathArthaM kAya sallekhanA hai; moharAgadveSAdise maraNake samaya apane samyagdarzana - jJAna pariNAma malina na hone denA so kaSAya sallekhanA hai / 3. prazna --- samAdhipUrvaka dehakA tyAga honeme AtmaghAta hai yA nahI ? " 1 uttara-rAga-dveSa- mohase lipta huye jIva yadi jahara, zastra prAdise ghAta kare so AtmaghAta hai kiMtu yadi samAdhipUrvaka sallekhanA maraNa kare to usameM rAgAdika nahI aura ArAdhanA hai isIliye usake AtmaghAta nahI hai / pramattayoga rahita aura AtmajJAna sahita jo jIva-yaha jAnakara ki 'zarIra avazya vinAzIka hai' usake prati rAga kama karatA hai use hiMsA nahI // 22 // samyagdarzanake pAMca aticAra zaMkAkAMkSAvicikitsAnyadRSTiprazaMsAsaMstavAH samyagdRSTeratIcArAH // 23 // artha- [ zaMkAkAMkSA vicikitsAnyadRSTiprazaMsAsaMstavAH ] zaMkA, kAMkSA, vicikitsA, anyadRSTikI prazaMsA aura anyahaSTikA saMstava ye pAMca
Page #670
--------------------------------------------------------------------------
________________ 560 mokSazAstra [ samyaghRSTeH praticArAH ] samyagdarzanake aticAra haiM / TIkA 1. - jisa jIvakA samyagdarzana nirdoSa ho vaha barAbara vrata pAla sakatA hai isIliye yahA~ pahale samyagdarzanake praticAra batalAye gaye hai, jisase vaha aticAra dUra kiyA jA sakatA hai / zrapazamika samyaktva ora kSAyika samyaktva to nirmala hote haiM, inameM aticAra nahIM hote / kSAyopazamika samyaktva cala, mala aura pragAr3ha doSa sahina hotA hai arthAt isameM aticAra lagatA hai / 2- samyagdRSTi ATha guNa ( aMga, lakSaNa arthAt pracAra ) hote haiM unake nAma isaprakAra haiM-niHzaMkA, nikAMkSA, nirvicikitsA, amUr3hadRSTi, upagUhana, sthitikaraNa vAtsalya aura prabhAvanA / 3- samyagdarzanake jo pAMca praticAra kahe haiM unameM se pahale tInato niHzaMkitAdi pahale tIna guNomeM AnevAle doSa haiM aura bAkI ke doaticAroM kA samAveza atima pAMca guNoMke doSa meM hotA hai / cauthe se sAtaveM guraNasthAna vAle kSAyopazamika samyagdRSTi ke ye aticAra hote haiM arthAt kSAyopazamika samyagdarzanavAle muni, zrAvaka yA samyagdRSTi-ina tInoMke ye aticAra ho sakate haiM / jo azarUpase bhaMga ho ( arthAt doSa lage ) use pratIcAra kahate haiM, aura usase samyagdarzana nirmUla nahI hotA, mAtra malina hotA hai / 4-- zuddhAtma svabhAvakI pratItirUpa nizcaya samyagdarzana ke sadbhAva meM samyagdarzana sambandhI vyavahAra doSa hote haiM tathApi vahAM mithyAtva-prakRtiyoM kA vaMdha nahI hotA / punazca dUsare guNasthAnameM bhI samyagdarzanasaMbandhI vyavahAra doSa hote haiM tathApi vahA~ bhI mithyAtvaprakRtikA bandhana nahI hai / 5- samyagdarzana dharmarUpI vRkSakI jar3a hai, mokSamahalakI pahalI sIr3hI hai; isake vinA jJAna aura cAritra samyakpaneko prApta nahI hote / ataH yogya jIvoko yaha ucita hai ki jaise bhI bane vaise AtmAke vAstavika svarUpako samajhakara samyagdarzanarUpo ratnase apanI AtmAko bhUSita kare aura ,
Page #671
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 7 sUtra 23 591 samyagdarzanako niraticAra banAve / dharmarUpI kamalake madhyameM samyagdarzanarUpI nAla zobhAyamAna hai, nizcayavata, zIla ityAdi usakI paMkhur3iyA haiM / isaliye gRhasthoM aura muniyoMko isa samyagdarzanarUpI nAlameM atIcAra na Ane denA caahiye| 6. paMca atIcArake svarUpa zaMkA-nija AtmAko jJAtA-dRSTA, akhaMDa, avinAzI aura pudgalase bhinna jAnakara bhI isa loka, paraloka, maraNa, vedanA, arakSA, agupti aura akasmAt ina sAta bhayako prApta honA athavA ahaMta sarvajJa vItarAgadevake kahe huye tattvake svarUpameM sandeha honA so zaMkA nAmaka aticAra hai| kAMkSA-isa loka yA paraloka sambandhI bhogoMme tathA mithyAdRSTiyoM ke jJAna yA AcaraNAdime vAMchA ho AnA so vAlA aticAra hai| yaha rAga hai| vicikitsA-ratnatrayake dvArA pavitra kiMtu bAhyame malina zarIra vAle muniyoko dekhakara unake prati athavA dharmAtmAke guNoke prati yA duHkhI daridrI jIvoMko dekhakara unake prati glAni ho jAnA so vicikitsA aticAra hai / yaha dveSa hai| anyadRSTiprazaMsA--prAtmasvarUpake ajAnakAra jIvoke jJAna, tapa, zIla, cAritra, dAna Adiko nijameM pragaTa karanekA maname vicAra honA athavA use bhalA jAnanA so anyahaSTiprazaMsA aticAra hai| ( anyadRSTikA artha mithyAdRSTi hai ) anyadRSTi saMstava-prAtma svarUpake anajAna jIvoMke jJAna, tapa, zIla, cAritra, dAnAdikake phalako bhalA jAnakara vacanadvArA usakI stuti karanA so anyadRSTi saMstava aticAra hai| 7-ye samasta doSa hone para samyagdRSTi jIva unhe doSarUpase jAnatA hai aura ina doSoMkA use kheda hai, isaliye ye aticAra haiM / kintu jo jIva ina doSoMko doSarUpa na mAne aura upAdeya mAne usake to ye
Page #672
--------------------------------------------------------------------------
________________ 562 mokSazAstra anAcAra haiM arthAt vaha to mithyAdRSTi hI hai / 8--zrAtmAkA svarUpa samajhane ke liye zaMkA karake jo prazna kiyA jAve vaha zaMkA nahIM kintu AzaMkA hai; praticAroMmeM jo zaMkA doSa kahA hai usameM isakA samAveza nahIM hotA / prazaMsA aura saMstavameM itanA bheda hai ki prazaMsA manake dvArA hotI hai aura saMstava vacana dvArA hotA hai // 23 // aba pAMca vrata aura sAta zIloM ke aticAra kahate haiM vratazIleSu paMca paMca yathAkramam // 24 // artha - [ vratazIleSu ] vrata aura zIloMmeM bhI [ yathAkramaM ] anukramase pratyeka meM [ paMca paMca ] pA~ca pA~ca aticAra haiM / noTa- vrata kahanese ahiMsAdi pA~ca aNuvrata samajhanA aura zIla kahane se tIna guNavrata aura cAra zikSAvrata ye sAta zola samajhanA / ina pratyekake pAMca praticAroMkA varNana aba Ageke sUtroMmeM kahate haiM // 24 // ahiMsA vrata ke pA~ca aticAra baMdhavadhacchedAtibhArAropaNAnnapAnanirodhAH ||25|| 7 zrathaM - [ baMdhavadhacchedAtibhArAropaNAmnnapAnaniMrodhAH ] bandha, vadha, cheda, adhika bhAra lAdanA aura annapAnakA nirodha karanA-ye pA~ca ahiMsAvratake aticAra haiM / TIkA baMdha - prANiyoMko icchita sthAnameM jAne se rokane ke liye rassI ityAdise bAMdhanA / vadha prANiyoMko lakar3I ityAdise mAranA / cheda - prANiyoMke nAka, kAna Adi aMga chedanA / atibhArAropaNa-- prANIko zaktise adhika bhAra lAdanA /
Page #673
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 7 sUtra 25-26 annapAnanirodha-prANiyoMko ThIka samayapara khAnA pInA na denaa| yahA~ ahiMsANunatake aticAra 'prANa vyaparopaNa' ko nahI ginanA, kyoMki prANavyaparopaNa hiMsAkA lakSaNa hai arthAt yaha aticAra nahI kintu anAcAra hai / isake sambandhameM pahale 13 veM sUtrame kahA jA cukA hai // 25 // __ satyANuvratake pAMca aticAra mithyopadezarahobhyAkhyAnakUTalekhakriyAnyAsApahAra sAkAramantrabhedAH // 26 // artha-[ mithyopadezarahobhyAkhyAnakUTalekhakriyAnyAsApahArasAkArasannabhevAH ] mithyA upadeza, rahobhyAkhyAna, kUTalekhakriyA, nyAsApahAra, aura sAkAramantrabheda-ye pAMca satyANuvratake aticAra hai| TIkA mithyAupadeza-kisI jIvake abhyudaya yA mokSake sAtha sambandha rakhanevAlI kriyAmeM sandeha utpanna huA aura usane Akara pUchA ki isa viSayame mujhe kyA karanA ? isakA uttara dete huye samyagdRSTi vratadhArIne apanI bhUlase viparIta mArgakA upadeza diyA to vaha mithyA upadeza kahA jAtA hai; aura yaha satyAguvratakA aticAra hai aura yadi jAnate huye bhI mithyA upadeza kare to vaha anAcAra hai| vivAda upasthita honepara saMbaMdhako chor3akara asaMbaMdharUpa upadeza denA so bhI aticArarUpa mithyA upadeza hai| rahobhyAkhyAna-kisIkI gupta bAta pragaTa krnaa| kUTalekhakriyA-parake prayogake vaMzase (anajAnapanese ) koI khoTA lekha likhnaa| nyAsApahAra-koI manuSya kucha vastu degayA aura phira vApasa mAMgate samaya usane kama mAMgI taba aisA kahakara ki 'tumhArA jitanA ho utanA le jAmo' tathA bAdame kama denA so jyAsApahAra hai|
Page #674
--------------------------------------------------------------------------
________________ 594 mokSazAstra sAkAra mantrabheda-hAtha AdikI ceSTA parase dUsareke abhiprAyako jAnakara use pragaTa kara denA so sAkAra mantrabheda hai| vratadhArIke ina doSoMke prati kheda hotA hai isIliye ye aticAra haiM, kintu yadi jIvako unake prati kheda na ho to vaha anAcAra hai arthAt vahA~ vratakA prabhAva hI hai aisA samajhanA // 26 // acauryANuvratake pA~ca atIcAra stenaprayogatadAhRtAdAnaviruddharAjyAtikramahInAdhika mAnonmAnapratirUpakavyavahArAH // 27 // artha-corIke liye corako preraNA karanA yA usakA upAya batAnA, corase curAI huI vastuko kharIdanA, rAjyakI AjJAke viruddha calanA, dene, leneke bATa tarAjU Adi kama jyAdA rakhanA, aura kImatI vastumeM kama kImatakI vastu milAkara asalI bhAvase becanA ye pA~ca acIrthANuvratake aticAra haiN| TIkA ina aticAroMrUpa vikalpa puruSArthako kamajorI (-nirbalatA ) se kabhI AyeM to bhI dharmIjIva unakA svAmI nahIM hotA, doSako jAnatA hai parantu use bhalA nahIM mAnatA isaliye vaha doSa aticArarUpa hai anAcAra nahI hai| brahmacaryANuvratake pA~ca aticAra paravivAhakaraNetvarikAparigRhItAparigRhItAgamanA nNgkriidd'aakaamtiivraabhiniveshaaH||28|| artha-dUsareke putra putriyoMkA vivAha karanA-karAnA, patisahita vyabhicAriNI striyoke pAsa AnA jAnA, lena dena rakhanA, rAgabhAva pUrvaka vAta cIta karanA, patirahita vyabhicAriNI strI (vezyAdi ) ke yahA~ jAnA
Page #675
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 7 sUtra 25-26-30-31 AnA, lena dena AdikA vyavahAra rakhanA, anaMgakrIr3A arthAt kAmasevanake liye nizcita aMgoMko choDakara anya agoMse kAmasevana karanA aura kAmasevanakI tIna abhilASA-ye pA~ca brahmacaryANuvratake aticAra hai // 28 // parigraha parimANa aNuvratake pA~ca aticAra kSetravAstuhiraNyasuvarNadhanadhAnyadAsIdAsakupyapramANA tikramAH // 26 // artha-[ kSetravAstupramANAtikramAH] kSetra aura rahaneke sthAnake parimANakA ullaMghana karanA, [ hiraNyasuvarNapramANAtikramAH ] cA~dI aura soneke parimANakA ullaMghana karanA [ dhanadhAnyapramANAtikamAH ] dhana ( pazu Adi ) tathA dhAnyake parimANakA ullaMghana karanA [ dAsIdAsapramANAtikamAH ] dAsI aura dAsake parimANakA ullaghana karanA tathA [ kupyapramANAtikramAH ] vasa bartana Adike parimANakA ullaMghana karanAye pA~ca aparigraha aNuvratake aticAra hai // 26 // ___ isa taraha pAMca aNuvratoMke aticArokA varNana kiyA, aba tIna guNavatoke aticAroMkA varNana karate hai| dikhatake pAMca aticAra UdhistiryagvyatikramakSetravRddhismRtyantarAdhAnAni // 30 // artha-[UrdhvavyatikramaH ] mApase adhika U~cAIvAle sthalome jAnA, [ adhaH vyatikramaH ] mApase nIce ( kuprA khAna Adi ) sthAnome utaranA [ tiryak vyatikramaH ] samAna sthAnake mApase bahuta dUra jAnA [ kSetravRddhiH ] kI huI maryAdAme kSetrako bar3hA lenA aura [smRtyaMtarAdhAnaM] kSetrakI kI huI maryAdAko bhUla jAnA ye pAca digvatake aticAra haiM // 30 // dezavratake pAMca aticAra AnayanapreSyaprayogazabdarUpAnupAtapudgalakSepAH // 31 // artha-[ mAnayanaM ] maryAdAse bAharakI cIjako maMgAnA, [preSyaprayogaH ] maryAdAse bAhara naukara Adiko bhejanA [ zabdAnupAtaH ] khAMsI
Page #676
--------------------------------------------------------------------------
________________ 566 mokSazAstra zabda zrAdise maryAdAke bAhara jIvoMko apanA abhiprAya samajhA denA, [ rUpAnupAta: ] apanA rUpa zrAdi dikhAkara maryAdAke bAharake jIvoMko izArA karanA aura [ pudgalakSepAH ] maryAdAke bAhara kaMkara, patthara Adi pheMkakara apane kAryakA nirvAha kara lenA ye pAMca dezavratake aticAra haiM // 31 // anarthadaMDavata pAMca aticAra kandarpa kautkucyamaukharyA 'samIkSyAdhikaraNopabhogaparibhogAnarthakyAni // 32 // artha - [ kaMdarpa ] rAgase hAsya sahita aziSTa vacana bolanA, [ kautkucyaM ] zarIrakI kuceSTA karake aziSTavacana bolanA, [ maukhayaM ] ghRSTatApUrvaka jarUratase jyAdA bolanA, [ asamIkSyAdhikaraNaM ] binA prayojana mana, vacana, kAyakI pravRtti karanA aura [ upabhogaparibhogAnarthakyaM ] bhoga upabhogake padArthoMkA jarUratase jyAdA saMgraha karanA - ye pAMca anarthadaMDavratake praticAra haiM ||32|| isa taraha tIna guNavratake aticAroMkA varNana kiyA, aba cAra zikSAvRta ke praticAroMkA varNana karate haiM / sAmAyika zikSAvrata ke pAMca aticAra yogaduSpraNidhAnAnAdarasmRtyanupasthAnAni // 33 // artha - [ yogaduSpraNidhAnaM ] mana sambandhI pariNAmoMkI zranyathA pravRtti karanA, vacana saMbaMdhI pariNAmoMkI anyathA pravRtti karanA, kAma saMbaMdhI pariNAmoMkI anyathA pravRtti karanA [ anAdaraM ] sAmAyikake prati utsAha rahita honA aura [ smRtyanupasthAnaM ] ekAgratAke abhAvako lekara sAmAyika ke pATha Adi bhUla jAnA - ye pA~ca sAmAyika zikSAvRtake aticAra haiM ||33|| noTa -- sUtrameM 'yoga duSpraNidhAnaM zabda hai use mana vacana zrIra kAya ina tInoMme lAgU karake ye tIna prakArake tIna praticAra gine gaye haiM /
Page #677
--------------------------------------------------------------------------
________________ padhyAya 7 sUtra 34-35-36 proSadhopavAsa zikSAvrata ke pAMca aticAra apratyavekSitApramArjitotsargAdAnasaMstaropakramaNAnA 567 darasmRtyanupasthAnAni // 34 // artha - [ zrapratyavekSitApramAjitotsargAdAnasaMstaropakramaragAnAdarasmRtyanupasthAnAni ] binA dekhI binA zoghI jamInameM malamUtrAdikA kSepaNa karanA, binA dekhe binA zoghe pUjanake upakaraNa grahaNa karanA, vinA dekhe vinA zoghe, jamInapara caTAI, vastra Adi bichAnA, bhUkha Adi se vyAkula ho Avazyaka dharma kArya utsAharahita hokara karanA aura Avazyaka dharmakAryoM ko bhUla jAnA - ye pAMca proSaghopavAsa zikSAvratake aticAra haiM // 34 // upabhoga paribhoga parimANa zikSAvratake pA~ca aticAra sacittasaMbaMdha mizrAbhiSavaduH pakvAhArAH // 35 // partha - 1 - sacitta - jIvavAle (kacce phala Adi) padArtha, 2 - sacitta padArtha ke sAtha sambandhavAle padArtha, 3 -- sacitta padArthase mile hue padArtha, 4- zrabhiSava-gariSTha padArtha, aura 5 - duHpakva arthAt zrAghe pake yA adhika pake huye yA burI tarahase pake padArtha - inakA zrAhAra karanA ye pA~ca upabhoga paribhoga zikSAvratake praticAra haiM / TIkA bhoga -- jo vastu eka hI bAra upabhogameM lAI jAya so bhoga hai, jaise anna, ise paribhoga bhI kahA jAtA hai / upabhoga - jo vastu bArabAra bhogI jAya use upabhoga kahate haiM jaise vastra Adi / atithisaMvibhAga vratake pA~ca aticAra sacitta nikSepApidhAnaparavyapadezamAtsaryakAlAtikramAH // 36 //
Page #678
--------------------------------------------------------------------------
________________ 548 mokSazAstra artha-[sacitta nikSepaH] sacitta patra AdimeM rakhakara bhojana denA, [ sacittApidhAnaM ] sacitta patra Adi se Dhake huye bhojana grAdiko denA [ paravyapadezaH ] dUsare dAtArako vastuko denA [ mAtsarya ] anAdarapUrvaka denA athavA dUsare dAtArako IparyApUrvaka denA aura [ kAlAtikramaH ] yogya kAlakA ullaMghana karake denA-ye pAMca atithisavibhAga zikSAvratake aticAra hai / isa taraha cAra zikSAbatake aticAra kahe // 36 // aba sallekhanAke pAMca aticAra kahate haiM jIvitamaraNAzaMsAmitrAnurAgasukhAnuvandhanidA nAni // 37 // artha-[ jIvitAzaMsA ] sallekhanA dhAraNa karaneke vAda jInekI icchA karanA, [ maraNAzaMsA ] vedanAse vyAkula hokara zIghra maranekI icchA karanA, [ mitrAnurAgaH ] anurAgake dvArA mitroMkA smaraNa karanA [ sukhAnubaMdha ] pahale bhoge huye sukhoMkA smaraNa karanA aura [ nidAnaM ] nidAna karanA arthAt AgAmI viSayabhogoMkI vAMchA karanA--ye pAMca sallekhanA vratake aticAra haiN| __isa taraha zrAvakake aticAroMkA varNana pUrNa huA / Upara kahe anusAra samyagdarzanake 5, bAraha vratake 60, aura sallekhanAke 5 isa taraha kula 70 pratIcAroMkA tyAga karatA hai vahI nirdoSa vratI hai // 37 // dAnakA svarUpa anugrahArthaM svasyAtisargo dAnam // 38 // artha-[ anugrahArthaM ] anugraha-upakArake hetuse [ svasyAtisargaH] dhana Adi apanI vastukA tyAga karanA so [dAnaM ] dAna hai| TIkA 1-anugrahakA artha hai apanI AtmAke anusAra honevAlA upakAra kA lAbha hai / apanI AtmAko lAbha ho isa bhAvase kiyA gayA koI kArya
Page #679
--------------------------------------------------------------------------
________________ majyAya 7 sUtra 38 596 yadi dUsareke lAbhameM nimitta ho taba yoM kahA jAtA hai ki parakA upakAra huA, vAstavameM anugraha sva kA hai, para to nimittamAtra hai| dhana ityAdike tyAgase yathArtharItyA sva ke zubhabhAvakA anugraha hai, kyoMki isase azubhabhAva rukatA hai aura sva ke lobha kaSAyakA Azika tyAga hotA hai / yadi vaha vastu (dhana Adi ) dUsareke lAbhakA nimitta ho to upacArase aisA kahA jAtA hai ki dUsare kA upakAra humA, kiMtu vAstava meM dUsare kA jo upakAra huA hai vaha usake bhAvakA hai| usane apanI AkulatA maMda kI isIliye usake upakAra huA, kiMtu yadi mAkulatA maMda na kare nArAjI krodha kare athavA lolupatA karake AkulatA baDhAve to usa ke upakAra nahI hotA / pratyeka jIvake apaneme hI svakIya bhAvakA upakAra hotA hai| paradravyase yA para manuSyase kisI jIvake sacamuca to upakAra nahIM hotaa| 2-zrImunirAjako dAna dene ke prakaraName yaha sUtra kahA gayA hai / muniko AhArakA aura dharmake upakaraNoMkA dAna bhaktibhAvapUrvaka diyA jAtA hai / dAna denemeM sva kA anugraha to yaha hai ki nijake azubha rAga dUra hokara zubha hotA hai aura dharmAnurAga bar3hatA hai, aura parakA anugraha yaha hai ki dAna lenevAle munike samyagjJAna Adi guNoMkI vRddhikA nimitta hotA hai / aisA kahanA ki kisI jIvake dvArA parakA upakAra huA so kathanamAtra hai / vyavahArase bhI maiM parako kucha de sakatA hU~ aisA mAnanA mithyA abhiprAya hai| 3-yaha bAta dhyAnameM rahe ki yaha dAna zubharAgarUpa hai, isase puNya kA baMdhana hotA hai isIliye vaha saccA dharma nahIM hai| apanese apaneme apane liye zuddha svabhAvakA dAna hI saccA dharma hai / jaisA zuddha svabhAva hai vaisI zuddhatA paryAyameM pragaTa karanA isIkA nAma zuddhasvabhAvakA nizcaya dAna hai| dUsaroke dvArA apanI khyAti, lAbha yA pUjA ho isa hetuse jo kucha diyA jAve so dAna nahI kitu apane AtmakalyANake liye tathA pAtra jIvoM ko ratnatrayakI prAptike liye, rakSAke liye yA puSTike liye zubhabhAvapUrvaka jo kucha diyA jAve so dAna hai, isameM jo zubhabhAva hai so vyavahAra dAna hai,
Page #680
--------------------------------------------------------------------------
________________ 600 mokSazAstra vastu lene dene kI jo kriyA hai vaha to parase svataH hone yogya paradravyakI kriyA hai, aura paradravyakI kriyA (-paryAya ) meM jIvakA vyavahAra nahI hai| 4-jisase sva ke tathA parake prAtmadharmako vRddhi ho aisA dAna gRhasthoMkA eka mukhya vrata hai| isa vratako atithisaMvibhAga vrata kahate hai / zrAvakoMke pratidina karane yogya chaha kartavyomeM bhI dAnakA samAveza hotA hai| 5-isa adhikArameM zubhAsravakA varNana hai| samyagdRSTi-jIvoMko zuddhatAke lakSase zubhabhAvarUpa dAna kaise ho yaha isa sUtra meM batAyA hai / samyagdRSTi aisA kabhI nahI mAnate ki zubhabhAvase dharma hotA hai, kintu nija svarUpameM sthira nahIM raha sakate taba zuddhatAke lakSyase azubhabhAva dUra hokara zubhabhAva raha jAtA hai arthAt svarUpa sanmukha jAgRtikA maMda prayatna karane se-azubharAga na hokara zubharAga hotA hai| vahA~ aisA samajhatA hai ki jitanA azubharAga dUra huA utanA lAbha hai aura jo zubharAga rahA vaha Asrava hai, bandha mArga hai aisA samajhakara use bhI dUra karane kI bhAvanA rahatI hai, isIliye unake AMzika zuddhatAkA lAbha hotA hai| mithyAdRSTi jIva isa prakArakA dAna nahI kara sakate / yadyapi ve samyagdRSTikI taraha dAnakI bAhya kriyA karate hai kintu isa sUtrameM kahA huA dAnakA lakSaNa unake lAgU nahIM hotA kyoMki use zuddhatAkI pratIti nahI hai aura vaha zubhako dharma aura apanA svarUpa mAnatA hai / isa sUtrameM kahA huA dAna samyagdRSTike hI lAgU hotA hai| yadi isa sUtrakA sAmAnya artha kiyA jAve to vaha saba jIvoMke lAgU ho; AhAra Adi tathA dharma-upakaraNa yA dhana Adi denekI jo bAhya kriyA hai so dAna nahI parantu usa samaya jIvakA jo zubhabhAva hai so dAna hai| zrIpUjyapAda svAmI sarvArthasiddhi meM isa sUtrakI sUcanikAmeM dAnako vyAkhyA nimnaprakAra karate hai| _ 'zIlavidhAnameM arthAt zikSAvatoMke varNanameM atithisaMvibhAgavata kahA gayA kintu usameM dAnakA lakSaNa nahIM batAyA isaliye vaha kahanA cAhiye ataeva AcArya dAnake lakSaNakA sUtra kahate haiN|| uparokta kathanase mAlUma hotA hai ki isa sUtra meM kahA huA dAna samyagdRSTi jIvake zubhabhAvarUpa hai|
Page #681
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyAya 7 sUtra 38-36 601 7-isa sUtra meM prayoga kiyA gayA sva zabdakA artha dhana hotA hai aura dhanakA artha hotA hai 'apane svAmitva-adhikArako vastu / ' 8. karuNAdAna karuNAdAnakA bhAva samyagdRSTi aura mithyAdRSTi donoMko hote haiM kintu unake bhAvameM mahAn antara hai| yaha dAnake cAra bheda haiM-1. AhAradAna 2. auSadhidAna 3. abhayadAna aura 4. jJAnadAna / AvazyakatAvAle jaina, ajaina, manuSya yA tiryaMca Adi kisI bhI prANIke prati anukampA buddhise yaha dAna ho sakatA hai / muniko jo AhAradAna diyA jAtA hai vaha karuNAdAna nahI kintu bhaktidAna hai / jo apanese mahAna guNa dhAraNa karanevAle hoM unake prati bhaktidAna hotA hai| isa sambandhI vizeSa varNana isake vAdake sUtrakI TIkAmeM kiyA hai // 38 // dAnameM vizeSatA vidhidravyadAtRpAtravizeSAttadvizeSaH // 3 // artha-[ vidhidravyadApAtravizeSAt ] vidhi, dravya, dAtR aura pAtrakI vizeSatAse [ tadvizeSaH / dAna meM vizeSatA hotI hai| TIkA 1. vidhivizeSa-navadhAbhaktike kramako vidhivizeSa kahate haiN| dravya vizeSa-tapa, svAdhyAya AdikI vRddhime kAraNa aise AhArAdikako dravyavizeSa kahate hai| 'dAvRvizeSa-jo dAtAra zraddhA Adi sAta guNoMsahita ho use dAvizeSa kahate haiN| pAtravizeSa-jo samyak cAritra Adi guNoMsahita ho aise muni Adiko pAtravizeSa kahate haiN| 2. navadhAbhaktikA svarUpa (1) saMgraha-(pratigrahaNa ) 'padhAro, padhAro, yahAM puddha nAhAra jala hai' ityAdi zabdoMke dvArA bhakti satkAra pUrvaka vinayase munikA AhvAna krnaa|
Page #682
--------------------------------------------------------------------------
________________ 602 mokSazAkha (2) uccasthAna-unako U~ce Asana para viThAnA / (3) pAdodaka-garama kie hue zuddha jalase unake caraNa dhonA / (4) arcana-unakI bhakti pUjA krnaa| (5) praNAma-unheM namaskAra karanA / (6-7-8) manazuddhi, vacanazuddhi, aura kAyazuddhi / (9) aiSaNAzuddhi-AhArako zuddhi / ye nava kriyAeM kramase honI cAhie, yadi aisA krama na ho to muni pAhAra nahIM le skte| prazna-isaprakAra navadhAbhakti pUrvaka strI muniko AhAra de yA nahIM? uttara-hA~, strIkA kiyA huA aura strIke hAthase bhI sAdhu AhAra lete hai| yaha bAta prasiddha hai ki jaba bhagavAna mahAvIra chadmastha muni the taba caMdanabAlAne navadhAbhaktipUrvaka unako AhAra diyA thaa| muniko 'tiSTha ! tiSTha ! tiSTha !' ( yahA~ virAjo ) isaprakAra ati pUjyabhAvase kahanA tathA anya zrAvakAdika yogya pAtra jIvoMko unake padake anusAra prAdarake vacana kahanA so saMgraha hai| jisake hRdayameM navadhAbhakti nahI usake yahAM muni AhAra karate hI nahIM, aura anya dharmAtmA pAtra jIva bhI binA Adarake, lobhI hokara dharmakA nirAdara karAkara kabhI bhojanAdika grahaNa nahI krte| vItarAgadharmakI dRr3hatAsahita, dInatArahita parama santoSa dhAraNa karanA so jainatva hai| ____3.dravyavizeSa pAtradAnakI apekSAse dene yogya padArtha cAra tarahake haiM-(1) AhAra (2) auSadha (3) upakaraNa ( pIchI, kamaNDala, zAstra Adi ) aura (4) AvAsa / ye padArtha aise hone cAhiye ki tapa, svAdhyAyAdi dharmakAryame vRddhi ke kAraNa hoN|
Page #683
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 7 sUtra 36 4. dAtRvizeSa dAtArameM nimnalikhita sAta guNa hone cAhiye(1) aihika phala anapekSA-sAsArika lAbhakI icchA na honA / (2) zAMti-dAna dete samaya krodharahita zAnta pariNAma honaa| (3) mudita-dAna dete samaya prasannatA honI / (4) niSkapaTatA-mAyAcAra chala kapaTase rahita honaa| (5) anusUyatva-IrSyArahita honaa|| (6) aviSAditva-viSAda ( kheda ) rahita honA / (7) nirahaMkAritva-abhimAna rahita honA / dAtArameM rahe huye ina guNoMkI hInAdhikatAke anusAra usake dAna kA phala hotA hai| 5. pAtravizeSa satpAtra tIna tarahake haiM(2) uttamapAtra-samyakcAritravAn muni / (2) madhyama pAtra-vratadhArI samyakdRSTi / (3) jaghanya pAtra-avirati samyagdRSTi / ye tInoM samyagdRSTi honese supAtra haiN| jo jIva binA samyagdarzanake bAhya vrata sahita ho vaha kupAtra hai aura jo samyagdarzanase rahita tathA vAhyavrata cAritrase bhI rahita hoM ve jIva apAtra haiN| 6. dAna sambandhI jAnane yogya vizeSa bAteM (1) apAtra jIvoMko duHkhase pIr3ita dekhakara unapara dayAbhAvake dvArA unake duHkha dUra karanekI bhAvanA gRhastha avazya kare, kintu unake prati bhaktibhAva na kare; kyoMki aisoke prati bhaktibhAva karanA so unake pApakI
Page #684
--------------------------------------------------------------------------
________________ 604 mokSazAstra anumodanA hai / kupAtrako yogya rItise AhArAdikakA dAna denA cAhiye / 2. prazna - ajJAnI ke apAtrako dAna dete samaya yadi zubhabhAva ho to usakA kyA phala hai ? jo koI yoM kahate haiM ki pAtrako dAna denekA phala naraka nigoda hai so kyA yaha ThIka hai ? uttara--prapAtrako dAna dete samaya jo zubhabhAva hai usakA phala naraka nigoda nahI ho sakatA / jo AtmAke jJAna aura AcaraNase rahita paramArthaM zUnya haiM aise ajJAnI chadmastha viparIta guruke prati sevA bhaktise, vaiyAvRtya, tathA AhArAdika dAna denekI kriyAse jo puNya hotA hai usakA phala nIca deva aura nIca manuSyatva hai | [ pravacanasAra gA0 257; carcA-samAdhAna pRSTha 48 ] (3) AhAra, auSadha, abhaya aura jJAnadAna aise bhI dAnake cAra bheda hai / kevalI bhagavAnake dAnAMtarAyakA sarvathA nAza honese kSAyika dAna zakti pragaTa huI hai / isakA mukhya kArya saMsArake zaraNAgata jIvoMko abhaya pradAna karanA hai / isa abhayadAnakI pUrNatA kevalajJAniyoMke hotI hai / tathA divyadhvanike dvArA tattvopadeza denese bhavya jIvoMke jJAnadAnakI prApti bhI hotI hai / bAkIke do dAna rahe ( AhAra aura zroSadha ) so gRhasthake kArya haiM / ina do ke alAvA pahale ke do dAna bhI gRhasthoke yathAzakti hote haiM / kevalI bhagavAna vItarAgI hai unake dAnakI icchA nahI hotI // 36 // [ tattvArthasAra pR0 257 ] upasaMhAra 1 - isa adhikArameM puNyAsravakA varNana hai, vrata puNyAsravakA kAraNa hai / aThArahave sUtrameM vratIko vyAkhyA dI hai / usame batalAyA hai ki jo jIva mithyAtva, mAyA aura nidAna ina tIna zalyoMse rahita ho vahI vratI ho sakatA hai / aisI vyAkhyA nahI kI ki 'jisake vrata ho so vRtI hai' isaliye yaha khAsa dhyAna meM rahe ki vUtI honeke liye nizcaya samyagdarzana aura vrata donoM hone cAhiye /
Page #685
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 7 upasaMhAra 605 2-samyagdRSTi jIvake AMzika vItarAga cAritrapUrvaka mahAvratAdirUpa zubhopayoga ho use sarAga cAritra kahate haiM yaha sarAga cAritra aniSTa phalavAlA honese choDane yogya hai| jisameM kaSAyakaraNa vidyamAna hai ata: jo jIvako puNyabandhakI prAptikA kAraNa hai aisA sarAga cAritra bIcame pAgayA ho tathApi samyagdRSTike usake dUra ho jAnekA prayatna cAlU hotA hai| (dekho pravacanasAra gAthA 1-5-6 TIkA ) 3-mahAvratAdi zubhopayogake upAdeyarUpa grahaNarUpa mAnanA so mithyAdRSTitva hai| isa adhyAyame una vratoko AsravarUpase variNata kiyA hai to ve upAdeya kaise ho sakate haiM ? prAsrava to bandhakA hI sAdhaka hai aura cAritra mokSakA sAdhaka hai, isIliye ina mahAvratAdirUpa AsravabhAvomeM cAritrakA sabhava nahI hotaa| cAritra mohake dezaghAtI sparddhakoke udayameM yukta honese jo mahAmaMda prazasta rAga hotA hai vaha to cAritrakA doSa hai| use amuka dazAtaka na chUTanevAlA jAnakara jJAnI usakA tyAga nahI karate aura sAvadha yogakA hI tyAga karate haiN| kintu jaise koI puruSa kaMdamUlAdi adhika doSavAlI haritakAyakA tyAga karatA hai aura koI haritakAyakA AhAra karatA hai kintu use dharma nahI mAnatA usIprakAra muni hiMsAdi tIvra kaSAyarUpa bhAvokA tyAga karate haiM tathA koI mada kaSAyarUpa mahAvratAdiko pAlate haiM parantu use mokSamArga nahI maante| (mo0 pra0 pU0 337 ) 4-isa prAnava adhikArameM ahiMsAdi vratoMkA varNana kiyA hai isase aisA samajhanA ki kisI jIvako na mAranA aisA zubhabhAvarUpa ahiMsA, satya, pracaurya, brahmacarya aura aparigrahabhAva ye saba puNyAsrava haiM / isa adhikArameM savara nirjarAkA varNana nahI hai| yadi ye ahiMsAdi savara nirjarAkA kAraNa hote to isa prAsrava adhikArame prAcAryadeva unakA varNana na krte| 5-vratAdike samaya bhI cAra ghAtiyA karma baMdhate hai aura ghAtikarma to pApa hai| samyagdRSTi jIvake saccI-yathArtha zraddhA honese darzanamohaanantAnubaMdhI krodha mAna-mAyA-lobha tathA narakagati ityAdi41karmaprakRtiyoM
Page #686
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAkhA kA baMdha nahIM hotA; yaha to cauthe guNasthAnameM samyagdarzanakA phala hai aura UparakI avasthAmeM jitane aMzameM cAritrakI zuddhatA pragaTa hotI hai vaha vItarAga cAritrakA phala hai, parantu mahAvrata yA dezavatakA phala zuddhatA nhiiN| mahAvata yA dezavatakA phala bandhana hai| 6-sAdhAraNa jIva lokikarUr3hadRSTise yaha to mAnate haiM ki azubhabhAvameM dharma nahI hai arthAt isa sambandhI vizeSa kahane kI jarUrata nhiiN| paraMtu nijako dharmI aura samajhadAra mAnanevAlA jIva bhI bar3e bhAgameM zubhabhAvako dharma yA dharmakA sahAyaka mAnatA hai-yaha mAnyatA yathArtha nahIM hai| yaha bAta cha? aura sAtaveM adhyAyameM kI gaI hai ki zubhabhAva dharmakA kAraNa nahIM kintu karmabandhakA kAraNa hai / usake kucha noTa nimnaprakAra haiM1-zubhabhAva puNyakA Asrava hai adhyAya 6 sUtra 3 2-samyaktva kriyA, IyApatha samiti adhyAya 6 sUtra 5 3-jo mandakaSAya hai so Asrava hai adhyAya 6 sUtra 6 4-sarvaprANI aura vratadhArIke prati anukampA adhyAya 6 sUtra 18 5-mArdava adhyAya 6 sUtra 15 6-sarAgasaMyama, saMyamAsaMyama adhyAya 6 sUtra 20 7-yogokI saralatA adhyAya 6 sUtra 23 8-tIrthaMkaranAmakarmabandhake kAraNarUpa solaha bhAvanA adhyAya 6 sUtra 24 6-paraprazaMsA, AtmaniMdA, namravRtti, madakA abhAva, adhyAya 6 sUtra 26 10-mahAvrata, aNuvrata adhyAya 7 sUtra 1 se 8 tathA 21 11-maitrI Adi cAra bhAvanAyeM adhyAya 7 sUtra 11 12-jagat aura kAyake svabhAvakA vicAra adhyAya 7 sUtra 12 13-sallekhanA adhyAya 7 sUtra 22 14-dAna adhyAya 7 sUtra 38-36 uparokta sabhI bhAvoMko AsravakI rItise varNana kiyA hai / isataraha cha? aura sAtaveM adhyAyameM AsravakA varNana pUrNa karake aba AThaveM adhyAyame bandha tattvakA varNana kiyA jAyagA / 7-hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla aura parigrahakA tyAga karanA so
Page #687
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 7 upasaMhAra vrata hai-aisA zrI amRtacandrAcAryane tattvArthasArake cauthe adhyAyakI 101 vIM gAthAmeM kahA hai arthAt yoM batalAyA hai ki yaha vrata puNyAsrava hI hai / gAthA 103 meM kahA hai ki saMsAramArgame puNya aura pApake bIca bheda hai kintu usa ke bAda pR0 256 gAthA 104 meM spaSTarUpase kahA hai ki-mokSamArgameM puNya aura pApake bIca bheda (vizeSa. pRthaktva ) nahIM hai / kyoMki ye donoM saMsArake kAraNa haiM-isa taraha batalAkara Asrava adhikAra pUrNa kiyA hai| 8. prazna-vrata to tyAga hai, yadi tyAgako puNyAsrava kahoge kiMtu dharma na kahoge to phira tyAgakA tyAga dharma kaise ho sakatA hai ? uttara-(1) vrata yaha zubhabhAva hai; zubhabhAvakA tyAga do prakArase hotA hai-eka prakArakA tyAga to yaha ki 'zubhako chor3akara azubhame jAnA' so yaha to jIva anAdise karatA AyA hai, lekina yaha tyAga dharma nahI kiMtu pApa hai / dUsarA prakAra yaha hai ki-samyagjJAna pUrvaka zuddhatA pragaTa karane para zubhakA tyAga hotA hai, yaha tyAga dharma hai / isIliye samyagdRSTi jIva svadravya ke AlaMbana dvArA vratarUpa zubhabhAvakA bhI tyAga karake jJAname sthiratA karate haiM, yaha sthiratA hI cAritra dharma hai / isaprakAra jitane azame vItarAga cAritra bar3hatA hai utane aMzameM vrata aura avatarUpa zubhAzubhabhAvakA tyAga hotA hai| (2) yaha dhyAna rahe ki vratameM zubha azubha donokA tyAga nahIM hai, parantu vratame azubhabhAvakA tyAga aura zubhabhAvakA grahaNa hai arthAt vrata rAga hai, aura avrata tathA vrata (azubha tathA zubha ) donokA jo tyAga hai so vItarAgatA hai| zubha-azubha donoMkA tyAga to samyagdarzana jJAna-cAritra pUrvaka hI ho sakatA hai| (3) 'tyAga' to nAsti vAcaka hai; yadi vaha asti sahita ho taba yathArtha nAsti kahI jAtI hai / aba yadi vratako tyAga kahe to vaha tyAgarUpa nAsti hone para AtmAme astirUpase kyA huA ? isa adhikArame yaha batalAyA hai ki vItarAgatA to samyak cAritrake dvArA pragaTa hotI hai aura vrata
Page #688
--------------------------------------------------------------------------
________________ 605 mokSazAstra to zrasrava hai, isIliye vrata saccA tyAga nahIM, kintu jitane aMzameM vItarAgatA pragaTa huI utanA saccA tyAga hai / kyoMki jahA~ jitane aMzameM vItarAgatA ho vahA~ utane aMzameM samyak cAritra pragaTa ho jAtA hai prora usameM zubha-azubha donoMkA ( arthAt vrata-avrata donoM ) tyAga hotA hai / isaprakAra zrI umAsvAmI viracita mokSazAstrakI gujarAtI TIkA ke hindI anuvAda meM yaha sAtavA~ adhyAya pUrNa huA /
Page #689
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra adhyAya AThavA~ bhUmikA pahale adhyAyake prathama sUtra meM kahA hai ki samyagdarzana-jJAna-cAritra kI ekatA mokSakA mArga hai| dUsare sUtra meM kahA hai ki tattvArthakA zraddhAna karanA samyagdarzana hai, usake bAda cauthe sUtrame sAta tattvoke nAma batalAye; inamese jIva, ajIva aura prAsrava ina tIna tattvoMkA varNana sAtaveM adhyAya taka kiyaa| Asravake bAda bandha tattvakA naMbara hai| isIliye AcArya deva isa adhyAyame bandha tattvakA varNana karate hai| bandhake do bheda haiM-bhAvabaMdha aura dravyabaMdha / isa adhyAyake pahale do sUtroMme jIvake bhAvabaMdhakA aura usa bhAvabaMdhakA nimitta pAkara honevAle dravyakarmake baMdhakA varNana kiyA hai / isake bAda ke sUtrome dravyabadhake bheda, unakI sthiti aura kaba chUTate haiM ityAdi kA varNana kiyA hai| bandhake kAraNa batalAte haiM mithyAdarzanA'viratipramAdakaSAyayogA bNdhhetvH||1|| artha-[ mithyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogAH ] mithyAdarzana, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga ye pAca [baMghahetavaH] baMdhake kAraNa haiN| TIkA 1-yaha sUtra bahuta upayogI hai, yaha sUtra batalAtA hai ki saMsAra kisa kAraNase hai| dharmame praveza karanekI icchA karanevAle jIva tathA upadezaka jabataka isa sUtrakA marma nahIM samajhate tabataka eka bar3I bhUla karate haiM / vaha isaprakAra hai-badhake 5 kAraNomese sabase pahale mithyAdarzana dUra hotA hai aura phira avirati prAdi dUra hote haiM, tathApi ve pahale mithyAdarzana ko dUra kiye binA aviratiko dUra karanA cAhate haiM aura isa hetuse unake mAne huye bAlavata Adi grahaNa karate haiM tathA dUsaroMko bhI vaisA upadeza dete haiM / punazca aisA mAnate haiM ki ye bAlavata prAdi grahaNa karanese aura o
Page #690
--------------------------------------------------------------------------
________________ 610 mokSazAstra unakA pAlana karanese mithyAdarzana dUra hogaa| una jIvoMkI yaha mAnyatA pUrNarUpeNa mithyA hai isaliye isa sUtrameM 'mithyAdarzana' pahale batAkara sUcita kiyA hai| 2-isa sUtra meM baMdhake kAraNa jisa kramase diye haiM usI kramase ve naSTa dUra hote haiM, parantu yaha krama bhaMga nahI hotA ki pahalA kAraNa vidyamAna ho aura usake vAdake kAraNa dUra ho jAya / unake dUra karanekA krama isaprakAra hai-(1) mithyAdarzana cauthe guNasthAnameM dUra hotA hai (2) avirati pAMcaveM-cha8 guNasthAname dUra hotI hai ( 3 ) pramAda sAtaveM guNasthAnameM dUra hotA hai ( 4 ) kapAya vArahaveMguNasthAname naSTa hotI hai, aura (5) yoga caudahaveM guraNasthAname naSTa hotA hai / varatusthitike isa niyamako na samajhanese ajJAnI pahale bAlavata aMgIkAra karate haiM aura use dharma mAnate hai; isaprakAra adharmako dharma mAnaneke kAraNa unake mithyAdarzana aura anatAnubaMdhI kaSAyakA poSaNa hotA hai / isaliye jijJAsumoko vastusthiti ke isa niyamako samajhanA khAsa-vizepa pAvazyaka hai / isa niyamako samajhakara asat upAya chor3akara pahale mithyAdarzana dUra karane ke liye samyagdarzana pragaTa karanekA puruSArtha karanA yogya hai| 3-mithyAtvAdi yA jo baMdhake kAraNa haiM ve jIva aura ajIvake bheda se do prakArake haiM / jo mithyAtvAdi pariNAma jIvameM hote haiM ve jIva haiM, use bhAvabaMdha kahate haiM aura jo mithyAtvAdi pariNAma pudgalame hote haiM ve ajIva hai, use dravyabaMdha kahate haiN| ( dekho samayasAra gAthA 87-88) 4. bandhake pAMca kAraNa kahe unameM aMtaraMga bhAvoMkI pahacAna karanA cAhiye yadi jIva mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yogake bhedoMko bAhyarUpase jAne kintu aMtaraMgameM ina bhAvoMkI kisma (jAti) kI pahacAna na kare to mithyAtva dUra nahI hotA / anya kudevAdikake sevanarUpa gRhIta mithyAtvako to mithyAtvarUpase jAne kintu jo anAdi agRhIta mithyAtva hai use na pahicAne, tathA bAhya trasa sthAvarakI hiMsAke tathA indriyamanake
Page #691
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 8 sUtra 1 611 viSayoMmeM pravRtti ho use avirati samajhe kiMtu hiMsAmeM mUla jo pramAda parigati hai tathA viSaya sevanameM abhilASA mUla hai use na dekhe to khoTI mithyA mAnyatA dUra nahI hotI / yadi bAhya krodha karane ko kaSAya samajhe kintu abhiprAyameM jo rAga dveSa rahatA hai vahI mUla krodha hai use na pahicAne to mithyA mAnyatA dUra nahIM hotii| jo bAhya ceSTA ho use yoga samajhe kiMtu zaktibhUta (AtmapradezoM ke parispaMdanarUpa) yogako na jAne to mithyA mAnyatA dUra nahI hotI / isaliye unake antaraga bhAvako pahicAnakara usa saMbaMdhI anyathA mAnyatA dUra karanI cAhiye / ( mokSamArga prakAzaka ) 5. mithyAdarzanakA svarUpa (1) anAdise jIvake mithyAdarzanarUpa avasthA hai / samasta duHkhoM kA mUla mithyAdarzana hai / jIvake jaisA zraddhAna hai vaisA padArtha svarUpa na ho aura jaisA padArthasvarUpa na ho vaisA ye mAne, use mithyAdarzana kahate haiM / jIva sva ko aura zarIrako eka mAnatA hai; kisI samaya zarIra dubalA ho, kisI samaya moTA ho, kisI samaya naSTa ho jAya aura kisI samaya navIna paidA ho tava ye saba kriyAyeM zarIrAdhIna hotI haiM tathApi jIva use apane AdhIna mAnakara khedakhinna hotA hai / dRSTAMta - jaise kisI jagaha eka pAgala baiThA thA / vahA~ anya sthAna se Akara manuSya, ghor3A aura ghanAdika utare, una sabako vaha pAgala apanA mAnane lagA, kiMtu, ve sabhI apane 2 AdhIna haiM, ataH isameM koI Ave, koI jAya aura koI aneka avasthArUpase pariNamana karatA hai, isaprakAra sabakI kriyA apane apane AdhIna hai tathApi yaha pAgala use apane AdhIna mAnakara khedakhinna hotA hai / siddhAnta - usIprakAra yaha jIva jahAM zarIra dhAraNa karatA hai vahAM kisI anya sthAnase Akara putra, ghor3A, ghanAdika svayaM prApta hotA hai yaha jIva una sabako apanA jAnatA hai; parantu ye sabhI apane 2 AdhIna hone se koI Ate koI jAte aura koI aneka avasthArUpase pariNamate haiM, kyA -yaha unake AdhIna hai ? ye jIvake zlAghIna nahI haiM, to bhI yaha jIva use apane zrAdhIna mAnakara khedakhinna hotA hai /
Page #692
--------------------------------------------------------------------------
________________ 612 mokSazAstra (2) yaha jIva svayaM jisaprakAra hai usIprakAra apane ko nahIM mAnatA kintu jaisA nahI hai vaisA mAnatA hai so mithyAdarzana hai / jIva svayaM amUrtika pradezoMkA puja, prasiddha jJAnAdi guragoMkA dhAraka, anAdinidhana vasturUpa hai, tathA zarIra mUrtika pula dravyoMkA piMDa prasiddha jJAnAdi guNoMse rahita, navIna hI jisakA saMyoga humA hai aisA yaha zarIrAdi pudgala jo ki sva se para hai-ina donoMke saMyogarUpa manuSya tiyaMcAdi aneka prakAra kI avasthAyeM hotI haiM, isame yaha mUr3ha jIva nijatva dhAraNa kara rahA hai, sva-para kA bheda nahI kara sakatA; jisa paryAyako prApta humA hai use hI nijarUpase mAnatA hai / isa paryAyameM (1) jo jJAnAdi guNa haiM ve to nijake guNa haiM (2) jo rAgAdikabhAva hote hai ve vikArIbhAva haiM, tathA (3) jo varNAdika hai ve nijake guNa nahI kiMtu zarIrAdi pulake guNa haiM aura (4) zarIrAdimeM bhI varNAdikA tathA paramANurokA parivartana prathak 2 rUpase hotA hai, ye saba pudgalakI avasthAyeM hai; yaha jIva ina sabhI ko nijarUpaaura nijAdhIna mAnatA hai; svabhAva aura parabhAvakA viveka nahIM karatA; punazca sva se pratyakSa bhitra dhana kuTumbAdikakA saMyoga hotA hai ve apane apane prAdhIna pariNamate haiM isa jIvake AdhIna hokara nahI pariNamate tathApi yaha jIva usameM mamatva karatA hai ki ye saba mere haiM parantu ye kisI bhI prakArase isake nahIM hote, yaha jIva mAtra apanI bhUlase ( mithyA mAnyatAse ) use apanA mAnate haiN| (3) manuSyAdi avasthA meM kisI samaya deva-guru-zAkha athavA dharma kA jo anyathA kalpita svarUpa hai usakI to pratIti karatA hai kintu unakA jo yathArtha svarUpa hai usakA jJAna nahIM krtaa| (4) jagatkI pratyeka vastu arthAt pratyeka dravya apane apane AdhIna pariNamate haiM, kintu yaha jIva aisA nahI mAnatA aura yoM- mAnatA hai ki svayaM use pariNamA sakatA hai athavA kisI samaya AMzika pariNamana karA sakatA hai| Upara kahI gaI saba mAnyatA mithyASTikI hai| svakA aura paradravyoMkA jaisA svarUpa nahIM hai vaisA mAnanA tathA jaisA hai vaisA na mAnanA so
Page #693
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 8 sUtra 1 viparIta abhiprAya honeke kAraNa mithyAdarzana hai / (5) jIva anAdikAlase aneka zarIra dhAraNa karatA hai, pUrvakA chor3akara navIna dhAraNa karatA hai; vahA~ eka to svaya AtmA (jIva ) tathA anaMta pula paramANumaya zarIra-ina donoke eka piMDabavanarUpa yaha zravasyA hotI hai, una sabame yaha aisI ahaMbuddhi karatA hai ki 'yaha maiM hU~ / ' jIva to jJAnasvarUpa hai aura pudgala paramANuokA svabhAva varNa-gadha-rasa- sparzAdi hai-- ina sabako apanA svarUpa mAnakara aisI buddhi karatA hai ki 'ye mere haiM / ' halana calana Adi kriyA zarIra karatA hai use jIva aisA mAnatA hai ki 'maiM karatA hU~ / ' anAdise iMdriyajJAna hai - bAhyakI ora dRSTi hai isIliye svayaM amUrtika to apane ko nahI mAlUma hotA aura mUrtika zarIra hI mAlUma hotA hai, isI kAraNa jIva anyako apanA svarUpa jAnakara usame haMbuddhi dhAraNa karatA hai / nijakA svarUpa nijako parase bhinna nahI mAlUma huA arthAt zarIra, jJAnAdiguNa, krodhAdivikAra tathA sage saMbaMdhiyoMkA samudAya ina sabameM svaya ahaMbuddhi dhAraNa karatA hai, isase aura sva ke aura zarIrake svataMtra nimitta naimittika sambandha kyA hai vaha nahIM jAnane se yathArtha - rUpase zarIra se sva kI bhinnatA nahIM mAlUma hotI / (6) sva kA svabhAva to jJAtA dRSTA hai tathApi svayaM kevala dekhanevAlA to nahIM rahatA kiMtu jina 2 padArthoM ko dekhatA jAnatA hai, usameM iSTa niSTarUpa mAnatA hai, yaha iSTAniSTarUpa mAnanA so mithyA hai kyoki koIbhI padArtha iSTAniSTarUpa nahI hai / yadi padArthoMme iSTaaniSTapana ho to jo padArtha iSTarUpa ho vaha sabhoko iSTarUpa hI ho tathA jo padArtha aniSTarUpa ho vaha savako aniSTarUpa hI ho, kiMtu aisA to nahI hotA / jIvamAtra svayaM kalpanA karake use iSTa-aniSTarUpa mAnatA hai / yaha mAnyatA mithyA hai -kalpita hai / (7) jIva kisI padArthakA sadbhAva tathA kisIke abhAvako cAhatA hai kiMtu usakA sadbhAva yA abhAva jIvakA kiyA huA nahI hotA kyoMki koI dravya kisI anya dravyakA yA usakI paryAyakA karttA hai hI nahIM, kintu samasta dravya sva se hI apane apane svarUpameM niraMtara pariNamate haiM / 613*
Page #694
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra ( 8 ) mithyAdRSTi jIva to rAgAdi bhAvoMke dvArA sarva dravyoM ko anya prakArase pariNamAne kI icchA karatA hai kintu ye sarva dravya jIvakI icchA ke AdhIna nahI pariNamate / isIliye use AkulatA hotI hai / yadi jIvakI icchAnusAra hI saba kArya hoM, anyathA na ho to hI nirAkulatA rahe, kiMtu aisA to ho hI nahIM sakatA / kyoMki kisI dravyakA pariNamana kisI dravyake AdhIna nahIM hai / isaliye samyak abhiprAya dvArA sva1 sanmukha honese hI jIvake rAgAdibhAva dUra hokara nirAkulatA hotI haiaisA na mAnakara mithyA abhiprAyavaza yoM mAnatA hai ki maiM svayaM paradravyakA kartA, bhoktA, dAtA, hartA, Adi hU~ aura paradravyase apane ko lAbha-hAni hotI hai / 614 ( 9 ) mithyAdarzanakI kucha mAnyatAyeM 1 1 - svapara ekatvadarzana, 2- parakI kartRtvabuddhi, 3- paryAyabuddhi, 4vyavahAra-vimUr3ha, 5 - pratattva zraddhAna, 6-sva svarUpakI bhrAti, 7 - rAgase zubhabhAvase AtmalAbha ho aisI buddhi, 8- bahiradRSTi, 8- viparIta ruci, 0 - jaisA vastu svarUpa ho vaisA na mAnanA mora jaisA na ho vaisA mAnanA, 11- avidyA, 12 - parase lAbha-hAni hotI hai aisI mAnyatA, 13 - anAdi anaMta caitanyamAtra trikAlI AtmAko na mAnanA kiMtu vikAra jitanI hI AtmA mAnanA, 14 - viparIta abhiprAya, 15 - parasamaya, 16 - paryAyamUDha, 17- aisI mAnyatA ki jIva zarIrakI kriyA kara sakatA hai, 15 - jIvako paradravyokI vyavasthA karanevAlA tathA usakA kartA, bhoktA, dAtA, hartA mAnanA, 16 - jIvako hI na mAnanA, 20 - nimittAdhIna dRSTi, 21 - aisI mAnyatA ki parAzrayase lAbha hotA hai, 22 - zarIrAzrita kriyAse lAbha hotA hai aisI mAnyatA, 23 - sarvajJakI vANI meM jaisA AtmAkA pUrNa svarUpa kahA hai vaise svarUpakI azraddhA, 24 - vyavahAranaya sacamuca AdaraNIya hone kI mAnyatA, 25 - zubhAzubha bhAvakA svAmitva, 26- zubha vikalpase AtmAko lAbha hotA hai aisI mAnyatA, 27 - aisI mAnyatA ki vyavahAra ratnatraya karate karate nizcayaratnatraya pragaTa hotA hai, 28 - zubha azubha meM sadRzatA na mAnanA arthAt aisA mAnanA ki zubha acchA hai aura azubha kharAba hai, 26mamatvabuddhi se manuSya aura tiyaMcake prati karuNA honA / w
Page #695
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 8 sUtra 1 6. mithyAdarzanake do bheda (1) mithyAtva ke do bheda hai - pragRhIta mithyAtva aura gRhIta mithyAtva / agRhIta mithyAtva anAdikAlIna hai / jo aisI mAnyatA hai ki jIva paradravyakA kucha kara sakatA hai yA zubha vikalpase AtmAko lAbha hotA hai so yaha anAdikA agRhIta mithyAtva hai / saMjJI paMcendriya paryAyame janma honeke bAda paropadezake nimittase jo pratattva zraddhAna karatA hai so gRhIta mithyAtva hai agRhIta mithyAtvako nisargaja mithyAtva aura gRhIta mithyAtva ko bAhya prApta mithyAtva bhI kahate hai / jisake gRhIta mithyAtva ho usake zragRhIta. mithyAtva to hotA hI hai / 615 agRhIta mithyAtva - zubha vikalpase AtmAko lAbha hotA hai aisI anAdise calo mAI jo jIvakI mAnyatA hai so mithyAtva hai; yaha kisIke sikhAnese nahI huA isaliye agRhIta hai / gRhIta mithyAtva -- khoTe deva - zAstra - gurukI jo zraddhA hai so gRhIta mithyAtva hai / (2) prazna - jisa kulameM jIva janmA ho usa kulameM mAne hue deva, guru, zAstra sacce hoM aura yadi jIva laukikarUr3ha dRSTise saccA mAnatA ho to usake gRhIta mithyAtva dUra huA yA nahI ? uttara-------nahIM, usake bhI gRhItamithyAtva hai kyoMki sacce deva, sacce guru aura sacce zAstrakA svarUpa kyA hai tathA kudeva, kuguru aura kuzAstrameM kyA doSa haiM isakA sUkSma dRSTise vicAra karake sabhI pahaluprose usake guNa ( Merits ) aura doSa ( demerits ) yathArtha nirNaya na kiyA ho vahA~ taka jIvake gRhIta mithyAtva hai aura yaha sarvajJa vItarAgadevakA saccA anuyAyI nahI hai | (3) prazna- - isa jIvane pahale kaI bAra gRhIta mithyAtva chor3A hogA yA nahI ? uttara- -hIM, jIvane pahale anantavAra gRhIta mithyAtva chor3A aura -
Page #696
--------------------------------------------------------------------------
________________ 616 mokSazAstra dravyaliMgI muni ho niraticAra mahAvrata pAle parantu agRhIta mithyAtva nahIM chor3A isIliye saMsAra banA rahA; zraura phira gRhIta mithyAtva svIkAra kiyA / nigraMthadazApUrvaka paMca mahAvrata tathA aTThAIsa mUla guNAdikakA jo zubhavikalpa hai so dravyaliMga hai; gRhIta mithyAtva chor3e binA jIva dravyaliMgI nahIM ho sakatA aura dravyaliMgake binA niraticAra mahAvrata nahIM ho sakate / vItarAga bhagavAnane dravyaliMgI ke niraticAra mahAvratako bhI bAlavrata ora asaMyama kahA hai kyoki usane zragRhIta mithyAtva nahI chor3A | 7 - gRhItamithyAtva ke bheda gRhItamithyAtvake pAMca bheda hai - ( 1 ) ekAntamithyAtva, (2) saMzaya mithyAtva, (3) vinayamithyAtva, (4) ajJAnamithyAtva, prara ( 5 ) viparIta mithyAtva / ina pratyekakI vyAkhyA nimna prakAra hai: (1) ekAnta midhyAtva -- AtmA paramANu Adi sarva padArthakA svarUpa apane apane anekAntamaya ( aneka dharmavAlA ) hone para bhI use sarvathA eka hI dharmavAlA mAnanA so ekAnta mithyAtva hai / jaise-- jIvako sarvathA kSaNika athavA nitya hI mAnanA, guNa-guNIko sarvathA bheda yA prabheda hI mAnanA so ekAnta mithyAtva hai / (2) saMzaya mithyAtva - 'dharmakA svarUpa yoM hai yA yoM hai' aise paraspara viruddha do rUpakA zraddhAna ---- jaise--- AtmA apane kAryakA karttA hotA hogA yA paravastuke kAryakA karttA hotA hogA ? nimitta aura vyavahArake zrAlambanase dharma hogA yA apanA zuddhAtmAke Alambanase dharma hogA ? ityAdirUpase saMzaya rahanA so saMzaya mithyAtva hai / (3) viparIta mithyAtva - AtmAke svarUpako anyathA mAnanekI ruciko viparIta mithyAtva kahate haiM; jaise- sagranthako nigraMtha mAnanA, mithyAdRSTi sAdhuko sacce guru mAnanA, kevalIke svarUpako viparItarUpase mAnanA ityAdi rUpase jo viparIta ruci hai so viparIta mithyAtva hai / (4) ajJAna mithyAtva - jahA~ hita-ahitakA kucha bhI viveka
Page #697
