Book Title: Agam 14 Upang 03 Jivabhigam Sutra Part 03 Sthanakvasi
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/006345/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ નમો અરિહંતાણં નમો સિદ્ધાણં નમો આયરિયાણં નમો ઉવજઝાયાણં નમો લોએ સવ્વ સાહૂણં એસો પંચ નમુકકારો સવ્વ પાવપ્પણાસણો મંગલાણં ચ સવ્વેસિં પઢમં હવઈ મંગલં Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ જિનાગમ પ્રકાશન યોજના પ. પૂ. આચાર્યશ્રી ઘાંસીલાલજી મહારાજ સાહેબ કૃત વ્યાખ્યા સહિત DVD No. 1 (Full Edition) :: યોજનાના આયોજક :: શ્રી ચંદ્ર પી. દોશી – પીએચ.ડી. website : www.jainagam.com Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ JIVABHI SHRI SUTRA PART: 03 Il mal[4014 221: All-03 જીવાભિગમસૂત્ર Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालजी-महाराजविरचितया प्रमेययोतिकाख्यया व्याख्यया समलङ्कृतं हिन्दी-गुर्जर-भाषाऽनुवादसहितम् ॥श्री-जीवाभिगमसूत्रम् ॥ (तृतीयो भागः) नियोजकः संस्कृत-प्राकृतज्ञ-जैनागमनिष्णात-प्रियव्याख्यानि पण्डितमुनि-श्रीकन्हैयालालजी-महाराजः प्रकाशकः ध्रांगध्रानिवासि-श्रेष्ठिश्रीजीवराजभाई मूलचंदभाई शाह __प्रदत्त-द्रव्यसाहाय्येन अ. भा० श्वे० स्था० जैनशास्त्रोद्धारसमितिप्रमुखः श्रेष्ठि-श्रीशान्तिलाल मङ्गलदासभाई-महोदयः मु० राजकोट प्रथम-आवृत्तिः प्रति १२०० वीर-संवत् २५०१ विक्रम संवत् २०३१ ईसवीसन् १९७४ मूल्यम्-रू० ३५-०० જીવાભિગમસૂત્ર Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મળવાનું ઠેકાણુ : શ્રી અ. ભા, શ્વે. સ્થાનકવાસી જૈનશાસ્ત્રાદ્ધાર સમિતિ, ઠે. ગરેડિયા કૂવા રોડ, રાજકાઢ, ( સૌરાષ્ટ્ર ) Published by : Shri Akhil Bharat S. S. Jain Shastroddhara Samiti, Garedia Kuva Road, RAJKOT, (Saurashtra ), W. Ry, India E ये नाम केचिदिह नः प्रथयन्त्यवज्ञां, जानन्ति ते किमपि तान् प्रति नैष यत्नः । उत्पत्स्यतेऽस्ति मम कोऽपि समानधर्मा, कालोयं निरवधिर्विपुला च पृथ्वी ॥ १ ॥ 卐 हरिगीतच्छन्दः करते अवज्ञा जो हमारी यत्न ना उनके लिये । जो जानते हैं तच कुछ फिर यत्न ना उनके लिये || जनमेगा मुझसा व्यक्ति कोई तत्त्व इससे पायगा । है काल निरवधि विपुलपृथ्वी ध्यान में यह लायगा ॥ १ ॥ 節 પ્રથમ આવૃત્તિ પ્રત ૧૨૦૦ વીર સંવત્ ૨૫૦૧ વિક્રમ સંવત ૨૦૩૧ ઇસવીસન્ ૧૯૭૪ જીવાભિગમસૂત્ર મૂલ્યઃ ૩, ૩૫-૦૦ • મુદ્રક ઃ મણિલાલ છગનલાલ નવપ્રભાત પ્રિન્ટીંગ શાહ પ્રેસ, ઘીકાંટા રોડ, અમદાવાદ, Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ સ્વાધ્યાય માટે ખાસ સૂચના આ સૂત્રના મૂલપાઠનો સ્વાધ્યાય દિવસ અને રાત્રિના પ્રથમ પ્રહરે તથા ચોથા પ્રહરે કરાય છે. (૨) પ્રાત:ઉષાકાળ, સન્યાકાળ, મધ્યાહ્ન, અને મધ્યરાત્રિમાં બે-બે ઘડી (૪૮ મિનિટ) વંચાય નહીં, સૂર્યોદયથી પહેલાં ૨૪ મિનિટ અને સૂર્યોદયથી પછી ૨૪ મિનિટ એમ બે ઘડી સર્વત્ર સમજવું. માસિક ધર્મવાળાં સ્ત્રીથી વંચાય નહીં તેમજ તેની સામે પણ વંચાય નહીં. જ્યાં આ સ્ત્રીઓ ન હોય તે ઓરડામાં બેસીને વાંચી શકાય. (૪) નીચે લખેલા ૩૨ અસ્વાધ્યાય પ્રસંગે વંચાય નહીં. (૧) આકાશ સંબંધી ૧૦ અસ્વાધ્યાય કાલ. (૧) ઉલ્કાપાત–મોટા તારા ખરે ત્યારે ૧ પ્રહર (ત્રણ કલાક સ્વાધ્યાય ન થાય.) (૨) દિગ્દાહ–કોઈ દિશામાં અતિશય લાલવર્ણ હોય અથવા કોઈ દિશામાં મોટી આગ લગી હોય તો સ્વાધ્યાય ન થાય. ગર્જારવ –વાદળાંનો ભયંકર ગર્જારવ સંભળાય. ગાજવીજ ઘણી જણાય તો ૨ પ્રહર (છ કલાક) સ્વાધ્યાય ન થાય. નિર્ધાત–આકાશમાં કોઈ વ્યંતરાદિ દેવકૃત ઘોરગર્જના થઈ હોય, અથવા વાદળો સાથે વીજળીના કડાકા બોલે ત્યારે આઠ પ્રહર સુધી સ્વાધ્યાય ના થાય. (૫) વિદ્યુત—વિજળી ચમકવા પર એક પ્રહર સ્વાધ્યાય ન થા. (૬) ચૂપક–શુક્લપક્ષની એકમ, બીજ અને ત્રીજના દિવસે સંધ્યાની પ્રભા અને ચંદ્રપ્રભા મળે તો તેને ચૂપક કહેવાય. આ પ્રમાણે ચૂપક હોય ત્યારે રાત્રિમાં પ્રથમ ૧ પ્રહર સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૭) યક્ષાદીત-કોઈ દિશામાં વીજળી ચમકવા જેવો જે પ્રકાશ થાય તેને યક્ષાદીપ્ત કહેવાય. ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૮) ઘુમિક કૃષ્ણ-કારતકથી મહા માસ સુધી ધૂમાડાના રંગની જે સૂક્ષ્મ જલ જેવી ધૂમ્મસ પડે છે તેને ધૂમિકાકૃષ્ણ કહેવાય છે. તેવી ધૂમ્મસ હોય ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૯) મહિકાશ્વેત–શીતકાળમાં શ્વેતવર્ણવાળી સૂક્ષ્મ જલરૂપી જે ધુમ્મસ પડે છે. તે મહિકાશ્વેત છે ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૧૦) રજઉદ્દઘાત–ચારે દિશામાં પવનથી બહુ ધૂળ ઉડે. અને સૂર્ય ઢંકાઈ જાય. તે રજઉદ્દાત કહેવાય. ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (૨) ઔદારિક શરીર સંબંધી ૧૦ અસ્વાધ્યાય (૧૧-૧૨-૧૩) હાડકાં-માંસ અને રૂધિર આ ત્રણ વસ્તુ અગ્નિથી સર્વથા બળી ન જાય, પાણીથી ધોવાઈ ન જાય અને સામે દેખાય તો ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો. ફૂટેલું ઇંડુ હોય તો અસ્વાધ્યાય. (૧૪) મળ-મૂત્ર—સામે દેખાય, તેની દુર્ગધ આવે ત્યાં સુધી અસ્વાધ્યાય. (૧૫) સ્મશાન—આ ભૂમિની ચારે બાજુ ૧૦૦/૧૦૦ હાથ અસ્વાધ્યાય. (૧૬) ચંદ્રગ્રહણ–જ્યારે ચંદ્રગ્રહણ થાય ત્યારે જઘન્યથી ૮ મુહૂર્ત અને ઉત્કૃષ્ટથી ૧૨ મુહૂર્ત અસ્વાધ્યાય જાણવો. (૧૭) સૂર્યગ્રહણ—જ્યારે સૂર્યગ્રહણ થાય ત્યારે જઘન્યથી ૧૨ મુહૂર્ત અને ઉત્કૃષ્ટથી ૧૬ મુહૂર્ત અસ્વાધ્યાય જાણવો. (૧૮) રાજવ્યગ્રત–નજીકની ભૂમિમાં રાજાઓની પરસ્પર લડાઈ થતી હોય ત્યારે, તથા લડાઈ શાન્ત થયા પછી ૧ દિવસ-રાત સુધી સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૧૯) પતન–કોઈ મોટા રાજાનું અથવા રાષ્ટ્રપુરુષનું મૃત્યુ થાય તો તેનો અગ્નિસંસ્કાર ન થાય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય કરવો નહીં તથા નવાની નિમણુંક ન થાય ત્યાં સુધી ઊંચા અવાજે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૦) ઔદારિક શરીર–ઉપાશ્રયની અંદર અથવા ૧૦૦-૧૦૦ હાથ સુધી ભૂમિ ઉપર બહાર પંચેન્દ્રિયજીવનું મૃતશરીર પડ્યું હોય તો તે નિર્જીવ શરીર હોય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૧થી ૨૮) ચાર મહોત્સવ અને ચાર પ્રતિપદા–આષાઢ પૂર્ણિમા, (ભૂતમહોત્સવ), આસો પૂર્ણિમા (ઇન્દ્ર મહોત્સવ), કાર્તિક પૂર્ણિમા (સ્કંધ મહોત્સવ), ચૈત્રી પૂર્ણિમા (યક્ષમહોત્સવ, આ ચાર મહોત્સવની પૂર્ણિમાઓ તથા તે ચાર પછીની કૃષ્ણપક્ષની ચાર પ્રતિપદા (એકમ) એમ આઠ દિવસ સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૯થી ૩૦) પ્રાતઃકાલે અને સભ્યાકાળે દિશાઓ લાલકલરની રહે ત્યાં સુધી અર્થાત સૂર્યોદય અને સૂર્યાસ્તની પૂર્વે અને પછી એક-એક ઘડી સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૩૧થી ૩૨) મધ્ય દિવસ અને મધ્ય રાત્રિએ આગળ-પાછળ એક-એક ઘડી એમ બે ઘડી સ્વાધ્યાય ન કરવો. ઉપરોક્ત અસ્વાધ્યાય માટેના નિયમો મૂલપાઠના અસ્વાધ્યાય માટે છે. ગુજરાતી આદિ ભાષાંતર માટે આ નિયમો નથી. વિનય એ જ ધર્મનું મૂલ છે. તેથી આવા આવા વિકટ પ્રસંગોમાં ગુરુની અથવા વડીલની ઇચ્છાને આજ્ઞાને જ વધારે અનુસરવાનો ભાવ રાખવો. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (१) (२) (३) (8) स्वाध्याय के प्रमुख नियम इस सूत्र के मूल पाठ का स्वाध्याय दिन और रात्री के प्रथम प्रहर तथा चौथे प्रहर में किया जाता है I प्रातः ऊषा-काल, सन्ध्याकाल, मध्याह्न और मध्य रात्री में दो-दो घडी ( ४८ मिनिट) स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, सूर्योदय से पहले २४ मिनिट और सूर्योदय के बाद २४ मिनिट, इस प्रकार दो घड़ी सभी जगह समझना चाहिए । मासिक धर्मवाली स्त्रियों को स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, इसी प्रकार उनके सामने बैठकर भी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, जहाँ ये स्त्रियाँ न हों उस स्थान या कक्ष में बैठकर स्वाध्याय किया जा सकता है । नीचे लिखे हुए ३२ अस्वाध्याय - प्रसंगो में वाँचना नहीं चाहिए— (१) आकाश सम्बन्धी १० अस्वाध्यायकाल (१) (२) (३) (8) (५) (६) (७) (८) उल्कापात—बड़ा तारा टूटे उस समय १ प्रहर (तीन घण्टे) तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । दिग्दाह — किसी दिशा में अधिक लाल रंग हो अथवा किसी दिशा में आग लगी हो तो स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । गर्जारव—बादलों की भयंकर गडगडाहट की आवाज सुनाई देती हो, बिजली अधिक होती हो तो २ प्रहर (छ घण्टे ) तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । निर्घात – आकाश में कोई व्यन्तरादि देवकृत घोर गर्जना हुई हो अथवा बादलों के साथ बिजली के कडाके की आवाज हो तब आठ प्रहर तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । विद्युत - बिजली चमकने पर एक प्रहर तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए I यूपक — शुक्ल पक्ष की प्रथमा, द्वितीया और तृतीया के दिनो में सन्ध्या की प्रभा और चन्द्रप्रभा का मिलान हो तो उसे यूपक कहा जाता है। इस प्रकार यूपक हो उस समय रात्री में प्रथमा १ प्रहर स्वाध्याय नहीं करना चाहिए I यक्षादीप्त— यदि किसी दिशा में बिजली चमकने जैसा प्रकाश हो तो उसे यक्षादीप्त कहते हैं, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । धूमिका कृष्ण - कार्तिक से माघ मास तक घूँए के रंग की तरह सूक्ष्म जल के जैसी धूमस (कोहरा) पड़ता है उसे धूमिका कृष्ण कहा जाता है इस प्रकार की धूमस हो उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (२) महिकाश्वेत—शीतकाल में श्वेत वर्णवाली सूक्ष्म जलरूपी जो धूमस पड़ती है वह महिकाश्वेत कहलाती है, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (१०) रजोद्घात—चारों दिशाओं में तेज हवा के साथ बहुत धूल उडती हो और सूर्य ढँक गया हो तो रजोद्घात कहलाता है, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (९) ऐतिहासिक शरीर सम्बन्धी १० अस्वाध्याय — (११,१२,१३) हाड-मांस और रुधिर ये तीन वस्तुएँ जब तक अग्नि से सर्वथा जल न जाएँ, पानी से धुल न जाएँ और यदि सामने दिखाई दें तो स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । फूटा हुआ अण्डा भी हो तो भी अस्वाध्याय होता है । (१४) (१५) (१६) मल-मूत्र – सामने दिखाई हेता हो, उसकी दुर्गन्ध आती हो तब-तक अस्वाध्याय होता है । I श्मशान — इस भूमि के चारों तरफ १०० - १०० हाथ तक अस्वाध्याय होता है । (१९) चन्द्रग्रहण—जब चन्द्रग्रहण होता है तब जघन्य से ८ मुहूर्त और उत्कृष्ट से १२ मुहूर्त तक अस्वाध्याय समझना चाहिए | (१७) सूर्यग्रहण – जब सूर्यग्रहण हो तब जघन्य से १२ मुहूर्त और उत्कृष्ट से १६ मुहूर्त तक अस्वाध्याय समझना चाहिए । (१८) राजव्युद्गत — नजदीक की भूमि पर राजाओं की परस्पर लड़ाई चलती हो, उस समय तथा लड़ाई शान्त होने के बाद एक दिन-रात तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । पतन — कोई बड़े राजा का अथवा राष्ट्रपुरुष का देहान्त हुआ हो तो अग्निसंस्कार न हो तब तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए तथा उसके स्थान पर जब तक दूसरे व्यक्ति की नई नियुक्ति न हो तब तक ऊंची आवाज में स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (२०) औदारिक शरीर — उपाश्रय के अन्दर अथवा १०० - १०० हाथ तक भूमि पर उपाश्रय के बाहर भी पञ्चेन्द्रिय जीव का मृत शरीर पड़ा हो तो जब तक वह निर्जीव शरी वहाँ पड़ा रहे तब तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (२१ से २८) चार महोत्सव और चार प्रतिपदा - आषाढ़ी पूर्णिमा ( भूत महोत्सव), आसो पूर्णिमा (इन्द्रिय महोत्सव), कार्तिक पूर्णिमा ( स्कन्ध महोत्सव), चैत्र पूर्णिमा (यक्ष महोत्सव) इन चार महोत्सवों की पूर्णिमाओं तथा उससे पीछे की चार, कृष्ण पक्ष की चार प्रतिपदा (ऐकम) इस प्रकार आठ दिनों तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (२९ से ३०) प्रातःकाल और सन्ध्याकाल में दिशाएँ लाल रंग की दिखाई दें तब तक अर्थात् सूर्योदय और सूर्यास्त के पहले और बाद में एक-एक घड़ी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (३१ से ३२) मध्य दिवस और मध्य रात्री के आगे-पीछे एक-एक घड़ी इस प्रकार दो घड़ी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए। उपरोक्त अस्वाध्याय सम्बन्धी नियम मूल पाठ के अस्वाध्याय हेतु हैं, गुजराती आदि भाषान्तर हेतु ये नियम नहीं है । विनय ही धर्म का मूल है तथा ऐसे विकट प्रसंगों में गुरू की अथवा बड़ों की इच्छा एवं आज्ञाओं का अधिक पालन करने का भाव रखना चाहिए । Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीजीवाभिगमसूत्र की विषयानुक्रमणिका क्रमाङ्क विषय पृष्ठाङ्क तीसरी प्रतिपत्ति १ वनषण्डगत वापी आदिका वर्णन १-३५ २ जम्बूद्वीप द्वार संख्या का निरूपण ३५-६५ ३ विजयद्वार के दोनों पार्श्वभाग का वर्णन ६५-८१ ४ विजयद्वार के पार्श्व में रहे हुवे नैषेधिकी का वर्णन५ विजयद्वार में रहे हुवे चक्रध्वजादिक का निरूपण- ११०-१२८ ६ विजया राजधानी का स्थल एवं उनका विस्तार आदिका कथन- १२८-१४७ ७ विजया राजधानी के चारों ओर वनषण्डादि का निरूपण १४७-१७७ ८ सुधर्मासभा का एवं उसकी मणिपीठिका का वर्णन- १७७-२३० ९ इशानकोण का सिद्धायतन तथा उपपातसभा का वर्णन- २३०-२५९ १० विजयदेव का अभिषेक का वर्णन २५९-३३१ ११ विजयदेव का जिन (कामदेव) प्रतिमा का पूजन का वर्णन१२ विजयद्वार का वर्णन ३६६-४०३ १३ यमकपर्वत के नाम एवं नीलवंतादि द्रह का कथन- ४०४-४५६ १४ जम्बूपीठ के स्वरूप का कथन ४५६-४६६ १५ जम्बूवृक्ष की चार शाखाओं का वर्णन ४६६-४७६ १६ पुष्करिणी के मध्य में रहे हुए प्रासादावतंसक का कथन- ४७७-४९७ १७ जम्बूद्वीप में रहे हुए सूर्य चन्द्रमा की संख्या आदिका कथन- ४९७-५०१ १८ लवणसमुद्र एवं लवणसमुद्र में रहे हुए चन्द्रादि की संख्या का कथन- ५०१-५२८ १९ लवणसमुद्र में जल की न्यूनाधिकता होने का कथन- ५२८-५५२ २० वेलन्धर नागराज तथा अनुवेलन्धर के आवास पर्वतों का निरूपण- ५५२-५८५ २१ गौतमद्वीप के अधिपति सुस्थित के गौतमद्वीप का निरूपण- ५८५-५९९ જીવાભિગમસૂત્ર Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२ जम्बूद्वीप में कहे गये दो चन्द्र के चंद्रद्वीप का निरूपण- ५९९-६१९ २३ धातकीखण्ड एवं देवद्वीप में कहे हुवे चन्द्र सूर्य का निरूपण- ६१९-६५१ २४ लवणसमुद्र के उद्वेध परिवृद्धि एवं गोतीर्थ का निरूपण- ६५१-६६३ लवणसमुद्र के संस्थान का निरूपण ६६३-६८२ २६ धातकीखण्ड का एवं कालोदधिसमुद्र का निरूपण ६८२-७१२ २७ पुष्करद्वीप एवं मनुष्यक्षेत्र का निरूपण ७१२-७६३ २८ मानुषोत्तर पर्वत का निरूपण ७६३-७८४ २९ मनुष्य क्षेत्रगत ज्योतिष्कदेव के उपपात एवं पुष्करोद समुद्र का निरूपण- ७८४-८११ ३० वरूणवरद्वीप एवं क्षीरोदादिद्वीप का निरूपण- ८११-८३५ ३१ क्षोदोदादिद्वीप एवं अरुणादि द्वीपों का निरूपण- ८३५-९०३ ३२ जम्बूद्वीपादि द्वीपों के नाम निर्देश ९०३-९१७ ३३ बहुमत्स्य कच्छपाकीर्ण समुद्रों की संख्या का कथन- ९१७-९२१ ३४ इन्द्रिय पुद्गल के परिणाम का एवं देव शक्ति का निरूपण- ९२१-९४१ ३५ सूर्य चन्द्र के परिवारादि का कथन एवं ज्योतिष्कदेव की चारगति का निरूपण- ९४१-९५५ ३६ चन्द्रादि देवों के विमानों के संस्थान आदि का कथन एवं चन्द्रादि विमानवाहक देवों की संख्या का कथन- ९५५-९९२ ३७ चन्द्रसूर्यादि की गति का व जम्बूद्वीपस्थ तारारूप के अन्तर आदि का निरूपण- ९९२-१००६ ३८ चन्द्रविमानस्थ देवों की स्थिति का निरूपण- १००६-१०१० ३९ वैमानिक देवों के विमानों के स्थल तथा शक्रादि देवों की परिषदा आदि का निरूपण- १०१०-१०५० ४० ऊर्ध्वलोक के देवों के विमानों की स्थिति एवं देव विमान पृथिवी के विस्तारादिका कथन- १०५०-१०९६ ४१ अवधिक्षेत्र परिमाण तथा सौधर्म ईशान आदि देवों के सषुद्घात एवं विभूषा आदि का निरूपण- १०९६-११२२ ४२ सर्व प्राणभूत आदि के पूर्वोत्पत्ति का निरूपण- ११२२-११३६ चतुर्थी प्रतिपत्ति ४३ पांच प्रकार के संसारी जीवों का निरूपण- ११३७-११५२ જીવાભિગમસૂત્ર Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४४ एकेन्द्रिय जीवों के अल्पबहुत्व का कथन पांचवीं प्रतिपत्ति छह प्रकार के संसारी जीवों का निरूपण४५ पृथ्वीकायादि छह प्रकार के जीवों का एवं सूक्ष्मपृथ्वीकाय आदि जीवों का अल्पबहुत्व का कथन४६ बादरकायादि जीवों की स्थिति एवं बादरादि जीवों के अल्पबहुत्व का निरूपण ४७ निगोद जीवों का स्वरूप निरूपण - छट्टि प्रतिपत्ति ४८ सात प्रकार के संसारी जीवों का निरूपणसातवीं प्रतिपत्ति ४९ आठ प्रकार के संसारी जीवों का निरूपणआठवी प्रतिपत्ति नव प्रकार के संसारी जीवों का निरूपणraat प्रतिपत्ति ५१ दश प्रकार के संसारी जीवों का निरूपण - दशवीं प्रतिपत्ति ५२ संसारा संसारसमापन सर्व जीवों की द्वैविध्यता का निरूपण - ८ ५० ५३ सर्व जीवों के त्रैविध्यता का कथन - ५४ सर्व जीवों के चतुर्विधता का निरूपण५५ सर्व जीवों के पांचप्रकारता का निरूपण - ५६ सर्व जीवों के छह प्रकारता का निरूपण५७ सर्व जीवों के सप्त प्रकारता का निरूपण - ५८ सर्व जीवों के आठ प्रकारता का निरूपण५९ सर्व जीवों के नवप्रकारता का निरूपण - ६० सर्व जीवों के दशप्रकारता का निरूपण समाप्त જીવાભિગમસૂત્ર ११५२ - ११६४ ११६४-११७९ ११७९ - १२०६ १२०६-१२५१ १२५१-१२७४ १२७५-१२८३ १२८४ - १३०२ १३०३-१३१० १३१०-१३२६ १३२६-१३८६ १३८६-१४१८ १४१८-१४४८ १४४८ - १४५५ १४५५-१४७५ १४७५-१४८९ १४८९-१५०९ १५०९ - १५३४ १५३५-१५६४ Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ॥ श्री वीतरागाय नमः॥ श्री जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर पूज्य श्रीधासीलाल व्रतिविरचितया प्रमेयद्योतिकाख्यया व्याख्यया समलङ्कृतम् हिन्दी-गुर्जरभाषानुवादसहितम् ॥श्री-जीवाभिगमसूत्रम्॥ (तृतीयो भागः) पुनः वनषडमधिकृत्याऽह-'तस्स णं वणसंडस्स' इत्यादि । मूलम् -तस्स णं वणसंडस्स तत्थ तत्थ देसे तहि तहिं बहवे खुड्डा खुड्डियाओ वावीओ पुक्खरिणीओ गुंजालियाओ दीहि. याओ सरसीओ सरपंतियाओ सरसरपंतीओ बिलपंतीओ अच्छाओ साहाओ रययामयकूलाओ वइरामयपासाणाओ तव. णिजमयतलाओ वेरुलियमणि फालियपडलपञ्चोयडाओ णवणीयतलाओ सुवण्ण सुज्झरययमणि बालुयाओ सुहोयारा सुउ. त्तराओ णाणामणि तित्थ सुबद्धाओ चार चउक्कोणाओ समतीराओ आणुपुत्वसुजायवप्पगंभीरसीयलजलाओ संछण्णपत्तभिसमुणालाओ बहुउप्पलकुमुयणलिणसुभगसोगंधियपोंडरीयसयपत्तसहस्सपत्तफुल्लकेसरोवइयाओ छप्पयपरिभुज्जमाणकमलाओ अच्छविमलसलिलपुण्णाओ परिहत्थभमंतमच्छकच्छभ अणेगसउणमिणपरिचरियाओ पत्तेयं पत्तेयं पउमवरवेदिया परिक्खित्ताओ पत्तेयं पत्तेयं वणसंड परिक्खित्ताओ, अप्पेगइयाओ आसवोदाओ अप्पेगइयाओ वारुणोदाओ अप्पेगइयाओ खीरोदाओ अप्पेगइयाओ धओदाओ अप्पेगइयाओ खोदोदाओ अमयरससमरसोदाओ, अपेग्गइयाओ अपेगइयाओ पगतीए उदगरसेणं पण्णत्ताओपासाईयाओ४, तासिणंखुडियाणं वावीणं जी० १ જીવાભિગમસૂત્ર Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २ जीवाभिगमसूत्रे जाव बिलपंतियाणं तत्थ तत्थ देसे २ तहिं तहिं बहवे तिसोवाण पडिरूवगा पण्णत्ता । तेसि णं तिसोवाण पडिरूवगाणं अय मेयारुवे वण्णावासे पन्नते तं जहा- वइरामया नेमा रिट्ठामया पतिद्वाणा वेरुलियामया खंभा सुवण्णरूप्पामया फलगा वइरामया संधी लोहितक्खमईओ सूईओ णाणामणिमया अवलंबणा अवलंबणवाहाओ ॥ तेसि णं तिसोवाणपडिरूवगाणं पुरओ पत्तेयं पत्तेयं तोरणा पण्णत्ता । ते णं तोरणा णाणामणिमय खंभे वणिविस विट्टा विविहमुत्तंतरोवइया विविहतारारूवोवचिया ईहा मिग उसभतुरगणरविहग वालगकिण्णररुरुसरभचमरकुंजरवणलय पउमलय भत्तिचित्ता खंभुग्गयवइरवेड्या परिगयाभिरामा विज्जाहरजमलजुयल जंतजुत्ताविव अच्चिसहसमालणीया भिमाणा भिब्भिसमाणा चक्खु लोयणलेस्सा सुहफासा सस्सिरीयरूवा पासादीया ४ ॥ तेसि णं तोरणाणं उपि बहवे अट्टमंगलगा पन्नत्ता । सोत्थिय - सिरिवच्छ-दियावत्त- वद्धमाण - भद्दा सण - कलस-मच्छ - दप्पणा-सव्वरयणामया अच्छा सहा जाव पडिरुवा । तेसि णं तोरणाणं उपि बहवे किण्ह चामरज्झया नीलचामरज्झया लोहियचामरज्झया हालिदचादरम्झया सुकिल्लचामरज्झया अच्छा सहा रुप्पपट्टा वइरदंडा जलयामलगंधीया सुरम्मा सुरूवा पासाइया ४ | तेसि णं तोरणाणं उपिं बहवे छत्ताइछत्ता पडागाइपडागा घंटाजुयला चामरजुयला उप्पलहत्थया जाव सय सहस्सवत्त हत्थगा सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरुवा । तासिणं खुडियाणं वावीणं जाव बिलपंतियाणं तत्थ तत्थ देसे २ तहिं तहिं बहवे उप्पाय पटवयाणियइपव्वया जगई पव्वया दारुपव्वया दगवगा, दगमंचगा दगमालगा दगपासायगा ऊसडाखुल्ला खडहडगा अंदो જીવાભિગમસૂત્ર Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.५४ वनषण्डगत वाप्यादीनां वर्णनम् ३ लगा पक्खंदोलणा सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा । तेसु णं उप्पायपव्वएसु जाव पक्खंदोलएसु बहवे हंसासणाई कोंचासणाई गरुलासणाई उण्णयासणाइं पणयासणाई दीहासणाइंभदासणाइं पक्खासणाईमगरासणाइं उसभासणाइंसीहासणाइं पउमासणाई दिसासोवत्थियासणाई सव्वरयणामयाई अच्छाइं सोहाइं लण्हाइं धट्टाई मट्ठाई णीरयाई णिम्मलाई णिप्पंकाइं णिकंकडच्छायाइं सप्पभाई समरीयाई सउज्जोयाइं पासादीयाइं दारिसणिज्जाइं अभिरूवाइं पडिरूवाइं । तस्स णं वणसंडस्स तत्थ तत्थ देसे देसे तहि तहिं बहवे आलिधरा मालिधरा कयलिधरा, लयाधरा अच्छणधरा पेच्छणघरा मजणधरगा पसाहणधरगा गब्भधरगा मोहणधरगा सालधरगा जालधरगा कुसुमधरगा चित्तधरगा गंधव्वधरगा आयंसधरगा सबरयणामया अच्छा सहा लण्हा धटा मटा णीरया णिम्मला णिप्पंका निकंकडच्छाया सप्पभा समरीया सउज्जोया पासादीया दरिसणिज्जा अभिरुवा पडिरूवा । तेसु णं आलिधरएसु जाव आयंसधरएसु बहइं हंसासणाइं जाव दिसासोवत्थियासणाइं सवरयणामयाइं जाव पडिरूबाइं । तस्स णं वणसंडस्स तत्थ तत्थ देसे देसे तहिं तहिं बहवे जाइमंडवगा जुहियामंडवगा णवमालियामंडवगा वासंतीमंडवगा दधिवासुयमंडवगा सूरिल्लिमंडवगा तंबोलीमंडवगा मुदियामंडवगाणागलयामंडवगा अतिसुत्तमंडवगा अप्फोयामंडवगा मालयामंडवगा सामलयामंडवगा णिच्चं कुसुमिया णिच्चं जाव पडिरूवा ॥ तेसु णं जातीमंडवएसु जाव सामलयामंडवेसु बहवे पुढवी सिलापट्टगा पन्नत्ता, तं जहा-हंसासणसंठिया कोंचासणसंठिया गरुलासणसंठिया उण्णयासणसंठिया पणयासणसंठिया दीहासणसंठिया भदासणसंठिया पक्खासणसंठिया मगरासण જીવાભિગમસૂત્રા Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे संठिया उसभासणसंठिया सीहासणसंठिया पउमासणसंठिया दिसा सोत्थियासणसंठिया पन्नत्ता। तत्थ बहवे वरसयणासणविसिटसंठाणसंठिया पन्नत्ता समणाउसो ? आईणगरूयबूरणवनीततूलफासा मउया सवरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा। तत्थ णं बहवे वाणमंतरा देवा देवीओ य आसयंति सयंति चिटुंति णिसीदंति तुयटॅति रमंति ललंति कीलंति मोहंति पुरापोराणाणं सुविण्णाणं सुपरिकंताणं सुभाणं कल्लाणाणं कडाणं कम्माणं कल्लाणं फलवित्तिविसेसं पञ्चणुब्भवमाणा विहरंति॥ तीसे णं जगतीए उप्पि अंतो पउमवरवेइयाए एत्थ णं एगे महं वण. संडे पण्णत्ते । देसूणाई दो जोयणाई विक्खंभेणं वेड्यासमए णं परिवखेवेणं किण्हे किण्होभासे वणसंडवण्णओ मणितण सदविहुणो णेयवो, तत्थ णं बहवे वाणमंतरा देवा देवीओ य आसयंति संयंति चिटुंति णिसीयंति तुयति रमंति कीडंति मोहंति पुरापोराणाणं सुपरिक्कंताणं सुभाणं कंताणं कम्माणं कल्लाणं फलवित्तिविसेसं पच्चणुब्भवमाणा विहरंति ॥सू० ५४॥ छाया-तस्य खलु वनपण्डस्य तत्र तत्र देशे तत्र तत्र बहवः क्षुद्राः क्षुद्रिकावाप्यः पुष्करिण्यो गुञ्जालिका दीर्घिकाः सरांसि सरःपतयः सरःसरःपक्तयः बिलपङ्क्तयः अच्छाः श्लक्ष्णाः रजतमयकूला वज्रमयपाषाणाः तपनीयतलाः वैडूर्यमणिस्फटिकपटलप्रत्यवतटाः नवनीततलाः सुवर्णसुज्झरजतमणिवालुकाः सुखावताराः सुखोत्ताराः नानामणितीर्थसुबद्धाः चारुचतुष्कोणाः समतीराः आनुपूर्व्यसुजातवप्रगम्भीरशीतलजलाः संछन्नपत्रबिसमृणालाः बहूत्पलकुमुदनलिनसुभगसौगन्धिक पौण्डरीकशतपत्रसहस्रपत्रफुल्लकेसरोपचिताः पट्पदपरिभुज्यमानकमलाः अच्छविमलसलिलपूर्णाः पडिहत्थभ्रमन्मत्स्यकच्छपानेकशकुनमिथुनपरिचरिताः प्रत्येकं प्रत्येकं पद्मवरवेदिकापरिक्षिप्ताः प्रत्येकं प्रत्येकं वनषण्डपरिक्षिप्ताः, अप्येकका आसवोदकाः, अप्येकका वारुणोदकाः, अप्येककाः क्षीरोदकाः, अप्येकका धृतोदकाः अप्येककाः क्षोदोदकाः, अप्येककाः अमृतरससमरसोदकाः, अप्येककाः प्रकृत्या उदकर सेन प्रज्ञप्ताः, प्रासादीयाः ४। तासां खलु क्षुद्राणां वापीनां यावद् જીવાભિગમસૂત્ર Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.५४ वनषण्डगत वाप्यादीनां वर्णनम् ५ विलपङ्क्तीनाम् तत्र तत्र देशे तत्र बहूनि त्रिसोपानप्रतिरूपकाणि प्रज्ञप्तानि । तेषां खलु त्रिसोपानप्रतिरूपकाणामयमेतावद्र्पो वर्णावासः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-वत्रमयानेमाः रिष्टमयाः प्रतिष्ठानाः वैडूर्यमयाः स्तम्भाः सुवर्णरूप्यमयाः फलकाः वन्नमयाः सन्धयः लोहिताक्षमय्यः सूच्यः नानामणिमया अवलम्बना अवलम्बनबाहाः । तेषां खलु त्रिसोपानकानां पुरतः प्रत्येकं प्रत्येकं तोरणानि प्रज्ञप्तानि । तानि खलु तोरणानि नानामणिमयस्तम्भेषु उपविष्टानि सन्निविष्टानि विविधमुक्तान्तरोपचितानि विविधतारारूपोपचितानि ईहामृगवृषभतुरगनरमकरविहगव्यालकिन्नररुरुसरभकुञ्जरवनलतापद्मलताभक्तिचित्राणि स्तम्भोद्गतवन्नवेदिका परिगताभिरामाणि विद्याधरयमलयुगलयन्त्रयुक्तानीव । अचिःसहस्रमालनीयानि भिसमाणा भिब्भिसमाणा, दीप्यमानानि अतिशयेन दीप्यमानानि चक्षुर्लोकनलेश्यानि सुखस्पर्शानि सश्रीकरूपाणि प्रासादीयानि ४। तेषां खलु तोरणानामुपरि बहूनि अष्टाष्टमङ्गलकानि प्रज्ञप्तानि, स्वस्तिक१-श्रीवत्स२-नन्दिकावर्त्त३वर्द्धमान४-भद्रासन५-कलश६-मत्स्य७ दर्पणानि सर्वरत्नमयानि अच्छानि श्लक्ष्णानि यावत् प्रतिरूपाणि । तेषां खलु तोरणानामुपरि बहवः कृष्णचामरध्वजा नीलचामरध्वजा लोहितचामरध्वजा हरिद्राचामरध्वजाः शुक्ल चामरध्वजा अच्छाः श्लक्ष्णा रूप्यपट्टा वनदण्डा जलजामलगन्धिकाः सुरम्याः सुरूपाः प्रासादीयाः ४। तेषां खलु तोरणानामुपरि बहूनि छत्रातिच्छत्राणि पताकातिपताकाः धण्टायुगलानि चामरयुगलानि उत्पलहस्तका यावच्छतसहस्रवृत्तहस्तकाः सर्वरत्नमयाः यावत्प्रतिरूपाः । तासां खलु क्षुल्लिकानां वापीना यावद् बिलपङ्क्तीनां तत्र तत्र देशेर तत्र तत्र वहव उत्पातपर्वता, नियतिपर्वता जगतीपर्वता दारुपर्वताः दकमण्डपका दकमञ्चका दकमालका दकप्रासादका उसडाः 'उच्चा' क्षुल्लाः खडह डगा अन्दोलकाः पक्ष्यन्दोलकाः सर्वरत्नमया अच्छा यावत्प्रतिरूपाः । तेषु खलुत्पातपर्वतेषु यावत् पक्ष्यन्दोलकेषु बहूनि हंसासनानि क्रौञ्चासनानि गरुडासनानि उन्नतासनानि प्रणतासनानि दीर्धासनानि भद्रासनानि पक्ष्यासनानि मकरासनानि बृषभासनानि सिंहासनानि पद्मासनानि दिक्सौवस्तिकासनानि सर्वरत्नमयानि अच्छानि श्लक्ष्णानि लण्हानि घृष्टाान मृष्टानि नीरजस्कानि निर्मलानि निप्पङ्कानि निष्कंकटच्छायानि सप्रभाणि समरीचिकानि सोद्योतानि प्रासादीयानि दर्शनीयानि अभिरूपाणि प्रतिरूपाणि । तस्य खलु बनपण्डस्य तत्र तत्र देशे तत्रतत्रालिकगृहकाणि कदलीगृहकाणि लतागृहकाणि अवस्थानगृहकाणि, प्रेक्षणगृहकाणि, मञ्जनगृहकाणि प्रसाधनगृहकाणि गर्भगृहकाणि मोहनगृहकाणि शालगृहकाणि जालगृहकाणि कुसुमगृहकाणि चित्रगृहकाणि गन्धर्वगृहकाणि आदर्शगृह જીવાભિગમસૂત્ર Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे काणि सर्वरत्नमयानि अच्छानि इलक्ष्णानि लण्हानि धृष्टानि मृष्टानि नीरजस्कानि निर्मलानि निष्पङ्कानि निष्कङ्कटच्छायानि सप्रभाणि समरीचीनि सोद्योतानि प्रासादीयानि दर्शनीयानि अभिरूपाणि प्रतिरूपाणि । तेषु खलु आलिकगृहकेषु यावदादर्शगृहकेषु बहूनि हंसासनानि यावदिक्सौवस्तिकासनानि सर्वरत्नमयानि यावत्प्रतिरूपाणि । तस्य खलु वनषण्डस्य तत्रतत्र देशे तत्रतत्र बहवो जातीमण्डपका यथिकामण्डपका मल्लिकामण्डपका नवमल्लिकामण्डपका वासन्तीमण्डपका दधिवासुकमण्डपकाः सूरिल्लिमण्डपकाः ताम्बूलीमण्डपका मुद्रिकामण्डपका नागलतामण्डपका अतिमुक्तमण्डपका अप्फोयामण्डपका मालुकामण्डपकाः श्यामलतामण्ड पकाः नित्यं कुसुमिता नित्यं यावत प्रतिरूपाः। तेषु खलु जातीमण्डपकेषु यावत् श्यामलतामण्डपकेषु बहवः पृथिवीशिलापट्टकाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-हंसासनसंस्थिताः क्रौंचासनसंस्थिता, गरुडासनसंस्थिता उन्नतासनसंस्थिताः प्रणतासनसंस्थिता दीर्धासनसंस्थिता भद्रासनसंस्थिताः पक्ष्यासनसंस्थिता मकरासनसंस्थिता वृषभासनसंस्थिताः सिंहासनसंस्थिताः पद्मासनसंस्थिता दिसौवस्तिकासनसंस्थिताः प्रज्ञप्ताः। तत्र बहवो वरशयनासनविशिष्टसंस्थानसंस्थिताः प्रज्ञप्ताः श्रमणायुष्मन् ! आजिनकरुतबूरनवनीततूलस्पर्शा मृदुकाः सर्वरत्नमया अच्छा यावत् प्रतिरूपाः। तत्र खलु बहवो वानव्यन्तरा देवा देव्यश्चासते शेरते तिष्ठन्ति निषीदन्ति त्ववर्तयन्ति रमन्ते ललन्ति क्रीडन्ति मोहन्ति पुरापुराणानां सुचीर्णानां सुपरिक्रान्तानां शुभाना कल्याणानां कृतानां कर्मणां कल्याणं फलवृत्तिविशेष प्रत्यनुभवन्तो विहरन्ति । तस्याः खलु जगत्या उपरि अन्तः पद्मवरवेदिकायाः, अत्र खलु एको महान् वनपण्डः प्रज्ञप्तः, देशोने द्वे योजने विष्कम्भेण वेदिकासमकः खलु परिक्षेपेण कृष्णावभासो वनषण्डवर्णको मणितणशब्दविहीनो ज्ञातव्यः, तत्र खलु वहवो वानव्यन्तरा देवा देव्यश्च आसते शेरते तिष्ठन्ति निषीदन्ति त्वगवर्त्तयन्ति रमन्ते ललन्ति क्रीडन्ति मोहन्ति पुरापुराणानां सुपरिक्रान्तानां शुभानां कृतानां कर्मणां कल्याणं फलवृत्तिविशेष प्रत्यनुभवन्तो विहरन्ति ॥५४॥ टीका-'तस्स णं वणसंडस्स' तस्य खलु वनषण्डस्य मध्ये 'तत्थ तत्थ तत्र२ 'देसे२' देशे देशे 'तहिं तहिं' तस्यैव देशस्य तत्र तत्रैकदेशे 'बहवे खुडूडा 'तस्स णं वणसंडस्स तत्थ २ देसे तहिं तहिं वहवे' इत्यादि। टीकार्थ-'तस्स णं वणसंडस्स' उस वनषण्ड में जगह जगह परવનખંડને ઉદેશીને કથન કરવામાં આવે છે. 'तस्स णं वणसंडस्स तत्थ तत्थ देसे तहिं तहिं बहवे' त्यात -'तस्स णं वणसंडस्स' से पनमा स्थणे स्थणे 'बहवे' मने જીવાભિગમસૂત્ર Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३. उ. ३ सू. ५४ वनषण्डगत वाप्यादीनां वर्णनम् ७ खुडियाओ वावीओ' बह्वयः क्षुद्राः क्षुद्रिका :- लघवो लधव इत्यर्थः वाप्यः चतुस्राकाराः, 'पुत्रखरिणीओ' पुष्करिण्यः- वृत्ताकाराः यद्वा पुष्कराणि - कमलानि विद्यन्ते यासु ताः पुष्करिण्यः 'दीहियाओ' दीर्घिकाः - निर्झरसहिता वाप्यः सारिण्यः 'गुंजा लियाओ' गुञ्जालिकाः चक्राः सारिण्य एव गुञ्जालिकाः 'सरसीओ' सरांसि बहूनि केवलानि पुष्पावकीर्णानि, 'सरपंतियाओ' सरःपंकयः-बहूनि सरांसि एक पंक्त्या व्यवस्थितानि सरः पंक्तिस्ता एव बहव्यः सरःपंक्तयः 'सरसरपंतीओ' सरःसरः पङ्क्तयः येषु सरस्सु पंतचा व्यवस्थितेषु कूपोदकं प्रणालिका संचरति सा सरः सरः पंक्तिः ता एव बह्वयः सरः सरः पङ्क्तयः, 'बिलपंतीओ' विलपक्तयः, विलानीव बिलानि - कूपा स्तेषां पङ्क्तयो बिलपङ्क्तयः, एताश्च सर्वाः कथं भूतास्तत्राह - 'अच्छाओ' इत्यादि, 'अच्छाओ' अच्छा:'बहवे' अनेक 'खुड्डा खुड्डियाओ' छोटी २ 'वावीओ पुक्खरिणीओ गुंजालियाओ दीहियाओ सरसीओ सरपंतियाओ, सरसरपंतीओ' चौखूंटीबापिकाएं हैं, जगह जगह अनेक गोल आकार वाली या पुष्करोंवाली पुष्करिणियां हैं। जगह जगह झरनों वाली वावडियां हैं, जगह जगह टेडे मेडे आकार वाली वावडियां हैं जगह जगह पुष्पावकीर्ण अनेक तालाव है, जगह जगह अनेक सरः पंक्तियां हैं एक पंक्तिसे रहे हुए अनेक तलावों को सरः पंक्ति कहा गया है-ऐसी अनेक सरः पंक्तियां वहां पर है जगह २ अनेक सरः सर पंक्तियां हैंपंक्तियां से व्यवस्थित जिन तालावों में कुए का पानी नालियों द्वारा लाया जाता है उसका नाम सरः सरः पंक्ति है, ऐसी सरः सरः पंक्तियां वहां पर अनेक हैं 'विलपतियाओ' जगह२ कुओं की पंक्तियां हैं ये सब जलाशय 'अच्छाओ सण्हाओ' आकाश और स्फाटिककी तरह 'खुड्डाखुड्डियाओ' नानी वावडियो ' पुक्खरिणीओ गुंजालियाओ दीहियाओ सरसीओ सरपंतियाओ, सरसरपंतियाओ' या भूशिया पावो छे, स्थणे स्थणे मने गोण આકારવાળી અથવા પુષ્કરાવાળી પુષ્કરિયા છે. સ્થળે સ્થળે ઝરણાઓવાળી વાવે છે. સ્થળે સ્થળે વાંકાચુંકા આકારવાળી વાવડિયા છે. સ્થળે સ્થળે પુષ્પોથી ઢંકાયેલા અનેક તળાવા છે. સ્થળે સ્થળે અનેક સર પક્તિયેા છે . એક પંક્તિ માં રહેલા અનેક તળાવાની પંક્તિને સર:પક્તિ કહે છે. એવી અનેક સરઃ પંક્તિયે ત્યાં એ વનખંડમાં છે. સ્થળે સ્થળે અનેક સરઃસર:૫ક્તિયેા છે. જે પંકિત અદ્ધ તળાવામાં કુવાનું પાણી નળિયા દ્વારા લાવવામાં આવે તેનુ નામ सरःसरःपंडित छे. खेवी भने सरःसरःपंडितयो मे वन मंडमां छे. 'बिलपंतियाओ' स्थणे स्थणे दुवामोनी पंडितयो छे, मा अधा साशयो 'अच्छाओ જીવાભિગમસૂત્ર Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे वाप्यादयः स्फटिकवद्-बहिनिर्मलप्रदेशाः, 'सण्हाओ' श्लक्ष्णाः-श्लक्ष्णपुद्गलनिष्पादित बहिः प्रदेशास्ता वाप्यादयः 'रययामयकूलाओ' रजतमयकूला:- रजतनिर्मिततटाः, रजतमयं कूलं-तटं यासां वाप्यादिकानां तास्तथा, 'समतीराओ' समतीराः, समं-गर्ताभावात् अविषमं तीरं-तीरावर्तिजलापूरितं स्थानं यासां ताः समतीराः 'वइरामयपासाणाओ' वज्रमया पाषाणा:-प्रस्तरशिला यासां तास्तथा, तथा-'तवणिजमयतलाओ तपनीयमयतलाः, तपनीय-स्वर्णविशेषस्तन्मयं तलंभूमितलं यासां तास्तथा, तथा-वेरुलियमणिफालियपडलपच्चोयडाओ' वैडूर्यमणिस्फटिकपटल-प्रत्यवतटाः, वैडूर्यमणिमयानि स्फटिकपटलमयानि प्रत्यवतटानि-तटसमीपवर्तिनोऽत्युन्नतप्रदेशा यासां तास्तथा, 'णवणीयतलाओ' नवनीततलाः, नवनीतवत् सुकोमलं तलं यासां तास्तथा, 'सुवण्ण सुज्झयरययमणि बालुयाओ' सुवर्णसुज्झरजतमणिबालुकाः, तत्र सुवर्ण-पीतकान्ति हेम, सुज्झरूप्यविशेषः रजतं प्रतीतं तन्मय्यो बालुका:-सिकता यासु तास्तथा, 'सुहोयारा स्वच्छनिर्मल-प्रदेशोंवाले हैं 'रयणामयकूलाओ वइरामयपासाणाओ' रजत-चांदी के बने हुए-इनके तट है इनमें जो पत्थर लगे हुए है वज्र रत्न के बने हुए है 'तवणिज्जमयतलाओ' इनका तलभाग तपनीय सुवर्ण का बनाहुआ है 'वेरुलियमणिकालियपडलपच्चोयडाओ' इनके जो तट समीपवर्ती अत्युन्नतप्रदेश है वे वैडूर्यमणि और स्फटिक मणिके बने हुए है 'णवणीयतलाओ' नवनीतमक्खन के जैसे इनके सुकोमलतल है 'समतीराओ' वे इनके तीर गर्त आदिके अभाव से सम है विषम नहीं है 'सुवण्ण सुज्झरययमणिवालुयाओ' इनमे जो वालुका है वह सुवर्ण पीतकान्तिवाले सुवर्ण की-और शुद्ध रजतचांदी की एवं मणियों की है। 'मुहोयारा सुउत्तराओ' ये सब जलाशय ऐसे है कि जिनके भीतर प्रवेश करने में किसी भी प्रकार की सहाओ' २।४।२मने टिनी भा३४ २१२७ निभ प्रशा . 'रयणामयकुलाओ वइरामय पासाणाओ' २०४त न्याहाना अनेसामने तटाछ. समां से पत्थ। साता छ. २२ १२२त्नना पनेसा छ. 'तवणिज्जमय तलाओ' सेना तसमा तपनीय सोनाना पटो छ. 'वेरुलियमणिफालिय पडलपच्चोयडाओ' કીનારા નજીકના અતિ ઉન્નત પ્રદેશ છે તે વૈર્યમણિ અને સ્ફટિક મણિના अनेसा छ. 'णवणीयतलाओ' नवनीत ४ता माया सुमा तना तणा छ. 'समतीराओ' तेभर सेना ती२ प्रदेश 13 मम। विनाना पाथी सम छे. विषम नथी. 'सुवण्णसुज्झरययमणिवालुयाओ' मा वायु-सरले ती छ, ते पाणी तीवणा सोनानी भने शुद्ध यांहीनी भने मणियोनी छे. 'सुहोया। જીવાભિગમસૂત્ર Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. ५४ वनषण्डगत वाप्यादीनां वर्णनम् ९ सुउत्तराओ' सुखावताराः सुखोत्ताराः, सुखेन - जलमध्ये प्रवेशनं यासु तास्तथा, तथा सुखेन उत्तारो जलमध्याद्विनिर्गमनं यासु ताः सुखोत्ताराः, 'णाणा मणि तित्थसुबद्धाओ' नानामणि तीर्थसुवद्धाः, नानामणिभिः - नानाप्रकारकैर्मणिभिः तीर्थानि तानि सुबद्धानि यासां तास्तथा, 'चारु चउकोणाओ' चारुचतुष्कोणाः चारु इति मनोज्ञात्वारः कोणा यासु तास्तथा, एतच्च विशेषणं वापीः कूपांश्चाधिकृत्य विज्ञेयम् तेषामेव चतुष्कोणत्वसंभवात् 'आणुपुथ्वसुजायवपगंभीर सीयलजलाओ' अनुपूर्व्यं सुजातवप्रगम्भीरशीतलजला:, अनुपूर्व्येण क्रमेण नीचैस्तरभावरूपेण सुष्ठु - अतिशयेन यो जातो वप्रः - केदारो जलस्थानं तत्र गम्भीरम् अलब्धस्थानं शीतलं जलं यासु तास्तथा, 'संछण्ण पत्तभिसमुणालाओ' संछन्नपत्र - बिसमृणाला:, संछन्नानि - जलेनान्तरितानि पत्रबिसमृणालानि यासु तास्तथा, अत्र खलु बिसमृणालसाहचर्यात् पत्राणि - पद्मिनीपत्राणि ज्ञातव्यानि, तत्र विसानि - कन्दाः, मृणालानि - पद्मनाला इति । 'बहु उप्पलकुमुयणलिणसुभगअसुविधा नहीं होती है और उन में प्रवेश करने के बाद बाहर निक लने में भी किसी तरह की अडचन नहीं होती है 'णाणामणितित्थसुबद्धाओ' इनके जो घाट है वे नाना प्रकार की मणियों के बने हुए है 'चारुचक्कोणाओ' इनके चारों कोने बडे ही मनोज्ञ है यह विशेषण वापी और कूए को लेकर कहा है क्यों कि चतुष्कोण तो वावडी और कूप के हो सकते हैं 'आणुपुव्व सुजायवप्पगंभीर सीयलजलाओ' इनका वप्र - जलस्थान हैं वह क्रमशः नीचे २ गहरा होता है और उसमें जो जल है वह आगाध है तथा शीतल है 'संछष्णपत्तभिसमुणालाओ' इनमें जो पद्मिनी के विस, मृणाल एवं पत्र है वे जल से ढके रहते है कन्दों का नाम विस और पद्मनालकानाम मृणाल है 'बहु उप्पलकुमुउत्तराओ' मे मधा साशय सेवा हे मेनी अंदर प्रवेश वामां अ પણ પ્રકારની અસુવિધા થતી નથી. અને તેમાં પ્રવેશ કર્યો પછી તેમાંથી નીકળवामां पशु अध प्रहारनी अडया थती तथी. 'णाणामणितित्थ सुबद्धाओ' मेना ने घाट हे ते याने अारना भणियोथी मनेवा छे. 'चारुचउक्कोणाओ' सेना ચારે ખૂણા ઘણાજ મનેાજ્ઞ છે. આ વિશેષણ વાવા અને કુવાએને ઉદ્દેશીને उडेवामां आवे छे. प्रेम तुष्णु तो पावे। अने हुवासन होय छे. 'आणु पुत्र सुजाव पगंभीरसीयलजलाओ' तेनु पत्र જલસ્થાન છે તે ક્રમશ:નીચે નીચે ઉંડાણવાળુ` હોય છે. અને એમાં જે પાણી છે તે ઘણું જ અગાધ છે. અને शीतज छे. 'संछण्णपत्तभिसमुणालाओ' तेमां ने पद्मिनीयोना जिस, भृणास અને પત્રો છે, તે પાણીથી ઢંકાયેલા રહે છે. ક ંદેનુ' નામ ખિસ અને પદ્મલતા જીવાભિગમસૂત્ર Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे सोगंधियपोंडरीयसयपत्तसहस्सपत्तफुल्लकेसरोवचिया' बहूत्पलकुमुदनलिनसुभगसौगन्धिकशतपत्रसहस्रपत्रफुल्लकेसरोपचिताः । अत्र फुल्लकेसरेति विशेषणपदस्य परनिपातः प्राकृतत्वात्, तेन फुल्लकेसरैः-प्रफुल्लितकेसरयुक्तवहुभिरुत्पलादि भिन्नभिन्न जातीयकमलैरुपचिता उपचयं प्राप्ता यास्तास्तथा । 'छप्पयपरिभुज्जमाणकमलाओ' षट्पदपरिभुज्यमानकमलाः, पदपदैः-भ्रमरैः परिभुज्यमानानि कमलानि उपलक्षणात् कुमुदादीनि च यासु तास्तथा, 'अच्छविमलसलिलपुण्णाओ' अच्छविमलसलिलपूर्णाः, अच्छैः-स्वरूपतः स्फटिकवत् शुभ्नः विमलैरागन्तुकदोपपरिवर्जितैः सलिलैः-जलैः पूर्णा यास्तथा, 'पडिहत्थभमंतमच्छकच्छभा' 'कच्छभ' इति लुप्तविभक्तिकम् आर्षत्वात्, तेन पडिहत्थम्रमन्मत्स्या कच्छपाः 'पडिहत्थ' इति देशीशब्दोऽतिरेकतावाचकस्तेन पडि हत्थाः-प्रभूता यणलिण सुभगसोगंधिय पोंडरीयसयपत्त सहस्सपत्तफुल्लकेसरोवचिया' इनके अनेक उत्पल कुमुद नलिन सुभग, सौगंधिक पुण्डरीक शतपत्र और सहस्रपत्र फूले रहते है, और ये उनके किचल्कों से व्याप्त बने रहते है 'छप्पयपरिभुज्जमाणकमलाओ' इनमें जो प्रफुल्लितकमल और उपलक्षण से कुमुद है उनपर भ्रमर बैठे रहते है और रसास्वादलिया करते हैं 'अच्छविमलसलिलपुण्णाओ' स्वभावतः स्फटिक के जैसे शुभ्र और विमल-आगन्तुक दोषों से रहित होने के कारण निर्मल जल से ये सब जलाशयपरिपूर्ण भरे रहते है । 'परिहत्थ भमंतमच्छकच्छभा' यह लुप्तविभक्ति वाला है इनमे बहुत अधिक संख्या में मच्छ और कच्छप इधर से उधर-धूमते रहते है यहां 'पडिहत्थ' यह देशी शब्द है इसका अर्थ अतिरित अनेक पक्षियों के जोडे नु नाम भृणाल छे. 'बहुउप्पल कुमुद णलिण सुभगसोगंधियपोंडरिय सयपत्त सहरसपत्त फुल्लकेसरोवइयाओ' मेमा मने मुद्दो, Grua नलिन, सुभा, सौग. ધિક પુંડરિક, શતપત્ર અને સહસપત્રો ખીલેલા રહે છે. અને એ તેના કિંજ साथी ५२॥गाथा व्यास २९ छे. 'छप्पय परिभुज्जमाणकमलाओ' तेभारे - લિત કમળ અને ઉપ લક્ષણથી કુમુદ છે. તેના પર ભમરાઓ સદા બેસી રહે छ. भने तेनी २सावा सीधा ४२ छ. 'अच्छ विमलसलिलपुण्णाओ' स्पमाવથી જ સ્ફટિકના જેવા સફેદ અને વિમલ આગન્તુક દે વિનાના હોવાથી આ साशय निम थी पूरे पू२॥ भरायेदा २९ . 'पडिहत्यभमंतमच्छ कच्छभा' २॥ ५४ सुत विक्षत पाणु छ. २Vाशयोमा घणी माथि सध्यामा माछा भने यमाया मामतेम धूभ्य। ४२ छ, माडीया 'पडिहत्थ' से देशीय શબ્દ છે. અને તેનો અર્થ આ શિવાય અનેક પક્ષિયેના જોડલાઓ પણ તેમાં જીવાભિગમસૂત્ર Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.५४ वनषण्डगत वाप्यादीनां वर्णनम् ११ इत्यर्थः, भ्रमन्तो मत्स्यकच्छपा यत्र ताः पडिहत्थभ्रमन्मत्स्यकच्छपाः, तथा'अणेगसउणमिहुणपरिचरियाओ' अनेक-शकुनमिथुनपरिचरिताः, तत्र अनेकैः शकुनमिथुनकैः परिचरिताः-इतस्ततो गमनेन सर्वतो व्याप्ताः, 'पत्तेयं पत्तेयं' प्रत्येकं प्रत्येकम् एता वाप्यादयः सरःसरः पङ्क्त यन्ताः प्रत्येकं प्रत्येकम्-एकमेकं प्रति, इति प्रत्येकं सर्वा इत्यर्थः । 'पउमवरवेइया परिक्खित्ताओ' पद्मवरवेदिकया परिक्षिप्ताः-सर्वतः परिवेष्टिताः, तथा-'पत्तेय पत्तेयं वणसंडपरिक्खित्ताओ' प्रत्येकं प्रत्येकम् - एकैकं वनषण्डपरिक्षिप्ताश्च, 'अप्पेगइयाओ आसवोदाओ' अप्येकका आसवोदकाः, अत्रापि शब्दो बाढाथै तथा च बाढमेककाः काश्चन वाप्यादयः अत्र माधुर्यमधिकृत्य आसवेन सह औपम्यम् , तेन आसवमिवमधुरम् उदकं-जलं यासां ता आसवोदकाः, तथा-'अप्पेगइयाओ वारुणोदाभो' अप्येककाः बाढमेककाः काश्चनवाप्यादयः बारुणस्य-बारुणसमुद्रस्येव उदकं-जलं यासांता बारुणोदकाः तथा-'अप्पेगइयाओ खीरोयाओ' अप्येककाः काश्चन वाप्यादयः क्षीरं दुग्धमिवोदकं जलं यासां ताः क्षीरोदकाः, तथा-'अप्पेभी इन में चारों ओर इधर से उधर भ्रमण करते रहते हैं 'पत्तेय पत्तथ वणसंउपरिक्खित्ताओ' इन सब जलाशयो में से हर एक जलाशय वनषण्ड से चारों ओर से घिरा हुआ है 'पतेयं २ पउमवरवेदिया परिक्खित्ताओ' और प्रत्येक जलाशय पद्मवरवेदिका से युक्त है 'अप्पेगतियाओ आसवोदाओं' इनमें कितनेकवापी आदि जलाशय ऐसे है कि जिनका जल आसव के जैसे मधुर स्वादवाला है 'अप्पेगतियाओ वारुणोदाओ' कितनेकवापी आदिजलाशय ऐसे है कि जिनका जल वारुणसमुद्र के जल जैसे स्वादवाला है 'अप्पेगइयाओ खीरोदाओ' कितनेकवापी आदि जलाशय एसे हैं कि जिनका जल दुग्ध के जैसे स्वाद वाला है 'अप्पेगइयाओ धओदाओ' कितने क जलाशय ऐसे ग्यारे १२५ पामतेम ३२ता २९ छे. 'पत्तेयं पतेयं वणसंडपरिक्खित्ताओ' मा या पाया पक्षी ४२४ साशयो पनी थारे त२३ धेशयेसा छ. पत्तेय पत्तेयं पउमवरवेइया परिक्खित्ताओ' भने २४ ताशयो ५१२ वहिाथी युत छ. 'अप्पेगइयाओ आसवोदाओ' तेभा । पाप विगेरे साशयो सेवा छ रेनु ४५ मास । भी। स्वाद पाणु छ. 'आपेगडयाओ વાળા કેટલાક વાવ વિગેરે જલાશો એવા છે કે જેનું જલ વારણ સમુદ્રના જલના સ્વાદ જેવા સ્વાદવાળા જલયુકત છે. “બાર याओ खीरोदाओ' मा पाप विगेरे साशयो सेवा छेउन पाणी धन वा स्वाद वा छे. 'अप्पेगइयाओ ओदाओ' असा शाशयो જીવાભિગમસૂત્ર Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे गइयाओ धओदाओ' अप्येककाः काश्चन वाप्यादयः धृतमिवोदकं जलं यासां ता धृतोदकाः, तथा-'अप्पेगइया खोदोदाओ' अप्येककाः काश्चन् वाप्यादयः क्षोद इव-इक्षुरस इवोदकं-जलं यासां ताः क्षोदोदकाः, तथा'अप्पेगइयाओ अमयरससमरसोदाओ' अप्येककाः काश्चन वाप्यादयः अमृतरससमरसमुदकं यासां ता अमृतरससमरसोदकाः, तथा-'अप्पेगइयाओ उदगरसेणं पन्नताओ' अप्येककाः काश्चन वाप्यादयः प्रकृत्या-स्वभावेन उदकरसेनयुक्ताः प्रज्ञप्ताः, 'पासाईयाओ४' प्रासादीया दर्शनीया अभिरूपाः प्रतिरूपाः 'तासिणं खुइडियाणं बावीणं जाव बिलपंतियाणं' तासां खलु क्षुद्रिकानां वापीनां यावद् बिलपइन्क्तीनाम् पुष्करिण्यादीनां बिलपङ्क्तयन्तानाम् 'तत्थ तत्थ देसे तहिं तर्हि' तत्र तत्र देशे तत्र तत्रैकदेशे 'बहवे तिसोवाणपडिरूवगा पन्नत्ता' बहूनि त्रिसोपानप्रतिरूपकाणि प्रज्ञप्तानि, प्रति-विशिष्टं रूपं येषां तानि प्रतिरूपकाणि हैं की जिनका जल धृत के जैसे स्वादवाला है। 'अप्पेगइया खोदोदाओ' कितनेक जलाशय ऐसे हैं कि जिनका जल इक्षुरस के जैसा स्वाद वाला है 'अप्पेगइयाओ अमयरससमरसोदाओ' कितनेक जलाशय ऐसे है कि जिनका जल अमृत रसके जैसा स्वादवाला है अप्पेगइयाओ पगतीए उदगरसेणं पन्नत्ताओ' कितनेक जलाशय स्वभावतः ही अपने उदकरस से युक्त है, 'पासाइयाओ' ४ ये सब जलाशय प्रासादिक है दर्शनीय है अभिरूप है और प्रतिरूप है इन प्रासादिक आदि विशेषणों का अर्थ पहिले कहा जा चूका है, 'तासिणं खुड्डियाणं वावीणं जाव विलपंतियाणं तत्थ २ देसे तहिं २ वहवे तिसोवाणपडिरूवगा पण्णत्ता' उन छोटी छोटी वापिकाओं के रूपवाले यावत् पुष्करिणियों से लेकर विलपंक्तियों कूपों के उन २ प्रदेशों में उन उन स्थानों में अनेक त्रिसो मेवा छ जेनु पाणी घाना रे वाहा छ. 'अप्पेगइयाओ खोदोदाओ' કેટલાક જળાશ એવા છે કે જેનું પાણી શેરડીના રસ જેવા સ્વાદવાળું છે. 'अपेगइयाओ अमयरससमरसोदाओ' 23 साशयो सेवा छ रेनु पाणी मभृतन। २स १। स्वाहा छे. 'अप्पेगइयाओ पगतीए उद्गरसेणं पन्नत्ताओ' टमा ४ाशयो २१माथी पाताना ६४२सथी युरत छ. 'पासाइयाओ४' આ બધા જલાશ પ્રાસાદીય છે. દર્શનીય છે. અભિરૂપ છે, અને પ્રતિરૂપ छ. २॥ प्रासाहि विगेरे पहोने। २ ५९i वामां पी गयेस छ. 'तासिणं खुड्डियाणं वापीणं जाव विलपंतियाणं तत्थ तत्थ देसे तहिं तहिं बहवे तिसोवाणपडिरूवगा पण्णत्ता' को नानी नानी पावोना ३५।। यावत् परिणियो થી લઈને બિલ પંકિતા અને કૂવાઓના એ એ પ્રદેશમાં એ એ સ્થાનમાં જીવાભિગમસૂત્ર Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.५४ वनषण्डगत वाप्यादीनां वर्णनम् १३ त्रयाणां सोपानानां समाहारस्त्रिसोपानं तानि च तानि प्रतिरूपकाणि चेति त्रिसोपानप्रतिरूपकाणि कथितानि विशेषणस्य परनिपातः प्राकृतत्वात् । 'तेसि णं तिसोवाणपडिरूवगाणं' तेषां खलु त्रिसोपानप्रतिरूपकाणाम् 'अयमेयारूवे वण्णावासे पन्नते' अयं वक्ष्यमाणः एतावद्रूप:-अनुपदं वक्ष्यमाणस्वरूपो वर्णावासो वर्णकनिवेशः प्रज्ञप्त:-कथितः, 'तं जहा' तद्यथा-'वइरामयानेमा' वन्नमया:वज़रत्नमया नेमा:- भूमेरधोभागप्रदेशाः 'रिट्ठमया पइट्ठाणा' रिष्टमयानि-रिष्टरत्नमयानि प्रतिष्ठानानि त्रिसोपानमूलपादाः, 'वेरुलियामया खंभा' वैडूर्यरत्नमयाः स्तम्भाः, 'सुवण्णरुप्पमया फलगा' सुवर्णरूप्यमयानि फलकानि त्रिसोपानाङ्कभूतानि, 'वइरामया संधी' वनरत्नमयाः सन्धयः फलकद्वयापान्तरालप्रदेशाः 'लोहितक्खमईओ सूईओ' लोहिताक्षमय्यः सूच्यः फलकद्वयसम्बन्ध विधनाभावहेतुकपादुकास्थापनीयाः, 'णाणामणिमया अबलंवणा' नानामणिमया अवलंबनाः, पान प्रतिरूपक अर्थात् विशिष्ट त्रिसोपान कहे गये हैं प्रतिरूपक शब्द का वह विशिष्ट रूप अर्थ है ऐसी तीन तीन सीडियां उनवापी आदि जलाशयों के उपर चढने के लिये है 'तेसिणं' तिसोवाणपडिरूवगाणं अयमेयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते उन त्रिसोपान प्रतिरूपकों का वर्ण न्यास वर्ण प्रकार इस प्रकार से हैं-'तं जहा जैसे-'वइरामया नेमा' इनका मूल भाग-जड वज्र रत्नका बना हुआ है, "रिट्ठा मया पडद्वाणा' इनके मूलपाद रिष्ट रत्न के-बने हुए है 'वेरुलियामया खंभा' इनके स्तम्भ वैडूर्य रत्नके बने हुए है 'सुवण्णरुप्पमया फलगा' सुवर्ण और रूप्य-चांदी के इनके फलक पहियां है 'वइरामया संधी' इन पटियों की संधियो वज्र रत्न की है 'लोहितक्खमईओ सुईओ' लोहिताक्षरत्नमय इनकी सूचियां है दोनों पटियों को आपस में जुडारखने के लिये पादुका અનેક ત્રિપાન પ્રતિરૂપક અર્થાત્ વિશેષ પ્રકારના ત્રિપાન કહેવામાં આવેલ છે. પ્રતિરૂપક શબ્દને એ વિશેષ પ્રકારને અર્થ છે. અર્થાત્ ત્રણ ત્રણ નિસરलियो से पार विगेरे साशयोमा ५२ यढवा भाट रामेस छ. 'तेसि गं तिसोवाणपडिरूवगाणं अयमे यारूचे वण्णावासे पण्णते' से त्रिसोपान प्रति३५।नु पनि ॥ शते छ. 'तं जहा' 3 'वइरामया नेमा' मेने। भू भाग-भूजना प्रदेश १२१ २त्नन। अनेस छे. 'रिट्टामया पइट्ठाणा' सेना भूगया २ि०८२त्नना मनेर छे. 'वेरुलियामया खंभा' सेना स्तम्भ वैडूय २त्नना पनेसा छे. 'सुवण्ण रुप्पमयाफलगा' सोना मने यहीन तन। ३४४ ४डेत पाटिया छे. 'वइरामयासंधी' से पाटियासानी सधी मारा १०१२त्नन भने छ. 'लोहितक्खमइओ सूइओ' सोडिताक्ष રનમય એની સૂચિ છે. અને પાટિયાઓને પરસ્પર જોડિ રાખવાવાળા સાંધાં જીવાભિગમસૂત્ર Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४ जीवाभिगमसूत्रे अवलम्ब्यन्ते इति अवलम्बनाः, अवतरतामुत्तरतां चावलम्बने हेतुभूताः अवलम्बनवाहातो विनिर्गताः केचिदवयवाः । 'अवलंबणवाहाओ' अवलम्बनबाहा अपि नानामणिमया ज्ञातव्याः त्रिसोपानप्रतिरूपकाणाम् उभयोरुभयोः पार्श्वयोरवलम्बनाश्रयभूता भित्तयोऽवलम्बनबाहाः प्रोच्यन्ते ।। 'तेसि णं तिसोवाणपडिरूवगाणं' तेषां खलु त्रिसोपानप्रतिरूपकाणाम् 'पुरओ पत्तेयं पत्तेयं तोरणा पत्रता' पुरतः-अग्रे प्रत्येकं प्रत्येकं तोरणानि प्रज्ञप्तानि कथितानीति । 'ते णं तोरणा' तानि खलु तोरणानि 'णाणामणिमयखंभेसु उवणि विट्ठसण्णिविट्ठा' नानामणिमयेषु स्तम्भेषु उपनिविष्टानि-समीप्येन स्थितानि, तानि च कदाचिच्चलानि स्पुरत-आह-संनिविष्टानि-सम्यग्निश्चलतया अवस्थानपरिहारेण निविके स्थानापन्न-कीलों के जैसी सूचियां-है ‘णाणामणिमया अवलंबणा' इनके उपर चढने उतरने के लिये जो आजू वाजू में लम्बे लम्बे दंडे के जैसे अवलम्बन लगे हुए है वे अवलम्बन यहां नानामणियों के बने हुए है इनका पकड कर ही चढने वाले और उतरनेबाले इनके उपर ढते है, और उपर से नीचे उतरते है। 'अवलंबणबाहाओ' अवचलम्बणवाहा भी अनेक मणियों के बने हुए है। अबलम्बन जिनके सहारे पर रहता है ऐसी दोनों तरफ की जो भित्तियां है उनका नाम अवलम्बनबाहा है 'तेसिणं तिसोवाणपडिरूवगाणं' उन प्रतिरूपक निमोपानों के 'पुरओ' आगे ‘पत्तेयं पत्तेयं प्रत्येक प्रत्येक अलग २ -'तोरणा पन्नत्ता' तोरण कहे गये हैं। 'ते णं तोरणा' ये तोरण 'जाणामणिमय खंभे सु उवणिविट्टसण्णिविट्ठा' अनेक मणियों के बने हए खभों के ऊपर पास मे ही स्थित है और मजबूती के साथ ठीक ना स्थानापन्न भीमा की सूयियो डाय छे. 'णाणामणिमया अवलंबणा' तेनी ઉપર ચડવા ઉતરવા માટે આજુ બાજુમાં શરિયાઓના જેવા અવલંબન લાગેલા છે. તે અવલંબને ત્યાં અનેક પ્રકારના મણિયોથી બનેલા છે. તેને પકડીને જ यनाराय। मने उतरनारामा तना ५२ उतरे छे.'अवलंबण बाहाओ' म લંબન વાહાપણ અનેક પ્રકારના મણિયની બનેલ છે. અવલંબન જેના આધારે રહે છે, એવી બન્ને બાજુની જે ભીતો છે, તેનું નામ અવલમ્બન વાહા કહેवाय छे. 'तेसि गं तिसोवाणपडिरूवगाणं' से प्रति३५४ त्रिसपानाना 'पुरओ' भासण पत्तेयं पत्तेयं' हरे ६२४ मा मिस 'तोरणा पन्नत्ता' तो डाय है तोरणा' से ताणे 'गाणा मणिमयखंभेसु उवणिविट्ठ संनिविदा' मने મણિના બનેલ થાંભલાઓની ઉપર પાસેજ સ્થિર રહેલા છે. અને મજબતિ थी योग्य स्थान ५२ निवेशित छ. 'विवह मुतंतरोवइया' तेमा भने पानी જીવાભિગમસૂત્ર Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३. उ. ३ सू. ५४ वनषण्डगत वाप्यादीनां वर्णनम् 9 ष्टानीति नानामणिमयस्तम्भेषु उपनिविष्टसन्निविष्टानि, 'विविहमुत्तरोवड़या' विविधमुक्तान्तरोपचितानि विविधा - विविधविच्छित्तिकलितामुक्ता-मुक्ताफलानि अन्तरा शब्दोऽत्र वीप्सामपेक्षते तेन अन्तरेति अन्तरा२ मध्ये २ उपचिता आरोपिता यत्र तानि विविधमुक्तान्तरोपचितानि, 'विविधतारारूवोचिया' विविधतारारूपोपचितानि विविधेरने कप्रकारकैस्तारारूपैरुपचितानि तोरणेषु शोभातिशयार्थ तारका बद्धयन्ते इति लोकप्रसिद्धिरिति । ' ईहा मियउ सभतुर गणरमगर विहगवालग किण्णररुरुसरभचमरकुंजरवणलय पउमलयभत्तिचित्ता' ईहामृगवृषभतुरंग नरमरविहगव्यालकिन्नररुरुसरभ कुञ्जरवनलता पद्मलताभक्तिचित्राणि, तत्र ईहा मृगादि पद्मलतान्तानां भक्त्या - विच्छिच्या चित्र-विचित्रमालेखो येषु तानि तथा, तथा - 'खंभुग्गयवइर वे इयापरिगयाभिरामा' स्तम्भोगतवत्र वेदिकापरिगताभिरामाणि स्तम्भोगताभिः स्तम्भोपरिवर्त्तिनीभिर्वज्ररत्नमयीभिर्वेदिकाभिः परिगतानि सन्ति यानि अभिरामाणि - सुन्दराणि तानि तथा, तथा - 'विज्जाहरजमलजुयलजंतजुत्ताविव विद्याधरयमलयुगल यन्त्रयुक्तानीव, विद्याधरयोर्यदयमलंस्थान पर निविष्ट है 'विविह मुत्ततरोवइया' इनमें अनेक प्रकार की रचानाओं से युक्त बीच बीच में मुक्तामणिलगे हुए है। 'विविह तारारूवोवचिया' विविध अनेक प्रकार के तारारूपों से ये तोरण उपचित - खचित- है शोभा के निमित्त तोरणों में तारकाएं लगाई जाती है यह बात लोक मे भी देखी जाती है 'इहामिय उसम - तुरग - णर-मगर - विहग-वालग - किण्णर - रुरु - सरभ- चमर कुंजर वणलय - पउमलयभत्तिचित्ता' ईहामृग - वृक- वृषभ वैल-तुरग-धोड़ा नर-मनुष्य, मकर - विहग - पक्षी - व्याल- श्वापद - भुजग, किन्नर, रुरु, मृग, सरभ-अष्टा पद कुञ्जर हाथी, वनलता एवं पद्मलता इन सब के उन तोरणों में चित्र बने हुये है 'खंभुग्गयवइरवेड्या परिगयाभिरामा' इन तोरणों के स्तम्भों के ऊपर वज्रमयीवेदिकाएं है इस कारण ये तोरण बहुत ही रथनाभोथी युक्त पथमां वथमां मोतियो सागेसा छे. 'विविह तारारूवोवचिया' અનેક પ્રકારના તારા રૂપાથી એ તારણા રચેલા છે. શેાભાને માટે તારણેામાં ताराम साववामां आवे छे. आ मामत बोड प्रसिद्ध छे. 'इहामिय उसम तुर गणरमगरविहगवा लगकिण्णर रुरु सरभ चमर कुंजर वणलय पउमलय भत्तिचित्ता' हामृग 93 वृषल ખળદ તુરગ ઘેાડા ભુજગ સર્પ કિન્નર રૂરૂ ભૃગ સરભ અષ્ટાપદ કુંજર હાથી વનલતા અને પદ્મલતા આ બધાના એ તારણામાં यित्रो चित्रेमा - मनावेला छे. 'खंभुग्गय वइरवेइया परिगयाभिरामा' या तोरशीना થાંભલા ઉપર વજામયી વેદિકા છે. તેથી એ તારણા ઘણાજ સુંદર લાગે જીવાભિગમસૂત્ર १५ Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे समश्रेणीकं युगलं-द्वन्द्वं तेषां यन्त्राणि तैर्युक्तानीव तोरणानीति सम्बन्धः, 'अच्चिसहस्समालणीया' अचिःसहस्रमालनीयानि, अर्चिषां सहस्र लिनीयानिपरिवारणीयानि, अयमर्थः-एवं नाम प्रभासमुदायोपेतानि ये नेत्थं संभाव्यते यथा नूनमे तानि न स्वाभाविकप्रभा समुदायोपेतानि किन्तु विशिष्टविद्याशक्तिमत्पुरुषविशेष प्रपश्चयुक्तानीवाभान्ति तानि तोरणानि, 'रूवगसहस्सकलिया' रूपकसहस्रकलितानि रूपकाणां सहस्राणि तैः कलितानि युक्तानि, इति । 'भिसमाणा' दीप्यमानानि 'भिब्भिसमाणा'अतिशयेन दीप्यमानानि तोरणानि 'चवखुल्लोयजलेसा' चक्षुर्लोकनले सानि, चक्षुः नेत्रं लोकने-अवलोकने लिसतीव-दर्शनीयत्यातिशयतः श्लिष्यतीव यत्र तानि चक्षुलोकनलेसानि 'सुहफासा' सुख-पर्शानिसुन्दर लगते है 'विज्जाहर जमल जुयलजंतजुत्ताविव अच्चिसहस्समालणीया' इनके ऊपर समश्रेणि में विद्याधरों के युगलों के चित्र बने हुए है तथा ये तोरण स्वाभाविक प्रभासमुदाय से युक्त है तात्पर्य इस कथन का ऐसा है कि यद्यपि ये तोरण इस प्रकार से प्रभासमुदाय से युक्त है कि जिससे ऐसी संभावना होती है ये स्वाभाविक प्रभासमुदाय से युक्त नहीं है किन्तु विशिष्ट विद्याशक्ति शाली पुरुषविशेष के प्रपञ्च से युक हो रहे है 'रूवगसहस्सकलिया' रूपक सहस्रों से-सैकडों नाना प्रकार के चित्रों से-ये तोरण युक्त है 'भिसमाणा' अपनी प्रभा से चारों ओर चमकीले बने हुए है 'भिभिसमाणा' और ये इस प्रकार से विशिष्टरूप में चमकीले बने हुए हैं कि जिससे ये 'चक्खुल्लोयणलेसा' देखने पर मानों दोनों नेत्रों को आलिङ्गन सा करते हों उनसे चिपकने से ही इन आत्माओंका 'सुहफासा' स्पर्श सुख है 'सस्सिरीयरूवा' पसाइया ४॥ छे. 'विज्जाहरजमलजुयलजंतजुत्ता विव अच्चिसहस्समालणीया' तेना ७५२ समશ્રેણીમાં વિદ્યાધરોના યુગલના ચિત્રો બનેલા છે. તથા એ તોરણે સ્વાભાવિક પ્રભા સમુદાયથી યુકત છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એવું છે કે જો કે આ તારણો એવા પ્રકારની પ્રજા સમુદાયથી યુકત નથી પરંતુ વિશિષ્ટ વિદ્યાશકિતશાળી ५३५ विशेषना अपयथा यु४त २६ २७ छ. 'रूवगसहस्स कलिया' ३५४ सा. स्था अर्थात से अने: ४२ना चित्राथी ये तोरण। युरत छ. 'भिसमाणा' पातानी प्रमाथी थारे त२३ यभडित मनेा छ. 'विम्भिसमाणा' से मापातानी प्रमाथी यति मनेा छ नाथी को 'चक्खुल्लोयणलेसा' तेने नेतiar જાણે તે બન્ને નેત્રોને આલિંગન આપતા ન હોય તેમ જાણે તેમાં ચાંટિ જાય छ. ये तोरणान। २५श 'सुहफासा' सुभई छ. सस्सिरीय रूवा, पासाइया४' જીવાભિગમસૂત્ર Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.५४ वनषण्डगत वाप्यादीनां वर्णनम् १७ सुखदस्पर्शयुक्तानि, 'सस्सिरीयरूवा' सश्रीकरूपाणि, सश्रीकाणि सशोभाकानि रूपाणि यत्र तानि, तथा-'पासादीया४' प्रासादीयानि दर्शनीयानि अभिरूपाणि प्रतिरूपाणि एतत् पदचतुष्टयस्यार्थः प्राग्वत् । 'तेसि णं तोरणाणं उवरि' तेषां खलु तोरणानामुपरि-ऊर्ध्वभागे 'बहवे अट्ठमंगलगा पन्नत्ता' बहूनि अष्टाष्टमङ्गलकानि प्रज्ञप्तानि कथितानि कानि तानि अष्टाष्टमङ्गल कानि तत्राह- 'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-'सोत्थिय-सिरिवच्छ-'णंदियावत्तवद्धमाण-भदासणकलसमच्छदप्पणा' स्वस्तिक-श्रीवत्स-नन्दिकावत्ते-वर्द्धमानक-भद्रासन-कलशमत्स्य-दर्पणानि स्वस्तिकादीनि खलु अष्ट अष्ट अष्टाष्टसंख्याकानि मङ्गलकानि-मङ्गलचिह्नानि, एभियुक्तानि तानि तोरणानि, इति, एतानि स्वस्तिकादीनि किं स्वरूपाणि तत्राह-'सव्वरयणामया' सर्व रत्नमयानि तानि स्वस्तिकादीनि अष्टाष्टमङ्गलानीति । कथं भूतानि तत्राह-'अच्छा सण्हा जाव पडिरूवा' अच्छानि यावत्प्रतिरूपाणि अर्थः प्राग्वत् । 'तेसि णं तोरणाणं उप्पि' देखने वालों को इनका रूप बहुत ही सुहावना लगता है अतः ये सश्रीक रूप वाले हैं ये तोरण प्रासादीय दर्शनीय अभिरूप और प्रतिरूप इन चार विशेषणोंवाले हैं इन विशेषणों का अर्थ जगह जगह लिखा जा चूका है' 'तेसिणं तोरणाणं उरिं बहवे अट्ठ मंगलगापण्णत्ता' इन तोरणों के ऊपर अनेक आठ आठ मंगल द्रव्य कहे गये है 'सोस्थिय, सिरिवच्छ, णंदियावत्तवद्धमाण, भदासण, कलसमच्छदप्पणा' उन आठ मंगल द्रव्यों के ये नाम है-स्वस्तिक १, श्रीवत्स२, नंदिकावर्त्त ३, वर्द्धमान ४, भद्रासन ५, कलश ६, मत्स्य ७, और दर्पण ये ८, सब आठ मंगल द्रव्य 'सच्चरयणामया अच्छा सण्हा, जाव, पडिरूवा' सर्वात्मना रत्नमय है आकाश और स्फटिक मणि के જોનારાઓને એનું રૂપ ઘણુંજ સોહામણું લાગે છે. તેથી તે સશ્રીક રૂપવાળા छ. ये तोरणे। प्रासाहीय, शनीय, मलि३५, मने प्रति३५, २॥ या विशષણેને અર્થ અનેક સ્થળે આવી ગયેલ છે તેથી તે ત્યાંથી સમજી લેવો. 'तेसि णं तोरणाणं उबरि बहवे अट्ठमंगलगा पणता' मे तोरानी ७५२ मने 218 २मा मस द्रव्यो वामां आवे छे. 'सोस्थिय सिरिवच्छ णंदियावत वद्धमाण भद्दासण कलस, मच्छ दप्पणा' से 23 मस द्रव्योना नाम। આ પ્રમાણે છે.–સ્વસ્તિક ૧ શ્રીવત્સ ૨ નંદિકાવત ૩ વદ્ધમાન ૪ ભદ્રાસન ५, ४२६, मत्स्य ७ मने ६५९५८ २॥ २मा भी द्रव्यो 'सव्वरयणामया अच्छा सण्हा जाव पडिरूवा' सारे २त्नमय छ. २मा ४१२॥ सने मशियोनीम સ્વચ્છ છે. ક્ષણ યાવત્ પ્રતિરૂપ છે. લણથી પ્રતિરૂપ સુધીના આ પદોની जी०३ જીવાભિગમસૂત્ર Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे तेषां खलु तोरणानामुपरि-ऊर्ध्वमागे 'बहवे किण्हचामरज्झया' बहवः-अनेके कृष्णाचामरैयुक्ता ध्वजा स्तोरणानामुपरिभागे विद्यन्ते तथा-'नीलचामरज्झया' बहवो नीलचामरैर्युक्त ध्वजा विद्यन्ते तथा-'लोहियचामरज्झया' बहवो लोहितचामरध्वजा विद्यन्ते, तथा 'हारिद्दचामरज्झया' हारिद्रचामर ध्वजाः, पीतवर्णध्वजा इत्यर्थः 'सुकिल्लचामरज्झया' शुक्लवर्णोपेतचामरयुक्ताध्वजाः सन्ति, ते च 'अच्छा' अच्छाः स्फटिकवदति शुभ्राः 'सण्हा' श्लक्ष्णपुद्गलस्कन्धनिर्मिताः 'रूप्पपट्टा' रूप्यपहाः, रूप्यं रजतं तन्मयाः वज्रदण्डस्योपरिपट्टा येषां ते रूप्यपट्टा ध्वजाः 'वइरदंडा' वज्रदण्डाः, वनो-वज्ररत्नमयो दण्डो रूप्यपट्टमध्यवर्ती येषां ते वज्रदण्डाः, 'जलयामलगंधिया' जल जामलगन्धिकाः, जलाजातं-समुद्भूतं जलजं-कमलं तेषामिव जलजकुसुमानां पद्मादीनामिव अमलोनिर्मलो यो गन्धः-सुरभिगन्धः स विद्यते येषां ते तथा, अतएव 'सुरम्मा' जैसे स्वच्छ है इलक्ष्ण यावत् प्रतिरूप है । श्लक्ष्ण आदि प्रतिरूपपर्यन्त के इन पदों की व्याख्या पीछे की जा चुकी है 'तेसिणं तोरणाणं उम्पि वहवे किण्हचामरज्झया' उन तोरणों के उर्वभाग में अनेक कृष्णकान्तिवाले चामरों से युक्त ध्वजाएं है 'नील चामरज्झया' नीलवर्णवाले चामरों से युक्त ध्वजाएं है 'लोहिय चामरज्झया' लोहित लालवर्णवाले चामरों से युक्त ध्वजाएं है 'हारिद्दचामरज्झया' हारिद्रवर्ण के पीलेवर्ण के चामरों से युक्त ध्वजाएं है 'सुकिल्लचामरज्झया' शुक्ल वर्ण के चामरों से युक्त ध्वजाएं है । 'अच्छा सण्हा रूप्पपट्टावडर दंडा जलयामलगंधिया सुरूवा पासाइया ४' ये सब ध्वजाएं अच्छ स्वच्छ है- आकाश और स्फटिकमणि के समान अति शुभ्र है इलक्षण चिकनी है वज्रदण्ड के उपर में इनके पद चांदी के बने हुए है 'वइर दंडा' इनके दण्डवज्ररत्न के बने हुए हैं इनका गंध जलज-कमल के ८या या पहेi डेवामा भावी आयेत छ. 'तेसिणं तोरणाणं उप्पिं बहवे किण्हचामरज्जया' से ताणाना ५२ना मागमा भने ४८ तिवाय यामशथी युत चमछ. 'लोहियचामरज्झया' सास पायाभ। युत धनय . 'हारिह चामरज्जया' पी व ना याभरावा नसे छे. 'सुक्किल्लचामरज्झया' स वाव यामशथी युत यो छ. 'अच्छा सण्हा रूपपपड़ा वइरदंडा जलयामलगंधिया सुरूवा पासाइ या४' मा मधी घो । २०२७ २१२७ छ. २४॥ અને સ્ફટિક મણિ સરખી અત્યંત વેત છે. ક્ષણ ચીકણી છે. વજદંડની ઉપર सेना ५६ यहिना पनेता छ. 'वइरदंडा' मेने। ६ ५ २त्नन। अनेरा छ. એની ગંધ જલજ-કમલના ગંધ જેવી છે. એથી જ એ સુરમ્ય છે મનહર છે. 'सुरूवा' मेनु ३५ श्रेष्ठ छे. मने से प्रासाहीय विगेरे विशेषणथी युरात छे. જીવાભિગમસૂત્ર Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.५४ वनषण्डगत वाप्यादीनां वर्णनम् १९ सुरम्याः-अतीवरमणीयाः 'सुरूवा' सुरूपाः-सुन्द्रराकाराः 'पासाइया' प्रासादीया दर्शनीया अभिरूपाः प्रतिरूपास्ते ध्वजास्तोरणाश्रिता विद्यन्ते इति ॥ 'तेसि णं तोरणाणं उप्पि' तेषां खलु अनन्तरकथितानां तोरणानामुपरि अचंभागे 'बहवे छ ताइच्छ त्ता' बहूनि-अनेकानि छत्रातिछत्राणि छत्रात् लोकप्रसिद्धात् एकसंख्यात् अतिशायीनि द्विसंख्यकानि त्रिसंख्यकानि वा यानि तानि छत्रातिच्छत्राणि 'पडागाइपडागा' पताकातिपताकाः वहव्यः पताकाभ्यो लोकप्रसिद्धाभ्यः अतिशायिन्यो दीर्धत्वेन विस्तारेण च याः पताकास्ताः पताकातिपताकाः, 'घंटाजुयला' बहूनि घण्टायुगलानि, 'चामरजुयला' बहूनि चामरयुगलानि 'उप्पलहत्थया जाव सयसहस्सपत्तहत्थगा' उत्पलहस्तका:-उत्पलाख्यजलजकुसुमसमूहविशेषाः, हस्तकशब्दोऽत्रसमूहवाचकः, यावत्पदेन एतेषां संग्रहः बहवः पद्महस्तकाः, बहवो नलिनहस्तका बहवः सुभगहस्तकाः, बहवः सौगन्धिक हस्तकाः, बहवः पुण्डरीकहस्तका: बहवः शतपत्रहस्तकाः, बहवः सहस्रपत्रहस्तकाः। गन्ध जैसा है अत एव ये सुरम्य-मनोहर है 'सुरुवा' इनका रूप श्रेष्ठ है और ये प्रासादीय आदि ४ विशेषणों से युक्त है। 'तेसि णं तोरणाणं उम्पि' इन तोरणों के उपर-'वहवे छत्ताइ छत्तापडागाइपडागा धंटाजुयला चामरजुयला उप्पलहत्थया जाव सयसहस्सपत्तहत्थगा सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा' अनेक छत्राति छत्र है-एक छत्रके उपर दूसरा छत्र, दूसरे छत्र के ऊपर तीसरा छत्र इस रूप से हैं अनेक पताकाति पताकाएँ हैं-एक पताका के उपर दसरी पताका, दूसरी पताका के उपर तीसरी पताका इस तरह से हैं, अनेक धंटायुगल है अनेक चामर युगल है अनेक उत्पलहस्तक है-समूह का नाम हस्तक है यहां प्रथम यावत्पद से 'अनेक नलिन हस्तक हैं अनेक सुभगहस्तक हैं । अनेक सौगंधिक हस्तक हैं, 'तेसिणं तोरणाणं उपि' थे तोरणानी ७५२ 'बहवे छत्ताइछत्ता पडागाइपडागा घंटाजूयला उप्पलहत्थया जाव सयसहस्सपत्तहत्थगा सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा' भनेर छाति छत्र छे. ४ छत्रनी ५२ मी छत्री छत्रनी ઉપર ત્રીજું છત્ર આ રીતે છે. અનેક પતાકાતિ પતાકા છે. એક પતાકાની ઉપર બીજી પતાકા બીજી પતાકાની ઉપર ત્રીજી પતાકા આ રીતે રહેલ છે. અનેક ઘંટા યુગલે છે. અનેક ચામર યુગલે છે. અનેક ઉત્પલ હરતક–સમૂહે છે. હસ્તકને અર્થ સમૂહ એ પ્રમાણે છે. અહીયાં પહેલા યાવરપદથી અનેક નલિન હસ્તક છે. અનેક સુભગા હસ્તક છે. અનેક સૌગંધિક હસ્તક છે. અનેક પંડરિક જીવાભિગમસૂત્ર Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २० जीवाभिगमसूत्रे पद्मादि पदानि पूर्व व्याख्यातानि, सर्वेचैते छत्रातिच्छत्रादि सहस्रपत्रहस्तकान्ताः, 'सव्वरयणामया सर्वरत्नमयाः निरवशेषतया रत्नमयाः, तथा-'अच्छा जाव पडिरूवा' अच्छा यावत्प्रतिरूपाः अच्छादिविशेषणानि व्याख्यातपूर्वाणि, 'तासिणं खुइडियाणं वावीणं जाव बिलपंतियाणं' तासां खलु क्षुल्लिकानां वापीनां यावद् बिलपंक्तीनां पुष्करिणीतो बिलपंक्ति पर्यन्तानामपान्तरालेषु 'तत्थ तत्थ देसे तहिं तहिं' तत्र तत्र देशे तस्यैव देशस्य तत्र तत्रैकदेशे, प्रदेशकभागे इत्यर्थः 'बहवेउप्पायपव्वया बहवोऽनेके उत्पातपर्वताः, यत्रागत्य बहवो वानव्यन्तरदेवा देव्यश्च विचित्रक्रीडानिमित्तं वैक्रियशरीरमाश्रयन्ति, 'णियइ पच्चया' नियतिपर्वताः, नियत्या-नयत्येन पर्वताः नियतिपर्वताः सदा भोग्यत्वेनावस्थिताः 'जगई पव्वया' अनेक पुण्डरीक हस्तक हैं । अनेक शतपत्र हस्तक हैं और अनेक सहस्रपत्र हस्तक हैं । इस प्रकार के पाठ का संग्रह हुआ है ये सब 'सव्वरयणामया' सर्वात्मना रत्नमय है अच्छ आकाश और स्फटिकमणि के जैसे अति शुभ्र है यावत् प्रतिरूप है श्लक्ष्णादि पदों का अर्थ पूर्ववत् समझलेनाचाहिये 'तासिणं खुड्डियाणं वावीणं जाव विलपंतियाणं' उन छोटी छोटी वापिकाओं के विल पंक्तियों के उत्तर २ प्रदेशों में, प्रदेशों के भी एक एक देश में भी 'बहवे उप्पायपध्वया' अनेक उत्पाद पर्वत है इन पर अनेक व्यन्तर देव और देवियां आकर के विचित्र प्रकार के क्रीडा करने की निमित्त उत्तर वैक्रिय शरीर की रचना करते हैं इसलिये इनका नाम उत्पाद पर्वत है अनेक 'णियइ पव्वया' नियति पर्वत हैं ये वानव्यन्तरों के नियतरूप से सदा भोग्य मे आने वाले होने से इनको नियति पर्वत कहते हैं 'जगईपव्वया अनेक હસ્તક છે. અનેક શતપત્ર હરતક છે. અને અનેક સહસ્ત્રપત્ર હસ્તક છે. આ प्रा२न पाउने संबड थयेस छ. २ मा समूड 'सव्वरयणामया' सर्वात्मना રત્નમય છે. અચ્છ આકાશ અને સ્ફટિક મણિ પ્રમાણે અત્યંત વેત છે. યાવ(प्रति३५ छ. स विशेरे पहानी अथ° पूर्व प्रमाणे सम सेवा. 'तासिणं खुड्डियाणं वावीणं जाव विलपंतियाणं' से नानी नानी पाठियोनी मिस ५.तियोन। उत्तर उत्तरना प्रदेशमा प्रदेशान। ५५ मे से देशमा ५ 'बहवे उपायपव्वया' मने पात ५ तो छ. तेन। ५२ मने व्यन्त२ हेवो भने દેવિયો આવીને વિચિત્ર પ્રકારની ક્રીડા કરવા માટે ઉત્તર વૈક્રિય શરીરની રચના ४२ छ. तेथी तेनु नाम पात पति छ. 'णियइपव्वया' मने नियति ५'त છે. આ પર્વતે વાતવ્યન્તરોના મૃતરિકે ઉપયોગમાં આવનાર હોવાથી તેને नियति ५१त ४ छ. 'जगती पव्वया' मने ती पवतो छ. 'दारुपव्वया' જીવાભિગમસૂત્ર Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.५४ वनषण्डगत वाप्यादीनां वर्णनम् २१ जगतीपर्वताः पर्वत विशेषाः, 'दारुपव्वया' दारुपर्वताः, दारुनिर्मापिता इव पर्वता दारुपर्वताः दगमंडवगा' दकमण्डपकाः, स्फटिकनिर्मापितमण्ड पका इत्यर्थः, 'दगमंचगा' दकमञ्चकाः स्फटिकमञ्चका इत्यर्थः 'दगमालगा' दकमालकाः स्फटिकनिर्मापिता मालका इत्यर्थः 'दगपासायगा' दकप्रासादकाः, इमे च दकमण्डपादयः केचित् 'ऊसडा' उत्सृता उच्चा इत्यर्थः, केचित् 'खुल्ला' क्षुद्रा लघीयांसो लधव इत्यर्थः 'खड हडगा' लघव आयताश्च केचनेति 'अंदोलगा' अन्दोलकाः 'पक्खंदोलगा' पक्ष्यन्दोलकाः, यत्र तत्राऽऽगत्य आत्मानमन्दोलयन्ति ते अन्दोलकाः, 'झूला' इति लोकप्रसिद्धा, तथा-यत्रागत्य पक्षिण आत्मनमन्दोलयन्ति ते पक्ष्यन्दोलकाः ते च अन्दोलकाः पक्ष्यन्दोलकाश्च तस्मिन् वनषण्डे तत्रतत्र प्रदेशे वानव्यन्तर देवदेवी क्रीडायोग्या बहवः सन्ति । ते चोत्पातपर्वतादयः कथंभूतास्तत्राहजगती पर्वत विशेष है अनेक 'दारुपव्ययगा' दारु पर्वत है दारु लकडी के बने हुए जैसे होने से ये पर्वत दारु पर्वत कहे गये हैं 'दगमंडवगा' अनेक दकमंडपक है। स्फटिक मणि से रचित मंडप है 'दगमंचगा' स्फटिक मणिके बने हुए मंच है 'दकमालगा' अनेक स्कटिल मणि के बने हुए प्रासादक-महल-भवन है इन दकमण्डपादिकों में से कितनेक 'ऊसडा' ऊंचे है कितनेक 'खुड्डा' छोटे है 'खडहडगा' और कितनेक लघु और आयत-लंबे है 'अंदोलगा पक्खंदोलगा सव्वरयणामया' इनमें कितनेक मंडपादिक तो अन्दोलकरूप हैं और कितनेक पक्ष्यन्दोलकरूप है जहां पर आकर के देव देवियां अपने आपको झलाती है अर्थात् झुलती है-उनका नाम अन्दोलक है । और जहां पर आकरके पक्षी झलते है वे पक्ष्यान्दोलक है। ऐसे आन्दोलक और पक्ष्यान्दोलक उस वनखण्ड में जगह जगह पर बहुत है। ये सब व्यन्तरदेव और દારૂ પર્વત છે. એટલે કે લાકડાના બનેલા જેવા હેવાથી એ પર્વત દારૂ પર્વત पाय छ 'दगमंडवगा' मने ६४ मो छ. गेटवे २५२४ मशिथी श्येत ५। छ. 'दगमंचगा' २५८४ मशिना मनापामा मावस भय। छ. 'दकमाસ્ત્રના અનેક સ્ફટિક મણિના બનાવેલ પ્રાસાદ-મહેલો છે. આ દક મંડપાદિકામાંથી 'ऊसडा' या छ.टसा 'खड़ा' नाना छ. 'खडह डगा' मने टमा नाना अने. २ायत-ain छे. 'अंदोलगा पक्ख दोलगा सव्वरयणामया' टसा મંડપ વિગેરે તે અંદેલક રૂપ છે. અને કેટલાક પશ્ચંદેલક રૂપ છે. જ્યાં આગળ દેવ દેવિયે આવીને પિતે પિતાને જુલાવે છે. અર્થાત્ પિતે ખુલા ખાય છે, તેને આલક કહેવામાં આવે છે. અને જ્યાં આગળ પક્ષિઓ આવીને ઝુલે છે તે પદ્યાલક કહેવાય છે. એવા આંદલક અને પક્ષ્યાંદેલક એ વન જીવાભિગમસૂત્ર Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे 'सव्वरयणामया' सर्वरत्नमयाः सर्वात्मनाः रत्नमयाः, 'अच्छा जाव पडिरूवा' अच्छा यावत्प्रतिरूपाः । 'तेसिं णं उत्पायपव्वएसु जाव पक्खंदोलएसु' तेषु खलु उत्पातपर्वतेषु यावत् पक्ष्यन्दोलकेषु यावत्पदेन नियति पर्वतादीनां संग्रहः । तेषु 'बहवे हंसासणाई' बहूनि हंसासनानि, तत्र येषामासनानामधोभागे हंसा व्यवस्थिताः, यथा सिंहासने सिंहाः तानि हंसासनानि 'कोंचासणाई' क्रोञ्चासनानि येषामासनानामधः क्रोञ्चाः - पक्षिविशेषा व्यवस्थितास्तानि क्रोञ्चासनानि एवम् - 'गरुलासणाई ' गरुडासनान्यपि ज्ञातव्यानि, 'उष्णयासणाई' उन्नतासनानिउच्चासनानि 'पणयासणाई' प्रणतासनानि - प्रकर्षेण नतानि यानि आसनानि तानि प्रणतासनानि, 'दीहासणाई' दीर्घासनानि दीर्घाणि आसनानीत्यर्थः 'भद्दासणाई' देवियों के क्रीडायोग्य स्थान है । ये उत्पाद पर्वतादिक 'सव्वरयणामया' सर्वात्मना रत्नमय है 'अच्छा जाव पडिरुवा' आकाश और स्फटिक मणि के जैसे ये सब अति शुभ्र है तथा श्लक्ष्ण आदि विशेषणोंवाले है 'तेसु उपायपव्वते सु जाव पक्वं दोलेसु वहवे हंसासणाई को चासणाई गरुलासणाई' उत्पादपर्वतों से लेकर पक्ष्यान्दोलनतक के इन सबों पर अनेक हंसासन है - सिंहासन में जैसे अधो भाग मे चित्रितसिंह व्यवस्थित होते हैं उसी प्रकार से जिन सिंहासनों के अधो भाग में हंस चित्रित होते हैं वे हंसासन है ऐसे हंसासन यहां अनेक है इसी प्रकार अनेक क्रोंचासन है अनेक गरूडासन है 'उष्णयासणाई' अनेक उन्नतासन ऊंचे २ आसन है अनेक 'दीहासणाई' दीर्घ लम्बे २ आसन है और ये शय्यारूप में हैं 'भद्दासणाई' २२ ખંડમાં સ્થળે સ્થળે ઘણા છે. એ બધા વ્યન્તર દેવ અને દેવિયાને ક્રીડા કરવાને योग्यस्थानो छे. या उत्पात पर्वत विगेरे 'सव्वरयणामया' सर्वात्मना रत्नभय 'छे. 'अच्छा जाव पडिवा' आश भने २ईटिङ मणिना भेवा से मघा धान शुभ-श्वेत छे. तथा सह विगेरे विशेषणो वाजा छे. 'तेसु णं उत्पायपव्वसु जाव पक्ख दोले बहवे हंसासणाई कोंचासणाइ गरुलासणाई' उत्पाद पर्वतो થી આરંભીને પઠ્યાન્દોલક સુધીના આ બધાજ પતા ઉપર અનેક હુસાસના છે, સિ`હાસનામાં જેમ નીચેના ભાગમાં ચિત્રેલા સિંહ હાય છે, એજ રીતે આ સિંહાસનાની નીચેના ભાગમાં હંસા ચિત્રલા હાય છે. તેને હુ સાસન કહેવાય છે. એવા અનેક હુ સાસના એ પતા પર છે. એજ રીતે ક્રૌંચાસના छेने गडासना छे. 'उण्णयासणाई' ने उन्नतासन या या आसनो छे भने 'दीहासणाई' दीर्घ सांगा सांगा आसन छे अने ते शय्या नेवा होय छे, 'भद्दासणाई' भने लद्रासनो छे. भेनी नीथेना लागभां पीडिअगंध જીવાભિગમસૂત્ર Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.५४ वनषण्डगत वाप्यादीनां वर्णनम् २३ भद्रासनानि, येषामधोभागे पीठिका बन्धो भवति तानि 'पक्खासणाई' पक्ष्यासनानि, येषामधोभागे नानास्वरूपाः पक्षिणो व्यवस्थितास्तानि पक्ष्यासनानि, एवम्-'मगरासणाई' मकरासनानि, मकराकारासनानि 'उसभासणाई' वृषभासनानि 'सीहासणाई' सिंहासनानि 'पउमासणाई' पद्मासनानि पद्माकाराणि आसनानि 'दिसासोवत्थियासणाई' दिसौवस्तिकासनानि, येषामासनानामधोभागे दिक्सौवस्तिकाआलिखिताः सन्ति तानि तथाभूतानि, अत्र यथाक्रममासनानां संग्राहिका संग्रहणी गाथा-- 'हंसे कोचे गरुले, उण्णय पणए य दीह भद्देय । पक्खे मयरे उसहे, सीहदिसा सोत्थि बारसमे' ॥१॥ हंसः क्रोश्चो गरुड उन्नतः प्रणतो दीर्घा भद्रश्च । पक्षीमकरो वृपभः सिहो दिकसौवस्तिको द्वादशः ॥१।। इतिच्छाया एतानि द्वादशसंख्याकानि हंसासनादीनि कथंभूतानि तत्राह-'सव्वरयणाअनेक भद्रासन हैं जिनके अधोभाग में पीठिका बन्ध होता है वे भद्रासन कहलाते हैं। अनेक 'पक्खासणाई' पक्ष्यासन है इसके अधोभाग में पक्षियों के चित्र बने हुए होते हैं अनेक 'मगरासणाई' मकरासन है अनेक 'उसभासणाई' वृषभासन है, अनेक 'सीहासणाई' सिंहासन है अनेक 'पउमासणाई' पद्मासन है अनेक 'दिसासोवस्थियासणाई' जिन आसनों के अधोभाग में दिशा सौवस्तिक आलिखित होते हैं वे आसन दिक सौवस्तिक है यथाक्रम से इन आसनों की संग्राहिका गाथा इस प्रकार से है हंस, कौ चे१, इत्यादि, हंस१ कोंच२, गरुड३, उन्नत४, प्रणत५, दीर्ध६ भद्र७, पक्षी८, मकर९, वृषभ, १०, सिंह११, दिक सौवस्तिक १२बारहवां, ये सब बारह आसन 'सव्वरयणामयाई' सर्वात्मना रत्नमय है 'अच्छाई' आकाश और स्फटिकमणि के समान डाय छ, ते मद्रासन उपाय छे, अने, 'पक्खासणाई' पक्ष्यासन। छे. तेना नीयना मामा पक्षियोना यित्रो अनेसा डाय छे. गाने 'मगगसणाई' भ४२१सने। छ. अने, 'उसभासणाई' वृषमासना . अने'सीहासणाई' सिंहासनछे. मने 'पउमासणाई' पद्मासना छ. मने 'दिसासोत्थियासणाई' सनोनी નીચેના ભાગમાં દિશા સૌવસ્તિક આલેખવામાં આવેલ હોય છે. એ આસન દિશા સૌવસ્તિક છે. એ આસનોના નામે સંગ્રહીત કરીને બતાવનારી ગાથા २॥ प्रमाणे छ. 'हंसे कोंच त्यास १, २ २, ३७ 3, उन्नत ४, प्रशुत ५ દીર્ઘ ૬, ભદ્ર ૭ પક્ષી ૮ મકર વૃષભ ૧૦ સિંહ ૧૧ અને દિકુ સૌવસ્તિક ૧૨ मा मारे मासन 'सव्वरयणामयाई' सारे २त्नमय छे. 'अच्छाई' माश જીવાભિગમસૂત્ર Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४ जीवाभिगमसूत्रे मयाइ" सर्वरत्नमयानि सर्वात्मना रत्नमयानि रत्नघटितानि 'अच्छाई" अच्छानि अच्छादि प्रतिरूपपर्यन्तं विशेषणकदम्बकं व्याख्यातपूर्वम् । 'तस्स णं वणसंडस्स' तस्य खलु वनषण्डस्य 'तत्थ तत्थ देसे' तत्र तत्र देशे 'तहिं तहिं' तस्यैव देशस्य तत्र तत्रैकदेशे 'बहवे आलिधरा' बहूनि आलिगृहकाणि, तत्र आलि:- वनस्पतिविशेषः तन्मयानि गृहकाणीति आलिगृहकाणि 'मालधरा' मालिक गृहकाणि, मालिर्वनस्पतिविशेषः तन्मयानि गृहकाणि 'कयलीधरा' कदलीगृहकाणि - कदलीमयानि गृहकाणीति 'लयधरा' लतागृहकाणि 'अच्छणधरा ' अच्छणगृहकाणि- अवस्थानगृहकाणि येषु यदा तदा वा आगत्य बहवो देवा देव्य सुखासनेनावतिष्ठन्ते इति । 'पेच्छणधरा' प्रेक्षण गृहकाणि यत्रागत्य प्रेक्षणानि विदधति निरीक्षन्ते च, 'मज्जणधरा' मज्जनगृहकाणि, यत्राअतिशुभ्र है लक्ष्ण आदि प्रतिरूपपर्यन्त विशेषणोंवाले हैं इन सब पदों की व्याख्या पीछे की जा चुकी है । 'तस्स णं वणसंडस्स तत्थ २ देसे तर्हि तहि बहवे आलिधरा' उस वनखंड के उन २ स्थानों में अनेक आलिगृह है आलिनामक वनस्पनियों के गृह है 'मालिधरा' अनेक मालिनामक वनस्पतियों के घर है 'कयलीधरा' अनेक कदली केलों के धर है अर्थात् जिन गृहो में आलिनामकवनस्पतियां है वे आलिगृह है जिन गृहों मे मालिनामकवनस्पति की प्रचुरता है वे मालिगृह - है जिन गृहों में कदलीके वृक्षों की प्रचुरता दिखती है वे कदलीगृह है । 'लधरा' अनेकलता प्रधानतावाले गृह है ' अच्छणधरा, पेच्छणधरा, मज्जणधरा' अनेक अवस्थानगृह हैं ये गृह धर्मशाला के स्थाना पन्न होते हैं, क्यों कि यदा कदा आकर के यहां पर व्यन्तर देव देवियां અને સ્ફટિક મણિની જેમ અત્યંત શુભ્ર છે. લક્ષ્ણ વિગેરે પ્રતિરૂપ પન્તના વિશેષણા વાળા છે, આ બધાજ પાના અનું કથન પહેલા આવી ગયેલ છે. 'तरसणं वणसं' इस्स तत्थ तत्थ देसे तहिं तहिं बहवे आलिधरा' से वन ખંડના એ એ સ્થાનામાં અનેક આલિશૃહે છે. એટલે કે આલિ નામની વનસ્પતિના गृह छे. 'मलिधरा' भने भादिधर भासिनामनी वनस्पतियांना गृह। छे. 'कवलीधरा' ने ही गृहो- डेजना घरो छे. अर्थात् मे गृहोमां आसिनामनी વનસ્પતિયા છે તે આલિગૃહ છે. જે ગૃહામાં માલિક નામની વનસ્પતિયાનું અધિકપણું છે તે માલીઘર છે. જે જે ગૃહેામાં કેળના વૃક્ષે વિશેષ પ્રમાણમાં होय ते हसी गृहे। छे. 'लयधरा' भने बता પ્રધાનતાવાળા ગ્રહેા છે. 'अच्छणधरा, पेच्छणधरा, मज्जणधरा' अने अवस्था गृहो छे. या गृह। धर्मશાળા જેવા હાય છે, કેમકે જ્યારે ત્યારે વ્યંતર દેવા અને દેવિયા પાતાની જીવાભિગમસૂત્ર Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.५४ वनषण्डगत वाप्यादीनां वर्णनम् २५ गत्य स्वेच्छया मज्जनं स्नानं कुर्वन्ति, 'पसाहणधरगा' प्रसाधनगृहकाणि, यत्रागत्य स्वं परंच प्रसाधयन्ति मण्डयन्तीत्यर्थः । 'गब्भधरगा' गर्भगृहकाणि-गर्भगृहाकाराणि, 'मोहणधरगा' मोहनगृहकाणि, मोहनम्-मैथुनसेवा तत्प्रसाधकानि गृहकाणि मोहनगृहकाणि वासभवनानीत्यर्थः । 'सालधरगा' शालागृहकाणि पट्टशालाप्रधानानि गृहकाणि 'जालधरगा' जालगृहकाणि जालयुक्तानि गृहकाणि 'कुसुमधरगा' कुसुमगृहकाणि-कुसुमप्रकारोपचितानि गृहकाणि । 'चित्तधरगा' चित्रगृहकाणि-चित्रप्रधानानि गृहकाणि, 'गंधव्वघरगा' गन्धर्वगृहकाणि-गीतनृत्याद्यभ्यासयोग्यानि गन्धर्वगृहकाणि, इति, 'आयंसधरगा' आदर्शगृहकाणिअपनी इच्छा के अनुसार आनन्द से ठहरते हैं अनेक प्रेक्षण गृह है यहां आकर के देव देवियां अनेक प्रकार के कौतुकों को-खेलों को देखते हैं और अनेक प्रकार के खेलों को स्वयं भी करते हैं। मजन गृह हैं-अनेक स्नानगृह है यहां पर आकर व्यन्तर देव देवियां स्वेच्छा से खूब स्नान करते हैं । 'पसाहणधरगा' अनेक प्रसाधनगृह है-यहां पर आकरके व्यन्तरदेवादिक अपने को और परको विभूषाओं से विभूषित करते है 'गम्भधरगा' अनेक गर्भगृह के आकार के धर है 'मोहणधरगा' मैथुन सेवन जहां पर किया जाय ऐसे अनेक मोहन धर हैं। इन्हें वासभवन भी कहा जाता है 'सालघरगा' अनेक पट्टशाला प्रधान धर हैं अनेक 'जालघरगा' जालयुक्त धर है। अनेक 'कुसुमधरगा' पुष्पों के समूह से युक्त गृह है। अनेक 'चित्तधरगा' चित्रों की प्रधानतावाले गृह है 'गंधव्वधरगा' गीत -नृत्य आदि अभ्यास जिन में किया जाता है ऐसे भी अनेक गंधर्व ઈચ્છા પ્રમાણે આનંદપૂર્વક ત્યાં નિવાસ કરે છે. અનેક ક્ષિણ ગૃહો છે. અહીયાં આવીને દેવ દેવિ અનેક પ્રકારના ખેલ જોવે છે અને સ્વયં પણ અનેક પ્રકારના ખેલો કરે છે. અનેક મજજન ગૃહો છે. અનેક સ્નાન ગૃહો છે. અહીયાં આવીને व्यत२ ३५ हेवियो स्वेछापूर्व ४ भूम स्नान ४२ छ. 'पसाहणधरगा' भने પ્રસાધન ગૃહો છે. અહીંયા આવીને વ્યંતર દેવ દેવિયો પિતે અને અન્યને माभूषणोथी भूप सारी शेते विभूषित ४२ छ. 'गभधरगा' मने पलडन माना घरे। छ 'मोहणधरा' या २भ-भैथुन सेवन ४२वामा सावे सेवा भने मानघ। छ. मेने पास३२ ५ वाम गावे छ. 'सालधरगा' मने ५दृश प्रधान घरे। छे. 'जालघरगा' अने: 01140 । छे. 'कुसुमधरगा' भने ध्याना समूहाथी युत गृह। छे. 'चित्तधरगा' मने २मणीय चित्राना पानतावणा गुडेछ, 'गंधवधरगा' भने गीत मने नृत्य विगेरेनामा भल्यास जी०४ જીવાભિગમસૂત્ર Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे आदर्शमयानि दर्पणमयानि गृहकाणीत्यर्थः । एतानि आलिकगृहकादि आदर्शगृहकान्तानि कथं भूतानि, तत्राह-'सवरयणामया' सर्वरत्नमयानि सर्वात्मना रत्ननिर्मापितानीवाभान्ति, 'अच्छा' अच्छानि-स्फटिकवदति शुभ्राणि इत्यादीनि 'पडिरूवा' प्रतिरूपकाणि इति पर्यन्तानि विशेषणानि व्याख्यातपूर्वाणीति । 'तेसु णं आलिघरएसु जाव आयंसधरएसु' तेषु खलु आलिकगृहेषु यावत्यावत्पदग्राह्येषु आदर्शगृहपर्यन्तेषु 'बहूई हंसासणाई जाव दिसासोवत्थियासणाई' बहनि हंसासनानि यावत्पद ग्राह्याणि दिशासौवस्तिकासनानि, इति पर्यन्तानिआसनानि सन्ति । तानि कीदृशानीत्याह-'सव्वरयणामयाइं जाव पडिरूवाई सर्वरत्नमयानि यावत-प्रतिरूपाणि प्राग्वत, 'तस्स णं वणसंडस्स' तस्य खलु वनषण्डरय मध्ये 'तत्थ२ देसे२' तत्र तत्र देशे देशे 'तहिं तहिं' तस्यैव देशस्य तत्र तत्रैकदेशे 'बहवे जाइमंडवगा' बहवो जातीमण्डपकाः, जातीनामपुष्पविशेषः, 'जू हियामंडवगा' यथिकामण्डपकाः, यथिका-पुष्पलताविशेषरुपा, गृह है । 'आयंसधरगा' अनेक दर्पणमय गृह हैं। ये सब 'सव्वरयणामया' अच्छा इत्यादि प्रतिरूप पर्यत के विशेषणों वाले हैं इन सब पदों की व्याख्या पीछे की जा चुकी है। तेसु णं आलिघरएसु जाव आयंसधरएसु बहई हंसासणाई जाव दिसासोवस्थियास णाई' इन आलिधर से लेकर आदर्श घर तक के समस्त घरों में अलग अलग रूप में अनेक हंसासन से लेकर अनेकदिक् सौवरितकासन तक के आसन है। 'तस्स णं वणसंडस्स तत्थ २ देसे २ तहिं तहिं बहवे जाइमंडवगा जूहियामंडवगा' उस वनषण्ड के बीच में जगह २ पर उन २ स्थानों पर अनेक जाति मंडप है= चमेली के पुष्पों लदे हुए मंडप कुञ्ज-है अनेक स्वर्ण जुही के पुष्पों से लदे हुए मंडप-कुञ्ज है 'मल्लियामंडपगा' अनेक मल्लिकाके मंडप है मोधरा के पुष्पों से लदे हुए कुच है 'णवमालिया मंडवगा' नव मल्लिका के मंडप है 'वासंती मंड४२वामा सावे सेवा भने आ छे. 'आयंसधरगा' अनेमाशगड ४५ भय है। छे. मे १४ा 'सव्वरयणामया' २०५२-७ ४त्याहिथी प्रति३५ ५य तना વિશેષણોવાળા છે. આ બધા પદોનો અર્થ પહેલા કહેવામાં આવી ગયેલ છે. 'तेसुणं आलिधरएमु जाव आयसधरएसु बहूई हंसासणाइं जाव दिसासोवत्थियासणाई' આ આલિઘરથી આરંભીને આદર્શ ઘર સુધીના સઘળા ઘરોમાં અલગ અલગ રૂપે અનેક હંસાસનથી આરંભીને અનેક દિશાસૌવસ્તિકાસન સુધીના આસનો છે. 'तस्स णं वणसंडरस तत्थ तत्थ देसे देसे तहिं तहिं बहवे जाइमंडवगा जूहि या મંgવા એ વનખંડમાં સ્થળે સ્થળે એ એ સ્થાનો પર અનેક જાઈના મંડપ છે. ચંમેલીના પુષ્પોથી લદાયેલા અનેક મંડપ છે. અનેક સેનાની જુઈને પુષ્પથી જીવાભિગમસૂત્ર Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. ५४ वनषण्डगत वाप्यादीनां वर्णनम् २७ 'मल्लिया मंडवगा' मल्लिकामण्डपकाः, मल्लिकाऽपि पुष्पलताविशेषरूपैव 'णवमालियामंडवगा' नवमालिकामण्डपकाः, 'वासंती मंडवगा' वासन्तीमण्डपकाः, वासन्ती पुष्पविशेषरूपा, 'दधिवासुया मंडवगा' दधिवासुकामण्डपकाः, दधिवासुका नाम वनस्पतिविशेषः, तन्मयामण्डपकाः, 'सूरिल्लीमंडवगा' सूरिल्लीमण्डपकाः सूरिल्लीकिल वनस्पतिविशेषस्तन्मया मण्डपकाः, 'तंबोली मंडवगा' तम्बूलीमण्डपकाः ताम्बूली - नागवल्ली तन्मया मण्डपकाः 'मुद्दियामंडवगा' मृद्वीकामण्डपकाः, मृद्वीका - द्राक्षा तन्मयामण्डपकाः, 'नागलयामंडबगा' नागलतामण्डपकाः नागो वृक्षविशेषः स एव लता नागलता, अत्र खलु यस्य तिर्यक् तथाविधा शाखाप्रशाखा न प्रसृता सा लतेत्यभिधीयते, नागलतामयमण्डपकाः, 'अतिमुत्तमंडवगा' अतिमुक्तकमण्डपकाः, अतिमुक्ताभिधो वृक्षस्तन्मया मण्डपकाः, 'अप्फेयामंडवगा' अप्फोयामण्डपका, अष्फोया वनस्पतिविशेषस्तन्मया मण्डपकाः, 'मालुया मंडगा' मालुकामण्डपकाः, मालुका : एकास्थिफला वृक्षविशेषास्तद्युक्ता मण्डपकाः, 'सामलयामंड़वगा' श्यामलतामण्डपकाः, श्यामलता - लताविशेषस्तन्मया वगा' वासन्तीलता के मंडप है 'दधिवासुयामंडवगा' अनेक दधिवासुकों के मंडप है ये दधिवासुक वनस्पतिविशेष है। 'रिलिमंडवगा' सूरिलिलनामक वनस्पतिविशेष के मंडप है 'तबोली मंडवगा' अनेक ताम्बूली- पानों की वेलों के मंडप है 'मुद्दियामंडवगा' अनेक मृद्धी का - द्राक्षा के मंडप है 'नागलयामंडवगा' अनेक नागलतारूप वृक्ष विशेष के मंडप है । अनेक 'अतिमुत्तमंडवगा' अतिमुक्तकलताओं के मंडप है | अनेक 'अष्फोयामंडवगा' अष्फोया नामकी वनस्पतिविशेष के मंडप है । 'मालयामंडवगा' अनेक मालुकाके मंडप है एक गुठली ही जिस फल में होती है उस फल वाले वृक्षका नाम मालुका है सहायेस भडयो छे, 'मल्लिया मंडवगा' भने महिला पुष्योनी वेसना भडयो छे. अर्थात् भोगराना पुष्पोथी सहायेस हुने छे. 'नवमालिया मंडवगा' नव भब्सिाना भडयो छे. ‘वासंतिम 'डवगा' वास' तिसताना मंडपो छे. 'दधिवासुया 'જીવ' અનેક દધિવાસુકાના મંડપો છે. આ દિધવાસુક એ એક પ્રકારની વનस्पतिनु' नाम छे. 'सूरिल्लि मंडबगा' सूरिसी नामनी वनस्पतिना भड्यो छे. तंबोलिमंडवगा' मने तांमुसोना-पाननी वेदना भडयो छे. 'मुद्दियामंडवगा' मने भुद्रि-हरामनी वेसोना भडयो छे. 'नागलयामंडवगा' भने नागसता नाभनी वनस्पतिना भडयो छे भने 'अतिमुत्त मंडवगा' अतिभुक्त वताना भडयो छे. 'अप्फोया मंडवगा' या नामनी वनस्पति विशेषना भडयो छे. 'मालुया मंडवगा' ने माना भांडयो छे से गोली ? इमा જીવાભિગમસૂત્ર Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे मण्डपकाः, एते कीदृशास्तत्राह-'णिच्चं कुसुमिया' नित्यं कुसुमिता:-पुष्पभारा वनता इत्यर्थः "णिच्चं जाव पडिरूवा' नित्यं यावत्-प्रतिरूपाः, अत्र यावत्पदेन'मउलिया निच्चं लवइया निच्चं थवइ या निच्च गुम्मिया निच्चं गोच्छिया निच्चं जमलिया निच्चं जुयलिया निच्चं विणमिया निच्चं पणमिया निच्चं कुसुमियमउलियलवइयथवइयगुम्मिय गुच्छिय जमलिय जुयलियविणमिय पणमिय सुविभत्त परिमंजरिवडंसगधरा सव्वरयणामया अच्छा सहा लण्हा घट्टा मट्ठा नीरया निम्मला निप्पंका निक्कंकडच्छाया सप्पभा सउज्जोया समरीया पासादीया दरिसणिज्जा अभिरूवा' इत्येतेषां संग्रहः, एषां व्याख्या पद्मवरवेदिका वर्णनप्रकरणे द्रष्टव्या। 'तेसु णं जातीमंडवएस' जाव सामलया मंडवेसु' तेषु खलु जातीमण्डपेषु यावत् श्यामलतामण्डपेषु जातीमण्डपादारभ्य श्यामलतापर्यन्तेषु मण्डपेषु 'बहवे पुढवीसिलापट्टगा पण्ण ता' बहवोऽनेके पृथिवीशिलापट्टकाः प्रज्ञप्ता:-कथिताः 'तं जहा' 'सामलया मंडवगा' अनेक श्यामलताओं के मंडप हैं ये सब मंडप 'णिच्चं कुसुमिया णिच्चं जाव पडिरूवा' सर्वदा पुष्पों से युक्त रहते है, यावत ये प्रतिरूप तक के समस्तविशेषणों से युक्त हैं यहां यावत्पद संग्राह्य पदों का अर्थ इस प्रकार है-वे सर्वदा-मुकुलितपल्लवित स्तबकित गुल्मित गुच्छित यमलित युगलित विनमित प्रणमित रहते हैं इन सब विशेषणों से युक्त होकर सुन्दर रचनायुक्तविशिष्ट मंजरी रूप अवतंस शिरो भूषणवाले है, और सर्वात्मना रत्नमय है तथा अच्छ आदि प्रतिरूपतकके विशेषणों वाले है इस सवविशेषणों का पूरा पाठ और अर्थ पद्मवर वेदिका की लताओं के वर्णन में देख लेना चाहिये। 'तेसु णं जातीमंडवेसु जाव सामलयमंडवेसु' बहवे पुढविसिलापट्टगा पण्णत्ता' इन जाती मंडपों में यावत् यूथिका मंडपों से लेकर श्यामलताहाय से वामा वृक्षनु नाम मासु छ. 'सामल याम डवगा' भने श्यामसतमान मो छ. २॥ यथा भो ‘णिच्चं कुसुमिया णिच्चं जाव पडिरूवा' સર્વદા પુષપોથી યુક્ત રહે છે. યાવત્ એ બધા પ્રતિરૂપ સુધીના સઘળા વિશેષણ વાળા છે. અહીં યાવત્પદથી સંગ્રહ થયેલ પદનો અર્થ આ પ્રમાણે છે. એ सह भुक्षित, सवित, स्तमति, गुहिमत, सुरिछत, यमसित, युगलित, વિનમિત, અને પ્રણમિત રહે છે. આ બધાજ વિશેષણોથી વિશેષિત બનીને સુંદર રચનાથી યુક્ત વિશિષ્ટ મંજરીરૂપ અવતંસક શિરેભૂષણવાળા છે. અને સર્વ પ્રકારે રત્નમય છે. તથા અછ વિગેરે પ્રતિરૂપ સુધીના વિશેષણો વાળા છે. એ બધા વિશેષણોને પુરપાઠ અને સંપૂર્ણ અર્થ પાવર વેદિકાની લતાमाना १ नभन सेवा. 'तेसु णं जातीमडवेसु जाव सामलयामडवेसु बहवे पुढवीसिलापट्टगा पण्णत्ता' २ तिय भाभा यावत् थि। म पाथी सधने જીવાભિગમસૂત્ર Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.५४ वनषण्डगत वाप्यादीनां वर्णनम् २९ तद्यथा 'हंसासणसंठिया' हंसासनसंस्थिताः, 'कोंचासणसंठिया' क्रौञ्चासनसंस्थिताः, 'गरुलासणसंठिया' गरुडासनसंस्थिताः, 'उण्णयासणसंठिया' उन्नतासनसंस्थिताः 'पणयासणसंठिया' प्रणतासनसंस्थियाः, 'दीहासणसंठिया' दीर्धासनसंस्थिताः, 'भदासणसंठिया' भद्रासनसंस्थिताः 'पक्खासणसंठिया' पक्ष्यासनसंस्थिताः 'मगरासणसंठिया' मकरासनसंस्थिताः 'उसभासणसंठिया' वृषभासनसंस्थिताः, 'सीहासणसंठिया' सिंहासनसंस्थिताः, 'पउमासणसंठिया पद्मासनसंस्थिताः 'दिसासोवत्थियासणसंठिया दिक्सौवस्तिमंडपों पर्यन्त के मंडपों में अनेक पृथिवी शिलापट्टक कहे गये हैतं जहा -हंसासण संठिया कोंचासण संठिया, गरुलासणसंठिया, उण्णयासणसंठिया' इनमें कितनेक पृथिवी शिलापट्टक ऐसे हैं। जो हंसासन के जैसे स्थित है कितनेक क्रोचासन के समान स्थित है कितनेक गरुडासन के समानस्थित है । कितनेक उन्नतासन के समान स्थित है कितनेक 'पणयासणसंठिया' प्रणतासन के समानस्थित है। 'भदासणसंठिया' कितनेक भद्रासन के समानस्थित है। 'पक्खासणसंठिया' कितनेक पक्ष्यासन के समानस्थित है। 'मगरासणसंठिया' कितनेक पृथिवीशिलापटक मकरासन के समानस्थित है, 'उसभासणसंठिया' कितनेक वृषभासन के समानस्थित है। 'सीहासणसंठिया' कितनेक सिंहासन के जैसे स्थित है । 'पउमासणसंठिया' कितनेक पद्मासन के समानस्थित है। 'दीहासणसंठिया' कितनेक दीर्धासन के समानस्थित है। 'दिसासोवत्थियासणसंठिया' और कितनेक पृथिवी शिलापट्टक શ્યામલતા મંડપ સુધીના મંડપમાં અનેક પૃથ્વી શિલા પકે કહેવામાં આવે छ. तं जहा हंसासणसंठिया कोंचासणसंठिया गरुलासणसंठिया उण्णयासणसंठिया' तमi ८८४ वीशिलापट्ट। सासनानी वा छे. मने टखा કચાસનની જેમ રહેલા છે. કેટલાક ગરૂડાસનની માફક રહેલા છે. કેટલાક ઉન્નત भासननी स२५॥ २९सा छ. 'पणयासणसंठिया' 321 प्रतासन समान २७सा छ. 'भद्दासणसंठिया' आने सा४ भद्रासननी म स्थित छ. 'पक्खासणसंठिया' ॐसा पक्ष्यासननी म स्थित छ. 'मगरासणसंठिया' टा४ पृथ्वी शिक्षा ५। भ४२॥सनानी भा३४ २मावेसा छ. 'उसभासणसंठिया' सा पलासनानी भ स्थित छ. 'सीहासणसंठिया' मा सिडसनानी रेभ स्थित सा छे. 'पउमासणसंठिया' सा४ ५शासनानी म स्थित-सा छ. दीहासणसठिया' टस हासनानी भा३४ स्थित-२॥ छ. 'दिसासोवास्थयासणसठिया' भने કેટલાક પૃથ્વીશીલા પદ્દકે દિશા સૌવસ્તિકાસનની માફક રિસ્થત રહેલા છે. જીવાભિગમસૂત્ર Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३० जीवाभिगमसूत्रे कासनसंस्थिता-प्रज्ञप्ताः, पृथिवीशिलापट्टकाः। आसनानां व्याख्या पूर्ववत् । 'तत्थ बह वे वरसयणासण विसिट्ठसंठाणसंठिया पन्नत्ता समणाउसो !' हे श्रमण हे आयुष्मन् तत्र-तेषु शिलापट्टकेषु मध्ये बहवः केचन शिलापट्टकाः, यानि विशिष्टचिह्नानि विशिष्टनामानि च वराणि प्रधानानि शयनानि आसनानि च तद्वत् संस्थिता इति वरशयनासनविशिष्टसंस्थानसंस्थिताः प्रज्ञप्ताः कथिता इति । ते शिलापट्टकाः कीदृशस्पर्शवन्तः ? तत्राह-'आइण्णगरुयबूरणवणीततूलफासा मउया सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा' आजिनकं चर्ममयं वस्त्रम्, रूतं-'ई' इति प्रसिद्धम्, बूरः-वनस्पतिविशेषः, नवनीतं-म्रक्षणं मक्खन इति भाषा प्रसिद्धम् तूल इति-हंस गर्भतूली, तत्स्पर्शवत् सुकुमालस्पर्शा; मृदुकाः कोमलाः सर्वरत्नमयाः सर्वात्मनाः रत्नधटिताः अच्छा यावत् प्रतिरूपाः, अच्छादि विशेषणकदम्बकं पूर्ववत् पूर्वोक्तस्वरूपाः शिलापट्टका इति किम् ? तत्राह'तत्थ ' तत्र तेषु उत्पातपर्वतादि गत हंसासनादिषु यावन्नानारूपसंस्थानदिक्सौवस्तिकासन के समान स्थित है 'तत्थ बहवे वरसयणासणविसिह संठाणसंठिया पण्णत्ता समणाउसो' हे श्रमण-आयुष्मन् ! वहां पर उन पृथिवीशिलापटकों में अनेक पृथिवीशिलापट्टक जितनेविशिष्ट चिन्ह है और जितने विशिष्ट नाम है और भी जितने प्राधान शयन और आसन है उनके समानस्थित है-उनके स्पर्श किस प्रकार का होता है सो कहते है 'आइण्णग रूयबूरणवणीय तूलफासा मउया सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा' उनका स्पर्श आजिनक चर्ममयवस्त्र रूई बूरवनस्पतिमक्खन-तूल हंस तुली इनके स्पर्श जैसे सुकुमारकोमलस्पर्शवाले है सर्वात्मना रत्नमय है अच्छ यावत् प्रतिरूप हैं यहां यावत्पद से 'सहा इलक्षणा' यहां से लेकर प्रतिरूप पर्यन्त के 'तत्थ बहवे वरसयणासणविसिट्ठसंठाणसंठिया पण्णत्ता समणाउसो' 3 श्रम आयुમન ત્યાં એ પૃથ્વીશીલા પટ્ટામાં અનેક પૃથ્વીશિલા પટ્ટક જેટલા વિશેષપ્રકારના ચિન્હાવાળા છે અને જેટલા વિશિષ્ટ તેના નામ છે, અને બીજા પણ જેટલા મુખ્ય શયન, આસન વિગેરે છે, તેની જેમ સ્થિત છે. તેને સ્પર્શ કેવા अरनी हाय छे ते सूत्र४२ हवे तावे छ. 'आइणगल्यवरणवणीय तूलफासा मउया सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा' तेनी २५ मा २ यमभय पत्र, ३, ५२ नामनी वनस्पति मा 'तूलहंसतुली' तेना સ્પર્શ જેવો સુકુમાર કોમળ સ્પર્શ તેને છે. સર્વ પ્રકારથી રત્નમય છે. १२७ यावत् प्रति३५ छ. २मडीया यात्५४थी 'सहा-लक्ष्णा' महीथी सधन પ્રતિરૂપ સુધીના વિશેષણને અર્થ પહેલાં આવી ગયેલ છે તે પ્રમાણે અહીં જીવાભિગમસૂત્ર Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. ५४ वनषण्डगत वाप्यादीनां वर्णनम् ३१ संस्थित पृथिवीशिलापट्टकेषु खलु 'बहवे वाणमंतरा देवा देवीओ य' बहवोऽने के वानव्यन्तरा देवा देव्यश्च 'आसयंति' यथा सुखमासते - उपविशन्तीत्यर्थः 'सयंति' शेरते - दीर्घकाय प्रसारणेन वर्त्तन्ते नतु निद्रां कुर्वन्ति तेषु देवयोनिकतया निद्राया असंभवादिति, 'चिति' तिष्ठन्ति - ऊर्ध्वस्थानेन वर्तन्ते 'णिसीदंति' निषीदन्ति उपविशन्तीत्यर्थः, 'तुमर्हति' खपरिवर्तयन्ति - वामपार्श्वतः परावृत्य दक्षिणपार्श्वेनावतिष्ठन्ति दक्षिणपार्श्वतो वा परावृत्त्य वामपार्श्वनावतिष्ठन्ति, 'रमंति' रमन्तेरतिमाबध्नन्ति, 'ललंति' ललन्ति-मन ईप्सितं यथा भवति तथा वर्त्तन्ते इति । विशेषणों की व्याख्या पहले जैसी ही है । 'तत्थ णं बहवे वाण मंतरा देवा देवीओय आसयंति सयंति, चिडंति, णिसीदंति, तुयर्हति' इन उत्पातपर्वत आदिकों पर जो हंसासन आदि आसन है और नाना रूप संस्थानवाले जो पृथिवी शिलापट्टक है इन पर अनेक वानव्यन्तर देव और देवियों का समूह सुख पूर्वक उठती बैठती है सोती है अर्थात् अपने शरीर को लम्बा करके लेटती है निद्रा नही लेती है । क्यों कि देवयोनि होने से इनमें निद्राका अभाव रहता है तथा इच्छानुसार खडे रहते है इच्छानुसार आराम करते है इच्छानुसार वाम करवट को बदलकर दक्षिण करवट लेते हैं और दक्षिण करवट को बदलकर वामकरवट लेते हैं इस तरह से वहां वे विश्राम करते हैं । रति क्रीडा किया करते हैं मनके अनुसार जैसा करना चाहते हैं वैसा सब कुछ कार्यकरते हैं तथा इधर उधर जाने रूप विनोद से एवं गीत नृत्यादिरूप - विनोद से अपने मनको बहलाते रहते हैं 'मोहंति' एवं मैधुन सेवन सम सेवा. 'तत्थ णं बहवे वाणमन्तरा देवा देवीओय आसयंति, सयंति, चिट्ठति, णिसीदंति, तुयट्टंति' मे उत्पापर्वत विगेरे पर्वत पर में सासन विगेरे मासना છે, તે અને અનેક પ્રકારના સંસ્થાનવાળા પૃથ્વીશિલા પટ્ટા છે, તેના પર અનેક વાનવ્યંતર જાતીના દેવ અને દેવિયાના સમૂહ સુખ પૂર્વક ઉઠે બેસે છે અને સૂવે છે. અર્થાત્ પોતાના શરીરને લાંબુ કરીને સુવે છે. પણ તે ઉંઘતા નથી. કેમકે તે દેવાનિ હેાવાથી તેઆને નિદ્રાના અભાવ હોય છે. તથા તેઓ ઇચ્છાપૂર્વક ઉભા રહે છે. ઇચ્છાનુસાર આરામ કરે છે. ઇચ્છાપૂર્વક ડાબા પડખાને ફેરવીને જમણો માજી કરે છે. અને જમણા પડખાને બદલીને ડાખી તરફ ફેરવીલે છે. આ રીતે તેઓ ત્યાં વિશ્રામ કરે છે. રતિક્રીડા કરે છે. તથા પોતાના મન પ્રમાણે જે કાર્યો કરવા ઇચ્છે છે તેવા બધાજ કામેા કરે છે. તથા આમતેમ જવા રૂપ વિનેદ અને ગીત નૃત્ય વગેરે પ્રકારના વિનેાદથી पोताना भनने महेसाव्या ४रे छे, 'मोहंति' भने मैथुन सेवन रे छे, मा જીવાભિગમસૂત્ર Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२ जीवाभिगमसूत्रे 'कोलंति' क्रीडन्ति-यथा सुख मितस्ततो गमनविनोदेन गीतनृत्यादि विनोदेन वा क्रीडां कुर्वन्तीति। 'मोहंति'-मैथुनं सेवन्ते इत्येवं प्रकारेण 'पुरापोराणाण' पुरा-पूर्व प्राग्भवे कृतानाम् अतएव पौराणानाम् ‘सुचिण्णाणं' सुचीर्णानाम् विशिष्ट तथाविधधर्मानुष्ठानविषयाप्रमादकरणक्षान्त्यादि शुभाचरणेन समुपार्जितानाम्, तथा'सुपरिक्कंताणं' सुपरिक्रान्तानाम् । सकलसत्त्वमैत्री-सत्यभापणपरद्रव्यानपहरणसुशीलादि सुपराक्रम जनितानाम्, अत एव 'सुभाणं' शुभानाम् इह किञ्चिदशुभफलमपि मतिविपर्यासात् शुभफलमाभाति ततस्तात्त्विक शुभवप्रतिपत्त्यर्थमस्यैव पर्यायशब्दमाह-'कल्लाणाणं' कल्याणानाम् तत्त्वतस्तथाविधविशिष्टफलदायिनाम् अथवा-कल्याणानाम्-अनर्थोपशमकारिणाम् 'कडाणं कम्माणं' कृतानां पूर्वभवे समाचरितानाम् कर्मणां 'कल्लाणं फलवित्तिविसेसं' कल्याणं कल्याणरूपं फलवृत्तिविशेष फलविपाकम्, 'पञ्चणुब्भवमाणा' प्रत्यनुभवन्तो यथा सुखम्, 'विहरंति' विहरन्ति तिष्ठन्तीति ॥ करते है इस प्रकार वे 'पुरापोराणाणं सुचिण्णाणं' पूर्व जन्म में उस प्रकार के धर्मानुष्ठान विषयक अप्रमाद क्षान्त्यादि शुभ आचरणों से अर्जित किये गये है 'सुपरिकंताणं सुभाणं' समस्तजीवों के साथ मैत्री भाव सत्यभाषण पर द्रव्य अनपहरण सुशीलता आदि रूप शुभ पराक्रम से जनित होने से शुभ, ऐसे तो अशुभ भी बुद्धि के विपर्यास से शुभप्रतीत होते है इसका निराकरण करते है 'कल्लाणाण' एकान्त तः अशुभ फलको दूर कर तात्विक शुभ फलको ही प्रदान करने वाले होते हैं इस प्रकार के 'कडाणं कम्माणं' अपने पूर्व में किये गये कर्मों के 'कल्लाणं फलवित्तिविसेसं' 'कल्याणरूप फलविपाकको ‘पच्चणभवमाणा' भोगते हुए "विहरंति' सुख शान्ति पूर्वक अपने समय को व्यतीत करते रहते हैं । 'तीसेणं जगतीए उप्पि अंतो पउमवरवेदिशते तमा 'पुरापोराणाणं सुचिण्णाणं' पूर्व भिमा ये माना धर्मानुडान समाधि मप्रभा २सने क्षात्या शुभ यायणाथी भेगवेस छे. सुपरिक्कंता સમાઇ સઘળા જીવો સાથે મેત્રિભાવ સત્યભાપણુ પરિદ્રવ્યાનપહરણ–પરધન ગ્રહણ ન કરવું તે તથા સુશીલપણુ વિગેરે પ્રકારના શુભ પરાક્રમેથી મળેલા હોવાથી શુભ, એમ શુભ પણ બુદ્ધિના ફેરફારથી શુભ હોતા નથી. તેનું निवा२३ ४२ता सूत्रा२ ४९ छ 'कल्लाणाणं' सन्तत: मशुल ने इ२ ४रीने तावित शुभ जनेश प्रहान ४२वावा य छे. ये प्रा२न। 'कडाणं कम्माणं' पोते पूर्व मम ४२ ४भना 'कल्लाणं फलवित्तिविसेस ४क्ष्या४३५ ॥ विपाने पच्चणुब्भवमाणा' मागवता 'विहरति' सुशांति पूर्व पाताना सम यने पीतावत। २हे छे. 'तीसे णं जगतीए उप्पिं अंतो पउगवरवेदियाए' से. तानी જીવાભિગમસૂત્ર Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३. उ. ३ सू. ५४ वनषण्डगत वाप्यादीनां वर्णनम् ३३ 'ती से णं जगतीए' तस्याः खलु जगत्या: ' उपि अंतो पडमवरवेइयाए उपरि उर्ध्वभागे पद्मवर वेदिकाया अन्तर्भागे 'एत्थ णं एगे महं वणसंडे पन्नत्ते' 'एको महान् वनपण्डः प्रज्ञप्तः कथितः, 'देसूणाई दो जोयणाई विक्खंभेणं' देशोने द्वे योजने विष्कम्भेण 'वेड्या समएणं परिक्खेवेणं' वेदिकासमकः खलु परिक्षेपेण, कीदृशः स वनपण्डः ? तत्राह - ' किन्हे किण्होभासे' कृष्णो वनषण्डः कृष्णावभासश्वेति इत्यादि सर्वः 'वणसंडवण्णओ' वनपण्डवर्णकः । वनपण्डवर्णनप्रकारः - पद्मवर वेदिका वदेव ज्ञातव्यः, नवरम् - विशेषस्त्वयम् - यत् बाह्यभागवर्तिवन षण्डवर्णन प्रकारतत्र तृणमणि शब्दवर्णनप्रकारो याएं' उस जगती के ऊपर और पद्मवर वेदिका के अन्तर मार्ग में 'एत्थ एगे महं वणसंडे पण्णत्ते' एक विशाल वनखंड कहा गया है 'देसूणाई दो जोयणाई विक्खंभेणं वेइया समएणं परिक्खेवेणं किण्हे किन्होभासे वणवण्णओ मणितण सद्दमिविहूणो णेयच्चो' यह पद्म वरवेदिका के भीतर का वनषण्ड कुछ कम दो योजन के विस्तार वाला है तथा इसका परिक्षेप पद्म वर वेदिका के बाहर के भाग में स्थित वन षण्ड के परिक्षेप जैसा है इत्यादि सब कथन रूप वर्णन यहां पर पहिले ही जैसा कहलेना चाहिये परन्तु इस भीतरी वगषण्ड में तृण और मणियों का शब्द नहीं होता है ऐसा जानना चाहिये तथा वह वनपण्ड भी कृष्ण और कृष्णावभास आदि विशेषणों वाला है, इत्यादि रूप से जैसा वनषण्डका वर्णन पहिले पद्मवर वेदिका के बाह्य वषण्ड का किया गया है वैसा ही वह सब वर्णन इस बनषण्ड उपर मने पद्मवर वेहिना अंदर लागमां 'एत्थ णं एवं महं वणसंडे पण्णत्ते' मेड विशाण वनजङ उडेस छे. 'देसूणाई दो जोयणाई विक्खंभेणं वेइया समए णं परिखखेवेणं कीन्हे कीन्होभासे वणसंडवण्णओ मणितणसद्दविहूणो णेयव्वो' એ પદ્મવર વેદિકાની અંદરનું વનખંડ કઈક કમ એ યેાજનના વિસ્તારવાળું છે. તથા તેના પરિક્ષેપ પદ્મવર વેદિકાની બહારના ભાગમાં રહેલા વનખંડના પરિક્ષેપ જેવા છે. ઈત્યાદિ તમામ કથન રૂપ વન અહીયાં પહેલાના કથન પ્રમાણેનું સઘળું કથન સમજી લેવુ' જોઇએ. પરંતુ એ અંદરના વનખંડમાં તૃણુ અને ણિયાના શબ્દો હાતા નથી. તેમ સમજવું, તથા એ વનખંડ પણુ કૃષ્ણ અને કૃષ્ણાવભાસ વિગેરે વિશેષણાવાળુ છે. વિગેરે પ્રકારથી જેવું વન વનખંડનુ પહેલા પદ્મવર વેદિકાના ખાદ્ય વનખંડનુ કરવામાં આવેલ છે. એજ પ્રમાણેનુ એ તમામ વર્ણન આ વનખંડના વર્ણનમાં પણ સમજવું જોઇએ. અહિયાં જે नी० ५ જીવાભિગમસૂત્ર Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे वर्तते , अत्र तु 'तणमणिसदविहूणो णेयवो' तृणमणि शब्दविहीनो वर्णनप्रकारो ज्ञातव्य इत्येवविशेषो ज्ञातव्यः-अत्र वनषण्डवर्णने तृणानां मणीनां च शब्दवर्णन न वक्तव्यम्, पद्मवरकेदिकान्तरिततया तथाविधवाताभावतस्तृणानां मणीनां च चलनाभावेन परस्परसङ्घर्षाभावादिति । 'तत्थणं बहवे वाणमंतरा देवा देवीओ य' तत्र-पद्मवरवेदिकान्तर्गतवनपण्डे खलु बहवोऽने के वानव्यन्तरा देवा देव्यश्च 'आसयंति सयंति चिट्ठति णिसीयंति तुयीति रमंति ललंति कीडंति के वर्णन मे भी कहलेना चाहिये यहां जो तृण और मणियों के शब्द होने का निषेध किया गया है उसका कारण ऐसा है कि पद्मवर वे. दिका के अन्दर के भागमे होने के कारण तथाविध वातका प्रवेश वहां नहीं हो सकता है । अतः तृणों और मणियों में चलन रूप क्रिया नहीं होती है इसलिये परस्पर में संघर्ष के अभाव से शब्दोत्थान भी नहीं होता है । 'तत्थ ण बहवे वाणमंतरा देवा देवीओय आसयंति' उस भीतरी वनषण्ड में भी अनेक वानव्यन्तर देव और देवियों के गण सुख पूर्वक उठते वैठते रहते है 'सयंति' पसर कर सोते रहते हैं आरामकरते हैं । निद्रा नहीं लेते है क्यो कि देवों में निद्रा का अभाव कहा गया है, 'चिट्ठति तुयति णिसीयंति' खडे रहते हैं परिश्रमको दूर करते है करवटें बदला करते हैं 'रमंति' रमणकरते रहते हैं 'ललंति' इच्छानुसार काम करते रहते हैं 'क्रीडंति' विविध प्रकार के खेलतमाशे किया करते हैं 'मोहंति' मैथून सेवन किया करते हैं इस प्रकार वे देव देवियों के गण वहां पर पूर्वभव में अच्छी तरह से किये गये अपने शुभकर्मों के जो कि शुभफलों के ही देनेवाले हैं । कल्याण कारक फल તૃણ અને મણિના શબ્દ હોવાને નિષેધ કરેલ છે. એનું કારણ એવું છે કે પઘવર વેદિકાના અંદરના ભાગમાં હોવાથી તેવા પ્રકારના વાયુ વિગેરેનો પ્રવેશ ત્યાં થઈ શકતો નથી. તેથી તૃણ અને મણિમાં ચલન રૂપ કિયા થતી નથી. તેથી अ२स ५२ घसापान समाथी ५४ने। म थत! नथी. 'तत्थ णं बहवे वाणमंतरा देवा देवीओय आसयंति' से मरना नभम पण मने पानव्य तर हेवे। भने वियाना सभूई। सुप५१४ ता मेसता २ छ. 'सयंति' सारी शते શયન કરે છે. આરામ કરે છે. પણ નિદ્રા લેતા નથી. કેમકે દેવોમાં નિદ્રાનો समाप उस छे. 'चिटुंति तुयटुंति णिसीयंति' उभा २९ छ. था तारे छ. ५७॥ महसे छे. 'रमंति' २मा ४२ छ. 'ललंति' ४२७ नुसार म ४२ छ. 'कीडति' नुह! जुट ४ारन। भने मेरा मने तमाशा द्वारा मनन या ४२ छ. 'मोहंति' મૈથુન સેવન કરતા રહે છે. એ રીતના એ દેવ અને દેવિયેના ગણો પૂર્વ જીવાભિગમસૂત્ર Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.५५ जंबूद्वीपद्वारसंख्यादि निरूपणम् ३५ मोहंतिपुरापोराणाणं सुचिण्णाणं सुपरिकंताणं सुभाणं कडाणं कम्माणं कल्लाणं फलवित्तिविसेसं पचणुब्भवमाणा विहरंति' एतानि 'आसयंति' इत्यारभ्य 'विहरंति' इत्यन्तानि पदानि-अनुपदमेव पूर्व व्याख्यातानि ॥५४॥ सम्प्रति-जम्बूद्वीपस्य द्वारसंख्या प्रतिपादनार्थमाह-'जंबुद्दीवस्सणं' इत्यादि, मूलम्-जंबुद्दीवस्स णं भंते ! दीवस्स कइ दारा पन्नत्ता ? गोयमा ! चत्तारि दारा पन्नता, तं जहा-विजए वेजयंते जयंते अपराजिए। कहि णं भंते ! जंबुद्दीवस्स दीवस्स विजएनामं दारे पन्नत्ते, गोयमा! जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरथिमेणं पणयालीसं जोयणसहस्साइं अबाधाए जंबुद्दीवे दीवे पुरथिमपेरंते लवणसमुह पुरथिमद्धस्स पञ्चत्थिमेणं सीयाए महाईए उप्पि एत्थ णं जंबुद्दीवस्स दीवस्स विजए णामं दारे पण्णते, अटु जोयणाइं उर्दू उच्चत्तेणं चत्तारि जोयणाई विक्खंभेणं तावतीयं चेव पवेसेणं सेए वरकणगथूभियागे ईहामिय उसभतुरगनरमगरविहगवालकिण्णररुरुसरभ कुंजरवणलय पउमलयभत्तिचित्ते, खंभुग्गयवइरवेइया परिगयाभिरामे, विजाहर जमलजुयलजंतजुत्ते इव अच्ची सहस्समालिणीए रूवगसहस्स कलिए भिसमाणे भिभिसमाणे चक्खुल्लोयणलेसे सुहफासे सस्सिरीयरूवे वण्णोदारस्त तस्सिमो होइ, तं जहा-वइरामया णिम्मा, रिट्रामया, पइटाणा, वेरुलियामया खंभा, जायरूवोवचियवर पंचवण्ण मणिरयणकोट्टिमतले, हंसगब्भमए एलए गोमेजमए इंदकीले लोहितक्खमइयोदारचेडीओ जोईरसमए उत्तरंगे, वेरुलियामया कवाडा, वइरामया संधी, लोहितक्खपरिपाक को 'पच्चणुभवमाणा' भोगते हुए 'विहरंति' सुख पूर्वक अपने समय को सुख शान्ति के साथ व्यतीत करते रहते हैं ॥सू०५४॥ ભવમાં સારી રીતે કરેલ પિતાના શુભ કર્મો કે જે શુભ ફળેજ આપનારા હોય छ. त्या४२४ ३१ परियाने 'पच्चगुन्भवमाणा' लागवता 'विहरंति' सुम પૂર્વક પિતાના સમયને વીતાવતા રહે છે, જે સૂ. ૫૪ છે જીવાભિગમસૂત્ર Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३६ जीवाभिगमसूत्रे मईओ सूईओ णाणामणिमया समुग्गया, वइरामईओ अग्गलाओ अग्गलपासाया, वइरामई आवत्तणपेढिया अंकुत्तरपासए निरंतरियधणकवाडे भित्तीसु चेव भित्तीगुलिया छप्पण्णा तिपिण होंति गोमाणसी तत्तिया नाणामणिमयरयणवालरूवगलीलट्ठिय सालभंजिया वइरामए कूडे रययामए उस्सेहे सव्वतवणिजमए उल्लोए णाणामणिमयरयणजाल पंजरमणिवंसग लोहियक्खपडिवंसगरययभोम्मे अंकामया पक्खवाहाओ जोतीरसामया वंसा वंसकवेल्लुगा य, रययामईओ पट्टियाओ जायरूवमईओ ओहाडणी वइरामईओ उवरिपुच्छणीओ सव्वसेय रययमएच्छायणे अंकमयकणगकूड तवणिजथ्रुभियाए सेए संखतलविमलणिम्मलदधिधणगोखोर फेणरययणिगरप्पगासे तिलगरयणद्धचंदचित्ते णाणामणिमयदामालंकिए अंतो य बहिं य सण्हे तवणिजरुइलबालुयापत्थडे सुहष्फा से सस्सिरीयरूवे पासाईए४ ॥ विजयस्स णं दारस्स उभयोपासि दुहओ णिसीहियाए दो दो चंदनकलसपडिवाडीओ पण्णत्ताओ । ते णं चंदण कलसा वरकमल पट्टाणा सुरभिवरवारिपडिपुण्णा चंद्णकयचच्चागा आब कंठेगुणा परमुपलपिहाणा सव्वरयणामया अच्छा सण्हा जाव पाडवा महया महया महिंद कुंभसमाणा पण्णत्ता समणाउसो ! विजयस्स णं दारस्स उभओ पासिं दुहओ णिसीहियाए दो दो नागदंत परिवाडीओ पण्णत्ताओ । ते णं णागदंता मुत्ताजालंतरुस्सिय हेमजालगवक्खजालखिखिणी घंटाजाल परिक्वित्ता अब्भुग्गया अभिणिसिट्टा तिरियं सुसंपग्गहिया अहे पण्णगद्धरुवा पण्णगद्धसंठाणसंठिया सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिवा, महया महया गयदंत समाणा पन्नत्ता समणाउसो ! ॥ तेसु णं णागदंतसु बहवे किण्हसुत्त बद्धवग्घारियमल्ल જીવાભિગમસૂત્ર Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.५५ जंबूद्वीपद्वारसंख्यादि निरूपणम् ३७ दामकलावा जाव सुकिल्ल सुत्त वद्धवग्धारियमल्लदामकलावा। ते णं दामा तवणिज लंबसगा सुवण्णपतरगमंडिया णाणा. मणिरयणविविहहारद्धहारउवसोभिय समुदया जाव सिरीए अतीव अतीव उवसोभेमाणा उवसोभेमाणा चिटुंति ॥ तेसिणं नागदंतगाणं उवरिं अण्णाओ दो दो णागदंतपरिवाडीओ पन्नत्ताओ। तेसि ण णागदंतगाणं मुत्ताजालंतरूसिया तहेव जाव समणाउसो!। तेसु ण णागदंतएसु बहवे रययामया सिकया पन्नत्ता, तेसु णं रययामएसु सिकएसु बहवे वेरुलिया मईओ धूवघडीओ पन्नत्ताओ तं जहा-ताओ णं धूवघडीओ कालागुरुपवरकुंदरुकतुरुक्ख धूवमधमधंतगंधुद्ध्याभिरामाओ सुगंधवरगंधगंधियाओ गंधवट्टिभूयाओ ओरालेणं मणुण्णेणं घाणमणणिव्वुइकरेणं गंधेणं ते पएसे सव्वओ समंता आपूरेमाणीओ आपूरेमाणीओ अतीव अतीव सिरीए जाव चिटुंति। विजयस्स णं दारस्स उभयओ पासिं दुहओ णिसीहियाए दो दो सालभंजिया परिवाडीओ पण्णत्ताओ ताओ णं सालभंजियाओ लीलट्रियाओ सुपयट्टियाओ सुअलंकियाओ णाणागारवसणाओ णाणामल्लपिणद्धाओ मुट्रिगेज्झमझाओ आमेलगजमलजुयलवट्टिय अब्भुण्णय पीणरइय संठियपओहराओ रत्तावंगाओ असियकेसीओ मिउविसय पसस्थलक्खण संवेल्लियग्गसिरयाओ ईसिं असोगवरपायवसमुवट्रियाओ वामहत्थगहियग्गसालाओ ईसिं अड्डच्छिकडक्ख चिट्रिएहिं लूसेमाणीओ इव चक्खुलोयणलेसाहिं अण्णमण्णं खिजमाणीओ इव पुढवी परिणामाओ सासयभावमुवगयाओ चंदाणणाओ चंदविलासणीओ चंदद्धसमनिडालाओ चंदाहियसोम्मदंस જીવાભિગમસૂત્ર Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे णाओ उक्काइव उज्जोएमाणीओ विज्जुधणमरीचिसूरदीप्पंतते यसंनिकासाओ सिंगारागारचारवेसाओ पासाइयाओ४, तेय सा अतीव अतीव उवसोभेमाणीओ उवसोभेमाणीओ चिट्रंति। विजयस्स णं दारस्स उभय ओ पासिं दुहओ णिसीहियाए दो दो जालकडगा पन्नत्ता। ते णं जालकडगा सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा ॥ विजयस्स गंदारस्स उभयओ पासिं दुहओ णिसीहियाए दो दो घंटा परिवाडीओ पन्नत्ताओ। तासि णं धंटाणं अयमेयारूवे वण्णावासे पन्नत्ते, तं जहाजंबूनय मईओ घंटाओ वइरामईओ लालाओ णाणामणिया घंटा पासगा, तवणिज मईओ संकलाओ रययामईओ रज्जुओ। ताओ णं घंटाओ ओहस्सराओ मेहस्सराओ हंसस्सराओ कोंचस्सराओणंदिस्सराओणंदिधोसाओ सीहस्सराओ सीहधोसाओ मंजुस्सराओ मंजुधोसाओ सुस्सराओ सुस्सरणिग्घोसाओ ते पदेसे ओरालेणं मणुण्णेणं कण्णमणिव्वुइकरेण सद्देण जाव चिटुंति । विजयस्स णं दारस्स उभयओ पासिं णिसोहियाए दोदो वणमाला परिवाडीओ पन्नत्ताओ, ताओ णं वणमालाओ णाणादुमलया किसलयपल्लवसमाउलाओ छप्पयपरिभुजमाणकमल सोभंत सस्सिरीयाओ पासाइयाओ४, ते पए से उरालेणं जाव गंधेणं आपूरेमाणीओ २ जाव चिति ॥सू० ५५॥ ___ छाया-जम्बूद्वीपस्य खलु भदन्त ! द्वीपस्य कति द्वाराणि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! चत्वारि द्वाराणि प्रज्ञप्तानि तद्यथा-विजयं वैजयन्तं जयन्तमपराजितम् । कुत्र खलु भदन्त ! जम्बूद्वीपस्य द्वीपस्य विजयं नाम द्वारं प्रज्ञप्तत् ? गौतम ! जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पौरस्त्ये चत्वारिंशद् योजनसहस्राणि अबाधया जम्बूद्वीपस्य द्वीपस्य पौरस्त्ये पर्यन्ते लवणसमुद्रपूर्वार्द्धस्य पाश्चात्ये शीताया महानद्या उपरि अत्र खलु जम्बूद्वीपस्य द्वीपस्य विजयं नाम द्वारं प्रज्ञप्तम्, अष्टयोजनानि ऊर्ध्वमञ्चत्वेन, चत्वारि योजनानि विष्कल्भेण, तावत्क જીવાભિગમસૂત્ર Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.५५ जंबूद्वीपद्वारसंख्यादि निरूपणम् ३९ मेव प्रवेशेन श्वेतं वरकनकस्तूपिकाकम् ईहामृगवृषभतुरगनरमकरविहगव्यालकिन्नररुरुसरभचमरकुञ्जरवनलता पद्मलताभक्तिचित्रम्, स्तम्भोद्गतवज्रवेदिका परिगताभिरामम्, विद्याधरयमलयुगलयन्त्रयुक्तमिब अर्चिसहस्रमालिकं रूपकसहस्रकलितं दीप्यमानं देदीप्यमानं चक्षुर्लोकनलेसं सुखस्पर्श सश्रीकरूपं वर्णों द्वारस्य तस्यायं भवति, तद्यथा-वन्नमया नेमाः, रिष्टमयाः प्रतिष्ठानाः, वैडूर्यमयाः स्तम्भाः, जातरूपोपचितप्रवरपञ्चवर्णमणिरत्नकुट्टिमतलो हंसगर्भमयएजुकः, गोमेदमय इन्द्रकीलः, लोहिताक्षमग्यौ द्वारचेटयौ, ज्योतीरसमयमुत्तरङ्गम्, वैडूर्यमयाः कपाटाः, वज्रमय्यः संधयः लोहिताक्षमय्यः सच्यः, नानामणिमयाः समुद्काः, वज्रमय्यः अर्गलाः अर्गलप्रसादाः वनमग्य आवर्तनपीठिकाः, अङ्कोत्तरपार्श्वकं निरन्तिकधनकपाटम्, भित्तिष्वेव भित्तिगुटिकाः षट्पश्चाशत्रिका भवन्ति, गोमानस्यस्तावतिकाः, नानामणिरत्नव्यालरूपकलीलास्थितसालभञ्जिकाः, वज्रमयः कूटः, रजतमय उत्सेधः सर्वतपनीयमय उल्लोकः, नानामणिरत्नजालपञ्जरमणिवंशकलोहिताक्षप्रतिवंशकरजतभौमः, अङ्कमयाः पक्षवाहाः, ज्योतीरसमया वंशाः वंशकवेल्लुकाश्च, रजतमय्यः पट्टिकाः, जातरूपमय्योऽवधाटिन्यः वज़मय्य उपरि पुन्छन्यः सर्वश्वेतरजतमयं छादनम्, अङ्कमयकनकटतपनीयस्तूपिका, श्वेत शंखतलविमलनिर्मलदधिधनगोक्षीरफेनरजतनिकरप्रकाशम्, तिलकरत्नार्द्धचन्द्रचित्रम्, नानामणिमयदामालङ्कृतम्, अन्तर्बहिश्च श्लक्ष्णम्. तपनीयबालुकाप्रस्तटम्, शुभस्पर्श सश्रीकरूपं प्रासादीयम्४। विजयस्य खलु द्वारस्योभयो पार्श्वयो विधातो नैषेधिक्यां द्वे द्वे चन्दनकलशपरिपाटयौ प्रज्ञप्ते, ते खलु चन्दनकलशाः वरकमलप्रतिष्ठानाः सुरभिवरवारिपूर्णाः चन्दनकृतचर्चाकाः आविद्धकण्ठेगुणाः पद्मोत्पलपिधानाः सर्वरत्नमया अच्छाः श्लक्ष्णा यावत्प्रतिरूपाः, महातिमहन्महेन्द्रकुम्भसमानाः प्रज्ञप्ताः श्रमणायुष्मन् ? । विजयस्य खलु द्वारस्य उभयोः पार्श्वयो द्विधातो नैषेधिक्यां द्वे द्वे नागदन्तपरिपाटयौ प्रज्ञप्ते, ते खलु नागदन्तामुक्ताजालान्तरोत्सृतहेमजालगवाक्षजालकिङ्किणीधण्टाजालपरिक्षिप्ता अभ्युद्गता अभिनिसृष्टास्तियकूसुसंप्रगृहीता अधःपन्नगा रूपाः पन्नगाद्धसंस्थान संस्थिताः सर्वरत्नमया अच्छा यावत्प्रतिरूपाः, महातिमहद् गनदन्तसमानाः प्रज्ञप्ताः श्रमणायुष्मन् !॥ तेषु खलु नागदन्तकेषु बहवः कृष्णसूत्रबद्धव्याधारितमाल्यदामकलापा यावच्छुक्लसूत्र बद्धव्याघारितमाल्यदामकलापाः । तानि दामानि तपनीय लम्बूसकानि सुवर्णप्रतरकमण्डितानि नानामणिमयरत्नविविधहारार्द्धहारोपशोभितसमुदायानि यावच्छिया आतीवातीवोपशोभमानानि उपशोभमानानि तिष्ठन्ति ॥ तेषां खलु नागदन्तकानामुपरि अन्ये द्वे द्वे नागदन्तपरिपाटयौ प्रज्ञप्ते, तेषां खलु नागदन्तकानां मुक्ताजालान्तरोत्सता स्तथैव यावत् श्रमण ! જીવાભિગમસૂત્ર Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४० ___ जीवाभिगमसूत्रे आयुष्मन् ! तेषु खल नागदन्तकेषु बहूनि रजतमयानि सिककानि प्रज्ञप्तानि, तेषु खलु रजतमयेषु सिककेषु बहव्यः वैडूर्यमय्यो धूपघटिकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथाताः खलु धूपघटिकाः कालागुरुप्रवरकुन्दरुष्कतुरुष्क धूपमघमघायमानगन्धोघृताभिरामाः सुगन्धवरगन्धगन्धिकाः गन्धवर्तिभूता उदारेण मनोज्ञेन घ्राणमनोनिवृत्तिकरेण गन्धेन-तान् प्रदेशान् सर्वतः समन्तात् आपूरयन्त्योऽतीवातीव श्रिया यावत्तिष्ठन्ति ॥ विजयस्य खलु द्वारस्योभयोः पायो विधातो नैषेधिक्यां द्वे द्वे शालभञ्जिका परिपाटयौ प्रज्ञप्ते, खलु शालभञ्जिकाः लीलास्थिताः सुप्रतिष्ठिताः स्वलकृता नानाकारवासना नानामाल्यपिनद्धा मुष्टिग्राह्यमध्या आमेलकयमलयुगलवर्तिताऽभ्युन्नत पीनरतिद संस्थितपयोधरा रक्तापाङ्गा असितकेश्यः मृदुविशदप्रशस्तलक्षणसंवेल्लिताग्रशिरोजा ईषदशोकवरपादपसमुपस्थिता वामहस्तगृहीतानशाखः, ईषद् अड्डाक्षिकटाक्षचेष्टि तैमुष्णन्त्य इव चक्षुलोकनलेसैरन्योन्यं खिद्यन्त्य इव पृथिवीपरिणामाः शाश्वत भावमुपगताश्चन्द्रानना श्चन्द्रविलासिन्य श्चन्द्रार्धसमललाटाश्चन्द्राधिकसौम्यदर्शनाः, उल्का इव उदद्योतमाना विद्युद् घनमरीचि सूर्यदीव्यत्तेजोधिकतरसन्निकाशाः शृङ्गाराकारचारुवेषाः प्रासादीयाः४ तेजसा अतीवातीव उपशोभमाना उपशोभमानास्तिष्ठन्ति । विजयस्य खलु द्वारस्योभयोः पार्श्वयो ढेिधातो नैषेधिक्यां द्वौ द्वौ जालकटकौ प्रज्ञप्तौ, ते खलुजालकटकाः सर्वरत्नमया अच्छा यावत् प्रतिरूपा। विजयस्य खलु द्वारस्योभयोः पार्श्वयो द्विवातो नैषेधिक्यां द्वे द्वे घण्टापरिपाटयौ प्रज्ञप्ते, तासां खलु घण्टानामयमेतावद्रपो वर्णावासः प्रज्ञप्तः तद्यथा-जाम्बूनदमय्यो घण्टाः, वनमय्योलालाः, नानामणिमया घण्टापाः , तपनीयमय्यः शृंखला, रजतमय्यो रज्ज्वः ताः खलु घण्टा ओघस्वरा मेघस्वरा हंसस्वराः क्रौञ्चस्वरा नन्दिस्वरा नन्दिघोषाः सिंहस्वराः सिंहघोषा मजुस्वरा मञ्जुघोषाः सुस्वराः सुस्वरनिर्घोषाः, तान् प्रदेशान् उदारेण कर्णमनोनिवृत्तिकरण शब्देन यावत्तिष्ठन्ति विजयस्य खलु द्वारस्योभयोः पार्श्वयोर्द्वि धातो नैषेधिक्यां द्वे द्वे वनमालापरिपाटयौ प्रज्ञप्ते ताः खलु वनमाला नानाद्रुमलताकिसलयपल्लवसमाकुलाः षट्रपदपरिभुज्यमानकमलशोभमानसश्रीकाः प्रासादीयाः४, तान् प्रदेशान् उदारेण यावद् गन्धेन आपूर्यमाणा२ यावत्तिष्ठन्ति ।सू.५५। सम्प्रति जम्बूद्वीपस्य द्वारवर्णनं करोति सूत्रकारः 'जंबुद्दीवस्स णं भंते ! दीवस्स' इत्यादि। टीका-'जंबुद्दीवस्स णं भंते ! दीवस्स' जम्बूद्वीपस्य खलु भदन्त ! द्वीपस्य, 'जबुद्दीवस्स णं भंते । दीवस्स कइ दारा पन्नत्ता' इत्यादि टीकार्थ-श्रीगौतमस्वामी ने प्रभुश्री से ऐसा पूछा है 'जम्बुद्दीवस्स णं 'जबुद्दीवस्स णं भंते ! दीवस्स कइ दारा पण्णत्ता' छत्याह An:-श्रीगौतमस्वामी प्रभुश्रीन मे पूछ्यु 'जंबुद्दीवस्स णं भंते ! જીવાભિગમસૂત્ર Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.५५ जंबूद्वीपद्वारसंख्यादि निरूपणम् ४१ कइदारा पन्नत्ता' कति-कियत्संख्यकानि द्वाराणि प्रज्ञप्तानि-कथितानीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'चत्तारि दारा पन्नत्ता' जम्बूद्वीपस्य चत्वारि द्वाराणि प्रज्ञप्तानि-कथितानि तान्येव द्वाराणि नामतो दर्शयति-तंजहा' इत्यादि, तं जहा' तद्यथा-'विजए वेजयंते जयंते अपराजिए' विजयं नामकं प्रथमम् १, वैजयन्तं द्वितीयम् २, जयन्तनामकं तृतीयम् ३, अपराजितं चतुर्थ४, 'कहि णं भंते !' कुत्र कस्मिन् स्थाने खलु भदन्त ! 'जंबुद्दीवस्स दीवस्स' जम्बूद्वीपनामकस्य द्वीपस्य 'विजए नामं दारे पन्नत्ते' विजयनामकं द्वारं प्रज्ञप्त-कथितमिति प्रश्नः भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'जंबुद्दीवे दीवे' जम्बूद्वीपे द्वीपे 'मंदरस्स पव्वयस्स' मन्दरस्य पर्वतस्य 'पुरत्थिमे णं' पौरस्त्ये-पूर्वस्यां दिशि 'पणयालीसं जोयणसहस्साई' पञ्चचत्वारिंशद् योजनसहस्रप्रमाण या 'अवाधाए' अबाधया-अपान्तरालेन 'जंबुद्दीवे दीवे पुरथिमपेरंते' जम्बूद्वीपनामकद्वीपे पौरस्त्यपर्यन्ते 'लवणसमुद्द पुरस्थिमद्धस्स' लवणसमुद्रपौरस्त्यार्द्धस्य 'पञ्चत्थिमेणं' पाश्चात्ये पश्चिमे भंते दीवस्स कइ दारा पण्णत्ता' हे भदन्त ! जम्बूद्वीप के कितने द्वार कहे गये है ? उत्तर मे प्रभुश्री कहते हैं 'गोयमा ! चत्तारि दारा पन्नत्ता' हेगौतम जम्बूद्वीप के चार द्वार कहे गये है 'तं जहां उनके नाम इस प्रकार से है 'विजये' 'वेजयंते' 'जयंते 'अवराजिए' 'विजय' 'वैजयन्त' 'जयन्त' और अपराजित 'कहिणं भंते' जंबुद्दीवस्स दीवस्स विजये नामंदारे पण्णत्ते' हे भदन्त ! जम्बूद्वीप नाम के द्वीप का विजयनाम का द्वार कहां पर कहा गया है ? उत्तर में प्रभुश्री कहते है 'गोयमा ! जंबुहीवे दीवे' मंदरस्स पव्वयस्स पुरस्थिमेणं पणयालीसं जोयणसहस्साई अबाधाए जंबुद्दीवे दीवे पुरथिमपेरंते लवणस मुद्दपुरथिमद्धस्स पचस्थिमेणं सीताए महाणईए उपि एत्थ णं जम्बूद्दीवस्स दीवस्स विजयेदीवरस कइ दारा पण्णत्ता' मन भूद्वीपना डेटा २।४ा छ ? उत्तरमा प्रभुश्री ४९ छ 'गोयमा ! चत्तारि दारा पण्णता' हे गौतम ! ४ भूद्रीयना या२ द्वारा सा छे. 'तं जहा' तन! नाभा मा प्रमाणे छे. 'विजए, वेजयंते, जयंते, अवराजिए' विय, वैश्यन्त न्यन्त भने २०५२।०त 'कहि णं भंते ! जबुद्दीवस्स दीवस्स विजये नामं दारे पण्णत्ते' हे भगवन् ! पूदी नामना दीयनु विलय નામનું દ્વાર ક્યાં કહેવામાં આવેલ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે ॐ गोयमा ! जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरथिमेणं पणयालीसं जोयणसहस्साई अबाधाए जंबुद्दीवे दीवे पुरस्थिमपेरंते लवणसमुद्द पुरमत्थिद्धस्स पञ्चस्थिमेणं सीताए महाणईए उप्पिं एत्थ णं जंबुद्दीवस्स दीवस्स विजये णाम दारे पण्णते' गौतम ! मदी जी०६ જીવાભિગમસૂત્ર Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४२ जीवाभिगमसूत्रे भागे 'सीयाए महानईए उप्पि' शीताया महानद्या उपरिभागे 'एत्थ णं जंबुद्दीवस्स दीवस्स विजए णामं दारे पन्नत्ते' अत्र खलु-अस्मिन् प्रदेशे जम्बूद्वीपस्य द्वीपस्य विजयं नाम द्वारं प्रज्ञप्तम्-कथितमिति । तत्प्रमाणमाह-'अट्ठ जोयणाई उडूं उच्चतेणं' अष्टयोजनानि ऊर्ध्वम्-उपरिभागे उच्चैस्त्वेन 'चत्तारि जोयणाई विक्खंभेणं' चत्वारि योजनानि विष्कंभेण 'तावइयं चेव पवेसेणं' तावत्कमेव चत्वारि योजनान्येव प्रवेशेन-प्रवेशमार्गेण, कथंभूतं विजयनामकं द्वारं तत्राह'सेए' इत्यादि, 'सेए' श्वेतम्-शुक्लवर्णयुक्तम् बाहुल्ये नाङ्करत्नमयत्वात् तथा'वरकनगथूभियाए' वरकनकस्तूपिकाकम्-वरकनकमयो स्तूपिका-शिखरं यस्य तद्वरकनकस्तूपिकाकं द्वारम्, 'ईहामियउसभतुरगनरमगरविहगवालकिन्नररुरुसरभचमरकुंजरवणलयपउमलयभत्तिचिते' ईहामृगवृषभतुरगनरमकरविहगव्यालणामं दारे पण्णत्ते' हे गौतम ! जबूद्वीप के मध्य में वर्तमानमन्दर पर्वत पूर्व दिशा में ४५ हजार योजन आगे आने पर जम्बूद्वीप के पूर्व के अन्त में एवं लवण समुद्र मे पूर्वार्ध के पश्चिम भाग में सीतामहानदी के ऊपर यहां पर जम्बूद्वीपका विजयनामका द्वार कहा गया है । अब उसका प्रमाण कहते हैं 'अट्टजोयणाई उई उच्चत्तणं चत्तारि जोयणाई विक्खंभेणं तावतियं चेव पवेसेणं' यह द्वार आठ योजनका ऊंचा है और चार योजन का चौडा है और चार योजन का ही इसका प्रवेश है वह द्वार किस प्रकार का है, उसका वर्णन करते है 'सेए वर कणगथूभियागे' इसका वर्ण शुक्ल है, क्यों कि अङ्करत्न का बना हुआ है, इसका शिखर श्रेष्ठ सुवर्ण का बना हुआ है 'इहामिय उसभ तुरगनर मगर विहगवालकिण्णररुरुसरभचमर कुंजरवणलय पउमलय भत्तिचित्ते' इस पर इहामृगके, वृषभके, तुरग-धोडे के-नर-मनुष्य के પના મધ્યમાં રહેલ મંદર પર્વની પૂર્વ દિશામાં ૪૫ પિસ્તાળીસ હજાર એજન આગળ જવાથી જંબુદ્વીપની પૂર્વના અન્તમાં તથા લવણુ સમુદ્રમાં પૂર્વાર્ધના પશ્ચિમ ભાગમાં સીતામહાનદીની ઉપર જંબુદ્વિપનું વિજ્ય નામનું દ્વાર કહેલ છે. डवे से हारनु प्रभार मतावामां आवे छे. 'अट्ठजोयणाई उड्ढ उच्चत्तेणं चत्तारि जोयणाई विखंभेणं तावतियं चेव पवेसेणं' मा २ मा योसननी या पा છે. અને ચાર યજન પહોળું છે. અને તેનો પ્રવેશ પણ ચાર એજનનો છે. से द्वा२ 341 प्रा२नु छ उ तनु न ४२वामां आवे छ. 'सेए वरकणग थूभियागे' तेनी २ स३४ छ. उभ ते १४ रत्नानु मनेत छ. तेनु शि५२ श्रेष्ठ सुवन अनेरा छ. 'ईहामिय उसभ तुरगनरमगर विहगवालकिन्नरहरु सरभचमरकुंजरवणलयपउमलयभत्तिचिते' तेना ५२ डा भृगना, वृषभ-हना, જીવાભિગમસૂત્રા Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.५५ जंबूद्वीपद्वारसंख्यादि निरूपणम् ४३ किन्नररुरुशरभचमरकुञ्जरवनलतापमलताभक्तिचित्रम्, ईहामृगादिचित्रविच्छिच्या चिचरचनया चित्रितम्, 'खंभुग्गयवइरवेइया परिगयाभिरामे' स्तम्भोगतवज्रवे. दिका परिगताभिरामम्, विजाहरजमलजुयलजंतजुत्ते इव' विद्याधरयमलयुगलयन्त्र युक्तमिव 'अच्चिसहस्समालिणीए' अचिःसहस्रमालिनीकम् 'रूवगसहस्सकलिए' रूपकसहस्रकलितम् 'भिसमाणे भिब्भिसमाणे' दीप्यमानं देदीप्यमानम्, 'चक्खुलोयणले से' चक्षुर्लोकनलेसम् ‘सुहफासे' सुखस्पर्शम् ‘सस्सिरीयरूवे' सश्रीकरूपम् -मकर के-पक्षी के, व्याल-सर्पराज के-किन्नर के, रुरु-मृग के, सरभ -अष्टापद के, चमरी गाय के, कुंजर-हाथी के, वनलताओं के, और पद्मलताओं के चित्र बने हुए है 'खंभुग्गयवइरवेझ्या परिगयाभिरामे' यह द्वार वज्रवेदिकाओं से जो कि इसके खंभो पर बनी हुई है बहुत ही अधिक आकर्षक है। 'विज्जाहर जमलजुयलजंतजुत्ते इव अच्चिसहस्स मालिणीए' विद्याधरों के समश्रेणिकयुगल-जोडे यंत्र मे लगे हुए प्रतीत होते हैं अर्थात् वे ऐसे प्रतीत होते हैं कि ये स्वाभाविक नहीं है किन्तु विशिष्ट विद्याशक्तिवाले किसी पुरुषने अपनी दिव्य शक्ति के पुरुष के प्रपञ्च से बनाए है और प्रभासमुदायसे युक्त है। 'रूवगसहस्सकलिए' यह हजारों रूपों से युक्त है 'भिसमाणे' अपनी प्रभा से चमकता रहता है और 'भिब्भिसमाणे' बहुत ही अधिक रूप में तेजस्वी प्रतीत होता है, 'चक्खुलोयणलेसे' देखने पर यह ऐसा प्रतीत होता है कि मानो आंखों में ही समाया जा रहा है। 'सुहफासे' इसका स्पर्श अधिक सुखजनक है 'सस्सिरीयरूवे' इसकारूप अधिक सुहावना और लुभा. તુરગઘેડાના નર-મનુષ્યના મઘરના પક્ષીના સપના કિન્નરના રૂરૂ નામના મૃગના સરભ અષ્ટાપદના, ચમરી ગાયના કુંજર હાથીના. વનલતાઓના અને પદ્મसामान चित्रो नेता छे. 'खंभुग्गयवइरवेइया परिगयाभिरामे' मा २ १x. વેદિકાઓથી કે જે તેના થાંભલાઓ પર બનેલ છે. અને ઘણજ અધિક प्रभाथी पित साणे छ. 'विज्जाहरजमलजुयलजंतजुत्ते इव अच्चिसहस्स मालिणी विद्याधना सम श्रेणियापर युगलो-सा यत्रमा समाउसापा જણાય છે. અર્થાએ એવા જણાય છે કે તેઓ સ્વાભાવિક નથી. પરંતુ વિશેષ પ્રકારની વિદ્યાશક્તિવાળા કેઈ પુરૂષે પિતાની વિદ્યાના પ્રભાવથી બનાવેલા છે. भने ते प्रमासमुदायथी युटत छ. 'रूवगसहस्सकलिए' ते १२॥ ३पोथी युति छ. 'भिसमाणे पोतानी प्रमतीथी यमता २ छे. 'भिब्भिसमाणे' पधारे प्रभामा तेवी य छे. 'चकखुलोयणलेसे' नेपाथी सेवा arelu छ Mणे मनामा सभा तय छे. 'सुहफासे' तेना २५ पधारे सुप જીવાભિગમસૂત્ર Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे 'ईहामिय०' इत्यारभ्य 'सस्सिरीयस्वे' इत्यन्तानां द्वारविशेषणानां व्याख्यापद्मवरवेदिका बहिर्ति वनपण्डगततोरणवर्णने द्रष्टव्या। 'वण्णोदारस्स तस्सिमो होइ' तस्य द्वारस्यायं वर्णों भवतीति, वर्णों वर्णकनिवेशः द्वारस्य तस्य विजयनामकस्य अयं वक्ष्यमाणरूपो भवति । तदेव दर्शयति="तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा 'वइरामया णिम्मा' वनमया नेमाः भूमिभागादृवं निष्क्रामन्तः प्रदेशाः 'रिट्ठमया पइट्ठाणा' रिष्टरत्नमयानि प्रतिष्ठानानि-मूलपादाः 'वेरुलियामया खंभा' वैडूर्यरत्नमयाः स्तम्भाः , 'जायरूवोवचियपवरपंचवण्णमणिरयणकोट्टिमतले' जातरूपोपचितप्रवरपञ्चवर्णमणिरत्न कुट्टिमतलम्, जातरूपेणसुवर्णेनोपचितैर्युक्तैः प्रधानैः पञ्चवर्णमणिभिश्चन्द्रकान्तादिभिः रत्नैः कर्केतनादिभिः कुट्टिमतलम् बद्धभूमितलं यस्य तत्तथा, 'हंसगब्भमए एलए' हंसगर्भमय एलुकः, हंसगर्भः-रत्नविशेषस्तन्मय एलुकः-देहली, 'गोमेज्जमए इंदकीले' गोमेयकमय वना है इहामृग' से लेकर यहां तक के पदों की सविस्तर व्याख्या पद्मवर वेदिका के बाहर के वनषण्ड में रहे हुए तोरणों के वर्णन में देखलेनी चाहिये । 'वणो दारस्स तस्सिमो होइ' इस छार का वर्णन इस इस प्रकार से है-'तं जहा वइरामया णेमा' इस द्वारके भूमि भाग से ऊपरकी ओर निकले हुए प्रदेश रूप निम वज्रमय है इसके मूलपादरूप प्रतिष्ठान रिष्ठरत्नमय है 'वेरुलियरुइलखंभे' इसके रुचिर-सुहावने स्तम्भ वैडूर्यरत्नके बने हुवे हैं। 'जायरूवोवचियपवर पंचवण्णमणिरयणकोहिमतले' इसका कुटिमतल-बद्धभूमितल-सुवर्ण से उपचित प्रवर-प्रधान-श्रेष्ठ ऐसे-पांच वर्षों वाले चन्द्रकान्त आदि मणियों से एवं कतनादि रत्नों से बनायागया है । 'हंसगब्भमए एलए' इसकी एलुक-देहली-हंसगर्भरूप रत्नविशेष की बनी हुई है 'गोमेजमए 1. छ. 'सस्सिरीयरूवे' तेनु ३५ पधारे सोडामा भने सोनावना छे. 'उहामिग' थी सधन मी सुधीन ५होनी विस्तार पूनी व्याच्या ५५१२ વેદિકાના બહારના વનખંડમાં તારણોના વર્ણનમાં કરેલ છે તે જોઈ લેવી. 'वण्णो दारस्स तस्सिमो होइ' 241 रनु वा न २॥ रीते छ. 'तं जहा वइरामया णिम्मा' से वा२नी भूमिलानी ५२नी त२६ नीसा प्रदेश ३५ मिमी 4x भय छ. तेना भूपा४ ३५ प्रतिष्ठान रिट २त्नमय छ. 'वेरुलियरुइलखंभ' तेना स्तो ३५२ सोडामा छ भने ते वैय २(नना अनेसा छ. 'जायरूवो वचिय पवर पंचवण्णमणिरयणकोट्टिमतले' तेनु मुहिमतस पद भूमिमा સુવર્ણથી રચિત અત્યંત શ્રેષ્ઠ એવા પાંચ વર્ણોવાળા ચંદ્રકાંત વિગેરે મણિયેથી भने तन विगेरे रत्नाथी मनावामां आवे छे. 'हंसगब्भमए एलए' तेना मेसु हेडली साल ३५ २त्न विशेषनी मने छ. 'गोमेज्जमए इंदकीले' જીવાભિગમસૂત્ર Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.५५ जंबूद्वीपद्वारसंख्यादि निरूपणम् ४५ इन्द्रकीलः गोमेयको रत्नविशेषस्तन्मय इन्द्रकीलः, 'लोहितक्खमईओ दार. चेडीओ' लोहिताक्षरत्नमस्यौ द्वारचेटयौ द्वारशाखे 'जोतीरसमए उत्तरंगे' ज्योतीरसमयमुत्तरङ्गम् द्वारस्योपरि तिर्यग् व्यवस्थितं काष्ठम् 'वेरुलिया मया कवाडा' वैडूर्य्यरत्नमयौ कपाटौ, 'वइरामया संधी' वज्रमय्यः संधय सन्धिमेलाः फलकानाम्, वनरत्नापूरिताः फलकानां सन्धय इत्यर्थः 'लोहितक्खमइओ सूइओ' लोहिताक्षरत्नात्मिकाः सूचयः फलकद्वयसम्बन्ध विधनाभाव हेतुपादुकास्थानीयाः, 'णाणामणिमया समुग्गया' नानाणिमयाः समुद्काः, समुद्गका इव समुद्काः सूतिकागृहाणि तानि नानामणिमयानि 'वइरामईओ अग्गलाओ अग्गलपासाया वजरत्नमय्योऽर्गला अर्गलाप्रासादाः, तत्र अर्गलालोकप्रसिद्धा इदकीले' गोमेद रत्न का इसका इन्द्रकील बना हुआ है 'लोहितक्खमईओ दारचेडीओ' लोहिताक्षरत्न की इसकी द्वार शाखाएं बनी हुई है। 'जोइरसामए उत्तरंगे' इसका उत्तरंग द्वार के ऊपर तिर्यग रूप से रखा हुआ काष्ठ-ज्योतीरस रत्न का बना हुआ है 'वेरुलियामया कवाडा' इस द्वार के किवाडवैडूर्यरत्न के बने हुए है । 'वइरामया संधी' इन किवाडों की संधिया वज्ररत्न की हैं । अर्थात् इन किवाडों के पटियों की जो संधिया है वे वज्ररत्न की हैं । अर्थात् इन किवाडों के पटियों की जो संधियां है वे वज्ररत्न से भरी हुई हैं । 'लोहितक्खमइओ सईओ' किवाडों के दोनों पटियों को आपस में विघटित न होने देने में कारण भूत पादुका के स्थानापन्न सूचियां-कीले लोहिताक्ष रत्न की बनी हुई है। 'णाणामणिमया समुग्गया' समुद्रक की तरह समुद्गक-सूतिका गृह-नानामणियों के बने हुए है। 'वयरामईओ अग्गलाओ' अर्गला वज्ररत्नकीबनी हुई है । 'अग्गलपासाया' अर्गला प्रासाद-अर्गलाओं के तीस गोभे रत्ननो मने छ. 'लोहितक्खमईओ दारचेडीओ' साक्षि रत्ननी तेनी २ था । अनेस छ. जोइरसामए उत्तरंगे' तेन ઉતરંગ અર્થાત દ્વારની ઉપર તિછું રાખવામાં આવેલ કાષ્ઠ તીરસ રત્નનું अनेस . 'वेरुलियामया कवाडा' ते वान घास सु४२ ४७ वैश्य रत्नना मनेरी छ. 'वहरामया संधी' से मान सांधान मास १००२ननी બનેલ છે. અર્થાત્ એ કમાડાના પાટિયાના સાંધાને જે ભાગ છે, તે વજ २त्नथी पूरे छ. 'लोहितक्खमईओ सूईओ' माना अन्न पाटियामाने એક બીજાથી જુદા ન પડવા દેવાના કારણ રૂપ તેમાં જે સૂચિયો ખીલા सवामा मावेस छते सोडिताक्षर २त्नाना ने छे. 'णाणामणिमया समुग्गया' सभुश सूति । मने प्रारना भणियोना पनेसा छ. 'वइरामईओ अग જીવાભિગમસૂત્ર Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४६ जीवाभिगमसूत्रे अर्गलाप्रासादाः यत्र अर्गला नियम्यन्ते, तथा चैतौ द्वावपि वज्ररत्नमयौ इति । 'वइरामई आवत्तणपेढिया' वज्ररत्नमयी आवर्तनपीठिका यत्रेन्द्रकीलको भवति, 'अंकोत्तरपासए' अङ्कोत्तरपार्श्वकम्, अङ्करत्नमया उत्तरपार्था यस्य तत् अङ्कोत्तरपार्श्वकम् 'निरंतरियधणकवाडे' निरन्तरिकधनकपाटम्, निर्गता अन्तरिका लध्वन्तररूपा ययोस्तौ निरन्तरिको अतएव धनौ कपाटौ यस्य तन्निरन्तरिकधनकपाटम् 'भित्तिसु चेव भित्तिगुलिया छप्पणा तिन्नि होति' तस्य द्वारस्योभयोः पायो भित्तिषु भित्तिगता भित्तिगुलिकाः पीठसंस्थानीया स्तिस्रः षट्पञ्चाशत्त्रिक प्रमाणा भवन्तीति । 'गोमाणसी तत्तिया' गोमानस्यः शय्या स्तावन्मात्राः पटूपश्चाशत्त्रिक त्रिकप्रमाणा भवन्तीत्यर्थः ‘णाणा मणिरयणवालरूवगलीलट्ठियसालिभंजिया' नानामणिरत्नानि-नानामणिरत्नमयानि व्याल (नाग) रूपकाणि लीलास्थितशालभञ्जिकाश्च-लीला स्थित-पुत्तलिकाश्च यस्य तत्तथा 'वइरामय रहने के स्थान भी वज्ररत्न के बने हुए है जिन पर अर्गला लटकाई जाती है वे यहां अर्गला प्रासाद शब्द से कहे गये है। 'वयरामई आवतणपेढिया' जहां पर इन्द्रकीलिका रहती है ऐसी वह आवर्तनपीठिका भी वस्त्ररत्नकी बनी हुई है 'अंकोत्तरपासए' इन किवाडों का उत्तर पार्श्व भीतर का पार्श्व भाग-अङ्करत्नका बना हुआ है। 'णिरंतरियधणकवाडे' इस द्वार के कपाट ऐसे मजबूत और आपस में जुडे हुए हैं कि जिनमे थोडा सा भी अन्तर नहीं पडता है अर्थात् छिद्र नही दिखाई पडता है। 'भित्तिप्तु चेव भित्तिगुलिया छपन्नातिनि होंति' भीतों में १६८ भित्तिगुलिका-खूटियां-है 'गोमाणसीतत्तिया' गोमानसीशय्याएं-भी १६८ ही है । 'णाणामणिरयण वालरूवगलीलहिय सालभंजिया' नानामणियों और रत्नों के इस द्वार पर व्यालों के चित्र लाओ' तनी AT A Hism 4 रत्ननी मने छ. 'अग्गलपासाया' मा प्रासा४ २ २०४थी उस छ. 'वइरामई आवत्तणपेढिया' भाद्रशासि हे सेवी ते सात न पा6814] १०१२त्ननी पनेरा छ. 'अंकोत्तरपासए' से કમાડાને ઉત્તર પાર્ધા–અંદરની બાજુને ભાગ અંક રત્નને બનાવેલ છે. 'निरंतरियधणकवाडे' से वारना ४मा सेवा भरभूत मने ५२२५२ डायेसा છે કે જેમાં જરા સરખું પણ અંતર પડતું નથી. અર્થાત્ છિદ્ર દેખાતું નથી. 'भित्तिस चेव भित्तिंगुलिया छप्पन्न। तिन्नि होंति' तेनी मी तामा १६८ मेसे। 48 मित्तिशुलिया-भूटियो छे ‘गोमाणसीतत्तिया' शय्यामा ५९ १६८ सो २०७४ २१ छ. 'णाणामणिरयणवालस्वगलीलद्विय सालभंजिया' भने પ્રકારના મણિયે અને રત્નથી નિર્મિત એ દ્વાર પર વ્યાલો-સર્પોના ચિત્રો જીવાભિગમસૂત્ર Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.५५ जंबूद्वीपद्वारसंख्यादि निरूपणम् ४७ कूडे' बज्ररत्नमयः कूटः माडभागाः 'रययामए उस्से हे' रजतमय उत्सेधः शिखरम् अत्र केवलं शिखरं तु तस्यैव माडभागस्य सम्बन्धि विज्ञेयम् नतु द्वारस्य, द्वारस्य तु प्रागेवोक्तत्वात 'सव्वतवणिज्जमए उल्लोए' सर्वात्मना तपनीयमयःसुवर्णमय उल्लोकः-उपरिभागः, 'णाणामणिरयणजालपंजरमणिवंसगलोहितक्खपडिवंसगरयय भोम्मे' नानामणिरजतजालपञ्जरमणिवंशकलोहिताक्षप्रतिवंशकरजतभौमम्, मणयो-मणिमया वंशा येषां तानि मणिवंशकानि लोहिताक्षा:-लोहिताक्षमयाः प्रतिवंशा येषां तानि लोहिताक्षप्रतिवंशकानि, रजता-रजतमया भूमियेषां तानि रजतभौमानि, मणिवंशकानि लोहिताक्षप्रतिवंशकानि रजतभौमानि नानामणिरत्नानि-नानामणिरत्नमयानि जालपश्चराणि-गवाक्षापर्यायाणि यस्मिन् द्वारे तत्तथा, 'अंकमया पक्खवाहाओ अङ्कमया:-अङ्करत्नमयाः पक्षबाहाः, 'जोतीरसामया वंसा' ज्योतीरसमयावंशाः 'वंसकवेल्लुगा' वंशकवेल्लुकाश्च, 'रयया बने हुए है तथा लीलास्थित शालभचिकाएं भी-पुत्तलिकाएं भी नाना मणियों और रत्नों की बनी हुई है 'वइरामए कूडे' वज्ररत्नका इसका कूट-माड भाग है। 'रययामए उस्सेहे' शिखर इसका रत्नमय-है यह शिखर माडभाग का ही समझना चाहिये द्वार का नहीं' द्वारका शिखर पहले बता जा चूका है । 'सव्वतवणिज्जमए उल्लोए' चन्दरवारूप ऊपर का भाग अर्थात् छतका नीचे का बीच का भाग इसका सर्वात्मना तपनीय सुवर्ण का बना हुआ है। 'णाणामणिरयणजालपंजरमणिवंसगलोहितक्खपडिवंसगरययभोम्मे' इसकी द्वार की खिडकियां मणिमय वंशोंवाली लोहिताक्षमय प्रतिवंशोंवाली रजतमय भूमिवाली और नानामणियों वाली है । 'अंकमया पक्खा पक्खवाहाओ' इसके पक्ष और पक्षवाह अङ्करत्न के बने हुए है। ચિવેલા છે. તે તેમજ લીલા કરતી શાલભંજીકા-પુતળીયે પણ અનેક પ્રકારના भणियो भने २त्नानी मनेस छ. 'वइरामए कूडे' १२त्ननो तेन। - भाउमा छ. 'रययामए उस्सेहे' तेनु शि५२ २त्नमय छे. ये शिप२ भाउसागनु । સમજવું પણ દ્વારનું સમજવાનું નથી કારણ કે કારના શિખરનું વર્ણન પહેલા ४२।४ गयेस छ. 'सव्वतवणिज्जमए उल्लोए' तेना ४२व। ३५ ७५२ने माग छत ની નીચેને એટલેકે વચ્ચેનો ભાગ સર્વ પ્રકારે તપનીય સેનાનો બનેલ છે. 'णाणामणिरयणजालपंजरमणिवंसगलोहितक्ख पडिवंसगर ययभोम्मे' तेना द्वारनी ખડકી મણિમય વંશવાળી લેહિતાક્ષમય પ્રતિવંશવાળી રજતમય ભૂમિपाजी भने भने ४२॥ भणियोजी छे. 'अंकमया पक्खा पक्खवाहाओ' तेना पक्षी मने पक्षपाह। म २त्नना मनेसा छ. जोतिरसामया वंसा वंसकवेल्लुगाय' જીવાભિગમસૂત્ર Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४८ जीवाभिगमसूत्रे मइओ पट्टियाओ' रजतमय्यः पट्टिकाः 'जायरूवमइओ ओहाउणी' जातरूपमय्योऽवघाटिन्यः, 'वइरामईओ उवरि पुंछणीओ' वनमय्य उपरिभागे पुज्छन्यः 'सबसेयरययामए छायणे' सर्व-श्वेतरजतमयं छादनम्, 'अंकमया पक्खा' इत्यन्तशब्दानां विस्तारार्थः पद्मवरवेदिकाप्रकरणे द्रष्टव्यः, 'अंकमयकणगकूडतवणिज्जधूभियागे' अङ्कमयतपनीयस्तूपिकाकम्, अङ्कमयम्-बाहुल्येनाङ्करत्नमयं पक्षबाहादीनामङ्करत्नात्मकत्वात् कनकं-कनकमयं-सुवर्णमयं कूटं शिखरं यस्य तत्कनककूटं तपनीया-तपनीयमयी--सुवर्णमयी स्तूपिका-लधुशिखररूपा यस्य तत् तपनीयस्तूपि ककम् ततः पदत्रयस्य पदद्वयमीलनेन कर्मधारयः, एतेन यत् _ 'जोतिरसामया वंसा वंसकवेल्लुगा य' ज्योतिरस के इसके ऊपर के वंश-वांस है और ज्योतिरसरत्न के ही इसके वंशकवेल्लक-वासों के उपर छाये गये खपरा है। 'रययामइओ पट्टियाओ' चांदी की इसकी पट्टियां है वांसों को आपस में विखर न जाने में कारणभूत नीचे की ओर छाई गई वासों की ही पश्चों (छिपाटें) के रूप में ये पट्टिकाएं होती है । 'जातरूवमईओ ओहाउणी' इसकी अवघाटनी जातरूप की है 'वइरामईओ उवरि पुंछणीओ' इसके ऊपर के भाग में पुंछणियां है वे वज्रकी बनी हुई है। 'सबसेतरययमए छायणे' इसका छादन रत्नका बना हुआ है और वह सम्पूर्ण रूप से सफेद है 'अंकमया पक्खा' पूर्वोक्त इन पदों की व्याख्या-पद्मवरवेदिका के प्रकरण में की जा चुकी है। 'अङ्कमयकणगकूडतवणिज्जथूभियागे' इसका प्रधान शिखर-अङ्करत्न का और कनकसुवर्ण का बना हुआ है। तथास्तृपिका-छोटी छोटी शिखरें तपनीय सुवर्ण की है। તેના ઉપરનાવશો તિરસ રત્નના છે. અને તેના વંશવેલુકો વાંસની ५२ सावता पाटिया ५५ ज्योति२१ २त्न छ. 'रययामइओ पट्टियाओ' તેની પઢિયે ચાંદીની બનેલ છે. એટલે કે વાંસ એક બીજાથી છૂટા ન પડિ જાય તે માટે નીચેની તરફ છાવામાં આવેલ વાંસનીજ એ પટ્ટિ હોય છે. 'जातरूपमईओ ओहाउणी' तेनी २०१घाटन गत ३५ २त्नथी भनेर . 'वइरामईओ उवरीपुछणीओ' तना ५२ भागमा छायो छे. ते १००नी मनेस छ. 'सव्यसेतरययमए छायणे' तेनु छाहन रत्ननु अनेस छ. अन ते सपूण पाथी स३४ छ. 'अंकमया पक्खा' । विशेषगुथी सधने ५२ २मावेसा તમામ પદની વ્યાખ્યા પદ્મવર વેદિકાના પ્રકરણમાં કરવામાં આવી ગયેલ છે. तो ते त्यांथी सभ७ से. 'अंकमयकणगकूडतवणिज्जथूभियागे' तेनु भुण्य શિખર અંક રત્નનું અને કનક સોનાનું બનેલ છે. તથા તૃપિકા નાના નાના શિખરે તપનીય સેનાની બનેલ છે. જીવાભિગમસૂત્ર Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.५५ जंबूद्वीपद्वारसंख्यादि निरूपणम् ४९ सामान्येन पूर्व कथितम् 'सेए वरकणगथूभियागे' तदेवात्र विस्तारेण प्रदशितम्, सम्प्रति-तदेव श्वेतत्वमुपसंहारव्याजेन पुनरपि प्रदर्शयति-'सेए' श्वेतम् श्वेतत्वमेवोपमया दृढी करोति-'संख' इत्यादि, 'संखतलविमलणिम्मलदधिधणगोखीरफेणरययणिगरप्पगासे' शङ्खतलविमलनिर्मलदधिधनगोक्षीरफेनरजतनिकरप्रकाशम्, विमलं-विगतमलं यत शङ्कतलम शङ्खस्योपरितनो भागः यश्च निर्मलो दधिधनोधनीभूतदधि गोक्षीरफेनो रजतनिकरश्च तद्वत् प्रकाशो यस्य तत्तथा, 'तिलगरयणद्धचंदचित्ते' तिलकरत्नार्द्धचन्द्रचित्रम्, तिलकरत्नानि-पुण्ड्रविशेषास्तैः तथाऽर्द्धचन्द्रश्च चित्रम् नानारूपं तत्तथा, 'णाणामणिमयदामालंकिए' नानामणिमयदामालकृतम् नानामणिमयानि-दामानि-मालास्तैरलङ्कृतम् 'अंतोय बहिंय सण्हे' अन्तश्च बहिश्च श्लक्ष्णं इलक्ष्ण पुद्गलस्कन्धनिर्मापितम् 'तवणिज्जवालुया पत्थडे' तपनीयवालुकाप्रस्तटम्, तपनीयाः-तपनीयमन्यः सुवर्णमय्यो बालुकाः __ अब सूत्रकार 'सेयवरकणगथूभियागे' इस पाठ में जो श्वेत पद कहा गया है उस श्वेत तत्वकी पुष्टि करने के लिये 'संखतलविमलणिम्मलदधिधणगोखीरफेणरययणिगरप्पगासे' कहते है कि जैसा श्वेत शङ्खतल होता है, और जैसा वह विमल-विगतमलवाला-होता है, इसी प्रकार का यह भी सफेद है तथा जैसा निर्मल धनीभूतदधि होता है। गाय के क्षीर का फेन जैसा निर्मल सफेद होता है, तथा रजत चांदी का निकर जैसा निर्मल सफेद होता है उसी प्रकार का इसका शुभ्र प्रकाश है 'तिलगरयणद्धचंदचित्ते' तिलकरत्नों-पुण्ड्रविशेषों एवं अर्ध चन्द्रों से जो नानारूप बना हुआ है। ___णाणामणिदामालंकिए' अनेकमणिमयमालाओं से जो अलंकृत हो रहा है 'अंतोच्च बहिं य सण्हे' भीतर और बाहर में जो श्लक्ष्ण पुद्गलों वे सूत्र४२ 'सेए वरकणगभियागे' २ मा र श्वेत५६ छु छ, ते वेतनी पुष्टि ४२१॥ माटे सूत्र४२ नीयन सूत्र पाथी ४ छ 'संखतल विमलणिम्मलदधिघणगोखीर फेणरययणिगरप्पगासे' न स त डाय छ, અને તે જેવું વિમલ મલવિનાનું હોય છે. એ જ રીતથી આ પણ શ્વેત છે. તથા જેવું નિર્મલ જમાવેલ દહીં હોય છે. ગાયના દૂધના ફીણ જેવા સફેદ હોય છે. તથા રજન–ચાંદીને સમૂહ જે નિમલ અને સફેદ હોય છે. એજ शतन। तेन प्र४१श्वेत छ. तिलगरयणद्धचंदचित्ते' तिA २त्नी विशेष। भने म यद्रोथी रे मने प्र४२थी सोडामा अनेसा छ. 'णाणामणिदामालंकिए' भने मणिमय भाणामाथी २ मत थ६ २९ छे. 'अंतोच्च बहियसण्हे' महरनी मा. मडा२ रे १६५ पुगताना २४पाथी मनापेस छ. तवणिज्ज जी० ७ જીવાભિગમસૂત્ર Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५० जीवाभिगमसूत्रे सिकताः तासां प्रस्तट:-प्रस्तारो यस्मिन् तत्तथा 'सुहफासे' सुखस्पर्शम् सुखदस्पर्शयुक्तम् , 'सस्सिरीयरूवे' सश्रीकरूपम्-अतिशयसुशोभितरूपविशिष्टम् 'पासाईए४' प्रासादीयं दर्शनीयम् अमिरूपं प्रतिरूपमिति ॥ ___ 'विजयस्स णं दारस्स उभयीपासिं' विजयस्य खलु द्वारस्योभयोः पार्श्वयोरेकैकनषेधिकीभावेन 'दुहओ' द्विधातो द्विप्रकारायां नैषेधिक्याम् नैषेधिकीनिषीदनस्थानम् ‘दो दो चंदणकलसपरिवाडीओ पन्नत्ताओ' द्वे द्वे चन्दनकलशपरिपाट यौ-द्वयो द्वयोः कलशयोः पक्तिः कलशपरिपाटीत्युच्यते ते द्वे द्वे प्रज्ञप्ते-कथिते 'ते णं चंदणकलसा वरकमलपइटाणा' ते खलु चन्दनकलशाः वरकमलप्रतिष्ठानाः, वरं-प्रधानं यत् कमलं तत् प्रतिष्ठानम्-आधारो येषां ते तथा श्रेष्ठ कमलोपरि प्रतिष्ठिता इत्यर्थः, तथा-'सुरभिवरवारि पडिपुण्णा' सुरभिके स्कन्ध से निर्मापित है 'तवणिज्जवालुयापत्थडे' तपनीय सुवर्ण की वालुकाओं का जिस में प्रस्तट-प्रस्तार है 'सुहफासे' स्पर्श जिसका सुखप्रद है। 'सस्सिरीयरूवे' रूप जिसका बडा सुहावना या लुभावना है और 'पासाईए' जो प्रासादीय दर्शनीय अभिरूप एवं प्रतिरूप इन विशेषणों वाला है ऐसा यह जम्बूद्वीप का विजय नामका द्वार है 'विजयस्सणं दारस्स उभयोपासे' विजयद्वार की दोनों तरफ 'दुहतोणिसीहियाए' दो नैषेधिकियां है। बैठने के स्थान है 'दो दो चंदणकलसपरिवाडीओ' इन दोनों स्थानों पर दो दो चन्दन के कलशों की पंक्ति रखी हुई है 'तेणं चंदणकलसा वरकमलपइट्ठाणा' ये चन्दनकलश सुन्दरकमल जिनका आधार है ऐसे है अर्थात् इन चन्दनकलशों के नीचे सुन्दर कमल है उनके ऊपर ये स्थापित है। 'सुरभिवरवारिपडिपुण्णा' इन में सुगंधित जल भरा हुआ है 'चंदणकयचच्चागा' वालयापत्थडे' तपनीय सोनानी वायु रेतीन प्रस्तट अनेरा छ. 'सुहफासे' रेन। २५० सु५४२ छे. 'सस्सिरीयरूवे' रेनु ३५ धा सोडामा मन सोमामा छ. अने. 'पासाईए' ते प्रासाहीय, शनीय, मलि३५, अने प्रति३५ से पधार વિશેષણવાળું અને ઘણું જ રમણીય આ જંબુદ્વીપનું વિજય નામનું દ્વાર છે. 'विजयस्स णं दारस्स उभओ पासे' यि ६२नी पन्ने मान्नु 'दुहतोणिसीहियाए' सापडीयो छ. नैवेधिछी मेरो मेसवानु थान छ. 'दो दो चंदणकलस परिवाडीओ' से मन्न स्थान। ५२ मे मे यहनना सशानी परत शवामा मावेश छ. 'तेणं चंदणकलसा वरकमलपइट्ठाणा' से यहन ४स। सु२ भ ने। આધાર છે. એવા છે. અર્થાત્ એ ચંદન કલશેની નીચે સુંદર કમળે છે. ते पर अ२ छ.तेन। ५२ ते ४स। रामे छे. 'सुरभिवारिपरिपुण्णा' तेमा જીવાભિગમસૂત્ર Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.५५ जंबूद्वीपद्वारसंख्यादि निरूपणम् ५१ वरवारिपरिपूर्णाः-सुगन्धियुक्त स्वच्छ जलपरिपूर्णा इत्यर्थः 'चंदणकयचच्चागा' चन्दनकृतचर्चाकाः चन्दनकृतोपरागा इत्यर्थः 'आविद्ध कंठे गुणा' आविद्धःआरोपितः कण्ठे-ग्रीवायां गुणो रक्तसूत्ररूपो येषु ते तथा । 'पउमुप्पलपिहाणा' पद्मोत्पलपिधानाः, पद्ममुत्पलं च यथायोगं पिधानं येषां ते तथा, 'सवरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा' सर्वरत्नमया अच्छाः-स्फटिकवदति स्वच्छाः यावत् प्रतिरूपाः, अर्थः प्राग्वत् । 'महया महया महिंदकुंभसमाणा पण्णत्ता समणाउसो' महान्तो महान्तो महेन्द्रकुम्भसमानाः कुम्भानामिन्द्र इति इन्द्रकुम्भः महांश्चासौ इन्द्रकुम्भश्चति महेन्द्रकुम्भस्तस्य समाना:-तुल्या महाकलशप्रमाणाः प्रज्ञता:-कथिता हे श्रमण ! हे आयुष्मन् ! 'विजयस्सणं दारस्स उभयो पासिं' विजस्य खलु द्वारस्योभयोः पार्श्वयोरेकैक नैषेधिकी सद्भावात् , 'दुहओ णिसी. हियाए' द्विधातो नैषेधिक्याम्, 'दो दो णागदंतपरिवाडीओ' द्वे द्वे नागदन्त इन कलशों के ऊपर चन्दन का लेप हो रहा है 'आविद्ध कंठेगुणा' इनके कंठों में रक्त डोरा-मौली-बांधा गया है। 'पउमुप्पलपिहाणा' इनके मुखपर पद्म और ऊत्पलका ढक्कन रखा गया है 'सव्वरयणामया अच्छा सण्हा जाव पडिरूवा' ये चन्दनकलश सर्वात्मनारत्नों से जटित है आकाश और स्फटिकमणि के जैसे अतिशुभ्र हैनिर्मल है और इलक्षण आदि विशेषणों से लेकर प्रतिरूप तक के समस्त विशेषणों से विशेषित है । 'महता२ महिंद कुंभसमाणापण्णत्ता समणाउसो' हे श्रमण आयुष्मन् ! ये चन्दनकलश विशाल बडे बडे महेन्द्र कुम्भ के समान कहे गये है अर्थात् महाकलश के जैसे प्रकट किये गये है 'विजयस्स णं दारस्स उभओ पासिं दुहतो णिसीहियाए दो दो णागदंतपरिवाडीओ विजयद्वार के दोनों पार्श्व में अर्थात् दोनों सुगध युत ४ म२वामा मावेस छ. 'चंदणकयचच्चागा' से सशानी ५२ हनन से५ ४२वामा मावेश छ. आविद्ध कंठेगुणा' तेना i ane गनी हो। मधेिस छे. 'पउमुप्पलपिहाणा' तेना भुपनामा ५५ मने पसनु sixey रामे छे. 'सव्वरयणामया अच्छा सहा जाव पडिरूवा' २॥ न ४१२ સર્વ પ્રકારના રત્નોથી જડેલ છે. આકાશ અને સફટિક મણિ રત્ન જેવા અત્યંત સફેદ છે. નિર્મલ છે. અને શ્લફણ વિગેરે વિશેષણોથી લઈને અભિરૂપ પ્રતિરૂપ सुधिना सा विशेष! पण छे. 'महता महता महिंदकुभसमाणा पणत्ता समणाउसो' में श्रम आयुष्मन् २॥ यदन मोटा मोटा महेन्द्र हुन स२॥ छे. अर्थात् ते भा४सशनी वा पानुस छ. विजयस्स णं दारस्स भोपासिं दुहतो णिसीहियाए दो दो गागदंतपरिवाडीओ' qिorय २ना सन्न જીવાભિગમસૂત્ર Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५२ जीवाभिगमसूत्रे परिपाटयौ प्रज्ञप्ते, 'ते णं णागदंतगा' ते खलु नागदन्तकाः 'मुत्ताजालंतरुसियहेमजालगवक्खजालखिखिणी धंटाजालपरिक्खित्ता' मुक्ताजालानामन्तरेषु यानि उत्सृतानि-लम्वमानानि हेमजालानि-सुवर्णमयदामसमूहाः यानि च गवाक्षजालानि-गवाक्षाकृतिरत्नविशेषदामसमूहाः यानि च किंकिणी क्षुद्रधण्टिका किङ्किणी जालानि-क्षुद्रधण्टासमुदायाः एभिः परिक्षिप्ताः-सर्वतो व्याप्ता इति, 'अब्भुग्गया' अभ्युद्गताः 'अभि-अभिमुखम् उद्गता अग्रिमभागे मनाग उन्नता इत्यभ्युद्गताः 'अभिणिसिट्ठा' अभिनिसृष्टाः अभि-अभिमुखम् बहिर्भागाभिमुखं निसृष्टा इत्यभिनिसृष्टाः 'तिरियं सुसंपगहिया' तिर्यग् सुसंप्रगृहीताः, तिर्यभित्ति प्रदेशे सु-सुष्टु-अतिशयेन सम्यग् मनागपि अचलनेन प्रगृहीता इति सुसंप्रगृहीताः, 'अहे पण्णगद्धरूवा' अधः- अधोभागे पन्नगार्द्धरूपाः पन्नगाई वदतिसरला दीर्धाश्चेति भावः, एतदेव विवृणोति 'पण्णगद्धसंठाणसंठिया' पन्नगार्द्ध संस्थानसंस्थिताः अधः पन्नगाधसंस्थानसंस्थिताः 'सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा' तरफ दोनों निषेधिकाओं में दो दो नागदन्तकों-खूटियां की परिपाटी है 'तेणं णागदंतगा मुत्ताजालंतरुसित हेमजालगवक्खजालखिखिणीधंटाजालपरिक्खित्ता' ये सब नागदन्तक मुक्ताजालों के अन्तर में भीतर में लटकती हुई सुवर्णमयमालाओं से और छोटीर धण्टिकाओं से चारों ओर से घिरे हुए हैं। 'अभुग्गया' आगे के भाग में ये नागदन्तक कुछ२ ऊंचाई को लिये हुए हैं। 'अभिणिसिठ्ठा' अभिनिसृष्ट हैं-अर्थात् निषेधिकाओं की भीत में ये खूब गहरे रूप में ठुके हुए हैं। 'तिरियं सुसंपगहिया' यही बात इस पद द्वारा प्रकट की गई है । 'अहे पण्णगद्धरूवा' अधोभाग में ये सर्प के अर्धभाग जैसे आकारवाले हैं-अर्थात् अतिसरल और दीर्घ है । 'पन्नगद्धसंठाणसंठिया' इस पद द्वारा स्पष्ट की गई है। 'सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा' इन પડખામાં એટલે કે બન્ને બાજુની બને નિષેધિકાઓમાં બબ્બે નાગદંત–મૂટિયો ५.हित ३५ वामां आवे छे. तेण णागदंतगा मुत्ताजालंतररुसिय हेमजाल गवक्खजालखिखिणी घंटाजालपरिक्खित्ता' मा ची नात भुतine ખંટિયાની પંક્તિની અંદર ભાગ લટકતી સોનાની માળાઓ અને નાની नानी घटयोथी यारे माथी धेशये छे. 'अब्भुग्गया' माना नामां से नगढन्त-भुटिये। ४४४४४४ या वाणी छे. 'अभिणिसिद्धा' समिनिहित मर्थात निषेधिमानी नीतभा से भूम 3 सुधी असारे छ. 'तिरिय सुसंपगहिया' से वात २५४ द्वारा प्रगट ४२८ छे. 'अहे पण्णगद्धरूवा' नीयन ભાગમાં એ સાપના અર્ધભાગ જેવા આકારવાળી છે. અર્થાત્ અત્યંત સરલ भने हा छ, 'पन्नगद्धसंठाणसंठिया' २॥ ५४ ॥२॥ ५६ मे पात २५५८ જીવાભિગમસૂત્ર Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३. उ. ३. सू. ५५ जंबूद्वीपद्वारसंख्यादि निरूपणम् ५३ सर्वरत्नमया अच्छा यावत्प्रतिरूपाः, एषामर्थः प्राग्वत् । 'महया महया गयदंत समाणा पन्नत्ता समणाउसो' महाति महान्तो गजदन्तसमाना:- अतिशयेन महान्तो गजदन्ततुल्याः प्रज्ञप्ताः -कथिताः हे श्रमण ! हे आयुष्मन् ! 'तेसु णं णागदंतसु' तेषु खलु नागदन्तकेषु 'बहवे किण्हसुत्त बद्धवग्धारियमल्लदामकलावा' बहवः कृष्णसूत्रे बद्धा व्याधारिता अवलम्बिता: माल्यदामकलापाः - पुष्पमालासमूहाः 'जाव सुकिल्लत्तवश्वारियमल्लदा मकलावा' यावन्नीलसूत्रबद्धा व्याधारिता माल्यदामकलापाः, लोहितसूत्रबद्धा व्याघारिता माल्यदामकलापाः, हारिद्रसूत्र बद्धा व्याधारिता माल्यदामकलापाः शुक्लसूत्र बद्धा व्याधारिता माल्यदामकलापाः सन्तीति, 'ते णं दामा तवणिज्जलंबूसगा' तानि खलु दामानि तपनीयलम्बूसकानि, तपनीयः - सुवर्णस्तन्मयो लम्बूसकः - दाम्ना मग्रिमाग्रिमभागे प्राङ्गणे लम्बमानो मण्डनविशेषो गोलकाकृति येषां तानि तथा, 'सुवण्णपतरगमंडिया' सुवर्ण, पदों का अर्थ जैसा पहिले स्पष्ट किया गया है वैसा ही है । 'महया २ गयतसमाणा पण्णत्ता समणाउ सो' हे श्रमण आयुष्मन् ! ये नागदन्तक ऐसे प्रतीत होते है कि जैसे मानों बहुत विशाल गजदन्त ही हों 'तेसु णं णागदंतसु' उन नागदन्तकों के ऊपर 'बहवे किण्ह सुप्तवारियमल्लदामकलावा जाव सुकिल्लसुत्तवग्धारियमल्लदामकलावा' कृष्णसूत्र से बंधी हुई अनेक पुष्पमालाएं लटक रही हैं और यावत्पदग्राह्य-नील-सूत्र में बंधी हुई, लोहित-लाल-सूत्र में हारिद्रसूत्र में, पीले सूत्र में बंधी हुई और शुक्लसूत्र में बंधी हुई अनेक पुष्पमालाएं लटक रही हैं । 'तेणं दामा तवणिज्जलंबूसगा' इन मालाओं के अग्रभाग में गोलाकार एक मंडनविशेष लटका हुआ है 'सुवण्णपतरगमंडिया' ये सब पुष्पमालाएं सुवर्ण के पत्र से मण्डित है । 9 अरे छे. 'सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिवा' या होनो अर्थ प्रेम पडेसा उडेवामां आवे छे तेभन छे. 'महया महया गयदंतसमाणा पण्णत्ता समणा કો' હું શ્રમણ આયુષ્મન્ ! એ નાગદન્તકે એવા જણાય છે કે જાણે મેટા विशाण गन्तन होय 'तेसु णं नागदंतरसु' मे नागह तो उ५२ 'बहवे किण्हसुत्तवग्धारि मल्लदामकलावा जाव सुकिल्ल सुत्तवग्धारि यमल्लदाम कलावा' સૂત્રથી બાંધેલ અનેક પુષ્પ માળાઓ લટકી રહેલ છે. અને યાવત્ પદથી ગ્રહણ થયેલ નીલ સૂત્રમાં બાંધેલ લેાહિતલાલ સૂત્રમાં પીળા સૂત્રમાં આંધેલ અને सह सूत्रमां मधेस भने पुण्य भाषाओ सटडीरहेस छे. 'ते णं दामा तव નિયૂસના' એ માળાઓના આગળના ભાગમાં ગાળાકાર એક મંડન વિશેષ सटट्ठे छे. मे अधी पुष्पभागामो 'सुवण्णपतरगमंडिया' सोनाना पत्राथी भढेस જીવાભિગમસૂત્ર Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५४ जीवाभिगमसूत्रे प्रतरकमण्डितानि पार्श्वतः सामस्त्येन सुवर्णप्रतरकेण-सुवर्णपत्रकेण मण्डितानि, 'णाणामणिरयणविविहहारद्धहारउवसोभियसमुदया' नानामणिरत्नविविधहारार्द्धहारोपशोभितसमुदायानि, नानामणीनां रत्नानाच विविधाः-विचित्रवर्णाहारा:-अष्टादशसरिकाः अर्धहाराः नवसरिकास्तैरुपशोभितः समुदायो येषां तानि तथा 'जाव सिरीए अतीव अतीव उवसोभेमाणा उवसोभेमाणा चिटुंति' यावत् श्रिया अतीवातीवोपशोभमानानि तिष्ठन्ति, अत्र यावत्पदेन-'ईसि अण्णमण्णमसंपत्ता पुव्वावरदाहिणुत्तरागएहिं वाएहिं मंदायं एज्जमाणा एज्जमाणा पलंबमाणा पलंबमाणा झझमाणा२ पझझमाणा२ ते णं ओरालेणं मणुण्णेणं मणहरेणं कण्णमणणिव्वुइकरेणं सद्देणं (ते पएसे) सव्वओ समंता आपूरेमाणा २ सिरीए अईव अईव उवसोभेमाणा उवसोभेमाणा चिटंति' इति । एतेषां व्याख्यानं पद्मवरवेदिका वर्णने एव कृतमिति तत्रैवाऽवलोकनीयम् ।। 'णाणामणिरयण विविहहारद्ध हार उवसोभियसमुदाया' अनेक मणियों से, रत्नों से तथा अनेक प्रकार के हारों से एवं अर्धहारों से ये मालाएं विशेष रूप से सुशोभित हैं। 'जाव सिरीए अतीव अतीव उवसोभे माणा२ चिट्ठति' यावत् इन मालाओं की शोभा बहुत ही अधिक बढी चढी हुई है। यहां यावत्पद से 'ईसि अण्णमण्ण मसंपत्तापुच्चावरदाहिणुत्तरगएहिं वाएहिं मंदाय एज्जमाणा२ पलंवमाणा२ झंझमाणा२ पझ्झमाणा२ तेणं ओरालेणं मणुण्णेणं मणहरेणं कण्णमणनिव्वुइकरेणं सदेणं (ते पएसे) सव्वओ समंता आपूरेमाणा२ सिरीए अईवर उवसोभेमाणा२ चिट्ठति' इस पाठ का संग्रह हुआ है। इन पदों को व्याख्या पद्मवरवेदिका के वर्णन करते समय की जा चूकी है इसलिये वहीं से इन पदों की व्याख्या समझ लेनी चाहिये । छ. 'णाणामणिरयणविविहहारद्धहार उवसोभिय समुदया' मने भणियोथी रत्नाथी તથા અનેક પ્રકારના હાથી અને અર્ધ હારથી એ માળા વિશેષ પ્રકાર थी शोले छ. 'जाव सिरीए अतीव अतीव उबसोभेमाणा२ चिट्ठति' यावत् से भाणा मोनी शोमा घll qधारे सुंद२ साणे छे. मी यावत्५४थी 'ईसि अण्ण मण्णमसंपता पुव्यावरदाहिणुत्तरगएहिं वाएहिं मंदायं एज्जमाणा एज्जमाणा पलंब माणा पलंबमाणा झंझमाणा झंझमाणा पझंझमाण। पझंझमाणा तेणं ओरालेणं मणुण्णेणं मणहरेणं कण्णमणणिब्बुइकरेणं सगं (ते पएसे) सबओ समंता आपूरेमाणा आपरेमाणा सिरीए अईव अईव उवसोभेमाणा उवसोभेमाणा चिटुंति' 24॥ ५४ने। સંગ્રહ થયેલ છે. આ બધા પદની વ્યાખ્યા પદ્મવર વેદિકાનું વર્ણન કરતી વખતે કરવામાં આવી ગયેલ છે. તેથી તે પદેને અર્થ ત્યાંથી જ સમજી લે, જીવાભિગમસૂત્ર Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.५५ जंबूद्वीपद्वारसंख्यादि निरूपणम् ५५ 'तेसिणं नागदंतगाणं उवरि' तेपामनन्तरपूर्वप्रकरणे वर्णितानां नागदन्तकानामुपरि-ऊर्धभागे 'अण्णाओ दो दो णागदंतपरिवाडीओ पन्नत्ताओ' अन्ये द्वे द्वे नागदन्तपरिपाट यौ प्रज्ञप्ते । 'तेसि णं नागदंतगाणं मुत्ताजालंतरुसिय तहेव जाव समणाउसो !' तेषां खलु नागदन्तकानां मुक्ताजालान्तरोत्सृत तथैव यावत्, अत्र यावत्पदेन पूर्वगतनागदन्तवर्णनं सर्वमत्र वाच्यम् यावन्महाति महान्तो गजदन्तसमानाः प्रज्ञप्ताः हे श्रमण ! हे आयुष्मन् ! इति । तेसु णं णागदंतएमु बहवे रययामया सिक्कया पन्नत्ता' तेषु खलु नागदन्तकेषु बहूनि रजतमयानि सिक्कानि प्रज्ञप्तानि-कथितानि 'तेसुणं रययामएसु सिक्कएमु बहवे वेरुलिया मईओ धृवधडीओ पन्नत्ताओ' तेषु खलु रजतमयेषु सिक्ककेषु बह यो वैडूर्यरत्नमय्यो वैडूर्य'तेसि णं णागदंतगाणं उरि उन नागदन्तों के ऊपर 'अण्णाओ दो दो णागदंतपडिवाडीओ पन्नत्ताओ' और भी दूसरी दो दो नागदन्तकों की परिपाटी कही गई है । 'तेसि णं णागदंताणं मुत्ताजालंतरुसियतहेव जाव समणाउसो' इन दो दो नागदन्तों के अन्तर में-भीतर में मुक्ताजाल आदि का जैसा वर्णन पूर्व के नागदन्तकों के सम्बन्ध में ऊपर किया गया है वैसा ही यहां पर भी वह कह देना चाहिये यहां यावत्पद से यही वात प्रकट की गई है । और यह सब वर्णन 'यावन्महातिमहान्तो गजदन्तसमानाः प्रज्ञप्ताः' इस पाठ तक का यहां ग्रहण कर लेना चाहिये तेसु णं णागदंतएसु बहवे रययामया सिकया पण्णत्ता' इन नागदन्तों पर अनेक रत्नमय सीके रखे हुए कहे गये हैं। 'तेसु णं रययामएसु सिक्कएसु बहवे वेरुलिया मइओ धूवघडीओ पन्नत्ताओ' इन छीकों के ऊपर अनेक वैडूर्यरत्न के बने हुए धूपघट रखे 'तेसिं गं णागदतगाणं उवरि' से नाती -मुटियोनी ५२ 'अण्णाओ दो दो णागदंतपरिवाडीओ पण्णत्ताओ' मी मध्ये सुटियानी डा२ हावानु ४९स छे. 'तेसिंण णागदंताणं मुत्ताजलंतरुसिय तहेव जाव समणाउसो' हे श्रभा मायुध्मन् એ બબ્બે નાગદંતકની વચમાં મુક્તાજાલ વિગેરેનું વર્ણન પહેલાના નાગદન્તકોના વર્ણનમાં જે પ્રમાણે ઉપર કહેવામાં આવેલ છે. એ જ પ્રમાણેનુ અહીંયા પણ સમજી લેવુ અહીયાં યાવત્પદથી એજ વાત પ્રગટ કરવામાં આવેલ છે. मने ये तमाम वन 'यावन्महातिमहान्तो गजदन्तसमाना प्रज्ञप्ताः' 21 3 पर्यन्तनु ४थन मडियां अहाय रीसे. 'तेसु ण णागदतएसु बहवे रययाम या सिक्कया पण्णत्ता' २नातीनी ७५२ अने४ २त्नमय सीमा २।वामां आवेस छ. 'तेसुणं रययामएसु सिक्कएसु बहवे वेरुलिया मइओ धूवडिओ पन्नत्ताओ' એ શીકાઓની ઉપર વૈર્ય રત્નના બનેલ અનેક ધૂપઘટ રાખવામાં આવેલા જીવાભિગમસૂત્ર Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे रत्नात्मिकाः धूपघटयो धूपघटिकाः प्रज्ञप्ताः-कथिताः 'ताओ णं धूवघडीओ कालागुरुपवरकुंदरुक्कतुरुकधूवमघमघंतगंधुद्ध्याभिरामाओ' ताश्च खलु धूपघटयः कालागुरुप्रवरकुन्दरुष्कतुरुष्कधूपमघमघायमानगन्धोधूताभिरामाः, तत्र कालागुरुधूपविशेषो लोकप्रसिद्धः प्रवरः-प्रधानः, कुन्दरुष्कश्चीडा, तुरुष्कं-सिल्हकं, कालागुरुश्च प्रवरकुन्दरुष्कतुरुष्कश्चेति कालागुरुकुन्दरुष्कतुरुष्काणि तेषां धूपस्य यो मघमघायमानो गन्ध उद्धृतः-इतस्ततो निःसृतस्तेनाभिरामा:-मनोहरा इति, तथा सुगंधवरगंधगंधियाओ' सुगन्धवरगन्धगन्धिकाः शोभनो गन्धो येषां ते सुगन्धः सुगन्धाश्च ते वरगन्धा स्तेषां गन्धस्तादृशो गन्धोऽस्ति आसु इति ते तथा, अत एव 'गंधवट्टिभूयाओ' गन्धवर्तिभूताः-सौरभ्यातिशयाद् गन्धद्रव्यगुटिका सदृशाः 'ओरालेणं' उदारेण स्फारेणेत्यर्थः ‘मणुण्णेणं' मनोज्ञेन मनोऽनुकूलेन गन्धेनेत्यर्थः, कथं मनोनुकूलत्वं तत्राह-'घाणमणो' इत्यादि, 'घाणमणोणिव्वुइकरेणं' घ्राणमनोनिवृत्तिकरण, घ्राणमनोनिर्वृत्तिकरेणेत्यत्र हेतौ तृतीया, तथा च यतो घ्राणमणोनिवृत्तिकरस्तस्माद् मनोज्ञः, घ्राणेन्द्रियमनसश्चाहादजनकः एतादृशेन 'गंधेणं' गन्धेन-सुरभिणा 'ते पएसे तान् प्रदेशान्-आसन्नवर्तिदेशान् हुए है 'ताओणं धृवघडीआ कालागुरुपवरकुंदक्कतुरुक्क धूवमघमघंतगंधुद्धृयाभिरामाओ' ये धूपघट कालागुरु-धूपविशेष-चिउडी धूपविशेष एवं सिल्हक-लोबान की धूपविशेष की गन्ध से जो कि इधर उधर फैल रही है बडे ही मनोरम बने हुए है 'सुगंधवरगंधगंधियाओ' शोभनगंधवाले पदार्थों की जैसी गंध होती है वैसी ही गंध इन घटिकाओं से सदा निकलती रहती है। अत एव ये घट 'गंधवहि भूयाओ' गंधवर्ती-गंधकी गुटिका-जैसे प्रतीत होते हैं । 'ओरालेणं मणुण्णेणं घाणमणो निव्वुइकरेणं गंधेणं ते पएसे सव्वओ समंता आपूरेमाणीओ अतीवर सिरीए जाव चिट्टति' और इसी कारण ये छ. ताओ णं धूवघडीओ कालागुरुपवरकुदरुक्क तुरुक्क धूवमघमघंत गंधुद्ध्याभिरामाओ' २॥ धूपघट ताशु३ धूपविशेष ने गुतीमा २२ ४ छे. તે તથા ચિઉડી ધૂપવિશેષ એવં સિલ્લક લેબાનની ગંધથી કે જે ગંધ આમ तमा सडाय तनाथी मनोरम ४ाय छे. 'सुगंधवरगंधगंधियाओ' સારી ગંધવાળા પદાર્થોની જેવી સુંદર ગંધ હોય છે. એ જ રીતની સુગંધ આ ગંધ ઘટિકાઓમાંથી કાયમ નીકળ્યા કરે છે. તેથીજ એ ગંધ ઘટિકા 'गंघवट्रिभूयाओ' मधपति शुटि-सुधनी जीपीय . 'ओरा लेणं मणुण्णेणं घाणमणोणिव्वुइकरेणं गंधेणं ते पएसे सव्यओ समंता आपरे मणीओ अतीव २ सिरीए जाव चिटुंति' तेथीये २, मनोज्ञ, भनन मान જીવાભિગમસૂત્ર Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू. ५५ जंबूद्वीपद्वारसंख्यादि निरूपणम् ५७ 'सव्वओ समंता' सर्वतः-सर्वासु दिक्षु समन्तात्-सर्वासु विदिक्षु 'आपूरेमाणीओ आपूरेमाणीओ' आपूरयन्त्य आपूरयन्त्यः-गन्धव्याप्तिं कुर्वन्त्यः, अतएव 'अतीव अतीव सिरीए जाव चिट्ठति' अतीवातीव-अतिशयया श्रिया-गन्धशोभारूपया यावदुपशोभमाना उपशोभमाना स्तिष्ठन्तीति ॥ 'विजयस्स णं दारस्स' विजयस्य खलु द्वारस्य 'उभयओ पासिं' उभयोः पार्श्वयोः 'दुहओ णिसीहियाए' द्विधातोद्विप्रकारायां नषेधिक्याम् 'दो दो सालभंजिया पडिवाडीओ पन्नत्ताओ' द्वे द्वे शालभज्जिका परिपाट यौ प्रज्ञप्ते-कथिते 'ताओ णं सालभंजियाओ' ताः खलु शालभञ्जिका:-लधुपुत्तलिकाः, 'लीलट्ठियाओ' लीलास्थिताः लीलया-ललिताशनिवेशरूपया स्थिता इति लीलास्थिताः, 'सुपइट्ठियाओ' सुप्रतिष्ठिताः, सुसुष्ठु मनोज्ञतया प्रकर्षेण स्थिता इति, 'सुअलंकियाओ' स्वलंकृताः, सु-सुष्ठु अतिशयेन रमणीयतया अलंकृता इति, 'णाणाविहरागवसणाओ' नानाविधरागउदार-स्फार-मनोज्ञ गंध से नासिका और मन को शान्ति प्रदान करते रहते हैं और चारों दिशाओं में उन२ प्रदेशों को-भूभागों कोएवं विदिशाओं के प्रदेशों को गन्ध की व्याप्ति से भरते रहते हैं। इसलिये ये अपनी शोभा की गरिमा से बहुत अधिक सुहावने लगते हैं। 'विजयस्स णं दारस्स उभओ पासिं' विजयद्वार की दोनों ओर की नैषेधिकी में-वैठक शाला में-'दो दो सालभंजिया पडिवाडीओ पन्नताओ' दो दो शालभञ्जिकाओं-छोटी२ पुत्तलिकाओं की परिपाटी कतार कहीं गई हैं 'ताओ णं सालभंजियाओ लीलट्ठियाओ' वहां ये पुत्तलिकाएं क्रीडारत हुई चित्रित की गई हैं 'सुपइडियाओ' और ये बडे ही सुन्दर ढंग से वहां प्रकट की गई है । तथा 'सुअलंकियाओ' वेषभूषा से सुसज्जित की गई हैं 'जाणाविहरागवसणाओ' रंगविरंगे कपडों से આપવાવાળા એવા ગંધથી નાક અને મનને આનંદ ઉપજાવે છે. અને ચારે દિશાઓના એ એ પ્રદેશને ભૂમિભાગને અને દિશા વિદિશાઓના પ્રદેશને ગંધની વ્યાપકતાથી ભરતા રહે છે. એથી જ એ પિતાની શેભાની ગરિમાથી घा पधारे सोडामा दागे छ. 'विजयस्स णं दारस्स उभओ पासिं' विलय द्वारनी भन्ने मानुनी नैषधीमा ४४ मा 'दो दो सालभंजिया परिवाडीओ पण्णत्ताओ' मे मे समा नानी नानी पुतजियोनी डा। उस छ. 'ताओ णं सालभंजियाओ लीलट्रियाओ' त्यां ते पुतजियो डी४२ती यातना छ. 'सुपइट्रियाओ' भने ते घरी सु२ प्र४२थी त्या मतावस छ. तथा 'सुअलोकयाओं' वेष मने भूषणेथी सारी रीते सोयी छे. 'णाणाविह राग વસામો' રંગ વિરંગ કપડાઓથી તેને ઘણીજ સરસ રીતે સજાવવામાં मी. જીવાભિગમસૂત્ર Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे वसनाः, नानाविधोऽनेकप्रकारो रागो येषां तानि नानाविधरागाणि तानि च वसनानि-वस्त्राणि संवृततया यासां तास्तथा 'णाणामल्लपिणद्धाओ' नानामाल्यपिनद्धाः, नानारूपाणि माल्यानि पुष्पाणि पिनद्धानि-आविद्धानि यासां तास्तथा 'मुढिगेजमज्झाओ' मुष्टिग्राह्यमध्याः, मुष्टिग्राह्यं-मुष्टया ग्रहण योग्यं प्रतलमित्यर्थः मध्यं-मध्यभाग:-कटिभागो यासां तास्तथा, 'आमेलगजमलजुयलवट्टिय अब्भुण्णय पीणरइयसंठियपओहाराओ' आमेलकयमलयुगलवर्तिताऽभ्युन्नतपीनरतिदसंस्थितपयोधराः, आमेलकः आपीडः शेखरक इत्यर्थः, आमेलक सादृश्याद् आमेलक इति चूचुकमित्यर्थः, तस्य यमलं-समश्रेणिकं युगलं युग्म यत्र तौ आमेलक यमलयुगलौ समश्रेणिकच्चुकयुगलयुक्तौ इति भावः, तथा-वर्तितौ-वर्तुलौ काठिन्येन गोलाकारौ अभ्युन्नतौ-अभिमुखमुन्नतो, पीनौ -पुष्टौ न तु कृशौ, अतएव रतिदसंस्थितौ-रत्युत्पादक संस्थानवन्तौ एतादृशौ पयोधरौ-स्तनौ यासां ता:-आमेलकयमलयुगलवर्तिताभ्युन्नत पीनरति दसंस्थितपयोधराः। 'रत्तावंगाओ' रक्तापागाः, रक्तो लोहितवर्णः, अपाङ्ग:नयनोपान्तदेशो यासां तत्तथा, 'असिय केसीओ' असितकेश्यः, असिताःभ्रमरवत् कृष्णाः केशा:-शिरोरुहा यासां तास्तथा कृष्णकेशा इत्यर्थः, 'मिउविसयपसत्थलक्खण संवेल्लितग्गसिरयाओ' मृदुविशद प्रशस्तलक्षण संवेल्लिताआवृत कर इन्हें सजाया गया हैं 'णाणामल्लपिनद्धाओ' अनेक मालाएं इन्हें पहिराइ गई हैं । 'मुटिगेवेज्जमज्झाओ' इनकी कमर इतनी पतली है कि वह मुठी में भर ली जाती है। 'आमेलगजमलजुयलवटियअब्भुण्णय पीणरइय संठियपयोहराओ' इनके पयोधर समश्रेणिक चुचुकयुगल से युक्त हैं । कठिन होने से ये गोल आकार वाले हैं ये साम्हने की ओर तने हुए है झुके हुए नहीं है पुष्ट हैं। कृश नहीं है अतः ये रतिद्-रत्युत्पादक हैं । 'रत्तावंगाओ' इनके नेत्र प्रान्तरक्त है । 'असियकेसीओ' बाल इनके कृष्णवर्ण के हैं-भ्रमर जैसे यावेत छ. 'जाणामल्लपिनद्धाओ' मने प्रा२नी भापायी पडरावीनतेने सारी शत मावे छे. 'मुठ्ठिगेवेज्जमज्जाओ' तेन! रिमा अटो पातको छ , ते में भूमि सभा तय छे. 'आमेलग जमलजुयल वट्टिय अन्भुण्णय पीणरइय संठिय पयोहराओ' ते पयोधरा-स्तन समश्रेणी वा युयु४-डीटीयोथी ચક્ત છે. કઠણ હોવાથી એ ગેલાકારવાળા છે. એ સામેની બાજુ ઉન્નત રહેલ છે. નમેલા હતા નથી. એ પુષ્ટ છે. કૃશ નથી. તેથી જ એ રતિદ-આનંદ કારક तिने उत्पन्न ४२वावा छ. 'रतावंगाओ' तना नेत्रानो प्रतिमा सा छे. 'असिय केसीओ तेना पण वर्णन छ. मेटले लभराना २॥ स२॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.५५ जंबूद्वीपद्वारसंख्यादि निरूपणम् ५९ प्रशिरोजाः, मृदवः-कोमलाः विशदाः-स्वाभाविकागन्तुकमलरहिताः प्रशस्तानि शोभनानि अस्फुटितत्व प्रभृतीनि लक्षणानि येषां ते प्रशस्तलक्षणाः संवेल्लितं संवृतम् अग्रम्-अग्रभागो येषां शेखरककारणात् ते संवेल्लिताग्राः शिरोजा-केशा यासां ता स्तथा, 'ईसि असोगवरपादवसमुवट्ठियाओ' ईषदशोकवरपादपसमुपस्थिताः, ईषत्-मनाक अशोकवरपादपे-श्रेष्ठाशोकवृक्षे सम्यग् उपस्थिता आश्रिता इति ईपदशोकवरपादपसमुपस्थिताः, 'वामहत्थगहि यग्गसालाओ' वामहस्त गृहीताग्रशाखाः, वामहस्तेन गृहीतमग्रम् अशोकपादपस्य शाखाया अग्रभागो याभि स्तास्तथा, 'ईसिं अड्डच्छिकडक्खचिट्ठिएहिं लूसेमाणीओ इव' ईषदड्डाक्षिकटाक्षचेष्टितैमुष्णन्त्य इव, ईपत्-मनाक अड्डे तिर्यग् वलितम् अक्षि-नेत्रं येषु कटाक्षरूपेषु चेष्टितेषु तैःमुष्णन्त्य इब-चोरयन्त्य इव दर्शकानां मनांसि 'चक्खुल्लोयण लेसाहिं अण्ण मण्णं खिज्जमाणीओ इव' चक्षुर्लोकनलेशैरन्योन्यं खिद्यमाना इव, अन्योन्य परस्परं चक्षुषां नेत्राणां लोकनेन अवलोकनेन लेशाः संश्लेषास्तै खिद्यमाना इव अयमर्थः एवं ताः तिर्यग्रवलिताक्षि कटाक्षैः परकाले हैं 'मिउविसयपसत्थलक्खणसंवेल्लितग्गसिरयाओ' तथा ये केश इनके मृदु-कोमल हैं विशद-स्वाभाविक एवं आगन्तुक मल से विहीन हैं प्रशस्त लक्षणों से युक्त हैं मस्तक मुकुट से युक्त होने के कारण इन केशों का अग्रभाग ढका हुआ हैं 'ईसिं असोगवरपादवसमुवटियाओ' ये अशोकवृक्ष का कुछ सहारा लिये हुई खडी हुई है। 'वामहत्थग्गहियगसालाओ' वामहस्त से इन्होंने अशोक वृक्ष की शाखा के अग्रभाग को पकड रखा है 'इसिं अड्डच्छिकडक्खचिट्टिएहिं लूसेमाणीओ इव' अपने तिरछे कटाक्षों से दर्शकजनों के मनको मानों ये चुरा रही हैं। 'चक्खुल्लोयणले साहिं अण्णमण्णं खिज्जमाणीओ इव' परस्पर के तिरछे अवलोकन से ऐसा प्रतीत होता है कि मानों ये छ. मिउविसय पसत्य लक्खण संवेल्लितग्गसिरयाओ' तथा तेभना । અત્યંત કમળ છે. સ્વાભાવિક અને આગંતુક મેલ વિનાના છે. પ્રશસ્ત લક્ષણો વાળા છે. અને મસ્તકનો ભાગ મુગુટોથી યુક્ત હોવાથી એ કેશને અગ્રભાગ ढायेद छ. 'ईसिं असोगवरपादमुवट्ठियाओ' २२ मश: वृक्षने। २।२। सधने उमेत छ. 'वामहत्थगहियग्गसालाओ' ॥ यथी तेसोये अशी वृक्षनी अजनी मयमा ५४ रामेल छ. 'इसिं अडच्छि कडक्खचिदिएहिं लूसेमाणीओ ૪ પિતાના તીર્થો કટાક્ષેથી જેનારાઓના મનને જાણે તે ચુંટી રહી છે. 'चखुल्लोयणलेसाहिं अण्णमण्णं खिज्जमाणीओ इव' से मीना ती अपलोકતથી એવું જણાય છે કે જાણે એ એક બીજાના સૌભાગ્યની અદેખાઈથી જીવાભિગમસૂત્ર Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे स्परमवलोकमाना अवतिष्ठन्ते यथा नूनं परस्पर सौभाग्या सहनतस्तिर्यगृवलिताक्षि कटाक्षैः परस्परं खिद्यन्ते इव प्रतिभातीति 'पुढवी परिणामाओ सासयभाव मुवगयाओ' पृथिवी परिणामरूपाः शाश्वतभावमुपगताः । ६० अयं भावः - इमाः शालभञ्जिकाः विजयद्वाश्वदेव सदावस्थानात् शाश्वतभावं नित्यत्वं प्राप्ताः नित्या इत्यर्थः, तथा - 'चंदाणणाओ' चन्द्राननाः, चन्द्रवदाननंमुखं यासां ताश्चन्द्राननाः, यथा पूर्णचन्द्रः पूर्णिमायामाल्हादकैर्गुणैर्लोकान् रञ्जयति तथा इमा अपि शालभञ्जिकाः दर्शकानामानन्दजनकत्वात् चन्द्रानना इति व्यपदिश्यते । 'चंदविलासिणीओ' चन्द्रविलासिन्यः चन्द्रवद् विलसन्तीत्येवं शीला इति, 'चंदद्धसमनिडालाओ' चन्द्रार्द्धसमललाटाः, चन्द्रार्द्धेन - अष्टमी चन्द्रेण समं - तुल्यं ललाटं यासां तास्तथा, 'चंदाहिय सोम्मदंसणाओ' चन्द्राधिकसौम्य - दर्शनाः, चन्द्रादपि अधिकं सौम्यं - कान्तिमद्दर्शनमाकारो यासां तास्तथा, 'उक्का इव उज्जोएमाणीओ' उल्का - मूलतो विच्छिन्नज्वलदग्निपुञ्जइवोद्योतमाना, 'विज्जुएक दूसरे के सौभाग्य के असहनभाव से खेद खिन्न सी ही हो रही हैं । 'पुढवी परिणामाओ सासयभावमुवगयाओ' ये शालभञ्जिकाएं पृथिवी परिणाम उपगत हैं-अर्थात् पार्थिवकाय है और विजय द्वारकी तरह नित्य हैं 'चंदाणणाओ' इनका मुख चंन्द्रमाका जैसा है चन्द्रमाजिस प्रकार पूर्णिमाके दिन अपने शीतलादि गुणों द्वारा दर्शक जनों के चित्त को आल्हादित करता है उसी प्रकार ये भी दर्शक जनों के मन को मुदित करती हैं 'चंदविलासिणीओ' चंद्रमंडल की तरह ये सुशोभित होती हैं 'चंदद्धसमनिडालाओ' इनका ललाट अष्टमी के चन्द्रमा के जैसा सुशोभित है 'चंदाहिय सोमदंसणाओ' चन्द्रके दर्शन से भी अधिक इनका दर्शन है- अर्थात् चन्द्रके आकार से भी इनका आकार अधिक कान्तिवाला है 'उक्का इव उज्जोएमाणीओ' उल्का - मूल से हयुक्त मनी रही छे. 'पुढवी परिणामाओ सासयभावमुवगयाओ' मा शास ભીંજીકાઓ પૃથીવી પિરણામ વાળી છે. અર્થાત્ પાર્થિવ શરીર વાળી છે. भने विनय द्वारनी भेभ नित्य छे. 'चंदाणणाओ' तेखानु भुम चंद्रमा समान છે. એટલે કે ચંદ્રમા પૂર્ણિમાને દિવસે પોતાના શુભ્ર, શીતલ વિગેરે ગુણાથી જોનારાઓના મનને આહ્વાદવાળા બનાવે છે. એજ પ્રમાણે આ પણ જોનારાमोना भनने मानं हित उरे छे. 'चंदविलासिणीओ' चंद्रभानी प्रेम से सुशोभित होय छे. 'चंदद्धसमनिडालाओ' तेनो लास प्रदेश बाट आमना चंद्रमा व छे. 'चंद्राहिय सोमदंसणाओ' चंद्रना दर्शनथी पशु वधारे सुंदर તેમનું દર્શન છે, અર્થાત્ ચંદ્ર કરતાં પણ તેના આકાર વધારે કાન્તિ યુક્ત જીવાભિગમસૂત્ર Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.५५ जंबूद्वीपद्वारसंख्यादि निरूपणम् ६१ धणमरीचिमरदिप्पंततेय अहिययरसंनिगासाओ' विद्युद्धनमरीचि सूर्यदीप्यमान तेजोऽधिकतरसन्निकाशाः, विद्युतो ये धना बहुलतरा मरीच यस्तेभ्यः यच्च सूर्यस्य दीप्यमानमनावृतं तेजस्तस्मादपि अधिकतरः सन्निकाशः-प्रकाशो यासां तास्तथा, 'सिंगारागारचारुवेसाओ' शृङ्गाराकारचारुवेषाः, शङ्गारो मण्डनभूषणविशेषस्तत्प्रधान आकार आकृति र्यासां ताः शृङ्गाकाराः चारु:-सुन्दरो वेपो नेपथ्यं यासां ताः चारु वेषाः, शृङ्गाराकाराश्च चारुवेषाश्चेति शृङ्गाराकारचारुवेषाः, 'पासाईयाओ४' प्रासादीया दर्शनीया अभिरूपाः प्रतिरूपाः४॥ 'तेयसा अतीव अतीव' तेजसा-प्रकाशेन अतीवातीव-अतिशयेन 'उवसोभेमाणीओ उवसोभेमाणीओ चिटंति' उपशोभमाना उपशोभमाना स्तिष्ठन्ति । 'विजयस्स णं दारस्स' विजयस्य खलु द्वारस्य 'उभयो पासिं' उभयोः पार्श्वयोः 'दुहतो निसी. हियाए' द्विधातो द्विप्रकारायां नैषेधिक्याम् 'दो दो जालकडगा पन्नत्ता' द्वौ द्वौ जालकटको प्रज्ञप्तौ-कथितौ 'ते ण जालकडगा सव्वरयणामया अच्छा जाव विच्छिन्न जाज्वल्यमान अग्नि पुन-के जैसी ये चमकीली है 'विज्जु धणमरीचिमूरदीप्पंततेय अहिययरसंनिगासाओ' इनका प्रकाश विजली की सान्द्रमरीचियों से और अनावृत सूर्य के तेज से भी अधि. कतर है 'सिंगारागार चारवेसाओ' इनकी आकृति शृंगार प्रधान हैइसी से इनकावेश चारु-सुहावना हैं 'पासाईयाओ४' अतःये प्रसादीय हैं दर्शनीय हैं अभिरूप हैं और प्रतिरूप हैं 'तेयसा अतीव २ उवसोभेमाणीओ २ चिट्ठति' इस तरह ये अपने तेज से प्रकाश से-अत्यन्त सुशोभित होती हुई विजयद्वार की ओर दोनों ओर की नैषेधिकी में खडी हुई हैं 'विजयस्स गं दारस्स उभयो पासिं दुहतो निसीहियाए दो दो जालकडगा पन्नत्ता' विजयद्वार की दोनों ओर की दोनों नैषेधिछ. 'उक्काइव उज्जोएमाणीओ' भुम पाजीथी हायेस पक्ष्यमान मनि चुनावी से यादी. छ. 'विज्जुधणमरीचि सूरदीप्पंततेयअहिययर संनिगासाओ' तेन प्र४ विreीना शिथी मने नहीं आये। सूर्य ना तेथी ५५ पधारे छ. 'सींगारागारचारुवेसाओ' तेन। २४।२ ॥२ प्रधान छ. भने तेथी। तेन। वे या३ ४ता सु२ मने सोडामणो छ. 'पासाईयाओ' તેથી જ તેઓ પ્રાસાદીય છે. દર્શનીય છે. અભિરૂપ છે અને પ્રતિરૂપ છે. 'तेयसा अतीव अतीव उपसोभेमाणीओ२ चिटुंति' तेथी तेसो पोताना तेथी પ્રકાશથી અત્યંત સુશોભિત રીતે વિજય દ્વારની બને નૈધિકીમાં ઉભી રહે 2. 'विजयस्स णं दारस्स उभओ पासिं दुहओ निसीहियाए दो दो जालकडगा quત્તા’ વિજય દ્વારની બન્ને તરફની બેઉ નૈધિકાઓમાં બબ્બે જાલ કટકો જીવાભિગમસૂત્ર Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे पडिरूवा' ते खलु जालकटकाः सर्वरत्नमया अच्छा यावत् प्रतिरूपाः। 'विजयस्स णं दारस्स' विजयस्य खलु द्वारस्य 'उभयोपार्सि' उभयोः पार्श्वयोः 'दुहओ णिसीहियाए' द्विधातो द्विप्रकारायां नैषेधिक्याम् ‘दो दो धंटापरिवाडीओ पन्नताओ' द्वे द्वे धण्टापरिपाट यौ प्रज्ञप्ते-कथिते 'तासिणं धंटाणं' तासां खलु धण्टानाम् 'अयमेयारूवे वण्णावासे पन्नत्ते' अयम्-अनन्तरस्वरूपकः एतावद्रपो वक्ष्यमाणस्वरूपो वर्णावासो वर्णकनिवेशः प्रज्ञप्तः-कथितः 'तं जहा' तद्यथा-'जंबूणद मईओ धंटाओ' जाम्बूनदमय्यो धण्टाः 'वइरामईओ लालाओ' वनमय्योलालाः ‘णणा मणिमया धंटापासगा' नानामणिमया धण्टापार्थाः, 'तवणिज्जमईओ संखलाओ' तपनीयः-सुवर्णस्तन्मय्यः शङ्खलाः यासु घण्टा अवलम्बिता स्तिष्ठन्ति, 'रययामईओ रज्जूओ' रजतमय्यो रज्ज्वः धण्टावादनार्थ या लालासु काओं मे दो दो जालकटक कहे गये हैं। 'ते णं जालकडगा सव्वरयः णामया अच्छा जाव पडिरूवा' ये सब जाल कडक सर्वरत्नमय हैं अच्छआकाश और स्फटिकके समान अतिस्वच्छ हैं। यावत् प्रतिरूप हैं। 'विजयस्सणं दारस्स उभयोपासिं दुहओ निसीहियाए दो दो घंटापरिवाडीओ' उस विजयद्वारकी दोनों ओर की दोनों नैषेधिकाओं में दो दो धंटाओ की परिपाटी-कतार है । 'तासिणं धंटाणं' उन घंटाओं का 'अयमेयारूवे-वण्णावासे पण्णते' इन धंटाओं का वर्णन इस प्रकार से है-'तं जहा' जैसे 'जंबूणमईओ धंटाओ' ये सब धंटाएं सुवर्णमय है । 'वइरामईओ लालाओ' इन में जो लालाएं हैं । वें बज्ररत्नमय हैं । 'णाणामणिमया धंटापासगा' अनेक मणियों के बने हुए धंटापादव हैं। 'तवणिज्जमईओ संखलाओ' धंटाओं की सांकलें तपनीय सुवर्ण की बनी हुई है। 'रयणामईओ रज्जूओ' रजतमय रज्जुएं हैं-अर्थात् धंटा बजाने वाम याद छ. 'तेणं जालकडगा सव्य रयणामया अच्छा जाव पडिरूवा' २॥ તમામ જાલકટક સર્વ રત્નમય છે. અ૭ આકાશ અને સ્ફટિકની જેમ અત્યંત २१७ निभा छे. यावत् प्रति३५ छ. 'विजयम्स णं दारस्स उमओ पासिं ओ निसीहियाए दो दो घंटा परिवाडीओ' . वि०४५ द्वारनी भन्ने कानुनी म नधिसभा १७ वटामानी परिपाटी न . 'तासिणं घंटाणं अयमेयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते' को घटायानुन २॥ प्रमाणेनु छ. 'तं जहा' भले 'जंबूणदमईओ घंटाओ' से तमाम घटा सुपा भय छे. 'वरामईओ लालाओ' तमो सासम्मा-सोस। छे ते १०२त्नमय छे. 'णाणामणिया घंटा पासगा' भने भणियोना भनेर टर पाय छे. 'तवणिज्जमईओ संखलाओ' सामानी सांतपनीय सुवर्णनी मने छ. 'रयणामईओ रज्जूओ' २४तमय જીવાભિગમસૂત્ર Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.५५ जंबूद्वीपद्वारसंख्यादि निरूपणम् ६३ बद्धास्तिष्ठन्ति 'ताओ णं धंटाओ ताः खलु धण्टाः 'ओहस्सरा' ओधस्वरा-ओधेन प्रवाहेण स्वरो यासां ताः ओधस्वराः, एकवारं वादितानां धण्टानां स्वरध्वनि बहुकालं यावच्छ्यते, 'मेहस्सराओ' मेधस्वराः मेधस्येव अतिदी? गम्भीरः स्वरो यासां ताः मेधस्वराः, 'हंसस्सराओ' हंसस्वराः हंसस्येव मधुरः स्वरो यासां ताः हंसस्वराः, 'कोचस्सराओ' क्रौञ्चस्वराः, क्रौश्चस्य-पक्षिविशेषस्येव स्वरः कोमलो यासां ताः क्रौञ्चस्वराः, ‘णंदिस्सराओ' नन्दिस्वराः ‘णंदिधोसा' नन्दिघोषाः, द्वादशतूर्यसंधातो नन्दिः नन्दिवद् धोषो निनादो यासां ताः नन्दिघोषाः 'सीहस्सराओ' सिंहस्वराः सिंहगर्जनावत्स्वरो यासां तास्तथा, एतादृश्यः सत्यः के लिये लालाओं में जो डोरी बंधी हुई है, वह चांदी की बनी हुई है 'ताओ णं धंटाओ ओहस्सरा मेहस्सराओ हंसस्सराओ कोंचस्सराओ णंदिस्सराओ सीहस्सराओ मंजुस्सराओ सुस्सराओ सुस्सरणिग्घोसाओ' इन धंटाओं का स्वर आवाज एकवार बजाने पर बहुत देर तक सुनने में आती रहती है इसलिये इन्हें ओधस्वरबाला कहा गया है वह उनका स्वर मेध का स्वर बजते समय जैसा गंभीर होता है वैसा है इसलिये इन्हें मेधस्वर जैसा कहा गया है। वह उनका स्वर हंसके स्वर जैसा धीरे२ कम होता हुआ मधुर हो जाता है, इसलिए इन्हें हंसस्वर जैसा कहा गया है। इनका वह स्वर क्रौंच पक्षी के जैसा धीरे२ फिर कोमल हो जाता है, इसलिये इनके स्वर को क्रौंचपक्षी के स्वर जैसा कहा गया है नंदिधोष-द्वादश-तुर्यों के संघात के स्वर जैसा वह स्वर होता है, इसलिये उस स्वर को नंदिघोष जैसा कहा गया है। सिंह की દરિયે છે. અર્થાત્ ઘંટ વગાડવા માટે તેમાં જે દરિયે બાંધવામાં આવેલ છે ते यांनी मनावेत . 'ताओ णं घंटाओ ओहस्सराओ, मेहस्सराओ, हंसस्सराओ कोंचस्सराओ, णंदिस्सराओ, सीहस्सराओ, मंजुस्सराओ, सुरसराओ, सुस्सरणिग्धोसाओ' એ ઘંટાઓને અવાજ એકવાર વગાડવાથી ઘણા વખત સુધી સાંભળવામાં આવે છે. અર્થાત્ સંભળાય છે. તેથી તેને ઓઘસ્વર વાળા કહેલ છે. એનો સ્વર વાગતી વખતે મેઘના સ્વર જેવો ગંભીર હોય છે. તેથી તેને મેઘસ્વર જે કહેલ છે. તેઓને સ્વર હંસના સ્વરની જેમ ધીરે ધીરે કમ થતા થત મધુર થઈ જાય છે. તેથી એને હંસસ્વર જે કહેવામાં આવેલ છે. તેઓને એ સ્વર કૌચક્ષિના સ્વર જેવો ધીરે ધીરે પાછો કેમળ બની જાય છે તેથી એના સ્વરને ક્રૌંચપક્ષીના સ્વર જે કહેલ છે. નંદિઘોષ બાર તુરૈના સમુદાયના સ્વર જેવો એ સ્વર હોય છે. તેથી એ સ્વરને નંદિઘોષ જેવો કહેલ છે. સિંહની ગર્જના જે એઓને સ્વર હોય છે, તેથી એને સિંહ સ્વર જીવાભિગમસૂત્ર Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे 'मंजुस्सरा' मञ्जुस्वराः मञ्जुः-प्रियः स्वरो यासां ताः मञ्जुस्वराः 'मंजुधोसा' मजुधोषाः, मजुः-प्रियः धोषो निनादो यासां तास्तथा, किंबहुना 'सुस्सराओ' मुस्वराः सु-सुष्ठु स्वरो यासां ताः सुस्वराः 'सुस्सरणिग्धोसाओ' 'सुस्वरनिर्घोषाः 'ते पएसे' तान् प्रदेशान् 'ओरालेणं मणुण्णेणं' उदारेण-स्फारेण मनोज्ञेनमनस आह्यादजनकेन 'कण्णमणणिव्युइकरेणं सहेणं जाव चिट्ठति' कर्णमनोनिर्वृत्तिकरण शब्देन यावदिति सर्वतः समन्तात् आपूरयन्त्यः२ आतीवातीव श्रिया उपशोभमाना उपशोभमाना स्तिष्ठन्तीति । _ 'विजयस्स णं दारस्स उभयोपासिं' विजयस्य खलु द्वारस्योभयोः पार्श्वयोः 'दुहतो णिसीहियाए' द्विधातो-द्विप्रकारायां नैपेधिक्याम् ‘दो दो वणमालापरिवाडीओ पण्णत्ताओ द्वे द्वे वनमालापरिपाटयौ प्रज्ञप्ते-कथिते 'ताओ णं वणमालाओ' ताः खलु वनमालाः ‘णाणा दुमलयाकिसलयपल्लवसमाकुलाओ' गर्जना के जैसा वह उनका स्वर होता है। इसलिये उसे सिंहस्वर जैसा कहा गया है । उन धंटाओं का वह स्वर सुनने में बडा प्रिय मन को सुहावना प्रतीत होता है तथा कानों को बडा ही प्यार लगता है। इस सम्बन्ध में अधिक क्या कहा जावे वे सब धंटाएं इस तरह अच्छे स्वर वाली और अच्छे निर्घोषवाली है 'ते पएसे ओरालेणं मण्णुणेणं कण्णमणमणिव्वुइकरेण सद्देण जाव चिट्ठति' वे अपने कर्ण और मनोज्ञ शब्द से-आवाज से-यावत् दिशा और विदिशा के प्रदेशों को वाचालित करती हुई विशिष्ट शोभा संपन्न बनी हुई हैं। 'विजयस्स णं दारस्स उभयोपासिं दुहओ णिसीहियाए दो दो वणमालापरिवाडीओ पण्णत्ताओ' उस विजयद्वार की दोनों ओर की दोनों नैषेधिकाओं में दो दो वनमालाओं की कतार है ‘णाणादुमજે કહેલ છે. એ ઘંટાઓને સ્વર સાંભળવામાં ઘણો જ પ્રિય અને મનને આલ્હાદ કારક જણાય છે. તથા કાનાને ઘણેજ પ્રીતિકર હોય છે. એ સંબં, ધમાં વધારે શું કહેવાય ? તે બધીજ ઘંટાઓ આ ઉપરોક્તરીતે સુંદર સ્વર पाणी भने सु४२ निषि वाणी छे. 'ते पएसे ओरालेणं मणुण्णेणं कण्णमण णिव्वइकरेणं सद्देणं जाव चिटुंति' से प्रदेशमा श्रोतामोना ४ मने भनने અત્યંત આનંદ આપનાર ઉદાર અને મનેજ્ઞ શબ્દથી–પિતાના અવાજથી ચાવત દિશા અને વિદિશાના ભૂ ભાગને વાચાલિત કરતી થકી વિશેષ પ્રકારની शामाथी युत अनेस छ. 'विजयस्स णं दारस्स उभओ पासिं दुहओ णिसीहियाए दो दो वणमाला परिवाडीओ पण्णत्ताओ' ये विन्य द्वारनी भन्ने मानुनी सन्त नेषेधितीमा ये वनमामानी २ डावानु हुं छे. 'णाणादुमलया જીવાભિગમસૂત્ર Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.५५ जंबूद्वीपद्वारसंख्यादि निरूपणम् ६५ नानाद्रुमलता किसलयपल्लवसमाकुलाः नानाद्रुमाणां नानालतानां च ये किसलय रूपा अतिकोमलाः पल्लवास्तैः समाकुलाः संमिश्राः 'छप्पयपरिभुज्जमाणकमलसोभंतसस्सिरीयाओ' षट्पदपरिभुज्यमानकमलशोभमानसश्रीकाः, षट्पदैःभ्रमरैः परिभुज्यमानानि यानि कमलानि तैः शोभमानाः अतएव सश्रीका:शोभातिशयतां प्राप्ताः 'पासाईयाओ४' प्रासादीया दर्शनीया अभिरूपाः, प्रतिरूपा 'ते पएसे' तान् प्रदेशान् 'उरालेणं जाव गंधेणं आपूरेमाणीओ२ चिटुंति' उदारेण यावत्-मनोज्ञेन ध्राणमनोनिवृतिकरण गन्धेन सर्वतः समन्तात् आपूरयन्त्यः२ अतीवातीवश्रिया उपशोभमानाः२ तिष्ठन्तीति ॥सू०५५॥ मूलम्-विजयस्स णं दारस्स उभयो पासिं दुहओ णिसी हियाए दो दो पगंठगा पन्नत्ता, ते णं पगंठगा चत्तारि जोयगाइं आयामविक्खंभेणं दो जोयणाई बाहल्लेणं सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा। तेसि णं पयंठगाणं उरि पत्तेयं पत्तेयं पासायवडेंसगे पन्नत्ते, ते णं पासायडिंसगा चत्तारि जोयणाई उडूं उच्चत्तेणं दो जोयणाई आयामविक्खंभेणं अब्भुलया किसलयपल्लवसमाकुलाओ' यह वनमालाएं अनेक वृक्षों और अनेकलताओं के किसलयरूप पल्लवों से कोमल २पत्तों से युक्त है 'छप्पयपरिभुजमाणकमलसोभंतसस्सिरीयाओ' भ्रमरों द्वारा भुज्यमान कमलों से सुशोभित हैं अतएव ये शोभातिशयवाली हैं 'पासाईयाओ४' प्रासादीय है, दर्शनीय हैं अभिरूप है प्रतिरूप है 'ते पएसे उरालेणं जाव गंधेणं आपूरेमाणीओ२ चिटुंति' ये अपनी उदारगंध से जो कि धाण और मन को शान्ति प्रदान करता है समस्त दिशाओं और विदिशाओं के भूप्रदेशों को गंध से भर कर सुगंधित करती रहती हैं ॥सू० ५५॥ सिसलयपल्लवसमाकुलाओ' २॥ वनभानामा भने वृक्ष मने अने: सतासाना सिसय ३५ ५८सयोथी अर्थात् शुभाशुभम पानाथी युक्त छ. 'छप्पय. परिभुज्जमाणकमलसोभंतसस्सिरीयाओ' जयमान थता अभय द्वारा मवायेस भजाथी सुशालित छ. तेथी। ये शोमान अतिशय वाणी छे. 'पासाईयाओ' ४ प्रासाहीय छे. शनाय छे. मलि३५ छ. अने प्रति३५ छे. 'ते पएसे उरालेणं जाव गंधेणं आपूरेमाणीओ आपूरेमाणीओ चिटुंति' को पोताना हा२ मधथी જે નાક અને મનને શાંતી આપનાર છે, સઘળી દિશા અને વિદિશાએ ના મૂળ પ્રદેશને ગંધથી ભરીને સુગંધવાળો બનાવતા રહે છે. ૫૫ છે जी०९ જીવાભિગમસૂત્ર Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६६ जीवाभिगमसूत्रे यमूसिय पहसियाविव विविहमणिरयणभत्तिचित्ता वाउद्भूय विजयवेजयंती पडागछत्तातिछत्तकलिया तुंगा गगणतलमणुलिहंत सिहरा जालंतररयणपंजरुम्मिलियव्वमणिकणगधूभियागा वियसियसयपत्त पोंडरीयतिलगरयणद्धचंद चित्ता णाणामणिमयदामालंकिया अंतो य बाहिं सण्हा तवणिज्जरुइल वालुयपत्थडा सुहफासा सस्सिरीवरूवा पासाईया ४ । तेसि णं पासावडिंसगाणं उल्लोया पउमलया जाव सामलया भत्तिचित्ता सव्वतवणिज्जमया अच्छा जाव पडिरुवा । तेसि णं पासायवर्डिसगाणं पत्तेयं पत्तेयं अंतो बहुसमणिज्जे भूमिभागे पन्नत्ते, से जहा णामए आलिंगपुक्खरेइ वा जाव मणीहिं उवसोभिए, मणीणं गंधो वण्णो फासो य नेयव्वो । तेसि ण बहुसमरमणिज्जाणं भूमिभागाणं बहुमज्झदेसभाए पत्तेयं पत्तेयं मणिपेढिया पन्नत्ता, ताओ णं मणिपेढियाओ जोयणं आयामविक्खंभेणं अद्धजोयणं बाहल्लेणं सव्वरयणामईओ जाव पडि - रुवाओ । तासि णं मणिपेढियाणं उवरिं पत्तेयं पत्तेयं सीहासणे पन्नते, तेसि णं सीहासणाणं अयमेयारूवे वण्णावासे पन्नत्ते, तं जहा - तवणिजमया चक्कवाला रययामया सीहा सोवण्णिया पादा णाणामणिमयाई पायपीठाई जंबूणयमयाई गत्ताई वइरामया संधी णाणामणिमए वेच्चे, ते णं सीहासणा इहामिय उसभ जाव पउमलयभत्तिचित्ता ससारसारोवइय विविहमणिरयणपायपीठा, अच्छरगमिउमसूरग नवतयकुसंतलिच्च सीहकेसरपच्चुत्थताभिरामा उवचिय खोमदुगुल्लयपडिच्छायणा सुविरइयरयत्ताणा रत्तंसुयसंवुया सुरम्मा आईणगरूयबूरणवणीय तूलमउयफासा मउया पासाईया ४ । तासि णं सीहा જીવાભિગમસૂત્ર Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३. उ. ३ सू. ५६ विजयद्वारस्य पाश्र्वयोर्वर्णनम् सणाणं उपिं पत्तेयं पत्तेयं विजयसे पन्नत्ते, ते णं विजयसा सेया संखकुंदद्गरय अमयमहिय फेणपुंजसंनिगासा सव्वरयणा मया अच्छा जाव पडिरूवा ॥ तेसि णं विजयसाणं बहुमज्झदेसभाए पत्तेयं पत्तेयं कुंभिक्कामुत्तादामा पन्नत्ता, ते णं कुंभिकामुत्तादामा अन्नेहिं चउहिं चउहिं तदद्धुच्च पमाणमेते हिं अद्धकुंभिकेहिं मुत्तादामेहिं सव्वओ समंता सपरिक्खित्ता, ते णं दामा तवणिजलंबूसगा सुवण्णपयरगमंडिया जाव चिट्ठति, तेसि णं पासायवडिंसगाणं उपि बहवे अट्टमंगलगा पन्नत्ता सोत्थिय तहेव जाव छत्ता ॥सू० ५६ ॥ छाया - विजयस्य खलु द्वारस्य उभयोः पार्श्वयो द्विघातो नैषेधिक्यां द्वौ द्वौ प्रकण्ठको प्रज्ञप्तौ, ते खलु प्रकण्ठका चत्वारि योजनानि आयामविष्कम्भेण द्वे योजने बाहल्येन सर्वरत्नमया अच्छा यावत्प्रतिरूपाः । तेषां खलु प्रकण्ठकानामुपरि प्रत्येकं प्रत्येकं प्रासादावतंसकाः प्रज्ञप्ताः, खलु प्रासादावतंसकश्चित्वारि योजनानि ऊर्ध्वमुचैस्त्वेन, द्वे योजने आयामविष्कम्भेण, अभ्युद्गतोत्सृतप्रहसिता इव विविधमणिरत्नभक्तिचित्रा वातोद्धृत विजय वैजयन्तीपताका छत्रातिच्छत्रकलिताः तुङ्गा गगनतलाजुलिखच्छिखरा जालान्तररत्न -पञ्जरोन्मिलिता इव मणिकनकस्तूपिकाः विकसितशतपत्र पुण्डरीक तिलकरत्नार्धचन्द्र चित्राः नानामणिमयदामालङ्कृताः, अन्तर्बहिश्च श्लक्ष्णाः, तपनीयरुचिरवालुकाप्रस्तटाः सुखस्पर्शाः सश्रीकरूपाः प्रासादीया: ४ । तेषां खलु प्रासादावतंसकानाम् उल्लोकाः पद्मलता यावत् श्यामलता भक्तिचित्राः सर्वतपनीयमया अच्छा यावत्प्रतिरूपाः । तेषां खलु प्रासादावतंसकानां प्रत्येकं प्रत्येकम् अन्तर्बहुसमरमणीयो भूमिभागः प्रज्ञप्तः तद् यथा नामकः, आलिङ्ग-पुष्करमिति वा यावन्मणिभिरुपशोभितः मणीनां वर्णो गन्धः स्पर्शश्च ज्ञातव्यः । तेषां खलु बहुसमरमणीयानां भूमिभागानां बहुमध्यदेशभागे प्रत्येकं प्रत्येकं मणिपीठिका प्रज्ञप्ता, ताः खलु मणिपीठिका: योजनमायामविष्कम्भेण, अर्द्धयोजनं बाहल्येन सर्वरत्नमय्य यावत् प्रतिरूपाः, तासां खलु मणिपीठिकानामुपरि प्रत्येकं प्रत्येकं सिंहासनं प्रज्ञप्तम्, तेषां खलु सिंहासनानामयमेतावद्रयो वर्णावासः प्रज्ञप्तः, तद्यथा - तपनीयमयाः चक्रवालाः, रजतमयाः सिंहाः सौवर्णिकाः पादाः नानामणिमयानि पादपीठकानि जम्बून दमयानि गात्राणि, बज्रमय्यः सन्धयः, नानामणिमयं व्यूतम्, तानि खलु सिंहा જીવાભિગમસૂત્ર ६७ Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे सनानि, ईहामृगवृषभ यावत् पद्मलता भक्तिचित्राणि ससारसारोपचितविविधमणिरत्नपादपीठाः आस्तरकमृदुमसरकनवत्वक कुशान्तलिप्तसिंहकेसरप्रत्यवसृताभिरामाणि उपचितक्षौमदुकूलप्रतिच्छादनानि सुविरचितरजस्त्राणानि रक्तांशुकसंवृतानि सुरम्याणि आजिनकरूतबूरनवनीततूलमृदुकस्पर्शानि, मृदुकानि प्रासादीयानि४ । तेषां खलु सिंहासनानामुपरि प्रत्येकं प्रत्येकं विजयदृष्यं प्रज्ञप्तम्, तानि खलु विजयदृष्याणि श्वेतानि शङ्खकुन्ददकरजोऽमृतमथितफेनपुञ्जसन्निकाशानि सर्वरत्नमयानि अच्छानि यावत्प्रतिरूपाणि । तेषां खलु विजयदृष्याणां बहुमध्यप्रदेशभागे प्रत्येकं प्रत्येकं वनमया अङ्कुशाः प्रज्ञप्ताः, तेषु खलु वज्रमयेषु अङ्कुशेषु प्रत्येकं प्रत्येकं कुम्भाग्रं मुक्तादाम प्रज्ञप्तम् । तानि खलु कुम्भाग्राणि मुक्तादामानि अन्यैश्चतुर्भिश्चतुर्भिस्तदर्भोचप्रमाणमात्रैरर्धकुम्भाग़ मुक्तादामभिः सर्वतः समन्तात् संपरिक्षिप्ताः तानि खलु दामानि तपनीयलम्बूसकानि सुवर्णप्रतरकमण्डितानि यावत् तिष्ठन्ति । तेषां खलु प्रासादावतंसकानामुपरि बहूनि अष्टाष्टमङ्गलकानि प्रज्ञप्तानि सौवस्तिक यावत् तथैव छत्राणि ॥सू० ५५॥ ___टीका-'विजयस्स णं दारस्स' विजयस्य खलु द्वारस्य 'उभयो पासिं' उभयोः पार्श्वयोः 'दुहओ णि सीहियाए' द्विधातो-द्विप्रकारायां नैषेधिक्याम् 'दो दो पगंठगा पन्नत्ता' द्वौ द्वौ प्रकण्ठको प्रज्ञप्ती-कथितो,प्रकण्ठको नाम पीठविशेष: तदुक्तम्-'प्रकण्ठौ पीठविशेषौं' 'ते णं पगंठगा' ते खलु प्रकण्ठकाः 'चत्तारि जोयणाई आयामविक्ख भेणं' चत्वारि योजनानि आयामविष्कम्भेण-आयामविकम्भाभ्यामित्यर्थः । 'दो जोयणाई बाहल्लेणं' द्वे योजने बाहल्येन स्थौल्येनेत्यर्थः 'सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा' सर्वरत्नमयास्ते प्रकण्ठकाः अच्छाः 'विजयस्स गं दारस्स' इत्यादि टीकार्थ-विजयस्स णं दारस्स उभयो पासिं दुहओ णिसीहियाएदो दो पगंठगा पण्णत्ता' विजयद्वार की दोनों ओर की दोनों नैषेधिकाओं में दो दो प्रकण्ठक है। पीठविशेष का नाम प्रकण्ठक है 'तेसिणं पगंठगा चत्तारि जोयणाई आयामविक्खंभेणं दो जोयणाई बाहल्लेणं' ये पीठविशेषरूप प्रकण्ठक चार योजन के लम्बे चौडे हैं और मोटाई में 'विजयरस णं दारस्स' त्याह टी -'विजयस्स णं दाररस उभओ पासिं दुहओ णिसीहियाए दो दो पगंठगा पण्णत्ता' विन्य नामना दानी भन्ने मानुनी भन्ने नैषेधिनीयोमा मध्ये । छे.पीविशेषनु नाम ५४४ छ. 'तेसिं णं पगंठगा चत्तारि जोयणाई आयामविक्खंभेणं दो जोयणाई बाहल्लेणं' 4 पी विशेष ३५ यार योजना A पर छे. मने में योजना घेरावा छे. 'सव्वरयणामया' જીવાભિગમસૂત્ર Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.५६ विजयद्वारस्य पार्श्व योर्वर्णनम् ६९ आकाशस्फटिकवदति स्वच्छा यावत् प्रतिरूपाः, 'तेसि णं पगंठगाणं उवरि तेषां खलु प्रकण्ठकानामुपरि-ऊर्ध्वभागे 'पत्तेयं पत्तेयं पासायवडेंसगे पण्णत्ते' प्रत्येकं प्रत्येक प्रसादावतंसकः प्रज्ञप्तः-कथितः, तत्र प्रासादावतंसको नाम प्रासादविशेषः प्रासादा. वतंसक इव शेखरइव भाति यः स प्रासादावतंसकः। 'ते गं पासायवडिंसगा' ते खलु प्रासादावतंसकाः, 'चत्तारि जोयणाई उडूं उच्चत्तेणं' चत्वारि योजनानि ऊर्ध्वमुच्चैस्त्वेन 'दो जोयणाई आयामविक्खंभेणं' द्वे योजने आयामविष्कम्भेण 'अब्भुग्गयमूसिय पहसियाविव' अभ्युद्गतोत्सृत प्रहसिता इव, अभ्युद्गताः-अभि-आभिमुख्येन उद्गता उन्नताः सर्वतो विनिर्गताः उत्सृताः प्रबलत या सर्वासु दिक्षु प्रस्ताः धवलत्वेन प्रहसिता इव तिष्ठन्तीत्यर्थः । 'विविहमणिरयणभत्तिचित्ता' विविधमणिरत्नभक्तिचित्राः, विविधाः-अनेकप्रकारका मणय:-चन्द्रकान्तप्रभृतयः यानि च दो योजन के हैं। 'सच्चररयणामया' ये प्रकंठक सर्वात्मना वज्ररत्नमय है 'अच्छा जाव पडिरूवा' आकाश और स्फटिक के समान अतिस्वच्छ है यावत् प्रतिरूप है 'तेसिं णं पगंठगाणं उवरि' इन प्रकंठकों के उपर-ऊर्ध्वभाग में-'पत्तेयं२' अलग अलग 'पासायवडेंसगे पन्नत्ते' प्रासादावतंसक कहा गया है। जो प्रासादों के बीच में मुकुट के जैसा प्रतीत होता है, वह प्रासादावतंसक है । 'ते णं पासायडिंसगा' ये प्रासादावतंसक 'चत्तारि जोयणाई उडू उच्चतेणं' चार योजन के ऊंचे और 'दो जोयणाई आयामविक्खंभेणं' दो योजन के लम्बे चौडे कहे गये हैं। 'अब्भुग्गयमूसिय पहसियाविव' ये प्रकंठक अभ्युद्गत प्रभावाले समस्त दिशाओं में फैले हुए से एवं हंसते हुए से-प्रतीत होते हैं। 'विविह मणिरयणभतिचित्ता' अनेक प्रकार की चन्द्रकान्त आदि मणियों की और कर्केतनादि रत्नों की रचना से ये एक रूप हो मा सारे भय हाय छे. 'अच्छा जाव पडिरूवा' मा भने २२टिमणिनी म २५२७-२मत्यत नि छ. यावत् प्रति३५ छ. 'तेसिंणं पगंठगाणं उवरि' । प्रजनी ०५२ 'पत्तेयं पत्तेय' PAL PAL 'पासायवडेंसगे વળ' પ્રાસાદાવતંસક કહેવામાં આવેલ છે. જે પ્રાસાદમાં મુકુટો જેવા જણાય छ. ते प्रासाहात स४ ४उपाय छे. 'तेणं पासायडिंसगा' मे मा प्रासादास 'चत्तारि जोयणाई उड्ढ उच्च तेणे' या२ योननी या 40॥ मने दो जोयणाई आयामविखंभेणं' मे योनी 5 पडा ॥ ४॥ छ. 'अब्भुग्गय मसिय पहसियाविव' से था । उन्नत अमाप सी हिशायामा ३॥ गयेसा वा अने उसता न डाय तेवा पाय छे. 'विविह मणिरयण भत्तिचित्ता' यन्द्रत विगेरे भायो भने तन विगेरे २ auी अने: જીવાભિગમસૂત્ર Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७० जीवाभिगमसूत्रे रत्नानि कर्केतनादीनि तेषां भक्तिभिः-विच्छित्तिभिश्चित्रा:-अनेकरूपा आश्चर्यवन्तो वा, 'वाउद्धृय विजयवे जयंती पडागच्छत्तातिच्छत्तकलिया' वातोद्धृत विजयवैजयन्तीपताकच्छत्रातिच्छत्रकलिताः, बातेनोद्धृताः-वायुना कम्पिताः विजयःअभ्युदयस्तत्संसूचिकाः वैजयन्ती नाम्न्यो याः पताकाः, अथवा-विजया इति वैजयन्तीनां पार्श्वकाः, कथ्यन्ते तत्प्रधाना वैजयन्त्यो विजयवैजयन्त्यः पताका स्ताएव विजयवैजयन्त्यः छत्रातिच्छत्राणि-उपर्युपरि विद्यमानानि छत्राणि तैः कलिता इति, । 'तुंगा' तुङ्गा उच्चा उच्चैस्त्वेन चतुर्योजनप्रमाणत्वात्, अत एव 'गगनतलमनुलिहंत सिहरा गगनतलानुलिखच्छिखराः, गगनतलम्-आकाशतलम् अनुलिखन्ति-स्पृशन्ति शिखराणि येषां ते तथा, 'जालंतररयणपंजरुम्मिलियव्य' जालान्तररत्नपञ्जरोन्मीलिता इव, जालानि-लोकप्रसिद्धानि तदन्तरेषु विशिष्टशोभानिमित्तं रत्नानि येषु ते जालान्तररत्नाः तथा पञ्जरादुन्मीलिता इव-बहिकर भी अनेक रूपवाले प्रतीत होते हैं । आश्चर्यकारक ज्ञात होते हैं 'वाउदधयविजयवेजयंतीपडागच्छत्तातिच्छत्तकलिया' ये प्रकंठक वाय से कंपित एवं विजय की संसचिक जो वैजयन्ती नामकी पताकाएं हैं उन से एवं तरके ऊपर रहे हुए छत्रातिछत्रों से युक्त है 'तुंगा' बहुत ऊचे हैं क्योंकि इनकी ऊंचाई ४ योजन की कही गई है अतएव ये ऐसे ज्ञात होते हैं कि 'गगनतलमणुलिंहतसिहरा' मानों इनका शिखर आकाशतल को ही स्पर्श कर रहा है। 'जालंतररयणपंजरुम्मिलियव तथा इन में जो जालियां लगी हुई हैं उन में विशिष्ट शोभासंपादन के निमित्त बीच में रत्न लगे हुए है अतः ये ऐसे मालूम देते हैं कि मानों इन्हें अभी२ पिंजरा के भीतर से बाहर निकाला गया પ્રકારની રચનાથી એક રૂપ હોવા છતાં પણ અનેક રૂપવાળા જણાય छ. अर्थात अत्यंत माश्चय ॥२४ भाववाय छे. 'वाउद्धृय विजय वेजयंती पडागच्छत्तातिच्छत्तकलिया' से । ५वनथी पित तथा विन्यने સૂચિત કરવાવાળી જે વૈજયન્તિ નામની પતાકાઓ છે તેનાથી તથા ઉપર २हेसा छातिरछत्रोथी युक्त छे. 'तुगा' सत्यतया छ. उभ-तेनी या ४ या२ योननी ४ाम मावेस छ. तेथी से सेवा काय छ ॐ 'गगणत लमणुलिहंतसिहरा' and : तेना शिप२५४२तने २५° ४२॥ २॥ न हाय तम य . 'जालंतररयण पंजरुम्मिलियव्व' तथा तमा जियो લાગેલી છે, તેમાં વિશેષ પ્રકારની શોભા માટે વચમાં વચમાં રત્ન લગાડવામાં આવેલ છે. તેથી એ એવા જણાય છે કે જાણ એને હમણાંજ પાંજરામાંથી બહાર કહાડવામાં આવેલ છે. વાંસ વિગેરેથી બનાવવામાં આવેલ પાંજરાની જીવાભિગમસૂત્ર Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.५६ विजयद्वारस्य पार्श्व योर्वर्णनम् ७१ कृता इव, यथाहि किमपि वस्तुवंशादिमय प्रच्छादन विशेषाद्वहिष्कृतमत्यन्तमवि ष्टच्छायं भवति, एवं तेऽपि प्रासादावतंसकाः प्रकाशितप्रभावन्तः सन्तीति । 'मणिकणगधूभियागा' मणिकनकस्तूपिकाः, तत्र मणिकनकमय्यः स्तूपिका:शिखराणि येषां ते तथा, तथा-'वियसियसयपत्तपोंडरीयतिलगरयणद्धचंदचित्ता' विकसितशतपत्रपौण्डरीकतिलकरत्नादर्धचन्द्रचित्राः विकसितानि यानि शतपत्राणि पुण्डरीकाणि च द्वारादौ प्रतिकृतित्वेन स्थितानि तिलकरत्नानि भित्यादिषु पुण्डविशेषा अर्धचन्द्राश्च द्वारादिषु तैश्चित्राः नानारूपा आश्चर्यभूता वा इति, 'णाणामणिमयदामालंकिया' नानामणिमयदामालंकृताः, नाना-अनेकप्रकारका ये चन्द्रकान्तादि मणयः तन्मयानि यानि दामानि-कुसुममालाः तैरलकृतानिउपशोभितानीति, "अंतो बाहि च सण्हा' अन्तबेहिश्च श्लक्ष्णा:- श्लक्ष्ण पुद्गलस्कन्धयुक्ताः, 'तवणि जरुइल बालुयपत्थडगा' तपनीयरुचिरबालुकाप्रस्तटाः, हो वंशादिकी पंचों से निर्मित पिंजरादि के भीतर जो वस्तु रखी रहती है उसकी छाया-फीकी नहीं पडती है, इसी तरह से इन जालियों में जो रत्न लगे हुए हैं उनसे इनकी कान्ति बढ गई है-अतः इन्हें सूत्रकारने इस प्रकार से उपमित किया है 'मणिकणगथूभियागा' इन के उपर जो शिखरें हैं वे मणियों का और सुवर्ण के बने हुए हैं 'वियसियसयपत्तपोंडरीयतिलगरयणद्ध चंदचित्ता' इनके द्वार प्रदेश में विकसित शतपत्रों के शतपत्रवाले कमलों के और पुण्डरीकों के चित्र बने हुए है भीतों में तिलक रत्न जडे हुए है और अर्ध चन्द्र के चित्र खींचे हुए है ‘णाणामणिमयदामालंकिया' ये प्रकठक अनेक मणियों की बनी हुई मालाओं से अलंकृत बने हुए हैं 'अंतो बाहिंच सहा' भीतर और बाहर ये चिकने हैं । इलक्षण पुद्गलों से युक्त है 'तवणिज्जवालयपत्थडगा' इनके भीतर तपनीय सुवर्णकी અંદર જે વસ્તુ રાખેલ હોય છે, તેની છાયા ફીકી પડતી નથી. એજ રીતે એ જાળીમાં જે રત્નો લગાડેલા છે, તેનાથી તેની કાંતી ઘણીજ વધેલી જણાય છે. तेथी। सूत्रा२ तेने मारीते ५ मापेटा छ 'मणिकणगथूभियागा' तेना १२ शिप छ, ते भणियोन मने सोनाना मनावेस छ. 'वियसियसय पत्तपोंडरीयतिलगरयणद्धचंदचित्ता' तेना २ प्रदेशमा विसित थयेशतपत्राना શતપત્રાવાળા કમળ અને પુંડરીકેના ચિત્ર ચિત્રેલા છે. તથા તેમાં તિલક तो छ. तभ०१ २. यद्रा२ चित्रो मेयेसा छे. 'णाणामणिमय दामालकिया' मा छ। मने प्रारना मणियोथी मनावेस भाजामाथी मला कृत ४२॥ छ. 'अंतो बाहिच सहा' को मह२ मने प२ शिवछे. જીવાભિગમસૂત્ર Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७२ जीवाभिगमसूत्रे तत्र तपनीयं - सुवर्ण तेन युक्तम् अतएव रुचिरं बालुकाया::- सिकतायाः प्रस्तटम् प्रतरो येषु ते तथा, 'सुहफासा' शुभस्पर्शाः सुखस्पर्शा वा 'सस्सिरीयख्वा' सश्रीकरूपाः 'पासादीया४' प्रासादीयाः दर्शनीया अभिरूपाः प्रतिरूपा इति ॥ 'तेसि णं पासायवर्डिसगाणं तेषां खलु प्रासादावतंसकानाम् ' उल्लोया पउमलया जाव सामलया भत्तिचित्ता' उल्लोकाः पद्मलता यावत् श्यामलता भक्तिचित्राः, तत्र उल्लोकाः प्रासादानामुपरितनभागाः पद्मलता यावत् श्यामलता भक्तिचित्राः, यावत्पदेन - अशोकचम्पकचूतवनवासन्तिकातिमुक्तककुन्दलतानां संग्रहः । तथा - 'सव्वतवाणजमया' सर्वतपनीयमयाः सर्वात्मना सुवर्णप्रधाना इत्यर्थः 'अच्छा जाव पडिवा' अच्छा यावत्प्रतिरूपाः । बालुका बिछी हुई है । अतएव 'सुहफासा' इनका स्पर्श अत्यंत सुखजनक है । 'सस्सिरीयत्वा' इनका रूप लुभावना है ये प्रासादावतंसक- 'प्रासादीय' दर्शनीय अभिरूप और प्रतिरूप विशेषणों वाले हैं । 'तेसिणं पासायवडिंसगाणं' इन प्रासादावतंसकों के 'उल्लोया पउमलया जाव सामलयाभत्तिचित्ता' उल्लोक - उपर के जो भाग है पद्मलताओं की रचना के जो चित्र है अशोकलताओं की रचना के जो चित्र है चम्पकलताओं की रचना के जो चित्र है चूतलताओं की रचना के जो चित्र है वनलताओं की रचना के जो चित्र है और वासातक एवं अतिमुक्तक और कुन्द लताओं के जो चित्र है वे सब सर्वात्मना तपनीयमय है तथा 'अच्छा जाव पडिरुवा' अच्छादि विशेषणों वाले हैं यावत् प्रतिरूप हैं 'तेसि णं पासायवर्डिसगाणं' इन प्रासादावतंसकों में से प्रत्येक प्रासादावतंसक में 'अंतोबहुसमरमणिज्जे युगयोथी युक्त छे. 