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 8 sUtra 1 617 na ho yA kucha bhI parIkSA kiye vinA-dharma kI zraddhA karanA so ajJAna mithyAtva hai / jaise-pazuvadhameM athavA pApa meM dharma mAnanA so ajJAna mithyAtva hai| (5) vinaya mithyAtva-samasta devako tathA samasta dharmamatoMko samAna mAnanA so vinaya mithyAtva hai| 8-gRhItamithyAtvake 5 bhedoMkA vizeSa spaSTIkaraNa (1) ekAMta mithyAtva-prAtmA, paramANu Adi sarva padArthakA svarUpa apane-apane aneka dharmose paripUrNa hai aisA nahI mAnakara vastuko sarvathA astirUpa, sarvathA nAstirUpa, sarvathA ekarUpa, sarvathA anekarUpa, sarvathA nitya, sarvathA anitya, guraNa paryAyose sarvathA abhinna, guraNa paryAyoMse sarvathA bhinna ityAdi rUpase mAnanA so ekAMta mithyAtva hai| punazca kAla hI saba karatA hai, kAla hI sabakA nAza karatA hai, kAla hI phala phUla mAdi utpanna karatA hai, kAla hI saMyoga viyoga karatA hai, kAla hI dharmako prApta karAtA hai, ityAdi mAnyatA mithyA hai, yaha ekAta mithyA hai| nirantara pratyeka vastu svayaM apane kAraNase apanI paryAyako dhAraNa karatI hai, yahI usa vastukA svakAla hai aura usa samaya vartanevAlI jo kAladravyakI paryAya ( samaya ) hai so nimitta hai, aisA samajhanA so yathArtha samajha hai aura isake dvArA ekAMta mithyAtvakA nAza hotA hai| ___ koI kahatA hai ki-prAtmA to ajJAnI hai, prAtmA anAtha hai, AtmA ke sukha-duHkha, jIvana-maraNa, lAbha-alAbha, jJAnitva, pApIpana, dhamitva, svargagamana, narakagamana ityAdi saba Izvara karatA hai, Izvara saMsAra kA kartA hai, hartA bhI Izvara hai, Izvarase hI saMsArakI utpatti sthiti aura pralaya hotI hai, ityAdi prakArase Izvara kartRtvakI kalpanA karatA hai so mithyA hai| Izvaratva to AtmA kI sampUrNa zuddha (siddha ) dazA hai / AtmA nija svabhAvase jJAnI hai kintu anAdise apane svarUpako viparIta mAnyatAke kAraNa svayaM apanI paryAyame ajJAnIpana, duHkha, jIvana, maraNa, lAbha, alAbha, pApIpana Adi prApta karatA hai, aura jaba svayaM apane svarUpakI viparIta mAnyatA 78
Page #698
--------------------------------------------------------------------------
________________ 618 mokSazAstra dUra kare taba svayaM hI jJAno, dharmI hotA hai, Izvara ( siddha ) to usakA jJAtA dRSTA hai / ( 2 ) viparIta mithyAtva- -1. AtmAkA svarUpako tathA deva guru dharmake svarUpako anyathA mAnanekI ruciko viparIta mithyAtva kahate haiM / jaise - 1. zarIrako AtmA mAnanA; sarvajJa vItarAga bhagavAnako grAsAhAra, roga, upasarga, vastra, pAtra, pATAdi sahita aura kramika upayoga sahita mAnanA, arthAt roTI Adi khAnevAlA, pAnI zrAdi pInevAlA, bImAra honA, davAI lenA, nihArakA honA ityAdi dopa sahita jIvako paramAtmA, arhatadeva, kevalajJAnI mAnanA / 2. vastra pAtrAdi sahitako nirgrantha guru mAnanA, strI kA zarIra honepara bhI use munidazA aura uso bhavase mokSa mAnanA, satI strI ko pAMca pativAlI mAnanA / 3 - gRhasthadazA meM kevalajJAnakI u patti mAnanA / 4 - sarvajJa- vItarAga dazA pragaTa honepara bhI vaha chadmasyagurukI vaiyAvRtya kare aisA mAnanA, 5. chaTTo guNasthAnake Upara bhI vaMdyavaMdaka bhAva hotA hai aura kevalI bhagavAna ko chadmastha guruke prati, caturviva saMgha arthAt tIrthaM prati yA anya kevalIke prati vaMdyavaMdakabhAva mAnanA, 6. munidazA meM vastroMko parigrahake rUpameM na mAnanA arthAt vastra sahita honepara bhI munipada aura aparigrahitva mAnanA, 7. vastrake dvArA saMyama aura cAritrakA acchA sAdhana ho sakatA hai aisI jo mAnyatAe~ haiM so viparIta mithyAtva hai / 8. samyagdarzana prApta honese pahale aura bAdameM chaTTo guNasthAna taka jo zubhabhAva hotA hai, usa zubhabhAvame bhinna-bhinna samaya meM bhinna-bhinna vyaktiyoke bhinna 2 padArtha nimitta hote hai, kyoMki jo zubhabhAva hai so vikAra hai aura vaha parAlaMbanase hotA hai / kitane hI jIvoMke zubharAgake samaya vItarAgadevakI tadAkAra pratimAke darzana pUjanAdi nimittarUpase hote haiM / vItarAgI pratimAkA jo darzana pUjana hai so bhI rAga hai, parantu kisI bhI jIvake zubharAgake samaya vItarAgI pratimAke darzana pUjanAdikA nimitta hI na ho aisA mAnanA so zubhabhAvake svarUpakI viparIta mAnyatA honese viparIta mithyAtva hai /
Page #699
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 8 sUtra 1 616 6-vItarAgadevakI pratimAke darzana-pUjanAdike zubharAgako dharmAnurAga kahate hai, parantu vaha dharma nahI hai, dharma to nirAvalambI hai, jaba devazAstra-guruke avalambanase chUTakara zuddha zraddhA dvArA svabhAvakA Azraya karatA hai taba dharma pragaTa hotA hai / yadi usa zubharAgako dharma mAne to usa zubha bhAvake svarUpakI viparIta mAnyatA honese viparIta mithyAtva hai| cha? adhyAyake 13 veM sUtrakI TokAmeM avarNavAdake svarUpakA varNana kiyA hai usakA samAveza viparIta mithyAtvame hotA hai| (3) saMzaya mithyAtva-samyagdarzana-jJAna-cAritrako mokSamArga kahA hai, yahI saccA mokSamArga hogA yA anya samasta matoMmeM bhinna 2 mArga batalAyA hai, vaha saccA mArga hogA? unake vacaname paraspara viruddhatA hai aura koI pratyakSa jAnanevAlA sarvajJa nahI hai; paraspara eka dUsareke zAstra nahI milate, isIliye koI nizcaya (-nirNaya) nahI ho sakatA, ityAdi prakArakA jo abhiprAya hai so sazaya mithyAtva hai| (4) vinaya mithyAtva-1-samyagdarzana-jJAna-cAritra-tapa-saMyama dhyAnAdike vinA mAtra guru pUjanAdika vinayase hI mukti hogI aisA mAnanA so vinayamithyAtva hai, 2-sarva deva, sarva zAstra, samasta mata tathA samasta bheSa dhAraNa karanevAloMko samAna mAnakara una sabhokA vinaya karanA so vinaya mithyAtva hai aura 3-aisA mAnanA ki vinaya mAtrase ho apanA kalyANa ho jAyagA so vinaya mithyAtva hai / 4-saMsArame jitane deva pUje jAte haiM aura jitane zAstra yA darzana pracalita haiM ve saba sukhadAI haiM, unameM bheda nahI hai, una sabase mukti ( arthAt AtmakalyANakI prApti ) ho sakatI hai aisI jo mAnyatA hai so vinaya mithyAtva hai aura isa mAnyatAvAlA jIva vainayika mithyAdRSTi hai| guraNa grahaNakI apekSAse aneka dharmame pravRtti karanA arthAt satasatkA viveka kiye binA sacce tathA khoTe sabhI dharmoko samAna rUpase jAnakara unake sevana karaneme ajJAnakI mukhyatA nahIM hai kintu vinayake atirekakI mukhyatA hai isIliye use vinaya mithyAtva kahate hai|
Page #700
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra (5) ajJAna mithyAtva-1-svarga, naraka aura mukti kisane dekhI ? 2-svargake samAcAra kisake Aye ? sabhI dharma zAstra jhUThe haiM, koI yathArtha jJAna batalA hI nahIM sakatA, 3-puNya-pApa kahA~ lagate haiM athavA puNya-pApa kucha haiM hI nahIM, 4-paralokako kisane jAnA? kyA kisIke paralokake samAcAra-patra yA tAra Aye ?, 5-svarga naraka Adi sava kathanamAtra hai, svarga-naraka to yahIM hai, yahA~ sukha bhoganA to svarga hai aura duHkha bhoganA hai so naraka hai, 6-hiMsA ko pApa kahA hai aura dayAko puNya kahA hai so yaha kathanamAtra hai, koI sthAna hiMsA rahita nahIM hai, sabameM hiMsA hai, kahIM paira rakhaneko sthAna nahIM, jamIna pavitra hai yaha paira rakhane detI hai, 7aisA vicAra bhI nirarthaka hai ki yaha bhakSya aura yaha abhakSya hai, ekendriya vRkSa tathA anna ityAdi khAneme aura mAMsa bhakSaNa karane meM antara nahIM hai, ina donoM meM jIvahiMsA samAna hai, 8-bhagavAnane jIvako jIvakA hI AhAra batAyA hai athavA jagata kI sabhI vastueM khAne bhogane ke liye hI haiM, sAMpabicchU, zera-bandara, tir3I macchara-khaTamala Adika mAra DAlanA cAhiye / ityAdi yaha sabhI abhiprAya ajJAna mithyAtva hai|| 6. Upara kahe gaye anusAra mithyAtvakA svarUpa jAnakara saba jIvoM ko gRhIta tathA agRhIta mithyAtva chor3anA cAhiye / saba prakArake baMdhakA mUla kAraNa mithyAtva hai| mithyAtvako naSTa kiye binA-dUra kiye binA anya baMdhake kAraNa ( avirati Adi ) kabhI dUra nahI hote, isaliye sabase pahale mithyAtva dUra karanA caahiye| 10 avirati kA svarUpa pAMca indriya aura manake viSaya evaM pAMca sthAvara aura eka trasakI hiMsA ina bAraha prakArake tyAgarUpa bhAva na honA so bAraha prakArakI avirati hai| jisake mithyAtva hotA hai usake avirati to hotI hI hai, parantu mithyAtva chUTa jAneparabhI vaha kitaneka samaya taka rahatI hai / aviratiko asaMyama bhI kahate hai| samyagdarzanapragaTa honeke bAda dezacAritrake balakedvArA ekadezavirati hotI hai use aNuvrata kahate haiM / mithyAtva chUTaneke bAda turaMta
Page #701
--------------------------------------------------------------------------
________________ 621 adhyAya 8 sUtra 1 hI aviratikA pUrNa abhAva ho jAya aura yathArtha mahAvrata tathA munidazA pragaTa kare aise jIva to alpa aura virale hI hote haiN| 11. pramAdakA svarUpa uttama kSamAdi daza dharmome utsAha na rakhanA, ise sarvajJa devane pramAda kahA hai / jisake mithyAtva aura avirati ho usake pramAda to hotA hI hai| parantu mithyAtva aura avirati dUra honeke bAda pramAda tatkSaNa hI dUra hojAya aisA niyama nahI hai, isIliye sUtrameM aviratike bAda pramAda kahA hai, yaha aviratise bhinna hai| samyagdarzana pragaTa hote hI pramAda dUra karake apramattadazA pragaTa karanevAlA jIva koI viralA hI hotA hai| 12. kaSAyakA svarUpa kaSAyake 25 bheda haiN| krodha, mAna, mAyA, lobha, ina pratyekake anaMtAnubaMdhI prAdi cAra bheda, isa taraha 16 tathA hAsyAdika 9 nokaSAya, ye saba kaSAya hai aura ina sabame AtmahiMsA karanekI sAmarthya hai / mithyAtva, avirati aura pramAda ye tIna athavA avirati aura pramAda ye do athavA jahAM pramAda ho vahAM kaSAya to avazya hI hotI hai, kintu ye tInoM dUra ho jAne para bhI kaSAya ho sakatI hai|| 13. yoga kA svarUpa yogakA svarUpa chaTTo adhyAyake pahale sUtrakI TIkAmeM AgayA hai| ( dekho pRSTha 502 ) mithyAdRSTi se lekara terahave guNasthAna paryaMta yoga rahatA hai| 11-12 aura 13 veM guNasthAname mithyAtvAdi cArakA abhAva ho jAtA hai tathApi yogakA sadbhAva rahatA hai| __ kevalajJAnI gamanAdi kriyA rahita hue ho to bhI unake adhika yoga hai aura do indriyAdi jIva gamanAdi kriyA karate haiM to bhI unake alpa yoga hotA hai, isase siddha hotA hai ki yoga yaha vandhakA gauNa kAraNa hai, yaha to prakRti aura pradezabandhakA kAraNa hai / vandhakA mukhya kAraNa to mithyAtva, avirati, pramAda aura kaSAya hai aura ina cArame bhI sarvotkRSTa kAraNa to mithyAtva hI hai mithyAtvako dUra kiye vinA avirati Adi
Page #702
--------------------------------------------------------------------------
________________ 622 mokSazAstra bandhake kAraNa dUra hI nahIM hote-yaha abAdhita siddhAnta hai / 14. kisa guNasthAnameM kyA vandha hotA hai ? mithyAdRSTi ( guNasthAna 1 ) ke pA~coM baMdha hote haiM, sAsAdana samyagdRSTi samyagmithyAdRSTi aura asaMyata samyagdRSTi (guNasthAna 2-3-4 ) ke mithyAtvake sivAya avirati Adi cAra bandha hote haiM, deza saMyamI (guNasthAna 5) ke prAMzika avirati tathA pramAdAdi tInoM baMdha hote hai, pramatta saMyamI (guNasthAna 6 ) ke mithyAtva aura aviratike alAvA pramAdAdi tIna bandha hote haiN| apramattasaMyamIke ( 7 se 10 veM guNasthAna takake ) kaSAya aura yoga ye do hI bandha hote haiM / 11-12 aura 13 veM guNasthAnameM sirpha eka yogakA hI sadbhAva hai aura caudahaveM guNasthAnameM kisI prakArakA bandha nahIM hai yaha prabandha hai aura vahAM sampUrNa saMvara hai / 15. mahApApa prazna-jIvake sabase bar3A pApa kauna hai ? uttara-eka mithyAtva hI hai| jahA~ mithyAtva hai vahA~ anya saba pApoMkA sadbhAva hai / mithyAtvake samAna dUsarA koI pApa nahIM / 16. isa sUtrakA siddhAnta AtmasvarUpakI pahicAnake dvArA mithyAtvake dUra honese usake sAtha anaMtAnubaMdhI kaSAyakA tathA 41 prakRtiyoMke baMdhakA prabhAva hotA hai, tathA vAkIke karmokI sthiti aMtaH koDAkor3I sAgarakI raha jAtI hai, aura jIva thor3e hI kAlameM mokSapadako prApta kara letA hai / saMsArakA mUla mithyAtva hai aura mithyAtvakA abhAva kiye binA anya aneka upAya karanepara bhI mokSa yA mokSamArga nahI hotA / isaliye sabase pahale yathArtha upAyoMke dvArA sarva prakArase udyama karake isa mithyAtvakA sanathA nAza karanA yogya hai // 1 // bandhakA svarUpa sakapAyavAjjIvaH karmaNo yogyAnpudgalAnAdatte sa baMdhaH // 2 //
Page #703
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 8 sUtra 2 artha-[jIvaH sakaSAyatvAta ] jIva kaSAya sahita honese [ karmaNaH yogyapudagalAn ] karmake yogya pudgala paramANuoMko [prAdatte ] grahaNa karatA hai [ sa bandhaH ] vaha bandha hai| TIkA 1-samasta lokameM kArmANa vargaNIrUpa pudgala bhare haiM / java jIva kaSAya karatA hai taba usa kaSAyakA nimitta pAkara kArmANavargaNA svayaM karmarUpase pariNamatI hai aura jIvake sAtha saMbaMdha prApta karatI hai, ise bandha kahA jAtA hai| yahA~ jIva aura pudgalake eka kSetrAvagAharUpa sambandhako bandha kahA hai / bandha honese jIva aura karma eka padArtha nahIM ho jAte, tathA ve dono ekatrita hokara koI kArya nahI karate arthAt jIva aura karma ye donoM milakara pudgala karmameM vikAra nahIM krte| karmoMkA udaya jIvameM vikAra nahIM karatA, jIva karmoMmeM vikAra nahIM karatA, kintu donoM svataMtrarUpase apanI apanI paryAyake kartA haiM / jaba jIva apanI vikArI avasthA karatA hai taba purAne koke vipAkako 'udaya' kahA jAtA hai aura yadi jIva vikArI avasthA na kare to usake mohakarmakI nirjarA huI--aisA kahA jAtA hai| parake Azraya kiye binA jIvame vikAra nahI hotA, jIva jaba parAzraya dvArA apanI avasthAmeM vikAra bhAva karatA hai taba usa bhAvake anusAra navIna karma ba~dhate haiM-aisA jIva aura pudgalakA nimitta naimittika sambandha hai, aisA yaha sUtra batalAtA hai| 2-jIva aura pudgalakA jo nimitta naimittika sambandha hai vaha trikAlI dravyame nahI hai kintu sirpha eka samayakI utpAdarUpa paryAyameM hai arthAt eka samayakI avasthA jitanA hai / jIvame kabhI do samayakA vikAra ekatrita nahIM hotA isIliye karma ke sAtha isakA sambandha bhI do samayakA nahI / prazna-yadi yaha sambandha eka hI samaya mAtrakA hai to jIvake sAtha lambI sthitivAle karmakA sambandha kyo batAyA hai ? ucara-vahA~ bhI yaha batalAyA hai ki sambandha to vartamAna eka samayamAtra hI hai; parantu jIva yadi vibhAvake prati hI puruSArtha cAlU rakhegA
Page #704
--------------------------------------------------------------------------
________________ 624 mokSazAstra aura yadi samyagdarzanAdirUpa satya puruSArthaM na kare to usakA karmake sAtha kahA~ taka sambandha rahegA / 3 - isa sUtra meM sakaSAyatvAt zabda hai vaha jIva aura karma donoM ko ( arthAt kaSAyarUpabhAva aura kaSAyarUpakarma ina donoMko ) lAgU ho sakatA hai, aura aisA honepara unameM se nimna mudde nikalate haiM / (1) jIva anAdise apanI pragaTa avasthAmeM kabhI zuddha nahIM huA kiMtu kaSAyasahita hI hai aura isIliye jIvakarmakA sambandha anAdikAlIna hai / (2) kaSAyabhAvavAlA jIva karmake nimittase navIna baMdha karatA hai / (3) kaSAya karmako mohakarma kahate haiM, ATha karmomese vaha eka hI karmabandhakA nimitta hotA hai / (4) pahale sUtrame jo baMdhake pAMca kAraNa batAye haiM unameMse pahale cArakA yahA~ kahe huye kaSAya zabdame samAveza ho jAtA hai / (5) yahA~ jIvake sAtha karmakA bandha honA kahA hai; yaha karma pudgala hai aisA batAneke liye sUtra meM pudgala zabda kahA hai / isIse kitaneka jIvoMkI jo aisI mAnyatA hai ki 'karma AtmAkA adRSTa guNa hai' vaha dUra ho jAtI hai / 4- 'sakaSAyatvAt' - yahA~ pA~cavI vibhakti lagAnekA aisA hetu hai ki jIva jaisI tIvra, madhyama yA manda kaSAya kare usake anusAra karmomeM svayaM sthiti aura anubhAgabandha hotA hai aisA nimitta naimittika sambandha hai / 5 -- jIvakI sakaSAya avasthA meM dravya karma nimitta hai / yaha dhyAna rahe ki prastuta karmakA udaya ho isaliye jIvako kaSAya karanA hI par3e, aisA nahI hai / yadi karma upasthita hai tathApi svayaM yadi jIva svAzrayameM sthira raha kara kaSAyarUpase na pariName to una karmo ko bandhakA nimitta nahIM kahalAtA, parantu una karmokI nirjarA huI aisA kahA jAtA hai | 6--jIvake karmake sAtha jo saMyoga sambandha hai vaha pravAha anAdise calA AtA hai kintu vaha eka hI samaya mAtrakA hai / pratyeka samaya apanI yogyatAse jIva naye naye vikAra karatA hai isIliye yaha sambandha cAlU rahatA hai / kintu jar3akarma jIvako vikAra nahI karAte / yadi jIva apanI yogyatA
Page #705
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 8 sUtra 2 625 se vikAra kare to hotA hai aura na kare to nahIM hotaa| jaise adhika samayase garama kiyA huA pAnI kSaNa meM ThaNDA ho jAtA hai usIprakAra anAdise vikAra (-azuddhatA) karatA pAyA to bhI vaha yogyatA eka hI samaya mAtrakI honese zuddha svabhAvake Alambanake bala dvArA vaha dUra ho sakatA hai / rAgAdi vikAra dUra honese karmake sAthakA sambandha bhI dUra ho jAtA hai| 7-prazna-AtmA to amUrtika hai, hAtha, pairase rahita hai aura karma to mUrtika hai to vaha karmoko kisa taraha grahaNa karatA hai ? uttara-vAstavameM eka dravya dUsare dravyako grahaNa nahIM kara sakatA isIliye yahA~ aisA samajhanA ki jo 'grahaNa' karanA batalAyA hai vaha mAtra upacArase kahA hai| jIvake anAdise karma pudgalake sAtha sambandha hai aura jIvake vikArakA nimitta pAkara prati samaya purAne karmoke sAtha navIna karma skandharUpa hotA hai-itanA sambandha batAneke liye yaha upacAra kiyA hai| vAstavame jovake sAtha karmapudgala nahI ba~dhate kintu purAne karma pugaloke sAtha navIna karma pugaloMkA vandha hotA hai; parantu jovame vikArako yogyatA hai aura usa vikArakA nimitta pAkara navIna karmapudgala svayaM svataH baMdhate hai isalie upacArase jIvake karma pudgaloMkA grahaNa kahA hai| -jagatame aneka prakArake bandha hote haiM, jaise guNaguNokA bandha ityAdi / ina saba prakArake badhase yaha baMdha bhinna hai, aisA batAneke liye isa sUtrame baMdhase pahale 'saH' zabdakA prayoga kiyA hai| "saH' zabdase yaha batalAyA hai ki jIva aura pudgalake guNaguNI saMbaMdha yA kartAkarma sambandha nahI hai, isIliye yahAM unakA eka kSetrAvagAharUpa sambandha athavA nimitta naimittika sambandha samajhanA / karmakA bandha jIvake samasta pradezoMse hotA hai aura bandhameM anantAnanta paramANu hote haiN| (a0 8-sU0 24) 6-yahA~ bandha zabdakA artha vyAkaraNakI dRSTi se nIce batalAye huye cAra prakArase samajhanA: (1) AtmA baMdhA so baMdha; yaha karmasAdhana hai|
Page #706
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAsa (2) AtmA svayaM hI baMdharUpa pariNamatI hai, isIliye baMdhako karttA kahA jAtA hai, yaha kartR sAdhana hai / 626 (3) pahale baMdhakI apekSAse AtmA bandhake dvArA navIna baMdha karatA hai isIliye bandha karaNasAdhana hai / (4) baMdhanarUpa jo kriyA hai so hI bhAva hai, aisI kriyArUpa bhI baMdha hai yaha bhAvasAdhana hai ||2|| bandhake bheda prakRtisthityanubhAga pradezAstadvidhayaH ||3|| - arthaM---[tat] usa bandhake [ prakRtisthityanubhAgapradezAH ] prakRtibaMdha, sthitibaMdha, anubhAgabadha aura pradezabaMdha [ vidhayaH ] ye cAra bheda haiM / TIkA 1. prakRtibaMdha - karmoke svabhAvako prakRtibaMdha kahate haiM / sthitibaMdha ---- jJAnAvaraNAdi karma apane svabhAvarUpase jitane samaya rahe so sthitibaMdha hai / anubhAgabaMdha -- jJAnAvaraNAdi karmoke rasavizeSako anubhAgabandha kahate haiM / pradeza baMdha -- jJAnAvaraNAdi karmarUpase honevAle pudgalaskandhoM ke paramANutroMkI jo saMkhyA hai so pradezabaMdha hai / baMdhake uparokta cAra prakArameMse prakRtibaMdha aura pradezavaMghame yoga nimitta hai aura sthitibaMdha tathA anubhAgavaMdha meM kapAya nimitta hai / 2 - yahA~ jo vandhake bheda varNana kiye hai ve pudgala karmabandhake haiM; ava una pratyeka prakArake bheda-upabheda anukramase kahate haiM // 3 // prakRtibandhake mUla bheda yAdyo jJAnadarzanAvaraNavedanIyamohanIyAyurnAmagotrAntarAyAH // 4 //
Page #707
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 8 sUtra 4 artha - [prAyo] pahalA prarthAt prakRtibandha [ jJAnadarzanAvaraNavedanamohanIyAyurnAmagotrAntarAyAH ] jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra, aura antarAya ina ATha prakArakA hai / TIkA 627 1 - jJAnAvaraNa- - jaba mAtmA svayaM apane jJAnabhAvakA ghAta karatA hai arthAt jJAna zaktiko vyakta nahIM karatA taba zrAtmAke jJAna guraNake ghAta meM jisa karmakA udaya nimitta ho use jJAnAvaraNa kahate haiM / darzanAvaraNa - jaba AtmA svayaM apane darzanabhAvakA ghAta karatA hai taba AtmA ke darzanaguraNake ghAta me jisa karmake udayakA nimitta ho use darzanAvaraNa kahate haiM / vedanIya -- jaba AtmA svayaM mohabhAvake dvArA AkulatA karatA hai tava anukUlatA - pratikUlatArUpa saMyoga prApta honeme jisa karmakA udaya nimitta ho use vedanIya kahate haiM / mohanIya - jIva apane svarUpako bhUlakara anyako apanA samajhe athavA svarUpAcaraName asAvadhAnI karatA hai taba jisa karmakA udaya nimitta ho use mohanIya kahate haiM / Ayu -- jIva apanI yogyatAse jaba nArakI, tiyaMca, manuSya yA devake zarIrame rukA rahe taba jisa karmakA udaya nimitta ho use Ayukarma kahate haiM / nAma- -jisa zarIrame jIva ho usa zarIrAdikakI racanAme jisa karmakA udaya nimitta ho use gotrakarma kahate haiM / gotra - jIvako ucca yA nIca AcaraNavAle kulame paidA honeme jisa karmakA udaya nimitta ho use nAmakarma kahate haiM / aMtarAya - jIvake dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIryake vighnameM jisa karmakA udaya nimitta ho use aMtarAyakarma kahate hai / 2 -- prakRtibandhake ina ATha bhedoMmese jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa,
Page #708
--------------------------------------------------------------------------
________________ 628 mokSazAstra mohanIya aura aMtarAya ye cAra ghAtiyA karma kahalAte haiM, kyoMki ve jIvake anujIvI guNoM kI paryAyake ghAtameM nimitta haiM; zrIra vAkIke vedanIya, Ayu, nAma aura gotra ina cArako aghAtiyA karma kahate haiM kyoMki ye jIvake anujIvI guNoM kI paryAyake ghAtameM nimitta nahIM kintu pratijIvI guNoM kI paryAyake ghAta meM nimitta haiM / vastu meM bhAvasvarUpa guraNa anujIvI guNa aura abhAvasvarUpa guNa pratijIvI guNa kahe jAte haiM / 3 - jaise eka hI samayameM khAyA huA AhAra udarAgnike saMyogase rasa lohU Adi bhinna 2 prakArase ho jAtA hai, usIprakAra eka hI samaya meM grahaNa kiye hue karma jIvake pariNAmAnusAra jJAnAvaraNa ityAdi aneka bhedarUpa ho jAtA / yahA~ udAharaNase itanA antara hai ki AhAra to rasa rudhira Adi rUpase krama - kramase hotA hai parantu karma to jJAnAvaraNAdirUpase eka sAtha ho jAte haiM // 4 // prakRtibaMdha ke uttara bheda paMcanavadvyaSTAviMzaticaturdvicatvAriMzat dvipaMcabhedA yathAkramam ||5|| - artha - [ yathAkramam ] uparokta jJAnAvaraNAdi ATha karmoke anukramase [ paMcanavadvacaSTAviMzaticatudvicatvAriMzat dvi paMcabhedAH ] pA~ca, nava, do, aTThAIsa, cAra, vyAlIsa, do aura pA~ca bheda haiM / noTa- una bhedoMke nAma aba Ageke sUtroMmeM anukramase batalAte haiM // 5 // jJAnAvaraNakarmake 5 bheda mattizrutAvadhimanaHparyayakevalAnAm // 6 // artha - [ matibhRtAvadhimanaH paryaya kevalAnAm ] matijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa, avadhijJAnAvaraNa, mana:paryayajJAnAvaraNa aura kevalajJAnAvaraNa ye jJAnAvaraNakarmake pA~ca bheda haiM / *
Page #709
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 8 sUtra 6-7 ghara TIkA prazna-abhavyajIvake manaHparyayajJAna tathA kevalajJAnakI prApti karanekI sAmarthya nahIM hai, yadi yaha sAmarthya ho to abhavyatva nahI kahA jA sakatA; isaliye ina do jJAnakI sAmarthya se rahita usake ina do jJAnakA AvaraNa kahanA so kyA nirarthaka nahI hai ? ucara-dravyAthikanayase abhavyajIvake bhI ina donoM jJAnako zakti vidyamAna hai aura paryAyAthikanayase abhavyajIva ye donoM jJAnarUpa apane aparAdhase pariNamatA nahI hai, isase usake kisI samaya bhI usakI vyakti nahI hotI; zaktimAtra hai kiMtu pragaTarUpase samyagdarzana-jJAna-cAritra abhavyake nahIM hote| isaliye zaktimese vyakti na honeke nimittarUpa AvaraNa karma honA hI cAhiye, isIliye abhavya jIvake bhI manaHparyayajJAnAvaraNa tathA kevalajJAnAvaraNa vidyamAna hai| darzanAvaraNa karma ke 9 bheda caturacaturakhadhikevalAnAM nidrAnidrAnidrApracalA pracalApracalAstyAnagRddhayazca // 7 // artha-[cakSuracakSuravadhikevalAnAM] cakSudarzanAvaraNa, acakSudarzanAvaraNa, avadhidarzanAvaraNa, kevaladarzanAvaraNa [nidrAnidrAnidrApracalApracalApracalAstyAnagRddhayazca ] nidrA, nidrAnidrA, pracalA, pracalApracalA aura styAnagRddhi ye nava bheda darzanAvaraNa karmake haiN| TIkA 1-chamastha jIvoMke darzana aura jJAna kramase hote haiM arthAt pahale darzana aura pIche jJAna hotA hai; parantu kevalI bhagavAnake darzana aura jJAna donoM eka sAtha hote haiM kyoMki darzana aura jJAna donoMke bAdhaka karmokA kSaya eka sAtha hotA hai| 2-manaHparyayadarzana nahIM hotA, kyoMki manaHparyayajJAna matijJAnapUrvaka hI hotA hai| isIliye manaHparyayadarzanAvaraNa karma nahIM hai|
Page #710
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra 3-isa sUtrameM Aye hue zabdoMkA artha zrI jaina siddhAnta pravezikA meMse dekha lenA // 7 // vedanIya karmake do bheda sadasaddha ch||8|| artha-[ sadasadhe ] sAtAvedanIya aura asAtAvedanIya ye do vedanIyakarma ke bheda haiN| TIkA vedanIyakarmakI do hI prakRtiyA~ haiM sAtAvedanIya aura asAtAvedanIya / sAtA nAma sukhakA hai / isa sukhakA jo vedana arthAt anubhava karAve so sAtA vedanIya hai / asAtA nAma duHkhakA hai, isakA jo vedana arthAt anubhava karAve so asAtA vedanIyakarma hai / zaMkA-yadi sukha aura duHkha karmose hotA hai to karmoke naSTa ho jAneke bAda jIva sukha aura duHkhase rahita ho jAnA cAhiye? kyoMki usake sukha aura duHkhake kAraNIbhUta karmokA abhAva hogayA hai / yadi yoM kahA jAve ki karma naSTa ho jAnese jIva sukha aura duHkha rahita hI ho jAtA hai to aisA nahIM kaha sakate, kyoMki jIva dravyake niHsvabhAva ho jAnese abhAvakA prasaMga prApta hotA hai; athavA yadi duHkhako hI karmajanita. mAnA jAve to sAtAvedanIya karmakA abhAva ho jAyagA, kyoMki phira isakA koI phala nahIM rhtaa| samAdhAna-duHkha nAma kI koI bhI vastu hai vaha moha aura asAtAvedanIya karmake udayameM yukta honese hotI hai, aura vaha sukha guNakI viparIta dazA hai kintu vaha jovakA asalI svarUpa nahI hai / yadi jIvakA svarUpa mAnA jAve to kSINakarmA arthAt karma rahita jIvoMke bhI duHkha honA cAhiye, kyoki jJAna aura darzanakI taraha karmakA vinAza honepara duHkhakA vinAza nahI hotaa| kiMtu sukha karmase utpanna nahIM hotA, kyoMki yaha jIvakA svabhAva hai aura isIliye yaha karmakA phala nahIM hai / sukhako jIvakA sva.
Page #711
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 8 sUtra 8 631 bhAva mAnanese sAtA vedanIya karmakA abhAva bhI nahIM hotA, kyoMki duHkhake upazamanake kAraNIbhUta sudravyoMke sampAdanameM sAtAvedanIya karmakA vyApAra hotA hai / * ghana, strI, putra ityAdi bAhya padArthoke saMyoga viyoga meM pUrvakarmakA udaya ( nimitta ) kAraNa hai / isakA AdhAraH - samayasAra-gAthA 84 kI TIkA, pravacanasAra - gAthA 14 kI TIkA, paMcAstikAya - gAthA 27,67 kI TIkA, paramAtmaprakAza-pra. 2 gAthA 57, 60 tathA pRSTha 20168, niyamasAra - gAthA 157 ko TIkA, pacAdhyAyI adhyAya 1 gAthA 181, paMcAdhyAyI zra. 1 gAthA 581, adhyAya 2 gAthA 50, 440, 441, rayaNasAra gA0 26, svAmIkArtikeyAnuprekSA gAthA 10, 16, 56, 57, 316, 320, 427, 432 padmanaMdi paMcavizati pRSTha 101, 102, 104, 106, 109, 110, 116, 128, 131, 138, 140, 155, mokSamAgaM prakAzaka gu0 anuvAda pRSTha 8, 28, 30, 45, 61, 62, 64, 65, 70, 71, 72, 73, 308 ityAdi aneka sthala meM, gomaTTasAra-karmakADa pRSTha 903, zlokavArtika adhyAya 8 sUtra 11 kI TokA, adhyAya 6 sUtra 16, rAjavArtika adhyAya 8 sUtra 11 kI TIkA pradhyAya esUtra 16 / rAjavAtika adhyAya 8 sUtra 11 kI TIkA pradhyAya 6 sUtra 16 zrImadrAjacandra ( gujarAtI dvitIyAvRtti ) pRSTha 235, 443 tathA mokSamAlA pATha 3, sattAsvarUpa pRSTha 26, anagAra dharmAmRta - pRSTha 60, 76 // zrISaTkhaDAgama pustaka 1 pR0 105, gomaTTasAra jI. pIThikA pR0 14, 15, 375, go0 ka0 gA0 2 pR0 3 pR0 602-603; gA0 380, samayasAra gA. 132 se 136 kI tathA 224, 227, 275, 324 se 327, jayasenAcAryakRta TIkA; sa0 sAra gA0 225 mUla / paM0 rAjamallajI sa0 sAra kalaza TIkA pR0 163 se 166, 171, 12, 175, 178, 195 / pravacanasAra gA0 72 kI jayasenAcArya kRta TIkA | niyamasAra zAstrameM kalaza 26 / rayaNasAra gA0 26 | bhagavatI ArAdhanA pR0 547-8, tathA gAthA 1731, 1733, 1734-5, 1742, 1743, 1748, 1752 | padmanadi pacaviMzati prathama pra0 gA0 181 184 se 161, 165-66, padmanadI dAna zra0 zloka 20, 38, 44, anitya pra0 zlo0 6, 6, 10, 42 / zrAtmAnuzAsana gA0 21, 31, 37, 148 / subhASita ratnasaMdoha gA0 356-575e-60-66-370, 372 | mahApurANa sarga 0 5 zloka 14 se 15; / sarga 6 meM zloka 195, 202-3 sarga 28 meM zloka 213 se 220; parva 37 zloka 160 se 200; | sattAsvarUpa pU0 17 jaina si0 pravezikA pU0 336-37 puNyakarma, pApakarma /
Page #712
--------------------------------------------------------------------------
________________ 632 mokSazAstra aisI vyavasthA mAnanese sAtAvedanIya prakRtiko pulavipAkitva prApta ho jAyagA / aisI AzaMkA nahIM karanA; kyoMki duHkhake upazamase utpanna huye duHkhake avinAbhAvI, upacArase hI sukha saMjJAko prApta aura jIvase abhinna aise svAsthyake kaNakA hetu honese sUtra meM sAtAvedanIya karmako jIvavipAkitva aura sukha hetutvakA upadeza diyA gayA hai| yadi aisA kahA jAve ki uparokta vyavasthAnusAra to sAtAvedanIya karmako jIvavipAkitva aura pudgalavipAkitva prApta hotA hai, to yaha bhI koI doSa nahIM hai, kyoki jIvakA astitva anyathA nahI bana sakatA, isIse isaprakArake upadezake astitvakI siddhi ho jAtI hai / sukha aura du.khake kAraNabhUta dravyoMkA saMpAdana karanevAlA dUsarA koI karma nahIM hai, kyoMki aisA koI karma milatA nahIM / (dhavalA-TIkA pustaka 6 pRSTha 35-36) mohanIya karmake aTThAIsa bheda batalAte haiM darzanacAritramohanIyAkaSAyakaSAyavedanIyAkhyAstridvinavaSoDazabhedAH samyaktvamithyAtvatadubhayAnyakaSAyakaSAyau hAsyaratyaratizokamayajugupsAstrIpunapuMsakavedA anaMtAnubaMdhyapratyAkhyAnapratyAkhyAna saMjvalanavikalpAzcaikazaH krodhmaanmaayaalomaaH||6|| artha-[darzana cAritramohanIyAkaSAyakaSAyavedanIyAkhyAH] darzanamohanIya, cAritramohanIya, akapAyavedanIya aura kaSAyavedanIya ina cAra bhedarUpa mohanIyakarma hai aura isake bhI anukramase [ tridvinavaSoDazabhedAH ] tIna, do, nava aura solaha bheda hai / ve isaprakAra se haiM--[ samyaktva mithyAtvatadubhayAni ] samyaktva mohanIya, mithyAtva mohanIya, aura samyagmithyAtvamohanIya ye darzana mohanIyake tIna bheda haiM; [akaSAya kaSAyo ] akaSAyavedanIya aura kapAyavedanIya ye do bheda cAritra mohanIyake hai; [ hAsyaratyaratizoka bhaya jugupsA khI punapusakavedAH] hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, strIveda, purupaveda aura napuMsakaveda ye akaSAyavedanIyake nava
Page #713
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyAya 8 sUtra bheda haiM, aura [anantAnuvaMdhyapratyAkhyAnapratyAkhyAna saMjvalanavikalpAH ca ] pranantAnuvandhI, apratyAkhyAna, pratyAkhyAna tathA saMjvalanake bhedase tathA [ ephazaH krodha mAna mAyA lobhAH ] ina pratyekake krodha, mAna, mAyA, aura lobha ye cAra prakAra-ye solaha bheda kaSAyavedanIyake haiN| isa taraha mohanIyake kula aTThAIsa bheda haiN| noTa-akapAyavedanIya aura kaSAyavedanIyakA cAritramohanIyame samAveza ho jAtA hai isIliye inako alaga nahI ginA gayA hai| TIkA 1-mohanIyakarmake mukhya do bheda haiM-darzanamohanIya aura cAritramohanIya / jIvakA mithyAtvabhAva hI sasArakA mUla hai isame mithyAtva mohanIyakama nimitta hai; yaha darzana mohanIyakA eka bheda hai / darzanamohanIyake tIna bheda haiM-mithyAtvaprakRti, samyaktvaprakRti aura samyakmithyAtvaprakRti / ina tInamese eka mithyAtva prakRtikA hI bandha hotA hai| jIvakA aisA koI bhAva nahIM hai ki jisakA nimitta pAkara samyaktvamohanIyaprakRti yA samyagmithyAtvamohanIya prakRti ba~dhe; jIvake prathama' samyagdarzana pragaTa hone ke kAlame ( upazama kAlame ) mithyAtvaprakRtike tIna TukaDe ho jAte haiM, inamese eka mithyAtvarUpame rahatA hai, eka samyaktvaprakRtirUpase hotA hai aura eka samyagmithyAtvaprakRtirUpase hotA hai / cAritra mohanIyake paccIsa bheda haiM unake nAma sUtrame hI batalAye hai / isaprakAra saba milakara mohanIyakarmake aTThAIsa bheda haiN| 2-isa sUtra meM Aye huye zabdokA artha jainasiddhAnta pravezikAmese dekha lenaa| 3-yahA~ hAsyAdika navako akaSAyavedanIya kahA hai, ise nokaSAyavedanIya bhI kahate haiN| 4-anantAnubaMdhIkA artha-ananta-mithyAtva, saMsAra; anubaMdhIjo inako anusaraNa kara vandhako prApta ho / mithyAtvako anusaraNa kara jo kapAya baMdhatI hai use anantAnubandhI kaSAya kahate haiN| anantAnubandhI krodhamAna-mAyA-lobhakI vyAkhyA nimnaprakAra hai
Page #714
--------------------------------------------------------------------------
________________ 634 * mokSazAstra (1) jo AtmAke zuddhasvarUpakI aruci hai so anantAnuvandhI krodha hai| (2) 'maiM parakA kara sakatA hU~' aisI mAnyatA pUrvaka jo ahaGkAra hai so anantAnubandhI mAna-abhimAna hai| (3) apanA svAdhIna satya svarUpa samajhameM nahIM AtA aisI vakratAmeM samajha zaktiko chupAkara AtmAko ThaganA so anantAnuvandhI mAyA hai / (4) puNyAdi vikArase aura parase lAbha mAnakara apanI vikArI dazAkI vRddhi karanA so anantAnubandhI lobha hai| anaMtAnubaMdhI kaSAya AtmAke svarUpAcaraNa cAritrako rokatI hai| zuddhAtmAke anubhavako svarUpAcaraNa cAritra kahate haiN| isakA prArambha cauthe guraNasthAnase hotA hai aura caudahaveM guNasthAnameM isakI pUrNatA hokara siddhadazA pragaTa hotI hai // 6 // __ yaba Ayukarmake cAra bheda batalAte haiM nArakatairyagyonamAnuSadaivAni // 10 // artha-[ nAraka tairyagyonamAnuSadevAni ] narakAyu, tiryaMcAyu, manupyAyu aura devAyu ye cAra bheda Ayukarmake hai // 10 // .. nAmakarmake 42 bheda batalAte haiM gatijAtizarIrAMgopAMganirmANabaMdhanasaMghAtasaMsthAna saMhananasparzarasagaMdhavarNAnupUrvyAgurulaghUpaghAtaparaghAtA tapodyotocchavAsavihAyogatayaH pratyeka zarIratrasasubhagasusvarazubhasUkSmaparyAptisthirAdeyayazaHkIrtisetarANi tIrthakaratvaM ca // 11 //
Page #715
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 8 sUtra 11-12-13 635 artha-[ gatijAtizarIrAMgopAMganirmANabaMdhanasaMghAtasaMsthAnasaMhananasparzarasagaMdhavarNAnupUAgurulaghUpadhAtaparaghAtAtapodyotocchvAsavihAyogatayaH] gati, jAti, zarIra, agopAga, nirmANa, bandhana, saghAta, saMsthAna, saMhanana, sparza, rasa, gaMdha, varNa, AnupUrvI, agurulaghu, upaghAta, paraghAta, Atapa, udyota, ucchvAsa aura vihAyogati ye ikkIsa tathA [ pratyekazarIratrasasubhagasusvarazubhasUkSmaparyAptisthirAdeyayazaHkotisetarANi ] pratyeka zarIra, trasa, zubhaga, susvara, zubha, sUkSma, paryApti, sthira, Adeya aura yaza-kIrti, ye daza tathA inase ulaTe dasa arthAt sAdhAraNa zarIra, sthAvara, durbhaga, dusvara, azubha, bAdara (-sthUla ) aparyApti, asthira, anAdeya, aura ayazaHkIrti ye dasa [tIrthakaratva ca] aura tIrthakaratva, isa taraha nAma karmake kula byAlIsa bheda haiN| TIkA sUtrake jisa zabda para jitane aGka likhe haiM ve yaha batalAte hai ki usa zabdake utane upabheda haiM, udAharaNArtha:-gati zabda para cArakA aGka likhA hai vaha yaha batalAtA hai ki gatike cAra upabheda haiM / gati Adi upabheda sahita ginA jAya to nAma karmake kula 63 bheda hote hai| isa sUtra meM Aye hue zabdoMkA artha zrI jainasiddhAnta pravezikAmese dekha lenA // 11 // gotrakarmake do bheda uccairnIcaizca // 12 // artha-[ uccarnIcaizca ] uccagotra aura nIcagotra ye do bheda gotra karmake haiM // 12 // _ aMtarAyakarmake 5 bheda batalAte haiM dAnalAbhabhogopabhogavIryANAm // 13 // artha-[ dAnalAbhabhogopabhoga vIryANAm ] dAnAMtarAya, lAbhAtarAya, bhogAMtarAya, upabhogAMtarAya aura vIryAntarAya ye pAMca bheda antarAya karmake haiN| prakRtibandhake upabhedoMkA varNana yahAM pUrNa huA // 13 //
Page #716
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra aba sthitibaMdhake bhedoMmeM jJAnAvaraNa darzanAvaraNa, vedanIya aura antarAya karmakI utkRSTa sthiti batalAte haiMAditastisRNAmantarAyasya ca triMzatsAgaropama koTIkoTayaH parA sthitiH||14|| artha-[prAktistisRNAm ] Adise tIna arthAt jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, tathA vedanIya [ antarAyasya ca ] caura antarAya ina cAra karmokI [parA sthitiH] utkRSTa sthiti [ trizatsAgaropamakoTI koTyaH ] tIsa koDAkor3I sAgarakI hai / noTa.-(1) isa utkRSTa sthitikA baMdha mithyAdRSTi saMjJI paMcendriya paryAptaka jIvake hI hotA hai| (2) eka karoDako karor3ase guNanese jo guNanaphala ho vaha koDAkor3I kahalAtA hai // 14 // mohanIya karmakI utkRSTa sthiti batalAte haiM satirmohanIyasya // 15 // artha- mohanIyasya ] mohanIya karmakI utkRSTa sthiti [saptatiH] sattara koDAkor3I sAgarakI hai| noTa-yaha sthiti bhI mithyAdRSTi saMjJI paMcendriya paryAptaka jIvake hI baMdhatI hai // 15 // nAma aura gotrakarmakI utkRSTa sthiti batalAte haiM viMzatirnAmagotrayoH // 16 // artha-[ nAmagotrayoH ] nAma aura gotra karmakI utkRSTa sthiti [viMzatiH ] bIsa koDAkor3I sAgarako hai // 16 // __ Ayu karmakI utkRSTa sthitikA varNana ' trayastriMzatsAgaropamANyAyuSaH // 17 //
Page #717
--------------------------------------------------------------------------
________________ 637 adhyAya 8 sUtra 17-18-19-20-21 artha-[mAyuSaH] Ayu karmako utkRSTa sthiti [travizatsAgaropamANi] tetIsa sAgarakI hai // 17 // vedanIya karmakI jaghanya sthiti batalAte haiM aparA dvAdazamuhUrtA vedanIyasya // 18 // artha-[ vedanIyasya aparA] vedanIya karmakI jaghanya sthiti [ dvAdazamuhUrtAH ] bAraha muhUrtakI hai // 18 // nAma aura gotra karmakI jaghanya sthiti nAmagotrayoraSTau // 16 // artha-[ nAmagotrayoH ] nAma' aura gotra karmakI jaghanya sthiti [maSTo ] ATha muhUrtakI hai // 19 // aba zeSa jJAnAvaraNAdi pA~ca karmokI jaghanya sthiti batalAte haiM zeSANAmaMtamuhUrtA // 20 // artha-[ zeSAraNAM] bAkIke arthAt jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya, aMtarAya aura Ayu ina pAMca karmokI jaghanya sthiti [antarmuhUrtA] aMtarmuhUrta kI hai| yahAM sthitibandhake upabhedoMkA varNana pUrNa huA // 20 // aba anubhAgabandhakA varNana karate haiM, ( anubhAgabandhako anubhavabandha bhI kahate haiM) anubhavabandhakA lakSaNa vipAko'nubhavaH // 21 // artha-[ vipAka: ] vividha prakArakA jo pAka hai / anubhavA ] so anubhava hai| TIkA (1) mohakarmakA vipAka hone para jIva jisaprakArakA vikAra kare usIrUpase jIvana phala bhogA kahA jAtA hai| isakA itanA hI artha hai ki
Page #718
--------------------------------------------------------------------------
________________ 630 mokSazAstra jIvako vikAra karane meM mohakarmakA vipAka nimitta hai| karmakA vipAka karma meM hotA, jIvame nahIM hotaa| jIvako apane vibhAvabhAvakA jo manubhava hotA hai so jIvakA vipAka-anubhava hai / (2) yaha sUtra pudgala karmake vipAka-anubhavako batalAnevAlA hai| baMdha hote samaya jIvakA jaisA vikArobhAva ho usake anusAra pudgalakama meM anubhAga bandha hotA hai aura jaba yaha udayame zrAve taba yaha kahA jAtA hai ki karmakA vipAka, anubhAga yA anubhava huprA // 21 // anubhAgavandha kameke nAmAnusAra hotA hai sa yathAnAma // 22 // artha-[ saH ] yaha anubhAga bandha [ yathAnAma ] karmoke nAmake anusAra hI hotA hai| TIkA jisa karmakA jo nAma hai usa karmameM vaisA hI anubhAgavanya par3atA hai / jaise ki jJAnAvaraNa karmameM aisA anubhAga hotA hai ki 'java jJAna ruke taba nimitta ho' darzanAvaraNa karmame 'java darzana ruke tava nimitta ho' aisA anubhAga hotA hai // 22 // aba yaha batalAte haiM ki phala deneke bAda karmokA kyA hotA hai tatazca nirjarA // 23 // ___ artha-[tataH ca] tIna, madhyama yA maMda phala deneke bAda [nirjarA] una karmokI nirjarA ho jAtI hai arthAt udayameM Aneke bAda karma AtmAse jude ho jAte haiN| 1-AThoM karma udaya honeke bAda jhar3a jAte haiM inameM karmakI nirjarAke do bheda haiM-savipAka nirjarA aura avipAka nirjraa| (1) savipAka nirjarA-AtmAke sAtha eka kSetrameM rahe hue karma apanI sthiti pUrI honepara alaga hogaye yaha savipAka nirjarA hai| (2) avipAka nirjarA-udayakAla prApta honese pahale jo karma AtmAke puruSArthake kAraNa AtmAse pRthak hogaye yaha avipAka nirjarA hai / ise sakAmanirjarA bhI kahate haiM /
Page #719
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23 24 adhyAya 8 sUtra 23636 2-nirjarAke dUsarI tarahase bhI do bheda hote haiM unakA varNana-(1) akAma nirjarA- isameM bAhyanimittaM to yaha hai ki icchA rahita bhUkha-pyAsa sahana karanA aura vahAM yadi maMdakaSAyarUpa bhAva ho to vyavahArase pApa kI nirjarA aura devAdi puNyakA baMdha ho ---- ise prakAma nirjarA kahate hai | jisa akAma nirjarAse jIvakI gati kucha U~cI hotI hai yaha pratikUla saMyogake samaya jIva maMda kaSAya karatA hai usase hotI hai kintu karma jIvako UMcI gatimeM nahI le jAte / (2) sakAma nirjarA - isakI vyAkhyA Upara avipAka nirjarA anusAra samajhanA, tathA yahA~ vizeSa bAta yaha hai ki jIvake upAdAnako asti prathama dikhAkara yaha nirjarAmeM bhI puruSArthakA kAraNapanA dikhAnA hai / 3 - isa sUtra meM jo 'ca' zabda hai vaha navame zradhyAyake tIsare sUtra (tapasA nirjarA ca ) ke sAtha sambandha karAtA hai / yahA~ anubhAgavaMdhakA varNana pUrNa huA // 23 // aba pradezakA varNana karate haiM pradezabaMdhakA svarUpa nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAtsUkSmaikakSetrAvagAhasthitAH sarvAtmapradezeSvanaM tAnaM tapradezAH // 24 // artha -- [ nAma pratyayAH ] jJAnAvaraNAdi karma prakRtiyokA kAraNa, [ sarvataH ] sarvaM taraphase arthAt samasta bhAvomeM [ yoga vizeSAt ] yoga vizeSase [ sUkSmaikakSetrAvagAhasthitAH ] sUkSma, eka kSetrAvagAha rUpa sthita [ sarvAtmapradezeSu ] aura sarva Atmapradezome [ anaMtAnaMtapradezAH ] jo karmapudgalake anantAnanta pradeza hai so pradezabadha hai / nimna chaha bAte isa sUtra batalAI haiM: (1) sarva karmake jJAnAvaraNAdi mUlaprakRtirUpa, uttara prakRtirUpa aura uttarottaraprakRtirUpa honekA kAraNa kArmAraNavargaraNA hai / --
Page #720
--------------------------------------------------------------------------
________________ 640 mokSazAstra (2) trikAlavartI samasta bhavoMmeM (janmomeM) mana-vacana-kAyake thogake nimittase yaha karma pAte hai / (3) ye karma sUkSma hai-indriyagocara nahIM haiN| (4) AtmAke sarva pradezoMke sAtha dUdha pAnIkI taraha eka kSetramaiM ye karma vyApta haiN| (5) AtmAke sarva pradezoMmeM anaMtAnaMta pudgala sthita hote haiM / (6) eka eka AtmAke asaMkhya pradeza haiM, isa pratyeka pradezameM saMsArI jIvoke anantAnanta pudgalaskaMdha vidyamAna haiN| yahA~ pradezabaMdhakA varNana pUrNa huA // 24 // isa taraha cAra prakArake baMdhakA varNana kiyaa| ava karmaprakRttiyoMmeMse puNyaprakRtiyAM kitanI haiM aura pApa prakRti kitanI haiM yaha batalAkara isa adhyAyako pUrNa karate haiN| puNya prakRtiyAM batalAte haiM sadva ghazubhAyurnAmagotrANi puNyam // 25 // artha-[ saghazubhAyu magotrANi ] sAtAvedanIya, zubhaAyu, zubhanAma aura zubhagotra [ puNyam ] ye puNya prakRtiyAM haiN| TIkA 1-ghAtiyA karmokI 47 prakRtiyAM haiM, ye saba pAparUpa haiM; adhAtiyA karmokI 101 prakRtiyA~ haiM, unameM puNya aura pApa donoM prakAra haiN| unamese nimna 68 prakRtiyA~ puNyarUpa haiM (1)sAtAvedanIya(2)tiryaMcAyu(3)manuSyAyu(4)devAyu(5) uccagotra (6)manuSyagati (7)manuSyagatyAnupUrvI(8)devagati (9) devagatyAnupUrvI (10) paMcendriya jAti (11-15) pA~ca prakArakA zarIra (16-20) zarIrake pA~ca prakArake bandhana, (21-25) pA~ca prakArakA saMghAta (26-28) tIna prakAra - kA aMgopAMga (26-48) sparza, varNAdikakI bIsa prakRti (49) samacaturasaMsthAna (50) vajrarSabhanArAcasaMhanana, (51) agurulaghu (52) paraghAta,
Page #721
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 8 sUtra 25-26 641 (53) ucchavAsa (54) Atapa (55) udyota (56) prazasta vihAyogati (57) trasa (58) bAdara, (56) paryApti (60) pratyeka zarIra (61)sthira (62) zubha (63) subhaga (64) susvara (65) Adeya (66) yazaHkIrti (67) nirmANa aura (68) tIrthaMkaratva / bheda vivakSAse ye 68 puNyaprakRti hai aura abheda vivakSAse 42 puNyaprakRti haiM, kyoMki varNAdikake 16 bheda, zarIra meM antargata 5 baMdhana aura 5 saghAta isa prakAra kula 26 prakRtiyAM ghaTAnese 42 prakRtiyAM rahatI hai| 2-pahale 11 veM sUtra meM nAmakarmakI 42 prakRti batalAI haiM unameM gati, jAti, zarIrAdikake upabheda nahI batalAye; parantu puNya prakRti aura pApaprakRti aise bheda karanese unake upabheda Aye binA nahIM rahate // 25 // aba pApa prakRtiyAM batalAte haiM: ato'nyatpApam // 26 // artha-[prataH anyat] ina puNya prakRtiyose anya arthAt-asAtAvedanIya, azubha prAyu, azubha nAma aura azubha gotra | pApam ] ye pApa prakRtiyAM hai| TIkA 1-pApa prakRtiyA~ 100 haiM jo nimnaprakAra haiM: 47-ghAtiyA karmokI sarva prakRtiyAM, 48-nIca gotra, 46-asAtAvedanIya, 50-narakAyu, [ nAmakarmako 50 ] 1-narakagati, 2-narakagatyAnupUrvI, 3-tiryaMcagati, 4-tiyaMcagatyAnupUrvI, 5-8-ekendriyase caturindriya taka cAra jAti, 6 se 13-pAca saMsthAna, (14-18) pAMca saMhanana, 1938-varNAdika 20 prakAra 36-upaghAta, (40) aprazasta vihAyogati, 41-sthAvara, 42-sUkSma, 43-aparyApti, 44-sAdhAraNa, 45-asthira 46-azubha, 47-durbhaga, 48-duHsvara, 46-anAdeya aura 50-ayaza.kIrti / bheda vivakSAse ye saba 100 pApaprakRtiyAM haiM aura abheda vivakSA se 84 haiN| kyoMki varNAdikake 16 upabheda ghaTAnese 84 rahate haiN| inamese bhI samyaka
Page #722
--------------------------------------------------------------------------
________________ 642 mokSazAstra mithyAtvaprakRti tathA samyaktva mohanIyaprakRti ina do prakRtiyoMkA vandha nahIM hotA ataH ina do ko kama karanese bhedavivakSAse 18 aura abheda vivakSAse 82 pApaprakRtiyoMkA bandha hotA hai, parantu ina donoM prakRtiyoMkI sattA tathA udaya hotA hai isIliye sattA aura udaya to bheda vivakSAse 100 tathA abheda vivakSAse 84 prakRtiyoMkA hotA hai| 2-varNAdika cAra athavA unake bheda gine jAve to 20 prakRtiyAM haiM, ye puNyarUpa bhI haiM aura pAparUpa bhI hai isIliye ye puNya aura pApa donoMmeM ginI jAtI haiN| 3-isa sUtrameM Aye huye zabdoMkA artha zrI jainasiddhAnta pravezikAmeM se dekha lenaa| upasaMhAra ___isa adhyAyameM bandhatattvakA varNana hai| pahale sUtra meM mithyAtvAdi pAMca vikArI pariNAmoMko bandhake kAraNarUpase batAyA hai, inameM pahalA mithyAdarzana batalAyA hai kyoMki ina pAMca kAraNoMmeM saMsArakA mUla mithyAdarzana hai / ye pAMcoM prakArake jIvake vikArI pariNAmoMkA nimitta pAkara mAtmAke eka eka pradezameM anantAnanta kArmANavargaNArUpa pudgala paramANu eka kSetrAvagAharUpase bandhate haiM, yaha dravyabandha hai| - 2-bandhake cAra prakAra varNana kiye haiN| inameM aisA bhI batalAyA hai ki karmabandha jIvake sAtha kitane samaya taka rahakara phira usakA viyoga hotA hai / prakRtibandha meM mukhya pATha bheda hote haiM, inameMse eka mohanIya prakRti hI navIna karma bandhameM nimitta hai| 3-vartamAna gocara jo deza haiM, unameM koI bhI sthAnameM aisA spaSTa aura vaijJAnika DhaMgase yA nyAya paddhatise jIvake vikArI bhAvoMkA tathA usake nimittase honevAle pudgalabandhake prakAroMkA svarUpa, aura jIvake zuddhabhAvoMkA svarUpa jainadarzanake sivAya dUsare kisI darzanameM nahI kahA gayA aura isaprakArakA navatattvake svarUpakA satya kathana sarvajJa vItarAgake binA
Page #723
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 8 upasaMhArA 642 ho hI nahI sakatA / isaliye jainadarzanakI anya kisI bhI darzanake sAtha samAnatA mAnanA so vinaya midhyAtva hai / 4----- mithyAtvake sambandhame pahale sUtrameM jo vivecana kiyA gayA hai vaha yathArtha samajhanA / 5- vaMdhatattva samvandhI ye khAsa siddhAnta dhyAna meM rakhane yogya hai ki zubha tathA azubha donoM hI bhAva badhake kAraNa hai isaliye unameM pharka nahI hai arthAt donoM bure haiM / jisa azubha bhAvake dvArA narakAdirUpa pApabadha ho use to jIva burA jAnatA hai, kintu jisa zubhabhAvake dvArA devAdirUpa puNyavandha ho use yaha bhalA jAnatA hai, isa taraha duHkhasAmagrImeM ( pApabandhake phalame ) dvepa aura sukha sAmagrI meM ( puNyabandhake phalameM ) rAga huA; isaliye puNya acchA aura pApa kharAba hai, yadi aisA mAneM to aisI zraddhA huI ki rAga dveSa karane yogya hai, aura jaise isa paryAya sambandhI rAga dveSa karanekI zraddhA huI vaisI bhAvI paryAya sambandhI bhI sukha duHkha sAmagrImeM rAga dveSa karane yogya hai aisI zraddhA huI / azuddha ( zubha - azubha ) bhAvoke dvArA jo karma vandha ho usame amuka acchA zrora amuka burA aisA bheda mAnanA hI mithyA zraddhA hai, aisI zraddhAse bandhatattvakA satya zraddhAna nahI hotA / zubha yA azubha donoM vandhabhAva hai, ina donoMse ghAtikarmokA bandha to nirantara hotA hai; sava ghAtiyA karma pAparUpa hI hai aura yahI zrAtmaguragake ghAtanemeM nimitta hai / to phira zubhabhAvase jo bandha ho use acchA kyo kahA hai ? ( mo0 pra0 ) 6 -- yahA~ yaha batalAte hai ki jIvake eka samayake vikArIbhAvameMsAta karma ke bandha meM aura kisI samaya AThoM prakArake karmake bandhame nimitta honekI yogyatA kisa taraha hotI hai-- (1) jIva apane svarUpakI asAvadhAnI rakhatA hai, yaha moha karmake vandhakA nimitta hotA hai / (2) svarUpakI asAvadhAnI honese jIva usa samaya apanA jJAna apanI ora na mor3akara parakI tarapha mor3atA hai, yaha bhAva - jJAnAvaraNa karmake vandhakA nimitta hotA hai /
Page #724
--------------------------------------------------------------------------
________________ 644 mokSazAstra (3) usI samaya svarUpakI sAvadhAnIko lekara apanA (nijakA ) darzana apanI tarapha na mor3akara parakI tarapha mor3atA hai, yaha bhAva darzanAvaraNa karmake bandhakA nimitta hotA hai / (4) usI samaya me svarUpako sAvadhAnI honese apanA vIryaM grapanI tarapha nahI mor3akara parakI tarapha mor3atA hai, yaha bhAva - grantarAyakarmake vandha kA nimitta hotA hai | (5) parakI orake jhukAvase parakA saMyoga hotA hai, isIliye isa samayakA ( svarUpakI asAvadhAnI ke samayakA ) bhAva - zarIra ityAdi nAmakarmake bandhakA nimitta hotA hai / (6) jahA~ zarIra ho vahA~ U~ca-nIca zrAcAravAle kulameM utpatti hotI hai, isIliye isIsamayakA rAgabhAva - gotrakarmake vaMvakA nimitta hotA hai / (7) jahA~ zarIra hotA hai vahA~ vAharakI anukUlatA pratikUlatA, roganiroga Adi hote hai, isIliye isa samayakA rAgabhAva - vedanIyakarmake bandhakA nimitta hotA hai / ajJAna dazA meM ye sAta karma to prati samaya va~dhA hI karate haiM, samyakdarzana honeke bAda krama kramase jisa jisa prakAra svasanmukhatA ke balase cAritra kI asAvadhAnI dUra hotI hai usI usI prakAra jIvameM zuddhadazA-avikArIdazA bar3hatI jAtI hai aura yaha avikArI (nirmala ) bhAva pudgala karmake bandha meM nimitta nahI hotA isIliye utane aMzameM bandhana dUra hotA hai / (8) zarIra yaha saMyogI vastu hai, isIliye jahA~ yaha saMyoga ho vahAM viyoga bhI hotA hI hai, arthAt zarIrakI sthiti amuka kAlakI hoto hai | vartamAna bhavameM jisa bhavake yogya bhAva jIvane kiye hoM vaisI AyukA bandha navIna zarIrake liye hotA hai / 7- dravyabandhake jo pAMca kAraNa haiM inameM mithyAtva mukhya hai aura isa karmabandhakA prabhAva karaneke liye sabase pahalA kAraNa samyagdarzana hI hai / samyagdarzana honese hI mithyAdarzanakA abhAva hotA hai aura usake bAda hI svarUpake Alambanake anusAra krama kramase avirati zrAdikA abhAva hotA hai / isa prakAra zrI umAsvAmI viracita mokSazAstrake AThaveM adhyAyakI gujarAtI TIkAkA hindI anuvAda pUrNa huA /
Page #725
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra adhyAya navamA~ bhUmikA 1 --- isa adhyAyameM saMvara aura nirjarAtattvakA varNana hai / yaha mokSazAstra hai isaliye sabase pahale mokSakA upAya batalAyA hai ki jo samayagdarzana - jJAna - cAritrakI ekatA hai so mokSamArga hai / phira samyagdarzanakA lakSaraNa tattvArthaM zraddhAna kahA aura sAta tattvoke nAma batalAye; isake bAda anukramase ina tattvokA varNana kiyA hai; inamese jIva, prajIva, Asrava zrora baMdha ina cAra tattvoM kA varNana isa AThaveM adhyAya taka kiyA / aba isa navame zradhyAyame saMvara aura nirjarAtattva ina donoM tattvoM kA varNana hai aura isake bAda antima adhyAyame mokSatattvakA varNana karake prAcAryadevane yaha zAstra pUrNa kiyA hai / 2- anAdi mithyAdRSTi jIvake yathArthaM saMvara aura nirjarAtattva kabhI pragaTa nahI hue; isIliye usake yaha saMsArarUpa vikArI bhAva vanA rahA hai aura prati samaya ananta duHkha pAtA hai / isakA mUla kAraNa mithyAtva hI hai / dharmakA prArambha savarase hotA hai aura samyagdarzana hI prathama saMvara hai; isIliye dharmakA mUla samyagdarzana hai / savarakA artha jIvake vikArIbhAvako rokanA hai / samyak darzana pragaTa karane para mithyAtva zrAdi bhAva rukatA hai isIliye sabase pahale mithyAtva bhAvakA saMvara hotA hai / 3 - saMvarakA svarUpa (1) 'saMvara' adhyAyame batalAye huye bhAvako roke taba jIvame zabdakA artha 'rokanA' hotA hai / chaTTa - sAtaveM Asravako rokanA so saMvara hai / java jIva zrAsrava kisI bhAvakI utpatti to honI hI cAhiye / jisa bhAvakA utpAda hone para zrAsrava bhAva ruke vaha saMvarabhAva hai / saMvarakA artha vicAranese isame nimna bhAva mAlUma hote haiM:
Page #726
--------------------------------------------------------------------------
________________ 646 mokSazAstra 1-Asravake rokanepara AtmAmeM jisa paryAyako utpatti hotI hai vaha zuddhopayoga hai| isIliye utpAdakI apekSAse saMvarakA artha zuddhopayoga hotA hai / upayoga svarUpa zuddhAtmAmeM upayogakA rahanA-sthira honA so saMvara hai| ( dekho samayasAra gAthA 181) 2-upayoga svarUpa zuddhAtmAmeM jaba jIvakA upayoga rahatA hai tava navIna vikArI paryAya (-pAsrava ) rukatA hai arthAt puNya-pApake bhAva rukate hai / isa apekSAse saMvarakA artha 'jIvake navIna puNya-pApake bhAvako rokanA hotA hai| 3-Upara batalAye huye nirmala bhAva pragaTa honese AtmAkI sAtha eka kSetrAvagAharUpameM AnevAle navIna karma rukate hai isIliye karmakI apekSAse saMvarakA artha hotA hai 'navIna karmake AsravakA ruknaa|' (2) uparokta tInoM artha nayakI apekSAse kiye gaye haiM ve isaprakAra haiM-1-prathama artha AtmAkI zuddha paryAya pragaTa karanA batalAtA hai, isIliye paryAyakI apekSAse yaha kathana zuddha nizcayanayakA hai| 2 dUsarA artha yaha batalAtA hai ki AtmAmeM kauna paryAya rukI, isIliye yaha kathana vyavahAranaya kA hai aura 3-artha isakA jJAna karAtA hai ki jIvakI isa paryAyake samaya paravastukI kaisI sthiti hotI hai, isIliye yaha kathana asadbhUtavyavahAra nayakA hai / ise asadbhuta kahanekA kAraNa yaha hai ki AtmA jar3a karmakA kucha kara nahIM sakatA kintu AtmAke isaprakArake zuddha bhAvako aura navIna karmake Asravake rukajAneko mAtra nimittanaimittika sambandha hai| (3) ye tInoM vyAkhyAyeM nayakI apekSAse hai, ataH isa pratyeka vyAkhyAmeM bAkIkI do vyAkhyAye gabhitarUpase antarbhUta hotI haiM, kyoMki nayApekSAke kathanameM ekakI mukhyatA aura dUsarekI gauraNatA hotI hai / jo kathana mukhyatAse kiyA ho use isa zAstrake pAMcaveM adhyAyake 32 veM sUtra meM 'arpita' kahA gayA hai| aura jisa kathanako gauNa rakhA gayA ho use 'anarpita' kahA gayA hai| apitta aura anarpita ina donoM kathanoMko ekatrita karanese jo artha ho vaha pUrNa ( pramANa ) artha hai, isIliye yaha vyAkhyA sarvAMga hai / arpita kathanameM yadi arpitakI gauNatA rakhI gaI ho to yaha
Page #727
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 9 upasaMhAra 647 naya kathana hai / sarvAMga vyAkhyA rUpa kathana kisI pahalUko gauNa na rakha sabhI pahaluoMko eka sAtha batalAtA hai| zAstrame nayadRSTise vyAkhyA kI ho yA pramANa dRSTise vyAkhyA kI ho kintu vahA~ samyak anekAntake svarUpako samajhakara anekAnta svarUpase jo vyAkhyA ho usake anusAra smjhnaa| (4) saMvarakI sarvAMga vyAkhyA zrI samayasArajI gAthA 187 se 189 taka nimna prakAra dI gaI hai: "mAtmAko AtmAke dvArA do puNya-pAparUpa zubhAzubha yogoMse rokakara darzanajJAname sthita hotA huvA aura anya vastukI icchAse virakta (-nivRtta ) huA jo AtmA, sarva sagase rahita hotA huA nijAtmAko AtmAke dvArA dhyAtA hai, karma aura nokarmako nahI dhyAtA / cetayitA hone se ekatvakA hI citavana karatA hai, vicAratA hai-anubhava karatA hai| yaha AtmA, AtmAkA dhyAtA, darzanajJAnamaya aura ananyamaya huvA saMtA alpakAla me hI karmase rahita AtmAko prApta karatA hai|" isa vyAkhyA meM sampUrNa kathana hai ataH yaha kathana anekAntadRSTise hai| isaliye kisI zAstrame nayakI apekSAse vyAkhyA kI ho yA kisI zAstra meM anekAntakI apekSAse sarvAga vyAkhyA kI ho to vahA~ virodha na samajhakara aisA samajhanA ki donomeM samAna rUpase vyAkhyA kI hai| (5) zrI samayasAra kalaza 125 meM saMvarakA svarUpa nimna prakAra kahA hai: 1-AsravakA tiraskAra karanese jisako sadA vijaya milI hai aise saMvarako utpanna karanevAlI jyoti / 2-pararUpase bhinna apane samyak svarUpa meM nicalarUpase prakAzamAna, cinmaya, ujjvala aura nijarasake bhAravAlI jyotikA pragaTa honaa| (isa varNanameM AtmAkI zuddha paryAya aura prAsravakA nirodha isa taraha AtmAke donoM pahalU zvAjAte haiM / )
Page #728
--------------------------------------------------------------------------
________________ 646 mokSazAstra (6) zrI purupArtha siddhayupAyakI gAthA 205 meM bAraha anuprekSAgroke nAma kahe hai unameM eka saMvara anuprekSA hai| yahA~ paNDita ugrasena kRta TIkA pRSTha 218 meM "saMvara' kA artha nimna prakAra kiyA hai jina puNya pApa nahiM kInA, mAtama anubhava cita TonA; tina hI vidhi Avata roke, saMvara lahi suru avaloke / artha-jina jIvoMne apane bhAvako puNya-pApaspa nahIM kiyA aura Atma anubhavameM apane jJAnako lagAyA hai una jIvoMne mAte hue pharmoko rokA hai aura ve saMvarakI prAptirUpa sukhako dekhate haiN| ( isa vyAkhyAme Upara kahe hue tIno pahalU A jAte haiM, isIliye anekAntakI apekSAse yaha sarvAMga vyAkhyA hai| (7) zrI jayasenAcAryane paMcAstikAya gAthA 142 kI TIkA saMvarakI vyAkhyA nimna prakAra kI hai: atra zubhAzubhasaMvara samarthaH zuddhopayogI bhAva saMvaraH, bhAvasaMvarAdhAreNa navatarakarmanirodho dravyasaMvara iti taatpryaarthH|| artha-yahA~ zubhAzubhabhAvako rokane meM samartha jo zuddhopayoga hai so bhAvasaMvara hai; bhAvasaMvarake AdhArase navIna karmakA nirodha honA so dravyasaMvara hai / yaha tAtparyaartha hai| (rAyacandra jaina zAstramAlA paMcAstikAya pRSTha 207) (saMvarakI yaha vyAkhyA anekAntakI apekSAse hai, isameM pahale tInoM artha A jAte hai|) (8) zrI amRtacandrAcAryane paMcAstikAya gAthA 144 kI TIkAmeM saMvarakI vyAkhyA nimna prakAra kI hai: 'zubhAzubhapariNAmanirodhaH saMvaraH zuddhopayogaH arthAt zubhAzubha pariNAmake nirodharUpa saMvara hai so zuddhopayoga hai|' (pRSTha 208 ) (saMvarakI yaha vyAkhyA anekAntakI apekSAse hai, isameM pahale donoM artha A jAte haiN|)
Page #729
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 9 bhUmikA 646 (9) prazna-isa adhyAyake pahale sUtra meM saMvarakI vyAkhyA 'Asrava nirodhaH saMvara.' kI hai, kintu sarvAMga vyAkhyA nahI kI, isakA kyA kAraNa hai? uttara-isa zAstrame vastusvarUpakA varNana nayakI apekSAse bahuta hI thoDeme diyA gayA hai / punazca isa adhyAyakA varNana mukhyarUpase paryAyAthika nayase honese 'pAsava nirodhaH saMvaraH' aisI vyAkhyA paryAyakI apekSAse kI hai aura isame dravyAthika nayakA kathana gauNa hai|| (10) pAMcave adhyAyake 32 ve sUtrako TIkAmeM jaina zAstroMke artha karanekI paddhati batalAI hai| isI paddhatike anusAra isa adhyAyake pahale sUtrakA artha karanese zrI samayasAra, zrI paMcAstikAya Adi zAstrome saMvarakA jo artha kiyA hai vahI artha yahA~ bhI kiyA hai aisA smjhnaa| 4-dhyAnameM rakhane yogya bAteM (1) pahale adhyAyake cauthe sUtrame jo sAta tattva kahe haiM unameM saMvara aura nirjarA ye do tattva mokSamArgarUpa hai| pahale adhyAyake prathama sUtrame mokSamArgako vyAkhyA 'samyagdarzana jJAnacAritrANi mokSamArgaH' isa taraha kI hai, yaha vyAkhyA jIvame mokSamArga pragaTa hone para AtmAkI zuddha paryAya kaisI hotI hai yaha batalAtI hai| aura isa adhyAyake pahale sUtra meM 'pAsava nirodhaH savaraH' aisA kahakara mokSamArgarUpa zuddha paryAya honese yaha vatalAyA hai ki zuddha paryAya honese azuddha paryAya tathA navIna karma rukate hai| (2) isa taraha ina dono sUtrome ( adhyAya 1 sUtra 1 tathA adhyAya 6 sUtra 1 me ) vatalAI huI mokSamArgakI vyAkhyA sAtha lenese isa zAstrameM sarvAMga kathana A jAtA hai| zrI samayasAra, paMcAstikAya Adi zAstromeM mukhyarUpase dravyAthikanayakI apekSAse kathana hai, isame saMvarakI jo vyAkhyA dI gaI hai vahI vyAkhyA paryAyAthikanayase isa zAstrame pRthak zabdome dI hai| (3) zuddhopayogakA artha samyagdarzana-jJAna-cAritra hotA hai / (4) savara honese jo azuddhi dUra huI aura zuddhi bar3hI vahI nirjarA hai isIliye 'zuddhopayoga' yA samyagdarzana-jJAna-cAritra' kahanese hI isameM nirjarA A jAtI hai| 82
Page #730
--------------------------------------------------------------------------
________________ 650 mokSazAstra (5) saMvara tathA nirjarA donoM eka hI samayameM hote haiM, kyoMki jisa samaya zuddhaparyAya (-zuddha pariNati ) pragaTa ho usI samaya navIna azuddhaparyAya ( zubhAzubha pariNati ) rukatI hai so saMvara hai aura isI samaya AMzika azuddhi dUra ho zuddhatA bar3he so nirjarA hai| (6) isa adhyAyake pahale sUtrame saMvarakI vyAkhyA karaneke vAda dUsare sUtra meM isake chaha bheda kahe haiM / ina bhedome samiti, dharma, anuprekSA, parISahajaya aura cAritra ye pA~ca bheda bhAvavAcaka ( astisUcaka ) haiM aura chaTThA bheda gupti hai so abhAvavAcaka ( nAstisUcaka ) hai| pahale sUtra meM saMvarakI vyAkhyA nayakI apekSAse nirodhavAcaka kI hai, isIliye yaha vyAkhyA gauNarUpase yaha batalAtI hai ki 'savara honese kaisA bhAva huA' aura mukhyarUpase yaha batalAtI hai ki-'kaisA bhAva rukaa|' (7) 'pAsrava nirodhaH saMvaraH' isa sUtra meM nirodha zabda yadyapi abhAvavAcaka hai tathApi yaha zUnyavAcaka nahI hai; anya prakArake svabhAvapane kA isameM sAmarthya honese, yadyapi AsravakA nirodha hotA hai tathApi AtmA saMvRta svabhAvarUpa hotA hai, yaha eka tarahakI AtmAkI zuddhaparyAya hai| saMvarase AsravakA nirodha hotA hai isa kAraNa Asrava bandhakA kAraNa honese saMvara honepara bandhakA bhI nirodha hotA hai / ( dekho zlokavArtika saMskRta TIkA, isa sUtrake nIcekI kArikA 2 pRSTha 486) (8) zrI samayasArajIkI 186 vI gAthAmeM kahA hai ki-'zuddha AtmAko jAnatA-anubhava karanevAlA jIva zuddha AtmAko hI prApta hotA hai aura azuddha AtmAko jAnane anubhava karanevAlA jIva azuddha AtmAko hI prApta hotA hai|' __isame zuddha prAtmAko prApta honA so saMvara hai aura azuddha AtmAko prApta honA so Asrava-bandha hai / () samayasAra nATakako utthAnikAmeM 23 veM pRSTameM saMvarakI . vyAkhyA nimnaprakAra kI hai:
Page #731
--------------------------------------------------------------------------
________________ 651 adhyAya 9 bhUmikA jo upayoga svarUpa dhari, varate joga viratta, roke Avata karamako, so hai savara tatta // 31 // artha-AtmAkA jo bhAva jJAnadarzanarUpa upayogako prApta kara (zubhAzubha ) yogokI kriyAse virakta hotA hai aura navIna karmake Asravako rokatA hai so saMvara tattva hai| 5-nirjarAkA svarUpa uparokta 8 bAtomeM nirjarA sambandhI kucha vivaraNa AgayA hai| saMvara pUrvaka jo nirjarA hai so mokSamArga hai; isIliye isa nirjarAkI vyAkhyA jAnanA Avazyaka hai| (1) zrI paMcAstikAyakI 144 gAthAme nirjarAkI vyAkhyA nimna prakAra hai: saMvarajogehi judo tavehiM jo ciTThadebahuvihehiM / kammAraNaM rigajjaraNaM bahugAraNa kuraNadi so riNayadaM // artha-zubhAzubha pariNAma nirodharUpa savara aura zuddhopayogarUpa yogoMse saMyukta aisA jo bhedavijJAnI jIva aneka prakArake antaraMga-bahiraMga tapo dvArA upAya karatA hai so nizcayase aneka prakArake karmokI nirjarA karatA hai|' / isa vyAkhyAme aisA kahA hai ki 'karmokI nirjarA hotI hai aura isame yaha gabhita rakhA hai ki isa samaya AtmAkI zuddha paryAya kaisI hotI hai, isa gAthAkI TIkA karate huye zrI amRtacandrAcAryane kahA hai ki. ... sa khalu bahUnAM karmaNAM nirjaraNaM karoti / tadatrakarmavIrya zAtanasamartho bahiraMgAMtaraga tapobhirvRhitaH zuddhopayogo bhaavnirjraa|' artha-yaha jIva vAstavame aneka karmokI nirjarA karatA hai isIliye yaha siddhAnta huA ki aneka karmokI zaktiyoko naSTa karaneme samartha vahiraMgaantaraMga tapoMse vRddhiko prApta huA jo zuddhopayoga hai so bhAva-nirjarA hai| (dekho paMcAstikAya pRSTha 206)
Page #732
--------------------------------------------------------------------------
________________ 652 mokSazAstra (2) zrI samayasAra gAthA 206 meM nirjarAkA svarUpa nimna prakAra batAyA hai | 'edarido riccaM saMtuTTho hohi ripaccamedahni / ede hohiM titto hohadi tuha uttamaM sokkhaM // 206 // artha - he bhavya prANI ! tU isameM ( jJAnameM ) nitya rata arthAt prItivAlA ho, isI meM nitya santuSTa ho aura isase tRpta ho, aisA karane se tujhe uttama sukha hogA / isa gAthA meM yaha batalAyA hai ki nirjarA hone para AtmAkI zuddha paryAya kaisI hotI hai | (3) saMvarake sAtha avinAbhAvarUpase nirjarA hotI hai / nirjarAke ATha AcAra ( aGga, lakSaraNa ) hai; isameM upabRMhaNa aura prabhAvanA ye do AcAra zuddhikI vRddhi batalAte hai / isa sambandha meM zrI samayasAra gAthA 233 kI TIkAmeM nimnaprakAra batalAyA hai / "kyoMki samyagdRSTi, TaMkotkIrNa eka jJAyaka svabhAvamayapaneke kAraNa samasta zrAtmazaktiyoMkI vRddhi karanevAlA honeke kAraNa, upavR haka arthAt mAtmazaktikA bar3hAnevAlA hai, isIliye usake jIvakI zaktikI durbalatAse ( arthAt maMdatAse ) honevAlA bandha nahI hotA parantu nirjarA hI hai / " ( 4 ) aura phira gAthA 236 kI TIkA tathA bhAvArtha meM kahA haiTIkA kyoMki samyagdRSTi, TaMkotkIrNa eka jJAyaka svabhAvamayapaneko lekara jJAnakI samasta zaktiko pragaTa karanese - vikasita karanese, phailAnese prabhAva utpanna karatA hai ataH prabhAvanA karanevAlA hai isIliye isake jJAnakI prabhAvanAke aprakarSase ( arthAt jJAnakI prabhAvanAko vRddhi na honese ) honevAlA bandha nahI hotA parantu nirjarA hI hai / bhAvArtha- prabhAvanAkA artha hai pragaTa karanA, udyota karanA Adi; isalie jo nirantara abhyAsase apane jJAnako pragaTa karatA hai-- bar3hAtA hai usake prabhAvanA aGga hotA hai / aura usake aprabhAvanA kRta karmoMkA baMdhana nahI hai, karma rasa dekara khira jAtA hai-jhar3a jAtA hai isIliye nirjarA hI hai /
Page #733
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 6 bhUmikA 1653 (5) isa prakAra anekAnta dRSTimeM spaSTarUpase sarvAMga vyAkhyA kahI jAtI hai / jahA~ vyavahAranayase vyAkhyA kI jAya vahAM nirjarAkA aisA artha hotA hai:-'AzikarUpase vikArakI hAni aura purAne karmokA khira jAnA, kintu isameM 'jo zuddhikI vRddhi hai so nirjarA hai' aisA gabhitarUpase artha kahA hai| (6) aSTapAhuDameM bhAvaprAbhRtakI 114 vI gAthAke bhAvArthameM saMvara, nirjarA tathA mokSakI vyAkhyA nimna prakAra kI hai 'pAMcavAM savara tattva hai| rAga-dveSa-moharUpa jIvake vibhAvakA na honA aura darzana jJAnarUpa cetanA bhAvakA sthira honA so saMvara hai, yaha jIvakA nija bhAva hai aura isase pula karma janita bhramaNa dUra hotA hai / isa taraha ina tattvokI bhAvanAme AtmatattvakI bhAvanA pradhAna hai| isase karmakI nirjarA hokara mokSa hotA hai / anukramase AtmAke bhAva zuddha honA so nirjarA tattva hai aura sarvakarmakA abhAva honA so mokSa tattva hai|' 6-isa taraha saMvara tattvame AtmAkI zuddha paryAya pragaTa hotI hai aura nirjarA tattvame AtmAkI zuddha paryAyakI vRddhi hotI hai / isa zuddha paryAya ko eka zabdase 'zuddhopayoga' kahate haiM, do zabdose kahanA ho to saMvara aura nirjarA kahate haiM aura tIna zabdose kahanA ho to 'samyagdarzana jJAna cAritra' kahate haiM / savara aura nirjarAme Azika zuddha paryAya hotI hai aisA smjhnaa| isa zAstrame jahA~ jahA~ saMvara aura nirjarAkA kathana ho vahA~ vahIM aisA samajhanA ki AtmAkI paryAya jisa azame zuddha hotI hai vaha saMvaranirjarA hai| jo vikalpa rAga yA zubhabhAva hai vaha savara-nirjarA nhii| parantu isakA nirodha honA aura Azika azuddhikA khira jAnA-jhar3a jAnA so saMvara-nirjarA hai| 7-ajJAnI jIvane anAdise mokSakA bIjarUpa savara-nirjarAbhAva kabhI pragaTa nahI kiyA aura isakA yathArtha svarUpa bhI nahI samajhA / savaranirjarA svayaM dharma hai, inakA svarUpa samajhe binA dharma kaise ho sakatA hai ?
Page #734
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra isaliye mumukSu jIvoMko isakA svarUpa samajhanA Avazyaka hai; AcAryadeva isa adhyAyameM isakA varNana thor3emeM karate haiM isameM pahale saMvarakA svarUpa varNana karate hai| saMvarakA lakSaNa zrAstrava nirodhaH saMvaraH // 1 // artha-[prAsrava nirodhaH ] AsravakA rokanA so [ saMvaraH ] saMvara hai arthAt AtmAmeM jina kAraNoMse karmokA Asrava hotA hai una kAraNoMko dUra karanese karmokA AnA ruka jAtA hai use saMvara kahate hai| TIkA 1-saMvarake do bheda haiM-bhAvasaMvara aura drvysNvr| ina donoMkI vyAkhyA bhUmikAke tIsare phikareke (7) upabhedameM dI hai| 2-saMvara dharma hai; jIva jaba samyagdarzana pragaTa karatA hai taba saMvara kA prArambha hotA hai; samyagdarzanake binA kabhI bhI yathArtha saMvara nahIM hotaa| samyagdarzana pragaTa karaneke liye jIva, ajIva, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa ina sAta tattvoMkA svarUpa yathArtharUpase aura viparIta abhiprAya rahita jAnanA caahiye| 3-samyagdarzana pragaTa honeke bAda jIvake AMzika vItarAgabhAva aura AMzika sarAgabhAva hotA hai| vahA~ aisA samajhanA ki vItarAgabhAvake dvArA saMvara hotA hai aura sarAgabhAvake dvArA bandha hotA hai| 4-bahutase jIva ahiMsA Adi zubhAsravako saMvara mAnate haiM kintu yaha bhUla hai / zubhAsravase to puNyabandha hotA hai / jisa bhAva dvArA bandha ho usI bhAvake dvArA saMvara nahIM hotaa| 5-AtmAke jitane aMzameM samyagdarzana hai utane aMzameM saMvara hai aura baMdha nahIM, kintu jitane aMzameM rAga hai utane aMzameM baMdha hai; jitane aMzame samyagjJAna hai utane aMzameM saMvara hai, baMdha nahI kintu jitane aMzameM rAga hai utane aMzameM baMdha hai tathA jitane aMzameM samyakcAritra hai utane aMzameM
Page #735
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 6 sUtra 1 655 saMvara hai bandha nahIM; kintu jitane aMzame rAga hai utane aMza meM bandha hai - ( dekho puruSArtha siddhaca pAya gAthA 212 se 214 ) 6 - prazna -- samyagdarzana saMvara hai aura bandhakA kAraNa nahI to phira adhyAya 6 sUtra 21 me samyaktvako bhI devAyukarmake AsravakA kAraNa kyoM kahA ? tathA adhyAya 6 sUtra 24 me darzana vizuddhise tIrthakara karmakA zrasrava hotA hai aisA kyoM kahA ? uttara - tIrthaMkara nAma karmakA bandha cauthe guNasthAnase AThaveM guNasthAnake chuTTa e bhAga paryaMta hotA hai aura tIna prakArake samyaktvako bhUmikAme yaha bandha hotA hai / vAstavame ( bhUtArthanaya se -- nizcayanayase ) samyagdarzana svayaM kabhI bhI bandhakA kAraNa nahI hai, kintu isa bhUmikAme rahe hue rAgase hI bandha hotA hai / tIrthaMkara nAmakarmake bandhakA kAraNa bhI samayagdarzana svayaM nahI, parantu samyagdarzanakI bhUmikAme rahA huA rAga vandhakA kAraNa hai / jahA~ samyagdarzanako Asrava yA bandhakA kAraNa kahA ho vahA~ mAtra upacArase ( vyavahAra ) kathana hai aisA samajhanA, ise abhUtArthanayakA kathana bhI kahate haiM / samyagjJAnake dvArA nayavibhAgake svarUpako yathArtha jAnanevAlA hI isa kathana ke prAzayako aviruddharUpase samajhatA hai / prazname jisa sUtrakA AdhAra diyA gayA hai una sUtroko TIkAme bhI khulAsA kiyA hai ki samyagdarzana svayaM bandhakA kAraNa nahI hai / 79- nizcaya samyagdRSTi jIvake cAritra apekSA do prakAra haiMsarAgI aura vItarAgI / unamese sarAga- samyagdRSTi jIva rAga sahita haiM ataH rAgake kAraNa unake karma prakRtiyokA prasrava hotA hai aura aisA bhI kahA jAtA hai ki ina jIvoke sarAgasamyaktva hai, parantu yahA~ aisA samajhanA ki jo rAga hai vaha samyaktvakA doSa nahI kintu cAritrakA doSa hai / jina samyagdRSTi jIvoke nirdoSa cAritra hai unake vItarAga samyaktva kahA jAtA hai vAstavame ye do jIvoke samyagdarzaname bheda nahI kintu cAritrake bhedako apekSAse ye do bheda haiM / jo samyagdRSTi jIva cAritra ke doSa sahita haiM unake sarAga samyaktva hai aisA kahA jAtA hai aura jisa jIvake nirdoSa cAritra hai unake vItarAga samyaktva hai aisA kahA jAtA hai / isa taraha cAritrako
Page #736
--------------------------------------------------------------------------
________________ 656 mokSazAstra sadoSatA yA nirdoSatAkI apekSAse ye bheda haiM / samyagdarzana svayaM saMvara hai aura yaha to zuddha bhAva hI hai, isIliye yaha Asrava yA bandhakA kAraNa nahI hai| saMvarake kAraNa sa guptisamitidharmAnuprekSAparASahajayacAritraiH // 2 // artha-[ guptisamitidharmAnuprekSAparISahajayacAritraiH ] tIna gupti, pAMca samiti, daza dharma, bAraha anuprekSA, bAvosa parISahajaya aura pA~ca cAritra ina chaha kAraNose [ saH ] saMvara hotA hai / TIkA 1-jisa jIvake samyagdarzana hotA hai usake hI saMvarake ye chaha kAraNa hote haiM; mithyAdRSTike ina chaha kAraNoMmeMse eka bhI yathArtha nahIM hotA / samyagdRSTi gRhasthake tathA sAdhuke ye chahoM kAraNa yathAsambhava hote haiM (dekho puruSArtha siddhaya pAya gAthA 203 kI TIkA ) saMvarake ina chaha kAraNokA yathArtha svarUpa samajhe binA saMvarakA svarUpa samajhane meM bhI jIvakI bhUla huye vinA nahIM rhtii| isaliye ina chaha kAraNoMkA yathArtha svarUpa samajhanA caahiye|| 2-guptikA svarUpa (1) kucha loga mana-vacana-kAyakI ceSTA dUra karane, pApakA citavana na karane, mIna dhAraNa karane tathA gamanAdi na karaneko gupti mAnate haiM kintu yaha gupti nahIM hai| kyoMki jIvake manameM bhakti Adi prazasta rAgAdikake aneka prakArake vikalpa hote haiM aura vacana-kAyakI ceSTA rokanekA jo bhAva hai so to zubha pravRtti hai, pravRttimeM guptipanA nahIM banatA / isaliye vItarAga bhAva hone para jahA~ mana-vacana-kAyakI ceSTA nahI hotI vahA~ yathArtha gupti hai / yathArtharItyA guptikA eka hI prakAra hai aura yaha vItarAga bhAvarUpa hai| nimittakI apekSAse guptike 3 bheda kahe haiN| mana-vacana-kAya ye to para dravya hai, isakI koI kriyA vandha yA avandhatvakA kAraNa nahIM hai|
Page #737
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 6 sUtra 2 vItarAga bhAva honepara jIva jitane aMzame mana-vacana-kAyakI tarapha nahI lagatA utane azame nizcaya gupti hai aura yahI saMvarakA kAraNa hai| ( mokSamArga prakAzaka se ) (2) jo jIva nayoke rAgako choDakara nija svarUpa meM gupta hotA hai usa jIvake gupti hotI hai| unakA citta vikalpa jAlase rahita zAMta hotA hai aura vaha sAkSAt amRta rasakA pAna karate haiM / yaha svarUpa guptikI zuddha kriyA hai / jitane azame vItarAga dazA hokara svarUpame pravRtti hotI hai utane aMzame gupti hai| isa dazAme kSobha miTatA hai aura atIndriya sukha anubhavame AtA hai| (dekho zrI samayasAra kalaza 66 pRSTha 175) (3) samyagdarzana aura samyagjJAna pUrvaka laukika vAMchA rahita hokara yogoMkA yathArtha nigraha karanA so gupti hai / yogoke nimittase Ane vAle karmokA AnA baMdha paDa jAnA so saMvara hai / (tattvArthasAra a0 6 gA0 5) (4) isa adhyAyake cauthe sUtrame guptikA lakSaNa kahA hai isame batalAyA hai ki jo 'samyak yoga nigraha' hai so gupti hai / isame samyak zabda adhika upayogI hai, vaha yaha batalAtA hai ki vinA samyagdarzanake yogokA yathArtha nigraha nahI hotA arthAt samyagdarzana pUrvaka hI yogoMkA yathArtha nigraha ho sakatA hai| . (5) prazna-yoga caudahaveM guNasthAname rukatA hai, terahaveM guNasthAna taka to vaha hotA hai, to phira nIcekI bhUmikAvAleke 'yogakA nigraha' (gupti ) kahAse ho sakatI hai ? uttara--prAtmAkA upayoga mana, vacana, kAyakI tarapha jitanA na lage utanA yogakA nigraha humA kahalAtA hai / yahA yoga zabdakA artha 'pradezoMkA kaMpana' na samajhanA / pradezoke kapanake nigrahako gupti nahIM kahA jAtA kintu, ise to akapatA yA ayogatA kahA jAtA hai; yaha ayoga avasthA caudahave guNasthAname pragaTa hotI hai aura gupti to cauthe guNasthAnameM bhI hotI hai| 83
Page #738
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra (6) vAstava meM AtmAkA svarUpa ( nijarUpa ) ho parama gupti hai, isIliye AtmA jitane aMzameM apane zuddhasvarUpa meM sthira rahe utane zraMza meM gupti hai [ dekho, zrI samayasAra kalaza 158 ] 3- AtmAkA vItarAga bhAva ekarUpa hai aura nimittakI apekSAse gupti, samiti, dharma, anuprekSA, parISahajaya prora cAritra aise prathak prathak bheda karake samajhAyA jAtA hai; ina bhedoMke dvArA bhI abhedatA batalAI hai / svarUpakI zrabhedatA saMvara nirjarAkA kAraNa hai / 658 4 - gupti, samiti Adike svarUpakA varNana cothe sUtrase prArambha karake anukramase kahege // 2 // nirjarA aura saMvarakA kAraNa tapasA nirjarA ca // 3 // artha - [ tapasA ] tapa se [ nirjarA va ] nirjarA hotI hai ora saMvara bhI hotA hai | TIkA 1- daza prakArake dharmameM tapakA samAveza hojAtA hai to bhI use yahA~ prathak kahanekA kAraNa yaha hai ki yaha saMvara aura nirjarA donoMkA kAraNa hai aura usameM saMvarakA yaha pradhAna kAraNa hai / 2- yahA~ jo tapa kahA hai so samyak tapa hai, kyoMki yaha tapa hI saMvara nirjarAkA kAraNa hai / samyagdRSTi jIvake hI samyak tapa hotA hai mithyAdRSTike tapako bAlatapa kahate haiM aura yaha zrAsrava hai, aisA chaTTa adhyAya ke 12 veM sUtrakI TIkAmeM kahA hai / isa sUtra meM diye gaye 'ca' zabdameM vAlatapa kA samAveza hotA hai jo samyagdarzana aura AtmajJAnase rahita haiM aise jIva cAhe jitanA tapa kareM to bhI unakA samasta tapa bAlatapa ( arthAt ajJAnatapa, mUrkhatAvAlA tapa ) kahalAtA hai ( dekho samayasAra gAthA 152 ) samyagdarzana pUrvaka hone vAle tapako uttama tapake rUpameM isa adhyAyake chaTTa sUtrameM varNana kiyA hai /
Page #739
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 6 sUtra 3 656 (2) tapakA artha zrI pravacanasArakI gAthA 14 me tapakA artha isa taraha diyA hai'svarUpavizrAMta nistaraMga caitanyapratapanAcca tapaH arthAt svarUpame vizrAta, taraMgose rahita jo caitanyakA pratapana hai so tapa hai|' 4-tapakA svarUpa aura usa sambandhI honevAlI bhUla (1) bahutase anazanAdiko tapa mAnate haiM aura usa tapase nirjarA mAnate haiM, kiMtu bAhya tapase nirjarA nahI hotI, nirjarAkA kAraNa to zuddhopayoga hai / zuddhopayogameM jIvako ramaNatA hone para anazanake vinA 'jo zubha azubha icchA kA nirodha hotA hai' so savara hai / yadi vAhya duHkha sahana karanese nirjarA ho to tiryaMcAdika bhI bhUkha pyAsAdikake duHkha sahana karate haiM isIliye unake bhI nirjarA honI caahiye| (mo0 pra0) (2) prazna-tiyaMcAdika to parAdhInarUpase bhUkha pyAsAdika sahana karate haiM kiMtu jo svAdhInatAse dharmakI buddhise upavAsAdirUpa tapa kare usa ke to nirjarA hogI na ? uttara-dharmakI buddhise bAhya upavAsAdika kare kintu vahA~ zubha, azubha yA zuddha rUpa jaisA upayoga pariNamatA hai usIke anusAra baMdha yA nirjarA hotI hai / yadi azubha yA zubharUpa upayoga ho to vadha hotA hai aura samyagdarzana pUrvaka zuddhopayoga ho to dharma hotA hai| yadi vAhya upavAsase nirjarA hotI ho to jyAdA upavAsAdi karanese jyAdA nirjarA ho aura thor3e upavAsAdi karanese thor3I nirjarA hogI aisA niyama ho jAyagA tathA nirjarAkA mukhya kAraNa upavAsAdi hI ho jAyagA kiMtu aisA nahIM hotA, kyoki bAhya upavAsAdi karane para bhI yadi duSTa pariNAma kare to usake nirjarA kaise hogI ? isase yaha siddha hotA hai ki azubha, zubha yA zuddharUpase jaisA upayogakA pariNamana hotA hai usIke anusAra baMdha yA nirjarA hotI hai isIliye upavAsAdi tapa nirjarAke mukhya kAraNa nahIM haiM, kintu azubha tathA zubha pariNAma to vandhake kAraNa haiM aura zuddha pariNAma nirjarAkA kAraNa hai|
Page #740
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra (3) prazna-yadi aisA hai to sUtra meM aisA kyoM kahA ki 'tapase bhI nirjarA hotI hai|' uttara-bAhya upavAsAdi tapa nahI kintu tapakI vyAkhyA isaprakAra hai ki 'icchA nirodhastapaH' arthAt icchAko rokanA so tapa hai / jo zubha azubha icchA hai so tapa nahI hai kintu zubha-azubha icchAke dUra honepara jo zuddha upayoga hotA hai so samyak tapa hai aura isa tapase hI nirjarA hotI hai| (4) prazna-pAhArAdi lenerUpa azubha bhAvakI icchA dUra honepara tapa hotA hai kintu upavAsAdi yA prAyazcittAdi zubha kArya hai isakI icchA to rahatI hai na ? uttara--jJAnI puruSake upavAsAdikI icchA nahIM kiMtu eka zuddhopayogakI hI bhAvanA hai| jJAnI puruSa upavAsAdike kAlameM zuddhopayoga bar3hAtA hai, kiMtu jahA~ upavAsAdise zarIrako yA pariNAmoMkI zithilatAke dvArA zuddhopayoga zithila hotA jAnatA hai vahA~ AhArAdika grahaNa karatA hai / yadi upavAsAdise hI siddhi hotI ho to zrI ajitanAtha Adi teIsa tIrthakara dIkSA lekara do upavAsa hI kyoM dhAraNa karate ? unakI to zakti bhI bahuta thI, parantu jaisA pariNAma huvA vaise hI sAdhanake dvArA eka cItarAga zuddhopayogakA abhyAsa kiyA / (mo0 pra0 pR0 336 ) (5) prazna-yadi aisA hai to anazanAdikakI tapa saMjJA kyoM kahI hai| uttara-anazanAdikako bAhya tapa kahA hai| bAhya arthAt bAharameM dUsaroMko dikhAI detA hai ki vaha tapasvI hai| tathApi vahA~ bhI svayaM jaisA aMtaraMga pariNAma karegA vaisA hI phala prApta karegA / zarIrako kriyA jIvako kucha phala denevAlI nahI hai| samyagdRSTi jIvake vItarAgatA bar3hato hai vahI saccA ( yathArtha ) tapa hai / anazanAdikako mAtra nimittako apekSA se 'tapa' sajJA dI gaI hai|
Page #741
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 6 sUtra 3-4 5-tapake phalake bAremeM spaSTIkaraNa samyagdRSTike tapa karanese nirjarA hotI hai aura sAthameM puNyakarmakA bandha bhI hotA hai parantu jJAnI puruSoke tapakA pradhAna phala nirjarA hai isI. liye isa sUtrame aisA kahA hai ki tapase nirjarA hotI hai| jitanI tapame nyUnatA hotI hai utanA puNyakarmakA bandha bhI ho jAtA hai| isa apekSAse puNyakA bandha honA yaha tapakA gauNa phala kahalAtA hai| jaise khetI karanekA pradhAna phala to dhAnya utpanna karanA hai, kintu bhUsA Adi utpanna honA yaha usakA gauNaphala hai usIprakAra yahA~ aisA samajhanA ki samyaghaSTike tapakA jo vikalpa AtA hai vaha rAgarUpa hotA hai ataH usake phalame puNya bandha ho jAtA hai aura jitanA rAga TUTakara ( dUra hokara ) vItarAgabhAva-zuddhopayoga bar3hatA hai vaha nirjarAkA kAraNa hai| AhAra peTame jAya yA na jAya vaha bandha yA nirjarAkA kAraNa nahIM hai kyoki yaha paradravya hai aura paradravya kA pariNamana AtmAke Adhona nahI hai isIliye usake pariNamanase AtmA ko lAbha nukasAna nahIM hotaa| jIvake apane pariNAmase hI lAbha yA nukasAna hotA hai| 6-adhyAya 8 sUtra 23 me bhI nirjarA sambandhI varNana hai ataH usa sUtrakI TIkA yahA~ bhI bA~canA / tapake 12 bheda batalAye haiM isa saMvadhI vizeSa spaSTIkaraNa isI adhyAyake 19-20 veM sUtrame kiyA gayA hai atA vahA~se dekha lenA // 3 // guptikA lakSaNa aura bheda samyagyoganigraho guptiH // 4 // artha-[samyak yoganigraho ] bhale prakAra yogakA nigraha karanA so [ gutiH ] gupti hai| TIkA 1-isa sUtra meM samyak zabda bahuta upayogI hai, vaha yaha batalAtA hai ki samyagdarzanapUrvaka hI gupti hotI hai; ajJAnIke gupti nahI hotI / tathA
Page #742
--------------------------------------------------------------------------
________________ 662 mokSazAkha samyak zabda yaha bhI batalAtA hai ki jisa jIvake gupti hotI hai usa jIvake viSaya sukhakI abhilASA nahI hotii| yadi jIvake saMklezatA ( AkulatA) ho to usake gupti nahIM hotii| dUsare sUtrakI TIkAmeM guptikA svarUpa batalAyA hai vaha yahA~ bhI lAgU hotA hai / 2. guptikI vyAkhyA (1) jIvake upayogakA manake sAtha yukta honA so manoyoga hai, vacanake sAtha yukta honA so vacanayoga hai aura kAyake sAtha yukta honA so kAyayoga hai tathA usakA abhAva so anukramase managupti, vacanagupti aura kAyagupti hai isa taraha nimittake abhAvakI apekSAse guptike tIna bheda hai / paryAyameM zuddhopayogakI hInAdhikatA hotI hai tathApi usameM zuddhatA to eka hI prakArako hai; nimittakI apekSAse usake aneka bheda kahe jAte haiM / jaba jIva vItarAgabhAvake dvArA apanI svarUpa guptimeM rahatA hai taba mana, vacana aura kAyakI orakA Azraya chUTa jAtA hai, isIliye usakI nAstikI apekSAse tIna bheda hote haiM, ye saba bheda nimittake haiM aisA jAnanA / (2) sarva-moha-rAgadveSako dUra karake khaMDarahita advaita parama caitanyameM bhalIbhAMti sthita honA so nizcayamanogupti hai; sampUrNa asatyabhASAko isa taraha tyAganA ki (athavA isa taraha maunavrata rakhanA ki ) mUrtika dravyameM, pramUrtika dravyameM yA donoMmeM vacanakI pravRtti ruke aura jIva paramacaitanyameM sthira ho so nizcayavacanagupti hai / saMyamadhArI muni jaba apane caitanyasvarUpa caitanyazarIrase jar3a zarIrakA bhedajJAna karatA hai (arthAt zuddhAtmAke anubhavame lona hotA hai ) taba aMtaraMgameM svAtmAko utkRSTa mUrtikI nizcalatA honA so kAyagupti hai / ( niyamasAra gAthA 69-70 aura TIkA ) (3) anAdi ajJAnI jIvoMne kabhI samyaggupti dhAraNa nahI kI / anekabAra dravyaliMgI muni hokara jIvane zubhopayogarUpa gupti-samiti Adi niraticAra pAlana kI kintu vaha samyak na thii| kisI bhI jIvako samyagdarzana prApta kiye binA samyaggupti nahI ho sakatI aura usakA bhava
Page #743
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 6 sUtra 4-5 663 bhramaNa dUra nahIM ho sktaa| isaliye pahale samyagdarzana pragaTa karake kramakramase Age bar3hakara samyaggupti pragaTa karanI caahiye|| (4) chaThe guNasthAnavartI sAdhuke zubhabhAvarUpa gupti bhI hotI hai ise vyavahAra gupti kahate haiM, kintu vaha prAtmAkA svarUpa nahIM hai, vaha zubha vikalpa hai isIliye jJAnI use heyarUpa samajhate haiM, kyoMki isase vandha hotA hai, ise dUra kara sAdhu nirvikalpadazAme sthira hotA hai| isa sthiratAko nizcayagupti kahate haiM; yaha nizcayagupti savarakA saccA kAraNa hai // 4 // dUsare sUtrameM saMvarake 6 kAraNa batalAye haiM, unamese guptikA varNana pUrNa huA aba samitikA varNana karate hai| samitike 5 bheda IAbhASaNAdAnanikSepotsargAH samitayaH // 5 // artha-[ IryAbhASaSaNAdAnanikSepotsargAH ] samyak IryA, samyak bhASA, samyak aiSaraNA, samyak prAdAnanikSepa aura samyak utsarga-ye pA~ca [ samitayaH ] samiti haiM (cauthe sUtrakA 'samyak' zabda isa sUtrame bhI lAgU hotA hai ) TIkA 1-samitikA svarUpa aura usa sambandhI honevAlI bhUla (1) anekoM loga parajIvoMkI rakSAke liye yatnAcAra pravRttiko samiti mAnate hai, kintu yaha ThIka nahI hai, kyoki hiMsAke pariNAmose to pApa hotA hai, aura yadi aisA mAnA jAve ki rakSAke pariNAmose saMvara hotA hai to phira puNyabandhakA kAraNa kauna hogA ? punazca eSaNA samitime bhI yaha artha ghaTita nahIM hotA kyoki vahA~ to doSa dUra hotA hai kintu kisI para jIvakI rakSAkA prayojana nahIM hai| (2) prazna-to phira samitikA yathArtha svarUpa kyA hai ? ucara-munike kiMcit rAga hone para gamanAdi kriyA hotI hai, vahAM usa kriyAmeM ati Asaktike abhAvase unake pramAdarUpa pravRtti nahIM
Page #744
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra hotI, tathA dUsare jIvoMko duHkhI karake apanA gamanAdirUpa prayojana nahIM sAdhate, isIliye unase svayaM dayA palatI hai, isI rUpameM yathArtha samiti hai| (dekho mokSamArga prakAzaka dehalI pRSTha 335) a-abheda upacArarahita jo ratnatrayakA mArga hai, usa mArgarUpa parama dharma dvArA apane prAtma svarUpameM 'sama' arthAt samyak prakArase 'itA' gamana tathA pariNamana hai so samiti hai / athavA ba-sva AtmAke parama tattvameM lIna svAbhAvika paramajJAnAdi parama dharmokI jo ekatA hai so samiti hai| yaha samiti saMvara-nirjarArUpa (dekho zrI niyamasAra gAthA 61) (3) samyagdRSTi jIva jAnatA hai ki AtmA parajIvakA ghAta nahIM kara sakatA, paradravyoMkA kucha nahIM kara sakatA, bhASA bola nahIM sakatA, zarIrakI halana-calanAdirUpa kriyA nahIM kara sakatA, zarIra calane yogya ho tava svayaM usakI kriyAvatI zaktise calatA hai, paramANu bhASArUpase pariNamaneke yogya ho taba svayaM pariNamatA hai, para jIva usake AyukI yogyatAke anusAra jItA yA maratA hai, lekina usa kAryake samaya apanI yogyatAnusAra kisI jIvake rAga hotA hai, itanA nimitta naimittika sambandha hai, isIliye nimittakI apekSAse samitike pA~ca bheda hote haiM, upAdAna apekSA to bheda nahI pdd'taa| (4) gupti nivRtti svarUpa hai aura samiti pravRtti svarUpa hai| samyagdRSTiko samitimeM jitane aMzameM vItarAgabhAva hai utane aMzameM saMvara hai aura jitane aMzameM rAga hai utane aMzameM vandha hai| (5) mithyAdRSTi jIva to aisA mAnatA hai ki maiM para jIvoMko bacA sakatA hU~ tathA maiM para dravyoMkA kucha kara sakatA hU~, isIliye usake samiti hotI hI nhiiN| dravyaliMgI munike zubhopayogarUpa samiti hotI hai kintu vaha samyak samiti nahI hai aura saMvarakA kAraNa bhI nahIM hai| punazca vaha to gubhopayogako dharma mAnatA hai, isIliye vaha mithyAtvI hai|
Page #745
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 6 sUtra 5 665 2- pahale samitiko AsravarUpa kahA thA aura yahA~ saMvararUpa kahA hai, isakA kAraNa batalAte hai chaTTha e adhyAyake 5 ve sUtrame paccIsa prakArakI kriyAoko Asrava kA kAraNa kahA hai; vahA~ gamana Adime honevAlI jo zubharAgarUpa kriyA hai so IryApatha kriyA hai aura vaha pAMca samitirUpa hai aisA batalAyA hai aura use baMdhake kAraNome ginA hai / parantu yahA~ samitiko saMvarake kAraNameM ginA hai, isakA kAraNa yaha hai ki, jaise samyagdRSTikre vItarAgatAke anusAra pA~ca samiti savarakA kAraNa hotI hai vaise usake jitane zrazame rAga hai utane aMza meM vaha zrAsravakA bhI kAraNa hotI hai / yahA~ savara adhikArame saMvarakI mukhyatA honese samitiko saMvarake kAraNarUpase varNana kiyA hai aura chaTTa adhyAyame AsravakI mukhyatA hai ataH vahA~ samitimeM jo rAga hai use Asava ke kAraNarUpase varNana kiyA hai / 3--uparokta pramANAnusAra samiti vaha cAritrakA mizrabhAvarUpa hai aisA bhAva samyagdRSTike hotA hai, usame AMzika vItarAgatA hai ora AMzika rAga hai / jisa aMzame vItarAgatA hai usa prazake dvArA to savara hI hotA hai aura jisa zraMzameM sarAgatA hai / usa aMzake dvArA bagha ho hotA hai / samyagdRSTike aise mizrarUpa bhAvase to savara aura bagha ye donoM kArya hote haiM kiMtu akele rAgake dvArA ye do kArya nahI ho sakate; isIliye 'akele prazasta rAga' se puNyAzrava bhI mAnanA aura saMvara nirjarA bho mAnanA so bhrama hai / mizrarUpa bhAvameM bhI yaha sarAgatA hai aura yaha vItarAgatA hai aisI yathArtha pahicAna samyagdRSTike hI hotI hai, isIliye ve avaziSTa sarAgabhAvako heyarUpase zraddhAna karate haiM / mithyAdRSTi ke sarAgabhAva aura vItarAgabhAvakI yathArtha pahicAna nahI hai, isIliye vaha sarAgabhAvame saMvarakA bhrama karake prazasta rAgarUpa kAryoko upAdeyarUpa zraddhAna karatA hai / ( mo0 prakAzaka - pRSTha 334-35 ) 4 - samitike pAMca bheda jaba sAdhu guptirUpa pravartaname sthira nahI raha sakate tava ve IrSyA, bhASA, eSaraNA, zrAdAna nikSepa aura utsarga ina pA~ca samitime pravartate hai 84
Page #746
--------------------------------------------------------------------------
________________ 666 mokSazAstra usa samaya asaMyamake nimittase bandhanevAlA karma nahIM banyatA so utanA saMvara hotA hai| yaha samiti muni aura zrAvaka donoM yathAyogya pAlate haiN| (dekho puruSArtha siddhaya pAya gAthA 203 kA bhAvArtha ) pAMca samitikI vyAkhyA nimnaprakAra hai:IryAsamiti--cAra hAtha Age bhUmi dekhakara zuddhamArgameM clnaa| bhASAsamiti-hita, mita aura priya vacana bolnaa| eSaNAsamiti-zrAvakake ghara; vidhipUrvaka dinameM eka hI bAra nirdoSa AhAra lenA so eSaNAsamiti hai| AdAnanikSepasamiti-sAvadhAnI pUrvaka nirjaMtu sthAnako dekhakara vastuko rakhanA, denA tathA uThAnA / utsargasamiti- jIva rahita sthAnameM mala-mUtrAdikA kSepaNa krnaa| yaha vyavahArA vyAkhyA hai| yaha mAtra nimitta naimittika sambandha batalAtI hai, parantu aisA nahI samajhanA ki jIva para dravyakA kartA hai aura para dravyakI avasthA jIvakA karma hai / / 5 // __ dUsare sUtra meM saMvarake 6 kAraNa batalAye hai, unameM se samiti aura guptikA varNana pUrNa humA / aba daza dharmakA varNana karate hai| daza dharma uttamakSamAmArdavANavazaucasatyasaMyamatapastyAgAmcinya brahmacaryANi dhrmH||6|| artha-[ uttamakSamAmArdavAvazaucasatyasaMyamatapastyAgAkiMcanyabrahmacaryANi ] uttama' kSamA, uttama mArdava, uttama prArjava, uttama zauca, uttama satya, uttama sayama, uttama tapa, uttama tyAga, uttama prAcinya aura uttama brahmacarya ye daza [ dharmAH ] dharma haiN| TIkA 1. prazna-ye daza prakArake dharma kisaliye kahe ? uttara-pravRttiko rokaneke liye prathama gupti batalAI; usa guptimeM
Page #747
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 6 sUtra 6 667 pravRtti karane meM java jIva asamartha hotA hai taba pravRttikA upAya karaneke liye samiti khii| isa samitime pravartanevAle muniko pramAda dUra karaneke liye ye daza prakArake dharma batalAye haiN| 2-isa sUtra meM batalAyA gayA 'uttama' zabda kSamA Adi dazoM dharmoM ko lAgU hotA hai, yaha guNavAcaka zabda hai / uttama kSamAdi kahanese yahA~ rAgarUpa kSamA na lenA kintu svarUpakI pratIti sahita krodhAdi kaSAyake abhAvarUpa kSamA samajhanA / uttama kSamAdi guNa pragaTa honepara krodhAdi kaSAyakA abhAva hotA hai, usIse AsravakI nivRtti hotI hai arthAt saMvara hotA hai| 3-dharmakA svarUpa aura usa samvandhI honevAlI bhUla jisame na rAga dveSa hai, na puNya hai, na kaSAya hai, na nyUna-apUrNa hai aura na vikAritva hai aise pUrNa vItarAga jJAyakamAtra ekarUpa svabhAvakI jo pratIti lakSa-jJAna aura usameM sthira honA so saccA dharma hai, yaha vItarAgakI AjJA hai| bahutase jIva aisA mAnate haiM ki baMdhAdikake bhayase athavA svarga mokSa kI icchAse krodhAdi na karanA so dharma hai| parantu unakI yaha mAnyatA mithyA hai-asat hai kyoki unake krodhAdi karanekA abhiprAya to dUra nahI hayA / jaise koI manuSya rAjAdikake bhayase yA mahantapanake lobhase parastrI sevana nahI karatA to isa kAraNase use tyAgI nahIM kahA jA sakatA; isI pramANase uparokta mAnyatA vAle jIva bhI krodhAdikake tyAgI nahIM haiM, aura na unake dharma hotA hai| (mo0 pra0) prazna-to krodhAdikakA tyAga kisa taraha hotA hai ? ucara-padArtha iSTa-aniSTa mAlUma honepara krodhAdika hote haiN| tattvajJAnake abhyAsase jaba koI padArtha iSTa-aniSTa mAlUma na ho tava krodhAdika svayaM utpanna nahI hote aura tabhI yathArtha dharma hotA hai| 4-kSamAdikakI vyAkhyA nimnaprakAra hai:
Page #748
--------------------------------------------------------------------------
________________ 668 mokSazAstra (1) kSamA-niMdA, gAlI, hAsya, anAdara, mAranA, zarIrakA ghAta karane Adi honepara athavA aise prasaMgoMko nikaTa pAte dekhakara bhAvoMmeM malinatA na honA so kSamA hai| (2) mArdava-jAti Adi ATha prakArake madake Avezase honevAle abhimAnakA abhAva so mArdava hai athavA maiM paradravyakA kucha bhI kara sakatA hU~ aisI mAnyatArUpa ahaMkArabhAvako jar3amUlase ukhAr3a denA so mArdava hai / (3) Arjava-mAyA-kapaTase rahitapana, saralatA-sIdhApana ko Arjava kahate haiN| (4) zauca-lobhase utkRSTarUpase uparAma pAnA-nivRtta honA so zauca-pavitratA hai| (5) satya-sat jIvoMmeM-prazaMsanIya jIvoMmeM sAdhu vacana ( sarala vacana ) bolanekA jo bhAva hai so satya hai| [prazna-uttama satya aura bhASA samiti meM kyA antara hai ? uttara-samitirUpameM pravartane vAle munike sAdhu aura asAdhu puruSoMke prati vacana vyavahAra hotA hai aura vaha hita, parimita vacana hai / usa muniko ziSya tathA unake bhakta ( zrAvakoM ) meM uttama satya jJAna, cAritrake lakSaNAdika sIkhane-sikhAneme adhika bhASA vyavahAra karanA par3atA hai use uttama satya dharma kahA jAtA hai / ] (6) saMyama--samitimeM pravartanevAle munike prANiyoMko pIr3A na pahu~cAne-karanekA jo bhAva hai so saMyama hai / (7) tapa-bhAvakarmakA nAza karaneke liye sva kI zuddhatAke pratapana ko tapa kahate haiN| (C) tyAga-saMyamI jIvoMko yogya-jJAnAdika denA so tyAga hai| (9) AkiMcanya--vidyamAna zarIrAdikameM bhI saMskArake tyAgake liye 'yaha merA hai' aise anurAgako nivRttiko AkiMcanya kahate haiM / AtmA
Page #749
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 6 sUtra 6 666 svarUpase bhinna aise zarIrAdika meM yA rAgAdikameM mamatvarUpa pariNAmoMke abhAvako AkiMcanya kahate hai / (1) brahmacarya-strI mAtrakA tyAgakara apane mAtma svarUpameM lIna rahanA so brahmacarya hai| pUrvame bhoge huye striyoMke bhogakA smaraNa tathA usakI kathA sunaneke tyAgase tathA striyoMke pAsa baiThaneke chor3anese aura svacchaMda pravRtti rokaneke liye gurukulame rahanese pUrNarUpeNa brahmacarya palatA hai| ina dazoM zabdomeM 'uttama' zabda jor3anese 'uttama' kSamA Adi daza dharma hote hai / uttama kSamA Adi kahanese use zubha rAgarUpa na samajhanA kintu kaSAya rahita zubhabhAvarUpa samajhanA / ( sa0 si0 ) 5-daza prakArake dharmokA varNana kSamAke nimna prakAra 5 bheda haiM: (1) jaise svayaM nirbala honepara sabalakA virodha nahIM karatA, usI prakAra 'yadi maiM kSamA karUM to mujhe koI parezAna na karegA' aise bhAvase kSamA rakhanA / isa kSamAme aisI pratIti na huI ki maiM krodha rahita jJAyaka aisA trikAla svabhAvase zuddha hU~' kintu pratikUlatAke bhayavaza sahana karanekA rAga huA isIliye vaha yathArtha kSamA nahI hai, dharma nahI hai / (2) yadi maiM kSamA karUM to dUsarI taraphase mujhe nukasAna na ho kiMtu lAbha ho-aise bhAvase seTha Adike ulAhaneko sahana kare, pratyakSame krodha na kare, kintu yaha yathArtha kSamA nahI hai, dharma nahI hai| (3) yadi maiM kSamA karU to karmabaMdhana ruka jAyagA, krodha karanese nIca gatimeM jAnA par3egA isaliye krodha na karU-aise bhAvase kSamA kare kintu yaha bhI saccI kSamA nahI hai, yaha dharma nahIM hai, kyoki usame bhaya hai, kintu nitya jJAtAsvarUpa kI nirbhayatA-niHsaMdehatA nahI hai| (4) aisI vItarAgakI AjJA hai ki krodhAdi nahI karanA, isI prakAra zAstrame kahA hai, isaliye mujhe kSamA rakhanA cAhiye, jisase mujhe pApa nahI lagegA aura lAbha hogA-aise bhAvase zubha pariNAma rakhe aura use
Page #750
--------------------------------------------------------------------------