'तवणिज्जवालुयपत्थडगा' तेनी मंदर तपनीय सोनानी वालुअ-रेत पाथरेस छे. तेथी 'सुहफासा' तेनो स्पर्श' सुमार छे. 'सस्सिरियरूवा' मेनु' ३५ सोलामा छे. थे प्रासादावत समे प्रासाहीय दर्शनीय अलिय भने अति३५ विगेरे विशेषण वाणा छे. 'तेसिं णं पासायवडिंसगाणं' मे प्रसादावतंसमां 'उल्लोया पउमलया जाव सामलया भत्तिचित्ता' उदलो એટલેકે ઉપરના ભાગ છે. તેમાં પદ્મલતાઓની રચના વાળા ચિત્ર છે. અશેક લતાઓની રચના વાળા ચિત્રો છે. ચંપકલતાની રચનાવાળા ચિત્રો છે. આમ્રલતાની રચનાવાળા જે ચિત્રા છે. વનલતાઓની રચનાવાળા જે ચિત્રા છે. અને વાસન્તિક અને અતિમુકતક અને દલતાએની રચનાવાળા જે ચિત્રા छे ते धान सर्व अक्षरे सुवर्णभय छे तथा 'अच्छा जाव पडिरूवा विगेरे विशेषशेोवाणा छे. 'तेसिंणं पासायपडिसगाणं' से आसाहावत सो बैठी छ જીવાભિગમસૂત્ર Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३. सू. ५६ विजयद्वारस्य पार्श्वयोर्वर्णनम् ७३ 'तेसि णं पासायवर्डिसगाणं ' तेषां खलु प्रासादावतंसकानाम् 'पत्तेयं पत्तेय' प्रत्येकं प्रत्येकम् 'अतो बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पनते' अन्तर्मध्ये बहुसमरमणीयो भूमिभागो-भूमेः प्रदेशः प्रज्ञप्तः कथितः । बहुसमरमणीयतामेव दृष्टान्तेन दर्शयति - ' से जहाणामए' इत्यादि, ' से जहाणामए' स यथा नामकः 'आलिंगपुक्ख रेवा' आलिङ्गपुष्करमिति वा 'जाब मणीहिं उवसोभिए' यावन्मणिभिरुपशोभितः, 'मणीणं गंधो वण्णो फासो य नेयव्वो' मणीनां गन्धो वर्णः स्पर्शश्च नेतव्यः, आलिङ्गपुष्करमिति वा इत्यादि सर्वमपि भूमिवर्णनं पद्मवरवे - दिका भूमिवद् मणीनां वर्णपञ्चक सुरभिगन्धशुभस्पर्शवर्णनं पद्मवश्वेदिकावर्णनवदेव ज्ञातय्यम्, 'तेसि णं बहुसमरमणिज्जाणं भूमिभागाणं तेषां खल बहुसमरमणीयानां भूमिभागानाम् 'बहुमज्झदेसभाए' बहुमध्यदेश भागे 'पत्तेयं पत्तेर्य' प्रत्येकं प्रत्येकम् 'मणिपेटिका पन्नत्ता' मणिपीठिका प्रज्ञप्ता - कथेतेति । 'ताओ भूमिभागे पन्नते' भीतरी भूमिभाग बहुसमरमणीय है । 'से जहा नामए आलिंग पुक्खरेइवा जाव मणीहिं उवसोभिए' इस बहुसमरमणीय भूमिभाग का वर्णन - जैसा आलिङ्ग - मृदङ्ग के ऊपर चढा हुआ चमडासमप्रदेशों वाला होता है इत्यादि रूप से पहिले कहा हुआ जा चूका है ऐसा ही यहां पर वर्णन इसका कर लेना चाहिये यावत् यह भीतरी भूमिभाग अनेक मणियों से उपशोभित है। यहां पर 'मणी गंधो वण्णो फासो य नेयच्वो' मणियों के गंधका वर्णका और स्पर्शका वर्णन पूर्व में किये अनुसार समझ लेना चाहिये । यह सब वर्णन पद्मवर वेदिका के वर्णन में किया जा चूका है 'तेसिणं बहुसमरमणिजाणं भूमिभागाणं बहुमज्झदेसभाए' उन बहुसमरमणीय भूमिभागों के बहुमध्य देशभाग में 'पत्तेयं २' अलगर 'मणिपेढिया हरे आसाहोमा 'अंतो बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते' अहरनो लूभिलाग बहु सरो ने रमणीय छे. 'से जहा नामए आलिगपुक्खरेइवा जाव मणीहिं સોમિ આ બહુ રમણીય ભૂમિભાગનું વર્ણન આ પ્રમાણે છે. જેમકે આલિ’ગ -મૃદંગની ઉપર ચડાવવામાં આવેલ સમપ્રદેશવાળુ હાય છે. ઇત્યાદિ પ્રકારથો પહેલા જે પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ છે એજ પ્રમાણેનુ વર્ણન અહીયાં પણ સમજી લેવુ યાવત એ અંદરના ભૂમિભાગ અનેક પ્રકારના મણિયાથી શાભાયમાન છે. અહીંયા 'मणीण गंधो वण्णो फासो य नेयव्वो' भशियोना गंधनु', वर्णुन अने स्यर्शनुः વર્ણન પહેલા આજ ત્રીજી પ્રતિપતિમાં કરવામાં આવેલ છે, તે પ્રમાણે સમજી લેવું. આ ઉપર કહેલ બધું વણુંન પદ્મવર વેદિકાના વર્ણનમાં કરવામાં આવેલ છે. તેસિ णं बहुसमरमणिज्जाणं भूमिभागाणं बहुमज्झदेसभाए' मे महुस भरभणीय लूभिलागोना जी० १० જીવાભિગમસૂત્ર - Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७४ जीवाभिगमसूत्रे णं मणिपेढियाओं' ताः खलु मणिपीठिकाः 'जोयणं आयामविक्खंभेणं' योजनम्एकयोजनप्रमाणम् आयामविष्कम्भेण, आयामो दैर्घ्य विष्कम्भो विस्तारस्ताभ्यामायानविष्कम्भाभ्याम् 'अद्धजोयणं बाहल्लेणं' अर्ध योजनं बाहल्येन-स्थौल्येन प्रज्ञप्ताः 'सव्व रयणामईओ जाव पडिरूवाओ' रत्नमय्यो यावत् प्रतिरूपा इति । 'तेसि णं मणिपेढ़ियाणं उवरि' तासां खलु मणिपीठिकानामुपरि-ऊर्ध्वभागे 'पत्तेयं पत्तेयं प्रत्येकं प्रत्येकम् ‘सीहासणे' पन्नते' सिंहासनं प्रज्ञप्तम्-कथितम् । 'तेसि णं सीहासाणाणं अयमेयारूवे वण्णावासे पन्नत्ते' तेषां खलु सिंहासनानाम अयमेतावद्रूपो वर्णावासः-वक्ष्यमाणो वर्णकनिवेशः प्रज्ञप्तः-कथित इति । 'तं जहा' तद्यथा-'तवणिज्जमया चकवाला' तपनीय मयानि चक्रवालानि-मण्डनानि सुवर्णप्रधानानि चक्रवालानि पादानामधः प्रदेशा भवन्ति, 'रजतमया सीहा' रजतमयाः पन्नत्ता' मणिपीठिका कही गई है । 'ताओ णं मणिपेढियाओ जोयणं आयामविक्खंभेणं' वे मणिपीठिकाएं लम्बाई और चौडाई में एकयोजन की है और 'अद्धजोयणं बाहल्लेणं 'मोटाई में आधे योजन की है 'सव्वरयणामईओ जाव पडिरूवाओ' ये सब मणिपीठिकाएं सर्वात्मना रत्नमय है । यावत् प्रतिरूप तक के विशेषणों वाली है इन समस्त पदों की व्याख्या पीछे की जा चुकी है। 'तेसिणं मणिपेढियाणं उवरि' इन मणिपीठिकाओं के ऊपर-उर्ध्वभाग में-'पत्तेयं पत्तेयं हर एक मणिपीठिका में 'सीहासणे-पन्नत्ते' एक२ सिंहासन कहा गया है तेसिणं सीहासणाणं अयमेयारूवे वण्णावासे पन्नत्ते' इन सिंहासनों के सम्बन्ध में वर्णन इस प्रकार का है-'तं जहा-तवणिज्जमया चक्कवाला' इनके पायों के जो अधः प्रदेश है वे तपनीय सुवर्ण के बने हुए है 'रजतमया सीहा' इन सिंहासनों पर जो अधो भाग में ममय देशलामा ‘पत्तेय पत्तेयं' २५॥ २५९५ 'मणिपेढिया पन्नत्ता' भलिपी8राय। ९स छ. 'ताओ णं मणिपेढियाओ जोयणं आयामविक्खंभेणं' ये भाष्णुिपी8मानी सामने पाडा मे योगननी छे. मने 'अद्धजोयणं बाहल्लेणं' भने तनी मोटाई मर्धा योगननी छ. 'सव्वरयणामईओ जाव पडिरूवाओ' से अधी મણિપીઠિકાઓ સર્વ પ્રકારથી રત્નમય છે. યાવત્ પ્રતિરૂપ વિગેરે વિશેષણ વાળી छ. से मधा पहोनी व्याच्या पडसा पाठ गये। छ. 'तेसि गं मणिपढियाणं उवरि' से भरा पी.मानी ५२ पत्तेयं पत्तेय' ६३४ मणि पी.wi 'सीहासणे पन्नत्ते' मे४२ सिडासन। ४ह्या छ. 'तेसिं णं सीहासणाणं अयमेयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते' ते सिंहासनो समधी पनि ॥ शते छ. 'तं जहा तवणिज्जमया चक्कवाला' ते सिंहासनाना पायामानाने नायन माग छ, ते तपनीय सोनाने मनायेद छ. 'रजतमया सीहा' से सिहासनानी ७५२ नायना જીવાભિગમસૂત્રા Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.५६ विजयद्वारस्य पार्श्व योर्वर्णनम् सिंहाः रजतमयसिंहै रुपशोभितानि सिंहासनानीत्यर्थः, 'सोवणियापादा' सौवर्णिकाः पादाः-सुवर्णमयाः पादाः, 'णाणामणिमयाई पायपीठगाई' नानामणिमयानि पादपीठकानि-पादशीर्षकाणि पादानामुपरितनाः-अवयवविशेषाः 'जंबूणय मयाइं गत्ताइ' जाम्बूनदः-सुवर्णविशेष स्तन्मयानि गात्राणि, शरीराणीत्यर्थः 'वइरामई संधी' वज्रमय्यः सन्धयः-गात्राणां सन्धिमेलाः 'नानामणिमए वेच्चे नाना मणिमयं व्यूतम्-मध्यम्-व्यूतस्याओं द्रष्टव्यः, 'ते णं सीहासणा' तानि खलु सिंहासनानि 'ईहामियउसभ जाव पउमलयभत्तिचित्ता' ईहामृग वृषभ तुरगनरमकरव्यालकिन्नररुरुसरभचमरकुञ्जरवनलता पद्मलता भक्तिचित्राणि 'ससारसारोवइय विविहमणिरयणपायपीठा' ससारसारोपचितविविधमणिरत्नपादपीठानि, सारसारैः प्रधानप्रधानै विविधैरनेकप्रकारकर्मणिभिश्चन्द्रकान्तादिभिः सिंह के चित्र बने हुए हैं वे चांदी के बने हुए है । 'सोवणिया पादा' सुवर्ण के इनके पाये बने हुए है। 'णाणामणिमयाई पायपीठगाई' अनेक मणियों के इनके पादपीठ-पैर रखने के पीठ बने हुए है 'जंबूणदमयाइं गताई' इन सिंहासनों का जो कलेवर है वह जम्बूनदकासुवर्णविशेषका बना हुआ है 'वइरामई संधी' इन सिंहासनों के कलेवर की जो संधिया है दरारे है-वे वज्र रत्न की बनी हुई है। 'णाणामणिमए वेच्चे अनेकमणियों का इनका मध्यभाग बना हुआ है 'तेणं सिंहासणा ईहामिय उसभ जाव पउमलयभत्तिचित्ता' ये सिंहासन इहामृग-व्याघ्र-वृषभ-यावत्-तुरग-नर-मकर-व्याल-किन्नर रुरुसरभ, चमर-कुञ्जर-वनलता-और पद्मलता इनकी रचनाओं से चित्रित है 'ससार सारोवइय विविहमणिरयणपायपीठा' इन सिंहासनों के जो भामा सिडाना यित्री चित्रेसा छ ते याही मनेसा छे. 'सोवण्णिया पादा' सोनाना सेना पाया अनेसा छ. 'णाणामणिमयाइं पायपीठगाई' सेना पाया। ५॥रामवान पीढी मने प्र४।२ना भणियोना मनेा छ. 'जंबूणदम याइं गत्ताई' એ સિંહાસન જે કલેવર છે તે જંબૂનદ નામના સુવર્ણ વિશેષના બનેલા छ. 'वइरामईसंधी' से सिडासनना खेवानी संधियो छ अर्थात सिहासनने। સાંધાનો ભાગ છે તે વજરત્નને બનેલ છે. એટલે કે સાંધાની જે દરારે–તડે छ ते १०१२त्नथी पू२पामा मावेस छे. 'णाणामणिमए वेच्चे' सेना मध्य भाग मने प्रारना भलियोनी अनेस छ. 'ते णं सीहासणा ईहामिय उसभ जाव पउमलयाभत्तिचित्ता' से सिहासन मृग वा वृषम यावत् तु२१२ भ७२ -મઘર વ્યાલ–સર્ષ કિનર રૂરૂ સરભ અમર કુંજર વનલતા અને પદ્મલતા सनी स्यनामाथी चित्रे छे. 'ससारसारोवइय विविह मणिरयणपायपीठा' से જીવાભિગમસૂત્રા Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७६ जीवाभिगमसूत्रे रत्नैश्चोपचितैः पादपीठैः सह यानि तानि तानि ससारसारोपचित विविधमणिरत्नपादपीठानि ' अच्छर गमिउमसूरगनवतयकुसंतलिच्चसी हकेसरपच्चुत्थुयाभिरामा' आस्तरकम् आच्छादनं मृदु-कोमलं येषां मसूरकाणां तानि आस्तरकमृदूनि आस्तरकविशेषणस्यापि मृदुशब्दस्य परनिपातः प्राकृतत्वात् नवा - नूतना त्वक् ते नवत्वचः कुशान्ताः दर्भपर्यन्ताः नवत्वचश्चते कुशान्ताः प्रत्यग्रत्वगृदर्भपर्यन्तरूपाणित्वति - कोमलानि - नम्र (मनः) शीलानि च केसराणि, अथवा 'सीह केसर' इति पाठस्तत्र सिंहकेसणाणीव केसराणि मध्ये मसूरकाणां तानि नवत्वकू कुशान्तलिच सिंहकेसराणि आस्तरकमृदुभिर्मसूरकैनवत्वक कुशान्तकेसरैः प्रत्यवस्तृतानि आच्छादितानि सन्ति यानि अभिरामाणि - मनोज्ञानि तानि आस्तरकमृदुमसूर कनवत्वक् कुशान्तलिच्च सिंहकेसर प्रत्यवस्तृताभिरामाणि, 'उवचिय खोमदुकूलपडिछायणा' उपचितक्षौमदकूलप्रतिच्छादनानि उपचितं - परिक पादपीठ है वे प्रधानों मे भी प्रधान ऐसे अनेक प्रकार के चन्द्रकान्त आदि मणियों से और कर्केतनादि रत्नों के बने हुए है। 'अच्छरगमिउमसूरग नवतयकुसंतलिच्चसीह केसरपत्याभिरामा' इन पर प्रत्येक पर मृदु आच्छादन वस्त्र ऊपर से विछाया गया है और आच्छादन वस्त्र के नीचे प्रत्येक वडे सिंहासन पर ऐसे गद्दे कि जिनमें नम्री भूत अग्रभागवाले और नवीन त्वचावाले दर्भतक के कोमल तृण भरे है बिछाये है और इसी कारण ये वडे अभिराम है, इस सूत्र में विशेषणों का पूर्वापर निपात प्राकृत होने से हुआ है इन सिंहासनों पर प्रत्येक सिंहासन पर जो गद्दों के ऊपर आच्छादनवस्त्र बिछाया गया है उस आच्छादनवस्त्र के ऊपर भी एक और दूसरा 'उबचियखोमदुकूल पडछायणा' उपचित - जिस पर अनेक वेलबूटे आदिबने हुए हैं - बस्त्र સિ`હાસનાના જે પાદપીડ છે તે પ્રધાનમાં પણ પ્રધાન એવા અનેક પ્રકારના शन्द्रअंतभणि विगेरे भज़ियोथी भने उतन विगेरे भजियोथी मनेा छे. 'अच्छरग मिउ मसूरंग नवतयकुसंतलिच्च सीह केसर पच्चुत्थुयाभिरामा' ते प्रत्येक पाहचीठोनी ઉપર કમળ આચ્છાદન વસ્ત્ર પાથરવામાં આવેલ છે. અને દરેક મોટા સિંહાસનેાના આચ્છાદન વસ્ત્રોની નીચે એવી ગાદી રાખવામાં આવેલ છે કે જેની અંદર નમેલા અગ્રભાગવાળા અને નવીન ત્વચા-છાલવાળા કમળ તૃણેા ભરવામાં આવેલ હાય અને એ કારણથી ઘણીજ સુંદર---કામલ જણાય છે. આ સૂત્રમાં વિશેષણાના પૂર્વાપર નિપાત પ્રાકૃત હેાવાથી થયેલ છે. એ દરેક સિ’હાસનાની ઉપર જે આચ્છાદન વજ્ર આંછાડવામાં આવેલ છે. એ આંછાડની ઉપર પણ मेड जीन्नु वस्त्र के ने 'उवचियखोम दुकूल पडिछायणा' (पत्रित लेना पर अ જીવાભિગમસૂત્ર Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३. उ. ३ सू. ५६ विजयद्वारस्य पार्श्वयोर्वर्णनम् ७७ " मितं यत्क्षौमं दुकूलं कार्पासिकं वस्त्रं तत्प्रतिच्छादनं रजतस्त्राणस्योपरि द्वितीयमाच्छादनं प्रत्येकं येषां तानि उपचित क्षौमदुकूलप्रतिच्छादनानि 'सुविरचियरत्ताणा' सुविरचितरजस्त्राणानि सुविरचितं रजस्त्राणं प्रत्येकमुपरि येषां तानि तथा, 'रक्तंमुयसंवुया' रक्तांशुकसंवृतानि रक्तञ्च तदंशुकं च तेन संवृतानि, अतएव 'सुम्मा' सुरम्याणि 'आईणगरुयवरणवणीयतूलमउय फासा' आजिनकरुतबूर नवनीततूलमृदुस्पर्शाणि तत्राजिनकं चर्ममयं वस्त्रं तत्स्वभावादेवाति कोमलं भवति, रुतं कर्पा पक्ष्म, बूरो वनस्पतिविशेषः, नवनीतं - मक्खनमिति लोकप्रसिद्धम् तूलम् अर्कतूलं तेषामिव स्पर्शो येषां तानि तथा, 'मउया' मृदूनि अति कोमलानि पासाईया४' प्रासादीयानि दर्शनीयानि अभिरूपाणि प्रतिरूपाणि इति । 'तेसिणं सीहासणाणं उपि तेषां खलु सिंहासनानामुपरि - ऊर्ध्वभागे 'पत्तेयं पत्तेयं' पलंगपोस- जो कि सती है विछाया गया है 'सुविरचियरयत्ताणा' इस पलंगपोस के ऊपर सुन्दर प्रकार का बना हुआ एक और धूली आदि को दूर करने का वस्त्र संभालकर रक्खागया है 'रतंय संया' ये सब सिंहासन लालवस्त्र से ऊपर से ढके रहते हैं अतएव 'सुरम्मा' बडे अच्छे प्रतीत होते हैं 'आईणगख्यवरण वणी यतूलमउयफासा' इनका स्पर्श जैसा चर्म मय वस्त्रका होता है कपास से युक्तवस्त्र का होता है। बूरनाम की वनस्पतिका होता है, नवनीत- मक्खन का होता है और तूल-अर्कतूल आकके रुओं का होता है वैसा ही अति कोमल है । सब सिंहासन 'मया' अति मृदु है - कठोर नहीं है 'पासाइया' तथा प्रासादीयआदि प्रतिरूपतक के विशेषणों वाले हैं 'तेसिणं सीहासणाणं उप्पिं' इन - પ્રકારના રમણીય વેલછૂટા વિગેરે અનેલા છે. જેને પલંગપાસ કહેવામાં આવે છે अने ? सूतरनु जनेस होय छे. 'सुविरचियरयत्ताणा' या पक्षगयोसनी उपरनी ધૂળ વિગેરે દૂર કરવામાં એક બીજી વસ્ત્ર સંભાળ પૂર્ણાંક રાખવામાં આવેલ છે. 'रसुसंवा' मा अधा सिंहासनो दास वस्त्रथी उपरथी ढांडीयेला रहे छे. मेथीन मे 'सुरम्मा' धान सुंदर गाय छे. 'आईगणरूयवरणवणीय तूलमउयफासा' येन। स्पर्श वो अभय वस्त्र होय छे. अर्थास सुतरा उडान - વસ્ત્રોના હાય છે. ખૂર નામની વનસ્પતિના જેવા સ્પ હાય છે. નવનીત માખણના જેવા સ્પાય છે, અને તૂલ આંકડાના રૂના જેવા કેમળ સ્પર્શ होय छे न प्रहारनो अत्यंत अभग होय . या गधा सिंहासना 'मया' अत्य ंत मृहु अभण छे. उठोर होता नथी. 'पासाइया' प्रासादीय मनोहर होय छे. अर्थात् प्रासादीयथी सहने प्रति सुधीना विशेषशेोवाणा छे. 'तेसिं णं सीहासणाणं उप्पिं ते सिंहासनोनी (५२ 'पत्तेयं पत्तेयं' हरे सिंहासननी उपर જીવાભિગમસૂત્ર Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७८ जीवाभिगमसूत्रे प्रत्येकं प्रत्येकम् 'विजयदु से पनत्ते' विजयदृष्यं-वस्त्रविशेषः प्रज्ञप्तम्-कथितम्, तदुक्तम्-विजयदृष्यं वस्त्रविशेष इति । तेणं विजयदूसा सेता' तानि खलु विजय दूष्याणि श्वेतानि 'संखकुंददगरय अमयमहियफेणपुंजसंनिगासा' शंखकुन्ददकरजोऽमृतमथितफेनपुञ्जसन्निकाशानि शंखो-लोकप्रसिद्धः, कुन्देति कुन्दपुष्पम् दकरज उदककणा अमृतस्य क्षीरावर्णवजलस्य मथितस्यालोहितस्य यः फेनपुञ्जः तत्सन्निकाशानि तत्समप्रभाणि, पुनः कथंभूतानि तत्राह-सव्वरयणा' इत्यादि, 'सवरयणामया' सर्वरत्नमयानि विजयदृष्याणि 'अच्छा जाव पडिरूवा' अच्छानि -आकाशस्फटिकवत् अतिनिर्मलानि इलक्ष्णानि धृष्टानि मृष्टानि नीरजस्कानि निर्मलानि निष्पङ्कानि निष्कङ्कटच्छायानि सप्रभाणि सोद्योतानि दर्शनीयानि प्रासादीयानि अभिरूपाणि प्रतिरूपाणीति ॥ सिंहासनों के ऊपर 'पत्तेयं पत्तेय' प्रत्येक सिंहासन पर अलग२ 'विजय दसे पन्नत्ते' विजय दृष्य वस्त्र विशेष रक्खा हुआ कहा गया है, तदुक्तम् -विजयदृष्यं वस्त्रविशेषः। 'तेणं विजयदूसा सेता' ये विजयदृष्य सफेद होते हैं । 'संखकुंददगरय अमय महिय फेण पुंजसंनिगासा' ऐसे सफेद होते हैं कि जैसा शङ्खसफेद होता है कुन्द-मोगरा का पुष्प सफेद होता है, दक-जल बिन्दु सफेद होता है अमृत का मथित फेन-पुत्र सफेद होता है-मथित क्षीरार्णव का फेन पुञ्ज सफेद होता है। ये सब विजय दूष्य 'सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा' सर्वात्मना रत्नमय है अच्छ है, यावत् प्रतिरूप है। यहां यावत्पद से श्लक्ष्ण, धृष्ट, मष्ट, नीरजस्क, निर्मल-निष्पक-निष्कंकटच्छाय, सप्रभ, सोद्योत, दर्शनीय प्रासादीय, अभिरूप और प्रतिरूप, इन पदों का संग्रह हुआ विजयदसे पण्णत्ते' वियरध्य पक्षविशेष २६वामा मावेश छ. ये प्रमाणे यहां छ 'विजयदुष्यं वस्त्रविशेषः' विन्य दूष्य वस्त्र विशेषने ४ छ. 'तेणं विजयदसा तो ये विनयध्य वस्त्र घोगा नुय छे. 'संखकुंद दगरयअमयमथिय और पंजसंनिगासा' से स्त्री सेवा स३४ हाय छ । स३६ शाय છે. કંદન–મેગરાનું પુષ્પ જેવું સફેદ હોય છે. દક–જલબિંદુ જેવું સફેદ હોય છે. મંથન કરવામાં આવેલ અમૃત ફીણને પુંજ ઢગલે જે સફેદ હોય છે. મંથન કરવામાં આવેલ ક્ષીર સાગરના ફીણનો પુંજ ઢગલે જેવો स हाय छे. २॥ (वय इप्या 'सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा' 5 પ્રકારે રત્નમય છે. અચ્છ યાવત્ પ્રતિરૂપ છે. અહીયા યાવત્પદથી ગ્લણ ઘ. મષ્ઠ, નીરજસ્ક, નિર્મલ, નિષ્પક નિષ્કકટછાય સમભ, સોદ્યોત, દર્શનીય પ્રાસાદીય અભિરૂપ અને પ્રતિરૂપ આ બધા પદોને સંગ્રહ થયેલ છે. આ જીવાભિગમસૂત્ર Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३. उ. ३ सू. ५६ विजयद्वारस्य पार्श्वयोर्वर्णनम् 'तेसिणं विजयसाणं बहुमज्झदेसमाए' तेषां खलु विजयदूष्याणां बहुमध्यदेशभागे 'पत्तेयं पत्तेयं' प्रत्येकं प्रत्येकम् ' वइरामया अंकुसा' वज्रमयाःवज्ररत्नात्मिका अङ्कुशा:-अङ्कुशाकारा मुक्तादामावलम्बनभूताः प्रज्ञप्ताः - कथिताः 'ते णं वइरामए अंकुसेसु तेषु खलु वज्ररत्नमयेषु अङ्कुशेषु 'पत्तेयं पत्तेयं' प्रत्येकं प्रत्येकम् 'कुंभक्का मुत्तादामा पन्नता' कुम्भग्रं मगधदेशप्रसिद्धम् कुम्भप्रमाणमुक्तामयम् मुक्तादाम - मुक्कामाल्यं प्रज्ञप्तं कथितम् 'तेणं कुंभिका मुत्तादामा' तानि खलु कुम्भाग्राणि मुक्तादामानि 'अन्नेहिं चउहिं चउहि अन्यैश्चतुर्भिश्रतुभिर्मुक्ताभिः 'तदद्युच्च पमाण मे तेहिं' तदर्धोच्च प्रमाणमात्रैः 'अर्द्धकुंभिक्के हिं मुक्तादामेहिं अर्द्धकुम्भार्मुक्तादामभिः 'सव्वओ समता संपरिक्खित्ता' सर्वतः - सर्वासु दिक्षु समंतात् - सामस्त्येन संपरिक्षिप्तानि वेष्टितानि इति । ७९ - है इन पदों की व्याख्या यथास्थान लिखी जा चूकी है 'तेसिं णं विजय दूसाणं बहुमज्झदेसभाए पतेयं २ वइरामया अंकुसा' इन विजय दूष्यों के बहुमध्यदेश- बिल्कुल बीच के भाग में प्रत्येक में अलग अलग वज्रमय अङ्कुश है - अङ्कुश के आकार के मुक्तादामों के अवलम्बन स्थान है 'सुणं वइरामएस अंकुसेसु' इन वज्रनिर्मित अंकुशों में 'पत्ते पत्तेयं' प्रत्येक अंकुश के ऊपर मगधदेश प्रसिद्ध कुम्भ प्रमाणवाले मुक्ताओं के मुक्तादाम रखे हुए कहे गये हैं, 'तेणं कुंभिका मुत्तादामा अग्नेहिं चउहिर तदधुच्चपमाणमेत्तेहिं अद्धकुंभिक्केहिं मुत्तादामेहिं सच्चओ समंता संपरिक्खित्ता' ये कुम्भप्रमाणवाले मुक्ताओं के मुक्तादाम और दूसरे चार अर्द्धकुम्भ प्रमाणवाले मुक्ताओं के मुक्तादामों से कि जिनकी ऊंचाई का प्रमाण उन मुक्ता मालाओं से आधा है सब ओर से वेष्टित જીવાભિગમસૂત્ર પદોની વ્યાખ્યા યાગ્ય સ્થળે આગળ કહેવામાં આવી ગયેલ છે તે ત્યાંથી સમજી सेवी. 'तेसिंणं विजयसाणं बहुमज्झदेसभाए पत्तेयं पत्तेयं वइरामया अंकुसा' मे विल्य દૃષ્ય વસ્ત્રોના બહુમધ્ય દેશ-ખરાખર વચ્ચેના ભાગમાં અલગ અલગ વજ્રમય અકુશે છે. અર્થાત્ અંકુશના આકારના માતીની માળાઆના અવલઅન સ્થાનેા છે. 'तेसुणं वइरामए अंकुसेसु' आ व भय अशोभां 'पत्तेयं पत्तेय' 'रे४ मङ्कुशोनी ઉપર મગધ દેશ પ્રસિદ્ધ કુમ્ભ પ્રમાણવાળી માતીયાની માળાએ રાખવામાં मावेस छे. 'ते णं कुम्भिका मुत्तादामा अन्नेहिं चउहिं तदद्युच्चपमाणमेते हिं अद्धकुभिकेहिं मुत्तादामेहिं सव्वओ समंता संपरिक्खित्ता' मा हुल प्रभाशवाणी માતીયાની માળાઆ ખીજી ચાર અર્ધકુંભ પ્રમાણવાળી મેતીયાની માળાઆથી કે જેની ઉંચાઇનું પ્રમાણ એ મુકતા માળાઆથી અધુ છે. તેનાથી ચારે તરફથી Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्र तेणं दामा तवणिज्जलंबसगा सुवण्णपयरगमंडिया जाव चिटुंति' तानि खलु दामानि तपनीयलम्बूसकानि सुवर्णप्रतरकमण्डितानि नानामणिरत्नविविधहारार्द्धहारोपशोभितसमुदायानि ईपदन्योन्यमसंपृक्तानि पूर्वापरदक्षिणोत्तरागतैतिर्मन्दं मन्द मेजमानानि एजमानानि व्येजमानानि व्येजमानानि प्रकम्पमानानि प्रकम्पमानानि उदारेण मनोज्ञेन मनोहरेण कर्णमनोनिवृत्तिहै। तेणं दामा तवणिज्ज लंबूसगा सुवण्णपयरगमंडिया-जाव चिटुंति' वे मालाएं तपनीय सुवर्ण के लंबसकों से झुमकों से युक्त है एवं सुवर्ण के पतरों से मंडित है । यहां यावत्पद से 'नाणामणिरयणविविह हारद्ध हारउवसोभियसमुदाया, ईसिअन्नमन्नमसंपत्ता, पुव्वा-वरदाहिणुत्तरगएहिं वाएहि मंदायं मंदायं एइज्जमाणा २ वेइज्जमाणा२पकंपमाणार पझंझमाणा पझंझमाणा ओरालेणं मगुण्णेणं मणहरेणं कण्णमणनिव्वुइ करेणं ते पएसे सव्वओ समंता आपूरेमाणा सिरीए उवसोभेमाणाचिट्ठंति' इस पाठ का संग्रह हुआ है ये मुक्तादाम अनेक प्रकार की मणियों से अनेक प्रकार के रत्नों से अनेक प्रकार के १८ सर वाले हारों से और अनेक प्रकार के ९ सरवाले अर्द्ध हारों से शोभित समुदायवाले हैं। पूर्व पश्चिम, उत्तर, और दक्षिण से आगत वायु के झोकों इन मालाओं को थोडे २ रूप से हिलाते रहते हैं जोर २ से नहीं हिलाते हैं, इसी कारण ये आपस में एक दूसरे मुक्तादामों से उलझते नहीं है मंद मंद रूप से हिलने पर ही ये आपस में एक दूसरे से दूर वाटाये छ. 'तेणं दामा तवणिज्जलंबूसगा सुवण्णपयरगमंडिया जाव चिट्रति' से भाजामा तपनीय सोनाना देसी बूमामाथी युत छ भने सोनाना पताथी भी छ. मी यावत्पथी 'णाणामणिर यणविविहहारद्धहार उवसोभियसमुदाया ईसि अन्नमन्नमसंपत्ता पुव्वावरदाहिणुत्तरगएहिं वाएहि मंदायं मंदाय एइज्जमाणा एइज्जमाणा वेइज्जमाणा वेइज्जमाणा पकंपमाणा पकंप माणा पशंज्ञमाणा पज्ञंज्ञमाणा ओरालेणं मणुण्णेणं मणहरेणं कण्णमणणिव्वुइकरेणं ते पएसे सव्वओ समंता आपूरेमाणा सिरिए उवसोभेमाणा चिठ्ठति' 24॥ पानी સંગ્રહ થયેલ છે. આ બધી મુકતાદામે અનેક પ્રકારના મણિયેથી અનેક પ્રકારના રત્નથી અનેક પ્રકારની ૧૮ અઢાર લેરવાળા હાથી અનેક પ્રકારના ૯ નવ લરવાળા અર્ધ હારેથી શોભિત સમુદાય વાળી છે. પૂર્વ, પશ્ચિમ ઉત્તર અને દક્ષિણથી આવેલ વાયુ આ માળાઓને થોડી થોડી હલાવતે રહે છે. જોર જોરથી હલાવતું નથી. અને એ જ કારણથી એ માળાઓ પરસ્પર એક બીજાને અથડાતી નથી. મંદ મંદ રીતે હલવાથી જ તે પરસ્પર એક બીજાથી જીવાભિગમસૂત્ર Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३. उ. ३ सू. ५७ विजयद्वारपार्श्व स्थितनैषेधिषयाः नि० ८१ करेण तान प्रदेशान आपूर्यमाणानि आपूर्यमाणानि श्रियोपशोभितानि तिष्ठन्तीति । 'तेसि णं पासायवर्डिसगाणं ' तेषां खलु प्रासादावतंसकानाम् ' उपि बहवे अट्ठ मंगलगा पन्नत्ता' उपरि- ऊर्ध्वभागे बहूनि अष्टमङ्गलकानि प्रज्ञप्तानि 'सोत्थिय तव जाव छत्ता' स्वस्तिक 'सौवस्तिकपताका छत्रातिच्छत्रणीति ।। सू. ५६॥ मूलम् - विजयस्स णं दारस्स उभयो पासिं दुहओ णिसीहियाए दो दो तोरणा पन्नत्ता, ते णं तोरणा णाणामणिमया तव जाव अट्ट मंगलगा य छत्तातिछत्ता । तेसि णं तोरणाणं पुरओ दो दो सालभंजियाओ पन्नत्ताओ, जहेव णं हेट्टा तहेव तेसि णं तोरणाणं पुरओ दो दो नागदंता पन्नत्ता, ते णं णागदंतगा मुत्ताजालंतरुसिया तहेव, तेसु णं णागदंत एसु बहवे २ रहते हैं यही भाव 'इसिमन्नमन्नमसंपत्ता' इस सूत्रपाठ द्वारा प्रकट किया गया है बार २ ये विशिष्टरूप से भी हिलते हैं बार बार ये कंपित भी होते हैं । इस स्थिति में इन से जो शब्द निकलता है वह उदार होता है मनोज्ञ होता है मनोहर होता है एवं कर्ण और मनको अत्यंत शांति पहुंचाने वाला होता है इससे वहां का इनके आसपासका पूरा प्रदेश वाचालित बना रहता है ये सब मुक्तादाम अपने अनुपम सौन्दर्य से बहुत ही सुहावने लगते हैं । 'तेसिणं पासायवडिगाणं उप' इन प्रासादावतंसकों के उर्ध्वभाग में 'बहवे' अनेक प्रकार के 'अट्टमंगलगा पन्नत्ता' आठ मंगलद्रव्य कहे गये हैं । उन मंगल द्रव्यों के नाम 'सोत्थिय तहेव जाव छत्ता' स्वस्तिक से लेकर छत्रातिछत्र तक जैसे पीछे प्रकट किये गये हैं वैसे ही है | सू० ५६ ॥ दूर रहे छे. मेन लाव 'इसिमन्नमन्नमसंपत्ता' से सूत्रपाठथी प्रगट उरवामां આવેલ છે. વારંવાર એ વિશેષ પ્રકારથી પણ હલે છે. વારંવાર તે ક ંપિત પણ થાય છે. એ વખતે એમાંથી જે શબ્દો નીકળે છે, તે ઉદાર હૈાય છે. મનેાજ્ઞ હાય છે. મનહર હાય છે. તેમજ ક અને મનને અત્યંત શાંતી કારક હાય છે. તેથી ત્યાંના તેની આસપાસના તમામ પ્રદેશ વાચાલિત અનેલ રહે છે. આ अधी भुताहाभो पोताना अनुपम सौंदर्यथी धीर सोडामणी दागे छे. 'तेसिं पासा यव डिंसगाणं उपिं मे प्रसाहात सनी उपर 'बहवे' मनेड प्रहारना 'अट्ठ मंगलगा पन्नता' आई मंगल द्रव्य उडेवामां आवे छे. मे मंगल द्रव्योनी नाभा 'सोत्थिय तहेव जाव छत्ता' स्वस्तिथी सहने छत्रातिछत्र सुधी भेस પહેલા કહેવામાં આવેલ છે. એજ પ્રમાણે અહિ' પણ સમજી લેવા, ૫ સૂ. ૫૬ ૫ जी० ११ જીવાભિગમસૂત્ર Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे किण्हसुत्तववग्धारियमल्लदामकलावा जाव चिटुंति ॥ तेसि णं तोरणाणं पुरओ दो दो हयसंघाडा पन्नत्ता, सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा, एवं पंतीओ वीहिओ मिहुणगा, दो दो पउमलयाओ जाव पडिरूवाओ, तेसि णं तोरणाणं पुरओ अक्खा असोवत्थिया सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा, तेसि णं तोरणाणं पुरओ दो दो चंदणकलसा पन्नत्ता, ते णं चंदणकलसा वरकमलपइटाणा जाव सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा समणाउसो!। तेसि णं तोरणाणं पुरओ दो दो भिंगारगा पण्णता वरकमलपइटाणा जाव सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा महया महया मत्तगय मुहागिति समाणा पन्नत्ता समणाउसो ! । तेसि णं तोरणाणं पुरओ दो दो आयंसगा पण्णता, तेसि णं आयंसगाणं अयमेयारूवे वण्णावासे पन्नत्ते, तं जहा तवणिजमया पयंठगा वेरुलियामया छरुहा (थंभया) वइरामया वरंगा, णाणामणिमया वलक्खा अंकमया मंडला अणोधसिय निम्मलाए छायाए सव्वओ चेव समणुबद्धा चंदमंडल पडिनिकासा महया महया अद्धकायसमाणा पन्नत्ता समणाउसो !। तेसि णं तोरणाणं पुरओ दो दो वइ. रामए थाले पन्नत्ते, ते गं थाला अच्छतिच्छडियसालि तंदुल नह संदट्ट बहुसमपडिपुण्णा चेव चिटुंति, सव्व जंबूणया मया अच्छा जाव पडिरूवा, महयामहया रहचकसमाणा समणाउसो!। तेसि णं तोरणाणं पुरओ दो दो पातीओ पन्नत्ताओ, जाओ गं पातीओ अच्छोदयपडिहत्थाओ णाणाविह पंचवण्णस्स फलहरियगस्स बहुपडिपुण्णाओ विव चिटुंति, सव्वरयणामईओ जाव पडिरूवाओ महयामहया गोगलिंजक चकसमाणाओ पण्णत्ताओ समणाउसो!॥ तेसि णं तोरणाणं पुरओ જીવાભિગમસૂત્ર Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.५७ विजयद्वारपालस्थितनषेधिक्या:नि० ८३ । दो दो सुपइटगा पन्नत्ता, ते णं सुपइटगा णाणाविह पंचवण्ण पसाहणगभंडविरचिया सव्वोसधिपडिपुण्णा सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा ॥ तेसि णं तोरणाणं पुरओ दो दो मणोगुलियाओ पन्नत्ताओ, तासु णं मणोगलियासु बहवे सुवपणरुप्पमया फलगा पन्नत्ता, तेसुणं सुवण्णरुप्पमएसु फलएसु बहवे वइरामया णागदंता मुत्ताजालंतरुसिया हेम जाव गयदंतगसमाणा पण्णत्ता समणाउसो!॥ तेसुणं वइरामएसु णागदंतएसु बहवे रययामया सिकया पन्नत्ता, तेसु णं रययामएसु सिकएसु बहवे वायकरगा पन्नत्ता॥ ते णं वायकरगा किण्हसुत्तसिकगवत्थिया जाव सुकिल्ल सुत्तसिकगवत्थिया सव्वे वेरुलियामया अच्छा जाव पडिरूवा। तेसि णं तोरणाणं पुरओ दो दो चित्ता रयणकरंडगा पन्नत्ता, से जहाणामए, रणो चाउरंत चक्कबहिस्स चित्ते रयणकरंडगे वेरुलिय मणिफालियपडलपच्चोयणे साए पभाए ते पएसे सबओ समंता ओभासइ उज्जोवेइ तावेई पभासेइ। एवामेव ते चित्तरयणकरंडगा पन्नत्ता वेरुलियपडल पञ्चोयडा साए पभाए ते पएसे सव्वओ समंता ओभासंति॥ तेसि णं तोरणाणं पुरओ दो दो हयकंठगा जाव दो उसभकंठगा पन्नत्ता सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा । तेसुणं हयकंठएसु जाव उसभकंठएसु दो दो पुप्फचंगेरीओ, एवं मल्ल गंधचुण्णवत्थाभरण चंगेरीओ सिद्धत्थ चंगेरीओ लोमहत्थ चंगेरीओ सव्वरयणामईओ अच्छाओ जाव पडिरूवाओ। तेसिणं तोरणाणं पुरओ दो दो पुप्फपडला जाव लोमहत्थपडला सव्वयणामया जाव पडिरूवा। तेसि ण तोरणाणं पुरओ दो दो सीहासणाइं पण्णत्ताइं, तेसि णं सीहासणाणं अयमेयारूवे वण्णावासे पन्नत्ते तहेव जाव पासाइया४। तेसि णं तोरणाणं જીવાભિગમસૂત્રા Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे पुरओ दो दो रूप्पच्छदा छत्ता पन्नत्ता, ते णं छत्ता वेरुलियभिसंतविमल दंडा जंबूणय कणिका वइरसंधी मुत्ताजाल परिगया अटुसहस्स वरकंचणसलागा दद्दरमलयसुगंधी सव्वोउअ सुरभि सीयलच्छाया मंगलभत्तिचित्ता चंदागारोवमा वहा । तेसि णं तोरणाणं पुरओ दोदो चामराओ पन्नत्ताओ ताओ णं चामराओ (चंदप्पभवइरवेरुलिय नानामणिरयणखचियदंडा) णाणामणि. कणगरयणविमलमहरिहतवणिज्जुज्जलविचित्तदंडाओ चिल्लियाओ संखकुंददगरयअमयमहियफेणपुंजसपिणकासाओ सुह. मरयत दीहवालाओ सव्वरयणामयाओ अच्छाओ जाव पडिरूवाओ। तेसि गं तोरणाणं पुरओ दो दो तेल्लसमुग्गा कोटुसमुग्गा पत्तसमुग्गा चोयसमुग्गा तयरसमुग्गा एलासमुग्गा हरियालसमुग्गा हिंगुल यसमुग्गा मणोसिलासमुन्गा अंजणसमुग्गा सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा ॥सु० ५७॥ छाया-विजयस्य खलु द्वारस्योभयोः पार्श्वयो द्विधातो नैषेधिक्यां द्वे द्वे तोरणे प्रज्ञप्ते । तानि खलु तोरणानि नानामणिमयानि तथैव यावत अष्टमङ्गलकानि छत्रातिच्छत्राणि । तेषां खलु तोरणानां पुरतो द्वे द्वे शालभञ्जिके प्रज्ञप्ते यथैव खलु अधस्तात् तथैव । तेषां खलु तोरणानां पुरतो द्वौ द्वौ नागदन्तकौ प्रज्ञप्तौ, ते खलु नागदन्तकाः मुक्ताजालान्तरोत्सृता तथैव । तेषु खलु नागदन्तकेषु बहवः कृष्णसूत्रवृत्तावलम्बितमाल्यदामकलापाः यावत्तिष्ठन्ति । तेषां खलु तोरणानां पुरतो द्वौ द्वौ हयसंघाटकौ प्रज्ञप्तौ, सवरत्नमया अच्छा यावत्प्रतिरूपाः, एवं पंक्तयो वीथयो मिथुनकानि, द्वे द्वे पद्मलते यावत् प्रतिरूपाः तेषां खलु तोरणानां पुरतोऽक्षाश्च सौवस्तिकाः सर्वरत्नमया अच्छा यावप्रतिरूपाः, तेषां खलु तोरणानां पुरतो द्वौ द्वौ चन्दनकलशौ प्रज्ञप्ती, ते खलु चन्दनकलशाः वरकमलप्रतिष्ठानाः यावत् सर्वरत्नमया अच्छा यावत्प्रतिरूपाः श्रममणायुष्मन् ! । तेषां खलु तोरणानां पुरतो द्वौ द्वौ भृङ्गारको प्रज्ञप्तौ, वरकमलप्रतिष्ठानाः यावत्सर्वरत्नमया अच्छा यावत्प्रतिरूपाः। महता महता मत्तगजमुखाकृतिसमानाः प्रज्ञप्ताः श्रमणायुष्मन् । तेषां खलु तोरणानां पुरतो द्वौ द्वौ आदर्शकौ प्रज्ञप्तौ, तेषां खलु आदर्शकानाम् अयमेतावद्रूपो वर्णावासः જીવાભિગમસૂત્ર Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३. उ. ३ सू. ५७ विजयद्वारपार्श्व स्थितनैषेधिक्याः नि० ८५ प्रज्ञप्तः, तद्यथा - तपनीयमयाः प्रकण्ठकाः वैडूर्यमयाः स्तम्भकाः वज्रमयाः वराङ्गाः नानामणिमया वलक्षाः अङ्कमपानि मण्डलानि अनवधर्षित निर्मलया छायय । सर्वत एव समनुबद्धा चन्द्रमण्डलप्रतिनिकाशा ः महता महता अर्द्धकाय समानाः प्रज्ञप्ताः श्रमणायुष्मन् । तेषां खलु तोरणानां पुरतो द्वे द्वे वज्रमये स्थाले प्रज्ञप्ते । तानि खलु स्थालानि अच्छत्रिछटित शालि तन्दूलनखसंदष्ट बहुसमपरिपूर्णानीव तिष्ठन्ति सर्वजाम्बूनदमयानि अच्छानि यावत्प्रतिरूपाणि, महता महता रथचक्रसमानानि श्रमणायुष्मन् ! । तेषां खलु तोरणानां पुरतो द्वे द्वे पात्र्य प्रज्ञप्ते | याः खलु पात्र्यः अच्छोदकपरिपूर्णाः नानाविधपञ्चवर्णैः हरितफलैर्बहुप्रतिपूर्णा इव तिष्ठन्ति सर्वरत्नमय्यो यावत्प्रतिरूपाः महता महता गोकलिञ्जकचक्रसमानाः प्रज्ञप्ताः श्रमणायुष्मन् ! । तेषां खलु तारणानां पुरतो द्वौ द्वौ सुप्रतिष्ठको प्रज्ञप्तौ, ते खलु सुप्रतिष्ठकाः नानाविध पञ्चवर्णप्रसाधनक भाण्डविरचिताः सर्वोषधिप्रतिपूर्णाः सर्वरत्नमया अच्छा यावत्प्रतिरूपाः । तेषां खलु तोरणानां पुरतो द्वे द्वे मनोगुलिके प्रज्ञप्ते, तासु खलु मनोगुलिकासु बहूनि सुवर्णरूप्यमयानि फलकानि प्रज्ञप्तानि तेषु खलु सुवर्णरूप्यमयेषु फलकेषु बहवो वज्रमया नागदन्ता मुक्ताजालान्तरोत्सृता हेम यावत् गजदन्तकसमानाः प्रज्ञप्ताः श्रमणायुष्मन् ! । तेषु खलु वज्रमयेषु नागदन्तकेषु बहूनि रजतमयानि सिक्ककानि प्रज्ञप्तानि तेषु खलु रजतमयेषु सिक्ककेषु बहवो वातकारकाः प्रज्ञप्ताः । ते खलु वातकारकाः कृष्णसूत्रसिक्कगवस्थिताः यावच्छुक्लसूत्रसिकगवस्थिताः सर्व वैडूर्यमया: अच्छा यावत्प्रतिरूपाः तेषां खलु तोरणानां पुरतो द्वौ चित्र रत्नकरण्डकौ प्रज्ञप्तौ स यथानामकः राज्ञश्चातुरन्तचक्रवर्तिनः चित्रो रत्नकरण्डको वैडूर्यमणिस्फटिक पटलमयाच्छादनः स्वकीयया प्रभया तान् प्रदेशान् सर्वतः समन्तात् भासयति उद्योतयति तापयति प्रभासयति, एवमेव ते चित्ररत्नकरण्डकाः प्रज्ञप्ताः वैये पटलमयाच्छादनाः स्वया प्रभया तान् प्रदेशान् सर्वतः समन्तात् अबभासयन्ति । तेषां खलु तोरणाना पुरतो द्वौ द्वौ हथकण्ठको यावत् ऋषभकण्ठको प्रज्ञप्तौ, सर्वरत्नमयौ अच्छौ यावत् प्रतिरूपौ । तेषु खलु हयकण्ठकेषु यावत् वृषभकण्ठकषु द्वे द्वे पुष्पचङ्गय्य, एवं माल्यगन्धचूर्णवस्त्राभरणचङ्गेर्घ्यः सिद्धार्थकचङ्गेयः लोमहस्तकचङ्गेय्र्यः सर्वरत्नमय्य : अच्छा यावत् प्रतिरूपाः । तेषां खलु तोरणानां पुरतो द्वे द्वे पुष्पपटले यावल्लोमहस्त पटलानि सर्वरत्नमयानि यावत् प्रतिरूपाणि । तेषां खलु तोरणानां पुरतो द्वे द्वे सिंहासने प्रज्ञते । तेषां खलु सिंहासनाना मयमेतावद्रूपो वर्णावासः प्रज्ञप्त स्तथैव यावत् प्रासादीयाः ४ । तेषां खलु तोरणानां पुरतो द्वे द्व रूप्याच्छादने छत्रे प्रज्ञप्ते, तानि च छत्राणि वैडूर्यदीप्यमानविमलदण्डानि जाम्बूनदकर्णिकानि वज्रसन्धीनि मुक्ता જીવાભિગમસૂત્ર Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे जालपरिगतानि अष्टसहस्रवरकाश्चनशलाकानि, दर्दरमलय सुगन्धि सर्वतु सुरभिशीतलच्छायानि मङ्गलभत्तिचित्राणि चन्द्राकारोपमवृत्तानि । तेषां खलु तोरणानां पुरतो द्वे द्वे चामरे प्रज्ञप्ते, तानि खलु चामराणि चन्द्रप्रभवज्रवैडूर्य नानामणि रत्नखचितदण्डानि नानामणिकनकरत्नविमलमहार्घतपनज्वलविचित्रदण्डानि चिल्लिकानि शंखकुन्ददकरजोऽमृतमथितफेनपुञ्जसन्निकाशानि सूक्ष्मरजत दीर्घवालानि सर्वरत्नमयानि अच्छानि यावत्प्रतिरूपाणि । तेषां खलु तोरणानां पुरतो द्वौ द्वौ तैलसमुद्को कोष्ठसमुद्गको पत्रसमुद्रको चूत (आम्र) समुद्गको तगरसमुद्को एलासमुद्रको हरितालसमुद्रको हिङ्गुलकसमुद्गको मनःशिलासमुद्गको अञ्जनसमुद्गको सर्वरत्नमया अच्छा यावत् प्रतिरूपाः ॥सू५७॥ ____टीका-'विजयस्स णं दारस्स' विजयस्य खलु द्वारस्य 'उभयो पासिं' उभयोः पार्श्वयोः 'दुहओ णिसीहियाए' द्विधातो-द्विप्रकारायाम्-नैषेधिक्याम् 'दो दो तोरणा पन्नत्ता' द्वे द्वे तोरणे प्रज्ञप्ते-कथिते 'तेणं तोरणा' तानि खलु तोरणानि 'णाणामणिमया तहेब जाव अट्ठ मंगलगाय' नाना-अनेक प्रकारकमणिमयानि तथैव यावत् अष्टमङ्गलकानि च 'छत्ताइच्छत्ता' छत्रातिच्छत्राणि अत्र यावत्पदेन पूर्ववर्णिततोरणप्रकरणमनुसन्धेयम्, तथाहि-'तेणं तोरणा णाणामणिमय 'विजयस्स णं दारस्स उभयो पासिं दुहओ णिसीहियाए' इत्यादि । टीकार्थ-विजयद्वार की दोनों ओर जो दो नैषेधिकी है, उन पर 'दो दो तोरणा पन्नत्ता' दो दो तोरण कहे गये हैं । तेणं तोरणा' ये तोरण ‘णाणामणिमया' अनेक प्रकार की मणियों के बने हुए हैं। 'तहेव जाव अट्ठमंगलगाय' छत्तातिछत्ता इन तोरणों के सम्बन्धका वर्णन उसी तरह से यावत् ये छन्त्रातिछत्र तक के आठ२ मंगलद्रव्य वाले हैं यहां यावत् शब्द से यह समझाया गया है कि पूर्ववर्णित तोरणका प्रकरण यहां इनके वर्णन में ग्रहण कर लेना चाहिये वह पूर्ववर्णित तोरण प्रकरण इस प्रकार से हैं-'तेणं तोरणा जाणामणि _ 'विजयस्स णं दारस्स उभओ पासिं दुहओ णिसीहियाए' त्यादि ટીકાવિજ્યદ્વારની બન્ને બાજુ જે બે નૈધિકી છે, તેના પર ભરો दो तोरणा पण्णत्ता' मा तारण। वामां आवे छे. 'तेणं तोरणा से तोरण। 'णाणामणिमया' मने प्रारनी भणियोथी नावेस छे. 'तहेव जाव अद्र मंगलगाय छत्तातिछत्ता' तोरणे। समधी वन मे४ रीते छ न થાવત્ છત્રાતિછત્ર સુધીના આઠ આઠ મંગલ દ્રવ્યવાળા છે. અહિં યાવત્ શબ્દથી એ સમજાવવામાં આવેલ છે કે પહેલાં વર્ણવેલ તારણનું પ્રકરણ અહિયાં પણ જીવાભિગમસૂત્ર Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू. ५७ विजयद्वारपायस्थितनैषेधिक्यानि० ८७ खंभेसु उवणिविट्ठसण्णिविट्ठा विविहमुत्तं तरोवइता विविहताराख्वोवचिया ईहामियउसभतुरगनरमगरविहगवालकिन्नररुरुसरभचमरकुञ्जरवणलयपउमलयभत्तिचित्ताखंभुग्गयवइरवेदिया परिगयाभिरामा विज्जाहरजमलजुगल जंतजुत्ता विव अच्चिसहस्स मालणीया भिसमाणा भिभिसमाणा चक्खुल्लोयणलेसा सुहफासा सस्सिरोयरूवा पासादीया४ । तेसिणं तोरणाणं उप्पिं बहवे अट्ठमंगला पन्नत्ता सोत्थियसिरिवच्छणंदियावत्तबद्धमाणभदासणकलसमच्छदप्पणा सव्वरयणामया अच्छा सण्हा जाव पडिरूवा ॥ तेसि णं तोरणाणं उप्पि बहवे किण्हचामरज्झया नीलचामरज्झया लोहियचामरज्झया हारिद्दचामरज्झया सुकिल्लचामरज्झया अच्छा सहा रुप्पपट्टा वइरदंडा जलयामलग धिया सुरुवा पासाईया४। तेसिणं तोरणाणं उप्पि बहवे छत्ताइछत्ता पडागाइपडागा घंटाजुयला चामरजुयला उप्पलहत्थया जाव सयसहस्सपत्तहत्थगा सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिमयखंभेसु उवणिविट्ठसन्निविट्ठा विविह मुत्तरोवइता, विविह तारावोवचिया, इहामियउसभतुरगनरमगरविहगवालकिन्नर रुरुसरभचमर कुंजरवणलयपउमलयभत्तिचित्ता खंभुग्गयवहरबेदिया परिगयाभिरामा, विज्जाहरजमलजुगलजंतजुत्ताविव-अच्चिसहस्समालणीया भिसमाणाभिन्भिसमाणा चक्खुल्लोयणलेसा सुहफासा सस्सिरीयरूवा, पासादीया तेसि णं तोरणाणं उप्पि बहवे अट्ठमंगला पन्नत्ता, सोत्थियसिरिवच्छणंदियावत्तवद्धमाणभद्दासणकलसमच्छदप्पणा, सव्वरयणामया अच्छा सण्हा, जाव पडिरूवा, तेसि णं तोरणाणं उप्पि बहवे किण्हचामरज्झया, नीलचामरज्झया, लोहियचामरज्झया, हारिद्दचामरज्झया, सुक्किल्लचामरज्झया अच्छा सहा रुप्पपदावइरदंडा, जलयामलगंधिया सुरूवा पासाइया४ तेसि णं तोरणाणं उप्पि बहवे छत्ताइछत्ता पडागाइपडागा घंटाजुयला चामरजुयला આ વર્ણન પ્રકરણમાં સમજી લેવું જોઈએ. પહેલાં વર્ણવેલ તે તેરણ પ્રકરણ આ रीते छ. 'ते णं तोरणा णाणामणिमयखंभेसु उवणिविट्ठसन्निविट्ठा विविहमुत्तंतरोवइता विविह तारारूवोवचिया इहामियउसभतुरगनरमगरविहगवालकिन्नररुरुसरभचमरकुंजरवणलयपऊमलयभत्तिचित्ता खंभुग्गयवइरवेइया परिगयाभिरामा विज्जाहर जमलजुगलजंतजुत्ताविव अच्चिसहस्समालणीया भिसमाणा भिब्भिसमाणा चक्खुल्लोयणलेसा सुहफासा सस्सिरियरूवा पासादीया तेसि णं तोरणाणं उप्पिं बहवे अट्ठमंगला पण्णत्ता सोत्थियसिरिवच्छणंदियावत्तवद्धमाण भद्दासणकलसमच्छदप्पणा, सव्वरयणामया, अच्छा सण्हा जाव पडिरूवा तेसि णं तोरणाणं उप्पि बहवे किण्हचामरज्झया, नीलचामरज्झया, लोहियचामरज्झया, हारिद्दचामरज्झया, सुकिल्लचामरज्झया अच्छा सहा रूप्पपदा वइरदंडा जलयामलगंधिया सुरूवा पासाइया ४ तेसिं णं तोरणाणं उप्पिं જીવાભિગમસૂત્ર Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे वा' 'तानि खलु तोरणाणि नानामणिमयस्तम्भेषु उपनिविष्टसन्निविष्टानि विविधमुक्तान्तरोपचितानि विविधतारारूपोपचितानि ईहामृगवृषभतुरगनरमकरविहगव्यालकिन्नररुरुसरभचमरकुञ्जरवनलतापद्मलताभक्तिचित्राणि स्तम्भोगतवज्रवेदिकापरिगताभिरामाणि विद्याधरयमलयुगलयन्त्रयुक्तानीव अर्चिःसहसमालीनि दीप्यमानानि देदीप्यमानानि चक्षुलोकनलेसानि शुभस्पर्शानि सश्रीकरूपाणि प्रासादीयानि४। तेषां खलु तोरणानामुपरि बहूनि अष्टमङ्गलकानि प्रज्ञप्तानि स्वस्तिकश्रीवत्सनन्दिकावर्त वर्द्धमानभद्रासनकलशमत्स्य दर्पणानि सर्वरत्नमयानि अच्छानि श्लक्ष्णानि यावत् प्रतिरूपाणि ॥ तेषां खलु तोरणानामुपरि बहवः कृष्णचामरध्वजाः नीलचामरध्वजाः लोहितचामरध्वजाः हारिद्रचामरध्वजाः शुक्लचामरध्वजा अच्छाः श्लक्ष्णाः रूप्यपट्टाः वज्रदण्डाः जलजामलगन्धिकाः मुरूपाः प्रासादीया:४। तेषां खलु तोरणानामुपरि बहूनि छत्रातिच्छत्राणि पताकातिपताकानि घण्टायुगलानि चामरयुगलानि, उत्पलहस्तकाः पद्महस्तकाः नलिनहस्तकाः बहवः सुभगहस्तकाः बहवः सौगन्धिकहस्तकाः बहवः पुण्डरीकहस्तकाः बहवः शतपत्रहस्तकाः सहस्रपत्रहस्तकाः सर्वरत्नमयाः अच्छाः यावत्प्रतिरूपा इतिच्छाया, एतस्य प्रकरणस्य यावत्पदग्राह्यस्य व्याख्यानं वनपण्डीय वापीवर्णनप्रकरणे कृतं तद्वदेव इहापि ज्ञातव्यम्, विस्तरभयान्नेह व्याख्यायते इति ॥ ___ 'तेसि णं तोरणाणं पुरओ' तेषां खलु तोरणानां पुरतोऽग्रिमभागे 'दो दो सालभंजियाओ पन्नत्ताओ' द्वे द्वे शालभञ्जिके-पुत्तलिके प्रज्ञप्ते-कथिते 'जहेव णं हेट्ठा तहेव' यथैव खलु अधस्ताद वापी वर्णने यथाकृतं तथैवात्रापि कर्त्तव्यम् तथाहि उप्पलहत्थया जाव सयसहस्सपत्तहत्थया सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा' इस पाठ में आगतपदों की व्याख्या स्पष्ट है 'तेसि णं तोरणाणं पुरओ' इन तोरणों के अग्रभाग में-आगे के भाग में 'दो दो सालिभंजियाओ पन्नत्ताओ' दो दो शालभंजिकाएं कही गई है 'जहेव णं हेट्ठा तहेव' वापी के वर्णन में जैसा इनका वर्णन किया गया है वैसा ही वर्णन इनका यहां पर भी कर लेना चाहिये वह बहवे छत्ताइछत्ता पडागाइपडागा घटाजुयला चामरजुयला उप्पलहत्थया जाव सयसहरसपत्तहत्थया सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा' २, ५ मावेस पहानी व्याच्या स्पष्ट छ. 'तेसिं गं तोरणाणं पुरओ' मे तोरणाना मयभागमा 'दो दो सालभंजियाओ पन्नत्ताओ' असे शासी-पुतणीयो ई छ. 'जहेव णं हेडा तहेब' वावना वनमा प्रमाणे मा પુતળીનું વર્ણન કરેલ છે એજ રીતનું વર્ણન અહિંયા પણ કરવું જોઈએ. જીવાભિગમસૂત્ર Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.५७ विजयद्वारपाच स्थितनषेधिक्या:नि० ८९ 'ताओ णं सालभंजियाओ लीलट्ठियाओ सुपयट्ठियाओ सु अलंकियाओ णाणागारवसणाओ णाणामल्लपिणद्धिओ मुहिगेज्झमज्झाओ आमेलगजमलजुगलवट्टि अब्भुण्णयपीणरइयसंठियपओहराओ रत्तावंगाओ असियकेसीओ मिदुविसयपसत्थलक्खणसंवेल्लियग्गसिरयाओ ईसिं असोगवरपादवसमुट्ठियाओ वामहत्थगहियग्गसालाओ ईसिं अद्धच्छिकडक्वविद्धएहिं मुसेमाणीओ इव चक्खुल्लोयणलेसाहिं अण्णमण्णं खिज्जमाणीओ इव पुढवीपरिणामाओ सासय भावमुवगयाओ चंदाणणाओ चंदविलासिणीओ चंदद्धसमनिडालाओ चंदाहिय सोमदंसणाओ उक्काइव उज्जोमाणीओ विज्जुघणमरीचिसूरदीप्पंततेय अहिययरसंनिकासाओ सिंगारागारचारुवेसाओ पासाइयाओ४, तेयसा अतीव अतीव सोभेमाणीओ सोभेमाणीओ चिटुंति' 'ताः खलु शालभञ्जिकाः लीलास्थिताः सुप्रतिष्ठिताः स्वलकृताः नानाकारवसनाः नानामल्यपिनद्धाः मुष्टिग्राह्यमध्याः वर्णन इस प्रकार से है 'ताओ णं सालिभंजियाओ लीलट्ठियाओ सुपयट्टियाओ सुअलंकियाओ णाणागारवसणाओ गाणामल्लपिनद्वाओ मुहिगेज्झमज्झाओ' आमेलगजमलजुयलवधि-अब्भुण्णयपीणरइयसंठियपओहराओ रत्तावंगाओ, असिय केसीओ मिविसयपसत्थलकवणसंवेलियग्गसिरयाओ ईसिं असोगवरपावसमुट्ठियाओ, वामहत्थगहियग्गसालाओ, इसिं अद्धक्खिकडक्वविद्धएहिं मुसेमाणीओ, इव चक्खुल्लोयण-लेसाहिं अण्णमण्णं खिज्जमाणीओ इव पुढवी परिणामाओ सासयभावमुवगयाओ चंदाणणाओ, चंदविलासिणीओ चंदद्धसमनिडालाओ, चंदाहिय-सोमदंसणाओ, उक्का इव उज्जोमाणीओ, विज्जुघणमरीचि सूरदीप्पंततेय अहिययरसंनिगासाओ, सिंगारागारचारुवेसाओ, पासाइयाओ४ तेयसा अतीवर सोभेमाणीओ२ चिट्ठति' इस पाठ की पद व्याख्या पीछे की जा चुकी है। ते पणन २ प्रमाणे छ. 'ताओ णं सालभंजियाओ लीलठियाओ सुपयट्रियाओ सुअलंकियाओ णाणागारवसणाओ णाणामल्लपिनद्धाओ मुट्ठिगेज्झमज्झाओ आमेलक जमलजुयलवट्टि अन्भुण्णयपीणरइयसंठियपओहराओ रत्तावगाओ असिय केसीओ मिदुविसय पसत्थ लक्खणसंवेलियग्गसिरयाओ ईसिं असोगवरपादवसमुट्ठियाओ वामहत्थगहियग्गसालाओ, इसिं अद्धच्छिकडक्खविद्धएहिं मुसेमाणीओ इव चक्खुल्लोयणलेसाहि अण्णमण्णं खिज्जमाणीओ इव पुढवी परिमाणाओ सासयभावमुवगयाओ चंदाणणाओ, चंदविलासिणीओ चंदद्धसमनिडालाओ, चंदाहिय सोमदसणाओ उक्काइव उज्जोमाणीओ, विज्जुघणमरीचिसूरदिप्पंततेय अहिययरसंनिगासाओ, सिंगारागारचारुवेसाओ पासाइयाओ तेयसा अतीव अतीव सोभेमाणीओ सोभेमाणीओ जी०१२ જીવાભિગમસૂત્ર Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे आमेलकयमलयुगलवय॑भ्युन्नतपीनरतिदसंस्थितपयोधराः रक्तापाङ्गाः असितकेश्यः मृदुविसदप्रशस्तलक्षणसंवेल्लिताग्रशिरोजाः ईपदशोकवरपादपसमुत्थिताः वामहस्तगृहीताग्रशाखाः ईपदर्धाक्षिकटाक्षविद्वैमुष्णन्त्य इव चक्षुलौंकनलेशैः अन्योन्यं खेदयन्त्य इव पृथिवी परिणामाः शाश्वतभावमुपगताश्चन्द्रानना चन्द्रविलासिन्यः चन्द्रार्धसमललाटाः चन्द्राधिकसौम्यदर्शनाः उल्केवोद्योतमानाः विद्युद्धनमरीचि दीव्यत्सूर्यतेजोऽधिकतरसन्निकाशाः शृङ्गाराकारचारुवेशाः प्रासादीयाः तेजसा अतीवातीवोपशोभमाना उपशोभमानाः तिष्टन्तीतिच्छाया, एतत्प्रकरणस्य व्याख्यानं पूर्ववदेवात्रापि ज्ञातव्यम् इति || ___ 'तेसि णं तोरणाणं पुरओ दो दो णागदंताओ पन्नत्ताओ' तेषां खलु तोरणानां पुरतोऽग्रे द्वौ द्वौ नागदन्तकौ प्रज्ञप्तौ-कथितौ 'तेणं णागदंतगा' ते खलु नागदन्तकाः 'मुत्ताजालंतरुसिया तहेव' मुक्ताजालान्तरोत्सृता स्तथैवपूर्ववदेव तथाहि-'मुत्ताजालंतरुसिय हेमजाल गवक्खजालखिखिणी घंटाजाल परिक्खित्ता अब्भुग्गया अभिणिसिट्ठा तिरियं सुसंपग्गहिया अहे पण्णग्गद्धरूवा पण्णगद्धसंठाणसंठिया सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा महया महया गयदंतसमाणा पन्नत्ता समणाउसो!।' 'ते खलु नागदन्तकाः मुक्ताजालान्तरोत्सृत हेमजालगवाक्षजालकिंकिणी घंटाजालपरिक्षिप्ताः अभ्युद्गताः अभिनिसृष्टास्तिर्यक् सुसंपरिगृहीताः अधःपन्नगार्धरूपाः पन्नगार्घसंस्थानसंस्थिताः सर्वरत्नमया अच्छा यावत्प्रतिरूपाः महत्ता महता गजदन्तसमानाः प्रज्ञप्ता श्रमणा 'तेसिणं तोरणाणं पुरओ दो दो णागदंताओ पण्णत्ताओ' इन तोरणों के आगे दो दो नागदन्त-खूटियां कही गई है 'तेणं णागर्दतगा मुत्ताजालंतरुसिया तहेव' इस विषय के वर्णन में पाठ इस प्रकार से है 'मुत्ताजालंतरसिय हेमजालगवक्खजालखिविणीघंटाजालपरिक्खित्ता अब्भुग्गया अभिणिमिट्ठा, तिरियं सुसंपरिग्गहिया, अहे पन्नगद्धरूवा, पण्णगद्धसंठाणसंठिया, सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा४ महया२ गयदंतसमाणा पण्णत्ता समणाउसो' इन पदों की चिट्ठति' 241 ५२ पाना पहोनी व्याध्या पडसा ४२वामा मापी गयेस छ. 'तेसिं णं तोरणाणं पुरओ दो दो णागदंताओ पण्णत्ताओ' से तोरणनी २मा vो नाहत-भूरियस . 'ते णं णागदतगा मुत्ताजालंतरुसिया तहेव' मा समधन व नन। ५४ मा प्रमाणे छ. 'मुत्ताजालंतरुसियहेमजालगवक्ख जालखिखिणीघंटाजालपरिक्खित्ता अब्भुगया अभिणिसिदा तिरियं सुसंपरिग्गहिया अहे पण्णगद्धरूवा पण्णगद्धसंठाणसंठिया सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा ४ महया महया गयदंतसमाणा पण्णत्ता समणाउसो' 240 पहनी पडेला व्याच्या જીવાભિગમસૂત્ર Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.५७ विजयद्वारपार्श्व स्थितनैपेधिक्या:नि० ९१ युष्मन् इतिच्छाया' व्याख्या प्राग्वत् कर्तव्या। 'तेसु णं णागदंतएम' तेषु खलु नागदन्तकेषु 'बहवे किण्हसुत्तवट्टवग्धारियमल्लदामकलावा' वहवः कृष्णसूत्रवृत्तावलम्बितमाल्यदामकलापाः 'नीलमुत्तबट्टवग्धारिय मल्लदामकलावा' नीलसूत्रबद्धावलम्वितमाल्यदामकलापाः यावत् 'सुक्किल्लमुत्तबट्टबग्घारिय मल्लदामकलावा' शुक्लसूत्रबद्धावलम्बितमाल्यदामकलापाः 'चिट्ठति' तिष्ठन्ति 'तेसिणं तोरणाणं पुरओ' तेषां खलु तोरणानां पुरतः 'दो दो हयसंघाडा पन्नत्ता' द्वौ द्वौ हयसंघाटको द्वौ द्वौ गजसंघाटको द्वौ द्वौ नरसंघाटको द्वौ द्वौ किंपुरुषसंघाटको द्वौ द्वौ महोरगसंघाटको द्वौ द्वौ गन्धर्वसंघाटको द्वौ द्वौ वृषभसंघाटको प्रज्ञप्तौ, ते च संघाटाः कथंभूता स्तत्राह-'सव्वरयणामया व्याख्या पहिले की जा चुकी है 'तेसु णं णागदंतएसु बहवे किण्ह सुत्तववग्घारियमल्लदामकलावा' इन नागदन्तों के ऊपर अनेक काले डोरों से गूथी हुई गोल २ पुष्पों की मालाएं लटक रही है कहीं२ 'नीलसुत्तववग्घारियमल्लदामकलावा' नीले सूत्र से गूथी हुई पुष्पों की मालाएं लटक रही है यावत् कहीं२-'मुक्किल्लसुत्तववग्घारियमल्लदामकलावा' कहीं सफेद डोरों से गूथी हुई पुष्पों की मालाएं लटक रही है । 'तेसि णं तोरणाणं पुरओ' इन तोरणों के आगे 'दो दोहयसंघाडा पन्नत्ता' दो दो हयसंघाटक, 'दो दो गयसंघाडा' दो दो गजसंघाटक-दो दो हाथीयों की पंक्ति 'दो दो नरसंघाडा' दो दो मनुष्य संघाटक-दो दो किंनरसंघाडा' दो दो किन्नरसंघाटक 'दो दो किंपुरिससंघाडा' दो दो किंपुरुषसंघाटक, दो दो महोरगसंघाटक दोदो गंधर्वसंघाटक एवं दो दो वृषभसंघाटक कहे गये हैं। ये सब संघाटक 'सवरयणा४२वामा भावी जयेश छ. 'तेसु णं णागदंतपसु बहवे किण्हसुत्तवट्ठवग्धारिय मल्लदामकलावा' से नागह-तानी ५२ अने । होराथी ५२।यस गाण ध्यानी भाजायोटी २दा छ. यां या 'नीलसुत्तवट्टवग्घारियमल्लदाम कलावा' नीद सूत्रथी गुथवामा मावेस पुष्पानी भाषामा सी २९ छयावत् ४यां यां 'सुस्किल्लसुत्तवट्टवग्धारियमल्लदामकलावा' स३४ होराथी यूथपामा मावेस ५०पानी भाजा टी रहेस छ. 'तेसिं गं तोरणाणं पुरओ' मे तोरणानी मा 'दो दो हयसंधाडा पण्णत्ता' मध्ये यसपाटा ५०. घोडनी पति 'दो दो गयसंधाडा' ५५ १०४ सपाटा। मे हाथीनी पतियो 'दो दो नरसंघाटा' मध्ये मनुष्य सघाट- मनुष्यनी पति 'दो दो किन्नरसंघाटा' ५५ २ सघाटाये। 'दो दो किंपुरिस संघाडा' ये કિંપુરૂષની પંક્તિ, બબ્બે મારગસંઘાટક, બલ્બ ગંધર્વ સંઘાટક, અને બબ્બે જીવાભિગમસૂત્ર Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे अच्छा जाव पडिरूवा' सर्वरत्नमया स्ते संघाताः अच्छाः श्लक्ष्णाः लण्हा: घृष्टाः मृष्टाः नीरजस्काः निर्मलाः निष्पङ्काः निष्कंकटच्छायाः सप्रभाः सोद्योताः समरीचिकाः दर्शनीयाः प्रासादीयाः अभिरूपाः । 'एवं हयपक्ति गजपक्ति वृषभपङ्क्ति, हयवीथि गजवीथि वृषभादिवीथि, हयमिथुनक गजमिथुनक वृषभादिमिथुनकान्यपि वक्तव्यानि 'दो दो पउमलयाओ जाव पडिरूवाओ' द्वे द्वे पद्मलते यावत्प्रतिरूपाः, । तेषां तोरणानां पुरतो द्वे द्वे पद्मलते द्वे द्वे नागल ते द्वे द्वे अशोकलते द्वे द्वे चम्पकलते द्वे द्वे चूतलते आम्रलते द्वे द्वे वासन्तिकलते द्वे द्वे कुन्दलते द्वे द्वे अतिमुक्तलते द्वे द्वे श्यामलते प्रज्ञप्ते-कथिते एताश्च लताः कथं भूता स्तत्राह-'णिचं कुसुमियाओ णिच्चं मउलियाओ णिच्चं मया' सर्वात्मना रत्नमय है 'अच्छा जाव पडिरूवा अच्छ आकाश और स्फटिकमणि के जैसे अतिनिर्मल है यावत् प्रतिरूप है। यहां यावत् शब्द से 'इलक्ष्ण लण्ह, घृष्ट मृष्ट, नीरजस्क, निर्मल, निष्पङ्क, निष्कंकटच्छाय, सप्रभ, सोद्योत, समरीचिक, दर्शनीय, प्रासादीय, अभिरूप' इन विशेषणों का ग्रहण हुआ है। इसी तरह से उन तोरणों के आगे हयपंक्ति, गजपंक्ति, और वृषभादिपंक्तियां भी है तथा यवीथिकाः गजवीथिका और वृषभादि वीथिकाएं भी है और हयमिथुनक, गजमिथुनक और वृषभादिमिथुनक भी है 'दो पउमलयाओ जाव पडिरूवाओ' इसी प्रकार से उन तोरणों के आगे दो दो पद्मलताएं यावत्-दो दो नागलताएं दो दो अशोकलताएं, दो दो चम्पकलताएं, दो दो आम्रलताएं, दो दो वासन्तिकताएं, दो दो कुन्दलताएं दो दो अतिमुक्तकलताएं और दो दो श्यामलताएं हैं । ये वृषल यातियो डस . २१ था संघाट। 'सव्वरयणामया' सामना रत्न भय छे. 'अच्छा जाव पडिख्वा' १२७-2012A मने २५टि४ माशीनी म અત્યંત નિર્મળ યાવત્ પ્રતિરૂપ છે. અહીયાં યાવત્ શબ્દથી ક્ષણ, સહ, વૃષ્ટ, મૃષ્ટ, નીરજસ્ક, નિર્મલ, નિષ્પક નિકંકટચ્છાય સપ્રભ સેદ્યોત સમરી ચિક, દર્શનીય પ્રાસાદીય અને અભિરૂપ આ તમામ વિશેષણ ગ્રહણ થયા છે. એજ રીતે એ તોરણની આગળ હયપંક્તિ, ગજપંક્તિ અને વૃષભાદિ પંકિત પણ કહેવામાં આવેલ છે. તથા હયવીથિકા, ગજવીથિકા અને વૃષભાદિ વીથિકાઓ પણ છે. તથા હયમિથુન, ગજમિથુન, અને વૃષભાદિ મિથુને પણ छ- 'दो पउमलयाओ जाव पडिरूवाओ' से शते थे तोरणनी भाग પદ્મલતાઓ, યાવત્ બલ્બ આમ્રલતાએ બખે વાસંતિલતાઓ બબ્બે કુંદ લતાએ બન્ને અતિમુક્ત લતાઓ અને બન્ને શ્યામલતાઓ છે. અને આ જીવાભિગમસૂત્ર Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.५७ विजयद्वारपायस्थितनैषेधिक्या:नि० ९३ पल्लवइयाओ णिच्चं थवइयाओ णिच्चं गोच्छियाओ णिच्च जमलियाओ णिच्च विणमियाओ णिच्चं पणमियाओ णिच्चं मुविभत्तपडिमंजरिवडंसगधरीओ णिच्चं कुसुमिय मुउलिय लवइय थवइय 'नित्यं गोच्छिय विणमिय पणमिय सुविभत्त मंजरिवडंसगधरीओ' नित्यं कुसुमिता नित्यं मुकुलिता नित्यं पल्लवितानित्यं स्तवकिता नित्यं गुच्छिता नित्यं यमलिता नित्यं विनमिता नित्यं प्रणमिताः नित्यं सुबिभक्त प्रतिमञ्जरीवडिसगर्यः नित्यं कुसुमितमुकुलित पल्लवितस्तबकित नित्य गुच्छितविन मितप्रणमितसु विभक्तप्रतिमञ्जरी वडंसकधर्यः इतिच्छाया, व्याख्यानं पूर्ववत् ।। 'तेसि णं तोरणाणं पुरओ अक्खा असोस्तिया सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा' तेषां खलु तोरणानां पुरतोऽक्षाश्च सौवस्तिकाः सर्वरत्नमयाः अच्छा यावत्प्रतिरूपाः, इतिच्छाया, 'तेसिणं तोरणाणं पुरओ' तेषां खलु तोरणानां पुरतः 'दो दो चंदणकलसा पनत्ता' द्वौ द्वौ चन्दनकलशौ प्रज्ञप्तौसब लताएं णिच्चं कुसुमियाओ०' सर्वदा कुसुमित-पुष्पोवाले सर्वदा मुकुलित विकसित 'णिच्चं लवइयाओ' णिच्चं थवइयाओ णिच्चं गोच्छियाओ, णिच्च जमलियाओ, णिच्च विणमियाओ, णिच्च पणमियाओ, णिच्चं सुविभत्तपडिमंजरिवळिसगाओ, णिच्चं कुसुमियमउलियलवइय थवइय निच्च गोच्छियविणमिय सुविभत्तपडिमंजरिवडिंसगधरीओ' तथा इस पाठ के अनुसार सर्वदा पल्लवित, सर्वदा स्तवकित सर्वदा गुच्छित, सर्वदा यमलित सर्वदा विनमित सर्वदा प्रणमित है एवं सुविभक्त श्रेष्ठ मंजरीओं को धारण किये रहती है इस प्रकार नित्य कुसुमित मुकुलित आदि विशेषणों वाली ये लताएं उन तोरणों के आगे प्रकट की गई है। 'तेसि णं तोरणाणं पुरओ' उन तोरणों के आगे 'दो दो चंदण मी सतायो ‘णिच्च कुसुमियाओ' सवा सुमित, हुसोवा स । भुईसित विसित ‘णिच्चं लवइयाओ णिच्च थवइयाओ णिच्चं गोच्छियाओ णिच्चं जमलियाओ, णिच्च विणमियाओ, णिच्च पणमियाओ णिच्च सुविभत्तपडिमंजरिवडिंसगाओ, णिच्च कुसुमियमउलिय लवइय, थवइय, णिच्चं' गोच्छिय विणमिय सुविभत्तपडिमंजरिवडिंसगधरोओ' २अनुसार सह पवित सहा स्तमति સર્વદા ગુચ્છિત, સર્વદા યમલિત, સર્વદા વિનમિત સર્વદા પ્રણમિત હોય છે. એજ રીતે નિત્ય કુસુમિત, મુકુલિત વિગેરે વિશેષણ વાળી એ લતાઓ એ તેરણની 21101 उपामा २ावी छ. 'तेसि णं तोरणाणं पुरओ' मे तोरणनी या 'दो दो चंदणकलसा पण्णत्ता' मे यहन ४।। ॐा छ. .'तेणं चंदणकलसा જીવાભિગમસૂત્ર Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे कथितौ । 'तेणं कलसा वरकमलपइट्ठाणा' ते खलु कलशाः वरकमलप्रतिष्ठानाः श्रेष्ठकमलोपरि विद्यमानाः सुरभि चन्दनवारि पूर्णा श्चन्दनकृतचर्चकाः आबद्धकण्ठे गुणाः पद्मोत्पलपिधानाः सर्वरत्नमयाः अच्छाः श्लक्ष्णाः घृष्टा मृष्टा नीरजस्काः निर्मलाः निष्पङ्काः निष्कङ्कटच्छायाः सप्रभाः सोद्योताः समरीचिकाः दर्शनीयाः अभिरूपाः प्रतिरूपाः प्रज्ञप्ताः श्रमणायुष्मन् ! ॥ 'तेसिणं तोरणाणं पुरओ' तेषां खलु तोरणानां पुरत:-अग्रे 'दो दो भिंगारगा पन्नत्ता' द्वौ द्वौ भृङ्गारको प्रज्ञप्तौ, ते च भृङ्गारकाः 'बरकमलपइट्टाणा' वरकमलप्रतिष्टानाः सुरभिवारि पूर्णाः चन्दनचर्चाकाः आबद्धकण्ठे गुणाः पद्मोत्पलपिधानाः सर्वरत्नमयाः अच्छा यावत्प्रतिरूपाः, सर्वमत्र कलशवर्णनवदेव वर्णनीयम् नवरमत्र मत्तमहागजकलसा वरकमलपइट्ठाणा' ये चन्दन कलश सुन्दर कमलों के ऊपर प्रतिष्ठित है। सुरभित चन्दन जल से परिपूर्ण-भरे हुए हैं तथा इन कलशों के ऊपर चन्दन का ही लेप हो रहा है इनके कंठ भाग में डोरा बंधा हुआ है। पद्म और उत्पलका इनके ढक्कन है ये सर्वात्मना रत्नमय है और हे श्रमण आयुष्मन् अच्छादि विशेषणों वाले है । 'तेसि गं तोरणाणं पुरओ' उन तोरणों के आगे 'दो दो भिंगारगा पन्नत्ता' दो दो भृङ्गारक-झारी कही गई हैं, ये भृङ्गारक-'वरकमलपइट्ठाणा' श्रेष्ठक मलों के ऊपर रक्खे हुए हैं। इन में सुगंधितजल भरा हुआ है चन्दन का इन पर लेप हो रहा है इन के कंठ में सूत्र बंधा हुआ है पद्म और उत्पलका इनका ढक्कन है ये सम्पूर्णरूप से रत्नमय है और पूर्वोक्त समस्त अच्छादि विशेषणों वाले हैं । तात्पर्य यही है कि इन वर कमलपइट्ठाणा' । यहन । सु२ मीसा भगानी ५२ २२पामां આવેલ છે. સુગંધવાળા ચંદન જળથી પૂર્ણ રીતે ભરેલા છે. તથા એ કલશો ની ઉપર ચંદનનો લેપ કરવામાં આવેલ છે. તેના કંઠ પ્રદેશમાં રે બાંધેલ છે. પર્વ અને ઉત્પલના તેના ઢાંકણ છે. એ સર્વ પ્રકારે રત્નમય છે. मन श्रम आयुष्मन् २०२४ाहि विशेषण व छ. 'तेसि णं तोरणाणं परओ' तोरणनी मा 'दो दो भिंगारगा पण्णत्ता' ७ भृ॥२४ आरी डर छ. ये आरियो 'वर कमलपइट्टाणा' श्रेष्ठ भगानी ५२ २२वामी આવેલ છે. તેમાં સુગંધ યુકત જલ ભરી રાખેલ છે. અને તેના પર ચંદનને લેપ કરેલ છે. તેના કંઠમાં સૂત્ર બાંધેલ છે. પ અને કમલના તેના ઉપર ઢાંકણે છે. એ સંપૂર્ણ રીતે રત્નમય છે. અને પૂર્વોકત અચ્છ વિગેરે વિશેષણ વાળા છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એજ છે કે આ ભંગારકા-ઝરિયાનું વર્ણન કલશના વર્ણન પ્રમાણે જ સમજી લેવું. કેવળ એટલુંજ અંતર છે કે આ ભંગારકોને જીવાભિગમસૂત્ર Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.५७ विजयद्वारपार्श्व स्थितनषेधिक्यानि० ९५ मुखाकृतिसमानाः प्रज्ञप्ताः श्रमणायुष्मन् ! इत्यधिकं विशेषणं वक्तव्यमिति ॥ 'तेसिणं तोरणाणं पुरओ दो दो आयंसगा पन्नत्ता' तेषां खलु तोरणानां पुरतो द्वौ द्वौ आदर्शकौ-दर्पणौ प्रज्ञप्तौ-कथितौ, 'तेसि णं आयंसगाणं अयमेयारूवे वण्णावासे पन्नत्ते' तेषां खलु आदर्शकानाम् अयमेतावद्रूपो-वक्ष्यमाणस्वरूपः वर्णावास:-वर्णकनिवेशः-प्रज्ञप्त:-कथितः, वर्णकनिवेशमेव दर्शयति'त जहा' इत्यादिना, 'तं जहा' तद्यथा 'तवणिज्जमया पगंठगा' तपनीयमयाः सुवर्णप्रचुराः-प्रकण्ठकाः-पीठविशेषाः 'वेरुलियमया छरुहा 'थंभया' वैड्यरत्नमयाः स्तम्भकाः आदर्श गण्डप्रतिबन्धप्रदेशाः आदर्शगण्डानां मुष्टिग्रहणयोग्या इत्यर्थः 'वइरामया वरंगा' वनमया वनरत्नमया वराङ्गाः कपोला इत्यर्थः, ‘णाणामणिमया वलक्खा' नानामणिमयाः-अनेकमणिनिष्पादिता वलक्षाः वलक्षो नाम शृंखभृगारकों का वर्णन कलशों के वर्णन जैसा ही है । अन्तर केवल इतना ही है कि इन भृगारकों का आकार मत्त महागज के मुखकी आकृति के जैसा ही है, तब कि कलशों का आकार ऐसा नहीं है । अतः इन भृङ्गारकों के वर्णन में 'मत्तमहागजमुखाकृति समान' यह विशेषण अधिकरूप से कहने योग्य कहा गया है। 'तेसिणं तोरणाणं पुरओ दो दो आयंसणा पन्नत्ता' इन तोरणों के आगे दो दो आदर्शकदर्पण कहे गये है 'तेसिणं आयंसगाणं अयमेयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते' इन आदशों के वर्णन के सम्बन्ध में ऐसा बतलाया गया है-'तं जहातवणिज्जमया पगंठगा' इन आदर्शों के जो प्रकण्टक-पीठविशेषहै-वे तपनीय सुवर्ण का बना हवा है 'वेरुलियमया छरुहाथंभया' वैयमय इनके स्तम्भ है 'वरामयावरंगा' वज्रमय इनके वराङ्ग-कपोल-है 'णाणामणिमयाव लक्खा' शृङ्खलादिरूप अवलम्बन આકાર મદોન્મત્ત મહાગજરાજના મુખની આકૃતી જેજ છે. અને કલશોનો આકાર એ હતો નથી. એથીએ ભંગારકોના વર્ણનમાં “મત્તમહાગજ મુખની આકૃતિ સમાન આ વિશેષણ વધારે કહેવાનું છે. તે સિવાયનું કથન કલશોના १ न प्रमाणे ४ सभा'. 'तेसिं णं तोरणाणं पुरओ दो दो आरंसगा पण्णत्ता' मे तोरणनी 10101 ५७ माश४-६५। ४९स छे. 'तेसिं णं आयंसगाणं अयमेयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते' से माहशे समधी पाणुन प्रमाणेनु सा छे. 'तं जहा तवणिजमया पगंठगा' को महशेनि टी-पीठ विशेषो छ, त तपनीय सोनाना अनेस छ. 'वेरुलियमया छरहा थंभया' सेना स्तम्। पैड्यरत्नभय मनेा छ. 'वइरामया वरंगा' १०२त्नमय मेन। १२-योसन मा छे. 'णाणामणिमयावलक्खा' श्रृमा विगेरे ३५ PAK मन मने माणियानु मनेस જીવાભિગમસૂત્ર Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे लादिरूपमवलम्बनम्, 'अंकमया मंडला' अङ्करत्नमयानि मण्डलानि, मण्डलं नाम यत्र प्रतिबिम्बसंभूतिः प्रतिबिम्बोद्गम इत्यर्थः । 'अणोघसिय निम्मलाए छायाए सव्वओ चेव समणुबद्धा' अनवधर्षितया-निर्मलया छायया चैव सर्वतः समनुबद्धाः अवघर्षितस्याभावोऽनवघर्षितं तेन निर्मला इति अनवधर्षितनिर्मला स्वाभाविकी इत्यर्थः तया छायया समनुबद्धाः युक्ता इत्यर्थः 'चंदमंडलपडिनिगासा' चन्द्रमण्डलपतिनिकाशाः चन्द्रमण्डलतुल्याः, 'महया महया' महन्महान्तः-अतिशयेन महान्तः ‘अद्धकायसमाणा' अर्धकायसमानाः द्रष्टुः शरीरार्धप्रमाणाः 'पन्नत्ता समणाउसो' प्रज्ञप्ताः-कथिताः हे श्रमणायुष्मन् गौतम ! 'तेसि णं तोरणाण पुरतो दो दो घइरामए थाले पन्नत्ते' तेषां खलु तोरणानां पुरतोऽग्रभागे द्वौ द्वौ वज्रमये थाले प्रज्ञप्ते कथिते 'तेण थाला' तानि खलु स्थालानि 'अच्छतिच्छडिय सालितन्दुलनहसंदट्ठबहुपडिपुण्णा अच्छत्रिच्छटित शालितन्दुलनखइनका अनेकमणियों का बना हुआ है 'अंकमया मंडला 'अङ्करत्नका बना हुआ इनका मंडल-जहां पर प्रतिबिम्ब पडता है वह भाग है 'अणोघसिय निम्मलाए छायाए सव्वतो चेव समणुबद्धा चंदमंडलपडिणिकासा महता महता अद्धकायसमाणा पन्नत्ता समणाउसो' ये स्वाभाविक छाया से युक्त है अत: बहुत ही अधिक निर्मल है। जैसा गोल चन्द्रमण्डल होता है वैसे ही गोल आकार वाले हैं तथा ये बहत ही बडे है हे श्रमण आयष्मन देखनेवालेका जितना अपने शरीर के आगे के भाग का प्रमाण होता है उतने बड़े प्रमाणवाले हैं। 'तेसिणं तोरणाणं पुरतो दो दो बइरामए थाले पन्नत्ते' इन तोरणों के आगे दो दो वज्र के बने हुए स्थाल कहे गये हैं। 'तेणं थाला अच्छतिच्छडिय सालितंदुलनहसंदट्ट-बहुपडिपुण्णा' ये स्थाल तीनबार सुप आदि द्वारा फटकार कर साफ सुथरे किये छ. 'अंकम या मंडला' तेनु भ॥ ज्यां तेनु प्रतिमि ५ ते माग म४ २त्नन। अनेरा छे. 'अणोघसिय निम्मलाए छायाए सव्वतो चेव समणुबद्धा चंदमंडलपडिणिकासा महता महता अद्धकायसमाणा पण्णत्ता समणाउसो' २१ स्वामावि છાયાથી યુક્ત છે. તેથી જ તે ખૂબજ અધિક નિર્મળ દેખાય છે. ચંદ્રમંડળ જેવું ગોળ આકારનું હોય છે તેવાજ ગોળ આકાર એ ઝારિયેનો પણ છે. એ ઘણી જ મેટિ છે. હે શ્રમણ આયુષ્યમ– જોનારાઓના શરીરના અર્ધાભાગનું २९ प्रभा-भा५ छ. सेटमा प्रभावाणी से वि छ. 'तेसिं णं तोरणा णं पुरओ दो दो वइरामए थाले पण्णत्ते' से तारण।नी मा ७ ०२त्नना मनावेद यास-थाणीयो ४ा छ. 'ते णं थाला अच्छतिच्छडिय सालितंदुलनहसंद बहुपडिपुण्णा' से स्था-याजाय। सु५। विगेरेथी वा२ ३रीन सासु જીવાભિગમસૂત્ર Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३. उ. ३ सू. ५७ विजयद्वारपार्श्वस्थितनैषेधिक्याः नि० ९७ संदष्ट बहुपरिपूर्णानीव, अच्छा निर्मलाः शुद्धस्फटिकवत् त्रिच्छटिता अतएव संदष्टाः नखाः मुसलादिभिश्चुंबिता येषां ते तथा, अच्छेत्रिच्छटितैः शालितन्दुलैः नखसंदष्टैर्वहुपरिपूर्णानीव इति अच्छत्रिच्छटितशालितन्दुलनख संदष्ट बहुपरिपूर्णानीव 'चेव चिट्ठति' एव तिष्ठन्ति, 'सव्व जंबूणयमया अच्छा जाव पडिरूवा ' सर्वात्मना जाम्बूनदमयानि अच्छानि श्लक्ष्यानि घृष्टानि मृष्टानि निर्मलानि नीरजस्कानि निष्पङ्कानि निष्कङ्कटच्छायानि सप्रभाणि सोद्योतानि दर्शनीयानि अभिरूपाणि प्रतिरूपाणि, 'महया महया रहचकसमाणा पन्नत्ता समणाउसो' अतिशयेन महान्ति रथचक्रसमानानि प्रज्ञप्तानि हे श्रमण ! हे आयुष्मन् ! 'तेर्सि णं तोरणाणं पुरओ' तेषां खलु तोरणानां पुरतः - अग्रभागे ' दो दो पातीओ पन्नताओ द्वे द्वे पायौ - पात्रविशेषरूपे प्रज्ञप्ते 'ताओ णं पातीओ अच्छोदयपरिपुण्णाओ विव चिति' ताः खलु पात्र्यः अच्छोदकपरिपूर्णाः 'णाणाविहस्स जाने के कारण आकाश एवं शुद्ध स्फटिक के जैसे शालि-चावलों से परिपूर्ण भरे हुए हैं ये चावल मुसलादि द्वारा जिनकी अंगुलियों के नख चुम्बित हुए है - घिसे गये है, ऐसे स्त्र्यादिजनों द्वारा साफ किये गये हैं 'सव्व जंबूणयमता अच्छा जाव पडिरूवा महता महता रहचक्कसमाणा पन्नत्ता समाणाउसो' वे थाल सर्वात्मना सुवर्णमय है । अच्छ से लेकर प्रतिरूपान्त तक के विशेषणों वाले हैं तथा जैसा रथका पहिया बहुत विशाल होता है वैसे ये थाल भी विशाल है । 'तेसि णं तोरणाणं पुरओ दो दो पातीओ पन्नत्ताओ' उन तोरणों के सामने दो दो पात्री कही गई है । 'ताओ णं पातीओ अच्छोदय पडिहत्थाओ' ये दोनों पात्रियों स्वच्छ पानी से भरी हुई 'णाणाविध पंच वण्णस्स फल हरियस बहुपsिyण्णाओ विव चिर्हति' तथा नाना प्रकार के पांच કરવાથી આકાશ અને શુદ્ધ સ્ફટિકના જેવા ચાખાથી પૂર્ણ રીતે ભરેલા છે. એ ચેાખા સાબેલા વિગેરેથી જેની આંગળીયાના નખા ચુસ્મિત થયા છે. તેવા सांणेसाथी छडीने साई वामां आवे छे. 'सव्व जंबूणयमया अच्छा जाव पडरूवा महता महता रहचक्कसमाणा पन्नत्ता समणाउसो, मी थाणीयो સ પ્રકારથી સુવર્ણમય છે. અને અચ્છથી લઇને પ્રતિરૂપ સુધીના વિશેષણા વાળી છે. તથા જેમ રથના પૈડા ઘણા વિશાળ હાય છે. એ રીતે આ થાળીયે पशु धाणी विशाण होय छे. 'तेसिं णं तोरणाणं पुरओ दो दो पातीओ पन्नत्ताओ' मे तोरणोनी साभे मम्मे यात्री उस छे. 'ताओ गं पातीओ अच्छोदयपडिहत्थाओ' यो भन्ने यात्रियों स्वच्छ पाणीथी लरेसी नेवी छे. 'णाणाविध पंचवण्णस्स फलहरियस बहुपडिपुण्णाओ विव चिट्ठति' तथा भने अझरना पांय वशेवाजा जी० १३ જીવાભિગમસૂત્ર Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगम फलहरियस बहुपडिपुणाओ' अत्र तृतीयार्थे पष्ठी बहुवचने चैकवचनं प्राकृतत्वात्, नानाविधैः अनेकप्रकारैः हरितफलैः 'फलहरियस्स' इत्यत्र विशेषणस्य हरितशब्दस्य परनिपातः प्राकृतत्वात् बहुप्रभूतं प्रतिपूर्णा इव तिष्ठन्ति न खलु तानि जलानि फलानिया किन्तु तथारूपाः शाश्वतभावमुपगताः पृथिवीपरिणामा स्तत उपमानमिति । 'सव्वरयणामईओ जाव पडिरूवाओ' सर्वरत्नमय्यस्ताः पात्र्यः अच्छा: श्लक्ष्णाः लण्हाः घृष्टाः मृष्टाः निरजस्का: निर्मलाः निष्पङ्का निष्कंकटच्छायाः सप्रभाः सोद्योताः समरीचिकाः दर्शनीयाः प्रासादीयाः अभिरूपा: प्रतिरूपा: 'महया महया गोक लिंजगचकसमाणा पत्ता समणाउसो' महता महता - अतिशयेन महत्य: गोकलिंजकचक्रसमानाः प्रज्ञप्ताः - कथिताः हे श्रमण ! हे आयुष्मन् ! । तेसि णं तोरणाणं पुरओ दो दो सुपरट्टगा पश्नत्ता' तेषां खलु तोरणानां पुरतोऽग्रे द्वौ द्वौ सुप्रतिष्ठकौ - आधारविशेषौ प्रज्ञप्तौ कथितौ 'तेणं सुपट्टा णाणाविह पंचवण्ण पसाहणगभंडविरचिया' ते खलु सुप्रतिष्ठका:आधारविशेषाः नानाविधपञ्चवर्णप्रसाधनकभाण्डविरचिताः, 'सव्वोसधिपडिवर्णोवाले हरे २ फलों से भरी हुई जैसी प्रतीत होती है तात्पर्य कहने का ऐसा है कि इन पात्रियों में न जलभरा है और न हरे २ फल भरे हुए है किन्तु पृथिवी पुद्गल ही शाश्वतरूप से इसी तरह के परिणाम से परिणत हुए है 'सव्वरयणामइओ जाव पडिवाओ' ये पात्रियां सर्वात्मना रत्नमय है, और अच्छ आदि से लेकर प्रतिरूपतक के विशेषणों वाली है । 'महया महया गोकलिंजगसमाणा पन्नत्ता समणाउसो' अतः ये भी ऐसी ही प्रतीत होती है जैसे मानो रथके दो विशाल पहिये हों । 'तेसि णं तोरणाणं पुरओ दो दो सुपट्टगा पन्नत्ता' उन तोरणों के आगे दो दो सुप्रतिष्ठक आधारविशेष - कहे गये हैं । 'तेणं सुपट्टगा णाणाविह पंचवण्ण पसाहणगभंडविरचिया' ये सुप्रति ९८ લીલા લીલા ફળોથી ભરેલી હેાય તેમ જણાય છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એવું છે કે એ પાત્રિયામાં નથી પાણી ભરેલ કે નથી લીલા લીલા ફળા ભરેલા પરંતુ પૃથ્વી પુદ્ગલેાજ શાશ્વત રીતે આ રીતના પરિણામથી પરિણત થયેલા છે. 'सव्वरयणामइयो जाव पडिरूवाओ' मे प्रत्रिया सर्वात्मना रत्नभय छे. अने स्वच्छ विगेरेथी बहने प्रति३५ सुधीना विशेषणो वाणी छे. 'महया महया गोकलिंजगसमाणा पन्नत्ता समणाउसो' तेथी से सेवी लगाय छे भागे रथना में विशाल पैंडा न होय 'तेसिं णं तोरणा णं पुरओ दो दो सुपइट्ठगा पन्नत्ता' थे तोरणोनी भागण मम्मे सुप्रतिण्ड९ - साधार विशेष उडेल छे. 'तेणं सुपइदुगा णाणाविहपंचवण्णपसाहणगभंडविरचिया' मे सुप्रतिष्ठ। अने જીવાભિગમસૂત્ર Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.५७ विजयद्वारपार्श्वस्थितनैषेधिक्यानि० ९९ पुण्णा' सर्वोपधिपरिपूर्णाः, नानाविधैरनेकप्रकारकैः पञ्चवर्णे विविधवर्णोपेतैः प्रसाधनकभाण्डैश्च सौंषधिभिश्च बहुपरिपूर्णा इव तिष्टन्ति, 'सवरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा' सर्वरत्नमया अच्छाः-स्फटिकाकाशवदति स्वच्छाः श्लक्ष्णाः घृष्टाः मृष्टाः निर्मलाः निरजस्काः निष्पङ्काः निष्ककटच्छायाः सप्रभाः सोद्योताः समरीचिकाः प्रासादीयाः दर्शनीयाः अभिरूपाः प्रतिरूपाः । 'तेसिणं तोरणाणं पुरओ' तेषां खलु तोरणानां पुरतोऽग्रभागे 'दो दो मनोगुलियाओ पन्नत्ताओ' द्वे द्वे मनोगुलिके-पीठिके प्रज्ञप्ते-कथिते, मनोगुलिकानाम पीठिका, तदुक्तम्-मनोगुलिका पीठिकेति । 'तासु णं मनोगुलियासु' तासु खलु मनोगुलिकासु-पीठिकासु 'बहवे सुवण्णरुप्पामया फलगा पन्नत्ता' बहवः सुवर्णरुप्यमयाः फलकाः प्रज्ञप्ताः-कथिताः 'तेसु णं सुवण्णरुप्पमएसु फलएस' तेषु खलु सुवर्णरूप्यमयेषु फलकेषु 'बहवे वइरामया णागदंतगा मुत्ताजालंतरुसिया हेम जाव गयदंतगसमाणा पन्नत्ता' बहवो वज्रमया नागदन्तका मुक्ताजालान्तरोत्सृत ष्ठकनानाविध पांचवों के प्रसाधनभाण्डों से एवं 'सवोसधिपडिपुण्णा' सवौं षधियों से भरे हुऐ हैं 'सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा' ये सुप्रतिष्ठक सर्वात्मना रत्नमय है तथा अच्छ से लगाकर प्रतिरूपतक के समस्त विशेषणों से युक्त है। 'तेसि णं तोरणाणं पुरओ दो दो मनो गुलियाओ पन्नत्ताओ' इन तोरणों के आगे दो दो मनो गुलिकाएं-पीठिकाएं-कही गई है। 'तासु णं मनोगुलियासु' उन मनोगुलिकाओं के ऊपर 'बहवे सुवण्णरुप्पमया फलगा पण्णत्ता' अनेक सुवर्ण और चांदी के फलक-पटिये रखे हुए है। तेसु णं सुवएणरूप्पमएसु फलएसु' इन सुवर्ण रुप्यमयफलकों में 'बहवे वइरामया णागदंतगा मुत्ताजालंतरुसिया हेम जाव गयदंतगसमाणा पन्नत्ता' अनेक वज्रमय नाग दंतक-खूटियां-लगी हुइ है ये खुटियां मुक्ताजालों २. पायवाणु प्रसाधन पासणथी तथा 'सव्योसहि पडिपुण्णा' सवेषिधियोथी अरेसा छ. 'सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा' से प्रतिष्४ सय પ્રકારે રત્નમય છે. તથા અચ્છથી લઈને પ્રતિરૂપ સુધીના સઘળા વિશેષણોવાળા छ. 'तेसिं गं तोरणाणं पुरओ दो दो मनोगुलियाओ पन्नत्ताओ' येतोशानी भाग ५० भनाशुलिस- पास ४९स छ. 'तासु णं मनोगुलियास' से भनाशुसिमानी ५२ 'बहवे सुवण्णरुप्पमया फलगा पण्णत्ता' मने सोना यहीना इस।-पाटियायो रामपामा माता छ. 'तेसु णं सुवण्णरुप्पा मयेसु फलएसु' मा सुपर्ण मने यहीभय पाटियामामा 'बहवे वइरामयणागदंतगा मुत्ताजालंतरुसिया हेम जाव गयदंतगसमाणा पण्णत्ता' मने भय नाम: જીવાભિગમસૂત્ર Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०० जीवाभिगमसूत्रे हेमजाल गवाक्षजाल किंकिणी घण्टाजाल परिक्षिप्ताः अभ्युद्गता अभिनिसृष्टाः तिर्यक्सुसंपरिगृहीता अध:पतित पन्नगार्द्धरूपाः पन्नगाद्धसंस्थानसंस्थिताः सर्वरत्नमया अच्छाः श्लक्ष्णाः घृष्टा मृष्टा निर्मला नीरजस्का निष्पङ्काः निष्कंकटच्छायाः सप्रभाः सोद्योताः समरीचिकाः प्रासादीयाः दर्शनीया अभिरूपाः प्रतिरूपाः अतिशयेन महान्तो गजदन्तसमानाः प्रज्ञप्ताः हे श्रमण ! हे आयुष्मन् ! ॥ 'तेसु णं वइरामएसु णागदंतएम' तेषु खलु वन्नमयेषु नागदन्तकेषु 'बहवे रययामया सिकया पन्नत्ता' बहूनि रजतमयानि सिककानि प्रज्ञप्तानि कथितानि 'तेसु णं रययामएमु तेषु खलु रजतमयेषु सिक्ककेषु 'बहवे वायकरगा पनत्ता' के अन्तर में लटकते हुए हेममयमाला समूहों से गवाक्ष जाल की जैसी आकृतिवाले रत्नविशेषों की मालाओं से क्षुद्रघंटिकाओं के समूह से, एवं बडे २ घंटाओं के समूह से सर्वतः व्याप्त है। ये नागदन्तक आगे के भाग में कुछ उन्नत है तथा वाहर की ओर निकले हुए है एवं वहां पर ये इस तरह से लगे हुवे है, कि जिससे ये इधर उधर हिल नहीं सकते है ये सब नागदन्तक नीचे पडे हुए सर्प के अर्धभाग के जैसे सीधे और लम्बे हैं । इसी कारण इनका संस्थान पन्नग-सर्प के आधे शरीर के जैसा हो गया है ये नागदन्तक सर्वात्मना रत्नमय है अच्छ है श्लक्ष्ण है और घृष्टसे लेकर प्रतिरूपान्त तक के विशेषणोंवाले हैं। 'तेसु णं वइरामएसु णागदंतएसु' इन वज्ररत्नमयनागदन्तो में 'बहवे रययामया सिक्कया पन्नत्ता' अनेक वज्ररत्नमय छीके लटके हुए है। 'तेसु णं रययामएसु सिक्कएसु' इन रत्नमयसीकों के ऊपर 'बहवे वाय મૂંટિયે લગાડવામાં આવેલ છે. એ મૂંટિયો મુકતાજાલેની મધ્યમાં લટક્તા સુવર્ણની માળા સમૂહથી અને મેટા મેટા ઘંટાઓના સમૂહથી ચારે બાજુથી વ્યાપ્ત થયેલ છે. એ ખંટિયે આગળના ભાગથી કંઇક ઉંચી છે. તથા બહારની તરફથી નીકળેલ છે. અને ત્યાં એ એવી રીતે બેસારેલ છે કે જેથી તે આમતેમ હલી શકતી નથી આ બધી ખૂંટિયે નીચે જમીન પર પડેલા સાપના અર્ધા ભાગની જેમ સીધી અને લાંબી છે. તેથી જ તેનું સ્થાન સાપના અર્ધાશરીર પ્રમાણે કહેલ છે. આ ખૂટિયે સર્વ પ્રકારથી રત્નમય છે અચ્છ છે શ્વષ્ણુ छ. अने. घृष्टथी सध्ने प्रति३५ सुधीन। साविशेषणे। पाणी छे. 'तेसु णं वइरामएसु णागदंतएसु' मा १२त्नभय नातीमा-भाटीयो ५२ 'बहवे रयया मया सिक्कया पण्णत्ता' भने २त्नमय शीमे वाम मावेश छे. 'तेसु णं रययामएमु सिक्कएसु' थे २त्नमय शीमानी ५२ 'बहवे वायकरगा पण्णत्ता' मने पात४२४-पाणी ना धान्य। २०५पामा मावेन छे. 'ते णं જીવાભિગમસૂત્ર Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ खलु प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३. उ. ३ सू. ५७ विजयद्वारपार्श्व स्थितनैषेधिक्याः नि० १०१ बहवो वातकरकाः - जलशून्या घटाः प्रज्ञप्ता - कथिताः ' तेणं वायकरगा वातकरकाः जलशुन्यकरकाः - घटा: 'किण्हसुत्तसिक्कगवत्थिया' कृष्णसूत्र सिक्कगवस्थिताः, तत्र आच्छादनं गवस्थाः ताः संजाता एषु इति गवस्थिताः कृष्णसूत्रैः कृष्णसूत्रमयैर्गवस्यैरित्यर्थः सिक्ककेषु गवस्थिता इति कृष्णसूत्रगवस्थिताः, 'जाव सुकिल्लसुत्त सिक्कगवत्थिया' यावच्छुक्लसूत्र सिक्कगवस्थिताः, अत्र यावपदेन नीलसूत्र कवस्थिताः लोहितसूत्रसिकगवस्थिताः हारिद्रमूत्र सिक्कगवस्थिताः एतेषां ग्रहणं भवतीति, ते च वातकरकाः 'सव्व वेरुलियामया अच्छा जाव पडिवा' सर्व वैडूर्यमयाः - सर्वात्मना वैडूर्यरत्नप्रधानाः अच्छा ः स्फटिकाकाशवदति स्वच्छाः श्लक्ष्णाः घृष्टा मृष्टा नीरजस्का निर्मला निष्यंका निष्कंकटच्छायाः सप्रभाः सोद्योताः समरीचिकाः प्रासादीयाः दर्शनीया अभिरूपाः प्रतिरूपाः । ' तेसिणं तोरणाणं पुरतो दो दो चित्ता रयणकरंडगा पन्नत्त!' तेषां खलु तोरणानां पुरतोऽग्रभागे द्वौ द्वौ चित्रों चित्रवर्णयुक्तौ-आश्चर्यभूतौ वा रत्नकरण्डकौ - रत्नमयकरण्डकौ प्रज्ञप्तौ कथितौ । ' से जहा णामए' स यथानामकः 'रणो चाउरंतचक्कवट्टिस्स' राज्ञश्चातुरन्त चक्रवर्त्तिनः - चतुर्षु - पूर्वपश्चिमदक्षिणो करगा पन्नता' अनेक बात करक- जलशून्य घट रखे हुए है । 'तेणं वायकरगा किन्ह सुत्तसिक्कगवत्थिया' ये जलशून्य घट काले सूत्र के बने हुए आच्छादन से यावत् शुक्ल सूत्र के बने हुए आच्छादन से नील सूत्र के बने हुए आच्छादन से एवं लाल सूत्र के बने हुए आच्छादन से तथा - पीले सूत्र के बने हुए आच्छादन से ढक्कन से युक्त है ये सब वातकरक - सर्वात्मना वैडूर्यरत्नमय है और अच्छ से लेकर प्रतिरूपा - न्ततक के विशेषणोंवाले हैं 'तेसि णं तोरणाणं पुरतो दो दो चित्तरयणकरंडगा पन्नत्ता' उन तोरणों के आगे दो दो चित्र वर्णयुक्त रत्नमय पिटोर है । 'से जहाणामए रण्णो चाउरंतचक्क वहिस्स' ये रत्नमयवायकरगा हित सिक्कगवत्थिया' मे पाणी वगरना घडाओ। अणा सूतरथी અનેલા આચ્છાદન−ઢાંકવાના વસ્ત્રથી યાવત્ સફેદ સૂતરથી બનેલા વસ્ત્રથી નીલ સૂત્રથી બનેલ વસ્ત્રથી તેમજ લાલ સૂત્રથી બનેલા વસ્ત્રથી તથા પીળા સૂત્રથી બનેલા વસ્ત્રથી ઢાંકેલા છે. આ બધા ઘડાએ સ` પ્રકારથી વૈડૂ રત્નમય છે. अने अच्छथी सहने प्रति३प सुधीना तमाम विशेषणो वाजा छे. 'तेसि णं तोरणाणं पुरओ दो दो चित्ता रयणकरंडगा पण्णत्ता' मे तोरणोनी भागण मम्मे चित्र विचित्र वाशुयुक्त रत्नभय पटारा छे. 'से जहानामए रण्णाचारं तचक्कवट्टिस्स' मे रत्नभय पटाराम थातुरन्त यवर्ति-पूर्व पश्चिम ઉત્તર અને દક્ષિણ એ ચારે દિશાઓના અન્તપન્ત એક ચક્રથી રાજ્ય કરવા જીવાભિગમસૂત્ર Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे तरेषु समुद्रपर्यन्तेषु चक्रेण-चतुर्विधसैन्येन वर्तितुं शीलस्य तस्य 'चित्ते' चित्रः चित्रवर्णोपेत आश्चर्यभूतो वा 'रयणकरंडे' रत्नमयः करण्डकः 'वेरुलियमणिफालियपडलपच्चोयडे' वैडूर्यमणिस्फटिकपटलमयाच्छादनः 'साए पभाए' स्वकीयया प्रभया 'ते पएसे सव्वओ समंता' तान् समीपवर्तिप्रदेशान् सर्वतःसर्वासु दिक्षु, समन्तात्-सामस्त्येन 'ओभासइ' अवभासयति, एतवदेव पर्यायत्रयेण व्याचष्टे-'उज्जोवेइ तावेइ पभासेई' उद्योतयति तापयति प्रभासयति 'एवामेव चित्तरयणकरंडगा पन्नत्ता' एवमेव ते चित्ररत्नकरण्डकाः प्रज्ञप्ताः कथिताः । 'वेरुलियपडलपच्चोयडा' वैडूर्यरत्नपटलमयाच्छादनाः 'साए पभाए' स्वकीयया प्रभया 'ते पएसे' तान्-प्रत्यासन्नान् प्रदेशान् 'सव्वओ समंता ओभासंति' सर्वतः सर्वासु दिक्षु, समन्तात्-सामस्त्येन सर्वासु विदिक्षु अवभापिटोर चातुरन्त चक्रवर्ती पूर्व पश्चिम उत्तर और दक्षिण इन चार दिशाओं में एक छत्रराज्यवाले चक्रवती नरेशका 'रयणकरंडे'-रत्नकरण्ड-रत्नमयपिटारा कि जो 'वेरुलियमणिफलिहपडलपच्चोयडे' वैडूर्यमणि एवं स्फटिकमणि के बने हुए ढक्कनवाला होता है और 'साए पभाए' अपनी प्रभा से 'ते पएसे सव्वओ समता' जैसा वह उन उन समीपवर्ती प्रदेशों को समस्त दिशाओं में सव तरफ से 'ओभासई' प्रकाशित करता रहता हैं। 'उज्जोवेइ तावेई' पभासेइ' उद्योतित करता रहता है एवं चमकता रहता है कान्ति से युक्त करता रहता है 'एवामेव चित्तरयणकरंडगा पन्नत्ता' इसी तरह से वे चित्र रत्न करण्डक कहे गये हैं। ये चित्र रत्न करण्डक भी वैडूर्य रत्न के बने हुए ढक्कनवाले हैं और 'साए पभाए' अपनी प्रभा से 'ते पएसे' उन समीवी प्रदेशों को 'सव्वओ समंता ओभासेति' समस्तदिशाओं में और समस्तविदिशाओं में प्रकाशित करते रहते हैं पणा यति नना 'रयण करंडे' २ल्न४२७ २त्नभय ५८।२। २ वेरुलिय मणिफलिहपडलपच्चोयडे' वैडू भान भने टिमाथी मनेता ढाथी ढांस छ. भने 'साए पभाए' पोतानी प्रमाथी ते पएसे सव्वओ समंता' ते ते सभी५मा माता प्रदेशाने सघजी हिमा ५धी त२५थी 'ओभासेइ' शित ४२॥ २६ छ. 'उज्जोवेइत्ता पभासेइ' धोतित ४२ता रहे छ भने यमता २ छे. २मर्थात् ४iतिथी युत ४२त। २ छ. 'एवामेव चित्तरयणकरंडगा पण्णत्ता' से ५४२ स्थित्र २त्न ४२। उस छ. से भित्र रत्न ४२। ५५ पैडूर्यरत्नना मनेर छे ढizामावा छे. मने 'साए पभाए' पातानी प्रमाथी 'ते पएसे' से नम २२स प्रशाने 'सव्वओ समंता ओभासेंति' सघणी हिशाએને અને સઘળી વિદિશાઓને પ્રકાશિત કરતા રહે છે. ઉદ્યોતિત કરતા રહે છે. જીવાભિગમસૂત્ર Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.५७ विजयद्वारपार्श्व स्थितनषेधिक्या:नि० १०३ सयन्ति उद्योतयन्ति तापयन्ति प्रभासयन्तीति ॥ 'तेसि ण तोरणाणं पुरओ' तेषां खलु तोरणानां पुरत:-अग्रभागे 'दोदो हयकंठगा जाव उसमकंठगा पन्नत्ता' द्वौ द्वौ हयकण्ठकौ-हयकण्ठप्रमाणौ रत्नविशेषौ, द्वौ द्वौ गजकण्ठको, द्वौ द्वौ किन्नरकण्ठको, द्वौ द्वौ किंपुरुषकण्ठको द्वौर गन्धर्वमहोरगकण्ठको, द्वौ द्वौ वृषभकण्ठको प्रज्ञप्तौ-कथितो, ते च हयकण्ठादि वृषभकण्ठान्तरत्नविशेषाः 'सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा' सर्वरत्नमया अच्छाः यावत-इलक्षणाः घृष्टामृष्टा निरजस्का निर्मला निप्पंका निष्कंकटकच्छाया अभिरूपाः प्रतिरूपा इति । 'तेसुणं हयकंठएसु जाव उसभकंठएमु तेषु खलु हयकण्ठकेषु यावत्-गजकिन्नर किंपुरुषमहोरगगन्धर्ववृषभकण्ठकेषु 'दो दो पुप्फचंगेरीओ' द्वे द्वे पुष्प चङ्गेय्यौँ 'एवं मल्लगंधचुण्णवत्थाभरणचंगेरीओ' एवमेव-पुष्पचंगेरीवदेव माल्यगन्धचूर्णवस्त्राभरउद्योतित करते रहते हैं चमकाते रहते हैं एवं कान्ति से युक्त करते रहते हैं। 'तेसि णं तोरणाणं पुरओ दो दो हयकंठगा जाव उसभकंठगा पन्नत्ता' इन तोरणों के साम्हने दो दो हयकंठक-हयकंठ प्रमाण रत्न विशेष दो दो गजकंठक-गजकंठ प्रमाण रत्नविशेष दो दो किन्नर कंठ प्रमाण रत्नविशेष, दो दो किंपुरुष कण्ठप्रमाण रत्नविशेष, दो दो गंधर्व कण्ठप्रमाण रत्नविशेष और दो दो वृषभकण्ठप्रमाण रत्न विशेष कहे गये हैं। ये हय कण्ठादि से लेकर वृषभकंठ तक के समस्त रत्नविशेष 'सव्वरयणामया' अच्छा जाव पडिरूवा' सर्वात्मना रत्नमय ही है और अच्छ से लेकर प्रतिरूप तक के विशेषणों वाले हैं । 'तेसु णं हयकंठएसु जाव उसभकंठएसु दो दो पुप्फचंगेरीओ' इन हयकंठ से लेकर वृषभ कण्ठ तक के रत्नों के ऊपर दो दो पुष्पचंगेरिकाएं है, 'दो दो मल्लगंधचुणवत्था भरण चंगेरीओ' माल्य-मालाओं को रखने यमावतामने तिथी युत ४२त। २ छ. 'तेसिं णं तोरणाणं पुरओ दो दो हयकंठगा जाव उसभकंठगा पण्णत्ता' थे ताणोनी सा ५० य ४४४ मेट से યકંઠ પ્રમાણના રત્નવિશેષ બબ્બે ગજકંઠક ગજના કંઠ પ્રમાણવાળા રત્નવિશેષ બબે કિન્નર કંઠ પ્રમાણુવાળા રત્નવિશેષ બબ્બે કિં પુરૂષ કંઠ પ્રમાણ વાળા રત્નવિશેષ બબ્બે ગંધર્વકંઠ પ્રમાણવાળા રત્નવિશેષ અને બબ્બે વૃષભકંઠ પ્રમાણ વાળા રત્નવિશેષ કહેલ છે. આ હયકંઠકથી લઈને વૃષભકંઠક સુધીના સઘળા ४४. रत्नविशेषथी निमित छे. 'सव्वरयणामया, अच्छा जाव पडिरूवा' સર્વાત્મના રત્નમય છે. અને અછથી લઈને પ્રતિરૂપ સુધીના બધાજ વિશેષણે वा छे. 'तेसु णं हयकंठएसु जाव उसभकंठएसु दो दो पुष्फचंगेरीओ' २१॥ હય કંઠકથી લઈને વૃષભ કંઠક સુધીના રત્નની ઉપર બબ્બે પુષ્પગંગેરીકાઓ જીવાભિગમસૂત્ર Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०४ जीवाभिगमसूत्र णचंगेर्योऽपि वक्तच्या ज्ञातव्याश्च, 'सिद्धत्थ चंगेरीओ' सिद्धहस्त चङ्गेर्यः 'लोमहस्थ चंगेरीओ' लोमहस्त चङ्गेर्य्यः-मयूरपिच्छहस्त चंगेर्यः, चंगेरीनाम पात्रविशेषः अपि वक्तव्या ज्ञातव्याश्च, कथंभूता इमा चङ्गेय स्तत्राह-'सबरयणा' इत्यादि, 'सवरयणामईओ अच्छाओ जाव पडिरूवाओ' सर्वरत्नमय्योऽच्छाः यावत् श्लक्ष्णा घृष्टा मृष्टा नीरजस्का निर्मला निष्पङ्का निष्कंकटच्छाया अभिरूपाः प्रतिरूपा इति । 'तेसिणं तोरणाणं पुरओ' तेषां खलु तोरणानां पुरत:-अग्रभागे 'दो दो पुप्फपडलाइं' द्वे द्वे पुष्पपटले 'जाव लोमहत्थपडलाई' यावत्-हयपटलानि गजटलानि किन्नर किंपुरुषमहोगगन्धर्ववृषभ सिद्धहस्तपटलानि ज्ञातव्यानि कथं भूतानि एतानि पटलानि तत्राह-सव्वरयणामया' इत्यादि, 'सव्वरयणामयाई जाव पडिरूवाई' सर्वरत्नमयानि-यावत्-अच्छानि इलक्ष्णानि नीरजस्कानि की-चंगेरिकाएं है दो दो गंधचूर्ण को रखने की चंगेरिकाएं है दो दो वस्त्र रखने की चंगेरिकाएं है, दो दो आभरणों को रखने की चंगेरिकाएं (टोकरी) है। 'सिद्धत्य चंगेरीओ' दो दो सिद्धार्थ-सरसों को रखने की चंगेरिकाएं है। 'लोमहत्थचंगेरीओ' दो दो मयूर पिच्छों को रखने की चंगेरिकाएं है। ये सब चंगेरिकाएं 'सव्वरयणा मईयो अच्छाओ जाव पडिरूवाओ' सर्वात्मना रत्नमय है, और अच्छ आदि विशेषणों वाली हैं । 'तेसिणं तोरणाणं पुरओ' इन तोरणों के सामने दो दो पुष्फपटलाई' दो दो पुष्पपटल है दो २ हयपटल है, दो २ गजपटल है दो दो किन्नर पटल है दो दो किं पुरुष पटल है दो दो महोरग पटल है दो दो गंधर्व पटल है, दो दो वृषभपटल है दो दो सिद्धार्थ पटल है, ये सब पटल 'सव्वरयणामयाइं जाव पडिरूवाई' सर्वात्मना रत्नमय छ. तभ०४ मध्ये 'मल्लगंधचुण्णवत्थाभरणचंगेरीओ' मागास। रामपानी योगेशકાઓ છે. બબ્બે ગંધચૂર્ણ રાખવાની ચંગેરીકાઓ છે. બબ્બે વસ્ત્રો રાખવાની शाम छ. मने मम्मे माभूषा २१वानी यारीमा छ. 'सिद्धत्थ चंगेरीकाओ' र सिद्धार्थ-स२सपने शवानी यारी छ. 'लोमहत्य चंगेरीओ' બબ્બે મેરના પીંછા રાખવાની ચંગેરિકાઓ છે. આ બધીજ ચંગેરીકાઓ (ટોપલી) 'सव्वरयणा मईओ अच्छाओ जाव पडिरुवाओ' सामना २त्नमय छे. तेम०४ ५२० विगैरे विशेषणो वाणी छे. 'तेसि णं तोरणाणं पुरओ' में तेणीनी सामे 'दो दो पुप्फपटलाई' मण्ये ५५ ५८१ छ. म य ५८४ छ. मण्ये १ પટલ છે. બબ્બે કિન્નર પટલ છે. બન્ને જિંપુરૂષ પટેલે છે. બબ્બે વૃષભ पटस। छे. सिद्धार्थ ५८८ छ. मी या ५८ 'सव्यरयणामयाइं जाव पडिरूवाई' सर्वात्मना रत्नभय छे. अनेमन्थी ने प्रति३५ सुधीन। જીવાભિગમસૂત્ર Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.५७ विजयद्वारपाच स्थितनषेधिक्यानि० १०५ निर्मलानि निष्कंकटच्छायानि यावत् प्रतिरूपाणि इति । 'तेसिणं तोरणाणं पुरतो दो दो सीहासणाई पण्णत्ताई तेषां खलु तोरणानां पुरतो द्वे द्वे सिंहासने प्रज्ञप्ते-कथिते 'तेसिणं सीहासणाणं' तेषां खलु सिंहासनानाम् 'अयमेयारूवे वण्णावासे पन्नत्ते' अयमेतावद्रूपो वक्ष्यमाणस्वरूपो वर्णावास:-वर्णकनिवेशः प्रज्ञप्तः कथितः, 'तहेव जाव पासाईया४' तथैव यावत्प्रासादीयाः, तद्यथा-तपनीयमयाः चक्रवाला:-पादाधःप्रदेशाः रजतमयानि सिंहासनानि सौवर्णिकाः पादाः नानामणिमयानि जाम्बूनदमयानि गर्तानि वनमय्यः सन्धयः नानामणिमयं व्यूतं मध्यभागः, तानि खलु सिंहासनानि ईहामृगऋषभतुरगनरमकरविहगव्यालवनलता पद्मलता भक्तिचित्राणि ससारोचित विविधमणिरत्नपीठानि अच्छरगमृदुमसूरकुशाहै और अच्छ से लेकर प्रतिरूपतक के विशेषणोंवाले हैं । 'तेसिणं तोरणाणं पुरओ दो दो सीहासणाइं पण्णत्ताई' इन तोरणों के आगे दो दो सिंहासनकहे गये हैं। 'तेसिणं सीहासणाणं अयमेयारवे वण्णावासे पण्णत्ते' इन सिंहासनों का वर्णन इस प्रकार से कहा गया है 'तहेव जाव पासाइया ४' इस सूत्रपाठ के अनुसार इनके चक्रल तपनीय सुवर्णमय है । इन पर जो सिंह के चित्र है वे रजतमय है इनके पाये सुवर्ण के बने हुए है इन पायों के जो गर्त-गडे हैं कि जिनमें ये पाये रखे रहते हैं वे अनेक मणियों के और सुवर्ण के बने हुए हैं इन सिंहासनों की संधिया वज्रमय है। नाना मणियों का बना हुआ इनका मध्यभाग है, ये सब ईहामृग-वृक-वृषभ-बैल-तुरग-घोडा-नर-मनुष्य -मकर-मगर-विहग-पक्षी-व्याल-सर्प, वनलता और पद्मलता की रचना रूप चित्रों से युक्त है। इनके पादपीठ उत्तमोत्तमसार के चन्द्रकान्त आदिमणियों के बने हुए हैं, तथा इनमें अनेक प्रकार के मणि विशेषणो पा॥ छे. 'तेसि णं तोरणाणं पुरओ दो दो सीहासणाई पण्णत्ताइ' से तोरणानी माग मे सिंहासनारुपामा मावेस छ. 'तेसि णं सीहासणाणं अयमेयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते' ते सिडासनानु प न २॥ प्रमाणे मुरी . 'तहेव जाव पासाइया ४' 24। सूत्रपा प्रमाणे तेना यस तपनीय सूपारा ना मानेस છે. તેના પર જે સિંહોના સુંદર ચિત્રો છે તે રજતમય ચાંદીના બનેલ છે. તેના પાયાઓ સેનાના બનાવેલા છે. એ પાયા રાખવાના જે ગર્તા છે કે જ્યાં એ પાયાઓ રાખવામાં આવે છે. તે અનેક મણિ અને સેનાના બનેલ છે. એ સિંહાસનની સંધિ વારત્નમય છે. અનેક પ્રકારના મણિનો બનેલ તેને મધ્યભાગ છે. તે બધા ભાગો પર ઈહામૃગ મૃગ મેર હંસ વિગેરે પક્ષી સર્પ વનલતા અને પદ્મલતાની રચના રૂપ ચિત્રોથી યુક્ત છે. તેના પાદપીઠે ઉત્તમોત્તમ जी० १४ જીવાભિગમસૂત્રા Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे न्तलिप्तसिंहकेसरप्रत्युत्थिताभिरामाणि उपचित क्षौमदुकूलप्रतिच्छादनानि सुरविरचितरजस्त्राणानि रक्तांशुकसंवृतानि सुरम्याणि आदर्शरूतबूरनवनीततूल मृदुकानि प्रासादीयानि दर्शनीयानि अभिरूपाणि प्रतिरूपाणि । 'तेसि णं तोरणाणं पुरओ' तेषां खलु तोरणानां पुरतोऽग्रभागे 'दो दो रूप्पच्छदा छत्ता पन्नत्ता' द्वे द्वे रूप्याच्छादने छत्रे प्रज्ञप्ते-कथिते 'तेणं छत्ता वेरुलियभिसंत विमलदंडा' तानि खलु छत्राणि वैडूर्यरत्नमयविमलदण्डानि 'जंबूणयकणिका वइरसंधी' जाम्बूनदसुवर्णविशेष कर्णिकानि वन्नमयसन्धीनि, 'मुक्ताजालपरिगया' मुक्ताः-मणिविशेष स्तासांजालैः परिगतानि-सुशोभितानि 'अठ्ठसहस्स वरकंचणसलागा' अष्टसहस्रवरकाञ्चनशलाकानि अष्टौ सहस्राणि अष्टसहस्रसंख्यकाः वरकाञ्चनशलाका:-श्रेष्ट और रत्न जडे हुए है । इत्यादि रूप से इन सिंहासनों के सम्बन्ध में सब वर्णन पीछे किया जा चुका है सो वहीं से इसे देखलेना चाहिये। 'तेसिणं तोरणाणं पुरओ' इन तोरणों के आगे 'दो दो रूपच्छदा छत्ता पन्नत्ता' दो दो रुप्य के आच्छादन भूत-उन सिंहासनों की धूप आदि से रक्षा करनेवाले-छन कहे गये हैं। 'तेणं छत्ता वेरुलियभिसंतविमलदंडा' इन छत्रों का दण्ड वैडूर्य रत्नका बना हुआ है अतएव वह विमल है 'जंबूणयकणिका' जाम्बूनदस्वर्ण की इनकी कर्णिका हैजिनमें छत्र के ताणीये तार मे पोये हुए रहते हैं। इन छत्रों की संधियां वज्ररत्न की है बहुत मजबूत वह सुन्दर है। 'मुत्ताजालपरिगया' ये सब छत्र मणिविशेषके जालोंसो परिगत सुशोभित है। 'असहस्सवरकंचणसलागा' १००८ शलाकाएँ-ताणीये-इन प्रत्येक छत्रों में लगी हुई हैं। ये शलाकाएं सुन्दर व सुवर्ण की સારવાળા ચંદ્રકાંત વિગેરે મણિના બનાવેલ છે. તથા તેમાં અનેક પ્રકારના મણિયે અને રત્નો જડવામાં આવેલ છે. વિગેરે પ્રકારથી એ સિંહાસનનું वर्णन पडला ४२वामा मापी गयेद छे. तो त्यांथी ते सभ७ से. 'तेसि णं तोरणाणं पुरओ' से ताणानी 'दो दो रुप्पच्छदा छत्ता पन्नत्ता' मध्ये રૂપાના આચ્છાદન એટલે કે તડકા વિગેરેથી એ સિંહાસનની રક્ષા કરવાના छत्री सा छे. 'ते णं छत्ता वेरुलियभिसंतविमलदंडा' ये छीना हैं वैस्य २त्नन। मनात छे. अने तेथी से निभय छे. 'जंबूणयकण्णिका' पून સેનાથી બનાવેલ તેની કર્ણિક છે. અર્થાત્ જેમાં એ છત્રોના સળીયાઓ ભરાવવામાં यावे छ. से छत्रानी सधियो ५००२त्नानी छे. 'मुत्ताजालपरिगया' को ५॥ છત્ર મણિવિશેષની જાળથી શણગારેલ હોવાથી વધારે સુશોભિત લાગે છે. 'अट्ठ सहस्स वरकंचणसलागा' से ४२४ छत्रोमा १००८ से १२ ने 23 જીવાભિગમસૂત્ર Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.५७ विजयद्वारपायस्थितनैषेधिक्या:नि० १०७ सुवर्णमय्यः शलाकाः विद्यन्ते येषु तानि तथा, 'दद्दरमलय सुगंधि सव्वोउय सुरभिसीयलच्छाया' दर्दरमलयसुगन्धिसर्वऋतु सुरभिशीतलच्छायानि, दर्दरः चीवरावनद्धं कुण्डिकादि भाजनमुखम् तेन गालितस्तत्र पक्को वा यो मलयः-मलयजातं श्रीखण्डम् तत्संबन्धिनः ये सुगन्धयो गन्धवासा स्तद्वत् सर्वेषु ऋतुषु सुरभिः सुगन्धिपूर्णा शीतला छाया येषां तानि तथा, 'मंगलभत्तिचित्ता' मङ्गलभक्तिचित्राणि, तेषा मष्टानां मङ्गलानां स्वस्तिकादीनां भक्त्या-विच्छिन्त्या चित्रम्आलेखो येषां तानि तथा, 'चंदागारोवमा वट्टा' चन्द्राकारोपमाणि वृत्तानि, चन्द्राकार:-चन्द्राकृतिः स उपमा येषां तानि चन्द्राकारोपमाणि अतएव वृत्तानि-गोलाकृतीनि चन्द्रमण्डलववृत्तानीत्यर्थः 'तेसिणं तोरणाणं पुरओ' तेषां खलु तोरणानां पुरतः-अग्रभागे 'दो दो चामराओ पन्नत्ताओ' द्वे द्वे चामरे प्रज्ञप्ते-कथिते, 'ताओ णं चामराओ तानि खलु चामराणि 'चंदप्पभवइरवेरुलिय णाणामणिरयणखचियदंडा' चन्द्रप्रभवज्रवैडूर्य नानामणिरत्नखचितदण्डानि, चन्द्रप्रभ:-चन्द्रकान्तमणिः, वज्रम्-तदाख्यो रत्नविशेषः वैडूर्य प्रसिद्धम् एतानि चन्द्रप्रभवनवैडूर्याणि शेषाणि च नाना-अनेकप्रकाराणि च मणिरत्नानि खचितानि येषु दण्डेषु तानि वनी दुई हैं। 'ददरमलयसुगंधिसव्वोउयसुरभिसीयलच्छाया' कपडे से छाने गये मलयचन्दन के द्रव्यकी जैसी खुसबू होती है वैसी खुसबू इनकी शीतल छाया में आती है, और वह शीतल छाया छह ऋतुओं की सुरभि से परिपूर्ण बनी रहती है 'मंगलभत्तिचित्ता' इन छत्तो पर-हर एक छत्ते के ऊपर-स्वस्तिक आदि आठ मंगल द्रव्यों के चित्र बने हुए है । 'चंदागारोवमा वट्टा' चन्द्रमाके आकार के जैसा इनका आकार है अर्थात् वह-वृत्त-गोल है 'तेसिं णं तोरणाणं पुरओ दो दो चामराओ पन्नत्ताओ' इन तोरणों के आगे दो दो चामर कहे गये हैं। 'ताओ णं चामराओ चंदप्पभवइरवेरुलियणाणामणिरयणखचियઆઠ શલાકાઓ-સરિયાઓ લગાવવામાં આવેલ છે. એ સરિયાઓ સુંદર એવા सोनाना मनावेद छ. 'दहरमलयसुगंधि सव्वोउय सुरभिसीयलच्छाया' ४५४ाथी ચાળવામાં આવેલ મલય ચંદનના દ્રવ્યની જેવી ખુસ–સુગંધ હોય છે એવી સુગંધ તેની શીતલ છાયામાંથી આવે છે. અને તે શીતલ છાયા છ એ ઋતુઓની सुमधथी परिपूर्ण मानेस २९ छ. 'मंगलभत्तिचित्ता' से ६२४ छत्रानी ५२ स्वस्ति विगैरे मा ५४॥२॥ मज द्रव्याना यित्री मनेा छ. 'चंदागारोवमा વાર ચંદ્રમાના આકાર જે તેને આકાર છે. અર્થાત્ તે વૃત્ત–ગોળાકારવાળા छ. 'तेसिं तोरणाणं पुरओ दो दो चामराओ पन्नत्ताओ' ये तानी - ४० याभरे। २।४पामा माद छ. 'ताओ णं चामराओ चंदप्पभवइरवेरुलिय જીવાભિગમસૂત્ર Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०८ जीवाभिगमसूत्रे चन्द्रप्रभवज्रवैडूर्यनानामणिरत्नखचितानि दण्डानि 'णाणामणिकणगरयणविमलमहरिह तवणिज्जुजलविचित्तदंडा' नानामणिकनकरत्न विमलमहार्घतपनीयोज्वलविचित्रदण्डानि, नानामण्यादि तपनीयोज्वलान्तरूपाः चित्रा:-आश्चर्यकरा दण्डा येषां चामराणां तानि तथा 'संखककुंददगरय अमयमहियफेणपुंजसन्निकासाओ' शङ्खाङ्ककुन्ददकरजोऽमृतमथितफेनपुञ्जसन्निकाशानि, तत्र शंखो लोकप्रसिद्धः अङ्कोलोकप्रसिद्धः कुन्दोहि पुष्पविशेषः दकरजः-उदककणा अमृतमथितफेनपुञ्जः क्षीरोदार्णवजलमथनसमुत्थफेनसमुदाय एतेषामिव सनिकाशः-प्रभा येषां तानि तथोक्तानि 'सुहुमरययदीहवालाओ' सूक्ष्मरजतदीर्घवालानि, सूक्ष्मरजतमया दीर्घाः-विस्तृता वाला येषां तानि तथोक्तानि 'सव्वरयणामयाओ' 'सर्वरत्नमयानि सर्वात्मना रत्नमयानीत्यर्थः 'अच्छाओ जाव पडिरूवाओ' अच्छानि यावत्श्लक्ष्णानि घृष्टानि मृष्टानि नीरजस्कानि निर्मलानि पिष्पङ्कानि निष्ककटच्छायानि सप्रभाणि सोद्योतानि प्रासादीयानि दर्शनीयानि अभिरूपाणि प्रतिरूपादंडा' इन चामरों के दण्डों में चन्द्रकान्तमणि, वज्ररत्न एवं वैडूर्यमणि आदि अनेक प्रकार के रत्न खचित्त है 'णाणामणिकणगरयणविमलमहरिहतवणिज्जुज्जलविचित्तदंडा' इस तरह खचित अनेक प्रकार के मणियों से कनक से और रत्नों से एवं जडित विमल और अमूल्यतपनीय सुवर्ण से उज्ज्वलविचित्र दण्डवाले तथा 'संखककुंददगरयअमयमहियफेणपुंजसन्निकासाओ' शंख, अंक, रत्न, कुन्दपुष्प, दकरज-जल विन्दु, एवं अमृत का मथित फेन पुत्र की जैसी शुभ्रतावाले 'सुहुमरययदीहवालाओ सूक्ष्म एवं रजत के जैसे दीर्घवालो-वाले ये चामर 'सव्वरयणामया' सर्वात्मना रत्नमय है तथा-'अच्छाओ जाव पडिरूवाओ' अच्छ से लेकर प्रतिरूप तक के विशेषणों वाले हैं। 'तेसिं णाणामणिरयणखचियदंडा' थे यामाना यामा यतिमणि, १४२त्न मने वै भनि विगेरे मने प्रारना २त्नी उस छ. 'णाणामणिकणगरयण विमलमहरिह तवणिज्जुज्जलविचित्तदंडा' 21 प्रसारथी भने प्र४२ना भणियोथी સેનાથી અને રત્નોથી જડેલ અને વિમલ અને અમૂલ્ય તપનીય સુવર્ણથી Gorarue मने विचित्र वा तथा 'संखंककुंददगरयअमयमहिय फेणपुंजसन्निकासाओ' ५२४ २त्न, ५०५ ४४२०४-४ाम तथा भयन ४२वामां मावेश सभृतना पीना ढगता २१ स३६ छ. 'सुहमरयय दीहवालाओं ॥ मने यहीन 240 स तथा einाण ॥ २ याम। 'सव्वरयणामया' सब २थी रत्नमय छे. तथा 'अच्छाओ जाव पडिरूवाओ' २५२७थी सधने प्रति३५ सुधीना विशेष पाय छे. 'तेसिं णं तोरणाणं पुरओ' थे तोरणनी माग જીવાભિગમસૂત્ર Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.५७ विजयद्वारपाच स्थितनषेधिक्या:नि० १०९ णीति । तेसिणं तोरणाणं पुरओ' तेषां खलु तोरणानां पुरतोऽग्रभागे 'दो दो तिल्लसमुग्गा' द्वौ द्वौ तैलसमुद्कौ-सुगन्धिततैलाधारविशेषौ, तदुक्तम्-तैलसमुद्गको सुगन्धि तैलाधारौ, एवमेव वक्ष्यमाण कोष्ठादि समुद्का अपि वक्तव्याः 'कोट समुग्गा पत्तसमुग्गा' कोष्ठसमुद्गको, कोष्ठः सुगन्धिद्रव्यं तदाधारविशेषौ पत्रसमुद्रको 'चोयसमुग्गा' चोयसमुद्गको 'तयरमुग्गा' तयरसमुद्गको 'एलासमुग्गा' एलासमुदगको ‘हरियालसमुग्गा' हरितालसमुद्गको 'हिंगुलयसमुग्गा' हिगुलकसमुद्गको 'मणोसिलासमुग्गा' मनःशिलासमुद्गको 'अंजणसमुग्गा' अञ्जनसमुद्गको, सर्वे एते 'सव्वरयणामया' सर्वरत्नमयाः सर्वात्मना रत्नप्रधाना इत्यर्थः 'अच्छा जाव पडिरूवा' अच्छाः-स्फटिकाकाशवत् अतिस्वच्छाः श्लक्ष्णा णं तोरणाणं पुरओ उन तोरणों के आगे 'दो दो तिल्लसमुग्गा' दो दो सुगन्धित तेल को धरने के लिये तैल समुद्गक है । इसी प्रकार से उन तोरणों के आगे दो दो कोष्ठादिसमुद्गक है। यही वात सूत्रकारने 'कोहसमुग्गा पत्तसमुग्गा चोयसमुग्गा एलासमुग्गा, मणोसिलासमुग्गा, हरियालसमुग्गा, हिंगुल यसमुग्गा, अंजण समुग्गा' इस सूत्र पाठ द्वारा समझाई गई हैं। सुगन्धित द्रव्य विशेषका नाम कोष्ठ है तज के पत्रों का नाम पत्र है और इनके आधार भूत पात्रों का नाम पत्र समुद्गक है चोय भी एक प्रकार का सुगन्धित द्रव्य है तगर भी सुगन्धित द्रव्य है इलायची का नाम एला है हरिताल और हिंगुलक ये लोकप्रसिद्ध है। मनः शिला एक धातु विशेष का नाम है। आंखों में आंजने के अंजन का नाम अंजन है इन सब के जो आधार विशेष पात्र है वे सब यहां समुद्गक शब्द से प्रकट किये गये हैं। ये सब समुद्गक 'सव्वरयणामया' 'दो दो तिल्लसमुग्गा' सुधित तेल मवाना मध्ये तेत समुहै। छ. मेरी રીતે એ તેરણાની આગળ બબ્બે કેષ્ઠ આદિ સમુદ્ગકે રાખેલા છે. એજ વાત सूत्र४२ 'कोदुसमुग्गा पत्तसमुग्गा चोयसमुग्गा एलासमुग्गा मणासिला समुमगा, हरियालसमुग्गा, हिंगुलयसमुग्गा अंजणसमुग्गा' २॥ सूत्रा द्वारा समतामi આવેલ છે. સુગંધિત દ્રવ્યવિશેષનું નામ કેષ્ઠ છે. તજના પત્રોનું નામ પત્ર છે. અને તેને રાખવાના પાત્રોનું નામ સમુદ્ગક છે. “ચય” એ એક પ્રકારના સુગંધિત દ્રવ્યનું નામ છે. તગર એ પણ એક પ્રકારનું સુગંધિત દ્રવ્ય છે. ઈલાયચીનું નામ એલા છે. હરિતાલ અને હિંગુલક-હીંગળેક લેકપ્રસિદ્ધ દ્રવ્યો છે. મનઃશિલા એક પ્રકારની ધાતુને કહે છે. આંખોમાં આંજવાના અંજનનું નામ અંજન છે. એ બધાને રાખવાના જે આધાર વિશેષ પાત્ર છે. એ બધાને અહીં 'सभु।४' ५४थी समावेश छ. २मा १५॥ सभुग । 'सव्वरयणामया' सप જીવાભિગમસૂત્ર Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे घृष्टा मृष्टा नीरजस्का निर्मला निष्पङ्का निष्कंकटच्छायाः सप्रभाः सोयोताः समरीचिकाः प्रासादीयाः दर्शनीया अभिरूपाः प्रतिरूपा इति ॥सू०५७।। मूलम्-विजएणं दारे अट्रसयं चकज्झयाणं अटुसयं मिगज्झयाणं अट्ठसयं गरुडज्झयाणं असयं विगज्झयाणं अट्टसयं रुरुयज्झयाणं अट्ठसयं छत्तज्झयाणं असयं पिछज्झयाणं अट्ठसयं सउणिज्झयाणं अटुसयं सीहज्झयाणं अटुसयं उसभज्झयाणं अट्टसयं सेयाणं चउवीसाणाणं णागवरकेतूणं एवा. मेव सपुत्वावरणं विजयदारेय असीयं केउसहस्सं भवंतीति मक्खायं । विजयेणं दारे णव भौमा पन्नत्ता, तेसि णं भोमाणं अंतोबहुसमरमणिज्जा भूमिभागा पन्नत्ता जाव मणीणं फासो, तेसि णं भोमाणं उप्पिं उल्लोया पउमलया जाव सामलया भत्तिचित्ता जाव सव्व तवणिजमया अच्छा जाव पडिरूवा, तेसि णं भोमाणं बहुमज्झदेसभाए जे से पंच भोम्मे तस्स णं भोमस्स बहुमज्झदेसभाए, एत्थ णं एगे महं सीहासणे पन्नत्ते, सीहासण वण्णओ विजयदूसे जाव अंकुसे जाव दामा चिटुंति तस्स गं सीहासणस्स अवरुत्तरेणं उत्तरेणं उत्तरपुरस्थिमेणं एत्थ णं विजयस्त देवस्स चउण्हं सामाणियसहस्साणं चत्तारि भदासणसाहस्सीओ पन्नत्ताओ, तस्स णं सीहासणस्स पुरस्थिमेणं एत्थणं विजयस्स देवस्स अग्गमहिसीणं सपरिवाराणं सर्वात्मना रत्नके बने हुए है और ये सब अच्छ-आकाश और स्फटिक की तरह अतिस्वच्छ इलक्षण, घृष्ट, मृष्ट, नीरजस्क, निर्मल, निष्पङ्क, निस्कंकटच्छाय, समभ, सोद्योत, समरीचिक प्रासादीय, दर्शनीय अभिरूप और प्रतिरूप विशेषणवाले हैं ॥५७॥ પ્રકારથી રત્નના બનેલા છે. અને એ બધાજ સમુદ્ગક અચ્છ આકાશ અને २टिनी रेभ सत्यत २१२७ छ. २६, पृष्ट, भृष्ट, नी२०४२४, निस, નિષ્પક નિષ્ફકટચ્છાય, સપ્રમ, દ્યોત, સમરીચિક પ્રાસાદીય, દર્શનીય, અભિરૂપ અને પ્રતિરૂપ એ વિશેષણથી યુક્ત છે. જે સૂ. ૫૭ છે જીવાભિગમસૂત્ર Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.५८ विजयद्वारस्थितचक्रध्वजादि निरूपणम् १११ चत्तारि भद्दासणा पन्नत्ता, तस्स णं सीहासणस्स दाहिणपुरस्थिमेणं एत्थणं विजयस्स देवस्स अभितरियाए परिसाए अटण्हं देवसाहस्सीणं अटण्हं भद्दासणसाहस्सीओ पन्नत्ताओ, तस्स णं सीहासणस्स दाहिणेणं विजयस्स देवस्स मज्झिमियाए परिसाए दसण्हं देवसाहस्सीणं दसभदासणसाहस्सीओ पन्नत्ताओ, तस्स गं सीहासणस्स दाहिण पच्चत्थिमेणं एत्थणं विजयस्स देवस्स बाहिरियाए परिसाए बारसण्हं देवसाहस्सीणं बारस भदासणसाहस्सीओ पन्नत्ताओ, तस्स णं सीहासणस्स पञ्च. थिमेणं एत्थ णं विजयस्स देवस्स सत्तण्हं अणियाहिवईणं सत्तभदासणा पन्नत्ता, तस्स णं सीहासणस्स पुरत्थिमेणं दाहिणेणं पञ्चस्थिमेणं उत्तरेणं एत्थणं विजयस्स देवस्स सोलस आयरक्खदेवसाहस्सीणं सोलस भद्दासणसाहस्सीओ पन्नत्ताओ, तं जहा-पुरस्थिमेणं चत्तारि देवसाहस्सीओ, एवं चउसु जाव उत्तरेणं चत्तारि साहस्सीओ, अवसेसेसु भोमेसु पत्तेयं पत्तेयं भदासणा पन्नत्ता ॥ विजयस्स णं दारस्स उवरिमागारा सोलसविहेहिं रयणेहिं उपसोभिया, तं जहा-रयणेहिं वइरेहिं वेरुलिएहिं जाव रिटेहिं । विजयस्सणं दारस्स उपि बहवे अटू मंगलगा पन्नत्ता, तं जहा-सोस्थिय सिरिवच्छ जाव दप्पणा, सव्वरयणामया अच्छा छाव पडिरूवा॥ विजयस्सणं उप्पिं बहवे कण्हचामरज्झया जाव सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा। विजयस्स णं दारस्स उप्पि बहवे छत्तत्तिछत्ता तहेव से केणट्रेणं भंते! एवं बुच्चइ विजए णं दारे २, गोयमा! विजए णंदारे विजए णाम देवे महड्डिए महज्जुईए जाव महाणुभावे पलियोवमदिईए परिवसइ, से णं तत्थ चउण्हं सामाणियसाहस्सीणं चउण्हं अग्गमहिसीणं सपरिवाराणं तिण्हं परिसाणं सहं अणियाणं જીવાભિગમસૂત્ર Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११२ जीवाभिगमसूत्रे सत्तण्हं अणियाहिवईणंसोलसण्हं आयरक्खदेवसाहस्सीणं विजयस्सणं दारस्स विजयाए रायहाणीए अण्णेसिं च बहूणं विजयाए रायहाणीए वत्थव्वगाणं देवाणं देवीण य आहेवच्चं जाव दिव्वाइंभोगभोगाइं जमाणो विहरइ। से तेणट्रेणं गोयमा! एवं वुच्चइ विजएदारे विजएदारे । अदुत्तरं च णं गोयमा ! विजयस्सणं दारस्स सासए णामधेज्जे पण्णत्ते जण्ण कयाइ गस्थिण कयाइण भविस्सइ, जाव अवट्रिए णिच्चे विजए दारे॥सू०५८॥ छाया-विजये खलु द्वारे अष्टशतं चक्रध्वजानाम्, अष्टशतं मृगध्वजानाम् । अष्टशतं गरुडध्वजानाम् अष्टशतं वृकध्वजानाम् अष्टशतं रुरुध्वजानाम् अष्टशतं छत्रध्वजानाम् अष्टशतं पिच्छध्वजानाम् अष्टशतं शकुनिध्वजानाम् अष्टशतं सिंहध्वजानाम् अष्टशतं वृषभध्वजानाम् अष्टशतं श्वेतानां चतुर्विशानां नागवरकेतूनाम् एवमेव स पूर्वापरेण विजयद्वारे च अशीतं केतुसहस्रं भवतीत्याख्यातम् । विजये खलु द्वारे नवभौमानि प्रज्ञप्तानि, तेषां भौमानामन्तबहुसमरमणीयो भूमिभागः प्रज्ञप्तो यावन्मणीनां स्पर्शः, तेषां खलु भौमानामुपरि उल्लोकाः पद्मलता यावत् श्यामलता भक्तिचित्रा यावत् सर्व तपनीयमयाः अच्छा यावत्प्रतिरूपाः, तेषां खलु भौमानां बहुमध्यदेशभागे यः स पञ्च भौमः तस्य खलु भौमस्य बहुमध्यदेशभागः, अत्र खलु एकं महत् सिंहासनं प्रज्ञप्तम्, सिंहासन वर्णनं विजयदुष्यं यावदकुशो याबद्दामानि तिष्ठन्ति, तस्य खलु सिहासनस्य, अपरोत्तरस्यामुत्तरस्याम् उत्तरपूर्वस्याम् । अत्र खलु विजयस्य देवस्य चतुर्णा सामानिकसहस्राणां चत्वारि भद्रासनसहस्राणि प्रज्ञप्तानि, तस्य खलु सिंहासनस्य पूर्वस्याम् अत्र खलु विजयस्य देवस्य चतसृणामग्रमहिषीणां स परिवाराणां चत्वारि भद्रासनानि प्रज्ञप्तानि तस्य सिंहासनस्य दक्षिणपूर्वस्याम् अत्र खलु विजयस्य देवस्याभ्यन्तरिकायां पर्षदि अष्टानां देवसहस्राणाम् अष्टौ भद्गासनसहस्राणि प्रज्ञप्तानि, तस्य खलु सिंहासनस्य दक्षिणस्यां विजयस्य देवस्य मध्यमिकायां पर्षदि दशानां देवसहस्राणां दशभद्रासनसहस्राणि प्रज्ञप्तानि, तस्य खलु सिंहासनस्य दक्षिणपश्चिमस्याम् अत्र खलु विजयस्य देवस्य बाह्यायां पर्षदि द्वादशानां देवसहस्राणां द्वादशभद्रासनसहस्राणि प्रज्ञप्तानि, तस्य खलु सिंहासनस्य पश्चिमस्याम् अत्र खलु विजयस्य देवस्य सप्तानामनीकाधिपतीनां सप्तभद्रासनानि प्रज्ञतानि, तस्य खलु सिंहासनस्य पूर्वस्यां दक्षिणस्यां पश्चिमायामुत्तरस्याम् अत्र खलु विजयस्य देवस्य षोडशात्मरक्षकदेवसहस्राणां षोड़शभद्रासनसहस्राणि જીવાભિગમસૂત્ર Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. ५८ विजयद्वारस्थितचक्रध्वजादि निरूपणम् ११३ प्रज्ञप्तानि तद्यथा - पूर्वस्यां चत्वारि देव सहस्राणि एवं चतसृष्वपि यावदुत्तरस्यां चत्वारि सहस्राणि, अवशेषेषु भौमेषु प्रत्येकं प्रत्येकं भद्रासनानि प्रज्ञप्तानि विजयस्य खलु द्वारस्य उपरितनाकाराः षोडशविधैः रत्नैरुपशोभिताः, तद्यथा - रत्नैवैडूर्ये र्वचैर्यावद्भिष्टैः । विजयस्य खलु द्वारस्योपरिबहूनि अष्टमङ्गलानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा - स्वस्तिक श्रीवत्स यावदर्पणाः सर्वरत्नमया अच्छा यावत् प्रतिरूपाः ॥ विजयस्य खलु द्वारस्योपरि बहवः कृष्णचामरध्वजा यावत्सर्वरत्नमया अच्छा यावत् प्रतिरूपाः, विजयस्य खलु द्वारस्योपरि बहूनि छत्रातिच्छत्राणि तथैव ॥ तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते, विजयः खलु द्वारं विजयः खलु द्वारम्, गौतम ! विजये खलु द्वारे विजयो नाम देवो महर्द्धिको महाद्युतिको यावन्महानुभावः पल्यो - पमस्थितिकः परिवसति, स खलु तत्र चतुर्णां सामानिकसहस्राणाम् चतसृणाममहिषीणां सपरिवाराणां तिसृणां पर्षदां सप्तानामनीकानाम् सप्तानामनीकाधिपतीनां षोड़शात्मरक्षकदेवसहस्राणां विजयस्य खलु द्वारस्य विजयाया राजधान्या अन्येषां च बहूनां विजयाराजधानी वास्तव्यानां देवानां देवीनां चाधिपत्यं यावद् दीव्यान् भोगभागान् भुञ्जानो विहरति, तत्तेनार्थेन गौतम ! एवमुच्यते - विजयद्वारम् विजयद्वारम् । अथोत्तरं च खलु गौतम ! विजयस्य खलु द्वारस्य शाश्वतोनामधेय : प्रज्ञप्तः, यस्मान्न कदाचित् नास्ति न कदाचिन्न भविष्यति यावदवस्थितं नित्यं विजयद्वारम् ॥ सू. ५८ ॥ टीका- 'विजए णं दारे' तस्मिन् विजये खलु द्वारे' 'असयं चक्कज्झयाणं' अष्टशतम् - अष्टोत्तरशतम् चक्रध्वजानाम् चक्राकार चिह्नयुक्तध्वजानाम् 'असयं' अष्टशतम् - अष्टाधिकशतम् ' मिगज्झयाणं' मृगध्वजानाम् - मृगाकारचिह्नोषेतानाम् 'असयं गरुलज्ज्ञयाणं' अष्टशतं अष्टोत्तरशतम् गरुडध्वजानाम् ' असयं विगज्झायाणं' अष्टशतं वृकध्वजानाम् 'अट्ठसयं रुरुयज्झयाणं' अष्टशतं रुरुकध्वजा 'विजए णं दारे असयं चक्कज्झायाणं' - इत्यादि । 'विजए णं दारे' उस विजयद्वार के ऊपर 'अठ्ठसयं चक्कज्झायाणं' चक्रके जैसे आकारवाले चिह्न से युक्त १०८ ध्वजाएं है । इसी प्रकार से 'असयं मिगज्झायाणं' १०८ मृग के जैसे आकारवाले चिह्नवाली ध्व 'विजय णं दारे असयं चक्कज्झयाणं' हत्याहि टीडार्थ' - 'विजए णं दारे' मे विन्न्य द्वारनी उ५२ ' अठ्ठयं चक्कज्झायाणं' ચક્રના જેવા આકારવાળા ચિહ્નોથી યુક્ત એક સે। આ ધજાએ છે. એજ प्रमाणे 'असयं मिगज्झया णं' थे सो माह १०८ भृगना मेवा आरवाणी धन्नो छे. 'अठ्ठयं गरुलज्झयाणं' १०८ मे सो आठ गडना भेवा मार वाजा यिह्नोपाणी घलो छे. 'अठ्ठसयं विगज्झायाणं' वृना मार नेवा जो० १५ જીવાભિગમસૂત્ર Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे नाम् 'अट्टसयं छत्तज्झयाणं' अष्टशतम् अष्टाधिकशतं छत्राकारचिह्नोपेतध्वजानाम् ‘अट्ठसयं पिच्छज्झयाणं' अष्टशतं पिच्छध्वनाजाम्, अट्ठसयं सउणिज्झयाणं' अष्टशतम्-अष्टोत्तरशतं शकुनिध्वजानाम् पक्षिचिह्नोपेतध्वजानामित्यर्थः 'अट्ठसयं सीहज्झयाणं' अष्टशतम् -अष्टाधिकशतं सिंहध्वजानां सिंहचिह्नोपेतध्वजानाम्-सिंहचित्रोपेतध्वजानामित्यर्थः 'अट्ठसयं उसभज्झयाणं' अष्टशतं वृषभध्वजानाम्, 'अट्ठसयं सेयाणं चउविसाणाणं णागवरकेतूणं' अष्टशतं श्वेतानां चतुर्विषाणानाम् - चतुर्दन्तानां नागवरकेतूनाम् चतुर्दन्तहस्तिश्रेष्टध्वजानामित्यर्थः, 'एवामेव सपुव्वावरेण विजयदारेय' एवमेव सपूर्वापरेण विजयद्वारे च असीयं के उसहस्सं भवतीतिमवखायं' अशीतम्-अशीत्यधिकं केतुसहस्रं भवतीत्याख्यातम् जाएं है। 'अट्ठसयं गरुलज्झयाणं'१०८ गरुड के जैसे आकार वाले चिह्नवाली ध्वजाएं है 'अट्ठसयं विगज्झयाणं' १०८ वृक के जैसे आकारवाले चिह्नवाली ध्वजाएं है 'अट्ठसयं छत्तज्झयाणं' १०८ छत्र के जैसे आकारवाले चिह्नवाली ध्वजाएं है । 'अट्ठसयं पिच्छज्झयाणं' १०८ मयूरपिच्छ के आकार जैसे चिह्न से युक्त ध्वजाएं है 'अट्ठसयं सउणिज्झयाणं' १०८ शकुनि-पक्षी-के-आकार जैसे चिह्न से युक्त ध्वजाएं है 'अट्ठसयं सीहज्झयाणं' १०८ सिंह के जैसे आकारवाले चिह्न से युक्त ध्वजाएं है 'अट्ठसयं उसभज्झयाणं' १०८ वृषभ के जैसे आकारवाले चिह्न से युक्त ध्वजाएं है । 'अट्ठसयं सेयाणं चउविसाणं नागवरकेऊणं' १०८ श्रेष्ठ नागके केतु भूत श्वेत चारदंतों के जैसे आकारवाले चिह्नके युक्त ध्वजाएं है । 'एवामेव सपुवावरेणं विजयदारे य' इस प्रकार से सबमिलाकर उस विजय द्वार पर 'असीइ केउसहस्सं भवंतीतिमक्खायं' एक हजार अस्सी ध्वजाओं का परिमाण कहा गया है। २४२वाणी १०८ से सोने २064। छे. 'अट्ठसयं छत्तज्झयाणं' छत्रना। मा२पणा यिनोपाजी १०८ मेसोने २8 ५। छे. 'अट्रसयं पिच्छज्झयाणं' ૧૦૮ એકસેને આઠ મોર પીંછના આકાર જેવા આકારવાળી ધજાઓ છે. 'अट्रसयं सउणिज्झयाणं' मेसो २४ १०८ पक्षीना मा४।२२यिहोवाणी चन्ता छ. 'अट्ठसयं सीहज्झयाणं' १०८ सेसे। 218 सिडनावी मार पण यिनाथी युत पास छ. 'अट्रसयं उसमझयाणं' से। 213 १०८ वृषमना । २।४।२वाजी धनी छे. 'अट्रसयं सेयाणं चउविसाणं नागवर केउणं' १०८ मेसो २४ श्रेष्ठ नागडीयामा तु३५ अर्थात उत्तम सेवा भने यो यार होतो थियोना मारवाजी चन्नमा छे. 'एवामेव सपुव्वा वरेणं विजयदारे य' । प्रमाणे या भणीने से विorय द्वा२ ५२ 'असीइ केउसहरसं भवंतीतिमवखाय' मे १२ने मेसी १०८० ८०मानु प्रमाण જીવાભિગમસૂત્ર Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.५८ विजयद्वारस्थितचक्रध्वजादि निरूपणम् ११५ कथितं मया अन्यैश्च तीर्थकरैरिति । 'विजए णं दारे णवभौमा पन्नत्ता' विजयस्य खलु द्वारस्य पुरतो नव-नवसंखयकानि भौमानि प्रज्ञप्तानि-कथितानि 'तेसि णं भोमाणं अंतो बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पन्नत्ते' तेषां खलु भौमानामन्तर्बहुसमरमणीयो भूमिभागः प्रज्ञप्तः-कथितः 'जाव मणीणं फासो' यावन्मणीनां स्पर्शः मणीनां तृणानां स्पर्शवर्णनपर्यन्तं भूमिभागस्य वर्णनं कर्तव्यम्, तथाहि-स यथानामक आलिङ्ग पुष्करमिति वा मृदङ्ग पुष्करमिति वा करतलमिति वा आदर्शमण्डलमिति वा, चन्द्रमण्डलमिति वा, उरभ्रचर्म इति वा, वृषभचर्म इति वा, वराहचर्म इति वा, सिंहचर्म इति वा, व्याघ्रचर्म इति वा, वृकचर्म इति वा, द्वीपिचर्म इति वा, अनेक शङ्कुकीलकसहस्रविततः आवर्तप्रत्यावर्त श्रेणीप्रश्रेणिस्वस्तिक सोवस्तिक पुष्पमाण वर्तमानमत्स्याण्डमकराण्ड जारमारफुल्लवलिपद्मपत्रसागरतरङ्ग वासन्तिकलता पद्मलता भक्तिचित्रैः सच्छायैः समरीचिकैः सोद्योतः नानाविधपश्चवर्णैः तृणैश्च मणिभिश्चोपशोभित स्तद्यथा-कृष्णवर्णैर्यावच्छुक्लवर्णैः तत्र ये ते कृष्णमणय स्तृणानि च तेषामयमेतावद्रूपो वर्णावासः प्रज्ञप्तः स यथा नामकः जीमूत इति वा अञ्जनमिति वा, खञ्जनमिति वा, मर्षाति वा, गुलिकेति वा गवलकइति वा गबलगुटिकेति वा, भ्रमर इति वा भ्रमरावलीति वा भ्रमरपत्रगतसर इति वा जम्बूफलमिति वा यावत् कृष्णबन्धुकजीवक इति वा, एतावत्युक्ते भगवति गौतमः ग्राह-भवेदेतावद्पः कृष्णो मणेः भगवानाह-नायमर्थः समर्थः किन्तु इतोऽपि इष्टतरको यावदमन आमतरकः कृष्णवर्णों भवतीति । एवमेव अर्थात् इतनी ध्वजाएं उस विजय द्वार के उपर फहराती रहती है। ऐसा मेरा यह कहना अन्य पूर्व के तीर्थंकरों की परम्परा के अनुसार ही हैं ऐसा जानना चाहिये। ____ 'विजए णं दारे णव भौमा पन्नत्ता' विजय द्वार के आगे ९ भौम विशिष्ट स्थान कहे गये हैं 'तेसि णं भोमाणं अंतो बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते' इन विशिष्ट स्थान रूप भौमों का जो भीतरी भूमि भाग है वह बहुसम होने से अत्यन्त रमणीय है इस भूमिभाग का वर्णन 'जाव मणीणं फासो' इस सूत्र पाठ तक जैसा पीछे के प्रकरण मे કહેવામાં આવેલ છે. અર્થાત એટલી ધજાઓ એ વિજ્ય દ્વારની ઉપર ફરકતી રહે છે. આ પ્રમાણેનું આ મારૂં કથન અન્ય પૂર્વના તીર્થકરોની પરંપરાઓ प्रमाणे १ छ. तम समा . 'विजयाणं दारे णव भौमा पन्नत्ता' विन्य दानी माग नव मोम विशेष प्रा२ना स्थान पाम सावेद छे. 'तेसि णं भोमाणं अंतो बहुसमरमणिज्जे भूगिभागे पण्णत्ते' से विशेष प्रा२नो लोमानी रे मरन। मूभिलाग छ ते घणो २मणीय छे. २॥ भूमिमागनु वर्णन 'जाव मणीणं फासो' मा જીવાભિગમસૂત્ર Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे नीललोहितहारिद्रशुक्लवर्णानां वर्णनं कर्तव्यम्, एवमेव गन्धोऽपि वर्णनीयः, तेषां खलु तृणानां मणीनां च कीदृशः स्पर्शः प्रज्ञप्तः भगवानाह-आदर्श इति वा रुत इति वा बूरेति वा, नवनीतमिति वा हंसगर्भतूलिकेति वा सिरीषकुसुमनिचितेति वा वालकुमुदपत्रराशिरिति वा एवमुक्ते भगवति गौतमः प्राह-भवेदेतावद्रूपो मणीनां तृणानां च स्पर्शः किम्, ततो भगवानाह-नायमर्थः समर्थः प्रदर्शिता दर्शकादि स्पर्शापेक्षया इष्टतरको यावदमन आमतरक एव स्पर्शों भवतीत्येवं रूपेण भूमिभागस्य स्पर्शान्त वर्णनं पूर्वप्रकरणपर्यालोचनेन कृतं भवतीति ॥ 'तेसि णं भौमाणं उप्पि' तेषां खलु भौमानामुपरि-अग्रभागे 'उल्लोया पउमलया जाव सामलया भत्तिचिता जाव सव्व तवणिज्जमया अच्छा जाव पडिरूवा' उल्लोकाः-प्रासादोपरि प्रासादविशेषाः पद्मलता वनलता चूतलता श्यामलता भक्तिचित्रा यावत् सर्व तपनीयमया अच्छाः श्लक्ष्णा घृष्टा मृष्टा नीरजस्का निर्मला निष्कंकटच्छाया यावत्प्रतिरूपा इति। 'तेसि णं भोमाणं बहु मज्झदेसभाए' तेषां खलु भौमानां विशिष्टस्थानानां बहुमध्ये देशभागे 'जे से पंचमे भोमे' यत् तत् पञ्चमं भौमम् 'तस्सणं भोमस्स बहुमज्झदेसभाए' कहा जा चूका है वैसा ही यहां पर करलेना चाहिये । 'तेसिणं भोमाणं उप्पि उल्लोया, पउमलया जाव सामलया भत्तिचित्ता जाव सव्वतवणिजमया अच्छा जाव पडिरूवा 'उनविशिष्ट स्थानरूप भौमों के ऊपर उल्लोक है । प्रासाद के ऊपर जो प्रासाद विशेष होते हैं उनका नाम उल्लोक है पद्मलताएं है, आम्रलताएं है। श्यामलताएं है अनेक प्रकार के जीवों की रचना के यहां चित्र है । यावत् ये भौम सर्वात्मना तपनीय सुवर्ण मय है और अच्छ इलक्ष्ण, घृष्ट मृष्ट आदि पूर्वोक्त विशेषणों वाले हैं 'तेसिणं भोमाणं बहुमज्झदेसभाए' इन भौमों के बहुमध्यप्रदेशभाग में 'जे से पंचमे भौमे जो वह पांचवां સૂત્રપાઠ સુધી જે પ્રમાણે પહેલાના પ્રકરણમાં કહેવામાં આવેલ છે. એ જ પ્રમાણે माडीयां ५५ सम से. 'तेसिं णं भोमाणं उप्पिं उल्लोया पउमलया जाव सामलया भत्तिचित्ता जाव सव्वतवणिज्जमया अच्छा जाव पडिरूवा' से विशेष प्रान ભોની ઉપર જે પ્રાસાદ વિશેષ હોય છે તેનું નામ ઉલ્લેક છે. એ ઉલ્લેકની ઉપર પદ્મલતાના ચિત્રો છે. વનલતાના ચિત્રો છે. આમ્રલતાના ચિત્રો છે. શ્યામલતાના ચિત્રો છે. તેમજ અનેક પ્રકારના પ્રાણિના ચિત્રો ચિત્રેલા છે. યાવત્ એ ભીમો સર્વાત્મના તપનીય સુવર્ણમય છે. તથા અચ્છ, શ્લષ્ણુ, વૃષ્ટ, મૃષ્ટ; विगेरे पूरित विशेष वा छ. 'तेसिं णं भोमाणं बहुमज्झदेसभाए' से नौमाना गडमध्य शिक्षामा 'जे से पंचभे भौमे, २ पांयमा लोभ छ 'तस्स જીવાભિગમસૂત્ર Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.५८ विजयद्वारस्थितचक्रध्वजादि निरूपणम् ११७ तस्य खलु भौमस्य बहुमध्यदेशभागे 'एत्थ णं एगे महं सीहासणे पन्नत्ते' अत्र खलु एकं महत् सिंहासनं प्रज्ञप्तम् 'सीहासण वण्णओ विजयदूसे जाव अंकुसे जाव दामा चिटुंति' सिंहासनवर्णनं विजयदृष्यं यावदशो यावद्दामानि तिष्ठन्ति । तेषां च भौमानामुपरि प्रत्येकं प्रत्येकं सिंहासनं प्रज्ञप्तम्, तेषां सिंहासनाना मयमेतावद्रपो वर्णावासः प्रज्ञप्तः तद्यथा-तपनीयमयाः चक्रवालाः रजतमयानि सिंहासनानि सौवर्णिकाः पादाः नानामणिमयानि पादपीठानि जाम्बूनदमयानि गात्राणि वनमय्यः सन्धयः नानामणिमयं व्युतम्-तानि सिंहासनानि ईहामृग ऋषभनरमकरविहगव्यालकिन्नरवनलता पद्मलताभक्तिचित्राणि ससारसारोपचित भौम है 'तस्सणं भोमस्स बहुमज्झदेसभाए' उस भौम के बहुमध्यदेश में 'एत्थ णं एगे महं सीहासणे पण्णत्ते' 'विशाल सिंहासन कहागया है 'सीहासणवण्णओ विजय दूसे जाव अंकुसे जाव दामा चिट्ठति' यहां पर सिंहासनका वर्णन, विजयदृष्यका वर्णन एवं कुंभाग्रप्रमाण मुक्ताओं की मालाओं का वर्णन जैसा पहिले किया जा चूका है वेसा ही वह सब वर्णन वहां पर भी करलेना चाहिये इन भौमों में से प्रत्येक भौमके ऊपर एक एक सिंहासन कहा गया है इन सिंहासनों के वर्णन के सम्बन्ध में ऐसा कहा गया है कि 'इनके चक्कल तपनीयमय है इनके अधोभाग में रजत के बने हुए सिंह के चित्र है सुवर्ण के इनके पाये हैं। अनेक मणिके बने हुए इनके पादपीठ हैं। इन सिंहासनों का कलेबर जाम्बूनद-सुवर्ण विशेषकाबना हुआ है। इनकी संधियां-वज्रमय है । इत्यादि रूप से वर्णन जैसा पीछे किया जा चूका है वैसा ही णं भोमस्स बहुमझदेसभाए' से लौभेना पमध्य देश लामा 'एत्थ णं एगे महं सीहासणे पण्णत्ते' में वि सिंहासन पामा मावेस . 'सीहासण वण्णओ विजयदूसे जाव अंकुसे जाव दामा चिटुंति' मडीया सिडासनानुन વિજ્યદ્રષ્યનું વર્ણન અને કુંભાગ્ય પ્રમાણવાળી મતીની માળાઓનું વર્ણન જેમ પહેલાં કરવામાં આવેલ છે. એ જ પ્રમાણે એ તમામ વર્ણન અહીયાં પણ કરી લેવું જોઈએ. એ ભમેમાંથી દરેક ભૌમેની ઉપર એક એક સિંહાસન રાખવામાં આવેલ છે. આ સિંહાસનના વર્ણન સંબંધમાં એવું કહેવામાં આવેલ છે કે–તેના ચકલે તપનીયમય છે. તેની નીચેના ભાગમાં રજત ચાંદીના બનેલા સિંહોના ચિત્રો છે. સેનાના તેના પાયાઓ છે. તેના પાદપીઠે અનેક મણિના બનેલા છે. એ સિંહાસનનું કલેવર જંબૂનદ સુવર્ણ વિશેષનું બનેલ છે. તેની સંધિ વજમય છે. ઈત્યાદિ પ્રકારથી વર્ણન જેમ પહેલા કરવામાં આવેલ છે. એ જ પ્રમાણેનું એ તમામ વર્ણન અહીંયાં જીવાભિગમસૂત્ર Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे विविधमणिरत्न पादपीठानि अच्छमृदुमसूरकनवलककुशान्तलिप्तसिंहकेसरप्रत्युत्थिताभिरामाणि उपचितक्षौमदुकूलप्रतिच्छादनानि सुविरचितरजस्त्राणानि रक्तांशुकसंवृतानि सुरम्याणि आदर्शकरुतबूरनवनीततूलमृदुस्पर्शानि मृदुकानि प्रासादीयानि दर्शनीयानि अभिरूपाणि प्रतिरूपाणि ॥ तेषां सिंहासनानामुपरि प्रत्येक प्रत्येकं विजयदुष्यं प्रज्ञप्तम् । तानि विजयष्याणि श्वेतानि शंखकुन्ददकरजोऽमृतमथितफेनपुञ्जसन्निकाशानि सर्वरत्नमयानि अच्छानि यावत् प्रतिरूपाणि, तेषां खलु विजयदष्याणां बहमध्यदेशभागे प्रत्येकं प्रत्येकं वनमया अशाः प्रज्ञप्ता: तेषु वज्रमयेषु अङ्कशेषु प्रत्येकं प्रत्येकं कुम्भाग्रं मुक्तादाम प्रज्ञप्तम् तानि खल कुम्भाग्राणि मुक्तादामानि अन्यैरन्यैश्चतुर्भिस्तदर्बोच्च प्रमाणमात्रैरर्धकुम्भाग्रैमुक्तादामभिः सर्वतः समन्तात् संपरिक्षिप्तानि, तानि खलु मुक्तादामानि तपनीयलम्बू सकानि सुवर्णप्रतरकमण्डितानि नानामणिरत्नविविधहाराहारोपशोभित समुदायानि ईषदन्योन्यमसंपृक्तानि पूर्वापरदक्षिणोत्तरागतेतिमंदं मन्दमेजमानानि व्येजमानानि प्रकम्पमानानि२ उदारेण मनोज्ञेन मनोहरेण कर्णमनोनिवृत्तिकरेण तान् प्रदेशान् समन्तात् आपूर्यमाणानि श्रियोपशोभितानि तिष्टन्तीति ॥ 'तस्स णं सीहासणस्स अवरुत्तरेण' तस्य खलु सिंहासनस्य अपरोत्तरेण वायव्यकोणे इत्यर्थः, उत्तरेण-उत्तरस्यां दिशि 'उत्तरपुरस्थिमेण उत्तर पूर्वस्यां दिशि ईशानकोणे इत्यर्थः 'एत्थ णं विजयस्स देवस्स' अत्र विजयस्य देवस्य 'चउण्हं सामाणियसहस्साणं' चतुर्णाम्-चतुःसंख्या परिमितानां सामानिकसहस्राणाम् 'चत्तारि भदासणसाहस्सीओ पन्नत्ताओ' चत्वारि भद्रासनसहस्राणि प्रज्ञप्तानि-कथितानि, 'तत्थ ण सीहासणस्स' तस्य खलु सिहासनस्य 'पुरत्थिमेणं' वह वर्णन यहां पर भी करलेना चाहिये सिंहासन सम्बन्धी यह सव कथन ५४ नम्वर के सूत्र में किया जा चुका है। 'तस्सणं सोहासणस्स अवरुत्तरेण' उस सिंहासन के वायव्यकोण में 'उत्तर दिशा में 'उत्तर पुरथिमेणं' और इशान कोण में 'एत्थणं विजयदेवस्स चउण्हं समाणिय सहस्साणं' विजय देव के ४हजार सामानिक देवों के 'चत्तारि भद्दासणसाहस्सीओपण्णत्ताओ' ४हजार भद्रासन कहे गये हैं। 'तस्स णं सीहासणस्स पुरथिमेणं एत्थ णं विजयस्स देवस्स चउण्हं अग्गमाहिसी णं પણ સમજી લેવું. સિંહાસન સંબંધી આ તમામ કથન સૂત્ર ૫૪માં કરવામાં मावत छ. 'तस्स णं सीहासणस्स अवरुत्तरेण' ये सिंहासनाना पायव्य भूमा 'उत्तरेण' उत्त२ दिशामा ‘उत्तरपुरथिमेणं' अने शान भूमा 'एत्थ णं विजय देवस्स चउण्हं सामाणियसहस्साणं' विनय हेवन ४ या२ इतर सामानि हेवाना 'चत्तारि भद्दासणसाहस्सीओ पण्णत्ताओ' या२ ॥२ मद्रासन। रामपामा मावत छ. 'तस्स णं सीहासणस्स पुरथिमेणं एत्थ णं विजयस्स देवस्स चउण्हं જીવાભિગમસૂત્ર Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.५८ विजयद्वारस्थितचक्रध्वजादि निरूपणम् ११९ पूर्वस्यां दिशि 'एत्थ णं विजयस्स देवरस' अत्र खलु विजयस्य देवस्य 'चउण्हं अग्गमहिसीणं सपरिवाराणं' चतसृणामग्रमहिषीणां सपरिवाराणाम् 'चत्तारि भद्दासणा पन्नत्ता' चत्वारि भद्रासनानि प्रज्ञप्तानि-कथितानीति । 'तस्सणं सोहासणस्स दाहिणपुरत्थिमेणं' तस्य खलु सिंहासनस्य दक्षिणपौरस्त्येन दक्षिणपूर्वस्याम् अग्निकोणे इत्यर्थः, 'एत्थ णं विजयरस देवस्स' अत्र खलु विजयस्य देवस्य 'अम्भित रियाए परिसाए' आभ्यन्तरिकायां प्रथमायां पर्षदि-सभायाम् 'अट्टण्हं देवसाहस्सीणं' अष्टानां देवसहस्राणाम् 'अटण्हं भदासणसाहस्सीओ पन्नत्ताओ' अष्टौ-अष्टसंख्या परिमितानि भद्रासनसहस्राणि प्रज्ञप्तानि-कथितानीति । 'तस्स णं सीहासणस्स दाहिणे णं' तस्य खलु सिंहासनस्य दक्षिणेन-दक्षिणस्यां दिशि 'विजयस्स देवस्स' विजयनामकस्य देवस्स 'मज्झिमियाए परिसाए' मध्यमिकायां द्वितीयस्यां पर्षदि-सभायाम् ‘दसण्हं देवसाहस्सीणं' दशानां दशसंख्या परिमितानां देवसहस्राणाम्, 'दसभद्दासणसाहस्सीओ पन्नत्ताओ' दशभद्रासनसहस्राणि-प्रज्ञप्तानि-कथितानि 'तस्स णं सीहासनस्स दाहिणपञ्चत्थिसपरिवाराणं चत्तारि भद्दासणा पण्णत्ता' तथा उस सिंहासनकी पूर्वदिशा में विजय देवकी ४ सपरिवार अग्रमहिषियों के चार भद्रासन कहे गये हैं । 'तस्सणं सीहासणस्स दाहिणपुरस्थिमेणं एत्थणं विजयस्स देवस्स' तथा उस सिंहासन के आग्नेयकोण में विजयदेवकी 'अभितरियाए परिसाए अट्ठण्हं देवसाहस्सीणं अट्टण्हं भद्दासणसाहस्सीओ पण्णत्ताओ' आभ्यन्तरपरिषदा के आठ हजार देवों के आठ हजार भद्रासनकहे गये है। 'तस्सणं सीहासणस्स दाहिणेणं उस सिंहासन की दक्षिणदिशा में 'विजयस्स देवस्स' विजयदेवकी मज्झिमियाए परिसाए' द्वितीयमध्यमसभा के दसण्हं देवसाहस्सीणं' दश हजार देवों के दसभद्दासणसाइस्सीओ पन्नत्ताओ' दश हजार भद्रासन कहे गये हैं 'तस्स अग्गमहिसीणं सपरिवाराणं चत्तारि भदासणा पण्णत्ता' तथा से सिहासनानी પૂર્વ દિશામાં વિજય દેવની ૪ ચાર અમહિષિના સપરિવાર ચાર ભદ્રાસને डस छ. 'तरस णं सीहासणरस दाहिणपुरस्थिमेणं एत्थ णं विजयस्स देवस्स' तथा से सिहासनना मनियामा विभयहेवनी 'अभिंतरियाए परिसाए अट्टण्हं देवसाहस्सीणं अट्ठण्हं भदासणसाहस्सीओ पण्णत्ताओ' मान्यत२ परिषहाना 2418 ०२ हेवोना 28 २ मद्रासन। २।५पामा २मावेश छ तस्स णं सीहासणस्स दाहिणेणं' से सिंहासननी दक्षिण दिशामा विजयस्स देवस्स' विन्य हेपनी 'मन्झिमियाए परिसाए' मा भयम परिषदामा 'दसण्हं देवसाह स्सीणं' इस ६०२ हेवाना 'दस भद्दासणसाहस्सीओ पन्नत्ताओ' इस पर જીવાભિગમસૂત્ર Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२० जीवाभिगमसूत्रे मेणं' तस्य खलु सिंहासनस्य दक्षिणपश्चिमेन दक्षिणपश्चिमस्यां दिशीत्यर्थः, 'एत्थ णं विजयस्स देवस्स बाहिरियाए परिसाए' अत्र खलु विजयस्य देवस्य बाह्याभिधानायां तृतीयस्यां पर्षदि - सभायाम् 'बारसहं देवसाहस्सीणं' द्वादशानांद्वादशसंख्या परिमितानां देवसहसाणाम् ' वारस भद्दा सणसाहस्सीओ पन्नत्ताओ' द्वादश भद्रासन सहस्राणि प्रज्ञप्तानि कथितानि 'तस्स णं सीहासणस्स पच्चत्थिमेणं' तस्य खलु सिंहासनस्य पाश्चात्येन पश्चिमस्यां दिशीत्यर्थः, 'एत्थणं विजयस्स देवस्स' अत्र - पश्चिमस्यां दिशि खलु विजयस्य देवस्य 'सत्ता अणीया हिवईणं' सप्तानामनीकाधिपतीनाम् - बलाध्यक्षाणाम् 'सत्त भद्दासणा पन्नत्ता' सप्त-सप्तसंख्या परिमितानि भद्रासनानि प्रज्ञप्तानि - कथितानि, 'तस्स णं सीहासणस्स पुरस्थिमेणं' तस्य खलु सिंहासनस्य पूर्वस्यां दिशि ' पच्चत्थिमेणं' पाश्चात्येनपश्चिमस्यां दिशि 'उत्तरेणं' उत्तरस्यां दिशि 'एत्थ णं विजयस्स देवस्स' अत्र खलु विजयस्य देवस्य 'सोलस आयरक्खदेव साहस्सीणं' षोडशात्मकरक्षक देवसहस्राणाम् 'सोलस भद्दास साहस्सीओ पन्नत्ताओ' षोडश भद्रासनसहस्राणि प्रज्ञप्तानि णं सीहासणस्स दाहिणपच्चत्थिमेणं, उस सिंहासन की दक्षिण पश्चिमदिशा में 'एत्थ' णं विजयस्स देवस्स बाहिरियाए परिसाए' विजयदेव की बाह्यपरिषद के 'बारसहं देवसाहस्सीणं' १२ हजार देवों के 'बारसभद्दासणसाहस्सीओ पन्नत्ताओ' १२ बारह हजार सिंहासनकहे गये हैं । 'तस्सणं सीहा सणस्स पच्चत्थिमेणं' उससिंहान की पश्चिमदिशा में 'एत्थ विजयस्स देवस्स सत्तण्हं अणीयाहिवइणं' विजयदेव के सात अनीकाधिपतियों के 'सत्त भद्दासणा पण्णत्ता' सातभद्रासन कहे गये हैं । 'तस्स' णं सीहासणस्स पुरात्थिमेणं' उस सिंहासन की पूर्वदिशा में पंचत्थिमेणं' पश्चिम दिशा में 'उत्तरेणं' उत्तर दिशा में 'एत्थ णं विजयस्स देवस्स सोलस आयरक्ख देवसाहस्सीणं सोलस भदासणसाहस्सीओ लद्रासना अडेस छे, 'सीहा सणस्स दाहिणपच्चत्थिमेणं' से सिंहासननी दक्षिण पश्चिम दिशामा 'एत्थ णं विजयस्स देवस्स बोहिरियाए परिसाए' विनय हेवनी मा परिषहाना 'बारसहं देवसाहस्सीणं' और डुलर हेवाना 'बारस भद्रासण साहसीओ पन्नत्ताओ' १२ मार हर सिंहासनो रामवामां आवे छे. 'तस्स णं सीहा सणस्स पच्चत्थिमेणं' मे सिंहासननी पश्चिम दिशामा 'एत्थ णं विजय स देवस्स सत्तहं अणीयाहिवइणं' विनय हेवना सात मनीअधिपतियाना 'सत्त भासणा पण्णत्ता' सात भद्रासनो रामेस छे. 'तस्स णं सीहासणरस पुरत्थिमेणं' ये सिंहासननी पूर्व हिशामां 'पच्चत्थिमेणं' पश्चिमहिशामां 'उत्तरेणं' उत्तर हिशाभां 'एत्थ णं विजयम्स देवरस सोलस आयरक्खदेवसाहस्सीणं सोलस भद्दासण જીવાભિગમસૂત્ર Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.५८ विजयद्वारस्थितचक्रध्वजादि निरूपणम् १२१ कथितानि षोडभेशदमेव दर्शयति-तं जहा' तद्यथा 'पुरस्थिमेणं चत्तारि साहस्सीओ' पौरस्त्येन-पूर्वस्यां दिशि चत्वारि-चतुःसंख्याकानि भद्रासनसहस्राणि 'एवं चउसु वि जाव उत्तरेणं चत्तारि साहस्सीओ' एवं पूर्ववदेव चतसृष्वपि याव दुत्तरेण चत्वारि सहस्राणि अयं भावः-दक्षिणस्यां दिशि चत्वारि भद्रासनसहस्राणि, तथा पश्चिमस्यां दिशि चत्वारि भद्रासनसहस्राणि, उत्तरस्यां दिशि चत्वारि भद्रासनसहस्राणि प्रज्ञप्तानि तदेवं सर्वसंकलनया विजयदेवस्यात्मरक्षकषोडशदेवसहस्राणां षोडश भद्रासनसहस्राणि भवन्तीति । तदेवं पञ्चमे भौमे सिंहासनं सपरिवारं सामानिकदेवयोग्यं भद्रासनं च प्रदर्शितम् 'अवसेसेसु भौमेसु' अवशेषेषु-प्रथमद्वितीयतृतीयचतुर्थेषु भौमेषु 'पत्तेयं पत्तेयं भदासणा पन्नत्ता' प्रत्येकं प्रत्येकं सिंहासनमपरिवारं सामानिकदेवयोग्यभद्रासनरूपपरिवाररहितं भद्रासनं प्रज्ञप्तं कथितमिति ॥ पन्नत्ताओ' विजयदेव के १६ हजार आत्मरक्षक देवों के सोलह हजार भद्रासन कहे गये हैं । 'तं जहा' जो इस प्रकार से हैं-'पुरथिमेणं चत्तारि साहस्सीओ' पूर्वदिशा में चार हजार 'एवं चउसु वि जाव उत्तरेणं चत्तारिसहस्सीओ 'दक्षिणदिशा में चार हजार पश्चिमदिशा में चार हजार और उत्तरदिशा में ४ हजार इस प्रकार से ये आत्मरक्षक देवों के १६ हजार भद्रासन हो जाते हैं । इस प्रकार से पंचम भौम में सिहासन का एवं सपरिवार सामानिक देवयोग्य भद्रासन इनका कथन किया बाकि के भौमों में प्रथम-द्वितीय तृतीय और चतुर्थ इन चार भौमों में 'पत्तेयं पत्तेयं भद्दासणा पन्नत्ता' प्रत्येक भौम में एक एक सिंहासन सामानिक आदि देवयोग्य भद्रासन रूप परिवार से रहित कहा गया है 'विजयस्स णं दारस्स' विजयद्वार का 'उवरिमागारा' जो साहस्सीओ पन्नत्ताओ' वियवन। १६ सो १२ मने मात्म२३४ हेवोनी सोग ००२ मद्रासन। रामेटा छे. 'तं जहा' ते २0 प्रमाणे छ. 'पुरथिमेणं चत्तारि साहस्सीओ' पूर्व शिामा यार हु॥२ ‘एवं चउसु वि जाव उत्तरेणं चत्तारि साहस्सीओ' દક્ષિણ દિશામાં ચાર હજાર પશ્ચિમ દિશામાં ચાર હજાર અને ઉત્તર દિશામાં ચાર હજાર આ પ્રમાણે આત્મરક્ષક દેના ૧૬ સોળ હજાર ભદ્રાસન થઈ જાય છે. આ રીતે પાંચમાં ભૌમમાંના સિંહાસનું અને સપરિવાર સામાનિક દેવ યેગ્ય ભદ્રાસનનું કથન કરવામાં આવેલ છે. બાકીના ભમોમાં એટલે કે परसा, मी alon मने याथा से यारे लोभमा ‘पत्तेयं पत्तेयं भद्दासणा पण्णत्ता' દરેક ભૌમમાં એક એક સુંદર સિંહાસન સામાનિક વિગેરે દેવ એગ્ય ભદ્રાસન विगेरे ३५ परिवा२ ५१२॥ ४ छ. 'विजयस्स णं दारस्स' विन्य द्वारा जी० १६ જીવાભિગમસૂત્ર Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२२ जीवाभिगमसूत्रे 'विजयस्स णं दारस्स' विजयस्य खलु द्वारस्य 'उवरिमागारा' उपरितना आकाराः-उत्तराङ्गादिरूपाः 'सोलसविहेहिं' षोडशविधैः-पोडश प्रकारकैः ‘रयणेहिं उवसोभिया' रत्नैः-कर्केतनादिभिरुपशोभिताः-अलइन्कृताः 'तं जहा' तद्यथा-रयणेहिं' रत्नैः-सामान्यतः कर्केतनादि रत्नैः 'वयरेहिं' वज्रनामकरत्नैः 'वेरुलिएहिं' वैडूर्यैः-वैडूर्यनामकैः ‘जाव रिटेहिं' यावद्रिष्टैः अत्र यावत्पदेन लोहिताक्षरत्नैः मसारगल्लैः हंसगर्भः पुलकैः सौगन्धिकैः ज्योतीरसैः अझैः अञ्जनैः रजतैः जातरूपै अञ्जनपुलकैः स्फटिक, एतेषां रत्नानां ग्रहणं भवति, तथा च सामान्यरत्नत आरभ्य रिष्टान्तरत्नैः विजयद्वारस्योपरितनाकाराः समुषशोभिता इति । 'विजयस्स णं दारस्स' विजयस्य खलु द्वारस्य, 'उप्पि' उपरिउपरितने भागे 'बहवे अट्ठमंगलगा पन्नत्ता' बहूनि-अनेकप्रकारकाणि अष्ट-अष्टसंख्यकानि मङ्गलकानि प्रज्ञप्तानि-कथितानि, मङ्गलानामष्टौ भेदानेव दर्शयति'तं जहा' तद्यथा-'सोत्थिय सिरिवच्छ जाव दप्पणा' स्वस्तिक श्रीवत्स यावत् -नन्दिकावर्तवर्द्ध मानभद्रासनकलशमत्स्यदर्पणरूपाणि मङ्गलकानि कथंभूतानि तानि एतानि तत्राह 'सव्वरयणामया' इत्यादि, 'सव्वरयणामया अच्छा जाव ऊपर का आकार है वह 'सोलसविहेहिं रयणेहिं उवसोभिया' १६ प्रकार के रत्नों से सुशोभित है, 'तं जहा' उनरत्नों के नाम इस प्रकार से हैं 'वयरेहिं वज्ररत्न, 'वेरुलिएहिं' वैडूर्यरत्न, 'जाव' रिटेहिं यावत्-लोहि ताक्षरत्न, मसारगल्लरत्न, हंसगर्भरत्न, पुलकरत्न, सौगन्धिकरत्न, ज्योतिरसरत्न अंकरत्न अञ्जनरत्न रजतरत्न जातरूपरत्न, अञ्जन पुलकरत्न, स्फटिकरत्न एवं रिष्ठरत्न 'विजयस्सणं दारस्स उप्पिं बहवे अट्ठमंगलगा पण्णत्ता' विजय द्वार के ऊपर अनेक आठ २ मंगलद्रव्य कहे गये हैं। 'तं जहा' उनमंगलद्रव्यों के नाम इस प्रकार से हैं-'सोत्थिय सिरिवच्छ जाव दप्पणा' स्वस्तिक, श्रीवत्स, नंदिकावर्त वर्द्धमानक,भद्रा'उवरिमागारा' ५२ने मा४।२ छ त 'सोलसविहेहिं रयणेहिं उवसोभिया' सोच ४२॥ रत्नाथी सुमित छ. 'तं जहा' ये रत्नाना नामी प्रमाणे छ. 'वयरेहिं १०२त्न 'वेरुलिएहिं वैडूर्य रत्न 'जाव रिटेहिं' यावत् साहिताक्षरत्न મસારગલ્લ રત્ન હંસગર્ભ રત્ન, પુલકરત્ન, સૌગન્ધિકરત્ન, તિરસરત્ન અંક રત્ન, અંજનરત્ન, રજતરત્ન, જાતરૂપરત્ન અંજનપુલકરત્ન સ્ફટિક રત્ન અને (२०४२त्न 'विजयरस णं दाररस उप्पिं बहवे अट्ठ मंगलगा पण्णत्ता' विय द्वारनी ७५२ २03 203 म ध्य ७उवामां मावेस छ. 'तं जहा' ते मस द्रव्या ना नामी 24॥ प्रमाणे छे. 'सोस्थिय सिरिवच्छ जाव दप्पणा' स्वस्ति:, श्रीवत्स, नहित, मान, मद्रासन, ४६१, मत्स्य, मने ४५ 'सव्वरयणामया જીવાભિગમસૂત્ર Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.५८ विजयद्वारस्थितचक्रध्वजादि निरूपणम् १२३ पडिरूवा' सर्वरत्नमयानि अच्छानि यावत्-श्लक्ष्णानि घृष्टानि मृष्टानि नीरजस्कानि निर्मलानि निष्कंकटच्छायानि सप्रभाणि सोद्योतानि समरीचिकानि प्रासादीयानि दर्शनीयानि अभिरूपाणि प्रतिरूपाणि । 'विजयस्स णं दारस्स उप्पि' विजयस्य खलु द्वारस्योपरि-अग्रतनभागे 'बहवे कण्हचामरज्झया जाव सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा' बहवः कृष्णचामरध्वजा नीलचामरध्वजा लोहितचामरध्वजा हारिद्रचामरध्वजा शुक्लचामरध्वजाः सर्वरत्नमया अच्छाः श्लक्ष्णा नीरजस्का निष्पङ्का निर्मला निष्ककटच्छायाः सप्रभाः सोद्योताः समरीचिका: प्रासादीया दर्शनीया अभिरूपाः प्रतिरूपा इति ॥ 'विजयस्स णं दारस्स उप्पि' विजयस्य खलु द्वारस्य उपरि-अग्रभागे 'बहवे छत्तातिच्छत्ता तहेव' बहूनि छत्रासन, कलश, मत्स्य, एवं दर्पण, 'सव्वरयणामया अच्छा जावपडिरूवा' ये सब मंगल द्रव्य सर्वात्मना रत्नमय है, और अच्छ से लेकर यावत प्रतिरूपतक के विशेषणों से युक्त है । 'विजयस्स णं दारस्स उप्पि बहवे कण्हचामरज्झया जाव सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा' विजय द्वार के उपर अनेक कृष्ण चामरों की ध्वजाएं हैं अनेक नील चामरों की ध्वजाएं हैं। अनेक लोहितवर्णवाले चामरों की ध्वजाएं है अनेक हारिद्रवर्ण के चामरों की ध्वजाएँ है अनेक शुक्लवर्ण वाले चामरों की ध्वजाएँ है ये सब ध्वजाएँ सर्वात्मना रत्नमय है और अच्छ इलक्षणनीरजस्क निष्पङ्क निर्मल निष्कंकटच्छाय सप्रभ-सोद्योत समरीचिकप्रासादीय दर्शनीय अभिरूप-एवं प्रतिरूप विशेषणों वाली है। इन अच्छादिपदों-की व्याख्या पीछे अनेक स्थानों पर की जा चुकी है । अतः वहीं से इसे देखलेना चाहिये. 'विजयस्स णं दारस्स उप्पिं बहवे. अच्छा जाव पडिरूवा' २॥ सपाट मस द्रव्यो सारे रत्नमय छ. सन अच्छथी. साधने यावत् प्रति३५ सुधीना विशेषणेवा छे. 'विजयस्स णं दारस्स उप्पिं बहवे कण्हचामरज्झया जाव सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा' વિજ્યદ્વારની ઉપર અનેક પ્રકારની કૃષ્ણ વર્ણવાલી ચામરની ધજાઓ છે. અનેક પ્રકારની નીલ વર્ણવાળી ચામરની ધજાઓ છે. અનેક પ્રકારની લાલ વર્ણવાળી ચામરની ધજાઓ છે. અનેક પ્રકારની પીળા રંગવાળી ચામરની ધજા છે. અનેક પ્રકારની સફેદ વણ વાળી ચામરની ધજાઓ છે. આ બધી ધજાઓ सर्वात्मना २त्नमय छे. गाने २१२७, २६, नी२०४६४, नि०५४, निमस, નિષ્કકટછાય સપ્રભ, સદ્યોત, સમરીચિક પ્રાસાદીય, દર્શનીય, અભિરૂપ અને પ્રતિરૂપ એ બધાજ વિશેષણ વાળી છે. અને તે બધી જ સુંદર છે. આ અછ વિગેરે પદની વ્યાખ્યા આની પહેલાં પણ અનેક સ્થળે કરવામાં આવી ગયેલ છે तथा ते त्यांथी समसवी. 'विजयस्स णं दारस्स उप्पि बहवे च्छत्ताइच्छत्ता तहेव' જીવાભિગમસૂત્ર Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२४ जीवाभिगमसूत्रे तिच्छत्राणि तथैव पताकातिपताकानि घण्टायुगलानि चामरयुगलानि उत्पलहस्तकाः-उत्पलसमूहाः, कुमुदहस्तकाः, हस्तकशब्दोऽत्र समूहवाची एवग्रेऽपि नलिनहस्तकाः पौण्डरीकहस्तकाः शतपत्रसहस्रपत्रहस्तकाः सर्वरत्नमयाः श्लक्ष्णा घृष्टा मृष्टा नीरजस्का निर्मलाः प्रासादीया अभिरूपाः प्रतिरूपा इति । ___ 'से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चई तत्केनार्थेन भदन्त ! एव मुच्यते-कथ्यते'विजएणं दारे विजए णं दारे' विजय नामक खलु द्वारम् विजयनामक खलु द्वारम् इति, एतस्य विजयद्वारमिति नामकरणे को हेतुरिति गौतमस्वामिनः भगवन्तं प्रति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' हे गौतम ! 'विजए णं दारे विजए णाम देवे" विजयनामके द्वारे विजयनामको देवः ‘महडिए' महर्द्धिकः महती-विशाला छत्ताइच्छत्ता तहेव' विजयद्वार के ऊपर अनेक छत्रातिछत्र-छत्रके ऊपर छत्र है, पताकातिपताएं है, घण्टायुगल है, चामरयुगल है उत्पल समूह है । कुमुद समूह है, नलिनसमूह है, पौण्डरीकसमूह है, शतपत्र और सहस्रपत्रसमूह है, जिन कमलों में सौ पत्र होते हैं वे शतपत्र समूह है, और जिनमें एक हजार पत्र होते हैं वे सहस्रपत्र है । ये सब भी सर्वास्मना रत्नमय है एवं अच्छ इलक्षण आदि पूर्वोक्त विशेषणोंवाले हैं। 'सेकेणढे णं भंते ! एवं वुच्चइ विजए णं दारे विजए णं दारे' हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि यह विजयद्वार हैअर्थात् विजयद्वार का विजय द्वार ऐसा नाम किस कारण से हुआ है ? इसके उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा ! विजए णं दारे विजए णामं देवे' हे गौतम । विजय द्वार में विजय नामका देव रहता है, यह देव ‘महड्ढिए' बहुत वडी भवन परिवार आदिरूप વિજ્યદ્વારની ઉપર અનેક છત્રાતિછત્ર છત્રની ઉપર છત્ર છે, પતાકાતિ પતાકા ધજાની ઉપર ધજા છે. અને ઘંટા યુગલ છે. ચામયુગલ છે. કમળના સમૂહો છે. કુમુદ સમૂહ છે. નલિન સમૂહ છે. પીંડરીક સમૂહ છે. શતપત્ર અને સહસ્ત્ર પત્રના સમૂહ છે. જે કમળોમાં સો પાંખડીયે હોય છે તે શતપત્ર કહેવાય છે અને જે કમળમાં હજાર પાંખડી હોય છે તે સહસ્ત્રપત્ર કહેવાય છે. આ બધા સર્વ પ્રકારથી २त्नभय तथा १२० १६९५ विगेरे पूर्वोत विशेषणे! पण छ. 'से केणट्रे गं भंते ! एवं वुच्चइ विजए णं दारे विजए णं दारे' नाव मे मा५ २॥ १२९थी કહે છે કે આ વિજયદ્વાર છે. અર્થાત્ વિજયદ્વારનું વિજયદ્વાર એવું નામ શા ४।२९४थी थयेस छ ? २मा प्रश्न उत्तरमा प्रमुश्री ४९ छ है 'गोयमा ! विजए णं दारे विजए णाम देवो' गौतम ! वियद्वारमा विन्य नामना व २४ छ. से 'महढिए' लवन परिवा२ ३५ ४ माटी सेवी ऋद्धिवा छे. જીવાભિગમસૂત્ર Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.५८ विजयद्वारस्थितचक्रध्वजादि निरूपणम् १२५ ऋद्धिः-भवनपरिवारादिका यस्य असौ महर्द्धिकः ‘महज्जुईए' महद्युतिकः महती विशाला द्युतिः शरीरगता आभरणगता यस्यासौ महाद्युतिकः 'महाबले' महाबलः 'महाजसे' महायशाः महद् यशः-ख्याति यस्यासौ महायशाः 'महासोक्खे' महासौख्यः, महत् सौख्यं प्रभूत सवेद्योदयवशात् यस्य स महासौख्यः, 'महाणुभावे' महानुभावः-परमतेजः सम्पन्नः 'पलिओवमट्टिईए' पल्योपमस्थितिकः पल्योपमप्रमाणा स्थितिः आयुष्यकालो यस्य स पल्योपमस्थितिकः । एतादृशविशेषणविशिष्टो विजयाख्योदेवः 'परिवसइ' परिवसतीति । 'से णं तत्थ देवे' स खलु तत्र देवो विजयाख्यः 'चउण्हं सामाणियसाहस्सीणं' चतुर्णा सामानिक सहस्राणाम्, 'चउण्हं अग्गमहिसी णं सपरिवाराणं' चतसृणामग्रमहिषीणां सपरिवाराणाम् , 'तिण्हं परिसाणं' तिसृणां परिषदाम् आभ्यन्तरिक माध्यमिक बाह्याभिधानाम् 'सत्तण्हं अणियाणं' सप्तानामनीकानाम् 'सत्तण्हं अणियाहिवई णं' सप्तानामनीकाधिपतीनाम्, 'सोलसण्हं आयरक्खदेवसाहस्सीणं' षोडशानामात्मऋद्धिवाला है । 'महज्जुईए' बहुत बडी शरीर सम्बन्धी या आभरण सम्बन्धी द्युतिवाला है 'महाबले' बहुत बडे बलवाला है 'महाजसे' बहुत बडी ख्यतिवाला है 'महासोक्खे' प्रभूतसातावेदनीयकर्म के उदय से जन्य बहुत बडे सुख का भोक्ता है । 'महाणुभावे' बहुतबडे तेज वाला है, तथा 'पलिओवमट्टिईए' एक पल्योपम की स्थिति वाला है, इन विशेषणों वाला वह विजय देव उस विजयद्वार पर 'परिवसई रहता है, ‘से णं तत्थ देवे चउण्हं अग्गमहिसीणं सपरिवाराणं' वह देव वहां रहता हुआ अपनी सपरिवार चार अग्रमहिषियों की 'तिण्हं परिसाणं' तीनपरिषदाओं की-आभ्यन्तरिक माध्यमिक एवं वाद्य परिषदाओं की 'सत्तण्हं अणियाईवईणं' सात अनीकाधिपतियों 'मज्जुइए' शरी२ सधी २५२१॥ २॥भूपEY ५५l ugle मोटी धुतिय छे. 'महाबले' ५ वान छ. 'महाजसे' घणी विध्यातिवा॥छ. 'महा सोक्खे' ताहनीय भन। यथी घr भाटा सुमने लोगवना२छ –'महा भावे' घg४ तेथी छ. तn 'पलिओवमट्टिइए' २४ पक्ष्योपमनी स्थिति વાળા છે. આ બધા વિશેષણો વાળા એ વિજયદેવ એ વિજયદ્વાર પર નિરંતર सविसई, निवास ४२ छ. 'से णं तत्थ देवे चउण्हं अगामहिसीणं सपरिवाराणं' તે દેવ ત્યાં રહેતા થકા પિતાની પરીવાર સહિતની ચાર અગ્રમહિષિની 'तिण्हं परिसाणं' ऋ परिषहासानी अर्थात् माभ्यन्त:२४, माध्यमि४ मने मार मे थे परिषहोनी 'सत्तण्हं अणियाईवईणं' सात अनाधिपतियोनी अर्थात् सेनापतीयानी 'सत्तण्हं अणियाणं सात सेनामानी 'सोलसण्हं आयरक्खदेवसाह જીવાભિગમસૂત્ર Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२६ जीवाभिगमसूत्रे रक्षकदेवसहस्राणाम् 'विजयस्स णं दारस्स' विजयस्य खलु द्वारस्य 'विजयाए रायहाणीए' विजयाया राजधान्याः, 'अण्णेसिं च बहूणं' अन्येषां च बहूनामनेकेषाम् 'विजयाए रायहाणीए वत्थव्वगाणं' विजयाराजधानी वास्तव्यानाम्, 'देवाणं देवीणय' देवानां देवीनां च 'आहेवच्चं' आधिपत्यम् अधिपतेः कर्म आधिपत्यं रक्षा इत्यर्थः, सा च रक्षा सामान्येनापि आरक्षकेन कर्तुं शक्यते तत आह-पोरेवच्चं' 'पौरपत्यं पुरस्य पतिः पुरपतिः तस्य कर्म पौरपत्यम् सर्वेषामग्रेसरत्वमित्यर्थः, तच्चाग्रेसरत्वम् नायकत्वमन्तरेणापि स्वनायक नियुक्त-तथा विधगृहचिन्तकसामान्यपुरुषस्येव स्यात् ततो नायकल प्रतिपत्त्यर्थमाह-स्वामित्वम्, स्वम् अस्यतीति स्वमी तद्भावः स्वामित्वं नायकत्वमित्यर्थः, तदपि च नायकी-सेनापतियों की 'सत्तण्हं अणियाणं' सात सेनाओं की 'सोलसण्हं आयरक्खदेवसाहस्सीणं' और १६ हजार आत्मरक्षक देवों की तथा -'विजयस्स णं दारस्स' विजयद्वार की 'विजयाए रायहाणीए अण्णेसिंच बहूणं विजयाए रायहाणीए वत्थवगाणं देवाणं देवीणय आहेवच्चं' विजय नामकी अपनी राजधानी की ओर विजया राजधानी में रहने वाले अनेक देव देवीओं की रक्षा करता हुआ 'जाव दिव्वाई भोगभोगाई भुंजमाणे विहरई' यावत् दिव्य भोग उपभोगों को भोगता हुआ अपने समय को आनन्द से व्यातीत करता रहता है। यहां यावत् शब्द से 'पौरपत्य नायकत्व-स्वामित्व भर्तृकत्व पोषकत्व महत्तरकत्व, 'आणाईसरसेणावच्चं' इत्यादि सब पूर्वोक्त पाठ ग्रहीत हुआ है यहां जो ये पौरपत्य नायकत्व आदि पद आये हैं उनकी सार्थकता इस प्रकार से हैं आधिपत्य-रक्षा-विना पुरपत्य हुए भी सामान्य जन के द्वारा जैसी की जाती है वैसी हो सकती है अतःयह रक्षा इस स्सीणं' भने सो १२ मा भ२६४ हेवानी तथा 'विजयस्स णं दारस्स' विभय दानी 'विजयाए रायहाणीए अण्णेसिंच बहूणं विजयाए रायहाणीए वत्थव्वगाणं देवाणं देवीयण आहेवच्चं' विभय नामनी पातानी २०४ानिनीमने विन्या२।०४धानीमा हुवावा॥ भने हे वियोनी २क्षा ४२ता थ! 'जाव दिव्वाइं भोगभोगाई भुजमाणे विहरई' यावत् हिय लोगोपलोगोने लगता था पोतना समयने આનંદ પૂર્વક વિતાવતા રહે છે. ત્યાં યાવત્ શબ્દથી પરિપત્ય, નાયકત્વ स्वामित्व, मतृत्व, पोष४१, मउत्त२४.१, 'आणाईसरसेणावच्चं त्या પૂર્વોક્ત તમામ પાઠ ગ્રહણ થયેલ છે. અહીયાં પરપત્ય નાયકત્વ વિગેરે જે પદો આવેલા છે તેને અર્થ આ પ્રમાણે છે. આધિપત્ય-અધિપતિ પણું રક્ષા, પરપત્ય વિના પણ સામાન્ય જનદ્વારા જેવી રક્ષા થઈ શકે છે તેવી તે થઈ જીવાભિગમસૂત્ર Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.५८ विजयद्वारस्थितचक्रध्वजादि निरूपणम् १२७ कल कदाचित् पोषकत्वमन्तरेणापि संभवति यथा हरिण पूथाधिपतेः सिंहस्य तत आह- भर्तृत्व-पोषकत्वमित्यर्थः, अतएव महत्तरकत्वं, तदपि महत्तरकत्वं कस्यचिदाज्ञाविकलस्यापि संभवति यथा कस्यचिद्वणिजः स्वदासदासीवर्ग प्रति तत्राह-'आणाईसरसेणावच्चं' आज्ञेश्वरसेनापत्यम्. आज्ञया ईश्वर आज्ञेश्वरः सेनायाः पतिः सेनापति आज्ञेश्वरश्चासौ सेनापतिश्चेति आज्ञेश्वरसेनापतिः तस्य कर्म आज्ञेश्वरसेनापत्यम् , स्वसैन्यं प्रति अद्भूतमाज्ञा प्रधान्य मित्यर्थः, कारयन् अन्यै नियुक्तैः पुरुषैः पालयन् 'अहयत्ति' आख्यानक प्रतिबद्धानि, यदि वा अहतानि अव्याहतानि नित्यानि-नित्यानुबन्धीनीत्यर्थः ये नाटय गीते-नाट्यं नृत्यं गानम्,यानि च वादितानि तन्त्रीतलतालत्रुटितानि, तन्त्री-वीणा, तलौ -हस्ततलौ ताल:-कंसिका, त्रुटितानि-वादित्राणि, तथा यश्च धनमृदङ्गः पटुना -पुरुषेण प्रवादितः, तत्र घनमृदङ्गो नाम-मेघसमानध्वनियों मृदङ्गः धनमृदङ्गः, तेषां रवेण 'दिव्वाई भोगभोगाई' दिव्यान् प्रधानान् भोगभोगान् शब्दाप्रकार की नहीं थी किन्तु पुरपति होकर जैसी रक्षा की जाती है उस प्रकार की थी इसी बात को प्रकट करने के लिये पौरपत्य यह विशेषण दिया गया है, पौरपत्य नायकता के विना भी हो सकता है अतः यह पौरपत्य ऐसा नही था किन्तु नायकता के साथ था, नायकता स्वामिता के साथ थी स्वामिता पोषकता के साथ थी पोषकता महत्तरकता आजैश्वर्य सेनापत्य के साथ थी इस प्रकार से वह विजयदेव इन सबवातों को अपनी प्रजाजनों से अपने नियुक्त पुरुषों द्वारा पलवाता था, नाटक और गीतों का निरीक्षण करता था उनमें एक सा था चतुर पुरुषों द्वारा वजाये गये वादित्रों के शब्दों का श्रवण करता था ये वादित्रों की ध्वनि मेघकी ध्वनि के जैसी स्निग्ध और अतिगंभीर होती थी इस प्रकार શકે છે પરંતુ આ રક્ષા તેવી ન હતી પરંતુ પુરપતી થઈને જેવી રક્ષા કરી શકાય છે. એવા પ્રકારની હતી. એ વાત પ્રગટ કરવા માટે પરિપત્ય એ વિશેષણ આપવામાં આવેલ છે. પીરપત્ય નાયકપણું વગર પણ થઈ શકે છે. પરંતુ આ પિરપત્ય એવું ન હતું પરંતુ નાયકપણાથી યુકત હતું. નાયકપણું સ્વામી પણ થી યુકત હતું. સ્વામિપણું પોષકપણાથી યુકત હતું. પિષકપણું મહત્તરકપણું આજ્ઞા ઐશ્વર્ય સેનાપત્ય પણાથી યુકત હતું. આ રીતે એ વિજ્યદેવ આ તમામ વાતને પિતાની પ્રજાજને પાસે પોતે નિયુકત કરેલ પુરૂ દ્વારા પળાવતા હતા. નાટક અને ગીતનું નીરીક્ષણ કરતા હતા. તેમાં એકીસાથે ચતુર પુરૂષ દ્વારા વગાડવામાં આવેલ રમણીય વાજીત્રાના શબ્દોનું શ્રવણ કરતા હતા. એ વાજીત્રની ધ્વનિ મેઘની ધ્વનીના જેવી સિનગ્ધ અને ગંભીર હતી. આ પ્રમાણેના ઠાઠમાઠથી જીવાભિગમસૂત્ર Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२८ जीवाभिगमसूत्रे दयो भोगास्तान मुंजमाणे' भुञ्जानः 'विहरइ' विहरति-आस्ते 'से तेणटेणं गोयमा ! एवं वुचई' तत्तेनार्थेन गौतम ! एवमुच्यते 'विजए दारे विजय दारे' विजयद्वारं विजयद्वारम्, तत् एतेन कारणेन कथयामि विजयद्वारं विजयद्वारमिति, विजयाभिधानदेव स्वामिकत्वाद्विजयमिति भावः। 'अदुत्तरं च णं गोयमा!' अथोत्तरं च खलु गौतम ! 'विजयस्स णं दारस्स' विजयस्य खलु द्वारस्य ‘सासए णामधेज्जे पण्णत्ते' शाश्वतं नामधेयं प्रज्ञप्तम्, 'जण्ण कयाइ नत्थि' यद् कदाचिनास्ति, 'ण कयाइ ण भविस्सइ' यन्न कदापि न भविष्यति जाव यावत् न कदापि नाभूत् अपि तु भवत्येव भविष्यत्येव अभूदेव, अतएव 'अवट्ठिए णिच्चे विजए दारे' अवस्थितं नित्यं विजयद्वारमिति ॥ सू०५८॥ मूलम् – कहि णं भंते ! विजयस्स देवस्स विजया णाम रायहाणी पन्नत्ता ? गोयमा! विजयस्स णं दारस्य पुरथिमेणं ठाठबाठ से दिव्यशब्दादिक भोगों को भोगता हुआ अपने समय को वह विजयदेव शान्ति के साथ व्यापित करता रहता है । 'से तेणढणं गोयमा ! एवं वुच्चइ विजए दारे विजए दारे' इस कारण हे गौतम ! विजयद्वार का नाम विजयद्वार हुआ है 'अदुत्तरं च णं गोयमा ! विजयस्सणं दारस्स सासए णामधेज्जे' अथवा-विजयद्वार का विजयद्वार ऐसा नाम हे गौतम शाश्वत ही है उसमें कोई निमित्त नहीं है क्यों कि 'जण्ण कयाइ णत्थि ण कयाइ ण भविस्सति जाव अवड़िए णिच्चे विजए दारे' ऐसा तो है नहीं है कि विजयद्वार ऐसा इस का नाम पहिले नहीं था वर्तमान में नहीं है और भविष्यत् में भी ऐसा इसका नाम नहीं रहेगा किन्तु इसका ऐसा नाम त्रिकालवस्थायी है। अतः ऐसा ही नाम इसका मैने कहा है ॥सू०५८।। એ વિજય દેવ દિવ્ય શબ્દાદિક ભેગોને ભેગવતા થકા પિતાના સમયને શાંતી पूर्व वातावत रहे छ. 'से तेणटेणं गोयमा! एवं वुच्चइ विजए णं दारे विजए दारे' २॥ ४॥२९४थी गौतम ! वियद्वा२नु नाम पियवा से प्रमाण थये। छे. 'अदुत्तरं च णं गोयमा ! विजयरस णं दारस्स सासए णामधेज्जे' अथात ગૌતમ! વિજય દ્વારનું વિજ્યદ્વાર એ પ્રમાણેનું નામ છે તે શાશ્વત જ છે. तमा निमित्त नथी भॐ 'जण्ण कयाइ णत्थि ण कयाइ ण भविस्सइ जाव अवढिए णिच्चे विजए दारे' सेतो छ ०४ नही विन्यद्वार से नाम पडला ન હતું વર્તમાનમાં નથી અને ભવિષ્યમાં એ નામ રહેશે નહીં પરંતું તેનું એ નામ ત્રણે કાળમાં નિત્ય રહેવાવાળું છે. તેથી તેનું એ પ્રમાણેનું નામ મેં કહેલ છે. તા. ૫૮ છે જીવાભિગમસૂત્ર Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू. ५९ विजया रा. स्थलं विस्तारादिकं च १२९ तिरियमसंखेज्जे दीवसमुद्दे वीतिवइत्ता अण्णमि जंबुद्दीवे दीवे बारसजोयणसहस्साइं ओगाहित्ता, एत्थ णं विजयस्स देवस्त विजया णाम रायहाणी पन्नत्ता, बारसजोयणसहस्साइं आयामविखंभेणं सत्ततीस जोयणसहस्साइं नव य अडयाले जोयणसए किंचि विसेसाहिए परिक्खेवेणं पन्नत्ता ॥ सा णं एगेणं पागारेणं सव्वओ समंता संपरिक्खित्ता। से णं पागारे सत्ततीसं जोयणाइं अद्धजोयणं च उडूं उच्चत्तेणं मूले अद्ध तेरस जोयणाइं विक्खंभेणं, मज्झेत्थ सक्कोसाइं छजोयणाइं विक्खं भेणं, उपि तिणि सद्धकोसाइं जोयणाई विक्खंभेणं म्ले विच्छिण्णे मज्झे संखित्ते उप्पि तणुए बाहिं वट्टे अंतो चउरंसे गोपुच्छ संठाणसंठिए सव्वकणगामए अच्छे जाव पडिरूवे । से णं पागारे णाणाविह पंचवण्णेहिं कविसीसएहिं उवसोभिए, तं जहा किण्हेहिं जाव सुकिल्लेहिं । ते णं कविसीसगा अद्धकोसं आयामेणं पंचधणुसयाइं विखंभेणं देसोणमद्धकोसं उड़ उच्चत्तेणं सबमणिमया अच्छा जाव पडिरूवा। विजयाएणं रायहाणीए एगमेगाए बाहाए पणुवीसं पणुवीसं दारसयं भवंतीति मक्खायं ॥ तेणं दारा बावर्टि जोयणाइं अद्धजोयणं च उड्ढे उच्चत्तेणं एकतीसं जोयणाई कोसं च विक्खंभेणं तावइयं चेव पवेसेणं सेया वरकणगथूभिया ईहा मिय तहेव जहा विजए दारे जाव तवणिज्जवालुग पत्थडा सुहफासा सस्सिरीया सुरूवा पासाईया४॥ तेसि णं दाराणं उभयपासिं दुहतो णिसीहियाए दो दो चंदणकलसपरिवाडीओ पण्णत्ताओ तहेव भाणियव्वं जाव वणमालाओ ॥ तेसि णं दाराणं उभयो पासिं दुहतो णिसीहियाए दो दो पगंठगा पन्नत्ता, तेणं पगंठगा एकतीसं जोयणाई कोसं च आयामविखंभेणं पन्नरसजोयणाई जी०१७ જીવાભિગમસૂત્રા Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३० जीवाभिगमसूत्रे अड्डाईज्जे कोसे बाहल्लेणं पन्नत्ता सव्ववइरामया अच्छा जाव पडिरुवा || तेसि णं पगंठगाणं उपिं पत्तेयं पत्तेयं पासायवडिंसगा एकतीसं जोयणाई कोसं च उडूं उच्चत्तेणं पन्नरस जोयणाई अड्डाइज्जे य कोसे आयामविक्खंभेणं सेसं तं चैव जाव समुग्गया, णवरं बहुवयणं भणियव्वं । विजयाए णं रायहाणीए एगमेगे दारे असयं चक्कज्झयाणं जाव असयं सेयाणं चउविसाणाणं णागवर केऊणं, एवामेव सपुवावरेण विजयाए रायहाणीए एगमेगे दारे आसीतं आसीतं केउ सहस्सं भवतीति मक्खायं ॥ विजयाएणं रायहाणीए एगमेगे (तेसि णं दाराणं पुरओ) सत्तरस भोमा पन्नत्ता, तेसि णं भोमाणं (भूमिभागा ) उल्लोया (य) पउमलया भत्तिचित्ता ॥ तेसि णं भोमाणं बहुमज्झदेसभाए जे ते नवमनवमा भोमा तेसि णं भोमाणं बहुमज्झदेसभाए पत्तेयं पत्तेयं सीहासणा पन्नत्ता, सीहासणवण्णओ जाव दामा जहा हेट्टा, एत्थ णं अवसेसेसु भोमेसु पत्तेयं पत्तेयं भासणा पन्नत्ता । तेसि णं दाराणं उत्तिमं ( उवरिमा ) गारा सोलसविहेहिं रयणेहिं उवसोभिया तं चैव जाव छत्ताइच्छत्ता, एवामेव पुवावरेण विजयाए रायहाणीए पंचदारसया भवंतीति मक्खाया ॥ सू० ५९ ॥ छाया - कुत्र खलु भदन्त ! विजयस्य देवस्य विजया नाम्नी राजधानी प्रज्ञप्ता, विजयस्य खलु द्वारस्य पौरस्त्येन तिर्यगसंख्येयान् द्वीपसमुद्रान् व्यतिब्रज्य अन्यस्मिन् जम्बूद्वीपे द्वीपे द्वादशयोजनसहस्राणि अवगाह्य अत्र खलु विजयस्य देवस्य विजया नाम्नी राजधानी प्रज्ञप्ता, द्वादशयोजनसहस्राणि आयामविष्कम्भेण सप्तत्रिंशद् योजनसहस्राणि नव च अष्टचत्वारिंशद् योजनशतं किञ्चिद्विशेषाधिकं परिक्षेपेण प्रज्ञप्ता । सा खलु एकेन प्राकारेण सर्वतः समन्तात् संपरिक्षिप्ता ॥ स खलु प्राकारः सप्तत्रिंशद् योजनानि अर्द्धयोजनं चोर्ध्वमुच्चस्वेन, मूले अर्धत्रयोदशयोजनानि विष्कम्भेण, मध्येऽत्र सक्रोशानि पड्योजनानि विष्कम्भेण उपरि त्रीणि सार्धक्रोशानि योजनानि विष्कम्भेण मूले विस्तीर्णो " જીવાભિગમસૂત્ર Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू. ५९ विजया रा. स्थलं विस्तारादिकं च १३१ मध्ये संक्षिप्त उपरि तनुको बहिवृत्तोऽन्तश्चतुरस्रो गोपुच्छसंस्थानसंस्थितः सर्वकनकमयोऽच्छो यावत् प्रतिरूपः ॥ स खलु प्राकारः नानाविध पञ्चवर्णैः कपिशीर्षकैरुपशोभितः तद्यथा-कृष्णैर्यावच्छुक्लैः। ते खलु कपिशीर्षका अर्धक्रोशमायामेन पञ्चधनुःशतानि विष्कम्भेण देशोनमर्धक्रोश मूर्ध्वमुच्चत्वेन सर्वमणिमया अच्छा यावत्प्रतिरूपाः । विजयायाः खलु राजधान्या एकैकस्यां बाहायां पञ्चविंशतिः पञ्चविंशतिरशतं भवन्तीत्याख्यातम्, तानि खलु द्वाराणि द्वाषष्टियोजनानि अर्द्धयोजनं चोर्ध्वमुच्चत्वेन एकत्रिंशद् योजनानि क्रोशं च विष्कम्भेण तावदेव च प्रवेशेन श्वेता वरकनकस्तूपिका इहामृग तथैव यथा विजयद्वारे यावत् तपनीयवालुका प्रस्तटाः शुभस्पर्शाः सश्रीकाः सुरूपाः प्रासादीयाः४॥ तेषां खलु द्वाराणाम् उभयोः पाचयोः द्विधातो नैषेधिक्यां द्वे द्वे चन्दकलशपरिपाटयौ प्रज्ञप्ते, तथैव भणितव्यं यावद्वनमालाः॥ तेषां खलु द्वाराणामुभयतः पार्श्वयोः द्विधातो नैधिक्यां द्वौ द्वौ प्रकण्ठको प्रज्ञप्तौ ते खलु प्रकण्ठकाः एकत्रिंशद् योजनानि क्रोशश्चायामविष्कम्भेण पञ्चदशयोजनानि सार्द्धद्विकोश बाहल्येन प्रज्ञप्ता सर्व वज्रमया अच्छा यावत्प्रतिरूपा ।। तेषां खलु प्रकण्ठकानामुपरि प्रत्येकं प्रत्येकं प्रासादावतंसकाः प्रज्ञप्ताः ते खलु प्रासादावतंसकाः एकत्रि. शद योजनानि क्रोशं चोर्ध्वमुच्चत्वेन पञ्चदशयोजनानि सार्द्ध द्विक्रोशं चायामविष्कम्भेण शेषं तदेव यावत् समुद्काः , नवरं बहुवचनं भणितव्यम् । विजयायाः खलु राजधान्याः एकैकस्मिन् द्वारे अष्टशतं चक्रध्वजानाम् यावदष्टशतं श्वेतानां चतुर्विषाणानां नागवरकेतुनाम् एवमेव सपूर्वापरेण विजयाया राजधान्या एकैकस्मिन् द्वारे अशीतमशीतं केतुसहसहस्रं भवतीत्याख्यातम् । विजयायाः खलुराजधान्या एकैकस्मिन् द्वारे तेषां द्वाराणां पुरतः सप्तदश भौमानि प्रज्ञप्तानि, तेषां खलु भौमानाम् 'भूमिभागाः' उल्लोकाश्च पद्मलता भक्तिचित्राः तेषां खलु भौमानां बहुमध्य देशमागे यानि तानि नवमनवमानि भौमानि, तेषां खलु भौमानं बहुमध्य देशमागे प्रत्येकं प्रत्येकं सिंहासनानि प्रज्ञप्तानि, सिंहासनवर्णनं यावद् दामानि यथा अवस्तात्, अत्र खलु अवशेषेषु भौमेषु प्रत्येकं प्रत्येकं भद्रासनानि प्रज्ञप्तानि तेषां खलु द्वाराणामुपरितनाकाराः षोडशविधैः रत्नैरुपशोभिताः तदेव यावत् छत्रातिच्छत्राणि एवमेव पूर्वापरेण विजयाया राजघान्याः पञ्चद्वारशतानि भवन्तीत्याख्यातम् ॥सू०५९॥ टीका-'कहि णं भंते' कुत्र-कस्मिन्नेवस्थाने खलु भदन्त ! 'विजयस्स देवस्स' 'कहिणं भंते ! विजयस्स देवस्स विजया णाम रायहाणी पन्नत्ता' इ०। 'कहि णं भंते ! विजयस्स देवस्स विजया णाम रायहाणी पण्णत्ता' त्यादि જીવાભિગમસૂત્ર Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३२ जीवाभिगमसूत्रे विजयस्य देवस्य 'विजया णाम रायहाणी पन्नत्ता' विजया नाम्नी विजयाभिधाना राजधानी प्रज्ञप्ता-कथितेति गौतमस्य प्रश्नः भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि 'गोयमा !' हे गौतम ! 'विजयस्स णं दारस्स' विजयस्य खलु द्वारस्य 'पुरथिमेण' पौरस्त्येन पूर्वस्यां दिशीत्यर्थः । 'तिरियमसंखेज्जे दीवसमुद्दे' तिर्यग् असंख्येयान् द्वीपसमुद्रान् 'विइवइत्ता' व्यतिव्रज्य-अतिक्रम्य 'अण्णमि जंबुद्दीवे दीवे' अन्यस्मिन् एतस्माद् जम्बूद्वीपादन्यो यस्तस्मिन् जम्बूद्वीपे, एतावता जम्बूद्वीपानामसंख्येयत्वं सूचितम् । 'बारस जोयणसहस्साई ओगाहित्ता' द्वादशयोजनसहस्राणि अवगाह्य-अन्तः प्रविश्य 'एत्थ णं' अत्र खलु 'विजयस्स देवस्स' विजय नामक देवस्य-विजयद्वाराधिपतेः 'विजया णाम रायहाणी पन्नत्ता' विजया नाम्नी राजधानी प्रज्ञप्ता-कथितेति। सा च विजया नाम्नी राजधानी 'बारस जोयणसहस्साई आयामविक्खंभेणं' द्वादशयोजनसहस्राणि आयामविष्कम्भेण, तत्रायामो दैर्घ्य विष्कंभो विस्तार स्तथा च दैर्घ्य विस्ताराभ्यामित्यर्थः 'सत्ततीसजोयणसहस्साई' टीकार्थ-हे भदन्त ! विजयस्स देवस्स' विजयदेवको 'विजया णाम रायहाणी' विजया नामकी राजधानी किस स्थानपर कही गई है इसके उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं 'गोयमा ! विजयस्सणं दारस्स पुरथिमेणं तिरियमसंखेज्जे दीवसमुद्दे विश्वइत्ता अण्णंमि जंबुद्दीवे हे गौतम विजयद्वारकी पूर्वदिशा में तिर्यग् असंख्यातद्वीप समुद्र को पार करके आगत अन्य जम्बूद्वीप में १२ हजार योजन जाने पर ठीक इसी स्थान पर 'विजस्सदेवस्स' विजयदेवकी 'विजया णाम रायहाणी पन्नत्ता' विजया नाम की राजधानी कही गई है, अन्य जम्बूद्वीप पद के कहने से यह सूचित होता है कि जम्बूद्वीप असंख्यात है । 'बारस जोयणसहस्साइं आयामविक्खभेणं सत्ततीसजोयणसहस्साई नव य अडयाले जोयणसए किंचि विसे टीर्थ-मावन् 'विजयस्स देवस्स' वियवनी 'विजया णाम रायहाणी' વિજયાનામની રાજધાની કયા સ્થાન પર આવેલ છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં प्रमुश्री ४९ छ 'गोयमा ! विजयस्स णं दारस्स पुरथिमेणं तिरियमसंखेज्जे दीव समुद्दे विइवइत्ता अण्णंमि जंबुद्दीवे दीवे' हे गौतम ! वियद्वानी पूहिशमां તિયંગૂ અસંખ્યાત દ્વીપસમુદ્રોને પાર કરીને આવતા બીજા જંબુદ્વીપમાં ૧૨ भा२ १२ योन पाथी ५२।४२ मे स्थान ५२ 'विजयस देवस्स' विन्य हेवनी 'विजया णाम रायहाणी पण्णत्ता' वियानामनी यानी ४पामा मावस છે. અન્ય જંબુદ્વીપ પદ કહેવાથી એ ધ્વનિત થાય છે કે જે બૂદ્વીપ અસંખ્યાત छ. 'बारस जोयण सहस्साई आयामविक्खंभेणं सत्ततीसजोयणसहस्साई, नवय अडयाले जोयणसए किंचिविसेसाहिए परिक्खेवेणं पण्णत्ते' मा विन्ययानानी જીવાભિગમસૂત્ર Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू. ५९ विजया रा. स्थलं विस्तारादिकं च १३३ सप्तत्रिंशद् योजनसहस्राणि ‘णवय' नव च 'अडयाले जोयणसए' अष्टचखारिंशद्योजनशतम् "किंचिविसेसाहिए' किंचिद्विशेषाधिकम् 'परिक्खेवेण पन्नत्ता' परिक्षेपेण प्रज्ञप्ता-कथिता ॥ 'सा णं एगेणं पागारेणं' सा खलु विजयाराजधानी एकेन प्राकारेण 'सव्यओ समंता संपरिक्खित्ता' सर्वतः-सर्वासु दिक्षु, समन्तात्सर्वासु विदिक्षु संपरिक्षिप्ता-परिवेष्टिता 'से णं पागारे' स खलु प्राकारः 'सत्ततीसं जोयणाई' सप्तत्रिंशद् योजनानि 'अट्ट जोयणं च उडू उच्चत्तेणं' अर्धयोजनं चोर्ध्वमुच्चत्वेन 'मूले अद्धतेरसजायणाई विक्खंभेणं' मूले-मूलभागे अर्धत्रयोदशयोजनानि विष्कम्भेण 'मज्झेत्थ सकोसाई छ जोयणाई' विक्खंभेणं' मध्येऽत्र सक्रोशानि षडयोजनानि विक्खंभेणं एकेन क्रोशेनाधिकानि षड्योजनानीत्यर्थः 'उप्पि तिण्णि सद्धकोसाईजोयणाई विक्खंभेणं' उपरिऊर्ध्वभागे त्रीणि योजनानि सार्धक्रोशयुक्तानि 'मूले विच्छिण्णे' मूले स प्राकारो विस्तीर्णः 'मज्झे संखित्त' मध्ये-मध्यभागे संक्षिप्तः-सङ्कुचितः मूलविष्कम्भसाहिए परिक्खेवेणं पण्णत्ते' यह विजय राजधानी लम्बाई-चौडाई में १२ योजन की है तथा इसका परिक्षेप-३७९४८ योजन से कुछ अधिक है 'सा णं एगेणं पागारेणं सव्वतो समंता संपरिक्खित्ता' यह राजधानी एक प्राकार से चारों ओर घिरी हुई है, 'से णं पागारे सत्तत्तीस जोयणाई अद्ध जोयणं च उडूढ उच्चत्तेणं मूले अद्धतेरसजोयणाई विक्खंभेणं' यह प्राकार ऊंचाई में ३७।। योजन का ऊंचा है और मूल में १२॥ योजन का विस्तारवाला है 'मज्झेत्थ सक्कोसाइं छ जोयणाई विक्खभेणं उप्पि' एवं मध्य में एक कोश सहित ६ योजन का विस्तारवाला है तथा ऊपर में "तिणि सद्धकोसाइं जोयणाइं विक्खंभेणं' ३॥ तीन योजन का विस्तार वाला है इस तरह यह प्राकार मूल में विस्तीर्ण 'मज्झे संखित्ते' मध्यभाग में संक्षिप्त सङ्कचित है और 'उम्पि લંબાઈ પહોળાઈ બાર ૧૨ બાર એજનની છે. તથા તેને પરિક્ષેપ ૩૭૯૪૮ योनयी ४४ धारे छ. 'सा णं एगेणं पागारेणं सव्वतो समंता संपरिक्खित्ता' 28॥ २॥धानी से प्रारथी थारे मा धेशये छे. 'से णं पागारे सत्ततीस जोयणाई अद्धजोयणं च उड्ढं उच्चत्तेणं मूले अद्धतेरस जोयणाई विक्खंभेणं' २॥ १२ ઉંચાઈમાં ૩છા સાડી સાડત્રીસ એજનને છે. અને મૂલમાં ૧રા સાડાબાર योनिना विस्॥२वा छे. 'मज्झेत्थ सक्कोसाइं छ जोयणाई विक्खंभेणं उप्पिं तथा મધ્યમાં એક કોષ સહિત છ એજનના વિસ્તાર વાળા કહેવામાં આવેલ છે. तथा ५२भा 'तिण्णि सद्धकोसाई जोयणाई विक्खंभेणं' 3॥ सा वा योगनना विस्तार पाणी छे. मारीत मा २ भूमा विस्तार युक्त तथा 'मझे જીવાભિગમસૂત્ર Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३४ जीवाभिगमसूत्रे तोऽर्धत्रुटितत्वात् 'उप्पिं तणुए' उपरिभागे तनुकः मध्यविष्कम्भादपि अर्धस्य त्रुटितखात् 'बाहिं वट्टे' बहिवृतः बाह्यभागे वृत्ताकारो गोलाकारः 'अंतो चउरंसे' अन्तर्मध्यभागे चतुरस्रः-चतुष्कोणाकारः ‘गोपुच्छसंठाणसं ठिए' गोपुच्छसंस्थानसंस्थितः अवीकृत गोपुच्छसंस्थानसंस्थित इत्यर्थः, 'सवकणगामए अच्छे जाव पडिरूवे' सर्वकनकमयः-सुवर्णमयः, अच्छः स्फटिकाकाशवद् अतिशुभ्रः श्लक्ष्णः घृष्टो मृष्टो नीरजस्को निर्मलो निष्पङ्को निष्कंकण्टच्छायः सप्रमः सोद्योतःप्रासादीयो दर्शनीयोऽभिरूपः प्रतिरूप इति । ‘से णं पागारे' स खलु प्राकारः, 'णाणाविह पंच वण्णेहिं कविसीसएहिं उवसोभिए' नानाविध पञ्चवर्णैः अनेक प्राकारक कृष्णनीलादिभि विशिष्टैः कपिशीर्षकैरुपशोभितस्सर्वतः समलङ्कृतःनानाविधत्वं च-वर्णापेक्षया, कृष्णनीलादि वर्णतारतम्यापेक्षया वा, पञ्चवर्णत्वमेवोपपादयति, 'तं जहेत्यादि । 'तं जहा'-तद्यथा-'किण्हे हिं जाव सुकिल्लेहिं' तणुए' ऊपर के भाग मे पतला हो गया है । 'बाहिं वढे' बाह्यभाग में यह वृत्ताकार-गोल आकार वाला है 'अंतो चउरंसे' मध्य में चौरस है । बहु ऊंचे उठाए हुए गोपुच्छ के संस्थानवाला है वह पूरा का पूरा सुवर्णमय है, आकाश और स्फटिकमणि के जैसा स्वच्छ है चिकना है घिसा हुआ मठारा हुआरज रहित निर्मल, किसी प्रकार के लेप नहीं होने से निष्पंक निष्कंकट प्रभावाला, प्रकाशवान मनको प्रसन्न करने वाला देखने योग्य रूपवान जिसके समान दूसरा कोइ रूपवान् न हो अतावह प्रतिरूप है । फिर वह प्राकार 'नाणाविह पंचवण्णेहिं कविसीसएहिं उवसोभिए' नानाविध पांच प्रकार के वर्णवाले कंगुरों से उपशोभित है वे पांच प्रकार के वर्ण कहते हैं 'तं जहा' वे इस प्रकार के हैं-काले नीले संखित्ते' मध्यमाम सक्षित सथित छे. अने, 'उप्पिं तणुए' ५२ना मागमा पातमा थये छ. 'बाहिं बट्टे' ५.२ मामा ते वृत्त।२ गोमा२ पाणी छे. 'अंतो चउरंसे' भव्यमा या२स छ. म यु ४२१ामा मायेस आयना પૂછડાના આકાર જેવા આકારવાળે એ પ્રાસાદ છે. તે સંપૂર્ણ પણે સુવર્ણમય છે. આકાશ અને સ્ફટિકમણિના જે સ્વચ્છ છે. ચિકાશવાળો છે. અર્થાત્ લીસે છે. ઘસવામાં આવેલ છે. અને મઠારેલ છે. જરહિત હોવાથી નિમલ છે. કઈ પણ પ્રકારનો લેપ ન હોવાથી નિષ્પક નિષ્કટક પ્રભાવાળો, પ્રકાશવાન મનને પ્રસન્ન કરવાવાળા જેવા યોગ્ય રૂપવાન જેના સરખો બીજે કઈ રૂપવાન नहाय तवे पाथी से प्रति३५ छ. तथा ते प्रा१२ 'नाणाविह पंचवण्णे हिं कविसीसएहिं उवसोभिए' मने प्र४१२न पाय प्रा२ना आरामाथी शोभायमान छ ते पाय प्रा२ना १ मा प्रमाणे छे. 'तं जहा' वाणा જીવાભિગમસૂત્ર Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू. ५९ विजया रा. स्थलं विस्तारादिकं च १३५ कृष्णवर्ग-नीलवण-ौंहितवर्ग-हारिद्रवर्णै:-शुक्लवर्णैश्वेति । 'ते णं कविसीसगा अद्ध कोसं आयामेणं' तानि खलु कपिशीर्षकाणि अर्द्ध क्रोशं यावत्, आयामेनदैर्येण, 'पंचधणुसयाई विक्खंभेणं'-पञ्चधणुःशतानि विष्कम्भेण-विस्तारेण, 'देसोण मद्धकोसं उडूं उच्चत्तणं' देशोनं-देशतः पडिहीनमर्द्धक्रोश मूर्ध्वमुच्चत्वेन 'सव्वमणिमया अच्छा जाव पडिरूवा'-सर्वमणिमयाः सर्वात्मना मणिप्रचुराः अच्छाः-लक्ष्णा घृष्टा-मृष्टाः-नीरजस्काः निर्मलाः निष्कण्टकच्छायाः सप्रभाःसोद्योताः प्रासादीयाः-दर्शनीयाः अभिरूपा-प्रतिरूपा इति । "विजयाए रायहाणीए-'विजयायाः खलु राजधान्याः, 'एगमेगाए वाहाए' एकैकस्यां वाहायाम्, 'पणुवीसं पणुवीसं दारसयं भवन्तीति मक्खायं' पञ्चविंशं पञ्चविंशंपञ्चविंशत्यधिकद्वारशतं भवतीत्याख्यातं पूर्वद्भिर्मया च । 'ते णं दारा बावर्टि जोयणाई अद्ध जोयणं च उडू उच्चत्तेणं' तानि खलु द्वाराणि द्वाषष्टिर्योजनानि अर्द्धयोजनं चोर्ध्वम् उपरिभागे-उच्चत्वेन, 'एकतीसं जोयणाई कोसं च विक्खंलाल पीले और श्वेत वे कंगुरे लंबे चौडे कितने हैं उसका वर्णन करते हैं-'ते णं कविसीसगा अद्धकोसं आयामेणं' वे कंगुरे लंबाई में आधे कोशके हैं 'पंचधणुसयाई विखंभेणं' चौडाई में पांचसौ धनुष के है। 'देसोणमद्धकोसं उडूं उच्चत्तेणं' एक देशकम आधे कोश वे ऊंचे उठे हुए अर्थात् ऊंचे हैं फिर कैसे हैं। 'सव्वमणिमया अच्छा जाव पडिरूवा' वे सर्वथा मणियों से ही बने हुए अच्छे आदि विशेषणों वाले प्रासादीय दर्शनीय अभिरूप और प्रतिरूप है 'विजयाए रायहाणीए' इस विजया नामकी राजधानी में 'एगमेगाए वाहाए' एक एक बाहा में 'पणुवीसं पणुवीसं दारसयं' एक सौ पचीस एकसौ पचीस द्वार है ऐसा पहले के तीर्थंकरो ने कहा है और मैं भी कहता हूं 'ते णं दारा बावडिं जोयणाई નીલવર્ણવાળા લાલવણ વાળા પીળાવવાળા અને સફેદ વર્ણવાળા. એ કાંગરાઓ લંબાઈ પહોળાઈમાં કેટલાં કેટલા છે? તેનું હવે સૂત્રકાર વર્ણન કરે છે 'ते णं कविसीसगा अद्धकोसं आयामेणं' ते गरायो मा अधाशना . 'पंचधणुसयाइं विक्खंभेणं' पडणाम पांयस धनुषवारा छे. 'देसोणमद्धकोसं उडूढं उच्चत्तेणं' से शभ. अर्धा शनी या पाय छे. 'सव्वमणिमया अच्छा जाव पडिरूवा' ते ५धी रीते मणीयोना मनेा छ. १२७ विगेरे વિશેષણે વાળા છે. પ્રાસાદીય છે. દર્શનીય છે. અભિરૂપ છે. અને પ્રતિરૂપ છે. 'एगमेगाए वाहाए' से ये वाडमा ‘पणुवीसं पणुवीसं दारसयं' मेसो पयास એક પચીસ દ્વારે છે તેમ પહેલાના તીર્થકરોએ કહેલ છે. અને હું પણ ह्यु छु. ते णं दारा बावढि जोयणाई अद्ध जोयणं च उड ढ उच्चत्तेणं' से જીવાભિગમસૂત્ર Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे भेण' एकत्रिंशद् योजनानि क्रौशैकं च विष्कम्भेण-विस्तारेण 'तावतियं पवेसेणं' तावदेव प्रवेशेन तावदेव-एकत्रिंशद् योजनानि क्रोशैकं चेत्यर्थः प्रवेशेनेति, 'सेता वरकनकथूभिया' श्वेता वरकनकमयस्तूपिका, 'ईहामिय० तहेव जहा विजए दारे' ईहामृगऋषभतुरगनरमकरविहगव्यालकिन्नररुरुसरभचमरकुंजरवनलतापद्मलताभक्तिचित्राणि स्तम्भोगतवन्नवेदिकापरिगताभिरामाणि विद्याधरयमलयुगलयन्त्रयुक्तानीवाऽचिःसहस्रमालीनि रूपकसहस्रकलितानि दीप्यमानानि देदीप्यमानानि चक्षुलॊकनलेशानि शुभस्पर्शानि सश्रीकरूपाणि वर्णों द्वारस्य तद यथा वज़मया नेमाः रिष्टमयानि प्रतिष्टानानि वैडूर्यमयाः स्तम्भाः जालरूपोपचितप्रवरपञ्चवर्णाभानि रत्नकुहिमतलानि हंसगर्भमय एलुकः गोमेदमय इन्द्रकीलकः लोहिताक्षमय्यौ द्वारचेटयौ 'शाखे-' ज्योतीरसमय मुत्तरंग द्वारस्योपरि अद्धजोयणं च उडूं उच्चत्ते णं' वे प्रत्येक द्वार साढे बासठयोजन के ऊंचे और 'एक्कतीसं जोयणाई कोसं च विक्खंभेणं' इकतीसयोजन और एककोश के विस्तारवाले हैं। और 'तावइयं चेव पवेसेणं इतना ही अर्थात् इकतीस योजन और एककोश विस्तार का ही प्रवेशस्थल (प्रवेशमार्ग) है फिर वे द्वार श्वेतवर्ण के और श्रेष्ठ सोने के तथा छोटे छोटे शिखरों वाले हैं 'इहामिय० तहेव जहा विजए दारे जाव तवणिज्जवालय पत्थडा सुहफासा सस्सिरीयरूवा पासादीया४' विजयद्वार की तरह इहामृग-वृषभ आदि पद्मलता तक के चित्रों की छटा से चित्रित है, विजयद्वार के वर्णन जैसा ही सब वर्णन इन द्वारों का समझलेना चाहिये । इन द्वारों की बनावट का वर्णन करते हैं उनके वज्ररत्नमय नेम अर्थात् भूमिभाग से ऊंचे बाहर निकलते हुए प्रदेश है, रिष्ट रत्न के प्रतिष्ठान अर्थात् मूलभाग है। वैडूर्यरत्न के बने हुए खंभे हैं, सुवर्ण ४२४ वा। सा! मा२ योननी या वाण मने 'एकतीसं जोयणाई कोसंच विक्खंभेणं त्रीस योन मने से सना विस्ता२॥ छ. अने 'तावइयं चेव पवेसेणं' अट अर्थात् मेत्रीस योन मने ये आसनु । પ્રવેશસ્થળ (પ્રવેશમાગ) છે. તથા એ દ્વાર સફેદ વર્ણના અને ઉત્તમ સેનાના तथा तथा नाना नानाशिवाणु छे. 'इहामिय तहेव जहा विजए दारे जाव तवणिज्जवालुयपत्थडा सुहफासा सस्सिरीयरूवा पासादीया ४' विन्यद्वारा વર્ણન પ્રમાણેજ તમામ વર્ણન આ કારોનું પણ છે. તે ત્યાંથી સમજી લેવું. આ દ્વારની બનાવટનું વર્ણન કરવામાં આવે છે. તેના તેમ અર્થાત્ ભૂમિભાગથી ઉંચા બહાર નીકળતે પ્રદેશ છે તે વજીરત્નમય છે. રિઝરત્નનું પ્રતિષ્ઠાન અર્થાત્ મૂલ પ્રદેશ છે. તેના સ્તંભે વૈડૂર્યરત્નના બનેલા છે. તેને ભૂમિતલને જીવાભિગમસૂત્ર Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू. ५९ विजया रा. स्थलं विस्तारादिकं च १३७ तिर्यग्र व्यवस्थितं काष्ठम् वैडूर्यमयाः कपाटाः वन्नमयाः सन्धयः नानामणिमयाः समुद्गकाः सूतिकागृहाणि लोहिताक्षमय्यः सूचयः, वज्रमया अर्गलाः, अर्गलप्रासादाः रजतमय्य आवर्तनपीठिकाः अङ्करत्नोत्तरपार्थानि निरन्तरधन कपाटानि भित्तिषु भित्तिगुलिकास्तिस्रः षट् पञ्चशतं भवन्ति गोमानस्यः (शय्याः) तावन्मात्रा भवन्ति, नानामणिरत्नव्यालरूपकलीलास्थितशालमञ्जिकायुक्तं विजयमें जडी हुई चन्द्रकान्त आदि प्रधान पांच वर्णो की मणियों से कर्केतन आदिरत्नों से उनके भूमितल बने हुए है हंसगर्भरत्न की देहली द्वार के बीच का भाग-है गोमेदरत्नके इन्द्र कीलक है, लोहिताक्ष रत्नों की द्वार शाखाएं है, द्वारके उपर टेढा रखा हुआ काष्ठ जिसको उत्तरांग कहते हैं वे ज्योतिरत्न के बने हुए हैं उनके कपाट वैडूर्यमणिके है, कपाटों की दोनो पाटियों के संबंध को बनाये रखनेवाली सूचिकाएं लोहिताक्षरत्नकी बनी हुई हैं । कपाटों के पाटियों की संधियां वज्ररत्नों से पूरित है, अनेक प्रकार के मणियों से बने हुए वहां पर सूतिका ग्रह है, उनद्वारों की अर्गलाएं हैं और अर्गला प्रासाद अर्थात् जहां अर्गलानियंत्रित होती है वे अर्गला प्रासाद वज्ररत्न के बने हुए हैं, जहां इन्द्रकील रहता है वह आवर्तन पीठिकाएं रजतमयी है, अंकरत्न के उत्तर पार्श्व हैं वे कपाट इतने घन मिले हुए हैं जिनमें थोडासा भी अन्तर नहीं है, उनकी भित्तियों मे छप्पनको तीनवार करने से जो संख्या होती हैं उतनी पटे के संस्थानवाली भित्ति गुलिकाएं है अर्थात् ભાગ સોનામાં જડેલા ચંદ્રકાંત વિગેરે પ્રધાન પાંચ વર્ણોના મણિયેથી કેર્કતન વિગેરે રત્નોથી બનેલ છે. તેની દેહલી દ્વારને વચલે ભાગ હંસગર્ભ રત્નને બનેલ છે. ગોમેદરત્નના ઈંદ્રકલિકો છે. લેહિતાક્ષ રત્નોની દ્વાર શાખાઓ છે, દ્વારની ઉપર રાખવામાં આવેલ કાષ્ઠ દાખણિયું. જેને ઉત્તરાંગ પણ કહેવામાં આવે છે. તે તિરોનું બનેલ છે. તેના કમાડ વૈડૂર્યમણિના છે. કમાના અને પાટિયાઓને જોડી રાખવવાળી સૂચિકાઓ-ખીલાઓ લેહિતાક્ષ રત્નના છે. કમાડોના પાટિયાઓનો સંધીભાગ વજીરત્નથી પૂરવામાં આવેલ ત્યાં સૂતિકાગ્રહો છે. તે દ્વારેની અર્ગલા સાંકળો અને અર્ગલા પ્રાસાદ ના કે જ્યાં અર્ગલા નિયંત્રિત થાય છે તે જ રત્નના બનાવવામાં આવેલ છે, જ્યાં ઈન્દ્રકીલ રહે છે. તે આવર્તન પીડીકાઓ રજતમય છે. અંકરત્નના ઉત્તર પાર્થ છે. એ કમાડો એટલા દઢરીતે મળેલા છે કે જેમાં જરા સરખું પણ અંતર પડતું નથી. તેની ભીંતેમાં છપનને ત્રણવાર-ત્રણગણું કરવાથી જે સંખ્યા થાય છે એટલા પટ્ટાની સંસ્થાનવાળી ભિત્તિગુલિકાઓ છે. जी० १८ જીવાભિગમસૂત્ર Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३८ जीवाभिगमसूत्रे द्वारम् इदं द्वारविशेषयम् वज्रमयः कूट: माडभागस्तस्य रजतमयः-उत्सेधः "शिखरम' सर्वतपनीयमय उल्लोकः 'उपरिभागः' नानामणिरत्नजालपञ्जरमणिवंशकलोहिताक्षप्रतिवंशकरजतभौमानि अंकरत्नमयाः पक्षा पक्षवाहाश्च ज्योतीरसमयवंशाः वंशकवेल्लुकाश्च रजतमय्यः पट्टिकाः जातरूपमय्योऽवधान्य वज्रमयीः पुंछनी सर्वश्वेतरजतमयमाच्छादनम् अंकमय कनककूटतपनीयमयस्तूपिकानि शङ्खतलविमलनिर्मलदधिधनगोक्षीरफेनरजतनिकरप्रकाशानि तिलकरत्नाऽर्धचन्द्रचित्राणि(१६८) एकसौ अडसठभित्ति गुलिकाएं है और इतनी ही वहां पर गोमानसिकाएं अर्थात् शय्याएं है उनपर नानाविधमणियां और रत्नों के बने हुए सर्पो के रूप और लीलास्थित-क्रीडाएं करती हुई शालभंजिकाएं अर्थात् पुतलियां है यह विजयद्वार का विशेषण है। वज्ररत्नों का कूट जिसकों मांडभाग कहते हैं उस मांडभाग का शिखर रजतमय है, तपनीयमय उल्लोक-उपर का भाग है । उसमें लगे हुए वांस मणियों के बने हुए है और प्रतिवंश अर्थात् उन वासों के सामने लगे हुए वांसलोहिताक्षरत्नों के हैं, वहां की भूमि रजतमयी है उस द्वार में नाना प्रकार की मणियां और रत्नों के जाल पंजर अर्थात् गोखडे हैं अंकरत्नों के पक्ष और पक्ष वाहाएं है ज्योतिरसरत्नों के वंश और वंश कवेल्लुक-वासों के उपर के केलु है, पट्टिकाएं रजतमयी हैं जातरूप मयी ओहाडणियां है वज्ररत्नों की पुंछनिकाएं है और उपर के आच्छादन-ढक्कन श्वेतरत्नों के हैं 'सेया वरकन कथूभियागा' इत्यादि सब અર્થાત્ ૧૬૮/ એકસો અડસઠ ભિત્તિગુલિકાઓ છે. અને એટલીજ ત્યાં ગેમાનસિકાઓ અર્થાત્ શય્યાઓ છે. તેની ઉપર અનેક પ્રકારના મણિયે અને રત્નના બનાવેલ સર્પોના આકારવાળી અને લીલાસ્થિત કીડા કરતી એવી શાલભંજીકાઓ–પુતળીયે છે. આ વિજ્યદ્વારનું વિશેષણ છે. વજરત્નના કુટ કે જેને માંડભાગ કહેવામાં આવે છે. એ માંડભાગનું શિખર રજતમય છે. તપનીય મય ઉલ્લેક-ઉપરને ભાગ છે. તેમાં લગાડવામાં આવેલ વાંસડાઓ મણિના બનેલા છે. અને પ્રતિવંશ અર્થાત્ એ વાંસની સામે લગાડેલ વાંસ લેહિતાક્ષ રત્નના છે. ત્યાંને ભૂમિભાગ રજતમય છે. એ દ્વારમાં અનેક પ્રકારના મણિયે અને રત્નના જાલપંજર અર્થાત્ ગોખલાઓ છે. અંક રત્નોના પક્ષ અને પક્ષવાહાએ છે. તિરત્નના વંશ અને વંશવેલૂકે છે. અર્થાત્ વાસેની ઉપરની પદ્રિકાઓ ખપાટિયા રજતમય છે. જાતરૂપ રત્નની હાડણિયે છે. 4मरत्नानी पीसी छे. सने ५२नु माछाहन ढixण स३४ २त्नानु छ. 'सेया वरकनकथूभियागा' विगैरे ५२नु तमाम न ५१२ ३६॥ १ ननी भरा જીવાભિગમસૂત્ર Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू. ५९ विजया रा. स्थलं विस्तारादिकं च १३९ नानामणिमयदामाऽलङ्कृतानि अन्तर्बहिश्व-श्लक्ष्णानि तपनीय वालुका प्रस्तटानि सुखस्पर्शानि सश्रीकानि सुरूपाणि प्रासादीयानि दर्शनीयानि अभिरूपाणि प्रतिरूपाणीति । 'तेसि णं दाराणं उभओ पासिं' तेषां खलु द्वाराणाउभयोः पार्श्वयोः, 'दुहतो णिसीहियाए' द्विधातो-द्विप्रकारायां नैषेधिक्याम दो दो चंदणकलसपरिवाडीओ पन्नत्ताओ' द्वौ द्वौ चन्दनकलशौ परिपाटयौ प्रज्ञप्ती ते चन्दनकलशाः वरकमलप्रतिष्ठानाः सर्वरत्नमयाः-अच्छाः श्लक्ष्णाः घृष्टाः वर्णन पद्मवरवेदिका जैसे ही समझलेना चाहिये । अंकरत्नों के और कनक-सोने के कूट-शिखर है तपनीय श्वेत सुवर्णमयस्तूपिकाएं-छोटे शिखर हैं वह श्वेत किस प्रकार का है वह कहते हैं 'संखतल' इत्यादि, निर्मल मलरहित जैसा शंख के उपर का भाग होता है वैसा तथा गाढा जमा हुआ दही गायके दूध का फेन चांदी का पुंज इनके जैसा श्वेत है, रत्नों के तिलक और अर्द्ध चन्द्रों के चित्रों से चित्रित है वहां अनेक प्रकार की मणियों की मालाएं लगी हुई है अन्दर और बाहर से लक्षण-चिकने हैं, तपनीय सुवर्णमयवालुकाबिछी हुई हैं जिसका स्पर्शसुखद है सश्रीक आदि प्रतिरूप पर्यन्त के विशेषणों का अर्थ पहले कह चुके हैं । 'तेसिणं दाराणं उभओ पासिं' उन पूर्वोक्त विशेषणों वाले विजयद्वारों के दोनों पाश्चों में दो दो प्रकार की नैषेधिकाओं पर 'दो दो चंदणकलसपरिवाडीओ पन्नत्ताओ' दो दो चंदनकलशों की श्रेणियां है वे चन्दन कलश सुन्दर कमलों के-प्रतिष्ठान-आधार पर સમજી લેવું, તે શિખરે અંક રત્નોના તથા કનક કહેતાં સોનાના બનેલ છે. અને તેની વિકાઓ અર્થાત્ નાના નાના શિખરે તપનીય વેત સુવર્ણના બનેલ तवा श्वेत छ ? ये भाटे ४ छ -'संखतल' छत्याशिनी ५२ना ભાગ જે નિર્મલ મલવગરનો હોય છે. તે તથા ખૂબ જામી ગયેલ દહી. ગાયના દૂધના ફીણ ચાંદીને ઢગલો એ જેવા સફેદ હોય છે, તે સફેદ એ હોય છે. એ શિખરે રત્નના તિલક અને અર્ધચંદ્રના ચિત્રોથી ચિત્રિત છે. ત્યાં અનેક પ્રકારના મણિની માળાઓ લગાડેલ છે. અંદર અને બહારથી સ્લણ ચીકણું છે. તપનીય સુવર્ણમય રેત પાથરેલ છે. કે જેને સ્પર્શ ઘર સુખદ હોય છે, એ સશ્રીકથી લઈને પ્રતિરૂપ સુધીના તમામ વિશેષણોવાળા છે આ વિશેષણને અર્થ પહેલા કહેવામાં આવી ગયેલ છે, તે તે ત્યાંથી સમજ सेवो. 'तेसि णं दाराणं उभओ पासिं' से पूर्वात विशेष पियारीना मन्न ५७मामामा मध्ये ४२नी नषेधियो भूटियो ५२ 'दो दो चंदणकलसपरिवाडीओ पन्नत्ताओ' मोहन ४सशानी पतियो छ. ये हन જીવાભિગમસૂત્ર Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४० जीवाभिगमसूत्रे मृष्टाः नीरजस्काः निर्मलाः निष्कम्पाः निष्कंण्टकच्छायाः सप्रभाः सोद्द्योताः प्रासादीयाः दर्शनीयाः अभिरूपाः प्रतिरूपाः अतिशयेन महन्महेन्द्रकुम्भसमानाः प्रज्ञप्ताः, आयुष्मन् ! विजयस्य खलु द्वारस्योभयोः पार्श्वयो ढिप्रकारायां नैषेधिक्यां द्वौ द्वौ नागदन्तकौ प्रज्ञप्तौ, ते च-नागदन्तकाः मुक्ताजालान्तरोत्सृत हेमजालगवाक्षजालकिङ्किणी घण्टाजालपरिक्षिताः अभ्युद्गताः अभिसृष्टा स्तिर्यक् सुसंप्रगृहीताः अधः पन्नगार्यरूपाः पनगार्धसंस्थानसंस्थिताः सर्वरत्नमयाः अच्छाः इलक्ष्णाः घृष्टाः मृष्टाः नीरजस्काः निर्मलाः निष्पङ्काः निष्कण्टकच्छायाः सप्रभाः सोयोताः प्रासादीयाः दर्शनीया अभिरूपा प्रतिरूपाः महता महता गजदन्तेन समानाः प्रज्ञप्ताः। श्रमणायुष्मन् ? तेषु नागदन्तेषु बहवः कृष्णसूत्रबद्धाऽवलम्बित नीलसूत्रबद्धावलम्वित लोहितसूत्रबद्धाऽवलम्बित हारिद्रसूत्रवद्धाऽवलम्बित शुक्लसूत्रबद्धाऽवलम्वितमाल्यकलापाः, तानि खलु-दामानि रखे हुए हैं, वे कलशपूरे रत्नमय स्वच्छ इलक्ष्ण से लेकर प्रतिरूपतक के विशेषणों वाले हैं और महा महेन्द्र कुंभ के समान है, हे आयुष्मन् गौतम ! 'तहेव भाणियव्वं जाव वणमालाओ' यह-सब वर्णन वनमालातक का यहां समझलेना चाहिये वह संक्षेप से इस प्रकार हैउस विजय द्वारके दोनों तरफ दो प्राकारकी नैषोधिकाओं में दो दो नागदन्त है वे नागदन्त, मोतियों की जालों के अन्दर उंचे उठे हुए हेम जाल गवाक्ष जाल किङ्किणी-छोटी धंटिकाओं के समूह से परिवेष्टित है। ऊंचे उटे हुए है चिकणे है टेढे पकडा हुआ नीचे से आधे सर्प के आकारके है, सर्वरत्नमय हैं अच्छश्लक्ष्ण से लेकर प्रतिरूपतकके विशेषणों वाले हैं वे बडे बडे गजदन्त के समान कहे गये हैं । हे श्रमण आयुष्मन् ? उन नागदन्तों में बहुत सी कृष्ण नीललोहित हारिद्र और કલશે સુંદર કમલેના પ્રતિષ્ઠાન આધાર પર રાખવામાં આવેલ છે. એ કલશે સંપૂર્ણ રત્નમય સ્વચ્છ અને શ્લષ્ણથી લઈને પ્રતિરૂપ સુધીના વિશેષણ વાળા छ. अने. महामन्द्र भनी स२॥ छ. आयुष्यमन् गौतम ! 'तहेव भाणियव्वं जाव वणमालाओ' 24! वनमा सुधी तमाम वन सम से से એ સંક્ષેપથી આ પ્રમાણે છે. એ વિજય દ્વારની બન્ને બાજુ બે પ્રકારની નધિકાઓમાં બબ્બે નાગદંતકે છે. એ નાગદંતકે મોતિયેની જાળની અંદર ઉંચા નીકળેલ હેમાલ ગવાક્ષ જાલ કીંકિણી નાની નાની ઘંટડિયેના સમૂહથી વીંટળાયેલ છે. ઉપર નીકળેલ છે. ચિકણું છે. વાંકાવળેલ છે. અર્ધા સપના આકાર જેવા છે. સર્વ રત્નમય છે. અને અછ ક્ષણથી લઈને પ્રતિરૂપ સુધીના વિશેષણે વાળા છે. તે તે મોટા મોટા ગજદંત-હાથીદાંત જેવા કહેવામાં જીવાભિગમસૂત્ર Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३. उ. ३ सू. ५९ विजया रा. स्थलं विस्तारादिकं च १४१ तपनीयलम्बूसकानि सुवर्णप्रतरकमण्डितानि नानामणिरत्नविविधहारार्द्धहारोपशोभितसमुदायानि श्रियाऽतीवाऽतीवोपशोभमानानि उपशोभमानानि तिष्ठन्तीति एतत्पर्यन्तं पूर्वप्रकारोक्तं वनमालापर्यन्तवर्णनमत्र कर्तव्यम् । एतदाशयेनैवाह'तवाह - ' तव भाणियव्वं जाव वणमालाओ' । 'तेसिणं दाराणं इति - तेषां खलु द्वाराणामुभयोः पार्श्वयो: 'दुहतो णिसीहियाए' द्विधातो-द्विप्रकारायां नैषेधिक्याम्, 'दो दो पगंठगा पन्नत्ता' द्वौ द्वौ प्रकण्ठक - पीठविशेषौ प्रज्ञप्ती - कथितौ 'ते णं पगंठगा' ते खलु प्रकण्ठकाः 'एक्aतीस' जोयणाई' कोस च आयामविक्खंभेण प्रत्येकं - प्रत्येकमेकत्रिंशद् योजनानि क्रोशमेकंच, आयामविष्कम्भेण - दैर्घ्यविस्ताराभ्याम्, 'पन्नरसजोयणाई' अड्डाइज्जे कोसे बाहल्लेणं पन्नत्ता' पञ्चदशयोजनानि अर्द्धतृतीयांश्च क्रोशान् शुक्ल सफेद सूत्रों में गूथी हुई पुष्पमालाएं लटक रही हैं वे मालाएं नीचे लटकते हुए तपनीय जाति के सोने के गोलाकार लम्बूसकोझूमको से युक्त है, सोने के पतरों से मढे हुए है वे सबके सब नानाविधमणियों और रत्नों के हारों आर्द्ध हारों से शोभित हो रहे हैं, अतः वे अपनी कान्तिसे शोभित होते हुए रहे हुए है, इस सब वर्णन को लेकर ही मूल में पहले 'तहेव भाणियव्वं जाव वणमालाओ' ऐसा कहा गया है । 'सिणं दाराणं' उन प्रत्येक द्वारों के दोनों तरफ एक एक नैषेधिका होने से 'दुहओ निसीहियाए' दोनों प्रकार की नैषेधि की में दो दो प्रकंठक पीठ विशेष कहे गये है 'ते णं पगंठगा' वे पीठ विशेष प्रत्येक 'एकतीस जोयणाई कोसंच आयामविक्खंभेणं' इकतीस આવેલ છે. હે શ્રમણ આયુષ્મન્ એ નાગઢ તકેમા ઘણી એવી કાળા, નીલ, લાલ પીળા, અને સફેદ સૂતરમાં ગૂંથવામાં આવેલ પુષ્પમાળાએ લટકી રહેલ છે. એ માળાએ નીચે લટકતા એવા તપનીય જાતના સાનાના ગોળ આકાર વાળા લ’પ્રૂસકે-ઝુમખાઓથી યુક્ત છે. તે નાગદતા સેાનાના પત્રાએથી મઢવામાં આવેલ છે. એ બધાજ નાગઢ તકે અનેક પ્રકારના મણિયા અને રત્નાના હારા અધ હારાથી શેભાયમાન અનેલ છે. તેથી તે પેાતાની કાંતીથી શે।ભિત થતા रहे छे. आ तभाभ वर्णुनने ध्यानमा बनेन सूत्रारे पहेला भूणभां 'तहेव भाणियव्वं जाव वणमालाओ' मा प्रभानो सूत्रपाठ उडेस छे. 'तेसि णं दाराणं' मे ४२४ द्वारोनी भन्ने मान्नु होवाथी 'दुहओ निसीहिअटो- पीडविशेष उस छे. 'ते णं नैषेध याए' भन्ने प्रहारनी नैषेधिमा पगठगा' ते ६२४ पीठ विशेष 'एक्कतीस जोयणाई कोसंच आयामविक्खंभेणं' खेड श्रीस योजनाने मे अशनी संमाह महोजा वाजा छे. 'पन्नरस जोय જીવાભિગમસૂત્ર Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४२ जीवाभिगमसूत्रे बाहल्येन-स्थौल्येन प्रज्ञप्ताः-कथिताः, 'सव्ववइरामया अच्छा जाव पडिरूवा' ते च प्रकण्ठकाः सर्व वज्रमयाः अच्छाः श्लक्ष्णाः घृष्टा मृष्टा नीरजस्काः निर्मला निष्पङ्काः निष्कण्टकच्छायाः सप्रभाः सोयोताः प्रासादीया दर्शनीया अभिरूपाः प्रतिरूपाः इति । 'तेसि णं पगंठगाणं उप्पि' तेषां खलु प्रकण्ठकानामुपरि ऊद्प्रभागे 'पत्तेय-पत्तेयं' प्रत्येकं-प्रत्येकम्, 'पासायवडिंसगा पन्नत्ता' प्रासादावतंसकाः प्रासादविशेषाः प्रज्ञप्ताः-कथिताः, 'ते णं पासायवडिंसगा' ते खलु प्रासादाऽवतंसकाः 'एकतीसं जोयणाई कोसं च उडूं उच्चत्तेणं' एकत्रिंशद् योजनानि क्रोशमेकं चोर्ध्वमुच्चत्वेन, 'पन्नरसजोयणाई अड्राइज्जेय कोसे आयामविक्खंभेणं' पश्चदशयोजनानि- अर्द्धतृतीयांश्च क्रोशान् आयामविष्कम्भेण दैर्ध्य विस्ताराभ्यामित्यर्थः । 'सेसं तं चेव जाव समुग्गया' शेषं तदेव यावत्समुद्रकाः, तेषां खलु द्वाराणाम् 'अब्भुग्गय मूसियपहसिया विव' अभ्युद्गतोत्सृत योजन और उपर एककोश के लम्बे चौडे है ‘पन्नरसजोयणाई अडाइज्जे कोसे बाहल्लेणं' पन्द्रह योजन और ढाइकोस की वह मोटाई वाले हैं पूरे के पूरे वज्ररत्नों के हैं अच्छ श्लक्ष्ण आदि विशेषणों वाले हैं 'तेसिं णं पगंठगाणं उप्पि' उन पीठ विशेषों के ऊपर ऊंचे भागमे 'पत्तेयं २' एक एक में 'पासायवडिंसगा पण्णत्ता' प्रासादावतंसक कहे गये हैं तेणं पासायवडिंसगा' वे प्रसादावतंसक 'एकतीसं जोयणाई' इत्यादि, इगतीसयोजन के उपर एककोस जितने ऊंचे हैं पन्द्रह योजन और ढाइकोस के लम्बे चौडे हैं 'सेसं तं चेव' शेष सब वर्णन समुद्गकपर्यन्त-सूतिका गृहपर्यन्त पहले जैसा ही समझलेना चाहिये' उन द्वारों का 'अब्भुग्गयमसिय, इत्यादि स्वरूपवर्णन, उल्लोक वर्णन, मध्यभूमिभागवर्णन, सिंहासनवर्णन-विजयदृष्यका वर्णन, मुक्ता मालाओं का वर्णन, यह णाई अडूढाइज्जे कोसे बाहल्लेणं' ५४२ योन अने मढी असना विस्तारवा છે. અને પૂરેપૂરા વજરત્નના છે. અને અચ્છ શ્લણ વિગેરે તમામ વિશેષણો वाण छ. 'तेसिं णं पगंठगाणं उप्पि' से पी8 विशेषोना ५२ अर्थात ५२न। भासामा पत्तयं पत्तयं' १२४भा 'पासायवडिंसगा' से प्रासादायत 'एक्कतीसं गोणाई यात्रीस योन 6५२ २४ सिटमाया छ. ५४२ योन भने मदिसनामा वा छे. 'सेसं तं चेव' माडीनु तमाम वन समुह સુધીનું અર્થાત્ સૂતિકા ગૃહ પર્યન્તનું પહેલા કહ્યા પ્રમાણે જ છે. તે ત્યાંથી समवे. को दान। 'अब्भुग्गयमूसिय०' त्या ४२नु वाणु न, विन्यप्यनु વર્ણન, મુકતાઓની માળાઓનું વર્ણન આ તમામ પ્રકારનું વર્ણન વિજયદ્વારના જીવાભિગમસૂત્ર Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू. ५९ विजया रा. स्थलं विस्तारादिकं च १४३ प्रहसिता विव-इत्यादि सामान्यतः स्वरूपवर्णनम्-उल्लोकवर्णनं-मध्यभूमिभाग वर्णनम् सिंहासनवर्णनम् , विजयदुष्यवर्णनम् मुक्तादामोपवर्णनं च विजयद्वारवदेव ज्ञातव्यम् शेषमपि तोरणादिकं विजयद्वारवदेव ज्ञातव्यम्, विशेषजिघृक्षुभिस्तत एत दृदृष्टव्यं विस्तरभयान्नेह वितन्यते । 'नवरं बहवयणं भाणियव्वं नवरं-विजयद्वारतोरणादिवर्णने यत्रैकवचनं प्रयुक्तं तादृशस्थानेऽत्र बहुवचनं वर्णनीयम् अन्यत्सर्वं पूर्ववदेव-विजयद्वारवदेव ज्ञातव्यमिति ॥ 'विजयाए णं रायहाणीए'-विजयायाः खलु राजधान्या, 'एगमेगे दारे' एकैकस्मिन् द्वारे-प्रतिद्वारमित्यर्थः 'अट्ठसयं चक्कज्झयाणं अष्टशतम्-अष्टोत्तरं शतं चक्रध्वजानाम्, 'जाव अट्ठसयं सेयाणं चउविसाणाणं णागवरकेऊणं' यादष्टशतं श्वेतानां चतुर्विषाणानां नागवरकेतूनाम् यावत्पदेनायं भावः-द्वारेषु प्रत्येकम्-एकैकस्यां नैषेधिक्यां द्वे द्वे तोरणे वक्तव्ये, तेषाश्च तोरणानामुपरि प्रत्येकमष्टावष्टौ मङ्गलकानि, तेषाञ्च तोरणानामुपरि-कृष्णलोहितादि चामरध्वजादयो ध्वजा वक्तव्याः, तदनन्तरं तोरणानां पुरतः शालभञ्जिका वक्तव्याः, तदन्तरं नागदन्तका वक्तव्याः, तदन्तरं-तेषु नागदन्तकेषु दामानि वक्तव्यानि, तदनन्तरं-हयादि संघाटादयः संघाटा वक्तव्याः, तदनन्तरं-हयपंक्त्यादयः-पङ्क्तयः वक्तव्याः, तदनन्तरं-हयवीथ्यादयो वीथयो वक्तव्याः , तदनन्तरं-हयमिथुनकादीनि मिथुनानि वक्तव्यानि, तदनन्तरं-पद्मलतादिका लताः वक्तव्याः, ततश्चतुर्दिक्षु चतुरदिक सौवस्तिका वक्तव्याः, तदनन्तरं चन्दनकलशाः वक्तव्याः, तदनन्तरं-भृङ्गारका वक्तव्याः तदनन्तरम्-आदर्शकाः वक्तव्याः, तदनन्तरं-स्थालानि वक्तव्यानि, तद. नन्तरं पात्र्यो वक्तव्याः, तदनन्तरं सुप्रतिष्ठानि, तदनन्तरं मनोगुलिकाः तदनन्तरं सब वर्ण विजयद्वार के वर्णन में देखलेना चाहिये, इसी प्रकार तोरण आदि का वर्णन भी वहीं से समझलेना चाहिये । 'नवरं बहुवयणं भाणियव्वं' अन्तर इतना ही है कि वहां विजय द्वारके वर्णन में एक वचन है और यहां बहुवचन से कहना चाहिये। फिर चन्दन कलश, फिर भृङ्गारक-झारिये, फिर आदर्शक, स्थाल पात्रिकाएं सुप्रतिष्ठक, मनोगुलिकाएं, उन मनोगुलिकाओं के ऊपर जलविना के वातकरक वायुવર્ણન પ્રમાણે છે. તે ત્યાંથી સમજી લેવું એજ પ્રમાણે તેરણ વિગેરેનું વર્ણન ५५५ त्यांना प्रमाणे छ. 'नवरं बहुवयणं भाणियव्वं' मत२ मेटयु छ है ત્યાં વિજ્યદ્વારના વર્ણનમાં એક વચનને પ્રયોગ થયેલ છે, અને અહીયાં બહુ વચનને પ્રવેગ કરવાનું છે. તે પછી ચંદન કલશ, તે પછી ભંગારક-ઝારિયો તે પછી આદશક, સ્થાલ પત્રિકાઓ સુપ્રતિષ્ઠકે, મનગુલિકાઓ, તે મને ગુલિકાઓની ઉપર જલવગરના વાતકરક વાયુ ભરેલા ઘડાઓ તે પછી અનેક જીવાભિગમસૂત્ર Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४४ जीवाभिगमसूत्रे मनोगुलिकासु-जलशून्या वातकरकाः तदनन्तरं चित्रा रत्नकरण्डकाः तदनन्तरंहयकण्ठा:-गजकण्ठा:-नरकण्ठाः किन्नर-किं पुरुष-महोरग गन्धर्व-वृषभकण्ठकाः क्रमेण वक्तव्याः, तदनन्तरं-पुष्पादि चङ्गेर्यः वक्तव्याः, तदनन्तरं पुप्पादि पटलकानि, तदनन्तरं-सिंहासनानि, तदनन्तरं छत्राणि, तदनन्तरं-चामराणि वक्तव्यानि तदनन्तरं चक्रध्वजादयो ध्वजा वक्तव्याः । तेषाश्च ध्वजानामिदं चरमसूत्रम्'एवामेव सपुव्वावरेणं विजयाए रायहाणीए'-एवमेव सपूर्वापरेण विजयायाः राजधान्या-'एगमेगे दारे' एकैकस्मिन् द्वारे-प्रतिद्वार मित्यर्थः । अशी२'-अशीत्य शीतिसंख्यकम्, 'केऊसहस्सं भवंतीति मक्खायं' केतुसहस्रम्-अशीत्यधिक सहस्रकेतूनां भवन्तीति व्याख्यातं-कथित मिति । तदनन्तरं भौमानि वक्तव्यानि तत्सूत्रं साक्षादेव दर्शयति 'विजयाए णं' इत्यादि। 'विजयाएणं रायहाणीए' विजयायाः खलु राजधान्या 'एगमेगे दारे' एकैकस्मिन् द्वारे प्रतिद्वारोपरि 'सत्तरस भोमा पन्नत्ता'-सप्तदश भौमानि प्रासादारूपविशिष्टस्थानानि प्रज्ञप्तानि-कथितानि, 'तेसि णं भोमाणं' तेषां खलु भौमानाम्, 'भूमिभागा उल्लोया य पउमलया वणलया मडे घडे तदनन्तर अनेक प्रकार के रत्नकरण्डक, फिर हयकंठ गजकंठ नरकंठ किन्नर किंपुरुष महोरगगन्धर्व और वृषभकंठक फिर पुष्पादि पटलक, सिंहासन छत्र चामर चक्रध्वजाएं है, ऐसा सब वर्णन यहां समझलेना चाहिये 'एवामेव सपुवावरेणं विजयाए रायहाणीए' इस प्रकार के सब मिलाकर विजया राजधानी के 'एगमेगे दारे' एक एक द्वार में 'असीति-असीति केउसहस्सं भवंतीतिमक्खायं' एक हजार अस्सी एक हजार अस्सी केतु-ध्वजाविशेष है ऐसा भगवानने कहा है। फिर 'विजयाए णं रायहाणीए' विजया राजधानी के 'एगमेगे दारे एक एक द्वार के उपर 'सत्तरसभोमा पण्णत्ता' सत्रह सत्रह-भौम--उपर के महल-है 'तेसिणं भोमाणं भूमिभागा उल्लोया य पउमलया, वणलया પ્રકારના રત્ન કરંડકે, તે પછી હથકંટક ગજકંટક, નરકંટકે તે પછી કિંનર કિં પુરૂષ મહારગ ગંધર્વ અને વૃષભ કંટક તે પછી પુષ્પાદિ પટલ, સિહાસન છત્ર, ચામર, ચક્ર અને ધજાઓ છે. એ રીતે તમામ વર્ણન અહિંયા સમજી खे. 'एवामेव सपुत्वावरेणं विजयाए रायहाणीए' से शते मा भजीन विन्य। २०४धानीन। 'एगमेगे दारे' ४ ४ वारमा 'असीइ केउसहस्सा भवंतीति मक्खायं' એક હજારને એંસી ધજાઓ થાય છે. એ પ્રમાણે ભગવાને કહેલ છે તે પછી 'विजयाएणं रायहाणीए' विय। २०४थानीना 'एगमेगे दारे' से मेवानी ५२ 'सत्तरसभोमा पन्नत्ता' सत्तर सत्तर लोभ ५२ना भाण छ. 'तेसि णं भोमाणं भूमिभागा उल्लोया य पउमलया वणलया भत्तिचित्ता' से लौभाना भूमिमा मन Gas જીવાભિગમસૂત્ર Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू. ५९ विजया रा. स्थलं विस्तारादिकं च १४५ भत्तिचित्ता' भूमिभागा उल्लोकाश्च पद्मलता-वनलता भक्तिचित्राः, भूमिभागोल्लोकादीनां वर्णनं पूर्ववदेव कर्तव्यमिति । 'तेसि णं भोमाणं बहुमज्झदेसभाए' तेषां खलु-भौमानां प्रासादरूपविशिष्टस्थानानाम् बहुमध्यदेशभागे, 'जे ते नवमनवमा भौमा' यानि खलु तानि नवम-नवमानि भौमानि 'तेसिणं भोमाणं बहुमज्झदेसभाए' तेषां खलु नवमनवमानां भौमानां बहुमध्यदेशभागे' 'पत्तेय पत्तेयं सीहासणा पन्नत्ता' प्रत्येकं प्रत्येकं विजयदेव योग्यानि सिंहासनानि प्रज्ञप्तानि, 'सीहासण वण्णओ जाव दामा जहा हेटा' सिंहासन वर्णनं दामपर्यन्तं पूर्वकथितविजयद्वारप्रकरणगतमणिपीटिकास्थितसिंहासनवर्णनवदेवाऽत्रापि वर्णन कर्तव्यम् । तथाहि-तपनीयमयाश्चक्रवालाः रजतमयाः सिंहाः सौवर्णिकाः पादाः भत्तिचित्ता' उन भौमों के भूमिभाग और उल्लोक-अन्दर की छत पद्मलता अशोकलता चंपकलता-चूतलता (आमकीलता) वनलता वासंतिकलता के अनेक चित्रों कि छटासे चित्रित हैं, यह सब वर्णन पूर्व मे कहे हुवे प्रासादावतंसक जैसा ही यहां समझलेना चाहिये तेसिणं भोमाणं वहुमज्झदेसभाए' उन भौमों के बीचों बीच के भाग में 'जे ते नवम नवमा भोमा' जो वे नवम नवम नौवें से नौवा अर्थात् प्रत्येक भौम के जो सत्रहवां सत्रहवां भौम है उन उन सब भौमों के बीचों बीच प्रत्येक भौम में 'सीहासणा पण्णत्ता' सिंहासन कहे गये हैं 'सीहासन वण्णओ जाव दामा जहा हेट्ठा' उन सिंहासनों का दामपर्यन्त का वर्णन जैसा पहले विजय द्वार के वर्णन में मणिपीठिका स्थित सिंहासनों के वर्णन जैसा यहां भी वर्णन करलेना चाहिये, जैसे उन सिंहासनों के तपनीयमय चक्रवाल हैं रजतमय सिंह है सोने के पाये हैं, इत्यादि। यहां અંદરને ભાગ પાલતા, અશોકલતા, ચંપકલતા, આમ્રલતા, વનલતા અને વાસંતિકલતાના અનેક ચિત્રોની છટાથી ચિત્રેલા છે. આ તમામ વર્ણન પહેલાં वामां मावेस प्रासादायत स४ प्रमाणे २४ २मडीया सभोवुन. 'तेसिंणं भोमाणं बहुमज्झदेसभाए' से लौभानी पथ्ये। वयना मामा 'जे ते नवम नवमा भौमा जाव' नवभाथी नवमा अर्थात् ४२४ भोभान रे सत्तरमा सत्तरम। मौभ-भा छ ते ते मया लोमानी थ्ये। १२२५ १२४ लोभमा 'सीहासणा पण्णत्ता' सिडासन। ४पामा मासा छे. 'सीहासण वण्णओ जाच दामा जहा हेदा' એ સિંહાસનના દામ-પર્યન્તનું વર્ણન પહેલાં જેમ વિજયદ્વારના વર્ણનમાં મણિ પીઠિકામાં કહેલ સિંહાસનના વર્ણન પ્રમાણેનું વર્ણન અહીંયા પણ કરી લેવું જોઈએ. જેમકે એ સિંહાસનના ચકવાલ તપનીય સેનાના છે. રજતમય સિંહ છે સેનાના પાયાઓ છે ઈત્યાદિ પ્રકારથી કહેવું જોઈએ. અહીંયા અંતર કેવળ जी० १९ જીવાભિગમસૂત્ર Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४६ जीवाभिगमसूत्रे इत्यादि । नवरं विजयद्वारे सपरिवाराणि सिंहासनानि कथितानि इह तुभद्रासनानि वक्तव्यानि-अतएवोक्तम्-'एत्थ णं अवसेसेसु भोमेसु पत्तेयं पत्तेयं भदासणा पन्नत्ता' अत्र खलु-अवशेषेषु नवमनवमातिरिक्तेषु भौमेषु प्रत्येकं प्रत्येकं भद्रासनानि सपरिवाराणि प्रज्ञप्तानि, । "तेसि णं दाराणं उवरिमागारा' तेषां खलु-द्वाराणामुपरितनाकारभागाः, 'सोलसविधेहिं रयणेहिं उवसोभिया' षोडशविधैः रत्नैरुपशोभिताः रत्न१ वज्र२ वैडूर्य३ लोहिताक्ष४ मसारगल्ल५ हंसगर्भ६ पुलक७ सौगन्धिक८ ज्योतीरसा९ऽञ्जना१० जामलक११ रजत१२ जातरूपा१३ ङ्क १४ स्फटिक १५ रिष्ट १६ रत्नैरुपशोभिताः । 'तं चेव जाव छत्ताइछत्ता' अन्यत् सर्व वनमालादिकं छत्राऽतिछत्रपर्यन्तं विजयद्वारवदेव पट्र चत्वारिंशत् स्वत्रवदेव वर्णनीयम् । 'एवामेव पुव्वावरेण' एवमेव पूर्वापरेण, 'विजयाए' रायहा अन्तर केवल इतना ही है कि वहां पर सब में सपरिवार सिंहासनकहे हैं किन्तु 'एत्थ णं अवसेसेसु भोमेसु 'पत्तेयं पत्तयं भद्दासणा पण्णत्ता' यहां पर अवशेष जो नवमनवम भौमों के सिवाय के सब भौमों में प्रत्येक में भद्रासन कहे गये हैं। 'तेसिणं दाराणं उवरिमागारा' उनदारों के उपर के भाग है सब 'सोलसविहेहिं रयणेहिं उवसोभिया' सोलह प्रकार के रत्न जैसे-रत्न १ वज्र २ वैडूर्य३ लोहिताक्ष४ मसारगल्ल५ हंसगर्भ६ पलक, सौगन्धिक ८ ज्योतीरस ९ अञ्जन १० अञ्जनपुलक ११ रजत १२ जातरूप १३ अङ्क १४ स्फटिक १५ रिष्ट १६ इन सोलह प्रकार के रत्नों से उपशोभित है। 'तं चेव जाव छत्ताइछत्ता' दूसरा सब वर्णन वनमाला से लेकर छत्रातिछत्र पर्यन्त का वर्णन छयालीसवें सूत्र में कहे गये विजयद्वार के वर्णन जैसा ही समझ लेना चाहिये । 'एवामेव सपुव्वावरेणं विजयाए रायहाणीए पंचदारसया भवंतीतिमक्खाया' इस मेट छ त्यो मधे०४ सपरिवार सिंहासने। उस छ. ५२तु 'एत्थ णं अवसेसेसु भोमेसु पत्तेयं पत्तेयंभद्दासणा पण्णत्ता' माडियां अवशेष नवमनवम-नवमांथी नमा सीमाना विनाना मा सौभामा ४२४मा मद्रासने ४॥ छ. 'तेसिं णं दाराणं उवरिमागारा' से दोरानी २ ७५२ मा छे. ते मधो 'सोलसविहेहिं रयणेहिं उवसोभिया' सो ४२॥ रत्नाथी शोलायमान छ. से सो ४२॥ २त्ने। આ પ્રમાણે છે. રત્ન ૧ વજ ૨, વૈડૂર્ય ૩ લેહિતાક્ષ ૪ મારગલ ૫ હંસ ગર્ભ ૬ પુલક ૭ સૌગંધિક ૮ તિરસ ૯ અંજન ૧૦ અંજનપુલક ૧૧ २०४१ १२ १३५ १३ २५४ १४ २५टि४ १५ रिट १६ 'तं चेव जाव छत्ताइछत्ता' વનમાળાથી લઈને છત્રાહિચ્છત્ર સુધીનું બીજું તમામ વર્ણન છેંતાળીસમાં સૂત્રમાં वामां मावेस (ArianRai qणुननी म सम यु. एवामेव सपुव्वावरेणं જીવાભિગમસૂત્ર Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू. ६० विजयायाः चतुर्दिक्षु वनषण्डादिकनि० १४७ णीए' विजयायां राजधान्याम्' 'पंचदारसताभवतीतिमक्खाया'-पंच द्वारशतानि भवन्तीति व्याख्यातमिति ॥सू.५९॥ मूलम्-विजयाएणं रायहाणीए चउदिसि पंच जोयणसयाई अबाहाए, एत्थ णं चत्तारि वणसंडा पन्नत्ता तं जहा-असोगवणे चंपगवणे सत्तवण्णवणे चूयवणे पुरस्थिमेणं असोगवणे, दाहिजेणं-सत्तवण्णवणे, पञ्चत्थिमेणं-चंपगवणे उत्तरेणं-चूयवणे। तेणं वणसंडा साइरेगाइं दुबालसजोयणसहस्साइं आयामेणं पंचजोयणसयाई विक्खंभेणं पण्णत्ता पत्तेयं पत्तेयं पागारपरिक्खित्ता किण्हा किण्हावभासा वणसंड वण्णओ भाणियवो जाव बहवे वाणमंतरा देवा देवीओ य आसयंति-सयंतिचिटुंति-णिसीयंति-तुयट्रयंति-रमंति-ललंति-कीलंति-मोहंति पुरापोराणाणं सुचिण्णाणं सुपरिकंताणं सुभाणं कम्माणं कडाणं कल्लाणं फलवित्तिविसेसं पञ्चणुब्भवमाणा विहरंति। तेसि णं वणसंडाणं बहुमज्झदेसभाए पत्तेयं पत्तेयं पासायवडिंसगा पन्नत्ता तेणं पासायवडिंसगा वावर्स्टि जोयणाई अद्धजोयणं च उड्डे उच्चतेणं एकतीसं जोयणाई कोसं च आयामविक्खंभेणं अब्भुगत भूसिया, तहेव जाव संतो बहुसमणिज्जा भूमिभागा पन्नत्ता, उल्लोया पउमभत्तिचित्ता भाणियव्वा तेसिंणं पासायडिंसगाणं बहुमज्झदेसभागे पत्तेयं पत्तेयं सीहासणा पन्नत्ता वण्णावासो सपरिवारो तेसि णं पासायवडिंसगाणं उप्पिं बहवे अट्रमंगलगाजया छत्ताइछत्ता तत्थ णं चतारि देवा महड्डियाजाव पलिओवमद्वितीया परिवसंति तं जहा-असोए सत्तवण्णे चंपए चूते। प्रकार पूर्वापर-आगेपीछे के मिलाकर विजया राजधानी के सब पांच सौ द्वार कहे गये हैं ॥सू० ५९॥ विजयाए रायहाणीए पंचदारसया भवंतीतिमक्खाया' २॥ शत पूर्वा५२ मा पा७१ ના બધાયમળીને વિજ્યારાજધાનીના પાંચસે દ્વારે કહેવામાં આવેલ છે સૂ. ૫૯ જીવાભિગમસૂત્ર Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४८ जीवाभिगमसूत्रे तत्थ णं ते साणं वणसंडाणं साणं साणं पासायवर्डिसगाणं साणं साणं सामाणियाणं साणं साणं अग्गमहिसीणं साणं साणं परिसाणं साणं साणं आयरक्खदेवाणं आहेवच्चं जाव विहरति । विजयाए णं रायहाणीए अंतोबहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पन्नत्ते जाब पंचवण्णेहिं मणीहिं उवसोभिए तणसद्दविहुणे जाव देवा 1 देवीओ य आसमंत जाव विहरति । तस्स णं बहुसमरमणिज्जस्स भूमिभागस्स बहुमज्झदेसभाए एत्थ णं एगे महं ओवरियालेणे पण्णत्ते बारस जोयणसयाई आयाम विक्खंभेणं तिनि जोयणसहस्साइं सत्तय पंचाणउत्ते जोयणसते किंचिविसे साहिए परिक्वेवेणं अद्धकोसं बाहल्लेणं सव्वजंबूणतामत्तेणं अच्छे जाव पडिरूवे । तेणं एगाए पउमवरवेइयाए एगेणं वणसंडेणं सव्वतो समता संपरिक्खित्ते परमवरवेइयाए वण्णओ वणसंडवण्णओ जाव विहरंति, से णं वणसंडे देसूणाई दो जोयणाई चक्कवालविक्खंभेणं ओवरियालयणसंपरिवखेवेणं । तस्स णं ओवरियालयणस्स चउद्दिसिं च चत्तारि तिसोवाणपडिरूवगा पन्नत्ता, वण्णओ तेसि णं तिसोवाणपडिरूवगाणं पुरतो पत्तेयं पत्तेयं तोरणा पन्नत्ता छत्ताइछत्ता । तस्स णं उवरियालयणस्स उपि बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पन्नत्ते जाव मणीहिं उवसोभिते मणिवण्णओ गंधरसफासो तस्स णं बहुसमरमणिज्जस्स भूमिभागस्स बहुमज्झदे सभाए एत्थ णं एगे महं मूलपासायवडिंसगे पन्नत्ते सेणं पासायवडिंसगे बावट्ठि जोयणाई अद्धजोयणं च उडूं उच्चत्तेणं एकतीसं जोयणाई कोसं च आयामविक्खंभेणं अब्भुग्गयभूसिय पहसिते तहेव तस्स णं पासायवडिंसगस्स अंतो बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पन्नत्ते जाव मणिफासे उल्लोए । तस्स णं बहुसमरमणिजस्स भूमिभागस्स बहुमज्झदेसभाए જીવાભિગમસૂત્ર Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू. ६० विजयायाः चतुर्दिक्षु वनषण्डादिकनि० १४९ एत्थ णं एगा महं मणिपेढिया पन्नत्ता सा च जोयणं आयामविक्खंभेणं अद्धजोयणं बाहल्लेणं सव्वमणिमई अच्छा सण्हा। तीसे णं मणिपेढियाए उवरि एगे महं सीहासणे पन्नत्ते एवं सीहासण वण्णओ सपरिवारो तस्स णं पासायवडिंसगस्स उप्पि बहवे अट्रमंगलगा झया छत्तातिछत्ता । से णं पासायडिसए अण्णेहिं चउहिं तदधुञ्चत्तप्पमाणमेत्तेहिंपासायवडिसएहिं सबतोसमंता संपरिक्खित्ते, ते णं पासायडिंसगा एकतीसं जोयणाई कोसं च उडूं उच्चत्तेणं अद्धसोलसजोयणाइं अद्धकोसंच आयामविक्खंभेणं अब्भुग्गत० तहेव तेसि णं पासायडिंसगाणं अंतोबहुसमरमणिज्जा भूमिभागा उल्लोया। तेसि णं बहु. समरमणिज्जाणं भूमिभागाणं बहुमज्झदेसभाए पत्तेयं पत्तेयं सीहासणं पण्णत्तं वण्णओ। तेसिं परिवारभूता भदासणा पन्नत्ता तेसि णं अट्रमंगलगा झया छत्ताइं छत्ता। तेणं पासायवडिंसगा अण्णेहिं चरहिं चउहिं तदधुञ्चत्तप्पमाणमेत्तेहिं पासायवडिंसरहिं सव्वतो समंता संपरिक्खित्ता। तेणं पासायडिंसगा अद्धसोलसजोयणाई अद्धकोसं च उर्दू उच्चत्तेणं देसूणाई अट्रजोयणाई आयामविक्खंभेणं अब्भुगय० तहेव तेसि णं पासायवडिंसयाणं अंतोबहुसमरणिज्जा भूमिभागा उल्लोया तेसिं गं बहसमरमणिज्जाणं भूमिभागाणं बहुमज्झदेसभाए पत्तेयं पत्तेयं पउमासणा पन्नत्ता तेसि णं पासायाणं अट्ठमंगलगा झया छत्तातिछत्ता। तेणं पासायवडिंसगा अण्णेहिं चउहिं तदधुच्चत्त. प्पमाणमेत्तेहिं पासायवडिसएहि सव्वतो समंता संपरिक्खित्ता। तेणं पासायडिंसगा देसूणाइं अट्ठजोयणाई उडुं उच्चत्तेणं देसूणाइं चत्तारिजोयणाइं आयामविखंभेणं अब्भुग्गत० भूमिभागा જીવાભિગમસૂત્ર Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५० जीवाभिगमसूत्रे उल्लोया भदासणाई उवरिं मंगलगा झया छत्तातिछत्ता। तेणं पासायवडिंसगा अण्णेहिं चउहिं तदधुञ्चत्तप्पमाणमेत्तेहिं पासायवडिसएहिं सव्वतो समंता संपरिक्खित्ता । तेणं पासाय वडिंसगा देसूणाई चत्तारि जोयणाइं उडूं उच्चत्तेणं देसूणाइं दो जोयणाई आयामविक्खंभेणं अब्भुग्गय मूसिय० भूमिभागा उल्लोया पउमासणाइं उवरिं अटुमंगलगा झया छत्ताइछत्ता। सुत्तस्स मूलं समत्तं ॥