________________ 670 mokSazAstra vItarAgakI AjJA mAne kintu yaha yathArtha kSamA nahIM hai; kyoMki yaha parAdhIna kSamA hai, yaha dharma nahI hai| (5) 'saccI kSamA' arthAt 'uttama kSamA' kA svarUpa yaha hai ki AtmA avinAzI, abadha, nirmala jJAyaka hI hai, isake svabhAvameM zubhAzubha pariNAma kA kartRtva bhI nahI hai| svayaM jaisA hai vaisA sva ko jAnakara, mAnakara usameM jJAtA rahanA-sthira honA so vItarAgakI AjJA hai aura yaha dharma hai| yaha pAMcavI kSamA krodhameM yukta na honA, krodhakA bhI jJAtA aisA sahaja akaSAya kSamA svarUpa nija svabhAva hai / isaprakAra nirmala vivekakI jAgRti dvArA zuddhasvarUpameM sAvadhAna rahanA so uttama kSamA hai| noTa-jaise kSamAke pAMca bheda batalAye tathA usake pAcaveM prakArako uttama kSamAdharma batalAyA, usI prakAra mArdava, Arjava, Adi sabhI dharmomeM ye pAMcoM prakAra samajhanA aura una pratyekameM pAMcavAM bheda hI dharma hai aisA smjhnaa| 6-kSamAke zubha vikalpakA mai kartA nahIM hU~ aisA samajhakara rAgadveSase chUTakara svarUpakI sAvadhAnI karanA so sva kI kSamA hai sva sanmukhatA ke anusAra rAgAdikI utpatti na ho vahI kSamA hai / 'kSamA karanA, saralatA rakhanA' aisA nimittakI bhASAmeM bolA tathA likhA jAtA hai, parantu isakA artha aisA samajhanA ki zubha yA zuddha pariNAma karanekA vikalpa karanA so bhI sahaja svabhAvarUpa kSamA nahI hai / 'maiM saralatA rakhU, kSamA karU' aisA bhaMgarUpa vikalpa rAga hai, kSamA dharma nahI hai, kyoMki yaha puNya pariNAma bhI baMdhabhAva hai, isase prabaMdha arAgI mokSamArgarUpa dharma nahIM hotA aura puNyase mokSamArga meM lAbha-yA puSTi ho aisA bhI nahI hai // 6 // dUsare sUtra meM kahe gaye saMvara ke chaha kAraNoMmese pahale tIna kAraNoM kA varNana pUrNa huA / aba cauthA kAraNa bAraha anuprekSA haiM, unakA varNana karate haiN| bAraha anuprekSA anityAzaraNasaMsAraikatvAnyatvAzucyAvasaMvaranirjarA
Page #751
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 6 sUtra 7 lokbodhidurlbhdhrmsvaakhyaatttvaanuciNtnmnuprekssaaH||7|| 671 artha - [ anityAzaraNasaMsArakatvAnyatvAzuMcyA lavasaMvara nirjarAlokabodhidurlabhadharmasvAkhyAtattvAnucitanaM ] anitya, azaraNa, saMsAra, ekatva, "anyatva, azuci, zrAsrava, saMvara, nirjarA, loka, bodhidurlabha aura dharma ina bArahake svarUpakA bAraMbAra citavana karanA so [ anuprekSAH ] anuprekSA hai / TIkA 1- kucha loga aisA mAnate haiM ki anityAdi citavana se zarIrAdiko burA jAna - hitakArI na jAna usase udAsa honA so anuprekSA hai, kiMtu yaha ThIka nahI hai; yaha to jaise pahale koI mitra thA taba usake prati rAga thA aura bAdame usake avaguNa dekhakara udAsIna huA usI prakAra pahale zarIrAdikase rAga thA kintu bAdame usake anityatva Adi avaguNa dekhakara udAsIna huA, isakI yaha udAsInatA dveSarUpa hai, yaha yathArtha anuprekSA nahI hai | ( mo0 pra0 ) prazna- - to yathArtha anuprekSAkA svarUpa kyA hai ? uttara- jaisA sva kA - AtmAkA aura zarIrAdikakA svabhAva hai vaisA pahacAna kara bhrama chor3anA aura isa zarIrAdikako bhalA jAnakara rAga na karanA tathA burA jAnakara dveSa na karanA; aisI yathArtha udAsInatA ke liye anityatva AdikA yathArtha citavana karanA so hI vAstavika anuprekSA hai / usame jitanI vItarAgatA baDhatI hai utanA saMvara hai aura jo rAga rahatA hai vaha baMdhakA kAraNa hai / yaha anuprekSA samyagdRSTike hI hotI hai kyoMki yahIM samyak anuprekSA batalAI hai / anuprekSAkA artha hai ki AtmAko anusaraNa kara ise dekhanA / 2- jaise agnise tapAyA gayA lohekA piMDa tanmaya ( agnimaya ) ho jAtA hai usI prakAra jaba grAtmA kSamAdikameM tanmaya ho jAtA hai taba krodhAdika utpanna nahI hote / usa svarUpako prApta karaneke liye sva sanmukhatApUrvaka anitya Adi bAraha bhAvanAprokA vArambAra citavana karanA jarUrI hai / ve bAraha bhAvanAye AcAryadevane isa sUtrame vatalAI haiM / 2
Page #752
--------------------------------------------------------------------------
________________ 672 mokSazAstra 3-bAraha bhAvanAoMkA svarUpa (1) anityAnuprekSA-dRzyamAna, saMyogI aise zarIrAdi samasta padArtha indradhanuSa, bijalI athavA pAnIke budabudeke samAna zIghra nAza ho jAte haiM, aisA vicAra karanA so anitya anuprekSA hai| zuddha nizcayase AtmAkA svarUpa deva, asura aura manuSyake vaibhavAdikase rahita hai, AtmA jJAnasvarUpI sadA zAzvata hai aura saMyogI bhAva anitya hai-aisA citavana karanA so anitya bhAvanA hai| (2) azaraNAnuprekSA--jaise nirjana vaname bhUkhe sihake dvArA pakar3e huye hiraNake bacceko koI zaraNa nahI hai, usI prakAra saMsArameM jIvako koI zaraNabhUta nahI hai| yadi jIva svayaM sva ke zaraNarUpa svabhAvako pahicAnakara zuddhabhAvase dharmakA sevana kare to vaha sabhI prakArake duHkhase baca sakatA hai, anyathA vaha pratisamaya bhAvamaraNase du:khI hai-aisA citavana karanA so azaraNa anuprekSA hai| AtmAme hI samyagdarzana, samyagjJAna, samyagcAritra aura samyakatapa-rahate haiM isase AtmA hI zaraNabhUta hai aura inase para aise saba azaraNa haiM-aisA citavana karanA vaha azaraNa bhAvanA hai / (3) saMsArAnuprekSA-isa caturgatirUpa saMsArameM bhramaNa karatA huA jIva jisakA pitA thA usIkA putra, jisakA putra thA usIkA pitA, jisakA svAmI thA usIkA dAsa, jisakA dAsa thA usIkA svAmI ho jAtA hai athavA vaha svayaM sva kA hI putra ho jAtA hai, khI, dhana, dehAdikako apanA saMsAra mAnanA bhUla hai, jar3a karma jIvako saMsArameM rulAnevAlA nahIM hai| ityAdi prakAra se sasArake svarUpakA aura usake kAraNarUpa vikArI bhAvoM ke svarUpakA vicAra karanA so saMsAra anuprekSA hai| yadyapi AtmA apanI bhUlase apane meM rAga-dveSa-ajJAnarUpa malina bhAvoMko utpanna karake saMsArarUpa ghora vaname bhaTakA karatI hai-tathApi nizcaya nayase AtmA-vikArI bhAvose aura karmose rahita hai-aisA citavana karanA so saMsAra bhAvanA hai|
Page #753
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyAya 6 sUtra 7 673 (4) ekatvAnuprekSA -- jIvana, bharaNa-saMsAra aura mokSa Adi dazAoM me jIva svayaM prakelA hI hai, svayaM svase hI vikAra karatA hai, svayaM svase hI dharma karatA hai, svayaM svase hI sukhI duHkhI hotA hai / jIvameM para dravyoMkA abhAva hai isaliye karma yA para dravya para kSetra, para kAlAdi jIvako kucha bhI lAbha yA hAni nahI kara sakate - aisA citavana karanA so ekatva anuprekSA hai / maiM eka haiM, mamatA rahita hai, zuddha hU~, jJAna darzana lakSaNavAlA hU~, koI anya paramANumAtra bhI merA nahI hai, zuddha ekatva hI upAdeya hai aisA citavana karanA so ekatva bhAvanA hai / (5) anyatvAnuprekSA - pratyeka zrAtmA aura sarva padArtha sadA bhinnabhinna hai, ve pratyeka apanA-apanA kArya karate hai / jIva para padArthokA kucha kara nahI sakate aura para padArtha jIvakA kucha kara nahI sakate / jIvake vikArI bhAva bhI jIvake trikAlika svabhAvase bhinna haiM, kyoki ve jIvase alaga ho jAte hai | vikArI bhAva cAhe tIvra ho yA manda tathApi usase AtmAko lAbha nahI hotA / zrAtmAko paradravyose aura vikArase pRthakatva hai aise tattvajJAnakI bhAvanA pUrvaka vairAgyakI vRddhi honese antame mokSa hotA hai - isaprakAra citavana karanA so anyatva anuprekSA hai / AtmA jJAna darzana svarUpa hai aura jo zarIrAdika bAhya dravya haiM ve saba zrAtmA se bhinna hai / paradravya chedA jAya yA bhedA jAya, yA koI le jAya athavA naSTa ho jAya athavA cAhe vaisA hI rahe kintu paradravyakA parigraha merA nahI hai - aisA citavana karanA so anyatva bhAvanA hai / (6) azucitva anuprekSA - zarIra svabhAvase ho azucimaya hai zrIra jIva ( AtmA ) svabhAvase hI zucimaya ( zuddha svarUpa ) hai; zarIra rudhira, mAMsa, mala Adise bharA huA hai, vaha kabhI pavitra nahI ho sakatA; ityAdi prakArase AtmAko zuddhatAkA ora zarIrakI azuddhatAkA jJAna karake zarIrakA mamatva tathA rAga chor3anA aura nija prAtmA ke lakSase zuddhiko var3hAnA / 85
Page #754
--------------------------------------------------------------------------
________________ 674 mokSazAstra zarIrake prati dveSa karanA anuprekSA nahIM hai kintu zarIrake prati iSTa aniSTapane kI mAnyatA aura rAga dveSa dUra karanA aura prAtmAke pavitra svabhAvakI tarapha lakSa karanese tathA samyagdarzanAdikakI bhAvanAke dvArA prAtmA atyanta pavitra hotA hai-aisA bArambAra citavana karanA so azucitva anuprekSA hai| ___ AtmA dehase bhinna, karma rahita, ananta sukhakA pavitra sthAna hai| isakI nitya bhAvanA karanA aura vikArI bhAva anitya, duHkharUpa; azucimaya hai aisA jAnakara usase vimukha ho jAnekI bhAvanA karanA so azucibhAvanA hai| (7) Asrava anuprekSA-mithyAtva aura rAgadveSarUpa apane aparAdhase prati samaya navIna vikArIbhAva utpanna hotA hai / mithyAtva mukhya Asrava hai kyoMki yaha saMsArakI jar3a hai, isaliye isakA svarUpa jAnakara use chor3anekA citavana karanA so Asrava bhAvanA hai| mithyAtva, avirati Adi prAsravake bheda kahe haiM ve Asrava nizcaya nayase jIvake nahI haiN| dravya aura bhAva donoM prakArake prAsravarahita zuddha AtmAkA citavana karanA so Asrava bhAvanA hai| (8) saMvara anuprekSA-mithyAtva aura rAgadveSarUpa bhAvoMkA rukanA so bhAvasaMvara hai, usase navIna karmakA AnA ruka jAya so dravyasaMvara hai| prathama to AtmAke zuddha svarUpake lakSase mithyAtva aura usake sahacArI anantAnubandhI kaSAyakA saMvara hotA hai, samyagdarzanAdi zuddha bhAva saMvara hai aura isase AtmAkA kalyANa hotA hai aisA citavana karanA so saMvara anuprekSA hai| paramArtha nayase AtmAmeM savara hI nahI hai; isIliye saMvara bhAva vimukta zuddha AtmAkA nitya citavana karanA so saMvara bhAvanA hai| nirjarA anuprekSA-ajJAnIke savipAka nirjarAse prAtmAkA kucha bhI bhalA nahI hotA; kintu AtmAkA svarUpa jAnakara usake trikAlI svabhAvake pAlambanake dvArA zuddhatA pragaTa karanese jo nirjarA hotI hai usase
Page #755
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 6 sUtra 7 675 AtmAkA kalyANa hotA hai-ityAdi prakArase nirjarAke svarUpakA vicAra karanA so nirjarA anuprekSA hai| svakAla paka nirjarA ( savipAka nirjarA ) cAroM gativAloMke hotI hai kintu tapakRta nirjarA ( avipAka nirjarA ) samyagdarzana pUrvaka vrata dhAriyoMke hI hotI hai aisA citavana karanA so nirjarA bhAvanA hai| (10) loka anuprekSA-lokAlokarUpa ananta AkAzake madhyameM caudaha rAjU pramANa loka hai / isake AkAra tathA usake sAtha jIvakA nimitta naimittika saMbaMdha vicAranA aura paramArthakI apekSAse AtmA svayaM hI svakA loka hai isaliye svayaM svako hI dekhanA lAbhadAyaka hai, AtmAkI apekSAse paravastu usakA aloka hai, isaliye AtmAko usakI tarapha lakSa karanekI AvazyakatA nahI hai| svake Atma svarUpa lokame ( dekhane jAnanerUpa svabhAvame) sthira honese paravastueM jJAname sahajarUpase jAnI jAtI hai-aisA citavana karanA so lokAnuprekSA hai, isase tattvajJAnakI zuddhi hotI hai| ___ mAtmA nijake azubhabhAvase naraka tathA tiryaMca gati prApta karatA hai, zubhabhAvase deva tathA manuSyagati pAtA hai aura zuddha bhAvase mokSa prApta karatA hai-aisA citavana karanA so loka bhAvanA hai| (11) bodhidurlabha anuprekSA-ratnatrayarUpa bodhi prApta karanemeM mahAn puruSArthakI jarUrata hai, isaliye isakA puruSArtha baDhAnA aura usakA citavana karanA so bodhidurlabha anuprekSA hai| nizcayanayase jJAname heya aura upAdeyapanakA bhI vikalpa nahIM hai isaliye munijanoke dvArA sasArase virakta honeke liye citavana karanA so bodhidurlabha bhAvanA hai| (12) dharmAnuprekSA-samyak dharmake yathArtha tattvokA vArambAra citavana karanA; dharma vastukA svabhAva hai; AtmAkA zuddha svabhAva hI svakAAtmAkA dharma hai tathA prAtmAke samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa dharma athavA daza lakSaNarUpa dharma athavA svarUpakI hiMsA nahI karanerUpa ahiMsAdharma, vahI
Page #756
--------------------------------------------------------------------------
________________ 676 mokSazAstra dharmaM zrAtmAko iSTa sthAna meM ( sampUrNa pavitra dazA meM ) pahu~cAtA hai, dharma hI parama rasAyana hai / dharma hI ciMtAmaNi ratna hai, dharma hI kalpavRkSa - kAmavenu hai aura dharma hI mitra hai, dharma hI svAmI hai, dharma hI vandhu, hitu, rakSaka aura sAtha rahanevAlA hai, dharma hI zaraNa hai, dharma hI dhana hai, dharma hI gravinAzI hai, dharma hI sahAyaka hai, aura yahI dharmakA jinezvara bhagavAnane upadeza kiyA hai - isaprakAra citavana karanA so dharma anuprekSA hai / nizcayanayase zrAtmA zrAvakadharma yA munidharmase bhinna hai, isaliye mAdhyasthabhAva arthAt rAgadveSa rahita nirmala bhAvadvArA zuddhAtmAkA citavana karanA so gharma bhAvanA hai / ( zrI kundakundAcArya kRta dvAdazAnuprekSA ) ye bAraha bheda nimittakI apekSAse haiM / dharma to vItarAgabhAvarUpa eka hI hai, isame bheda nahI hotA / jahA~ rAga ho vahA~ bheda hotA hai / 4 - ye bAraha bhAvanA hI pratyAkhyAna, pratikramaNa, AlocanA aura samAdhi hai, isaliye nirantara anuprekSAkA citavana karanA cAhiye / ( bhAvanA aura anuprekSA ye donoM ekArtha vAcaka haiM ) 5- ina anuprekSAnoMkA citavana karanevAle jIva uttama kSamAdi dharma pAlate haiM aura parISahoMko jItate haiM isIliye inakA kathana donoMke bIcame kiyA gayA hai ||7|| dUsare sUtra me kahe hue saMvarake chaha kAraNoM meM se pahale cAra kAraNoMkA varNana pUrNa huA / ava pA~cave kAraNa parISaha jayakA varNana karate haiM / parISaha sahana karanekA upadeza mArgAcyavananirjarArthaM parisoDhavyAH parISahAH // 8 // artha- [ mArgAcyavananirjarArthaM ] saMvarake mArgase aura karmokI nirjarAke liye [ parISahAH parisoDhavyAH ] sahana karane yogya haiM ( yaha saMvarakA prakaraNa cala rahA hai, kahe gaye 'mArga' zabdakA artha 'saMvarakA mArga' samajhanA / ) cyuta na hone bAvIsa parISada ataH isa sUtra meM
Page #757
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 6 sUtra 8 677 TIkA 1-yahA~se lekara satrahaveM sUtra taka parISahakA varNana hai| isa viSayame jIvokI baDI bhUla hotI hai, isaliye yaha bhUla dUra karaneke liye yahA~ parISaha jayakA yathArtha svarUpa batalAyA hai| isa sUtrameM prathama 'mArgAcyavana' zabdakA prayoga kiyA hai isakA artha hai mArgase cyuta na honA / jo jIva mArgase ( samyagdarzanAdise ) cyuta ho jAya usake saMvara nahI hotA kintu vandha hotA hai, kyoki usane parISaha jaya nahIM kiyA kintu svayaM vikArase ghAtA gyaa| aba isake bAdake sUtra 6-10-11 ke sAtha sambandha batAneko khAsa AvazyakatA hai| 2~-dasave sUtrame kahA gayA hai ki-dazave, gyArahaveM aura bArahaveM guNasthAname bAIsa parISahomese ATha to hotI hI nahI arthAt unako jItanA nahI hai, aura vAkIkI caudaha parISaha hotI haiM unhe vaha jItatA hai arthAt kSudhA, tRSA Adi parISahose usa guNasthAnavartI jIva ghAtA nahI jAtA kintu unapara jaya prApta karatA hai arthAt una guNasthAnomeM bhUkha, pyAsa Adi utpanna honekA nimitta kAraNarUpa karmakA udaya hone para bhI ve nirmohI jIva uname mukta nahIM hote, isIliye unake kSudhA tRSA Adi sambandhI vikalpa bhI nahIM uThatA, isaprakAra ve jIva una parISaho para sampUrNa vijaya prApta karate haiN| isIse una guNasthAnavartI jIvoke roTo AdikA AhAra auSadhAdikA grahaNa tathA pAnI Adi grahaNa nahI hotA aisA niyama hai| 3-parISahake bAreme yaha bAta vizeSarUpase dhyAna rakhanI cAhiye ki saMkleza rahita bhAvose parISahoko jIta lenese hI saMvara hotA hai / yadi dasame gyArahave tathA bArahaveM guNasthAnameM khAne pIne AdikA vikalpa Aye to savara kaise ho? aura parISaha jaya humA kaise kahalAye ? dasame sUtrame kahA hai ki caudaha parISaho para jaya prApta karanese hI saMvara hotA hai| sAtaveM guNasthAname hI jIvake khAne pInekA vikalpa nahI uThatA kyoki vahA~ nirvikalpa dazA hai, vahA~ buddhigamya nahI aise abuddhipUrvaka vikalpa hotA hai kintu vahA~ khAne pIneke vikalpa nahIM hote isaliye una vikalpoMke sAtha
Page #758
--------------------------------------------------------------------------
________________ 678 mokSazAstra nimitta - naimittika sambandha rakhanevAlI grAhAra pAnIkI kriyA bhI nahIM hotI / to phira dazameM guraNasthAna meM to kaSAya bilkula sUkSma hogaI hai aura gyArahaveM tathA bArahaveM guNasthAna meM to kaSAyakA prabhAva honese nirvikalpa dazA jama jAtI hai; vahA~ khAne pInekA vikalpa hI kahA~se ho sakatA hai ? khAne pInekA vikalpa aura usake sAtha nimittarUpase sambandha rakhanevAlI khAne pInekI kriyA to buddhipUrvaka vikalpa dazAmeM hI hotI hai; isIliye vaha vikalpa aura kriyA to chaTTo guNasthAna taka hI ho sakatI hai kintu usase Upara nahI hotI arthAt sAtaveM Adi guraNasthAna meM nahI hotI / ataeva dasaveM, gyArahaveM aura bArahave guraMgasthAname to usaprakArakA vikalpa tathA bAhya kriyA azakya hai | 4--dasave sUtrameM kahA hai ki dasa - gyAraha aura bArahaveM guNasthAnameM ajJAna parISahakA jaya hotA hai so aba isake tAtparyakA vicAra karate haiM / ajJAnaparISahakA jaya yaha batalAtA hai ki vahA~ abhI kevalajJAna utpanna nahI huA, kintu apUrNa jJAna hai aura usake nimittarUpa jJAnAvaraNI karmakA udaya hai / uparokta guNasthAnoMmeM jJAnAvaraNIkA udaya hone para bhI jIvake usa sambandhI raMcamAtra AkulatA nahI hai / dazaveM guraNasthAna meM sUkSma kaSAya hai kintu vahA~ bhI aisA vikalpa nahI uThatA ki 'merA jJAna nyUna hai' aura gyArahave tathA bArahave guNasthAnameM to akaSAya bhAva rahatA hai isIliye vahA~ bhI jJAnakI apUrNatAkA vikalpa nahIM ho sakatA / isa taraha unake ajJAna ( jJAna apUrNatA ) hai tathApi unakA parISaha jaya vartatA hai / isI pramANase una guNasthAnoMmeM bhojana pAnakA parISaha jaya sambandhI siddhAnta bhI samajhanA / 5- isa zradhyAyake solahaveM sUtrameM vedanIyake udayase 11 parISaha vatalAI haiM / unake nAma-kSudhA, tRSA, zIta, uSNa, daMzamazaka, caryA, zayyA, vagha, roga, tRNasparza aura mala haiM / dasaveM gyArahave aura bArahaveM guNasthAna meM jIvake nija svabhAvase hI ina gyAraha parIpahoMkA jaya hotA hai /
Page #759
--------------------------------------------------------------------------
________________ zradhyAya 6 sUtra 8 676 6 -- karmakA udaya do tarahase hotA hai: - pradezaudaya aura vipAkaudaya | jaba jIva vikAra karatA hai tava usa udayako vipAkaudaya kahate haiM aura yadi jIva vikAra na kare to use pradezaudaya kahate haiM / isa adhyAya meM saMvara nirjarAkA varNana | yadi jIva vikAra kare to usake na parISaha jaya ho aura na saMvara nirjarA ho / parISaha jayase saMvara nirjarA hotI hai / dasave - gyArahave aura bArahave guNasthAname bhojana-pAnakA parISaha jaya kahA hai; isIliye vahA~ usa sambandhI vikalpa yA bAhya kriyA nahI hotI / 7- - parISaha jayakA yaha svarUpa terahave guNasthAname virAjamAna tIrthaMkara bhagavAna zrIra sAmAnya kevaliyoke bhI lAgU hotA hai / isIliye unake bhI kSudhA, tRSA Adi bhAva utpanna hI nahI hote aura bhojana - pAnakI vAhya kriyA bhI nahI hotI / yadi bhojana pAnakI bAhya kriyA ho to vaha parISaha jaya nahI kahA jA sakatA, parISahajaya to savara - nirjarAkA kAraNa hai | yadi bhUkha pyAsa zrAdike vikalpa hone para bhI kSudhA paroSahajaya tRSA parISahajaya Adi mAnA jAve to parISahajaya saMvara- nirjarAkA kAraNa na ThaharegA / 8 - zrI niyamasArakI chuTTI gAthAmeM bhagavAna zrI kundakunda AcArya ne kahA hai ki- 1 kSudhA, 2 tRSA, 3 bhaya, 4 roSa, 5 rAga, 6 moha, 7 ciMtA, 8 jarA, ha roga, 10 maraNa, 11 sveda - pasInA, 12 kheda, 13 madaghamaNDa, 14 rati, 15 vismaya, 16 nidrA, 17 janma aura 15 udvega ye aThAraha mahAdoSa Apta zrahaMta vItarAga bhagavAnake nahI hote / 6- bhagavAnake upadiSTa mAgaMse na Digane aura usa mArga meM lagAtAra pravartana karanese karmakA dvAra ruka jAtA hai aura isIse saMvara hotA hai, tathA puruSArtha ke kAraNase nirjarA hotI hai aura usase mokSa hotA hai, isaliye parISaha sahanA yogya hai / 10- parISaha jayakA svarUpa aura usa sambandhI honevAlI bhUla parISaha jayakA svarUpa Upara kahA gayA hai ki kSughAdi lagane para usa sambandhI vikalpa bhI na hone-na uThanekA nAma parISaha jaya hai / kitane
Page #760
--------------------------------------------------------------------------
________________ 680 mokSazAstra hI jIva bhUkha Adi lagane para usake nAzake upAya na karaneko parIpaha sahanA mAnate haiM kintu yaha mithyA mAnyatA hai / bhUkha pyAsa zrAdike dUra karane kA upAya na kiyA parantu antaraMgameM kSudhAdi zraniSTa sAmagrI milanese dukhI huA tathA rati AdikA kAraNa ( iSTa sAmagrI ) milanese sukhI huA aisA jo sukhadukharUpa pariNAma hai vahI Arta raudra dhyAna hai, aise bhAvose saMvara kaise ho aura use parISahajaya kaise kahA jAya ? yadi duHkhake kAraNa milane para duHkhI na ho tathA sukhake kAraNa milanese sukhI na ho, kintu jJeyarUpase usakA jAnanevAlA hI rahe tabhI vaha parISaha jaya hai / ( mo0 pra0 ) parISaha bAIsa bheda cutpipAzAzItoSNa daMzamazakanAgnyAratistrIcaryAnipadyAzayyAko zavadhayAcanA'lAbharogatRNasparza malasatkArapuraskAraprajJA'jJAnA'darzanAni // 6 // artha - [ kSutpipAsAzItoSNadaMzamazakanAnyA ratistrIcaryA niSadyAzayyAkrozavaghayAcanA'lAbha roga tRNasparzamalasatkAra puraskAraprajJA'jJAnA'darzanAni ] kSudhA, tRSA, zIta, uSNa, daMzamazaka, nAgnya, arati, strI, caryA, niSadyA, zayyA, Akroza, vadha, yAcanA, alAbha, roga, nRNasparza, mala, satkArapuraskAra, prajJA, ajJAna aura adarzana ye bAIsa parISaha haiM / TIkA 1- AThaveM sUtrameM Aye huye 'parisoDhavyAH' zabdakA adhyAhAra isa sUtra meM samajhanA; isIliye pratyeka zabda ke sAtha 'parisoDhavyAH' zabda lAgU karake artha karanA arthAt isa sUtrameM kahI gaI 22 parISaha sahana karane yogya haiM / jahA~ samyagdarzana - jJAnapUrvaka cAritradazA ho vahIM parISahakA sahana hotA hai arthAt parISaha sahI jAtI hai / mukhyarUpase muni avasthAmeM parISahaM jaya hotI hai / ajJAnIke parISaha jaya hotI hI nahIM kyoMki parISaha - samyagdarzana pUrvaka vItarAga bhAva hai / -jaya to
Page #761
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 6 sUtra 681 2-ajJAnI aisA mAnate haiM ki parISaha sahana karanA duHkha hai kiMtu aisA nahI hai; 'parIpaha sahana karane kA artha duHkha bhoganA nahI hotaa| kyoki jisa bhAvase jIvake dukha hotA hai vaha to prArtadhyAna hai aura vaha pApa hai, usIse azubhavaMdhana hai aura yahA~ to savarake kAraNokA varNana calarahA hai / logoko apekSAse vAhya sayoga cAhe pratikUla ho yA anukUla ho tathApi rAga yA dvepa na hone denA arthAt vItarAga bhAva pragaTa karanekA nAma hI parIpaha jaya hai arthAt use hI paropaha sahana kiyA kahA jAtA hai| yadi acche burekA vikalpa uThe to parISaha sahana karanA nahI kahalAtA, kintu rAgadveSa karanA kahalAtA hai| rAga dveSase kabhI saMvara hotA hI nahI kintu baMdha hI hotA hai / isaliye aisA samajhanA ki jitane azame vItarAgatA hai utane aMzame parIpad jaya hai aura yaha parISahajaya sukha zAtirUpa hai| loga parIpahajayako dukha kahate haiM so asat mAnyatA hai| punazca ajJAnI aisA mAnate haiM ki pArzvanAtha bhagavAna aura mahAvIra bhagavAnane parISahake bahuta duHkha bhoge; parantu bhagavAna to sva ke zuddhopayoga dvArA AtmAnubhavame sthira the aura svAtmAnubhavake zAMta rasame jhUlate the-lIna the isIkA nAma parISaha jaya hai| yadi usa samaya bhagavAnake dukha humA ho to vaha dveSa hai aura dvepase vadha hotA kiMtu savara-nirjarA nahIM hotii| loga jise pratikUla mAnate haiM aise saMyogomeM bhI bhagavAna nija svarUpase cyuta nahI huye the iso. liye unhe duHkha nahI huA kintu sukha humA aura isose usake savara-nirjarA huI thii| yaha dhyAna rahe ki vAstavameM koI bhI saMyoga anukUla yA pratikUlarUpa nahIM hai, kintu jIva svaya jisa prakArake bhAva karatA hai usameM vaisA Aropa kiyA jAtA hai aura isIliye loga use anukUla saMyoga yA pratikkala sayoga kahate haiN| 3-bAvIsa parIpaha jayakA svarUpa (1) kSudhA-kSudhA parISaha sahana karanA yogya hai, sAghurokA bhojana to gRhastha para hI nirbhara hai, bhojanake liye koI vastu unake pAsa nahIM hotI, ve kisI pAtrame bhojana nahIM karate kiMtu apane hAthame hI bhojana karate
Page #762
--------------------------------------------------------------------------
________________ 682 mokSazAstra hai| unake zarIrapara vanAdika bhI nahIM hote, mAtra eka zarIra upakaraNa hai / punazca anazana, avamaudarya (bhUkhase kama khAnA) vRttiparisaMkhyAna (AhArako jAte hue ghara vagairahakA niyama karanA) Adi tapa karate hue do dina, cAra dina, ATha dina, pakSa mahInA Adi vyatIta hojAte haiM, aura yadi yogya kAlameM, yogya kSetrameM aMtarAya rahita zuddha nirdoSa AhAra na mile to ve bhojana ( bhikSA ) grahaNa nahIM karate aura cittameM koI bhI viSAda-duHkha yA kheda nahIM karate kiMtu dhairya dhAraNa karate hai| isa taraha kSudhArUpI agni prajvalita hotI hai tathApi dhairyarUpI jalase use zAMta kara dete haiM aura rAga- - dveSa nahI karate aise muniyoMko kSudhA-parISaha sahanI yogya hai| asAtA vedanIya karmakI udIraNA ho tabhI kSudhA-bhUkha utpanna hotI hai aura usa vedanIya karmakI udIraNA cha8 guNasthAna paryaMta hI hotI hai usase Uparake guNasthAnoM meM nahIM hotii| chaThe guNasthAnameM rahanevAle munike kSudhA utpanna hotI hai tathApi ve mAkulatA nahI karate aura AhArA nahI lete kiMtu dhairyarUpo jalase usa kSudhAko zAMta karate hai tava unake parISaha jaya karanA kahalAtA hai / cha8 guNasthAnameM rahanevAle munike bhI itanA puruSArtha hotA hai ki yadi yogya samaya nirdoSa bhojanakA yoga na bane to AhArakA vikalpa tor3akara nirvikalpa dazAmeM lona ho jAte hai taba unake parISaha jaya kahA jAtA hai| (2) tRSA-pyAsako dhairyarUpI jalase zAMta karanA so tRSA parISaha jaya hai| (3) zIta-ThaMDako zAMtabhAvase arthAt vItarAgabhAvase sahana karanA so zIta parISaha jaya hai / (4) uSNa-garmIko zAMtabhAvase sahana karanA arthAt jJAnameM jJeyarUpa karanA so uSNa parISaha jaya hai / (5) daMzamazaka-DAMsa, macchara, cITI, bicchU ityAdike kATanepara zAMta bhAva rakhanA so daMzamazaka parISaha jaya hai|
Page #763
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 6 sUtra 683 (6) nAgnya-nagna rahanepara bhI sva me kisI prakArakA vikAra na hone denA so nAgnya parISaha jaya hai / pratikUla prasaMga Anepara vastrAdi pahina lenA nAgnya parISaha nahIM hai kiMtu yaha to mArga se hI cyuta honA hai aura parISaha to mArgase cyuta na honA hai| (7) arati-aratikA kAraNa upasthita honepara bhI saMyamameM parati na karanI so aratiparoSahajaya hai| (C) strI-striyoke hAvabhAva pradarzana Adi ceSTAko zAMta bhAvase sahana karanA arthAt use dekhakara mohita na honA so khI parISaha jaya hai| (9) caryA-gamana karate hue kheda khinna na honA so caryAparISaha jaya hai| (10) niSadyA-niyamita kAla taka dhyAnake liye Asanase cyuta na honA so niSadyAparISaha jaya hai / (11) zayyA-vipama, kaThora, kaMkarIle sthAnome eka karavaTase nidrA lenA aura aneka upasarga Ane para bhI zarIrako calAyamAna na karanA so zayyAparISahajaya hai| (12) Akroza-duSTa jIvo dvArA kahe gaye kaThora zabdoMko zAMtabhAva se saha lenA so AkrozaparISahajaya hai| (13) vadha-talavAra Adise zarIra para prahAra karane vAleke prati bhI krodha na karanA so vadhaparISahajaya hai / (14) yAcanA-apane prANoMkA viyoga honA bhI saMbhava ho tathApi AhArAdikI yAcanA na karanA so yAcanAparISahajaya hai| noTaH-yAcanA karanekA nAma yAcanA parISaha jaya nahIM hai kintu yAcanA na karanekA nAma yAcanA parISaha jaya hai| jaise arati-dveSa karanekA nAma arati parISaha nahI, kitu arati na karanA so arati parIpahajaya hai, usI taraha yAcanAme bhI samajhanA / yadi yAcanA karanA parISaha jaya ho
Page #764
--------------------------------------------------------------------------
________________ 684 mokSazAstra to garIba loga prAdi bahuta yAcanA karate haiM isaliye unheM adhika dharma ho kiMtu aisA nahIM hai| koI kahatA hai ki 'yAcanA kI, isameM mAna kI kamInyUnatA se parISaha jaya kahanA cAhiye' yaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki kisI tarahakA tIna kaSAyI kAryake liye yadi kisI prakArako kapAya chor3e to bhI vaha pApI hI hai, jaise koI lobhake liye apane apamAnako na samajhe to usake lobhakI atitIvratA hI hai, isIliye isa apamAna karAnese bhI mahApApa hotA hai, tathA yadi svayaMke kisI tarahakI icchA nahI hai aura koI svayaM apamAna kare to use sahana karane vAleke mahAna dharma hotA hai| bhojana ke lobhase yAcanA karake apamAna karAnA so to pApahI hai, dharma nhiiN| punazca vastrAdikake liye yAcanA karanA so pApa hai, dharma nahIM, (munike to vastra hote hI nahI) kyoki vastrAdi dharmake aMga nahI haiM, ve to zarIra sukhake kAraNa hai, isIliye unakI yAcanA karanA yAcanA parIpaha jaya nahI kintu yAcanA doSa hai ataeva yAcanA kA niSedha hai aisA samajhanA / yAcanA to dharmarUpa uccapadako nIcA karatI hai aura yAcanA karane se dharmakI hInatA hotI hai| (15) alAbha-AhArAdi prApta na hone para bhI apane jJAnAnandake anubhava dvArA vizeSa santoSa dhAraNa karanA so alAbhaparISahajaya hai / (16) roga-zarIrameM aneka roga haiM tathApi zAMtabhAvase use sahana kara lenA so rogaparISahajaya hai / (17) tRNasparza-calate samaya pairame tinakA, kAMTA, kaMkara Adi lagane yA sparza honepara AkulatA na karanA so tRNasparzaparISahajaya hai| (18) mala-malina zarIra dekhakara glAni na karanAso malaparIpaha jaya hai| (19) satkArapuraskAra--jinameM guraNoMkI adhikatA hai tathApi yadi koI satkArapuraskAra na kare to cittame kaluSatA na karanA so satkArapuraskAra parISaha jaya hai| (prazaMsAkA nAma satkAra hai aura kisI acche
Page #765
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 6 sUtra 6 685 kAryameM mukhiyA banAnA so puraskAra hai)| (20) prajJA-jJAnakI adhikatA hone para bhI mAna na karanA so prajJA parISahajaya hai| (21) ajJAna-jJAnAdikako hInatA honepara logo dvArA kiye gaye tiraskArako zAMtabhAvase sahana kara lenA aura svayaM bhI apane jJAnako nyUnatA kA kheda na karanA so ajJAnaparIpahajaya hai| (22)adarzana-adhika samaya taka kaThora tapazcaraNa karane para bhI mujhe avadhijJAna tathA cAraNa Rddhi Adiko prApti na huI imaliye tapazcaryA Adi dhAraNa karanA vyartha hai-aimA azraddhAkA bhAva na hone denA so adarzana parISaha jaya hai| ina bAvIsa paroSahoko aAkulatA rahita jItanese saMvara, nirjarA hotI hai| 4-isa sUtrakA siddhAnta ina sUtrame yaha siddhAnta pratipAdita kiyA hai ki paradravya prati jaDa karmakA udaya athavA zarIrAdi nokarma kA sayoga-viyoga jIvake kucha vikAra nahIM kara skte| usakA pratipAdana kaI tarahase hotA hai so kahate haiM-- (1) bhUkha aura pyAsa ye nokarmarUpa zarIrako avasyA hai, yaha avasthA cAhe jaisI ho to bhI jIvake kucha nahI kara sktii| yadi jIva zarIrakI usa avasthAko jJeyarUpase jAne-usame rAgAdi na kare to usake zuddhatA pragaTa hotI hai aura yadi usa samaya rAga, dvepa kare to namunA pragaTa hotI hai / yadi jIva zuddha avasthA pragaTa kare to paropahajaya mahalAve tathA saMvara-nirjarA ho aura yadi azuddha avasthA pragaTa kare no roga hai / samyagdRSTi jIva hI zuddha avasthA pragaTa kara sakatA hai| miSyAti zuddha avasthA nahIM hotI, isaliye usake parIpahajaya bhI nahI hogaa| (2) samyagdRSTiyoke nIcI avasthAmai cAriya mitramAvatI arthAt Azika zuddhatA aura pAzika azuddhatA honI hai| ma zuddhatA hotI hai utane azamai saMvara-nirjarA hai aura yaha payArya nAbhi-:
Page #766
--------------------------------------------------------------------------
________________ 686 mokSazAstra aura jitane aMzameM azuddhatA hai utane aMza meM baMdha hai / sAtA vedanIyakA udaya jIvake koI vikriyA - vikAra utpanna nahI karate / kisI bhI karmakA udaya zarIra tathA zabdAdi nokarmakA pratikUla saMyoga jIvako vikAra nahIM karAte / ( dekho samayasAra gAthA 372 se 382 ) (3) zIta aura uSNa ye donoM zarIra ke sAtha sambandha rakhanevAle bAhya jar3a dravyoMkI avasthA haiM aura dazamazaka zarIra ke sAtha sambandha rakhane vAle jIva- pudgala saMyogarUpa tiyaMcAdi jIvoke nimittase huI zarIrakI avasthA hai; yaha saMyoga yA zarIrako avasthA jIvake doSa kA kAraNa nahIM kiMtu zarIrake prati sva kA mamatva bhAva hI doSakA kAraNa hai / zarIra Adi to paradravya hai aura jIvako vikAra paidA nahI kara sakate arthAt ye paradravya jIvako lAbha yA nukasAna [- guraNa yA dopa ] utpanna nahI kara sakate / yadi ve paradravya jIvako kucha karate hoM to jIva kabhI mukta ho hI nahIM sakatA / ( 4 ) nAgnya arthAt nagnatva zarIrakI avasthA hai / zarIra ananta jaba paradravyakA skaMdha hai| eka rajakaraNa dUsare rajakaNakA kucha kara nahIM sakate tathA rajakaNa jIvako kucha kara nahIM sakate, tathApi yadi jIva vikAra kare to vaha usakI apanI asAvadhAnI hai / yaha asAvadhAnI na hone denA so parISahajaya hai / cAritra mohakA udaya jIvako vikAra nahI karA sakatA kyoki vaha bhI paradravya hai / (5) arati yAni dveSa, unameM jIvakRta doSa cAritra guNakI azuddha avasthA hai aura dravyakarma pudgala kI avasthA hai / aratike nimittarUpa mAne gaye sayogarUpa kArya yadi upasthita hoM to ve usa jIvake arati paidA nahI karA sakate, kyoki vaha to paradravya hai, kintu jaba jova svayaM arati kare tava cAritra mohanIya karmako vipAka udayarUpa nimitta kahA jAtA hai / (6) yahI niyama strI, niSadyA, Akroza, yAcanA aura satkArapuraskAra ina pA~ca parISahome bhI lAgU hotA hai / (7) jahA~ prajJA parISaha kahI hai vahA aisA samajhanA ki prajJA to jJAnakI dazA hai, vaha koI doSa kA kAraNa nahI hai kiMtu jaba jIvake jJAna
Page #767
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 6 sUtra 6 687 kA apUrNa vikAsa ho taba jJAnAvaraNIyakA udaya bhI hotA hai aura usa samaya yadi jIva mohameM yukta ho to jIvame sva ke kAraNase vikAra hotA hai; isaliye yahA~ 'prajJA' kA artha mAtra 'jJAna' na karake 'jJAname honevAlA mada' aisA karanA / yahA~ prajJA zabdakA upacArase prayoga kiyA hai kintu nizcayArthameM vaha prayoga nahI hai aisA samajhanA / dUsarI parISahake sambandhameM kahI gaI samasta bAteM yahAM bhI lAgU hotI hai / (8) jJAnakI anupasthiti ( gairamaujUdagI ) kA nAma ajJAna hai, yaha jJAnakI anupasthiti kisI baMdhakA kAraNa nahI hai kintu yadi jIva usa anupasthitiko nimitta banAkara moha kare to jIvame vikAra hotA hai| ajJAna to jJAnAvaraNIkarmake udayako upasthiti batalAtA hai / paradravya badha ke kAraNa nahI kitu svake doSa-aparAdha badhakA kAraNa hai / jIva jitanA rAga dveSa karatA hai, utanA baMdha hotA hai| samyagdRSTike mithyAtva moha nahI hotA kintu cAritrakI asthiratAse rAga dveSa hotA hai| jitane aMzameM rAga-dUra kare utane aMzameM parISaha jaya kahalAtA hai| (8) alAbha aura adarzana parISahameM bhI uparokta pramANAnusAra artha samajhanA, pharka mAtra itanA hai ki adarzana yaha darzanamohanIyakI maujUdagI batalAtI hai aura alAbha antarAya karmakI upasthiti batalAtA hai| karmakA udaya, pradarzana yA alAbha yaha koI badhakA kAraNa nahI hai| jo alAbha hai so paradravyakA viyoga ( abhAva ) batalAtA hai, paratu yaha jIvake koI vikAra nahIM karA sakatA, isaliye yaha badhakA kAraNa nahIM hai| (10) caryA, zayyA, vadha, roga, tRNasparza aura mala ye chahoM zarIra aura usake sAtha sambandha rakhanevAle paradravyoMkI avasthA haiN| vaha mAtra vedanIyakA udaya batalAtA hai, kintu yaha kisI bhI jIvake vikriyA-vikAra utpanna nahI kara sakatA // 6 // __ bAvIsa parISahoMkA varNana kiyA, unameMse kisa guNasthAnameM kitanI parISaha hotI haiM, yaha varNana karate haiM:
Page #768
--------------------------------------------------------------------------
________________ 688 mokSazAstra dazameMse bArahaveM guNasthAna taka kI parISaheM sUkSmasAMparAyachadmasthavItarAgayozcaturdaza // 10 // artha-[ sUkSmasAparAyachadmasthavItarAgayoH ] sUkSmasAMparAya vAle jIvoMke aura chadmastha vItarAgoMke [ caturdaza ] 14 parISaha hotI haiM / TIkA moha aura yogake nimittase honevAle Atma pariNAmoMkI tAratamyatAko guNasthAna kahate haiM, ve caudaha haiN| sUkSmasAMparAya yaha dasamAM guNasthAna hai aura chadmastha vItarAgatA gyArahave tathA bArahaveM guNasthAnameM hotI hai| ina tIna guNasthAnoM arthAt dasameM, gyArahave aura bArahaveM guNasthAnameM caudaha parISaha hotI hai, ve isa prakAra haiM: 1 kSudhA, 2 tRSA, 3 zIta, 4 uSNa, 5 dazamazaka, 6 caryA, 7 zayyA, 8 vadha, 6 alAbha, 10 roga, 11 tRNasparza, 12 mala, 13 prajJA aura 14 ajJAna / inake atirikta 1 nagnatA, 2 saMyamame aprIti (arati) 3-khI avalokana-sparza, 4~-Asana (niSadyA ) 5-durvacana ( Akroza ) 6-yAcanA 7-satkAra-puraskAra aura 8-adarzana, mohanIya karma janita ye ATha parIpahe vahA~ nahIM hotii| 2 prazna-dasame sUkSma sAparAya guNasthAnameM to lobha kaSAyakA udaya hai to phira vahAM ye ATha parIpahe kyoM nahI hotii| ucara-sUkSmasAMparAya guNasthAname mohakA udaya atyanta sUkSma haialpa hai arthAt nAmamAtra hai, isIliye vahA~ uparokta 14 parISahoMkA sadbhAva aura vAkIkI 8 parISahoMkA abhAva kahA so ThIka hai; kyoki isa guNasthAnamai eka saMjvalana lobha kapAyakA udaya hai aura vaha bhI bahuta thor3A hai, kathanamAtrako hai; isaliye sUkSmasAMparAya aura vItarAga chadmasthakI samAnatA mAnakara caudaha parIpaha kahI hai, yaha niyama yukti yukta hai| 3 prazna-gyArahave aura vAraveM guNasthAname mohakarmake udayakA abhAva hai tathA dasameM guNasthAname vaha ati sUkSma hai, isIliye una jIvoMke
Page #769
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 6 sUtra 10-11 686 kSudhA, tRSAdi caudaha prakArakI vedanA nahI hotI, to phira aisA kyoM kahA ki ina guNasthAnome parISaha vidyamAna hai ? uttara-yaha to ThIka hI hai ki vahA~ vedanA nahIM hai kintu sAmarthya (zakti) kI apekSAse vahA~ caudaha parISahokI upasthiti kahanA ThIka hai| jaise sarvArthasiddhi vimAnake devoMke sAtaveM narakame jAnekI sAmarthya hai kintu una devoke vahAM jAnekA prayojana nahI hai tathA vaisA rAga bhAva nahI isIliye gamana nahIM hai, usI prakAra dazaveM, gyArahaveM aura bArahaveM guNasthAname caudaha parISahokA kathana upacArase kahA hai| prazna-isa sUtrame naya vibhAga kisa taraha lAgU hotA hai ? uttara-nizcayanayase dasa, gyAraha yA bArahaveM guraNasthAnameM koI bhI parISaha nahI haiM, kintu vyavahAranayase vahA~ caudaha parISaha hai; vyavahAranayase haiM kA artha yaha hai ki yathArthame aisA nahIM hai kintu nimittAdikakI apekSAse unakA upacAra kiyA hai-aisA samajhanA / isa prakAra jAnanekA nAma hI dono nayokA grahaNa hai, kintu donoM nayoke vyAkhyAnako samAna satyArtha jAnakara 'isa rUpa bhI hai aura isa rUpa bhI hai' arthAt vahA~ parISaha haiM yaha bhI ThIka hai aura nahIM bhI hai yaha bhI ThIka aise bhramarUpa pravartanase to dono nayoMkA grahaNa nahIM hotaa| (dekho mokSamArga prakAzaka dehalI pR0 366) sArAza yaha hai ki vAstavame una guNasthAnoMme koI bhI parIpaha nahI hotI, sirpha usa caudaha prakArake vedanIya karmakA maMda udaya hai, itanA batAneke liye upacArase vahA~ parISaha kahI haiM kintu yaha mAnanA mithyA hai ki vahA~ jIva usa udayameM yukta hokara duHkhI hotA hai athavA usake vedanA hotI hai| aba terahaveM guNasthAnameM parISaha batalAte haiM: ekAdazajine // 11 // artha-[ jine ] terahaveM guNasthAname jinendradevake [ ekAdaza ] Upara batalAI gaIM caudahamese alAbha, prajJA aura ajJAna ina tInako chor3akara bAkIkI gyAraha parISaha hotI haiM / 87
Page #770
--------------------------------------------------------------------------
________________ 660 mokSazAstra TIkA 1-~yadyapi mohanIyakarmakA udaya na honese bhagavAnake kSudhAdikakI vedanA nahI hotI, isIliye unake parISaha bhI nahIM hotI; tathApi una parISahoMke nimittakAraNarUpa vedanIya karmakA udaya vidyamAna hai ataH vahA~ bhI upacArase gyAraha parISaha kahI haiN| vAstavameM unake eka bhI parIpaha nahI hai| 2 prazna-yadyapi mohakarmake udayakI sahAyatAke abhAvameM bhagavAna ke kSudhA AdikI vedanA nahI hai tathApi yahA~ vaha parISaha kyoM kahI hai ? uttara-yaha to ThIka hai ki bhagavAnake kSudhAdikI vedanA nahI hai kintu mohakarma janita vedanAke na hone para bhI dravyakarmakI vidyamAnatA batAneke liye vahA~ upacArase parISaha kahI gaI haiN| jisa prakAra samasta jJAnAvaraNa karmake naSTa honese yugapat samasta vastuoMke jAnanevAle kevalajJAnake prabhAvase unake citAkA nirodharUpa dhyAna sambhava nahIM hai tathApi dhyAnakA phala jo avaziSTa karmoko nirjarA hai usakI sattA batAneke liye vahA~ upacArase dhyAna batalAyA hai usI prakAra yahA~ ye parISaha bhI upacAra se batalAI haiN| pravacanasAra gAthA 198 me kahA hai ki bhagavAna paramasukha ko dhyAte haiN| 3 prazna-isa sUtrame naya vibhAga kisa tarahase lAgU hotA hai ? uttara-terahaveM guNasthAname gyAraha parISaha kahanA so vyavahAranaya hai / vyavahAranayakA artha karanekA tarIkA yo hai ki 'vAstava meM aisA nahI hai kintu nimittAdikI apekSAse vaha upacAra kiyA hai, nizcayanayase kevalajJAnIke terahaveM guNasthAname parISaha nahIM hotii| prazna-vyavahAranayakA kyA dRSTAnta hai aura vaha yahA~ kaise lAgU hotA hai| ucara-'dhIkA ghar3A' yaha vyavahAra nayakA kathana hai, isakA aisA artha hai ki 'jo ghar3A hai so miTTIrUpa hai, ghorUpa nahIM hai' ( dekho zrI samaya
Page #771
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 6 sUtra 11 661 sAra gAthA 67 TIkA tathA kalaza 40); usI prakAra 'jinendradevake gyAraha parISaha haiN| yaha vyavahAra-naya kathana hai, isakA artha isa prakAra hai ki 'jina ananta puruSArtha rUpa hai, parISahake duHkharUpa nahI; mAtra nimittarUpa paradravyakI upasthitikA jJAna karAneke liye aisA kathana kiyA hai ki 'parISaha haiM paraMtu isa kathanase aisA nahI samajhanA ki vItarAgake duHkha yA vedanA hai| yadi usa kathanakA aisA artha mAnA jAve ki vItarAgake duHkha yA vedanA hai to vyavahAra nayake kathanakA artha nizcaya nayake kathanake anusAra hI kiyA, aura aisA artha karanA bar3I bhUla hai-ajJAna hai| (dekho samayasAra gAthA 324 se 327 TIkA) prazna-isa zAstrame, isa sUtrame jo aisA kathana kiyA ki jina bhagavAnake gyAraha parISaha haiM, so vyavahAra nayake kathana nimitta batAneke liye hai, aisA kahA, to isa sambandhI nizcaya nayakA kathana kisa zAstrame hai ? uttara--zrI niyamasArajI gAthA 6 me kahA hai ki vItarAga bhagavAna terahave guNasthAname ho taba unake aThAraha mahAdoSa nahIM hote| ve doSa isa prakAra haiM-1 kSudhA, 2-tRSA, 3-bhaya, 4-krodha, 5-rAga, 6-moha, 7citA, 8-jarA, 6-roga, 10-mRtyu, 11-pasInA, 12-kheda, 13-mada, 14-rati, 15-Azcarya, 16-nidrA, 17-janma, aura 18-aakultaa| yaha nizcayanayakA kathana hai aura yaha yathArtha svarUpa hai / 4. kevalI bhagavAnake AhAra nahIM hotA, isa sambandhI kucha spaSTIkaraNa (1) yadi aisA mAnA jAya ki isa sUtrame kahI gaI parISahokI vedanA vAstavameM bhagavAnake hotI hai to bahuta doSa Ate haiN| yadi kSudhAdika doSa hoM to AkulatA ho aura yadi AkulatA ho to phira bhagavAnake anata sukha kaise ho sakatA hai ? hA~ yadi koI aisA kahe ki zarIrame bhUkha lagatI hai isIliye AhAra letA hai kintu AtmA tadurUpa nahI hotaa| isakA spaSTIkararaNa isa prakAra hai-yadi mAtmA tadrUpa nahIM hotA to phira aisA kyoM kahate ho ki kSudhAdika dUra karaneke upAyarUpa AhArAdikakA grahaNa kiyA? kSudhAdikake dvArA pIr3ita honevAlA hI AhAra grahaNa karatA hai| punazca
Page #772
--------------------------------------------------------------------------
________________ 692 mokSazAkha yadi aisA mAnA jAya ki jaise karmodayase vihAra hotA hai vaise hI zrAhAra grahaNa bhI hotA hai so yaha bhI yathArtha nahI hai kyoki bihAra to vihAyogati nAmaka nAmakarmake udayase hotA hai, tathA vaha pIr3hAkA kAraNa nahIM hai aura binA icchAke bhI kisI jIvake vihAra hotA dekhA jAtA hai parantu AhAra grahaNa to prakRtike udayase nahIM kintu jaba kSudhAdikake dvArA pIr3ita ho tabhI jIva AhAra grahaNa karatA hai / punazca AtmA pavana Adikako prerita karanekA bhAva kare tabhI AhArakA nigalanA hotA hai, isIliye vihArake samAna AhAra sambhava nahI hotA / arthAt kevalI bhagavAnake vihAra to sambhava hai kintu AhAra sambhava nahI hai / (2) yadi yoM kahA jAya ki kevalI bhagavAnake sAtAvedanIya karmake udayase AhArakA grahaNa hotA hai so bhI nahIM banatA, kyoMki jo jIva kSughAdikake dvArA pIr3ita ho aura AhArA dikake grahaNase sukha mAne usake zrAhArAdi sAtAke udayase huye kahe jA sakate hai, sAtA vedanIyake udayase AhArAdikakA grahaNa svayaM to hotA nahI, kyoki yadi aisA ho to devoMke to sAtA vedanIyakA udaya mukhyarUpase rahatA hai tathApi ve nirantara zrAhAra kyoM nahI karate ? punazca mahAmuni upavAsAdi karate haiM unake sAtAkA bhI udaya hotA hai tathApi AhArakA graharaNa nahI aura nirantara bhojana karane vAleke bhI asAtAkA udaya sambhava hai / isaliye kevalI bhagavAnake binA icchA bhI jaise vihAyogatike udayase vihAra sambhava hai vaise hI binA icchAke kevala sAtAvedanIya karmake udayase hI AhAra grahaNa sambhava nahIM hotA / ( 4 ) punazca koI yaha kahe ki - siddhAntameM kevaloke kSudhAdika gyAraha parISaha kahI hai isIliye unake kSudhAkA sadbhAva sambhava hai aura vaha kSudhA AhArake binA kaise zAMta ho sakatI hai isaliye unake zrAhArAdika bhI mAnanA cAhiye - isakA samAdhAna --- karma prakRtiyoM kA udaya maMda- tIvra bheda sahita hotA hai / vaha prati manda hone para usake udaya janita kAryakI vyaktatA mAlUma nahI hotI isIliye mukhyarUpase usakA abhAva kahA jAtA hai, kintu tAratamyarUpase usakA sadbhAva kahA jAtA hai / jaise navameM guraNa
Page #773
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 6 sUtra 11 663 sthAname vedAdikakA maMda udaya hai vahA~ maithunAdika kriyA vyakta nahIM hai, isIliye vahA~ brahmacarya hI kahA hai tathApi vahA~ tAratamyatAse maithunAdikakA sadbhAva kahA jAtA hai| usIprakAra kevalI bhagavAnake asAtAkA ati maMda udaya hai, usake udayameM aisI bhUkha nahIM hotI ki jo zarIrako kSINa kare; punazca mohake abhAvase kSudhAjanita dukha bhI nahIM hai aura isIliye AhAra grahaNa karanA bhI nahIM hai / ataH kevalI bhagavAnake kSudhAdikakA abhAva hI hai kintu mAtra udayakI apekSAse tAratamyatAse usakA sadbhAva kahA jAtA hai| (4) zaMkA-kevalI bhagavAnake AhArAdikake binA bhUkha (-kSudhA) kI zAMti kaise hotI hai ? uttara--kevalIke asAtAkA udaya atyanta manda hai, yadi aisI bhUkha lage ki AhArAdikake dvArA hI zAMta ho to mada udaya kahA~ rahA ? deva, bhogabhUmiyA Adike asAtAkA kiMcit maMda udaya hai tathApi unake bahuta samayake bAda kiMcit hI AhAra grahaNa hotA hai to phira kevalIke to asAtA kA udaya atyaMtahI maMda hai isIliye unake AhArakA abhAva hI hai| asAtAkA tIna udaya ho aura mohake dvArA usameM yukta ho to hI AhAra ho sakatA hai| (5) zaMkA-devoM tathA bhogabhUmiyoMkA zarIra hI aisA hai ki usake adhika samayake bAda thor3I bhUkha lagatI hai, kintu kevalI bhagavAnakA zarIra to karmabhUmikA audArika zarIra hai, isIliye unakA zarIra binA AhArake utkRSTa rUpase kucha kama eka koTI pUrva taka kaise raha sakatA hai ? samAdhAna-devAdikoMkA zarIra bhI karmake hI nimittase hai / yahA~ kevalI bhagavAnake zarIrameM pahale keza-nakha bar3hate the, chAyA hotI thI aura nigodiyA jIva rahate the, kintu kevalajJAna hone para aba keza-nakha nahIM bar3hate, chAyA nahIM hotI aura nigodiyA jIva nahI hote| isataraha aneka prakArase zarIrakI avasthA anyathA huI, usIprakAra binA AhArake bhI zarIra jaisAkA taisA banA rahe-aisI avasthA bhI huii| pratyakSame dekho ! anya jIvoMke vRddhatva Ane para zarIra zithila ho jAtA hai, parantu kevalI bhagavAnake to Ayuke anta taka bhI zarIra zithila
Page #774
--------------------------------------------------------------------------
________________ 664 mokSazAstra nahIM hotA | isIliye anya manuSyoMke zarIrake ora kevalI bhagavAnake zarIrake samAnatA sambhava nahIM / (6) zaMkA- deva Adike to AhAra hI aisA hai ki adhika samaya bhUkha miTa jAya, kintu kevalI bhagavAna ke binA AhArake zarIra kaise puSTa raha sakatA hai ? samAdhAna- - bhagavAnake asAtAkA udaya prati maMda hotA hai tathA prati samaya parama audArika zarIra vargaNAtroMkA grahaNa hotA hai / isIliye aisI nokarma vargaNAoMkA grahaNa hotA hai ki jisase unake kSudhAdikakI utpatti ho nahI hotI aura na zarIra zithila hotA hai / (7) punazca na zrAdikA zrAhAra hI zarIrakI puSTatAkA kAraNa nahI hai / pratyakSameM dekho ki koI thor3A prahAra karatA hai tathApi zarIra adhika puSTa hotA hai aura koI adhika zrAhAra karatA hai tathApi zarIra kSINa rahatA hai / pavanAdikakA sAdhana karanevAle arthAt prANAyAma karanevAle adhika kAlataka AhAra nahI lete tathApi unakA zarIra puSTa rahatA hai aura RddhidhArI muni bahuta upavAsa karate haiM tathApi unakA zarIra puSTa rahatA hai| to phira kevalI bhagavAnake to sarvotkRSTatA hai arthAt unake annAdikake binA bhI zarIra puSTa banA rahatA hai isame Azcarya hI kyA hai ? (8) punazca kevalI bhagavAna zrAhArake liye kaise jA~ya tathA kisa taraha yAcanA kare ? ve jaba AhArake liye jA~ya taba samavazaraNa khAlI kyoM rahe ? athavA yadi aisA mAneM ki koI anya unako AhAra lAkara de to unake abhiprAyakI bAtako kauna jAnegA ? ora pahale upavAsAdikakI pratijJA kI thI usakA nirvAha kisataraha hogA, punazca prANiyoMkA ghAtAdi jIva-grantarAya sarvatra mAlUma hotA hai vahIM AhAra kisa taraha kareM ? isaliye kevalIke zrAhAra mAnanA so viruddhatA hai / (e) punA koI yoM kahe ki 've AhAra grahaNa karate haiM parantu kisIko dikhAI nahI detA aisA atizaya hai' so yaha bhI asat hai, kyoMki
Page #775
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya hai sUtra 11 665 AhAra grahaNa to niMdya huA; yadi aisA zratizaya bhI mAneM ki unheM koI nahI dekhatA to bhI grAhAra graharaNakA nidyapana rahatA hai / punazca bhagavAna ke puNyake kAraNa se dUsareke jJAnakA kSayopazama ( - vikAsa ) kisa taraha AvRta ho jAtA hai ? isaliye bhagavAnake AhAra mAnanA aura dUsarA na dekhe aisA atizaya mAnanA ye dono vAteM nyAya viruddha hai / 5. karma siddhAMta ke anusAra kevalIke annAhAra hotA hI nahIM (1) java asAtA vedanIyakI udIraNA ho taba kSudhA - bhUkha utpanna hotI hai-lagatI hai, isa vedanIyako udIraNA chaTTo guNasthAna taka hI hai, isase Upara nahI / ataeva vedanIyakI udIraNA ke binA kevalIke kSudhAdikI vAghA kahA~se ho ? (2) jaise nidrA aura pracalA ina do darzanAvaraNI prakRtikA udaya vArahaveM guraNasthAna paryaMta he parantu udIraNA binA nidrA nahI vyApatI - arthAt nidrA nahI AtI / punazca yadi nidrA karmake udayase ho Uparake guNasthAnoM meM nidrA AjAya to vahA~ pramAda ho mora dhyAnakA prabhAva ho jAya / yadyapi nidrA, pracalAkA udaya bArahaveM guraNasthAna taka hai tathApi apramattadazA meM maMdaudaya honese nidrA nahI vyApatI (-nahI rahatI ) / punazca saMjvalanakA maMda udaya honese apramatta guNasthAnome pramAdakA prabhAva hai, kyoki pramAda to saMjvalanake tIvra udayame hI hotA hai / sasArI jIvake vedake tIvra udaya me yukta honese maithuna sajJA hotI hai aura vedakA udaya navame guNasthAna taka hai; parantu zreNI caDhe hue saMyamI munike veda nokaSAyakA maMda udaya honese maithuna sajJAkA abhAva hai; udayamAtrase maithunako vAMcchA utpanna nahI hotI / (3) kevalI bhagavAnake vedanIyakA prati mada udaya hai; isIse kSudhAdika utpanna nahI hote; zaktirahita asAtA vedanIya kevalIke kSudhAdikake liye nimittatA ke yogya nahI hai / jaise svayabhUramaraNa samudrake samasta jalameM anantave bhAga jaharakI karaNI usa pAnIko viSarUpa honeke liye yogya nimitta nahI hai; usIprakAra anantaguNa anubhAgavAle sAtAvedanIyake udayasahita kevalI bhagavAnake anantave bhAgame jisakA asaMkhyAtavAra khaMDa hogayA hai aisA asAtAvedanIya karma kSudhAdikakI vedanA utpanna nahI kara sakatA /
Page #776
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra (4) azubha karma prakRtiyoMkI vipa, halAhalarUpa jo zakti hai usakA zradhaHpravRttakararaNameM abhAva ho jAtA hai mora nimba ( nIma ) kAMjIrUpa rasa raha jAtA hai / apUrvakararaNa guNasthAna meM guraNazreNI nirjarA, guraNa saMkramaNa, sthitikAMDotkirNa aura anubhAga kAMDotkirNa ye cAra Avazyaka hote haiM; isIliye kevalI bhagavAnake asAtAvedanIya Adi zraprazasta prakRtiyoMkA rasa zrasaMkhyAtavAra ghaTakara anantAnantave bhAga raha gayA hai, isI kAraNa asAtA meM sAmarthya kahA~ rahI hai jisase kevalI bhagavAnake kSuvAdika utpanna karane meM nimitta hotA ? ( artha prakAzikA pRSTha 446 dvitIyAvRtti ) 6. sU0 10-11 kA siddhAnta aura 8 veM sUtrake sAtha 666 usakA saMbaMdha yadi vedanIya karmakA udaya ho kintu mohanIya karmakA udaya na ho to jIvake vikAra nahI hotA ( sUtra 11 ) kyoki jIvake anantavIrya pragaTa ho cukA hai / vedanIya karmakA udaya ho aura yadi mohanIya karmakA maMda udaya ho to vaha bhI vikArakA nimitta nahI hotA ( sUtra 10 ) kyoki vahA~ jIvake adhika puruSArtha pragaTa hogayA hai / dazave guNasthAnase lekara 13 ve guNasthAna takake jIvoMke pUrNaparIpahajaya hotA hai aura isIliye unake vikAra nahI hotA / yadi uttama guNasthAnavAle parISahajaya nahI kara sakate to phira AThave sUtrakA yaha upadeza vyartha ho jAyagA ki 'saMvarake mArga se cyuta na hone zraura nirjarAke liye parISaha sahana karanA yogya hai / ' dazaveM tathA gyArahave sUtrameM uttama guraNasthAnoMmeM jo parISaha kahI haiM ve upacArase haiM nizcayase nahI, aisA samajhanA // 11 // chaTThese navameM guNasthAna takakI parISaha bAdarasAmparAye sarve // 12 // artha - [ bAdarasAMparAye ] bAdarasAMparAya arthAt sthUlakaSAyavAle jIvoMke [ sarve ] sarva parISaha hotI haiM /
Page #777
--------------------------------------------------------------------------
________________ 667 adhyAya 6 sUtra 12-13-14 697 ".... : TIkA cha8se navame guNasthAnako bAdarasAMpaMrAya kahate haiN| ina guNasthAnoMme parISahake kAraNabhUta sabhI karmokA udaya hai, kintu jIva jitane aMzame unameM yukta nahI hotA utane aMzameM (AThaveM sUtrake anusAra ) parISahajaya karatA hai| - 2. sAmAyika, chedopasthApanA aura parihAra vizuddhi ina tIna saMyamomese kisI ekame samasta parISaheM sambhava haiM // 12 // isa taraha yaha varNana kiyA ki kisa guraNasthAname kitanI parISaha jaya hotI haiM / aba kisa kisa karmake udayase kauna kauna paroSaha hotI hai so batalAte haiM jJAnAvaraNa karmake udayase honevAlI parISaha jJAnAvaraNe prajJA'jJAne // 13 // artha- jJAnAvaraNe ] jJAnAvaraNIyake udayase [prajJAJjJAne ] prajJA aura ajJAna ye do parISaheM hotI haiN| TIkA prajJA AtmAkA guNa hai, vaha parISahakA kAraNa nahIM hotA; kintu jJAnakA vikAsa ho aura usake madajanita parISaha ho to usa samaya jJAnAvaraNa karmakA udaya hotA hai| yadi jJAnI jIva mohanIya karmake udayame lage jur3e to usake. anitya mada A jAtA hai, kintu jJAnI jIva puruSArtha pUrvaka jitane aMzame usameM yukta na ho utane aMzame unake parISaha jaya hotA ( dekho sUtra 8) darzanamohanIya tathA antarAya karmake udayase honevAlI parISaha .', darzanamohAMtarAyayoradarzanA'lAbhau // 14 // .. -artha-[darzanamohatirAyayoH ] darzanamoha aura antarAya karmake udayase [pradarzanAlAbhau ] kramase adarzana aura alAbha parISaha hotI haiN| 88
Page #778
--------------------------------------------------------------------------
________________ 668 mokSazAstra yahA~ terahaveM sUtrakI TIkAke anusAra samajhanA // 14 // ava cAritramohanIyake udayase honevAlI parIpaha batalAte haiM cAritramohenAgnyAratistrIniSadyAkrozayAcanA satkArapuraskArAH // 15 // artha-[cAritramohe] cAritramohanIyake udayase [ nAgnyAratilIniSadyAkrozayAcanA satkArapuraskArAH ] nagnatA, arati, khI, nipadyA, Akroza, yAcanA aura satkAra puraskAra ye sAta parISaha hotI haiM / yahA~ terahave sUtrakI TIkAke anusAra samajhanA // 15 // vedanIya karmake udayase honevAlI parIpaheM vedanIye zeSAH // 16 // artha-[ vedanIye ] vedanIya karmake udayase [ zeSAH ] bAkIkI gyAraha parISaha arthAt kSudhA, tRSA, zIta, uSNa, daMzamazaka, caryA, zayyA, vadha, roga, tRNasparza aura mala ye parISaha hotI haiN| yahA~ bhI terahave sUtrakI TIkAke anusAra samajhanA // 16 // aba eka jIvake eka sAtha honevAlI parIpahoMkI saMkhyA batalAte haiM ekAdayo bhAjyA yugapadekasminnaikonaviMzateH // 17 // artha-[ ekasmin yugapat ] eka jIvake eka sAtha [ ekAdayo ] ekase lekara [zrA ekonaviMzateH ] unnIsa parISaha taka [ bhAjyAH ] jAnanA caahiye| 1-eka jIvake eka samayame adhikase adhika 16 parISaha ho sakatI haiM, kyoMki zIta aura uSNa ina do mese eka samayameM eka hI hotI hai aura zayyA, caryA tathA niSadyA ( sonA, calanA tathA AsanameM rahanA )
Page #779
--------------------------------------------------------------------------
________________ 666 adhyAya 6 sUtra 17 666 ina tInameMse eka samayameM eka hI hotI hai; isataraha ina tIna parISahoke kama karanese bAkoko unnIsa parISaha ho sakatI haiN| 2-prazna-prajJA aura ajJAna ye donoM bhI eka sAtha nahI ho sakate, isaliye eka parISaha ina sabameMse kama karanA cAhiye / uttara-prajJA aura ajJAna ina donoke sAtha rahaneme koI bAdhA nahI hai eka hI kAlame eka jIvake zrutajJAnAdikI apekSAse prajJA aura avadhijJAnAdikI apekSAse ajJAna ye dono sAtha raha sakate haiN| 3-prazna-audArika zarIrakI sthiti kavalAhAra (anna pAnI) ke binA dezonakoTI pUrva ( kucha kama eka karoDa pUrva ) kaise rahatI hai ? uttara-AhArake 6 bheda haiM-1 nokarma AhAra, 2 karmAhAra, 3 kavalAhAra, 4 lepAhAra, 5 ojAhAra, aura 6 manasAhAra / ye chaha prakAra yathAyogya dehakI sthitike kAraNa haiM / jaise (1) kevalIke nokarma AhAra batAyA hai| unake lAbhAntarAya karmake kSayase ananta lAbha pragaTa huA hai, ataH unake zarIrake sAtha apUrva asAdhAraNa pudgalokA pratisamaya sambandha hotA hai, yaha nokarma-kevalIke dehakI sthitikA kAraNa hai, dUsarA nahI, isI kAraNa kevalIke nokarmakA AhAra kahA hai| (2) nArakiyoke narakAyu nAma karmakA udaya hai vaha unake dehakI sthitikA kAraNa hai isaliye unake karmAhAra kahA jAtA hai| (3) manuSyo aura tiryaMcoke kavalAhAra prasiddha hai| (4) vRkSa jAtike lepAhAra hai (5) pakSIke aNDeke ojAhAra hai / zuka nAmakI dhAtukI upadhAtuko aoja kahate hai / jo aNDoMko pakSI (-paMkhI ) seve use ojAhAra nahI samajhanA / (6) deva manase tRpta hote haiM, unake manasAhAra kahA jAtA hotA hai / yaha chaha prakArakA AhAra dehakI sthitikA kAraNa hai, isa sambandhI gAthA nimnaprakAra hai: NokammakammahArokavalAhAro ya leppAhAro ya / . uJjamaNoviya kamaso AhArA chantriho bhaNimao / /
Page #780
--------------------------------------------------------------------------
________________ 700 mokSazAstra Nokammatitthayare kammaM ca Nayare mAnaso amare / rapasu kavalAhAro paMkhI ujjo igi leU // artha - 1 naukarma AhAra, 2 karmAhAra, 3 kavalAhAra, 4 lepAhAra, 5 prajAhAra, aura 6 manoAhAra, isaprakAra kramase 6 prakArakA prahAra hai, unameM nokarma AhAra tIrthaMkarake, karmAhAra nArakIke, manonAhAra devake, kavalAhAra manuSya tathA pazuke, bhojAhAra pakSIke aNDoMke aura vRkSake lepAhAra hotA hai / isase siddha hotA hai ki kevalIke kavalAhAra nahIM hotA / prazna - munikI apekSAse ghaTTa guNasthAnase lekara terahave guNasthAna takakI parISahokA kathana isa adhyAyake 13 se 16 takake sUtroM meM kiyA hai yaha vyavahAranayakI apekSAse yA nizcayanayakI apekSAse ? uttara----yaha kathana vyavahAranayakI apekSAse hai, kyoMki yaha jIva paravastu ke sAthakA sambandha batalAtA hai, yaha kathana nizcayakI apekSAse nahIM hai / prazna -- yadi vyavahAranayakI mukhyatA sahita kathana ho use mokSamArga prakAzaka pRSTha 366 me yoMjAnaneke lie kahA hai ki 'aisA nahI kintu nimittAdikakI apekSAse yaha upacAra kiyA hai' to Upara kahe gaye 13 se 16 takake kathanameM kaise lAgU hotA hai ? utara - una sUtroMme jIvake jina parISahoMkA varNana kiyA hai vaha vyavahArase hai, isakA satyArtha aisA hai ki jIva jIvamaya hai paroSahamaya nahI / jitane darajeme jIvame parISaha vedana ho utane aMzame sUtra 13 se 16 meM kahe gaye karmakA udaya nimitta kahalAtA hai kintu nimittane jIvako kucha nahIM kiyA / prazna- -13 se 16 takake sUtroMmeM parISahoM ke vAre meM jisa karmakA udaya kahA hai usake aura sUtra 17 meM parIpahoMkI jo eka sAtha saMkhyA kahI
Page #781
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 6 sUtra 17-18 701 usake isa adhyAyake 8 veM sUtrameM kahe gaye nirjarAkA vyavahAra kaise lAgU hotA hai ? ucara-jIva apane puruSArthake dvArA jitane aMzame parISaha vedana na kare utane aMzame usane parISaha jaya kiyA aura isIliye utane aMzameM sUtra 13 se 16 takameM kahe gaye karmokI nirjarA kI, aisA AThaveM sUtrake anusAra kahA jA sakatA hai, ise vyavahAra kathana kahA jAtA hai kyoMki paravastu (karma) kI sAthake sambandhakA kitanA abhAva huA, yaha isameM batAyA gayA hai| isaprakAra parISahajayakA kathana pUrNa hudhA // 17 // dUsare sUtrame kahe gaye saMvarake 6 kAraNoMmese yahA~ pAMca kAraNoMkA varNana pUrNa huA; aba antima kAraNa cAritrakA varNana karate hai cAritrake pA~ca bheda sAmAyikachedopasthApanAparihAravizuddhisUkSmasAMparAya yathAkhyAtamiti cAritram // 18 // artha--[ sAmAyikachedopasthApanAparihAravizuddhisUkSmasAparAya yathAkhyAtaM ] sAmAyika chedopasthApanA, parihAravizuddhi, sUkSmasAparAya aura yathAkhyAta [ iti cAritram ] isa prakAra cAritrake 5 bheda haiM / TIkA 1. sUtrameM kahe gaye zabdoMkI vyAkhyA . .(1) sAmAyika-nizcaya samyagdarzana-jJAnakI ekAgratA dvArA samasta sAvadha yogakA tyAga karake zuddhAtmasvarUpame abheda hone para zubhAzubha bhAvoMkA tyAga honA so sAmAyika cAritra hai / yaha cAritra cha8 se navameM guNasthAna taka hotA hai| (2) chedopasthApanA-koI jIva sAmAyika cAritrarUpa huA ho aura usase haTakara sAvadha vyApArarUpa hojAya, pazcAt prAyazcita dvArA usa sAvadha vyApArase unnata huye doSoko chedakara AtmAko saMyamame sthira kare so
Page #782
--------------------------------------------------------------------------
________________ 702 mokSazAstra chedopasthApanA cAritra hai| yaha cAritra cha8 se navameM guNasthAna taka hotA hai| (3) parihAra vizuddhi-jo jIva janmase 30 varSa taka sukhI rahakara phira dIkSA grahaNa kare aura zrI tIrthaMkara bhagavAnake pAdamUlameM ATha varSa taka pratyAkhyAna nAmaka navameM pUrvakA adhyayana kare, usake yaha saMyama hotA hai / jo jIvoMkI utpatti-maraNake sthAna, kAlakI maryAdA, janma yonike bheda, dravya-kSetrakA svabhAva, vidhAna tathA vidhi ina sabhIkA jAnanevAlA ho aura pramAda rahita mahAvIryavAna ho, unake zuddhatAke balase karmakI bahuta (-pracura ) nirjarA hotI hai / atyanta kaThina AcaraNa karanevAle muniyoke yaha sayama hotA hai| jinake yaha saMyama hotA hai unake zarIrase jIvoMkI virAdhanA nahIM hotii| yaha cAritra Upara batalAye gaye sAdhuke chaThe aura sAtave guNasthAnameM hotA hai| (4) sUkSmasAMparAya-jaba ati sUkSma lobhakaSAyakA udaya ho taba jo cAritra hotA hai vaha sUkSma sAMparAya hai / yaha cAritra dazaveM guraNasthAnameM hotA hai| (5) yathAkhyAta-sampUrNa mohanIya karmake kSaya athavA upazamase AtmAke zuddhasvarUpameM sthira honA so yathAkhyAta cAritra hai| yaha cAritra gyArahaveMse caudahave guNasthAna taka hotA hai| 2. zuddhabhAvase savara hotA hai kintu zubhabhAvase nahI hotA, isaliye ina pAMcoM prakArameM jitanA zuddhabhAva hai utanA cAritra hai aisA samajhanA / 3. chaThe guNasthAnakI dazA sAtave guNasthAnase to nirvikalpa dazA hotI hai| cha8 guNasthAnameM munike java AhAra vihArAdikA vikalpa hotA hai tabhI bhI unake [ tIna jAtike kaSAya na honese ] saMvarapUrvaka nirjarA hotI hai aura zubhabhAvakA alpa vadha hotA hai; jo vikalpa uThatA hai usa vikalpake svAmitvakA unake nakAra vartatA hai, akapAyadRSTi aura cAritrase jitane darajemeM rAga dUra hotA hai utane darajeme saMvara-nirjarA hai, tathA jitanA zubhabhAva hai utanA baMdhana hai / vizeSa yaha hai ki paMcama guNasthAnavAlA upavAsAdi vA prAyazcittAdi tapa kare usI kAlameM bhI use nirjarA alpa aura cha? guNasthAnavAlA AhAra
Page #783
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1703 adhyAya 6 sUtra 18 vihAra Adi kriyA kare usa kAlameM bhI usake nirjarA adhika hai isase aisA samajhanA ki-bAhya pravRttike anusAra nirjarA nahI hai| (dekho mokSamArga prakAzaka pRSTha 341 ) 4. cAritra kA svarUpa kitaneka jIva mAtra hiMsAdika pApake tyAgako cAritra mAnate hai aura mahAvratAdirUpa zubhopayogako upAdeyarUpase grahaNa karate hai, kintu yaha yathArtha nahIM hai| isa zAstrake sAtaveM adhyAyameM Asrava padArthakA nirUpaNa kiyA gayA hai, vahA~ mahAvata aura aNuvratako prAsravarUpa mAnA hai, to vaha upAdeya kaise ho sakatA hai ? Asrava to bandhakA kAraNa hai aura cAritra mokSakA kAraNa hai, isaliye una mahAvratAdirUpa AsravabhAvoMke cAritratA sambhava nahI hotI, kintu jo sarva kaSAya rahita udAsIna bhAva hai usIkA nAma cAritra hai| samyagdarzana honeke bAda jIvake kucha bhAva vItarAga hue hote haiM aura kucha bhAva sarAga hote haiN| uname jo aza vItarAgarUpa hai vahI cAritra hai aura vaha savarakA kAraNa hai / ( dekho mokSa. prakAzaka pRSTha 337) 5. cAritrameM bheda kisaliye vatAye ? prazna-jo vItarAga bhAva hai so cAritra hai aura vItarAgabhAva to eka hI tarahakA hai, to phira cAritrake bheda kyoM batalAye ? uttara-vItarAgabhAva eka tarahakA hai parantu vaha eka sAtha pUrNa pragaTa nahI hotA, kintu krama kramase pragaTa hotA hai isIliye usameM bheda hote haiN| jitane aMzameM vItarAgabhAva pragaTa hotA hai utane aMzame cAritra pragaTa hotA hai, isaliye cAritrake bheda kahe hai / prazna-yadi aisA hai to cha? guNasthAnameM jo zubhabhAva hai use bhI cAritra kyoM kahate ho? / uttara-vahA~ zubhabhAvako yathArthameM cAritra nahIM kahA jAtA, kiMtu usa zubhabhAvake samaya jisa aMzame vItarAgabhAva hai, vAstavameM use cAritra kahA jAtA hai|
Page #784
--------------------------------------------------------------------------
________________ 704 mokSazAsa5 * prazna-kitaneka jagaha zubhabhAvarUpa samiti, gupti, mahAvratAdiko bhI cAritra kahate haiM, isakA kyA kAraNa hai ? ucara-vahA~ zubhabhAvarUpa samiti Adiko vyavahAra cAritra kahA hai / vyavahArakA artha hai upacAra; cha? guNasthAnameM jo vItarAga cAritra hotA hai, usake sAtha mahAvatAdi hote hai aisA saMbaMdha jAnakara yaha upacAra kiyA hai| arthAt vaha nimittakI apekSAse yAni vikalpake bheda batAneke liye kahA hai, kintu yathArtharItyA to niSkaSAya bhAva hI cAritra hai, zubharAga cAritra nhiiN| prazna-nizcaya mokSamArga to nirvikalpa hai, usa samaya savikalpa (-sarAga vyavahAra ) mokSamArga nahI hotA, to phira savikalpa mokSamArgako sAdhaka kaise kahA jA sakatA hai ? ucara-bhUtanaigamanayakI apekSAse usa savikalparUpako mokSamArga kahA hai, arthAt bhUtakAlameM ve vikalpa (-rAgamizrita vicAra ) huye the, yadyapi ve vartamAname nahIM haiM tathApi 'yaha vartamAna hai' aisA bhUta naigamanayakI apekSAse ginA jA sakatA hai-kahA jA sakatA hai| isIliye usa nayakI apekSAse savikalpa mokSamArgako sAdhaka kahA hai aisA smjhnaa| (dekho paramAtma' prakAza pRSTha 142 adhyAya 2 gAthA 14 kI saMskRta TIkA tathA isa granthameM antameM pariziSTa 1) 6. sAmAyikakA svarUpa prazna-mokSake kAraNabhUta sAmAyikakA svarUpa kyA hai ? . ucara-jo sAmAyika samyagdarzana-jJAna-cAritra svabhAvavAlA paramArtha jJAnakA bhavanamAtra ( pariNamana mAtra ) hai ekAgratA lakSaNavAlI hai vaha sAmAyika mokSake kAraNabhUta hai| ( dekho samayasAra gAthA 154 TIkA ) zrI niyamasAra gAthA 125 se 133 me yathArtha sAmAyikakA svarUpa diyA hai vaha isaprakAra hai
Page #785
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 6 sUtra 18 705 jo koI muni ekendriyAdi prANiyoMke samUhako duHkha deneke kAraNarUpa jo saMpUrNa pApabhAva sahita vyApAra hai, usase alaga ho mana, vacana aura zarIrake zubha azubha sarva vyApAroMko tyAgakara tIna guptirUpa rahate hai tathA jitendriya rahate haiM aise saMyamIke vAstavame sAmAyika vrata hotA hai / ( gAthA 125 ) jo samasta trasa sthAvara prANiyoM meM samatAbhAva rakhatA hai, mAdhyastha bhAva meM ArUr3ha hai, usIke yathArtha sAmAyika hotI hai / ( gAthA 126 ) saMyama pAlate huye, niyama karate tathA tapa dhAraNa karate huye jisake eka AtmA hI nikaTavartI rahA hai usIke yathArthaM sAmAyika hotI hai / ( gAthA 127 ) jise rAga-dveSa vikAra pragaTa nahIM hote usake yathArtha sAmAyika hotI hai / ( gAthA 128 ) jo zrArta aura raudra dhyAnako dUra karatA hai, usake vAstavameM sAmAyika vrata hotA hai / ( gAthA 129 ) jo hamezA puNya aura pApa ina donoM bhAvoMko chor3atA hai, usake yathArthaM sAmAyika hotI hai / ( gAthA 130 ) jo jIva sadA dharmadhyAna tathA zukladhyAnako dhyAtA hai usake yathArtha sAmAyika hotI hai / ( gAthA 133 ) sAmAyika cAritrako parama samAdhi bhI kahate haiM / 7. prazna-- isa adhyAyake chaTTa sUtrameM savarake kAraNarUpase jo 10 prakArakA dharmaM kahA hai usame sayama mA ho jAtA hai aura saMyama hI cAritra hai tathApi yahA~ phirase cAritrako saMvarake kAraNarUpame kyoM kahA ? uttara- - yadyapi saMyamadharmame cAritra A jAtA hai tathApi isa sUtrame cAritrakA kathana nirarthaka nahI hai / cAritra mokSa prAptikA sAkSAt kAraNa hai yaha batalAneke liye yahA~ antameM cAritrakA kathana kiyA hai / cIdahameM guNasthAnake antameM cAritrako pUrNatA honepara hI mokSa hotA hai zrataeva 86
Page #786
--------------------------------------------------------------------------
________________ 706 mokSazAstra mokSa prAptike liye cAritra sAkSAt hetu hai-aisA jJAna karAneke liye isa sUtra meM vaha alaga batAyA hai| 8. vrata aura cAritrameM antara mAnava adhikArameM ( sAtaveM adhyAyake prathama sUtra meM ) hisA, jhUTha, corI Adike tyAgase ahiMsA, satya, acaurya Adi kriyAmeM zubhapravRtti hai isIliye vahA~ avatoMkI taraha vratoMmeM bhI karmakA pravAha calatA hai, kintu una vratoMse karmokI nivRtti nahI hotii| isI apekSAko lakSyameM rakhakara, gupti Adiko saMvarakA parivAra kahA hai / AtmAke svarUpameM jitanI amedatA hotI hai utanA saMvara hai zubhAzubha bhAvakA tyAga nizcaya vrata athavA vItarAga cAritra hai / jo zubhabhAvarUpa vrata hai vaha vyavahAra cAritrarUpa rAga hai aura vaha saMvarakA kAraNa nahIM hai| (dekho sarvArthasiddhi adhyAya 7 pRSTha 5 se 7) // 18 // dUsare sUtrameM kahe gaye saMvarake 6 kAraNoMkA varNana pUrNa huA / isa taraha saMvara tattvakA varNana pUrNa huaa| aba nirjarA tattvakA varNana karate haiM nirjarA tattvakA varNana bhUmikA 1-pahale aThAraha sUtroMmeM saMvaratattvakA varNana kiyA / aba unnI sarve sUtrase nirjarA tattvakA varNana prArambha hotA hai| jisake saMvara ho usake nirjarA ho / prathama saMvara to samyagdarzana hai, isIliye jo jIva samyagdarzana pragaTa kare usIke hI savara-nirjarA ho sakatI hai| mithyAdRSTike saMvara nirjarA nahIM hotii| 2-yahAM nirjarA tattvakA varNana karanA hai aura nirjarAkA kAraNa tapa hai ( dekho adhyAya 6 sUtra 3 ) isIliye tapakA aura usake bhedoMkA varNana kiyA hai| tapako vyAkhyA 16 ve sUtrako TIkA meM dI hai aura dhyAnako vyAkhyA 27 veM sUtra meM dI gaI hai|
Page #787
--------------------------------------------------------------------------
________________ 707 adhyAya 6 sUtra 18-19 3. nirjarAke kAraNoM sambandhI honevAlI bhUleM aura unakA nirAkaraNa (1) kitane hI jIva anazanAdi tapase nirjarA mAnate haiM kintu vaha to bAhya tapa hai / aba bAda ke 19-20 veM sUtra meM bAraha prakArake tapa kahe haiM ve saba bAhya tapa hai, kiMtu ve eka dUsarekI apekSAse bAhya abhyaMtara haiM, isIliye unake bAhya aura abhyaMtara aise do bheda kahe hai| akele bAhya tapa karanese nirjarA nahI hotii| yadi aisA ho ki adhika upavAsAdi karanese adhika nirjarA ho aura thor3e karanese thor3I ho to nirjarAkA kAraNa upavAsAdika hI ThahareM kintu aisA niyama nahI hai / jo icchAkA nirodha hai so tapa hai; isIliye svAnubhava' kI ekAgratA bar3hanese zubhAzubha icchA dUra honI hai, use tapa kahate haiN| (2) yahA~ anazanAdikako tathA prAyazcittAdikako tapa kahA hai isakA kAraNa yaha hai ki-yadi jIva anazanAdi tathA prAyazcittAdirUpa pravarte aura rAgako dUra kare to vItarAgabhAvarUpa satya tapa puSTa kiyA jA sakatA hai, isIliye una anazanAdi tathA prAyazcittAdiko upacArase tapa kahA hai| yadi koI jIva vItarAga bhAvarUpa satya tapako to na jAne aura una anazanAdikako hI tapa jAnakara saMgraha kare to vaha saMsArame hI bhramaNa karatA hai| (3) itanA khAsa samajha lenA ki-nizcaya dharma to vItarAga bhAva hai, anya aneka prakArake jo bheda kahe jAte hai ve bheda bAhya nimittako apekSAse upacArase kahe haiM, isake vyavahAra mAtra dharma saMjJA jaannii| jo jIva isa rahasyako nahI jAnatA usake nirjarAtattvakI yathArtha zraddhA nahI hai| ( mo0 pra0) tapa nirjarAke kAraNa haiM, isIliye unakA varNana karate hai| unameM pahale tapake bheda kahate hai vAhya tapake 6 bheda anazanAvamaudaryavRttiparisaMkhyAnarasaparityAgavivikta zayyAsanakAyaklezAH bAhya tapaH // 16 //
Page #788
--------------------------------------------------------------------------
________________ 708 mokSazAstra artha-[ anazanAvamaudaryavRttiparisaMkhyAnarasaparityAgaviviktazayyAsanakAyaklezAH ] samyak prakArase anazana, samyak avamaudarya, samyak vRttiparisaMkhyAna, samyak rasaparityAga, samyak vivikta zayyAsana aura samyak kAyakleza ye [ bAhya tapaH ] chaha prakArake bAhya tapa haiN| ___ noTa-isa sUtrameM 'samyak' zabdakA anusandhAna isa adhyAyake cauthe sUtrase AtA hai-kiyA jAtA hai / anazanAdi chahoM prakArameM 'samyak' zabda lAgU hotA hai| TIkA 1. sUtrameM kahe gaye zabdoMkI vyAkhyA (1) samyaka anazana-samyagdRSTi jIvake AhArake tyAgakA bhAva honepara viSaya kaSAyakA bhAva dUra hokara aMtaraMga pariNAmoMkI zuddhatA hotI vaha samyak anazana hai / (2) samyaka avamaudarya-samyagdRSTi jIvake rAgabhAva dUra karaneke liye jitanI bhUkha ho usase kama bhojana karanekA bhAva hone para jo aMtaraMga pariNAmoMkI zuddhatA hotI hai use samyak avamaudarya kahate haiM / (3) samyaka vRciparisaMkhyAna-samyagdRSTi jIvake saMyamake hetuse nirdopa AhArakI bhikSAke liye jAte samaya, bhojanakI vRtti tor3ane vAle niyama karane para aMtaraMga pariNAmoMkI jo zuddhatA hotI hai use samyak vRttiparisaMkhyAna kahate haiM / (4) samyaka rasaparityAga-samyagdRSTi jIvake indriyoM sambandhI rAga kA damana karaneke liye ghI, dUdha, dahI, tela, miThAI namaka Adi rasoM kA yathAzakti tyAga karanekA bhAva honese aMtaraMga pariNAmoMkI jo zuddhatA hotI hai use samyak rasaparityAga kahate haiN| (5) samyak viviktazayyAsana-samyagdRSTi jIvake svAdhyAya, dhyAna AdikI prAptike liye kisI ekAMta nirdoSa sthAnameM pramAda rahita sone, vaiThane kI vRtti hone para aMtaraMga pariNAmoMkI jo zuddhatA hotI hai
Page #789
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyAya hai sUtra 16 706 use samyak vivikta zayyAsana kahate haiM / (6) samyak kAyakleza- samyagdRSTi jIvake zArIrika zrAsakti ghaTAneke liye pratApana Adi yoga dhAraNa karate samaya jo antaraMga parigAmoM kI zuddhatA hotI hai use samyak kAyakleza kahate haiM / 2- 'samyak' zabda yaha batalAtA hai ki samyagdRSTike hI ye tapa hote haiM mithyAdRSTi ke tapa nahI hotA / 3- jaba samyagdRSTi jIva anazanakI pratijJA karatA hai usa samaya nimna likhita bAteM jAnatA hai / - ( 1 ) AhAra na lene kA rAga mizrita vicAra hotA hai vaha zubhabhAva hai aura isakA phala puNyabaMdhana hai, meM isakA svAmI nahI hU~ / (2) anna, jala Adi para vastuaiM haiM, AtmA use kisI prakAra na to grahaNa kara sakatA aura na chor3a sakatA hai kintu jaba samyagdRSTi jIva para vastu sambandhI usa prakArakA rAga chor3atA hai taba pudgala parAvartanake niyama anusAra aisA nimitta naimittika saMbaMdha hotA hai ki utane samaya usake anna pAnI AdikA saMyoga nahI hotA / (3) anna jala grAdikA saMyoga na huA yaha paradravyakI kriyA hai, usase AtmA ke dharma yA adharma nahI hotA / (4) samyagdRSTi jIvake rAga kA svAmitva na hone kI jo samyak mAnyatA hai vaha dRr3ha hotI hai, aura isIliye yathArtha abhiprAyapUrvaka jo anna, jala Adi lenekA rAga dUra huA vaha samyak anazana tapa hai, yaha vItarAgatA kA aza hai isIliye vaha dharmakA aMza hai / usameM jitane aMzame aMtaraMga pariNAmoM ko zuddhatA huI aura zubhAzubha icchAkA nirodha huA utane aMzame samyak tapa hai aura yahI nirjarAkA kAraNa hai / chaha prakArake vAhya aura chaha prakArake aMtaraMga ina vAraha prakArake tapa ke samvandhame Upara likhe anusAra samajha lenA /
Page #790
--------------------------------------------------------------------------
________________ 710 mokSazAstra samyak tapa kI vyAkhyA (1) svarUpavizrAMta nistaraMga caitanya pratapanAt tapaH arthAt svarUpa kI sthiratArUpa,-taraMgoMke vinA-laharoMke vinA (nirvikalpa ) caitanya kA pratapana honA ( dedIpyamAna honA so tapa hai)| (pravacanasAra a0 1 gA0 14 kI TIkA ) (2) sahajanizcayanayAtmakaparamasvabhAvAtmaparamAtmani pratapanaM tapaH arthAt sahaja nizcayanaya rUpa paramasvabhAvamaya paramAtmAkA pratapana honA arthAt dRr3hatAse tanmaya honA so tapa hai / (niyamasAra gA0 55 ko TokA) (3) prasiddhazuddha kAraNaparamAtmatattve sadAntarmukhatayA pratapanaM yattattapaH arthAt prasiddha zuddha kAraNa paramAtma tattvameM sadA atarmukharUpase jo pratapana arthAt lInatA hai so tapa hai / (niyamasAra TokA gAthA 118 kA zIrSaka) (4) AtmAnamAtmanA saMdhatta ityadhyAtmaM tapana arthAt AtmAko prAtmAke dvArA dharanA so adhyAtma tapa hai| (niyamasAra gA0 123kI TIkA) (5) icchAnirodhaH tapaH arthAt zubhAzubha icchAkA nirodha karanA (-arthAt svarUpameM vizrAMta honA ) so tapa hai| 5. tapa ke bheda kisaliye haiM ? prazna-yadi tapakI vyAkhyA uparokta pramANa hai to usa tapake bheda nahI ho sakate, tathApi yahA~ tapake bAraha bheda kyoM kahe hai ? uttara-zAstroMkA kathana kisI samaya upAdAna (nizcaya ) kI apekSA se aura kisI samaya nimitta ( vyavahAra ) kI apekSAse hotA hai| bhinna-bhinna nimitta honese usameM bheda hote haiM kintu upAdAna to AtmAkA zuddha svabhAva hai ata: usame bheda nahI hotA / yahA~ tapake jo bAraha bheda batalAye haiM ve bheda nimittako apekSAse haiN| 6-jisa jIvake samyagdarzana na ho vaha jIva banameM rahe, cAturmAsa meM vRkSake nIce rahe grISma RtumeM atyanta prakhara kiraNoMse saMtapta parvatake zikhara para zAsana lagAve, zItakAlameM khule maidAnameM dhyAna kare, anya
Page #791
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 6 sUtra 19-20 aneka prakArake kAya kleza kare, adhika upavAsa kare, zAstroMke par3hanemeM bahuta catura ho, maunavrata dhAraNa kare ityAdi saba kucha kare, kiMtu usakA yaha saba vRthA hai-saMsArakA kAraNa hai, inase dharmakA aMza bhI nahIM hotA / jo jIva samyagdarzanase rahita ho yadi vaha jIva anazanAdi bAraha tapa kare tathApi usake kAryakI siddhi nahIM hotI / isaliye he jIva ! AkulatA rahita samatAdevIkA kula maMdira jo ki sva kA Atmatattva hai, usakA hI bhajana kara // 16 // (dekho niyamasAra gAthA 124 ) aba AbhyaMtara tapake 6 bheda batAte haiM prAyazcittavinayavaiyAvRtyasvAdhyAyavyutsargadhyAnA nyuttaram // 20 // artha-[ prAyazcittavinayavaiyAvRtyasvAdhyAyavyutsargadhyAnAni ] samyakpase prAyazcitta, samyak vinaya, samyak vaiyAvRtya, samyak svAdhyAya, samyak vyutsarga aura samyak dhyAna [ uttaram ] ye chaha prakAra kA Abhyantara tapa hai| noTa-isa sUtra meM 'samyak' zabdakA anusandhAna isa adhyAyake cauthe sUtrase kiyA jAtA hai, yaha prAyazcittAdi chahoM prakArameM lAgU hotA hai| yadi 'samyak' zabdakA anusandhAna na kiyA jAve to nATaka ityAdi sambandhI abhyAsa karanA bhI svAdhyAya tapa ThaharegA / parantu 'samyak' zabda ke dvArA usakA niSedha ho jAtA hai| TIkA 1-Uparake sUtrakI jo TIkA hai vaha yahAM bhI lAgU hotI hai| 2-sUtromeM kahe gaye zabdoMkI vyAkhyA karate haiM (1) samyak prAyazcita-pramAda athavA ajJAnase lage huye doSoM kI zuddhatA karanese vItarAga svarUpake pAlaMbanake dvArA jo aMtaraMga pariraNAmoMkI zuddhatA hotI hai use samyak prAyazcitta kahate haiN|
Page #792
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra (2) samyaka vinaya - pUjya puruSoMkA Adara karane para vItarAga svarUpake lakSake dvArA aMtaraMga pariNAmoMkI jo zuddhatA hotI hai, use samyak vinaya kahate haiM / 712 (3) samyak vaiyAvRtya -- zarIra tathA anya vastunoMse muniyoMkI sevA karane para vItarAga svarUpake lakSake dvArA aMtaraMga pariNAmoM kI jo zuddhatA hotI hai so samyak vaiyAvRtya kahate hai / (4) samyak svAdhyAya - samyagjJAnakI bhAvanAyeM Alasya na karanA- isameM vItarAga svarUpake lakSake dvArA aMtaraMga pariNAmoM kI jo zuddhatA hotI hai so samyak svAdhyAya hai / (5) samyak vyutsarga- bAhya aura AbhyaMtara parigrahake tyAgakI bhAvanAmeM vItarAga svarUpake lakSake dvArA aMtaraMga pariNAmoM kI jo zuddhatA hotI hai so samyak vyutsarga hai / (6) samyak dhyAna ---- cittako caMcalatAko rokakara tattvake citavana meM laganA, isameM vItarAga svarUpake lakSake dvArA aMtaraMga pariNAmoMkI jo zuddhatA hotI hai so samyak dhyAna hai / 3 - samyagdRSTi hI ye chaho prakArake tapa hote haiM / ina chahoM prakAra meM samyagdRSTike nija svarUpakI ekAgratA se jitanI aMtaraMga pariNAmoM kI zuddhatA ho utanA hI tapa hai / [ jo zubha vikalpa hai use upacArase tapa kahA jAtA hai, kintu yathArthameM to vaha rAga hai; tapa nahIM / ] ava abhyantara tapake upabheda batAte haiM navacaturdazapaMcadvibhedA yathAkramaM prAgdhyAnAt // 21 // prayaM - [prAka dhyAnAt ] dhyAnase pahale ke pA~ca tapake [ yathAkramaM ] anukramase [ navacaturdaza paMcadvibhedAH ] nava, cAra, daza, pA~ca zraura do bheda haiM arthAt samyak prAyazcitake nava, samyak vinayake cAra, samyak vaiyAvRtya ke daga, samyak svAdhyAyake pA~ca aura samyak vyutsargake do bheda haiM /
Page #793
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 6 sUtra 21-22 713 // noTa-AbhyaMtara tapakA chaTThA meda dhyAna hai usake bhedoMkA varNana 28 veM sUtrame kiyA jaaygaa| ___ aba samyak prAyazcitake nava bheda batalAte haiN| AlocanApratikramaNatadubhayavivekavyutsargatapazcheda parihAropasthApanAH // 22 // artha-[ AlocanA pratikramaNa tadubhaya viveka vyutsarga tapazchedaparihAropasthApanAH ] pAlocanA, pratikramaNa, tadubhaya, viveka vyutsarga, tapa, cheda, parihAra, upasthApanA ye prAyazcita tapake nava bheda haiN| TIkA 1-sUtrame Aye huye zabdokI vyAkhyA karate haiM / prAyazcica-prAyaH aparAdha, citta-zuddhi; arthAt aparAdhakI zuddhi karanA so prAyazcitta hai| (1) AlocanA-pramAdase lage huye doSoMko guruke pAsa jAkara niSkapaTa rItise kahanA so AlocanA hai| (2) pratikramaNa-apane kiye hue aparAdha mithyA hove-aisI bhAvanA karanA so pratikramaNa hai| (3) tadubhaya-ve donoM arthAt AlocanA aura pratikramaNa donoM karanA so tadubhaya hai| (4) viveka-pAhAra-pAnIkA niyamita samayataka tyAga krnaa| (5) vyutsarga-kAyotsarga karaneko vyutsarga kahate haiM / (6) tapa-upavAsAdi karanA so tapa hai| (7) cheda-eka dina, pandraha dina, eka mAsa Adi samaya paryanta dIkSAkA cheda karanA so cheda kahalAtA hai| (8) parihAra-eka dina, eka pakSa, eka mAsa Adi niyamita
Page #794
--------------------------------------------------------------------------
________________ 714 mokSazAstra samaya taka saMghase alaga karanA so parihAra hai| (9) upasthApana-purAnI dIkSAkA sampUrNa cheda karake phirase naI dIkSA denA so upasthApana hai| 2-ye saba bheda vyavahAra prAyazcittake haiN| jisa jIvake nizcaya prAyazcitta pragaTa huA ho usa jIvake isa navaprakArake prAyazcittako vyavahAraprAyazcitta kahA jAtA hai kintu yadi nizcaya-prAyazcitta pragaTa na huA ho to vaha vyavahArAbhAsa hai| 3-nizcaya prAyazcittakA svarUpa nijAtmAkA hI jo utkRSTa bodha, jJAna tathA citta hai jo jIva use nitya dhAraNa karate hai usake hI prAyazcitta hotA hai ( bodha, jJAna aura cittakA eka hI artha hai ) prAyaH-prakRSTarUpase aura citta-jJAna, arthAt prakRSTarUpase jo jJAna hai vahI prAyazcitta hai| krodhAdi vibhAvabhAvoMkA kSaya karanekI bhAvanAmeM pravartanA tathA Atmika guNoMkA ciMtana karanA so yathArtha prAyazcitta hai| nija Atmika tattvameM ramaNarUpa jo tapazcaraNa hai vahI zuddha nizcaya prAyazcitta hai| (dekho niyamasAra gAthA 113 se 121 ) 4-nizcaya pratikramaNakA svarUpa jo koI vacanakI racanAko chor3akara tathA rAga dveSAdi bhAvoMkA nivAraNa karake svAtmAko dhyAtA hai usake pratikramaNa hotA hai| jo mokSArthI jIva sampUrNa virAdhanA arthAt aparAdhako chor3akara svarUpakI ArAdhanAmeM vartana karatA hai usake yathArtha pratikramaNa hai| (zrI niyamasAra gAthA 83-84) 5-nizcaya AlocanAkA svarUpa jo jIva svAtmAko-nokarma, dravyakarma tathA vibhAva guNa paryAyase rahita dhyAna karate haiM usake yathArtha AlocanA hotI hai| samatAbhAvameM svakIya pariNAmako dharakara svAtmAko dekhanA so yathArtha AlocanA hai / ( dekho zrI niyamasAra gAthA 107 se 112 ) // 22 //
Page #795
--------------------------------------------------------------------------
________________ 715 adhyAya 6 sUtra 23-24 aba samyak vinayatapake cAra bheda batalAte haiM jJAnadarzanacAritropacArAH // 23 // artha-[ jJAnadarzanacAritropacArAH] jJAnavinaya, darzanavinaya, cAritravinaya, aura upacAravinaya ye vinayatapake cAra bheda haiN| TIkA (1) jJAnavinaya-AdarapUrvaka yogyakAlame satzAstrakA abhyAsa karanA, mokSake lie, jJAnakA grahaNa-abhyAsa-saMsmaraNa Adi karanA so jJAnavinaya hai| (2) darzanavinaya-zaMkA, kAMkSA, Adi doSa rahita samyagdarzanako dhAraNa karanA so darzanavinaya hai| (3) cAritravinaya-nirdoSa rItise cAritrako pAlanA / (4) upacAravinaya--AcArya Adi pUjya puruSoMko dekhakara khar3e honA, namaskAra karanA ityAdi upacAra vinaya hai / ye saba vyavahAravinayake bheda haiN| nizcayavinayakA svarUpa jo zuddha bhAva hai so nizcayavinaya hai| svake akaSAyabhAvameM abheda pariNamanase, zuddhatArUpase sthira honA so nizcayavinaya hai, isIliye kahA jAtA hai ki "vinayavaMta bhagavAna kahAve, nahI kisIko zISa namA" arthAt bhagavAna vinayavanta kahe jAte hai kintu kisIko mastaka nahI navAte // 23 // aba samyak vaiyAvRtya tapake 10 bheda batalAte haiM zrAcAryopAdhyAyatapasvizaikSyaglAnagaNavulasaMghasAdhu manojJAnAm // 24 // . artha-[prAcAryopAdhyAyatapasvizaikSyaglAnagaNakulasaMghasAghamano
Page #796
--------------------------------------------------------------------------
________________ 716 mokSazAkha jJAnAm ] AcArya, upAdhyAya, tapasvI, zaikSya glAna, garaNa, kula, saMgha, sAdhu ora manojJa ina daza prakArake muniyoMkI sevA karanA so vaiyAvRtya tapake daza bheda haiM / TIkA 1 - sUtrameM Aye huye zabdoMkA artha --- (1) AcArya - jo muni svayaM pA~ca prakArake AcArako AcaraNa kareM aura dUsaroMko AcaraNa karAveM unheM prAcAryaM kahate haiM / (2) upAdhyAya - jinake pAsase zAstroMkA adhyayana kiyA jAya unheM upAdhyAya kahate haiM / (3) tapasvI - mahAna upavAsa karanevAle sAdhuko tapasvI kahate haiM ! (4) zaikSya - zAstra adhyayanameM tatpara muniko zaikSya kahate hai / (5) glAna -- roga se pIr3ita muniko glAna kahate haiM / (6) gaNa - vRddha muniyoMke anusAra calanevAle muniyoMke samudAyako gara kahate haiM / (7) kula (8) saMgha RSi, yati muni aura anagAra ina cAra prakArake muniyoMkA samUha saMgha kahalAtA hai / ( saMghake dUsarI tarahase muni, AryikA zrAvaka aura zrAvikA ye bhI cAra bheda haiM ) - dIkSA denevAle AcAryake ziSya kula kahalAte hai / - (9) sAdhu - jinane bahuta samayase dIkSA lI ho ve sAdhu kahalAte haiM athavA jo ratnatraya bhAvanAse apanI AtmAko sAdhate haiM unheM sAdhu kahate haiM / (10) manojJa -- mokSamAgaM prabhAvaka, vaktAdi guNose zobhAyukta jisakI lokameM adhika khyAti ho rahI ho aise vidvAna muniko manojJa kahate haiM, athavA usake samAna asaMyata samyagdRSTiko bhI manojJa kahate haiM / ( sarvArtha si0 TIkA )
Page #797
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 6 sUtra 24-25 717 2-ina pratyekakI sevA suzrUSA karanA so vaiyAvRtya hai / yaha vaiyAvRtya zubhabhAvarUpa hai, isIliye vyavahAra hai| vaiyAvRtyakA artha sevA hai| svake akaSAya bhAvakI jo sevA hai so nizcaya vaiyAvRtya hai| 3-saMghake cAra bheda batalAye, aba unakA artha likhate haiMRSi-RddhidhArI sAdhuko RSi kahate haiM / yati-indriyoMko vazameM karanevAle sAdhu athavA upazama yA kSapakazreNI mAMDanevAle sAdhu yati kahalAte hai| muni-avadhijJAnI yA manaHparyayajJAnI sAdhu muni kahe jAte hai / anagAra-sAmAnya sAdhu anagAra kahalAte haiN| punazca RSike bhI cAra bheda haiM--(1) rAjarSi vikriyA, akSINa Rddhi prApta muni rAjarSi kahalAte haiN| (2) brahmarSi buddhi, sarvoSadhi Adi Rddhi prApta sAdhu brahmarSi kahalAte hai / (3) devarSi AkAzagamana Rddhi prApta sAdhu devarSi kahe jAte haiN| (4) paramarSi-kevalajJAnIko paramarSi kahate haiN| samyak svAdhyAya tapake 5 bheda vAcanApRcchanAnuprekSA''mnAyadharmopadezAH // 25 // artha-[vAcanApucchanAnuprekSAmnAya dharmopadezAH] vAcanA, pRcchanA, anuprekSA, AmnAya aura dharmopadeza ye svAdhyAyake 5 bheda hai| TIkA vAcanA-nirdoSa grantha, usakA artha tathA donokA bhavya jIvoMko zravaNa karAnA so vAcanA hai| pRcchanA-saMzayako dUra karaneke liye athavA nizcayako dRr3ha karaneke lie prazna pUchanA so pRcchanA hai / apanA uccapana pragaTa karaneke liye, kisIko Thaganeke liye, kisIko
Page #798
--------------------------------------------------------------------------
________________ 718 mokSazAstra harAneke liye, dUsarekA hAsya karaneke liye Adi khoTe pariNAmoMse prazna karanA so pRcchanA svAdhyAyatapa nahIM hai| ___anuprekSA-jAne hue padArthoMkA bArambAra citavana karanA so anuprekSA hai| AmnAya-nirdoSa uccAraNa karake pAThako ghokhanA so AmnAya hai| dharmopadeza-dharmakA upadeza karanA so dharmopadeza hai| prazna-ye pA~ca prakArake svAdhyAya kisaliye kahe haiM / uttara--prajJAkI adhikatA,prazaMsanIya abhiprAya, utkRSTa udAsInatA, tapakI vRddhi, maticArakI vizuddhi ityAdike kAraNa pAMca prakArake svAdhyAya kahe gaye haiM // 25 // samyak vyutsargatapake do bheda batalAte haiM bAhyAbhyaMtaropadhyoH // 26 // artha-[bAhyAbhyaMtaropadhyoH] bAhya upadhi vyutsarga aura abhyaMtara upadhivyutsarga ye do vyutsarga tapake bheda haiM / TIkA 1-bAhya upadhikA artha hai bAhya parigraha aura Abhyantara upadhi kA artha Abhyantara parigraha hai| dasa prakArake bAhya aura caudaha prakArake antaraMga parigrahakA tyAga karanA so vyutsarga tapa hai / jo AtmAkA vikArI pariNAma hai so antaraMga parigraha hai, isakA bAhya parigrahake sAtha nimittanaimittika sambandha hai| 2-prazna-yaha vyutsargatapa kyoM kahA ? ucara-niHsaMgatva, nirbhayatA, jInekI AzAkA abhAva karane Adike liye yaha tapa hai| 3-jo caudaha aMtaraMga parigraha haiM, unameM sabase prathama mithyAtva dUra
Page #799
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 6 sUtra 26-27 716 hotA hai isake dUra kiye binA anya koI bhI parigraha dUra hI nahIM hotA / yaha siddhAnta batAneke liye isa zAstrake pahale hI sUtrame mokSamArga ke rUpa meM jo zrAtmA ke tIna zuddhabhAvoMkI ekatAkI AvazyakatA batalAI hai usameM bhI prathama samyagdarzana hI batalAyA hai / samyagdarzanake binA jJAna yA cAritra bhI samyak nahI hote / cAritra ke lie jo 'samyak' vizeSaraNa diyA jAtA hai vaha ajJAnapUrvaka AcaraNakI nivRtti batalAtA hai / pahale samyak zraddhA jJAna honeke bAda jo yathArtha cAritra hotA hai vahI samyak cAritra hai / isaliye mithyAtvako dUra kiye binA kisI prakArakA tapa yA dharma nahIM hotA // 26 // yaha nirjarAtattvakA varNana cala rahA hai / nirjarAkA kAraNa tapa hai / tapake bhedokA varNana cAlU hai, usameM zrAbhyaMtara tapake prAraMbhake pAMca bhedoMkA varNana pUrNa huA / aba chaThA bheda jo dhyAna hai, usakA varNana karate haiM / samyakU dhyAnatapakA lakSaNa uttamasaMhananasyaikAgraciMtAnirodho dhyAnamAntamuhUrtAt // 27 // artha -[uttamasaMhananasya ] uttama saMhananavAleke [zrA aMtarmuhUrtAt ] antarmuhUrta taka [ ekAgra citAnirodho dhyAnam ] ekAgratApUrvaka ciMtAkA nirodha so dhyAna hai / TIkA 1 - uttamasaMhanana ------ vajrarSabhanArAca, vajranArAca aura nArAca ye tIna uttamasaMhanana haiM / inameM mokSa prApta karanevAle jIvake pahalA vajrarSabhanArAca saMhanana hotA hai / ekAgra -- ekAgra kA artha mukhya, sahArA, avalambana, zrAzraya, pradhAna athavA sanmukha hotA hai / vRttiko anya kriyAse haTAkara eka hI viSayameM rokanA so ekAgracitAnirodha hai aura vahI dhyAna hai / jahA~ ekAgratA nahI vahA~ bhAvanA hai /
Page #800
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra 2 - isa sUtra meM dhyAtA dhyAna, dhyeya aura dhyAnakA samaya ye cAra bAteM nimnarUpase A jAtI haiM 720 (1) jo uttamasaMhananadhArI puruSa hai vaha dhyAtA hai / (2) ekAgraciMtAkA nirodha so dhyAna hai / (3) jisa eka viSayako pradhAna kiyA so dhyeya hai / (4) antarmuhUrta yaha dhyAnakA utkRSTa kAla hai / muhUrta kA artha hai 48 miniTa aura antaH muhUrta kA artha hai 48 minaTake bhItarakA samaya / 48 miniTameM eka samaya kama so utkRSTa antarmuhUrta hai / 3- yahA~ aisA kahA hai ki uttamasaMhananavAleke antarmuhUrta taka dhyAna raha sakatA hai, isakA yaha artha huvA ki anuttama saMhananavAleke sAmAnya dhyAna hotA hai arthAt jitanA samaya uttamasaMhananavAleke rahatA hai utanA samaya usake ( granuttama saMhananavAleke ) nahI rahatA / isa sUtra kAlakA kathana kiyA hai jisameM yaha sambandha garbhitarUpase A jAtA hai / 4- aSTaprAbhRtake mokSaprAbhRtameM kahA hai ki jIva Aja bhI tIna ratna (ratnatraya) ke dvArA zuddhAtmAko dhyAkara svargalokameM athavA lokAMtika me devatva prApta karatA hai aura vahA~se cayakara manuSya hokara mokSa prApta karatA hai ( gAthA 77 ), isaliye paMcamakAlake anuttama saMhananavAle jIvoMke bhI dharmadhyAna ho sakatA hai / prazna- dhyAna meM ciMtAkA nirodha hai, aura jo ciMtAkA nirodha hai so prabhAva hai, ataeva usa abhAvake kAraNa dhyAna bhI gadheke sIgakI taraha asat huA ? uttara- - dhyAna zrasatrUpa nahIM / dUsare vicAroMse nivRttikI apekSAse prabhAva hai, parantu sva viSayake prAkArakI apekSAse sadbhAva hai arthAt usameM svarUpako pravRttikA sadbhAva hai, aisA 'ekAgra' zabdase nizcaya kiyA jA rAyanA hai / svarupakI apekSAse dhyAna vidyamAna satarUpa hai /
Page #801
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 6 sUtra 27-28-26 721 6-isa sUtrakA aisA bhI artha ho sakatA hai ki jo jJAna caMcalatA rahita acala prakAzavAlA athavA daidIpyamAna hotA hai vaha dhyAna hai| dhyAnake bhedaAraudradharmyazuklAni // 28 // artha-[ prAtaraudradhaya'zuklAni ] Arta, raudra, dharma aura zukla ye dhyAna ke cAra bheda hai| TIkA prazna-yaha saMvara-nirjarAkA adhikAra hai aura yahA~ nirjarAke kAraNokA varNana cala rahA hai| Arta aura raudradhyAna to baMdhake kAraNa haiM to unhe yahA~ kyoM liyA ? | ucara-nirjarAkA kAraNarUpa jo dhyAna hai usase isa dhyAnako alaga dikhAneke liye dhyAnake saba bheda samajhAye hai| mArtadhyAna-dukha pIr3ArUpa citavana kA nAma ArtadhyAna hai| raudradhyAna-nirdaya-krUra AzayakA vicAra karanA / dharmadhyAna-dharma sahita dhyAna ko dharmadhyAna kahate hai / zukladhyAna-zuddha pavitra ujjvala pariNAmavAlA citavana zukladhyAna kahalAtA hai| ina cAra dhyAnomeM pahale do azubha haiM aura dUsare do dharmarUpa haiM / / 28 // aba mokSake kAraNarUpa dhyAna batAte haiM pare mokSahetU // 26 // artha-[ pare ] jo cAra prakArake dhyAna kahe unamese antake do arthAt dharma aura zukladhyAna [ mokSahetU ] mokSake kAraNa haiN|
Page #802
--------------------------------------------------------------------------
________________ 722 mokSazAkhA TIkA pahale do dhyAna arthAt ArtadhyAna aura raudradhyAna saMsArake kAraNa haiM aura nizvaya dharmadhyAna tathA zukladhyAna mokSake kAraNa haiN| prazna-yaha to sUtrameM kahA hai ki antima do dhyAna mokSake kAraNa hai, kitu aisA artha sUtrameMse kisataraha nikAlA ki pahale do dhyAna saMsAra ke kAraNa hai ? uttara-mokSa aura saMsAra ina do ke atirikta aura koI sAdhane yogya padArtha nahIM / isa jagatameM do hI mArga haiM-mokSamArga aura saMsAramAgaM / ina do ke atirikta tIsarA koI sAdhanIya padArtha nahI hai, ataeva yaha sUtra yaha bhI batalAtA hai ki dharmadhyAna aura zukladhyAnake alAvA Arta aura raudradhyAna saMsArake kAraNa haiM // 26 // ____ ArcadhyAnake cAra bheda haiM, aba unakA varNana anukrama se cAra sUtroM dvArA karate haiM prArtamamanojJasya saMprayoge tadviprayogAya smRtisamanvA haarH||30|| artha-[amanojasya saMprayoge ] aniSTa padArthakA saMyoga hone para [ tadviprayogAya ] usake dUra karaneke liye [ smRti samanvAhAraH ] bAraMvAra vicAra karanA so [pArtam ] aniSTa saMyogaja nAmakA ArtadhyAna hai // 30 // viparItaM manojJasya // 31 // __ artha-[ manojasya ] manojJa padArtha saMbaMdhI [ viparIta ] uparokta sUtrame kahe huyese viparIta arthAt iSTa padArthakA viyoga honepara usake saMyogake liye vAraMvAra vicAra karanA so 'iSTa viyogaja' nAmakA AttadhyAna hai // 31 //
Page #803
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 6 sUtra 32-33-34 723 vedanAyAzca // 32 // artha-[ vedanAyAH ca ] rogajanita pIr3A honepara use dUra karaneke liye bAraMbAra citavana karanA so vedanA janya prAttadhyAna hai // 32 // nidAnaM ca // 33 // artha-[ nidAnaM ca] bhaviSyakAla saMbaMdhI viSayokI prAptimeM cittako tallIna kara denA so nidAnaja ArtadhyAna hai // 33 // aba guNasthAnakI apekSAse AdhyAnake svAmI vatalAte haiM tadaviratadezaviratapramattasaMyatAnAm // 34 // artha-[tat] vaha ArtadhyAna [aviratadezaviratapramattasaMyatAnAm] avirata-pahale cAra guNasthAna, dezavirata-pAMcavA~ guNasthAna aura pramata saMyata-chaTTha guNasthAnameM hotA hai| noTa-nidAna nAmakA ArtadhyAna chaTTha guNasthAnameM nahIM hotaa| TIkA mithyAvRSTi jIva to avirata hai aura samyagdRSTi jIva bhI avirata hotA hai isIliye ( 1 ) mithyAdRSTi ( 2 ) samyagdRSTi avirati (3) dezavirata aura ( 4 ) pramattasaMyata ina cAra prakArake jIvoMke ArtadhyAna hotA hai / mithyASTike sabase kharAba prArtadhyAna hotA hai aura usake bAda pramattasaMyata taka vaha kramakrama se mada hotA jAtA hai| chaThe guNasyAna ke bAda ArtadhyAna nahIM hotaa| mithyAdRSTi jIva para vastuke saMyoga-viyogako AtaMvyAnakA kAraNa mAnatA hai, isIliye usake yathArthame ArtadhyAna maMda bhI nahI hotaa| samyagdRSTi jIvoMke prArtadhyAna kvacit hotA hai aura isakA kAraNa unake puruSArthakI kamajorI hai aisA jAnate hai, isIliye ve sva kA-puruSArtha bar3hA kara dhIre dhIre ArtadhyAnakA abhAva karake aMtame usakA sarvathA nAza karate haiM / mithyAdRSTi jIvake svIya jJAnasvabhAvakI aruci hai isIliye usake sarvatra, niratara duHkhamaya ArtadhyAna vartatA hai; samyagdRSTi jIvake sva
Page #804
--------------------------------------------------------------------------