सू० ६०॥ छाया-विजयायाः खलु-राजधान्याः चतुर्दिक्षु पञ्चयोजनशतानि अबाधया, अत्र खलु चत्वारो वनषण्डा प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-अशोकवनं, चम्पकवनं, सप्तपर्णवनं, चूतवनम्. पूर्वेणाऽशोकवनं, दक्षिणेन-सप्तवर्णवनं, पश्चिमेन-चम्पकवनम्, उत्तरेण चूतवनम् । ते खलु-वनषण्डाः सातिरेकाणि द्वादशयोजनसहस्राणि-आयामेन पञ्चयोजनशतानि विष्कम्भेण प्रज्ञप्ताः प्रत्येकं प्रत्येकं प्राकारपरिक्षिप्ता कृष्णावभासाः वनषण्डवर्णनं भणितव्यं यावत् बहवो वानव्यन्तरा देवाश्च-देव्यश्चाऽऽसते-शेरते-तिष्ठन्ति-निषीदन्ति-त्वपरिवर्तयन्ति रमन्ते-ललन्ति-क्रीडन्तिमोहन्ति पुरापोराणानां सुचीर्णानां सुपरिक्रान्तानां शुभानां कर्मणां कृतानां कल्याणफलवित्तिविशेषं प्रत्यनुभवन्तो विहरन्ति । तेषां खलु-चनपण्डानां बहुमध्यदेशभागे प्रत्येकं प्रत्येकं प्रासादाऽवतंसकाः प्रज्ञप्ता, ते खलु प्रासादावतंसकाः द्वापष्टियोजनानि अर्द्ध योजनश्चोर्ध्व मुच्चत्वेन एकत्रिंशद् योजनानि क्रोशञ्चाऽऽयामविष्कम्भेणाऽभ्युद्गतोत्सृता स्तथैव यावत्-अन्तर्बहसमरमणीया भूमिभागाः प्रज्ञप्ता उल्लोकाः पद्मभक्तिचित्रा भणितव्याः, तेषां खलु प्रासादावतंसकानां बहुदेशमध्यभागे प्रत्येकं प्रत्येकं सिंहासनानि प्रज्ञप्तानि वर्णावासः सपरिवारः, तेषां खलु प्रासादावतंसकानामुपरि बहून्यष्टमङ्गलकानि ध्वजा. छत्रातिच्छत्राणि ॥ तत्र खलु-चत्वारो देवा महद्धिका यावत्पल्योपमस्थितिकाः परिवसन्ति तद्यथा-ऽशोकः सप्तपर्ण-श्चम्पक-चूतः । तत्र खलु-ते स्वेषां स्वेषां वनपण्डानां स्वेषां स्वेषां प्रासादावतंसकानां स्वेषां स्वेषां सामानिकानां स्वासां स्वासांम्-अग्रमहिषीणां स्वसां स्वासां पर्षदां स्वेषां स्वेषामात्मरक्षक देवानामाधिपत्त्यं यावद् विहरन्ति । विजयायाः खलु-राजधान्याः अन्तर्बहुसमरमणीयो भूमिभागः प्रज्ञप्तो यावत्-पञ्चवर्णैमेणिभिरुपशोभितः तृणशब्दविहीनो यावत् देवाश्च-देव्यश्वाऽऽसते यावद् विहरन्ति ।। तस्य खलु वहुसमरमणीयस्य भूमि જીવાભિગમસૂત્ર Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू. ६० विजयायाः चतुर्दिक्षु वनषण्डादिकनि० १५१ भागस्य बहुमध्यदेशभागे अत्र खलु-एकं महदुपकारिकालयनं प्रज्ञप्तं द्वादश योजनशतानि-आयामविष्कम्भेण, त्रीणि योजनसहस्राणि सप्तयोजनशतानि पंच नवतानि किश्चिद्विशेषाधिकानि परिक्षेपेणाऽर्द्धक्रोशं बाहल्येन सर्वजाम्बूनदमयमच्छ यावत् प्रतिरूपम् । तत् खलु-एकया पद्मवरवेदिकया-एकेन वनषण्डेन च सर्वतः समन्तात् संपरिक्षिप्तं पद्मवरवेदिका वर्णनं-वनषण्डवर्णनं यावद् विहरन्ति, स खलु-वनषण्डो देशोने द्वे योजने चक्रवालविष्कम्भेण उपकारिकालयन समपरिक्षेपेण ॥ तस्य खलु उपकारिकालयनस्य चतुर्दिक्षु चत्वारि त्रिसोपानकप्रतिरूप काणि प्रज्ञप्तानि वर्णकः, तेषां खलु त्रिसोपानप्रतिरूपकाणां पुरतः प्रत्येकं प्रत्येक तोरणानि प्रज्ञप्तानि छत्रातिछत्राणि ।। तस्य खलु-उपकारिकालयनस्योपरि बहुसमरमणीयो भूमिभागः प्रज्ञप्तो यावन्मणिभिरुपशोभितः मणिवर्णकः गन्धरस-स्पर्शाः, तस्य बहुसमरमणीयस्य भूमिभागस्य बहुमध्यदेशभागे अत्र खलु-एको महान् मूलप्रासादावतंसकः प्रज्ञप्तः, स खलु प्रासादावतंसकः द्वापष्टि योजनानि-अर्द्ध योजनश्चोर्ध्व मुच्चत्वेन-एकत्रिंशद् योजनानि क्रोशञ्चाऽऽयाम विष्कम्भेणाऽभ्युद्गतोत्सृत प्रहसित स्तथैव तस्य खलु-प्रासादावतंसकस्याऽन्तबहुसमरमणीयो भूमिभागः प्रज्ञप्तो यावन्मणि स्पर्श उल्लोकः।। तस्य खलु-बहसमरमणीयस्य भूमिभागस्य बहुमध्यदेशभागे अत्र खलु-एका महती मणिपीठिका प्रज्ञप्ताः सा चैकं योजनमायाविष्कम्भेणाऽर्द्धयोजनं बाहल्येन सर्वमणिमयी अच्छा श्लक्ष्णाः ॥ तस्याः खलु मणिपीठिकाया उपरि एकं महत् सिंहासनं प्रज्ञप्तम्, एवं सिंहासनवर्णकः सपरिवारः, तस्य खलु प्रासादावतंसकस्योपरि बहून्यष्टमङ्गलकानि ध्वजाश्छत्रातिछत्राणि ॥ तत्र खलु प्रासादावतंसकोऽन्यैश्चतुर्भिस्तदर्बोच्चत्वप्रमाणमात्रैः प्रासादावतंसकैः सर्वतः समन्तात्-संपरिक्षिप्तः, स खलु प्रासादावतंसकः एकत्रिंशद् योजनानि क्रोशं चोर्ध्वमुच्चत्वेन अर्द्धषोडशयोजनानि अर्धक्रोशश्चाऽऽयामविष्कम्भेणाऽभ्युद्गत स्तथैव । तेषां खलु प्रासादावतंसकानाम् अन्तर्बहुसमरमणीया भूमिभागा उल्लोकाः। तेषां खलु बहुसमरमणीयानां भूमिभागानां बहुमध्यदेशभागे प्रत्येकं प्रत्येक सिंहासनं प्रज्ञप्तम् वर्णकः, तेषां परिवारभूतानि भद्रासनानि प्रज्ञप्तानि तेषां खलु अष्टमङ्गलकानि ध्वजा इछत्राऽतिच्छत्राणि ते खलु प्रासादावतंसका अन्यैश्चतुभिश्चतुर्भि स्तदर्बोच्चत्वप्रमाणमात्रैः प्रासादावतंसकैः सर्वतः समन्तात संपरिक्षिप्ताः॥ ते खलु प्रासादावतंसकाः अर्द्धषोडशयोजनानि-अर्धक्रोशं चोर्ध्व मुच्चत्वेन देशोनानि-अष्टौ योजनान्यायामविष्कम्भेणाऽभ्युद्गत स्तथैव, तेषां खलु प्रासादावतंसकानामन्तबहुसमरमणीया भूमिभागा उल्लोकाः, तेषां खलु-बहुसमरमणीयानां भूमिभागानां मध्यदेशभागे प्रत्येकं प्रत्येकं पद्मासनं જીવાભિગમસૂત્ર Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे प्रज्ञप्तम् तेषां प्रासादानां अष्टमङ्गलकानि ध्वजाइछत्रातिच्छत्राणि ॥ ते खलुप्रासादावतंसका अन्यैश्चतुर्भि स्तदर्बोच्चत्वप्रमाणमात्रैः प्रासादावतंसकैः सर्वतः समन्तात् संपरिक्षिप्ताः ॥ ते खलु-प्रासादावतंसका देशोनानि अष्टौ योजनानि ऊर्ध्वमुच्चत्वेन देशोनानि चत्वारि योजनानि आयामविष्कम्भेण, अभ्युद्गत० भूमि भागा उल्लोकाः भद्रासनानि उपरिमगलकानि ध्वजा छत्रातिच्छत्राणि । ते खलु -प्रासादावतंसका अष्टौ चतुर्भि स्तदर्धउच्चत्व प्रमाणमात्रैः प्रासादावतंसकैः सर्वतः समन्तात् संपरिक्षिप्ताः ते खलु-प्रासादावतंसकाः देशोनानि चखारियोजना न्यूर्ध्वमुच्चत्वेन देशोने द्वे योजने आयामविष्कम्भेणाऽभ्युद्गतोत्सृत भूमिभागा उल्लोकाः पद्मासनानि उपरि-अष्टमङ्गलकानि ध्वजाश्छत्राऽतिच्छत्राणि सू॥६॥ टीका-'विजयाए राहाणीए'-विजयाया:-विजयाभिधायाः खलु-राजधान्याः, 'चउदिसिं'-चतुर्दिक्षु, चतस्रो द्रिशः समाहृता-इति चतुर्दिक तस्मिन् चतुर्दिशि चतसृषु दिशासु-इत्यर्थः । 'पंचजोयणसयाई' अबाधाए-पश्चपञ्चयोजनशतानि अबाधया-बाधनं बाधा, आक्रमणम् न बाधाऽबाधा तस्यामबाधायाम् इति कृत्वा अपान्तरालेषु मुक्त्वा-इति भावः । 'एत्थ णं चत्तारि वनसंडा पण्णत्ता' अत्र राजधान्याश्चतुर्दिक्षु चत्वारो वनषण्डाः धतुःसंख्यका वनसमुदायाः प्रज्ञप्ताः कथिताः। तानेव वनषण्डान् नामतो-दिग्देशतश्च दर्शयितुमाह-'तं जहा-इत्यादि, 'तं जहा-' तद्यथा, 'असोगवणे -अशोकवनम, अशोको नाम वृक्षविशेषो लोके प्रसिद्धः, तत्प्रधानकं वनम्, वृक्षसमुदायात्मकमशोकवनम् । 'सत्तवण्णवने'-सप्तपर्णवनम् सप्तपर्णः 'विजयाए णं रायहाणीए' इत्यादि । 'विजयाए णं रायहाणीए' विजया नामकी राजधानी की 'चउहिसिं चारदिशाओं में "पंचजोयणसयाई अबाहाए' पांच सौ योजन आगे जाने पर 'एत्थ णं चत्तारि वनसंडा पण्णत्ता' ठीक इसी स्थानपर चार वनखंड कहे गये हैं 'तं जहा' जिनके नाम इस प्रकार से हैं 'असो. गवणे' अशोकवन इस वन में अशोक वृक्षों की प्रधानता है 'सत्तवण्ण वणे सप्तपर्ण पुष्पों से युत जो वृक्ष होते हैं उनका नाम सप्तपर्ण 'विजयाए णं रायहाणीए' त्यादि टी-'विजयाए णं रायहाणीए' विoया नामानी ॥धानीनी 'चउद्दिसिं' यारे हिशासभा 'पंचजोयणसयाई अबाहाए' पांयस योशन Mय त्यारे 'एत्थ णं चत्तारि वनखंडा पण्णता' १२२१२ मे२४ स्थान५२ या२ न. ४९. वामां आवेता छ. 'तं जहा' नानाभ२प्रमाणे छे. 'असोगवणे' अश वन, सभा मश। नामना वृक्षानु प्रधान पाछे. 'सत्तपण्णवणे' ससपा पुष्पावा वृक्ष लाय छ, तेनु नाम स१५ वन छ, 'चंपकवणे' त्रीन જીવાભિગમસૂત્ર Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३सू. ६० विजयायाः चतुर्दिक्षु वनषण्डादिकनि० १५३ पुष्पवृक्षविशेष स्तत्प्रधानकं वनं-सप्तपर्णवनम्-'चंपगवणे'-चम्पकवनम्, चम्पकवृक्ष प्रधानकवनम् । 'चूतवणे-चूतवनम्, चूत आम्रवृक्षः 'आम्रचूतो रसालोऽसौ' इत्यमरात् तत्प्रधानकवनम्-आम्रवनमिति । 'पुरथिमेणं असोगवणे'-पूर्वेण राजधान्याः पूर्वस्यां दिशि-अशोकवनम् । 'दाहिणेणं सत्तवण्णवणे' दक्षिणेन राजधान्याः दक्षिणस्यां दिशि सप्तपर्णवनं विद्यते । 'पच्चत्थिमेणं चंपगवणे'-पश्चिमेन राजधान्याः पश्चिमदिग्विभागे चम्पकवनम् । 'उत्तरेणं चूतवणे'-उत्तरेण राजधान्याः उत्तरस्यां दिशि आम्राणां वनं भवतीति । 'ते णं वणसंडा'-ते खलु वनषण्डाः 'साइरेगाई' सातिरेकाणि, 'दुवालसजायणसहस्साई आयामेणं' द्वादश योजनसहस्राणि आयामेनदैर्येण, 'पंचजोयणसहस्साई विक्खंभेणं'–पञ्चयोजनशतानि विष्कम्भेण-स्थौल्येन, 'पन्नत्ता'-प्रज्ञप्ता-कथिताः । 'पत्तेयं पत्तेयं पागारपरिक्खित्ता'-प्रत्येकं प्रत्येक प्राकारेण परिक्षिप्ताः संवेष्टिता इत्यर्थः। अथ-कथंभूता अशोकवनषण्डाः-तत्राह 'किण्हा' इत्यादि, 'किण्हा किण्होभासा' कृष्णाः-कृष्णवर्णच्छायोपेतत्वेन कृष्णाः, बनखंड है 'चंपकवणे' तीसरावन है चंपकवन', इसमें चंपक वृक्षो की प्रधानता है । 'चूयवणे' आम्रवृक्ष का वनखंड हैं, 'पुरस्थिमेणं असोगवणे' राजधानी की पूर्वदिशा में अशोकवन है 'दाहिणेणं सत्तवण्णवणे' दक्षिण दिशा में सप्तपर्णवन है। 'पच्चत्थिमेणं चंपगवणे' पश्चिमदिशा में चंपकवन है 'उत्तरेणं चूयवणे' और उत्तरदिशा में आम्रवन हैं। तेणं वणसंडा' ये सब प्रत्येक बन 'साइरेगाई दुवालसजोयणसहस्साई आयामेणं' लम्बाई में कुछ अधिक १२ हजार योजन के है और 'पंचजोयणसयाई विक्खंभेणं' चौडाई में ५०० सौ योजन के हैं । 'पत्तय पत्तेयं पागार परिक्खित्ता' प्रत्येक बन प्राकार-कोट से घिरा हुआ है अशोक वन खंड 'किण्हा किण्हावभासा' अत्यन्त धना होने के कारण वन नाम ५४वन छे. तेमा ५४ वृक्षानु प्रधान पाछे. 'चूयवणे' मानपनमा २मा वृक्षार्नु प्रधान पा छ. 'पुरस्थिमेणं असोगवणे' यानीनी पूर्व हिमा म पन छे. 'दाहिणेणं सत्तवण्णवणे' ६क्षिण दिशाम सस वन छे. 'पच्चस्थिमेणं चंपगवणे' पश्चिम दिशामा ५४वन छे. 'उत्तरेणं चूयवणे' मने उत्तरहिशामा साम्रवन छे. तेणं वणसंडा' ये ४२४ वन 'साइरेगाइं दुवालसजोयणसहरसाइं आयामेणं' मामा ४४४ वधारे १२ १२ १२ योन छ. अने 'पंचजोयणसयाई विक्खंभेणं' ५ मा ५०० पांयसो योजना छ. 'पत्तेयं पत्तेयं पागारपरिक्खित्ता' ४२४ पन प्रा.२ टथी घेराये। छ. अशा वन 'किण्हा किण्हावभासा' सत्यत धन-06 डावाथी ४is ४यां तो पाय છે, તથા એમાં જે છાયા નીકળે છે તે પણ કાળી જ દેખાય છે. અને ક્યાંક जी०२० જીવાભિગમસૂત્ર Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५४ ___ जीवाभिगमसूत्रे कृष्णवर्णावभासाः, 'एवं-नीलाः नीलवर्णाऽवभासाः, हरिताः-हरितावभासाः, शीताः (श्वेताः) शीतावभासाः कृष्णाः कृष्णच्छायाः धनपूरितकटच्छायाः रम्याः महामेधनिकुरंवभूताः, वनषण्डान्तर्गतपादपाः मूलवन्तः स्कन्धवन्तः त्वग्वन्तः प्रवालवन्तः पत्रवन्तः पुष्पवन्तः फलवन्तो बीजवन्तः, इत्यादि पूर्वप्रदर्शितक्रमेणैवेहाऽपि वनषण्डवर्णनं कर्तव्यम् विस्तरभयान्नेह तत्तत्प्रकरणानि कहीं कहीं तो कृष्ण काला प्रतीत होता है तथा इसमें जो छाया निकलती है वह भी काली ही निकलती है कहीं २ यह-नीलाः नीलवर्णावभासाः' नीलवर्ण का प्रतीत होता है और नीलवर्ण की ही इसमें से छाया नीकलती है 'हरिताः हरितावभासाः' कहीं २ यह हरे वर्ण का प्रतीत होता है और इससे छाया भी हरी हरी ही निकलती है 'शीताः शीतावभासाः' कहीं कहीं यह बिलकुल सफेद प्रतीत होता है और सफेद रंगवाली ही इसमें से छाया निकलती है, इत्यादि सब वर्णन जैसा कि पहिले किया जा चूका है वैसा ही वह सब वर्णन यहां पर भी कर लेना चाहिये ये सब वनखंड बहुत रम्य-सुन्दर है और ऐसे मालूम देते हैं कि जैसे मानो बडे बडे मेघों का समुदाय ही एकत्रित हुआ है। इन वन खंडो के अन्तर्गत जो पादप-(वृक्ष) हैं वे सब प्रशस्त मूलवाले हैं, प्रशस्त स्कन्धोंवाले हैं प्रशस्त छालवाले हैं। प्रशस्त प्रवालों वाले हैं, प्रशस्त पत्रों वाले हैं, प्रशस्त एवं सुन्दर फूलों वाले है फलों वाले हैं और बीजवाले हैं इत्यादि सबवर्णन भी पूर्व मे प्रदर्शित क्रम के अनुसार यहां पर भी कर लेना चाहिये विस्तार हो जाने के भय से हम उसे six ते 'नीलाः नीलवण्णावभासाः' नीaqणु ना पाय छे. अने नीसनी तभा छायानी छे. 'हरिताः हरितावभासाः' ज्यां४ ४यां ते हरितवारी नाय छ. मने तभा छाया ५५५ हरित २नी ४ पाय छे. 'शीताः शीतावभासा' કયાંક ક્યાંક એ બિન્દુલ સફેદ દેખાય છે. અને તેમાં છાયા પણ સફેદ જ નીકળે છે. વિગેરે પ્રકારથી બધુ જ વર્ણન અહીયાં પણ કરી લેવું જોઈએ. આ તમામ વનખંડે ઘણાજ રમ્ય સુંદર છે. અને તે વનખંડ એવા જણાય છે કે જાણે મોટા મોટા મેઘના સમુદાયેજ એકઠા થયેલા છે. એ વનખંડની અંદર જે પાદપિ–વૃક્ષે છે તે બધા પ્રશસ્ત મૂળવાળા છે. પ્રશસ્ત સ્કંધે વાળા છે. પ્રશસ્ત છાલ વાળા છે. પ્રશસ્ત પ્રવાલ વાળા છે. પ્રશસ્ત પત્રોવાળા છે. સુંદર ફૂલવાળા છે. સુંદર ફળવાળા છે. અને સુંદર બી વાળા છે. ઈત્યાદિ પ્રકારથી તમામ વર્ણન પણ પહેલાં કહેવામાં આવેલ છે તે પ્રમાણે અહીંયા પણ કરી લેવું જોઈએ, વધારે વિસ્તાર થવાના કારણે તે અહીંયાં વર્ણવેલ નથી. આ જીવાભિગમસૂત્ર Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. ६० विजयायाः चतुर्दिक्षु वनषण्डादिकनि० १५५ पुनरुल्लिख्यन्ते एतदाशायेनाऽऽह - 'वणसंडवण्णओ भाणियच्चो' वनपण्डवर्णनको भणितव्यः, पूर्वप्रदर्शितवनखण्डवर्णकः समग्रोऽप्यत्र वक्तव्यः कियत्पर्यन्तं वनपण्डवर्णको वक्तव्यस्तत्राह - 'जाव बहवे वाणमंतरा' इत्यादि । 'बहवे वाणमंतरा देवादेवीओ' raise वानव्यन्तरा देवाश्च देव्यश्च - 'आसयति' यथा सुखमासते, 'संयंति' शेरते, दीर्घकायप्रसारणेन वर्तन्ते, न तु निद्रां कुर्वन्ति वानव्यन्तराणां देवयोनिकतयाऽस्मदादिवत् निद्राया अभावाद् इति । 'चिद्वंति' - तिष्ठन्ति, ऊर्ध्वस्थानेन वर्तते । 'णिसीदति' -निपीदन्ति - उपविशन्ति, 'तुयद्वंति' - त्वग्वर्तयन्ति त्वक् परावर्त्तनं कुर्वन्ति वामपार्श्वतः परावृत्य दक्षिणपार्श्वनावतिष्टन्ते, दक्षिणपाद्वा परावृत्य वामपार्श्वनावतिष्ठन्ते इति । 'रमंति' रमन्ते रतिमाबधन्ति, 'ललंति'= ललन्ति, मनईप्सितं यथा भवति तथा वर्तते इत्यर्थः ' कीलंति' - क्रीडन्ति - यथा यहां नहीं कर रहे हैं इसी वर्णन के करने की वात 'वणसंडवण्णओ भाणियो' सूत्रकारने इस सूत्र द्वारा यहां प्रकट की है बनों का वर्णन 'जाव बहवे वाणमंतरा' इस सूत्रानुसार यहां ऐसा कर लेना चाहिये कि इन वनपण्डों में 'बहवे वाणमंतरा देवा देवीओ' अनेक वानव्यन्तर देवऔर देवियां आकरके सुख पूर्वक उठा बैठा करती है । 'सयंति' सोती हैं पैर पसार करके आराम करती है । नकि हमारे जैसी निद्रा लेती हैं क्योंकि देवयोनि होने से उनके हमारे जैसी निद्रा नही होती है। 'चिति' कहीं कहीं वे खडी रहती हैं 'णिसीदति' कहीं २ वे बैठी रहती हैं, कहीं २ पर वे 'तुयति' लेटी रहती हैं, करवट बदलती हुई आराम करती है । 'रमंति' कहीं कहीं वे आपस में प्रेमालिङ्गन करती हैं 'ललंति' तथा - कहीं कहीं उनके मन में जैसा रुचता है वैसा काम भी किया करती है। 'कीलंति' कभी ये खेलती है । अर्थात् इनको जिस प्रकार वर्णुन ४२वाना संअधम सूत्ररे 'वणसंडवण्णओ भाणियव्वो' मा सूत्रपाठ द्वारा अडींयां प्रगट पुरेस छे नानु वर्षान 'जाव बहवे वाणमंतरा' मा सूत्र पाहना કથન પ્રમાણે અહીંયાં એ પ્રમાણે કરવું જોઈએ કે આ વનખડામાં ‘વવે વાળ मंतरा देवाय देवीओया' भने वानव्यन्तर हेव ने हेविया भावीने सूमपूर्व उठे जेसे छे. 'सयंति' सूवे छे. पण सावीने आराम उरे छे. मनुष्यो प्रमाणे તે ઉંઘતા નથી. કેમકે દેવયેાનિ હેાવાથી તેને મનુષ્ય પ્રમાણે નિદ્રા હાતી नथी. 'चिट्ठेति' यां या तेथे ला रहे छे. 'णिसीदति' यांयां तेथे मेसी रहे छे. यां यांतेमा 'तुयति' सूह रहे छे, पडमा महले छे भने आराम १रे छे. 'रभंति ते परस्पर प्रेमासिजन रे छे. 'ललंति' तथायां यां तेना मनमां ने ३ये मे अमर्या रे छे. 'कोलंति' જીવાભિગમસૂત્ર Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे सुखमितस्ततो गमनविनोदेन गीतनृत्यादि विनादेन वा तिष्ठन्ति, 'मोहंति' विषय सेवनं कुर्वन्ति इत्येवं रूपेण 'पुरापोराणाणं' पुरापौराणानाम् पुरा प्राक्, भवे कृतानां कर्मणां इत्यग्रिमेण सम्बन्धः, अतएव पौराणानाम्, 'सुचिण्णाणं' सुचीर्णानां-सुचरितानाम्, इह सुचरितं कर्माऽपि सुचरितं 'कार्यकारणोपचारात्' तदयमर्थः विशिष्ट तथाविध धर्माऽनुष्ठानविषयाऽप्रमादकरण क्षान्त्यादि सुचरितानाम्, तथा 'सुपरिकंताणं' सुपराक्रान्तानाम् सुपराक्रान्तजनितानि कर्माण्येव सुपरा क्रान्तानि, सकलमैत्री-सत्यभाषण-परद्रव्याऽनपहार सुशीलादि रूपपराक्रमजनितानामिति अतएव-'सुभाणं' शुभानां शुभफलानाम् शुभफलानाम्, इह किश्चिद् शुभफलमपीन्द्रियविपर्यासात् शुभफलमाभाति ततस्तात्विक शुभव प्रतिपत्यर्थमस्यैव पर्याय शब्दमाह-'कल्लाणं' कल्याणानाम् तत्त्ववृत्त्या तथाविध विशिष्टफलदायिनाम् । अथवा-कल्याणानामनर्थोपमशमकारिणाम् 'कल्लाणं' कल्याणस्वरूपम्, 'फलवित्तिविसेसं फलवित्तिविशेष-फलविपाकम्, 'पञ्चणुभवमाणा' प्रत्येक मनुभवसे सुखमिलता है उस प्रकार से ये इधर उधर उन वन षंडों में फिरती हैं तथा मनोविनोद के निमित्त ये कभी कभी-नाचती है कभी-गाती भी हैं और कभी नाना प्रकार के वादित्रों को भी बजाती है। 'मोहंति' कभी २ वे वहां विषय सेवन भी करती है । इस रूप से ये देव देवियां 'पुरा पोराणाणं' पूर्व भव में किये हुए अपने ऐसे पुराने कर्मों के जो कि 'सुचिण्णाणं' उस समय में विशिष्ट तथाविध धार्मिक अनुष्ठान करने में अप्रमाद करने से क्षमा आदि भावों के रखने से उपार्जित किये गये, 'सुपरिक्कंताणं' मैत्री सत्य भाषण, परद्रव्यानपहार, एवं सुशीलता आदि रूपपराक्रम के कारण जिनमें अनुभागबन्ध शुभ ही पडा और इसी कारण 'सुभाणं" जो शुभ फल के देने वाले हुए है 'कल्लाणं' अनर्थों को उपशमन करने वाले हुए हैं 'कल्लाणं फलवित्तिविसेसं' ક્યારેક તે ખેલે છે. અર્થાત્ તેને જે રીતે સુખ લાગે તે પ્રમાણે તેઓ આમ તેમ એ વનખંડોમાં ફરે છે. તથા મનોવિદ માટે તેઓ કયારેક કયારેક નાચે પણ છે. ક્યારેક ક્યારેક ગાય છે. અને કયારેક અનેક પ્રકારના વાજીંત્ર 4॥ छे. 'मोहंति' च्या२४ ४या२४ तेयो त्यो विषय सेवन ५ ४२ छ. २मा प्रमाणे ते हेव भने वियो 'पुरापोराणाणं' पूर्व लवमा ४२सा पोताना सेवा पूर्वना भीना ने 'सुचिण्णाणं' से समयमा विशेष प्रसारथी ते जनेथित धाभि અનુષ્ઠાન કરવામાં અપ્રમાદ કરવાથી ક્ષમા વિગેરે ભાવે રાખવાથી પ્રાપ્ત કરવામાં मावेस 'सुपरिक ताणं' भैत्री सत्यभाषण, ५२व्यान ५९२ अने सुशार पा વિગેરે રૂપ પરાક્રમના કારણે જેમાં અનુભાગ બંધ શુભરૂપ જ થાય અને એજ २णे 'सुभाणं' शुभसने मा५५ पाथय छे. 'कल्लाणं' मनाने ५शम જીવાભિગમસૂત્ર Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६० विजयायाः चतुर्दिक्षु वनषण्डादिकनि० १५७ न्तः, 'विहरंति' यथा सुखं विहरन्ति-आसते, इति । तेसि णं वणसंडाणं बहुमज्झदेसभाए' तेषां खलु वनषण्डानां बहुदेशमध्यभागे, 'पत्तेयं पतेयं पसायवडिसगा' पत्रता' प्रत्येकं प्रत्येकं प्रासादावतंसकाः प्रासाद श्रेष्टाः प्रज्ञप्ताः कथिताः । 'ते णं पासायवडिंसगा' ते खल प्रासादावतंसकाः, 'बावडिं जोयणाई अद्ध जोयणं उड़े उच्चत्तेणं' द्वाषष्टिोजनान्यदक्रोशं चोवमुच्चत्वेन, 'एकतीसं जोयणाई कोस च आयामविक्खंभेणं' एकत्रिंशद्योजनानि क्रोशैकंचाऽऽयामविष्कम्भेण, दैर्ध्यविस्ताराभ्याम्, ‘अब्भुग्गतमुसिया' अभ्युद्गतोत्सतप्रहसित इव विविधमणिरत्नभक्तिचित्रा वातोद्धृतविजयवैजयन्ती पताका छत्राऽतिच्छत्रकलिताः मणिकनकस्तूआनन्दप्रद उदय विशेष को 'पच्चणुब्भवमाणा' भोगते रहते हैं। 'तेसिणं वणसंडाणं' उनवनषण्डों के 'बहुमज्झदेसभाए' ठीक बीचों बीच में 'पत्तेयं पत्तेयं पासायडिंसगा पन्नत्ता' अर्थात् प्रत्येक बन षण्ड के विलकुल मध्यदेश में श्रेष्ठ प्रासाद कहे गये हैं। 'तेणं पासायवडि सगा वावडिं जोयणाई अद्ध जोयणं उर्दू उच्चत्तेण' इन प्रासादों की ऊंचाई ६२ योजन एवं अर्थ कोश की है 'एकतोसजोयणाई कोसं च आयामविक्खंभेणं' तथा-इनको लम्बाई और चौडाई ३१ योजन एवं एक कोश की है । 'अव्भुग्गतमूसिया तहेव जाव अंतो बहु समरमणिज्जा भूमिभागा पन्नत्ता' इस प्रासादावतंसकों के विषय में इस सूत्रपाठ द्वारा जैसा वर्णन बहुसमरमणीय भूमिभाग तक पहिले किया गया है वेसा ही वर्णन यहां पर भी कर लेना चाहिये । इस वर्णन में 'अभ्युद्गतोत्सृत प्रहसिता इव, विविधमणिरत्नभक्तिचित्रा वातोद्धृत विजय वैजयन्ती पताका' इत्यादि सब पाठ आता है अन्त में इन प्रासा ४२वावाणा मेवा 'कल्लाणं फलवित्ति विसेसं' मान ४१२४ उदय विशेषने 'पच्चण भवमाणा' सागपत। २ छ. 'तेसिंणं वणसंडाणं' से बनन। 'बहुमज्झदेसभाए' ५२५२ पथ्य। पच्य पत्तेयं पत्तेयं पासायडिंसगा पण्णत्ता' अर्थात् १२४ વનખંડાના બરાબર મધ્ય ભાગમાં શ્રેષ્ઠ પ્રાસાદો કહ્યા છે. આ પ્રાસાદની २ पास योरन मने 4 सनी छे. 'एक्कतीसजोयणाई कोसं च आयाम विक्खंभेणं' तथा तनी ens 45 3१ त्रीस योरन मन मे सनी छ. 'अभुग्गयमूसिया तहेव जाव अंतो बहुसमरसणिज्जा भूमिभागा पण्णत्ता' मा प्रासात सोना समयमा 0 सूत्र द्वारा प्रमाणेनु पाणन બહુ સમરમણીય ભૂમિભાગ સુધી પહેલા કરવામાં આવેલ છે. એ જ પ્રમાણેનાં 4 महीया ५९ ४२रीले नये. २॥ वनमा 'अभ्युद्गतोत्मृतप्रहसिता इव જીવાભિગમસૂત્ર Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे पिकाकाः तुङ्गाऽऽगगनतलमभिलंध्यमानशिखराः जालान्तररत्नपञ्जरोन्मीलिता इव मणिकनकस्तूपिकाकाः विकसितशतपत्रपुण्डरीक तिलकरत्नाऽर्धचन्द्रचित्राः नानामणिमयमालाऽलङ्कृताः अन्तर्वहिश्च श्लक्ष्णाः सुवर्णरुतवालुकाप्रस्तटा: शुभस्पर्शाः सश्रीकरूपाः प्रासादीयाः दर्शनीयाः अभिरूपाः प्रतिरूपाः । एतदेवदर्शितम् । 'तहेव जाव अंतो बहुसमरमणिज्जा भूमिभागा पन्नत्ता' तथैव-यावत्अन्तर्बहुसमरमणीयाः भूमिभागाः प्रज्ञप्ताः कथिताः। 'उल्लोया पउमभत्तिचित्ता भाणियव्या' उल्लोकाः पद्मलताभक्तिचित्राः भणितव्याः अत्र समग्रोऽपि उल्लोकवर्णको वक्तव्यः 'तेसि णं पासायवडिंसगाणं' तेषां खलु प्रासादावतंसकानाम्, 'बहुमज्झदेसभाए' बहुमध्यदेशभागे, ‘पत्तेयं पत्तेयं सीहासणा पन्नत्ता' प्रत्येकं प्रत्येकं सिंहासनानि प्रज्ञप्तानि, 'वण्णावासो सपरिवारो' वर्णावासो वर्णकनिवेशः सपरिवारः, 'भद्रासनवर्णनपूर्वकं सिंहासनवर्णनं कर्तव्यम्' 'तेसि णं पासायवडिंसगाणं उम्पि' तेषां खलु प्रसादावतंसकानामुपरि, 'बहवे अट्ठमंगलगछत्ताइछ त्ता' बहून्यष्टमङ्गलकानि श्रीवत्स स्वस्तिक वर्द्धमानकादीनि कृष्ण नीलदावतंसकों के वर्णन में ऐसा कहा गया है कि इनका जो भीतर का भाग है उसकी भूमि बहुसम है और इसी से वह बडी रमणीय है यहां 'उल्लोया पउमभति चिता भाणियव्वा' इस पाठ की सूचनानुसार पद्मलता की रचना से विचित्रित उल्लोकों-चन्दरवों-का भी वर्णन पूरा कहलेना चाहिये 'तेसिणं पासायवडिंसगाणं' इन प्रासादावतंसकों के ठीक ठीक मध्यभाग में अर्थात् 'पत्तेयं २ सीहासणा पन्नता' प्रत्येक श्रेष्ठ प्रासाद में सिंहासन है 'वण्णावासो सपविारो' यहां पर भद्रासनों के वर्णन पूर्वक ही सिंहासनों का वर्णन करना चाहिये 'तेसिणं पासायवडिसगाणं उम्पि' इन प्रासादावतंसकों के ऊपर बहवे अट्ठमंगलगाविविधमणिरत्नभक्तिचित्रा वतोद्धृतविजयवैजयन्ती पताका' विगेरे ५॥ ०१ ५४ સમજી લે. અંતમાં આ પ્રાસાદાવંતસકેના વર્ણનમાં એવું કહેવામાં આવેલ છે. કે એને જે અંદરનો ભાગ છે, તેની ભૂમિ ઘણીજ સમ સરખી છે. અને तथा १ ते घणी २मणीय छे. २मडीया 'उल्लोया पउमभत्तिचित्ता भाणियव्या' આ પાઠના કથનાનુસાર પદ્મલતાની રચનાથી ચિતરવામાં આવેલ ઉલ્લેકે–ચંદરपासानु वाणुन या पूरे ५३ ४२री से ये 'तेसिं गं पासायडिंसगाणं' से प्रासाहात सोनी ५२।१२ मध्यभागमा अर्थात् 'पत्तेयं पत्तेयं सीहासणा पण्णत्ता' १२४ श्रेष: प्रासाहोमा सिडासन। सा छे. 'वण्णावासो सपरिवारो' અહીંયાં ભદ્રાસનના વર્ણન પૂર્વક જ સિંહાસનનું વર્ણન કરવું જોઈએ. તે सिंणं पासायवडिंसगाणं उप्पि' से प्रासाहात सोनी ५२ 'बहवे अमंगलगाझया જીવાભિગમસૂત્ર Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३सू. ६० विजयायाः चतुर्दिक्षु वनषण्डादिकनि० १५९ लौहितादिध्वजाः पताकातिपताकाः छत्राऽतिच्छत्राणि वक्तव्यानि । 'तत्थणं' तत्र वनपण्डमध्ये खलु 'चत्तारि देवा' चत्वारो देवाः, 'महद्धिया जाव पलिओवमद्विइया परिवसंति' महर्टिकाः महद्युतिनाः महाबलाः महायशसः महासौख्याः महानुभावाः पल्योपमस्थितिकाः परिवसन्ति, तं जहा-तद्यथा 'असोए' अशोको अशोकवने अशोको देवः प्रतिवसति, 'सत्तवण्णे'-सप्तवर्णः सप्तपर्णवने सप्तपर्णवनो नामादेवः परिवसति,-'चंपए' चम्पकः चम्पकवने चम्पको नामदेवः परिवसति, 'चूए' चूतः चूतवने चूतो नामदेवः परिवसति, इति 'तत्थ णं तेसाणं तेसाणं वणसंडाणं' तत्राऽशोकवनादौ विद्यमानास्ते खलु-अशोकादयो देवाः झया छताइछत्ता' अनेक अष्ट मंगल द्रव्य है-इनके नाम श्रीवत्स स्वस्तिक बढेमानक आदि है।तथा कृष्णवर्ण की नीलेवर्ण की और लो हत रक्त आदि वर्ण की अनेक ध्वजाएं हैं । अर्थात् अनेक पताकातिपताकाएं भी हैं और इनमें छत्रो के ऊपर मे भी अनेक छत्र लटके हुए है। 'तत्थणं वणसंडे' इन वनखंडो के बीच में 'चत्तारि देवा' चार देव जो कि 'मह दिया जाव पलिओवमहिइया परिवसंति' परिवार आदि रूप महाऋद्विवाले है शरीर आभरण आदि के विशिष्ट कान्ति पुंज से जो युक्त है महाबलशाली है महायश संपन्न और महा सुखों के भोक्ता है । तथा जिनका प्रभाव भी बहुत अधिक है एवं जिनकी एकपल्योपम की स्थिति है रहते है 'तं जहा' जैसे-'असोए' अशोक वन में अशोक नामका देव रहता है 'सत्तवण्णे' सप्तपर्णवन में सप्तपर्णवन नामका देव रहता है 'चंपए' चम्पकवन में चम्पक नामका देव रहता है 'चूए' आम्रवन में चूय नामका देव रहता है 'तत्थ णं तेसाणं छत्ताइछत्ता' मन मटमस द्रव्य छे. तेना नाम श्रीवत्स; स्वस्ति, १५ भान વિગેરે પહેલા કહેવામાં આવી ગયેલ છે તે પ્રમાણે સમજવા. તથા કાળાવની નીલાવણની અને લાલ વર્ણની વિગેરે રંગેની અનેક ધજાઓ છે. અને તેમાં छत्रीनी ५२ ५] मने छत्री सटसा छे. तत्थ णं वणसंडे' से पनपनी क्यमा 'चत्तारि देवा' या२ हे रे । 'महद्धिया जाव पलिओवमद्विइया परिવનંતિ’ પરિવાર વિગેરે રૂપ મહાદ્ધિ વાળા છે. શરીર આભરણ વિગેરેથી વિશિષ્ટ કાંતિપુજેથી યુક્ત છે. મહાબલશાલી છે. મહાયશ સંપન્ન અને મહાસુખોને ભેગવવા વાળા છે. તથા જેને પ્રભાવ પણ ઘણો વધારે છે. અને જેની स्थिति में पक्ष्योपभनी छे. मेवा या२ हे। २ छ. 'तं जहा' ते २॥ प्रमाणे छ. 'असोए' मशवनमा म नामना हेव निवास ४२ छ. 'सत्तवण्णे' सस પર્ણવનમાં સપ્તપર્ણ નામના દે રહે છે. “ચૂર્ણ આમ્રવનમાં ચૂયનામના દેવ રહે જીવાભિગમસૂત્ર Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे स्वेषां वनपण्डानाम् , । 'साणं साणं पसायवडिंसगाणं' स्वेषां स्वेषां प्रासादाबतंसकानाम् ‘साणं साणं सामाणियाणं स्वेषां स्वेषां सामानिकानाम्, 'साणं साणं अग्गमहिसीण' स्वासां स्वासामग्रमहिषीणाम् 'साणं साणं आयरक्खऐवाणं'स्वेषां स्वेषामात्मरक्षक देवानाम् ‘आहेवच्चं जाव विहरंति' आधिपत्यं पौरस्त्यभागेश्वरसेनापत्यं यावत-यथासुखं विहरन्तीति 'विजयाए णं रायहाणीए'विजयायाः खलु राजधान्याः, 'अंतोबहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पन्नत्ते' अन्तमध्ये बहुसमरमणीयो भूमिभागः प्रज्ञप्तः-कथितः, 'जाव पंचवण्णेहिं मणीहिं उवसोभिए' यावत् पञ्चवर्णैर्मणिभिरुपशोभितः [अत्र यावत्पदेन स यथा नामक आलिङ्ग पुष्करमिति वा-मृदङ्गपुष्करमिति वा, सरस्तलमिति वा, करतलमितिवा, आदर्शमण्डलमिति वा,-चन्द्रमण्डलमिति वा, सूर्यमण्डलमिति वा, उरभ्रचर्मेति वा, वृषभचर्म तेसाणं वणसंडाणं' उन अशोक आदि वनों में विद्यमान ये अशोक आदिदेव 'साणं साणं पासायडिंसगाणं' अपने अपने प्रासादावतंसकों का 'साणं २ सामाणियाणं' अपने २ सामानिक देवों का 'साणं २ अग्गमहिसीणं' अपनी २ पट्टदेवियों का 'साणं साणं आयरक्ख देवाणं' अपने अपने आत्मरक्षक देवों का 'आहेवच्चं जाव विहरइ' आधिपत्य करते हुए वहां सुख पूर्वक रहते हैं। यहां यावत्पद से 'पौरस्त्यभागेश्वर सेनापत्यम्' इस पाठ का ग्रहण हुआ है। 'विजयाएणं रायहाणीए' विजया राजधानीका 'अंतो बहुसमरमणिज्जे' भीतर का भाग वहुत अधिक सम होने के कारण बडा ही मनोहर कहा गया है 'जाव पंच वण्णेहिं मणीहिं उबसोभिए' यावत् वह पांच वर्षों की मणियों से उपशोभित है। यहां यावत्पद से-'स यथा नामक आलिङ्ग पुष्करमिति वा, मृदङ्ग पुष्करमिति वा, सरस्तलमिति वा, आदर्शमण्डलमिति वा' छ. 'तत्थ णं तेसाणं तेसाणं वणसंडाणं' ये मश। विगेरे पनीमा रसुवावाणा मश। विगेरे हे। 'साणं साणं पासायवडिंसगाणं' पातपाताना प्रासादापताना 'साणं साणं सामाणियाणं' पातपाताना सामानि हेवानु 'साण साण अग्गमहिसीणं' पातपातानी ममडिया वायोनु 'साणं साणं आयरक्खदेवाणं' पातपातानी मात्म२६४ हेवोनु 'आहेवच्चं जाव विहरई' मधिपतिया ४२॥ २४॥ त्या सुम ५४ २ छ. पहिया यावत्पथी 'पौरस्त्यभागेश्वर सेनापत्यम्' २ पाना संग्रह थयो छ. 'विजयाए णं रायहाणीए' विय॥ २०४थानीना 'अंतोबहुसमरमणिज्जे' मरन माधणे यारे सम हावाथी घ४ मनोड२ ४९स छ. 'जाव पंचवण्णेहिं उवसोभिए' यावत् ते पाय पनि मणियोथी शोलायमान छ. मिडीयो यावत्पथी ‘स यथानामक आलिङ्गपुष्करमिति वा, मृदङ्गपुष्करमिति वा सररतलमिति वा જીવાભિગમસૂત્ર Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू. ६० विजयायाः चतुर्दिक्षु वनषण्डादिकनि० १६१ इति वा, वराहचर्म इति वा, सिंहचर्म इति वा, व्याघ्रचर्म इति वा, वृकचर्म इति वा, द्वीपिचर्म इति वा, अनेकशङ्ककीलकसहस्राणि, तत आवर्त प्रत्यावर्त्त-श्रेणी प्रश्रेणी-स्वस्तिक सौवर्णिक-पुष्पमाणववर्द्धमानमत्स्याण्डमकराण्ड जारमारफुल्लावलीपद्मपत्रसागरतरङ्गवासंतिकलतापमलताभक्तिचित्रैः सच्छायैः समरीचिकैः सोयोतैः मणिभिः) इत्यन्तस्य प्रकरणस्य संग्रहो भवतीति । 'तणसद्दविहूणे जाव' तृणशब्दविहीनो यावत् (अत्र तृणानां मणीनां च वर्णगन्धादयः शब्दविहिनाः वर्णयितव्याः) मणिप्रकरणं च, 'तं जहा-किण्हेहिं जाव सुक्केहि, तत्थ णं जे ते किण्हा तण-रस-मणीय तेसि णं अयमेयारूवे वण्णावासे पण्णते, से जहा णामए-जीमूतेति वा-खंजणेति वा, (इत्यादि स्वयमेवोहनीयम्) अति विस्तरत्वान्नपुनरत्र लिख्यते, कियत्पर्यन्तं मणिप्रकरणं नेतव्यं तत्राह - 'जाव देवाय-देवीओय' इत्यादि । देवाय-देवीओय आसयन्ति-देवाश्च देव्यश्वाऽऽसते-शेरते तिष्ठन्ति-निषीदन्ति-त्वग्वर्तयन्ति-रमन्ते-ललन्ति-क्रीडन्ति-मोहन्ति पुरापौराणां-सुवर्णानां-सुपराक्रान्तानां-शुभानां-कृतानां-कर्मणां, कल्याणंइत्यादि पूर्वोक्त समस्तवर्णन 'मणिभिः पदतकका ग्रहीत हुआ है 'तणसदविहणे जाव' यहां इस सूत्रपाठ के अनुसार तृणों का वर्णन नहीं करना चाहिये मणि प्रकरण में 'किण्हे हिं जाव सुक्केहिं तत्थ णं जे ते किण्हा तण-रसमणीय तेसिणं' इत्यादि रूप से यह सब पाठ पूर्व में वर्णित हो चुका है अतः उसे स्वयं ही उद्भावितकर समझलेना चाहिये यहां जो वह पाठ नहीं लिखा गया है उसका कारण ग्रन्थ के कलेवर का विस्तृत हो जाना है यहां वह मणि प्रकरण 'जाव देवाय देवीओय' यहां तक का ग्रहण हुआ है। अर्थात् यहां पर देव और देवियां उठती वैठती रहती है, इत्यादि रूप से जैसा अभी वर्णन इनके सम्बन्ध में किया गया है वैसा ही वह सब वर्णन यहां पर भी 'जहा सुखं विहरंति' इस आदर्शमण्डलमितिवा' त्या ४२थी तमाम पन 'मणिभिः' से ५४ सुधानु अहए थये। छ. 'तणसद्दविहूणे जाव' २॥ सूत्र ५ प्रमाणे तृणुनु पान ४२ नमध्ये. मशिना प्र४२६मा 'किण्हे हिं जाव सुक्केहिं तत्थ णं जे ते किण्हा तणरसमणीय तेसिणं' त्यादि प्राथी सघ ५४ ५९i वाम मावी ગયેલ છે. તેથી તેને સ્વયં ઉદ્ભાવિત કરીને સમજી લેવો જોઈએ. અહીંયાં તે પાઠ લખવામાં આવેલ નથી તેનું કારણ ગ્રન્થને વિસ્તાર વધી ન જાય તે छ. मडीया ते मा४ि२६५ 'जाव देवाय देवीओय' २डीयो यो भने वियो ઉઠે બેસે છે. વિગેરે પ્રકારથી જેમ હમણાંજ આ પ્રકરણમાં કરવામાં આવેલ मे प्रमाणेनु मे तमाम १४ मडीया ५५५ 'जहा सुख' माडी सुधानु ४२१ जी० २१ જીવાભિગમસૂત્ર Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे शुभं-फलविपाकोदयं प्रत्येकमनुभवन्तो यथासुखं विहरन्तीति ॥ 'तस्स णं बहुसमरमणिज्जस्स भूमिभागस्स' तस्य खलु बहुसमरमणीयस्य भूमिभागस्य, 'बहुमज्झ देसभाए' बहुमध्य देशभागे, 'एगे महं ओवरियालेणे पत्रत्ते' अत्रैकं महदुपकारिकालयनं प्रज्ञप्त-कथितम् राजधानी स्वामिसत्क प्रासादावतं. सकादीन् उपकरोति उपष्टभ्नाति-इत्युपकारिका, राजधानीस्वामिसत्क प्रासादावतंसकादीनां पीठिकाः अन्यत्रेयमुपकार्योपकारे प्रसिद्धाः । तदुक्तम्-गृहस्थानं स्मृतं राज्ञामुपकार्योपकारिका' इति । उपकारिकालयनमिव-उपकारिकालयन विश्रामस्थानम् । तत्-'बारस जोयणसयाई आयामविक्खं भेणं' द्वादशयोजनशतानि आयामविष्कम्भेण, दैर्ध्य-विस्ताराभ्यां द्वादशयोजनशतानीत्यर्थः । 'तिम्नि जोयणासहस्साई सत्तजोयण सते' त्रीणि योजनसहस्राणि सप्त च योजनशतानि, 'पंचाणउते' पञ्चनवतानि-पश्चनवत्यधिकानि, 'किंचिद् विसेसाहिए' किश्चिद् विशेषाधिकानि, 'परिक्खेवेणं' परिक्षेपेण प्रज्ञप्तानि, 'अद्धकोसं बाहल्लेणं' अर्द्धक्रोशं धनुःसहस्रपरिमाणं बाहल्येन, 'सव्य जंबूणतामते णं' सर्व जाम्बूनदमयंसर्वात्मना सुवर्णमयम् सुवर्णरूपम्, 'अच्छे जाव पडिरूवे' अच्छं स्फटिकवद् कथन पर्यन्त कर लेना चाहिये 'तस्स णं बहुसमरमणिज्जस्स भूमिभागस्स' उस बहुत अधिक समप्रदेशवाले रमणीय भूमि भाग के 'बहुमज्झदेसभाए' ठीक बीच भाग में 'एगे महं ओवरियालेणे पण्णत्ते' एक बहुत वडा उपकारिकालयन-विश्राम स्थान है। यह वारसजोयणसयाई आयामविक्खंभेणं' लम्बाई और चौडाई में १२ सौ योजन का है। 'तिनिजोयणसहस्साई सत्तयजोयणसये' इसका परिक्षेप ३ हजार सातसौ ९५ योजन से कुछ अधिक है 'अद्धकोसं बाहल्लेणं' तथा इसकी मोटाई आधे कोश की एवं १ हजार धनुषकी है यह स्थान पूर। का पूरा 'सव्वजंबूणयमयं' सुवर्णमय है और 'अच्छे जाव पडिरूवे' स्फवे 'तस्स णं बहुसमरमणिज्जस्स भूमिभागस्स' थे. ५ ४ि समप्रदेशा॥ २मणीय भूमिमान 'बहुमझदेसभाए' ५२१५२ ५-येन। मामा 'एग महं ओवरिया लेणे पण्णते' मे घा माटु ७५४२४सयन-विश्रामस्थान छ. २॥ विश्राम स्थान 'बारसजोयणसयाई आयामविक्खंभेणं' 415 पाडणमा १२ मा२ योजना विस्ता२१॥ छ. 'तिन्नि जोयणसहस्साइं सत्तय जोयणसये' तेना પરિક્ષેપ ઘેરાવ ત્રણ હજાર સાતસે પંચણું જનથી કંઈક વધારે છે. “ગઢ कोसं बाहल्लेणं' तथा तेन विस्तार से उस अने से हु२ धनुष । छ. २॥ पूरे ५३ स्थान 'सव्वा जंबूणयमयं' सुपण भय छे. मने 'अच्छे जाव વહિકલા' સ્ફટિન મણિના જે નિમેળ છે. ચિકાશ યુક્ત છે. ધૂળ વિગેરેના જીવાભિગમસૂત્ર Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू. ६० विजयायाः चतुर्दिक्षु वनषण्डादिकनि० १६३ विमलं, इलक्ष्णं-नीरजस्कम्-निर्मलं निष्पकं निष्कण्टकच्छायम्, सप्रभं-सोद्द्योतम्, समरीचिकम्-प्रासादीयं-दर्शनीयम्, अभिरूपं-प्रतिरूपम् इति ‘से गं एगाए पउमवरवेइयाए एगेणं वणसंडेणं सव्वओ समंता संपरिक्खित्ते' उपकारिकालयनं खलु एकया पद्मवरवेदिकया एकेन वनपण्डेन सर्वतः-सर्वासु दिक्षु समन्ततः सामस्त्येन संपरिक्षिप्तम् परिवेष्टितम्, 'पउमवरवेइयाए वण्णओ' पद्मवरवेदिकाया वर्णक इह कर्तव्यः। तथाहि-'सा णं पउमवरवेदिया अट्ठजोयणं उर्ले उच्चत्तेणं पंच धणुसयाई विक्खंभेणं सव्वरयणामए जगती सामिता परिक्खेवेणं सव्वरयणामई० । तीसे णं पउमवरवेदियाए अयमेवारूवे वण्णावासे पन्नते, तं जहा-वइरामया नेमा रिट्ठामया-पइटाणा-वेरुलियामया खम्भा-सुवण्णरूप्पमया फलगा बइरामया संधी लोहितक्खमईओ सूईओ णाणामणिमया कलेवरा कलेवरसंघाडा णाणामणिमयारूवा नाणामणिमया रूवसंधाडा अंकामया पक्खा पक्खवाहाओ जोतीरसामया वंसा वंसकवेल्लुगाय रययामईओ पट्टियाओ जातरूपमओ ओहाडणीओ वइरामईओ उवरि पुंछणीओ सबसेए रययामते छादणे । साणं पउमवरवे दिया एगमे गेणं हेमजालेणं एगमेगेणं गवक्खजालेणं एगमेगेणं खिखिणीजालेणं जाव मणिजालेणं कणयजालेणं रयणजालेणं एगमेगेणं पउमवरजालेणं सवरयणामएणं सव्यओ समंता संपरिक्खित्ता । 'ते णं जाला तवणिज्ज लंबूसगा सुवण्णपयरगमंडिया नानामणि रयण विविहहारद्धहार उवसोभितसमुदाया ईसिं अण्णमण्णसंपत्ता पुवावरदाहिण उत्तरागतेहिं वाएहिं मंदागं२ एज्जटिकमणि के जैसा विमल है चिकना है। धूल आदि के संसर्ग से बिलकुल रहित है निर्मल है निष्पङ्क है निष्कंटक छाया वाला है सप्रभ है उद्योत सहित है समरीचिक है प्रासादीय है दर्शनीय है अभिरूप और प्रतिरूप है । इन पदों की व्याख्या पहिले के अनुवाद में की जा चुकी है। 'सेणं एगाए पउमवरवड्याए एगेणं वणसंडेणं सव्वओसमंता संपरिक्खित्ते' यह उपकारिकालयनरूप विश्रामस्थल एक पद्मवर वेदिका से और एक वनखण्ड से चारों ओर से घिरा हुआ है, 'पउमवरवेइयाए वण्णओ' यहां पद्मवर वेदिका का वर्णन कर लेना चाहिये સંસર્ગથી બિલકુલ રહિત છે. નિર્મળ છે. નિષ્કટક છાયાવાળે છે. સુપ્રભ છે. ઉતસહિત છે. સમરીચિક છે. પ્રાસાદીય છે. દર્શનીય છે. અભિરૂપ અને प्रति३५ छ. म पहानी व्याच्या पडसा ४२वामा मापी गयेस छ. 'से गं एगाए पउमवरवेदियाए एगेणं वणसंडेणं सव्यओ समंता संपरिक्खि ते' २॥ ५॥२४॥ લયન રૂપ વિશ્રામ સ્થાન એક પદ્મવર વેદિકાથી અને એક વનખંડથી ચારેબાજુ धेशयेद छ. 'पउमवरवेइयाए वण्णओ' यो ५१२ १६४ानु प न ४२ જીવાભિગમસૂત્ર Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६४ जीवाभिगमसूत्रे माणा२ कंपिज्जमाणा२ लंबमाणा२ पझंझमाणा२ सदायमाणा२ ते णं ओरालेणं मणुण्णेणं कण्ण मणणिव्वुतिकरेणं सदेणं सव्वतो समंता आपूरेमाणा सिरीए अतीव उवसोभेमाणा उवचिति । तीसे णं पउमवरवेदियाए तत्थ२ देसे तहिं तहिं बह वे हयसंधाडा गयसंधाडा नरसंघाडा किण्णरसंघाडा किंपुरिससंघाडा महोरगसंधाडा गंधव्वसंधाडा वसहसंधाडा सव्वरयणामया अच्छा सण्हा लण्हा घट्टा मट्ठा णीरया णिम्मल णिप्पंका णिकंकडछाया सप्पभा समरीइया सउज्जोया पासाईया दरसणिज्जा अभिरूवा पडिरूवा । तीसे णं पउमवरवेदियाए तत्थ तत्थ देसे तहिं तहिं बहवे हयपंतीओ तहेव जाव पडिरूवाओ । एवं हयवीहीओ जाव पडिरूवाओ । एवं-हयमिहणाइं जाव पडिरूवाईतीसे णं पउमवरवेदियाए तत्थ तत्थ देसे तहिं तहिं बहवे पउमलताओ नागलताओ, एवं असोग. चंपग० चूतवण० वासंति० अतिमुत्तग० कुंद० सामलताओ णिच्चं कुसुमियाओ जाव सुविभत्त पिंड मंजरीवडिंसगधरीओ सव्वरयणामईओ सहाओ लण्हाओ धट्टाओ मट्टाओ णीरयाओ णिम्मलाओ णिप्पंकाओ णिक कडछायाओ सप्पभाओ समरीयाओ सउज्जोयाओ पासाइयाओ दरसणिज्जाओ अभिरुवाओ पडिरूवाओ । तेसिणं पउमवरवेइयाए तत्थ तत्थ देसे तहिं तहिं बहवे अक्खय सोत्थिया पन्नत्ता सबरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा । से केपट्टेणं भंते ! एवं बुच्चइ पउमबरवेदिया३ पउमवरवेदिया गोयमा! पउमवरवेदियाए तत्थ-तत्थ देसे तहिं तहिं वेदियासु वेदिया वाहासु वेदियासु सीसफलए सु वेदिया पुडंतरेसु खंभेसु खंभवाहासु खंभसीसेसु खभपुडंतरेसु सुईसु सुईमुहेसु सुईफलएसु सुईपुडंतरेसु पक्खेसु पक्ख वाहासु पक्खपेरंतरेसु वहूई उप्पलाई पउमाई, जाव सत सहस्सप ताईसव्वरयणामयाई अच्छाईसण्हाई लण्हाई घटाई मट्ठाई णीरयाईणिम्मलाईणिप्पंकाई निककडछायाइं सप्पभाई समरी इयाइसउज्जोयाई पासादीयाइदरिसणिज्जाई अभिरूवाई पडिरूवाई महता महता वासिकच्छत्तसमयाई पण्णत्ताईसमणाउसो ! से तेणटेणं गोयमा ? एवं वुच्चइ पउमवरवेदिया पउमवरवेदिया 'इति' 'सा खलु-पद्मवरवेदिकाऽष्टयोजनमूर्ध्वम् - उच्चत्वेन पञ्चधनुःशतानि विष्कम्भेण सर्वरत्नमया जगतीसमिता, परिक्षेपेण सर्वरत्नमयी, तस्याः खलु पद्मवरजो इस प्रकार से है 'साणं पउमवर वेदिया अट्ठजोयणं उडू उच्चत्तेणं पंच धणु सयाई विक्खंभेणं, सवरयणामए' इत्यादि इस पाठगत पदों की व्याख्या ४३ वें सूत्र में की गई व्याख्या के अनुसार ही है अतः सेवु नये. २मा प्रमाण छ. 'साणं पउमवरवेइया अट्ठजोयणं उडु उच्चत्तेणं पंचधणुसयाई विक्खंभेणं सव्वरयणामए' त्या ४२थी छ. २॥ ५४म मावेस પદની વ્યાખ્યા ૪૩ તેતાળીસમા સૂત્રમાં કરવામાં આવેલ વ્યાખ્યા પ્રમાણે જ જીવાભિગમસૂત્રા Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३. उ. ३ सू. ६० विजयायाः चतुर्दिक्षु वनपण्डादिकनि० १६५ वेदिकायाः अयमेतद्रूपो वर्णावासः प्रज्ञप्तः, तद्यथा वज्रमया नेमा रिष्टमयाः प्रतिष्ठानाः वैडूर्यमयाः स्तम्भाः सुवर्णरूप्यमयाः फलकाः वज्रमयाः, सन्धयः - लोहिताक्षमय्यः सूच्यः, नानामणिमयानि कलेवराणि, कलेवरसंघाताः नानामणिमयानि रूपाणि, नानामणिमयाः रूपसंघाटाः, अङ्कमयाः पक्षाः, पक्षवाहाः ज्योतीरसमयाः वंशाः, वंशकवेलुकाश्च रजतमयाः, पट्टिकाः जातरूपमय्यः अवधान्यः वज्रमय्यः उपरि पुंछन्यः सर्वश्वेतं रजतमयं तत् खलु आच्छादनम् । सा खलु पद्मवर वेदिका एकैकेन - हेमजालेन, एकैकेन गवाक्षजालेन, एकैकेन किङ्किणी. जालेन यावन्मणिजालेन, कनकजालेन रत्नजालेन, एकैकेन पदमवरजालेन सर्वरत्नमयेन सर्वतः समन्तात् सम्परिक्षिप्ता । तानि खलु जालानि तपनीयलम्बूसकाणि सुवर्णप्रतरकमण्डितानि नानामणिरत्नानि विविधहारार्द्धहारोपशोभित समुदायानि ईपदन्योन्यमसम्प्राप्तानि पूर्वापरदक्षिणोत्तरागतैवर्तिर्मन्दं मन्दम् एजमानानि कम्पमानानि लम्बमानानि शब्दायमानानि तेनोदारेण मनोज्ञेन कर्णमनोनिवृतिकरेण शब्देन सर्वतः समन्तात् आपूर्यमाणानि श्रियाऽतीवोपशोभमा नानि उपतिष्ठन्ति । तस्याः खलु पद्मवर वेदिकायाः तत्र तत्र देशे तत्र तत्र बहवो हयसंघाटाः, गजसङ्घाटाः, किन्नरसंघाटाः, किम्पुरुषसंघाटाः, महोरगसंघाटाः, गन्धर्वसंधाटाः, वृषभसंघाटाः, सर्व रत्नमया: अच्छा: श्लक्ष्णाः लहा घृष्टाः मृष्टाः नीरजस्का: निर्मलाः निष्पङ्काः निष्कण्टकच्छायकाः समरीचिकाः सोद्योतः प्रासादीयाः दर्शनीयाः अभिरूपाः प्रतिरूपाः । तस्याः खलु पद्मबरवेदिकाया स्तत्र तत्र देशे तत्र तत्र बहवो हयपङ्क्तयः तथैव यावत् प्रतिरूपाः । एवं - हयवीथयो यावत्प्रतिरूपाः । एवम् हयमिथुनकानि यावत्प्रतिरूपाणि तस्याः खलु पद्मवर वेदिकायाः तत्र तत्र देशे तत्र बहुचः पद्मलता नागलताः, एवमशोक० चंपकचूतवनवासन्तिकाऽतिमुक्तककुन्दश्यामलता : नित्यं कुसुमिताः यावत् सुविभक्त पिण्डमञ्जरीवतंसकधर्भ्यः सर्वरत्नमय्यः श्लक्ष्णाः लण्हाः धृष्टाः सृष्टाः नीरजस्का : नीर्मला : निष्पङ्काः निष्कण्टकच्छायाः सप्रभाः समरीचिकाः सोद्योताः प्रासादीयाः दर्शनीयाः अभिरूपाः प्रतिरूपाः । तस्याः खलु पद्मवरवेदिकाया स्तत्र तत्र देशे तत्र तत्र बहवोऽक्षयसौवस्तिकाः प्रज्ञप्ताः सर्वरत्नमयाः अच्छाः यावत्प्रतिरूपा : तत्केनाऽर्थेन भदन्त ! एव मुच्यते पद्मवरवेदिका पद्मवर वेदिका, गौतम ! पद्मवर वेदिकायास्तत्र तत्र देशे तत्र तत्र वेदिकासु वेदिका वेदिकाशीर्षक फलकेषु वेदिकपुटान्तरेषु स्तम्भेषु स्तम्भवाहासु स्तम्भशीर्षेषु स्तम्भपुटान्तरेषु सूचीषु सूचीमुखेषु सूचीफलकेषु सूचीपुटान्तरेषु पक्षेषु पक्षवाहासु पक्षपर्यन्तेषु बहून्युत्पलानि पद्मानि यावत् शतसहस्रपत्राणि सर्वरत्नमया अच्छानि श्लक्ष्णानि लण्हानि धृष्टानि नीरजस्कानि निर्मलानि निष्प જીવાભિગમસૂત્ર Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६६ जीवाभिगमसूत्रे ङ्कानि निष्कण्टकच्छायानि सप्रभाणि समरीचिकानि सोद्योतानि, प्रासादीयानि, दर्शनीयानि, अभिरूपाणि प्रतिरूपाणि । महता महता-वार्षिकछत्र समयानि प्रज्ञप्तानि श्रमणाऽऽयुष्मन् ! तत्तेनाऽर्थेन गौतम ! एवमुच्यते पद्मवरवेदिका पद्मवरवेदिका [इतिछाया एतस्य पद्मवरवेदिका प्रकरणस्य व्याख्या त्रिचत्वारिंशत्सूत्रप्रदर्शितक्रमेण ज्ञातव्या पौनः पुन्येन न व्याख्यायते ॥ ___ व्याख्या-'वनसंडवण्णओ जाव विहरंति' वनपण्डवर्णको यावद् विहरन्ति, 'किण्हे किण्होभासे जाव अणेगसगडरहजाणजुग्गपरिमोयणे सुरम्मे पासाइए सण्हे लण्हे घट्टे मढे नीरए निप्पंके निम्मले निक्कंकडछाए सप्पभे समरीए सउज्जोए पासाइए दरिसणिज्जे अभिरूवे पडिरूवे' कृष्णः कृष्णाऽवभासो यावद ने कशकटरथयानयुग्यपरिमोचनः सुरम्यः प्रासादीयः श्लक्ष्णो लण्हो धृष्टो मृष्टो नोरजस्को निर्मलो निष्पङ्को निष्कण्टकच्छायः सप्रभः समरीचिकः सोद्द्योतः प्रासादीयो दर्शनीयोऽभिरूपः प्रतिरूपः एवं क्रमेण वनषण्डवर्णनं कर्त्तव्यम, यावद् विहरन्तीति ॥ ‘से णं वणसंडे देसूणाईदो जोयणाई चक्कवालविक्खंभेणं' स खलु वनषण्डः देशोने द्वे योजने चक्रचालविष्कम्भेण, ‘ओवारियालयण समपरिक्खेवेणं' उपकारिकालयन-विश्रामस्थानस मपरिक्षेपेण, [त्रीणि योजनसहस्राणि दुवारा उसे यहां नहीं लिखा है । 'वणसंडवण्णओ जाव विहरंति' बन खण्ड का वर्णन भी 'यावत् विहरन्ति' पाठ तक यहां करलेना चाहिये यह वर्णन इस प्रकार से है-'किण्हे, किण्होभासे, जाव अणेग सगड रह जाण जुग्गपरिभोयणे, सुरम्मे पासादीए सण्हे लण्हे घटे, मट्टे, नीरए निप्पंके निम्मले निक्कंकडछाए सप्पभे समरीइए सउज्जोए पासादीए, दरिसणिज्जे अभिरुवे, पडिरूवे' । 'से णं वणसंडे, देसूणाई दो जोयणाई चक्कवालविक्खंभेणं' यह वनषण्ड चक्रवाल विष्कम्भ की अपेक्षा कुछ कम दो योजन का है अर्थात् इस वनषण्डका धेर दो योजन में कुछ कम है 'ओवारियालयणसमपरिक्खे वेणं' उपकारिका છે. તેથી પુનરૂક્તિ થવાના કારણે અહીંયાં કહેલ નથી. તો તે તમામ વ્યાખ્યા त्यांथी सम सेवी. 'णसंडवण्णओ जाव विहरंति' बनउनु पर्वा न ५ 'यावद्विहरंति' 240 413 सुधी माडीया ४२ से न . २१पशु - २ रीते छ. 'किण्हे किण्होभासे, जाव अणेग सगडरह जाण जुग्गपरिभोयणे, सुरम्मे पासादीए सण्हे लण्हे घटे मढे नीरए निप्पंके निम्मले निक्कंकडछाए सप्प समरीइए सउ ज्जोए पासादीए दरिसणिज्जे अभिरूवे पडिरूवे से णं वणसंडे देसूणाई दो जोयणाई चक्कवालविक्खंभेण' २१॥ 43 यास विलनी अपेक्षाथी ४४४ साधु બે જનનું અર્થાત આ વનખંડને ઘેરા બે એજનથી કંઈક એ છે છે, જીવાભિગમસૂત્ર Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३. उ. ३ सू. ६० विजयायाः चतुर्दिक्षु वनषण्डादिकनि० १६७ सप्तयोजनशतानि पञ्चनवतानि किञ्चिद् विशेषाधिकानि परिक्षेपेण इत्यर्थः ] 'तस्स णं श्रवारियालयणस्स' तस्य खलु उपकारिकालयनस्य, 'चउद्दिसिं' चतुर्दिशि चतसृषु दिक्षु, 'चत्तारि' चत्वारि एकैकस्यां दिशि एकैकभावेन चतुःसंख्यकानि, 'ति सोवाणपडिरूवगा पन्नत्ता' त्रिसोपानप्रतिरूपकाणि परिविशिष्टरूपाणि त्रिसोपानानि प्रज्ञप्तानि कथितानि, 'वण्णओ' वर्णकः [अत्र त्रिसोपानवर्णनं कर्तव्यम् ] तथाहि - तेसि णं तिसोवाणपडिरूवाणं अयमेयारूवे वण्णावासे पन्नत्ते, तं जहावरामया नेमा रिट्ठामया सुपरट्ठाणा वेरुलिया मया खंभा सुवण्णरुपमया फलगा राईसंधी लोहितक्खमईओ सूईओ णाणामणिमया अवलंबणा अवलंबणवाहाओ' तेषां खलु त्रिसोपानप्रतिरूपकाणाम् अयम् एतद्रूपो वर्णावासः प्रज्ञप्तः, तद्यथावज्रमया नेमा रिष्टमयाः सुप्रतिष्ठानाः वैडूर्यमयाः स्तम्भाः सुवर्णरूप्यमयाः फलकाः वज्रमय्यः सन्धयः लोहिताक्षमय्यः सूच्यः, नानामणिमयानि अवललयनरूप विश्रामस्थान ३७९५ योजन से कुछ अधिक परिक्षेपवाला है 'तस्सणं ओवारियालयणस्स' इस उपकारिकालयन रूप विश्रामस्थान को 'चउद्दिसिं' चारदिशाओं में अर्थात् एक एक दिशा में 'तिसोवाणपडिरूवगा पन्नत्ता' सुन्दर २ तीन २ सोपान है । यहां पर त्रिसोपानों का वर्णन इस प्रकार से करना चाहिये- 'तेसिं णं तिसोवाणपडरुवाणं अयमेयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते' तं जहा - वइरामया, नेमारिमया, पट्टाणा बेरुलिया मया खंभा सुवण्णरुप्पामया' फलगा वइरामई, संधी लोहितक्खमईओ सइओ णाणामणिमया अवलंवणा अवलंवणवाहाओ' पुरतो पत्तेयं २' आगे के भाग में प्रत्येक सोपान के ऊपर 'तोरणा पण्णत्ता' तोरण है । ओर ये तोरण 'छताई छत्ता' एक एक 'ओवारियालयणसमपरिक्खेवेणं' उप४रिडासयन ३५ मा विश्रामस्थान ३७८५ ऋणु हुन्नर सातसो पंथा योजनथी ॐ वधारे परिक्षेप वा छे. 'तर णं ओवरियालयणस्स' में उपरि सयन३५ विश्रामस्थानने 'चउद्दिसिं' थारे દિશાઆમાં અર્થાત્ દરેક દિશામાં 'तिसोवाणपडिवगा पण्णत्ता' सुंदर सुंदर ત્રણ ત્રણ સેાપાન-પગથીયાએ છે. અહીંયાં ત્રિસેપાનાનું વર્ણન આ રીતે કરવું ये 'तेसिं णं तिसोवाणपडिरूवाणं अयमेयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते तं जहा वइरामया नेमा, रिट्ठामया पट्टाणा, वेरुलियामया खंभा सुवण्णरुपमया फलगा, वइरामई संधी, लोहितक्खमईओ सूईओ, णाणामणिमया अवलंबणा, अवलंवणवाहाओ पुरतो पत्ते पत्तेय' आगणना लागमां हरे सोपान - पाथियानी उपर 'तोरणा पण्णत्ता' तोरणे छे. मने मे तोरगोनी (५२ 'छत्ताइ छत्ताई' मे हरे तोरण ઉપર એક એક છત્ર છે. અહીયાં તારણા વિગેરેનુ વર્ણન પહેલાંની જેમ કરી જીવાભિગમસૂત્ર Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६८ जीवाभिगमसूत्रे वनानि अवलम्वनवाहाः [इति छाया ] ' पुरतो पत्तेयं पत्तेयं पुरतोऽग्रभागे प्रत्येकं प्रत्येकम् 'तोरणा पण्णत्ता' छत्ताइछत्ता' तोरणानि प्रज्ञप्तानि छत्रातिच्छत्राणि, ( तोरणादीनां वर्णनं पूर्ववदेव कर्तव्यम्) 'तस्स णं उवरियालयणस्स उपि' तस्य खलु - उपकारिकालयनस्योपरि - ऊर्ध्वभागे, 'बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते- 'बहुसमरमणीयो भूमिभागः प्रज्ञप्तः कथितः, 'जाव मणीहि उवसोभिए ' यावद मणिभिरुपशोभितः, 'मणि वण्णओ गंध-रसफासो' - मणिवर्णको गन्धरस स्पर्शाः [अत्र मणिवर्णनं कर्तव्यम् ] तथा - मणीनां वर्ण- गन्ध-रस-स्पर्शा अपि वर्णनीयाः । ' तस्स णं बहुसमरमणिज्जस्स भूमिभागस्स' तस्य खलु बहु समरमणीयस्य भूमिभागस्य, 'बहुमज्झ देसभाए' बहुमध्यदेश भागे, 'एत्थ णं' अत्र बहु मध्यदेश भागे खल, 'एगं महं मूलपासायवर्डिसए पन्नत्ते' एको महान् मूलप्रसादाऽतंसकः प्रज्ञप्तः कथितः, 'से णं पासायवर्डिसए' स खलु मूलप्रासादाsaiसकः, 'वावहिं जोयणाई अद्ध जोय णं च द्वापष्टियजनानि अर्द्धयोजनं के ऊपर एक एक है यहां पर तोरणादिकों का वर्णन पहिले की तरह ही कर लेना चाहिये । 'तस्सणं उवरियालयणस्स उप्पि' इस उपकरिका लयनरूप विश्रामस्थल के ऊपर का भाग 'बहुसमरमणिज्जे भूमिभागेपण्णत्ते' बहुसम होने से बहुत ही रमणीय है । यह भूमिभाग 'जाव मणीहि उवसोभिए' यावत् मणियों से अलङ्कृत है । 'मणिवण्णओ गंधरसफासो' यहां मणियों के गन्ध रस और स्पर्शके वर्णन के सम्बन्ध में कथन करना चाहिये "तरसणं बहुसमरमणिज्जस्स' भूमिभागस्स' इस बहुसमरमणीय भूमिभाग के 'बहुमज्झदे सभाए ' ठीकबीचों बीच के भाग में 'एगं महं मूलवासायवर्डिसए पण्णत्ते' एक वहुत वडा मूल प्रासादावतंसक है 'सेणं पासायवडिंसए' यह मूल प्रासादावतंसक 'बावहिं जोयणाई अद्धजोयणं च' ६२ योजन तथा आधे सेवु लेखे. 'तस्स णं उवरियालयणस्स उप्पि से उपास्सियन ३५ विश्राम स्थाननी उपरनो लाग 'बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते' । समहोवाथी धागोन रमणीय छे. आ भूमिभाग 'जाब मणीहिं असोभिए' यावत् भणियोथी सुशोलित छे. 'मणिवण्णओ गंधरसफासो' मडियां भगियोना गंध रस भने स्पर्शना वर्णन संबंधां उथन ४२ ले 'तरस णं बहुसमरमणिज्जरस भूमिभागस्स' या जडु समरमणीय भूमिलागनी 'बहुमज्झदेसभाएँ' नरोमर मध्यभागमां 'एां महं मूलपासायवडिसए पण्णत्ते' से धो भोटो भूतप्रासाठी वतंस छे. 'से णं पासायवडिंसए' भा મૂલ प्रासादावत' 'बाट्ठि जोयणाई अद्धजोयणंच' १२ खास योजन भने अर्घायोजननीं 'उडूट' જીવાભિગમસૂત્ર Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. ६० विजयायाः चतुर्दिक्षु वनषण्डादिकनि० १६९ च, 'उहूं उच्चतेणं' ऊधर्व मुच्चत्वेन, 'एकतीसं जोयणाई कोसं च' एकत्रिशद् योजनानि क्रोशैकं च, 'आयामविक्खंभेणं' आयामो दैर्घ्य, विष्कम्भो विस्तारस्ताभ्याम्, 'अब्भूग्गयभूसियप्पहसिते तहेव' अभ्युद्गतोत्सृतप्रहसितः, तथैववनपण्डवदेव, 'तस्स णं पासायवर्डिसगस्स तस्य खलु मूलप्रासादावतंसकस्य, 'अंतो बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पन्नते' अन्तर्मध्ये बहुसमरमणीयो भूमिभागः प्रज्ञः प्रस्तुतः, 'जाव मणिफासे उल्लोए' यान्मणिस्पर्श उल्लोकः, 'से जहा नाम' [ इत्यादि भूमिभागवर्णनं मणिस्पर्शादिवर्णनं कर्तव्यम् ] 'तस्स णंवहुसमरमणिज्जरस भूमिभागस्स' तस्य खलु बहुसमरमणीयस्य भूमिभागस्य, 'बहुमज्झ देसभा ए' बहुमध्यदेशभागे, 'एत्थ णं एगा महं मणिपेढिया पन्नत्ता' - अत्र बहुमध्यदेश भागे खलु एका महती मणिपीठिका प्रज्ञप्ता कथिता, तत्र मणि - योजन का 'उड्ड उच्च तेणं' ऊंचा है तथा 'एगतीसं जोयणाई को संच आयामविवखंभेणं' ३१ योजन और १ कोशका इसका आयाम लम्बा. पना और विष्कम्भ चौडाई है, 'अब्भुग्गयमूसियप्पहसिते, अतः यह ऐसा प्रतीत होता है कि मानों यह आकाशतल का ही अवलम्बन कर रहा है 'तस्स णं पासाय व डिंसगस्स' इस प्रासादावतंसक के 'अंतो बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते' मध्य में एक बहुतसम रमणीय भूमिभाग कहा गया है 'जाव मणिफासे उल्लोए' यहां पर मणियों के स्पर्श का और उल्लोक - चन्दरवा का वर्णन 'से जहा नामए' इत्यादि सूत्रपाठ द्वारा करलेना चाहिये, 'तस्सणं बहुसमरमणिज्जस्स भूमिभागस्स' इस बहुसमरमणीय भूमिभाग के 'बहुमज्झसभाए' ठीक बीचों बीच के भाग में 'एत्थ णं एगा महं मणिपेढिया पन्नता' एक बहुत बडीमणिपीठिका कही गई है । 'साच एगं जोयणं आयामविक्खंभेणं' उच्च तेणं' या पाणो हे अर्थात् हशा साडी मास योजननी या वाणा छे. तथा 'एकतीस जोयणाई कोसंच आयामविक्रमेणं' ३१ मेडीस योजन અને એક કેસના તેના આયામ-લમ્બાઈ અને વિષ્ણુભ-પહેાળાઇ છે. મુ यमूसिया पहसिते' तेथी मे भेषु प्रतीत थाय छे लगे मे आमशताने भ भवसंमन उरी रहेस छे. 'तरस णं पासायवडिंसगस्स' या प्रासादावत सना 'अंतोसमरमणिज्जे भूमिभागे पण ते मध्यमां ये धन सभ अने रमाशीय भूभि लाग उडेल छे. 'जाब मणीणं फासे उल्लोए' अडीयां भशियोना स्पर्शना अने उसे यहश्वानु वागुन 'से जहा नामए' इत्यादि सूत्रपाठ द्वारा उरी सेवु ये तरसणं बहुसमरमणिज्जरस भूमिभागस्स' मा मडुसमरभणीय भूभिलागना 'बहुमज्झ सभाए ' मरीमर वस्य वस्ना लागभां 'एत्थ णं एगा महं मणिपेढिया जी० २२ જીવાભિગમસૂત્ર Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे पीठिका मणिपीठविशेषः ‘सा च एगं जोयणं आयामविक्खंभेणं' सा च मणिपीठिका-एकं योजनं दैर्घ्यविस्ताराभ्यां भवति, 'अड जोयणं बाहल्लेण' बाहल्येन स्थौल्येन च खलु सा मणिपीठिकाऽर्धयोजनप्रमाणा, 'सव्व मणिमई अच्छा-सण्हा' सर्वमणिमयी-सर्वात्मना मणिनिर्मिताः अच्छाः स्फटिकवन्निर्मला श्लक्ष्णाः लण्हाः धृष्टाः मृष्टाः नीरजस्काः निर्मला निष्पङ्का निष्कण्टकच्छाया -सप्रभास-उद्योता-समरीचिका-प्रासादीया दर्शनीयाऽभिरूपा प्रतिरूपेति ॥ 'तीसे णं मणिपीढियाए उवरि' तस्याः खलु-मणिपीठिकाया उपर्युवभागे, 'एगं महं सीहासणे पन्नते' एकं महत् सिंहासनं प्रज्ञप्तम्-क्लुप्तम्, 'एवं सीहासणवण्णओ सपरिवारो' एव मत्र परिवारसहितसिंहासनवर्णनं कर्तव्यम् । यह मणिपीठिका आयाम और विष्कम्भ की अपेक्षा एक योजन की है । 'अजायणं वाहल्लेणं' तथा-मोटाइ में आधे योजन की है यह 'सवमणि मई अच्छ। सहा' समस्त रूप से मणियों की बनी हुई है तथा स्फटिक के जैसी यह निर्मल है इलक्षण-चिकनी है और यावत् यहां यावत्पद से 'लण्हा, धृष्टा, मृष्टा नीरजस्का निर्मला, निष्पङ्का निष्कंटकच्छाया सप्रभा स उद्योता समरीचिका प्रासादीया दर्शनीया अभिरूपा, इन पदों का ग्रहण हुआ है इन लष्ट आदि पदों का अर्थ अन्यत्र लिखागया है । अतः वहां से देखलेना चाहिये 'तीसेणं मणीपीठियाए उवरिं' इस मणिपीठिका के ऊपर 'एगं महं सीहासणे पन्नत्ते' एक बहुत वडा सिंहासन कहागया है । 'एवं सीहासणवण्णओ सपरिबारो' इस सिंहासन के आस पास और भी अनेक भद्रासन आदि रूप सिंहासन है इस तरह से सिंहासन का परिवार सहित यहां वर्णन पण्णत्ता' मे घी भारी भाषा वामां आवे छ. 'सा च एगं जोयणं आयामविक्ख भेणं' २॥ म पानी मायाम मने विभ-40 पडणा मे योगनना छ. 'अड्ढजोयणं बाहल्लेणं' तथा मायनी अपेक्षाथी अर्धा જનની છે. અને સમસ્ત રીતે મણિની બનેલ છે. તથા તે સ્ફટિકના જેવી નિર્મળ છે. ક્ષણ ચીકણી છે. અને યાવત્ પ્રતિરૂપ છે. અહીંયાં યાવત્પદથી 'लण्हा, धृष्टा मृष्टा नीरजस्का निर्मला निष्पङ्का निष्कटकच्छाया सप्रभास उद्योता समरीचिका प्रासादीया दर्शनीया, अभिरूपा' २॥ ५ अड ४२॥या छ. २ वष्ट વિગેરે પદનો અર્થ પહેલા કહેવામાં આવી ગયેલ છે. તેથી તે ત્યાંથી જોઈ सेवो. 'तीसेणं मणिपाटियाए उवरि' - भलिए पानी ५२ 'एगं महं सीहासणे पण्णत्ते' से पा विशाल सिडासन ४पामा आवे छे. 'एवं सीहासणवण्णओ सपरिवारो' 20 सिहासननी २नुमानु मीन ५९५ मने मद्रा જીવાભિગમસૂત્ર Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू. ६० विजयायाः चतुर्दिक्षु वनपण्डादिकनि० १७१ तस्य च सिंहासनस्य परिवारभूतानि विशेषाणि भद्रासनादीनि पूर्ववदेव वक्तव्यानि इति । 'तस्स णं पासायडिंसगस्स उप्पि' तस्य खलु प्रासादावतंसकस्योपरि, 'बहवे अट्ट मंगला झया छत्ताइछत्ता' बहून्यष्टमङ्गलानि स्वस्तिक सौवस्तिकादीनिध्वजाः कृष्ण-नीलादिकाः छत्रातिछत्राणि पूर्ववदेव वक्तव्यानि । 'तेणं पासायवडिसए' स खलु प्रासादावतंसकः, 'अण्णेहिं चउहिं' अन्यैश्चतुःसंख्यकैः, 'तदधुञ्चत्तप्पमाणमेत्तेहिं तदर्धउच्चत्व प्रमाणमात्रैः, 'पासायवडिसएहि प्रासादावतसकैः-प्रासादावत सकोर्ध्वाऽधः प्रमाणैः मूल प्रासादावतंसकपरिवारभूतप्रासादावतंसकाना मूर्ध्वाऽधः प्रमाणमात्रैः मूलप्रासादाऽपेक्षया चतुर्भागप्रमाणमात्रैरित्यर्थः। 'सवओ समता संपरिक्खिते'-सर्वतः, सर्वासु दिक्षुः समन्ततः सामस्त्येन संपरिक्षिप्तः परिवेष्टितः ॥ तदूर्वाऽधः प्रमाणमेव दर्शयति 'तेणे' इत्यादि । 'तेणं पासायवडिंसगा' ते खलु-शेषभूताः प्रासादावतंसकाः, 'एकतीसं जोयणाई कोसं च उडूं उच्चत्तेणं' एकत्रिंशद् योजनानि क्रोशैकं चोर्ध्व मुच्चत्वेन, 'अद्वसोलसजोयणाई अद्धकोसं च आयामविक्खंभेणं' अर्धषोडश करलेना चाहिये 'तस्स णं पासायडिंसगस्स उप्पि' इस प्रासादावतं. सक के ऊपर 'बहवे अट्ठमंगलज्झया छत्तातिछत्ता' अनेक अष्ट स्वस्तिक आदि मङ्गल द्रव्य है, तथा सौवस्तिक आदि काले नीले वर्ण की अनेक ध्वजाएं है, छत्रों के ऊपरा ऊपर अनेक छत्र भी है 'ते गं पासायडिंसए अण्णेहिं चउहिं तदुच्चत्तप्पमाणमेत्तेहिं पासायडिसएहिं सवओ समंता संपरिक्खित्ते' इस प्रासादावतंसक के आस पास चारों दिशाओं में इसकी ऊंचाई से आधी ऊंचाई वाले चार प्रासादावतं सक और है। 'ते गं पासायवडिंसगा एकतीसं जोयणाई कोसंच उडूं उच्चत्तेणं 'ये प्रासादावतंसक ऊंचाई में ३१ योजन के और १ कोश के है ।। 'अद्ध સન વિગેરે રૂપ સિંહાસને છે. એ રીતે આ સિંહાસન સપરિવાર मडीया व ध्ये. 'तस्स णं पासायवडिंसगस्स उप्पि' २॥ प्रासाही तस४नी ५२ 'बहवे अट्ठमंगलज्झया छत्तातिछत्ता' अने 13 स्वस्ति। વિગેરે મંગલ દ્રવ્ય છે. તથા સવસ્તિક વિગેરે કાળા લીલા વિગેરે વર્ણની અનેક ધજાઓ છે. તેમજ છત્રોની ઉપરાઉપર અનેક છત્ર પણ छ. 'ते णं पासायवडिसए अण्णेहिं चउहिं तदुच्चत्तप्पमाणमेत्तेहिं पासायवडिसएहिं सव्वओ समंता संपरिक्खित्ते' २ प्रासाहात सनी मान्नुपानुनी ચારે દિશાઓમાં તેની ઉંચાઈથી અધેિ ઉંચાઈ વાળા બીજા પણ ચાર પ્રાસાદા पती छ. 'तेणं पासायवडिंसगा एक्कतीसं जोयणाई कोसंच उड्ढं उच्चत्ते णं' એ પ્રાસાદાવતં કે ઉંચઈમાં ૩૧ એકત્રીસ જન અને એક કેશના છે. જીવાભિગમસૂત્ર Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७२ जीवाभिगमसूत्रे योजनानि अर्धकोशं च, पञ्च दशयोजनानि-अर्ध तृतीयांश्च क्रोशानित्यर्थः आयामविष्कम्भाभ्यां-दैर्ध्यविस्ताराभ्याम्, 'अब्भुगय० तहेव' अभ्युद्गतोत्सत प्रहसित इवेत्यादि विशेषणं निरवशेषं पूर्ववदेवाऽत्रापि वक्तव्यम् । 'तेसि णं पासापासायवडिंसगाणं' तेषां खलु प्रासादावत सकानाम्, 'अंतो वहुसमणिज्जाभुमिभागा उल्लोया' अन्तर्ममध्यभागे बहुसमरमणीया भूमिभागा उल्लोकाश्च 'आलिंगपुक्खरेतिवा' इत्यादि भूमिभागवर्णनमुल्लोकवर्णनं च कर्तव्यम् । 'तेसि णं बहुसमरमणिज्जाणं भूमिभागाणं' तेषां खलु बहुसमरमणीयानां भूमिभागानाम्, 'बहुमज्झ देसभाए' बहुमध्यदेशभागे, 'पत्तेयं पत्तेयं सीहासणं पन्नत' प्रत्येकं प्रत्येकमेकैकस्मिन् सिंहासनं प्रज्ञप्तम्, 'वण्णओ' वर्णकः सिंहासनस्यात्रसोलस जोयणाई अद्धकोसंच आयामविक्खंभेणं' तथा-लम्बाई और चौडाई में ये १५॥ योजन एवं २॥ ढाई कोश के है। 'अब्भुग्गय० तहेव' इस तरह से ये ऐसे मालूम होते हैं, कि मानों ये आकाश को ही छना चाहते हैं। 'तेसिणं पासायडिंसगाणं अंतो बहुसमरमणिज्जा भूमिभागा उल्लोया' इन प्रासादावतंसकों के मध्यमभाग में बहुसमरमणीय भूमिभाग है, और उल्लोक-चन्दरवां है यहां आलिंगपुक्खरेतिवा' इत्यादि रूप से भूमि भाग का वर्णन और उल्लोकोंका वर्णन करलेना चाहिये 'तेसिणं बहुसमरमणिज्जाणं' इस बहुसमरमणीय 'भूमिभागा णं' भूमिभागों के 'बहुमज्झदेसभाए' ठीक बीचों बीच के भाग में 'पत्तेयं २ सिंहासणं पन्नत' प्रत्येक २ पृथक २ प्रासादावतंसकों मे भद्रासन कहे गये है 'वण्णओ' यहां परिवार भूत भद्रासन रूप सिंहासनों का वर्णन विजय सूत्र के अनुसार करलेना चाहिये 'तेसिणं अट्ठमंगलगा 'अद्धसोलस जोयणाई अद्धकोसंच आयामविक्ख भेणं' तथा els पडामा १५॥ सा ५६२ योन मने २॥ सना छ. 'अन्भुग्गय० तहेव' २॥ प्रमाणे से सवा सय छ नये ये मशिनात २५० ४२वा याई छ. 'तेसिंणं पासायवडिंसगाणं अंतो बहुसमरमणिज्जा भूभिभागा उल्लोया' - प्रासात सीना મધ્ય ભાગમાં બહુમરમણીય ભૂમિભાગ છે. અને ઉલ્લેક-ચંદરવાઓ છે. અહીંયાં 'आलिंगपुक्खरेतिवा' त्या प्राथी भूमिमा गर्नु पनि अने उसोनु वन ४१ 'तेसिणं बहुसमरमणिज्जाणं, २0 मसभरमणीय भूमिभागाणं' भूमिलागनी 'बहुमज्झदेसभाए' १२२५२ पथ्यावयना मागमा 'पत्तेयं पत्तेयं सीहासणे पन्नत्त' દરેકે દરેકમાં જુદા જુદા પ્રાસાદાવતંસકોમાં ભદ્રાસને કહેલા છે “ વાલો અહિયા परिवा२ ३५२ 'भदासणा पण्णत्ता' मद्रासना । छ तेनुन तथा सिर सनानुq नविय द्वारा वनमा प्रमाणे ४२ . 'तेसिं णं अट्ठमंगलगा જીવાભિગમસૂત્ર Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६० विजयायाः चतुर्दिक्षु वनषण्डादिकनि० १७३ विजयसूत्रतो वक्तव्यः । तेसिं परिवारभूता भदासणा पन्नत्ता' तेषां सिंहासनानां परिवारभूतानि अवान्तरसिंहासनानि भद्रासनानि प्रज्ञप्तानि, प्रथितानि. 'तेसि णं अट्ठमंगलगा झया छत्ताइछत्ता' तेषां भद्रासनानामष्टमङ्गलकानि स्वस्तिकादीनि ध्वजा, कृष्ण नीलादिकाः छत्रातिच्छत्राणि वक्तव्यानि, 'तेणं पासायवडिंसगा' ते खलु प्रासादावत'सका ; 'अन्ने हि चउहिं चउहि' अन्यैश्चतुर्भिश्चतुर्भिः, 'तद धुच्चप्पमाणमे ते हिं पासायवडिसएहिं तदर्बोच्च प्रमाणमात्रैः प्रासादावतंसकैः, 'सव्वतो समंता संपरिक्खित्ता' सर्वतः सर्वासु दिक्षु समन्तात् सामस्त्येन संपरिक्षिप्ताः परिवेष्टिताः, ते णं पासायवडिसगा' ते खलु प्रासादावतंसकाः 'अद्धसोलस जोयणाइं अद्धकोसं च उडूं उच्चतेणं' अद्धषोड़श योजनानि अर्द्धक्रोशं चोर्ध्वमुञ्चत्वेन, 'देसूणाई अट्ठ जोयणाई आयामविक्खंभेणं' देशोनानि देशतः परिहीनानि अष्टझया छत्ताइछत्ता' इन सिंहासनों के परिवार भूत जो अवान्तर भद्रासनादि रूप सिंहासन कहे गये है । और इन भद्रासनों के आठमंगलद्रव्य तथा-काली नीली ध्वजाएं कही गई है और तरके ऊपर छत्र कहे गये हैं इन सब का यहां पर वर्णन करलेना चाहिये। ते णं पासायडिं. सगा' ये प्रासादावतंसक 'अंनेहिं चाहिं २ तदधुच्चत्तप्पमाणमेत्तेहिं पासायव डिसएहिं' ये प्रासादावतंसक अन्य चार २ प्रासादावतं सकों से कि जिनकी ऊंचाई उन प्रासादावतंसकों से आधी है आस पास मे चारों दिशाओ में घिरे हुए है ।'ते णं पासायडिंसगा ये सब प्रासादावतंसक 'अद्ध सोलसजोयणाई अद्धकोसं च उडू उच्चत्तेणं, अर्द्ध सोलह योजन के १५॥ योजन के और आधे कोश के ऊंचे कहे हैं 'देसूणाई अट्ट जोयणाई आयामविक्खंभेणं' तथा इनकी लम्बाई चौडाई झया छ ताइच्छत्त।' २सिंहासनाना परिवार ३५ मतर्गत मद्रासना६३५ સિંહાસન પર આઠ આઠ મંગલ દ્રવ્ય તથા કાળી નીલી વિગેરે ધજાઓ કહેલ છે. અને છત્રની ઉપરછ કહેલા છે. એ તમામનું વર્ણન અહીંયા કરી લેવું नसे. ते णं पासायवडिसगा' से प्रासावितसो 'अनहिं च उहिं तद चत्तापमाण मेत्तेहिं पासायवडिसएहि' मी या२ या२ प्रासादायतस। थानीय એ પ્રસાદાવાંસકાથી અધિ છે. અને આસપાસ ચારે દિશાઓમાં ઘેરાયેલ छ. 'ते णं पासायवडिंसगा' से प्रासादायत 'अद्धसोलसजायणाई अद्धकोसंच उडूढ उच्चत्तेणं' या सी योन सहित अर्थात् १५॥ सा ५१२ योन मने मशिना या छ. 'देसूणाई अढ जायणाई आयाम विक्ख भेणं' तथा तेनी मा ५७॥ ४४४ छ। २१15 योननी छ. 'अभुग्गय'० तेथी ससाणे थे ये साशने। २५ ४२१॥ या छ. 'तेसिणं જીવાભિગમસૂત્ર Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७४ जीवाभिगमसूत्रे योजनानि आयामविष्कम्भाभ्याम् दैर्ध्यविस्ताराभ्यां देशोनाष्टयोजनानीत्यर्थः, 'अब्भुग्गय० तहेव' अभ्युद्गतोत्सृत प्रहसितेनेत्यादि विशेषणं निरवशेपं पूर्ववदेव संग्राह्यम् इति ॥ 'तेसि णं पासायवडिसागाणं' तेषां खलु प्रासादावतंसकानाम्। 'अंतो बहुसमरमणिज्जा भूमिभागा उल्लोया' अन्तर्मध्यभागे बहुसमरमणीया भूमिभागा उल्लोकाश्च भवन्ति [भूमिभागवर्णनम् उल्लोकवर्णनं चाऽत्र विजयसूत्रवत् । 'तेसिणं बहुसमरमणिज्जाणं भूमिभागाण' तेषां खलु बहुसमरमणीयानां भूमिभागानाम्, 'बहुमज्झ देसभाए' बहुमध्यदेशभागे, 'पत्तेयं-पत्तेयं पउमासणा पन्नत्ता' प्रत्येकमेकैक पद्मासनानि प्रज्ञप्तानि प्रतिष्ठापितानि सन्ति; 'तेसिणं पासायाणं अट्ठ मंगलगा झया छत्ताइछत्ता' तेषां खलु प्रासादानाम् अष्टावष्टौ मङ्गलकानि स्वस्तिकादीनि ध्वजा छत्राऽतिच्छत्राणि सन्निवेशितानि; 'ते णं पासायवडे सगा 'ते खलु पुनः प्रासादावतंसकाः; 'अण्णेहिं चउहिं तदछुच्चप्पमाणकुछ कम आठ योजन की है 'अभुग्गय०' इससे ऐसा लगता है कि मानो ये सब आकाश को ही छूना चाहते हैं । 'तेसिणं पासायडिंसगाणं अंतो बहु समरमणिज्जा भूमिभागा' इन प्रासादावतंसकों का भीतरी भूमिभाग भी बहुसमरमणीय है । और 'उल्लोया' इन सबमें ऊपर में चंदवा तने हुए है । यहां विजय सूत्र के अनुसार ही भूमि भाग का वर्णन उल्लोकों का वर्णन कर लेना चाहिये, 'तेसिणं बहुसमरमणिज्जाणं भूमिभागाणं बहुमज्झ देसभाए पत्तेयं २५ इन वहुसमरमणीयभूमिभागों के मध्य भाग में प्रत्येक २ भूमिभाग में 'पउमासणा पन्नता' पद्मासन कहे गये हैं । 'तेसिणं पासायाणं अट्ठमंगलग भ्रया छत्ताइछत्ता' इन प्रसादावंतसकों के अग्र भाग में आठ २ स्वस्तिक आदि मंगलद्रव्य है और छत्राति छत्र है । 'ते णं पासायबडेंसगा अण्णेहिं चाहिं तद्धच्चत्तप्पमाणमेत्तेहिं पासाववडेंसएहि पासायव डिसगाणं अंतो बहुसमरमणिज्जा भूमिभागा' से प्रासादात सानो मरती मा ५५ घणे समरभणीय छे. मने 'उल्लोया' से पानी ५२ ચંદરવા બાંધેલા છે. અહીંયાં વિજ્ય સૂત્રના કથન પ્રમાણે જ ભૂમિભાગનું વર્ણન मन शानु न ४२ से. 'तेसि णं बहुसमरमणिज्जाणं भूमिभागाणं बहमज्झदेसभाए पत्तेय पत्तेयं' । समरमणीय भूमि भूमिमागोनी मध्यमा ४२ ४२४ भूमिमामा 'पउमासणा पण्णत्ता' ५मासन। सा छे. 'तेसिणं पासायाणं अटुमंगलगभूया छत्ताइछत्ता' से प्रासादायत सोनी सभामा २४ सर स्वस्ति विगेरे भर द्रव्यछे. मन छाति छत्र छ. 'तेणं पासाय वडिसगा अण्णेहि चहिं तदधुच्चप्पमाणमेत्तेहिं पासायवडेसएहि सव्वओ समंता જીવાભિગમસૂત્ર Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६० विजयायाः चतुर्दिक्षु वनषण्डादिकनि० १७५ मेत्तेहि' अन्यैश्चतुर्भिस्तदर्बोच्चप्रमाणमात्र, 'पासायवडेंसएहि' प्रासादावतंसकैः 'सवतो समंता संपरिक्खित्ता' सर्वतः सर्वासु दिक्षु समन्ततः सर्वत्र संपरिक्षिप्ताः निवेशिताः ॥ 'तेणं पासायवडिंसगा' ते खलु प्रासादावतसकाः, 'देसूणाई अट्ठजोयणाई उड्डू उच्चत्तेणं' देशोनानि अष्ट योजनानि ऊदध्वमुच्चत्वेन, 'देसूणाई चत्तारि जोयणाई आयामविक्खभण' देशोनानि चत्वारि योजनानि आयामविष्कम्भेण, 'अब्भुग्गय०' अभ्युद्गतोत्सृतप्रहसित इत्यादि, 'भूमिभागा' आलिंग पुक्खर-इत्यन्त भूमिभागवर्णनम्, 'उल्लोया भदासणाई' उल्लोकाः भद्रासनानि, 'उवरिं मंगलगा भूया छत्ताइछत्ता' भद्रासनोपरि अष्ट मङ्गलकानि स्वस्तिकादीनि सवओ समंता संपरिक्खित्ता' ये प्रासादावतंसक अन्यचार प्रासादावतंसकों से कि जिनकी ऊंचाई उन चार प्रासादावतंसकों से आधी है, चारों ओर से घिरे हुए हैं । 'तेसिणं पासायाणं अट्ठमंगलभूयाछत्ताइछत्ता' इन प्रासादावतंसकों के आगे आठमंगलद्रव्य है और छत्रातिछत्र है। 'ते णं पाासायडिंसगा देखणाइं अट्ठजोयणाई उडूं उच्चत्तेणं' ये प्रासादावतंसक कुछ कम आठ योजन की ऊंचाई वाले है । 'देसूणाई चत्तारि जोयणाई आयामविक्खंभेणं' तथा कुछ कम चार योजन के लम्बे चौडे हैं 'अभुग्गय०' इससे ऐसा ज्ञात होता है कि मानों ये आकाश को ही छू रहे हैं। 'भूमिभागा आलिंगपुक्खर' यहां के भूमिभाग इस सूत्र के अनुसार 'आलिंगपुष्कर के जैसे हैं इस रूप से वर्णन कर लेना चाहिये 'उल्लोया भद्दासणाणि' यहां उल्लोकों का एवं भद्रासनों का भी कथन करलेना चाहिये 'उरि मंगलगा भूया छताइछत्ता' संपरिक्खित्ता' २॥ प्रासाहीवत स। मीत या२ प्रासादायत थी लेनी या એ ચાર પ્રાસાદાવતંકથી અધેિ છે. તેનાથી ચારે બાજુ એ ઘેરાયેલા છે. 'तेसिणं पासायाणं अदृटुमंगलभूया छत्ताइ छत्ता' से प्रासाहात सोनी PM 213 मदर द्रव्यो ४ा छ. मने छाति छत्री छ. 'तेणं पासायवडिं सगा देसूणाई अट्ठजोयणाई उड्ढउच्चत्तेणं' से प्रासात सौ ४ माछ। २४ योननी या वाण छ. 'देसूणाई चत्तारि जोयणाइ अयामविक्ख भेणं' तथा ४७४ छ। या२ योननी 5 पाडवा छ. 'अब्भुग्गय० ॥ ५४थी मेम २४५॥ छे से प्रासादायतस बनणे माशिनी२५श ४री २॥ छ. 'भूमिभागा आलिंगपुक्खर' मा सूत्र पाना ४थन प्रमाणे त्यांनी भूमिमा 'आलिंग पुक्खरे इया' ५०४२॥ वो छ. २१॥ तनु पर्जुन ४री से ये 'उल्लोया भद्दासणाणि' महीयi Sea मने मद्रासनानुन ४री नसे જીવાભિગમસૂત્ર Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७६ जीवाभिगमसूत्रे कृष्ण नीलादिध्वजाश्छत्राऽतिच्छत्राणि [एतत्सर्वं यथावद्वर्णनीयमत्र] 'ते णं पासावडिंसगा' ते खलु प्रासादावतंसकाः, 'अण्णेहिं च उहिं तदधुच्चत्तप्पमाणमेत्तेहिं पासायव.सएहिं' अन्यैश्चतुर्भिः प्रासादावतंसकैस्तदर्बोच्च प्रमाणमात्रैः, 'सव्वतो समंता संपरिक्खित्ता' सर्वतो दिक्षु समन्ततः सामस्त्येन संपरिक्षिप्ताः । तदर्बोच्चख प्रमाणमेव दर्शयति ‘ते णं' इत्यादि, 'तेणं पासायवडिंसगा' ते खलु प्रासादावतसकाः, 'देसूणाई चत्तारि जोयणाई उड्डूं उच्चत्तेणं' देशोनानि चखारि योजनानि ऊर्ध्व मुच्चत्वेन, 'दो जोयणाई आयामविक्खंभेणं' द्वे योजने आयामविस्ताराभ्याम्, 'अब्भुग्गयमुसिय' भूमिभागा उल्लोया' अभ्युद्गतोत्सृतेत्यादि भूमिभागा इन सब प्रासादावतंसकों के आगे आठ आठ मंगल द्रव्य तथा काली नीली ध्वजाएं एवं छत्रातिछत्र हैं ऐसा भी वर्णन करलेना चाहिये 'ते णं पासायवडिंसगा अण्णेहिं तदधुच्चत्तप्पमाणमेत्तेहिं पासायवडिंसएहिं सवओ समंता संपरिक्खित्ता' ये प्रासादावतंसक भी उन चार प्रासादावतंसकों से आधी ऊंचाइवाले अन्य चार प्रासादावतंसकों से चारों ओर से घिरे हुए है। 'ते णं पासायडिंसगा देसणाई चत्तारि जोयणाई उडूं उच्चतेणं' ये प्रासादावतंसक कुछ कम चार योजन की ऊंचाइ वाले हैं 'दो जोयणाई आयामविक्खंभेणं' और लम्बाई चौडाई इनकी दो योजन की है। 'अब्भुग्गय मूसिय भूमिभागा उल्लोया' इस कथन के अनुसार यहां पर भी ऐसा कहना चाहिये कि ये चार प्रासादावतंसक अपनी ऊंचाई से ऐसे ज्ञात होते हैं कि मानो ये आकाश को ही छू रहे है इनका भूमिभाग समहोने से बहुत हो रमणीय है उल्लोक भी यहां पर है। इनका वर्णन पहिले ही 'उवरिं मंगलगाभूया छत्ताइ छत्ता' २॥ मधारी प्रासादायत सोनी 241311 २08 આઠ મંગલ દ્રવ્ય તથા કાળી નીલી વિગેરે ધજાઓ અને છત્રાતિ છત્ર છે. એ प्रमाणेनु ५५ वर्णन ४२ से. 'ते णं पासायवडिसगा अण्णेहिं तदधुच्चतप्पमाणमेत्तेहि पासायवडिसएहि सवओ समंता संपरिक्खित्ता' से प्रासापती પણ એ ચાર પ્રાસાદાવતં સકથી અધેિ ઉંચાઈવાળા બીજા ચાર પ્રાસાદાવતં કેथी थारे मान्नुस धेशया छ. 'ते णं पासायवडिसगा देसूणाई चत्तारि जोयणाई उड्ढं उच्चत्तेणं' से प्रासाह। पत। ४ माछा या२ योजननी यावा छ. 'दो जोयणाई आयाम विक्खभेणं' भने तेनी 5 पडा योगनती छ. 'अन्भुग्गयमूसिय भूमि भागा उल्लोया' २१॥ ॐथन प्रमाणे महीया ५४४ मे કહેવું જોઈએ કે એ ચાર પ્રાસાદાવતંસકો પિતાની ઉંચાઈથી એવા જણાય છે જાણે તેઓ આકાશનોજ સ્પર્શ કરી રહ્યા છે. તેનો ભૂમિભાગ સમહોવાથી જીવાભિગમસૂત્ર Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३. उ. ३ सू. ६१ सुधर्मासभायाः वर्णनम् १७७ लोकवर्णनं पूर्ववदेव | 'पउमासणाई' पद्माऽऽसनानि, 'उवरिं अट्ठ मंगलगा झया छत्ताइछत्ता' पद्मासनोपरि - अष्टमङ्गलकानि ध्वजाच छत्राऽतिच्छत्राणि इत्यादिकं सर्व वर्णनं पूर्ववत् (तदेवं ते चतस्रः प्रासादावतंसक परिपाठो भवन्ति इति । ६० । मूलम् - तस्स णं मूलपासायवडिंसगस्स उत्तरपुरत्थिमेणं एत्थ णं विजयस्स देवस्स सभा सुधम्मा पन्नत्ता अद्ध तेरस जोयणाई आयामेणं छ सक्कोसाइं जोयणाइं विक्खंभेणं नवजोयणाई उ उच्चत्तेणं अणेगखंभ सत संनिविट्ठा अब्भुगय सुफयवइरवेदिया तोरणवररतिय सालभंजिया सुसिलिट्ट विसिटुलटुसंठियपसत्थवे रुलियविमलखंभा नाणामणि कणगरयणखइय उज्जल बहुसमसुविभत्तचित्तणिचियरमणिजकुट्टिमतला ईहा मिय पउमलयभत्तिचित्ता थंभुग्गयवइरवेड्या परिगयाभिरामाविज्जाहरजमलजुयलजंत जुत्ताविव अच्चि सहस्स मालणीया रुवगसहस्सकलिया भिसमाणीभिब्भिसमाणी चक्खुलोयणलेसा सुहफासा सस्सिरीयरूवा कंचणमणिरयणधूभियागा नाणाविह पंचवण्णघंटापडागपडिमंडितग्गसिहरा धवलाभिरिय कवच विणिम्मुयंती लाउल्लोइयमहिया गोसीस सरसरत्तचंदणदद्दरदिन्नपंचंगुलितला उवचिय चंदणकलसा चंदणधड सुकय तोरण जैसा करलेना चाहिये | 'पउमासणाई' इन सब प्रासादावतंसकों में प्रत्येक प्रासादावतंसक में पृथक् पृथक् रूप से पद्मासन है । 'उवरिं मंगलगा धजा छताइछत्ता' इनके ऊपर आठ २ मंगल द्रव्य है । काली नीली ध्वजाएं है और छत्राति छत्र है । इत्यादि सब वर्णन पहिले ही जैसा ही समझना चाहिये ॥ ०६० ॥ ઘણાજ રમણીય છે. ઉલ્લેાક પણ ત્યાં રાખેલ છે. તેનુ વર્ણન પહેલાની જેમ अहींया पशु समल बेवु 'पउमासणाई' से अधा प्रासादावत सभां अर्थात् हरे! प्रासादावत सोभां भुट्टा लुट्टा पद्मासनो रामेस छे. 'उवरि मंगलगा धजा छत्ताइछत्ता' तेनी ७५२ आहे आई मंगलद्रव्यो छे भने अजी, नीसी विगेरे ધજાઓ છે. તથા છત્રાતિછત્ર છે. વિગેરે પ્રકારથી તમામ વર્ણન પહેલા કહેલ तेरी समन्वु ॥ सू. ६० ॥ जी० २३ જીવાભિગમસૂત્ર Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७८ जीवाभिगमसूत्रे पडिदुवार दे सभागा- आसत्तोसत्त विउलबहूवग्धारिय महदामकलावा पंचवण्ण मुरससुरभिमुक्कपुष्फ पुंजोवयारकलिता कालागुरुपवर कुंद रुक्कतुरुक्क धूवमघमधेंत गंधुद्धूयाभिरामा सुगंधवरगंधिया गंधवहिया अच्छरगणसंघसंविकिन्ना दिव्वतुडियम हुरसहसंपडाइया सुरंमा सव्वरयणामई अच्छा जाव पडिरुवा । तीसे णं सोहम्माए सभाए तिदिसिं तओ दारा पन्नत्ता । तेणं दारा पत्तेयं पत्तेयं दो दो जोयणाई उडूं उच्चत्तेणं एवं जोयणं विक्खंभेणं तावइयं चेव पवेसेणं सेया वरकणगथ्रुभियागा जाव वणमालादारवन्नाओ । तेसि णं दाराणं पुरओ मुहमंडवा पन्नत्ता । तेणं मुहमंडवा अद्धतेरस जोयणाई आयामेणं छ जोयणाई सक्कोसाई विवखंभेणं साइरेगाई दो जोयणाई उहूं उच्चतेणं मुहमंडवा अणेगखंभसय संनिविट्ठा जाव उल्लोया भूमिभाग वण्णओ । तेसिणं मुहमंडवाणं उवरिं पत्तेयं पत्तेयं अट्ठट्ठ मंगलगा पण्णत्ता जाव मच्छा । तेसि णं मुहमंडवाणं उवरिं पत्तेयं पत्तेयं पेच्छाधर मंडवा पन्नत्ता तेणं पेच्छाघरमंडवा अद्धतेरस जोयणाई आयामेणं जाव दो जोयणाई उड्ड उच्चतेणं जाव मणिफासो । तेसि णं बहुमज्झदेसभाए पत्तेयं पत्तेयं वइरामय अक्खाडगा पन्नत्ता । तेसि णं वइरामयाणं अक्खाडगाणं बहुमज्झदेसभाए पत्तेयं पत्तेयं मणिपीढिया पन्नत्ता । ताओ णं मणिपीढियाओ जोयणमेगं आयामविक्खंभेणं अद्धजोयणं बाहल्लेणं सव्वमणिमईओ अच्छाओ जाव पडिरूवाओ । तासि णं मणिपीढियाणं उपि पत्तेयं पत्तेयं सीहासणा पन्नत्ता सोहासण वण्णओ जाव दामा परिवारो । तेसि णं पेच्छाघरमंडवाणं उपि अट्ट मंगलगा झया छत्ताइछत्ता । तेसि णं पेच्छाघर જીવાભિગમસૂત્ર Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६१ सुधर्मासभायाः वर्णनम् ___ १७९ मंडवाणं पुरतो तिदिसिं तओ मणिपीढियाओ पन्नत्ताओताओ णं मणिपेढियाओ दो जोयणाई आयामविकखंभेणं जोयणं बाहल्लेणं सव्व मणिमईओ अच्छाओ जाव पडिरूवाओ। तासिणं मणिपेढियाणं उप्पि पत्तेयं पत्तेयं चेइय थूभा पन्नत्ता तेणं चेइय शुभा दो जोयणाई आयामविक्खंभेणं सातिरेगाइं दो जोयणाई उड्डे उच्चत्तेणं सेया संखंक कुंददगरयामयमहितफेणपुंज संणिकासा सव्व रयणामया अच्छा जाव पडिरूवा। तेसि गं चेइयथूभाणं उप्पि अट्ठ मंगलगा बहुकिण्ह चामरज्झया पण्णत्ता छत्ताइछत्ता। तेसि गं चेइयथूभाणं चउदिसिं पत्तेयं पत्तेयं चत्तारि मणिपेढियाओ पन्नत्ताओ ताओ णं मणिपेढियाओ जोयणमायामविक्खंभेणं अद्धजोयणं बाहल्लेणं सव्वमणिमईओ तासि णं मणिपेढियाणं उम्पि पत्तेयं पत्तेयं चत्तारि जिणपडि. माओ जिष्णोस्सेह पमाणमेत्ताओ पलियंकणिसण्णाओ थूभाभिमुहीओ संनिविटाओ चिटुंति । तं जहा-उसभा वद्धमाणा चंदाणणा वारिसेणा तेसि णं चेतियथूभाणं पुरतो तिदिसिं पत्तेयं पत्तेयं मणिपेढियाओ पनत्ताओ। ताओणं मणिपेढियाओ दो दो जोयणाई आयामविखंभेणं जोयणं बाहल्लेणं सव्वमणिमईओ अच्छाओ सहाओ लण्हाओ मटाओ घटाओ परियाओ णिप्पंकाओ जाव पडिरूवाओ। तासि णं मणिपे. ढियाणं उपि पत्तेयं पत्तेयं चेइयरुक्खा पन्नत्ता। ते णं चेइय रुक्खा अट्र जोयणाइं उठें उच्चत्तेणं अद्धजोयणं उव्वेहेणं दो जोयणाई खंधी अद्धजोयणं विक्खंभेणं छ जोयणाई विडिमा बहमज्झदेसभाए अटुजोयणाई आयामविक्खंभेणं साइरेगाई अहजोषणाइं सव्वग्गेणं पण ताई। तेसि णं चेइयरुक्खाणं अय જીવાભિગમસૂત્ર Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८० जीवाभिगमसूत्रे मेयावे वण्णावासे पन्नत्ते, तं जहा - वइरामया मूला रययसुपइद्विया विडिमा रिट्ठामय विपुलकंद वेरुलियरुइलखंधा सुजायरुव पढमग विसालसाली नानामणिरयण विविध साहप्पसाहवे रुलिय पत्ततवणिज पत्तवेंटा जंबूणयरत्तम उसुकुमालपवालपल्लवसो 1 वरंकुर सिहरा विचित्त मणिरयणसुरभिकुसुमफलभरणमियसाला सच्छाया सप्पभा समरीईया स उज्जोया अमयरससमरसफला अधियं णयणमणणिव्वुतिकरा पासाईया दरिसणिजा अभिरूवा पडिरूवा । तेणं चेइयरुक्खा अन्नेहिं बहुहिं तिलयलवयछत्तोवगसिरास सत्तवन्न दहिवन्न लोद्बधव चंदणनीवकुडयकय बंपणस तालतमालपियालपियं गुपारावयराय रुक्तख नंदिरुखेहिं सव्वओ समता संपरिक्खिता । तेणं तिलया जाव नंदिरुक्खा मूलवंतो कंदवंतो जाव सुरम्मा । तेणं तिलया जाव नंदिरुक्खा अन्नेहिं बहूहिं पउमलयाहिं जाव सामलयाहिं सव्वतो समता संपरिक्खित्ता ताओणं पउमलयाओ जाव सामलयाओ णिच्चं कुसुमियाओ जाव पडिरूवाओ । तेसि णं चेइयरुक्खाणं उपि बहवे अट्टमंगलगा झया छत्ताइछत्ता । तेसि णं चेइयरुक्खाणं पुरतो तिदिसिं तओ मणिपेढियाओ पन्नताओ ताओ णं मणिपेढियाओ जोयणं आयामविवखंभेणं अद्धजोयणं बाहल्लेणं सव्वमणिमईओ अच्छाओ जाव पडिरूवाओ । तासि णं मणिपेढियाणं उपि पत्तेयं पत्तेयं माहिंद झया अद्धट्टमाई जोयणाई उडूं उच्चत्तेणं अद्धकोसं उच्वेहेणं अद्धकोसं विक्खंभेणं वइरामय वटुलट्ठ संठिय सुसिलिट्ठ परिघटूमट्ट सुपतिट्ठिता विसिट्टा अणेगवरपंचवण्ण कुडभी सहस्स परिमंडियाभिरामा वाउय विजयवेजयंती पडागा छत्ताइछत જીવાભિગમસૂત્ર Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६१ सुधर्मासभायाः वर्णनम् १८१ कलिया तुंगा गगणतलमभिलंधमाणसिहरा पासादीया जाव पडिरूवा ॥ तेसि णं माहिंदज्झयाणं उप्पिं अट्ट मंगलगा झया छत्ताइछत्ता। तेसि णं माहिंदझयाणं पुरतो तिदिसिं तओ णंदाओ पुक्खरिणीओ पन्नत्ताओ ताओ णं पुक्खरिणीओ अद्धतेरस जोयणाई आयामेणं सकोसाइं छ जोयणाइं विक्खंभेणं दसजोयणाई उव्वेहेणं अच्छाओ सण्हाओ पुक्खरिणी वण्णओ पत्तेयं पत्तेयं पउमवरवेदिया परिक्खित्ताओ पत्तेयं पत्तेयं वण. संडपरिक्खित्ताओ वण्णओ जाव पडिरूवाओ ॥ तासि गं पुक्खरिणीणं पत्तेयं पत्तेयं तिदिसिं तिसोवाणपडिरूवगा पन्नत्ता । तेसि णं तिसोवाणपडिरूवगाणं वण्णओ तोरणा भाणियव्वा जाव छत्ताइछत्ता सभाए णं सुहम्मा छ मणोगुलि साहस्सीओ पण्णत्ताओ तं जहा-पुटवेणं दो साहस्सीओ, पञ्चत्थिमेणं दो साहस्सीओ दाहिणेणं एगा साहस्सीओ उत्तरेणं एगा साहस्सी तासु गं मणोगुलियासु बहवे सुवण्ण रूप्पामया फलगा पन्नत्ता तेसु णं सुवण्णरुप्पामएसु फलगेसु बहवे वइरामया णागदंतगा पन्नत्ता तेसु णं वइरामएसु णागदंतएसु बहवे किण्हसुत्त ववग्धारित मल्लदामकलावा जाव-सुक्क सुत्त वदृवग्धारिय मल्लदामकलावा तेणं मल्लदामा तवणिज लंबूसगा जाव चिटुंति । सभाएणं सुहम्माए छ गोमाणसी साहस्सीओ पन्नत्ताओ तं जहा-पुरस्थिमेणं दो साहस्सीओ एवं पञ्च. थिमेण वि दाहिणेणं सहस्सं एवं उत्तरेण वि । तासु णं गोमाणसीसु बहवे सुवण्णरुप्पमया फलगा पन्नत्ता जाव तेसु णं बइरामएसु णागदंतएसु बहवे रयतामया सिक्कगा पन्नत्ता तेसु णं रयतामएसु सिकएसु बहवे वेरुलिया मईओ धूवडि. જીવાભિગમસૂત્ર Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૮૨ जीवाभिगमसूत्रे याओ पण्णत्ताओ ताओ णं धूवडियाओ कालागुरुपवरकुंदरक तुरुक्क जाव धाणमणणिव्वुइकरेणं गंधेणं सव्वतो समंता आपू. रेमाणीओ चिटुंति । सभाएणं सुहम्माए अंतोबहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते जाव मणीणं फासो उल्लोया पउमलयभति. चित्ता जाव सव्वतवणिजमए अच्छे जाव पडिरूवे ॥सू०६१॥ छाया-'तस्य खलु मूल प्रासादावतंसकस्योत्तरपूर्वस्या मत्र खलु विजयस्य देवस्य सभा सुधर्मा प्रज्ञता-अर्द्धत्रयोदशयोजनानि-आयामेन षटूसक्रोशानि योजनानि विष्कम्भेण नवयोजनानि-ऊर्ध्वमुञ्चत्वेन अनेकस्तम्भशतसन्निविष्टा अभ्युद्गत सुकृत वज्रवेदिका तोरणवररचितशालभञ्जिकाः मुश्लिष्टविशिष्टलष्ट संस्थितप्रशस्तवैडूर्यविमलस्तम्भाः नानामणि कनकरत्नखचितोज्ज्वलबहुसम सुविभक्तचित्रनिचितरमणीयकृत्रिमतलाः ईहामृगऋषभतुरगनरमकरविहगव्यालकिन्नररुरुसरभचमरकुञ्जरवनलता-पमलताभक्तिचित्राः स्तम्भोद्गत वज्रवेदिकापरिगताऽभिरामाः विद्याधरयमलयुगल यन्त्रयुक्ताइवाचिःसहस्रमालनीया-रूपकसहस्रकलिता दीप्यमाना देदीप्यमानाः चक्षुर्लोकनलेश्याः शुभस्पर्शाः सश्रीकरूपाः काञ्चनमणिरत्नस्तूपिकाः, नानाविधपञ्चवर्णघण्टापताकपरिमण्डिताग्रशिखराः धवलाः मरीचिकवचं विनिर्मुश्चन्ती उल्लोयितमहिताः गोशीर्ष सरसरक्तचन्दनददरदीर्ण पञ्चाङ्गुलितलाः उपचितचन्दनकलशाः चन्दनघट सुकृततोरणप्रतिद्वारदेशभागाः आसक्तोसक्तविपुलवृन्ताऽवलम्बितमाल्यदामक लापाः पञ्चवर्णसुरभिमुक्तपुष्पपुञ्जोपचारकलिताः कालागुरुप्रवरकुन्दरुष्कतुरुष्कध्रुपमधमधायमान गन्धोधूताऽभिरामाः सुगन्धवरगन्धिता गन्धवर्तिभूता अप्सरोगणसंघसंविकीर्णाः दिव्यत्रुटितमधुरशब्दसंप्रणादिताः सुरम्याः सर्वरत्नमय्यः अच्छाः यावत्प्रतिरूपाः। तस्याः खलु सुधर्मसभाया स्त्रिदिशि त्रीणि द्वाराणि प्रज्ञप्तानि । तानि खलु द्वाराणि प्रत्येकं प्रत्येकं द्वे द्वे योजने उदर्ध्वमुच्चत्वेन एकैकयोजनं विष्कम्भेण तावदेव, प्रवेशेन श्वेतानि वरकनकस्तू पिकाकानि यावद्वनमालाद्वारवर्णकः । तेषां खलु द्वाराणां पुरतो मुखमण्डपाः अर्द्धत्रयोदशयोजनानि आयामेन षड़योजनानि विष्कम्भेण सातिरेके द्वे योजने उर्ध्वमुच्चत्वेन मुखमण्डपा अनेकस्तम्भशतसनिविष्टाः यावदुल्लोकाः भूमिभागवर्णकः तेषां खलु मुखमण्डपानामुपरि प्रत्येकं प्रत्येकमष्टावष्टौ मङ्गलकानि प्रज्ञप्तानि यावन्मत्स्याः । तेषां खलु मुखमण्डपानां पुरतः प्रत्येकं प्रत्येकं प्रेक्षागृहमण्डपाः प्रज्ञप्ताः। ते खलु प्रेक्षागृहमण्डपाः अर्द्धत्रयोदशयोजनानि-आया જીવાભિગમસૂત્ર Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. ६१ सुधर्मासभायाः वर्णनम् १८३ मेण यावत द्वे योजने, दर्ध्वमुञ्चत्वेन यावन्मणिस्पर्शाः । तेषां खलु बहुमध्यदेश भागे प्रत्येकं प्रत्येकं वज्रमयाः अक्षवाटकाः प्रज्ञप्ताः तेषां खलु वज्रमयानामक्षावाटकानाम् बहुमध्य देशभागे प्रत्येकं प्रत्येकं मणिपीठिकाः प्रज्ञप्ताः । ताः खलु मणिपीठिकाः योजनमेकमायामविष्कम्भेणाऽर्द्धयोजने बाहल्येन सर्वमणिमध्योऽच्छाः यावत् प्रतिरूपाः । तासां खलु मणिपीठिकानामुपरि प्रत्येकं प्रत्येकं सिंहासनानि प्रज्ञप्तानि सिंहासन वर्णको यावद्दामानि परिवारः । तेषां खलु प्रेक्षागृहमण्डपानामुपरि - अष्टावष्टौ मङ्गलकानि ध्वजाच्छत्रातिश्छत्राणि ॥ तेषां खलु प्रेक्षागृह मण्डपानां पुरतस्त्रिदिशि तिस्रो मणिपीठिकाः प्रज्ञप्ताः । ताः खलु मणिपीठिका: द्वे योजने आयामविष्कम्भेण योजनं बाहल्येन सर्वरत्नमय्योऽच्छाः यावत्प्रतिरूपाः । तासां खलु मणिपीठिकानामुपरि प्रत्येकं प्रत्येकं चैत्यस्तूपाः प्रज्ञप्ताः ते खलु चैत्यस्तूपाः द्वे योजने आयामविष्कम्भेण सातिरेके द्वे योजने ऊर्ध्वमुचत्वेन श्वेताः शङ्खाङ्ककुन्दोदकरजोऽमृतमथित फेनपुञ्जसन्निकाशा सर्वरत्नमयाः अच्छा यावत्प्रतिरूपाः । तेषां खलु चैत्यस्तूपानामुपरि - अष्टौ - अष्टौ मङ्गलकानि बहुकृष्ण चामरध्वजाः प्रज्ञप्तानि छत्रातिच्छत्राणि । तेषां चैत्यस्तूपानां चतुर्दिशि प्रत्येकं प्रत्येकं चतस्रो मणिपीठिकाः प्रज्ञप्ताः । ताः खलु मणिपीठिकाः योजनमायामविष्कम्भेणाऽर्द्धयोजनं बाहल्येन सर्वमणिमय्यः । तासां खलु मणिपीठिकानामुपरि प्रत्येकं प्रत्येकं चतस्रो जिनप्रतिमाः जिनोत्सेधप्रमाणमात्राः पर्यङ्कनिषण्णाः स्तूपिकाऽभिमुख्यः सन्निविष्टास्तिष्ठन्ति । तद्यथा - ऋषभा वर्द्धमाना:- चन्द्रानना-वारिसेनाः । तेषां खलु चैत्यस्तूपानां पुरतस्त्रिदिशि प्रत्येकं प्रत्येकं मणिपीठिकाः प्रज्ञप्ताः । ताः खलु मणिपीठिकाः द्वे द्वे योजनेनाऽऽयामविष्कम्भेण सर्वमणिमयोऽच्छाः लण्हः श्लक्ष्णाः वृष्टा मृष्टा निष्पङ्का नीरजस्का यावत्प्रतिरूपाः तासां खलु मणिपीठिकानामुपरि प्रत्येकं प्रत्येकं चैत्यवृक्षाः प्रज्ञप्ताः ते खलु चैत्यवृक्षाः अष्टयोजनानि ऊर्ध्वमुच्चत्वेनाऽर्द्धयोजनमुत्सेधेन द्वे योजने स्कन्धः अर्द्धयोजनं विष्कम्भेण षड़योजनानि विडिमा बहुमध्यदेश भागेऽष्टयोजनानि आयामविष्कम्भेण सातिरेकाणि अष्टयोजनानि सर्वाग्रेण प्रज्ञप्ताः ॥ तेषां खलु चैत्यवृक्षाणाम् अयमेतद्रूपो वर्णावासः प्रज्ञप्तः । तद्यथा - वज्रमया मूला: रजत सुप्रतिष्ठिता 'विडिमा' रिष्टमयविपुलकन्दवैडूर्यरुचिरस्कन्धाः सुजातरूपप्रथमक विशालशालाः नानामणिरत्न विविध शाखप्रशाख वैडूर्यपत्र तपनीयपत्र - वृन्ता: जाम्बूनदरत्न मृदुसुकुमारप्रवालपल्लवशोभमानवराङ्कुराऽग्रशिखराः विचित्रमणिरत्न सुरभि कुसुमफलभरनतशाखाः सच्छायाः सप्रभाः समरीचिकाः सोद्द्योता: अमृतरससमर सफलाः, अधिकं नयनमनोनिवृतिकराः प्रासादीयाः दर्शनीयाः अभिरूपाः प्रतिरूपाः । ते खलु चैत्यवृक्षाः अन्यैर्बहुभिस्तिलक - लवंग - જીવાભિગમસૂત્ર " Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८४ जीवाभिगमसूत्रे छत्रोपगशिरीष - सप्तपर्ण - दधिपर्णं - लोध्रधवचन्दननी पकुटजकदम्बपनसतालतमालप्रियालप्रियङ्गु - पारावतराजवृक्ष नन्दिवृक्षैः सर्वतः समन्तात् संपरिक्षिप्ताः ॥ ते खलु तिलका यावत् नन्दिवृक्षाः मूलवन्तः कन्दवन्तो यावत्सुरम्याः ते खलु तिलकाः यावन्नन्दिवृक्षाः अन्याभिर्बह्वीभिः पद्मलताभि यवत् - श्यामलताभिः सर्वतः समन्तात् सम्परिक्षिप्ताः ताः खलु पद्मलताः यावत् - श्यामलताः नित्यं कुसुमिताः यावत्प्रतिरूपाः तेषां खलु चैत्यवृक्षाणामुपरि बहूनि अष्टमङ्गलकानि ध्वजाश्छत्रातिच्छत्राणि । तेषां खलु चैत्यवृक्षाणां पुरतस्त्रिदिशि तिस्रो मणिपीठिका: प्रज्ञप्ता । ताः खलु मणिपीठिकाः योजनमायामविष्कम्भेणाऽर्द्धयोजनं बाहल्येन सर्वमणिमय्यः अच्छा यावत् प्रतिरूपाः तासां खलु मणिपीठिकानामुपरि प्रत्येकं प्रत्येकं माहेन्द्रध्वजा अष्टमानि योजनानि ऊर्ध्वमुच्चत्वेन अर्धको शमुद्वेधेनाऽर्द्धकोशं विष्कम्भेण वज्रमयवृत्त लष्ठसंस्थित सुश्लिष्ट परिघृष्टमृष्टसुप्रतिष्ठिताऽविशिष्टाः अनेकवर पञ्चवर्णकुडभी सहस्रपरिमण्डिताऽभिरामाः वातोद्धृत विजयवैजयन्तीपताकाः छत्रातिच्छत्रकलिताः तुङ्गा गगनतलमभिलङ्घयमान शिखराः प्रासादिकाः यावत्प्रतिरूपाः । तेषां खलु माहेन्द्रध्वजानामुपरि अष्टावष्टौ मनलकानि ध्वजा छत्रातिच्छत्राणि । तेषां खलु माहेन्द्रध्वजानां त्रिदिशि तिस्रो नन्दाः पुष्करिण्यः प्रज्ञप्ताः ताः खलु पुष्करिण्यः अर्द्धत्रयोदश योजनानि आयामेन स क्रोशानि षडूयोजनानि विष्कम्भेण दशयोजनानि उद्वेधेनाऽऽच्छाः श्लक्ष्णाः पुष्करिणी वर्णकः प्रत्येकं प्रत्येकं पद्मवरवेदिकाः परिक्षिप्ताः प्रत्येकं प्रत्येकं वनखण्ड परिक्षिप्ताः वर्णको यावत् प्रतिरूपाः । तासां खलु पुष्करिणीनां प्रत्येकं प्रत्येकं त्रिदिशि त्रिसोपानप्रतिरूपकाः प्रज्ञप्ताः, तेषां खलु त्रिसोपानप्रतिरूपकाणां वर्णकः - तोरणानि भणितव्यानि यावत् - छत्रातिच्छत्राणि सभा सुधर्मायाः खलु षड्मनोगुलिसाहस्त्र्यः प्रज्ञप्ताः । तद्यथा - पूर्वस्यां द्वे साहस्त्र्यौ पश्चिमायां द्वे साहस्त्र्यौ दक्षिणस्यां - एकसाहस्री तासु खलु मनोगुलिकासु बहवः सुवर्णरूप्यमया फलकाः प्रज्ञप्ताः । तेषु खलु सुवर्णरूप्यमयेषु फलकेषु बहवो वज्रमया नागदन्तकाः प्रज्ञप्ताः तेषु खलु वज्रमयेषु नागदन्तकेषु बहवः कृष्णसूत्रवृत्तावलम्बित माल्यदामकलापाः यावत् शुकसूत्रवृत्तावलम्बित माल्यदामकलापाः तानि खलु माल्यदामानि तपनी यलम्बु सगानि यावत्तिष्ठन्ति । सभायाः खलु सुधर्मायाः षड्गोमानसी साहस्त्र्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - पूर्वस्यां द्वे साहस्त्रयों एवं पश्चिमायामपि दक्षिणस्यां सहस्रम् - एवमुत्तरस्यामपि तासु खलु गोमानसीषु बहवः सुवर्णरूप्यमया फलकाः प्रज्ञप्ता यावत्तेषु खलु वज्रमयेषु नागदन्तकेषु बहवो रजतमयाः सिक्का: प्रज्ञप्ताः तेषु खलु रजतमयेषु सिककेषु बढ्यो वैदूर्यमग्यो धूपघटिकाः प्रज्ञता, ताः खलु धूपधटिकाः कालागुरु- प्रवरकुन्दरुकतुरुष्क यावद् प्राण જીવાભિગમસૂત્ર Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६१ सुधर्मासभायाः वर्णनम् १८५ मनोनिवृतिकरेण गन्धेन सर्वतः समन्तात् आपूर्यमाणास्तिष्ठन्ति । सभायाः खलु सुधर्मायाः अन्तर्बहुसमरमणीयो भूमिभागः प्रज्ञप्तो यावन्मणीनां स्पर्श उल्लोकाः पालता भक्तिचित्राः यावत्-सर्वतपनीयमयोऽच्छो यावत् प्रतिरूपः ।।सू०६१॥ ___टीका-'तस्स णं मूलपासायडिसगस्स'-तस्य खलु मूलप्रासादावतंसकस्य, 'उत्तरपुरत्थिमेणं'–उत्तरपूर्वरयामीशानकोणे, 'एत्थ णं' अत्रोत्तरपूर्वस्यां खलु, 'विजयस्स देवस्स' विजयनाम्नो देवस्य, 'सभा सुधम्मा पन्नत्ता' सभा सुधर्मा नाम्नी प्रज्ञप्ता-कथिता, सा च सभा-'अद्ध तेरसजोयणाई आयामेणं' अर्द्ध त्रयोदश योजनानि-आयामेन दैर्येण, 'छ सकोसाई जोयणाई विक्खंभेणं' षट् सक्रोशानि योजनानि विष्कम्भेण, ‘णव जोयणाई उडूं उच्चत्तेणं' नव योजनान्यूर्व मुच्चैस्त्वेन 'अणेगखंभसतसंनिविट्ठा' अनेकैः स्तम्भानां शतैः सन्निविष्टाः, सा खलु'अब्भुगय मुकयवइरवे दिया' अभ्युद्गताऽधः प्रदेशादारभ्यो यावत् सुष्टु कृता वनेण वेदिका यत्रैवं निर्मिता, 'तोरणवररतियसालभंजिया' तोरणवरे (तोरणे वरा-बा) रचिता शाल भञ्जिका शोभामुद्दिश्यातिरमणी या कृत्रिम पुत्तलिका यत्र सा 'तस्सणं मूलपासायडिंसगस्स उत्तरपुरस्थिमेणं' इत्यादि ॥सू०५९॥ तस्सणं मूलपासायव डिंसगस्स' मूलप्रासादावतंसक की 'उत्तर पुरथिमेणं' ईशानदिशा में 'एत्थ णं विजयस्स देवस्स सभा सुधम्मा पन्नत्ता' विजयदेवकी सुधर्मा नामकी सभा कही गई है 'अद्धतेरस. जोयणाई आयामेणं छ सकोसाइं जोयणाई विक्खंभेणं' यह सभा १२॥ योजन की लम्बी है और ६। योजन की चौडी है 'णवजोयणाई उडं उच्चत्तण' इसकी ऊंचाई नौ योजन की है, 'अणेगखंभसयसंनिविद्या अनेक सैकंडोस्तम्भ उसमे लगे हुए है । 'अब्भुगयसुकयवहरवेदिया'नीचे से लेकर ऊपर तक अच्छी तरह से बनी हुई वेदिका से यह युक्त है 'तोरणवर रतियसालभंजिया' इसके उत्तम-तोरण पर बाहिरी दर 'तस्स णं मूलपासामवडिसगरस उत्तरपुरस्थिमेणं त्यात टी -'तस्स णं मूलपासायवडिसगस्स' ते भूत प्रासादापत सनी 'उत्तरपरस्थिमेणं' उत्तर पूर्व अर्थात् शान शुभां एत्य णं विजयस्स देवरस सभा सुधम्मा पण्णत्ता' वियवनी सुधा नमानी समा वाम मावेस छ. 'अद्धतेरस जोयणाई आयामेणं छ सक्कोसाइं जोयणाई विखंभेणं' से समा १२॥ सा पार योननी ही छ. मन । सवा ७ याननी पहाणी छे. 'णव जोयणाई उद्धट उच्चत्तण' तेनी या नव योगननी . 'अणेगखंभसयसंनिविद्रा' तमा भने से ४ थालमा खासा छ. 'अभुग्गयसुकयवरवेइया' नीयथा अ५२ सुधा सारी शते मनापेस हाथी त युरत छ. 'तोरणवररतियसालभंजिया' तेन। उत्तम जी० २४ જીવાભિગમસૂત્ર Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे 'सुसिलिट्ठविसिट्ठलट्ठसंठियपसत्थ वेस् लियविमलखंभा' मुश्लिष्टः संयोजितो यो विशिष्टो लट्ठः सुधालेपविशेषः हंस इव श्वेततर स्तत्र संस्थित प्रशस्तवैडूर्यमणिभिर्विमलाः स्तम्भाः यस्याः सा सभा, 'णाणामणिकणगरयण खइय उज्जल बहसमसुविभत्तचित्ता णिचियरमणिज्जकुट्टिमतला' नानामणिकनकरत्नैः खचितः, अंतोऽप्युज्ज्वलनिर्मलः बहुसमः, अत्यन्तसमः सुविभक्तश्चित्रनिचितः-चित्र प्तिो रमणीयश्च कृत्रिमतलो यस्यां सा-नानामणि कनकरत्नखचितोज्ज्वलबहुसमसुविभक्तचित्र निचितरमणीयकृत्रिमतला, 'ईहामिय=उसभ-तुरगणरमगर-विहगवालगकिण्णररुरुसरभचमरकुंजरवण लयपउमलय भत्तिचित्ता' ईहामृगवाजे पर शोभा बढाने के निमित्त एक शालभञ्जिका पुत्तलिका-बनी हुइ है 'सुसलिट्ठविसिट्ट लट्ठसंठियपसत्थवेरुलिया विमलखंभा' इनके खम्भों पर सुधा-चूना-का बहुत ही अच्छी तरह से लेप पलस्तर-किया गया है और उसमें वैडूर्यमणि खचित है। इस कारण खम्भे इसके वडे निर्मल प्रतीत होते हैं 'ल?' शब्द का अर्थ मनोज्ञ है सुश्लिष्ट शब्द यह 'लटका विशेषण है अच्छी तरह से लगायागया ऐसा अर्थ सुश्लिष्ट पद का है 'णाणामणिकणगरयणरइय उज्जलबहुसमसुविभत्त चित्ता णिचि. यरमणिजकुटिमतला' इस सभा का जो भूमिभाग है वह अनेक मणियों से सुवर्ण से एवं रत्नों से (जडा हुवा) खचित्त है अत: वडा ही वह उज्ज्वल लगता है। तथा-यह भूमि भाग एकसा है-ऊंचा नीचा नहीं है निबिड है कठोर है-फुस फुसा नहीं है सुविभक्त है-और रमणीय है। 'इहामिय-उसभ-तुरग-णर-मगर-विहग-वालग-किण्णर रुरुતોરણોની ઉપર બહારના દરવાજાની ઉપર શોભા વધારવા માટે એક અતિ રમएणीय सम४-पुतणी मनेट छ. 'सुसिलिटु विसिट्ठलसंठिय पसत्थवेरुलिया विमलखंभा' तेना थानासानी ९५२ सुधा तासने समान मात Borge ચુનાને લેપ ઘણીજ સુંદર રીતે કરેલ છે. અર્થાત્ પલાસ્તર કરેલ છે. અને તેમાં ડૂર્ય મણિયે જડેલા છે. તેથી તે સ્તંભે ઘણાજ નિર્મળ જણાય છે. ' શબ્દનો અર્થ મજ્ઞ એ પ્રમાણે છે. સુશ્લિષ્ટ એ શબ્દ “ એ પદનું વિશેષણ છે. सुश्लिष्ट पहनो अर्थ सारी शेते सयामा मावेस प्रमाणे थाय छे. 'णाणामणिकणगरयणरइय उज्जल बहुसमसुविभत्तचित्ता णिचियरमणिज्ज कुट्टिमतला' मा समानीको ભૂમિભાગ છે, તે અનેક પ્રકારના કીમતિ મણિચોથી સુવર્ણથી અને રત્નથી જડેલ છે. તેથી તે ઘણોજ ઉજજવલ લાગે છે. તથા આ ભૂમિભાગ એક સરખો છે ઉંચા નીચે નથી. નિબિડ ગાઢ છે. કઠોર છે. પચે નથી. સુવિભક્ત છે. અને २मणीय छे. 'इहामिय उसमतुरगणर मगर विहगवालगकिन्नररुरुसरभचमरकुंजरवणलय જીવાભિગમસૂત્ર Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३सू.६१ सुधर्मासभायाः वर्णनम् १८७ वृषभतुरगनरमकरविहगव्याल किन्नररुरुसरभचमरकुञ्जरवनलतापमलताभक्तिचित्रा, पुनश्चैभि चित्रस्थैश्चमत्कृता सुधर्माऽऽस्ते, तथा-'थंभुग्गय वइरवेइया परिगयाभिरामा' स्तम्भोद्गतवज्रवेदिका परिगताभिरामा, तत्र स्तम्भोगतया-स्तम्भोपरिवर्तिन्या वज्रवेदिकया-वनरत्नमय्या वेदिकया परिगता सती याऽभिरामा मनस आह्लादिका सा स्तम्भोद्गत वनवेदिकाभिरामा 'विज्जाहर जमलजुगलजंतजुत्ता विव अच्चिसहस्स मालणीया' विद्याधरयमल युगलयन्त्रयुक्तानीवाऽर्चिःसहस्रमालनीया, 'विद्याधरयोर्यद् यमलं समश्रेणीकं युगलं-द्वन्द्वम् इति विद्याधरयमलयुगलं तस्य यंत्राणि प्रपंचास्तैयुक्ताइवा-ऽचिषां सहस्रैर्मालनीया शोभनीया इत्यचिःसहस्रमालनीया । 'अयम्भावः' एवं नाम प्रभासमुदायोपेता सभा येनैवं सम्भावना जायते यथा नूनमेतानि नास्वभाविकप्रभासमुदायानि किन्तुविशिष्ट विद्याधरशक्तिमत्पुरुषविशेषप्रपञ्चयुक्तानीति । 'रूवगसहस्स कलिया' रूपक सहस्रकलिताः रूपकाणां सहस्राणि रूपकसहस्राणि तैः कलितेति रूपकसरभ-चमर-कुंजर-वणलय-पउमलय-भत्तिचित्ता' उस सभामें ईहामृग वृषभ-बेल तुरग-धोडा-नर-मनुष्य, भकर-मगर-विहग-पक्षीव्याल-सर्प-किन्नर-देवजाति विशेष, रुरु-मृगविशेष,-सरभ-अष्टापद, चमर-चमरीगाय, कुंजर--हाथी, वनलता-पद्मलता, इन सबके चित्र बने हुए है अतः इनसे वह सभाबडी सुहा बनी हो रही है, 'थंभुग्गयवइरवेइया परिग्गयाभिरामा' इस में थंभो के ऊपर वज्र की वेदिकाएं वनी हुई है। अतः उनसे युक्त हुई यह सभा वडी ही चित्ताकर्षक हो रही है 'विजाहरजमलजुगलजंतजुत्ताविव अच्चिसहस्स मालणीया' विद्याधरों की जोडी की जैसो हजारों की मालाओं से यह चारों ओर से परिवृत्त बनी हुई है 'रुवगसहस्सकलिया हजारों रूपों से यह युक्त है, 'मिसमाणी भिब्भिसमाणी' तेज से सहित है और विशेष रूप से पउमलयभत्तिचित्ता' से समामा डामा वृषभ- तुरग-धोना-मनुष्य भ४२મધર વિહગ–પકિ ચાલ–સપ કિન્નર-દેવ વિશેષ રૂરૂ-મૃગવિશેષ-સરભ અષ્ટાપદ ચમર ચમરી ગાય કુંજર-હાથી વનલતા, પાલતા આ બધા પ્રકારના ચિત્રો मनापामा मावेस छ. तेथी से समा घणी सोडामणी सागे छ. 'थंभुग्गय वइरवेइया परिग्गयाभिरामा' तेमा २तमानी ५२ ५००नी हाय मनावर छ. तथी २समा घणी यित्ता पाय . 'विज्जाहरजमलजुगलजंतजुत्ताविव अच्चिसहस्समालणीया' विद्याधन सामनी रेभ । भामाथी से यारे मनुथी वीजायेस छ. 'रूवगसहस्सकलिया' ते १२। ३५थी युक्त छ. 'मिसमाणी भिभिसमाणी' त युक्त छे. मने विशेष प्रा२न तेना प्रमाथी જીવાભિગમસૂત્ર Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८८ जीवाभिगमसूत्रे सहस्रकलिता, 'मिसमाणीभिब्भि समाणी' दीप्यमाना देदीप्यमाना-प्रकाशमानाऽतिशयेन प्रकाशमाना, 'चक्खुल्लोयणलेसा-चक्षुलौंकनलेशाः चक्षुष्कर्तृकलोकनेऽवलोकने दर्शनीयत्वाऽतिशयतः श्लिष्यतीति चक्षुर्लोकितलेश्या, 'मुहफासा' शुभस्पर्शाः, 'सस्सिरीयरूवा' सश्रीकरूपा, स शोभाकानि रूपाणि विद्यन्ते यत्र सास श्रीकरूपा, 'कंचणमणिरयणथूभियागा' कांचनमणि रत्नस्तूपिकाकाः काश्चनमणिरत्नानां स्तूपिका-शिखरं यस्याः सा काश्चनमणिरत्नस्तूपिकाका, 'णणाविह पंच वण्ण घंटा पडाग पडिमंडितग्गसिहरा' नानाविध पश्चवर्ण घण्टा पताका परिमण्डिताग्रशिखरा, नानाविधाभिरनेकप्रकाराभिः पताकाभिः पञ्चवर्णैः संयुताभिघंटाभिश्च परिमण्डितानि अग्रशिखराणि यस्याः सा तथेति । 'धवला' धवलाः श्वेताः 'मरीइ कवचं विणिम्मुयंती' मरीचयः एव कवचं विमुश्चन्तीव भासते। 'लाउल्लोइय महिया-लाउल्लोइयमहिता, लाउइयं नाम यद् भूमे गोमयादिना-उल्लेपनम् उल्लोइयं कुडयानां मालस्य च सेटिका दिभिः समष्टी करणमिति, ताभ्यामिव महिता-पूजिता इति 'लाउल्लोइय महिता युक्ता। तथा तेज के ही प्रभाव से चमक दमकवाली बनी हुई है। 'चक्खुल्लोयणलेसा' देखनेपर यह-ऐसी लगती है कि मानो देखनेवालों के नेत्रों को यह पकड रही है 'सुहफासा' इसका स्पर्श सुखकारी है । 'सस्सिरीय. रूवा' रूप इसका बडा मनोहर है 'कंचणमणिरयणथूभियागा' इसके शिखर सुवर्ण मणि एवं रत्नों के बने हुए है। 'णाणाविहपंचवण्णघंटा पडागपडिमंडितग्गसिहरा' अनेक प्रकार की पताकाओं से एवं पांचवर्णों से युक्त घंटाओं से इसके आगे के शिखर सुशोभित है । 'धवला' ये शिखर सफेद है । 'मरीइकवचं विणिम्मुयंती' अतः उनसे यह ऐसी ज्ञात होती है कि मानो यह किरणरूपी कवचों कों ही छोड रही है अर्थात् किरणों के समूह को ही उगल रही है 'लाउल्लोइयमहिया' गोमय से इसका नीचेका सब भाग लिपा हुआ है और भीतें इसकी यभागी अनेस छ. 'चक्खुल्लोयणलेसा' नवाथी गे सेवा मागे नारायना नेत्रीने ५४ी २७स छे. 'सुहफासा' तेना २५ सत्यत सुम४।२४ छ. 'सस्सिरीयरूवा' तेनु ३५ घन मना २ . 'कंचणमणिरयण थूभियागा' तेनु शि५२ सुवर्ण, भणी मने रत्नाना अनेस छ. 'णाणाविह पंचवण्ण घंटापडागपडिमंडितम्गसिहरा' मने प्रारनी पतामाथी मने पाय पोथी युत घटायाथी तेना माना शिरी सुशोभितछ. 'धवला' से शिम। सपा स३४ छ 'मरीइकवचंविणिम्मुयंति' तेथी से सेवाय छ. है मे २९ ३पी ४१એને જ છેડી રહેલ છે. અર્થાત્ કિરણોના સમૂહને જ ઓગાળી રહેલ હોય છે. જીવાભિગમસૂત્ર Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६१ सुधर्मासभायाः वर्णनम् ___ १८९ 'गोसीस सरसरसचंदणददरदिन्नपंचगुलितला' गोशीर्ष सरसरक्तचन्दनदर्दरदीर्णपञ्चाङ्गुलितला' तत्र-गोशीर्षण गोशीर्षकनामक चन्दनेन-रक्तचन्दनेन-दर्दरेण हस्ततलाघातेन चपेटाकारेण वा दत्ताः पञ्चाङ्गुलयस्तला यत्र सा, तथा'उवचिय चंदणकलसा' उपचित चन्दन कलशाः उपचिता-निवेशिताः चन्दनानां वरकलशाः मङ्गलघटा यस्याम् एवंविधा, तथा-'चंदणघडसुकय तोरणपडिदुवारदेसभागा' चन्दनघटसुकृततोरणप्रतिद्वारदेशभागा तत्र-चन्दनकलशैः सुष्टु संपादितानि शोभनानि तोरणानि प्रतिप्रवेशद्वारे प्रति निर्गमद्वारे देशभागे यस्यामेवंविधा, तथा-'आसत्तोसत्त विउलवट्टवाग्धारिय मल्लदामकलावा' आअवाक् अधोभूमौ सक्तः आसक्तः भूमौ लग्नः, उत्-ऊर्ध्वम् उत्सक्तः उल्लोचतले-उपरि सबद्ध इत्यर्थः विपुलो विस्तीर्णो वृत्तो वर्तुलः वग्धारितः आलम्बितो माल्यदामकलापः पुष्पाणां मालासमुदायो यस्यां सा, तथा-'पंच वण्णसरससुरभिमुक्कपुष्फपुंजोवयारकलिया' पंचवर्णसरससुरभिमुक्तपुष्पपुञ्जोपचारकलितापश्चवर्णेन-कृष्णनीलादिना युक्तेन सरसेन-सच्छायेन सुरभिऽऽमुक्तेन क्षिप्तेनपुष्पचन्दनलक्षणेनोपचारेण-पूजया कलिता कल्पिताः मुशोभितेत्यर्थः तथासब चूना से पुती हुई है । 'गोसीससरसरत्तचंदणददर दिन्नपंचंगुलितला' इसकी भित्तियों पर गोशीर्षचंदन एवं रक्तचन्दन के लेपों के मोटे २ हाथे-थापे लगाए गये हैं । 'उवचियचंदणकलसा' बहुतसा चंदनकलश-मङ्गलघट-इसमें रखे गये है । 'चंदण घडसुकय तोरण पडिदुवारदेसभागा' प्रवेश द्वारों के आगे चन्दन के कलशोंका तोरण इसमें स्थापित किया गया है। ‘आसत्तो सत्तविउलववग्धारियमल्लदामकलावा इसकी ऊपर की भीतरीछतपर जो विस्तृत एवं गोल २ मालाओं का समूह लटकाया गया है वह नीचे तक जमीन पर लटक रहा है 'पंचवण्ण सरससुरभि मुक्कपुप्फपुंजोवयारकलिया'-पंचवर्ण (mil२७ छ.) 'लाउल्लोइयमहिया' तेना नायना मा आयनाथी दीपेस छे. मने तेनी तमाम लीत युनाथी धोणेस छे. 'गोसीससरसरत्तचंदणददरदिन्नपंचगुलितला' मेनी भीत५२ शीर्ष यन मने २४ हनना सेपाथी मोटर भोट! हाय-या छ. 'उवचिय चंदणकलसा' ! सुंदर यन ४सशीभी घटी तमा २१वामां आवे छे. 'चंदणधडसुकयतोरणपडिदुवारदेसभागा' તેના પ્રવેશ દ્વારની આગળ ચંદનના કલશેના તારણે રાખવામાં આવેલ છે. 'आसत्तोसत्तविउलवट्टवग्धारियमल्लदामकलावा' ते सुधर्मासमान ५२नी मनी ભીંત પર જે મોટી અને ગોળ ગોળ માળાઓને સમૂહ લટકાવેલ છે. તે નીચે सुधी भान ५२ १८४ी २९४ छ. 'पंचवण्ण सरससुरभिमुक्कपुष्फपुजोवयारकलिया' જીવાભિગમસૂત્ર Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे 'कालागुरुपवरकुंदुरुक्कतुरुकधूवमघमघत गधुद्धृयाभिरामा' कालागुरुप्रवरकुन्दरुष्क तुरुष्क धूपमघमघायमानगन्धोद्धृताभिरामा, कालागुप्रवरकुन्दरुष्कतुरुष्कादयो ये धृपा स्तेषां सर्वदिशि प्रसरन्तो ये गन्धा आमोदास्तैमनोहरेति यावत्, तथासुगंधवरगंधिया' सुशोभनो यो गन्धस्तेन वरगंधा, ‘गंधवट्टिभूया' गन्धवर्तिभूता, सौरभ्यातिशयात् गन्धद्रव्यगुटिका तुल्या, तथा-'अच्छरगणसंघसंविकिन्ना' पृथक् पृथक् अप्सरसोगणानां संषैविकीर्णा व्याप्ता, तथा-'दिव्व तुडिय महुरसद्द संपडाइया' दिव्यत्रुटितमधुर शब्दसंप्रणादिता, दिव्यः मुरलौकिकः त्रुटितः सतालमृदङ्गादिवाद्यैः सम्पादितो अतएव मधुरो यः शब्दस्तैः संप्रणादिता 'सुरम्मा' सुरम्या मनसो रमणस्थानत्वेन स्थिता 'सव्व रयणामई' सर्वरत्नमयी 'अच्छा जाव पडिरूवा' अच्छा-आकाशस्फटिकवत् निर्मला श्लक्ष्णा लण्हा घृष्टा मृष्टा निर्मला के सरस सुगंधित पुष्पो के पुंज से यह सभा युक्त है-सुशोभित है। 'कालागुरुपवर कुदुरुक्कतुरुक्क धूवमघमधंतगंधद्धृयाभिरामा' काला गुरु आदि जो सुगंधित द्रव्य है, वे सब यहां पद रखी हुई है अतः चारों दिशाओं में इनका गंध फैल रहा है अतः उससे यह सुशोभित है'सुगंधवरगंधिया' सुगंध से यह सराबोरवनी हुई है। अतः 'गंधवहिभूया' यह गन्धवर्ती के जैसी बनी हुई प्रतीत होती है 'अच्छरगण संगसंविकिन्ना' पृथक पृथक यह फैले हुए अप्सराओं के गणों से खचाखचभरीहुई है। दिव्वतुडियमहुरसद्दसंपडाइया' दिव्यवादित्रों के मधुर शब्दों से यह प्रतिध्वनित बनी हुई है । 'सुरम्मा' इसे देखने वालों के मनको वडा इससे आनन्द होता है । 'सव्वरयणामई' यह सर्वात्मना रत्नमयी है 'अच्छा जाव पडिरूवा' आकाश एवं स्फटिकપાંચ વણના સરસ સુગંધિત પુષોના પુજેથી આ સભા યુક્ત છે. અર્થાત્ घjी सुशमित छ. 'कालागुरु पवर कुंदुरुक्कतुरुक्क धूवमधमतगधुळ्या મિ7મા કાલા ગુરૂ વિગેરે જે સુગંધિત દ્રવ્ય છે તે બધાજ દ્રવ્ય અહીંયા રાખવામાં આવેલ છે. તેથી ચારે દિશામાં તેની સુગંધ ફેલાઈ રહેલ છે. તેથી तेनाथी ते शोभायमान ४ाय छे. 'सुगंधवर गंधिया' सुमधथी से तरमाण अनेस छ. तेथी 'गंधवट्टिभूया' ते पति-सुगधनी वाट २वी मनेसाय छ. 'अच्छरगणसंगसंविकिन्ना' अनुहा । साये। २५१सरासोना समूहाथी भीयोभाय मरायेस छ. 'दिव्य तुडियमहुरसहसंपडाइया' दिव्य पात्राना मधुर मधु२ हाथी ते प्रतिध्वनित भने छ. 'सुरम्भा' तेने नारासोना भनने घणे मान थाय छे. 'सव्वरयणामई' से सामना २त्नभय छे. 'अच्छा जाव पडिरूवा' २४|| मने टिमणिनी मते नि छ. यावत् प्रति३५ જીવાભિગમસૂત્ર Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६१ सुधर्मासभायाः वर्णनम् १९१ निष्पङ्का नीरजाः-निष्कंटकच्छाया-सोयोता-प्रासादीया दर्शनीयाऽभिरूपाप्रतिरूपा ॥ 'तीसे णं सुहम्माए सभाए' तस्याः खलु सुधर्मासभायाः, 'तिदिसि' तिसृषु दिक्षु प्रत्येकभागे 'तओ दारा पन्नत्ता' त्रीणि द्वाराणि प्रख्यातानि-पूर्वदक्षिण-पश्चिमासु, 'ते णं दारा पत्तेयं पत्तेयं तानि खलु द्वाराणि प्रत्येकं प्रत्येकम्, 'दो दो जोयणाई उडूं उच्चत्तेणं' द्वे द्वे योजने ऊर्ध्वमुचैरत्वेन; 'एगं जोयणं विक्खंभेणं' एक योजनं विष्कम्भेण, 'तावइयं चेव पवेसेणं' तावदेवएकैकमेव योजनं प्रवेशेन, 'सेया वरकनगथूभिया' श्वेतानि वरकनकस्तूपिकानि, वरैः श्रेष्ठैः कनकैः कृता निर्मिता स्तूपिका-उपरितनभागा येषु तानि, तथा-'जाव वणमालादारवन्नओ' यावद्वनमालाद्वारवर्णकः तथाहि-ईहामृगमणि के समान यह निर्मल है यावत्-प्रतिरूप है यावत् शब्द से इलक्ष्णा-लण्हा-वृष्टा-मृष्टा निर्मला-निष्पंका, नीरजा-निष्कंटकच्छाया, सोद्योता प्रासादीया दर्शनीया अभिरूपा, यहां इन पदों का संग्रह हुआ है 'तीसेणं सुहम्माए सभाए' उस सुधर्मासभाकी 'तिदिसि' तीन दिशाओं में 'तओ दारा पण्णत्ता' तीन दरवाजे कहे गये है 'तं जहा' जैसे-'पुरस्थिमेणं दाहिणेणं उत्तरेणं' एक दरवाजा पूर्व दिशा में दूसरा दरवाजा दक्षिणदिशा में और तीसरा दरवाजा उत्तर दिशा में है। 'तेणं दारा पत्तेयं २' ये दरवाजे प्रत्येक-अर्थात् इन तीनों दरवाजों में से प्रत्येक दरवाजा-'दो २ जोयणाई उट्टे उच्चत्तेणं' ऊंचाई में दो दो योजन का है 'एगं जोयणं विक्खंभेणं' और चौडाइ में एक २ योजन का 'तावइयं चेव पवेसेणं' इनका प्रत्येकका प्रवेश इतना ही हैअर्थात-१ योजन का है। 'सेया वरकनकथूभिया' इन दरवाजों के उपरितनभाग श्वेत एवं श्रेष्ठ ऐसे सुवर्ण के बने हुए हैं । 'जाव वन्नछ. यावत् ४थी 'लक्ष्णा-लण्हा-घृष्टा-मृष्टा-निर्मला-निष्पंका-नीरजा-निष्कंटकच्छाया, सोद्योता प्रासादीया दर्शनीया अभिरूपा' 241 पहाना मा सई थयेस छ. 'तीसे णं सुहम्माए सभाए' ये सुधसिमानी तिदिसि' त्रणे हिशायमा 'तओ दारा पण्णत्ता' ४ ४२५००। उस छे. 'तं जहा' म 'पुरस्थिमेणं, दाहिणेणं उत्तरेणं' से४ ४२वाले पूर्व शाम मील. ४२वा हक्षिण दिशामा भने त्रीने ४२वान्न उत्त२ हिमांछे 'तेणं दारा पत्तेयं पत्तेय' से १२४ १२वात सेटले है ऋणे ४२वान। पैत्री मे ४ ४२वात 'दो दो जोयणाई उडूढं उच्चत्तेणं' याभा मध्ये योजना छे. 'एग जोयणं विक्ख भेणं' मने पडामा से से योनिन छ. 'तावइय चेव पवेसेणं' ते १२४ने। प्रवेश ५७१ कोटा छे. मर्थात् मे योजना छ. 'सेया वरकनकथूभिया' को ४२वातमानी पर्ने माग स३४ मने उत्तम सेवा सोनान गनेस छ. 'जाव वण्णमाला दारवण्णओं' महीयां જીવાભિગમસૂત્ર Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९२ जीवाभिगमसूत्रे वृषभतुरगनरमकरविहगब्यालकिन्नररुरुसरभचमरकुञ्जरवनलतापमलताभक्तिचित्रम, स्तम्भोगतवज्रवेदिका परिगताभिरामम् विद्याधरयमलयुगलयन्त्रयुक्तमिवाऽचिः सहस्रमालिनम् रूपकसहस्रकलितम् दीप्यमानं देदीप्यमानम् चक्षुर्लोकनलेशम् शुभस्पर्शम् सश्रीकरूपम् वर्णों द्वारस्य तस्य भवति तद्यथा-वज्रमया नेमाः रिष्टस्त्नमयानि प्रतिष्ठानानि वैडूर्यरत्नमयाः स्तम्भाः जातरूपोपचितप्रवरपञ्चवर्णमणिरत्नकुट्टिमतलम् हंसगर्भमय एलुकः (देही) गोमेदरत्नमय इन्द्रकीलः, लोहिताक्षरत्नमय्यौ द्वारचेटयौ (द्वारशाखे) ज्योतीरसमय मुत्तरङ्गम् (द्वारस्योपरिव्यतिर्यम् व्यवस्थितं काष्ठम्) वैयरत्नमयाः कपाटाः, वज्रमयाः सन्धयः, लोहिताक्षमय्यः सूचयः (फलकद्वय सम्बन्धविधटनाभाव हेतुपादुकास्थानीयाः) नानामणिमयाः समुद्गकाः (सूतिकागृहाणि) वज्रमया अगला प्रासादाः वज्रमयी आवर्तनपीठिका (यत्रेन्द्रकीलो वर्तते) अङ्करत्नमयमुत्तरपार्श्वम्, निरन्तरित धनकपाटम् तस्य द्वारस्योभयोः पार्श्वयोभित्तिगता भित्तिगुलिका, (पीठकसंस्थानीयाः) षट्त्रिंशात्प्रमाणा भवन्ति गोमानस्यः शय्याः षट् पञ्चाशत् त्रिकप्रमाणाः, नानामणिरत्न व्यालरूपकलीलास्थितशालभञ्जिकाः वज्ररत्नमयः कूटो माणभागः रजतमयः उत्सेधः (शिखरम्) सर्वात्मना तपनीय मय उल्लोकः उपरिभागः नानामणिरत्नजालपंजरमणिवंशक लोहिताक्ष प्रतिवंशक रजतभूमानि अङ्करत्नमयाः पक्षा पक्षवाहाः ज्योतीरसमया वंशाः वंशकवेलुकाश्च, रजतमयी पट्टिका, जातरूपमथ्योऽवधान्यः, वज्रमयी उपरि पुञ्छनी, सर्वश्वेत रजतमयाऽऽच्छादनम्, अङ्कमय कनककूटतपनीयास्तूपिकाकम् श्वेतम् शंखतलविमलनिर्मलदधिधनगोक्षीरमालादारवन्नओ' यहां वनमाला और द्वारों का इस प्रकार से वर्णन करना चाहिये-ईहामृगऋषभ-तुरग-नर-मकर -विहग-व्याल-किन्नर -रुरु-सरभ-चमर-कुञ्जर-वनलता पद्मलता भक्तिचित्रम्, स्तम्भोद्गत वज्रवेदिकापरिगताभिरामम् , विद्याधरयमलयुगलयन्त्रयुक्तमिव अचिसहस्रमालिनम्, रूपकसहस्रकलितम्, दीप्यमानम् देदीप्यमानम् चक्षु लॊचनलेशम्, शुभस्पर्शम् , सश्रीकरूपम् "इन पदों का अर्थ अभी अभी लिखा जा चुका है। तथा-'वज्रमया नेमा' पाठ से लेकर प्रतिरूपम् पाठ રમણીય વનમાલાઓ અને દ્વારનું નીચે આપવામાં આવેલ પદ પ્રમાણે વર્ણન ४२वु नये 'ईहामृगवृषभ तुरगनरमकर विहगव्यालकिन्नररुरूसरभचमरकुजरवनलतापद्मलताभक्तिचित्रम् स्तम्भोद्गतवज्रवेदिका परिगताभिरामम् विद्याधरयमलयुगलयन्त्रयुक्तमिव अर्चिसहस्रमालिनम् रूपकसहस्रकलितम् दीप्यमानम् देदीप्यमानम् चक्षुर्लोचनलेश्यम् शुभस्पर्शम् सश्रीकरूपम् ) २॥ पहने। मथ मान समामा भावी गयेस छ. तथा 'वज्रमया नेमा' से पाथी बने 'प्रतिरूपम्' से पा४ सुधीन જીવાભિગમસૂત્ર Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६१ सुधर्मासभायाः वर्णनम् केनरजतनिकरप्रकाशं तिलकरत्नार्धचन्द्रचित्रम् नानामणिदामालंकृतम् अन्तर्बहिश्च श्लक्ष्णम् तपनीयवालुकाप्रस्तटम् शुभस्पर्शम् सश्रीकरूपम् प्रासादीयम् दर्शनीयम् अभिरूपम् प्रतिरूपम् इत्यादि माल्यदामपर्यन्तं वर्णनीयम् ॥ ___'तेसि णं दाराणं पुरओ मुहमंडवा पन्नत्ता' तेषां खलु द्वाराणां पुरतोऽग्रभागे मुखमण्डपाः विशिष्टभावकलिताः प्रज्ञप्ताः, 'तेणं मुहमंडवा' ते खलु मुखमण्डपाः, 'अद्ध तेरस जोयणाई' आयामेणं-'अर्द्धत्रयोदशयोजनानि सार्धद्वादशानि योजनानीत्यर्थः आयामेन-दैर्येणं 'जोयणाई सक्कोसाई विक्खंभेणषयोजनानि सक्रोशानि-क्रोशाधिकानीत्यर्थः विष्कम्भेण पृथुत्वेन, 'साइरेगाई दो जोयणाई उडू उच्चत्तेणं' सातिरेके द्वे योजने ऊर्ध्वमुच्चैस्त्वेन, 'मुहमंडवाणेगखंभसयसंनिविट्ठा' ते मुखमण्डपा अनेक स्तम्भशतसन्निविष्टाः 'जाव उल्लोया भूमिभाग वण्णाओ' यावदुल्लोका भूमिभागवर्णकः उल्लोकस्य भूमिभागादीनां च वर्णनं यथा पूर्वप्रकरणे कृतं तथैवात्रापि कर्तव्यम् ॥ "तेसि णं मुहमंडवाणं उवरि-तेषां खलु मुखमण्डपानामुपरितनभागे, 'पत्तेयं पत्तेय' प्रत्येकं प्रत्येकम्, तक के पाठ का अर्थ भी अन्य प्रतियों से जाना जा सकता है वहां व्याख्या इन सब पदों की कर दी गई है। 'तेसि णं दाराणं पुरओ मुहमंडवा पन्नत्ता' इन दरवाजों के सामने मुखमंण्डप-विशिष्ट भावयुक्त स्थानविशेष हैं। 'तेणं मुहमंडवा' ये सब मुखमंडप अद्धतेरसजोयणाई' १२॥ योजन के 'आयामेणं' लम्बाईवाले हैं। 'छ जोयणाई' सकोसाइं विक्खंभेणं' और एक कोश अधिक ६ योजन की चौडाइवाले हैं। 'साइरेगाइं दो जोयणाई उडूं उच्चत्तेणं' कुछ अधिक दो योजन की इनकी ऊंचाई है 'मुहमंडवा अणेगखंभसयसंनिविठ्ठा' ये सब मुखमंडप सैंकड़ों खंभो से युक्त है। 'जाव उल्लोया भूमिभागवण्णओ' यहां उल्लोक પાઠને સંગ્રહ થયેલ છે. તેને અર્થ પણ પહેલા આવી ગયેલ છે. તે ત્યાંથી સમજી सेवो. 'तेसिणं दाराणं पुरओ मुहमंडवा पण्णत्ता' से ४२वात सोनी सोभे भुप भ७५ विशेष प्रा२ना माप युत स्थान विशेष छे. 'ते णं मुहमंडवा' से पधारा भु५ भंडपो ‘अद्धतेरस जोयणाई' १२॥ सा भार योगननी 'आयामेणं' मा १॥ छ. 'छ जोयणाई सक्कोसाई विक्ख भेणं' मने से सथी पधारे छ योननी पडे छ. 'साइरेगाई दो जोयणाई उड्ढ उच्चत्तेणं' ४४ पधारे थे योनी तनी या छ. 'मुहमंडवा अणेगखभसयसंनिविद्वा' मे अया भुममयो से ४ स्तनाथी युटत छ. 'जाव उल्लोया भूमिभागवण्णओ' અહીંયાં ઉલ્લેક અને ભૂમિભાગ વિગેરેનું વર્ણન જેમ પહેલાના પ્રકરણમાં जी० २५ જીવાભિગમસૂત્ર Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९४ जीवाभिगमसूत्रे 'अट्ठ मंगला पन्नत्ता' अष्टावष्टौ मङ्गलकानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-स्वस्तिकश्रीवत्सनन्दिकावर्त-वर्द्धमान-भद्रासनकल शमत्स्य-दर्पणाख्यानि । 'तेसि णं मुहमंडवाणं पुरओ' तेषां खलु मुखमण्ड पानां पुरस्तात्, पत्तेयं पत्तेयं' प्रत्येकैकस्मिन्, 'पेच्छाघरमंडवा पन्नत्ता' प्रेक्षागृहमण्डपाः निर्मिताः, 'ते णं पेच्छाघरमंडवा' ते खलु प्रेक्षागृहमण्डपाः, 'अद्ध तेरस जोयणाई आयामेणं 'अर्द्धत्रयोदशयोजनानि दैयेण, 'दो दो जोयणाई उड्ड उच्चत्तेणं' द्वे द्वे योजने ऊर्ध्वमुच्चत्वेन, 'जाव मणिफासो' यावन्मणिस्पर्शः प्रेक्षागृहमण्डपानां भूमिभागवर्णनं मणिस्पर्शवर्णनपर्यन्तं वक्तव्यमिति । 'तेसि णं बहुमज्झदेसभाए' तेषां खलु बहुसमरमणीयानां एवं भूमिभाग आदिकों का वर्णन जैसा पूर्व प्रकरण में किया जा चुका है वैसा ही करना चाहिये 'तेसिणं मुहमंडवाणं उवरि' इन मुखमंडपों के ऊपर के भाग में अर्थात् पत्तेयं पत्तेयं प्रत्येक प्रत्येक मुखमंडप के उपरितभाग में 'अट्टमंगला पन्नत्ता' आठ आठ मंगल द्रव्य कहे गये हैं। वे मंगलद्रव्य इस प्रकार से हैं १, स्वस्तिक२, श्रीवत्स ३, नन्दिकावर्त४, वर्द्धमानकर, भद्रासन६, कलश७, मत्स्य८, और दर्पण 'तेसिणं मुहमंडवाणं पुरओ' इन मुखमंडपों के आगे ‘पत्तेयं पत्तेयं' अर्थात् प्रत्येक मुखमण्डप के आगे 'पेच्छाघरमंडवा पन्नत्ता' प्रेक्षा गृह मण्डप बने हुए हैं-रंगशालाएं बनी हुइ है 'तेणं पेच्छाधरमंडवा' ये प्रत्येक प्रेक्षागृहमंडप 'अद्धतेरसजोयणाई आयामेणं' १२॥ योजन के लम्बे हैं 'दो दो जोयणाई उडूं उच्चत्तेणं' तथा दो दो योजन की इनकी प्रत्येक की ऊंचाई हैं 'जाव मणिफासो' यहां प्रेक्षागृहों के भूमिभाग का वर्णन मणियों के स्पर्श के वर्णन तक जैसा पहिले किया કરવામાં આવેલ છે, એ જ રીતે કરવું જોઈએ. 'तेसिणं मुहमडवाणं उवरि' से भुभ भ पोनी ५२नमामा अर्थात् 'पत्तेय पत्तेय” १२३ ४२४ भु५ भंपन। ५२मामा 'अछु मगलगा पण्णत्ता' આઠ આઠ મંગલ દ્રવ્ય કહેલા છે, તે મંગલ દ્રવ્યના નામે આ પ્રમાણે છે. स्वस्ति: १, श्रीवत्स २, नवित 3, पद्धमान४ ४, मद्रासन ५, ४१०१, मत्स्य ७, भने ६५५ ८, 'तेसि णं मुहमंडवाणं पुरओ' को भुभमपोनी 2011 'पत्तय पत्तेय' अर्थात् ४२४ भुपमपानी मा 'पेच्छाघरमडवा पन्नत्ता' प्रेक्षागड भयो मनेा छे. अर्थात् २॥ ॥ मनेर छ. 'तेणं पेच्छाघरमडवा' ये ६२४ प्रेक्षा भो ‘अद्धतेरस जोयणाई आयामेणं' ७१ ॥२ योगनानी मावा छे. 'दो दो जोयणाई उड्ड उच्चत्तेणं' ते १२४नी या समयाननी छ. 'जाव मणिफासो' २मडीया प्रेक्षागृहाना भूमिमानुपाणुन भणियोना २५शन। वन सुधा २वी रीत पडदा ४२वामां मावेस छ. से प्रमाणे ४ सयु 'तेसिणं જીવાભિગમસૂત્ર Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६१ सुधर्मासभायाः वर्णनम् भूमिभागानां बहुमध्यदेश भागे, 'पत्तेयं पत्तेयं वइरामया अक्खाडगा पन्नत्ता' प्रत्येक प्रत्येकं वज्ररत्नमया अक्षवाटकाः द्यूतक्रीडास्थानविशेषाः चतुरस्राका प्रज्ञप्ताः, ॥ 'तेसि णं वइरामयाणं अक्खाडगाणं' तेषां खलु वज्रमयाणामक्षवाटकानाम्, 'बहुमज्झदेसभाए' बहुमध्यदेशभागे, 'पत्तयं पत्तेयं मणिपीठिया पनत्ता' प्रत्येकं प्रत्येकं मणिपीठिकाः प्रज्ञप्ताः, 'ताओ णं मणिपेढियाओ' ताः खलु मणिपीठिकाः, 'जोयणमेगं आयामविक्खंभेणं' आयामविष्कम्भाभ्यामेकयोजन प्रमाणा भवन्ति । 'अद्ध जोयणं बाहल्लेणं' पृथुत्वेनाईयोजनम्, 'सव्वमणिमइओ' सर्वात्मना मणिमय्यः, 'अच्छा जाव पडिरूवाओ' अच्छा आकाशवत् इलक्ष्णाः-लण्हा-घृष्टा-मृष्टा-नीरजस्काः निर्मला निष्पङ्काः निष्कण्टकच्छायाः समरीचिकाः-सोद्योता:-सप्तभाः प्रासादीया दर्शनीयाः अभिरूपाः-प्रतिरूपाः 'तासि णं मणिपेढियाणं उप्पि' तासां खलु मणिपीठिकानामुपरि, 'पत्तेयं पत्तेयं' जा चुका है वैसा करना चाहिये । 'तेसि णं बहुमज्झदेसभाए' इन बहुसमरमणीय भूमिभागवाले प्रेक्षागृहों के बीच में 'पतेयं पत्तेयं प्रत्येक में 'वइरामया अक्खाडगा पन्नत्ता' वज्ररत्न के अखाडे हैं 'तेसिणं वइरामयाणं अक्खाडगाणं' इन वज्ररत्नमय अखाडों के 'बहुमज्झदेसभाए' बहुमध्यदेशभाग में 'पत्तेयं पत्तेयं मणिपीठिका पन्नत्ता' अलग२ मणिपीठिकाएं हैं। 'ताओणं मणिपेढियाओ जोयणमेगं आयामविखंभेणं' ये मणिपीठिकाएं एक योजन की लम्बी चौडी है। 'अद्धजोयणं बाहल्लेणं' तथा-आधे योजन की मोटी है। 'सव्वमणिमइओ' ये सब मणि पीठिकाएं सर्वात्मना मणिमय है। 'अच्छाओ जाव पडिरूवाओ' एवं अच्छ-आकाश तथा स्फटिक मणि के जैसी निर्मल है यावत् प्रतिरूप है । यहां यावत् शब्द से 'लण्हा, घृष्टा मृष्टा नीरजस्का, निर्मला' आदि पदों का ग्रहण हुआ है 'तासि णं मणिपेढियाणं उम्पि' इन मणिपीठिबहुमज्झदेसभाए' से पहुस २मणीय भूमिमाया प्रेक्षाहानी पयमा पत्तेयं पत्तेय' हरे ४२४मा 'वइरामया अक्खाडगा पण्णत्ता' १०० २त्नन। २ममा छे. 'तेसिणं वइरामयाणं अक्खाडगाणं' से १०१२त्नमय २५५मागोन। 'बहुमझदेसभाए' म मध्यदेश मागमा 'पत्तेयं पत्तेयं मणिपेढिया पण्णत्ता' २०१०॥ २५॥ मणिपाय। छ. 'ताओ णं मणिपेढियाओ जोयणमेगं आयामविक्खंभेणं' से मणिपालामा ४ योगननी पडवाणी छे. 'अद्धजोयणं बाहल्लेणं' अर्धा योजना विस्तारवाणी छे. 'अच्छाओ जाव पडिरूवाओ' तथा २५२७-२३।४।२॥ मने टि मलिना 2ी निम छ. यावत् प्रति३५ छ. मिडीया यावत् शपथी 'लण्हा धृष्टा, मृष्टा, निरजस्का, निर्मला' विगेरे ५होना सयड थये। छ. 'तासिणं मणि જીવાભિગમસૂત્ર Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९६ जीवाभिगमसूत्रे प्रत्येकं प्रत्येकम् 'सीहासणा पण्णत्ता' सिंहासनानि संस्थितानि, 'सीहासण 'वणओ जाव दामा परिवारो' तेषां सिंहासनानां वर्णनं - दामपरिवारवर्णनं च पूर्ववदेव ज्ञातव्यम् ॥ ' तेसि णं पेच्छाघरमंडवाणं उपि तेषां खलु प्रेक्षागृहमण्डपानामुपरि - अग्रभागे, 'अट्टमंगलगा झया छत्ताइछत्ता' अष्टावष्टौ मङ्गलकानि स्वस्तिकादीनि दर्पणान्तानि कृष्णनीलादिध्वजाः छत्रातिच्छत्राणि | 'तेसि णं पेच्छाघरमंडवाणं पुरओ' तेषां खलु प्रेक्षागृहमण्डपानां पुरस्तात् 'तिदिसिं तओ मणि पेढ़ियाओ पन्नत्ताओ' त्रिदिशि-पूर्व दक्षिणादिषु - अन्यास्तिस्रो मणिपीठिकाः प्रज्ञप्ताः ॥ 'ताओ णं मणिपेढियाओ दो जोयणाई आयाम विक्खभेणं' ताः खलु मणिपीठिका द्वे योजने आयामविष्कम्भाभ्याम् दैर्घ्यविस्ताराभ्याम्, 'जोयणं वाहल्लेणं' योजनमेकं बाहल्येन, 'सव्वमणिमईओ' सर्वात्मना मणिमय्यः 'अच्छाओ जान पडिरूवाओ' अच्छा ः श्लक्ष्णाः घृष्टा मृष्टा यावत्प्रतिरूपाः ।। 'तासि णं कओं के ऊपर 'पत्तेयं पत्तेयं' पृथक् पृथक् 'सीहासणा पन्नत्ता' सिंहासन कहे गये हैं । इन सिंहासनों का तथा मालाओं का वर्णन यहां पर जैसा इनका वर्णन पहिले किया जा चुका है वैसाही करना चाहिये, 'तेसि णं पेच्छाघर मंडवाणं उप्पि' इन प्रेक्षागृहमंडपों के ऊपर अग्रभाग में 'अट्ठट्ठमंगलगा भूया छत्ताइछत्ता' आठ आठ स्वस्तिक आदि मंगल द्रव्य तथा कृष्णनील आदि वर्ण की ध्वजाएं है और छत्रातिछत्र है । 'तेसिणं पेच्छाघर मंडवाणं पुरओ' उन प्रेच्छाघरमंडपों के सामने 'तिदिसि' तीन दिशाओं में 'मणिपेढियाओ पन्नत्ताओ' अन्य और मणिपीठिकाएं है । 'ताओ णं मणिपेढियाओ दो जोयणाई आयामविक्खंभेणं' वे मणिपीठिकाएं दो योजन की लम्बी चौडी है । 'जोयणं बाहल्लेणं' और एक योजन की मोटी है । 'सव्वमणिमइओ' ये सब मणिपीठिकाएं सर्वापेढियाणं उप्पिं' मे भणिपीडिअमोनी उपर 'पत्तेयं पत्तेयं' पृथ५ पृथ५ 'सीहासणा पण्णत्ता' सिंहासना उस छे मे सिंहासनो भने भाषानु वर्गुन पडेसां प्रेम उरवामां आवी गये छे ते प्रभारी सेवु' ले 'तेसिणं पेच्छाघरमंडवाणं उप्पिं' से प्रेक्षाग्रह भडयोनी उपरना अग्रभागमा 'अट्ठट्ठ मंगलगा भूया छत्ताइछत्ता' स्वस्ति विगेरे माई आई मंगल द्रव्यों तथा दृष्णु, नीस, विगेरे रंगोनी धन्नयो छे मने छत्राति छत्र छे. 'तेसिणं पेच्छाघरमंडवाणं पुरओ' मे प्रेक्षाग्रह भडयोनी सामे 'तिदिसि' त्राणे हिशासभां 'मणिपेढियाओ पन्नत्ताओ' मील मणि पीडिअो छे. 'ताओ णं मणिपेढियाओ दो जोयणाई आयामविक्खंभेणं' मे मणि पीडिअो में योजननी सांगा पहोणार वाणी छे. 'जोयणं बाहल्लेणं मने ये योजननी विस्तार वाणी छे. 'सव्व मणिमइओ' मे अधीन भरि જીવાભિગમસૂત્ર Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६१ सुधर्मासभायाः वर्णनम् १९७ मणिपेढ़ियाणं उप्पि' तासां मणिपीठिकानां खलु उपरि, 'पत्तेयं पत्तेय चेइयथूभा पन्नत्ता' प्रत्येकं प्रत्येकं चैत्यस्तूपाः प्रज्ञप्ताः (इह चैत्यपदं ज्ञानबोधकम्) चितीसं ज्ञाने' इति स्मरणात्, न तु-जिनबिम्ब बोधकमिति रहस्यम् ॥ 'ते णं चेइयथूभा' ते खलु चैत्यस्तूपाः, 'दो जोयणाई आयामविक्खंभेणं' द्वे योजने आयामविष्कम्भाभ्याम्, 'साइरेगाइं दो जोयणाइं उर्दू उच्चत्तेणं' सातिरेके द्वे योजने ऊर्ध्व मुच्चैस्त्वेन, ‘सेया' श्वेताः श्वेतत्वमेवोपमया दर्शयति-'संख कुंद' इत्यादि । 'संखंक कुंद-दगरयामय महितफेणपुंजसण्णिकासा' शङ्खाङ्ककुन्दोदकरजोऽमृतमथितफेनपुञ्जसन्निकाशाः, 'सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा' सर्वरत्नमया त्मना रत्नमय है 'अच्छाओ जाव पडिरूवाओ' और अच्छ-आकाशएवं स्फटिकमणि के जैसी निर्मल एवं यावत् प्रतिरूप है । यहां यावत्पद मे इलक्ष्णा घृष्टा मृष्टा आदि पदों का संग्रह हुआ है 'तासि णं मणिपेढियाणं उम्पि' इन प्रत्येक मणिपीठिकाओं के ऊपर 'पत्तेयं पत्तेयं' अलग अलग-चेइयथूभा पन्नत्ता' चैत्य स्तूप-स्तंभ है, जिनबिम्बका नहीं। 'ते णं चेइयथूभा' वे चेत्यस्तूप 'दो जोयणाई आयामविक्खंभेणं' लम्बाइ चोडाइ में दो योजन के हैं 'साइरेगाइं दो जोयणाई' उडूं उच्चत्तेणं' और ऊंचाई में ये कुछ अधिक दो योजन के है । 'सेया' तथा विलकुल ये सब श्वेतवर्ण के है 'संखककुंददगरयामयमहितफेणपुंजसनिकासा' जैसा शङ्ख सफेद होता हैं, वैसे ही ये सब सफेद है जैसे अकरत्न एवं कुन्द पुष्प सफेद होता है। तथा उदकपानी -सफेद होता है । रज-अमृत, मथित फेन पुञ्ज सफेद होता है । वेसे ही ये सफेद है ये उनकी सफेदी प्रकट करने के लिये दृष्टान्त रूप में पीडा सर्वात्मना २त्नमय छे. 'अच्छाओ जाव पडिरूवाओ' भन्छ આકાશ અને સ્ફટિક મણિન જેવી નિર્મળ છે. યાવત્ પ્રતિરૂપ છે. અહિયાં यावत् ५४थी १६॥ धृष्ट भृष्ट विगेरे पहानी सड थये। छ. 'तासिणं मणिपेढियाओ उप्पिं' से ४२४ मणिपी मानी ५२ पत्तेयं पत्तेयं' मग सस 'चेइयथूभा पन्नत्ता' चैत्यस्तूप। स्थाले। छ. न नडी 'तेसि णं चेइयथूभा' २२ चैत्यस्तूप। 'दो जोयणाइं अयामविक्रखंभेणं' में योननी मा पहा व छ. 'साइरेगं दो जोयणाई उढं उच्चत्तणं' मने यामा से ४४४ पधारे थे योनना छ. 'सेया' ते अधा येत्यस्तूप। म सह पनि छ. 'संखकुंद दगरयामयमहितफेनपुंजसन्निकासा' ५ । स३६ जाय છે તેવાજ એ ચૈત્યસ્તૂપ સફેદ હોય છે. એક રત્ન જેવું સફેદ હોય છે. કુંદ પુષ્પ તથા પાણી, અમૃત, મંથન કરવામાં આવેલ ફીણને ઢગલો એ બધા જેવા જીવાભિગમસૂત્ર Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे अच्छाः श्लक्ष्णाः-धृष्टा-मृष्टा निर्मला निष्पङ्का नीरजस्काः सोयोता सप्रभाः प्रासादीयाः दर्शनीयाः अभिरूपाः प्रतिरूपाः इति । 'तेसिणं चेइयथभाणं उप्पि' तेषां खलु चैत्यस्तूपानामुपरितने, 'अट्ठमंगलगा' अष्टावष्टौ मङ्गलकानि स्वस्तिकादीनि, ॥ 'बहुकिण्हचामरज्झया-बहुकृष्णचामरध्वजाः, 'पन्नत्ता' प्रज्ञप्ताः, तथा 'छत्ताइच्छत्ता' छत्रातिच्छत्राणि प्रज्ञप्तानि ॥ 'तेसिणं चेइयथूभाणं चउदिसिं'तेषां खलु चैत्यस्तूपानां चतुर्दिशि पूर्वदक्षिणपश्चिमोत्तररूपासु, 'पत्तेयं पत्तेय' प्रत्येकं प्रत्येकम्, 'चत्तारि मणिपेढियाओ पन्नत्ताओ' चतस्रो मणिपीठिकाः प्रज्ञप्ताः कथिताः । 'ताओ णं मणिपेढियाओ' ताश्चतस्रोऽपि खलु मणिपीठिकाः, 'जोयणं आयामविक्खंभेणं' एकयोजनप्रमाणाः आयामविष्कम्भाभ्यां भवन्ति, पद कहे गये है । 'सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा' ये सब सर्वास्मना रत्नमय है और आकाश एवं स्फटिकमणि के जैसे निर्मल है यावत् प्रतिरूप है यहां यावत्पद से इलक्ष्णा' आदि पदों का ग्रहण हुआ है । 'तेसिणं चेइयथूभाणं उप्पि अट्ठमंगलगा' उन चैत्यस्तूपों के आगे स्वस्तिक आदि आठ आठ मंगल द्रव्य है। 'वहु किण्हचामरभूया पण्णत्ता' अनेक कृष्णवर्ण के चामर हैं और ध्वजाएं है । तथा 'छत्ता इछत्ता' छत्रातिछत्र हैं। 'तेसिणं चेइयथूभाणं चउद्दिसिं पत्तय पत्तेय' उन चेत्यस्तूपों की चारों दिशाओं में अलग अलग ‘चत्तारि मणिपेढियाओ पन्नत्ताओ' चार मणिपीठिकाएं है 'ताओ णं मणिपेढियाओ' वेमणिपीठिकाएं 'जोयणं आयामविक्खं भेणं' एक पोजनकी लम्बी चौडी हैं। 'अद्धजोयणं' बाहल्लेणं और आधे योजन की ये मोटी हैं। 'सव्वमणिमइओ' तथा ये सब सर्वात्मना मणिमय है 'तासि णं मणिपेढिस३४ हाय छ सवा २॥ स्तूप स३६ डाय छे. 'सव्व रयणामया अच्छा जाव पडिरूवा' से था थत्यस्तूप सशते रत्नमय छे. मने २मा तथा २५टि४ મણિના જેવા નિર્મળ છે. યાવત્ પ્રતિરૂપ છે. અહીંયાં યાસ્પદથી શ્લણ विगेरे पहानी सड येस छ. 'तेसिणं चेइयथूभाण उप्पिं अटु मंगलगा' से त्यस्तूपानी ॥ २४ मा मस द्रव्यो छ. 'बहु किण्हचामरभूया पण्णत्ता' मने४ ४ २जनी याभरे। छे. मने ना छे. तथा 'छत्ताइछत्ता' छाति-छत्र छ. 'तेसि णं चेइयथूभाणं चउदिसिं पत्तेयं पत्तेयं' थैत्य स्तूपानी थारे हिशाम ही टी 'चत्तारि मणिपेढियाओ पण्णत्ताओ' या२ मणिपीडियो डसी छे. 'ताओ णं मणिपेढियाओ' से मणिपी 'जोयणं आयामविक्खंभेणं' मे४ योनी सा पडाणा वाणी छ. 'अद्ध जोयणं बाहल्लेणं' मने अर्धा योगनना विस्तार पाजी छ. 'सव्वमणिमइओ' જીવાભિગમસૂત્ર Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६१ सुधर्मासभायाः वर्णनम् ___ १९९ 'अद्धजोयन बाहल्लेणं स्थूलत्वेन 'सव्व मणिमईओ' सर्वात्मना मणिमय्यो भवन्ति । 'तासिणं मणिपेढियाणं उप्पि' तासां खलु मणिपीठिकानामुपरि, 'पत्तेयं पत्तेयं चत्तारि जिणपडिमाओ' प्रत्येकैकस्यां चतस्रो २ जिनप्रतिमाः, 'जिणुस्सेहपमाणमेत्ताओ' 'जिनोत्सेधप्रमाणमात्राः, जिनोत्सेधोहि-उत्कर्षत:-पञ्चधनुश्शतानि जघन्यतः सप्तहस्ताः, 'पलियंकणिसण्णाओ' पर्यङ्कासननिषण्णाः पर्यङ्कात्सनेषूपविष्टा इत्यर्थः 'थूभाभिमुखीओ चिट्ठति' स्तूपाभिमुखास्तिष्ठन्ति इति ॥ 'तंजहा'-तद्यथा-'उसभा वद्धमाणा चंदाणणा वारिसेणा' ऋषभा बर्द्धमानाश्चन्द्रानना वारिषेणाः। 'तेसिणं चेइयथूभाणं पुरओ तिदिसि-तेषां खलु चैत्यस्तूपानां पुरस्तात् त्रिदिक्षु पूर्व दक्षिणोत्तरासु, ‘पत्तेयं पत्तेय' प्रत्येकैकस्याम्, 'मणिपेदियाणं उपि उन मणिपीठिकाओं के ऊपर 'पत्तेय पत्तेय' प्रत्येकमणिपीठिका के ऊपर 'चत्तारि जिनपडिमाओ' चार जिन प्रतिमाएं है। यहां जिन शब्द कामदेवों की पडिमावाचक है विशेषजिज्ञासुओं को ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रका अनगारधर्माऽमृतवर्षिणी टीका में द्रौपदीचर्चा अध्ययन सोलह में सेजान लेना। 'जिणुस्सेहपमाणमेत्ताओ' जिनका उत्सेध ऊत्कृष्ट से पांच सौ धनुषका है और जघन्य से सात हाथका है 'पलियंकणिसण्णाओ' ये सब जिन प्रतिमाएं पर्यङ्कासन से बैठी हुई है। 'थूभाभिमुखीओ चिट्ठति' तथा इन सबका मुख स्तृप की ओर है इन प्रतिमाओं के नाम इस प्रकार से है 'उसभा-वद्धमाणा, चंदाणणा, वारिसेणा' ऋषभ, वर्द्धमान, चन्द्रानन, और वारिसेण, 'तेसिणं चेडय थूभाणं पुरओ तिदिसिं' इन चैत्यस्तूपों के आगे पूर्व दक्षिण और उत्तर तथा ते मी भानपी. सर्वात्मना भाभय छे. 'तासि णं मणिपेढिया णं उप्पिं' से मणि पीआमानी ५२ ‘पत्तेयं पत्तेयं' हरे ४२४ मणिपानी ७५२ 'चत्तारि जिनपडिमाओ' यार छन प्रतिमा छे. मडीयां न शाम દેવના અર્થમાં વપરાયેલ છે. તેથી કામદેવ પ્રતિમા છે તેમ સમજવું વિશેષજીજ્ઞાસુઓએ જ્ઞાતાધર્મ કથાગ સૂત્રની અનગાર ધર્મામૃત વર્ષિણી ટીકામાં द्रौपदी. या मध्ययन १६ सोम न सम०० से. 'जिणुस्सेह पमाणमेत्ताओ' જેને ઉત્સધ ઉત્કૃષ્ટથી પ૦૦ પાંચસે ધનુષને છે. અને જઘન્યથી સાત હાથને छ. 'पलियंकणिसण्णाओ' ये सधी प्रतिभामा ५ सानमा मे छे. 'थूभाभिमुखीओ चिट्ठति' ते 4थी प्रतिमासानु भुम स्तूपनी त२५ छे. ते प्रतिमासाना नामी २॥ प्रमाणे छे. 'उसभा वद्धमाणा चंदाणणा वारिसेणा' वृषम १द्ध भान यानन मने पारिसेन 'तेसिं ण चेइयथूभाणं पुरओ तिदिसिं' से ચૈત્યસ્તૂપોની આગળ પૂર્વ, દક્ષિણ અને ઉત્તર દિશામાં અર્થાત્ દરેક દિશામાં જીવાભિગમસૂત્ર Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०० जीवाभिगमसूत्रे याओ पन्नत्ताओ' मणिपीठिका आसनविशेषाः प्रज्ञप्ताः । 'ताओ णं मणिपेदियाओ' ताश्च खलु मणिपीठिकाः 'दो दो जोयणाई आयामविक्खंभेणं-द्वे द्वे योजने दैर्घ्य विस्ताराभ्याम् । 'जोयणं वाहल्लेणं' पृथुत्वेन योजनमेकं भवन्ति, 'सव्व मणिमइओ' सर्वमणिमय्यस्ता भवन्ति मणिपीठिकाः, 'अच्छाओ' अच्छाः स्वच्छाः आकाशवत् 'लण्हाओ' लण्हाः, 'सण्हाओ' श्लक्ष्णाः, 'घट्टाओ' घृष्टाः घर्शिताः, 'महाओ' 'मृष्टाः मर्दिताः, 'णिप्पंकाओ' निष्पङ्काः स्वभावतः स्वतोमलरहिताः, 'णीरयाओ' 'नीरजस्काः 'णिम्मला' निर्मलाः आगन्तुकमलरहिताः सप्रभाःसोयोताः प्रासादीयाः दर्शनीयाः अभिरूपाःप्रतिरूपाः एतदेव दर्शयति'जाव पडिरूवा' यावत्प्रतिरूपा भवन्ति तास्तामणिपीठिकाः'तासिणं मणिपेड़ियाणं दिशाओं में से प्रत्येक दिशा में 'मणिपेढियाओ पन्नत्ताओ' मणिपीठिकाएं आसनविशेष है। 'ताओणं मणिपेढियाओ' वे मणिपीठिकाएं 'दो दो जोयणाई आयामविक्खंभेणं' लम्वाई-चौडाई में दो दो योजन की है। 'जोयणं बाहल्लेणं' तथा मोटाइ में एक योजन की है। 'सव्वमणिमइओ' ये सब मणिपीठिकाएं सर्वात्मना मणिमय है 'अच्छाओ जाव पडिरूवाओ' एवं ये सब मणिपीठिकाएं आकाश एवं स्फटिकमणि के समान नीर्मल यावत् प्रतिरूप है। यहां यावत्पद से 'लहाओ सहाओ घटाओ मट्ठाओ णिप्पंकाओ' णीरयाओ, णिम्मलाओ' इत्यादि अभिरूप तक के पदों का ग्रहण हुआ है इससे यह बतलायागया है कि ये सब मणिपीठिकाएं चिकनी है २ घिसी हुई है मृष्ट है स्वभावतः मलरहित हैं नीरजस्क है-आगन्तुक मेल से रहित है। अत एव निर्मल-बिलकुल साफ सुथरी हैं। प्रभा सहित हैं। उद्योत 'मणिपेढियाओ पन्नत्ताओ' मा पीस पथात् मासन विशेष छ. 'ताओ मणिपेढियाओ' ये मणिपी 'दो दो जोयणाई आयाम विक्ख भेणं' an४ पडामा म योनी छे. 'जोयणं बाहल्लेणं' तथा विस्तारमा से योनी छे. 'सव्यमणिमईओ' को तमाम मणिपीडियो सामना भलिभय छे. 'अच्छाओ जाव पडिरूवाओ' ये तमाम मणि पी४॥ २॥३ અને સ્ફટિક મણિ સરખી નિર્મળ યાવત્ પ્રતિરૂપ છે. અહિંયા યાવ૫દથી. 'लण्हाओ सण्हाओ घटाओ मटाओ णिप्पंकाओ णीरयाओ णिम्मलाओ' त्यादि અભિરૂપ સુધીના પદોનો સંગ્રહ થયેલ છે. એનાથી એ બતાવવામાં આવેલ છે કે આ બધીજ મણિપીઠિકા ચીકણી છે. ઘસેલી છે. મૃખ છે. સ્વભાવથીજ મલ વિનાની છે. અને રજ વિનાની છે. અર્થાત્ આગંતુક મેલ વિનાની છે. તેથી જ તે ઘણીજ નિર્મલ એકદમ સાફ સુફ છે. પ્રભાયુતક છે. ઉદ્યોત જીવાભિગમસૂત્ર Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६१ सुधर्मासभायाः वर्णनम् __ २०१ उम्पि' तासां खलु मणिपीठिकानामग्रभागे, ‘पत्तेयं पत्तेय'-चेइयरुक्खा पन्नत्ता' प्रत्येकं प्रत्येकं चैत्यवृक्षाः ज्ञानप्रयोजना वृक्षाः यमासाद्य ज्ञानं विवर्धते निर्मल च भवति तथाभूतास्तेवृक्षाः प्रज्ञप्ताः-ख्यातिं गता लोके । 'तेणं चेइयरुक्खा' ते खलु चैत्यवृक्षाः 'अट्ठ जोयणाई उडूं उच्चत्तेणं' अष्टौ योजनानि ऊर्ध्वमुच्चत्वेन, 'अद्धयोजणं उव्वेहेणं' अर्द्धयोजनं यावदुद्वेधेन दिगन्तराले चतुर्दिक्षु विस्तृत्या, 'दो जोयणाई खंघी' द्वे योजने स्कन्धाः, 'अद्ध जोयणं विक्खंभेण' अर्द्धयोजनं विष्कम्भवृत्त्या, 'छ जोयणाई विडिमा' षड्योजनानि विडिमा यावद्वहुमध्यदेशभागे ऊर्ध्व विनिर्गता शाखा सा विडिमा सा च षड़योजनानि ऊर्ध्वमुच्चैस्त्वेन, 'बहुमज्झदेसभाए अट्ठ अट्ठ जोयणाई आयामविक्खंभेणं' बहुमध्यदेशभागेऽष्ट योजनानि-आयामविष्कम्भाभ्याम् दैर्घ्य विस्ताराभ्यां अर्द्धयोजनं विष्कम्भेण, सहित है प्रासादीय है दर्शनीय हैं और अभिरूप है। 'तासि णं मणिपेढियाणं उप्पि' उन मणिपीठिकाओं के अग्रभाग में 'पत्तयं २' अट्ठ जोयणाई उडूं उच्चत्तेणं' ये चैत्यवृक्ष ऊंचाई में आठ योजन के कहे गये है। 'अद्धजोयणं उन्हे णं' और उद्धेध की अपेक्षा ये आधे योजन के-दो कोश के कहे गये हैं। चारों दिशाओं में जो इसका फैलाव है वह यहां उद्वेध शब्द से प्रकट किया गया है 'दो जोयणाई कंधे दो योजन तक इनके स्कन्ध विस्तृत है । 'अद्धजोयणं विक्खंभेणं' आधे योजनका वह स्कन्ध मोटा है 'छ जोयणाइंविडिमा' छ योजन की इसकी शाखाएं है जो शाखाएं वृक्ष के ठीक-बीच में से निकलती हुई ऊंची जाती है। उनका नाम विडिमा है। 'बहमज्झदेसभाए अट्टजोयणाई आयामविखंभेणं' बीच में इस विडिमा की लम्बाई चौडाई आठ युश्त छ. शनीय छ भने मनि३५ छ. 'तासिणं मणिपेढियाणं उपि' से मणिपाठसानी ५२न। म पत्तेयं पत्तेय” २५ मा 'चेहयाक्खा पन्नत्ता' चैत्य वृक्ष छे. 'तेणं चेइयरुक्खा अट्ट जोयणाई उड्ढे उच्चत्तेणं' से चैत्य वृक्ष मा योगननी या छे. 'अद्ध जोयणं उव्वेहेणं' मने द्वेधनी અપેક્ષાએ એ અર્ધા એજનના અર્થાત્ બે કોસના કહેલ છે. ચારે દિશાઓમાં જે तना सा छे. तेने मडिया द्वेष श५४थी याम मावस छ. 'दो जोयणाई कंधे से योन पन्त तेन २४-जीयोनी विस्तार छे. 'अद्धजोयणं विक्खंभेणं' अर्धा योनिन ते २४ घना विस्ता२ छ. 'छ जोयणाई विडिमा' छ જનની તેની શાખાઓ છે. જે શાખાઓ વૃક્ષના બાબર વચમાંથી નીકળીને ये तय छे. ते माने विमा वाम मावे छे. 'बहुमज्झदेसभाए अद्र जोयणाई आयामविक्ख भेणं' से पानी ens पा 248 योगननी छ. जी० २६ જીવાભિગમસૂત્ર Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०२ जीवाभिगमसूत्रे 'साइरेगाई' अट्ट जोयणाई सव्वग्गेणं पण्णत्ताई' सर्वाग्रेण प्रज्ञप्तानि सातिरेकायष्टौ योजनानि ते चैत्यवृक्षाः प्रज्ञप्ताः, 'तेसि णं चेइयरुक्खाणं तेषां खलु चैत्यवृक्षाणाम्, 'अयमेयारूवे वण्णावासे पन्नत्ते' अयमेतद्रूपो वक्ष्यमाणस्वरूप वर्णावासो वणैकः प्रज्ञप्तः प्रकाशितः । 'तं जहा ' तद्यथा 'वइरामया मूला' वज्रमयाणि मूलानि वज्रसंज्ञकरत्नमयान्येव मूलानि, 'रययमुपट्टिया विडिमा ' रजतमुप्रतिष्ठित विडिमा: रजतमयीसुप्रतिष्ठिता विडिमा वहुमध्यदेशभागे ऊर्ध्व विनिर्गताः शाखास्ते तथा सुप्रष्ठिता विडिमाः, तथा - 'रिट्ठामय विपुलकंदे वेरुलियरुइलखंधा' रिष्टमय विपुलकन्दाः, वैडूर्य रुचिरस्कन्धाः, तत्र रिष्टमयः रिष्टरत्नमयः कन्दो येषान्ते रिष्टमयकन्दाः, तथा- - वैडूर्यमयः वैडूर्यरत्नमयो रुचिरो मनोज्ञः स्कन्धो येषां ते वैडूर्यरूचिरस्कन्धाः, 'सुजातवर जायरूव पडमगविसालसाला' सुजात—वरजातरूपप्रथमक विशालशाखाः, सुजातं मूलद्रव्यशुद्धं वरं प्रधानं यज्जातरूपं तदात्मका प्रथमा मूलभूता विशाला शाखा येषां ते सुजातवरजातरूप - प्रथमक विशालशाखाः, 'नानामणिरयणयोजन की है। तथा यह विडिमा आधे योजन की मोटी है । 'साइर - गाईं अट्ठ जोयणाई सव्वग्गेणं पण्णत्ताई' ये सब चैत्यवृक्ष मिलकर कुछ अधिक आठयोजन के विस्तारवाले कहे गये है । 'तेसिणं चेइयरुक्खाणं अयमेयारूवे वण्णावासे पन्नत्ते' इन चैत्यवृक्षों का वर्णन इस प्रकार से हैं जैसे - ' वइरामया मूला' इनकी जडे -: - मूलभाग-वज्ररत्न की हैं 'रयसुपट्टिया विडिमा' चांदी की इनकी विडिमा शाखाएं है। 'रिट्ठामय विपुलकंदे वेरुलियरुइलखंधा' रिष्ट रत्नमय इनके विपुल कन्द हैं । वैडूर्यरत्न के इनके रुचिर स्कन्ध है 'सुजातवर जायख्वपडमगविसालसाली' तथा इनकी जो मूल भूत प्रथम शाखाएं हैं वे शुद्ध श्रेष्ठ सुवर्ण की है । 'नानामणिरयणविविधसाहसाहा' इनकी अनेक प्रकार की ओर प्रशाखाएं नाना प्रकार के मणियों की और रत्नों की रमने से विडिया डाण अर्धा योजना विस्तार वाणी छे. 'साइरेगाई अट्ठ जोयणाई सव्वगेणं पण्णत्ताई' मे मधा चैत्यवृक्षा भणीने ४५ वधारे आ योजना विस्तारवाणा उडेला छे. 'तेसिणं' चेइयरुक्खाणं' अयमेयारूवे वण्णा वासे पण्णत्ते' मे यैत्यवृक्षानु वर्णन या प्रमाणे छे मरे 'वइरामया मला' तेनो भूज लाग १ रत्ननो छे. 'रययसुपट्टिया विडिमा' तेनी विडिभा शामा यांहीनी छे. 'रिठ्ठामय विपुलकंदे वेरुलियरुइलसंधा' रिष्ट रत्नभय तेना वियुस २४ हो छे. वैडूर्य रत्नोना तेना ३थिर छे. 'सुजातवरजायरूव पडमग વિસામાટી તથા તેની જે મૂલ રૂપ પહેલી શાખાઓ છે, તે શુદ્ધ અને ઉત્તમ मेवा सोनानी छे. 'नानामणिरयणविविहसाहसाहा' तेनी भने प्रारनी ने જીવાભિગમસૂત્ર Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६१ सुधर्मासभायाः वर्णनम् २०३ विविध साहपसाहा, वेरुलियपत्ता तवणिजपत्तवंटा-' नानामणिरत्नविविधशाखप्रशाखाः, वैडूर्यमयपत्रास्तपनीयपत्रवृन्ताः तत्र-नानामणिरत्नात्मिकाः अनेक प्रकारकमणिरत्नरूपाः विविधाः शाखाः प्रशाखाश्च येषां ते नानामणिरत्नविविधशाखप्रशाखाः, वैडूर्याणि-वैडूर्यमयाणि पत्राणि येषां ते वैडूर्यपत्राः, तथातपीयानि-तपनीयमयानि सुवर्णात्मिकानि पत्रवृन्तानि येषां ते तपनीयपत्रवृन्ताः तथा- 'जंबूणयरत्तमउयसुकुमालपवालपल्लवसोभंतवरंकुरग्गसिहरा'- जाम्बूनदरक्तमृदुकसुकुमारप्रवालपल्लवशोभमानवराङ्कुरायशिखराः तत्र-जाम्बूनदाः जाम्बूनामक सुवर्णविशेषमयाः रक्ता-रक्तवर्णा मृदवो मनोज्ञाः सुकुमाराः सुकुमारस्पीः ये प्रवालाः ईषदुन्मीलितपत्रभावाः पल्लवाः संजातपरिपूर्णप्रथमपत्रभवाः शोभमाना वराङ्कुराः शिखरा येषां ते तथा, तथा-'विचित्तमणिरयणसुरभिकुसुमफलभरणमियसाला' - विचित्रमणिरत्नसुरभिकुसुमफलभरनमितशाखाः तत्र-विचित्राणि रत्नानि विचित्रमणिरत्नमयानि यानि सुरभीणि कुसुमानि-फलानि च तेषां भरेण-भारेण नमिताः पूर्वमनम्रा अपि नताः शाखा येषां ते तथा, 'स च्छाया'-सती-शोभना छाया येषां ते-स च्छायाः, 'सप्पभा'-सप्रभाः प्रभया सह वर्तमानाः, 'समरीचिया'-समरीचिकाः, चाकचिक्यकिरणयुक्ताः ‘स उज्जोहै। इनके पत्र वैडूर्यरत्नके हैं । और पत्रों के वृन्त डंठल-तपे हुए सुवर्ण के हैं। 'जंबूणयरत्तमउयसुकुमालपवालपल्लव सोभंतवरंकुरग्गसिहरा' जाम्बू नामक सुवर्ण विशेषमय इनके लालवर्णन के मृदु मनोज्ञ प्रवाल और पल्लव है। और इन से उनके पास के सुन्दर अङ्कर सुशोभित है। 'विचित्तमणिरयणसुरभि कुसुमफलभरणभियसाला' इनकी शाखाएं विचित्रमणिरत्नों के सुरभित कुसुमों और फलों के भार से झूकी हुई है। 'सच्छाया' इनकी छाया वडी भव्य है। 'सप्पभा' प्रभासहित है 'समरोईया' किरणों से युक्त है 'सउज्जोइया' उद्योतसहित પ્રશાખાઓ છે તે અનેક પ્રકારના મણિની અને રત્નની છે. તેના પાન વૈડૂર્ય રત્નના છે. અને પાનના ડીંટાએ તપાવવામાં આવેલ પરમશુદ્ધ સેનાના छ. 'जंबूणयरत्तमउय सुकुमालपवालपल्लवसोभंतवरंकुरग्गसिहरा' भू नामना સુવર્ણ વિશેષના લાલવર્ણવાળા કમળ અને મનેઝ પ્રવાલ કૂંપળ અને પત્ર પાનડાઓ છે. અને તેની પાસેના અંકુરે સુંદર અને સુશોભિત જણાય छ. 'विचित्त मणिरयणसुरभिकुसुमफलभरणमियसाला' तेनी माया वियित्र मणि रत्नाना सुधा पो मने जाना माथी नभेकी छे. 'सच्छाया' तेनी छाय! घणी सव्य छे. 'सप्पभा' प्रमा युत छ. 'समरीइया' थी युत छ. 'सउज्जोया' धोत सहित छ. 'अमयरससमरसफला' तेना मे જીવાભિગમસૂત્ર Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०४ जीवाभिगमसूत्रे इया' सोद्योता: मणिरत्नानामुद्योतेन सह वर्त्तन्ते मृदुभावात्, 'अमयरस समरसफला' - अमृतरसस्य समरसानि फलानि येषां ते तथाभूताः, 'अधियं णायणमणनिब्बु करा' - अधिकं नयनयोर्मनसश्च निवृतिकराः, 'पासाइया' - प्रासादीयाः 'दरिसणिज्जा' दर्शनीया: द्रष्टुं योग्याः, 'अभिरुवा' - अभिरूपाः, अतएव - 'पडिरूवा' प्रतिरूपाः । ' ते णं चेइयरुक्खा अन्नेहिं बहुहिं' - ते खलु चैत्यवृक्षाः अन्यैः स्वातिरिक्तरपि बहुभिः, 'तिलयलवयछत्तोवगसिरी ससत्तवण्णदहिवन्नलोद्धधवचंदणीवकुडकर्यवपणसतालतमाल पियाल - पियेगु - पारावय - रायरुक्ख - नंदिरुक्खे हिं' - तिलकलवङ्ग छत्रोपग शिरीष सप्तपर्ण दधिपूर्ण लोध्रघवचन्दननीपकुटज - कदम्बपनसतालतमालप्रियाल - प्रियङ्गु पारावत- राजवृक्षनन्दिवृक्षैः - एतन्नामकपुष्पविशेषैः 'सच्चओ समता संपरिक्खित्ता' सर्वत चतुर्दिक्षु समन्तात् सर्वतो भावेन है 'अमयरस समरस फला' इनके फल समानरसवाले हैं, और उनका वह रस अमृत के रस जैसा सुस्वादु है । 'अधियं णयणमणणिव्वुइकर' ये सब बहुत ही अधिक रूप में नयनों और मनको शान्तिलाभ देनेवाले हैं । 'पासाइया' प्रसन्न करनेवाले हैं 'दर्शनीयाः' देखने योग्य है । अभिरुवा' अभिरूप और प्रतिरूप है । 'तेणं चेइयरुक्खा अन्नेहिं बहुहिं' वे चैत्यवृक्ष अन्य और भी बहुत से 'तिलय लवय छतोवगसिरीस सत्तवण्णदहिबन्न, लोद्ध-धव, चंदण, नीव कुडया कयवपणसताल तमाल पियालु पियंगु पारावय रायरुक्ख नंदिरुक्खेहिं' तिलक वृक्षों से लव वृक्षों से, छत्रोपगवृक्षों से शिरीषवृक्षों से सप्तपर्णवृक्षों से दधिपर्णवृक्षों से लोध्रवृक्षों से चन्दन वृक्षों से नीववृक्षों से कुटजवृक्षों से कदम्बवृक्षों से पनसवृक्षों से तालवृक्षों से तमालवृक्षों से प्रियालवृक्षों से प्रियंगुवृक्षों से, परावतवृक्षों से, राजवृक्षों " સરખા રસવાળા છે અને તેના એ રસ અમૃત રસના જેવા સ્વાદીષ્ટ છે, 'अधियं णयणमणणिव्वुइकरा' से मघा नेत्रो भने भनने धान अधिक पशु शांती भाडवावाणा छे. 'पासाइया' प्रसन्न ४२वा वाणा छे. 'दर्शनीयाः' लेवा साय छे. 'अभिरुवा पडिवा' अभि३५ भने प्रतिय छे. 'ते णं चेइयस्क्खा अन्नेहि ं बहुहि' थे चैत्यवृक्षो मील पशु घाणा मेवा 'तिलय लवय छत्तोवग सिरीससत्तवण्णदहिवण्णलोद्बधवचंदणनीवकुडयकयवपणसतालतमालपियालुपियंगुपारावय रायरुक्खनं दिरुक्खेहि' तिस वृक्षोथी सवंग वृक्षोथी छत्रीपण वृक्षोथी शिरीष વૃક્ષાથી સપ્તપર્ણ વૃક્ષાથી દધિપવૃક્ષાથી લાપ્રવૃક્ષેાથી અને ચંદનના વૃક્ષેાથી નીવવૃક્ષાથી કુટજ વૃક્ષાથી કદમ્બ વૃક્ષેાથી પનસ વૃક્ષેાથી તાલ વૃક્ષેાથી તમાલ વૃક્ષાથી પ્રિયાલ વૃક્ષાથી પ્રિયંગુ વૃક્ષાથી પારાવત વૃક્ષેાથી રાજ વૃક્ષાથી અને જીવાભિગમસૂત્ર Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. ६१ सुधर्मासभायाः वर्णनम् २०५ संपरिक्षिप्ताः [: व्याप्ताः ( अदत्तप्रायोऽवकाशाः ) ' ते णं तिलया जाव नंदिरुक्खा ' ते खलु तिलकलवंगादि नन्दिवृक्षान्ता वृक्षाः, 'मूलवंतो कंदवंतो जाव सुरम्मा'मूलवन्तः कन्दवन्तः स्कन्धवन्तः शाखा प्रवालपत्रपुष्पफलवन्तः अतएव - सुरम्याः 'ते णं तिलया जाव नंदिरुक्खा' ते खलु तिलका:या वत् - नन्दिवृक्षाः (अत्र यावत्पदेन लवंग छत्रोपगशिरीष सप्तपर्णादि राजवृक्षान्तानां संग्रहः कार्यः ) 'अन्नेहिं बहुहिं पउमलयाहिं जाव सामलयाहिं' अन्याभिः पद्मलता भिर्नागलता भिरशोकलताभि चम्पकलताभि चूतलताभि र्वनलताभि र्वासन्तिकलताभि र्विमुक्तकलताभिः कुन्दलताभिः श्यामलताभिः - ' सव्वतो समंता संपरिक्खित्ता' सर्वतः सर्वदिक्षु समन्तः सकलप्रदेशेषु यथा स्थानं परिवेष्टिताः । 'ताओ णं पउमलयाओ जाव सामलयाओ' ताःखलु पद्मलता : अशोकलताः चम्पकलताः चूतलताः वनलताः से और नन्दिवृक्षों से 'सव्वओ समता संपरिक्खित्ता' चारों ओर से घिरे हुए है । 'तेणं तिलया जाव नंदिरुक्खा' ये सब तिलकवृक्ष से लेकर नन्दिवृक्ष तक जितने वृक्ष है सब 'मूलवंतो कंदवतो' प्रशस्त मूलवाले और प्रशस्त कन्दवाले है । 'यावत् सुरम्मा' यावत् सुरम्य हैं। यहां यावत्पाद से स्कन्धवन्तः' शाखा प्रशाखावन्तः प्रवालवन्तः पत्र पुष्प फलवन्तः ' इन पदों का संग्रह हुआ है । 'तेणं तिलया जाव नंदिरुक्खा' ये सब तिलकवृक्ष से लेकर यावत् नन्दिवृक्ष तक के जितने भी वृक्ष है वे सब 'अन्नेहिं बहुहिं पउमलयाहिं जाव सामलयाहिं सव्वओ समंता संपरिक्खित्ता' अन्य और अनेक पद्मलताओ से यावत् श्यामलताओं से चारों ओर से घिरे हुए हैं। यहां यावत् शब्द से नागलताओं का अशोक लताओं का चम्पकलताओं का, विमुक्त लताओं का और कुन्दलताओं का ग्रहण हुआ है 'ताओ णं पउमलयाओ जाव सामल शाखा प्रशाखावन्तः प्रवालवन्तः नही वृक्षोथी 'सव्वओ समंता संपरिक्खित्ता' यारे मान्नुधी घेरायेला छे. 'तेणं तिलया जाव नंदिरुक्खा' तिस वृक्षथी बहने नदीवृक्ष सुधीना से मघा वृक्षा 'मूलवंतो कंदवतो' प्रशस्त भूगवाणा भने प्रशस्त वाणी है यावत् 'सुरम्मा ' सुरभ्य छे. अहींयां यावत्पथी 'स्कन्धवन्तः पत्रपुष्पफलवन्तः' या पहोनो संग्रह थयेस छे. ' तेणं तिलया जाव नंदिरुक्खा' तिस वृक्षथी सर्धने यावत् नहिवृक्ष सुधिना भेटला वृक्ष छे, ते गधा 'अन्नेहि' बहुहिं मलयाहिं जाव सामलयाहिं सव्वओ समता संपरिक्खित्ता' मी अने પદ્મલતાઓથી યાવત્ શ્યામલતાએથી ચારે બાજુથી ઘેરાયેલા છે, અહીં યાવત્ શબ્દથી નાગલતાએ અશેાકલતાએ ચંપકલતાએ વિમુકતલતાએ અને કુદલતા अणु थयेस छे. 'ताओ णं पउमलयाओ जाव सामलयाओ' या अधी पद्मसताओ, જીવાભિગમસૂત્ર Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०६ जीवाभिगमसूत्रे वासन्तिकलताः अतिमुक्तलताः कुन्दलताः श्यामलता : - 'भाणियव्वं कुसुमियाओ जाव पडिरुवाओ' नित्यं कुसुमिताः फलिताः पल्लविताः स्तवकिताः गुल्मिताः नित्यंयुगलिताः फलभारनताः सुविभक्त विशिष्ट मञ्जरी अवतंसकधारिण्यः सर्वरत्नमयाः श्लक्ष्णाः लण्हा : घृष्टा मृष्टा नीरजस्का निर्मलानिष्पङ्का निष्कण्टकच्छायाः सप्रभाः समरीचिकाः सोद्योताः प्रासादिका दर्शनीया अभिरूपाः प्रतिरूपाः 'तेसि णं चेइयरुक्खाणं उपि' - तेषां खलु चैत्यवृक्षाणामुपरि - ऊर्ध्वभागे, 'वहवे अट्टमंगलगाझया छत्ताइछत्ता' बहून्यष्टौ मङ्गलकानि स्वस्तिक श्रीवत्स - वर्द्धमान नन्दिकावर्त्त भद्रासन कलशमत्स्यदर्पणाख्यानि कृष्णनीललोहितहारिद्रशुक्लचामरध्वजाः छत्रातिच्छत्राणि, । ' तेसि णं चेइयरुक्खाणं पुरओ तिदिसि' तेषां खलु चैत्यवृक्षाणां पुरतस्त्रिदिशि पूर्वदक्षिणोत्तरासु ' 'तओ मणि याओ' ये सब पद्मलताएं अशोकलताएं. चम्पकलताएं चूय- आम्रलताएं, वनलताएं, वासन्तिकलताएं, अतिमुक्तकलताएं, कुन्दलताएं एवं श्यामलताएं, 'भाणियव्वं कुसुमियाओ जाव पडिरुवाओ' कुसुमित है । और यावत् प्रतिरूपक है । यहां यावत्पद से 'फलिताः, पल्लविताः, गुल्मिताः, नित्यं युगलिताः, फलभारनताः, सुविभक्त विशिष्ट मञ्जरी अवतंसकधारिण्यः, सर्वरत्नमयाः, श्लक्ष्णाः, लव्हाः घृष्टाः, नीरजस्का: निर्मलाः, निष्पंकाः, निष्कंटक च्छायाः, सप्रभाः, समरीचिकाः, सोद्योताः, प्रासादिकाः दर्शनीयाः अभिरूपा:' इन समस्त पदों का ग्रहण हुआ है । 'तेसिणं चेइयरुक्खाणं उप्पि' इन चैत्यवृक्षों के उर्ध्वभाग में 'बहवे अट्टमंगलगा भूया छताइछत्ता' अनेक स्वस्तिक, श्रीवत्स, वर्धमान, नन्दिकावर्त भद्रासन, कलश मत्स्य, दर्पण ये अष्टमंगल द्रव्य है । तथा कृष्णनील लोहित हारिद्र शुक्ल वर्ण की चमराकार वाली ध्वजाएं अशोऽसताओ, थौंय९सताओ, आम्रसताओ भने श्यामसताओ। 'भणियव्वं कुसु मियाओ जाव पडिरूवाओ' सुमित छे, यावत् प्रति३य छे. अहींयां यावत्यदृथी 'फलिताः पल्लविताः गुल्मिताः नित्यं युगलिताः फलभारनताः सुविभक्त विशिष्टमञ्जरी अवतंसकधारिण्यः, सर्वरत्नमयाः श्लक्ष्णाः लव्हाः घृष्टाः मृष्टः: नीरजस्का: निर्मलाः निष्पंकाः निष्कंटकच्छायाः सप्रभाः समरीचिकाः सोद्योताः प्रासादिकाः दर्शनीया अभिरूपाः' मा धान हो श्रणु उराया छे. तेसिंणं चेइयरुक्खाणं उप्पिं मे यैत्यवृक्षाना उपरना लागभां 'बहुवे अट्टमंगलगा भूया छत्ताइछता' भने स्वस्ति, श्रीवत्स ન ંદિકાવ વદ્ધમાન, ભદ્રાસન, કળશ, મત્સ્ય દણુ એ આઠ મંગલ દ્રવ્ય છે. तथा सॄष्णु, नीस, बास, पीजा, सहरंगनी यमराजरवाणी धन्नो छे. अने छत्रातिछत्र छे. 'तेसिणे चेइयरुक्खाणं पुरओ तिदिसि' मे भैत्यवृक्षोनी भागण त्रशु જીવાભિગમસૂત્ર Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६१ सुधर्मासभायाः वर्णनम् पेढियाओ पन्नत्ताओ'-त्रिसंख्यका मणिपीठिकाः कथिताः । 'ताओ णं मणिपेढियाओ' ताः खलु मणिपीठिकाः, 'जोयणं आयामविक्खंभेणं' एकं योजनमायामविष्कम्भाभ्याम्, 'अद्ध जोयणाई बाहल्लेणं' अर्द्धयोजन मात्रं पृथत्वेन, 'सव्यमणिमईओ'-सर्वात्मना मणिमय्यः, 'आच्छा जाव पडिरूवाओ' अच्छा आकाशस्फटिवत् श्लक्ष्णाः लण्हाः घृष्टा मृष्टा नीरजस्काः निर्मला निष्पङ्का निष्कण्टकच्छायाः सप्रभाः सोयोताः समरीचिकाः प्रासादीया दर्शनीया अभिरूपाः प्रतिरूपाः ॥ 'तेसि णं मणिपेढियाणं उप्पि'-तासां खलु मणिपीठिकानामुपरि, पत्तेयं पत्तेयं माहिंदझया' प्रत्येकं प्रत्येकं माहेन्द्रध्वजाः, अट्ठमाई जोयणाई उडू उच्चत्तेणं'-अर्द्धाष्टमानि सार्द्ध सप्तयोजनानि-ऊर्ध्वमुच्चैस्त्वेन 'अद्धकोसं उव्वे हेण अर्धक्रोशं चतु:सहस्रप्रमाणमुद्वेधेनाऽधोभागे, 'अद्धकोसं विक्खंहै और छत्रातिछत्र है । 'तेसि णं चेइयरुक्खाणं पुरओ तिदिसि' इन चैत्यवृक्षों के आगे तीन दिशाओं में-पूर्वदिशा, दक्षिणदिशा और उत्तर दिशा में-'तओ मणिपेढियाओ पण्णत्ताओ' तीन मणिपीठिकाएं है। 'ताओ णं मणिपेढियाओ जोयणं आयामविक्खंभेणं' ये मणिपीठिकाएं लम्वाई चौडाइ में एक योजन की है। 'अद्धजोयणं चाहल्लेणं' तथा आधे योजन की इनकी मोटाई है। 'सव्वमणिमईओ' ये सब मणि. पीठिकाएं सर्वात्मना मणियों की बनी हुई है। 'अच्छा जाव पडिरूवाओ' ये सब मणिपीठिकाएं आकाश और स्फटिकमणि के जैसी निर्मल हैं और यावत् प्रतिरूप है यहां यावत्पद से 'श्लक्ष्णा लण्हा' आदि पदों का ग्रहण हुआ है 'तेसिणं मणिपेढियाणं उप्पि' इन मणिपीठिकाओं के उपर 'पत्तेयं पत्तेय' अलग अलग 'महिंदझया' माहेन्द्रध्वजाए है । 'अद्धट्ठमाइं जोयणाई उडूं उच्चत्तेणं' साढे सात योजनकी ये ऊंची हिशायामा 'तवो मणिपेढियाओ पण्णत्ताओ' त्रए मणिपास छ. 'ताओणं मणिपेढियाओ जोयणं आयामविक्खंभेणं' से मणिपी 3 प मे योगननी छे. 'अद्धजोयणं बाहल्लेणं' तथा अर्धा योनी तना विस्तार छ. 'सव्वमणिमइयो' से धी भएपी सर्वशते मणियोनी अनेटस छ. 'अच्छा जाव पडिरूवाओ' २॥ मधी मणिपी8127 मा२॥ भने २५८४ भनिनावी निमछ. अने यावत्प्रति३५ छ. डियां यात्५४थी 'लक्ष्णा लण्हा' विगैरे पहोना सोड येत छ. 'तेसिणं मणिपेढियाणं उप्पि' ते भयायिनी ७५२ पत्तेयं पत्तेयं' 26L PARL 'माहिंदज्झया' भाडन्द्र बन्न। छे. 'अद्धटुमाइं जोयणाई उडू उच्चत्तेणं' से साडेसात योननी यापाजी छ. 'अद्धकोसं उध्वेहेणं' अर्धा असन। तेन द्वेध 15 छ. २मने 'अद्धकोसं विक्खंभेणं' मी જીવાભિગમસૂત્ર Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૦૮ जीवाभिगमसूत्रे भेणं'-अर्धक्रोशं धनुःसहस्रप्रमाणं विष्कम्भेण, 'वइरामय वट्ठलट्ठसंठियमुसिलिट्ठपरिघट्टमहसुपइट्ठिया' वज्रमय वृत्तलष्ट संस्थित मुश्लिष्ट परिघृष्ट मृष्ट सुपतिष्ठिताः ॥ अत्र वज्रमयाः-वज्ररत्नमयाः तथा-वृत्तं वर्तुलम्, लष्टं-मनोज्ञम्, संस्थितं संस्थानं येषां ते वृत्तलष्टसंस्थिताः तथा-श्लिष्टाः यथा भवन्ति परिघृष्टाः द्रवघृष्टाः श्लिष्टपरिष्टाः मृष्टाः सुप्रतिष्ठिताः मनागप्यचलनात् । 'अणेगवरपंचवण्णकुडभीसहस्सपरिमंडियाभिरामा-' अने कैवरैः प्रधानैः पञ्चवर्णैः कृष्णादिभिः कुडभीसहस्रैः लघुपताकासहस्रैः परिमण्डिता सन्तोऽभिरामा:मनोज्ञाः, 'वाउछुया विजय वेजयंती पडागा'-वातोद्भूत विजय वैजयन्तीपताकाः तत्र-वातोद्धृताः वायुनाऽनवरतं प्रकम्पिताः, विजयोऽभ्युदयः तत् संसूचिका वैजयन्ती नाम्न्यो याः पताका, अथवा-विजया इति वैजयन्तीनां पार्श्वकर्णिकाः उच्यन्ते तत्प्रधाना वैजयन्त्यो विजयवैजयन्त्यः पताका है । 'अद्धकोसं उब्वेहेणं' आधेकोश का इन का उद्वेध गहराई है और 'अद्धकोसं विक्खंभेणं' आधे ही कोश की इनकी चौडाई है । 'वइ. रामय वट्ठलट्ठ संठियसुसिलिट्ठ परिघट्टमट्टसंपइट्टिया' ये माहेन्द्रध्वजाएं वज्ररत्न की है और इनका संस्थान गोल है। मनोज्ञ है, ये सब ऐसी प्रतीत होती है कि मानों अच्छी तरह से घिसी गई है तथा प्रमार्जित की गई है । और अपने स्थान से थोडी सी भी नहीं चलने के कारण ये सुप्रतिष्ठित हैं। 'अणेगवरपंचवण्णकुडभीसहस्सपरिमंडियाभिरामा' तथा ये सब माहेन्द्रध्वजाएं अन्य अनेक श्रेष्ठ पांचवर्णों वाली छोटी छोटी हजारों लघुपताकाओं से परिमंडित हैं। अतः देखने में बडी सुन्दर जचती हैं। 'वाउद्धृया विजयवेजयंतीपडागा' विजय वैजयन्ती नामकी और भी ध्वजाएं हैं । जो निरन्तर वायु से उडती रहती है। वैजयन्ती नामकी ध्वजाएं-पताकाएं विजय की अर्थात् अभ्युदय की सूचिका है। इसलिये इन्हें विजय वैजयन्ती सनी तेनी पा छे. 'वइरामय वट्टलट्टसंठिय सुसिलिट्ठ परिघट्टमट्ठ संपइદિ' એ મહેન્દ્ર ધજાઓ વારત્નની છે. અને તેનું સંસ્થાન ગોળ છે. મનોજ્ઞ છે. એ બધી એવી જણાય છે કે જાણે સારી રીતે ઘસવામાં આવેલ છે. તથા પ્રમાજીત કરવામાં આવેલ છે. અને પિતાના સ્થાનથી ડીપણ ન ચાલવાથી ते सुप्रतिडित छे. 'अणेगवरपंचवण्ण कुडमी सहस्स परिमंडियाभिरामा' तथा ये બધી મહેન્દ્ર ધજાઓ બીજી અનેક શ્રેષ્ઠ પાંચવણ વાળી નાની નાની હજારો લઘુપતાકાઓથી પરિમંડિત છે. તેથી જોવામાં ઘણી જ સુંદર જણાય છે. 'वाउद्ध्या विजय वेजयंती पडागा' विन्य वैयन्ती नामनी मी चन्नमा છે, જે હંમેશાં વાયુથી ઉડતી રહે છે. વિજયન્તી નામની ધજાઓ, પતાકાઓ જીવાભિગમસૂત્ર Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. ६१ सुधर्मासभायाः वर्णनम् 'छत्ताइछत्त कलिया' - छत्रातिच्छत्रकलिताः छत्रातिच्छत्राणि उपर्युपरिस्थितानिआतपत्राणि तैः कलित', 'तुंगा' - तुङ्गा उच्चाः, उच्चैस्त्वेन चतुर्योजन प्रमाणत्वात् । अतएव - 'गगणतलमभिलंघमाणसिहरा' गगनतलमभिलंघ्यमान शिखराः गगनतलमाकाशप्रदेशोऽभिलंध्यमानं शिखरं येषां ते तथा 'पासाईया जाव पडिरूवा' - प्रासादीयाः दर्शनीया अभिरूपाः, 'तेसिणं माहिंदज्झयाणं उपि' - तेषां खलु माहेन्द्रध्वजानामुपरि, 'अट्टमंगलगा झया छत्ताइछत्ता' - अष्टावष्टौ मंगलकानि स्वस्तिकादीनि कृष्णनीलादिध्वजाः छत्रातिच्छत्राणि । 'तेसिणं महिंद - ज्झायाणं पुरओ' - तेषां खलु माहेन्द्रध्वजानां पुरस्तात्, 'तिदिसिं तभ नंदाओ पुक्खरिणीओ पन्नत्ता' - त्रिदिशि पूर्वदक्षिणोत्तरासु तिस्रो नन्दा नन्दाभिधानाः कहा गया है । अथवा वैजयन्ती पताकाओं के पास की जो कर्णिकाएं है । उनका नाम विजय है इस विजय प्रधानतावाली जो पताकाएं है वे विजय वैजयन्ती है । ये विजय वैजयन्ती पताकाएं 'छत्ताइछत्तकलिया' अपने ऊपर ऊपर स्थित छत्रों से- आतपत्रों से युक्त हैं । ये सब विजय वैजयन्ती पताकाएं 'तुङ्गा' बहुत ऊंची है। क्योंकि इनकी ऊंचाई का प्रमाण चार योजन का हैं अतएव ये ऐसी प्रतीत होती है कि 'गगणतलममिलंघमाणसिहरा' मानों इनके शिखर - अग्रभागआकाशतलको ही उल्लंघन करने के लिये कटिबद्ध हो रहे हैं । 'पासाइया जाव पडिवा' ये प्रासादीय है - चित्त में प्रसन्नता भर देती है और यावत् प्रतिरूप है । 'तेसिणं माहिंदझयाणं उप्पि' इन पूर्वोक्तमाहेन्द्रध्वजाओं के ऊपर 'अट्ठट्ठ मंगलगा झया छत्ताइछत्ता' आठ आठ स्वस्तिकादि मंगल द्रव्य है ध्वजाएं हैं और छत्र के ऊपर छत्र भी है २०९ વિજયને અર્થાત્ અભ્યુદયને સૂચવનારી છે. તેથી તેને વિજય વેજયન્તી કહે છે. અથવા વૈજયન્તી પતાકાઓની પાંસેની જે કર્ણિકાઓ છે. તેનુ નામ વિજય छे, मे विनय प्रधानवाणी ने पतााओो छे. ते विन्न्य वैश्यति छे. 'छत्ताइ छत्तकलिया' पोतानी उपर उपर रहेला छोथी युक्त छे से जधी वित्र्य વૈજયન્તી પતાકાએ ‘તુīr’ ઘણીજ ઉંચી છે કેમકે–તેની ઉંચાઇનું પ્રમાણ ચાર योगननु छे. तेथी से मेवी भगाय छे - 'गगणतलमभिलंघमाणसिहरा' भो भेना शिम। भाडाशतसनेन भोजगवा माटे तैयार थह रहे छे. 'पासाइया जाव पडिवा' से प्रसाहीय छे, वित्तमां प्रसन्नता भरी छे भने यावत्प्रतिश्य छे. 'तेसि णं माहिंदज्झयाणं उपिं भी पूर्वोस्त माहेन्द्र धन्नयोनी (५२ अठ्ठठ्ठमंगलगा झया छत्ताइछत्ता' मा मा स्वति विगेरे मंगल द्रव्यो छे धनयो छे, मने छत्रनी उपर छत्र छे. 'तेसिणं महिंदज्झयाणं पुरओ तिदिसि तओ जी० २७ જીવાભિગમસૂત્ર Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१० जीवाभिगमसूत्रे पुष्करिण्यः प्रज्ञप्ता विशुताः, 'ताओ पुक्खरिणीओ' ताः खलु पुष्करिण्यः, 'अद्धतेरस जोयणाई आयामेणं'- सार्द्ध द्वादश योजनानि दैर्येण 'सक्कोसाइ छ जोयणाई विक्खंभेणं' षड्योजनानि क्रोशैकेनाधिकानि विष्कम्भेण विस्तारेण 'दस जोयणाई उव्वेहेणं'-दश योजनान्युद्वेधेन, 'अच्छाओ सहाओ पुक्खरिणी वण्णयो' अच्छाः श्लक्ष्णाः यावत् पुष्करिणी वर्णकः कर्तव्यः ताः खलु पुष्करिण्य: 'पत्तय पत्तेयं-प्रत्येकैकम्, 'पउमवरवेइया परिक्खित्ताओ' पद्मवरवेदिकया परिवेष्टितास्तास्ताः, 'पत्तेयं पत्तेयं वणसंडपरिक्खित्ताओ'-प्रत्येकं प्रत्येकं वनषण्डाः परिक्षिप्ताः, 'वण्णओ जाव पडिरूवाओ'-अत्र पद्मवरवेदिकावर्णनं वनषण्ड'तेसिणं महिंदझणाणं पुरओ तिदिसि तओ नंदाओ पुक्खरिणीओ पण्णत्ता' इन माहेन्द्रध्वजाओं के आगे पूर्वदिशा दक्षिणदिशा और उत्तरदिशा इन तीन दिशाओं में नन्दा नामकी तीन पुष्करिणियां हैं। वे पुष्करिणियां 'अद्धतेरसजोयणाई आयामेणं सकोसाई छ जोयणाइविक्खंभेणं' १२॥ योजनकी लम्बी है और सबा छ योजन की चौडी है । 'दस जोयणाई उव्वेहेणं' तथा इनकी गहराई १० योजन की है 'अच्छाओ सहाओ पुक्खरिणी वण्णओ' यहां पूर्व की तरह इन पुष्करिणियों का वर्णन 'ये आकाश और स्फटिक की तरह निर्मल है इलक्ष्ण-चिकनी है। इत्यादि रूप से कह लेना चाहिये 'पत्तेयं पत्तेयं पउमवरवेइया परिक्खित्ताओ' ये प्रत्येक पुष्करिणियां पद्मवरवेदिकाओं से परिवेष्टित है। 'पत्तेयं पत्तेयं वणसंडपरीक्खित्ताओ' पद्मवरवेदिकाएं वनखण्डों से परिवेष्टित है। 'वण्णओ जाव पडिरूवाओ' यहां इन पद्मवरवेदिकाओं का और वनखण्डों का वर्णन नंदाओ पुक्खरिणीओ पण्णत्ता' से माहेन्द्र यानी 21 पूर्व दिशा, दक्षिण દિશા, અને ઉત્તર દિશા એ ત્રણ દિશાઓમાં નંદા નામની ત્રણ પુષ્કરિણી છે. से २ि०ीयो 'अद्धतेरसजोयणाई आयामेणं सक्कोसाइं छजोयणाई विक्खंभेणं १२॥ સાડા બાર જનના વિસ્તારવાળી છે. અને સવા છ જનની પહોળી છે. 'दस जोयणाई उव्वेहेणं' तथा तेनी 15 १० ६स योननी छे. 'अच्छाओ सण्हाओ पुक्खरिणी वण्णओ' 2ीयां पडसानी म मा पुणियानुन તે આકાશ અને સ્ફટિક મણીયેના જેવી નિર્મળ છે. ગ્લણ ચિકણી છે. વિગેરે ५४२थी ४श से 'पत्तेयं पत्तेयं पउमवरवेइया परिक्खित्ताओ' ये ४२४ परिणियो ५१२ वेदियोथी पीटायेसी छे. 'पत्तेयं पत्तेयं वणसंडपरिक्खित्ताओ' से १२४ Y४रिणीयो 4143थी पी जायसी छे. 'वण्णओ जाव पडिरूवाओ महीयां જીવાભિગમસૂત્ર Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू. ६१ सुधर्मासभायाः वर्णनम् २११ वर्णनश्च कर्त्तव्यं यावत्प्रतिरूपाः । 'तेसि णं पुक्खरिणीणं'-तासां खलु पुष्करिणीनाम् ‘पत्तेयं पत्तेयं तिदिसि'-प्रत्येकं प्रत्येकं त्रिदिशि पूर्वदक्षिणोत्तरासु, 'तिसोवाणपडिरूवगा वण्णओ'-तेषां खलु त्रिसोपानप्रतिरूपकाणां वर्णन मत्र कर्तव्यम्, 'तोरणा भाणियव्वा'तोरणानि भणितव्यानि तद्वर्णनमपि पूर्वदेव, कियत्पर्यन्तं तोरणादि वर्णनं तत्राह-'जाव छत्ताइछत्ता'-यावत्-छत्रातिच्छत्राणि अष्टमङ्गलकध्वजादीनां संग्रहः । 'सभाएणं मुहम्माए छमणोगुलिय साहस्सीओ पन्नत्ताओ'-सभायां खलु सुधर्मायां षट् षट्र संख्यापरिमितानि मनोगुलिका सहस्राणि प्रज्ञप्तानि- कथितानि, 'तं जहा' तद्यथा-'पुरस्थिमेणं दो साहस्सीओ 'पूर्वस्यां दिशि द्वे सहस्र, 'पञ्चत्थिमेणं दो साहस्सीओ'-पश्चिमायां दिशि द्वे पूर्व की तरह यावत् प्रतिरूप' पद तक कर लेना चाहिये 'तेसिणं पुक्खरिणीणं पत्तेयं २ तिदिसि' इन पुष्करिणियों की अर्थात् प्रत्येक पुष्करिणीकी-वावडी की पूर्वदक्षिण और उत्तर इन तीन दिशा में 'तिसोवाणपडिरूवगा वण्णओ' तीन तीन सोपान पंक्तियां है। ये त्रिसोपानपंक्तियां यावत् प्रतिरूप हैं ऐसा यहां वर्णन कर लेना चाहिये तथा 'तोरणा भाणियव्वा' यहां तोरणों का भी वर्णन कर लेना चाहिये 'जाव छताइछत्ता' और यह वर्णन यावत् छत्रातिछत्रपाठतक करना चाहिये। यहां पर यावत् शब्द से अष्ट महामंगल और ध्वजा आदिकों का ग्रहण हुआ है। 'सभाएणं सुहम्माए छमणोगुलिया साहस्सीओ पण्णत्ताओ' सुधर्मासभा में छ हजार मनोगुलिकाएं कही गई है। 'तं जहा' जो इस प्रकार से है-'पुरथिमेणं दो साहस्सीओ' पूर्वदिशा में दो हजार 'पञ्चत्थिमेणं दो साहस्सीओ' पश्चिमदिशा में એ પદ્મવર વેદિકાઓનું અને વનખંડનું વર્ણન પહેલાં કહેલ તે પ્રમાણે યાવત્ प्रति३५ २ ५४ पर्यन्त शो 'तेसिणं पुक्खरिणीणं पत्तेयं पत्तेयं तिदिसि' २॥ પુષ્કરિણિયેની એટલે કે દરેક પુષ્કરિણીની ત્રણ દિશામાં એટલે કે પૂર્વ, દક્ષિણ मने उत्तर दिशामा 'तिसोवाणपडिरूवगा वण्णओ' त्राण सोपान-५थियायनी પંક્તિ છે. એ ત્રિપાન પંક્તિ યાવત્ પ્રતિરૂપ છે એ પ્રમાણે અહિયાં वर्णन ४ दोन. तथा 'तोरणा भाणियव्वा' मिडीया तोरणनु पनि ५५ ॐरी देवु . 'जाव छत्ताइछत्ता' मने से प न यावत् छातिछत्र ये पार સુધી કરી લેવું. અહીયાં યાવત્ શબ્દથી આઠ મહા મંગળ દ્રવ્ય અને ધજાઓ ગ્રહણ थयेट छे. 'सभाए णं सुहम्माए छ मणोगुलिया साहस्सीओ पण्णत्ताओं' सुधर्मा समामा छ ६१२ मनोगुलियो से छे. 'तं जहा' ? २॥ प्रमाणे छे. 'पुरस्थिमेणं दो साहस्सीओ' पूर्व दिशाम मे ७००२ 'पच्चत्थिमेणं दो साहस्सीओ' જીવાભિગમસૂત્ર Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१२ जीवाभिगमसूत्रे सहस्रे, 'दाहिणेणं एगा साहस्सी' - दक्षिणस्यां दिशि सहस्रमेकम्, 'उत्तरेणं एगा साहस्सी' - उत्तरस्यां दिशि सहस्रमेकम् तदेवं संकलनया पडू मनोगुलिका सहस्राणि भवन्ति ॥ ' तासु णं मणोगुलियासु' - तासु खलु मनोगुलिकासु, 'बहवे सुवण्णरुप्पामआ फलगा पण्णत्ता' - बहवः सुवर्णरूप्यमयाः फलकाः प्रज्ञप्ताः, 'तेसु णं सुवण्णरूप्पामरसु फलगेसु' - तेषु खलु मुवर्णरूप्यमयेषु फलकेषु 'बहवे वइरामआ नागदंतगा पत्ता ' - बहवो बज्रमया नागदंतकाः प्रथिताः, ' तेसु णं वइरामएस नागदंतसु' - तेषु खलु वज्रमयेषु नागदन्तकेषु, 'बहवे किन्हसुत्तवबग्घारिय मल्लदामकलावा' - बहवोऽनेके कृष्णसूत्रवृत्तावलम्बितमाल्यदामकलापाः नीलसूत्रवृत्तावलम्बित माल्यदामकलापाः लोहितसूत्रवृत्तावलम्बितमाल्यदामकलापाः हारिद्रसूत्रवृत्तावलम्बितमाल्यदामकलापाः, 'जाव सुकिल्लसुत्त वट्टवग्वारियमल्लदामकलावा' - दो हजार 'दाहिणेणं एगा साहस्सी' दक्षिणदिशा में एक हजार 'उत्तरेणं एगा साहस्सी' और उत्तरदिशा में एकहजार इस प्रकार से मनोगुलिकाओं का यह ६ हजार का प्रमाण हो जाता है । 'तासु णं मणोगुलियासु' उन मनोगुलिकाओं में वैठकों में 'बहवे सुवण्णरूप्पाम आ फलगा पण्णत्ता' अनेक सुवर्ण और चांदी के पटिये कहे गये है 'तेसु णं सुवण्णरूप्पामएस फलगेसु' उन सुवर्ण और चांदी के फलकों में 'बहवे वइरामया नागदंतगा पण्णत्ता' अनेक वज्रमय नागदन्त - कीलें लगी हुई है । 'तेसुणं वइरामएस नागदंतएस' उन वज्रमय नागदन्तों में 'बहवे कितवग्घारियमल्लदामकलावा' अनेक कृष्णसूत्र से यावत् नीलसूत्र से गूंधी हुई पुष्पों की मालाओं के समूह टंगे हुए हैं। यही बात 'नीलसूत्र वृत्तावलम्बितमाल्यदामकलापाः, लोहितसूत्रवृत्तावलम्बितमाल्यदामकलापाः' आदि पाठों द्वारा प्रकट की गई है 'तेणं पश्चिमहिशामां मे हुनर 'दाहिणे णं एगा साहस्सी' दक्षिणु विशामां मे हर 'उत्तरेणं एगा साहस्सी' उत्तर दिशामां मे! हत्तर से प्रमाणे मनोगुसिगोनु आछ इन्नरनु प्रभाष भजी लय छे. 'तासु णं मणोगुलियासु' से मनोशुसिला शोभां - मेऽभां 'बहुवे सुवण्णरूप्पामआ फलगा पण्णत्ता' भने सोना भने यांहीना पाटिया ह्या छे. 'तेसु णं सुवण्णरुप्पामयेसु फलगेसु' से सोना मने यांहीना पाटियामा 'बहवे वइरामया णागदंतगा पण्णत्ता' ने वक्रभय नागवंत मीसाग बागेला छे. 'तेसु णं वइरायएस नागदंतएस' से वक्रभय नागह तो भां 'बहवे कहत धारियमल्लद्दाम कलावा' मने! ष्णु सूत्रमां यावत् नीससूत्रमां ગુથવામાં આવેલ પુષ્પાની અતિસુંદર માળાઓના સમૂહ રાખેલ છે. એજ વાત 'नीलसूत्रवृत्तावलम्बित माल्यदामकलापाः लोहितसूत्र वृत्तावलम्बित माल्यदामकलापाः' જીવાભિગમસૂત્ર Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६१ सुधर्मासभायाः वर्णनम् २१३ यावत् शुक्लसूत्रवृत्ताऽवलम्बितमाल्यदामकलापाः, 'ते णं दामा तवणिज्जलंबूसगा जाव चिटुंति' तानि खलु दामानि तपनीयलम्बूसगानि यावत्तिष्ठन्ति इति ॥ 'सभाएणं सुहम्माए'-सभायां खलु सुधर्मायाम्, 'छ गोमाणससाहस्सीओ पन्नताओ'-पइगोमानसिकाः शय्यारूपाः स्थानविशेषाः तासां सहस्राणि प्रज्ञप्तानि, 'तं जहां-तद्यथा-'पुरथिमेणं दो साहस्सीओ'-पूर्वस्यां दिशि द्वे सहस्रे, ‘एवं पचत्थिमेणावि'-एवं पूर्ववदेव पश्चिमायामपि दिशि द्वे सहस्रे, 'दाहिणेणं सहस्सं-दक्षिणस्यां दिशि सहस्रमेकम्, ‘एवं उत्तरेणा वि'-उत्तरस्यामपि सहस्रमेकं दक्षिणदिग्वत्, 'तासु णं गोमाणसीसु'-तासु खलु गोमानसिकासु'-बहवे सुवण्णरुप्पमा फलगा पन्नत्ता'-बहवोऽनेके सुवर्णरूप्यमयाः फलकाः प्रज्ञप्ताः कथिताः । तेणं वइरामएस नागदंत एसु'-तेषु खलु वज्रमयेषु नागदन्तकेषु, 'बहवे रययामया सिकत्ता पण्णत्ता'-बहूनि रजतमयानि शिकानि (सैकतानि) प्रज्ञप्तानि-प्रथितानि, 'तेसु णं रयतामएमु सिक्कएमु' तेषु खलु रजतमयेषु शिक्केषु दामा तवणिज्जल्लंबूसगा जाव चिट्ठति' वे मालाएं तपे हुए सुवर्ण के लंबूसगोंवाली है। 'सभाए णं सुहम्माए छ गोमाणससाहस्सीओ पन्नत्ता' उस सुधर्मा सभा में छ हजार गोमानसिक जो कि शय्यारूप -स्थान विशेष रूप होते हैं । ये 'पुरथिमेणं दो साहस्सीओ' पूर्व दिशा में दो हजार है। "एवं पच्चत्थिमेणावि' पश्चिमदिशा में भी ये दो हजार है दाहिणे णं सहस्सं एवं उत्तरेणा वि' तथा दक्षिण दिशा में ये एक हजार है और उत्तर दिशा में भी ये एक हजार है। 'तासु णं गोमाणसीसु' इन गोमानसिक रूप स्थान विशेषों में 'बहवे सुवण्णरुप्पमआ फलगा पण्णत्ता' अनेक सुवर्ण और चांदी के बने हुए फलक कहे गये हैं 'तेसुणं वइरामएसु नागदंतएसु' उन वज्रमय नागदंतों में बहवे रययामया सिकता पण्णत्ता' अनेक चांदी के बने विगैरे पाहाप्रगट ४२ छे. 'तेणं दामा तवणियलंबूसगा जाव चिटुंति' से भामा। तपेसा सोनानास पाणी छे. 'सभाएणं सुहम्माए छ गोमाणससाहस्सीओ पन्नत्ता' से सुधमसिमामा ७ हुन जोमानसिमर्थात २ शय्याना स्थान विशेष ३५ हाय छे. 'पुरस्थिमेणं दो साहस्सीओ' पूर्व दिशामा २ छ. 'एवं पच्चत्थिमेणावि' पश्चिम दिशामा ५४ २ मे १२ छ. 'दाहिणे णं सहस्सं एवं उत्तरेणवि' तथा क्षिण दिशामा से ये २ छ. मने उत्तर दिशामा ५ से २ ०१२ . 'तासु णं गोमाणसीसु' ये गोमानसि४ ३५ स्थान विशेषोमा 'बहबे सुवण्णरुप्पमआ फलगा पण्णत्ता' सोना यांहीन मनसा मन ५५।-पाटिया छ. 'तेसुणं वइरामएसु नागदंतएसु' २ १% भय नातामा જીવાભિગમસૂત્ર Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१४ जीवाभिगमसूत्रे 'बहवे वेरुलियामईओ धूपघटियाओ पन्नताओ'-बढयो वैडूर्यमय्यः धूपघटिकाः प्रज्ञप्ता, कथिताः 'ताओणं धूवघडियाओ' ताश्च खलु धूपघटिकाः, कालागुरुपवरकुंदरुक्कतुरुक्कजाव घाणमणोणिव्बुइकरेणं गंधेणं'-कालागुरुप्रवरकुन्दरुष्कतुरु कधूपमघमघायमानघ्राणमनोनिवृतिकरणगन्धेन, 'सव्वतो समंता आपूरेमाणीओ चिटंति'-सर्वतः सर्वासु द्विक्षु समन्ततः सामस्त्येनाऽऽपूर्यमाणास्तिष्ठन्ति, । 'अत्र फलक तोरण नागदन्तधूपघटिकावर्णनं विजयद्वारवदेव कर्तव्यम्) विस्तरभयान्नेह पुनः प्रपञ्च्यते ॥ सभाएणं सुहम्माए'-सभायाः खलु सुधर्मायाः, 'अंतो बहूसमरमणिज्जे भूमिभागे पन्नत्ते'-अन्तर्मध्यभागे बहुसमरमणियो भूमिभागः प्रज्ञप्तः, 'जाव मणीणं फास:'-यावन्मणीनां स्पर्शः, विनयद्वारवदेवाऽत्रापि भूमिभाग वर्णनं मणिस्पर्शान्त यावत्कर्तव्यम् । 'उल्लोया पउमभत्तिचित्ता जाव सव्व तवहुए छींके हैं 'तेसिणं रययायएसु सिक्कएसु' उन चांदी के सीकों पर 'बहवे वेरुलियामईओ धूवघटियाओ पन्नत्ताओ' अनेक वैडूर्यरत्नके बने हुए धूप घट रखे हुए है । 'ताओ णं धूवघटियाओ' ये धूपघट 'कालागुरुपवर कुंदरुकतुरुक्क जाव घाणमणो णिव्वुइकरेणं गंधेणं' कालागुरु की प्रवर कुन्दरु की और तुरुष्क-लोभान की प्राण और मनको आनन्दित करने वाली गंध से 'सव्वओ समंता आपूरेमाणीओ चिट्ठति' चारों ओर से खूब भरे हुए है। यहां पर फलक, तोरण नागदन्त और धूप घटिकाओं का वर्णन विजयद्वार के वर्णन के जैसे ही करलेना चाहिये यहां 'सभाएणं सुहम्माए' सुधर्मा सभा के 'अंतो बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते' भीतर में जो भूमिभाग है वह बहु समरमणीय है । 'जाव मणीणं फासो' यहां मणिस्पर्श तक को विजयद्वार के जैसा ही भूमि भाग का वर्णन कर लेना चाहिये 'उल्लोया पउम'बहवे रययामया सिक्कगा पन्नत्ता' याहीन मनेसामने सीमा छ. 'तेसिणं रययामएसु सिक्कएसु' को यहीना सीमानी ५२ 'बहवे वेरुलियामईओ धूवघटियाओ पण्णत्ता' वैडूरत्ननी मनेर मने धूपघटिया-धूपहानीयो रामेस छ. 'ताओ णं धूवघटियाओ' से धूपघटो 'कालागुरु पवरकुंदुरुक्कतुरुक्क जाव धाणमणनिव्वुइकरेणं गंधेणं' साशु३न। प्रव२ १३नी मने तु३०४-सामानना भन भने प्राण द्रियने मान ५मावा थी 'सव्वओ समंता आपूरेमाणीओ चिट्ठति' थारे त२५थी भूम मरे। छे. ही यांस, तोरण, नागत भने ५५चाटायर्नु वर्णन ४२ से . मी 'सभाएणं सुहम्माए' सुधम समाना 'अंतो बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते' मरने भूमिमा छ ते मसभरभणीय छे. 'जाव मणीणं फासो' महीया सु२ मणियोन। २५श सुधा वियाना पर्णन प्रभारी भूभिलागनु न श से नये. 'उल्लोया જીવાભિગમસૂત્ર Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू. ६२ मध्यभागस्थितमणिपीठिकायाःवर्णनम् २१५ णिज्जमए अच्छे जाव पडिरूवे' उल्लोकाः पद्मभक्तिचित्रा यावत् सर्व तपनीयमयः अच्छः श्लक्ष्णो यावत् प्रतिरूपः, इहापि-उल्लोकादि वर्णनं विजयद्वारवदेव करणीयम् सू०॥६१॥ मूलम्-तस्स णं बहुसमरमणिजस्स भूमिभागस्स बहुमज्झदेसभाए एत्थ णं एगा महं मणिपेढिया पन्नत्ता, साणं मणिपेढिया दो जोयणाई आयामविक्खंभेणं जोयणं बाहल्लेणं सव्वमणिमया ॥ तीसे णं मणिपेढियाए उप्पि एत्थ णं माण. वए णामं चेइयखंभे पण्णत्ते अद्धहमाइं जोयणाई उडूं उच्च. त्तेणं अद्धकोसं उव्वेहेणं अद्धकोसं विक्खंभेणं छकोडीए छलं से छविग्गहिए वइरामयवटुलटुसंठिए एवं जहा माहिंदज्झयस्स वण्णओ जाव पासाइए । तस्स णं माणवगस्स चेइय खंभस्स उरि छक्कोसे ओगाहित्ता हेट्टा वि छक्कोसे वज्जेत्ता मज्झे अद्धपंचमेसु जोयणेसु एत्थ णं बहवे सुवण्णरुप्पमया फलगा पन्नत्ता भत्तिचित्ता जाव सव्व तवणिज्जमए अच्छे जाव पडिरूवे' सुधर्मा सभा में उल्लोक ऊपर की छत्तपर चन्दोवा है पद्मलता के चित्र हैं यावत् ये सब तपे हुए सुवर्ण के बने हुए है 'अच्छे जाव पडिरूवे' अच्छ आकाश और स्फटिक मणि के जैसे निर्मल हैं और यावत् प्रतिरूप है इस तरह से उल्लोक आदिकों का वर्णन विजयद्वार के वर्णन के जैसा ही जानना चाहिये। अर्हन्नपि जिनश्चैव, जिनः सामान्य केवली। कंदर्पोऽपि जिनश्चैव जिनो नारायणो हरिः इति । हैमीनाममाला ॥सू०६१॥ पउमभत्तिचित्ता जाव तवणिज्जमए अच्छे जाव पडिरूवे' सुधर्मासमामi Geey ઉપરની બાજુ ચંદર છે. પલતાના ચિત્ર છે. યાવત્ એ બધા તપેલા સેનાના छे. 'अच्छे जाव पडिरूवे' २५२७-मा. अने २३८४ भाग प्रमाणे नि छे. અને યાવત્ પ્રતિરૂપ છે. એ રીતે ઉલ્લેક વિગેરેનું વર્ણન વિજય દ્વારના વર્ણન પ્રમાણે કરી લેવું. 'अर्हन्नपि जिनेश्वैव, जिनः सामान्य केवली कंदर्पोऽपि जिनश्चैव, जिनो नारायणो हरिः ॥ इति हैमीमाला ॥ सू. ६१॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१६ जीवाभिगमसूत्रे तेसु णं सुवण्णरुप्पमएसु फलएसु बहवे वइरामया णागदंता पण्णत्ता तेसु णं वइरामएसु णागदंतरसु बहवे रजतमयासि कगा पण्णत्ता तेसु णं रययामयसिकएसु बहवे वइरामया गोलवसमुग्गका पण्णत्ता । तेसु णं वइरामएसु गोलवट्टसमुग्गएसु बहवे जिण सकहाओ संनिक्खित्ताओ चिट्रंति जाओ णं विजयस्स देवस्त अण्णेसिं च बहूर्ण वाणमन्तराणं देवाण य देवीण य अञ्चणिज्जाओ वंदणिज्जाओ पूयणिज्जाओ सकारणिजाओ संमाणणिज्जाओ कल्लाणं मंगलं देवयं चेतियं पज्जुवासणि. ज्जाओ। माणवस्स णं चेतियखंभस्स उवरिं अट्र मंगलगा झया छत्ताइछत्ता ॥ तस्स णं माणवकस्स चेइयखंभस्स पुरच्छिमेणं एत्थ णं एगा महा मणिपेढिया पन्नत्ता साणं महामणिपेढिया दो जोयणाई आयामविक्खंभेणं जोयणं बाहल्लेणं सव्वमणिमई जाव पडिरूवा । तीसे णं मणिपेढियाए उप्पिं एत्थ णं एगे महं सीहासणे पण्णत्ते सीहासण वण्णओ। तस्स णं माणवगस्स चेइयखंभस्स पचत्थिमेणं एत्थ णं एगा महं मणिपेढिया पन्नत्ता जोयण आयामविक्खंभेणं अद्धजोयणं बाहल्लेणं सव्वमणिमई अच्छा । तीसेणं मणिपेढियाए उपि एत्थ णं एगेमहं देवसयणिज्जे पन्नत्ते तस्स णं देवसयणिज्जस्स अयमेयारूवे वण्णावासे पन्नत्ते । तं जहा-नानामणिमया पडिपादा सोव पिणया पादा णाणामणिमया पायसीसा जंबूणयमयाइं गत्ताइं वइरामया संधी नानामणिमए चिच्चे रययामयातली लोहियक्खमया विव्वोयणा तवणिज्जमई गंडोवहाणिया, से णं देवसयणिज्जे उभयो विव्वोयणे दुहओ उण्णए मज्झेण य गंभीरे सालिंगणवट्टीए गंगापुलिण वाल उद्दाल सालिसए उवचितक्खोमदुगुल्लपट्टपडिच्छायणे ओयविय विसिट्ट परिकम्मियं सुविरचितरयत्ताणे रत्तसुयसंवुए सुरम्मे आईणगरुतबूरण જીવાભિગમસૂત્ર Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३. उ. ३ सू. ६२ तत्रस्थितमणिपीठिकायाः वर्णनम् २१७ वणीय तुलफासमउए पासाइए ॥ तस्स णं देवसयणिज्जस्स उत्तरपुरत्थिमेणं एत्थ णं महई एगा मणिपीढिया पन्नत्ता जोयमेगं आयाम विकखंभेणं अद्धजोयणं बाहल्लेणं सव्वमणिमई जाव अच्छा । तीसे णं मणिपेढियाए उपि एगं महं खुडए महिंदज्झए पन्नत्ते अद्धमाई जोयणाई उ उच्चतेणं अद्धकोसं उच्वेणं अद्धको विक्खंभेणं वेरुलियामय वट्टल ट्रसंठिए तव जाव अट्ठट्ठ मंगला झया छत्ताइछत्ता । तस्स णं खुड्डुमहिंदज्झयस्स पञ्च्चत्थिमेणं एत्थ णं विजयस्स देवस्स चुप्पालए नाम पहरणकोसे पन्नत्ते । तत्थ णं विजयस्स देवस्स फलिहरयणपामोक्खा बहवे पहरणरयणा संनिक्खित्ता चिट्टंति उज्जल सुणिसिय सुतिक्खधारा पासाईया । तीसे णं सभासु सुहमाए उपि बहवे अट्ठ मंगलगा झया छत्ताइछत्ता ॥सू० ६२॥ छाया - तस्य खलु बहुसमरमणीयस्य भूमिभागस्य बहुमध्यदेशभागे अत्र खल एका महती मणिपीठिका प्रज्ञप्ता-सा खलु मणिपीठिका द्वे योजने आयामविष्कम्भेण योजनं बाहल्येन सर्वमणिमयी । तस्याः खलु मणिपीठिकायाः उपरि अत्र खलु माडवनामा चैत्यस्तम्भः प्रज्ञप्तः । अर्द्धष्टमानि योजनानि ऊर्द्ध मुच्चै - स्त्वेनाऽर्द्धक्रोशमुद्वेधेनाऽर्द्धक्रोशं विष्कम्भेण षट्कोटिकः षहस्रिकः पविग्रहिक: वज्रमयवृत्त लष्टसंस्थित', एवं यथा माहहेन्द्रध्वजस्य वर्णको यावत्प्रासादीयः । तस्य खलु माणवकस्य चैत्यस्तम्भस्योपरि षट्क्रोशानवगाह्याऽधस्तात् अपि पटू क्रोशान् वर्जयित्वा मध्येऽर्धपञ्चमेषु योजनेषु अत्र खल बहवः सुवर्णरूप्यमयाः फलकाः प्रज्ञप्ताः, तेषु खलु सुवर्णरूप्यमयेषु फलकेषु बहवो वज्रमया नागदन्ताः प्रज्ञप्ताः तेषु खलु वज्रमयेषु नागदन्तकेषु वज्रमयेषु बहनि रजतमयानि शिक्कानि प्रज्ञप्तानि तेषु खलु रजतमय शिककेषु बहवो वज्रमयाः गोलवृत्त समुद्रकाः प्रज्ञप्ताः तेषु खलु वज्रमयेषु गोलवृत्तसमुद्रकेषु बहूनि जिसक्थीनि संनिक्षिप्तानि तिष्ठन्ति यानि खलु विजयस्य देवस्याऽन्येषां च बहूनां वानव्यन्तराणां देवानां च देवीनां चाऽचनीयानि वन्दनीयानि पूजनीयानि सत्कारणीयानि कल्याणं मङ्गलं दैवतं चैत्यं पर्युपासनीयानि । माणवकस्य खलु चैत्यस्तम्भस्योपरि - अष्टावष्टौ मङ्गलकानि ध्वजाश्छत्रातिच्छ जी० २८ જીવાભિગમસૂત્ર S Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१८ जीवाभिगमसूत्रे त्राणि । तस्य खलु माणवकस्य चैत्यस्तम्भस्य पूर्वस्याम् अत्र खलु एका महामणिपीठिका प्रज्ञप्ता सा खलु महामणिपीठिका द्वे योजने आयामविष्कम्भेण, योजनं बाहल्येन सर्वमणिमयी यावत्प्रतिरूपा । तस्याः । खलु मणिपीठिकायाः उपरि-अत्र खलु एकं महत् सिंहासनं प्रज्ञप्तम् सिंहासनवर्णकः । तस्य खलु माणवकस्य चैत्यस्तम्भस्य पश्चिमायाम् अत्र खलु-एका महती मणिपीठिका प्रज्ञप्ता, योजनमायामविष्कम्भेणार्द्धयोजनं बाहल्येन सर्वरत्नमयी-अच्छा यावत् प्रतिरूपा। तस्याः खलु मणिपीठिकाया उपरि अत्र खलु एकं महद् देवशयनीयं प्रज्ञप्तम् । तस्य खलु देवशयनीयस्याऽयमेतद्रूपो वर्णावासः प्रज्ञप्तः तद्यथा-नानामणिमयाः प्रतिपादाः सौवर्णिकाः पादाः नानामणिमयानि पादशीर्षानि जाम्बूनदमयानि गात्राणि, वन्नमयाः सन्धयः नानामणिमयं च्युतम् रजतमयीतूली लोहिताक्षमयाणि विव्वोयणा उपधानकानि तपनीयमय्यो-गण्डोपधानकाः तत् खलु देवशयनीयमुभयतो विव्वोयणम् उभयत उन्नतम् मध्ये नतगम्भीरम् सालिङ्गनवर्तिकम् गङ्गापुलिनवालुकावदालसदृशम् उपचितक्षौमदुकूलपट्टप्रतिच्छादनम् आविकविशिष्टपरिकर्मितम् मुविरचितरजतत्राणम् रक्तांशुकसंवृत्तम् सुरम्यम् आदर्शकरुतवूरनवनीततूलस्पर्शमृदुकम् प्रासादीयम् । तस्य खलु देवशयनीयस्योत्तर-पूर्वस्याम् अत्र खल महत्येका मणिपीठिका प्रज्ञप्ता योजनमेकमायामविष्कम्भेण अर्धयोजनं बाहल्येन सर्वमणिमयी अच्छा यावत्प्रतिरूपा । तस्याः खलु मणिपीठकाया उपरि एको महान् क्षुल्लको माहेन्द्रध्वजः प्रज्ञप्तः अर्धाष्टमानि योजनानि-ऊर्ध्वमुच्चत्वेनाऽर्धक्रोशमुद्वेधेनाऽर्धक्रोशं विष्कम्भेण वैडूर्यमयवृत्तलष्टसंस्थित स्तथैव यावदष्टावष्टौ मङ्गलकानि ध्वजाश्छत्रातिच्छत्राणि । तस्य खलु क्षुल्ल माहेन्द्रध्वजस्य पश्चिमायाम् अत्र खलु विजयस्य देवस्य चोपालको नाम प्रहरणकोशः प्रज्ञप्तः तत्र खलु विजयस्य देवस्य परिघरत्नप्रमुखाणि बहूनि प्रहरणरत्नानि तिष्ठन्ति । उज्ज्वलमुनिशितसुतीक्ष्णधाराणि प्रासादिकानि । तस्याः खलु सुधर्मायाः सभायाः उपरि अष्टावष्टो मङ्गलकानि ध्वजा-छत्रातिच्छत्राणि सू.॥ ६२॥ टीशा-'तस्स णं बहुसमरमणीयस्स'-तस्य खलु बहुसमरमणीयस्य, भूमिभागस्स'-भूमिभागस्य, 'बहुमज्झदेसभाए'-बहुमध्य देशभागे, 'एत्थणं एगा महं 'तस्स णं बहुसमरमणिज्जस्स भूमिभागस्स' इत्यादि । टीकार्थ-'तस्सणं बहुसमरमणिज्जस्स भूमिभागस्स' उस बहसमरमणीय भूमि भाग के 'बहुमज्झदेसभाए' ठीक बीच में 'एत्थ णं 'तस्स णं बहुसमरमणिज्जस्स भूमिभागस्स' त्याह टी -'तस्स णं बहुसमरमणिज्जस्स भूमिभागस्स' से पसभरभणीय भूमिलाना एत्थ णं एगं महं मणिपीठिया पण्णत्ता' २४ घशी वि भान જીવાભિગમસૂત્ર Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६२ तत्रस्थितमणिपीठिकायाः वर्णनम् २१९ मणिपेढिया पन्नत्ता' अत्र खलु एका महती महाविशाला मणिपीठिका प्रज्ञप्ताकथिता, 'सा णं मणिपेढिया'-सा खलु मणिपीठिका, 'दो जोयणाई आयामविक्खंभेणं' द्वे योजने आयामविष्कम्भाभ्याम्-दैर्घ्यविस्तराभ्यामित्यर्थः, तथा'जोयणं बाहल्लेणं'-योजनमेकं बाहल्येन, 'सव्वमणिमया' सर्वमणिमयाणिसर्वात्मना मणिमचुरा, 'तीसे णं मणिपेटियाए' उप्पि-तस्याः खलु मणिपीठिकाया उपरि भागे, 'एत्थणं माणवए णाम चेइयखंभे पन्नत्ते'-अत्र मणिपीठिकोपरिभागे खलु माणवकनामा चैत्यस्तम्भः प्रज्ञप्तः, स च-'अट्टमाई जोयणाई उडू उच्चत्तेणं'-अर्धाष्टमानि सार्धानि सप्तयोजनानि ऊर्ध्वमुच्चैस्त्वेन, 'अद्धकोसं उन्वेहेणं'-अर्धक्रोशं धनुःसहस्र प्रमाणमुद्वेधेनाऽधोभूमिभागे, 'अद्धकोसं विक्खंभेण' अर्धक्रोशं धनुःसहस्रं विष्कम्भेण, 'छक्कोडीए'-षट्कोटिकः, 'छलंसे' पइसिकः, 'छविग्गहिते वइरामयवट्ठलट्ठसंठिए'-षड्वैग्रहिको वज्रमयवृत्तलट्ठसंस्थितः, 'सुसिलिट्ठ परिघट्टमहसुपतिहिते'-सुश्लिष्ट परिघृष्ट मृष्ट एगा महं मणिपीठिया पण्णत्ता' एक बहुत बडी मणिपीठिका-चबुतरा हैं 'सा णं मणिपीठिया' वह मणिपीठिका-'दो जोयणाई, आयामविक्वं भेणं' लम्बाई चौडाई में दो-योजन की है तथा 'जोयणं बाहल्लेणं' मोटाई में एक योजन की है 'सव्वमणिमया' यह सर्वात्मना मणियों की बनी हुई है 'तीसेणं मणिपेढियाए उप्पि' उसमणिपीठिका के ऊपर 'एत्थ णं माणवर णाम चेइए खंभे पण्णत्ते' एक माणवक नामक चैत्य स्तम्भ है 'अट्टमाई जोयणाई उडूं-उच्चत्तणं' यह माणवक चैत्य स्तम्भ साढे सात योजन का ऊंचा हैं 'अद्धकोसं उव्वेहेणं' अधो भूमि भाग में इसका विस्तार आधेकोशका है 'छ कोडीए छलंसे छविग्गहिते वइरामयवट्ठलट्ठसंठिए' इसके ६ कोने हैं, ६ संधियां हैं छ स्थान हैं यह वज्रका बना हुआ है, गोल है और सुन्दर है। 'सुसिलिट्ठपरिघट्ट पी.61-यमुत। छ. 'सा णं मणिपीठिया' से भाशुपी दो जोयणाई आयामविक्खंभेणं' 5 पडभा में योनी मतावेस छे. तथा 'जोयणं बाहल्लेणं' तेन विस्त॥२ मे योनी छे. 'सव्वमणिमया' को स ४२थी भणियोनी १ अनेस छ. 'तीसेणं मणिपीठियाए उप्पिं' को मणिपानी ५२ 'एत्थ गं माणवए णाम चेइए खंभे पण्णत्ते' से भा४१४ नामनी थैत्यस्तम छ. 'अद्धमाई जोयणाई उड्ड उच्चत्तेणं' से भाप४ चैत्यस्तम्भ सा सात ७॥ योगनती या पाणी छे. 'अद्धकोसं उज्वेहेणं' नीयनी भूमिमामा तना विस्तार अर्धा अशनी छ. 'छकोडीए छलंसे छ विग्गहिते वइरामयवट्ठलट्ठसंठिए' तेना छ भूष्णामा छ. છ સંધિ છે. છ સ્થાન છે. તે વાનું અતિરમણીય બનેલ છે. ગોળ છે. અને જીવાભિગમસૂત્ર Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२० जीवाभिगमसूत्रे प्रतिष्ठितः 'विसिडे' - विशिष्टः, 'अणेगवरपंचवण्णकुडभीसहस्स परिमंडियाभिरामे' - अने कवरपञ्चवर्ण कुडभीसहस्रैः लघुपताका सहस्रैः परिमण्डिताभिराम: वातोद्धृत विजयवैजयन्तीपताकः छत्रातिच्छत्रकलितः तुङ्गो गगनतलमभिलंघ्यमान शिखर : प्रासादिकः, एतदाशयेनैवाह - ' एवं जहा ' - इत्यादि । ' एवं जहा माहिदज्झयस्स वण्णओ जाव पासादीए ' - एवं यथा माहेन्द्रध्वजस्य वर्णको यावत् प्रासादीयः, माहेन्द्रध्वजवदेव माणवकनामक चैत्यस्तम्भस्यापि वर्णनमशेषं कर्त्तव्यं यावत्प्रतिरूप इति । ' तस्स णं माणवयस्स चेइयखंभस्स' मह सुपइडिया' यह सुश्लिष्ठ है । खरशाण से घिसे हुए पाषाण की तरह सुकुमाणशाण से घिसे हुए पाषाण की तरह यह चिकना है और सुप्रतिष्ठित है विशिष्ट है 'अणेगवर पंचवण्णकुडभिसहस्स परिमंडियाभिरामे' तथा अनेक सुन्दर पांचवर्णोंवाली छोटी छोटी हजारों ध्वजाओं से यह परिमंडित है इससे वह बडा ही सुन्दर दिखता है हवा से कंपित विजयवैजयन्ती पताकाएं सदा हवा से इस पर फहराती रहती है । इस पर छत्रातिच्छत्र भी है यह तुङ्ग - ऊंचा हैं अतः ऊंचाई से यह ऐसा ज्ञात होता है कि मानों यह आकाश - तल को ही उल्लङ्घन कर रहा है यह चित्त को प्रसन्न देखते ही कर देता है इसी अशय को लेकर ' एवं जहा माहिंदज्झयस्स वण्णओ जाव पासादीए' ऐसा सूत्रपाठ - इसके वर्णन करने के निमित्त कहा गया है तात्पर्य इसका यही है कि इस माणवक चैत्य स्तम्भ का वर्णन यावत् 'पासादीए' इस पाठ तक माहेन्द्रध्वजा के जैसा ही हैं । 'तरसणं माणवयस्स सुंदर छे. 'सुसिल परिधट्ट मट्ठ सुपइट्टिया' से धन सुष्टि छे. परसाणुर्थी એ घसेला भाषाशुना भेवो थिएो छ भने सुप्रतिष्ठित छे. विशिष्ट छे. 'अणेगवर पंचवण कुडभिसहस्स परिमंडियाभिरामे' तथा अने प्रअरना सुंदर पांयवाशेवाजी નાની નાની હજારો ધજાએથી એ પરિમ`ડિત-સુશેાભિત છે. તેનાથી તે ઘણું જ સુદર દેખાય છે. હવાથી કપાયમાન વન્ય વૈજયન્તી પતાકાઓ હમેશાં તેના પર ફરકતી રહે છે. તેના પર છત્રા તિચ્છત્ર પણ છે. તે ઘણુંજ તુગ છે, અર્થાત્ ઘણું જ ઉંચું છે. તેથી ઉંચાઈ થી તે એવું જણાય છે કે જાણે તે આકાશતલનેજ આળગીરહ્યા છે. તેને જોતાંજ ચિત્તમાં પ્રસન્નતાજ ઉપજે છે. એજ माशय ने सने 'एवं जहा माहिंदज्झयस्स वण्णओ जाव पासादीए' मा सूत्रपाठ કહેલ છે. આકથનનું તાત્પ એવુ છે કે-આ માણુવક સ્તંભનું વર્ણન યાવત્ 'पासादीए' मा पाई सुधी माहेन्द्रघनना सगा उस वन प्रभागेन छे. 'तस्स णं माणवयस्स चेइयखंभस्स' से भाव चैत्यस्त ́लनी 'उवरि' (५२ 'छक्कोसे જીવાભિગમસૂત્ર Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६२ तत्रस्थितमणिपीठिकायाः वर्णनम् २२१ तस्य खलु माणवक नाम्नः चैत्यस्तम्भस्य-'उवरि छक्कोसे ओगाहि त्ता'-उपरिऊध्र्व षट् क्रोशानवगाह्य, 'हेट्ठा वि छक्कोसे वज्जेत्ता'-अधस्तादपि षट् क्रोशान् वर्जयित्वा, 'मज्झे अद्ध पंचमेसु जोयणेसु'-मध्ये मध्यभागेऽर्धपश्चमेषु सार्धचतुर्दा योजनेषु, 'एत्थणं बहवे सुवण्णरुप्पमयाः फलगा पन्नत्ता'-अत्र अर्धपश्चम योजनेषु खलु बहवः सुवर्णरूप्पमया फलकाः प्रज्ञप्ताः, अत्र फलकानां वर्णनं पूर्ववत् इति ॥ 'तेसु णं सुवण्णरुप्यमएमु फलगेसु-तेषु खलु सुवर्णरूप्यमयेषु फलकेषु, 'बहवे वइरामया णागदंता पन्नत्ता'-अनेके वज्ररत्नमया नागदन्तकाः प्रज्ञप्ताः [अत्र नागदन्तवर्णनं कर्तव्यम] 'तेमु णं वइरामएसु नागदंतरसु'-तेषु खलु वज्ररत्नमयेषु नागदन्तकेषु, 'बहवे रजतमया सिक्कगा पन्नत्ता'-बहून्यनेकानि रजतमयानि सिक्ककानि प्रज्ञप्तानि (अत्र शिक्कक वर्णन यथावत्पूर्ववर्णनवत्) 'तेसुणं रययामयसिक्कएमु'-तेषु खलु रजतमयशिक्ककेषु, 'बहवे वइरामया गोलवट्ट चेइयखंभस्स' इस माणवक चैत्यस्तम्भ के 'उवरिं' ऊपर 'छक्कोसे ओगाहित्ता' छक्कोस आगे जाकर ओर 'हेट्ठा वि छक्कोसे वज्जेत्ता' नीचे के भाग के छ कोस छोडकर 'मज्झे अद्धपंचमेसु जोयणेसु' बीच में ४॥ योजनों में 'एत्थणं बहवे सुवण्णरुप्पमया फलगा पन्नत्ता' अनेक सुवर्ण और चांदी के फलक पाटिये हैं। इन फलकों का वर्णन पहिले के जैसा ही हैं। 'तेसु णं सुवण्णरुप्पमएसु फलगेसु' उन सुवर्ण और चांदी के बने हुए फलकों में 'बहवे वइरामया णागदंता पन्नत्ता' अनेक वज्ररत्नों के बने हुए नागदन्त-कीले हैं । यहां नागदन्तों का भी वर्णन करलेना चाहिये 'तेसुणं वइरामएसु नागदंतएसु बहवे रजतमयासिक्कगा पण्णत्ता' इन वज्रमय नागदंतो पर अनेक चांदी के बने हुए छीके लटके हुए है 'तेसु णं रययामयसिक्कएसु' इन चांदी के छीकों में 'वहवे वइरामया गोलवदृसमुग्गका पन्नत्ता' अनेक वज्रके बने हुए गोलाओगाहित्ता' ७ आस मानेमने 'हेद्वावि छक्कोसे वज्जेत्ता' नीयन। माना छ अस छोडीने 'मझे अद्धपंचमेसु जोयणेसु' या २९ वयसा साया२ योगनमा 'एत्थणं बहवे सुवण्णरुप्पमया फलगा पण्णत्ता' सोन! मने याहीन भने ४सात्म पाटियामाछे. २मा सानुन पसानी भ० छ. “तेसु णं सुवण्णरुप्पमएसु फलगेसु' से सोना यांहीना नेता सभा 'बहवे वइरामया णागदंता पण्णत्ता' 4રત્નના બનેલ અનેક નાગદંતક–ખીલાઓ છે. અહીંયા નાગદંતકોનું વર્ણન પણ ४ स बसे 'तेसु णं वइरामएसु नागदंतएसु बहवे रजतमया सिक्कगा पन्नत्ता' से १००भय नातीनी ५२ यांहीन मनेसामने सी. सरावेस छे. 'तेसु णं रययामयसिक्कएसु' से याहीना सीमामा 'बहवे वइरामया गोलवट्टसमुग्गका पण्णत्ता' જીવાભિગમસૂત્ર Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२२ जीवाभिगमसूत्रे समुग्गका पन्नत्ता'-बहवोऽनेके वज्ररत्नमयाः गोलवृत्ताः समुद्काः प्रज्ञप्ताः । 'तेसु णं वइरामएसु गोलवट्टसमुग्गएसु-तेषु खलु वज्ररत्नमयेषु गोलवृत्तसमुद्केषु, 'बहवे जिण सकहाओ संनिक्खित्ताओ चिट्ठति-बहून्यनेकानि जिनसक्थीनि जिनास्थीनीत्यर्थः संनिक्षिप्तानि तिष्ठन्ति । 'जाओ णं विजयस्स देवस्स'यानि खलु जिनसक्थीनि विजयस्य देवस्य विजयनामकदेवाधिपतेः, तथा'अण्णेसिं च वहणं वाणमंतराणं देवाण-य देवीण य-अन्येषां जिनदेवातिरिक्तानां च बहूनां वानव्यन्तराणां देवानां च देवीनां च, 'अच्चणिज्जाओ'-अर्चनीयानि, 'वंदणिज्जाओ'-वन्दनीयानि, 'पूयणिज्जाओ'-पूजनीयानि, 'सक्कारणिज्जाओ'सत्कारणीयानि, 'सम्माणणिज्जाओ' संमाननीयानि, कल्लाणं मंगलं देवयं चेतियं पज्जुवासणिज्जाओ' कल्याणं मङ्गलं दैवतं चैत्यमिति पर्युपासनीयानि तानि सक्थीनि। माणवस्स णं चेइयखभस्स' माणकनाम्न श्चैत्यस्तम्भस्य, 'उवरिं अट्ठकार वाले समुद्गक-डब्बे हैं 'तेसुणं वइरामएस्सु गोलवट्टसमुग्गएसु' इन वज्रनिर्मित गोलाकार वाले समुद्गकों में 'बहवे जिणसकहाओ संनिविखत्ताओ चिट्ठति' अनेक-जिनेन्द्रों की हड्डियां रखी हुई हैं। 'जाओणं विजयस्स देवस्स अण्णेसिंच बहूर्ण वाणवंतराणं देवाणयदेवीणय' ये जिनेन्द्रदेवों की अस्थियों देवाधि देवपति विजयदेव तथा वानव्यन्तरदेवों और देवियों द्वारा 'अच्चणिज्जाओ' अर्चना करने के योग्य है 'वंदणिज्जाओ वंदना करने योग्य हैं । 'पूयणिज्जाओ' पूजा करने योग्य है। 'सक्कारणिज्जाओ' सत्कार करने योग्य है 'सम्माणणिज्जाओ' सम्मान करने योग्य हैं। क्योंकि ये उनकेलिये 'कल्लाणं मंगलं देवयचेतियं पज्जुवासणिज्जाओ' कल्याणकारी देवसमान एवं चैत्य समान है। अतः ये पर्युपासनीय है 'माणवस्सणं चेइयखंभस्स उवरि' माणवक वना अनेसामने ॥ २॥४२॥७॥ सभुर-मासछे. 'तेसु णं वइरामएसु गोलवट्टसमुग्गएसु' २04 मने १२नसमुद्रीमा 'बहवे जिण सकहाओ संनिक्खित्ताओ चिटुंति' मने श्रीनेन्द्र भगवानना, ४ा। रामेछ. 'ताओ णं विजयस्स देवस्स अण्णेसिं च बहूणं वाणमंतराणं देवाणयदेवीणय' सेनेन्द्रवाना હાડકાઓ દેવાધિદેવ પતિ વિજય દેવ તથા વાનવ્યન્તર દેવ અને દેવિદ્વારા 'अच्चणिज्जाओ' अर्थ ना ४२१। योग्य छे. 'वंदणिज्जाओ' पहना ४२वा योग्य छे. 'पूयणिज्जाओ' पून४२वाने योग्य छे. 'सक्कारणिज्जाओ सत्या२ ४२वाने योग्य छे. 'सम्माणणिज्जाओ' सन्मान४२वाने योग्य छ. म स तमना भाटे 'कल्लाणं मंगलं देवयं चेतियं पज्जुवासणिज्जाओ' ४क्ष्यारी हेव समान भने थैत्य समान छ. तेथी से पर्युपासनीय छे. 'माणवस्स णं चेइयखभस्स उवरि' भY१४ चैत्य જીવાભિગમસૂત્ર Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६२ तत्रस्थितमणिपीठिकायाः वर्णनम् २२३ मंगलगा' ऊर्ध्वभागेऽष्टावष्टौ मङ्गलकानि स्वस्तिक-श्रीवत्स वर्द्धमानक-नन्दिकावर्त्त-भद्रासनकलश-मत्स्य-दर्पणाख्यानि सन्ति । तथा-'झया' ध्वजाः कृष्णनीललोहितहारिद्रशुक्लचामरध्वजाः भवन्ति, तथा-'छत्ताइछत्ता'-छत्रातिछत्राणि इति । 'तस्सणं माणवयस्स चेइयखंभस्स'-तस्य खलु माणवकनाम्नश्चैत्यस्तम्भस्य, 'पुरच्छिमेणं'-पूर्वस्याम्, 'एगा महा मणिपेढिया पन्नत्ता' एका महती मणिपीठिका प्रज्ञप्ता। 'सा णं महामणिपेढिया'-सा खलु महामणिपीठिका, दो जोयणाई आयामविक्खंभेणं'-योजनद्वयप्रमाणा भवत्यायामविष्कम्भाभ्याम् 'जोयणं बाहल्लेणं'-पृथुत्वेन योजनमेकम्, 'सव्यमणिमई जाव पडिरूवा'-सवात्मना मणिमयी अच्छा-श्लक्ष्णा-घृष्टा मृष्टा निर्मला नीरजस्का निष्पङ्का निष्कण्टकच्छाया सप्रभा सोद्योता समरीचिका प्रासादीया दर्शनीयाऽभिरूपा प्रतिरूपेति॥ 'तीसे णं मणिपेढियाए उप्पि'-उपरि मणिपीठिकायास्तस्याः, 'एत्थ णं चैत्यस्तम्भ के उपर अट्टमंगलया' आठ आठ मंगल द्रव्य है तथा 'झया' कृष्ण, नील, लोहित, हारिद्र, और शुक्लवर्ण की ध्वजाएं है और छत्रातिछत्र है। 'तस्स णं माणवयस्स चेइयखंभस्स' उस माणवक चैत्यस्तम्भ की 'पुरच्छिमेणं' पूर्व दिशा में 'एगा महा मणिपेढिया पण्णत्ता' एक विशालमणिपीठिका है 'सा णं मणिपेढिया दो जोयणाइ आयामविक्खंभेणं' वह मणिपीठिका २ योजन की लम्बी चौडी है। 'जोयणं वाहल्लेणं' तथा एक योजन की मोटी है 'सव्वमणिमई जाव पडिरूवा' यह मणिपीठिका सर्वात्मना मणिमयी है और यावत् प्रतिरूप है । यहां यावत् शब्द से अच्छा श्लक्ष्णा धृष्टा मृष्टा निर्मला, नीरजस्का निष्पङ्का निष्कंण्टकच्छया सप्रभा सोद्योता, समरीचिका प्रासादीया दर्शनीया अभिरूपा, इन पदों का संग्रह हुआ है। 'तीसेणं स्त सनी ५२ 'अमंगलया' 2418 २मा मतद्रव्य छ. तथा 'झया' कृष्ण, नीस, सोडित, (ant) रिद्र, (पीओ) मने स३६ वाणुनी तो छ. मने छातिछत्री छ. 'तस्स णं माणवयम्स चेइयखंभस्स' से भाशुप४ चैत्यस्त भनी “पुरस्थिमेणं' पूर्व दिशामा ‘एगा महा मणिपेढिया पण्णत्ता' से विण मणिपा। छ. 'सा गं मणिपेढिया दो जोयणाई आयामविक्खंभेणं' से मणिपी. मे योननी सinी पहाजी छे. 'जोयणं बाहल्लेणं' तथा मे योजना विस्तारवाणी छे. 'सव्वमणिमई जाव पडिरूवा' २॥ मणिपाल। सर्वात्मना माशीमयी छे. मने यावत् प्रति३५ छ. मिडीया या१२०४थी 'अच्छा, लक्ष्णा, घृष्टा मृष्टा, निर्मला, नीरजस्का निष्पंका निष्कंटकच्छाया सप्रभा सोद्योता समरीचिका प्रासादीया दर्शनीया, अभिरूपा' मा५होना सह येत छ. 'तीसे णं मणिपेढियाए उप्पि' से मणि જીવાભિગમસૂત્ર Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२४ जीवाभिगमसूत्रे एगे महं सीहासणे पनत्ते'-अत्र मणिपीठिकोपरि खल्वेकं महत्सिंहासनं प्रज्ञप्तम्, 'सीहासण वण्णओ' (अत्र सिंहासनवर्णनं पूर्ववत्) 'तस्सणं माणवगस्स चेइय खंभस्स पचत्थिमेणं'-माणवकनाम्नस्तस्य चैत्यस्तंभस्य पश्चिमायाम्, 'एत्थ - एगा महं मणिपेढिया पन्नत्ता'-अत्र खल्वेका महती मणिपीठिका प्रज्ञप्ता। 'सा खलु मणिपीठिका-'जोयणं आयामविक्खंभेणं'-योजनमेकं यावद् दैर्घ्य विस्ताराभ्याम्, 'अद्ध जोयणं बाहल्लेणं' धनुःसहस्रं यावद्भवति बाहल्येन (इयश्च) 'सव्व मणिमई अच्छा'-सर्वात्मना मणिमयी अच्छा श्लक्ष्णा घृष्टा मृष्टा निर्मला नीरजस्का निष्पङ्का-निष्कण्टकच्छाया-सप्रभा सोयोता प्रासादीया दर्शनीया ऽभिरूपा प्रतिरूपेति । 'तीसेणं मणिपेढियाए उप्पि' तस्याश्च मणिपीठिकाया ऊर्ध्वभागे, 'एत्थणं एगे महं देवसयणिज्जे पन्नत्ते' महदत्रैकं देवशयनीयं मणिपीमणिपेढियाए उम्पि' इस मणिपीठिका के ऊपर 'एगे महं सीहासणे पन्नत्ते' एक विशाल सिंहासनरखा है। 'सीहासणवण्णओ' यहां सिंहासन का वर्णन पहिले जैसा वर्णन किया गया है, वैसा ही करलेना चाहिये। 'तस्स णं माणवगस्स चेइयखंभस्स पच्चत्थिमेणं' उस माणवक चैत्यस्तम्भ की पश्चिमदिशा में एस्थ णं एगा महं मणिपेढिया पन्नत्ता' एक विशालमणिपीठिका है। वह मणिपीठिका 'जोयणं आयामविक्खभेणं, अद्धजोयणं बाहल्लेणं' एक योजन की लम्बी चौडी है। और आधे योजन की मोटी है यह मणिपीठिका 'सव्वमणिमई अच्छा' सर्वरूप से मणियों की है और आकाश एवं स्फटिकमणियों के जैसी निर्मल है यहां-इलक्षणा घृष्टा, मृष्टा, निर्मला आदि पूर्वोक्तपदों को ग्रहण कर लेना चाहिये । 'तेसिणं मणिपेढियाणं उम्पि' उन मणिपीठिकाओं के उपर 'एत्थणं एगे महं देवसयणिज्जे पन्नत्ते' एक विशाल willisitी 3५२ 'एगं महं सीहासणे पण्णत्ते' पिस सिंहासन पे छे. 'सीहासणवण्णओ' मडिया सिडासननु वा न पास भ ४२वामां आवे छे ते प्रमाणे ४श से. 'तस्स णं माणवगस्स चेइयग्वंभस्स पच्चत्थिमेणं' से मार चैत्यस्त मनी पश्चिमहिमा 'एत्थ णं एगा महं मणिपेढिया पण्णत्ता में विशाभलिपीछे ते मणिपा.81 'जोयणं आयामविक्खंभेणं अद्धजोयणं बाहल्लेणं' એક જનની લાંબી પહોળી છે. અને અર્ધા એજનના વિસ્તારવાળી છે. मा भलिपी31 'सबमणिमई अच्छा' सर्व रे भणियोनी छे. सन २४॥२॥ सन २३८४ भणियो नापी नि छ. मिडियां लक्ष्णा, घृष्टा, मृष्टा, निर्मला, विगैरे पूर्वात पहोने अडए४२४ छ, 'तेसिणं मणिपेढियाणं उप्पि' से भलिपी आसानी ५२ 'एत्थ णं एगे महं देवसयणिज्जे पण्णत्ते' विहेव જીવાભિગમસૂત્ર Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३. उ. ३ सू. ६२ तत्रस्थितमणिपीठिकायाः वर्णनम् २२५ ठिकोपरि प्रज्ञप्तम् ' तस्स णं देवसयणिज्जस्स' - तस्य देवशयनीयस्य खलु, अयमेयारूवे वण्णावासे पन्नत्ते' -अयमेतद्रूपो वक्ष्यमाणाऽऽकारवान् वर्णावासः प्रज्ञप्तः 'तं जहा तद्यथा - ' णाणामणिमया पडिपाया - 'नानामणिमयाः प्रतिपादाः मूल पादानां प्रतिविशिष्टोपष्टम्भ करणाय पादाः इति प्रतिपादाः 'सोवणिया पाया' सौवर्णिकाः पादाः मूलपादाः इत्यर्थः । 'णाणामणिमया पायसीसा' - नानामणिमया पादशीर्षकाः, 'जंत्रणयमयाई गत्ताई' - जाम्बूनदमयानि गात्राणि शरीराणीत्यर्थः 'वइरामया संधी' - वज्रमयाः - वज्राख्यरत्नसंघटिताः सन्धयः, 'णाणामणिमएचिच्चे' नानामणिमयं च्युतम् ' श्ययामया तूली' तूली - तूलिका रजतमयी, 'लोहियक्खमया विव्वोयणा' - लोहितरत्नमयानि विब्बोयणाः उपधानकानि । 'तवणिज्जमई गंडोवहाणिया- तपनीयमया गण्डोपधानिका: ( कपोलस्थल स्थापनीयानि) 'से णं देवसयणिज्जे ' - तत्खलु देवशयनीयम्, 'उभओ विव्वोयणे - 'उभयतो विव्वोयणम् - उभयतः, उभौ शिरोन्तपादान्तौ - आश्रित्य विव्वोयणे - उपधाने देवशयनीय शय्या है 'तस्स देवमयणिजस्स अयमेयारूवे वण्णावासे पन्नत्ते' उस देवशयनीय का वर्णन इस प्रकार का है - ' णाणामणिमया पडिपाया' अनेक मणियों के तो इसके प्रतिपाद है । मूलपायों के नीचे रखे गये पाये हैं 'सोवणिया पाया' मूलपाद सुवर्ण के बने हुए है । 'णाणा मणिमया पायसीसा' इसके पाद के ऊपर के भाग अनेकमणियों के बने हुए हैं । 'जंबूणयाई गत्ताई' इसका सारा शरीर सुवर्णका बना हुआ है 'वइरामया संधी' इसकी संधी वज्ररत्नकी बनी हुई हैं । 'रययामया तूली' रत्नों की बनी हुइ इसकी निवार है 'लोहिय क्खमया विम्बोयणा' लोहिताक्षमणि के बने हुए तकिये हैं । 'तवणिजमई गंडोवहाणिया' तपे हुए सुवर्ण के गंडोपधान हैं - गालों के नीचे शयनीय- शय्या छे. 