________________ 724 - mokSazAstra ke jJAna svabhAvakI akhaNDa rucizraddhA vartatI hai| isIliye usake hamezA dharmadhyAna rahatA hai, mAtra puruSArthakI kamajorIse kisI samaya azubhabhAvarUpa prArtadhyAna bhI hotA hai, kintu vaha maMda hotA hai // 34 // aba raudradhyAnake bheda aura svAmI batalAte haiM hiMsA'nRtasteyaviSayasaMrakSaNebhyo raudramaviratadeza virtyoH||35|| artha-[ hiMsAnatasteya viSaya saMrakSaNebhyaH] hiMsA, asatya, coro, aura viSaya saMrakSaNake bhAvase utpanna huA dhyAna [ raudram ] raudradhyAna hai; yaha dhyAna [ aviratadezaviratayoH ] avirata aura dezavirata ( pahalese pA~ca ) guNasthAnoMmeM hotA hai| TIkA jo dhyAna krUra pariNAmoMse hotA hai vaha raudradhyAna hai / nimittake bhedakI apekSAse raudradhyAnake 4 bheda hote haiM ve nimnaprakAra haiM: 1-hiMsAnaMdI-hisAmeM Ananda mAnakara usake sAdhana milAnemeM tallIna rahanA so hiMsAnaMdI hai| 2-mRpAnaMdI-jhUTha bolaneme Ananda mAna usakA citavana krnaa| 3-cauryAnaMdI-corImeM Ananda mAnakara usakA vicAra krnaa| 4-parigrahAnaMdI-parigrahakI rakSAkI ciMtAmeM tallIna ho jaanaa| ava dharmadhyAnake bheda batAte haiM AjJA'pAyavipAkasaMsthAnavicayAya dharmyam // 36 // artha-[mAtApAyavipAkasaMsthAnavicayAya] AjJAvicaya, apAyavicaya, vipAkavicaya aura saMsthAnavicayake liye citavana karanA so [ dharmyam ] dharmadhyAna hai|
Page #805
--------------------------------------------------------------------------
________________ 725 adhyAya 6 sUtra 36 TIkA 1-dharmadhyAnake cAra bheda nimnaprakAra hai| (1) AjJAvicaya-prAgamakI pramANatAse arthakA vicAra krnaa| (2) apAyavicaya-saMsArI jIvoMke duHkhakA aura usamese chUTane ke upAyakA vicAra karanA so apAyavicaya hai| (3) vipAkavicaya-karmake phalakA ( udayakA ) vicAra krnaa| (4) saMsthAnavicaya-lokake zrAkArakA vicAra karanA / ityAdi vicAroMke samaya svasanmukhatAke balase jitanI Atma pariNAmokI zuddhatA ho, use dharmadhyAna kahate haiN| 2-uparokta cAra prakArake sambandhame vicAra / (1) vItarAga AjJA vicAra, sAdhakadazAkA vicAra, maiM vartamAname AtmazuddhikI kitanI bhUmikA-(kakSA) me vartatA hU~ usIkA svasanmukhatApUrvaka vicAra karanA vaha prAjJAvicaya dharmadhyAna hai| (2) bAdhakatAkA vicAra,-kitane aMzameM sarAgatA-kaSAyakaraNa vidyamAna haiM ? merI kamajorI hI vighnarUpa hai, rAgAdi hI duHkhake kAraNa haiM aise bhAvakarmarUpa bAdhaka bhAvokA vicAra, apAyavicaya hai| (3) dravyakarmake vipAkakA vicAra, jIvakI bhUlarUpa malinabhAvoMmeM karmoMkA nimittamAtrarUpa sambandhako jAnakara svasanmukhatAke valako saMbhAlanA, jar3akarma kisIko lAbha hAni karanevAlA nahI hai, aisA vicAra vipAkavicaya hai| (4) saMsthAnavicaya-mere zuddhAtmadravyakA pragaTa nirAvaraNa sasthAna AkAra kaise puruSArthase pragaTa ho, zuddhopayogakI pUrNatA sahita, svabhAva vyaMjana paryAyakA svayaM, sthira, zuddha AkAra kaba pragaTa hogA, aisA vicAra karanA so saMsthAnavicaya hai| 3-prazna-cha8 guNasthAnameM to nirvikalpadazA nahI hotI to vahIM usa dharmadhyAna kaise saMbhava ho sakatA hai|
Page #806
--------------------------------------------------------------------------
________________ 726 mokSazAstra uttara-yaha ThIka hai ki cha8 guNasthAnameM vikalpa hotA hai, parantu vahA~ usa vikalpakA svAmitva nahIM aura samyagdarzanako dRr3hatA hokara azubha rAga dUra hotA jAtA hai, aura tIna prakArake kaSAya rahita vItarAgadazA hai ataeva utane darajemeM vahA~ dharmadhyAna hai aura usase saMvara-nirjarA hotI hai| cauthe aura pAMcaveM guNasthAnameM bhI dharmadhyAna hotA hai aura usase usa guNasthAnake yogya saMvara-nirjarA hotI hai| jo zubhabhAva hotA hai vaha to baMdhakA kAraNa hotA hai, vaha yathArtha dharmadhyAna nhiiN| ataH kisIko zubharAga dvArA dharma ho aisA nahIM hai| 4-dharmadhyAna-(dharmakA artha hai svabhAva aura dhyAnakA artha hai ekAgratA ) apane zuddhasvabhAvameM jo ekAgratA hai so nizcaya dharmadhyAna hai; jisameM kriyAkANDake sarva mADaMbaroMkA tyAga hai, aisI aMtaraMga kriyAke AdhArarUpa jo AtmA hai use, maryAdA rahita tInoM kAlake karmoko upAdhi rahita nijasvarUpase jAnatA hai, vaha jJAnakI vizeSa pariNati yA jisameM AtmA svAzrayameM sthira hotA hai so nizcaya dharmadhyAna hai aura yaho savara nirjarAkA kAraNa hai| jo vyavahAra dharmadhyAna hai vaha zubhabhAva hai; karmake citavanameM mana lagA rahe, yaha to zubhapariNAmarUpa dharmadhyAna hai / jo kevala zubhapariNAmase mokSa mAnate hai unhe samajhAyA hai ki zubhapariNAmase arthAt vyavahAra dharmadhyAnase mokSa nahIM hotaa| [ dekho samayasAra gAthA 261 kI TIkA tathA bhAvArtha ] Agama (-zAstra) kI AjJA kyA hai-jo yaha jJAnasvarUpa prAtmA dhruva-acala-jJAnasvarUpase pariNamita pratibhAsate haiM, vahI mokSakA hetu hai kAraNa ki vaha svayaM bhI mokSasvarUpa hai; usake alAvA jo kucha hai vaha bandhake hetu hai, kAraNa ki vaha svayaM bhI bandhasvarUpa hai isaliye jJAnasvarUpa honekA arthAt anubhUti karanekI hI AgamameM AjJA (-pharamAna ) hai| ( samayasAra gAthA 153 kalaza 105) // 36 // ava zukladhyAnake svAmI batAte haiM zukle cAdyapUrvavidaH // 37 //
Page #807
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 6 sUtra 37-38 727 artha- zukle cAdhe ] pahale do prakArake zukladhyAna arthAt pRthaktvavitarka aura ekatvavitarka ye do dhyAna bhI [ pUrvavidaH ] pUrvajJAnadhArI zrutakevalIke hotA hai / noTa-isa sUtrameM ca zabda hai vaha yaha batalAtA hai ki zruta kevalI ke dharmadhyAna bhI hotA hai| TIkA zukladhyAnake 4 bheda 36 veM sUtrame khege| zukladhyAnakA prathama bheda AThave guNasthAname prAraMbha hokara kSapakame-dazaveM aura upazamakameM 11 veM guraNasthAna taka rahatA hai, unake nimittase mohanIya karmakA kSaya yA upazama hotA hai| dUsarA bheda bArahaveM guNasthAnameM hotA hai, isake nimittase bAkIke dhAti karma-yAnI jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura aMtarAya karmakA kSaya hotA hai / gyArahave guNasthAname pahalA bheda hotA hai| 2-isa sUtrame pUrvadhArI zruta kevalIke zukladhyAna honA batAyA hai so utsarga kathana hai, isameM apavAda kathanakA gauraNarUpase samAveza ho jAtA hai / apavAda kathana yaha hai ki kisI jIvake nizcaya svarUpAzritamAtra ATha pravacanamAtAkA samyagjJAna ho to vaha puruSArtha baDhAkara nijasvarUpameM sthira hokara zukladhyAna pragaTa karatA hai, zivabhUti muni isake dRSTAta haiM, unake vizeSa zAkha jJAna na thA tathApi ( heya aura upAdeyakA nirmala jJAna thA,) nizcayasvarUpAzrita samyagjJAna thA, aura isIse puruSArtha baDhAkara zukladhyAna pragaTa karake kevalajJAna prApta kiyA thaa| ( tattvArthasAra adhyAya 6 gAthA 46 kI TIkA ) // 37 // zukladhyAnake cAra bhedoMmeMse pahale do bheda kisake hote haiM yaha batalAyA; aba yaha batalAte haiM ki bAkIke do bheda kisake hote haiN| pare kevalinaH // 38 // artha- pare ] zukladhyAnake antima do bheda arthAta sUkSma kriyA
Page #808
--------------------------------------------------------------------------
________________ 728 mokSazAstra pratipAti aura vyuparatakriyAnivarti ye do dhyAna [ kevalinaH ] kevalI bhagavAnke hote haiN| TIkA terahaveM guNasthAnake aMtima bhAgameM zukladhyAnakA tosarA bheda hotA hai, usake bAda cauthA bheda caudahaveM guNasthAnameM pragaTa hotA hai // 38 // zukladhyAnake cAra bheda pRthaktvaikatvavitarkasUkSma kriyApratipAtivyuparatakriyA nivartIni // 36 // artha~[ pRthaktvaikatva vitarka sUkSmakriyApratipAti vyuparatakriyAnivartIni] pRthaktvavitarka, ekatvavitarka, sUkSmakriyApratipAti aura vyuparata kriyAnivarti ye zukladhyAnake cAra bheda haiM // 39 // aba yogakI apekSAse zukladhyAnake svAmI batalAte haiN| tryekayogakAyayogAyogAnAm // 40 // artha-[vyekayogakAyayogAyogAnAm ] Upara kahe gaye cAra prakArake zukladhyAna anukramase tInayogavAle, ekayogavAle, mAtra kAyayogavAle aura ayogI jIvoke hotA hai| TIkA 1-pahalA pRthaktvavitadhyAna mana, vacana aura kAya ina tIna yogoMke dhAraNa karanevAle jIvoMke hotA hai ( guNasthAna 8 se 11) dUsarA ekatvavitarkadhyAna tInameMse kisI eka yogake dhArakake hotA hai ( 12 ve guNasthAnameM hotA hai ) tIsarA sUkSmakriyApratipAtidhyAna mAtra kAyayogake dhAraNa karane vAleke hotA hai ( 13 veM guNasthAnake atima bhAga) cauthA vyuparatakriyAnivartidhyAna yoga rahita-ayogI jIvoMke hotA
Page #809
--------------------------------------------------------------------------
________________ 726 adhyAya 6 sUtra 40 hai ( caudahaveM guNasthAnameM hotA hai ) 2-kevalIke manoyoga saMbaMdhI spaSTIkaraNa (1) kevalI bhagavAnake atIndriya jJAna hotA hai, isakA yaha matalaba nahIM hai ki unake dravyamana nahIM hai / unake dravyamanakA sadbhAva hai kiMtu unake mana nimittaka jJAna nahIM hai kyoki mAnasikajJAna to kSAyopazamarUpa hai aura kevalo bhagavAnake kSAyikajJAna hai ataH isakA abhAva hai| 2. manoyoga cAra prakArakA hai (1) satya manoyoga ( 2 ) asatya manoyoga ( 3 ) ubhaya manoyoga aura ( 4 ) anubhaya manoyoga, isa cauthe anubhaya manoyogameM satya aura asatya donoM nahI hote / kevalI bhagavAnake ina cArameMse pahalA aura cauthA manoyoga vacanake nimittase upacArase kahA jAtA hai| 3. prazna-yaha to ThIka hai ki kevalIke satyamanoyogakA sadbhAva hai, kintu unake padArthokA yathArtha jJAna hai aura saMzaya tathA adhyavasAyarUpa jJAnakA abhAva hai isIliye unake anubhaya arthAt asatyamRSAmanoyoga kaise saMbhava hotA hai ? uttara--saMzaya aura anadhyavasAyakA kAraNarUpa jo vacana hai usakA nimitta kAraNa mana hotA hai, isIliye usame zrotAke upacArase anubhaya dharma raha sakatA hai ataH sayogI jinake anubhaya manoyogakA upacArase sadbhAva kahA jAtA hai / isaprakAra sayogI jinake anubhayamanoyoga svIkAra karane meM koI virodha nahI hai / kevalIke jJAnake viSayabhUta padArtha anaMta honese, aura zrotAke prAvaraNa karmakA kSayopazama atizayarahita honese kevalIke vacanoMke nimittase saMzaya aura anadhyavasAya kI utpatti ho sakatI hai, isIlie upacArase anubhaya manoyogakA sadbhAva kahA jAtA hai| (zrI dhavalA pu. 1 pRSTha 282 se 284 tathA 308) 3-kevalIke do prakArakA vacana yoga kevalI bhagavAnake kSAyopazamikajJAna ( bhAvamana ) nahI hai tathApi
Page #810
--------------------------------------------------------------------------
________________ 730 mokSazAstra unake satya aura anubhaya do prakArake manoyogako utpatti kahI jAtI hai vaha upacArase kahI jAtI hai| upacArase mana dvArA ina donoM prakArake vacanoMkI utpattikA vidhAna kiyA gayA hai| jisa taraha do prakArakA manoyoga kahA gayA hai usIprakAra do prakArakA vacana yoga bhI kahA gayA hai, yaha bhI upacArase hai kyoMki kevalI bhagavAnake bolanekI icchA nahIM hai, sahajarUpase divyadhvani hai| (zrI ghavalA pustaka 1 pRSTha 283 tathA 308 ) 4-kSapaka tathA upazamaka jIvoMke cAra manoyoga kisa taraha haiM ? zaMkA-kSapaka (-kSapaka zreNIvAle ) aura upazamaka ( upazama zreNIvAle ) jIvoke bhale hI satyamanoyoga aura anubhaya manoyogakA sadbhAva ho kintu bAkIke do-asatyamanoyoga aura ubhayamanoyogakA sadbhAva kisa taraha hai ? kyoMki una donoMmeM rahanevAlA jo apramAda hai so asatya aura ubhayamanoyogake kAraNabhUta pramAdakA virodhI hai arthAt kSapaka aura upazamaka pramAda rahita hotA hai, isIliye usake asatya manoyoga aura ubhayamanoyoga kisa taraha hote hai ? samAdhAna-AvaraNakarmayukta jIvoke viparyaya aura anadhyavasAyarUpa ajJAnake kAraNabhUta manakA sadbhAva mAnaneme aura usase asatya tathA ubhayamanoyoga mAnane meM koI virodha nahI; parantu isa kAraNase kSapaka aura upazamaka jIva pramatta nahIM mAne jA sakate, kyoki pramAda mohakI paryAya hai| (zrI dhavalA pu0 1 pRSTha 285-286) noTa-aisA mAnaneme doSa hai-ki samanaska (-manasahila )jIvoMke jJAnakI utpatti manoyogase hotI hai| kyoki aisA mAnane meM kevalajJAnase vyabhicAra pAtA hai| kintu yaha bAta satya hai ki samanaska jovoMke kSAyopagamika jJAna hotA hai aura usameM manoyoga nimitta hai| aura yaha mAnane meM bhI dopa hai ki-samasta vacana honemeM mana nimitta hai, kyoki aisA
Page #811
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 8 sUtra 40-41-42 731 mAnanese kevalI bhagavAnake manake nimittakA prabhAva honese unake vacanakA abhAva ho jAyagA / ( zrI dhavalA pu0 1 pRSTha 287-288 ) 5 - kSapaka aura upazamaka jIvoMke vacanayoga sambandhI spaSTIkaraNa zaMkA- jinake kaSAya kSINa hogaI hai aise jIvoke zrasatya vacana - yoga kaise ho sakatA hai ? samAdhAna-asatyavacanakA kAraNa ajJAna hai aura vaha bArahave guNasthAna taka hotA hai, isa apekSAse bArahave guNasthAna taka asatyacaJcanakA sadbhAva hotA hai; aura isIliye isame bhI koI virodha nahI hai ki ubhayasaMyogaja satyamRSAvacana bhI bArahaveM guNasthAna taka hotA hai / zaMkA - vacanaguptikA pUrNarItyA pAlana karanevAle kaSAya rahita jIvoMke vacanayoga kaise saMbhava hotA hai ? samAdhAna - kaSAya rahita jIvoM meM aMtarjalpa honeme koI virodha nahIM hai ( zrI dhavalA pu0 1 pRSTha 256 ) // 40 // zukladhyAnake pahale do bhedoMkI vizeSatA batalAte haiM ekAzraye savitarkavIcAre pUrve // 41 // artha - [ ekAzraye ] eka ( - paripUrNa ) zrutajJAnIke Azrayase rahanevitarka vAle [ pUrve ] zukladhyAnake pahale do bheda [ savitarka vIcAre aura vIcAra sahita haiM parantu - avIcAraM dvitIyam // 42 // artha - [ dvitIyam ] Upara kahe gaye zukladhyAno meM se dUsarA zukladhyAna [ zravIcAraM ] vIcArase rahita hai, kintu savitarka hotA hai / TIkA 1-42 vAM sUtra 41 veM sUtrakA apavAdarUpa hai, arthAt zuklavyAna kA dUsarA bheda vIcAra rahita hai / jisameM vitarka aura vIcAra dono hoM vaha
Page #812
--------------------------------------------------------------------------
________________ 732 mokSazAstra pahalA pRthaktva vitarka zukladhyAna hai aura jo vIcAra rahita tathA vitarka sahita maNike dIpakakI taraha acala hai so dUsarA ekatvavitakaM zuklavyAna hai; isameM artha, vacana aura yogakA palaTanA dUra huA hotA hai arthAt vaha saMkrAMti rahita hai / vitarkakI vyAkhyA 43 veM aura vIcArakI vyAkhyA 44 veM sUtrame AvegI // 2- jo dhyAna sUkSma kAyayogake avalaMbanase hotA hai use sUkSma kriyApratipAti ( tRtIya ) zukladhyAna kahate haiM; aura jisame AtmapradezoM meM parispaMda aura zvAsocchvAsAdi samasta kriyAyeM nivRtta ho jAtI haiM use vyuparata kriyA nirvAta ( cothA ) zukladhyAna kahate haiM / / 41-42 // vitarka kA lakSaNa vitarkaH zrutam // 43 // artha - [ zrutam ] zrutajJAnako [ vitarkaH ] vitarka kahate haiM ! noTa- 'zrutajJAna' zabda zravaraNapUrvaka jJAnakA grahaNa batalAtA hai | matijJAnake bhedarUpa citAko bhI tarka kahate haiM vaha yahA~ grahaNa nahIM karanA // 43 // vIcAra kA lakSaNa vIcAro 'rtha vyaMjanayogasaMkrAntiH // 44 // artha - [ zrartha vyaMjana yogasaMkrAntiH ] artha, vyaMjana aura yogakA badalanA so [ vIcAraH ] vIcAra hai / TIkA arthasaMkrAnti --arthakA tAtparya hai dhyAna karane yogya padArtha aura saMkrAntikA artha badalanA hai / dhyAna karane yogya padArtha meM dravyako chor3akara usakI paryAyakA dhyAna kare athavA paryAyako chor3akara dravyakA dhyAna kare so artha saMkrAnti hai | vyaMjanasaMkrAnti - vyaMjanakA artha vacana aura saMkrAMtikA artha badalanA hai /
Page #813
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 6 sUtra 44 zrutake kisI eka vacanako chor3akara anyakA avalambana karanA tathA use chor3akara kisI anyakA avalambana karanA tathA use chor3akara kisI anyakA avalambana karanA so vyajanasaMkrAnti hai / yogasaMkrAnti-kAyayogako chor3akara manoyoga yA vacanayogako grahaNa karanA aura use chor3akara anya yogako grahaNa karanA so yoga saMkrAnti hai| yaha dhyAna rahe ki jisa jIvake zukladhyAna hotA hai vaha jIva nirvikalpa dazAme ho hai, isIliye use isa saMkrAntikI khabara nahIM hai, kintu usa dazAmeM aisI palaTanA hotI hai arthAt saMkrAnti hotI hai vaha kevalajJAnI jAnatA hai| Upara kahI gaI saMkrAnti--parivartanako vIcAra kahate haiN| jahAM taka yaha vIcAra rahatA hai vahA~ taka isa dhyAnako savIcAra (arthAt pahalA prathaktvavitarka ) kahate haiM / pazcAt dhyAname dRDhatA hotI hai taba vaha parivartana ruka jAtA hai isa dhyAnako avIcAra ( arthAt dUsarA ekatvavitarka) kahate haiN| prazna-kyA kevalI bhagavAnake dhyAna hotA hai ? uttara--'ekAgracitA nirodha' yaha dhyAnakA lakSaNa hai| eka eka padArthakA citavana to kSAyopazamika jJAnIke hotA hai aura kevalI bhagavAnake to eka sAtha sampUrNa padArtho kA jJAna pratyakSa rahatA hai| aisA koI padArtha avaziSTa nahI rahA ki jisakA ve dhyAna kreN| kevalI bhagavAna kRtakRtya haiM, unhe kucha karanA bAkI nahIM rahA, ataeva unake vAstavamai dhyAna nahIM hai / tathApi Ayu pUrNa hone para tathA anya tIna karmokI sthiti pUrNa hone para yogakA nirodha aura karmokI nirjarA svayameva hotI hai aura dhyAnakA kArya bhI yogakA nirodha aura karmoko nirjarA honA hai, isIliye kevalI bhagavAnake dhyAnakI sadRza kArya dekhakara-upacArase unake zukladhyAna kahA jAtA hai, yathArtha meM unake dhyAna nahI hai [ "bhagavAna parama sukhako
Page #814
--------------------------------------------------------------------------
________________ 734 mokSazAstra dhyAte hai" aisA pra0 sAra gA0 168 meM kahA hai vahA~ unako pUrNa anubhavadazA dikhAnA hai ] // 44 // yahA~ dhyAna tapakA varNana pUrNa huaa| __ isa navameM adhyAyake pahale aThAraha sUtroMmeM saMvara aura usake kAraNoM kA varNana kiyaa| usake bAda nirjarA aura usake kAraNoMkA varNana prAraMbha kiyaa| vItarAgabhAvarUpa tapase nirjarA hotI hai ( tapasA nirjarA ca sUtra-3 ) use bheda dvArA samajhAneke liye tapake bAraha bheda batalAye, isake vAda chaha prakArake antaraMga tapake upabhedoMkA yahA~ taka varNana kiyaa| vrata, gupti, samiti, dharma, anuprekSA, parIpahajaya, bAraha prakArake tapa Adi sambandhI khAsa dhyAnameM rakhane yogya spaSTIkaraNa 1-kitane hI jIva sirpha vyavahAranayakA avalambana karate haiM unake paradravyarUpa bhinna sAdhanasAdhyabhAvakI dRSTi hai, isIliye ve vyavahArameM hI kheda khinna rahate hai / ve nimnalikhita anusAra hote haiM zraddhAke sambandhameM-dharmadravyAdi paradravyoMkI zraddhA karate haiM / jJAnake sambandhameM-dravyazrutake paThana pAThanAdi saMskArose aneka prakArake vikalpajAlase kalaMkita caitanya vRttiko dhAraNa karate hai| cAritrake saMbaMdhoM-yatike samasta vrata samudAyarUpa tapAdi-pravRttirUpa karmakAMDoMko acalitarUpase Acarate haiM, isame kisI samaya puNyakI ruci karate haiM, kabhI dayAvanta hote haiN| darzanAcArake saMbaMdha--kisI samaya prazamatA, kisI samaya vairAgya, kisI samaya anukampA-dayA aura kisI samaya AstikyameM vartatA hai; tathA zaMkA, kAMkSA, vicikitsA, mUr3hadRSTi Adi bhAva utpanna na hoM aisI zubhopayogarUpa sAvadhAnI rakhate haiM; mAtra vyavahAranayarUpa upagRhana, sthitikaraNa, vAtsalya, prabhAvanA ina aMgoMkI bhAvanA vicArate haiM aura isa sambandhI utsAha vAra vAra bar3hAte hai|
Page #815
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 6 kucha spaSTIkaraNa 735 jJAnAcArake sambandhameM-svAdhyAyakA kAla vicArate hai, aneka prakArakI vinayame pravRtti karate hai, zAstrako bhaktike liye durdhara upadhAna karate hai-prArambha karate haiM, zAstrakA bhale prakArase bahumAna karate hai, guru AdimeM upakAra pravRttiko nahI bhUlate; artha-vyaMjana aura ina donoMkI zuddhatAmeM sAvadhAna rahate haiN| cAritrAcArake sambandhameM-hiMsA, jhUTha, corI strI sevana aura parigraha ina sabase viratirUpa paMcamahAvratameM sthira vRtti dhAraNa karate haiM; yoga ( mana-vacana-kAya ) ke nigraharUpa guptiyoke avalambanakA udyoga karate hai| IryA, bhASA, eSaNA, AdAnanikSeparaNa aura utsarga ina pA~ca samitiyome sarvathA prayatnavanta rahate haiN| tapAcArake sambandhameM-anazana, avamaudarya, vRttiparisaMkhyAna, rasaparityAga, viviktazayyAsana aura kAyaklezame nirantara utsAha rakhatA hai; prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRtya, vyutsarga, svAdhyAya, aura dhyAnake liye cittako vazameM karatA hai / vIryAcArake sambandhameM-karmakADame sarvazaktipUrvaka vartatA hai / ye jIva uparokta pramANase karmacetanAkI pradhAnatA pUrvaka azubhabhAvakI pravRtti choDate hai, kintu zubhabhAvakI pravRttiko Adarane yogya mAnakara agIkAra karate hai, isIliye sampUrNa kiyAkADake ADambarase atikrAMta darzanajJAna-cAritrakI aikyapariNatirUpa jJAna cetanAko ve kisI bhI samaya prApta nahIM hote| _ ve bahuta puNyake bhArase mathara (-maMda, susta ) huI cittavRttivAle vartate hai isIliye svargalokAdi kleza prApta karake paramparAse dIrghakAla taka sasAra sAgarameM paribhramaNa karate hai ( dekho paMcAstikAya gAthA 172 kI TIkA ) vAstavameM to zuddhabhAva hI-saMvara-nirjarArUpa hai| yadi zubhabhAva 'yathArthame saMvara-nirjarAkA kAraNa ho to kevala vyavahArAvalambIke samasta prakArakA niraticAra vyavahAra hai isIliye usake zuddhatA pragaTa honI
Page #816
--------------------------------------------------------------------------
________________ 736 mokSazAstra cAhiye / parantu rAga saMvara-nirjarAkA kAraNa hI nahIM hai| ajJAnI zubhabhAvako dharma mAnatA hai isa vajahase tathA zubha karate karate dharma hogA aisA mAnanese aura zubha-azubha dono dUra karane para dharma hogA aisA nahIM mAnanese usakA tamAma vyavahAra nirarthaka hai, isIliye use vyavahArAbhAsI mithyASTi kahA jAtA hai| bhavya tathA abhavya jIvoMne aisA vyavahAra (jo vAstavameM vyavahArAbhAsa hai) anantabAra kiyA hai aura isake phalase anantabAra navameM gaiveyaka svarga taka gayA hai, kintu isase dharma nahIM huaa| dharma to zuddha nizcayasvabhAvake Azrayase honevAle samyagdarzana-jJAna-cAritrase hI hotA hai| zrI samayasArameM kahA hai kibadasamidIgutIo sIlatavaM jiNavarehiM paNNacaM / kuvvaMto vi abhanyo aNNANI micchadiTThI du|| artha-jinendra bhagavAna dvArA kahe gaye vrata, samiti, gupti, zIla, tapa karane para bhI abhavya jIva ajJAnI aura mithyAdRSTi hai / TIkA-yadyapi abhavya jIva bhI zIla aura tapase paripUrNa tIna gupti aura pAMca samitiyoMke prati sAvadhAnIse vartatA huA ahiMsAdi pAMca mahAvratarUpa vyavahAra cAritra karatA hai tathApi vaha nizcAritra (cAritra rahita ) ajJAnI aura mithyAdRSTi hI hai kyoki nizcayacAritrake kAraNarUpa jJAna zraddhAnase zUnya hai-rahita hai| __ bhAvArtha-abhavya jIva yadyapi mahAvrata, samiti, guptirUpa cAritrakA pAlana karatA hai tathApi nizcaya samyagjJAna-zraddhAke binA vaha cAritra samyak cAritra nAma nahI pAtA; isaliye vaha ajJAnI, mithyAdRSTi aura nizcAritra hI hai| noTa-yahA~ abhavya jIvakA udAharaNa diyA hai kintu yaha siddhAnta vyavahArakA Azrayase hita mAnanevAle samasta jIvoMke eka sarIkhA lAgU hotA hai|
Page #817
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 6 sUtra 44-45 737 3- jo zuddhAtmAkA anubhava hai so yathArtha mokSamArga / isIliye usake nizcaya kahA hai / vrata, tapAdi koI sacce mokSamArga nahI, kintu nimittAdikakI apekSAse upacArase use mokSamArga kahA hai, isIliye ise vyavahAra kahate haiM / isaprakAra yaha jAnanA ki bhUtArtha mokSamArgake dvArA nizcayanaya aura abhUtArtha mokSamArgake dvArA vyavahAranaya kahA hai / kintu ina donoMko hI yathArthaM mokSamArga jAnakara use upAdeya mAnanA so to mithyAbuddhi hI hai | ( dekho dehalI0 mokSamArga prakAzaka pRSTha 367 ) 4 - kisI bhI jIvake nizcaya vyavahArakA svarUpa samajhe vinA dharma yA saMvara - nirjarA nahI hotI / zuddha grAtmAkA yathArtha svarUpa samajhe vinA nizcaya vyavahArakA yathArtha svarUpa samajhame nahI AtA, isaliye pahale AtmAkA yathArthaM svarUpa samajhane kI AvazyakatA hai / aba pAtrakI apekSAse nirjarAmeM honevAlI nyUnAdhikatA batalAte haiM / samyagdRSTizrAvaka viratAnantaviyojakadarzanamohakSapakopazamakopazAntamohakSapakakSINa mohajinAH kramazo'saMkhyeyaguNanirjarAH || 45 // artha -- [ samyagdRSTi bhAvaka viratAnaMta viyojaka darzanamohakSapakopazamakozAMtamoha kSapaka kSINamoha jinA: ] samyagdRSTi, pacamaguNasthAnavartI zrAvaka, viratamuni, anantAnubadhIkA visaMyojana karanevAlA, darzanamohakA kSaya karanevAlA, upazama zreNI mAMDanevAlA, upazAMtamoha, kSapaka zreNI mAMDanevAlA, kSINamoha aura jina ina sabake ( aMtarmuhUrta paryaMta pariNAmokI vizuddhatAkI adhikatA se Ayukarmako chor3akara ) prati samaya [kramazaH asaMkhyeyaguNa nirjarAH ] kramase asakhyAta guNI nirjarA hotI hai / TIkA (1) yahA~ pahale samyagdRSTikI-- cauthe guNasthAna kI dazA batalAI 3
Page #818
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAsa 738 hai / jo asaMkhyAta guNI nirjarA kahI hai vaha nirjarA samyagdarzana prApta hone se pahalekI ekadama samIpa kI ( atyaMta nikaTakI ) AtmAkI dazAmeM honevAlI nirjarAse asaMkhyAta guNI jAnanA / prathamopazama samyaktvakI utpattike pahale tIna kararaNa hote haiM, unameM pranivRtti karake aMta samaya meM vartanevAlI vizuddhatAse vizuddha, jo samyaktvake sanmukha mithyAdRSTi hai usake zrAyuko chor3akara sAta karmokI jo nirjarA hotI hai usase asaMkhyAta guNI nirjarA asaMyata samyagdRSTi guNasthAna prApta karane para aMtarmuhUrta paryaMta pratisamaya (nirjarA) hotI hai arthAt samyaktvake sanmukha mithyAdRSTikI nirjarA se samyagdRSTike guNazreNI nirjarA meM asaMkhyaguraNA dravya hai / yaha cauthe guNasthAnavAle avirata - samyagdRSTi kI nirjarA hai / (2) jaba yaha jIva pA~cavA~ guNasthAna- zrAvakadazA pragaTa karatA hai taba antarmuhUrta paryaMta nirjarA hone yogya karmapudgalarUpa guNazreNI nirjarAdravya cauthe guNasthAnase asaMkhyAta guNA hai / (3) pAMcaveM se jaba sakalasaMyamarUpa apramattasaMyata (-sAtavIM ) guNasthAna pragaTa kare taba paMcamaguNasthAnase asaMkhyAtaguNI nirjarA hotI hai / pA~caveke bAda pahale sAtavA~ guNasthAna pragaTa hotA hai aura phira vikalpa uThane para chaTTA pramatta guNasthAna hotA hai / sUtrameM 'virata' zabda kahA hai isameM sAtave aura chaTTo dono guNasthAnavAle jIvoMkA samAveza hotA hai / (4) tIna karaNake prabhAvase cAra anantAnubandho kaSAyako, bAraha kapAya tathA nava nokaSAyarUpa pariraNamA de, una jIvoMke antarmuhUrta paryaMta pratisamaya asakhyAta guNI dravya nirjarA hotI hai / anaMtAnubaMdhIkA yaha visaMyojana cauthe, pAMcave, ghaTTa e aura sAtaveM, ina cAra guNasthAnoM meM hotA hai / (5) ananta viyojakase asaMkhyAta guNI nirjarA darzanamohake kSapakake (usa jIvake) hotI hai / pahale manantAnubandhIkA visaMyojana karane ke vAda darzanamohake trikakA kSaya kare aisA krama hai / (6) darzanamohakA kSapaNa karanevAlese 'upazamaka' ke asaMkhyAta guNI nirjarA hotI hai
Page #819
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 6 sUtra 45 736 prazna-upazamaMkI bAta darzanamohake kSapaNa karanevAleke bAda kyoM kahI ? uttara-kSapaka kA artha kSAyika hotA hai, yahAM kSAyika samyaktvakI bAta hai; aura 'upazamaka' kahanese dvitIyopazama samyaktva yukta upazama zreNI vAle jIva samajhanA / kSAyika samyagdRSTise upazamazreNI vAleke asaMkhyAta guraNI nirjarA hotI hai, isIliye pahale kSapakakI bAta kI hai aura usake bAda upazamakakI bAta kI hai kSAyika samyagdarzana cauthe, pA~caveM, cha8 aura sAtave guNasthAnameM pragaTa hotA hai aura jo jIva cAritramohakA upazama karane ko udyamI huye haiM unake AThavA~, navamAM aura dazamA guNasthAna hotA hai / (7) upazamaka jIvakI nirjarAse gyArahaveM upazAMtamoha guNasthAna me asaMkhyAta guNI nirjarA hotI hai| (4) upazAMtamohavAle jIvakI apekSA kSapaka zreNIvAleke asaMkhyAta guNI nirjarA hotI hai / isa jIvake AThavAM navamAM aura dasamAM guNasthAna hotA hai| (E) kSapakazreNIvAle jIvakI apekSA bArahaveM kSINamoha guNasthAna me asaMkhyAta guNI nirjarA hotI hai| (10) bArahave guNasthAnakI apekSA 'jina' ke ( terahaveM aura caudahaveM guNasthAnameM ) asaMkhyAtaguNI nirjarA hotI hai / jinake tIna bheda haiM (1) svasthAna kevalI (2) samudghAta kevalI aura (3) ayoga kevlii| ina tInome bhI vizuddhatAke kAraNa uttarottara asakhyAta guNI nirjarA hai| atyanta vizuddhatAke kAraNa samudghAta kevalIke nAma, gotra aura vedanIya karmakI sthiti prAyukarma ke samAna ho jAtI hai| isa sUtrakA siddhAnta isa sUtrame nirjarAke liye prathama pAtra samyagdRSTi batalAyA gayA hai isIse yaha siddha hotA hai ki samyagdarzanase hI dharmakA prArabha hotA hai // 4 //
Page #820
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra aba nirgratha sAdhuke bheda batalAte haiM pulAkavakuza kuzIla nirbaMthasnAtakAH nirgrathAH // 46 // 740 artha - [ pulAkabakuzakuzIlanigraMtha snAtakAH ] pulAka, vakuza, kuzIla, nigraMtha aura snAtaka- ye pA~ca prakArake [ nigraMthAH ] nigraMtha haiM / TIkA 1 - sUtra meM Aye huye zabdoMkI vyAkhyA (1) pulAka- jo uttara guNoMkI bhAvanAse rahita ho aura kisI kSetra tathA kAla meM kisI mUlaguraNameM bhI atIcAra lagAve tathA jisake alpa vizuddhatA ho use pulAka kahate haiM / vizeSa kathana sUtra 47 prati sevanAkA artha | (2) bakuza - jo mUla guNoMkA nirdoSa pAlana karatA hai kintu dharmAnurAgake kAraNa zarIra tathA upakaraNoMkI zobhA bar3hAneke liye kucha icchA rakhatA hai use bakuza kahate haiM / (3) kuzIla - isake do bheda haiM 1 - pratisevanA kuzIla aura ( 2 ) kaSAya kuzIla / jisake zarIrAdi tathA upakaraNAdise pUrNa viraktatA na ho aura mUlaguraNa tathA uttara guNoMkI paripUrNatA ho parantu uttaraguNameM kva'cit kadAcit virAdhanA hotI ho use pratisevanA kuzIla kahate haiM / aura jisane saMjvalana ke sivAya anya kaSAyoMko jIta liyA ho use kaSAyakuzIla kahate hai / (4) nigraMtha - jinake mohakarma kSINa hogayA hai tathA jinake moha karmake udayakA abhAva hai aise gyArahaveM tathA bArahave guNasthAnavartI muniko nigraMtha kahate haiM / (5) snAtaka - samasta ghAtiyA karmoke nAza karane vAle kevalI bhagavAnako snAtaka kahate haiM / ( isameM terahavA~ tathA caudahavAM donoM guraNasthAna samajhanA )
Page #821
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 6 sUtra 46 2 paramArthanirgrantha aura vyavahAra nirgratha bArahave, terahaveM aura caudahave guNasthAname virAjanevAle jIva paramArtha nirgrantha haiM, kyoki unake samasta mohakA nAza ho gayA hai, inheM nizcayanigraMtha kahate haiM / anya sAdhu yadyapi samyagdarzana aura niSparigrahatva ko lekara nigraMtha hai arthAt ve mithyAdarzana aura avirati rahita hai tathA vastra, AbharaNa, hathiyAra, kaTaka, dhana, dhAnya Adi parigrahase rahita honese nigraMtha hai tathApi unake mohanIya karmakA zrAzika sadbhAva hai, isIliye ve vyavahAra nigraMtha haiM | 1741 kucha spaSTIkaraNa (1) prazna - yadyapi pulAka munike kSetra kAlake vaza kisI samaya kisI eka vratakA bhaMga hotA hai tathApi use nigraMtha kahA, to kyA zrAvaka ke bhI nirgrathatva kahane kA prasaMga prAvegA ? uttara - pulAka muni samyagdRSTi hai aura paravazase yA jabaradastIse vrata meM kSaNika doSa ho jAtA hai, kintu yathAjAtarUpa hai, isIliye naigamanayase vaha nigraMtha hai; zrAvakake yathAjAtarUpa ( nagnatA ) nahI hai, isIliye usake nigraMthatva nahI kahalAtA / [ udde zika aura adhaHkarmake AhAra jala ko jAnate hue bhI lete haiM usakI gaNanA pulAkAdi koI meda me nahI hai |], (2) prazna -- pulAka muniko yadi yathAjAta rUpako lekara hI nigraMtha kahoge to aneka mithyAdRSTi bhI nagna rahate hai unako bhI nigraMtha kahane kA prasaMga AvegA / uttara---- unake samyagdarzana nahI hai / mAtra nagnatva to pAgalake, bAlaka ke sAtha tiryaMcoke bhI hotA hai, parantu isIliye unhe nigraMtha nahI kahate / kintu jo nizcaya samyagdarzana -jJAnapUrvaka saMsAra aura deha, bhogase virakta hokara nagnatva dhAraNa karatA hai cAritra mohakI tIna jAtike kaSAyakA abhAva kiye hai use nigraMtha kahA jAtA hai, dUsareko nahI // 46 //
Page #822
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra pulAkAdi muniyoM meM vizeSatA saMyamazrutaprati sevanAttIrtha liMgalezyopapAdasthAnavikalpataH sAdhyAH // 47 // artha - uparokta muni [ saMyamazrutapratisevanAtorthaligalezyopapAdasthAnavikalpataH ] saMyama, zruta, pratisevanA, tIrtha, liGga, lezyA, upapAda aura sthAna ina ATha anuyogoM dvArA [ sAdhyAH ] bhedarUpase sAdhya haiM, arthAt ina ATha prakArase ina pulAkAdi muniyoMmeM vizeSa bheda hote haiM / TIkA 742 (1) saMyama - pulAka, bakuza, aura pratisevanA kuzIla sAdhuke sAmAyika aura chedopasthApana ye do saMyama hote haiM / kaSAya kuzIla sAdhuke sAmAyika, chedopasthApana, parihAravizuddhi aura sUkSmasAMparAya, ye cAra saMyama hote hai; nigraMtha aura snAtakake yathAkhyAta cAritra hotA hai / (2) zruta- pulAka, bakuza aura pratisevanA kuzIla sAdhu jyAdAse jyAdA sampUrNa daza pUrvadhArI hote hai, pulAka ke jaghanya AcArAMga meM AcArA vastukA jJAna hotA hai aura bakuza tathA pratisevanA kuzIla ke jaghanya aSTapravacana mAtAkA jJAna hotA hai arthAt AcArAMgake 18000 padoMmeMse pAMca samiti aura tIna guptikA paramArthaM vyAkhyAna taka ina sAdhuoMkA jJAna hotA hai; kaSAyakuzIla aura nirgrathake utkRSTa jJAna caudaha pUrvakA hotA hai aura jaghanyajJAna ATha pravacana mAtA kA hotA hai / snAtaka to kevala jJAnI hai, isIliye ve zrutajJAna se dUra haiM / [ aSTa pravacana mAtA- tIna gupti - pA~ca samiti ] (3) pratisevanA - ( - virAdhanA) pulAkamunike paravazase yA jabardastI se pA~ca mahAvrata aura rAtribhojanakA tyAga ina chahameM se kisI eka ko virAdhanA ho jAtI hai / mahAvratoMmeM tathA rAtribhojana tyAgameM kRta, kArita, dhanumodanAse pA~coM pApoMkA tyAga hai uname se kisI prakAra meM sAmarthya kI
Page #823
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 6 sUtra 47 hInatAse dUSaNa lagatA hai; upakaraNa-bakuza munike kamaMDala, pIchI, pustakAdi upakaraNakI zobhAkI abhilASAke saMskArakA sevana hotA hai, so virAdhanA jAnanA / tathA bakuzamunike zarIrake saMskArarUpa virAdhanA hotI hai| pratisevanAkuzIla muni pA~ca mahAnatako virAdhanA nahI karatA kintu uttaraguraName kisI ekakI virAdhanA karatA hai / kaSAyakuzIla, nimrantha aura snAtakake virAdhanA nahI hotii| (4) tIrtha-ye pulAkAdi pAMcoM prakArake nimrantha samasta tIrthaGkaroMke dharmazAsanameM hote haiN| (5) liMga-isake do bheda haiM 1-dravyaliMga aura 2-bhaavliNg| pAMcoM prakArake nimrantha bhAvaligI hote haiN| ve samyagdarzana sahita saMyama pAlane meM sAvadhAna hai| bhAvaliMga kA dravyaligake sAtha nimitta naimittika saMbaMdha hai| yathAjAtarUpa liMgame kisIke bheda nahI hai kintu pravRttirUpa liMga meM aMtara hotA hai, jaise koI AhAra karatA hai, koI anazanAdi tapa karatA hai, koI upadeza karatA hai, koI adhyayana karatA hai, koI tIrthame vihAra karatA hai, koI aneka AsanarUpa dhyAna karatA hai, koI dUSaNa lagA ho to usakA prAyazcitta letA hai, koI dUSaNa nahI lagAtA, koI prAcArya hai, koI upAdhyAya hai, koI pravartaka hai, koI niryApaka hai, koI vaiyAvRtya karatA hai, koI dhyAnameM zreNIkA prArambha karatA hai; ityAdi rAga (-vikalpa ) rUpa dravyaliMgame munigaNoMke bheda hotA hai| munike zubhabhAvako dravyaliMga kahate haiM / isake aneka bheda haiN| ina prakAroko dravyaliMga kahA jAtA hai / (6) lezyA-pulAka munike tIna zubha lezyAyeM hotI haiM / bakuza tathA pratisevanAkuzola munike chaho lezyA bhI hotI haiM / kaSAya se anuraMjita yoga pariNatiko lezyA kahate hai / prazna-bakuza tathA pratisevanAkuzIla munike kRSNAdi tIna azubha lezyAye kisa taraha hotI haiM ? ucara-una donoM prakArake munike upakaraNakI kucha Asaktike
Page #824
--------------------------------------------------------------------------
________________ 744 mokSazAstra kAraNa kisI samaya ArtadhyAna bhI ho jAtA hai aura isIliye unake kRSNAdi azubha lezyA bhI ho sakatI haiM / kaSAyakuzIla munike kApota, pIta, padma aura zukla ye cAra lezyAyeM hotI haiM / sUkSma sAMparAya guNasthAnavartIke tathA nigraMthake zukla lezyA hotI hai / snAtakake upacArase zukla lezyA hai, ayoga kevaloke lezyA nahIM hotI / (7) upapAda - pulAka munikA - utkRSTa aThAraha sAgarakI Ayuke - sAtha-bArahaveM sahasrAra svargameM janma hotA hai / vakuza aura pratisevanA kuzIlakA - utkRSTa janma bAIsa sAgarako Ayuke sAtha pandrahaveM AraNa aura solahaveM acyuta svarga meM janma hotA hai / kaSAyakuzIla aura nigraMthakAutkRSTa janma tetIsa sAgarakI Ayuke sAtha sarvArthasiddhimeM hotA hai / ina sabakA jaghanya saudharmaM svargame do sAgarakI Ayuke sAtha janma hotA hai / snAtaka kevalI bhagavAna haiM unakA upapAda nirvANa - mokSarUpase hotA hai / (8) sthAna- - tIvra yA maMda kaSAya honeke kAraNa asaMkhyAta saMyamalabdhisthAna hote hai; unameMse sabase choTA saMyamalabdhisthAna pulAka munike aura kaSAyakuzIlake hotA hai / ye donoM eka sAtha asaMkhyAta labdhisthAna prApta karate haiM; pulAka muni ina asaMkhyAta labdhisthAnoMke bAda Age ke labdhisthAna prApta nahI kara sakate / kaSAyakuzIla muni unase Ageke asakhyAta labdhisthAna prApta karate hai / yahA~ dUsarI bAra kahe gaye asaMkhyAta labdhisthAnase kaSAyakuzIla, pratisevanAkuzIla aura bakuza muni ye tIno ekasAtha asaMkhyAta labdhi - sthAna prApta karate hai / vakuzamuni ina tIsarI bAra kahe gaye asaMkhyAta labdhi sthAnameM ruka jAtA hai zrAgeke sthAna prApta nahIM kara sakatA; pratisevanAkuzIla vahA~ se Age asaMkhyAta lavdhisthAna prApta kara sakate haiM / kapAyakuzIla muni ye cauthI bAra kahe gaye asaMkhyAta labdhisthAnameMse
Page #825
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya & upasaMhAra 745 Age asaMkhyAta labdhisthAna prApta kara sakate haiM, isase AAgeke sthAna prApta nahIM kara sakate / nirgratha muni ina pA~cavIvAra kahe gaye labdhisthAnoMse Age kaSAyarahita saMyamalabdhisthAnoM ko prApta kara sakatA hai / ye nirgrantha muni bhI Ageke asaMkhyAta labdhisthAnoMkI prApti kara sakate hai, pazcAt ruka jAtA hai / usake bAda eka saMyamalabdhisthAnako prApta karake snAtaka nirvANako prApta karatA hai / isaprakAra saMyamalabdhike sthAna haiM, uname avibhAga praticchedoM kI apekSAse saMyamakI prApti anantaguNI hotI hai // 47 // upasaMhAra 1 - isa adhyAya meM zrAtmAkI dharmapariNatikA svarUpa kahA hai; isa pariNatiko 'jina' kahate hai / 2- apUrvakaraNa pariNAmako prApta huye prathamopazama samyaktvake sammukha jIvoMko 'jina' kahA jAtA hai / ( gomaTTasAra jIvakAMDa gAthA 1 TIkA, pRSTha 16 ) yahA~se lekara pUrNazuddhi prApta karanevAle saba jIva sAmAnyatayA 'jina' kahalAte hai / zrI pravacanasArake tIsare zradhyAyakI pahalI gAthA meM zrI jayasenAcArya kahate hai ki - " dUsare guraNasthAnase lekara bArahave guNasthAna takake jIva 'ekadezajina' hai, kevalI bhagavAna 'jinavara' haiM aura tIrthaMkara bhagavAna 'jinavara vRSabha haiM / " mithyAtva rAgAdiko jItanese asayata samyagdRSTi, zrAvaka tathA muniko jina' kahate hai, uname gaNadharAdi zreSTha haiM isaliye unhe 'zreSTha jina' athavA 'jinavara' kahA jAtA hai aura tIrthaMkaradeva unase bhI pradhAna zreSTha haiM isIliye unhe 'jinavara vRSabha' kahate haiM / ( dekho dravyasaMgraha gAthA 1 TIkA ) zrI samayasArajIko 31 vI gAthAmeM bhI samyagSTiko 'jitendriya jina' kahA hai / samyaktvake sanmukha mithyAdRSTi aura aghaHkaraNa, apUrvakararaNa tathA anivRttikaraNakA svarUpa zrI mokSamArga prakAzaka a0 7 me diyA hai | 64
Page #826
--------------------------------------------------------------------------
________________ 746 mokSazAstra guNasthAnoMkA svarUpa zrI jaina siddhAnta pravezikA antima adhyAyameM diyA hai, so vahA~se samajha lenaa| 3-caturtha guNasthAnase nizcaya samyagdarzana hotA hai aura nizcaya samyagdarzanase hI dharmakA prArambha hotA hai yaha batAneke liye isa zAstrameM pahale adhyAyakA pahalA hI sUtra 'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH' diyA hai| dharmameM pahale nizcaya samyagdarzana pragaTa hotA hai aura nizcaya samyagdarzana pragaTa honeke kAlameM apUrvakaraNase saMvara-nirjarAkA prArambha hotA hai| isa adhikArake dUsare sUtrame samyagdarzanako saMvara-nirjarAke kAraNarUpameM prathA nahIM khaa| isakA kAraNa yaha hai ki isa adhyAyake 45 veM mUtra meM usakA samAveza ho jAtA hai| 4-jinadharmakA artha hai vastusvabhAva / jitane aMgameM AtmAko svabhAvadazA (-zuddha dazA ) pragaTa hotI hai utane aMzameM jIvake 'jinadharma' pragaTa huA kahalAtA hai| jinadharma koI saMpradAya, bAr3A, yA saMgha nahIM kintu AtmAkI zuddhadazA hai; aura AtmAkI zuddhatAmeM tAratamyatA hone para zuddharUpa to eka hI tarahakA hai ata. jinadharma meM prabheda nahIM ho sakate / jainadharmake nAmase jo vADAvaMdI dekhI jAtI hai use yathArtha meM jina dharma nahI kaha skte| bharatakSetra meM jinadharma pAMcaveM kAlake anta taka rahanevAlA hai arthAt vahA~ taka apanI zuddhatA pragaTa karanevAle manuSya isa kSetrameM hI hote haiM aura unake zuddhatAke upAdAna kAraNakI taiyArI honese AtmajJAnI guru aura sat zAkhoMkA nimitta bhI hotA hI hai| jainadharmake nAmase kahe jAnevAle zAstroMmese kaunase zAstra parama satyake upadezaka haiM isakA nirNaya dharma karaneke icchuka jIvoMko avazya karanA caahiye| javataka jIva svayaM yathArtha parIkSA karake kona saccA deva zAstra aura guru hai isakA nirNaya nahIM karatA, tathA AtmajJAnI guru kauna hai usakA nirNaya nahIM karatA tabataka gRhItamithyAtva dUra nahI hotA, gRhIta mithyAtva dUra huye vinA agRhIta mithyAtva dUra hokara samyagdarzana to ho hI kaise sakatA hai ? isIliye jIvoko svameM jinadharma pragaTa karaneke liye arthAt yathArtha saMvara nirjarA pragaTa karaneke liye samyagdarzana pragaTa karanA hI caahie|
Page #827
--------------------------------------------------------------------------
________________ 747 adhyAya 9 upasaMhAra 5-samyagdRSTi jIvane AtmasvabhAvakI pratIti karake ajJAna aura darzanamohako jIta liyA hai isaliye vaha rAgadveSakA kartA aura svAmI nahIM hotA; vaha kabhI hajAro rAniyoke saMyogake bIca meM hai tathApi 'jina' hai| cauthe, pAMcave guNasthAnameM rahanevAle jIvokA aisA svarUpa hai / samyagdarzanakA mAhAtmya kaisA hai yaha batAneke liye ananta jJAniyoMne yaha svarUpa kahA hai| samyagdRSTi jIvoke apanI zuddhaparyAyake anusAra (-zuddhatAke pramAName) savara-nirjarA hotI hai| 6-samyagdarzanake mAhAtmyako nahIM samajhanevAle mithyAdRSTi jIvoM kI vAhya sayogoM aura vAhya tyAga para dRSTi hotI hai, isIliye ve uparokta kathanakA Azaya nahI samajha sakate aura samyagdRSTike ataraMga pariNamanako ve nahI samajha skte| isaliye dharma karaneke icchuka jIvoko saMyogadRSTi chor3akara vastu svarUpa samajhanekI aura yathArtha tattvajJAna pragaTa karanekI AvazyakatA hai| samyagdarzana, samyagjJAna aura unapUrvaka samyakcAritrake vinA saMvara-nirjarA pragaTa karanekA anya koI upAya nahI hai| isa navameM adhyAyake 26 ve sUtrakI TIkAse mAlUma paDegA ki mokSa aura sasAra ina do ke alAvA aura koI sAdhane yogya padArtha nahIM hai| isa jagatameM do hI mArga haiM-mokSamArga aura sNsaarmaarg| 7-samyaktva mokSamArgakA mUla hai aura mithyAtva saMsArakA mUla hai| jo jIva saMsAra mArgase vimukha hoM ve hI jIva mokSamArga (arthAt sacce sukhake upAyarUpa dharma ) prApta kara sakate haiN| binA samyagdarzanake jIvake savara-nirjarA nahI hotI, isIlie dUsare sUtrame savarake kAraNa batalAte hue uname prathama gupti vatalAI, usake bAda dUsare kAraNa kahe hai / / __ -yaha dhyAna rahe ki isa zAstrame prAcArya mahArAjane mahAvratoM yA dezavratoMko savarake kAraNarUpase nahI batalAyA, kyoki sAtave adhyAyake pahale sUtrame batAye gaye pramANase vaha zubhAsrava hai / 6-yaha samajhAneke liye cauthe sUtrame 'samyak' zabdakA prayoga kiyA hai ki gupti, samiti, anuprekSA, dazaprakArakA dharma, parISahajaya aura cAritra ye sabhI samyagdarzanake binA nahIM hote|
Page #828
--------------------------------------------------------------------------
________________ 748 mokSazAstra 10-cha8 sUtra meM dharmake daza bheda batalAye hai| usameM diyA gayA uttama vizeSaraNa yaha batalAtA hai ki dharmake bheda samyagdarzanapUrvaka hI ho sakate hai| isake bAda sAtaveM sUtra meM anuprekSAkA svarUpa aura 8 veM sUtrase 17 veM sUtra taka parIpahajayakA svarUpa kahA hai| zarIra aura dUsarI bAhya vastuoMkI jisa avasthAko loga pratikUla mAnate hai use yahA~ parIpaha kahA gayA hai / AThave sUtra meM 'pariSoDhavyA' zabdakA prayoga karake una paropahoMko sahana karanekA upadeza diyA hai| nizcayase parIpaha kyA hai aura upacArase parISaha kise kahate hai-yaha nahI samajhanevAle jIva 10-11 sUtrakA prAzraya lekara ( kutarka dvArA ) aisA mAnate haiM ki- kevalI bhagavAnake kSudhA aura tRSA ( bhUkha aura pyAsa ) kI vyAdhirUpa parIpaha hotI hai, aura chadmastha rAgI jIvoMkI taraha kevalI bhagavAna bhI bhUkha aura pyAsakI vyAdhiko dUra karaneke lie khAna-pAna grahaNa karate haiM aura rAgI jIvoMkI taraha bhagavAna bhI atRpta rahate haiM parantu unakI yaha mAnyatA mithyA hai| sAtaveM guNasthAnase hI AhArasaMjJA nahIM hotI ( gomaTTasAra jIva kAMDa gAthA 136 kI bar3I TIkA pRSTha 351-352 ) tathApi jo loga kevalI bhagavAnake khAna-pAna mAnate hai ve bhagavAnako AhAra saMjJAse bhI dUra huye nahI mAnate ( dekho sUtra 10-11 kI ttiikaa)| 11-jaba bhagavAna muni avasthAme the tava to karapAtrI honese svayaM hI AhArake liye nikalate aura jo dAtA zrAvaka bhaktipUrvaka paDagAhana karate haiM to ve khaDe rahakara karapAtrame AhAra lete / parantu jo aisA mAnate hai ki vItarAgI honeke bAda bhI asahya vedanAke kAraNa bhagavAna AhAra lete haiM, unhe aisA mAnanA paDatA hai yA par3egA ki 'bhagavAnake koI gaNadhara yA muni AhAra lAkara dete hai, ve svayaM nahI jAte / ' aba dekho ki chamastha avasthAme to bhagavAna AhArake liye kisIse yAcanA nahI karate aura aba vItarAga honeke bAda AhAra lAneke liye ziSyose yAcanA kareM, yaha bar3e Azcarya kI bAta hai| punazca bhagavAnako mAhAra-pAnIkA dAtA to vaha AhAra lAnevAlA muni hI huaa| bhagavAna kitanA AhAra lege, kyA kyA lege, apana jo kucha le jAyege vaha saba bhagavAna leMge, unamese kucha
Page #829
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 6 upasaMhAra 746 bacegA yA nahI ? ityAdi bAteM bhagavAna svayaM pahalese nizcaya karake muni ko kahate haiM yA AhAra lAne vAle muni svaya nizcaya karate hai ? ye bhI vicAraNIya prazna hai / punazca nagna munike pAsa pAtra to hotA nahIM isI kAraNa vaha AhAra lAneke liye nirupayogI haiM, aura isIliye bhagavAna svayaM muni dazAme nagna the tathApi unake vItarAga honeke bAda unake gaNadharAdikako pAtra rakhane vAle arthAt parigrahadhArI mAnanA paDegA aura yaha bhI mAnanA paDegA ki bhagavAnane usa pAtradhArI muniko AhAra lAnekI AjJA kii| kintu yaha saba asaMgata hai-ThIka nahIM hai| 12-punazca yadi bhagavAna svayaM azana-pAna karate hoM to bhagavAna ko dhyAna mudrA dUra ho jAyagI kyoki adhyAna mudrAke alAvA pAtrame rahe huye AhArako dekhanekA, usake TukaDe karane, kora lene, dAMtase cAbane, gale meM utArane AdikI kriyAye nahI ho sktii| aba yadi bhagavAnake adhyAnamudrA yA uparokta kriyAyeM svIkAra kareM to vaha pramAdadazA hotI hai / punazca pAThaveM sUtrame aisA upadeza dete haiM ki parISaheM sahana karanI cAhiye aura bhagavAna svayaM hI vaisA nahI kara sakate arthAta bhagavAna azakya kAryokA upadeza dete hai, aisA artha karane para bhagavAnako mithyA upadezI kahanA pdd'egaa| 13-46 veM sUtrame nigraMthoMke bheda batAye haiM uname 'bakuza' nAmaka eka bheda batalAyA hai| unake dharma prabhAvanAke rAgase zarIra tathA zAstra, kamaMDala, pIchI para lage huye mailako dUra karanekA rAga ho jAtA hai / isa parase koI yaha kahanA cAhate hai ki-usa 'bakuza' munike vastra honeme bAdhA nahI, parantu unakA yaha kathana nyAya viruddha hai, aisA cha8 avyAyake terahaveM sUtrakI TIkAmeM batalAyA hai / punazca munikA svarUpa nahIM samajhanevAle aisA bhI kahanA cAhate haiM ki yadi muniko zarIrakI rakSAke liye athavA sayamakI rakSAke liye vastra ho to bhI ve kSapaka zreNI mADakara kevalajJAna pragaTa kara sakate haiM / yaha bAta bhI mithyA hai| isa adhyAyake 47 ve sUtrakI TokAme saMyamake labdhisthAnokA svarUpa diyA hai isa parase mAlUma hogA ki vakuza muni tIsarI bArake saMyamalabdhisthAname ruka jAtA hai aura kaSAya-rahita
Page #830
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra 750 dazA prApta nahIM kara sakatA; to phira Rtu ityAdikI viSamatAse zarIrako rakSAke liye vastra rakhe to aise rAgavAlA samyagdRSTi ho to bhI munipada prApta nahI kara sakatA aura sarvathA akaSAya dazAkI prApti to ve kara hI nahI sakate, yahI dekhA bhI jAtA hai| 14~-gupti, samiti, dharma, anuprekSA, parIpahajaya aura cAritrake svarUpake sambandhameM honevAlI bhUla aura usakA nirAkaraNa una una vipayoMse sambandhita sUtrokI TIkAmeM diyA hai, vahA~se samajha lenA / kucha loga AhAra na leneko tapa mAnate hai kintu yaha mAnyatA yathArtha nhiiN| tapakI isa vyAkhyAme honevAlI bhUla dUra karaneke liye samyak tapakA svarUpa 16 veM sUtrakI bhUmikAmeM tathA TIkA phikarA 5 meM diyA hai, use samajhanA cAhiye / 15-mumukSu jIvoMko mokSamArga pragaTa karaneke liye uparokta vAremeM yathArtha vicAra karake saMvara-nirjarA tattvakA svarUpa varAvara samajhanA cAhiye / jo jIva anya pAMca tattvoM sahita isa saMvara tathA nijarAtattvakI zraddhA karatA hai, jAnatA hai usa apane caitanyasvarUpa svabhAva bhAvakI ora jhuka kara samyagdarzana pragaTa karatA hai tathA saMsAra cakrako toDakara alpakAlame - vItarAga cAritrako pragaTa kara niriNa-mokSako prApta karatA hai| 16-isa adhyAyameM samyakcAritrakA svarUpa kahate hue usake anusadhAnameM dharmadhyAna aura zukladhyAnakA svarUpa bhI batalAyA hai / ( dekho sUtra 36 se 36 ) cAritrake vibhAgameM yathAkhyAta cAritra bhI samAviSTa ho jAtA hai, caudahave guNasthAnake antima samayameM parama yathAkhyAta cAritra pragaTa hone para sarvaguNoke cAritrakI pUrNatA hotI hai aura usI samaya jIva nirvANadazA prApta karatA hai-mokSa prApta karatA hai / 47 veM sUtra meM saMyamalabdhisthAnakA kathana karate huye usame nirvANa pada prApta hone takakI dazAkA varNana kiyA gayA hai / isataraha isa adhyAyameM saba tarahakI 'jina' dazAkA svarUpa AcArya bhagavAnane bahuta thoDe sUtroM dvArA batAyA hai| isaprakAra zrI umAsvAmI viracita mokSazAstrakI gujarAtI TIkAke navameM adhyAyakA hindI anuvAda pUrNa huaa|
Page #831
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra adhyAya dazavA~ bhUmikA 1-AcAryadevane isa zAstrake zurUAtame pahale adhyAyake pahale hI sUtrame kahA thA ki samyagdarzana-jJAna-cAritrakI ekatA mokSakA mArga haikalyANamArga hai| usake bAda sAta tattvokI jo yathArtha zraddhA hai so samyagdarzana hai, isaprakAra batalAkara sAta tattvoMke nAma batalAye aura dasa adhyAya meM una sAta tattvokA varNana kiyaa| uname isa antima adhyAyame mokSatattvakA varNana karake yaha zAstra pUrNa kiyA hai| 2-mokSa saMvara-nirjarApUrvaka hotI hai| isIliye navameM adhyAyame saMvara-nirjarAkA svarUpa kahA, aura apUrvakaraNa pragaTa karanevAle samyaktvake sanmukha jIvose lekara caudahaveM guraNasthAnameM virAjanevAle kevalIbhagavAna takake samasta jIvoMke saMvara-nirjarA hotI hai aisA usameM btlaayaa| isa nirjarAkI pUrNatA hone para jIva paramasamAdhAnarUpa nirvANapadame virAjatA hai; isa dazAko mokSa kahA jAtA hai / mokSadazA pragaTa karanevAle jIvone sarva kArya siddha kiyA ataH "siddha bhagavAna' kahe jAte hai| 3-kevalI bhagavAnake (terahave aura caudahaveM guraNasthAnameM ) saMvara-nirjarA hotI hai ataH unakA ullekha navameM adhyAyame kiyA gayA hai kintu vahA~ kevalajJAnakA svarUpa nahI batalAyA / kevalajJAna bhAvamokSa hai aura usa bhAvamokSake balase dravyamokSa ( siddhadazA ) hotA hai| ( dekho pravacanasAra adhyAya 1 gAthA 84 jayasenAcAryakI TIkA ) isIliye isa adhyAyame prathama bhAvamokSarUpa kevalajJAnakA svarUpa batAkara phira dravyamokSakA svarUpa batalAyA hai| ___aba kevalajJAnakI utpattikA kAraNa batalAte haiM mohakSayAjjJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAca kevalam // 1 //
Page #832
--------------------------------------------------------------------------
________________ 752 mokSazAstra artha-[mohakSayAt] mohakA kSaya honese ( antarmuhUrtaparyanta kSoNakaSAya nAmaka guNasthAna prApta karaneke vAda ) [ jJAnadarzanAvaraNAMtarAya kSayAt ca ] aura jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, aura antarAya ina tIna karmokA eka sAtha kSaya honese [ kevalam ] kevalajJAna utpanna hotA hai| TIkA 1-pratyeka jIva dravya eka pUrNa akhaNDa hai ataH usakA jJAna sAmarthya saMpUrNa hai| saMpUrNa vItarAga honepara saMpUrNa sarvajJatA pragaTa hotI hai / jaba jIva sapUrNa vItarAga hotA hai tava karmake sAtha aisA nimitta naimittika saMbaMdha hotA hai ki-mohakarma jIvake pradezame saMyogarUpase rahatA hI nahIM, use mohakarmakA kSaya huA kahA jAtA hai / jIvakI sampUrNa vItarAgatA pragaTa honeke bAda alpakAlame tatkAla hI saMpUrNajJAna pragaTa hotA hai use kevalajJAna kahate hai, kyoki vaha jJAna zuddha, akhaNDa, rAga rahita hai / isa dazAmeM jIvako 'kevalI bhagavAna' kahate haiN| bhagavAna samasta padArthoM ko jAnate haiM isIliye ve kevalI nahIM kahalAte, parantu 'kevala' arthAt zuddha AtmAko jAnate anubhavate hai ataH ve 'kevalI' kahalAte haiM / bhagavAna ekasAtha pariNamanevAle samasta caitanya-vizeSavAle kevalajJAnake dvArA anAdi nidhana, niSkAraNa asAdhAraNa svasaMvedyamAn caitanyasAmAnya jisakI mahimA hai tathA cetaka svabhAvake dvArA ekarUpa honese jo kevala ( akelA, zuddha, akhaNDa ) hai aise zrAtmAko AtmAse AtmAme anubhava karaneke kAraNa kevalI hai| ( dekho zrI pravacanasAra gAthA 33 ) yaha vyavahAra kathana hai ki bhagavAna parako jAnate haiN| aisA kahA jAtA hai ki vyavahArase kevalajJAna lokAlokako yugapat jAnatA hai, kyoMki sva-para prakAzaka nija zaktike kAraNa bhagavAna sampUrNa jJAnarUpase pariNamate haiM ataH koI bhI dravya, guNa yA paryAya unake jJAnake bAhara nahI hai / nizcayase to kevalajJAna apane zuddha svabhAvako hI akhaNDarUpase jAnatA hai| 2-kevalajJAna svarUpase utpanna huA hai, svataMtra hai tathA krama rahita hai / yaha jJAna jaba pragaTa ho taba jJAnAvaraNa karmakA sadAke liye kSaya hotA
Page #833
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 10 sUtra 1 753 hai, isIliye isa jJAnako bhAyikajJAna kahate haiN| jaba kevalajJAna pragaTa hotA hai usIsamaya kevaladarzana aura saMpUrNa vIrya bhI pragaTa hotA hai aura darzanAvaraNa tathA aMtarAyakarmakA sarvathA abhAva (nAza) ho jAtA hai| 4-kevalajJAna honepara bhAvamokSa huvA kahalAtA hai (yaha arihaMta dazA hai ) aura AyuSyakI sthiti pUrI honepara cAra aghAtiyA karmokA abhAva hokara dravyamokSa hotA hai, yahI siddhadazA hai, mokSa kevalajJAna pUrvaka hI hotA hai isaliye mokSakA varNana karane para usame pahale kevalajJAnako utpattikA sUtra batalAyA hai| 5-prazna-kyA yaha mAnyatA ThIka hai ki jIvake terahave guNasthAna meM anantavIrya pragaTa huA hai tathApi yoga Adi guNakA vikAra rahatA hai aura saMsAritva rahatA hai isakA kAraNa aghAtikarmakA udaya hai ? uttara-yaha mAnyatA yathArtha nahI hai| terahaveM guNasthAnameM saMsAritva rahanekA yathArtha kAraNa yaha hai ki vahA~ jIvake yoga guNakA vikAra hai tathA jIvake pradezoko vartamAna yogyatA usa kSetrame (-zarIrake sAtha ) rahane kI hai, tathA jIvake avyAbAdha, * nirnAmo, nirgotro aura anAyu Adiguga abhI pUrNa pragaTa nahI huA isa prakAra jIva apane hI kAraNase sasArame rahatA hai| vAstavame jar3a aghAtikarmake udayake kAraNase yA kisI parake kAraNase jIva saMsArame rahatA hai, yaha mAnyatA bilkula asat hai / yaha to mAtra nimittakA upacAra karanevAlA vyavahAra kathana hai ki 'terahave guNasthAname cAra aghAtikarmokA udaya hai isIliye jIva siddhatvako prApta nahIM hotA' jIvake apane vikArI bhAvake kAraNa sasAra dazA honese terahave aura caudahaveM guNasthAname bhI jar3akarmake sAtha nimitta-naimittika saMbaMdha kaisA hotA hai vaha baMtAneke liye karma zAlome Upara batAye anusAra vyavahAra kathana kiyA jAtA hai / vAstavame karmake udaya, sattA ityAdike kAraNa koI jova saMsArame rahatA hai yaha mAnanA so, jIva aura jar3akarmako ekameka mAnanerUpa mithyA-mAnyatA hai| zAstrokA artha karaneme ajJAniyokI mUlabhUta bhUla * yaha guNoke nAma vR0 dravyasagraha gA0 13-14 kI TIkA meM haiN|
Page #834
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAkha 754 yaha hai ki vyavahAranayake kathanako vaha nizcayanayake kathana mAnakara vyavahAra ko hI paramArtha mAna letA hai| yaha bhUla dUra karaneke liye AcArya bhagavAnane isa zAstrake prathama adhyAyake cha8 sUtra meM pramANa tathA nayakA yathArtha jJAna karane kI AjJA kI hai (pramANa nayairadhigamaH ) jo vyavahArake kathanoM ko hI nizcayake kathana mAnakara zAstroMkA vaisA artha karate haiM unake usa ajJAnako dUra karaneke liye zrI kundakundAcAryadevane samayasArajI meM 324 se 326 vI gAthA kahoM haiM / isalie jijJAsuoMko zAstroMkA kathana kisa nayase hai aura isakA paramArtha (-bhUtArtha satyArtha ) artha kyA hotA hai yaha yathArtha samajhakara zAstrakArake kathanake marmako jAna lenA cAhiye, parantu bhASAke zabdoMko nahI pakar3anA caahiye| 6. kevalajJAna utpanna hote hI mokSa kyoM nahIM hotA ? (1) prazna kevalajJAnakI utpattike samaya mokSake kAraNabhUta ratnatrayakI pUrNatA ho jAtI hai to phira usIsamaya mokSa honA cAhiye; isaprakAra jo sayogI tathA ayogI ye kevaliyoMke do guNasthAna kahe haiM unake rahane kA koI samaya hI nahIM rahatA ? uttara-yadyapi kevalajJAnakI utpattike samaya yathAkhyAtacAritra ho gayA hai tathApi abhI paramayathAkhyAtacAritra nahI huA / kaSAya aura yoga anAdise anusaMgI-(sAthI) haiM tathApi prathama kaSAyakA nAza hotA hai, isI * vai gAthAyeM isa prakAra haiM.vyavahAra bhApitena tu paradravyaM mama bhaNaMtyaviditArthAH / jAnaMti nizcayena tu na ca mama paramANumAtramapi kiMcit // 324 // yathA ko'pi naro jalpati asmAkaM grAmaviSayanagararASTram / na ca bhavaMti tasya tAni tu bhaNati ca mohena sa AtmA // 32 // evameva mithyATiAnI ni:saMzayaM bhavatyepaH / yaH paradravyaM mameti jAnannAtmAnaM karoti / / 326 //
Page #835
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 10 sUtra 1 755 'liye kevalI bhagavAnakai yadyapi vItarAgatArUpa yathAkhyAtacAritra pragaTa huA hai tathApi yogake vyApArakA nAza nahIM huA / yogakA parispaMdanarUpa vyApAra paramayathAkhyAtacAritrake dUSaNa utpanna karanevAlA hai / isa yogake vikAra kI krama kramase bhAvanirjarA hotI hai / isa yogake vyApArakI saMpUrNa bhAvanirjarA hojAne taka terahavA~ guNasthAna rahatA hai / yogakA azuddhatArUpacaMcalatArUpa vyApAra baMdha par3aneke bAda bhI kitaneka samaya taka avyAvAgha, nirnAma ( nAma rahitatva ), zranAyuSya ( AyuSyarahitatva ) aura nirgotra Adi guNa pragaTa nahI hote; isIliye cAritrame dUSaNa rahatA hai / caudahaveM guNasthAnake aMtima samayakA vyaya honepara usa doSakA abhAva ho jAtA hai zrIra usIsamaya paramayathAkhyAta cAritra pragaTa honese ayogI jina mokSarUpa avasthA dhAraNa karatA hai; isa rItise mokSa avasthA pragaTa hone pahale sayogakevalI aura ayogakevalI aise do guNasthAna pratyeka kevalI bhagavAnake hote hai / [ dekho - bR0 dravyasaMgraha gA0 13-14 kI TIkA ] (2) prazna- yadi aisA mAneM ki jaba kevalajJAna pragaTa ho usI samaya mokSa avasthA pragaTa hojAya to kyA dUSaNa lagegA ? uttara -- aisA mAnane para nimna doSa Ate hai 1 - jIvameM yoga guraNakA vikAra honepara, tathA anya ( avyAbAgha Adi ) guNoM meM vikAra honepara aura paramayathAkhyAtacAritra pragaTa huye binA, jIvakI siddhadazA pragaTa ho jAyagI jo ki azakya hai | 2- yadi jaba kevalajJAna pragaTa ho usI samaya siddha dazA pragaTa ho jAya to dharma tIrtha hI na rahe; yadi arihaMta dazA hI na rahe to koI sarvajJa upadezaka - prApta puruSa hI na ho| isakA pariNAma yaha hogA ki bhavya jIva apane puruSArthaMse dharma prApta karane yogya - dazA pragaTa karaneke liye taiyAra ho tathApi use nimittarUpa satya dharmake upadezakA ( divyadhvanikA ) saMyoga na hogA arthAt upAdAna nimittakA mela TUTa jAyagA / isaprakAra bana hI nahIM sakatA, kyoki aisA niyama hai ki jisa samaya jo jIva apane upAdAnako jAgRti se dharma prApta karanekI yogyatA prApta karatA hai usasamaya usa jIvake
Page #836
--------------------------------------------------------------------------
________________ 756 " mokSazAstra itanA puNyakA saMyoga hotA hI hai ki jisase use upadezAdika yogya nimitta (sAmagrI) svayaM milatI hI hai / upAdAnakI paryAyakA aura nimitta kI paryAyakA aisA hI sahaja nimitta naimittika saMbaMdha hai / yadi aisA na ho to jagatameM koI jIva dharma prApta kara hI na skege| arthAt samasta jIva dravyadRSTi se pUrNa haiM tathApi apanI zuddha paryAya kabhI pragaTa kara nahIM skte| aisA honepara jIvoMkA duHkha kabhI dUra nahIM hogA aura ve sukhasvarUpa kabhI nahIM ho skeNge| 3-jagatameM yadi koI jIva dharma prApta nahIM kara sakatA to tIrthakara, siddha, arihaMta, AcArya, upAdhyAya, sAdhu, zrAvaka, samyagdRSTi aura samyagdRSTi kI bhUmikAmeM rahanevAle upadezaka ityAdi pada bhI jagatmeM na rahege, jIvakI sAdhaka aura siddhadazA bhI na rahegI, samyagdRSTikI bhUmikA hI pragaTa na hogI, tathA usa bhUmikAmeM honevAlA dharmaprabhAvanAdikA rAgapuNyAnubaMdhI puNya, samyagdRSTike yogya devagati-devakSetra ityAdi vyavasthAkA bhI nAza ho jaaygaa| (3) isa parase yaha samajhanA ki jIvake upAdAnake pratyeka samaya kI paryAyako jisaprakArakI yogyatA ho tadanusAra usa jIvake usa samayake yogya nimitta kA saMyoga svayaM milatA hI hai-aisA nimitta naimittika saMbaMdha terahaveM guNasthAnakA astitva siddha karatA hai; eka dUsareke kartArUpa meM koI hai hI nhiiN| tathA aisA bhI nahIM ki upAdAnakI paryAyameM jisa samaya yogyatA ho usa samaya use nimittakI hI rAha dekhanI par3e; donoMkA sahajarUpase aisA hI mela hotA hI hai aura yahI nimitta naimittika bhAva hai| tathApi donoM dravya svatatra haiM / nimitta paradravya hai use jIva milA nahIM sakatA / usIprakAra vaha nimitta jIvameM kucha kara nahI sakatA; kyoMki koI dravya paradravyakI paryAyakA kartA, hartA nahI hai // 1 // ___ ava mokSake kAraNa aura usakA lakSaNa kahate haiMvaMdhahetvabhAvanirjarAbhyAM kRtsnakarmavipramokSo mokSaH // 2 // artha-[ baMghahetvabhAva nirjarAbhyAM ] baMdhake kAraNoM ( mithyAtva,
Page #837
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 10 sUtra 2 757 avirati, pramAda, kaSAya aura yoga ) kA abhAva tathA nirjarAke dvArA kRtsna karma vipramokSo mokSaH ] samasta karmoMkA atyanta nAza hojAnA so mokSa hai| TIkA 1-karma tIna prakArake hai-(1) bhAvakarma (2) dravyakarma aura (3) no karma / bhAvakarma jIvakA vikAra hai aura dravyakarma tathA nokarma jar3a hai| bhAva karmakA abhAva honepara dravyakarmakA abhAva hotA hai aura dravyakarmakA abhAva honepara nokarma (-zarIra) kA abhAva hotA hai / yadi masti kI apekSAse kaheM to jo jIvakI saMpUrNa zuddhatA hai so mokSa hai aura yadi nAstikI apekSAse kaheM to jIvakI saMpUrNa vikArase jo muktadazA hai so mokSa hai| isa dazAmeM jIva karma tathA zarIra rahita hotA hai aura isakA AkAra atima zarIrase kucha nyUna puruSAkAra hotA hai| 2. mokSa yatnase sAdhya hai (1) prazna-mokSa yatnasAdhya hai yA prayatnasAdhya hai ? uttara-mokSa yatnasAdhya hai / jIva apane yatnase (-puruSArthase ) prathama mithyAtvako dUra karake samyagdarzana pragaTa karatA hai aura phira vizeSa puruSArthase kama kramase vikArako dUra karake mukta hotA hai / puruSArthake vikalpase mokSa sAdhya nahI hai / (2) mokSakA prathama' kAraNa samyagdarzana hai aura vaha puruSArthase hI pragaTa hotA hai| zrI samayasAra kalaza 34 meM amRtacaMdra sUri kahate hai ki he bhavya ! tujhe vyartha hI kolAhala karanese kyA lAbha hai ? isa kolAhalase tU virakta ho aura eka caitanyamAtra vastuko svayaM nizcala hokara dekha; isaprakAra chaha mahInA abhyAsa kara aura dekha ki aisA karanese apane hRdaya sarovarameM AtmAkI prApti hotI hai yA nahI / arthAt aisA prayatna karanese avazya AtmAko prApti hotI hai| punazca kalaza 23 meM kahate haiM kihe bhAI ! tU kisI bhI taraha mahAkaSTase athavA marakarake bhI (arthAt
Page #838
--------------------------------------------------------------------------
________________ 758 mokSazAstra kaI prayatnoMke dvArA) tattvoMkA kautUhalI hokara isa zarIrAdi mUrtta dravyoMkA eka muhUrtta (do ghar3I) par3ausI hokara zrAtmAkA anubhava kara ki jisase nija AtmAko vilAsarUpa, sarva paradravyoMse bhinna dekhakara isa zarIrAdi mUrtika pudgaladravya ke sAtha ekatvake mohako tU tatkSaraga hI chor3a degA / bhAvArtha -- yadi yaha AtmA do ghar3I, pudgaladravyase bhinna apane zuddha svarUpakA anubhava kare ( usameM lIna ho), paroSaha grAne para bhI na Dige, to ghAtikarmakA nAza karake, kevalajJAna utpanna karake mokSako prApta ho / zrAtmAnubhava kA aisA mAhAtmya hai / isame zrAtmAnubhava karaneke liye puruSArtha karanA batAyA hai / (3) samyak puruSArtha ke dvArA mokSako prApti hotI hai / samyak puruSArtha kAraNa hai aura mokSa kArya hai / binA kAraNake kArya siddha nahI hotA / puruSArthase mokSa hotA hai aisA sUtrakArane svayaM, isa adhyAyake chaTTa sUtra meM 'pUrvaprayogAt' zabdakA prayoga kara batalAyA hai / (4) samAdhizataka zrI pUjyapAda AcArya batalAte haiM ki ayatnasAdhyaM nirvANaM cicatvaM bhUtajaM yadi / anyathA yoMgatastasmAnna duHkhaM yoginAM kvacit // 100 // artha --- yadi pRthvI Adi paMcabhUtase jIvatattvakI utpatti ho to nirvANa ayatnasAdhya hai, kintu yadi aisA na ho to yogase arthAt svarUpa saMvedanA abhyAsa karanese nirvAraNako prApti ho; isa kAraNa nirvAraNamokSake liye puruSArthaM karanevAle yogiyoMko cAhe jaisA upasarga upasthita honepara bhI duHkha nahI hotA / (5) zrI zraSTaprAbhRtame darzanaprAbhRta gAthA 6, sUtraprAbhRta 16 zrIra bhAva prAbhRta gAthA 87 se 60 meM spaSTa rItyA batalAyA hai ki dharma-saMvara, nirjarA, godA ve AtmAke vIrya-bala-prayatnake dvArA hI hotA hai; usa zAstra pRSTha 15-16 tathA 242 meM bhI aisA hI kahA hai /
Page #839
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 10 sUtra 2-3 (6) prazna- isameM anekAMta svarUpa kahA~ prAyA ? uttara- AtmAke satya puruSArthase hI dharma-mokSa hotA hai aura anya kisI prakArase nahI hotA, yahI samyak anekAMta huA / (7) prazna- AptamIrmAsA kI 8 vI gAthAme anekAMtakA jJAna karAneke liye kahA hai ki puruSArtha aura daiva donoM hote haiM, isakA kyA spaSTI karaNa hai ? - ucara- - jaba jIva mokSakA puruSArthaM karatA hai taba parama-puNya karma kA udaya hotA hai itanA batAneke liye yaha kathana hai / puNyodayase dharma yA mokSa nahI, parantu aisA nimitta - naimittika saMbaMdha hai ki mokSakA puruSArtha karanevAle jIvake usasamaya uttamasaMhanana Adi bAhya saMyoga hotA hai / yathArtha puruSArtha aura puNya ina donoMse mokSa hotA hai - isaprakAra kathana karane ke liye yaha kathana nahI hai / kintu usasamaya puNyakA udaya nahI hotA aisA kahanevAlekI bhUla hai - yaha batAneke liye isa gAthAkA kathana hai / 756 isa parase siddha hotA hai ki mokSakI siddhi puruSArthake dvArA hI hotI hai isake binA mokSa nahI ho sakatI // 2 // mokSameM samasta karmoMkA atyanta abhAva hotA hai yaha uparokta sUtrameM batalAyA; aba yaha batalAte haiM ki karmoMke alAvA aura kisakA abhAva hotA hai pazamikAdi bhavyatvAnAM ca // 3 // artha- [ ca ] aura [ zrapazamikAdi bhavyatvAnAM ] zropazamikAdi bhAvoMkA tathA pAriNAmika bhAvomese bhavyatva bhAvakA mukta jIvake zrabhAva hotA ho jAtA hai / - " TIkA 'pazamikAdi' kahanese opazamika, madayika aura kSAyopazamika ye tIna bhAva samajhanA, kSAyikabhAva isameM nahI ginanA - jAnanA /
Page #840
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra jina jIvoM ke samyagdarzanAdi prApta karane kI yogyatA ho ve bhavya jIva kahalAte haiM / jaba jIvake samyagdarzanAdi pUrNarUpameM pragaTa ho jAte haiM taba usa AtmAmeM 'bhavyatva' kA vyavahAra miTa jAtA hai / isa sambandha meM yaha vizeSa dhyAna rahe ki yadyapi 'bhavyatva' pAriNAmika bhAva hai tathApi, jisa prakAra paryAyArthikanayase jIvake samyagdarzanAdi paryAyakA nimittarUpase ghAtaka dezaghAti tathA sarvadhAti nAmakA mohAdika karma sAmAnya hai usIprakAra, jIvake bhavyatvaguraNako bhI karmasAmAnya nimittarUpameM pracchAdaka kahA jA sakatA hai / (dekho, hindI samayasAra, zrI jayasenAcAryakI saMskRta TokA pRSTha 423) siddhatva pragaTa honepara bhavyattva guragakI vikArI paryAyakA nAza ho jAtA hai, yaha apekSA lakSya me rakhakara bhavyatvabhAvakA nAza vatalAyA hai / dUsare adhyAyake 7 veM sUtrakI TIkA meM aisA kahA hai ki bhavyattva bhAvakI paryAyakI azuddhatAkA nAza hotA hai, isaliye vaha TIkA yahA~ bhI bA~canA // 3 // 760 anyatra kevalasamyaktvajJAnadarzana siddhatvebhyaH // 4 // artha - [ kevalasamyaktva jJAna darzana siddhatvebhyaH anyatra ] kevalasamyaktva, kevalajJAna, kevaladarzana aura siddhatva ina bhAvoke atirikta anya bhAvoke abhAvase mokSa hotA hai / TIkA mukta avasthAmeM kevalajJAnAdi guraNoMke sAtha jina guNoMkA sahabhAvI saMbaMdha hai aise anantavIryaM, anantasukha, anantadAna, anantalAbha, anantabhoga, anantaupabhoga ityAdi guNa bhI hote haiM // 4 // aba mukta jIvoMkA sthAna batalAte haiN| tadanaMtaramUrdhvaM gacchatyA lokAMtAt // 5 // artha - [ tadanantaram ] turanta ho [UdhvaM prAlokAMtAt gacchati ] Urdhvagamana karake lokake agrabhAga taka jAtA hai /
Page #841
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 10 sUtra 5-6-7 761 TIkA cauthe sUtra meM kahA huA siddhatva jaba pragaTa hotA hai taba tIsare sUtrameM kahe huye bhAva nahIM hote, tathA karmokA bhI abhAva ho jAtA hai| usI samaya jIva Urdhvagamana karake sIdhe lokake agrabhAga taka jAtA hai aura vahA~ zAzvata sthita rahatA hai / cha8 aura sAtaveM sUtrame Urdhvagamana honekA kAraNa batalAyA hai aura lokake antabhAgase Age nahI jAnekA kAraNa AThaveM sUtra meM batalAyA hai // 5 // ___ aba mukta jIvake UrdhvagamanakA kAraNa batalAte haiM pUrvaprayogAdasaMgatvAdvandhacchedAttathAgatipariNAmAca / / ___ artha-[ pUrva prayogAt ] 1-pUrvaprayogase, [ asaMgatvAt ] 2saMgarahita honese, [baMdhacchedAt ] 3-bandhakA nAza honese [ tathA gatipariNAmAt ca ] aura 4-tathA gatipariNAma arthAt Urdhvagamana svabhAva honese-mukta jIvake Urdhvagamana hotA hai| noTa-pUrva prayogakA artha hai pUrvameM kiyA huA puruSArtha, prayatna, udyama; isa saMbaMdhameM isa adhyAyake dUsare sUtrakI TIkA tathA sAtaveM sUtrake pahale dRSTAMta parakI TIkA bAMcakara samajhanA // 6 // Uparake sUtrameM kahe gaye cAroM kAraNoMke dRSTAMta batalAte haiM AviddhakulAlacakravadvayapagatalepAlAbuvaderaNDabIja vadagnizikhAvacca // 7 // artha-mukta jIva [ prAviddhakulAla cakravat ] 1-kumhAra dvArA ghumAye hue cAkakI taraha pUrva prayogase, [ vyapagatalepAlAbuvat ] 2-lepa dUra ho cukA hai jisakA aisI tUmbekI taraha saMgarahita honese, [ eraMDabIjavat ] 3-eraMDake bIjakI taraha bandhana rahita honese [ 1 ] aura [agnizikhAvat ] 4-agnikI zikhA-(lo) kI taraha UrdhvagamanasvabhAvase Urdhvagamana ( Uparako gamana ) karatA hai|
Page #842
--------------------------------------------------------------------------
________________ 762 mokSazAstra TIkA 1-pUrva prayogakA udAharaNa-jaise kumhAra cAkako ghumAkara hAtha roka letA hai tathApi vaha cAka pUrvake vegase ghUmatA rahatA hai, usIprakAra jIva bhI saMsAra avasthAmeM mokSa prAptike liye bArambAra abhyAsa ( udyama, prayatna, puruSArtha ) karatA thA, vaha abhyAsa chUTa jAtA hai tathApi pUrvake abhyAsake saMskArase mukta jIvake Urdhvagamana hotA hai| 2-asaMgakA udAharaNa-jisaprakAra tUmbeko jabataka lepakA saMyoga rahatA hai tabataka vaha sva ke kSaNika upAdAnakI yogyatAke kAraNa pAnI meM DUbA huA rahatA hai, kintu jaba lepa (miTTI ) galakara dUra ho jAtI hai taba vaha pAnIke Upara-svayaM apanI yogyatAse A jAtA hai; usIprakAra jabataka jIva saMgavAlA hotA hai tabataka apanI yogyatAse saMsAra samudra meM DUbA rahatA hai aura saMga rahita hone para Urdhvagamana karake lokake agrabhAgameM calA jAtA hai| 3-bandha chedakA udAharaNa-jaise eraMDa vRkSakA sUkhA phala-jaba caTakatA hai taba vaha bandhanase chUTa jAnese usakA bIja Upara jAtA hai, usIprakAra jaba jIvakI pakadazA ( muktaavasthA ) hone para karma bandhake cheda pUrvaka vaha mukta jIva Urdhvagamana karatA hai| 4-Urdhvagamana svabhAvakA udAharaNa-jisaprakAra agnikI zikhA (lo) kA svabhAva Urdhvagamana karanA hai arthAt havAke abhAvameM jaise agni (dIpakAdi) kI lau Uparako jAtI hai usIprakAra jIvakA svabhAva UdhvaMgamana karanA hai| isIliye muktadazA hone para jIva bhI Urdhvagamana karatA hai // 7 // lokAgrase Age nahIM jAnekA kAraNa batalAte haiM dharmAstikAyAbhAvAt // 8 // artha-[ dharmAstikAyAbhAvAt ] Age ( alokameM ) dharmAstikAya kA abhAva hai ataH mukta jIva lokake aMtataka hI jAtA hai| .
Page #843
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 10 sUtra 8-6 TIkA 1-isa sUtrakA kathana nimittakI mukhyatAse hai| gamana karate huye dravyoMko dharmAstikAya dravya nimittarUpa hai, yaha dravya lokAkAzake barAbara hai| vaha yaha batalAtA hai ki jIva aura pulakI gati hI svabhAvase itanI hai ki vaha lokake aMtataka hI gamana karatA hai| yadi aisA na ho to akele AkAzame 'lokAkAza' aura 'alokAkAza' aise do bheda hI na rhe| loka chaha dravyoMkA samudAya hai aura alokAkAzameM ekAkI AkAzadravya hI hai| jIva aura pudgala ina do hI dravyomeM gamana zakti hai; unakI gati zakti hI svabhAvase aisI hai ki vaha lokameM hI rahate hai| gamanakA kAraNa jo dharmAstikAya dravya hai usakA alokAkAzame abhAva hai, vaha yaha batalAtA hai ki gamana karanevAle dravyoMkI upAdAna zakti hI lokake agrabhAga taka gamana karanekI hai| arthAt vAstavameM jIvakI apanI yogyatA hI alokameM jAnekI nahIM hai, ataeva vaha alokame nahI jAtA, dharmAstikAyakA abhAva to isameM nimittamAtra hai| 2-vRhadravyasaMgrahameM siddhake agurulaghu guNakA varNana karate huye batalAte haiM ki-yadi siddhasvarUpa sarvathA guru ho (bhArI ho) to loheke golekI taraha usakA sadA adhaHpatana hotA rahegA arthAt vaha nIce hI par3A rahegA / aura yadi vaha sarvathA laghu (-halakA ) ho to jaise vAyuke jhakorese Akake vRkSakI rUI ur3a jAyA karatI hai usIprakAra siddhasvarUpakA bhI niratara bhramaNa hotA hI rahegA, parantu siddhasvarUpa aisA nahIM hai, isIliye usameM agurulaghuguNa kahA gayA hai| (bRhadravyasaMgraha pRSTha 38 ) ___ isa agurulaghuguNake kAraNa siddha jIva sadA lokAgrameM sthita rahate haiM, vahAMse na to Age jAte aura na nIce Ate // 8 // mukta jIvoM meM vyavahAranayakI apekSAse bheda batalAte haiM kSetrakAlagatiliMgatIrthacAritrapratyekabuddhabodhitajJAnAvagAhanAntarasaMkhyAlpabahutvataH sAdhyAH // 6 //
Page #844
--------------------------------------------------------------------------
________________ 764 mokSazAsA artha-[ kSetrakAlagatiliMgatIrtha cAritra pratyekabuddhabodhita jJAnAvagAhanAMtara saMkhyAlpa bahutvataH sAdhyAH1 kSetra, kAla, gati, liMga, tIrtha, cAritra, pratyeka buddha bodhita, jJAna, avagAhanA, antara, saMkhyA aura alpabahutva ina bAraha anuyogoMse [ sAdhyAH ] mukta jIvoM ( siddhoM) meM bhI bheda siddha kiye jA sakate haiM / TIkA 1-kSetra-RjusUtranayakI apekSAse (vartamAnakI apekSAse) prAtmapradezoMmeM siddha hotA hai, AkAzapradezoMmeM siddha hotA hai, siddhakSetrameM siddha hotA hai / bhUta naigamanayakI apekSAse pandraha karma bhUmiyoMmeM utpanna hue puruSa hI siddha hote haiN| pandraha karmabhUmiyomeM utpanna huye puruSakA yadi koI devAdi anya kSetrameM uThAkara le jAya to ar3hAI dvIpa pramANa samasta manuSya kSetrase siddha hotA hai| 2-kAla-RjusUtranayakI apekSAse eka samayameM siddha hotA hai| bhUta naigamanayako apekSAse utsapiNI tathA avapiNI donoM kAlameM siddha hotA hai; usameM avasarpiNI kAlake tIsare kAlake anta bhAgameM, cauthe kAlameM aura pAMcaveM kAlake prArambhameM ( jisane cauthe kAlameM janma liyA hai aisA jIva ) siddha hotA hai| utsapiNI kAlake 'duSamasuSama' kAlameM cauvIsa tIrthaMkara hote haiM aura usa kAlameM jIva siddha hote haiM ( triloka prajJapti pRSTha 350); videhakSetrameM utsapiNI aura avasarpiNI aise kAlake meda nahIM hai| paMcamakAlame janme huye jIva samyagdarzanAdi dharma prApta karate hai kintu ve usI bhavase mokSa prApta nahIM krte| videhakSetrameM utpanna huye jIva ar3hAI dvIpake kisI bhI bhAgameM sarvakAlameM mokSa prApta karate haiN| 3-gati-RjusUtranayakI apekSAse siddhagatise mokSa prApta hotI hai; bhUta naigamanayakI apekSAse manuSyagatimeM hI mokSa prApta hotI hai| 4-liMga-RjusUtranayase liga ( veda ) rahita hI mokSa pAtA hai; bhUtanaigamanayase tInoM prakArake bhAvavedameM kSapaka zreNI mAMDakara mokSa prApta
Page #845
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 10 sUtra 6 765 karate haiM; aura dravyavedameM to puruSaliMga aura yathAjAtarUpa liMgase hI mukti prApta hotI hai| 5-tIrtha-koI jIva tIrthaMkara hokara mokSa prApta karate haiM aura koI sAmAnya kevalI hokara mokSa pAte hai| sAmAnya kevalImeM bhI koI to tIrthakarakI maujUdagImeM mokSa prApta karate hai aura koI tIrthaMkaroke bAda unake tIrtha meM mokSa prApta karate hai| 6-caritra-RjusUtranayase cAritrake bhedakA abhAva karake mokSa pAte haiM, bhUtanaMgamanayase-nikaTakI apekSAse yathAkhyAta cAritrase hI mokSa prApta hotI hai, dUrakI apekSAse sAmAyika, chedopasthApana, sUkSmasAMparAya, tathA yathAkhyAtase aura kisIke parihAra vizuddhi ho to usase-ina pA~ca prakArake cAritrase mokSa prApta hotI hai| 7-pratyeka buddha bodhita-pratyeka buddha jIva vartamAnameM nimittakI upasthitike binA apanI zaktise bodha prApta karate haiM, kintu bhUtakAlameM yA to samyagdarzana prApta huA ho taba yA usase pahale samyagjJAnoke upadezakA nimitta ho; aura bodhita buddha jIva vartamAnameM samyagjJAnIke upadezake nimittase dharma pAte haiM / ye dono prakArake jIva mokSa prApta karate haiN| 8-jJAna-RjusUtranayase kevalajJAnase hI siddha hotA hai, bhUtanagamanayase koI mati, zruta ina do jJAnase, koI mati, zruta, avadhi ina tInase, athavA mati, zruta, mana paryayase aura koI mati, zruta, avadhi aura manaHparyaya ina cAra jJAnase ( kevalajJAnapUrvaka ) siddha hotA hai| ha-avagAhanA-kisIke utkRSTa avagAhanA kucha kama' pA~casI paccIsa dhanuSakI, kisIke jaghanya sADhe tIna hAthameM kucha kama' aura kisIke madhyama avagAhanA hotI hai / madhyama avagAhanAke aneka bheda haiM / 10-antara-eka siddha honeke bAda dUsarA siddha honekA jaghanya antara eka samayakA aura utkRSTa antara chaha mAsakA hai| 11-saMkhyA-jaghanyarUpase eka samayameM eka jIva siddha hotA hai,
Page #846
--------------------------------------------------------------------------
________________ 766 mokSazAstra utkRSTarUpase eka samayameM 108 jIva siddha hote haiN| 12-alpabahutva-arthAt saMkhyAmeM hInAdhikatA / uparokta gyAraha bhedoMmeM alpabahutva hotA hai vaha nimna prakAra hai (1) kSetra-saMharaNa siddhase janma siddha saMkhyAta guro haiN| samudra Adi jala kSetroMse alpa siddha hote haiM aura mahAvidehAdi kSetroMse adhika siddha hote haiN| (2) kAla-utsarpiNI kAlameM huye siddhoMkI apekSA avasarpiNI kAlameM huye siddhoMkI saMkhyA jyAdA hai aura ina donoM kAlake vinA siddha huye jIvoMkI saMkhyA unase saMkhyAta gunI hai, kyoMki videha kSetroMmeM avasarpiNI yA utsarpiNIkA bheda nahI hai| (3) gati-sabhI jIva manuSyagatise hI siddha hote haiM isaliye isa apekSAse gati meM alpabahutva nahI hai, parantu eka gatike antarakI apekSAse (arthAt manuSyabhavase pahilekI gatikI apekSAse) tiryaMcagatise Akara manuSya hokara siddha hue aise jIva thor3e hai-kama haiM, inakI apekSAse saMkhyAta gune jIva manuSyagatise Akara manuSya hokara siddha hote hai, usase saMkhyAtagune jIva narakagatise pAkara manuSya ho siddha hote haiM, aura usase saMkhyAtaguNe jIva devagatise pAkara manuSya hokara siddha hote haiN| (4) liMga-bhAvanapuMsaka vedavAle puruSa kSapakazreNI mAMDakara siddha hoM aise jIva kama haiM-thor3e hai| unase saMkhyAtagune bhAvastrI vedavAle puruSa kSapaka zreNI mAMDakara siddha hote hai aura usase saMkhyAtaguraNe bhAvapuruSavedavAle puruSa kSapaka zreNI mAMDakara siddha hote haiN| (5) tIrtha-tIrthakara hokara siddha honevAle jIva alpa hai, aura unase saMkhyAtagune sAmAnyakevalI hokara siddha hote haiN| (6) cAritra-pAMcoM cAritrase siddha honevAle jIva thor3e haiM, unase saMkhyAta gune jIva parihAra vizuddhike alAvA cAra cAritrase siddha hone vAle hai|
Page #847
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 10 sUtra 9 va upasaMhAra 767 (7) pratyeka buddha podhita-pratyeka buddha siddha honevAle jIva alpa haiM usase saMkhyAtagune jIva bodhitabuddha hote hai| (8) jJAna-mati, zruta ina do jJAnase kevalajJAna prApta kara siddha honevAle jIva alpa hai, unase saMkhyAta gune cAra jJAnase kevalajJAna prApta kara siddha hote hai aura unase saMkhyAtagune tIna jJAnase kevalajJAna utpanna kara siddha hote hai| (9) avagAhanA-jaghanya avagAhanAse siddha honevAle jIva thor3e hai, unase saMkhyAtagune utkRSTa avagAhanAse aura unase saMkhyAtagune madhyama avagAhanAse siddha hote hai| (10) antara-chahamAsake antaravAle siddha sabase thor3e haiM aura unase sakhyAtagune eka samayake antaravAle siddha hote hai| (11) saMkhyA-utkRSTarUpameM eka samayame ekasau ATha jIva siddha hote haiM, unase anantagune eka samayame 107 se lagAkara 50 taka siddha hote haiM, unase prasaMkhyAta gune jIva eka samayameM 46 se 25 taka siddha honevAle hai aura unase sakhyAtagune eka samayameM 24 se lekara 1 taka siddha honevAle jIva haiN| isataraha bAhya nimittoMkI apekSAse siddhoMmeM bhedakI kalpanA kI jAtI hai| vAstavameM avagAhanA guNake atirikta anya AtmIya guNoMkI apekSAse uname koI bheda nahIM hai| yahA~ yaha na samajhanA ki 'eka siddhI dUsarA siddha mila jAtA hai-isaliye bheda nahIM hai|' siddhadazAme bhI pratyeka jIva alaga alaga hI rahate hai, koI jIva eka dUsaremeM mila nahI jAte | - upasaMhAra 1-molatattvakI mAnyatA sambandhI honevAlI bhUla aura usakA nirAkaraNa kitane hI jIva aisA mAnate haiM ki svargake sukhako apekSAse anantagunA sukha mokSame hai / kintu yaha mAnyatA mithyA hai, kyoki isa guNAkArameM
Page #848
--------------------------------------------------------------------------
________________ 768 mokSazAstra vaha svarga aura mokSake sukhakI jAti eka ginatA hai; svargameM to viSayAdi sAmagrI janita indriya-sukha hotA hai| unakI jAti use mAlUma hotI hai, kintu mokSameM viSayAdi sAmagrI nahI hai arthAt vahA~ke atIndriya sukhakI jAti use nahIM pratibhAsatI-mAlUma hotii| parantu mahApuruSa mokSako svargase uttama kahate hai isIliye ve ajJAnI bhI vinA samajhe bolate haiN| jaise koI gAyanake svarUpako to nahI samajhatA kintu samasta sabhA gAyanakI prazaMsA karatI hai isIliye vaha bhI prazaMsA karatA hai, usIprakAra jJAnI jIva to mokSakA svarUpa jAnakara use uttama kahate haiM, isIliye ajJAnI jIva bhI binA samajhe Upara batAye anusAra kahatA hai| prazna-yaha kisa parase kahA jA sakatA hai ki ajJAnI jIva siddha ke sukhakI ora svargake sukhakI jAti eka jAnatA hai--samajhatA hai / uttara-jisa sAdhanakA phala vaha svarga mAnatA hai usI jAtike sAdhanakA phala vaha mokSa mAnatA hai| vaha yaha mAnatA hai ki isa kismake alpa sAdhana hoM to usase indrAdi pada milate haiM aura jisake vaha sAdhana sampUrNa ho to mokSa prApta karatA hai| isa pramANase donoMke sAdhanakI eka jAti mAnatA hai, isIse yaha nizcaya hotA hai ki unake kAryakI (svarga tathA mokSakI ) bhI eka jAti honekA use zraddhAna hai| indra prAdiko jo sukha hai vaha to kaSAyabhAvose pAkulatArUpa hai, ataeva paramArthataH vaha duHkhI hai aura siddhake to kaSAyarahita anAkula sukha hai| isaliye donoMkI jAti eka nahI hai aisA samajhanA cAhiye / svargakA kAraNa to prazasta rAga hai aura mokSakA kAraNa vItarAga bhAva hai / isaprakAra una donoke kAraNameM antara hai / jina jIvoke aisA bhAva nahI bhAsatA unake mokSatattvakA yathArtha zraddhAna nahIM hai| (mo0 pra0) 2. anAdi karmabandhana naSTa honekI siddhi zrI tattvArthasAra ma0 8 meM kahA hai ki
Page #849
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 10 upasaMhAra bhAvAnna bhAvasya karmabandhana saMtateH / antAbhAvaH prasajyeta dRSTatvAdantabIjavat // 6 // 766 bhAvArtha - jisa vastukI utpattikA Adya samaya na ho vaha anAdi kahA jAtA hai, jo anAdi ho usakA kabhI aMta nahI hotA / yadi zranAdi padArthakA aMta ho jAya to satkA vinAza mAnanA paDegA; parantu satkA vinAza honA yaha siddhAnta aura yuktise viruddha hai / isa siddhAntase, isa prakaraName aisI zaMkA upasthita ho sakatI hai ki- to phira anAdi karmabandhanakI saMtatikA nAza kaise ho sakatA hai ? kyoMki karmabandhanakA koI Adya samaya nahI hai isase vaha anAdi hai, aura jo anAdi ho usakA aMta bhI nahI honA cAhie, karmabandhana jIvake sAtha anAdi se calA AyA hai ataH anantakAla taka sadA usake sAtha rahanA cAhie - phalataH karmabandhanase jIva kabhI mukta nahI ho sakegA / yaha zaMkAke do rUpa ho jAte haiM- (1) jIvake karmabandhana kabhI nahI chUTanA cAhie, aura ( 2 ) karmatvarUpa jo pudgala hai unameM karmatva sadA calatA hI rahanA cAhie; kyoki karmatva bhI eka jAti hai aura vaha sAmAnya honese dhruva hai / isalie usakI cAhe jitanI paryAyeM badalatI rahe to bhI ve sabhI karmarUpa hI rahanI cAhie / siddhAnta hai ki "jo dravya jisa strabhAvakA ho vaha usI svabhAvakA hamezA rahatA hai" / jova apane caitanya svabhAvako kabhI chor3atA nahI hai aura pudgala bhI apane rasa rUpAdika svabhAvako kabhI chor3ate nahI haiM isIprakAra anya dravya bhI apane apane svabhAvako chor3ate nahIM haiM phira karma hI apane karmatva svabhAvako kaise chor3a de ? uparokta zaMkAkA samAdhAna isaprakAra hai-- jIvake sAtha karmakA saMbaMdha saMtati pravAhakI apekSA anAdise hai kintu koI ekake eka ho paramANukA saMbaMdha zranAdise nahIM hai, jIvake sAtha pratyeka paramANukA saMbaMdha niyata kAlataka hI rahatA hai / karmapiMDarUpa pariNata paramANuoMkA jIvake sAtha saMbaMdha hone kA bhI kAla bhinna 2 hai aura unake chUTane kA bhI kAla 67
Page #850
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra 770 niyata aura bhinna 2 hai / itanA satya hai ki, jIvako vikArI avasthAmeM karmakA saMyoga calatA hI rahatA hai / saMsArI jIva apanI svayaMko bhUlase vikArI avasthA anAdise karatA calA A rahA hai ataH karmakA sambandha bhI saMtati pravAharUpa anAdise isako hai kyoMki vikAra koI niyatakAlase prArambha nahIM huA hai ataH karmakA sambandha bhI koI niyata kAlase prAramma nahIM huA hai isaprakAra jIvake sAtha karmakA sambandha santatipravAhase anAdi kA kahA jAtA hai, lekina koI eka hI karma anAdikAlase jIvako sAtha lagA huA calA AyA ho-aisA usakA artha nahI hai| jisaprakAra karmakI utpatti hai usIprakAra unakA nAza bhI hotA hai, kyoMki-"jisakA saMyoga ho usakA viyoga avazya hotA hI hai" aisA siddhAnta hai / pUrva karmake viyogake samaya yadi jIva svarUpameM samyaka prakAra jAgRtike dvArA vikArako utpanna nahIM hone deve to navIna karmokA banda nahI hove isaprakAra anAdi karma bandhanakA santatirUpa pravAha nirmUla naSTa ho sakatA hai usakA udAharaNa-jaise bIja aura vRkSakA sambandha saMtati pravAharUpase anAdikA hai, koI bhI bIja pUrvake vRkSa vinA nahIM hotaa| bIjakA upAdAnakAraNa pUrva vRkSa aura pUrvavRkSakA upAdAna pUrvabIja, isaprakAra bIja-vRkSako saMtati anAdise honepara bhI usa saMtatikA anta karaneke lie aMtima bIjako pIsa DAleM yA jalAdeM to unakA saMtatipravAha naSTa ho jAtA hai / usIprakAra karmoMkI saMtati anAdi honepara bhI karmanAzake prayoga dvArA samasta karmokA nAza kara diyA jAya to unakI saMtati niHzeSa naSTa ho jAtI hai| pUrvopAjita karmoke nAzakA aura naye karmoko utpatti na hone dene kA upAya saMvara-nirjarAke navameM adhyAyameM batAyA hai| isaprakAra karmoMkA: sambandha jIvase kabhI nahI chUTa sakatA, aisI zaMkA dUra hotI hai| zaMkAkA dUsarA prakAra yaha hai ki koI bhI dravya apane svabhAvako chor3atA nahIM hai to karmarUpa padArtha bhI karmatvako kaise chor3eM ? usakA. samAdhAna yaha hai ki-karma koI dravya nahIM hai parantu vaha to saMyogarUpa paryAya hai| jisa dravyameM karmatvarUpa paryAya hotI hai vaha dravya to pula dravya hai aura
Page #851
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 10 upasaMhAra 771 pudgala dravyakA to kabhI nAza hotA nahIM hai aura vaha apane varNAdi svabhAvako bhI kabhI choDatA nahIM hai / pudgala dravyoMmeM unakI yogyatAnusAra zarIrAdi tathA jala, agni, miTTI, patthara vagairaha kAryarUpa aneka avasthAe~ hotI rahatI haiM, aura unakI maryAdA pUrNa honepara ve vinAzako bhI prApta hotI rahatI hai; usIprakAra koI pudgala jIvake sAtha eka kSetraavagAha saMbaMdharUpa bandhana avasthA honerUpa sAmarthya-tathA rAgI jIvako rAgAdi honeme nimittapanerUpa honekI sAmarthyasahita jIvake sAtha rahate haiM vahA~ taka unako 'karma' kahate haiM, karma koI dravya nahI hai vaha to pudgaladravyako paryAya hai paryAyakA svabhAva hI palaTanA hai isaliye karmarUpa paryAyakA abhAva hokara anya paryAyarUpa hotA rahatA hai| pudgala dravyako karma paryAya naSTa hokara dUsarI jo paryAya ho, vaha karmarUpa bhI ho sakatI hai aura anyarUpa bhI ho sakatI hai| koI dravyake uttarottara kAlamai bhI usa dravyakI eka samAna hI yogyatA hotI rahe to usakI paryAya eka samAna hI hotI rahegI, aura yadi usakI yogyatA badalatI rahe to usakI paryAya aneka prakAra-bhinna-bhinna jAtikI hotI rahegI, jaise miTTImeM jisasamaya ghaTarUpa honeko yogyatA ho taba vaha miTTo ghaTarUpa pariNamatI hai aura phira vahI miTTI pUrva avasthA badalakara dUsarI bAra bhI ghaTa ho sakatI hai / athavA apanI yogyatAnusAra koI anya paryAyarUpa (-avasthA ) bhI ho sakatI hai| isIprakAra karmarUpa paryAyameM bhI samajhanA cAhiye / jo 'karma' koI alaga dravya hI ho to unakA anyarUpa (-akarmarUpa ) honA nahIM bana sakatA, parantu 'karma' paryAya hone se vaha jIvase chUTa sakate haiM aura karmapanA chor3akara anyarUpa (-akarmarUpa) ho sakate haiN| 3. isaprakAra, pudgala jIvase karmarUpa avasthAko chor3akara akarmarUpa ghaTa paTAdirUpa ho sakate hai ye siddha huaa| parantu jIvase kucha karmokA akarmarUpa ho jAne mAtrase hI jIva karmarahita nahI ho jAtA, kyoMki jaise kucha karmarUpa pudgala karmatvako chor3akara akarmarUpa ho jAte haiM vaise hI akarmarUpa avasthAvAle pudgala jinameM karmarUpa honekI yogyatA ho, vaha
Page #852
--------------------------------------------------------------------------
________________ 772 mokSagAstra jIvake vikAra bhAvako upasthitimeM kamarapa huA gArate hai / jahAta joya vikArI bhAva kareM vahAM taka usakI vikAradagA huA karatI hai aura anya pudgala karmarUpa hokara usakI sAtha baMdhana rUpa humA karate haiM; rAprakAra saMsArame karmazRGkhalA calatI rahatI hai| lekina aigA nahIM hai fr-karma sadA karma hI rahe, athavA to koI jIva rAdA amukahI kasi banne hue hI raheM, athavA vikArI dazAme bhI sarva karma savaM jIvoMke ghara jAte haiM aura sarva jIvamukta ho jAte hai| 4-isa taraha anAdikAlIna karma zAlA prateka kAla taka calatI hI rahatI hai, aisA dekhA jAtA hai; parantu gRhalAoMkA aisA niyama nahIM hai ki jo anAdikAlIna ho vaha ananta kAla taka rahanA hI cAhie, kyoMki zRGkhalA saMyogase hotI hai aura saMyogakA kisI na kisI samaya viyoga ho sakatA hai / yadi vaha viyoga prAMgika ho to yaha galalA cAla rahatI hai, kintu jaba usakA AtyaMtika viyoga ho jAtA hai taba malA kA pravAha TUTa jAtA hai / jaise zRGkhalA valavAna kAraNoM ke dvArA TUTatI hai. usIprakAra karmazRGkhalA arthAt saMsAra zRGkhalA bhI ( saMsArarUpI jaMjIra ) jIvake samyagdarzanAdi satya purupArthake dvArA nirmala naSTa ho jAtI hai / vikArI zRGkhalAmeM arthAt malina paryAyameM anantatAkA niyama nahIM hai, isIliye jIva vikArI paryAyakA abhAva kara sakatA hai aura vikArakA abhAva karanepara karmakA saMvadha bhI chUTa jAtA hai aura usakA karmatva naSTa hokara anyarUpase pariNamana ho jAtA hai / 5. aba AtmAke baMdhanakI siddhi karate haiM koI jIva kahate haiM ki prAtmAke vandhana hotA hI nahI / unakI yaha mAnyatA mithyA hai, kyoMki binA bandhanake paratantratA nahIM hotii| jaise gAya bhaiMsa Adi pazu jaba bandhanameM nahIM hote taba paratantra nahI hote; paratantratA bandhana kI dazA batalAtA hai, isaliye AtmAke bandhana mAnanA yogya hai AtmAke yathArtha bandhana apane-nija vikArI bhAvakA hI hai, . usakA nimitta pAkara svataH jar3akarmakA bandhana hotA hai aura usake phalasvarUpa zarIrakA saMyoga hotA hai| zarIrake saMyogameM AtmA rahatI
Page #853
--------------------------------------------------------------------------
________________ zradhyAya 10 upasaMhAra 773 hai, yaha parataMtratA batalAtI hai / yaha dhyAna rahe ki karma, zarIra ityAdi koI bhI paradravya AtmAko parataMtra nahIM karate kiMtu jIva svayaM ajJAnatA se sva ko parataMtra mAnatA hai aura para vastuse nijako lAbha yA nukasAna hotA hai aisI viparIta pakar3a karake parameM iSTa-aniSTatvakI kalpanA karatA hai / parAghInatA duHkhakA kAraNa hai / jIvako zarIrake mamatvase- zarIrake sAtha ekatvabuddhise duHkha hotA hai / isIliye jo jIva zarIrAdi paradravyase apane ko lAbha - nukasAna mAnate hai ve parataMtra hI rahate haiM / karma yA paravastu jIva ko parataMtra nahI karatI, kintu jIva svaya paratantra hotA hai / isa taraha jahAM taka apane aparAdha, zuddhabhAva kiMcit bhI ho vahIM taka karma-nokarma kA saMbaMdharUpa bagha hai | 6. mukta hone ke bAda phira baMdha yA janma nahIM hotA jIvake mithyAdarzanAdi vikArI bhAvoMkA abhAva honese karmakA kAraNa- kArya sambandha bhI TUTa jAtA hai / jAnanA - dekhanA yaha kisI karma bandhakA kAraNa nahI kintu paravastunoMmeM tathA rAga-dveSame AtmIyatA kI bhAvanA baMdhakA kAraNa hotI hai / mithyAbhAvanAke kAraNa jIvake jJAna tathA darzana ( zraddhAna) ko mithyAjJAna tathA mithyAdarzana kahate haiM / isa mithyAtva Adi vikArabhAvake chUTa jAnese vizvakI carAcara vastunoMkA jAnanAdekhanA hotA hai; kyoMki jJAna darzana to jIvakA svAbhAvika asAdhAraNa dharma hai / vastuke svAbhAvika asAdhAraNa dharmakA kabhI nAza nahI hotA; yadi usakA nAza ho to vastukA bhI nAza ho jAya / isIliye mithyAvAsanAke abhAva meM bhI jAnanA dekhanA to hotA hai; kiMtu amaryAdita baghake kAraNa-kAryakA abhAva mithyAvAsanAke abhAvake sAtha hI ho jAtA hai / karmake Aneke sarva kAraNokA abhAva honeke bAda bhI jAnanA - dekhanA hotA hai tathApi jIvake karmoMkA baMdha nahI hotA aura karma bandha na honese usake phalarUpa sthUla zarIrakA saMyoga bhI nahI milatA; isIliye usake phira ( dekho tattvArthasAra pRSTha 364 ) janma nahI hotA |
Page #854
--------------------------------------------------------------------------
________________ 774 mokSazAstra 7. baMdha jIvakA svAbhAvika dharma nahIM yadi baMdha jIvakA svAbhAvika dharma ho to vaha baMdha jIvake sadA rahanA cAhiye; kiMtu yaha to saMyoga viyogarUpa hai, isIliye purAnA karma dUra hotA hai aura yadi jIva vikAra kare to navIna karma baMdhatA hai| yadi baMdha svAbhAvika ho to bandhase prathak koI muktAtmA ho nahIM sktaa| punazca yadi baMdha svAbhAvika ho to jIvoM meM paraspara aMtara na dikhe| bhinna kAraNake binA eka jAtike padArthomeM aMtara nahIM hotA, kiMtu jIvoMmeM aMtara dekhA jAtA hai / isakA kAraNa yaha hai ki jIvoMkA lakSya minna 2 para vastu para hai / para vastueM aneka prakAra kI hotI hai ataH para dravyoMke pAlaMbanase jIvakI avasthA eka sadRza nahIM rhtii| jIva svayaM parAdhIna hotA rahatA hai, yaha parAdhInatA hI baMdhanakA kAraNa hai| jaise vaMdhana svAbhAvika nahIM usIprakAra vaha Akasmika bhI nahI arthAt vinA kAraNa ke usako utpatti nahI hotii| pratyeka kArya sva-sva ke kAraNa anusAra hotA hai / sthUla buddhivAle loga usakA saccA kAraNa nahIM jAnate ataH akasmAt kahate haiN| baMdhakA kAraNa jIvakA aparAdharUpa vikArIbhAva hai / jIvake vikArI bhAvoMmeM tAratamyatA dekhI jAtI hai isIliye vaha kSaNika hai ataH usake kAraNase honevAlA karmabaMdha bhI kSaNika hai / tAratamyatA sahita hone se karmabandha zAzvata nahIM / zAzvata aura tAratamyatA ina donoke zItta aura uSNatA kI taraha paraspara virodha hai / tAratamyatAkA kAraNa kSaNabhaMgura hai; jinakA kAraNa kSaNika ho vaha kArya zAzvata kaise ho sakatA hai ? karmakA baMdha aura udaya tAratamyatA sahita hI hotA hai isaliye bandha zAzvatika yA svAbhAvika vastu nahIM; isIliye yaha svIkAra karanA hI cAhiye ki baMdhake kAraNoMkA abhAva hone para pUrva baMdhakI samApti pUrvaka mokSa hotA hai| ( dekho tattvArthasAra pRSTha 366) 8. siddhoMkA lokAgrase sthAnAMvara nahIM hotA prazna-~-AtmA mukta hone para bhI sthAnavAlA hotA hai| jisako sthAna ho vaha eka sthAnameM sthira nahIM rahatA kitu nIce jAtA athavA
Page #855
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 10 upasaMhAra 775 vicalita hotA rahatA hai, isIliye muktAtmA bhI UrdhvalokameM hI sthira na rahakara nIce jAya arthAt eka sthAna se dUsare sthAnameM jAya-aisA kyoM nahIM hotA ? ucara:-padArthameM sthAnAMtara hone kA kAraNa sthAna nahIM hai parantu sthAnAMtarakA kAraNa to usakI kriyAvatI zakti hai| jaise nAvameM jaba pAnI Akara bharatA hai taba vaha Dagamaga hotI hai aura nIce DUba jAtI hai, usI prakAra AtmAmeM bhI jaba karmAsrava hotA rahatA hai taba vaha saMsArameM DUbatA hai aura sthAna badalatA rahatA hai kintu mukta avasthAmeM to jIva karmAsravase rahita ho jAtA hai, isIliye Urdhvagamana svabhAvake kAraNa lokAgrame sthita honeke bAda phira sthAnAMtara honekA koI kAraNa nahI rhtaa| yadi sthAnAntarakA kAraNa sthAnako mAneM to koI padArtha aisA nahI hai jo sthAnavAlA na ho; kyoki jitane padArtha haiM ve saba kisI na kisI sthAna meM rahe huve hai aura isIliye una sabhI padArthokA sthAnAMtara honA cAhiye / parantu dharmAstikAya, adharmAstikAya, kAla Adi dravya sthAnAMtara rahita dekhe jAte hai ataH vaha hetu mithyA siddha ho jAtA hai| ataH siddha huA ki saMsArI jIvake apanI kriyAvatI zakti ke pariNamana kI usa samayakI yogyatA usa kSetrAMtarakA mUla kAraNa hai aura karmakA udaya to mAtra nimitta kAraNa hai| muktAtmA karmAsravase sarvathA rahita haiM ataH ve svasthAnase vicalita nahI hote / ( dekho tatvArthasAra pRSTha 387 ) punazca tattvArthasAra adhyAya 8 kI 12 vI gAthA me batalAyA hai ki gurutva ke abhAvako lekara muktAtmAkA nIce patana nahI hotaa|| 8-jIvakI mukta dazA manuSya paryAyase hI hotI hai aura manuSya DhAI dvIpameM hI hotA hai, isIliye mukta honevAle jIva ( moDe vinA) sIdhe Urdhvagatise lokAMtame jAte haiM / usame use eka hI samaya lagatA hai| 10. adhika jIva thor3e kSetra meM rahate haiM prazna-siddhakSetrake pradeza to asaMkhyAta haiM aura mukta jIva anaMta haiM to asaMkhyAta pradezame ananta jIva kaise raha sakate hai ?