'तस्स देवसयणिज्जस्स अयमेयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते' से देवशयनीयनुं वर्णन या प्रमाणे छे 'गाणामणिमया पडिपाया' भने भलियोना तो तेना प्रतियाह छे. अर्थात् भूण पायायोनी नीचे राजेस पाया छे. 'सोवणिया पाया' तेना भूण याह सोनाना अनेसा छे. 'णाणामणिमया पायसीसा' तेना भगनी उपरनो लाग भने भलियोनो मत छे. 'जंबूणयाइं गत्ताई' तेनु' संपूर्ण शरीर सोनानु जनेस छे. 'वइरामया संधी' तेनी संधी पत्ररत्ननी जनेस छे. 'रययामया तूली' तेनी निवार रत्नानी अनेस छे. 'लोहियक्खमया विब्बोयणा' तेना तडीया सोडिताक्षभलियोना अनेसा छे. 'तवणिज्जमई गंधोवદાળિયા' તપેલા સાનાના અનેલ ગાલાપધાન-ગાલાની નીચે રાખવામાં આવનારા जी० २९ જીવાભિગમસૂત્ર Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२६ जीवाभिगमसूत्रे यत्र तद् उभयतो विव्योयणम्, 'दुहओ उण्णए'-उभयत उन्नतम्, 'मझे णयगंभीरे'-मध्यभागतो नत गम्भीरं कपोलभराक्रान्तत्वात्, 'सालिंगणवट्टिए'सालिङ्गनवर्तिकम् आलिङ्गनवर्तिना शरीरप्रमाणोपधानेन सह यद्वर्तते तत् सा लिङ्गनवर्तिकम् । 'गंगापुलिण वालु उहालसालिसए'-गङ्गापुलिनवालुकाऽवदालसदृशम्, गङ्गा तटस्थवालुकाया अवदालोऽधोगमनं पादन्यासेन विदलनं तेन तुल्यं यत् यथाभवेत्तथा, । 'उवचितक्खोमदुगुल्लपट्टपडिछायणे'-उपचित क्षौमदुकुलप्रतिच्छादनम्, 'ओयवियविसिट्ठ परिकम्मियं' आविकेन कम्बलादिना विशिष्टं परिकर्मितं क्षौम-कार्पासिकं वा यदुकूलं तद् आच्छादनम्, [अधोन्यस्त कम्बलो रखें जाने वाले तकिये हैं 'से णं देव सयणिज्जे' वह देवशयनीय दोनों तरफ शिरकी ओर और पैरों की ओर उपधानवाला है। 'दूहओ उन्नए' इस तरह यह दोनों ओर तो उन्नत है । 'मज्झे णयगंभीरे' और मध्यभाग में नत और गंभीर है। 'सालिंगणवट्टिए' यह सालिङ्गन वर्तिक है । अर्थात् सोते समय जो करवट के पास तकिया लगाया जाता है उसका नाम सालिङ्गन वर्तिका हैं । 'गंगा पुलिण. वालु उद्दाल सालिसए' जिस प्रकार गंगा के तट पर रही हुई वालु पर पैर रखने से मनुष्य नीचे की ओर धसता सा प्रतीत होता हैइसी प्रकार से इस पर भी उठते बैठते नीचे की ओर कमर का भाग धस जाता है। अतः यह गंगा के पुलिन की वाल के जैसा कहा गया है । 'उवचित्तखोमदुगुल्लपट्ट पडिच्छायणे' ऊनके कम्बल से और रेशमी वस्त्र के चादर से यह ढका हआ है। 'ओयविय विसिट्ठ परिकम्मियं' अथवा उनका जिस पर काम हो रहा है 'वेलाबूटा जिस तया छ. 'से णं देवसयणिज्जे' ये देवशयनीय भन्ने बु भाथानी मा भने पानी मा ५थान पाणु छ. 'दुहओ उन्नए' २१ शते को सन्न मा तो या छ 'मज्झे णयगंभीरे' मध्य भागमा नभेस भने ली२ छ. 'सालिंगणवट्टिए' से साल नवति छ. अर्थात् सूती वमते ४२१८-५७मानी पांसे જે તકિયા રાખવામાં આવે છે, તેનું નામ સાલિંગનવતિ એ પ્રમાણે છે. 'गंगापुलिणवालुउद्दालसालिसए' म ान (ना। ५२ २३ २तनी ५२ પગ રાખવાથી મનુષ્ય નીચેની તરફ ખસતા જણાય છે. એ જ પ્રમાણે તેના પરપણ ઉઠતી બેસતી વખતે નીચેની તરફ કમરને ભાગ ખસી જાય છે. એથી साना नानी २तनी म उपामा मावेस छ. 'उवचितखोम दुगुल्लपट्टपडिच्छायणे' तेने म मने रेशमी पवनी या४२ थी ढांस छे. 'ओयविय विसिट्ठपरिकम्मियं' मथा न॥५२ वेस, भूटा, विगैरे भरे छ. सेवी જીવાભિગમસૂત્ર Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६२ तत्रस्थितमणिपीठिकायाः वर्णनम् २२७ परिक्षौमादि विस्तीर्ण] यस्य तत्तथा । 'मुविरइयरयत्ताणे' सुविरचितरजस्त्राणम्, 'रत्तंसुयसंबुडे' रक्तांशुकसंवृतम्, अतएव–'सुरम्मे -सुरम्यम्, 'आइणगरुतबूरणवणीततलफासमउए'-आदर्शकरुतबूरनवनीततूलम्, मृदुस्पर्शम् एवं भूतः शय्यास्पर्शः 'पासाईए'-प्रासादिकं दर्शनीयम् अभिरूपं प्रतिरूपमिति ॥ 'तस्स णं देवसयणिज्जस्स-तस्य खलु देवशयनीयस्य, 'उत्तरपुरस्थि मेणं'उत्तरपूर्वस्यां दिशि-ईशानकोणे, 'एत्थ णं महई एगा मणिपेढिया पन्नत्ता' अत्र देवशयनेशानकोणे महत्येका मणिपीठिकेति विशेषः प्रज्ञप्ता-कथिता सा खलु'जोयणमेगं आयामविक्खंभेणं'-योजनमेकमायामविष्कम्भाभ्याम् 'अद्ध जोयणं पर ऊन से भरे हुए हैं ऐसे सुन्दर सूती चद्दर से यह ढका हुआ है तात्पर्य कहने का यही है कि इसके नीचे ऊनकी कम्बल विछी हई है और उसपर वेश कीमती सूती चादर बिछी हुई है । 'सुविरइयरयत्ताणे' पैर पोंछने के लिये वहीं पर एक रजस्त्राण वस्त्र भी पास में रखा हुआ है 'रत्तंसुयसंवुडे' यह लालवस्त्र से ढका हुआ है । 'सुरम्मे' अतः देखने में यह बडा सुहावना जचता है । 'आइणगरुतवूरणवणीततूलपासमउए' मृगचर्मका और रूई का या पालाश का जैसा मृदुस्पर्श होता है । उसी प्रकार से इसका भी मृदुस्पर्श है । यह देवशय्या 'पासाइए' चित्त को आह्लादकारिणी है। दर्शनीय है अभिरूप है और प्रतिरूप है इन पदों का अर्थ पीछे लिखा जा चूका है 'तस्स. णं देवसयणिजस्स' इस देवशयनीय की उत्तर पूर्वदिशा में-ईशानकोने में 'एत्थ णं महई एगा मणिपेढिया पन्नत्ता' एक बहुत बडीविशाल-मणिपीठिका है । यह मणिपीठिका 'जोयणं एगं आयामविસુંદર સૂતરની ચાદરથી તે ઢાંકેલ છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એજ છે કે–તેની નીચેની બાજુ કાંબળ પાથરેલ છે. અને તેના પર રેશમી અને સૂતરની ચાદર पाथरेस छ. 'सुविरइयरयत्ताणे' मने ५॥ १॥ माटे त्यांस मे २०४७ वस्त्र ५५५ राणे छ. 'रत्तंसुयसंवुडे' ते सास परवथी ढi छ. 'सुरम्मे' तेथी वामां से पा लामा सागे छ. 'आइणगरुतबूरणवणीततूलपासमउए' મૃગચર્મને રૂનો અને પાલાશને જે કોમળ સ્પર્શ હોય છે, એ જ પ્રમાણેને तेन। २५श ५७३ घणे। म छ. २॥ ४१२या 'पासाइए' चित्तने माझा ઉત્પન્ન કરવા વાળી છે. દર્શનીય છે. અભિરૂપ અને પ્રતિરૂપ છે. આ પદેને मथ पडi wawi वी गये। छ 'तस्स णं देवसयणिज्जस्स' मे हेवशयनीय नी उत्तर पूर्व दिशामा अर्थात् ४ान मामा 'एत्थ णं महई एगा मणिपेढिया पन्नत्ता' घी विस भलिपी. छ. २॥ मणिपी.85। 'जोयणं एगं आया જીવાભિગમસૂત્ર Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२८ जीवाभिगमसूत्रे बाहल्लेणं'- अर्धयोजनं - धनुः सहस्रप्रमाणं वाहल्येन 'सव्वमणिमई जाव अच्छा पडिरूवा' - सर्वरत्नमयी यावद् अच्छा: श्लक्ष्णा घृष्टा मृष्टा निर्मला नीरजस्का निष्पङ्का निष्कण्टकच्छायाः सप्रभाः सोद्योताः प्रासादीया दर्शनीया अभिरूपाः प्रतिरूपाः 'ती से गं मणिपेढियाए उपि' - तस्याः खलु मणिपीठिकायाः उपरितनभागे, 'एग महं खुड्डए महिंदज्झए पन्नत्ते' - एकः क्षुल्लको लघुर्महेन्द्रध्वजः प्रज्ञप्तः कथितः, स चमरेन्द्रध्वजः - 'अट्टमाई जोयणाई उडूं उच्चतेणं' - अर्थाष्टमानिसार्धसप्तयोजनानि - ऊर्ध्वमुच्चैस्त्वेन, 'अद्धकोसं उच्वेहेणं' धनुःसहस्रमानमितसुधेनाsधोभागास्थितमानेन, 'अद्धकोसं विक्खभेणं' विष्कम्भेण विस्तारदृष्टयाSपि तावदेवार्धक्रोशम्, 'बेरुलियामयवट्टलट्ठसंठिए' - वैडूर्यमय वृत्तलष्ट संस्थितः सुश्लिष्ट घृष्ट मृष्ट सुप्रतिष्ठितोऽनेकवरपञ्चवर्ण कुडभी सहस्रपरिमण्डिताऽभि भेगं' लम्बाई चौडाई में एकयोजनकी है और 'अद्वजोयणं बाह लेणं' मोटाई में आधेयोजन की है 'सव्वमणिमई जाव अच्छा पडिरूवा' यह मणिपीठिका पूर्णरूप से रत्ननिर्मित हैं यावत् आकाश और स्फटिकमणि के जैसी निर्मल है । एवं यावत् प्रतिरूप है यहां यावत् शब्द से 'इलक्ष्णा' आदि पदों का ग्रहण हुआ है । 'तीसेणं मणिपीठि - या उप' इस मणिपीठिका के ऊपर 'एगे खुड्डिए महिंदज्झए पन्नत्ते' एक छोटी सी महेन्द्रध्वजा और है 'अद्धट्टमाई जोयणाई उडुं उच्चत्तेणं' यह महेन्द्रध्वज साढे सात योजन का ऊंचा है । 'अद्धकोसं उच्वेहेणं' और इसका उद्वेध आधेकोस का है । अर्थात् नीचे जमीन में इसका प्रमाण १ हजार धनुष का है । 'अद्धकोसं विक्खंभेणं' इसका विष्कंभ आधेकोश का है । 'वेरुलिया मय वट्ठलट्ठ संठिए' यह वज्ररत्न का बना हुआ है गोल आकार का है चिकना है यहां इसके वर्णन में, सुश्लिष्ट मविक्खंभेणं' समाई होणाभां मे योनी छे भने 'अद्धजोयणं बाहल्लेणं' भोटाईमां मर्धा योजननी छे. 'सव्वमणिगई जाव अच्छा पडिरूवा' मा भणिपीडि સપૂર્ણ રીતે રત્નથી બનાવેલ છે. અને આકાશ અને સ્ફટિક મણિના જેવી निर्माण छे. तथा यावत्प्रति३य छे. अहींयां यावत्शब्द थी 'श्लक्ष्णा' विगेरे यह। श्रहुणु उराया छे. 'तीसे णं मणिपेढियाए उप्पिं' से भणिपीडनी उपर 'एंगेखुड्डिए माहिंदज्झए पन्नत्ते' से मील नानी धन छे. 'अद्धट्टमाई जोयणाई उडूढं उच्चत्तेणं या माहेन्द्र धन्न जो सोडा सात योजननी अंथी छे. 'अद्धकोसं उवेहेणं' ने तेनो उद्वेध अर्धा असतो हे अर्थात् नीये भीनमां तेनु प्रभाणु १ मेड इन्नर धनुषनुं छे. 'अद्धकोसं विक्खंभेणं तेनेो विष्डल अर्धा अपना छे. 'वेरुलिया मयवट्टलसाठए' से १२त्ननो अनेस छे, गोज मारने જીવાભિગમસૂત્ર Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. ६२ तत्रस्थितमणिपीठिकायाः वर्णनम् २२९ रामो वातोद्धृता विजयवैजयन्तीपताकः छत्रातिच्छत्रकलितस्तुङ्गो गगनतललंघमानशिखरः प्रासादिको यावत्प्रतिरूपः । तस्य खलु माहेन्द्रध्वजस्योपरि-अष्टाat मङ्गलानि स्वस्तिक श्रीवत्सादीनि कृष्णनीलादि चामरध्वजच्छत्रातिच्छत्राणि, एतदभिप्रायेणाह ' तहेव जाव मंगलाझयाछत्ताइछत्ता' - तथैव यावन्मङ्गलकानि ध्वजाश्छत्रातिच्छत्राणि । ' तस्स णं खुड्डम हिंदज्झयस्स' - तस्य खलु क्षुद्रमहेन्द्रध्वजस्य, 'पच्चत्थिमेणं'- पश्चिमायां दिशि, 'एत्थणं विजयस्स देवस्स' अत्र महेन्द्रध्वजपश्चिमदिग्विभागे विजयस्य देवस्य, 'चोप्पालए नाम पहरणको से पन्नत्ते' - चोपालको नाम प्रहरणकोशः प्रहरणस्थानं शस्त्रागारः प्रज्ञप्तः 'तत्थणं विजयस्स देवस्स' अत्र खलु विजयस्य देवस्य, 'फलिहरयणपा मोक्खा' - परिघ - रत्नप्रमुखाणि 'बहवे' बहूनि 'पहरणरयणा संणिक्खित्ता चिद्वंति' - प्रहरणघृष्ट सृष्ट सुप्रतिष्ठित' इन पदों को भी लगाना चाहिये तथा 'अनेक वर पञ्चवर्ण कुडभी सहस्रपरिमण्डिताभिरामः वातोद्धृत विजय वैजयन्तीपताका छत्रातिछत्र कलितः तुङ्गो, गगतललंघमानशिखरः प्रासादिको यावत्प्रतिरूपः, इस पाठको भी लगाना चाहिये इन सबका अर्थ पीछे स्पष्ट कर लिखा जा चूका है । 'तस्स णं' इस महेन्द्रध्वज के ऊपर आठ आठ स्वस्तिकादि मंगलद्रव्य है इसी अभिप्राय को लेकर 'तहेव जाव मंगला झया छत्ताइछत्ता' ऐसा सूत्रकार ने कहा है 'तस्सर्ण खुड्डम हिंदज्झयस्स' इस क्षुत्र महेन्द्रध्वजा की 'पच्यस्थिमेणं' पश्चिमदिशा में 'एत्थ णं विजयस्स देवस्स' विजयदेव का चोप्पालए नाम पहरणकोसे पण्णत्ते' चौपाल नामका शस्त्रागार हैं । 'एत्थणं विजय देवस्स फलिहरयणपा मोक्खा वहवे पहरणरयणा सणिक्खित्ता चिट्ठति' છે, ચિકણા છે. અહીં તેના વર્ણનમાં ‘સુશિષ્ટ ધૃષ્ટ સૃષ્ટ સુપ્રતિષ્ઠિત વિગેરે होने लगावी सेवा तथा 'अनेकवर पञ्चवर्णकुडभी सहस्र परिमण्डिताभिराम: वात्तोद्यूत विजय वैजयन्तीपताकाछत्रा तिच्छत्रकलितः तुङ्गो गगणतललंघमानशिखरः प्रासा - दिको यावत्प्रतिरूपः २मा पाठ पशु लगावीोवो समधान शम्होनो अर्थ स्पष्टरीते पहेला हेवामां भावीगये छे. 'तस्सणं' से महेन्द्र-धलनी उपर मा मा स्वस्ति विगेरे मंगल द्रव्य छे. मेन अभिप्राय थी 'तहेव जाव मंगला ज्या छत्ताइछत्ता' या प्रभानो सूत्रपाठ सूत्रअरे उडेस छे. 'तस्स णं खुड्डमहिंदज्झयस्स' मे क्षुद्र माहेन्द्र धन्ननी 'पच्चत्थिमेणं' पश्चिम दिशामा 'एत्थ · विजयदेवस्स' विनय हेवना 'चोप्पालए नाम पहरणकोसे पण्णत्ते' चौपास नामनो शस्त्रागार छे. 'एत्थ णं विजयदेवरस फलिहरयण मोक्खा बहवे पहरणरयणी सणक्खित्ता चिट्ठति' महीयां विन्न्य हेवना स्इटिङ विगेरे भने शस्त्र रत्नो राजेसा छे. જીવાભિગમસૂત્ર Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे रत्नानि श्रेष्ठशस्त्राणि संनिक्षिप्तानि तिष्ठन्ति । कथंभूतानि रत्नप्रहरणानि-तत्राह 'उज्जल'–इत्यादि 'उज्जलसुणिसियसुतिक्खधारा'-उज्ज्वल सुनिशितसुतीक्ष्णधाराणि-तत्रोज्ज्वलानि चाकचिक्याऽतिशयेन निर्मलानि सुनिशितानि-अतिशयेन तेजितानि, एतएव सुतीक्ष्णधाराणि, 'पासाइया'-प्रासादिकानि दर्शनीयानि अभिरूपाणि प्रतिरूपाणि 'तीसेणं सभाए मुहम्माए'-उप्पिं-तस्याः सुधर्मायाः खलूपरिसभायाः बहवे अट्ठमंगलगा.'-बहून्यष्टौ अष्टौ मङ्गलकानि स्वस्तिक-श्रीवत्स प्रभृतीनि, 'झया'-कृष्णनीलादि चामरध्वजाः 'छत्ताइछत्ताणि'-छत्रातिछत्राणि ॥सू ० ६२॥ मूलम्-सभाएणं सुहम्माए उत्तरपुरस्थिमेणं एत्थ णं एगे महं सिद्धायतणे पण्णते अद्धतेरस जोयणाई आयामेणं छ जोयणाइं सकोसाइं विक्खंभेणं नवजोयणाई उड्डूं उच्चत्तेणं जाव गोमाणसिया वत्तव्वया जाचेव सहाए सुहम्माए वत्तव्वया सा चेव निरवसेसा भाणियव्वा तहेव-दारामुहमंडवा पेच्छाघरमंडवा झया थूभा चेइयरुक्खा महिंदज्झया गंदाओ पुक्खरिणीओ, तओ य सुहम्माए जहा पमाणं मणगुलियाणं गोमाणसीया धूवयघडिओ तहेव भूमिभागे उल्लोए य जाव मणियहां विजयदेवके स्फटिक आदि अनेक शस्त्ररत्न रखे हुए है । 'उज्जल सुणीसिय सुतिक्खधारा पासादीया' ये शस्त्र बहुत ही चमकीले हैं। तेज हैं और तीक्ष्णधार वाले है। तथा 'पासाईया' प्रासादीय है। यहां 'दर्शनीयानि अभिरूपाणि, प्रतिरूपाणि' इन पादों का भी कथन कर लेना चाहिये 'तीसेणं सभाए सुहम्माए उप्पि' इस सुधर्मासभा के ऊपर 'बहवे अट्टमंगलगा' अनेक स्वस्तिक आदि ८-८ मंगलद्रव्य हैं। 'झया' कृष्ण नील आदि रंग की अनेक चामरध्वजाएं हैं और छत्रातिछत्र हैं ॥सू०६२॥ 'उज्जलसुणीसियसुतिक्खधारा पासादीया) से शस्त्रो घर यम २ छे. ते॥२ छ. सन ता पारवाणा छ. तथा 'पासाईया' प्रासाहीय छे. मी या 'दर्शनीयानि अभिरूपाणि प्रतिरूपाणि' - ५होनु ५५ ४थन ४२री वे'. 'तीसेणं सभाए सुहम्माए उपिं' 24॥ सुधर्मा समानी ७५२ 'बहवे अटुट्ठ मंगलगा' भने स्वस्ति विगरे मा3 2418 भासा द्रव्यो छे. 'झया' , नीस, विगेरे नी भने याभर घय छे. मने छातिछत्री छे. ॥ सू. १२ ॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. ६३ ईशानकोणे सिद्धायतनवर्णनम् २३१ फासे ॥ तस्स णं सिद्धायतणस्स बहुमज्झदेसभाए एत्थ णं एगा महई मणिपेढिया पण्णत्ता दो जोयणाई आयामविक्खंभेणं जोयणं बाहल्लेणं सव्वमणिमई अच्छा० तीसेणं मणिपीढियाए उपि एत्थ णं एगे महं देवछंदए पन्नत्ते दो जोयणाई आयामविवखंभेणं साइरेगाई दो जोयणाई उड्डूं उच्चत्तेणं सव्व रयणामए अच्छे । तत्थ णं देवछंद असयं जिणपडि माणं जिणुस्सेहप्पमाणमेत्ताणं सष्णिक्खित्तं चिट्टइ । तासिणं जिणपडिमाणं अयमेयारूवे वण्णावासे पन्नत्ते, तं जहा-तवणिजमया हत्थतला अंकामयाइं णक्खाइं अंतोलो हियक्ख परिसेयाई कणगमया पाया कणगामया गोष्फा कणगामईओ जंघाओ कणगामया जाणू कणगामया ऊरू कणगामयाओ गायलट्टीओ तवणिजमईओ णाभीओ रिट्ठामईओ रोमराईओ तवणिजमया चुच्चुया तवणिजमया सिरिवच्छा कणगमयाओ बाहाओ कणगमईओ पासाओ कणगमईओ गीवाओ रिट्ठामए मंसु सिलवालमा उट्टा फलिहामया दंता तवणिजमईओ जीहाओ तवणिजमया तालुया कणगमईओ णासाओ अंतो लोहितक्खपरिसेयाओ अंकामयाइं अच्छीणि अंतो लोहितक्ख पडियाई पुलगमईओ दिट्टीओ रिट्ठामईओ तारगाओ रिट्टामयाई अच्छिपत्ताई रिट्ठामईओ भमुहाओ कणगामयकवोला कणगामया सवणा कणगामया णिडाला वहा वइरामईओ सीसघडिओ तवणिजमईओ केसंत केसभूमीओ रिट्ठामया उवरिमुद्धजा । तासि णं जिणपडिमाणं पिटुओ पत्तेयं पत्तेयं छत्त धारपडिमाओ पण्णत्ताओ, ताओ णं छत्तधारपड़िमाओ हिमरजतकुंदे सप्पकासाई सकोरेटें मल्लदामधवलाई आतपत्ताई જીવાભિગમસૂત્ર Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २३२ जीवाभिगमसूत्रे सलीलं ओहारमाणीओ चिट्रंति, तासिणं जिणपडिमाणं उभओ पासिं पत्तेयं पत्तेयं चामरधारपडिमाओ पण्णत्ताओ, ताओ णं चामरधारपडिमाओ चंदप्पहवइरवेरुलिय नानामणिकणगरयणविमलमहरिह तवणिज्जुज्जल विचित्तदंडाओ चिल्लियाओ संखं. ककुंददगरयअमयमथितफेणपुंजसंनिकासाओ सुहुम रययदोहवालाओ चामराओ सलीलं ओहारेमाणीओ चिटुंति । तासिणं जिणपडिमाणं पुरओ दो दो नागपडिमाओ दो दो जक्खपडिमाओ दो दो कुंडाधारपडिमाओ विणओवणयाओ पायवडि. याओ पंजलिउडाओ संणिक्खित्ताओ चिटुंति । सव्वरयणामईओ अच्छाओ सहाओ लण्हाओ घटाओ मट्टाओ णीरयाओ णिप्पं. काओ जाव पडिरूवाओ। तासि णं जिणपडिमाणं पुरओ अट्टसयं घंटाणं अट्ठसयं चंदणकलसाणं एवं अट्ठसयं भिंगारगाणं एवं आयंसगाणं थालाणं पाईणं सुपइटकाणं मणगुलियाणं वायकरगाणं चित्ताणं रयणकरंडगाणं हयकण्ठगाणं जाव उसभकंठगाणं पुप्फचंगेरी णं जाव लोमहत्थचंगेरीणं पुप्फपडलगाणं अटुसयं तेल्लसमुग्गाणं जाव धूवकडुच्छ्याणं संणिखित्तं चिटुइ । तस्स णं सिद्धाययणस्त णं उपि बहवे अट्टमंगलगा झया छत्ताइछत्ता उत्तिमागारा सोलसविहेहिं रयणेहिं उवसोभिया तं जहा-रयणेहिं जाव रिटेहिं ॥सू० ६३॥ छाया-सभायाः खलु सुधर्मायाः उत्तरपूर्वस्यां दिशि अत्र एकं महत् सिद्धायतनं प्रज्ञप्तम्, अर्धत्रयोदश योजनान्यायामेन सक्रोशानि षट्योजनानि विष्कम्भेण नवयोजनान्यूर्ध्वमुच्चैस्त्वेन यावद् गोमानसी वक्तव्या यैव सभायाः सुधर्मायावक्तव्यता सैव निरवशेषेण भणितव्या, तथैव द्वाराणि मुखमण्डपाः प्रेक्षागृहमण्डपाः ध्वजाः स्तूपाः चैत्यवृक्षाः माहेन्द्रध्वजाः नन्दाः पुष्करिण्यः ततश्च-सुधर्मायां यथा प्रमाणं मनोगुलिकानां गोमानस्यो धूपघटिकाः तथैव भूमिभाग उल्लोकश्च यावन्मणिस्पर्शः । तस्य खलु सिद्धायतनस्य बहुमध्यदेशभागे अत्र खलु एका જીવાભિગમસૂત્ર Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २३३ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३. उ. ३ सू. ६३ ईशानकोणे सिद्धायतनवर्णनम् महती मणिपीठिका प्रज्ञप्ता, द्वे योजने आयामविष्कम्भेण योजनं बाहल्येन, सर्वमणिमयी अच्छा । तस्याः खलु मणिपीठिकायाः उपरि अत्र खल एकोमहान् देवच्छन्दकः प्रज्ञप्तः द्वे योजने आयामविष्कम्भेण सातिरेके द्वे योजने ऊर्ध्वमुच्चत्वेन सर्वरत्नमयोऽच्छः । तत्र खलु देवच्छन्दकेऽष्टशतं जिनप्रतिमानाम् जिनोत्सेधप्रमाणमात्राणाम् संनिक्षिप्तं तिष्ठन्ति । तासां खलु जिनप्रतिमानामयमेतद्रूपो वर्णावासः प्रज्ञप्तः, तद्यथा - तपनीयमयानि हस्ततलानि, अङ्कमया नखाः अन्तर्लोहिताक्षप्रतिषेकाः कनकमयाः पादाः कनकमयागुल्फाः कनकमय्यो जंघाः कनकमयानि जानूनि कनकमया ऊरवः कनकमय्यो गात्रयष्ट्यः तपनीयमयानाभयः रिष्टमय्यो रोमराजयः तपनीयमयाश्चूचुकाः तपनीयमयाः श्रीवत्साः कनकमया वाहाः कनकमयाः पार्श्वाः कनकमय्यो ग्रीवाः रिष्टमयं मांसम् शिलाप्रावालमया ओष्टाः स्फटिकमया दन्ताः तपनीयमय्यो जिह्वाः तपनीयमयानि तालकानि कनकमथ्यो नासिकाः अन्तर्लोहिताक्षप्रतिषेकाः अङ्कमयानि अक्षीणि अन्तर्लोहिताक्षप्रतिषेकाणि पुलकमय्यो दृष्टयः, रिष्टमय्यस्तारिकाः रिष्टमयान्यक्षिपत्राणि रिष्टमय्यो भ्रुवः कनकमयाः कपोलाः कनकमयाः श्रवणाः कनकमय्यो ललाटाः वृत्ताः वज्रमय्यः शीर्षघटिकाः तपनीयमय्यः केशान्तकेशभूमयः रिष्टमया उपरिमूर्धजाः तासां खलु जिनप्रतिमानां पृष्ठतः प्रत्येकं छत्रधरप्रतिमाः प्रज्ञप्ताः ताः खलु छत्रधरप्रतिमाः हिमरजतकुन्देन्दुप्रकाशानि । सकोरण्टक माल्यदामधवलानि आतपत्राणि सलीलम् अवधारयन्त्यस्तिष्ठन्ति । तासां खलु जिनप्रतिमानाम् उभयोः पार्श्वयोः प्रत्येकं प्रत्येकं चामरघरप्रतिमाः प्रज्ञप्ताः ताः खलु चामरघरप्रतिमाः चन्द्रप्रभवज्रवैर्यनानामणिकनकरत्नविमलमहार्घतपनीयोज्ज्वलविचित्रदण्डानि चित्राणि शङ्खाङ्ककुन्दोदकर जोऽमृतमथितफेनपुञ्जसन्निकाशानि सूक्ष्मरजतदीर्घवालानि धवलानि चामराणि सलीलम् अवधारयन्त्यस्तिष्ठन्ति । तासां खलु जिनप्रतिमानां पुरतो द्वे द्वे नागप्रति द्वे द्वे यक्षप्रतिमे द्वे द्वे भूतप्रतिमे, द्वे द्वे कुण्डधारप्रतिमे, विनयोपनते पादपतिते प्राञ्जलिपुटे संनिक्षिप्ते तिष्ठतः । सर्वरजतमया अच्छाः श्लक्ष्णाः लण्हाः घृष्टाः मृष्टाः नीरजस्का निष्पङ्काः यावत्प्रतिरूपा । तासां खलु जिनप्रतिमानां पुरतोऽष्टशतं घण्टानामष्टशतं चन्दनकलशानाम् एवमष्टशतं भृङ्गारकाणामेवमादर्शानां स्थालानां पात्रीणां सुप्रतिष्ठानां मनोगुलिकानां वातकरकाणां चित्राणां रत्नकरण्डकानां हयकण्ठकानां यावत् ऋषभकण्ठकानां पुष्पचंगेरीणां यावत् - लोमहस्तचङ्गेरीणां पुष्पपटलकानामष्टशतं तैलसमुद्रकानां यावत् - धूप कडुच्छुकानां सन्निक्षिप्तं तिष्ठति । तस्य खलु सिद्धायतनस्य खलूपरिबहून्यष्टावष्टौ मङ्गलकानि ध्वजाच्छत्रातिच्छत्राणि-उत्त माकाराणि षोडशविधः - रत्नैरुपशोभितानि तद्यथा - रत्नैर्यावद्रिष्टैः ॥०६३॥ जी० ३० જીવાભિગમસૂત્ર Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २३४ जीवाभिगमसूत्र टीका-'सभाएणं सुहम्माए'-सभायाः खलु सुधर्मायाः, उत्तरपुरत्थिमेणं' उत्तरपूर्वस्यां दिशि-ईशानकोणे, 'एत्थ णं' अत्र सुधर्माया ईशानकोणे खलु, 'एगेमहं सिद्धायतणे पन्नत्ते' एकं महत् सिद्धायतनं प्रज्ञप्तम्, तच्च सिद्धायतनम् 'अद्धतेरसजोयणाई आयामेणं'-अर्द्धत्रयोदश-सार्धद्वादश योजनानि दैर्घ्यण, 'छ जोयणाई सकोसाइविक्खंभेण षड़योजनानि सक्रोशानि-क्रोशैकाधिकानि विष्कम्भेण-विस्तारेण-'नवजोयणाई उडूं उच्चत्तेणं' नवयोजनानि-ऊर्ध्वमुच्चैस्त्वेनेत्यादि सुधर्मासभावदेववक्तव्यं यावद्गोमानसी वक्तव्यता । तथा च स्वयमेव वक्ष्यति-'जा चेव सभाए सुधम्माए वत्तव्वया सा चेव निरवसेसा भाणियव्वा जाव गोमाणसीआ'-या एव सभायाः सुधर्मायाः वक्तव्यता-सा-एव वक्तव्यता निरवशेषेण सिद्धायतनस्यापि भणितव्या, यावद्गोमानस्यः, अयं भावः-यथा 'सभाए णं सुहम्माए उत्तरपुरस्थिमेणं' इत्यादि । टीकार्थ—'सभाएणं सुहम्माए' सुधर्मासभा के उत्तर पूर्व दिशामें इशान कोने में 'एत्थणं एगे महं सिद्धायतणे पण्णत्ते' एक विशाल सिद्धायतन है 'अद्ध तेरसजोयणाई आयामेणं' इसकी लम्बाइ १३॥ योजन की है और 'छ जोयणाई सकोसाइं विक्खंभेणं' और चौडाई इसकी एक कोश सहित ६ योजन की है तथा 'नव जोयणाई उडूं उच्चत्तेणं जाव गोमाणसिया वत्तव्वया' इसकी ऊंचाई नौ योजन की है। इत्यादि सब कथन यहां सुधर्मा सभा की तरह गोमानसीशय्याकार स्थानविशेष-वक्तव्यता तक कहना चाहिये यही वात 'जा चेव सभाए सुधम्माए वत्तव्वया सा चेव निरवसेसा भाणियचा जाव गोमाणसीओ' इस सूत्रपाठ द्वारा पुष्ट की गई है तात्पर्य यह है कि 'सभाए णं सुहम्माए उत्तरपुरथिमेणं' त्याहि Aथ-'सभाए णं सुहम्माए' सुघर्भा समानी उत्तर पूर्व दिशामा अर्थात् शान भूमा 'एत्थणं एगे महं सिद्धायतणे पण्णत्ते' २४ विशाल सिद्धायतन छ. 'अद्धतेरस जोयणाई आयामेणं' तेनी Rs १२॥ सा पा२ योगननी छे. भने 'छजोयणाई छकोसाइं विक्खंभेणं' मने तेनी पडामा ! मन छ योगननी छ. तथा 'नव जोयणाई उड्ढ उच्चत्तेणं जाव गोमाणसिया वत्तव्यया' તેની ઉંચાઈ નવ જનની છે. વિગેરે પ્રકારથી તમામ કથન અહીં સુધર્મા સભાના કથન પ્રમાણે ગેમાનસિક શાકાર–સ્થાનવિશેષ એ કથન પર્યન્ત ही से. मे पात 'जा चेव सभाए सुहम्माए वत्तव्वया सा चेव निरवसेसा भाणि यव्वा जाव गोमाणसीओ' २॥ सूत्राथी सूत्रारे पुष्ट ४२८ छ. २॥ ४थननु તાત્પર્ય એ છે કે-જે પ્રમાણે સુધર્મા સભાના દ્વારે પૂર્વ, દક્ષિણ અને ઉત્તર જીવાભિગમસૂત્ર Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६३ ईशानकोणे सिद्धायतनवर्णनम् २३५ सुधर्मायाः सभायाः पूर्वदक्षिणोत्तरदिक्षु द्वाराणि तेषां त्रयाणां पुरतो मुखमण्डपाः मुखमण्डपानां पुरतः प्रेक्षागृहमण्डपाः, तेषां च प्रेक्षागृहमण्डपानां पुरतःचैत्यस्तूपाः तेषां चैत्यस्तूपानां पुरतश्चैत्यवृक्षाः, तेषां च चैत्यवृक्षाणां पुरतो महेन्द्रध्वजाः तेषां महेन्द्रध्वजानां पुरतो नन्दापुष्करिण्यः कथिताः तदनन्तरं सुधर्मासभायां षड्मनोगुलिका:-सहस्राणि षडूगोमानसीसहस्राणि कथितानि धूपघटिका कथिता तथैवाऽत्र-सिद्धायतनेऽपि निरवशेष वक्तव्यम् उल्लोकवर्णन-बहुसमरमणीय भूमिभागवर्णनमपि तथैव वक्तव्यम् यदाह स्वयमेव-'तहेव'-इत्यादिना । 'तहेवदारा' तथैव यथा-सुधर्मसभायां त्रीणि द्वाराणि तथैवात्रापि त्रीणि द्वाराणि वक्तव्यानि 'मुहमंडवा'- मुखमण्डपाः द्वाराणां पुरतो मुखमण्डपाः प्रज्ञप्ताः, मुखमण्डपानां पुरतः-'पेच्छाघरमंडवा-प्रेक्षागृहमण्डपाः वक्तव्याः तदनन्तरं-तदग्रेजिस प्रकार से सुधर्मा सभा का पूर्वदक्षिण उत्तरदिशाओं में द्वार है। और इनके आगे मुखमण्डप है। इन मुखमण्डपां के आगे प्रेक्षागृह मण्डप है । प्रेक्षागृह मण्डपों के आगे चैत्यस्तूप है। चैत्यस्तूपों के आगे चैत्यवृक्ष हैं। इन चैत्यवृक्षों के आगे महेन्द्र ध्वजाएं हैं। महेन्द्रध्वजाओं के आगे भन्दापुष्करिणियां वावडियां है। तथा सुधर्मासभा में ६ हजार मनोगुलिका हैं । ये मनोगुलिकाएं पूर्व पश्चिम में २-२ हजार है। और उत्तर दक्षिण में ये १-१ हजार है। इसी प्रकार का वर्णन इस सिद्धायतन के सम्बन्ध में भी कर लेना चाहिये तथा यहां उल्लोक और भूमिभाग का वर्णन भी मणिस्पर्श सुधर्मासभा के जैसा ही वर्णित हुआ है। ऐसा जानना चाहिये, इस सिद्धायतन के बहमध्य देशभाग में एक विशाल मणिपीठिका है यह मणिपीठिका दो योजन की लम्बी चौडी है । और एक योजन की मोटी है यह सर्वात्मना દિશામાં છે અને તેની આગળ મુખ મંડપ છે. એ મુખમંડપની આગળ પ્રેક્ષાગૃહ મંડપ છે. પ્રેક્ષાગ્રહ મંડપની આગળ ચિત્યસ્તૂપ છે. ચેત્યસ્તૂપની આગળ ચૈત્યવૃક્ષ છે. એ ચૈત્યવ્રુક્ષેની આગળ માહેન્દ્ર ધજાઓ છે. મહેન્દ્ર ધજાઓની આગળ નન્દા પુષ્કરિણીયે અર્થાત્ વાવે છે. તથા સુધર્માસભામાં છ હજાર અને ગુલિકાઓ છે. એ માગુલિકાઓ પૂર્વ પશ્ચિમમાં બબ્બે હજાર છે. અને ઉત્તર દક્ષિણ દિશામાં એ ૧–૧–એક એક હજાર છે. એ જ પ્રકારનું વર્ણન આ સિદ્ધાયતનના સંબંધમાં પણ કરી લેવું જોઈએ. તથા અહીયાં ઉલ્લેક અને ભૂમિભાગનું વર્ણન પણ મણિ સ્પર્શ વિગેરે પ્રકારથી સુધર્માસભાના વર્ણન પ્રમાણે જ વર્ણવેલ છે. તેમ સમજવું. એ સિદ્ધાયતનના બહ મધ્યદેશભાગમાં એક વિશાલ મણિપીઠિકા છે. આ મણિપીઠિકા બે જનની લાંબી પહોળી જીવાભિગમસૂત્ર Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २३६ जीवाभिगमसूत्रे 'झया' ध्वजाः वक्तव्याः ‘शुभा' स्तूपाः, तदनन्तरं चैत्यस्तूपाः वक्तव्याः 'महिंद ज्झया'-चैत्यवृक्षाणां पुरतो माहेन्द्रध्वजा वक्तव्याः, तेषां महेन्द्रध्वजानां पुरतः 'नंदाओ-पुक्खरिणीओ'-नन्दा पुष्करिण्यो वक्तव्याः 'तओय सुहम्माए जहा पमाणं मणगुलियाणं' ततश्च यथा सुधर्मायां सभायां मनोगुलिकानां कथितं तथैवात्रापि ज्ञातव्यम्, 'गोमाणसीओ धूवघडिओ'-गोमानस्यः शय्या सदृशस्थान विशेषो धूपघटिका अपि सुधर्मासभावदेवाऽत्रापि ज्ञातव्याः । 'तहेव भूमिभागे उल्लोए य जाव मणिफासे' तथैव बहुसमरमणीयो भूमिभागः उल्लोकश्च वर्णयितव्य इहापि यावत् तृणानां-मणीनां च स्पर्शः किं बहुना-सर्वमपि-सुधर्मासभावदेवाऽत्रापि ज्ञातव्यमिति ।। 'तस्स णं सिद्धायतणस्स' तस्य खलु सिद्धायतनस्य, 'बहुमज्झदेसभाए'-बहुमध्यदेशभागे, 'एत्थ णं एगा महं मणिपेढिया पन्नत्ता'अत्र सिद्धायतनबहुमध्यदेशभागे खलु एका महती मणिपीठिका-पीठविशेषः प्रज्ञप्ता-कथिता, सा खलु मणिपीठिका 'दो जोयणाई-द्वे योजने, 'आयामविक्खंभेणं' आयामविष्कम्भाभ्याम् दैर्घ्यविस्ताराभ्यां योजनद्वयप्रमाणा भवति मणिपीठिकेत्यर्थः । 'जोयणं बाहल्लेणं' योजनमेकं बाहल्येन-पृथुत्वेन, 'सव्व मणिमई अच्छा' सर्वमणिमयी-सर्वात्मना मणि प्रचुरा, 'अच्छा' आकाशस्फटिकरत्न बत्-शुभ्रा, श्लक्ष्णा-घृष्टा-मृष्टा-नीरजस्का-निर्मला-निष्पङ्का-निष्कण्टकच्छाया-प्रासादीया-सप्रभा-सोयोता-समरीचिका-दर्शनीयाऽभिरूपा-प्रतिरूपा। 'तीसेणं मणिपेढियाए उप्पि' तस्याः खलु मणिपीठिकाया उपरि, एत्थ णं' अत्र मणिपीठिकोपरितनभागे खलु, 'एगे महं देवछंदए पन्नत्ते' एको महान् देवच्छन्दकः आसनविशेषः प्रज्ञप्तः कथितः,-स च देवछन्दकः-'दो जोयणाई आयामविक्खंभेणं' आयामविष्कम्भाभ्यां द्वे योजने, दैर्ध्यविस्ताराभ्यामित्यर्थः । मणियों की बनी हुई हैं। इसके वर्णन में अच्छादि पदों का प्रयोग करना चाहिये ? इस मणिपीठिका के ऊपर एक-विशाल देवच्छन्दक है यह दो योजन का लम्बा चौडा है । और कुछ अधिक दो योजन का ऊंचा है । यह देवच्छन्दक भी अच्छ एवं इलक्ष्ण आदि विशेषणों वाला है इस देवच्छन्दक में १०८ जिन प्रतिमाएं अर्थात् कामदेवों की मूर्तियां है । इनका सम्बन्ध का वर्णन इस प्रकार से हैं । रक्त सुवर्ण છે. અને એક એજનના ઘેરાવાવાળી છે. એ સર્વ રીતે મણિની બનેલ છે. તેના વર્ણનમાં અચ્છ વિગેરે પદેને પ્રયોગ કરી લે. એ મણિપીઠિકાની ઉપર એક વિશાલ દેવચ્છેદક છે. એ બે જનની લંબાઈ પહોળાઈ વાળે છે, અને કંઈક વધારે બે એજનની ઉંચાઈ વાળે છે. આ દેવચ્છેદક પણ અશ્લફણ આદિ વિશેષણ વાળે છે. એ દેવછંદકમાં ૧૦૮ જીન પ્રતિમાઓ અર્થાત જીવાભિગમસૂત્ર Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू. ६३ ईशानकोणे सिद्धायतनवर्णनम् २३७ 'साइरेगाइ उडूं उच्चत्तेणं' सातिरेके द्वे योजने-ऊर्ध्वमुच्चैस्त्वेन, 'सव्वरयणामए अच्छे' सर्वात्मनाऽच्छः श्लक्ष्णे घृष्टो मृष्टो लण्हो नीरजस्को निर्मलो निष्पको निष्कण्टकच्छायो यावत्प्रासादीयो दर्शनीयोऽभिरूपप्रतिरूपः इति ॥ तत्थ णं देवछंदए' तत्र खलु देवछन्दकः, 'अट्टसयं जिणपडिमाणं' अष्टाधिकं शतं जिनप्रतिमानाम्,कथम्भूतानां तासां तत्राह-'जिणुस्सेहे' त्यादि, 'जिणुस्सेहप्पमाण मेत्ताणं' जिनोत्सेधप्रमाणमात्राणाम् 'सण्णिक्खित्तं चिट्ठइ' सन्निक्षिप्तं तिष्ठति, तत्र देवच्छन्दके एतावत्यो व्यवस्थिताः प्रतिमा इत्यर्थः । 'तासिणं जिणपडिमाणं' तासां खलु जिनप्रतिमाणाम्, 'अयमेयारूवे वण्णावासे पन्नत्ते' अयमेतद्रूपो वर्णावासो वर्णनिवेशः प्रज्ञप्तः कथितः । 'तं जहा' तद्यथा-'तवणिज्जमया हत्थतला'तपनीयः-सुवर्णस्तन्मयानि हस्ततलानि 'अंकामयाइं णक्खाई'-अङ्कमया अङ्करनमयानखाः, 'अंतोलोहियक्ख परिसेयाई'-अन्तर्मध्ये लोहिताक्षरत्नप्रतिषेकाः, 'कणगमया पाया' कनकमयाः पादाः, 'कणगमया गोप्फा'-कनकमया गुल्फा, कणगामईओ जंघाओ' कनकय्यो जङ्घाः, 'कणगमया जाणू' कनकमयानि जानूनि, 'कणगा. मयाओ ऊरू' कनकमया ऊरवः, 'कणगमयाओ गायलट्ठी' कनकमय्यो गात्रयष्टयः शरीरमित्यर्थः, 'तवणिज्जमईओ णाभीओ'-तपनीयमया नाभयः, 'रिहायईओ रोमराईओ' रिष्टमय्यो रोमराजयः-रोमावल्यः, 'तवणिज्जमया चुच्चुया'-तपनीय मयाश्चूचुकाः, स्तनाग्रभागाइत्यर्थः, 'तवणिज्जमया सिविच्छा-तपनीयमयाःके जैसे इनके हाथों के तलिये हैं अंक रत्न के जैसे इनके नख हैं। लोहिताक्षरत्न की इनकी रेखाएं हैं । 'कणगामया पाया' इनके पैर सुवर्ण के हैं । 'कनकमया गोफा' इनकी एडियां कनककी बनी हुई हैं। 'कनकमय्यो जघा' सुवर्णमय इनकी जंघाएं हैं। 'कनकमयानि जानूनि' सुवर्णमय इनके जानू हैं 'कनकमयाओ उरू' सुवर्णमय इनकी उरू हैं 'कनकमय्यो गात्रयष्टयः 'घुटने' सुवर्ण के बने हुए है । तपनीयमया नाभयः' तपे हुए-सुवर्ण की इनकी नामियां है। 'रिष्टमय्यो रोमराजयः' इनकी रोमराजियां रिष्ट रत्नकी है । तपनीय. કામદેવની મૂર્તિ છે. તેના સંબંધી વર્ણન આ રીતે છે. તેના હાથના તળિયા લાલ સુવર્ણન જેવા છે. અંકરના જેવા તેને નખે છે. લેહિતાક્ષરત્નની २पास छ. 'कणगामया पाया' तेन पाया। सोनाना छे. 'कणगामया गोफा' तनी डियो ॐननी मने छ. 'कनगामइयो जंघा' सुव भय तनी । छे. 'कनकमयानि जानूनि' सुवर्ष भय तन। तनु छ. 'कनकामया उरवः' सुप भय तेना ३ छ. 'कनकमय गात्रयष्टयः' तेना धुर। सुवा भय छे. 'तपनीय मया नाभयः' तपे सोनानी तेनी नलियो मनेही छ. 'रिष्टमय्यो रोमराजयः' तेनी જીવાભિગમસૂત્ર Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २३८ जीवाभिगमसूत्रे श्रीवत्साः 'कणगमयाओ बाहाओ'-कनकमया बाहाः 'कणगमईओ पासाओ' कनकमयाः पाश्र्वाः 'कनगमईओ गीवाओ' कनकमय्यो ग्रीवाः 'रिद्वामए मंसु' 'रिष्टरत्नमयं मांसम् 'सिलप्पवालमया ओट्ठा' शिलाप्रवालमया ओष्ठाः विद्रमविनिर्मिता इतियावत्, ‘फलिहामया दंता'-स्फटिकरत्नमयाः दन्ताः, 'तवणिज्जमईओ जीहाओ' तपनीयमया जिह्वाः 'तवणिजमया तालुया' तपनीयमयानि तालुकानि, 'कणगमईओ णासाओ' कनकमय्यो नासिकाः 'अंतो लोहितक्खपरिसेयाओ' अन्तमध्ये लोहिताक्षरत्नप्रतिषेकाः, 'अंकमयाई अच्छिणी अंतो लोहितक्ख परिसेयाई अन्तर्मध्यप्रदेशे लोहिताक्षरत्नप्रतिषेकाणि-अङ्करत्नमयानि-अक्षीणि, मयाश्चुकाः' तपे हुए सुवर्ण के इनके चूचुक हैं-स्तन के अग्रभाग है। 'तपनीयमयाः श्रीवत्सा' तप्त सुवर्ण के इनके श्रीवत्स हैं-छाती के ऊपर रहे हुए चिन्ह विशेष हैं । 'कणगमया वाहाओ कणगामइओ पासाओ' सुवर्णमय इनके बाह हैं सुवर्णमय इनके दोनों पार्श्वभाग हैं । 'कनकमय्यो ग्रीवा' सुवर्णमय इनकी ग्रीवाएं गर्दने हैं। 'रिष्टमयंमांसम्' रिष्टमय इनका मांस है 'शिलाप्रवालमया ओष्ठा' इनके ओष्ठशिलाप्रवाल-मूगा के हैं । 'स्फटिकमया दन्ता' इनके दांत स्फटिकमणि के बने हुए हैं। 'तपनीयमय्यो जिहा' इनकी जीभें तपनीय सुवर्ण की बनी हुइ हैं । 'तपनीयमयानि तालुकानि' तालुभाग इनका तपनीय स्वर्ण का बना हुआ है 'कनकमय्यो नासिकाः' इनकी नासिकाएं सुवर्ण की बनी हुई है 'अन्तर्लोहिताक्षप्रतिषकाः' नाक के भीतर की रेखाएं लोहिताक्षरत्नकी बनी हुई हैं 'अङ्कमयानि अक्षीणि' अङ्करत्नकी इनकी आखें. शम (३१८) २७ २८ २त्नानी छे. 'तपनीयमयाश्चूचुकाः' तपेसा सोनाना तेना पियु। छे. अर्थात् स्तननी मला छे. 'तपनीयमया ! श्रीवत्साः' तपसा सोनाना तेन। श्रीवत्स छातीनी ७५२ २२स चिन्ह विशेष छे. 'कणगमया वाहाओ कणगामइओ पासाओ' सुवा भय तेना माहु-डायो छ भने सुवर्ष भय तेना भन्ने ५७माया छ. 'कनकमय्यो ग्रीवा' तेनी श्रीवा- सुप भय छे. 'रिष्टमयं मांसम्' टिमय तेनु मांस छ. 'शिलाप्रवालमया ओष्टा, तेनामा शिक्षा प्रवास भूगाना छे. 'स्फटिकमया दन्ता' तेन त। २३८४ भनिन। मनेा छ. 'तपनीयमय्यो जिह्वा' तेनी म तपनीय सोनानी भनेर छे. 'तनीयमयानि तालुकानि' तेन। ताबुन प्रदेश तपनीय सुवानी मनेस छ. 'कनकमय्या नासिका' तेना ना सोनाना अनेसा छे. 'अन्त लोहिताक्ष प्रतिषेका' नानी ५४२नी २मा सोडिताक्ष २त्ननी मनेस छ. 'अङ्कमयानि अक्षीणि' तेनी मा म २त्ननी मनेस छे. 'अन्तलोहिताक्षप्रतिषेकाणि' मामानी म४२नी २मा सोडितक्ष २त्ननी मनेस જીવાભિગમસૂત્ર Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६३ ईशानकोणे सिद्धायतनवर्णनम् २३९ 'पुलगमईओ दिट्टीओ' पुलकमय्यो दृष्टयः 'रिट्टामईओ तारगाओ' रिष्टमय्योऽक्षिमध्यगतास्तारिकाः कनीनिकाः 'रिटामयाई अच्छिपत्ताई' रिष्टरत्नमयान्यक्षि पत्राणि, 'रिट्ठामईओ भमुहाओ' रिष्टरत्नमय्यो ध्रुवः, 'कणगामया कवोला'कनकमयाः कपोलाः 'कणगामया सवणा'- कनकमयानि श्रवणानि-कर्णाः, 'कणगामया णिडाला'-कनकमया ललाटाः कपोलेत्यर्थः 'वट्टा' वृत्ताः, 'वइरामईओ सीसघडीओ'-वनमय्यः शीर्षघटिकाः 'तवणिज्जमईओ केसंत केसभूमिओ' तपनीयमय्यः केशान्त केशभूमयः 'रिट्ठमया उवरि मुद्धजा'-रिष्टरत्नमया उपरि भागे मूर्धजाः केशाः, ॥ 'तासिणं जिणपडिमाणं' -तासां खलु जिनप्रतिमानाम्, 'पिट्ठतो पत्तेय पत्तेय'-पृष्ठतः परभागे प्रत्येकं प्रत्येकमेकैकमित्यर्थः 'छत्तधार पडिबनी हुई है 'अन्तर्लोहिताक्ष प्रतिषेकाणि' आंखों के भीरत की रेखाएं लोहिताक्षरत्न की बनी हुई है । रिष्टमय्यस्तारिकाः' आंखें की तारिकाएं-कनीनिकाएं रिष्ट रत्नकी बनी हुई हैं। 'रिष्टमयानि अक्षिपत्राणि' आखों की बरोनियां रिष्टरत्नों की बनी हुई है। 'रिष्टमय्योभ्रवः' इनकी दोनों भौएं रिष्ट रत्नों की बनीहुई हैं 'कनकमया कपोला:' इनके दोनों गाल सुवर्ण के बने हुए है । कनकमयाः श्रवणाः' इनके दोनों कान सुवर्ण के बने हुए हैं। 'कणगामया निडाला' सुवर्ण के इनके भाल हैं। 'वइरामईओ सीसघडिओ' वज्र के इनके मस्तक हैं । 'तवणिज्जमइओ केसंतकेसभूमिओ' तपनीयसुवर्ण की इनकी केशभूमि है । 'रिष्टमया उपरिमूर्धजाः' रिष्ठ रत्नके इनके मस्तकके बाल हैं। 'तासिणं जिणपडिमाणं पिट्ठता पत्तेयं २ छत्तघारपडिमाओ' इन जिन प्रतिमाओं कामदेव की प्रतिमाओं पैकी प्रत्येकजिन प्रतिमा-कामदेव की प्रतिमा के छ. 'रिष्टमय्यस्तारिकाः' मांजाना ताराम शिष्ट २त्नना अनेस छ. रिष्टमयानि आक्षपत्राणि' मानी पापणे रिष्ट २त्नानी मनेत छे. 'रिष्टमय्यो भ्रवः' तेना भन्ने सभ। विष्ट २त्नना पनेस छ. 'कनकमया कपोलाः' तेना सन्न हो सुवर्ण न मने छ. 'कनकमयाः श्रवणाः' तेना मन्नान सुप निमित छे. 'कणगामया निडाला' तेन मारा प्रदेश सुवर्ण ना छे. 'वइरामईओ सीसघडीओ' तेना भरती १००२त्नना पनेस छ. 'तवणिज्जमइओ केसंत केसभूमिओ' तपनीय सुपर्ण नी तेनी 3 भूमिया छ. 'रिष्टमया उवरिमुद्धजा' तेना माथानावा (२ष्ट २लना मनसा छे. 'तासिणं जिणपडिमाणं पितो पत्तेयं पत्तेयं छत्तधार पडिमाओ पण्णત્તા આ જન પ્રતિમાઓ-કામદેવની પ્રતિમાઓ પૈકી દરેક જન પ્રતિમાની પાછળ તેના પર છત્ર ધરી રાખનારી પ્રતિમાઓ છે. તે બધી વ્યંતર જાતના देवानी छ. 'ताओ णं छत्तधारपडिमाओ हिमरजकुंदेन्दुप्पभासाई कोरिंटमल्लदामाई જીવાભિગમસૂત્ર Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४० जीवाभिगमसूत्रे माओ पन्नत्ताओ'- छत्रधरप्रतिमाः, छत्रधारणकर्त्यः प्रतिमाः कथिताः, 'ताओ णं छत्तधारपडिमाओ'-ताश्च खलु छत्रधारप्रतिमाः, 'हिमरयतकुंदेंदुसप्पगासाई' -हिमरजतकुन्देन्दुप्रकाशानि, अतएव 'सकोरेंटमल्लदामधवलाई-सकोरण्टक माल्यदामधवलानि-स्वच्छानि, 'आतपत्ताई' आतपत्राणि, छत्राणीति यावत् 'सलोलं' सलीलं-अनायासतो यथा भवेत् तथा, 'ओहारमाणीओ'-अवधारयन्त्यः, 'चिट्ठति तिष्ठन्तीति ॥ 'तासिणं जिणपरिमाणं उभओ पासिं'-तासां खलु जिनप्रतिमानामुभयोः पार्श्वयोः, 'पत्तेयं पत्तेयं'-प्रत्येकं प्रत्येकम्, चामरधारपडिमाओ पन्नत्ताओ' चामरधारकप्रतिमाः प्रज्ञप्ताः, 'ताओ णं चामरधारपडिमाओ' चामरधारिण्यश्च खलु ताःप्रतिमाः, 'चंदप्प हवइरवेरुलिय नानामणि कणगरयण विमल महरिह तवणिज्जुज्जल विचित्तदंडाओ' चन्द्रप्रभ वनवैडूर्य नानामणिकनकविमलमहर्ध तपनीयोज्ज्वलविचित्रदण्डानि, चन्द्रप्रभश्चन्द्रकान्तो मणिः वज्रं च - वैडूर्यचेति पीछे उनपर छत्रको धारण करने वाली छत्र धारिणी प्रतिमाएं हैं। ये सब प्रतिमा व्यन्तर जाती के देवकी है 'ताओ णं छत्तधारपडिमाओ हिमरजतकुंदेंदुप्पभासाइंकोरिंट मल्लदामाइं धवलाई आतपत्ताई सलीलं ओहारमाणीओ २ चिट्ठति' ये छत्रधारिणी प्रतिमाएं हिम रज कुन्द पुष्प एवं इन्दु के जैसी श्वेत प्रभावाले एवं कोरंट पुष्पों की माला से युक्त ऐसे सफेद आतपत्रों को बडे ही नखरों के साथ उन प्रतिमाओं के उपर ताने हुए है। 'तासिणं जिणपडिमा णं उभओ पासिं पत्तेयर चामरधारपडिमाओपण्ण. ताओ' इन जिनप्रतिमाओं कामदेव की प्रतिमाओं को दोनो ओर औरभी २-२ चामरधारिणी प्रतिमाएं हैं, 'ताओ णं चामरधारपडिमाओ चंदप्पहवेरुलियणाणामणिकणगरयणविमलमहरिहतवणिजुज्जलविचि. त्तदंडाओ' ये चामर धारिणी प्रतिमाएं उन प्रतिमाओं के उपर चामरों को ढोर रही हैं इन चामरों के दण्ड चन्द्रकान्तमणियों के धवलाई आयवत्ताई सलीलं ओहारमाणीओ ओहारमाणीओ चिटुंति' - छयारिया પ્રતિમાઓ હિમ, રજત, કુંદ પુષ્પ, અને ચંદ્રના જેવી શ્વેત છે. તથા પ્રભા વાળા અને કેરંટ પુષ્પોની માળાથી યુકત એવા સફેદ છત્રને ઘણાજ નખરાની સાથે में प्रतिभासानी ५२ ५२ छ. 'तासिणं जिणपडिमाणं उभओ पासिं पत्तेयं पत्तेयं चामरधारपडिमाओ पन्नत्ताओ' मेन प्रतिमायो-महेवनी प्रतिमामाने भन्ने मात मी ७ मे याभ२ नमावी प्रतिमा छ. 'ताओणं चामरधारपडिमाओ चंदप्पहवेरुलिय णाणामणिकणगरयणविमलमहरिय तवणि ज्जुज्जलविचित्तदंडाओ' से यामधारी प्रतिमा ते प्रतिमामानी 6५२ यभरे। ઢોળી રહી છે એ ચામરને દંડ ચંદ્રકાંત મણિયેથી વૈડૂર્ય વિગેરે અનેક પ્રકારના જીવાભિગમસૂત્ર Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६३ ईशानकोणे सिद्धायतनवर्णनम् २४१ चन्द्रप्रभ वज्रवैडूर्याणि नानामणिकनकरत्नानि विमलमहार्धतपनीयानि चैभिरुज्ज्वला विचित्रा दण्डा येषां तानि, 'चिल्लियाओ' चित्राण्याश्चर्याणि 'संखंककुददगरय अमयमहियफेणपुंजसण्णिकासाओ' शङ्खाऽङ्ककुन्दोदकरजोऽमृतमथितफेनपुञ्जसन्निकाशानि, 'मुहुमरयतदीहवालाओ'-सूक्ष्मरजतदीर्घबालानि, 'चामराओ'चामराणि; 'सलीलं'-खेदरहितं यथा तथा, 'ओहारेमाणीओ' अवधारयन्त्यः 'चिटुंति-आसते ॥ 'तासिणं जिणपडिमाणं पुरओ दो दो नागपडिमाओ'तासां खलु जिनप्रतिमानां पुरतो द्वे-द्वे नागप्रतिमे, सन्निक्षिप्ते तिष्ठतः इत्यग्रिमेण सहान्वयः, तथा-'दो दो जक्खपडिमाओ' द्वे-द्वे यक्ष प्रतिमे, दो दो वैडूर्य आदि अनेक प्रकार के मणियों के एवं कनक रत्न के तथा विमल वेश की बनी तपनीय स्वर्ण के बने हुए है , अतः ये बडे ही विचित्र और उज्वल देखने में लगते हैं। 'चिल्लियाओ' ये चामर अनेक प्रकार के हैं अथवा इनके दण्ड अनेक प्रकार के हैं । 'संखककुंदगरय अमयमहियफेण पुंज संनिकासाओ' तथा शंख अंक कुन्द, उदक, रज, और मथित अमृत के फेन पुंज के जैसे ये चामर प्रतीत होते हैं। 'सूक्ष्मरजतदीर्घवाला' इन चामरों के बाल बिल्कुल सूक्ष्म चांदी के तारों के जैसे दीर्घ है, ये चामर 'धवलाओ' धवल है ऐसे इन चामरों को ये चामर धारिणी प्रतिमाएं बडे ही नखरों के साथ ढोरती हुई खडी है। 'तासिणं जिणपडिमाणं' इन जिन प्रतिमाओं-कामदेव की प्रतिमाओं के सामने 'दो दो नागपडिमाओ पंजलिउडाओ संणिक्खित्ताओ चिट्ठत्ति' दो दो नागप्रतिमाएं हाथ जोडे हुए खडी हुई है तथा 'दो दो जक्खपडिमाओ दो दो भूतपडिमाओ दो दो कुंडाधारपडिमाओ મણિથી તથા કનક રત્નોથી તથા વિમલ વેશથી બનેલ તપનીય સેનાથી अनेस छ. तेथी ते भवामा विचित्र मने Sarge सागे छ. 'चिल्लियाआ' से याम। मने प्रा२ना छ. अथवा तेना 31 भने ४२ना छ. 'संखककुददगरय अमयमहियफेनपुंजसं निकासाओ' तथा ५ ४ ४ ४ २०४ मने મંથન કરવામાં આવેલ અમૃતના ફીણના ઢગલા જેવા એ ચામરે જણાય છે. सूक्ष्मरजतदीर्घवाला' से यामना पाणी ४६म सूक्ष्म याहीना तापा ein छ. मे याम२। 'धवलाओ' घोणीय छे. सेवी से याभराने ते याभर ધરવાવાળી પ્રતિમાઓ ઘણાજ નખરાઓ પૂર્વક ઢળતી હોય તેમ ઉભેલ છે. 'तासिणं जिणपडिमाणं' प्रतिमामानी सामे 'दो दो नागपडिमाओ पंजलिउडाओ चिट्ठति' भन्ने ना प्रतिमासा हाथ डीन उमेरा छ. तथा जी० ३१ જીવાભિગમસૂત્ર Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे भूपमिओ' द्वे द्वे भूतप्रतिमे, तथा - 'दो दो कुंडाधारप डिमाओ - द्वे द्वे कुण्डाधारप्रतिमे, ( कथंभूते इमे ) तत्राह - 'विणओवणताओ' विनयोपनते, 'पायपडियाओ - पादपतिते, 'पंजलिउडाओ प्राञ्जलिपुटे, 'संणिक्खिते चिद्वंति' - सन्निक्षिप्ते तिष्ठतः - सर्वात्मना रत्नमय्योऽच्छा आकाशस्फटिकवदति स्वच्छाः 'सण्हाओ' - श्लक्ष्णाः, 'लण्हा:, 'घट्टाओ - मट्टाओ' - घृष्टाः मृष्टाः 'णीरयाओ'नीरजस्का: 'णिष्पंकाओ' - निष्पङ्का 'जाव पडिरूवाओ' - निष्कण्टक च्छायाः सप्रभाः सोद्योताः समरीचिकाः प्रासादीया दर्शनीया अभिरूपाः प्रतिरूपा इति । 'तासि णं जिणप डिमाणं' - तासां खलु जिन प्रतिमानाम्, 'पुरओ असयं घंटाणं' अग्रभागेऽष्टाधिकं शतं घण्टानाम्, 'असयं चंदणकलसाणं - अष्टशतं चन्दनकलशानाम्, 'एवं असयं भिंगारगाणं' - अष्टशतं पूर्ववद् भृङ्गाराणाम्, 'एवं आयंसगाणं' एवमष्टशतम्, आदर्शकाणां-दर्पणानाम्, 'थालाणं' अष्टशतं स्थाविणयोवणयाओ पायवडियाओ पंजलिउडाओ सन्निक्खित्ताओ चित्ति' दो दो यक्ष प्रतिमाएं दो दो भूत प्रतिमाएं एवं दो दो कुण्डधार प्रतिमाएं विनय से युक्त हुई, पैरों में पतित हुई हाथ जोडे हुए खडी हुई है 'सव्वरयणामइओ अच्छाओ, सण्हाओ लण्हाओ घट्टाओ, महाओ, णीरयाओ, णिष्पंकाओ जाव पडिवाओ' ये सब प्रतिमाएं सर्वात्मना रत्नमय हैं आकाश और स्फटिक मणि के जैसी निर्मल है लक्षण हैं घृष्ट है, मृष्ट है, नीरजस्क है, निष्पङ्क हैं एवं यावत् प्रतिरूप है । 'तासिणं जिणपरिमाणं पुरओ अट्टमयं घंटाणं असयं चंदणकलसाणं' इन जिन प्रतिमाओं 'कामदेव की प्रतिमाओं के समक्ष १०८ घटाएं है | १०८ चंदन कलश हैं ' एवं अट्ठसयं भिंगारगाणं एवं आर्यसगाणं थालाणं' इसी तरह से १०८ भृङ्गारक - झारी - हैं । १०८ आद'दो दो अक्खपडिमाओ दो दो भूतपडिमाओ दो दो कुंडाधारपडिमाओ विणयोयणया ओ पायवडियाओ पंजलिउडाओ सन्निक्खित्ताओ चिट्ठति' जम्मे यक्ष प्रतिभाओ ખખ્ખુ ભૂત પ્રતિમા અને અબ્બે કુંડધાર પ્રતિમાએ વિનય પૂર્ણાંક પગેામાં पडती होय तेभ हाथ लेडीने उले छे. 'सव्वरवणामइओ अच्छाओ सहाओ लाओ घट्टाओ मट्ठाओ णीरयाओ णिष्पंकाओ जाव पडिरुवाओं मे प्रतिभागी સર્વાત્મના રત્નમય છે. આકાશ અને સ્ફટિક મણિના જેવી નિળ છે. શ્લક્ષ્ छे, घृष्ट छे, भ्रष्ट छे, नी२४२५ छे; निष्य' छे अने यावत्प्रति ३५ छे. 'तासिणं जिणपडिमाणं पुरओ असयं घंटाणं अट्ठसयं चंद्णकलसाणं' से न પ્રતિમાએની સામે ૧૦૮ એકસો આઠ ઘટાએ છે. ૧૦૮ એકસા આઠ यद्दन उसशी छे 'एवं अट्ठसयं भिंगाराणं एवं आयंसगाणं थालाणं' भेट रीते २४२ જીવાભિગમસૂત્ર - Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३सू.६३ ईशानकोणे सिद्धायतनवर्णनम् २४३ लकानाम्, 'पातीणं' पात्रीणामष्टशतम् कटोरीतिभाषाप्रसिद्धा 'मुपतिद्वाणम्' अष्टशतं सुप्रतिष्ठकानाम् , 'मणगुलियाणं' अष्टशतं मनोगुलिकानाम्, 'वातकरगाणं' वातकरकाणां' जलरहितघटानामष्टशतम्, 'चित्ताणं रयणकरंडगाणं'-चित्राणां रत्नकरण्डकानामष्टशतम्, 'हयकंठगाणं जाव उसभकंठगाणं'-हयकण्ठकानामजकण्ठकानां शतमष्टौ, नरकण्ठकानां-किन्नरकण्ठानां-किंपुरुषकण्ठानां महोरगकण्ठानांगन्धर्वकण्ठानां-ऋषभकण्ठानां-वृषभकण्ठानां चाऽष्टशतम् 'पुप्फचंगेरीणं जाव लोमहत्थचंगेरी गं'-पुष्पचङ्गेरीणां यावल्लोमहस्तचंगेरीणां-माल्यचंगेरीणां-चूर्णचङ्गेरीणां-वस्त्रचंगेरीणामाभरणचंगेरीणां यावदष्टशतम् । तत्र-लोमहस्तका मयूरपिच्छपुञ्जनिका, 'पुप्फपडलगाणं'-अष्टशतं पुष्पपटलकानाम्, अष्टशतं माल्यपटलकानाम् नेत्रकलीनि पुष्पाणि ग्रथितानि माल्यानि चूर्णपटलकानां-गन्धपटलकानां वस्त्राभरणसिद्धार्थलोमहस्तपटलकानामपि प्रत्येकं प्रत्येकमष्टशतं वक्तव्यम् । सिंहासनानां-छत्राणां-चामराणामष्टशतं ज्ञेयम्, 'अट्ठसयं तेल्लसमुग्गकाणं-धूवकडुच्छुयाणं' -अष्टशतं तैलसमुद्गकानामष्टशतं कोष्टसमुद्कानामष्टशतं शंक-दर्पण हैं १०८ बडे २ थाल है 'एवं पाईणं सुपइट्टगाणं मण. गुलियाणं वातकरगाणं' १०८ छोटी-छोटी पात्री-छोटा पात्र विशेष हैं, १०८ सुप्रतिष्ठित है, १०८ मनोगुलिक पीठिकाविशेष हैं 'वातकरगाणं, चित्ताणं रयणकरंडगाणं, हयकंठगाणं जाव उसभ कंठगाणं' १०८ वातकरक-जलरहित घट-घडा हैं, १०८ चित्र हैं १०८ रत्नकरण्ड है १०८ हयकंठ है। यावत् १०८ वृषभकंठ हैं 'पुप्फचंगेरीणं जाव लोमहत्थचंगेरीणं, पुप्फपडलगाणं अट्ठसयं तेल्ल. समुग्गकाणं जाव धूवकडुच्छुयाणं संणिक्खित्तं चिट्ठइ' १०८ पुष्पचंगेरी हैं -पुष्पों को रखने की टोकरियां हैं । यावत्-१०८ रोमहस्तक चंगेरीकाएं-मयूरपिच्छिकाएं हैं १०८ पुष्प पटलक है, १०८ तेल समुद्गक ૧૦૮ એકસો આઠ ભંગારક–ઝારીયે છે. ૧૦૮ એકસે આઠ આદર્શક દર્પણ છે. १०८ सेसो २मा मोटा मोटा था छ. 'एवं पाईणं सुपउट्ठगाणं मणगुलियाणं वातकरगाणं' १०८ २४सो २ नानी नानी पात्रीयो-नानुवास छ. १०८ २४से। 28 सुप्रति५४। छ. १०८ भनाजुलि पी.81 विशेष छ. 'वातकरगाणं चित्ताणं रयणकरंडगाणं हयकंठगाणं जाव उसमकंठगाणं' १०८ पात४२31-मासी घाम छे. ૧૦૮ ચિત્ર છે. ૧૦૮ રત્નકરંડકે છે. ૧૦૮ કંઠકો છે. યાવત્ ૧૦૮ વૃષભ કંઠકે छ. 'पुप्फचंगेरीणं जाव लोमहत्थ वंगेरीणं पुष्फपडलगाणं अदुसयं तेल्लसमुग्गकाणं जाव धूवकडुच्छुयाणं संणिक्खितं चिट्ठई १०८ ५७५ रीयछे. पुण्याने भवानी ટપલીયે. યાવતુ ૧૦૮ એકસે આઠ મહસ્તક ચંગેરિકાઓ અર્થાત મયુર પીછીકાઓ છે. ૧૦૮ પુષ્પ પટેલ છે. ૧૦૮ તેલ સમુદકે છે. યાવત્ ૧૦૮ જીવાભિગમસૂત્ર Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४४ जीवाभिगमसूत्रे चोयसमुद्कानामष्टशतं तगरसमुद्कानामष्टशतमेलासमुद्कानामष्टशतं हरितालसमुद्रकानामष्टशतं हिंगुलकसमुद्कानामष्टशतं मनश्शिलासमुद्रकानामष्टशत मञ्जनसमुद्रकानाम्, सर्वाण्येतानि तैलादीन्यञ्जनान्तानि परमसुरभिगन्धोपेतानि द्रष्टव्यानि-अष्टशतं ध्वजानाम् ‘संणिक्खित्तं चिटई' सन्निक्षिप्त तिष्ठति ॥ 'तस्सणं सिद्धायतणस्स उप्पि'-तस्य सिद्धायतनस्योपरि खलु, 'बहवे अट्ट मंगलगाझया छत्ताइछत्ता' अष्टमङ्गलकानि-स्वस्तिकादीनि-ध्वजाः कृष्णनीलादिकाः छत्रातिच्छत्राणि 'उत्तिमागारा'-उत्तमप्रकाराणि 'सोलविहेहिं रयणेहि'-षोड्शप्रारकै रत्नैः; 'उवसोभिया'–उपशोभितानि, 'तं जहा' तद्यथा-'रयणेहिं जाव रिटेहिं - रत्नैः सामान्यैर्यावद्रिष्टैः, यावत्-पदेन-वज्र- वैडूर्यस्फटिकादीनां संग्रहोज्ञातव्यः इति ॥सू०॥६३॥ मूलम्-तस्स णं सिद्धाययणस्स उत्तरपुरस्थिमेणं एत्थणं एगा महं उववायसभा पन्नत्ता जहा सुधम्मा तहेव जाव गोमाणसीओ उववायसभाए वि दारा मुहमंडवा सव्वं भूमिभागे तहेव जाव मणिफासो (सुहम्मा सभा वत्तव्वया भाणियव्वा जाव भूमीए फासो) तस्स णं बहुसमरमणिजस्स भूमिभागस्स बहु. मज्झदेसभाए-एत्थ णं एगा महं मणिपेढिया पन्नत्ता जोयणं आयामविक्खंभेणं अद्धजोयणं बाहल्लेणं सव्व मणिमई अच्छा। तीसे णं मणिपेढियाए उपि एत्थ णं एगे महं देवसयणिज्जे है, यावत् १०८ धूपकडुच्छुक हैं। अर्थात् ये सब वस्तुएं उनके समक्ष रखी हुई है। तस्स णं सिद्धायतणस्स णं उप्पि बहवे अट्ठमंगलगा भुया छत्ताइछत्ता उत्तमागारा सोलसविहेहिं रयणेहिं उवसोभिया, रयणे. हि जाव रिटेहिं' उस सिद्धायतनके ऊपर आठ स्वस्तिक आदि मंगलद्रव्य हैं ध्वजाएं हैं और छत्रातिछत्र हैं, ये सव उत्तम आकारवाले है । तथा सोलह प्रकार के रिष्टादि रत्नों से सुशोभित है ॥सू०६३॥ ५५४४२७। छे अर्थात् मे मा १२तु तेमनी सामे रामे छ. 'तस्सणं सिद्धायतणस्स णं उप्पिं बहवे अट्टटुमंगलगा भूया छत्ताइछत्ता उत्तमागारा सोलसविहे हिं रयणेहिं उवसोभिया रयणेहिं जाव रिटेहिं' से सिद्वायतननी ५२ સ્વસ્તિક વિગેરે આઠ મંગલ દ્રવ્ય છે. ધજાઓ છે અને છત્રાતિછત્રો છે. એ બધા ઉત્તમ આકારવાળા છે. તથા સોળ પ્રકારના રિટ વિગેરે રત્નોથી सुशामित छ ॥ सू. १३ ॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६४ उपपातसभायाः वर्णनम् २४५ पन्नत्ते तस्स णं देवसयणिजस्स वण्णओ उववायसभाएणं उप्पि अटू मंगलगा झया छत्ताइछत्ता जाव उत्तिमागारा तीसे णं उववायसभाए उत्तरपुरच्छिमेणं एत्थणं एगे महं हरए पन्नत्ते से णं हरए अद्ध तेरसजोयणाई आयामेणं छक्कोसाइं जोयणाई विक्खंभेणं दस जोयणाई उव्वेहेणं अच्छे सण्हे वण्णओ जहेव णंदाणं पुक्खरिणीणं जाव तोरण वण्णओ तस्स णं हरतस्स उत्तरपुरस्थिमेणं एत्थ णं एगा महं अभिसेयसभा पन्नत्ता जहा सभा सुहम्मा तं चेव निरवसेसं जाव गोमाणसीओ भूमिभागे उल्लोए तहेव॥ तस्स णं बहुसमरमणिजस्स भूमिभागस्स बहुमज्झदेसभाए एत्थ णं एगा महं मणिपेढिया पन्नत्ता जोयणं आयामविक्खंभेणं अद्धजोयणं बाहल्लेणं सव्व मणिमया अच्छा॥ तीसे णं मणिपेढियाए उप्पिएत्थ णं एगे महं सीहासणे पन्नत्ते सीहासणवण्णओ अपरिवारो । तत्थ णं विजयस्स देवस्स सुबहु अभिसेक्के भंडे संणिक्खित्ते चिटइ। अभिसेयसभाए उपि अट्र मंगलए जाव उत्तिमागारा सोलसविहेहिं रयणेहि तीसेणंअभिसेयसभाए उत्तरपुरस्थिमेणंएत्थणंएगामहं अलंकारिय सहा वत्तव्वया भाणियव्वा जाव गोमाणसीओ मणिपेढियाओ जहा अभिसेयसभाए उपि सीहासणं अपरिवारं। तत्थ णं विजअस्स देवस्स सुबहु अलंकारिए भंडे निक्खित्ते चिटइ । उत्तिमागारा अलंकारियसभाए उप्पि मंगलगा झया छत्ताइछत्ता। तीसे णं अलंकारियसभाए उत्तरपुरस्थिमेणं एत्थ णं एगा महं ववसायसभा पन्नता अभिसेयसभा वत्तव्वया जाव सीहा सणं अपरिवारं ॥ एत्थ णं विजअस्स देवस्स एगे महं पोत्थयरयणे संनिक्खित्ते चिटुइ तस्स णं पोत्थयरयणस्स अयमेयारूवे वण्णा જીવાભિગમસૂત્ર Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४६ जीवाभिगमसूत्रे वासे पन्नत्ते तं जहा-रिट्रामईओ कंवियाओ [रययामयाइं पत्तकाइं रिट्रामयाइं अक्खराइं] तवणिजमए दारे णाणामणिमए गंठी [अंकमयाइं पत्ताइं] वेरुलियमए लिप्पासणे तवणिजमई संकलारिट्रमई मसी वइरामई लेहिणी रिट्रामइं अक्खराइं धम्मिए सत्थे। ववसायसभाएणं उप्पिं अट्ठमंगलगा झया छत्ताइछत्ता उत्तिमागारेइ ॥ तीसे णं ववसायसभाए उत्तरपुरस्थिमेणं एगे महं बलिपेढे पन्नत्ते दो जोयणाई आयामविक्खंभेणं जोयणं बाहल्लेणं सव्व रययामए अच्छे जाव पडिरूवे ॥ एत्थ णं तस्स णं वलिपेढस्स उत्तरपुरस्थिमेणं एगा महं नंदा पुक्खरिणी पन्नत्ता तं चेव माणं हरयस्स तं चेव सव्वं ॥सू० ६४॥ छाया-तस्य खलु सिद्धायतनस्योत्तरपूर्वस्याम् अत्र खलु एका महती-उप पातसभा प्रज्ञप्ता । यथा सुधर्मा तथैव यावद्गोमानस्यः, उपपातसभायामपि द्वाराणि मुखमण्डपाः सर्व भूमिभागाः तथैव यावन्मणिस्पर्शः सुधर्मासभा वक्तव्यता भणितव्या यावद्भूमिस्पर्शः) तस्य खलु बहुसमरमणीयस्य भूमिभा. गस्य बहुमध्यदेशभागे अत्र खलु एका महती मणिपीठिका प्रज्ञप्ता योजनमायामविष्कम्भेणाऽर्धयोजनं बाहल्येन सर्वमणिमयी-अच्छा । तस्याः खलु मणिपीठिकाया उपरि-अत्र खलु एकं महदेवशयनीयं प्रज्ञप्तम् तस्य खलु देवशयनीयस्य वर्णकः, उपपातसभायाः खलूपरि-अष्टावष्टौ मङ्गलकानि ध्वजा इछत्रातिच्छत्राणि यावत् उत्तमाकाराणि । तस्याः खलूपपातसभाया उत्तरपूर्वस्याम् अत्र खल्वेको महान् हृदः प्रज्ञप्तः स खलु ह्रदः अर्द्धत्रयोदश योजनानि-आयामेन षट् क्रोशानि योजनानि विष्कम्भेण दशयोजनानि-उद्वेधेनाऽच्छः श्लक्ष्णो वर्णकः यथैव नन्दायाः पुष्करिण्याः यावत्-तोरणवर्णनम् । तस्य खलु हूदस्योत्तरपूर्वस्याम् अत्र खल्वेका महत्यभिषेकसभा प्रज्ञप्ता यथा सभा सुधर्मा तदेव निरवशेष यावद्गोमानस्यो भूमिभाग उल्लोकस्तथैव । तस्य खलु बहुसमरमणीयस्य भूमिभागस्य बहुमध्यदेशभागे अत्र खलु एका महती मणिपीठिका प्रज्ञप्ता योजनमायामविष्कम्भेणाऽर्धयोजनं वाहल्येन सर्वमणिमयी-अच्छा तस्याः खलु मणिपीठिकायाः उपरि अत्र खलु एकं महत्सिंहासनं प्रज्ञप्तम् सिंहासन वर्णकोऽ. परिवारः । तत्र खलु विजयदेवस्य सुबहु-अभिषेकमाण्डं सन्निक्षिप्तं तिष्ठति अभिषेकसभाया उपरि-अष्टावष्टौ मङ्गलकानि यावदुत्तमाकाराणि षोडशविधै જીવાભિગમસૂત્ર Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३. उ. ३ सू. ६४ उपपातसभायाः वर्णनम् रत्नै तस्याः खलु अभिषेकसभाया उत्तरपूर्वस्याम् अत्र खल एका महत्यलङ्कार - सभा वक्तव्यता भणितव्या यावत् - गोमानस्यो मणिपीठिका: यथाऽभिषेकसभाया उपरि सिंहासनमपरिवाम् । तत्र खलु विजयस्य देवस्याऽऽलंकारिकभाण्डं सन्नि क्षिप्तं तिष्ठति उत्तमाकाराऽलङ्कारसभाया उपरि मङ्गलकानि ध्वजा इलत्राऽतिच्छत्राणि । तस्याः खलु अलङ्कारिकसभायाः उत्तरपूर्वस्याम् अत्र खलु एका महती व्यवसायसभा प्रज्ञप्ता अभिषेकसभा वक्तव्यता यावत्सिंहासनमपरिवारम् अत्र खल विजयस्य देवस्यैकं महत्पुस्तकरत्नं सन्निक्षिप्तं तिष्ठति । तस्य खलु पुस्तकरत्नस्याऽयमेतद्रूपो वर्णावासः प्रज्ञप्तः तद्यथा - रिष्टमथ्यौ कंविके तपनीयमयो दवरकः नानामणिमया ग्रन्थिः वैडूर्यमयं लिप्यासनं तपनीयमयी शृङ्खला रिष्टमयं छादनं रिष्टमयी मषी वज्रमयी लेखनी रिष्टमयान्यक्षराणि धार्मिकं शास्त्रम् । व्यवसायसभायाः उपरि-अष्टावष्टौ मङ्गलकानि ध्वजा इछत्राऽतिच्छत्राणि - उत्तमाकाराणि । तस्याः खलु उपपात (व्यवसाय) सभाया उत्तरपूर्वस्यामेकं महद्वलिपीठं प्रज्ञतम् द्वे योजने आयामविष्कम्भेण योजनं बाहल्येन सर्वरजतमयमच्छं यावत्प्रति रूपम् । अत्र खलु तस्य बलिपीठस्योत्तरपूर्वस्यामेका महती नन्दा पुष्करिणी प्रज्ञप्ता यदेवमानं हृदस्य तदेव सर्वम् || सू० ६३ || टीका- 'तस्स णं सिद्धाययणस्स ' - तस्य खलु सिद्धायतनस्य 'उत्तरपुरस्थि - मेणं' उत्तरपूर्वस्यां दिशि ईशानकोणे, 'एत्थ णं एगा महं उववायसभा पन्नत्ता' अत्र सिद्धायतनस्यैशान्यां खल्वेका महती - विशाला उपपात सभा, यत्र स्थितः सन् अन्यत्र गन्तुमुत्पतति तादृशीसभा प्रज्ञप्ता कथिता 'जहा सुहम्मा तहेव जाव गोमाणसीओ' यथा सुधर्मासभा वर्णिता तथैवोपपातसभामपि वर्णनीया यावद्गो २४७ 'तस्सणं सिद्धाययणस्स णं उत्तरपुर स्थिमेणं' - इत्यादि । टीकार्थ-उस सिद्धायतन की ईशान दिशा में 'एगा महं उववायसभापण्णत्ता' एक विशाल उपपात सभा हैं 'जहा सुधम्मा तहेव' जैसी सुधर्मा - सभा हैं वैसी ही उपपात सभा है, इस सभा में रहकर ही देव अन्यत्र जाने के लिये उत्तर वैक्रिय शरीर की रचना करते हैं । 'जाव गोमाणसीओ उववायसभाए वि-दारा मुंहमंडवा सव्व' इस 'तस्स णं सिद्धाययणस्स उत्तरपुरत्थिमेणं' हत्याहि अर्थ - ' तस्स णं सिद्धाययणस्स उत्तर पुरत्थिमेणं' मे सिद्धायतननी ईशान हिशाभां 'एगा महं उववायसभा पण्णत्ता' मे विशाण उपयात सला छे' 'जहा सुधम्मा तहेव' ने प्रभाणुनी सुधर्मा सला छे न प्रभाषेनी उपयात सला छे. मे સભામાં રહીનેજ દેવા ખીજે જવા માટે ઉત્તર વૈક્રિય શરીરની રચના કરે છે. 'जाव गोमाणसीओ उववायसभाए वि द्वारा मुहगंडवा सव्व' मे उपयात सलाना જીવાભિગમસૂત્ર Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૪૮ जीवाभिगमसूत्रे मानस्यस्तावत्पर्यन्तम् । 'उववायसभाए वि दारा मुहमंडवा सव्वं' उपपातसभायामपि द्वाराणि मुखमण्डपाः सर्व वक्तव्यम् 'भूमिभागे तहेव जाव मणिफासे-भूमिभागेऽपि तथैव-सुधर्मासभा भूमिवदेव वर्णयितव्या यावन्मणि स्पर्शः । अयम्भावः इय मुपपातसभाऽर्धत्रयोदशयोजनान्यायामेन षड्योजनानि क्रोशाधिकानि विष्कम्भेण नवयोजनान्यूर्ध्वमुच्चैस्त्वेन अनेकशतस्तम्भैः सन्निविष्टाऽभ्युद्गत सुकृत वज्रवेदिका इत्यादि प्रमाणस्वरूपवर्णनम् तस्याश्चोपपातसभायास्त्रीणि द्वाराणि पूर्वदक्षिणोत्तरदिक्षुः तेषां द्वाराणां पुरतो मुखमण्डपाः ते च मुखमण्डपाः अर्धयोजन त्रयोदशयोजनान्यायामेन क्रोशाधिकानि षड़योजनानि विष्कम्भेण सातिरेके द्वे योजने ऊर्ध्वमुच्चैस्त्वेन ते मुखमण्डपा-अनेकस्तम्भशतसन्निविष्टा, इत्याद्युल्लोकवर्णनं भूमिभागवर्णनम् ॥ मुखमण्डपानां पुरतः प्रेक्षागृहमण्डपवर्णनम् प्रेक्षागृहमण्डपानां उपपात सभा के सम्बन्ध में वर्णन सब गोमानसीतक जैसा सुधर्मासभा का किया जा चूका है वैसा ही है, अतः इस उपपात सभा में भी तीन द्वार हैं। उनके आगे मुखमंडप हैं इत्यादि सब का कथन यहां पर गोमानसी के वर्णन तक करलेना चाहिये 'भूमिभागे तहेव जावमणिफासे' इसके बाद उल्लोक का वर्णन और भूमिभाग का वर्णन मणिस्पर्शो के वर्णन तक करलेना चाहिये इस इकार के कथन से यह उपपातसभा १२ योजन की लम्बी है, १ कोश अधिक ६ योजन की चौडी है तथा ९ योजन की चौडी है तथा ९ योजन की ऊंची है, सैकडो खंभो इसमें लगे हुए है, इस में एक सुन्दर वज्रवेदिका है' इत्यादि रूप से सब वर्णन यहां पर करलेना चाहिये इस उपपात सभा में पूर्व दक्षिण और उत्तर-दिशा में तीन द्वारों के आगे मुख मंडप है, १२॥ योजन के तो लम्बे हैं और ६। योजन के चौडे हैं, तथा कुछ अधिक दो योजन સંબંધમાં તમામ વર્ણન ગોમાનસિક સુધીનું જેમ સુધર્મા સભાનું વર્ણન કરેલ છે તેમજ છે. તે પ્રમાણે ઉપપાત સભામાં પણ ત્રણ દ્વારો છે. તેની આગળ મુખમંડપ છે. ઈત્યાદિ પ્રકારથી બધુજ કથન અહીંયાં ગમાનસિકના વર્ણન सुधी ४री से. 'भूमिभागे तहेव जाव मणीफासे' ते ५०ी आनुवर्णन मने ભૂમિભાગનું વર્ણન મણિસ્પર્શના વર્ણન સુધી કરી લેવું. આ રીતના કથનથી આ ઉપપાત સભા ૧૨ યોજન લાંબી છે. એક કેશ વધારે છે જન પહોળી છે. તથા ૯ નવ જન ઉંચી છે. તેમાં સેંકડો થાભલાઓ લાગેલા છે. તેમાં એક સુંદર વાવેદિકા છે, વિગેરે પ્રકારથી તમામ વર્ણન અહીંયાં કરી લેવું. એ ઉપપાતસભામાં પૂર્વ દક્ષિણ અને ઉત્તર દિશામાં ત્રણ દ્વારા છે. એ દ્વારોની આગળ મુખમંડપ છે. એ મુખ મંડપ ૧રા સાડા બાર યોજન લાંબા છે. જીવાભિગમસૂત્ર Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६४ उपपातसभायाः वर्णनम् ____ २४९ पुरतस्त्रिदिशि मणिपीठिकावर्णनम् इत्यादि गोमानसी वर्णनपर्यन्तं वर्णनीयम् उल्लोकवर्णनं-भूमिभागवर्णनं च सर्वमधि कर्तव्यमिति । 'तस्स णं बहसमरमणिज्जस्स' तस्य खलु बहुसमरमणीयस्य, 'भूमिभागस्स बहुमज्ज्ञदेसभाए' भूमिभागस्य बहुमध्यदेशभागे, 'एत्थ णं' बहुसमरमणीय भूमिभागस्य बहुमध्यदेशभागे खल, 'एगा महं मणिपेढिया पन्नत्ता'-एका महती मणिपीठिका प्रथिताः सा खलु मणिपीठिका-'जोयणं आयामविक्खंभेणं' योजनमेकमायामविष्कम्भाभ्याम्, दैयविस्ताराभ्यां योजनैकप्रमाणामणिपीठिकेत्यर्थः, ‘अद्धजोयणं बाहल्लेण' अर्धयोजन-धनुःसहस्रप्रमाणं बाहल्येन-पृथुत्वेन, 'सव्वमणिमई अच्छा' सर्वात्मना मणिमया-अच्छा-इलक्ष्णा-वृष्टा मृष्टा नीरजस्का निर्मला निष्पङ्का के उंचे हैं। ये मुखमंडप सैकडों खंभो से युक्त है । यहां पर उल्लोक का वर्णन और भूमिभाग का वर्णन जैसा सुधर्मासभा में किया गया हैं वैसा ही करलेना चाहिये, मुखमंडपों के आगे प्रेक्षागृह मंडप है, प्रेक्षागृह मंडपों के आगे तीन दिशाओं में मणिपीठिकाएं हैं इत्यादि रूप से सर्व प्रकार का वर्णन यहां गोमानसीके वर्णन तक करलेना चाहिये 'तस्स णं बहुसमरमणिज्जस्स भूमिभागस्स बहुमज्झदेसभाए' उस बहुसमरमणीय भूमिभाग के मध्यभाग में 'एगा महं मणिपीठिया पन्नत्ता' एक बहुतविशाल मणिपीठिका कही गई है यह मणिपीठिका 'जोयणं आयामविक्खंभेणं' लम्बाई चौडाई में १ योजन की है 'अद्धजोयणं बाहल्लेणं' तथा मोटाई में आधे योजन का है, यह मणिपीठिका 'सव्वमणिमई अच्छा' सर्वात्मना मणियों की ही बनी हुई है, और आकाश एवं स्फटिकमणि के जैसी निर्मल है यहां 'श्लक्ष्णा, અને હા સવા છ જન પહેળા છે. તથા કંઇક વધારે બે જન ઉંચા છે. એ મુખમંડપ સેંકડે સ્તંભોથી યુક્ત છે. અહીંયાં ઉલ્લેકનું વર્ણન અને ભૂમિભાગનું વર્ણન જે રીતે સુધર્માસભાના કથનમાં કહેલ છે એજ પ્રમાણે કરી લેવું. મુખમંડપની આગળ પ્રેક્ષાગ્રહો છે. પ્રેક્ષાગ્રહ મંડપની આગળ ત્રણ દિશાઓમાં મણિપીઠિકાઓ છે. ઇત્યાદિ રીતે તમામ પ્રકારનું વર્ણન અહીંયાં शोभानसीना वर्णन सुधी ४२री से य. 'तस्स णं बहुसमरमणिज्जस्स भूमिभागस्स बहुमज्झदेसभाए' से पडसम २भय भूमिलानी मध्यमा 'एगा महं मणिपेढिया पन्नत्ता' ५ ५५ भाटि माशुपी४४ छ. ये मशिया 681 'जोयणं आयामविक्खंभेणं' 5 पाम १ मे याननी छ. 'अद्धजोयणं बाहल्लेणं' तथा अर्धा यानना (वस्ता२ पाजी छ. २॥ मशिपी681 'सव्वमणिमई अच्छा' सर्वात्मना भणियानी ४ मने छ. मने २४ तथा जी० ३२ જીવાભિગમસૂત્ર Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे निष्कण्टकच्छाया सप्रभा सोद्योता समरीचिका प्रासादीया दर्शनीयाऽभिरूपाप्रतिरूपा । 'ती सेणं मणिपेढियाए उपि तस्या यथास्वरूपं वर्णितायाः मणिपीठिकाया उपरि, 'एत्थ णं' अत्र मणिपीठिकोपरि खलु, 'एगे मह' देवस्यणिज्जे पन्नत्ते' एकं महद्देवशयनीयं प्रज्ञप्तम्, 'तरसणं देवसय णिज्जरस वप्णओ' तस्य खलु देवशयनीयस्य वर्णकः तथाहि - तस्य खलु देवशनी यस्याऽयमेतद्रूपो वर्णावासः प्रज्ञप्तः नानामणिमयाः प्रतिपादाः सौवर्णिका मूलपादाः जाम्बूनदमयानि गात्राणि, वज्ररत्नपूरिताः सन्धयः रजतमयी तूली लोहिताक्षरत्नमयानि उपधानका नि, तपनीयमथ्यो गण्ड़ोपधानिकाः, उभयत उन्नतं - मध्ये नतगम्भीर - सालिङ्गन वर्त्तिकम्, (सह आलिङ्गनवर्त्त्या शरीर प्रमाणेनोपधानेन यद्वर्तते तत्तथा ) घृष्टा, मृष्टा, नीरजस्का' आदि जो विशेषण पूर्व में जगह जगह कहे जा चूके हैं। वे सब यहां पर भी प्रतिरूपविशेषण तक लगालेना चाहिये। 'तीसेणं मणिपेढियाए उपि' इस मणिपीठिका के ऊपर 'एत्थणं एगे महं देवसयणिज्जे पन्नन्ते' एक विशाल देवशयनीय है । 'तस्स णं देवसय णिज्जरसवण्णओ' इस देवशयनीयकावर्णन इस प्रकार से हैइस देवशयनीय के प्रतिपाद पादों के नीचे के पाद अनेक मणियों के बने हुए हैं । मूलपाद सूवर्ण के बने हुए है । देवशयनीय का पूरा शरीर जाम्बूनद सुवर्ण का बना हुआ है । इसकी संधियां वज्ररत्न से भरी हुई हैं । वज्ररत्न की इसकी निवार है लोहिताक्षरत्न के इस पर तकिये रखे हुए हैं। गालों के नीचे लगाया जानेवाला तकिया तपे हुए सुवर्ण का बना हुआ है यह देवशयनीय पैरों की तरफ और शिरहाने की तरफ उन्नत है । और बीच में नम्र हैं गंभीर - हैं तथा २५० टिम्भणिना नेवी निर्माण छे. अहींया 'श्लक्ष्णा, घृष्टा, मृष्टा, नीरजस्का' વિગેરે જે વિશેષણા પહેલાં અનેક સ્થળે કહેવામાં આવેલ છે. એ બધા પ્રતિ३५ सुधीना विशेष सहींयां पशु समल सेवा. 'तीसे णं मणिपेढियाए उपिं मे मणिपीरिअनी उप२ ' एत्थ णं एगे महं देवसयणिज्जे पण्णत्ते' मे विशास દેવશયનીય છે. આ દેવશયનીયનુ વર્ણન આ પ્રમાણે છે.-એ દેવશયનીયના પ્રતિપાદા-પાયાએની નીચેના પાયાએ અનેક મણિયાના ખનેલા છે. મૂળ પાયા સેાનાના અનેલ છે. સંપૂર્ણ દેવશયનીય જખૂનદ નામના સાનાથી બનેલ છે. તેની સધિયા વારત્નાથી ભરવામાં આવેલ છે. વજ્ર રત્નના તેના નીવાર છે. લેાહિતાક્ષ રત્નના તેના પર તકિયાએ છે. ગાલેાની નીચે રાખવામાં આવનારા તકિયા તપાવેલા સાનાના બનેલા છે. આ દેવશયનીય પગની બાજી અને માથાની બાજુ ઉંચા છે, અને વચમાં નમેલ છે. ગભીર છે. તથા શરીર પ્રમાણ તકિયાથી જીવાભિગમસૂત્ર Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ म २५१ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू. ६४ उपपातसभायाः वर्णनम् गङ्गापुलिनवालुकावदालसम्, ओयवियक्षौमदुकूल प्रतिच्छादनम्, रक्तांशुकसंवृतम्, सुरम्यं प्रासादिकं-दर्शनीयमभिरूपं प्रतिरूपम् । तस्याः खलु-'उववायसभाए गं उप्पि' उपपातसभाया उपरि, 'अट्ठमंगलगा' अष्टावष्टौ मङ्गलकानि स्वस्तिक-श्रीवत्स-प्रभृतीनि, 'झया' ध्वजाः कृष्णनीलादिकाः 'छत्ताइछत्ता जाव उत्तिमागरा' छत्रातिच्छत्राणि-उत्तमप्रकाराणि षोडशविधैः रत्नवैडूर्यादिभिरुपशोभितानि । 'तीसे गं उववायसभाए' तस्याः खलूपपातसभायाः 'उत्तरपुरथिमेणं' ऐशान्याम्, 'एत्थणं एगे मह हरए पन्नते' अत्र खलूपपात. सभाया उत्तरपूर्वदिग्भागे-एको महान् हृदः प्रज्ञप्तः ॥ ‘से गं हरए' स खलु हृदः 'अद्धतेरस जोयणाई आयामेणं' अर्धत्रयोदश-सार्धद्वादश योजनान्यायामेन, 'छक्कोसाई जोयणाई बिक्खंभेण' षटू क्रोशानि योजनानि विष्कम्भेण-क्रोशाधिकानि षड् योजनानि विस्तारवृत्त्या इत्यर्थः 'दसजोयणाई उव्वेहेणं' दशयोजनान्युशरीर प्रमाण तकिये से युक्त है 'इत्यादि रूप से जैसे सुधर्मासभा. स्थित देवशयनीय देवशय्याका वर्णन किया गया है वैसा ही वर्णन यहां पर भी इसका करलेना चाहिये 'तस्सा उववायसभाएणं उम्पि' उस उपपात सभा के उपर 'अट्टमंगलगा' आठ आठ मंगलद्रव्य है एवं कृष्ण नील आदि वर्णवाली अनेक ध्वजाएं हैं तथा छत्रातिछत्र है। ये छत्राति छत्र सोलह प्रकार के वैडूर्य आदिरत्नों से सुशोभित है। 'तीसेणं उववायसभाए' उस उपपात सभा की 'उत्तरपुरस्थिमेणं' इशान दिशा में 'एत्थणं एगे महं हरए पन्नत्ते' एक विशाल हृद हैं 'सेणं हरए' यह हृद् 'अद्धतेरसजोयणाई आयामेणं छकोसाइं जोयणाई विक्खंभेणं' लम्बाई में १२॥ योजन का है और चौडाइ में ६। योजन का है । 'दस जोयणाई उत्वेहेणं' तथा इसका उद्वेध १० योजन का है, યુક્ત છે. વિગેરે પ્રકારથી સુધર્માસભાના દેવશયનીયનું જે રીતે વર્ણન કરેલ छे, मेरी प्रमाणेनु वर्णन मिडीया ५ ४२री से 'तस्सा उववायसभाए णं उप्पि' यो ५५त समानी ५२ 'अट्ठमंगलगा' स्वस्ति विगेरे २03 28 મંગલ દ્રવ્યો છે. અને કૃષ્ણનીલ વિગેરે રંગની ધજાઓ છે. તથા છત્રાતિછત્ર छ. २॥ छातिछत्री सो प्र४२॥ वैडूय विगेरे रत्नाथी सुशामित छ. 'तीसेणं उववायसभाए' से यात समानी 'उत्तरपुरथिमेणं' शान दिशामा 'एत्थ णं एगे महं हरए पन्नत्ते' से विश ४ छे. 'से णं हरए' से ६४ 'अद्धतेरस जोयणाई आयामेणं छक्कोसाइं जोयणाइ विक्खंभेणं' मा १२॥ सा। मा२ यान छे. मने पडामा ११ सपा ७ थान छ. 'दस जोयणाई उव्वेहेणं' तथा तेन। उद्वेष १० इस योजना छ. 'अच्छे सण्हे' मा ४२७. જીવાભિગમસૂત્ર Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५२ जीवाभिगमसूत्रे द्वेधेन, 'अच्छे सण्हे' -अच्छः श्लक्ष्णो धृष्टो मृष्टो नीरजस्को निर्मलो निष्पङ्को निष्कण्टकच्छाय इत्यादि रूपेण हद वर्णको विधेयः । ' जहेव नंदाणं पुक्खरिणीणं जाव तोरण वण्णओ' यथैव नन्दापुष्करिण्या वर्णकस्तथेहाऽपि कर्तव्यः इति । 'तस्स णं हरतस्स' यथोक्तस्वरूपं वर्णितहृदस्य, 'उत्तरपुर स्थिमेणं' उत्तरपूर्वयोरन्तराले, 'एत्थ णं एगा महं अभिसेयसभा पन्नत्ता' अत्र खलु एका बृहत्यभिषेकसभा विस्तारिताssस्ते या हि-प्रमाण-स्वरूप - मुखमण्डप - प्रेक्षागृहमण्डप - चैत्यस्तूप वर्णन प्रकारेण सुधर्मावत्तावद्वाच्या स्याद्यावद्गोमानसीवक्तव्यता, अनन्तरंच उल्लोक वर्णनं भूमिभागवर्णनं याव तृणानां मणीनां च स्पर्शः । एतदभिप्रायेणाह - ' जहा सुहम्मा सभा तं चैव निरवसेसं जाव गोमाणसीओ भूमिभागे उल्लोए तहेव' यथा 'अच्छे, सण्हे, ' यह हूद अच्छ, श्लक्ष्ण आदि प्रतिरूप तक के विशेषणों वाला है 'जहेव नंदाणं पुक्खरिणीणं जाव तोरण वण्णओ' जिस प्रकार से नंदा पुष्करिणी - बावरी का वर्णन पीछे किया जाचुकाहै इसी प्रकार इस हृद का भी वर्णन तोरणों के वर्णन तक कर लेना चाहिये 'तस्स णं हरतस्स उत्तरपुरत्थि मेणं' इस हद की इशान दिशा में 'एत्थ णं एगा महं अभिसेयसभा पन्नत्ता' एक विशाल अभिषेक सभा है सुधर्मा सभा के जैसा ही इसका प्रमाण है इसके आगे के मुखमंडपों के आगे के प्रेक्षागृह मंडपों की और चैत्यस्तूपों का वर्णन सुधर्मा सभा में जैसा इनका वर्णन किया गया है वैसा ही है अभिषेक सभा के इन मुखमंडप आदिकों का वर्णन गामानुषी के वर्णन तक ही ग्रहण करना चाहिये. इसके बाद वहां के उल्लोकों का और भूमिभाग का क्षण विगेरे प्रति३५ सुधीना विशेषशेो वा छे. ' जहेव णंदाणं पुक्खरिणीनं जाव तोरण वण्णओ' के प्रमाणे हा पुण्डरिणी-पावनुं वर्णन पडेला उरवामां આવી ગયેલ છે. એજ પ્રમાણે આ હૃદનું પણ વર્ણન તેારણેાના વર્ણન સુધી કરી ag'. 'तस्स णं हरतरस उत्तरपुरस्थिमेणं' से हनी ईशान दिशामा 'एत्थ णं एगा महं अभिसेयसभा पन्नत्ता, मे विशाल अलिषे सभा छे. ते सलानु प्रमाणु સુધર્મા સભાના પ્રમાણ જેટલુ જ છે. તેની આગળના મુખમડપેનુ પ્રેક્ષાગૃહમંડપાનુ તથા ચૈત્યસ્તૂપોનું વર્ણન સુધર્માંસભાનું વર્ણન કર્યું છે એજ પ્રમાણે તેનું વર્ણન કરવામાં આવેલ છે તેમ સમજી લેવુ અભિષેક સભાના આ મુખમંડ વિગેરેનું વર્ણન ગામુખીના વર્ણન સુધી જ ગ્રહણ કરવાનુ છે. તેના પછી ત્યાંના ઉલ્લેાકાનું તથા ભૂમિભાગનું વર્ણન મણિયાના સ્પર્શ સુધી કરી લેવુ અને તે જેમ પહેલા કરવામાં આવેલ છે તેજ પ્રમાણે સમજવું એ જ વાત જીવાભિગમસૂત્ર Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६४ उपपातसभायाः वर्णनम् २५३ सुधर्मासभा तदेव निरवशेष यावद्गीमानस्यो विश्रामस्थानभूमिभाग उल्लोकस्थैवेति । 'तस्स बहुसमरमणिज्जस्स भूमिभागस्स' तस्य खलु बहुसमरमणीयस्य भूमिभागस्य, 'बहुमज्झ देसभाए' बहुमध्यदेशभागे, ‘एत्थ णं एगा महं मणिपेढिया पन्नत्ता' अत्र बहुमध्यदेशभागे एका बृहत रा मणिपीठिका विश्रुता सा खलु-'जोयणं आयामविक्खंभेणं' योजनमात्रमायामविस्ताराभ्याम् 'अद्धजोयणं बाहल्लेणं'अर्धयोजनं बाहल्येन-धनुःसहस्रमानं पृथुत्वेन 'सव्वमणिमया अच्छा०' सर्वभावेन मणिमयी-अच्छा श्लक्ष्णा-लण्हा धृष्टा मृष्टा नीरजस्का निर्मला निष्पङ्का निष्कण्टकच्छाया सप्रभा सोद्योता समरीचिक। प्रासादीया दर्शनीयाऽभिरूपा प्रतिरूपा इति 'तीसेणं मणि पेढिया उप्पि' तस्याः मणिपीठिकाया उपरि खलु 'एत्थ णं एगे महं सीहासणे पन्नते' अत्र मणिपीठिकोपरि-एकं महत्सिंहासनं वर्णन मणियों के स्पर्श तक कर लेना, जैसा कि पहिले यह किया जा चुका है। यही बात 'जहा सुधम्मा सभातं चेव निरवसेसं जाव गोमाणसीओ भूमिभागे उल्लोए तहेव' इस सूत्रपाठ द्वारा प्रकट की गई है 'तस्स णं बहुसमरमज्जिस्स भूमिभागस्स बहुमज्झदेसभाए एत्थ णं एगा महं मणिपेढिया पण्ण ता' उस बहुसमरमणीय भूमिभाग के बीच में एक विशाल मणिपीठिका है 'जोयणं आयामविक्खं भेण अद्धजोयणं बाहल्लेणं सव्वमणिमया अच्छा' यह मणिपीठिका लम्बाई चौडाई में एक योजन की है और मोटाई में आधे योजन की है । यह सर्वात्मना मणियों की बनी हुई है तथा अच्छा-आकाश और स्फटिकमणि के जैसी निर्मल है यहां इसके वर्णन में इलटणा, लोहा, धृष्टा, मृष्टा,' इत्यादि विशेषणों का भी कथन कर लेना चाहिये, और यह कथन प्रतिरूप विशेषण तक करना चाहिये 'तीसेणं मणिपेढियाए उचि इस मणिपीठिका के ऊपर 'एस्थ णं महं एगे सीहासणे पन्नते एक 'जहा सुहम्मा सभा तं चेव निरवसेसं जाव गोभाणसीओ भूमिभागे उल्लोए तहेवा २॥ सूत्र द्वारा प्रगट ४२८ छ. 'तस्स णं बहुसमरणिज्जस्स भूमिभागस्स बहमज्झ देसभाए एत्थणं एगा महं मणिपेढिया पण्णत्ता' से मसभा२मणीय भूमिमाना क्यम से विशाल मणिपा. छे. 'जोयणं आयामविक्खंभेणं अद्धजोयणं बाहल्लेणं सव्व मणिमया अच्छा' 24 भाभी मामा से योजना છે. અને તેનો વિસ્તાર અર્ધા જનને છે. તે સિવ રીતે મણિયોથી બનેલ છે. તથા “જ” આકાશ અને સ્ફટિક મહિના જેવી તે નિર્મલ છે. અહિં તેના वर्णनमा 'लक्ष्णा, लण्हा, घृष्टा, मृष्टा' विगेरे विशेषणेनु ४थन ५७५ खे. 'तीसेणं मणिपेढियाए उप्पिं' से मणिपानी 6५२ 'एत्थ णं महं एगे જીવાભિગમસૂત્ર Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५४ जीवाभिगमसूत्रे यच्चेत्थं सुसज्जितम्, 'सीहासण वण्णओ अपरिवारो' अत्र सिंहासन वर्णन कर्तव्यम् भद्रासनात्मकपरिवारवर्णनरहितमिति। 'तत्थ णं' तत्र खलु सिंहासने 'विजयस्स देवस्स सुबहु अभिसेक्के भंडे सण्णिक्खित्ते चिटइ' विजयस्य देवस्य सुबहु अभिषेकभाण्डमेकं सन्निक्षिप्तं तिष्ठति । 'अभिसेयसभाए उपि अट्ठमंगलए जाव उत्तिमागारा सोलसविहेहिं रयणेहिं' अभिषेकसभाया उपरि अष्टावष्टौ मङ्गलकानि यावद् उत्तमाकाराणि षोडशविधै रत्नैः 'तीसे णं अभिसेयसभाए उत्तरपुरथिमेणं तस्याः खलु अभिषेकसभायाः उत्तरपूर्वस्याम्-ईशानकोणे 'एत्थ णं एगा महं अलंकारियसहा वत्तव्वया भाणियच्या जाव गोमाणसीओ मणिपेढियाओ' अत्र खलु एका महती-बृहत्तरा अलङ्कारसभावक्तव्यता भणितव्या विशाल सिंहासन है 'सीहासणवण्णओ' इस सिंहासन का वर्णन यहां उसके भद्रासन आदिरूप परिवार सिंहासनों को छोड़कर करना चाहिये यही बात 'अपरिवारो पद द्वारा यहां प्रकट की गई है. 'तत्थ णं विजयस्स देवस्स' उस सिंहासन पर विजय देव का 'सुबहु अभिसेके भंडे संनिविखत्ते चिट्ठइ' एक बहुत सुन्दर अभिषेकपात्र रखा हुआ है 'अभिसेय सभाए उप्पिं अट्ठमंगलए जाव उत्तिमागारा सोलसविहे हिं रयणेहिं' अभिषेक सभा के उपर आठ आठ स्वस्तिक आदि मंगल द्रव्य है यावत् यहां कृष्ण नील आदि वर्गों की ध्वजाएं हैं और छत्राति छत्र हैं इनके आकार सोलह प्रकारों के रत्नों से युक्त होने के कारण बडे उत्तम हैं। 'तीसेणं अभिसेयसभाए उत्तरपुरस्थिमे णं एत्थ णं एगा महं अलंकारियसभावत्तव्वया भाणियव्वा' इस अभिषेक सभा की ईशान दिशा में एक विशाल अलंकारिक सभा है इसके प्रमाण का सीहासणे पण्णत्ते' मे४ वि सिडासन छ. 'सीहासणवण्णओ' २॥ सिडाસનનું વર્ણન અહીંયા તેનાં ભદ્રાસન વિગેરે પ્રકારથી પરિવાર અને સિંહાसनाने छोडीन ४२ सेमे पात 'अपरिवारों' को ५४थी मही प्रगट ४२ छे. 'तत्थ णं विजयस देवरस' से सिडासननी ७५२ विक्ष्य हेवनु 'सुबहु अभिसेकभंडे संनिक्खित्ते चिट्टई' २४ पान सु४२ मलिषे पात्र रामेस छ. 'अभिसेयसभाए उप्पिं अट्ठमंगलए जाव उत्तमागारा सोलसविहे हिं रयणे हिं' ममिषे समानी ઉપર આઠ આઠ સ્વસ્તિક વિગેરે મંગલ દ્રવ્ય છે. યાવત્ કૃષ્ણ, નીલ, વિગેરે રંગની ધજાઓ છે. અને છત્રાતિછત્રો છે. તેને આકાર સળ પ્રકારના રત્નોથી યુક્ત पाथी ते घी उत्तम काय छ 'तीसेणं अभिसेयसभाए उत्तरपुरथिमेणं एस्थ गं एगा महं अलंकारियसभा वत्तव्यया भाणियव्वा' से अमिषे समानी ઈશાન દિશામાં એક વિશાળ અલંકારિક સભા છે. તેના પ્રમાણનું વર્ણન પરિવાર જીવાભિગમસૂત્ર Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६४ उपपातसभायाः वर्णनम् __ २५५ यावद् गोमानस्यो मणिपीठिकाः 'जहा अभिसेयसभाए उप्पिं सीहासणं अपरिवारं' यथा अभिषेक्सभाया उपरि सिंहासनम् अपरिवारम् परिवाररहितं यथा तथा वक्तव्यमित्यर्थः । 'तत्थ णं' तत्र खलु सिंहासने 'विजयस्स देवस्स' विजयस्य देवस्य योग्यम, "सुबहु अलंकारिए भंडे' सुबहु-अलङ्कारिकम्-अलङ्करण योग्यवस्तूपेतं भाण्ड मेकम् ‘संनिक्खित्ते चिट्ठइ' सन्निक्षिप्तं तिष्ठति, 'उत्तिमागारा अलंकारियसभाए उप्पि' उत्तमाकाराऽलङ्कारसभाया उपरितने भागे, 'मंगलझया छत्ताइछत्ता' मङ्गलकानि-अष्टौ स्वस्तिकादीनि ध्वजाः कृष्णनीलादिकाछत्रातिच्छत्राणि, 'ती सेणं अलंकारियसहाए' तस्याः खलु अलंकारिकसभायाः 'उत्तरपुरस्थिमेणं' ऐशान्याम् ‘एत्थणं एगा मह' अत्र खलु एका महती 'ववसायसभा द्वारत्रयका मुख मण्डपों का, और प्रेक्षा गृह मण्डप आदिकों का वर्णन अपरिवार भूत सिंहासन के वर्णन तक कर लेना चाहिये इस वर्णन के अन्तर्गत गोमानुषीयों का-विश्राम स्थानों का-और मणिपीठिकाओं का भी वर्णन आ जाता है यही बात 'जहा अभिसेयसभाए उप्पि सीहासणं अपरिवारं' इस सूत्रपाठ द्वारा सूत्रकार ने प्रकट की है 'तत्थणं विजयस्स देवस्स सुबहु अलंकारिए भंडे संनिक्खित्ते चिट्ठइ' उस अलंकारिक सभा के अपरिवार भूत सिंहासन के ऊपर विजयदेव का एक बहुत अच्छा योग्य अलङ्कार भाण्ड रक्खा हुआ है। 'उत्तिमागारा अलंकारिय सभाए उपि मंगलगा झया जाव छत्ताइछत्ता' इस अलंकार सभा के ऊपर भाग में आठ आठ मंगल द्रव्य है। कृष्ण नील आदि वणों की ध्वजाएं हैं। और सोलह प्रकार के रत्नों से जटित होने के कारण उत्तम आकार वाले छत्रातिछत्र है। 'तीसेणं अलंकारियसभाए उत्तरपुरथिमेणं' इस अलंकार सभा की इशान दिशा में 'एत्थणं एगा શિવાયના સિંહસનના વર્ણન સુધી કરી લેવું. એ વર્ણનની અંદર ગમાનુષિનું અર્થાત્ વિશ્રામસ્થાનનું અને મણિ પીઠિકાઓનું વર્ણન પણ આવી Mय छ. मे पात 'जहा अभिसेयसभाए उप्पिं सीहासणं अपरिवारं' २॥ सूत्र ५४ २॥ सूत्रधारे प्रगट ४२ छ. 'तन्थ गं विजयस्स देवस्स सुबहु अलंकारिए मंडे संनिक्खित्ते चिटुइ' मे २५८४२४! समान २५५रिवा२ ३५ सिहासनानी ઉપર વિજયદેવનું એક ઘણું જ સુંદર અને યોગ્ય અલંકાર ભાંડ રાખવામાં આવેલ छ. 'उत्तिमागारा अलंकारिय सभाए उप्पिं मंगलगा झया जाव छत्ताइछत्ता' से मार સભાની ઉપર આઠ આઠ મંગલ દ્રવ્ય છે. કૃષ્ણ, નીલ વિગેરે રંગની ધજાઓ છે, અને સેળ પ્રકારના રત્નથી જડેલ ઉત્તમ આકારવાળા છત્રાતિછત્ર છે. 'तीसेणं अलंकारियसभाए उत्तरपुरथिमेणं' से म २ि४ समानी न हशमi જીવાભિગમસૂત્ર Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५६ जीवाभिगमसूत्रे पन्नता' व्यवसायसभा कथिता, अभिसेयसभावत्तव्वया जाव सीहासणं अपरिवार' अभिषेकसभावत व्यता यावसिंहासनमपरिवारम्, इयश्च व्यवसायसभाऽभिषेकसभावत् प्रमाण-स्वरूप-द्रारत्रय- मुखमण्डप प्रेक्षागृहमण्डपादि वर्णन प्रकारेण तावद्वक्तव्या यावद्रभद्रासनाद्रि परिवाररहितं सिंहासनम् इति । अत्र सिंहासने 'विजयस्स देवस्स' विज यस्य देवस्य 'एगे महं पोत्थयरयणे' महदेकं पुस्तकरत्नम् 'संनिविखत्ते चिट्ठइ' सन्निश्रितं तिष्ठति 'तस्स णं-पोत्थयरयणस्स' तस्य खलु पुस्तकरत्नस्य, 'अयमे यारूवे वण्णावासे पन्नते' अयमेतद्रूपो वक्ष्यमाणप्रकारको वर्णावासो वर्णकः प्रज्ञप्तः, 'तं जहा' तद्यथा-'रिटमईओ कंविकाओ' रिष्ठ मय्यौ-रिष्टरत्नमये कविके पुष्टके प्रज्ञप्त, 'तवणिज्जमए दोरे' तपनीयमयोदवरकः यत्र पत्राणि प्रोप्तानि (अनुस्यूतानि) वर्तन्ते, 'नानामणिमयागंठी' नानामहं ववसायसभा पन्नत्ता' एक विशाल व्यवसाय सभा हैं 'अभिसेय सभा वतव्वया जाव सीहासणं अपरिवारं' यह व्यवसाय सभा अभिषेक सभा की तरह के प्रमाण युक्त है इस में तीन द्वार है उनके आगे मुखमंडप है मुखमण्डपों के आगे प्रेक्षागृह मंडप है इत्यादि सबका वर्णन यहां पर सिंहासन के वर्णन तक कर लेना चाहिये परन्तु सिंहासन के वर्णन में उसके परिवार भूत सिंहासनों का वर्णन नहीं करना चाहिये इस सिंहासन पर विजयस्स देवस्स 'एगे महं पोत्थपरयणे संनिक्खित्ते चिट्ठइ' विजय देव का एक विशाल पुस्तक रत्न रखा हुआ है 'तस्सणं पोत्थयरयणस्स अयमेयारवे वाणावासे पन्नत्ते' इस पुस्तकरत्न का वर्णन इस प्रकार से है-'रिटमईओ कंबिकाओ' इसके जो पुढे हैं वे रिष्ट रत्न के बने हुए है । 'तवणिजमए दोरे' डोरे इनके तपनीय सुवर्ण के बने हुए है कि जिनमें पुस्तक के पत्र पोये हुए 'एत्थ णं एगा महं ववसायसभा पन्नत्ता' 2 विशा व्यवसाय समा छ. २॥ વ્યવસાય સભા અભિષેક સભાના પ્રમાણ જેટલા પ્રમાણ વાળી છે. તેમાં ત્રણ દ્વારો છે. તેની આગળ મુખ મંડપ છે. મુખમંડપની આગળ પ્રેક્ષાગૃહ મંડપ છે. વિગેરે પ્રકારથી તમામ વર્ણન અહિંયાં સિંહાસનના વર્ણન સુધી કરી લેવું પરંતું સિંહાસનના વર્ણનમાં તેના પરિવાર રૂપ સિંહાસનું વર્ણન કરવાનું नथी. ये सिडासननी ५२ ‘विजयरस देवस्स एगे महं पोत्थयरयणे संनिक्खि त चिट्टई' विय वनु से विशाण पुस्त५ २त्न २५वामी मावेस छ. 'तत्थ णं पात्थ यरयणस्स अयमे यारूवे वण्णावासे पण्णत्ते' । पुस्त २त्ननु वएन प्रमाणे छ. 'रिदमईओ कंबिकाओ तना ही छे ते २५ २त्नना अने छ. 'तवणिज्जमए दोरे' तेन होस तपनीय सोनाना अनेसा छे. मां જીવાભિગમસૂત્ર Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५७ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६४ उपपातसभायाः वर्णनम् मणिमयी ग्रन्थिः दवरकस्यादौ येन पत्राणि न निर्गच्छन्ति, 'अंकमयाई पत्ताई' अङ्कमयान्यङ्करत्नमयानि पत्राणि, 'वेरुलियमए लिप्पासणे' वैडूर्यमयं लिप्यासनम्, मषीभाजनम्, 'तवणिज्जमई संकला' तपनीयमयी श्रृंखला मषीभाजनस्था' रिटमए छादणे' रिष्टमयमुपरितनं मपीपात्रस्य छादनम् 'रिटमई मसी' रिष्टरत्नमयी मपी, 'वइरामई लेहणी' वज्रमयीलेखनी 'रिट्ठामयाई अक्खराई' रिष्टरत्नमयान्यक्षराणि 'धम्मिए सत्थे' धार्मिक शास्त्रम् ‘ववसायसभाए गं उम्पि' व्यवसायसभाया ऊर्ध्वभागे 'अट्ठ मंगलगा' अष्टावष्टौ मङ्गलकानि 'झया छत्ताइछत्ता' उत्तिमा गारा' ध्वजाः कृष्णनीलादिकाश्छत्रातिच्छत्राणि-उत्तमप्रकाराणि इति । 'तीसेणं है 'नानामणिमयीगंठी' अनेक मणियों की इन दोरों में गांठे लगी हुई है 'अंकमयाइं पत्ताई' अङ्करत्नमय इसके पत्र है । 'वेरुलियमए लिप्पासणे' वैडूर्यरत्न के दाबात मषीपात्र है 'तवणिज्जमई संकला' मषीपात्र में जो सांकल लगी हुई है वह तपनीय सुवर्ण की है 'रिहमये छायणे' मषी पात्र का जो छादन-ढक्कन-है बह रिष्ट रत्न का है 'रिट्ठमई मसी' और इस में जो स्याही है वह रिष्ट रत्न की बनी हुई है 'रिट्ठमयाई अक्खराई' इस पुस्तक रत्न के जो अक्षर हैं वे रिष्ट रत्न के बने हुए है 'धम्मिए सत्थे यह पुस्तक रत्न धर्म शास्त्र का है 'ववसाय सभाए उचि' इस व्यवसाय सभा के ऊपर 'अट्ठ मंगलगा' आठ आठ मांगलिक द्रव्य है 'झया' कृष्ण नील आदि वर्णों की ध्वजाएं हैं 'छत्ताई छत्ता' और सोलह प्रकार के रत्नों से खचित होने के कारण उत्तम अलंकार के छत्रातिछन्त्र हैं। 'तीसेणं ववसायसभाए उत्तरपुरस्थिमेणं एगे महं पुस्तनपान। पशवेस छ. 'नाना मणिमयागंठी' से हरामा भने ४ मणियोनी गांड माउस छे. 'अंकमयाई पत्ताई' २४ २त्नमय तना पानामा छ. 'वेरुलियमए लिप्पासणे' वैडूय २८नना मडिया छ. 'तवणिज्जमई संखला' ते मायामा २ सim सास छ ते तपनीय सोनानी छ. 'रिदमए छायणे' ते मठियानु रे ढi छ त २ट २त्ननु छ. 'रिद्रमई मसी' भने तमा २ शाही छ ते विष्ट २त्ननी अनेस छ. 'वइरामयी लेहणी' ४सम १०१ २त्ननी अनेस छे. 'रिदमयाई अक्खराई' से पुस्तम अक्षरे। सा छे ते शिष्ट २त्नना अनेस छ. 'धम्मिए सत्थे' । पुस्त४ २त्न धाभि शास्त्रनु छ. 'ववसायसभाए उप्पिं मा व्यवसाय समानी ५२ 'अटु मंगलगा' 2408 218 भास द्रव्यो छ. 'झया' ४५५, नीस विरोरे २ गोनी चाया छ. 'छत्ताइ छत्ता' मने छाति छत्री से प्रा२ना रत्नोथी 3 उत्तम म २ युटत छ. 'तीसे णं ववसायसभाए उत्तरपुरस्थिमेणं एगे महं बलिपेढे पन्नत्ते' से व्यवसाय समानी शान मां जी०३३ જીવાભિગમસૂત્ર Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे ववसायसभाए' तस्याः खलु व्यवसायसभायाः 'उत्तरपुरत्थिमेणं' ऐशान्याम् 'एगे महं बलिपेढे पन्नत्ते' एको महान् बलिपीठ: प्रज्ञप्तः, स च बलिपीठ: - 'दो जोयणाई आयामविक्खंभेणं' द्वे योजने आयामविष्कम्भाभ्याम् 'जोयणं बाहल्लेणं' योजनमेकं पृथुत्वेन, 'सव्वरययामए अच्छे जाव पडिरूवे' सर्वथा रजतमयोऽच्छ आकाशवत् यावत् श्लक्ष्णो लण्हो नीरजस्को निर्मलो निष्पङ्कः निष्कण्टकच्छायः सप्रभः सोद्योतः समरीचिकः प्रासादीयो दर्शनीयोऽभिरूपः प्रतिरूपः 'एत्थ णं तस्सणं बलिपेदस्स' अत्र खलु तस्य खलु बलिपीठस्य, 'उत्तरपुरत्थिमेणं 'उत्तरपूर्वस्यां दिशि, एगा महं णंदा पुक्खरिणी पण्णत्ता' महत्येका नन्दा नाम्नी पुष्करिणी प्रस्तुता, सार्ध त्रयोदशयोजनानि - आयामतः, क्रोशाधिकानि षड्योज - नानि विष्कम्भेण, दशयोजनानि - उद्वेधाऽच्छा श्लक्ष्णा यावत् प्रतिरूपा एत देवाह - 'जं चेव माणं हरयस्स तं चैव सव्वं' यदेव प्रमाणं हृदस्य तदेव सर्व नन्दा पुष्करिण्या अपि इति ||सू० ६४॥ २५८ बलिपेढे पण्णत्ते' इस व्यवसाय सभा की ईशान दिशा में एक विशाल बलिपीठ है यह बलिपीठ 'दो जोयणाई आयामविक्खंभेणं' लम्बाई चौडाई में दो योजन का है 'जोयणं बाहल्लेणं' और मोटाई में एक योजन का है 'सच्चरययामए अच्छे जाव पडिरूवे' यह सर्वात्मना चांदी का बना हुआ है तथा यह आकाश और स्फटिक मणि के जैसा निर्मल है यावत् प्रतिरूप है। यहां यावत् शब्द से श्लक्ष्ण' आदिविशेषणों का संग्रह हुआ है 'तस्स णं बलिपेढस्स उत्तरपुरत्थिमेणं' इस बलिपीठ की ईशान दिशा में 'एगा महं णंदा पुक्ख रिणी पण्णत्ता' एक विशाल नंदा पुष्करिणी है यह लम्बाई में १२ ॥ | योजन की है और चौडाई में ६ | योजन की है तथा इसका उद्देध दस योजन का हैं यह ४ विशाल सिपी राजवामां आवे छे. ये मसिपीड 'दो जोयणाइंआयामविक्खंभेणं' सौंजार्ध यहोणाभां मे योन्टननु' छे. 'जोयण बाहल्लेणं' अने तेनेो विस्तार भे योजना छे. 'सव्वरययामए अच्छे जाव पडिरूवे' मे सर्व रीते यांहीनु અનેલ છે. તથા તે આકાશ અને સ્ફટિક મણિના જેવું નિળ છે, યાવપ્રતિ રૂપ છે. અહીંયાં યાવપદથી ‘′′’ વિગેરે વિશેષણાના સગ્રહ થયેલ છે. 'तस्स णं बलिपेढरस उत्तरपुरत्थिमेणं' मा यदि पीडनी ईशान दिशाभां 'एगा महं णंदा पुक्खिरिणी पण्णत्ता' मे विशास नंही पुण्डरिणी छे. ते संखाभां ૧૨ા સાડા બાર ચેાજનની છે. અને પહેાળાઇમાં ૬ા સવા છ ચેાજનની છે. તથા તેના ઉદ્વેષ દશ ચૈાજનના છે. તે અચ્છ વિગેરે વિશેષણા વાળી છે. જીવાભિગમસૂત્ર Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३. उ. ३ सू. ६५ विजयदेवाभिषेकवर्णनम् २५९ ' तदेव क्रमेण यत्र यादृशी राजधानी विजय देवस्य सा यथावद्वर्णिता, सम्प्रति-तत्कृतिमुपादिशति मूलम् - तेणं कालेणं तेणं समएणं विजए देवे विजयाए रायहाणीए उववायसभाए देवसयणिज्जंसि देवदूतरिए अंगुलस्स असंखेजइ भागमेत्तीए बोंदीए विजयदेवत्ताए उव वपणे । तएण से विजए देवे अहुणोववण्णमेत्तए चैव समाणे पंचविहाए पज्जतीए पजत्तीभावं गच्छति तं जहा- आहारपजतीए सरीरपज्जत्तीए इंदियपजत्तीए आणापाणु पजत्तीए भासा - मणपजत्तीए । तएणं तस्स विजअस्स देवस्स पंचविहार पजत्तीए पज्जत्तीभावं रायस्स इमे एयारुवे अज्झत्थिए चिंतिए पत्थिए मणोगए संकप्पे समुपज्जित्था किं मे पुव्वं सेयं किं मे पच्छा सेयं किं मे पुटिंव करणिज्जं किं मे पच्छा करणिज्जं किं मे पुटिंव वा पच्छा वा हिआए सुहाए खेमाए जिस्सेयसाए अणुगामियताए भविस्सती तिकट्टु एवं संपेहेति । तएणं तस्स विजयस्स देवस्स सामाणिय परिसोववण्णगा देवा विजयस्स देवस्स इमं एयारूवं अज्झत्थियं चिंतियं पत्थियं मणोगयं संकष्पं समुपवणं जाणित्ता जेणामेव से विजए देवे तेणामेव उवागच्छंति तेणामेव वागच्छित्ता विजयं देवं करतलपरिग्गहियं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं कट्ट जएणं विजएणं वद्धावेति जएणं विजएणं वद्धावेत्ता एवं वयासी एवं खलु देवाणुप्पियाणं विजयाए रायहाणीए सिद्धायतणंसि असयं जिणपडिमाणं जिणुस्सेहपमाणमेत्ताणं संनिक्खित्तं चिट्ठइ सभाए य सुहम्माए माणवए चेइय अच्छादि विशेषणों वाली है 'जं चेव पमाणं हरयस्स' इस नंदा पुष्करिणी का प्रमाण हृद का जो प्रमाण कहा गया है वैसा ही है | सू० ६३॥ पुष्५ रिशीनु प्रमाण हनु ने प्रभाग ! સૂ. ૬૪ u 'जं चैव पमाणं' हरयरस' भी नही કહેવામાં આવેલ છે એજ પ્રમાણે છે જીવાભિગમસૂત્ર Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६० जीवाभिगमसूत्रे खंभे वइरामए गोलवहसमुग्गकेसु बहुओ जिणसकहाओ संनिक्खित्ताओ चिति जाओणं देवाणुपियाणं अन्नेसिं च बहूणं विजयरायहाणिवत्थव्वाणं देवाणं देवीण य अच्चणिजाओ वंदणिजाओ पूयणिजाओ सकारणिजाओ सम्माणणिजाओ कल्लाणं मंगलं देवयं चेइयं पज्जुवासणिजाओ एयण्णं देवाप्पियाणं पुवि वि सेयं एयणं देवाणुप्पियाणं पच्छा वि सेयं एयणं देवाणुप्पियाणं पुटिंव करणिज्जं पच्छा करणिज्जं एतण्णं देवाणुपियाणं पुवि वा पच्छा वा जाव आणुगामियत्ताए भविस्सई तिकट्टु महया महया जयजयस परंजंति ॥ तणं से विजए देवे तेसिं सामाणियपरिसोववष्णगाणं देवाणं अंतिए एयमट्टं सोच्चा जिसम्म हट्टतुट्ठ जाव हियए देवसयणिजाओ अब्भुट्टेइ अब्भुट्टित्ता दिव्वं देवदूसजुयलं परिहेइ परिइत्ता देवसयणिज्जाओ पञ्चोरुहइ पच्चरुहित्ता उववायसभाओ पुरत्थिमेणं दारेणं णिग्गच्छइ णिग्गच्छित्ता जेणेव हरते तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता हरयं अणुपदाहिणं करेमाणे करेमाणे पुरत्थिमेणं तोरणेणं अणुष्पविसइ अणुव्यवसत्ता पुरथिमिल्लेणं तिसोवाणपडिरूवएणं पञ्च्चोरुहति पञ्चरुहित्ता हरयं ओगार्हति हरयं ओगाहित्ता जलावगाहणं करेंति करेत्ता जलमज्जणं करेंति करेत्ता जलकिडूं करें ति करिता आयंते चोक्खे परमसूइभूते हरयाओ पच्चुत्तरति पच्चुरित्ता जेणामेव अभिसेयसभा तेणामेव उवागच्छति उवा गच्छित्ता अभिसेयसभं पयाहिणं करेमाणे पुरथिमिल्लेणं दारेणं अणुष्पविसति अणुप्पविसित्ता जेणेव सए सीहासणे तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता सीहासणवरगते पुरच्छाभिमुहे सपिण सपणे ॥५५॥ तणं तस्स विजयस्स देवस्स सामाणिय परि જીવાભિગમસૂત્ર Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६१ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३. उ. ३ सू. ६५ विजयदेवाभिषेकवर्णनम् सोववण्णगा देवा अभिजोगियदेवे सहावेंति सद्दावेत्ता एवं वयासी खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया विजयस्स देवस्स महत्थं महग्धं महरिहं विपुलं इंदाभिसेयं उवट्टवेह । ततेणं ते आभि जोगिया देवा सामाणिय परिसोववण्णेहिं एवं वृत्ता समाणा तुजाव हियया करतलपरिग्गहियं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं कट्टु एवं देवा तहत्ति आणाए विणणं वयणं पडिसुणंति पडिणित्ता उत्तरपुरत्थिमं दिसीभागं अवक्कमंति अवक्कमित्ता वेव्वियसमुग्धाएणं समोहणंति समोहणित्ता संखेजाई जोयणाई दंड णिसरंति तं जहा - रयणाणं जाव रिट्ठाणं अहा बायरे पोगले परिसाति पडिसाडित्ता अहा सुहुमे पोग्गले परियायंति परियाइत्ता दोच्चंपि वेउब्वियसमुग्धाएणं समोहणंति समोहणित्ता अट्ट सहस्सं सोवणियाणं कलसाणं अट्ट सहस्सं रुप्प मयाणं कलसाणं अट्ट सहस्सं मणिमयाणं अटु सहस्सं सुवण्णरुष्पमयावां अट्ठ सहस्सं सुवण्ण मणिमयाणं अट्ठ सहस्सं रूप्पमणिमयाणं अटू सहस्सं सुवण्णरुपमयाणं अट्ठ सहस्सं भोमेज्जाणं अट्ठ सहस्सं भिंगारगाणं एवं आयंसगाणं थालाणं पाईणं सुपइट्टगाणं चित्ताणं रयणकरंडगाणं पुष्पचंगेरीणं जाव लोमहत्थ चंगेरीणं पुष्फ पडलगाणं जाव लोमहत्थगपडलगाणं अटू सतं सीहासणाणं छत्ताणं चामराणं अवपडगाणं वट्टगाणं तवसिप्पाणं खोरकाणं पीणकाणं तेल्लसमुग्गकाणं असतं धूवकडुच्छ्रयाणं विउव्वंति ते साभाविए विउब्विए य कलसेय जाव धूवकडुच्छुए य गेण्हंति गेण्हित्ता विजयातो रायहाणीतो पडिणिक्ख मंति पडिणिक्खमित्ता ताए उक्किट्टाए जाव उद्घृताए दिव्वाए देवगतीए तिरियमसंखेजाणं दीवसमुद्दाणं मज्झं मज्झे वीइवयमाणा २ जेणेव छीरोदे समुद्दे तेणेव उवागच्छति तेणेव જીવાભિગમસૂત્ર Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६२ जीवाभिगमसूत्रे उवागच्छित्ता खीरोदगं गिम्हित्ता जाइं तत्थ उप्पलाई जाव सत. सहस्सपत्ताई ताइं गिण्हंति, गिण्हित्ता जेणेव पुक्खरोदे समुद्दे तेणेव उवागच्छंति उवागच्छित्ता पुक्खरोदगं गेण्हंति, पुक्खरोदगं गिण्हित्ता जाई तत्थ उप्पलाइं जाव सतसहस्सपत्ताई ताई गिण्हंति, ताई गिमिहत्ता जेणेव समयखेत्ते जेणेव भरहेरवयाइं वासाई जेणेव मागधवरदाम पभासाइं तित्थाइं तेणेव उवागच्छंति तेणेव उवागच्छित्ता तित्थोदगं गिण्हंति गिम्हित्ता तित्थ मट्टियं गेण्हति गेण्हित्ता जेणेव गंगा-सिंधु रत्ता-रत्तवती सलिला तेणेव उवागच्छंति तेणेव उवागच्छित्ता सरितोदगं गेण्हति गिण्हित्ता उभओ तडमट्टियं गेहंति गिण्हित्ता जेणेव चुल्लहिमवंतसिहरिवासधरपव्वया तेणेव उवागच्छंति तेणेव उवागच्छित्ता सव्वतूवरेय सव्वपुप्फेय सव्वगंधेय सवमल्लेय सव्वोसहिसिद्धस्थए गिण्हंति सव्वोसहिसिद्धत्थए गिणिहत्ता जेणेव पउमदह पुंडरीयदहा तेणेव उवागत्छंति तेणेव उवागच्छित्ता दहोदगं गेण्हंति जाइं तत्थ उप्पलाई जाव सतसहस्सपत्ताई ताइं गेण्हंति ताई गिणिहत्ता जेणेव हेमवयहेरणवयाइं वासाई जेणेव रोहियरोहितंस सुवण्णकूल रुप्पकूलाओ तेणेव उवागच्छंति तेणेव उवागच्छित्ता सलिलोदगं गेण्हंति सलिलोदगं गेण्हित्ता उभओ तडमट्टियं गिण्हति गेण्हित्ता जेणेव सदावाति मालवंत परियागा वट्टवेतड्डपव्वया तेणेव उवागच्छंति तेणेव उवागच्छित्ता सव्वतुवरेय जाव सम्वोसहि सिद्धत्थए य गेण्हंति सिद्धत्थए य गेण्हित्ता जेणेव महाहिमवंत रुप्पिवासघरपव्वता तेणेव उवागच्छंति तेणेव उवागच्छित्ता सव्व पुप्फे तं चेव जेणेव महापउमदह महापुंडरीयदहा तेणेव उवाग्च्छंति तेणेव उवागच्छित्ता जाइं तत्थ उप्पलाइं तं चेव जेणेव हरिवासे रम्मा वासेति जेणेव हरकांत हरिकंत णरकंत नारीकंताओ सलिलाओ જીવાભિગમસૂત્ર Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६३ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३. उ. ३ सू. ६५ विजयदेवाभिषेकवर्णनम् तेणेव उवागच्छंति तेणेव उवागच्छित्ता सलिलोदगं गेव्हंति सलिलोदगं गेव्हित्ता जेणेव वियडावइ गंधावइ वट्टवेयड्ड पवया तेणेव उवागच्छति सव्व पुप्फेय तं चैव जेणेव णिसह नीलवंतवासहरपव्वया तेणेव उवागच्छंति तेणेव उवागच्छित्ता सव्वतुवरेय तहेव जेणेव तिगिच्छदह केसरि हा तेणेव उवागच्छंति उवागच्छित्ता जाई तत्थ उप्पलाई तं चैव जेणेव पुव्व विदेहावरविदेहवासाइ जेणेव सीया सीओयाओ महाईओ जहाणईओ जेणेव सव्वचक्कवहिविजया जेणेव सव्व मागहवरदामपभासाई तित्थाई तहेव जहेव जेणेव सव्ववक्खार पव्वता सव्व तुवरेय जेणेव सव्वंतरणदीओ सलिलोदगं गेपहंति गिव्हित्ता तं चेव जेणेव मंदरे पव्वते जेणेव भद्दसालवणे तेणेव उवागच्छति सव्वंतुवरेय जाव सव्वोसहिसिद्धत्थए गिव्हंति गेण्हित्ता जेणेव णंदणवणे तेणेव उवागच्छंति, उवागच्छित्ता सव्वतुवरे जाव सव्वोसहि सिद्धत्थस्य सरसं च गोसीसचंदणं गिव्हंति गिव्हित्ता जेणेव सोमणसवणेतेणेव उवागच्छंति उवा गच्छित्ता सव्वतुवरेय जाव सव्वोसहि सिद्धत्थएयसर सगोसीस. चंदणं दिव्वं च सुमणदामं गेव्हंति गेव्हित्ता जेणेव पंडगवणे तेणामेव समुवागच्छति तेणेव समुवागच्छित्ता सव्वतुवरे जाव सव्वोसहि सिद्धत्थए सरसं च गोसीसं चंदणं दिव्वं च सुमणो दामं दद्दरयमलय - सुगंधिएय गंधे गेव्हंति गिण्हत्ता एगतो मिलंति मिलित्ता जबुद्दीवस्स पुरथिमिल्लेणं दारेणं णिग्गच्छति पुरत्थिमिल्लेणं निग्गच्छित्ता ताए उक्किट्टाए जाव दिव्वाए देवगतीए तिरियमसंखेज्जाणं दीवसमुद्दाणं मज्झं मज्झेणं वीयीवयमाणा २ जेणेव विजया रायहाणी तेणेव उवागच्छंति उवागच्छित्ता विजयं रायहाणिं अणुप्पयाहिणं करे જીવાભિગમસૂત્ર Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६४ जीवाभिगमसूत्रे माणा २ जेणेव अभिसे यसभा जेणेव विजए देवे तेणेव उवागच्छंति उवागच्छित्ता करतलपरिग्गहीतं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं कटु जएणं विजएणं वद्धाति विजयस्स देवस्स तं महत्थं महग्धं महरिहं विपुलं अभिसे यं उबटुवेति ॥सू० ६५॥ छाया-'तस्मिन् काले तस्मिन्-समये विजयो देवो विजयाया राजधान्या उपपातसभायां देवशयनीये देवदृष्यान्तरितेऽङ्गुलस्याऽसंख्येयभागमात्रयाऽवगाहनया विजयदेवतया समुपन्नः ततः खलु स विज यदेवोऽधुनोपपन्नमात्रएव सन् पञ्चविधया पर्याप्त्या पर्याप्तिभावं गच्छति तद्यथा-आहारपर्याप्त्या १ शरीरपर्याप्त्या २ इन्द्रियपर्याप्त्या ३ आनत-प्राणतपर्याप्त्या ४ भाषामनः पर्याप्त्या ५ ततः खलु विजयस्य देवस्य पञ्चविधया पर्याप्त्या पर्याप्तिभावं गतस्याऽयमेतद्रूप आध्यात्मिकश्चिन्तितः प्राथितो मनोगतः सङ्कल्पः समुदपद्यत किं में पूर्व श्रेयः किं मे पश्चाश्रेयः किं में पूर्व करणीयं किं मे पश्चात्करणीयम् कि मे पूर्व वा, पश्चाद्वा हिताय-सुखाय-क्षेमाय-निःश्रेयसायाऽनुगामिकतायै भविष्यतीति कृत्वाएवं संप्रेक्षते ॥ ततः खलु विजयस्य देवस्य सामानिकपर्षदुपपन्नकाश्च देवा विजयस्य देवस्य इममेतद्रूपमाध्यात्मिकं चिन्तितं-प्रार्थितं-मनोगतं-संकल्पं समुत्पन्न ज्ञात्वा यत्रैव स विजयो देव स्तत्रैवोपगच्छन्ति तत्रैवोपगत्य विजयं देवं करतलपरिगृहीतं शिरसावर्त मस्तकेऽञ्जलिङ्कृत्वा जयेन-विजयेन वर्धापयन्ति । जयेनविजयेन वर्धापयित्वा-एवमवादिषुः एवं खलु देवानुप्रियाणां विजयाया राजधान्याः सिद्धायतनेऽष्टशतं जिनप्रतिमानां जिनोत्सेधप्रमाणमात्राणां संनिक्षिप्तं तिष्ठति। सभायाश्च सुधर्मायाः माणवके चैत्यस्तम्भे वज्रमयेषु गोलवृत्तसमुद्केषु बहूनि जिनसक्थीनि संनिक्षिप्तानि तिष्ठन्ति यानि खलु-देवानुप्रियाणामन्येषां च बहूनां विजयाराजधानी वास्तव्यानां देवानां-देवीनां चाऽर्चनीयानि वन्दनीयानि पूजनीयानि सत्कारणीयानि सम्माननीयानि कल्याणं-मङ्गलं-दैवतं-चैत्यं पर्युपासनीयानि एतत्खलु देवानुप्रियाणां पूर्वमपिश्रेयः एतत्खलु देवाऽनुप्रियाणां पश्चादपि श्रेयः एतत्खलु देवानुप्रियणां पूर्व करणीयं पश्चात् करणीयम् एतत्खलु देवानुप्रियाणां पूर्ववा-पश्चाद्वा यावद् आनुगामिकतायै भविष्यतीति कृत्वा महता महता-जयशब्दं प्रयुञ्जन्ति । ततः खलु स विजयोदेव स्तेषां सामानिकानां पर्षद् उपपन्नकानां देवानामन्तिके-एवमर्थ श्रुत्वा निशम्य हृष्टतुष्टो यावत्-हृदयो देवशयनीयादभ्युत्तिष्ठते, अभ्युत्थाय दिव्यं देवदूष्ययुगलं परिधत्ते परिधाय देवशयनीयात्-प्रत्यवरोहति प्रत्यवरुह्योपपात समाया पूर्वेण द्वारेण निर्गच्छति । निर्गत्य येनैव [यत्रैव] हूदस्तत्रैवोपागच्छति उपागत्य इद मनुप्रदक्षिणं कुर्वन् જીવાભિગમસૂત્ર Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू. ६५ विजयदेवाभिषेकवर्णनम् २६५ पूर्वेण तोरणेनाऽनुप्रविशति अनुप्रविश्य पूर्वेण त्रिसोपानप्रतिरूपकेण प्रत्यवरोहति प्रत्यवरुह्य हुदमवगाहते । अवगाह्य जलावगाहनं करोति-जलावगाहनं कृत्वा जलमज्जनं करोति जलमज्जनं कृखा जलक्रीडां करोति जलक्रीडां कृत्वा चान्तश्चोक्षः परमशुचिभूतो हूदात् प्रत्युत्तरति प्रत्युत्तीरय योगाऽभिषेक सभा तौकोपागच्छति तत्रैवोपागत्य-अभिषेकसभांप्रदक्षिणी कुर्वन पूर्वेण द्वारेणाऽनुप्रविशति अनुप्रविश्य, यौव स्वकीयं सिंहासनं तत्रैवोपागच्छति तौवोपागत्य सिंहासनवरगतः पूर्वाभिमुखः सन्निषण्णः । ततः खलु तस्य विजयस्य देवस्य सामानिकपर्षदुपपन्नका देवाः अभियोगिकान् देवान् शब्दायन्ते शब्दयित्वा-एरमवादिषुः, क्षिप्रमेव भोः ? देवाऽनुप्रिया ? विजयस्य देवस्य महार्थ महाघ महाई विपुलम् इन्द्राभिषेकमुपस्थापयत । ततस्ते आभियोगिका देवाः सामानिकपर्पदुपपन्नकैः एवमुक्ता हृष्टतुष्टायावद् हृदयाः करतल परिगृहीतं शिरसाऽऽवतै कृत्वाऽञ्जलिं मस्तके -एवं देवाः-तथाऽस्तु, आज्ञया विनयेन वचनं प्रतिशृण्वन्ति प्रतिश्रुत्योत्तरपूर्व दिग्विभागमवक्रामन्ति, अवक्रम्य वैक्रियसमुद्घातेन समवघ्नन्ति-समवहत्य संख्येयानि योजनानि दण्डं निःसृजन्ति, तद्यथा-रत्नानां यावद्रिष्टानाम् यथा बादरान् पुद्गलान् परिशातयन्ति परिशात्य यथा सूक्ष्मान् पुद्गलान् पर्याददते, पर्यादाय द्वितीयेनाऽपि वैक्रियसमुद्घातेन समवघ्नन्ति समवहत्य, अष्टसहस्रं सौवर्णिकानां कलशानाम्, अष्टसहस्त्रं, रूप्यमयाणां कलशानाम् अष्टसहस्रं मणिमयानाम् अष्टसहस्रं सुवर्णरूप्यमयानाम अष्टसहस्रं सुवर्णमणिमयानाम् . अष्टसहस्रं रूप्यमणिमयानाम्, अष्टसहस्रं सुवर्ण रूप्यमयानाम्, अष्टसहस्रं भौमेयानाम्, अष्टसहस्रं भृगारकाणाम्, एवमादर्शकाना स्थालानां पात्रीणां-सुप्रतिष्ठकानां चित्राणां रत्नकरण्डकानां पुष्पचंगेरीणां यावत् लोमहस्तचंगेरीणां पुष्पपटलकानां यावल्लोमहस्तपटलकानाम् अष्टशतं सिंहासनानां छत्राणां चामराणाम् अवपट्टकानाम् वर्तकानां तपः सिप्राणाम् क्षौरकाणां पीणकानां तैलसमुद्गकानामष्टशतं धूपकडुच्छुकानां विकुर्वन्ति, तान् स्वाभाविकान् विकुर्विताश्च कलशांश्च यावद्धृपकडुच्छुकांश्च गृह्णन्ति गृहीत्वा विजयातो राजधानीतः प्रतिनिष्क्रामन्ति प्रतिनिष्क्रम्य तया उत्कृष्टया यावदुद्धृतया दिव्यया देवगत्या तिर्यगसंख्येयानां द्वीपसमुद्राणां मध्ये मध्ये व्यतिव्रजन यौव क्षीरोद. समुद्रस्तत्रैवोपागच्छंति उपागत्य क्षीरोदकं गृहीत्वा यानि तत्रोत्पलानि यावच्छत सहस्रपत्राणि तानि गृह्णन्ति गृहीत्वा यत्रैव पुष्करोदः समुद्रस्तत्रैवोपागच्छन्ति तत्रैवोपागत्य पुष्करोदकं गृह्णन्ति गृहीत्वा पुष्करोदकं यानि तत्रोत्पलानि यावत् शवसहस्रपत्राणि तानि गृह्णन्ति तानि गृहीत्वा यत्रैव समयक्षेत्र यत्रैब भरतैरावताचि वर्षाणि यत्रैव मागधवरदामप्रभासानि तीर्थानि तत्रैवोपा गच्छन्ति तौवोपागत्य तीर्थोदकं गृह्णन्ति, तीर्थोदकं गृहीत्वा तीर्थमृत्तिकां गृह्णन्ति, गृहीत्वा यत्रैव गङ्गासिन्धु जी० ३४ જીવાભિગમસૂત્ર Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६६ जीवाभिगमसूत्रे रक्ता रक्तवती सलिला तत्रैव उपागच्छन्ति, तत्रैवोपागत्य सरितोदकं गृह्णन्ति गृही. त्वोभयतटमृत्तिकां गृह्णन्ति गृहीत्वा यत्रैव चुल्लहिमवत्-शिखरि वर्षधरपर्वतास्तत्रैवोपागच्छन्ति, तत्रैवोपागत्य सर्वतुवरांश्च सर्व पुष्पाणि च सर्वान् गन्धान च सर्वमाल्यानि च सौषधीः सिद्धार्थान् गृह्णन्ति सौषधिसिद्धार्थान् गृहीत्वा यत्रैव पद्मदपुण्डरीकहूदास्तत्रैवोपागच्छन्ति तत्रैवोपागत्य ह्रदोदकं गृह्णन्ति गृहीत्वा यानि तत्रोत्पलानि यावत् शतसहस्रपत्राणि तानि तानि गृह्णन्ति गृहीत्वा यत्रैव हैमवत हैरण्यवतानि वर्षाणि यत्रैव रोहित रोहितांशसुवर्णकूलरूप्यकूला स्तत्रैवोपागच्छन्ति उपागत्य सलिलोदकं गृह्णन्ति सलिलोदकं गृहीत्वा उभयतटमृत्तिका गृह्णन्ति, गृहीत्वा यत्रैव शब्दापाती माल्यवन्तप्रयागाः वृत्तवैताद्यपर्वतास्तत्रैवोपागच्छन्ति, तत्रैवोपागत्य सर्वर्तुवरान् यावत्सवौषधिसिद्धार्थाश्च गृह्णन्ति सिद्धार्थाश्च गृहीत्वा यत्रैव महाहिमवत् रूप्यवर्षधर पर्वतास्तत्रैवोपागच्छन्ति, तत्रैवोपागत्य सर्वपुष्पाणि तदेव । यत्रैव, महापद्मदमहापुण्डरीकहूदास्तत्रैव उपागच्छन्ति, तत्रैवोपागत्य, यानि तत्रोत्पलानि तदेव, यत्रैव हरिवर्षको रम्यकवर्ष इति यत्रैव हरकान्त हरिकान्त नरकान्त नारीकान्ताः सलिलास्तत्रैवोपागच्छन्ति तत्रैवोपागत्यसलिलोदकं गृह्णन्ति सलिलोदकं गृहीखा यत्रैव विकटावती गन्धापातिवृत्त-वैताद यपर्वतास्तत्रैवोपागच्छन्ति सर्वपुष्पाणि च तदेव, यत्रैव निषधनीलवद् पर्षधरपर्वतास्तत्रैवोपागच्छन्ति, तत्रैवोपागत्य, सर्वर्तुवरांश्च तथैव तिगिच्छ हूदकेसरिहृदास्तत्रैवोपागच्छन्ति उपागत्य यानि तत्रोत्पलानि तदेव, तत्रैव पूर्वविदेहापरविदेहवर्षाणि यत्रैव सीताशीतोदका महानद्यो यथा नद्यः, यत्रैव सर्वचक्रवर्तिविजयाः यत्रैव सर्व मागधवरदाम प्रभासाख्यानि तीर्थानि यथैव तथव, यत्रव सर्ववक्षस्कारपर्वताः सर्वर्तुवरांश्च यत्रैव सर्वान्तरनद्यः, सलिलोदकं गृह्णन्ति गृहीत्वा तदेव यत्रैव मन्दरः पर्वतः यत्रैव भद्रशालवनं तत्रैवोपागच्छन्ति, सर्वर्तुवरांश्च यावत्सवौंषधिसिद्धार्थान् गृह्णन्ति, गृहीत्वा यत्रैव नन्दनवनं तत्रैवोपागच्छन्ति, उपागत्य सर्वर्तुवरान् यावत्सवौषधि सिद्धार्थी श्च सरसं च गोशीर्षचन्दनं गृह्णन्ति गृहीत्वा यत्रैव सौमनसवनं तत्रैवोपागच्छन्ति तत्रैवोपागत्य सर्वर्तुवरांश्च यावत् सौंषधि सिद्धार्थांश्च सरसगोशीर्षचन्दनं दिव्यश्च सुमनोदाम गृह्णन्ति, गृहीत्वा यत्रैव पण्डकवनं तत्रैव समुपागच्छन्ति तत्रैव समुपागत्य सर्वतुवरान् यावत्सवौषधि सिद्धार्थान् सरसं च गोशीर्षचन्दनं दिव्यं च सुमनोदाम दर्दर मलयसुगन्धिक च गृह्णन्ति, गृहीत्वैकत्र मिलन्ति एकत्र मिलित्वा जम्बूद्वीपस्य पूर्वेण द्वारेण निर्गच्छन्ति पूर्वेण द्वारेण निर्गत्य तयोत्कृष्टया यावद् दिव्यया देवगत्या तिर्यगसंख्येयानां द्वीपसमुद्राणां मध्यमध्येन व्यतिव्रजन् यत्रैव विजया राजधानी तत्रैवोपागच्छति, तत्रैवोपागत्य विजयां राजधानीम् अनुप्रदक्षिणीकुर्वन् यत्रैवाऽभि જીવાભિગમસૂત્રા Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६५ विजयदेवाभिषेकवर्णनम् २६७ षेकसभा यत्रैव विजयोदेवस्तत्रैवोपागच्छन्ति, तत्रैवोपागत्य करतल परिगृहीतं शिरसावर्त मस्तकेऽञ्जलिं कृखा जयेन विजयेन वर्धापयन्ति विजयस्य देवस्य तं महाथै महाध महार्ह विपुलमभिषेकमुपस्थापयन्ति ॥सू० ६५॥ टीका-'तेणं कालेणं तेणं समएणं' इत्यादि, 'तेणं कालेणं तेणं समएणं' तस्मिन्काले तस्मिन् समये 'विजए देवे' विजयनामको देवः 'विजयाए रायहाणीए' विजयाया राजधान्याः ‘उववायसभाए' उपपातसभायाम्, 'देवसयणिज्जसि' देवशयनीये, 'देवसंतरिए' देवदृष्यान्तरिते-वस्त्राच्छादिते देवसभायाम, 'अंगुलस्स असंखेज्जइ भागमेतीए बौंदाए' अंगुलस्याऽसंख्येयभागमात्रप्रमाणेन, शरीरेण 'बिजयदेवत्ताए उववण्णे' विजयदेवत्वेनोपपन्नः समुत्पन्नः, । 'तएणं से विजय देवे' तस्मादनन्तरम्-उत्पतेरनन्तरं स विजयदवः, 'अहुणोववण्णमेत्तए चेव समाणे' अधुनोत्पन्नमात्र एव-तत्क्षणोत्पन्नः सन्नेव 'पंचविहाए पज्जत्तीए'-पश्च विधयाऽऽहारेन्द्रिय-प्राण-भाषा-मनोरूपया पर्याप्त्या, 'पज्जती. भावं गच्छति' पर्याप्ति भावं-पर्याप्ततां गच्छति-प्राप्नीति, पञ्चपर्याप्तिभिः पर्याप्तो भवतीत्यर्थः तदेव दर्शयति-'तं जहा'-तद्यथा 'आहार पज्ज तोए'-अहारपर्याप्तिः तेणं कलेणं तेणं समएणं-इत्यादि टीकार्थ-तेणं कालेणं तेणं समएणं' उस कालमें और उस समय में-'विजए देवे विजयाए रायहाणीए उववायसभाए' विजय देव विजय राजधानी की उपपात सभामें 'देवदूसंतरिते देवसयणिज्जंसि' देवदूष्य से अंतरित देव शय्या पर 'अंगुलस्स असंखेज्जइभाग मेतीए' अंगुल के असंख्यात वे भाग मात्र 'बोंदाए' अवगाहना वाले शरीर से 'विजय देवत्ताए उववण्णे' विजयदेव के रूप में उत्पन्न हुआ 'तएणं से विजये देवे' इसके अनन्तर ही वह विजयदेव 'अहणोववन मेत्तये चेव समाणे' उत्पन्न होते ही 'पंचविहाए पज्जत्तीए पज्जत्ताभावं गच्छई' पांच प्रकार की पर्याप्तियों से पर्याप्त बन गया 'तं जहा' वे पांच प्रकार की पर्याप्तियां ये 'तेणं कालेणं तेणं समए ' त्याह साथ-'तेणं कालेणं तेणं समएणं' से सने से समयमा 'विजए देवे विजयाए रायहाणीए उववायसभाए' विराय व विय २०४धानीनी ५पात समामा 'देवदूसंतरिते देवसयणिज्जंसि' हेवण्यथी मतरित हेवशय्यानी ५२ 'अंगुलस्स असंखेज्जइ भागमेत्तीए' मांगसन मन्यात भागमात्र 'बोंदीए' म आईना पण! शरीरथी 'विजयदेवत्ताए उववण्णे' विन्य हेवपाथी अपन्न थया, 'तएणं से विजये देवे' तेना पछी ते विय देव 'अहुणोववण्णमेत्तए चेवसमाणे' उत्पन्न धने तर 'पंचविहाए पज्जत्तीए पज्जत्तिभावं गच्छई' पाय मारनी पत्तियोथी पर्याप्त सनी या त जहा' पाय ५४२नी लियो । જીવાભિગમસૂત્ર Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६८ जीवाभिगमसूत्रे " 'सरीर पज्जत्तीए' - शरीर पर्याप्तिः, आहारसाध्यत्वात् शरीरस्येति' 'इंदिय पज्जतीए' इन्द्रियपर्याप्तिः, शरीराधीनत्वादिन्द्रियाणाम्, । ' आणापाणु पज्जत्तीए' आनतप्राण पर्याप्त्या 'भासामणपज्जत्तीए' भाषामनः पर्याप्तिः सत्येव प्राणे भाषामनसोर्दर्शनात्, । 'तएणं तस्स विजयस्स देवस्स' ततः खलु तस्य विजयदेवस्य, 'पंचविहार पज्जत्तीए पज्जत्तीभावं गयस्स' - पञ्चविधयाऽऽहार शरीरेन्द्रिय प्राणभाषामनोरूपपर्याप्त्या पर्याप्तिभावं प्राप्तस्य सतः, 'इमेयारूवे' अयमेतद्रूपो वक्ष्यमाणप्रकारः, 'संकप्पे ' मनोव्यापाररूपः संङ्कल्पः समुदपद्यत इत्यग्रेण सम्बन्धः । कीदृशः सङ्कल्पः स्तत्राह - 'अज्झत्थिए - आध्यात्मिकः आत्मनि इति अध्यात्मं तत्राऽऽत्मविषयक इत्यर्थः सङ्कल्पोहि-द्वि प्रकारको भवति, आध्यात्मिकः - १ चिन्तारूपश्च२ तयोर्मध्येऽयं चिन्तात्मकः सङ्कल्प इति द्योतयितुमाह - 'चिंतिए'- चिन्तितः चिन्ता संजाताऽस्मिन्निति चिन्तितः चिन्तात्मकइत्यर्थः । चिंतितोऽपि सङ्कल्पः कश्चिदभिलाषात्मकः कश्चिदन्यथा भवति । तत्राऽयमभिलाषात्मकस्तत्राह - 'पथिए' - प्रार्थितः प्रार्थना संजाताऽस्येति प्रार्थितोऽभिलाषात्मक इत्यर्थः । पौनःपुन्येन कथंभूतस्तत्राह = 'मणोगए' मनोगतः मनस्येव जातो न तु वचसा प्रकटी कृतरूपः, 'संकप्पे' सङ्कल्पः, 'समुपज्जित्था' समुदपद्यत - प्रादुरासीत् । किमाकारकः सङ्कल्पस्तत्राह - ' किं मे पुव्वं सेयं - किं मे पच्छा सेयं' है 'अहारपजत्तीए, सरीरपजतीए, इंदियपज्जत्तीए, आणपाणु पज्जत्तीए 'भासामण पज्जतीए' आहार पर्याप्ति 'शरीर पर्याप्ति' इन्द्रिय पर्याप्ति श्वासोच्छ्वास पर्याप्ति और भाषा मनपर्याप्ति इन पांच पर्याप्तियों से वह पर्याप्त हुआ, 'तए णं तस्स विजयस्स देवस्स पंच विहाए पज्जत्तीए पज्जत्तीभावं गयस्स' इस प्रकार से पूर्वोक्त इन पांच पर्याप्तियों से पर्याप्त बने हुए उस विजय देव के मनमें' इमे एयारूवे अज्झत्थिए चिंतिए पत्थिए मनोगए संकप्पे समुप्पज्जित्था' इस प्रकार का यह आध्यात्मिक चिन्तित प्रार्थित मनोगत संकल्प हुआ। 'किं मे पुर्व सेयं किं मे पच्छा प्रमाणे आहेस छे 'आहारपज्जत्तीए, सरीरपज्जत्तीए, इंदियपज्जतीए, आणापाणुपज्जतीए भासामणपज्जत्तीए' आहारपर्याप्ति. शरीरपर्याप्ति, द्रियपर्याप्ति, श्वासोच्छवास अने भाषाभन पर्याप्ति, या पांय पर्यातियोथी ते पर्याप्त मन्या. 'तपणं तस्स विजयस्स देवरस पंचविहाए पज्जतीए पज्जत्तीभाव गयस्स' या प्रमाणे पूर्वोत એ પાંચ પ્રકારની પર્યાપ્તિયાથી પર્યાપ્ત બનેલા એ વિજય દેવના મનમાં મેएयावे अज्जथिए चिंतिए पथिए मणोगए संकप्पे समुप्पज्जित्या' साप्रमाणे या आध्यात्मि चिंतित, प्रार्थित, मनोगत, सड उत्पन्न थयो 'किं मे पुच् सेयं किं मे पच्छा सेयं' हुवे भारी लसाई पहेला शेभां छे ? मने पछी थी જીવાભિગમસૂત્ર Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६५ विजयदेवाभिषेकवर्णनम् किं मे पूर्व श्रेयः, किं मम पश्चात्-श्रेयः किं मे पुवं करणिज्ज-किं मे पच्छाकरणिज्ज'-किं मम पूर्व कर्तुमुचित, किं पश्चात्-'कि मे पुट्विवा-पच्छावा हिताय, किं मे पूर्वमपि-पश्चादपि हिताय भाव प्रधानोऽयन्निर्देश स्तथा च-देवभवविषये न तु परलोके हिताय-परिणामसुन्दरतायै, 'सुहाए' सुखाय-शर्मणे' 'खेमाए' क्षेमाय, 'णिस्सेयसाए' निःश्रेयसाय निश्चितकल्याणायेत्यर्थः 'अणुगामियत्ताए'-आनुगा. मिकतायै यावद्भवस्तावत्पर्यन्तम्, 'भविस्सइ' भविष्यति, इदं सर्वं गतिपुन्यादिकं सावध मतोदेवभवाय- न तु-परलोकाय, 'त्ति कटु' इति कृत्वा-‘एवं संपेहेइ' एवम् यथोक्तप्रकारेण सम्प्रेक्षते-विचारयति, । 'तए णं' ततः खलु-एतद्विचारणानन्तरमेव दिव्यानुभावतः-'तस्स विजयस्स देवस्स' तस्य विजयस्य देवस्य' 'सामाणियपरिसोववनगा देवा'-सामानिकपर्षदुपपन्नकाश्च देवाः सामानिकाः-आभ्यन्तरिक माध्यमिक-बाह्यपर्षद्युपगता देवाः, 'विजयस्स देवस्स' विजयस्य देवस्य, 'इमं एया रूवं' इम मनन्तरोक्तम्-एतद्रूपम्, अनन्तरोदितस्वरूपम्, 'अज्झत्थिय' आध्यात्मिकम्, 'चिंतिए' चिन्तितम्, 'पत्थिय' प्रार्थितम्, 'मनोगयं' मनोगतम्, 'संकप्पं' सङ्कल्पम्, 'समुववष्ण' समुत्पन्नम् , 'जाणित्ता' ज्ञात्वा, परिज्ञायेत्यर्थः, 'जेणामेव सेयं' अव मेरी पहिले भलाई किसमें है और पीछे भलाई किसमें है 'किंमे पुच्विं करणिज्जं, किं मे पच्छा करणिज्ज' पहिले मुझे क्या करना चाहिये और पिछे क्या करना चाहिये 'किं मे पुट्विं वा पच्छावा हियाए सुहाए खेमाए णिस्सेयसाए आणुगामियत्ताए भविस्सईति कटु एवं संपे हेई' पहिले अथवा पीछे हित के लिये सुख के लिये क्षेमके लिये, नि:श्रेयस के लिए और साथ में जाने के लिये मुझे कोनसी वस्तु होगी इस प्रकार से उसने विचार किया 'तए णं तस्स बिजयस्स देवस्स सामाणिय परिसोववन्नगा देवा' इसके बाद उस विजयदेव के सामानिक देवों ने 'विजयस्स देवस्स इमं एयारूवं अज्झस्थिय, चिंतियं, पत्थियं, मणोगयं संकप्पं समुपपणं जाणित्ता' विजयदेव के उत्पन्न हुए इस प्रकार के लाशेमा छ ? 'किं मे पुटिव करणिज्ज, किं मे पच्छा करणिज्ज' मारे पडसा शु ४२ मने पछी शु ४२७ नये ? 'किं मे पुष्वि वा पच्छा वा हियाए सुहाए खेमाए णिस्से यसाए आणुगामि यताए भविस्सइतिकट्ठ एवं संपेहेइ' પહેલાં અગર પછીના હિત માટે સુખ માટે ક્ષેમ માટે નિઃશ્રેયસ માટે અને સાથે જવા માટે મારે શું કરવું જોઈએ? આ પ્રમાણે તે વિજયદેવે વિચાર કર્યો 'तएणं, तस्स विजयस्स देवरस सामाणियपरिसोववण्णगा देवा' ते ५छी वियवन। सामानि वोये 'विजयस्स देवस्स इमं एयारूव अज्झत्थियं चिंतियं पत्थियं मणो गयं संकप्पं समुप्पण्णं जाणि ता' विय हेवने उत्पन्न थयेस २॥ ४॥२॥ मा જીવાભિગમસૂત્રા Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७० जीवाभिगमसूत्रे से विजए देवे' यत्रैव स विजयो देवः समुपविष्ट आसीत्, 'तेणामेव उवागच्छंति' तत्रैव विजयदेवसमीपे उपागच्छन्ति 'तेणामेव उवागच्छित्ता'-तत्रैवोपागत्य, 'विजयं देवं मत्थए' विजयं देवं (नमस्कर्तु) मस्तके, करतलपरिग्गहियं सिरसावत' द्वयोर्हस्तयोरन्योन्यान्तरिताङ्गुलिकयोः संपुटरूपतया यदेकत्रमीलनं सोऽञ्जलिः तं करतलाभ्यां निष्पाद्य परिगृहीतस्तम्, परिभ्रामणमावतः शिरसि यस्मिन्कर्मणिस तम्, 'अंजलिं कटूटु'-शिरस्याञ्जलिं निधाय, 'जएणं विजए णं'-जयेन-विजयेन च, 'वद्धावति'-वर्धापयन्ति जयत्वं विजस्वदेव ! उच्चै?पयन्ति परैरनभिभूयमानता जयः, विजयस्तु-परेषामसहमानानां पराभवोत्पादः । 'जएणं विजएणं वद्धावेत्ता'-जय विजयाभ्यां वर्दापयित्वा, ‘एवं वयासी'-एवमवादिषु किमवादिषु. स्तत्राह-एवं खलु देवाणुप्पियाण'-एवं खलु देवानुप्रियाणाम्, 'विजयाए रायहाणीए'-विजयाराजधान्याः 'सिद्धायतणंसि'-सिद्धायतने, 'अट्ठसयं जिणपडिमाणं' इस आध्यात्मिक, चिन्तित, प्रार्थित मनोगत संकल्प को जाना और जानकर के 'जेणामेव से विजए देवे तेणामेव उवागच्छति' फिर वे जहां वह विजयदेव था वहां पर आये 'तेणामेव उवागच्छित्ता विजयं देवं करतलपरिग्गहियं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं कटु जएणं विजयए णं वद्धाति' वहां आकर के उन्होंने विजयदेव को दोनों हाथ जोडकर और मस्तक के ऊपर से उस अंगुली को वार २ धुमाकर जयविजय शब्दों के द्वारा बधाइदी 'जएणं विजएणं बद्धावेत्ता' जय विजय शब्दों से बधाइ देकर फिर वे ‘एवं वयासी' उससे इस प्रकार कहनेलगे 'एवं खलु देवाणुप्पियाणं विजयाए रायहाणीए सिद्धायतणंसि अट्ठसयं जिवपडिमाणं' आपदेवानुप्रिय की विजय राजधानी में वर्तमान सिद्धायतन में १०८ जिन प्रतिमाएं कामदेव की प्रतिमाएं है । और इनका अध्यात्मिर, यितित, प्रार्थित, मनात स४८५ने एयो भने तयान 'जेणा मेव विजए देवे तेणामेव उवागच्छंति' ते ५७ तमे यi ते विय देवता त्या तया साच्या 'तेणामेव उवगच्छित्ता विजयं देव करतलपरिमाहियं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं क8 जएणं विजएणं वद्धावे ति' त्यां मावीने तेमाणे विभयहेवने બને હાથ જોડીને અને મસ્તક ઉપરથી ઍ જોડેલા હાથને વારંવાર ફેરવીને न्य विन्य हो दा॥ या मापी 'जएणं विजएणं वद्धावेता' राय पिय શબ્દથી વધાઈ આપીને તે પછી તેઓ પર્વ વવાણી’ એમને આ પ્રમાણે કહેવા aPAL. 'एवं खलु देवाणुप्पियाणं विजयाए रायहाणीए सिद्धायतणंसि अदुसयं जिन पडिमाणं' २५ हेवानुप्रियनी विय २४पानीमा मासा सिद्धायतनमा १०८ से सो मान प्रतिमामा-महेवनी प्रतिभा छ भने 'जिणुस्सेह पण। જીવાભિગમસૂત્ર Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६५ विजयदेवाभिषेकवर्णनम् २७१ अष्टोतरशतं जिनप्रतिमानाम्, 'जिणुस्सेह पमाणमेत्ताण'-जिनोत्सेधप्रमाणमात्राणाम्, 'संनिक्खित्तं चिटंति'-सन्निक्षिप्तं सन्निधापितं तिष्ठति, तथा-'सभाए सुधम्माए' सभायाश्च सुधर्मायाः, 'माणवए चेतिय खंभे'-माणवकनाम्नि चैत्यस्तम्भे' वइरामएसु गोलवट्टसमुग्गएसु' वज्रनिर्मित गोलवर्तुलसमुद्केषु, 'बहूओ जिनसकहाओ संनिक्खित्ताओ चिट्ठति'-बहूनि जिनसक्थीनि सन्निक्षिप्तानि सन्ति, 'जाओणं'यानि खलु सक्थीनि, 'देवाणुप्पियाण'-देवानुप्रियाणाम् , 'अण्णेसिं च बहूणं'-अन्ये पाश्च बहूनाम्, विजयरायधानी वत्थव्वाणं देवाणं देवीणय-विजयराजधानी वास्तध्यानां देवानां देवीनां च, 'अच्चणिज्जाओ'- अर्चनीयानि, 'वंदणिज्जाओ' वन्दनीयानि 'पूयणिज्जाओ' पूजनीयानि 'सकारणिज्जाओ'-सत्कारणीयानि, 'संमाण'जिणुस्सेह पमाणमेत्ताणं' उत्सेध जिन जिनोंका जितना कहा गया है उतना है इस प्रकार अपने अपने शरीर की ऊंचाई वाली ऐसी १०८ जिन प्रतिमाएं वहां सिद्धायतन में विराजमान हैं 'सभाएय सुहम्माए माणवए चेतियखंभे वइरामएसु गोलवट्टसमुग्गएसु बहुओ जिणसकहाओ सन्निक्खित्ताओ चिट्ठति' तथा सुधर्मा सभा में एक माणवक नामका चैत्य स्तम्भ है इसमें वज्र के बने हुए गोल २ समुद्गक है। उनमें जिनेन्द्र देवों की हड्डियां रखी हुई है। 'जाओणं देवाणुप्पियाणं अन्नेसिं च बहूणं विजयरायहाणिवत्थव्वाणं देवाणं देवीणय अच्च. णिज्जाओ' ये हड्डियां आप देवानुप्रिय को और विजयराजधानी में रहनेवाले अन्य देवों और देवियों को अर्चनीय है 'वंदणिज्जाओ' वंदनीय है 'पूयणिज्जाओ' पूजनीय है 'सकारणिज्जाओ' सत्कार करने योग्य है 'सम्माणणिज्जाओ' सन्मानकरने योग्य है, 'कल्लाणं मंगलं देवयं णमे ताणं' 'तेन। उत्सेध रे नन । वामां आवे डाय से प्रमाणे છે. એ રીતે પિતા પોતાના શરીર પ્રમાણ ઉંચાઇવાળી એવી ૧૦૮ એક સે 8 छन प्रतिभामा त्यो सिद्धायतनमा २४मान छे. 'सभाए सुहम्माए माणवए चेइयखंभे वइरामएसु गोलवट्टसमुग्गएसु बहुओ जिणसकहाओ सन्निक्खिताओ चिट्ठति' तथा सुधर्मासमामा से भा१४ नामनो थैत्यस्तन छ. तमा વજના બનેલ ગોળ ગોળ સમુદ્ગકા છે. તેમાં જીનેન્દ્ર દેવોના હાડકા રાખવામાં मावेसा छ. 'जाओणं देवाणुप्पियाणं अन्नेसिं च बहूणं विजयरायहाणि वत्थव्वाणं देवाणं देवीणय अच्चणिज्जाओ' ये ७४४॥ आ५ देवानुप्रियने मने पिन्य राधानीमा सावा मी वो मने विमाने मन्यनीय छे. 'वदणिज्जाओ पहनीय छे. 'पूयणिज्जाओ' पूलनीय छे. 'सकारणिज्जाओ' सत्४।२१। साय छे. 'सम्माणणिज्जाओ' सन्माननीय छे. 'कल्लाणं मंगलं देवयं चेइयं पज्जुवासणिज्जाओ' જીવાભિગમસૂત્ર Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७२ जीवाभिगमसूत्रे णिज्जाओ'-सम्माननीयानि 'कल्लाणं मंगलं-देवयं-चेतियं'-कल्याण-मङ्गलंदैवतम् चैत्यमितिमत्वा-'पज्जुपासणिज्जाओ' पर्युपासनीयानि, 'एतण्णं' एतत्खलु, 'देवाणुप्पियाणं'-देवानुप्रियाणाम्, 'पुचिपि' पूर्वमपि व्यतीत-जन्म न्यपि, 'सेय-श्रेयः कल्याणकारकम्, 'एतण्णं देवाणुप्पियाणं पच्छा वि सेयं'एतत्खलु पूजनीयादित्वं देवानुप्रियाणां पश्चादपि देवभवे परित्यागोऽपि च श्रेयः कल्याणकारकम्, 'एतण्णं देवाणुप्पियाणं पुचि करणिज्जं-एतदेव खलु देवानुप्रियाणां पूर्व करणीयम् ‘एतण्णं देवाणुप्पियाणं पच्छा करणिज्ज'-एतदेव देवानुप्रियाणां विदुषां पश्चादपि खलु करणीयम्, 'एतण्णं देवाणुप्पियाणं पुचि वा-पच्छा वा जाव आणुगामित्ताए भविस्सति-एतदेव खलु देवानुप्रियाणां पूर्ववा-पश्चाद्वा हिताय सखाय-क्षेमाय-निःश्रेयसे आनुगामिकतायै भविष्यति. 'त्ति कटु'-इतिकृत्वाऽवधार्य-'महता महता जयसई पउंजंति'-महन्महज्जय शब्दं प्रयुञ्जन्ति-संयोजचेतियं पज्जुवासणिज्जाओ' तथा ये कल्याणकारी मंगल के लिये देवस्वरूप है इस प्रकार मानकर 'पज्जुवासणिज्जाओ' ये पर्युपासना करने के योग्य है, 'एयण्णं देवाणुप्पियाणं पुस्वि पि सेयं' ये सब आप देवानुप्रिय के लिये प्रथम भी कल्याणप्रद हैं और-'एयण्णं देवाणुपियाणं पच्छावि सेयं' ये सब आप देवानुप्रिय को पीछे भी कल्याणप्रद है। इसलिये 'एयण्णं देवाणुप्पियाणं पुब्धि करणीयं एयण्णं देवाणुप्पियाणं पच्छा करणिज्ज' आपदेवानुप्रिय को यह पहिले भी करणीय है और बाद में भी करणीय है क्यों कि 'एयण्णं देवाणुप्पियाणं पुवि वा पच्छा वा जाव आणुग्गामियत्ताए भविस्सति' यही आपदेवानुप्रिय के लिये पूर्व में और बाद मे हितके लिये सुख के लिये क्षेमके लिये निश्रेयस के लिये होगा 'त्तिक?' इस प्रकार कहकर 'महता २ जयसई पउंजंति' उन्होंने बडे जोर जोर से जय जय તથા કલ્યાણકારી, મંગલકારી તથા દેવ સ્વરૂપ છે. એ પ્રમાણે માનીને 'पज्जुवासणिज्जाओ' पर्युपासना ४२वा योग्य छे. एयण्णं देवाणुप्पियाणं पुटिव पि सेयं में मचा ॥५ हेवानुप्रियने ४८याए। ४२ना. मने 'एयण्णं देवाणुपियाणं पच्छाविसेयं' से मचा मा५ हेदानुप्रियने ५४ीथी थवावा४च्या प्र४ छे. तेथी 'एयण्णं देवाणुप्पियाणं पुखिकरणीय एयण्णं देवाणुप्पियाणं पच्छा करणीय' मा५ દેવાનુપ્રિયે આ પહેલા પણ કરવા યોગ્ય છે અને બાદમાં પછીથી પણ કરવા યોગ્ય छ. 'एयण्णं देवाणु० पुव्विवा पच्छावा जाव अणुगामियत्ताए भविस्सति' से આપ દેવાનુ પ્રિયે પહેલા અને પછી હિત માટે સુખ માટે ક્ષેમ માટે નિશ્રેયસ भाट थरी तिकट्ट, २मा प्रमाणे डीने 'महता महता जयसदं पति' तेमासे घ मोटर माथी न्याय शोथी वधाच्या, 'तएणं से विजए देवे ते જીવાભિગમસૂત્ર Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३. उ. ३. सू. ६५ विजयदेवाभिषेकवर्णनम् २७३ यन्ति । 'तर णं से विजए देवे'- ' - तत एतद्वचः श्रवणानन्तरं खलु विजयो देवः सः - ' तेसिं सामाणियपरिसोववण्णगाणं देवाणं अंतिए'- तेषां सामानिकपर्षदुपपन्नकानां देवानामन्तिके 'एयमहं सोच्चा' एतत्पूर्वोदित हितवचनमाकर्ण्य निसम्म ' - निशम्य - मनसि परिणमय्य, 'हट्टतुट्ट जाव हियए' हृष्टतुष्ट परमानन्दितः सौमनस्थितः हर्षवशविसर्पहृदयो हृष्टतुष्टोऽतीवतुष्टः, यद्वा-हृष्टो नाम विस्मयमा - पनः यथा - शोभनमहो ! एतैरुपदिष्टम्, तुष्टस्तोषं गतः यथा - भव्यमभूत् यदेतैरि त्थमुपदिष्टम्, तोषवशादेव चित्तमानन्दितम् स्फीतीभूतम्, प्रीतमनाः- प्रीतं - प्रसन्नं शरद सरितां जलमिव यस्याऽसौ मनः प्रीतमनाः जिनार्चनविषये बहुमानपरायणः ततः क्रमेण बहुमानोत्कर्षवशात्परमसौमनस्थितः, शोभनं मनो यस्याऽसौ सुमनाः तस्य भावः सौमनस्यं परमं च सौमनस्यं जातमस्येति सौमनस्थितः ( तारकादित्वादितरच - ) अतएव - विसर्पद्धृदयः हर्षबलेन चलद् हृदयो विजयदेवो देवः, 'देवस वणिज्जाओ' - 'अब्भुट्ठे' - देवशयनीयादभ्युत्तिष्ठति - उत्थितो भवतीत्यर्थः, शब्दों से बधाया 'तए णं से विजए देवे' इसके बाद वह विजयदेव'तेसिं सामाणियपरिसोववण्णगाणं देवाणं अंतिए' 'विजय देवने जब उन सामानिकदेवों के पास से 'एयमहं सोच्चा' इस अर्थ को हित कारक कथन को सुना तो सुनकर और 'निसम्म' उसे हृदय में धारण कर बह 'हट्ट तुट्ठ जाव थिए' हृष्ट हुआ और तुष्ट हुआ- अथवा-हृष्ट हुआ - विस्मय युक्त हुआ - ओह-इन सबने बहुत सुन्दर कहा तथा तुष्ट -हुआ बहुत अच्छा हुआ जो इन्होने मुझे इस प्रकारका उपदेश दिया इस विचार से उसका चित्त इस कार्य में बहुत बढगया - शरद्काल में नदियों के जल के प्रसन्न मन समान हुआ वह जिनार्चन - कामदेव की मूर्तिके विषय में बहुमानशाली होकर परम सौमनस्थित हुआ- सब कार्यको छोडकर इसी कार्य के करने में उसका मन' कब यह कार्य करू यछी मे विभयहेव ' तेसिं सामाणिय परिसोववण्णगाण देवाणं अतिए' विभ्यदेवे क्यारे थे सामानि देवा पासेथी 'एयमट्ठ' सोच्चा' मा अर्थने अर्थात् हिता वह उथनने सांलज्यु अने सलगीने अने 'निसम्म' तेने हृदयमा धारण रीने तेथे 'हठुट्ट जाव हियए' हृष्ट थया तुष्ट थया विस्मय युक्त थयां अरे मा બધાએ ઘણુ જ સુંદર કહ્યું. ઘણું સારૂં થયું કે આમણે મને આ પ્રમાણે ઉપદેશ આપ્યા. આ વિચારથી તેનું ચિત્ત એ કા માટે ઘણું વધી ગયું. શરદ કાળમાં નદીયાના જલની જેમ પ્રસન્નમન થઇ તે જીનાન—કામદેવની મૂર્તિ સંબંધમાં ઘણાજ માનયુક્ત બનીને પરમ સૌમનસ્થિત થયા. બધાજ કામેાને છેડીને આજ કામ કરવામાં તેનું મન કયારે આ કાર્યો કરૂં એ રીતે ઉતાવળું " जी० ३५ જીવાભિગમસૂત્ર Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७४ जीवाभिगमसूत्रे 'अब्भुट्टित्ता' अभ्युत्थाय च, 'दिव्वं देवदूसजुयलं पहिहेइ-दिव्यं देवदृष्यवस्त्रंपरिधत्ते, 'परिहेइत्ता'-परिधाय, 'देवसयणिज्जाओ पच्चोरुहइ' देवशयनीया देवशय्यातः प्रत्यवरोहति-अवतरति, 'पच्योरहित्ता' अवतीर्य, 'उववायसभाओ पुरत्थिमेणं दारेण'-उपपातसभायाः पूर्वदिग्द्वारेण, 'णिग्गच्छइ' निर्गच्छतिनिर्याति-बहिः प्रदेशं निष्क्रामति, 'णिग्गच्छित्ता जेणेव हरते -निर्गत्य यत्रैवहृदः, 'तेणेव उवाग गच्छइ-तेनैवोपागच्छति हृदसमीपमुपधावति, 'उवागच्छित्ता हरयं अणुपदाहिणं करेमाणे' उपागत्य हृदसमीपं हूदमनुप्रदक्षिणं कुर्वन् २ इदमनुप्रदक्षिणीकृत्य 'पुरस्थिमेणं तोरणेणं' पूर्वेण तोरणेन 'अणुप्पविसइ' अनुप्रविशति 'अणुपविसित्ता' अनुप्रविश्य 'पुरथिमिल्लेणं' पूर्वेण 'तिसोवाणपडिरूवएणं पच्चोरुहइ, पचोरुहित्ता हरयं ओगाहइ' त्रिसोपानप्रतिरूपकेण प्रत्यवरोहति प्रत्यवरुद्ध इस प्रकार से उतावला बनगया इस उतावली में उसका हृदय आनंद के मारे उछलने लगा और वह 'देवसयणिज्जाओ अब्भुढेइ' देवशय्या से उठबैठा अन्भुट्टित्ता' उठकर 'दिव्वं देवदूसजुगलं परिहेइ' उसने दिव्य देवदष्य युगल वस्त्र को पहिरा 'देवसयणिज्जाओ पच्चोरुहइ उन वस्त्र को पहिनकर फिर वह देवशयनीय से नीचे उतरा-'पच्चोरहित्ता' नीचे उतरकर 'उववायसभाओ पुरथिमेणं दारेणं णिग्गच्छह वह उस उपपातसभा के पूर्वदिग्द्वार से बाहर निकला 'णिग्गच्छित्ता जेणेव हरये' बाहरनिकल कर फिर वह जहां पर हूद था 'तेणेव उवा गच्छई' वहां गया-'उवागच्छित्ता' वहां जाकर के उसने 'हरयं अणुपदाहिणं करेमाणे करेमाणे पुरथिमेणं तोरणेणं अणुप्पविसई' उस हदकी बार बार प्रदक्षिणा की प्रदक्षिणा करके फिर वह उसमें पूर्व तोरण द्वार से होकर प्रविष्ट हुआ 'अणुपविसित्ता 'पुरथिमिल्लेणं બની ગયું. એ ઉતાવળમાં તેનું હૃદય આનંદને લઈને ઉછળવા લાગ્યું અને તે देवसयणिज्जाओ अभुट्टेइ' हेव शय्याथी यो 'अन्भुद्वित्ता' ही 'दिव्वं देवदूस जगलं परिदेइ' तेणे हिव्य पहूण्य युगसने पा२९ ४यु 'देवसयणिज्जाओ पच्चोरुहई' ते पडरीन पछीथी से हेवशयनीयथा नीये तय ‘पच्चोरुहिता' नाये उत्तीने 'उववायसभाओ पुरथिमेणं दारेणं णिग्गच्छइ' ते से यात समाना पूर्व शानदारथी मा२ नीज्यो 'निग्गच्छित्ता, जेणेव हरए' मार नीजीन ते पछी ते न्याहु तु तेणेव उवागच्छई' त्यां गया 'उवागच्छित्ता' त्यांने तेणे 'हरयं अणुपयाहिणं करेमाणे पुरस्थिमेणं तोरणेणं अणुप्पविसई' ત્યાં જઈને એ હદની વારંવાર પ્રદક્ષિણા કરીને તે પછી તે તેના પૂર્વદિશાના ता२५ द्वारे थने तेमा प्रवेश ४ो 'अणुपविसित्ता पुरथिमिल्लेणं तिसोवाण જીવાભિગમસૂત્ર Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६५ विजयदेवाभिषेकवर्णनम् २७५ इदमवगाहते 'हरयं ओगाहित्ता जलावगाहणं करेइ' हूदमवगाह्य जलावगाहनं करोति, 'जलावगाहणं करेत्ता जलमज्जणं करेई' जलावगाहनं कृखा ततो जलमज्जनं करोति 'जलमज्जणं करेत्ता जलकिइडं करेइ' जलमज्जनं कृत्वा जलक्रीडां करोति 'जलकिड्डं करेत्ता' जलक्रीडां कृता 'आयंते चोक्खे परमसुइभूए हरयाओ पच्चुत्तरइ' आचान्तश्चोक्षः परमशुचिभूतो ह्रदोत्प्रत्युत्तरति नवानामपि स्रोतसां शुद्धजलप्रक्षालनेनाऽऽचान्तः गृहीताचमनः चोक्षः स्वल्पस्याऽपि मलस्याऽपनयनात् अतएव-परमशुचिभूतः इदाज्जलाशयात्प्रत्युत्तरति, निष्क्रामतीत्यर्थः 'पच्चुत्तरित्ता' प्रत्युत्तीर्य 'जेणा मेव अभिसेयसभा तेणामेव उवागच्छइ' यत्रैव प्रदेशेऽभिषेकसभा विद्यते तामेवाऽभिषेकसभामुपागच्छति, ‘उवागच्छित्ता अभिसेयसभं पदाहिणं करेमाणे' उपागत्य समीपमभिषेकसभायाः प्रदक्षिणं कुर्वाण : 'पुरथिमिल्लेण दारेण अणुपविसइ' पूर्वद्वारेणाभिषेकसभामनुप्रविशति 'अणुपविसित्ता जेणेव तिसोवाणपडिरूवएणं पच्चोरुहइ' प्रविष्ट होकर वह पूर्वदिशा की ओर जो त्रिसोपानपक्ति थी उस पर गया-चढा खडा हो गया 'पच्चोरुहित्ता हरयं ओगाहइ' खडे होने के बाद फिर वह इद मेंप्रविष्ट हुआ 'ओगाहित्ता जलावग्गहणं करेइ' हूद में प्रवेश करके उसने वहां स्नान किया 'करे ता जलमज्जणं करेइ' स्नान करके उसने फिर अपने शरीर को मला मलकर बार २ जल में डुबकी लगाई-'करेत्ता जल किड्ड करेइ' फिर उसने जल क्रीडा की 'आयंते चोक्खे परमसुइभूए हरयाओ पच्चोरुहइ' आचमनकिया शुद्धि के इस प्रकार से परमशूचीभूत हुआ वह विजयदेव ह्रद से बाहर निकला 'पच्चोत्तरित्ता जेणामेव अभिसे यसभा तेणामेव उवागच्छइ' बाहर निकलकर वह जहां अभिषेक सभा थी वहां पर गया 'उवागच्छिता' वहां जाकर के उसने 'अभिसेयसभा पयाहिणं करेइ' अभिषेक सभा की प्रदक्षिणा पांडरूवएणं पच्चोरुहइ' तेमा प्रवेशाने ते पूर्व शि. मानुनी त्रिसोपान हित ती. तेन। ५२ ते . S५२ वढीने त्यi GRL RL. 'पच्चोरुहिता हरयं ओगाहइ' मा २हा माह तेणे मां प्रवेश ४या. 'ओगाहित्ता जलावग्गहणं करेइ' मा प्रवेशाने तेथे त्यां स्नान यु 'करेत्ता जलमज्जणं करेइ' स्नान शन ते पछी तणे समय पार पा२ मीय सवी 'करेत्ता जल किडू करेइ' ते पछी तेणे varls. ४२री 'आयंते चोक्खे परमसुइभूए हरयाओ पच्चोरुहइ' ते પછી તેણે આચમન કર્યું અને શુદ્ધિ કરી આ રીતે તે પરમ શુચીભૂત થયો शयाभूत धन ते विजय हेव ४थी महा२ नीयो. 'पच्चुत्तरित्ता जेणामेव अभिसेयसभा तेणामेव उवागच्छिइ' महा२ नीजीने ते या मलिषे सला જીવાભિગમસૂત્ર Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७६ जीवाभिगमसूत्रे सीहासणे तेणेव उवागच्छइ' अनुप्रविश्याभिषेकसभा यत्रैव सिंहासनं स्वकीयं तत्रैवोपागच्छति, ‘उवागच्छित्ता सीहासणवरगए पुरत्थाभिमुहे सनिसणे अभिषेकसभामुपागत्य सिंहासनवरगतः सिंहासने - उपविष्टः पूर्वाभिमुखो भूखा सन्निषण्णः समुपविष्टः। 'तएणं तस्स विजयस्स देवस्स' ततः खलु सिंहासनो, पवेशनानन्तरं तस्य विजयदेवस्य 'सामाणियपरिसोववनगा देवा' सामानिकाः पर्षदुपपन्नकाश्च देवाः 'आभिजोगिए देवे सदावेति' आभियोगिकान् देवान् नियोजन कर्मणि संलग्नान् शब्दायन्ति-आहुता भवन्ति, अभियोगे प्रेष्यकर्मणि कर्मकरत्वेन स्थापिताभियोगिकानाकारयन्ति स्मेत्यर्थः, 'सदावेत्ता एवं वयासी' शब्दयित्वाऽऽहय तान् प्रति एवमवादिषुः। 'खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया' भोः भोः देवानप्रियाः क्षिप्रमेवाऽलं विलम्बेन 'विजयस्स देवस्स' विजयदेवस्य 'महत्थं' महानों यस्मिंस्तन्महार्थम् 'महग्धं' अर्थो मूल्यं महान्यत्र तन्महाधम् 'महरिहं' महोऽभिकोत्सवस्तमहतोति महाईम्, 'विउलं' विपुलं-शक्राभिषेकवद्विस्तीर्णम् 'इंदाभिसेयं उवटवेह' इद्राभिषेक-समारम्भमुपस्थापयत, 'तएणं ते आभियोगिया' तत की और प्रदक्षिणा करके फिर वह उसमें 'पुरथिमिल्लेणं दारेणं अणुपविसई' उसके पूर्व द्वार से प्रविष्ट हुआ 'अणुपविसित्ता जेणेव सए सीहासणे तेणेव उवागच्छई' प्रविष्ट होकर वह जहां पर सिंहासन था वहां पर गया 'उवागच्छिता' वहां जाकर वह 'पुरस्थाभिमुहे सनिसणे' उसपर पूर्व दिशा की ओर मुंह करके वैठगया 'तएणं तस्स विजयस्स देवस्स सामाणियपरिसोवण्णगा देवा' इसके बाद उस विजयदेव के सामानिक देवों ने 'आभियोगिकदेवे सदावेति' आभियोगिकदेवों कोनियोजन कर्म के संलग्न देवों को बुलाया 'सहावेत्ता एवं वयासी' और बुलाकर उनसे ऐसा कहा 'खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया' । हे देवानुप्रियों तुमलोग बहुत ही जल्दी 'विजयस्स देवस्स महत्थं-महग्धं ती त्यi गयो ‘उवागच्छित्ता' त्यां न 'अभिसेयसभा पयाहीणं करेइ' मनिष समानी प्रक्षिा ४२री मने प्रक्षिा ४ीने 'पुरथिमिल्लेणं दारेण अणुपविसइ'पूर्व हाथी तेणे तेमा प्रवेश ४ 'अणुपविसित्ता जेणेव सीहासणे तेणेव उवागच्छइ' तेभा प्रवेश परीने ते या सिडासन तु त्यो गयो 'उवागच्छित्ता' त्यi ने 'पुरस्थाभिमुहे सन्निसन्ने' पूर्व ६ त२६ भुम ७२रीने ते तन। ५२ मेसी गयो. 'तएणं तस्स विजयदेवस्स सामाणियपरिसोवण्णगा देवा' ते पछी से वियवना सामानि वा 'आभियोगिक देवे सहावेंति' मालियो हेवाने अर्थात नियोत यभi सा वोन मासाव्या. 'सदावेत्ता एवं वयासी' भने मोसावा तेने २॥ प्रमाणे ४ह्यु 'खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया' हे हृवानुप्रिय तभी धागा S uथी 'विजयरस देवरस महत्थं महग्धं महरिहं विउलं इंदाभिसेयं उव જીવાભિગમસૂત્ર Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७७ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६५ विजयदेवाभिषेकवर्णनम् २७७ आभियोगिका देवा आदेश श्रवणानन्तरमेव 'सामाणिय परिसोववण्णेहिं एवं वुत्ता समाणा' सामानिक पर्षदुपपन्नकैराज्ञप्ताः सन्तः 'हट्टतुट्ट जाव हियया' हृष्टतुष्टमानन्दिताः प्रतिमनसो हर्षविसर्पद्धृदयाः, 'करयलपरिग्गहियं' करतलपरिगृहीतम् 'सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं कटु' शिरसावर्त मस्तकेऽञ्जलिं कृत्वा 'एवं देवा तहेत्ति आणाए विणएणं वयणं पडिसुगंति, एवम् , यथैव युष्माभिरादिष्टः तथैव कुर्मः इत्थं विनयेन सामानिकानामाज्ञावचनं प्रतिशृण्वन्ति, 'पडिमुणित्ता उत्तरपुरस्थिमं दिसीभागं अवकमंति' प्रतिश्रुत्य सामानिकानां मनोभिप्रायसूचक वचनमुत्तरपूर्वयोरन्तराले दिक्शूलादि दोषवर्जितत्वात् आदेयवस्त्वाधारत्वाच्च प्रथम महरिहं विपुलं इंदाभिसेयं उवढेह' विजयदेव को इन्द्रासन पर अभिषेक करने के लिये महान् अर्थवाली वेश कीमती विस्तृत ऐसी अभिषेक की सामग्री उपस्थित करो 'तएणं ते आभियोगिया देवा' तव उन अभियोगिक देवों ने 'सामाणियपरिसोववन्नेहिं एवं वुत्ता स माणा' जो कि सामानिकदेवों द्वारा इस प्रकार से आदेशित कियेगये थे 'हट्टतुट्ट जाव हियया' और उपदेश सुनकर-जो हृष्ट एवं तुष्ट हुए थे। और जिनका हृदय आनन्द के वशवर्ती होकर विशेषरूप से उछल रहा था-'करयरलपरिग्गहियं सिरसावत्तं मत्थए अंजलि कटु' दोनों हाथ जोडकर अंजलिके रूप में उन्हें माथे पर धुमाया और धुमाकर 'एवं देवा तहत्ति' हे देवों जैसा आप कहते हैं-हमें आपकी आज्ञा प्रमाण है' इस प्रकार 'आणाए' उनकी आज्ञा के "विणएणं वयणं पडिसुणेति' वचनों को बडी ही विनय के साथ स्वीकार करलिया 'पडिરે વિજય દેવનો ઈદ્રાસન પર અભિષેક કરવા માટે મહાન અર્થ યુક્ત વેશ કીમતી અને વિસ્તાર વાળી અભિષેક માટેની સામગ્રી લાવીને અહીં હાજર ४२. 'तएणं ते आभियोगिया देवा' ते ५छी से मालियो हेवामे 'सामाणिय परिसोववन्नेहिं' एवं वुत्ता समाणा या सामानि हेवे। ॥२॥ ५२ प्रमाणे माहेश ४२।येस। उता तसा 'हद्वतुटु जाव हियया' मने ७५३ समजाने हेमा હૃષ્ટ અને તુષ્ટ થયા હતા અને જેએનું હૃદય આનંદ વશવતી બનીને विशेष प्राथी छजी २युं तु 'करयल परिग्गहियं सिरसावत्तं मत्थए अंजलि જ બન્ને હાથ જોડીને અંજલી કરીને તેણે એ અંજલીને પિતાના મસ્તક ५२ १२वी मने से प्रमाण माथा ५२ ३२वीने 'एवं देवा तहत्ति' होम तभी है। छ। अर्थात् समाने मापनी माज्ञा मान्य छे. २॥ प्रमाणे 'आणाए। मेमनी माशाना 'विणएणं वयणं सुऐति' वयनाने घ४ विनय पूर्व स्वारी alil 'पडिसुणित्ता' स्वी४.२ ४ीन ते ५४ी तो उत्तरपुरस्थिमं दिसीभार्ग' જીવાભિગમસૂત્ર Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७८ जीवाभिगमसूत्रे तत्रैवापक्रामति, 'अवक्कमित्ता वेउब्वियसमुग्धाएणं समोहणंति' अपक्रम्य वैक्रियसंमुद्धातेन वैक्रियविधिना समवबध्नन्ति-समवहता भवन्ति, 'समोहणित्ता' समवहत्य वहतांश्चाऽऽत्मप्रदेशान्दूरतो निक्षिपन्ति 'संखेज्जाई जोयणाई दंडं णिसीरंति' संख्येयानि योजनानि दण्डं निःसृजन्ति, तत्र दण्डवद् दण्डः ऊर्ध्वमधश्चाऽऽयतः शरीरबाहल्यो जीवप्रदेशसमूहस्तं शरीराबहिः संख्येयानि योजनानि यावनिः सृजन्ति -निष्काशयन्ति, निःसृज्य तथाविधान् पुद्गलानाददते तदेव दर्शयति 'तं जहा' तद् यथा 'रयणाणं जाव रिहाणं' रत्नानां कर्केतनादीनाम् , वैडूर्याणाम् लोहिताक्षाणाम् मसाराणां-गल्लानाम्-हंसगर्भाणां-पुलकानां-सौगन्धिकानां-ज्योतिरसानाम्-अञ्जनानाम्-अञ्जनपुलकानाम्-रजतानां-जातरूपकाणाम् अङ्कानां रिष्टानाम् । 'आहावायरे पोग्गले' यथाऽसारान् बादरान् पुद्गलान् 'परिसुणिता' स्वीकार करके फिर वे 'उत्तर पुरथिमं दिसीभागं' इशान दिशा की ओर 'अवक्कभंति' चले गये 'अबक्कमित्ता' वहां जाकर के 'वेउव्वियसमुग्धाएणं समोहणंति' उन्होंने वैक्रियसनुद्धात किया 'वैक्रियसमुद्धात करक 'संखेज्जाई जोयणाई दण्डं निसीरंति' उन्होंने संख्यात योजनों तक अपने आत्मप्रदेशोंको दण्ड के रूप में बाहर निकाला इस स्थितिमें आत्मप्रदेश उर्ध्व और अधः दण्ड की तरह लम्बे हो जाते हैं और उनकी मोटाई शरीर के प्रमाण रहती है, आत्म प्रदेशों को दण्ड के आकार में बाहर निकाल कर फिर उन्होंने 'रयणाणं जाव रिहाणं अहावायरे पोग्गले परिसाडंति' कर्केतन आदि रत्नों के, वत्रों के, वैडूर्यों के, लोहिताक्षों के, मसारगल्लों के, हंस गर्भो के, पुलकों के सौगंधिकों के, ज्योतीरसों के, अंजनों के, अंजनपुलकों के, रजतों के, जात रूपों के, अडों के, स्फटिकों के, और रिष्टों के-इन सब के यथा बादर शान शानी त२५ 'अवकमंति' यदया गया त्या ने 'वउव्विय समुग्धाएणं समोहणंति' तमासे वैठिय समुद्धात यो वैठिय समुद्धात शन'संघजाई जोइणाई दण्ड निसीरंति' तमास संन्यात यानी सुधी पातांना यात्मप्रशाने દંડાકારે બહાર કહાયા. આ સ્થિતિમાં અર્થાત્ દંડાકાર કરવાથી આત્મપ્રદેશે નીચે અને ઉપર દંડની માફક લાંબા લાંબા થઈ જાય છે. અને તેની જાડાઈ શરીર પ્રમાણની રહે છે. આત્મપ્રદેશને દંડાકારે બહાર કહાડીને તે પછી તેઓ ये 'रयणाणं जावरिटाणं अहा बायरे पाग्गले पडिसाडति' तन विगेरे २त्नाना વજોના વિડ્રયરના, લેહિતાક્ષ રત્નોના, મારગલ રત્નના હંસ ગર્ભ રત્નના, પુલાકના, રજતના જાતરૂપના, સૌગન્ધિકના જ્યોતિરસેના, અંજન રત્નના અંજન પુલાના, જાત રૂપના અંકના, સ્ફટિકના, અને રિપ્ટોના એ બધાના યથા બાદર અસાર પુદ્ગલની પરિશાટના કરી અને યથા શુકલ જીવાભિગમસૂત્ર Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६५ विजयदेवाभिषेकवर्णनम् २७९ साडंति' परिशातयन्ति, 'परिसाडित्ता जहा मुहुमे पोग्गले परियायंति' परिशात्य स्थूलान् पुद्गलान् यथा सूक्ष्मान् सारपुद्गलान् पर्याददते 'परियाइत्ता' पर्यादाय च चिकी पितरूपार्थम् 'दोच्चपि' द्वितीयमपि वारम् ‘वेउव्विय समुग्धाएणं समोहणंति' वैक्रियसमुद्घातेन समवध्नन्ति ‘समोहणित्ता' समवहत्य यथोक्त रत्नादीनां योग्यान् यथा बादरान् पुद्गलान् परिशातयन्ति-यथा सूक्ष्मसारपुद्गलानाददते आदाय च 'अट्ठ सहस्सं सोवणियाणं' अष्टाधिकसहस्रं सुवर्णमयानां कलशानां विकुर्वन्ति-अग्रिमेण सम्बन्धः, 'अट्ठसहस्सं रुप्पमयाणं कलसाणं' अष्टसहस्रं रूप्यमयकलशानाम्, 'अदृसहस्सं मणिमयाणं' अष्टाधिकसहस्रं मणिमयकलशानाम् 'अट्ठसहस्सं सुवण्णरूप्पमयाणं' सुवर्णरूप्यमय कलशानामष्टाधिकसहस्रम्, 'अट्ठसहस्सं सुवण्णमणिमयाणं' सुवर्णमणिमयकलशानामष्टाधिकसहस्रम् 'अट्ठ सहस्सं रुप्पमणिमयाणं, अट्ठसहस्सं सुवष्णरुप्पमयाणं' अष्टाधिकसहसं रूप्यमणिमयकलशानाम्, अष्टाधिकसहस्रं सुवर्णरूप्यमयकलशानाम् 'अट्ट सहस्सं असार-पुद्गलों की परिशातना की और यथा शुक्ल-सारभूत पुदलों को ग्रहण किया' इस प्रकार करके फिर उन्होंने 'दोच्चंपि-वेच्चिय समु. ग्धाएणं समोहणंति' दुवारा भी वैक्रिय समुद्धात किया दुवारा वैक्रिय समुद्धात करके 'अट्ठसहस्सं सोवणियाणं कलसाणं अट्ठसहस्सं रुप्पमयाणं कलसाणं अट्ठसहस्सं मणिमयाणं अट्ठसहस्सं सुवण्णरुप्पमयाणं' फिर उन्होने १००८ सुवर्ण के कलशों को १००८ चांदी के कलशों को १००८ मणियों के कलशों को १००८ सुवर्ण और रूपा के कलशों को 'अर्थात् गंगा जमुनी के कलशों को 'अट्ठसहस्सं सुवण्णमणिमयाणं' १०८ सुवर्ण और मणि के मिश्रित कलशों को 'असहस्सं रुप्पमणिमयाणं' १००८ चांदी और मणियों के मिश्रित श्लक्षणों को 'अट्ठसहस्सं सुवण्णरुप्पमयाणं' १००८ सुवर्ण और चांदी के मिश्रित कलशों को सारभूत पुगताने घड ४ा २ प्रमाणे ४ीने तेमाणे 'दोच्चंपि वेउब्विय समुग्धाएणं समोहणंति' मी वा२ तेमाये वैठियसभुधात वैठियसमुद्धात ४ीने 'अट्ठसहस्सं सोवणियाणं कलसाणं अट्ठसहस्सं रुप्पमयाणं कलसाणं अट्ठसहस्सं मणिमयाणं अदुसहस्सं सुवण्णरुप्पमयाणं' ते ५४ी तेमाणे १००८ से उतरने આઠ સેનાના કલશે ૧૦૦૮ એક હજારને આઠ ચાંદીના કલશ ૧૦૦૮ એક હજારને આઠ મણિના કલશે ૧૦૦૮ સોના અને રૂપાના કલશે અર્થાત્ भुनी ४६। ‘अदुसहस्सं सुवण्णमणिमयाण' १००८ २४ तरने या सोना भने मणियोना मिश्रागुवा ४२।। 'अदुसस्सं रुप्पमणिमयाणं' १००८ से ०२२ मा यादी मने मणियोना भिश्रीत ४सशो 'अट्ठसहस्सं सुवण्ण रुप्पमयाणं' જીવાભિગમસૂત્ર Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे " भोज्जाणं' भौमेयकलशानामष्टाधिकसहस्रम् 'अट्ठ सहस्सं भिंगारगाणं' अष्टाधिक सहस्रं भृङ्गारकाणाम्, ' एवं आयंसगाणं' एवमेवाष्टसहस्रं दर्पणानाम्, 'थालाणं पाईणं सुपरट्टकाणं-चित्ताणं- रयणकरंड गाणं- पुष्फ चंगेरीणं जाव लोमहस्थ चंगेरीणं' एवमेव स्थालानां -पात्रीणां सुप्रतिष्ठकानां चित्राणां - रत्नकरण्डकानां पुष्पचंगेरीणां-यावलोम हस्तचंगेरीणां प्रत्येकैकस्याऽष्टाधिकसहस्रम् 'पुप्फपटलगाणं- जाव लोमहत्थपटलगाणं' पुष्पपटलकानां यावल्लोमहस्तपटलकानाम् 'असयं सीहासणाणं - छत्ताणं- चामराणं - अवपडगाणं- वट्टकाणं - तवसिप्पार्ण खोरकाणं- पीणकाणं- तेल्लसमुग्गकाणं' एवमेव सिंहासनानाम् छत्राणां - चामराणाम् - अवपट्टकानाम् वर्तकानां तपः सिप्राणां - क्षौरकाणां - पीनकानां तैलसमुद्र'असहस्सं भोमेज्जाणं' १००८ मिट्टी के कलशों को 'अट्टसहस्सं भिंगारगाणं' १००८ झारियों को 'एवं आयंसगाणं' १००८ दर्पणों को 'थालाणं' १००८ थालों को 'पातीणं' १००८ पात्रियो को १००८ 'सुपतिट्ठकाणं' सुप्रतिष्ठकों को 'चित्ताणं' १००८ चित्रकों को 'रयणकरंडगाणं' १००८ रत्न के पिटारों को, 'पुष्कचंगेरीणं' १००८ पुष्पचंगेरीयों को 'जाव लोमहत्थ चंगेरीणं' यावत् लोमहस्त चंगेरिकाओं को' 'पुष्फपडलगाणं' पुष्पपटलों को 'जाव लोमहस्तपटलगाणं' यावत् लोमहस्त पटलों को तथा 'अदृशत १०८ सिंहासनों को 'छत्ताणं चामराणं अवपडगाणं - काणं तवसिष्पाणं, खोरकाणं, पीणकाणं तेल्लसमुग्गकाणं असतं धूवकडुच्छयाणं वि उच्यंति' १०८ छत्रों को, १०८ चामरों को १०८ अब पहकों को ध्वजाओं को, १०८ वर्तकों को, १०८ तपः सिप्रों को, १०८ www २८० १००८ २४ डलरने आई सोना भने थांहीना भिश्रणुवाणा उसशी 'अट्टसहरसं भोमेज्जाणं' १००८ २४ हुन्नरने माई भाटीना एसशो 'अट्टसहस्सं भिंगाराणं' १००८ मेड हलरने आई आरीयो एवं आर्यसगाणं' १००८ मेड डलरने २मा दर्पण 'थालाणं' १००८ मे डुन्नरने माथाणो तथा 'पातीणं' १००८ खेलरने मा पात्रियों सुपइट्ठियाणं' १००७ ४ डलरने मा सुप्रतिष्ठ। 'चित्ताणं' १००८ यित्रीने 'रयणकरंडगाणं' १००८ मेड इन्नरने आई रत्नना पटारामा 'पुःफचंगेरीणं' पुष्प यगेरीया 'जाव लोमहत्थ चंगेरीणं' यावत् सोभहस्त थगेरीया 'पुरफपडलगाणं' पुष्प पटीने 'जाव लोमहत्थ पडलगाणं' यावत् सोभहस्त पटली तथा 'अट्ठसय सीहासणाणं' १०८ मेसोमा सिंहासना 'छत्ताणं चामराणं अवपडगाणं वट्टकाणं तवसिप्पाणं खोरकाणं पीणकाणं तेल्लसमुग्गकाणं असतं धूवकडुच्छ्रयाणं विव्वंति' १०८ उसे आई छत्री १०८ याम। १०८ એકસા આઠ અવપટ્ટકા અર્થાત્ ધજા ૧૦૮ એકસો આઠ પટ્ટા ૧૦૮ જીવાભિગમસૂત્ર Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६५ विजयदेवाभिषेकवर्णनम् २८१ कानामष्टाधिकशतम् । 'अट्ठसयं धूवकडुच्छुयाण'-शतमष्टाधिकं धूपकडच्छुकानाम् 'विउच्वंति --उपरोक्त कलशादीनां प्रत्येकं प्रत्येकमष्टशतं (सहस्रम्-) विकुर्वन्ति, 'ते साभाविए विउव्विए य कलसेय जाव धूवकडुच्छुएय गेण्हंति' तान् स्वभाविकान् विकुर्वितकलशान यावधूपकडुच्छुकान ते-आभियोगिकदेवा गृह्णन्ति, 'गिण्हित्ता विजयाओ रायहाणीतो पडिनिक्खमंति'-कलशादीन् तांस्तान् विकुर्वितानादाय विजयाराजधानीतः प्रतिनिष्क्रामन्ति, 'पडिणिक्खमित्ता'-विनिर्गत्य राजधानीतः-'ताए उक्किद्वाए जाव उद्धृताए दिव्वाए देवगईए'-तयोत्कृष्टया चपलया खरितयोद्धतया देवगत्या, 'तिरियमसंखेज्जाणं दीवसमुद्दाणं मज्झ मज्झेणं वीईवयमाणा वीईवयमाणा'-'तिर्यगसंख्येय द्वीपसमुद्राणां मध्यं मध्येन व्यतिव्रजन्तः२ 'जेणेव खीरोदे समुहे तेणेव उवागच्छंति'-यत्रैव क्षीरोदसमुद्रः तत्रैवोपागच्छन्ति, 'तेणेव उवागच्छित्ता'-तत्रैव क्षौरकों को १०८ पीठकों को और १०८ तैलसमुगकां को तथा१०८ धूपकडुच्छकों को विकुर्वित किया-अर्थात् अपनी उत्तरविक्रिया शक्ति के प्रभाव से इन सबको उन्होंने बनाया उत्पन्न किया 'ते साभाविए विउचिए य कलसेय जाव धूवकडुच्छुए य गेण्हंति' इन स्वाभाविक विकुर्वित हुए कलशों की यावत् धूपकडच्छकों को उन्होंने उठाया और 'गिण्हित्ता उठाकर वे 'विजयाओ' रायहाणीतो पडिनिक्खमंति' विजया राजधानी में से होकर निकले 'पडिणिक्खमित्ता ताए उक्किट्ठाए जाव उद्धृताए दिव्वाए देवगईए' निकलकर वे उस-उत्कृष्ट चपल-त्वरित, और उद्धृत देवगति से तिरियम संखजाणं दीवसमुद्दाणं मझमज्झेणं वीयीवयमाणा२' तिर्यग असंख्यात द्वीप समुद्रों के बीच में से होकर चलते चलते 'जेणेव' खीरोदे समुद्दे तेणेव उवागच्छंति'-जहां क्षीरोदधि समुद्र था वहां એકસો આઠ તપસિને ૧૦૮ એક આઠ લૌરકે ૧૦૮ એકસો આઠ પીઠકે અને ૧૦૮ એકસો આઠ તેલ સમુગક તથા ૧૦૮ એકસો આઠ ધૂપકચ્છક ધૂપદાનીને વિકુવણ શક્તિથી ઉત્પન્ન કર્યા અર્થાત્ વિકિય શક્તિથી બનાવ્યા 'ते सामाविए विकुव्विएय कलसेय जाव धूवकडुच्छुएय गेण्हंति' से स्वामावि વિકુર્વણ શક્તિથી ઉત્પન્ન કરેલા કલશોને યાવત્ ધૂપકડુચ્છકોને તેણે ઉઠાવ્યા भने 'गिण्डित्ता' चीन तेगा 'विजयाओ रायहाणीओ पडिणिक्खमंति' विन्या २०धानीमा ने नी४ज्या 'पडिणिक्ख मित्ता ताए उकिटाए जाव उद्धृताए दिव्याए देवगई।' नीजीन तेया पट २५सत्वरित अन धूत गतिथी 'तिरियमसंखेज्जाणं दीवसमुदाणं मझमझेणं विइवयमाणा विदायमाणा' तिय अस. जी० ३६ જીવાભિગમસૂત્ર Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८२ जीवाभिगमसूत्रे क्षीरसमुद्रसमीपं गत्वा, ‘खीरोदगं गेहंति'- क्षीरसमुद्रजलं गृह्णन्ति, 'खीरोदगं गेण्हित्ता'-क्षीरोदजलं गृहीत्वा 'जाई तत्थ उप्पलाई जाव सतसहस्स पत्ताई'यानि तत्र क्षीरोदस्थोत्पलानि कमल-कुमुद- नीलोत्पल-पुण्डरीकशतसहस्रपत्राणि तानि गृह्णन्ति 'गेण्हिता'-तानि तानि संगृह्य-'जेणेव पुक्खरोदे समुद्दे तेणेव उवागच्छंति'-यत्र पुष्करोदसमुद्र स्तत्रैवोपागच्छन्ति, 'उवागच्छित्ता'-पुष्करोदमुपागत्य, 'पुक्खरोदगं गेण्हंति'-पुष्करोदकं गृह्यन्ति, 'पुक्खरोदगं गेण्हित्ता'पुष्करोदकं गृहीत्वा, 'जाई तत्थ उप्पलाई जाव सत सहस्सपत्ताइ ताई गिव्हंति' यानि तत्रोत्पलानि यावच्छतसहस्रपत्राणि तानि तानि गृह्णन्ति, 'गेण्हित्तागृहीत्वा, जेणेव समयखेत्ते जेणेव भर हेरवयातवासाई'-यत्रैव समयक्षेत्रं पर आये ‘तेणेव उवागच्छित्ता' वहां आकर के उन्होंने 'खीरोदगं गिण्हंति' क्षीरोदक को भरा खीरोदगं गेण्हित्ता' क्षीरसागर के जलको भरकर फिर उन्होंने 'जाई तत्थ उप्पलाई जाव सतसहस्सपत्ताई' जितने भी वहां पर उत्पल यावत्-कुमुदनीलोत्पल पुण्डरीक शतपत्र और सहस्र पत्र कमल थे। 'ताई गिण्हंति' उन सबको लिया 'गिहित्ता जेणेव पुक्खरोदे समुद्दे तेणेव उवागच्छंति' लेकर फिर वे सबके सब जहां पुष्करवर समुद्र था वहां पर आये 'उवागच्छित्ता 'पुक्खरोदगं गेहंति' वहां आकर उन्होंने उसमें से पुष्करोदक भरा 'पुक्खरोदगं गिणिहत्ता जाइ तत्थ उप्पलाई जाव सतसहस्सपत्ताइ ताई गिण्हंति' पुष्करोदक भरकर फिर उन्होंने वहां पर जितने उत्पल यावत् शतपत्र और सहस्र पत्रवाले कमल थे उन सबको लिया 'गिण्हित्ता जेणेव समयखेत्ते जेणेव भरहेरवयाइं वासाई। उन ज्यात दी५ समुद्रोनी क्यमा धने यासता यासता 'जेणेव खीरोदे तेणेव उवागच्छंति' न्यां क्षीशहधि समुद्र तो त्यां ते माव्य। तेणेव उवागच्छित्ता' त्या भावीन. 'खीरोदगं गिण्हंति' क्षीश६४ मयु 'खीरोदगे गिण्हित्ता' क्षीर साभाथी क्षीरसा॥२॥ कसने मारीने ते पछी तेो 'जाई तत्थ उप्पलाइं जाव सतसहस्स पत्ताई' २८सा त्यां २00 यावत् सुभु नासोपस धुरी शतपत्र भने सस पत्र माता 'ताई गिव्हिंति' से मधाने सीधा 'गिण्हित्ता जेणेव पुक्खरोदे समुद्दे तेणेव उवागच्छंति' ते सन पछीथी ते मा ज्यां ५०४२१२ समुद्र तो त्या २ ते २१व्या 'उबागच्छित्ता पुक्खरोदगं गेहंति' त्या मावीन तमास तेमांथी ५४२।१४ मयु 'पुक्खरोदगं गिण्हित्ता जाई तत्थ उप्पलाई जाव सतसहरसपत्ताई ताइं गिण्हंति' ५८४२।४४ बरीने ते पछी तेथे એ ત્યાં આગળ જેટલા ઉત્પલ યાવત્ શતપત્ર અને સહસ પત્રાવાળા કમળ उता से अयाने सीधा 'गेण्हित्ता जेणेव समवायखेत्ते जेणेव भरहेरवयाइं वासाई' જીવાભિગમસૂત્ર Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६५ विजयदेवाभिषेकवर्णनम् यत्रैव भरतैरवतादि वर्षाणि क्षेत्राणि, 'जेणेव मागध-वरदाम-पभासाइ तित्थाई' यत्रैव मागध-वरदाम-प्रभासाख्यनि तीर्थानि 'तेणेव उवागच्छंति'-तत्रैव भरतादि प्रभासान्तं तत्तत्तीर्थसमीपमुपागच्छन्ति 'तेणेव उवागच्छित्ता' तत्रोपागत्य, 'तित्थोदगं गेहंति'-तत तीथोंदकं गृह्णन्ति, 'तित्थोदगं गेण्हित्ता'तीर्थोदकं गृहीत्वा, 'तित्थमट्टियं गेहंति'-तीर्थमृत्तिकां गृह्णन्ति, 'तित्थ मट्टियं गेण्हित्ता'-तीर्थमृत्तिकां गुहीत्वा, जेणेव गंगासिंधु रत्ता-रत्तवती सलिला'यत्रैव गङ्गा-सिन्धु-रक्ता रक्तवती सलिला महानद्यः, 'तेणेव उवागच्छंति'तत्रैवोपागच्छन्ति-'तेणेव उवागच्छिता' तत्रोपागत्य, 'सरितोदगं गेहंति'सरितामुदकं गृह्णन्ति, 'सारितोदगं गेण्हिता'-सरितामुदकं प्रतिगृह्य, 'उभओ तटमट्टियं गेण्हंति'-उभय तटवतिनीमुतिकां गृह्णन्ति, 'गेण्हित्ता'-गृहीत्वोभय तटमृत्तिकाम्, 'जेणेव चुल्ल हिमवंत सिहरिवासहरपवत्ता तेणेव उवागच्छति' यत्रैव क्षुद्रहिमवत्-शिखरि-वर्षधरपर्वतास्तत्रैवोपागच्छन्ति 'उवागच्छित्ता'-उपासबको लेकरफिर वे जहां मनुष्यक्षेत्र में भरतक्षेत्र और ऐरक्तक्षेत्र थे। 'जेणेव मागघवरदामपभासाइं तित्थाई' और उनमें जहां पर मागधवरदाम एवं प्रभास नामके तीर्थ थे 'जेणेव सव्ववक्खारपव्वया' एवं जहां पर सर्व वक्षस्कार पर्वत थे 'तेणेव उवागच्छंति' वहां आये, वहां पर आकरके उन्होंने 'तित्थोदगं गिण्हंति' तीर्थोदक भरा 'तित्थोदगं गिण्हित्ता' तीर्थोदक भरकर 'तित्थमट्टियं गेण्हंति' फिर उन्होंने तीर्थ की मृत्तिकाली तीर्थ की मृतिका लेकर 'जेणेव गंगासिंधुरत्तारत्तवती सलिला तेणेव उवागच्छंति' फिर वे जहां पर गंगासिन्धु रक्ता और रक्तवती महानदियां थी वहां पर आए वहां आकरके उन्होंने उनमें से 'सरितोदगं गेण्हंति' पानी भरा, पानी भरकर फिर उन्होंने उनके 'उभयओ' दोनों तटों से' तटमट्टियं गेण्हंति' मृतिका ली 'गेण्हित्ता जेणेव चुल्लતે બધાને લઈને તે પછી તેઓ જ્યાં મનુષ્યક્ષેત્રમાં ભરતક્ષેત્ર અને એરવતક્ષેત્ર हता. जेणेव मागधवरदाम पभासाई तित्थाई' या भागधाम मन प्रभास नाभना तीर्थी उत! 'तेणेव उवागच्छंति' त्यां 2010 तमो माया तेणेव उवागच्छिता' त्यो 11 सावीन तयाणे तित्योदगं गिण्हंति' ती अडएर यु. गिण्हित्ता' तीर्था६४ मरीन 'तित्थ मट्टियं गेण्हंति' ते ५छी तमामे तीर्थनी माटी सीधी तीथ नी भाटी ने 'जेणेव गंगासिंवुरत्तारत्तवती सलिला तेणेव उवागच्छंति' ते ५०ी तो न्यां 2011 ॥ सिधु २४ता २४तवती એ નામની મહાનદી હતી ઓ આગળ આવ્યા. ત્યાં આવીને તેઓએ તેમાંથી 'सरितोदगं गेण्हंति' ५मयु" पाणी भरीने ते पछी तमाम तेना 'उभयओ' જીવાભિગમસૂત્ર Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे गम्य-'सव्वतूवरेय सव्वपु'केच सव्वगंधेय सव्वमल्लेय सव्वोसहि सिद्धत्थएय गिण्हंति'-सर्वर्तुवरांश्च सर्व पुष्पाणि च सर्वगन्धांश्च सर्वमाल्यानि च सर्वोषधी सिद्धार्थाश्च गृह्णन्ति, हिमवदादितः सर्वर्तुवरान् विभिन्नजाति सर्व पुष्पाणि च सर्वगन्धान सर्वमाल्यानि च सौषधीः सिद्धार्थकान् सर्पपांश्च गृह्णन्ति, इत्यर्थः 'सयोसहि सिद्धत्थए गेण्हिता'-सौषधि सिद्धार्थान्संगृह्य, 'जेणेव पउमदह पुंडरीयदहा तेणेव उवागच्छंति'-यत्रैव पद्महूद पुण्डरीकहूदाः तत्रैवोपागच्छन्ति, 'तेणेव उवागच्छि ता' तत्रैव पद्महदादिषूपागत्य, 'दहोदगं गेहंति'-इदोदकं गृह्णन्ति 'दहोदगं गेण्हित्ता' हृदोदकं गृहीत्वा, 'जाई तत्थ उप्पलाई जाव हिमवंत सिहरिवासधर पव्वया तेणेव उवागच्छंति' मृत्तिका लेकर फिर वे जहां क्षुद्र हिमवान और शिखरी वर्षधर पर्वत थे वहां पर आये 'तेणेव उवागच्छित्ता सच्च तूवरेय सव्व पुप्फेय सव्व गंधेय सव्व मल्लेय' वहां आकरके उन्होंने सब वस्तुओं के उत्तम समस्त पुष्पोंको समस्त सुगंधको, समस्त मालाओं को 'सम्वोसहि सिद्धस्थए य गिण्हंति' समस्त औषधियों को, समस्त सिद्धार्थकों को और समस्त सर्षपों को लिया 'सिद्धत्थए गेण्हित्ता' सर्व सिद्धार्थकों को लेकर 'जेणेव पउमद्दह पुंडरीयदहा तेणेव उवागच्छंति' फिर वे जहां पद्महूद और पुण्डरीकहद था वहां पर आये 'तेणेव उवागच्छित्ता' वहां आकर के उन्होंने 'हदोदगं गेण्हंति' ह्रदोदकलिया 'हृदोदगे गेहिता' हृदोदक लेकर 'जाई तत्थ उप्पलाइं जाव सयसहस्सपत्ताई' फिर वहां जितने उत्पल और शतपत्रवाले एवं सहस्रपत्रवाले कमल थे, 'ताई गेण्हंति' उन्हें लिया 'ताई गेण्हित्ता' उन्हें लेकर 'जेणेव भन्न नारामा ५२थी 'तटमट्टियं गेण्हंति' भाटी सीधी गिण्हित्ता जेणेव चल्ल हिमवंत सिहरिवासधरपब्वया तेणेव उवागच्छंति' तट ५२थी माटी बनते पछी તેઓ જ્યાં આગળ હિમવાન અને શિખરિવર્ષધર પર્વતે હતા ત્યાં આગળ તેઓ माव्या 'तेणेव उवागिच्छत्ता सव्वतूवरेय सव्वपुःफेय सव्वगंधेय सबमल्लेय' त्यां આગળ આવીને તેઓએ બધી વનસ્પતિના બધા ઉત્તમ ઉત્તમ સઘળાં પુપોને सा मुंगधित द्रव्याने सधणी माणसाने 'सव्वोसहि सिद्धत्थएय गिण्हंति' સઘળી ઔષધિ, સઘળા સિદ્ધાર્થક અને સઘળા સર્ષ પિને તેઓએ લીધા 'सिद्धए गेण्हित्ता' सर्व सिद्वार्थाने सन 'जेणेव पउमदह पुंडरीय दहा तेणेव उवागच्छंति' ते पछी तमा न्यो ५४ अने पुरी ता त्या माण माव्या. 'तेणेव उवागच्छित्ता' त्या २॥वीन तमामे 'हदोदगं गेहंति' हो सीधु 'हदोदगे गेण्हित्ता' as सउने 'जाई तत्थ उप्पलाइं जाव सयसहस्स पत्ताई' ते પછી ત્યાં જેટલા ઉપલા અને શત પત્રોવાળા અને સાહસ પત્રોવાળ કમળ જીવાભિગમસૂત્ર Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८५ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६५ विजयदेवाभिषेकवर्णनम् सयसहस्सप ताई ताइ गेण्हंति' यानि तत्र तत्र हू देषत्पलानि यावच्छतसहस्रपत्रान्तानि तानि गृह्णन्ति' 'ताई गेण्हिता' तानि उत्पलानि गृहीत्वा, जेणेव हेमवयहेरण्णवयाइ वासाइ'-यत्रैव हैमवत हेरण्यवताख्यानि वर्षाणि 'जेणेव रोहिय रोहि यंस सुवण्णकूल रूप्पकूलाओ' यत्रैव रोहित रोहितांशु सुवर्णरजतकूलाः महानद्यः, 'तेणेव उवागच्छई' यत्रैवरोहितांशु सुवर्णकूला रजतकूलासु महानदीषु उपागच्छन्ति 'तेणेव उवागच्छिता'-तत्रैवोपागत्य, 'सलिलोद्रगं गेहंति'-नद्या जलं गृह्णन्ति' 'गेण्हित्ता उभओ तडमट्टियं गिण्हंति' गृहीत्वा जलमुभयतटमृत्तिकां गृहणन्ति, 'गेण्हित्ता' मृत्तिकां गृहीत्वा, "जेणेव सद्दावाति मालवंतपरिआगा वट्ट वेतड पवता तेणेव उवागच्छंति'-यत्रैव शब्दातिपाती-माल्यवन्त प्रयागवृत्तवैताढ य पर्वतास्तत्रैवोपागच्छन्ति, 'तेणेव उपागच्छि त्ता' तत्रैवोपागम्य, 'सच्चतूबरेय जाव सव्वोसहि सिद्धत्थए य गेहंति'- सर्वतुरान् सर्व पुष्पाणि यावत् सौंषधि गन्धवासादीन् सर्वार्थसिद्धार्थकांश्च गृह्णन्ति, 'सिद्धत्थएय गेण्हित्ता' सर्वार्थसिद्धाहेमवय हेरण्णवयाई वासाई' फिर वे जहां हैमवतक्षेत्र और हैरण्यवतक्षेत्र थे 'जेणेव रोहिय रोहितंस सुवण्णकूलरुप्पकूलाओ तेणेव उवागच्छंति' और उनमें जहां रोहित और रोहितांशु सुवर्णकूला और रुप्यकूला ये महानदियां थी वहां पर आये, वहां आकर के उन्होंने उनमें से पानी भर। और उनके दोनों तटों की मिट्टीको लिया 'गेण्हिता जेणेव सद्दावाति मालपवंत परियागा वटवेयडपवता तेणेव उवागच्छंति' मिट्टी को लेकर फिर वे जहां शब्दापाति, माल्य. वन्त, प्रयाग वृत्त, और वैताढयपर्वत थे वहां पर आये, 'तेणेव उवागच्छित्ता' वहां आकरके उन्होंने 'सव्वतूवरे य जाव सवोसहि सिद्धस्थवरेय गेहंति' समस्त ऋतुओं के उतम यावत् सौं षधि को डता 'ताई गेहंति' तेन तेसाये सीधा 'ताई गिण्हित्ता' तेने छन जेणेव हेमवय हेरण्णवयाई वासोई' ते ५छी तसा या भक्तक्षेत्र भने २९यतक्षेत्र डता मने 'जेणेव रोहिय रोहितंस सुवण्ण कूलरुप्पकूलाओ तेणेव उवागच्छंति' તેમાં જ્યાં હૈમવતક્ષેત્ર અને હરણ્યવતક્ષેત્ર રોહિત અને હિતાંશ સુવર્ણકલા રૂધ્યકૂલા એ મહા નદી હતી ત્યાં આવ્યા. ત્યાં આવીને તેઓએ તેનું જલ मयु. मने तेना भन्ने नारामानी मोटी सीधी. 'गेण्हित्ता जेणेव सहावाति मालवंत परियागा वट्ट वेय? पव्वया तेगेव उयगच्छंति' भाटी न ते पछी તેઓ જ્યાં શબ્દાપાતિ માલ્યવંત પ્રયાગવૃત્ત અને વૈતાઢય પર્વતા હતા ત્યાં તેઓ साव्या. 'तेणेव उवागच्छित्ता' त्या भावाने तेमाणे 'सव्वतूवरेय सव्वोसहि सिद्धत्थवरे य गेण्हंति' सघजी भूमियोन। उत्तम यावत् सयौपधान मने. उत्तम જીવાભિગમસૂત્ર Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८६ जीवाभिगमसूत्रे , र्थकां गृहीत्वा, 'जेणेव महाहिमवंत रुप्पिवासहर पव्वता तेणेव उवागच्छंति' यत्रैव महाहिमवद्रूप्य वर्षधरपर्वता स्तत्रैवोपागच्छन्ति, 'तेणेव उवागच्छिता सच्च पुष्फे तं चेव' - तत्रैव उपागत्य महाहिमवदादिषु निर्गत्य सर्व पुष्प माल्यौ - at सिद्धार्थकां गृह्णन्ति, गृहीत्वा 'जेणेव महापउमदह महापुंडरीयदहा तेणेव उवागच्छति यत्रैव महापद्महूद महापुण्डरीक हूदास्तत्रैवोपागच्छन्ति, 'तेणेव उवागच्छिता' तत्रैव महापद्महदादिषूपागत्य, 'जाई तत्थ उप्पलाई' तं चेव' यानि तत्रोत्पलादीनि माङ्गल्यानि तानि गृह्णन्ति, तानि गृहीत्वा - 'जेणेव हरिवासेरम्भगवा सेति जेणेव हरकांत हरिकांत-गरकांत-गारीकांताओ सलिलाओ तेणेव उवागच्छति' - यत्रैव हरिवर्षोरम्यक वर्ष इति यत्रैव हरकान्त हरिकान्त नरकान्त और उत्तमसिद्वार्थों को लिया 'सिद्धत्थेय गेण्हित्ता' सिद्धार्थो को लेकर फिर वे 'जेणेव महाहिमवंत रुप्पिवासहर पच्चया 'तेणेव उवागच्छंति' जहां महाहिमवान और रुप्यपर्वत थे वहां पर आये 'तेणेव उवागच्छित्ता सव्व पुष्फे त चेव' वहां आकरके उन्होंने सर्व पुष्पों को सर्व मालाओं को सर्व औषधियों को और सिद्धार्थ कों को लिया लेकर फिर वे 'जेणेव महाप उमद्दह महापुंडरीय दहा तेणेव उवागच्छंति' जहां महापद्महृद और महापुण्डरीक हद थे वहां पर आये 'तेणेव उवागच्छता' वहां आकरके 'जाई तत्थ उप्पलाई त चेव' जितने वहां उत्पल से लेकर शतपत्र एवं सहस्रपत्रवाले कमल थे उन सबको उन्होंने लिया और उन्हें लेकर फिर वे 'जेणेव हरिवास रम्मगवासंति जेणेव हरकान्तहरिकंत णरकंत नारिकताओ सलिलाओ तेणेव उवागच्छति' जहां पर हरिवर्ष और रम्यकवर्ष तथा हरकान्त-हरिकान्त आदि महानदियां सिद्धार्थ अने (सर्ववाने सीधा 'सिद्धत्थेय गेव्हित्ता' सिद्धार्थ अने सहने ते पछी तेथे। 'जेणेव महाहिमवंत रुप्पिवासहरपव्वया तेणेव उवागच्छति' ल्यां महाहिभवान मने ३ध्य पर्वत हुता त्यां तेी माव्या. 'तेणेव उवागच्छित्ता सम्व पुष्फे तं ચેવ’ત્યાં આવીને તેઓએ બધી જ પ્રકારના પુષ્પોને સ માળાઓને સ પ્રકારની ઔષધિયાને અને સિદ્ધા કાને લીધા તે બધા દ્રવ્યે લઈને તે પછી तेय! 'जेणेव महाप उमद्दए महापुंडरीय दहा तेणेव उवागच्छति' नयां महापद्मा छ रमने भहां पुंडरी छ हता त्यां तेथे आव्या. 'तेणेव उवागच्छित्ता' त्यां भावीने 'जाईं तत्थउप्पलाई तं चेव' त्यां भागण भेटला उत्पोथी सहने शतपत्रवाणा अने સહસ્રપત્રો વાળા કુમળા હતા એ બધાને તેઓએ લીધા અને તેને લઈને તે પછી तेथे ' जेणेव हरिवासे रम्मगवासंति जेणेव हरकांत हरिकंत णरकांत नारिकताओ सलिलाओ तेणेव उवागच्छंति' ल्यां भागण हरिवर्ष भने रभ्यवर्ष तथा हरि જીવાભિગમસૂત્ર Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६५ विजयदेवाभिषेकवर्णनम् ____२८७ नारीकान्ताः सलिला महानद्य स्तत्रैव हरिकान्तादि महानदीपूपागम्य सलिलोद कं गृह्णन्ति, सलिलोदगं गेण्हित्ता' 'सरितोदगं गेण्हित्ता' सलिलोदकं महानद्या गृहीत्वा, 'जेणेव वियडावइ गंधावइ-वट्ट वेयडू पव्वया तेणेव उवागच्छंति'यत्रैव विकटापाति गन्धापाति वृत्तवैताद य पर्वतास्तत्रैवोपागच्छन्ति, तत्रैवोपागत्य 'सव्वपुप्फेय तं चेव' सर्वर्तुवरान् सर्वाणि पुष्पाणि सर्वमाल्यानि सर्वोषधीः सर्वार्थ सिद्धकांश्च गृहणन्ति तानि सर्वाणि संगृह्य- जेणेव णिसह नीलवंतवासहरपव्यया तेणेव उवागच्छंति'-यत्रव निषधनीलवद वर्षधरपर्वता स्तत्रैवोषागच्छन्ति, 'तेणेव उवाच्छिता सव्वतुवरेय तहेव'-तत्रैवोपागत्य सर्वर्तुवरान् सर्व पुष्पाणि सर्वमाल्यानि सर्वोषधीः सिद्धार्थकांश्च गृहणन्ति तानि सर्वाणि गृहीत्वा 'जेणेव तिगिच्छद ह केसरिदहा तेणेव उवागच्छति'-यत्रैव तिगिच्छ केसरिहदास्तत्रैवोपागच्छन्ति तेणेव उवागच्छित्ता-तत्रैवोपागम्य, 'जाइ तत्थ उप्पलाइतं थी वहां पर आये वहां आकरके उन्होंने 'सलिलोदगं गेण्हंति' उनमें से पानी भरा 'सलिलोदगं गेण्हित्ता जेणेव वियडावइ गंधावइ वट्टवेयडू पव्वया तेणेव उवागच्छंति' पानी भरकर फिर वे जहां पर विकटापाति गन्धापाति और वृतवैताढय पर्वत थे वहां पर आये 'सत्वपुप्फेय तं चेव' वहां आकरके उन्होंने सब ऋतुओं के समस्त पुष्पोंको यावत् सर्वार्थ सिद्धकों को लिया 'जेणेव णिसहनीलवंतवासहरपच्चता तेणेव उवागच्छंति' उन सबको लेकर फिर वे जहां निषध पर्वत और नीलवानपर्वत थे वहां पर आए 'तेणेव उवागच्छिता सम्वतूवरेय तहेव' वहां आकरके उन्होंने समस्त ऋतुओं के समस्त पुष्पादिकों को लिया और लेकर 'जेणेव तिगिच्छदहकेसरिदहा तेणेव उवागच्छंति' जहां पर तिगिच्छद और केसरीहृद थे वहां पर आये 'तेणेव उवागકાંત વિગેરે મહા નદી હતી ત્યાં તેઓ આવ્યા. ત્યાં આવીને તેઓએ 'सलिलोदगं गेण्हति' तेभांथी पाणी मयु 'सलिलोदगं गेण्हित्ता जेणेव वियडावइ गंधावइ वटूट वैयड्ढ पव्वया तेणेव उवागच्छंति' पी मरीन ते पछी तेयो જ્યાં વિકટાપાતી અંધાપાતિ અને વૃત્ત વિતાઢય પર્વત હતા ત્યાં આગળ આવ્યા. 'सव्व पुप्फेय तं चेव' त्या गावीने तेमाये धी *तुना सा पुप्पो यावत् सर्वार्थ सिद्धीने अहए या 'जेणेव णिसहनीवंतवासहरपव्व या तेणेव उवागच्छंति' એ બધી વસ્તુઓ લઈને તેઓ જ્યાં નિષધ અને નીલવાન પર્વત હતા ત્યાં साव्या. 'तेणेव उवागच्छित्ता सव्वतूवरे य तहेव' त्यां मापीन तेमाये सब *तुभाना स०॥ पुष्पा विगेरे सीधा मने ते मची वस्तु सध्ने 'जेणेव तिगिच्छ दह केसरिदहा तेणेव उवागच्छंति' या ति२७६६ मने असार १४ ता त्यां જીવાભિગમસૂત્ર Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૮. जीवाभिगमसूत्र चेव' यानि तत्रोत्पलादीनि शतपत्र सहस्रपत्रान्तानि तानि गृह्णन्ति गृहीत्वा च'जेणेव पुव्वविदेहावरविदेहवासाई जेणेव सीयासीओयाओ महाणईओ जहा णईओ' यत्रैव पूर्वविदेहाऽपरविदेवर्षाणि यत्रैव सीतोदका महानद्यो यथानद्यः 'जेणेव सव्वचकवटि विजया'-यत्रैव सर्वचक्रवर्ति विजयाः 'जेणेव सव्वमागहवरदामपभासाई तित्थाई तहेव जहेव'-यत्रैव सर्वमागध-वरदाम प्रभासाख्यतीर्थानि तत्रोवोपागच्छन्ति तत्रैवोपागत्य तीर्थोदकं तटवर्तिमृत्तिकांश्च गृहीत्वा, 'जेणेव सव्वबक्खारपव्वया सव्वतूवरेय' तत्रैव सर्ववक्षस्कार पर्वतास्तत्रैवोपागच्छन्ति तत्रैवोपागत्य सर्व सर्वपुष्पाणि सर्वमाल्यानि सवौषधीः सिद्धार्थकांश्च गृह्णन्ति, गृहीत्वा 'जेणेव सव्वंतरणईओ सरितोदगं गेण्हंति' तं चेव' यत्रैव सर्वान्तर नद्यस्तत्रैवोच्छित्ता जाई तत्थ उप्पलाइं तं चेव' वहां आकरके उन्होंने वहां से जितने उत्पल जादि थे उन सब को लिया फिर 'जेणेव पुश्वविदेहावर विदेह वासाइं जेणेव सीयासीओयाओ महाणईओ जहा णईओ' वे जहां पर पूर्व विदेह और अपरविदेह थे और जहां सीता और शीतोदका नदियां थी तथा 'जेणेव सव्वचकवहि विजया' जहां पर सर्व चक्रवर्तियों के विजेतव्य विजय थे एवं 'जेणेव सव्वमागहवरदामपभासाई तित्थाई तहेव जहेव' जहां पर सर्व मागघ, वरदाम और प्रभास नामके तीर्थ थे 'जेणेव सव्ववक्खार पव्वया' एवं जहां पर सर्ववक्षस्कार पर्वत थे वहां पर आये वहां आकरके उन्होंने वहां से 'सव्वतूवरेय' तीर्थोदक आदिको एवं समस्त ऋतुओं के पुष्पादिकों को ग्रहण किया सबको यथा स्थान से लेकर फिर वहां से वे 'जेणेव सव्वं तरणदीओ सलिलोदगं गेण्हंति' जहां सर्वान्तर नदियां थी वहां पर आये वहां तेसा साव्या. 'तेणेव उवागच्छित्ता जाई तत्थ उप्पलाइं तं चेव' त्यो आवीन तमाय ते होभाटा ५८ विगेरे उता से धाने सीधा ते पछी जेणेव पुव्व विदेहावरविदेहवासाइं जेणेव सीया सीओयाओ महाणईओ' तान्यो આગળ પૂર્વવિદેહ અને અપર વિદેહ હતા અને જ્યાં સીતા અને શીતદા नहीयो उती तथा 'जेणेव सव्व चक्वट्टि विजया' या मा सयपतिना वितव्य विन्यो उता मने 'जेणेव सव्व मागहवरदाम पभासाइं तित्थाई तहेव जहेव' या मा सर्प भाग १२४ाम अने प्रभास नाभना तीर्था उता 'जेणेव सव्व वक्खारपव्वया' मने न्यो २५ सयक्ष२४१२ ५'तो तो तसा भाव्या त्या मावीन तमामे त्यांची 'सव्वतूवरेय' तीर्था विगेरे तथा સમસ્ત ઋતુઓના પુષ્પાદિકેને ગ્રહણ કર્યા તે બધી વસ્તુઓ એગ્ય સ્થાન ५२थी सधन ते पछी त्यांची नीजीने तो 'जेणेव सव्वतरणदीओ सलीलो જીવાભિગમસૂત્ર Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६५ विजयदेवाभिषेकवर्णनम् २८९ पागच्छन्ति तत्रैवोपागत्य सरितोदकं तटमृत्तिकांश्च गृह्णन्ति गृहीत्वा जेणेव 'सवंतरणईओ सरितोदगं गेण्हंति' तं चैव यत्रैव सर्वान्तरनद्यस्तत्रवोपागच्छन्ति, तत्रैवोपागत्य सरितीदकं तटमृत्तिकांश्च गृह्णन्ति, गृहीत्वा जेणेव मंदरे पव्वए जेणेव भहसालवणे तेणेव उपागच्छइ'-यत्रैव मंदरो पर्वत, यत्रैव भद्रशालवनं च तत्रैवोपागच्छन्ति तत्रैवोपागत्य सर्वर्तुवरान् सर्वाणि पुष्पाणि सर्वाणि माङ्गल्यानि सौंषधीः सिद्धार्थकांश्च गृह्णन्ति सर्वार्थसिद्धार्थकांश्च गृहीत्वा जेणेव नंदणवणे तेणेव उवागच्छंति'-यत्रैव नन्दनवनं तत्रैवोपागच्छन्ति 'तेणेव उवागच्छित्ता'-तत्रैव नन्दनवन एवोपागम्य 'सव्वतूवरेय जाव सव्वोसहि सिद्धत्थए सरसं च गोसीसचंदणं गेण्हंति'-सर्वतुवरान् सर्वपुष्पाणि सर्वमाल्यानि सर्वोषधीः सिद्धार्थकांश्च गोशीर्ष चन्दनं च गृह्णन्ति 'गेण्हित्ता'- गृहीत्वा सिद्धार्थकांश्च-'जेणेव सीमणसवणे तेणेव आकरके उन्होंने वहाँ से जल और तटमृत्तिका ली और लेकर फिर वे 'जेणेव मंदरे पव्वए जेणेव भद्दसालवणे तेणेव उवागच्छइ' जहां मन्दर पर्वत था और उसमें भी जहां भद्र शालवन था वहां पर आये वहां आकरके उन्होंने 'सव्वतूवरेय जाव सम्वोसहि सिद्धत्थए गिण्हंति' समस्त ऋतुओं के पुष्पादिकों को एवं सवौं षधियों को और सर्षपों को लिया 'गिण्हित्ता जेणेव णंदणवणे तेणेव उवागच्छइ' उन्हें लेकर फिर वे जहां नन्दनवन था वहां पर आये 'उवागच्छित्ता सध्वतूवरे जाव सवोसहि सिद्धत्थए य सरसं च गोसीसचंदणं गिण्हंति' वहां आकरके उन्होंने वहां समस्त ऋतुओं के पुष्पादिकों को एवं सौषधियों को और सर्षपों को साथ में सरस गोशीर्षचन्दन को गोरोचन को भी लिया 'गिमिहत्ता जेणेव सोमनसवणे तेणेव उवादगं गेहंति' ज्यां 20 सन्ति२ नहीयोती त्या तेमा माल्या. त्या मावाने તેઓએ ત્યાંથી તીર્થોદક તથા તેના કિનારા પરની માટી લીધી અને તે લઈને ते पछी तेसो 'जेणेव मंदरे पवए जेणेव भद्दसालवणे तेणेव उवागच्छंति' न्यो આગળ મંદર પર્વત હતું અને તેમાં પણ જ્યાં ભદ્રશાલ નામનું વન હતું त्या २ तेमा माव्या त्या मावीन तमामे 'सव्वतूवरे य जाव सयोसहि सिद्धत्थए गेण्हंति' सघजी ऋतुमाना ५५ विगेरेने अने सवौषधियाने तथा सवान सीधा 'गिण्हित्ता जेणेव णंदणवणे तेणेव उवागच्छंति' तेने सछन ते पछी तमन्न्यां मननवन उतु त्यांच्या. 'उवागच्छिता सव्वतूवरे जाव सव्वोसहि सिद्धत्थएय सरसगोसीसचंदणं गिण्हं ति' त्या मावाने तेयाये सधणी તુઓના પુપ તથા સવપિધિ અને સર્ષપાને લીધા તેમજ સાથે સાથે गौशीष यन गोयन ५] सीधा 'गिछिहता जेणेव सोमणसवणे तणेव उवा जी०.३७ જીવાભિગમસૂત્ર Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २९० जीवाभिगमसूत्रे उवागच्छंति' यत्रैव सौमनसवनं तत्रैवोपागच्छन्ति, 'तेणेव उवागच्छित्ता' सम्वतूवरेय जाव सव्वोसहिसिद्धत्थएय सरसगोसीसचंदणं दिव्वं च सुमणदामं गेहंतितत्रैव सौमनसवने उपागत्य सर्वर्तुवरान् सर्वाणि पुष्पाणि सर्वमाल्यानि सौंषधी:सिद्धार्थकान् सरसगोशीर्षचन्दनं सुमनोदाम च गृह्णन्ति 'गेण्हित्ता'-गृहीत्वा पुष्पादीनि 'जेणेव पंडगवणे तेणेव उवागच्छंति' यत्रैव पण्डकवनं तत्रैवोपागच्छन्ति 'तेणेव उवागच्छित्ता सव्वतूबरे जाव सव्वोसहि सिद्धत्थए सरसं च गोसीसचंदणं दिव्वं च सुमणोदामं दद्दरमलय सुगंधिय गंधे गेण्हति'-तत्रैवोपागत्य सर्वर्तुवरान् सर्वपुष्पाणि सर्वमाल्यानि सर्वोषधीः सिद्धार्थकान् सरसश्च गोशीर्षचन्दनं दिव्यश्च सुमनोदाम दर्दरमलयसुगन्धान गन्धान, तत्र-दर्दरः चीवरावनद्धकण्डिकादि गच्छति' लेकर फिर वे जहां पर सौमनसवन था वहां पर आये 'तेणेव उवागच्छित्ता सव्वतूवरेय जाव सव्वोसहि सिद्धत्थए सरसगोसीसचंदणं दिव्वं च सुमणदामं गेण्हति' वहां आकरके उन्होंने समस्त ऋतुओं के पुष्पादिकों को और सौषधि एवं सिद्धार्थकों को लिया तथा साथ में सरस गोशीर्ष चन्दन को एवं दिव्य पुष्पों की माला को भी लिया 'गेण्हित्ता जेणेव पंडगवणे तेणेव उवागच्छंति' सब को लेकर वहां पर आये कि जहां पर पाण्डुकवन था 'तेणेव उवागच्छिता सव्वतवरे' वहां आकरके उन्होंने वहां से समस्त ऋतुओं के पुष्पादिकों के यावत् सवौषधियों को और सिद्धार्थकों-सरसों को लिया 'सरसं गोसीसचंदणं दिव्वं च सुमणोदामं ददरयमलय सुगंधिएय गंधे गेण्हति) साथ में वहां से उन्होंने सरसगोशीर्ष चन्दन लिया एवं दिव्य सुमनमालाएं ली और वस्त्र से गच्छति' ते आधी पस्तुमा सधन ते पछी तमा न्यो मा सौमनस वन हेतु त्या व्या. 'तेणेव उवागच्छित्ता सव्वतूवरेय जाव सव्वोसहि सिद्धत्थए खरस गोसीसचंदणं दिव्वं च सुमणोदामं गेण्हंति' त्या मागण मावीन तमामे સઘળી વસ્તુઓને પુપિ વિગેરેને તથા સર્વોપધિ અને સિદ્ધાર્થ કે લીધા તથા તે સાથે સરસ ગાશીષચંદન અને દિવ્ય પુછપ અને માળાઓ પણ લીધી 'गेण्हित्ता जेणेव पंडगवणे तेणेव उवागच्छंति' से मधी वस्तुमा सधने तेम। त्या मामाच्या न्यो ५७४वन तु तेणेव उवागच्छिता, सव्वतूवरे' ત્યાં આવીને તેઓએ ત્યાંથી સઘળી હતુઓના પુખેદિકોને યાવત્ સવધિને मने सिद्धा-सवान सीधा 'सरसं गोसीसचंदणं दिव्वं च सुमणोदाम ददर यमलय सुगंधिएय गंधे गेण्हंति' साथे साथे त्यांथा तेसोये स२स गोशापयन લીધું અને દિવ્ય પુષ્પમાળાઓ લીધી અને વસ્ત્રથી જેનું મુખ બધેલ છે. જીવાભિગમસૂત્ર Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६५ विजयदेवाभिषेकवर्णनम् २९१ भाजन मुखं तेन गालितं, पक्वं वा यन्मलयोद्भवतया प्रसिद्धत्वान्मलयं श्रीखण्डं येषु तान् सुगन्धान् परमगन्धोपेतान् गन्धान् गृहन्ति 'गेण्हित्ता'-एतान् गृहीत्वा 'एगतो मिलंति'-एकत्र मिलन्ति-समवेता भवन्ति ते सर्वेऽपि-आभियोगिका देवाः 'एगत्तोमिलित्ता' एकत्र संयुज्य, 'जंबुद्दीवस्स पुरथिमिल्लेणं दारेणं णिग्गच्छंति'-जम्बूद्वीपनाम्नोद्वीपस्य पूर्वेण द्वारेण कृतकार्याः सर्वे देवा निर्गच्छन्ति निष्कामन्ति, 'पुरथिमिल्लेण दारेण णिग्गच्छित्ता'-पूर्वद्वारेण निर्गत्य, 'ताए उकिटाए जाव दिव्वाए देवगईए'-तयोत्कृष्टया चपलया त्वरितया दिव्यया देवगत्या ‘तिरियमसंखेज्जाणं दीवसमुदाणं मज्झं मज्झेणं' तिर्यगसंख्येयाणां द्वीपसमुद्राणां मध्यं मध्येन, 'वीयीवयमाणा वीयोवयमाणां'-व्यतिव्रजन्तो व्यतिव्रजन्तः गच्छन्तः, 'जेणेव विजया रायहाणी-तेणेव उवागच्छति'-यत्रैव खलु विजया राजधानी तत्रैवोपागच्छन्ति, विनयामभिमुखीकृत्य कृतकार्याः कृतार्थाः जिसका मुख बंधा हुआ है ऐसे पात्र में गाला गया या उसमें पकाया जो मलय-श्रीखण्ड चन्दन है उसका नाम दर्दर है ऐसा चन्दन जिन गंध द्रव्यों में मिला हुआ है ऐसे सुगंधित द्रव्यों को लिया। 'गेण्हित्ता एगतो मिलंति' इन सबको लेकर फिर वे एक स्थान पर सबके सब एकत्रित हुए 'मिलित्ता' और एकत्रित होकर वे 'जंबूद्दीवस्स पुरथिमिल्लेणं दारेणं णिग्गच्छंति' जम्बूद्वीपके पूर्वद्वार से होकर निकले 'पुरथिमिल्लेण दारेण णिग्गच्छित्ता ताए उकिटाए जाव दिव्वाए देवगइए' और पूर्वद्वार से निकलकर वे अपनी उस उत्कृष्ठ यावत् दिव्य देवगति ‘से तिरियमसंखेजाणं दीवसमुदाणं मझ मझेणं वीयीवयमाणा२ जेणेव विजया रायहाणी' तिर्यगू असंख्यात द्वीप समुद्रों के बीचों बीच से जाते हुए जहा विजया राजधानी थी, 'तेणेव उवागच्छंति' वहां पर आए' 'उवागच्छित्ता विजयं रायहाणि એવા પાત્રમાં રાખેલ અથવા તેમાં પકાવવામાં આવેલ જે મલય શ્રીખંડ ચંદન છે તેનું નામ દર્દ છે. એવું ચંદન જે દ્રવ્યમાં મેળવવામાં આવેલ छ सेवा सुधित द्रव्यो सीधा. 'गोण्हित्ता एगतो मिलंति' से मची वस्तु। साधन तेमे मे स्थान५२ ४४ थया. 'मिलित्ता' मने 21 थ/ने 'जंबदीवस्स पुरथिमिल्लेणं दारेणं णिग्गच्छंति' दीपना पूर्व दारे धन तमा नी४या. 'पुरथिमिल्लेण दारेण णिग्गच्छित्ता ताए उक्किद्वाए जाव दिव्याए देवगइए' भने पूर्व वारेथी नीजीन ते पोतानी अष्ट यावत् हिव्यतिथी 'तिरियमसंखेज्जाणं दीवसमुद्दाणं मझ मज्झेणं वीयीवयमाणा वीयोवयमाणा जेणेव विजया रायहाणी' तीय यू असण्यात द्वीपसमुद्रौनी १२ये। वयमाथी धन જીવાભિગમસૂત્રા Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २९२ जीवाभिगमसूत्रे सन्तः समागताः, 'उवागच्छित्ता विजयं रायहाणिं अणुप्पयाहिणं करेमाणा करेमाणा'-उपागत्य विजयां राजधानी प्रदक्षिणमनुकुर्वन्तः अनुकुर्षन्तः 'जेणेव अभिसेगसभा जेणेव विजए देवे तेणेव उवागच्छंति' यत्रैवाऽभिषेकसभाः यत्रैव विजयोदेवः तत्रैवोपागच्छन्ति, “उवागच्छिता-आभियोगिका देवा विजयदेवस्य समीपमागत्य, 'करयल परिग्गहियं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिंकटु' करतलाभ्या गृहीतं शिरसावत मस्तके शिरसि अञ्जलिनाऽञ्जलिं कृत्वा, 'जएणं विजएणं वद्धावेंति' जयेन विजयेन विजयं देवं वद्धापर्यन्ति, जयदेव-विजयस्व देव ! इत्येवं रीत्या 'विजयस्स देवस्स तं महत्थं महग्यं महरिहं विउलं-अभिसेयं उवट्ठवें ति' वर्धापयित्वा विजयस्य देवस्य महाथ महाघु-महार्ह विपुलमिन्द्राभिषेकयोग्यं क्षीरोदपत्र पुष्पादि सामग्री समुदायमुपस्थापयन्ति-उपनयन्ति-समर्पयन्ति ।सू.६५। मूलम्-तएणं तं विजयं देवं चत्तारिय सामाणिय साहस्सीओ चत्तारि अग्गमहिसीओ सपरिवाराओ तिण्णिपरिसाओ अणुप्पयाहिणं करेमाणा२ जेणेव अभिसेयसभा 'जेणेव विजए देवे तेणेव उवागच्छंति' वहां आकर वे विजया राजधानी की प्रदक्षिणा करते हुए जहां अभिषेकसभा थी और उसमें भी जहां विजयदेव था वहां आये 'उवागच्छित्ता करयलपरिग्गहियं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं कटु जएणं विजएणं वद्धावेंति' वहां आकरके उन्होंने दोनों हाथों को जोड़कर अंजली बनाइ और उसे मस्तक के ऊपर से घुमाते हए जय विजय शब्दों के उच्चारण पूर्वक विजयदेव को बधाई दी 'विजयस्स देवस्स तं महत्थ महग्धं, महरियं, विउलं अभिसेयं उवठ्ठवेति' और फिर विजयदेव के अभिषेक की वह महार्थ वाली, वेशकीमती, विपुल सामग्री उसके समक्ष उपस्थित कर दी।सू० ६५॥ ज्या वय २४धानी उती 'तेणेव उवागच्छंति' त्या माव्या. 'उवागच्छित्ता विजय रायहाणिं अणुप्पयाहिणं करेमाणा करेमाणा जेणेव अभिसेयसभा जेणेव विजए देवे तेणेव उवाच्छति' त्या मापाने तेसास विन्य २०४धानीनी प्रक्षिा ४२री પ્રદક્ષિણા કરીને જયાં અભિષેક સભા હતી અને તેમાં જયાં વિજયદેવ હતા ત્યાં माव्या. 'उवागच्छित्ता करयलपरिगहियं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं कटु जएणं विजएणं बद्धावें ति' त्या भावाने तेमा भन्ने हाथ डीने २ival मनावी અને એ અંજલી ને માથા ઉપર ફેરવીને જય વિજય શબ્દો બોલીને વિજયદેવને qा मापी 'विजयस्स देवस्स तं महत्थं महग्धं विउलं अभिसेय उवदुवेति' તે પછી વિજયદેવના અભિષેકની તે મહાઅર્થવાળીવેશ, કીમતી એવી વિપુલ સામગ્રી તેઓની સામે ઉપસ્થિત કરી દીધી. સૂ. ૬૫ છે જીવાભિગમસૂત્રા Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६६ विजयदेवाभिषेकवर्णनम् २९३ सत्त अणिया सत्त अणियाहिवई सोलस आयरक्खदेवसाहस्सीओ अन्ने य बहवे विजयरायहाणीवत्थव्वया वाणमंतरा देवा य देवीओ य तेहिं साभाविएहिं उत्तरवेउव्विएहिं वरकमलपइट्राणेहिं सुरभिवरवारिपडिपुण्णेहिं चंदणकयचच्चीएहिं आविद्ध कंठगुणेहिं पउमुप्पल पिधाणेहिं करतलसुकुमालकोमल परिग्गहिएहिं अट्र सहस्साणं सोवणियाणं कलसाणं रूप्पमयाणं ताव जाव अटु सहस्साणं भोमेयाणं कलसाणं सव्वोदएहिं सव्वमट्रियाहिं सव्वतूवरेहिं सवपुप्फेहिं जाव सव्वोसहि सिद्धत्थएहिं सवड्डीए सव्वजुईए सव्वबलेणं सव्वसमुदएणं सवायरेणं सव्वविभूइए सव्वविभूसाए, सबसंभमेणं सवारोहेणं सठवणाडएहिं सदपुप्फगंधमल्लालंकारविभूसाए सबदिवतुडियणिणाएणं महया इड्डीए महया जुईए महया बलेणं महया समुदएणं महया तुरिय जमगसमगपडुप्पवाइयरवेणं संख-पणव-पडह-भेरी-झल्लरीखरमुहि-मुरय-मुयंग-दुंदुहि हुडुक्कणिग्योससंनिनादितरवेणं महया-महया इंदाभिसेएणं अभिसिचंति। तए णं तस्स विजयस्स देवस्त महया महया इंदाभिसेयंसि वट्टमाणंसि अप्पेगइया देवा णच्चोदगं णाइमट्टियं पविरलफुसियं दिव्वं सुरभि रयरेणु विणासणं गंधोदगवासं वासंति, अप्पेगइया देवा णिहयरयं णट्ररयं भटूरयं पसंतरयं उवसंतरयं करेंति, अप्पेगइया देवा विजयं रायहाणि सभितर वाहिरियं आसिय संमजिओवलितं सित्तसुइ सम्मट्ररत्थंतरावणवीहियं करेंति, अप्पेगइया देवा विजयं रायहाणिं मंचाइमंचकलियं करेंति, अप्पेगइया देवा विजयं राय. हाणिं णाणाविहरागरंजियऊसियजयविजयंवेजयंती पडागाइ. पड़ागमंडियं करेंति, अप्पेगइया देवा विजयं रायहाणिं लाउल्लो. इयमहियं करेंति, अप्पेगईया देवा विजयं रायहाणिं गोसीस જીવાભિગમસૂત્રા Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २९४ जीवाभिगमसूत्रे सरसरत्तचंदणददरदिण्णपंचंगुलितलं करेंति, अप्पेगइया देवा विजयं रायहाणि उवचियचंदणकलसं चंदणधडसुकयतोरण पडिदुवारदेसभागं करेंति, अप्पेगइया देवा विजयं रायहाणिं आसत्तोसत्तविउलवट्टवग्धारिय मल्लदामकलापं करेंति, अप्पे गइया देवा विजयं रायहाणिं पंचवण्णसरससुरभिमुक्कपुप्फपुंजोवयारकलियं करेंति, अप्पेगइया देवा विजयं रायहाणिं कालागुरुपवरकुंदुरुकतुरुकधूवमघमघेतगंधुद्ध्याभिरामं सुगंध वरगंधियं गंधवहिभूयं करेंति अप्पेगइया देवा हिरण्णवासं वासंति अप्पेगइया देवा सुवण्णवासं वासंति अप्पेगइया देवा एवं रयणवासं वइरवासं पुप्फवासं मल्लवासं गंधवासं चुण्णवासं वत्थवासं आहरणवासं अप्पेगइया देवा हिरणविधिमाइंति एवं सुवण्णविधि रयणविधि वइरविधि पुष्फविधि मल्लविधि चुण्णविधि गंधविधिं वत्थविधिमाइंति आभरणविधि । अप्पे गइया देवा दुयणविधि उवदंसेंति अप्पेगइया देवा विलंबित. णहविहिं उवदंसेंति अप्पेगइया देवा दुतविलंबितं नाम णट्रविहिं उवदंसेंति अप्पेगइया देवा अंचियं णट्टविहिं उवदंसेंति अप्पेगइया देवा रिभितं णट्टविहिं उवदंसेंति अप्पेगइया देवा अंचितरिभितं णट्टविहिं उवदंसेंति अप्पेगइया देवा आरभडं पट्टविहिं उवदंसेंति अप्पेगइया देवा भसोलं णट्टविहिं उवदंसेंति अप्पेगइया देवा आरभडभसोलं णाम दिव्वं णट्टविहिं उवदंसेंति अप्पेगइया देवा उप्पायणिवायपवुत्तं संकुचियपसारियं रियारियं भंतसंभंतं णाम दिव्वं णट्टविहिं उवदंसेंति अप्पेगइया देवा चउठिवहं वातियं वादेति तं जहा-ततं विततं घणं झुसिरं अप्पेगइया देवा चउव्विहं गेयं गायति तं जहाउक्खित्तयं पवत्तयं मंदायं रोइयावसाणं, अप्पेगइया देवा चउविहं જીવાભિગમસૂત્ર Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६६ विजयदेवाभिषेकवर्णनम् २९५ अभिणयं अभिणयंति, तं जहा-दिट्रतियं पाडंतियं सामंतोवणिवातियं लोगमज्झावसाणियं, अप्पेगइया देवा पीणंति अप्पेग. इया देवा वुक्कारेंति, अप्पेगइया देवा तंडवेंति, अप्पेगइया देवा लासेंति, अप्पेगइया देवा पीणंति-वुकारेंति-तंडवेंति-लासेंति, अप्पेगइया देवा अप्फोडेंति, अप्पेगइया देवावगंति,अप्पेगइया देवा तिति छिंदंति, अप्पेगइया देवा अप्फोडंति-वगंति तिति छिदेंति; अप्पेगइया देवा हयहेसियं करेंति, अप्पेगइया देवा हथिगुलगुलाइयं करेंति, अप्पेगइया देवा रहघणघणायितं करेंति, अप्पेगइया देवा हयहेसियं करेंति, हथिगुलगुलाइयं करेंति, रहघणघणाइयं करेंति,अप्पेगइया देवा उच्छोलेंति, अप्पेगइया देवा पछोलेंति, (अप्पेगइया देवा उकिटिं करेंति) अप्पेगइया देवा उक्किट्रीओ करेंति, अप्पेगइया देवा उच्छोलेंति-पच्छोलिंति-उक्किट्रीओ करेंति, अप्पेगइया देवा सीहणादं करेंति, अप्पेगइया देवा पादददरयं करेंति अप्पेगइया देवा भूमिचवेडं दलयंति,अप्पेगइया देवा सीहनादं पादददरयं भूमिचवेडंदयलयंति, अप्पेगइया देवा हक्कारेंति, अप्पेगइया देवा वुक्कारेंति, अप्पेगइया देवा थक्कारेंति,अप्पेगइया देवा पुकारेंति, अप्पेगइया नामाइं सावेंति, अप्पेगइया देवा हक्कारेंति-वुक्कारेंति थक्कारेंति-पुक्कारेंति णामाइं साति, अप्पेगइया देवा उप्प. तंति-अप्पेगइया देवा णिवयंति, अप्पेगइया देवा परिवयंति अप्पेगइया देवा उप्पयंति, णिवयंति, परिवयंति, अप्पेगइया देवा जलेंति, अप्पेगइया देवा तवंति अप्पेगइया देवा पतवेंति अप्पेगइया देवा जलंति-तवंति पतवंति, अप्पेगइया देवा गज्जेंति, अप्पेगइया देवा विज्जुयायंति, अप्पेगइया देवा वासंति, अप्पेगइया देवा गज्जंति, विज्जु જીવાભિગમસૂત્ર Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २९६ जीवाभिगमसूत्रे यायंति-वासंति, अप्पेगइया देवा देवसन्निवायं करेंति, अप्पेगइया देवा देवुक्कलियं करेंति, अप्पेगइया देवा देवकहकहं करेंति, अप्पेगइया देवा दुहदुहं करेंति, अप्पेगइया देवा देवसन्निवायं देव उकलियं-देवकहकह-देवदुहदुहं करेंति, अप्पेगइया देवा देवुजोयं करेंति, अप्पेगइया देवा विज्जुयाइं करेंति, अप्पेगइया देवा चेलुक्खेवं करेंति, अप्पेगइया देवा देवुजोयं विज्जुयाइं चेलुक्खेवं करेंति, अप्पेगइया देवा उप्पलहत्थगया जाव सहस्सपत्तहत्थगया घंटाहत्थगया, कलसहत्थगया जाव धूवकडुच्छहत्थगया हट्टतुट्रा जाव हरिसवसविसप्पमाणहियया विजयाए रायहाणीए सव्वओ समंता आधावेंति परिधावेति । तएणं तं विजयं देवं चत्तारि सामाणिय साहस्सीओ चत्तारि अग्गमहिसीओ सपरिवाराओ जाव सोलस आयरक्ख देव साहस्सीओ अण्णे य बहवे विजयरायहाणी वत्थव्वया वाणमंतरा देवा य देवीओ य तेहिं वरकमलपइटाणेहिं जाव अट्रसएणं सोवणियाणं कलसाणं तं चेव जाव अट्रसएणं भोमेज्जाणं कलसाणं सव्वोदएहिं सव्वमट्टियाहिं सव्वतूवरेहिं सव्वपुप्फेहिं जाव सव्वोसहि सिद्धथएहिं सव्विड्डीए जाव निग्घोसनाइयरवेणं महया महया इंदाभिसेएणं अभिसिंचंति पत्तेयं पत्तेयं सिरसावत्तं अंजलिकटु एवं वयासी जयजय गंदा ? जयजय भदा ? जयजय नंद भदं ते अजियं जिणेहि जियं पालयाहि अजियं जिणेहि सत्तु पक्खं जियं पालेहि मित्तपक्खं जियमज्झे वसाहि तं देव ! निरुवसग्गं इंदो इव देवाणं चंदो इव ताराणं चमरो इव असुराणं धरणो इव नागाणं भरहो इव मणुयाणं बहुणि पलिओयमाई बहूणि सागरोवमाणि चउण्हं सामाणियसाहस्सीणं जाव आयरक्खदेवसाहस्सीणं જીવાભિગમસૂત્ર Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६६ विजयदेवाभिषेकवर्णनम् २९७ विजयस्त देवस्स विजयाए रायहाणीए अन्नेसिं च बहणं विज. यरायहाणी वत्थव्वगाणं वाणमंतराणं देवाणं देवीण य आहेवच्चं जाव आणाईसरसेणावच्चं कारेमाणे पालेमाणे विहराहि त्तिकट्ठ महया महया सदेणं जयजयसदं पउंजंति ॥सू०६६॥ छाया-ततः खलु तं विजयं देवं चत्वारि च सामानिकसहस्राणि चतस्रोऽग्रमहिष्यः सपरिवाराः तिस्रः परिषदः सप्ताऽऽनीकानि सप्तानीकाधिपतयः षोडशात्मरक्षकदेवसहस्राणि अन्ये च बहवो विजयराजधानी वास्तव्या वाणमन्तरा देवादेव्यश्च तैः स्वाभाविकै रुत्तरवैकुर्विकैश्च वरकमलप्रतिष्ठानैः सुरभिवरवारि परिपूर्ण-श्चन्दनकृतचर्चाकैः आविद्धकण्ठेगुणैः पद्मोत्पलपिधानैः करतलसुकुमालकोमलपरिगृहीतैः अष्टसहस्राणां सौवर्णिककलशानां रूप्यमयाणां तावत् यावद अष्टसहस्राणां भौमेयकलशानाम्, सवौषधीभिः सर्वमृत्तिकाभिः सर्वर्तुवरैः सर्वपुष्पैः यावत्सौंषधि सवार्थसिद्धकैः सर्वऋद्धया सर्वद्युत्या सर्ववलेन सर्वसमुदयेन सर्वादरेण सर्वविभूत्या सर्वविभूषया सर्वसंभ्रमेण सर्वारोहेण सर्वनाटकैः सर्वपुष्पगन्धमाल्यालङ्कारविभूषया सर्वदिव्यत्रुटितनिनादेन, महत्त्या ऋद्धया, महत्या द्युत्या, महता बलेन महता समुदयेन महता त्रुटितयमकसमक पटु प्रवादितरवेण शंख पणव पटह भेरी झल्लरी खरमुखी मृदङ्ग दुन्दुभि हुडुक्क निर्घोष सनिनादितरवेण महता इन्द्राभिषेकेण अभिसिञ्चन्ति । तस्य खलु विजयस्य देवस्य महता महता इन्द्राभिषेके वर्तमाने-अप्येकका देवा नात्युदकं नातिमृत्तिकं प्रविरलस्पृष्टं दिव्यं सुरभिं रजोरेणुविनाशनं गन्धोदकवर्ष वर्षन्ति, अप्येकका देवा निहतरजसं नष्टरजसं भ्रष्टरजसं-प्रशान्तरजसमुपशान्तरजसं कुर्वन्ति, अप्येकका देवा विजयां राजधानी सर्वाऽऽभ्यन्तर-बाह्यामासिक्त-सम्मार्जितो-पलिप्ताम्-सिक्त-शुचि-सम्मृष्टरध्यान्तराऽऽपण-वीथिकां कुर्वन्ति, अप्येकका देवाः विजयां राजधानी-मश्चाऽतिमञ्चकलितां कुर्वन्ति, अप्येकका देवा विजयां राजधानी नानाविधरागरञ्जितोच्छित जयविजय वैजयन्ती पताकाऽतिपताकमण्डितां कुर्वन्ति, अप्येकका देवा विजयां राजधानी गोशीर्षरक्तचन्दनदर्दरदत्तपश्चाङ्गुलितलां कुर्वन्ति – अप्येकका देवा विजयां राजधानीमुपचितचन्दनकलशां चन्दनघटसुकृततोरणप्रतिद्वारदेशभागां कुर्वन्ति अप्येकका देवा विजयां राजधानीम्-आसक्तोत्सक्त विपुलवृत्तावलम्बितमाल्यदामकलापां कुर्वन्ति , अप्येकका देवा विजयां राजधानीम्पञ्चवर्णसरससुरभि मुक्तपुष्पपुञ्जोपचारकलितां कुर्वन्ति अप्येकका देवाः विजयां राजधानी कालागुरुप्रवरकुन्दरुष्कतुरुष्कधूपमघमघायमानां गन्धोद्धृताभिरामां सुगन्धवरगंधवर्तिभूतां कुर्वन्ति अप्येकका देवा हिरण्यवर्ष वर्षन्ति अप्येकका देवाः सुवर्णवर्ष वर्षन्ति, जी० ३८ જીવાભિગમસૂત્ર Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २९८ वाभिगम अप्येकका देवा एवं रत्नवर्ष वज्रवर्ष - पुष्पवर्ष - माल्यवर्ष - गन्धवर्ष - चूर्ण वर्ष - वस्त्रवर्षम् आभरणवर्षम्, अप्येकका देवा हिरण्यविधि - भाजयंति -एवं- सुवर्णविधिं - रत्नविधिं - चूर्णविधि - गन्धविधि-वस्त्रविधिं भाजयन्ति - आभरणविधिम् अप्येककाः देवा द्रुतं नाटयविधिमुपदर्शयन्ति अप्येकका देवा द्रुतविलम्बितं नाम नाट्यविधिमुपदर्शयन्ति, अप्येकका देवा अञ्चितं नाट्यविधिमुपदर्शन्ति अप्येकका देवा रिभितं नाट्यविधिमुपदर्शयन्ति अप्येकका देवा अञ्चितरिभितं नाट्यविधिमुपदर्शयन्ति, अप्येकका देवा आरभटं नाट्यविधिमुपदर्शयन्ति, अप्येकका देवा भसोलं नाटयविधिमुपदर्शयन्ति अप्येकका देवा आरभटभसोलं नाम दिव्यं नाटयविधिमुपदर्श यन्ति, अप्येकका देवा उत्पात - निपातप्रवृत्तं संकुचितप्रसारितं गमनमागमनं भ्रान्तसंभ्रान्तं नाम दिव्यं नाट्यविधिमुपदर्शयन्ति, अप्येकका देवाश्चतुर्विधं वाद्यंवादयन्ति तद्यथा-ततं विततं धनं- शुषिरम्, अप्येकका देवाश्चतुर्विधं गेयं गायन्ति, तद्यथा - उत्क्षिप्तं-प्रवृत्तम्- मन्दायम् - रोचितावसानम् । अप्येकका देवाश्चतुर्विधमभिनयमभिनयन्ति तद्यथा - दाष्टन्तिकं - प्रतित्रुटितं - सामान्यतो विनिपातिकं-लोकमध्यावसानिकम् - अप्येकका देवाः पीनयन्ति, अप्येकका देवा वुकारयन्ति, अप्येकका देवाः ताण्डवयन्ति, अप्येकका देवा लास्यन्ति । अप्येकका देवाः पीनयन्ति - कारयन्ति - ताण्डवयन्ति लास्यन्ति, अप्येकका देवा आस्फोटयन्ति, अप्येकका देवा वल्गन्ति, अप्येकका देवा त्रिपादिकां छिन्दन्ति, अप्येकका देवा आस्फोटयन्ति वल्गन्ति त्रिपादिकां छिन्दन्ति अप्येकका देवा हयद्वेषितं कुर्वन्ति - अप्येकका देवा हस्तिगुलगुलायितं कुर्वन्ति - अप्येकका देवा रथघन नातिं कुर्वन्ति, अप्येककाः देवा हयहेषितं कुर्वन्ति - हस्तिगुलगुलयितं कुर्वन्ति रथघनघनायितं कुर्वन्ति, अध्येकका देवा उच्छलन्ति - अप्येकका देवाः प्रच्छलन्ति ( अप्येकका देवा उत्कृष्टिं कुर्वन्ति) अप्येकक देवा उत्कृष्टीः कुर्वन्ति अप्येकका देवा उच्छलन्ति - प्रच्छलन्ति- उत्कृष्टीः कुर्वन्ति, अप्येककाः देवाः सिंहनादं कुर्वन्ति - अप्येकका देवाः पाददर्दरकं कुर्वन्ति, अध्येकका देवाः भूमिचपेटां दलयन्ति, अध्येकका देवाः सिंहनादं पाददर्दरकं भूमिचपेटां दलयन्ति, अप्येककादेवा हक्कारयन्ति, अप्येकका देवा वकारयन्ति अप्येकका देवा थक्कारयन्ति, अध्येaar देवाः पूत्कारयन्तिः अप्येकका देवा नामानि श्रावयन्ति, अप्येकका देवा हक्कारयन्ति - बुकारयन्ति-थकारयन्ति - पूत्कारयन्ति नामानि श्रावयन्ति, अप्येकका देवा उत्पतन्ति, अप्येकका देवा निपतन्ति अध्येकका देवा परिपतन्ति अप्येकका देवा उत्पतंति - निपतन्ति - परिपतन्ति - अप्येकका देवा ज्वलंति अप्येकका देवास्तपंति अप्येकका देवाः प्रतपन्ति अप्येकका देवा ज्वलन्ति-तपन्ति - प्रतपन्ति, अप्येकका देवा गर्जन्ति, अप्येकका देवा विद्युतायन्ते अध्येककाः देवा वर्षन्ति, अप्येकका देवा જીવાભિગમસૂત્ર - Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६६ विजयदेवाभिषेकवर्णनम् गर्जन्ति-विद्युतायन्ते-वर्षन्ति अप्येकका देवा देवसन्निपातं कुर्वन्ति अप्येकका देवा देवोत्कलितं कुर्वन्ति अप्येकका देवा देव कहकहं कुर्वन्ति अप्येकका देवा देवदुहदुहर्क कुर्वन्ति अप्येकका देवा देवसन्निपातं देवोत्कलिकां देवकहकहं देवदुहदुहं कुर्वन्ति अप्येकका देवा देवोद्योतं कुर्वन्ति अप्येकका देवा विद्युतं कुर्वन्ति अप्येकका देवाश्चैलोत्क्षेपं कुर्वन्ति अप्येकका देवा देवोद्योतं विद्युतं-चैलोत्क्षेपं कुर्वन्ति, अप्येकका देवा उत्पलहस्तगताः यावत्-सहस्रपत्रहस्तगताः घण्टाहस्तगताः कलशहस्तगताः यावत्-धूपकडुच्छुकहस्तगताः हृष्टतुष्टाः यावत्-हर्षवश विसर्पमाणहृदयाः विजयाया राजधान्याः सर्वतः समन्तात् आधावन्ति-परिधावन्ति ॥ ततः खलु त विजयं देवं चत्वारि सामानिकसहस्राणि चतस्रोऽयमहिष्यः-स परिवाराः यावत्षोडशात्मरक्षकदेवसहस्राणि अन्ये च बहवो विजयाराजधानी वास्तव्या वानव्यन्तरा देवाश्च देव्यश्च तैर्वरकमलप्रतिष्ठान वित्-अष्टशतं सौवर्णिकानां कलशानां तदेव यावत् अष्टशतं भौमानां कलशानां सर्वोदकैः सर्वमृत्तिकाभिः सर्वतुवरैः सर्वपुष्पैः यावत्-सौंषधिसिद्धार्थकैः सर्वर्या यावत्-निर्घोषनादितरवेण महता-महतेन्द्राभिषेकेणाभिषिञ्चन्ति २। प्रत्येकं प्रत्येकं शिरसावर्त मञ्जलि कृत्वा एवमवादिषुः-जयजयनन्द-! जयजय भद्र ! जयजयनन्दभद्र-? तेऽजितम जय-जितं पालय अजितं जय शत्रुपक्षं जितं पालय मित्रपक्षं जितमध्येवासय तदेव निरुपसर्ग:-इन्द्रइव देवानाम्, चन्द्रइव ताराणाम् चमरइवाऽसुराणाम धरणइव नागानाम्, भरतइव मनुष्याणाम् बहूनि पल्योपमानि-सागरोपमाणि-चतुर्णा सामानिकसहस्राणाम्-यावत्-आत्मरक्षकदेवसहस्राणाम् विजयस्य देवस्य विजयाया राजधान्याः अन्येषाञ्च बहूनां विजयराजधानी वास्तव्यानां वानव्यन्तराणां देवानां देवीनाश्चाऽऽधिपत्यं यावत्-आज्ञया-ईश्वर सैन्याऽधिपत्यं कुर्वन्-पालयन् विहर इति कृत्वा महता महता शब्देन जयजयशब्दं प्रयुञ्जन्ति ॥ (इतिछाया) सू०॥६६॥ टीका-'तएणं' ततोऽभिषेकसामग्रयुपस्थापनाऽनन्तरं खलु, 'विजयं देवं' विजयनाम्ना प्रख्यातं देवम्-अभिषेकं कुर्वन्तीत्यग्रिमेण सम्बन्धः-'चत्तारि य 'तए णं तं विजयदेवं चत्तारिय सामाणिय साहस्सीओ' इत्यादि । टीकार्थ—'तएण' अभिषेक सामग्री उपस्थित करने के बाद 'तं विजयदेव उस विजयदेव का अभिषेक किया गया यह अभिषेक किन किन ने किया अब यही बात प्रकट की जाती है-'चत्तारि सामाणिय __ 'तए णं तं विजयदेवं चत्तारिय सामाणिय साहस्सियो' इत्यादि टा-'तए णं' मनिषेनी सामग्री सेठी ४ा पछी 'तं विजयदेव એ વિજયદેવને ત્યાં અભિષેક કરવામાં આવ્યો આ અભિષેક કણે કણે કર્યો मे पात सूत्रा२ मताव छ. 'चत्तारि सामाणियसाहस्सीओ यार ०४२ साभानि જીવાભિગમસૂત્ર Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे सामाणिय साहस्सीओ'-चत्वारि च सामानिकसहस्राणि, 'चत्तारि अग्गमहिसीओ सपरिवाराओ' चतस्रोऽग्रमहिष्यः सपरिवाराः, 'तिन्नि परिसाओ' तिस्रः-आभ्यन्तरिक माध्यमिक बाह्याः परिषदः, यथाक्रमम्-अष्टौ, दश-द्वादश, 'सत्तानीका' सप्तानीकानि, 'सत्त अणियाहिवई'-सप्ताऽऽनीकाधिपतयः, 'सोलस आयरक्ख. देवसाहस्सीओ' पोडशात्मरक्षकदेव सहस्राणि, 'अन्नेय बहवे विजयरायहाणी वत्थव्वगा' अन्ये च बहवो विजयराजधानी वास्तव्यकाः, 'वाणमंतरा देवा देवीओ य'-वानव्यन्तरा देवाश्च देव्यश्च वक्ष्यमाणसामग्रीभि विजयदेवम् अभिषेकमहोत्सवं वर्त्तयन्ति, तथाहि- तेहिं' तै स्तद्गतदेवजनप्रसिद्धः, 'साभाविएहि उत्तरवेउवितेहिंय' स्वाभाविकै विकुर्विकैश्च, 'वरकमलपइट्ठाणेहिं' वरकमलप्रतिठानः सुरभिवरवारिपडिपुण्णेहि-सुरभिवरवारिपरिपूर्णैः, 'चंदणकयचच्चाएहि' साहस्सीओ' चार हजार सामानिक देवोंने ‘स परिवाराओ चत्तारि अग्गमहिसीओ' सपरिवार चार हजार अग्रमहिषियोंने 'तिणि परिसाओ' तीन परिषदाओं-आभ्यन्तरिक-माध्यमिक और बाहा परिषदाओं ने 'सत्त अणिया सत्त अणियाहिवई' सात अनीकोंनेसात अनीकके अधिपतियोंने 'सोलस आयरक्खदेवसाहस्सीओ' १६ हजार आत्मरक्षक देवोंने 'अन्ने य बहवे विजयरायहाणि वत्थव्वगा वाणमंतरा देवाय देवीओय' तथा अन्य और भी अनेक विजयराजधानी के निवासी वानव्यन्तर देवोंने यह अभिषेक किया अभिषेक किससे किया ? तो इसके लिये कहा गया है कि-'तेहिं साभाविएहिं उत्तर विउव्विविएहिं य वरकमलपतिहाणेहिं' उस देवजन प्रसिद्ध स्वाभाविक सामग्री से एवं उत्तर विक्रिया करके आभियोगिक देवों द्वारा लाइ गई सामग्री से अभिषेक हुआ इसी बात को सूत्रकार वाये 'सपरिवाराओ चत्तारि अग्गमहिसीओ' पात पाताना परिवार सहित यार M२ २५मतिषियोथे 'तिण्णि परिसाओ' र परिषहामा-माम्य त२, माय, मने मध्यमा सेना परिषहामाये ‘सत्त अणिया सत्त अणियाहिवई' सात मनस-सैन्याय सात मनीन मधिपतीयोो 'सोलस आय रक्ख देवसाहस्सीओ' १६ से 3०१२ माम२६४ हेवामे 'अन्ने य बहवे विजय राजधानि वत्थव्वगा वाणमंतरा देवाय देवीओय' तथा मी ५५ मने विल्य રાજધાનીમાં વસનારા વાનવ્યન્તર દેવોએ અને દેવિએ તે અભિષેક કર્યો તે અભિષેક કઈ કઈ વસ્તુઓથી કરવામાં આવ્યો? તે બતાવવા માટે સૂત્રકાર નીચે सूत्र५४ ४ छ-'तेहिं साभाविएहिं उत्तरविउव्विएहिं य वरकमलपतिढाणेहिं' એ અભિષેક દેવજનમાં પ્રસિદ્ધ સ્વાભાવિક સામગ્રીથી તેમજ ઉત્તર વિકિયા કરીને આભિયોગિક દેવો દ્વારા લાવવામાં આવેલ સમગ્ર સામગ્રી વડે અભિષેક જીવાભિગમસૂત્ર Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६६ विजयदेवाभिषेकवर्णनम् ३०१ चन्दनकृतचर्चाकैः, चन्दनेनानुलिप्तैः ‘आविद्ध कंठेगुणेहिं' आविद्धकण्ठेगुणैः, 'पउमुप्पलपिहाणेहिं'-पद्मोत्पलपिधानः, 'करयलमुकुमालकोमलपरिग्गहिएहिं' करतलसुकुमारकोमलपरिगृहीतैः, अष्टसहस्रसंख्यककलशैः, तानेव कलशानाह'अट्ठसहस्साणं सोवण्णियाणं कलसाणं' अष्टसहस्रं सौवणिककलशानाम्, 'रुप्पमयाणं ताव जाव अट्ठसहस्साणं भोमेज्जकलसाणं' रूप्यमयकलशानां तावद् यावद् अष्टसहस्रेण मणिमयानां कलशानाम्, अष्टसहस्रेण सुवर्णरूप्यमयानां कलशानाम्, अष्टविशेषरूप से स्पष्ट करते हैं-जिन कलशों से उस विजयदेवका अभिषेक किया गया वे कलश उत्तरविक्रिया द्वारा निष्पन्न हुए थे-और वे सब भिन्न२ स्थान से लाये गये कमलों के ऊपर स्थापित किये गये थे 'सुरभिवरवारि पडिपुण्णेहि' उनमें सुगंधित श्रेष्ठ पानी भरा हुआ था। 'चंद्ण कयचच्चाएहि' चन्दन से चर्चित किये गये थे । 'आविद्ध कंठेगुणेहिं' उनके कंठों में सूत्र बंधा हुआ था 'पउमुप्पलपिहाणेहि' पद्म और उत्पल का उन पर ढक्कन लगा हुआ था 'करतलसुकुमालकोमलपरिग्गहिएहि' वे सुकोमल हस्ततल में धारण किये हुये थे अर्थात् ऐसे हाथों द्वारा वे पकडे हुए थे 'असहस्साणं सोवणियाणं कलसाणं' इन कलशों में १००८ सुवर्णके बने हुए कलश थे। 'रुप्पमयाणं जाव अट्ठसहस्साणं भोमेयाणं कलसाणं' १००८ चांदी के बने हुए कलश थे यावत् १००८ मिट्टी के बने हुए कलश थे। यहां यावत् से पद से १००८ मणि के बने हुए कलशों का १००८ सुवर्ण और चांदी કરવામાં આવ્યો. એજ વાત હવે સૂત્રકાર વિશેષ રીતે બતાવવા નીચેને સૂત્ર પાઠ કહે છે. જે કલશેથી તે વિજય દેવને અભિષેક કરવામાં આવ્યું એકલશે ઉત્તર વિકિયા શક્તિથી ઉત્પન્ન થયા હતા. અને તે બધા કલશો જુદા જુદા સ્થાનમાંથી લાવવામાં આવેલા કમળની ઉપર સ્થાપિત કરવામાં આવ્યા હતા. 'सरमिवरवारिपडिपुण्णेहिं तेमा सुग युद्धत श्रेष्ठ पाणी स२पामा मावेस तु. 'चंदणकय चच्चातेहिं हनथी ते यति ४२वामा माया ता. 'आविद्धकं ठेगुणेहिं ५५ अने अपना तेना ५२ ढ४॥ रामपामा मास हता. 'करतल सुकुमाल कोमल परिग्गहिएहिं ते सुमायामा धा२९ ४२वामा આવ્યા હતા અર્થાત્ એવા હાથમાં ધારણ કરવામાં આવ્યા હતા અર્થાત્ એવા हाथी ते सश। ५४सा उता. 'अदुसहस्साणं सोवणियाणं कलसाणं' थे ४६. शमा १००८ मे उतरने मा४ सोनाथी मनावेस ४सशी उता. 