Page #856
--------------------------------------------------------------------------
________________ 776 mokSazAstra uttara-siddha jIvoMke zarIra nahIM hai aura jIva sUkSma ( arUpI) hai, isIliye eka sthAna para anaMta jIva eka sAtha raha sakate haiN| jaise eka hI sthAna meM aneka dIpakoMkA prakAza raha sakatA hai usI taraha anaMta siddha jIva eka sAtha raha sakate hai / prakAza to pudgala hai; pudgala dravya bhI isa taraha raha sakatA hai to phira anaMta zuddha jIvoMke eka kSetrameM sAtha rahane meM koI bAdhA nhiiN| 11. siddha jIvoM ke AkAra hai ? kucha loga aisA mAnate hai ki jIva arUpI hai isIliye usake prAkAra nahIM hotA, yaha mAnyatA mithyA hai| pratyeka padArtha meM pradezatva nAmakA guNa hai, isIliye vastukA koI na koI AkAra avazya hotA hai| aisI koI cIja nahIM ho sakatI jisakA AkAra na ho / jo padArtha hai usakA apanA AkAra hotA hai / jIva arUpI-amUrtika hai, amUrtika vastuke bhI amUrtika AkAra hotA hai / jIva jisa zarIrako chor3akara mukta hotA hai usa zarIrake AkArase kucha nyUna AkAra mukta dazAmeM bhI jIvake hotA hai / prazna-yadi AtmAke AkAra ho to use nirAkAra kyoM kahate haiM ? uttara-AkAra do tarahakA hotA hai-eka to lambAI caur3AI moTAIrUpa AkAra aura dUsarA mUrtikarUpa AkAra / mUrtikatArUpa AkAra eka pudgala dravyameM hI hotA hai anya kisI dravyameM nahIM hotaa| isIliye jaba AkAra kA artha mUrtikatA kiyA jAve taba pudgala ke atirikta sarva dravyoMko nirAkAra kahate hai| isa taraha jIvame pudgalakA mUrtika AkAra na hone kI apekSA se jIvako nirAkAra kahA jAtA hai| parantu sva kSetra kI laMbAI caur3AI moTAI ko apekSAse samasta dravya AkAravAna haiM / jaba isa sadbhAvase prAkArakA saMbandha mAnA jAya to AkAra kA artha laMbAIcaur3AI moTAI hI hotA hai / AtmAke sva kA AkAra hai, isIliye vaha sAkAra hai| saMsAradazAmeM jIva kI yogyatA ke kAraNa usake prAkArakI paryAya
Page #857
--------------------------------------------------------------------------
________________ ooo adhyAya 10 upasaMhAra saMkoca vistAra rUpa hotI thii| aba pUrNa zuddha hone para saMkoca vistAra nahIM hotA / siddhadazA hone para jIvake svabhAvavyajanaparyAya pragaTa hotI hai aura usI taraha anantakAla taka rahA karatI hai| (dekho tattvArthasAra pRSTha 398 se 406) isaprakAra zrI umAsvAmI viracita mokSazAstrakI gujarAtI TIkAkA dazaveM adhyAyakA hindI anuvAda pUrNa huA /
Page #858
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-1 isa mokSazAstrake AdhArase zrI amRtacandra sUrine "zrI tattvArthasAra zAstra banAyA hai| usake upasaMhArameM isa graMthakA sArAMza 23 gAthAoM dvArA diyA hai vaha isa zAstrame bhI lAgU hotA hai ataH yahA~ diyA jAtA hai: granthakA sArAMza pramANanayanikSepa nirdezAdi sadAdibhiH / saptatattvamiti jJAtvA mokSamArga samAzrayet // 11 // artha-jina sAta tattvoMkA svarUpa kramase kahA gayA hai use pramANa, naya, nikSepa, nirdezAdi tathA sat Adi anuyogoM dvArA jAnakara mokSamArga kA yathArtharUpase Azraya karanA caahiye| prazna-isa zAstrake pahale sUtrakA artha nizcayanaya, vyavahAranaya, aura pramANa dvArA kyA hogA? uttara-jo samyagdarzana-jJAna-cAritrakI ekatA hai so mokSamArga haiisa kathanameM abheda svarUpa nizcayanayakI vivakSA hai ataH yaha nizvayanayakA kathana jAnanA; mokSamArgako samyagdarzana, jJAna, cAritrake bhedase kahanA, isameM bhedasvarUpa vyavahAranayakI vivakSA hai ataH yaha vyavahAranayakA kathana jAnanA; aura ina donokA yathArtha jJAna karanA so pramANa hai| mokSamArga paryAya hai isIliye prAtmAke trikAlI caitanyasvabhAvako apekSAse yaha sadbhuta vyavahAra hai| prazna-nizvayanayakA kyA artha hai ? uttara-'satyArtha isI prakAra hai' aisA jAnanA so nizcayanaya hai / prazna-vyavahAranayakA kyA artha hai ? uttara-aisA jAnanA ki 'satyArtha isa prakAra nahIM hai kintu
Page #859
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 1 776 nimittAdikI apekSAse upacAra kiyA hai' so vyavahAranaya hai / athavA paryAyabhedakA kathana bhI vyavahAranayase kathana hai | mokSamArgakA do tarahase kathana nizcayavyavahArAbhyAM mokSamArgo dvidhA sthitaH / tatrAdyaH sAdhyarUpaH syAd dvitIyastasya sAdhanam // 2 // artha - nizcayamokSamArga aura vyavahAramokSamArga aise do tarahase mokSamArgakA kathana hai / usameM pahalA sAdhyarUpa hai aura dUsarA usakA sAdhanarUpa hai / 1. prazna- - vyavahAramokSamArga sAdhana hai isakA kyA artha hai ? uttara -- pahale rAgarahita darzana - jJAna* cAritrakA svarUpa jAnanA aura usI samaya 'rAga dharma nahI yA dharmakA sAdhana nahI hai' aisA mAnanA, aisA mAnaneke bAda jaba jIva rAgako tor3akara nirvikalpa ho taba usake nizcayamokSamArga hotA aura usI samaya rAgasahita darzana-jJAna- cAritrakA vyaya huvA ise vyavahAra mokSamArga kahate haiM; isa rIti se 'vyava' yaha sAdhana hai / 2 --- isa sambandhameM zrI paramAtma prakAzameM nimnaprakAra batAyA haiprazna - nizcayamokSamArga to nirvikalpa hai aura usa samaya savikalpa mokSamArga hai nahI to vaha (savikalpa mokSamArga) sAdhaka kaise hotA hai ? uttara--bhUtanaigamanayakI apekSAse paramparAse sAdhaka hotA hai arthAt pahale vaha thA kintu vartamAnameM nahI hai tathApi bhUtanaigamanayase vaha vartamAna meM hai aisA saMkalpa karake use sAdhaka kahA hai ( pRSTha 142 saMskRta TIkA ) isa sambandha meM chaThe adhyAyake 15 veM sUtrakI TIkAke pA~caveM paireme diye gaye antima prazna aura uttarako bAMcanA | - 3 - zuddha nizcayanayase zuddhAnubhUtirUpa vItarAga ( - nizcaya ) samyaktva kA kAraNa nitya Ananda svabhAvarUpa nija zuddhAtmA hI hai / ( paramAtmaprakAza pRSTha 145 )
Page #860
--------------------------------------------------------------------------
________________ 780 mokSazAstra 4~mokSamArga do nahIM mokSamArga to kahIM do nahI hai kintu mokSamArgakA nirUpaNa do taraha se hai / jahA~ sacce mokSamArgako mokSamArga nirUpaNa kiyA hai vaha nizcaya ( yathArtha ) mokSamArga hai tathA jo mokSamArga to nahIM hai kintu mokSamArgameM nimitta hai athavA sAthameM hotA hai use upacArase mokSamArga kahA jAtA hai, lekina vaha saccA mokSamArga nahI hai| nizcaya mokSamArgakA svarUpa zraddhAnAdhigamopekSA zuddhasya svAtmano hi yA / samyaktvajJAnavRttAtmA mokSamArgaH sa nizcayaH // 3 // artha-nija zuddhAtmAkI abhedarUpase zraddhA karanA, abhedarUpase hI jJAna karanA tathA abhedarUpase hI usameM lIna honA-isaprakAra jo samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa AtmA hai so nizcayamokSamArga hai| __vyavahAramokSamArgakA svarUpa zraddhAnAdhigamopekSA yAH punaH syuH parAtmanA / samyaktvajJAnavRtvAtmA sa mArgo vyvhaartH||shaa artha-AtmAmeM jo samyagdarzana-samyagjJAna-tathA samyakcAritra bhedakI musyatAse pragaTa ho rahe haiM usa samyakdarzana-samyagjJAna-samyak cAriyarUpa ratnatrayako vyavahAra mArga samajhanA cAhiye / vyavahArI munikA svarUpa zraddadhAnaH paradravyaM yudhyamAnastadeva hi / tadevopekSamANazca vyavahArI smRto muniH ||shaa artha-jo paradravyako ( sAta tattvoMkI bhedarUpase ) zraddhA karatA hai usI taraha bhedarUpase jAnatA hai aura usI taraha bhedarUpase upekSA karatA hai usa muniko vyavahArI muni kahate haiN|
Page #861
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 1 nizcayI munikA svarUpa sva dravyaM zraddadhAnastu budhyamAnastadeva hi / tadevopekSamANazca nizcayAnmunisattamaH // 6 // artha-jo sva dravyako hI zraddhAmaya tathA jJAnamaya banA lete hai aura jinake AtmAkI pravRtti upekSArUpa hI ho jAtI hai aise zreSTha muni nizcayaratnatraya yukta haiN| nizcayIke abhedakA samarthana AtmA jJAttayA jJAnaM samyaktvaM caritaM hi saH / svastho darzana cAritra mohAbhyAmanupaplutaH // 7 // artha-jo jAnatA hai so AtmA hai, jJAna jAnatA hai isIliye jJAna hI AtmA hai| isI taraha jo samyak zraddhA karatA hai, so AtmA hai| zraddhA karane vAlA samyagdarzana hai ataeva vahI AtmA hai| jo upekSita hotA hai so prAtmA hai / upekSA guraNa upekSita hotA hai ataeva vahI AtmA hai athavA AtmA hI vaha hai / yaha abheda ratnatrayasvarUpa hai, aisI abhedarUpa svasthadazA unake hI ho sakatI hai ki jo darzanamoha aura cAritramohake udayAdhIna nahIM rhtaa| isakA tAtparya yaha hai ki mokSakA kAraNa ratnatraya batAyA hai, usa ratnatrayako mokSakA kAraNa mAnakara jahA~ taka usake svarUpako jAnanekI icchA rahatI hai vahA~ taka sAdhu usa ratnatraya ko viSayarUpa ( dhyeyarUpa) mAna kara usakA citavana karatA hai| vaha vicAra karatA hai ki ratnatraya isa prakAra ke hote haiM / jahA~ taka aisI dazA rahatI hai vahA~ taka svakIya vicAra dvArA ratnatraya bhedarUpa hI jAnA jAtA hai, isIliye sAdhuke usa prayatnako bhedarUpa ratnatraya kahate hai; yaha vyavahArakI dazA hai / aisI dazAmeM prabhedarUpa rasnatraya kabhI ho nahI sakatA / parantu jahA~ taka aisI dazA bhI na ho athavA aise ratnatrayakA svarUpa samajha na le vahA~ taka use nizcayadazA kaise prApta ho sakatI hai ? yaha dhyAna rahe ki vyavahAra karate karate nizcaya dazA pragaTa hI nahIM hotii|
Page #862
--------------------------------------------------------------------------
________________ 782 mokSazAstra yaha bhI dhyAna rahe ki vyavahAra dazAke samaya rAga hai isaliye vaha dUra karane yogya hai, vaha lAbhadAyaka nahIM hai| svAzrita ekatArUpa nizcayadazA hI lAbhadAyaka hai aisA yadi pahalese hI lakSya ho to hI usake vyavahAradazA hotI hai| yadi pahalese hI aisI mAnyatA na ho aura usa rAga dazA ko hI dharma yA dharmakA kAraNa mAne to use kabhI dharma nahIM hotA aura usake vaha vyavahAradazA bhI nahIM kahalAtI; vAstavameM vaha vyavahArAbhAsa hai-aisA smjhnaa| isaliye rAgarUpa vyavahAradazAko TAlakara nizcayadazA pragaTa karanekA lakSya pahale se hI honA caahiye| _ aisI dazA ho jAne para jaba sAdhu svasanmukhatAke balase svarUpa kI tarapha jhukatA hai taba svayameva samyagdarzanamaya-samyakjJAnamaya tathA samyakacAritramaya ho jAtA hai / isIliye vaha sva se abhedarUparatnatrayakI dazA hai aura vaha yathArtha vItarAgadazA honeke kAraNa nizcayaratnatrayarUpa kahI jAtI hai| isa abheda aura bhedakA tAtparya samajha jAne para yaha bAta mAnanI par3egI ki jo vyavahAraratnatraya hai vaha yathArtha ratnatraya nahI hai| isIliye use heya kahA jAtA hai / yadi sAdhu usI meM hI lagA rahe to usakA to vyavahAramArga mithyAmArga hai, nirupayogI hai| yoM kahanA cAhiye ki una sAdhuoM ne use heyarUpa na jAnakara yathArtharUpa samajha rakhA hai| jo jise yathArtharUpa jAnatA aura mAnatA hai vaha use kadApi nahIM chor3atA; isIliye usa sAdhukA vyavahAramArga mithyAmArga hai athavA vaha ajJAnarUpa saMsArakA kAraNa hai| punazca usIprakAra jo vyavahAra ko heya samajhakara azubhabhAvameM rahatA hai aura nizcayakA avalaMbana nahI karatA vaha ubhayabhraSTa (zuddha aura zubha donoMse bhraSTa ) hai / nizcayanayakA avalaMbana pragaTa nahIM huA .aura. jo vyavahArako to heya mAnakara azubhameM rahA karate haiM ve nizcaya ke lakSya se zubha me bhI nahIM jAte to phira ve nizcaya taka nahIM pahu~ca sakate-yaha nirvivAda hai|
Page #863
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 1 783 isa zloka meM abheda ratnatrayakA svarUpa kRdaMta zabdoM dvArA zabdoMkA abhedasva batAkara kartR bhAvasAdhana siddha kiyA / aba Age ke zlokoMmeM kriyA padoM dvArA kartAkarmabhAva Adi meM sarva vibhaktiyoMke rUpa dikhAkara abhedasiddha karate haiM / nizcayaratnatraya kI kartA ke sAtha abhedatA pazyati svasvarUpaM yo jAnAti caratyapi / darzanajJAnacAritratrayamAtmaiva sa smRtaH // 8 // artha - jo nija svarUpako dekhatA hai, nijasvarUpako jAnatA hai aura nijasvarUpake anusAra pravRtti karatA hai vaha AtmA hI hai, ataeva darzana - jJAna - cAritra ina tInoMrUpa AtmA hI hai / karmarUpake sAtha abhedatA pazyati svasvarUpaM yaM jAnAti caratyapi / darzanajJAnacAritratrayamAtmaiva tanmayaH // 9 // artha - jisa nija svarUpako dekhA jAtA hai, jAnA jAtA hai aura dhAraNa kiyA jAtA hai vaha darzana-jJAna - cAritrarUpa ratnatraya hai, parantu tanmaya AtmA hI hai isIliye AtmA hI abhedarUpase ratnatrayarUpa hai / kAraNarUpake sAtha amedatA dRzyate yena rUpeNa jJAyate caryate'pi ca / darzanajJAnacAritratrayamAtmaiva tanmayaH // 10 // artha -- jo nija svarUpa dvArA dekhA jAtA hai, nijasvarUpa dvArA jAnA jAtA hai aura nija svarUpa dvArA sthiratA hotI hai vaha darzana-jJAnacAritrarUpa ratnatraya hai, vaha koI prathak padArtha nahI hai kiMtu tanmaya AtmA hI hai isIliye AtmA hI abhedarUpase ratnatrayarUpa hai / saMpradAnarUpa ke sAtha abhedatA yasmai pazyati jAnAti svarUpAya caratyapi / darzanajJAna cAritratrayamAtmaiva tanmayaH // 11 //
Page #864
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAstra artha -- jo svarUpakI prApti ke liye dekhatA hai, jAnatA hai tathA pravRtti karatA hai vaha darzana - jJAna - cAritra nAmavAlA ratnatraya hai; yaha koI prathak padArtha nahIM hai parantu tanmaya AtmA hI hai arthAt AtmA ratnatrayase bhinna nahI kintu tanmaya hI hai / 784 apAdAna svarUpa ke sAtha abhedatA yasmAt pazyati jAnAti svasvarUpAccaratyapi / darzanajJAnacAritratrayamAtmaiva tanmayaH / / 12 / / artha - jo nizcayarUpase dekhatA hai, jAnatA hai tathA jo nijasvarUpase vartatA rahatA hai vaha darzana - jJAna-cAritrasvarUpa ratnatraya hai, vaha dUsarA koI nahIM kintu tanmaya huA AtmA hI hai / saMbandha svarUpake sAtha abhedatA yasya pazyati jAnAti svasvarUpasya caratyapi / darzanajJAna cAritratrayamAtmaiva tanmayaH || 13 // artha -- jo nijasvarUpake saMbaMdhako dekhatA hai, nijasvarUpake saMbaMdha ko jAnatA hai tathA nijasvarUpake saMbaMdhakI pravRtti karatA hai vaha darzanajJAna - cAritrarUpa ratnatraya hai / yaha AtmAse bhinna anya koI padArtha nahIM kintu zrAtmA hI tanmaya hai / AdhAra svarUpake sAtha abhedatA yasmin pazyati jAnAti svasvarUpe caratyapi / darzanajJAnacAritratrayamAtmaiva tanmayaH || 14 || artha - jo nijasvarUpameM dekhatA hai, jAnatA hai tathA nijasvarUpameM sthira hotA hai vaha darzana - jJAna - cAritrarUpa ratnatraya hai / vaha AtmAse koI bhinna vastu nahI kintu AtmA hI tanmaya hai /
Page #865
--------------------------------------------------------------------------
________________ 785 pariziSTa 1 kriyA svarUpakI abhedatA ye svabhAvAd dRzijJapticaryArUpakriyAtmakAH / ... . .darzanajJAnacAritratrayamAtmaiva tanmayaH // 15 // artha-jo dekhanerUpa, jAnanerUpa tathA cAritrarUpa kriyAe~ haiM vaha darzana-jJAna cAritrarUpa ratnatraya hai, parantu ye kriyAe~ AtmAse koI bhinna padArtha nahIM tanmaya prAtmA hI hai| guNasvarUpakA abhedatvadarzanazAnacAritraguNAnAM ya ihAzrayaH / darzanazAnacAritratrayamAtmaiva tanmayaH // 16 // artha-jo darzana, jJAna, cAritra guNoMkA Azraya hai vaha darzana jJAna cAritrarUpa ratnatraya hai / prAtmAse bhinna darzanAdi guNa koI padArtha nahI parantu prAtmA hI tanmaya humA mAnanA cAhiye athavA AtmA tanmaya hI hai| paryAyoMke svarUpakA abhedatva darzanajJAnacAritraparyAyANAM ya AzrayaH / dazenajJAnacAritratrayamAtmaiva sa smRtH|| 17 // artha-jo samyagdarzana-jJAna-cAritramaya paryAyoMkA Azraya hai vaha darzanajJAna-cAritrarUpa ratnatraya hai| ratnatraya AtmAse bhinna koI padArtha nahIM hai, prAtmA hI tanmaya hokara rahatA hai athavA tanmaya hI AtmA hai| mAtmA unase bhinna koI prathak padArtha nhii| pradezasvarUpakA abhedapana darzanajJAnacAritradezA ye.prarUpitAH / darzanajJAnacAritramayasyAtmana eva te // 18 // artha-darzana-jJAna-cAritrake jo pradeza batAye gaye haiM ve AtmAke
Page #866
--------------------------------------------------------------------------
________________ 786 mokSazAstra pradezoMse kahI alaga nahIM hai / darzana-jJAna-cAritrarUpa AtmAkA hI vaha pradeza hai / athavA darzana-jJAna-cAritrake pradezarUpa hI AtmA hai aura yahI ratnatraya hai / jisa prakAra AtmAke pradeza aura ratnatrayake pradeza bhinna-bhinna nahIM haiM usIprakAraM paraspara darzanAdi tInoMke pradeza bhI bhinna nahIM haiM, ataeva AtmA aura ratnatraya bhinna nahIM kiMtu AtmA tanmaya hI hai| ___ agurulaghusvarUpakA abhedapana darzanajJAnacAritrAguruladhvAhvayA guNAH / darzanazAnacAritratrayasyAtmana eva te // 19 // artha-agurulaghu nAmaka guNa hai ataH vastumeM jitane guNa haiM ve sImAse adhika apanI hAni-vRddhi nahIM karate; yahI sabhI dravyoM meM agurulaghuguNakA prayojana hai / isa guNake nimitta se samasta guNoMmeM jo sImA kA ullaMghana nahI hotA use bhI agurulaghu kahate haiN| isIliye yahA~ aguru laghuko darzanAdikakA vizeSaraNa kahanA cAhiye / / arthAta-agurulaghurUpa prApta honevAle jo darzana-jJAna-cAritra haiM ve AtmAse prathak nahIM hai aura parasparame bhI ve prathak prathA nahIM haiM; darzanajJAna-cAritrarUpa jo ratnatraya hai, usakA vaha ( aguruladhu) svarUpa hai aura vaha tanmaya hI hai isa taraha agurulaghurUpa ratnatrayamaya AtmA hai, kiMtu AtmA usase prathak padArtha nahI / kyoMki AtmAkA agurulaghu-svabhAva hai aura AtmA ratnatraya svarUpa hai isIliye vaha sarva AtmAse abhinna hai| utpAda-vyaya-dhrauvyasvarUpakI abhedatA / darzanajJAnacAritra dhrauvyotpAda vyayAstu ye| . darzanajJAnacAritramayasyAtmana eva te // 20 // artha-darzana-jJAna-cAritra meM jo utpAda vyaya-dhrauvya hai vaha saba mAtmAkA hI hai| kyoMki jo darzana-jJAna-cAritrarUpa ratnatraya hai vaha AtmAse alaga nahIM hai| darzana-jJAna-cAritramaya ho AtmA hai athavA darzana-jJAna-cAritra AtmAmaya hI hai, isIliye ratnatrayake jo utpAda-vyaya
Page #867
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 1 dhrauvya hai vaha utpAda-vyaya-dhrauvya AtmA kA hI hai| utpAda-vyaya-dhrauvya bhI parasparameM abhinna hI hai / __ isa taraha yadi ratnatrayake jitane vizeSaNa haiM ve saba AtmAke hI haiM aura AtmAse abhinna haiM to ratnatrayako bhI AtmAsvarUpa hI mAnanA caahie| ___ isa prakAra abhedarUpase jo nijAtmAkA darzana-jJAna-cAritra hai vaha nizcaya ratnatraya hai, isake samudAyako ( ekatAko) nizcayamokSamArga kahate hai, yahI mokSamArga hai| nizcaya vyavahAra mAnanekA prayojana syAt samyaktvajJAnacAritrarUpaH paryAyArthAdezato muktimArgaH / eko jJAtA sarvadevAdvitIyaH syAd dravyArthAdezato muktimArgaH // 21 // artha-samyagdarzana, samyagjJAna tathA samyak cAritrarUpa prathak 2 paryAyo dvArA jIvako jAnanA so paryAyArthikanayakI apekSAse mokSamArga hai aura ina saba paryAyoMmeM jJAtA jIva eka hI sadA rahatA hai, paryAya tathA jIvake koI bheda nahIM hai-isa prakAra ratnatrayase AtmAko abhinna jAnanA so dravyAthika nayakI apekSAse mokSamArga hai| arthAta-ratnatrayase jIva abhinna hai athavA bhinna hai aisA jAnanA so dravyAthika aura paryAyAthikanayakA svarUpa hai| parantu ratnatrayameM bhedapUrvaka pravRtti honA so vyavahAra mokSamArga hai aura abhedapUrvaka pravRtti honA so nizcaya mokSamArga hai / ataeva uparokta zlokakA tAtparya yaha hai ki - AtmAko prathama dravyArthika aura paryAyArthika naya dvArA jAnakara paryAya para se lakSya haTAkara apane trikAlI sAmAnya caitanya svabhAva-jo zuddha dravyAthika nayakA viSaya hai-usakI ora jhukanese zuddhatA aura nizcaya ratnatraya pragaTa hotA hai| tattvArthasAra granthakA prayojana (vasaMtatilakA) tatvArthasAramiti yaH samadhirviditvA,
Page #868
--------------------------------------------------------------------------
________________ 788 mokSazAstra nirvANamArgamadhitiSThati niSprakampaH / saMsArabandhamavadhUya sa dhRtamoha-caitanyarUpamamalaM zivatattvameti / / 22 / artha - buddhimAna aura saMsArase upekSita huye jo jIva isa graMthako athavA tattvArthake sArako Upara kahe gaye bhAva anusAra samajha kara nizcalatA pUrvaka mokSamArga meM pravRtta hogA vaha jIva mohakA nAza kara saMsAra bandhanako dUra karake nizcaya caitanyasvarUpI mokSatattvako ( zivatattvako ) prApta kara sakatA hai | isa graMtha karcA pudgala haiM AcArya nahIM varNAH padAnAM kartAro vAkyAnAM tu padAvaliH / vAkyAni cAsya zAstrasya kartRNi na punarvayam // 23 // artha - varNaM ( zrarthAt zranAdi siddha akSaroMkA samUha ) ina padoMke karttA haiM, padAvali vAkyoMkI karttA hai aura vAkyoMne yaha zAstra kiyA hai / koI yaha na samajhe ki yaha zAstra maiMne ( AcAryane ) banAyA hai / ( dekho tattvArthasAra pRSTha 421 se 428 ) noTa- - ( 1 ) eka dravya dUsare dravyakA karttA nahIM ho sakatAyaha siddhAMta siddha karake yahAM AcArya bhagavAnane spaSTarUpase batalAyA hai ki jIva jar3azAkhako nahIM banA sakatA / ( 2 ) zrI samayasArakI TIkA, zrI pravacanasArakI TIkA, zrI paMcAstikAyako TIkA aura zrI puruSArthaM siddhi upAya zAstra ke kartRtva sambandhameM bhI AcArya bhagavAna zrI amRtacandrajI sUrine batalAyA hai kiisa zAstrakA athavA TIkAkA kartA pudgala dravya hai, maiM ( AcArya ) nahIM / yaha bAta tattvajijJAsuoMko khAsa dhyAnameM rakhane kI jarUrata hai ataH AcArya bhagavAnane tattvArthaM sAra pUrNa karane para bhI yaha spaSTarUpase batalAyA hai / isaliye pahale bheda vijJAna prApta kara yaha nizcaya karanA ki eka dravya dUsare dravyakA kucha bhI nahIM kara sakatA; yaha nizcaya karane para jIvake sva kI ora hI jhukAva rahatA hai / aba sva kI tarapha jhukAne meM do pahalU
Page #869
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 1 786 haiN| unameM eka trikAlI caitanyasvabhAvabhAva jo paramapAriNAmikabhAva kahA jAtA hai-vaha hai / aura dUsarA svakI vartamAnaparyAya / paryAyaparalakSya karanese vikalpa (-rAga ) dUra nahIM hotA, isaliye trikAlo caitanyasvabhAvakI tarapha jhukaneke liye sarva vItarAgI zAstroMkI, aura zrI guruoMko AjJA hai| ataH usakI tarapha jhukanA aura apanI zuddhadazA pragaTa karanA yahI jIvakA kartavya hai / isIliye tadanusAra hI sarva jIvoMko puruSArtha karanA cAhiye / isa zuddhadazA ko hI mokSa kahate haiN| mokSakA artha nija zuddhatAkI pUrNatA athavA sarva samAdhAna hai / aura vahI avinAzI aura zAzvata-saccA sukha hai, jIva pratyeka samaya saccA zAzvata sukha prApta karanA cAhatA hai aura apane jJAnake anusAra pravRtti bhI karatA hai kintu use mokSake sacce upAyakI khabara nahIM hai isaliye duHkha (bandhana ) ke upAyako sukhakA ( mokSakA ) upAya mAnatA hai| ataH viparIta upAya prati samaya kiyA karatA hai| isa viparIta upAyase pIche haTakara sacce upAyakI tarapha pAtra jIva jhukeM aura sampUrNa zuddhatA pragaTa kareM yaha isa zAstrakA hetu hai|
Page #870
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 pratyeka dravya aura usake pratyeka paryAyakI svataMtratAkI ghoSaNA 1-pratyeka dravya apanI apanI trikAlI paryAyakA piMDa hai aura isIliye ve tInoM kAlakI paryAyoMke yogya haiM; aura paryAya prati samaya kI hai, isIliye pratyeka dravya pratyeka samayameM usa usa samayakI paryAyake yogya hai aura tattad samayakI paryAya tattad samayameM hone yogya hai ataH hotI hai| kisI dravyakI paryAya Age yA pIche hotI hI nhiiN| 2-miTTI dravya ( miTToke paramANu ) apane tInoM kAlakI paryAyoM ke yogya hai tathApi yadi aisA mAnA jAya ki usameM tInoM kAlameM eka ghar3A hone kI hI yogyatA hai to miTTI dravya eka paryAya jitanA hI ho jAya aura usake dravyatvakA bhI nAza ho jAya / 3-jo yoM kahA jAtA hai ki miTTI dravya tIna kAlameM ghar3A hone ke yogya hai so paradravyase miTTIko bhinna batalAkara yaha batalAyA jAtA hai ki miTTIke atirikta anya dravya kisI kAlameM miTTIkA ghar3A honeke yogya nahIM hai / parantu jisa samaya miTTI dravyakA tathA usakI paryAyakI yogyatA kA nirNaya karanA ho taba yoM mAnanA mithyA hai ki 'miTTI dravya tInoM kAlameM ghar3A honeke yogya hai; kyoMki aisA mAnanese miTTI dravyakI anya jo jo paryAyeM hotI haiN| una paryAyoMke honeke yogya miTTI dravyakI yogyatA nahIM hai tathApi hotI hai aisA mAnanA par3egA jo sarvathA asat hai / isaliye miTTI mAtra ghaTarUpa hone yogya hai yaha mAnanA mithyA hai / 4-uparokta kAraNoMko lekara yaha mAnanA ki "miTTI dravya tInoM kAlameM ghar3A honeke yogya hai aura jahA~ taka kumhAra na AyeM vahA~ taka ghar3A nahI hotA" ( yaha mAnanA ) mithyA hai; kintu miTTI dravyako paryAya jisa samaya ghar3erUpa honeke yogya hai vaha eka samayakI hI yogyatA hai ataH usI
Page #871
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 761 samaya ghar3erUpa paryAya hotI hai, Age pIche nahIM hotI aura usa samaya kumhAra Adi nimitta svayaM upasthita hote hI haiN| 5-pratyeka dravya svayaM hI apanI paryAyakA svAmI hai ataH usakI paryAya usa usa samayakI yogyatAke anusAra svayaM huvA hI karatI hai| isa taraha pratyeka dravyakI apanI paryAya pratyeka samaya tattad dravyake ho Adhona hai| kisI dUsare dravyake AdhIna vaha paryAya nahI hai| 6-jIva dravya trikAla paryAyoMkA piMDa hai| isIliye vaha trikAla vartamAna paryAyoMke yogya hai aura pragaTa paryAya eka samayakI hai ataH usa usa paryAyake svayaM yogya hai / 7-yadi aisA na mAnA jAve to eka paryAya mAtra hI dravya ho jaaygaa| pratyeka dravya apanI paryAyakA svAmI hai ataH usakI vartamAnameM honevAlI eka eka samayakI paryAya hai vaha usa dravyake AdhIna hai|| -jIvako parAdhIna kahate hai isakA yaha artha nahIM hai ki para dravya use AdhIna karatA hai athavA para dravya use apanA khilaunA banAtA hai kintu tattad samayakA paryAya jIva svayaM paradravyakI paryAyake AdhIna huA karatA hai / yaha mAnyatA mithyA hai ki paradravya yA usakI koI paryAya jIvako kabhI bhI Azraya de sakatI hai use ramA sakatI hai, hairAna kara sakatI hai yA sukhI duHkhI kara sakatI hai| -pratyeka dravya sat hai ataH vaha dravyase, guNase aura paryAyase bhI sat hai aura isIliye vaha hamezA svataMtra hai| jIva parAdhIna hotA hai vaha bhI svataMtrarUpase parAdhIna hotA hai| koI para dravya yA usako paryAya use parAdhIna yA parataMtra nahIM banAte / 10-isa taraha zrI vItarAga deva ne saMpUrNa svataMtratAkI munAdI pITI hai-ghoSaNA kI hai|
Page #872
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-3 sAdhaka jIvakI dRSTi kI satata kathA (-stara) adhyAtma zAstroMmeM aisA nahIM kahA ki 'jo nizcaya hai so mukhya hai" yadi nizcayakA aisA artha kareM ki jo nizcayanaya hai so mukhya hai, to kisI samaya nizcayanaya mukhya ho aura kisI samaya vyavahAranaya mukhya ho; arthAt kisI samaya 'dravya' mukhya ho aura kisI samaya 'guraNa-paryAyake bheda' mukhya hoM, lekina dravyake sAtha abheda huI paryAyako bhI nizcaya kahA jAtA hai isaliye nizcaya so mukhya na mAnakara mukhya so nizcaya mAnanA cAhiye / aura AgamazAstroMmeM kisI samaya vyavahAranayako mukhya aura nizcayanayako gauNa karake kathana kiyA jAtA hai / adhyAtma zAstroMmeM to hamezA 'jo mukhya hai so nizcayanaya' hai aura usIke Azrayase dharma hotA hai-aisA samajhAyA jAtA hai aura usameM sadA nizcayanaya mukhya hI rahatA hai| puruSArtha ke dvArA sva meM zuddha paryAya pragaTa karane arthAt vikArI paryAya dUra karaneke liye hamezA nizcayanaya hI AdaraNIya hai, usa samaya donoM nayoM kA jJAna hotA hai kintu dharma pragaTa karane ke liye donoM naya kabhI AdaraNIya nhiiN| vyavahAranayake Azrayase kabhI AMzika dharma bhI nahIM hotA parantu usake Azrayase to rAga-dveSake vikalpa uThate hI haiN| chahoM dravya, unake guNa aura unakI paryAyoMke svarUpakA jJAna karAneke liye kisI samaya nizcayanaya kI mukhyatA aura vyavahAranayakI gauNatA rakhakara kathana kiyA jAtA hai aura kisI samaya vyavahAranayako mukhya karake tathA nizcayanayako gauraNa karake kathana kiyA jAtA hai| svayaM vicAra karane meM bhI kisI samaya nizcayanayako mukhyatA aura kisI samaya vyavahAranayakI mukhyatA kI jAtI hai / adhyAtma-zAstrameM bhI jIva vikArI paryAya svayaM karatA hai isIliye hotI hai / aura usa jIvake ananya pari
Page #873
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 3 763 NAma haiM-aisA-vyavahAra dvArA kahA aura samajhAyA jAtA hai kintu usa pratyeka samayameM nizcayanaya eka hI mukhya aura AdaraNIya hai aisA jJAniyokA kathana hai| aisA mAnanA ki kisI samaya nizcayanaya pAdaraNIya hai aura kisI samaya vyavahAranaya AdaraNIya hai so bhUla hai| tInoM kAla akele nizcayanayake Azrayase hI dharma pragaTa hotA hai-aisA smjhnaa| prazna-kyA sAdhaka jIvake naya hotA ho nahI ? uttara-sAdhaka dazAmeM hI naya hotA hai| kyoMki kevaloke to pramANa hai ataH unake naya nahI hotA, ajJAnI aisA mAnate haiM ki vyavahAranayake Azrayase dharma hotA hai isIliye unako to vyavahAranaya hI nizcayanaya hogayA, arthAt ajJAnIke saccA naya nahI hotaa| isa taraha sAdhaka jIvake hI unake zrutajJAnameM naya hotA hai| nirvikalpadazAse atirikta kAlame java unake nayarUpase zrutajJAnakA bhedarUpa upayoga hotA hai taba, aura saMsArake zubhAzubha bhAvame ho yA svAdhyAya, vrata niyamAdi kAryomeM ho taba jo vikalpa uThate hai vaha saba vyavahAranayake viSaya haiM, parantu usa samaya bhI unake jJAnameM eka nizcayanaya hI AdaraNIya hai ( ataH usa samaya vyavahAranaya hai tathApi vaha AdaraNIya nahI honese ) unakI zuddhatA bar3hatI hai| isa taraha savikalpa dazAme bhI nizcayanaya AdaraNIya hai aura jaba vyavahAranaya upayoga rUpa ho to bhI jJAname usI samaya heyarUpase hai| isa taraha nizcaya aura vyavahAranaya-ye donoM sAdhaka jIvoke eka hI samayame hote haiN| isaliye yaha mAnyatA ThIka nahI hai ki sAdhaka jIvoke naya hotA hI nahI, kintu sAdhaka jIvoke hI nizcaya aura vyavahAra donoM naya eka hI sAtha hote haiM / nizcayanayake Azrayake binA saccA vyavahAranaya hotA hI nhii| jisake abhiprAyame vyavahAranayakA prAzraya ho usake to nizcayanaya rahA hI nahI, kyoki usake to vyavahAranaya hI nizcayanaya hogyaa| 100
Page #874
--------------------------------------------------------------------------
________________ 764 mokSazAstra cAroM anuyogoMmeM kisI samaya vyavahAranayakI mukhyatAse kathana kiyA jAtA hai aura kisI samaya nizcayanayako mukhya karake kathana kiyA jAtA hai kintu usa pratyeka anuyogameM kathanakA sAra eka hI hai aura vaha yaha hai ki nizvayanaya aura vyavahAranaya donoM jAnane yogya haiM, kintu zuddhatAke liye Azraya karane yogya eka nizcayanaya hI hai aura vyavahAranaya kabhI bhI Azraya karane yogya nahI hai-vaha hamezA heya hI hai-aisA samajhanA / vyavahAranayake jJAnakA phala usakA prAzraya chor3akara nizcayanayakA Azraya karanA hai| yadi vyavahAranayako upAdeya mAnA jAya to vaha vyavahAranayake sacce jJAnakA phala nahIM hai kintu vyavahAranayake ajJAnakA arthAt mithyAtvakA phala hai| nizcayanayake Azraya karanekA artha yaha hai ki nizcayanayake viSayabhUta mAtmAke trikAlI caitanyasvarUpakA Azraya karanA aura vyavahAranayakA Azraya chor3anA-use heya samajhanA-isakA yaha artha hai ki vyavahAranayake viSayarUpa vikalpa, paradravya yA svadravyako apUrNa avasthAkI orakA Azraya chodd'naa| adhyAtmakA rahasya adhyAtmame jo mukhya hai so nizcaya aura jo gauNa hai so vyavahAra; yaha kakSA hai, ataH usameM mukhyatA sadA nizcayanayakI hI hai aura vyavahAra sadA gauNarUpase hI hai| sAdhaka jIvakI yaha kakSA yA stara hai| sAdhaka jIvakI dRSTikI satata kakSAkI yahI rIti hai| sAdhaka jIva prArambhase antataka nizcayanayakI mukhyatA rakhakara vyavahArako gauraNa hI karatA jAtA hai| isIliye sAdhakako sAdhaka dazAyeM nizcayakI mukhyatAke balase zuddhatAkI vRddhi hI hotI jAtI hai aura azalatA haTatI hI jAtI hai isa taraha nizcayakI mukhyatAke balase hI pUrNa kevalajJAna hote haiM phira vahA~ mukhyatA-gauNatA nahIM hotI aura naya bhI nahI hotaa| vastusvabhAva aura usameM kisa ora jhuke ! vastumeM dravya aura paryAya, nityatva aura anityatva ityAdi ko
Page #875
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 3 765 viruddha dharma svabhAva hai vaha kabhI dUra nahI hotA / kintu jo do viruddha dharma haiM unameM ekake bhAzrayase vikalpa TUTatA-haTatA hai aura dUsareke Azrayase rAga hotA hai / arthAt dravyake prAzrayase vikalpa TUTatA hai aura paryAyake Azrayase rAga hotA hai, isIse do nayoMkA viruddha hai / aba dravya svabhAvakI mukhyatA aura avasthAkI-paryAyakI gauNatA karake jaba sAdhaka jIva dravya svabhAvakI tarapha jhuka gayA taba vikalpa dUra hokara svabhAvame abheda hone para jJAna pramArarA ho gyaa| aba yadi vaha jJAna paryAyako jAne to bhI vahA~ mukhyatA to sadA dravya svabhAvakI hI rahatI hai| isataraha jo nija dravya svabhAvakI mukhyatA karake sva sanmukha jhukane para jJAna pramANa huvA vahI dravyasvabhAvakI mukhyatA sAdhaka dazAkI pUrNatA taka nirantara rahA karatI hai| aura jahA~ dravyasvabhAvakI hI mukhyatA hai vahA~ samyagdarzanase pIche haTanA kabhI hotA hI nahIM; isIliye sAdhaka jIvake satata dravyasvabhAvakI mukhyatAke balase zuddhatA baDhate bar3hate jaba kevalajJAna ho jAtA hai taba vastuke paraspara viruddha dono dharmoko ( dravya aura paryAyako ) eka sAtha jAnatA hai, kintu vahA~ aba ekakI mukhyatA aura dUsarekI gauNatA karake jhukAva jhukanA nahI rahA / vahA~ sampUrNa pramANajJAna ho jAne para donoM nayoMkA virodha dUra ho gayA ( arthAt naya hI dUra ho gayA ) tathApi vastume jo viruddha dharma svabhAva hai vaha to dUra nahIM hotaa|
Page #876
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa- 4 305 zAstrakA saMkSipta sAra 1. - isa jagata meM jIva, pudgala, dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAza aura kAla ye chaha dravya anAdi ananta haiM, ise saMkSepameM 'vizva' kahate hai | ( adhyAya 5 ) 2 -- ve sat hai ataH unakA koI kartA nahI yA unakA koI niyAmaka nahI, kintu vizvakA pratyeka dravya svayaM svataMtrarUpase nitya sthira rahakara pratisamaya apanI navIna avasthA pragaTa karatA hai aura purAno avasthA dUra karatA hai / adhyAya 5 sUtra 30 ) 3 -una chaha dravyoMme se jIvake atirikta pAMca dravya jar3a haiM unameM jJAna, Ananda guraNa nahI hai ataH ve sukhI-dukhI nahI; jIvoMmeM jJAna, Ananda guraNa hai kiMtu ve apanI bhUlase anAdise duHkhI ho rahe haiM; unameM jo jIva manasAhata haiM ve hita mahitakI parIkSA karanekI zakti rakhate haiM ataH jJAniyone, unheM duHkha dUra kara avinAzI sukha pragaTa karanekA upadeza diyA hai / 4 - jJAnI jIva mAnatA hai ki zarIra kI kriyA, para jIvakI dayA, dAna, vrata Adi sukhake upAya haiM; parantu yaha upAya khoTA hai, yaha batalAne ke liye isa zAstrame sabase pahale hI yaha vatalAyA hai ki sukhakA mUla kAraNa samyagdarzana hai / samyagdarzana pragaTa honeke bAda usa jIvake samyak cAritra pragaTa huye vinA rahatA hI nahIM / 5-jIva jJAtA dRSTA hai aura usakA vyApAra yA jise upayoga kahA jAtA hai vaha jIvakA lakSaraNa hai; rAga, vikAra, puNya, vikalpa, karuNA Adi jIvake lakSaNa nahI ye usame gatirUpase kahe haiM / ( adhyAya 2 sUtra 8 )
Page #877
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSazAsra 767 6-dayA, dAna, aNuvrata, mahAvrata, maitrI Adi zubhabhAva tathA mithyAtva, hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla, parigraha ityAdi azubhabhAva Asravake kAraNa haiM-aisA kahakara puNya-pApa dono ko Asravake kAraNarUpase varNana kiyA hai| (adhyAya 6 tathA 7 ) 7-mithyAdarzana sasArakA mUla hai aisA adhyAya 8 sUtra 1 me batalAyA hai tathA baMdhake dUsare kAraNa aura badhake bhedokA svarUpa bhI batalAyA hai| 8-saMsArakA mUla kAraNa mithyAdarzana hai, vaha samyagarzanake dvArA hI dUra ho sakatA hai, binA samyagdarzanake utkRSTa zubhabhAvake dvArA bhI vaha dUra nahI ho sakatA / savara-nirjarArUpa dharmakA prArabha samyagdarzanase hI hotA hai / samyagdarzana pragaTa hone ke bAda samyagcAritrame kramazaH zuddhi pragaTa hone para zrAvakadazA tathA munidazA kaisI hotI hai yaha bhI batalAyA hai| yaha bhI batalAyA hai ki muni bAvIsa parISahoM para jaya karate hai| yadi kisI samaya bhI muni parISaha jaya na kare to usake baMdha hotA hai, isa viSayakA samAveza AThaveM badha adhikAra me AgayA hai aura parISaha jaya hI savara-nirjarArUpa haiM ataH yaha viSaya navameM adhyAyameM batalAyA hai| 8-samyagdarzana-jJAna-cAritrakI ekatAkI pUrNatA hone para (arthAt saMvara nirjarAkI pUrNatA hone para ) azuddhatAkA sarvathA nAza hokara jIva pUrNatayA jar3akarma aura zarIrase pRthak hotA hai aura punarAgamana rahita avicala sukhadazA prApta karatA hai, yahI mokSatattva hai, isakA varNana dasaveM adhyAyame kiyA hai| ___ isaprakAra isa zAstrake viSayakA sakSipta sAra hai| "mokSazAstra gujarAtI TIkAkA hindI anuvAda samApta huaa| paM0 parameSThIdAsa jaina nyAyatIrtha / AL RAICH
Page #878
--------------------------------------------------------------------------
________________ Baluwww.mperlywpsynwwemameer BIPinymmeHINCHHETRIPG samyaktvakI mahimA zrAvaka kyA kare ? he zrAvaka ! saMsArake duHkhoMkA kSaya karane ke liye parama zuddha samyaktvako dhAraNa karake aura use meru parvata samAna niSkaMpa rakhakara usIko dhyAnameM dhyAte raho ! [ mokSapAhur3a-86 ] samyaktvase hI siddhi adhika kyA kahA jAya ? bhUtakAlameM jo mahAtmA siddha hue kA hai aura bhaviSya kAlameM hoge vaha saba isa samyaktvakA hI mAhAtmya at hai-aisA jaano| [mokSapAhur3a-88 ] zuddha samyagdRSTiko dhanya hai ! ____ siddha kartA-aise samyaktvako jisane svapname bhI malina naho kiyA hai usa puruSako dhanya hai, vaha sukRtArtha hai, vahI vIra hai, aura vahI paDita hai| [mokSapAhur3a-86 ] samyagdRSTi gRhastha bhI zreSTha hai jo samyagdRSTi gRhastha hai vaha mokSamArgameM sthita hai, parantu mithyAdRSTi muni mokSamArgI nahIM hai| isaliye mithyAdRSTi munikI on apekSA samyagdRSTi gRhastha bhI zreSTha hai / [ratnakaraMDa zrAvakAcAra 33] samyaktvI sarvatra sukhI samyagdarzana sahita jIvakA narakavAsa bhI zreSTha hai, parantu samyagdarzana rahita jIvakA svargameM rahanA bhI zobhA nahI detA; kyoMki tAtmabhAna binA svargame bhI vaha duHkhI hai / jahA~ AtmajJAna hai vahI 1 saccA sukha hai| [ sArasamuccaya 36 ].
Page #879
--------------------------------------------------------------------------
________________ lakSaNa-saMgraha sUtra c.. zabda adhyAya [a] akAmanirjarA akSiNa agArI agRhIta mithyAdarzana aghAtiyA aGgopAGga acakSudarzana acauryANuvrata ajIva ajJAtabhAva ajJAna ajJAna parISaha jaya aeDaja aNu aguvrata atithi savibhAga vrata " aticAra atibhAra AropaNa " pradarzana parISaha jaya 6 adhigamaja samyagdarzana 1 adhikaraNa kriyA adhikaraNa adhruva adho vyatikrama antara sm k com rr9VB9or ur vdox sUtra / zabda adhyAya aniHsRta anukta anugAmI avadhijJAna 1 ananugAmI >> anavasthita " anIka anarpita anAbhoga 20 anAkAMkSA 4] anumata 6 anAbhoganikSepAdhikaraNa 6 1 | antarAya 6 anuvIcibhASaNa 33 / anRta-asatya 25 anagArI 2] anartha daDa vrata 21 | anyadRSTiprazaMsA 23 | annapAnanirodha anaGga krIr3A anAdara 79 Nur x anubhAgabandha antarAya 16/ anujIviguNa 30 | anantAnubandhI krodhAdi / 8 | antarmuhUrta
Page #880
--------------------------------------------------------------------------
________________ .' 9 1. * * * 8 adhyAya anubhava bandha anuprekSA anityAnuprekSA anyatvAnuprekSA anazana anuprekSA aniSTa saMyogaja ArtadhyAna,, ananta viyojaka antara apratyAkhyAna apratyavekSitanikSepAdhikaraNa, apadhyAna 7 aparigRhItatvarikAgamana apratyavekSitApramArjitAdAna,, apratyAkhyAnAvaraNa krodhAdi aparyApta nAmakarma 8 aparyAptaka apAyavicaya abrahma-kuzIla abhinibodha abhikSNajJAnopayoga abhiSavAhAra amanaska ayazaHkIrti arati arati pariSaha jaya artha vigraha artha saMkrAMti arpita arhadbhakti alpabahutva 800 sUtra / zabda adhyAya alAbhaparISahajaya | alpabahutva avadhijJAna avagraha avAya avasthita avigrahagati avarNavAda avirati avadhijJAnAvaraNa avadhidarzanAvaraNa 21 | avipAka nirjarA avamaudarya avagAhana azubhayoga azaraNAnuprekSA azucitvAnuprekSA azubha | astikAya 13 asamIkSyAdhikaraNa 7 asadvedya 35 asaMprAptamRpATikA saM0, asthira ahisANuvrata [ A Akrandana 18 Akroza 44 AcArya bhakti 32 zrAcArya dhAjJA vicaya AtmarakSa 11 24 11 a w 9 or w gs is uw or w x war
Page #881
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabda adhyAya sUtra 4 m KM W 7vduous ru, dur or u ur or or Atapa AdAna nikSepaNa samiti 7 Adeya AdAna nikSepa Anayana AnupUrvya Abhiyogya abhyantaropadhivyutsarga AmnAya bhArya prArambha mArtadhyAna Alokita pAna bhojana AlocanA AvazyakAparihANi AsAdana Astava AsravAnuprekSA Asrava AhAra AhAraka [ ] iSTa viyogaja ArtadhyAna indriya indra IryApathAsava IryApatha kriyA IA samiti Our ur wourt orroru 33 zabda adhyAya sUtra [u] ucchavAsa uccagotra utsarpiNI utpAda uttama kSamA-mArdava-Arjava hai , zauca, satya, saMyama 6 __ tapa, tyAga, Akicana, brahmacarya utsarga udaya-audayika bhAva 2 udyota upazama-aupazamikabhAva upayoga 8-18 upakaraNa upapAda janma upakaraNa sayoga upaghAta upabhoga paribhoga parimANavrata upasthApanA upacAra vinaya upAdhyAya Urdhva vyatikrama RjumatimanaHparyaya RjusUtra 24 C D lororr9.or * * oC x oc o en IryA ekavidha ekAntamithyAtva 15 / ekatvAnuprekSA IhA
Page #882
--------------------------------------------------------------------------
________________ 802 sUtra 7 9 sUtra / zabda - adhyAya __ sUtra 42 kriyA 33 kIlaka saMhanana kupyapramANAtikrama kubjaka saMsthAna kula kuzIla kUTalekha kriyA kevalajJAna ww x :9 orar our MCN MWCCMMMo0 ." zabda adhyAya ekatvavitarka hai evaM bhUnanaya eSaNA samiti [ au] aupazamika samyaktva 2 aupazamika cAritra 2 [ka] karma yoga karmabhUmi kalpopapanna kalpAtIta kalpa kaSAya kRta kandarpa kaSAyakuzIla kAla kArmaNa zarIra kAya yoga kAyikI kriyA kArita kAya nisarga kAruNya kAMkSA kAmatInAbhiniveza phAyayogaduSpaNidhAna " kAlAtikrama phAyakleza kAla philviSaka 200000 ur ur 9 horar ur ur 6 Mamak.sex kevala darzana kevalIkA avarNavAda kevalajJAnAvaraNa kevaladarzanAvaraNa krodhapratyAkhyAna koDA koDI 8 TippaNI kautakucya 32 [ ] kSAyika bhAva kSayopazama, kSAyopazamika bhAva kSayopazama dAnAdi 2 kSAyikasamyaktva kSAyika cAritra kSAyopazamika samyaktva cAritra 2 zAnti kSiNa 16 sudhA parISaha jaya 9 22:0 or arrrrur orware or 4000xx.ru r 0 kSetra
Page #883
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabda adhyAya hetravAstupramANAtikrama 7 kSetravRddhi [ga] garbhajanma gatinAma karma gaMgha gaNa 803 sUtra / zabda adhyAya 26 | cheda [ja] jaghanya guNasahita paramANu 5 jarAyuja jAti nAmakarma jIva jIvitAzaMsA jugupsA gati guNapratyaya jJAtabhAva 38 jJAnopayoga | jJAnAvaraNa 41 / jJAnavinaya " jJAna guganata gupti guNasthAna grahItamithyAtva gotra rvs a doorxx9 duuu_vsu aur door [ ghAtiyA karma cakSudarzanAvaraNa 8 caryA pariSaha jaya 6 cAritra cAritra vinaya cAritra ciMtA [cha] cheda dopasthApanA [ta] tadAhanAdAna tadubhaya tanmanoharAna nirIkSaNa tyAga sapa tapasvI tApa tiyaMca tiryagavyatikrama | tIvrabhAva tIrthakaratva | tIrtha tRSA parIpaha naya 25 | tRNa sparza parIpahanaya 6 18 tainasa zarIra 10du09ur.
Page #884
--------------------------------------------------------------------------
________________ 804 zabda adhyAya is 30 sUtra| zabda adhyAya [2] 14 dhanadhAnya pramANAtikrama | dharmakA avarNavAda 6 dharma dharmAnuprekSA dharmopadeza dhAraNA dhyAna dhyAna 8 8Renow is w w is w dhava dhrauvya n or or r [tra] prasa trasa trAyastriMza [da] darzana upayoga darzana kriyA darzana vizuddhi darzanAvaraNa darzana vinaya dasamasaka parISaha jaya dravya dravyArthika naya dravyendriya dravya dravya vizeSa dravya saMvara dAtR vizeSa dAnAntarAya Adi dAna dAsIdAsapramANAtikrama7 digavata duHpramRSTanikSepAdhikaraNa duHkha duHzrati duHsvara durbhaga duppakvAhAra deva devakA avarNavAda ur dudu or adu orx_ous raru or or or or or or x x 8 w 9 naya napusaka veda narakAyu | narakagatyAnupUrvyaAdi 8 nAma nArAca saMhanana nAgnya pariSaha jaya nisargaja samyagdarzana nirjarA 21 nikSepa nirdeza 11 niHmRta 21 nirvRtti nizvayakAla dravya nisarga kriyA nirvartanA nikSepa 13 | nisarga 6600 6 kee comxnx 9 35 / nivatA ur ::
Page #885
--------------------------------------------------------------------------
________________ 805 sUtra | zabda adhyAya sUtra 22 18 37 11 Ti0 zabda adhyAya nihava nidAna zalya nidAna nidrA nidrAnidrA nirmANa nivRtyiparyAptika nirjarAnuprekSA niSadyA pariSaha jaya nidAna ArtadhyAna nirgrantha nIca gotra naigama naya nyAsApahAra nyagrodhaparimaMDala saMsthAna 8 parokSa pramANa pariNAma xvExorora wr 9 9. Frau. paratvAparatva paryAptaka ____8 paryAptinAmakarma paryAya paryAyArthika naya pramANa Ti0 pratyakSa pramANa prakIrNaka pravIcAra pradeza pradoSa pravacana bhakti pravacana vatsalatva pramoda pramAda caryA pratirUpaka vyavahAra pramAda prakRti bandha pradeza bandha pratijIviguNa pracalA pracalApracalA pratyAkhyAnAvaraNa krodha mAna mAyA lobha 36 | pratyeka zarIra 11 / pradeza bandha prajJA parISaha jaya pratikramaNa pRcchanA 35 | pratisevanA kuzIla paryAya parivedana paroparodhAkaraNa parigraha parigraha parimANa vrata paravivAhakaraNa parigrahItetvarikAgamana paravyapadeza paraghAta pariSaha jaya parihAra vizuddhi parihAra parigrahAnandI raudradhyAna orxu 99:::1Unadu - x urur:999uuuuuuuuuN 28 22
Page #886
--------------------------------------------------------------------------
________________ 806 sanna KWORM ESK zabda adhyAya sUtra / zabda adhyAya pratyeka buddha bodhita 10 bandhatattva pAriSada pApa bandhana pAritApikI kriyA , bahuvidhi pAriprahakI kriyA | bahuzruta bhakti pApopadeza 6 21 TippaNI bAdara pAtra vizeSa bAlatapa prAyazcita bAhyopadhivyutsarga prAyoga kriyA | bodhidurlabhAnuprekSA " prAdoSikI kriyA paritApikI kriyA , | bhaktapAnasaMyoga prANAtipAtikI kriyA , bhaya prAtyayikI kriyA bhavapratyaya prArambha kriyA bhAva puveda pudgala bhAvendriya pudgala kSepa bhAvanA puNya bhAvasaMvara puraskAra bhASA samiti pulAka pratyAkhyAna pUrvaratAnusmaraNa prathakRtva vitarka bhUtavratyAnukampA preSya prayoga bhaizyazuddhi pota bhoga bhUmi proSadhopavAsa bhoga soururuwar90:090999 or www 6man Angne Ko win kamm Mamma D M WW. MY 21Tika (ma cakuza G matijJAna mati 4 matijJAnAvaraNa 33 | maMdabhAva 25 | manonisarga
Page #887
--------------------------------------------------------------------------
________________ 807 sUtra | zabda adhyAya sUtra (ya) 35 | yathAkhyAta cAritra 8 zarada adhyAya manovAra gupti manoyogaduSpraNidhAna manaHparyayajJAna manaHparyayajJAnAvaraNa manojJa maraNAzaMsA malaparIpahajaya mahAvrata mAyAkriyA mAtsarya | yazaH kIrti yAcanA parIpaha jaya yoga yoga saMkrAMti rati ( rasaparityAga rahobhyAkhyAna rUpAnupAka rogaparISahajaya M mArgaprabhAvanA mAdhyastha mAyAzalya mithyAtva kriyA mithyAtvazalya mithyopadeza mithyAdarzana mithyAtva prakRti mukti u0999 rur 111111.BU1 - 1var Warni xxx2022 labdhi labdhi labdhyaparyAptaka liga lezyA 1nmko com condom66mn 20mm 11Ti0 Mur 6 Ti0 lokapAla lokAnuprekSA lobhapratyAkhyAna lokAntikadeva mUlaguNa nirvarvanA mUrchA mRpAnandI raudradhyAna maitrI mokSa mokSa mohanIya maukhaye mleccha 4 vardhamAna vartanA 4] vacanayoga | vanArAca saMhanana / 36 /
Page #888
--------------------------------------------------------------------------
________________ 808 adhyAya zabda vadha vadha v1 1 // x * Mur. mmo 20 20 w w is P on or 2 mYAN w cWW00 WM w w w vrata vaNe vAGa nisarga vAggupti vAmanasaMsthAna vAgyogaduSpraNidhAna vAcanA vidhAna vipulamati vigrahagati vigrahavatI vivRttayoni vimAna vidAraNakriyA visaMvAdana vinayasaMpannatA vimocitAvAsa vicikitsA vinaya viveka vipAkaviSaya viruddharAjyAtikrama vidhivizeSa viparIta mithyAtva vihAyogati viviktazayyAsana vIryabhAva vIcAra ttiparisakhyAna vRSyeSTarasasyAga vyu or orno.30ur ur ur 1 .udd99saw b:9 sUtra | zabda adhyAya 11 vedanIya karma vedanAjanya ArtadhyAna / | vaikriyika zarIra vaimAnika vaiyAvRtyakaraNa vaiyAvRtya vainayika mithyAtva vyaMjanAvagraha vyavahAranaya vyaya vyutsarga vyutsarga | vyuparatakriyAniti vyaMjanasaMkAnti (za) zabdanaya zaktitaH tyAga 23 zaktitastapa zalya zabdAnupAta zarIranAmakarma . |zayyA pariSaha jaya zaMkA zikSAtrata | zIlavrateSvanaticAra zItapariSaha jaya zubhopayoga zUnyAgAravAsa zaikSya | zoka Cw 50 36 36 moon mm 66166monam 3 MCMWmco
Page #889
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabda zauca zruta zratakA bhavavAda zrutajJAnAvaraNa zreNI samyagjJAna samyagvAritra samyagdarzana saMvara sat saMjJA saMpranaya samabhirUDhanaya saMyamAsaMyama sasArI samanaska saMjJA sammUrcchana janma sacittayoni saMvRttayoni samuddhAta samaya samyaktvakriyA samAdAnakriyA ( sa ) sat samantAnupAta kriyA saMrambha samArambha adhyAya 6 1 6 sahasAnikSepAdhikAra 5 15 0 1 20 10 1 como 1 " 1 1 " " 2 3, "" "5 "" " 17 2. 5 6 , 5 6 mm c 6 sUtra 12 S 13 6 25 or or 1 1 2 4 C 13 33 33 5 20 11 24 31 32 806 39 16 Ti0 44 5 ,, 30 5 8 8 S zabda saMyoganikSepAdhikAra sarAgasaMyamAdiyoga saMghakA avarNavAda savega sadharmAvitrAda satyANutrata sallekhanA sacittAhAra saMghAta saMsthAna samacaturasra sasthAna sahanana savipAka nirjarA savara samiti adhyAya 6 sagha sasthAna saMkhyA sAdhana sacitta sambandhAhAra sacitta saMmizrAhAra sacita nikSepa saMzaya mithyAtva sadvedya 35 samyaDa mithyAtva " sajvalana kro0, mA0 mAyA, lobha 8 r "" 32 99 6 "" " e "" " 13 19 39 10 1 " 29 ,, 8 " "" " 39 sUtra 20 22 35 PS 12 13 24 6 39 "3 "" 6mm 39 saMsArAnuprekSA saMvarAnuprekSA tse 7 savarAnuprekSA puraskAra pariSadajaya 66 satkAra 11 39 A 36 1 8 S 24 25 23 1 69 "
Page #890
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya zabda sAmAnika sAmparAyika Asrava sAdhu samAdhi sAmAyika sAkAra mantrabheda sAdhAraNa zarIra sAmAyika sAdhu sukhAnubandha subhaga susvara sUkSma sUkSma sAmparAya sthApanA svAmitva sthiti sparzana smRti sthAvara skandha sparzana kriyA 4 "" LO 8 E 33 7 8 35 33 S 1 33 17 1 2 5 6 svahastakriyA strIrAgakathA zravaNa tyAga 7 svazarIra saMskAra tyAga 7 steya - corI 7 stena prayoga sUtra 810 4 " 24 "9 21 sthitivandha 26 | styAnagRddhi 11 strIveda 18 svarUpAcaraNacAritra 24 svAtisaMsthAna 37 11 "9 zabda smRtyantarAdhAna smRtyanupasthAna 5 x sparza sthAvara nAmakarma sthira "7 strI parIpaha jaya svAdhyAya 15 5) steyAnandI raudravyAna snAtaka 7 7 39 adhyAya hAsya pratyAkhyAna 7 15 27 huNDaka saMsthAna 7 ( ha ) hiMsAnandI raudradhyAna hInAdhikamAnonmAna hIyamAna avadhi 6 8 220 13 13 | hAsya 25 | hiraNyasuvarNapramANAtikrama 5 hisA 5 hisAdAna 7 11 6 6 9 15 dw " E 7 1 8 7 sUtra 30 33 34 7 6. S 11 39 "" "" S 20 35 46 Mm re 5 13 21 35 37 21 11
Page #891
--------------------------------------------------------------------------
________________ F praha pRSTha 4 E 111 143 150 152 186 163 212 213 mokSazAstrakA zuddhipatra paMkti azuddhi zuddhi 22 aisA aisI yayArtha yathArtha paryAya paryAyoM samyagdarzana samyagdRSTi 22 aura hai, aura 12 mAhanIya mohanIya jAtikA jAtiko aMtima usakA usake pratyeka apekSA apekSAse aMtima umazama upazama karatA karAtA honevAle honevAlI nirAvaNa nirAvaraNa mAtra do mAtra sAdhika do rAgako rAgakA zarAra zarIra hotA hote unakA unake 14 pratyak #L .....344: . 218 233 234 250 262 273 262 17 23 atima 316 320 331 343 347 377 364 414 415 417 dvardhA deza davA vAsinA vastuke dravyakA kisI dvirdhA daza devoM vAsino vastuko dravyako kisIke 18 . 24 * * kSetrase paza sparza pAMca
Page #892
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMkti azuddhi 11 pRthvI pRSTha 418 426 430 433 443 445 448 444 kA uttara dravyake adhyaya TIkA dazAmeM lokAlokake kAla kAlakA paryAyake kahA jAtA xw x x xmuves or for writ zuddhi pRthvIkAyika ke uttara meM dravyako adhyaya TIkAmeM dazaveM lokAkAza ke kAla kA kAlakI paryAyakA kahI jAtI 451 460 470 25 gakamana rake hI 13 6 475 482 503 520 bheda pratyaMta gUthe cita vyava gamana karake bhI bheSa atyaMta gUthe cit vyavahAra' 551 776
Page #893
--------------------------------------------------------------------------
_