'रुप्पमयाणं जाव अट्र सहस्साणं भोमेयाणं कलसाणं' १००८ मे डन्तर २४ यांहीना भनेर કલશે હતા. યાવત્ ૧૦૦૮ એક હજારને આઠ માટિના બનેલ કલશ હતા. જીવાભિગમસૂત્ર Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३०२ जीवाभिगमसूत्रे सहस्रेण सुवर्णमणिमयानां कलशानाम्, अष्टसहस्रेण रूप्यमणियानां कलशानाम् अष्टसहस्त्रेण सुवर्णरूप्यमणियानां कलशानाम्, अष्टसहस्रेण भौमेयानां कलशानाम्, सर्वसंख्ययाऽष्टसहस्रैश्चतुः षष्ट्यधिकैः, तथा - 'सव्वोदएहिं' सर्वोदकैः, गङ्गादि सर्वजलैरित्यर्थः, 'सव्वमट्टियाहिं' सर्वमृत्तिकाभिः, 'सव्वतूवरेहिं' सर्वर्तुवरैः, 'सव्यपुप्फेहिं जाव सव्वोसहि सिद्धत्थर हिं' सर्वपुष्पैः सर्वगन्धेः सर्वमाल्यैः सर्वचूर्णैः सर्वोषधीभिः सिद्धार्थकैः - सर्षपैरित्यर्थः, 'सब्बिड्डीए' सर्वऋद्ध्या - परिवारादिरूपया, 'सव्वजुईए' - सर्वद्युत्या, यथाशक्ति विस्फारितेन शरीरतेजसा, 'सव्व बलेणं' सर्वबलेन सामस्त्येन स्व स्वहस्त्यादि सैन्येन, 'सव्व समुदपणं' सर्वसमुदयेन स्वस्वाभियोग्यादि समस्त परिवारेण, 'सव्वायरेण' सर्वादरेण - समस्त यावत्-शक्तितोलनेन, 'सव्व विभूईए' सर्वविभूत्या स्वस्वाभ्यन्तर वैक्रियकरणादि बाह्यरत्नादि सम्पदा, सव्व विभूसाए' - सर्वविभूषया यावत् शक्तिस्फारोदार शृङ्गारकरणेन, 'सव्व संभमेणं' सर्वसम्भ्रमेण - सर्वोत्कृष्टसम्भ्रमेणेत्यर्थः, की मिलावट से बने हुए कलशों का, १००८ सुवर्ण और मणि की मिलावट से बने हुए कलशों आदिकों का' ग्रहण हुआ है । इस तरह ८ हजार ६४- कलशों द्वारा उसका अभिषेक किया गया तथा 'सच्चोदहिं' सव्वमहियाहिं सव्वत्वरेहिं सव्व पुप्फेहिं जाव सव्वोसहि सिद्धत्थ हिं' गंगा आदि महानदियों के जल द्वारा महानदियों के दोनों तटों से लाई गई मृत्तिका के द्वारा समस्त ऋतुओं के श्रेष्ठ पुष्पादिकों द्वारा यावत् सर्वौषधियों एवं पीत सर्वपों द्वारा 'सचिवडीए, सध्वजुतीए, सध्धवलेणं सव्वसमुदपणं सव्वादरेण सम्ब विभूतिए सव्व विभूसाए, सव्व संभ्रमेण सव्वारोहेणं सव्वणाडएहिं અહીયાં ચાવત્ શબ્દથી ૧૦૦૮ એક હજારને આઠ મણિથી બનેલા કલશેાના ૧૦૦૮ એક હજારને આઠ સેાના અને ચાંદીની મિલાવટથી બનાવવામાં આવેલા કલશોના ૧૦૦૮ એક હજારને આઠ સેાના અને મણિયાની મિલાવટથી બનાવેલા કલશો વિગેરે ગ્રહણ કરાયા છે. આ પ્રમાણે ૮૪ ચાયશી હજાર અને ૬૪ ચેાસઠ લશોથી તે વિજયદેવના અભિષેક કરવામાં આવેલ હતા. તથા 'सव्वोदरहिं सव्वमट्टिया हिं सव्वतूवरेहिं सव्वपुप्फेहिं जाव सव्वोसहिंसिद्धચદ્િ’ગંગા વિગેરે મહાનદીયાના જલ દ્વારા અને એ મહાનક્રિયાના બન્ને કિનારાએ પરથી લાવવામાં આવેલ માર્ટિથી સઘળી ઋતુઓના ઉત્તમ પુષ્પ विगेरेथी यावत् सर्वौषधियो भने पीणा सर्पयो द्वारा 'सव्विड्ढोए सव्व - जुत्तीए सव्ववलेणं सव्वसमुदपणं सव्वादरेणं सव्वविभूतिए सव्वविभूसाए सव्वसंभ्रमेणं सब्बारोहेणं सव्वणाडरहिं सव्वपुष्पगंधमल्लालंकारविभूसाए' तेथे જીવાભિગમસૂત્ર Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३०३ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६६ विजयदेवाभिषेकवर्णनम् 'सव्वारोहेणं' सर्वारोहेण सर्वाभिः सामग्रीभिः, 'सव्वनाडएहि सर्वनाटकै, अनेकप्रकारकै नाटकैरित्यर्थः, 'सव्वपुप्फ गंधमल्लालंकारविभूसाए' -सर्वपुष्पगन्धमाल्यालङ्कारविभूषया, तत्र-पुष्पाणि, चम्पकादीनि, गन्धा-वासाः, माल्यानि पुष्पग्रथित दामानि, अलङ्कारा आभरणजातानि कटककेयूरादीनि एतेषां विभूषया शोभया 'सव्वदिव्व तुडियणिणाएणं' सर्वदिव्य त्रुटितनिनादेन सर्वेषां दिव्यानां विलक्षणानाम्, दिविभवानां वा त्रुटितानां वाद्यानाम्-आतोद्यादीनां निनादेनविलक्षणकर्णमनोनिवृतिकरेण शब्देन, 'महया इड्डीए'-महत्या ऋद्धया, महत्यायावत्-शक्ति तुलितया, ऋद्धया-परिवारादिकया, 'महया जुईए'-महत्या युत्या विस्फारितविकाशिततेजसा, ‘महया बलेन' महता बलेन-स्वहस्त्यश्वरथपदाति सव्वपुप्फगंधमल्लालंकारविभूसाए' उन्होंने परिवार सहित आदिरूप ऋद्धि के अनुसार, शक्ति के अनुसार विस्फारित शारीरिक तेज के अनुसार, अपनी२ हस्त्यादिरूप सैन्य के अनुसार तथा अपने अपने अभियोग्य आदि समस्त परिवार के अनुसार एवं बहुत ही अधिक आदर के साथ साथ अपनी अपनी आभ्यन्तरिक वैक्रिय करणादिरूप एवं विभूति के साथ साथ एवं वाह्य में रत्नादि सम्पत्ति के साथ साथ सर्वरूप से अपनी शक्ति के अनुरूप शृङ्गार आदिक कर सब प्रकार के आदर भाव के साथ समस्त प्रकार की सामग्री के साथ२ अनेक प्रकार के नाटकों के करनेरूप महान् उत्सवों के साथ साथ समस्त पुष्प, गंधमालाएं और अलंकार रूप विभूषाओं के साथ साथ 'सव्व दिव्य तुडियणिणाएणं' समस्त दिव्य वाजों की ध्वनी के साथ२ 'महया इड्डीए' बडी भारी अपनी परिवार आदि रूप ऋद्धि के साथ साथ 'महया जुत्तीए' वडे भारी तेज के साथ२ 'महया बलेन' પરિવાર યુક્ત વિગેરે પ્રકારની અદ્ધિ અનુસાર, શક્તિ અનુસાર, વિસ્ફારિત શારીરિક તેજ પ્રમાણે પિત પિતાના હાથી વિગેરે પ્રકારના સિન્ય પ્રમાણે તથા પિત પિતાના આભિગ્ય વિગેરે સઘળા પરિવાર પ્રમાણે તેમજ ઘણાજ વધારે આદર પૂર્વક પિત પિતાની આભ્યન્તરિક ક્રિયકરણાદિ રૂપ શક્તિથી અને પિત પિતાની વિભૂતિ સાથે તથા બાહ્યમાં રત્નાદિ સંપત્તિથી સર્વ પ્રકારથી પિત પિતાની શક્તિ પ્રમાણે શૃંગાર વિગેરે કરીને તમામ પ્રકારના આદર ભાવ સાથે સઘળી પ્રકારની સામગ્રી સાથે તેમજ અનેક પ્રકારના નાટક કરવારૂપ મહાન ઉત્સવ પૂર્વક સઘળા પુષ્પો ગંધ, માળાઓ, અને અલંકાર ३५ विरुषायानी साथे साथे 'सव्व दिव्य तुडियणिणाएणं' सघा हिव्य पातमी नी पनीन-Aqा पूर्व 'महया इड्ढीए' घणी भाटी वी पात पातानी જીવાભિગમસૂત્ર Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३०४ जीवाभिगमसूत्रे " सैन्येन, 'महया समुदणं' महता समुदयेन स्वस्वाभि योग्यादिसमस्त भाग्योदयेन, 'महया तुडियजमगसमगपडुप्पवादितरवेणं' महता त्रुटित यमक - समक पटुप्रवादितरवेण महता - स्फूर्तिमता त्रुटितानामस्फोटितानामातोद्यानां वाद्यविशेषाणां यमकसमकेन समकालं पटुभिः पुरुषैः प्रवादितानां प्रकर्षेण वादितानां यो रवः शब्दस्तेन । सामान्यतः कथितमेव विशेषतः कथयति - 'संख - पणव पडहभेरि - झल्लरि - खरमुहि-मुरयमुयंग- दुंदुहि हुडुकणिग्घोस संनिनादितरवेणं' शङ्खो जलज:, पणवो-भण्डवाद्यः पटहो लोकप्रसिद्धः, भेरी ढक्का, 'ढोल इति भाषाप्रसिद्ध:' झल्लरी चर्मावनद्धा विस्तीर्णा वलरूपा खरमुखी - वाद्यविशेषः रजो लघुप्रमाणो मर्दल:, मृदङ्ग दुन्दुभि हुडका - महाप्रमाणो मर्दलः एतेषां निर्घोषो महान् शब्दः संपादिते च घण्टाभिर्वादने तदुत्तरकालभावी सततध्वनिः तल्लक्षणो यो वस्तेन, 'महया - महया इंदाभिसेगेणं अभिसिचंति' महता - महता - इन्द्राभि अपने अपने हस्ती, अश्व, रथ, पदाति-पैदल सैन्य के साथ साथ 'महया समुदपणं' अपने स्वामी आदि रूप अभ्युदय के साथ२ 'महतातुडियजमगसम गपडुप्पवादितरवेणं' तथा एक साथ बहुत सुन्दर ढंग से चतुर पुरुषों द्वारा बजाये गये वाजों की ध्वनी के साथर 'संपण वह भेरिझल्लरि खर मुहिमुयंगदुदुहिहुडुकणिग्घोससंनिनादितरबेणं' एवं शङ्खपणव भण्डवाद्य, पटह भेरी ढक्का - ढोल-झल्लरीनगाडा, मुरज-मर्दल, मृदङ्ग, लघु आकृति - का वाद्य विशेष तबला हुडुक्क-बडी आकृतिका वाद्य विशेष- तबला एवं घंटा आदि के बजाने पर जो उसकी - बजाने के बाद भी झांई सी निकलती रहती है इन सबके शब्दों के साथ 'महयार इंदाभिसेगेणं अभिसिंचति' जैसा इन्द्रका अभिषेक होना चाहिये उसके अनुसार बडे ही ठाट बाट से परिवार विगेरे प्रहारनी ऋद्धि यूर्व 'महया जुत्तीए' धणा मोटा तेन पूर्वछु महया बलेण' पोत योताना हाथी, घोडा, रथ, यहाति-पायहण सैन्यनी साथै साथै 'महया समुदणं' पोत पोताना स्वामी विगेरे अल्युहयनी साथै साथै 'महया तुडिय जमगसमग पडुप्पवादितरवेणं' तथा मे साथै धान सुंदर प्रारथी यतुर पुरषो द्वारा वगाउवामां आवेला वन्नयोना सवान पूर्व 'संख पणव पटहभेरिझल्लरिमुखरमुहिमुयंगदु दुहि हुडुक्कणिग्घोससंनिनादितरवेणं' तथा शंभ, પણવ, ભડ એ નામનુ વાદ્ય પાહ ભેરી ઢાલ, ઝાલર, નગારા સુરજ-મલ મૃદંગ નાના આકારનું વાદ્ય વિશેષ તખલા હુ ુકક-મેટા આકારનું વાવશેષ તખલા તથા ઘંટા વગેરેને વગાડવાથી જે તેને વગાડયા પછી પણ રણકાર नीडजया १रे छे. मे अधान प्रहारना शम्हो पूर्व' 'महया महया इंदाभिसेगेणं अभिसिंचति' ? प्रमाणे द्रनो मलिषे ४२वामां आवे छे. ते प्रमाणे धान જીવાભિગમસૂત્ર Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३०५ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६६ विजयदेवाभिषेकवर्णनम् षेकेण विजयं देवमभिषिञ्चति, 'तए णं तस्स विजयस्स देवस्स'-ततः खलु तस्य विजयस्य देवस्य, 'महया महया इंदाभिसेगंसिं वट्टमाणंसि'-महामहतीन्द्राऽभिषेके वर्तमाने सति, 'अप्पेगइया देवा' अप्येकका देवाः विजयायां राजधान्याम्-'णचोदगं' नाऽत्युदकम् प्रभूत जलसंग्रहभावतो वैरस्योपपत्ते, 'णातिमट्टिय'-नाऽतिमृत्तिकम् अतिमृत्तिकाया अपि कर्दमरूपतायाम्-उत्साहवृद्धिजनकत्वाऽभावात्, 'पविरलफुसियं'-अविरलस्पृष्टम्, तत्र-प्रविरलानि धनभावे कर्दभसंभवात् प्रकर्षेण यावता रेणवः स्थगिता भवन्ति तावन्मात्रेणोत्कर्षेण स्पृष्टानि-स्पर्शनानि यत्र वर्षणे तत्प्रविरलस्पृष्टम्, 'दिव्वंसुरभिं' रयरेणुविणासणं'-दिव्यं सुरभिं रजोरेणुविनाशनम् तत्र इलक्ष्णतरारेणु पुद्गलाः रजांसि आख्यायन्ते, तएव पुद्गलाः स्थूलाः सन्तो रेणको भवन्ति रजांसि च रेणवश्चेति रजोरेणवस्तेषामुभयेषां विनाशनम्, 'गंधोदगधासंउस विजयदेव का इन्द्रपद में अभिषेक किया। 'तए णं तस्स विजयस्स देवस्स महता महता इंदाभिसेगंसि वहमाणंसि' इस प्रकार के बडे भारी ठाटबाट से जब विजयदेव का इन्द्रपद में अभिषेक हो रहा था-तब 'अप्पेगइया देवा णचोदगं णाति मट्टियं पविरलफुसियं दिव्वं सुरभि रयरेणुविणासणं गंधोद्गवासं वासंति' कितनेक देवोंने विजया राजधानी में मेघ के रूप में होकर जल के द्वारा छिडकाव किया इसमें अधिक पानी का उपयोग नहीं किया गया वह जलका छिडकाव सिर्फ ऐसा ही हुआ कि जिसमें मार्ग में कीचड नहीं हुई इस तरह विरली बदों वाला पानी छिडका गया इससे उडती हुई धूलि रास्तों में जम गई, अतः पानी की बूदों का और रास्ते की धूलिका केवल आपस में स्पर्श मात्र ही हुआ उससे कीचड रास्ते में नहीं हो पाई माथी से विजयवना छन्द्र ५४मा ममिषे यो 'तए णं तस्स विजयस देवस्स महता महता इंदाभेसेगंसि बट्टमाणसि' के प्रमाणे घा०४ मा समाराई पूर्व न्यारे विश्य हेवन। छन्द्रपहने। मभिषे थतो तो त्यारे अप्पेगइया देवा णच्चोदगं णातिमटियं पविरलफुसियं दिव्वं सुरभिं रयरेणुविणासणं गंधोदगवासं वासंति' डेटा वा भेघना ३॥ धा२५ ४ीने विच्या २४धानीमा જલથી છંટકાવ કર્યો એ છંટકાવમાં વધારે પડતે પાણિને ઉપયોગ કરવામાં આવેલ ન હતો એ છંટકાવ કેવળ એટલેજ કર્યો હતો કે જેથી રસ્તાઓમાં કાદવ ન થાય એ રીતથી વિરલ બીંદુઓ વાળું પાણી છાંટવામાં આવેલ જેથી ઉડતી ધૂળ રસ્તામાં જામી ગઈ. આ રીતે પાણીના બિંદુઓનો અને રસ્તાની ધૂળનો કેવળ પરસ્પર સ્પર્શ માત્રજ થયો. જેથી રસ્તામાં કાદવ ન થયો. કેટલાક जी०३९ જીવાભિગમસૂત્ર Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३०६ जीवाभिगमसूत्रे वासें ति'-गन्धोदकवर्ष वर्षन्ति । 'अप्पेगइया देवा'-अपि केचन देवाः, 'णिहयरयं' निहतरजसं-निहतानि रजांसि यत्र तां निहतरजसम् ‘णट्टरयं' नष्टरजसं-नष्टं रजोयत्र ताम् 'भट्टरयं-भ्रष्टरजसं-वातोद्धृत तया राजधान्यादूरतः पलायितं रजो यस्याः सा-ताम्-अभ्रमेवार्थमेकार्थिक विशेषणद्वयेन प्रकटयति-'पसंतरयं' प्रशान्तरजसम्, 'उवसंतरयं करेंति' उपशान्तरजसं विजयां राजधानी कुर्वन्ति । 'अप्पेगइया देवा' अप्येककाः केचन देवाः, 'विजयं रायहाणी '-विजयां राजधानीम्, 'सभितर बाहिरियं' सर्वाभ्यन्तरबाह्याम् 'आसित्त सम्मज्ज्रित्तोवलित्तं' आसिक्त-सम्माकितनेक देवोंने उस समय रजरेणु विनाशक छोटे बडे धूलि के कणों को शान्त करने वाले ऐसे दिव्य सुगंधित जल की वर्षा की 'अप्पेगतिया देवा णिहतरयंणहरयं भट्टरयं कितनेक देवोंने उस समय विजया राजधानी को निहत रजवाली नष्ट रजवाली भ्रष्टरजबाली अतएव 'पसंतरयं, उवसंतरयं करेंति' प्रशान्त रजवाली उपशांत रजवाली बनाया यद्यपि ये सब शब्द एकार्थ के ही वाचक है परन्तु सूक्ष्मता से जब इनके अर्थ का विचार किया जाता है तो इन सब शब्दों का अर्थ अलग२ प्रतीत होता है जैसी उडती हुई धूलिको या पडी हुई धूलिको दाबदाब कर दबा देना यह अर्थ निहतरजका है धूलिको वहां से बिलकुल साफ कर देना इसका नाम नष्टरज है तथा वहां से धूलिको उठाकर दूसरी जगह फेक देना इसका नाम भ्रष्टरज है अब विजयाराजधानी की स्थिति धूलिको लेकर ऐसी हो गई तब वह प्रशान्तरजवाली और उपशमनरजवाली बन गई 'अप्पेगइया देवा विजयं रायहाणि' कितनेक देवोंने उस समय विजया राजधानी को 'अभिंतर बाहिरियं' દેએ તે સમયે રજરેણુને શમાવના નાના મોટા ધૂળના કણને શમન કરવાवायसवाहित्य भने सुमधीवा रजनी १२सा४ १२साव्या. 'अप्पेगइया देवा णिहतरयं णट्टरयं भटूरयं' ८६॥ देवाय ते समये विन्या२०४पानी नित२४वाजी नष्ट२०४ाजी भृष्ट२०४पाणी अने तेथी। 'पसंतरयं डवसंतरयं करें ति' પ્રશાન્ત રજવાળી બનાવી. ઉપશાંત રજવાળી બનાવી છે કે આ બધા પદે એકાથ બતાવનારા છે. પરંતુ સૂક્ષમપણાથી જ્યારે તેને વિચાર કરવામાં આવે તે એ બધા શબ્દનો અર્થ જ દેજ જણાય છે. જેમકે–ઉડતી ધૂળને અથવા પડેલ ધૂળને દબાવી દબાવીને દબાવી દેવી એ અર્થ નિહરજ એ શબ્દને છે. ધૂળને ત્યાંથી બિલકુલ સાફ કરવી એ નષ્ટરજ પદને અર્થ છે. તથા ધૂળને ત્યાંથી ઉઠાવીને બીજે સ્થળે ફેંકી દેવીએ ભ્રષ્ટજ એ શબ્દનો અર્થ છે. આ પ્રમાણે વિજયારાજધાની છૂળ વિનાની બની ગઈ ત્યારે તે પ્રશાન્તરજ વાળી અને ઉપશમન २०४वाजी मनी 15 'अप्वेगईया देवा विजयं रायहाणि' ८८४ हेवास से मते જીવાભિગમસૂત્ર Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६६ विजयदेवाभिषेकवर्णनम् ३०७ जित्तो-पलिप्ताम्, आसेचित-सम्मार्जितोपलिप्तां, जलसेचन-कचवरशोधनगोमयाधुपलेपनैः कुर्वन्ति 'सित्तसुइ सम्मट्टरत्थंतरावणवीहियं करेंति-सिक्तशुचि-सम्मृष्ट-रथ्यान्तराऽऽपणवीथिका कुर्वन्ति जलेन सिक्तानि-अतएव-शुचीनि पवित्राणि सम्मृष्टानि संमार्जितानि कचवराऽपनोद नेन रथ्यान्तराणि-आपणवीथयो हट्टमार्गों यस्यां सा तां तथा कुर्वन्ति, । 'अप्पेगइया देवा विजयं रायहाणि मंचातिमंचकलियं करेंति'-अपि नाम केचन देवा विजयां राजधानी मञ्चातिमश्चैः कलितां कुर्वन्ति, 'अप्पेगइया देवा विजयं रायहाणि' अप्येककाः केचन देवा विजयां राजधानीम्-‘णाणाविहरागरंजिय ऊसियजय विजयवेजयंती पडागर्मडियं करेंति-नानाविधरागरञ्जितोच्छ्रितविजयवैजयन्तीपताकातिपऽताका मण्डितां कुर्वन्ति तत्र-नानाविधैः अनेकविशिष्टभेदवद्भिः रागैः रञ्जिता उच्छ्रिताः अर्व स्थापिताश्च याः जयविजयद्योतिकाः वैजयन्तीपताकातिपताकास्ताभिर्मण्डितां भीतर एवं बाहर से-सब तरफ से 'आसित्तसम्मजित्तोवलितं' जलका छिडकाव देकर और पोछ पोछकर तथा उसे लीप पोतकर उसकी 'सितसुइसम्मट्ठरत्यंतरावणवीहियं करेंति' गलियों को उसके बाजार के रास्तों को बिलकुल साफ सुतराकरने में लगे हुए थे 'अप्पे गइया देवा विजयं रायहाणिं मंचातिमंचकलितं करेंति' कितनेक देव इस समय विजयाराजधानी को मंचों के ऊपर मंचे जिसमें विछाई जा रही हैं। इस प्रकार की करने में लगे हुए थे 'अप्पेगइया देवा विजयं रायहाणि णाणाविहरायरंजिय ऊसिय जयविजयवेजयन्ती पडागातिपडागमंडियं करेंति' कितनेक देव विजयाराजधानी को अनेक प्रकार के रंगों से रंगी हुई एवं जय सूचक विजय वैजयन्ती नामकी पताकाओं पर पताकाओं से मंडित करने में लगे हुए थे 'अप्पेगइया देवा विजयं (१०४या २४थानीने 'अब्मिंतर बाहिरियं' २५४२ २५ने १७२थी मधी माथी 'आसित्तसम्मजितोवलित' पाणीनी ४१ ४ीने तथा छी पूछीन तथा तर सीपी पातीन तेनी 'सित्तसुइ सम्मट्टरत्यंतरावणवीहियं करेंति' तेनी लियोन तना मरना २स्तासाने मेम सा सु३ ४२वामा खासा ता. 'अप्पेगइया देवा विजयं रायहाणिं मंचातिमंचकलितं करेंति' से मते ॥ ॥ विया રાજધાનીને મંચની ઉપર મંચે જેમાં પાથરવામાં આવે તેવા પ્રકારથી શણું ॥२पामा लागेसा ता. 'अप्पेगइया देवा विजयं रायहाणिं णाणाविह रायरंजिय ऊसिय जयविजयवेजवन्ती पडागातिपडागमंडियं करेंति' 2 वो વિજય રાજધાનીને અનેક પ્રકારના રંગથી રંગવામાં તેમજ જય સૂચક વિજય વૈજયન્તી નામની ધજાઓની ઉપર ધજાઓથી શણગારવામાં લાગ્યા હતા. જીવાભિગમસૂત્ર Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३०८ जीवाभिगमसूत्रे कुर्वन्ति, 'अप्पेगइया देवा विजयं रायहाणिं लाउल्लोइयमहियं करेंति-अप्येकका देवा विजयां राजधानी लाउल्लोइयमहितां गोमयोदकादिना लिप्तां कुर्वन्ति, 'अप्पेगइया देवा विजयं रायहाणि' अप्येकका देवा विजयां राजधानीम्-'गोसीससरसरत्तचंदणददरदिण्णपंचगुलितलं करेंति' गोशीर्षसरसरक्तचन्दनदर्दरदत्त पञ्जा गुलितलैश्चित्रितां कुर्वन्ति, 'अप्पेगइया देवा विजयं रायहाणिं' अप्येककाः केचन देवा विजयां राजधानीम्-'उवचिय चंदणकलसं चंदणघड सुकय तोरणपडिदुवारदेसभागं करेंति'-उपचितचन्दनकलशाम् चन्दनघटसुकृत तोरणप्रतिद्वारदेशभागां कुर्वन्ति, 'अप्पेगइया देवा विजयं रायहाणिं' अप्येककादेवाः विजयां राजधानीम्रायहाणिं लाउल्लोइय महियं करेंति' कितनेक देव उस विजया राजधानी को गोमय आदि से लीपने में लगे हुए थे और उदक आदि से तर करने में लगे हुए थे या उसमें जगह जगह चंदवा बांधने में लगे हुए थे 'अप्पेगइया देवा विजयं रायहाणिं' कितनेक देव उस विजया. राजधानी को 'गोसीससरसरत्तचंदणदद्दरदिण्णपंचंगुलितलं करेंति' गोशीर्ष चंदनसरसरक्तचंदन एवं दर्द र चन्दन के लेपों से अपने हाथों को लिप्त करके पांचों अंगुलियों से युक्त छापों वाली कर रहे थे 'अप्पेगइया' कितनेक देव "विजयं रायहाणि विजयाराजधानी को 'उवचियचंदणघडसुकयतोरणपडिदुवारदेसभागं करेंति' प्रत्येक दरवाजों पर जहां चन्दन के घट रखे गये हैं और उन्हीं के तोरणों से जहां का प्रत्येक द्वार सजाया गया है ऐसी बनाने लगे हुए थे 'अप्पेगइया देवा विजयं 'अप्पेगइया देवा विजयं रायहाणिं लाउल्लोइयमहियं करेंति' मा हेवो ये विया રાજધાનીને ગોમય– ગાયના છાણ વિગેરેથી લીપવામાં લાગેલા હતા અને પાણી વિગેરેથી તરબોળ કરવામાં લાગેલા હતા. અથવા તેમાં સ્થળે સ્થળે ચંદરવા मांधवामा सीमा ता. 'अप्पेगइया देवा विजयं रायहाणिं टा हेवा से विय २४थानीने 'गोसीससरसरत्तचंदणददरद्दिण्णपंचंगुलितलं करें ति' शी ચંદન સરસ રકત ચંદન અને દર ચંદનના લેપથી પિતાના હાથમાં લેપ કરીને પાંચે આંગળીયોથી યુકત એવા છાપવાળી બનાવી રહ્યા હતા અર્થાત્ हथिन। था। सावी रह्या ता. 'अप्पेगइया' ४८४ । 'विजय रायहाणि' (वय यानीने 'उवचिय चंदणघडसुकयतोरणपडिदुवारदेसभागं करेंति' ४२४ ४२१ानयानी ५२ यां यन ४स।। रामपामा मासा उता અને તેનાજ તોરણથી જ્યાંના દરેક દ્વારે સજાવવામાં આવેલા હોય એવા मनावामा मेवा मनावामागे ता. 'अप्पेगइया देवा विजयं रायहाणिं' જીવાભિગમસૂત્ર Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६६ विजयदेवाभिषेकवर्णनम् ३०९ 'आसत्तोसत्तविपुलवट्टवग्धारियमल्लदामकलावं करेंति'-आसक्तोत्सत विपुलवृत्तवग्धारित [अवलंबित] माल्यदामकलापां कुर्वन्ति, 'अप्पेगइया देवा'-अप्येकका देवाः, विजयं रायहाणी' विजयां राजधानीम् -'पंचवण्णसरसमुरभि मुक्कपुप्फपुंजोवयारकलियं करेंति'–पञ्चवर्णसरससुरभिमुक्तपुष्यपुञ्जोपचारकलितां कुर्वन्ति, 'अप्येयइया देवा विजयं रायहाणी'-'अप्येकका देवा विजयां राजधानीम् 'कालागुरुपवरकुंदुरुक्कतुरुक्कधूवमघमघायमान गंधुद्धृयाभिरामं करेंति'-कालागुरुप्रवरकुन्दरुष्कतुरुष्कधूपमघमघायमान गन्धोद्धृताऽभिरामं कुर्वन्ति । 'सुगंधवरगंधियं गन्धवट्टिभूयं करेंति'-सुगन्धवरगन्धगन्धिताम्-अतएव गन्धवर्तिभूतां कुर्वन्ति एतेषां विशेषणानां व्याख्यानं प्राक्वर्णित विजयाराजधानी प्रकरणादेव-ज्ञातव्यम् । 'अप्पेरायहाणि' कितनेक देव उस विजयाराजधानी को 'आसत्तोसत्तविपुलवश्वग्धारियमल्लदामकलावं करेंति' ऊपर से नीचे तक लटकने वाली बडी२ गोलाकार पुष्पमालाओं से श्रृङ्गारित कर रहे थे 'अप्पेगइया देवा विजयं रायहाणिं' कितनेक देव उस विजयाराजधानी को 'पंचवण्णसरससुरभिमुक्कपुष्फपुंजोवयारकलियं केरेंति पांच वर्षों के श्रेष्ठ सुगंधित पुप्षों के पुंजो से युक्त बना रहे थे । 'अप्पेगइया देवा विजय रायहाणिं' कितनेक देव उस विजयाराजधानी का 'कालागुरुपवरकुंदरुक्कतुरकधूवमघ मघायमानगंधुद्धृयाभिरामं करेंति' कृष्णागुरु उत्तम कुन्दुरुक्क एवं तुरुष्क-लोमान-जला२ कर उठी हुई सुगन्ध का महकवाली बना रहे थे 'सुगंधवर गंधियं गंधवहिभूयं करेंति' अतएव वह राजधानी ऐसी लग रही थी कि मानों यह सुगंध से विशिष्ट हुई गंध की वर्तिका-बत्ती-ही है इन सब विशेषणों की व्याख्या विजया राजधानी के प्रकरण में पहले किया गया हैं अतः वहां टमा हेवाय वि०८या २४धानीन 'आसत्तोसत्तविपुलवटूट वग्धारियमल्लदामकलावं करें ति’ ७५२थी नाये सुधी सटवावाजी मोटी मोटी गौण मानी पुष्पानी भाणामाथी सारी २६ ता. 'अप्पेगइया देवा विजयं गयहाणि' टमा देवास विया पानीने 'पंचवण्णसरससुरभिमुक्कपुप्फपुजोवयारकलियं करें ति' પાંચ રંગના ઉત્તમ અને સુગંધવાળા પુના ઢગલા વાળી બનાવી રહ્યા હતા. 'अप्पेगइया देवा विजयं रायहाणि' मा वामे विया यानीने 'कालागुरुपवरकुंदुरुक्कतुरुक्कधूवमधमघायमाणगंघुझ्याभिरामं करें ति' कृष्ण अशु३, ઉત્તમકુંદુરૂકક, અને તુરૂષ્ક,-લબાનને સળગાવીને તેમાંથી નીકળતી સુગંધવાળી मनावता ता. 'सुगंधवरगंधियं गधवट्टिभूय' २।४।२४थी पिया यानी એવી લાગતી હતી કે જાણે આ નગરી વિશેષ પ્રકારના સુગંધ દ્રવ્યની વૃત્તિકા -વાટજ છે. આ બધા વિશેષણની વ્યાખ્યા વિજયા રાજધાનીના પ્રકરણમાં જીવાભિગમસૂત્ર Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३१० जीवाभिगमसूत्रे गया देवा हिरणवासं वासंति' अप्येकका देवा हिरण्यवर्ष वर्षन्ति, 'अप्पेगइया देवा सुवण्णवासं वासंति- अप्येकका देवाः सुवर्णवर्षा वर्षन्ति, सुवर्णवर्षा कुर्वन्ति इत्यर्थः 'अप्पेगा देवा एवं रयणवासं' - अप्येके देवा रत्नवर्ष वर्षन्ति, - ' वइरवास' वज्रवर्ष वर्षन्ति, 'पुष्पवासं' पुष्पवर्ष वर्षन्ति, 'मल्लवास' - माल्यवर्ष वर्षन्ति, 'गंधवासं ' गन्धानां वर्षा कुर्वन्ति, 'चुण्णवासं' - चूर्णानां वर्ष' वर्ष न्ति, 'वत्थवासं' आहरणवासं'वस्त्राभरणयोर्षर्ष वर्षन्तीति । 'अप्पेगइया देवा हिरण्णविहिं भाईति' - अप्येकका देवाः शेष देवेभ्यः हिरण्यविधिं भाजयन्ति विश्राणयन्ति ददन्तीतिभावः । एवं' सुवण्णविधिं भाजयन्ति ददतीत्यर्थः, 'रयणविधिं वइरविधि' - रत्नविधिं वज्रविधिं भाजयन्ति ददति, 'पुष्कविधि मलविधिं गंधविधिं पुष्पमाल्यगन्धानां विधिं भाजयन्ति, चूर्णविधिव, 'वत्थविधिं आभरणविधि' वस्त्राभरणानां विधिं भाजयन्ति । इति से इसे देखलेना चाहिये 'अप्पेगइया देवा सुवण्णवासं वासंति' कितनेक देवों ने उस समय सुवर्ण की बरषा की 'अप्पेगइया देवा एवं रयणावास' कितनेक देवोंने उस समय रत्नों की वरषा की, 'वरवास' वज्ररत्नों की वर्षा की 'पुप्फावासं' पुष्पों की वरषा की, 'मल्लवासं' मालाओं को वरषा की 'गंधवासं' गंध की वर्षा की 'चुण्णवासं' सुगंधित चूर्ण की वरषा की 'वत्थवासं' वेश-कीमती वस्त्रों की वरषा की 'आभरणवासं' आभरणों की वर्षा की 'अप्पेगइया देवा हिरण्णवीहिं भाइति' कितनेक देवोंने सुवर्णका दान दिया 'रयणवीधि' रत्नों का दान दिया 'वइरविधिं' वज्ररत्नों का दान दिया 'पुष्पविधि, मल्लविधि, गंधविधि' पुष्पों का दान दिया, मालाओंका दान दिया, सुगंधित द्रव्यों का दान दिया 'चुण्णविधि, वत्थविधि, आभरणविधि' चूर्णका दानदिया, वस्त्रों का दान दिया, और आभ - पहेला ५२वामां भावी गयेस छे. तेथी ते त्यांथी समल सेवी 'अप्पेगइया देवा सुवण्णवासं वासंति' डेटा देवोये ते वयते सोनानो परसाद वरसाव्या. 'अप्पेगइया देवा एवं रयणवासं' डेंटला हेवाथे से सभये रत्नोन परसाह १२साव्या. 'वइरवासं, १ रत्नोनो वरसाद परसाव्या. 'पुप्फावासं' पुष्योनो व२साढ वरसाव्या ‘मल्लवास' भाणामनो वरसाद परसाव्या. 'गंधवास' सुगंध द्रव्यनो वरसाह परसाव्या. 'चुण्णवासं' सुगंधित यूर्णुना परसाह वरसाव्या. 'वत्थवास' श्रीमती वस्त्रोनो परसाह वरसाव्या. 'आहरणवासं' आभूषणोनो वरसाह वरसाव्या. 'अप्पेगइया देवा हिरण्णवीहिं भाइंति' डेटा देवो सोनाना हान हीघा. 'रयणवीहिं' डेटला देवोये रत्नाना हान हीघा 'वईरवीहिं' डेटला हेवा व रत्नोना हान हीधा. 'पुप्फवीहिं, मल्लवीहिं, गंधवीहिं उटलाई देवाखे पुण्योना દાન દીધા માળાઓના દાન દીધા સુગ ંધિત દ્રવ્યેના દાન दीघा 'चुण्णवीहिं જીવાભિગમસૂત્ર w Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. ६६ विजयदेवाभिषेकवर्णनम् ३११ 'अपेगइया देवा दुयनविधिं उवसेंति - अप्येकका देवा द्रुतनामक द्वाविंशति तमां नाटयविधि मुदर्शयन्ति, अत्र खल द्वत्रिंशत्प्रकारका नाटयविधयो भवन्ति ते च येन क्रमेण भगवतो वर्द्धमानस्वामिनः पुरतः सूर्यामदेवेनभाविता राजप्रश्नीयोपाने, ते - इहापि प्रदर्श्यन्ते, तत्र स्वस्तिक श्रीवत्सनन्दावर्त वर्द्धमानक भद्रासन कलश मत्स्य दर्पणाssख्याष्टमङ्गलाकाराऽभिनयात्मकः प्रथमो नाट्यविधिः - द्वितीयःआवर्त - प्रत्यावर्तश्रेणि प्रश्रेणीस्वस्तिकपुष्यमाणवक वर्द्धमानकमत्स्याण्डक मकराण्डकजारमारपुष्पावलि पत्र सागरतङ्ग वासन्तीलता पद्मला भक्तिचित्राभिनयात्मकः - २ तृतीयः - ईहामृग ऋषभतुरग नरमकर विहग व्याल किन्नररुरुरणों का दान दिया 'अप्पेगझ्या देवा' कितनेक देवोंने 'दुयं नहविधि उवदंसेति' द्रुतनामक रखी नाट्यविधिका प्रदर्शन किया, नाटयविधियां ३२ प्रकार की होती हैं ये जिस क्रम से भगवान् वर्द्धमानस्वामी के समक्ष सूर्याभदेव ने राजप्रश्नीय उपासकाङ्ग में प्रकट की हैं वे सब उसी तरह से यहां पर भी देवों ने की ऐसा यहां दिखाया जाता है । इनमें स्वस्तिक, श्रीवत्स, नन्दावर्त, बर्द्ध मानक, भद्रासन, कलश, मस्त्य, और दर्पण - नामके जो अष्टमंगल द्रव्य है इन आठ मंगल द्रव्यों के आकारका अभिनयरूप जो नाटयविधि हैं वह प्रथम नाटयविधि है १ आवर्त्त प्रत्यावर्त्त श्रेणी प्रश्रेणी स्वस्तिक पुष्पमाणवक, वर्द्धमानक मस्ल्याण्डक मकराण्डक जारमार पुष्पावलिपत्र पत्र सागरतरङ्ग, वासन्तीलता, पद्मलता, इन सब रचना करने रूप जो अभिनय है वह द्वितीय नाट्यविधि है२ ईहामृग, ऋषभ, तुरंग, नरमकर, विहग, व्याल, वत्थवीधिं आभरणवीधिं' यूर्णाना हान हीघा वस्त्रोना हान हीघा, सने मालूषोना हान हीधा. 'अप्पेगइया देवा' डेटला देवो. 'दुयं नट्टविधिं उवद सेंति' દ્રુતનામના નાટયવિધીનું પ્રદર્શન કર્યું. નાટયવિધિ ૩૨ બત્રીસ પ્રકારની હાય છે. એ નાવિધિ જે કમથી શ્રીભગવાન વમાન સ્વામીની સન્મુખ સૂર્યાંલદેવે રાજપ્રશ્નીય ઉપાંગમાં પ્રગટ કરેલ છે. એ તમામ ક્રમ એજ રીતે અહીંયાં પણ દેવાએ ખતાન્યેા. એ પ્રમાણે અહીયાં બતાવવામાં આવે છે. તેમાં स्वस्ति४, श्रीवत्स नहावर्त, वर्षभान, मद्रासन, उत्सश, मत्स्य, भने हर्षा એ નામના જે આડ માંગલ દ્રવ્યે છે. એ મગલ દ્રવ્યના આકારની જે અભિ नय ३५ नाटयविधि छे. ते पडेची नाटयविधि छे. १, आवर्त, प्रत्यावर्त श्रेणी, પ્રશ્રેણી, સ્વસ્તિક, પુષ્પમાણુવક, વર્ધમાનક; મત્સ્યાંડક મકરાણ્ડક જારમાર પુષ્પાવલીપત્ર પત્ર, સાગરતરંગ, વાસંતીલતા, પદ્મલતા આ બધી રચના કરવા રૂપ જે અભિનય છે એ બીજી નાટવિવિધ છે. ર. જીવાભિગમસૂત્ર Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३१२ जीवाभिगमसूत्रे सरभचमरकुञ्जरवनलता पद्मलताभक्तिचित्रात्मकः ३ चतुर्थः-एकतश्चक्र द्विधातश्चक्र एकतश्चक्रवाल द्विधातश्चक्रवालचक्रार्धचक्रवालाभिनयात्मकः-४ पञ्चमः-चन्द्राबलिप्रविभक्ति सूर्यावलिप्रविभक्ति वलयावलिप्रविभक्ति हंसावलिप्रविभक्ति तारावलिप्रविभक्ति मुक्तावलिप्रविभक्ति रत्नावलिप्रविभक्ति पुष्पावलिप्रविभक्ति नामानाट्यविधिः-५। षष्ठश्चन्द्रोद्गमप्रविभक्ति सूर्योद्मप्रविभक्ति-आत्मकः उद्रमोद्गमनप्रविभक्तनामा-६ । सप्तम श्चन्द्रागमन-सूर्यागमन-प्रविभक्त्यभिनयास्मक आगमनागमनाविभक्तिनामा-७ अष्टमः चन्द्रावरणप्रविभक्ति-सूर्यावरण प्रविभक्त्यात्मक आवरणावरणप्रविभक्तिनामा ८ नवमः- चन्द्रास्तमनप्रविभक्ति किन्नर, रुरु, सरभ, चमर, कुञ्जर, वनलता, पद्मलता, इन सबकी रचना करने रूप जो नाटयविधि हैं, वह तृतीय नाट्यविधि हैं ३ एकतः चक्र, द्विधातोवक्र, एकतः-चक्रवाल, द्विधातः चक्रवाल, चक्रार्ध चक्रवाल इनके अभिनयात्मक जो नाटयविधि हैं, वह चतुर्थ नाट्यविधि हैं४ । चन्द्रावलि प्रविभक्ति सूर्यावलि प्रविभक्ति वलयावलि प्रविभक्ति हंसावलि प्रविभक्ति तारावलि प्रविभक्तिमुक्तावलिप्रविभक्ति रत्नावलि प्रविभक्ति और पुष्पावलिप्रविभक्ति नामकी जो नाटयविधि हैं वह पांचवीं नाटयविधि हैं चन्द्रोद्मप्रविभक्ति, एवं सूर्योद्मप्रविभक्ति इनकी जो अभिनयात्मक नाट्यविधि हैं ५। वह उद्गमोद्भमन नामकी६ वीं नाटयविधि है। जिस नाटयविधि में चन्द्र के आगमनका एवं सूर्य के आगमन का अभिनय किया जाता है वह ७ वीं अभिनयात्मक प्रविभक्ति नामकी नाटयविधि हैं जिस नाटयविधि में चन्द्र के आवरण होने रूप घडामा, ऋषन, तु२, न२४२, वि, व्यास-स५, पिन्न२, ३३, स२१, ચમર, કુંજર, વનલતા પદ્મલતા આ બધાની રચના કરવા રૂપ જે નાટથવિધિ छ त्री नायविधि छ.3 ओत:१४, विधाताव४, सेत:यास, द्विधात: ચકવાલ, ચકા-ચકવાલ, આના અભિનયાત્મક જે નાટવિધિ છે. એ ચોથા પ્રકારની નાટવિધિ છે. ચંદ્રાવલિ પ્રવિભક્તિ, તારાવલિપ્રવિભક્તિ, મુક્તા વલિપ્રવિભક્તિ, હંસાવલિ પ્રવિભક્તિ અને પુષ્પાવલિ પ્રવિભક્તિ, નામની જે નાટ્યવિધિ છે તે પાંચમાં પ્રકારની નાટચવિધિ છે. પંચદ્રિોમ પ્રવિભક્તિ અને સૂર્યોદ્રમાં પ્રવિભક્તિ, એની જે અભિનયાત્મક નાટ્યવિધિ છે. તે ઉદ્રમો ક્રમ એ નામની છઠ્ઠા પ્રકારની નાટ્યવિધિ છે. ૬ જે નાટચવિધિમાં ચંદ્રના આગમનને અને સૂર્યના આગમનને અભિનય કરવામાં આવે છે તે સાતમી અભિનયાત્મક પ્રવિભક્તિ એ નામની નાટયવિધિ છે. ૭ જે નાટવિધિમાં ચંદ્રના આવરણ થવારૂપ અને સૂર્યના આવરણ થવારૂપ અભિનય બતાવવામાં જીવાભિગમસૂત્ર Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६६ विजयदेवाभिषेकवर्णनम् सूर्यास्तमनप्रविभक्त्यभिनयात्मकोऽस्तमयनाऽस्तमयनप्रविभक्तिनामा ९ दशम:चन्द्रमण्डलप्रविभक्ति - सूर्ममण्डलप्रविभक्ति नागमण्डलप्रविभक्ति-यक्षमण्डलप्रविभक्ति-भूतमण्डलप्रविभक्ति-अभिनयात्मको मण्डलप्रविभक्तिनामा १० एकादश ऋषभमण्डलप्रविभक्ति-सिंहमण्डलप्रविभक्ति-हयविलंबित - गजविलंबित-हयविलसित-गजविलसित-मत्तहयविलसित - मत्तगजविलसित-मत्तहयविलंबित-मत्तगजविलंबिताऽभिनयो द्रुतविलंबितनामा ११ द्वादशः-सागरप्रविभक्ति नागप्रविभत्तयभिनयात्मकः सागर-नागप्रविभक्ति नामा १२ त्रयोदशः-नन्दाप्रविभक्ति चम्पाप्रविभक्त्यभिनयात्मको नन्दा-चम्पाप्रविभत्तयात्मक १३चतुर्दशः-मत्स्याण्ड और सूर्य के आवरण होने रूप अभिनय का प्रदर्शन किया जाता है वह आठवीं आवरणावरण नामकी नाटयविधि है जिस नाट्यविधि में चन्द्र के अस्त होने का और सूर्यका अस्त होने का अभिनय दिखाया जाता है वह नाट्यविधि अस्तमयनास्तमयन नामकी नवमी नाटयविधि है । जिस नाट्यविधि में चन्द्रमंडल, सूर्यमंडल, नागमंडल यक्षमंडल, भूतमंडल, इनका अलग अलग अभिनय करके दिखायाजाता है । वह मंडल प्रविभक्ति नामकी १०वीं नाटयविधि है । ऋषभमंडल प्रविभक्ति, सिंहमंडल प्रविभक्ति, हयविलम्बित प्रविभक्ति, गजविलम्बित प्रविभक्ति, हयविलसित, गजविलसित, मत्तहयविलसित, मत्तगजविलसित, मत्तहयविलम्बित, एवं मत्तगजविलम्बित इन सबका अभिनय जिसमें दिखाया जाता है वह नाट्यविधि द्रुतविलम्बित नामकी ११ वीं नाटयविधि है । सागर प्रविभक्ति और नागप्रविभक्ति का अभिनय जिसमें दिखाया जाता है । वह सागर આવે તે આવરણવરણ નામની આઠમી નાથવિધિ છે. જે નાટ્યવિધિમાં ચંદ્રન અસ્તથવાને અને સૂર્યને અસ્ત થવાને અભિનય બતાવવામાં આવે છે તે નાટ્યવિધિ અસ્તમયનાસ્તમય એ નામની નવમી નાટ્યવિધિ છે. જે નાટયવિધિમાં ચંદ્રમંડલ, સૂર્યમંડલ, નાગમંડલ, યક્ષમંડલ, ભૂતમંડલ, એ બધાને જુદે જુદે અભિનય કરીને બતાવવામાં આવે છે. એ મંડલ પ્રવિભક્તિ નામની ૧૦ દસમી નાટચવિધિ છે. 2ષભમંડલ પ્રવિભક્તિ સિંહમંડલ પ્રવિભક્તિ, વિલસિત, ગજવિલસિત. મત્તેહયવિલસિત. અને મત્તગજવિલસિત આ બધાને જેમાં અભિનય બતાવવામાં આવે છે. તે દ્રતવિલખિત નામની અગિયારમી નાટચવિધિ છે. ૧૧ સાગર પ્રવિભક્તિ અને નાગ પ્રવિભક્તિનો જેમાં અભિનય બતાવવામાં આવે છે, તે સાગર નામની બારમી નાટચવિધિ છે. ૧૨ નંદા પ્રવિભક્તિ, અને ચંપા પ્રવિભક્તિને જેમાં અભિનય બતાવવામાં जी०४० જીવાભિગમસૂત્ર Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे प्रविभक्ति - मकराण्डकप्रविभक्ति जारप्रविभक्तिमारप्रविभक्त्यभिनयात्मकः मत्स्याण्डकमकराण्डक-जारमारप्रविभक्तिनामा कथ्यते -१४ पञ्चदशः कइति ककारप्रविभक्तिः खइति खकारप्रविभक्तिः - गइति गकार प्रविभक्तिः - घइति घकार प्रविभक्तिः - ङइति ङकार प्रविभक्तिः इत्येवं क्रमभाविककारादि प्रविभक्तच मिनयात्मकःककार - खकार - गकार - घकार - ङकार प्रविभक्तिनामा - १५ एवं - षोडशः - चकार - छकार-जकार- झकार - ञकार प्रविभक्ति नामा- १६ सप्तदशः-टकार- ठकारढकार - णकार प्रविभक्तिनामा १७ अष्टादश - स्तकार - थकार - दकार-धकारनकार प्रविभक्तिनामा १८ एकोनविंशति - पकार - फकार - बकार - भकार-मकारप्रविभक्तिनामा १९ विंशतिर्नाटयविधिः - अशोक पल्लवप्रविभक्त्याम्रपल्लव नामकी १२वीं नाटयविधि है । नन्दा प्रविभक्ति और चम्पाप्रविभक्ति का अभिनय जिसमें दिखाया जाता है। वह १३ वीं नाटयविधि हैं । इस नाटयविधि का नाम नन्दा चम्पा प्रविभक्ति है मस्त्याण्डक प्रविभक्ति, मकराण्डप्रविभक्ति, जार प्रविभक्ति, मार प्रविभक्ति इनका अभिनय जिसमें दिखाया जाता है, वह १४वीं नाट्यविधि हैं इसका नाम मत्स्याण्डक मकराण्डक जारमारप्रविभक्ति है जिस नाटयविधि में क ख ग घ और इनकी प्रविभक्ति का अभिनय दिखाया जाता है, वह १५ वीं नाटयविधि है । जिस नाट्यविधि में चकार छकार जकार झकार त्रकार की प्रविभक्ति का अभिनय दिखाया जाता है वह १६वीं नाटयविधि है । ट ठ ड ढ और ण इनकी प्रविभक्ति का अभिनय जिसमें दिखाया जाता है वह १७वीं नाट्यविधि है । त थ द ध और न इनकी प्रविभक्ति का जिसमें अभिनय दिखाया जाता है, वह १८वीं नाटयविधि हैं प फ ब भ और म इनकी આવે તે તેરમી નાટવિધિ છે. ૧૩ આ નાટચવિધિનું નામ નંદા ચંપા પ્રવિભક્તિ એ પ્રમાણે છે. મત્સ્યાંડક પ્રવિભક્તિ, મકરાંડક પ્રવિભક્તિ, જાર પ્રવિભક્તિ, મારપ્રવિભક્તિ આના જેમાં અભિનય બતાવવામાં આવે છે. તે ચૌદમી નાટવિવિધ છે, આનું નામ મત્સ્યાંકડક મકરાંડક જારમાર પ્રવિભક્તિ એ પ્રમાણે છે. ૧૪ જે નાવિધિમાં ચકાર, કાર, જકાર; ઝકાર, બેકાર પ્રવિભક્તિના અભિનય ખતાવવામાં આવે છે તે સેાળમી નાટચવિધિ છે. ૧૬ ટ, ઠ, ડ, ઢ અને ણુ આની પ્રવિભક્તિના જે નાટવિધિમાં અભિનય બતાવામાં આવે છે. તે સત્તરમી નાવિધિ છે. ૧૭ જે નાવિધિમાં ત, થ, દ, ધ, અને ન આની પ્રતિવિભક્તિના અભિનય બતાવવામાં આવે તે અઢારમી નાટવિવિધ છે. ૧૮ જે નાટ્યવિધિમાં ૫, રૅ, બ, ખ, અને મ ની પ્રવિભક્તિને ३१४ જીવાભિગમસૂત્ર Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. ६६ विजयदेवाभिषेकवर्णनम् ३१५ प्रविभक्ति जम्बूपल्लवप्रविभक्तिकोशोवपल्लवप्रविभक्त्यभिनयात्मकः पल्लवप्रविभक्तिनामा - २० एकविंशतिस्तु - पद्मलताप्रविभक्ति - अशोकलता - प्रविभक्ति चम्पकलता प्रविभक्ति चूतलता प्रविभक्ति वनलता प्रविभक्ति वासन्ती लताप्रविभक्ति-अतिमुक्तकलता प्रविभक्ति श्यामलताप्रविभक्त्यिभिनयात्मको लताप्रविभक्तिनामा २१ द्वाविंशति - द्रुतनामा २२, त्रयोविंशतितमो विलम्बित नामा - २३ चतुर्विंशतितमो द्रुतविलम्बितनामा २४ पञ्चविंशतिः - अश्चितनामा २५ षडविंशति तमो रिभितनामा २६ सप्तविंशतितमो अंचितरिभितनामा २७ अष्टाविंशतितमः - आरभटनामा २८ एकोनत्रिंशत्तमो - भसोलनामा २९ त्रिंशत्तमः - आरभट भसोप्रविभक्ति का जिसमें अभिनय दिखाया जाता है वह १९वीं नाटयविधि हैं । जिसमें अशोक पल्लवों की प्रविभक्ति, आम्र के पल्लवों की प्रविभक्ति, जम्बूके पल्लवों को प्रविभक्ति एवं कोशाम्बके पल्लवों की प्रविभक्ति का प्रदर्शन किया जाता है। वह पल्लव प्रविभक्ति नामकी २०वीं नाटयविधि हैं जिसमें पद्मलता प्रविभक्ति, अशोकलता प्रविभक्ति चम्पकलता प्रविभक्ति चूतलता प्रविभक्ति, वनलता प्रविभक्ति, वासन्तीलता प्रविभक्ति, अतिमुक्तकलता प्रविभक्ति और श्यामलता प्रविभक्ति का अभिनय प्रदर्शित किया जाता हैं वह लता प्रविभक्ति नामकी २१वीं नाटयविधि हैं २२वीं नाटयविधिका नाम द्रुत है । २३वीं नाटयविधिका नाम विलम्बित हैं । २४वीं नाटयविधिका नाम द्रुतविलम्बित हैं २५वीं नाटयविधिका नाम अश्चित है २६वीं नाटयविधिका नाम रिभित हैं । २७वीं नाटयविधिका नाम अंचितरिभित है અભિનય ખતાવવામાં આવે તે ઓગણીસમી નાટવિવિધ છે. ૧૯ જેમાં અશેક પલ્લવેાની પ્રવિભક્તિ, આંબાના પલ્લવાની પ્રવિભક્તિ, જા ંબૂની પલ્લવેાની પ્રવિભક્તિ તેમજ કેશાંખના પલ્લવાની પ્રવિભક્તિ બતાવવામાં આવે છે. તે પલ્લવ પ્રવિભક્તિ એ નામની વીસમી નાટવિવિધ છે. ૨૦ જે નાટયવિધિમાં પદ્મલતા પ્રવિભક્તિ, અશેકલતા પ્રવિભક્તિ ચંપકલતા પ્રવિભક્તિ; આમ્રલતા પ્રવિભક્તિ, વનલતા પ્રવિભક્તિ, વાસન્તીલતા પ્રવિભક્તિ, અતિમુક્તલતા પ્રવિભક્તિ, અને શ્યામલતા પ્રવિભક્તિના અભિનય બતાવવામાં આવે એ લતા પ્રવિભક્તિ એ નામની એકવીસમી નાટવિવિધ છે. ૨૧ બાવીસની નાટવિવિધ નું નામ દ્રુત છે. ૨૨ તેવીસમી નાટવિધિનું નામ વિલમ્મિત એ પ્રમાણે છે. ૨૩ ચાવીસમી નાટ્યવિધિનું નામ ક્રુતવિલમ્બત એ પ્રમાણે છે. પચીસમી નાટ્યવિધિનું નામ અંચિત એ પ્રમાણે છે. ૨૫ છવ્વીસમી નાટવિધિનું નામ રિભિત એ પ્રમાણે છે. ૨૬ સત્યાવીસમી નાટ્યવિધિનું નામ અંચિતરિભિત જીવાભિગમસૂત્ર Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३१६ जीवाभिगमसूत्रे लनामा ३० एकत्रिंशत्तमः - उत्पातनिपातप्रसक्तसंकुचितप्रसारित रेकरचितभ्रान्तसंभ्रान्तनामा ३१ द्वात्रिंशत्तमः - चरमाचरमनामा निबद्धनामा स च सूर्याभदेवेन भगवतो वर्द्धमानस्वामिनः पुरतो भगवतश्वरम पूर्वमनुष्य भवचरमदेवलोक भवचरमच्यवन चरमगर्भसंहरण चरमभरतक्षेत्राऽवसर्पिणी तीर्थकर जन्माभिषेक चरम बालभाव चरम यौन चरमकामभोग चरमनिष्क्रमण चरम तपश्चरण चरमज्ञानोत्पाद चरमतीर्थ प्रवचन चरम निर्वाणाभिनयात्मको भावितः ३२ । तत्रैतेषां द्वात्रिंशतो नाट्यविधीनां मध्ये कांचन नाटयविधीनुपन्यस्यति - 'अप्पेगइया देवा - अप्येककाः केचन देवाः, 'दुयं विहिं उवदति - द्रुतं - द्रुतनामकं द्वाविंशतितमं नाटयविधि२८वीं नाटयविधि का नाम आरभट हैं २९वीं नाटयविधिका नाम सोल है ३० वीं नाट्यविधिका नाम आरभटभसोल है । ३१वीं नाट्यविधि का नाम उत्पातनिपात प्रसक्त संकुचित प्रसारित रेकरचित भ्रान्तसंभ्रान्त है । और ३२वीं नाटयविधिका नाम चरमाचरम या निवद्ध है यह नाट्यविधि सूर्याभदेवने भगवान श्री बर्द्धमान स्वामीके समक्ष उनके चरम मनुष्यभव के और पूर्व के मनुष्यभव के अभिनयरूप में चरमदेवलोक के अभिनयरूप में चरमच्यवन के अभिनयरूप में चरम गर्भापहार के अभिनयरूप में चरमभरतक्षेत्रावसर्पिणी के तीर्थकर के जन्माभिषेकरूप में चरम उनके बालभाव के अभिनयरूप में चरम उनके यौवन के अभिनयरूप में चरम उनके कामभोग के अभिनयरूप में चरम उनके निष्क्रमण कल्याण के अभिनयरूप में उनके चरम तपश्चरण अभिनयरूप में, उनके चरम केवल ज्ञानकी प्राप्ति के अभिनयरूप में उनके चरम तीर्थ के प्रवचन के अभिनयरूप में और अन्तिम उनके निर्वाण प्राप्ति के अभिनय के रूप में की थी । એ પ્રમાણે છે. અઠયાવીસમી નાટવિવિધનું નામ આરભટ એ પ્રમાણે છે. ૨૮ ઓગણત્રીસમી નાટયવિધિનું નામ ભસાલ એ પ્રમાણે છે. ૨૯ ત્રીસમી નાટથવિધિનું નામ આરંભટ ભસેલ એ પ્રમાણે છે. ૩૦ એકત્રીસ મી નાટ્ય વિધિનું નામ ઉત્પાત નિપાત પ્રસકત સંકુચિત પ્રસારિત રૅકરચિત ભ્રાન્ત સભ્રાન્ત એ પ્રમાણે છે. ૩૧ તથા બત્રીસમી નાટ્યવિધિનું નામ ચરમાચરમ અથવા નિબદ્ધ એ પ્રમાણે છે. ૩૨ આ નાટ્યવિધિ સૂર્યાભદેવે શ્રીવ માન મહાવીરસ્વામીની સાથે તેએના ચરમમનુષ્યભવના તથા પૂર્વીના મનુષ્યભવના અભિનયરૂપે ચરમગર્ભાપહારના અભિનયરૂપે ચરમ ભરત ક્ષેત્રાવસર્પિણીમા તી - કરના જન્માભિષેકરૂપે તેના ચરમ બાલભાવના અભિનયરૂપે ચરમ તેના યૌવનના અભિનયરૂપે તેઓના કામભોગના ચરમ અભિનયરૂપે તેઓના નિષ્ક્રમણ કલ્યાણુના ચરમ અભિનયરૂપે તેએના ચરમતપશ્ચરણના અભિનયપણાથી તેઓના જીવાભિગમસૂત્ર Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६६ विजयदेवाभिषेकवर्णनम् ३१७ मभिनय प्रकारमुपदर्शयन्ति, 'अप्पेगइया देवा-विलंबियं णट्टविहिं उवदंसेंति' अप्येकका देवाः विलम्वितं नाटयविधिमुपदर्शयन्ति, 'अप्पेगइया देवा- दुयविलंबियं नट्टविहिं उवदंसें ति'-अपि केचन देवा द्रुतविलम्वितं नाम नाटयविधि मुपदर्शयन्ति, 'अप्पेगइया देवा-अप्येकका देवाः-'अंचियं नट्टविहिं उवदंसेति'-अश्चित नामकं नाटयविधि दर्शयन्ति, 'अप्पेगइया देवा रिभितं नट्टविहिं उवदंसेंति'-अपिकेचनैके देवा रिभितं नाम नाटयविधानं दर्शयन्ति । 'अप्पेगइया देवा अंचिय-रिभितं नट्टविहिं उवदंसेंति'- अप्येकका देवा अश्चितरिभितनामकं नाटयविधिमुपदर्शयन्ति, 'अप्पेगइया देवा'-अपिकेचन देवाः-'आरभडं णट्टविहिं उवदंसेंति'-आरभट नामकं नाटयविधिमुपदर्शयन्ति, 'अप्पेगइया देवा भसोलं नट्टविहिं उवदंसेंति'-अप्पे देवों ने इन ३२ प्रकार की नाटयविधियों में से कितनेक नाट्यविधियों का इस समय प्रदर्शन किया इस बात को सूत्रकार प्रकट कर रहे हैं। ____ 'अप्पेगइयादेवा दुयं णट्टविहिं उवदंसेंति' उसी प्रदर्शन में कितनेक देवोंने यह २२वीं द्रुत नाटयविधिका प्रदर्शन किया 'अप्पेगइया देवा विलंबियं नट्टविहिं उवदंसेंति' कितनेक देवों ने उस समय विलंबित नाट्यविधि का उपदर्शन किया। 'अप्पेगइया देवा दुय विलंबियं नविहिं उवदंसेंति' कितनेक देवोंने उस समय दूतविलंबित नाट्यविधिका प्रदर्शन किया 'अप्पेगइया देवा अंचियं नटविहिं उवदंसेंति' कितनेक देवोंने उस समय अंचित नाट्यविधिका प्रदान किया। 'अप्पेगइया देवारिभितं नहविहिं उवदंसेंति' कितनेक देवों ने उस समय रिभित नाटयविधिका उपदर्शन किया 'अप्पेगईया' देवा अंचियरिभियं नट्टविहिं उवदंसेंति' कितनेक देवोंने उस समय ચરમ કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિના અભિનય રૂપે તેઓના ચરમ તીર્થના પ્રવચનના અભિનયરૂપે અને છેલ્લા તેઓની નિર્વાણ પ્રાપ્તિના અભિનયરૂપે બતાવેલ હતી. દેવોએ આ બત્રીસ પ્રકારની નાટ્યવિધિમાંથી કેટલિક નાટ્યવિધિ આ समये भतार से पा सूत्र४२ प्रगट ४२ छ. 'अप्पेगइया देवा दुयं नटूटविहि डवदंसेति' से प्रशनमा ४ वो २२ यावीसभी द्रुत नामनी नाटयविधि मताची 'अप्पेगइया देवा विलंबियं नटविहिं उवद से ति' टा देवाय ते समय सिमित मध्यविधि हेमाडी 'अप्पेगइया यावलंबियं नट्टविहिं उवद से ति' ८४ हे ते मते द्रुतविलमित नाध्यविधि मतावी. 'अप्पेगइया देवा अंचियं नट्टविहिं उवदं से ति' मा हेवासे ते १मते मयत नामनी नाट्यविधि मतावी. 'अप्पे गइया देवा रिभितं नट्टविहिं उवद से तिस हेवाये से समये अमित नामनी नव्यविधि सतावी. 'अप्पे गइया देवा अंचियरिभियं नट्टविहिं उवदंसें ति' मा हेवाये थे मते मथित જીવાભિગમસૂત્ર Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे ककाः केचन देवाः भसोलनामकं नाटयविधिन्दर्शयन्ति, 'अप्पेगइया देवा'-अपि एके देवाः-'अरभडभसोल नाम दिव्वं नट्टविहिं उवदंसेंति'-आरभट भसोलनाम दिव्यं नाटयविधि मुपदर्शयन्ति, 'अप्पेगइया देवा' -अप्येकका देवाः-उप्पायनिवाय पवुतं'-उत्पातः उत्पतनं, निपातोऽधः पतनं तत्प्रयुक्तम्, 'संकुचियपसारिय'-संकुचितप्रसारितम्, 'रियारियं'- गमनागमम् ‘भंत-संभंत'-भ्रान्त सम्भ्रान्तम् एतनामकम्, 'दिव्यं णट्टविहिं उवदंसेंति'-दिव्यं-सुरलोकोचितं नाटयविधिमुपदर्शयन्ति । 'अप्पेगइया देवा चउन्विहं वातियं वादेंति'-अप्येकका देवाः-चतुष्प्रकारक वाद्यमातोद्यादिकं वादयन्ति-वाद्यभेदान् दर्शयति-तं जहा' इत्यादि-तद्यथा-'ततंविततं-घणं-झुसिरं' तत वितत धन शुषिरम्, तत्र-तत-मृदङ्ग पट हादिः, विततं अंचितरिभित नाटयविधिका प्रदर्शन किया 'अप्पेगइया देवा आरभडंनट्टविहिं उवदंसेंति' कितनेक देवों ने उस समय आरभट नामकी नाट्यविधिका प्रदर्शन किया 'अप्पेगइया देवा भसोलं नट्टविहिं उवदंसेंति' कितनेक देवोंने उस समय भसोल नामकी नाट्यविधिका उपदर्शन किया 'अप्पेगईया देवा आरभडभसोलनामदिव्वं-नट्टविहिं उवदंसेंति' कितनेक देवोंने उस समय आरभट भसोल नामकी दिव्य नाटयविधिका प्रदर्शन किया 'अप्पेगइया देवा उप्पाय निवाय पवुत्तं' कितनेक देवोंने उस समय उत्पात-उपर उछलने रूप और निपात अधः पतन होने रूप, संकुचित प्रसारित करने रूप, गमन आगमनरूप और भ्रान्तरूप सभ्रान्तरूप दिव्य नाट्यविधिको उपदर्शित किया 'अप्पेगइया देवा चउव्विहं वादियं वादेति' कितनेक देवोंने उस समय चार प्रकार के वाजों को बजाया वे चार प्रकार के बाजे इस प्रकार से हैं 'ततं विततं घणं झुसिरं' तत वितत घन और झुसिर इनमें मृदङ्ग और पटह आदि सिमित से नामनी नाटयविधि मतावी. 'अप्पेगइया देवा आरभडं नद्रविरहिं उवदंसेति' मा हेवास ते १मते मालट नभनी नाटयविधि मतापी अप्पेगइया देवा भसोलं नट्टविहिं उवदंसे ति' 21 हेवाये ये समये नसोय नामनी नाटयविधि तावी. 'अप्पेगइया देवा आरभडभसोल नाम दिव्वं नट्टवीहिं उपसे ति सा४ हेवाय ते मते मारमट मसेस नामनी नाटयविधि सतावी. 'अप्पेगइया देवा उप्पायनिवापयवुतं' ८सा हेवाय ते मते त्यात ઉપરઉછળવારૂપ અને નિપાત-નીચે પથારૂપ, સંકુચિત પ્રસારિત કરવારૂપ ગમન मागमन३५ तथा प्रान्त सममान्त३५ हिव्य नाटयविधि मतावी. 'अप्पेगइया देवा चउविहं वादियं वादेति' ८१४ हेवाये ये मते या२ प्रा२ना पान। गया. ते या२ ५४१२पायो २ प्रमाणे छ. 'ततं विततं घणंझुसिरं तत જીવાભિગમસૂત્ર Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६६ विजयदेवाभिषेकवर्णनम् ३१९ वीणा विपश्ची प्रभृतिः, घनं-कंसिकादिः, शुषिरं काहलादिः एतान् वाद्यविशेषान वादयन्ति-इति । 'अप्पेगइया देवा चउविहं गेयं गायति' अपि केचन देवाश्चतुर्विधं गेयं-गानं गायन्ति, गेय चातुर्विध्यं दर्शयति-तं जहे' त्यादि, 'तजहा' तद्यथा 'उक्खित्तयं' उत्क्षिप्त प्रथमतः समारभमाणम्, 'पवत्तयं' प्रवृत्तम्, उत्क्षेपावस्थातो विक्रान्त मनाग्मरेण प्रवर्त्तमानम 'मंदाय' मध्यभागे मूर्च्छनादिगुण युक्ततयामन्द-मन्दं घोलनाद्यात्मकम्, 'रोइयावसाणं' रोचितावसानम् रोचितं यथोचितलक्षणोपेततया भावितं सत्यापितम् अवसानं यस्य तत् । 'अप्पेगइया देवा' अप्पेकका देवाः 'चउविहं अभिणयं अभिणयंति' चतुष्प्रकारकमभिनयम्-अभिलक्षी. रूप जो बाजे हैं वे तत कहलाते हैं । वीणा विपश्ची आदि रूप जो बाजें हैं वे वितत है कासिकादि रूप जो बाजे हैं वे घनरूप हैं और काहल आदि रूप जो बाजे हैं वे झुसिर है 'अप्पेगइया देवा चउविहं गेयं गायंति' कितनेक देवोंने उस समय चार प्रकार के गाने को गाया 'तं जहा' वह चार प्रकार का गाना इस प्रकार से हैं 'उक्खित्तं'१ उत्क्षिप्त-जो गाना सब से पहिले प्रारम्भ किया जाता हैं उठाया जाता है वह उत्क्षिप्त है । 'पवत्तयं' प्रवृत्त-गाने को प्रारम्भ करने के बाद जो उसे कुछ गले पर भार देकर गाया जाता हैं वह प्रवृत्त हैं २ 'मंदायं' बीच में जो गान मूर्च्छना आदि गुणों से युक्त करके मन्द स्वर से गाया जाता है वह मंद गाना है । 'रोइयावसाणं' और गाने की विधि के अनुसार जो अन्त में समाप्त किया जाता है । वह रोचितावसान गाना है 'अप्पेगइया देवा चउव्विहं अभिणयं उवदंसेंति' कितनेक देवोंने उस समय વિતત ઘન અને સિર તેમાં મૃદંગ અને પટોળ વિગેરે જે વાજીંત્ર છે, તત છે. વીણા વિપચીરૂપ જે વાગે છે તે વિતત છે. કાસિકાદિ રૂપ જે વાજાઓ छ त धन३५ छे. सने इस विगेरे २ वाजे तेजुषि२ छ. 'अप्पेगइया देवा चउव्विहं गेयं गायति' टस हेवामे त पमते यार ४१२ना गायन या. 'तं जहा' से यार प्रा२ना गायन २मा प्रमाणे छ. 'उक्खित्त' लक्षित જે ગાયન બધાની પહેલા પ્રારંભ કરવામાં આવે અર્થાત્ ઉઠાવવામાં આવે તે लक्षित नामनु गान छ. १, 'पवत्तयं प्रत्त-यनने मार न ४ा पछी तेन કંઈક ગળા પર ભાર દઈને ગાવામાં આવે તે પ્રવૃત્ત નામનું ગાન છે. ૨, 'मंदाय' वयमा २ ॥यन भूरित विगेरे गुणेथी युत ४रीने भई २१२थी वामां आवे ते मान उपाय छे. 3, 'रोइयावसाणं' गायननी विधि પ્રમાણે જે તે સમાપ્ત કરવામાં આવે તે હિતાવસાન નામનું ગાયન કહેવાય छे. 'अप्पेगइया देवा चउब्विहं अभिणयं उबदंसें ति' मा हेवाय ते मते જીવાભિગમસૂત્ર Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२० जीवाभिगमसूत्रे कृत्याऽभिनयं कुर्वन्ति 'तं जहा' तद्यथा--'दिलृतियं' दाटन्तिकम् 'पाडिसुतियं' प्रातिश्रुतकम् 'समंतोवणिवाइयं' सामान्यतो विनिपातिकम् 'लोगमज्झावसाणियं' लोकमध्यावसानिकम्, एतेऽभिनयप्रकाराः नाटयकुशलैतिव्याः सम्प्रदायाद्वाज्ञातव्याः इति । 'अप्पेगइया देवा पीणंति' अप्येकका देवाः पीनयन्ति पीनं-स्थूलं मात्मानं कुर्वन्ति, अतिस्थूला भवन्तीत्यर्थः । 'अप्पेगइया देवा वुक्कारेंति' एके देवावुत्कारयन्ति-वुत्कारं करोति 'अप्पेगइया देवा तांडवें ति' एके केचन देवास्ताण्डवयन्ति-ताण्डवनाम नृत्यं कुर्वन्ति । 'अप्पेगइया देवा लासेंति' अप्येकका देवाः केचन लास्यन्ति लास्ययन्ति लास्यरूपं नृत्यं कुर्वन्ति 'अप्पेगइया देवा पीणंति वुकारें-तंडवें ति-लासेंति' अप्येकका देवाः पीनयत्यात्मानं-वुत्कारयन्ति ताण्डवं कुर्वन्ति-लास्य नृत्यं कुर्वन्ति इति । एतानि पीनत्वादीनि चत्वारि कुर्वन्ति इत्यर्थः, चार प्रकार का अभिनय दिखाया 'तं जहा' वह चार प्रकार का अभि. नय इस प्रकार से हैं 'दिह्रतियं, पाडिसुतियं, सामंतोवणिवातियं, लोगमज्झावसाणियं' दार्टान्तिक प्रतिश्रुतिक, सामान्यतोविनिपातिक, और लोक मध्यावसान्तिक, इन अभिनय प्रकारों का स्वरूप नाटयकला में कुशल पुरुषों से ज्ञात करलेना चारिये अथवा संप्रदाय से ज्ञात करलेना चाहिये 'अप्पेगइया देवा पीणंति, अप्पेगइया देवा वुक्कारेति अप्पेगइया देवा तंडवेंति' कितनेकदेवों ने उस समय अपने आपको बहुत ही स्थूल-मोटा-बनालिया, कितनेकदेवोंने उस समय अपने मुहसे ही बाजों की ध्वनिके जैसी ध्वनि की, कितनेकदेवों ने उस समय ताण्डव नामका नृत्यकिया 'अप्पेगइया देवा लासे ति' अप्पेगइयादेवा पीणंति, वुक्कारेति तंडवेति, लासंति' कितनेकदेवों ने उस समय लास्यरूप नृत्य किया और कितनेक देवों ने अपने आपको स्थूल भी या२ ५४२। मभिनय मताव्य.. 'तं जहा' ते या२ ५४।२। मलिनय ॥ प्रमाणे छ. 'दिद्वंतिय, पपाडिसुतीय, सामंतोबणिवातियं लोगमज्झावसाणियं' हटाનિક, પ્રતિકૃતિક, સામાન્ય/વિનિપાતિક અને લેકમ ધ્યાવસાનિક આ અભિનય પ્રકારનું સ્વરૂપ નાટય કળામાં કુશળ પુરૂ પાસેથી જીજ્ઞાસુઓએ સમજી दे अथवा साथी ongी देवु नये. 'अप्पेगइया देवा पीणंति अप्पेगइया देवा वुक्कारे ति, अप्पेगइया देवा तंडवेति' 2 वामे ते १मते પિતાને ઘણાજ સ્કૂલ-જાડા બનાવ્યા. કેટલાક દેએ પિતાના મુખથીજ વાજાના અવાજ જેવા અવાજે કર્યા કેટલાક દેએ એ વખતે તાંડવ નામનું નૃત્ય કર્યું, 'अप्पेगइया देवा लासें ति, अप्पेगइया देवा पीणंति, वुक्करें ति, तंडवें ति, लासेंति' કેટલાક દેવેએ એ વખતે લાસ્ય રૂપ નૃત્ય કર્યું, અને કેટલાક દેએ પિતાને જીવાભિગમસૂત્ર Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. ६६ विजयदेवाभिषेकवर्णनम् ३२१ 'अप्पेगइया देवा अप्फोडंति' अप्येकका देवा आस्फोटयन्ति विलक्षणशब्दं कुर्वन्ति, 'अप्पेगइया देवा वगति' अप्येकका देवा वल्गन्ति हस्तिनादं नदन्ति, 'अप्पेगइया देवा तिपेंति - छिंदंति' अप्येकका देवाः तिष्यन्ति - छिन्दन्ति, 'अप्पेगइया देवाः अप्येकका देवाः 'अप्फोडंति वग्गति तिपेंति छिदेति' आस्फोटयन्ति वल्गतितिप्यन्ति - छिन्दन्ति - आस्फोटादीनि चत्वारि कुर्वन्तीत्यर्थः । 'अप्पेगइया देवा' अप्येककाः केचन देवाः 'हयहेसियं करेंति' हयान हेवा शब्दं कुर्वन्ति, 'हल्थिगुलगुलाइयं करेंति' हस्तिवत् गुङगुङइत्याकारकं शब्दं कुर्वन्ति, 'अप्पेगइया देवा 'रहघणघणाइयं करेंति' अप्येकका देवा रथस्य संचलने यादृशोऽव्यक्तः शब्दस्तबना लिया, मुंह से बाजों के जैसी ध्वनि भी की ताण्डव नृत्य भी किया और लास्यरूप नृत्य भी किया 'अप्पेगइया देवा अप्फोर्डेति' कितनेकदेवों ने उस समय विलक्षण प्रकार का शब्दोच्चारण किया 'अप्पेगइया देवा वग्गंति' कितनेक देवों ने उस समय हस्तिनाद चिंघाडनो के जैसी ध्वनि किया 'अप्पेगइया देवा तिपेंति छिंदंति' कितनेक देवों ने उस समय त्रिपदिका छेदन किया 'अप्पेगइया देवा अप्फोडेंति, वग्गंति, तिपेंति छिंदंति' कितनेक देवों ने उस समय विलक्षण प्रकारका शब्दोच्चारण भी किया हाथी के जैसी आवाज भी किया और त्रिषदिका छेदन भी किया 'अप्पेगइया देवा हयहेसितं करेंति अप्पेगइया देवा हत्थिगुलगुलाइयं करेंति' कितनेक देवों ने उस समय घोडे के हिनहिनाने के शब्दों का उच्चारणकिया, कितनेकदेवों ने उस समय हस्ती की तरह गुड गुड शब्द का उच्चारण किया 'अप्पेगइया देवा रहघणघणाइयं करेंति' कितनेक देवों ने उस समय रथ के चलने पर જાડા બનાવ્યા. મેઢેથી વાજાઓના જેવા અવાજ પણ કર્યાં, તાંડવ નૃત્ય પણ अर्यु', अने सास्य नामनु' नृत्य पशु र्यु'. 'अप्पेगइया देवा अप्फोडे ति' डेटसा देवाये थे वमते विसक्षणु प्रहारनो शहरयार यु'. 'अप्पेगइया देवा वग्गति' डेंटला हेवाओ मे समये हस्तिनाद सिंघाटना वी ध्वनी उरी 'अप्पेगइया देवा तिपेंति छिदंति' डेंटला हेवा मे समये त्रिपही छेहन यु अप्पे गइया देवा अप्फोडे ति, वग्गंति तिपेंति छिदेति' डेटला हेवा मे सभये વિલક્ષણ પ્રકારના શબ્દેોચ્ચારણ પણુ કર્યું હાથીના જેવા અવાજ પણ કર્યો मने त्रिपदीनु छेन पशु ' 'अप्पेगइया देवा हयहेसियं करें ति अप्पेगइया देवा हत्थिगुलगुलाइयं करे ंति' डेटला हेवाये ये सभये घोडाना नेवा हुडणाटवाना શબ્દોનું ઉચ્ચારણ કર્યું કેટલાક દેવાએ એ વખતે હાથીના જેવા ગડગડાટવાળા शब्दनु उभ्यारण र्यु' 'अप्पेगइया देवा रहघणघणाइयं करेति' डेटला हेवाये जी० ४१ જીવાભિગમસૂત્ર Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२२ जीवाभिगमसूत्रे मनुकुर्वन्ति, 'अप्पेगइया देवा हयहेसियं करेंति, हत्थिगुलगुलाइयं करेंति, रहघणघणाइयं करेंति' अपि केचन एककादेवाः हयहेषितादीनि त्रीन्यपि शब्दान् कुर्वन्तीत्यर्थः। 'अप्पेगइया देवा उच्छोलेंति' अप्येकका देवा उच्छलन्ति ऊर्ध्वमारोहन्ते 'अप्पेगइया देवा पच्चीलेंति' अप्येकका देवा प्रच्छलन्ति-भ्रूक्षेपं कुर्वन्ति, 'अप्पेगइया देवा उक्किडिओ करेंति' अप्येकका देवा उत्कृष्टीः कुर्वन्ति, 'अप्पेगइया उच्छोलेंति-पच्छोलेंति-उक्किटिओ करेंति' अपि केचन देवाः उच्छलन्ति प्रच्छलन्ति उत्कृष्टीः कुर्वन्ति, 'अप्पेगइया देवा सीहणादं करेंति' अप्येककाः केचन देवाः सिंहनादं कुर्वन्ति-सिंहस्य घनानुकारि नदन्ति, 'अप्पेगइया देवा पादददरयं करेंति' अप्येकका देवाः पाददर्दरकं भूमौपादाघातं कुर्वन्ति, 'अप्पेगइया देवा भूमिचवेडं दलयंति'अप्येकका देवा भूमौ चपेटां हस्ततलेन ताडनं दलयन्ति कुर्वन्ति, इति । 'अप्पेगइया देवा सीहणादं पादददरयं जैसा अव्यक्त शब्द होता है, वैसे शब्द का उच्चारण किया 'अप्पेगइया देवा उच्छोलेंति' कितनेक देव उस समय हर्ष के मारे ऊपर उछलनेलगे 'अप्पेगइया देवा पच्छोलेति' कितनेक देव उस समय दृष्टि मटकाने लगे 'अप्पेगइया देवा उक्किडिओ करेंति' कितनेकदेवों ने एक दूसरे देव को अपनी गोदी में भरलिया 'अप्पेगइया देवा उच्छोले ति, पच्छोंले ति उक्किडिओ करेति' कितने देव उस समय ऊपर भी उछले आखों को भी मटकाने लगे और एक दूसरे को हाथों में भरकर गोद में भी वैठाने लगे 'अप्पेगइया देवा सीहणादं करेति' कितनेक देवों ने उससमय सिंहनाद किया सिंह के जैसा मेघों की गर्जनाको अनुकरण करनेवाला शब्द किया 'अप्पेगइया देवा पाददद्दरयं करे ति, अप्पेगइयादेवा भूमिचवेडं दलयंति' कितनेक देवों ने उस समय जोर जोर से जमीन पर दोनों पैरों को पटका कितनेकदेवों ने उस समय એ સમયે રથ ચલાવવાથી જે અવ્યક્ત શબ્દ થાય છે. એવા પ્રકારના શબ્દનું अय्या२५ ४यु 'अप्पेगइया देवा उच्छोले ति' टदा हेवातसमये अनसन. S५२ ७014 साया. 'अप्पेगइया देवा पच्छोले ति' ४ वो से समये मां भट दाया. 'अप्पेगइया देवा उक्किडिओ करेंति' टा४ हेवाये समी योन पोतानी मथम सभापी सीधा 'अप्पेगइया उच्छोले ति पच्छोलेंति उक्किट्रिओ करेंति' ८९४ हे। ये सभये ५२ ५५ उया . मां ५५] મટકાવવા લાગ્યા અને એક બીજાને બથ ભરી ભરીને પિતાની ગોદમાં બેસા. उवा दाया. 'अप्पेगइया देवा सीहणादं करेंति' टा४ हेवाये से समय सिंह નાદ કર્યો અર્થાત્ સિંહના જે મેઘાની ગર્જનાનું અનુકરણ કરવાવાળા શબ્દ ध्या, अप्पेगइया देवा पाददद्दरयं करेंति अप्पेगइया देवा भूमिचवेडं दलयंति' टमा જીવાભિગમસૂત્ર Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. ६६ विजयदेवाभिषेकवर्णनम् ३२३ भूमिचवेडं दलयंति' अप्येकका देवाः सिंहनादं पाददर्दरकं भूमिव पेटां दलयन्ति - एतत् त्रीण्यपि कुर्वन्तीत्यर्थः । ' अप्पेगइया देवा हक्कारेति' अप्येकका देवा हक्कारयन्ति, 'अप्पेगइया देवा बुकारेंति' -अध्येकका देवा बुत्कारयन्ति- बुत्कारं कुर्वन्ति, 'अप्पेगइया देवा थक्कारेति' -अध्येकका देवा थूत्कारयन्ति, 'अप्पेगइया देवा पुक्कारेति' - अप्येकका देवाः पूत्कारयन्ति, 'अप्पेगइया देवा नामाई सार्वेति' - अप्येककाः देवा नामानि श्रावयन्ति, 'अप्पेगइया देवा हकारेति बुकारेति थकारेति -पुका रेति नामाइ सावयंति' अप्येकका देवा हक्कारयन्ति- बुकारयन्ति धक्कारयन्तिपूत्कारयन्ति नामानि श्रावयन्ति सर्वानेतान्कुर्वन्ती इत्यर्थ: । 'अप्पेगइया देवा उपजमीन पर दोनों हाथों को पटका 'अप्पेगइया देवा सीहणादं पाददद्दरयं भूमिचवेडं दलयंति' किन्हीं एक देवों ने उस समय सिंहनाद भी किया, दोनों पैरों को जमीन ऊपर भी पटका और दोनों हाथों को भी जमीन पर पटका 'अप्पेगइया देवा हक्कारे ति' कितनेकदेवों ने उस समय एक दूसरे देवों को हांकना प्रारम्भ किया जैसा कि खेल खेल में छोटे छोटे बच्चे एक दूसरे छोटे बच्चों को बैल आदि बनाकर हांकते है 'अप्पेगइया देवा बुकारेति' कितनेक देवों ने उस समय बुक्कारना प्रारम्भ किया - बकरी के तरह में में बोलना प्रारम्भ किया 'अप्पेगइया देवा थुक्कारेति' कितनेकदेवों ने उस समय थूत्कार करना प्रारम्भ कियाथू थू इस प्रकार के शब्दों का उच्चारण करते हुए खेल तमाशा करना शुरु कर दिया 'अप्पेगइया देवा पुक्कारेंति' कितनेकदेवों ने 'फूफू' ऐसा शब्द करना प्रारम्भ कर दिया 'अप्पेगइया देवा नामाई सावेंति' कित 1 દેવાએ એ સમયે જોર જોરથી બન્ને પગોને જમીનપર પછાડયા. અને કેટલાક हेवाओ मे समये कमीन पर जन्ने हाथो पछाडया. 'अप्पेगइया देवा सीहणाद पददद्दरयं भूमिचवेडं दलयंति' डेटला हेवा मे समये सिंहनाद पशु य બન્ને પગા જમીન પર પણ પછાડયા. અને બન્ને હાથેાને પણ જમીન પર पछाडया ' अप्पेगइया देवा हक्कारेति' डेटला हेवा मे समये खेड मीन દેવાને હાંકવા લાગ્યા. જેમ રમત કરવામાં નાના નાના છેકરાએ એક મીજા नाना नाना छोरागोने मगह विगेरे मनावीने डांडे छे तेम. 'अप्पेगइया देवा वुक्कारे ति' उटवार देवोगे से पते में अश्वान प्रारंभ य अर्थात् मरीना नभ में में से प्रमाणे मोसवाना प्रारंभ उर्यो 'अप्पेगइया देवा थुकारे 'ति' કેટલાક ધ્રુવેાએ એ સમયે થુકારવાના પ્રારંભ કર્યો અર્થાત્ થૂ થૂ એ પ્રકારના शम्होनु' उभ्या२] १२ता ४२ता जेल तमाशी ४२वानी शमत पुरी. 'अप्पेगइया देवा पुकारेति' डेटा देवा ई सेवा प्रभारना शम्हो उभ्यारण रवाना आलय. 'अप्पेगइया देवा नामाइ सावेंति' डेटला हेवा मे समये परस्पर જીવાભિગમસૂત્ર Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२४ जीवाभिगमसूत्रे तंति'-अपि केचन देवा उत्पतन्ति-ऊर्ध्वं गच्छन्ति, 'अप्पेगइया देवा णिवयंति'अप्येककाः देवा केचन निपतन्ति-नीचैर्गच्छन्ति, 'अप्पेगइया देवापरिवयंति' अप्ये. कका देवाः परिपतन्ति 'अप्पेगइया देवा उप्पयंति-णिवयंति-परिवयंति'-'अप्येकका देवा उत्पतन्ति-निपतन्ति-परिपतन्ति, उत्पत नादित्रयं कुर्वन्तीत्यर्थः । 'अप्पेगइया देवा जलेंति'-अप्येककाः देवाः ज्वलन्ति ज्वालामालाकुलाभवन्ति, 'अप्पेगइया देवा तवंति'-अप्येकका:-देवास्तपन्ति ताप-तप्ता भवन्ति, 'अप्पेगइया देवा पतवेंति'अपि केचन देवाः प्रापन्ति-सातिशयं तप्ता भवन्ति, 'अप्पेगइया देवा जलेति तवंति नेक देवों ने उस समय आपस में एक दूसरे देवों के नामो को सुनाना प्रारम्भ किया अप्पेगइया देवा हकारेंति, बुक्कारेति,थुक्कारेंति' कितनेक देवों ने उस समय हक्कार करना बुक्कार करना और थुक्कार करना ये तीनों काम करना प्रारम्भ किया तथा 'नामाइंसावेंति' नामों को सुनाना भी शुरुकिया 'अप्पेगइया देवा उप्पतंति' कितनेकदेवों ने उस समय उछल कूद करना प्रारम्भ किया तो 'अप्पेगइया णिवयंति' कितनेक देवों ने जमीन ऊपर लोट पोट करना प्रारम्भ किया ‘अप्पेगइया देवा परिवयंति' कितनेक देव उस समय परिपतन करना प्रारम्भ किया 'अप्पे गइया देवा उप्पयंति, णिवयंति, परिवयंति' कितनेकदेवों ने उस समय ये तीनों काम करना भी प्रारम्भ किये वे ऊपर की ओर उछले भी, जमीन पर लौटे भी और इधर उधर फिरकर गिरे भी 'अप्पेगइया देवा जलेंति' कितनेकदेवों ने उस समय ऐसा तमासा बताया कि मानों वे अग्नि की ज्वाला से ही आकूल व्याकूल हो रहे हैं 'अप्पेगइया देवा * मी वाना नामी समाधान प्रा२॥ यो 'अप्पेगइया देवा हक्कारें ति वक्कारेंति थुक्कारेति मा वामे को समये ४४।२ ४२वानुमु१२ ४२वानु भने थु४४।२ ४२वानुमे त्रणे ४२वान प्रारमध्य तथा 'नामाइं सावेति' नाम। समाववानी ५ २३२मात ४२री. 'अप्पेगइया देवा उप्पतंति' मा हेवाये से पणते ७७ ४ ४२वान प्रारम ज्यो. तो 'अप्पेगइया णिवयंति' ॐटसा हेवाय मीन ५२ माणसवान प्रारम - 'अपेगइया देवा परिवयंति' मा हे। ते मते परिपतन ४२१८ साल्या अर्थात् १४२ शशन ५७वा साया. 'अप्पेगइया देवा उप्पयंति णिवयंति परिवयंति' मा हवाले से समये ५२नी त२३ वा पण લાગ્યા જમીન પર આળોટવા પણ લાગ્યા. અને આમતેમ કુદરડી ફરીને ५७ ५५ साया. ओम त्र ४२थी तमासामा ४२ता उता. 'अप्पेगइया देवा जलेति' मा वो ॥ पाते थे। मेस मावा साया नये तसो मानिनी पालामाथी या व्याप थ६ २ह्या छ. 'अप्पेगइया જીવાભિગમસૂત્ર Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६६ विजयदेवाभिषेकवर्णनम् ३२५ पतवंति'-अप्येककाः केचन देवा ज्वलन्ति तपन्ति प्रत पन्ति, ज्वलनादित्रिकमपि कुर्वन्ति, । 'अप्पेगइया देवा गज्जेति'-एके केचन देवा गर्नन्ति-गर्जनमुच्चैर्नाद कुर्वन्ति, 'अप्पेगइया देवा विज्जुयायंति'-अपि केचन देवा विद्युतं कुर्वन्ति, 'अप्पेगइया देवा वासेंति'-वर्षन्ति-केचनैके वर्षों कुर्वन्ति, 'अप्पेगइया देवा गज्जति विज्जुयायंति-वासंति'-अपि केचन देवा गर्जनादि त्रितयं कुर्वन्ति, 'अप्पेगइया देवा देवसंनिवार्य करेंति'-अप्येककाः देवाः देवसन्निपातं-सम्यक्सुयोगं तवंति' कितनेकदेवों ने उस समय ऐसा ठाट रचा कि मानों वे तापगर्मी से अत्यन्त तप्त हो रहे हैं 'अप्पेगइया देवा पतवेंति' कितनेक देवों ने ऐसी स्थिति जाहर की कि मानों वे गर्मी से बूरी तरह से घायल हो रहे हैं। 'अप्पेगइया देवा जलंति तवंति तवंति कितनेक देवों ने अपने आपको उस समय ज्वाला माला से आकूल व्याकूल होना भी, गर्मी से तप्त होना भी और गर्मी से बूरी तरह से घायल होना भी प्रकट किया अर्थात् इस प्रकार के उन्होंने उस समय स्वांग रचे, 'अप्पेगइया देवा गज्जे ति अप्पेगइया विज्जुयायंति अप्पेगइया देवा वासंति' कितनेकदेवों ने उस समय ऐसा दृश्य उपस्थित किया कि मानों वे मेघों के जैसे गरजरहे हैं कितनेकदेवों ने ऐसा दृश्य उपस्थित किया कि मानों वे विजली रूप में चमक रहे हैं और कितनेक देवों ने ऐसा दृश्य उपस्थित किया कि मानों वे पानी के रूप में वरस रहे है कितनेकदेवों ने ये तीनों काम भी किये वे गरजे भी चमके भी और वरसे भी 'अप्पेगइया देवा देवसन्निवायं करेंति' कितनेकदेवों देवा तवेंति' सा हेवाये गे सभये गव। 318 य त तेसो तापअभिथी मत्यत ती २५ डाय 'अप्पेगइया देवा पतवेति' मा वामे એવી સ્થિતિ તે સમયે બતાવી કે જાણે તેઓ ગમિથી ઘણીજ ખરાબ રીતે घायत २हा डाय 'अप्पेगइया देवा जलंति तवंति पतवंति' ८४ हेवाये પિતાને એ સમયે. વાલા માલાથી આકુળ વ્યાકુળ થવાનું પણ, ગર્મિથી તપાયમાન થવાનું પણ, અને ગથિી બુરી રીતે ઘાયલ થવાનું પણ પ્રગટ કર્યું मर्थात् मे प्र४।२ना तेयाय ते १मते स्वा॥ २२यो. 'अप्पेगइया देवा गज्जे ति, अप्पेगइया विज्जुयायति अप्पेगइया देवा वासंति' सा हेवाये थे सभये मे દશ્ય બતાવ્યું કે જેણે તેઓ મેઘાની જેમ ગર્જી રહ્યા હોય કેટલાક દેવાએ એવું દશ્ય ઉપસ્થિત કર્યું કે જાણે તેઓ વિજળી જેવા ચમકી રહ્યા હોય અને કેટલાક દેએ એવું દશ્ય બતાવ્યું કે જાણે તેઓ પાણીની જેમ વરસી રહ્યા છે. તથા કેટલાક દેએ ત્રણે કાર્યો પણ કર્યા તેઓએ ગર્જનાઓ પણ કરી यम।२। ५४४ ४ा मने १२१॥ ५ ५२१. 'अप्पेगइया देवा देवसन्निवार्य જીવાભિગમસૂત્ર Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२६ जीवाभिगमसूत्रे सम्बन्धं कुर्वन्ति, 'अप्पेगझ्या देवा देवकलियं करेंति' अप्येकका देवा देवोत्कलिकां देवानां वातस्यैवोत्कलिका-तां कुर्वन्ति, 'अप्पेगझ्या देवा कहकहं करेंति' - अप्येककाः केचन देवाः देवकहकहं कुर्वन्ति-प्रभूतानां देवानां प्रमोदवशात् स्वेच्छावचनैः के लिर्देव कहकहस्तं कुर्वन्तीत्यर्थः । 'अप्पेगइया देवा देवदुदुहं करेंति' - अध्येकका देवा देव दुदुहुकं (अनुकरणमेतत् ) कुर्वन्ति । 'अप्पेगझ्या देवा देवसंनिवार्य देवउक्कलियं - देवकहकहं - देवदुदुहं करेंति' - अपि केचन देवाः देवसन्निपातं देवीत्कलिकां-देव कहकहकं - देव दुहदुहकं कुर्वन्तिः । ' अप्पेगइया देवा देवज्जोयंकरेंति'- अप्येकका देवा देवोदद्योतं कुर्वन्ति, 'अप्पेगझ्या देवा विज्जुयारं करेंति' - अप्येके केचन देवा विद्युतं कुर्वन्ति, 'अप्पेगइया देवा चेलुक्खेवं करेंति' - अप्येaar देवात् कुर्वन्ति, 'अप्पेगइया देवा देवुज्जोयं विज्जुयारं चेलक्खेवं ने उस समय देव सन्निपात किया अर्थात् आपस में बहुत अच्छा सम्बंध किया 'अप्पेगझ्या देवा देवुक्कलियं करेति' कितनेक देवों ने उस समय देवोत्कलिकाकी - देवों को हवा की तरह नचाया 'अप्पेगइया देवा देव कहकहं करेंति' कितनेकदेवों ने कह कह किया - प्रमोद के वश होकर इच्छानुसार वचनों द्वारा जो देव क्रीडा करते हैं उसका नामदेव कह कह हैं 'अप्पेगइया देवा देवदुह दुहं करें ति' कितने कदेवों ने उस समय 'दुह दुहकं' इस प्रकार का अनुकरण शब्द किया 'अप्पेगइया देवा देवज्जोयं करेति कितनेकदेवों ने उस समय देवोद्योत किया 'अप्पेगझ्या देवा, विज्जुगारं करेंति' कितनेकदेवों ने उस समयबिजलियां चमकाई 'अप्पेगइया देवा चेलुक्वेवं करेति' कितने कदेवो ने उस समय वस्त्रों को हवा में फरकाया 'अप्पेगइया देवा देवुज्जोयं, विज्जुयारं चेलुक्खेवं करेंति' कितनेक देवों ने उस समय देवोद्योत भी करें 'ति' डेंटला हेवाथे से वमते देवसंनिपात अर्थात् परस्पर घो सारो संबंध गांध्यो. 'अप्पेगइया देवा देवक्कलियं करेति' डेंटला हेवा मे समये देवादि पुरी अर्थात् देवाने हुवानी नेम नयाव्या. 'अप्पेगइया देवा 'देव sent करेति' ऐसा देवो देव ड य अर्थात् मानं वश जनीने પોતાની ઇચ્છા પ્રમાણેના વચના દ્વારા જે દેવા ક્રીડા કરે છે. તેનું નામ દેવ उ छे. 'अप्पेगइया देवा दुदुहं करेति' डेटला हेवा मे समये हुडहुड ए या प्रमाण॓ना अनु४२ शम्होनो उच्चार ये 'अप्पेगइया देवा देवज्जोयं करें ति' डेंटलाए हेयो मे समये देवोद्योतय. 'अप्पेगइया देवा विज्जुयारं करें ति डेंटला हेवाये मे समये विरणीय समावी. 'अप्पेगइया देवा चेलुक्वेवं करें 'ति' डेंटला हेवा मे समये पत्रोने इराव्या. 'अप्पेगइया देवा देवज्जोयं विज्जुयारं चेलुक्वेवं करेति' डेंटला हेवा मे समये देवोद्योत पशु य, विजी જીવાભિગમસૂત્ર Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६६ विजयदेवाभिषेकवर्णनम् ३२७ करें ति- अप्येकका देवाः देवोद्योतं विद्युतं चैलोत्क्षेपं च कुर्वन्ति । 'अप्पेगइया देवा उप्पलहत्थगता जाव सहस्सपत्तहत्थगता'-अप्येकका देवाः उत्पलहस्तगताः कुमुदहस्तगताः शतपत्रहस्तगताः सहस्रपत्रहस्तगताः, 'घंटाहत्थगता कलसहत्थगता जाव धूवकडुच्छहत्थगता'-घण्टाहस्तगताः कल शहस्तगताः यावत्-धूपकडुच्छुकहस्तगताः, यावत्पदेन भृङ्गारादर्श स्थालपात्रीसुप्रतिष्ठक वातकरक चित्ररत्न करण्डपुष्पचंगेरी, यावल्लोभहस्तचंगेरी पुष्पपटलकयावल्लोमहस्तपटलक सिंहासनचामरतैलसमुद्क यावदञ्जनसमुद्गकधूपकडुच्छुकहस्तगताः 'हहतुट्टा जाव हरिसवसविसप्पमाणहियया'- हृष्ट तुष्टाः-प्रमोदिताः हर्षवशविसर्पदहृदयाः 'विजकिया, विजलिया भी चमकाई और हवा में वस्त्रों को भी फहराया 'अप्पेगइया देवा उप्पलहत्थगता जाव सहस्सपत्तहत्थगता' कितनेक देवों ने उस समय कमलों को हाथ में ले रक्खा था, कितनेक देवों ने यावत् सहस्र पत्र वाले कमलों को हाथ में ले रक्खा था 'घंटाहत्थगता कलसहत्थगता जाव धूवकडुच्छुकहत्थगता' कितनेक देवों ने घंटा को हाथ में ले रक्खा था, कितनेक देवताओं ने कलशों को हाथ में ले रक्खा था कितनेक देवताओं ने धूप के कडछे को हाथ में ले रक्खा था यहां अन्त के यावत्पद से भृङ्गार, आदर्श, स्थाल, पात्री, सुप्रतिष्ठक, वातकरक, चित्र, रत्नकरण्ड पुष्पचंगेरी यावल्लोमहस्त चंगेरी पुष्पपटलक यावत् लोमहस्तपटलकसिंहासन, चामर, तेलसमुद्गक यावत् अंजन समुद्गक और धूपकडूच्छुक' इन सब का ग्रहण हुआ है 'हट्टतुट्ठ जाव हरिसवसविसप्पमाणहियया' इस प्रकार से वे सबके सब देव हष्ट, ५४ यभावी, मने पामा वस्त्रो ५४ ३२४च्या. 'अप्पेगइया देवा उप्पलहत्थ गता जाव सहस्सपत्तहत्थगता' मा हेवाये २ समये ४भा डायमा अड કર્યા હતા, કેટલાક દેએ યાવત્ સહસપત્રો વાળા કમળને હાથમાં ધારણ ४. ता. 'घंटाहत्थगता कलसहत्थगता जाव धूवकडुच्छहत्थगता' मा हेवाये ઘંટાઓ હાથમાં લીધા હતા. કેટલાક દેએ કલશો હાથમાં ગ્રહણ કર્યા હતા. કેટલાક દેઓએ ધૂપદાનીને હાથમાં ધારણ કરી રાખેલ હતી. અહીંયા સૂત્રના અંતમાં આવેલ યાત્પથી ભંગાર, આદર્શ, સ્થાલ, પાત્રી, સુપ્રતિષ્ઠક વાતકરક, ચિત્ર, રત્નકરંડક, પુષચંગેરી, યાવત્ લામહસ્તચંગેરી, પુષ્પપટલક, થાવત્ લમસ્ત પટલક, સિંહાસન, ચામર, તેલસમુદ્ગક યાવત્ અંજન समु४. मने धू५४२-७४ २॥ ५५ो अड६ ४२।। छ. 'हतुटु जाव हरिसवसविसप्पमाणहियया' २॥ रीत तेसो सभा हे। हष्ट, तुष्ट, यावत् જીવાભિગમસૂત્ર Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२८ जीवाभिगमसूत्रे याए रायहाणीए सव्वतोसमंता आधाति पधावेंति' विजयाया राजधान्याः सर्वतः चतुर्दिक्षु समन्तात्सामस्त्येन आधावन्ति-प्रधावन्ति, इति । राजधान्या आसमन्तात् चतुर्दिक्षु धावन्ति, प्रकर्षेण धावन्ति । _ 'तएणं तं विजयं देवं ततः खलु तं विजयं देवम् । 'चत्तारि सामाणियसाहस्सीओ'-चत्वारि सामानिकसहस्त्राणि, 'चत्तारि अग्गमहिसीओ सपरिवाराओ'-चतस्रो राजमहिष्यः सपरिवाराः, 'जाव सोलसआयरक्खदेवसाहस्सीओ'-सप्तानीकानि सप्तानीकाधिपतयः षोडशात्मरक्षकदेव सहस्त्राणि, 'अण्णेय बहवे'-अन्ये च बहवः 'विजयरायहाणीवत्थव्वा'-विजयराजधानी वास्तव्याः निवासिनः, 'वाणमंतरादेवाय देवीओय'-वानव्यन्तराः किन्विषादेवाः तदीयदेव्यश्च-सर्वेऽप्येते 'तेहिं वरकमल पतिहाणेहि-तैर्वरकमलप्रतिष्ठानैः वरकमलसंस्थितैः 'जाव अट्ठसतेणं सोवणियाणं कलसाणं'-यावदष्टशतेन तष्ट यावत् हर्ष के वश से उछलते हुए हृदय वाले होकर 'विजयाए रायहाणीए सवतो समंता आधावेति पधावेंति' विजयाराजधानी की चारों दिशाओं में चले और दौडे 'तएणं तं विजयदेवं' इसके बाद उस विजयदेव को 'चत्तारि सामाणिय सहस्सीओं' चार हजार सामानिक देवों ने 'चत्तारि अग्गमहिसीओं सपरिवाराओं' अपने अपने परिवार सहित चार अग्रमहिषीयों ने 'जाव सोलस आयरक्खदेव सहस्सी ओ' यावत् १६ हजार आत्मरक्षक देवों ने तथा 'तथा अण्णे य बहवे जियरायहाणीवत्थव्वया' और अनेक विजयराजधानी के निवासी देवों ने जैसे 'वाणमंतरा देवा य देवीओय' वानव्यन्तर देवों ने एवं इनकी देवियों ने 'तेहिं वरकमलपइठाणेहिं' उन सुन्दर कमलों के ऊपर रक्खे हए 'जाव असतेणं सोवणियाणं कलसाणं' यावत् १०८ सुवर्ण के હર્ષના અતિરેકથી ઉછલતા હૃદયવાળા થઈને અર્થાત્ આનંદથી પ્રફુલ્લિત થઈને 'विजयाए रायहाणीए सव्वतो सनंता आधाति पधावेंति' विय यानीनी थारे हिशोभा यासता मन होता ता. 'तएणं तं विजयदेवं पछी से (वय हेवने 'चत्तारि सामाणियसाहस्सीओ यार ७०१२ सामानि टेवाये 'चत्तारि अग्गमहिसीओ सपरिवाराओ' योतपाताना परिवार साथे यार समाहबियाणे 'जाव सोलस आयरक्खदेक्साहस्सीओ' यावत् १६ से २ यात्म२६४ हेवाये तथा 'अण्णे य वहवे विजयराजधानी वत्थव्यया' मी पY मने विय २४पानीमा निवास ४२वावाणा हे। मने वियोम-'वाणमंतरा देवाय देवीओ य' वानव्यन्त२ टेवाय अने तेमनी क्यिो तेहिवरकमलपइदाणेहिं' की सु२ भगानी ५२ रामपामा मावस 'जाव असतेणं सोवणियाणं कल જીવાભિગમસૂત્ર Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६६ विजयदेवाभिषेकवर्णनम् ३२९ सौवर्णिकानां कलशानाम्, 'तं चेव अट्टसएणं भोमेज्जाणं कलसाणं'-तदेवअस्मिन् एव सूत्रेऽमूषां सामग्रीणां समुपस्थापनसमये यद् यद् यथाकथितं-तत्तथैव यावत् अष्टशतेन भौमेयानां कलशानाम्, 'सव्वोदएहिं सव्वमट्टियाहिं'-सौंदकैः-सर्वतीर्थजलैः सर्वमृतिकाभिः, 'सव्वतूवरे हिं सव्वपुप्फेहिं जाव सव्वोसहि सिद्धत्थएहि'-सर्वर्तुवरैः सर्व ऋतुषु जातैः सर्व पुष्पैः नन्दनादि वनानीतैः सर्वमाल्यैः चूर्णादिभिः यावत्-सौषधिभिः सर्व र्थसिद्धकैश्च, 'सव्वडीए जाव निग्धोस नाइयरवेणं' सर्वऋद्धया-सर्वद्युत्या यावत् -निर्घोषनादितरवेणै, 'महया महया इंदाभिसेएण' अभिसिंचइ' -महता महता-इन्द्राभिषेकेण तं विजयं देवमभिषिश्वन्ति इति । 'पत्तेयं पत्तेयं सिरसावत्तं अंजलिं कटु एवं वयासी'-प्रत्येकं प्रत्येक सामानिकादयो देवाः शिरसावर्त करतलपरिगृहीतभञ्जलिं कृत्वा-एवं वक्ष्यकलशों के 'तं चेव जाव अट्टसएणं भोमेज्जाणं कलसाणं' पूर्वोक्तानुसार यावत १०८ मृत्तिका के कलशों के 'सव्वोदएहिं सव्वमटियाहिं' समस्त उदकों से और समात मिहियों से 'सव्वतूवरेहिं सवपुप्फेहि जाव सव्वोसहिसिद्धत्थएहिं' एवं समस्त ऋतुओं के श्रेष्ठ समस्त पुष्पों से यावत् सवौं षधियों से और पीत सर्षपों से 'सचडीए जाव निग्योसनाइयरवेणं' सर्वऋद्धि के अनुसार सर्वद्युति के अनुसार यावत् वाजों के गडगडाहट के साथ२ महया महया इंदाभिसेएणं' वडे भारी उत्सव से युक्त उस इन्द्राभिषेक की सामग्री से 'तं विजयदेवं अभिसिंचति' उस विजय देव का अभिषेक किया 'पत्तेयं पत्तेय सिरसावत्तं अंजलिकटु एवं वयासी' और फिर अलग अलग रूप से दोनों हाथों की अंजलि करके और उसे शिर पर घुमाकर आशीर्वाद के रूप में उससे साणं' यावत् १०८ २४ मा सुवर्ण ना यम४४.२ ४साथी 'तं चेव जाव अट्रसएणं भोमेज्जाणं' कलसाणं' पडसा उपामा २ाच्या प्रमाणे यावत् १०८ से सोने मा भाटीन। सशथी. 'सव्वोदएहिं सव्वमट्टियाहिं' सवा तीन थी भने सधणी नहीसा मन सा तीर्थानी माटीथी 'सव्वतूवरेहिं सव्वपुप्फेहि जाव सव्वोसहि सिद्धत्थएहिं' तथा सघजी तुमोना उत्तम उत्तम समस्त पुण्याथी यावत सविधियोथी तभ० पी॥ २ ॥ सप पाथी 'सव्वढीए जाव निग्योसनाइयरवेणं' स प्रा२नी द्धि अनुसा२ सवधुति अनुसार यावत् वामाना 12वाणी हिव्य चनीयानी साथे साथे 'महया महया इंदाभिसेएणं' घा मोटा सेवा उत्सव पूर्व से निषेनी समय सामग्रीथी 'तं विजय देवं अभिसिंचंति' से विश्य हेवन। अभिषे ४ये 'पत्तेयं पत्तेयं सिरसावत्तं अंजलि कटु एवं वयासी' भने ते पछी दूी ही शते गन्ने हायानी Aarel जी० ४२ જીવાભિગમસૂત્ર Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे माणवचनैराशीर्वचांस्यवादिषुः, 'जयजयनंदा जयजयभदा' हे नन्द ! जयजय, हे भद्र ! जयजय 'जयजयनंदभदा' हे नन्दभद्र ! जयजय, 'अजियं जिणेहि जितं पालयाहि'-अजितं वशमानय जितं च पालय, 'अजितं जिणेहि सत्तुपक्खं पालेहि मित्तपक्खं जियमज्ञवसाहि तं देव'-अजितं विजयस्व शत्रुपक्षं जितं पालय, मित्रपक्षं जितमध्ये वासय त्वं देव ! 'निरुवसग्गं इंदो इव देवाणं-चंदो इव ताराणं' -निरुपसर्ग-यथास्यात् विहरेति-अग्रिमेण सम्बन्धः संबद्धः, देवानामिन्द्र इवचन्द्रइव ताराणाम् 'चमरोइव असुराणं'-असुराणां चमर इव, धरणो इव नागाणं'नागानां मध्ये धरणइव, 'भरहोइव मणुयाणं'-मनुजानां मध्ये भरतइव, 'बहूणि पलियोवमाई बहूणि सागरोवमाणि'-बहूनि पल्योपमानि यावद् बहूनि सागरोपमाणि ऐसा कहा 'जय जय नंदा जय जय भद्दा' हे नन्द आपकी जय हो जय हो हे भद्र आपकी जय हो जय हो 'जय जय गंदभद्दा ! हे नन्द भद्र ! आपकी बार बार जय हो 'अजियं जिणेहि जितं पालयाहि आप अजित को वश में करें और जितेका पालन करें 'अजितं जिणेहि सत्तुपक्खं, पालेहि मित्तपक्खं' अजित-शत्रुपक्ष को आप वश में करें और मित्र पक्ष का आप पालनपोषण एवं रक्षण करें। 'जियमज्झे वसाहि (तं दव) हे देव तुम जित पक्ष में अपने मित्र को वसाओ 'निरूवसग्गो इंदो इव देवाणं चंदो इव ताराणां' देवों के बीच में इन्द्र की तरह तारागणों के बीच में चन्द्र की तरह तुम निरूपसर्ग होकर विचरो इसी तरह तुम असुरों में चमर की तरह ‘धरणो इव नागाणं' नागों में धरण की तरह 'भरहो इव मणुयाणं' मनुष्यों में भरत की तरह निरूपसर्ग होकर કરીને અને તે અંજલીને માથા પર ફેરવીને આશીર્વાદ રૂપે તેઓને આ પ્રમાણે ४ह्यु 'जयजय नंदा जयजय भद्दा' हुन तमा। राय थान्य थाया है मद्र तमा। य थामेराय थायो 'जयजय गंदा भद्दा' 3 नन्द सद्र तभा पार पा२ १५ १५४२ था। 'अजियं जिणेहि जितं पालयाहि' २।५ અછત-નહીં જીતાયેલાઓને વશ કરે અને જીતેલાઓનું પાલન પોષણ કરે. 'अजितं जिणेहि सत्तुपक्ख, पालेहि मित्तपक्खं' नही पाये। शत्रुपक्षने पश ४।-तो मने भित्र पक्षनु पालन ४२।-२क्षण ४२१. 'जियमज्झे वसाहि (तं देव) हे देव मा५ छत पक्षमा तमा। भित्रीने साव। निरुवसग्गो इंदोइव देवाणं, चंदोइव ताराणं' हेवामा छन्द्र प्रमाणे अने ता२. गोमा नीम मा५ नि३५सा मनीन विय२९१ ४२. तेभ०४ २५सुरेशमा यन्द्रनी में 'घरणो इव नागाणं' नावामा ५२णेन्द्रनी म 'भरहोइव मणुयाणं' भनुष्यामां भरतनी २भ मा५ नि३५सग मनीन विय२) ४२१. २।५ 'बहूणि पलियोवमाई बहूणि જીવાભિગમસૂત્ર Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. ६६ विजयदेवाभिषेकवर्णनम् ३३१ यावत्, 'चउन्हं सामाणियसाहस्सीणं जाव आयरक्खदेवसाहस्सीणं' - चतुर्णां सामानि सहस्राणां यावदात्मरक्षक देवसहस्राणाम्, 'विजयस्स देवस्स विजयाएरायहाणी ए' - विजयस्य देवस्य विजयाराजधान्याः, 'अण्णेहिं बहूणं विजय रायहाणिवत्थव्वाणं' - अन्येषाञ्चबहूनां विजयाराजधानी वास्तव्यानाम्, ' वाणमंतराणं देवाणं देवीणय' - वानव्यन्तराणां देवानां देवीनां च, 'आहेवच्चं जाव आणाईसरसेणावच्च' - आधिपत्यं पौरपत्यं यावत्- आज्ञेश्वरसेनापत्यम्, 'कारेमाणे पालेमाणे' - कुर्वन् पालयन् = 'विहराहि त्ति कट्टु' - विहर यथामुख मितिकृत्वाssशीर्वचनं प्रयुज्य, 'महया महया सद्देणं जयजयसद्दं वउंजंति' महता - महता शब्देन जयजयशब्दं प्रयुञ्जन्ति इति ॥ सू०६६ || विचरो तुम 'बहूणि पलियोवमाई बहूणि सागरोवमाई' अनेक पल्योपम की और अनेक सागरोपम की आयुतक 'चउण्हं सामाणिय साहस्सीणं' चार हजार सामानिक देवों के 'जाव आयरक्ख देवसाहस्सीणं' यावत् १६ हजार आत्मरक्षक देवों के 'विजयस्स देवस्स विजयाए रायहाणीए ' विजयदेव की विजयराजधानी के 'अण्णेसिं बहुण विजयरायहाणिवत्थव्वाणं' तथा और भी विजया राजधानी के निवासी 'वाणमंतराणं देवाणं देवीणं' वानव्यन्तर देवों के देवियों के 'आहेवच्चं जाव आणईसर सेणावच्च' अधिपत्यको, आज्ञा से ईश्वर सेनापत्यको 'कारेमाणे पालेमाणे' करते हुए एवं उन्हें पालते हुए 'विहराहित्ति कटु' सुख पूर्वक विहार करो इस प्रकार के आशीर्वादात्मक वचन को कह कर 'महया महया सदेणं जय जय सद्दं परंजति' उन्होंने जोर जोर से जय हो जय हो इस प्रकार का उच्चारण किया ॥ ६६ ॥ सागरोबमाई' अने४ पढ्यो भनी भने भने सागरोपभनी आयुष्य पर्यन्त 'चउन्हं सामाणियसाहस्सीणं' यार हुन्नर सामानि हेवाना 'जाव आयरक्खदेव साहस्सीणं' यावत् १६ सोण उन्नर आत्मरक्ष देवाना 'विजयस्स देवस्स विजयाए रायहाणीए' विनयद्वेषनी विक्याराभ्धानीना 'अण्णेसिं बहूण विजय रायहाणिवत्थव्वाणं' तथा मील पशु विन्या राज्धानीमां निवास ४२नारा 'बाणमंतराणं देवाणं देवीणं' वानव्यन्तर हेवे। अने हेवियाना 'आहेवच्चं जाव आणा ईसरसेणावच्चं ' अधियतिपाणु आज्ञाथी ४श्वर सेनापति याने 'कारेमाणे पालेमाणे' हता था तथा तेयोनुं पासन उरता था 'विहराहित्ति कट्टु' सुमयूर्व विहा२४२। थे प्रभाऐना आशीर्वादात्भ वयनाने उडीने 'महया महया सद्देणं जयजयसदं पउंजंति' તેઓએ જોર જોરથી જય હૈ। જય હે। એ પ્રમાણેના ઉચ્ચાર કર્યાં ! સૂ. ૬૬૫ જીવાભિગમસૂત્ર Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३३२ जीवाभिगमसूत्रे मूलम्-तएणं से विजए देवे महयामहया इंदाभिसेएणं अभिसित्ते समाणे सीहासणाओ अब्भुट्रेइ सीहासणाओ अब्भु. ट्रेत्ता अभिसेयसभाओ पुरस्थिमेणं दारेणं पडिनिक्खमइ पडिनिक्खमित्ता जेणामेव अलंकारियसभा तेणेव उवागच्छति तेणेव उवागच्छित्ता अलंकारियसभं अणुपयाहिणी करेमाणे २ पुरस्थिमेणं दारेणं अणुपविसति पुरथिमेणं दारेणं अणुपविसित्ता जेणेव सीहासणे तेणेव उवागच्छ। तेणेव उवागच्छित्ता सीहासणवरगते पुरस्थाभिमुहे सण्णिसण्णे। तए णं तस्स विजय. स्स देवस्स सामाणियपरिसोववण्णगा देवा आभिजोगिए देवे सदावेति सदावित्ता एवं वयासी-खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया विजयस्त देवस्स अलंकारियं भांडं उवणेह ते अलंकारियं भंडं जाव उवहति । तएणं से विजए देवे तप्पढमयाए पम्हल सुकुमालाए दिव्वाए सुरभीए गंधफासाईए गायाई लूहेंति, गायाइं लूहेत्ता सरसेणं गोसीसचंदणेणं गायाइं अणुलिंपति सरसेणं गोसीसचंदणेणं गायाइं अणुलिंपइ, अणुलिंपेत्ता तओऽणंतरं च णं णासाणी सासवायवझं चक्खुहरं वण्णफरिसजुत्तं हयलाला पेलवाइरेगं धवलं कणगरवइयंत कम्मं आगासफलिहसरिसप्पभं अहतं दिव्वं देवदूसजुयलं णियंसेइ णियंसेत्ता हारं पिणद्धेइ हारं पिणिवेत्ता एवं एकावलि पिणिधेइ पिणिधेत्ता एवं एएणं अभिलावेणं मुत्तावलिं-कणगावलिं-रयणावलिंकडगाइं-तुडियाइं-अंगयाइं-केऊराइं दसमुदिताणंतकं -कडिसुत्तगं ते अस्थिसुत्तगं-मुरविं कंठमुरवि पालंवंसि कुंडलाइं चूडा. मणिं चित्तरयणुकडं मउडं पिणिधेइ पिणिधित्ता गंथिमवेढिम पूरिम संघाइमेणं चउविहेणं मल्लेणं कप्परुक्खयंपिव अप्पाणं अलंकियविभूसियं करेइ कप्परुक्खयंपिव अप्पाणं अलंकिय જીવાભિગમસૂત્ર Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६७ विजयदेवस्य जिनप्रतिमापूजनम् ३३३ विभूसियं करेत्ता ददरमलयसुगंधगंधिएहिं गंधेहिं गायाई सुकिडति सुकिडित्ता दिव्वं च सुमणदामं पिणिद्धति ॥ तएणं से विजए देवे केसालंकारेणं वत्थालंकारेणं मल्लालंकारेणं आभ रणालंकारेणं चउविहेणं अलंकारेण अलंकिते विभूसिए समाणे पडिपुण्णालंकारे सोहासणाओ अब्भुट्टैइ अब्भुटेत्ता अलंका. रियसभाओ पुरथिमिल्लेणं दारेणं पडिनिक्खमति, पडिनिक्खमित्ता जेणेव ववसायसभा तेणेव उवागच्छइ तेणेव उवागच्छित्ता ववसायसभं अणुप्पयाहिणं करेमाणे२ पुरथिमिल्लेणं दारेण अणुप्पविसति अणुप्पविसित्ता जेणेव सीहासणे तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता सीहासणवरगते पुरत्थाभिमुहे सण्णि सण्णे ॥ तएणं तस्स विजयस्स देवस्स आभिजोगिका देवा पोत्थयरयणं उवणेति । तएणं विजयए देवे पोत्थयरयणं गेण्हइ गेण्हित्ता पोत्थयरयणं मुयइ पोत्थयरयणं मुएत्ता पोत्थयरयणं विहाडेति विहाडेता पोत्थयरयणं वाएति पोत्थयरयणं वाएत्ता धम्मियं ववसायं गेण्हंति धम्मियं ववसायं गेण्हित्ता पोत्थयरयणं पडिणिक्खिवेइ पडिणिक्खिवित्ता सीहासणाओ अब्भुटेइ अब्भुट्रेता ववसायसभाओ पुरथिमिल्लेणं दारेणं पडिनिक्खमइ पडिनिक्खमित्ता जेणेव गंदा पुक्खरिणि तेणेव उवागच्छइ तेणेव उवागच्छित्ता गंदा पुक्खरिणी अणुप्पदाहिणी करेमाणे पुरत्थिमिल्लेणं दारेणं अणुपविसइ अणुपविसित्ता पुरस्थिमिल्लेणं तिसोवाणपडिरुवगएणं पच्चोरुहइ पच्चोरुहित्ता हत्थं पादं पक्खालेति हत्थं पायं पक्खालित्ता एगं महं सेयं रययामयं विमलसलिल पुण्णं भत्तगय महामुहाकिति समाणं भिंगारं पगिण्हंति पगिण्हित्ता जाइं तत्थ उप्पलाइं पउमाइं जाव सतसहस्सपत्ताइं ताई गिण्हंति गेण्हित्ता नंदाओ पुक्खरिणीओ જીવાભિગમસૂત્ર Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३३४ जीवाभिगमसूत्र पच्चुत्तरेइ पच्चुत्तरित्ता जेणेव सिद्धायतणे तेणेव पहारेत्थ गम. णाय । तएणं तस्स विजयस्स देवस्स चत्तारि सामाणियसाहस्सीओ जाव अण्णे य बहवे वाणमंतरा देवा देवीओ य अप्पेगइया उप्पलहत्थगया जाव हत्थगया विजयं देवं पिटतो पिटुतो अणुगच्छंति ॥ तएणं तस्स विजयस्स देवस्स बहवे आभिजोगिया देवा देवीओ य कलसहत्थगता जाव धूवकडुच्छ्य हत्थ गया विजयं देवं पिटुतो २ अणुगच्छति। तएणं से विजए देवे चउहि सामाणियसाहस्सेहिं जाव अण्णेहिं य बहहिं वाणमंतरेहिं देवेहि य देवीहिय सद्धिं संपरिखुडे य सव्वड्डीए सव्वजुइए जाव णिग्घोसणाइयरवेणं जेणेव सिद्धाययणे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता सिद्धायतणं अणुपयाहिणीकरेमाणे २ पुरत्थिमिल्लेणं दारेणं अणुपविसइ अणुपविसित्ता जेणेव देवछंदए तेणेव उपागच्छति उवागच्छेत्ता आलोए जिणपडिमाणं पणामं करेति पणामं करेत्ता लोमहत्थगं गेण्हिति लोमहत्थगं गेण्हित्ता जिणपडिमाओ लोमहत्थएणं पमजति पमजित्ता सुरभिणा गंधो. दएणं ण्हाणेति पहाणेत्ता दिव्याए सुरभिगंधकासाइए गाताई लूहेति लूहेत्ता सरसेणं गोसीसचंदणेणं गाताणि अणुलिंपइ अणुलिंपेत्ता जिणपडिमाणं महयाई सेताइं दिव्वाई देवदूसजुगलाई णियंसेइ गियसेत्ता अग्गेहिं वरेहि य गंधेहिं य मल्लेहि य अच्चेति अच्चेत्ता पुप्फारुहणं गंधारुहणं मल्लारुहणं वण्णाहणं चुण्णारुहणंआभरणारुहणंकरेति करेत्ता आसत्तोसत्तविउलवडवग्घारितमल्लदामकलावं करेइ करेत्ता अच्छेहि सण्हेहि रययामएहिं अच्छरसा तंडुलेहिं जिणपडिमाणं पुरओ अट्रमंगलए आलिहति सोस्थिय सिरिवच्छ जाव दप्पण अट्टमंगलगे आलिहति आलिहित्ता कयग्गाहग्गहित करतल पब्भविप्पमुक्केणं दसद्ध જીવાભિગમસૂત્ર Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६७ विजयदेवस्य जिनप्रतिमापूजनम् ३३५ वण्णेणं कुसुमेणं मुक्कपुप्फपुंजोवयारकलितं करेइ करेत्ता चंद प्पभवइरवेरुलिय विमलदंडं कंचणमणि रयणभत्तिचित्तं कालागुरुपवरकुंदुरुक्कतुरुक्कधूवगंधुत्तमाणुविद्धं धूमवहि विणुम्मुयंतं वेरुलियामयं कडुच्छ्यं पगहित्तु पयत्तेण धूवंदाउण जिणवराणं अटुसयविसुद्धगंधजुत्तेहिं महावित्तेहिं अस्थजुत्तेहिं अपुणरुत्तेहिं संथुणित्ता सत्तटुपयाइं ओसरति सत्तटुपयाइं ओसरित्ता वाम जाणुं अंचेइ अंचेत्ता दाहिणं जाणुं धरणितलंसि णिवाडेइ त्तिखुत्तो मुद्धाणं धरणियलंसि णमेइ णमित्ता इसिं पच्चुण्णमति पच्चुण्णमित्ता कडयतुडियर्थभियाओ भुजाओ पडिसाहरति पडिसाहरेत्ता करतलपरिग्गहियं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं कटु एवं वयासी णमोत्थुर्ण अरिहंताणं भगवंताणं जाव सिद्धिगइणामधेयं ठाणं संपत्ताणं तिकटु वंदति नमंसति ॥सू०६७॥ छाया-ततः खलु स विजयो देवो महता-महता इन्द्राभिषेकेणाऽभिषिक्तः सन् सिंहासनादभ्युत्तिष्ठति, सिंहासनात्-अभ्युत्थायाऽभिषेकसभायाः पूर्वेण द्वारेण प्रतिनिष्क्रामति प्रतिनिष्क्रम्य यत्रैवालङ्कारसभा तत्रैवोपागच्छति-तत्रैवोपागत्यालङ्कारसभा मनुप्रदक्षिणीकुर्वन्-२ पूर्वेण द्वारेणाऽणुप्रविशति पूर्वेण द्वारेणाऽनुप्रविश्य यत्रैव सिंहासनं तत्रैवोपागच्छति तत्रैवोपागम्य सिंहासनवरगतः पूर्वाऽभिमुखः सनिषण्णः। ततः खलु तस्य विजयस्य देवस्य सामानिकपर्षदुपपन्नादेवा आभियोगिकान् देवान् शब्दायन्ते शब्दयित्वा-एव-मवादिषुः-क्षिप्रमेव भो देवानुप्रियाः ! विजयस्य देवस्याऽऽलङ्कारिकं भाण्डमुपनयत, तत्रैव ते-आलकारिक भाण्डं यावत्-उपस्थापयन्ति ! ततः खलु स विजयो देवः तत्प्रथमतया पक्ष्मलसुकुमारतया दिव्यया सुरभितया गन्धकाषायिक्या गात्राणि रुक्षयति गात्राणि रुक्षयित्वा सरसेण गोशीर्षचन्दनेन गात्राण्यनुलिम्पन्ति सरसेण गोशीर्षचन्दनेन गात्राण्यनुलिप्य तदनन्तरं च खलु नासानिःश्वासवातबाह्यं चक्षुहरं वर्णस्पर्शयुक्तं हयलालापेलवाऽतिरेकं वलकनकखचितान्तकर्म-आकाशस्फटिक सदृशप्रभमहतं दिव्यं देवदूष्ययुगलं निवस्ते निवस्य हारं पिनह्यति हारं पिनह्य-एवम्एकावलिं पिनाति एकावलि पिनह्य एवमेतेनाभिलापेन मुक्तावलिं कनकावलि रत्नावलिं कटकानि त्रुटितानि-अङ्गदानि केयूराणि दशमुद्रिकाऽनन्तकं कटि જીવાભિગમસૂત્રા Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३३६ जीवाभिगमसूत्रे सूत्रकंत्र्यस्थिसूत्रकं मुरविं कण्ठमुरविं प्रालम्वकुण्डले चूडामणिं चित्ररत्नोत्कटं मुकुटं पिनाति, पिनह्य ग्रन्थिम-वेष्टिम-पूरिम संघातिमेन चतुर्विधेन माल्येन कल्पवृक्षमिवाऽऽत्मानमलकृतविभूषितं करोति कल्पवृक्षमिवाऽलङ्कृतविभूषितं कृत्वा दर्दरमलयसुगन्ध गन्धिकै र्गन्धै गात्राणि सुक्रीडति सुक्रीडय दिव्यं च सुमनोदामपिनह्यति । ततः खलु स विजयो देवः केशाऽलङ्कारेण वस्रालङ्कारेण माल्यालङ्कारेणाऽऽभरणालङ्कारेण चतुर्विधेनाऽलङ्कारेणालङ्कृतो विभूषितः सन् परिपूर्णालङ्कारः सिंहासनादभ्युत्तिष्ठति सिंहासनादभ्युत्थायाऽलङ्कारिकसभायाः पूर्वेण द्वारेण प्रतिनिष्क्रमति-प्रतिनिष्क्रम्य यत्रैव व्यवसायसमा तत्रैवोपागच्छति तत्रैवोपागत्य व्यवसायसभा मनुप्रदक्षिणो कुर्वन्-२ पूर्वद्वारेणानुप्रविशति पूर्वद्वारेणानुपविश्य यत्रैव सिंहासनं तत्रैवोपागच्छति तत्रैवोपागत्य सिंहासनवरगतः पूर्वाभिमुखः सन्निषण्णः । ततः खलु तस्य विजयस्य देवस्याऽऽभियोगिका देवा पुस्तकरत्नमुपनयन्ति ततः खलु स विजयो देवः पुस्तकरत्नं गृह्णाति पुस्तकरत्नं गृहीत्वा मुञ्चति मुक्त्वा पुस्तकरत्नं विघाटयति पुस्तकरत्नं विघाटय पुस्तकरत्नं वाचयति पुस्तकरत्नं वाचयित्वा धार्मिकं व्यवसायं प्रगृह्णाति धार्मिक व्यवसायं प्रगृह्य पुस्तकरत्नं प्रतिनिक्षिपति पुस्तकरत्नं प्रतिनिक्षिप्य सिंहासनादम्युत्तिष्ठति अभ्युत्थाय व्यवसायसभायाः पूर्वद्वारेण प्रतिनिष्क्रामति पूर्वद्वारेण प्रतिनिष्क्रम्य यत्रैव नन्दा पुष्करिणी तत्रैवोपागच्छति तत्रैवोपागत्य पुष्करिणीमनुप्रदक्षिणीकुर्वन् पूर्वद्वारेणाऽनुप्रविशति पूर्वद्वारेणाऽनुप्रविश्य त्रिसापानप्रतिरूपकेण प्रत्यवरोहति त्रिसोपानप्रतिरूपकेण प्रत्यवरुह्य हस्तौ पादौ प्रक्षालयति हस्तौ पादौ प्रक्षाल्य एकं महत् श्वेतं रजतमयं विमलसलिलपूर्ण मत्तगजमहामुखाकृतिसमानं भृङ्गारं प्रगृहंति भृङ्गारं प्रगृह्य यानि तत्रोत्पलानि पद्मानि यावत्-शतसहस्रपत्राणि तानि गृह्णाति तानि गृहीखा नन्दातः पुष्करिणीतः प्रत्युत्तरति नन्दापुष्करिणीत प्रत्युत्तीर्य यत्रैव सिद्धायतनं तत्रैव प्रधावितवान् गमनाय । ततः खल तस्य विजयस्य देवस्य चत्वारि सामानिकसहस्राणि यावदन्ये च बहवो वानव्यन्तराः देवाः देव्यश्च अप्येकका उत्पलहस्तगताः यावत्-हस्तगता: विजयं देवं पृष्ठतः पृष्ठतोऽनुगच्छन्ति, ततः खलु तस्य विजयस्य देवस्य बहव आभियोगिकाः देवा देव्यश्च कलशहस्तगताः यावत्-धूपकडुच्छुकहस्तगताः विजयं देवं पृष्ठतः पृष्ठतोऽनुगच्छन्ति । ततः खलु स विजयो देवश्चतुर्भिः सामानिकसहस्रैः यावदन्यैश्च बहुभिर्वानव्यन्रैर्देवैश्च देवीभिश्च साध सम्परिवृतः सर्वऋद्धया सर्वद्युत्या यावत्-निर्घोषनादितरवेण यत्रैव सिद्धायतनं तत्रैवोपागच्छति तत्रैवोपागत्यसिद्धायतनमनुप्रदक्षिणी कुर्वन्-२ पूर्वद्वारेणाऽनुप्रविशति अनुप्रविश्य यत्रैव देवच्छन्दक स्तत्रैवोपागच्छति तत्रैवोपागत्याऽऽलोके जिनप्रतिमानां प्रणाम करोति જીવાભિગમસૂત્ર Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६७ विजयदेवस्य कामदेवप्रतिमापूजनम् ३३७ प्रणामं कृत्वा लोमहस्तकं गृह्णाति लोमहस्तकं गृहीत्वा जिनप्रतिमाः लोमहस्तकेन प्रमार्जयति प्रमाय॑ सुरभिणा गन्धोदकेन स्नापयति स्नापयित्वा दिव्यया सुरभि गन्धकाषायिक्या गात्राणि रूक्षयति रूक्षयित्वा सरसेन गोशीर्षचन्दनेन गात्राणि अनुलिम्पति गात्राण्यनुलिप्य जिनप्रतिमाभ्यः अहतानि श्वेतानि दिव्यानि देवदृष्ययुगलानि (नियंसेइ) परिधापयति परिधाप्पाऽग्रैवरैश्च गन्धैश्च माल्यैश्वाऽर्चयति अर्चयित्वा-पुष्पारोपणं गन्धारोपणं माल्यारोपणं वर्णकारोपणं चूर्णारोपणमाभरणारोपणं करोति कृखाऽऽसक्तोत्सतविपुलवृत्तवग्धारितमाल्यदामकलापं. करोति कृत्वाऽच्छैः श्लक्ष्णैः रजतमयैः अच्छरसतण्डुलै जिनप्रतिमानां पुरतः अष्टौ-अष्टौ मङ्गलकानि-आलिखति स्वस्तिक श्रीवत्स यावत् दर्पणम् अष्टावष्टौ मङ्गलकानि आलिखति-आलिख्य कचग्राहगृहीत करतलप्रभ्रष्टविप्रमुक्तेन दशार्धवर्णेन कुसु मेन मुक्तपुष्पपुञ्जोपचारकलितं करोति कृता-चन्द्रप्रभवज्रवैडूर्यविमलदण्डां काञ्चनमणिरत्नभक्तिचित्रां कालागुरुप्रवरकुन्दरुष्कतुरुष्कधूपगन्धोत्तमानुविद्धां धूपवर्त्ति विनिर्मुश्चन्तं वैडूर्यमयं कडच्छुकं प्रगृह्य प्रयत्नेन धूपं दत्वा जिनवरेभ्योऽष्टशतविशुद्धग्रन्थयुक्तैर्महावृत्तैरर्थयुक्तैरपुनरुक्तैः संस्तौति संस्तुत्य सप्ताष्टपदानि-अपसरति सप्ताऽष्टपदानि-अपमृत्य वामं जानुमश्चति वामं जानुमञ्चयित्वा दक्षिणं जानुं धरणितले निपातयति त्रिः कृतः मूर्धानं धरणितले नमयति नमयित्वा-ईपत्प्रत्युन्नमयति-ईषत्प्रत्युन्नमय्य कटकत्रुटितसंस्तम्भितौ भुजौ प्रतिसंहरति प्रतिसंहृत्य करतलप्रतिगृहीतं शिरसावत मस्तकेऽञ्जलिं कृखाएवमवादीत 'नमोऽस्तु खलु अर्हदभ्यः भगवभ्यः यावत सिद्धगतिनामधेयं स्थानं सम्प्राप्तेभ्यः' इति कृता वन्दते-नमस्यति ॥६७॥ ____टीका-'तए णं से विजए देवे' ततः खलु स विजयो देवः 'महया महया इंदाभिसेएणं' 'अभिसित्ते समाणे' सामानिकादिवानव्यन्तरादि देवैर्महतामहता इन्द्राभिषेकेणाऽभिषिक्तः सन् 'सीहासणाभो अब्भुढेइ' सिंहासनाद् अभ्युत्तिष्ठति, 'तएणं से विजए देवे' इत्यादि । टीकार्थ-'तए णं से विजए देवे' इसके बाद वह विजय देव जब बडेभारी ठाट बाट के साथ२ इन्द्राभिषेक से अभिषिक्त हो चुका तब वह 'सीहासणाओ अब्भुढेई' सिंहासन से उठा 'अब्भुटेत्ता' और उठकर फिर वह 'अभिसेयसभाओ पुरथिमेणं दारेणं पडिणिक्खमई' 'तएणं से विजए देवे' त्या टी-'तेए ण से विजए देवे' ते ५छी से वियव न्यारे ५४ 88 भाउनी साथे साथे 'द्राभिषेथी अनिषित थ युध्या त्यारे ते 'सीहासणाओ' अब्भुढेइ' सिहासन ५२थी 6821. 'अब्भुद्वेत्ता' हीन ते पछी ते 'अभिसेयसभाओ जी० ४३ જીવાભિગમસૂત્રા Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३३८ जीवाभिगमसूत्रे 'अब्भुटेत्ता' अभ्युत्थाय सिंहासनात्-‘अभिसेयसभाओ पुरत्थिमेणं दारेणं पडिणिक्खमइ' अभिषेकसभातः पूर्वद्वारेण प्रतिनिष्क्रामति, 'पडिणिक्खमित्ता' प्रतिनिष्क्रम्याऽभिषेकसभातः-'जेणामेव-अलंकारियसभा तेणेव उवागच्छइ' यत्रै वालङ्कारिकसभा तत्रैवोपागच्छति, 'तेणेव उवागच्छित्ता' तत्रैवाऽलङ्कारिकसभाया मुपागत्य, 'अलंकारियसभं अणुप्पयाहिणीकरेमाणे' अलङ्कारिकसभामनुप्रदक्षिणीकुर्वन् २ 'पुरस्थिमेणं दारेणं अणुप्पविसई'-पूर्व दिग्द्वारेणालङ्करिकसभा मनुप्रविशति'पुरस्थिमेणं दारेणं अणुपविसित्ता' पूर्वद्वारेणानु प्रविश्य, 'जेणेव सीहासणे तेणेवउवागच्छति' यत्रैव सिंहासनं तत्रैवोपागच्छति, 'तेणेव उवागच्छित्ता'-तत्रैव सिंहासनसंनिधाने-उपागत्य, 'सीहासणवरगते पुरत्याभिमुहे सण्णिसण्णे' सिंहाअभिषेक सभा से पूर्व के द्वार से बाहर होकर निकला 'पडिणिक्खमित्ता जेणामेव अलंकारियसभा तेणेव उवागच्छइ' और बाहर निकल कर वह जहां अलङ्कारिक सभा थी वहां पर आया 'तेणेव उवागच्छिता' वहां आकर के वह 'अलंकारिय सभं अणुप्पयाहिणी करेमाणे' उसने उस अलङ्कारिक सभा की प्रदक्षिणा की और प्रदक्षिणा करके फिर वह 'पुरथिमेणं दारेणं अणुपविसई' पूर्व के द्वार से होकर उसमें प्रविष्ट हुआ 'पुरस्थिमेणं दारेणं अणुपविसित्ता' पूर्व के द्वार से होकर जब वह प्रविष्ट हुआ तो वह फिर 'जेणेव सीहासणे तेणेव उवागच्छइ वहां गया जहां कि सिंहासन था। 'तेणेव उवागच्छित्ता' वहां जाकर वह 'पुरस्थाभिमुहे' पूर्वदिशा की और मुह करके 'सीहासण वरगए सन्निसणे' उस श्रेष्ठ सिंहासन के ऊपर बैठ गया 'तएणं तस्स विजयदेवस्स सामाणिय परिसोववण्णगा देवा आभिणिओगिए देवे पुरथिमेणं दारेणं पडिणिक्खमइ' मनिष समाना पूर्व दिशाना ४२वार यधन पार नीन्या. 'पडिणिक्खमित्ता जेणामेव अलंकारिय सभा तेणेव उवागच्छई' महा२ नीजीन ते यi PRE४.२४ समा ती त्यां 11 माव्या. 'तेणेव उवागच्छित्ता' त्या भावीन ते 'अलंकारियसभं अणुप्पयाहिणीकरेमाणे तेरे से म २४ समानी प्रक्षि। ४३१. अने प्रक्षिशन ते पछी ते 'पुरस्थिमेणं दारेणं अणुप्पविसई' पूर्व ६शानाद्वारेथी तमा प्रवेश प्रो. पुरथिमेणं दारेणं अणुपविसित्ता' पूर्व वारथी तेमा प्रवेश परीने ते पछी ते जेणेव सीहासणे तेणेव उवागच्छई' या सिंहासन हेतु त्यां गया. 'तेणेव उवागच्छित्ता' त्यां धनते 'पूरमुहे' पूर्व दिशानी त२३ भु५ मीने 'सीहासणवरगए सन्निसण्णे' स श्रेष्ठ सिहासन ५२ ते मेसी गया 'तए णं तस्स विजयदेवस्स सामाणिय જીવાભિગમસૂત્ર Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६७ विजयदेवस्य कामदेवप्रतिमापूजनम् ३३९ सनवरगतः पूर्वाऽभिमुखः सन्निषण्णः सदुपविष्टः 'तए णं तस्स विजयस्स देवस्स' ततः सिंहासने-उचितोपवेशनाऽनन्तरं खलु तस्य विजयदेवस्य, 'सामाणियपरिसोववण्णगा देवा आभिणि भोगिए देवे सदावेंति' सामानिकपर्षदुपपन्नका देवा आभियोगिकान् देवान् शब्दायन्ते-आह्वयन्ति । 'सदावेत्ता एवं वयासी' शब्दयित्वा एवं वक्ष्यमाणं वचोऽवादिषुः-'खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया' भो-भोः ? देवाऽनुप्रियाः शीघ्रं यथा तथा-'विजयस्स देवस्स अलंकारियं भंडं उवणेह' विजय देवस्य हेतो रलङ्कारिक भाण्ड मुपनयत, 'तेणेव ते अलंकारियं भंडं जाव उवट्ठवेंति' ते-आभियोगिकाः आज्ञासमनन्तरं तत्रैव तदैव तदेवाऽऽलंकारिकं भाण्ड मुपस्थापयन्ति, 'तए णं से विजए देवे' ततः खलु स विजयोदेवः-'तप्पढमयाए' तत्प्रथमतया तस्यामलङ्कारसभायां प्रथमतएव-'पम्हलसुकुमालाए' पक्ष्मलमुकुमारया-पक्ष्मला च मुकुमाराचेति पक्ष्मलमुकुमारा तया पक्ष्मलयुक्तया सदावे ति' इस के बाद उस विजयदेव के सामानिक देवों ने अभिनियोगिक देवों को बुलाया 'सदावेत्ता एवं वयासी' बुला कर उन्होंने उन से ऐसा कहा 'खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया ।' हे देवानुप्रियो! तुम सब बहुत ही जल्दी 'विजयस्त देवस्स अलंकारियं भाण्डं उवणेह' विजयदेव के निमित्त अलंकारिक भाण्ड को ले आओ 'तेणेव ते अलंकारियं भंडं जाव उवट्ठति' इस प्रकार की सामानिक देवों की बात को स्वीकार कर वे आभियोगिकदेव वहां पर उसी समय उस अलंकारिक भाण्ड को ले आये 'तए णं से विजए देवे तप्पढमयाए पम्हलसुकुमालाए' इसके बाद सब से पहिले उस अलंकारिक सभा में विजयदेव ने रोमवाली एवं सुकुमार तथा 'दिव्वाए सुरभीए' दिव्य और सुगंधित 'गंधकासाईए' तथा सुगंध युक्त कषाय द्रव्य से परिसोववण्णगा देवा आभिणिओगिए देवे सदावें ति' ते पछी ते १४य देवना सामा. निवास, मामिनियोगि हेवाने मोसाव्या. 'सदावेत्ता एवं वयासी' मोसावीन तमास तेमने मा प्रमाणे ४यु 'खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया' हे देवानुप्रियो तमे ॥ २४४म दिEथी 'विजयस्स देवस्स अलंकारियं भांडे उवणेह' विनय हर मटि PRA२४ मांडाने समावो. 'तेणेव ते अलंकारियं भंड जाव उव टवेति' २मा प्रमाणेनी सामानि वानी माज्ञाने। स्वी२ ४ीन ते मलियायोगि । मेरी समये २६२४ मांडाने त्यांच्या 'तएणं से विजए देवे तप्पढमयाए पम्हलसुकुमालाए' ते ५छी सौथी पहुसां से PA२४ सभामा विश्यवे रामवासी मने सुभा२ तथा 'दिव्वाए सुरभीए' हिव्य भने सुगघि वाणा मेवा 'गंधकासाईए' ४ाय द्रव्याथी मनावामां मावस वाथी विशेष જીવાભિગમસૂત્ર Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगम सूत्रे सुकुमारयाचेत्यर्थः ' दव्वाए सुरभीए' दिव्यया सुरभितया 'गंधकासाईए' सुरभिगन्धकाषायिक्या - सुरभिगन्धकपाय द्रव्यपरिकर्मितया लघुशा टिकया, 'गाताईलूहेंति' गात्राणि - शरीराणि रूक्षयति, 'गाताई लूहेत्ता' गात्राणि रूक्षयित्वा' 'सरसेण गोसीसचंदणेण गाताई अणुलिपति' सरसेनाऽतिशयितगन्धयुक्तेन गोशीर्षचन्दनेन शरीराणि अनुलिम्पति, 'सरसेन गोसीसचंदणेण गाताई अनुलिपेत्ता' सरसगोशीर्षचन्दनेन स्वशरीरमनुलिप्य, 'तओ अंतरे च णं' तत्पश्चात् खलु, 'नासाणीसासवायवज्झं' नासिकानिसश्वासवातवाह्य - नासाश्वासं निरुध्य, 'चक्खुहरे ' मनोहारित्वात् चक्षुर्हरति-आत्मवशं नयति रूपातिशयितत्वाच्च यत्तत्-चक्षुर्ह - रम्, 'वण्णफरिसजुतं' वर्णातिशयेन स्पर्शातिशयेन च संयोज्याऽऽकलिकम्, 'हयलालापेलवातिरेगं' हयलाला पेलवातिरेकम् - हयस्याऽश्वस्य लालातोऽपि - अधिकंपेलवं सुकुमारम - 'धवलं' श्वेतम् ' कणगखइयंत कम्मं' कनकखचितान्तकर्म - कनबनी होने के कारण विशेष सुगंधवाली ऐसी एक छोटी सी तौलिया से ' गाया लूति' अपने शरीर को पोछा 'गाथाई लूहित्ता' शरीर को पोंछकर 'सरसेण गोसीसचंदणेणं गायाई अणुलिंपति' फिर उसने अपने शरीर पर सरस गोशीर्ष चन्दन का लेपन किया 'सरसेन गोसीस चंदणेण गायाई अणुलिंपेत्ता' सरस गोशीर्ष चन्दन से शरीर पर लेप करके 'तओ अंतरे च णं' फिर बाद में उसने 'णासाणीसासबायवज्झे' नाक की निश्वास के वायु से - उडजाय ऐसे 'चक्खुहरम्' तथा चक्षु को हरण करने वाले - जबर्दस्ती आखों को भी अतिशय सुन्दरता के कारण अपनी ओर खींच लेने वाले ऐसे 'वण्णफरिसजुत्त' तथा सुन्दर वर्ण और सुन्दर स्पर्श इन दोनों से युक्त ऐसे 'हलालापेलवातिरेगं' तथा घोडे की लार से भी अधिक सुकुमार 'धवल' अारना सुगंधवाजा मेत्रा मे नाना सेवा ३भासथी 'गायाई लुर्हेति' पोताना शरीरने छ' 'गायाई लुहिता' शरीर बूछीने 'सरसेण गोसासचंदणेण गायाई अणुलिपेत्ता' ते पछी गोशीर्ष यहनना पोताना शरीर पर लेय. 'सरसेण गोसीस चंदणेण गायाइं अणुलिपेत्ता' सरस गोशीर्ष यहनथी शरीर पर बेय ने 'तओ अंतरे चणं ' ते पछी तेथे 'णासाणीसायवायवज्झे' नाउना निःश्वासना पवनथी उडी लय सेवा 'चक्खुहरम्' यांमोने हरण ४२वावाजा अर्थात् यतिશય સુંદરતાના કારણે આંખાને પોતાની તરફ આકર્ષિત કરવાવાળા એવા 'वण्ण फारिसत्तं' सु ंदर वर्ण भने सुंदर स्पर्श से मन्नेथी युक्त 'हयलाला पेलवातिरेगं' घोडानी साथी पशु वधारे सुंदर 'धवलं' तथा सईत 'कणगखइयं तकम्' तथा नेना भन्ने छेडाओ। सोनाना डिनारोथी लरेसा सेवा 'आकास ३४० જીવાભિગમસૂત્ર Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६७ विजयदेवस्य कामदेवप्रतिमापूजनम् ३४१ कविच्छुरितानि-अन्तः कर्माणि-अश्चलयोनिलक्षणानि यस्य तत्तथा, 'आकासफलिहसरिसप्पभं' आकाशस्फटिकसदृशप्रभाभिर्विरोचमानं - आकाशस्फटिको विलक्षणः कश्चित्कचिद्भवति तत्प्रभाभासुरमित्यर्थः, 'दिव्वं'-दिविभव-विलक्षणं वा दिव्यम् 'देवदूसजुयलं'-देवदूष्ययुगलम् देव परिधानीयक्षम वासोयुगम् , 'णियंसेइ' निवस्ते-परिधत्ते, 'णियंसेत्ता' निवस्य-परिधाय 'हारंपिणद्धेति' हारंपिनाति-उरसि प्रक्षिपति, तत्र-हारः-अष्टादशसरिकः, 'हारं पिणिद्वेत्ता' हारं पिनह्य, 'एवं एगावलिं पिणिधंति'-एवमेकावलि विचित्रमणिकां पिनाति 'एगावलि पिणिधेत्ता'-एकावलिं पिना, ‘एवं एतेणं अभिलावेणं-एवमेतेनाभिलापेन, 'मुत्तावलिं' मुक्तावलि मुक्ताफलमयीं मालाम् 'कणगावलिं' कनकमणिमयीं मालाम् रयणावलिं' रत्नावलिं-रत्नमयीं मालाम् ‘कडगाई' कटकानि-कलाचिकाभरणानि, तथा शुभ्र-धवल, 'कणगखइयंतकम्म' एवं जिसके दोनों अंचल-छोर केवान कनक केनारों से खचित थे ऐसे 'आकास फालिहसरिसप्प' आकाश और स्फटिक के जैसा-जो अपनी प्रभा से चमक रहा था 'दिव्वं' अतएव स्वर्गीय होने के कारण प्रवलित वस्त्र से बिलकुल अनोखा था ऐसे 'देवदूसजुयलं' देवदूष्य युगल को देवों के पहिरने योग्य वस्त्र युगल को 'णियंसेई' पहिरा 'णियंसित्ता' देवदृष्य युगल को धारण करके फिर उसने 'हारं पिणद्धेइ' गले में १८ लर का हार को पहिरा 'हारं पिणहेत्ता' हार को पहिर कर फिर उसने 'एवं एगावलि पिणिधंति' एक एकावली हार विशेष-को पहिरा 'एगावलि पिणिवेत्ता' एकावली पहिन कर फिर 'एवं एतेणं अभिलावेणं' उसने इसी अभिलाप-कथन के अनुसार 'मुत्तावलि' मुक्तावली-मुक्ताफल मयी माला को-'कणगावलिं' कनकमणिमयी माला को 'रयणावलिं' रत्नमयी फालिह सरिसप्पभं' २।४।२५ मने २७टिन पी पीतानी xiतीथी रेया यमी २॥ ता. 'दिव्वं तेथी नरेशीय डावाना २२ प्रयसित वीथी हम दुध घाना तावा 'देवदूसजुयलं' हेपदव्य युगत २ वोन ५९२१॥ योग्य सेवा पत्र युसने 'णियंसेई' पर्या 'णियंसेत्ता' हेक्ष्य युगलने पा२१ ४१२ ते ५०ी तेणे 'हार पिणद्धेइ' १८ २१ढा२ सेरवाजा मभूस्यहा२ मामा पड हारंपिणद्धता' २ पडेशन ते पछी तेथे 'एगं एगावलिं पिणद्धति' पति-हा२विशेषने धारण ये 'एगावलिं पिणिवेत्ता' मेसी ने पाडेशन ‘एवं एतेणं अभिलावण' तेरी मां मनिता५-४थन प्रमाणे 'मुत्तावलिं' भुतापसी-मुस्ता ५० पाणी भासाने 'कणगावलिं' उनमयी भावाने 'रयणावलिं' रत्नानी भागाने 'कडगाई' टोने-zinना मानूपाने 'तुडियाई' त्रुटितान જીવાભિગમસૂત્ર Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३४२ जीवाभिगमसूत्रे 'तुडियाई' त्रुटितानि-बाहुरक्षकाः हस्ताभरणाः 'अंगयाई' अङ्गदानि-बाताभरणविशेषाः 'केउराई' केयूराणि, 'दसमुदिताणंतकं' दशमुद्रिकानन्तकं हस्ताङ्गुलिस म्बन्धि मुद्रिकादशकम् 'कडिसुत्तकं' कटिसूत्रकम् 'ते अस्थिसुत्तकं' व्यस्थि सूत्रकम् 'मुरवि-कंठमुरवि-मुखीं-कण्ठमुखीम्-आभरणविशेषौ, 'पालंवसि'-प्रालम्बं, तपनीयमयः विचित्रमणिरत्नभक्तिचित्रात्मनः प्रमाणेन स्वप्रमाणः आभरणविशेषः । 'कुंडलाई'-कुण्डले-करणाभरणे, 'चूडामणि'-चूडामणिः, तत्र चूडामणिर्नामसकलपार्थिव-रत्नसर्वसारः देवेन्द्रमनुष्येन्द्रशिरः कृतनिवासः निःशेषाऽपमङ्गल शान्तिरोगप्रमुखदोषापहारकारी प्रवरलक्षणोपेतः प्रवरमङ्गलभूतआभरणविशेषः, माला को 'कडगाई' कटकों को कलाई के आभरणों को 'तुडियाई त्रुटितों को-बाहुरक्षकों को 'अंगयाई' अंगदों को-बाहु के विशेषों को 'केयूराइं' केयूरों को 'दसमुदितागंतक' १० मुद्रिकाओं को अंगूठियों को 'कडिसुत्तयं' कटिसूत्र को-करधोनी को 'ते अत्थिसुत्तकं' व्यस्थि सूत्र को 'मुरविं' कंठ मुरवि को 'पलंबसि' प्रालम्बक को-तपनीय सुवर्ण के बने हुए विचित्र मणियों के चित्रों से विचित्र तथा पहिरने वाले के बरावर जो आभरण विशेष होता है उसका नाम मालम्बक हैं ऐसे प्रालम्बक रूप आभरण विशेष को 'कुंडलाई कानों में कुण्डलों को 'चूडामणि' शिरोरत्न को यह रत्न सब पार्थिव रत्नों में सारभूत माना गया है, इन्द्र और चक्रवर्ती के मस्तक पर यह धारण किया जाता है। समस्त अमंगलों का एवं रोगों का और दोषों का यह विनाशक होता है तथा सुन्दर लक्षणों से यह युक्त होता है, ऐसा यह मङ्गल भूत आभरण विशेष होता है। ऐसे आभरण माई २क्षीने 'अंगयाई' महीने अर्थात् ४in माभूषण विशेषने 'केयराइं यूरो। 'दसमुदियाणंतकं' १० इस मुद्रिा-वीटीयाने 'कडिसुत्तय' पटिसूत्र ४४राने 'ते अत्थिसुत्तकं' यस्थिसूत्रने 'मुरवि' भु२वीन 'पालबसिं' પ્રાલંબકને એટલે કે–તપનીય સેનાના બનેલ વિચિત્ર મણિના ચિત્રથી ચિતરેલ તથા પહેરવાવાળાની બબરનું જે આભૂષણ વિશેષ હોય છે. तेनु नाम प्रारम छे. सेवा प्रारमने 'कुंडलाइं' नमानसोने 'चडा િમાથાના રત્નને આ મસ્તકનું આભૂષણ પાર્થિવ રત્નમાં સાર રૂપ માનવામાં આવેલ છે. અને તે ઈન્દ્ર અને ચકવતિ રાજાના મસ્તક પર ધારણ કરાવવામાં આવે છે. એ સઘળા અમંગલેનું તથા સઘળા રંગનું અને સઘળા દોષનું વિનાશક હોય છે. તથા સુંદર લક્ષણથી એ યુક્ત હોય છે. આવું એ से भी ३५ माभूषा विशेष छ. २मा माभूषा विशेषने तथा 'चित्तरयणु જીવાભિગમસૂત્ર Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६७ विजयदेवस्य कामदेवप्रतिमापूजनम् ३४३ 'चित्तरयणुक्कडं मउडे'-चित्ररत्नोत्कटं मुकुटम् तत्र चित्राणि नानाप्रकारकाणि यानि रत्नानि तैः उत्कटः प्रभूतरत्ननिचयोपेतः इत्यर्थः । 'पिणिधेइ'-एतादृशमाभरणादिकं पिनह्यति, 'पिणिधित्ता'-पिनयोक्तरत्नाभरणानि, 'गंठिमवेढिमपूरिमसंघाइमेण चउबिहेणं मल्लेणं' ग्रन्थिमवेष्टिमपूरिमसंघातिमेन चतुर्विधेन माल्येन, तत्र-ग्रन्थिमं ग्रन्थनिवृत्तं वेष्टिमं-यद्रन्थितं सत् वेष्टयते यथा पुष्पलंबूसकं (झम्मनकम्) पूरिमं येन वंशशलाकादि मयपञ्जरी पूर्यते, संघातिमं-यत्परस्परतो नालसंघातेन संघात्यते, 'कप्प रुक्खयं पिव अप्पाणं अलंकियविभूसियं करें ति'-एवं विधेन चतुर्विधेन माल्येनाऽऽत्मानं कल्पवृक्षमिवाऽलङ्कृतविभूषितं करोति, 'कप्परुक्खयंपिव अप्पाणं अलंकियविभूसियं करेत्ता'-कल्पवृक्षमिवस्वाविशेषकों तथा 'चित्तरयणुक्कडं मऊड' नाना प्रकार के रत्नों से उत्कृष्ट मुकुट को 'पिणिधेई' पहिरा 'पिणिधेत्ता' इस प्रकार के पूर्वोक्त समस्त आभरणों को यथा स्थान पहिर करके 'गंठिमवेदित पूरिम संधाइमेणं चउठिवहेणं मल्लेणं' फिर उसने ग्रन्थिम डोरे में गांठे लगा२ कर वनाई गई माला से वेष्टिम-पुष्पलंम्वूसक झम्मनक की तरह डोरों को वेष्टित करके बनाई गई माला से पूरिम वेश शलाकाओं को आपस में पूरकर बनाई गई टोकरी आदि की तरह फूलों को पूरकर बनाई गई माला से और संघातिम-परस्पर में नालों को जोड़कर बनाईमाला से-इन चार प्रकार की मालाओं से अपने आपको अलंकृत कर विभूषित किया उस समय वह ऐसा लगा था कि मानों यह एक 'कप्परुक्खयंपिव' कल्पवृक्ष ही है 'कप्परुक्खयंपिव अप्पाणं अलंकियविभूसियं करेत्ता' कल्पवृक्ष की तरह अपने को अलंकृत एवं विभूषित कडं मउडे' मने प्रा२ना रत्नाथी उत्तम भुटने 'पिणिधेई' पडेय 'पिणिधेत्ता' मा शतना पूरित सामानणाने योग्य स्थान परीने 'गंढिम वेठिमपूरिम संघाइमेणं चउव्विहेणं मल्लेणं' ते ५छी तेणे अन्थिम-होरामा iith eगावी લગાવીને બનાવવામાં આવેલ માળાથી વેષ્ટિમ-પુષ્પના તંબૂસક-ઝભનકના જેમ દેરાથી વીંટીને બનાવવામાં આવેલ માળાથી પૂરિમ–શલાકાઓને પરસ્પર પરોવીને બનાવવામાં આવેલ ટોપલી વિગેરેની જેમ ફુલેને પરોવીને બનાવવામાં આવેલ માળાથી અને સંઘાતિમ–એક બીજામાં નાળાને જોડીને બનાવવામાં આવેલ માળાથી આ રીતે આ ચાર પ્રકારની માળાઓથી પિતાને અલંકારિત शन विभूषित ४ ते १मते मे तु तु 10 २0 से 'कप्परू क्खवयंपिव' ४८५३३४ छ 'कप्परुक्खयं पिव अप्पाण अलंकियविभूसियं करेत्ता' सु४२ सवा ४६५वृक्षनी म पाताने त मने विभूषितरीन 'दद्दरमलय જીવાભિગમસૂત્ર Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे त्मानमलङ्कृतविभूषितं कृत्वा, 'दद्दरमलयसुगंधगंधितेहिं गंधेहिं गात्ताई सुकिडति' दर्दर मलय सुगन्धितैर्गन्धैर्गात्राणि सुक्रीडति - स्वलङ्करोति, 'सुक्किडित्ता' - सुक्रीड्य, 'दिव्वं च सुमणोदामं पिणिद्धति' दिव्यश्च सुमनोदाम दिव्यां पुष्पमालां पिनयति - घारयति, 'तणं से विजए देवे'" - ततः खलु स विजयो देवः 'केसालंकारेण वत्थालंकारेण मल्लालंकारेण आभरणालंकारेण केशमनोहरकारकेण - अलङ्कारेण, तथा - वखालङ्कारेण माल्यालंकारेण - आभरणालङ्कारेण, 'चउच्चिहेणं अलंकारेणं अलंकिए विभूसिए समाणे' चतुष्प्रकारकेणाऽलङ्कारेणाऽलङ्कृतो विभूषितश्च सन् अत एव - 'पडिपुण्णालंकारे' परिपूर्णालङ्कारः 'सीहा सणाओ अब्भुट्टे'- सिंहासनादाभ्युत्तिष्ठते सिंहासनादुत्थितो भवतीत्यर्थः । 'अब्भुट्टेत्ता' अभ्युत्थाय, 'अलंकरके 'दद्दरमलयसुगंधगंधितेहिं गंधेहिं गाताई सुविकति' फिर उसने दर्दरमलय चन्दन की सुगंधित गंध से अपने शरीर को अलंकृत किया 'सुक्किडित्ता' इस प्रकार से अपने शरीर को अलंकृत करके 'दिव्वं च सुमणोदामं पिणिद्धति' फिर उसने दिव्य पुष्पमाला को पहिरा 'तएण से विजए देवे' इसके बाद वह विजयदेवने 'केसालंकारेण, वत्थालंकारेणं, मल्लालंकारेण, आभरणालंकारेण चउब्विहेणं अलंकारेणं अलंकिए विभूसिए समाणे' इस के बाद विजय देव ने केशों को मनोहर करने वाले अलङ्कार से, वस्त्रों को सुहावने जचाने वाले अलङ्कार से, एवं मालाओं को भी अलङ्कृत करने वाले अलङ्कार से और आभरणों को भी विशेष रूप से उद्दीपित करने वाले अलङ्कार से इस प्रकार के चार प्रकार वाले अलङ्कारों से जब वह 'पडिपुण्णालंकारे' सम्पूर्ण रूप से सब अलङ्कारों को पहिन चुका तब वह 'सीहासणाओ सुगंधगंधितेहिं गाताई सुक्विडति' ते पछी तेथे ६४रभस्य यहननी सुगंधवाना थंडनथी पोताना शरीरने असत. 'सुक्किडित्ता' मा प्रमाणे पोताना शरीरने असर वा मनावीने 'दिव्यंच सुमणोदामं पिणिद्धति' ते पछी ते हिव्य मेवी पुण्योनी भाजा धारण पुरी 'तएण' से विजए देवे' ते पछी मे विभ्यद्वेवे 'के सालंकारेणं वत्थालंकारेण मल्लालंकारेण आभरणालंकारेण चउ व्विण अलंकियविभूसिए समाणे' ते पछी विनयदेवे देशोने सुंदर अनावવા વાળા અલંકારથી વસ્ત્રોને સુંદર લગાડવાવાળા અલ કારથી તેમજ આભૂષાને પણ વિશેષ પ્રકારથી શાભાવવાવાળા અલંકારથી આ પ્રમાણેના ચાર પ્રકારવાળા माथी पोताने द्विव्य रीते शोलायमान पुरी सीधा भने न्यारे 'पडिपुण्णा लंकारे' स ंपूर्ण पाथी धान अरो पहेरीसीधा त्यार पछी ते 'सीहासणाओ अब्भुट्ठेइ' सिहासन परथी उलो थयो अच्भुट्ठेत्ता' ला थया पछी ते ३४४ જીવાભિગમસૂત્ર Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. ६७ विजयदेवस्य कामदेवप्रतिमापूजनम् ३४५ कारियसभाओ पुरथिमिल्लेण दारेण पडिनिक्खमति' अलङ्कारिकसभायाः पूर्वद्वारेण प्रतिनिष्क्रामति बहिर्गच्छति, 'पडिणिक्खमेत्ता - प्रतिनिष्क्रम्य, 'जेणेव - ववसायसभा तणेव उवागच्छइ' यत्रैव व्यवसायसभा तत्रैवोपागच्छति, 'तेणेव उवागच्छित्ता' तत्रैवोपागत्य व्यवसायसभायाम्, 'ववसायसभं अणुपदाहिणं करेमाणे करेमाणे ' व्यवसायसभामनुप्रदक्षिणी कुर्वन् - २ ' पुरत्थिमिल्लेणं दारेणं अणुष्पविस-पूर्व द्वारेणानुप्रविशति व्यवसायसभाम् 'अणुप्पविसित्ता जेणेव सीहासणे तेणेव उवागच्छ ' - व्यवसायसभां प्रविश्य यत्रैवास्ते सिंहासनं तत्रैवोपागच्छति, 'तेणेव उवागच्छित्ता सीहासणवरगते पुरत्थाभिमुहे सणसणे' - तत्रैवोपागत्य सिंहासनवरगतः पूर्वाभिमुखो भूत्वा समुपविष्टः स विजयो देवः इति । 'तणं तस्स विजयस्स देवस्स' - सिंहासनोपवेशनतः पश्चात् खलु तस्य विजयस्य देवस्य, 'आभिजोगिया देवा' प्रेष्ये कर्मणि नियोजिताः 'पोत्थयरयणं उवर्णेति' - अब्भुट्ठेइ' सिंहासन से उठा 'अब्भुट्टेत्ता' उठकर वह 'अलंकारिय सभाओ पुरत्थिमिल्लेणं दारेणं पडिनिक्खमइ' उस अलंकारिक सभा के पूर्वद्वार से होकर बाहर निकला 'पडिणिक्खमित्ता जेणेव ववसाय सभा तेणेव उवागच्छर' बाहर निकल कर फिर वह जहां व्यवसाय सभा थी वहां पर आया 'तेणेव उवागच्छित्ता' वहां आकर के उसने 'ववसायसभं अणुपयाहिणं करेमाणे करेमाणे' उस व्यवसाय सभा की प्रदक्षिणा दी प्रदक्षिणा देकर फिर वह 'पुरस्थिमिल्लेणं दारेणं अणुपविस' पूर्व के द्वार से उस में प्रविष्ट हुआ 'अणुपविसित्ता जेणेव सीहासणे तेणेव उवागच्छइ' वहां प्रविष्ट होकर वह जहां सिंहासन था वहां पर गया 'उवागच्छित्ता' वहां जाकर 'सीहासणवरगए पुरस्थाभिमुहे सण्णसण्णे वह श्रेष्ठ सिंहासन के ऊपर पूर्व दिशा की ओर मुंह करके बैठ गया 'तणं तस्स विजयस्स देवस्स आहि 'अलंकारिय सभाओ पुरत्थिमिल्लेण दारेण पडिणिक्खमइ' से सरिङ सलाना पूर्वद्वारथी महार नीज्जयो 'पडिणिक्खमित्ता जेणेव ववसायसभा तेणेव उवाરાજ્જી' બહાર નીકળીને તે પછી તે જ્યાં વ્યવસાય સભા હતી ત્યાં આગળ ते माव्या. ‘तेणेव उत्रागच्छित्ता' त्यां भावीने तेथे 'ववसायसमं अणुपयाहिणं करेमाणे करेमाणे' प्रदक्षिणा उरीने ते पछी ते 'पुरथिमिल्लेणं दारेणं अणुपविस ' पूर्व दिशाना द्वारेथी तेमां प्रवेश ये 'अणुपविसित्ता जेणेव सीहासणे तेणेव उवागच्छइ' त्यां प्रवेश उरीने नयां सिंहासन हेतु त्यांते गये. 'उवागच्छित्ता सीहाणवरगए पुरत्थाभिमुद्दे सण्णिसण्णे' ते त्तम सिंहासननी उपर पूर्वद्विशा त२३ भुख राणीने जेसी गया. 'तएण तस्स विजयस्स देवरस आहिओगियादेवा जी० ४४ જીવાભિગમસૂત્ર Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे पुस्तकरत्न मुपनयन्ति-देवायाऽर्पयतीत्यर्थः 'तएणं से विजए देवे पोत्थयरयणं गेण्हंति'-तत आनीतं पुस्तकमुत्तमं देवो गृह्णाति, 'गेण्हेत्ता पोत्थयरयणं मुयति' गृहीत्वा पुस्तकरत्नं स्वोत्सङ्गे मुञ्चति, स्थापयति, 'पोत्थयरयणं मुएत्ता'-पुस्तकरत्नं निधायोत्सङ्गे, 'पोत्थयरयणं विहाडेति'-पुस्तकरत्नं पठितुमुद्धाटयति, 'पोत्थयरयणं विहाडेत्ता-पुस्तकरत्नं समुद्घाटय, 'पोत्थयरयणं वाएति' वाचयति पुप्तक रत्नम्-विशिष्टमर्थमुपलब्धुम्, 'पोत्थयरयणं वाएत्ता' पुस्तकरत्नं वाचयित्वा, 'धम्मियं ववसायं गेण्हति-धार्मिक व्यवसायं प्रगृह्णाति, व्यवसायं कर्तुमभिलपति, व्यवसायसभायाः शुभाऽध्यवसायनिबन्धखात् । क्षेत्रादेरपि कर्मक्षयोपशमहेतुखात्, तदुक्तम्-'उदयक्खओवसमो वसमा जं च कम्मुणो भणिया-दव्वं खेत्तं कालं भवं ओगिया देवा पोत्थयरयण उवणेति' इसके चाद उस विजय देव के अभियोगिक देवों ने वहां उसे एक पुस्तकरत्न अर्पित किया 'तएणं से विजए देवे पोत्थयरयणं गेण्हंति' तब उस श्रेष्ठ पुस्तक को उस विजयदेव ने ले लिया 'गेण्हेत्ता पोत्थयरयणं मुयति' लेकर उसे उसने अपनी गोदी में रख लिया 'पोत्थयरयणं मुएत्ता' पुस्तकरत्न को गोदी में रख कर ‘पोत्थयरयणं विहाडेति' उसने उसे पढने के लिए खोला 'पोत्थयरयणं विहाडेत्ता' पुस्तक रत्न को खोलकर 'पोत्थयरणं वाएति' फिर वह उसे वाचने लगा 'पोत्थयरयणं वाएत्ता धम्मियं ववसायं गेण्हइ' वाचकर फिर उसने धार्मिक व्यवसाय काम करने की अभिलाषा की क्योंकि व्यवसाय सभा शुभाध्यवसाय का कारण होती है और इसका कारण भी यह है कि क्षेत्रादिक भी कर्म के क्षयोपशम में हेतु पडते हैं कहा भी है 'उदयक्खओवसमोवसमा जं च कम्मुणो पोत्थरयण उवणेति' ते ५छी विन्यपने मानियो हेवोये त्यां तन मे पुस्त४ २त्न म यु. 'तएणं से विजए देवे पोत्थयरयणं गेण्हंति' त्यारे से श्रेष्ठ पुस्त४ २त्न से विन्य देवे सीधु. 'गेण्हेत्ता पोत्थयरयणं मुयति' ते सन तेने तेणे पोताना मामा भ्यु. 'पोत्थयरयणं मुएत्ता' पुस्त४२त्न मणमा शमीने 'पोत्थयरयणं पिहाडेति' ते पुस्त४ २त्नने तेरी पायवा माटे घायु. 'पोत्थयरयणं पिहाडेत्ता' पुस्त४ २त्नने मालीन 'पोत्थयरयणं वाएंति' पुस्त२त्नने वाया साया. 'पोत्थयरयणं वाएत्ता, धम्मियं ववसायं गेण्हइ' वांयीन ते પછીતેણે ધાર્મિક વ્યવસાય ગ્રહણ કરવાની ઈચ્છા કરી. કેમકે વ્યવસાય સભા શુભ અધ્યવસાયના કારણ રૂપ હોય છે. અને તેનું કારણ પણ એજ છે કે क्षेत्राहि ५५१ मना क्षयोपशममा तु ३५ डाय छे. यु ५५ छ -'उदय क्खओवसमोवसमाजं च कम्मुणो भणिया, दव्वं, खेत्तं, कालं, भवं च भावं च જીવાભિગમસૂત્રા Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६७ विजयदेवस्य कामदेवप्रतिमापूजनम् ३४७ च भावं च अपप्प'-उदय क्षयोपशमाः ये च कर्मणो भणिताः, द्रव्यं क्षेत्र कालं भवं च भावश्च संप्रेक्षस्व'-इति छाया, 'धम्मियं ववसायं पगेण्हित्ता पोत्थयरयणं पडिनिक्खवेइ'-धार्मिकं व्यवसायं-गृहीत्वा पुस्तकरत्नं प्रतिक्षिपति-परित्यजतीत्यर्थः, 'पडि निक्खवेत्ता' प्रतिनिक्षिप्य व्यवसायं-पुस्तकं च, 'सीहासणाओ अब्भुढेइ'-सिंहासनादभ्युत्तिष्ठति, 'अब्भुटेता' सिंहासनादभ्युत्थाय, 'ववसायसभाओ पुरथिमिल्लेणं दारेणं पडिनिक्खमइ'-व्यवसभायाः पूर्वद्वारेण बहिनि: सरति-वहिः प्रयाति, 'पडिनिक्खमित्ता'-प्रतिनिष्क्रम्य व्यवसायसभातः 'जेणेवगंदा पुक्खरिणी तेणेव उवागच्छइ'-यत्रैव पूर्वोक्तविशेषणविशिष्टा नन्दा पुष्करिणी -तत्रैवापागच्छति, 'तेणेव उवागच्छित्ता गंदा पुक्खरिणी अणुपयाहिणी करेमाणे पुरस्थिमिल्लेणं दारेणं अणुपविसइ'-तत्रोपागत्य नन्दा पुष्करिणीम् अनुप्रदक्षिणी भणिया दव्वं, खेत्तं कालं भवंच भावंच संपप्प' द्रव्य, क्षेत्र, काल, भव और भावको आश्रित करके भी कर्म की उदय, क्षय क्षयोपशम और उपशम, अवस्थाएं होती हैं। 'धम्मियं ववसायं गेण्हित्ता पोत्थयरयणं पडिणिक्खवेइ' धार्मिक व्यवसाय करके फिर उसने उस पुस्तक रत्न को रख दिया 'पडिनिक्खवेत्ता सीहासणाओ अब्भुट्टेइ' पुस्तकरत्न को रखकर फिर वह सिंहासन से उठा 'अब्भुटेत्ता' सिंहासन से उठकर वह 'ववसायसभाओ पुरत्थिमिल्लेणं दारेणं पडिनिक्खमई' उस व्यवसाय सभा से उसके पूर्व द्वार से होकर निकला 'पडिनिक्खमित्ता' बाहर निकल कर 'जेणेव गंदा पुक्खरिणी तेणेव उवागच्छइ' वह जहां नन्दा पुष्करिणी थी वहां पर गया 'तेणेव उवागच्छित्ता गंदा पुक्खरिणी अणुपयाहिणी करेमाणे पुरथिमिल्लेणं दारेणं अणुपविसई' वहां जाकर वह उस नंदा पुष्करिणी में प्रदक्षिणा देकर उसके पूर्वद्वार से प्रविष्ट हुआ संसप्प' द्रव्य, क्षेत्र, ७, म भने भावना माश्रय शन. ५ भनी त्य, क्षय, ५शम अने २०१२था। उय छे. 'धम्मियं ववसायं गेण्हित्ता पोत्थयरयणं पडिणिक्खमइ' पाभिव्यवसाय शन ते पछी तो ये पुरत: २त्नने भवी हीधु'. 'पडिणिक्खमित्ता सीहासणाओ अब्भुढेई' पुस्त४ रत्नन भूीन ते पछी ते सिंहासन ५२थी नीये तो. 'अब्भुटेत्ता' सिहासन ५२थी उतरीन ते 'ववसायसभाओ पुरथिमिल्लेणं दारेणं पडिणिक्खमइ' से व्यवसाय समाना पूर्व दिशा द्वारे धने पा२ नीयो. 'पडिणिक्खमित्ता' ५२ नीजीन 'जेणेव गंदा पुक्खरिणी तेणेव उवागच्छइ' ते यांना ५५४२णी ती त्यां गया. 'उवागच्छित्ता गंदाक्खरिणी अणुपयाहिणी करेमाणे पुरथिमिल्लेणं दारेणं अणुपविसई' त्यो न तो ये नह। ५४रिणीनी प्रदक्षिणा शेन तेन જીવાભિગમસૂત્ર Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३४८ जीवाभिगमसूत्रे कुर्वन् पूर्वदिग्द्वारेणाऽनुप्रविशति, 'अणुपविसित्ता पुरथिमिल्लेणं तिसोवाणपडिरूव गएणं पच्चोरुहति' अनुप्रविश्य पूर्वेण त्रिसोपानप्रतिरूपकेण प्रत्यवरोहति-नन्दां प्रविशति, 'पचोरुहेत्ता नन्दा प्रत्यवरुह्य-अन्तः प्रविश्य, 'हत्थं पादं पक्खालेति' हस्तौ पादौ प्रक्षालयति नन्दाजलेन, 'हत्थं पादं पक्खालेत्ता' हस्तौ पादौ प्रक्षाल्य, एगं महं सेतं रयतामयं-विमलसलिल पुण्णं' एकं महत् श्वेतं अतएव-रजतमयं विमलसलिलपूर्ण व्यपगतसकलमलजलपूर्णम् , 'मत्तगयमुहाकिति समाणं' मत्तगजमुखाकृतिसमानम् मदमत्तवारणमुखाकृति, 'भिंगारं पगेण्हति' भृङ्गारं विशिष्टं जलपात्रं प्रगृह्णाति, भिंगारं पगेण्हित्ता' भृङ्गारं प्रगृह्य, जाइ तत्थ उप्पलाई पउमाइं जाव सयसहस्सपताइं ताइं गेण्हइ' यानि तत्रोत्पलानि पद्मानि कुमुदानि यावत्-पुण्डरीकाणि महापुण्डरीकाणि शतसहस्रपत्राणि तानि सर्वाणि पुष्पाणि गृह्णाति, 'ताई गेण्हेत्ता नंदातो पुक्खरिणितो पच्चुत्तरेइ' नन्दापुष्करिणीतो बहिनि'अणुपविसित्ता' प्रविष्ट होकर 'अणुपविसित्ता' पुष्करिणी में प्रविष्ट होकर 'पुरथिमिल्लेणं तिसोवाणपडिरूवगएण पच्चोरुहइ' वह उसकी त्रिसोपान पंक्ति से उतर कर उसमें प्रविष्ट हुवा 'पच्चोरुहित्ता हत्थपादं पक्खालेति' प्रवेश करके हाथों और पैरों को धोया 'पक्खालित्ता एगं महं सेतं रयणामयं विमलसलिलपुण्णं मत्तगय महा कित्तिसमाणं भिंगारं पगिण्हति' हाथ पैरों को धोकर उसने चांदी की बनी हुई एक विमल जल से परिपूर्ण शृंगार-झारी को उठाया जिसके मुह की आकृति मदोन्मत्त गजराजके शुण्डादण्ड जैसी थी 'भिंगार पगेण्हित्ता जाइं तत्थ उप्पलाईपउमाइं जाव सयसहस्सपत्ताइं ताई गिण्हति' भृगार उठाने के बाद फिर उसने जितने भी वहां उत्पल पद्म यावत् शतसहस्र पत्तों वाले कमल थे उन सब को ले लिया 'गिण्हित्ता गंदाओ पुक्खरिणीओ पच्चुत्तरेइ' लेकर फिर वह गंदा ६शाना ४२वाले धन तमा प्रवेश ४ो. 'अणुपविसित्ता' प्रवेश ४शन 'पुरथिमिल्लेणं तिसोवाणपडिरूवगएणं पच्चोरुहइ' ते तेनी त्रिसापान पतिथी उतरीन तभा प्रवेश श्यो. 'पच्चोरुहित्ता हत्थपादं पक्खाले ति' तेमा प्रवेश शन तेणे पोताना डाय ५॥ पाया. 'पक्खालित्ता एग महं सेत्तं रययामयं विमलसलिलपुण्णं मत्तगय महाकित्तिसमाणं भिंगार पगिण्हइ' डाय ५॥ घोधन तेणे याहीनी मनेस से નિર્મળ જળથી ભરેલ ઝારી ઉઠાવી કે જેનું મુખ મન્મત્ત હાથીની સૂંઢ रेवु तु. भिंगार गेण्हित्ता जाइं तत्थ उप्पलाइं पउमाइं जाव सयसहस्सपत्ताई ताई गिण्हंति' आरी सीn पछी तेथे त्यां22 Gual, ५ो यावत् शत पत्र, सखपत्र वा भो हुताते याने सीधा. 'गिण्हित्ता गंदाओ पुक्खरिणीओ पच्चुत्तरेइ' ते ४ने ते न। धुरिणीयोमाथी मडा नीजयो. જીવાભિગમસૂત્ર Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६७ विजयदेवस्य कामदेवप्रतिमापूजनम् ३४९ गच्छति, 'नंदातो पुक्खरिणीतो पच्चुत्तरित्ता' नन्दापुष्करिणीतः प्रत्युत्तीर्यः 'जे णेव सिद्धायतणे तेणेव पहारेत्थ गमणाय' यत्रैव सिद्धायतनं तत्रैवोपाधावितवान् गमनाय. 'तएणं तस्स विजयस्स देवस्स' ततश्च तस्य विजयदेवस्य, 'चत्तारि सामाणियसहस्सीओ जाव' चखारि सामानिकानां सहस्राणि यावत् चतस्रोऽग्रमहिष्यः सपरिवाराः सप्तसप्ताऽनीकाऽनीकाधिपतयः, 'अण्णे य बहवे वाणमंतरा देवा देवीओ य' अन्ये च बहवो वानव्यन्तरदेवा देव्यश्च, 'अप्पेगइया उप्पलहत्थगया जाव हत्थगया' अप्येककादेवाः पद्मोत्पल कुमुदकैरवशतपत्रसहस्रपत्राणि यावत्प्रगृहीतहस्तकाः समभवन्, 'विजयं देवं पिट्ठतो पिट्ठतो अनुगच्छंति' विजयदेव पृष्ठतोरऽनुव्रजन्ति, वात्या नीयमाना इव स्वयं गच्छन्ति, 'तएणं तस्स विजयस्स पुष्करिणी से बाहर निकला 'णंदाओ पुक्खरिणीओ पच्चुत्तरिता' नंदा पुष्करिणी से बाहर निकल कर फिर वह 'जेणेव सिद्धाययणे तेणेव पहारेत्थ गमणाए' जहां सिद्धायतन था उस ओर चला 'तएणं तस्स विजयस्स देवस्स' तब उस विजय देव के 'चत्तारि सामाणिय साहस्सी. ओ जाव अण्णेय बहवे वाणमंतरा देवाय देवीओ य' चार हजार सामानिक देव यावत्-परिवार सहित चार अग्रदेवियां, सात अनीकाधिपति, और दूसरे भी अनेक वानव्यन्तरदेव एवं देवियां जो कि इनमें से 'अप्पेगइया' कितनेक 'उप्पलहत्थगया जाव सहस्सपत्त हत्थगया' हाथों में जिनके उत्पल हैं ऐसे थे यावत् कुमुद, कैरव, शतपत्र और सहस्रपत्र हाथ में लिये हुए थे तथा हाथों में हाथ डालकर चल रहे थे सो वे सब 'विजयं देवं पिटुतो पिट्ठतो अणुगंछंति' उस विजयदेव केही पीछे२ चल रहे थे और ऐसे लगते थे जैसे-मानों हवा ही इन्हें उठाकर 'गंदाओ पुक्खरिणीओ पच्चुत्तरित्ता' न. Y०४२९४ीमाथी २ नीजीन ते पछी ते 'जेणेव सिद्धाययणे तेणेव पहारेत्थ गमणाए' या सिद्धायतन तु ते त२५ यासा साया. 'तएणं तस्स विजयस्स देवस्स' ते ५छी ते विय हेवन। चत्तारिसामाणियसाहस्सीओ जाव अण्णेय बहवे वाणमंतरा देवाय देवीओय' या २ સામાનિક દેવ યાવત્ પિતાપિતાના પરિવાર સાથે ચાર અગ્રમહિષિ સાત અનીકાધિપતિ અને બીજા પણ અનેક વાનવન્તર દેવ અને દેવિ કે જેઓ भांथी 'अप्पेगइया' ८९४ 'उप्पलहत्थगया जाव सहस्सपत्तहत्थगया' पोताना હાથમાં ઉત્પલ રાખ્યા હતા યાવત્ કુમુદ, કૈરવ, શતપત્ર અને સહસ પત્ર હાથમાં લીધા હતા. તેમજ એક બીજાના હાથમાં હાથ રાખીને ચાલતા હતા से मया. 'विजयदेवं पिटुतो पिट्ठतो अणुगच्छंति' से विय हेवनी पा७॥ पाछ ચાલતા હતા. અને તેઓ એવા લાગતા હતા કે જાણે હવાજ તેમને ઉડાડીને જીવાભિગમસૂત્ર Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३५० जीवाभिगमसूत्रे बहवे आभिजोगिया देवादेवीओ य कलसहत्थगया जाव धूकडुच्छुय हत्थगया' विजयदेवं यान्तमनुगच्छन्ति बहवो ऽन्येऽपि वानव्यन्तरदेवा देव्यश्च कलश-भृङ्गारादर्शस्थाल-पात्री-सुप्रतिष्ठक-बातकरक-चित्रकण्ठक-पुष्पचंगेरी यावल्लोमहस्तचङ्गेरी - पुष्पपटलक-लोमहस्तपटलक - सिंहासन-छत्र-चामर-तैलमुद्कयावदञ्जनसमुद्गक-धूप कडुच्छुकहस्ताः 'विजयं देवं पिट्ठतो पिट्ठतो अनु गच्छेति' विजयदेवानुसरणक्रमेण पृष्ठतोऽनुगच्छन्ति, 'तएणं से विजए देवे चउहिं सामाणियसहस्सीहिं जाव' ततश्च विजयो देवः चतुः सामानिकसहस्रैः यावत्-चतसृभिः सपरिवाराभिरग्रमहिषीभिः सप्तानीकैरनीकाधिपैश्च षोडशात्मरक्षकसहस्रैः परिवृत्तः-'अण्णेहि य बहूहिं वाणमंतरेहि देवेहिय देवीहिय सद्धिं अन्यैश्च कतिपयै निव्यन्तरदेवैश्च देवीभिश्च सार्धम्, 'संपरिबुडे' सम्परिवृत्तः, 'सव्वडीए सव्वजुइए जाव णिग्घोसनादियरवेणं' सर्व ऋद्धया सर्वद्युत्या यावत्-सर्वबलेन सर्वसमुदयेन सर्व विभूत्या सर्वसम्भ्रमेण सर्वपुष्पगन्धमाल्यालङ्कारेण सर्वत्रुटित शब्दनिनादेन महत्या ऋद्धया महत्या धुत्या महता बलेन महता. ले जा रही है 'तएणं तस्स विजयस्स देवस्स अभियोगिया देवा देवीओ य कलसहत्थगया जाव धूवकडुच्छहत्थगया' तथा और भी जो अभियोगिक देव थे एवं देवियां थीं वे सब हाथों में कलशों को यावत् धृपकडुच्छकों को लेकर 'विजयं देवं पिट्टओपिट्टओ अणुगच्छंति' विजयदेव के पीछे२ चल रहे थे 'तएणं से विजए देवे चउहि सामाणियसाहस्सीहिं जाव अण्णेहि य बहूहिँ वाणमंतरेहिं देवेहि देवीहि सद्धिं संपरिवुडे सव्वडीए सव्वजुईए जाव णिग्घोसणाइयरवेणं जेणेव सिद्धाययणे तेणेव उवागच्छइ' इस प्रकार वह विजयदेव चार हजार सामानिक देवों से यावत् और भी अनेक वानव्यन्तर देवों से एवं देवियों से घिरा हुआ समस्त ऋद्धि और युति से युक्त हुआ वाजों की गडगडास य छे. 'तएणं तस्स विजयस्स देवस्स आभियोगिया देवा देवीओय कलसहत्थगया जाव धूवकडुच्छहत्थगया' तथा मी पy? मालियोनि हेवे। उता. भने वियो उती ते मा छायामा ४६।। यावत् ५५ ४३२७ने सन 'विजयं देवं पिट्रओ पिट्टओ अणुगच्छंति' वियवनी पा७५ ५।७ यासताइता 'तए णं से विजए देवे च उहिं सामाणियसाहस्सीहिं जाव अण्णे हिंय बहूहिं वाणमंतरेहिं देवेहिं देवीहिं सद्धिं संपडिबुडे सव्वड्ढीए सव्वज्जुइए जाव णिग्घोसणाइयरवेणं जेणेव सिद्धाययणे तेणेव उवागच्छइ' मारीते ते पियर यार हुनर સામાનિક દેવોની યાવત્ બીજા પણ અનેક વાનવ્યન્તર દેવાથી અને દેવિયેથી ઘેરાઈને સઘળા પ્રકારની બદ્ધિ અને ઘુતિથી યુક્ત બનીને વાજાઓનાગડગડાટની જીવાભિગમસૂત્ર Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६७ विजयदेवस्य कामदेवप्रतिमापूजनम् ३५१ समुदयेन महता वरत्रुटित यमकसमकपटुप्रवादि तरवेण शंख-पटह-भेरीझल्लरी-खरमुखी-हुडुक्क-दुन्दुभिनिर्धापनादितरवेण, 'जेणेव सिद्धायतण तेणेव उवागच्छइ' यत्राऽऽस्ते सिद्धायतनं तत्रैवोपागच्छति, 'तेणेव उवागच्छित्ता सिद्धायतणं अणुपयाहिणी करेमाणे, तत्रोपागत्य सिद्धायतनम्-अनुप्रदक्षिणी कुर्वन्-२ 'पुरथिमिल्लेणं दारेणं अणुपविसई' पूर्वद्वारेण प्रविशति सिद्धायतनम्' 'तेणेव-अणुपविसित्ता जेणेव देवच्छंदए तेणेव उवागच्छइ' तत्रैव सिद्धायतमनुप्रविश्य ततो यत्र देवच्छन्दक स्तत्रैवोपागच्छति, 'तेणेव उवागच्छित्ता' आलोए जिणपडिमाण पणामं करेइ' तत्रैवोपागत्याऽऽलोके जिनप्रतिमानां प्रणामं करोति, 'पणामं करेत्ता' प्रणामं कत्वा-ततः-लोमहत्थगं गेहइ' लोमहस्तकम्-मयूरपिच्छनिर्मितां प्रमाजिकां गृह्णाति, 'लोम हत्थगं गेण्हित्ता' लोमहस्तकं प्रगृह्य, जिणपडिमाओ लोमहत्थएणं पमजइ-जिनप्रतिमां तेन प्रमाजति, 'लोमहत्थएणं पमज्जिता लोमहस्तकेन जिनप्रतिमां चारु प्रमj, 'सुरभिणा हट के साथ२ जहाँ सिद्धायतन था वहां गया तेणेव उवागच्छित्ता सिद्धाययण अणुपयाहिणी करेमाणे पुरथियिल्लेणं दारेणं अणुपविसई' वहां जाकर उसने सिद्धायतन की प्रदक्षिणा की और फिर उसके पूर्वद्वार से वह उसमें प्रविष्ट हो गया 'तेणेव अणुपविसित्ता जेणेव देवच्छंदए तेणेव उवागच्छइ' वहां पहुच कर वह उस ओर गया कि जहां देवच्छन्दक-देव का आसन विशेष था 'तेणेव उवागच्छित्ता आलोए जिणपडिमाणं पणामं करेइ' वहां जाकर उसने जिन-कामदेव की प्रतिमा के देखते ही उसे प्रणाम किया 'पणामं करेत्ता' प्रणाम करके 'लोमहत्थयं गेण्हई' उसने मयूरपिच्छ निर्मित मुष्टि को उठाया 'लोमहत्थयं गेण्हित्ता' उस मुष्टि को उठाकर फिर उसने 'जिणपडिमाओ लोमहत्थएणं पमजइ' उन जिन-कामदेव प्रतिमाओं का उस लोमसाथ साथे या सिद्धायतन-यन्तयत उतु त्यां गया, 'तेणेव उवागच्छित्ता सिद्धाययण अणुपयाहिणी करेमाणे पुरथिमिल्लेण्णं दारेणं अणुपविसई' त्यांनतेणे સિદ્ધાયતનની પ્રદક્ષિણા કરી અને તે પછી તેના પૂર્વ દિશાના દ્વારેથી તેણે તેમાં प्रवेश ४ तेणेव अणुपविसित्ता जेणेव देवच्छंदए तेणेव उवागच्छइ' तेमा प्रवेश ४शन ते ज्यां व२७४४-हेवर्नु मासन विशेष उतुते ॥२४ गयो. तेणेव उवागच्छित्ता आलोए जिणपाडमाणं पणामं करेई' त्याने तेथे छन प्रतिमा -महेवनी प्रतिभाने प्रमो . 'पणामं करेत्ता' प्रम रीने 'लोमहत्थयं गेण्हइ' तेथे भा२ पीछा थी नावेस भुष्टि 4 'लोमहत्थयं गेण्हित्ता' से मुष्टिनवीन ते पछी तेथे 'जिणपडिमाओ लोमहत्थएणं पमजइ' मेन જીવાભિગમસૂત્ર Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३५२ जीवाभिगमसूत्र गंधोदएणं हाणेति' सुरभितगन्धनलेन स्नपयति, 'गंधोदएण हाणेत्ता' स्नपयित्वा गन्धोदकेन, 'दिव्वाए सुरभिगंधकासाईए गाताई लूहेइ' दिव्यया सुरभिगन्धकाषायिक्या-सुरभितगन्धसारिकया गात्राणि रूक्षयति, जिनप्रतिमायां स्थित जलमपनयति, प्रक्षालयतीत्यर्थः 'गाताई लूहेत्ता' गात्राणि रूक्षयित्वा प्रक्षाल्य 'सरसेण गोसीसचंदणेणं गाताई अणुलिंपइ' अनिर्वचनीयगोशीर्षसहकृत मलयचन्दनेन गात्राणि सर्वतो लिम्पयति, 'गाताई अणुलिंपेत्ता' 'गात्राण्यनुलिप्य, 'जिणपडिमाणं अहयाइ सेताई दिव्वाई देवदस जुयलाई णियंसेई अहताऽपरिमर्दितदिव्यदेवपरिधानयोग्यपट्टवस्त्रयुगलानि जिनप्रतिमाभ्यः समय परिधापयति, 'णियंसेत्ता' परिधाप्य, 'अग्गेहिं वरेहिय गंधेहिय मल्लेहिय अच्चेति'अन्ः हस्तक से प्रमार्जन किया 'लोमहत्थएणं पमजित्ता' लोमहस्तक से प्रमार्जित करके 'सुरभिणा गंधोदएणं पहाणेति' फिर उसने उस प्रतिमा का सुगंधित गंधोदक से अभिषेक किया 'गंधोदएणं ण्हाणेत्ता' गंधोदक से अभिषेक करके फिर उसने 'दिव्वाए सुरभिगंधकासाईए गायाई लूहेई' दिव्य एवं सुरभि गंध से युक्त काषायिक तोलिया से पवित्र छन्ने से उस जिन-कामदेव प्रतिमा के शरीर को पोंछा 'गायाई लूहेत्ता' शरीर के उपर का पानी पोंछ कर 'सरसेण' गोसीसचंदणेणं गायाई अणुलिंपई' फिर उसने गोशीर्ष चन्दन से उसके सारे शरीर पर लेप किया, 'गायाई अणुलिंपेत्ता' शरीर पर लेप करके 'जिणपडिमाणं अइयाई सेताइदिव्वाई देवदूसजुयलाई णियंसेई' फिर उसने अहत अपरिमर्दित श्वेत दिव्य दृष्य युगल उन प्रतिमाओं को पहिराया 'णियंसेत्ता' पहिरा कर 'अग्गेहिं वरेहिय गंधेहिय मल्लेप्रतिमा-महेवनी प्रतिभानु से सोम स्तथी, अमान यु 'लोमहत्थएणं पमज्जित्ता' सोभहस्तथी प्रभान ४२०२. 'सुरभिणा गंधोदएणं ण्हाणेति' ते पछी તેણે તે પ્રતિમા ઉપર સુગંધ વાળા ગંદકથી અભિષેક કર્યો અભિષેક કરીને તે पछी त 'दिव्वाए सुरभिगंधकासाईए गायाइ लूहेई' दिव्य भने सुगन्या थी यति वासथी तेल-महेष प्रतिभाना शरीरने सूझ्यु 'गायाई लूहेत्ता' शरीर उप२नु पाए छीन 'सरसेण गोसीसचंदणेण गायाइं अणुलिपई' ते पछी तेथे आशीष नथी तेना सम्पूर्ण शरी२ ५२ से५ ४: 'गायाई अणुलिंपित्ता' शश२ ५२ खे५ ४शन 'जिणपाडमाणं अइयाई सेत्ताइ दिव्वाई देवदूसजुयलाई णिय सेइ' ते ५७ तेणे महत, ५५रिमदित श्वेत मने दिव्य स व इध्य युगस प्रतिमामाने पराव्यु 'णियंसेत्ता' ५डेरावीन 'अगेहि वरेहिय गंधेहिय मल्लेहिय अच्चेति' पर पड।वीन ते पछी तेरी श्रेष्ठ सुगवाणी वी જીવાભિગમસૂત્ર Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६७ विजयदेवस्य कामदेवप्रतिमापूजनम् ३५३ अपरिमुक्तै वरैर्गन्धैर्माल्यैश्वार्चयति, 'अच्चेत्ता पुप्फारुहणं गंधारुहणं मल्लारुहणं वण्णारुहणं चुण्णारुहणं आभरणारुहणं करेति' अचित्वा पुष्पारोपणं-पुष्पैः पूजाम, गन्धारोपणं-माल्यारोपणं-वर्णारोपणं-चूर्णारोपणम्-आभरणारोपणं गन्धाधैः पूजा च करोति, 'करेत्ता' कृत्वा पुष्पाधारोपणम्, 'आसत्तोसत्त विपुलवटेवग्धारित मल्लदामकलावं करेति' आसक्तोत्सक्त विपुलवृत्तव्याधारित माल्य दामकलापं करोति, 'करेत्ता' प्रशस्त माल्यदामकलापं कृत्वा, 'अच्छेहि सण्हे हिं रययामएहिं अच्छरसा तंडुलेहि' अच्छैः इलक्ष्णै रजतमयैरच्छरसतण्डुले:-तत्राऽच्छ आकाशस्फटिकवदतिनिर्मलः इलक्षणो-मसणः, अच्छो रसो येषां ते-अच्छरसाः, प्रत्यासन्नवस्तु प्रतिबि. हिय अच्चेति' पहिरा कर फिर उसने श्रेष्ठ सुगंधित ऐसी अपरिभुक्त मालाओं से उनकी अर्चना की 'अच्चत्ता पुप्फारुहणं गंधारुहणं, मल्लारुहणं, वण्णारुहणं चुण्णारुहणं, आभरणारुहणं, करेति' अर्चना करके फिर उसने उनपर पुष्प चढाये, पुष्पों से उनकी अर्चना की गंध से धूप से उनकी अर्चना की माल्य-मालाओं से-उनकी अर्चना की, वर्णक से उनकी अर्चना की चूर्ण से उनकी अर्चना की और आभरणों से उनकी अर्चना की 'करेत्ता' पुष्पादिकों से अर्चना करके, 'आसतोसत्तविपुलववग्धारिय मल्लदामकलावं करेंति' फिर उसने वहां पर पृथिवी तल तक लम्बी होती हुई ऐसी पुष्प मालाओं का समूह वहां रक्खा 'करेत्ता' इस प्रकार से पुष्पमालाओं का समूह वहां करके 'अच्छेहि सण्हे हिं रययामएहिं अच्छरसातंडुलेहि' फिर उसने स्वच्छ-आकाश और स्फटिक जैसे निर्मल चिकने, अच्छ रस वाले प्रत्यासन्न वस्तुका जिनमें प्रतिबिम्ब पड जावे ऐसे रजतमय अपरिमित भुतामामाथी तेनु मन ४यु 'अच्चत्ता पुप्फारुहणं गंधारुहणं मल्लारुहणं वण्णारुहणं चुण्णारुहणं आभरणारुहणं करेति' पर्थना ४ा पछी तेरे તે કામદેવ પ્રતિમાની ઉપર પુષ્પ ચડાવ્યા. અર્થાત્ પુથી તેનું અર્ચન કર્યું તથા ગંધ અને ધૂપ દ્રવ્યથી તેની અર્ચના કરી, પુષ્પમાળાઓથી તેની અર્ચનાકરી. વર્ણકથી તેની અર્ચનાકરી, ચૂર્ણ દ્રવ્યથી તેની અર્ચના કરી તેમજ माभूषणथी तनी अन्य ना ४२१. 'करेत्ता' २॥ प्रमाणे पुण्य विगेरेथी अर्थना ४शन 'आस तोसत्तविपुलवट्ट वग्धारियमल्लदामकलावं काति' ते ५छी तेथे त्यां આગળ જમીનસુધી પહોંચે એવી લાંબી પુષ્પની માળાઓને સમૂહ ત્યાં राज्यो 'करेत्ता' मारीते १५ भाकामाना समूहथी अर्थ ना ४२रीने 'अच्छेहि सण्हेहिं रययामएहिं अच्छरसातंडुलेहि ते ५छी तेणे २१२७-२मा मने ફટિક જેવા નિર્મલ ચિકણું અચ્છરસવાળા અર્થાત્ સમીપમાં રહેલ વસ્તુનું जी०४५ જીવાભિગમસૂત્ર Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे बाधारभूता इवाऽतिनिर्मलाः इत्यर्थः एतादृशाश्वते तण्डुला इति-अच्छरसतण्डुलाः तैरच्छरसतण्डुलैः, 'जिणपडिमाणं-पुरओ' 'जिनप्रतिमानां पुरतः 'अट्ठमंगलए आलिहइ'-आष्टाष्टौ मङ्गलान्यालिखति, प्रतिमापुरो भागे, तान्यष्टमङ्गलानि निर्दिशति -'सोत्थियसिरिवच्छ जाव दप्पणा'-स्वस्तिक-श्रीवत्स-चर्द्धमानक-नन्दिकावर्तमहासन-कलश-मत्स्य-दर्पणाख्यानि मङ्गलानि लिखिति, 'आलिहित्ता'-स्वस्तिकादिमङ्गलान्यालिख्य-'कयग्गाहग्गहितकरतल पब्मट्टविप्पमुक्के कचग्राहगृहीतकरतलप्रभ्रष्टविप्रमुक्तेन, पञ्चाङ्गुलिभिः केशेषु ग्रहणं कचग्राहः तेन गृहीतं करतलाद् विमुक्तं सत् प्रभ्रष्टमिति करतलप्रभ्रष्टविमुक्तम् तेन, 'दसद्धकुसुमेणं'-दशार्धेनपञ्च कालनीलादि वर्णवता कुसुमेन-पुष्पेण-'मुक्कपुप्फपुंजोवयारकलियं करे ति' मुक्तो यः पुष्पाणां पुञ्जः समुदायः स एवोपचारः पूजा तेन कलितं मुक्तपुष्पपुञ्जोपचारकलितं-युक्तं करोति, । 'करेत्ता' कृत्वा-'चंदप्पभवइरवेरुलियचावलों से 'अट्टमंगलए आलिहइ' आठ २ मंगल द्रव्यों का उन प्रतिमाओं के आगे आलेखन किया-अर्थात् ऐसे चावलों से उसने आठ२ स्वस्तिक आदि मांगलिक द्रव्यों के वहां चित्र बनाए 'सोस्थिय, सिरी. वच्छ जाव दप्पणा' वे आठ मांगलिक द्रव्य इस प्रकार से है-१ स्वस्तिक २ श्रीवत्स, ३ वर्द्धमानक, ४ नन्दिकावर्त्त, ५ महासन, ६ कलश, ७ मत्स्य और ८ दर्पण 'आलिहिता' इन आठ मांगलिक द्रव्यों का वहां चावलों से बनाकर 'कयग्गाहग्गहित करतल पच्भट्ठविप्पमुक्केण दसद्ध वन्नेणं कुसुमेणं मुक्कपुप्फपुंजोवयारकलियं करेति' केश पाश को ग्रहण करने जैसे हाथ से ग्रहण किये गये अतएव करतल से नीचे गिरे हए ऐसे पुष्पों को छोडकर शेष पांच वर्ण के पुष्पों का उसने वहां पुंजकिया-अर्थात् उपचार अर्चना की 'करेत्ता' इस प्रकार से उपचार रमा प्रतिम-५४ायो ५3 सेवा २४ तभय योमाथी 'अट्टम गलए आलिइई' આઠ આઠ મંગલદ્રવ્યનું એ પ્રતિમાઓની આગળ આલેખન કર્યું” અર્થાત એવા ચોખાથી તેઓએ સ્વસ્તિક વિગેરે આઠ આઠ મંગલાદિ દ્રવ્યોના ત્યાં यित्री मनाव्या. ते भांजलि द्रव्यो । प्रमाणे छ.-'सोत्थिय, सिरीवच्छ जाव दप्पणा१, २वस्ति २, श्रीवस्त 3, १द्ध मान४४, नन्वित ५, भडानस६, ४१७, भत्त्य भने ८ ४५५५ 'आलिहित्ता' २03 भांसि द्रव्योन। यिह्नो त्यो मे यामाथी मनावाने 'कयग्गाहगहियकरतलपन्भट्ट विप्पमुक्केण दसद्धवण्णेणं कुसुमेणं मुक्कपुष्फपुजोवयारकलियं करेंति' शाशने घाऽ५ ४२१॥ २१॥ यथी घडण ४२ અને તેથી જ હાથમાંથી નીચે પડેલા એવા પુપને છોડીને બાકીના પાંચपना पानी तेथे त्यां dra यो अर्थात् ७५या२ अयन। ४२. 'करेत्ता' જીવાભિગમસૂત્ર Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६७ विजयदेवस्य कामदेवप्रतिमापूजनम् ३५५ विमलदंडां' चन्द्रप्रभो वज्रवैडूर्यमयोऽत एव विमलो दण्डो यस्यास्ताम्-'कंचणमणिरयणभत्तिचित्तं' काश्चनमणिरत्न भक्तिचित्राम्, 'कालागुरुपवरकुंदरुकतुरुकधूवगंधुत्तमाणु विद्धं'-कालागुरुप्रवरकुन्दुरुष्कतुरुष्कधूपगन्धोत्तमानुविद्धाम्, 'धूववर्टि' धूपवत्तिम्, धूमधूममित्यर्थः विनिम्मुयंत'-विनिर्मुश्चन्तं-बहिनिःसारयन्तम्, 'वेरुलियामयं'-वैडूर्यरत्नमयम् 'कडुच्छुयं' धूपाधारपात्रम् ‘पग्गहित्तु-प्रगृह्य, ‘पयत्तेणं' प्रयत्नेन, "धूवं दाउण'-धूपं दत्वा, 'जिणवराणं'-जिनवरेभ्यः, जिनप्रवरेभ्य इत्यर्थः । 'अट्ठसयविसुद्धगंधजुतेहिं' अष्टशतविशुद्धगन्धवद्भिः, 'महावित्तेहि' महा. वृत्तः, 'अत्थजुत्तेहिं' अर्थयुक्तैः-अर्थसारैः 'अपुणरुत्तेहिं'-अपुनरुक्तैः-पुनरुक्तिदोषरहितैः 'संथुणई'-संस्तौति-जिनवरस्तुति करोति, 'संथुणेत्ता' संस्तुत्य, 'सत्तदृपयाई 'ओसरइ'-सप्ताष्टौ वा पदानि अपसरति पश्चादागच्छति, 'सत्तट्टपदाइं ओसरिताअर्चना करके 'चंदप्पभव इरवेरुलियविमलदंडा' फिर उसने चन्द्रकान्त वन और वैडूर्य रत्नमय विमल दंण्डों वाले 'कंचणमणिरयणभत्तिचितं' काञ्चन और मणिरत्न की विचित्र रचनाओं से युक्त 'कालागुरुपवरकुंदरूक्क तुरुक्क धूवगंधुत्तमाणुविद्धं' एवं कालागुरु, कुन्दरुक्क और लोबान की धूप से उत्तम सुगंधि वाले अतएव 'धूव वहि धूप की वर्ती को ही 'विनिम्नुयंत' मानों बाहर निकाल रहाहो ऐसे 'वेरुलियामयं कडुच्छुयं पग्गहितु' वन रत्न के बने हुए धूप के आधार भूत पात्र को लेकर 'पयत्तेण' उसने बडी सावधानी से 'धूवं दाउणं' धूप देकर 'जिणवराणं अट्ठसयविसुद्ध गंथजुत्तेहिं महावितेहिं अन्नजुत्तेहिं अपुणरुत्तेहिं संथुणइ' जिनवरों-कामदेवों की १०८ विशुद्ध बडेर सार्थक अपुनरुक्त ऐसे छन्दों से स्तुति की 'संथूणित्ता सत्तट्टमा प्रमाणे उपया२ अर्थ ना ४ीन 'चंदप्पभवइरवेरुलियविमलदंडा' ते पछी तेथे यन्द्रxiत, पy मने पेडूय २त्नमय विमा 'कंचणमणिरयणभत्तिचित्तं' iयन मने मणिरत्नानी वियित्र मेवी स्यनामाथी युद्धत 'कालागुरु पवरकुदरुकतुरुक्कधूपगंधुत्तमाणुविद्धं' मने सा॥३, २४, तु३४४, अने समान ना ५५. थी उत्तम सुगयामने सेटसा माटे 'धूववट्टि धूपनी पाटन। 'विनिम्मयंत' Hel प२ ४३उता हाय मेवा 'वेरुलियामयं कडुच्छुयं पग्गहितु' १२त्नना मनस धूपन। साधा२॥ पात्र अर्थात् धूपहानीन. सन ‘पयत्तेण' तरी धी " सावधानी पूर्व 'धूवं दाऊणं' ५५ ४२रीन 'जिणवराण अदृसयविसुद्ध गंधजुत्तेहिं महावित्तेहिं अन्नजुत्तेहिं अपुणरुत्तेहिं संथुणइ' छन१२-मवनी १०८ એક ને આઠ વિશુદ્ધ અને મોટા મોટા સાર્થક–અર્થવાળા આ પુનરૂક્ત એવા हाथी स्तुति ४२0 'संथुणित्ता सत्तटुपयाहिं ओसरइ' स्तुति४शन सात मा જીવાભિગમસૂત્ર Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३५६ जीवाभिगमसूत्रे सप्ताऽष्टौ पदान्यपमृत्य, 'वामं जाणुं अंचेइ'-वामं जानु मश्चति उत्पाटयति, 'अंचित्ता दाहिणं जाणुं धरणितलंसि णिवाडेइ'-अञ्चयित्वा दक्षिणं जानुं धरणितले -भूमौ निपातयति, 'तिक्खुत्तो मुद्धाणं धरणितलंसि णिवाडेइ'-त्रिः कृत्वो वारत्रयं भूमौ मस्तकं निपातयति नमयति, 'धरणितलंसि नमित्ता ईसिं पच्चुण्णमइ' भूमौशिरो नमयित्वा ईपत्-प्रत्युन्नमयति, 'पच्वुग्णमित्ता कडयतुडियर्थभियाओ भुयाओ पडि साहरति'-ईषत्प्रत्युन्नमय्य कटकत्रुटित स्तंभितौ भुजौ प्रतिसंहरति-सङ्कोचयति, 'पडिसाहरेत्ता करयलपरिग्गहियं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं कटूटु' एवं वयासी'भुजौ-संहृत्य करतलपरिगृहीतं शिरसाव मस्तकेऽञ्जलिं निधाय-एवं वक्ष्यमाणं वचोऽवादीत्-'नमोत्थुणं अरिहंताणं' नमोऽतु-अर्हद्भयः, 'भगवंताणं जाव सिद्धिपयाई ओसरई' स्तुति करके फिर वह सात आठ पैर आगे सरक गया और सरक कर आगे जाकर 'वामं जाणु अंचेइ' उसने अपनी बाई जानु को पैर को ऊपर उठाया 'अंचित्ता दाहिणं जाणु धरणितलंसि णिवाडेइ' और उठाकर दाहिनी जानु युक्त पैर को जमीन पर रखा फिर उसने 'तिक्खुतो मुद्धाणं धरणितलंसि णिवाडेइ' अपने मस्तक को तीन बार जमीन पर झुकाया-नमाया 'धरणि तलंसि नमित्ता' मस्तक को तीन बार जमीन पर नमाकर फिर वह 'इसिपच्चुण्णमह' कुछ ऊंचा उठा ‘पच्चुण्णमित्ता' कुछ ऊंचा उठकर 'कडयतुडिय थंभियाओ भुयाओ पडिसाहरइ' फिर उसने अपनी कटक और त्रुटित से स्तभित दोनों भुजाओं को पसारा 'पडिसाहरिता करतलपरिग्गहियं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं कट्टु एवं वयासी' पसार कर उनकी अंजली बनाई और उसे मस्तक पर धुमाया फिर वह इस प्रकार से कहने लगा ડગલા આગળ ખસી ગયા. અને એ પ્રમાણે ખસી જઈને જરા આગળ જઈને 'वाम जाणु अंचेइ' तेणे पोताना मी पाणुन तनु ने पानी ५२ ५वी 'अंचित्ता दाहिणं जाणु धरणितलंसि णिवाडेइ' मने मेरीत वीन भए। ननु ने ५थी नीये मीन५२ २१च्यो. ते पछी तेणे 'तिक्खुत्तो मुद्धाणं धरणितलंसि णिवाडेइ' पाताना मस्त नेत्रगुवा२ मीन त२६ नभाव्यु 'धरणितल सि नमित्ता' भस्त४ने वार ०४मीन ५२ नमावीन ते ५छी ते 'इसि पच्चुण्णमइ' ४४ अन्याययो 'पच्चुण्णमित्ता' ४४४ थे। यधने 'कडय तुडिय थंभियाओ भुयाओ पडिसाहरइ' ते पछी तेथे पोतानी ४४४ भने त्रुटित थी स्तमित मेवी पन्ने मुजमा न ३ावी. 'पडिसाहरित्ता करतलपरिग्गहिय सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं कटु एवं वयासी' डाय पीने तेनी २iral सनावी मने तेने पोताना भस्त४ ५२ ३२वी तेपछी ते २॥ प्रमाणे ४१॥ साया, 'णमोत्थु णं' अरिहंताणं જીવાભિગમસૂત્ર Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३. उ. ३ सू. ६८ विजयदेवस्य कामदेवप्रतिमापूजनम् ३५७ गइणामधेयं ठाणं संपत्ताणं' भगवद्भयः समस्तैश्वर्य्ययुक्तेभ्यः अदिकरेभ्य स्तीर्थकरेभ्यो यावत् - अपुनरावृतिं गतेभ्यः सिद्धि गतिनामधेयं स्थानं सम्प्राप्ते भ्यः, 'त्तिकटु' एवं कृत्वा, 'वंदइ नमसइ' - वन्दते - नमस्यति, भगवन्तं नमस्करोति वन्दनं कुरुते विजयो देवः इति ।। सू० ६७॥ मूलम् - वंदित्ता नमंसित्ता जेणेव सिद्धायतणस्स बहुमज्झ देसभाए तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता दिव्वाए उदगधाराए अब्भुक्खड़ अब्भुक्खित्ता सर सेणं गोसीसचंदणेणं पंचगुलितलेणं मंडलं आलिहइ मंडलं आलिहेत्ता वच्चए दलयइ वच्चए दलइत्ता कयग्गाहग्गाहिय करयलप भट्टविमुक्केणं दसवपणेणं कुसुमेणं मुक्कपुष्फ पुंजोवयारकलियं करेंति करेंत्ता धूवं दलयति धूवं दलइत्ता जेणेव सिद्धायतणस्स दाहिणिल्ले दारे तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता लोमहत्थयं गेव्हइ गेण्हित्ता दारचेडीओ य सालभंजियाओ य बालरूपए य लोमहत्थएणं पमज्जइ पमज्जेत्ता बहुमज्झदे सभाए सरसेणं गोसीसचंदणेणं पंचंगुलितलेणं अणुलिंपइ अणुलिंपित्ता चच्चए दलयति दलइत्ता पुप्फारुहणं जाव आहरणा रुहणं करेंति करेत्ता आसत्तोसत्तविपुल जाव मल्ल 'णमोत्थूणं आरिहंताणं भगवंताणं जाव सिद्धिगणायधेयं ठाणं संपत्ताणंति कट्टु वदति णमंसति' यावत् सिद्धिगति नामक स्थान को प्राप्त हुए समस्त तीर्थकर अरिहंत भगवंतो को मेरा नमस्कार हो 'तिकट्टु वंदइ णमंसइ वंदित्ता णमंसित्ता जेणेव सिद्धाययणस्स बहुमज्झेदे सभाए तेणेव उवागच्छइ' इस प्रकार कहकर उसने उनकी वंदना की और नमस्कार किया || ६७॥ भगवंताणं जाव सिद्धिगइ णामधेयं ठाणं त्तिकट्टु वदति णमंसंति' यावत् सिद्धिગતિ નામના સ્થાનને પ્રાપ્ત થયેલા સઘળા તીર્થંકર અરિહંત ભગવાને भाश नभस्४|रहे। 'तिकटु वंदइ णमंसइ वंदित्ता णमंसित्ता जेणेय सिद्धाययणस्स बहुमज्झसभाए तेणेव उवागच्छई' मा प्रमाणे उडीने तेथे तेखाने वहनापुरी નમસ્કારકર્યો વંદના નમસ્કાર કરીને જ્યાં સિદ્ધાયતનના મધ્યભાગના પ્રદેશ હતા ત્યાં તે આવ્યા. ૫ સૂ૦ ૬૭ ॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . जीवाभिगमसूत्रे दामकलावं करेति करेत्ता कयग्गहगहित जाव पुंजोवयारकलियं करेति करेत्ता धूपं दलयति, धूवं दलइत्ता जेणेव मुहमंडवस्स बहुमज्झदेसभाए तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता बहुमज्झ देसभाए लोमहत्थ एणं पमज्जइ पमज्जित्ता दिव्वाए उद्गधाराए अब्भुक्खेइ अब्भुक्त्ता सरसेणं गोसीसचंदणेणं पंचगुलितलेणं मंडलगं आलिहति आलिहित्ता चच्चए दलयइ दलइत्ता कयग्गाह जाव धूवं दलयइ दलइत्ता जेणेव मुहमंडवस्स पच्चत्थिमिल्ले दारे तेणेव उवागच्छइ उवागच्छेत्ता लोमहत्थगं गेण्हइ गेण्हित्ता दारचेडीओ य सालभंजियाओ य बालरूवएय लोमहत्थगेण पमज्जइ पमज्जित्ता दिव्वाए उद्गधाराए अब्भुक्खेति अब्भुखेत्ता सरसेणं गोसीसचंदणेणं जाव चच्चए दलयंति दलइत्ता आसत्तोसत्त० कययग्गाह० धूवं दलयइ दलइत्ता जेणेव मुहमंडवस्त उत्तरिल्लाणं खंभपंतीए तेणेव उवागच्छइ उवागच्छेत्ता लोमहत्थगं परा० सालभंजियाओ दिव्वाए उद्गधाराए सरसेणं गोसीसचंदणेणं पुष्फारुहणं जाव आसत्तोसत्त० कयग्गाह धूवं दलयइ जेणेव मुहमंडवस्स पुरथिमिल्ले दारे तं चैव सव्वं भाणियव्वं जाव दारगस्स अञ्च्चनिया जेणेव दाहिणिल्ले दारे तं चैव सवं जेणेव पेच्छाधर मंड़वस्स बहुमज्झ दे सभाए जेणेव वइराम अक्वाडए जेणेव मणिपेढिया जेणेव सीहासणे तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता लोमहत्थगं गेण्हति लोमहत्थगं गेव्हित्ता अक्खाडगं च सीहासणं च लोमहत्थगेणं पमज्जइ पमज्जेत्ता दिव्वाए उद्गधाराए अब्भु० पुप्फारुहरणं जाव धूवं दलयइ जेणेव पेच्छाधर मंडव पञ्चत्थिमिल्ले दारे दारचणिया उत्तरिल्ला खंभपंती तहेव पुरत्थिमिल्ले दारे तहेव जेणेव दाहिणिल्ले दारे तहेव जेणेव चेतिय थ्रुभे तेणेव उवागच्छइ उवाग ३५८ જીવાભિગમસૂત્ર Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. ६८ विजयदेवस्य कामदेवप्रतिमापूजनम् ३५९ च्छित्ता लोमहत्थगं गेहड़ गेव्हित्ता चेतिय थ्रुभं लोमहत्थ एण पमज्जइ पमज्जित्ता दिव्वाए दग० सरसेण० पुप्फारुहणं आसतोसत्त जाव धूवं दलयति दलइत्ता जेणेव पच्चत्थिमिल्ला मणिपेढिया जेणेव जिणपडिमा तेणेव उवागच्छइ जिणपडिमाए आलोय पणामं करेइ करिता लोमहत्थगं गेण्हड़ गेव्हित्ता तं चैव सव्वं जं जिण डिमाणं जाव सिद्धिगइनामधेज्जं ठाणं संप ताणं वंदइ नमसइ । एवं उत्तरिल्लाए वि एवं पुरथिमिल्लाए fa एवं दहिल्लिए वि जेणेव चेइयरुक्खा दारविहीय मणिपेढिया जेणेव महिंदज्झए दारविही जेणेव दाहिणिल्ला नंदा पुक्खरिणी तेणेव उवागच्छइ उवागच्छिता लोमहत्थगं गेह गेण्हित्ता चेतियाओय तिसोवाणपडिरूवएय तोरणेय सालभंजियाओय बालरूवएय लोमहत्थएणं पमज्जइ पमज्जिन्त्ता दिव्वाए उद्गधाराए सिंचइ सरसेणं गोसीसचंदणमणुलिंपइ अणुलिंपित्ता पुष्फारुहणं जाव धूवं दलयति ध्रुवं दलइत्ता सिद्धायतणं अणुप्पयाहिणं करेमाणे जेणेव उत्तरिल्ला नंदापुक्खरिणी तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता तहेव महिंदज्झया चेइयरुक्खो चेइयथ्रुभे पच्चत्थिमिल्ला मणिपेढिया जिणपडिमा उत्तरिल्ला पुरथिमिल्ला दाहिणिल्ला पेच्छाघरमंडवस्स वि तहेव जहा दक्खिणिल्लस्स पच्चत्थिमिल्ले दारे जाव दाहिणिल्लाणं खंभपंती मुहमंडवस्स वि, तिन्हं दाराणं अच्चणिया भणिऊणं दाहिणिल्लाणं खंभपंती उत्तरे दारे पुरच्छिमे दारे सेसं तेणेव कमेणं जाव पुरथिमिल्लाणं दारपुक्खरिणी जेणेव सभा सुहम्मा तेणेव पहारेत्थ गमणाय || सू० ६८ || छाया-' बन्दित्वा नमस्थित्वा यत्रैव सिद्धायतनस्य बहुमध्यदेशभाग स्तत्रैवोपागच्छति तत्रैवोपागत्य दिव्ययोदकधारयाऽभ्युक्षति - अभ्युक्ष्य सरसेन गोशीर्ष જીવાભિગમસૂત્ર Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३६० चन्दनेन पञ्चाङ्गुलितलेन मण्डलमालिखति मण्डलमा लिख्याऽर्चनिकां ददाति aar saग्राहगृहीत करतलप्रभ्रष्टविप्रमुक्तेन दशार्धवर्णेन कुसुमेन मुक्तपुष्प पृञ्जोपचारकलितं करोति कृत्वा धूपं ददाति दत्वा यत्रैव सिद्धायतनस्य दाक्षिणात्यं द्वारं तत्रैवोपागच्छति तत्रैवोपागम्य लोमहस्तकं गृह्णाति गृहीत्वा द्वार - वाभिम वंदिता नमसित्ता इत्यादि । टीकार्थ- वन्दना नमस्कार करके फिर वह जहां सिद्धायतन का वहुमध्य देश भाग था वहां पर गया 'उवागच्छित्ता दिव्वाए उद्गधाराए अब्भुक्खड़' वहां जाकर उसने दिव्य उदक धारा से उसे सींचा 'अत्ता सरसेन गोसीसचंदणेणं पंचगुलितलेणं मंडलं आलिहइ' सींच कर फिर उसने वहां सरस गोशीर्ष चन्दन से हाथों को लिप्त करके पांचों अंगुलिओं के छापे से युक्त एक मंडल लिखा 'मंडलं आलिहित्ता' मंडल लिखकर 'वच्चए दलयइ' अर्चना की 'वच्चए दलइत्ता' अर्चना करके फिर उसने 'कयग्गाहगहियकरयल पटभट्ट विप्पमुक्केणं दसवण्णेणं कुसुमेणं मुक्कपुष्फ पुंजोवयारकलियं करें ति' केश पाश को पकड़ने जैसे हाथ में से पडे हुए पुष्पों को छोडकर शेष पाँच वर्ण वाले पुष्पों का पुंज किया 'करेता धूवं दलयइ' पुष्पों का पुंज करके फिर उसने धूप जलाई 'धूवं दलइत्ता जेणेव सिद्धायतणस्स दाहिपिल्ले' धूप जलाकर फिर वह जहां पर सिद्धायतन का दक्षिण दिशा की ओर 'दारे' द्वार था 'तेणेव उवागच्छइ' वहां पर आया 'उवाग ' वंदित्ता णसित्ता' इत्यादि ટીકા –વંદના નમસ્કાર કરીને સિદ્ધાયતનના મધ્ય પ્રદેશમાં આવ્યે 'उवागच्छित्ता दिव्वाए उद्गधाराए अब्भुक्ख' त्यां न्हाने तेथे हिव्य सेवी ४ धाराथी तेनु सियन यु' 'अब्भुक्खित्ता सरसेन गोसीसचंदणेणं पंचगुलितलेणं मंडलं आलिहइ' सीयन उरीने ते पछी तेथे त्यां गोशीर्ष यहनथी હાથા પર લેપ કરીને પાંચે આંગળીયાથી યુક્ત છાપા લગાવ્યા. તે પછી એક भउस सच्यु- अर्थात् मनायु 'मंडलं आलिहित्ता' भउस जनावीने 'वच्चए दलयइ' अर्थना री ' वच्चए दलइत्ता' अर्थना रीने ते पछी तेथे 'कयग्गाहगहिय करयलपव्भट्टविप्पभुक्केण दसद्धवण्णेणं कुमुमेणं : मुक्कपुप्फोवयारकलियं 'તિ' કેશપાશને પકડવા જેવા હાથમાંથી પડેલા પુષ્પાને છેડીને બાકીના यांयवर्णं वाजा पुष्पोनो ढगलो जनाव्यो 'करेता धूवं दलयइ' पुष्योनो ढगसेो जनावीने ते पछी तेथे त्यां धूप ये 'धूवं दलइत्ता जेणेव सिद्धायतणस्स दाहि जिल्ले' धूप सजगावीने ते पछी ते न्यां सिद्धायतननी दक्षिण जानुनु' 'दारे' જીવાભિગમસૂત્ર Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६८ विजयदेवस्य कामदेवप्रतिमापूजनम् ३६१ शाखाशालभञ्जिका व्यालरूपकाणि च लोमहस्तकेन प्रमार्जयति-लोमहस्तकेन प्रमार्य बहुमध्यदेशभागं सरसेन गोशीर्षचन्दनेन पञ्चाङ्गुलितले नाऽनुलिम्पति अनुलिप्य-चर्चकं ददाति दत्वा पुष्पारोपणं यावत्-आभरणारोपणं करोति-कृत्वाऽऽसतोत्सक्त विपुल यावत्-माल्यदामकलापं करोति कृत्वा कचग्राह गृहीत यावत्पुञ्जोपचारकलितं करोति कृत्वा धूपं ददाति धूपं दत्वा यत्रैव मुखमण्डपस्य बहुमध्यदेशभागः तत्रैवोपागच्छति तत्रैवोपागत्य बहुमध्येशभागं लोमहस्तकेन प्रमाणयति प्रमाय दिव्योदकधारयाऽभ्युक्षति अभ्युक्ष्य सरसेन गोशीर्षचन्दनेन पञ्चा गुतलितलेन मण्डलमालिखति-आलिख्य-चर्चकं ददाति दत्वा-कचग्राह यावद् धूपं ददाति दत्वा यत्रैव मुखमण्डपस्य पश्चिमं द्वारं तत्रैवोपागच्छति उपागत्य लोमहस्तकं गृह्णाति-गृहीत्वा-द्वारशाखे च शालभञ्जिकाश्च व्यालरूपकाणि च लोमहस्तकेन प्रमार्जयति प्रमाद्यं दिव्योदकधारयाऽभ्युक्षति अभ्युक्ष्य-सरसेन गोशीर्षचन्दनेन यावद् चर्चकं ददाति दत्वाऽऽसक्तोत्सक्त० कचग्राह० धूपं ददाति दया च्छित्ता लोमहत्थयं गेण्हइ' वहां आकर के उसने मयूरपिच्छिको उठाइ 'गेण्हित्ता दारचेडीओ सालभंजियाओय' मयूरपिच्छिका उठाकर उसने उस से द्वार की चेटिका रूप शालमंजिकाओं का और 'वालरुवएय लोमहत्थएणं पमज्जई व्याल रूपों का प्रमार्जन किया 'पमज्जेत्ता बहुमज्झ देसभाए सरसेणं गोसीसचंदणेणं पंचगुलितलेणं अणुलिंपई' प्रभार्जन करके फिर उसने उस सिद्धायतन के बहुमध्य देश भाग में सरस गोशीर्ष चंदन से पांचों अंगुलियों के छापे लगाए 'अणुलिंपित्ता' छापे लगाकर फिर उसने 'चच्चए दलयइ' वहां अर्चना की 'दलइत्ता पुप्फारुहणं जाव आहरणारुहणं करेइ' अर्चना करके फिर उसने वहां पुष्प चढाए यावत् आभरण पहिराये 'करेत्ता आसतोसत विपुल जाव द्वार हेतु तेणेव उवागच्छइ' त्यां ते मान्यो ‘उवागच्छित्ता लोमहत्थयं गेण्हई त्या भावी ते भयू२ पिछि सीधी. 'गेण्हित्ता दारचेडीओ सालभंजियाओय' મયૂર પિછિકા લઈને તેણે તેનાથી કારની ચેટિક રૂપ શાલ ભંજીકા-પુતजीयोनु मने 'बालरुवएय लोमहत्थएणं पमज्जइ' व्यास ३पोनु प्रभान यु. 'पमज्जेत्ता बहमज्झदेसभाए सरसेणं गोसीसचंदणेणं पंचंगुलितलेणं अलिंपई' પ્રમાર્જન કરીને તે પછી તેણે એ સિદ્વાયતનના બહુ મધ્ય દેશ ભાગમાં સરસ गशीष नथी पांये मांजीयोथी युत सेवा छ।५गाव्या 'अणुलिंपित्ता' छापा। सवीन ते पछी तेथे 'चञ्चए दलयइ' त्यां मना री 'दलइत्ता पुप्फारुहणं जाव आहरणारहणं करेइ' मर्थनारीने ते पछी तेथे ५० याव्या. यावत् माभूषणे। पडेराव्या 'करेत्ता आसत्तोसत्त विपुल जाव मल्लदामकलावं जी० ४६ જીવાભિગમસૂત્ર Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे यत्रैव खलु मुखमण्डपस्योत्तरा खलु स्तम्भपङ्क्ति स्तत्रैवोपागच्छति उपागत्य लोमहस्तकं परामृशति परामृश्य शालभञ्जिकाः दिध्ययोदकधारया सरसेन गोशीर्ष चन्दनेन पुष्पारोपणं यावत-आसवतोसक्त ० कचग्राह ० धूपं ददाति यत्रैव मुखमण्डपस्य पूर्व द्वारं तदेव सर्वं भणितव्यं यावत्-द्वारस्यानिका यत्रैव दक्षिणात्यं द्वारं तदेव सर्वम् यत्रैव प्रेक्षागृहमण्डपस्य बहुमध्यदेशभागः यत्रैव वज्रमयः अक्षाटको यत्रैव मणिपीठिका यत्रैव सिहासनं तत्रैवोपागच्छति, तत्रैवोपागस्य लोमहस्तकं गृह्णाति लोमहस्तकं गृहीत्वाऽक्षाटकंच-सिंहासनं च-लोमहरत के न प्रमार्जयति प्रमाज्य दिव्ययोदकधारयाऽभ्युक्षति-पुष्पारोपणं यावत् धूपं ददाति यत्रैव प्रेक्षागृहमण्डपपश्चिमद्वारं द्वारार्चनिका-उत्तरास्तम्भपङ्क्तिः तथैव-पूर्व द्वारं तथैव यत्रैव दक्षिणात्यं द्वारं तथैव यत्रैव चैत्यस्तूपः तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य लोमहस्तकं गृह्णाति गृहीत्वा चैत्यस्तूपं लोमहस्तकेन प्रमार्जयति. प्रमाय दिव्योदकधारया० सरसेन० पुष्पारोपणम् आसक्तोत्सवत यावद् धूपं ददाति दत्त्वा यत्रैव पाश्चात्या मणि पीठिका यत्रैव जिनप्रतिमा तत्रैवोपागच्छति तत्रैवोपागत्य जिनप्रतिमाया आलोके प्रणामं करोति प्रणामं कृत्वा लोमहस्तकं गृह्णाति गृहीत्वा तदेव सर्वम् यजिनप्रतिमानां सिद्धिगतिनामधेयं स्थानं सम्प्राप्तानां वन्दते-नमस्यति ‘एवम् उत्तरेऽपि, एवं पूर्वस्मिन्नपि, एवं दाक्षिणात्येऽपि, यत्रैव चैत्यवृक्षाः द्वारविधिश्च मणिपीठिकाः यत्रैव महेन्द्रध्वजो द्वारविधिः, यत्रैव दाक्षिणात्या नन्दापुष्करिणी तत्रैवोपागच्छति उपागत्य लोमहस्तकं गृह्णाति गृहीत्वा, चैत्यानि च त्रिसोपानप्रतिरूपकाणि च तोरणं च शालभञ्जिकाश्च व्यालरूपकाणि च लोमहस्तकेन प्रमार्जयति प्रमायं दिव्योदकधारया सिञ्चति सरसेन गोशीर्षचन्द ने नाऽनुलिम्पति अनुलिप्य पुष्पारोपणं यावद धूपं ददाति । धूपं दत्वा सिद्धायतन मनुप्रदक्षिणी कुर्वन् यत्रैवोत्तरानन्दापुष्करिणी तत्रैवोपागच्छति तत्रैवोपागत्य तथैव माहेन्द्रध्वजश्चैत्य वृक्षश्चैत्यस्तूपः पाश्चात्या मणिपीठिका जिनप्रतिमा उत्तरा पौरस्त्या-दाक्षिणात्या-प्रेक्षागृहमण्डपस्याऽपि तयैव-तथैव यथा दाक्षिणात्यस्य पाश्रास्त्यं द्वारं यावत् दाक्षिणात्या खलु स्तम्भपङ्क्तिः मुखमण्डपस्याऽपि त्रयाणां द्वाराणामनिका भणितव्या दाक्षिणात्या खलु स्तम्भमल्लदामकलावं करेति' आभरण पहिराकर फिर उसने ऊपर से नीचे तक विपुल यावतू मालाओं का समूह वहां रखा इत्यादि रूप से इस सूत्र की व्याख्या पूर्वोक्त रूप से स्पष्ट ही है ॥६८॥ करें ति' भाषा परावीन ते पछी तेणे ५२थी नीये सुधी विधुर यावत् માલાઓને સમૂહ ત્યાં રાખે. ઈત્યાદિ પ્રકારથી આ સૂત્રની વ્યાખ્યા પહેલાં કહ્યા પ્રમાણે જ સ્પષ્ટ રીતે છે. જે સૂ. ૬૮ છે જીવાભિગમસૂત્ર Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६९ विजयदेवस्य कामदेवप्रतिमापूजनम् ३६३ पक्तिः , उत्तरद्वार-पौरस्त्यद्वारं शेषं तथैव क्रमेण यावत्पौरस्त्या नन्दापुष्करिणी यत्रैव सभासुधर्मा तत्रैव प्रधावितवान् गमनाय ।। सू० ६८ ।। ___टीका-व्याख्यानिगदसिद्धाः इति ।। मूलम्-तएणं तस्स विजयस्स देवस्स चत्तारि सामाणिय साहस्सीओ एयप्पभि २ जाव सव्वड्डिए जाव णाइरवेणं जेणेव सभासुहम्मा तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता तं सभं सुधम्म अणुपयाहिणी करेमाणे२ पुरथिमिल्लेणं अणुपविसइ अणुपविसित्ता आलोए जिणसकहाणं पणामं करेइ करेत्ता जेणेव मणिपेढिया जेणेव माणवचेइयखंभे जेणेव वइरामया गोलवट्ठ समुग्गका तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता लोमहत्थयं गेण्हइ गेण्हित्ता वइरामए गोलवदृसमुग्गए लोमहत्थए पमज्जइ पमज्जित्ता वइरामए गोलवदृसमुग्गए विहाडेति बिहाडेत्ता जिणसकहाओ लोमहत्थएणं पमज्जइ पमज्जेत्ता सुरभिणा गंधोदएणं तिसत्तखुत्तो जिणसकहाओ पक्खालेति पक्खालेत्ता सरसेणं गोसीसचंदणेणं अणुलिंपइ अणुलिंपेत्ता अग्गेहिं वरेहिं गंधेहिं मल्लेहिय अच्चिणइ अच्चिणेत्ता धूवं दलयइ धूवं दलइत्ता वइरामएसु गोलवट्ट समुग्गएसु पडिणिक्खमइ पडिणिक्खमेत्ता माणवकं चेइयखंभं लोमहत्थएणं पमज्जइ पमज्जेत्ता दिव्वाए उदगधाराए अब्भुक्खेइ अब्भुखेत्ता सरसेणं गोसीसचंदणेणं चच्चए दलयइ चच्चए दलइत्ता पुप्फ़ारुहणं जाव आसत्तोसत्त० कयगह० धूवं दलयइ धूवं दलएत्ता जेणेव सभाए सुधम्माए बहुमज्झदेसभाए तं चेव जेणेव सीहासणे तेणेव जहा दारच्चाणित्ता जेणेव देवसयणिज्जे तं चेव जेणेव खुड्डागे महिंदज्झए तं चेव जेणेव पहरणकोसे चोप्पाले तेणेव उवागच्छइ तेणेव उवागच्छित्ता पत्तेयं पत्तेयं पहरणाई लोमहत्थएणं पमज्जति पमज्जित्ता सरसेणं गोसीसचंदणेणं तहेव सव्वं सेसंपि दाहिणिल्लं दारं आदि काउं तहेव णेयव्वं जाव पुरच्छिमिल्लाणंदार જીવાભિગમસૂત્ર Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३६४ जीवाभिगमसूत्रे पुक्खरिणी सव्वाणं सभाणं जहा सुधम्माए सभाए तहा अञ्चणिया उववायसभाए णवरं देवसयाणिज्जस्स अञ्चणीया सेसासु सीहासणा ण अच्चणिया हरयस्स जहा गंदाए पुक्खरिणीए अञ्चणिया ववसायसभाए पोत्थयरयणं लोमहत्थ० दिव्वाए उदगधाराए सरसेणं गोसीसचंदणेणं अणुलिंपति अग्गेहिं वरेहिं गंधेहिय मल्लेहिय अच्चिणइ अचिणित्ता सीहासणे लोमहत्थएणं पमज्जति जाव धूवं दलयति सेसं तं चेव गंदाए जहा हरयस्स तहा जेणेव बलिपीढं तेणेव उवागच्छइ उवागच्छेत्ता आभिओगे देवे सदावेंति सदावेत्ता एवं वयासी खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया ? विजयाए रायहाणीए सिंघाडए सुयतिए सुय चउक्कए सुयचच्चरे सुय चउमुहे सुय महापहे सुय पासाए सुयपागारे सुय अटालए सुयचरिया सुयदारे सुय गोपुरे सुय तोरणे सुय वावी सुय पुक्खरिणी सुय जाव विलपंतिगा सुय आरामेसुय उज्जाणेसुय काणणेसुय वणेसुय वणसंडेसुय वइराईसुय अचणियं करेइ करेत्ता ममेय माणत्तियं खिप्पामेव पचप्पिणइ। तरण ते आभिजोगिका देवा विजएणं देवेणं एवं कुत्ता समाणा जाव हट्टतुट्टा विणएणं पडिसुणति पडिसुणित्ता विजयाए रायहाणीए सिंघाडएसुय जाव अच्चणियं करेत्ता जेणेव विजए देवे तेणेव उवागच्छंति तेणेव उवागगच्छित्ता एयमाणत्तियं पञ्चप्पिणंति । तएणं से विजए देवे तेसिणं आभिजोगियाणं देवाणं अंतिए एयमद्रं सोचा णिसम्म हट्टतुट्ट चित्तमाणंदिय जाव हियहियए जेणेव पुक्खरिणी तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता पुरथिमिल्लेलं तोरणेणं जाव हत्य पायं पक्खालेत्ति पक्खालेत्ता आयंते चोक्खे परमसुइभूए गंदा पुक्खरिणीओ पच्चुतरति पच्चुतरित्ता जेणेव सभा सुहम्मा तेणेव જીવાભિગમસૂત્ર Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६९ विजयदेवस्य कामदेवप्रतिमापूजनम् ३६५ पहारेत्थ गमणाए । तएणं से विजए देवे चउहिं सामाणिय साहस्सीहिं जाव सोलसएहिं आयरक्खदेवसाहस्सीहिं सव्व. डिए जाव णिग्घोस नाइयरवेणं जेणेव सभा सुहम्मा तेणेव उवागच्छति उवागच्छेत्ता सभं सुधम्म पुरथिमिल्ले दारेणं अणुपवि. सइ अणुपविसित्ता जेणेव मणिपेढिया तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता सीहासणवरगते पुरच्छाभिमुहे सणिसण्णे ॥सू०६९॥ __छाया--ततः खलु तस्य विजयस्य देवस्य चत्वारि सामानिकसहस्राणि-एतत्प्रभृति यावत्सर्वऋद्ध या यावद् नादितरवेण यत्रैव सुधर्मासभा तत्रोपागच्छति तत्रैवोपागत्य तां खलु सभां सुधर्मा मनुप्रदक्षिणीकुर्वन्-२ पौरस्त्येनाऽनुप्रविशति अनुप्रविश्याऽऽलोक्य जिनसविथभ्यः प्रणामं करोति प्रणामं कृत्वा यत्रैव मणिपीठिका यत्रैव माणवकस्तम्भः यत्रैव वज्रमयाः गोलवृत्तसमुद्कास्तत्रैवोपागच्छति तत्रैवोपागत्य लोमहस्तकं गृह्णाति गृहीत्वा वनमयं गोलवृत्त समुद्कं लोमहस्तकेन प्रमाणयति प्रमाय॑ वज्रमयं गोलवृत्तसमुद्कं विधाटयति विधाट य जिनसक्थि लोमहस्तकेन प्रमार्जयति प्रमाद्यं सुरभिगन्धोदकेन त्रिसप्त कृत्वो जिनसक्थीनि प्रक्षालयति प्रक्षाल्य सरसेन गोशीपचन्दनेनाऽनुलिम्पति, अनुलिप्याऽग्रैवरैर्गन्धैर्माल्यैश्चार्चयति अर्चयित्वा धूपं ददाति धूपं दत्वा वज्रमयेषु गोलवृत्तसमुद्केषु प्रतिनिष्कामति प्रतिनिष्क्रम्य माणवकं चैत्यस्तम्भं लोमहस्तकेन प्रमार्जयति प्रमाद्यं दिव्योदक धारयाऽभ्युक्षति अभ्युक्ष्य सरसेन गोशीपवन्दनेन चर्चकं ददाति-दत्वा पुष्पाऽऽरोपणं यावत्-आसक्तोत्सत० कचग्राह० धूपं ददाति दत्त्वा धूपं यत्रैव सभा सुधर्मायाः बहुमध्यदेशभागस्त देव सोहासनं तत्रैव यथाद्वारार्च निका यत्रैव देवशयनीयं तदेव यत्रैव क्षुल्लको महेन्द्रध्वजस्तदेव यत्रैव प्रहरणकोशश्वोपालकस्तत्रैवोपागच्छति तत्रैव उपागत्य प्रत्येकं प्रत्येकं प्रहरणानि लोमहस्तकेन प्रमार्जयति प्रमाय सरसेन गोशीपचन्दनेन तथैव सर्वम् शेषमपि दक्षिणद्वारादिकं तथैव नेतव्यं यावत्पौरस्त्या नन्दापुष्करिणी सर्वासां सभाना यथा सुधर्मायाः सभायाः तथाऽर्चनिका उपपातसभायां नवरं देवशयनीयस्याऽर्चनिकाशेषासु सिंहासनमर्चनिका हृदस्य यथा नन्दायाः पुष्करिण्या अर्थनिका व्यवसायसभायां पुस्त करत्नं लोमहस्तकेन० दिव्ययोदकधारया सरसेन गोशीर्षचन्दनेनाऽनुलिम्पति अवरै गन्धैश्व-माल्यैश्वाऽर्चयति अर्चपित्वा सिंहासनं लोमहस्तकेन प्रमार्जयति-यावद् धूपं ददाति शेषं तदेव नन्दायाः यथा हृदस्य तथा यत्रैव वलिपीठ स्तत्रैवोपागछति तत्रैवोपागत्याऽऽभियोगिकान् देवान् शब्दायति જીવાભિગમસૂત્ર Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे शब्दायित्वा-एवम् अवादीत्-क्षिप्रमेव भो देवानुप्रियाः ! विजयाया राजधान्याः सिंधाटकेषु चित्रैषु चतुष्कोणेषु च चत्वरेषु च चतुर्मुखेषु च महापथपथेषु प्रासादेषु च प्राकारेषु चाऽट्टालकेषु च चरिकासु च द्वारेषु च गोपुरेषु च तोरणेषु च वापीषु च पुष्करिणीषु च यावत्-विलपङ्क्ति सु चाऽऽरामेषु च-उद्यानेषु च काननेषु च वनेषु च वनषण्डेषु च वनराजिषु चाऽनिकां कुरुत कृत्वा ममाज्ञप्तिकां क्षिप्रमेव प्रत्यर्पयत । ततः खलु ते आभियोगिका देवा विजयेन देवेन-एवमुक्ताः सन्तः यावत्-हृष्ठतुष्टाः विनयेन प्रतिशृण्वन्ति प्रतिश्रुत्य विजयायाः राजधान्याः संधाटकेषु च यावदनिकां कृत्वा यत्रैव विजयो देवस्तत्रैवोपागच्छन्ति तत्रैवोपागत्य-एतम् आज्ञप्तिकां प्रत्यर्पयन्ति । ततः खलु स विजयो देव स्तेषामाभियोगिकानां देवाना मन्तिके एतमर्थ श्रुत्वानिशम्य हृष्ट तुष्ट चित्तानन्दितो यावत् हृदयः यत्रैव नन्दा पुष्करिणी तत्रैवोपागच्छति उपागत्य पूर्वेण तोरणेन यावत् हस्तौ पादौ प्रक्षालयति प्रक्षाल्याऽऽचान्त श्रोक्षः परमशुचिभूतो नन्दा पुष्करिणीतः प्रत्युत्तरति प्रत्युत्तीर्य यत्रैव सभासुधर्मा तत्रैव प्रधावितवान् गमनाय ततः स खलु स विजयो देवश्चतुर्भिः सामानिक सहस्रैः यावत् षोडषाऽऽत्मरक्षकदेवसहस्रैः सर्वऋद्धया यावद् निर्धापनादितरवेण यत्रैव सभा सुधर्मा तत्रैवोपागच्छति तत्रैवोपागत्य सभां सुधर्मा पूर्वेण द्वारेणाऽनुप्रविशति अनुप्रविश्य यत्रैव मणिपीठिका तत्रैवोपागच्छति तत्रैवोपागत्य सिंहासनवरगतः पूर्वाऽभिमुखः सन्निपण्णः ॥सू० ६९॥ व्याख्यानिगदसिद्धा मूलम्-तएणं तस्स विजयस्त देवस्स चत्तारि सामाणिय साहस्सीओ अवरुत्तरेणं उत्तरेणं उत्तरपुरस्थिमेणं पत्तेयं पत्तेयं पुठ्वणत्थेसु भद्दासणेसु णिसीयंति। तएणं तस्स विजयस्स देवस्स चत्तारि अग्गमहिसीओ पुरथिमेणं पत्तेयं पत्तेयं पुव्वणत्थेसु भद्दासणेसु णिसीयंति । तएणं तस्स विजयस्स दाहिणपुरथिमेणं अभितरियाए परिसाए अट्ट देवसाहस्सीओ पत्तेयं २ जाव णिसीयंति । एवं दक्खिणेणं मज्झिमियाए परिसाए दस देवसाहस्सीओ जाव णिसीयंति । दाहिणपच्छिमेणं बाहिरियाए परिसाए बारस देवसाहस्सीओ पत्तेयं पत्तेयं जाव णिसीयति । तएणं तस्स विजयस्स देवस्स पञ्चस्थिमेणं सत्त જીવાભિગમસૂત્ર Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.६९ विजयदेवस्य कामदेवप्रतिमापूजनम् ३६७ अणियाहिवई पत्तेयं २ जाव णिसीयति । तस्स गं विजयस्स देवस्स पुरथिमेणं दाहिणेणं पञ्चस्थिमेणं उत्तरेणं सोलस आयरक्ख देवसाहस्सीओ पत्तेयं २ पुठवणत्थेसु भद्दासणेसु णिसीदंति । तं जहा-पुरस्थिमेणं चत्तारि साहस्सीओ जाव उत्तरेणं ४ तेणं आयरक्खा सन्नद्ध बद्धवम्मिय कवया उप्पिलीय सरासणवटिया पिणद्धगेवेज्जविमलवरचिंधपट्टगहियाउहपहरणा तिणयाइं तिसंधीणि वइरामया कोडीणिधणूई अहिगिज्झपरिंयाइय कंडकलावा णीलपाणिणो पीयपाणिणो रत्तपाणिणो चावपाणिणो चारुपाणिणो चम्मपाणिणो खग्गपाणिणो दंडपाणिणो णीयपीयरत्तचावचारुचम्मखग्गदंडपासवरधरा आयरक्खा रक्खोवगा गुत्तागुत्तपालिता जुत्ता जुत्तपालिता पत्तेयं २ समयतो विणयंतो किंकरभूताविव चिटुंति । विजयस्स णं भंते ! देवस्स सामाणियाणं देवाणं केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ? गोयमा ! एग पलिओवमं ठिई पन्नत्ता। एवं महड्डिए एवं महज्जुईए एवं महब्बले एवं महाजसे एवं महासोक्खे एवं महाणुभावे विजए देवे विजए देवे ॥ सू०७०॥ ___ छाया--ततः खलु तस्य विजयस्य देवस्य चत्वारि सामानिकसहस्राणि अपरोत्तरेण-उत्तरेण-उत्तरपूर्वेण-प्रत्येकं प्रत्येकं पूर्व न्यस्तेषु भद्रासनेषु निसीदन्ति । ततः खलु तस्य विजयस्य देवस्य चतस्त्रोऽग्रमहिष्यः पूर्वेण प्रत्येकं प्रत्येक पूर्वन्यस्तेषु भद्रासनेषु निपीदन्ति । ततः खलु तस्य विजयस्य देवस्य दक्षिणपूर्वेणाऽऽभ्यन्तरिकायां पर्षदि अष्टौ देवसहस्राणि प्रत्येकं-२ यावन्निषीदन्ति । एवं दक्षिणेन माध्यमिकायां पर्षदि द्वादशदेवसहस्राणि प्रत्येकं-२ यावत् निषीदन्ति । ततः खलु तस्य विजयस्य देवस्य पूर्वेण-दक्षिणेन पश्चिमेनो-त्तरेण षोडशात्मरक्षकदेवसहस्त्राणि प्रत्येक-२ पूर्वन्यस्तेषु भद्रासनेषु निषोदन्ति तद्यथा-पूर्वेण चत्वारि सहस्राणि यावदुत्तरेण-४ । ते खलु आत्मरक्षकाः सन्नद्धबद्धवभित कवचाः उत्पीडितशरासनपट्टिकाः पिनद्धग्रैवेयकविमलवरचिह्नपट्टाः गृहीता -ऽऽयुधप्रहरणाः त्रिनतानि त्रिसन्धीनि वज्रमयकोटीनि धपि अभिगृह्य पर्याप्त काण्डकलापाः नीलपाणयः पीतपाणयः रक्तपाणयः चापपाणयः चारुपा જીવાભિગમસૂત્ર Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३६८ जीवाभिगमसूत्रे णय: चर्मपाणयः खड्गपाणयः दण्डपाणयः पाशपाणयः नील-पीत-रक्त चाप चारु चर्मख गदण्डपाशवरधराः आत्मरक्षकाः गुप्ताः गुप्तपालिताः युक्ताः युक्तपालिताः प्रत्येकं-२ समय तो विजयतः किंकरभूता इव तिष्ठन्ति। विजयस्य खलु भदन्त ! देवस्य कियत्काल स्थितिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! एक पल्योपमं स्थितिः प्रज्ञप्ता। विजयस्य खलु भदन्त ! देवस्य सामानिकानां देवानां कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता ? गौतम-! एक पल्योपमम् स्थितिः प्रज्ञप्ता एवं महर्द्धिकः एवं महाद्युतिकाः एवं महाबलः एवं महायशाः एवं महासौख्यः एवं महानुभागो विजयो देवा विजया देवः ।। सू० ७०॥ ___टीका--'तएणं तस्स विजयस्स' ततः सिंहासने उपवेशनतः परक्षणे विजयदेवस्य, 'चत्तारि सामाणिय साहस्सीओ' चत्वारि सामानिकानां सहस्राणि, 'अवरुत्तरेण' अपरोत्तरेण 'उत्तरेणं' उत्तरदिग्भ्यः उत्तरपुरच्छिमेणं' पूर्वतः उत्तरतश्च परिवार्य-आवेष्टय, 'पत्तेयं-२" प्रत्येकं प्रत्येकम्, "पुटवण्णत्थेसु भद्दासणेमु" पूर्वन्यस्तभद्रासनेषु पूर्वमेव सुसज्जित भद्रासनेषु, "णिसीयंति" निषीदन्ति 'तएणं तस्स विजयस्स देवस्स' ततः परं तद्विजय देवस्य, 'चत्तारि अग्गमहिसीओ' चतस्रोऽयमहिष्यः 'पुरथिमेणं' पूर्वस्यां दिशि, 'पत्तेयं २ प्रत्येक 'तएणं तस्स विजयस्स देवस्स'-इत्यादि। टीकार्थ-जब विजयदेव सिंहासन पर बैठ गया तब थोड़ी ही देर बाद उस विजयदेव के 'चत्तारि सामाणिय साहस्सीओ' चार हजार सामानिक देव 'अवरुत्तरेण उत्तरेणं उत्तर पुरथिमेणं' अनुक्रम से उत्तर आदि दिग्भागों में-इशान विदिशा में आ आ करके पत्तेयं पत्तेयं' एक एक 'पुवणत्थेसु' पूर्व से रखे हुए 'भद्दासणेसु' भद्रासनों पर "णिसीयंति' बैठ गये 'तएणं तस्स विजयस्स देवस्स' इसके बाद उस विजयदेव की 'चत्तारि आगमहिसीओ' चार पट्टदेवियां 'पुरस्थिमेणं' पूर्व दिशा में 'पत्तेयं २' एक एक 'पुवणत्थेसु भद्दासणेसु' पूर्व से 'तएणं तस्स विजयस्स देवस्स' त्यादि ટીકાથ-જ્યારે વિજયદેવ સિંહાસન પર બેસી ગયા ત્યારે થોડી જ વાર ५०ी से विश्य हेवन'चत्तारिसामाणियसाहस्सीओ' या२ हुन२ सामानि व 'अवरुत्तरेणं उत्तरेणं उत्तरपुरस्थिमेणं' अनुभथी उत्तर विगेरे यारे हिमागोमां नाहि हिशामामा मापीने 'पत्तेयं पत्तेयं' से ४ 'पुवण्णत्थेसु' पडसेथी रामे। 'भदासणेसु' मद्रासन। ५२ ‘णिसीयंति' गेसी आया. 'तएणं तस्स विजयस्स देवस्स' ते ५छी से विन्य हेवनी 'चत्त.रि अग्गमहिसीओ' या२ ५८२लिये। 'परस्थिमेणं' पूर्व विशामा ‘पत्तेयं पत्तेयं' मे४ मे४ 'पुवणत्थेसु भद्दासणेसु' જીવાભિગમસૂત્ર Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.७० विजयादिद्वारनिरूपणम् ३६९ प्रत्येकम् प्रत्येकैकस्मिन् प्रत्येकैकस्मिन् 'पुटवण्णत्थेसु भदासणेसु णिसीअंति' पूपिकल्पितशुभासनेषु निषीदन्ति, 'तए णं तस्स विजयस्स देवस्स' ततः परस्तात् विजयदेवस्य, 'दाहिणपुरस्थिमेण' दक्षिणपूर्वस्याम्, 'अभितरियाए परिसाए" आम्यन्तरिकायां परिषदि 'अट्ठदेवसाहस्सीओ' अष्टौ देवानां सहस्त्राणि, 'पत्तेयं-२' प्रत्येकं प्रत्येकम् , 'जाव णिसीयंति' यावत्सुसज्जिता निषीदन्ति भद्रासनेषु । 'एवं दक्खिणेणं मज्झिमियाए परिसाए' एवं दक्षिणस्यां मध्यमिकायाः पर्षदः स्थाने, 'दसदेवसाहस्सीओ जाव निसीयंति' दश सहस्त्राणि देवानां यावत् निषीदन्ति भद्रासनेषु 'दाहिणपच्चत्थिमेणं बाहिरियाए परिसाए' एवं विजयस्य दक्षिणपश्चिमदिशि तृतीयवाह्यायाः पर्षदोऽपि स्थाने 'बारसदेवसाहस्सीओ' द्वादश सहस्त्राणि देवानाम्, 'पत्तेयं-२ जाव णिसीयंति' प्रत्येकस्य भद्रासने यावत् शीध्रमुपविशन्ति । 'तएणं तस्स विजयस्स देवस्स' रखे गये भद्रासनों पर 'णिसीयंति' बैठ गई । 'तएणं तस्स विजयस्स देवस्स' इसके बाद उस विजय देव की 'दाहिणपुरस्थिमेणं' अग्नेय दिशा में 'अभितरियाए परिसाए' आभ्यन्तरिक परिषदा के 'अट्ठदेव साहस्सीओ' आठ हजार देव 'पत्तेयं २' एक एक 'जाव णिसीयंति' भद्रासन पर बैठ गये 'एवं दक्खिणेणं मज्झिमियाए परिसाए दसदेवसाहस्सीओ जाव निसीयंति' इसी प्रकार से दक्षिण दिशा में मध्यम परिषदा के १० हजार देव बैठ गये 'दाहिण पच्चत्थिमेणं बाहिरियाए परिसाए बारसदेवसाहस्सीओ' 'पत्तेयं २ जाव णिसीयंति' दक्षिण पश्रिम दिकोण-नैऋन्य विदिशा में वाहा परिषदा के १२ हजार देव एक एक पूर्वन्यस्त सिंहासनों पर बैठ गये 'तएणं तस्स पसेथी राणेसा मद्रासन। ५२ 'णिसीयंति' मेसी आध्या. 'तएणं तस्स विजयस्स देवस्स' ते ५छी को विय हेवनी 'दाहिणपुरथिमेण” नामां 'अभिंतरियाए परिसाए' मान्यत:२४ परिहाना 'अटुदेवसाहस्सीओ' मा २ हेको पत्तय पतेय' से ये ४ 'जाव णिसीयंति' मद्रासन ५२ मेसी या. 'एवं दक्खिणेणं मज्झिमियाए परिसाए दस देव साहस्सीओ जाव निसीयंति' से રીતે દક્ષિણ દિશામાં મધ્યમ પરિષદામાં ૧૦ દસ હજાર દેવે બેસી ગયા. 'दाहिणपच्चत्थिमेणं बाहिरियाए परिसाए बारस देवसाहस्सीओ पत्तय पत्तेयं जाव जिसीयंति' दक्षिण पश्चिम ए-ऋत्य विहशामा ॥ परिपहाना १२ બાર હજાર દે એક એક પહેલા રાખેલ સિંહાસનની ઉપર બેસી ગયા. 'तए णं तस्स विजयस्स देवस्स पच्चत्थिमेणं' ते ५छी से पिय वनी पश्चिम दिशामा सात मनीधिपतियो ‘सत्त अणीयाहिबई पत्तेयं पतेयं णीसीयंति' जी०४७ જીવાભિગમસૂત્ર Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३७० जीवाभिगमसूत्रे अनन्तरं विजयदेवस्य 'पच्चत्थिमेणं सत्त अणियाहिवती पत्तयं-२ णिसीदंति' पश्चिमदिशि सप्ता-ऽनीकाधिपतयः प्रत्येकं-२ भद्रासनेषु निषीदन्ति 'तएणं तस्स विजयस्स देवस्स' ततः परं विजयदेवस्य 'पुरस्थिमेण दाहिणेणं पच्चत्थिमेणं' पूर्वस्यां दक्षिणस्यां पश्चिमायाम्, 'उत्तरेणं' उत्तरस्यां दिशि, 'सोलस आयरक्खदेवसाहस्सीओ' षोडशात्मरक्षकदेवसहस्त्राणि 'पत्तेयं-२ पुव्वण्णत्थेसु भद्दासणेसु निसीयंति' प्रत्येकं प्रत्येकं पूर्वन्यस्तेषु भद्रासनेषु निषीदन्ति सर्वतः समन्तात् 'तं जहा' तद्यथा-'पुरस्थिमेणं चत्तारि साहस्सीओ' पूर्वस्यां चत्वारि सहस्राणि चतुर्यु भद्रासनेषु निषीदन्ति 'जाव उत्तरेणं-४' यावत् उत्तरेण, एवमेव दक्षिणस्यां पश्चिमस्यां चोत्तरस्यां दिशि स्वात्मरक्षकसहस्राणि पूर्वन्यस्तभद्रासनेषु निषीदन्ति । कथंभूतास्त आत्मरक्षकास्तत्रहि 'तेणं आयरक्खा' ते आत्मरक्षका:-'संनद्ध बद्ध वम्मियविजयरस देवस्स पच्चस्थिमेणं' इस के वाद उस विजयदेव के पश्चिम दिशा में 'सत्त अणियाहिचई पत्तेयं २ णिसीयंति' सात अनीकाधिपति एक एक सिंहासन पर बैठ गये 'तएणं तस्स विजयस्स देवस्स पुरस्थिमेणं दाहिणेणं पच्चत्थिमेणं' इसके बाद उस विजयदेव के पूर्व दिशा में, दक्षिण दिशा में पश्चिमदिशा में और 'उत्तरेणं' उत्तरदिशा में 'सोलस आयरक्खदेवसाहस्सीओ पत्तेयं २ पुवणत्थ भद्दाभदासणे निसीयंति' १६ हजार आत्मरक्षक देव पूर्व से रखे गये एक एक भद्रासन पर चारों ओर बैठ गये । 'तं जहा' जैसे 'पुरथिमेणं चत्तारि साहस्सीओ' पूर्व दिशा में चार हजार आत्मरक्षक बैठ गये 'जाव उत्तरेणं ४' यावत् उत्तरदिशा में चार हजार आत्मरक्षक देव बैठ गए इसी तरह से दक्षिण दिशा में चार हजार और पश्चिम दिशा में चार हजार आत्मरक्षक देव पूर्वन्यस्त सिंहासनों पर बैठ गये ऐसा जानना ४ ४ सिासन ५२ मेसी आया. 'तएणं तस्स विजयस्स देवस्स पुरथिमेणं दाहिणेणं पच्चत्थिमेणं' ते ५०ी से वियवनी पूर्व दिशामा क्षिा दिशामा पश्चिम दिशामा भने 'उत्तरेणं' उत्तर दिशामा 'सोलस आयरक्ख देवसाहस्सीओ पत्तेयं पत्तेयं पुव्वण्णत्थभदासणेसु णिसीयंति' १६ से १२ २मात्मरक्ष व पडतेथी राणेसा ये मद्रासन५२ यारे तु मेसी या. 'तं जहा' रेम 'पुरस्थिमेणं चत्तारि साहस्सीओ, पूर्व दिशाम २ ०१२ माम२क्ष हे मही 'जाव उत्तरेणं' यावत् उत्तर दिशामा यार ९०१२ २मात्म२३४ हेवे। मे। मन मेरा પ્રમાણે દક્ષિણ દિશામાં ચાર હજાર તથા પશ્ચિમ દિશામાં ચાર હજાર આત્મરક્ષક देवो पोथी रामेसा सिडासने। ५२ तेम सभा. 'तेणं आयरक्खा संनद्धबद्धवम्मिकवया' से माम२६ वा सोभना जातामाथी युत सेवा જીવાભિગમસૂત્ર Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.७० विजयादिद्वारनिरूपणम् कवया' कवचं-तनुत्राणं, वर्म-लोहमय कुतुलिका दिरूपम् तत्संजातं यस्मिन्नितिवर्मितं, सनद्ध-शरीरे संयोजितं ततो बद्धं वर्मितं कवचं यैस्ते सन्नद्धवद्धवर्मितकवचाः 'उप्पिलियसरासणपट्टिया' उत्पीडिता शरासनानां पट्टिका धनुषां मृष्टिग्रहणस्थानं थैस्ते उत्पीडितशरासनपट्टिकाः ‘पिणद्धगेवेज विमलवरचिंधपट्टा' पिनद्धौवेयकं ग्रीवाभरणं विमलवरचिह्नपट्टश्र यैस्ते पिनद्धौवेयकविमलवरचिह्नपट्टाः पदाः 'गहियाउहप्पहरणा' गृहीतानि आयुधानि प्रहरणानि च यैस्ते गृहीतायुधप्रहरणाः 'तिणयाइ' त्रिषु आदि मध्यावसानेषु नतानि 'तिसंधीणि' त्रिषु स्थानेषु सन्धिर्येषां तानि त्रिसन्धीनि, 'वइरामया कोटिणि वज्रमयकोटीनि, 'धणूई धनूषि 'अहिगिज्झ' अधिगृह्य, 'परियाइ कंडकलावा' पर्याप्तकाण्डकलापाः विचित्र काण्डकलापयोगात् 'नीलपाणिणो' नीलः काण्डकलापः पाणौ येषां ते नीलपाणय आत्मरक्षकाः केचनाऽऽसन्, 'पीयपाणिणो' पीतपाणयः ‘रतपाणिणो रक्तचाहिए ' ते णं आयरक्खा संनद्धवद्धवम्मिकवया' थे आत्मरक्षक देव लोहमय कीलों से युक्त वख्तर को खूब कस कर पहिरे हुए थे 'उप्पीलियसरासरपट्टिया' हाथों में धनुष लिए हुए थे, 'पिणद्धगेवेजविमलवरचिंधपट्टा' गले में हार और विमल सुभट चिह्न पट से युक्त धे 'गहियाउहपहरणा' हाथों में आयुधों को लिये हुए थे 'तिणयाई तिसंघीणिवइरामयकोडिणी धणूई अभिगिज्झ पडियाइतकंडकलावा' तीन स्थानों में आदि मध्य और अन्तरूप तीन स्थानों में नत, तीन सधियों वाले, वज्रमय कोटि वाले ऐसे 'धणूई' धनुषों को लेकर जिनके पासबाण बहुत हैं अथवा बाणों से भाथा जिनका पूर्णरूप से भरा हआ है इसी से कितनेक आत्मरक्षकों के हाथ में नीले नीले वाण हैं तथा कितनेक आत्मरक्षकदेव 'पीयपाणिणो' पीले वाण जिनके हाथों में है ऐसे हैं। कितनेक आत्मरक्षकदेव 'रत्तपाणिणो रक्तवाण जिनके हाथों ममत। भूम सीने परेसा उता. 'उप्पीलिय सरासणपट्टिया' डायामा धनुष धा२९१ ४२सा उता. 'पिणद्ध गेवेज्ज विमलवरचिंधपट्टा' मा २ मने विभस सुभट बिना ५४थी युत ता. 'गहियाउहपहरणा' तेयाये पाताना हाथामा थिया। सीधे ता. 'तिणयाई तिसंधिणी वइरामयकोडिणी धणुइं अभिगिज्झपडियाइत कंडकलोवा' १ स्थानोमा माहि, मध्यम, मने मत३५ ३ સ્થાનેમાં નમેલ ત્રણ સંઘીયે વાળા અને વજમય કટિવાળા “ઘરું ધનુષ્ય ને લઈને જેની પાસે બાણે ઘણા છે; અથવા બાણથી જેઓના ભાથાઓ પૂરે પૂરા ભરેલા છે. અને તેથી જ કેટલાક આત્મરક્ષક દેવેના હાથમાં નીલ વર્ણના मा छ. तथा टसा मात्मरक्ष४ हेयो 'पीयपाणिणा' पीना माना જીવાભિગમસૂત્ર Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३७२ जीवाभिगमसूत्रे पाणयः 'चावपाणिणो' चापपाणयः चारुपाणिणो' चारुपाणयः चम्मपाणिणो चर्मपाण यः 'खग्गपाणिणो' खड्गपाणय 'दंडपाणिणो' दण्डपाणयः 'पासपाणिणो' पाशः प्राशो वा पाणौ येषां ते पाशपाणयः एतदेव समुदितभावेन दर्शयति 'नीलपीयरत्तचावचारुचम्मखग्गदंडपासवरधरा' नीलपीतरक्त चापपारुचर्मखगदण्डपाशप्रहरणधारिणः 'आयरक्खा' आत्मनो रक्षका विजयस्य, 'रक्खोवगा' रक्षोपगाः रक्षाकर्मणि दत्तचित्ताः 'गुता' गुप्ताः नैतानन्ये जानन्ति इमेऽस्यामें है ऐसे है। कितनेक आत्मरक्षकदेव 'चावपाणिणो केवल धनुष ही जिनके हाथों में है ऐसे है कितनेक आत्मरक्षक देव 'चारूपाणिणो' हाथों में चारु नामक हथियार विशेष लिये हुए है। 'चम्मपाणिणो' कितनेक आत्मरक्षकदेव ऐसे है कि जिनके हाथों में चमडे के कोडे है कितनेक आत्मरक्षक देव ऐसे हैं कि जिनके 'खग्गपाणिणो' हाथों में केवल तलवार है कितनेक आत्मरक्षक देव ऐसे है कि 'दंडपाणिणो' जिनके हाथों में केवल दण्ड ही है तथा कितनेक आत्मरक्षकदेव ऐसे है कि 'पासपाणिणो' जिनके हाथों में केवल पाश-जाल-अथवा प्राश -मुग्दर-ही है । इस प्रकार से वे आत्मरक्षक देव 'नीलपीयरत्तचाव. चारुचम्म खग्गदंडपासधरा' नील, पीत, लाल, वर्णों को लिये हुए, केवल धनुष को लिये हुए तथा चारु नामक हथियार विशेष को लिये हुए चमडे के कोडों को लिये हुए, तलवारों को लिये हुए तथा दण्डों को एवं पाशों को लिये वहां चारों दिशाओं में पहिले से रक्खे गये भद्रासनों पर बैठे हैं ये आत्मरक्षकदेव विजयदेव के 'आयरडोयामा छ. सेवा उता. 3281 आत्म२६४हेवे। 'रत्तपाणिणो' सास गना माण। मना डोयामा छ. सेवा उता. तथा 21 माम२२४ । 'चावपाणिणो' व धनुष छायामा छ सेवा ता. ४ मात्मरक्ष हेवो 'चारुपाणिणो' हाथामा या३ नामनु थियार विशेष सीसा उता, 'चम्मपाणिणो' टमा मात्म२६४ हेवाये पोताना डायमा यामान यामुळे प्राहुए या उता 'खग्ग पाणिणो' सा४ भाभ२६४ हवाय डोयामा तवा धा२७ ४री ती 'दंडपाणिणो' टा४ यात्म२३४ हेवाये हाथामा उ डान धा२९ ४रेस हुता. 'पासपाणिणों' ८९४ यात्म२६४ वा पोताना छायामा पाश-one અથવા પ્રાશ મુદ્ર જ ધારણ કરેલા હતા, આ પ્રમાણે તે આત્મરક્ષક દે नीलपीयरत्तचावचारुचम्मखग्गदंडपासधारा' नीस, पीरा, शता, रोना ધનને જ પોતાના હાથમાં ધારણ કરેલ હતા. તથા કેટલાક આત્મરક્ષક દેવે પિતાના હાથમાં ચામડાના ચાબુકે, તલવારો અને દંડાઓને તથા પાશેને લઈને ચારે દિશાઓમાં રાખવામાં આવેલ ભદ્રાસને પર બેઠેલા હતા. કેટલાક જીવાભિગમસૂત્ર Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३७३ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.७० विजयादिद्वारनिरूपणम् त्मरक्षका इति, 'गुत्तपालिया' गुप्ताः अप्राकाश्यंगताः पालिकाः परिखादयो येषां ते गुप्तपालिकाः 'जुत्ता' युक्ताः स्वमनोनीत सेवकैरुपेताः 'जुत्तपालिया' युक्तपालिताः युक्ताः परस्परं बद्धा नतु-बृहदन्तरालापालिः सेतुर्येषान्ते, 'पत्तेयं२ प्रत्येयं २ 'समयतो विण यतो' समयविनयाभ्याम् 'किंकरभूयाविव चिट्टति' किंकरा इव तेऽमरास्तिष्ठन्ति, नेमे किंकराः किन्तु-शिष्टाचारवन्तो विनीताश्चात एतै विजयो देवः संमान्यते, यतोहि एतेषामपि साकमनेन सम्मानासनादीनि शास्त्रे लभ्यन्ते, एतेषां परिचयार्थ प्रश्नः ‘गोयमा' गौतम ! इत्थं संबोध्य भगवत उत्तरम् । तथाहि-'विजयस्स णं भंते ! देवस्स' हे भदन्त ! विजयदेवस्य क्खगा' अंगरक्षक हैं 'रक्खोवगा' उसके रक्षा कर्म में निरत है 'गुत्ता गुत्तपालिया' ये विजयदेव के अङ्गरक्षक हैं। इस प्रकार से अन्य देव इन्हें नही जानते तथा इनकी परिखा आदि को भी कोई नहीं जानता क्यों कि वह इनकी गुप्त रूप में रहती है 'जुत्ता' ये स्वमनोनीत सेवकों से युक्त होते हैं 'जुतपालिया' तथा इनकी जो सेतु रूपपालि हैं वह परस्पर में बद्ध रहती है बहुत अन्तराल वाली नहीं होती है ये पत्तेयर प्रत्येक आत्मरक्षकदेव 'समयतो विणयतो किंकरभूताविव चिट्ठति' अपने आचार के अनुसार विनय पूर्वक किङ्कर के जैसे होकर वहां बैठे रहते है वैसे ये उसके किंङ्कर नहीं हैं ये तो शिष्टाचार वाले और विनीत है अतः इनके द्वारा विजय देव सम्मानीत होता है विजय देव के समान ही इनकी समानता होती है और इनके समान ही इनके आसन आदि ऐसा शास्त्रों में देखा जाता है अब गौतमस्वामी प्रभु से पूछते हैविजयस णं भंते ! देवस्स केवतियं कालं ठिती पण्णत्ता' हे भदन्त ! माभ२६४ । विश्य देवना 'आयरक्खगा' २५॥ २१। उता 'रक्खोवगा' તેઓ વિજય દેવના અંગરક્ષકે છે એ પ્રમાણે અન્ય દેવે તેમને જાણતા નથી તથા તેઓની પરીખા વિગેરેને પણ કોઈ જાણતું નથી. કેમકે તે ગુપ્ત રીતે २ छ. 'जुत्ता' से पोताना मनोनीत सेवीथी युत २ छ. 'जुत्तपालिया' તથા તેઓની સેતુ રૂપ જે પાળે છે તે એક બીજાને સંબંધિત રહે છે. धारे ५७॥ मांतराती हाती नथी. से 'पत्तेयं पत्तेय' १२४ माभ२६४ देव। 'समयतो विणयतो किंकरभूता विवचिठंति' पोताना माया२ अनुसार વિનય પૂર્વક સેવકોની જેમ ત્યાં બેસી રહે છે. આમ તે તે તેઓના સેવક નથી. તેઓતો શિષ્ટાચાર વાળા અને વિનયાન્વિત છે, તેથી તેઓ દ્વારા વિજય દેવ સન્માનીત થાય છે. વિજય દેવની સરખાજ તેઓ છે. અને તેઓના સમાનજ તેઓના આસન વિગેરે છે. એ પ્રમાણે શાસ્ત્રોમાં જોવામાં આવે છે. જીવાભિગમસૂત્ર Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३७४ जीवाभिगमसूत्रे स्वरूपज्ञानाय पृच्छामि, 'केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता' कियन्तं कालं स्थितिः भवति' गोयमा ? एगंपलिओवमं ठिई पन्नत्ता' एकं यावत्पल्योपमं स्थितिं विद्धिगौतम ! 'विजयस्स णं भंते ! देवस्स सामाणियाणं देवाणं केवइयं कालं ठिइ पन्नत्ता?' विजयदेवस्य सामानिकानां देवानां ब्रूहि भगवन् कियन्तं कालं स्थिति रुक्ता? भगवानाह-'गोयमा' गौतम ! 'एग पलिओवमं ठिई पत्नत्ता' एक पल्योपमं स्थितिः प्रज्ञप्ता इति । 'एवं महडिए-एवं महज्जुत्तीए-एवं महब्बले-एवं महाजसे एवं महामुक्खे-एवं महाणुभागे' एवमेव महर्दिक:-महाद्युतिक:महाबलः-महायशाः-महासौख्यः महानुभागः प्रत्येकैकस्य स्थितिमा॑तव्या, सर्वेऽद्भुत सुखसम्पन्ना इत्यर्थः, 'विजए देवे-विजएदेवे' एवं प्रभावो विजयो देवो विजयो देवः । प्रकरणसमाप्ति द्योतयितुं द्विरुक्तिर्दर्शिता ॥सू०॥७०॥ विजयदेव की स्थिति कितने काल की कही गई है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा ! एगं पलिओवमंठिती पण्णत्ता' हे गौतम ! विजयदेव की स्थिति एक पल्योपम की कही गई है 'विजयस्स णं भंते ! देवस्त सामाणियाणं देवाणं केवतियं कालं ठिती पण्णत्ता' हे भदन्त ! विजयदेव के सामानिक देवों की स्थिति कितने काल की कही गई है ? 'एगं पालिओवमं ठिती पण्णत्ता' हे गौतम एक पल्योपम की स्थिति विजयदेव के सामानिक देवों की कही गई है 'एवं महिडीए, एवं महज्जुत्तीए, एवं महव्वले, एवं महायसे, एवं महासुक्खे, एवं महानुभागे विजए देवे' विजय देव की ऐसी महाऋद्धि है ऐसी महाधुति है ऐसा महाबल है ऐसा महायश है ऐसा महासौख्य है और ऐसा उसका महाप्रभाव है ॥७॥ हुवे गौतमस्वामी प्रसुश्रीने ये पूछे छे -'विजयस्स णं भंते ! देव सकेवतियं कालं ठिई पण्णत्ता ! महन्त ! विन्य देवनी स्थिति 20 नी કહેવામાં આવી છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ગૌતમસ્વામીને કહે છે કે 'गोयमा ! एग पलिओवमं ठिई पण्णत्ता ? 3 गौतम विन्यपनी स्थिति में योपभनी उस छ. 'विजयरस णं भंते ! देवस्स सामाणियाणं देवाणं केवइय कालं ठिई पण्णत्ता' लावन् विन्य वोना सामानि योनी स्थिति सा पानी स्वामी वी छ ? 'एगं पलिओवमं ठिई पण्णत्ता' गौतम विन्य हवन सामानि हेवोनी स्थिति मे४ पक्ष्यापभनी उस छ. 'एवं महिढीए, एवं महज्जुईइ, एवं महत्वले, एवं महाजसे, एवं महासोक्खे, एथं महाणभागे विजए देवे' विन्य वनी मेवी मड * छ. २ शतनी भडाधुति छ. से પ્રમાણે મહાબળ છે. એ પ્રમાણે મહાયશ છે. એ પ્રમાણે મહાસખ્ય છે. मन मेरीतनो मेने भडामा छ. ॥ सू. ॥ ७० ॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.७१ विजयादिद्वारनिरूपणम् ३७५ अवतरणमाह-तदेवं विजयद्वारवक्तव्यता कथिताः सम्प्रति वैजयन्तद्वार वक्तव्यतां प्रस्तोतुं प्रश्नयन्नाह-'कहि णं भंते ! इत्यादि । ___ मूलम्-कहिणं भंते ! जंबुद्दीवस्स वेजयंते णामं दारे पन्नत्ते गोयमा ! जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्त दक्खिणेणं पणया. लीसं जोयणसहस्साइं अबाधाए जंबुद्दीव दीवदाहिण पेरंते लवणसमुद्द दाहिणद्धस्स उत्तरेणं एत्थ णं जंबुद्दीवस्स णं दीवस्त वेजयंते णामे दारे पन्नत्ते । अटुजोयणाइं उर्दू उच्चत्तेणं सच्चेव सव्वा वत्तव्वया जाव णिच्चे। कहि णं भंते! रायहाणी दाहिणेणं जाव वेजयंते देवे वेजयंते देवे। कहि णं भंते! जंबुद्दीवस्त दीवस्स जयंते णामं दारे पन्नत्ते, गोयमा ! जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पवयस्स पञ्चत्थिमपेरंते लवणसमुदपञ्चत्थिमद्धस्स पुरच्छि. मेणं सीयोदाए महाणदीए उपि एत्थ णं जंबुद्दीवस्स जयंते णाम दारे पन्नत्ते तं चेव सेवमाणं जयंते देवे पञ्चत्थिमेणं से रायहाणी जाव महड्डिए । कहि णं भंते ! जंबुद्दीवस्स अपराजिए णामं दारे पन्नत्ते गोयमा! मंदरस्स पव्वयस्स उत्तरेणं पणयालीसं जोयणसहस्साई अवाहाए जंबुद्दीवे दीवे उत्तरपेरंते लवणसमुदस्स उत्तरद्धस्त दाहिणेणं एत्थ णं जंबुद्दीवे दीवे अपराइए णामं दारे पन्नत्ते तं चेव पमाणं, रायहाणी उत्तरेणं जाव अपराइए देवे, चउण्ह वियण्णंमि जंबुद्दीवे । जंबुद्दीवस्स णं भंते ! दीवस्स दारस्स दारस्सय एसणं केवइयं अबाधाए अंतरे पन्नत्ते गोयमा! अणुणासीति जोयणसहस्साई बावण्णं च जोयणाई देसूणं च अद्धजोयणं दारस्स य दारस्स य अबाधाए अंतरे पन्नत्ते ॥सू० ७१॥ ___छाया-कुत्र खलु भदन्त ! जम्बूद्वोपस्य वैजयन्तं नाम द्वारं प्रज्ञप्तम् गौतम ! जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य दक्षिणेन पञ्चचत्वारिंशद्योजन જીવાભિગમસૂત્રા Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३७६ जीवाभिगमसूत्रे सहस्राणि अबाधया जम्बूद्वीप द्वीपदक्षिणपर्यन्ते लवणसमुद्रदक्षिणार्द्धस्योत्तरेणाऽत्र खलु जम्बूद्वीपस्य खलु द्वीपस्य वैजयन्तं नामद्वारं प्रज्ञतम् । अष्टौ योज. नानि ऊर्ध्व मुच्चैस्त्वेन सैव सर्वा वक्तव्यता यावद् नित्यम् । कुत्र खलु भदन्त ! राजधानी० दक्षिणेन यावत् वैजयन्तो देवः २ । कुत्र खलु भदन्त ! जम्बूद्वीपस्य द्वीपस्य जयन्तं नाम द्वारं प्रज्ञप्तम् ! गौतम ? जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य. पश्चिमेन पश्च चत्वारिंशद्योजनसहस्राणि । जम्बूद्वीप पश्चिमपर्यन्ते लवणसमुद्र पश्चिमार्धस्य पूर्वेण शीतोदकाया महानद्याः उपरि अत्र खलु जम्बूद्वीपस्य द्वीपस्य जयन्तं नाम द्वारं प्रज्ञप्तम् तदेव तत्प्रमाणं जयन्तो देवः पश्चिमेन सा राजधानी यावन्महर्दिकः कुत्र खलु भदन्त ! जम्बूद्वीपस्य द्वीपस्याऽपराजितं नाम द्वारं प्रज्ञतम् ? गौतम ! मन्दरस्य पर्वतस्योत्तरेण पञ्च चत्वारिंशद् योजनसहस्राणि अबाधया जम्बूद्वीपे द्वीपे उत्तरपर्यन्ते लवणसमुद्रस्य उत्तरार्धस्य दक्षिणेनाऽत्र खलु जम्बूद्वीपे द्वीपेऽपराजितं नाम द्वारं प्रज्ञप्तम् तदेव प्रमाणम् राजधानी- उतरेण यावत्-अपराजितो देवः। चतुर्णामपि अन्यस्मिन् जम्बूद्वीपे । जम्बूद्वीपस्य खलु भदन्त ! द्वीपस्य द्वारस्य द्वारस्य च एतत्खलु कियत्यम् अबाधयाऽन्तरं प्रज्ञप्तम ? गौतम ! एकोनाशीतिर्योजनसहस्राणि द्विपञ्चाशद्योजनानि देशोनं चा-योजन द्वारस्य च-द्वारस्य चा-ऽवाधयाऽन्तरं प्रज्ञप्तम् ॥सू०७१।। टीका-'कहि णं भंते !' कुत्र खलु भदन्त ! कस्मिन् स्थाने 'जंबुद्दीवस्स वैजयंते णामं दारे पन्नत्ते' जम्बूद्वीपस्य वैजयन्तं नाम द्वारं पज्ञप्त ? मितिप्रश्नः ? भगवानाह-'गोयमा !' हे गौतम ! 'जंबुद्दीवे दीवे' जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे मध्य जम्बूद्वीपे इत्यर्थ: 'मंदरस्स पव्वयस्स' मन्दरनाम्नः पर्वतस्य, 'दक्खिणेणं' दक्षिण 'कहि णं भंते ! जंबूद्दीवस्स वेजयंते णामं दारे पन्नत्ते' टीकार्थ-इस प्रकार से विजयद्वार की वक्तव्यता कहकर अब सूत्रकार वैजयन्तद्वार की वक्तव्यता का कथन करते हैं-गौतम स्वामी ने प्रभु से ऐसा प्रश्न किया है-हे भदन्त ! जम्बूद्वीप का वैजयन्तद्वार कहां पर कहा गया है ? उतर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा ! जंबुद्दीवे दीवे मंदस्स पव्वयस्स दिखणेणं' हे गौतम ! यह जो जम्बूद्वीप 'कहि णं भंते ! जंबुद्दीवस वेजयंते णामं दारे पणते' । ટીકા–આ પ્રમાણે વિજય દ્વાર સંબંધી કથન કરીને હવે સૂત્રકાર જ્યન્ત દ્વારનું કથન કરે છે.–તે સંબંધમાં ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને એ પ્રશ્ન પૂછે છે કે-હે ભગવન જ બુદ્વીપનું વિજયન્ત દ્વાર ક્યાં આગળ આવેલ छ । प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री ४१ छ -'गोयमा ! जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स दक्खिणेणं' हे गौतम! ! दी५ नामनी दी५ छ भने જીવાભિગમસૂત્ર Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. ७१ विजयादिद्वारनिरूपणम् स्यां दिशि 'पणयालीसं जोयणसहस्साई' पञ्चचत्वारिंशद् योजनसहस्राणि, 'अवाहाए' अबाधया 'जंबृद्दीव दीव दाहिणपेरंते' जम्बूद्वीप नामकस्य द्वीपस्य दक्षिणपर्यन्ते 'लवणसमुद्ददाहिणद्धस्स' लवणसमुद्रदक्षिणार्धस्य 'उत्तरेणं' उत्तरेण यो भाग आस्ते 'एत्थ णं जंबुद्दीवस्स णं दोवस्स' अत्र खल जम्बूद्वीपस्य खलु द्वीपस्य, 'वैजयंते णामं दारे पण्णत्ते' वैजयन्तं नाम द्वारं प्रोक्तम्, 'अजोयणाइ उ उच्चतेणं' अष्टौ योजनानि ऊर्ध्वम् - आकाशतले उच्चैस्त्वेन वर्तते, 'सच्चैव सच्चा वत्तच्वता जाव णिच्चे' सैव सर्वा वक्तव्यता यावत् नित्यम् चत्वारि योज - ara fashभेण चत्वारि योजनानि प्रवेशनकेन । श्वेतं वरकनकस्तूपिकाकम् - ईहामृग - ऋषभ तुरग - नर - मकर - विहग - व्याल - किंनर रुरु चमरसरभ कुंजर वनलता - पद्मलता - भक्तिचित्रं स्तंभोद्गत वज्रवेदिकाकं परिगताऽभिरामं विद्याधरयमलयुगलयंत्रयुक्तमिवार्चिः सहस्रमालिकं रूपकसहस्रकलितं दीप्यमानम् अति दीप्यमानं चक्षुर्लोकितलेशं शुभस्पर्शम् सश्रोकरूपं वर्णनं द्वारस्य वैजयन्ताख्यस्य । तद्यथा-वज्रमया नेवाऽरिष्ट ( नेमरिष्ट) रत्नमयं प्रतिष्ठानं वैडूर्यमयाः स्तम्भाः जातरूपोपचित पञ्चवर्णमणिरत्नकुट्टिमतलं हेमगर्भमयएलूकः गोमेदमयम् इन्द्रकीलं वज्रमय्यौ द्वारशाखे' इत्यादि क्रमेण विजयद्वारवदेव तोरणमणिपीठिकानाम का द्वीप है और उसमें जो सुमेरु पर्वत है सो उस सुमेरुपर्वत की दक्षिण दिशा में 'पणयालीसं जोयणसहस्साई ४५ हजार योजन 'अबाधाए जंबुद्दीवदीव दाहिणपेरंते लवणसमुद्द दाहिणद्धस्स उत्तरेणं एत्थ णं जंबुद्दीवस्स दीवस्स वेजयंते दारे पण्णत्ते' आगे जाने पर उस द्वीप की दक्षिण दिशा के अन्त में तथा दाक्षिण दिशा के लवणसमुद्र से उत्तर में जम्बूद्वीप नाम के द्वीप का वैजयन्तद्वार कहा गया है 'अजोयणाई उर्दू उच्चतेणं सच्चैव सच्वा वत्तब्वया जाव णिच्चे' यह आठ योजन का ऊंचा है और चार योजन का चौडा है। इसकी वक्तव्यता सव विजयद्वार के जैसी ही हैं यावत् यह नित्य है । ३७७ तेमां ने सुभे३ पर्वत छे, ये सुभे३ पर्वतनी दक्षिण दिशामा 'पणयालीसं जोयणसहरसाइं' चीस्ताणीस हन्नर योनन 'अबाधाए जंबुद्दीवदीवदाहिणपेरं ते लवणसमुद्ददाहिणस्स उत्तरेणं एत्थण जंबुद्दीपस्स दीवस्स वेजयंते दारे पण्णत्ते' આગળ જવાથી એ દ્વીપના દક્ષિણ દિશાના અંતભાગમાં તથા દક્ષિણ દિશાના લવણુ સમુદ્રથી ઉત્તરમાં જ ંબુદ્રીપ નામના દ્વીપનું વૈજયન્ત નામનું द्वार हे छे. 'अट्ठ जोयणाई उड्ढ उच्चत्तेणं सच्चेव सव्वा वक्तव्वया जावનિ—' એની ઉચાઇ આઠ ચાજનની છે. અને તેની પહેાળાઇ ચાર ચાજનની છે. તેનું સમગ્ર કથન વિજય દ્વારના કથન પ્રમાણે જ છે. યાવત તે નિત્ય છે. नी० ४८ જીવાભિગમસૂત્ર Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३७८ जीवाभिगमसूत्रे सिंहासन-नागदन्तक सिक्कपुष्पपटलादि हयसंघाटादिकं सर्वं निरूप्य तत् खलु वैजयन्तद्वारं शाश्वतनामधेयं यद् न कदापि नासीत् यन्न कदापि न भविष्यति यन कदापि न भवति, किन्तु-अभूत् एव भविष्यत्येव भवत्येव अवस्थितमव्ययं नित्यम् इत्यन्तं विजयद्वारवदेव वर्णनीयम् , विशेषतो विजयद्वारात् । _ 'कहि णं भंते ! वेजयंतस्स देवस्स वेजयंती नाम रायहाणी पण्णत्ता' कुत्र स्थाने खलु भदन्त ! वैजयन्तस्य देवस्य वैजयन्ती नाम्नी राजधानी प्रज्ञप्ताइति प्रश्ने-भगवानाह-हे गौतम ! 'वेजयंतस्स दारस्स' वैजयन्ताख्यस्य द्वारस्य 'दाहिणे' दक्षिणेन, 'जाव वेजयंते देवे २' यावद् वैजयन्तो देवो वैजयन्त द्वारस्य पश्चिमायां दिशि तिर्यगसंख्येयान् द्वीपसमुद्रान् व्यतिव्रज्याऽन्यस्मिन् जम्बूद्वीपे द्वीपे द्वादश योजनसहस्राणि समुद्रान्तरमवगाह्य, अत्र खलु वैजयन्ताख्याराजधानी प्रज्ञप्ता सा खलु राजधानी द्वादश योजनसहस्राणि आयामविष्कम्भाभ्याम् सप्तत्रिंशद् योजनसहस्राणि नवशतमष्टचत्वारिंशत्-शतं किश्चिद्विशेषाधिक परिक्षेपेण प्रज्ञप्ता सा खलु राजधानी एकेन प्राकारेण सर्वतः समन्तात् संपरि 'कहि णं भंते ! रायहाणी वेजयंतस्स देवस्स वेजयंते नाम' हे भदन्त ! वैजयन्त देव की वैजयन्ती नाम की राजधानी कहां पर है । उत्तर में प्रभु कहते हैं-'वेजयंतस्स दारस्स दाहिणे जाव वेजयंते देवे२' हे गौतम ! वैजयन्तद्वार की पश्चिम दिशा में तिर्यग असंख्यात द्वीप समुद्रों को उल्लङ्घन करके दूसरे जम्बूद्वीप नामके द्वीप में १२ हजार योजन प्रमाण समुद्र के भीतर धुसने पर वैजयन्त देव की वैजयन्ती नामकी राजधानी है यह राजधानी १२ हजार योजन की लम्बी चौडी है इसका परिक्षेप ३७९८४ योजन से भी कुछ अधिक है । यह राजधानी चारों ओर से एक प्राकार से वेष्टित है यह प्राकार ३७॥ हजार 'कहि णं भंते ! रायहांणी वेजयंतस्स वेजयंते नाम' हे मापन यन्त દેવની વૈજયન્તી નામની રાજધાની ક્યાં આગળ આવેલ છે? આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्रभुश्री ४ छ'वेजयंतस्स दाररस दाहिणे जाव वेजयंते देवेइ' ગૌતમ! જયન્ત દ્વારની પશ્ચિમ દિશામાં તિઅસંખ્યાત દ્વીપ અને સમુદ્રોને ઓળંગીને બીજા જંબુદ્વીપ નામના દ્વીપમાં ૧૨ બાર હજાર જન પ્રમાણે સમુદ્રની અંદર જવાથી વજયન્ત દેવની વૈજયન્તી નામની રાજધાની આવેલ છે. આ રાજધાનીની લંબાઈ બાર હજાર એજનની છે. તથા તેની પહોળાઈ પણ ૧૨ બાર હજાર એજનની છે. તથા તેને પરિક્ષેપ-પરિધિ -ઘેરા ૩૭૯૪૮ સાડત્રીસ હજાર નવસે અડતાલીસ એજનથી પણ કંઈક વધારે છે. આ રાજધાની ચારે બાજુથી એક પ્રાકાર- કોટથી વીંટળાયેલી છે, જીવાભિગમસૂત્ર Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.७१ विजयादिद्वारनिरूपणम् ३७९ क्षिप्ता स खलु प्राकार सप्तत्रिंशद् योजनानि अर्धयोजनं चौर्ध्वमुच्चस्त्वेन मूलेऽर्धत्रयोदशयोजनानि विष्कम्भेण मध्ये क्रोशाधिकानि षड़योजनानि विष्कम्भेण मूले विच्छिन्नः मध्ये-संश्लिष्टः उपरि तनुकः बहिर्वृत्तोऽन्तश्चतुरस्रः गोपुच्छ संस्थानसंस्थितः सर्वकनकमयोऽच्छः यावत्प्रतिरूप: इत्यादिकं सर्वमत्रापि विजयाराजधानीवत्-वक्तव्यम् । 'कहि गं भंते !' कुत्र खलु भदन्त ! 'जंबुद्दीवस्स णं दीवस्स जयंते णामं दारे पन्नत्ते' जम्बूद्वीपस्य खलु द्वीपस्य जयन्तनामकं तृतीयं द्वारं प्रज्ञप्तम् इति प्रश्नः ? उत्तरमाह भगवान-'गोयमा' हे गौतम ! 'जंबूद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पच्चत्थिमेणं' जम्बूद्वीप नाम्नि द्वीपे मन्दरपर्वतस्य पश्चिमेन पश्चिमायां दिशि, ‘पण यालीसं जोयणसहस्साई' पञ्च चत्वारिंशद्योज योजन का ऊंचा है मूल भाग में इसका विस्तार १२॥ योजन का है मध्य में ६। योजन का है ऊपर में तीन योजन एवं आधे कोश का है मूल में यह विस्तार वाला है मध्य में संकुचित और ऊपर में पतला है वाहर से गोल है और भीतर से चौकोर है अतएव गाय के पुंछ का जैसा आकार होता है वैसा इसका आकार है यह सर्व रूप से सुवर्णमय और निर्मल यावत् प्रतिरूप है इत्यादि सब वर्णन यहां पर भी विजय राजधानी के जैसा ही जानना चाहिये 'कहि णं भंते ! जंबुद्दीवस्सणं दीवस्स जयंते णामं दारे पन्नत्ते' हे भदन्त ! जम्बूद्वीप का तृतीय जयन्त नाम का द्वार कहां पर कहा गया है उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! जंबुद्दीवे दीवे मंदस्स पव्वयस्स पच्चत्थिमेणं' हे गौतम ! जम्बूद्वीप के मेरुपर्वत की पश्चिम दिशा में 'पणयालीसं जोयणએ પ્રાકાર ૩ળા સાડી સાડત્રીસ જનની ઉંચાઈ વાળે છે. મૂળ ભાગમાં તેને વિસ્તાર ૧૨ સાડા બાર જનને છે. મધ્યમા સવા છ જનને છે. અને ઉપરના ભાગમાં ત્રણ જન અને અર્ધા કેશને છે, અર્થાત્ તે મૂળમાં વિસ્તાર વાળો છે. મધ્યમાં સંકુચિત-સંકડાયેલ અને ઉપરના ભાગમાં પાતળા છે. તે બહારના ભાગમાં ગોળ છે. અને અંદરના ભાગમાં ચખૂણિર્યો છે. તેથી ગાયના પુંછને જે આકાર હોય છે તે તેને આકાર છે. તે સંપૂર્ણપણે સુવર્ણમય છે. તેમજ નિર્મળ ચાવત્ પ્રતિરૂપ છે. ઈત્યાદિ પ્રકારથી તેનું સઘળું વર્ણન વિજય રાજધાનીના વર્ણન પ્રમાણે જ સમજી લેવું. 'कहि णं भंते ! जंबुद्दीवस्स णं दीवस्स जयंते णामं दारे पण्णत्ते' हे भगवन જંબૂદ્વીપનું ત્રીજુ જે જયન્ત નામનું દ્વાર છે તે કયાં આવેલ છે? આ પ્રશ્ન न। उत्तरमा प्रभुश्री ४ छ -'गोयमा! जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पञ्चत्थिमेणं' है गौतम ! दीपना भे३ ५ तनी पश्चिम दिशामा 'पणयालीसं जोयणसहस्साई' ४५ पिस्तावीस २ योसन मा पाथी 'जंबुद्दीवपच्च જીવાભિગમસૂત્ર Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३८० जीवाभिगमसूत्रे नानां सहस्राणि 'जंबुद्दीवपच्चत्थिमपेरंते' जम्बूद्वीपस्य पश्चिमपर्यन्ते, 'लवणसमुद्दपच्चत्थिमद्धस्स पुरथिमेणं' लवण समुद्रपश्चिमार्धस्य पूर्वस्यां दिशि, 'सीयोदाए महाणईए' शीतोदकायाः महानद्याः 'उप्पि' ऊर्ध्वम् , 'एस्थ णं जंबुद्दीवस्स जथं ते णाम दारे पण्णत्ते' अत्र स्थाने जम्बूद्वीपस्य जयन्तं नाम तृतीयं द्वारं प्रज्ञसम् इति । 'तं चेव से पमाणं' तदेव तत्प्रमाणम् विजयद्वारप्रमाणतोऽत्रापि जयन्तद्वारस्य वर्णनम् । 'जयंते देवे पच्चत्थिमेणं से रायहाणी जाव महड्रिए' जयन्तो देवः पश्चिमेन सा राजधानी यावद् महद्धिकः ॥ 'कहि णं भंते जंबुद्दीवस्स देवस्स अपराइए णामं दारे पण्णत्ते' कुत्र खलु भदन्त ! जम्बूद्वीपस्य खलु द्वीपस्या-ऽपराजितं नाम द्वारं प्रज्ञप्तम् इतिप्रश्न: भगवानाह-'गोयमा !' हे गौतम ! 'मंदरस्स पव्वयस्स उत्तरेणं पणयालीसं जोयणसहस्साई अबाहाए' मन्दरस्य पर्वतस्योत्तरस्यां पञ्चचत्वारिंशद् योजनानां सहस्साई' ४५ हजार योजन जाने पर 'जंबुद्दीव पच्चस्थिम पेरते' उस जम्बूद्वीप की पश्चिम दिशा के अन्त में 'लवणसमुद्द पच्चत्थि मद्धस्स पुरथिमेणं' लवण समुद्र के पश्चिमा की पूर्व दिशा में 'सीयोदाए' महाणईए' सीतोदा महानदी के 'उम्पि' ऊपर 'एत्थ णं जंबूद्दीवस्स जयंते नामं दारे पण्णत्ते' जम्बूद्वीप का जयन्त नाम का तृतीय द्वार है 'तं चेव से पमाणं' इसके प्रमाण आदि का सव वर्णन विजयद्वार के वर्णन जैसा ही है ऐसा जानना चाहिये 'कहि णं भंते ! जंबुद्दीवस्स अपराइए णामं दारे पण्णते' हे भदन्त ! जम्बूद्वीप नामक द्वीप का अपराजित नामका द्वार कहां पर कहा गया है उत्तर में प्रभु कहते है 'गोयमा ! मंदस्स उत्तरेणं पणयालीस जोयणसहस्साइं अबाहाए' हे गौतम जंयूद्वीप के मेरुपर्वत से ४५ हजार योजन आगे जाने पर थिमपेरंते' से दीपनी पश्चिम दिशा मनाम 'लवणसमुह पच्चत्थिमद्धस्स पुरथिमेणं' सवा समुद्रन पश्चिमानी पूर्व दिशामा “सीओदाए महाणदीए' सीतोही मानहाना 'उप्पि' ७५२ 'एत्थ णं जंबुद्दीवस्स जयंते णामं दारे पग्णत्ते' पूदीनु यत नामनु त्री दा२ छ. 'तं चैव से पमाणं' तेनु પ્રમાણ વિગેરે તમામ પ્રકારનું કથન વિજય દ્વારના કથન પ્રમાણે જ છે તેમ समन्यु". 'कहि ण भंते ! जंबुद्दीवस्स अपराइए णाम दारे पण्णते' है मापन જંબુદ્વિપ નામના દ્વીપનું અપરાજીત નામનું ચોથું દ્વાર કયાં આગળ કહેવામાં मावेश छ ? २॥ प्रश्नना उत्तम प्रभुश्री ४ छ -'गोयमा ! मंदरस्स उत्तरे णं पणयालीस जोयण सहस्साई अवाहाए' है गौतम ! दीपभा मावेश भे३ पतिथी ४५ पिस्तालीस २ यो- माग पाथी 'जंबुद्दीवे उत्तरपेरंते' જીવાભિગમસૂત્ર Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू. ७१ विजयादिद्वारनिरूपणम् सहस्राणि अबाधया 'जंबुद्दीवे दीवे उत्तरपेरंते-लवणसमुदस्स उतरद्धस्स दाहिणेणं' जम्बूद्वीपे द्वीपे उत्तरपर्यन्ते-लवणोदधेश्चोत्तराधिस्य दक्षिणस्याम् , तिर्यगसंख्येयान् द्वीपसमुद्रान् व्यतिव्रज्य, 'एत्थ णं जंबूदीवे दीवे अपराजिए णाम दारे पण्णत्ते' अत्र खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे-ऽपराजितं नाम द्वारं कथितम् 'तं चेव पमाणं' तदेव प्रमाणं यद् विजयनाम्नो द्वारस्य ज्ञेयम् । 'रायहाणी उत्तरेणं जाव अपराइए देवे' राजधान्युत्तरस्यां दिशि यावदपराजितो देवो ऽपराजितो देवः विजयराजधानी प्रदेश प्रमाणोधोऽधःप्ररूपणादिकमत्रापि वक्तव्यमिति ॥ 'चउण्ह वि अण्णंमि' चतुर्णामपि अन्यस्मिन् जम्बूद्वीपे सम्प्रति विजयादि द्वाराणां पररपरमन्तरं प्रतिपादयितुमाह-'जंबुद्दोवस्स णं भंते ! दीवस्स दारस्स दारस्सय' जम्बूद्वीपस्य खलु भदन्त ! द्वीपस्य द्वारस्य विजथादे द्वारस्य च जंबूद्दीवे उत्तरपेरंते' जबूद्वीप के उत्तर दिशा के अन्त में 'लवणसमुहस्स उत्तरद्धस्स दाहिणेणं' तथा लवण समुद्र के ऊत्तरार्ध की दक्षिण दिशा में तिर्यग् असंख्यात द्वीप समुद्रों को उल्लङ्घन करने के बाद "एत्थ णं जंबद्दीवे दीवे अपराजिए णामं दारे पण्णत्ते' इस जम्बूद्वीप नामके द्वीप में अपराजित नामका द्वार कहा गया है । 'तं चेव पमाणं' इस द्वार के प्रमाण आदि का विवरण विजय नामक द्वार के जैसा ही है 'रायहाणी उत्तरेणं जाव अपराइए देवे' अपराजित देव की राजधानी उत्तर दिशा में है यावत् यहां अपराजित देव है इस राजधानी का प्रमाण एवं ऊंचाई आदि का सब कथन पूर्व के जैसा ही है 'चउण्हं वि अण्णंमि' अब सूत्रकार विजयादि द्वारों का परस्पर में जो अन्तर है उसका कथन करते हैं । इस में गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है दीपनी उत्त२ शान मतलामा 'लवणसमुदस्स उत्तरद्धस्स दाहिणेण' લવણ સમુદ્રના ઉત્તરાર્ધના દક્ષિણ દિશામાં તિય અસંખ્યાત દ્વીપ અને अभदोन माया पछी 'एत्थ णं जंबुद्दीवे दीवे अपराजिए णाम दारे पण्णते' આ જંબૂઢીપ નામના દ્વીપમાં અપરાજીત નામનું દ્વાર કહેવામાં આવેલ છે. नव पमाणं' मा दाना प्रभा विगेरेनु सघणुवर्ण विन्य नामाना द्वार ના વર્ણન પ્રમાણે જ છે તે તે ત્યાંથી સમજી લેવું. रायहाणी उत्तरेणं जाव अपराइए देवे' २०५२ हेवनी यानी उत्तर દિશામાં છે યાવતું ત્યાં અપરાજીત દેવ નિવાસ કરે છે. આ રાજધાનીનું પ્રમાણ विगेरे ४२नु सघणु ४थन पडत ह्या प्रमाणे छ. 'चउण्हं वि અમિ' હવે સૂત્રકાર વિજય વિગેરે દ્વારાનું જે એક બીજાનું અંતર છે. તેનું કથન કરે છે. આ સંબંધમાં ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને એવું પૂછ્યું છે જીવાભિગમસૂત્ર Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्र 'एस गं केवइयं अबाहाए अंतरे पन्नत्ते' एतेषां खलु कियत्यम् अबाधयाऽन्तर प्रज्ञप्तम् द्वाराणां परस्पर कियदूदूर कथितमितिप्रश्नः ? भगवानाह-'गोयमेत्यादि । 'गोयमा ! हे गौतम ! 'अणुणासीति जोयणसहस्साई' एकोनाशीतियॊजनसहस्राणि 'बावणं जोयणाई' द्विपश्चाशयोजनानि, 'देसूणं च अद्धजोयणं' देशोनञ्चायोजनम् 'दारस्स य दारस्स' द्वारस्य च द्वारस्य च, 'अबाहाए' अंतरे पण्णत्ते' अबाधया अन्तरम् अन्तरालमित्यर्थः । प्रज्ञप्तं-कथितमिति तथाहिचतुर्णामपि विजयादीनां द्वाराणां प्रत्येकैकस्य कुडयस्य द्वारशाखाऽपरपर्यायस्य बाहल्यं गव्यूतं द्वाराणां च विस्तारः प्रत्येकं प्रत्येकं चत्वारि चत्वारि योजनानि ततश्च चतुर्षपि द्वारेषु सर्वसंख्यया कुड यद्वारप्रमाणमष्टादशयोजनानि जम्बुद्वीपस्य च परिधिस्तिस्रौलक्षाः षोडशसहस्राणि द्वेशते सप्तविंशत्यधिके ३१६२२७ क्रोशत्रयं च-३ अष्टाविंशति चतुःशतम् १२८ त्रयोदशाङ्गुलानि एकमर्धाङ्गगुलम् 'जंबुद्दीवाणं भंते ! दीवस्स दाररस य दारस्स य एसणं केवइयं अबाहाए अंतरे पण्णत्ते' हे भदन्त ! जम्बूद्दीप के एक द्वार से दूसरे द्वार तक कितना अन्तर है उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा ! अउणासीति जोयणसहस्साई' हे गौतम ७९ हजार 'वावण्णं च जोयणाई देसोनं च अद्धजोयणं' ५२ योजन का अन्तर एक द्वार से दूसरे द्वार तक है परन्तु ५२॥ योजन पूरा नही लेना चाहिए क्यों कि कुछ कम आधा योजन ही अन्तर प्रदर्शन में यहां सूत्रकार ने प्रकट किया है प्रत्येक द्वार की शाखा रूप भीत १-१ कोश की मोटी है तथा प्रत्येक द्वार का विस्तार चार चार योजन है इस तरह चारों द्वारों में कुडयद्वारों का प्रमाण मिलाकर १८ योजन का है। जम्बूद्वीप की परिधि तीन ३१६२२७ योजन ३ कोश १२८ धनुष एवं १३॥ अंगुल से कुछ है 'जंबुद्दीबाणं भंते ! दीवस्स दारम्सय एस णं केवइयं आबाहाए अंतरे पण्णत्ते' હે ભગવન જંબુદ્વીપના એક દ્વારથી બીજા દ્વાર પર્યન્ત કેટલું અંતર છે? मा प्रश्न उत्तरमा प्रमुश्री ४ छ 'गोयमा ! अउणसीति जोयणसहस्साई" गौतम! ७८०५२ सांगण्यांसी ॥२ 'बावण्णं च जोजणाई देसोनं च अद्ध जोयणं' पावन योनथी ४४४ पधारे मत२ मे द्वारथी मी दार सुधीमा છે. પરંતુ પરા પુરૂં સાડા બાવન જન નથી. કેમકે કંઈક ઓછું અર્ધા જનનું જ અંતર સૂત્રકારે સૂત્રપાઠમાં બતાવેલ છે. દરેક દ્વારની શાખારૂપ ભીતે એક એક કેસ જેટલી વિશાળ છે. તથા દરેક કારેને વિસ્તાર ચાર ચાર જનને છે. એ પ્રમાણે ચારે દ્વારમાં કુંડય દ્વાર (બારી) નું પ્રમાણ મેળવીને ૧૮ અઢાર જનનું છે. જંબુદ્વીપની પરિધિ ત્રણ જન ત્રણ કેસ ૧૨૮ એક અઠયાવીસ ધનુષ અને ૧૩ સાડાતેર આંગળથી કંઈક વધારે જીવાભિગમસૂત્ર Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३८३ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.७१ विजयादिद्वारनिरूपणम् १३॥ इति । अस्माच्च जम्बूद्वीपपरिधेः सकाशात् तानि कुडघद्वारपरिमाणभूतान्यष्टादशयोजनानि शोध्यन्ते शोधितेषु च तेषु परिधि सत्को योजनराशिः एवं रूपो जातः तिस्रो लक्षाः षोडशसहस्राणि द्वेशते नवोत्तरे ३१६२०९ शेषं तथैव ततो योजनराशेश्चतुर्भिर्भागो हिय ते लब्धानि योजनानामेकोनाऽशीतिः सहस्राणि द्विपञ्चशदधिकानि गव्बूतं चैकम् ७९०५२ क्रोशमेकं ? यानि च परिधिसत्कानि त्रीणि गव्यूतानि तानि धनुस्त्वेन क्रियन्ते लब्धानि धनुषां षट्सहस्त्राणि यदपि च परिधिसत्कम् अष्टाविंशधनुःशतम् तदप्येतेषु धनुष्षु मध्ये प्रक्षिप्यते ततो धनराशिरेकषष्टिःशतानि अष्टाविंशत्यधिकानि १५३२ । यान्यपि त्रयोदशांगुलानि तेषामपि चतुभिर्भागोहियते लब्धानि त्रीणि अंगुलानि, एतदपि सर्वदेशोन गव्यूतमिति लब्धं देशोनमर्धयोजनम् तदुक्तम्-'कुड्ड दुवारपमाणं अट्ठारसजोयणाई परिहीए । सोहिय चउहिं विभत्तइ णमो दारं तर होइ ॥१॥ अउणासीइसहस्सा वावण्णाअद्धजोयणं शृणं । दारस्स य दारस्स य अंतरमेयं विणिढेिं ॥२॥ कुड यद्वारप्रमाणम् अष्टादशयोजनानि परिधः । शोधयित्वा चतुर्भिः विभक्ते इदं अधिक है इस में से चारों द्वारों को एवं शाखा द्वारों का १८ योजन का प्रमाण घटाने पर परिधि का प्रमाण ३१६२९ योजन २ कोश १२८ धनुष और १३॥ अंगुल से अधिक रहता है इसके चार भाग करने पर एक भाग का प्रमाण ७९०५२ योजन १ कोश १५३२ धनुष ३ अंगुल और ३ जब आता है। इतना एक द्वार से दूसरे द्वार का अन्तर जानना चाहिये तदुक्तम्-'कुड्डुदुवारपमाणं अट्ठारसजोयणाइ परिहीए। सोहिय चउहि विभत्तइ णमोदारं तरं होइ॥१॥ अउणासीइ सहस्सा वावण्णा अद्धजोयणं णूणं दारस्सय दारस्सय अंतरमेयं विणिदिलैं' इन गाथाओं का अर्थ स्पष्ट है क्यों कि जो एक एक द्वार का एवं दो છે. તેમાથી ચારે દ્વારેનું અને શાખા દ્વારનું ૧૮ અઢાર એજનનું પ્રમાણ ઘટાડવાથી પરિધિનું પ્રમાણ ૩૧૬૨૦૯ યાજન ૩ ત્રણ કોસ ૧૨૮ એસે અઠયાવીસ ધનુષ અને ૧૩ સાડાતેર આંગળથી વધારે હોય છે. તેના ચાર ભાગ કરવાથી એક ભાગનું પ્રમાણ ૭૯૦પર ઓગણ્યાસી હજાર અને બાવન જન એક કેસ ૧૫૩૨ પંદરસે બત્રીસ ધનુષ ૩ ત્રણ આંગળ અને ૩ ત્રણ જવ જેટલું થાય છે. આટલું અંતર એક દ્વારથી બીજા દ્વાર સુધીનું છે. 'कुछ दुवारपमाणं अट्ठारसजोयणाइ परिहीए सोहि य चउहि विभत्तइणमोदारंतर होइ' १५ 'अउणासीइसहरसा वायणा अद्धजोयणं णूणं दाररस य दारस्स य अंतरमेयं विणिદિ આ ગાથાઓનો અર્થ સ્પષ્ટ છે કેમકે જે એક એક દ્વારનું અને બે કુડયા દ્વારેનું પ્રમાણ બતાવીને જંબુદ્વીપની પરિધિમાંથી તેને કામ કરવામાં આવેલ છે જીવાભિગમસૂત્ર Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३८४ जीवाभिगमसूत्रे द्वारान्तरं भवति ॥१॥ एकोनाशीति : सहस्राणि द्विपंचाशदर्धयोजनम् । द्वारस्य च द्वारस्य च अन्तरमेतद् विनिर्दिष्टम् ॥इति।।सू० ७१॥ मूलम्-जंबुद्दीवरस णं भंते ! दीवरस पएसा लवणं समुदं पुटा हता पुटा । तेणं भंते! किं जंबुद्दीवे दीवे लवणसमुद्दे गोयमा ! जंबुद्दीवे दीवे नो खलु ते लवणसमुद्दे । लवणस्स णं भंते ! समुदरस पदेसा जंबुद्दीवं दीवं पुदा हंता पुट्टा तेणं भंते! किं लवणसमुद्दे जंबुद्दीवे दीवे गोयमा ! लवणेणं ते समुद्दे नो खलु ते जंबुद्दीवे दीवे ! जंबुद्दीवे णं भंते ! दीवे जीवा उद्दाइत्ता लवणसमुदे पञ्चायति गोयमा ! अत्थेगइया पञ्चायति अत्थेगइया नो पञ्चायति । लवणे णं भंते ! समुद्दे जीवा उदाइत्ता उदाइत्ता जंबुद्दीवे दीवे पञ्चायति गोयमा ! अत्थेगइया पञ्चायति अत्थेगइया नो पञ्चायति ॥सू० ७२॥ छाया-जम्बुद्वीपस्य खलु भदन्त ! द्वीपस्य प्रदेशा लवणसमुद्रं स्पृष्टाः हंत ! स्पृशाः ते खलु भदन्त ! किं जम्बुद्वीपो द्वीपो लवणसमुद्रः२ गौतम ! जम्बूद्वीपो द्वीप:-न खलु ते लवण समुद्रः। लवणस्य खलु भदन्त ! समुद्रस्य प्रदेशाः जम्बूद्वीपं द्वीपं स्पृष्टाः हंत स्पृष्टाः। ते खलु भदन्त ! किं लवणसमुद्रः जम्बुद्वीपो द्वीपः गौतम ! लवणः खलु ते समुद्रः न खलु ते जम्बुद्वीपो द्वीपः। जम्बूद्वीपे द्वीपे खलु भदन्त ! द्वीपे जीवा अवदायाऽवद्राय लवणसमुद्रे प्रत्यायान्ति ? गौतम ! सन्त्येककाः प्रत्यायान्ति सन्त्येकका नो प्रत्यायान्ति । लवणे खलु भदन्त ! समुद्रे जीवा अबदायाऽवद्राय जम्बुद्वीपे द्वीपे प्रत्यायान्ति गौतम ! सन्त्येककाः प्रत्यायान्ति सन्त्येकका नो प्रत्यायान्ति ॥सू०॥७२॥ टीका--'जंबुद्दीवस्स णं भंते दीवस्स'-जंबुद्वीपस्य खलु भदन्त ! द्वीपस्य, पएसा लवणं समुई पट्टा' प्रदेशाः स्वसीमान्तश्चरम भूभागाः किं लवणं समुद्रं स्पष्टाः कुडघद्वारों का प्रमाण बतलाकर जम्बूद्वीप की परिधि में से उसे घटाया गया है वही कथन इन गाथाओं द्वारा पुष्ट किया गया है ॥६९॥ 'जंबुद्दीवस्स णं भंते ! दीवस्स' इत्यादि । टीकार्थ-हे भदन्त ! जम्बूदीप के प्रदेश क्या लवण समुद्र को એજ સઘળું કથન આ ગથાઓ દ્વારા પુષ્ટ કરવામાં આવેલ છે. જે સૂ. ૬૮ છે 'जंबुद्दीवस्स णं भंते ! दीवस्स' त्यात જીવાભિગમસૂત્ર Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३. उ. ३ सू. ७२ विजयादिद्वारनिरूपणम् ३८५ - 1 स्पृष्टवन्त । काववा प्रश्नः प्रश्नकर्तुरयमाशयः - यदि स्पृष्टाः पृच्छयन्ते, नो स्पृष्टा स्तर्हि पृच्छ्यन्ते । भगवानाह - 'हंता पुट्ठा' हन्त - गौतम ! जम्बुद्वीपस्य ये प्रदेशा स्ते स्पृष्टा एवं पुनः प्रश्नयन्नाह - ' ते णं' इत्यादि । ' ते णं भंते किं जंबुद्दीवे लवण समुद्दे' ते खलु भदन्त ! जम्बुद्वीपस्य प्रदेशाः किं जंबुद्वीपो - लवणसमुद्रो वा ? इह येन यत्स्पृष्टं तत् किंचित्तद्व्यपदेशं लभते, प्राप्नोति (इत्यपि नियमः) यथा-सुरास्ट्रेभ्यः संक्रान्तो मगधदेशः किं मागधः (परैरा क्रान्ते मगधे मगधनि वासिनो हीयन्ते गौरवात् नतु सौराष्ट्रो मगधतां याति किंचित्पुनस्तेन स्पृष्टोऽपि न तदूव्यपदेशं लभते यथा तर्जन्या संपृष्टाऽपि ज्येष्ठाऽङ्गुलि ज्येष्ठाङ्गुलिरेव कथ्यते, नतु - तर्जनी संज्ञां भजते तर्जनीति । एवं प्रकृते - जम्बूद्वीपप्रदेशा लवणस्पर्श करते हैं उत्तर में प्रभु कहते हैं 'हंता' पुट्ठा' हा, गौतम जम्बूद्वीप के प्रदेश लवणसमुद्र को स्पर्श करते हैं । 'ते णं भंते ! किं जंबुद्दीवे २ लवण समुद्दे' हे भदन्त ! वे प्रदेश क्या जम्बूद्वीप के हैं या लवणसमुद्र के हैं । तात्पर्य पूछने का यह है कि स्वसीमागत जो चरम प्रदेश हैं वे क्या जम्बूद्वीप रूप हैं या लवण समुद्र रूप हैं। क्यों कि जो 'जिसके द्वारा स्पृष्ट होता है वह किञ्चित् रूप में उसके व्यपदेश वाला बन जाता है' ऐसा भी नियम है - जैसे सुराष्ट्र से संक्रान्त मगधदेश सुराष्ट्र कह दिया जाता है कहीं कहीं ऐसा व्यपदेश नहीं भी होता है-जैसे तर्जनी अंगुली से संस्पृष्ट ज्येष्ठा अंगुली तर्जनी व्यपदेश वाली न बनकर ज्येष्ठा व्यपदेश वाली ही बनी रहती है इसी तरह से यहां ऐसा संशय हुआ है कि जम्बूद्वीप के चरम प्रदेश लवण समुद्र को ટીકા-હે ભગવન્ જ શ્રૃદ્વીપના પ્રદેશ શું લવણ સમુદ્રને સ્પર્શી કરે छे ? या प्रश्नना उत्तरमा प्रभुश्री उहे छे - 'हंता पुट्ठा' हा गौतम ! - द्वीपनो प्रदेश सवाणु समुद्रनो स्पर्श रे छे. 'तेणं भंते! किं जंबुद्दीवे दीवे लवणसमुद्दे' हे भगवन् પ્રદેશો શું જમૂદ્રીપના છે? કે લવણુ સમુદ્રના છે ? આ પ્રશ્ન પૂછવાનું તાત્પર્ય એ છે કે પોતાની સીમામાં આવેલ જે ચરમ પ્રદેશ છે તે શું જમૃદ્વીપ રૂપ છે ? કે લવણસમુદ્રરૂપ છે ? કેમકે-જે જેના દ્વારા પૃષ્ટ થાય છે, તે કિંચિતપણાથી તેના નૃપદેશ વાળે બની જાય છે. એવા પણ નિયમ છે, જેમ સુરાષ્ટ્રથી વ્યાસ મગધ દેશને સુરાષ્ટ્ર કહેવામાં આવે છે, કયાંક કયાંક એવા વ્યપદેશ નથી પણ થતા જેમ તર્જની આંગળી થી સ્પર્શાયેલ મધ્યમાં જ્યેષ્ઠા અથવા વચલી આંગળી તર્જનીના બ્યપદેશવાળી ન અનતાં જ્યેષ્ઠાના વ્યપદેશ વાળીજ અની રહે છે. એજ પ્રમાણે અહીયાં એવા સંશય થયેલ છે કે-જ ખૂદ્વીપના ચરમ પ્રદેશ લવણને સ્પર્શેલ છે. जी० ४९ જીવાભિગમસૂત્ર Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३८६ जीवाभिगमसूत्रे समुद्रं स्पृष्टवन्तः ततो व्यपदेशचिन्तायां किं ते प्रदेशाः जम्बुद्वीपो लवणससमुद्रो वेतिसंशयः तत्र भगवानाह - 'गोयमा' ! हे गौतम ! 'जंबुद्दीवे दीवे नो खलु ते लवणसमुद्दे' जम्बूद्वीपो द्वीपः न खलु ते लवणसमुद्रः जम्बुद्वीपचरमप्रदेशा जम्बुद्वीप एव समीपतित्वात् । न खलु ते जम्बू द्वीप चरमप्रदेशाः लवणसमुद्रः न ते प्रदेशाः जम्बूद्वीपसीमान्तर्गताः सन्त एव लवणसमुद्रं स्पृष्टवन्तः इति तटस्थतया संस्पर्शभावात् तर्जन्यारपृष्टा ज्येष्ठाङ्गुलिरिव ते प्रदेशाः जम्बुद्वीप व्यपदेशं भजन्ते, नतु-व्यपदेशान्तरम् । अतस्ते प्रदेशा जम्बूद्वीप एव, न लवणसमुद्रः इति । 'लवणस्स णं भंते ! समुदस्स'-लवणस्य खलु भदन्त ! समुद्रस्य, 'पएसा जंबुद्दीवं दीवं पुट्ठा' प्रदेशाः स्वसीमान्त चरमप्रदेशाः किं जम्बुद्वीपं स्पृष्टाः स्पृष्टवन्तः ? इहापि काक्वा प्रश्न:-स्पृष्टा वा न वा। भगवानाह-'हंता' इत्यादि, 'हंता पुट्टा' हन्त गौतम ! लरणसमुद्रस्य स्वसीमावतिनो ये चरमप्रदेशा स्ते जम्बुद्वीपं स्पृष्टवन्त एव । पुनः श्रीगौतमस्वामी भगवन्तं प्रश्नयनाह-'ते गं भंते !' ते खलु प्रदेशा लवणसमुद्रस्य, 'किं लवणसमुद्देणं जंबुद्दीवे दीवे' ते प्रदेशा किं लवणसमुद्रो जम्बुद्वीपो वा जम्बुद्वीपस्पृष्टानां लवणसमुद्रप्रदेशानां लवण छुए हुए हैं अतः वे प्रदेश जम्बूद्वीप रूप हैं या लवण समुद्र रूप है इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा ! जम्बूद्दीवे दीवे नो खलु तेलवण समुद्दे' हे गौतम ! वे प्रदेश जम्बूद्वीप रूप ही हैं लवण समुद्र रूप नहीं हैं 'लवणसमुदस्स णं भंते ! समुदस्स पएसा जम्बुद्दीवं पुढा' हे भदन्त लवण समुद्र के प्रदेश जंबूद्वीप को स्पृष्ट किये हुए हैं ? इस के उत्तर में प्रभु कहते हैं 'हत्ता' पुट्ठा' हां, गौतम ! लवण समुद्र के प्रदेश जम्बूद्वीप को छुए हुए हैं। 'ते णं भंते ! किं लवणसमुद्दे जंबुद्दीवे दीवे' हे भदन्त ! वे प्रदेश क्या लवणसमुद्र रूप हैं या जंबुद्वीप रूप हैं ? तात्पर्य यही है कि लवण समुद्र के चरम प्रदेश जंबुद्धीप से संस्पृष्ट है तो भी वे लवण समुद्र रूप ही है जम्बूद्वीप रूप नहीं हैं। તેથી તે પ્રદેશ અંબુદ્વીપ રૂપ જ છે ? કે લવણ સમુદ્રરૂપ છે? આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्रमुश्री हे छ -'गोयमा ! जंबुद्दीवे दीवे नो खलु ते लवणसमुद्दे' गौतम ! से प्रदेश पुदी५ ३५०४ छे. २१ समुद्र ३५ नथी. 'लवण समुहस्स णं भंते ! समुदस्स पएसा जंबुद्दीवं पुदा' लावन् वा समुद्रना प्रदेश। शु द्धीपने २५शेद छ ? २मा प्रश्नना उत्तरमा प्रभु ४९ छ -'हंता पुद्रा' । गौतम ! Ajसमुद्रन प्रहे। दीपने २५शेयर छ. 'तेणं भंते ! किं लवणसमुद्दे जंबुद्दीवे दीवे' 3 लगवन् ते प्रदेश। शुसा समुद्र ३५ छ ? 3 જંબુદ્વીપ રૂપ છે? આ પ્રશ્નનું તાત્પર્ય એજ છે કે-લવણુ સમુદ્રના ચરમ પ્રદેશ જંબુદ્વીપથી સ્પર્શાવેલ છે. તે પણ તે લવણ સમુદ્ર રૂપજ છે. જંબૂ જીવાભિગમસૂત્રા Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३८७ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.७२ विजयादिद्वारनिरूपणम् समुद्र इति जम्बुद्वीप इति वा व्यपदेशः स्यादिति प्रश्नः भगवानाहगोयमेत्यादि । 'गोयमा' ! हे गौतम ! 'लवणे गं ते समुद्दे नो खलु ते जंबुद्दीवे दीवे' लवणः खलु ते प्रदेशाः समुद्रो न पुनर्जम्बुद्वीपो द्वीपः । अयम्भावःलवणसमुद्रस्य चरमप्रदेशाः जम्बुद्वीपसंस्पृष्टा अपि ते लवणसमुद्ररूपाएव, नतुजम्बुद्वीप व्यपदेशभाजः। तर्जन्यासंस्पृष्ट ज्येष्ठान्गुलीवत् । 'जंबुद्दीवेणं भंते ! दीवे जीवा उदाइत्ता-२ लबणसमुद्दे पच्चायंति' हे भदन्त ! जम्बूद्वीपे द्वीपे जीवा अवद्राय २ मृत्वा २ किं लवणसमुद्रे प्रत्यायान्ति-उताऽन्यत्रेति प्रश्ने भगवानाह-'गोयमा' हे गौतम ! 'अत्थेगइया पच्चायति' सन्त्येकका जीवा ये जम्बुद्वीपे मृत्वा प्रत्यागच्छन्ति लवणोदधिम् 'अत्थेगइया नो पच्चायति' सन्त्येकका जीवा जम्बूद्वीपनिवासिनो ये मृत्वा लवणसमुद्रं न प्रत्यायान्ति, जीवानां स्वकर्म विवशतया तथा तथा विचित्रगति सम्भवात् इति । 'लवणे णं भंते ! समुद्दे जीवा उद्दाइत्ता २ जंबुद्दोवे दीवे पच्चायति' लवणे खलु समुद्रे भदन्त ! वर्तमानाजीवा अवद्राय२-मृत्वा किं जम्बूद्वीप मागच्छन्ति प्रश्ने भगवानाह-'गोयमा' हे गौतम ! जैसे तर्जनी से स्पृष्ट हुई ज्येष्ठा ही कहलाती है तर्जनी नहीं । 'जंबुदीवे णं भंते ! दोवे जीवा उद्दाइत्ता २ लवणसमुद्दे पच्चायंति' हे भदन्त! जम्बूद्वीप नाम के द्वीप में भर कर क्या जीव लवण समुद्र में आते है जन्म लेते है। उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! अत्थेगइया पञ्चायंति' हे गौतम ! कितनेक जीव ऐसे होते हैं, जो मर कर लवणसमुद्र में आते हैं । 'तथा अत्थेगइया नो पच्चायंति' कितनेक जीव एसे भी है जो जंबद्वीप में मर कर लवण समुद्र में नहीं आते हैं क्यों कि जीव अपने अपने कृतकर्म के आधीन होते हैं इससे उनकी विचित्र प्रकार की गति होती रहती है 'लवणेणं भंते ! समुद्दे जीवा उदाइत्ता२ દ્વીપ રૂપ નથી જેમ તર્જની આંગળીથી સ્પર્શાવેલ જેઠા–વચલી આંગળી યેષ્ઠાજ કહેવાય છે. તર્જની નહીં. 'जंबुद्दीवे णं भंते ! दीवे जीवा उद्दाइत्ता उदाइत्ता लवणसमुद्दे पच्चायति' હે ભગવન જંબુદ્વીપ નામના દ્વીપમાં મરીને શું જીવ લવણ સમુદ્રમાં આવે छ ? अर्थात् नमसे छे ? २मा प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री ४ छ -'गोयमा ! अत्थेगइया पच्चायति' 3 गौतम ! सा४ । मे। डाय छ - भरीन स१९) समुद्रमा आवे छे. तथा 'अत्थेगइया नो पञ्चायति' टा४ । मेवा પણ હોય છે જે જંબુદ્વીપમાં મરીને લવણ સમુદ્રમાં આવતા નથી. કેમકે જીવ પિતપોતાના કરેલ કર્મોને અધીન હોય છે. તેથી તેની ગતિ વિચિત્ર प्रजानी थती २ छ. 'लवणे ते ! समुद्दे जीवा उद्दाइता उदाइता जंबुद्दीवे જીવાભિગમસૂત્ર Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३८८ जीवाभिगमसूत्रे 'अत्थेगइया पच्चायंति' सन्त्येकका एवंविधा ये जीवा लवणोदधौ मृत्वा जम्बूद्वीपमागच्छन्ति, 'अत्थेगइया नो पच्चायति' सन्त्येकका जीवा नो प्रत्यायान्ति, स्वस्वकर्मवशवर्तितया जीवानां तथा तथा विचित्रगति सम्भवात् ॥सू०॥७२॥ ____ मूलम्-से केणट्रेणं भंते ! एवं वुच्चइ जंबुद्दीवे दीवे गोयमा! जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्त उत्तरेणं णीलवंतस्स दाहिणेनं मालवंतस्स वक्खारपव्वयस्त पच्चत्थिमेणं गंधमायणस्स वक्खारपव्वयस्स पुरस्थिमेणं एत्थ णं उत्तरकुरा णाम कुरा पन्नत्ता पाईणपडीणायता उदीणदाहिणविच्छिण्णा अद्धचंदसंठाणसंठिया एकारस जोयणसहस्साइं अट्ट वायाले जोयणसत्ते दोणि एकोणवीसइभागे जोयणस्स विक्खंभेणं तीसे जीवा पाईणपडीणायया दुहओ वववारपव्वयं पुटा पच्चस्थिमिल्लाए कोडीए पञ्चथिमिल्लं वनखारपव्वयं पुटा तेवण्णं जोयणसहस्साइं आयामेणं तीसे धणु पुढे दाहिणेणं सर्टि जोयणसहस्साई चत्तारि य अटारसुत्तरे जोयणसते दुवालस य एकूणवीसइभाए जोयणस्स परिक्खेवेणं पन्नत्ते ॥ उत्तर कुराएणं भंते ! कुराए जंबुद्दीवे दीवे पच्चायंति' हे भदन्त ! लवणसमुद्र में वर्तमान जीव मर कर क्या जम्बूद्वीप में आते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! अत्थेगइया पच्चायंति' हे गौतम ! कितनेक जीव ऐसे हैं जो लवणसमुद्र में मरकर जंबूद्वीप में आते हैं और 'अत्थेगइया' कितनेक जीव ऐसे हैं जो मर कर 'नो पञ्चायंति' जम्बूद्वीप में नहीं आते हैं। क्योंकि बन्ध किये गये कर्मों द्वारा जीवों की गति विचित्र हुआ करती है ॥७२॥ दीवे पच्चायति' है मगवन् सपणसमुद्रमा रहेन।। ७१ भरीन शु द्धीपमा याचे छ ? उत्तम प्रभुश्री ४९ छ -'गायमा ! अत्थेगइया पच्चायति હે ગૌતમ ! કેટલાક છે એવા હોય છે કે જેઓ લવણ સમુદ્રમાં મરીને पुदीपमा आवे छे. अने 'अत्थेगइया' ४ सय सेवा य छ रेमा त्यांची भरीने 'नो पच्चायति' मूद्वीपमा ५॥छ। माता नथी. કેમકે બંધ કરવામાં આવેલ કર્મો દ્વારા જીવની ગતિ વિચિત્ર પ્રકારની થયા ४रे छ. ॥ सू. ७२ ॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.७३ विजयादिद्वारनिरूपणम् ____ ३८९ केरिसए आगारभावपडोयारे पन्नत्ते गोयमा ! बहुसमरमणि. ज्जे भूमिभागे पन्नत्ते से जहा णामए आलिंगपुक्खरेति वा जाव एवं एगोरुयदीववत्तव्ववा जाव देवलोगपरिग्गहाणं ते मणुयगणा पण्णत्ता समणाउसो णवरि इमं णाणत्तं छ धणुसहस्स झुसित्ता दो छप्पन्नापिटु करंड सत्ता अटुमभत्तस्स आहारट्टे समुपज्जइ तिन्नि पलिओवमाइं देसूणाई पलिओवमस्सासंखिज्जइ भागेण ऊणगाइं जहन्नेणं तिन्नि पलिओवमाइं उक्कोसेणं एगणपण्णराइंदियाइं अणुपालणा सेसं जहा-एगुरुयाणं । उत्तरकुराएणं कुराए छव्विहा मणुस्सा अणुसज्जंति तं जहापम्हगंधा मिएगंधा अम्ममा सहा तेयाली से सणिच्चारी।सू०७३। छाया-तत्केनार्थेन भदन्त ! एव मुच्यते जबूम्द्वीपो जम्बूद्वीपः गौतम ! जम्बूद्वीपो द्वीपः मन्दरस्य पर्वतस्योत्तरेण नीलवतो दक्षिणेन माल्यवतो वक्षस्कार पर्वतस्य पश्चिमायां गन्धमादनस्य वक्षस्कार पर्वतस्य पूर्वस्याम् अत्र खलूत्तरकुरवो नाम कुरवः प्रज्ञप्ताः प्राचीन प्रतीचीनाऽऽयता उदीचीनदक्षिणविस्तीर्णाः अर्धचन्द्रसंस्थानसंस्थिताः एकादशयोजनसहस्राणि अष्टौ योजनशतानि द्वाचत्वारिंशदधिकानि द्वौ च एकोनविंशतिभागौ योजनस्य विष्कम्भेण । तासां जीवाः प्राचीन प्रतीचीनायता उभयतोवक्षस्कारपर्वतं स्पृष्टाःपूर्वया कोटया पूर्व वक्षस्कारपर्वतं स्पृष्टाः पश्चिमया कोट या पश्चिमं वक्षस्कारपर्वतं स्पृष्टाः त्रिपञ्चाशदयोजनसहस्राणि आयामेन। तासां धनुः पृष्टं दक्षिणेन षष्टियोजनसहस्त्राणि चत्वारि चाऽष्टादशोत्तराणि योजनशतानि द्वादश चैकोनविंशतिभागयोजनस्य परिक्षेपेण प्रज्ञप्तः । उत्तरकुरूणां खलु भदन्त कुरूणां कीदृश आकार भाव प्रत्यवतारःप्रज्ञप्तः गौतम ! बहुसमरमणीयो भूमिभागः प्रज्ञप्तः तद्यथा नामकः-आलिंग पुष्करमिति वा यावत् एवम् एकोरुक द्वीप वक्तव्यता यावदेवलोकपरिग्रहाः खलु ते मनुजगणाः प्रज्ञप्ताः श्रमणायुष्मन् ? नवरम्-इदं नानात्वम् षड्धनुः सहस्रमुच्छ्रिताः द्विषट्पञ्चाशत् पृष्ठ करण्डकशतानि अष्टमभक्तस्याऽऽहारार्थः समुत्पद्यते त्रीणि पल्योपमानि देशोनानि पल्योपमस्याऽसंख्येयभागेनो-नगानि जधन्येन त्रीणि पल्योपमानि उत्कर्षेण एकोनपश्चाशद्रात्रिंदिवानि अनुपालना शेषं यथा-एकोरुकाणाम् । उत्तरकुरुषु खलु कुरुषु षइविधा मनुष्या अनुसज्जन्ति तद्यथा-पद्मगन्धाः१ मृगगन्धाः२ अममा: ३ सहा: ४ तेजस्विन: ५ शनैश्वारिणः ६ । इति ॥७३॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे टीका-'से केणटेणं भंते ! एवं बुच्चइ जंबुद्दोवे दीवे' तत्केनार्थेन भदन्त एवमुच्यते जम्बुद्वीपो द्वीपः एतस्य जम्बुद्वीप इति नामकरणे को हेतुः इति प्रश्नः ? भगवानाह-'गोयमा' हे गौतम ? 'जंबुद्दीवे दीवे' जंबूद्वीपो द्वीपः 'मंदरस्स पव्वयस्स उत्तरेणं' मन्दरपर्वस्योत्तरस्यां दिशि-'नीलवंतस्स दाहिणेणं' नीलवतो वर्षधरस्य दक्षिणस्याम्, 'मालवंतस्स वक्खारपव्वयस्स पच्चत्थिमेणं' माल्यवतो वक्ष स्कारगिरेः पश्चिमायाम् 'गंधमायणस्स वक्खारपव्वयस्स पुरस्थिमेणं' गन्धमादन वक्षस्कारगिरेः पूर्वस्याम् ‘एत्थ णं उत्तरकुरानाम कुरा पन्नत्ता' अत्र स्थाने खलु उत्तरकुरवो नाम कुरवः क्षेत्रविशेषाः प्रज्ञप्ताः प्रथिताः। 'पाडीणपडीणायता-प्राचीन 'से केणटेणं भंते ! एवं बुच्चइ' इत्यादि । टीकार्थ-'से केटेणं भंते ! एवं बुच्चइ जंबुद्दीवे दीवे' हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि जम्बूद्वीप नामका एक द्वीप है ? अर्थात् जम्बूद्वीप का जम्बूद्वीप ऐसे नाम होने का क्या कारण है ? उत्तर में भगवान कहते हैं-'गोयमा !' हे गौतम ! 'जंबुद्दीवेणं दीवे मंदरस्स पव्वयस्स उत्तरेणं' सुनो-जंबूद्वीप में एक सुमेरुपर्वत है इस की उत्तर दिशा में 'नीलवंतस्स दाहिणेणं' नील नामका एक वर्षधर पर्वत है इस वर्षधर पर्वत की दक्षिण दिशा में 'मालवंतस्स वक्खार पव्वयस्स पच्चत्थिमेणं' एक माल्यवान नामका वक्षस्कार पर्वत है इस पर्वत की पश्चिम दिशा में 'गंधमायणवक्वारपव्वयस्स पुरस्थिमेणं' गन्धमादन नामका एक वक्षस्कार पर्वत है इस पर्वत की पूर्व दिशा में 'एत्थ णं उत्तरकुरा नाम कुरा पन्नत्ता' उत्तर कुरु नामका एक क्षेत्र विशेष है 'पाडीणपडीणायता' यह पूर्व से पश्चिम तक 'से तेणट्रेणं भंते ! एवं वुच्चइ(त्यादि टी -‘से तेण?णं भंते ! एव वुच्चइ जंबुद्दीवे दीवे' लावन् मा५ मे શા કારણથી કહે છે કે જંબુદ્વીપ નામને એક દ્વિીપ છે? અર્થાત્ જંબુદ્વીપનું જંબુદ્વીપ એ પ્રમાણેનું નામ શા કારણથી થયેલ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં प्रभुश्री ४९ छ - 'गोयमा! ॐ गौतम ! जंबुद्दीवेणं दीवे मंदरस्स पव्वयस्स उत्तरेणं' दीपभा मे सुभे३ पर्वत छ. तनी उत्तर दिशामा 'नीलवंतस्स दाहिणेणं' नाaai नामनी मे४ वर्ष ५२ त छ. मे १५२ पतनी दक्षिण दिशामा 'मालवंतस्स वक्खारपव्ययस्स पञ्चत्थिमेणं' मे मास्यवान नामना १९२४२ ५'त छ. से ५ तनी पश्चिम दिशामा 'गंधमायणवक्खारपव्वयस्स पुरथिमेणं' माइन नामनी मे पक्ष२४।२ पर्वत छ, ये पतनी पूर्व हिशामा 'एत्थणं उत्तरकुरा नाम कुरा पन्नत्ता' उत्त२४२॥ नामनु से क्षेत्र विशेष જીવાભિગમસૂત્ર Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.७३ विजयादिद्वारनिरूपणम् प्रतीचीनायताः-पूर्वतः पश्चिमायामायता-दीर्धाः 'उदीण दाहिणविच्छिण्णा'उदीचीन दक्षिण विस्तीर्णा उत्तरतो दक्षिणस्यां विस्तीर्णाः 'अद्धचंदसंठाण संठिया' अष्टमी चन्द्रवत् अर्धगोलाकाराः । 'एगारस जोयणसहस्साई' एकादशयोजन सहस्राणि, 'अट्ठजोयणसते'-अष्टौ योजनशतानि, 'वायाले' द्विचत्वारिंशदधिकानि, 'दोणिय' द्वौ च, 'एक्कोणवीसति भागे जोयणस्स' एकोनविंशतिभागी योजनस्य, 'विक्खंभेणं' विष्कम्भेण-दक्षिणोत्तरतो विस्तारेण, तथाहि-महाविदेहे मेरोः उत्तरकुरवः तदुत्तरं दक्षिणतो दक्षिणकुरवः ततो यो महाविदेहक्षेत्रस्यविष्कम्भः परिणाह : तस्मात् मन्दरपर्वतविष्कम्भशोधिनं यदवशिष्यते तस्याधयावत्परिमाणमेतावत् प्रत्येकं दक्षिणकुरुणा मुत्तरकुरुणाञ्च विष्कम्भः। उक्तञ्च'वइदेहाविक्खंभा मंदर विक्खंभसोहियद्धंजं । कुरुविक्खंभं जाणम्'-वैदेह विष्कम्भा मन्दरविष्कम्भशोधिताध यत् कुरुविष्कम्भं जानीहि-इति (छाया) स च विष्कम्भो लम्बा है 'उदीणदाहिणविच्छिणा' और उत्तर दक्षिण दिशा तक फैला हुआ है 'अद्धचंदसंठाणसंठिया' इसका संस्थान अष्टमी के चन्द्रमा के जैसा गोल है 'एगारस जोयणसहस्साई अट्ठजोयण सतेवायाले दोषिण एक्कोणवीसति भागे जोयणस्स विक्खंभेणं' इसका विस्तार ११८४,३. योजन का है यह विस्तार उत्तर दक्षिण में है यह इस प्रकार से फलित होता है-महाविदेह क्षेत्र में उत्तर की ओर उत्तरकुरु नामके क्षेत्र हैं महाविदेह क्षेत्र का जो विस्तार है उसमें से सुमेरुपर्वत के विस्तार को कम कर देने से जीवों का विस्तार वचता है उसे आधा करने पर जो प्रमाण आता है वह दक्षिणकुरु और उत्तरकुरु का विस्तार होता है । कहा भी है 'वइदेहा विक्खंभा मंदरविक्खंभ सोहियद्धंतं, कुरुविक्खंभं जाणसु' इसका तात्पर्य ऐसा है छ, 'पाडीणपडीणायता' से पूर्वथी पश्चिम सुधी सांगु छे. 'उदीण दाहिणविच्छिण्णा' उत्तरथी दक्षिण दिशा सुधी सायेद छ. 'अद्धचंदसंठाणसंठिया' तेनु संस्थान २४मना द्रोण छ. 'एगारस जोयण सहस्साइं अद्र जोयणसते वायाले दोण्णि एकोण वीसति भागे जोयणस्स विखंभेणं' तेना વિસ્તાર ૧૧૮૪૨ ૧૯ અગીયાર હજાર આઠસો બેંતાલીસ બે ઓગણીસ એજન નો છે. આ વિસ્તાર ઉત્તર દક્ષિણ બાજુએ છે. તે આ રીતે ફલિત થાય છે. મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં જે વિસ્તાર છે, તેમાંથી સુમેરૂ પર્વતના વિસ્તારને ઓછો કરવાથી બાકીને જે વિસ્તાર બચે છે, તેને અર્ધા કરવાથી જે પ્રમાણે આવે छ ते दक्षि४३ मने उत्त२३३नो विस्तार छे. ४थु ५४ छ -'वइदेहा विक्खंभा मंदर विक्खंभसोहि यद्धं तं कुरु विक्खंभं जाण' मानु तात्५ मे छे જીવાભિગમસૂત્ર Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३९२ जीवाभिगमसूत्रे यथोक्त प्रमाण एव तथाहि महाविदेहे विष्कम्भ:-त्रयस्त्रिंशदयोजनसहस्त्राणि-पट शतानि-चतुरशीत्यधिकानि योजनानां चतस्रः कलाः ३३६८४ कलाः-४, एतस्मात् मेरु विष्कम्भो दशयोजनसहस्राणि शोध्यन्ते तत्पश्चात्-त्रयोविंशतिः सहस्वाणि स्थितानि चतुरशीत्यधिकानि योजनानां चतस्रः कलाः २३६८४ कलाः४ एतेषामधे लब्धानि एकादशसहस्त्राणि अष्टौशतानि द्विचत्वारिंशदधिकानि योजनानां द्वेच कले ११८४२ कले २ । 'तीसे जीवा' तासामुत्तरकुरूणां जीवाः 'पाईणपडीणायता'-प्राचीनप्रतीचीनायताः उत्तरतो नीलवर्षधरसमीपे, 'दुहओ वक्खारपव्वयं पुट्ठा'-उभयतः पूर्वपश्चिमभागाभ्यां वक्षस्कारपर्वतं यथाक्रम माल्यवन्तं च गन्धमादनं स्पृष्टाः एतदेव दर्शयति-'पुरथिमिल्लाए कोडीए'पूर्वया कोट या 'पुरथिमिल्लं वक्रवारपव्वयं पुट्ठा' पूर्वावलम्विनं माल्यवन्तं वक्षमहाविदेह क्षेत्र का विस्तार ३३६८४१६ है। इस में मेरुपर्वत का विस्तार १०००० धटा देना चाहिये तव २३६८४.६ वचते हैं इसके दो भाग करने पर ११८४२०३ आते हैं सो यह उत्तरकुरु और दक्षिण कुरु का विस्तार निकल आता है 'तीसे जीवा पाइणपडीणायता' उन उत्तरकुरुओं की जिहा उत्तर दक्षिण तक विस्तीर्ण है। उत्तर में यह नील वर्षधर के समीप में चौडी विस्तीर्ण है और पूर्व पश्चिम तक लम्बी है ‘दुहओ वक्खारपव्वयं पुट्ठा' दोनों वक्षस्कार पर्वतों को यह स्पर्श कर रही है । पूर्व दिशा के अन्त में पूर्व दिशा के माल्यवन्त वक्षस्कार पर्वत को और पश्चिम दिशा के अन्त में पश्चिमदिशा के गन्धमादन वक्षस्कार पर्वत को स्पर्श करती है। यही बात सूत्रकार ने 'पुरथिमिल्लाए कोडीए पुरथिमिल्लं वक्खारपचपच्चथिमिल्लाए કે મહાવિદેહ ક્ષેત્રનો વિસ્તાર ૩૩૬૮૪ તેત્રીસ હજાર છસ્સો ચોર્યાશી ઓગણીસીયા ચારનો છે. તેમાંથી મેરૂ પર્વતને વિસ્તાર દસ હજાર ઓછો કરવો જોઈએ તે ઓછો કરવાથી ૨૩૬૮૪ ૮ તેવીસ હજાર છસે ચાર્યાશી ઓગણીસીયા ચાર બચે છે. તેના બે ભાગ કરવાથી ૧૧૮૪૨ ૬ અગીયાર હજાર આઠ સે બેંતાલીસ ઓગણસીયા બે થાય છે. તો તે ઉત્તરકુરુ અને क्षिण ९३न विस्तार नी४ी पाये छ. 'तीसे जीवा पाइणपडीणायता' से ઉત્તર કુરૂઓની હવા ઉત્તર દક્ષિણ સુધી ફેલાયેલ છે. ઉત્તરમાં તે નીલ વર્ષધર પર્વતની સમીપમાં પેળી ફેલાયેલ છે અને પૂર્વ પશ્ચિમ સુધી લાંબી हओ वक्खारपव्ययं पुदा' भन्ने १३२४१२ ५वताने २ २५शी २९स छे. પૂર્વ દિશાના અંતમાં પૂર્વ દિશાના માલ્યવંત વક્ષસ્કાર પર્વતને અને પશ્ચિમ દિશાના અંતમાં પશ્ચિમ દિશાના ગંધમાદન વક્ષસ્કાર પર્વતને સ્પર્શ કરે છે. से वात सूत्रधारे 'पुरथिमिल्लाए कोडीए पुरथिमिल्लं वक्खारपव्व पच्चस्थि જીવાભિગમસૂત્ર Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. ७३ विजयादिद्वार निरूपणम् - स्कारम् पवर्त स्पृष्टा: 'पच्चत्थिमिलाए कोडीए पच्चत्थिमिल्लं वक्खारपव्वय पुट्ठा' पश्चिमया कोटया पश्चिमावलम्बिनं गन्धमादनं वक्षस्कारं स्पृष्टाः तेच जीवाः ' तेवणं जोयणसहस्साइं आयामेणं' आयामेन त्रिपञ्चाशद्योजन सहस्त्राणि कथं त्रिपञ्चाशदयोजनसहस्राणि भवन्ति तत्रोच्यते इह मेरुपर्वत पूर्वस्यामपरस्यां च दिशि भद्रशालवनस्य यद्दैर्येण परिमाणं यच्च मेरोर्विष्कम्भस्य परिमाणं तदेकत्रमिलितं गन्धमादन- माल्यवद्वक्षस्कार पर्वतमूल पृथुत्वरहितं यावत्प्रमाणं भवति तावदुत्तरकुरूणां जीवानां परिमाणम् उक्तञ्च- 'मंद्रर पुवेणाययवावीससहस्सभहसालवणंदुगुणं मंदर सहियं दुसेलरहियं च कुरुजीवा ॥ १ ॥ मन्दरपूर्वेणाऽऽयत द्वाविंशति सहस्रभद्रशालवनम् । द्विगुणं मन्दरसहितं द्विशैलर हितं च कुरुजीवाः ? तच्चपरिमाणं यथोक्तप्रमाणमेव तथाहि - मेरोः पूर्वस्यामपरस्यां च द्विशि प्रत्येकं भद्रशालवनस्य दैर्घ्यपरिमाणं द्वाविंशतिर्यो जनसहस्राणि द्वाभ्यां गुण्यन्ते ततो कोडीए पच्चत्थिमिल्लपव्वयं पुट्ठा' इस सूत्र पाठ द्वारा प्रकट की है। यह - जिह्वा - जीवा - ' तेवण्णं जोयणसहस्साइं आया मेणं' ५३००० लम्बी है । इसकी यह लम्बाई इस प्रकार से निकलती है- मेरुपर्वत की पूर्वदिशा में और पश्चिम दिशा में भद्रशाल वन की जो लम्बाई २२००० - योजन की है इसमें मेरु पर्वत के विष्कम्भ का जो परिमाण है उसे मिला देने से और दोनों वक्षस्कार पर्वतों के प्रमाण को घटा देने से जो प्रमाण आता है वही उत्तरकुरुओं की जिह्वा का प्रमाण निकल आता है- उत्तच-मंदर पुग्वेणायययावीस सहस्त भद्दसालवणं दुगुणं मंदरसहियं दुसेलरहियं च कुरुजीवा' इसका तात्पर्य ऐसा है मेरुपर्वत की पूर्व पश्चिम दिशा में प्रत्येक भद्रशालवन की लम्बाई का परिमाण २२००० योजन का है अतः दोनों की लम्बाई का प्रमाण मिल्लाए कोडी पत्थिमिल्लपव्वयं पुट्टा' मा सूत्रपाठ द्वारा मतापेक्ष छे. या 'वा' 'तेवणं जोयणं सहस्साई आयामेणं' ५३००० तेयन इन्भर ચેાજનની લાંખી છે. તેની આ લંબાઇ આ પ્રમાણે નીકળે છે–મેરૂ પર્યંતની પૂર્વ દિશામાં અને પશ્ચિમ દિશામાં ભદ્રશાલ વનની જે લંબાઇ ૨૨૦૦૦ ખાવીસ હજાર ચાજનની છે તેમાં મેરૂ પર્વતના વિખ્ખુંભનુ જે પરિમાણુ છે તેને મેળવવાથી અને બન્ને વક્ષસ્કાર પતાના પ્રમાણને ઘટાડી દેવાથી જે प्रभा न ते उत्तर मोनी हा प्रभाणु छे. 'उक्त'च' या छे' मंदर पुवेणायय बावीस सहस्सभहसालवणं दुगुणं मंदरसहियं दुसेलार हियं च कुरु जीवा' या तात्पर्य मेवु छे - मे३ पर्वतनी पूर्व पश्चिमहिशामां દરેક ભદ્રશાલવનની લ ખાઇનું પરિમાણ પ્રમાણ ૨૨૦૦૦ બાવીસ હજાર યોજ जी० ५० જીવાભિગમસૂત્ર ३९३ Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३९४ जीवाभिगमसूत्रे जातानि चतुश्चत्वारिंशत् सहस्राणि ४४०००, मेरो पृथुत्वं दशयोजनसहस्राणि तानि पूर्वराशौ प्रक्षिप्यन्ते ततो जातानि चतुष्पञ्चाशत् सहस्राणि ५४०००, गन्धमादन - माल्यवतोश्च वक्षस्कार पर्वतयोः प्रत्येकं मूले पृथुत्वं पञ्च योजनशतानि ततः पञ्चशतानि द्वाभ्यां गुप्यन्ते ततो जातं योजनसहस्रम् ततः पूर्वराशेः अपनीयते ततो जातानि त्रिपञ्चाशद्योजनसहस्राणि ५३०००, 'ती से धणुपुईं ' तासामुत्तरकुरूणां धनुष्पृष्ठम् ' दाहिणेणं सट्ठि जोयणसहरसाई' दक्षिणतः षष्टिर्योजन सहस्राणि 'चत्तारिय अट्टारसुत्तरे जोयणसए' अष्टादशोत्तराणि चत्वारि च योजनशतानि ' दुबालसय एगूणवीसइ भाए जोयणस्स' - द्वादशैकोन विंशतिभागायोजनस्य 'परिक्खेवेणं पन्नत्ता' परिक्षेपेण प्रज्ञप्ताः द्वयोर्गन्धमादनमाल्यवतो रायामपरिमाणम् एकत्र मिलित मुत्तरकुरूपा धनुष्पृष्ठपरि माणम् ' आयामो सेलाणं दोपहवि मिलिओ कुरुण धणुप' इति वचनात् । ४४००० योजन का हो जाता है इस में मेरुपर्वत की पृथुता का १०००० योजन रूप परिमाण मिलाने से ५४००० योजन हो जाते हैं । इस प्रमाण में से दोनों वक्षस्कार पर्वतों का ५००-५०० योजन का प्रमाण घटाने से ५३००० योजन आ जाते हैं सो यही प्रमाण जिह्वा का निकलता है । 'तीसे धणुपुट्ट' दाहिणेणं सट्ठि जोयणसहसाइं चत्तारि अट्ठारसुत्तरे जोयणसए दुवालसय एगूणवीसइयभाए जोयणस्स' इस उत्तरकुरुओं का धनुष्पृष्ठ दक्षिण दिशा में ६०४१८१३ योजन का है यह धनुष्पृष्ठ परिधिरूप पडता है । गन्धमादन और माल्यवान की लम्बाई का जो परिमाण है वही उत्तरकुरुओं के धनुपृष्ठ का परिमाण है क्यों कि 'आयामो सेलाणं दोन्हवि मिलिओ कुरूणधणुपु' ऐसा शास्त्र में कहा गया है गन्धमादन और माल्यનવુ છે. તેથી ખન્નેની લંબાઇનુ' પ્રમાણ ૪૪૦૦૦ ચુંમાળીસ હજાર ચાજનનુ થઇ જાય છે. તેમાં મેરૂ પર્વતની પૃથુતા ૧૦૦૦૦ દસ હજાર ચાજન રૂપ પરિમાણુ મેળવવાથી ૫૪૦૦૦ યાજન થઇ જાય છે. એ પ્રમાણમાંથી બન્ને વક્ષસ્કાર પ તાનું પાંચસો પાંચસે યાજન પ્રમાણ ઘટાડવાથી ૫૩૦૦૦ યાજન यहां लय छे, मेन प्रमाण कडवा थाय छे. 'तीसे धणुपुठ्ठे दाहिणेणं सट्टि जोयणसहस्साई चत्तारि अट्ठारसुत्तरे जोयणसए गूणवीसइभाए जोयणस्स' એ ઉત્તર કુરૂઓના ધનુષ્કૃષ્ઠ દક્ષિણ દિશામાં ૬૦૪૧૮ વ્ યાજનનું છે. એ ધનુષ્કૃષ્ઠ પરિધિ રૂપ છે. ગન્ધમાદન અને માલ્યવાન પતની લંબાઇનુ જે પરિમાણ છે એ જ પરિમાણ ઉત્તર કુરૂના ધનુપૃષ્ઠનું પરિમાણ છે કેમકે 'आयामो सेलाणं दोन्हवि मिलिओ कुरूण धणुपुठ्ठे' मा प्रमाणे शास्त्रमा उडेस જીવાભિગમસૂત્ર Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. ७३ विजयादिद्वारनिरूपणम् गन्धमादन - माल्यवतोच प्रत्यैकैकस्याऽऽयामपरिमाणं त्रिंशदयोजनसहस्राणि पटूच कलाः ३०२०९ कलाः ६ उभयो रायामं एकत्रीभवन् यथोक्तपरिमाणो द्वे शते नवोत्तरे भवति ६०४१८ कलाः १२ ' उत्तरकुराएणं भंते ! कुराए ' उत्तरकुरूणां भदन्त ? कुरूणाम् 'केरिसए' कीदृशः 'आयारभावपडोयारे पन्नत्ते' आकारभावप्रत्यवतारः आकारभावस्य स्वरूपस्य प्रत्यवतारः सम्भवः प्रज्ञप्तः इति गौतमेन पृष्टः भगवानाह - 'गोयमा' हे गौतम ! 'बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे' पन्नते' बहुसमरमणीयोऽतिरम्यो भूमिभागः प्रथितः ' से जहाणामए आलिंगपुक्खरेति वा जाव एवं एकोरुकदीववत्तच्वया जाव देव लोगपरिग्गहाणं ते मणुयगणापन्नत्ता समणाउसो' स यथा नामक : आलिङ्गपुष्करमिति वा यावत् एवमेकोरुकद्वीप वक्तव्यता यावद् देवलोकपरिग्रहाः खलु ते मनुजगणाः प्रज्ञप्ताः हे श्रमण - आयुष्मन् ! ' से जहाणामए आलिंगपुक्खरेइवा' इत्यादि - जगवान पर्वतों में प्रत्येक पर्वत का आयाम परिमाण ३०२०९६ योजन का है दोनों का एकत्र परिमाण ६०४१८३३ योजन का हो जाता है। 'उत्तरकुरुएणं भंते ! कुराए केरिसए आगारभाव पडोयारे पण्णत्ते' हे भदन्त ! उत्तर कुरुओं का कैसा स्वरूप कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा ! बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते' हे गौतम यहां का भूमिभाग बहुसम रमणीय है 'से जहा णामए आलिंग पुखरेति वा जाव एवं एक्कोरुयदीव वक्तव्वया' जैसे आलिङ्ग पुष्कर वादित्र का मृदङ्ग का तल होता है यावत् इस प्रकार की एकोरुक द्वीप की वक्तव्यता जैसी पहिले कही गई है और ये सब मरकर देवलोक में जाते हैं यहाँ तक इसे समाप्त किया गया है वैसी वह सब वक्तव्यता यहां पर भी कह लेनी चाहिये जगती के ऊपर वनછે. ગંધમાદન અને માલ્યવાન પ તેમાં દરેક પતાના આયામ પરિમાણ ૩૦૨૦૯ ત્રીસ હજાર ખસાનવ ઓગણીસીયા છ ચેાજનનું થઇ જાય છે. 'उत्तरकुरुएणं भंते! कुरुए केरिसए आगारभाव पडोयारे पण्णत्ते' डे लगवन् ઉત્તર કુરૂઆનું સ્વરૂપ કેવુ' કહેવામાં આવેલ છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી अछे - 'गोयमा ! बहुसमरमा णिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते' हे गौतम! त्यांना लूभिलाग असम अने रमणीय छे. ' से जहाणामए आलिंगपुक्खरेति वा GIF एवं एक्को यदीत्तव्वा' प्रेम आसिंग पुष्२ वामने हनु તલ એક સરખુ હાય છે યાવત એ પ્રમાણેનું એકાક દ્વીપ સબંધીનુ કથન જેમ પહેલાં કહેવામાં આવી ગયેલ છે. અને તે બધા મરીને દેવલેકમાં જાય છે. ત્યાં સુધી કહીને તે કથન પૂર્ણ કરેલ છે. એજ પ્રમાણેનુ' કથન અહીંયા જીવાભિગમસૂત્ર ३९५ Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे त्युपरिवनपण्डवर्णवत् तावद् वक्तव्यं यावत् तृणानाञ्च मणीनांच वर्णो गन्धः स्पर्शश्च सवर्णकः परिपूर्ण उक्तो भवति चरमसूत्रं चेदम् - दिव्वं नई सज्जं गेयं पगीयाणं भवे एयारूवे सिया हंता सिया' दिव्यं नृत्तं - नाटयं सज्जं गेयं प्रगीतानां भवे देवंरूपो मणीनां तृणानांच हे गौतम ? स्यात् कदाचिदिति । 'उत्तरकुराए णं कुराए' इत्यादि - उत्तरकुरुषु कुरुषु तत्र तत्र देशे - 'बहवे खुड्डा खुड्डाइओवावीओ - इत्यादि तत्र त्रिसोपानप्रतिरूपकाणि तोरणानि पर्वतकाः पर्वतकेषु - आसनानि गृहाणि गृहकेषु - आसनानि मण्डपकाः मण्डपकेषु पृथिवीशिलापट्टका: पूर्ववदेववक्तव्याः तदनन्तरं चेदं सूत्रं वतव्यम् ' तत्थ णं बहवे उत्तरकुरा मणुस्सा मणुसीओ य आसयति-सयंति जाव कल्लाणं फलवित्तिविसेसं पच्चूणुब्भवमाणा विहरंति' तत्र खलु बहव उत्तरकुरुमनुष्याः मानुष्यश्चाssसते शेरते यावत्कल्याणं फलवित्तिविशेषं प्रत्यनुभवन्तो विहरन्ति एतद्व्याख्यानं पूर्ववदेव ज्ञातव्यम् । षण्ड का वर्णन वहां तक कहना कि जहां तृणों का और मणियों का वर्ण गन्ध और स्पर्श वर्णित हुआ है वहां का अन्तिम सूत्र - 'दिव्वं नहं सज्जं गेयं पगीयाणं भवे एयारूवे ?" हंता, सिया, ऐसा है उस उत्तरकुरु में वहां वहां 'खुड्डा खुड्डियाओ वाबीओ' अनेक छोटी २ वाडियां हैं इनमें जाने के लिये त्रिसोपान पंक्तियां हैं । तोरण हैं पर्वत हैं पर्वतों पर बैठने के आसन रूप स्थान हैं, घर हैं गृहों में भी आसन हैं, मण्डपक है, मण्डपों में पृथिवी शिलापट्टक हैं इत्यादि सब कथन पूर्व के जैसा ही यहां पर कह लेना चाहिये इस वर्णन के बाद फिर ऐसा 'तत्थणं बहवे उत्तरकुरा मणुस्सा मणुस्सीओ, आसयंति, सति जाव कल्लाणं फलवित्तिविसेसं पच्चणुरभवमाणा विहरंति' सूत्र कहना चाहिये इस सूत्र का व्याख्यान पूर्व में लिखा जा चुका પણ કહી લેવું જગતીની ઉપર વનખંડનુ વર્ણન ત્યાં સુધી કહેવું કે જ્યાં સુધી તૃણા અને મણિયાના વર્ણ, ગંધ, અને પ`તુ. વર્ણન કરવામાં આવેલ छे. त्यां सुधीनुं अंतिम सूत्र 'दिव्वं न सज्जं गेयं पगीयाणं भवेएयारूवो ? हंता सिया' से प्रमाणे छे. मे उत्तर३मां त्यां त्यां 'खुड्डा खुड्डियाओ वाबीओ' અનેક નાની નાની વાવડીયા છે. તેમાં જવા માટે ત્રિસેાનપ ંક્તિયે છે. તેારણા છે. પર્યંત છે. પતા પર બેસવા માટે આસન રૂપ સ્થાન છે. ઘર છે. ઘરામાં પણ આસન છે. મંડપકા છે. મંડપોમાં પૃથ્વીશિલા પટ્ટકો છે. વિગેરે પ્રકારનું સઘળું કથન પહેલા પ્રમાણેજ છે. તે તમામ કથન અહીંયા પણ સમજી લેવું આ વષઁન પછી નીચે પ્રમાણેના સૂત્રપાઠ કહેવા જે આ પ્રમાણે 'तत्थ णं बहवे उत्तरकुरा मणुस्सा मणुरसीओ य आसयंति, सर्वति जाव कल्लाणं ३९६ જીવાભિગમસૂત્ર Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.७३ विजयादिद्वारनिरूपणम् ३९७ तत्रोत्तरकुरुषु बहवः सरिका गुल्माः नवमालिकागुल्माः बन्धु जीवकगुल्माः मनो वधगुल्माः वीयकगुल्माः वाणगुल्माः करवीरगुल्माः कुब्जकगुल्माः सिन्दुवारगुल्माः जातिगुल्माः मुद्गरगुल्माः यूथिकागुल्माः मल्लिकागुल्माः बासन्तिकगुल्माः वस्तुलकादयो लोकतः प्रत्येतव्याः गुल्मा नाम हूस्वस्कन्ध बहु काण्ड पत्र पुष्पफलोपेताः, ते खलु गुल्मकाः दशार्धवर्णकुसुमं कुसुमयन्ति येन बहु समरमणीयो भूमिभागो वातविधूताग्रशाखाभिः मुक्तपुष्पपुञ्जोपचारकलितः श्रियाऽतीवोपशो भमानस्तिष्ठति । इत्यादिक्रमेण एकोरुकद्वीपवक्तव्यता सर्वापि वक्तव्या यावद है। उन उतरकुरुओं में अनेक सरिका गुल्म है, नवमालिका गुल्म है, बन्धुजीवक गुल्म है, मनोवद्य गुल्म है, बीयक गुल्म है, वाणगुल्म है (कणवीर गुल्म है) कुब्जक गुल्म है । सिन्दुवार गुल्म है जाति गुल्म हैं मुद्गर गुल्म हैं यूधिका गुल्म हैं मल्लिका गुल्म है वासन्तिक गुल्म हैं, वस्तुल गुल्म है, कस्तूल गुल्प है, सेवाल गुल्म है अगस्त्य गुल्म हैं मगदन्ति गुल्म है। चम्पक गुल्म है, जाति गुल्म हैं, नवमालिका गुल्म हैं, कुब्ज गुल्म है और महाकन्दगुल्म है जिनके स्कन्ध तो छोटे होते हैं और शाखा प्रशाखाएं बहुत होती हैं बहुत लम्बी हाती हैं एवं जो पत्र पुष्प और फलों से युक्त रहा करते हैं वे गुल्म कह लाते हैं, ये गुल्म पंचवर्ण वाले पुष्पों को उत्पन्न करते है इससे उत्तर कुरुओं का वहुसम रमणीय भूमिभाग हवा से कम्पित अग्रशाखाओं फलवित्तिविसेसं पच्चणुभवमाणा विहरंति' २॥ सूत्रनी व्याध्या परसा उपामा આવી ગયેલ છે. એ ઉત્તર કુરૂઓમાં અનેક સરિકા ગુમે છે. નવમાલિકા ગુભે છે. બંધુજીવક ગુમે છે. મનવદ્ય ગુમ છે. બીજ ગુમે છે. સિંધુ ગુભે છે. જાતિ ગુમે છે. મુદુગર ગુલ્મો છે. યૂથિકા ગુલમો છે. બાણગુભે છે. (કણવીર ગુમે છે.) કુન્જકગુભે છે. મલ્લિકા ગુલમો છે. વાસનિક ગુમે છે. વરતુલ ગુલ્મ છે. કસ્તુલ ગુલ્મો છે. સેવાલ ગુલ્મ છે. અગત્ય ગુમે છે. મુદુગર ગુમે છે. યુથિકા ગુમ છે. મગદક્તિ ગુમે છે. ચંપક ગુલમો છે. જાતિ ગુલ્મ છે. નવમાલિકા ગુલ્મો છે. કુંદ ગુલ્મો છે. અને માહાકુંદ ગુલ્મો છે. જેનાં થડ નાના હોય અને ડાળે અને પાંખડીઓ ઘણી હોય અને ઘણી લાંબી હોય તેમજ જે પત્ર, પુલ અને ફળોથી યુક્ત રહ્યા કરતા હોય તે ગુમ કહેવાય છે. આ ગુલ પાંચ રંગના પુષ્પને પેદા કરે છે. તેથી ઉત્તર કુરૂઓને બહુ રમણીય ભૂમિભાગ હવાથી કંપમાન થયેલ અગ્ર શાખાએથી પડેલા પુપપુ જેથી એ જણાય છે કે આ ગમે તેને પુપેથી જ શોભાયમાન થઈ રહ્યા છે. આ રીતે તે જીવાભિગમસૂત્ર Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे देवलोकपरिग्रहास्ते मनुजगणाः प्रज्ञप्ताः हे श्रमणाऽऽयुष्मन् ? (अन्तिम सूत्रं चेदम् । तेषां खलूतरकुरुवास्तव्यानां भदन्त ? कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता ? भगवानाहहे गौतम ! जधन्येन देशोनानि त्रीणि एल्योपमाऽसंख्येयभागेनोनानि उत्कर्षतः परिपूर्णानि त्रीणि पल्योपमानि । 'तेणं भंते ! मनुजा' इत्यादि ते खलूत्तरकुरुवास्तव्या मनुजाः कालं कृत्वा क्वगच्छन्ति ? हे गौतम ! ते मनुजाः षण्मासावशेपायुपः कृतपरभवायुबन्धाः स्वकाले युगलं प्रसुवते प्रसूय-एकोनपश्चाशतं रात्रि दिवानि तयुगलमनुपालयन्ति अनुपाल्य काशित्वा क्षुत्वा क्षुभित्वाऽक्लिष्टा अव्यथिता अपरितापिताः कालमासे कालं कृत्वा देवलोकेषु समुत्पद्यन्ते से गिरे हुए पुष्प पुंजों से ऐसा ज्ञात होता है कि मानों ये गुल्म इसके पुष्पों से ही शोभामान हो रहे हैं इस प्रकार यह उन पुष्पों से विहित शोभमान हो रहा है । इस प्रकार यह उन पुष्पों से विहित शोभा द्वारा वडा ही सुहावना लगता है इत्यादि क्रम से एकोरूक द्वीप की जैसी वक्तव्यता है वह सब यहां पर कह लेनी चाहिये हे श्रमण आयुष्मन् यावत् यहाँ के मनुष्य मरकर देवलोक में भी जाते हैं। उन उत्तरकुरुओं के रहने वालों की स्थिति कितनी है' यह वहां का अन्तिम सूत्र है इसके उत्तर में प्रभु ने ऐसा कहा है हे गौतम ! वहां के रहने वालों को जधन्य स्थिति तो पल्योपम के असंख्यातवें भाग से हीन तीन पल्योपम की है और उत्कृष्ट स्थिति पूरे तीन पल्योपम की है । हे भदन्त ! ये उत्तरकुरु के निवासी मनुष्य मरकर कहां जाते हैं ? गौतम ! जब इनकी ६ माह की आयु शेष रहती है। तब इनके पुत्र और पुत्री ये दोनों उत्पन्न होते है उन्हें ये ४९ उनचास दिन तक पालते है परभव की आयु का बन्ध तो इन्हें पहिले એ પુપિથી યુક્ત શેભા દ્વારા ઘણો જ રમણીય લાગે છે. વિગેરે પ્રકારથી એકરૂક દ્વીપનું જે પ્રમાણેનું કથન છે તે તમામ કથન અહીંયાં પણ કહી લેવું. હે શ્રમણ આયુષ્યન્ યાવત્ અહીંના મનુષ્ય મરીને દેવલેકમાં પણ જાય છે. એ ઉત્તર કુરૂઓમાં રહેવાળાઓની સ્થિતિ કેટલી છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રીએ એવું કહ્યું કે હે ગૌતમ ! ત્યાંના રહેવાવાળાઓની જઘન્ય સ્થિતિ પલ્યોપમના અસંખ્યાતમા ભાગથી હીન ત્રણ પાપમની છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ પૂરા ત્રણ પલ્યોપમની છે. હે ભગવન્ આ ઉત્તર કુરૂના નિવાસ કરનારા મન મરીને કયાં જાય છે? ઉત્તરમાં પ્રભુત્રી કહે છે કે-હે ગૌતમ! જયારે તેઓનું આયુષ્ય ૬ છ મહીનાનું બાકી રહે છે ત્યારે તેઓને પુત્ર અને પુત્રી એ બન્ને જોડકારૂપે ઉત્પન્ન થાય છે. તેને તેઓ ૪૯ ઓગણપચાસ દિવસ પર્યન્ત પાળે છે. પરભવના આયુષ્યને બંધ તે તેઓને પહેલેથી જ થઈ જાય જીવાભિગમસૂત્ર Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३. उ. ३ सू. ७३ विजयादिद्वार निरूपणम् देवलोकपरिग्रहास्ते मनुजगणाः प्रज्ञप्ताः हे श्रमणायुष्मन् ! एतत्पर्यन्तमेकोरुक द्वीपवदेव उत्तरकुरुवक्तव्यतापि वक्तव्या । केवलं यदंशे उभयोर्वैलक्षण्यं तत् स्वयं दर्शयति- 'नवरिइमं णाणत्तं' नवरं केवलमिमानि वक्ष्यमाणानि नानात्वानि भेदाः ज्ञातव्यानि तथाहि - 'छधणुसहस्स जूसित्ता' षड्धनुस्सहस्राणि उच्छ्रितानि, 'दो छप्पन्नपिट्टकरंडसता' द्विषट्पञ्चाशत् पृष्ठकरण्डशतानि 'अट्टमभत्तस्स आहारट्ठे समुपज्जति' अष्टमभक्तस्याहारार्थः समुत्पद्यते 'तिष्णि पलिओ माई देसूणाई' पलिओ मस्स संखिज्जइभागेण ऊणगाई जहन्नेणं' त्रीणि पल्योपमानि देशोनानि पल्योपमासंख्येयभागेनोनानि जघन्येन 'तिन्नि पलिओ माइ उक्को सेणं' ३९९ से ही हो जाता है अतः ये छीक और खांसी लेकर तथा जिभाई लेकर मरते है मरते समय ३ इन्हें जरा सा भी कष्ट नहीं होता है ये मरकर वाणव्यन्तर या भवनपति देवलोकों में उत्पन्न होते हैं इस लिये हे श्रमण आयुष्मन् इनकी उत्पत्ति देवलोक में कही गई है। इस प्रकार से उत्तरकुरु की वक्तव्यता एकोरुक द्वीप की जैसी प्रकट करके अब सूत्रकार इन दोनों की वक्तव्यता में जो अन्तर है उसे 'नवरं इमं णाणत्तं ' द्वारा प्रकट करते हैं-'छ धणुसहस्सजू सित्ता दोछप्पन्ना पिट्टकरं डसता अट्टमभत्तस्स आहारडे समुप्पज्जति' इनके शरीर की ऊंचाई ६ हजार धनुष की है अर्थात् ३ कोश की होती है २५६ इनकी पसलियां होती हैं ३ दिन के बाद इन्हें आहार की इच्छ। होती है 'तिष्णिपलिओदमाई देसृणाई पलिओ मस्स संखिज्जड भागेणं ऊणगाईं जहन्नेणं तिन्निपलिओवमाई उक्कोसाई' जधन्य आयु છે. તેથી તેઓ છી ́ક અને ખાંસી લઇને તથા જીભાઇ-બગાસુ લઇને મરે છે. મરતી વખતે તેઆને જરાપણ દુઃખ પડતુ નથી. તેએ મરીને વાનભ્યન્તર અથવા ભવનપતિ દેવàામાં ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી હે શ્રમણ આયુષ્મન્ તેઓની ઉત્પત્તી દેવલેાકમાં કહેવામાં આવેલ છે. આ પ્રમાણે ઉત્તર કુની વક્તવ્યતા એકેક દ્વીપના કથન પ્રમાણે કહીને હવે સૂત્રકાર એ બન્નેના કથનમાં જે ३२३२ छेतेने 'नवरं इमं णाणत्तं' मा सूत्रांश द्वारा प्रगट पुरे छे. 'छ सहस जूसिता दो छप्पन्ना पिट्टकरंडसता अट्ठमभत्तस्स आहारट्टे समुप्प ज्जति' तेखाना शरीरनी या ६ छ र धनुषनी छे. अर्थात् शु असनी થાય છે. તેના શરીરની પાંસળીયા ૨૫૬ ખસેા છપ્પન છે. ૩ ત્રણ દિવસ पछी तेमाने भाडारनी इच्छा थाय छे. 'तिष्णि पलिओ माई देसूणाई पलिओवमस्स संखेज्जइभागेणं ऊणगाई जहण्णेणं तिन्नि पलिओ माई उक्कोसाईं ' તેઓની જઘન્ય આયુ પાપમના અસંખ્યાતમા ભાગથી હીન ત્રણ यहयोय. જીવાભિગમસૂત્ર Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४०० जीवाभिगमसूत्रे त्रीणि पल्योपमानि उत्कर्षेण 'एगूणपण्णराई' दिवाई अणुपालणा' एकोनपञ्चा शात्रिं दिवानि अनुपालना 'सेसं जहा एगोरुयाणं' शेषं नवरम् इत्यादिना यत्कथितं तदतिरिक्तं सर्वमेको रुकमनुजवदेव ज्ञातव्यम् || उत्तरकुरुषु भदन्त ! कति प्रकारका जाति भेदेन मनुष्या वसन्ति ? भगवानाह - हे गौतम ! 'उत्तरकुराएणं कुराए छच्चिहा मणुस्सा अणुसज्जंति' उत्तरकुरुषु खलु कुरुषु जातिभेदेन षडूविधा मनुष्या अनुसज्जन्ति सन्तानेनानुवर्तन्ते इत्यर्थः 'तं जहा ' तद्यथा'पम्हगंधा - मियगंधा - अममा - सहा - तेयाली से -सणिच्चारी' पद्मगन्धाः - मृगगन्धाः - अममाः ममत्वरहिताः - सहनशीलाः, तेजस्विनः-शनैश्चारिणः । अत्रोत्तरकुरु विषयक सूत्र संकलनार्थं संग्रहगाथात्रयं भवति - 'उसुजीवा धणुपुढं भूमीगुम्माइनकी पत्योपम की असंख्यातवें भाग से हीन तीन पल्योपम की है और उत्कृष्ट आयु पूरे तीन पल्योपम की है 'एक्कूण पण्णा रतिं दियाई अणुपालणा सेसं जहा एगरुयाणं' ४९ दिन तक ये अपने पुत्र पुत्री रूप युगल की पालना करते है बाकी का और सब कथन यहां एकोरुक नामके अन्तर द्वीप के कथन जैसा ही है है भदन्त ! उत्तरकुरुओं में जातिभेद को लेकर कितने प्रकार के मनुष्य रहते है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'छबिहा मणुस्सा अणुसज्जंति' हे गौतम! जाति भेद को लेकर ६ प्रकार के मनुष्य रहते हैं 'तं जहा' जैसे पहगंधा, मियगंधा, अममा, सहा, तेली, सणिच्चारी' पद्म जैसी गन्ध वाले पद्मगंध, मृग जैसी गन्ध वाले मृगगन्ध, ममत्व से विहीन हुए अमम, सहनशीलता से युक्त हुए सहा तेज से युक्त हुए, तेजस्वी, और धीरे २ चलने वाले शनैश्वारी, उत्तरकुरु के विषय के प्रतिपादन करने भनी छे. अने उत्ृष्ट आयुष्य पूरा भागु पयोभनु छे. 'एक्कूण पण्णारतिं दियाई अणुपालना सेसं जहा एगोरुयागं' ४८ भोगण पयास निरात सुधी તેઓ પેતાના પુત્રપુત્રી રૂપ યુગનું પાલન કરે છે. ખાકીનુ તમામ અહીંયાં એકેક નામના અંતર દ્વીપના થન પ્રમાણે છે. હે ભગવન્ ઉત્તર કુરૂઓમાં જાતિ ભેદને લઈને કેટલા પ્રકારના મનુષ્યા રહે છે ? આ પ્રશ્નના उत्तरमा अछे - 'छव्वीहा मणुरसा अणुसज्जंति' हे गौतम! लति लेहने सहने छ अारना मनुष्यो रहे छे. 'तं जहा' प्रेम 'पाहगंधा, मियगंधा, अममा सहा, तेली, सणिच्चारी' पद्मना देवी गंधवाजा पद्मगंध, भृगना જેવી ગંધવાળા મૃગગંધ, મમત્વથી રહિત થયેલ અમમ, સહન શીલતા વાળા, સહ, તેજથી યુક્ત થયેલ તેજસ્વી અને ધીરેધીરે ચાલવાવાળા શનૈશ્ચારી કથન જીવાભિગમસૂત્ર Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४०१ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.७३ विजयादिद्वारनिरूपणम् पहेरुरुद्दाला । तिलग्गलयावणराई रुक्खामणुयाय आहारे ॥१॥ गेहा गामाय असी हिरण्णराया य दासमायाय । अरि वेरिएय मित्ते विवाहमहनदृसगडाय ॥२॥ आसा गावो सीहा सालीखाणूय गडुदंसाही । गहमुद्धरोगठिई उवट्ठणाय अणुसज्जणा चेव ॥३॥ इषु जीवा धनुःपृष्ठ भूमिर्गुल्माश्च हेरुउद्दालाः । तिलकलतावनराजिः वृक्षा मनुजाश्चाहारः ॥१॥ गेहा ग्रामाश्चासिः हिरण्यराजा च दासमाता च । अरि वैरिकश्चमित्रं विवाह महनृत्यशकटाश्च ॥२॥ अश्वा गावः सिंहाः शालिः स्थाणुश्च गर्त दंशाहिः । ग्रह युद्धरोगस्थितयः उद्वर्तना च अनुसज्जना एव ॥३॥ अस्य व्याख्याः प्रथम मुत्तरकुरुविषय मीषुजीवा धनुष्पृष्ठप्रतिपादकं सूत्रम् तदनन्तरं मेरुतालवनविषयकं-तदनन्तरम् उद्दालादि विषयकं सूत्रम् तदनन्तरं-तिलग इति तिलकपदोपलक्षितं सूत्रम् ततो लताविषयकं सूत्रम् ततो वनराजीविषयक वाले सूत्र को संकलन करने के लिये ये तीन संग्रह गाथाएं हैं उसुजीवाणुपुढे भूमीगुम्मा य हेरुउद्दाला, तिलगलयावणराई रुक्खा मणुया य आहारे ॥१॥, गेहा गामा य असी हिरण्णराया य दासमाया य, अरिवेरिए य मित्ते विवाहमहनदृसगडाय ॥२॥ आसा, गावो, सीहा, साली, खाणूय, गड्डदंसाही, गहमुद्धरोगठिई उवट्टणा य अणुसज्जणा चेव ॥३॥' इन गाथाओं का भाव ऐसा है। सबसे प्रथम उत्तर कुरु के विषय में इषु जीवा धनुपृष्ठ इनका प्रतिपादक सूत्र है इसके बाद भूमि विषयक सूत्र है इसके बाद गुल्म प्रतिपादक सूत्र है इसके बाद हेरुतालवन विषयक सूत्र है इसके बाद उद्दाल आदि विषयक सूत्र है इसके बाद तिलकपद से उपलक्षित सूत्र है, इसके बाद लता ઉત્તરકુરૂના વિષયનું પ્રતિપાદન કરવાવાળા સૂત્રનું સંકલન કરવા માટે આ ત્રણ સંગ્રહ ગાથાઓ છે. 'उसु जीवा धणुपुटुं भूमिगुम्मा य हेरु उद्दाला, तिलगलयावणराई रुक्खा मणुयाय आहारे ॥ १ ॥ गेहा गामाय असीहिरण्णराया य दासमाया य, । अरिवेरिए य मित्ते विवाहमह नदु सगडा य ॥ २ ॥ आसा, गावो, सीहा, साली खाणूय गड्डदेसाही । गहमुद्धरोगठिई, उवट्टणाय अणुसज्जणा चेव ॥ ३ ॥ આ ગાથાઓને ભાવ આ પ્રમાણે છે–સૌથી પહેલાં ઉત્તર કુરૂના સંબંધમાં સુપુઝા ધનુeges તેનું પ્રતિપાદક સૂત્ર છે. તે પછી હેરતાલ વન સંબંધી સૂત્ર છે તે પછી ગુલ્મ પ્રતિપાદક સૂત્ર છે. તે પછી ઉદાલ વિગેરે સંબંધી સૂત્ર છે. તે પછી તિલક પદથી ઉપલક્ષિત પદ છે. તે પછી લતા સંબંધી जी० ५१ જીવાભિગમસૂત્ર Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे सूत्रम् ततो दशविधकल्पवृक्षविषया दशदण्डकाः ततो मनुजविषयाः सूत्रदण्डकाः तद्यथा-आद्यः पुरुषविषयकः-द्वितीयः स्त्रीविषयकः-तृतीयः सामान्यतः उभयविषयकः सूत्रदण्डकः । तत आहारविषयकः । ततो गृहविषयको द्वौ दण्डको आद्यो गृहाकारवृक्षाविषयको-द्वितीयो गेहायभावविषयकः । गामा इति ग्राम्यभावविषयकः, तदनन्तर मस्यायगानविषयकः, ततो हिरण्याघभावविषयकः, तदनन्तरं राजाद्यभावविषयकः, तदनन्तरं दासाद्यभावविषयकः, तदनन्तरं मात्राद्यभावविषयकः तदनन्तर मरिवैरिप्रभृति प्रतिषेधविषयकः, तदनन्तरं महःप्रतिषेध विषयक सूत्र है इसके बाद वनराजि विषयक सूत्र है इसके बाद दश प्रकार के कल्पवृक्षों को प्रतिपादन करने वाले १० दस सूत्र हैं इनके बाद मनुष्यविषयक ३ सूत्र हैं इन में पहिला सूत्र पुरुष विषयक है द्वितीय सूत्र स्त्री विषयक है और तृतीय सूत्र सामान्यतः उभय विषयक है इनके बाद आहार विषयक सूत्र है इसके बाद गृह विषयक दो सूत्र हैं इन में प्रथम सूत्र गृहाकार वृक्ष का कथन करता है, और दूसरा गृह आदि के अभाव का कथन करने वाला है इसके बाद असी आदि के अभाव का कथन करने वाला सूत्र है इसके बाद हिरण्य आदि के कथन करने वाला सूत्र है इसके बाद राजादि के अभाव को कहने वाला मूत्र है इसके बाद दास आदि के अभाव का कहने वाला सूत्र है इसके बाद माता आदि अभाव का प्रतिपादन करने वाला सूत्र है इसके बाद अरिवैरि आदि का प्रतिषेध करने वाला सूत्र है इसके बाद पित्रादि के अभाव को कहने वाला सूत्र है इसके बाद विवाह का प्रतिषेध करने वाला सूत्र है इसके बाद महका प्रतिषेध करने वाला सूत्र है સૂત્ર છે. તે પછી વનરાજી સંબંધી સૂત્ર છે. તે પછી ૧૦ દસ પ્રકારના ક૯૫ વૃક્ષેને પ્રતિપાદન કરવાવાળા ૧૦ દસ સૂત્રો છે. તે પછી મનુષ્ય સંબંધી ૩ ઘણું સૂત્રો છે. તેમાં પહેલું સૂત્ર પુરૂષ સંબંધી છે. બીજુ સૂત્ર સ્ત્રી સંબંધી છે. અને ત્રીજું સૂત્ર સામાન્ય રીતે ઉભયના સંબંધમાં છે. તે પછી આહાર સંબંધી સૂત્ર છે. તે પછી ગૃહ સંબંધી બે સૂત્રો છે. તેમાં પહેલું સૂત્ર ગુહા કાર વૃક્ષનું કથન કરે છે. અને ગૃહ વિગેરેના અભાવનું કથન કરનારું છે. તે પછી ગ્રામાદિના અભાવનું કથન કરવાવાળું સૂત્ર છે. તે પછી અસી વિગેરેના અભાવનું કથન કરવાવાળું સૂત્ર છે. તે પછી હિરણ્ય વિગેરેનું કથન કરનારૂં સૂત્ર છે તે પછી રાજા વિગેરેના અભાવાને બતાવનારું સૂત્ર છે. તે પછી દાસ વિગેરેના અભાવને બતાવનારું સૂત્ર છે. તે પછી માતા વિગેરેના અભાવનું પ્રતિ પાદન કરવાવાળું સૂત્ર છે. તે પછી અરિ-વેરી-શત્રુ વિગેરેને પ્રતિષેધ કરવાવાળું સૂત્ર છે. તે પછી પિતા વિગેરેના અભાવને બતાવનારૂં સૂત્ર છે. તે પછી જીવાભિગમસૂત્ર Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.७३ विजयादिद्वारनिरूपणम् ४०३ विषयकः ततो नृत्यपदोपलक्षित प्रेक्षाप्रतिषेधविषयकः, तदनन्तरं शकटादि प्रतिषेधविषयकः, ततो-ऽश्वादि परिभोगप्रतिषेधविषयकः, तदनन्तरं स्त्रीगव्यादि प्रतिषेधविषयकः, तदनन्तरं सिंहादि प्रतिषेधविषयकः तदनन्तर सिंहादिश्वापदविषयकः ततः शाल्याधुपभोगविषयकः ततः स्थाल्यादि प्रतिषेधविषयकः तदनन्तरगर्तादिप्रतिषेधविषयकः, ततो देशाधभावविषयः ततोऽक्षादिविषयः, तदनन्तरं गह इति ग्रहदण्डादि विषयकः, जुद्ध इति युद्धपदोपलक्षितडिबादि प्रतिषेधविषयकः सूत्रदण्डकः, तदनन्तर रोग-इति रोगोपलक्षित दुर्भूतादि प्रतिषेधविषयः, ततः स्थितिसूत्रम् ततो मनुषजनसूत्रम् इति ॥सू ० ७३॥ इसके बाद नृत्य विषयक सूत्र है इसके बाद प्रेक्षा प्रतिषेधक सूत्र है इसके बाद शकटादि प्रतिषेधक सूत्र है इसके बाद अश्वादि परिभाग प्रतिषेधक सूत्र है। इस के बाद स्त्री गाय आदि के परिभोग प्रतिपादक सूत्र है इसके बाद सिंहादि जानवर विषयक सूत्र है इस के शाली आदि उपभोग प्रतिषेधक सूत्र है इसके बाद स्थाणु आदि का प्रतिषेधक सूत्र है इसके बाद गति आदि का प्रतिषेधक सूत्र है इसके बाद दंश आदि के अभाव का प्रतिपादक सूत्र है इसके बाद सर्प आदि के विषय का प्रतिषेधक सूत्र है इसके बाद ग्रह दण्ड आदि का सूत्र है इसके बाद युद्धपदोपलक्षित डिम्बादि आदि का प्रतिषेधक सूत्र है इसके बाद रोगपदोपलक्षित दुर्भूत आदि का प्रतिषेधक सूत्र है इस के बाद स्थिति का कथन करने वाला सूत्र है और फिर इसके बाद अनुसजन सूत्र है ॥७३॥ વિવાહનો નિષેધ કરવાવાળું સૂત્ર છે. તે પછી મહને પ્રતિષેધ કરવાવાળું સૂત્ર છે. તે પછી નૃત્ય સંબંધી સૂત્ર છે. તે પછી પ્રેક્ષાનું પ્રતિષેધ કરનારૂં સૂત્ર તે પછી શકટ–ગાડા વિગેરેના પ્રતિષેધ સંબંધી સૂત્ર છે. તે પછી અશ્વ વિગે. રેના પરિભેગને પ્રતિષેધ કરવાવાળું સૂત્ર છે. તે પછી સ્ત્રી, ગાય વિગેરેના પરિભેગોને પ્રતિષેધ કરનારૂં સૂત્ર છે. તે પછી સિંહ વિગેરે જાનવર સંબંધી સૂત્ર છે. તે પછી શાલી–ડાંગર વિગેરેના ઉપભેગના પ્રતિષેધ કરનારૂં સૂત્ર છે. તે પછી સ્થાણુ વિગેરેને પ્રતિષેધ કરનારૂં સૂત્ર છે. તે પછી ગતિ વિગેરેના પ્રતિષેધનું સૂત્ર છે. તે પછી દંશ વિગેરેના અભાવનું પ્રતિપાદન કરનારૂં સૂત્ર છે. તે પછી સર્ષ વિગેરે વિષયનું પ્રતિષેધ સૂત્ર છે. તે પછી ગ્રહ દંડ વિગેરે સંબંધી સૂત્ર છે. તે પછી રોગ એ પદથી ઉપલક્ષિત દુર્ભત વિગેરેના પ્રતિષેધ સંબંધી સુત્ર છે. તે પછી સ્થિતિનું કથન કરવાવાળું સૂત્ર છે. અને તે પછી અનુસજન સૂત્ર છે. જે ૭૩ છે જીવાભિગમસૂત્ર Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४०४ जीवाभिगमसूत्रे ____मूलम्-कहिणं भंते ! उत्तरकुराए कुराए जमगा नामं दुबे पव्वया पन्नत्ता? गोयमा! नीलवंतस्स वासधरपव्वयस्स दाहिणेणं अट चोत्तीसे जोयणसते चत्तारिय सत्तभागे जोयणस्स अबाधाए सीताए महाणईए पुठ्वपच्छिमेणं उभयो कूले एत्थणं उत्तरकुराए जमगा णामं दुवे पव्वया पन्नत्ता एगमेगं जोयणसहस्सं उठें उच्चत्तेणं अड्डाइजाइं जोयणसयाणि उव्वेहेणं मूले एगमेगं जोयणसहस्सं आयामविक्खंभेणं मूले तिणि जोयणसहस्साइं एगं च बावदि जोयणसतं किंचि विसेसाहियं परिक्खेवेणं मझे दो जोयणसहस्साई तिन्नि बावत्तरे जोयणसते किंचि विसेसाहिए परिक्खेवेण पन्नत्ते उबरि पन्नरसं एकासीते जोयणसते किंचि विसेसाहिए परिक्खेवेणं पन्नत्ते मूले विच्छिन्ना मज्झे संखित्ता उपि तणुया गोपुच्छ संठाणसंठिया सव्वकणगमया अच्छा सण्हा जाव पडिरूवा पत्तेयं पत्तेयं पउमवरवेइया परिक्खित्ता पत्तेयं पत्तेयं वणसंडपरिक्खित्ता वण्णओ दोण्हवि तेसिणं जमगपव्वयाणं उप्पिं बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पन्नत्ते वण्णओ जाव आसयंति०॥ तेसिणं बहुसमरमणिज्जाणं भूमिभागाणं बहुमज्झदेसभाए पत्तेयं-२ पासायवडे. सगा पन्नत्ता तेणं पासायवडेंसगा बावर्टि जोयणं च उड्ढं उच्चत्तेणं एकतीसं जोयणाई कोसं च विक्खंभेणं अब्भुगय. मूसिया वण्णओ भूमिभागा उल्लोया दो जोयणाई मणिपेढियाओ वरसीहासणा सपरिवारा जाव जमगा चिटुंति । से केणट्रेणं भंते एवं वुच्चइ जमगा पव्वया-२ गोयमा! जमगेसुणं पठवएसु तत्थ तत्थदेसे तहिं तहिं बहुइओ खुड्डा खुड्डियाओ बावीओ जाव विलपंतियाओ तासुणं खुड्डा खुड्डियासु जाव बिलपंतियासु बहुइं उप्पलाइं-२ जाव सतसहस्सपत्ताइं जमग જીવાભિગમસૂત્ર Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू. ७४ यमकपर्वतनामादिकनिरूपणम् ४०५ प्पभाई जमगवण्णाइं जमगाय एत्थ दो देवा महड्डिया जाव पलिओवमट्टिईया परिवसंति । तेणं तत्थ पत्तेयं-२ चउण्हं सामाणिय साहस्तीणं जाव जमगाण पव्वयाणं जमगाण रायहाणीणं अण्णेसिं च बहूणं वाणमंतराणं देवाण य देवीण य आहेवच्चं जाव पालेमाणा विहरंति से तेणट्रेणं गोयमा! एवं० जमगपव्वया-२ अदुत्तरं च णं गोयमा जाव णिच्चा। कहिणं भंते ! जमगाणं देवाणं जमगाओ नाम रायहाणीओ पण्णताओ ? गोयमा ! जमगाणं पव्वयाणं उत्तरेणं तिरियमसंखेज्जे दीवसमुद्दे वीइयइत्ता अण्णंमि जंबुद्दीवे दीवे बारस. जोयणसहस्स जहा विजयस्स जाव महड्डिया जमगा देवा जमगा देवा ॥सू०७४॥ ___ छाया-कुत्र खलु भदन्त ! उत्तरकुरुषु कुरुषु यमको नाम द्वौ पर्वतौ प्रज्ञप्ती गौतम ? नीलवतो वर्षधरपर्वतस्य दक्षिणेन अष्ट चतुस्त्रिंशद्योजनशतानि चतुरश्च योजनस्य सप्तभागान् अवाधया शीताया महानद्याः पूर्व पश्चिमेन उभयोः कूलयोः अत्र खलु-उत्तरकुरुषु यमको नाम द्वौ पर्वतौ प्रज्ञप्तौ । एकैकः योजन सहस्रमूर्ध्वमुच्चस्त्वेन अर्धतृतीयानि योजनशतानि उद्वेधेन-मूले एकैकं योजनसहस्रमायाम विष्कम्भेण-मध्येऽर्धाष्टमानि योजनशतानि-आयामविष्कम्भेण उपरि पश्चयोजनशतानि आयामविष्कम्भेण मूले त्रीणि योजन सहस्राणि एकं च द्वाषष्टयोजनशतं किश्चिद् विशेषाधिक परिक्षेपेण मध्ये द्वे योजनसहस्रे त्रीणि च द्वासप्ततानि योजनशनानि-किञ्चिद्विशेषाधिकानि परिक्षेपेण प्रज्ञप्तौ उपरि पञ्चदशयोजनशतानि एकाशीतानि किञ्चिद्विशेषाधिकानि परिक्षेपेण प्रज्ञप्तौ । मूले विस्तीर्णी-मध्ये संक्षिप्तौ उपरि तनुकौ-गोपुच्छ संस्थानसंस्थितौ-सर्वकनकमयौअच्छौ-श्लक्ष्णौ-यावत्-प्रतिरूपौ प्रत्येकं प्रत्येकं पद्मवरवेदिकापरिक्षिप्तौ प्रत्येक प्रत्येकं वनषण्डपरिक्षिप्तौ वर्णको द्वयो रपि तयोः खलु यमकपर्वतयोः उपरि बहुसमरमणीयो भूमिभागः प्रज्ञप्तः वर्णकः यावदासते । तेषां खलु बहुसमरमणीयानां भूमिभागानां बहुमध्यदेशभागे प्रत्येकं २ प्रासादावतंसकाः प्रज्ञप्ताः ते खल प्रासादावतंसकाः द्वाषष्टिः योजनानि-अर्धयोजनं चोर्ध्व मुच्चै स्त्वेन एकत्रिंशदयोजनानि क्रोशंच विष्कम्भेण-अभ्युद्गतोच्छ्रितौ वर्णकः भूमिभागः उल्लोकः द्वे योजने मणिपीठिकावरसिंहासनं सपरिवारं यावत् यमको तिष्ठतः । तत्के જીવાભિગમસૂત્ર Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ जीवाभिगमसूत्रे नार्थेन भदन्त ! एव मुच्यते यमकौ पर्वतौ। यमको पर्वतौ गौतम ! यमकयोः खलु पर्वतयो स्तत्र तत्र देशे तत्र तत्र बहृयः क्षुल्ल क्षुल्लिका वाप्यो यावद् बिलपङ्तयः तासु खलु क्षुल्लक्षुल्लिकासु यावद् बिलपंक्तिषु बहूनि उत्पलानि यावत् शतसहस्रपत्राणि यमकप्रभाणि यमकवर्णानि यमको अत्र द्वौ देवौ महर्दिको यावत्पल्योपमस्थितिको परिवसतः तौ खलु तत्र प्रत्येकम् २ चतुर्णा सामानिक सहस्राणां यावद यमकयोः पर्वतयोः यमकयोः राजधान्योः अन्येषां च बहूनां वानव्यन्तराणां देवानां देवीनां चाधिपत्यं यावत् पालयन्तौ विहरतः । तत्तेनार्थेन गौतम ! एवम्० यमको पर्वतौ यमकौ पर्वतौ अथोत्तरं च खलु गौतम ! यावत्नित्यौ । कुत्र खलु भदन्त ! यमकयो देवयोर्यमके नाम राजधान्यौ प्रज्ञप्ते ? गौतम ! यमकयोः पर्वतयोः उत्तरेण तिर्यगसंख्येयान् द्वीपसमुद्रान् व्यतिव्रज्याऽन्यस्मिन् जम्बूद्वीपे द्वीपे द्वादशयोजनसहस्राण्यवगाह्याऽत्र खलु यमकयोर्देवयोर्थमके नाम राजधान्यौ प्रज्ञप्ते द्वादशयोजनसहस्रं यथा विजयस्य यावत्महर्षिको यमकौ देवौ यमकौ देवौ ॥सू०७४॥ टीका-'कहि णं भंते' कुत्र कस्मिन् स्थाने खलु हे भदन्त ! 'उत्तरकुराए कुराए' उत्तरकुरुषु कुरुषु 'जमगा नाम दुवे पव्वया पन्नत्ता' यमको नाम द्वौ पर्वतौ कथितौ इति प्रश्ने भगवानाह-'गोयमा' हे गौतम ! 'नीलवंतस्स वास धर पव्वयस्य'-नीलवतो वर्षधरपर्वतस्य 'दाहिणे णं' दक्षिणदिक्तः 'अट्ट चोत्तीसे जोयणसते चत्तारिय सत्तभागे जोयणस्स'-अष्ट चतुस्त्रिंशद्योजनशतानि-अष्टौ अब सूत्रकार उत्तरकुरु के यमक पर्वतों के सम्बन्ध की वक्तव्यता का प्रतिपादन करते हैं। इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है 'कहि णं भंते ! उत्तरकुराए जमगानाम-इत्यादि । टीकार्थ-'कहि णं भंते ! उत्तरकुराए कुराए यमगानामं दुवे पच्चत्ता पण्णत्ता' हे भदन्त ! उत्तरकुरुओं में किस स्थान पर यमक नाम के दो पर्वत हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा ! नीलवंतस्स वासधर पव्वयस्स दाहिणेणं अट्ठ चोत्तीसे जोयणसत्ते चत्तारिय सत्तभागे जोय. હવે સૂત્રકાર ઉત્તર કુરૂના યમક પર્વત સંબંધી કથનનું પ્રતિપાદન ४२ छ. 'कहि णं भंते ! उत्तरकुराए कुराए जमगा नाम' या टी-20 समयमा गौतभस्वामी प्रभुश्रीन से पूछ छ-'कहि णं भंते ! उत्तरकुराए कुराए जमगा नाम दुवे पव्वया' मगवन् ! ३यामा ક્યા સ્થાન પર ચમક નામના બે પર્વત છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી हेछ-'गोयमा! नीलवंतस्स वासहरपव्वयस्स दाहिणेणं अट्र चोत्तीसे जोयण. सए चत्तारिय सत्तभागे जोयणस्स अबाहाए' हे गौतम ! नीत तिनी જીવાભિગમસૂત્ર Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.७४ यमकपर्वतनामादिकनिरूपणम् ४०७ योजनशतानि चतुस्त्रिंशदधिकानि इत्यर्थः चतुरश्च योजनस्य सप्तभागान् 'अबाधाए'-अबाधया-अपान्तराले मुक्त्वेत्यर्थः, 'सीयाए महाणईए' सीता । शीता । नाम्न्यो महानद्याः 'पुव्वपच्छिमेणं' पूर्वपश्चिमेन 'उभओ कूले' उभयोस्तटयोः 'एत्थ णं उत्तरकुराए' अत्र खलूत्तरकुरुषु 'जमगा णाम दुवे पव्वया पन्नत्ता'यमको नाम द्वौ पर्वतौ प्रज्ञप्तौ 'एगमेगं'-एकैकः सीतायाः पूर्वपश्चिमयोरेकत्रकूले व्यवस्थितः स च-'एगमेग जोयणसहस्सं उडू उच्चत्तेणं' प्रत्येकं २ योजनसहसमूर्ध्व मुच्चत्वेन 'अड्राइज्जाइं जोयणसताणि उव्वे हेणं' अर्धतृतीयानि योजन शतानि-उद्वेधेनाऽवगाहनेन मेरुव्यतिरेकेण शेष शाश्वतपर्वतानां सर्वेषामविशेषेणोच्चत्वाऽपेक्षया चतुर्भागस्याऽवगाहनाभावात् । 'मूले एगमेगं जोयणसहस्सं आयामविक्खंभेणं' प्रत्येकं योजनसहस्रमायामविष्कम्भाभ्यां मूले, 'मज्झे अट्ठमाई णस्स अवाधाए' हे गौतम ! नीलवन्त पर्वत की दक्षिण दिशा से ८३४४ योजन आगे जाने पर 'सीताए महाणईए 'पुच्चपच्छिमेणं' सीता महानदी के पूर्व पश्चिम में 'उभयो कूले' दोनों तटों के किनारे 'इत्थणं उत्तरकुराए जमगानाम दुवे पव्वत्ता पण्णत्ता' उत्तरका क्षेत्र में दो यमक नाम के पर्वत हैं 'एगमेगं जोयणसहस्सं उड़ उच्चत्तेणं' इन में एक एक यमक को ऊंचाई एक एक हजार योजन की है इनमें एक सीता महानदी के पूर्व किनारे पर है । और दूसरा पश्चिम किनारे पर है इनके जमीन में गहराई 'अडाइज्जाई जोयणसयाइं उच्वेहेणं' अढाई सौ योजन की है। ऊंचाई की अपेक्षा शाश्वत पर्वत की जमीन के भीतर गहराई चतुर्थ भाग प्रमाण होती है इसी लिए गहराई २५० योजन की वतलाई गई है 'मूले एगमेगं जोयणसहस्सं आयामविक्खंभेणं' ये पर्वत मूल में एक हजार योजन के लम्बे चौडे हैं 'मज्झेअट्टमाइं દક્ષિણ દિશાથી ૮૩૪ આઠસો ત્રીસ સાતિયા ચાર ચેજન આગળ જવાથી 'सीताए महाणईए (पुवपच्छिमेणं), सीता महा नहीनपूर्व पश्चिममा 'उभओ कले' भन्न तटाना नारे 'एत्यणं उत्तरकुराए जमगा नाम दुवे पव्वया पण्णत्ता' उत्त२ १३ क्षेत्रमा मे यम४ नामना पति छ. 'एगमेगं जोयणसहस्सं उड्ढ उच्चत्तेण' तना ४ मे यमनी या ४ मे १२ योनी छे. तेम એક સીતા મહાનદીના પૂર્વ કિનારા પર છે. અને બીજું પશ્ચિમ કિનારા ५२. तनी भीनमी म १२नी 610 'अड्ढाइज्जाई जोयणसयाई उव्वेहेण" અઢારસે જનની છે. ઉંચાઈની અપેક્ષાએ શાશ્વત પર્વતની જમીનની અંદર ની ઉંડાઈ ચોથા ભાગ પ્રમાણ વાળી હોય છે. તેથી ઉંડાઈ ૨૫૦ અઢીસે योगननी डेस छ. 'मूले एगमेगं जोयणसहस्सं आयामविक्खंभेण' मे भूगमा જીવાભિગમસૂત્ર Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४०८ जीवाभिगमसूत्रे जोयणसताई आयामविक्खंभेणं' मध्ये सार्धसप्तयोजनशतानि आयामविष्कम्भेण, 'उवरि पंचजोयणसयाई आयामविक्खंभेणं' ऊर्श्वभागे पञ्चयोजनशतानि दैर्ध्य विस्ताराभ्याम् 'मूले तिण्णि जोयणसहस्साई' मूले त्रीणि योजनसहस्राणि 'एगचवावडिं जोयणसतं किंचि विसेसाहियं परिक्खेवेणं' एकश्च द्वाषष्टम् द्वाषष्टय धिकं योजनशतं किश्चिद्विशेषाधिकं परिक्षेपेण प्रज्ञप्तौ यमको तावदद्री, 'मज्झे दोजोयणसहस्साई'-मध्ये द्वे योजनसहरी 'तिन्नियवावत्तरे जोयणसते किंचि विसेसाहिए परिक्खेवेणं' पण्णत्ते त्रीणि योजनशतानि द्वासप्तत्यधिकानि २३७२ किश्चि द्विशेषाधिकानि परिक्षेपेण यमकावासाते 'उप्पि पन्नरसं एक्कासीते जोयणसते किंचि विसेसाहिए परिक्खेवेणं पण्णत्ते' उपरि पञ्चदश योजनशतानि एकाशीतानि किश्चिद्विशेषाधिकानि उपरि एकं योजनसहस्रं पंचच एकाशीतानि योजनशतानि एकाशीत्यधिकानि च पञ्चशतानीत्यर्थः, किञ्चि द्विशेषाधिकानि परिक्षेपेण प्रज्ञप्तौ तौ यमकौ इत्यर्थः 'मूले विच्छिण्णा' मूले विस्तीर्णी 'मज्झेसंखित्ता' मध्ये संक्षिप्तौ, 'उप्पि तणुया' उपरि स्वल्पो, एतावता गोपुच्छसंठाण जोयणसयाई आयामविक्खंभेणं' मध्य में ये साढे सात सौ योजनके लम्बे चौडे हैं और 'उवरि पंच जोयणसयाइं आयामविक्खंभेणं' ऊपर में पांच सौ योजन के लम्बे चौडे हैं। 'मूले तिणि जोयणसहस्साइं एगं वावडिं जोयणसयं किंचिविसेसाहियं परिक्खेवेणं' मूल में तीन हजार एक सौ बासठ योजन से कुछ अधिक की परिधि है 'मज्झे दो जोयणसहस्साई तिन्निय वावत्तरे जोयणसए किं चिविसेसाहिए परिक्खेवेणं' मध्य में दो हजार तीन सौ बहत्तर योजन से कुछ अधिक परिधि है । 'उप्पि पन्नरसं एकासीते जोयणसए किंचिविसेसाहिए परिक्खेवेणं पण्णत्ते' तथा ऊपर में १५८१ योजन से कुछ अधिक की से १२ योननी मा पा छे. 'मझे अट्ठमाइं जोयणसयाई आयामविक्खंभेण' मध्यम से सार सातसे या aian प छे. मन ‘उवरि पंच जोयणसयाई आयामविक्खंभेण' 8५२न मां पांयसे। योनी Ans पई। वा छ. 'मूले तिन्नि जोयणसहस्साई एग बावदि जोयणसयं किंचिविसेसाहिया परिक्खेवेण' भूसमा १२ सो मास योनयी ४४४ पधारेनी ५२थि छे. 'मझे दो जोयणसहस्साई तिन्निय बावत्तरे जोयणसए किंचि विसेसाहिए परिक्खेवेण' मे २ से मांतर योगनथी पधारे नी परिधि छ. उप्पिं पन्नरसं एकतीसे जोयणसए किंचि विसेसाहिए परिक्खेवेणं पण्णत्तें' एक्कासीते जोयणसए किंचि विसेसाहिए परिक्खेवेणं' तथा ५२ सालमा १५८१ ५४रसे। એકાસીજનથી કંઈક વધારે તેની પરિધિ છે. આ યમક પર્વત આ રીતે જીવાભિગમસૂત્ર Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू. ७४ यमकपर्वतनामादिकनिरूपणम् ४०९ संठिओ' गोपुच्छसंस्थितिं दधतौ 'सव्वकणगमया' सर्व कनकमयो 'अच्छा-सण्हा जाव पडिरूवा' अच्छौ श्लक्ष्णौ घृष्टौ मृष्टौ निर्मलौ निष्पङ्को निष्कण्टकच्छायो प्रासादीयौ सोयोतौ समरीचिकौ दर्शनीयौ-अभिरूपौ-प्रतिरूपौ इति । 'पत्तेयं पत्तेयं पउमवरवेइया परिक्खित्ता' प्रत्येकं २ पद्मवरवेदिका परिक्षिप्तौ-तावेकै पद्मवरवेदिकया परिवेष्टितौ 'पत्तेयं २ वणसंडपरिक्खित्ता' प्रत्येकं २ तौ यमको वनषण्डेनाऽऽचितौ 'वण्णओ दोहवि' वर्णको द्वयोरपि । अत्र पद्मवरवेदिकायाः वनखण्डस्य च वर्णनं जगत्युपरि पद्मवेदिका वनषण्डवर्णनवदेव कर्त्तव्यम् । परिधि है ये यमक पर्वत इस तरह से 'मूले विच्छिन्ना, मज्झे संखित्ता, उप्पि तणुया' मूल में विस्तीर्ण हैं मध्य में संकुचित हैं और ऊपर में पतले हैं एतावता ये 'गोपुच्छसंठाणसंठिओ' गो पुच्छ के जैसे आकार वाले हैं । ये दोनों यमक पर्वत 'सव्वकणगमया' सर्वात्मना स्वर्णमय हैं 'अच्छा सहा जाव पडिरूवा' आकाश स्फटिक मणि के जैसे निर्मल हैं चिकने हैं और यावत् प्रतिरूप हैं 'घृष्टौ, मृष्टी, निर्मलौ, निष्पंको, मिष्कंटकच्छायो, प्रासादीयो, सोद्योतो, समरीचिको, दशनीयौ, अभिरूपौ प्रतिस्पो' इन पदों का यहां यावत् शब्द से ग्रहण हुआ है। 'पत्तेयं २ पउमवरवेइया परिखित्ता' ये प्रत्येक पर्वत श्रेष्ठ एक २ पद्मवर वेदिका से परिक्षिप्त हैं घिरे हुए हैं। 'पत्तेयं वणसंडपरिखित्ता' ये प्रत्येक वम खण्ड से व्यास है 'वण्णओ दोण्हवि' इस प्रकार से यह दोनों पर्वतों का वर्णन है । यहां पद्मवर वेदिका का और वनषण्ड का वर्णन जैसा जगती के ऊपर जो पद्मवर वेदिका का एवं वनषण्ड का वर्णन 'मूले विच्छिन्ना, मज्झे संखित्ता, उप्पि तणुया,' भूभागमा विस्तार पाछ મધ્યભાગમાં સંકુચિત છે. અને ઉપરના ભાગમાં પાતળા છે. તેથી તે પર્વત 'गोपुच्छसंठाणसंठिया' गायना धुन २0१२ना या २४।२ना छ. २॥ पन्न यम पति। 'सव्वकणगमया' सव रीते सुवर्ण भय छ. 'अच्छा सहा जाव पडिरूवा' २१॥४२॥ सन २३टि४ मशिन वा नि छ. यि४॥ छ. मने यावत् प्रति३५ छ. 'घृष्ठौं, मृष्टौ निर्मलौ, निष्पंको, निष्कंटकच्छायौ, प्रासादीयौ सोद्योतौं समरीचिकौ दर्शनीयौ अभिरूपौ प्रतिरूपौ' २॥ ५हो यावत् ४थी अक्षय ४२॥या छ. 'पत्तय पत्तेयं पउमवरवेइया परिक्खित्ता' को १२४ ५वत। श्रेष्ठ 3 ५ ५५१२ वहथी परिक्षित छ. अर्थात् धेरायेा छे. 'पत्तेयं वणसंडपरिक्खित्ता' थे ४२४ पतिमुं२ वनथी व्यास छ. 'वण्णओ दोण्हवि' २॥ शत આ બન્ને પર્વતનું વર્ણન કરવામાં આવેલ છે. અહીંયાં પાવર વેદિકા અને વનખંડનું વર્ણન જેમ જગતીની ઉપર જે પદ્મવર વેદિકાને અને વનખંડનું વર્ણન जी० ५२ જીવાભિગમસૂત્ર Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४१० जीवाभिगमसूत्रे तथाहि-यमकपर्वतयोः एका पद्मवरवेदिका प्रज्ञप्ता सा खलु-अर्धयोजन मूर्ध्व मुच्चैस्त्वेन पञ्चधनुः शतानि विष्कम्भेण परिक्षेपेण जगती तुल्या, तस्याः पद्मवरवेदिकायाः अयमेतद्रूपो वर्णावासः-वज्रमया नेमाः रिष्टमयानि प्रतिष्ठानानि वैडूर्यमयाः स्तम्भाः इत्यादिरूपेण जगतीप्रकरणवदेवेहापि द्वायोवर्णनं कर्तव्यमिति । 'तेसिंणं जमगपव्ययाणं उप्पि' तयोः यमकपर्वतयो खलूपरितने 'बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पन्नत्ते-बहुसमरमणीयो मनोहरो भूमिभागः प्रज्ञप्तः 'वण्णओ जाव आसयंति' तद्यथा-आलिङ्गपुष्करमिति वा इत्यादेरारभ्य तत्र बहवो वानव्यन्तरा देवा देव्यश्चासते-शेरते-तिष्ठन्ति-त्वग्वर्त्तयन्ति-निषीदन्ति-ललन्ते -क्रीडन्ति पुरापौराणानां सुचीर्णानां पराक्रान्तानां शुभानां कान्तानां कल्याणानां किया गया है उसके ही जैसा है वह इस प्रकार से है यमक पर्वतों के पास एक पद्मवर वेदिका है यह पद्मवर वेदिका आधे योजन की ऊंची है और पांचसौ धनुष का इसका विष्कम्भ है तथा इसका परिक्षेप जगती के परिक्षेप जैसा है इस पद्मवर वेदिका का वर्णावास -वर्णन-इसप्रकार से है-इसकी नेम नीव मूलभाग वज्रकी बनी हुई है प्रतिष्ठान नीव के ऊपर का भाग इसका रिष्ट रत्न का बना हुआ है स्तम्भ इसके वैडूर्य रत्नों के बने हुए हैं इत्यादि रूप से जगती के प्रकरण की तरह ही इस पद्मवर वेदिका का वर्णन है 'तेसि णं जमगपच्चयाणं उप्पि' उन दोनों यमक पर्वतों के ऊपर के भाग में 'बहुसमरमणीज्जे भूमिभागे पण्णत्ते' बहुसम रमणीय भूमि भाग है 'वण्णओ जाव आसयंति' यह भूमिभाग मृदंग के मुख जैसा चिकना है। यहां अनेक वानव्यन्तर देव और देवियां उठती बैठती है, सोती કરવામાં આવેલ છે. તેના જ જેવું અહીં પણ સમજી લેવાનું છે. તે આ પ્રમાણે છેયમક પર્વતની પાસે એક પાવર વેદિકા છે. આ પદ્વવર વેદિક અર્ધા જનની ઉંચાઈ વાળી છે. અને તેને વિશ્કેભ ૫૦૦ પાંચસો ધનુષને છે. તથા તેને પરિક્ષેપ-પરિધિ જગતીના પરિક્ષેપ જેવો છે. એ પદ્રવરદિકાનું વર્ણન આ પ્રમાણે છે–તેની નેમ અર્થાત્ મૂળભાગ વજને બનેલ છે. પ્રતિષ્ઠાન–મૂળભાગની ઉપરને ભગ રિષ્ટ રત્નોને બનેલ છે. તેના સ્તંભો વૈડૂર્ય રત્નના બનેલ છે. વિગેરે પ્રકારથી જગતીના પ્રકરણમાં કહ્યા પ્રમાણે જ આ પદ્વવર વેદિકાનું पणुन छ. 'तेसिणं जमगपव्वयाणं उप्पि' से भन्ने यम यतानी 6५२न। म 'बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते' ५ आने समरमणीय भूमिमा छे. 'वण्णओ जाव आसयंति' 24॥ भूमिमा भृगना भूपरेको यि छे. અહીંયાં અનેક વાનવ્યન્તર દેવ અને દેવિ ઉઠે છે, બેસે છે, સુવે છે, જીવાભિગમસૂત્ર Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.७४ यमकपर्वतनामादिकनिरूपणम् ४११ कर्मणां फलविशेष प्रत्यनुभवन्तो विहरन्ति एतदन्तं वर्णनम् उभयोः । 'तेसि णं बहुसमरमणिज्जाणं भूमिभागाणं' तेषां बहुसमरमणीयानां खलु भूमिभागानाम् बहुमज्झदेसभाए' बहुमध्यदेशभागे 'पत्तेयं २ पासायवडे सगा पण्णत्ता' प्रासादावतंसका प्रासादोपरिवर्ति लघु प्रासादा मूलप्रासादस्य कर्णभूषणवदतिमनोहराः प्रज्ञप्ताः 'तेणं पासायवडेंसगा'-तौ खलु प्रासादावतंसको 'बावडिं जोयणाई अद्धजोयणं च उट्टे उच्चत्तेणं' द्वापष्टियोजनानि अर्धयोजनं च उपरिभागे उच्चैस्त्वेन, 'एकतीसं जोयणाई कोसं च विक्खंभेणं' एकत्रिंशयोजनानि क्रोशाधिकश्च पृथुत्वेन 'अब्भुग्गयमूसिया वण्णो' अभ्युद्गतोच्छ्रितौ वर्णकः अभ्युद्गतोड्रितप्रहसितौ इव विविधरत्नमयभक्तिचित्रौ वातोद्धृत विजय वैजयन्तीहै । कहीं कहीं खडी रहती है लेटी रहती है इत्यादि रूप से इस भूमिभाग का वर्णन पूर्व में जैसा किया गया है वैसाही कर लेना चाहिए 'तेसि णं बहुसमरमणिज्जाणं भूमिभागाणं' उन बहुसम रमणीय भूमि भाग के 'बहुमज्झदेसभाए' बिलकुल बीच में 'पत्तेयं पत्तेयं पासायवडेंसगा पण्णत्ता' हर एक भूमिभाग में प्रासादावतंसक प्रासादों के ऊपर के छोटे छोटे प्रासाद जो मूल प्रासाद के कर्णभूषण के जैसे उत्पल मनोहर लगते हैं 'ते णं पासायवडेंसगा' ये दोनों भूमिभागों के प्रासादावतंसक 'बावट्टि जोयणाई अद्धजोयणं च उड़ उच्चतेणं' ऊंचाई में ६२॥ योजन का ऊंचे हैं 'एक्कतीसं जोयणाई कोसं च विखंभेणं' इनकी पृथुता लम्बाई चौडाई ३१ योजन और १ कोश की है 'अब्भुग्गमूसिया वण्णओ' ये आकाश तल को ही मानों अवलम्बन कर रहे हैं ऐसे दिखाई देते हैं इस तरह से यहां કયાંક કયાંક ઉભા રહે છે અને ક્યાંક કયાંક પડિ રહે છે. વિગેરે પ્રકારથી આ ભૂમિભાગનું વર્ણન પહેલાં જે પ્રમાણે કરવામાં આવેલ છે તે પ્રમાણે કરી લેવું. 'तेसिंणं बहुसमरमणिज्जाणं भूमिभागाण' से पा समरमणीय भूमिलागाना 'बहुमज्झदेसभाए' मिस पयमा ‘पत्तेय पत्तेय पासायवडे सगा पण्णत्ता' १२४ ભૂમિભાગોમાં પ્રાસાદાવતંસકે એટલે કે પ્રાસાદની ઉપરના નાના નાના પ્રસાદ २ भूख प्रासाहन मिनी २१ Guatथी भनाइ२ दागे छे. 'तेणं पासायवडे सगा' में सन्न भूमिमागान प्रासाहवती 'बावद्वि जोयणाइ अद्धजोयणं च उडूढ उच्चत्तेणं' मा १२॥ साडी मास योजना, 'एकतीस जोयणाई कोसंच विक्खंभेण' तेनी पृथुता-मा पडा।। 3१ र त्रीस योसन भने १ मे सनी छ. 'अब्भुग्गय मूसिया वण्णओ' तया ॥ આકાશ તળને જ જાણે અવલંબન કરી રહેલા છે. એવા દેખાય છે. આ જીવાભિગમસૂત્ર Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४१२ जीवाभिगमसूत्रे पताका छत्रातिच्छत्रकलितौ ललितौ तुंगौ गगनतलमभिलंघ्यमान शिखरौ जालान्तररत्नपञ्जर मिलितौ इव मणिकनकस्तूपिकाऽऽचितौ विकसितशतपत्र - पुण्डरीक तिलकरत्नार्ध चन्द्रचित्रौ नानामणिमयदामालंकृतौ अन्तर्बहिः श्लक्ष्णौ तपनीयरुत वालुकाप्रस्तौ शुभस्पर्शो सश्रीकरूपौ प्रासादीयौ । तयोः खलु प्रासादावतंसकयोः प्रत्येकम् २ अन्तर्बहुसमरमणीयो भूमिभागः प्रज्ञप्तः स यथानाम आलिङ्ग पुष्करमिति वा इत्यादि वर्णनं पूर्ववदेव कर्तव्यम् । तयोः खलु प्रासादावतंसकयोः उल्लोकाः छतइतिभाषाप्रसिद्धाः पद्मलता नागलता चंपकलता यावत् श्यामलता भक्तिचित्राः सर्वतपनीयमया: अच्छा: यावत्प्रतिरूपाः । पहिले का कहा गया सब वर्णन कह लेना चाहिये इस वर्णन में प्रहसितौ इव, विविध रत्नमय भक्तिचित्रौ, वातोद्भुत विजयवैजयन्ती पताका छत्रातिछत्रकलितौ ललितौ तुंगौ गगनतलमभिलंध्य मानशिखरौ, जालान्तर रत्नपञ्जर मिलितौ इव मणिकनक स्तूपिकाचितौ विकसित शतपत्र पुण्डरीक तिलकरत्नार्धचन्द्र चित्रौ नानामणिमय दामालंकृतौ अन्तर्बहिश्लक्ष्णौ तपनीय रुत वालुकाप्रस्तटौ शुभस्पर्शो सश्रीकरूपौ प्रासादीयौ इन सब पदों को ग्रहण कर लेना चाहिये इनका अर्थ पीछे लिखा जा चुका है तयोः प्रासादावतंसकयोः प्रत्येकम् २ इन प्रत्येक प्रासादावतंसकों का भूमिभाग बहुसमरमणीय है यह भूमिभाग मृदङ्ग के मुख जैसा एकसा है इत्यादि रूप से इस सम्बन्ध में लगता वर्णन यहां पर जैसा कि पहिले किया गया है कर लेना चाहिये इन प्रासादावतंसकों की छतका एवं इन में पद्मलताओं के नागलताओं के चंपकलताओं के यावत् श्यामलताओं के बने हुए चित्रों का भी यहां पर वर्णन कर लेना चाहिये ये सब भूमिभाग सर्वात्मना પ્રમાણે અહીયાં પહેલાં કહેવામાં આવેલ સઘળું વર્ણન કહી લેવું જોઇએ. એ वर्षानमा 'प्रहसितौ इव विविधरत्नमयभक्तिचित्रौ, वातोद्धूतविजयवैजयन्ती पताका छत्रातिछत्रकलितौ नानामणिमय दामालङ्कृतौ अन्तर्बहिश्च ऋक्ष्णौ तपनीय त वालुकास्त शुभस्पर्शो सश्रीकरूपौ प्रासादीयौ' मा धान हो अणु री सेवा हो या पहना अर्थ पहेला अहेवामां भावी गयेस छे 'तयोः प्रासादावतंसकयोः प्रत्येकम् प्रत्येकम् !' मे ६२४ आसाहात सोना लुभिलाग मड्डु સમરમણીય છે. આ ભૂમિભાગ મૃત્તુગના મુખ જેવા એક સરખા છે. વિગેરે પ્રકારથી આ સંબંધને લગતું સઘળું વર્ણન અહિયાં જેમ પહેલાં કરવામાં આવેલ છે એ પ્રમાણે કરી લેવું. એ પ્રાસાદાવત...સાની છતનું તથા તેમાં આવેલ પદ્મલતાઓના, નાગલતાના, ચંપકલતાના યાવત્ શ્યામલતાઓના ખનેલા ચિત્રાનું વર્ણન પણ અહીયાં કરી લેવુ જોઇએ. આ સઘળા ભૂમિભાગ જીવાભિગમસૂત્ર Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.७४ यमकपर्वतनामादिकनिरूपणम् ४१३ तेषां खलु बहुसमरमणीयानां भूमिभागानां बहुमध्यदेशभागे प्रत्येकं २ मणिपीठिकाः प्रज्ञप्ता सा च मणिपीठिका योजनमायामविष्कम्भेणाऽर्धयोजनं बाहल्येन सर्वरत्नमयी अच्छा यावत्प्रतिरूपा तयोर्मणिपीठिकयो रुपरि प्रत्येकं ? सिंहासनं प्रज्ञप्तम् । अत्र सिंहासनवर्णनम् । ईहामृगवत् अमल यावत् पद्मलताभक्तिचित्रम् तयोः सिंहासनयोः उपरि प्रत्येकं २ विजदूष्यं प्रज्ञप्तम् तत्श्वेतं शंखकुन्ददकरजोऽमृतमथितफेनपुञ्जसन्निकाशं सर्वरत्नमयं यावत्प्रतितपनीय सुवर्णमय हैं आकाश और स्फटिक मणि के जैसे निर्मल है और यावत् प्रतिरूप हैं । इन बहुसम रमणीय भूमिभागों के बहुमध्यदेश में प्रत्येक बहुमध्यदेशभाग मणिपीठिकाओं से युक्त है प्रत्येक मणिपीठिका एक योजन की लम्बी चौडी है तथा इसकी चौडाई आधे योजन की हैं यह मणिपीठिका सर्वात्मना रत्नमयी है अच्छ-आकाश और स्फटिक मणि के जैसी निर्मल है यावतू प्रतिरूप है इन दोनों मणिपीठिकाओं के ऊपर प्रत्येक में सिंहासन है। यहां सिंहासनों के सम्बन्ध में वर्णन जैसा पहिले किया गया है। वैसा कर लेना चाहिए इन दोनों सिंहासनों पर ईहामृगों के चित्रों की रचना है यावत् पद्मलता के चित्रों की रचना है इन दोनों सिंहासनों में से प्रत्येक सिंहासन पर देवदूष्य रक्खा हुआ है यह देवदूष्य बिलकुल सफेद हैअतः इसकी सफेदाई शंख की सफेदाई जैसी, पानी की सफेदाई जैसी, रज की सफेदाई जैसी अमृत की सफेदाई जैसी, मथित फेन पुंज की सफेदाई जैसी, प्रतीत होती हैं यह सर्वात्मना रत्नमय है સર્વ પ્રકારે તપનીય સુવર્ણમય છે. આકાશ અને સ્ફટિક મણિના જે નિર્મળ છે. અને યાવત્ પ્રતિરૂપ છે. આ બહુ સમરમણીય ભૂમિભાગોના બહમધ્ય દેશ ભાગમાં દરેક બહુ મધ્ય દેશભાગ મણિપીઠિકાઓ થી યુક્ત છે. દરેક મણિ પીઠિકાએ એક જનની લંબાઈ પહેળાઈ વાળી છે. તથા તેને ઘેરા અર્ધા જનને છે. આ મણિપીઠિકા સર્વાત્મના રત્નમયી છે. “અચ્છ–આકાશ અને ફટિકમણિના જેવી નિર્મળ છે. યાવત પ્રતિરૂપ છે. આ બન્ને મણિપીઠિકાઓ ની ઉપર દરેકની ઉપર સિંહાસને છે. અહિયાં સિંહાસન સંબંધી વર્ણન જે પ્રમાણે પહેલાં કરવામાં આવેલ છે. એ જ પ્રમાણે કરી લેવું. આ બન્ને સિંહાસનની ઉપર ઈહિમૃગોના ચિત્રની રચના કરવામાં આવેલ છે. યાવત પઘલતાના ચિત્રોની રચના કરવામાં આવેલ છે. આ બન્ને સિંહાસનમાં દરેક સિંહાસનની ઉપર દેવદૂષ્ય વસ્ત્ર રાખવામાં આવેલ છે. આ દેવદૂષ્ય વસ્ત્ર એકદમ સફેદ છે. તેથી તેની ધવલતા શંખની સફેદાઈ જેવી મંથન કરવામાં જીવાભિગમસૂત્ર Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४१४ जीवाभिगमसूत्रे रूपम् तयोः खलु विजयदृष्ययोर्बहूमध्यदेशभागे वज्रमय अङ्कुशौ प्रज्ञप्तौ तयोर्वज्रमयोः अङ्गङ्कुशयोः मध्ये प्रत्येकं २ कुम्भिकामुक्तादाम प्रज्ञप्तम् तत्कुंभि कामुकादाम० अन्यैश्चतुर्भिः कुम्भिकादामभिस्तदर्धोच्च प्रमाणमात्रैः सर्वतः समन्तात् संपरिक्षिप्तं तानि खलु मुक्तादामानि तपनीयलंबु सगानि सुवर्णप्रतरमण्डितानि यावतिष्ठन्ति एवं क्रमेण प्रासादावतंसकवर्णनं भूमिभागवर्णनम् उल्लोकवर्णनं मणिपीठिकावर्णनं सिंहासनवर्णनं विजयष्यवर्णनम् अङ्कुशवर्णनं दामवर्णनं च कर्तव्यम् एतदभिप्रायेणैवाह - ' भूमिभागा उल्लोया' भूमिभागौउल्लोकौ तयोः प्रासादावतंसकयोः भूमिभागौ-उल्लोकौ च वर्णनीयौ तयो भूमिभागयोः 'दो जोयणाई मणिपेढियाओ' द्वे योजने आयामविष्कम्मेण मणियावत् प्रतिरूप है इन दोनों विजय दूष्यों के बहुमध्य भाग में दो वज्रमय अङ्कुश है इन वज्रमय अंकुशों के मध्य में से प्रत्येक मध्यभाग में कुम्भिका मुक्तादाम हैं। प्रत्येक कुंभिका मुक्तादाम जिनकी ऊंचाई का प्रमाण कुम्भिकादाम से आधा है चारों ओर से घिरा हुआ है ये मुक्तादाम तपनीय सुवर्ण के झूमकों से युक्त है । एवं सुवर्ण के प्रतरों से मण्डित हैं इस क्रम से प्रासादावतंसकों का भूमिभाग का, उल्लोक - छत का, और मणिपीठिकाओं का, सिंहासनों का, विजयदृष्यों का अङ्कुशों का और मुक्तादामों का वर्णन कर लेना चाहिये इसी अभिप्राय में सूत्रकार ने 'भूमिभागा, उल्लोया' उन दोनों प्रासादावतंसकों के भूमिभाग एवं उल्लोक वर्णनीय हैं ऐसा कहा है इन भूमिभागों की 'दो जोयणाई मणिपेडिया' मणिपीठिकाएं दो योजन આવેલ ફીણના ઢગલા જેવી અતિરમણીય જણાય છે. આ સિંહાસના સર્વાત્મના રત્નમય છે. યાવત્ પ્રતિરૂપ છે. આ બન્ને વિજય દૃષ્યના બહુમધ્યભાગમાં એ વજામય અ‘કુશા છે. એ વજ્રમય અંકુશાની મધ્યમાં એટલે કે દરેક અંકુશાના મધ્ય ભાગમાં ભિકા મુક્તાદામ છે. દરેક કુંભિકામુક્તાદામ ખીજી અનેક કુલિકામુક્તાદામાંથી કે જેની ઉંચાઇનું પ્રમાણુ ભિકાદામથી અધુ છે તેનાથી ચારે બાજુથી ઘેરાયેલ છે. આ મુક્તાદામ તપનીય સેાનાના ઝુમકાએથી યુક્ત છે. તથા સેનાના પ્રતરાથી સુથેભિત છે. આ ક્રમથી પ્રાસાદાવત...સકેાનુ ભૂમિભાગાનું ઉલ્લેાક-છતનું અને મણિપીઠિકાઓનું સિહાસનેાનુ વિજય દૃષ્યાનુ' અંકુશાનુ અને મુક્તાદામાનું વર્ણન કરી લેવુ જોઇએ. આ હેતુથી सूत्रठारे 'भूमिभागा उल्लोया' मे मे आसाहावतंसना लूभिलाग अने ઉલ્લેાકેાનુ વર્ણન કરી લેવું એમ કહેલ છે.-એ ભૂમિભાગેાની દ્દો ગોયનારૂં मणिपेढिया' मे योजननी संगाई यहोणार वाजी भडिपीडिया छे. मे मि જીવાભિગમસૂત્ર Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.७४ यमकपर्वतनामादिकनिरूपणम् ४१५ पीठिकाः प्रज्ञप्ताः । मणिपीठिकाया वर्णनं पूर्ववदेव कर्तव्यम् । 'वरसीहासणा' मणिपीठिकाया प्रत्येकं २ वरसिंहासनं प्रज्ञप्तम् 'सपरिवारा' सपरिवार भद्रासनसहितं वर्णनीयम् । 'जाव जमगा चिट्ठति' यावद् यमकौ देवौ तत्र तिष्ठत इति । तयोः सिंहासनयोः प्रत्सकं २ उत्तरपूर्वस्यां दिशि यमकदेवयोर्यमकादि स्वामिनो देवयोः प्रत्येकं २ चतुर्णा सामानिकसहस्राणां योग्यानि चत्वारि भद्रासनसहस्राणि प्रज्ञप्तानि एवंक्रमेणाऽत्र सिंहासनपरिवारो वक्तव्यो यथा-पूर्व विजयदेवस्य निरूपितम् तयोः प्रासादावतंसकयो रुपरि प्रत्येकं २ उपरि अष्टावष्टौ स्वस्तिकादीनि मङ्गलकानि ध्वजाछत्रातिच्छत्राण्यपि वक्तव्यानि एतत्सर्वमपि विजयदेव प्रकरणवदेव वर्णनीयं ज्ञातव्यंचेति । सम्प्रति नामनिबन्धनं पिपृच्छिषु राह - 'से केणद्वेणं भंते एवं वुच्चई' तत्केनार्थेन भदन्त ! एव मुच्यते, 'जमगा पच्चया जमगा पव्वया' यमकौ पर्वतौ यमको पर्वतौ-इति प्रश्ने भगवानाह-'गोयमा' की लम्बी चौडी है मणिपीठिका का वर्णन पूर्व के जैसा ही है । प्रत्येक मणिपीठिका पर सपरिवार-भद्रसिंहासन सहित-सिंहासन है । यावत् दो यमक नामके देव उन पर वैठते हैं। इन प्रत्येक सिंहासनों की उत्तर और पूर्वदिशा में दोनों यमक देवों के चार हजार सामानिक देवों के चार हजार भद्रासन और है विजय देव के प्रकरण में जिस प्रकार से पहिले सिंहासन परिवार का वर्णन किया गया है-वैसा ही उसका वर्णन यहां पर भी कर लेना चाहिये अर्थात् यहां इन दोनों प्रासादावतंसकों के ऊपर आठ आठ मंगल द्रव्य है। ध्वजाएं हैं छत्रातिछत्र है । ऐसा सब वर्णन यहां करने योग्य है । ‘से केणटेणं भंते ! एवं बुच्चइ जमगा पव्वया जमगा पच्वया' हे भदन्त ! इनको यमक पर्वत किस कारण से कहा गया है । इस के उत्तर में प्रभु कहते પીઠિકાનું વર્ણન પહેલાના વર્ણન પ્રમાણે છે. દરેક મણિપીઠિકાની ઉપર સપ. રિવાર-ભદ્રસિંહાસનની સહિત સિંહસન છે. યાવત્ બે યમક નામના દેવ તેના પર બેસે છે. એ દરેક સિંહાસનેની ઉત્તર અને પૂર્વ દિશાએ બને યમક દેના ચાર હજાર સામાનિક દેના ચાર હજાર ભદ્રાસને છે. વિજય દેવના પ્રકરણમાં જે પ્રમાણે પહેલા સિંહાસનેના પરિવારનું વર્ણન કરવામાં આવેલ છે એજ પ્રમાણેનું વર્ણન અહીંયાં પણ કરી લેવું જોઈએ. અર્થાત્ અહિંયાં એ બને પ્રાસાદાવતંસકોની ઉપર આઠ આઠ મંગલ દ્રવ્ય છે. ધજાઓ છે. અને છત્રાતિ छत्र। छ. २॥ प्रभानु सघणु वन महीं ४ . 'से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ जमगपव्वया जमगपव्वया' है मगवन मा यम ५ तानु यम पति જીવાભિગમસૂત્ર Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४१६ जीवाभिगमसूत्रे गौतम ? ' जमसु णं पव्वएसु' यमकयोः खलु पर्वतयोः 'तत्थ तत्थ देसे तहिं तहिं बहुओ खुड्डा खुडियाओ वावीओ जाव बिलपतियाओ तासु णं' तत्र तत्र देशे तत्र तत्र बहूबयः क्षुल्लकक्षुल्लिका वाप्यो यावद् बिलपतयः, 'तासु खलु खुड्डाखुडियासु जाव सयसहस्सपत्ताइ' क्षुल्लक - क्षुल्लिकासु वापीषु सरःसु जाव बिलपतियासु बहूई उप्पलाई ' सरपङ्क्तिषु बिलेषु बिलपंक्तिकासु उत्पलानि पद्मानि कुमुदानि कमलानि पुण्डरोकाणि महापुण्डरीकाणि शतपत्राणि सहस्रपत्राणि, 'जमगप्पभाई' यमकप्रभाणि - यमकाः पक्षिविशोषा स्तत्कान्ती नीत्यर्थः तदेवाह - 'जमगवण्णाई' यमकवर्णानि 'जमगाय एत्थ दो देवा' अत्र यमकनामानौ द्वौ देवौ स्तः 'महड़िया' जाव पलिओवमट्टिईया परिवसंति' तत्र तत्र यमकपर्वतयोः स्वामिनौ द्वौ देवौ महर्द्धिकौ महाद्युतिकौ महायशसौ महासौ ख्यौ महानुभागौ पल्योपमस्थितिको परिवसतः । 'तेणं तत्थ पत्तेयं २' तौ यमकहैं - 'गोयमा ? जमगेसु णं पव्वएस खुड्डा खुड्डियासु जाव सहस्सपत्ताई' हे गौतम! यमकपर्वतों पर जो छोटी छोटी वापिकाएं हैं, तालाव हैं, तालाव पक्तियां हैं विले हैं, बिलपंक्तियां हैं उनमें सब में - ' उप्पलाई जाव सहस्सपत्ताई' अनेक उत्पल हैं, पद्म हैं, कुमुद हैं, कमल हैं, पुण्डरीक है, महापुण्डरीक है, शतपत्र हैं और सहस्रपत्र हैं 'जमगप्प भाई' इनकी प्रभा पक्षियों की प्रभा जैसी है यहां यमक शब्द का अर्थ पक्षि विशेष है । 'जमगवण्णाई' और इनका वर्ण भी यमकके वर्ण जैसा ही है 'जमगाय एत्थ दो देवा' यहां पर यमक नामके दो देव रहते हैं। 'जाब महिडिया' ये परिवार विमान आदि रूप महती ऋद्धि वाले हैं। महाद्युति और महायश वाले हैं । महासुखशाली और महाप्रभाव - એ પ્રમાણેનું નામ શા કારણથી કહેવામાં આવેલ છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં अनुश्री छे - 'गोयमा ! जमगेसु णं पव्वएस खुड्डाखुडिडयासु जाव सहस् पत्ताई' हे गौतम! यम पर्वतानी उपर ने नानी नानी वावडीयो छे तजावे। छे; तसाच पंक्तियो छे मिले। छे. मिसतिया छे, ते धामां 'उप्पलाई जाव सहरसपत्ताई' ने उत्पोछे, पद्मो छे; कुभुो छे; उभा छे, पुंडरी छे; शतपत्रो छे, भने सहस्रपत्र छे. 'जमगपभाई' तेनी प्रभा पक्षियोनी प्रला नेवी छे. महियां यम शब्दनो अर्थ पक्षि मे प्रभानो छे. 'जमग वण्णाइ' तेनु वर्षान पशु यभाना वार्जुन भेवु छे. 'जमगाय एत्थ दो देवा' अहींया यभः नाभना मे देवेो निवास उरे छे. 'जाव महिइडिया' तेथे परिવાર વિમાન વિગેરે પ્રકારની મહાન્ ઋદ્ધિથી યુક્ત છે. મહાદ્યુતિવાળા છે અને મહાયશવાળા છે. મહાસુખશાળી અને મહાપ્રભાવશાળી છે. તેઓની સ્થિતિ જીવાભિગમસૂત્ર Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.७४ यमकपर्वतनामादिकनिरूपणम् ४१७ देवौ प्रत्येकं २ तत्र 'चउण्हं सामाणियसाहस्सीणं जावजमगाणपव्ययाणं'-चतुर्णा सामानिक सहस्राणां चतसृणां तदग्रमहिषीणां सपरिवाराणां तिसृणां आभ्यन्तर मध्यमबाह्यरूपाणां यथाक्रममष्टादश द्वादशदेवसहस्रसंख्यकानां पर्षदां सप्तानीकानां सप्तनीकाधिपतीनां षोडशात्मरक्षकदेवसहस्राणां यमकयोः पर्वतयोः-स्वस्वयमकस्यः पर्वतस्य 'जमगाणरायहाणीणं' यमकयोः राजधान्योः स्व स्वयमकाभिधानराजधान्याः अण्णेसिं च बहूणं वाणमंतराणं देवाणं देवीणय' अन्येषां च बहूनां वानव्यन्तरदेवानां देवीनां च 'आहेवच्चं जाव करेमाणा पालेमाणा विहरंति' आधिपत्यं-स्वामित्वं भर्तृत्वं पौरपत्य माज्ञेश्वरसेनापत्यं कुर्वन्तौ पालयन्तौ विहरतः। ततो यमका यमकवर्णोत्पलादियोगात् यमकाभिधदेवस्वामिकत्वाच्च तौ यमकपर्वतौ कथ्येते एतदेवाऽऽह-‘से तेणटेणं गोयमा एवं० 'जमगपव्वया २' शाली हैं। एक पल्योपम की इनकी स्थिति है 'ते तत्थ पत्तेयं २' ये प्रत्येक यमकदेव चार हजार सामानिक देवों के परिवार सहित चार अग्रमहिषियों के, आभ्यन्तर एवं वाह्य सभा के क्रमशः १८ हजार और १२ हजार देवों के, अपने २ पर्वतों के एवं अपनी-अपनी यमका नामकी राजधानियों के तथा 'अण्णेसिं च बहूणं वाणमंतराणं देवाणं देवीण य' और अनेक वानव्यन्तर देवों के एवं देवियों के 'आहेवच्चं जाव करेमाणा पालेमाणा विहरंति' आधिपत्य को, स्वामित्व को तथा भर्तृत्व, आदि को करते हुए एवं उनकी परिपालना करते हुए आनन्द से रहते हैं। इसलिये यमक के जैसे आकार से और यमक के जैसे वर्ण से युक्त होने के कारण, तथा यमक उत्पलादि के सम्बन्ध से और यमक नामक देवों के स्वामित्व के सम्बन्ध से इन पर्वतों को 'यमक' इस नाम से कहा है यही बात सूत्रकारने 'से तेणटेणं गोयमा ! एवं मे पक्ष्या५मनी छ. 'ते तत्थ पत्तेयं पत्तेयं' ते ६२४ यम । या२ १२ સામાનિક દેના પરિવાર સહિત ચાર હજાર અગ્રમહિષિ આભ્યન્તર અને બાહ્ય સભાના કમથી ૧૮ અઢાર હજાર અને બાર હજાર દેવના પોતપોતાના पवताना मन पातपातानी यम नामनी राथानीयोना तथा 'अण्णेसिं च बहूणं बाणमंतराणं देवाणं देवीणय' ilon [५] मने पानयन्त२ हेवोनु मने हेवियोनु 'आहेवचं जाव करेमाणा पालेमाणा विहरंति' मधिपतिपणाने स्वामीपणाने ભર્તૃત્વ વિગેરેને કરતા થકા તથા તેઓનું પાલણ પિષણ કરતા થકા આનંદ પૂર્વક રહે છે. તેથી યમકના જેવા આકારવાળા અને યમકના જેવા વર્ણવાળા હોવાથી તથા યમક ઉત્પલ વિગેરેના સંબંધથી તથા યમક નામના દેવના સ્વામીપણાના સંબંધથી એ પર્વતને “યમ” એ નામથી કહેલા છે, એ જ जी०५३ જીવાભિગમસૂત્ર Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४१८ जीवाभिगमसूत्रे तत्तेनाऽर्थेन गौतम ? एव मुच्यते यमकौ पर्वतौ २ इति यतोहि यमक शकुनि विशेषाकारौ यमकावधिष्ठितौ तस्मात् यमकौ पर्वता वितिख्यातिगतौ । 'अदुत्तरं चणं गोयमा ? गौतम ? द्वितीयश्चेदमुत्तरभू-'जाव णिच्चा' यमकयोः पर्वतयोः शाश्वतं नाम यमकौ प्रसिद्धौ यन्नकदापिनासीत्-यन्न कदापिन भभिष्यतियन कदापिन भवति अपि तु अभूदेव-भविष्यत्येव-भवत्येव-तस्मात् शाश्वतौअव्ययौ-अवस्थितौ नित्याविति । संप्रति यमकराजधानी पृच्छति 'कहिणं भंते !' कुत्र स्थाने खलु भदन्त ! 'जमगाणं देवाणं' यमकनाम्नो देवयोः सम्बन्धिन्यौ 'जमगाओ णाम रायहाणीओ' यमकाभिधीने राजधान्यौ 'पन्नत्ते' प्रज्ञप्ते इति प्रश्नः तत्राह भगवान्-'गोयमा' हे गौतम ? 'जमगाणं पचयाणं उत्तरे णं' यमक यमग पव्वया २' इस सूत्रपाठ द्वारा स्पष्ट की है 'अदुत्तरं च णं गोयमा हे गौतम ! इस विषय में दूसरा उत्तर ऐसा भी है 'जाव णिच्चा' इन यमक पर्वतों का शाश्वत नाम यमक ऐसा प्रसिद्ध है क्यों कि ये पर्वत पहिले कभी नहीं थे ऐसा नहीं है भविष्य में ये नहीं रहेंगे ऐसा भी नही है और वर्तमान में भी ये नही हैं ऐसा भी नही है क्योंकि त्रिकाल में इनका सत्व है-ये पहिले थे, भविष्य में रहेंगे और वर्तमान में भी हैं इसलिये ये शाश्वत है, व्ययरहित हैं और अवस्थित है इसीलिये ये नित्य हैं। 'कहि णं भंते ? जमगाणं देवाणं जमगाओ णाम रायहाणीओ' हे भदन्त ! यमक नाम के देवों की जो यमका नामकी दो राजधानियां हैं वे कहां पर हैं। इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! जमगाणं' पात सूत्र३ से तेणटेणं गोयमा ! एवं यमगपव्वया यमगपव्वया' 20 सूत्र 48 द्वारा स्पष्ट ४२८ छ. 'अदुत्तरं च णं गोयमा !' गौतम ! म समयमा मोन उत्तर सेवा पY छ 'जाव णिच्चा' से यम४ ५ तनुशवत नाम યમક એ પ્રમાણેનું પ્રસિદ્ધ છે. કેમકે એ પવત પહેલાં કયારેય ન હતા તેમ નથી. ભવિષ્યમાં તેઓ રહેશે નહીં તેમ પણ નથી અને વર્તમાનમાં પણ તેઓ નથી તેમ નથી. કેમકે ત્રણે કાળમાં તેમનું વિદ્યમાનપણું છે. તેઓ પહેલાં હતા. ભવિષ્યમાં રહેશે અને વર્તમાનમાં પણ છે જ. તેથી તેઓ શાશ્વત છે. વ્યય રહિત છે. અને અવસ્થિત છે. અને તેથી જ તેઓ નિત્ય જ છે. 'कहिणं भंते ! जमगाणं देवाणं जमगाओ नाम रायहाणीओ' मापन् યમક નામના દેવેની જે યમકા નામની રાજધાની છે, તે કયાં આવેલ છે ? मा प्रश्न उत्तरमा प्रसुश्री तेमाने ४९ छ -'गोयमा ! जमगाणं पव्वयाणं જીવાભિગમસૂત્ર Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.७४ यमकपर्वतनामादिकनिरूपणम् ४१९ पर्वतयोरुत्तरस्याम् 'तिरियमसंखेज्जे दीवसमुद्दे' वीइवइत्ता' तिर्यगसंख्येयान् द्वीपसमुद्रान् व्यतिबज्य 'अण्णमि जंबुद्दीवेदीवे' अन्यत्रस्थले जम्बुद्वीपनाम्नि द्वीपे 'वारसजोयणसहस्साईओगाहित्ता' द्वादशयोजनसहस्राण्यवगाह्य 'एत्थ णं जमगाणं देवाणं अत्रस्थाने यमकयोर्दैवयोः 'जमगाओ णाम रायहाणीओ पण्णत्ताओ यमकनामराजधान्यौ प्रज्ञप्ते 'वारसजोयणसहस्स' द्वादशयोजनसहस्र प्रमाणा सा यमकाभिधानाराजधानी विद्यते इति। 'जहा विजयस्स तहा जाव महडिया जमगा देवा जमगा देवा जमगा देवा' विजयस्य यथा राजधानी तथा यमकरॉजधान्याः वर्णनं कर्तव्यम् तत्र यमको देवौ महद्धिको महाद्युतिको महासौख्यौ महाबलौ महाभागौ अता यमको देवौ यमकौ देवौ इति ॥७४॥ सम्प्रति इद वक्तव्यता कथ्यते मूलम्-कहि णं भंते ! उत्तरकुराए कुराए नीलवंत दहे णामं दहे पन्नत्ते ? गोयमा ! जमगपव्वयाणं दाहिणणं अट्रचोत्तीसे पचयाणं उत्तरेणं' हे गौतम ! दोनों यमक पर्वतों की उत्तरदिशो में तिर्यग् असंख्यात द्वीप समुद्रों को उलङ्घन करके आगे आए हुए 'अण्णंमि जंबुद्दीवे दीवे' दूसरे जम्बूद्वीप में 'वारस जोयणसहस्साई ओगाहित्ता एत्थणं जमगाणं देवाणं जमगाओ णाम रायहाणीओ पण्णत्ताओ' १२ हजार योजन आगे जाने पर ठीक इसी स्थान में यमक देवों की यमका नामकी दो राजधानियां हैं । 'जहा विजयस्स तहा जाव महिड्डिया जमगा देवा जमगा देवा' विजय देव की राजधानी का वर्णन जैसा पहिले किया गया है वैसा ही वर्णन इस यमका राजधानी का है । यहां दो यमक देवों की दो राजधानियां कही गई हैं । अतः दो यमक देव इन दोनों के अधिपति हैं । ये देव महर्द्धिक आदि रूप पूर्वोक्त विशेषणों वाले हैं ॥७४॥ રહા હે ગૌતમ ! અને યમક પર્વતની ઉત્તર દિશામાં તિર્યમ્ અસંખ્યાત द्वीप समुद्रोन माणगीन माग माता 'बारस जोयणसहस्साई ओगाहित्ता एत्थ णं जमगाणं देवाणं जमगाओ णाम रायहाणीओ पण्णत्ताओ' १२ मा १२ યેજન આગળ જવાથી બરાબર એજ સ્થાનમાં ચમક દેવોની યમકા નામની २४थानीय छे. 'जहा विजयस्स तहा जाव महिढिया जमगा देवा जमगा देवा' પહેલાં જેમ વિજય દેવની રાજધાનીનું વર્ણન કરવામાં આવેલ છે એજ પ્રમાણેનું તમામ વર્ણ આ યમકારાજધાનીનું પણ સમજી લેવું. અહીયાં બે ચમક દેવની બે રાજધાની કહેવામાં આવેલ છે. તેથી બે ચમક દે એ બને નગરીના અધિપતિ છે. એ દેવે મહદ્ધિક વિગેરે પ્રકારના પૂર્વોક્ત તમામ પ્રકારના विशेष | वामा छ. ॥ सू. ७४ ॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४२० जीवाभिगमसूत्रे जोयणसते चत्तारि सत्तभागा जोयणस्स अबाहाए सीताए महाणईए बहुमज्झदेसभाए एत्थ णं उत्तरकुराए कुराए नीलवंतदहे नामं दहे पन्नत्ते उत्तर दक्षिणायए पाईण पाईणविच्छिन्ने एगं जोयणसहस्सं आयामेणं पंचजोयणसताई विखं. भेणं दस जोयणाई उव्वेहेणं अच्छे सण्हे रयतामए कूले चउ. कोणे समतीरे जाव पडिरूवे । उभओ पासिं दोण्हिय पउमवरवेइयाहिं वणसंडेहिं सव्वतो समंता संपरिक्खित्ते दोण्ह वि वण्णओ। नीलवंतस्स दहस्सणं दहस्स तत्थ २ जाव बहवे तीसोवाणपडिरूवगा पपणत्ता वण्णओ भाणियव्वो जाव तोरण ति । तस्स णं नीलबंतदहस्त णं दहस्स बहुमज्झदेसभाए एत्थ णं एगे महं पउमे पण्णत्ते जोयणं आयामविक्खंभेणं तंतिगुणं सविसेसं परिक्खेवेणं अद्धजोयणं बाहल्लेणं दस जोयणाई उव्वेहेणं दो कोसे ऊसिते जलंताओ सातिरेगाइं दसद्धजोयणाई सव्वग्गेणं पण्णत्ते। तस्स णं पउमस्स अयमेयारूवे वण्णा वासे पन्नत्ते तं जहा-वइरामया मूला रिट्ठामंते कंदे वेरुलियामए नाले वेरुलियामया बाहिरपत्ता जंबूणयमया अभितरपत्ता तवणिजमया केसरा कणगामई कणिया नानामणिमया पुक्खरत्थिभुगा ॥ सा णं कणिया अद्धजोयणं आयामविक्खंभेणं तंतिगुणं सविसेसं परिक्खेवेणं कोसं बाहल्लेणं सव्वप्पणा कणगमई अच्छा सहा जाव पडिरूवा। तीसे णं कणियाए उरि बहुसमरमणिज्जे देसभाए पण्णत्ते जाव मणिहिं । तस्स णं बहुसमरमणिज्जस्स भूमिभागस्स बहुमज्झदेसभाए एत्थ णं एगेमहं भवणे पण्णत्ते कोसं आयामेणं अद्धकोसं विक्खंभेणं देसूणं कोसं उड्डूं उच्चत्तेणं अणेगखंभसतसंनिविद्रं जाव वण्णओ तस्स णं भवणस्स तिदिसिं तओ दारा पन्नता पुरस्थिमेणं જીવાભિગમસૂત્ર Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३. उ. ३. सू. ७५ नीलवंतादिह दनिरूपणम् ४२१ दाहिणेणं उत्तरेणं तेणं द्वारा पंचधणुसयाई उडूं उच्चत्तेणं अड्डाइज्जाई धणुसयाई विक्खंभेणं तावतियं चेव पवेसेणं सेया वरणग भियागा जाव वणमालाउति ॥ तस्स णं भवणस्स अंतो बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पन्नत्ते से नामए आलिंगपुक्खरेति वा जाव मणीणं वण्णओ । तस्स णं बहुसमरमणि - जस्स भूमिभागस्स बहुमज्झदेसभाए एत्थ णं मणिपेढिया पन्ना पंचधणुसयाई आयामविक्खंभेणं अड्डाइज्जाई धणुसयाई बाहल्लेणं सव्वमणिमई । तीसे णं मणिपेढियाए उवरिं एत्थ णं एगे महं देवसयणिज्जे पन्नत्ते देवसयणिज्जस्स वण्णओ । से णं पउमे अपणेणं असतेणं तदद्धुच्चत्तप्पमाणमेत्ताणं पउमार्ण सव्वओ समता संपरिक्खित्ते । तेणं पउमा अद्धजोयणं आयामविवखंभेणं तं तिगुणं सविसेसं परिकखेवेणं कोसं बाहल्लेणं दसजोयणाई उच्वेहेणं कोसं उसिया जलंताओ साइरेगाई ते दसजोयणाई सव्वग्गेणं पण्णत्ताइं । तेसि णं पउमाणं अयमेयारूवे वण्णावासे पन्नत्ते तं जहा- वइरामया मूला जाव णाणामणिमया पुक्खरस्थिभुगा । ताओ णं कण्णियाओ कोसं आयामविक्खंभेणं तंतिगुणं सविसेसं परिकखेवेणं अद्धकोसं बाहल्लेणं सव्वकणगामईओ अच्छाओ जाव पडिरूपाओ । तासि णं कणियाणं उपि बहुसमरमणिज्जा भूमिभागा जाव मणीणं वण्णो गंधो फासो । तस्स णं पउमस्त अवरुत्तरेणं उत्तरपुरच्छिमेणं नीलवंतद्दहस्स कुमारस्स चउन्हं सामाणिय साहस्सीणं चत्तारि पउम साहस्सीओ पन्नत्ताओ एवं एतेणं सव्वो परिवारो नवरि पउमाणं भाणियव्वो । से णं पउमे अण्णेहिं तिहिं पउमवरपरिकखेवेहिं सव्वओ समता संपरिक्खिते तं जहा- अमितरेणं मज्झिमेणं बाहिरएणं अभितर 1 જીવાભિગમસૂત્ર Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४२२ जीवाभिगमसूत्रे एणं पउमपरिक्खेवे बत्तीसं पउमसयसाहस्सीओ पण्णत्ताओ बाहिरएणं पउमपरिक्खेवे अडयालीसं पउमसयं मज्झिमएणं पउमपरिक्खेवे चत्तालीसं पउमसयसाहस्सीओ पन्नत्ताओ एवामेव सपुत्वावरेणं एगा पउमकोडी बीसं च पउम सत. सहस्सा भवंतीति मक्खाया ॥ से केणट्रेणं भंते! एयं वुच्चइ नीलवंत दहे-दहे ? गोयमा! नीलबंतदहेणं तत्थ तत्थ जाई उप्पलाइं जाव सतसहस्सपत्ताइं नीलबंतप्पभाई नीलवंत दह कुमारेय० सो चेव गमोजाव नीलवंत दहे नीलवंत दहे।सू०७५॥ छाया-कुत्र खलु भदन्त ! उत्तद कुरुषु कुरुषु नीलवद्हूदो नाम हूदः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! यमकपर्वतयोदक्षिणेन अष्टचतुस्त्रिंशद् योजनशतानि चतुरश्च सप्तभागान् योजनस्याऽबाधया सीताया महानद्याः बहुमध्यदेशभागे अत्र खलु उत्तरकुरुषु -कुरुषु नीलवद् इदो नाम हृदः प्रज्ञप्तः उत्तरदक्षिणायतः प्राचीनप्रतीचीनविस्तीर्णः एक योजनसहस्रमायामेन पंचयोजनशतानि विष्कम्भेण दशयोजनानि उद्वेधेन अच्छः श्लक्ष्णः रजतमयकूलः चतुष्कोणः समतीरो यावत्प्रतिरूपः उभयोः पार्श्वयो भ्यां च पद्मवरवेदिकाभ्यां वनषण्डाभ्यां सर्वतः समन्तात्संपरिक्षिप्तः द्वयोरपि वर्णकः । नीलवद् हृदस्य खलु हदस्य तत्र तत्र यावत् बहूनि त्रिसोपा न प्रतिरूपकाणि प्रज्ञप्तानि वर्णको भणितव्यो यावत्तोरणमिति । तस्य खलु नीलवद् हृदस्य खलु हृदस्य बहुमध्यदेशभागे अत्र खलु महत्पमं प्रज्ञप्तम् योजनमायामविष्कम्भेण तत् त्रिगुणितं सविशेष परिक्षेपेण-अर्धयोजनं बाहल्येन दशयोजनानि उद्वेधेन द्वौ क्रोशौ उच्छ्रितं जलान्तात् सातिरेकाणि दशार्धयोजनानि सर्वाग्रेण प्रज्ञप्तानि तस्य खलु पद्मस्याऽयमेताद्रूपो वर्णावासः प्रज्ञप्तः तद्यथा-वज्रमयं मूलं रिष्मयः कन्दः वैडूर्यमयो नालः वैडूर्यमयानि बाह्यपत्राणिजांबूनदमयानि आभ्यन्तरपत्राणि तपनीयमयानि केसराणि कनकमयी कर्णिका नाना मणिमयी पुष्करस्थिबुका सा खल कर्णिकाऽर्धयोजनमायामविष्कम्भेण तत त्रिगुणितं सविशेष परिक्षेपेण-कोशं बाहल्येन सर्वात्मना कनकमयी-अच्छा श्लक्ष्णा-यावत्प्रतिरूपा । तस्याः खलु कर्णिकायाः उपरि बहुसमरमणीयोदेशभागः प्रज्ञप्तः यावन्मणिभिः । तस्य खलु बहुसमरमणीयस्य भूमिभागस्य बहुदेशमध्यभागे अत्र खलु एकं महद् भवनं प्रज्ञप्तम् क्रोशमायामेनार्धक्रोशंविष्कम्भेण देशोनं क्रोशमूर्ध्व मुच्चैस्त्वेनाऽनेकस्तम्भशतसन्निविष्टं यावद् वर्णकः तस्य खलु भवनस्य त्रिदिशि त्रीणि द्वाराणि प्रज्ञप्तानि पूर्वेण दक्षिणेनो-तरेण, જીવાભિગમસૂત્ર Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.७५ नीलवंतादिहृदनिरूपणम् ४२३ तानि खलु द्वाराणि पश्चधनुः शतानि ऊर्ध्वमुच्चैस्त्वेन अर्धतृतीयानि धनुः शतानि विष्कम्भेण तावदेव च प्रवेशेन-श्वेतानि वरकनकस्तूपिकाकानि यावद् वनमाला-इति । तस्य खलु भवनस्यान्तबहुसमरमणीयो भूमिभागः प्रज्ञप्तः स यथा नामक आलिङ्गपुष्करमिति वा यावन्मणीनां वर्णकः । तस्य खलु बहुसमरमणीयस्य भूमिभागस्य बहुमध्यदेशभागे अत्र खलु मणिपीठिका प्रज्ञप्ता पश्च धनुः शतानि आयामविष्कम्भेण अर्धतृतीयानि धनुः शतानि बाहल्येन सर्वमणिमयी । तस्याः खलु मणिपीठिकाया उपरि अत्र खल्वेकं महदेवशयनीयं प्रज्ञप्तम् देवशयनीयस्य वर्णकः। तत्खलु पद्म मन्येनाऽष्टशतेन तदर्थोच्चत्व प्रमाणमात्राणां पद्मानां सर्वतः समन्तात् संपरिक्षिप्तम् । तानि खलु पद्मानि अर्धयोजनमायामविष्कम्भेण तत्त्रिगुणितं सविशेष परिक्षेपेण क्रोशं बाहल्येन दशयोजनानि उद्वेधेन क्रोशमुच्छ्रितानि जलान्तात् सातिरेकाणि तानि दशयोजनानि सर्वांग्रेण प्रज्ञप्तानि । तेषां खलु पद्मानामयमेतद्रूपो वर्णावासः प्रज्ञप्तः तद्यथा-वनमयानि मूलानि यावन्नानामणिमयी पुष्करस्थिबुका ताः खलु कणिकाः क्रोशमायामविष्कम्भेण तत् त्रिगुणितं सविशेष परिक्षेपेण अर्धक्रोशं बाहल्येन सर्वकनकमयी-अच्छा यावत्प्रतिरूपा । तासां खलु कणिकानामुपरि बहुसमरमणीया भूमिभागा यावन्मणीनां वर्णों गन्धः स्पर्शः तस्य खलु पद्मस्याऽपरोत्तरे णोत्तरपूर्वेण नीलवद् इदस्य कुमारस्य चतुर्णा सामानिकसहस्राणां चत्वारि पद्मसहस्राणि प्रज्ञप्तानि एवमेतेन सर्वः परिवारः । नवरं पद्मानां भणितव्यः । तत् खलु पद्मम यैत्रिभिः पद्मवरपरिक्षेपैः सर्वतः समंतात्संपरिक्षिप्तम् तद्यथाआभ्यन्तरेण-मध्येन बाह्येन आभ्यन्तरेण खलु पद्मपरिक्षेपे-द्वात्रिंशत्पद्मशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि माध्यमिके खलु पद्मपरिक्षेपे चतुश्चत्वारिंशत्पद्मशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि । एवमेव सपूर्वापरेणैका पद्मकोटिः विंशतिश्च पद्मशतसहस्राणि भवन्तीत्याख्यातम् । तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते नीलवद् हृदो ह्रदः ? गौतम ! नीलवद इदे खलु तत्र तत्र यानि उत्पलानि यावत् शतसहस्रपत्राणि नोलवत्प्रभाणि नीलबद्हूदकुमारश्च० स एव गमो यावत् नीलवद्हूद इति ॥७५।। टीका 'कहिणं भंते !' कुत्र खलु भदन्त ? 'उत्तरकुराए कुराए' उत्तरकुरुषु 'कहि णं भंते उत्तरकुराए' इत्यादि । टीकार्थ- हद वक्तव्यता में गौतम स्वामीने प्रभु से ऐसा पूछा है'कहि गं भंते ! उत्तरकुराए कुराए नीलवंतद्दहे णामं दहे पण्णत्ते' हे 'कहिणं भंते ! उत्तर कुराए' त्यादि ટીકાર્થ– આ હદ સંબંધી કથનમાં શ્રી ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને એવું पूछयुछे -'कहिणं भंते ! उत्तरकुराए कुराए नीलवंतद्दहे णामं दहे पण्णत्ते' उत्तर જીવાભિગમસૂત્ર Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४२४ जीवाभिगमसूत्रे कुरुषु 'नील तणामं दहे पन्नत्ते' नीलवद्हदो नाम हृदः प्रथितः प्रश्नः ? भगवानाह - ' गोयमा ' गौतम ? 'जमगपव्वयाणं' यमकनामपर्वतयोः 'दाहिपेणं' दक्षिणेन चरमान्ताद्दक्षिणाभिमुखम् ' अट्ठचोत्ती से जोयणसते चत्तारि सत्तभागा' अष्टौ चतुस्त्रिंशानि चतुस्त्रिंशदधिकानि योजनशतानि चतुरथ सप्तभागान् 'जोयणस्स अवाहाए' योजनस्याऽबाधयाऽपान्तराले मुक्त्वाऽत्रान्तराले 'सीताए महाणईए' शीताया महानद्याः बहुमज्झदेसभाए' बहुमध्यदेशभागे, 'एत्थ णं उत्तरकुराए कुराए' अत्र खलूत्तरकुरुषु कुरुषु 'नीलवंतदहे णामं दहे' पण्णत्ते' नीलवंत हदो नाम हृदः प्रज्ञप्तः कथितः स च हूदः किं विशिष्ट स्तत्राह 'उत्तरदक्खिणायए' उत्तरदक्षिणायतः उत्तरदक्षिणाभ्यामवयवाभ्यां दीर्घः 'पाईण पडीणविच्छिन्ने' प्राचीन प्रतीचीनविस्तीर्णः पूर्वपश्चिमावयवाभ्यां विस्तीर्णः पृथुल: 'एगं जोयणसहस्सं आया मेणं' एकं योनसहस्रमायामेन दैर्येण 'पंच जोयणसयाई विक्खंभेणं' पञ्चयोजनशतानि विष्कम्भेण विस्तारेण 'दसजोयणाई उच्वेहेणं दशयोजनान्युद्वेधेन - अन्तरमवगाहनेन, अच्छे सहे रययामए कूले ' अच्छः स्फटिकवन्निर्मल प्रदेशः श्लक्ष्णः चिकण पुल निर्मापित बहिर्भागः भदन्त ! उत्तरकुरु क्षेत्र में नीलवंत नामका हूद कहां पर कहा गया है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - हे गौतम! दोनों यमक पर्वतों की दक्षिण दिशा से 'अट्ठ चौती से जोयणसये चत्तारि सत्तभागे' ८३४३ योजन दूर सीता महानदी के बहुमध्य देश में उत्तरकुरु का नीलवन्त नामका इद कहा गया है 'उत्तरदक्खिणायए पाइणपडीणविच्छिण्णे' यह उत्तर दक्षिण तक लम्बा है और पूर्व-पश्चिम तक चौडा है 'एक्कं जोयणसहस्सं आयामेणं पंचजोयणसयाई विक्खंभेणं दसजोयणाई उच्चहेणं अच्छे सहे रययामए कूले' यह एक हजार योजन का लम्बा और पांच सौ योजन का चौडा है एवं १० योजन का गहरा है आकाश और स्फटिक मणि के जैसा निर्मल है चिकना है इसके किनारे चांदी के वने કુરૂક્ષેત્રમાં નીલવંત નામનું હ્રદ કયાં આગળ આવેલ છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે હે ગૌતમ ! અને યમક પતાની દક્ષિણ દિશાથી ‘g चोत्तीसे जोयणसए चत्तारिसत्तभागे' ८३४ है आसो यात्रीस सातिया यार યેાજન દૂર સીતા નામની મહા નદી બહુમધ્ય દેશભાગમાં ઉત્તરકુરૂનું નીલ. पंत नाम कुछ डेस छे. 'उत्तर दक्खिणायए पाईण पडीणविच्छिन्ने' से उत्तर दक्षिण सुधी सांगु छे भने पूर्व पश्चिम सुधी होणु छे. 'एक्के जोयणसहस्सं आया मिणं पंच जोयणसयाई विक्खंभेणं दस जोयणाई उव्वेहेणं अच्छे सहे रययामएकूले' से मे४ डलर योजनांमने पांयसो योजन પહેાળુ છે, અને ૧૦ દસ યેાજન ઉડુ છે, આકાશ અને સ્ફટિક મણિના જેવું જીવાભિગમસૂત્ર Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.७५ नीलवंतादिहृदनिरूपणम् ___ ४२५ तथा रजतमयकूलः रजतमयं-रूप्यमयं कूलं यस्य स रजतमयकूलः इत्यादि सर्वमपि विशेषणं जगत्युपरि वाप्यादिवत् तावद् वक्तव्यं यावत् 'पडिहत्थ भमंत मच्छ कच्छप सउणमिहुणपरियरिए' प्रतिहस्त भ्रमन्मत्स्य कच्छपानेक शकुनिमिथुन परिचरितः इति विशेषणम् । पुनः कीदृशो हृदस्तत्राह-'चउकोणे' चतुष्कोणः 'समतीरे' समोऽविषमस्तीर स्तटो यस्य स समतीरः 'जाव पडिरूवे' यावत्प्रतिरूपः घृष्टो-मृष्टो-निर्मलो-निष्पङ्को-निष्कण्टकच्छायः सोद्योतः समरीचिका स प्रभः प्रासादीयो-दर्शनीयोऽभिरूपः प्रतिरूपः । 'उभो पासिं दोहिय पउमवरवेइयाहिं वणसंडेहिं सव्वतो समंता संपरिक्खित्ते' स नीलवन्नामा हूदः शीतायाः महानद्याः उभयोः पायो स्तटयोर्वहि विनिर्गतः स इदस्तथामूल: उभयो भ्यां पद्मवरवेदिकाभ्याम् एकस्मिन् पार्वे एका पद्मवरवेदिका-द्वितीय पार्वेऽपरा पद्म वरवेदिका, तथा-द्वाभ्यां वनषण्डाभ्याम् सर्वतः समन्तात्परिवेष्टितः, 'दोहवि वण्णओ' द्वयोः पद्मवरवेदिकायाः वनषण्डस्य च यथावहुए हैं। यावत् 'पडिहत्थभमंत मच्छकच्छपसउणिमिहुण परियरिए' इसमें मच्छकच्छप मगर विगेरे इधर के उधर से फिरते रहते हैं इस किनारों पर पक्षियों का जोडा बैठा रहता है इत्यादि सब विशेषण जैसे जगती के ऊपर वापी के वर्णन में कहे गए हैं वैसे ही वे सब विशेषण यहां पर भी कह लेना चाहिए हूद 'चउक्कोणे' यह चार कोनों वाला है 'समतीरे' समान तीर वाला है 'जाव पडिरूवे' यावत् प्रतिरूप हैं। यहां यावत् शब्द से 'घृष्टो, मृष्टो, निर्मलो, निष्पको, निष्कण्टकच्छायः, सोद्योतः, समरीचिकः, सप्रभः, प्रासादीयो, दर्शनीयोऽभिरूपः इन विशेषणों का ग्रहण हुआ है, 'उभयओ पासिं दोहिय पउमवरवेइयाहिं वणसंडेहिं सव्वतो समंता संपरिक्खित्ते' इसकी दोनों बाजू दो पद्मवर नि छ. यि छे. तेना नारा। यहीना मनेा छ. यावत् 'पडिहत्य भभंतमच्छकच्छपसउणिमिहुणपरियरिए' तेमा मांसामा भने यमाय तथा भार વિગેરે જીવ આમ તેમ ફરતા રહે છે. તેના કિનારાઓ પર પક્ષિયેના જોડલાઓ બેસી રહે છે. વિગેરે પ્રકારના તમામ વિશેષણો જે પ્રમાણે જગતીની ઉપરની વાવના વર્ણનમાં કહેલા છે. એ જ પ્રમાણેના તમામ વિશેષણો અહીંયાં પણ કહેવા જોઈએ. माह 'चउक्कोणे' यार मुष्णामावाणुछ. 'समतीरे' १२॥ नारापाणु छे. 'जाव पडिरूवे' यावत् प्रति३५ छ. २मडीयां यावत् १५४थी 'धृष्टो, मृष्टो, निर्मलो, निष्पंको निष्कंटकच्छायः सोद्योतः समरीचिकः सप्रभः प्रासादीयो दर्शनीयोऽभिरूपः' मा या विशेषणे। यह ४२॥4॥ छ. 'उभओ पासिं दोहिय पउमवरवेइयाहिं वणसंडेहिं सव्वओ समंता संपरिक्खित्ते' तेनी भन्ने मान्नु मे ५१२ वाय। जी० ५४ જીવાભિગમસૂત્ર Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४२६ जीवाभिगमसूत्रे द्वर्णनं यथा जगत्युपरिकृतं-कार्यम् । 'नीलवंतस्स दहस्स णं दहस्स' नीलवतो हृदस्य तत्थ 'तत्थ जाव बहवे तिसोवाणपडिरूवगा पण्णत्ता' तत्र तत्र देशे तस्य तस्स देशस्य बहूनि त्रिसोपानप्रतिरूपकाणि प्रज्ञप्तानि । 'वण्णओ भाणियव्यो जाव तोरणाणि' त्रिसोपानप्रतिरूपकाणां वर्णको भणितव्यो यावत् तोरणानाम् तथाहि-तेषां त्रिसोपानप्रतिरूपकाणा मयमेतावद् रूपो वर्णावासः प्रज्ञप्तः, तथा वज्रमया नेमा रिष्टमयानि प्रतिष्ठानानि, वैडूर्यमयाः स्तम्भाः, सुवर्ण रूप्यमयाः फलकाः, वनमयः सन्धिः, लोहिताक्षमय्यः सूच्यः नानामणिमया अवलंबनवाहाः, तेषां त्रिसोपानप्रतिरूपकाणां पुरतः प्रत्येकं २ तोरणानि तानि वैदिकाएं हैं । दो वनखण्ड हैं 'दोण्हवि वण्णओ' जिस प्रकार से पद्मवरवेदिका का और वनखण्ड का वर्णन जगति के वर्णन में किया गया है वैसा ही वर्णन इन दोनों का यहां पर भी कर लेना चाहिये 'तस्स णं नीलवंतदहस्सणं दहस्स तत्थ २ जाव वहवे तिसोवाण पडिरूवगा पण्णत्ता' इस नीलवंत हूद की त्रिसोपान पंक्तियां हैं और ये अनेक हैं और भिन्न २ जगह में हैं । 'वण्णओ भाणियन्वो जाव तोरणत्ति' इनका वर्णन यावत् तोरण सूत्र तक पूर्व में जैसा किया गया है वैसा ही यहां पर भी कर लेना चाहिये जैसे-इन त्रिसोपान प्रतिरूपकों की नीव वज्रमय है नीव के ऊपर भाग अरिष्ट रत्नमय हैं स्तम्भ वैडूर्यमय हैं फलक पटिया सुवर्णरूप्यमय हैं संधियां वज्रमय हैं लोहिताक्षमय सूची हैं, अनेक मणिमय अवलम्बन हैं, इन त्रिसोपान प्रतिरूपकों में के प्रत्येक त्रिसोपानक के आगे तोरण हैं ये तोरण छ. मे पन म छ. 'दोण्ह वि वण्णओ प्रमाणे ५१२ हनुमने વનખંડનું પહેલાં વર્ણન જગતીના વર્ણનમાં સારી રીતે કરવામાં આવેલ છે; એજ પ્રમાણેનું તમામ વર્ણન આ બને પદ્મવર વેદિકાઓનું અહીંયાં સમજી से. 'तस्सणं नीलवंतदहस्सणं दहस्स तत्थ तत्थ जाव बहवे तिसोवाणपडिरूवगा पण्णत्ता' २॥ नीसतनी से।पान ५तिय छे. अने ते अनेछ. मने मसा मसच्या छ. 'वण्णओ भाणियव्यो, जाव तोरणत्ति' तेनु पाणुन ચાવત્ રણના કથન પર્યન્તનું પહેલાં જે પ્રમાણે વર્ણવ્યું છે એ જ પ્રમાણેનું વર્ણન અહીયાં પણ કરી લેવું જેમકે–આ ત્રિપાન પ્રતિરૂપકેની નીવ–મૂલ ભાગ વજી મય છે. નીવની ઉપરનો ભાગ અરિષ્ટ રનમય છે. તેના સ્તંભે વૈર્યમય છે. ફલક-પાટિયા સેના અને રૂપાના છે. તેની સંધિ વામય છે. તેની સૂચિ લેહિતાક્ષ મય છે. અનેક મણિમય અવલંબને છે. આ ત્રિપાન પ્રતિરૂપકોમાંથી દરેક ત્રિપાન પ્રતિરૂપકની આગળ તેરણ છે. એ તરણે જીવાભિગમસૂત્ર Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू. ७५ नीलवंतादिहृदनिरूपणम् ____ ४२७ नानामणिमयानि नानामणिमयस्तम्भसंनिविष्टानि विविधमुक्तान्तरोपचितानि विविधतारारूपोपचितानि ईहामृग-ऋषभ-तुरग-नर-मकर-विहग व्याल किन्नर रुरु सरभ चमर कुंजर वनलता-पद्मलता भक्तिचित्राणि स्तम्भोद्गतवज्रवेदिकानि परिगताभिरामाणि विद्याधरयमल-युगल यन्त्रयुक्तानीवाचिः सहस्रमालनीयानि रूपकसहस्रकलितानि दीप्यमानानि देदीप्यमानानि चक्षुर्लोकनलेशानि शुभस्पर्शानि सश्रीकरूपाणि प्रासादिकानि । 'तस्स णं नीलवंतदहस्स णं दहस्स' तस्य नीलवद् इदस्य खलु हृदस्य 'बहुमज्झदेसभाए' बहुमध्यदेशभागे 'एत्थ णं एगे महं पउमे पन्नत्ते' एकं मह द्विशालं पद्मं प्रज्ञप्तम् तत् खलु कमलम्-'जोयणं आयामविक्खंभेणं' योजनमेकमायामविष्कम्भाभ्यामुभाभ्याम् 'तं तिगुणं सविसेसं परिक्खेवेणं' तदायामविष्कम्भापेक्ष्यया त्रिगुणितं सविशेष परिक्षेपेण (प्रदक्षिणवृत्त्या) अद्धजोयणं बाहल्ले णं' योजनार्ध बाहल्येन 'दसजोयणाई उव्वे हेणं' दशयोजनानि उद्वेधेनोच्चत्वेन 'दोकोसे उसिते जलंताओजलान्तात् जलस्थितिदेशतो द्वौ क्रोशौ ऊर्ध्व मुच्छ्रितम् 'साइरेगाई दसद्धजोयअनेक मणिमय हैं अनेक मणियों के स्तम्भों पर ये रखे हुए हैं अनेक प्रकार के भिन्नभीतियों से युक्त हैं । अनेक प्रकार के तारा रूपों से ये सहित हैं इत्यादि रूप से तोरणों का समस्त वर्णन 'प्रासादिक' पद तक कर लेना चाहिये इन समस्त शब्दों का अर्थ पीछे के पाठों में लिखा जा चुका है 'तस्स णं नीलवंतद्दहस्स णं दहस्स बहुमज्झ देसभाए एत्थ णं एगे महं पउमे पण्णत्ते' इस नीलवन्त इद के बहुमध्य भाग में एक विशाल पद्म है 'जोयणं आयामविक्खंभेणं' इस कमल की लम्बाई चौडाई १ योजन की है 'तं तिगुणं सविसेणं परिक्खेवेणं' इस की लंबाई चौडाई से कुछ अधिक तिगुनी हैं 'अद्धजोयणं वाहल्लेणं' मोटाई इसकी आधे योजन की है 'दसजोयणाई उध्वेहेणं' गहराई મણિમય છે. અનેક મણિના સ્તંભ પર તેને ઉભા રાખેલ છે. અનેક પ્રકારની જૂદી જૂદી ભીંતેથી તે યુક્ત છે. અનેક પ્રકારના તારા રૂપોથી તે યુક્ત છે. विगैरे प्र४२थी तोरणेनु सघ १ न 'प्रासादिका' से ५६ सुधि सभ से જોઈએ. એ બધાજ વિશેષણોનો અર્થ પહેલાના પાઠમાં કહેવામાં આવી ગયેલ छ. 'तस्स णं नीलवंतदहस्स बहुमज्झ देसभाए एगे महं पउमे पण्णत्ते' को नीत भागमध्यमाम मे विस ५५ छ. 'जोयणं आयामविक्खंभेणं' से पानीमा भने पहाणा मे योगननी छ. 'ते तिगुणं विक्खंभेणं' मा भवानी परिधि मा पाथी ४४४ पधारे त्रए ५० छ. 'अद्धजोयणं बाहल्लेणं तनी 1315 अर्धा योगननी छ. 'दस जोयणाई उब्बेहेणं' तेनी ४ જીવાભિગમસૂત્ર Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४२८ जीवाभिगमसूत्रे णाई सव्वग्गेणं पन्नत्ते' सर्वाग्रेण सातिरेकाणि दशार्धयोजनानि प्रज्ञप्तानि । 'तस्सणं पउमस्स अयमेयारूवे वण्णावासे पन्नत्ते' तस्य खलु पद्मस्याऽयं वक्ष्यमाणस्व. रूपो वर्णावासः वर्णनक्रमः प्रज्ञप्तः 'तं जहा' तद्यथा-'वइरामया मूला' पद्ममूलं वन्नरत्नमयम् 'रिट्ठामए कंदे' रिष्टरत्नमयः कन्दः 'वेरुलियामए नाले' वैडूर्यरत्नमयो नालः 'वेरुलिया मया बाहिरपत्ता' बाह्यपत्राणि पद्मानां वैडूर्यमयाणि'जंबणयमया अभितरपता जाम्बूनदो विशिष्टः स्वर्णजातौ तदाकाराण्यन्तः पत्राणि, 'तवणिजमया केसरा' केसराणि-कमलकिंजल्कानि कनकमयानि 'कणगामई कण्णिया' कनकमयी कर्णिका कमलस्य पुष्पपत्रकेसरान्तः स्थलम् 'नानामणिमया पुक्खरत्थिबुका' नानामणिमयी पुष्करस्थिबुका 'साणं कण्णिया अद्धजोयणं आयामविक्खंभेणं' सा खलु पुष्कर-कमल कर्णिकाऽर्धयोजनमायामविष्कम्भेण 'तं इस की दश योजन की है 'दोकोसे उसिते जलंतातो' जल से यह दो कोश ऊंचा उठा है 'सातिरेगाइं दसद्धजोयणाई सव्वग्गेणं पण्णत्ते' इस तरह यह कमल साधिक दश योजन का है। 'तस्स णं पउमस्स अयमेयाखवे वण्णवासे पण्णत्त इस पद्म का वर्णन इस प्रकार से कहा गया है 'वइरामया मूला' इसका मूल वज्ररत्नमय है 'रिट्ठामए कंदे' अरिष्ट रत्नमय इसका कन्द है 'वेरुलियामए नाले' वैडूर्य रत्नमय इस का नाल है 'वेरुलिया मया बाहिरपत्ता' वैडूर्य रत्नमय इसके बाहर के पत्ते हैं 'जंबूणयमया अभितरपत्ता' जंबूनद रत्नमय इसके भीतर के पत्र हैं 'तवणिजमया केसरा' इसके केसर पराग तपनीय सुवर्ण मय हैं 'कणगामई कणिया' कनकमय इसकी कर्णिका हैं 'नाणामणिमया पुक्खरत्थिया' अनेक मणियों की इसकी स्थिबुका है । 'सा णं कणिया अद्धजोयणं आयामविक्खंभेणं' यह कर्णिका लम्बाई चौडाई १० ४३५ योनी छे. 'दो कोसे उसिते जलंताओ' etथी मे मे सिखा या नीणेसा छे. 'सातिरेकाई दसद्धजोयणाई सव्वग्गेणं पण्णत्ते' २। रीते २॥ भर ४४४ थारे ४० याननु छ. 'तस्सणं पउमस्स अयमेयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते' २॥ ५मनु न २ प्रमाणे ४ामा मावस छे. 'वइरामया मूला' तेना भूस मा २त्नमय छ. रिद्वामए कंदे' (२टरत्नभय तेन। ४६ मा छे. 'वेरुलिया मए नाले' तेनु नास-3isी वैयरत्नमय छे. वेरुलिया मया बाहिरपत्ता' वैडूय २त्नभय पहा२ना पाना। छ. 'जंबूणयमया अभिंतरपत्ता' पूनमय तेन। २२।। २भएणीय पाना। छ. 'तवणिज्जमया केसरा' तेना श२-५२१ त५. नीय सुपर भय छे. 'कणगामई कणिया' तेनी ४जी नभय छे. 'नाणामणिमया पुक्खरत्थिबुका' तनी स्तिमु भने मणियोनी छे. 'सा णं कण्णिया अद्धजोयणं જીવાભિગમસૂત્ર Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३. उ. ३ सू. ७५ नीलवंतादिह दनिरूपणम् ४२९ तिगुणं सविसेसं परिक्खेवेणं' आयामतस्त्रिगुणमधिकं परिक्षेपेण 'कोसं बाहल्लेणं' पृथुत्वेन क्रोशमितम् 'सव्वपणा कणगमई' सर्वात्मना कनकनिर्मितेव 'अच्छासण्हा जाव पडिरुवा' अच्छा - श्लक्ष्णा - घृष्टा मृष्टा नीरजस्कनिर्मला निष्पङ्का निष्कण्टकच्छाया सप्रभा सोद्योता समरीचिका प्रासादीया दर्शनीयाऽभिरूपा - प्रतिरूपा । 'ती से णं कणियाए उवरिं बहुसमरमणिज्जे देसभाए पन्नते जाव मणिहिं' तस्याः पुष्कर कर्णिकायाः उपरि बहुसमरमणीयो देशभागो यावन्मणिभिः कथितः । अत्र भूमिभागवर्णनम् 'से जहा नामए' आलिंगपुक्खरे वा इत्यादि विजयराजधान्या उपरिकालयनस्येव तावद्वक्तव्यं यावन्मणीनां वर्ण गन्ध स्पर्शमें आयोजन की है 'तं तिगुणं सविसेसं परिक्खेवेणं कोसं बाहल्लेणं सव्वपणा कणगमइ अच्छा सण्हा जाव पडिवा' इसका परिक्षेपघिराव - लम्बाई-चौडाई की अपेक्षा कुछ अधिक तिगुना है एक कोश की इसकी मोटाई है यह सर्वात्मना कनकमयी है आकाश और स्फ टिक मणि के जैसी यह निर्मल है चिकनी है यावत् प्रतिरूप है यहां यावत् शब्द से घृष्ट मृष्ट आदि विशेषणों का संग्रह हुआ है 'तीसेणं कण्णियाए उवरि बहुसमरमणिज्जे देसभाए पन्नत्ते' इस कर्णिका के ऊपर बहुसम रमणीय भूमिभाग कहा गया है यह 'जाव मणीहिं' भूमिभाग यावत् मणियों से सुशोभित है। यहां भूमिभाग का वर्णन 'से जहानामए आलिङ्गपुक्खरे इवा' इत्यादि विशेषणों द्वारा विजय राजधानी के ऊपर के आलयन के वर्णन की तरह कर लेना चाहिये और यह वर्णन मणियों के वर्णन, गन्ध स्पर्श की वक्तव्यता की परिअयामविक्खंभेणं' या प्रणीनी संसार यहोणार अर्धा योनी छे 'तंतिगुणं सविसेसं परिक्खेवेणं कोसं बाहल्लेणं सव्वपणा कणगमइ अच्छा सण्हा जाव पडि - रूवा' तेन परिक्षेप घेराव संभा होणार ४२४४५ वधारे भ ગણું છે. એની જાડાઇ એક કેસની છે. એ સર્વ પ્રકારે કનકમય છે. આકાશ અને સ્ફટિક મણિના જેવી એ નિર્મળ છે. ચિકણી છે. યાવત પ્રતિરૂપ છે. अहीं यावत् शब्दथी घृष्ट, सृष्ट, विगेरे विशेषशोनो संग्रह थयो छे. 'तीसे णं कण्णियाए उवरि बहुसमरमणिज्जे देसभाए पण्णत्ते' मे अनी उपर हु समरमणीय लूभिलाग उडेल छे. 'जाव मणीहिं' या भूमिभाग यावत् मणियोथी सुशोलित छे. अहींयां लूभिलागनु वर्षान ' से जहानामए आलिंग पुक्खरेइवा' विगेरे विशेषणो द्वारा विन्याराज्धानीना उपरना यासायना વર્ણન પ્રમાણે કરી લેવું જોઇએ અને એ વર્ણન મણિયાના વન અને ગધ स्पर्शना उथननी सभाप्ति सुधीन गडीयां श्रह ४२ ले 'तस्स णं बहु જીવાભિગમસૂત્ર Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४३० जीवाभिगमसूत्रे नाना वक्तव्यता परिसमाप्तिः । ' तस्सणं बहुसमरमणिज्जस्स' कर्णिकोपरि विद्यमानस्य तस्य खलु बहुसमरमणीयस्य 'भूमिभागस्स बहुमज्झदेसभाए भूमिभागस्य बहुमज्झदेसभाएं बहुमध्यदेशभागे भूमिभागस्य 'एत्थ णं' अत्र स्थाने खलु 'एंगे महं भवणे पनते' महद्भवनमेकं प्रज्ञप्तम् । तद्भवनस्वरूपं दर्शयति-'कोसं आया मेणं अद्धकोसं विक्खभेणं' क्रोशमायामेन - क्रोशा विष्कम्भेण 'देस्रणं कोर्स उड्ढं उच्चतेणं' देशोनं क्रोशमूर्ध्वमुच्चैस्त्वेन 'अणेगखंभसतसंनिविद्वं 'जाव वण्णओ' तद्भवनमनेकशतस्तम्भैरुपेतम् अभ्युद्रत सुकृतवज्ञवेदिकं तोरण रचितशालमंजिकाकं सुश्लिष्टविशिष्टलष्टसंस्थितप्रशस्तवज्र विमलस्तम्भं मणिकनकरत्नवज्रोज्ज्वल बहुल बहुसमसुविभक्तचित्ररमणीयकुट्टिमतलम् ईहामृगऋषभ तुरगनरमकर विहग व्यालकिन्नररुरुसरभचमरकुंजरवनलता पद्मलता भक्तिचित्रम् स्तम्भोगतवजवेदिकापरिगताभिरामम् विद्याधरयमलयुगलयन्त्रसमाप्तिक ही यहां ग्रहण करना चाहिये 'तस्स णं बहुसमरमणिजस्स, भूमिभागस्स बहुमज्झदेसभाए' बहुसमरमणीय भूमिभाग के बहुदेशभाग में 'एत्थ णं एगं महं भवणे पन्नत्ते' एक विशाल भवन है। यह भवन 'कोसं आया मेणं अद्धकोसं विक्खंभेणं' लम्बाई में एक कोस का है और चौडाई में आधे कोश का है 'देसूणं कोर्स उडूं उच्चतेणं' इसकी ऊंचाई कुछ कम एक कोस की है । 'अणेग खंभसयसंनिवि सैकडों खंभों से यह युक्त हैं 'जाव वण्णओ' इस भवन के सम्बन्ध मे वर्णन 'अभ्युद्गतसुकृतवज्र वेदिकं, तोरणरचितशालभंजिका कं, सुश्लिष्टविशिष्टलष्ट संस्थितप्रशस्त वज्रविमलस्तम्भं, नानामणिकनक रत्न बज्रोज्वलबहुलबहुसमसुविभक्तचित्ररमणीयकुट्टिमतलम्, ईहामृगऋषभ तुरगनर मकर विहगव्यालकिन्नररुरुसर भचमरकुंजर बनलतापद्मलताभक्तिचित्रम्' इत्यादि पदों से लेकर 'दर्शनीयम्, अभिरूपम्, प्रति समरमणिज्जस्स भूमिभागस्स बहुमज्झदेसभाएं' असभरभणीय भूमिभागना हुँ मध्य देश लागमा 'एत्थणं एगं महं भवणे पण्णत्ते' मे विशाण लवन छे. मा लवननी 'कोसं आयामेणं अद्धकोसं यिक्खंभेणं' सजाई मेड असनी छे भने होणा अर्धा असनी छे. 'देसूणं कोर्स उड्ढ उच्चत्तेणं' तेनी या ४६५ ओछी थे। असनी छे. 'अणेगखंभसयसंनिविठ्ठ' से स्थलोथी से युक्त छे. 'जाव वण्णओ' मा लवन संबंधी वर्णन 'अभ्युद्गतं सुकृतवज्रवेदिकं, तोरणरचितशालभंजिकाक शुलिष्टविशिष्टलष्ट संस्थित प्रशस्त वज्र विमलस्तम्भं, नानामणिकनकरत्नवज्रोज्वलबहुलबहुसम सुविभक्तचित्ररमणीयकुट्टिमतवम्, ईहामूग ऋषभतुरंग नर मकर विहग व्यालकिन्नर रूरू सरभ चमर कुंजर वनलता पद्मलता જીવાભિગમસૂત્ર Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.७५ नीलवंतादिहृदनिरूपणम् युक्तमिवार्चिः सहस्रमालिनं रूपकसहस्रकलितं दीप्यमानं देदीप्यमानं चक्षुर्लोकम् लेशम, शुभस्पर्श मङ्गलकारी स्पर्शजनकम् सश्रीकरूपं काश्चनमणिरत्नस्तूपिकाकम् नानाविध पंचवर्णघण्टापताकाऽतिपताकमाण्डितशिखरं लाउल्लोइयमहितं गोशीर्षरक्तचन्दनदर्दरदत्तपञ्चाङ्गुलितलम् उपचित चन्दनकलशम् चन्दनघटमुक्ततोरणप्रतिद्वारदेशभागम् आसक्तोत्सतविपुलवृत्तवग्घारितमाल्यदामक लापं पंचवर्ण सरससुरभिमुक्तपुष्पपुञ्जोपचारकलितं कालागुरुप्रवरकुन्दुरुष्कतुरुष्क धूपमघमघायमानगन्धोद्धृताभिरामं सुगन्धवरगन्धं गन्धवर्तिभूतम् अप्सरोगणसंघ संविकीर्णम् दिव्यत्रुटितमधुरशब्दसंप्रणादितम् सर्वरत्नमयमच्छं इलक्ष्णं निर्मलं नीरजस्कं निष्पy निष्कण्टकच्छायं सप्रभं समरीचिकं सोयोतं प्रासादिकं दर्शनीय मभिरूपं प्रतिरूपम् एतत्पर्यन्तं भवनवर्णनम् । 'तस्स णं भवणस्स तिदिसिं तओ दारा पन्नत्ता' यथावर्णितस्य तस्य भवनस्य त्रिदिशि एकैकस्यामेकैकद्वार भावेन त्रीणि द्वाराणि प्रज्ञप्तानि तथाहि-'पुरथिमेणं-दाहिणेणं उत्तरेणं' पूर्व दक्षिणोत्तरासु दिक्षु-प्रत्येकत्रैकतया त्रीणि द्वाराणि । 'ते णं दारा पंच धणुसयाई उड्ढं उच्च तेणं' पञ्च धनुः शतानि तानि द्वाराणि खलु ऊर्ध्वमुच्चैस्त्वेन 'अडाइज्ज धणुसताइं विक्खंभेणं' अर्धतृतीयानि धनुषां शतानि सार्धद्वे धनुश्शते विष्कम्भेण 'तावतियं चेव पवेसेणं' तावत्प्रमाणं अर्धतृतीय धनु शतान्येव प्रवेशेरूपम्' इन अन्तिम पदों तक यहां किया गया है सो कर लेना चाहिये इन समस्त पदों का अर्थ यथा स्थान लिखा जा चुका है 'तस्स णं भवणस्स तिदिसिं' इस भवन की तीन दिशाओं में 'तओ दारा पन्नत्ता' तीन दरवाजे हैं जो इस प्रकार से है 'पुरथिमेणं दाहिणेणं उत्तरेणं' पूर्वदिशा में एक दरवाजा है दक्षिण दिशा में एक दरवाजा है और उत्तर दिशा में एक दरवाजा है 'ते णं दारा पंचधणुसयाइं उर्दू उच्च तेणं' ये दरवाजे पांच सौ धनुष के ऊंचे हैं एक एक दरवाजे की यह ऊंचाइ जाननी चाहिये 'अडाइज्जं धणुसताई विक्खंभेणं' और २५० भक्तिचित्रम्' त्या पोथी छन. 'दर्शनीयम् अभिरूपम् प्रतिरूपम्' 41 छ। પદ સુધી અહીંયાં કહેલ છે. તે સમજી લેવું. આ સઘળા પદો ગ્ય અર્થ सभामा मापी गये छ. 'तस्स णं भवणस्स तिदिसिं' २0 मवननी त्र) हिशायामा 'तओ दारा पण्णत्ता' ण ४२वान। छ. मा प्रमाणे छे. 'पुरथिमेणं दाहिणणं उत्तरेणं' पूर्व दिशामा ४ ४२वागत छ. क्षिण दिशामा मेर ४२वान छे. अने उत्तर दिशामा मे ४२वान छे. 'तेणं दारा पंच धणुसयाई उडूढं उच्चत्तेणं' ये ४२वायो ५०० पांयसे। धनुष या छ । या ४ ४ ४२वानी समन्वी 'अड्ढाइज्जं धणुसयाई विक्खंभेणं' भने જીવાભિગમસૂત્ર Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४३२ जीवाभिगमसूत्रे नाऽन्तराऽवगाहनेन 'सेया वरकनगथूभियागा जाव वणमालाउत्ति' श्वेतानि वरकनकस्तूपिकाकानि ईहामृगषभतुरगनरमकरविहगव्यालकिनररुरुसरभचमर कुञ्जरवनलता पद्मलता भक्तिचित्राणि स्तम्भगतवज्रवेदिकायुक्तानि अतोऽभिरामाणि विद्याधरयमलयुगल यन्त्र युक्तानिवार्चिः सहस्रमालनीयानि रूपकसहस्रकलितानि दीप्यमानानि देदीप्यमानानि चक्षुलो कितले शानि शुभस्पर्शानि यावत्प्रतिरूपाणि इत्यादि क्रमेण द्वाराणां वर्णन विजयद्वारवत् । 'तस्सणं भवणस्स' तस्य खलु भवनस्य 'अंतो बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पन्नत्ते'-अन्तर्मध्ये बहुसमरमणीयोऽतिरम्यो भूमिभागः कथितः । 'से जहाणामए आलिंगपुक्खरेइ वा' स यथानामकः आलिङ्गपुष्करमिति वा, 'जाव मणीणं वण्णओ' यावन्मणीनां धनुष चौडे हैं 'तावतियं चेव पवेसेणं' तथा २५० धनुष ही ये प्रवेश वाले हैं। 'सेया वरकनकथूभियागा जाव वणमालाउति' ये द्वार सफेद हैं और इनकी शिखरे श्रेष्ठ सुवर्ण की बनी हुई हैं। इन द्वारों के वर्णन में 'ईहामृगऋषभतुरगनरमकरविहगव्यालकिन्नररुरु आदि पाठ से लेकर यावत् वनमाला तक का पाठ ग्रहण किया गया है। अतः यह वर्णन विजय द्वार के वर्णन जैसा समझना चाहिये इन द्वारों के वर्णन में जो यहां इहामृग आदि पाठ लिया है उसका अर्थ स्पष्ट है क्योंकि इन पदों की व्याख्या पीछे विजयद्वार के वर्णन में की जा चुकी है 'तस्स णं भवणस्स अंतो बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते' इस भवन के भीतर का भूमिभाग बहुत ही अधिक सुन्दर है 'से जहानामए आलिंगपुक्खरे इवा' जैसे मृदङ्ग का मुख चिकना होता है 'जाव मणीणं वण्णओ' इस तरह 'आलिङ्ग पुक्खरेइवा' इस सूत्र पाठ से २५० २ढीस धनुषनी पडा वा छे. 'तावतियं चेव पवेसेणं' तथा २५० मढिसे धनुषना प्रवेश पाय छे. 'सेया वर कनक भूमियागा जाव वणमाल उत्ति' ये ४२वान्ता स३६ छ. अन तेना शिम श्रे सोनाना पनेता छ. साना १ नभा 'ईहामृगऋषभतुरगनरमकरविहगव्यालकिंनर रूरू' विशेरे પાઠથી લઈને યાવત વનમાળી સુધીને પાઠ અહિંયા ગ્રહણ થયેલ છે. તેથી આ વર્ણન વિજ્ય દ્વારના વર્ણન પ્રમાણે સમજી લેવું. આ દ્વારના પણ વર્ણનમાં અહીંયા જે ઈહામૃગ વિગેને પાઠ લખ્યો છે તેનો અર્થ સ્પષ્ટ છે. કેમકે આ બધાજ પદની વ્યાખ્યા વિજય દ્વારના વર્ણનમાં આવી ગયેલ છે. 'तस्सणं भवणस्स अंतो बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते' मा मननी मरने। भूमिमा धणे पधारे सु४२ छ. 'से जहानामए आलिंगपुक्खरेइवा' म भृगना भुम मा यि हाय छे. ते xिण छ. 'जाव मणीनां वण्णओ' मा प्रमाणे જીવાભિગમસૂત્ર Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३. उ. ३ सू.७५ नीलवंतादिह दनिरूपणम् ४३३ वर्णकः (विजयद्वारस्याऽऽलिङ्गपुष्करम् मृदङ्गः इत्यारभ्य मणिस्पर्शान्तं वर्णनमिहावि) 'तस्स णं बहुसमरमणिज्जस्स भूमिभागस्स' तस्य यथावर्णितभवनस्य खलु सम्बन्धिनो बहुसमरमणीय भूमिभागस्य 'बहुमज्झ देसभा ए' बहुमध्यदेश भागे 'एत्थ णं मणिपेढिया पत्नत्ता' अत्र बहुमध्यदेशमागे महत्येका मणिपीठिका प्रज्ञप्ताः कथिता प्रसिद्धाया च - 'पंच धणुसयाई आयाम विक्खंभेणं' भवनपरिसरे पञ्च धनुः शतानि आयामविष्कम्भाभ्यां वर्तते ' अड्डाइज्जाई घणुसयाई बाहल्लेणं' अर्धतृतीयानि धनुः शतानि सार्धद्वि धनुश्शते बाहल्येन - स्थौल्येन 'सव्वमणिमई' सर्वात्मना मणिमयी वेदिकाऽच्छा - श्लक्ष्णा घृष्टा मृष्टा नीरजस्का निर्मला निष्पङ्का निष्कण्टकच्छाया स प्रभा सोद्योता समरीचिका प्रासादीया दर्शनीयाऽभिरूपा लेकर 'जाव मणीनां वण्णओ' इस अन्तिम सूत्र पाठ तक विजयद्वार का वर्णन किया गया है उसी तरह से इसी सूत्र पाठ से लेकर इस अन्तिम सूत्र पाठ तक इस बहुसमरमणीय भूमिभाग का भी वर्णन यहां पर कर लेना चाहिये । 'तस्स णं बहुसमरमणिज्जस्स भूमिभागस्स' उस भवन के बहुसमरमणीय भूमिभाग के 'बहुमज्झदे सभाए ' बहुमध्य देश में 'एत्थ णं मणिपेढिया पण्णत्ता' एक मणिपीठिका है यह मणिपीठिका 'पंचधणुसयाई आयामविक्खंभेणं' लम्बाई चौडाई में पांचसौ धनुष की है। 'अड्डाइज्जाई धणुसयाई बाहल्लेणं' एवं मोटाई में अढाई सौ धनुष की है 'सव्वमणिमयाई' यह सर्वात्मना मणिमय हैं । 'अच्छा श्लक्ष्णा, घृष्टा, मृष्टा, नीरजस्का, निर्मला, निष्पङ्का, निष्कण्टकच्छाया, सप्रभा, सोद्योता, समरीचिका, प्रासादीया, दर्शनीया, अभिरूपा, प्रतिरूपा' वेदिका के वर्णन में इन पदों का भी 'आलिङ्गपुक्खरेइवा' या सूत्रपाठथी सहने 'जाव मणीणां वण्णओ' मा अन्तिम સૂત્રપાઠ પન્ત વિજય દ્વારનું વર્ણન કરવામાં આવેલ છે. એજ પ્રમાણે આ સૂત્રપાઠથી લઈને આ અંતિમ સૂત્રપાઠ સુધી આ બહુસમરમણીય ભૂમિભાગનું वार्जुन पशु अडीयां डरी लेवु' 'तस्स णं बहुसमरमणिज्जरस भूमिभागस्स' से लवनना अडुसभरभणीय लूभिभागना 'बहुमज्झदेसभाए' महु मध्य देशलागभां 'एत्थ णं मणिपेढिया पण्णत्ता' थे! मणिपीडा छे. आ मणिपीठ 'पंच धणु सयाई आयामविक्खंभेणं' पांयसेो धनुषनी संगा पहनाई वाणी छे. 'अड़ाइज्जाई धणुसयाई बाहल्लेणं' अने लडाईमा २५० सढीसो योजननी छे. 'सव्व मणिमयाई' मे सर्वात्मना भणिभय छे. 'अच्छा, लक्ष्णा, घृष्टा, मृष्टा, नीरजस्का, निर्मला, निष्पङ्का निष्कंटकच्छाया, सप्रभा, सोद्योता, समरीचिका, प्रासा - दीया, दर्शनीया, अभिरूपा प्रतिरूपा' वेहिना वर्णानां या यह पशु श्र जी० ५५ જીવાભિગમસૂત્ર Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४३४ जीवाभिगमसूत्रे प्रतिरूपा इति । 'तीसेणं मणिपीढियाए उवरि-वर्णितायाः खलु तस्याः मणिपीठिकाया उपरि 'एत्थ णं एगे महं देवसयणिज्जे पन्नत्ते' अत्र मणिपीठिकोरि महद्दिव्यं देवशयनीयमेकं प्रथितम् 'देव सयणिज्जरस वण्णओ' देवशयनीयस्य वर्णकः तद्यथा-नानामणिमया मूलपादाः सौवर्णिकाः पादाः नानामणिमयानि पादशीर्षकाणि वज्रमयः सन्धिः नानामणिमयं ग्रैवेयकम् रजतमया तूलिः लोहिताक्षरत्न मयमुपधानम् तपनीमयं गण्डोपधानम् तत्खलु देवशयनीयं सलिंगनवर्तिकम् उभयतः उपधानकम् मध्ये नतगंभीरम् गंगापुलिनवालुकोद्दालशालिशतम् उपचित क्षौमदुकूलपट्टप्रतिच्छादनम् विरचितरजस्त्राणम् रक्तां शुक संवृतम् सुरम्यम् आदर्श नवनीततूलस्पर्शम् मृदुकम् प्रासादीयं दर्शनीयमभिरूपं- प्रतिरूपम् देवशयनीयवर्णनम् । तस्य खलु भवनस्योपरि अष्टावष्टौ स्वस्तिक श्रीवत्स दर्पणान्तानि मंगलकानि ध्वजाछत्राणि प्रज्ञप्तानि तावदत्रवक्तव्यं यावत् बहवः सहस्र पत्रग्रहण हुआ है अतः इन पदों द्वारा भी इसका वर्णन कर लेना चाहिये इन सब पदों की व्याख्या पीछे यथा स्थान की जा चुकी है 'तीसेणं मणिपेढियाए उवरिं' इस मणिपीठिका के ऊपर एत्थणं एगे महं देव. सयणिज्जे पन्नत्ते' एक विशाल देव शयनीय शय्या है 'देवसयणिज्जस्स वण्णओ' इस देवशयनीय का वर्णन इस प्रकार से है-'इसके मूलपाद 'सौवणिकाः' सुवर्ण के बने हुए हैं इन पदों के शीर्षक अनेक मणियों के बने हुए हैं । संधि इनकी वज्र की बनी हुई है तकिया जो इस पर रखा हुआ है वह लोहिताक्ष रत्न का बना हुआ है गालों के पास रखने का जो तकिया है वह तपनीय सुवर्ण का बना हुआ है 'इत्यादि रूप से इस देव शयनीय का वर्णन किया गया है इस भवन के ऊपर आठ आठ स्वस्तिक आदि मंगल द्रव्य है इस तरह से इस થયેલ છે. તેથી આ પદે દ્વારા આ ભૂમિભાગનું વર્ણન સમજી લેવું. આ पहनी व्याच्या पसा योग्य स्थणे ४२८ . 'तीसेणं मणिपेढियाए उवरि' से मणिपानी ५२ 'एत्थणं एगे महं देवसयणिज्जे पण्णत्ते' से विशा देवशयनीय शय्या छ. 'देव सयणिज्जस्स वण्णओ' मा हेवशयनीय शय्यानु वर्णन २॥ प्रभारी छ.-तेना भूगपाई ‘सौवर्णिकाः ' सोनाना अनेसा छे. मा પાયાઓના શીર્ષક અનેક મણિના બનેલા છે. તેની સંઘી વજીની બનેલ છે તેનું વૈવેયક અનેક મણિનું બનેલ છે. તેની નીવાર રજતની બનેલ છે. તેના પર જે તકીયાએ રાખવામાં આવેલ છે તે લેહિતાક્ષ રનના બનેલા છે. ગાલોની પાસે રાખવાના જે તકિયાઓ છે. તે તપનીય સેનાના બનેલ છે. વિગેરે પ્રકારથી આ દેવશયનીયનું વર્ણન કરવામાં આવેલ છે. આ ભવનની ઉપર આઠ આઠ સ્વસ્તિક વિગેરે મંગલ દ્રવ્ય છે. આ રીતે આ ભવનનું જીવાભિગમસૂત્ર Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.७५ नीलवंतादिहृदनिरूपणम् हस्तकाः इति । ‘से णं पउमे अण्णे णं अट्ठसतेणं' तत्पद्म खलु अन्येन स्वभिन्नेनाऽष्टशतेन 'तदधुच्चत्तप्पमाणमे ताणं पउमाणं' तदर्बोच्चत्व प्रमाणमात्राणां पमानाम् 'सव्व ओ समंता संपरिक्खित्ते' सर्वदिक्षु सर्वत्र सामस्त्येन संपरिक्षिप्तम् वेष्टितम् । परिवारपदमानां मूल पद्मापेक्षायाऽर्बोच्चत्वमेव भावयति 'ते णं पउमा अद्धजोयणं आयामविक्खंभेणं' तानि खलु परिवारभूतानि पदमानि अर्धयोजनम् आयामविष्कम्भाभ्याम् 'तं तिगुणं सविसेसं परिक्खेवेणं' तत त्रिगुणं सविशेष परिक्षेपेण 'कोसं बाहल्लेणं' बाहल्येन क्रोशैकम् ‘दसजोयणाई उव्वेहेणं' उद्वेधेनोच्चत्वेन दशयोजनानि 'कोसं उसिया जलंताओ' क्रोशमुछ्रितं जलान्तात् क्रौशैकमात्रं जलपर्यन्तात् उच्छ्रितमुपरिगतम् 'साइरेगाई ते दसजोयणाई सव्वग्गेण पन्नत्ताई' सर्वाग्रेण सातिरेकाणि तानि दशयोजनानि भवन का वर्णन बहवः-'सहस्त्रपत्रहस्तका' इस पाठ तक करना चाहिये यह पाठ पीछे भवन के ही वर्णन में आया है 'से णं पउमे, अण्णेणं असतेणं, तदधुच्चत्तप्पमाणमेत्ताणं पउमाणं सव्वतो समंता संपरिक्खित्ते' यह पद्म कमल अपने से आधी ऊंचाई वाले १०८ दूसरे और भी कमलों से चारों और घिरा हुआ है यही बात सूत्रकार 'ते गं पउमा अद्धजोयणं आयामविक्खंभेणं तं तिगुणं सविसेसं परिक्खेवेणं कोसं बाहल्लेणं दसजोयणाई उध्वेहेणं कोसं असिया जलंताओ साइरेगाइं ते दसजोयणाई सव्वग्गेणं पण्णत्ताई' इन परिवार भूत कमलों की लम्बाई चौडाई आधे योजन की है लम्बाई चौडाई से कुछ अधिक तिगुना इनका परिक्षेप है इनकी मोटाई एक कोश की है दश योजन तक की इनकी गहराई है एक कोश ये पानी से ऊपर उठे हुए हैं। इस तरह सब प्रमाण मिला कर ये साधिक दश योजन के हैं। पणुन 'बहयः सहस्रपत्रहस्तकाः ' २॥ ५४ सुधी ४२ . २0 ४ पडे सपना वर्णनमा मापी गयेछे. 'से गं पउमे अण्णेणं असतेणं तदधुच्चत्तपमाणमेत्ताणं पउमाणं सव्वतो समंता संपरिक्खित्ते' २॥ पम-भपाताનાથી અધી ઉંચાઈવાળા ૧૦૮ એકસે આઠ બીજા અન્ય કમળોથી ચારે બાજ से घेरामेस छ. मे०४ वात सूत्र४२ 'तेणं पउमा अद्धजोयणं आयामविक्खंभेणं तं तिगुणं सविसेसं परिक्खेवेणं कोसं बाहल्लेणं दस जोयणाई सव्वग्गेणं पण्णत्ताई' मा परिवार ३५ ४मणानी ५ मा योनी छे. લંબાઈ પહોળાઈથી કંઈક વધારે ત્રણ ગણી છે. તેને પરિક્ષેપ છે. તેની જાડાઈ એક કોસની છે. દસ જન સુધીની તેની ઉંડાઈ છે. એક કોસ જેટલા એ પાણીની ઉપર ઉઠેલા છે. આ રીતે બધા પ્રમાણ મળીને એ જીવાભિગમસૂત્ર Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४३६ जीवाभिगमसूत्रे प्रथितानि 'तेसि णं पउमाणं अयमेयारूवे वण्णावासे पन्नत्ते' परिवाररूपाणां तेषां पद्मानामयमेतावद्रूपो वर्णावासः प्रज्ञप्तः 'तं जहा' तद्यथा-'वइरामया मूला' वज्ररत्नमयानि मूलानि 'जाव णाणामणिमया पुक्खरस्थिबुया' रिष्टरत्नमयाः कन्दाः वैडूर्यरत्नमया नालाः तपनीयमयानि बाह्य पत्राणि जाम्बूनदमयान्याभ्यन्तरपत्राणि तपनीयमयानि केसराणि कनकमय्यः कणिका नानामणिमयाः पुष्करस्थिबुकाः। 'ताओणं कणियाओ कोसं आयामविक्खंभेणं' क्रोशं दैर्ध्य विस्ताराभ्याम्-तिगुणं सविसेसं परिक्खेवेणं' तत् त्रिगुणं सविशेष परिक्षेपेण' अद्धकोसं बाहल्लेणं' बाहल्येन-पृथुत्वेनाऽर्धक्रोशम् 'सव्वकणगामईओ' सर्वात्मना कनकमय्यः 'अच्छाओ 'तेसिणं पउमाणं अयमेयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते' इन पद्मों का वर्णन और भी इस प्रकार से है 'वइरामया मूला, जाव णाणामयिमया पुक्खरस्थिबुया' इन कमलों का मूल भाग वज्र का बना हुआ है कन्द इनका रिष्टरत्न का बना हुआ है इन के नाल वैडूर्यरत्न के हैं वाह्यपत्र इनके तपनीय सुवर्ण के हैं जाम्बूनद सुवर्ण के इनके भीतर के पत्र हैं तपनीय सुवर्ण की इनकी किंजल्क पराग है कनकमय इनकी कणिकाएं हैं और अनेक मणियों की इनकी पुष्करस्थिबुक है । 'ताओणं कण्णियाओ कोसं आयामविक्खंभेणं' इन कर्णिकाओं में से एक कर्णिका की लम्बाई एक एक कोश की है 'तिगुणं सविसेसं परिक्खेवेणं' लम्बाई चौडाई की अपेक्षा इनका परिक्षेप कुछ अधिक तिगुना २ है 'अद्धकोसं बाहल्लेणं मोटाई इसकी एक एक की आधे कोश की है। 'सच्च. कणगामईओ' हर एक कर्णिका सर्वात्मना सुवर्णमय है 'अच्छाओ ४४ पधारे इस योजना छे. 'तेसिणं पउमाणं अयमेयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते' मा ५मोनु वर्णन मी या प्रमाणे छे-'वइरामया मूला, जाव णाणा मणिमया पुक्खरस्थिबुका' २मा ४मसानो भू भाग १०ने। भने छे. तेनु રિષ્ટ રત્નનું બનેલ છે, તેના નાલ વૈડૂર્ય રત્નના છે. તેના બાહ્ય પત્ર તપનીય સોનાના છે. અને તેના અંદરના પત્રે જંબૂનદ સેનાના છે. તેની પરાગો તપનીય સેનાની છે. તેની કણિકાઓ કનકમય છે. અનેક મણિયેના તેની ५५४२ स्तिमु छ. 'ताओणं कण्णियाओ कोसं आयामविक्खंभेणं' मा ४ि॥ ઓમાંથી એક એક કર્ણિકાની લંબાઈ પહેળાઈ એક એક કેસની છે “તિT सविसेसं परिक्खेवेणं' 5 पडना प्रमाणुनी अपेक्षा तेन ५२२५ ४४४ पधारे त्रशु त्र गणे। छ. 'अद्धकोसं बाहल्लेणं' तनी 315६२४नी अर्धा मी शनी छे. 'सव्वकणगामईओ' ४२४ ४णि सर्वात्मना सुवर्ण - भय छे. 'अच्छाओ जाव पडिरूवाओ' २0 मधी मि । 24131 मने જીવાભિગમસૂત્ર Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.७५ नीलवंतादिहनिरूपणम् ४३७ पडिरूवाओ' अच्छाः श्लक्ष्णाः धृष्टाः मृष्टाः नीरजस्काः निर्मला निष्पङ्का निष्कण्टकच्छायाः स प्रभाः सोयोताः समरीचिकाः प्रासादीया दर्शनीया अभिरूपाः 'तासिणं कणियाणं उप्पि' तासां कर्णिकानां खलूपरिभागे, 'बहुसमरमणिज्जा भूमिभागा जाव मणीणं वण्णो गंधो फासो बहुसमरमणीयोऽतिरम्योभूमिभागः प्रज्ञसः अत्र मणीनां वर्णो गन्धः स्पर्शश्च पूर्ववदेव विजयद्वाराग्राह्यः। 'तस्स णं पउमस्स' तस्य मूलपद्मस्य खलु 'अवरुत्तरेण' अपरोत्तरस्यां दिशि नैर्ऋत्ये 'उत्तरेणं' उत्तरस्याम् 'उत्तरपुरच्छिमेणं' उत्तरपूर्वायाम् ऐशान्याम् सर्वसंकलनया त्रिदिक्षु, 'नीलवंतद्दहस्स कुमारस्स' नीलवतौ हृदस्य कुमारस्य राज्ञः 'चउण्हं सामाणियसाहस्सी गं' चतुर्णा सामानिकसहस्राणां सदृशतामापन्नानि ‘चत्तारि पउमसाहस्सीओ जाव पडिरूवाओ' ये सब कणिकाएं आकाश और स्फटिक मणि के जैसी अच्छ स्वच्छ यावत् प्रतिरूप है। यहां यावत् शब्द से श्लक्ष्ण पद से लेकर 'अभिरूप तक के समस्त पदों का ग्रहण हुआ है 'तासि गं कणियाणं उरि बहुसमरमणिज्जा भूमिभागा पण्णत्ता' उन कर्णिकाओं के ऊपर बहुसमरमणीय भूमिभाग है 'जाव मणीणवण्णो गंधो फासो' इन सब भूमिभागों का वर्णन यावत् मणियों के वर्ण गन्ध और स्पर्शान्त पाठ तक करना चाहिये इस तरह इन भूमिभागों के सम्बन्ध का कथन पूर्व में वर्णित हुए विजयद्वार जैसा ही है 'तस्सणं पउमस्स अवरुत्तरेण' इस पदम की नैऋत्य दिशा में 'उत्तरेणं उत्सर दिशा में 'उत्तरपुरच्छिमेणं' ईशानादि दिशा में-इन तीन दिशाओं में 'नीलवंतद्दहस्स कुमारस्स' नीलवन्त द्रहकुमार देव के 'चउण्हं सामाणिय साहस्सीणं' चार हजार सामानिक देवों के 'चत्तारि पउमासण સ્ફટિક મણિન જેવી અચ્છ-સ્વચ્છ યાવત્ પ્રતિરૂપ છે. અહિંયા યાવત શબ્દથી શ્લફણ પદથી લઈને અભિરૂપ સુધીના સઘળા પદ ગ્રહણ કરાયેલ છે. 'तासिणं कण्णियाणं उवरिं बहुसमरमणिज्जा भूमिभागा पण्णत्ता' से जियोनी ५२ सासभरमणीय भूमिमा छ 'जाव मणीणं वण्णओ गंधो फासो' मा બધી જ ભૂમિભાગેનું વર્ણન યાવત્ મણિના ગંધ અને સ્પર્શ સુધીના પાઠનું કથન કરવું જોઈએ. આ રીતે આ ભૂમિભાગો સંબંધી કથક પહેલા वामां मास वियाना पन प्रमाणे छ. 'तस्स णं पउमस्स अवरु नरेण उत्तर शिम 'उत्तरपुरस्थिमेणं' शान दिशामा २॥ त्रणे दिशामा 'नीलवंतदहस्स कुमारस्स' नीति शुभा२ विना 'चउण्हं सामाणियसाहस्सीणं' यार ९०२ साभानि वोन 'चत्तारि पउमासणसाहस्सीओ पन्नत्ताओ' या२ १०१२ पासने। छे. 'एवं एएणं सव्वो परिवारो नवरं पउमाणं भाणियव्यो' જીવાભિગમસૂત્ર Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४३८ जीवाभिगमसूत्रे पन्नत्ताओ' चत्वारि पद्मसहस्राणि प्रथितानि ' एवं एतेणं सव्वो परिवारो' एवमेतेन प्रकारेण विजयदेव सिंहासनपरिवारोऽपि वर्णनीयः ' तथाहि' पूर्वस्यां चतसृणां तत्तदग्रमहिषीणां संमानयोग्यानि चत्वारि महापद्मानि दक्षिण पूर्वस्या माग्नेये आभ्यन्तर पर्षदोऽष्टानां देवसहस्राणां योग्यान्यष्टौ पद्मसहस्राणि दक्षिण स्यां मध्यमपर्षदो दशानां देवसहस्राणां योग्यानि दशकमलसहस्राणि दक्षिणाऽपरस्यां वायव्ये बाह्यपर्षदो द्वादशानां देवसहस्राणां द्वादशपद्मसहस्राणि पश्चिमायां सप्तानामनीकाधिपतीनां योग्यानि सप्तमहापद्मानि प्रज्ञप्तानि तदनन्तरं तस्य द्वितीयस्य पद्मपरिवेषस्य पृष्ठतश्चतसृषु दिक्षु षोडशानामात्मरक्षकदेवसहस्राणां कृते योग्यानि पोडशपद्म सहस्राणि प्रज्ञप्तानि तद्यथा - चत्वारि पद्मसहस्राणि पूर्वदिशि चत्वारि पद्मसहस्राणि दक्षिणस्यां चत्वारि पद्मसहस्राणि, साहसीओ पन्नताओ चार हजार पद्मासन हैं 'एवं एतेणं सव्वो परिवारो नवरि पमाणं भाणियच्चो' इस तरह से सब परिवार भूत कमलों का कथन कर लेना चाहिये अतः विजयदेव के सिंहासन का परिवार जैसा पहिले वर्णित किया गया है वैसा ही यहां पर भी इन का वर्णन करना चाहिये इस प्रकार -पूर्व दिशा में चार अग्रमहिषियों के समान योग्य चार महापद्म हैं आग्नेयकोण में आभ्यन्तर परिषदों के ८ हजार देवों के योग्य आठ हजार पद्म हैं दक्षिण दिशा में मध्यम परिषदों के दश हजार देवों के योग्य दश हजार कमल हैं । वायव्य दिशा में बाह्यपरिषदा के १२ हजार देवों के १२ हजार पद्म है द्वितीय पद्म परिवार के पीछे चारों दिशाओं हैं १६ हजार आत्मरक्षक देवों के योग्य १६ हजार पद्म हैं । इनमें पूर्वदिशा में ४ हजार पद्म है दक्षिण दिशा में ४ हजार पद्म है । उत्तर दिशा में ४ हजार पद्म આ રીતે પરિવાર ભૂત બધાજ કમળાનુ કથન કરી લેવું જોÇએ તેથી વિજય દેવના સિંહાસનના પરિવારનુ વર્ણન જેમ પહેલાં કરેલ છે એજ પ્રમાણેનુ' વન અહીંયા પણ કરી લેવું. તે આ પ્રમાણે-પૂર્વ દિશામાં ચાર અગ્રમહિ ષિયાની સમાન ચેાગ્ય એવા ચાર પદ્માસના છે. અગ્નેય ખૂણામાં આભ્યન્તર પરિષદાના ૮ આઠ હજાર દેવાના ચેાગ્ય આઠ હજાર પદ્મો છે. દક્ષિણ દિશામાં મધ્યમ પરિષદાના ૧૦ દસ હજાર દેવેાને ચેાગ્ય ૧૦ દસ હજાર કમળે છે. વાયવ્ય દિશામાં ખાદ્ય પરિષદાના ૧૨ બાર હજાર દેવાના ૧૨ ખાર હજાર પદ્મો છે. બીજા પદ્મપરિવારની પાછળ ચારે દિશાઓમાં ૧૬ સેાળ હજાર આત્મરક્ષક દેવાને ચેાગ્ય ૧૬ સોળ હજાર પદ્મો હજાર પદ્મો છે. દક્ષિણ દિશામાં ૪ ચાર હજાર છે. તેમાં પૂર્વ દિશામાં ૪ ચાર પદ્મો છે. ઉત્તર દિશામાં જીવાભિગમસૂત્ર Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३. उ. ३ सू. ७५ नीलवंतादिह दनिरूपणम् ४३९ एवम् उत्तरस्यां दिशायामपि ज्ञातव्यम् 'नवरं परमाणं भाणियव्वो' नवरं पद्मानां भणितव्यम् विजयदेव प्रकरणे भद्रासनानां संख्या कथिता किन्त्वत्र पदमानां संख्या वक्तव्या - एतदेवोभयो वैलक्षण्यं प्रकरणयोः इति । तदेवं मूलपद्मस्य त्रयः पद्मपरिवेषा अभूवन् । अन्येऽपि त्रयः परिवेषा विद्यन्ते तानाह - ' से पउमे' तत्खलु पद्म' 'अन्नेहिं तिहिं परमवरपरिक्खेवेहिं - अन्यैरनन्तरोक्त परिक्षेपत्रिक व्यतिरिक्तैः त्रिभिः पद्मपरिवेषैः 'सव्वओ समता संपरिक्खत्ते' - सर्वतः सर्वासु दिक्षु समन्ततः संपरिक्षिप्तं परिवेष्टितम् 'तं जहा ' तद्यथा - 'अभितरेणं' आभ्यन्तरेण 'मज्ज्ञिमए णं' मध्यमेन 'बाहरिएणं - बाह्येन च 'अभि तरणं पउमपरिक्खेवे' आभ्यन्तरे प्रथमे खलु पद्मपरिक्षेषे सर्व संख्यया'बत्तीसं पउमसयसाहरसीओ पन्नत्ताओ' द्वात्रिंशत्पद्मशतसहस्राणि द्वात्रिंशल्लहै । और पश्चिम दिशा में भी ४ हजार पद्म है । विजय देव के प्रकरण में जितनी संख्या भद्रासनों की कही गई है उतनी ही संख्या यहां पद्मासनों की - पद्म रूप आसनों की कह लेनी चाहिये, वस यही यहां विशेषता है। इस तरह यह मूल पद्म का यह पद्म परिवार तीन प्रकार का कहा है। इसके अतिरिक्त और भी तीन रूप का जो पद्म परिवार है वह इस प्रकार से है 'सेणं पउमे अन्नेहिं तिहिं पउमवर परिक्खेवेहिं सव्वओ समता संपरिक्खित्ते' यही बात इस सूत्र द्वारा प्रकट की गई है - इन में से एक पद्मपरिवार - 'अब्भितरेणं' बीच में है दूसरा पद्म परिवार 'मज्झिमएणं' मध्य में है और तीसरा पद्म 'बाहिरएणं' बाहिर में है यह पद्म परिवार परिधि के रूप में हैं । 'अभितर एणं परमपरिक्खेवे बत्तीसं पउमसयसाहस्सीओ पन्नत्ताओ' आभ्यन्तर परिधि में ३२ लाख कमल हैं । 'मज्झिमएणं पउमपरिक्खेवे ૪ ચાર હજાર પદ્મો છે. અને પશ્ચિમ દિશામાં ૪ ચાર હજાર પદ્મો છે. વિજય ધ્રુવના પ્રકરણમાં ભદ્રાસનેાની જેટલી સંખ્યા કહી છે, એટલી જ સંખ્યા અહીંયા પણ પદ્માસનાની છે. અર્થાત્ પદ્મ રૂપ આસનાની છે તેમ સમજી લેવુ'. એજ અહી. વિશેષતા છે. એ રીતે આ મૂલ પદ્મના આ પદ્મ પિર. વાર ત્રણ પ્રકારે કહેલ છે. તે શિવાય ખીજા પણ ત્રણ પ્રકારના જે પદ્મ પરિ वार छे ते या प्रमाणे छे. - ' सेणं पउमे अन्नेहि तीहि पउमवर परिक्खेवेहि सव्वओ समता संपरिक्खित्ते' ७५२ उडेवामां आवेल वात या सूत्रांश द्वारा सूत्रारे प्रगट उरे छे. तेभांथी परिवार 'अभिंतरेणं' वयमां छे. मीले यहूभपरिवार 'मज्झिमएणं' मध्यमां छे, भनेत्रीले यहूभपरिवार 'बाहिर महार छे. आ पहूभपरिवार परिधिये छे. 'अब्भिंतरएणं पउम परिक्खेवे बत्तीसं पउमसयसाहस्सीओ पन्नत्ताओ' माल्यन्तर परिधिमा ३२ मत्रीस , જીવાભિગમસૂત્ર Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे क्षमितानि पद्मानि ३२०००००, प्रज्ञप्तानि, तथा - ' मज्झिमए णं पउमपरिक्खे - वे' मध्यमे - द्वितीये खलु पद्मपरिक्षेपे 'चत्तालीसं परमसय साहसीओ पनचाओ' चत्वारिंशत् पद्मशतसहस्रानि चत्वारिंशल्लक्षमितानि (४००००००) प्रज्ञप्तानि 'बाहिरए णं पउमवरपरिकखेवे' अडयालीसं पउमसय साहस्सीओ' बाह्ये तृतीये पद्मपरिक्षेपेष्ट चत्वारिंशत् ४८००००० पद्मशतसहस्राणि अष्ट चत्वारिंशल्लक्षमितानि प्रज्ञप्तानि, 'एवामेव सपुव्वावरेणं' एवमेवाऽनेनैव प्रकारेण - पूर्वापर समुदायेनेत्यर्थः 'एगा पउमकोडीवीसं च पउमसयसहस्सा भवतीति मक्खाया' एका पद्मकोटि : विंशतिश्च पद्मशतसहस्राणि भवन्तीति आख्यातमयाऽन्यैश्व तीर्यकरैरिति । तत्राभ्यन्तर परिक्षेपे द्वात्रिंशत्पदमशतसहस्राणि द्वितीयपरिक्षेपे चत्वारिंशत्पद्मशतसहस्राणि तृतीयपरिक्षेपेऽष्टचत्वारिंशत्पदमशतसहस्राणि भवन्ति सर्वेषां संकलने विंशतिलक्षाधिका कोटिरेका पदमशतसहस्राणां भवति । सम्प्रति - नामान्वर्थतां पृच्छति - 'से केणट्टे णं भंते एव मुच्चइ नीलवंतदहे नीलतदहे ?' तत्केनार्थेन भदन्त ! नीलवहदो नीलवद् हूदः ? भगवानाह - 'गोमया' हे गौतम ? ' नीलवंतदहेणं तत्थ तत्थ जाई उप्पलाई जाव सयसहस्सपत्ताई" चत्तालीसं पउमसय साहस्सीओ पन्नत्ताओ' मध्यम परिधि में ४० लाख कमल हैं 'बाहिरएणं परमवरपरिक्खेवे अडयालीसं पउमसयसाहसीओ पन्नताओ' बाहिर की परिधि में ४८ लाख कमल हैं । 'एवमेव सपुव्वावरेणं एगा कोडीवीसं च पउमसयसहस्सा भवंति ' ' इति मक्खायं' इस तरह तीनों परिधि के कमलों की संख्या १ करोड २० लाख होती है 'सेकेणणं भंते । एवं वुच्चति नीलवंत दहे' हे भदन्त ! ऐसा किस कारण से आप कहते हैं कि नीलवन्त नामका हृद - हृद हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा ! नीलवंतद्दणं तत्थ २ जाई उप्पलाई जाव सतसहस्सपत्ताई नीलवंतप्पभातिं नीलवंतद्दहकुमारे ४४० साम उभा छे. 'मज्झिमएणं पउमपरिक्खेवे चत्तालीसं पउमसयसाहस्सीओ पण्णतओ' मध्यम परिधिमा ४० भाजीस साथ उभा छे. 'बाहिरएणं पउमवर परिक्खेवे अडयालीसं पउमसयसाहस्सीओ पण्णत्ताओ' महारनी परिधिमा ४८ भडतालीस साथ उभा छे 'एवमेव सपुव्वावरेणं एगा कोडीवीसं च परमसयसहस्सा भवति, इतिमक्खायं' मा प्रभात्रणे परिधिना उभणोनी संख्या १ खेड पुरोउने २० पीस सामनी थाय छे. 'से केणटुणं भंते ! एवं वुच्चइ नीलवंत हे दहे' हे लगवन् याय येवु शा अरथी अहो हो ! नीसवंत नाभनु हु छे? या प्रश्नना उत्तरमा प्रभुश्री - 'गोयमा ! नीलवंतद्दहे णं तत्थ तत्थ जाई उप्पलाई जाव सतसहस्सपत्ताइं नीलवंतपभातिं नीलवंतदहकुमारे य छे જીવાભિગમસૂત્ર Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.७५ नीलवंतादिहृदनिरूपणम् ____ ४४१ नीलवद्हदे तत्र तत्र देशे तस्य २ देशस्य तत्र तत्र प्रदेशे बहून्युत्पलानि नलिनानि कमलानि कुमुदानि पुण्डरीकाणि महापुण्डरीकाणि शतपत्राणि सहस्रपत्राणि तानि सर्वाणि 'नीलवंतप्पभाई-नीलवंतप्रभाणि 'नीलवंत दह कुमारेय.' सो चेव गमो जाव नीलवंतदहे नीलवंतदहे' नीलवन्नाम च नागकुमारेन्द्रनागकुमारराजो महद्धिको महाद्युतिको महाबलो महासौख्यो महानुभावः पल्योपमस्थितिकः परि. वसति स तत्र चतुर्णा सामानिकदेवसहस्राणां चतुर्णामग्रमहिषीणां सप्तानीकानां सप्तानीकाधिपतीनां पोडशात्मरक्षकदेवसरत्राणां नीलवद्हदस्य नीवद्राजधान्या: अन्येषां च बहूनां वानव्यन्तराणां देवानां देवोनाचाऽऽधिपत्यं पौरपत्यं भर्तृत्वं स्वामित्व माज्ञेश्वरसेनापत्यं कुर्वाणः पालयमानो यथासुखं विहरंति । ततो. य सो चेव गमो जाव नीलवंत दहे २' हे गौतम ! इस नीलवंत ह्रद में जो उस उस स्थान में अनेक उत्पल है, नलिन हैं, कमल हैं । कुमुद हैं, पुण्डरीक है, महापुण्डरीक है शतपत्र वाले कमल हैं और लक्षपत्र वाले कमल है वे सब नीली ही प्रभावाले हैं नीले ही वर्ण वाले हैं यहां नीलवन्त द्रहकुमार नामका नागकुमारेन्द्र देव रहता है यह महाऋद्धिवाला है, महाद्युति वाला है, महाबलशाली है, महासुखसंपन्न हैं, बहुत अधिक प्रभाव युक्त है एक पल्योपम की इसकी स्थिति है यह वहां चार हजार सामानिक देवों का चार अग्रमहिषियों का, सात सेनाओं का, सात अनीकाधिपतियों का, १६ हजार आत्मरक्षक देवों का नीलवंत हूद का नीलवंती राजधानी का एवं और भी अनेक व्यन्तर देवों का एवं देवियों का आधिपत्य करता हुआ यावत् उनकी पालना करता हुआ यमक देव की तरह सुख पूर्वक रहता है इस सो चेव गभो जाव नीलवंतद्द हे दहे' हे गौतम ! नासतमा २ से સ્થાનમાં સુંદર સુગંધથી ભરેલ અનેક ઉત્પલે છે, નલિને છે, કુમુદે છે. પંડરીકે છે, મહાપુંડરીકે છે, શતપત્રવાળા કમળો છે. અને લક્ષાવાળા કમળે છે, તે બધા નીલી પ્રભાવાળા છે. નીલા વર્ણના જ છે. અહીયાં નીલવંત દહકુમાર નામના નાગકુમારેન્દ્ર દેવ રહે છે. એ મહાદ્ધિ વાળા છે. મહાદ્યુતિવાળા છે. મહા બળશાલી છે. મહાસુખથી સંપન્ન છે. ઘણાજ વધારે પ્રભાવવાળા છે. તેમની સ્થિતિ એક પલ્યોપમની છે. એ ત્યાં ચાર હજાર સામાનિક દેવેનું ચાર હજાર અમહિષિનું સાત સેનાઓનું સાત અનીકા. ધિપતિનું ૧૬ સેળ હજાર આત્મરક્ષક દેવેનું નીલવંત હદનું નીલવંતી રાજધાનીનું અને બીજા પણ અનેક વાનવ્યન્તર દેવાનું અને દેવિયેનું અધિપતિ પણું કરતા થકા યાવત્ તેઓનું પાલન કરતા થકા યમક દેવની જેમ जी० ५६ જીવાભિગમસૂત્ર Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४४२ जीवाभिगमसूत्रे यस्मात् तद्गतानि पद्मानि नीलवद्वर्णानि नीलवन्नामा नागकुमारो राजा तदधिपति देव : तस्मात् नीलवन्नामा हूद: कथ्यते तत् तेनार्थेन हे गौतम ? एवमुच्यते'नीलवद् हूदो नीलवद्दः इति । कुत्र खलु भदन्त ! नीलवन्नामनीलवद् नागकुमारदेवानां नीलवन्नाम्नी राजधानी प्रज्ञप्ता ? हे गौतम ! नीलवत्पर्वत्तस्योत्तरेण तिर्यगसंख्येयान द्वीपसमुद्रान् व्यति व्रज्याऽन्यरिमन् जम्बूद्वीपे द्वीपे द्वादशयोजनसहस्राणि अवगाह्याऽत्रखलु नीलवद् नागकुमाराणां देवानां नीलवन्नाम्नी राजधानी प्रज्ञप्ता द्वादशयोजन सहस्रस्य तत्र नागकुमारदेवा नागकुमारराजानो महर्द्धिका महाबला महाद्युतिका यावन्महानुभावाः परिवसन्ति । ते चतुर्णां सामानिकसहस्राणां चतसृणामग्रमहिषीणां सप्तानीक- सप्तानीकाधिपतीनां षोडशात्मकारण पद्मादिकों की नीलता एवं नीलवंत नाम के उस के अधिपति को लेकर इस नीलवंत हृद का नाम नीलवन्त ऐसा कहा गया है है भदन्त ! नीलवंत हृदकुमार नामके नागकुमारेन्द्र की नीलवन्त नाम की राजधानी कहां है । इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - हे गौतम ! नीलवन्त पर्वत की उत्तर दिशा से तिर्यग असंख्यात द्वीप समुद्रों को उल्लङ्घन करके अन्य जम्बूद्वीप के द्वीप में १२ हजार योजन आगे जाने पर नीलवन्त नामक नागकुमारेन्द्र की नीलवन्त नामकी राजधानी है इसकी लम्बाई चौडाई १२ हजार योजन की है इस में नागकुमार देव एवं राजकुमार राजा जो कि महाऋद्धि वाले महाबल वाले, महाति वाले यावत् महाप्रभाव वाले हैं रहते हैं । ये सब चार हजार सामानिक देवों क, चार अग्रमहिषियों का, सात सेनाओं का, सात I સુખ પૂર્ણાંક રહે છે. તેનું કારણ પદ્મ વગેરેનું નીલપણું અને નીલવત નામના તેના અધિપતિને લઇને આ નીલવંત દ્વંદનું નામ નીલવંત એ પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ છે. હે ભગવંત નીલવંત હૃદકુમાર નામના નાગકુમારેન્દ્રની નીલવંત નામની રાજધાની કયાં આવેલ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે-હે ગૌતમ ! નીલવંત પર્યંતની ઉત્તર દિશાથી તિગ્ અસ ખ્યાત દ્વીપ અને સમુદ્રોને એળંગીને અન્ય જમૃદ્વીપ નામના દ્વીપમાં ૧૨ ખાર હજાર ચેાજન આગળ જવાથી નીલવંત નામના નાગકુમારેન્દ્રની નીલવતી નામની રાજધાની છે. એની લંબાઇ પહેાળાઇ ૧૨ ખાર હજાર ચેાજનની છે તેમાં નાગકુમારદેવ અને નાગકુમાર રાજા કે જે મહાઋદ્ધિવાળા છે. મહામળ વાળા છે મહાદ્યુતિવાળા છે, યાવત્ મહા પ્રભાવવાળા છે. તે નિવાસ કરે છે. તેઓ આ બધા ચાર હજાર સામાનિક દેવાનુ ચાર હજાર અગ્રમહિષિયાનુ સાત સેનાઓનુ` સાત સેનાપતિયાનુ` ૧૬ સોળ હજાર આત્મરક્ષક દેવાનુ અને જીવાભિગમસૂત્ર Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.७५ नीलवंतादिह्रदनिरूपणम् ४४३ रक्षकसहस्राणां तदन्येषां बहूनां तद्राजधानी स्थानां वानव्यन्तरदेवदेवीना माधिपत्यादिकं विजयवद्विधत्ते विदधते ॥सू० ७५॥ मूलम्-नीलवंतदहस्सणं पुरथिमपञ्चस्थिमेणं दस जोयणाई अबाहाए एत्थणं दस दस कंचणगपव्वया पण्णत्ता तेणं कंचणपव्वया एगमेणं जोयणसयं उड्ढे उच्चत्तेणं पणवीसं जोयणाइं उव्वेहेणं मूले एगमेगं जोयणसयं विक्खंभेणं मज्झे पण्णत्तरि जोयणाई आयामविक्खंभेणं उरि पण्णासं जोयणाई विक्खंभेणं मूले तिन्नि सोले जोयणसए किंचि विसे. साहिए परिणखेवेणं मज्झे दोषिण सत्ततीसे जोयणसते किंचि विसेसाहिए परिक्खेवेणं। उवरि एगं अट्ठावन्नं जोयणसयं किंचि विसेसाहिए परिक्खेवेणं मूले विच्छिन्ना मज्झे संखित्ता उपि तणुया गोपुच्छसंठाणसंठिया सव्व कंचणमया० अच्छा पत्तेयं २ पउमवरवेदिया० पत्तेयं २ वणसंड परिक्खित्ता। तेसिणं कंचणगपव्वयाणं उपि बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे जाव आसयंति० तेसि णं पत्तेयं २ पासायवडेंसगा सडा बावट्रि जोयणाई उड्डूं उच्चत्तेणं एकतीसं जोयणाई कोसं च विक्खंभेणं मणिपेढिया दो जोयणिया सिंहासणं सपरिवारा ॥ से केणट्रेणं भंते! एवं वुच्चइ कंचणगपव्वया २ गोयमा! कंचणगेसु णं पव्वएसु तत्थ तत्थ वावीसु उप्पलाई जाव कंचणग वण्णाभाई कंचणगा जाव देवा महड्डिया जाव विहरंति । उत्त. रेण कंचणगाणं कंचणियाओ रायहाणीओ अण्णंमि जंबुद्दीवे सेनापतियों का, १६ हजार आत्मरक्षकदेवों का, एवं और भी वहां पर रहने वाले देवों का-वानव्यन्तर देवों का और देवियों का आधि. पत्य आदि करते हुए विजय देव की तरह सुख से रहते हैं ॥७५॥ બીજા પણ ત્યાં રહેવાવાળા દેવેનું–વાન વ્યંતર દેવનું અને દેવિયેનું અધિ પતિ પણું કરતા થકા વિજય દેવની જેમ સુખ પૂર્વક રહે છે. જે સૂ. ૫ છે જીવાભિગમસૂત્ર Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४४४ जीवाभिगमसूत्रे दीवे तहेव सव्वं भाणियव्वं ॥ कहि णं भंते ! उत्तराए कुराए उत्तरकुरुद्दहे पन्नत्ते ? गोयमा! नीलवंत दहस्स दाहिणेणं अट्ठचोत्तीसे जोयणसते एवं सो चेव गमो तव्वो जो गीलवंत दहस्स सव्वेसिं सरिसको दह सरिसनामाय देवा सव्वेसिं पुरथिमपञ्चत्थिमेणं कंचणगपव्वया दस दसए कप्पमाणा उत्तरेणं रायहाणीओ अण्णंमि जंबुद्दीवे । कहि णं भंते ! चंदद्दहे एरावणदहे मालवंतदहे एवं एकेको भाणियव्वो ॥सू० ७६॥ छाया--नीलवद् इदस्य खलु पूर्वपश्चिमेन दशयोजनानि अबाधया अत्र खलु दशदश कञ्चनपर्वताः प्रज्ञप्ताः ते खलु काश्चन पर्वताः एकमेकं योजनशत मूर्ध्व मुच्चैस्त्वेन पञ्चविंशतिः २ योजनानि उद्वेधेन मूले एकमेकं योजनशतं विष्कम्भेण मध्ये पञ्चसप्ततिर्योजनानि आयामविष्कम्भाभ्याम् उपरि पश्चाशद् योजनानि विष्कम्भेण मूले त्रीणि षोडशोत्तराणि योजनशतानि किचिद्विशेषाधिकानि परिक्षेपेण मध्ये द्वे सप्तत्रिंशे योजनशते किंचि द्विशेषाधिके परिक्षेपेण उपरि एकमष्टापश्चाशं योजनशतं किंचिद्विशेषाधिकं परिक्षेपेण मूले विस्तीर्णाः मध्ये संक्षिप्ताः-उपरि तनुकाः गोपुच्छसंस्थानसंस्थिता सर्व काञ्चनमयाः-अच्छा:प्रत्येकं २ पद्मवरवेदिकया प्रत्येकं २ वनषण्डेन परिक्षिप्ताः । तषां खलु काञ्चनपर्वताना मुपरि बहुसमरमणीयो भूमिभागो यावदासते तेषां खलु प्रत्येकं २ प्रासादावतंसकाः सार्धद्वापष्टिः योजनानि ऊर्ध्व मुच्चैस्त्वेन एकत्रिंशद्योजनानि क्रोशंच विष्कम्भेण मणिपीठिका द्वियोजनिका सिंहासनं सपरिवारम् । तत्केर्थेन भदन्त ! एवमुच्यते काञ्चनपर्वताः काञ्चनपर्वताः २ ? गौतम ! काश्चनकेषु खलु. पर्वतेषु तत्र तत्र वापीषु उत्पलानि यावत्काञ्चनवर्णभानि काश्चनकाः यावद्देवा महर्दिकाः यावद्विहरन्ति । उत्तरेण काश्चनकानां काञ्चनिकाराजधान्यः अन्यस्मिन् जम्बूद्वीपे-द्वीपे तथैव सर्व भणितव्यम् कुत्र खलु भदन्त ! उत्तरकुरुषु कुरुषुउत्तरकुरु ह्रदः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! नीलवद् हृद्स्य दक्षिणेन अष्टौ चतुस्त्रिंशानि योजनशतानि एवं स एवगमो नेतव्यो यो नीलवद् हृदस्य सर्वेषां सदृशकः हूदसदृशनामानश्च देवाः सर्वेषां पूर्वपश्चिमेन काश्चनपर्वताः दश दश एक प्रमाणाः उत्तरेण राजधान्यः अन्यस्मिन् जम्बूद्वीपे कुत्र खलु भदन्त ! चन्द्रहदः ऐरावतहदः माल्यवदहूदः एवमेकैको नेतव्यः ॥६५॥ . टीका-'नीलवंत दहस्स णं' नीलवद् हृदस्य खलु 'पुरथिमपच्चत्थिमेणं'पूर्वस्यां पश्चिमायाम् प्रत्येकं-२ 'दसजोयणाई अबाहाए' दशयोजनान्यबाधया જીવાભિગમસૂત્ર Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.७६ नीलवंतादिहदनिरूपणम् ४४५ अपान्तरा लेमुक्त्वा एत्थ णं दस दस कंचणगपव्वया पन्नत्ता' अत्र खलु दश दशकाचनपर्वताः प्रज्ञप्ताः ते च दक्षिणोत्तरश्रेण्या प्रज्ञप्ताः । ते णं कांचण पव्वया' ते खलु काश्चनपर्वताः दक्षिणोत्तरश्रेण्या व्याप्ताः 'एगमेणं जोयणसयं उइढं उच्चतेणं' प्रत्येकं योजनशतम् ऊर्ध्वमुच्चैस्त्वेन 'पणवीसं-२ जोयणाई उव्वेहेणं' पञ्चविंशतिः २ योजनानि उद्वेधेन 'मूले एगमेगं जोयणसतं विक्खंभे णं' ते दशापि काञ्चनपर्वता मूले एकमेकं योजनशतंविष्कम्भेण 'मज्झे पण्णत्तरि जोयणाई आयामविक्खंभेणं' मध्ये पञ्चसप्ततियोजनानि आयामविष्कम्भेण 'उवरि पण्णामं जोयणाई विक्खंभेणं' उपरि पञ्चाशद्योजनानि विष्कंभेण-विस्तारेण 'नीलवंतद्दहस्स णं पुरथिमपच्चत्थिमेणं' इत्यादि । टीकार्थ-नीलवंत इद की 'पुरस्थिमपच्चत्थिमेणं' पूर्व और पश्चिम दिशाओं में 'दसजोयणाई अबाहाए' १० योजन आगे जाने पर 'एत्थणं दस दस कंचणगपल्वया पन्नत्ता' दश दश कांचनगिरि पर्वत हैं और ये १० १० योजन के अन्तराल से व्यवस्थित हैं । एवं ये दक्षिण और उत्तर श्रेणी में कहे गये हैं 'ते णं कांचण पव्वया' ये कांचन पर्वत जो कि दक्षिण और उत्तर श्रेणी में व्यवस्थित है 'एगमेगं जोयणसयं उई उच्चत्तेणं' १००-१०० एक एकसो योजन के ऊंचे हैं। 'पणवीसं २जोयणाइं उब्वेहेणं' और पच्चीस पच्चीस योजन के उद्वेधवालि हैं - जमीन में गडे हुए हैं 'मूले एगमेगं जोयणसतं विक्खंभेणं, मज्झे पण्णत्तरि जोयणाई आयामविक्खंभेणं उवरिं पण्णासंजोयणाई विक्खं. 'नीलवंतद्दहस्सणं पुरथिमपच्चत्थिमेणं' त्यात टी- नीसतनी 'पुरथिमपच्चत्यिमेणं' व भने पश्चिम हिशामामा 'दस जोयणाई अबाहाए' १० ४स यान भाग पाथी 'एत्थ ण दस दस कंचणगपव्वया पन्नत्ता' इस इस यनगिरि नामाना पर्वत छ. सन એ દસ દસ જનન અંતરાલથી વ્યવસ્થિત છે. તથા એ દક્ષિણ અને ઉત્તરમાં श्रेणि ३थे उस छ. 'तेणं कांचणपव्वया' से यन पर्वत रे क्षिा मन उत्तरभा श्रेणि३५ व्यवस्थित हाय छे. 'एगमेगं जोयणसयं उडूढ उच्च तेणं' इस इस योजना या पा७॥ छ. 'पणवीसं पणवीसं जोयणाई उव्वे हेणं' इस इस योननी या पण छ. 'पणवीसं पणवीसं जोयणाई उव्वेहेणे' અને પચીસ પચીસ એજનના ઉદ્દેવ વાળા છે. અર્થાત્ જમીનના અંદરના मागमा 1 छ. 'मूले एगमेगं जोयणसतं विक्खंभेणं मज्झे पण्णत्तरि जोयणाई आयामविक्खंभेणं उवरिं पण्णासं जोयणाई विक्खंभेणं' से भूगमा २४ सो જીવાભિગમસૂત્ર Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ દ્ जीवाभिगमसूत्रे 'मूले तिष्णिसोले जोयणसते किंचि विसेसाहिए परिक्खेवेणं' मूले त्रीणि षोडषोत्तराणि योजनशतानि किञ्चिद विशेषाधिकानि परिक्षेपेण, 'मज्झे दोसती से जोयस ते किंचिविसेसाहिए परिक्खेवेणं' मध्ये द्विसप्तत्रिंशेयोजनशते किंचिद्विशेषाधिके परिक्षेपेण 'उवरि एगं अट्ठावणं जोयणसयं किंचिविसेसाहिए परिक्खेवेणं' उपरिभागे एकमष्टापञ्चाशं योजनशतं किञ्चिद् विशेषाधिकं परिक्षेपेणं, 'मूले विच्छिण्णा' मूलदेशे विस्तीर्णाः 'मज्झे संखित्ता' मध्यभागे संकुचिताः ' उपि तणुया - उपरि स्वल्पाः अतः - 'गोपुच्छसंठाणसंठिया'- गोपुच्छस्य संस्थानं-स्थितिक्रमः तथा - संस्थिताः गोपुच्छाऽऽकारवन्तः 'सव्वकंचणमया' सर्वात्मना कांचनमयनिर्मिता अवभासन्ते 'अच्छा: श्लक्ष्णाः घृष्टा मृष्टाः नीरजस्का: निर्मलाः निष्पङ्काः निष्कण्टकच्छायाः सप्रभाः समभेणं' मूल में ये प्रत्येक एक सौ योजन के चौडे हैं मध्य में पचहत्तर योजन के चौड़े हैं। और ऊपर में ५० योजन के चौडे हैं 'मूले तिण्णि सोले जोगणसते किंचि विसेसाहिए परिक्खेवेणं' मूल में इन की प्रत्येक की परिधि तीन सौ सोलह योजन से कुछ अधिक है 'मज्झे दोतिसत्तती से जोयणसते किंचि विसेसाहिए परिक्खेवेणं 'उवरिं एवं अहावरणं जोयणसतं किंचि विसेसाहिए परिवखेवेणं' मध्य में २३७ योजन से कुछ अधिक और ऊपर में १५८ योजन से कुछ अधिक परिधि है 'मूले विच्छिण्णा, मज्झे संखित्ता, उपिं तणुया' ये प्रत्येक मूल में विस्तीर्ण मध्य में, संक्षिप्त और ऊपर में पतले हैं । अतएव 'गोपुच्छ संठाणसंठिया' इनका आकार गाय की पूछ के जैसा हो गया है 'सव्वकंचणमया अच्छा' ये सब कांचनगिरि सर्वात्मना सुवर्णमय हैं आकाश एवं स्फटिक मणि के जैसे अच्छ- -निर्मल हैं ચેાજનની પહેાળાઇ વાળા છે. મધ્યમાં ૭૫ ૫ ચાતુર ચેાજનની પહેાળાઇ વાળા છે. અને ઉપરની માજી ૫૦ पयास योजननी पडोजा वाजा छे. 'मूले तिणि सोले जोयणसते किंचिविसेसाहिए परिक्खेवेणं' ते हरेउनी परिधि भूणभां त्राणुसो सोण योनथी ४४४ वधारे छे. 'मज्झे दोतिसत्त तीसे जोयणसए किंचि विसेसाहिए परिक्खेवेणं' मध्यमा २३७ जसो साडीस योजनथी ४५ वधारे અને ઉપરમાં ૧૫૨ એકસે બાવન ચેાજનથી કઇક વધારે તેની પરિધિ છે. 'मूले विच्छिन्ना मज्झे संखित्ता उप्पिं तणुया' मेरे पर्वतो भूणां विस्तार वाणी मध्यमां सडायेसा अने उपरनी मान्नु पाता छे. तेथी 'गोपुच्छ संठाणसंठिया' तेन। साक्षर गायना छडानां मार नेवा छे. 'सव्व कंचणमया લજ્જા' આ બધા કાંચન પર્વતા સર્વાત્મના સુવર્ણમય છે. આકાશ એવુ સ્ફટિક જીવાભિગમસૂત્ર Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू. ७६ नीलवंतादिहनिरूपणम् ४४७ रीचिकाः सोयोताः प्रासादिकाः दर्शनीयाः अभिरूपाः प्रतिरूपाः । 'पत्तेयं २ पउमवरवेइया पत्तेयं २ वणसंडपरिखित्ता' प्रत्येकं २ भदन्त ! ते काश्चनपर्वताः पद्मवर वेदिकया-वनषण्डेन च परिवेहिताः अत्र पद्मवर वेदिकायाः वनपण्डरय चोभयो वर्णनं कर्त्तव्यम् (तथाहि-पूर्वतः संग्राह्यम्) 'तेसिणं कंचणपव्ययाणं उप्पितेषां पक्तिसंबद्धानां दशकाञ्चनपर्वतानामपि उपरिभागे-'बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे जाव आसयेति' बहुसमरमणीयोऽतिरम्यो भूमिभागः प्रज्ञप्तः । स च भूमिभागः बहुभिः कृष्ण स्तृणैर्मणिभिश्चोपशोभितः (अत्र तृणानां मणीनाश्च गन्ध-स्पर्शान्तवर्णनं कर्तव्यम् तत्र बहवो वानव्यन्तरा देवा देव्या श्वाऽन्ये पि श्लक्ष्ण यावत् प्रतिरूप हैं यहां यावत् शब्द से घृष्ट मृष्ट आदि विशेषणों का संग्रह हुआ है 'पत्तेयं २ पउमवरवेइया पत्तेयं २ वणसंडपरिक्खित्ता' प्रत्येक कांचनगिरि पद्मवर वेदिका से और वनषण्ड से घिरा हुआ है यहां पर पदमवर वेदिका और वनषण्ड का वर्णन कर लेना चाहिये 'तेसिं णं कंचणगपच्वयाणं उप्पि' इन कांचन पर्वतों के ऊपर 'बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे जाव आसायेति' बहुसम रमणीय भूमिभाग है यावत् वहां देव देवियां वैठती हैं यहां इस बहुसम रमणीय भूमिभाग के वर्णन के सम्बन्ध में ऐसा कहना चाहिये कि यह भूमिभाग अनेक कृष्ण तृणों से और मणियों से उपशोभित है तृणों एवं मणियों के गन्ध से लेकर स्पर्श तक के गुणों का जैसा पहिले वर्णन किया गया है-'वैसा ही वर्णन यहां पर भी कर लेना चाहिये इन कांचनगिरि के बहुसम रमणीय भूमिभाग पर अनेक वानव्यन्तर મણિના જેવા અચ્છ-નિર્મલન છે. ગ્લર્ણ યાવત્ પ્રતિરૂપ છે. અહિયાં યાવત્ शपथी पुष्ट, भृष्ट, विगेरे विशेषणने। स अडथयेस छ. 'पत्तेयं पत्तेयं पउमवरवेइया पत्तेयं पत्तय वणसंडपरिक्खित्ता' ६२४ ४iयन २ पढ्भ१२४ाथी मन વનવંડથી ઘેરાયેલ છે. અહીંયાં પદ્મવર વેદિકાથી અને વનખંડનું વર્ણન કરી देवु नये. 'तेसिणं कंचणगपव्वयाणं उप्पिं ये ४यन पतोनी ५२ 'बहसम रमणिज्जे भूमिभागे जाव आसाएंति' मा सभरमणीय भूमिमा छ. यावत् ત્યાં દેવ અને દેવિ બેસે છે. અહિયાં આ બહસમરમણીય ભૂમિભાગના વર્ણન સંબંધમાં એવું કહેવું જોઈએ કે-આ ભૂમિભાગ અનેક કાળા રંગના તૃણેથી અને મણિયેથી શોભાયમાન છે. તૃણો અને મણિના ગંધથી લઈને સ્પર્શ પર્યન્તના ગુણોનું વર્ણન જે પ્રમાણે પહેલાં કરવામાં આવેલ છે. એજ પ્રમાણેનું વર્ણન અહીંયા પણ કરી લેવું જોઈએ. આ કાંચનગિરિના બહુમરમણીય ભૂમિભાગ ઉપર મહાનરિદ્ધિવાળા અનેક વાનવ્યન્તર દેવ અને દેવિ તથા જીવાભિગમસૂત્ર Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४४८ जीवाभिगमसूत्रे तद्वासिनो यथा सुखमासते - शेरते - त्वक्परिवर्तयन्ति - निषीदन्ति - विहरन्ति ० ) ६४ सूत्रवत् । 'तेसिणं बहुसमरमणिज्ज भूमिभागाणं तेषां खलु बहुसमरमणीय भूमिभागानाम् 'पत्तेयं - २' प्रत्येकम् - २ 'पासायवडे सगा पन्नत्ता' प्रासादावतंसकाः प्रज्ञप्ताः ते च- 'सड्डू बावट्ठि जोयणाई उहूं उच्चतेणं' - सार्धं द्वाषष्टिर्योजनानि ऊर्ध्व मुच्चत्वेन 'एकतीसं जोयणाई कोसंच विक्खंभेणं' - एकत्रिंशद्योज नानि क्रोशच विष्कम्भेण 'मणिपेढिया दोजोयणिया' तस्मिन् प्रासादावतंस के मणिपीठिकैका द्वियोजनप्रमाणा (तस्यां मणिपीठिकायामेकं काञ्चनदेवस्य सिंहासनं तच्चतुर्दिक्षु सामानिकसहस्राणा मग्रमहिषीणा मनीकाधिपतीनां योग्यभद्रासनानि यथायथं वक्तव्यानि ) 'सीहासणं सपरिवारा' सिंहासनं सपरिवारमिति देव, देवियां तथा वहां के रहने वाले और भी प्राणी सुख पूर्वक बैठते उठते रहते हैं, सोते हैं, आराम करते हैं और जिस तरह से इन्हें सुख मिलता है इस तरह से रहते हैं । 'तेसिं बहुसमरमणिज्ज भूमिभागाणं' उन बहुसम रमणीय भूमिभागों में से 'पत्तेयं २' प्रत्येक भूमिभाग में 'पासायवडेंसगा पन्नत्ता' प्रासादावतंसक हैं वे प्रासादावतंसक - 'सडूवावडिं जोयणाई उडूं उच्चतेणं' ६२ ॥ योजन के ऊंचे हैं 'एकतीसं जोयणाई कोसं च विक्खंभेणं' ३१ योजन के लम्बे हैं। 'मणिपेढिया दो जोयणिया' एक २ प्रासादावतंसक में दो योजन प्रमाण एक २ मणिपीठिका है इस मणिपीठिका पर एक कांचन देव का सिंहासन है इस सिंहासन की चारों दिशाओं में हजारों सामानिक देवों के, अग्रमहिषियों के एवं अनीकाधिपतियों के योग्य भद्रासन हैं यही बात 'सिंहासणं सपरिवारा' इस सूत्रपाठ द्वारा प्रकट की गई हैं । ત્યાંનારહેવાવળા ખીજા પણ પ્રાણિયે સુખપૂર્ણાંક એસે છે. ઉઠે છે. અને રહે છે. સુવે છે. આરામ કરે છે. અને જે રીતે તેએને સુખ જણાય છે. એ રીતે तेथे। २डे छे. 'तेसिं बहुसमरमणिज्ज भूमिभागाणं' मे महुसभरभणीय भूमि लागोभांथी पत्तेयं पत्तेय' ६२४ लूभिलागमां 'पासायवडें सगा पण्णत्ता' आसा. द्वावं तस है। छे. थे प्रासाद्यावत सी 'सडबावट्ठि जोयणाई उड्ढ उच्चत्तेणं' ६३॥ साडी पास योजन या छे. 'एकतीसं जोयणांइं कोसं च विक्खंभेणं' 31 सवा त्रीस योजन समां छे. 'मणिखेढिया दो जोयणिया' हरे हरे! प्रासाવતસકામાં બબ્બે ચેાજન પ્રમાણવાળી મણિપીઠિકાએ છે. એ મણિ પીઠિકા એની ઉપર કાંચન દેવનું એક સિ`હાસન છે. એ સિ'હાસનની ચારે દિશાએ હજારા સામાનિક દેવાના, અગ્રમહિષિયાના અને અનીકાધિપતિયેાના સિહા सना छे. अर्थात् लद्रासनो छे. मेन वात 'सीहासणं सपरिवारा' मा सूत्र જીવાભિગમસૂત્ર Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३. उ. ३ सू. ७६ नीलवंतादिह दनिरूपणम् ४४९ 1 प्रकरणस्येति । सम्प्रत्यन्वर्य नामपिपृच्छिषति - ' से केणटुणं भंते ! एवं बुच्चइ' तत्केनार्थेनैवमुच्यते भदन्त ! 'कंचणपव्वया कंचणपव्वया' काञ्चनपर्वताः २, भदन्त ! एतेषां काञ्चनपर्वतनामाऽभिधाने को हेतु: ? भगवानाह - 'गोयमा !' गौतम ! 'कंचणगे पव्वसु तत्थ तत्थ वावीसु उप्पलाई जाव कंचणवण्णाभाई कंचणगा देवा महड़िया जाव विहरंति' काञ्चनकपर्वतेषु तत्र तत्र देशप्रदेशेषु बहूवचो वाप्यः सरांसि तत्तत्पङ्क्तयः तासु तासु लघु-गुरूणि तत्तज्जातीनि उत्पलानि, महर्द्धिकादिषु विशेषिताः काञ्चनदेवाः सामानिकादीनामाधिपत्यं कुर्वाणाः सुखं निवसन्ति विहरन्ति सर्वाः सर्वाणि सर्वे कनकाभाः यतः तत्तेनाऽर्थेन गौतम ! एव मुच्यते काञ्चन पर्वताः - २ अथोत्तरं गौतम ! काञ्चनपर्वतस्य । शाश्वतं नामधेयं यन्नकदाचित् - नासीत्, यन्नकदापि न भविष्यति, यन्नकदाचिन्न भवति, किन्तु - आसीदेव, भविष्यत्येव भवत्येव, शाश्वतो नियतोऽव्ययोs 'सेकेणणं भंते ! एवं बुच्चइ कंचणपव्वया कंचणपच्वया' हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि ये कंचन पर्वत हैंअर्थात् इन पर्वतों का नाम कंचन पर्वत ऐसा किस कारण से हुआ है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा ! कंचणगेसु पच्चएस तत्थ तत्थ वापी उप्पलाई जाव कंचन वण्णाभाई कंचनगा देवा महिढिया जाव विहरंति' हे गौतम ! कंचन पर्वतों पर वहां २ जगह २ वावडियां हैं । तालाब हैं तालाब पंक्तियां हैं उनमें छोटे बडे भिन्न २ जाति के कमल हैं । महर्द्धिक आदि विशेषणों वाले काञ्चनक देव रहते हैं ये सामानिक आदि देवों का आधिपत्य करते हुए सुख पूर्वक वहां रहते हैं ये सब वहां कांचन कीसी प्रभावाले और कंचन के से रंगवाले हैं इस कारण इन पर्वतों को काश्चन इस नाम से कहा गया हैं ये काश्चन पर्वत या द्वारा अगर रेस छे. 'से केणट्टेणं भंते ! एवं वुच्चइ कंचणपव्वया कंचण पव्वया' हे भगवन् आप मे शा अरथी रहे। छो ? ! आ मंथन पर्वत છે. અર્થાત્ આ પતાના નામ કંચન પર્યંત એ પ્રમાણે શા કારણથી પડેલ छे? या प्रश्नना उत्तरमा अलुश्री छे - 'गोयमा ! कंचणगेसु पव्वएसु तत्थ तत्थ वापी उप्पलाई जाव कंचणवण्णाभाई कंचणगा देवा महिडूढिया जाव विह रंति' हे गौतम! मंथन पर्वतानी उपर मने स्थणे वावडियो छे. तलावा છે. તળાવ પક્તિયેા છે. તેમાં નાના મેાટા જુદી જુદી જાતના અનેક કમળે છે. મહાઋદ્ધિ વિગેરે વિશેષણા વાળા કાંચન દેવ ત્યાં રહે છે. તેએ સામાનિક વિગેરે દેવાનુ અધિપતિ પણું કરતા થકા સુખ પૂર્વક ત્યાં રહે છે. તે બધા કાંચનના જેવી પ્રભાવાળા અને કાંચન જેવા રંગવાળા છે. તે કારણથી એ जी० ५७ જીવાભિગમસૂત્ર Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४५० जीवाभिगमसूत्रे वस्थितो नित्यः इति । 'उत्तरेण कंचणगाणं कंचणियाओ रायहाणीओ अण्णंमि जंबू० तहेव सवं भाणियव्वं' कुत्र भदन्त ! कांचनदेवानां काश्चनिका राजधानी प्रज्ञप्ता ? गौतम ! काश्चनपर्वताना मुत्तरदिशि तिर्यगसंख्येयद्वीपसमुद्रान्व्यति व्रज्याऽन्यजम्बूद्वीपे द्वादशयोजनसहस्राण्यवगाह्याऽत्र काश्चदेवानां काञ्चनिका राजधानी द्वादशसहस्रयोजना विद्यते सैकप्राकारेण संपरिक्षिप्ता प्राकारश्च सप्तत्रिंशद्योजनानि अष्टयोजनमूर्ध्वम् इत्यादि विजयराधानीवत् ततो ज्ञेयम् । 'कहि णं भंते ! उत्तरकुराए कुराए' कुत्र भदन्त ! उत्तर कुरुषु कुरुषु, 'उत्तरकुरु दहे पन्नत्ते' उत्तरकुरुहूदो नामा इदः प्रज्ञप्तः ? इति प्रश्नः-भगवानाह-'गोयमा' शाश्वत हैं नियत हैं अव्यय हैं अवस्थित हैं और नित्य हैं। क्योंकि ये पहले नहीं थे-ऐसा नही है- अर्थात् भूत काल में थे भविष्यत् काल में रहेंगे । और वर्तमान में ये मौजूद हैं। हे भदन्त ! काश्चनदेवों की काचनिका राजधानी कहां पर हैं ? हे गौतम ! काश्चन पर्वतों की उत्तर दिशा में तिर्यग असंख्यात द्वीप समुद्रों को पार करके अन्य जम्बूद्वीप में १२ योजन आगे जाने पर काञ्चनक देवों की काचनिका राजधानी जो कि १२ योजन के विस्तारवाली है यह राजधानी एक प्राकार-कोट से परिवेष्टित है यह प्राकार ३७ योजन का है । और ८ योजन का ऊंचा है। इत्यादि कथन यहां विजय राजधानी की तरह है ऐसा जानना चाहिये 'कहि णं भंते ! उत्तरकुराए उत्तरकुरुद्दहे नाम दहे पण्णत्ते' हे भदन्त ! उत्तरकुरु क्षेत्र में उत्तरकुरु नाम का द्रह कहां पर પર્વતને કાંચન એ નામથી કહ્યા છે. આ કાંચન પર્વતે શાશ્વત છે. નિયત છે. અવ્યય છે. અવસ્થિત છે. અને નિત્ય છે. કેમકે–એ પહેલાં ન હતા તેમ નથી. અર્થાત્ ભૂતકાળમાં તેઓ વિદ્યમાન હતા. ભવિષ્ય કાળમાં રહેશે. અને વર્તમાનમાં તેઓ વિદ્યમાન છે. ફરીથી ગૌતમસ્વામી પ્રભુશ્રીને પૂછે છે કે-હે ભગવન ! કાંચનદેવેની કાંચનિક રાજધાની કયાં આગળ આવેલ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે હે ગૌતમ! કાંચન પર્વતની ઉત્તર દિશામાં તિર્યગ્ર અસંખ્યાત દ્વિીપ સમુદ્રોને ઓળંગવાથી બીજા નંબુદ્વીપમાં ૧૨ બાર યેજન આગળ જવાથી કાંચનક દેવેની કાંચનિકા નામની રાજધાની આવેલી છે. તે રાજધાની ૧૨ બાર એજનની છે. આ રાજધાની એક પ્રકાર–કોટથી ઘેરાયેલી છે. આ પ્રાકાર ૩૭ સાડત્રીસ યોજનને છે. તેની ઉંચાઈ ૮ આઠ યોજનાની છે. વિગેરે પ્રકારનું તમામ કથન વિજય રાજધાનીના કથન પ્રમાણે અહીં સમજી લેવું. 'कहिणं भंते ! उत्तरकुराए उत्तरकुरु।हे नाम दहे पण्णत्ते' इ मापन उत्तर કુરૂક્ષેત્રમાં ઉત્તરકુરૂ નામનું દ્રહ કયાં આવેલ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ જીવાભિગમસૂત્ર Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू. ७६ नीलवंतादिहनिरूपणम् ४५१ गौतम ! नीलवंत दहस्स दाहिणेणं अट्ठचोत्तीसे जोयणसए एवं सोचेव गमो णेयवो जो नीलवंतदहस्स' नीलवद्हदस्य दक्षिणदिशि अष्टौ चतुस्त्रिंशानि योजनशतानि एवं स एव गमो भणितव्यो यो नीलवद्हदस्य । हे गौतम ! नीलवद्हदस्य दक्षिणस्याम् अष्टौ चतुस्त्रिंशानि योजनशतानि चतुरो सप्तभागान् च अबाधया कृत्वेति गम्यते सीताया महानद्याः बहुमध्यदेशभागे अत्र खलूत्तरकुरुपूत्तरकुरुहूदो नामा हृदः प्रज्ञप्तः स चोत्तरदक्षिणायतः प्राचीनप्रतीचीन विस्तरः एक योजनसहस्रमायामेन-पंचयोजनशतानि विष्कम्भेण-दशयोजनानि उद्वेधेन अच्छा यावत्प्रतिरूपः, पार्श्वयोनिषण्ण पद्मवरवेदिकाभ्यां सर्वतः समन्तात्संपरिक्षिप्तः, (पद्मवरवेदिका -वनषण्डयोवर्णनमत्र) तोरणान्तं वर्णितस्य तद्र्दस्य मध्ये पद्म तत्कणिकाया है ? इस के उत्तर में प्रभु कहते हैं । 'गोयमा' नीलवंतदहस्स दाहिणेणं अट्ठचोत्तीसे जोयणसए एवं सो चेव गमो णेयव्वो' हे गौतम ! नीलवंत द्रह से ८३४४ योजन दूर पर उत्तरकुरु द्रह है यह सीता महानदी के बहुमध्य भाग में हैं यह द्रह उत्तर-दक्षिण तक लम्बा है पूर्व और पश्चिम तक इसका विस्तार है इसकी लम्बाई १ हजार योजन की है और पांच सौ योजन का चौडा है इसका उद्वेध-गहराई-१० योजन की है यह-अच्छ आकाश और स्फटिक मणि के जैसा निर्मल है यावत् प्रतिरूप है इसकी दोनों ओर एक एक पद्मवर वेदिका है फिर वनषण्ड है यहां पद्मवर वेदिकाओं का और वनषण्डों का वर्णन कर लेना चाहिये यह वर्णन तोरण आदि के पाठ तक करना चाहिये तात्पर्य यही है कि जैसा पहिले नीलवंत हूद का वर्णन किया गया है वैसा ही इसका वर्णन है तथा च इस वर्णित हूद के मध्य भाग में एक श्री ४ छ -'गोयमा ! नीलवंतदहस्स दाहिणेणं अट्ठ चोत्तीसे जोयणसए एवं सो चेव गमो णेयच्वो' गौतम ! नीयत थी ८३४४ 2418से यात्रीस સાતિયા ચાર જનો દૂર ઉત્તર કુરૂ નામનું કહે છે. તે સીતા મહા નદીના બહુ મધ્ય ભાગમાં છે. આ પ્રહ ઉત્તર દક્ષિણ સુધી લાંબુ છે. પૂર્વ અને પશ્ચિમ સુધી તેને વિસ્તાર છે. તેની લંબાઈ ૧ એક હજાર જનની છે. અને પાંચ સે જન પહોળાઈ છે. તેને ઉલ–ડાઈ ૧૦ દસ જનની છે. તે અચ્છ આકાશ અને સફટિક મણિના જેવું નિર્મળ છે. યાવત્ પ્રતિરૂપ છે. તેની બને બાજુ એક એક પદ્મવર વેદિકા છે. તે પછી વનખંડ છે, અહીંયા પદ્મવર વેદિકાઓનું અને વનખંડોનું વર્ણન કરી લેવું જોઈએ. એ વર્ણન તેરણ વિગેરેના પાઠ સુધી કરવાનું છે. તાત્પર્ય એજ છે કે–પહેલાં જે પ્રમાણે નીલ વંત કહનું વર્ણન કરવામાં આવેલ છે એજ પ્રમાણે આનું વર્ણન છે. આ જીવાભિગમસૂત્ર Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे उपरि रमणीयो देशभागः तत्रैकं भवनम् त्रीणि द्वाराणि तत्र तत्र कनकस्तूपिकानां मालापर्यंत वर्णनम् भवनस्यान्तबहुसमरमणीयो भूभिभागः तस्य मणिस्पर्शपर्यन्तं वर्णनम् अत्र मणिपीठिका तदुपरि देवशयनीयवर्णनम् 'सव्वेसिं सरिसकोदह, सरिसनामाय देवा' तत्तहदानां सदृशाः समानाः इदाः ह्रद सदृशा ह्रदसदृशनामानश्चदेवाः तत्पद्मन्ये नाष्टशतेन तर्बोच्चत्त्वप्रमात्रेण पद्मानां सर्वतः संपरिक्षिप्तम् परिवार पमानामयमेतावद्रूपो वर्णावासः वज्रमयाणि मूलानि यावत् पुष्करस्थिवुकाः अच्छायावत्प्रतिरूपाः। तासामुपरि बहुसमरमणीया भूमिभागाः यावन्मणिस्पर्शः तत्पद्मस्याऽपरोत्तरस्याम् अत्रोत्तरकुरुहूदकुमारस्य देव चतुर्णा सामानिकसहस्राणां चत्वारि पद्मसहस्राणि चतसृणा मग्रमहिषीणां तावत्प्रमाणानि पद्मनि सप्तानी काधिपतीनां तावत्संख्यकानि पद्मानि तदन्यैः पद्मपरिक्षेपेण परिवेष्टितम् आभ्यन्तरपद्म है इसकी कर्णिका के ऊपर रमणीय भूमिभाग है यहां एक भवन है इसके तीन द्वार हैं यहां कमक स्तूपिका-सुवर्ण शिखरों का माला पर्यन्त वर्णन कर लेना चाहिये भवन के भीतर का भूमिभाग बहुसम रमणीय है इसके वर्णन में मणियों के स्पर्शान्त तक का पाठ ग्रहीत हुआ है यहां एक मणिपीठिका है इसके उपर देवशयनीय है देव शयनीय का वर्णन पूर्व में जैसा किया गया है वैसा ही है 'सव्वेसिं सरिसको दहसरिसनामा य देवा' इसका जो नाम उत्तरकुरु हूद है एवं उत्तरकुरु हूद नाम का अत्यंत समऋद्धिवान नागेन्द्रकुमार यहां रहता है इस कारण हुआ है यह बहुत बडी परिवार आदि ऋद्धि वाला है एक पल्योपम की इसकी स्थिति है यह चार हजार सामानिक देवों का चार अग्रमहिषियों का जैसा कि नीलवन्त हुदकुमार રીતે વર્ણવાયેલા આ હદની મધ્યભાગમાં એક પદ્મ છે. તેની કર્ણિકાની ઉપર રમણીય ભૂમિભાગ છે. ત્યાં એક ભવન છે. તેના ત્રણ દરવાજાઓ છે, અહીંયા કનક તૃપિકા-સુવર્ણ શિખરોનું માળા સુધીનું વર્ણન કરી લેવું જોઈએ ભવનની અંદર ભૂમિ ભાગ બહુ રમણીય છે. તેના વર્ણનમાં મણિના સ્પર્શ સુધી પાઠ ગ્રહણ થયેલ છે. ત્યાં એક મણિપીઠિકા છે. તેની ઉપર દેવશયનીય–શય્યા વિશેષ છે. એ દેવશયનીયનું વર્ણન પહેલાં જેમ કહેવામાં सावद छ. प्रभारी छ 'सव्वेसिं सरिसको दह सरिसनामाय' मेनु नाम०४ ઉત્તર કુરૂ હદ છે એ પ્રમાણેના નામવાળા ઉત્તરકુરૂ હદ નામને નાગેન્દ્રકુમાર ઘણી મોટી પરિવાર વિગેરે ઋદ્ધિવાળા છે. તેની સ્થિતિ એક પલ્યોપમની છે. તે ચાર હજાર સામાનિક દેવેનું ચાર અગ્રમહિષિ વિગેરેનું જે પ્રમાણે નીલવંત હદકુમારના વર્ણનમાં કહેવામાં આવેલ છે. તે કથન પ્રમાણે જીવાભિગમસૂત્ર Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.७६ नीलवंतादिहनिरूपणम् ४५३ माध्यमिक बादैः तत्तेनार्थेन भदन्त ! काश्चनपर्वताः-२ इत्युच्यते । 'सव्वेसिं पुरत्थिपच्चत्थिमेणं' सर्वहूदानां पूर्वपश्चिमदिशि 'कंचणगपव्वया दस २ एकप्पमाणा' दश-२ एकप्रमाणाः समानप्रमाणवन्तः। 'उत्तरेणं रायहाणीओ अण्णंसि जंबुद्दीवे' उत्तरस्याम्-उत्तरकुरुदेवस्य राजधानी प्रज्ञप्ता कांचन पर्वतानामुत्तरदिशि तिर्यगसंख्येयद्वीपसमुद्रान् व्यतिव्रज्याऽन्यत्र जम्बुद्वीपे द्वादशयोजनसहस्राण्यवगाह्य काञ्चनदेवानां द्वादशयोजनप्रमाणा काञ्चनिका राजधानी विजयराजधानीवत् । के वर्णन में कहा गया है उसके अनुसार आधिपत्य आदि करता हुआ सुखपूर्वक रहता है यहां पद्म और पद्म के परिवार भूत पद्मों का वर्णन नीलवन्त हूद के वर्णन के पहिले किया गया है अतः वहां से इसे देख लेना चाहिये तथा जिस प्रकार का वर्णन नीलवन्त हूद कुमार का किया गया है वैसा ही वर्णन उत्तरकुरु हूदकुमार का भी है अतः यह भी वहां से जाना जा सकता है 'सव्वेसि पुरथिम पचस्थिमेणं कंचणग पव्वया दस २' समस्त हूदों के पूर्व पश्चिम किनारों पर १०-१० कांचनक पर्वत हैं इसके अनुसार इस हूद के पूर्व पश्चिम किनारे पर भी १०-१० कांचनक पर्वत हैं इन कांचन पर्वतों का वर्णन पीछे किया गया है अतः इन के सम्बन्ध में वही वर्णन यहां पर जानना चाहिये उत्तरकुरु हद की उत्तरदिशा में उत्तरकुरु देव की राजधानी है काश्चन पर्वतों की उत्तर दिशा में तिर्यग असंख्यात द्वीप समुद्रों को उल्लङ्घन कर दूसरे जम्बूद्वीप में १२ हजार योजन आगे जाने पर काञ्चन देवों की १२ योजन प्रमाण काचनिका नाम की राजઅધિપતિ પણું વિગેરે કરતા થકા સુખપૂર્વક ત્યાં રહે છે. અહીંયા પદ્દમોનું અને પદ્મના પરિવાર રૂપ પક્ષેનું વર્ણન નીલવંત હદના વર્ણનમાં પહેલાં જેમ કરેલ છે તે પ્રમાણે સમજી લેવું જોઈએ. તથા નીલવંત હદકુમારનું વર્ણન જે પ્રમાણે ત્યાં કરેલ છે એજ પ્રમાણેનું વર્ણન ઉત્તરકુરૂ હદકુમારનું तथी ते वान ५५ त्यांथी समझ से. 'सव्वेसि पुरथिमपच्चत्थिमेणं कंच. णग पव्वया दस दस' सघाहाना पूर्व पश्चिम लिना। ५२ स स यन પર્વત છે. એ કાચનક પર્વતનું વર્ણન પહેલાં કરવામાં આવી ગયેલ છે. તથા અહીયાં તે સંબંધી એજ વર્ણન સમજી લેવું. ઉત્તરકુરૂહદની ઉત્તર દિશામાં ઉત્તર કુરૂદેવની રાજધાની છે. કાંચન પર્વતની ઉત્તર દિશામાં તિર્યક અસંખ્યાત દ્વીપ સમુદ્રોને ઓળંઘવાથી બીજા નંબુદ્વીપમાં ૧૨ બાર હજાર જિન આગળ જવાથી કાંચન દેવની ૧૨ બાર એજન પ્રમાણુવાળી કાંચનિકા નામની રાજધાની છે. એનું વર્ણન વિજય રાજધાનીના વર્ણન પ્રમાણે છે, જીવાભિગમસૂત્ર Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४५४ जीवाभिगमसूत्रे 'कहि णं भंते चंद(हे पन्नत्ते' क्व खलु भदन्त ! चन्द्रहृदः प्रज्ञप्तः ? भगवानाह-हे गौतम ! उत्तरकुरुहूदस्य दक्षिणात्य चरमान्तात् अग्दिक्षिणस्या मष्टौ चतुस्त्रिंशानि, योजनशतानि चतुर्भागान् योजनस्याऽबाधया सीतामहानद्याः बहुमध्यदेशभागे अत्र उत्तरकुरुषु चन्द्र हृदः चन्द्रहदस्य वक्तव्यता नीलहूदवत् नवरं यस्मात्तत्र वाप्वादिषु उत्पल-कमलकुमुद-पुण्डरीक-महापुण्डरीकशतसहस्रपत्रादीनि चन्द्रहदप्रभाणि चन्द्रनामादेवस्तत्र प्रतिवसति चन्द्रद्रदोत्पलादियोगात् चन्द्रदेवस्वामिकत्वाच्च चन्द्रहूदः कथ्यते । चन्द्रराजधानी-कांचनपर्वतयोर्वक्तव्यतासर्वाऽपि पूर्ववदेव वाच्या । सम्प्रति-ऐरावतहदस्य वक्तव्यतामाह-'कहिण भंते !' इत्यादि, कुत्र खलु भदन्त ! ऐरावतनामाहूदः प्रज्ञप्तः भगवानाह-हे गौतम ! चन्द्रहृदस्य धानी है इसका वर्णन विजय राजधानी के जैसा ही है । 'कहि णं भंते ! चंदद्दहे पण्णत्ते' हे भदन्त ! चन्द्र द्रह कहां पर है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! उत्तर कुरु हूद के दाक्षिणात्य चरमान्त से पहिले दक्षिण दिशा में ८३४४ दूर पर चन्द्र द्रह है यह द्रह सीता महानदी के बहुमध्य भाग में है इस चन्द्र द्रह की वक्तव्यता नीलहूद के जैसी है नील हूद की वक्तव्यता से इसकी वक्तव्यता में केवल यही अन्तर है कि वहां वापी आदि में जो उत्पल, कमल, कुमुद, पुण्डरिक शतपत्र, सहस्रपत्र आदि हैं वे सब चन्द्र हुद की प्रभा जैसी प्रभा वाले हैं चन्द्र नामका देव यहां पर रहता है इसलिये इसका नाम चन्द्रद कहा गया है यहां चन्द्र राजधानी की वक्तव्यता और काञ्चन पर्वतों की वक्तव्यता सर्व पूर्व की तरह जान लेना चाहिये, _ 'कहि णं भंते' इत्यादि हे भदन्त ! ऐरावत नाम का हूद कहां पर है कहिणं भंते ! चंद(हे पण्णत्ते' 3 लगवन् यी ४ ४यां 2010 मावेस આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે-હે ગૌતમ ! ઉત્તરકુરૂહદના દાક્ષિણાત્ય ચરમાંતની પહેલાં દક્ષિણ દિશામાં ૮૩૪ૐ આઠસો ત્રીસ સાતિયા ચાર જન દૂર જવાથી ચંદ્રહદ આવે છે. આ હદ સીતા મહાનદીના બહુમધ્ય દેશ ભાગમાં છે. આ ચંદ્રહદનું વર્ણન નીલહદના વર્ણન પ્રમાણે છે. નીલહદ ના વર્ણનથી આના વર્ણનમાં કેવળ એજ અંતર છે કે–અહીયાં જે વાવ અને તેમાં ઉત્પલે કમળો કુમુદે પુંડરીકે, મહાપુંડરીકે, શતપત્ર, સહસ પત્રે વિગેરે છે, તે બધા ચંદ્રહદની પ્રભા જેવા પ્રભાવાળા છે, અહીયાં ચંદ્ર નામના દેવ રહે છે. તેથી તેનું નામ ચંદ્રહદ એ પ્રમાણે થયેલ છે. અહીયા ચંદ્ર રાજધાનીનું વર્ણન અને કાંચન પર્વતનું વર્ણન પહેલાના વર્ણન પ્રમાણે સમજી લેવું. __ 'कहिणं भंते ! त्याहि मावन औरावत नामनु ६ या मावेन छ ? જીવાભિગમસૂત્ર Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४५५ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.७६ नीलवंतादिहृदनिरूपणम् दाक्षिणात्यात्- चरमान्तात् अर्वाग्दक्षिणदिशि अष्टौ चतुस्त्रिंशानि योजनशतानि चतुरः सप्तभागांश्च योजनस्याऽवाधया शीताया महानद्याः बहमध्यदेशभागे अत्रावकाशे ऐरावतहदः ऐरावतहदस्य वक्तव्यतापि नीलवद्हदस्य आयामविष्कम्भो द्वेध पद्मवरवेदिका वनषण्डत्रिप्सोपानप्रतिरूपकतोरणमूलपद्माष्टशतपरिवार पदमपरिक्षेप त्रयवक्तव्यतावत् नामान्वर्थसूत्रमपि तथा नवरं-यस्मातत्रोत्पलादीनि एरावतहदप्रभाणि ऐरावतनाम च देवः प्रतिवसति तेन-ऐरावत हूदः कथ्यते ऐरावतराजधान्यपि काञ्चनपर्वतवक्तव्यताऽवसाना इति । सम्प्रति-माल्यवदह्रदं प्रस्तोति-कहि णं भंते-कुत्र भदन्त ! माल्यवान्नामाइदः खलु प्रज्ञप्तः ? हे गौतम ! ऐरावत इदस्य दक्षिणात्याच्चरमान्तात् अर्वाग्दक्षिणस्या मष्टौ चतुस्त्रिंशानि योजन शतानि अबाधया सीतामहानद्या बहुमध्यदेशभागे अत्रोत्तरकुरुषु माल्यवान्नामहूदः उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! चन्द्र हूद की दक्षिण दिशा के चरमान्त से पहिले दक्षिण दिशा में ८३४४ योजन की दूरी पर सीता महानदी के बहुमध्य देश भाग में ऐरावत हूद नामका हूद है इस ऐरावत हूद की वक्तव्यता भी नीलवंत हूद की जैसी ही है अतः इसका आयामविष्कम्भ, उध, पद्मवरवेदिका, वनषण्ड, त्रिसोपान प्रतिरूपक, तोरण, मूलपद्म, इसका पद्मपरिवार, पद्म परिक्षेपत्रय सब नीलवन्त हूद के प्रकरण में कहे गये अनुसार ही हैं यहां सब पद्म आदि का परिवार ऐरा. वत हूद की प्रभा जैसे ही हैं ऐरावत देव यहां रहता है इसकी ऐरावत नाम की राजधानी है यहां कांचन पर्वत भी है-सो यह सब वक्तव्यता जैसी अन्य हूदों में इनकी कही गई है वैसी ही इनके सम्बन्ध में यहां कह लेनी चाहिये 'कहि णं भंते !' इत्यादि हे भदन्त ! माल्यवान हूद આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુત્રી કહે છે કે-હે ગૌતમ! ચંદ્રહદની દક્ષિણ દિશાના ચરમાન્તની પહેલાં દક્ષિણ દિશામાં ૮૩૪È આઠસો ચોત્રીસ સાતિયા ચાર જન દૂર સીતા મહાનદીના બહુમધ્ય દેશભાગમાં ઐરાવત નામનું હદ આવેલ છે. આ ઐરાવત હદનું વર્ણન પણ નીલવંત હદના વર્ણન પ્રમાણે છે. તેથી તેને આયામ, વિષ્કભ. ઉધ, પદ્મવર વેદિકા, વનખંડ, ત્રિપાન પ્રતિરૂપક, તેરણ, મૂલપમ, તેને પદ્મ પરિવાર પદ્મપરિક્ષેપ પત્ર એ બધા નીલવંત હદના પ્રકરણમાં કહ્યા પ્રમાણેજ છે. અહીયાં પદ્મ વિગેરેને પરિવાર ઐરાવત હદની પ્રભા જેવી પ્રભાવળે છે. ઐરાવતદેવ ત્યાં રહે છે. તેની રાજધાની ઐરાવત નામની છે. અહીયાં કાંચન પર્વતે પણ છે. તો આ તમામ પ્રકારનું વર્ણન જેમ બીજા હદના વર્ણનમાં તેમના સંબંધમાં વર્ણવેલ છે, એજ प्रमाणे मान समयमा सही १पी यु. 'कहिणं भंते !' त्या જીવાભિગમસૂત્ર Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४५६ जीवाभिगमसूत्रे प्रज्ञप्तः ? अस्यापि नीलवद् इदवक्तव्यतावद् वर्णनम् नवरम्-तत्र वाप्यादिषु उत्पलादीनि माल्यवद् इदसमप्रभा भाजः सन्ति परिवसति च माल्यवान्नामादेवः ततो माल्यवद् हूद इति कथ्यते माल्यवती राजधान्याश्च वर्णनं विजयराजधानीवत् ॥सू०७६॥ मूलम्-कहिणं भंते ! उत्तरकुराए उत्तरकुराए जंबु सुदंसणाए जंबुपेढे नाम पेढे पन्नत्ते गोयमा! जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स उत्तरपुरस्थिमेणं नीलवंतस्स वासहरपव्वयस्स दाहिणेणं मालवंतस्स वक्खारपव्वयस्स पचत्थिमेणं गंधमादणस्त वक्खारपव्वयस्स पुरथिमेणं सीताए महाणईए पुरथिमिल्ले कूले एत्थणं उत्तरकुराए कुराए जंबूपेढे नामं पेढे पंचजोयणसताई आयामविक्खंभेणं पण्णरस एकासीते जोयणसते किंचि विसेसाहिए परिक्खेवेणं बहुमज्झदेसभाए बारसजोयणाइं बाहकहां पर है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! ऐरावतहूद के दक्षिण के चरमान्त से पहिले दक्षिणदिशा में ८३४४ योजन दूर पर सीता महानदी के बहुमध्य देशभाग में उत्तरकुरुक्षेत्र में यह माल्यवान नाम का हूद है इसकी वक्तव्यता भी नीलवन्त हूद के ही जैसी है यहां वापिका आदिकों में जो उत्पल आदि हैं वे सब माल्यवान् हृद की प्रभा जैसी प्रभा वाले हैं यहां माल्यवान देव रहता है इसकी माल्यवती नामकी राजधानी है इस हद का नाम इसी कारण 'माल्यवान' ऐसा हुआ है इस राजधानी का वर्णन विजय राजधानी के जैसा है ॥सू० ७६॥ હે ભગવન માલ્યવાન હદ કયાં આવેલ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે હે ગૌતમ ! ઐરાવતહદના ચરમાન્ડથી પહેલા દક્ષિણ દિશામાં ૮૩૪૩ આઠસો ત્રીસ સાતિયા ચાર યોજન દૂર સીતા મહાનદીના બહુ મધ્ય દેશ ભાગમાં ઉત્તરકુરૂક્ષેત્રમાં આ માલ્યવાન નામનું હદ છે. આ હદનું વર્ણન પણ નીલવંત હદના વર્ણન પ્રમાણે છે. અહીયાં વાવો વિગેરેમાં જે ઉત્પલે વિગેરે છે. તે બધા માલ્યવાન હદની પ્રભા જેવી પ્રભાવાળા છે. અહીયાં માલ્યવાન દેવ નિવાસ કરે છે. તેની રાજધાનીનું નામ માલ્યવતી છે. એ હદનું નામ એ કારણથી માલ્યવાન એ પ્રમાણે પડેલ છે. આ રાજધાનીનું વર્ણન વિજય રાજધાનીના વર્ણન પ્રમાણે છે. તે સૂ. ૭૬ છે જીવાભિગમસૂત્ર Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४५७ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.७७ जम्बूपीठस्वरूपनिरूपणम् ल्लेणं तदाणंतरं च णं माताए माताए पदेसे परिहाणीए सव्वेसु चरमंतेसु दो कोसे बाहल्लेणं पन्नत्ते सव्व जंबू णामए अच्छे जाव पडिरूवे । से णं एगाए पउमवरवेइयाए एगेण य वणसंडेणं सव्वतो समंता संपरीक्खित्ते वण्णओ दोण्ह वि। तस्स णं जंबूपेढस्स चउदिसिं चत्तारि तिसोपाणपडिरूवगा पन्नत्ता तं चेव जाव तोरणा जाव छत्ताइच्छत्ता । तस्स णं जंबूपेढस्स उपि बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पन्नत्ते से जहा णामए आलिंगपुक्खरेइ वा जाव मणि । तस्स णं बहुसमरमणिज्जस्स भूमिभागस्स बहुमज्झदेसभाए एत्थ णं एगा महं मणिपेढिया पन्नत्ता अट्ट जोयणाई आयामविक्खंभेणं चत्तारि जोयणाई बाहल्लेणं सव्वमणिमई अच्छा साहा जाव पडिरूवा। तीसे णं मणिपेढियाए उवरि एत्थ णं महं जंबु सुदंसणा पन्नत्ता अटु जोयणाइं उठें उच्चत्तेणं अद्धजोयणं उबेहेणं दो जोयणाई खंधे अट्ट जोयणाइं विक्खंभेणं छ जोयणाई विडिमा बहुमज्झ देसभाए अट्ट जोयणाई विक्खंभेणं साइरेगाइं अट्ठ जोयणाई सव्वग्गेणं पन्नत्ता वइरामय मूला रयय सुप्पतिट्टियविडिमा एवं चेतिय रुक्खा वण्णओ जाव सव्वो रिट्रामय विउलकंदा वेरुलिय रुइरखंधा सुजाय वरजायरूवपढमगविसालसाला नानामणिरयणविविहसाहप्पसाह वेरुलियपत्ततवणिज्जपत्तविंटा जंबणय रत्तमउय सुकुमाल पवालपल्लवंकुरधरा विचित्तमणिरयणसुरहिकुसुमा फलभारनमियसाला सच्छाया सप्पभा सस्सि. रीया सउज्जोया अहियं मणोणिव्वुइकरा पासाइया दरिसणिज्जा अभिरूवा पडिरूवा ॥सू०७७॥ ____ छाया-कुत्र खलु भदन्त ! उत्तर कुरुषु कुरुषु जम्ब्वाः सुदर्शनाया जंबूपीठं नाम पीठं प्रज्ञप्तम् ! गौतय ! जंबुद्वीपे मन्दरपर्वतस्योत्तरपूर्वेण नीलवतो वर्षधरपर्वतस्य दक्षिणेन माल्यवतो वक्षस्कारपर्वतस्य पश्चिमेन गन्धमादनस्य वक्ष जी०५८ જીવાભિગમસૂત્ર Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे स्कारपर्वतस्य पूर्वेण सीताया महानद्याः पूर्वे कूले अत्र खलु उत्तर कुरुषु कुरुषु जंबूपीठं नाम पीठं पञ्चयोजनशतानि आयामविष्कम्भेण एकं योजनसहस्रं पञ्चैकाशीतानि योजनशतानि किंचिद् विशेषाधिकानि परिक्षेपेण बहुमध्यदेशभागे द्वादशयोजनानि बाहल्येन तदनन्तरं च खलु मात्रया-२ प्रदेशं परिहीयमानं सर्वेषु चरमान्तेषु द्वौ क्रोशौ बाहल्येन प्रज्ञप्तं सर्वजाम्बूनदमयम् अच्छं यावत्प्रति रूपम्-तत्खलु एकया पद्मवरवेदिकया-एकेन च वनपण्डेन सर्वतः समंतात् संपरिक्षिप्तम् वर्णको द्वयोरपि । तस्य खलु जंबूपीठस्य चतुर्दिशि चत्वारि त्रिसोपानकप्रतिरूपाणि प्रज्ञप्तानि तदेव यावत्तोरणानि यावत् छत्रातिच्छत्राणि । तस्य खलु जंबूपीठस्योपरि बहुसमरमणीयो भूभिभागः प्रज्ञप्तः स यथानामकः आलिंगपुष्करमिति वा यावन्मणिः। तस्य खलु बहुसमरमणीयस्य भूमिभागस्य बहुमध्यदेशभागे अत्र खलु एका महती मणिपीठिका प्रज्ञप्ता अष्टयोजनान्यामविष्कम्भाभ्याम् चत्वारि योजनानि बाहल्येन मणि मती-अच्छा श्लक्ष्णा यावत्प्रतिरूपा । तस्याः खलु मणिपीठिकायाः उपरि अत्र खलु एका महती जंबू सुदर्शना प्रज्ञप्ता अष्टयोजनानि ऊर्ध्वमुच्चैस्त्वेन अधयोजनमुद्वेधेन द्वे योजने स्कन्धः अष्टौ योजनानि विष्कम्भेण षड़योजनानि विडिमाः बहुमध्यदेशभागे अष्टौ योजनानि विष्कम्भेण सातिरेकाण्यष्टौ योजनानि सर्वाग्रेण प्रज्ञप्ता वज्रमयमूला रजतसुप्रतिष्ठितविडिमा एवं चैत्यवृक्ष वर्णको यावत् सर्वरिष्टमय विपुलकन्दा वैडूर्यरुचिरस्कन्धा सुजातवरजातरूप प्रथमकविशालशाला नानामणिरत्नविविधशाखा प्रशाखवैडूर्य पत्र तपनीय पत्रवृन्ता जाम्बूनदरक्त मृदुकसुकुमारप्रवालपल्लवाकुरधरा विचित्रमणिरत्नसुरभिकुसुमाः फलभारनमितशाखा सच्छाया सप्रभा सश्रीका सोद्योता अधिकं मनोनिवृतिकरा प्रासादिका दर्शनीयाऽभिरूपा प्रतिरूपासू०७७) ____टीका--'कहिणं भंते ! उत्तरकुराए कुराए'-हे भदन्त ! कुत्र कस्मिन् स्थाने खलु जम्बूद्वीपे द्वीपे उत्तर कुरुषु कुरुषु 'जंबु-सुदंसणाए' द्वितीयं नाम सुदर्शना यस्याः तस्याः जंब्वाः 'जंबुपेढेनाम पेढे -पन्नत्ते' जम्ब्वाः सम्बन्धि पीठं जम्बूपीठं नाम पीठम् प्रदेश:-स्थितिः प्रज्ञप्तं प्रथितमिति प्रश्नः ? भगवानाह-'गोयमा' हे गौतम ? 'जंबूदीवे दीवे जंबू नामके द्वीपे 'मंदरस्स 'कहि णं भंते ! उत्तरकुराए' इत्यादि । टीकार्थ-हे भदन्त ! उत्तरकुरु क्षेत्र में जम्बू सुदर्शन वृक्ष का जम्बूपीठ नामका पीठ कहां पर है । इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा 'कहिणं भंते ! उत्तरकुराए कुराए' त्यादि ટીકાર્થ– હે ભગવન ઉત્તરકુરૂક્ષેત્રણ જંબુસુદર્શન વૃક્ષનું ખૂપીઠ નામનું पीठ यां यावत छ ? २५ प्रश्नना उत्तरमा प्रभुश्री ४ छ -'गोयमा! जंबु જીવાભિગમસૂત્ર Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.७७ जम्बूपीठस्वरूपनिरूपणम् ४५९ पव्वयस्स उत्तरपुरच्छिमेणं' मन्दर पर्वतस्योत्तरपूर्वेण-ईशानकोणे 'नीलवंतस्स वासहरपव्वयस्स दाहिणेणं' नीलवतो वर्षधरपर्वतस्य दक्षिणेन दक्षिणस्यां दिशि 'मालवंतस्स वक्खारपव्वयस्स पच्चत्थिमेणं' माल्यवतो वक्षस्कारपर्वतस्य पश्चिमायाम् 'गंधमादणस्य वक्खारपव्वयस्स पुरथिमेणं' गन्धमादनस्य वक्षस्कारपर्वतस्य पूर्व दिशि 'सीयाए महाणईए पुरथिमिल्ले कूले' महानद्याः सीतायाः पूर्वदिक्तटे उत्तरकुरुपूर्वार्धस्य बहुमध्य-देशभागे 'एत्थ णं उत्तरकुराए कुराए' अत्र स्थाने उत्तरकुरुषु कुरुषु 'जंबुपेढे नाम पेढे' जंबूपीठं नाम पाठं 'प्रज्ञप्तमित्यग्रेण सम्बन्धः तच्च जम्बूपीठम्-'पंच जोयणसयाई आयामविक्खंभेणं' पञ्चयोजनशतानि आयामविष्कम्भाभ्याम् 'पण्णरसएकासोते जोयणसते किंचि विसेसाहिए परिक्खेवेणं' पंचदशएकाशीतानि एकयोजन सहस्रं पञ्चैकाशीतानि योजनशतानि-एकाशीत्यधिकानि पञ्चशतानि-योजनानि किश्चिद्विशेषाधिकानि १५८१ परिक्षेपेण 'वहुजंबुद्दीवे दीवे मंदरपव्ययस्स उत्तर पुरथिमेणं नीलवंतस्स वासहर पव्वयस्स दाहिणेणं' हे गौतम ! जम्बूद्वीप नामके द्वीप में मंदर पर्वतकी उत्तर पूर्वदिशा में-ईशानकोण में-तथा-नीलवन्त वर्षधर पर्वत की दक्षिण दिशा में 'मालवंतस्स वक्खारपव्वयस्स पच्चत्थिमेणं' एवं माल्यवान वक्षस्कार पर्वत की पश्चिमदिशा में 'गंधमादणस्स वक्खारपव्वयस्स पुरस्थिमेणं' तथा गन्धमादनवक्षस्कार पर्वत की पूर्वदिशा में 'सीयाए महाणईए' सीता महानदी के 'पुरथिमिल्ले कूले' पूर्वदिक्तट में 'उतरकुराए कुराए' उत्तरकुरु क्षेत्र में 'जंबुपेढे णामं पेढे' जम्बुपीठ नाम की पीठ है यह पीठ 'पंचजोयणसयाइं आयामविक्खंभेणं' लम्बाई चौडाई में पांचसो योजन का है 'पण्णरस एक्कासीते जोयणसए किंचिविसेसाहिए परिक्खेवेणं' १५८१ योजन के अधिक दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स उत्तरपुरस्थिमेणं नीलवंतस्स वासहर पव्वयस्स दाहिणे ” હે ગૌતમ! જંબુદ્વીપ નામના દ્વીપમાં મંદર પર્વતની ઉત્તર પૂર્વ દિશામાં मर्थात् शान भूम तथा नासवत ११५२ पतनी दक्षिण दिशामा 'माल. वंतस्स वक्खारपव्वयस्स पच्चत्थिमेणं' तथा मास्यवान् पक्ष२४१२ ५ तनी पश्चिम हिशामा 'गंधमादणस्स वक्खारपव्वयस्स पुरथिमेणं' तथा मान पक्ष४१२ ५तनी पूहिशाम 'सीयाए महाणईए' सीता मानहीना 'पुरथिमिल्ले कूले' पूर्व हितमा 'उत्तरकुराए कुराए' उत्त२ ३३क्षेत्रमा 'जंबुपेढे णामं पेढे' पीठ नामानी पी . २0 पी'पंच जोयणसयाइं आयामबिक्खंभेणं' पाय सो योन ainी सन पाडाजी छ. 'पण्णरसएक्कासीते जोयणसए किंचिविसे. साहिए परिक्खेवेणं' १५८१ ५४२सी सेशी यानी पधारे तनी परिधा छ. જીવાભિગમસૂત્રા Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४६० जीवाभिगमसूत्रे मज्झदेसभाए बारसजोयणाई वाहल्लेणं' बहुमध्यदेशभागे पृथुत्वेन द्वादशयोजनानि 'तयाणंतरं च णं माताए २ पदेसे परिहाणीए' तदनन्तं च मात्रया २ एकैक प्रदेश परिहीय मानम् 'सव्वेसु चरिमंतेसु दो कोसे बाहल्लेणं पन्नत्ते' चमान्तेषु सर्वेषु द्वौ क्रौशौ बाहल्येन प्रज्ञप्तं जम्बूपीठम् । 'सव्व जंबूणतामए अच्छे जाव पडिरूवे' सर्वात्मना जंबूनदमयम्-जम्बू फलवद् परिदृश्यमानसुवर्णसंवृतम् अच्छं-इलक्ष्णम् यावत्प्रतिरूपम् । जंबू पीठमरिमाण मुक्तम् 'जंबूनया मयं जंबू-पीढ मुत्तरकुराए पुव्वद्धे । सीयाए पुथ्वद्धे पंचसयायामविक्खंभे ॥१॥ पन्नरसेकासीए साहीए परिहिमज्झबाहल्लं । जोयणदुछक्ककमसो हायंतं तेसु कोसाइ ॥२॥ इसकी परिधि है 'वहुमज्झ देसभाए वारसजोयणाइं बाहल्लेणं' मध्य में यह १२ योजन का मोटा है 'तयाणंतरं च णं माताए पदेसे परिहाणीए सव्वेसु चरमंतेसु दो कोसेणं बाहल्लेणं पण्णत्ते' इसके बाद यह एक २ प्रदेश रूप में थोडा २ कम होता गया है सो चरमान्त में दो कोश का मोटा रह गया है 'सव्वजंबणतामए अच्छे जाव पडिरूवे' यह सर्वरूप से सुवर्णमय है आकाश और स्फटिक के जैसा निर्मल है यावत् प्रतिरूप है जम्बूफल के जैसा जो सुवर्ण देखने में मालूम पडता है ऐसे सुवर्ण का नाम जम्बुनद है जम्बूपीठ का परिमाण ऐसा ही अन्य ग्रन्थों में कहा गया है 'जंबुनया मयं जंबूपीढ मुत्तरकुराए पुव्वद्धे सीयाए पुव्वद्ध पंचसयायाम विक्खंभेणं ॥१॥ पन्नरसेक्कासीए साहीए परिहि मज्झ बाहल्लं जोयणदुछक्क कमसो हायंतं तेसु दो कोसा ॥२॥ ‘से गं एगाए पउमवरवेइयाए एगेण वण'बहमज्झदेसभाए बारसजोयणाई बाहल्लेणं' भध्यम से १२ पा२ योनी छे. 'तयाणंतरं चणं माताए पदेसे परिहाणीए सव्वेसु चरमंतेसु दो कोसेणं बाहल्लेणं पण्णत्ते' ते पछी ते मे से प्रदेश पाथी थोड थाड भ तु गयेस छे. सेशते य२भातम मे शनी मोटाई २४ गये छ. 'सव्यजंबूणतामए अच्छे जाव पडिरूवे' से सब ते सुवर्ण भय छे. मा। अने२३टिना रे નિર્મળ છે. યાવત્ પ્રતિરૂપ છે. જંબૂફળના જેવું છે તેનું દેખવામાં આવે એવા સેનાનું નામ જનુનદ છે. જંબૂ પીઠનું પરિમાણ આજ પ્રમાણે અન્ય ગ્રંથમાં કહેવામાં આવેલ છે.'जंबुनयामयं जंबुपीठमुत्तरकुराए पुव्वद्धे । सीयाए पुव्वद्ध पंचसयायाम विक्खंभे ॥१॥ 'पन्नरसेकासीए साहीए परिहि मज्झबाहल्लं । जोयण दुछक्ककमसो हायंतं तेसु दो कोसा ॥ २ ॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.७७ जम्बूपीठस्वरूपनिरूपणम् ४६१ 'से णं एगाए पउमवरवेइयाए एगेणय वणसंडेणं' तत्खलु जंबूपीठम्-एकयापद्मवरवेदिकया एकेन वनषण्डेन च 'सव्वतो समंता संपरिक्खित्ते' सर्वतश्चतुर्दिा समन्तात् सामस्त्येन परिवेष्टितम् । 'वण्णओ दोण्हवि' वर्णकः द्वयोरपि पद्मवरवेदिका वनषण्डयोः जगत्युपरिवर्णनमिवात्रापि वर्णनम् । 'तस्स णं जंबूपेढस्स चउदिसिं'तस्य खलु जम्बूपीठस्य चतसृष्वपिदिक्षु 'चत्तारि तिसोवाणपडिरूवगा पन्नता' एकैकं त्रिसोपानप्रतिरूपकमिति संकलनया चत्वारि प्रज्ञप्तानि, तेषा मेतद्रूपोवर्णावास पूर्व वर्णितः तेषां त्रिसोपानप्रतिरूपकाणां पुरतः प्रत्येकं तोरणानि तानिनानामणिमयानि यावत्प्रासादिकानि तेषां तोरणानामुपरि बहूनि अष्टावष्टौ स्वस्तिकादीनि यावत् प्रतिरूपाणि । तेषां तोरणाना मुपरिबहवः कृष्णनीलपीतलोहित शुक्लचामरध्वजाः रूप्यपट्टाः वज्रदण्डाः जलजामलगन्धिकाः अच्छा यावत्प्रति संडेणय सव्वतो समंता संपरिक्खित्ते' इस जम्बूपीठ को एक पद्मवरवेदिका और एक वनषण्ड चारों ओर से घेरे हुए है 'वण्णओ दोण्ह वि' इन दोनों का वर्णन जैसा पहिले कर दिया गया है वैसा ही है अर्थात् इस जम्बूपीठ की चारों दिशाओं में चार त्रिसोपान प्रतिरूपक हैं एक २ दिशा में एक २ त्रिसोपान प्रतिरूपक हैं ऐसा समझना चाहिये इन त्रिसोपान प्रतिरूपकों के वर्णन के सम्बन्ध में कथन पहिले यथा स्थान किया जा चुका है इन त्रिसोपान प्रतिरूपकों के आगे-हर एक त्रिसोपान प्रतिरूपक के साम्हने-तोरण हैं ये तोरण अनेक मणियों के बने हुए हैं। इनके सम्बन्ध में भी वर्णन पहिले किया जा चुका है इन तोरणों के ऊपर अनेक आठ २ स्वस्तिक आदि मंगल द्रव्य है। इनका वर्णन भी पीछे किया जा चुका है इन तोरणों के ऊपर कृष्ण नील, पीत, लोहित, और शुक्लवर्ण, के चामर ध्वजाएं है । इनके पट्ट 'सेणं एगाए पउमवरवेइयाए एगेण वणसंडेणय सव्वतो समंता संपरिक्खित्ते એ જંબુપીઠ એક પમવર વેદિકા અને એક વનખંડથી ચારે બાજુએ ઘેરાये छ. 'वण्णओ दोण्हवि' ये पन्नेनु प न पडसाम ४२वामां मास છે એજ પ્રમાણે છે. અર્થાત્ આ જંબુપીઠની ચારે દિશાઓમાં ચાર ત્રિપાન પ્રતિરૂપકે છે એટલે કે દરેક દિશામાં એક એક ત્રિસપાન પ્રતિરૂપક છે. તેમ સમજવું આ ત્રિસપાન પ્રતિરૂપકોના વર્ણન સંબંધી કથન પહેલા યથાસ્થાને કરવામાં આવી ગયેલ છે. એ ત્રિસપાન પ્રતિરૂપકની આગળ અર્થાત્ દરેક ત્રિપાન પ્રતિરૂપકની સામે તોરણે છે. એ તારણો અનેક મણિના બનેલા છે. તેને સંબંધનું વર્ણન પણ પહેલાં કરવામાં આવી ગયેલ છે. એ તારણોની ઉપર આઠ આઠ સ્વસ્તિક વિગેરે મંગલ દ્રવ્ય છે. તેનું વર્ણન પણ પહેલાં કરવામાં આવી ગયેલ છે. એ તારણેની ઉપર કૃષ્ણ, નીલ, પીત, લાલ, અને જીવાભિગમસૂત્ર Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४६२ जीवाभिगमसूत्रे रूपाः । तत्तत्तोरणानामुपरि बहूनि छत्रातिच्छत्राणि पताकातिपताकानि घण्टा युगलानि चामरयुग्मानि उत्पलहस्तका यावत् शतसहस्रपत्र हस्तका: अच्छायावत्प्रतिरूपाः एतदभिप्रायेणैवाह - 'तं चैव जाव तोरणा जाव छत्ताइछत्ता' तदेव यावत् तोरणानि - यावच्छत्रातिच्छत्राणि इति । 'तस्स णं जंबूपेदस्स उप्पि'तस्य जंबूपीठस्य खलूपरि - ' बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पश्नत्ते' बहुसमरमणीयो भूमिभागः प्रस्तुतः ' से जहाणामए आलिंग पुक्खरेइ वा जाव मणि०' स यथानामक: आलिंगपुष्करमिति वा - यावन्नानाविधपञ्चवर्णे स्वणैर्मणिभिचोपशोभित इत्यादि भूमिभागवर्णनं विजया राजधानीवत् । यावन्मणीनां स्पर्शवक्तव्यaa चांदी के हैं दण्ड इनके वज्र के है कमलों की जैसी इनकी निर्मल गंध है ये आकाश और स्फटिक मणि के जैसी स्वच्छ हैं यावत् प्रतिरूप हैं । इन तोरणों के ऊपर अनेक तरके ऊपर छत्र है तरके ऊपर अनेक पताकाएं हैं। घंटायुगल हैं । चामर युग्म हैं उत्पलों के गुच्छे हैं यावत् शतपत्र वाले कमलों के गुच्छे हैं ये सब अच्छ यावत् प्रतिरूप हैं । इसी बात को समझाने लिये 'तं चेव जाव तोरणा जाव छत्तातिछत्ता' सूत्रकार ने ऐसा सूत्रपाठ कहा है 'तस्सणं जंबूपेदस्स उपि बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते' इस जंबूपीठ के ऊपर बहुसम रमणीय भूमिभाग है इस भूमिभाग के वर्णन सम्बन्ध में जैसा पहिले 'से जहा णामए आलिङ्ग पुक्खरेइवा जाव मणि' यह पाठ कहा गया है वैसा ही वह यहां पर भी कह लेना चाहिये यह भूमिभाग यावत् नाना प्रकार के पांच वर्णों वाले तृणों से एवं मणि से सुशोभित है इत्यादि रूप से विजय राजधानी की तरह इस का वर्णन है यावत् સંસ્કૃત રંગના ચામર ધજાએ છે. તેના પટ્ટ વસ્ત્રો ચાંદીના છે. તેના ઈંડાએ વાના છે. તેની ગંધ કમળાના જેવી નિળ છે. તે આકાશ અને સ્ફટિક મણિના જેવા સ્વચ્છ છે, યાવત્ પ્રતિરૂપ છે. આ તારણાની ઉપર અનેક છત્રાની ઉપર છત્રા છે, છત્રની ઉપર અનેક પતાકાઓ છે. ઘંટાયુગલા છે. ચામર યુગ્મા છે. ઉત્પલેના ગુચ્છાએ છે. યાવત્ શતપત્રાવાળા કમળાના ગુચ્છાએ છે. એ अधा यावत् प्रतिइय छे, मेन वातने समभववा भाटे 'तं चैव जाब तोरणा जाव छत्तात्तिछत्ता' सूत्रारे या प्रभानो सूत्रपाठ हे छे. 'तरसणं जंबूपेढस्स उपि बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते' या मंजूदीपनी ઉપર હુસમરમણીય ભૂમિ ભાગ છે, આ ભૂમિ ભાગના વનના संघमा पहेला ' से जेहाणामए आलिंगपुक्खरेइवा जाव मणि०' मा પાઠ કહેલ છે. એજ પ્રમાણે અહીંયા પણ કહી લેવું જોઇએ. આ ભૂમિ. ભાગ ચાવત્ અનેક પ્રકારના પાંચ વર્ષોંવાળા તૃણાથી અને મણિયાથી સુશ જીવાભિગમસૂત્ર Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. ७७ जम्बूपीठस्वरूपनिरूपणम् ४६३ तापरिसमाप्तिः यावच्च तत्र बहवो वानव्यन्तरदेवा देव्यश्वाssसते - शेरते यावद्विहरन्ति । 'तस्स णं बहुसमरमणिज्जस्स भूमिभागस्स' तस्य खलु बहुसमरमणीय भूमिभागस्य - 'बहुमज्झ देसभाए ' बहुमध्यदेशभागे 'एस्थ णं एगा महं मणिपेढिया पत्ता अत्रोद्देशे एका महती मणिपीठिकाssस्ते 'अजोयणाई आयामविक्खंभे ' आयामविष्कम्भाभ्या मष्टौ योजनानि ' चत्तारि जोयणाई बाहल्लेणं' पृथुत्वेन चत्वारि योजनानि 'सव्वमणिमई अच्छा सण्हा जाव पडिरुवा' सर्वात्मना मणिमती अच्छश्लक्ष्णा यावत्प्रतिरूपा -इति । 'ती से णं मणिपेढियाए उवरि - ' तन्मणि पीठि - कोपरि 'एत्थ णं महं जंबू सुदंसणापन्नत्ता' अत्र खलु मणिपीठिकोपरि बहुमध्य देशभागे एका महती जम्बूसुदर्शना प्रज्ञता 'अजोयणाई उडूं उच्चत्ते' सा जम्बू सुदर्शन योजनानि ऊर्ध्वम् उच्चत्वेन 'अद्धजोय णं उब्वेहेणं' अर्धयोजनयहां अनेक वानव्यन्तर देव और देवियां उठती बैठती रहती हैं शयन करती हैं और आनन्द पूर्वक रहती हैं 'तस्सणं बहुसमरमणिज्जस्स भूमिभागस्स बहुमज्झदेसभा ए' इस बहुसम रमणीय भूमिभाग के ठीक बीच में 'एगा महं मणिपेढिया पन्नत्ता' एक विशाल मणिपीठिका है यह मणिपीठिका 'अजोयणाई आयामविक्खंभेणं' लम्बाई चौडाई में आठ योजन की है 'चत्तारि जोयणाई वाहल्लेणं' और मोटाई में चार योजन की है 'सच्च मणिमई अच्छा जाव पडिरुवा' यह मणिपीठिका सर्वात्मना मणिमयी है स्वच्छ है यावत् प्रतिरुप हैं 'तीसेणं मणिपेढियाए उवरि एत्थणं महं जंबू सुदंसणा पन्नत्ता' उस मणिपीठिका के ऊपर एक विशाल जम्बूसुदर्शना है अर्थात् जम्बू का वृक्ष है 'अजोयणाई उ उच्चत्तेणं अद्धजोयणं उब्वेहेणं' यह आठ ભિત છે. વિગેરે પ્રકારથી વિજયરાજધાનીના વર્ણન પ્રમાણે આનુ વર્ણન કરી લેવુ' યાવતા અહીયાં વાનવ્યન્તરદેવ અને દેવિયા બેસે છે. રહે છે. શયન કરે छे. अने आनंद पूर्व रहे छे. 'तस्स णं बहुसमरमणिज्जस्स भूमिभागस्स बहु देसभाएँ' या मडुसभरमणीय लूभिलागनी रोमर पथमा 'एगा महं मणिपेढिया पन्नत्ता' २४ विशाण भणिपीडि। छे. आ मणिपीठ 'अट्ठ जोयणाई आयामविक्खंभेणं' नी संमा पहोजा मा योन्ननी हे 'चत्तारि जोयणाई बाहल्लेणं, तेनी लडाई यार योजननी छे. 'सव्वमणिमई अच्छा जाव पडिरूवा' આ મણિપીઠિકા સર્વાત્મના મણિમયી છે. સ્વચ્છ છે. યાવત્ પ્રતિરૂપ છે. 'तीसेणं मणिपेढियाए उवरि एत्थणं महं जंणूसुदंसणा उपर से विशाल सुदर्शना छे. अर्थात् उच्चत्तेणं अद्ध जोयणं उव्वेहेणं' से मार योन्ननु पन्नत्ता' से मणिपीठानी वृक्ष छे. 'अट्ट जोयणाई उड्ढ यु छे. तेनी डार्ध अर्धा જીવાભિગમસૂત્ર Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४६४ जीवाभिगमसूत्रे मुद्वेधेन-दो जोयणाई खंधे द्वे योजने स्कन्धः 'अट्ठ जोयणाई विक्खंभेणं' अष्टौ योजनानि विष्कम्भेण 'छ जोयणाई विडिमा' षड़योजनानि विडिमाः भूमेबहिर्गताः प्रदेशाः 'बहुमज्झदेसभाए अट्ठजोयणाई विक्खभेणं' बहुमध्यदेश भागे अष्टौ योजनानि विष्कम्भेण 'साइरेगाई अट्ठजोयणाई सव्वग्गेण पन्नत्ता' सातिरेकाणि अष्टौ योजनानि सर्वाग्रेण उद्वेधोच्चैस्त्व परिमाणमीलनेन 'वइरामयमूला' वज्रमयमूला, 'रजय सुपरिट्ठियविडिना' रजतसुप्रतिष्ठितविडिमा-ऊर्ध्व विनिर्गत देशा यस्याः सा, 'एवं चेइयरुक्खवण्णओ जाव सव्यो' एवं चैत्यवृक्षवर्णको यावत्सर्वः 'रिट्ठामयविउलकंदा' रिष्टमयविपुलकन्दाः, 'वेरुलियरुइर खंधायोजन का ऊंचा है । आधे योजन की गहराई है अर्थात् जमीन के भीतर यह आधे योजन की गहराई में है 'दो जोयणाई खधे' दो योजन का इसका स्कन्ध भाग है। 'अट्ठ जोयणाइं विक्खंभेणं छ जोयणाई विडिमा' चौडाई इसकी आठ योजन की है शाखाएं इसकी ६ योजन की हैं 'बहुमज्झदेसभाए अजोयणाई विक्खंभेणं' मध्य भाग में यह आठ योजन का चौडा है 'साइरेगाई अट्ठ जोयणाई सव्वग्गेणं पण्णत्ता' इसकी ऊंचाई और उद्वेध परिमाण मिलाकर सब विस्तार साधिक आठ योजन का है 'वइरामयमूला, इसका मूल वज्ररत्न का बना हुआ है 'रयतसुपतिट्ठिय विडिमा' चांदी की इसकी सुप्रतिष्ठित विडिमा-ऊंचे की ओर निकली हुई शाखाएं हैं एवं चेतियरुक्खवण्णओ जावसयो' इसका वर्णन चैत्यवृक्ष के वर्णन जैसा है यावत् उत्तम चांदी की बनी हुई इसकी शाखाएं हैं विविध मणियों और रत्नों की बनी हुई इसकी प्रशाखाएं हैं वैडूर्यरत्नमय इनके पत्र योनी छे. अर्थात् भाननी म४२ ते अर्धा यौन सुधी 3 छे. 'दो जोयणाइं खंधे मे यो ननु तेनु २४५ छ. 'अट्ट जोयणाई विक्खंभेणं छ जोयणाई विडिमा' तेनी पडा। 218 योगननी छे. तेनी शमाया छ योन. ननी छ. 'बहुमज्झदेसभाए अट्ट जोयणाई विक्खंभेणं मध्यमामा से मार योननी पहाजी छ. 'साइरेगाइं अटू जोयणाई सव्वग्गेणं पण्णत्ता' तेनी ઉંચાઈ અને ઉધ પરિમાણુ બધુ મળીને બધે વિસ્તાર કંઈક વધારે मा योनी छे. 'वइरामया मूला' तेनो भूगमा १०० रत्ननी मने छ. 'रयतसुपइट्ठियविडिमा' तेनी सुप्रतिहत विभिअर्थात् यी पानीस शाया। याहीनी छ. 'एवं चेतिय रुक्खवण्णओ जाव सव्वो' तेनु न थैत्य વૃક્ષના વર્ણન જેવું છે. યાવત્ ઉત્તમ ચાંદીની તેની શાખાઓ બનેલી છે. અનેક પ્રકારના મણિ અને રત્નની તેની પ્રશાખાઓ બનેલી છે. તેના પાનડાઓ જીવાભિગમસૂત્ર Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.७७ जम्बूपीठस्वरूपनिरूपणम् ४६५ वैडूर्यमयो रुचिरश्चस्कन्धः, 'सुंजाय परजायरूवपढमगविसालतला' सुजात-मूल द्रव्यशुद्धं वर-प्रधानं यत् जातरूपं तदात्मका मूलम्-ता विशालाशालाः-शाखायस्याः सा सुजातवरजातरूप प्रथमकविशाला. नानामणिरयण विविह साहप्पसाहवेरुलियपत्त तवणिज्जपत्तविंटा' नानामणिरत्नविविध शाखा-प्रशाखा वैडूर्य पत्र तपनीय पत्र वृन्ता, तत्र-नानामणिरत्नानां विविधाः शाखा प्रशाखा यस्याः सा तथा, तथा-वैडूर्याणि-वैडूर्यरत्नमयानि पत्राणि यस्याः सा तथा, तथा-तपनीयानि-तपनीमयानि पत्रवृन्तानि यस्याः सा तथा, ततः त्रयाणां कर्मधारयः। 'जंबणयरत्तमउयसुकुमाल पवालपल्लवंकुरधरा' जाम्बूनदवत्-रक्तानां मृदूनां सुकमाराणां च प्रवालवत अवभासमानानां पल्लवाइकुराणां च धरा, 'विचित्त मणिरयणसुरभि कुमुमफलभारनमियसाला' 'विविध रत्नरिवशोभितानां कुसुमानां हैं रक्त सुवर्ण के बने हुए पत्रों के वृक्ष हैं इत्यादि 'रिट्ठामयविउलकंदा' रिष्ट रत्न के बने हुए इसके विपुल कन्द हैं 'वेरुलिय रुइर खंधा' वैडूर्यरत्न के इसके रुचिर स्कन्ध हैं 'सुजाय वर जायस्व पढमगविसालसाला' इसकी मूलभूत शाखाएं सुन्दर श्रेष्ठ-चांदी की बनी हुई है 'नाना मणिरयण विविहसाहप्पसाहवेरुलियपत्त तवणिज्ज. पत्तविंटा' अनेक प्रकार के मणियों और रत्नों की इसकी विविध शाखाएं और प्रशाखाएं हैं । तपनीय स्वर्ण के बने हुए पत्र वृक्ष हैं। 'जंबूणयरत्तमउय सुकुमाल पवालपल्लवंकुरधरा' जम्बूनद और रत्न के इस के मृदु सुकुमार प्रवाल हैं और पल्लवों के अंकुर हैं 'विचित्त मणिरयण सुरभिकुसुमा फलभारनमियसाखा' विचित्र प्रकार के मणिरत्नमय इसके सुगंधित पुष्प हैं और उसकी शाखाएं उनसे और વૈડૂર્યરત્નમય છે. લાલ સેનાના બનેલા પત્રની પાખડી છે. વિગેરે 'रिट्रामय विउलकंदा' विष्ट २त्नना विya xो छे. 'वेरुलिय वइरखंधा' वैय रत्नना तन। ३थि२ २४ो छ, 'सुजाय वरजायरूबपढमगविसालसाला' तेनी भुभ्य माया सु२ श्रे०४ याहीनी मने छे. 'नानामणिरयणविविहसाह. पसाहवेरुलियपत्ततवणिज्जपत्तविंटा' अने प्र४२॥ भणियो भने रत्नानी તેની વિવિધ શાખાઓ અને પ્રશાખાઓ છે. તેના પત્રવૃત–પાનના ડિંટા તપनीय सोनाना मनेसा छे. 'जंबूणयरत्तमउय सुकुमाल पवालपल्लवंकुरधरा' यूનદ અને રત્નોના તેના પ્રવાલે મૃદુ અને કોમળ છે. તથા તેના પલના અંકરે मुन २त्नाना छे. 'विचित्तमणिरयणसुरभिकुसुमा फलभारनमियसाखा' तेना પુષે વિચિત્ર પ્રકારના મણિરત્નમય છે. અને સુગંધવાળા છે. તથા તેની जी० ५९ જીવાભિગમસૂત્ર Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४६६ जीवाभिगमसूत्रे फलानां भारेण नमितशाखा, उक्तश्च-'मूला वइरमया से कंदो खंधो य रिहवेरु. लियो । सोवण्णिय साहप्पसाह तहजायरूवाय ॥१॥ विडिमारययवेरुलियपत्ततवणिज्जपत्तविंटाय । पल्लवमग्गपवाला जंबूणरयया तीसे ।२॥ मूलानि वज्रमयानि स कन्दः स्कन्धश्च रिष्ट वैडूर्यकः । सौवर्णिक शाखाप्रशाखा तथा जातरूपाश्च ॥१॥ विडिमारजत वैडूर्यपत्र तपनीय पत्र घृन्तानि च । पल्लवाग्रप्रवालाः जाम्बूनदरजता स्तस्याः ॥२॥इति॥छाया।। 'सच्छाया' सती-समीचीना छाया यस्याः सा सच्छाया, 'सप्पभा'-प्रभाया-कान्त्या सह वर्तमाना सप्रभा, 'सउज्जोया-अहियं मणोणिव्वुइ करा' उद्योतेन सहिता-अधिकं मनसो निर्वृतिकराच प्रासादिका दर्शनीयाऽभिरूपा-प्रतिरूपा चाऽऽसीत् ।।सू०७७॥ फलों के भार से सदा झुकी रहती है 'सच्छाया, सप्पभा, सस्सिरीया, सउज्जोया, आहेयं मणो निव्वुइकरा, पासाइया, दरिसणिज्जा, अभिख्वा पडिरूवा' इसकी छाया वडी सुन्दर है प्रभा भी इसकी बडी सुहावनी है अतः देखने में यह वडा ही मनोरमता युक्त लगता है इससे ऐसा उद्योत निकलता है कि जैसा मणियों और रत्नों का उद्योत निकलता है इस प्रकार के उद्योत निकलने का कारण इसका मणि रत्नादि मय होना है यह अधिक से अधिक रूप में मन को शान्ति कर देता है यह प्रासादीय है दर्शनीय है अभिरूप है और प्रतिरूप है इन पदों का अर्थ-पीछे लिखा जा चुका हैइस जम्बू वृक्ष के वर्णन में इसी प्रकार की ये दो गाथाएं हैं मूला वइरमया से कंदो खंधो य रिट्टवेरुलियो । सोवणिय साहप्पसाह तह जायख्वा य । १॥ शामाया पो मने जाना माथी सही नभेसी २९ छे. 'स्वच्छा सप्पभा, सस्सिरीया सउज्जोया आहेयं मणोणिव्वुइकरा' पासाइया, दरिसणिज्जा. अभिरुवा जाव पडिरूवा' तेनी छाया धणी सु४२ छे. तेनी प्रमा ५४ घणी सोडा. મણી છે. તેથી જોવામાં તે ઘણીજ સહામણી લાગે છે. તેથી તેને એ ઉદ્યોત નીકળે છે કે જે મણિયો અને રત્નોને ઉઘાત નીકળે છે આ પ્રમાણેનો ઉદ્યોત નીકળવાનું કારણ તેનું મણિરત્નમય પણું છે. તે વધારેમાં વધારે મનને શાંતી આપે છે. તે પ્રાસાદીય છે, દર્શનીય છે અભિરૂપ છે, અને પ્રતિરૂપ છે. આ પદને અર્થ પહેલાં કહેવામાં આવી ગયેલ છે. આ જંબુવૃક્ષના વર્ણનમાં આ પ્રકારની આ બે ગાથાઓ છે'मूला वइरमया से कंदो खंदो य रिट्र वेरुलियो । सोवणिय साहप्पसाह तहजाय रूवाय ॥ १ ॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. ७८ जम्बूवृक्षस्य चतुःशाखावर्णनम् ४६७ मूलम् - जंबूपणं सुदंसणाए चउद्दिसिं चत्तारि साला पन्नत्ता तं जहा - पुरत्थिमेणं दक्खिणेणं पञ्च्चत्थिमेणं उत्तरेणं तत्थ णं जे से पुरथिमिल्ले साले एत्थ णं एगे महं भवणे पण्णत्ते एगं कोसं आया मेणं - अद्धकोसं विक्खंभेणं-देणं कोसं उ उच्चतेणं अणेगखंभ० वण्णओ जाव भवणस्स दारं तं चेव पमाणं पंचधणुसयाई उड्डुं उच्चतेणं अड्डाइजाइं विक्खंभेणं जाव वणमालाओ भूमिभागा उल्लोया मणिपेढिया पंचधणुसइया देवसयणिज्जं भाणियव्वं । तत्थ णं जे से दाहिणिल्ले साले तत्थ णं एगे महं पासायवडेंसए पन्नत्ते कोसं च उड्डुं उच्चत्तेणं अद्धकोसं आयामविक्खंभेणं अब्भुगयमूसिय० अंतोबहुसम० उल्लोया । तस्स पणं बहुसमरमणिजस्स भूमिभागस्स बहु. मज्झदे सभाए सीहासणं सपरिवारं भाणियव्वं । तत्थ पणं जे से पञ्च्चत्थिमिल्ले साले । एत्थ णं पासायवडेंसए पन्नत्ते तं चेव पमाणं सीहासणं सपरिवारं भाणियव्वं । तत्थ णं जे से उत्त रिल्ले साले एत्थ णं एगे महं पासायवडेंसए पण्णत्ते तं चेव प्रमाणं सीहासणं सपरिवारं । तत्थ णं जे से उवरिमविडिमे एत्थ णं एगे महं सिद्धायतणे कोर्स आयामेणं अद्धकोसं देसूणं कोसं उड्डुं उच्चत्तेणं अणेग खंभसतसन्निविट्टे वण्णओ तिदिसिं तओ द्वारा पंचधणुसइयाअड्डाइज्जधणुसय विक्खंभा मणिपेढिया पंचधणुसइया देवछंदओ पंचधणुसयविक्खंभो साइरेग पंचधणुस उच्चत्ते । तत्थ णं देवछंदए अटूसयं जिणपडिमाणं जिणुस्सेधप्पमाणाणं, एवं सव्वा सिद्धायतणवत्तव्वया भाणियव्वा । विडिमा रययवेरुलिय पत्त तवणिज्जपत्तविंदाय । पल्लव अग्गपवाला जंबूण य राययातीसे ॥ २ ॥ ॥७७॥ विडिमारयय वेरुलिय पत्ततवणिज्ज पत्तविंदाय | पल्लव अग्गपवाला जंबूणय राययातीसे ॥ २ ॥ ॥ सू. ७७ ॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ जीवाभिगमसूत्रे जाव धूवकडुच्छया उत्तिमागारा सोलसविधेहिं रयणेहि उवेए चेव जंबूणं सुदंसणा मूले बारसहिं पउमवरवेदियाहिं सव्वतो समंता संपरिक्खित्ता ताओणं पउमवरवेदियाओ अद्धजोयणं उठें उच्चत्तेणं पंचधणुसयाई विक्खंभेणं वण्णओ। जंबू सुदंसणा अण्णेणं अट्सएणं जंबूणं तदद्धच्चत्तप्पमाणमेत्तेणं सव्वओ समंता संपरिक्खित्ता । ताओणं जंबूओ चत्तारि जोयणाइं उर्दू उच्चत्तेणे कोसं चोव्वेहेणं जोयणं खंधो कोसं विक्खंभेणं तिणि जोयणाई विडिमा बहुमज्झदेसभाए चत्तारि जोय. णाई विक्खंभेणं साइरेगाइं चत्तारि जोयणाई सव्वम्गेणं वइ. रामयमूला सो चेव चेतियरुक्खवण्णओ। जंबूए णं सुदंसणाए अवरुत्तरेणं उत्तरेणं पुरथिमेणं एत्थ णं अणाढियस्स चउण्हं सामाणियसाहस्सीणं चत्तारि जंबू साहस्सीओ पन्नत्ताओ । जंबूए सुदंसणाए पुरथिमेणं एत्थ णं अणाढियस्स देवस्स चउण्हं अग्गहिसीणं चत्तारि जंबूओ पन्नत्ताओ एवं परिवारो सव्वो णायव्वो जंबूए जाव आयरक्खाणं । जंबू णं सुदंसणा तिहिं जोयणसएहिं वणसंडेहिं सव्वतो समंता संप. रिक्खित्ता तं जहा-पढमेणं दोच्चेणं तव्चेणं। जंबूए सुदंसणाए पुरस्थिमेणं पढमं वणसंडं पण्णासं जोयणाई ओगाहित्ता एत्थ णं एगे महं भवणे पन्नत्ते पुरथिमिल्ले भवणसरिसे भाणियब्वे जाव सयणिज्जं एवं दाहिणेणं पञ्चत्थिमेणं उत्तरेणं । जंबए णं सुदंसणाए उत्तर पुरथिमेणं पढमं वणसंडं पण्णासं जोयणाई ओगाहित्ता चत्तारि गंदा पुक्खरिणीओ पन्नत्ताओ तं जहापउमा पउमप्पभा चेव, कुमुदा कुमुदप्पभा ताओ णं गंदाओ पुक्खरिणीओ कोसं आयामेणं अद्धकोसं विक्खंभेणं पंचधणु જીવાભિગમસૂત્ર Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू.७८ जम्बूवृक्षस्य चतुःशाखावर्णनम् ४६९ सयाई उव्वेहेणं अच्छाओ - सण्हाओ - लव्हाओ - घटाओमट्टाओ णिष्पकाओ जाव पडिरूवाओ वण्णओ भाणियव्वो जाव तोरणाणि ॥ सू० ७८ ॥ छाया - जम्ब्वाः खलु सुदर्शनायाचतुर्दिशि चतस्रः शाला: प्रज्ञप्ताः तद्यथापूर्वस्यां दक्षिणस्यां पश्चिमाया मुत्तरेण-तत्र खलु या-सा पूर्वा शाला अत्र - खलु एक महद्भवनं प्रज्ञतम् एकं क्रोशमायामेनाऽर्धक्रोशं विष्कंभेण-देशोनं क्रोशमूर्ध्वमुच्चैस्त्वेनाऽनेक स्तम्भ० वर्णको यावद् भवनस्य द्वारम् तदेव प्रमाणं पञ्चधनुः शतानि - ऊर्ध्वमुच्चैस्त्वेन अर्धतृतीयानि विष्कम्भेण यावद् वनमाला : 'जंबूएणं सुदंसणा ए' इत्यादि । टीकार्थ- 'जंबूएणं सुदंसणाए चउदिसिं चत्तारि साला पण्णत्ता' सुदर्शना जिसका दूसरा नाम है ऐसे इस जंबू वृक्ष की चार दिशाओं में चार शाखाएं हैं वे दिशा- पूर्व-दक्षिण, उत्तर और पश्चिम हैं इन में जो पूर्व दिशा की 'साले' शाखा है उस पर 'एंगे महं भवणे पणते' एक विशाल भवन है 'कोसं आयामेणं अद्धकोसं विक्खंभेणं, देसूणं कोसं उड्ड उच्चतेणं' यह एक कोश का लम्बा है आधा कोश का चौडा है और कुछ कम एक कोश का ऊंचा है 'अणेगथंभ० वष्णओ' यह अनेक खंभे वाला है इसका वर्णन पूर्व जैसा है यह वर्णन द्वार तक के पाठ का लिया गया है इसके द्वार पांचसौ धनुष के ऊंचे हैं । अढाई सौ धनुष के चौडे हैं 'जाव वणमालाओ भूमिभागा, उल्लोया, मणिपेढिया, पंचधणुसतिया, देवसयणिज्जं भाणि I 'जंबूपणं सुदंसणाए ' इत्यादि टीअर्थ - जंबूएणं सुदंसणाए चउदिसिं चत्तारि साला पण्णत्ता' धेनुं जीन्नु નામ સુદર્શના છે એવા આ જમૃદ્ધીપની ચારે દિશાએમાં ચાર શાખાઓ છે. અર્થાત્ પૂર્વ પશ્ચિમ દક્ષિણ અને ઉત્તર એ ચારે દિશાઓમાં એક એક શાખા छे. तेमां ने पूर्व दिशानी 'साले' शामा छे, तेनी उपर 'एग महं भवणे पण्णत्ते' मे विशाल भवन छे. 'कोसं आयामेणं अद्धकोसं विक्खंभेणं देसूणं कोसं उड्ढं उच्चत्तेणं' तेनी संगा मे असनी छे भने तेनी पहोगा अर्धा असनी छे भने ४६४ उभ अर्धा डोसनी या छे. 'अणेगधंभ० वण्णओ' તે અનેક સ્ત ંભા વાળું છે. તેનું વર્ણન પહેલાં કહ્યા પ્રમાણે જ છે. એ વન દ્વાર સુધીના પાઠે પર્યંન્ત લીધેલ છે, તેના દ્વારા પાંચસો ધનુષ ઉંચા છે, २५० मढिसो धनुष होला छे. 'जाव वणमालाओ भूमिभागा उल्लोया मणि જીવાભિગમસૂત્ર Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे भूमिभागाः - उल्लोकाः मणिपीठिका पञ्च धनुः शता, देवशयनीयम् - भणितव्यम् अ खलु या सा दक्षिणा शाला अत्र खलु एको महान् प्रासादावतंसकः प्रज्ञप्तः क्रोशं चोर्ध्वमुच्चैस्त्वेनार्धक्रोशमायामविष्कम्भाभ्याम् अभ्युद्गतोच्छ्रित० अन्तो बहुसम० उल्लोकाः । तस्य खलु बहुसमरमणीयस्य भूभिभागस्य बहु मध्यदेशभागे सिंहासनं सपरिवारं भणितव्यम् । तत्र खलु या सा पश्चिमा शाला अत्र खलु प्रासादावतंसकः प्रज्ञप्तः तदेव प्रमाणं सिंहासनम् सपरिवारं भणितव्यम् । तत्र खलु raj' और इतने ही वे प्रवेश वाले हैं । इस तरह का इनके सम्बन्ध में वर्णन पूर्व की तरह यावत् वनमाला तक करना चाहिये साथ में भूमिभागों का, ऊपर की छत का पांच सौ धनुष की मणिपीठिका का और देव शयन का भी वर्णन करना चाहिये 'तत्थणं जे से दाहिजिल्ले साले एत्थणं एगे महं पासायवडें सए पण्णत्ते' दक्षिण दिशा में जो शाखा है उस पर एक प्रासादावतंसक है 'कोसं उ उच्चत्तेनं अद्धको आयामचिक्खंभेणं अवभुग्गय मूसिया अंतो बहुसम० उल्लोया' वह एक कोश का ऊंचा है आधा कोश का लम्बा चौडा है इस से यह ऐसा मालूम पडता है कि मानों आकाश तल को ही छू रहा है इसके भीतर का भूमिभाग बहुसमरमणीय है इस पर छत भी है 'तस्सणं बहुसमरमणिज्ज भूमिभागस्स बहुमज्झदेसभाए सीहासणं सपरिवारं भाणियब्वं' उस बहुसमरमणीय भूमिभाग के बहुमध्य देश भाग में एक सपरिवार सिंहासन हैं । 'तत्थणं जे से पचस्थिमिल्ले साले एत्थ पासायवडें सए पण्णत्ते तं चेव पमाणं सीहासणं पेढिया पंचधणुसइया देवसयणिज्जं भाणियव्वं' भने भेटलान प्रवेश वाणा छे. આ પ્રમાણેનું તેના સ ંબંધનુ વર્ણન પહેલાની જેણુ યાવત્ વનમાળા સુધી ५२ हो. 'तत्थ जे से दाहिणिल्ले साले एत्थणं एगे महं पासा यवडें सए पण्णत्ते' दृक्षिण दिशामा ने शाखा छेतेना पर प्रासादावत स छे, 'कोसं उड़्ढं उच्चत्तेणं अद्धकोसं आयामविक्खंभेणं अब्भुग्गयमूसिया अंतो बहुसमरमणीया उल्लोया' ते प्रासादावतंस ! अस (यु छे, भने अर्धा असनी संभा વાળું છે. તેથી એ એવુ જણાય છે કે જાણે તે આકાશ તળનેજ સ્પશી રહેલ છે તેની અંદરને ભૂમિભાગ હુસમરમણીય છે. તેના પર અગાશી છે. 'तस्स णं बहुसमरमणिज्जरस भूमिभागस्स बहुमझदेसभाए सीहासणं सपरिवारं भाणियव्वं' से मडुसभरभणीय भूमिभागना मडुमध्य हेशलागमां थे। परिवार सहित सिंहासन छे. 'तत्थणं जेसे पच्चत्थिमिल्ले साले एत्थणं पासायवडेंसर पण्णत्ते तं चैव पमाणं सीहासणं सपरिवारं भाणियव्वं पश्चिम हिशानी शाखा ५२ मे ४७० જીવાભિગમસૂત્ર Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.७८ जम्बूवृक्षस्य चतुःशाखावर्णनम् ४७१ या सा-उत्तरशाला अत्र खलु एको महान् प्रासादावतंसकः प्रज्ञप्तः तदेव प्रमाणं सिंहासनं सपरिवारम् । तत्र खलु या सा उपरिमा विडिमा अत्र खलु एकं महत सिद्धायतनम्-क्रोममायामेनाऽर्धक्रोशं विष्कम्भेण देशोनं क्रोशमूर्ध्वमुच्चेस्त्वेन अनेक स्तम्भशतसन्निविष्टम्० वर्णकः त्रिदिशि त्रीणि द्वाराणि पश्च धनुश्शतानि भाणियव्वं' पश्चिम दिशा की शाखा पर एक प्रासादावतंसक है इसके सम्बन्ध में भी वर्णन पूर्व के ही जैसा है इस प्रासादावतंसक में सपरिवार एक सिंहासन हैं। 'तत्थ णं जे से उत्तरिल्ले साले एत्थणं एगेमहं पासायस.सए पण्णत्ते तं चेव पमाणं सीहासणं सपरिवारं' उत्तर दिशा की ओर जो शाखा है वहां पर भी एव बहुत विशाल प्रासादावतंसक है इसका प्रमाण भी पूर्व के जैसा ही है यहां पर भी परिवार सहित एक सिंहासक है 'तत्थणं जे से उवरिम विडिमे एत्थणं एगे महं सिद्धायतणं कोसं आयामेणं अद्ध कोसं विक्खंभेणं देसणं कोसं उच्चत्तेणं' जम्बू वृक्ष के ऊपर की जो शाखा है वहां एक बहुत विशाल सिद्धायतन है इसकी लम्बाई एक कोश की है और चौडाई आधे कोश की है यह कुछ कम डेढ कोश का ऊंचा है 'अणेग खंभ सतसन्निविटे वण्णओ तिदिसिं तओ दारा पंचधणुसता अढाइज्ज धणुसय विक्खंभा' इसमे अनेक खंभे लगे हैं। इसका यहां वर्णन कर लेना चाहिये इसके तीन दिशाओं में तीन द्वार हैं वे द्वार पांच सौ धनुष के ऊंचे और अढाई सौ धनुष के चौडे हैं मणिपेढिया पंचधणुપ્રાસાદાવતંસક છે. તેના સંબંધી વર્ણન પણ પહેલા કહ્યા પ્રમાણે જ છે. એ प्रासादात सभां सपरिवार से सिंहासन छ. 'तत्थणं जे से उत्तरिल्ले साले एल्थ णं एगे महं पासायवडिसए पण्णत्ते तं चेव पमाणं सीहासणं सपरिवारं' ઉત્તર બાજુની જે ડાળ છે ત્યાં આગળ પણ એક ઘણે વિશાળ પ્રાસાદાવતુંસક છે, તેનું પ્રમાણ પણ પહેલા કહ્યા પ્રમાણે છે, અને ત્યાં પણ પરિવાર सहित ४ सिहासन छ, तत्थणं जे से उपरिम पडिमे एत्थणं एगे महं सिद्धायत्तणे कोस आयामेणं अद्धकोसं विखंभेणं देसूर्ण कोसं उठें उच्चत्तणं' જંબૂવૃક્ષની ઉપરની જે શાખા છે. ત્યાં એક ઘણું જ વિશાળ સિદ્ધાયતન છે. તેની લંબાઈ એક કેસ–ગાઉની છે, અને પહોળાઈ અર્ધા કેસની છે. એ કંઇક ४म होट स यु छ. 'अणेगखंभसयसंनिविद्वे वण्णओ तिदिसिं तओ दारा पंच घणुसया अडूढा इज्जघणुसयविक्खंभा' तेमां अने स्तनो सागेसा छ, तेनु વર્ણન અહીયાં કરી લેવું જોઈએ. તે સિદ્ધાયતનની ત્રણ દિશાઓમાં ત્રણ દર વાજાઓ છે. એ દ્વારે પાંચસે ધનુષ જેટલા ઉંચા છે. અને અઢિશે ધનુષની જીવાભિગમસૂત્ર Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४७२ जीवाभिगमसूत्रे अर्ध तृतीयधनुश्शतविष्कम्भा, मणिपीठिका पञ्च धनुःशता देवच्छन्दकः पञ्च धनु शतविष्कम्भः, सातिरेक पञ्चधनुः शतमुच्चत्वम् । तत्र खलु देवच्छन्दकेऽष्टशतं जिन - प्रतिमानां जिनोत्सेधप्रमाणानाम् एवं सर्वा सिद्धायतनवक्तव्यता भणितच्या यावद् धूपकडुच्छुका - उत्तमाकारा षोडशविधै रत्नैरुपेता एवं सतिया देवच्छंदओ पंचधणुसतविक्खंभो सातिरेकेण पंचधणुस उच्चत्ते' उसमें एक मणिपीठिका है यह मणिपीठिका पांच सौ धनुष की लम्बी चौडी है उस पर देव छन्दक है जो पांच सौ धनुष का चौडा है और कुछ अधिक पांचसौ धनुष का ऊंचा है 'तत्थणं देव छंदए अट्ठसयं जिण परिमाणं जिणुस्सेधप्पमाणाणं एवं सध्वा सिद्धायतण वतव्वया भाणियव्वा जाव धूव कडुच्छुया' उस देवच्छदक में १०८ जिन काम देव की प्रतिमाएं है वे जिन कामदेव की प्रतिमाएं जितनी जितनी ऊंचाई कही गई है इतने प्रमाण में ऊंची है इस प्रकार मे सिद्धायतन की समस्त वक्तव्यता पूर्वोक्त जैसी जाननी चाहिये यावत् धूप कडुच्छक वहां पर हैं । 'उत्तिमागारा, सोलसविधेहि रयणेहिं उबए चेव' उत्तम आकार का है। सोलह प्रकार के रत्नों से यह युक्त है 'जंबुसुदंसणामूले वारसहिं पउमवरवेदियाहिं सव्वतो, समंता संपरिक्खत्ता' यह जंबू सुदर्शना मूल में चारों ओर से १२ पद्मवर वेदिकाओं से घिरी हुई है 'ताओ णं पउमवरवेदियाओ अद्धजोयणं उडूं उच्चत्तेणं पहेाजावाजा छे. 'मणिपेढिया पंचधणुससतिया देवच्छदओ पंच धणुसतविभो सातिरेकेण पंचधणुस उच्चते' तेमां मे भणिपीडा छे, या भणिपीडि પાંચસે ધનુષ જેટલી લાંખી અને પહેાળી છે. તેના પર દેવચ્છેદક છે, જે ધ્રુવચ્છ દક પાંચસેા ધનુષ જેટલુ પહેળુ છે, અને કઇંક વધારે પાંચસે ધનુષની यावा छे. 'तत्थणं देवच्छंदए अट्ठसयं जिणपडिमाणं जिणुस्सेधप्पमाणाणं एवं सव्वा सिद्धायतणवत्तव्वया भाणियव्या जाव धूव कडुच्छ्रया' मे देव२७४४भां ૧૦૮ એકસો આઠ જીન—કામદેવની પ્રતિમાઓ છે, એ કામદેવની પ્રતિમાએ જેની જેટલી ઉંચાઇ કહેલ છે તેટલા પ્રમાણની ઊંચાઇવાળી છે, આ રીતે સિદ્ધાયતન સ ́બધી સઘળું વન જેમ પહેલાં કહેવામાં આવેલ છે તે પ્રમાણે सम सेवु, यावत् त्यां धूप उडु२७९ धूपहानी छे. 'उत्तिमागारा सोलसविधेहिं रयणेहिं वचेव' ते उत्तम आहार छे भने सोण अारना रत्नोथी ते યુક્ત छे. 'जंबूसुदंसणा मूले वारसहिं पउमवरवेदियाहिं सव्वओ समता संपरिक्खित्ता' मा જંબુસુદના મૂળમાં ચારે બાજુએથી ૧૨ ખાર પદ્મવર વેદિકાએથી ઘેરાયેલ छे. 'ताओ णं परमवरवेदियाओ अद्धजोयणं उड्ढ उच्चतेणं पंचधणुसयाई विक्ख જીવાભિગમસૂત્ર Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.७८ जम्बूवृक्षस्य चतुःशाखावर्णनम् ४७३ जबू खलु सुदर्शना मूले द्वादशभिः पद्मवरवेदिकाभिः सर्वतः समन्तात् संपरिक्षिप्ता ताश्च खलु पमवरवेदिकाः अर्धयोजनमूर्ध्वमुच्चस्त्वेन पञ्च धनुः शतानि विष्कम्भेण वर्णकः। जम्बूसुदर्शनाऽन्येनाऽष्टशतेन जंबूनां तदर्बोच्चत्व प्रमाणमात्रेण सर्वतः समन्तात्संपरिक्षिप्ता । ताः खलु जम्ब्वाश्चत्वारि योजनानि ऊर्ध्वमुच्चैस्त्वेन क्रोशंचोवेधेन योजनं स्कन्धः क्रोशं विष्कम्भेण त्रीणि योजनानि विडिमा बहुमध्यदेशभागे चत्वारि योजनानि विष्कम्भेण सातिरेकाणि चत्वारि योजनानि सर्वांग्रेण वज्रमयमूला स एव चैत्यवृक्षवर्णकः । जंब्याः खलु पंच धणुसयाई विक्खभेणं वण्णओ' ये पद्मवर वेदिकाएं आधे योजन की ऊंची है एवं पांचसौ धनुष की चौडी है इत्यादि रूप से इनका वर्णन कर लेना चाहिये 'जंबू सुदंसणा अण्णेणं अट्ट सत्तेणं जंबूणं तदुच्चत्तप्पमाणमेत्तेण सव्वओ समंता संपरिक्खित्ता' सुदर्शना जिसका दूसरा नाम है ऐसा यह जम्बूवृक्ष अन्य और १०८ जंबु के वृक्षों से कि जिनकी ऊंचाई उससे आधी है चारों ओर से घिरा हुआ है 'ताओणं जंबुओ चत्तारि जोयणाई उडूं उच्चत्तण कोसं उव्वेहेणं जोयण खंधे' ये जम्बु वृक्ष चार योजन के ऊंचे हैं। एक कोश तक ये जमीन में भीतर गढे हुए हैं एक कोश का इनका स्कन्ध है। 'कोसं विक्खंभेणं तिन्नि जोयणाई विडिमा' एक कोश की इनकी चौडाई है। तीन योजन की इनकी शाखाएं हैं 'बहुमज्झदेसभाए चत्तारि जोय. णाई विक्खंभेणं' वीच में ये चार योजन के चौडे हैं 'साइरेगाइं चत्तारि जोयणाई सव्वग्गेणं वइरामयमूला सो चेव चेतिय रुक्खवण्णओ' भेणं वण्णओ' में ५१२ हिजाम। अर्धा योनी याणी छ. मन પાંચસો ધનુષ જેટલી પહોળી છે. વિગેરે પ્રકારથી તેનું વર્ણન કરી લેવું જોઈએ. 'जंबू सुदंसणा अण्णेणं असतेणं जंबूणं तदधुच्चत्तपमाणमेत्तेणं सव्वओ समंता संपरिक्खित्ता' सुशनना नु यी नाम छ सयुमासु वृक्ष भी॥ १०८ એકસો આઠ જાંબુવૃક્ષેથી (કે જેની ઉંચાઈ તેનાથી અધેિ છે.) ચારે બાજુ ઘેરાયેલા छ. 'ताओणं जंबुओ चत्तारि जोयणाई उड्ढे उच्चत्तेणं कोसं उब्वेहेणं जोयणखंधे' આ જંબૂવૃક્ષ ચાર એજનની ઉંચાઈવાળું છે, અને એક કસ-ગાઉ જેટલું એ भीननी -२ गये छ. तथा मे सर्नु तेनु : छ. 'कोसं विक्खंभेणं तिन्नि जोयणाई विडिमा' मे आस-पास २ ते पहा छ, अ योननी तेनी शामा छ. 'बहुमज्झदेसभाए चत्तारि जोयणाई विक्खभेणं' क्यम से या२ यौन पडणुछ. 'साइरेगाई चत्तारि जोयणाई सव्वग्गेणं वइरामयमूला सो ૨૦ રેતિયહf avorો તેનું સઘળું પ્રમાણ કંઈક વધારે ચાર એજન जी० ६० જીવાભિગમસૂત્ર Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४७४ जीवाभिगमसूत्रे सुदर्शनायाः अपरोत्तरेणोत्तरेणोत्तर पूर्वेण अत्र खलु अनाहतस्य चतुर्णा सामानिक सहस्राणां चत्वारि जंबूसहस्राणि प्रज्ञप्तानि जब्या सुदर्शनाया पूर्वेण अत्र खलुअनाहतस्य देवस्य चतसृणा मग्रमहिषीणां चतस्रो जम्ब्वः प्रज्ञप्ताः एवं परिवारः इनका सब प्रमाण साधिक चार योजन का है। इनके मूलभाग वज्ररत्न के हैं। इनका वर्णन जैसा चैत्य वृक्ष का वर्णन किया गया है वैसा ही है 'जंबूएणं सुदंसणाए अवरुत्तरेणं उत्तरेणं उत्तरपुरस्थिमेणं एत्थणं अणाढियस्स चउण्हं सामाणिय साहस्सीणं चत्तारि जंबूसाहस्सीओ पण्णत्ताओ' अपर नाम सुदर्शना वाले इस जम्बू वृक्ष के वायव्य कोण में, उत्तर दिशा में एवं ईशान कोण में जम्बूद्वीप के अधिपति अनाहत देवता के चार हजार सामानिक देवों के चार हजार जम्बूवृक्ष हैं इन में पूर्व दिशा में चार अग्रमहिषियों के योग्य चार जम्बूवृक्ष हैं महाजम्बू वृक्ष के दक्षिण पूर्वकोण में आभ्यन्तर परिपरिषदा के आठ हजार देवों के योग्य ८ हजार जम्बूवृक्ष हैं । दक्षिणदिशा में मध्यम परिषदा के १० हजार देवों के योग्य १० हजार महाजम्बू वृक्ष हैं दक्षिण पश्चिम कोन में वाह्य परिषदा के १२ हजार देवों के योग्य १२ हजार महाजम्बू वृक्ष हैं पश्चिम दिशा में सात अनीकाधिपतियों के योग्य सात महाजम्बू वृक्ष हैं इनके वाद समस्त दिशाओं में १६ हजार आत्मरक्षक देवों के योग्य १६ हजार जम्बू वृक्ष हैं । यह सुदर्शन जम्बू सौ सौ योजन के प्रमाणवाले ऐसे तीन જેટલું છે, તેને મૂળ ભાગ વજરત્નને છે. તે તમામ વર્ણન જે પ્રમાણે ચૈત્ર वृक्षनु न ४२वामा मायेस छ. मे प्रमाण ४२ से. 'जंबूएणं सुदंसणाए अवरुत्तरेणं उत्तरेणं उत्तरपुरथिमेणं एत्थणं अणाढियस्स चउण्हं सामाणिय साहस्सीणं चत्तारि जंबूसाहस्सीओ पण्णताओ' मी नाम रेनु सुशन छ એવા આ જંબુ વૃક્ષના વાયવ્ય ખૂણામાં, ઉત્તરદિશામાં અને ઈશાન ખુણામાં જંબુદ્વીપના અધિપતિ અનાદર દેવના ચાર હજાર સામાનિક દેના ચાર હજાર જંબવૃક્ષે છે, તેમાં પૂર્વદિશામાં ચાર અમહિષિયોને યોગ્ય ચાર જંબુ વૃક્ષે છે. મહાજંબુવૃક્ષની દક્ષિણ પૂર્વ ખુણામાં આભ્યન્તર પરિષદના આઠ હજાર દેવને યોગ્ય ૮ આઠ હજાર જંબુવક્ષે છે. દક્ષિણદિશામાં મધ્યમાં પરિષદાના ૧૦ દસ હજાર દેવને ચગ્ય ૧૦ દસ હજાર મહાજબૂવૃક્ષો છે. દક્ષિણ પશ્ચિમ ખુણામાં બાહ્ય પરિષદના ૧૨ બાર હજાર દેવોને મેગ્ય ૧૨ બાર હજાર મહાવૃક્ષે છે. પશ્ચિમદિશામાં સાત અનીકાધિપતિને ચગ્ય સાત મહાજબક્ષે છે, તે પછી સઘળી દિશાઓમાં ૧૬ સેળ હજાર આત્મરક્ષક ને ૧૬ સેળ હજાર જંબુવૃક્ષે છે. આ સુદર્શન જંબૂ સે સે જનના જીવાભિગમસૂત્ર Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.७८ जम्बूवृक्षस्य चतुःशाखावर्णनम् ४७५ सर्वो ज्ञातव्यः जम्ब्वाः यावदात्मरक्षकाणाम् । जंबूः खलु सुदर्शना त्रिभिर्योजनशतैः वनषण्डैः सर्वतः समन्तात् सम्परिक्षिप्ताः तद्यथा-प्रथमेन, द्वितीयेन, तृतीयेन । जब्वाः सुदर्शनायाः पूर्वेण प्रथमं वनषण्डम् पञ्चाशद्योजनान्यवगाय-अत्र खलु महदेकं भवनं प्रज्ञप्तम् पूर्व भवनसदृशं भणितव्यम् यावत् शयनीयम् । एवं-दक्षिणेन, वनषण्डों से चारों ओर से घिरी हुई है 'पढमेणं दोच्चेणं, तच्चेणं, इन वनषण्डों के नाम हैं-प्रथम वनषण्ड, द्वितीय वनषण्ड, और तृतीय 'वनषण्ड जंबूए सुदंसणाए पुरथिमेणं पढमं वणसंडं पण्णासे जोयणाई ओगाहित्ता एत्थणं एगे महं भवणे पण्णत्ते' जम्बूसुदर्शना को पूर्वदिशा में जो प्रथम वनषण्ड हैं उससे पचास योजन आगे जाने पर एक विशाल भवन आता है। 'पुरथिमिल्ले भवणसरिसे भाणियव्वे जाव सयणिज्जं' इस भवन का वर्णन महाजम्बूवृक्ष की पूर्वदिशा की शाखा पर रहे हुए भवन के जैसा ही है यावतू एक देवशयनीय है यहां तक का वर्णन यहां ग्रहण करना चाहिये 'दाहिणेणं पच्चत्थिमेणं उत्तरेणं' इसी तरह के जम्बूसुदर्शना की दक्षिण दिशा में जो प्रथम वनषण्ड हैं उससे पचास योजन आगे जाने पर एक विशाल भवन आता है यह भी वर्णन में महाजम्बू वृक्ष की पूर्वदिशा की शाखा पर रहे हुए भवन जैसा ही है यावत् एक देवशयनीय है यहां तक का वर्णन यहां ग्रहण करना चाहिये इसी तरह से जंम्बू सुदर्शना की पश्चिम दिशा में और उत्तर दिशा में जो प्रथम वनषण्ड है उससे प्रभावामा छ. सेवा र वन थी ये न्यारे माथी ३२राये छ. 'पढमेणं दोच्चेणं तच्चेणे' २॥ वनमाना नाभी मा प्रमाणे छे-प्रथम वनम मी पनम मन बी पन 'जंबूए सदसणाए पुरथिमेणं पढमं वणसंडं पण्णासे जोयणाई ओगाहित्ता एत्थणं एगे महं भवणे पण्णत्ते' भूसुश नानी पूर्व दिशाम જે પહેલું વનખંડ છે, તેનાથી પચાસ યેજન આગળ જવાથી એક વિશાળ सन मावे छ. 'पुरथिमिल्लेण भवणसरिसे भाणियव्वे जाव सयणिज्ज' मा ભવનનું વર્ણન મહાજંબૂવૃક્ષની પૂર્વ દિશાની શાખાપર રહેલ ભવનની જેમ જ છે. યાવત્ ત્યાં એક દેવશયનીય છે. એ કથન સુધીનું વર્ણન અહીં सभ७ से. 'दाहिणेणं पच्चत्थिमेणं उत्तरेणं' से ४ प्रमाणे भूसुदृशनानी દક્ષિણ દિશામાં જે પ્રથમ વનખંડ છે. તેનાથી પચાસ જન આગળ જવાથી એક વિશાળ ભવન આવે છે. તેનું વર્ણન પણ મહાજંબુવૃક્ષની પૂર્વ દિશાની શાખાપર આવેલા ભવનના વર્ણન પ્રમાણે જ છે. યાવત્ ત્યાં એક દેવશયનીય છે. એ કથન સુધીનું તમામ વર્ણન અહીંયા કરી લેવું એજ પ્રમાણે જંબુ જીવાભિગમસૂત્ર Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४७६ जीवाभिगमसूत्रे पश्चिमेन, उत्तरेण । जब्वाः खलु सुदर्शनायाः उत्तर पूर्वेण प्रथमं वनपण्डम् पश्चाशद्योजनान्यवगाह्य चतस्रो नन्दाः पुष्करिण्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पद्मा पद्म प्रभा, चैव कुमुदा-कुमुदप्रभाः। ताः खलु-नन्दाः पुष्करिण्यः क्रोशमायामेनाऽर्धक्रोशं विकम्भेण पञ्च धनुः शतान्यु द्वेधेन अच्छाः श्लक्ष्णाः लण्हाः वृष्टाः मृष्टाः निष्पङ्काः नीरजस्काः यावत्प्रतिरूपाः वर्णको भणितव्यो यावत्तोरणानि इति ॥सू०७८॥ ___टीका-व्याख्यानिगदसिद्धा ॥ पचास पचास योजन आगे जाने पर एक विशाल भवन आता है । इसके सम्बन्ध में भी वर्णन जैसा ऊपर कहा गया है वैसा ही जानना चाहिये 'जंबूए सुदंसणाए उत्तरपुरस्थिमेणं पढमं वणसंडं पण्णासं जोयणाई ओगाहित्ता चत्तारि णंदापुक्खरिणीओ पण्णत्ता' जम्बू सुदर्शना के ईशानकोण में जो प्रथम वनषण्ड है उससे ५० योजन आगे जाने पर बहुत ही विशाल चार नंदा पुष्करिणियां आती हैं इनके नाम इस प्रकार से हैं-'पउमा पउमप्पभा, चेव कुमुदा कुमुयप्पभा' पद्म पद्मप्रभा२ कुमुदा३ और कुमुदप्रभा४ 'ताओ णं गंदाओ पुक्खरिणीओ कोसं आयामेणं, अद्धं कोसं विक्खंभेणं पंचधणुसयाई उठवे. हेणं अच्छाओ, सहाओ, लण्हाओ, घट्टाओ, मट्ठाओ, णिप्पंकाओ, णीरयाओ, जाव पडिरूवाओ' ये प्रत्येक नंदा पुष्करिणियां लम्बाई में एक कोश की है और चौडाई में आधे कोश की हैं । इनकी प्रत्येक की गहराई पांच सौ धनुष की है। ये सब नंदा पुष्करिणियां स्वच्छ સદનાની પશ્ચિમ દિશામાં અને ઉત્તર દિશામાં જે પ્રથમ વનખંડ છે, તેનાથી પચાસ પચાસ પેજન આગળ જવાથી એક વિશાળ ભવન આવે છે. તેના સંબંધનું વર્ણન જેમ પહેલાં કહેવામાં આવી ગયેલ છે એ જ પ્રમાણે સમજી से. 'जंबूए सुदंसणाए उत्तरपुरथिमेणं पढमं वणसंडं पण्णासं जोयणाई ओगाहित्ता चत्तारि णंदापुक्खरिणीओ पण्णत्ता' भूसुश नाना शान मुशामा रे पडे વનખંડ છે, તેનાથી પ૦ પચાસ યેજન આગળ જવાથી ઘણી જ વિશાળ यार नहारिणीय मावे छे. तेना नामी 240 प्रमाणे छ–'पउमा पउमप्पभा, चेव कुमुदा कुमुदप्पभा' ५मा १, ५ममा २, मुह। 3 मने मुहमा ४. 'ताओणं णंदाओ पुक्खरिणीओ कोसं आयामेणं अद्धं कोसं विक्खंभेणं, पंचधणुसयाइं उव्वेहेणं अच्छाओ, सहाओ घट्टाओ, मट्ठाओ णिप्पंकाओ जाव पडिरूवाओ' એ દરેક નંદાપુષ્કરિણીયેની લંબાઈ એક કેસ–ગાઉની છે. અને તેની પહોળાઈ અર્ધા કેસની છે. તે દરેકની ઉંડાઇ પાંચસે ધનુષની છે. એ બધી જ નંદા अारिणीयो २१२७ छ. २०६५ छ, सष्ट छ, पृष्ट छ, भृष्ट छ. नि०५४ छ, જીવાભિગમસૂત્ર Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.७९ पुष्करिण्याः मध्यगतप्रासादावसतंकः ४७७ मूलम्-तासि णं णंदा पुक्खरिणीणं बहुमज्झदेसभाए एत्थ णं पासायवडेंसए पन्नत्ते कोसप्पमाणे अद्धकोसं विक्खंभो सो चेव सो वण्णओ जाव सीहासणं सपरिवारं । एवं दक्षिण पुरथिमेण वि पण्णासं जोयणा चत्तारि गंदापुक्खरिणीओ उप्पलगुम्मानलिणा उप्पला उप्पलुज्जला तं चेव पमाणं तहेव पासायवडेंसगो तप्पमाणो। एवं दक्षिणपञ्चत्थिमेण वि पण्णासं जोयणाणं परं-भिंगा भिंगाणिमा चेव, अंजणा-कज्जलप्पभा सेसं तं चेव । जंबूए सुदंसणाए उत्तरपुरस्थिमे पढमं वण संडं पण्णासं जोयणाइं ओगाहिता एत्थ णं चत्तारि गंदाओ पुक्खरिणीओ पन्नत्ताओ तं जहा-सिरिकता सिरिमहिया सिरि चंदा चेव तहय सिरिणिलया। तं चेव पमाणं तहेव पासायवडिंसओ। जंबूए णं सुदंसणाए पुरथिमिल्लस्स भवणस्स उत्तरेणं उत्तरपुरस्थिमेणं पासायवडेंसगस्स दाहिणेणं एत्थ णं एगे महं कूडे अट्रजोयणाई उड्ढें उच्चत्तेणं मूले बारस जोयणाई विक्खंभेणं मज्झे अटू जोयणाई आयामविक्खंभेणं उरि चत्तारि जोयणाई आयामविक्खंभेणं मूले सातिरेगाइं सत्ततीसं जोयणाइं परिक्खेवेणं मज्झे सातिरेगाइं पणुवीसं जोयणाई हैं, श्लक्ष्ण हैं, लष्ट हैं, घृष्ट हैं, मृष्ट हैं, निष्पङ्क हैं, नीरजस्क हैं, यावत् प्रतिरूप हैं । इस तरह से इनका वर्णन तोरणों के पाठ तक कर लेना चाहिये । पूर्वदिशा में पद्मा, दक्षिण दिशा में पद्मप्रभा, पश्चिमदिशा में कुमुदा, और उत्तर दिशा में कुमुप्रभा नामकी नंदा पुष्करिणियां हैं । स्वच्छ आदि पदों की व्याख्या जैसी पहिले कर दी गई है। वैसी ही है ॥७८॥ નિરજસ્ક છે. યાવત્ પ્રતિરૂપ છે. આ પ્રમાણે આનું વર્ણન તારણના પાઠ સુધી કરી લેવું જોઈએ. પૂર્વ દિશામાં પદ્મા, દક્ષિણ દિશામાં પદ્મપ્રભા, પશ્ચિમ દિશામાં કુમુદા અને ઉત્તર દિશામાં કુમુદપ્રભા નામની નંદાપુષ્કરિણીય છે. સ્વચ્છ વિગેરે પદોને અર્થ પહેલા કરવામાં આવેલ છે. એ જ પ્રમાણે છે. સૂ. ૭૮ છે જીવાભિગમસૂત્ર Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४७८ जीवाभिगमसूत्रे परिक्खेवेणं उवरि सातिरेगाइं बारस जोयणाइं परिक्खेवेणं मूले विच्छिन्ने मज्झे संखित्ते उपि तणुए गोपुच्छ संठाण. संठिए सव्व जंबूणयामए अच्छे जाव पडिरूवे से णं एगाए पउमवरवेदियाए एगे णं वणसंडेणं सव्वतो समंता संपरिक्खित्ते दोण्ह वि वण्णओ। तस्स णं कूडस्स उवरिं बहुसमरमणिज्झे भूमिभागे पन्नत्ते जाव आसयंतिः। तस्स णं बहुसमरमणिज्जस्स भूमिभागस्स बहुमज्झदेसभाए एगं सिद्धायतणं कोसप्पमाणं सव्वो सिद्धायतण वत्तव्वया जंबूएणं सुदंसणाए पुरथिमस्स भवणस्त दाहिणेणं दाहिणपुरथिमिल्लस्स पासायवडेंसगस्स उत्तरेणं एत्थ णं एगे महं कूडे पण्णत्ते । तं चेव पमाणं सिद्धायतणं च । जंबूए णं सुदंसणाए दाहिणिल्लस्स भवण० पुरस्थिमेणं दाहिण पुरथिमस्स पासायवडेंसगस्स पञ्चत्थिमेणं एत्थ णं एगे महं कूडे पन्नत्ते दाहिणस्स भवणस्स परतो दाहिण पञ्चस्थिमिल्लस्त पासायवडेंसगस्स पुरथिमेणं एत्थ णंएगे महं कूडे जंबूतो पञ्चस्थिमिल्लस्स भवणस्स दाहिणेणं दाहिणपञ्चथिमिल्लस्स पासायवडेंसगस्स उत्तरेणं एत्थ णं एगे महं कूडे पन्नत्ते तं चेव पमाणं सिद्धायतणं च। जंबए पञ्चत्थिम भवण उत्तरेणं उत्तर पञ्चस्थिमस्स पासायवडेंसगस्स दाहिणेणं एत्थ णं एगे महं कूडे पन्नत्ते तं चेव पमाणं सिद्धायतणं च । जंबूए उत्तरस्स भवणस्स पञ्चस्थिमेणं उत्तरपञ्चत्थिमस्स पासायवडेंसगस्स पुरस्थिमेणं एत्थ णं एगे महं कूडे पण्णत्ते तं चेव० । जंबूए उत्तर भवणस्स पचत्थिमेणं एत्थ णं एगे महं कूडे पन्नत्ते तं चेव पमाणं जहेव सिद्धायतणं। जंबणं सुदंसणा अण्णेहिं बहूहि तिलएहिं लउएहिं जाव रायरू क्खेहिं हिंगुरुक्खेहिं जाव सव्वओ समंता संपरिक्खित्ता । જીવાભિગમસૂત્ર Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.७९ पुष्करिण्याः मध्यगतप्रासादावसतंकः ४७९ जंबूएणं सुदंसणाए उवरिं बहवे अटू मंगला पन्नत्ता तं जहा-सोत्थिय सिरिवच्छ० किण्हा चामरज्झया जाव छत्ताइछत्ता। जंबूए णं सुदंसणाए दुवालस णामधेज्जा पन्नत्ता तं जहा-सुदंसणा अमोहाय सुप्पबुद्धा जसोधरा । विदेह जंबू सोमणसाणियया णिच्चमंडिया १॥ सुभदाय विसालाय सुजाया सुमणीतिया। सुदंसणाए जंबूए, णामधेज्जा दुवालस २।से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ जंबूसुदंसणा गोयमा ! जंबूएणं सुदंसणाए जंबूदीवाहिवती आणाढिते णामं देवे महड्डिए जाव पलिओवमठिईए परिवसइ से णं तत्थ चउण्हं सामाणिय साहस्सीणं जाव जंबूदीवस्स जंबूए सुदंसणाए अणाढियाए य रायहाणीए जाव विहरति । कहि णं भंते ! अणाढियस्स जाव समत्ता वत्तव्वया रायहाणीए महड्डिए । अदुत्तरं च णं गोयमा ! जंबुद्दीवे दीवे तत्थ तत्थ देसे तहिं तहिं बहवे जंबुरुक्खा जंबुवणा जंबुवणसंडा णिच्चं कुसुमिया जाव सिरीए अतीवर उवसोभेमाणा २ चिटुंति। से तेणट्रेणं गोयमा! एवं वुच्चइ जंबुद्दीवे दीवे अदुत्तरं च णं गोयमा! जंबुद्दीवस्स सासए णामधेज्जे पन्नत्ते जन्नकयाविणासि जाव णिच्चे॥सू.७९॥ छाया-तासां खलु नन्दापुष्करिणीनां बहुमध्यदेशभागे अत्र खलु प्रासादावतंसकः प्रज्ञप्तः क्रोश प्रमाणः अर्धक्रोशं विष्कम्भः स एव स वर्णको यावत सिंहासनं सपरिवारम् । एवं दक्षिणपूर्वेणापि पंचाशत योजनानि० चतस्रो नन्दा पुष्करिण्यः उत्पल गुल्मा नलिना उत्पला-उत्पलोज्ज्वला तदेव प्रमाणं तथैवप्रासादावतंसक स्तत् प्रमाणः । एवं दक्षिण पश्चिमेनापि पश्चाशतं योजनानां पर भृङ्गा भृङ्गानिभा चैव अञ्जना कज्जलप्रभा शेषं तदेव । जंब्वाः खलु सुदर्शनायाः उत्तर पूर्व प्रथमं वनपण्डं पश्चाशतं योजनानि अवगाह्य अत्र खलु चतस्रो नन्दाः पुष्करिण्यः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-श्रीकान्ता श्रीमहिता श्रीचन्द्रा चैव तथा च, श्रीनिलया । तदेव प्रमाणं तथैव प्रासादावतसकः । जब्वाः खलु सुदर्शनायाः पूर्वस्य भवनस्योत्तरेणोत्तरपूर्वेण प्रासादावतंसकस्य दक्षिणेन अत्र खलु एको महान् જીવાભિગમસૂત્ર Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४८० जीवाभिगमसूत्रे कूडः प्रज्ञप्तः अष्टौ योजनानि ऊर्ध्व मुच्चैस्त्वेन मूले द्वादशयोजनानि विष्कम्भेण मध्येऽष्टौ योजनाम्यायामविष्कम्भाभ्याम् उपरि चत्वारि योजनान्यायामविष्कम्भेण मूले सातिरेकाणि सप्तत्रिंशद् योजनानि परिक्षेपेण मध्ये सातिरेकाणि पंचविंशतियजनानि परिक्षेपेण उपरि सातिरेकाणि द्वादशयोजनानि परिक्षेपेण मूले विस्तीर्णो मध्ये संक्षिप्तः उपरि तनुको गोपुच्छ संस्थानसंस्थितः सर्व जांबून दमयोऽच्छो यावत्प्रतिरूपः । स खलु एकया पद्मवरवेदिकया - एकेन वनपण्डेन सर्वतः समन्तात्संपरिक्षिप्तः द्वयोरपि वर्णकः । तस्य खलु कूटस्योपरि बहुसमरम यो भूमिभागः प्रज्ञप्तो यावदासते । तस्य खलु बहुसमरमणीयस्य भूमिभागस्य बहुमध्यदेश भागे एकं सिद्धायतनं क्रोशप्रमाणं सर्वापि सिद्धायतनवक्तव्यता । जम्ब्वाः खलु सुदर्शनायाः पूर्वस्य भवनस्य दक्षिणेन दक्षिणपूर्वस्य प्रासादावतंसकस्योत्तरेण अत्र खलु एको महान् कूटः प्रज्ञप्तः तदेव प्रमाणं सिद्धायतनं च । जंब्बाः खलु सुदर्शनायाः दक्षिणात्यस्य भवनस्य पूर्वेण दक्षिण पूर्वस्य प्रासादावतंसकस्य पश्चिमेन अत्र खलु एको महान्कूटः प्रज्ञप्तः । दक्षिणस्य भवनस्य परतो दक्षिणपश्चिमस्य प्रासादावतंसकस्य पूर्वेण अत्र खलु एको महान कूटः जंबूतः पश्चिमस्य भवनस्य दक्षिणेन दक्षिणपश्चिमस्य प्रासादावतंसकस्योत्तरेण अत्र खलु एको महान कूटः प्रज्ञप्तः तदेव प्रमाणं सिद्धायतनं च । जंब्वाः पश्चिमभवनोत्तरेणोत्तर पश्चिमस्य प्रासादावतंसकस्य दक्षिणेनाऽत्र खलु एको महान् कूटः प्रज्ञप्तः तदेव प्रमाणं सिद्धायतनं च । जंब्बा उत्तरस्य भवनस्य पश्चिममेनोत्तरपश्चिमस्य प्रासादावतंसकस्य पूर्वेणाऽत्र खलु एको महान् कूटः प्रज्ञप्तः तदेव । जंब्वा उत्तर भवनस्य पूर्वेणोत्तरपूर्वस्य प्रासादावतंसकस्य पश्चिमेनाऽत्र खल एको महान् कूटः प्रज्ञप्तः तदेव प्रमाणं तथैव सिद्धायतनम् | जंबू खलु सुदर्शनाऽन्यै हभिस्तिल कैलवकै यवित्-राजवृक्षैः हिङ्गुवृक्षैः सर्वतः समन्तात् संपरिक्षिप्ता जंच्चाः खल सुदर्शनायाः उपरि बहूनि अष्टौ अष्टौ मङ्गलकानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा - स्वस्तिक श्रीवत्स० कृष्ण चामरध्वजाः यावत् - छत्रातिच्छत्राणि । जंब्बाः खलु सुदर्शनायाः द्वादशनामधेयानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा - सुदर्शना अमोधाच सुप्रबुद्धा यशोधरा । विदेह जंबू : सौमनस्या नियता- नित्य मण्डिता ॥१॥ सुभद्रा च विशाला - सुजाताइति याः सुदर्शनायाः जंब्वा: नामधेयानि द्वादश ||२|| तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते जंबू मुदर्शना - जंबू सुदर्शना ? गौतम ! जंब्बा सुदर्शनायां जंबू द्वीपाधि पतिः अनादृतो नामदेवो महर्द्धिको यावत् - पल्योपमस्थितिकः परिवसति स खलु तत्र चतुर्णां सामानिकसहस्राणां यावत् जंबूद्वीपस्य जंब्वाः सुदर्शनायाः अनादृतायाश्च राजधान्याः यावद् विहरन्ति । कुत्र खलु भदन्त ! अनादृतस्य यावत् समस्ता वक्तव्यता राजधान्याः महर्द्धिकः । अथोत्तरं च खलु गौतम ! जंबू 1 જીવાભિગમસૂત્ર Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३. उ. ३ सू. ७९ पुष्करिण्याः मध्यगतप्रासादावसतंक: ४८१ - द्वीपे द्वीपे तत्र तत्र देशे तत्र तत्र बहवो जंबूवृक्षाः जंबूवनानि जंबूवनपंडाः नित्यं कुसुमिताः श्रिया अतीव शोभमानाः उपशोभमानास्तिष्ठन्ति । तत्तेनार्थेन गौतम ! एव मुच्यते अथोत्तरं च खलु गौतम ! जंबूद्वीपस्य शाश्वतं नामधेयं प्रज्ञप्तम्यन्नकदापिनाssसीत् - यावत् नित्यम् ॥०७८।। टीका -- 'तासि णं णंदापुक्खरिणीणं' - तासां खलु नन्दा पुष्करिणीनाम् 'बहुमज्झ देस भाए' - बहुमध्यदेश भागे 'एत्थ णं पासायवडे सए पन्नत्ते' - अत्र खलु नन्दा पुष्करिण्या बहुमध्यदेशभागे प्रासादावतंसकः प्रज्ञप्तः प्रतिष्ठितः, 'कोसप्पमाणे अद्धको विक्खंभो सोचेव सोवण्णओ जाव सीहासणं स परिवारं ' क्रोशैकप्रमाणोऽर्घक्रोशविष्कम्भः स एव स वर्णकः स परिवारं सिंहासनं यावत् नन्दानां दिक्षु प्रत्येकैकस्यां चत्वारि त्रिसोपानप्रतिरूपकाणि प्रज्ञप्तानि पूर्ववद्वर्णनम् त्रिसोपानकोपरितो रणानि पूर्ववद्वर्णनम् पुष्करिणीनां बहुमध्य देश भागे - महानेकः प्रासादावतंसकः विशेषण पूर्ववत् तन्मध्ये सिंहासनं सिंहासन चतुर्दिक्षु सामानिका 'तासि णं णंदा पुक्खरिणीणं' इत्यादि । टीकार्थ उन नन्दा पुष्करिणियों में से प्रत्येक नन्दा पुष्करिणी के ठीक मध्यभाग में एक प्रासादावतंसक हैं 'कोसप्पमाणे अद्धकोसं विक्खंभा सो चेव सो वण्णओ जाव सीहासणं सपरिवारं ' यह प्रासादावतंसक एक कोश का लम्बा और आधे कोश का चौडा है इसका वर्णन पहिले जैसा कहा गया है वैसा ही यावत् सपरिवार सिंहासन तक है तथा च इन नंदा पुष्करिणियों की चारों दिशाओं में चार २ त्रिसोपान प्रतिरूपक हैं । इनका वर्णन पूर्व की तरह से ही है प्रत्येक त्रिसोपान के पगथियों के ऊपर तोरण हैं इनका भी वर्णन पूर्व में जैसा किया गया है वैसा ही है पुष्करिणीयों के बहुमध्य देशभाग में 'तासि णं णंदापुक्खरिणीण' इत्यादि टीडअर्थ - —આ નંદાપુષ્કરિણીયામાંથી દરેક નંદાપુષ્કરિણીયાની ખરાખર मध्यभागमां मे प्रासादावतंस छे. 'कोसप्पमाणे अद्धकोसं विक्खंभो सो चेव सो वण्णओ जाव सीहासणं सपरिवार' या प्रसाहवत अस-गाउ नेटसेो લાંખે છે. અને અર્ધો ગાઉ જેટલા પહેાળા છે. તેનુ વર્ણન પહેલાં જેમ કરવામાં આવેલ છે એ જ પ્રમાણેનું યાવત્ સપરિવાર સિ ́ાસનના કથન પર્યાંન્તનું છે. તે આવી રીતે છે આ નંદાપુષ્કરણીયામાંથી દરેક પુષ્કરિણીયાની ચારે દિશાઓમાં ચાર ચાર ત્રિસપાન પ્રતિરૂપકે છે. તેનું વર્ણન પહેલાંની જેમ જ છે. દરેક ત્રિસેાપાના-પગથિયાઓની ઉપર તારણા છે. તેનું પણ વર્ણન પહેલાં જેમ કરવામાં આવેલ છે તે પ્રમાણેનું કરી લેવું, પુષ્કરિણીયાના जी० ६१ જીવાભિગમસૂત્ર Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४८२ जीवाभिगमसूत्रे देराजमहिषी-अनीकाधिपति-रक्षकदेव भद्रासनानां वर्णनमू एवं-दक्खिणपुरथिमेणवि पण्णासं जोयणा०' चत्तारि पुक्खरिणीओ'-एवं दक्षिणपूर्वेणापिआग्नेये पञ्चाशद्योजनान्यवगाद्याऽत्रनन्दा पुष्करिण्यः सन्ति 'तं जहा' तद्यथा'उप्पलगुम्मा नलिणा-उप्पला-उप्पलुज्जला, तं चेव पमाणं-तहेव पासायवडे - सगो तप्पमाणो'-उप्पलगुल्मा'-नलिना उत्पला-उत्पलोत्पला, तदेव प्रमाण-तयैव तत्प्रमाणः प्रासादावतंसकः, यथा-सुदर्शना जंब्या ईशाने पूर्वस्यामपि वनषण्डं पश्चाशयोजनान्यवगाह्याऽत्र चतस्रो नन्दापुष्करिण्यः सन्ति, ताः क्रोशमायामेनाऽर्धक्रोशं विष्कम्भेण पञ्च धनुः शतान्युद्वेधेन अच्छाःश्लक्ष्णाः यावत्प्रतिरूपाः। जैसी की पूर्व में प्रासादावतंसक के होने की बात कही गई है वह अब इतने वर्णन के बाद प्रारम्भ होती है सिंहासन की चारों दिशाओं में सामानिक देवों के, अनीकाधिपतियों के और रक्षक देवों के भद्रासन हैं यहां पर भद्रासनों का वर्णन कर लेना चाहिये 'एवं दक्षिण पुरत्थिमेणं वि पण्णासं जोयणा चत्तारि पुक्खरिणीओ' इसी तरह से दक्षिण पूर्व के कोने में-आग्नेय विदिशा में-भी ५० योजन आगे जाने पर यहां पर नन्दापुष्करिणीयां हैं। उन के नाम इस प्रकार से है 'उप्पलगुम्मा, णलिणा, उप्पला, उप्पलुज्जला तं चेव पमाणं' उत्पल गुल्मा, नलिना, उत्पला, उत्पलोज्ज्वला 'तं चेव पमाणं, तहेव पासायवडेंसगो तप्पमाणो' इनका प्रमाण पूर्ववत् जानना चाहिये अर्थात् जिस प्रकार से सुदर्शना जम्बू के ईशान कोन में जो वनषण्ड है उस से-५० योजन आगे जाने पर चार नंदापुष्करिणियां हैं और वे एक २ कोश की लम्बी और आधे आधे कोशकी चौडी है तथा ५०० सौ धनुष બહુ મધ્યદેશભાગમાં જેમ પહેલાં પ્રાસાદાવતુંસક હોવાનું કહેલ છે, તે પ્રમાણેના પ્રાસાદાવતં કે અહીયાં પણ છે. સિંહાસનની ચારે દિશાઓમાં સામાનિક દેવના અનીકાધિપતિના અને રક્ષક દેવના ભદ્રાસને છે. અહીયાં मे मद्रासनानु न पडसाना वन प्रमाणे ४२ से. 'एवं दक्षिण पुरथिमेणं वि पण्णासं जोयणा चत्तारि पुक्खरिणीओ' से प्रमाणे दक्षिण પૂર્વના ખુણામાં-અગ્નેય ખુણામાં પણ ૫૦ પચાસ જન આગળ જવાથી त्या मागणना पुरणीय छे. तेना नाम। 21 प्रमाणे छ–'उप्पलगम्मा, णलिना उप्पला उप्पलोज्जला, तं चेव पमाणं तहेव पासायवडे सगो तप्पमाणो तन પ્રમાણુ પહેલાના કથન પ્રમાણે સમજવું અર્થાત્ જે પ્રમાણે સુદર્શનાજંબુના ઈશાન ખુણામાં જે વનખંડ છે, તેનાથી ૫૦ પચાસ એજન આગળ જવાથી ચાર નંદા પુષ્કરિણીયે છે. અને તે દરેક એક કેસ–ગાઉ જેટલી લાંબી અને જીવાભિગમસૂત્ર Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३. उ. ३ सू. ७९ पुष्करिण्याः मध्यगतप्रासादावसतंक: ४८३ तद्यथा - उत्पल गुल्मा - नलिना - उत्पला - उत्पलोज्ज्वला एतासां बहमध्यदेशभागे प्रासादावतंसको यावत्प्रमाणः तस्य पुरतस्तोरणानि अत्र तोरणवर्णनं पुनः प्रासादावतंसकपुरः अनाहत देवसिंहासनं तच्चतुर्दिक्षु सामानिकादीनां भद्रासनान्तानां सहस्राणि सपरिवार सिंहासनवर्णनं कर्तव्यमिति । ' एवं दक्खिणपच्चत्थिमेणवि पण्णासं जोयणाणं परं भिंगा भिंगणिभा चेव अंजणा कज्जलप्पभा सेस तं चेव' - सुदर्शना जंब्बाः दक्षिणपश्चिमायां - वायव्ये प्रथमं वनषण्डं पञ्चाशयोजनान्यवगाह्याऽत्र चतस्रो नन्दापुष्करिण्यः तथाहि - भृङ्गा-भृङ्गनिभाऽञ्जनाकज्जलप्रभा - ताः क्रोशं तदर्धं पञ्चधनुः शतानि आयाम - विष्कम्भो-द्वेषैः अच्छाः की गहरी है एवं 'अच्छा, इलक्ष्णाः' आदि विशेषणों वाली है उसी प्रकार से वे उत्पल गुल्मा आदि चार नंदा पुष्करिणियां हैं ! इनके प्रत्येक के मध्य भाग में एक एक प्रासादावतंसक है इसका प्रमाण पूर्व में जैसा कहा गया है वैसा ही है इसके आगे तोरण है प्रासादावतंसक के सामने अनादृत देव का सिंहासन हैं । इस सिंहासन की चारों दिशाओं में सामानिक आदि देवों के हजारों भद्रासन हैं। यहां पर परिवार सहित सिंहासनों का वर्णन कर लेना चाहिये ' एवं दक्खिण पच्चत्थिमेण वि पण्णासं जोयणाणं परं भिगाभिगाणिभा चेव अंजणा कज्जलपा सेसं तं चेव' इसी तरह से सुदर्शन जम्बू की वायव्य विदिशा में पचास योजन पर चार नन्दा पुष्करिणियां हैं उनके नाम भृङ्गा भृङ्गनिभा अञ्जना और कज्जलप्रभा है इनकी लम्बाई प्रत्येक की एक २ कोश की है और चौडाई आधे कोश की है तथा गहराई ५०० અર્ધા ગાઉ જેટલી પહેાળી છે તથા ૫૦૦ પાંચસેા ધનુષ જેટલી ઊંડી છે. તેમ જ 'अच्छा, लक्ष्णाः' विगेरे विशेषगोवाणी छे. मेन प्रमाणे उत्पाशुभ विगेरेथी યુક્ત ચાર નંદાપુષ્કરિણીયા છે. તે દરેકના મધ્ય ભાગમાં એક એક પ્રાસાદા વત...સક છે, તેનું પ્રમાણ પહેલાં જે પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ છે, એજ પ્રમાણે છે. તેની આગળ તારણા છે. પ્રાસાદાવત'સાની સામે અનાધૃતાદેવનુ સિંહાસન છે. એ સિહાસનની ચારે દિશાએ સામાનિક વિગેરે દેવેાના હજારા ભદ્રાસના છે. અહીયાં પરિવારસહિત સિંહાસનાનું વર્ણન કરી લેવુ જોઇએ. 'एयं दक्खिणपच्चत्थि मेणं वि पण्णासं जोयणाणं परं भिगाभिंगाणिगाचेव अंजणा कज्जलपा सेसं तं चेव' मे४ प्रमाणे सुदर्शननं जुनी वायव्य दिशाभां पयास ચેાજનપર ચાર નંદાપુષ્કરિણીયા છે. તેના નામેા ભૃંગા ભૃગનિભા અંજના અને કજ્જલપ્રભા એ પ્રમાણે છે. તે દરેકની લંબાઈ એક એક કેસની છે અને પહેાળાઈ અર્ધા કાસની છે. તથા ઉડાઇ ૫૦૦ પાંચસે ધનુષની છે. આ બધી જીવાભિગમસૂત્ર Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४८४ जीवाभिगमसूत्रे इलक्ष्णाः यावत-प्रतिरूपाः । तस्याः पुष्करिण्या बहुमध्यदेशभागे प्रासादावतंसकः क्रोशमध क्रोशश्चाऽऽयामविष्कम्भाभ्यां तदुपरि सिंहासनं तत्सिंहासनचतुर्दिक्षु -'अनाहत' देवस्य सामानिकाऽग्रमहिष्यनीकाऽऽनीकाधिपति षोडशात्मरक्षकदेवसहस्राणां यथायोग्यमासनसहस्राणि । 'जंबूएणं सुदंसणाए उत्तरपुरस्थिमेणं-जंव्बा सुदर्शनाया उत्तरपूर्वस्यामीशाने 'पढमं वणसण्डं पण्णासंजोयणाई ओगाहित्ता' प्रथम वनषण्डं पञ्चाशयोजनान्यवगाह, 'एस्थ णं चत्तारि णंदाओ पुक्खरिणीओ पनत्ताओ' चतस्रोऽत्र नन्दापुष्करिण्यः प्रज्ञप्ताः 'तं जहा' तद्यथा-सिरिकंता-सिरिमहिया सिरिचंदा-सिरिलया' श्रीकान्ता-श्रीमहिता श्रीचन्द्रा-श्रीनिलयाः 'तहेव पमाणं पांच सौ धनुष की है ये सव नन्दापुष्करिणियां अच्छा आदि विशेषणों वाली हैं । इन पुष्करिणियों में से प्रत्येक पुष्करिणी के ठीक मध्यभाग में एक २ प्रासादावतंसक है इनकी लम्बाई १ कोस की और चौडाई आधे कोश की है इन प्रत्येक प्रासादावतंसकों में एक २ अनाहत देव का सिंहासन है। इन सिंहासनों के चारों दिशाओं में अना. दृत देव के सामानिक देवों के अनाहत देव की अग्रमहिषियों के अनीकाधिपतियों के एवं १६ हजार आत्मरक्षक देवों के यथायोग्य हजारों आसन हैं। 'जंबूएणं सुईसणाए उत्तरपुरथिमेणं' जंबूसुदर्शना के ईशान कोण में 'पढमं वणसंढं पण्णासं जोयणाई ओगाहित्ता एत्थ णं चत्तारि गंदाओ पुक्खरिणीओ पन्नत्ताओ' प्रथम वनषण्ड को ५० योजन पारकर के आगे चार नंदा पुष्करिणियां हैं। उनके नाम 'सिरिकता सिरिमहिया सिरिचंदा सिरिणिलया' श्रीकान्ता, श्रीमहिता, श्रीचंन्द्रा, और श्रीनिलया हैं । 'तहेव पमाणं तहेव पासायवडेंसओ' નંદા પુષ્કરિણીયે “અચ્છા વિગેરે વિશેષણોવાળી છે. આ પુષ્કરિણીમાંથી દરેક પુષ્કરિણીના બરાબર મધ્ય ભાગમાં એક એક પ્રાસાદાવતુંસક છે. તેની લંબાઈ ૧ એક કેસ–ગાઉ જેટલી છે. અને પહોળાઈ અર્ધા ગાઉ જેટલી છે. અને દરેક પ્રાસાદાવતંસકોમાં એક એક અનાદૃતદેવના સિંહાસન છે. એ સિંહાસનની ચારે દિશાઓમાં અનાહતદેવના સામાનિકદેવના અનાદત દેવની અગ્રમહિષિના અનીકાધિપતિના ૧૬ સોળ હજાર આત્મરક્ષક દેવના યથા योग्य हुन। आसन। छे. 'जंबूए णं सुदंसणाए उत्तरपुरथिमेणं' यूसुशनाना शान सुशामा ‘पढमं वणसंडं पण्णासं जोयणाई ओगाहित्ता एत्थणं चत्तारि गंदापुक्खरिणीओ पण्णत्ताओ' पडसा वनमथी ५० यान५२ २१di यार नही धुरिणीय छे. तेना नामा ॥ प्रभार छ-'सिरिकता, सिरिमहिया, सिरिचंदा, सिरिणिलया' श्रीsial, श्रीभडित, श्रीयन्मने श्रीनिसय छे. 'तहेव पमाणं तहेव જીવાભિગમસૂત્ર Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.७९ पुष्करिण्याः मध्यगतप्रासादावसतंकः ४८५ तहेव पासायवडे सओ'-तदेव प्रमाणम् तयैव प्रासादावतंसकः सर्वाः पुष्करिण्यः क्रोशमर्धक्रोशमायामविष्कम्भाभ्याम् पश्च धनुःशतानि-उद्वेधेनाऽच्छाः यावत्प्रतिरूपाः तासां बहुमध्यदेशभागे विशालः प्रासादावतंसकः क्रोशमायामेन क्रोशाध विष्कम्भेण पुरत एतस्य तोरणानि तत्पुरः प्रासादावतंसको यदुपरि सिंहासनम् सिंहासन चतुर्दिशि 'अनादृतदेवस्य सामानिकादि सहस्राणां यथायोग्यं भद्रासनानि । 'जंबूएणं सुदंसणाए पुरथिमिल्लस्स भवणस्स' जबूसुदर्शनायाः पूर्वस्यां विद्यमानभवनस्य 'उत्तरेणं उत्तरपुरस्थिमेणं' उत्तरेणं उत्तरपूर्वेणै शान्याम् 'पासायव. सगस्स'-प्रासादावतंसकस्य 'दाहिणेणं-दक्षिणेन ‘एत्थ णं एगे महं कूडे' अत्र खलु महानेकः कूटः 'अट्ट जोयणाई उड्डे उच्चत्तेणे' अष्टयोजनान्यूर्ध्वमुच्चत्वेन 'मूले बारस जोयणाई विक्खंभेणं' स च मूले द्वादशयोजनानि विष्कम्भेण 'मज्झे अट्ठजोयणाई आयामविक्खंभेणं मध्ये आयामविष्कम्भा. इनका प्रमाण जैसा पहिले नन्दा पुष्करिणियों का कहा गया है वैसा ही है इनके ठीक मध्यभाग में एक २ विशाल प्रासादावतंसक है प्रत्येक का इसका प्रमाण भी जैसा पहिले के प्रासादावतंसक का प्रमाण कहा गया है वैसा ही है यावत् प्रत्येक प्रासादावतंसक के सामने तोरण है प्रत्येक के ऊपर अनाहत देव के सिंहासन हैं सिंहासनों की चारों दिशाओं में अनाहत देव के सामानिक आदि देवों के हजारों सिंहासन हैं। 'जंबूएणं सुदंसणाए पुरथिमिल्लस्स भवणस्स उत्तरेणं उत्तरपुरथिमेणं दाहिणेणं एत्थ णं एगे महं कूडे पन्नत्ते' जम्बूसुदर्शना की पूर्व दिशा में विद्यमान भवन की उत्तर दिशा में, ईशान दिशा में और दक्षिण दिशा में एक विशाल कूट है 'अट्ठजोयणाई उडूं उच्चत्तेणं मूले बारसजोयणाइं विक्खंभेणं मझे अट्ठजोयणाइ पासायवडें सगाओ' तेनु प्रमाणु म पसनहा धुरिणीयानु प्रमाण डिस છે. એ જ પ્રમાણે છે, તેના બરાબર મધ્ય ભાગમાં એક એક વિશાલ પ્રાસાદાવતંસક છે, તે દરેકનું પ્રમાણ પણ જેમ પહેલાંના પ્રાસાદાવતં સકેનું પ્રમાણ કહેવામાં આવેલ છે, એ જ પ્રમાણેનું છે. યાવત્ દરેક પ્રાસાદાવતંકની સામે તેરણ છે. તે દરેકની ઉપર અનાહતદેવના સિંહાસને છે. સિંહાસનની ચારે हिशा मनतवना सामानि वोना । सिंहासन . 'जंबूएणं सुदंसणाए पुरथिमिल्लस्स भवणरस उत्तरेणं उत्तरपुरथिमेणं दाहिणेणं एत्थणं एगे मदं कूडे पण्णत्ते' यूसुशननी पूशाम सापेस लवननी उत्तरे हिशमां, शान शिम मने दक्षिण दिशामा ४ मे विस छूट छे ते 'अट्ठ जोय. णाई उडूढं उच्चत्तेणं मूले बारस जोयणाई विक्खंभेणं मज्झे अट्ठ जोयणाई જીવાભિગમસૂત્ર Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४८६ जीवाभिगमसूत्रे भ्या मष्टोयोजनानि 'उवरिं चत्तारि जोयणाई आयामविक्खंभेणं' उपरितनभागे आयामविष्कम्भेण चत्वारि योजनानि 'मूले साइरेगाइं सत्ततीसं जोयणाई परिक्खेवेणं-मूले-मूलदेशे परिक्षेपेण सातिरेकाणि सप्तत्रिंशद्योजनानि-'मज्झे साइरे गाई पणुवीसं जोयणाई परिक्खेवेणं-मध्ये सातिरेकाणि पश्चविंशतियोजनानि परिक्षेपेण 'उरिं साइरेगाई बारस जोयणाई परिक्खेवेणं'-सातिरेक द्वादशयोजनानि परिक्षेपेणोपरि सोऽयम्-'मूले विच्छिण्णे-मज्झे संखित्ते उप्पिं तणुए-गोपुच्छ संठाणसंठिए' मूले विच्छन्नः मध्ये संक्षिप्तः उपरि तनुः-स्वल्पः सन् गोपुच्छसंस्थानवत्संस्थितः 'सव्व जंबूणयामए अच्छे जाव पडिरूवे' सर्वा शेन जम्बूनदमयोऽच्छो यावत्प्रतिरूपः । ‘से णं एगाए पउमवरवेइयाए' स खलु आयाम विक्खंभेणं उवरिं चत्तारि जोयणाई आयामविक्खंभेणं' यह आठ योजन का ऊंचा है मूल में वारह योजन का लम्बा चौडा है मध्य में आठ योजन का लम्बा चौडा है ऊपर में चार योजन का लम्बा चौडा है 'मूले सातिरेगाई सत्ततीसं जोयणाई परिक्खेवेणं, मज्झे साइरेगाईपणवीसं जोयणाई परिक्खेवेणं, उवरिं सातिरेगाईबारस जोयणाई परिक्खेवेणं' मूल में साधिक सैंतीस योजन की परिधि है मध्य में साधिक पच्चीस योजन की परिधि है और ऊपर में साधिक बारह योजन की परिधि है यह कूट 'मूले विच्छिण्णे, मज्झे संखित्ते, उप्पि तणुए, गोपुच्छसंठाणसंठिए' मूल में विस्तीर्ण है मध्य में संकुचित है और ऊपर में पतला है अतः यह 'गोपुच्छ संठाणसंठिए' गोपुच्छ के जैसे आकार वाला है 'सव्व जंबूणयामए' यह सर्वात्मना जम्बूनदमय है 'अच्छे जाव पडिरूवे' आकाश और स्फटिक मणि के आयामविक्खभेणं उवरि चत्तारि जोयणाई आयामविक्खभेणं' तनी या मा જનની છે. મૂલમાં બાર એજનની તેની લંબાઈ પહોળાઈ છે. તે મધ્યમાં આઠ જન લાંબે પળે છે. અને ઉપર ચાર એજનની તેની લંબાઈ પહોળાઈ छ. 'मुले सातिरेगाई सत्ततीसं जोयणाई परिक्खेवेणं मज्झे साइरेगाइं पणुवीस जोयणाई परिक्खेवणं उपरि सातिरेगाइं बारस जोयणाई परिक्खेवेणं' भूगमा Us વધારે ૩૭ સાડત્રીસ જનની તેની પરિધિ છે. મધ્યમાં કંઈક વધારે પચીસ જનની પરિધિ છે. અને ઉપર કંઇક વધારે ૧૨ બાર એજનની પરિધિ છે. । 'मले वित्थिण्णे, मझे सखित्ते उप्पिं तणुए गोपुच्छसंठाणसठिए' भूमा વિસ્તારવાળે છે. મધ્યમાં સંકુચિત-સંકડાયેલ છે. અને ઉપરની બાજુ પાતળા छ. तेथी ते 'गोपुच्छ संठाणसंठिए' आयना छाना वा २२पाणी छे. 'सव्व जंबूणयामए' से सर्वात्मना नभय . 'अच्छे जाव पडिरूवे જીવાભિગમસૂત્ર Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. ७९ पुष्करिण्याः मध्यगतप्रासादावसतंक: ४८७ कूट: एकया पद्मवरवेदिकया 'एगेणं वणसंडेणं सव्वओ समता संपरिक्खित्ते' वनपण्डेनैकेन सर्वतः समन्तात्संपरीतो वेष्टितः 'दोहवि वण्णओ' द्वयोरपि वर्णनं मणिस्पर्शान्तं पद्मवर वेदिकायाः वनपण्डस्य चाऽऽयामादिभिर्यथा निर्दिष्टस्याऽच्छः श्लक्ष्णो यावत्प्रतिरूपः । ‘तस्स णं कूडस्स उवरि' - तत्कूटोपरि खलु - 'बहुसमरमणिज्जे भूमिभाए पण्णत्ते' बहुसमरमणीयो भूभिभागः प्रज्ञप्तः 'जाव आसयति- आलिंगपुक्खरमिति वा - मृदंग इति वा - सरतलमिति वा - आदर्शमंगलमिति वा ' इत्यारभ्यमणि वर्णनान्तं समुपवर्ण्य तत्र खल बहवो वानव्यन्तरदेवा देव्यश्चाssसते शेरते ० पुराचीर्णशुभकर्मफल मनुभवन्तो यथा सुखं विहरन्ति । ' तस्स णं बहुसम - रमणिज्जस्स भूमिभागस्स बहुमज्झदेसभाए एवं सिद्धायतणं को सप्पमाणं' तस्य जैसा निर्मल है यावत् प्रतिरूप है 'सेणं एगाए पउमवरवेइयाए एगेणं वणसंडेणं सव्वओ समता संपरिक्खित्ते' यह एक पद्मवर वेदिकासे और वनपण्ड से चारों ओर से व्याप्त हैं 'दोण्हवि वण्णओ' इन दोनों का यहां जैसा कि इन के पहिले आयाम और विस्तार आदि के द्वारा तथा अच्छ आदि विशेषणों द्वारा वर्णन यथास्थान किया गया है वैसा ही वर्णन कर लेना चाहिये 'तस्स णं कूडस्स उवरि बहुसमरमणिज्जे भूमिभाए पण्णत्ते जाव आसयंति' इस कूट के ऊपर एक बहुसमरमणीय भूमिभाग है इस में अनेक वानव्यन्तर देव और देवियां यावत् उठती बैठती रहती हैं इत्यादि रूप से पूर्व की तरह इस भूमि भाग के वर्णन के सम्बन्ध में कथन करना चाहिये ये कथन ' से जहा नामए आलिंग पुक्खरेइवा' इत्यादि सूत्रपाठ से प्रारंभ होता है 'तस्स णं बहुसमरमणिज्जस्स भूमिभागस्स बहुमज्झदेसभाए एगं આકાશ અને સ્ફટિક મણિના જેવા તે નિર્માળ છે. યાવત્ પ્રતિરૂપ છે. તે નં एगाए पउमवरवेइयाए एगेणं वणसंडेणं सव्वओ समता संपरिक्खित्ते' ते मे पद्मवर वेहिाथी ने वनडेथी यारे मानुमे घेरायेस छे. 'दोह वि वण्णओ' આ બન્નેનું વર્ણન આયામ અને વિસ્તાર વિગેરે કથનપૂર્વક તથા અચ્છ વિગેરે વિશેષાદ્વારા પહેલાં ચેાગ્ય સ્થળે કરવામાં આવેલ છે. એજ પ્રમાણેનુ सघ वर्शन महीयां समल सेवु' 'तस्स णं कूडस्स उवरि बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते जाव आसयति' से छूटनी (५२ ४ महु समरमणीय भूमि. ભાગ છે. તેમાં અનેક વાનવ્યન્તર દેવા અને દૈવિયેા યાવત્ ઉઠે બેસે છે, વિગેરે પ્રકારથી પહેલાની જેમ આ ભૂમિભાગના વન સબંધમાં કહેવુ लेह मे. रमा उथन 'से जहा नामए आलिंगपुक्खरेइवा' मे सूत्र पाइथी आरंभ थाय छे. 'तस्सणं बहुसमरमणिज्जरस भूमिभागरस बहुमज्झदे सभाए एवं सिद्धायतणं જીવાભિગમસૂત્ર Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४८८ जीवाभिगमसूत्र खलु बहुसमरमणीयभूमिभागस्य मध्यदेशभागे क्रोशप्रमाणकगेकं सिद्धायतनम् 'पूर्ववत्समुपवर्णितस्य तस्य त्रिदिक्षु विशेषणविशिष्टानि द्वाराणि तत्र मणिपीठिका तदुपरि प्रज्ञप्तो देवच्छन्दक एकः देवच्छन्दकेऽष्टशतं जिनप्रतिमानां जिनोत्सेधप्रमाणानां सन्निक्षिप्तं तिष्ठति । 'सव्वा सिद्धायतणवत्तव्वया' सर्वा सिद्धायतनवक्तव्यताऽत्रग्राह्या । 'जबूए णं सुदंसणाए' जम्बूसुदर्शनायाः 'पुरस्थिमस्स भवणस्स दाहिणेणं दक्षिणपुरथिमिल्लस्स पासायवडेंसगस्त' पूर्वदिग्भवनस्य दक्षिणेन दक्षिण पूर्वस्यामाग्नेय्यां स्थित प्रासादावतंसकस्य 'उत्तरेणं उत्तरस्याम् 'एत्थ णं एगे महं कूडे पन्नत्ते' एको महान्कूटः प्रस्तुतोऽत्र 'तंचेव पमाणं सिद्धायतणं च' सिद्धायतणं कोसप्पमाण उस बहुसमरमणीय भूमिभाग के बहुमध्य देश में एक कोश का लम्बा एक सिद्धायतन है यह सिद्धायतन जम्बूसुदर्शना की शाखापर स्थित जो सिद्धायतन है उसके जैसा ही वर्णित किया गया है इसकी तीन दिशाओं में तीन द्वार हैं । इन द्वारों के सम्बन्ध का कथन पूर्व में जैसा कथन द्वारों के सम्बन्ध में किया जा चुका है वैसा ही है इस सिद्धायतन में एक मणिपीठिका है इसके ऊपर एक देवच्छन्द है देवच्छन्दक में अपने २ शरीर की अवगाहना के प्रमाण वाली १०८ कामदेव-जिन प्रतिमाएं हैं। इस तरह से यहां 'सव्वा सिद्धायतण वत्तव्वया' सिद्धायतन के सम्बन्ध में समस्त वक्तव्यता है । 'जंबूए सुदंसणाए पुरथिमस्स भवणस्स दाहिणेणं दक्खिणपुरथिमिल्लस्स पासायवडेंसगस्स उत्तरेणं एगे महं कूडे पन्नत्ते' जम्बूसुदर्शना की पूर्वदिशा में स्थित जो भवन हैं उस कोसप्पमाणं' मे मसभरमणीय भूभिमान महु मध्य भागमा ४ ॥ -ગાઉ લાંબુ એક સિદ્ધયતન છે, આ સિદ્ધાયતનનું વર્ણન જંબૂસુદર્શનાની શાખા પર આવેલ જે સિંદ્ધાયતન છે, તેના વર્ણન પ્રમાણેનું સઘળું વર્ણન કરી લેવું. તેની ત્રણ દિશાઓમાં ત્રણ દરવાજાઓ છે. આ દ્વારે સંબંધી કથન પહેલા જે પ્રમાણે દ્વારોના સંબંધમાં કરવામાં આવી ચૂકેલ છે એ જ પ્રમાણે કરી લેવું. આ સિદ્ધાયતનમાં એક મણિપીઠિકા છે. તેની ઉપર એક દેવચ્છન્દ છે. દેવચ્છન્દકમાં પિત પિતાના શરીરની અવગાહનાના પ્રમાણવાળી ૧૦૮ એકસે मा भव-प्रतिभासा छ, माप्रमाणे माडियां 'सव्वा सिद्धायतणवत्तव्वया' सिद्धायतन समधी सघणु ४थन सभातरीते वर्ष पूर्व सभ ले. 'जंबूए सुदंसणाए पुरथिमस्स दाहिणेणं दक्खिणपुरथिमिल्लस पासायवडे सगस्स उत्तरेणं एत्थ णं एगे मह कूडे पण्णत्ते' भूसुश नानी पूर्व दिशामा मावस २ वन છે. એ ભવનની દક્ષિણ દિશામાં તથા વાયવ્ય વિગેરે દિશાઓમાં આવેલ જે જીવાભિગમસૂત્ર Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.७९ पुष्करिण्याः मध्यगतप्रासादावसतंकः ४८९ तदेव प्रमाणकं सिद्धायतनम् चकारात्-सिद्धायतन-कूट-कूटेसिद्धायतन-त्रिद्वारमणिपीठिका-देवच्छन्दक-जिन प्रतिमान्तानां यथावद्वर्णनं स्थितिश्च संग्राह्यम् । 'जबूए णं सुदंसणाए दाहिणिल्लस्स भवणस्स-पुरस्थिमेणं-दाहिणपुरथिमस्स पासायवडेंसगस्स-पच्चत्थिमेणं-जंबूसुदर्शनायाः खलु भवनस्य पूर्वस्यां दक्षिण पूर्वदिशि स्थितप्रासादावतंसकस्य पश्चिमायाम्-'एत्थ णं एगे महं कूडे पन्नत्ते' एको महान्कूटः खल्वत्र प्रथितः ‘एवं दहिणस्स भवणस्स परतो-दाहिण पचत्थि मिल्लस्स पासायवडेंसगस्स पुरस्थिमेणं एत्थ णं एगे महं कूडे' एवं दक्षिणभवन की दक्षिण दिशा में तथा वायव्यदिशा में स्थित जो प्रासादावतंसक है उस की उत्तर दिशा में एक विशाल कूड-कूट है 'तं चेव पमाणं सिद्धायतणं च' इस कूट के प्रमाण की वक्तव्यता जैसी पीछे कही गई है उतनी है इस कूट के ऊपर एक सिद्धायतन है। इस तरह सिद्धायतन, कूट-कूट पर सिद्धायतन, त्रिद्वार, मणिपीठिका, देवछन्द और जिनप्रतिमा, इन सव का वर्णन पूर्व में जैसा किया गया है वह सब यहां पर कर लेना चाहिये इसी तरह 'जंबूए सुदंसणाए दाहिणिल्लस्स पुरस्थिमेणं दाहिणपुरथिमस्स पासायवडेंसगस्स 'पचत्थिमेणं' जम्बूसुदर्शना के दक्षिण के भवन से पूर्व दिशा में और अग्निकोण में स्थित जो प्रासादावतंसक है उसकी पश्चिम दिशा में एत्थणं एगे महं कूडे पण्णत्ने' बहुत बडा कूट कहा गया है 'एवं दाहिणस्स भवणस्स परतो दाहिणपच्चस्थिमिल्लस्स पासायवडेंसगस्स' इसी तरह जम्बूसुदर्शना की दक्षिण दिशा में जो भवन है उसकी पश्चिम दिशा में और नैर्ऋत्य कोण के प्रासादावतंसक की साहस छे तेनी उत्तर दिशामा से विश छूट छ, 'तं चेव पमाणं सिद्धायतणं च' २१ टन प्रभानु न २ प्रमाणे पहुसांस छ सर પ્રમાણે છે. આ ફૂટની ઉપર એક સિદ્વાયતન છે. આ રીતે સિદ્વાયતન, કૂટ, ફૂટની ઉપર સિદ્ધાયતન ત્રણ દ્વારા મણિપીઠિકા દેવછંદ અને જીનપ્રતિમા આ બધાનું વર્ણન પહેલાં જેમ કરવામાં આવેલ છે. એ જ પ્રમાણે તમામ વર્ણન महाय॥ ४२ से. 'जंबूए सुदसणाए दाहिणिलरस भवणस्स पुरथिमेणं दाहिण पुरथिमस्स पासायवडे सगस्स पच्चत्थिमेणं' भूसुश नाना क्षिाना सपनथी પૂર્વ દિશામાં અને અગ્નિ ખુણામાં આવેલ જે પ્રાસાદાવતંસક છે તેની પશ્ચિમ दिशामा 'एत्थ णं एगे महं कूडे पण्णत्ते' ४ घणे ॥ भोटो फूट भाव छ. 'एवं दाहिणरस भवणस्स परतो दाहिणपच्चत्थिमिल्लस्स पासायवडे सगस्स' । પ્રમાણે જંબુસુદર્શનની દક્ષિણ દિશામાં જે ભવન છે તેની પશ્ચિમ દિશામાં जी० ६२ જીવાભિગમસૂત્ર Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे भवनस्य परतो दक्षिणपश्चिमदिक स्थितप्रासादावतंसकस्य पूर्वेण अत्र खल्वेको. महान् कूटः 'जंबूतो पच्चस्थिमिल्लस्स भवणस्स-दाहिणेणं-दाहिण पच्चस्थिमिल्लस्स पासायवडे सगस्स-उत्तरेणं-एत्थ णं एगे महं कूडे पन्नत्ते-तं चेव पमाणं सिद्धायतणं च' 'जंबूतः-पश्चिमभवनस्य दक्षिणेन दक्षिण पश्चिमस्थ प्रासादावतंसकस्योत्तरेणोत्तरस्याम् अत्र खल्वेको महान् कूटः प्रज्ञप्तः तदेव प्रमाणं सिद्धायतनं च जम्बूसुदर्शना पूर्वद्वारस्थित भवनकूटप्रमाणवत् वक्तव्यताऽत्रेति । 'जंबूए पच्चत्थिमभवण उत्तरेणं-उत्तर पच्चत्थिमस्स पासायवडे सगस्स दाहिणे गं-एत्थ णं एगे महं कूडे पन्नत्ते-तंचेव पमाणं सिद्धायतणं च' जम्बू सुदर्शनायाः पश्चिमाशास्थित भवनस्योत्तरेणोत्तरपश्चिमायां प्रासादावतंसकस्य दक्षिणदिशिअत्रैको महान्खलु कूटः प्रज्ञप्तः तदेव प्रमाणं सिद्धायतनं च । 'जंबूए उत्तरस्स भवणस्स पच्चस्थिमेणं-उत्तरपच्चत्थिमस्स पासायवडे सगस्स-पुरत्थिमेण-एत्थ णं 'पुरथिमेणं' पूर्वदिशा में 'एत्थणं एगे महं कूडे पण्णत्ते' एक विशाल कूट है 'जंबूओ पच्चत्थिमिल्लस्स भवणस्स दाहिणेणं दाहिणपच्चथिमिल्लस्स पासायवडे सगस्स उत्तरेणं एत्थणं एगे महं कूडे पन्नत्ते' इसी तरह जंबूसुदर्शना की पश्चिम दिशा के भवन की दक्षिण दिशा में और नैऋत्यकोण के प्रासादावतंसक की उत्तर दिशा में एक विशाल कूट है जंवूए पच्चत्थिम भवण उत्तरेणं उत्तर पच्चत्थिमस्स पासायवडे सगस्स दाहिणेणं एत्थणं एगे महं कूडे पण्णत्ते' इसी तरह जम्बूसुदर्शना की पश्चिम दिशा के भवन की उत्तर दिशा में और वायव्य कोन के प्रासादावतंसक की दक्षिण दिशा में एक विशाल कूट है 'जंबूए उत्तरस्स भवणस्स पच्चत्थिमेणं उत्तर पच्चत्थिमस्स पासायवडे सगस्स पुरत्थिमेणं एत्थणं एगे महं कूडे पण्णत्ते जम्ब सुदर्शना की उत्तरदिशा के भवन की पश्चिम दिशा में और उत्तर भने नैऋत्य भूशाना प्रासाहात सनी 'पुरथिमेणं' पूर्व दिशामा 'एत्थ गं एगे मह कडे पण्णत्ते' २०८ प्रमाणेने। सुश नानी पश्चिम दिशान भवननी દક્ષિણ દિશામાં અને નિત્ય ખૂણાના પ્રાસાદ્રાવકની ઉત્તર દિશામાં એક विश छूट छ. 'जंबूए पच्चत्थिमभवण उत्तरेणं उत्तरपच्चत्थिमरस पासायव.. सगस्स दाहिणेणं एत्थ णं एगे महं कूड़े पण्णत्ते' मेरी प्रमाणे सुदशनानी પશ્ચિમ દિશાના ભવનની ઉત્તર દિશામાં અને વાયવ્ય ખૂણાના પ્રાસાદાવતંસકની शिमा ४ वि झूट २मावेस छ. 'जंवूए उत्तरस्स भवणस्स पच्चत्थि मेणं उत्तर पच्चन्थिमस्स पासायवडे सगस्स पुरथिमेणं एत्थ णं एगे महं कूडे पण्णत्ते' જંબુસુદનાની ઉત્તર દિશાના ભવનની પશ્ચિમ દિશામાં અને ઉત્તર પશ્ચિમ જીવાભિગમસૂત્ર Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३सू. ७९ पुष्करिण्याः मध्यगतप्रासादावसतंकः ४९१ एगे महं कूडे पन्नत्ते-तं चेव' सुदर्शना जम्ब्वा उत्तरभवनस्य पश्चिमेनोत्तरपश्चिमस्य प्रासादावतंसकस्य पूर्वदिशि अत्र खलु महानेकः कूटः प्रज्ञप्तः तदेवयथा कूटस्य तत्रस्थितसिद्धायतस्य च वक्तव्यतोक्ता सैवेहापि । 'जंबए उत्तर भवणस्स पुरथिमेणं-उत्तरपुरथिमिल्लस्स पासायवडे सगस्त पच्चत्थिमेणंएत्थ णं एगे महं कूडे पन्नत्ते' जव्वा उत्तरभवनस्य पूर्वेणोत्तरपूर्वस्य प्रासादावतंसकस्य पश्चिमेन अत्रैको महान् कूटः प्रज्ञप्तः 'तं चेव' तदेव 'पमाणं तहेव सिद्धायतणं च' प्रमाणकं च तथैव सिद्धायतनं जिनप्रतिमान्तमानेतव्यम् । 'जंबू णं मुदंसणा-अन्नेहिं बहू हिं तिलएहिं लउएहिं जाव रायरुक्खेहिं हिंगुरुक्खे जाव पश्चिम कोण के प्रासादावतंसक की पूर्व दिशा में एक विशाल कूट है 'जंबूए उत्तर भवणस्स पुरथिमेणं उत्तर पुरथिमिल्लस्स पासायसडेंसगस्स पुरत्थिमेणं एत्थणं एगे महं कूडे पण्णत्ते' जम्बू सुदर्शना के उत्तर दिशा के भवन की पूर्व दिशा में और उत्तर पूर्व कोने में स्थित प्रासादावतंसक की पूर्वदिशा में एक विशाल कूट है 'जंबूए उत्तर भवणस्स पुरथिमेणं उत्तर पुरथिमिल्लस्स पासायवडे सगस्स पच्चथिमेणं एत्थणं एगे महं कूडे पण्णत्ते' जंबू सुदर्शना की उत्तर दिशा के भवन की पूर्व दिशा में और उत्तर पूर्व के कोने के प्रासादावतंसक की पश्चिम दिशा में एक विशाल कूट है । 'तं चेव पमाणं सिद्धायतणं च' यहां इन सव कूटों का सिद्धायतनों का एवं उनमें विराजमान १०८ जिन कामदेव प्रतिमाओं का और त्रिद्वार आदिकों का प्रमाण पूर्व में जैसा कहा गया है वैसा ही है। 'जंबूणं सुदंसणान्नेहिं बहूहिं लउएहिं जाव रायरुक्खेहिं हिंगुरुक्खेहिं जाव सव्वओ समंता संपरिक्खित्ता' भूपाना प्रासादापतसनी पूर्व दिशाम मे विश छूट छ. 'जंबूए उत्तरभवणस्स पुरथिमेणं उत्तरपुरथिमिल्लस्स पासायवडे सगस्स पुरथिमेणं एत्थणं एगे महं कूडे पण्णत्ते' सुदर्शनानी उत्तर दिशाना भवननी पूर्व दिशामा भने ઉત્તરના ખૂણામાં આવેલ પ્રાસાદાવાંસની પૂર્વ દિશામાં એક વિશાળ કૂટ છે. 'जंबूए उत्तरभवणस्स पुरथिमेणं उत्तरपुरथिमिल्लस्स पासायवडे सगस्स पच्चत्थिमेणं एत्थणं एगे महं कूडे पण्णत्ते' ८ भूसुश नानी उत्तर दिशान भवननी पूशिमा અને ઉત્તરપૂર્વના ખૂણાના પ્રાસાદાવાંસકની પશ્ચિમ દિશામાં એક વિશાળ ३८ छ. 'तं चेव पमाणं सिद्धायतणंच' मडीयां थे या छूटानु सिद्वायतननु તથા તેમાં બિરાજમાન ૧૦૮ એક આઠ જીન-કામદેવની પ્રતિમાઓનું અને ત્રણ દરવાજાઓ વિગેરેનું પ્રમાણ પહેલાં જેમ કહેવામાં આવેલ છે, એ જ प्रमाणे सभ७ . 'जंबूणं सुदंसणान्नेहिं बहूहिं लउएहिं जाव रायरुक्खेहिं જીવાભિગમસૂત્ર Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४९२ जीवाभिगमसूत्रे सव्वओ समता संपरिक्खित्ता' जंबू खलु सुदर्शनाऽन्यैर्वहु भिस्तिलकवृक्षैकुटवृक्षैश्छत्रोपगाशिषादि यावत् - राजवृक्षैः हिंगुवृक्षैर्यावत्सर्वदिक्षु सर्वत्र स्थाने संपरि क्षिप्ता राजते ते च तिलकादयो नन्दिवृक्षाः सर्वर्तुकुसुमफलभारानमितशाखा प्रशाखावन्तो यावत्प्रतिरूपाः एतेऽन्याभि र्बहीभिः पद्मलता यावत् श्यामलताभि र्नित्यं कुसुमित- स्तवकित - गुच्छिताभिः पत्र - पुष्प - फलभारावनताभिर्यावत् प्रति रूपाभिर्मण्डनमण्डिता राजन्ते । 'जंबूए णं सुदंसणाए उवरिं बहवे अ अट्टमंगलगा पन्नत्ता' सुदर्शना जंब्बा उपरि बहून्यष्टावष्टौ मङ्गलकानि प्रज्ञप्तानि 'तं जहा ' तद्यथा - 'सोत्थिय - सिविच्छ०' स्वस्तिक - श्रीवत्साद्याः । तदुपरि-कृष्ण नील पीतलोहितशुक्लचामरध्वजाः छत्रातिच्छत्राणि पताकातिपताकानि प्रज्ञप्तानि । यह जंबूसुदर्शना अन्य अनेक तिलक वृक्षों से, यावत् राज वृक्षोंखिन्नी के वृक्षों से- समस्त दिशाओं में चारों ओर से घिरा हुआ है । ये तिलकादि नंदिवृक्ष सब ऋतुओं में कुसुम और फलों के भार से जिनकी शाखा एवं प्रशाखाएं झुकी रहती हैं ऐसे हैं । यावत् प्रतिरूप हैं । तथा अन्य और भी अनेक पद्मलता यावत् श्यामलताओं से जो कि सर्वदा कुसुमित, स्तबकित, गुच्छित बनी रहती हैं एवं जो पुष्प और फलों के भार से झुकी रहती है यावत् जो प्रतिरूपान्त तक के समस्त विशेषणों से युक्त हैं ये तिलकादिक नन्दिवृक्ष सुशोभित हैं। 'जंबूएणं सुदंसणाए उवरि बहवे अट्ठ २ मंगलगा पन्नत्ता' जम्बूखुदर्शना के ऊपर अनेक आठ २ मंगलक द्रव्य हैं 'तं जहा' वे मंगलक द्रव्य ये हैं 'सोत्थिय, सिरिवच्छ' स्वस्तिक श्रीवत्स आदि इनके ऊपर कृष्ण, नील, पीत, लोहित, शुक्लवर्ण की चामर ध्वजाएं हैं। ये हिंगुरुक्खेहिं जाव सव्वओ समता संपरिक्खित्ता' मा सुदर्शना जील अने તિલકવૃક્ષેાથી યાવત્ રાજવૃક્ષા–રાયણાથી સઘળી દિશાઓમાં ચારે તરફથી ઘેરાયેલ છે. આ તિલક વિગેરે ન ંદિક્ષા બધી જ ઋતુઓમાં કુસુમ અને ફળાના ભારથી જેની શાખાઓ અને પ્રશાખાએ નમી ગયેલી છે એવા છે. યાવત્ પ્રતિરૂપ છે તથા બીજી અનેક પદ્મલતા યાવત્ શ્યામલતાએથી કે જે સદા કુસુમિત સ્તભકિત, શુચ્છિત, બનેલા રહે છે. તેમજ પુષ્પા અને ફળાના ભારથી નમેલ રહે છે. યાવત્ એ પ્રતિરૂપ સુધીના સઘળા વિશેષણાથી યુક્ત छे. या तिस विगेरे नहीवृक्ष सुशोलित छे. 'जंबूएणं सुदंसणाए उवरि बहवे अट्ठट्ठ मंगलगा पन्नत्ता' सुदर्शनानी (५२ भने आई माह मंगसद्रव्यो छे. 'तं जहा' मे भ ंगद्रव्यो मा प्रमाणे छे- 'सोत्थिय सिविच्छ' स्वस्ति श्रीवत्स विगेरे, तेनी उपर कृष्णु, नीस, पीत, सास ने सङ्केतरगनी याभर જીવાભિગમસૂત્ર Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३सू. ७९ पुष्करिण्याः मध्यगतप्रासादावसतंकः ४९३ 'जंबूए णं सुदंसणाए दुवालसनामधेज्जा पन्नत्ता तं जहा-सुदंसणा अमोहाय सुप्प बुद्धा जसोहरा'-जब्वाः खलु सुदर्शनायाः द्वादश नामधेयानि प्रथितानि तद्यथासुदर्शना१ मुष्ठुदर्शनं यस्याः । अमोघा च२ मोघो व्यर्थः या न भवति । सुप्रबुद्धा ३ मणिभिर्जाग्रत्तेजाः। यशोधरा ४ सकलभुवनव्यापि यशसां धरा । 'विदेह जंबू' विदेह जम्बू:-५ ‘सोमणया' सौमनस्याद एनां पश्यतो मनो दुष्टं न भवति । एक के ऊपर एक है और छोटी २ अनेक पताकातिपताकाओं से युक्त हैं 'जंबूएणं सुदंसणाए दुवालस नामधेज्जा पन्नत्ता' इस जंबूसुदर्शना के १२ नाम इस प्रकार से हैं-'सुदंसणा अमोहाय सुप्पबुद्धा जसोहरा' इसके दर्शन दृश्यमान अच्छे हैं-इसलिये नयन मनोहारि होने से इस का नाम सुदर्शना है दूसरा नाम इसके व्यर्थ न होने के कारण अमोघा है क्योंकि यह स्वस्वाभि भाव से ज्ञात होती हुई जम्बूद्वीप आधिपत्य को स्थापित करती है इसके विना उसमें स्वस्वाभि भाव ही नहीं बनसकता है अतः इसका यह नाम सफल है तीसरानाम सुप्रवुद्धा है क्योंकि यह निरन्तर मणिकनक और रत्नों की चमक से सदा प्रबुद्ध की तरह प्रवुद्ध रहता है चतुर्थ नाम इसका यशोधरा है क्योंकि यह सकल भुवन व्यापी यश का पात्र है इसका कारण यह है कि यही अन्य जम्बूवृक्षों से युक्त है 'ऐसा यश इसे ही मिला है अन्य को नहीं पांचवां नाम 'विदेहजंबू सोमणसा, णियया, णिच्च. मंडिया' विदेह जंबू है छठवां नाम सौमनस्या है इसका कारण यह है ધાઓ છે. એ એકની ઉપર એક છે. અને નાની નાની અનેક પતાકાતિ. पतापामाथी युरत छ. 'जंबूप णं सुदसणाए दुवालसनामधेज्जा पन्नत्ता' या सुदर्शनाना १२ ॥२ नामी २॥ प्रमाणे छ–'सुदंसणा अमोहा य सुप्पबुद्धा जसोદૂ’ તેનું દર્શન સુંદર છે. તે નયનમનહર હોવાથી તેનું એક નામ સુદશના એ પ્રમાણે છે. બીજુ નામ તે વ્યર્થ ન હોવાના કારણે અમેઘા એ પ્રમાણે છે કેમકે એ સ્વસ્વામિ ભાવથી જ્ઞાત થતું થયું જ બુદ્વીપમાં અધિપતિપણાને સ્થાપિત કરે છે. તેના વિના તેમાં સ્વાસ્વામી ભાવ જ બની શકતા નથી તેથી તેનું એ નામ સફળ થાય છે. ૨ તેનું ત્રીજુ નામ સુપ્રબુદ્વા એ પ્રમાણે છે. કેમ કે તે નિરંતર મણિકનક અને રત્નોની ચમકથી હમેશાં બુદ્ધના જેવી પ્રબુદ્ધ રહે છે. ૩ તેનું ચોથું નામ યશોધરા એ પ્રમાણે છે કેમકે તે સકલ ભુવનવ્યાપી યશભાગી છે. તેનું કારણ એ છે કે એ જ અન્ય જંબૂવૃક્ષેથી યુક્ત છે. આ યશ એને જ મળેલ છે. બીજાને નહીં. ૪ પાંચમું નામ 'विदेह जंबू सोमणस्सा, णियया, णिच्चमंडिया' वियू प्रमाणे छ. ५ તેનું છટકું નામ સૌમસ્યા છે. તેનું કારણ એ છે કે–તેને જેનારાઓનું મન જીવાભિગમસૂત્ર Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४९४ जीवाभिगमसूत्रे 'णियया' नियता-७ शाश्वतत्वात् । 'णिच्चमंडिया' नित्यमण्डिता-८ नित्यं भूषणभूषितत्वात् । 'सुभदाय' सुभद्रा च-९ सुष्ठु मंगलं यस्याः। 'विसालाय' विशाला च १० विस्तारवती । 'सुजाया' सुजाता११ शोभनजन्मयुक्ता । 'सुमणीतिया' सुमणीतिका १२ सुमणिरिवनिर्मलं मनो-मणिर्वा यस्या सा सुमनीतिका प्राकृतत्वाद्रूपसिद्धिः । तदेवं सुदंसणाए जंबूए' तदेवं सुदर्शना जम्बा:-'नामधेज्जा दुवालस' इत्थं द्वादशनामानि सार्थकानि । सम्प्रति-सुदर्शनाव्युत्पत्तिं पिपृच्छुराह- से केणटेणं भंते ? तत्केनार्थेन भदन्त ? 'एवं बुच्चइ-जंबू सुदंसणा' २ एव मुच्यते जम्बूः सुदर्शना२-इति कि इसे देखने वाले का मन दुष्ट खराव नहीं होता है ७वां नाम नियता है क्योंकि यह शाश्वतिक है' ८वां नाम नित्यमंडिता है क्योंकि यह सदा भूषणों से भूषित रहता है । 'सुभदाय' ९वां नाम सुभद्रा है क्योंकि यह मंगलकारी माना जाता है 'विसालाय' १०वां नाम विशाला है क्योंकि यह विशेष विस्तार वाला हैं ११वां नाम 'सुजाया' सुजाता है क्योंकि यह शोभन जन्म से युक्त है 'सुमणीतिया' और १२वां नाम सुमनीतिका है क्योंकि इससे सुमणि की तरह मन निर्मल हो जाता है प्राकृत होने से इस रूप की सिद्धि हुई है 'तदेवं सुदंसणाए जंबूए नामधेजा दुवालस' इस प्रकार से ये जम्बूसुदर्शना के १२ नाम हैं। _ 'से केणटेणं भंते' एवं वुच्चइ जंबूसुदंसणा २' हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि यह जंबूसुदर्शना है ? अर्थात् जंबू सुदर्शना ऐसा नाम होने का क्या कारण है ?-इस प्रश्न के उत्तर દુષ્ટ ખરાબ થતું નથી. ૬ તેનું સાતમું નામ નિયતા છે. કેમકે તે શાશ્વતિક છે. ૭ તેનું આઠમુ નામ નિત્યમંડિતા છે. કેમકે તે સદા આભૂષણોથી भूषित २ छ. 'सुभदाय' तेनु ८ नवभु नाम सुभद्रा छ. म ते भास. री भनाय छ. ८ 'विसालाय' तेनु इस नाम विश छ. म त विशेष विस्तारवाणु छ. १० तेनु ११ भु नाम 'सुजाया' सुनता छ, ते शासन मन्मथी युद्धत छ. ११ 'सुमणीतिया' मने तनुमा नाम सुभनीति છે. કેમકે તેનાથી સુમણિની માફક મન નિર્મળ થાય છે. ૧૨ પ્રાકૃત હોવાથી मा ३पानी सिद्धि थये छ. 'तदेवं सुदंसणाए जंबूए नामधेजा दुवालस' २॥ પ્રમાણે આ જ બૂસુદર્શનાના બાર નામો કહ્યા છે. ___'से केणद्वेणं भंते ! एवं वुच्चइ जंबूसुदंणा जंबूसुदंसणा' सावन ! मा५ એવું શા કારણથી કહે છે કે આ જંબુસુદર્શના છે ? અર્થાત્ જંબુસુદર્શના એ પ્રમાણે નામ થવાનું શું કારણ છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે જીવાભિગમસૂત્ર Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.७९ पुष्करिण्याः मध्यगतप्रासादावसतंकः ४९५ प्रश्ने भगवानाह-'गोयमा' हे गौतम ! जंबूएणं सुदंसणाए-जंबूदीवाहिवईअणाढिते णामं देवे महडिए जाव पलिओवमठिईए परिवसइ' 'जम्बां, 'सुंदर्शनायां-जम्बूद्वीपाधिपतिः सन् अनादृतो नामदेवो महद्धिको यावत्पल्योपमस्थितिमान् तत्र सुदर्शनायां प्रतिवसति। 'से गं तत्थ चउण्हं सामाणियसाहस्सी णं जाव' वसन् सन् सोऽनादृतदेवः तत्र चतुर्णा सामानिकसहस्राणां यावच्चत. स्राग्रमहिषी सप्तानीकसप्तानीकाधिपति षोडशात्मरक्षकदेवसहस्राणां, तदन्येषाश्च बहुवानव्यन्तरदेवानां देवीनाम् आधिपत्यादिकं कुर्वाणो विहरति । 'जंबुद्दीवस्सजंबूए सुदंसणाए अणाढियाएय रायहाणीए जाव विहरंति'-जम्बू सुदर्शनाया अनादृतराजधान्याः स्वामित्व-भर्तृत्वाऽऽधिपत्यपौरपत्यादिक कुर्वन् पालयन् तत्र बहवो वानव्यन्तरदेव्यः शेरते निषीदन्ति यावद विहरन्ति । 'कहि णं भंते !' कुत्र खलु भदन्त ! अनादृताऽनादृतस्य राजधानीति प्रश्न: 'अणड्रियस्स जाव में प्रभु कहते हैं-'जंबूएणं सुदंसणाए जंबूदीवाहिवई अणाढिते णाम देवे महिडिए जाव पलिओवमठिईए परिवसई' हे गौतम! जंबूसुदर्शना पर जम्बूद्वीप का अधिपति जो महद्धिक आदि विशेषणों वाला अनादृत नामका देव है वह रहता है इसकी स्थिति एक पल्योपम की है 'से णं तत्थ चउण्हं सामाणिय साहस्सीणं जाव' वह वहां चार हजार सामानिक देवों का, चार अग्रमहिषियों का, सात अनीकाधिपतियां का, १६ हजार आत्मरक्षक देवों का एवं और भी अनेक वानव्यन्तर देवों का एवं देवियों का 'जंबुद्दीवस्स जंबुए सुदंसणाए अणाढियाएय रायहाणीए जाव विहरंति' जंबूद्वीप का, जम्बुसुदर्शना का और अनादृत राजधानी का आधिपत्य करता हुआ सुख पूर्व रहता है 'कहिणं भंते ! अणाढियस्स जाव समत्ता वतव्वया रायहाणीए महिड्डिए' हे है-'जंबूएणं सुदंसणाए जंबूदीवाहिवई अणाढिते णामं देवे महइढिए जाव पलिओवमठिईए परिवसई' गौतम ! भूसुदृश ना५२ द्वीपना अधिपति મહદ્ધિક વિગેરે વિશેષણવાળા અનાદત નામના દેવ છે. તે નિવાસ કરે છે. नास्थिति से पत्यापभनी छ. “से णं तत्थ चउण्हं सामाणिय साहस्सीणं जाव' ते त्यां या२ ॥२ सामानि४ हेवानु या२ २५भडियोनु सात અનીકાધિપતિનું ૧૬ સોળ હજાર આત્મરક્ષક દેવેનું અને બીજા પણ અનેક पानव्यन्त२ हेवानुमने वियानु तथा 'जंबुदीवरस जंबुए सुदंसणाए अणाढियाएय रायहाणीए जाव विहरंति' पूदीनुसुश नानुमने मनात २४धानानु मधिपतिया ४२॥ या सुमपूर्व त्या निवास ४२ छ. 'कहि ण भंते ! अणाढियस्स जाव समत्ता वत्तव्वया रायहाणीए महइढिए' लगवन् ! मनतवनी मनाદતા રાજધાની કયાં આવેલ છે ? હે ગૌતમ ! વિજય રાજધાનીના કથન જીવાભિગમસૂત્ર Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४९६ जीवाभिगमसूत्रे समत्ता वत्तव्वया रायहाणीए महड्डिए' अनादृतराजधान्याः सर्वा वक्तव्यता-महदिकः, भगवानाह-हे गौतम ! विजयराजधानी वद्वक्तव्यतोहनीया। ‘अदुत्तरं च णं जंबूदी वेदीवे तत्थ २ तर्हि २ बहवे जंबुरुक्खा जंबूवण जंबूवणसंडाणिच्चं कुसुमिया जाव-सिरीए उवसोभेमाणार चिट्ठति' अत उत्तर-मितोऽग्रे खलु गौतम ! जंबूनामनि द्वीपे-तत्र-२ देशे - तस्मिन्-२ प्रदेशे बहवो जम्बूवृक्षा जम्बूवनानि जम्बूवनषण्डा नित्यं कुसुमिताः यावत्-श्रिया शोभमानाः उपशोभमाना स्तिष्ठन्ति । ‘से तेणटेणं गोयमा एवं वुच्चई जंबुद्दीवे-दीवे' तत्तेनार्थेन गौतम ! एव मुच्यते जम्बुद्वीपो द्वीपः इत्यादि । 'अदुत्तरंच णं गोयमा !' अत उत्तरं च गौतम ! 'जंबुद्दीवस्स सासए णामधेज्जे पन्नत्ते' जम्बुद्वीपस्य शाश्वतं नामधेयम् प्रज्ञप्तम्-सर्वत्र, 'जण्णकयावि णासी-जनकदापि नास्ति-जन्नकयादि वि ण भवि. भदन्त ! अनाहत देव की अनादृता राजधानी कहां पर है ? हे गौतम ! विजया राजधानी की जैसी ही समस्त वक्तव्यता इस अनाहत राजधानी के सम्बन्ध में है। इस में यावत् महर्दिक आदि विशेषणों वाला अनादृत देव रहता है । 'अदुत्तरं च णं गोयमा ! जबुद्दीवे दीवे तत्थ २ देसे तहिं २ वहवे जंबूरुक्खा जंबूवणा जव्वणसंडा णिच्चं कुसुमिया जाव सिरीए अतीव, उवसोभेमाणा २ चिटुंति' अथवा हे गौतम ! इसके आगे जम्बू द्वीप में स्थान २ पर अनेक जम्बूवृक्ष, एवं जम्बूवर्णवाले जम्बूवनखण्ड, सर्वदा कुसुमित रहते हैं यावत् अपनी सुन्दरता से सुशोभित रहते हैं । ‘से तेणटेणं गोयमा ! एवं बुच्चई जंबूद्दीवे दीवे' इस कारण हे गौतम ! जम्बूद्वीप का जम्बूद्वीप ऐसा नाम कहा गया है 'अदुत्तरं च णं गोयमा!' 'जंबुद्दीवस्स सासए णामधेज्जे पण्णत्ते' अथवा हे गौतम ! इस द्वीप का जम्बूद्वीप ऐसा जो नाम है वह शाश्वतिक है-किसी निमित्त को लेकर नहीं है यह नाम પ્રમાણેનું જ સઘળું કથન આ અનાદત રાજધાનીનું છે. તેમાં યાવત મહद्वि विगेरे विशेषणवाा मनतव निवास ४२ छ. 'अदुत्तरं च गं गोयमा ! जंबुद्दीवे दीवे तत्थ तत्थ देसे तहिं तहिं बहवे जंबूरुक्खा जंबूवणा जंबूवणसंडा णिच्चं कुसुमिया जाव सिरीए अतीव उवसोभेमाणा उबसोभेमाणा चिटुंति' मा गौतम ! तेनी आ मूदायमा भने स्थाने भने જંબૂવૃક્ષે અને જબૂવર્ણવાળા જંબુવનખંડ સર્વદા કુસુમિત રહે છે. યાવત્ पोतानी सुंदरताथी सुशामित २३ छ. 'से तेणंटेणं गोयमा ! एवं बुच्चई जंबूहीवे दीवे' ते ४२४थी गौतम ! दीयनुदी५ से १ नाम उस छ 'अदुत्तरं च णं गोयमा ! जंबूद्दिवरस सासए नामधेजे पण्णत्ते' अथवा गौतम આ દ્વીપનું જબૂદ્વીપ એવું જે નામ છે, તે શાશ્વત છે-કોઈપણ કારણને જીવાભિગમસૂત્ર Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३. उ. ३. सू. ८० जम्बूद्वीपगतसूर्यचन्द्रमसोः परिज्ञानम् ४९७ स्स' यन्न कदापि न भविष्यति, अपि तु आसीदस्ति भविष्यति सर्वत्र क्रियायामेव शब्दः इत्थं गुणगणाढ्यो जम्बुद्वीपः शाश्वतो नित्य आसीत् अस्ति-भविष्यति च, जम्बुद्वीपो जम्बू वृक्षोपलक्षितच्वात् शाश्वतः ||सू०॥७९॥ सम्प्रति- जम्बूद्वीपगत सूर्याचन्द्रमसोः परिज्ञानमाह मूलम् - जंबुद्दीवेणं भते ! दीवे कति चंदा पभासिंसु वा पभासेति वा - पभासिस्संति वा ? कति सुरिया तर्विसु वा तवंति वातविस्संति वा ? कति नक्खत्ता जोगं जोएंसु वा - जोयंति वा जोएस्संति वा ? कति महग्गहा चारं चरिंसु वा-चरंति वाचरिस्संति वा ? केवइयाओ तारागण कोडाकोडीओ सोहंसु वा, सोहंति वा, सोहेस्संति वा ? गोयमा ! जंबुद्दीवेणं दीवे दो चंदा पभासिंसु वा पभासेंति वा ? पभासिस्संति वा ? दो सूरिया तर्विसुवा, तवंति वा, तविस्संति वा, छप्पन्नं नक्खत्ता जोगं जोएंसु वा, जोगंति वा, जोएस्संति वा ? छावत्तरं गहसतं चारं चरिंसु वा चरिंति वा, चरिस्संति वा, एगं च सत्तसहस्सं तेत्तीसं खलु भवे सहस्साई, णव य सया पन्नासा तारागण कोडाकोडीणं सोभिसुवा, सोभंति वा, सोभिस्संति वा ॥ सू. ८०॥ " 'जण्णकयाविणासी जाव णिच्चे' पहिले कभी नहीं था ऐसा नहीं है वर्तमान में भी यह नाम नहीं है ऐसा भी नहीं है तथा भविष्यत् काल में भी यह नाम नहीं होगा ऐसा भी नहीं है अतः यह जम्बूद्वीप शाश्वतिक नाम वाला है क्योंकि ऐसा ही नाम इसका पहिले था अब भी है और भविष्यत् में रहेगा ॥ ७९ ॥ उद्देशीने ते नाभथी या नाम 'जण्णकयाविणासी जाव णिच्चे' पडेलां उयारेय ન હતું તેમ નથી. વમાનમાં પણ તે નામ નથી તેમ નથી. તથા ભવિષ્યમાં પણ આ નામ હશે નહી' તેમ પણ નથી. તેથી આ જમૃદ્દીપ શાશ્વતિક નામવાળા છે. કેમકે એવું જ નામ તેનું પહેલાં હતું. વર્તમાનમાં પણ છે. અને ભવિષ્યમાં પણ રહેશે જ. ૫ સુ. છ૯ II जी० ६३ જીવાભિગમસૂત્ર Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४९८ जीवाभिगमसूत्रे ___ छाया- जंबुद्वीपे खलु द्वीपे कति चन्द्रा अप्रभासन्त वा-प्रभासन्ते वाप्रभासिष्यन्ते वा, कति सूर्या अतपन वा-तपन्ति वा-तपिष्यन्ति वा, कति नक्ष. त्राणि योगमयुञ्जन् वा, युञ्जन्ति वा, योक्ष्यन्ति वा कतिमहाग्रहाश्चारम् चरन्या चरन्ति वा-चरिष्यन्ति वा, कियत्यस्तारागणकोटिकोटयोऽशोभन्त वा-शोभन्ते वा-शोभिष्यन्ते वा ? गौतम ! जम्बुद्वीपे खल द्वीपे द्वौ चन्द्रावप्रभासेतां वाप्रभासेते वा-प्रभासिष्येते वा, द्वौ सूर्यावतपतां वा-तपतो वा-तपिष्यतो वा, षट्पश्चाशन्नक्षत्राणि-योगमयुञ्जन् वा-युञ्जन्ति वा-योक्ष्यन्ति वा, षट् सप्ततं ग्रहशतं चारमचरद्वा-चरति वा-चरिष्यति वा, एकञ्चशतसहस्रं त्रयस्त्रिंशतसहस्राणि' खलु भवेयु नववशतानि पञ्चाशानि-तारागण कोटी कोटीनाम् अशोभन्तवा-शोभन्ते वा-शोभिष्यन्ते वा, ॥सू०॥८०॥ टीका-'जंबुद्दीवेणं भंते दीवे कइ चंदा' हे भदन्त ! जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे कति-कियन्त चन्द्रमसः ये च-'पभासिसु वा-पभासंति-पभासिस्संति वा पुराऽप्रभासन्तः दीप्तिमन्तोऽभवन् वा अधुना च प्रभासन्ते वा भविष्यत्काले प्रभासिष्यन्ते वेति प्रश्ने भगवानाह-एवमेव 'कइ मूरिया तर्विसु वा तवंति वातविस्संति वा' कति सूर्याः अतपन् वा तपन्ति वा तपिष्यन्ति वा पुराऽधुना पश्चाद्वेति प्रश्ने-तथा 'कइनक्खत्ता जोगं जोएंसु वा जोयंति वा जोएस्संति वा' जम्बूद्वीप में चन्द्रादिकों की संख्या का कथन'जंबुद्दीवे णं भंते ! दीवे कतिचंदा पभासुिवा' इत्यादि। टीकार्थ-हे भदन्त ! इस जम्बूद्वीप में कितने चन्द्रमाओं ने प्रकाश किया है ? व-अब भी कितने चन्द्रमा प्रकाश करते हैं और भविष्यत् काल में भी कितने चन्द्रमा प्रकाश करेंगे 'कतिसूरिया तर्विसुवा, तवंतिवा, तविस्संतिवा' कितने सूर्य इस जम्बूद्वीप में तपे हैं ? वर्तमान में कितने सूर्य तपते हैं ? और भविष्यकाल में भी कितने सूर्य तपेंगे ? 'कति नक्वत्ता जोयं जोएंसुवा जोयंतिवा जोएस्संतिवा' इस જંબુદ્વીપમાં ચંદ્રાદિકની સંખ્યાનું કથન 'जंबूहीवे णं भंते ! दीवे कतिचंदा पभाविंसु व' त्याह ટીકર્થ–હે ભગવન ! આ જંબૂદ્વીપમાં કેટલા ચંદ્રમાઓએ પ્રકાશ કરેલ છે ? તેમજ વર્તમાનમાં કેટલા ચંદ્રમાં પ્રકાશ કરે છે ? અને ભવિષ્યકાળમાં ५५ सा यद्रमा ४ ४२शे ? 'कति सूरिया तविंसु वा, तवंतिवा, तवि. संतिवा' है। सूर्य मूद्वीपमा तच्या छ ? पतभानमा टसा सूर्य तपे छ ? भने भविष्यमा प टसा सूर्य तपशे ? 'कति णक्खत्ता जोयं जोयंसु वा जोएंति वा जोएस्संति वा' मा दीपम 21 नक्षत्रीय योग જીવાભિગમસૂત્ર Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.८० जम्बूद्वीपगतसूर्यचन्द्रमसोः परिज्ञानम् ४९९ कति नक्षत्राणि योगमयुञ्जन् वा युञ्जन्ति वा योक्ष्यन्ति वा इति प्रश्ने तथा 'कइमहग्गहा चारं चरिंसु वा चरंति वा चरिस्संति वा' कति महाग्रहाः ये खलु पूर्वकाले चारं-गमनागमनम् अचरन् वा चरन्ति वा चरिष्यन्ति वा इति प्रश्ने तथा 'केवइयाओ तारागणकोडाकोडीओ सोहे सु वा सोहंति वा सोहेस्संति वा' कियत्यस्तारागणकोटीकोटयोऽशोभन्त बा शोभन्ते वा शोभिष्यन्ते वा इति प्रश्ने, भगवानाह-'गोयमा' हे गौतम ! 'जंबुद्दीवे णं दीवे दो चंदा पभासिंसु वा पभासंति वा पभासिस्संति वा' द्वौ द्वौ चन्द्रौ पुराकाले जंबूद्वीपे हि द्वीपेऽप्रभासेतां वा दीप्तिमन्तावभूताम् वर्तमानकाले प्रभासेते आगामिन्यपि जम्बूद्वीप में कितने नक्षत्रों ने योग किया है वर्तमान में कितने नक्षत्र योग करते हैं और भविष्यकाल में कितने नक्षत्र योग करेगें ! 'कतिमहग्गहा चारं चरिंसुवा, चरंतिवा, चरिस्संतिवा' कितने महा. ग्रहों ने चाल चली हैं ? कितने महाग्रह चाल चलते हैं और कितने महाग्रह चाल चलेंगे ? 'कईयाओ तारागण कोडाकोडीओ सोहंसुवा, सोहंतिवा, सोहेस्संतिवा' कितने कोडाकोडी तारागणों ने शोभा की हैं ? कितने कोडाकोडी तारागण शोभा करते हैं ? और कितने कोडाकोडी तारागण शोभा करेगें ? इन सब प्रश्नों के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! जम्बूद्दीवे दीवे दो चंदा पभासिसुवा पभासें ति वा, पभासिस्संतिवा' हे गौतम इस जम्बूद्वीप नामके द्वीप में दो चन्द्रमाओं ने प्रकाश दिया है अब भी दो चन्द्रमा प्रकाश देते हैं और भविष्यकाल में भी दो ही चन्द्रमा प्रकाश देगें इसी तरह કર્યો છે? વર્તમાનકાળમાં કેટલા નક્ષત્ર એગ કરે છે ? અને ભવિષ્યકાળમાં टमा नक्षत्र यो ४२शे ? 'कतिमहग्गहा' चारं चरिसुवा, चरंतिबा, चरिस्संतिवा' કેટલા મહાગ્રહએ ચાલ ચાલી છે ? કેટલા મહાગ્રહ ચાલ ચાલે છે ? અને seal महाड यास यासशे ? 'कइयाओ तारागणकोडाकोडीओ सोहंस वा. सोहंतिवा, सोहेस्संति वा' 2 313 ताराणा शाला ४२ छ ? टा કેડાછેડી તારાગણ શભા કરે છે? અને કેટલા કોડાકેડી તારાગણ શોભા ४२री ? २मा या प्रश्नोना उत्तरमा प्रमुश्री ४ छ -'गोयमा ! जंबूद्दीवे दीवे दो चंदा पभासिंसुवा पभासे ति वा पभासिस्संति वा' हे गौतम ! આ જંબુદ્વિપ નામના દ્વીપમાં બે ચંદ્રમાએ પ્રકાશ આપે હતા. વર્તમાનમાં પણ બે ચંદ્રમાં પ્રકાશ આપે છે, અને ભવિષ્યમાં પણ मे १ मा ५ मा५२. से प्रभारी 'दो सूरिया तविंसुवा, तवंतिवा, तविस्संतिवा' मा मूढी५ नामना दी५मां सूर्य तथ्य छ. में सूर्य જીવાભિગમસૂત્ર Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५०० जीवाभिगमसूत्रे काले प्रभासिष्येते । एवं दो सूरिया तर्विसु वा तवंति वा तविस्संति वा द्वौ सूर्यावतपतां वा तपतो वा तपिष्यतो वा ऽतीतवर्तमानाऽऽगामिन्यपि कालत्रये । एवम्-'छप्पनं नक्खत्ता जोगं जोएंसु वा जोयंति वा जोएस्संति वा' षट्पञ्चाशन्नक्षत्राणि योगमयुञ्जन् वा युञ्जन्ति वा योक्ष्यन्ति वा। 'छावत्तरं गहसयं चारं चरिंसु वा चरिंति वा चरिस्संति वा' षट्सप्ततं ग्रहशतं चार-गतागतमचरद्चरति वा चरिष्यति वा । 'एगं च सयसहस्सं तेत्तीसं खलु भवे सहस्साई एकं च शतसहस्रं त्रयस्त्रिंशत्खलु भवेयुः- भवितृणि सहस्राणि, ‘णव य सया पनासा तरागण कोडाकोडीणं सोभिंसु वा सोभंति वा सोभिस्संति वा' नव च शतानि पञ्चाशदधिकानि तारागण कोटिकोटीनाम्-अशोभन्त वा शोभन्ते वा शोभिष्यन्ते वा । अयं विशेषः-पट्पश्चाशन्नक्षत्राणि परिवारा द्वयोः शशिनोः एकैकस्य शशिनः परिवारेऽष्टाविंशतिर्नक्षत्राणां भावात्, जम्बूद्वीपे द्वयोः शशिनो प्रतिपादनात् द्वाभ्याम् अष्टाविंशतेः (२८) संख्याया गुणने पट्पश्चाशत् (५६) संख्या सिध्यति, एवम्-पट्सप्ततम् षट्सप्तत्यधिकं ग्रहशतं द्वयोः शशिनोः (१७६) अस्ति एकैकं शशिनं प्रति अष्टाशीतेः (८८) ग्रहाणां भावात, ८८ संख्याया द्वाभ्यां गुणने (१७६) संख्या सिध्यति, तथा एकैकस्य शशिनः परिवारे तारागण परिमाणं षट्'दो सूरिया तर्विसुवा, तवंतिवा, तविस्संतिवा' इस जम्बूद्वीप नामके द्वीप में दो सूर्य तपे हैं अब भी दो सूर्य तपते हैं और आगे भी दो ही सूर्य तपेंगे 'छप्पन्नं नक्खत्ता जोगं जोएंसुवा जोगतिवा जोएस्सं. तिवा' छप्पन नक्षत्रों ने योग किया है अबभी५६ नक्षत्र योग करते है और आगे भी ५६ ही नक्षत्र योग करते रहेंगे 'छावत्तरे गहसतं चार चरिसुवा, चरिंतिवा चरिस्संतिवा' १७६ ग्रहों ने यहां चाल चली है अब भी १७६ ग्रह चाल चलते हैं और भविष्यतकाल में भी इतने ही ग्रह चाल चलेगे । 'एगं च सतसहस्सं तेत्तीसं खलु भवे सहस्साई नव य सया पन्नासा तारागण कोडाकोडीणं' सोभिंसुवा, सोभतिवा तप छ. मन में सूर्य तपशे. 'छप्पण्णं नक्खत्ता जोगं जोएंसुवा जोएंतिवा जोएस्संतिवा' ७.५न नक्षत्राये या ४ो छ. पतभानमा ५४ छ.५न नक्षत्र यो ४२ छे. मने मविष्यमा ५५ ५६ ५५न नक्षत्र यो ४२शे. 'छवत्तरे गहसतं चारं चरिसुवा, चरितिवा चरिस्संतिवां' १७६ से छाते२ अडामे અહીયાં ચાલ ચાલી છે. વર્તમાનમાં પણ ૧૭૬ એકસે છેતેર ગ્રહ ચાલ याद छ. मन लावष्यमा ५५ मेटा अई। यार यासते. 'एगंच सत सहस्सं तेत्तीसं खलु भवे सहस्साई नव य सया पन्नासा तारागण कोडिकोडीणंसोभिंसुवा सोभतिवा, सोभिस्संतिवा' में साथ तीस १२ नपसे पयास જીવાભિગમસૂત્ર Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.८१ लवणसमुद्रवर्णनम् ५०१ षष्टिः सहस्राणि नवशतानि पञ्चसप्तत्यधिकानि (६६९७५) कोटीकोटीनाम्, वक्ष्यति च 'छावटि सहस्साई नव चेव सयाई पंचसयराइं। एग ससीपरिवारो तारागणकोडिकोडीणं ॥१॥ जम्बूद्वीपे च द्वौ शशिनौ तदेतत् (६६९७५) संख्या द्वाभ्यां गुण्यते ततः सूत्रोक्तं परिमाणम् ( १३३९५०) भवति-एक शतसहस्त्रं लक्षमेकं, त्रयस्त्रिंशत्सहस्राणि नवशतानि पश्चाशदधिकानि कोटीकोटीनामिति, इत्याशयेनाह मूले-'एगं च सयसहस्सं तेत्तीसं खलु भवे सहस्साई' इत्यादि ॥सू० ८०॥ अथ लवणसमुद्र वक्तव्यतामाहमूलम्-जंबुद्दीवं णाम दीवं लवणे णामं समुद्दे वढे वलयागार संठाणसंठिए विसमचकवालसंठिए गोयमा! समचकवालसंठिए नो विसमचकवालसंठिए । लवणेणं भंते ! समुद्दे केवइयं चकवालविक्खंभेणं केवइयं परिक्खेवेणं पन्नत्ते ? गोयमा ! लवणेणं समुद्दे दो जोयणसहस्साई चकवालविक्खं. भेणं पन्नरस जोयणसयसहस्साई एगासीइसहस्साइं सयमेगोण चत्तालीसे किंचि विसेसाहिए लवणोदधि णो चकवाल परिक्खेवेणं । से णं एकाए य पउमवरवेइयाए एगेण य वण. संडेणं सव्वओ समंता संपरिक्खित्ते चिट्टइ. दोण्ह वि वण्णओ, सा णं पउमवरवेइया अद्धजोयणं उड्ढे उच्चत्तेणं पंचधणुसय. विक्खंभेणं लवणसमुदसमिय परिक्खेवेणं, सेसं तहेव । से गं वणसंडे देसूणाई दो जोयणाइं जाव विहरइ। लवणस्स णं भंते ! समुदस्स कइ दारा पन्नत्ता ? गोयमा! चत्तारि दारा सोभिस्संतिवा' एक लाख तेतीस हजार नौ सौ पचास कोडाकोडी तारागण यहां शोभित हए है वर्तमान में इतने ही वे यहां शोभित होते हैं और भविष्यतकाल में भी यहां इतने ही शोभित होंगे ॥८॥ કડાકડી તારાગણો અહીયાં શોભિત થયેલા છે. વર્તમાનમાં પણ એટલા જ તારાગણો શોભે છે. અને ભવિષ્યકાળમાં પણ અહીંયાં એટલા જ તારાગણે शालित थशे. ॥ सू. ८० ॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५०२ जीवाभिगमसूत्रे पन्नता तं जहा-विजए वेजयंते जयंते अपराजिए। कहि णं भंते लवणसमुदस्स विजए णामं दारे पन्नत्ते ? गोयमा! लवणसमुदस्स पुरथिमपेरंते धायइसंडस्स दीवस्स पुरथिमद्धस्स पञ्चत्थिभेणं सीओदाए महानदीए उप्पि एत्थणं लवणस्स समुद. स्स विजए णामं दारे पन्नत्ते अट्ट जोयणाई उडू उच्चत्तेणं चत्तारि जोयणाई विक्खंभेणं एवं तं चेव सव्वं जहा जंबुद्दीवस्स विजयस्स वि। [दारसरिसमेयंपि] रायहाणी पुरथिमेगं अण्णंमि लवणसमुद्दे । कहि णं भंते ! लवणसमुद्दे वेजयंते नामं दारे पन्नत्ते ? गोयमा ! लवणसमुद्दे दाहिणपेरंते धायइसंड दीवस्त दाहिणद्वस्स उत्तरेणं सेसं तं चेव सव्वं । एवं जयंते वि णवरि सीयाए महाणईए उप्पि भाणियव्वे । एवं अवराजिते वि णवरं दिसीभागो भाणियवो । लवणस्स णं भंते ! समुदस्स दारस्स य? एस णं केवतियं अबाधाए अंतरे पन्नत्ते ? गोयमा! तिपणे वसत सहस्सा पंचाणउतिं भवे सहस्साइं दो जोयणसत असिता. कोसं दारंतरे लवणे॥१॥ जाव अबाधाए अंतरे पन्नत्ते । लवणस्स णं पएसा धायइसंडं दीवं पुटा तहेव जहा जंबुद्दीवे धायइ. संडे वि सोचेव गमो। लवणेणं भंते ! समुद्दे जीवा उदाइत्ता सो चेव विही एवं धायइसंडे वि। से केणटेणं भंते! एवं वुच्चइ लवणसमुद्दे गोयमा ! लवणेणं समुद्दे उदगे आविले रइले लोणे लिंदे-खारए कडुए अप्पेज्जे बहूणं दुपय चउप्पय मिय पसुपविखसिरीसवाणं नण्णत्थ तज्जोणियाणं सत्ताणं सोथिए एत्थ लवणाहिवई देवे महड्डिए पलिओवमठिईए से णं तत्थ सामाणिय जाव लवणसमुदस्स सुत्थियाए रायहाणीए अण्णेसिं जाव विहरइ से एएणटेणं गोयमा! एवं वुच्चइ लवणेणं समुद्दे-२ अदुत्तरं च गं गोयमा! लवणससुद्दे सासए जाव णिच्चे ॥सू०८१॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३. उ. ३. सू. ८१ लवण समुद्रवर्णनम् ५०३ छाया - जंबूद्वीपो नाम द्वीपो लवणो नाम समुद्रो वृत्तो वलयाकार संस्थानसंस्थितः सर्वतः समन्तात् संपरिक्षिप्य खलु तिष्ठति । लवणः खलु भदन्त ! समुद्रः किं समचक्रवालसंस्थितो विषमचक्रवालसंस्थितः गौतम ! समचक्रवालसंस्थितो न विषमचक्रवालसंस्थितः ! लवणः खलु भदन्त ! समुद्रः कियान् चक्रवालविष्कम्भेण कियान् परिक्षेपेण प्रज्ञप्तः गौतम ! लवणः खलु समुद्रः द्वे योजन शतसहस्रे चक्रवालविष्कम्भेण पञ्चदश योजन शतसहस्राणि एकाशीति सहस्राणि शतमे कोनचत्वारिंशत् किञ्चिद्विशेषाधिकः लवणोदधेश्चक्रवाल विष्कम्भेण परिक्षेपेण । स खलु एकया पद्मवरवेदिकया - एकेन च वनपण्डेन सर्वतः समन्तात्संपरिक्षिप्त स्तिष्ठति । द्वयोरपि वर्णकः, सा खलु पद्मवरवेदिका - ऽर्धयोजनमृर्ध्वम् उच्चैस्त्वेन पञ्चधनुःशतं विष्कम्भेण लवणसमुद्र समित परिक्षेपेण शेषं तथैव । स खलु वनषण्डः देशोने द्वे योजने यावद्विहरन्ति । लवणस्य खलु भदन्त ! समुद्रस्य कति द्वाराणि प्रज्ञप्तानि गौतम ! चत्वारि द्वाराणि प्रज्ञप्तानि तद्यथा - विजयो-१ वैजयन्तो - २ जयन्तो - ३ ऽपराजित: ४ । कुत्र खलु भदन्त ! लवणसमुद्रस्य विजयं नाम द्वारं प्रज्ञप्तम् गौतम ! लवणसमुद्रस्य पूर्वपर्यन्ते धातकी खण्डस्य द्वीपस्य पूवार्धस्य पश्चिमेन शीतोदाया महानद्याः उपरि अत्र खलु लवणस्य समुद्रस्य विजयं नाम द्वारं प्रज्ञतम् अष्टौ योजनानि ऊर्ध्वमुच्चैस्त्वेन चत्वारि योजनानि विष्कम्भेण एवं तदेव सर्व यथा जंबुद्वीपस्य विजयस्य द्वारसदृशमेतदपि राजधानी पूर्वेणान्यस्मिन् लवणसमुद्रे कुत्र खलु भदन्त ! लवणसमुद्रे वैजयन्तं नाम द्वारं प्रज्ञप्तम्, गौतम ! लवणसमुद्रे दक्षिणपर्यन्ते धातकीखण्ड द्वीपस्य दक्षिणार्धस्योत्तरेण शेषं तदेव सर्वम् एवं जयन्तेऽपि नवरं शीताया महानद्याः उपरि भणितव्यम् । एवमपराजितेऽपि, नवरं दिग्भागो भणितव्यः । लवणस्य खलु भदन्त ! समुद्रस्य द्वारस्य च एतत् खलु कियत्यमवाधयाऽन्तरं प्रज्ञप्तम्, गौतम ! त्रीण्येव शतसहस्राणि पञ्चनवति भवेयुः सहस्राणि अशीते द्वे योजनशते क्रोशं द्वारान्तरं लवणे १ यावदबाधयाऽन्तरं प्रज्ञप्तम् । लवणस्य खलु प्रदेशाः धातकीखडं द्वीपं स्पृष्टाः तथैव यथा जंबूद्वीपे घातकीखण्डेऽपि स एव गमः । लवणे खलु भदन्त ! समुद्रे जीवा उद्वर्त्य स एव विधिः एवं धातकीखण्डेऽपि । तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते लवणसमुद्रः २ १ गौतम ! लवणस्य समुद्रस्योदकं आविलं रजोवत् लवणं-लिन्द्रं - क्षारं कटुकं अपेयम् बहूनां द्विपद-चतुष्पद - मृग पशु पक्षिसरीसृपाणां नान्यत्र । तद्योनिकेभ्यः सत्त्वेभ्यः सुस्थितोऽत्र लवणाधिपति - वो महर्द्धिकः पल्योपमस्थितिकः, स खलु तत्र सामानिक यावल्लवणसमुद्रस्य सुस्थिताया राजधान्या अन्येषां यावद् विहरति तदेतेनार्थेन गौतम । एव मुच्यते लवणः खलु समुद्रः ? अथोत्तरं च खलु गौतम ! लवणसमुद्रः शाश्वतो यावत् नित्यः : ॥ सू० ८१ ॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५०४ जीवाभिगमसूत्रे ___टीका-'जंबुदीवं णाम दीवं लवणे णामं समुद्दे वट्टे' जम्बूद्वीपं नाम द्वीपम्, लवणो नाम समुद्रो वृत्तः स च वर्तुलः चन्द्रमण्डलवत्-मध्ये परिपूर्णोऽपि शङ्कयेत तत आह-'वलयागार संठाणसंठिए' वलयाकारं मध्यशुषिरं यत् संस्थानम् अवयवरचनाविशेषः तद्वद्गोलाकारेण संस्थितः स्थितिमानास्ते, 'सचओ समंता संपरिक्खित्ताणं चिटइ' सर्वतः सर्वत्र दिक्षु समन्ततः सामस्त्येन सर्वभावेण संपरिक्षिप्य-वेष्टयित्वा खलु तिष्ठति । 'लवणेणं भंते ! समुद्दे किं समचकवालसंठिए-विसमचक्कवालसंठिए' लवणः खलु भदन्त ! समुद्रः स किं समचक्रवालेन संस्थितः-उ विषमचक्रवालेन संस्थितः ? प्रश्नोत्तरं भगवानाह लवण समुद्र की वक्तव्यता'जंबुद्दीवं णामदीवं' इत्यादि ।। टीकार्थ-जंम्बूद्वीप नाम का मध्य द्वीप है इसके सम्बन्ध की यह पूर्वोक्त रूप से वक्तव्यता समाप्त हुई अव लवण समुद्र की वक्तव्यता प्रारंभ होती है। यह लवण समुद्र जम्बूद्वीप को चारों ओर से घेरे हुए हैं अतः इसका आकार वलय के जैसा गोल हो गया है यह लवण समुद्र सर्व दिशाओं में अच्छी तरह से संस्थापित परिवेष्टित हैं जिस प्रकार से जंबूद्वीप समस्त द्वीपों के मध्य में हैं उसी प्रकार से यह लवण समुद्र भी समस्त समुद्रों के मध्य में हैं । 'लवणेणं भंते ! समुद्दे किं समचक्क्वालसंठिए विसमचक्कवालसंठिए' हे भदन्त ! लवण समुद्र क्या समचक्रवाल संस्थान वाला है या विषम चक्रवाल संस्थान वाला है ? अर्थातू लवण समुद्र का संस्थान सम है या विषम है इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! समचक्कवाल લવણસમુદ્રની વક્તવ્યતા 'जंबुद्दीवं णाम दीवं' त्याह ટીકાર્થ-જંબુદ્વીપ નામના મધ્યદ્વીપના સંબંધનું કથન સમાપ્ત કરીને હવે સૂત્રકાર લવણસમુદ્ર સંબંધી કથનને પ્રારંભ કરે છે. આ લવણસમુદ્ર જંબુદ્વીપને ચારે બાજુથી ઘેરાયેલ છે. તેથી તેને આકાર વલય (બલેયા)ના જે ગોળ થયેલ છે. આ લવણસમુદ્ર બધી જ દિશાઓમાં સારી રીતે સંસ્થાપિત અને પરિવેટિત છે. જે પ્રમાણે જંબુદ્વીપ સઘળા દ્વીપની મધ્યમાં છે તે જ પ્રમાણે 20 समुद्र ५ सपा समुद्रोनी मध्यमा छ. 'लवणेणं भंते ! समुद्दे किं समचक्कवालसंठिए विसमचक्कवालसंठिए' डे लावन् ! समुद्र समय વાલ સંસ્થાનવાળે છે કે વિષમચકવાલ સંસ્થાનવાળે છે? અર્થાત લવણસમદ્રનું સંસ્થાન સમ છે? કે વિષમ છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે જીવાભિગમસૂત્ર Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५०५ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू. ८१ लवणसमुद्रवर्णनम् 'गोयमा !" हे गौतम ! 'समचक्वालसंठिए नो विसमचक्कवालसंठिए' समचक्रवालसंस्थितः सर्वत्र द्विलक्षयोजनप्रमाणतया चक्रवालस्य भावात्, नो विषमचक्रवालसंस्थित इति । सम्प्रति चक्रवालविष्कम्भादि परिमाण मेव पृच्छति'लवणेणं भंते ! समुद्दे केवइयं चक्कवालविक्खंभेणं केवइयं परिक्खेवेणं पन्नत्ते' हे भदन्त ! लवणः समुद्रः खलु कियान चक्रवालविष्कम्भेण कियान परिक्षेपेण प्रज्ञप्तः ? भगवानाह-'गोयमा-लवणेणं समुद्दे दो जोयण सयसहस्साई चक्कवाल विक्खंभेणं' हे गौतम ! द्वे योजन शतसहस्र (२०००००) खलु चक्रवाल विष्कम्भेण लवणः समुद्रः प्रख्यातो भुवि, जम्बूद्वीप विष्कम्भादेतद्विष्कम्भस्य द्विगुणत्वात् । ‘पन्नरस जोयणसयसहस्साई एगासीइ सहस्साई सयमेगोण चत्तालीसे किंचि विसेसाहिए लवणोदधि णो चकवालपरिक्खेवेणं' पश्चदश योजनशतसहस्राणि एकाशीतिः सहस्राणि शतम् एकोनचत्वारिंशं च किश्चिद्विशेषाधिकं लवणोसंठिए नो विसमचक्कवालसंठिए' हे गौतम ! लवणसमुद्र का संस्थान सम है विषम नहीं है । अर्थात् लवण समुद्र समचक्रवाल संस्थान वाला है विषम चक्रवाल संस्थान वाला नहीं है। 'लवणे णं भंते !" 'समुद्दे केवतियं चक्कवालविक्खंभेणं केवतियं परिक्खेवेणं पण्णत्ते' हे भदन्त ! लवणसमुद्र चक्रवाल की चौडाई की अपेक्षा कितना वडा है अर्थात् लवण समुद्र के चक्रवाल की चौडाई कितनी है और परिधि कितनी है उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा ! लवणेणं समुद्दे दो जोयणसयसहस्साइं चक्कवालविक्खंभेणं' हे गौतम ! लवणसमुद्र चक्रवाल की अपेक्षा दो लाख योजन का चौडा है और 'पन्नरसजोयण सयसहस्साइं एगासीइ सहस्साई सयमेगोण चत्तालीसे किंचि विसेसाहिए परिक्खेवेणं' १५ लाख ८१ हजार एक सौ ३९ योजन से कुछ 'गोयमा ! समचक्कवालसंठिए नो विसमचक्कवालसंठिए' गौतम ! ससमुद्रनु સંસ્થાન સમ છે વિષમ નથી અર્થાત્ લવણસમુદ્ર સમચકવાલ સંસ્થાનવાળો છે. विषम यपास सस्थानवाणी नथी. 'लवणेणं मंते समुद्दे केवतियं चक्कवालविक्खंभेणं केवतिय परिक्खेवेणं पण्णत्ते' है भगवन् सवसमुद्र ययास पानी અપેક્ષાથી કેટલો મોટો છે ? અર્થાત્ લવણસમુદ્રના ચકવાલની પહોળાઈ કેટલી છે ? અને તેની પરિધિ કેટલી છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે'गोयमा ! लवणेणं समुदे दो जोयणसयसहस्साई चक्कवालविक्खंभेणं' हु गौतम! લવણસમુદ્ર ચકવાળની અપેક્ષાથી બે લાખ જન જેટલે પહેળો છે અને ‘पन्नरस जोयणसयसहस्साइं एगासीइ सहस्साई सयमेगोणचत्तालीसे किंचिविसे. साहिए परिक्खेवेणं' १५ ५४२ साप ८१ मेशी डा२ मेसे। 36 - जी०६४ જીવાભિગમસૂત્ર Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे दधेचक्रवालपरिक्षेपेण, परिक्षेपप्रमाणाम् (१५८११३९) से णं एकाए पउमवरवेश्याए एगेण य वणसंडेणं सव्वओ समता संपरिक्खित्ते चिट्ठइ' सोऽयं लवण. समुद्र एकया पद्मवरवेदिकया अष्टयोजनोच्छ्रितजगत्युपरिभाविन्या एकेन च वनपण्डेन सर्वतः समन्तात् सर्वदिक्षु सर्वत्र संपरिक्षिप्तः परिवारितः खलु तिष्ठति । 'दोह वि वण्णओ' द्वयोरपि पद्मवर वेदिका वनपण्डयोवर्णनं कर्तव्यम् 'सा णं पउमवरवेइया अद्धजोयणं उद्धुं उच्चतेणं पंचधणुसर्यं विक्खंभेणं लवण समुद्द समित परिक्खेवेणं' सेसं तहेब' सा खलु पदमवरवेदिकाऽर्धयोजन मूर्ध्व मुच्चैस्त्वेन पञ्च धनुःशतानि विष्कम्भेण लवणसमुद्रसमितपरिक्षेपेण लवणसमुद्रपरिक्षेप प्रमाणा, पञ्चदशलक्षाणि (१५०००००) एकाशीतिः शतसहस्राणि शतमेकोन चत्वारिंशं च किंचि द्विशेषाधिकमिति शेषः विष्कम्भ - परिक्षेपाभ्यामन्यत्तथैव - जम्बुद्वीपपद्मवर वेदिकावनपण्डवत् । 'से णं वणसंडे देसूणाई दो जोयणाई विशेषाधिक इसकी परिधि है 'से णं एगाए पउमवरवेइयाए एगेण य वनसंडे णं सव्वओ समता संपरिक्खत्ताणं चिट्ठइ' यह लवणसमुद्र एक पद्मवर वेदिका के और एक वनषण्ड से चारों ओर से घिरा हुआ है 'दोहवि वण्णओ' यहां पर पद्मवर वेदिका का और वनखण्ड का वर्णन कर लेना चाहिए जो इस प्रकार से है- सा णं परमवरवेइया अद्धजोयणं उडू उच्चतेणं पंचधणुसयं विक्खंभेणं लवणसमुद्द समिय परिक्खेवेण सेसं तहेव' यह पद्मवर वेदिका आधे योजन की ऊंची है और ५०० सौ धनुष चौडी है तथा लवणसमुद्र की परिधिका जितना प्रमाण कहा गया है उतना प्रमाण ही इसकी परिधि का है 'सेसं तहेव' वाकी का और सव कथन जैसा पहिले कहा गया है वैसा ही है अर्थात् जम्बूद्वीप की पद्मवर वेदिका जैसी है वैसी ही यह पद्मवर भाजीस योजनथी ४६५ विशेषाधि तेनी परिधि छे. 'से णं एगाए पउमवर वेइयाए एगेण य वणसंडे णं सव्वओ समता संपरिक्खित्ता णं चिट्ठइ' मा सवा સમુદ્ર એક પદ્મવરવેદિકાથી અને એક વનખંડથી ચારે ખાજુથી ઘેરાયેલ છે. 'दोहवि वण्णओ' महीयां पद्मवर वेहिछानु भने वनउनु वर्षान पुरी सेवु लेहये ? या प्रमाणे छे - 'सा णं पउमवरवेइया अद्धजोयणं उड्ढं उच्चत्तेनं पंचणुस विक्खंभेणं लवणसमुद्द समिय परिक्खेवेणं सेसं तहेव' मा पद्मवर વેદિકા અર્ધા ચેાજનની ઉંચી છે. અને ૫૦૦ પાંચસેા ધનુષની પહેાળી છે, તથા લવણુસમુદ્રની પરિધિનું જેટલું પ્રમાણ છે એટલુ' જ પ્રમાણુ આ પદ્મવર वेहानु' छे, 'सेस तद्देव' माडीनु मी सघ उथन पडेसां ने प्रमाणे કહેવામાં આવેલ છે એ જ પ્રમાણે છે, અર્થાત્ જ ખૂદ્દીપની પદ્મવરવેદિકા જેવી ५०६ જીવાભિગમસૂત્ર Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.८१ लवणसमुद्रवर्णनम् जाव विहरई' स खलु वनषण्डो देशोने द्वे योजने विष्कम्भेण पदमवरवेदिकया तुल्यः कृष्णः कृष्णावभासः, अत्र तृणमणिस्पर्शनं यावद्वर्णनम् वानव्यन्तरादयः कृत भूरिपुण्यकर्माणः स्वकृतसुकृतिफलमनुभवन्तो विहरन्ति । सम्प्रति द्वारवतव्यतामभिधित्सुराह-'लवणस्स णं भंते ! समुदस्स कइ दारा पन्नत्ता' हे भदन्त ! लवणसमुद्रस्य कियन्ति द्वाराणि प्रज्ञप्तानि ? भगवानाह-'गोयमा' हे गौतम ! 'चत्तारि दारा पन्नत्ता तं जहा विजए वेजयंते जयंते अपराजिए' चत्वारि द्वाराणि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-विजय-वैजयंत-जयन्ताऽपराजितानि पूर्वादिषु द्वाराणि कथितानि । 'कहिणं भंते ! लवणसमुदस्स विजए णामं दारे पन्नत्ते' हे भदन्त ! लवणोदधेः कुत्रस्थाने विजयद्वारं प्रस्तुतम् ? भगवान् वेदिका है 'से णं वणसंडे देसूणाई दो जोयणाई जाव विहरइ' लवणसमुद्र का वनषण्ड कुछ कम दो योजन का चौडा है इसका वर्णन जम्बूद्वीप की पद्मवर वेदिका के वनखण्ड जैसा है यह वनषण्ड कृष्ण आदि विशेषणों वाला है यहां तृण और मणियों कास्पर्शान्त कथन जैसा पहिले प्रकट किया गया है वैसा ही है ऐसे वानव्यन्तर देव यहां अपने पुण्य कर्म के फल को भोगते हुए सुख से रहते हैं 'लवणस्स णं भंते ! समुदस्स कइ दारा पण्णत्ता' हे भदन्त ! लवण समुद्र के कितने द्वार कहे गये हैं 'गोयमा! चत्तारि दारा पण्णत्ता' हे गौतम ! लवणसमुद्र के चार द्वार कहे गये हैं 'तं जहा' जो इस प्रकार से है 'विजए, वेजयंय, जयंते, अपराजिते' विजय, वैजयन्त, जयन्त और अपराजित ये द्वार पूर्व आदि दिशाओं में हैं । यही बात अव प्रश्नोत्तर द्वारा प्रकट की जाती है-'कहि णं भंते ! लवणसमुदस्स विजए णामं दारे पण्णत्ते' हे भदन्त ! लवणसमुद्र का विजयद्वार कहां पर है 'गोयमा ! लवणछे ये प्रमाणुनी ॥ ५१२वे६ि४। छ. ‘से णं वणसंडे देसूणाई दो जोयणाई जाव विहरह' सवाणुसभुद्रनु वन५ ४४४ म ये योन पडाणु छ. तेनु વર્ણન જંબુદ્વીપની પદ્મવદિકાના વનખંડના વર્ણન પ્રમાણે છે. આ વનખંડ કૃષ્ણ વિગેરે વિશેષણોવાળું છે, તૃણ અને મણિ સંબંધી કથન જેમ પહેલાં કહેલ છે એ જ પ્રમાણે છે. અહિયાં વાવ્યન્તર વિગેરે દે પિતાના પુણ્ય भना जान लागवता या सुपथी २९ छ. 'लवणस्स णं भंते ! समुदस्स कइ दारा पण्णत्ता' भगवन् ! सणुसभुद्रनासा द्वा२॥ ४॥ छ ? 'गोयमा ! चत्तारि दारा पण्णत्ता' गौतम ! सवसमुद्रना या दो। ४ ॥ छ. 'तं जहा' २ मा प्रभारी छ–'विजए वेजयंते जयंते अपराजिते' विय, वैश्यन्त, જયન્ત, અને અપરાજીત આ દ્વારે પૂર્વ વિગેરે દિશાઓમાં છે, એ જ વાત જીવાભિગમસૂત્ર Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५०८ जीवाभिगमसूत्रे ब्रूते - 'गोयमा' हे गौतम ! 'लवणसमुद्दस्स पुरत्थिमपेरंते' लवणोदधिपूर्वदिगते 'धाय खंडस दीवस्स पुरत्थिमद्धस्स पच्चत्थिमेणं सीओदाए महाfe उपि एत्थ णं लवणस्स समुदस्स विजए णामं दारे पन्नत्ते' घातकी खण्डद्वीपस्य पूर्वार्धस्य पश्चिमेन महानदी शीतोदाया उपरि तटेऽत्र खलु लवणसमुद्रस्य स्थाने विजयनाम द्वार मास्ते । 'तच्च अट जोयणाई उडूं उच्चत्तेणं चत्तारि जोयणाई विक्खंभेणं - एवं तं चैव सव्वं जहा जंबूदीवस्स विजयस्स दारसरिसमेयंपि' तद् द्वारमुच्चत्वेनोर्ध्वमष्टौ योजनानि चत्वारि योजनानि विष्कम्भेण एवं तदेव सर्व यथा जंबू द्वीपस्य विजयस्य द्वार सदृशम् एतदपि तत्केनार्थेन भदन्त ! समुहस्स पुरत्थिम पेरते धाइय संडस्स दीवस्स पुरत्थिमस्स पच्चथिमिल्लेणं सीओदाए महाणईए उपि एत्थ णं लवणसमुहस्स बिजए णामं दारे पण्णत्ते' हे गौतम ! लवणसमुद्र की पूर्व दिशा के अन्त में तथा धातकी खण्ड द्वीप के पूर्वार्ध से पश्चिम दिशा में सीतोदा महानदी के ऊपर लवणसमुद्र का विजय नामका द्वार है 'तच्च अट्ठजोयणाई उडूढं उच्चतेणं, चत्तारि जोयणाई विक्खंभेणं एवं तं चेव सव्वं जंबूद्दीवस्स विजयदारस्स' यह द्वार आठ योजन का ऊंचा है । चार योजन का चौडा है है भदन्त ! इस द्वार का नाम विजयद्वार ऐसा क्यों कहा गया है उत्तर में प्रभु कहते हैं - हे गौतम ! यहां जैसा कथन जम्बूद्वीप के विजयद्वार के सम्बन्ध में कहा गया है वैसा ही वह सब कथन यहां के इस विजय द्वार के सम्बन्ध में भी कर लेना चाहिए इस विजयद्वार पर महर्द्धिक आदि विशेषणों वाला विजय हवे प्रश्नोत्तरपूर्व प्रगट ४२वामां आवे छे. 'कहिणं भंते ! लवणसमुद्दस्स विजए णामं दारे पण्णत्ते' हे भगवन् ! सवसमुद्रनु विन्न्यद्वार यां यावेस छे ? ' गोयमा ! लवणसमुदस्स पुरत्थिमपेरते धायइखंडस्स दीवस्स पुरत्थिमद्धस्स पच्चत्थिमिल्लेणं सीओदाए महाणईए उप्पि एत्थ णं लवणसमुदस्स विजए णामं दारे વળત્તે' હે ગૌતમ ! લવણુસમુદ્રની પૂર્વ દિશાના અંતમાં તથા ધાતકીખંડ દ્વીપના પૂર્વાથી પશ્ચિમ દિશામાં અને સીતાદા મહાનદીની ઉપર લવણુ समुद्रनु विन्न्य नामनु द्वार आवे छे. 'तच्च अट्ठ जोयणाई उडूढं उच्चत्तेर्णं चत्तारि जोयणाई विक्खंभेणं एवं तं चैव सव्वं जंबुद्दीवरस विजयदारस्स' मा द्वार આ ચેાજન ઉંચું છે, ચાર યાજન પહેાળું છે. હું ભગવન્ ! આ દ્વારનું નામ વિજયદ્વાર એ પ્રમાણે કેમ કહેવાયેલ છે ? ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે હે ગૌતમ ! જમૃદ્વીપના વિજયદ્વારસંબંધનું કથન જે પ્રમાણે પહેલાં કહેવામાં આવેલ છે. એ જ પ્રમાણેનું એ તમામ કથન અહીંના આ વિજયદ્વાર સંબંધમાં પણ કહી લેવુ. આ વિજયદ્વારની ઉપર મહદ્ધિક વિગેરે વિશેષણાળા વિજય જીવાભિગમસૂત્ર Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.८१ लवणसमुद्रवर्णनम् एवमुच्यते विजयद्वारं ? गौतम ! विजयनामा देवो महद्धिको यावत्पल्योपमस्थि तिकः परिवसति-वसन् चतुर्णा सामानिक सहस्राणां याव दात्मरक्षकादेवसहस्राणां यावद् दिव्यान् भोगान् भुञ्जन् विहरति तत्तेनार्थेक एव मुच्यते गौतम ! विजय द्वारं यावन्नित्यमित्यन्तम् । 'रायहाणी पुरथिमेणं अण्णंमि लवणसमुद्दे' कुत्र खलु भदन्त ! विजयदेवस्य विजया राजधानी ? गौतम ! विजयद्वारस्य पूर्वस्यां तिर्यगसंख्येयान् द्वीपसमुद्रान् व्यतिव्रज्याऽन्यस्मिल्लवणसमुद्रे द्वादशयोजनसहस्राण्यवगाह्यात्रान्तरे विजयस्य विजयाराजधान्यास्ते द्वादशयोजनसहस्राण्यायामनामका देव रहता है यावत् इसकी एक पल्य की स्थिति है । वहां रहता हुआ यह विजयदेव चार हजार सामानिक देवों का यावत् १६ हजार आत्मरक्षक देवों का आधिपत्य करता हुआ दिव्य भोगों को भोगता रहता है और अपना समय आनन्द से व्यतीत करता है इसी कारण हे गौतम ! इस द्वार का नाम विजयद्वार ऐसा कहा गया है और यावत् यह नित्य बतलाया गया है । 'रायहाणी पुरथिमेणं अण्णमि लवणसमुद्दे' हे भदन्त ! विजयदेव की विजया नामकी राजधानी कहां पर है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा विजयस्स पुरथिमतिरियमसंखेज्ज अण्णंमि लवणे बारस्स जंबूदीवसरिसा वत्तव्वया जाव समं वेजयंतंपि अप्पाणिज्जेणं लवणस्स दाहिणेणं रायहाणी' हे गौतम ! विजयद्वार की पूर्व दिशा में तिरछे असंख्यात द्वीप समुद्रों को पार करके आगत अन्य लवण समुद्र में १२ हजार योजन आगे जाने पर यह विजय राजधानी है इस राजधानी का वर्णन जम्बूद्वीप નામના દેવ નિવાસ કરે છે. યાવત્ તેની એક પલ્યની સ્થિતિ છે. ત્યાં રહીને વિજયદેવ ચાર હજાર સામાનિક દેવેનું યાવત્ ૧૬ સોળ હજાર આત્મરક્ષક દેવેનું અધિપતિપણું કરતા થકા દિવ્યભેગેને ભોગવતા રહે છે. અને પિતાને સમય આનંદપૂર્વક વિતાવે છે. એ જ કારણથી હે ગૌતમ ! આ પ્રકારનું નામ વિજયદ્વાર એ પ્રમાણે કહેલ છે, અને યાવત્ એ નિત્ય કહેવામાં આવેલ છે. 'रायहाणी पुरथिमेणं अण्णमि लवण समुद्दे' लगवन् ! वियपनी विया નામની રાજધાની કયાં આવેલી છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે है-'गोयमा ! विजयस्स पुरस्थिमतिरियमसंखेज्ज अण्णंमि लवणे बारस्स जंबू दीव. सरिसा वत्तव्यया जाव समं वेजयंतंपि अप्पाणिज्जेणं लवणस्स दाहिणेणं रायहाणी' હે ગૌતમ ! વિજયદ્વારની પૂર્વ દિશામાં તિરછા અસંખ્યાતદ્વીપ સમુદ્રોને ઓળંગીને ત્યાં આવેલ અન્ય લવણસમુદ્રમાં ૧૨ બાર હજાર યેજન આગળ જવાથી આ વિજયદેવની વિજ્યા નામની રાજધાની આવે છે, આ રાજધાનીનું જીવાભિગમસૂત્ર Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५१० जीवाभिगमसूत्रे विष्कम्भाभ्यां सप्तत्रिंशद् योजनसहस्राणि नव चाष्टचत्वारिंशत्किचिद्विशेषाधिक परिक्षेपेण, जम्बु द्वीपस्य विजय द्वाराधिपत्ते विजयस्य राजधानीवत् वक्तव्या। विजयद्वार वर्णनं गतम् । 'कहि णं भंते लवणसमुद्दे वेजयंते नामं दारे पन्नत्ते हे भदन्त ! कुत्र स्थाने लवण समुद्रे वैजयन्तं नाम प्रज्ञप्तं खलु द्वारम् ? भगवानाह -'गोयमा' हे गौतम ! 'लवण समुद्दे दाहिणपेरंते धायइ खंडदीवस्स दाहिणद्धस्स उत्तरेणं सेसं तं चेव सव्वं लवण समुद्रे दक्षिण दिगन्ते धातकी खण्डद्वीपस्य दक्षिणार्धस्योत्तरस्यां शेषं तदेव सर्व विजयद्वारवदष्टौ मङ्गलकादीनि यावद्दहवः शतशहस्त्रपत्रहस्तकाः, तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते वैजयन्तद्वारम्, के विजय द्वार के अधिपति की विजया राजधानी के जैसा ही है अतः इस कथन के अनुसार इस विजय राजधानी की लम्बाई चौडाई १२ हजार योजन की है परिक्षेप इसका ३७ हजार ९४८ योजन से कुछ अधिक का है । 'कहि णं भंते ! लवणसमुद्दे वेजयंते नामं दारे पन्नत्ते' हे भदन्त ! लवण समुद्र का वैजयन्त नामका द्वार कहां पर है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! लवणसमुद्दे दाहिणपेरंते धाइयसंड दीवस्स दाहिणद्धस्स उत्तरेणं सेसं तं चेव' हे गौतम ! लवण समुद्र की दक्षिण दिशा के अन्त में और धातकी खण्ड के दक्षिणाई की उत्तर दिशा में लवण समुद्र का वैजयन्त नाम का द्वार है इस द्वार की वक्तव्यता के सम्बन्ध में जैसा कथन विजयद्वार का किया गया है वैसा ही सब कथन है इस वैजयन्त द्वार के ऊपर आठ आठ मंगल दव्य हैं यावत् अनेक लाखों पत्तों वाले कमल हैं इत्यादि सब कथन વન જંબુદ્વીપના વિજયદ્વારના અધિપતિની વિજ્ય રાજધાનીના વર્ણન પ્રમાણે છે, તેથી તે કથન પ્રમાણે આ વિજય રાજધાનીની લંબાઈ પહેળાઈ ૧૨ બાર હજાર જનની છે. તેને પરિક્ષેપ ૩૦ હજાર ૯૪૮ નવસે અડતાળીસ યોજનથી કંઇક વધારે છે. _ 'कहिण भंते ! लवणसमुद्दे वेजयंत नाम दारे पण्णत्ते' मन् ! Aq. સમુદ્રનું વિજયન્ત નામનું દ્વાર કયાં આવેલ છે ? આના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે 3-'गोयमा ! लवणस मुद्दे दाहिणपेरंते धायइसंडदीवस्स दाहिणद्धस्स उत्तरेणं सेस तं चेव' हु गौतम ! सवणुसमुद्रनी दक्षिण दिशाना मतमा मने घातली ખંડના દક્ષિણાર્ધની ઉત્તર દિશામાં લવણસમુદ્રનું વૈજ્યન્ત નામનું દ્વાર આવેલ છે. આ દ્વારનું વર્ણન વિજય દ્વારનું જે પ્રમાણે વર્ણન કરેલ છે, એ જ પ્રમાણે સમજવું. આ વૈજયન્ત દ્વારની ઉપર આઠ આઠ મંગલ દ્રવ્ય છે. યાવત અનેક પવાળા લાખે કમળ છે. વિગેરે તમામ વર્ણન અહીંયા કરી લેવું. જીવાભિગમસૂત્ર Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.८१ लवणसमुद्रवर्णनम् ५११ भगवानाह-हे गौतम ! वैजयन्तद्वारे वैजयन्तदेवो महद्धिको० यावद्वैजयन्त राजधान्यां बहूनां वसतां वानव्यन्तरादीनामाधिपत्यं कुर्वन् परिवसति एतद् योगाद्वैजयन्तद्वारं नाम भवति, तत्तेनार्थेन वैजयन्त द्वारमुच्यते। वैजयन्त देवस्य राजधानी क्वेति प्रश्ने भगवानाह-वैजयन्तद्वाराद् दक्षिणस्यां तिर्यगसंख्येयद्वीप समुद्रान् व्यतित्रज्य लवणोदधौ द्वादशयोजनसहस्राण्यवगाह्य वैजयन्त देवस्य वैजयन्ताख्या राजधानी प्रथिता जंबूद्वीप वैजयन्तद्वाराधिपति राजधानी प्रथिता जंबूद्वीप वैजयन्त-द्वाराधिपति राजधानीवत्, इति द्वितीयं वैजयन्त द्वारवर्णनम् । यहां पर कर लेना चाहिये हे भदन्त ! इस द्वार का नाम वैजयन्त द्वार ऐसा क्यों कहा गया है उत्तर में प्रभु कहते हैं हे गौतम ! इस द्वार पर वैजयन्त नामका देव रहता है यह महर्द्धिक आदि विशेषणों वाला है । इसकी राजधानी का नाम वैजयन्ती है । यह वैजयन्त देव इस राजधानी में रहता हुआ अनेक वहां पर रहे हुए वानव्यन्तर देवों का देवियों का आधिपत्य करता हुआ सुख से अपने समय को व्यतीत करता रहता है। इसी कारण इस द्वार का नाम वैजयन्त द्वार कहा गया है ! हे भदन्त ! वैजयन्त देव की यह राजधानी कहां पर है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! वैजयन्त द्वार की दक्षिण दिशा में तिरछे असंख्यात द्वीप समुद्रों को पार करके आगत अन्य लवण समुद्र में १२ हजार योजन आगे जाने पर वैजयन्त नामकी राजधानी है इसका वर्णन जम्बूद्धीप के वैजयन्त द्वार के હે ભગવન ! આ દ્વારનું નામ વૈજયન્તદ્વાર એ પ્રમાણે કેમ કહેલ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે-હે ગૌતમ ! આ દ્વારની ઉપર વૈજયંત નામના દેવ નિવાસ કરે છે. તે મહદ્ધિક વિગેરે વિશેષણવાળા છે. તેની રાજધાનીનું નામ વૈજયંતી છે. આ વૈજયંતદેવ આ રાજધાનીમાં રહીને ત્યાં રહેલા અનેક વાનવ્યંતર દેવો અને દેવિયેનું અધિપતિપણું કરતા થકા સુખ પૂર્વક પિતાના સમયને વીતાવતા રહે છે. એ કારણથી આ દ્વારનું નામ વિજયંત દ્વાર કહેલ છે, હે ભગવન્! વૈજયંતદેવની આ રાજધાની કયાં આવેલ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે-હે ગૌતમ ! વૈજયંતદ્વારની દક્ષિણદિશાના તિછ અસંખ્યાત દ્વીપ અને સમુદ્રોને પાર કરવાથી ત્યાં આગળ આવેલ બીજા લવણ સમુદ્રમાં ૧૨ બાર હજાર યોજન આગળ જવાથી વૈજયંત નામની રાજધાની છે, એ રાજધાનીનું વર્ણન જંબુદ્વીપના વૈજયન્તકારના मधिपतिनी राजधानीना वन प्रमाणे ४ छ. 'एवं जयंते वि नवरं सीताए જીવાભિગમસૂત્ર Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५१२ जीवाभिगमसूत्र 'एवं जयंते वि णवरं सीयाए महानईए उप्पि भाणियव्वे' एवं जयन्त द्वारेऽपि नवरं-वैशिष्टयश्च शीता महानद्या उपरि कुत्र जयन्त द्वारमिति प्रश्ने भगवानाहगौतम ! लवणसमुद्रस्य पश्चिमपर्यन्ते धातकीखण्ड पश्चिमाद्धस्य पूर्वतः शीतायाः उपरि अत्र लवणसमुद्रस्य जयन्तद्वारम् प्रज्ञप्तम् तद्वक्तव्यताऽपि विजयद्वारवद् वक्तव्या, केवलं राजधानी जयन्तद्वार पश्चिमे भागे इति जयन्तद्वारस्य तृतीयस्यवर्णनम् । 'एवं अपराजिए वि-नवरं दिसी भागो भाणियव्यो' एवमपराजितद्वारमपि नवरं दिग्भागो भणितव्यः क्वैतत् अपराजितं द्वारं लवणस्येति प्रश्ने-लवणसमुद्रस्योत्तरपर्यन्ते धातक्या उत्तरार्धस्य दक्षिणतोऽत्र लवणसमुद्रस्यापराजितं अधिपति की राजधानी के जैसा ही है 'एवं जयंते वि, नवरं सीयाए महानदीए उप्पि भाणियव्वे' जयन्त द्वार के सम्बन्ध में भी यही वक्तव्यता है तथा च-जब गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा-हे भदन्त ! लवणसमुद्र का जयन्त द्वार कहां पर है ? तो उत्तर में प्रभु ने कहा-हे गौतम ! लवण समुद्र की पूर्वदिशा के अन्त में और धातकी खण्ड के पूर्वार्ध से पश्चिम भाग में सीता महानदी के ऊपर लवणसमुद्र का यह जयन्त द्वार है इसके ऊपर आठ आठ मंगल द्रव्य हैं इसका वर्णन जम्बूद्वीप के जयन्तद्वार के जैसा है यहां राजधानी जयन्तद्वार के पश्चिम भाग में कहनी चाहिये ‘एवं अवराजिए वि' अपराजित द्वार के सम्बन्ध में भी ऐसी ही वक्तव्यता कह लेनी चाहिये अर्थात्जब गौतम ने प्रभु से ऐसा प्रश्न किया कि लवणसमुद्र का अपराजित द्वार कहां पर है ? तब गौतम से प्रभु ने कहा हे गौतम लवणसमुद्र की उत्तरदिशा के अन्त में और धातकी खण्ड के उत्तरार्ध की दक्षिण महानदीए उप्पिं भाणियव्वे' यन्तहाना सभा ५५ १४ प्रभागेनु थन છે, જેમકે-જ્યારે ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને એવું પૂછયું કે હે ભદન્ત ! લવણ સમુદ્રનું જયન્ત નામનું દ્વાર કયાં આવેલ છે ? તેના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રીએ કહ્યું કે-હે ગૌતમ ! લવણસમુદ્રની પૂર્વ દિશાના અંતમાં અને ધાતકીખંડના પૂર્વાર્ધથી પશ્ચિમ ભાગમાં સીતા મહાનદીની ઉપર લવણસમુદ્રનું આ જયન્ત નામનું દ્વાર છે, તેની ઉપર આઠ આઠ મંગળદ્રવ્ય છે, તેનું સઘળું વર્ણન જબૂદ્વીપમાં આવેલ જયન્તદ્વારના વર્ણન પ્રમાણે છે. અહીં રાજધાની જયન્ત द्वारनपश्चिमलामा ४वी ने. 'एवं अवराजिए वि' २५५२१त दारना સંબંધમાં પણ એજ પ્રમાણેનું કથન કહેવું જોઈએ. અર્થાત્ જ્યારે ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુશ્રીને એવું પૂછ્યું કે-લવણ સમુદ્રનું અપરાજીત નામનું દ્વાર ક્યાં આવેલ છે ? ત્યારે ગૌતમસ્વામીને પ્રભુશ્રીએ કહ્યું કે-હે ગૌતમ ! લવણ જીવાભિગમસૂત્ર Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३. उ. ३ सू. ८१ लवणसमुद्रवर्णनम् ५१३ नाम द्वारम् प्रज्ञप्तम् एतद्वक्तव्यताऽपि विजयद्वारवत् नवरं राजधानी - अपराजित द्वारत उत्तरस्या मन्यत्सर्वं विजयराजधानीवत् इति चतुर्थमपराजितद्वारवर्णनम् 'लवणस्स णं भंते समुद्दस्स दाररूस य - एस णं केवइयं अबाधाए अंतरे पन्नत्ते' हे भदन्त ! लवणसमुद्रस्य तद्वारस्य च एतत्सर्वमन्तरं कियत् अबाधया प्रज्ञप्तमिति प्रश्नस्योत्तरमाह - भगवान् - 'गोयमा' हे गौतम ! ' तिष्णेव सयसहस्सा पंचाणउई भवे सहस्सा दो जोयणसय असिता कोसं दारंतरे लवणे' ३००००० लक्षाणि योजनानाम् ९५००० सहस्राणि अशीते द्वे योजनशते क्रोशञ्च । तथाहि एकैकद्वार पृथुत्वं चत्वारि योजनानि, एकैकद्वारे एकैकक्रोशबाहल्याद्वारशाखा प्रति द्वारे दिशा में लवणसमुद्र का अपराजित द्वार है इसके सम्बन्ध की वक्तव्यता भी विजय द्वार के ही जैसी वक्तव्य है यहां राजधानी अपराजित द्वार की उत्तर दिशा में है वाकी का और सब कथन विजय राजधानी के ही जैसा है । 'लवणस्स णं भंते! समुदस्स दारस्स य एसणं केवइयं अबाधाए अंतरे पण्णत्ते' हे भदन्त ! लवणसमुद्र के एक एक द्वार का अन्तराल की अव्याघातरूप अबाधा से कितना अन्तर कहा गया वे अर्थात् लवणसमुद्र के द्वारों का आपस में कितना अन्तर है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा ! तिण्णेव सयसहस्सा पंचाणउई भवे सहस्साई दो जोयणस्य असिता कोसं दारंतरे लवणे' हे गौतम! एक कोश अधिक तीन लाख पंचानवे ९५ हजार दो सौ अस्सी योजन का एक द्वार से दूसरे द्वार तक का अन्तर कहा गया है इसका तात्पर्य ऐसा हैएक २ द्वार की पृथुता चार २ योजन की है एक एक द्वार एक સમુદ્રની ઉત્તર દિશાના અંતમાં અને ધાતકીખડના ઉત્તરાધની દક્ષિણદિશામાં લવણુસમુદ્રનુ અપરાજીત દ્વાર છે. તેના સંબંધનું કથન પણ વિજય દ્વારના કથન પ્રમાણે જ છે, અહીયાં રાજધાની અપરાજીત દ્વારની ઉત્તર દિશામાં છે, તે સિવાય બાકીનું સઘળું કથન વિજય રાજધાનીના કથન પ્રમાણે જ છે. 'लवणस्स णं भंते! समुहस्स दारस्स एस णं केवइयं अबाधाए अंतरे पण्णत्ते' હે ભગવન્ ! લવણ સમુદ્રના એક એક દ્વારના અંતરાલની અવ્યાઘાતરૂપ અખાધાથી કેટલુ' અંતર કહેલ છે ? અર્થાત્ લવણસમુદ્રના દ્વારાનુ” પરસ્પરમાં डेट अंतर छे ? या प्रश्नना उत्तरमा प्रभुश्री छे - 'गोयमा ! तिष्णेव सयसहस्सा पंचाणउ भवे सहस्साइं दो जोयणसयअसिता कोसं दारंतरे लवणे' हे गौतम ! એક ાસ અધિક ત્રણ લાખ પંચાણુ હજાર બસેા એંસી ચેાજનનુ એક દ્વારથી ખીજા દ્વાર સુધીનુ' અંતર કહેલ છે. તેનું તાત્પ એવુ' છે કે-એક એક जी० ६५ જીવાભિગમસૂત્ર Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५१४ जीवाभिगमसूत्रे द्वे द्वे शाखे तत एकैकस्मिन् द्वारे सामस्त्येन पृथुत्वं चिन्त्यमानं सत् सार्धयोजनचतुष्टयप्रमाणं भवति चतुर्णामपि द्वाराणां प्रभुत्वमेलनात् १८ अष्टादशयोजनानि भवन्ति, तानि लवणसमुद्रपरिरयपरिमाणात् १५ पञ्चदशशतसहस्राणि एकाशीतिः सहस्राणि एकोनचत्वारिशं योजनशतम् इत्येवं परिमाणात् अपनीयन्ते अपनीते यत्-शेषं तस्य चतुर्भािगेऽपहृते यद् आगच्छति भवति हि तत्-द्वाराणां परस्परमन्तरपरिमाणम् । तदुक्तं सूत्रे 'असीया दोन्निसया पणनउइसहस्स तिनिलक्खाय । कोसेय अंतरं सागरस्स दाराणं विन्नेयं ॥१॥ एक द्वार शाखा जो कि एक एक कोश की मोटी है ऐसी द्वार शाखाएं एक एक द्वार में दो दो हैं तब एक २ में पूरी पृथुता का जव विचार किया जाता है तो इस स्थिति में वह साढे चार योजन की होती है और चारों द्वारों की यह पृथुता मिलाकर १८ योजन की हो जाती है अब लवणसमुद्र की परिधि का जो परिमाण पन्द्रह लाख इक्यासी हजार एक सौ ३९ योजन का कहा गया है उसमें से इन १८ योजनों को कम करने से जो संख्या बचती है उस में चार का भाग देने पर जो आता है वह द्वारों का परस्पर के अन्तर का परिमाण निकल आता है और वह अन्तर तीन लाख पंचानवे हजार दो सौ ८० योजन एवं एक कोश अधिक ही होता है कहा भी है 'असिया दोन्निसया पणनउइ सहस्स तिन्निलक्खा य । कोसेय अंतरं सागरस्स दाराणं विन्नेयं । દ્વારની પ્રભુતા (પહોળાઈ) ચાર ચાર જનની છે, એક એક દ્વારમાં એક એક દ્વાર શાખા કે જે એક એક કેસ જેટલી મોટી છે, એ જ પ્રમાણે દ્વારશાખાઓ એક એક કારમાં બબ્બે છે, એ રીતે એક એક દ્વારમાં પુરી પૃથુતાને જ્યારે વિચાર કરવામાં આવે છે તે એ સ્થિતિમાં એ સાડાચાર એજનની થઈ જાય છે. અને ચારે દ્વારની આ પૃથુતા ૧૮ અઢાર એજનની થઈ જાય છે. હવે લવણસમુદ્રની પરિધિનું પરિમાણ જે પંદર લાખ એકયાસી હજાર એકસો ઓગણચાળીળ જનનું કહેલ છે. તેમાંથી આ ૧૮ અઢાર એજનને ઓછું કરવાથી જે સંખ્યા બચે છે. તેમાં ચારને ભાગાકાર કરવાથી જે શેષ આવે તે દ્વારનું પરસ્પરનું અંતર આવી જાય છે, અને તે અંતર ત્રણ લાખ પંચાણુ હજાર બસ એંસી જન અને એક કેસ વધારે જ થાય છે, કહ્યું પણ છે કે असिया दोन्निसया पणनउइसहस्स तिन्निलक्खाय । कोसेय अंतरं सागरस्स दाराणं विन्नेयं ॥ १ ॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू. ८१ लवणसमुद्रवर्णनम् अशीते द्वेशते पंच नवतिसहस्राणि च । क्रोशश्चान्तरं सागरस्य द्वाराणां च विज्ञेयम् ॥१॥ इति छाया 'जाव अबाधाए अंतरे पन्नत्ते' यावदबाधयाऽन्तरं प्रज्ञप्तम् इत्थं ज्ञेयम् । इति 'लवणस्स णं पएसा धायइसंडं दीवं पुट्ठा तहेव जहा जंबूदीवे धायइसंडे वि सोच्चेव गमो' अथ लवणसमुद्रस्य ये प्रदेशा धातकीखण्डं स्पृष्टाः ते कि धातकी खण्डस्य, उत लवणस्य भवेयुः इति प्रश्ने ? तथैव धातकी खण्डस्य ये केचन प्रदेशाः लवणं स्पृष्टवन्तस्ते धातक्या एव यथाऽभवन् न लवणस्य, यथा च जंबूद्वीपप्रदेशाः लवणं स्पृष्टाः जम्ब्वा एव न लवणस्य, तथैव स एव गमो न्याय्यः लोकव्यवहारात् । 'लवणे णं भंते समुद्दे जीवा उद्दाइत्ता सोचेव 'जाव अबाधाए अंतरे पण्णत्ते' इस प्रकार से यह द्वारों का आपस का अन्तर अबाधा को लेकर कहा गया है 'लवणस्स णं पएसा धायइसंडं दीवं पुट्ठा' हे भदन्त ! लवण समुद्र के जो प्रदेश धातकी खण्ड को स्पृष्ट किये हुए हैं वे धातकी खण्ड के होने चाहिए या लवणसमुद्र के होने चाहिये तात्पर्य यही है कि लवणसमुद्र के जो प्रदेश धातकी खण्ड को छुए हुए हैं वे धातकीखण्ड के कहलावेगें या लवणसमुद्र के कहलावेगें ? उसी तरह जो धातकी खण्ड के प्रदेश लवणसमुद्र को छुए हुए हैं वे क्या धातकी खण्ड के कहलावेंगे या लवण समुद्र के कहलावेगे ? तो इस के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! तहेव जहा जंबूदीवे धायइ संडे वि सो चेव गमो' हे गौतम ! जैसा कथन जंबूदीप और लवण समुद्र के छुए हए प्रदेशों के सम्बन्ध में कहा गया है वैसा ही कथन यहां पर भी जानना चाहिये अर्थात् जिस प्रकार से लवणसमुद्र को स्पृष्ट किए हुए जंबू 'जाव अबाहाए अंतरे पण्णत्ते' २ रीते २दानु ५२२५२४ मत२ समाधाने सधन ४डेस छे. 'लवणस्स णं पएसा धायइसंडं दीवं पुदा भगवन् ! લવણસમુદ્રના જે પ્રદેશ ઘાતકીખંડને પશેલા છે, તે ધાતકીખંડના છે ? કે લવણસમુદ્રના છે ? આ કથનનું તાત્પર્ય એ જ છે કે-લવણમુદ્રના જે પ્રદેશ ધાતકી ખંડને સ્પર્શેલા છે તે ધાતકીખંડના જ કહેવાશે કે લવણસમુદ્રના કહેવાશે ? એજ રીતે ધાતકીખંડના જે પ્રદેશે લવણસમુદ્રને સ્પર્શેલા છે, તે શું ધાતકી ખંડના કહેવાશે ? કે લવણસમુદ્રના કહેવાશે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી हे छ -'गोयमा ! तहेव जहा जंबुदीवे धायइसंडे वि सोचेव गमो' गौतम ! જે પ્રમાણેનું કથન જંબુદ્વીપ અને લવણસમુદ્રના સ્પર્શ કરેલા પ્રદેશના સંબંધમાં કહેવામાં આવેલ છે, એ જ પ્રમાણેનું કથન અહીંયા પણ સમજવું જીવાભિગમસૂત્ર Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे विही एवं धायइ संडेवि' हे भदन्त ! लवणसमुद्र ये-एकेन्द्रियादयो जीवास्सन्ति ते किमुद्वर्त्य धातकीखण्डे प्रत्यागच्छन्ति-उतवा न ? भगवानाह-हे गौतम ! सन्त्येवंविधाः ये लवणसमुद्राजन्मान्तरे धातकीखण्डे लवणोदधौ वोत्पद्यन्ते, केचन-न, कर्मणो वैचित्र्यात् । ‘एवं धायइसंडे वि०' एवमेव धातकीखण्डे उद्वर्त्य पुनर्धातक्यामेव लवणोदधौ वोत्पद्यन्ते-नोत्पद्यते-वा स्वकर्मवशित्वात् । द्वीप के प्रदेश जम्बूद्वीप के ही कहलाते हैं लवणसमुद्र के नहीं उसी तरह से लवणसमुद्र के जो प्रदेश धातकीखण्ड को स्पृष्ट किये हुए हैं वे लवणसमुद्र के ही कहलावेंगे धातकी खण्ड के नहीं इसी तरह जो प्रदेश धातकी खण्ड के लवण समुद्र को स्पृष्ट किये हुए हैं वे धातकी खण्ड के कहलावेगें लवण समुद्र के नहीं ऐसा गम यहां जानना चाहिये-लौकिक व्यवहार भी ऐसा ही है 'लवणे णं भंते ! समुद्दे जीवा उद्दाइत्ता सो चेव विही, एवं धायइसंडेवि' हे भदन्त ! लवणसमुद्र में जो एकेन्द्रियादिक जीव हैं वे क्या मर कर के धातकी खण्ड में जन्म लेते हैं या नहीं लेते हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैंहे गौतम ! कितनेक जीव ऐसे हैं जो लवणसमुद्र से मर कर जन्मान्तर में धातकी खण्ड में उत्पन्न हो जाते हैं और कितनेक ऐसे हैं जो मर कर लवण समुद्र में ही उत्पन्न हो जाते हैं । तथा कितनेक जीव ऐसे हैं जो वहां पर उत्पन्न नहीं होते हैं । अन्यत्र उत्पन्न हो जाते हैं इस प्रकार की उत्पत्ति में कर्म की विचित्रता है 'एवं धायइसंडेवि०' અર્થાત જે પ્રમાણે લવણ સમુદ્રને સ્પશેલા જંબુદ્વીપના પ્રદેશ જંબુદ્વીપના જ કહેવાય છે. લવણસમુદ્રના નહીં એ જ પ્રમાણે લવણસમુદ્રના જે પ્રદેશો ધાતકી ખંડને સ્પર્શેલા છે, તે લવણસમુદ્રના જ કહેવાશે, ધાતકીખંડના નહીં એ જ પ્રમાણે જે પ્રદેશે ધાતકીખંડના લવણસમુદ્રને સ્પર્શેલા છે, તે ધાતકીખંડના જ કહેવાશે લવણસમુદ્રના નહીં. આ પ્રમાણેને ગમ અહીંયાં સમજો. લૌકિક વ્યવહાર પણ એ જ રીત છે. 'लवणेणं भंते ! समुहे जीवा उद्दाइत्ता सो चेव विही, एवं धायइसंडेवि' હે ભગવન્! લવણસમુદ્રમાં જે એકેન્દ્રિય વિગેરે જીવે છે તે શું કરીને ધાતકીખંડમાં જન્મ લે છે ? કે નથી લેતા ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે-હે ગૌતમ ! કેટલાક છે એવા હોય છે જેઓ લવણસમુદ્રથી મરીને જન્માન્તરમાં ધાતકીખંડમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે અને કેટલાક છો એવા હોય છે કે-જેઓ મરીને લવણસમુદ્રમાં જ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. તથા કેટલાક જીવે એવા છે કે ત્યાં ઉત્પન્ન થતા નથી, બીજે જ ઉત્પન્ન થાય છે. આવા પ્રકારની उत्पत्तिमा भनी वियित्रता छ. 'एवं धायइसंडेवि' मे प्रमाणे २०॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.८१ लवणसमुद्रवर्णनम् सम्प्रति-लवणसमुद्रः इति नाम करणे हेतुं पृच्छति-'से केणढे णं भंते ! एवं वुच्चइ लवणसमुद्दे' हे भदन्त ! तस्य क्षारोदधेर्लवणइति एवं नामकरणं केनाऽर्थेन 'केन प्रयोजनविशेषेण भगवानाह-'गोयमा-लवणेणं समुद्दे-उदगे आविले रइले लोणे लिंदे खारए कडुए अप्पेज्जे बहूणं दुपयचउप्पयमियपसुपक्खिसरीसवाणं नण्णत्थ तज्जोणियाणं सत्ताणं' हे गौतम ! लवणे समुद्रे खलूदकमाविलं स्वच्छरहितम् रजोवालकाकणः तन्मिश्रितं, वा रजोवत्-जलवृद्धि हानिभ्यां पङ्कबहलम, तथा-लवणम-सान्निपातिकरसोपेतत्वाल्लिन्द्र गोवराख्य रसविशेषकालतत्वात्, मिश्रितश्च बहुजन्तु गोमयैः क्षारं कटुकञ्च, अत एबाऽपेयं बहूनां द्विपदइसी तरह से जो जीव धातकी खण्ड में मरते हैं वे धातकी खण्ड में भी उत्पन्न हो जाते हैं और लवणसमुद्र में भी उत्पन्न हो जाते हैं तथा कितनेक जीव ऐसे भी हैं जो न धातकी खण्ड में उत्पन्न होते हैं और न लवणसमुद्र में उत्पन्न होते हैं किन्तु दूसरी जगह उत्पन्न हो जाते हैं । 'से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ लवणसमुद्दे २' हे भदन्त ! लवणसमुद्र का नाम लवणसमुद्र ऐसा किस कारण से हआ है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! लवणेणं समुद्दे उद्गे, अविले, रइले, लेलेणं, लिदें, खारए, कडुए, अप्पेज्जे, बहूणं दुपय, चउप्पय, मिय पसु पक्खि, सरीसवाणं णण्णत्थ तज्जोणियाणं सत्ताणं' हे गौतम ! लवणसमुद्र में पानी आविल है पङ्क मिश्रित है-वालका के कार यक्त है-जल की हानि वृद्धि होने के कारण पङ्क वहुल है लेलेणं है खारी मिट्टी वाली ऊपर भूमि की तरह है लिंद है-लवण के जैसा खारा है कडुआ है इसीलिये वह अनेक द्विपदों चतुष्पदों, मृगों ધાતકીખંડમાં મરે છે તે ધાતકીખંડમાં પણ ઉત્પન્ન થાય છે અને લવણસમદમાં પણ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે, અને કેટલાક જીવે એવા પણ છે કે જેઓ ધાતકી ખંડમાં પણ ઉત્પન્ન થતા નથી અને લવણસમુદ્રમાં પણ ઉત્પન્ન થતા નથી. પરંતુ બીજે જ સ્થળે ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. से केणट्रेणं भंते ! एवं बुच्चइ लवणसमुद्दे लवणसमुद्दे' हे भगवन् ! स! સમુદ્રનું નામ લવણસમુદ્ર એ પ્રમાણે કયા કારણથી થયેલ છે ? આ પ્રશ્નના अन्तरमा प्रभुश्री छ -'गोयमा! लवणेणं समुद्दे उदगे, अविले, रइले, लेलेणं. लिंदे, खारए, कडुए, अप्पेज्जे, बहूणं दुपयचउप्पय मिय पसुपक्खि सरिसवाणं णण्णत्थ तज्जोणियाणं सत्ताणं' हे गौतम ! समुद्रमा पास भविसકાદવમિશ્રિત છે. રેતીના કણથી મિશ્રિત છે. જલની હાનિ અને વૃદ્ધિ થવાના કારણે પંકબલ–ઘણું કાદવવાળી છે, લેલેણ છે, ખારી મીઠી એવી ઉષર ભૂમિના જેવું છે, લિંદ છે, લવણસમુદ્રના જેવું ખારૂં છે, કડવું છે, તેથી તે જીવાભિગમસૂત્ર Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे चतुष्पदमृगपशुपक्षिसरीसृपाणां कृते, नान्यत्र - तद्योनिकेभ्यो - लवण समुद्रयोनिकेभ्यस्तेषां केवलं समुद्रस्थानां, समुद्र एव योनिरुत्पत्तिकारणं ततो जातानां च सत्वानां कृते पेयम् । उक्तञ्श्च 'विषाज्जातो विषस्थो यो जन्तुर्जीवति तिष्ठति । म्रियते नैव भुञ्जानः तदन्येभ्योऽहितं विषम् ||१|| एतस्मात्कारणालवणोदधे लवणसमुद्र इति नाम । अथान्यदपि कारणं गौतम ! 'सोत्थिए एत्थ लवणाविई देवे महडिए पलिओ महिईए से णं तत्थ सामाणिय जाव लवणसमुदस्स सुत्थियाए रायहाणीए अण्णेसिं जाव विहरइ से तेणद्वेणं गोयमा एवं बुच्चइ लवणेणं समुद्दे ? अदुत्तरं च णं गोयमा लवणसमुद्दे सासए जाव णिच्चे' पशु पक्षियों एवं सरीसृपों के लिये अपेय है केवल वह पेय तो उन्हीं जीवों के लिये हैं जो उस समुद्र में ही रहते हैं तथा उसी समुद्र में उत्पन्न होते है कहा भी है ५१८ विषाज्जातो विषस्थो यो जन्तुर्जीवति तिष्ठति । म्रियते नैव भुञ्जानः तदन्येभ्योऽहि तं विषम् ॥१॥ इसी कारण को लेकर लवणसमुद्र का नाम लवणसमुद्र ऐसा हुआ है तथा हे गौतम ! लवणसमुद्र के लवणसमुद्र ऐसा नाम होने में एक दूसरा कारण यह भी है कि 'सोत्थिए एत्थ लवणाहिवई देवे महिडिए पलियोवमहिईए से णं तत्थ सामाणिय जाव लवण समुद्दस्स सुत्थिया राहाणीए अण्णेसिं जाव विहरइ 'से तेणद्वेणं गोयमा ! एवं वच्चइ लवणेणं समुद्दे २' लवणसमुद्र का अधिपति सुस्थित नाम का देव जो कि महर्द्धिक आदि विशेषणों वाला है इस लवणसमुद्र અનેક દ્વિપદ–એ પગવાળા ચતુષ્પદો-ચાર પગવાળા મૃગા પશુપક્ષિયા અને સરીસ્પેસોને અપેયન પીવા લાયક એવું છે, કેવળ એ પેય–પીવા લાયક તેા એ જ જીવા માટે છે કે જેએ એ સમુદ્રમાં રહેતા હાય છે, તથા એજ સમુદ્રમાં ઉત્પન્ન થાય છે કહ્યું પણ છે કે 'विषाज्जातो विषस्यो यो जन्तु जीवति तिष्ठति' म्रियते नैव भुञ्जानः तदन्येभ्योऽहि तं विषम् ॥ १ ॥ આ જ કારણથી લવણુસમુદ્રનું નામ લવણુસમુદ્ર એ પ્રમાણે થયેલ છે, તથા હું ગૌતમ ! લવણુસમુદ્રનુ લવણુસમુદ્ર એ પ્રમાણેનું નામ થવામાં એક ખીજું કારણ એ પણ 3 - 'सोत्थिए एत्थ लवणाहिवईदेवे महइढिए पलि - ओवमट्ठिइए, से णं तत्थ सामाणिय जाव लवणसमुदस्स सुत्थियाए रायहाणीए असिं जाव विहर से तेणट्ठेनं गोयमा ! एवं बुच्चइ लवणसमुद्दे लवणसमुद्दे' લવણુસમુદ્રના અધિપતિ સુસ્થિત નામના દેવ છે કે જેઓ મહદ્ધિક વિગેરે જીવાભિગમસૂત્ર Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३. उ. ३ सू. ८१ लवणसमुद्रवर्णनम् ५१९ सुस्थितो नामाऽत्र देवो लवणाधिपतिः यश्च महर्धिकः पल्योपमायु महाबलः स खलु तत्र स्थाने सामानिकादीनां यावत् लवणसमुद्रस्य सुस्थिता राजधान्या बहूनां वानव्यन्तरादीनां चाधिपत्यं कुर्वन् विहरति तत्तेनाऽर्थेन गौतम ! लवण समुद्रः एवमुच्यते । अथोत्तरं च गौतम ! लवणसमुद्रः शाश्वतो नाम यन्न कदापि नासीत् यन्न कदापि न भवति यन्न कदापि न भविष्यति, अभूत् - भवतिभविष्यति च ध्रुवो यावन्नित्यः ॥०॥८१॥ ॥ अथ लवणसमुद्रे चन्द्रादीनां परिसंख्यामारभते ॥ मूलम् - लवणेणं भंते! समुद्दे कति चंदा पभासिंसु वा पभासिंति वा पभासिस्संति वा एवं पंचण्ह वि पुच्छा ? गोयमा ! लवणसमुद्दे चत्तारि चंदा पभासिंसु वा ३ चत्तारि सूरिया तर्विसु वा ३ वारसुत्तरं नक्खत्तस्यं जोगं जोएंसु वा ३ तिष्णि बावण्णा महग्गहसया चारं चरिंसु वा ३ दुण्णिसयसहस्सा में रहता है इसकी आयु एक पल्योपम की है यह बहुत बलशाली है यह वहाँ रहता हुआ सामानिक आदि देवों का यावत् लवणसमुद्र का सुस्थित राजधानी का और अनेक वानव्यन्तर आदि देवों का आधिपत्य करता हुआ अपने समय को सुख पूर्वक व्यतीत करता है इस कारण हे गौतम ! इस समुद्र का नाम लवणसमुद्र ऐसा कहा गया है अथवा हे गौतम ! 'लवणसमुद्र' यह नाम शाश्वत है क्योंकि यह पहिले कभी नहीं था ऐसा नहीं है वर्तमान में नहीं हैं ऐसा भी नहीं है तथा आगे भी इस का अस्तित्व नहीं रहेगा ऐसा भी नहीं है अतः यह पहिले था वर्तमान में है और आगे भी रहेगा अतः यह ध्रुव यावत् नित्य है इस लिये यह अनिमित्तिक है || सू० ८१ ॥ વિશેષણાવાળા છે, અને આ લવસમુદ્રમાં રહે છે, તેમનું આયુષ્ય એક પલ્યેાપમનુ છે. એ ઘણા જ બળવાન છે. એ ત્યાં રહેતા થકા પોતાના સમય સુખપૂર્વક વીતાવે છે. તે કારણથી હું ગૌતમ ! આ સમુદ્રનું નામ લવણુસમુદ્ર એ પ્રમાણે કહેલ છે, અથવા હું ગૌતમ ! લવણુસમુદ્ર શાશ્વત છે. કેમકે-એ પહેલાં ન હતા તેમ નથી. વમાનમાં નથી તેમ પણ નથી, તથા આગળ પણ તેનું વિદ્યમાન પશુ રહેશે નહીં તેમ નથી. તેથી એ પહેલાં હતા વમાનમાં છે અને ભવિષ્યમાં પણ રહેશે, તેથી જ તે ધ્રુવ યાવત્ નિત્ય છે, તેથી તે અનિમિત્તિક છે. ! સૂ॰ ૮૧ ૫ જીવાભિગમસૂત્ર Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५२० जीवाभिगमसूत्रे सत्तर्टि च सहस्सा नवयसया तारागणकोडाकोडीणं सोभं सोभिसु वा? । सू.८२। छाया-लवणे खलु भदन्त ! समुद्रे कति चन्द्राः अप्रभासन्त वा-प्रभासन्ते वा-प्रभासिष्यन्ते वा-एवं-पञ्चानामपि पृच्छा गौतम ! लवणसमुद्रे चत्वारश्चन्द्रा अप्रभासन्त-प्रभासन्ते-प्रभासिष्यन्ते वा-चत्वारः सूर्याः अतपन्-तपन्ति -तपिष्यन्ति वा द्वादशोत्तरं नक्षत्रशतं-योगम् अयुनक-युनक्ति योक्ष्यति वा-त्रीणि द्वापञ्चाशत् महाग्रहशतानि चारम् अचरन्-चरन्ति-चरिष्यन्ति वा द्वे शतसहस्रे सप्तपष्ठिश्च सहस्त्राणि नव च शतानि तारागणकोटिकोटीनाम्-शोभाम् अशोभन्तशोभन्ते-शोभिष्यन्ते वा ॥सू० ८२॥ टीका-'लवणे णं भंते समुद्दे कति चंदा पभासिसु वा' लवणसमुद्रे खलु भदन्त ! कति-कियन्तश्चन्द्राः, अप्रभासन्त वा-प्रभासमाना आसन्, 'पभासिंति वा पभासिस्संति वा' प्रभासन्ते वा प्रभासिष्यन्ते वाऽऽगामिनि दिवसे इति प्रश्नः 'एवं पंचण्हवि पुच्छा'-एवं पञ्चानामपि पृच्छा ? हे भदन्त ! लवणे समद्रे कति सूर्या अतपन् पुरा तपन्ति साम्प्रत-तपिष्यन्ति वा पश्चात् ? नक्षत्राणि च 'लवणेणं भंते ! समुद्दे कति चंदा पभासिसु वा पभासिंति' इत्यादि। टीकार्थ-हे भदन्त ! लवणसमुद्र में कितने चन्द्रमाओं ने प्रकाश दिया है अब भी कितने चन्द्रमा प्रकाश देते हैं भविष्यत् में भी कितने चन्द्रमा वहां प्रकाश देगें ? 'एवं पंचण्हवि पुच्छा' इसी तरह की पृच्छा पांचों के सम्बन्ध में कर लेनी चाहिये-तथा च हे भदन्त ! लवणसमुद्र में कितने सूर्य तपे हैं अब भी कितने सूर्य तपते है और आगे भी वहां कितने सूर्य तपेगें? कितने नक्षत्र वहां चमके हैं अब भी वहां कितने नक्षत्र चमकते हैं ? और आगे भी कितने नक्षत्र वहां चमकेगें? कितने महाग्रह वहां चले हैं अब भी कितने महाग्रह वहां चलते हैं ? 'लवणेणं भंते ! समुद्दे कतिचंदा पभासिंसु वा, पभासिति वा' त्यात ટીકાર્થ–હે ભગવન ! લવણસમુદ્રમાં કેટલા ચંદ્રમાએ પ્રકાશ કર્યો હતે ? વર્તમાનમાં કેટલા ચંદ્રો પ્રકાશે છે ? અને ભવિષ્યમાં પણ કેટલા चन्द्रमा त्यो ४२॥ २॥५शे ? 'एवं पंचण्हं वि पुच्छा' से शतना प्रश्न पाययन। સંબંધમાં કરી લે તે આ પ્રમાણે છે–હે ભગવન ! લવણસમુદ્રમાં કેટલા સૂર્ય તપ્યા હતા ? વર્તમાનમાં કેટલા સૂર્ય તપે છે ? અને આગળ પણ કેટલા સૂર્ય તપશે ? ત્યાં કેટલા નક્ષત્રો ચમકયા હતા ? વર્તમાનમાં ત્યાં કેટલા નક્ષત્રો ચમકે છે ? અને ભવિષ્યમાં કેટલા નક્ષત્રો ત્યાં ચમકશે ? કેટલા મહાગ્રહે ત્યાં ચાલ્યા છે ? વર્તમાનમાં કેટલા મહાગ્રહ ત્યાં ચાલે છે ? અને જીવાભિગમસૂત્ર Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. ८२ लवणसमुद्रे चन्द्रादीनां परिसंख्या ५२१ तत्र कियन्ति - अद्यतन - द्योतन्ते - द्योतिष्यन्ते वा ? महाग्रहा वा कियन्तश्वार मचरत्-चरन्ति - चरिष्यन्ति वा? तारागण कोटिकोटयश्च कति-अशोभन्त - शोभन्तेशोभिष्यन्तेवेति पृच्छया संगृह्यते प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' ! हे गौतम ? 'चत्तारि चंदा' चत्वारश्चन्द्राः इत्यादि । ते च चन्द्र सूर्याः जंबूद्वीपगत चन्द्रसूर्यैः सार्धं समश्रेण्या प्रतिबद्धाः सन्तीति ज्ञातव्याः, तथाहि - द्वौ सूर्यौ - एकस्य और आगे भी कितने महाग्रह वहां चलेंगें ? कितने कोटा कोटी तारागण वहां शोभित हुए हैं ? कितने अब भी वहां शोभित होते हैं और आगे भी कितने शोभित होंगे ? इन सब प्रश्नों के उत्तर में प्रभु गौतम से कहते हैं- 'गोयमा ! लवणसमुद्दे चत्तारि चंदा पभासिं सुवा ३ चत्तारि सूरिया तविंसु वा ३ बारसुत्तरं नक्खतसयं जोगं जोएं सुवा ३ तिणि बावण्णा महग्गयसया चारं चरिं सुवा ३ दुपिण सयसहस्सा सत्तट्ठि च सहस्सा नवयसया तारागण कोडाकोडीणं सोभ सोभिसुवा ३' हे गौतम ! लवणसमुद्र में चार चन्द्रमाओं ने प्रकाश किया है अब भी वे इतने ही वहां प्रकाश करते हैं और आगे भी इतने ही चन्द्रमा वहां प्रकाश करेंगे इसी तरह वहां चार सूर्य तपे हैं अब भी वहां चार ही सूर्य तपते हैं और आगे भी चार ही सूर्य वहां तपेंगे ११२ नक्षत्रों ने वहां चन्द्रमादिक के साथ योग किया है अब भी इतने वहां उनके साथ योग करते हैं और आगे भी इतने ही नक्षत्र वहां योग करेगें । ३५२ महाग्रहों ने वहां चाल चली है, ભવિષ્યમાં કેટલા મહાગ્રહેા ત્યાં ચાલશે ? કેટલા કટાકેાટિ તારાગણા ત્યાં શાભેલા છે ? વમાનમાં કેટલા મહાગ્રહે શેલે છે, અને ભવિષ્યમાં કેટલા મહાગ્રહેા શોભશે ? આ બધા પ્રશ્નોના ઉત્તરી આપતાં પ્રભુશ્રી ગૌતમસ્વામીને કહે છે કે'गोयमा ! लवणसमुद्दे चत्तारि चंदा पभासिंसु वा ३ चत्तारि सूरिया तर्विसुवा ३ बारमुत्तरं नक्खत्तसयं जोगं जोएँसुवा ३ तिन्नि बावन्ना महग्गहसया चारं चरिंसुवा ३ दुण्णिसयसहरसा चतट्ठि च सहरसा नवयसया तारागण कोडाकोडीणं सोमं सोभि॑िसु वा ३' हे गौतम ! सवसमुद्रमां यार यद्रभागमे प्राश यहतो. વમાનમાં પણ એટલા જ ચદ્રો ત્યાં પ્રકાશ કરે છે, અને ભવિષ્યમાં પણ એટલા જ ચંદ્રમા ત્યાં પ્રકાશ કરશે, એ જ પ્રમાણે ત્યાં ચાર સૂર્યાં તપ્યા હતા, હમણાં પણ ત્યાં ચાર સૂર્યો તપે છે, અને ભવિષ્યમાં પણ ચાર જ સૂર્યાં ત્યાં તપશે, ૧૧૨ એકસેસ બાર નક્ષત્રાએ ત્યાં ચંદ્રમા વિગેરેની સાથે ચેાગ કર્યાં હતા. વ"માનમાં પણ એટલા જ ત્યાં એમની સાથે યાગ કરે છે અને ભવિષ્યમાં પણ એટલા જ નક્ષત્ર ત્યાં ચેાગ કરશે. ૩પર ત્રણુસા ખાવન जी० ६६ જીવાભિગમસૂત્ર Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५२२ जीवाभिगमसूत्रे जंबूद्वीपगतसूर्यस्य श्रेण्या प्रतिबद्धौ, द्वौ च द्वितीयस्य जंबूद्वीपगतसूर्यस्य तथा-द्वौ चन्द्रौ एकस्य जंबूद्वीपगतचन्द्रस्य समश्रेण्या प्रतिबद्धौ एवं द्वौ चन्द्रौ द्वितीयचन्द्रस्य समश्रेण्या प्रतिबद्धौ, तौ चैवम्-यदा जंबूद्वीपगत एकः सूर्यो मेरोदक्षिणतश्चारं चरति तदा लवणसमुद्रेऽपि तेन सह समश्रेण्या प्रतिबद्ध एकः शिखाया अभ्यन्तरं चारं चरति, द्वितीयस्तस्य सम श्रेण्या प्रतिबद्धः शिखायाः परतः अब भी इतने ही महाग्रह वहां चाल चलते हैं और आगे भी इतने ही महाग्रह वहां चाल चलेंगे। दो लाख ६७ हजार नौ सौ कोडाकोडी तारे वहाँ शोभित हुए हैं, इतने ही तारे वहां अब भी शोभित होते हैं और आगे भी इतने ही तारे वहां शोभित होंगे तात्पर्य इस कथन का ऐसा है कि जम्बूद्वीप में दो चन्द्रमा और दो सूर्य आदि है ऐसा पहिले कह दिया गया है सो इनकी अपेक्षा लवण समुद्र में इनकी संख्या दूनी हो गई है यही बात यहां बतलाई गई है ये चन्द्र और सूर्य जंबुद्धीप गत चन्द्र सूर्यों के साथ समणि से प्रतिबद्ध है । जम्बूद्वीप गत एक सूर्य की श्रेणि से दो सूर्य प्रतिबद्ध है और दो सूर्य जम्बुद्धीपगत दूसरे सूर्य की समश्रेणी से प्रतिबद्ध है इसी तरह दो चन्द्र जम्बूद्वीप के एक चन्द्र की समश्रेणी से प्रतिबद्ध है और दो चन्द्र जम्बूद्वीपगत दूसरे चन्द्र की समश्रेणि से प्रतिबद्ध है । ये दोनों इस प्रकार से हैं जब जम्बूद्वीपगत एक सूर्य मेरु की दक्षिण दिशा से गमन મહાગ્રહોએ ત્યાં ચાલ ચાલી હતી. વર્તમાનમાં પણ એટલા જ મહાગ્રહો ત્યાં ચાલ ચાલે છે અને ભવિષ્યમાં પણ એટલા જ મહાગ્રહો ત્યાં ચાલ ચાલશે. ૨ બે લાખ ૬૭ સડસઠ હજાર નવસે કેડાછેડી તારાઓ ત્યાં શોભિત થયા હતા. એટલા જ તારાઓ ત્યાં વર્તમાનમાં શભિત થાય છે, અને ભવિષ્યમાં પણ એટલા જ તારાઓ ત્યાં શભશે, આ કથનનું તાત્પર્ય એવું છે કે-જંબૂદ્વીપમાં બે ચંદ્રમા અને બે સૂર્યો વિગેરે છે. એ પ્રમાણે પહેલાં કહેવામાં આવેલ છે. તે તેની અપેક્ષાથી લવણસમુદ્રમાં તેઓની બમણું સંખ્યા થાય છે, એ જ વાત અહીં બતાવી છે, એ ચંદ્ર અને સૂર્ય જંબુદ્વીપમાં આવેલા ચંદ્ર અને સૂર્યોની સાથે સમશ્રેણીથી પ્રતિબદ્ધ છે. જંબુદ્વીપમાં આવેલ એક સૂર્યની શ્રેણીથી બે સૂર્ય પ્રતિબદ્ધ છે, અને બે સૂર્યો જંબૂદ્વીપમાં આવેલ બીજા સૂર્યની સમશ્રેણીથી પ્રતિબદ્ધ છે, એ રીતે બે ચંદ્ર જંબુદ્વીપના એક ચંદ્રની સમશ્રેણી થી પ્રતિબદ્ધ છે, અને બે ચંદ્ર જંબુદ્વીપમાં આવેલ બીજ ચંદ્રની સમશ્રેણીથી પ્રતિબદ્ધ છે, એ બને આ રીતે છે, જ્યારે જંબુદ્વીપમાં આવેલ એક સૂર્ય મેરૂની દક્ષિણ દિશાથી ગમન કરે છે, ત્યારે બીજે સૂર્ય લવણસમુદ્રમાં પણ તેની સાથે સમશ્રેણીથી પ્રતિબદ્ધ થઈને એક સૂર્ય શિખાની અંદર ચાલ ચાલે જીવાભિગમસૂત્ર Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. ८२ लवणसमुद्रे चन्द्रादीनां परिसंख्या ५२३ तदैव च यो जंबूद्वीपे मेरोरुत्तरतश्चारं चरति तस्य समश्रेण्या प्रतिबद्धो लवणसमुद्रेउत्तरत एकः शिखाया अभ्यन्तरं - चारं चरति, द्वितीयस्तु तेनैव सह समश्रेण्या प्रतिबद्धः शिखायाः परतः । एवं चन्द्रमसोऽपि, जंबूद्वीपगत चन्द्राभ्यां सह समश्रेणीप्रतिबद्धा भावनीयाः । अत एव जंबूद्वीपे इव लवणसमुद्रेपि यदा - मेरोर्द क्षिणस्यां दिनं संभवति तदा - मेरोरुत्तरत्र लवणसमुद्रे दिनम् । यदा च मेरोरुत्तरस्यां - लवणे दिवसः तदा-दक्षिणतोऽपि दिवसः, तदा च - पूर्वस्यां- पश्चिमायां च लवणसमुद्रे रात्रिः । यदा च - मेरोः पूर्वस्यां लवणे दिवसः तदा पश्चिमायामपि, दिवस: करता है तब द्वितीय सूर्य लवणसमुद्र में भी उसके साथ समश्रेणी से प्रतिबद्ध हुआ एक सूर्य शिखा के भीतर में चाल चलता है-गमन करता है - तथा द्वितीय सूर्य जो कि उसी के साथ श्रेणि से प्रतिबद्ध हुआ है शिखा के बाहर चलता है उसी समय जो सूर्य जम्बूद्वीप में मेरु के उत्तर भाग में चलता है उसके साथ समश्रेणि से प्रतिबद्ध हुआ सूर्य लवण समुद्र में उत्तर की ओर शिखा के भीतर चलता है और द्वितीय सूर्य जो कि समश्रेणि से प्रतिबद्ध है शिखा के बाहर चलता है इसी तरह से चार चन्द्रमाओं के सम्बन्ध में जो कि जम्बूद्वीपगत दो चन्द्रमाओं के साथ समश्रेणी से प्रतिबद्ध है जान लेना चाहिये । इसीलिये जम्बूद्वीप की तरह लवणसमुद्र में भी जब मेरु की दक्षिण दिशा में दिवस होता है तब मेरु की उत्तर दिशा में भी लवणसमुद्र में दिवस होता है तथा दक्षिण दिशा में भी दिन होता है तब पूर्व दिशा में और पश्चिम दिशा में लवणसमुद्र में रात्रि होती છે. અર્થાત્ ગમન કરે છે તથા બીજો સૂ` કે જે તેની સાથે જ શ્રેણીથી પ્રતિબદ્ધ થયેલ છે, તે શિખાની બહાર ચાલે છે. એ જ સમયે જે સૂર્યાં જ ખૂદ્વીપમાં મેરૂના ઉત્તરભાગમાં ચાલે છે, તેની સાથે સમશ્રેણીથી પ્રતિબદ્ધ થયેલ સૂર્ય લવણુસમુદ્રમાં ઉત્તરની બાજુએ શિખાની અંદર ચાલે છે. અને બીજો સૂ` કે જે સમશ્રેણીથી પ્રતિબદ્ધ છે તે શિખાની બહાર ચાલે છે. એજ રીતે ચાર ચદ્રમાના સંબંધમાં પણ કે જે જમૂદ્રીપમાં રહેલ એ ચંદ્રમાએાની સાથે સમશ્રેણીથી પ્રતિબદ્ધ છે. તેમ સમજવું. તેથી જ ખૂદ્વીપની માફક લવણુ સમુદ્રમાં પણ જ્યારે મેરૂની દક્ષિણ દિશામાં દિવસ હોય છે, ત્યારે મેની ઉત્તર દિશામાં પણ લવણુસમુદ્રમાં દિવસ હાય છે. તથા દક્ષિણ દિશામાં પણ દિવસ હાય છે. ત્યારે પૂર્વ દિશામાં અને પશ્ચિમદિશામાં લવણુસમુદ્રમાં રાત હાય છે. અને જ્યારે મેરૂની પૂર્દશામાં લવસમુદ્રમાં દિવસ હોય છે, ત્યારે પશ્ચિમદિશામાં પણ દિવસ હોય છે, અને જ્યારે પશ્ચિમદિશામાં દિવસ હાય જીવાભિગમસૂત્ર Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५२४ जीवाभिगमसूत्रे यदा च पश्चिमायां तदा पूर्वस्यामपि । तदानीं मेरोदक्षिणत उत्तरतश्च नियमतोरात्रिरेव । एवं धातकीखण्डादिष्वपि,। धातकीखण्डगतानामपि चन्द्रसूर्याणां जंबूद्वीपगतचन्द्रसूर्याभ्यां सह समश्रेण्या घ्याव्यवस्थितत्वात् इति । तदुक्तं सूर्यप्रज्ञप्तौ-'जयाणं लवणसमुद्दे दाहिणड्डे दिवसे भवइ तदा णं उत्तरडेवि दिवसे भवइ, जया णं उत्तरड़े दिवसे हवइ तया णं लवणसमुद्दे पुरत्थेिमपच्चत्थिमे णं राई भवइ एवं जहा जंबुद्दीवे दीवे तहेव, तथा-'जया णं धायइखंडे दीवे दाहिण दिवसे भवइ तयाणं उत्तरड्डे वि जयाणं उत्तरड़े दिवसे भवइ तयाणं धायइसंडे दीवे मंदराणं पव्वयाणं पुरथिमपच्चत्थिमेणं राई भवइ, एवं जहा जंबूदीवे दीवे तहेव कालोए जहा लवणे तहेव, 'तथा'-जया णं अभितरपुक्खरद्धे दाहिणड्डे दिवसेहै और मेरु की पूर्व दिशा में लवणसमुद्र में दिवस होता है तब पश्चिम दिशा में भी दिवस होता है और जब पश्चिमदिशा में दिवस होता है तब पूर्व दिशा में भी दिवस होता है उस समय मेरु की दक्षिण दिशा में और उत्तर दिशा में नियम से रात्रि ही होती है इसी तरह का कथन धातकी खण्ड आदिकों में भी जानना चाहिये क्योंकि धातकी खण्डगत चन्द्र और सूर्यो की व्यवस्थिति जम्बूद्वीप गत चन्द्र और सूर्यो के साथ समणि से है। सूर्यप्रज्ञप्ति में यही कहा है 'जयाणं लवणसमुद्दे दाहिणड्ढे दिवसे भवइ, तदा णं उत्तरडेवि दिवसे भवइ, जया णं उत्तरडे दिवसे भवइ तयाणं लवण समुद्दे पुरस्थिमेणं राई भवइ एवं जहा जंबूद्दीवे दीवे तहेव' तथा 'जयाणं धाइयसंडे दीवे दाहिणड़े दिवसे भवइ, तयाणं उत्तरडेवि, जयाणं उतरड्ढे दिवसे भवइ, तयाणं धायइ संडे दीवे मंदराणं पव्वयाणं पुरथिमपच्चस्थिमेणं राइ भवइ, एवं जहा जंबूद्दीवे तहेव कालोए जहा लवणे तहेव 'तथा-जयाणं છે, ત્યારે પૂર્વ દિશામાં પણ દિવસ હોય છે. તે સમયે મેરૂની દક્ષિણદિશામાં અને ઉત્તર દિશામાં નિયમથી રાત્રી જ હોય છે, એ જ રીતનું કથન ધાતકી ખંડ વિગેરેના સંબંધમાં પણ સમજી લેવું. કેમકે ધાતકીખંડમાં આવેલ ચંદ્રો અને સૂર્યોની અવરિથતિ જંબુદ્વીપમાં આવેલ ચંદ્ર અને સૂર્યોની સાથે સમश्रेयाथी छे. सूर्य प्रतिमां से उस छ-'जयाणं लवणसमुहे दाहिणड्ढे दिवसे भवइ तयाणं उत्तरड्ढे वि दिवसे भवइ, जयाणं उत्तरढे दिवसे भवइ तयाणं लवणसमुद्दे, पुरथिमेणं राई भवइ एवं जहा जंबुद्दीवे दीवे तहेव' तथा 'जयाणं धायइ संडेदीवे दाहिणड्ढे दीवसे भवइ, तयाणं उत्तरढे वि, जयाणं उत्तरड्ढे दिवसे भवइ तयाणं धायइसंडे दीचे मंदराणं पव्वयाणं पुरथिमपच्चत्थिमेणं राई भवइ, एवं जहा जंबुद्दीवे तहेव कालोए जहा लवणे तहेव' तथा 'जयाणं अभितरपुक्खरद्धे જીવાભિગમસૂત્ર Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. ८२ लवणसमुद्रे चन्द्रादीनां परिसंख्या ५२५ भवर तयाणं उत्तर दिवसेहवर जयाणं उत्तरदेदिवसेहवइ तयाणं अभितर इढे मंदराणं पव्वयाणं पुरत्थिमपच्चत्थिमेणं राई हवाइ सेसं जहा जंबुद्दीवे तहेव'यदा खलु लवण समुद्रे दक्षिणार्धे दिवसो भवति तदा खलूत्तरार्धेऽपि दिवसो भवति दोत्तरार्धे दिवसो भवति तदा खलु लवणसमुद्रे पूर्वपश्चिमायां रात्रिर्भवति एवं यथा - जंबूद्वीपे तथैव । तथा - यदा खलु धातकीखण्डे द्वीपे दाक्षिणार्थे दिवसो भवति तदा खलूत्तरार्धेऽपि यदा खलूत्तरार्धे दिवसो भवति तदा खलु धातकी खण्डे द्वीपे पूर्वस्यां पश्चिमायां रात्रिर्भवति एवं यथा जंबूद्वीपे द्वीपे तथैव - कालो दे यथा लवणे तथैव । तथा-यदा खलूत्तरार्धे दिवसो भवति तदा खलु आभ्यंतरार्धे मन्दराणां पर्वतानां पूर्वपश्चिमायां रात्रिर्भवति शेषं यथा जंबूद्वीपे तथैव (इतिच्छाया) अभितर पुक्खर दाहिणइढे दिवसे भवइ, तयाणं उत्तरड्ढे दिवसे हवइ, जयाणं उत्तरड्ढे दिवसे हवइ, तयाणं अभितरड्ढे मंदराणं पव्वयाणं पुरात्थिमपच्चत्थिमेणं राई हवई सेसं जहा जंबूद्दीवे तहेव' इस कथन का भाव ऐसा है कि जब लवणसमुद्र के दक्षिणाध में दिवस होता है तब उत्तरार्ध में भी दिवस होता है तब लवणसमुद्र की पूर्व पश्चिम दिशा में रात्रि होती है इस तरह जैसी व्यवस्था जम्बूद्वीप में हैं वैसी ही यहाँ है तथा जिस समय घातकी खण्ड द्वीप के दक्षिणार्द्ध में दिवस होता है तब उत्तरार्द्ध में भी दिवस होता है तब धातकी खण्ड द्वीप में पूर्व पश्चिम में रात्रि होती है इस तरह यहां पर जम्बूद्वीप की जैसी ही व्यवस्था है कालोद समुद्र में लवणसमुद्र के जैसी व्यवस्था है तथा जब उत्तरार्ध में दिवस होता है तब आभ्यन्तरार्द्ध मे मन्दरों की एवं पर्वतों की पूर्व पश्चिम दिशा में रात्रि होती है दाहिणड्ढे दिवसे भवइ, तयाणं उत्तरड्ढे दिवसे हवइ, जयाणं उत्तरड्ढे दिवसे हवइ, तयाणं अभितरड्ढे मंदराणं पव्वयाणं पुरत्थिमपच्चत्थिमेणं राई हवाइ सेसं जहा जंबूदीवे तहेव' मा उनी लाव सेवा हे हे-न्यारे सवाणुसमुद्रना દક્ષિણામાં દિવસ હાય છે, ત્યારે ઉત્તરાર્ધમાં પણ દિવસ હાય છે. ત્યારે લવણુસમુદ્રમાં પૂર્વ પશ્ચિમદિશામાં રાત્રી હોય છે. એ પ્રમાણે જે રીતની વ્યવસ્થા જબુદ્વીપમાં કહી છે. એજ પ્રમાણે અહી છે, તથા જ્યારે ધાતકીખંડદ્વીપના દક્ષિણામાં દિવસ હેાય છે. ત્યારે ઉત્તરામાં પણ દિવસ હેાય છે. ત્યારે ધાતકીખંડ દ્વીપના પૂર્વ પશ્ચિમ ઉત્તરાર્ધમાં રાત્રી હાય છે. આ રીતે અહીયાં પણ જમૃદ્વીપના જેવું જ કથન છે. કાલેદસમુદ્રમાં લવણુસમુદ્રના જેવી વ્ય વસ્થા છે, તથા જ્યારે ઉત્તરામાં દિવસ હાય છે, ત્યારે આભ્યન્તરામાં મદાની અને પર્વતેાની પૂર્વ પશ્ચિમદિશામાં રાત્રી હેાય છે. તે શિવાય બાકીનુ જીવાભિગમસૂત્ર Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे ननु लवणसमुद्रे षोडशयोजनसहस्रप्रमाणा भवति शिखा ततः कथं तत्र चन्द्र सूर्याणां चारं चरतां न भवति गतिव्याघातः इति चेदत्रोच्यते-इह खलु लवणसमुद्रवर्जितेषु शेषेषु द्वीपसमुद्रेषु यानि ज्योतिष्कविमानानि तानि सर्वाण्यपि सामान्यरूपस्फटिकमयानि यानि पुनर्लवणसमुद्रे ज्योतिष्कविमानानि तानि तथा जगत् स्वाभाव्यात् उदकस्माटनस्वभावत्वात् स्फटिकमयानि तदुक्तं सूर्यप्रज्ञप्तिनियुक्तौ 'जोइसिय विमाणाई सव्वाई हवंति फलिहमयाई। दगफालियामया पुण लवणे जे जोइसविमाणा'-ज्योतिष्कविमानानि सर्वाणि भवन्ति स्फटिकमयानि उदकस्फाटिकामयानि पुनर्लवणे यानि ज्योतिष्कविमानानि (इति छाया) वारसुत्तरं नक्खत्तसयं जोगं जोएंसु वा-३ द्वादशोत्तरं नक्षत्रशतं वाकी की और सव व्यवस्था यहां पर जम्बूद्वीप के जैसी ही है। शंका-लवणसमुद्र में १६ हजार योजन प्रमाण शिखा है तो इसशिखा में गमन करने वाले चन्द्र और सूर्यों का व्याघात जल से क्यों नहीं होता है ? ____ उत्तर-लवणसमुद्र को छोडकर शेष द्वीप समुद्रों में जो ज्योतिष्क विमान हैं वे सब सामान्यरूप स्फटिक मय हैं तथा लवणसमुद्र में जो ज्योतिष्क विमान हैं वे सब जगत के स्वभावानुसार उदकपानी को-फाडदेने का स्वभाव वाले स्फटिकमय हैं यही बात सूर्य प्रज्ञप्ति की नियुक्ति में इस प्रकार से कही गई है-'जोइसिय विमाणाई सवाई हवंति फालिहमयाई। दग फालिहामया पुण लवणे जे जोइसिय विमाणा' इस कारण लवणसमुद्र में उदक के भीतर चलने बाले उन चन्द्र सूर्यो का व्याघात नहीं होता है। 'बारसुत्तरं नक्खत्तसयं બીજુ સઘળું કથન અહીયાં જંબુદ્વીપના કથન પ્રમાણે છે. શંકા–લવણસમુદ્રમાં ૧૬ સેળ હજાર જનપ્રમાણ શિખા છે, એ શિખામાં ગમન કરવાવાળા ચંદ્રો અને સૂર્યોને વ્યાઘાત જલથી કેમ થતું નથી? ઉત્તર-લવણસમુદ્રને છોડીને બાકીના દ્વીપસમુદ્રમાં જે જયોતિષ્ક વિમાને છે, એ બધા સામાન્યરૂપે સ્ફટિકમય છે, તથા લવણસમુદ્રમાં જે તિષ્કા વિમાન છે તે બધા જગતના સ્વભાવ પ્રમાણે ઉદક–પાણીને ફાડી નાખવાના સ્વભાવવાળા સ્ફટિકમય છે. એજ વાત સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિની નિયુક્તિમાં આ રીતે वामां 21वी छ-'जोइसियविमाणाई सव्वाइं हवंति फालिहमयाई, दगफालिहा मया पुण लवणे जे जोइसिया विमाणा' मा ४१२४थी समुद्रमा पानी १२ यासावा मे यंद्र सूर्यान। व्याधात थत! नथी. 'बारसुत्तरं नक्खत्त सयं जोगं जोएंसु वा' सशुसभुद्रमा ११२ से मा२ नक्षत्रीय विगैरेनी જીવાભિગમસૂત્ર Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५२७ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३. उ. ३ सू. ८२ लवणसमुद्रे चन्द्रादीनां परिसंख्या द्युतिमद् द्योतयन् द्योतयन्ति - द्योतयिष्यन्ति । चत्वारो हि लवणसमुद्रे चन्द्राभवन्ति एकेक - चन्द्रस्य परिवारेऽष्टाविंशतिर्नक्षत्राणि ततोऽष्टाविंशतेश्चतुर्भिर्गुणने द्वादशोत्तरं शतम् इति । 'तिनि बावण्णा महग्गहसया चारं चरिंसु'- त्रीणि द्विपञ्चा शदधिकानि महाग्रहशतानि चारमचरन् - चरन्ति - चरिष्यन्ति एकैकस्य शशिनः परिवारेऽष्टाशीतेग्रहाणां भावात् । 'दुण्णिसयसहस्सा सत्तहिं च सहस्सा नव य सया' द्वेशतससे सप्तषष्टिसहस्राणि नव च शतानि, तारागणकोडाकोडीणं सोभं सोभि सुवा - ३' तारागण कोटीकोटीनां शोभामशोभन्त - शोभन्ते शोभिष्यन्ते तदुक्तम् 'चत्तारि चेव चंदा चत्तारिय सूरिया लवणतोए बारं नवखत्तसयं गहाण तिन्नेव बावन्ना ? दोवेव सहस्सा सत्तट्ठी खलु भवे सहस्साय - नव य सया लवणजले तारागणकोडि कोडीणं २ जोगं जोएंसु वा' लवणसमुद्र में ११२ नक्षत्रों ने चन्द्रादिकों के साथ योग किया है अब भी वे करते हैं और आगे भी वे करेगें लवणसमुद्र में चार चन्द्र है एक एक चन्द्र के परिवार में २९२ नक्षत्र हैं २८ को चार गुणा करने पर११२ हो जाते हैं 'तिन्नि बावण्णा महग्गह सया चारं चरिंसु' ऐसा जो यहां कहा गया है सो एक एक चन्द्र के परिवार में ८८ - ८८ ग्रहों का परिवार है इस तरह यहां ग्रहों का परिवार ३५२ हो जाता है 'दुण्णि सयसहस्सा सत्तट्ठि च सहस्सा नवय सया०' ऐसा जो कहा गया है सो - 'चत्तारि चेव चत्तारिय सूरिया लवणतोए 'बारं नक्खत्त सयं गहाण तिन्नेव बावन्ना' ॥१॥ સાથે યોગ કર્યાં છે. વર્તમાનમાં પણ તેએ ચૈાગ કરે છે, અને ભવિષ્યમાં પણ ચેગ કરશે, લવણસમુદ્રમાં ચાર ચંદ્રો છે, એક એક ચંદ્રના પરિવારમાં ૨૯૨ ખસેાખાણુ નક્ષત્ર છે. ૨૮ અઠયાવીસને ચાર ગણા કરવાથી ૧૧૨ એકસા जार थ लय छे. 'तिनि बावण्णा महग्गहसया चारं चरिंसु आ प्रभारी ने અહીંયાં કહેવામાં આવેલ છે. તે એક એક ચંદ્રના પરિવારમાં ૮૮ અઠ્યાસી ૮૮ અઠ્યાસી ગ્રહેાને પરિવાર છે, એ રીતે અહીયાં ગ્રહેાના પરિવાર ૩પર त्राणुसो यावन या लय छे. ' दुण्णिसयसहस्सा सत्तट्ठि च सहस्सा नवयसया०' मे પ્રમાણે જે કહ્યું છે એ 'चत्तारि चेव चत्तारिय सूरिया लवणतोए । बारं नक्त्तसयं गहाण तिन्नेव बावन्ना ॥ १ ॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५२८ चत्वार एव चन्द्राः चत्वारश्च सूर्य्या लवणतोये । द्वादश नक्षत्रशत ग्रहाणां त्रीण्येव द्विपंचाशत् ॥ १ ॥ द्वावेव शतसहस्रे सप्तषष्टिः खलु भवेयुः सहस्राणि च । नव च शतानि लवणजले तारागण कोटिकोटीनाम् || २ || इति छाया || सू० ८२ ॥ इह लवण समुद्रेषु खलु चतुर्दश्यादितिथिषु नदीमुखानामापूरणतो जलमतिरेकेण प्रवर्द्धमान मुपलभ्यते तत्कारणं पिपृच्छुरिदमाह मूलम् - कम्हाणं भंते ! लवणसमुद्दे चाउदसमुद्दिट्ट पुण्णि मासिणीसु अतिरेगं - २ वडति वा हायति वा ? गोयमा ! जंबुद्दीवस णं दीवस्स चउद्दिसिं बाहिरिल्लाओ वेइयंताओ लवणसमुद्दे पंचाणउति जोयणसहस्साई ओगाहिता एत्थ णं चत्तारि महालिंजरसंठाणसंठिया महइ महालया महापायाला पन्नत्ता तं जहा- वलयामुहे केतूए जूवे ईसरे, जेणं महापायाला एगमेगं जोपणसय सहस्सं उव्वेहेणं मूले दस जोयणसहस्साई विक्खंभेणं मज्झे एगपदेसियाए सेटीए एगमेगं जोयणसतसहस्सं विक्खंभेणं उवरिं मुहमूले दस जोयणसहस्साइं विक्खंभेणं । तेसि णं महापायालाणं कुड्डा सव्वत्थ समा दस जोयण सतबाहल्ला पण्णत्ता सव्व वइरामया अच्छा जाव पडिरुवा । तत्थ णं बहवे जीवा पोग्गला य अवकमंति विउक्कमंति-चयंति उवचयंति सासयाणं ते कुड्डा दव्वट्टयाए वण्णपज्जवेहिं० असासया । तत्थ णं चत्तारि देवा महिड्डिया जाव पलिओवम - दो चैव सयसहस्सा सत्तट्ठी खलु भवे सहस्सा य । 'नव य सया लवण जले तारागण कोडिकोडीणं' जीवाभिगमसूत्रे इस कथन के अनुसार कहा गया है इस तरह से यहां दो लाख सडसठ हजार नौ सौ कोडाकोडी तारागणों की संख्या निकल आती है || ८२|| दो चेव सहस्सा सत्तट्ठी खलु भवे सहस्सा य । नवयसया लवणजले तारागण कोडिकोडीणं ॥ २ ॥ જીવાભિગમસૂત્ર આ કથન પ્રમાણે કહેલ છે. આ રીતે અહીયાં બે લાખ સડસઠ હજાર નોસેા કાડાકાડી જેટલી તારાઓની સંખ્યા થઇ જાય છે. ા સૂ૦ ૮૨ ॥ Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. ८३ लवणसमुद्रे जलवृद्धिहासनिरूपणम् ५२९ ठिईया परिवसंति तं जहा - काले महाकाले वेलवे पभंजणे । तेसि णं महापायालाणं तओ तिभागा पन्नत्ता तं जहा - हेठिल्ले तिभागे मज्झिल्ले तिभागे, उवरिमे तिभागे । तेणं तिभागा तेत्तीस जोयणसहस्सा तिष्णिय तेत्तीसं जोयणसतं जोयणतिभागं च बाहल्लेणं । तत्थ णं जे से हेठिल्ले तिभागे एत्थ of वाउकायो चिटुइ तत्थ णं जे से मज्झिल्ले तिभागे एत्थ णं वाउकाए य आउकाए य संचिट्ठइ तत्थ णं जे से उवरिल्ले तिभागे एत्थ णं आउकाए संचिट्टइ अदुत्तरं च णं गोयमा ! लवणसमुदं तत्थ तत्थ देसे बहवे खुड्डालिंजर संठाणसंठिया खुड्डपायालकलसा पन्नत्ता ते णं खुड्डा पायाला एगमेगं जोयणसहस्सं उच्वेहेणं मूले एगमेगं जोयणसतं विक्खंभेणं मज्झे एगपएसियाए सेढिए एगमेगं जोयणसहस्सं विक्खंभेणं उपि मुहमूले एगमेगं जोयणसतं विक्खंभेणं । तेसिं णं खुड्डागपायालाणं कुड्डा सव्वत्थ समा दस जोयणाई बाहल्लेणं पन्नत्ता सव्व वइरामया अच्छा जाव पडिरुवा । तत्थ णं बहवे जीवा पोग्गला य जाव असासया वि, पत्तेयं-२ अद्धपलिओवमट्टिई ताहिं देवताहिं परिग्गाहिया । तेसि णं खुड्डाग पातालाणं तओ तिभागा पन्नत्ता तं जहा - हेट्ठिल्ले तिभागेमज्झिल्ले तिभागे - उवरिल्ले तिभागे, ते णं तिभागा तिष्णि तेत्तीसे जोयणसए जोयणत्तिभागं च बाहल्लेणं पन्नत्ते । तत्थ णं जे से हेट्रिल्ले तिभागे एत्थ णं वाउकाओ मज्झिल्ले तिभागे वाउयाए आउयाए य उवरिल्ले आउकाए एवामेव सपुव्वावरेणं लवणसमुद्दे सत्त पायालसहस्सा अटू य चुलसीया पातालसया भवतीति मक्खाया । तेसि णं महापायालाणं खुड्डागपायालाण य हेट्टिम मज्झिल्लेसु तिभागेसु बहवे ओराला Į जी० ६७ જીવાભિગમસૂત્ર Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे वाया संसेयंति-समुच्छिमंति- एयंति चलंति कंपति खुब्भंति घटुंति फंदंति तं तं भावं परिणमंति, तयाणं से उदए उण्णा. मिजति, जयाणं तेर्सि महापायालाणं खुड्डागपायालाण य हेदिल्ल मज्जिमिल्लेसु तिभागेसु नो बहवे ओराला जाव तं तं भावं न परिणमंति तयाणं से उदए नो उन्नामिज्जइ अंतरा वि य णं ते वायं उदीरेंति अंतरा वि य णं से उदगे उण्णामिज्जइ अंतरा वि य ते वाया नो उदीरेंति अंतरा वि य णं से उदगे णो उण्णामिजइ, एवं खल्लु गोयमा ! लवणसमुदं चाउदसटमुद्दिट्र पुण्णमासिणीसु अइरेगं २ वड्डइ वा हायइ वा ॥सू० ८३॥ छाया-कस्मात् खलु भदन्त ! लवणसमुद्रे चतुर्दश्यष्टम्युद्दिष्ट पौर्णमासीषु अतिरेकमतिरेकं वर्धते वा हीयते वा ? गौतम ! जंबूद्वीपस्य खलु चतुर्दिक्षु बाह्यात् वेदिकान्तात् लवणसमुद्रं पंचनवति योजनसहस्राणि अवगाह्याऽत्र खलु चत्वारो महालिंजरसंस्थानसंस्थिताः महामहालयाः महापातालाः प्रज्ञप्ताः तद् यथा-वडवामुखः १ केयूपः २ यूपः ३ ईश्वरः ४, ते खलु महापातालाः एकैकं योजनशतसहस्रमुद्वेधेन, मूले दशयोजनसहस्राणि विष्कम्भेण, मध्ये एक प्रादेशिक्या श्रेण्या एकैकं योजनशतसहस्रं विष्कम्भेण उपरि मुखमूले दशयोजन सहस्राणि विष्कम्भेण । तेषां खलु महापातालानां कुडयाः सर्वत्र समाः दश योजनशतबाहल्याः प्रज्ञप्ताः सर्ववज्रमयाः अच्छाः यावत्प्रतिरूपाः। तत्र खलु बहवो जीवाः पुद्गलाश्चाऽपक्रामंति व्युत्क्रामेति चीयन्ते उपचीयन्ते शाश्वताः खलु ते कुडयाः द्रव्यार्थतया वर्णपर्यायैः अशाश्वता तत्र खलु चत्वारो देवाः महर्द्धिकाः यावत्पल्योपमस्थितिकाः परिवसन्ति । तद यथा-कालो महाकाली वेलम्बः प्रभञ्जनः । तेषां खलु महापातालानां त्रयस्त्रिभागा: प्रज्ञप्ताः तद्यथाअधस्तनस्त्रिभागः मध्यमस्त्रिभाग:-उपरितनस्त्रिभागः। ते खलु त्रिभागास्त्रयत्रिंशद योजनसहस्राणि त्रीणि च त्रयस्त्रिंशानि योजनशतानि योजनविभागं च बाहल्येन । तत्र खलु यः सोऽधस्तनत्रिभागोऽत्र खलु वायुकायस्तिष्ठति, तत्र खलु यः स मध्यमत्रिभागोऽत्र खलु वायुकायश्च अप्कायश्च तिष्ठति, तत्र खलु यः स उपरितनस्त्रिभागः, अत्र खलु अप्कायस्तिष्ठति, अथोत्तरं च खलु गौतम ! लवणसमुद्रे तत्र तत्र देशे बहवः क्षुदलिजरसंस्थानसंस्थिताः क्षुद्रपातालकलशाः प्रज्ञप्ताः ते खलु क्षुद्रपातालकलशाः एकैकं योजनसहस्रम् उद्वेधेन मूले एकैकं योजनशतं विष्कम्भेण मध्ये एक प्रादेशिक्या श्रेण्या एकैकं योजनसहस्रं विष्कम्भेण જીવાભિગમસૂત્ર Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.८३ लवणसमुद्रे जलवृद्धिहासनिरूपणम् ५३१ उपरि मुखमूले-एकैकं योजनशतं विष्कम्भेण । तेषां खलु क्षुद्रपातालानां कुडयाः सर्वत्रसमाः दशयोजनानि बाहल्येन प्रज्ञप्तानि सर्ववज्रमयाणि अच्छानि याक्तप्रतिरूपाणि । तत्र खलु बहवो जीवाः पुद्गलाश्च यवादशाश्वता अपि । प्रत्येकं २ अर्धपल्योपमस्थितिकाभि देवताभिः परिगृहीताः । तेषां खलु क्षुद्रपातालानां त्रयस्त्रिभागाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-अधस्तनस्त्रिभागो-मध्यमस्त्रिभागः-उपरितनस्त्रिभागः ते खलु त्रिभागास्त्रीणि योजनशतानि त्रयस्त्रिंशानि योजनत्रिभागं च बाहल्येन प्रज्ञप्ताः । तत्र खलु यः अधस्तनविभागः अत्र खलु वायुकायः, मध्यमे त्रिभागे-वायुकायोऽप्कायश्च, उपरितनेऽप्कायः, एवमेव सपूर्वापरेण लवणसमुद्रे सप्तपातालसहस्राणि अष्टौ चतुरशीत्यधिकानि पातालशतानि भवन्तीत्याख्यातम् । तेषां खलु महापातालानां क्षुद्रपातालानां चाऽधस्तनमध्यमयो स्त्रिभागयोबहवउदाराः वाताः संखिद्यन्ते-संमूर्छन्ति-एजन्ते चलन्ति कंपन्ते-क्षुभ्यन्ति घट्टन्ते -स्पन्दन्ते तं तं भावं परिणमन्ति । तदा खलु तदुदकम् उन्नाम्यते यदा खलु तेषां महापातालानां क्षुद्रपातालानां च अधस्तनमध्यमयोः त्रिभागयोः नो बहव उदारा यावत् तं तं भावं न परिणमंति तदा खलु तदुदकं नो उन्नाम्यते अंतरापि च खलु ते वातमुदरयन्ति अंतरापि च खलु तत् उदकमुन्नाम्यते अंतरापि च ते वाताः नोदीरयंति अंतरापि च खलु तत् उदकं नो उन्नाम्यते । एवं खलु गौतम! लवणसमुद्रे चतुर्दश्यष्टम्युदिष्ट पौर्णमासीषु अतिरेकं २ वर्द्धते वा हीयते वा ।।सू. ८२॥ टीका-'कम्हा णं भंते ! लवणसमुद्दे' कस्मात्कारणात् खलु भदन्त ! लवणसमुद्रे 'चाउद्दसह मुदिह पुण्णिमासिणीसु' अत्र उद्दिष्ठाऽमावस्या पौर्णमासी प्रतीता, ___ लवणसमुद्र में जो चतुर्दशी आदि तिथियों में जल की अधिक वृद्धि देखी जाती है सो इसमें क्या कारण हैं-इसी बात को अब गौतम स्वामी प्रभु से पूछते हैं_ 'कम्हा णं भंते ! लवणसमुद्दे चाउद्दसहमुद्दिट्ट पुणिमासिणीसु अतिरेगं'-इत्यादि । टीकार्थ-हे भदन्त ! लवणसमुद्र का पानी चतुर्दशी, अष्टमी, अमावस्या एवं शुक्लपक्ष की पूर्णमासी तिथियों में जो अतिशय वृद्धि લવણસમુદ્રમાં જે ચૌદશ વિગેરે તિથિમાં પાણીની વધારે વૃદ્ધિ દેખાય છે તે તેમાં શું કારણ છે? એજ વાત હવે ગૌતમસ્વામી પ્રભુશ્રીને પૂછે છે'कम्हाणं लवणसमुदे चाउदसद्वमुट्ठि पुण्णिमासिणीसु अतिरेगे' त्याहि. ટીકાથ–હે ભગવન લવણસમુદ્રનું પાણી ચૌદશ, આઠમ, અમાસ અને પુનમ એ તિથિમાં જે અત્યંત વધેલું જણાય છે. તેનું શું કારણ છે? જીવાભિગમસૂત્ર Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५३२ ___ जीवाभिगमसूत्रे पू) मासो यस्यामिति व्युत्पत्तेः तथा च कृष्णपंचदश्यां, परे तु व्याचक्षतेपूर्णो माः चन्द्रोऽस्यामिति पौर्णमासी तस्यां शुक्लपञ्चदश्यां तथा च चतुर्दश्यष्टम्युदिष्टं पौर्णमासीषु चतुर्दष्टम्यमावस्या पूर्णिमासु तिथिसमुदायेषु 'अइरेगं २' अतिरेकम् २ अतिशयेन 'वड्रइवा-हायइवा' वर्धते वा हीयते वा स्वाभाविक प्रमाणान्यूनाऽऽधिक्यं भजते, भगवानाह-'गोयमा' गौतम ! 'जंबुद्दीवस्स णं दीवस्स चउदिसि बाहिरिल्लाओ वेइयंताओ लवणसमुदं पंचाणउई २ जोयणसहस्साई ओगाहित्ता' जंबूद्वीपस्य खलु द्वीपस्य चतसृष्वपि दिक्षु बाह्यवेदिकान्तात् लवणसमुद्रं पंचनवति योजनसहस्राणि अवगाह्य अन्तः प्रविश्य 'एत्य णं चत्तारि महालिंजरसंठाणसंठिया' अत्र खलु चत्वारो महालिंजरं महाघटस्तेषां संस्थानेनाऽऽकारेण संस्थिताः अतिमहान्तः 'महापायाला पन्नत्ता' महापातालाः महापातालकलशाः प्रज्ञप्ताः । उक्तं च 'पण नउइ सहस्साई ओगाहित्ता चउदिसि लवणं । चउरोऽलिंजरसंठाणसंठिया होति पायाला ॥१॥ को प्राप्त हुआ देखा जाता है सो इसका क्या कारण है ? और फिर कमती हो जाता है इसका क्या कारण है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं 'जंबुद्दीवस्स णं दीवस्स चउदिसि बाहिरिल्लाओ वेइयंताओ लवणसमुदं पंचाणउति २ जोयणसहस्साइं ओगाहित्ता' हे गौतम ! जम्बूद्वीप की चारों दिशाओं में बाह्य वेदिकान्त से लवणसमुद्र में ९५ हजार २ योजन भीतर जा कर 'एत्थ णं चत्तारि महालिंजरसंठाणसंठिया' यहां बडे भारी कुम्भ के संस्थान-आकार-वाले चार 'महापायाला पन्नत्ता' महापाताल कलश कहे गये हैं उक्तं च 'पणनउइसयसहस्साइं ओगाहित्ता चउदिसिं लवणं 'चउरो लिंजर संठाणसंठिया होंति पायाला' અને પાછળથી ઓછું થઈ જાય છે, તેનું શું કારણ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં प्रमुश्री छे 3-जंबुद्दीवस्स णं दीवस्स चउदिसि बाहिरिल्लाओ वेइयंताओ लवण. समुदं पंचाणउतिं पंचाणउति जोयणसहस्साइं ओगाहित्ता' गौतम ! भू. દ્વીપની ચારે દિશાઓમાં બહારની વેદિકાના અંતભાગથી લવણસમુદ્રમા ૯૫ ५॥ ॥२ २ योन ४२ पाथी. 'एत्थ णं चत्तारि महालिंजरसंठाण संठिया' त्या से भोट -घाना संस्थान-मा२पणा यार 'महापायाला पन्नत्ता' भहात सश। छ- ४युं ५ छ - 'पणनउइसहस्साई ओगाहित्ता चउदिसिं लवणं । चउरो लिंजरसंठाणसंठिया होति पायाला' ॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.८३ लवणसमुद्रे जलवृद्धिहासनिरूपणम् ५३३ छाया–पञ्चनवति सहस्राणि अवगाह्य चतुर्दिक्षु लवणम् । चत्वारोऽलिंजरसंस्थानसंस्थिता भवति पातालाः ॥१॥ तन्नामानि निर्दिशति 'तं जहा-वलयामुहे केउए जूवे ईसरे' तद्यथा-(पूर्वादि दिक्षु क्रमशः) वडवामुखः केयूपः यूपः ईश्वरः (कलशः) 'तेणं महापायाला एगमेगं जोयणसयसहस्सं उव्वेहेणं' ते खलु चत्वारोऽपि महापातालकलशाः एकैकं योजनशतसहस्रमुद्वेधेन 'मूले दश योजन सहस्साई विक्खंभेणं' मूले दशयोजनसहस्राणि विष्कम्भात-दैर्येण 'मज्झे एगपएसियाए सेढीए एगमेगं जोयणसयसहस्सं विक्खंभेणं' मध्ये-तत ऊर्ध्वमेकप्रादेशिवया श्रेण्या विष्कम्भतः प्रवर्धमानाः प्रवर्धमाना मध्ये एकैकं योजनशतसहस्रं विष्कम्भेण तत ऊर्ध्वं भूयोऽपि एकप्रादेशिक्या श्रेण्या विष्कम्भतो हीयमानाः २ 'उवरिं मुहमूले दस जोयणसहस्साई विक्खंभेणं' उपरि मूखमूले दशयोज़नसहस्राणि विष्कम्भेण । तदुतम्-'जोयणसहस्स दसगं मूले उवरिं च होंति विच्छिण्णा । मज्झे य सयसहस्सं तत्तियमेत्तं च ओगाढा ॥१॥ छाया-योजनसहस्र दशकं मूले उपरि च 'तं जहा' इनके नाम इस प्रकार से हैं-'वलयामुहे, केउए, जूवे, ईसरे' वलयामुख, केयूप, यूप और ईश्वर 'तेणं महापायाला एगमेगं जोयणसयसहस्सं उच्वेहेणं' ये पाताल कलश एक लाख योजन जल में नीचे प्रविष्ट हुए हैं 'मूले दस जोयणसहस्साई विक्खंभेणं' मूल में ये १० हजार योजन के चौडे हैं 'मज्झे एगपएसिया सेढीए एगमेगं जोयण सयसहस्सं विखंभेणं' वहां से एक एक प्रदेश की एक एक श्रेणिसे वृद्धि होते हैं ये मध्य में एक एक लाख योजन चौडे हो गये हैं। 'उवरि मुहमूले दस जोयणसहस्साई विक्खंभेणं' फिर वहां से एक २ प्रदेश की श्रेणि से हानि होते होते ये ऊपर में १० हजार योजन के चौडे हो गये हैं। अन्यत्र भी ऐसा ही कहा है 'तं जहा' ते नामी ॥ प्रमाणे छ.-'वलयामुहे, केउए, जूए ईसरे' १सयामुम, यू५ यू५, मने व२ 'तेणं महापायाला एगमेगं जोयणसय. सहस्सं उव्वेहेणं' मा पातास । ४ मा यो पाणीनी ५१२ ६ प्रवेशमा छ. 'मूले दस जोयणसहस्साई विक्खंभेणं' भूगमा से इस पर योगनरसा पहे। छ. 'मझे एगपएसियाए सेढीए एगमेगं जोयणसयसहस्सं विक्खंभेणं' त्यांथी मे४ से प्रशनी श्रेणीथी वृद्वि थतi यता से भध्यम साथ यौन पडा थ६ गयेस छ. 'उवरि मुहमूले दस जोयणसहसास्साई विक्खंभेणं' ते ५छी त्यांची ये मे प्रशनी શ્રેણીથી હાની થતાં થતાં તે ઉપરની તરફ ૧૦ દસ હજાર જન પહોળા થઈ आये छे. मी ५६४ सेम ४ छ.-'जोयणसहस्स दसगं मूले उवरिंच જીવાભિગમસૂત્ર Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे भवन्ति विस्तीर्णाः । मध्ये च शतसहस्र तावन्मात्रं चावगाढाः । १॥ 'तेसि णं महापायालाणं कुड्डा' तेषामुपरिवर्णितस्वरूपाणां चतुर्णा वडवामुखादि महापातालानां खलु कुडयाः भित्तिविशेषाः 'सव्वत्थसमा दसजोयणसयबाहल्ला पण्णत्ता' सर्वत्र स्थाने समाः दशयोजनशतबाहल्याः योजनानां सहस्रबाहल्याः प्रज्ञप्ताः 'सव्व वइरामया अच्छा जाव पडिरूवा' सर्वाशेन वज्रमया अच्छाः स्फटिकवत् लक्ष्णाः यावत् प्रतिरूपाः कुडयाः । 'तत्थ बहवे जीवा पुग्गला य अवकमंति' इत्यादि तत्र कुडयेषु बहवः पृथिवीकायिकादयो जीवाः पुद्गलाश्चाऽवक्रामन्ति व्युत्क्रामन्ति उत्पद्यन्ते जीवा इति सामर्थ्यागम्यम् जीवानामेवोत्पत्तिधर्मकतया प्रसिद्धत्वात् । 'चयंति उवचयंति' चीयन्ते, उपचीयन्ते चयमुप जोयणसहस्स दसगं मूले उवरिं च होंति विच्छिण्णा। मज्झे य सयसहस्सं तत्तियमेत्तं च ओगाढा ॥१॥ 'तेसि णं महापायालाणं कुड्डा' इन पातालकलशों की कुडय भित्तियां 'सव्वत्थसमा' सर्वत्र समान हैं 'दस जोयण सयवाहल्ला पण्णत्ता' ये सब १० हजार योजन की मोटी हैं । 'सव्व वइरामया' सर्वात्मना वज्रमय है । 'अच्छा जाव पडिरूवा' स्फटिक और आकाश के जैसी ये स्वच्छ हैं इलक्ष्ण-चिकनी हैं यावत् प्रतिरूप हैं । 'तत्थ वहवे जीवा पुग्गला य अवक्कमंति' इन कुडयों में से अनेक पृथिवीकायिक जीव और पुद्गल निकलते हैं और उत्पन्न होते हैं । इस कथन से जीव वहां से मरते हैं और वहां उत्पन्न होते हैं ऐसा समझना चाहिये क्योंकि जीव ही उत्पत्ति मरण धर्म वाले हैं पुद्गल नहीं पुद्गलों का तो वहां से आना और विछुडना ही होता रहता है यही बात सूत्रकार ने 'चयंति होति विछिन्ना, मझे य सयसहस्सं तत्तिय मेत्तं च ओगाढा' ॥ १ ॥ 'तेसि णं महापायालाणं कुड्डा' पातर सशानी ३७य-नीत 'सव्वत्थ समा' ॥धे स२पीछे 'दस जोयणसयबाहल्ला पण्णत्ता' ये मधी लात। १० ६स १२ योसन माइल्य annी . 'सव्व वइरामया' मधी रीते वरुनभय छे. अच्छा जाव पडिरूवा' સ્ફટિક અને આકાશના જેવી એ સ્વછ છે. લક્ષણ-ચિકણી છે યાવત પ્રતિરૂપ छ 'तत्थ बहवे जीवा पुग्गलाय अवक्कमंति' २५॥ नीतामा मने पृथ्वी थि: છે અને પુદ્ગલે નિકળે છે અને ઉત્પન્ન થાય છે નીકળે છે તેમ કહેવાથી તે જીવે ત્યાંથી મરે છે. અને ત્યાં ઉત્પન્ન થાય છે. તેમ સમજવું. કેમકેજીજ ઉત્પત્તિ અને મરણ ધર્મવાળા છે. પુદ્ગલેનું તે ત્યાંથી આવવું અને पछटवानु १ यतु रहे छ. मे पात सूत्रधारे 'चयंतिं उवचयंति' थे जिया પદે દ્વારા પ્રગટ કરેલ છે. આ કથનથી ત્યાં પુદ્ગલેને ઉપચય અને અને જીવાભિગમસૂત્ર Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.८३ लवणसमुद्रे जलवृद्धिह्रासनिरूपणम् ५३५ गच्छति, उपचयमायान्तीत्यर्थः, उपचयाऽपचयपदद्वयं पुद्गलापेक्षम्, पुद्गलानामेव चयापचयधर्मकतया प्रसिद्धत्वात् इति। तत एवं तदाकारस्य सर्व देवाऽवस्थानात्, 'सासया गं ते कुड्डा दवट्ठयाए' शाश्वताः खलु ते कुडया नित्याः प्रज्ञप्ताः द्रव्यरूपेण, 'वण्णपज वेहि० असासया' वर्णपर्यायै रसगंधस्पर्शपर्यायै रसाश्वताः अनित्याः, वर्णादीनां प्रतिक्षणं कियत्क्षणा+वाऽन्यथा भवनात् । 'तत्थ णं चत्तारि देवा महिड्रिया जाव पलिओवमठिईया परिवसंति' तत्र च चतुर्यु महापातालेषु चत्वारो महद्धिका देवा यावत्पल्यपरिमाणायुष्काः परिवसन्ति 'तं जहा' तद्यथा-'काले महाकाले वेलवे पभजणे' वडवामुखे कालः केयूप महाउवचयंति' इन क्रिया पदों द्वारा प्रकट की है इस कथन से वहां पुद्गलों का उपचय और अपचय होता रहता है । क्योंकि पुद्गल ही उपचय अपचय धर्म वाले होते हैं 'सासयाणं ते कुड्डा दवट्ठयाए पण्णत्ता' ये कुडय द्रव्याथिक नय की अपेक्षा से-द्रव्य दृष्टि से-शाश्वत कहे गये हैं और 'वण्णपज्जवेहिं गंधपज्जवेहिं रसपज्जवेहिं फासपज्जवेहिं असासया' वर्ण पर्यायों की अपेक्षा, गंध पर्यायों की अपेक्षा, रस पर्यायों की अपेक्षा, एवं स्पर्श पर्यायों की अपेक्षा अशाश्वतः अनित्य कहे गये हैं। क्योंकि वर्णादि पर्याये कुछ समय के बाद या प्रतिक्षण बदलती रहती है स्थिर-स्थायी-नहीं रहती है। 'एत्थणं चत्तारि देवा महिडिया जाव पलिओवमहिइया परिवसंति' इन चार महापाताल कलशों में महर्दिक आदि विशेषणों वाले देव रहते हैं । इनकी पल्योपम प्रमाण की आयु है । 'तं जहां इन देवों के नाम इस प्रकार से हैं-'काले, महाकाले, वेलंवे पभंजणे' काल महाकाल, बेलम्ब और प्रभंઅપચય થતો રહે છે. તેમ કહેલ છે. કેમકે પુદ્ગલે જ ઉપચય અને અપચય धर्मवालय छे. 'सासया णं ते कुड्डा दव्वट्ठयाए पण्णत्ता' से ७य द्रव्याथि नयनी अपेक्षाथी-टिथी वत ४९स छ. अने 'वण्णपज्जवेहिं गंधपज्जवेहिं रसपज्जवेहिं फासपज्जवेहिं असासया' व पर्यायानी अपेक्षाथी पर्यायानी અપેક્ષાઓથી, રસપર્યાની અપેક્ષાથી અને સ્પર્શ પર્યાની અપેક્ષાથી અશાશ્વતઅનિત્ય કહેલા છે, કેમકે–વર્ણ વિગેરે પર્યાએ કંઈક સમય પછી ક્ષણે ક્ષણે ५४साता २७ छ. स्थि२-स्थायी रहता नथी. 'एत्थ णं चत्तारि देवा महिइढिया जाव पलिओवमद्विइया परिवसंति' मा या२ महासभा या२ मद्धि विमेरे विशेषणवा हे। २९ छ. तसानु मायुप्य पक्ष्यो५म प्रमाणनु छ. 'तं जहा थे देवाना नाम! 21 प्रमाण छ'काले; महाकाले, वेलंबे पभंजणे' ण, मह। કાલ, વેલંબ અને પ્રભંજન એ પ્રમાણે છે. વડવા મુખ પાતાલકલશમાં કાલ જીવાભિગમસૂત્ર Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे पाताले महाकालः यूपनाम्नि पाताले वेलम्बः ईश्वरनाम्नि पाताले प्रभंजनः परिवसति । 'तेसि ण महापायालाणं तओ तिभागा पन्नत्ता' तेषां चतुर्णामपि महापातालानां खलु प्रत्येकं त्रयः त्रिसंख्यकास्त्रिभागा प्रज्ञप्ताः । 'तं जहां तद्यथा -'हेठिल्ले तिभागे मज्झिल्ले तिभागे उवरिमे तिभागे' अधस्तनस्त्रिभागो मध्यम विभागः उपरितनविभागः। 'तेणं तिभागा तेत्तीसं जोयणसहस्सा तिणि य तेत्तीस जोयणसयं जोयणतिभागं च बाहल्लेणं' त एते त्रिसंख्यकास्त्रिभागा स्त्रयस्त्रिंशद् योजनसहस्राणि त्रयस्त्रिंशदधिकानि त्रीणि योजनशतानि योजनस्य त्रिभागं च बाहल्येन प्रज्ञप्ताः इति । __ 'तत्थ णं जे से हेडिल्ले तिभागे-एत्थणं वाउकाओ संचिति' तत्र त्रिभागत्रये योऽधस्त्रिभागस्तत्रहि वायुकायस्तिष्ठति, 'तत्थ णं जे से मझिल्ले तिभागे जन है । वडवामुख पाताल कलश में काल नाम का देव रहता है केयूप महापाताल कलश में महाकाल देव रहता है यूप नाम के महापाताल कलश में वेलम्ब नाम का देव रहता है और ईश्वर नाम के महापाताल कलश में प्रभंजन नाम का देव रहता है 'तेसिणं महापायालाणं तओ तिभागा पन्नत्ता' इन महापाताल कलशों के प्रत्येक के तीन त्रिभाग हैं 'तं जहा' जो इस प्रकार से हैं-'हेहिले तिभागे, मज्झिल्ले तिभागे, उवरिमे तिभागे' नीचे का विभाग, मध्य का त्रिभाग, और ऊपर का त्रिभाग 'तेणं तिभागे तेत्तीसं जोयणसहस्सा तिण्णिय तेत्तीसं जोयणसयं जोयणतिभागं च बाहल्लेणं' इनमें से प्रत्येक विभाग तेतीस हजार तीन सौ तेतीस योजन एवं एक योजन के तीन भागों में से एक भाग प्रमाण मोटा है 'तत्थणं जे से हेडिल्ले तिभागे एत्थणं वाउकाओ संचिट्ठइ' नीचे का जो त्रिभाग है उसमें वायुकायिक जीव रहता है 'तत्थणं' 'जे से मज्झिल्ले तिभागे નામના દેવ રહે છે. કેતૂપ નામના મહાપાતાલ કલશમાં મહાકાલ નામના દેવ રહે છે. ચૂપ નામના મહાપાતાલ કલશમાં વેલંબ નામના દેવ રહે છે. ઈશ્વર नोभना महापातास शमां अमन नामना व छे. 'तेसिंणं महापायालाणं तओ तिभागा पन्नत्ता' २म! महापातार ४सन २४ना विभाग छ. 'त जहा'२ माप्रमाणे छ. 'हेट्रिमे तिभागे, मज्ज्ञिमे तिभागे, उवरिमे तिभागे' से नीयन विभाग, मीन मध्यन। विभाग, मनेत्री ५२ने। सिा 'तेणं तिभागे तेत्तीसं जोयणसह. स्सा तिण्णि य तेत्तीसं जोयणसयं जोयणतिभागं च बाहल्लेणं' तेमाथी ६२४ त्रिमा તેત્રીસ હજાર ત્રણસો તેત્રીસ એજન અને એક એજનના ત્રણ ભાગમાંથી એક मास प्रमाण भाटा छ. 'तत्थ णं जे से हे ट्ठिले तिभागे एत्थ णं वाउकाओ संचिइ' नीयन र विलास छ, तेमा वायुायि४ । २ छ. 'तत्थ णं जे જીવાભિગમસૂત્ર Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.८३ लवणसमुद्रे जलवृद्धिहासनिरूपणम् ५३७ 'एत्थणं वाउकाए य-आउकाए य संचिट्ठति' तत्र त्रिभाग मध्येयोऽसौ मध्यमविभागो-ऽत्रस्थले वायुकायोऽप्कायश्चोभौ संतिष्ठेते, तथा-'तत्थणं जे से उवरिल्ले तिभागे-एत्थ णं आउकाए संचिट्ठइ' यः खलु तत्राऽसौ-उपरितनस्त्रिभाग स्तत्र खलु केवलमप्कायः संतिष्ठते, तथा च अधस्त्रिभागे वायुकायः उपरित्रिभागेऽष्कायो मध्यत्रिभागेऽप्कायः-वायुकायश्चोभौ संतिष्ठेते-इतिफलितार्थः । 'अदुत्तरं च णं गोयमा ! लवणसमुद्दे तत्थ-२ देसे तहिं-२ बहवे खुड्डालिंजर संठाणसंठिया' अतोऽनन्तरं च खलु गौतम ! लवणसमुद्रे तत्र-२ देशे तस्मिन्-२ स्थले बहवोऽनेके क्षुद्रालिंजरसंस्थानसंस्थिताः महाकलशसन्निभाः, 'खुड्डपायालकलसा पनत्ता-ते णं खुड्डा पायाला-एगमेगं जोयणसहस्सं उव्वेहेणं' क्षुद्रपातालकलशा प्रज्ञप्ताः ये खलु ते-एकैकं योजनमहस्र मुद्वेधेन प्रज्ञप्ताः 'मूले एगमेगं जोयणसयं विक्खंभेणं मज्झे एगपएसियाए सेढिए एगमेगं जोयण एत्थ णं वाउकाए य आउकाए य संचिट्ठइ' मध्य का जो त्रिभाग है उस में वायुकायिक और अप्कायिक ये दो जीव रहते हैं । 'तत्थ णं जे से उवरिल्ले तिभागे एत्थणं आउकाए संचिट्ठइ' तथा जो ऊपर का त्रिभाग है उस में अप्कायिक जीव रहता है 'अदुत्तरं च णं गोयमा! लवणसमुद्दे तस्थ २ देसे बहवे खुड्डालिंजरसंठाणसंठिया' इस के अतिरिक्त हे गौतम ! लवणसमुद्र में और भी बहुत छोटे २ जगह २ पर आलिंजर के आकार जैसे-महाकलशों के आकार जैसे पाताल कलश हैं । 'ते णं खुड्डा पायाला एगमेगं जोयणसहस्सं उव्वेहेणं' ये क्षुद्र पाताल कलश एक हजार योजन पानी के भीतर हैं 'मूले एगमेगं जोयणसयं' मूल भाग में-एक सौ २ योजन के चौडे हैं 'मज्झे एग पएसियाए सेढिए एगमेगं जोयणसहस्सं विक्खंभेणं' बीच में ये से मज्झिले तिभागे एत्थ णं वाउकाए य आउकाए य संचिदुई' मध्यनारे विभाग छ. तमा वायुयि मने २२.४यि येथे ७५ २९ छ. 'तत्थ णं जे से उवरिल्ले तिभागे एत्थ णं आउकाए संचिदुइ' तथा ५२ विमा छ. तमा माथि छ। २९ छे. 'अदुत्तरंच णं गोयमा ! लवणसमुद्दे तत्थ तत्थ देसे तहिं तहिं बहवे खुड्डालिंजरसंठाणसंठिया' तथा ते शिवाय हे गौतम ! समुद्रमा मीन પણ અનેક નાની નાની જગાએ અલિંજરના આકાર જેવા, મહાકલશોના આકાર २१. तर ४॥ छ. 'तेणं खुड्डा पायाला एगमेग जोयणसहस्सं उब्वेहेणं' मा क्षुद्रातa४१० मे २ योन पाणीनी म ४२ छ. 'मूले एगमेगं जोयणसयं' भू भागमा सो मेसो योन पहा छ 'मज्झे एगपएसियाए सेढीए जी०६८ જીવાભિગમસૂત્ર Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५३८ जीवाभिगमसूत्रे सहस्सं विक्खंभेणं-उप्पि मुहमूले एगमेगं जोयणसयं विक्खभेणं' मूले-देशे एकम्-एकं योजनशतं विष्कम्भेण मध्यदेशे एकप्रदेशिक्या श्रेण्या एकैकं योजनसहस्रं विष्कम्भो विस्तारस्तेन उपरि मुखमूले योजनशतं विष्कम्भेण प्रज्ञप्ताः । 'तेसि णं खुड्डागपायालाणं कुड्डा-सव्वत्थसमा-दसजोयणाई बाहल्लेणं पन्नत्ता' तेषां खलु क्षुद्रपातालानां कुडयाः सर्वस्थाने समाः तुल्या एव दशयोजनानि बाहल्येन प्रज्ञप्ताः, 'सव्व वइरामया- अच्छा०' सर्वथा वज्रमयाः अच्छाः यावत्प्रासादीया अभिरूपाः प्रतिरूपाः इति । 'तत्थ णं बहवे जीवा पोग्गलाय जाव असासया वि' तत्र खलु बहवो जीवाः पुद्गलाश्चा-ऽपक्रामन्ति-व्युत्क्रामन्ति चीयन्ते उपचयन्ते शाश्वताश्च द्रव्यार्थतया वर्णादितोऽशाश्वताः । 'पत्तेयं-२ अद्धपलिओवमट्टिईयाहिं देवयाहिं परिग्गहिया' प्रत्येकं-२ ते क्षुद्रपाताला अर्धएक प्रदेश की श्रेणिरूप वृद्धि होते २ एक हजार योजन के चौडे हैं । फिर 'उप्पि मुहमूले एगमेगं जोयणसतं विक्खंभेणं' वहां से एक २ प्रदेश कम होते २ उपर के मुखस्थान एक सौ योजन के चौडे हैं। 'तेसि णं खुड्डागपायालाणं कुड्डा सव्वत्थसमा इन क्षुद्र पातालकलशों की दीवाले सर्वत्र एकसे प्रमाण की हैं इसीलिये 'दस जोयणाई बाहल्लेणं पण्णत्ताई' इन दीवालों की मोटाई १० योजन की है 'सव्व वइरामया अच्छा जाव पडिरूवा' ये सर्वात्मना वज्रमय हैं आकाश और स्फटिक के जैसी स्वच्छ हैं यावत् प्रतिरूप हैं । 'तत्थणं बहवे जीवा य पोग्गलाय जाव असासया वि' वहां अनेक जीव जन्म मरण करते हैं और अनेक पुद्गल चय अपचय वाले होते रहते हैं। ये द्रव्य दृष्टि से शाश्वत हैं और वर्ण पर्यायादि रूप पर्याय दृष्टि से अशाश्वत जोयणसहस्सं विक्खंभेणं' पयमा त ४ प्रशिनी श्रेणी ३५ यतi qudi मे इतर यो पा य छे. ते पछी “उप्पि मुहमूले एगमेगं जोयणसयं विक्खंभेणं' त्यांथी ४ ४ प्रदेश ४ थतi ndi ५२न। भुपस्थान ५२ से सोयोन २८मा पाडा छे. 'तेसिं णं खुड्डागपायालाणं कुड्डा सव्वत्थसभा' આ ક્ષદ્રપાતાલ કલશોની દિવાલ બધેજ એક સરખા પ્રમાણવાળી છે. તેથી તે'दस जोयणा बाहल्लेणं पण्णत्ताई' २॥ नीतानी ॥१७ १० इस योजना छे. 'सव्य वइरामया अच्छा जाव पडिरूवा' ये सब ४२ १मय छ. २४. सन २२टि भनिनावी २१२० छ. यावत् प्रति३५ छ. 'तत्थ णं बहवे जीवा य पोग्गलाय जाव असासया वि' त्यो भने सो मा ४२ छ. અને મરે પણ છે. તેમજ અનેક પુદ્ગલે ચય અને અપચયવાળા હોય છે. એ દષ્ટિથી શાશ્વત છે. અને વર્ણ પર્યાય વિગેરે પ્રકારથી પર્યાય જીવાભિગમસૂત્ર Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.८३ लवणसमुद्रे जलवृद्धिहासनिरूपणम् ५३९ पल्योपमस्थितिकदेवताभिः परिगृहीताः। तेसि णं खुड्डागपातालाणं तओ. तिभागा पन्नत्ता-तं जहा हेटिल्ले तिभागे-मज्झिल्ले तिभागे-उवरिल्ले तिभागे' तेषां खलु क्षुद्रपातालानां त्रयस्त्रिभागाः प्रज्ञता: तद्यथा-अवस्रिभागो मध्यमस्त्रिभाग ऊर्ध्वत्रिभागश्च 'तेणं तिभागा-तिण्णि तेत्ती से जोयणसए जोयणतिभागं च बाहल्लेणं पन्नते' ते खलु त्रिभागाः प्रत्येकं त्रयस्त्रिंशदधिकानि त्रीणि योजनानां शतानि योजनत्रिभागं च वाहल्येन प्रज्ञप्ताः, 'तत्थ णं जे से हेटिल्ले तिभागे एत्थ णं वाउकाओ, मज्झिल्ले तिभागे वाउयाए आउयाए य, उवरिल्ले आउकाए' तत्र खलु यः सोऽधस्त्रिभागोऽत्र खलु वायुकाय स्तिष्ठति, यश्च मध्यमस्त्रिभागस्तस्मिन् वायुकायोऽप्कायश्चोभौ तिष्ठतः यश्चोपरितनत्रिभागस्तत्राऽहैं। 'पत्तेयं २ अद्धपलिओवमट्टिईयाहिं देवयाहिं परिग्गहिया' ये प्रत्येक क्षुद्र पातालकलश आधे पल्योपम की स्थिति वाले देवताओं से युक्त हैं 'तेसि णं खुड्डागपायालाणं तओ तिभागा पण्णत्ता' इन क्षुद्र पातालकलशों के तीन विभाग कहे गये हैं । 'तं जहा' जो इस प्रकार से हैं-'हेडिल्ले तिभागे, मज्झिल्ले तिभागे, उवरिल्ले तिभागे' एक नीचे का त्रिभाग, दूसरा मध्य का त्रिभाग, और तीसरा ऊपर का त्रिभाग 'ते गं तिभागा तिणि तेतीसे जोयणसए जोयणा तिभागं च बाहल्लेणं पन्नत्ते' इस में से प्रत्येक विभाग तीन सौ तेतीस योजन १ एक योजन के तीन भाग में से एक भाग प्रमाण है 'तत्थणं जे से हेडिल्ले तिभागे एत्थणं वाउकाए संचिट्ठइ' इन में से जो अधस्तन त्रिभाग है वहां पर वायुकायिक जीव रहता है 'मज्झिल्ले तिभागे वाउकाए य आउकाए य उवरिल्ले य आउकाए' मध्य के विभाग में वायुकायिक और अप्कायिक जीव रहता है तथा ऊपर के त्रिभाग में दृष्टिथी -मावत छ. 'पत्तेय पत्तेय अद्धपलिओवमद्विइयाहिं परिग्गहिया' । ४२४ क्षुद्रपात मिर्धा पक्ष्या५मनी स्थितिवा वोथी युत छ. 'तेसिं णं खुड्डागपायालाणं तओ तिभागा पण्णत्ता' से क्षुद्र पातास शोना त्रय विभाग ४॥ छ. 'तं जहा' २ २ प्रमाणे छ-'हेदिल्ले तिभागे, मझिल्ले तिभागे उवरिल्ले तिभागे' से नीयन HिI मी मध्य विमा अनेत्री ९५२ने। विमा 'तेणं तिभागा तिष्णि तिणि तेत्तीसे जोयणसए जोयणातिभागं च बाह ल्लेणं पण्णत्ते' माथी १२४ निशाणुस तेत्रीस योभन ४ योनिन ay मामाथी मे मा प्रमाण छे. 'तत्थ णं जे से हेटूठिल्ले तिभागे एत्थणं वाउकाए पनि माथी नीयन बीमा छ त्यो वायुय । २ छ. 'मज्झिल्ले तिभागे वाउयाएय आउफाए य उवरिल्ले आउयाए' मध्यना विभागमा पाथि જીવાભિગમસૂત્ર Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५४० जीवाभिगमसूत्रे प्कायस्तिष्ठति, 'एवामेव सपुवावरेणं लवणसमुद्दे सत्तपायालसहस्सा अट्ट य चुलसीया पायालसया' एवमेव पूर्वापरसमुदायसंख्यया सप्त पातालकलशसहस्राणि अष्ट संख्यकानि क्षुद्रपातालकलशशतानि चतुरशीत्यधिकानि ७८८४ लवणसमुद्रे 'भवंतीतिमक्खाया' भवन्तीत्याख्यातमन्यैरपि तीर्थकरैः इति । तदुक्तम् 'अन्नेवि य पायाला खुड्डालं जरगसंठिया लवणे। अट्ठसया चुलसीया सत्तसहस्सा य सब्वेवि ॥१॥ पायालाण विभागा सव्वाणवि तिन्नि तिन्नि विभेया। हेटिमभागे वाऊ मज्झे वाऊ य उद्गं य ॥२॥ उवरि उदगं भणियं पढमगवीएसु वाउ संखुभियो । उडु वा मइ उदगं परिवडाइ जलनिही खुभिओ ॥३॥ छाया--अन्येपिच पातालकलशाः क्षुद्रालंजरसंस्थिता लवणे । ___अष्टशतानि चतुरशीतानि सप्तसहस्राणि च सर्वेऽपि ॥१॥ अप्कायिक जीव रहता है । 'एवामेव सपुव्वावरेणं लवणसमुद्दे सत्त पायालसहस्सा, अट्टय चुलसिया पातालसया भवंतीति मक्खाया' ये सब पातालकलश मिल कर लवणसमुद्र में सात हजार आठ सौ चौरासी कहे गये हैं। यही सब बात 'अन्ने वि य पायाला खुट्टालंजरग संठिया लवणे' अट्ठसया चुलसीया सत्त सहस्साय सव्वे वि ॥१॥ पायालाण विभागा सव्वाण वि तिन्नि तिन्नि वि भेया, हेट्ठिम भागे वाऊ मज्झे वाउ य उदगं च ॥२॥ उवरिम उद्गं भणियं पढमगवीएस्सु वाउसंखुभिओ उर्छ वामह उदगं परिवइ जलनिही खुभिओ ॥३॥ इन तीन गाथाओं द्वारा प्रकट की गई है जब 'तेसिं महापायाઅને અષ્કાયિક જીવે રહે છે. તથા ઉપરના વિભાગમાં અષ્કાયિક જીજ २ छ. 'एवामेव सपुव्वावरेणं लवणसमुद्दे सत्तपायालसहस्सा अट्टय चुलसिया पातालसया भवंतीतिमक्खया' मा ५५ पाताद स भजीन सवसमुद्रमा સાત હજાર આઠસો ચોર્યાશી થાય છે. આ તમામ વાત 'अन्ने वि य पायाला खूड्डालंजरगसंठिया लवणे । अट्ठसया चुलसीया सत्त सहस्साय सव्वे वि ॥ १ ॥ पायालाण विभागा सव्वाण वि तिन्नि तिन्नि वि भेया । हेट्ठिमभागे वाउ मज्झे बाउ य उदगं च ॥ २ ॥ उवरिं उदगं भणियं पढम वीएसु वाउ संखुभिओ । उड्ढ वा मइ उदगं परिवढुइ जलनिही खुभिओ ॥ ३ ॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.८३ लवणसमुद्रे जलवृद्धिह्रासनिरूपणम् ५४१ पातालानां विभागाः सर्वेषामपि त्रयस्त्रयो विज्ञेयाः। अधस्तनमागे वायुः मध्ये वायुश्च उदकश्च ॥२॥ उपरितनभागे उदकं भणितं प्रथमद्वितीययोर्वायुः संक्षुभितः। ऊर्ध्व वामयति निष्काशयति उदकं परिवर्धते जलनिधिः क्षुभितः॥३॥ "तेसि णं महापायालाणं खुड्डागपायालाण य हेडिममज्झिमिल्लेसु तिभागेयु' तेषां खलु महापातालानां क्षुद्रपातालकलशानां चाऽधस्तन-मध्यमेषु त्रिभागेषु जगत्स्थिति स्वाभाव्यात्प्रतिदिवसं द्विकृत्वस्तत्रापि चतुर्दश्यादि तिथिषु सातिशयम्, 'बहवे ओराला वाया संसेयंति' बहब उदारा ऊर्ध्वगमनस्वभावाः प्रबल शक्तयश्च उत्-प्राबल्येनाऽऽरो येषां ते उदारा वाताः संस्विद्यन्ते उत्पत्यभिमुखी भवन्ति, ततः क्षणानन्तरम्-'संमुच्छिमंति एयंति-चलंति कंपंति धद्वृति खुल्भंति फंदें ति । तं तं भावं परिणमंति' संमूर्च्छन्ति लब्धात्मलाभा भवंति एजन्ते चलन्ति कम्पन्ते घट्टन्ते-परस्पर माघातमाप्नुवन्ति क्षुभ्यन्ते-महाद्भुतशक्तिकाः सन्तः ऊर्ध्व मितस्ततो विप्रसरन्ति उदीरयन्ति अन्यान् वातान् जलंचोत्प्रेरयन्ति देशलाणं खुड्डागपायालाण य हेहिम मज्झिमल्लेिसु तिभागेसु बहवे ओराला वाया संसेयंति' उन महापाताल कलशों के और क्षुद्र पातालकलशों के नीचे के और मध्य के त्रिभाग में ऊर्ध्वगमन स्वभाव वाले अथवा प्रवल शक्ति वाले वायुकाय उत्पन्न होने के सन्मुख होते हैं 'समुच्छंति' संमूर्च्छन जन्म से आत्म लाभ करते हैं एयंति चलंति, कंपति, खुम्भंति घटुंति, फंदंति, तं तं भावं परिणमंति' सामान्य रूप से कंपित होते हैं विशेषरूप से कंपित होते हैं, बहुत जोर से चलते हैं, परस्पर में घर्षित होते हैं और अद्भुत शक्ति शाली बन कर ऊपर तथा इधर उधर फैलते हैं इस प्रकार से वे जब भिन्न २ भाव रूप में परिणमित होते है-दूसरी वायुओं को और जल को प्रेरित करते हैं और देश कालो मात्र था। द्वारा प्राट ४२वामां आवेस छे. न्यारे 'तेसिं महापायालाणं खुड्डाग पावालाण य हे टिममज्झिमिल्लेसु तिभागेसु बहवे ओराला वाया संसरंति' से મહાપાતાલ કલશોના અને શુદ્રપાતાલકલશના નીચેના અને મધ્યના વિભાગમાં ઉર્વગમનના સ્વભાવવાળા અથવા પ્રબળ શક્તિવાળા વાયુકાય ઉત્પન્ન થવાના सन्भुन डाय छे. 'संमुच्छिंति' समू-छन भयी ममता ४२ छे. 'एयंति चलंति, कंपति, खुब्भंति, घट्टति, फंदंति, तं तं भावं परिणमंति' सामान्यपणाथी કંપિત થાય છે. વિશેષપણાથી કંપિત થાય છે. ઘણાજ જોરથી ચાલે છે. પરસ્પર ઘસાય છે. અને અદ્ભુત શક્તિવાળા બનીને ઉપર તથા આમતેમ ફેલાય છે. આ રીતે તેઓ જ્યારે જુદા જુદા ભાવથી પરિણત થાય છે, બીજા જીવાભિગમસૂત્ર Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५४२ जीवाभिगमसूत्रे कालोचितं तं तं मन्दं तीव्र मध्यम वा भाव परिणमन्ति परिणाम प्रपद्यन्ते 'से तयाणं से उदए उण्णामिज्जइ जयाणं तेसिं महापायालाणं खुड्डागपायालाण य हेट्ठिल्लममिज्झिल्लेसु तिभागेसु नो बहवे ओराला जाव तं तं भाव न परिणमंति' तदा खलु तदुदकम् उन्नाम्यते ऊर्ध्वमुक्षिप्यते, यदा काले खलु महापातालानां क्षुद्रपातालानां च तेषामधस्तनमध्यमेषु त्रिभागेषु नो बहव उदारा वाताः संस्विद्यन्ते संम्रर्छन्तीत्यादि प्राग्वत, 'तयाणं से उदए नो उन्नामिज्जइ, अंतरावि य णं ते वायं उदीरेंति अंतरा वि य णं से उदगे उण्णामिज्जइ' तदाकाले उदार वायुनां संस्वेदनाद्यभावेन तदुदकं नोन्नाम्यते-ऊर्ध्वं नोक्षिप्यन्ते उत्क्षेपकाभावात्, एतदेव स्पष्टतरमाह 'अंतरा वि य णं' इत्यादि-अन्तराऽपि च खलु अहोचित मन्द तीव्र मध्यम भाव रूप से परिणाम को जब प्राप्त करते हैं'तयाणं से उदए उण्णामिजति' तव पूर्वोक्त दिनों में उसमें जल बढता है और 'जयाणं' जब 'तेसिं महापायालाणं खुड्डागपायालाण य हेठिल्ल मज्झमिल्लेसु तिभागेसु नो बहवे ओराला जाव तं तं भावं न परिणमंति, तयाणं से उदए नो उन्नामिज्जई' उन महापाताल कलशों के और क्षुद्र पाताल कलशों के नीचे के ओर मध्य के विभागों में अनेक उदार वायुकायिक जीव उत्पन्न होने के सन्मुख नही होते हैं संमूर्छन जन्म से आत्मलाभ नहीं करते हैं यावत् उस २ भाव में परिणत नहीं होते हैं तव वहां जल नही बढता उस में से जल नहीं उछलता है 'अंतरा वि यणं ते वायं उदीरेंति अंतरा वि य णं से उदगे उण्णामिज्जइ अंतरा वि य ते वाया नो उदीरेंति' इस तरह दिन रात में दो वार उत्पन्न होता है तब पानी दो बार ऊंचा उछलता है तथा पक्ष વાયુઓને અને જલને પ્રેરણા કરે છે. તથા દેશકાળને યેગ્ય તીવ્ર અને મધ્યમ माथी न्यारे परिणाम प्राप्त ४२ छ. 'तयाणं से उदए उण्णामिति' त्यारे पूर्वात हिक्सामा तमi m १धे छे. मने 'जयाण' न्यारे 'तेसिं महापायाला णं खुदागपायालाणं य हेदिल्लमज्झिमिल्लेसु तिभागेसु नो बहवे ओराला वाता जाव तं तं भावं न परिणमंति, तयाणं से उदए नो उन्नामिज्जई' से मापातास કલશની અને ક્ષુદ્ર પાતાલ કલશની નીચેની બાજુના મધ્યના વિભાગમાં અનેક ઉદાર વાયુકાયિક જી ઉત્પન્ન થવાના નજીકજ હોય છે. સંસૂચ્છન જન્મથી આત્મલાભ કરતા નથી. યાવત્ તે તે ભાવમાં પરિણત થતા નથી. त्यारे १ तु नथी. तेमांथी पाणी तु नथी. 'अंतरा वि य गं ते वायं उदीरेंति अंतरा वि य णं से उद्गे उण्णामिज्जइ, अंतराविय ते वाया नो उदीरेंति' આ પ્રમાણે રાત દિવસમાં બે વાર વાયુ ઉત્પન્ન થાય છે. ત્યારે પાણી બે વાર જીવાભિગમસૂત્ર Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.८३ लवणसमुद्रे जलवृद्धिह्रासनिरूपणम् ५४३ रात्र मध्ये द्विकृतः प्रतिनियते कालविभागे पक्ष मध्ये चतुर्दश्यादि तिथिषु अतिरेकेण ते वाताः तथा जगत्स्वाभाव्यादुदीयन्ते उत्पद्यन्ते धातनामनेकार्यत्वात, ततोऽन्तरा-अहोरात्रमध्ये द्विकृत्वः प्रतिनियते कालविभागे पक्षमध्ये चतुर्दश्यादिषु तिथिषु अतिरेकेण तत उदकमुन्नाम्यते । 'अंतरा वि य ते वाया नो उदीरें ति' अन्तरापि च प्रतिनियतकालविभागादन्यत्र ते वाता:-वायवो नोदीर्यन्ते-नोत्पद्यन्ते तद्भावात् 'अंतरावि य णं से उदगे णो उण्णामिज्जइ' अन्तरापि च प्रतिनियतकालविभागादन्यत्र कालविभागे तदुदकं नो उन्नाम्यते, उन्नामकाऽभावात् । 'एवं खलु गोयमा ! लवणसमुद्दे चाउद्दसट्टमुदिपुण्णमासिणीसु अइरेगं वइ वा हायइ वा' एवं खलु गौतम ! लवणसमुद्रे चतुर्दश्यष्टम्यु. के मध्य में चतुर्दशी आदि तिथिओं में अधिक रूप से वे वायुकायिक जीव वहां उत्पन्न होते तब चतुर्दशी आदि तिथिओं में अधिकरूप से पानी ऊंचा उछलता है और जब प्रतिनियत काल विभाग के सिवाय काल विभाग में वे वायुकायिक जीव वहां उत्पन्न नहीं होते हैं तब प्रतिनियत काल विभाग के सिवाय अन्य काल में जल उछलता नहीं हैं ज्वार भाटा समुद्र में नहीं आता है 'एवं खलु गोयमा ! लवणेणं समुद्दे चाउद्दसटमुद्दिट्टपुण्णमासिणीसु अइरेगं २ वडति वा हायति वा' इस कारण हे गौतम ! लवणसमुद्र में चतुर्दशी, अष्टमी, अमावस्या और पूर्णिमा इन तिथियों में जल की अतिशय वृद्धि होती है और हानि होती है जब उन्नामक का सद्भाव होता है तब जल वृद्धि और जब उन्नामक का अभाव होता है तब जल वृद्धि का अभाव होता है ऐसा जानना चाहिये ॥ ८३ ॥ ઉંચુ ઉછળે છે. તથા પક્ષની વચમાં ચૌદશ વિગેરે તિથિમાં અધિકપણાથી વાયુકાયિક જીવ ઉત્પન્ન થાય છે. ત્યારે તે તિથિમાં વધારે પ્રમાણમાં ઉંચે ઉછળે છે. અને જ્યારે પ્રતિનિયત કાલ વિભાગ સિવાય એ વાયુકાયિક જીવે ત્યાં ઉત્પન્ન થતા નથી ત્યારે પ્રતિનિયત કાલ વિભાગ શિવાય અન્ય કાળમાં पाणी तु नथी अर्थात् समुद्रमा मरती गावती नथी. 'एवं खलु गोयमा ! लवणेणं समुद्दे चाउद्दसठुसमुट्ठिपुण्णमासिणीसु अइरेगं अइरेगं वड्दति वा हायति વા’ એ કારણથી છે ગૌતમ ! લવસમુદ્રમાં ચૌદશ; આઠમ અમાસ અને પુનમ એ તિથિમાં પાણીની અત્યંત વૃદ્ધિ થાય છે. અને હાનિ થાય છે. જ્યારે ઉનામકને સદભાવ હોય છે, ત્યારે જલ વૃદ્ધિ અને જ્યારે ઉનામકને અભાવ હોય છે, ત્યારે જલવૃદ્ધિને અભાવ થાય છે. તેમ સમજવું. જે ૮૩ છે જીવાભિગમસૂત્ર Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५४४ जीवाभिगमसूत्रे द्दिष्ठपौर्णमासीषु अतिरेकम् अतिशयेन वर्द्धते वा हीयतेवेति, संक्षोभवलावृद्धि हासौ जलानां सातिरेकं भवतः ||८३ || चतुर्दश्यादिषु लवणे जलवृद्धिहासौ प्रतिपाद्य, द्विकृत्वो जलवृद्धि दर्शयतिमूलम् - लवणं भंते ! समुद्दाए तीसाए मुहुत्ताणं कई खुत्तो अइरेगं २ वड्डइ वा, हायइ वा ३ गोयमा ! लवणेणं समुद्दे तीसाए मुहुत्ताणं दुक्खुत्तो २ अइरेगं २ बढइ वा, हायइ वा । सेकेणçणं भंते! एवं बुच्चइ लवणेणं समुद्दे तीसाए मुहुताणं दुक्खुत्तो अतिरेगं २ वड्डइ वा, हायइ वा ३ गोयमा ! उड्डुमंते पायाले वड्डइ आपूरितेसु पायालेसु हायइ से तेणणं गोयमा ! लवणं समुद्द तीसाए मुहुत्ताणं दुक्खुत्तो अतिरेगं २ वडइ वा, हायइ वा ॥ सू० ८४ ॥ छाया -लवणः खलु भदन्त ! समुद्रः त्रिंशतोमुहूर्त्तानां कति कृत्वोऽतिरेकं २ वर्धते वा, हीयते वा ? गौतम ! लवणः खलु समुद्रः त्रिंशतो मुहूर्त्तानां द्विकृत्वोऽतिरेकं - २ वर्धते वा, हीयते वा । तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते लवणः खलु समुद्रः त्रिंशतो मुहूर्तानां द्विकृत्वोऽतिरेकं २ वर्धते वा, हीयते वा ? गौतम ! उद्वमत्सु पातालेषु वर्धते आपुरितेषु पातालेषु हीयते । तत्तेनार्थेन खलु गौतम ! लवणः खलु समुद्र स्त्रिंशतो मुहूर्तानां द्विकृत्वोऽतिरेकं वर्धतेवा हीयतेवा ॥०८४|| टीका- 'लवणं भंते! समुद्दे तीसाए मुहुत्ताणं कइखुत्तो अइरेगं - २ वडइ वा, हायइ वा ?' हे भदन्त ! लवणो नामा समुद्रः खलु त्रिंशतो मुहूर्तानां मध्ये इस प्रकार लवण समुद्र में जल की वृद्धि और उसका ह्रास प्रतिपादित करके अब सूत्रकार दो बार जल वृद्धि होने का प्रतिपादन करते हैं 'लवणेणं भंते! समुद्दाए तीसाए मुद्दत्ताणं कईखुत्तो' इत्यादि । टीकार्थ- श्रीगौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है - है भदन्त ! लवण नाम का समुद्र तीस मुहूर्त्त के बीच में अर्थात् एक दिन रात में कितनी बार આ રીતે લવણુસમુદ્રમાં પાણીના વધારે અને તેના હાસનું પ્રતિપાદન કરીને હવે સૂત્રકાર બે વાર જલવૃદ્ધિ થવાનું પ્રતિપાદન કરે છે. 'लवणेणं समुदाए तीसाए मुहुत्ताणं कईखुत्तो' छत्याहि ટીકા –ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને એવું પૂછ્યું કે હે ભગવંત લવણુ નામના સમુદ્ર ત્રીસ મુહૂર્તમાં અર્થાત્ એક રાત દિવસમાં કેટલીવાર વધે છે? જીવાભિગમસૂત્ર Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू. ८४ द्विवार जलवृद्धिनिरूपणम् ५४५ ऽहोरात्रे कति कृत्वः कतिधाऽतिशयेन वर्धते-हीयते वेति प्रश्ने भगवानाह'गोयमा !" हे गौतम ! 'लवणेणं समुद्दे तीसाए मुहुत्ताणं दुक्खुत्तो २ अइरेग २ वडइ वा, हायइ वा' लवणः समुद्रः खलु त्रिंशतो मुहूर्तानां मध्ये आधिक्येन द्विकृत्वो द्विवारं वर्धते हासमेति च 'से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ लवणेणं समुद्दे तीसाए मुहुत्ताणं दुक्खुत्तो अतिरेगं २ वट्टइ वा, हायइ वा' तत्केन हेतुना नियमतो भृशं त्रिंशतोऽहोत्रस्य मुहूर्तानां मध्ये द्विवारं वर्धते हीयते वा ? 'गोयमा !' हे गौतम ! 'उडमंतेसु पायालेसु वडइ, आपूरितेसु वा पायालेसु वा हायइ' उद्वमत्सु-ऊर्ध्वमुच्छलत्सु पातालेषु वर्धते, आपूरितेषु बा ऽऽपूर्यमाणेषु, आपूरितेषु पातालेषु गतिमान्धं भजते परिहीयते वा ? 'से तेणटेणं गोयमा ! तत्तेनार्थेन हेतुना गौतम ! ब्रहीति प्रश्ने ब्रवीमि-'जगतः स्वाभाव्यात् । 'से बढता है ? और कितनी बार घटता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं'गोयमा! लवणेणं समुद्दे तीसाए मुहुत्ताणं दुक्खुत्तो अतिरेगं वति हायति वा' हे गौतम ! लवणसमुद्र एक दिन रात में दो बार बढ़ता है और दो बार घटता है 'से केणढे णं भंते ! एवं पुच्चइ लवणे णं समुद्दे तीसाए मुहुत्ताणंदुक्खुत्तो अइरेगं २ वड्ढइ वा हायइ वा' हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि लवणसमुद्र एक दिन रात में दो बार वढता है और दो बार घटता है ? 'गोयमा ! उडमंतेसु पायालेसु वड्डइ आपूरितेसु पायालेसु हायइ से तेणटेणं गोयमा ! लवणेणं समुद्दे तीसाए मुहुत्ताणं दुक्खुत्तो अइरेगं वइवा हायइवा' हे गौतम ! अधः और मध्य के त्रिभाग गत वायु के संक्षोभ से पाताल कलशों में से जब पानी ऊंचा उछलता है तब समुद्र में पानी बढता है और जब वे पाताल कलश वायु से आपूरित बने रहते हैं तब पानी हानि मन सीवा२ घटे छे ? २१॥ प्रश्नना उत्तरमा प्रमुश्री ४९ छ -'गोयमा ! लवणेणं समुद्दे तीसाए मुहुत्ताणं दुक्खुतो अतिरेगं अतिरेगं बड्डंति हायति वा' હે ગૌતમ ! લવણ સમુદ્ર એક રાત દિવસમાં બે વાર વધે છે. અને બે વાર घटे छ. 'से केणटेणं भंते एवं वुच्चइ लवणेणं समुद्दे तीसाए मुहुत्ताणं दुक्खुतो अइरेगं अइरेगं वड्ढइ वा हायइ वा मापन् २।५ मे ॥ २ थी । છે કે-લવણ સમુદ્ર એક રાત દિવસમાં બે વાર વધે છે અને બે વાર ઘટે छ ? 'गोयमा ! उड्डुमंतेसु पायालेसु वड्ढइ आपूरितेसु पायालेसु हायइ से तेणद्वेण गोयमा ! लवणेणं समुदे तीसाए मुहुत्ताणं दुक्खुत्तो अइरेगं वढइ वा हायइ वा' હે ગૌતમ ! નીચેના અને મધ્યના ત્રિભાગમાં રહેલ વાયુના સંભથી પાતાલ કલશેમાંથી જ્યારે પાણી ઉંચુ ઉછળે છે, ત્યારે સમુદ્રમાં પાણી વધે છે. અને जी० ६९ જીવાભિગમસૂત્ર Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५४६ जीवाभिगमसूत्रे तेणटेणं गोयमा ! लवणेणं समुद्दे तीसाए मुहुत्ताणं दुक्खुत्तो अतिरेगं वइ वा, हायइ वा' तत्तेन हेतुना गौतम ! स्वभावादेवाऽहोरात्रमध्येऽतिवृद्धिमेति हीयते वाऽतिशयेन द्विवारं नियमात् इति ॥सू० ८४॥ मूलम्-लवणसिहाणं भंते ! केवइयं चक्कवालविक्खंभेणं केवतियं अइरेगं २ वट्टइ वा, हायइ वा ३ गोयमा! लवणसिहाएणं दस जोयणसहस्साइं चकवालविक्खंभेणं देसूणं अद्धजोयणं अतिरेगं वड्डइ वा, हायइ वा। लवणस्स णं भंते ! समुदस्स कइ णाग साहस्सीओ अभितरियं वेलं धारंति कइ नागसाहस्सीओ बाहिरियं वेलं धारेंति कइ नाग साहस्सीओ अग्गोदयं धारेंति ३ गोयमा! लवणसमुदस्स बायालीसं णाग साहस्सीओ अभितरियं वेलं धारेति बावत्तरि नागसाहस्सीओ बाहिरियं वेलं धारेंति सर्दैि णाग साहस्सीओ अग्गोदयं धारेंति एवामेव सपुत्वावरेणं णाग सयसाहस्सीओ चोवत्तरिं च णाग सहस्सा भवंतीति मक्खाया ॥सू० ८५॥ छाया-लवणशिखा खलु भदन्त ! कियच्चक्रवालविष्कम्भेण कियच्च अतिरेकमतिरेकं वर्धतेवा-हीयते वा ? गौतम ! लवणशिखा खलु दशयोजनसहस्राणि चक्रवालविष्कम्भेण देशोनमर्धयोजनम्-अतिरेकं २ वर्धते वा-हीयते वा । लवणस्य खलु भदन्त ! समुद्रस्य कति नागसहस्राणि आभ्यन्तरिकी वेलां धरन्ति ? कतिनाग सहस्रा बाह्यां वेलां धरन्ति । कति नागसहस्राणि अग्रोदकं धरन्ति ? गौतम! लवणसमुद्रस्य द्विचत्वारिं नागसहस्राणि आभ्यन्तरिकी वेलां धरन्ति, द्वासप्ततिर्नागपाता है ‘से तेणटेणं गोयमा ! लवणेणं समुद्दे तीसाए मुहुत्ताणं दुक्खुत्तो अइरेगं अइरेगं वडावा हायइवा' इस कारण हे गौतम ! लवणसमुद्र एक दिन रात में दो बार अधिकाधिक बढता है और घटता है यह नियम है क्योंकि इस प्रकार से बढने का इसका स्वभाव है ॥८४॥ જ્યારે એ પાતાળ કલશો વાયુથી ભરાયેલા રહે છે. ત્યારે પાણીની હાની थाय छे. 'से तेणटेणं गोयमा ! लवणेणं समुद्दे तीसाए मुहुत्ताणं दुक्खुतो अइरेगं अइरेगं बड्ढइ वा हायइ वा' से ४।२४थी र गौतम ! सपा समुद्र में रात દિવસમાં બે વાર અધિકાધિક વધે છે અને ઘટે છે. એ નિયમ છે. કેમકે सेवी रीते वधवाना सेना विलाप छ. ॥ सू. ८४ ॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.८५ लवणशिखाया: निरूपणम् ५४७ सहस्राणि बाह्यां वेलां धरन्ति, षष्टि गसहस्राणि अग्रोदयं (क) धरन्ति, एवमेव सपूर्वापरेण-एका नागशतसाहस्री चतुः सप्ततिसहस्राणि भवन्ती त्याख्यातम् ।८५॥ टीका-'लवणसिहाणं भंते ! केवइयं चक्कवालविक्खंभेणं, केवइयं अइरेगं -२ वडाइवा-हायइवा ? हे भदन्त ! लवणसिखानां खलु कियता-कियत्संख्यावता चक्रवालविष्कम्भेण, तथा-कियन्तमतिरेक-२ यावद् वर्धते वा हीयते वा इति प्रश्न:-? भगवानाह-'गोयमा-!' गौतम- दसजोयण सहस्साई चक्कवालविक्खंभेणं देसूणं अद्धजोयणं अतिरेगं वडइ वा हायइ वा दश योजनसहस्राणि चक्रवालविष्कम्भेण देशतः जन गव्युतप्रमाण मर्धयोजनमतिरेक मतिरेकमधिकं जानीहि वर्धते-हीयतेवा। अयम्भावः-लवणसमुद्रे जंबूद्वीपाद्घातकीखण्डाच्च प्रत्येकं पञ्चनवति २ योजनसहस्राणि गोतीर्थः गोतीर्थनामस्तडागादाविव प्रवेश लवणशिखा वक्तव्यता'लवणसिहाणं भंते ! केवइयं' इत्यादि । हे भदन्त ! लवणसमुद्र की शिखा चक्रवाल विष्कम्भ की अपेक्षा कितनी चौडी है और 'केवइयं अइरेगं २ वडइ वा हायइया' कितनी वह बढती हैं और कितनी वह घटती है उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा! लवणसीहाएणं दस जोयण सहस्साई चक्कवाल विक्खंभेणं देसूणं अद्ध जोयणं अइरेगें वड्इवा, हायइवा' हे गौतम ! लवणसमुद्र की शिखा चक्रवाल विष्कम्भ की अपेक्षा १० हजार योजन की चौडी है तथा कुछ कम आधे योजन तक वह बढती है और घटती है इसका तात्पर्य ऐसा है जम्बूद्वीप और धातकी खण्ड द्वीप से लेकर लवणसमुद्र में पंचानवे हजार पंचानवे हजार योजन तक गो तीर्थ है तडाग आदि कों में घुसने के लिये जो प्रवेश मार्ग रूप नीचे का भू प्रदेश होता है ___ 'लवणसिहाणं भंते केवइयं त्याह ટીકાથ–હે ભગવન લવણ સમુદ્રની શિખા ચકવાલ વિન્ડંભની અપેક્ષાએ की पहाजी छ ? मन 'केवइयं अइरेगं अइरेगं वड्ढइ हायइवा' त टमी १धेछ भनटसी घट छ १ मा प्रश्नन। उत्तरमा प्रमुश्री छ, 'गोयमा लवणसीहाएणं दस जोयणसहस्साई चक्कवालविक्खंभेणं देसूणं अद्धजोयणं अहरेगं वडढइवा हायइवा' हु गौतम ! समुद्रनी शिn 434 वि भनी અપેક્ષાએ ૧૦ દસ હજાર જન જેટલી પહોળી છે. તથા કંઇક ઓછી અર્ધા જન સુધી તે વધે છે. અને ઘટે છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એવું છે કે જંબુદ્વીપ અને ધાતકીખંડ દ્વીપથી લઈને લવણ સમુદ્રમાં પંચાણુ હજાર પંચાણું હજાર જન સુધી ગોતીર્થ છે. તલાવ વિગેરેની અંદર જવા માટે જીવાભિગમસૂત્ર Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५४८ जीवाभिगमसूत्रे मार्गरूपो निम्नो-निम्नतरो मूलप्रदेशः गोतीर्थइव गोतीर्थ इतिव्युत्पत्तेः। मध्य भागावगाहस्तु-दशयोजनसहस्रप्रमाणविस्तारः, गोतीर्थं च-जंबूद्वीपवेदिकान्तसमीपे, धातकीखण्डवेदिकान्तसमीपेचा-ऽऽङ्गलासंख्येयभागः, ततः परं समतलभूभागा दारभ्य क्रमशः प्रदेशहान्या तावन्नीचत्वं परिभावनीयं यावत् पंचनवति योजनसहस्राणि पंचनवति योजनसहस्त्रपर्यन्त-समतल-भूभागमपेक्ष्योर्ध्वत्वं योजनसहस्रमेकम् तथा-जंबूद्वीपधातकीखण्डयोर्वेदिकातश्च-तत्र समतलभूभागे प्रथमतो जलवृद्धि रगुलासंख्येयभागः ततस्तमेव समतलभूभाग मधिकृत्य प्रदेशवृद्धया जलवृद्धिः क्रमेण वर्द्धमाना-उभयतोऽपि पंचनवति योजनसहस्राणि है उसका नाम गोतीर्थ है ऐसे गोतीर्थ लवणसमुद्र में है परन्तु मध्य भाग में जो अवगाह है वह दश हजार योजन के विस्तार वाला है गोतीर्थ जम्बूद्वीप की वेदिकान्त के पास में और धातकी खण्ड की वेदिकान्त के पास में हैं इनकी अवगाहना अगुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण है इसके बाद समतल भू भाग से लेकर क्रमशः प्रदेश की हानि होते २पंचानवे हजार योजन तक भू भाग नीचे नीचे होता गया है फिर पंचानवे हजार योजन के बाद जो समतल भू भाग आता है उसकी ऊंचाई एक हजार योजन की है जम्बूद्वीप की वेदिका और धातकी खण्ड की वेदिका से गोतीर्थ तक जो समतल भू भाग है उस समतल भू भाग में सबसे पहिले जो जल वृद्धि होती है वह अगुल के असंख्यातवें भाग तक के प्रदेश में होती है-फिर यहां से एक २ प्रदेश की वृद्धि के रूप में जल वृद्धि होते २ वहां तक होती हैं कि जहां तक दोनों ओर का ९५ हजार योजन तक का प्रदेश है फिर જે પ્રવેશ માગરૂપ નીચેને ભૂમિભાગ છે તેનું નામ ગેતીર્થ છે. એ રીતનું એ તીર્થ લવણસમુદ્રમાં છે. પરંતુ મધ્યભાગમાં જે અવગાહના છે તે દસ હજાર યોજનાના વિસ્તારવાળી છે. ગતીથી જબૂદ્વીપની વેદિકાન્તની પાસે અને ધાતકીખંડની વેદીકાન્તની પાસે છે. તેની અવગાહના આગળના અસંખ્યાતમા ભાગ પ્રમાણની છે. તે પછી સમતલ ભૂમિભાગથી લઈને કમશ પ્રદેશની હાની થતાં થતાં ૯૫ પંચાણ હજાર યોજન સુધી નીચો નીચો થત ગયેલ છે. તે પછી ૯૫ પંચાણું હજાર યોજન પછી જે સમતલ ભૂમિભાગ આવે છે, તેની ઉંચાઈ એક હજાર એજનની છે. જે બૂઢીપની વેદિકા અને ધાતકીખંડની વેદિકાથી ગોતીર્થ સુધી જે સમતલ ભૂભાગ છે, એ સમતલ ભૂભાગથી સૌથી પહેલાં જે જલવૃદ્ધિ થાય છે તે આગળના અસંખ્યાતમાં ભાગ સુધીના પ્રદેશમાં હોય છે. તે પછી ત્યાંથી એક એક પ્રદેશની વૃદ્ધિને જીવાભિગમસૂત્ર Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५४९ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू.८५ लवणशिखायाः निरूपणम् पंचनवतियो जनसहस्रपर्यन्ते चोभयतोऽपि समतल भूभागमपेक्ष्य जलवृद्धिः सप्त योजनशतानि तदयमर्थः - तत्र प्रदेशे समतल भूभागमपेक्ष्यावगाहो योजनसहस्रम् तदुपरिजलवृद्धिः सप्तयोजनशतानि - इति ततः परं मध्यभागे दशयोजन सहस्रविस्तारेऽवगाहो योजनसहस्रम् जलवृद्धि र्योजन सहस्राणि पातालकलशगत वायुक्षोभे सति तेषामुपरि अहोरात्रमध्ये द्वौ वारौ किंचिन्न्यूने द्वे गव्यूतेऽतिशयेनोदकं वर्धते, पातालकलशगतपवनोपशान्तौ च जलं हीयते । तदुक्तम्पंचाऊणसहस्से गोतित्थं उभयतो लवणस्स । जोयणसयाणि सत्तउ उदगपरिवुद्धीवि उभयतो वि ॥१॥ ९५ हजार योजन प्रमित प्रदेश में जो दोनों ओर का समतल भू भाग है उसकी अपेक्षा जल वृद्धि सात योजन तक होती है इसका तात्पर्य है कि इस समतल भू भाग में जो अवगाह है वह एक हजार योजन का है इसके ऊपर जो जल की वृद्धि है वह ७ सौ योजन तक होती है इसके बाद जो मध्य भाग हैं उसमें दश हजार योजन का विस्तार है सो एक हजार योजन तक यहां जल की वृद्धि होती है पाताल कलश वायु के क्षुभित होने पर उनके ऊपर अहोरात्र के मध्य में दो बार कुछ कम दो कोश तक अतिशय रूप में उदक की वृद्धि होती है और जब पाताल कलशगत वायु में नहीं होता है तब जल की वृद्धि नहीं होती हैं कहा भी है - पंचाऊण सहस्से गोतित्थं उभयतो वि लवणस्स जोयणसयाणि सत्तर उदगपरिबुडी वि उभयतो वि ॥ १ ॥ રૂપે જલવૃદ્ધિ થતાં થતાં ત્યાં સુધી થાય છે કે જ્યાં સુધી બન્ને બાજુના ૯૫ પંચાણુ હજાર ૯૫ પંચાણુ હજાર યેાજન સુધીના પ્રદેશ છે. તે પછી ૯૫ પંચાણુ હજાર ચેાજન જેટલા પ્રદેશમાં બન્ને ખાજીના જે સમતલ ભૂમિભાગ છે, તે અપેક્ષાથી જલવૃદ્ધિ સાત યાજન પન્ત થાય છે આ કથનનુ તાત્પય એવું છે કે—આ સમતલ ભૂભાગમાં જે અવગાહ છે તે એક હજાર યેાજનના છે. તેની ઉપર જે જલનીવૃદ્ધિ છે તે સાતસેા ચેાજન સુધી થાય છે. તે પછી જે મધ્યભાગમાં છે તેમાં દસ હજાર વૈજનના વિસ્તાર છે. તા એક હજાર યેાજન સુધી અહીયા જલવૃદ્ધિ થાય છે. પાતાલકલશ વાયુના ક્ષુભિત થવાથી તેની ઉપર દિનરાતમાં બે વાર કઇક એછા એ કેસ સુધી અતિશય પણાથી પાણીની વૃદ્ધિ થાય છે. અને જ્યારે પાતાલ કલશમાં રહેતા વાયુમાં ક્ષેાભ થતા નથી ત્યારે જલની વૃદ્ધિ થતી નથી કહ્યું પણ છે કે'पंचाऊणसहस्से गोतित्थं उभयतो वि लवणस्स । जोयणसयाणि सत्तउ उद्गपरिवुड्ढि वि उभयतो वि ॥ १ ॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५५० जीवाभिगमसूत्रे दसजोयणसहस्सा लवणसिहा चकवालतोरुंदासोलससहस्स उच्चा सहस्समेगं च ओगाढा-॥२॥ देसूण मद्धजोयण लवणसिहोवरि दुगं दुवे कालो। अइरेगं अइरेगं परिवड्रइ हायएवावि-॥३॥ छाया-पश्चनवति सहस्राणि गोतीर्थस्तूभयतोऽपि लवणसमुद्रस्य । योजनशतानि सप्ततूदक परिवृद्धिरपि उभयोरपि ।। दशयोजनसहस्राणि लवण शिखा चक्रवालतोरुंदा । षोडशसहस्राण्युच्चाः सहस्रमेकं चाऽवगाढाः ।। देशोनमर्धयोजनं लवणशिखोपरिद्विवारं द्वयोः कालयोः। अतिरेक मतिरेक परिवर्धते हीयतेवाऽपि ॥ सम्प्रति-वेलन्धरवक्तव्यतामाह-'लवणस्स णं भंते ! समुदस्स कइनाग साहस्सीओ अभितरियं वेलं धारेंति-कइनाग साहस्सीओ बाहिरियं वेलं धारंतिकइनाग साहस्सीओ अग्गोदयं धारेंति-?' हे भदन्त-! लवणनाम्नः समुद्रस्य कियन्ति नागसहस्राणि नागकुमाराणां भवनपति निकायान्तर्वर्तिनां सहस्राणि दस जोयणसहस्सा लवणसिहा चक्कवालतो रूंदा सोलस सहस्स उच्चा सहस्स मेगं च ओगाढा ॥२॥ देसूणमद्धजोयण लवणसिहोवरि दुगं दुवे कालो। अइरेगं २ परिवड्डइ हायए वावि ॥३॥ वेलन्धर वक्तव्यता-'लवणस्स णं भंते ! समुदस्स कति णाग साहस्सीओ अम्भितरियं वेलं धारंति' हे भदन्त ? लवणसमुद्र की आभ्यन्तरिक वेलाको-जम्बूद्वीप के साम्हने की वेला को शिखर के ऊपर के जल को और शिखा को-जो कि अग्रभाग में गिरती है कितने हजार नागकुमार देव धारण करते हैं ? 'कइ नाग साहस्सीओ बाहि दस जोयणसहस्सा लवणसिहा चक्कवालतो रंदा । सोलससहस्स उच्चो सहस्समेगं च आगाढ। ॥ २ ॥ देसूणमद्धजोयण लवणसिहोवरि दुगं दुवे कालो । अइरेगं अइरेगं परिवड्ढइ हायए वा वि ॥ ३ ॥ वसन्ध२ पतव्यता. 'लवणस्स णं भंते ! समुदस्स कइ णागसाहस्सीओ अभितरिय वेलं धारंति' हे नाव सव समुद्रनी २मास्यन्त:२४ वेदाने अर्थात् दीपनी સામેની વેલાને શિખરની ઉપરના જલને અને શિખાને કે જે અગ્રભાગમાં पोछ. सा १२ नाम॥२ हे पा२९५ ४२ छ. ? 'कइ नागसाहस्सीओ बाहिरियं वेलं धारंति, कइ नागसाहस्सीओ अग्गोदयं धारे ति' टसा न२ જીવાભિગમસૂત્ર Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू.८५ लवणशिखायाः निरूपणम् ५५१ अभ्यन्तरिक जंबूद्वीपाभिमुखां वेलां शिखरीपरिजलं शिखांचा -ऽर्वाक् अग्रभागे पतन्तीं धरन्ति ? कियन्तो नागसहस्राः बाह्यां - धातकीखण्डद्वीपाभिमुखां dai धातकीखण्डद्वीप मध्ये प्रविशन्तीं धारयन्ति ? कियन्तो नागसहस्राः अग्रोदकं देशोनयोजनार्थ जलादुपरिवर्धमानं जलं धरन्ति - धारयन्ति - ? इति प्रश्नः । भगवानाह - 'गोयमा' - हे गौतम - ! ' लवणसमुदस्स वायालीसं नागसाहस्सीओ अभितरियं वेलं घरे ति -' लवणसमुद्रस्य द्विचत्वारिंशद् नागसहस्राणि आभ्यन्तरिai वेलां धारयन्ति, 'वावत्तरिं नागसाहस्सीओ बाहिरियं वेलं धारें ति' द्वासप्रतिनगहस्राणि जगत्युपरिस्थित्वा बाह्यां वेलां धरन्ति, 'सट्ठि नागसाहस्सीओ अगोद धारेति' पष्टिर्नागसहस्राणि अग्रोदकं धरन्ति । तदुक्तम् रियं बेलं धारंति' 'कई नागसाहस्सीओ अग्गोदयं धारेति' कितने हजार नागकुमार देव बाह्य धातकी खंडद्वीप के तरफ की वेला को धातकी खण्ड द्वीप के बीच में प्रवेश करती हुई वेला को धारण करते हैं ? और कितने हजार नागकुमार देव अग्रोदक की कुछ कम आधे योजन पर के उपर वर्धमान जल को धारण करते हैं ? इन प्रश्नों के उत्तर में प्रभु श्री फरमाते हैं - 'गोयमा ! लवणसमुदस्स बायालीसं नागसाहसीओ अभितरीयं बेलं धारे ति' हे गौतम ! लवण समुद्र की आभ्यन्तरिक वेला को ४२ हजार नागकुमार धारण करते हैं ? 'बावत्तरिं नागसाहसीओ बाहिरियं वेलं धारेति' ७२ हजार नागकुमार देव बाह्य वेला को धारण करते हैं 'सट्ठि णाग साहस्सीओ अग्गोदयं धारेति' तथा ६० हजार नागकुमार देव अग्रोदक को धारण करते हैं । 'एवमेव सपुच्वावरेणं एगा णाग सतसाहस्सी चोवत्तरिं च णाग सहस्सा भवतीति मक्खाया' ये सब नागकुमार मिल कर एक लाख નાગકુમાર દેવા બાહ્ય ધાતકી. ખડદ્વીપની, વેલાને; ધાતકીખંડ દ્વીપની વચમાં પ્રવેશ કરતી વેલાને ધારણ કરે છે ? અને કેટલા હજાર નાગકુમાર દેવા અગ્રેાદકને કઈક એછા અર્ધાં ચેાજનથી ઉપર વધતા જલને ધારણ કરે છે ? આ प्रश्नोना उत्तरमां प्रभुश्री हे छे - 'गोयमा ! लवणसमुद्दस्स बायालीसं नागसाहरसीओ अब्भितरियं वेलं धारेति' हे गौतम! सवणु समुद्रनी यात्यन्तरि वेदाने ४२ में तालीस हजर नागकुमार देव धारण ४रे छे. 'बावत्तरी नागसाहस्सीओ बाहिरियं वेलं धारेति' ७२ मतेर हुन्नर नागकुमार हेवेो महारनी वेसाने धार पुरे छे. 'सट्टि णाग साहरसीओ अग्गोदयं धारेति' तथा ६० साधी हुन्नर नागभार अग्रोउने धारण उरे छे. 'एवामेव सपुव्वावरेणं एगा णागसाहस्सी चोवत्तरिं च णागसहरसा भवंती तिमक्खाया ' આ બધા જીવાભિગમસૂત્ર Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे अभितरियं वेलं, धरंति लवणोदहिस्स नागाणं । बायालीससहस्सा, दुसत्तरि सहस्सबाहिरियं ॥ सहि नागसहस्सा, धरेंति अग्गोदय समुदस्स । छाया-'आभ्यन्तरिकी वेलां धरन्ति लवणोदधेः नागानाम् । द्वि चत्वारिंशत् सहस्रा द्विसप्ततिसहस्रा बाह्याम् ॥ पष्टि गसहस्राः, धारयन्त्यग्रोदकं समुद्रस्य । 'एवामेव सपुव्वावरेणं एगा नाग सतसहस्सी चोवत्तरं च णागसहस्सा भवंतीति मक्खाया' एवमेव सपूर्वापरेण-पूर्वापरसमुदायेन एकं नागशतसहस्रं चतुःसप्ततिश्च नागसहस्राः भवन्ति इत्याख्यातानि-कथितानि मया-शेषैश्व तीर्थंकरैः इति । ॥सू० ८५॥ मूलम्-कइ णं भंते ! वेलंधरा नागराया पन्नत्ता गोयमा ! चत्तारि वेलंधरा नागराया पन्नत्ता तं जहा-गोथूभे सिवए संखे मणोसिलए । एतेसिं णं भंते चउण्हं वेलंधरनागरायाणं कइ आवासपव्वया पन्नत्ता? गोयमा ! चत्तारि आवासपव्वया पण्णत्ता तं जहा-गोथूभे उदगभासे संखे दगसीमाए। कहि णं भंते गोथभस्स वेलंधरनागरायस्स गोशूभे णामं आवासपव्वए पन्नत्ते गोयमा जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पुरथिमेणं लवणसमुदं बायालीसं जोयणसहस्साइं ओगाहित्ता एत्थ णं गोथूभस्स वेलंधरणागरायस्स गोथूभे णामं आवासपव्वए पण्णत्ते सत्तरस एकवीसाइं जोयणसताइं उर्दू उच्चत्तेणं चत्तारि ७४ हजार होते हैं । यही बात। 'अभितरियं वेलं धरंति लवणोदहिस्स नागाणं बायालीस सहस्सा दुसत्तरि सहस्सा बाहिरियं ॥१॥ सटिं नाग सहस्सा धरंति अग्गोदयं समुदस्स' इति ॥८५॥ નાગકુમાર મળીને કુલ ૧ એક લાખ ૭૪ ચુંમોતેર હજાર થાય છે. એજ વાત अभितरिय वेलं धरंति लवणोदहिस्स नागाणं, बायालीससहस्सा दुसत्तरि सहस्सा बाहिरियं ॥ १ ॥ सद्धिं नागसहस्सा धरंति अग्गोदयं समुद्दरस इति' આ ગાથાઓ દ્વારા કહેવામાં આવેલ છે. જે સૂ. ૮૫ છે જીવાભિગમસૂત્ર Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.८६ वेलंधरनागराजस्वरूपनिरूपणम् ५५३ तीसे जोयणसते कोसं च उव्वेहेण मूले दस बावीसे जोयणसते आयामविक्खंभेणं, मज्झे सत्त तेवासे जोयणसते उरिं चत्तारि चउवीसे जोयणसए आयामविक्खंभेणं, मूले तिणि जोयणसहस्साइं दोणि य बत्तीसुत्तरे जोयणसए किंचि विसेसूणे परिक्खेवेणं मज्झे दो जोयणसहस्साइं दोपिण य छलसीते जोयणसते किंचि विसेसाहिए परिक्खेवेणं उरि एग जोयणसहस्सं तिणि य ईयाले जोयणसते किंचि विसेसूणे परिक्खेवेणं मूले विच्छिपणे मज्झे संखित्ते उपि तणुए गोपुच्छसंठाणसंठिए सव्वकणगामए अच्छे जाव पडिरूवे । सेणं एगाए पउमवरवेदियाए एगेण य वणसंडेणं सव्वतो समंता संपरिक्खित्ते दोण्ह वि वण्णओ। गोथूभस्स णं आवास पव्वयस्स उवरिं बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पन्नत्ते जाव आवासयंतिः । तस्स णं बहुसमरमणिज्जस्स भूमिभागस्स बहुमझदेसभाए एत्थ णं एगे महं पासायव.सए बावटुं जोयणद्धं च उड्ढे उच्चत्तेणं तं चेव पमाणं अद्धं आयामविक्खंभेणं वण्णओ जाव सीहासणं सपरिवारं। से केणट्रेणं भंते! एवं बुच्चइ गोथूभे आवासपव्वए गोथूभे पवए २ ?। गोयमा ! गोथूभेणं आवासपव्वए तत्थ तत्थ देसे तहिं तहिं बहुओ खुड्डा खुड्डियाओ जाव गोथूभवण्णाई बहूइं उप्पलाई तहेव जाव गोथूभे तत्थ देवे महड्दिए जाव पलिओवमट्टिइए परिवसति सेणं तत्थ चउण्हं सामाणियसाहस्सीणं जाव गोथूभस्स य आवासपव्वयस्स गोथूभाए रायहाणीए जाव विहरति, से तेणट्रेणं जाव णिच्चे । रायहाणी पुच्छा गोयमा ! गोथूभस्स आवासपव्वयस्स पुरथिमेणं तिरियमसंखेज्जे दीवसमुद्दे वीइ. वइत्ता अण्णंमि लवणसमुद्दे तं चेव पमाणं तहेव सव्वं । जी० ७० જીવાભિગમસૂત્ર Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५५४ जीवाभिगमसूत्रे कहि णं भंते ! सिवगस्स वेलंधरणागरायस्स दओभासणामे आवासपवते पन्नत्ते? गोयमा ! जंबुद्दीवेणं दीवे मंदरस्स पव्वयस्स दक्खिणेणं लवणसमुदं बायालीसं जोयणसहस्साइ ओगा हित्ता एत्थ णं सिवगरस वेलंधरणागरायस्स दोभासे णामं आवासपठवते पन्नत्ते, तं चेव पमाणं जं गोथूभस्स णवरि सव्व अंकामए अच्छे जाव पडिरूवे जाव अटो भाणियव्वो, गोयमा! दोभासेणं आवासपव्वते लवणसमुद्दे अटू जोयणियखेत्ते दगं सव्वतो समंता ओभासेति उज्जोवेति तवति पभासेति सिवए एत्थ देवे महड्डिए जाव रायहाणी से दक्खिणेणं सिविगा दओभासस्स सेसं तं चेव । कहि णं भंते ! संखस्स वेलंधरणागरायस्स संखे णामं आवासपव्वते पन्नत्ते२ गोयमा! जंबुद्दीवेणं दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पञ्चत्थिमेणं बायालीसं जोयणसहस्साइं एत्थ णं संखस्स० वेलंधर० संखेणामं आवासपवते तं चेव पमाणं णवरं सव्वरयणामए अच्छे जाव पडिरूवे । सेणं एगाए पउमवरवेदियाए एगेण य वणसंडेणं जाव अटो बहूओ खुड्डा खुडियाओ जाव बहुइं उप्प. लाइं संखाभाई संखावण्णाइं संखवण्णाभाई संखे एत्थ देवे महड्डिए जाव रायहाणीए पचत्थिमेणं संखस्स आवासपव्वयस्स संखा नाम रायहाणी तं चेव पमाणं । कहि णं भंते ! मणो सिलकस्स वेलंधरनागरायस्स उदगसीमाए नामं आवासपव्वते पन्नत्ते गोयमा ! जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स उत्तरेणं लवणसमुदं बायालीसं जोयणसहस्साइं ओगाहित्ता एत्थ गं मणोसिलगस्स उदगसीमाए णामं आवासपटवते पण्णत्ते तं चेव पमाणं नवरं सव्व फलिहामए अच्छे जाव अट्टो, गोयमा ! दगसीमंतेणं आवासपव्वते सीता सीतोदगाणं महाणदीणं तत्थगतो सोएपडिहम्मति से तेणट्रेणं जाव णिच्चे मणोसिलए જીવાભિગમસૂત્ર Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.८६ वेलंधरनागराजस्वरूपनिरूपणम् ५५५ एत्थ देवे महडिए जाव से णं तत्थ चउण्हं सामाणियसाह० जाव विहरइ । कहि णं भंते मणोसिलगस्स वेलंधरणागरायस् मणोसिला नाम रायहाणी ? गोयमा! दगसीहस्स आवा. सपव्वयस्स उत्तरेणं तिरि० अण्णंमि लवणे एत्थ णं मणो. सिलिया णाम रायहाणी पण्णत्ता, तं चेव पमाणं जावमणो. सिलाए देवे कणगं करय य फालियमया य वेलंधराणमावासा अणुवेलंधरराईण पव्वया होंति रयणमया ॥सू० ८६॥ छाया-कति खलु वेलंधरा नागराजाः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! चत्वारो वेलंधरा नाम नागराजाः प्रज्ञप्ताः, तयथा-गोस्तूपः १ शिवकः २ शंखो ३ मनः शिलकः ४ । एतेषां खलु भदन्त ! वेलंधरनागराजानां कति आवासपर्वताः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! चत्वार आवासपर्वताः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-गोस्तूप उदकभासः शंखो-दकसीमः । कुत्र खलु भदन्त ! गोस्तूपस्य वेलंधरनागराजस्य गोस्तूपो नाम-आवासपर्वतः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पूर्वेण लवणं समुद्रं द्वाचत्वारिंशतं योजनसहस्राणि अवगाह्याऽत्र खलु गोस्तूपस्य वेलंधरनागराजस्य गोस्तूपो नाम आवासपर्वतः प्रज्ञप्तः, सप्तदश योजनशतानि एकविंशत्यधिकानि ऊर्ध्वमुच्चैस्त्वेन चत्वारि योजनशतानि त्रिंशानि क्रोशं चोद्वेधेन मूले दशयोजनशतानि द्वाविंशत्युत्तराणि आयामविष्कम्भेण मध्ये सप्तयोजनशतानि त्रयोविंशत्युत्तराणि उपरि च चत्वारि योजनशतानि चतुर्विंशत्यधिकान्यायामविष्कम्भेण मूले-त्रीणि योजनसहस्राणि द्वे च द्वात्रिंशदुत्तरे योजनशते किंचिद्विशेषोने परिक्षेपेण, मध्ये द्वे योजनसहस्रे द्वे च योजनशते षडशीते किंचिद् विशेषाधिके परिक्षेपेण, उपरि एकं योजनसहस्रं त्रीणि च एकचत्वारिंशतानि योजनशतानि किंचिद् विशेषोनानि परिक्षेपेण, मूले विस्तीर्णो मध्ये संक्षिप्तः उपरि तनुको गोपुच्छसंस्थानसंस्थितः सर्वकनकमयोऽच्छो यावत्प्रतिरूपः । स खलु एकया पद्मवरवेदिकया-एकेन च वनषण्डेन सर्वतः समन्तात् संपरिक्षिप्तः, द्वयोरपि वर्णकः । गोस्तूपस्य खलु आवासपर्वतस्योपरि बहुसमरमणीयो भूमिभागः प्रज्ञप्तो यावदासते । तस्य खलु बहुसमरमणीयस्य भूमिभागस्य बहुमध्यदेशभागे अत्र खलु एको महान् प्रासादावतंसकः सार्धानि द्वाषष्टिर्योजनानि ऊर्ध्वमुच्चस्त्वेन तदेव प्रमाणम् अर्धमायामविष्कम्भेण वर्णको यावत् सिंहासनं सपरिवारम् तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते गोस्तूप आवासपर्वतो गोस्तूपः आवासपर्वतः ? જીવાભિગમસૂત્ર Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५५६ जीवाभिगमसूत्रे गौतम ! गोस्तूपे खलु आवासपर्वते तत्र तत्र देशे तत्र बह्यः क्षुल्लक्षुल्लिकाः यावद् गोस्तूपवर्णानि बहूनि उत्पलानि तथैव यावद्गोस्तूपः तत्र तत्र देवो महर्द्धिको यावत् पल्योपमस्थितिकः परिवसति । स खलु तत्र चतुणां सामानिकसहस्राणां यावद् गोस्तूपस्याssवासपर्वतस्य गोस्तूपायाः राजधान्या यावद् विहरति । तत्तेनार्थेन यावद् नित्यः । राजधानी पृच्छा - गौतम ! गोस्तूपस्या- ऽऽवासपर्वत पूर्वेण तिर्यगसंख्येयान् द्वीपसमुद्रान् व्यतिव्रज्या - ऽन्यस्मिन् लवणसमुद्रे तदेव प्रमाणं - तथैव सर्वम् । कुत्र खलु भदन्त - ! शिवकस्य वेलंधरनागराजस्य दकाभास नामक आवासपर्वतः प्रज्ञप्तः - ? जंबूद्वीपे खलु द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य दक्षिणेन लवणसमुद्रं द्विचत्वरिंशद्शो जनसहस्राण्यवगाह्याऽत्र खलु शिवकस्य वेलं धरनागराजस्य दकोभासनामक आवास पर्वतः प्रज्ञप्तः तदेव प्रमाणं यद्गोस्तूपस्य नवरं सर्वाकमयोऽच्छो यावत्प्रतिरूपो यावदर्थो भणितव्यः । गौतम ! दकोभासः खलु आवासपर्वतः लवणसमुद्रेऽष्टयोजनिकक्षेत्रे दकं सर्वतः समन्तात् अवभासयति - उद्योतयति - तापयति - प्रभासयति । शिवकोऽत्र देवो महर्द्धिको यावत् राजधानी सा दक्षिणेन शिविका दकाभासस्य शेषं तदेव । कुत्र खलु भदन्त ! शंखस्य वेलंधरनागराजस्य शंखो नामाऽऽवासपर्वतः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! जंबूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पश्चिमेन द्विचत्वारिंशतं योजनसहस्राण्यवगाह्याऽत्र खलु शंखस्य वेलंधरस्य शंखो नामाऽऽवासपर्वतः तदेव प्रमाणम्, नवरं सर्वरत्नमयोऽच्छ ः ० । स खल्वेका पद्मवेदिकया, एकेन च वनषण्डेन यावदर्थः बहयः क्षुल्लक्षुल्लिका यावद् बहून्युत्पलानि शंखाभानि - शंखवर्णानि शंखवर्णाभानि शंखोऽत्र देवो महद्धिको यावद् राजधानी पश्चिमेन शंखस्यावासपर्वतस्य शंखा नाम्नी राजधानी तदेव प्रमाणम् । कुत्र खलु भदन्त ! मनःशिलकस्य वेलंधरनागराज - स्योदकसीमो नामावासपर्वतः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! जंबूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्योत्तरेण लवणसमुद्रं द्विचत्वारिंशद् योजनसहस्राण्यवगाह्याऽत्र खलु मनःशिलकस्य वेलंधरनागराजस्योदकसीमो नामाऽऽवासपर्वतः प्रज्ञप्त स्तदेव प्रमाणाम्, नवरं सर्वस्फटिकमयोऽच्छो यावदर्थः, गौतम ! दकसी मे खलु - आवास पर्वते शीता शीतोदयोः महानयोस्तत्रगतानि स्रोतांसि प्रति हन्यन्ते तत्तेनार्थेन यावन्नित्यः, मनःशिलकोऽत्र देवो महर्द्धिको यावत् स खलु तत्र चतुर्णां सामानिक० यावद्विहरति । कुत्र खलु भदन्त ! मनःशिलकस्य वेलंधरनागराजस्य मनः शिला नाम्नी राजधानी ? गौतम ! दकसीमस्य आवासपर्वतस्योत्तरेण तिर्यगसंख्येय० अन्यस्मिन् लवणेऽत्र खलु मनःशिलिकानाम्नी राजधानी प्रज्ञप्ता तदेव प्रमाणं यावत् - मनःशिलको देवः _nasiatत्नस्फटिकमयाश्च वेलंधराणामावासाः । अनुवेलंधरराजानां पर्वता भवन्ति रत्नमयाः ।। ०८६ ।। જીવાભિગમસૂત્ર Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.८६ वेलंधरनागराजस्वरूपनिरूपणम् ५५७ टीका--'कइ णं भंते वेलंधरा नागराया पन्नत्ता' कियन्तो भदन्त ! लवणसमुद्रस्य वेलाया धराः खलु नागराजाः नागानां नागकुमाराणां भवनपतेरवान्तरजातीनां राजानः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह-'गोयमा !' हे गौतम ! चत्तारि वेलंधरा नागराया पन्नत्ता' चत्वारो नागराजाः प्रज्ञप्ता वेलन्धरा नामानः 'तं जहा' तद्यथा 'गोथूभे सिवए०' गोस्तूभः १, शिवकः २, शङ्खः ३, मनः शिलकश्च ४ । 'एएसि णं भंते चउण्हं वेलंधरणागरायाणं कइ आवासपव्यया पण्णत्ता' एतेषां चतुर्णा खलु भदन्त ! वेलंधरनामक नागराजानां कति संखयका आवासपर्वताः प्रज्ञप्ताः, भगवानाह-'गोयमा हे गौतम ! 'चत्तारि आवासप व्वया पन्नत्ता' चत्वार्या वासपर्वताः प्रत्येकैकस्यैकैकभावेन प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा :गोथूभे-उदगभासे संखे दगसीमाए' गोस्तूपः १ उदकभासः २ शंखः ३ दकसीमः ४ एते चत्वारः आवासपर्वताः सन्ति । 'कहि णं भंते गोथूभस्स वेलंधरनागरायस्स गोथूभे णाम 'कइ णं भंते ! वेलंधरा णागराया पण्णत्ता' इत्यादि। टीकार्थ-हे भदन्त वेलन्धर नागराज कितने कहे गये हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा ! चत्तारि वेलंधरा णागराया पण्णत्ता' हे गौतम ! वेलन्धर-लवणसमुद्र की वेला को धारण करने वाले-नागराज चार कहे गये हैं। 'तं जहा' जिनके नाम इस प्रकार से हैं 'गोथूभे सिवए, संखे, मणोसिलए' गोस्तूभ, शिवक शंख और मनः शिलक 'एतेसि णं भंते ! चउण्हं वेलंधरणागरायाणं कइ आवासपव्वया पन्नत्ता' हे भदन्त ! इन चार वेलंधर नागराजों के कितने आवास पर्वत कहे गये हैं ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा ! चत्तारि आवास पव्वया पन्नत्ता' हे गौतम ! चार आवास पर्वत कहे गये हैं । 'तं जहा' 'कइ णं भंते ! वेलंधरा णागराया पण्णत्ता' त्यादि ટીકાથ– હે ભગવન વેલંધર નાગરાજ કેટલા કહ્યા છે? આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्रभुश्री ४९ छ -'गोयमा' ! चत्तारि वेलंधरा णागराया पण्णत्ता' 3 ગૌતમ ! વેલંધર-લવણસમુદ્રની વેલાને ધારણ કરવાવાળા નાગરાજ ચાર કહેલા छ. 'तं जहा' मना नाभी 20 ४२ छ. 'गोथूभे, सिवए, संखे, मणोसिलए' मोस्तुम, शिव शम, मने मन:शिक्षu 'एतेसि णं भंते ! चउण्हं वेलंधरणा गरायाणं कइ आवासपव्वया पण्णत्ता' मगवन् से यार वे २ नागराजमाना टमा पास ५। ४९सा छ ? उत्तरमा अनुश्री ॐ छ -'गोयमा ! 'चत्तारि आवासपव्वया पण्णत्ता' है गौतम ! या२ मावास तो असा छ. જીવાભિગમસૂત્ર Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे आवासपव्वए पन्नत्ते' कुत्र खलु भदन्त ! गोस्तूपवेलंधर नागराजस्य गोस्तूप नामाssवास पर्वतः ः प्रज्ञप्तः, भगवानाह - 'गोयमा - जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पुरत्थिमेणं लवणं समुद्दे - बायालीसं जोयणसहस्साई ओगाहित्ता एत्थ णं गोथूभस्स वेलंधरनागरास्स गोथूणामं आवासपव्वए पन्नत्ते' गौतम ! जम्बुद्वीपनामवति द्वीपे मन्दर पर्वतस्य पूर्वेण - पूर्वदिशि लवणसमुद्रं द्वाचसारिंशतं योजनसहस्राण्यवगाद्याऽन्तः प्रविश्य अन खलु विस्तृत विस्तरे गोस्तूपनागराजस्य गोस्तूपनामाऽवासपर्वतः प्रज्ञप्तः । ‘सत्तरस एकवीसाई जोयणसयाई उडूं उच्चत्तेणं चत्तारि तीसे जोयणसए को संच उब्वेहेणं' एकविंशानि एक विंशत्यधिकानि सप्तदशयोजनशतानि ऊर्ध्वमुच्चत्वेन चत्वारि योजनशतानि त्रिंशदधिकानि क्रोशमेकञ्चोद्वेधेन विस्तारवान् । ५५८ जो इस प्रकार से हैं- 'गोधूमे, उदगभासे संखे, दगसीमाए' गोस्तुभ उदकभास, शंख और दकसीमाक 'कहि णं भंते गोधूमस्स वेलंधरनागराजस गोथूभे णामं आवास पव्वए पन्नत्ते' हे भदन्त ! गोस्तृप वेलन्धर नागराज का गोस्तूप नामका आवास पर्वत कहां पर कहा गया है ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं - 'गोयमा ! जंबूदीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरत्थिमेणं लवणसमुदं वायालीसं जोयणसहस्साइं ओगाहित्ता, एत्थणं गोथूभस्स नागरायस्स गोथूभे णामं आवासपव्वते पण्णत्ते' हे गौतम ! जंबूद्वीप नाम के द्वीप में मन्दर पर्वत की पूर्व दिशा में लवणसमुद्र से ४२ हजार योजन आगे जाने पर गोस्तूभ वेलन्धर नागराज का गोस्तुभ नामका आवास पर्वत है ! 'सत्तरस एक्कबीसाई जोयणसयाई उडूं उच्चत्तेणं चत्तारि तीसे जोयणसए को संच उच्वेहेणं' यह पर्वत १७२१ योजन का ऊंचा है 'तं जहाँ' ? या प्रमाणे- 'गोधूमे, उद्गभासे संखे, दगसीमाए' गोस्तूल, उडावास, शौं भने सीमा 'कहि णं भंते ! गोथूभस्स वेलंधर नागराजस्स गोथूणामं आवासपव्वए पन्नत्ते' हे भगवन् गोस्तूल वेसधर नागरानी ગેાતૃભ નામના આવાસ પર્યંત કયાં આવેલ છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી उ छे - 'गोयमा ! जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरत्थिमेणं लवणसमुद्दे बायालीसं जोयणसहस्साई ओगाहित्ता, एत्थ णं गोधूमस्स नागरायस्स गोधूमे णामं आवासपव्व पण्णत्ते' हे गौतम! मंजूद्वीप नामना द्वीपमां भंहर पर्वतनी પૂર્વ દિશામાં લવણુસમુદ્રથી ૪૨ બેતાલીસ હજાર યેાજન આગળ જવાથી गोस्तूल वेस धर नागरान्नो गोस्तूल नामनो आवास पर्वत छे. 'सत्तरस एक्कवीसाइं जोयणसयाई उड्ढ उच्चत्तेणं चत्तारि तीसे जोयणसए कोसंच उब्वहेणं' જીવાભિગમસૂત્ર Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.८६ वेलंधरनागराजस्वरूपनिरूपणम् ५५९ मूले दसवावी से जोयणसए आयामविक्खंभेणं' मूलदेशे दशयोजनानां शतानि द्वाविशत्यधिकानि आयामविष्कम्भाभ्याम् 'मज्झे सत्त तेवीसे जोयणसए' मध्यभागे योजनानां सप्तशतानि त्रयोविंशत्यधिकानि 'उवरिं चत्तारि चउवीसे जोयणसए आयामविक्खंभेणं' उपरि आयामविष्कम्भाभ्याम् चत्वारि योजनशतानि चतुर्विंशत्यधिकानि । 'मूले तिन्नि जोयणसहस्साई-दोन्नि य बत्तीसुत्तरे जोयणसए किंचिविसेसूणे परिक्खेवेणं मज्झे दो जोयणसहस्साई-दोण्णि य छलसीए जोयणसए किंचि विसेसाहिए परिक्खेवेणं उवरि एगं जोयणसहस्सं तिण्णि य ईयाले जोयणसए किंचि विसेसूणे परिक्खेवेणं' मूले-त्रीणि योजनसहस्राणि द्वे च योजनशते द्वात्रिंशदधिके किश्चिद्विशेषोने परिक्षेपेण, मध्ये द्वे योजनसहस्रे चार सौ सबातीस योजन की इसकी गहराई है अर्थात् पानी के भीतर यह इतना प्रविष्ट हुआ है 'मूले दस बावीसे जोयणसए आयामविक्खंभेणं' मूल में यह १०२२ योजन का लम्बा चौडा है 'मज्झे सत्ततेवीसे जोयणसए उवरिं चत्तारि चउवीसे जोयणसए' बीच में सात सौ तेइस योजन का लम्बा चौडा है और ऊपर में चारसी चौबीस योजन का लम्बा चौडा है 'मूले तिन्नि जोयणसहस्साइं दोन्निय वत्तीसुत्तरे जोयणसए किंचिविसेसूणे परिक्खेवेणं' मूल में तीन हजार दो सौ बत्तीस योजन में कुछ कम की इसकी परिधि है 'मज्झे दो जोयणसहस्साइं दोणिय छलसीए जोयणसए किंचि विसेसाहिए परिक्खेवेणं' बीच में दो हजार दो सौ चौरासी योजन से कुछ कम की इसकी परिधि है 'उवरिं एगं जोयणसहस्सं तिण्णिय ईयाले जोयणसए किंचि विसेसूणे परिक्खेवेणं' ऊपर में इसकी एक हजार આ પર્વત ૧૭૨૧ સત્તરસ એકવીસ જન જેટલો ઉચે છે. ચારસેસવાત્રી જનની તેની ઉંડાઈ છે. અર્થાત્ પાણીની અંદર એટલે તે ઉડે છે. 'मूले दसबावीसे जोयणसए आयामविक्खभेणं' ते भूगमा १०२२ ६स सो मावीस योन सामा पहाणे छे. 'मझे सत्ततेवीसे जोयणसए उवरिं चत्तारि चउवीसे जोयणसए' पयमा ७२3 सातसे। तेवीस यो- ei पहा॥ मने 6५२नी त२३ ४२४ यारो योवीस योपन से हमे पहाणे छे. 'मूले तिन्नि जोयण सहस्साई दोन्नीयवत्तीसुत्तरे जोयणसए किंचि विसेसूणे परिक्खेवेणं' भूगमा ऋण १२ से त्रीस योनमा ४४ साछी तनी परिधि छे. 'मझे दो जोयणसहस्साइं दोणिय छलसीए जोयणसए किंचिविसेसाहिए परिक्खेवेणं' क्यभा में इतर मसो याशी या नथी ४४४ गछी तनी परिधि छ. 'उवरि एग जोयणसहस्सं तिण्णि य इयाले जोयणसए किंचि विसेसूणे परिक्खेवेणं' ५२मा જીવાભિગમસૂત્ર Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५६० जीवाभिगमसूत्रे द्वे च योजनशते षडशीते किंश्चिद्विशेषाधिके परिक्षेपेण उपरितने एकं योजनसहस्रं त्रीणि च योजनशतानि एकचत्वारिंशदधिकानि किञ्चिद्विशेषोनानि परिक्षेपेण । ततः 'म्ले वित्थिण्णे मज्झे संखित्ते-उप्पिं तणुए गोपुच्छसंठाणसंठिए सव्वकणगामए अच्छे जाव पडिरूवे' मूले विस्तीर्णः मध्ये संक्षिप्तः उपरि तनुकः अत एव द्रष्टुर्दर्शने गोपुच्छसंस्थानवत्संस्थितः सर्वकनकमयोऽच्छो निर्मल: श्लक्ष्णो घृष्टो मृष्टो नीरजस्को निर्मलो निष्पङ्को निष्कण्टकच्छायः समभः सोद्योतः समरीचिकः प्रासादीयो दर्शनीयोऽभिरूपः प्रतिरूपः इत्थमेतेषां विशेषणानामर्थाः प्राग्वद् ज्ञातव्याः । ‘से णं एगाए पउमवरवेइयाए एगेण य वणसंडेणं सव्वओ समंता संपरिक्खित्ते दोण्ह वि वण्णओ' स चैकया खलु पद्मवरवेदिकया एकेन वनषण्डेन च सर्वतश्चतुर्दिक्षु समन्तात्परिवेष्टितो गोस्तूपपर्वतः। तीन सौ ४१ योजन में कुछ कम की परिधि हैं । 'मूले वित्थिपणे, मज्झे संक्खित्ते उप्पिं तणुए' इस तरह यह गोस्तुभ आवास पर्वत मूलभाग में विस्तीर्ण मध्य भाग में संक्षिप्त और ऊपर के भाग में पतला हो गया है इसका कारण यह 'गोपुच्छ संठाणसंठिए' गाय की पूछ के जैसा आकार वाला बन गया है यह आवास पर्वत सर्वात्मना आकाश और स्फटिक मणि के जैसा स्वच्छ है । और पूर्वोक्त इलक्ष्ण निर्मल आदि विशेषणों से युक्त हैं 'यही बात' 'सवकणगामए अच्छे जाव पडिरूवे' इस सूत्रपाठ द्वारा प्रकट की गई है । 'से गं एगाए पउमवरवेडयाए एगेणं वणसंडेणं सव्वओ समंता संपरिक्खेवं' यह आवास पर्वत एक पद्मवर वेदिका से और एक वनखण्ड से चारों ओर से घिरा हुआ है यहां इन दोण्हवि चण्णओ' दोनों का जैसा कि इनका તેની પરિધિ ૧ એક હજાર ત્રણ સે ૪૧ એકતાલીસ જનમાં કંઇક ઓછી छ. मूले विस्थिण्णे, मज्झे संखित्ते उप्पिं तणुए' माशते २॥ गौस्तुभ भावास પર્વત મૂળભાગમાં વિસ્તારવાળે મધ્યભાગમાં સંકડાયેલ અને ઉપરના मासमां पातको छे. तेनु ४।२९५ से छे , २मा पर्वत 'गोपुच्छसंठाणसंठिए' आयना छन। रेवा २४।२ पाणी मनेस छ. या पास પર્વત સર્વાત્મના કનક સુવર્ણમય છે. તથા એ આકાશ અને સ્ફટિક મણિના જે સ્વચ્છ છે. તથા પૂર્વોકત શ્લફ્યુ, નિર્મલ વિગેરે વિશેષણો पाणी छे. १ पात 'सव्व कणगामए अच्छे जाव पडिरूवे' २॥ सूत्र५४ द्वा२१ ५४८ ४२वामा २ावत छ. 'से णं एगाए पउमवरवेइयाए एगेणं वणसंडे णं सव्वओ समंता संपरिक्खेवं' 24 मावास ५ र ५१२ हजागने से बनमयी यारे माथी धे।ये छे. महामे दोण्ह वि वण्णओ' જીવાભિગમસૂત્ર Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५६१ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. ८६ वेलंधरनागराजस्वरूपनिरूपणम् द्वयोर्वनषण्ड - पद्मवरवेदिकयोरपि वर्णकोऽत्र दर्शितदिशा विधेयः । तस्मिन् गोस्तूपकपर्वतावासे जगती वर्णितप्रकारेण वर्णितायाः पद्मवर वेदिकाया बहिर्भागेएको महान् वनषण्डः स च देशोने द्वे योजने चक्रवालविष्कम्भेण कृष्णः कृष्णाsamrit यावत् अनेकशकटरथादि यानानां स्थानं सुरम्यः प्रासादीयः श्लक्ष्णो यावत्प्रतिरूपः इत्यादिक्रमेण वनवर्णनं कर्तव्यम् । 'गोथूभस्स णं आवासपच्चयस्स उवरिं बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते जाव ओभासयति' गोस्तूपाऽऽवासपर्वतोपरि बहुसमरमणियो भूमिभागः स यथानामक:- आलिङ्गपुष्करमिति वा मृदङ्गलमिति वा सरस्तलमिति वा करतलमिति वा आदर्शतलमिति वा चन्द्रमण्डलमिति वा सूर्यमण्डलमिति वा उरचर्मेति वा ऋषभचर्मेति वा यावद् द्वीपिचर्मेति वाऽनेकशंकुकीलक सहस्रवितताऽऽवर्त प्रत्यावर्तश्रेणि स्वस्तिक सोवस्तिक पुष्पमाणवर्द्धमानमत्स्यमकराण्डक पुष्पवेली पद्मपत्र सागरतरङ्गवासन्तिकलता पद्मलता वर्णन पीछे किया जा चुका है वर्णन कर लेना चाहिए तथा च जिसका वर्णन जगती की तरह किया गया है ऐसी उस पद्मवर वेदिका के बहिर्भाग में एक विशाल वनपण्ड है यह वनषण्ड कृष्ण, कृष्णावभास आदि प्रतिरूपक तक के विशेषणों वाला है इसका चक्रवाल विष्कम्भ कुछ कम दो योजन का है यह अनेक शकट, रथ आदि वाहनों का स्थान है 'गोथूभस्स णं आवासपव्वयस्स उवरिं बहुसम - रमणिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते' इस गोस्तूप आवास पर्वत के ऊपर का जो भूमिभाग है वह बहुसम रमणीय है इसका वर्णन 'स यथानामकः आलिंगपुष्करमितिवा, मृदङ्गलमितिवा, सरस्तलमितिवा, करतलमितिवा, आदर्शतलमितिवा, चन्द्रमण्डलमितिवा, सूर्यमण्डलमितिवा, उरभचर्मेतिवा, वृषभचर्मेतिवा, यावद् द्वीपिचर्मेतिवा' इत्यादि पदों બન્નેનું વર્ણન જે પ્રમાણે પાછલા સૂત્રમાં કરવામાં આવેલ છે. એ પ્રમાણે કરી લેવું. તેમજ જેનું વર્ણન જગતીની માફક કરેલુ છે, એવીએ પદ્મવર વેદિકાના બહારના ભાગમાં એક વિશાલ વનખંડ છે, આ વનખંડ કૃષ્ણ કૃષ્ણાવભાસ વિગેરે પ્રતિરૂપ સુધિના વિશેષણા વાળા છે. તેને ચક્રવાલ વિષ્ણુભ કઇક એછે. એ ચેાજનના છે. તે અનેક શકટા-ગાડાએ રથા, વિગેરે વાહનાનુ स्थान छे. 'गोथूभस्स णं आवासपव्वयस्स उवरिं बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पन्नत्ते' या गोस्तूल आवास पर्वतनी उपरनो ने लाग छे, તે महुँ सभ रभाशीय छे. तेनु पागुन ' स यथा नामकः आलिंगपुष्करमितिबा, मृदंगतलमिति वा, सरग्तलमिति वा, करतलमिति वा, आदर्शतलमितिवा, चन्द्रमंडलमिति वा, सूर्यमण्डलमिति वा, उरभचर्मेति वा, वृषभचर्मेति वा, यावत् द्वीपिचर्मेति वा विगेरे जी० ७१ જીવાભિગમસૂત્ર Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५६२ जीवाभिगमसूत्रे भक्तिचित्रैः सश्रीकैः सोयोतैर्नानाविध पञ्चवर्णे स्तृणैर्मणिभिश्वोपशोभितो यावत् तत्र-नागकुमारदेवदेव्यश्चाऽऽसते शेरते तिष्ठन्ति निषीदन्ति त्वक्परिवर्तयन्ति रमन्ते ललंति क्रीडन्ति मोदन्ते पुरा सुचीर्णानां सुपरिक्रान्तानां शुभानां कान्तानां कल्याणानां कर्मणां फलवित्तिविशेष प्रत्यनुभवन्तो यथासुखं विहरन्ति । 'तस्स णं बहुसमरमणिज्जस्स भूमिभागस्स बहुमज्झदेसभागे' तस्य खलु बहुसमरमणीयस्य भूमिभागस्य बहुमध्यदेशभागे, 'एत्थ णं एगे महं पासायवडेसए पन्नत्ते' अत्रैको महान्प्रासादावतंसकः खलु प्रज्ञप्तः स हि-विजयदेवप्रासादावतंसकवद्वर्णनीयः । तस्य च प्रासादावतंसकस्यान्तबहु मध्यदेशभागे महत्येका सर्वरत्नमयी मणिपीठिका, सा च योजनायामविष्कम्भप्रमाणा गव्यूतद्वयबाहल्या, तस्याश्च मणिपीठिकाया उपरि महदेकं सिहासनं, तच्चेन्द्र सामानिकादि देवयोग्यभद्रासनैः परिवृतमिति । 'बावट्ठ जोयणद्धं च उडूं उच्चत्तण तं चेव पमाणं, अद्धं आयामविखभेण वण्णओ जाव सीहासणं सपरिवार' स चैवम्-सार्दानि द्वापष्टिर्योजनानि द्वारा पहिले जैसा किया गया है वैसा ही यहां पर 'नानाविधैः पंचवर्णैस्तृणमणिभिश्चोपशोभितो यावत् यथासुखं विहरन्ति' इन अन्तिम पदों तक कर लेना चाहिये इन सब पदों की व्याख्या पहिले यथास्थान लिखी जा चुकी है 'तस्स बहुसमरमणिज्जस्स भूमिभागस्स बहुमज्झदेसभाए एत्थणं एगे महं पासायवडे सए पण्णत्ते उस बहसम रमणीय भूमिभाग के ठीक मध्य भाग में एक विशाल प्रासादावतंसक कहा गया है इस प्रासादावतंसक का वर्णन विजय देव के प्रासादावतंसक के जैसा ही है ऐसा जानना चाहिए अतः 'बावटुं जोयणद्धं च उडू उच्चत्तेणं, तं चेव पमाणं अद्धं आयामविक्खंभेणं वण्णओ जाव सीहासणं सपरिवारं' यह ६२॥ योजन की ऊंचाई वाला है ३१॥ योजन की लम्बाई चौडाई પદ દ્વારા પહેલાં જેમ વર્ણન કરવામાં આવેલ છે, એજ પ્રમાણે અહિયાં ५५५ ४१ से. मने ते वन 'नानाविधैः पंचयर्णैस्तृणैर्मणिभिश्चोपशोभितो यावत् यथा सुखं विहरन्ति' २॥ २मतिम ५: सुधी ४श से २॥ अथा पहानी व्याच्या पहेसi यथास्थान ५२वामां माथी गयेस छे. 'तस्स बहु समरमणिज्जस्स भूमिभागस्स बहुमज्झदेसभाए एत्थ णं एगे महं पासायव.सए पण्णत्ते' से पहસમરમણીય ભૂમિભાગની બરાબર મધ્ય ભાગમાં એક વિશાલ પ્રાસાદાવતંસક છે. આ પ્રાસાદાવતંકનું વર્ણન વિજય દેવને પ્રાસાદાવર્તાસકના વર્ણન પ્રમાણે छ. तेभ सभा. तेथी ते 'बाव जोयणद्धंच उड्ढ उच्चत्तेणं तं चेव पमाणं अद्ध आयामविक्खंभेणं वण्णओ जाव सीहासणं सपरिवारं' १२॥ साडी मास જીવાભિગમસૂત્ર Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.८६ वेलंधरनागराजस्वरूपनिरूपणम् ५६३ चोर्ध्वमुच्चस्त्वेन तदेव प्रमाणम् । अर्द्धानि द्वापष्टैः सक्रोशानि एकत्रिंशद् योजनानि आयामविष्कम्भाभ्याम् वर्णकः प्रासादवर्णनमुल्लोचवर्णनं च प्राग्वत् । 'से केणढे णं भंते ! एवं बुच्चइ गोथूभे आवासपव्वए-गोयमा ! गोथूभेणं आवासपव्वए तत्थ तत्थ देसे तहिं तहिं बहुओ खुड्डा खुड्डीयाओ जाव गोथूभवण्णाई बहूई उप्पलाई तहेव जाव गोथूभे तत्थ देवे महड्डिए जाव पलिओवमट्टिईए परिवसइ' तत्कनार्थेन खलु भदन्त ! एवमुच्यते गोस्तूप आवासपर्वतः, भगवानाह-गौतम ! गोस्तूपाऽऽवासपर्वते बहव्यः क्षुल्ला क्षुल्लिका वाप्यो यावद्विलपङ्क्तयस्तत्र-बहूत्पल-कुमुद-पद्म-कमल पुण्डरीक-महापुण्डरीक शतसहस्रपत्राणि सन्ति तानि तानि सर्वाणि गोस्तूपाऽऽभाऽऽकारवर्णानि तत्तदयोगापर्वतोऽपि गोस्तूपः इति कथ्यते अनादिकाल प्रवृत्तव्यवहारतोनाऽन्योऽन्याश्रयवाला है यावत् यह सपरिवार सिंहासन सहित है ‘से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ गोथूभे आवास पव्वए' हे भदन्त ! इस पर्वत का नाम 'गोस्तूप आवास पर्वत' ऐसा किस कारण से कहा गया है ? इस के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! गोथूभेणं आवासपव्वए तत्थ २ देसे तहिं २ बहुओ खुड्डा खुड्डियाओ जाव गोथूभ वण्णाई बहूई उप्पलाइं तहेव जाव गोथूभे तत्थ देवे महड्डिए जाव पलिओवमहिइए परिवसई' हे गौतम ! गोस्तूप आवास पर्वत पर स्थान २ पर वहुत बडी वापिकाएं हैं यावत् गोस्तूप के वर्ण जैसे उत्पल हैं कुमुद हैं पद्म हैं कमल हैं पुण्डरीक हैं महापुण्डरीक हैं और एक लक्ष पत्तों वाले कमल हैं इस प्रकार से यह सब कथन यहां पूर्वोक्त जैसा ही कह लेना चाहिये यावत् यहां गोस्तूप नामका देव रहता है यह देव महर्दिक જનની લંબાઈ પહોળાઈ વાળું છે. યાવતુ તે સપરિવાર સિંહાસનથી યુકત छ. 'से केणट्रेणं भंते ! एवं वुच्चइ गोथूभे आवासपव्वए' 3 लावन् ! આ પર્વતનું નામ ગેસ્તૃભ આવાસ પર્વત એ પ્રમાણે શા કારણથી કહેવામાં भाव छ ? २मा प्रश्नना उत्तरमा प्रमुश्री ४ छे -गोयमा ! गोथूभेणं आवास पव्वए तत्थ तत्थ देसे तहिं तहिं बहुओ खुड्डा खुड्डियाओ जाव गोथूभवण्णाई बहुइं उप्पलाइं तहेव जाव गोथूभे तत्थ देवे महड्ढिए जाव पलिओवम दिइए परिवसई' गौतम ! गास्तू५ मावास ५वत ५२ स्थणे स्थले ઘણી નાની મોટી વાવે છે. યાવત્ ગેસ્તૂપના વર્ણન પ્રમાણેના ઉત્પલો છે. કમદે છે. પડ્યો છે. કમળે છે. પુંડરીકો છે અને મહાપુંડરીકે છે. અને એક લાખ પાત્રાવાળા કમળે છે. આ રીતે આ બધું કથન પહેલાના વર્ણન પ્રમાણે જ છે. યાવત્ અહીયાં ગેસ્તુભ નામના દેવ રહે છે. આ દેવ મહ જીવાભિગમસૂત્ર Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५६४ जीवाभिगमसूत्रे दोषः । एवमत्र गोस्तूप नामा भुजगेन्द्रो भुजगराजो महद्धिको महाद्युतिको महाबलो महानुभावो महासौख्यः पल्योपमस्थितिमान् परिवसति, ‘से णं तत्थ चउण्हं सामाणियसाहस्सीणं जाव गोथूभस्स आवासपव्वयस्स गोथूभाए रायहाणीए जाव विहरइ' स गोस्तूप भुजगराजस्तत्र चतुःसामानिक साहस्री चतसृसपरिवारा महिषी तिसृपषत्सप्तानीकाऽनीकाधिपति षोडशात्मकरक्षकदेव सहस्राणां तद्राजधान्याश्चाऽन्यद्वास्तव्यदेवदेव्यादीनां यावदधिपत्यादि कुर्वाणो विहरति तत्तत्स्वामिकत्वाद्गोस्तूपावासो नाम भवति । ‘से तेणटे णं जाव णिच्चे' तत्तेनार्थेन गौतम ! एवमुच्यते गोस्तूपो नामाऽऽवास पर्वत इति।। आदि विशेषणों वाला है और एक पल्योपम की इसकी स्थिति है इस कारण इस पर्वत का नाम 'गोस्तूप' ऐसा कहा गया है अथवा 'गौस्तुभ' ऐसा जो इस पर्वत का नाम है वह अनादि कालिक है इससे यह व्यवहार पराश्रित नहीं हैं 'से णं तत्थ सामाणिय साहस्सीणं जाव गोथूभस्स आवासपव्वयस्स गोथूभाए रायहाणीए जाव विहरंति' यह गोस्तूप नामका नागराज नागेन्द्र चार हजार सामानिक देवों का चार सपरिवार अग्रमहिषियों का, तीन परिषदाओं का, सात अनीकों का, सात अनीकाधिपतियों का १६ हजार आत्मरक्षक देवों का गोस्तूप पर्वत का, गोस्तूप राजधानी का और इस राजधानी में रहने वाले दूसरे और अनेक देवों का एवं देवियों का आधिपत्य करता हुआ यावत् सुख से रहता है । अतः गोस्तूप नामक देव का इसमें अधिकार होने से इस पर्वत का नाम गोस्तूप पर्वत ऐसा हुआ है 'से तेणढे णं जाव णिच्चे' यही बात इस पर्वत के इस नाम करण દ્ધિક વિગેરે વિશેષણ વાળા છે. અને તેમની સ્થિતિ એક પલ્યોપમની છે. તે કારણથી આ પર્વતનું નામ “ગેસૂપ’ એ પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ છે; અથવા “તૂભ” એવું જે આ પર્વતનું નામ છે તે અનાદિ કાલિક છે. તેથી આ व्यवहार ५२॥श्रित नथी. 'से णं तत्थ चउण्हं सामाणियसाहस्सीणं जाव गोथूभस्स आवासपव्वयस्स गोथूभाए रायहाणीए जाव विहरंति' मा गस्तूम नामना નાગરાજેન્દ્ર ચાર હજાર સામાનિક દેવેનું સપરિવાર ચાર અમહિષિનું ત્રણ પરિષદાઓનું સાત અનીકેનું સાત અનીકાધિપતિનું ૧૬ સેળ હજાર આત્મરક્ષક દેવોનું શેતૂભ પર્વતનું ગોતૂભ રાજધાનીનું અને એ રાજધાનીમાં રહેવાવાળા અન્ય અનેક દેનું અને દેવિયેનું અધિપતિપણું કરતા થકા સુખપૂર્વક રહે છે. ગૌસ્તુભ નામના દેવને તેમાં અધિકાર હોવાથી. આ પર્વતનું નામ ગેસ્તૂપ ५वत से प्रभारी थयेट छ. 'से तेणतुणं जाव णिच्चे' से बात मा पतन જીવાભિગમસૂત્ર Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३. उ. ३ सू.८६ वेलंधरनागराज स्वरूपनिरूपणम् ५६५ अथोत्तरमन्यदप्युत्तरम् - गोस्तूपस्य शाश्वतं नामधेयं प्रज्ञतम् यन्नकदापि ना - भून्न भवति न भविष्यति अपि तु अभूद् भवति भविष्यति एव इत्थं ब्रुवो नित्यः शाश्वतः पुराणोऽक्षयोऽव्ययो नित्योऽतो गोस्तूप इति नाम भवति । सम्प्रति 'रायहाणी पुच्छा गोयमा- गोधूमस्स आवासपव्वयस्स पुरत्थिमेणं तिरियमसंखेज्जे दीवसमुदे वीइवइत्ता अण्णंम लवणसमुद्दे तं चेब पमाणं तहेव सव्वं' एतस्य क्वाssस्ते राजधानी ? भगवानाह - 'गोयमा !' हे गौतम! गोस्तूपावासपर्वतस्य पूर्वस्यां तिर्यगसंख्येयद्वीपसमुद्रान्व्यतिव्रज्याऽऽन्यलवणसमुद्रे द्वादशयोजन सहस्राण्यवगा - ह्याsत्रान्तरे गोस्तूप भुजगेन्द्रस्य भुजगराजस्य गोस्तूपा नाम राजधानी प्रज्ञप्ता ? साहि - विजयराजधानीवत् वक्तव्या । में इस सूत्र द्वारा प्रकट की गई है । तथा 'जाव णिच्चे' इस सूत्र पाठ द्वारा यह समझाया गया है कि इस पर्वत का ऐसा नाम अनादिनिधन है अतः यह अनिमित्तक भी है 'रायहाणीपुच्छा' हे भदन्त ! गोस्तूप देव की गोस्तूप नाम की राजधानी कहां पर है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा ! गोथूभस्स आवासपव्वतस्स पुरत्थिमेणं तिरियमसंखेज्जे दीवसमुद्दे वीवत्ता अण्णंभि लवणसमुद्दे तं चैव पमाणं तहेव सव्वं' हे गौतम! गोस्तूप आवास पर्वत की पूर्वदिशा में तिर्यग असंख्यात द्वीप समुद्रों को उल्लङ्घन करके आगत अन्य लवणसमुद्र में गोस्तृप देव की गोस्तूपा राजधानी हैं इसका प्रमाण एवं वर्णन विजया राजधानी की तरह ही है जैसे यह राजधानी १२ हजार योजन की लम्बी चौडी है ३७९४८ योजन से कुछ अधिक इसका परिक्षेप है આ પ્રમાણેનું નામ થવાનુ કારણ છે. તે આ સૂત્ર દ્વારા પ્રગટ કરેલ છે. તથા 'जाव णिच्चे' या सूत्रांशथी मे सभलवे छे - पर्वत आ प्रभाषेनु નામ અનાદિ કાલિન છે. તેથી તે નિમિત્ત-કારણ વિનાનું પણ છે. 'रायहाणी पुच्छा' हे लगवन् गोस्तूल हेवनी गोस्तूला नामनी राजधानी કયાં આવેલ છે ? આ प्रश्नना उत्तरमा प्रभुश्री उडे छे - 'गोयमा ! गोथूभस्स आवासपब्वयस्स पुरत्थिमेणं तिरियमसंखेज्जे दीवसमुद्दे विश्वइत्ता अण्णंम लवण - समुदे तं चैव पमाणं तहेव सव्वं' हे गौतम ! गोस्तूल आवास पर्वतनी पूर्व દિશામાં તિ અસ ખ્યાત દ્વીપે। અને સમુદ્રોને એળંગીને આવેલા અન્ય લવણુ સમુદ્રમાં ગેાસ્તભ દેવની ગેાસ્તૂપા નામની રાજધાની આવેલ છે. તેનું પ્રમાણુ અને વન વિજ્યા રાજધાનીના વર્ણન પ્રમાણે જ છે. જેમકે-આ ગાસ્તૂપા રાજધાની ૧૨ બાર હજાર ચૈાજન લાંબી અને પહેાળી છે. ૩૭૯૪૮ સાડત્રીસ હજાર નવસેા અડતાલીસ યેાજનથી કંઇક વધારે તેના પરિક્ષેપ-પરિધિ જીવાભિગમસૂત્ર Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगम सूत्रे सम्प्रति दकाभावक्तव्यतामाह - 'कहि णं भंते ! सिवगस्स वेलंधरणागरायस्स ओमाणामे आवासपव्वर पण्णत्ते गोयमा ! जंबुद्दीवे णं दीवे मंदरस्स पव्वयस्स दक्खिणं लवणसमुदं बायालीसं जोयणसहस्साइं ओगाहित्ता एत्थ णं सिवगस्स वेलंधरनागरास्स दओभासे णामं आवासपव्वए पन्नत्ते' का खलु भदन्त ! शिवकवेलंधरनागराजस्य दकाभासनामाऽऽवासपर्वतः प्रज्ञप्तः ? भगवानाह - गौतम ! जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे मन्दरपर्वतस्य दक्षिणेन लवणसमुद्रं द्वाचत्वरिंशतं योजनसहयह राजधानी चारों ओर से एक प्राकार से परिवेष्टित हैं यह प्राकार ३७|| हजार योजन की ऊंचाई वाला है इसका मूल भाग १३|| योजन का चौडा है मध्य में इसकी चौडाई ६ योजन की है मूल में यह विस्तीर्ण है मध्य में संक्षिप्त है और उपर में पतला है यह बाहर में गोल है और भीतर में चौकोण हैं अतएव इसका आकार बाहर से गोपुच्छ के जैसा हो गया है यह सर्वात्मना कनकमय है यावत् प्रतिरूप हैं यह प्राकार नाना प्रकार के पंचवर्णोपेत कपिशीर्षकों से - कंगुरों से-उपशोभित हैं इत्यादि रूप से इसका वर्णन कर लेना चाहिये यह पर्वत यावत् नित्य है । ५६६ दगभास पर्वत का कथन - 'कहि णं भंते ! सिवगस्स वेलंधर नागरायस्स दओ भासणामे आवासपव्वर पण्णत्ते' हे भदन्त ! शिवकवेलन्धर नागराज का दगभास नामका आवास पर्वत कहाँ पर है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! जंबूदीवे णंदीवे मंदरस्स पब છે. આ રાજધાની ચારે બાજુથી એક પ્રાકાર-કેટથી ઘેરાયેલી છે. આ કાટ ૩૭ાા સાડી સાડત્રીસ ચેાજનની ઉંચાઇ વાળા છે. તેના મૂલભાગ ૧૩ા સાડા તેર ચેાજન પહેાળા છે. મધ્યમાં તેની પહેાળાઇ ૬ા સવા છ યેાજનની છે. તે મૂળમાં વિસ્તાર વાળા છે. મધ્યમાં સંકડાયેલ છે. અને ઉપરની તરફ પાતળા છે. તે મહાર ગાળ છે. અંદરના ભાગમાં ચા ખૂણા છે. તેથી તેને આકાર ગાયના પૂછડાના જેવા બહારના ભાગમાં જણાય છે. આ ફેટ સર્વાત્મના સુવર્ણ મય છે. યાવત્ પ્રતિરૂપ છે. આ પ્રાકાર અનેક પ્રકારના પાંચ વર્ષોંથી યુક્ત કપિશીકાથી અર્થાત્ કાંગરાએથી સુશોભિત છે. વિગેરે પ્રકારથી તેનું વર્ણન કરી લેવુ' જોઇએ. આ પ`ત યાવત્ નિત્ય છે. હવે દગભાસ નામના પર્વતનું કથન કરવામાં આવે છે. 'कहि णं भंते ! सिवगस्स वेलंधरणागरायस्स दओभासणाम आवासपव्वए पण्णत्ते' हे लगवन् ! शिव वेस धर नागरान्ना हगलास नामनो भावास पर्वत यां आवे छे. ? या प्रश्नना उत्तरमा अनुश्री हे छे 'गोयमा ! જીવાભિગમસૂત્ર Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.८६ वेलंधरनागराजस्वरूपनिरूपणम् ५६७ स्राण्यवगाह्याऽत्र शिवकवेलंधर नागराजस्य दकभासो नामावासपर्वतः प्रज्ञप्तः, 'तं चेव पमाणं जं गोथूभस्स' तदेव प्रमाणं यद्गोस्तूपाऽऽवासपर्वतस्य, अयञ्च गोस्तूपवदविशेषेण वक्तव्यः, एतद्वर्णनमनुपदमेव पूर्वमास्ते ततोऽनुसन्धेयम् । 'णवरि सव्व अंकमए अच्छे जाव पडिरूवे जाव अट्ठो भाणियव्यो' नवरं सर्वाङ्कमयोऽच्छो यावत्प्रतिरूपो यावदर्थों भणितव्यः, यावत्सपरिवारं सिंहासनम् । तत्केनार्थेन भदन्त ! एव मुच्यते दकाभास आवासपर्वतो दकामास आवासपर्वत इति, यस्स दक्खिणेणं लवणसमुदं बायालीसं जोयणसहस्साइं ओगाहित्ता एत्थणं सिवगस्स वेलंधरणागरायस्स दोभासे णामं आवासपव्वए पण्णत्ते' हे गौतम ! जंबूद्वीप नामके द्वीप में जो मंदर पर्वत है उस के दक्षिण दिशा में लवणसमुद्र में ४२ हजार योजन आगे जाने पर आगत स्थान में शिवक नामक वेलन्धर नागराज का दगभास नाम का आवास पर्वत है 'तं चेव पमाणं जं गोथूभस्स' इसका प्रमाण जैसा गोस्तप पर्वत का कहा गया है वैसा ही है 'णवरं सव्व अंकामए अच्छे जाव पडिरूवे जाव अट्ठो भाणियव्वो' विशेषता इस दगभास पर्वत के कथन में केवल यही है कि यह सर्वात्मना अङ्करत्नमय है यह स्वच्छ यावत् प्रतिरूप हैं यहां इसके वर्णन में 'यहां सपरिवार सिंहासन हैं ऐसा सव पूर्वोक्त कथन कहना चाहिये यही बात 'जाव अहो भाणियव्वो' इस सूत्रपाठ द्वारा सूचित की गई है तथा हे भदन्त ! इस पर्वत का 'दकभास पर्वत' ऐसा नाम क्यों हुआ है । ऐसा प्रश्न जंवृद्दिवेणं दीवे मंदरस्स पव्वयस्स दाहिणेणं लवणसमुई बायालीसं जोयणसहस्साई ओगाहित्ता एत्थणं सिवगस्स वेलंधरणागरायरस दओभासे णामं आवासपव्वए पण्णत्ते' हु गौतम ! दी५ नामना दीपमां ने भ२ ५ त छ. तेनी દક્ષિણ દિશામાં લવણ સમુદ્રમાં ૪૨ બેંતાળીસ હજાર જન આગળ જવાથી ત્યાં આવેલા સ્થાનમાં શિવ નામના વેલંધર નાગરાજને દગભાસ નામને सापास पत छ. 'तं चेव पमाणं जे गोथूभरस' तेनु प्रभा गोतम पतन २ प्रभा मतावेस छ. सेना प्रमाणे छे. 'णवरं सव्व अंकामए अच्छे जाव पडिरूवे जाव अट्ठो भाणियव्यो' विशेषता उवण २0 मास ५ तना थनमा એટલી જ છે કે–આ પર્વત સર્વ રીતે અંક રત્નમય છે. તે સ્વચ્છ અને પ્રતિરૂપ છે. અહીંયાં આ પર્વતના વર્ણનમાં ત્યાં સપરિવાર સિંહાસન છે. विगेरे प्रारथी पूर्वोत तमाम थन ही सेसे पात 'जाव अठो भाणियव्वो' ॥ सूत्र५४ द्वारा मताचे छ. तथा भगवन् मा पतन નામ દગભાસ એ પ્રમાણે થવાનું શું કારણ છે? આ પ્રમાણેને પ્રશ્નના ઉત્તરમાં જીવાભિગમસૂત્ર Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५६८ जीवाभिगमसूत्रे 'गोयमा' ! हे गौतम ! 'दओ भासेणं आवासपव्वए लवणसमुद्दे अट्ठजोयणिय खेत्ते दगं सव्वओ समंता' दकभास आवासपर्वतो लवणसमुद्रे सर्वदिक्षु स्व सीमातोऽष्टयोजनिकेऽष्टयोजनप्रमाणे क्षेत्रे यदुदकं तत्सामस्त्येनाऽति विशुद्धाऽङ्क रत्नमयत्वेन स्वप्रभया 'ओभासेइ-उज्जोवेइ-तवेइ पभासेइ-सिवए इत्थदेवे महडिए जाव रायहाणी' अवभासयति उद्योतयति-तापयति-प्रभासयति अन्यच्च शिवको नामादेवोऽत्र महर्द्धिको महाद्युतिको महासौख्यो महाबलो महानुभावः परिवसति स च चतुः सामानिकसहस्राणां चतस्राग्रमहिषीणां सप्तानीकाऽनीकाधिपतीनामाधिपत्यं कुर्वन् यावद्विहरति अत्र-शिविका नाम्नी राजधानी ‘से दक्खिणेणं सिविगा दोभासस्स' दकभासपर्वतस्य दक्षिणेनाऽन्यरिमल्लवणसमुद्रे विजयाराजधानीवत् तत्र शिवकः परिवसति आवासपर्वतो दकमध्येऽतीवाऽऽभासते शोभतेऽतो दकाभासो नामैतस्य भवति 'सेसं तं चेव' शेषन्तदेवगोस्तूपपर्वतवदेव सर्वमपि विज्ञेयम् इति । उद्भावित कर लेना चाहिये इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! दोभासेणं आवासपवए लवणसमुद्दे अट्ट जोयणि खेत्ते दगं सव्वओ समंता ओभासेइ, उज्जोवेइ, तवेइ, पभासेइ' हे गौतम ! यह पर्वत लवणसमुद्र में चारों ओर अपनी सीमा से आठ योजन क्षेत्र में जितना जल है उसे अति विशुद्ध अङ्करत्नमय होने के कारण उदक को दीपित करता है उद्योतित करता है तापित करता है एवं कान्ति युक्त करता है तथा 'सिवए इत्थ देवे महिडीए जाव रायहाणी से दक्खिणेणं सिविगा दओभासस्स सेसं तं चेव' यहां महद्धिक आदि विशेषणों वाला शिवक नाम का देव रहता है यह चार हजार सामानिक देवों का, चार अग्रमहिषियों का, सात अनीकों का सात अनीकाधिपतियों का १६ हजार आत्मरक्षक देवों का, दकभास पर्वत का प्रभुश्री छ छ -'गोयमा ! दोभासेणं आवासपव्वए लवणसमुद्दे अट्ठजोयणखेते दगं सव्वओ समंता ओभासेइ, उज्जोवेइ तवेइ, पभासेइ' गौतम ! २मा पर्वत લવણસમુદ્રમાં ચારે બાજુ પિતાની સીમાથી આઠ જન ક્ષેત્રમાં જેટલું પાણી છે. તેને અત્યંત વિશુદ્ધ અંક રત્નમય હોવાથી ઉદીપિત કરે છે. ઉદ્યોતિત ४२ छ. तापित ४२ छ. मने ति युत ४२ छ. तथा 'सिवए इत्थ देवे महिढिए जाव रायहाणीए दक्खिणेणं सिविगा दओभासस्स सेसं तं चेव' અહીંયાં મહદ્ધિક વિગેરે વિશેષણો વાળા શિવ નામના દેવ રહે છે. તે ચાર હજાર સામાનિક દેવેનું ચાર અગ્રમહિષિનું, સાત અનીકોનું અને સાત અનીકાધિપતિયાનું. ૧૬ સોળ હજાર આત્મરક્ષક દેવાનું, દગભાસ પર્વતનું જીવાભિગમસૂત્ર Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.८६ वेलंधरनागराजस्वरूपनिरूपणम् ५६९ सम्प्रति-शंखनाम्न आवासपर्वत वक्तव्यता प्रस्तूयते-'कहि णं भंते ! संखस्स वेलंरणागरायस्स संखे णामं आवासपव्वए पन्नत्ते' कुत्र खलु भदन्त ! शंखनाम्नो वेलंधरभुजगेन्द्रनागकुमारराजस्य शंखो नामाऽऽवासपर्वतः प्रज्ञप्तः, भगवानाह-'गोयमा ! जंबुद्दीवे णं दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पच्चत्थिमेणं बायालीसं जोयणसहस्साई एत्थ णं संखस्स वेलंधरणागरायस्स संखे णाम आवासपव्वए शिविका राजधानी का और इस राजधानी में रहने वाले अनेक देव देवियों का आधिपत्य करता हुआ सुख से अपने समय को निकालता है । शिबिका नामकी राजधानी दगभास पर्वत की दक्षिण दिशा में हैं और वह अन्य लवणसमुद्र में हैं इसका पूरा वर्णन विजयराजधानी के जैसा ही है इस राजधानी में शिवक नामका देव रहता है इस कारण इस पर्वत का नाम दकभास ऐसा कहा गया है इस पर्वत के सम्बन्ध में अव. शिष्ट और सब कथन गोस्तूप पर्वत के कथन जैसा ही जानना चाहिये. शंख नामक आवास पर्वत की वक्तव्यता 'कहि णं भंते ! संखस्स वेलंधरनागराजस्स संखे नाम आवासपव्वए पण्णत्ते' हे भदन्त ! शंख नाम के वेलन्धर नागराज का शंख नामका आवासपर्वत कहां पर कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा! जंबूद्दीवे दीवे मंदपव्वयस्स पचत्थिमेणं बायालीसं जोयणसहस्साइं एत्थणं संखस्स वेलंधरणागरायस्स-संखे णाम आवासपच्चए पन्नत्ते' हे गौतम ! जंबूद्वीप नाम के द्वीप में जो मन्दर શિબિકા રાજધાનીનું એ રાજધાનીમાં રહેવાવાળા અનેક દેવ અને દેવિન, અધિપતિ પણું કરતા થકા સુખ પૂર્વક પિતાના સમયને વીતાવે છે. શિબિકા નામની રાજધાની, દગભાસ પર્વતની દક્ષિણ દિશામાં છે. અને તે બીજા લવણ સમુદ્રમાં છે. તેનું પુરું વર્ણન વિજ્યારાજધાનીના વર્ણન પ્રમાણે છે. આ રાજધાનીમાં શિવક નામના દેવ રહે છે. તેથી એ પર્વતનું નામ દકભાસ એ પ્રમાણે થયેલ છે. આ પર્વત સંબંધી બાકીનું તમામ કથન ગેસૂપ પર્વતના કથન પ્રમાણે જ છે. શંખ નામના આવાસ પર્વતનું કથન 'कहि णं भंते ! संखस्स वेलंधरनागराजस्स संखे नामं आवासपव्वए पण्णत्ते હે ભગવન શંખ નામના વેલંધર નાગરાજને શંખ નામને આવાસ પર્વત કયાં सावत छ ? २॥ प्रश्न उत्तरमा प्रसुश्री ४ छ -'गोयमा ! जंबूहीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पच्चत्थिमेणं बायालीसं जोयणसहस्साई एत्थणं संखस्स वेलंधरणागरा. यस संखे णाम आवासपव्वए पन्नत्ते' गौतम ! दी५ नोमन द्वीपमा जी० ७२ જીવાભિગમસૂત્ર Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५७० जीवाभिगमसूत्रे पन्नत्ते तं चेव पमाणं नवरं सवरयणामए अच्छे०' गौतम ! जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे मन्दरपर्वतस्य पश्चिमायां द्वाचत्वारिंशतं योजनसहस्राणि अवगाह्यान्तरेऽत्र खलु प्रदेशविस्तारे शंखो नामाऽऽवासपर्वतः शंखनागराजस्येत्यवेहि। तदेव प्रमाणं यदेव गोस्तूपाऽऽवासपर्वतस्याऽस्यापि यावत्सर्वात्मना रत्नमयोऽच्छो यावत्प्रतिरूपः तत्-शंखावासपर्वतोपरि बहुसमरमणीयो भूमिभागः तस्य बहुमध्यदेशभागे महानेकः प्रासादावतंसकः अत्र च मणिपीठिका तस्यां सिंहासनम् तच्चतुर्दिक्षु यथायोग्यं भद्रासनानि गोस्तूपावासपर्वतवदेव सर्व निरवशेष वक्तव्यमिति । 'से णं एगाए पउमवरवेइयाए एगेण य वणसंडेणं जाव अट्ठो बहूओ खुड्डाखुडियाओ जाव बहूइं उप्पलाई संखाभाई संखवण्णाइं संखे एत्थ णं देवे महपर्वत हैं उस पर्वत की पश्चिमदिशा में ४२ हजार योजन आगे जाने पर आगत स्थान में वेलंधरनागराज शंख का शंख नाम का आवासपर्वत है । 'तं चेव पमाणं नवरं सव्वरयणामए अच्छे' इस पर्वत की ऊंचाई आदि के सम्बन्ध में वर्णन गोस्तूप आवास पर्वत के वर्णन जैसा ही है यावत् यह पर्वत सर्वात्मना रत्नमय है अच्छ है यावत् प्रतिरूप है इस शंखावास पर्वत के ऊपर का भूमिभाग बहुसमरमणीय है इस के ठीक मध्य भाग में एक विशाल प्रासादावतंसक है यहां मणिपीठिका है मणिपीठिका पर सिंहासन है इस सिंहासन की चारों दिशाओं में भद्रासन है इत्यादि रूप से इसका सब वर्णन गोस्तूप आवास पर्वत के जैसा ही कर लेना चाहिये ‘से णं एगाए पउमवरवेड्याए एगेणं वणसंडे णं जाव अट्ठो' यह शंखावास पर्वत एक पद्मवरवेदिका से और एक वनषण्ड से अलंकृत है यहां गोस्तूप आवास મંદર પર્વત છે, એ મંદર પર્વતની પશ્ચિમ દિશામાં ૪ર બેંતાલીસ હજાર જન આગળ જવાથી ત્યાં આવતા સ્થાનમાં વેલંધર નાગરાજ શંખનો શંખ नामना मावास पर्वत छ. 'तं चेव पमाणं नवरं सव्वरयणामए अच्छे से પર્વતની ઉંચાઈ વિગેરેના સંબંધનું વર્ણન સ્તૂપ આવાસ પર્વતના વર્ણન પ્રમાણે જ છે. યાવતું આ પર્વત સર્વાત્મના રત્નમય છે. અછ છે. યાવત પ્રતિરૂપ છે. આ શંખાવાસ પર્વતની ઉપરને ભૂમિભાગ બહસમરમણીય છે. તેની બરાબર મધ્યભાગમાં એક વિશાલ પ્રાસાદાવતંસક છે. ત્યાં મણિપીઠિકા છે મણિપીઠિકા ઉપર સિંહાસન છે. એ સિંહાસનની ચારે દિશાઓમાં ભદ્રાસને છે. વિગેરે પ્રકારથી તેનું તમામ વર્ણન ગાતૂપ આવાસ પર્વતના વર્ણન પ્રમાણે छ. तो ते प्रमाणे यो पनि २५डी से, 'से णं एगाए पउमवरवेइयाए एगेणं वणसंडेणं जाव अट्ठो' २॥ मावास पर्वत ४ ५१२वेलिथी मने જીવાભિગમસૂત્ર Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.८६ वेलंधरनागराजस्वरूपनिरूपणम् ५७१ डिए जाव' स खलु शंखावासपर्वतः एकया पद्मवर वेदिकया एकेन बनषण्डेन च समलंकृतः यावदर्थः अत्र सर्व गोस्तूपवदेव वक्तव्यं सिंहासनं सपरिवारम् । सम्प्रति नामनिबन्धनं पृच्छति-हे भदन्त ! आवासपर्वतस्याऽस्य शंख इति नाम्नि को हेतुः? भगवानाह-हे गौतम ! पर्वतेऽत्र-क्षुल्लाक्षुल्लिका वापीषु यावद्विलपंक्तिषु बहुत्पल यावत्-शतसहस्रपत्राणि शंखाभ शंखाकाराणि शंखवत् श्वेतानि भुजगेन्द्रश्चावत्यो महर्द्धिकादि यावद्विशेषणविशिष्टः शिष्ट शंखनामा पल्योपमस्थितिमानिवसति, तत्तत्सम्पर्कादेतस्य शंखो नाम भवतीति । 'रायहाणीए पच्चत्थिमेणं संखस्स आवासपव्वयस्स शंखा नाम रायहाणी पर्वत के जैसा ही सपरिवार सिंहासन का वर्णन कर लेना चाहिये अब जब गौतम ने इस पर्वत के इस प्रकार के नाम होने के कारण में प्रश्न किया तो इसके उत्तर में प्रभु ने उन से ऐसा कहा कि हे गौतम! इस पर अनेक छोटी बडी वापिकाएं हैं यावत् बिलपक्तियां हैं उन सब में अनेक उत्पल यावत् शतसहस्र दल वाले कमल हैं इन सब की आभा और आकार शंख के जैसे हैं अर्थात् शंख के जैसे सब श्वेत हैं तथा नागकुमार राज शंख नाम का एक देव यहाँ रहता है यह महर्दिक आदि विशेषणों वाला है एक पल्योपम को इसकी स्थिति है इस कारण इस पर्वत का नाम शंखावास पर्वत हुआ है यही सब कथन उत्तर रूप में प्रत्येक कथन इस सूत्र द्वारा कहा है-'बहुओ खुड्डाखुड्डियाओ जाव बहूई उप्पलाइं संखाभाई संखवण्णाई संखे एत्थ देवे महिडिए जाव' द्वारा किया है 'रायहाणीए पच्चत्थिमेणं संखस्स એક વનખંડથી સુશોભિત થયેલ છે. અહીંયા ગેસ્તૂપ આવાસ પર્વતના જેવુંજ સપરિવાર સિંહાસનનું વર્ણન કરી લેવું. ગૌતમસ્વામીએ જ્યારે આ પર્વતના આ પ્રકારનું નામ થવાના કારણ સંબંધમાં પ્રશ્ન કર્યો ત્યારે તેના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રીએ એવું કહ્યું કે–હે ગૌતમ ! તેના પર અનેક નાની મોટી વાવે છે. યાવત્ બિલપંકિત છે. એ બધી પંકિતમાં અનેક ઉત્પલે થાવત્ શતપત્ર સહસ્તપત્રોવાળા કમળે છે, તે બધાની આભા-કાંતી અને આકાર શંખના જે . અર્થાત્ શંખના જેવા એ શ્વેત છે. તથા નાગકુમાર રાજ શંખ નામના દેવ ત્યાં રહે છે. એ મહદ્ધિક વિગેરે વિશેષણ વાળા છે. એક પલ્યોપમની તેમની સ્થિતિ છે. એ કારણથી આ પર્વતનું નામ શંખાવાસ तसे प्रमाणे येत छ. मे तमाम थन उत्त२ ३५ 'बहुओ खड़ा खुडियाओ जाव बहुइं उप्पलाई संखवण्णाई संखे एत्थ देवे महिड्ढिए जाब' मा सूत्र द्वारा रेस छ. 'रायहाणी पच्चत्थिमेणं संखस्स आवासपव्वयस्स सखानामं જીવાભિગમસૂત્ર Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५७२ जीवाभिगमसूत्रे तं चेव पमाणं' राजधानी शंखानाम, शंखस्यावासपर्वतस्य पश्चिमायां दिशि तिर्यगसंख्येयद्वीपसमुद्रान् व्यतिव्रज्याऽन्यस्मिल्लवणाब्धौ विजया राजधानीवत् वर्णनप्रकारः स्वयमूहनीयः। 'कहि णं भंते ! मणोसिलकस्स वेलंधरणागरायस्स उदगसीमाए णामं आवासपव्वए पन्नत्ते-गोयमा-जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स उत्तरेणं लवणसमुई बायालीसं जोयणसहस्साइं ओगाहित्ता एत्थ णं मणोसिलगस्स वेलंधरणागरायस्स उदगसीमाए णामं आवासपव्वए पन्नत्ते' कुत्र खलु भदन्त ! मनःशिलक वेलन्धरनागराजस्य दकसीमो नामाऽऽवासपर्वतः प्रज्ञप्तः ? भगवानाह-गौतम ! जम्बूनाम्नि द्वीपे मन्दरपर्वतस्योत्तरस्यां द्वाचत्वारिंशद्योजनसहस्राणि लवणसमुद्रमवगाह्याऽत्र दकसीम आवासपर्वत आस्ते । 'तं चेव पमाणं णवरं सव्व फलिहामए अच्छे जाव अट्ठो' तदेव प्रमाणं नवरं आवासपव्वयस्स संखा नामं रायहाणी तं चैव पमाणं' शंखा नामकी राजधानी शंखावास पर्वत की पश्चिमदिशा में तिर्यग् असंख्यात द्वीप समुद्रों को पार करके आगत अन्य लवणसमुद्र में हैं और इसका वर्णन विजया राजधानी के जैसा है। ___'कहि णं भंते ! मणोसिलस्स वेलंधरनागराजस्स उदगसीमाए णामं आवासपव्वए पण्णत्ते' हे भदन्त ! मनःशिलक वेलंधर नागराज का दकसीम नामका आवास पर्वत किस स्थान पर है ? उत्तर में प्रभु करते है-हे गौतम । जम्बूद्वीप नामके द्वीप में जो मन्दर पर्वत है उस मन्दर पर्वत की उत्तरदिशा में लवणसमुद्र को ४२ हजार योजन पार कर के आगत स्थान में मनः शिलक वेलन्धर नागराज का दकसीम नामका आवास पर्वत है इस पर्वत के वर्णन के सम्बन्ध में कथन गोस्तूप आवास पर्वत के जैसा ही है 'तं चेव पमाणं णवरं सव्वफलिहारायहाणी तं चेव पमाणं' नामनी २४धानी मावास पतनी पश्चिम દિશામાં તિર્થક અસંખ્યાત દ્વીપ સમુદ્રોને પાર ક્યાં પછી આવતા બીજા લવણ સમુદ્રમાં છે. અને તેનું વર્ણન વિજ્યા રાજધાનીના વર્ણન પ્રમાણે છે, 'कहि णं भंते ! मणोसिलस्स वेलंधरनागराजस्स उदगसीमाए णाम आवास पव्वए पण्णत्ते' 3 मापन् भन:शिस ५२ नासो ४४सीम नामना આવાસ પર્વત ક્યાં સ્થાન પર આવેલ છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે હે ગૌતમ ! જંબુદ્વીપ નામના દ્વીપમાં જે મંદર પર્વત છે તે અંદર પર્વતની ઉત્તર દિશામાં લવણ સમુદ્રને ૪૨ બેંતાળીસ હજાર યોજન પાર કરીને આગતાસ્થાનમાં મનઃશિક વેલંધરનાગરાજને દકસીમ નામનો આવાસ પર્વત છે. આ પર્વતનું વર્ણન સંબંધી કથન ગેસ્તૂપ આવાસ પર્વતના કથન જીવાભિગમસૂત્ર Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.८६ वेलंधरनागराजस्वरूपनिरूपणम् ५७३ सर्वस्फटिकमयोऽच्छो यावदर्थः स चैवं सार्धानि द्वापष्टियोजनान्युर्ध्वमुच्चस्त्वेन सक्रोशानि-एकत्रिंशद्योजनानि आयामविष्कम्भाभ्याम् अत्र प्रासादवर्णनमुल्लोकवर्णनश्च विजयराजधानीवत् तत्प्रासादावतंसकान्तर्बहुमध्यदेशभागे महत्येका सर्वरत्नमयी मणिपीठिका योजनायामविष्कम्भप्रमाणा गव्यूतद्वयबाहल्या च तन्मणिपीठिकायां महदेकं सिंहासनं सामानिकादि योग्यभद्रासनैः परिवृतं वक्तव्यम् । अथ केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते उदकसीमो नामाऽऽवासपर्वतः ? इति भगवानाह-'गोयमा ! दगसीमंतेणं आवासपव्यए सीता सीतोदगाणं महानदीणंतत्थ गओ सोए पडिहम्मइ' गौतम ! दकसीमे खल्वावासपर्वते शीताशीतयोमए अच्छे जाव अट्ठो' तथा च-यह पर्वत ६२॥योजन का ऊंचा है ३१॥ योजन की इसकी लम्बाई चौडाई है यहां प्रासादावतंसक, उल्लोक आदि सब कुछ हैं । इन सब का वर्णन विजया राजधानी में जैसा इन का वर्णन किया जा चुका है वैसा ही है प्रासादावतंसक के भीतर का भूमिभाग बहुसमरमणीय है इस के बीच में एक सर्वरत्नमयी मणिपीठिका है जिसकी लम्बाई चौडाई एक योजन की है और मोटाई एक कोस की है इस मणिपीठिका पर एक विशाल सिंहासन है इसकी चारों ओर सामानिक आदि देवों के योग्य भद्रासन हैं । 'हे भदन्त ! इस पर्वत का नाम दकसीम ऐसा क्यों हुआ है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! दगसीमं तेणं आवासपव्वए सीतासीतोदगाणं महानदीणं तत्थ गतो साए पडिहम्मति' हे गौतम ! इस दगसीम नाम के आवास पर्वत पर शीता शीतोदा महानदियों के जल प्रवाह प्रतिहत प्रभारी छे. 'तं चेव पमाणं णवरं सव्वफलिहामए अच्छे जाव अट्रो' तथा ५ ॥ પર્વત દરા સાડી બાસઠ જન ઉંચો છે. ૩૧ સવા એકત્રીસ જનની તેની લંબાઈ પહોળાઈ છે. અહીયાં પ્રાસાદાવતંસક ઉલ્લેક વિગેરે તમામનું વર્ણન વિજયરાજધાનીમાં આવેલ તે બધાનું વર્ણન કર્યું છે, એજ પ્રમાણેનું છે પ્રાસાદાવંતસકની અંદરને ભૂમિભાગ બહુસમરમણીય છે, તેની વચમાં એક સર્વરત્નમયી મણિપીઠિકા છે, તેની લંબાઈ પહેળાઈ એક જનની છે, અને ઘેરા બે કેસન છે. આ મણિપીઠિકાની ઉપર એક વિશાળ સિંહા સન છે. તેની ચારે બાજુ સામાનિક દેવોના તેમને યોગ્ય ભદ્રાસનો છે. હે ભગવદ્ આ પર્વતનું નામ દગાસીમ એ પ્રમાણે શા કારણથી થયેલ છે? આ प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री ४ छ ४-'गोयमा ! दगसीमंतेणं आवासपव्वए सीता सीतोदगाणं महानदीणं तत्थ गतो साए पडिहम्मति' हे गौतम ! । सीम નામના આવાસ પર્વત પર શીતા અને શીદા માહનદીને જલ પ્રવાહ વહેતે જીવાભિગમસૂત્ર Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५७४ जीवाभिगमसूत्रे महनयोः स्रोतांसि जल प्रवाहा स्तत्रगतानि भवन्ति तस्माच्च तेन प्रतिहतानि प्रतिनिवर्तन्ते ततोदकसीमाकारित्वात् 'उदकसीम' इति कथ्यते उदकस्य सीमाशीताशीतोदाजलस्य सीमा यत्रेति व्युत्पत्तेः 'से तेणटेणं जाव णिच्चे' तत्तेनार्थेन गौतम ? एव मुच्यते दकसीम आवासपर्वतः अथोत्तरं च-गौतम ! दकसीम इति शाश्वतं नामधेयम् यस्मान्न कदाचिन्नासीत्-न भवति-न भविष्यति किन्तुआसी दस्ति भविष्यत्येव ध्रुवो नियतोऽव्ययो यावन्नित्य इति । अपि च 'मणोसिलए एत्थदेवे महड्रिए जाव' मनश्शिलकोऽत्रदेवो महर्द्धिको यावन्महानुभागः प्रतिवसति ‘से णं तत्थ चउण्हं सामाणिय० जाव विहरइ' स खलु तत्र चतुः होते हैं अतः जल की सीमा का यह कर्त्ता है इसलिये इस का नाम दकसीम आवास पर्वत ऐसा हो गया है 'से तेणटेणं' इसी कारण हमने भी इसका नाम ऐसा ही कहा है अथवा-हे गौतम ! इस दकसीम नाम इसका अनादि निधन है यह पहिले नहीं था ऐसा भी नहीं है अब भी नहीं है ऐसा भी नहीं है और आगे यह नहीं रहेगा ऐसा भी नहीं है यह तो त्रिकाल स्थायी है अतः इस प्रकार के नाम करण में कोई निमित्त भी नहीं है अतः यह ध्रुव नियत अव्यय यावत् नित्य है अपिच-'मणोसिलए एत्थ देवे महडिए जाव' इस पर्वत पर महर्द्धिक आदि विशेषणों वाला मनः शिलक नामका देव रहता है 'से णं तत्थ चउण्हं सामाणिय जाव विहरइ' यह देव वहां रहता हुआ चार हजार सामानिक देवों का, चार अग्रमहिषियों का, सात अनीकों का, सात अनिकाधिपतियों का 'एवं १६ हजार आत्मरक्षक देवों का आधिपत्य રહે છે. તેથી જલની સીમાને તે કર્તા છે, તેથી તેનું નામ દંગસીમ આવાસ पर्वत से प्रमाणे थयेस छ. 'से तेणटेणं' २मा २४थी में ॥ ५वतर्नु नाम દાસીમ પર્વત કહ્યું છે. અથવા હે ગૌતમ ! આ દકસીમ એ નામ અનાદિ કાળભાવી છે. તે પહેલાં ન હતું તેમ નથી, વર્તમાનમાં નથી તેમ પણ નથી, અને ભવિષ્યમાં એ નહી રહે તેમ પણ નથી. એને ત્રિકાલથાયી છે. તેથી આ રીતનું નામ કરવામાં કંઈ નિમિત્ત પણ નથી જ તેથી એ સ્થાયી ध्रुव नियत, अव्यय, यावत् नित्य छ. तथा 'मणोसिलए देवे महढिए जाव, આ પર્વત પર મહદ્ધિક વિગેરે વિશેષણ વાળા મનઃશિલક નામના દેવ રહે छ. 'से णं तत्थ चउण्हं सामाणिय जाव विहरई' से हेव त्यां रहेता ५४ यार હજાર સામાનિક દેવેનું, ચાર હજાર અગ્રમહિષિયોનું, સાત અનીકેનું, સાત અનીકાધિપતિનું તેમજ ૧૬ સેળ હજાર આત્મરક્ષક દેવેનું અધિપતિપણ વિગેરે કરતા થકા પિતાના સમયને સુખપૂર્વક વીતાવે છે. જીવાભિગમસૂત્ર Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.८६ वेलंधरनागराजस्वरूपनिरूपणम् ५७५ सामानिकसहस्र चतस्राग्रमहिषी-सप्ताऽनीकानीकाधिपतीनां षोडशात्मरक्षकदेव सहस्राणामाधिपत्यं पौरपत्यं स्वामित्वं भर्तृत्वमाशेश्वरसेनापत्यं कारयन् पालयन् यावद्विहरति । अधुना राजधानीवक्तव्यतां प्रस्तौति-'कहि णं भंते-मणो सिलकस्स वेलंधरनागरायस्स-मनोसिला नाम रायहाणी पन्नत्ता' कुत्र खल भदन्त ! मनः शिलकवेलंधरनागराजस्य मनःशिला नाम्नी राजधानी प्रसिद्धेति प्रश्नः ? भगवानाह-'गोयमा-दगसीमस्स पव्वयस्स उत्तरेणं तिरि० अण्णमि लवणे एत्थ णं मणोसिलया नाम रायहाणी पन्नत्ता-तं चेव पमाणं जाव मणोसिलए देवे' गौतम ? दकसीमाऽऽवासपर्वतादुत्तरस्यां तिर्यगसंख्येयद्वीपान-समद्रांश्च व्यतिवज्याऽन्यलवणोदधौ द्वादशसहस्रयोजनान्यवगाह्याऽत्र मन: शिलानाम्नीराजधानी मनःशिलदेवस्य प्रसिद्धा तदेव प्रमाणं सर्व वर्णनं यावन्मनः शिलको देवो विजयाराजधानीवत् । अथ मूलदले विशेषस्तमभिधत्ते-'कणगं आदि करता हुआ अपने समय को सुख से निकालता रहता है 'कहि णं भंते ! मणोसिलकस्स वेलंधर नागरायस्स मणोसिला नाम रायहाणी पन्नत्ता' हे भदन्त ! मनःशिलक वेलन्धर नागराज की मनः शिलानामकी राजधानी कहां पर है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! दगसीमस्स आवासपव्वयस्स उत्तरेणं तिरि० अन्न मि लवणे एत्य गं मणोसिलया नाम रायहाणी पन्नत्ता-तं चेव पमाणं जाव मणोसिलए देवे' हे गौतम | दकसीम आवास पर्वत की उत्तर दिशा में तिर्यग् असंख्यात द्वीप समुद्रों को पार करके आगत अन्य लवणसमुद्र में १२ हजार योजन के बाद मनः शिला नामकी राजधानी है इसका वर्णन विजया राजधानी की तरह है इस राजधानी में मनः शिलक नामका देव रहता है यह महर्द्धिक आदि विशेषणों वाला है और एक 'कहि णं भंते ! मणोसिलकस्स वेलंधरनागरायस्स मणोसिला नाम रायहाणी पण्णत्ता' में भगवन् ! मन:शिस वे २ ना॥२॥२४ी मन:शिखा नामनी २०४धानी ४यां सास छ ? २॥ प्रश्नाना उत्तम प्रभुश्री ४९ छ -'गोयमा ! दगसीमरस आवासपव्वयस्स उत्तरेणं तिरि० एत्थणं मणोसिलया नाम रायहाणी पन्नत्ता तं चेव पमाणं जाव मणोसिलए देवे' गौतम ! ६४सीम मावास પર્વતની ઉત્તર દિશામાં તિયક અસંખ્યાત દ્વીપ સમુદ્રોને પાર કરીને ત્યાં આવેલ બીજા લવણ સમુદ્રમાં ૧૨ બાર હજાર જન પછી મનઃશિલા નામની રાજધાની આવેલી છે. તેનું વર્ણન વિજ્યા રાજધાનીના વર્ણન પ્રમાણે છે. આ રાજધાનીમાં મનઃશિલક નામના દેવ રહે છે. એ દેવ મહદ્ધિક વિગેરે વિશેपो। वाणा छ. मने ४ ५८यनी तेमनी स्थिति छे. 'कणगंकरययफलियमया જીવાભિગમસૂત્ર Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५७६ जीवाभिगमसूत्रे करययफलियमया य वेलंधराणं आवासा' वेलंधरनागराजानां कनकमया अङ्करत्न मया रजतमयाः स्फटिकमयाश्चाऽऽवासपर्वता भवन्ति, अनुवेलंधरराईण पव्वया होति रयणमया' अनुवेलंधरराजानां पर्वतास्तु सर्वे रत्नमया भविन्त वेलंधराणां गोस्तूपादीनामावासा गोस्तूपादयश्चत्वार आवासपर्वता यथाक्रमं कनकांकरजत स्फटिकमयास्तत्र-गोस्तूपः कनकमयः दकाभासोऽङ्कमयः शङ्खो रजतमयः दकसीमः स्फटिकमयः, तथा-महतां वेलंधराणामादेशप्रतीच्छक तयाऽनुयायिनो वेलन्धराश्चाऽनुवेलन्धराः ते च ते राजानश्चेति-अनुवेलन्धरराजास्तेषामावासपर्वताः सर्वेऽपि रत्नमया एव भवन्ति इति ॥ सू० ८६ ॥ ___ अथाऽनुवेलंधरराजानामावासपर्वतान्दर्शयति __ मूलम्-कइ णं भंते! अनुवेलंधरनागरायाणो पन्नत्ता, गोयमा ! चत्तारि अनुवेलंधरनागरायाणो पन्नत्ता तं जहाककोडए कदमए केलासे अरुणप्पभे। एतेसि णं भंते ! चउण्हं पल्य की इसकी स्थिति है 'कणगंकरययफलियमया य वेलंधराणं आवासा' इन वेलन्धर नागराजों के ये आवासपर्वत क्रमशः कनकमय अङ्करत्नमय, रजतमय और स्फटिकमय है ऐसा यह कथन मूल दल की विशेषता को लेकर किया गया है अन्यत्र भी ऐसा ही कहा है 'कणगंकरयय फलियमया य वेलंधराणमावासा अणुवेलंधरराईण पचया होंति रयणामया' ॥१॥ तात्पर्य कहने का यह है कि गोस्तूप कनकमय है दकभास अङ्करत्नमय है शङ्ख रजतमय है और दकसीम स्फटिकमय है परन्तु जो महावेलन्धर देव है इन देवों का जो अनुयायी वेलन्धर देव है सो इनके जो आवास पर्वत है-वे रत्नमय है ॥८६॥ य वेलंधराणं आवासा' २॥ वेध२ नासाना 20 आवास परती भश: કનકમય અંક રત્નમય, રજતમય, અને સ્ફટિકમય છે. આ પ્રમાણેનું કથન મૂલદલની વિશેષતા ને લઈને કરેલ છે. બીજે પણ એજ પ્રમાણે કહ્યું છે. 'कणगंकरययफलियमया य, वेलंधराणमावासा । अणुवेलंधर राईण पव्वया होंति रयणमया ॥ १ ॥ આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે– સ્તૂપ પર્વત કનકમય છે. દકભાસ અંક રત્નમય છે. શંખ રજતમય છે, અને દકસીમ સ્ફટિકમય છે. પરંતુ જે મહાલંધર દેવ છે એ દેના જે વેલંધર દેવ છે અને તેના જે આવાસ ५वतछे. ते २त्नभय छे. ॥ सू. ८६ ॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.८७ अनुवेलंधरराज्ञः आवासपर्वतनि० ५७७ अनुवेलंधरणागरायाणं कति आवासपव्वया पन्नत्ता गोयमा ! चत्तारि आवासपव्वया पन्नत्ता तं जहा-ककोडए-कदमएकेलासे-अरुणप्पभे ४ कहि णं भंते ! ककोडगस्स अनुवेलंधर णागरायस्स ककोडए णामं आवासपव्वए पन्नत्ते गोयमा ! जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स उत्तरपुरच्छिमेणं लवणसमुदं बायालीसं जोयणसहस्साइं ओगाहित्ता एत्थ णं ककोडगस्स णागरायस्स ककोडए णामं आवासपव्वते पन्नत्ते सत्तरस एकवीसाइं तं चेव पमाणं जं गोथूभस्स णवरं सव्वरयणामए अच्छे जाव निरवसेसं जाव सपरिवारं अटो से बहुइं उप्पलाई ककोडप्पभाई सेसं तं चेव नवरं-ककोडगपव्वयस्स उत्तरपुरच्छिमेणं, एवं तं चेव सबकदमस्स वि सो चेव गमओ अपरिसेसिओ णवरि दाहिणपुरच्छिमेणं आवासो विजप्पभारायहाणी दाहिणपुरथिमेणं कइलासे वि एवं चेव णवरं दाहिणपच्च. स्थिमेणं कइलासा वि रायहाणी ताए चेव दिसाए अरुणप्पभे वि उत्तरपच्चस्थिमेणं रायहाणी वि ताए चेव दिसाए चत्तारि वि एगप्पमाणा सव्वरयणामया य ॥सू० ८७॥ छाया-कति खलु भदन्त ! अनुवेलन्धरनागराजाः प्रज्ञप्ताः, गौतम ! चत्वारो ऽनुवेलंधरनागराजाः प्रज्ञप्ताः। तद्यथा-कर्कोटकः, कर्दमकः, कैलासः, अरुणप्रभः । एतेषां खलु भदन्त ! चतुर्णामनुवेलंधरनागराजानां कति आवासपर्वताः प्रज्ञप्ताः, गौतम ! चत्वार आवासपर्वताः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-कर्कोटकः १, कईमकः२ कैलासः ३ अरुणप्रभश्च४ । कुत्र खलु भदन्त ! कर्कोटस्याऽनुवेलंधरनागराजस्य कर्कोटको नामाऽऽवासपर्वतः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्योत्तरपूर्वेण लवणसमुद्रं द्वाचत्वारिंशतं योजनसहस्राण्यवगाह्याऽत्र खलु कर्कोटकस्य नागराजस्य कर्कोटको नामाऽऽवासपर्वतः प्रज्ञप्तः सप्तदशएकविंशति योजनशतानि तदेव प्रमाणं यत् गोस्तूपस्य नवरं सर्वरत्नमयोऽच्छो यावन्निरवशेषं यावत्सपरिवारम् अर्थः स बहूनि उत्पलानि कर्कोटकप्रभाणि शेषं तदेव नवरं कर्कोटकस्य पर्वतस्योत्तरपूर्वेण, एवं तदेव सर्वम् । कर्दमस्यापि स एव गमकोऽपरिशेषिकः, जी० ७३ જીવાભિગમસૂત્ર Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५७८ जीवाभिगमसूत्रे नवरं-दक्षिणपूर्वेणाऽऽवासो विद्युत्प्रभा राजधानी दक्षिणपूर्वेण कैलासोऽप्येवमेव नवरं-दक्षिणपश्चिमेन कैलासापि राजधानी तयैव दिशया अरुणप्रभेऽपि-उत्तरपूर्वेण राजधान्यपि तयैव दिशया, चत्वारोऽप्येकप्रमाणाः सर्वरत्नमयश्च । टीका-'कइ णं भंते ! अनुवेलंधरराणागयाणो पन्नत्ता' अनुवेलंधरनागराजाः खलु भदन्त ! कति प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह–'गोयमा ! चत्तारि अनुवेलंधरणागरा याणो पन्नत्ता' गौतम ! वेलन्धरराजानामाज्ञापालकाश्चत्वारः प्रज्ञप्तास्तेऽनुवेलन्धराः। 'तं जहा ककोडए-कदमे-केलासे-अरुणप्पभे' तद्यथा-कर्कोटकः १ कर्दमः २ कैलासः ३ अरुणप्रभः ४ । 'एएसि णं भंते ! चउण्हं अनुवेलंधरणागरायाणं कइ आवासपव्वया पन्नत्ता' एतेषां खलु भदन्त ! कर्कोटकादि चतुर्णामनुवेलन्धरनागराजानां कति आवासपर्वताः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह-'गोयमा चत्तारि आवासपव्वया पन्नत्ता तं जहा-कक्कोडए-कद्दमए-कइलासे-अरुणप्पभे' एकैकस्य एकैक अनुवेलंधर राजाओं के आवासपर्वतों की वक्तव्यता'कइणं भंते ! अनुवेलंधर णागरायाणो पन्नत्ता'-इत्यादि । टीकार्थ-हे भदन्त ! अनुवेलंधर राजा कितने कहे गये हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! चत्तारि अणुवेलंधरणागरायाणो पन्नत्ता' हे गौतम ! अनुवेलन्धर राजा चार कहे हैं 'तं जहा' वे इस प्रकार से हैं 'कक्लोडए, कद्दमए, केलासे, अरुणप्पभे' कर्कोटक, कर्दम, कैलास और अरुणप्रभ 'एएसि णं भंते ! चउण्हं अणुवेलंधरणागरायाणं कइ आवासपव्वया पण्णत्ता' हे भदन्त ! इन चार अनुवेलन्धर नागराजों के कितने आवास पर्वत कहे गये हैं ? इस के उत्तर में प्रभु कहते हैं'गोयमा ! चत्तारि आवासपव्वया पन्नत्ता' हे गौतम ! चार आवास पर्वत कहे हैं। 'तं जहा' उनके नाम इस प्रकार से हैं 'कक्कोडए, અનુસંધર રાજાઓના આવાસ પર્વતનું કથન 'कहि णं भंते ! अणुवेलंधरणागरायाणो पन्नत्ता ! ટીકાર્થ-હે ભગવદ્ અનુવેલંધર રૂપ ના રાજા કેટલા કહેલા છે? આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्रभुश्री छ -'गोयमा ! चत्तारि अणुवेलंधरणागरायाणो पन्नत्ता' उ गौतम ! मनुवेत २ ना॥ २ion या२ ४९॥ छ. 'तं जहा' ते २मा प्रमाणे छे. कक्कोडए, कद्दमए, केलासे, अरुणप्पभे, डोट, भ, दास, मने २५३४ प्रम 'एएसि णं चउण्हं अणुवेलंधरणागरायाणं कइ आवासपव्वया पण्णत्ता' 3 मापन् ! આ ચાર અનુલધર નાગરાજાઓના કેટલા આવાસ પર્વતે કહેલાં છે? આ प्रश्न उत्तरमा प्रसुश्री छे -'गोयमा ! चत्तारि आवासपव्वया पन्नत्ता' ॐ गौतम! या२ मावासपती सा छे. 'तं जहा' तेन नामी मा જીવાભિગમસૂત્ર Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.८७ अनुवेलंधरराज्ञः आवासपर्वतनि० ५७९ भावेन चतुणां वेलन्धरराजानां चत्वार आवासपर्वताः तद्यथा-कर्कोटकः कर्दमः कैलासोऽरुणप्रभः। 'कहिणं भंते ! ककोडगस्स अणुवेलंधरणागरायस्स ककोडए णामं आवासपव्वए पन्नत्ते' कुत्र खलु भदन्त ! कर्कोटकाऽनुवेलंधरनागराजस्य कर्कोटको नामाऽऽवासपर्वतः प्रज्ञप्तः ? भगवानाह-'गोयमा ! जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स उत्तरपुरथिमेणं लवणसमुई बायालीसं जोयणसहस्साई ओगाहित्ता एत्थ णं कक्कोडगस्स नागरायस्स ककोडए णामं आवासपव्वए पन्नत्ते' गौतम ! जम्बूनाम्नि द्वीपे मन्दरपर्वतस्योत्तरपूर्वेण उत्तरपूर्वस्यां दिशि द्वाचत्वारिंशतं योजनसहस्राण्यवगाह्य लवणसमुद्रम् अत्र कर्कोटकनागराजस्य कर्कोटकोनामाऽऽवासपर्वतः प्रज्ञप्तः 'सत्तरस एकवीसाइं जोयणसयाइं तं चेव पमाणं जं गोथूभस्स' एकविंशत्यधिक सप्तदशयोजनशतान्यूर्ध्वमुच्चैस्त्वेनेत्यादि पञ्चसप्तति सूत्रे यथा गोस्तूपावासपर्वतस्य प्रमाणमुक्तन्तथैव कर्कोटकावासपर्वतस्य यावत्प्रतिकद्दमए, कइलासे, अरुणप्पभे' कर्कोटक, कदम, कैलास और अरुणप्रभ, 'कहिणं भंते ! कक्कोडगस्स अणुवेलंधर णागरायस्स कक्कोडए णाम आवास पव्वए' हे भदन्त ! कर्कोट अनुवेलन्धर नागराज का कर्कोटक नामका आवास पर्वत कहां पर कहा गया है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स उत्तर पुरथिमेणं लवणसमुदं बायालीसं जोयणसहस्साइं ओगाहित्ता एत्थ णं कक्कोडग नागरायस्स कक्कोडए णामं आवासपव्वए पण्णत्ते' हे गौतम जम्बूद्वीप नामके द्वीप में जो मन्दर पर्वत है उस मन्दर पर्वत की ईशानदिशा में लवणसमुद्र में ४२ हजार योजन आगे जाने पर कर्कोटक नागराज का कर्कोटक नामका आवासपर्वत कहा गया है 'सत्तरस एक्कवीसाइं जोयणसयाइं तं चेव पमाणं जे गोथूभस्स णवरि सव्व. प्रमाणे छ.-'कक्कोडए, कद्दमए, कइलासे, अरुणप्पभे' टि४, ४६भ, सास भने २५३४मल कहिणं भंते ! कक्कोडगस्स अणुवेलंधरणागरायस्स कक्कोडए णाम आवासपव्वए' सावन ट४ अनुवेद २ नाना छोट नामना આવાસપર્વત ક્યાં આગળ આવેલ છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ४३ छ -'गोयमा ! जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पब्वयस्स उत्तरपुरथिमेणं लवणसमुदं बायालीसं जोयणसहस्साई ओगाहित्ता एत्थ णं कक्कोडगणागरायस्स कक्को. डए णामं आवासपव्वए पण्णत्ते' : गौतम ! मूढी५ नामनाद्वीपभा म२ પર્વત છે. એ મંદર પર્વતની ઈશાન દિશામાં લવણસમુદ્રમાં ૪ર બેંતાલીસ હજાર જન આગળ જવાથી કર્કોટક નાગરાજને કર્કોટક નામને આવાસ પર્વત डेस छ, 'सत्तरस एकवीसाई जोयणसयाइं तं चेव पमाणं जो गोथूभस्स णवरं જીવાભિગમસૂત્ર Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५८० जीवाभिगमसूत्रे रूप इति ज्ञातव्यम् । यद्वैलक्षण्यं तदर्शयति-'नवरि सव्वरयणामए अच्छे जाव निरवसेसं जाव सपरिवारं' नवरं-केवलं कर्कोटक आवासपर्वतः सर्वात्मना रत्नमयोऽच्छो श्लक्ष्णो घृष्टो मृष्टो नीरजस्को यावत्प्रतिरूप इत्यादिकं निरवशेष गोस्तूपनामकावासपर्वतवत् यावत्सपरिवारम्, कर्कोटकपर्वतस्य बहुसमरमणीयभूभागे एकः प्रासादस्तत्रैका मणिपीठिका तस्यामेकं सिंहासनं तच्चतुर्दिक्षु यथाक्रमं सामानिकादीनां यथायोग्यं भद्रासनमित्यादि ७५ पञ्चसप्तति सूत्रवणितदिशा ज्ञातव्यमिति । 'अट्ठो से बहूई उप्पलाई ककोडप्पभाई सेसं तं चेव' अर्थः स एव नाम निमित्तचिन्तायां युक्तिः सैव गोस्तूपवदेव यस्मात् कर्कोटकपर्वते क्षुल्लारयणामए अच्छे जाव निरवसेसं जाव सपरिवारं अट्ठो' यह पर्वत १७२१ योजन का ऊंचा है इस तरह से जैसा परिमाण आदि गोस्तूप का कहा गया है वैसा ही इसका वह सब वर्णन सपरिवार सिंहासन तक जानना चाहिये विशेषता उसकी अपेक्षा केवल यहां यही है कि यह सर्वात्मना रत्नमय है इस कर्कोटक आवास पर्वत का भूमिभाग बहसमरमणीय हैं उसमें एक प्रासाद है इस प्रासाद में एक मणिपीठिका है उस पर एक सिंहासन है उन सिंहासन के चारों दिशाओं में यथाक्रम सामानिक आदि देवों के यथायोग्य भद्रासन हैं इत्यादि रूप से जैसा वर्णन ७५वें सूत्र में किया गया है वैसा ही वर्णन यहाँ पर कर लेना चाहिये 'अर्थ वही है' इस प्रकार से जो कहा गया है उसका तात्पर्य यही है कि जिस प्रकार से गोस्तूप पर्वत के नाम करण में युक्ति दिखलाई गई है उसी प्रकार से युक्ति यहां पर भी कर लेनी सव्वरयणामए अच्छे जाव निरवसेसं जाव सपरिवारं अटो' २॥ ५'त १७२१ સરસ એકવીસ પેજન ઉચે છે. આ પ્રમાણેનું જેવું પરિમાણ વિગેરે ગાસ્તુભ પર્વતનું કહેલ છે, એ જ પ્રમાણેનું આ કર્કોટક નામના પર્વતનું પરિમાણ વિગેરે પ્રકારનું કથન સપરિવાર સિંહાસન સુધી સમજી લેવું ગેસૂપ પર્વત કરતાં આનું વિશેષપણું એ છે કે–આ સર્વ પ્રકારથી રત્નમય છે. આ કર્કોટક આવાસ પર્વતને ભૂમિભાગ બહુસમ અને રમણીય છે. તેમાં એક પ્રાસાદ છે. એ પ્રાસાદમાં એક મણિપીઠિકા છે. તેની ઉપર એક સિંહાસન છે. એ સિંહાસનની ચારે દિશામાં ક્રમ પ્રમાણે સામાનિક વિગેરે દેના યથાયોગ્ય ભદ્રાસને છે, ઈત્યાદિ પ્રકારથી જે પ્રમાણેનું વર્ણન ૭૫ પંચોતેરમાં સૂત્રમાં કરવામાં આવેલ છે. એ જ પ્રમાણેનું વર્ણન અહીયાં પણ કરી લેવું. અર્થ એજ છે. એ પ્રમાણે જે કહ્યું છે, તેનું તાત્પર્ય એજ છે કે-જે પ્રમાણે ગેસૂપ પર્વતનું નામકરણમાં કારણ બતાવવામાં આવેલ છે, જીવાભિગમસૂત્ર Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.८७ अनुवेलंधरराज्ञः आवासपर्वतनि० ५८१ क्षुल्लिकासु वापीषु यावद्विलपक्तिषु बहून्युत्पलानि यावत्-शत-सहस्रपत्राणि कर्कोटकप्रभाणि कर्कोटकाकाराणि कर्कोटकवर्णसदृशवर्णानि तस्मात्-अपि च कर्कोटकनामा महद्धिको यावत्पल्योपमस्थिति को देवस्तत्र परिवसति तद्योगात्पर्वतोऽपि कर्कोटकः। 'णवरं ककोडगपव्वयस्स उत्तरपुरच्छि मेणं एवं तं चेव सव्वं' नवरं कर्कोटकपर्वतस्योत्तरपूर्वस्यां दिशि एवं तदेव सर्वम् राजधान्यपि कर्कोटकपर्वतस्यैशान्यां तिर्यगसंख्येयद्वीपसमुद्रान्व्यतिव्रज्या-ऽन्यलवणोदधौ द्वादशयोजनसहस्राण्यवगाद्याऽत्र कोटकाभिधाना राजधानी कर्कोटकदेवस्य विजयाराजधानीवत् । 'कद्दमस्स वि सो चेव गमओ अपरिसेसिओ' कदमावासचाहिये-अतः इस कर्कोटक पर्वत पर छोटी बडी अनेक वापिकाएं हैं यावत् बिलपक्तियां हैं उन सब में अनेक उत्पल, यावत, लक्षदल वाले कमल हैं ये सब कर्कोटक के जैसे आकार वाले और कर्कोटक जैसे ही वर्ण वाले हैं इस कारण से इस पर्वत का नाम कर्कोटक ऐसा हो गया है तथा इस पर्वत पर इसी नाम का एक देव भी रहता है जो महर्द्धिक आदि विशेषणों वाला है सो इस देव के सम्बन्ध में भी इस पर्वत का नाम कर्कोटक ऐसा हो गया है 'णवरं कक्कोडगस्स पव्वयस्स उत्तर पुरच्छिमेणं एवं तं चेव सव्वं' कर्कोटक अनुवेलन्धर नागराज की कर्कोटक नामकी राजधानी कर्कोटक पर्वत की ईशानदिशा में तिर्यग् असंख्यात द्वीप समुद्रो को पार करके आगत अन्य लवण समुद्र में १२ हजार योजन प्रमाण आगे जाने पर आती है इसका वर्णन विजया राजधानी की तरह है 'कद्दमस्स वि सो चेव गमओ એજ પ્રમાણેનું કારણ અહીયાં પણ સમજી લેવું. તે આ રીતે આ કર્કોટક પર્વતપર નાની મોટી અનેક વાવે છે. યાવત્ બિલ પંક્તિ છે, એ બધામાં અનેક ઉત્પલે ચાવત્ લાખ દલવાળા કમળ છે. એ બધાનો આકાર કર્કોટકના જે છે, અને કર્કોટકના જેજ તેને વર્ણ છે. એ કારણથી આ પર્વતનું નામ કર્કોટક એ પ્રમાણે કહેલ છે. તથા આ પર્વત પર કર્કોટક એ નામના એક દેવ પણ રહે છે જે મહદ્ધિક વિગેરે વિશેષ વાળા છે. તે આ દેવના સંબંધને લઈને પણ આ પર્વતનું નામ કર્કોટક એ પ્રમાણે થયેલ छ. 'णवर कक्कोडगस्स पव्वयस्स उत्तरपुरस्थिमेणं एवं तं चेव सव्वं' टि४ અલંધર નાગરાજની કર્કોટક નામની રાજધાની કર્કોટક પર્વતની ઈશાન દિશામાં તિયફ અસંખ્યાત દ્વીપ સમુદ્રોને પાર કરીને ત્યાં આવેલ અન્ય લવણ સમદ્રમાં ૧૨ બાર હજાર જન પ્રમાણ આગળ જવાથી આવે છે. તેનું વર્ણન qिorin यानीना न प्रमाणे छ. 'कद्दमस्स वि सोचेव गमओ अपरिसेसो' જીવાભિગમસૂત્ર Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५८२ जीवाभिगमसूत्रे पर्वतस्यापि स एव गमकोऽपरिशेपः, तथाहि-कदमकानुवेलन्धरनागराजस्य स्वनामाऽवासपर्वतो जम्बूद्वीपे मन्दरपर्वतस्य दक्षिणपूर्वस्यां द्विचत्वारिंशद्योजनसहस्राण्यवगाह्य लवणसमुद्रमत्रवर्तते, शेषं कर्कोटकवदेव, नामनिमित्तचिन्तायां यतो हि कर्दमकावासपर्वते तदुत्पलादीनि तदाभाकारवन्ति अपि च-कर्दमकपर्वते विद्युत्प्रभो नामा देवो यात्घल्योपमस्थितिमान्निवसति स च स्वभावात् यक्षकर्दमप्रियः यक्षकर्दमो नाम-कुङ्कुमाऽगुरुकर्पूर कस्तूरिका चन्दनमेलापकः । तदुक्तम्अपरिसेसो' कर्दमक अनुवेलन्धर नागराज के सम्बन्ध में भी ऐसा सब कथन कर लेना चाहिये तथा च-जब गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा कि हे भदन्त ! कर्दमक अनुवेलंधर नागराज का कर्दमक नाम का आवासपर्वत कहां पर है ? तब प्रभु ने उनसे ऐसा कहा कि-हे गौतम ! जंबूद्वीप नाम के द्वीप में जो मन्दर पर्वत है उसकी अग्नेय दिशा में लवणसमुद्र में ४२ हजार योजन आगे जाने पर कर्दमक अनुवेलन्धर नागराजका कर्दमक नामका आवास पर्वत है इस के इस प्रकार के नाम होने का कारण वहां की छोटी बडी वापिकाओं आदि में हुए उत्पल आदिकों की आभा और उनका वर्ण कर्दम के जैसा होता है इस कदमक आवास पर्वत पर विद्युतत्प्रभ नाम का देव रहता है यावत इसकी स्थिति एक पल्योपम की है यह स्वभाव से ही यक्ष कटम केशर आदि-है प्रिय जिसको ऐसा है कुङ्कुम, अगुरु, कपूर, कस्तरी, और चन्दन इनके मेल से जो धूप तैयार होती है उसका नाम यक्ष कदम है अन्यत्र ऐसा ही कहा गया हैકમક અનવેલંધર નાગરાજના સંબંધમાં પણ એજ પ્રમાણેનું તમામ કથન કરી લેવું. તથાચ-જ્યારે ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને એવું પૂછ્યું કે હે ભગવદ્ કમક અનુલંધર નાગરાજને કઈમક નામને આવાસ પર્વત કયાં આવેલ છે? તેના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી એ એવું કહ્યું કે-હે ગૌતમ! જંબુદ્વીપ નામના દ્વીપમાં જે મંદર પર્વત છે, તેની આગ્નેય દિશામાં લવણ સમુદ્રમાં ૪૨ બેંતાળીસ હજાર જન આગળ જવાથી કર્દમક અનુસંધર નાગરાજને કમક નામનો આવાસ પર્વત છે. તેનું એ પ્રમાણેનું નામ થવાનું કારણ ત્યાંની નાની નાની વાવ વિગેરેમાં ઉત્પન્ન થયેલા ઉત્પલે વિગેરેની આભા અને તેનો વર્ણ કર્દમ જે હોય છે. આ કર્દમક આવાસ પર્વત પર વિદ્યત્ય નામના દેવ રહે છે. યાવત્ તેની સ્થિતિ એક પલ્યોપમની છે. એ સ્વભાવથી જ યક્ષકઈમ-કેશર વિગેરે છે, પ્રિય જેને એવા છે. કુંકુમ, અગુરૂ, કપૂર, કસ્તુરી અને ચંદનની મેળવણીથી જે ધૂપ તૈયાર થાય છે, તેનું નામ જીવાભિગમસૂત્ર Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.८७ अनुवेलंधरराज्ञः आवासपर्वतनि० ५८३ कुङ्कुमाऽगुरु कर्पूर कस्तूरी चन्दनानि च । महासुगन्ध मित्युवतं नामतो यक्षकर्दमम् ॥१॥ इति । ततः प्राचुर्येण यक्षकर्दमसंभवाच्चाऽसौ कर्दम इति कथ्यते पूर्वपदस्य (यक्षस्य) लोपे कृते सति सत्यभामेति वक्तव्ये भामेतिवत् । एवं क्रमेण कर्दमावासपर्वतस्य तदीय राजधान्या तन्नामादिकरणं च सर्वमपि निरवशेषं गोस्तूपा वासवत् । 'कइलासे वि एवं चेव णवरि दाहिणपच्चस्थिमेणं कइलासा वि रायहाणी ताए चेव दिसाए' कैलासेऽपि एवमेव कैलासे कैलासप्रभाण्युत्पलानि कैलास नामा च तत्र देवो महद्धिको यावत्पल्योपमस्थितिमान् परिवसति ततः कैलास इति पर्वतस्य नाम भवति केवलं कैलासपर्वतस्य दक्षिणपश्चिमायां कैलासाऽऽस्या राजधानी सा निरवशेष विजयाराजधानीवत् । 'अरुणप्पभे वि उत्तरपच्चत्थिमेणं 'कुङ्कुमागुरुकर्पूरकस्तुरी चन्दनानि च महासुगन्धमित्युक्तं नामतो यक्षकर्दमम् ॥१॥ यक्ष कर्दम में यहां पूर्व पद यक्ष का लोप सत्यभामा पद में सत्य पद के लोप की तरह हो गया है इसलिये यक्ष कर्दम न कहकर केवल कर्दम ऐसा कह दिया गया है 'विज्जुप्पभा रायहाणी' इसकी राजधानी का नाम विद्युत्प्रभा है गोस्तूपावास पर्वत की तरह ही यहां कर्दम की राजधानी का और इस के इस प्रकार के नाम होने का यह सब वर्णन जानना चाहिये 'कइलासे वि एवं चेव णवरि दाहिणपच्चथिमेणं, कइलासा वि रायहाणी एवं चेव दिसाए' कैलास के सम्बन्ध में भी ऐसा ही वर्णन जानना चाहिये परन्तु इसका आवास पर्वत नैऋत्य कोने में कहना चाहिये और इसकी राजधानी इसी दिशा में है ऐसा कहना चाहिये तात्पर्य इस कथन का ऐसा है हे भदन्त ! कैलास યક્ષ કર્દમ છે. બીજે આ પ્રમાણે કહ્યું છે. 'कुङ्कुमागुरुकपूर कस्तूरि चन्दनानि च महासुगन्धमित्युक्तं, नामतो यक्षकर्दमम् ॥१॥ યક્ષ કર્દીમમાં અહિં પૂર્વ પદ જે યક્ષ છે તેને લેપ સત્યભામા પદમાં સત્યપદના લેપની જેમ થયેલ છે. તેથી યક્ષ કર્દમ એ પ્રમાણે ન કહેતાં કેવળ કર્દમ એજ પ્રમાણે કહેલ છે. ગસ્તુપાવાસ પર્વતની જેમજ અહીયા કઈમની રાજધાનીનું અને તેનું એ પ્રકારનું નામ થવાનું કારણ આ બધું વર્ણન सभ से. 'कईलासे वि एवं चेव णवरं दाहिणपच्चत्थिमेणं कइलासावि राय हाणी एवं चेव दिसाए' सासन समयमा ५५ २मा प्रमाणेनु वानसभा પરંતુ તેને આવાસપર્વત નૈઋત્ય ખૂણામાં છે, તેમ કહેવું અને તેની રાજધાની એજ દિશામાં છે. તેમ સમજવું આ કથનનું તાત્પર્ય એવું છે કે-હે ભગવન જીવાભિગમસૂત્ર Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५८४ जीवाभिगमसूत्रे रायहाणी विताए चेव दिसाए' एवं-गोस्तूपाऽऽवासपर्वतवदेवाऽरुणप्रभाऽऽवास पर्वतोऽपि अरुणप्रभोत्तरपश्चिमायामरुणप्रभा राजधान्यपि वक्तव्यता प्रकारच सर्वोऽपि गोस्तूपवदेव तथाहि-अरुणप्रभो नामावासपर्वतः स्वनाम्नो देवस्य जम्बूद्वीपे मन्दरोत्तरपश्चिमायां लवणसमुद्रद्विचत्वारिंशद्योजनसहस्राणि लवणास्थिमवगाह्याऽस्मिन्नवकाशे वर्तते यश्चैकविंशत्यधिक सप्तदशयोजनानि इत्यादि गोस्तूपावासपर्वतवत् । नामचिन्तायामपि यस्मात्कारणात् तत्रत्योत्पलादीनि यावत्सहस्त्रशतपत्रादीन्यरुणप्रभाणि तद्योगात्पर्वतोऽपि-०। तथा तत्राऽरुणप्रभो महद्धिको० देवो यावत् पल्योपमस्थितिकः परिवसति ततश्चारुणप्रभः एतदीयराजधान्यपि अरुणप्रभोत्तरपश्चिमायां तियंगसंख्येयद्वीपसमुद्रान् विलंध्याऽन्यलवणसमुद्रे अनुवेलन्धर नागराज का कैलास नाम का आवासपर्वत कहां पर है ? तो इस गौतम के प्रश्न के उत्तर में प्रभु ने उनसे ऐसा कहा है-हे गौतम ! जम्बूद्वीप नाम के द्वीप में जो मन्दर पर्वत है उस मन्दर की नै त्य दिशा में लवणसमुद्र में ४२ बयालीस हजार योजन आगे जाने पर कैलास अनुवेलन्धर नागराज का कैलास नाम का आवास पर्वत है इस पर्वत पर महर्द्धिक आदि विशेषणों वाला कैलास देव रहता है इसकी एक पल्योपम की स्थिति है कैलास की नैऋत्य दिशा में कैलास नामकी राजधानी है इस राजधानी का वर्णन विजयराजधानी की तरह है 'अरुणप्पभे वि उत्तर पुरत्थिमेणं रायहाणी विताए चेव दिसाए' अरुणप्रभ के सम्बन्ध में भी ऐसा ही कथन जानना चाहिये यहां आवास पर्वत का कथन वायव्य दिशा में कहना चाहिये तथा इसकी दिशा में अरुणप्रभा नाम की राजधानी हैं गोस्तूप आवास કલાસ નામને આવાસપર્વત ક્યાં આવેલ છે ? શ્રીગૌતમસ્વામીના આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રીએ કહ્યું કે-હે ગૌતમ! જંબુદ્વીપ નામના દ્વીપમાં જે મંદિર પર્વત છે એ મંદર પર્વતની નૈઋત્ય દિશામાં લવણ સમુદ્રમાં ૪૨ બેંતાલીસ હજાર યોજન આગળ જવાથી કલાસ અનુલંધર નાગરાજને કેલાસ એનામને આવાસપર્વત છે. તેની ઉપર મહદ્ધિક વિગેરે વિશેષણોવાળે કૈલાસ નામનો દેવ રહે છે. તેની સ્થિતિ એક પલ્યોપમની છે. કૈલાસ પર્વતની નૈઋત્ય દિશામાં કલાસ નામની રાજધાની છે આ રાજધાનીનું વર્ણન વિજ્ય રાજધાનીના વર્ણન प्रमाणे । छ. 'अरुणप्पभे वि उत्तरपुरस्थिमेणं रायहाणी वि ताए चेव दिसाए' અરૂણપ્રભના સંબંધમાં પણ એ જ પ્રમાણેનું કથન સમજી લેવું, અહીયાં આવાસ પર્વતનું કથન વાયવ્ય દિશામાં કહેવું જોઈએ. તથા એ જ દિશામાં અરૂણુપ્રભ નામની તેની રાજધાની છે. સ્તૂપ આવાસ પર્વતના વર્ણન જીવાભિગમસૂત્ર Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.८७ अनुवेलंधरराज्ञः आवासपर्वतनि० ५८५ द्वादशयोजनसहस्राण्यवगाह्याऽरुणप्रभा राजधानी विजयाराजधानीवत् । 'चत्तारि वि एगप्पमाणा सव्वरयणामया य' चत्वारोऽप्यावासपर्वता एकप्रमाणाः सर्वरत्नमयाश्च सर्वाऽपि वक्तव्यता गोस्तूपावासपर्वतवत् इति ॥८७॥ पर्वत के जैसा ही अरुणप्रभावास पर्वत का वर्णन है अरुणप्रभआवास पर्वत पर अरुणप्रभ नामका देव रहता है यह आवासपर्वत जम्बूद्वीप के मन्दर पर्वत की वायव्य विदिशा में लवणसमुद्र में ४२ हजार योजन आगे जाने पर व्यवस्थित है सतरह सौ इक्कीस योजन का यह ऊंचा है। चार सौ सवातीस योजन यह जमीन के अंदर प्रविष्ट हुआ है इत्यादि रूप से इसका सब वर्णन गोस्तूप पर्वत के जैसा है ऐसा जानना चाहिये इसके इस प्रकार के नाम करण में वहां की छोटी बडी वावडियों में उत्पन्न हुए उत्पलादिकों की प्रभा अरुण के जैसी प्रभा वाली हैं यही कारण है इस पर्वत पर इसी नामका एक देव रहता है यह देव महर्द्धिक आदि विशेषणों वाला है और इस की स्थिति एक पल्योपम की है। इस देव की राजधानी का नाम भी अरुण प्रभा है यह राजधानी लवणसमुद्र में १२ हजार योजन अवगाहित करने के बाद आती है इस के सम्बन्ध का सब वर्णन विजया राजधानी के जैसा ही है ‘चत्तारि वि एगप्पमाणा सव्वरयणामयाय' ये चारों ही आवासपर्वत एक प्रमाण वाले हैं और सर्वात्मना रत्नપ્રમાણે જ અરૂણ પ્રભ આવાસ પર્વતનું વર્ણન છે. અરૂણપ્રભ આવાસ પર્વત પર અરૂણ પ્રભ નામના દેવ રહે છે. આ આવાસ પર્વત જંબુદ્વીપના મંદિર પર્વતની વાયવ્ય દિશામાં લવણસમુદ્રમાં ૪૨ બેંતાલીસ હજાર જન આગળ જવાથી ત્યાં આવે છે. તેની ઉંચાઈ ૧૭૨૧ સત્તરસે એકવીસ જનની છે, ૪૩. ચાર સે સવા ત્રીસ જન એ જમીનની અંદર પ્રવેશેલ છે, વિગેરે પ્રકારથી તેનું તમામ વર્ણન ગેસ્ટ્રપ પર્વતના વર્ણન પ્રમાણે છે, આ પર્વતનું આ પ્રમાણે નામ થવાનું કારણ ત્યાંની નાની નાની વાવડીમાં ઉત્પન્ન થતા ઉત્પલે વિગેરેની પ્રભા અરૂણપ્રભાની જેવી છે, એજ છે. આ પવની ઉપર એ નામના દેવ નિવાસ કરે છે. આ દેવ મહદ્ધિક વિગેરે વિશેષણવાળા છે, અને તેની સ્થિતિ એક પાપમની છે, આ દેવની રાજધાનીનું નામ પણ અરૂણુપ્રભા છે, આ રાજધાની લવણસમુદ્રમાં ૧૨ બાર હજાર જન પ્રવેશ કર્યા બાદ આવે છે. આ રાજધાની સંબંધી સઘળું વર્ણન વિજ્યારાજધાનીના વર્ણન प्रभाए छे. 'चत्तारि वि एगप्पमाणा सव्वरयणामयाय' से न्यारे मावास पर्वत। जी० ७४ જીવાભિગમસૂત્ર Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५८६ जीवाभिगम I मूलम् - कहि णं भंते! सुट्रियस्स लवणाहिवइस्स गोयम दीवे णामं दीवे पन्नत्ते, गोयमा ! जंबुद्दीवे णं दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पञ्चत्थिमेणं लवणसमुद्द बारस जोयणसहस्साई ओगाहित्ता एत्थ णं सुट्रियस्स लवणाहिवइस्स गोयमदीवे णामं दीवे पन्नत्ते बारस जोयणसहस्साइं आयामविक्खंभेणं सत्त तीसं जोयणसहस्साइं नव य अडयाले जोयणसए किंचि विसेसोणे परिक्खेवेणं जंबूदीवं तेणं अद्धकोण णउए जोयणाई चत्तालीसं पंच णउइभागे जोयणस्स उसिए जलंताओ लवणसमुदं तेणं दो कोसे ऊसिए जलंताओ से णं एगाए य पउमवरवेइयाए एगेणं वणसंडेणं सव्वओ समंता तहेव वण्णओ दोह वि । गोयमदीवस्स णं दीवस्स अंतो जाव बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते से जहा नामए-आलिंगपुवखरेइ वा जाव आसयंति। तस्स णं बहुसमरमणिजस्स भूमिभागस्स बहुमज्झदेसभागे एत्थ णं सुट्टियस्स लवणाहिवइस्स एगे महं अइक्कीलावासे नामं भोमेज्जविहारे पन्नत्ते बावट्ठि जोयणाई अद्धजोयणं उ उच्चतेणं एकतीसं जोयणाई कोसं च विक्खंभेणं अणेगखंभसय संनिविट्टे भवणवण्णओ भाणियव्वो । अइकीलावासस्स णं भोमेज्जविहारस्स अंतो बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पन्नत्ते जाव मणीणं फासो । तस्स णं बहुसमरमणि - ज्जस्स भूमिभागस्स बहुमज्जदे सभागे एत्थ एगा मणिपेढिया पन्नत्ता । सा णं मणिपेढिया दो जोयणाई आयाम विक्खंभेणं मय है इस प्रकार से गोस्तूप पर्वत की वक्तव्यता इनके सम्बन्ध में जाननी चाहिये ॥ ८७ ॥ એક સરખા પ્રમાણવાળા અને સર્વાત્મના રત્નમય છે. આ રીતે ગેાસ્તૂપ પર્યંતના કથન પ્રમાણે તમામ કથન આ અરૂણપ્રભ આવાસપર્યંતનુ છે. ા સૂ. ૮૭ ॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.८८ सुस्थितस्य गौतमद्वीपनिरूपणम् ५८७ जोयणबाहल्लेणं सव्वमणिमई अच्छा जाव पडिरूवा। तीसे णं मणिपेढियाए उवरि एत्थ णं देवसयणिज्जे पन्नत्ते वण्णओ। से केणटेणं भंते! एवं वुच्चइ गोयमदीवे णं दीवे, गोयम दीवे णं दीवे तत्थ २ तहिं २ बहूई उप्पलाइं जाव गोयमप्पभाई से तेणटेणं गोयमा ! जाव णिच्चे । कहि णं भंते ! सुट्रियस्स लवणाहिवइस्स सुट्रिया णामं रायहाणी पन्नत्ता गोयमा! गोयमदीवस्स पञ्चत्थिमेणं तिरियमसंखेज्जे जाव अण्णम्मि. लवणसमुद्दे बारस जोयणसहस्साइं ओगाहित्ता, एवं तहेव सव्वं णेयव्वं जाव सुत्थिए देवे ॥सू० ८८॥ छाया-कुत्र खलु भदन्त ! सुस्थितस्य लवणाधिपते गौतमद्वीपो नाम द्वीपः प्रज्ञप्तः, गौतम ! जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पश्चिमेन लवणसमुद्रं द्वादशयोजनसहस्राणि अवगाह्याऽत्र खल सुस्थितस्य लवणाधिपते गौतमद्वीपो नाम द्वीपः प्रज्ञप्तः, द्वादशयोजनसहस्राण्यायामविष्कम्भाभ्यां सप्तत्रिंशद्योजनसहस्राणि नव च अष्टाचत्वारिंशानि योजनशतानि किञ्चिद्विशेषोनानि परिक्षेपेण, जम्बूद्वीपान्ते खलु अर्धेकोन नवतीनि योजनानि-चत्वारिशतं पश्चनवतिभागान् योजनस्य उच्छ्रितो जलान्तात् लवणसमुद्रान्ते खलु द्वौ कोशौ उच्छ्रितौ जलान्तात् । स खल्वेकया च पद्मवरवेदिकया एकेन वनषण्डेन सर्वतः समन्तात् तथैव वर्णको द्वयोरपि । गौतमद्वीपस्य खलु द्वीपस्यान्त र्यावद् बहुसमरमणीयो भूमिभागः प्रज्ञप्तः स यथा नामकः आलिङ्गपुष्करमितिवा यावदाभासते । तस्य खलु बहुसमरमणीयस्य भूमिभागस्य बहुमध्यदेशभागे अत्र खलु सुस्थितस्य लवणाधिपतेः एको महान् अतिक्रीडावासो नाम भौमेयविहारः प्रज्ञप्तः । सार्धानि द्वाषष्टि योजनानि ऊर्ध्वमुच्चैस्त्वेन एकत्रिंशतं योजनानि क्रोशं च विष्कम्भेण अनेकस्तम्भशतसन्निविष्टः भवनवर्णको भणितव्यः । अतिक्रीडावासस्य खलु भौमेयविहारस्यान्तर्बहुसमरमणीयो भूमिभागः प्रज्ञप्तो यावन्मणीनां फासः । तस्य खलु बहुसमरमणीयस्य भूमिभागस्य बहुमध्यदेशभागे अत्र खल्वेका मणिपीठिका प्रज्ञप्ता सा खलु मणि पीठिका द्वे योजने आयामविष्कम्भाभ्याम् योजनबाहल्येन सर्वमणिमयी अच्छा यावत्प्रतिरूपा । तस्याः खलु मणिपीठिकाया उपरि अत्र खलु देवशयनीयम् प्रज्ञप्तं वर्णकः। तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते गौतमद्वीपः खलु गौतमद्वीपः? गौतमद्वीपे खलु द्वीपे तत्र तत्र देशे तत्र तत्र उत्पलानि यावद् गौतमप्रभाणि तत्तेनार्थेन गौतम ! જીવાભિગમસૂત્ર Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५८८ जीवाभिगमसूत्रे यावन्नित्यः कुत्र खलु भदन्त ! सुस्थितस्य लवणाधिपते: सुस्थिता नाम राजधानी प्रज्ञप्ता, गौतमद्वीपस्य पश्चिमेन तिर्यगसंख्येयान् यावदन्यस्मिल्लवणसमुद्रे द्वादशयोयनसहस्राण्यवगाह्य-एवं तथैव सर्व नेतव्यं यावत् सुस्थितो देवः ॥इति ॥८८॥ टीका-'कहि णं भंते ! सुट्टियस्स लवणाहिवइस्स गोयमदीवे णामं दीवे पन्नत्ते' क खलु भदन्त ! सुस्थितस्य लवणाधिपते गौतम द्वीपो नाम द्वीपः प्रज्ञप्तः ? भगवानाह-'गोयमा जंबुद्दीवे णं दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पच्चत्थिमेणं लवणसमुदं बारसजोयणसहस्साई ओगाहित्ता एत्थणं मुट्टियस्स लवणाहिवइस्स गोयमदीवे णामं दीवे पन्नत्ते' गौतम ! जम्बूद्वीपे द्वीपे खलु मन्दरपर्वतपश्चिमायां द्वादशयोजनसहस्राणि लवणसमुद्रमवगाह्याऽत्र खलु लवणाधिपसुस्थितस्य गौतमद्वीपो नाम द्वीपः प्रज्ञप्तः स च-'वारसजोयणसहस्साइं आयामविक्खंभेणंसत्तालीसं जोयणसहस्साई नव य अडयाले जोयणसए किंचि विसेसोणे परि 'कहि णं भंते । सुट्टियस्स लवणाहिवइस्स गोयम दीवे णामं दीवे' टीकार्थ-हे भदन्त ! लवणसमुद्र के अधिपति सुस्थित देव का गौतमद्वीप कहां पर कहा गया है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! जंबुद्दीवेणं दीवे मंदस्स पव्वयस्स पच्चत्थिमेणं लवणसमुदं बारस जोयणाई ओगाहित्ता एत्थणं सुट्टियस्स लवणाहिवइयस्स गोयमदीवे णामं दीवे पन्नत्ते' हे गौतम ! जम्बूद्वीप नामके द्वीप में मन्दरपर्वत की पश्चिमदिशा में १२ योजन तक लवणसमुद्र में जाने पर जो स्थान आता है वहां पर लवणाधिपति सुस्थित देव का गौतम नामका द्वीप कहा गया है यह द्वीप 'बारसजोयणसहस्साई आयामविक्खंभेणं सत्ततीसं जोयणसहस्साई नव य अडयाले जोयणसए किंचि विसेसोणे परिक्खेवेणं' इस सूत्र के अनुसार १२ योजन का लम्बा चौडा है 'कहि णं भंते ! सुट्टियस्स लवणाहिवइस्स गोयमदीवे णाम' त्यात ટીકાઈ–હે ભગવન લવણસમુદ્રના અધિપતિ સુસ્થિત દેવને ગૌતમ द्वी५ ४यi मावस छ ? २॥ प्रश्न उत्तरमा प्रमुश्री ४ छ -'गोयमा !' जंबुद्दीवेणं दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पच्चस्थिमेणं लवणसमुदं बारस जोयणाई ओगाहित्ता एत्थ णं सुत्थियस्स लवणाहिवइस्स गोयमदीवे णामं दीवे पण्णत्ते' ७ गौतम ! જંબુદ્વિપ નામના દ્વીપમાં મંદર પર્વતની પશ્ચિમ દિશામાં ૧૨ બાર જન પર્યન્તની લવણસમુદ્રમાં જવાથી જે સ્થાન આવે છે. ત્યાં આગળ લવણાધિપતિ सुस्थित हेवन गौतम नामना दी५ छ, मादी५ 'बारस जोयणसहस्साई आयामविक्खंभेणं सत्तकोसं जोयणसहस्साई नव य अडयाले जोयणसए किंचि विसेसोणे परिक्खेवेणं' या सूत्राना ४थन प्रमाणे मार न ५यन्त જીવાભિગમસૂત્ર Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.८८ सुस्थितस्य गौतमद्वीपनिरूपणम् ५८९ क्खेवेणं-जंबूद्दीवं तेणं अद्धकोणणउए जोयणाई चत्तालीसं पंच णउइमागे जोयणस्स उसिए जलंताओ' द्वादश योजनसहस्राणि-आयामविष्कम्भाभ्याम् सप्तत्रिंशद्योजनसहस्राणि नव चाऽष्टाचत्वारिंशानि योजनशतानि किश्चिद्विशेषोनानि परिक्षेपेण जम्बूद्वीपान्तेऽधै कोननवतीनि योजनानि सार्द्धष्टाशीति संख्यानि चत्वारिंशतं च पश्चनवतिभागान् योजनस्य जलान्तात्-जलपर्यन्त. भागाद् ऊर्ध्वमुच्छ्रित एतावान् जलस्योपरि प्रकटितो दरीदृश्यते । 'लवणसमुई तेणं-दो कोसे उसिए जलंताओ' लवणसमुद्रान्ते खलु द्वौ क्रोशौ यावज्जलान्ताद् ऊर्ध्वदेशे-उच्छ्रितः एतावान् जलस्योपरिप्रकट इत्यर्थः, 'सेणं एगाए पउमवरवेइयाए-एगेणं वणसंडेणं सव्वओ समंता तहेव वण्णओ दोहवि' स हि गौतमद्वीपः पद्मवरवेदिकयैकया-वनषण्डेनैकेन च सर्वत्र सर्वासु दिग्विदिक्षु सर्वतोभावेन और कुछ कम ३७९४८ योजन का इसका परिक्षेप है 'जंबूद्दीवं तेणं अद्धकोणणउए जोयणाइं चत्तालीसं पंचणउतिभागे जोयणसहस्स जलंताओ उसिए' यह जम्बूद्वीप की दिशा में जम्बूद्वीप के अन्त में८८॥ योजन और एक योजन के ९५ भाग में से ४० भाग प्रमाण पानी से ऊंचा उठा हुआ है 'लवणसमुदं तेणं कोसे ऊसिए जलंताओ' तथा लवणसमुद्र की दिशा में लवणसमुद्र के अन्त में-यह जल से दो कोश तक ऊंचा उठा हुआ है 'से ग एगाए य पउमवरवेइयाए एगेणं वणसंडेणं सवओ समंता तहेव वण्णओ दोण्हवि' यह एक पद्मवर वेदिका से और एक वनषण्ड से चारों ओर घिरा हुआ है इन दोनों का वर्णन पहिले जैसा किया गया है वैसा ही है 'गोयमदीवस्स णं दीवस्स अंतो जाव बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते' गौतम द्वीप के भीतर का भूमिभाग यावत् बहुसमरमणीय है। લાંબો પહોળો છે. અને કંઈક કમ ૩૭૯૪ર સાડત્રીસ હજાર નવસે બેંતાसीस याराना तेन परिक्ष५ छ. 'जंबुद्दीवं तेणं अद्धकोणण उए जोयणाई चत्तालीसं पंचणउइ भागे जोयणस्स जलंताओ उसिए' 20 दीपनी दिशामा જંબુદ્વીપના અંતમાં ૮૮ સાડી અઠયાસી જન અને એક જનના ૫ यामा मागमा याजीस मा प्रमाण पाणीथी ५२ नील छे. 'लवणसमुई तेणं दो कोसे ऊसिए जलंताओ' तथा Aqण समुद्रनी हिशामा पशुसमुद्रना मतमा पाथी मे स यु नीणेस छे. 'से णं एगाए पउमवरवेईयाए एगेणं वणसंडेणं सव्वओ समंता तहेव वण्णओ दोण्ह वि' मा गौतमदी५ से પદ્મવર વેદિકાથી અને એક વનખંડથી ચારે બાજુથી ઘેરાયેલ છે. આ બન્નેનું वाणुन पडेटा २ प्रमाणे ४२वामी मावेस छ, मे प्रभारी छ. 'गोयम જીવાભિગમસૂત્ર Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५९० जीवाभिगमसूत्र परिवेष्टितः कुञ्जइव रमणीयः इहहि पद्मवरवेदिकाया वनखण्डस्य च द्वयोरप्येतयोर्वर्णनं प्राग्दर्शितदिशा कर्तव्यम् । तथाहि -पद्मवरवेदिकाऽर्धयोजनमुच्चैः पश्चधनुश्शतानि विष्कंभेण-जगतीतुल्या परिक्षेपेण अस्या अयमेतद्रपो वर्णावास:वज्रमया नेमाः रिष्टरत्नमयानि प्रतिष्ठानानि वैडूर्यमयाः फलकाः वज्रमया सन्धयः रोहिताक्षरत्नमय्यः सूच्यः नानामणिमयानि कलेवराणि-कलेवरसंघाताः नानामणिमयानि रूपाणि रूपसंधाताः अङ्करत्नमयाः पक्षाः पक्षवाहाः ज्योतीरत्नमयावंशा 'वंसक वेल्लुयाओ' रजतमय्यः पट्टिकाः जातरूपमय्योऽवधान्यः वज्रमयी-उपरिपुंछनी सर्वश्वेतं रजतमयमाच्छादनम् सा चैकैकेन किङ्किणीजालेन घण्टाजालेन मुक्ताजालेन सुवर्णजालेन यावन्मणिजालेन एकेन पद्मवरजालेन सर्वरत्नमयेन सर्वतः समन्तात्संपरिक्षिप्ता जालानि तपनीयलंबूसकानि सुवर्णमहत्तरकमण्डितानि मणिमयविविधशोभित समुदायानि ईषदन्योन्यासंपृक्तानि पूर्वापरदक्षिणोत्तरागतै र्वातै मन्दमे जितानि कम्पितानि शोभितानि स्पन्दितानि घट्टितानि 'से जहानामए आलिंग जाव आसयंति' रुओं की माला से घण्टाजाल से, मुक्ताजाल से, सुवर्णजाल से, यावत् मणिजाल से एवं सर्व रत्नमय एक पद्मवर वेदिका से चारों ओर से वेष्टित है ये सब सुवर्ण आदि की मालाएँ एवं घंटा जाल वगैरह रक्त सुवर्ण के झूमकों से युक्त हैं सुवर्ण के इनके डोरे हैं इनके ये समुदाय विविध प्रकार के हार ओर अर्धहार से शोभित हैं। ये इन के समुदाय आपस में एक दसरे समुदाय से कुछ २ दूरी पर है । तथा पूर्व पश्चिम, दक्षिण और उत्तर से आगत मन्द मन्द वायु से ये सब मालाएं धीरे धीरे हलती रहती हैं कंपित होती रहती हैं । शोभित होती रहती है। स्पन्दित होती रहती हैं आपस में घटित होती रहती हैं और ऐसी प्रतीत होती दीवस्स णं अंतो जाव बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते' गौतम दीपनी २५२ने। अभिमा यावत् गई सभरमणीय छे. 'से जहाणामए आलिंग० जाव आस. यंति' ३ नी भाजामाथी साथी भुता जाथी, सुवर्ण यी यावत् મણિજળથી તથા સર્વ રત્નમય એક પદ્મવર વેદિકાથી ચારે બાજુએ વીટળાયેલ છે. આ સુવર્ણ વિગેરેની માળાઓ તથા ઘંટાજાળ વિગેરે લાલ સોનાના ઝૂમખાઓથી યુક્ત છે. સેનાના તેના દેરા છે. તે તમામ સમુદાયે અનેક પ્રકારના હારે અને અર્ધહારેથી શોભાયમાન છે. તેના આ સમુદાયે પરસ્પર એક બીજા સમુદાયથી કંઈક કંઈક દૂર આવેલા છે. તથા પૂર્વ પશ્ચિમ, દક્ષિણ અને ઉત્તર દિશાએથી આવેલ મંદમંદ પવનથી તે તમામ માળાઓ ધીરે ધીરે હલતી રહે છે. કંપાયમાન થાય છે. સુશોભિત રહે છે. સ્પંદિત થાય જીવાભિગમસૂત્ર Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.८८ सुस्थितस्य गौतमद्वीपनिरूपणम् ५९१ उदीरितानि एतेषामुदरेण मनोज्ञेन कर्णमनो निर्वृतिकरेण शब्देन सर्वतः समन्तादा पूर्यमणानि श्रियाऽतीवातीवोपशोभितानि तिष्ठन्ति । एतद्वेदिकायास्तत्र २ देशप्रदेशे हय-नाग-नर-किन्नर-किंपुरुष-महोरग-गन्धर्व-ऋषभसंघाताः सर्वरत्नमया अच्छा यावत्प्रतिरूपाः तथा तत्र बहवो हय गज पङ्क्तयो यावत् प्रतिरूपाः एवं हयादि मिथुनानि यावत्प्रतिरूपाणि तथा-पद्म-नागा-ऽशोक-चम्पकाऽऽम्र वसन्तवासन्तिकाऽतिमुक्तक-कुन्द-श्यामलता नित्यं कुसुमिताः स्तवकिता गुच्छिता हैं कि मानों ये आपस में मिलजुल कर बात चीत सी कर रही हों, उदार, मनोज्ञ, एवं कर्ण और मन को आनन्द पहुंचाने वाले शब्द से ये सब ओर से भरी हुई रहती हैं इन की शोभा बडी अनोखी है। इस वेदिका के आस पास जगह जगह पर हय के युगल नाग के युगल, तरके युगल, किन्नर के युगल, किंपुरुष के युगल, महोरग के युगल, गन्धर्व के युगल, और ऋषभ बैल-के युगल हैं। ये सब सर्वात्मना रत्नमय हैं । अच्छ-आकाश-और स्फटिक मणि के जैसे स्वच्छ है । यावत् प्रतिरूप हैं । उस पद्मवर वेदिका के आस पास अनेक घोडों की पत्तियां हैं गज की पङ्क्तियां हैं यावत् ये सब प्रतिरूप हैं । तथा-पद्म, नाग-अशोक-चम्पक, वसन्त-वासन्तिका, अतिमुक्तक, कुन्द एवं श्यामलताएं भी उस पद्मवर वेदिका के आस पास में हैं ये सब लताएं हमेशा कुसुमित रहती हैं स्तवकित रहती हैं गुच्छित रहती हैं तथा अलग अलग पिण्डरूप में रही हुई मंजरीरूप अवतंसक-कर्णा છે. પરસ્પર ઘક્રિત રહે છે, અને એવી જણાય છે કે જાણે એ પરસ્પરમાં મળીને વાતચીત કરતી હોય. ઉદાર, મનેણ, અને કાન અને મનને આનંદ પમાડવાવાળા શબ્દોથી ચારે બાજુથી ભરેલી રહે છે. તેની શોભા ઘણાજ જુદા પ્રકારની જણાય છે, એ વેદિકાની આજુ બાજુ સ્થળે સ્થળે ઘોડાના યુગલે, હાથીના યુગલે, નયુગલે કિનરાના યુગલે કિં પુરૂષના યુગલે, મહેરના યુગલે, ગંધર્વોના યુગલે અને બળદના યુગલે છે. એ બધા સર્વાત્મના રત્નમય છે. અચ્છ આકાશ અને સફટિક મણિના જેવા સ્વચ્છ છે. થાવત્ પ્રતિરૂપ છે. એ પાવર વેદિકાની આજુ બાજુ અનેક ઘોડાઓની પંક્તિ છે. હાથિયેની પંક્તિ છે. યાવત્ તે પ્રતિરૂપ છે. તથા પઢ, નાગ, અશોક ચંપક-વસંત, વાસન્તિકા અતિમુક્ત કુંદ અને શ્યામલતાઓ પણ એ પદ્યવર વેદિકાઓની આજુબાજુ છે. એ બધી લતાઓ સદા કુસુમિત રહે છે. સ્તબતિ રહે છે. ગુચ્છિત રહે છે. તથા અલગ અલગ વિંડાકારથી રહેલ મંજરી રૂપ અવતંસક અર્થાત્ કર્ણભરણને એ ધારણ કરીને રહે છે. આ બધી લતાઓ જીવાભિગમસૂત્ર Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे यावत्सुविभक्त पिण्डमञ्जरीकाऽवतंसकधारिण्यः सर्वरत्नमयोऽच्छा यामत्प्रतिरूपाः तथा-बहवोऽक्षयस्वस्तिकाः सर्वरत्नमया यावत्प्रतिरूपाः । ___ अथ केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते-पद्मवरवेदिका-पद्मवरवेदिकेति ? गौतम ! यतोऽस्या यत्र तत्र वापीतटकादौ सर्वत्र बहून्यूत्पलकमलशतसहस्रपत्राणि सर्वरत्नमयानि यावदच्छ प्रतिरूपाणि तत्तेनार्थेनाऽवेहि यतश्च तन्नामशाश्वतं यन्नकदापिनाऽऽसीन्न भवति न भविष्यति-अपि तु आसीद्भवति भविष्यत्येव तत्तेभरण-को ये धारण किये रहती हैं । ये सब लताएं सर्वात्मना रत्नमय एवं अच्छ हैं और प्रतिरूपक के विशेषणों से युक्त है। इस पद्मवर वेदिका में स्थान २ पर अनेक चावलों के बने हुए एवं कभी नष्ट न होने वाले स्वस्तिक बने हुए हैं ये सब सर्वात्मना रत्नमय यावत्प्रतिरूप हैं । हे भदन्त ! इस वेदिका का नाम पद्मवरवेदिका ऐसा किस कारण से हआ है इसके उत्तर में प्रभु ने कहा है कि हे गौतम ! इस पद्मवरवेदिका के स्थान रूप जैसे वेदिका के आस पास में, वेदिका के पटियों के ऊपर वेदिका के पुटान्तर में, वेदिका के स्तम्भों में स्तम्भों के आस पास में इत्यादि सब स्थानों में पद्म यावत् लक्ष पंखुडियों वाले पुष्प रहे हुए हैं ये सब सर्वात्मना रत्नमय एवं अच्छ आदि प्रतिरूप तक के विशेषणों वाले हैं । इस कारण हे गौतम ! इस वेदिका का नाम पद्मवरवेदिका हुआ है इस वेदिका का ऐसा नाम शाश्वत है यह पहिले नहीं था ऐसा नहीं है अब भी नहीं है ऐसा भी नहीं है और आगे भी नहीं रहेगा ऐसा भी नहीं है किन्तु ऐसा સર્વાત્મના રત્નમય અને અચ્છે છે. તથા પ્રતિરૂપ સુધીના વિશેષણોથી યુક્ત છે. આ પદ્વવર વેદિકામાં સ્થળે સ્થળે ચોખાના બનેલા તથા કઈ વખત નાશ ન પામે તેવા સ્વસ્તિક છે. તે બધા સર્વાત્મના રત્નમય યાવત્રુતિરૂપ છે. હે ભગવન આ વેદિકાનું નામ પાવર વેદિકા એ પ્રમાણે શા કારણથી થયેલ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુત્રી કહે છે કે–હે ગૌતમ ! આ પદ્યવર વેદિકાના સ્થાન રૂ૫ વેદિકાની આસપાસ વેદિકાના પાટિયાઓની ઉપર વેદિકાના પુટાતરમાં દવેદિકાના સ્તંભોમાં સ્તંભની આજુ બાજુ વિગેરે બધાજ સ્થાનમાં પદ્મ યાવત્ લાખ પાંખડી વાળા પુપે રહેલા છે, એ બધા સર્વાત્મના રત્નમય અને અચ્છ વિગેરે પ્રતિરૂપ સુધીના વિશેષણે વાળા છે. તે કારણથી હે ગૌતમ ! આ વેદિકાનું આ રીતનું નામ કહેલ છે વળી આ પદ્મવદિકા એ પ્રમાણેનું નામ શાશ્વત છે. તે પહેલા ન હતું તેમ નથી. વર્તમાનમાં નથી તેમ પણ નથી અને ભવિષ્યમાં નહીં હોય તેમ પણ નથી. પરંતુ એવું આ નામ પહેલાં હતું. વર્તમાનમાં પણ છે. અને જીવાભિગમસૂત્ર Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.८८ सुस्थितस्य गौतमद्वीपनिरूपणम् ५९३ नार्थेन गौतम ! पद्मवरवेदिकेति । इत्थं साऽव्यया नित्या ध्रुवाऽक्षया शाश्वतीति । तस्य खलु गौतमद्वीपस्योपरिबहिरेको महान् वनषण्डः प्रज्ञप्तः स च-देशोने द्वे योजने चक्रवालविष्कभेणं जगतीतुल्यपरिक्षेपेण कृष्णः कृष्णावभासो यावद् अनेक शकटरथयानादि स्थानं सुरम्यः प्रासादिकः श्लक्ष्णो-ऽच्छो यावत्प्रतिरूपः इत्यादि क्रमेण वनषण्डवर्णनं कर्तव्यन् । 'गोयमदीवस्स णं दीवस्स अंतो जाव बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पन्नत्ते से जहानामए आलिंग जाव आसयंति' गौतमद्वीपस्य खलु अन्तर्मध्ये यावत् बहुसमरमणीयो भूमिभागः प्रज्ञप्तः स यथा नामकः-आलिङ्गपुष्करमितिवा मृदङ्ग इतिवा सरस्तलमितिवा-करतलमितिवाऽऽदर्शमण्डलमिति वा-चन्द्रमण्डलमितिवा सूर्यमण्डलमिति वा-उरभ्रचर्मेति वायह नाम इसका पहिले था अब भी है और आगे भी रहेगा यह पद्मवर वेदिका द्रव्य दृष्टि से नित्य, ध्रुत, अक्षय, और शाश्वती है जगती के ऊपर और पद्मवर वेदिका के बाहर एक महान वनषण्ड है यह वनषण्ड दो योजन का चक्रवाल विष्कम्भ की अपेक्षा से है इस का परिक्षेप जगती के बराबर है यह कृष्ण और कृष्णावभास वाला है यावत् इस में अनेक शकट रथ एवं यान आदि ठहरते हैं। यह सुरम्य आदि प्रासादिक हैं इलक्षण और अच्छ है यावत् प्रतिरूप हैं इत्यादि रूप से पद्मावर वेदिका और वनषण्ड का वर्णन है यह बहुसमरमणीय भूमिभाग ऐसा प्रतीत होता है कि जैसे मानों मुरज या मृदङ्ग का समतल हो यावत् इस में अनेक देवी और देव उठते बैठते हैं यहां पर इस भूमिभाग का वर्णन इस प्रकार से है-'आलिङ्ग पुष्करमितिवा, मृदङ्गइतिवा, सरस्तलमितिवा, करतलमितिवा, आदर्शमण्डल. ભવિષ્યમાં પણ રહેશે, આ પાવરવેદિકા દ્રવ્ય દૃષ્ટિથી નિત્ય યુવ, અક્ષય, અને શાશ્વતી છે. જગતીની ઉપર અને પાવર વેદિકાની બહાર એક એક મહાન વનષન્ડ છે. આ વનખંડ બે એજનના ચક્રવાલ વિધ્વંભની અપેક્ષાથી છે. તેને પરિક્ષેપ જગતીની બરાબર છે, તે કૃષ્ણ અને કૃષ્ણવભાસ વાળું છે. યાવતું તેમાં અનેક ગાડાઓ, રથ, અને યાન વાહનો ઉભા રહે છે. તે સુરમ્ય વિગેરે પ્રાસાદિક છે. ગ્લણ અને અચ્છ છે. યાવતું પ્રતિરૂપ છે. વિગેરે પ્રકારથી પધવર વેદિકા અને વનખંડનું વર્ણન છે. આ બસમ રમણીય ભૂમિભાગ એ જણાય છે કે-જેમ મુરજ અથવા મૃદંગને તલભાગ સમતલ હેાય છે, યાવત્ તેમાં અનેક દેવ અને દેવિ ઉઠે બેસે છે, અહીયાં मा भूभिमागनु १ न 24 प्रमाणे छे-'आलिङ्गपुष्करमितिवा, मृदङ्गमितिवा, सर. स्तलमिति वा करतलमितिवा, आदर्शमण्डलमितिवा, चन्द्रमण्डलमितिवा सूर्यमण्डल. जी० ७५ જીવાભિગમસૂત્ર Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५९४ जीवाभिगमसूत्रे वराहचर्मेति वा-सिंहचर्मेति वा व्याघ्रचर्मेति वा वृकचर्मेति वा द्वीपिचर्मेति वा ऽनेकशंकुकीलक-सहस्रविततः आवर्त-प्रत्यावर्तश्रेणी-स्वस्तिक-सौवस्तिक-वर्धमानकमत्स्याण्डक-मकराण्डक-जार-मारफुल्लवेलि-पद्मपत्र-सागरतरङ्ग - वासन्तिकपद्मलता भक्तिचित्रः सर्वप्रकारकैः सश्रीकैः सोयोते नानाविधपश्चवर्णै स्तृणैर्मणिभिश्चोपशोभितः तद्यथा-कृष्णैनीलैः पीतैलो हितैः शुक्लैः तत्र ये कृष्णातृणामणयश्च तेषाश्चाऽयमेतद्पो वर्णावासः तयथा-जीमूत इति-ऽञ्जनमिति वा-खञ्जनमिति वा-कज्जलमिति वा मपीति वा यावत् तत्र खलु बहवो वानव्यन्तरदेवा-देव्य थाऽऽसते-शेरते-तिष्ठन्ति-त्वग्वर्तयन्ति-रमन्ते-क्रीडन्ति पुरा पौराण-सुचीर्ण-सुपराक्रान्त-शुभ-कान्त - कल्याणकर्मणां फलविशेष प्रत्यनुभवन्तो यथासुखं तिष्ठन्ति । 'तस्स णं बहुसमरमणिज्जस्स भूमिभागस्स बहुमज्झदेसभागे-एत्थ णं सुटियस्स लवणाहिवइस्स एगे महं अइकील्लावासे नामं भोमेजविहारे पन्नत्ते' तस्य खलु बहुसमरमणीयभूमिभागस्य मध्यदेशभागे अत्र खलु लवणाधिपति-मुस्थितस्यैकोमहान् अतिक्रीडावासो नाम भौमेयविहारः मितिवा, चन्द्रमण्डलमितिवा, सूर्यमण्डलमितिवा, उरभ्रचरर्मेतिवा' इत्यादि इन समस्त पदों की व्याख्या पीछे की जा चुकी है यह सब भूमिभाग के वर्णन में पीछे का पाठ यहां 'कल्याणकर्मणां फलविशेषं प्रत्यनुभवन्तो यथासुखं विहरन्ति' यहां तक का ग्रहीत हुआ है। 'तस्सणं बहुसमरमणिज्जस्स भूमिभागस्स बहुमज्झदेसभागे-एत्थणं सुट्टियस्स लवणाहिवइस्स एगे महं अइक्किलावासे नाम भोमेज्जविहारे पन्नत्ते' इस बहुसमरमणीय भूमिभाग के ठीक बीच में लवणसमुद्राधिपति सुस्थित देव का एक विशाल आक्रीडावास नामका भौमेय विहार कहा गया है यह विहार 'वावहिं जोयणाई अद्धजोयणं उडमुच्चत्तेणं, एकत्तीसं जोयणाई कोसं च विक्खंभेणं अणेग खंभ मितिवा, उरभ्रचर्मेतिवा' २॥ अथा पहानी व्याध्या पा७७१ ४२वाभा यावी ગયેલ છે. આ ભૂમિભાગના વર્ણનમાં પહેલાં કહેવામાં આવી ગયેલ તમામ પાઠ कल्याणकर्मणां फलविशेष प्रत्यनुभवन्तो यथासुखं विहरन्ति' -॥ ४थन ५-तने अहए थये। छ. 'तरस णं बहुसमरमणिज्जस्स भूमिभागस्स बहुमज्झदेसभागे एत्थ णं सुट्रियस्स लबणाहिवइस्स एगे महं अइक्किलावासे नाम भोमेजविहारे पण्णत्ते' मा બહસમરમણીય ભૂમિ ભાગની બરાબર મધ્યભાગમાં લવણસમુદ્રાધિપતિ સુસ્થિત નામના દેવનું એક વિશાળ આકીડાવાસ નામને ભૌમેય વિહાર કહેવામાં આવેલ छ. 24॥ वि.२ 'बावढिं जोयणाई अद्धजोयणं उड्ढमुच्चत्तेणं एकत्तीसं जोयणाई कोस च विक्खंभेणं अणेगखंभसतसन्निविटे भवणवण्णओ भाणियव्वो' १२॥ साडी જીવાભિગમસૂત્ર Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू. ८८ सुस्थितस्य गौतमद्वीपनिरूपणम् ५९५ स च 'बावटिजोयणाइं अद्वजोयणं उड्डमुच तेणं एकतीसं जोयणाई कोसं च विक्खंभेण -अणेगखंभसय संन्निविढे भवणवण्णी भाणियव्यो' सार्धानि द्वापट्टि योजनानि-उच्चत्वेनोर्ध्वम् क्रोशाधिकैकत्रिंशतं योजनानि विष्कम्भेण-अनेक स्तम्भशतैः सन्निविष्टः कभ्युद्गतसुकृतवज्रवेदिकः तोरणवररचितशालभञ्जिकः सुश्लिष्टविशिष्टलष्टसंस्थितः प्रशस्तवैडूर्यविमलस्तम्भः नानामणिकनकरत्नवज्रोज्ज्वल बहुलबहुसम सुविभक्तचित्ररमणीयकुट्टिमतलः ईहामृग-ऋषभ-तुरग-नर-मकर विहगव्यालकिन्नररुरुसरभचमरकुचरवनलतापद्मलताभक्तिचित्रः स्तम्भोगतवनवेदिकापरिगताभिरामः विद्याधरयमलयुगलयंत्रयुक्तइवाचिः सहस्रमालिनीयः रूपसहस्रकलितः दीप्यमानोऽतिदीप्यमानचक्षुलोंकनलेशः शुभस्पर्शः सश्रीकरूपः काञ्चनमणिरत्नस्तुपिकाकः नानाविधपश्चवर्णघण्टापताकपरिमण्डिताग्रशिखरः धवलमरीचिकवचं विनिर्मुश्चन् लाउल्लोइयमहितः गोशीर्षरक्तचन्दनदर्दरदन्तपञ्चाङ्गुलितलः उपचितचन्दनकलशः चन्दनवटसुकृततोरणप्रतिद्वारदेशः आसक्तोसक्तत्तवग्धारितमाल्यदामकलापः पश्चवर्णसरससुरभिमुक्त पुष्पपुञ्जोपचारकलितः कालागुरुप्रवरकुन्दरुष्कतुरुष्कधूपमधमधायमानगन्धोद्धृताऽभिरामः वरगन्धः गन्धवर्तिभूतः अप्सरोगणसंधविकीर्णद्रव्यत्रुटितमधुरांशुकसंप्रणादितः सर्वरत्नमयोऽच्छः श्लक्ष्णो घृष्टो मृष्टो नीरजस्को यावत् प्रतिरूप इत्यादि क्रमेण विधेयं वनवर्णन मत्र । 'अइक्कोलावासस्स णं भोमेजविहारस्स-अंतो बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे सतसंनिविढे भवण वण्णओ भाणियव्वो' ६२॥ योजन का ऊंचा है ३१॥ योजन का इसका विष्कम्भ-चौडाई है ये सैकडों खम्भों के ऊपर खडा हुआ है 'अभ्युद्गत सुकृत वज्रवेदिक तोरण वररचित शालभजिका सुश्लिष्ट विशिष्ट लष्ट संस्थितः' इत्यादि रूप से इस विहार के वर्णन में जो पीछे और भी विशेषण आए हुए हैं उनके द्वारा भी इसका वर्णन कर लेना चाहिये, इसी वर्णन के भीतर उल्लोच का भी वर्णन आ जाता है 'अइक्कीलावासस्स णं भोभेज्जविहारस्स બાસઠ જનને ઉંચો છે. ૩૧ સવા એકત્રીસ જનને તેને વિધ્વંભ અર્થાત पाया . सेस्तनानी 3५२ मे २उस छ. 'अभ्युद्गतसुक्रतवज्रवेदिकातोरणवररचितशालभञ्जिकःसुश्लिष्टविशिष्टलष्टसंस्थितः' त्या प्रसारथी આ વિહારના વર્ણનમાં પહેલાં જે વિશેષણ કહેવામાં આવેલા છે, તે વિશેષણથી પણ આનું વર્ણન કરી લેવું. આ વર્ણનમાં જ ઉલ્લેકનું વર્ણન પણ આવી नय छे. 'अइक्कीलावासस्स णं भोमेज्जविहारस्स अंतो बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते जाव मणीणं फासो' २॥ वास मोमेय विहारनी २५४२ने। भूमिमा જીવાભિગમસૂત્ર Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे पन्नत्ते जाव मणीणं फासो' अतिक्रीडावासाऽऽख्य भौमेयविहारस्य खलु मध्येऽन्तबहसमरमणीयो भूमिभागः प्रज्ञप्तः स यथा नामक:-आलिङ्खपुष्करमिति वाइत्यादि क्रमेण यावन्मणीनां फासस्तावन्निरूपणीयः । 'तस्स णं बहुसमरमणिज्जस्स भूमिभागस्स बहुमज्झदेसभाए-एत्थणं एगा महं मणिपेढिया पन्नत्तासा णं मणिपेढिया दो जोयणाई आयामविक्खंभेणं-जोयणबाहल्लेणं सव्वमणिमई अच्छा जाव पडिरूवा' तबहुसमरमणीयभूमिभागस्य विस्तृतमध्यांशे-अत्रैका महती मणिपठिकाऽऽस्ते सा खलु मणिपीठिका द्वे योजने आयाम विष्कम्भाभ्याम् बाहल्येन योजनं सर्वमणिमयी अच्छा यावत्प्रतिरूपा । 'तीसेणं मणिपेढियाए उपरि एत्थणं देवसयणिज्जे पन्नत्ते' उपरि च तस्या मणिपीठिकायाः उपरि अंतो बहुसमरणणिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते जाव मणीणं फासो' इस आक्रीडावास भौमेय विहार के भीतर का भूमिभाग बहुसमरमणीय है इस भूमिभाग के वर्णन में भी 'आलिंग पुक्खरेइवा' इत्यादि पूर्वोक्त पदों का संग्रह हुआ है यह वर्णन 'यावन्मणीनां तृणानां स्पर्शः' इस सूत्रपाठ तक यहां ग्रहण किया गया हैं । 'तस्स बहुसमरमणिज्जस्स भूमिभागस्स बहुमज्झदेसभाए एत्थ एगा मणिपेढिया पण्णत्ता' इस बहसमरमणीय भूमिभाग के ठीक बीच में एक मणिपीठिका कही गई है 'सा णं मणिपेढिया दो जोयणाई आयामविक्खंभेणं जोयणबाहल्लेणं सव्वमणिमयी अच्छा जाव पडिरूवा' यह मणिपीठिका लम्बाई -चौडाई में दो योजन की है और मोटाई में एक योजन की है। यह सर्वरूप से मणियों की बनी हुई है आकाश और स्फटिक मणि के जैसी यह अच्छ है यावत् प्रतिरूप हैं यहां यावत् शब्द से श्लक्ष्ण आदि पदों का ग्रहण हुआ है 'तीसेणं मणिपेढियाए उरि एत्थ णं मसमरमणीय छे. २॥ भूमिलाना १ नम ५५५ 'आलिङ्गपुक्खरेइवा' विगेरे पूर्वरित पहोना सब थयेस छे. माणुन 'यावन्मणीनां तृणानां स्पर्शः' २॥ सूत्र५४ पर्यन्तनी २मडीयां अड ४२वामां आवे छे. 'तस्स बहुसमरमणिज्जस्स भूमिभागस्स बहुमज्झदेसभाए एत्थ एगा मणिपेढिया पण्णत्ता' मा म સમરમણીય ભૂમિભાગની બરોબર મધ્યભાગમાં એક મણિપીઠિકા કહેલ છે. 'सा णं मणिपेढिया दो जोयणाई आयामविक्खंभेणं जोयणबाहल्लेणं सव्वमणिमयी अच्छा जाव पडिरूवा' मा मणिपानी समाई पडणार याननी छे. અને તેને ઘેર એક જનને છે. એ સર્વ પ્રકારથી મણિથી બનેલ છે. આકાશ અને સ્ફટિક મણિના જેવી તે સ્વચ્છ છે. યાવત્ પ્રતિરૂપ છે. અહીંયાં यावत् ७४थी सक्षण विगेरे ५४ो अडए थयेस छ. 'तीसे णं मणिपेढियाए જીવાભિગમસૂત્ર Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू. ८८ सुस्थितस्य गौतमद्वीपनिरूपणम् ५९७ खल्बत्र देवशयनीयं प्रज्ञप्तम् । 'वण्णओ' तस्य वर्णक उपरि अष्टाष्टमङ्गलकादिकं च तच्च देवशयनीयं सालिङ्गनवतिको भयत उपधानकम् मध्ये तत गभीरम् गङ्गापुलिनवालुकोदालसालिसयम् उपचितक्षौमदुकूलपट्टप्रतिच्छादनम् सुविरचितरजतत्राणरक्तांशुकसंवृतम् सुरम्यम् आदर्शरुत नवनीततूलस्पर्शवन्मृदुकम् । ‘से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ' गोयमदीवे णं दीवे ? तत्थ २ तहिं बहूई उप्पलाइ जाव गोयमप्पभाई' तत्केनार्थेन भदन्त ! गौतमद्वीपः २ इत्येवमुच्यते ? भगवानाहगौतमद्वीपे खलु तत्र २ देशे-प्रदेशे चोत्पल-पद्म-कुमुद-पुण्डरीक महापुण्डरीक शत-सहस्रपत्राणि यानि तानि सर्वाणि गौतमवर्णानि-गौतमाकाराणि तत्तदयोगात् -वसति च तत्र महर्द्धिक महासौख्यक महाद्युतिक महाबल महानुभावः पल्योपमदेवसयणिज्जे पण्णत्ते' इस मणिपीठिका के ऊपर एक देव शय्या है 'वण्णओ' इसका वर्णन जैसा पीछे 'णाणामणिमया पडिरूवा' आदि पदों द्वारा किया गया है वैसा ही यहां पर भी कर लेना चाहिये 'से केणटेणं भंते ! एवं बुच्चइ गोयमदीवेणं दीवे' हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि यह गौतम द्वीप है ? अर्थात् इस द्वीप का नाम गौतम द्वीप ऐसा किस कारण से हुआ है ? इस के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'तत्थ २ तहिं बहहिं उप्पलाइं जाव गोमयप्पभाइं से एएणटेणं गोयमा ! णिच्चे' हे गौतम ! उस गौतमद्वीप में जो छोटो बडी वापिकाएं आदि जल प्रदेश है उनमें जो उत्पल पद्म कुमुद यावत् लक्षपत्रों वाले पुष्प आदि हैं उन सब की प्रभा गोमेद रत्न जैसी है इस कारण से वहां पर महर्द्धिक आदि विशेषणों वाली एवं एक पल्यकी स्थिति वाला गौतम देव रहता है इस कारण इस उवरि एत्थ णं देवसयणिज्जे पण्णत्ते' मा भy illsxnrl G५२ २ ४ ४१२च्या छ. तेनु न प्रमाणे 'णाणामणिमया पडिरूवा' विगेरे ५ो द्वा२१ ४२वामा भावेस छ. मेरी प्रमाणे मडीया ५४४ ४२॥ देवु नये. 'से केणटुणं भंते ! एवं पुच्चइ गोयमदीवेणं दीवे' हे भगवन् ! मा५ मे ॥ ४॥२४थी । छ। કે આ ગૌતમ દ્વીપ છે. અર્થાત્ આ દ્વીપનું નામ ગૌતમ દ્વીપ એવું શા ४।२१था ये छ ? -40 प्रश्न उत्तरमा प्रमुश्री छ -'तत्थ तत्थ तहिं बहूहिं उप्पलाई जाव गोमयापभाइं से एएणठेणं गोयमा जाव णिच्चे' गौतम ! એ ગૌતમદ્વીપમાં જે નાની મોટી વાવે વિગેરે જલ પ્રદેશ છે. તેમાં જે ઉપલે, પડો, કુમુદો યાવત્ લક્ષપત્રોવાળા પુપ વિગેરે છે. તે બધાની પ્રભા ગમેદ રત્નના જેવી છે. તે કારણથી તથા ત્યાં મહદ્ધિક આદિ વિશેષણવાળા અને એક પત્યની સ્થિતિવાળા ગૌતમ દેવ રહે છે. તે કારણથી આ દ્વીપનું જીવાભિગમસૂત્ર Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५९८ जीवाभिगमसूत्रे स्थितिमांल्लवणाधिपतिः सुस्थितश्वापि, स च चतुः सामानिक सहस्राणां चतसृराजमहिषीणां सप्ताsatarsनीकाधिपतीनां षोडशात्मरक्षक देवसहस्राणां गौतमद्वीपस्य सुस्थिताया राजधान्या अन्येषां च बहुनां वानव्यन्तर देव-देवीनां चाऽऽधिपत्यं पौरपत्यं सेनापत्यं कारयन् पालयन् विहरति तत्तेनार्थेन गौतमद्वीपो गौतमद्वीप इत्येवं गौतम ! उच्यते । अथोत्तरं च गौतम ! शाश्वतं नाम भवति नकदापिनासीन्न भवति न भविष्यति अपि तु - आसीदेव भवत्येव भविष्यत्येवा sarat ध्रुवः शाश्वतो नित्यः । 'कहि णं भंते ! सुट्ठियस्स लवणाहिवइस्स सुट्टिया णामं राजहाणी पश्नत्ता - गोयमा ! गोयमदीवस्स पच्चत्थिमेणं तिरियमसंखेज्जे जाव अणमि लवणसमुद्दे बारसजोयणसहस्साई ओगाहित्ता एवं तहेव सव्वं णेयव्वं द्वीप का नाम गौतमद्वीप हो गया है यह देव वहां पर रहता हुआ चार हजार सामानिक देवों का, चार अग्रमहिषिकों का जैसा कि पहिले कहा गया है सात अनीकों का सात अनिकाधिपतियों का १६ हजार आत्मरक्षक देवों का तथा वहां के निवासी और भी दूसरे वानव्यन्तर आदि देवों का आधिपत्य करता है अपनी राजधानी का आधिपत्य करता है उन सब की रक्षा एवं पालन करता है और सुख शान्ति के साथ अपने समय को व्यतीत करता है यह द्वीप आज का हो ऐसी बात नहीं है । यह तो अनादिनिधन द्वीप है यह भूत में था, अब भी है और आगे भी रहेगा अतः यह द्रव्य दृष्टि से नित्य है तथा वर्ण पर्यायों आदि की दृष्टि से यह अनित्य भी है 'कहिणं भंते! सुट्टियस्स लवणाहिवइस्स सुडिया णामं रायहाणी पण्णत्ता' हे भदन्त ! लवणसमुद्राधिपति सुस्थित देव की सुस्थिता नामकी राजधानी નામ ગૌતમક્રીપ એ પ્રમાણે થયેલ છે. એ દેવ ત્યાં રહીને ચાર હજાર સામાનિક દેવાનું, ચાર અગમહિષિયાનુ', જેમ પહેલાં કહેવામાં આવેલ છે તે પ્રમાણે સાત અનીકાનું તથા સાત અનીકાધિપતિયાનું ૧૬ સેાળ હજાર આત્મરક્ષક દેવાનું તથા ત્યાં રહેવાવાળા બીજા પણ અનેક વાનવ્યતર વગેરે દેવાનુ અધિપતિપણ કરે છે. પેાતાની રાજધાનીનું અધિપતિપણુ, કરે છે. એ બધાની રક્ષા અને તેનું પાલન કરે છે, અને સુખ પૂર્ણાંક પેાતાના સમયને વીતાવે છે. આ દ્વીપનું નામ આ કારણેાથી છે તેમ નથી. એતે અનાદિ કાલભાવી છે. તે પહેલા હતા, વમાનમાં છે, અને ભવિષ્યમાં પણ રહેશે. તેથી દ્રવ્ય દ્રષ્ટિથી તે નિત્ય છે. તથા વધુ પર્યાય વિગેરેની દૃષ્ટિથી તે અનિત્ય છે. 'कहिणं भंते ! सुट्टियस्स लवणाहिवइस्स सुट्टिया णामं रायहाणी पण्णत्ता' हे भगवन् લવણુ સમુદ્રના અધિપતિ સુસ્થિત દેવની સુસ્થિતા નામની રાજધાની કાં જીવાભિગમસૂત્ર Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.८८ सुस्थितस्य गौतमद्वीपनिरूपणम् ५९९ जाव सुत्थिए देवे' कुत्र खलु भदन्त ! लवणाधिप सुस्थितदेवस्य सुस्थिता नाम्नी राजधानी प्रज्ञप्ता ? भगवानाह-गौतम ! गौतमद्वीपस्य पश्चिमेन पश्चिमायां दिशि तिर्यगसंख्येय द्वीपसमुद्रान् व्यतिव्रज्याऽन्यलवणसमुद्रे द्वादशयोजनसहस्राण्यवगाह्याऽत्र सुस्थिता सुस्थित देवस्य राजधानी एवं क्रमेण तथैव गौस्तूपराजधानीवत् सर्व नेतव्यं यावत्सुस्थितो देव इति ॥सू० ८८ ॥ सम्प्रति-जंबूद्वीपगत चन्द्रद्वीपवर्णनम् - मूलम् -कहि णं भंते! जंबूदोवगाणं चंदाणं चंददीवा णामं दीवा पन्नत्ता, गोयमा! जंबद्दीवे णं दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरच्छिमेणं लवणसमुदं बारस जोयणसहस्साइं ओगाहित्ता एत्थ णं जंबूदीवगाणं चंदाणं चंददीवा णामं दीवा पन्नत्ता जंबुद्दीवं तेणं अद्धकोण णउइ जोयणाइं चत्तालीसं पंचाणउइं भागे जोयणस्स ऊसिया जलंताओ लवणसमुदं तेणं दो कोसे ऊसिया जलंताओ बारस जोयणसहस्साइं आयामविक्खंभेणं सेसं तं चेव जहा गोयमदीवस्स परिक्खेवो पउमवरवेइया पत्तेयं पत्तेयं वणसंड० दोण्ह वि वण्णओ बहुसमरमणिज्जा भूमिभागा कहां पर है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयम दीवस्स पच्चत्थिमेणं तिरियमसंखेज्जे जाव अण्णंमि लवणसमुद्दे बारसजोयणसहस्साई ओगाहित्ता, एवं तहेव सव्वं णेयध्वं जाव सुत्थिए देवे' हे गौतम ! गौतमद्वीप की पश्चिमदिशा में तिर्यग असंख्यात द्वीप समुद्रों को पार करके अन्य लवणसमुद्र में १२ हजार योजन आगे जाने पर सुस्थित देव की सुस्थिता नामकी राजधानी है इस राजधानी का वर्णन गोस्तूप पर्वतावास की गोस्तूपा राजधानी के जैसा ही हैं। ॥८८॥ मावेश छ ? २१॥ प्रश्न उत्तरमा प्रमुश्री ४९ छ -'गोयमदीवस्स पच्चत्थिमेणं तिरियमसंखेज्जे जाव अण्णंमि लवणसमुहे बारस जोयण सहस्साई ओगाहित्ता एवं तहेव सव्यं णेयव्वं जाव सुत्थिए देवे' 3 गोतम ! गौतमदीपनी पश्चिम દિશામાં તિર્યક્ર અસંખ્યાત દ્વીપે અને સમુદ્રોને પાર કરીને બીજા લવણસમુદ્રમાં ૧૨ બાર હજાર જન આગળ જવાથી સુસ્થિત દેવની સુસ્થિતા નામની રાજધાની છે. આ રાજધાનીનું વર્ણન ગેસૂપ પર્વતાવાસની ગોસ્તૃપા २४धानीना पाणुन प्रमाणे छ. ॥ सू. ८८ ॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६०० जीवाभिगमसूत्रे जाव जोइसिया देवा आसयंति। तेसि णं बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पासायवडेंसगा बावट्रि जोयणाई बहुमज्झ० मणिपेढियाओ दो जोयणाइं जाव सीहासणा सपरिवारा भाणियव्वा तहेव अटो गोयमा बहुसु खुड्डासु खुड्डियासु बहूइं उप्पलाई चंदवण्णाभाई चंदा एत्थ देवा महड्डिया जाव पलिओवमठिईया परिवसंति, तेणं तत्थ पत्तेयं पत्तेयं चउण्हं सामाणियसाहस्सीणं जाव चंददीवाणं चंदाण य रायहाणीणं अन्नेसिं च बहणं जोइसियाणं देवाणं देवीण य आहेवच्चं जाव विहरंति, से तेणट्रेणं गोयमा! चंद दीवा जाव णिचा । कहि णं भंते! जंबूदीवगाणं चंदाणं चंदाओ णामं रायहाणीओ पन्नत्ताओ। गोयमा ! चंददीवाणं पुरस्थिमेणं तिरियं जाव अण्णम्मि जंबूदीवे दीवे बारस जोयणसहस्साइं ओगाहित्ता तं चेव पमाणं जाव महड्डिया चंदा देवा चंदा देवा। कहि णं भंते जंबूद्दीवगाणं सूराणं सूरदीवा णामं दीवा पन्नत्ता गोयमा ! जंबूद्दीवेणं दीवे मंदरस्स पध्वयस्स पञ्चत्थिमेणं लवणसमुदं बारस जोयणसहस्साइं ओगाहित्ता तं चेव उच्चत्तं आयामविक्खंभेणं परिक्खेवो वेइया वणसंडा भूमिभागा जाव आसयंति पासायवडेंसगाणं तं चेव पमाणं मणिपेढिया सीहासणा सपरिवारा अट्रो उप्पलाइं सूरप्पभाई सूरा एत्थ देवा जाव रायहाणीओ सकाणं दीवाणं पचत्थिमेणं अण्णमि जंबुद्दीवे दीवे सेसं तं चेव जाव सूरा देवा। कहि णं भंते अभितरलवणगाणं चंदाणं चंददीवा णामं दीवा पन्नत्ता गोयमा! जंबूद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्ययस्स पुरथिमेणं लवणसमुदं बारस जोयणसहस्साइं ओगा. हित्ता एत्थ णं अभितरलवणगाणं चंदाणं चंददीवा णामं दीवा पन्नत्ता जहा जंबुद्दीवगा चंदा तहा भाणियव्वा णवरि જીવાભિગમસૂત્ર Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.८९ जम्बूद्वीपगतयोश्चन्द्रयोश्चन्द्रद्वीपनि० ६०१ रायहाणीओ अण्णम्मि लवणे सेसं तं चेव । एवं अभितर लावणगाणं सूराण वि लवणसमुदं बारस जोयणसहस्साइं तहेव सव्वं जाव रायहाणीओ। कहिणं भंते ! बाहिरलावगाणं चंदाणं चंद दीवा णामं दीवा पन्नत्ता गोयमा लवणसमुदस्स पुरस्थिमिल्लाओ वेइयंताओ लवणसमुदं पञ्चस्थिमेणं बारस जोयणसहस्साइं ओगाहित्ता एत्थ णं बाहिरलावगाणं चंद दीवा णामं दीवा पन्नत्ता, धायईखंड दीवं तेणं अद्धकोण णवइ जोयणाई चत्तालीसं च पंच णउइभागे जोयणस्स ऊसिया जलंताओ लवणसमुदं तेणं दो कोसे ऊसिया बारस जोयणसहस्साई आयामविक्खंभेणं पउमवरवेइया वणसंडा बहुसमरमणिज्जा भूमिभागा मणिपेढिया सीहासणा सपरिवारा सो चेव अट्रो रायहाणीओ सगाण दीवाणं पुरथिमेणं तिरियमसं० अण्णम्मि लवणसमुदं तहेव सव्वं । कहि णं भंते ! बाहिरलावगाणं सूराणं सूर दीवा णामं दीवा पन्नत्ता गोयमा! लवणसमुद पञ्चथिमिल्लाओ वेइयंताओ लवणसमुदं पुरस्थिमेणं बारस जोय णसहस्साइं धायइसंड दीवं तेणं अद्धेकूणणउइं जोयणाई चत्तालीसं च पंच नउइभागे जोयणस्स दो कोसे ऊसिया सेणं तहेव जाव रायहाणीओ सगाणं दीवाणं पचत्थिमेणं तिरियम संखेज्जे लवणे चेव बारस जोयणा तहेव सवं भाणियत्वं ।सू.८९। ___ छाया-कुत्र खलु भदन्त ! जम्बूद्वीपगतयोश्चन्द्रयोश्चन्द्रद्वीपौ नाम द्वीपो प्रज्ञप्तौ, गौतम ! जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पूर्वेण लवणसमुद्रं द्वादश योजनसहस्राणि अवगाह्य अत्र खलु जम्बूद्वीपगतयोश्चन्द्रयोश्चन्द्रद्वीपौ नाम द्वीपौ प्रज्ञप्तौ जम्बूद्वीपान्ते अट्टै कोन नवतीनि योजनानि चत्वारिंशतं पश्चनवतिभागान् योजनस्योच्छ्रितौ जलान्तात्-लवणसमुद्रान्तेन द्वौ क्रौशौ-उच्छ्रितौ-जलान्ताद्, द्वादश योजनसहस्राणि-आयामविष्कम्भेण शेपं तदेव-यथा गौतमद्वीपस्य परि क्षेपः पद्मवरवेदिका प्रत्येकं २ वनषण्डपरिक्षिप्ता द्वयोरपि वर्णकः बहुसमरमणीयो जी० ७६ જીવાભિગમસૂત્ર Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६०२ जीवाभिगमसूत्रे भूमिभागो यावज्ज्योतिष्का देवा आसते । तेषां खलु बहुसमरमणीये भूमिभागे प्रासादावतंसको द्वापष्टियोजनानि बहुमध्यदेशभागे मणिपीठिकाः द्वे योजने यावत्सिंहासनं सपरिवारं भणितव्यं तथैवाऽर्थः गौतम ! बह्वीसु क्षुद्रासु क्षुल्लिकासु बहून्युत्पलानि चन्द्रवर्णाभानि चन्द्रौ अत्र देवी महद्धिको यावत् पल्योपमस्थितिकौ परिवसतः, तौ खलु तत्र प्रत्येकं २ चतुर्णा सामानिकसहस्राणां यावत् चन्द्रद्वीपयोः चन्द्रयोश्च राजधान्योः अन्येषाश्च बहनां ज्योतिष्काणां देवानां देवीनां चाऽऽधिपत्यं यावद् विहरतः । तत्तेनार्थेन गौतम ! चन्द्रद्वीपौ यावन्नित्यौ कुत्र खलु भदन्त ! जम्बुद्वीपगतयोश्चचन्द्रयोश्चन्द्रे नाम राज प्रज्ञप्ते, गौतम ! चन्द्रद्वीपयोः पूर्वेण तिर्यग यावदन्यस्मिन् जम्बूद्वीपे द्वीपे द्वादशयोजन सहस्राण्यवगाह्य तदेव प्रमाणं यावन्महद्धिको चन्द्रौ देवौं । कुत्र खलु भदन्त ! जम्बूद्वीपगतयोः सूर्ययोः सूर्यद्वीपौ नाम द्वीपौ प्रज्ञप्तौ, गौतम ! जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पश्चिमेन लवणसमुद्रं द्वादशयोजनसहस्राण्यवगाह्य तदेवोच्चत्व मायामविष्कम्भेण परिक्षेपो वेदिका वनषण्डः भूमिभागो यावदासते प्रासादाघतंसकानां तदेव प्रमाणं मणिपीठिका सिंहासनं सपरिवारम् अर्थः उत्पलानि सूर्यप्रभाणि सूयौँ अत्र देवौ यावद्राजधान्यौ स्वकयोः द्वीपयोः पश्चिमेनाऽन्यस्मिन् जम्बूद्वीपे द्वीपे शेपं तदेव यावत्सूयौँ देवौ । कुत्र खलु भदन्त ! आभ्यन्तर लावणिकयोश्चन्द्रयोश्चन्द्रद्वीपौ नाम द्वीपौ प्रज्ञप्तौ, गौतम ! जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पूर्वेण लवणसमुद्रं द्वादशयोजनसहस्राण्यवगाह्याऽत्र खलु अभ्यन्तर लावणिकयोश्चन्द्रयोश्चन्द्रद्वीपौ नाम द्वीपौ प्रज्ञप्तौ यथा-जम्बूद्वीपगतौ चन्द्रौ तयैव भणितव्यौ नवरं राजधान्यौ अन्यस्मिल्लवणे शेषं तदेव । एवमभ्यन्तरलावणिकयोः सूर्ययोरपि लवणसमुद्र द्वादश योजनसहस्राणि तथैव सर्वम् यावद् राजधान्यौ । कुत्र खलु भदन्त ! बाह्यलावणिकयोश्चन्द्रयोश्चन्द्रद्वीपौ नाम द्वीपौ प्रज्ञप्तौ, गौतम ! लवणस्य समुद्रस्य पौरस्त्याद् वेदिकान्ताल्लवणसमुद्रं पश्चिमेन द्वादशयोजनसहस्राण्यवगाह्यऽत्र खलु बाह्यलावणिकयोश्चन्द्रयोश्चन्द्रद्वीपौ नाम द्वीपौ प्रज्ञप्तौ धातकीपण्डद्वीपान्तेन अर्धेकोननवति योजनानि चत्वारिंशतं च पश्चनवतिभागान् योजनस्योच्छ्रितौ जलान्ताल्लवणसमुद्रान्तेन द्वौ क्रोशौ उच्छ्रितौ द्वादशयोजनसहस्राण्यायामविष्कम्भेण पद्मवरवेदिका वनषण्डः भूमिभागः मणिपीठिका सिंहासनं सपरिवारं स एवाऽर्थः राजधान्यौ स्वकयोःपयोः पूर्वेण तिर्यगसंख्येय० अन्यस्मिल्लवणसमुद्रे तथैव सर्वम् । कुत्र खलु भदन्त ! बाह्यलावणिकयोः सूर्ययोः सूर्यद्वीपौ नाम द्वीपौ प्रज्ञप्तौ, गौतम । लवणसमुद्र पश्चिमवेदिकान्ताल्लवणसमुद्रं पूर्वेण द्वादशयोजनसहस्राणि धातकीखण्डद्वीपान्तेन अर्धेकोननवतियोजनानि चत्वारिंशतं पश्चनवतिभागान् योजनस्य द्वौ क्रौशौ उच्छ्रितौ शेष જીવાભિગમસૂત્ર Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३. उ. ३ सू. ८९ जम्बूद्वीपगतयोश्चन्द्रयोश्चन्द्रद्वीपनि० ६०३ तथैव राजधान्यौ स्वकयोपयोः पश्चिमेन तिर्यगसंख्येयान् लवणे - एव द्वादश योजनानि तथैव सर्वं भणितव्यम् ॥ ७८ ॥ टीका- 'कहिणं भंते ! जंबुद्दीवगाणं चंदाणं चंददीवा णामं दीवा पन्नत्ता' क्व नु खलु भदन्त ! जम्बुद्वीपगत चन्द्रयोश्चन्द्र द्वीपो नाम द्वीप प्रज्ञप्तौ ? भगवानाह - 'गोयमा ! जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरच्छिमेणं लवणसमुदं बारसजोयणसहस्सा ओगाहित्ता - एत्थणं जंबुद्दीवगाणं चंदाणं चंददीवा णामं दीवा पन्नत्ता' गौतम ! जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे मन्दर पर्वतात्पूर्वस्यां लवणसमुद्रमवगाह्य द्वादश योजनसहस्राणि अत्रैव हि जम्बुद्वीपं प्रभासयतोश्चन्द्रयोनूनं चन्द्रatit प्रसिद्ध | 'जंबुद्दीवं तेणं अद्धेकोण णउइ जोयणाई चत्तालीसं च पंचाणउड़ भागे जोयणस्स उसिया जलताओ - लवणसमुदं तेणं दो कोसे उसिया जलंजम्बूद्वीपगत चन्द्रद्वीप का वर्णन 'कहि णं भंते ! जंबुद्दीवगाणं चंदाणं चंद दीवा पण्णत्ता' इत्यादि । टीकार्थ- हे भदन्त ! जम्बूद्वीपगत दो चन्द्रमाओं के दो चन्द्रद्वीप कहां पर है उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा ! जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरत्थिमेणं लवणसमुहं बारस जोयणसहस्साई ओगाहित्ता एत्थ णं जबूद्दीवगाणं चंदाण चंद दीवा णामं दीवा पन्नत्ता' हे गौतम! जम्बूद्वीप के मेरुपर्वत से पूर्वदिशा में लवणसमुद्र में १२ हजार योजन आगे जाने पर वहां जम्बूद्वीप को प्रकाशित करने वाले दोनों चन्द्रमाओं के दो चन्द्र द्वीप हैं 'जंबुद्दीवं तेणं अद्धेकोणणउइ जोयणाई' चत्तालीस पंचाणउति भागे जोयणस्स उसिया जलंताओ लवणसमुद्द तेणं दो कोसे ऊसिता जलताओ बारसजोयणसहस्साइ आयाम જ બુઢીપમાં આવેલ ચંદ્ર દ્વીપનુ. વ ન 'कहि भते ! जंबूद्दीवगाणं चंदाणं चंद दीवा पण्णत्ता' इत्यादि ટીકા-હે ભગવન્ ! જમૂદ્રીપમાં આવેલ બે ચંદ્રમાએના એ ચંદ્રન્દ્વીપો श्यां आवेला छे ? या प्रश्नना उत्तरमा अनुश्री हे छे - 'गोयमा ! जंबुद्दीवे दीवे मंदरस पव्वयस्स पुरत्थिमेणं लवणसमुदं बारसजोयणसहस्साई ओगाहित्ता एत्थ णं जंबुद्दीवगाण चंद्राण चंदीवा णामं दीवा पण्णत्ता' हे गौतम! यूद्वीपनां भे३ પતથી પૂદિશામાં લવણ સમદ્રમાં ૧૨ ખાર હજાર ચેાજન આગળ જવાથી बूद्वीपने प्राशित १२वावाणा भन्ने चंद्रभागाना में चंद्र द्वीपो छे. 'जंबुद्दीवंतेणं अद्धेकोणणउइजोयणाई चत्तालीसं पंचाणउति भागे जोयणस्स उसिया जलंताओ लवणसमुदंतें दोकोसे ऊसिता जलंताओ बारस जोयणसहरसाईं જીવાભિગમસૂત્ર Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६०४ जीवाभिगमसूत्रे ताओ बारसजोयणसहस्साई आयामविक्खंभेण-सेसं तं चेव तहा गोयमदीवस्स परिक्खेवो' जम्बूद्वीपान्तेन-जम्बूद्वीपदिशि साधैंकोननवति योजनानि सार्धाऽष्टाशीति योजनानीत्यर्थः चत्वारिंशतं च पश्चनवतिभागान् योजनस्योच्छ्रितौ जलान्तात् जलपर्यन्तादृर्ध्वमुच्छ्रितौ, लवणसमुद्रदिशायां जलान्ताद् द्वौ क्रोशपरिमितौ ऊर्ध्वमुच्छ्रितौ तौ च चन्द्रद्वीपौ द्वादशयोजनसहस्राणि यावदायामविस्ताराभ्यात् शेषं यथा गौतमद्वीपस्य परिक्षेपः तथाचाऽयं चन्द्रद्वयद्वीपः सप्तत्रिंशद्योजनसहस्राणि नवचाऽष्टाचत्वारिंशानि योजनशतानि किश्चिद्विशेषोनानि परिक्षेपेण ज्ञातव्यो भवति । 'पउमवरवेइया पत्तेयं २ वणसंडपरि० दोण्हवि वण्णओ' पद्मवरवेदिका प्रत्येकं २ वणषण्ड परिक्षिप्ता द्वयोरपि वर्णकः । 'बहुसमरमणिज्जा भूमिभागा जाव जोइसिया देवा आसयंति' वनषण्डस्य बहुमध्यदेशविक्खंभेणं, सेसं तं चेव जहा गोयम दीवस्स परिक्खेवो' ये द्वीप जम्बूद्वीप की ओर जम्बूद्वीप की दिशा में-८८॥ योजन एवं एक योजन के ९५ भागों में से ४ भाग जितना पानी से ऊंचे उठे हुए हैं तथालवणसमुद्र की ओर-लवणसमुद्र की दिशा में दो कोश पानी से उंचा उठा हुआ है इनकी लम्बाई चौडाई १२ हजार योजन की है बाकी का और सब वर्णन गौतमद्वीप के वर्णन के जैसा ही है तथा च इनका परिक्षेप कुछ कम ३७ हजार ९ सौ ४८ योजन का है 'पउमवरवेइया पत्तेयं २ वणसंड परिखित्ता' प्रत्येक चन्द्रद्वीप को पद्मवर वेदिका और वनषण्ड घेरे हुए हैं 'दोण्हवि वण्णओ' यहां पर पद्मवरवेदिका और वनषण्ड इन दोनों का वर्णन कर लेना चाहिए 'बहुसमरमणिज्जा भूमिभागा जाव जोइसिया देवा आसयंति' वनषण्ड आयामविक्खंभेणं, सेसं तं चेव जहा गोयमदीवस्स परिक्खेवो' मा दा५ भूદ્વિીપની દિશામાં ૮૮ સાડી અાસી જન અને એક એજનના ૯૫ પંચાણુ ભાગમાંથી ૪૦ ચાળીસ ભાગ જેટલું પાણીથી ઉપર નીકળેલ છે. તથા લવણ સમુદ્રની બાજુ લવણ સમુદ્રની દિશામાં બે ગાઉ જેટલે પાણીથી ઉપર નીકળેલ છે. તેની લંબાઈ પહોળાઈ ૧૨ બાર હજાર જનની છે. આ સિવાય બાકીનું તમામ વર્ણન ગૌતમ દ્વીપના વર્ણન પ્રમાણે છે. તથા તેને પરિક્ષેપ કંઈક ઓછો ૩૭ સાડત્રીસ હજાર ૯ નવસો ૪૮ અડતાલીસ જનને છે. 'पउमवरवेइया पत्तेयं पत्तेयं वणसंडे परिक्खित्ता' १२४ यदीपने ५१२ ३६४ भने वनभ3 धेरेसा छे. 'दोण्ह वि वण्णओ' मही या पद्म१२ वेहि भने पनमनु प न ४२ से. 'बहुसमरमणिज्जा भूमिभागा जाव जोइसिया देवा आसयंति' पनपानी १२।१२ मध्य भागमा म समरमणीय भूमिमा छे. જીવાભિગમસૂત્ર Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.८९ जम्बूद्वीपगतयोश्चन्द्रयोश्चन्द्रद्वीपनि० ६०५ भागे बहुसमरमणीयो भूमिभागः प्रज्ञप्तः, स चाऽऽलिङ्गपुष्करमिति वा-इत्यादि क्रमेण भूमिभागो वर्णनीयः अत्र खलु बहवो ज्योतिष्कदेवा देव्यश्च शुभकल्याण पुरापौराणिककर्मणां फलविशेष शुभं कल्याणं प्रत्यनुभवन्तो यथासुखमासते निषीदन्ति तिष्ठन्ति त्वाग्परिवर्तयन्ति-शेरते मनः सुखं यथा विहरन्ति । 'तेसि णं बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पासायवडे सगा बावर्टि जोयणाई' तेषां बहुसमरमणीयभूमिभागमध्ये महानेकः प्रासादावतंसकः यश्च द्वाषष्टि योजनानिआयामविष्कम्भाभ्याम् , अत्र प्रासादावतंसकवर्णनं पूर्ववत् । 'बहुमज्झ० मणिके ठीक मध्यभाग में बहुसमरमणीय भूमिभाग हैं यहां 'आलिङ्ग पुष्करमिति वा' इत्यादि पूर्वपदोक्त पदों द्वारा इस भूमिभाग का वर्णन कर लेना चाहिये यहां अनेक ज्योतिष्क देव और देवियां पूर्व में किये अपने पुण्य कर्म के फल विशेष को भोगते हुये सुख पूर्वक रहते हैं। यहां स्वपरिवर्तयन्ति यावत् शब्द से 'निषीदन्ति, तिष्ठन्ति-त्वक परिवर्तयन्ति शेरते, मनः सुखं यथा विहरन्ति' इन क्रियापदों का ग्रहण हुआ है 'तेसि णं बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पासायवडे सगा बावटिजोयणाई' उन वनषण्डों के बहुसमरमणीय भूमिभागों के मध्य में प्रासादावतंसक कहे गये हैं यहां जो बहुवचन का प्रयोग किया जा रहा है वह दो चन्द्रद्वीपों के दो वनषण्डों के भूमिभागों को लेकर किया जा रहा है इस तरह एक २ बहुसमरमणीयकभूमिभाग में एक एक प्रासादावतंसक है एक एक प्रासादावतंसक की लम्बाई चौडाई ६२ योजन की है यहां पूर्व की तरह इस प्रासादावतंसक का वर्णन कर लेना चाहिये 'बहुमज्झ० मणिपेढियाओ दो जोयणाइं जाव सीहामडीया 'आलिंगपुष्करमितिवा' विगैरे पडेल अपामा मावेस हो । मा ભૂમિભાગનું વર્ણન કરી લેવું. અનેક તિષિક દેવ અને દેવિ પહેલા કરેલ પિતાના પુણ્ય કર્મના ફલ વિશેષને ભેગવતા થકા સુખ પૂર્વક રહે છે. અહીયાં 'त्वक्परिवर्तयन्ति' यावत् शपथी 'निषीदन्ति, तिष्ठन्ति, त्वक्परिवर्तयन्ति, शेरते मनःसुखं यथा विहरन्ति' २॥ या५होने सड थयेछ, 'तेसिंणं बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पासायवडे सगा बावट्टि जोयणाई' २२ बनाना मसभરમણીય ભૂણિભાગની મધ્યમાં પ્રાસાદાવતંસક કહેલ છે. અહિંયા જે બહવચનને પ્રવેશ કરવામાં આવેલ છે. તે બે ચંદ્ર દ્વીપના બે વનખંડના ભૂમિભાગોને લઈને કરવામાં આવેલ છે. આ રીતે એક એક બસમ રમણીય ભૂમિભાગમાં એક એક પ્રાસાદાવતંસક છે. એક એક પ્રાસાદાવતુંસકની લંબાઈ પહોળાઈ ૬૨ બાસઠ જનની છે, અહીંયાં પહેલાની જેમ આ પ્રાસાદાવંતસકનું જીવાભિગમસૂત્ર Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६०६ जीवाभिगमसूत्रे पेढियाओ दो जोयणाई जाव सीहासणा सपरिवारा भाणियव्वा' तद्बहुसमरमणीयभूमिभागस्य बहुमध्यदेश भागे महत्येका मणिपीठिका, सा चाऽऽयामविष्कम्भाभ्यां द्वे योजने तदुपरिदिक्षु सामानिकयोग्य भद्रासनानि चतस्रग्रमहिषीसप्ताऽनीकाधिपति षोडशात्मरक्षकदेवसहस्र योग्य भद्रासनानि भणितव्यानि । 'तब अट्टो' तथैवाऽर्थः नामाभिधानचिन्तायाम् - 'गोयमा ! बहुसु खुड्डासु खुड्डियासु बहूइ उप्पलाई चंदवण्णाभाई - चंदा एत्थ देवा महिड्डिया जाव पालिओवमडिया परिवसंति' भगवानाह - गौतम ! बह्वी क्षुद्राक्षुल्लिका वापीसु यावद विलपक्तिकामु बहूत्पल कुमुद-पद्म-पुण्डरीक महापुण्डरीक - शतसहस्रसणा सपरिवारा भाणियव्वा तहेव अट्ठो' उस बहुसमरमणीय भूमिभाग के बीच में रहे हुये प्रासादावतंसक के ठीक मध्य भाग में एक मणिपीठिका है उसकी लम्बाई चौडाई दो योजन की है इस पर एक सिंहासन है इस की चारों ओर सामानिक देवों के योग्य भद्रासन है । यहां चार अग्रमहिषियों के सात अनीकाधिपतियों के १६ हजार आत्मरक्षक देवों के भद्रासनों का भी वर्णन कर लेना चाहिये इन चन्द्रद्वीपों का यह नाम अनादि निधन है इस सम्बन्ध में जैसा कथन पहिले किया गया है वैसा ही यहां पर भी कर लेना चाहिये हे भदन्त ! इन द्वीपों का नाम चन्द्रद्वीप ऐसा क्यों हुआ है ? तो इसका कारण प्रभु ने गौतम को ऐसा बतलाया है कि हे गौतम! 'बहुसु खुड्डासु खुड्डियासु बहुई उप्पलाई चंदवण्णाभाई चंदा एत्थ देवा महिड्डिया जोव पलिओवमट्ठिया परिवसंति' इस द्वीप में जितनी भी छोटी - જીવાભિગમસૂત્ર " 5 वर्षान ४री सेवु'. 'बहुमज्झ० मणिपेढियाओ दो जोयणाई जाव सीहासणा सपरिवारा भाणियव्या तव अट्ठों' से महुसभरभणीय भूमिलागनी पथमा रहेला પ્રાસાદાવત'સકની બરાબર મધ્યભાગમાં એક મણિપીઠિકા છે. તેની લખાઇ પહેાળાઇ એ ચેાજનની છે. તેના પર એક સિંહાસન છે. તેની ચારે બાજુ સામાનિક દેવાને ચાગ્ય ભદ્રાસના છે. અહીંયાં ચાર અગ્રસહિષિયાના, સાત અનીકાધિપતિયાના અને ૧૬ સેળ હજાર આત્મરક્ષક દેવાના ભદ્રાસનાનુ વર્ણન પણ કરી લેવું. આ ચંદ્ર દ્વીપનું આ નામ અનાદિકાલીન છે. આ સંબંધમાં જેવું વન પહેલાં કરવામાં આવેલ છે, એ જ પ્રમાણેનુ વણુન અહીંયાં પણ કરી લેવું. હું ભગવન્ આ દ્વીપનું નામ ચદ્ર દ્વીપ એ પ્રમાણેનું કેમ કહેલ છે ? તે તેનું કારણ પ્રભુશ્રીએ ગૌતમસ્વામીને એ રીતે કહેલ छ - गौतम ! 'बहुसु खुड्डासु खुइडियासु बहुई उप्पलाई चंदवण्णाभाई चंदा एत्थ देवा महिsढिया जाब पलिओवमट्ठिइया परिवसंति' मा द्वीपमां नानी मोटी Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.८९ जम्बूद्वीपगतयोश्चन्द्रयोश्चन्द्रद्वीपनि० ६०७ पत्राणि चन्द्रवर्णाभानि चन्द्राकाराणि-चन्द्रवर्णतुल्यानि सन्ति । महद्धिको यावत्पल्योपमस्थितिमन्तौ द्वावत्रचन्द्रदेवौ परिवसतः। 'ते णं तत्थ पत्तेयं २ चउण्हं सामाणियसाहस्सीणं जाव चंददीवाणं चंदाण य रायहाणीणं अन्नेसिं च बहूणं जोइसियाणं देवाणं देवीण य आहेवच्चं जाव विहरंति' यथोक्तविशेषणविशिष्टौ तौ द्वावपि चन्द्रदेवौ तत्र प्रत्येकं २ चतुः सामानिक-चतस्रग्रमहिपी-तिस्परिषत् -सप्तसप्ताऽनीकाऽनीकाधिपति-पोडशात्मरक्षकदेवसहस्राणां चन्द्रद्वीपयोश्चचन्द्रयोश्च राजधान्योः स्वस्य २ चन्द्रद्वीपस्य स्वस्याश्चन्द्राभिधानाया राजधान्याः अन्येषामपि तद्वास्तव्य ज्योतिष्कदेवदेवीनामाधिपत्य-पौरपत्य-भर्तृत्व-स्वामित्वाबडी वावडियां हैं उनमें अनेक उत्पल आदि चन्द्र के वर्ण के जैसे हैं चन्द्र की आभा के समान आभा वाले हैं तथा-यहां पर चन्द्र नामका देव जो कि महर्द्धिक आदि विशेषणों वाला है और यावत् जिसकी एक पल्योपम की स्थिति है रहता है 'ते णं तत्थ पत्तेयं पत्तेयं चउण्हं सामाणियसाहस्सीणं जाव चंद दीवाणं चंदाण य रायहाणीणं अन्नेसिं च बहूर्ण जोतिसियाणं देवाणं देवीण य आहेवच्चं जाव विहरंति' ये प्रत्येक चन्द्र देव वहां पर रहते हुए चार हजार सामानिक देवों का यावत् चन्द्रद्वीपों का चन्द्रा राजधानी का तथा वहां के अन्य और भी ज्योतिष्क देवों का और देवियों का आधिपत्य आदि करते हुए यावत् सुख पूर्वक अपना समय व्यतीत करते हैं 'से तेणटेणं गोयमा ! चंदद्दीवा जाव णिच्चा' इसी कारण हे गौतम ! इन द्वीपों का नाम चन्द्रद्वीप ऐसा हुआ है । तथा ये द्वीप अनादि निधन हैं क्योंकि ये पहिले कभी नहीं थे ऐसा भी नहीं है वर्तमान काल में ये नहीं हैं જે વાવે છે તેમાં અનેક ઉત્પલ વિગેરે ચંદ્રના વર્ણના જેવા છે. ચંદ્રની આભા જેવી આભાવાળા છે, તથા અહીયાં ચંદ્ર નામના દેવ કે જે મહદ્ધિક વિગેરે વિશેષણ વાળા છે. અને યાવત્ જેમની સ્થિતિ એક પલ્યોપમની છે. ते २ छ. 'तेणं तत्थ पत्तेयं पत्तेयं चउण्हं सामाणियसाहस्सीणं जाव चंद दीवाणं चंदाणय रायहाणीण अन्नेसिं च बहूणं जोतिसियाणं देवाणं देवीणय आहेबच्च जाव विहरति' थे. ६२४ यद्र देव त्यां रहता था या२ (७०१२ सामानि દેનું, યાવત્ ચંદ્ર દ્વિીપનું તથા ચંદ્રારાજધાનીનું તથા ત્યાંના બીજા તિક દેવોનું અને દેવિયેનું અધિપતિપણું વિગેરે કરતા થકા યાવત્ સુખપૂર્વક पोताना समय वाताव छ. 'से तेणटेणं गोयमा ! चंद दीवा जाव णिच्चा' मा કારણથી હે ગૌતમ ! આ દ્વીપનું નામ ચંદ્રદ્વીપ એ પ્રમાણે થયેલ છે. તથા આ દ્વીપ અનાદિ કાલિન છે. કેમકે એ પહેલા ક્યારેય ન હતા તેમ નથી. જીવાભિગમસૂત્ર Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૬૦૮ जीवाभिगमसूत्रे ऽऽज्ञेश्वर-सेनापत्यानि कारयन्तौ पालयन्तौ यथासुखं विहरतः । तत्तद्योगाचन्द्रनाम्नाव्यवहृतोऽयं द्वीपः इतोऽन्यदपिगौतम ! चन्द्रद्वीप इत्येतस्य शाश्वतं नाम 'नाऽऽसीत्पुरा-नास्ति न वा भवित्येषा न शङ्का किमु वच्मि तत्र । आसीत्पुराऽऽस्ते परतो भविष्यत्येवं न यद्व्येति तदस्ति नाम ॥ 'से णटेणं गोयमा ! चंददीवा जाव णिच्चा' तत्तेनार्थेन गौतम ! एवमुच्यतेद्वीपोऽयम् चन्द्रसदृशोत्पलादि योगात् चन्द्रस्वामिकत्वाच्च चन्द्रद्वीपः शाश्वतो ध्रुवो यावन्नित्य इति । 'कहि णं भंते ! जंबुद्दीवगाणं चंदाणं चंदाओ णाम रायहाणीओ पन्नत्ताओ' कुत्र खलु भदन्त ! चन्द्रद्वीपगतयोश्चन्द्रयोचन्द्रे नाम राजधान्यौ विद्येते ? भगवानाह-'गोयमा ! चंददीवाणं पुरथिमेणं तिरियं जाव अण्णम्मि जंबुद्दीवे दीवे-बारसजोयणसहस्साई ओगाहित्ता' गौतम ! चन्द्रद्वीपयोः पूर्वस्यां तिर्यगसंख्येय द्वीपसमुद्रान् व्यतिव्रज्याऽन्यस्मिन् जम्बूद्वीप नाम्नि द्वीपे द्वादशयोजनसहस्राण्यबगाह्याऽत्र खलु चन्द्रदेवयोः पृथक् २ चन्द्रा नाम राजऐसा भी नहीं है तथा भविष्यतू काल में ये नहीं रहेगें ऐसा भी नहीं है अतः ये त्रिकालावस्थायी है सोही कहा है'नासीत् पुरा नास्ति न वा भविष्यत्येषा न शङ्का किंमुवच्मि तत्र आसीत पुराऽस्ते परतो भविष्यत्येवं न ययेति तदस्ति नाम: 'कहि णं भंते ! जंबुद्दीवगाण चंदाण चंदाओ नाम रायहाणीओ पन्नत्ताओ' हे भदन्त ! जम्बूद्वीप के चंद्रमाओं की चन्द्रा नामकी राजधानीयां कहां पर कही गई हैं उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं 'गोयमा चंददीवाणं पुरथिमेणं तिरियं जाव अण्णमि जंबुद्दीवे दीवे बारस जोयणसहस्साई ओगाहित्ता तं चेव पमाणं जाव ए महिडिया चंदा देवा २' जम्बूद्वीप से पूर्व में तिरछे असंख्यात द्वीप समुद्रों को उल्लङ्घन करके जाने पर आगत अन्य जंबूद्वीप नामके द्वीप में १२ વર્તમાન કાળમાં પણ નથી તેમ નથી તથા ભવિષ્યમાં પણ નહીં હોય તેમ નથી. તેથી તે ત્રણે કાળમાં રહેવાવાળા છે તેમ સમજવું. એ જ કહ્યું છે કે __ 'नासीत् पुरा नास्ति वा भविष्यत्येषा न शङ्का किमु वच्मि तत्र आसीत पुराऽस्ते परतो भविष्यत्येवं न यद्वयेति तदस्ति नाम, कहिणं भंते ! जंबुद्दीवगाण चंदणि चंदाओ नाम रायहाणीओ पन्नत्ताओ' लगवन् दीपना यंद्रमामानी ચંદ્રા નામની રાજધાની કયાં આવેલ છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે ई-गोयमा ! चंददीवाणं पुरथिमेणं तिरिय जाव अण्णंमि जंबुद्दीवे दीवे बारस जोयणसहस्साइं ओगाहित्ता तं चेव पमाणं जाव ए महिढिया चंदा देवा or જંબુદ્વીપથી પૂર્વમાં તિરછા અસંખ્યાત દ્વીપ અને સમુદ્રોને ઓળંગીને આગળ જવાથી ત્યાં આવતા બીજા જ બુદ્વીપ નામના દ્વીપમાં ૧૨ બાર હજાર જીવાભિગમસૂત્ર Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.८९ जम्बूद्वीपगतयोश्चन्द्रयोश्चन्द्रद्वीपनि० ६०९ धानी प्रसिद्धा साचाऽऽयामविष्कम्भाभ्यां द्वादशयोजनसहस्राणि सप्तत्रिंशद्योजनसहस्राणि नव चाऽष्टचत्वारिंशतं योजनशतानि किश्चिद्विशेषाधिकानि परिक्षेपेण प्रज्ञप्ता या च प्राकारेणैकेन सर्वत्र चतुर्दिक्षु परिवेष्टिता । प्राकारश्च सप्तत्रिंशद्योजनानि अर्धयोजनं च उच्चैरूर्ध्वम् मूलेऽर्धत्रयोदशयोजनानि विष्कम्भेण मध्ये क्रोशाधिक षड्योजनानि विष्कम्भेण मूले विस्तीर्णो मध्ये संक्षिप्त उपरि तनुको बहिवृत्तोऽन्तश्चतुस्रोऽत एव गोपुच्छ संस्थानसंस्थित इव सर्वकनकमयोऽच्छो यावत्प्रतिरूपः । स हि प्राकार-कपिशीर्षकेण नानावणैः कृष्णै विच्छुक्लैरुपशोभितः कपिशीर्षकश्च-क्रोशमायामेन पञ्चधनुः शतानि विष्कम्भेण, देशोनमर्धक्रोशमुच्चैहजार योजन से परे दो चन्द्र देवों की पृथक २ दो चन्द्रा नाम की राजधानियां हैं । इनकी लंबाई चौडाई १२ हजार योजन की हैं तथा इनका परिक्षेप ३७९४ योजन से कुछ अधिक है प्रत्येक राजधानी चारों ओर से एक विशाल कोट से घिरी हुई है कोट की ऊंचाई ३७ योजन की है मूल में १२॥ योजन की चौडाई है मध्य में इसकी चौडाई ६॥ योजन की है इस प्रकार से यह कोट मूल में विस्तीर्ण मध्य में संक्षिप्त और ऊपर में पतला हो गया है अतः इसका आकार गोपुच्छ के जैसा हो गया है बाहिर में यह वृत्त गोल है-और भीतर में यह चतुरस्र है सर्वरूप से यह कनकमय है एवं आकाश और स्फटिक मणि के जैसा यह विलकुल स्वच्छ है यावत् प्रतिरूप है यह कोट कपिशीर्षक-कंगुरों-से एवं नाना वर्ण के कृष्ण यावत् शुक्ल वर्ण के-मणियों से सुशोभित है कपिशीर्षक कंगुरा की लम्बाई एक જન પર બે ચંદ્ર દેવોની અલગ અલગ બે ચન્દ્રા નામની રાજધાની છે. તેની લંબાઈ પહોળાઈ ૧૨ બાર હજાર જનની છે. તથા તેનો પરિક્ષેપ ૩૭૯૪ સાડત્રીસસે ચોરાણુ યેજનથી કંઈક વધારે છે. એ દરેક રાજધાની ચારે બાજુથી એક વિશાળ કેટથી ઘેરાયેલ છે. કેટની ઉંચાઈ ૩૭ સાડત્રીસ જનની છે. મૂળમાં ૧રા સાડા બાર એજનની તેની પહોળાઈ છે, મધ્યમાં તેની પહોળાઈ ૬ સવા છ જનની છે. એ રીતે આ કોટ મૂળમાં વિસ્તાર વાળે મધ્યમાં સંકોચવાળો અને ઉપરના ભાગમાં પાતળે છે. તેથી તેને આકાર ગાયના પુંછડાના જેવો જણાય છે. બહારના ભાગમાં તે વૃત્ત–ગોળ છે. અને અંદરના ભાગમાં તે ચખૂણિયો છે. તે સર્વ પ્રકારે કનકમય છે. તેમજ આકાશ અને સ્ફટિક મણિના જે તે બિલકુલ સ્વચ્છ છે. યાવત્ પ્રતિરૂપ છે. આ કોટ કાંગરાઓથી તથા અનેક વર્ણના કૃષ્ણ યાવતું સફેદરણના મણિયેથી સુશોભિત છે. એ કાંગરાઓની લંબાઈ એક ગાઉની છે અને તેની પહોળાઈ जी० ७७ જીવાભિગમસૂત્ર Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्र स्त्वेन सर्वात्मना मणिमयोऽच्छो यावत्त्रतिरूपः । तत्रैको महान् वनषण्डः तत्र च -मणिपीठिका तद्बहुमध्यदेशभागे बहुसमरमणीयो देशभागः । अत्र महद्धिकौ० यावत्पल्योपमस्थितिमन्तौ चन्द्रौ देवौ परिवसतः इत्यादिक्रमेण विजयाराजधानीवत् चन्द्रा राजधान्यापि वर्णयितव्या-एतदभिप्रायेणैवाह-'तं च पमाणं जाव महड्रिया चंदा देवा' तदेव प्रमाणं चन्द्राराजधान्या यावत् महर्द्धिको चन्द्रौ देवौ चन्द्रौं देवाविति । ____ अथ सूर्यद्वीप वक्तव्यता-'कहि णं भंते ! जंबूदीवगाणं सराणं सूरदीवा णामं दीवा पन्नत्ता-गोयमा ! जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पच्चस्थिमेणं कोश की और चौडाई पांचसौ धनुष की है तथा ऊंचाई कुछ कम आधे कोश की है ये कंगुरे सर्वात्मना मणिमय हैं यावत् स्वच्छ एवं प्रतिरूप हैं यहां पर एक महान वनषण्ड है इस में एक विशाल मणिपीठिका है इसका मध्यभाग बहुसमरमणीय है । इस में सपरिवार सिंहासन है यहां महर्द्धिक आदि विशेषणों से युक्त और एक पल्योपम की स्थिति वाले दो चन्द्र देव अपनी राजधानी में रहते है इत्यादि क्रम से विजया राजधानी की तरह चन्द्रा राजधानी का भी वर्णन कर लेना चाहिये, इसी अभिप्राय को लेकर सूत्रकार ने 'तं चेव पमाणं जाव महिड्डिया चंदा देवा' ऐसा सूत्रपाठ कहा है। सूर्यदेव वक्तव्यता 'कहि णं भंते ! जंबुद्दीवगाणं सूराणं सरदीवा णामं दीवा' हे भदन्त ? जम्बूद्वीप के दो सूर्यो के दो सूर्यद्वीप कहां पर है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पच्चयस्स पच्चत्थिमेणं ૫૦૦ પાંચસો ધનુષની છે, તથા તેની ઉંચાઈ કંઈક ઓછી અર્ધા ગાઉની છે; આ કાંગરાઓ સર્વાત્મના મણિમય છે, યાવત્ સ્વચ્છ અને પ્રતિરૂપ છે, અહીંયા એક વિશાળ વનખંડ છે. તેમાં એક ઘણી મોટી એવી મણિપીઠિકા છે, તેને મધ્યભાગ બહુસમ રમણીય છે. તેમાં સપરિવાર સિંહાસન છે. અહીંયા મહદ્ધિક વિગેરે વિશેષણોથી યુક્ત અને એક પલ્યોપમની સ્થિતિવાળા બે ચંદ્ર દેવ પિતાની રાજધાનીમાં રહે છે વિગેરે કમથી વિજ્યારાજધાનીની જેમ ચંદ્રા धानानुन ५ ४ . से अभिप्रायने सधने सूत्र॥२ 'तं चेव पमाणं जाब महि ढिया चंदा देवा' २॥ प्रमाणेने। सूत्र५४ उस छे. - સૂર્યદેવ સંબંધી વક્તવ્યતા. 'कहिणं भंते ! जंबुद्दीवगाणं सूराणं सूरदीवा णाम दीवा' 3 भावनदायन। બે સૂર્યોના બે સૂર્યદ્વીપ કયાં આવેલ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુત્રી કહે છે है-'गोयमा ! जंबुद्दीवे दीवे मंदररस पव्वयरस पच्चस्थिमेणं लवणसमुदं बारस जोयण જીવાભિગમસૂત્ર Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.८९ जम्बूद्वीपगतयोश्चन्द्रयोश्चन्द्रद्वीपनि० ६११ लवणसमुदं बारसजोयणसहस्साई ओगाहित्ता तं चेव उच्चतं आयामक्खिंभेणं परिक्खेवो-वेइया वणसंडा' कुत्र खलु भदन्त ! जम्बूद्वीपगतसूर्ययोः सूरद्वीपौ नाम द्वीपौ प्रज्ञप्तौ ? भगवानाह-हे गौतम ! जम्बूद्वीप नाम्नि द्वीपे मन्दरपर्वत पश्चिमदिशि द्वादशयोजनसहस्राणि लवणसमुद्रमवगाह्याऽत्र प्रदेशे सूर्यद्वीपौ वर्तेते । तदेबोच्चत्वं द्वादशयोजनसहस्राण्यायामविष्कम्भाभ्याम्-सप्तत्रिशद्योजनसहस्राणि नव चाऽष्टाचत्वारिंशानि योजनशतानि किश्चिद्विशेषाधिकानि परिक्षेपेण स हि सरद्वीपः पद्मवरवेदिका वनषण्डाभ्यां सर्वतः समन्तात् संपरिवेष्टितः, अत्र--पद्मवरवेदिका वनपण्डयो वर्णनं कर्तव्यम । 'भ्रमिभागा जाव आसयंति' सूरद्वीपान्तर्गतो बहसमरमणीयो भूमिभागस्तत्र तद् द्वीपगता बहवो देवा देव्य आसते शेरते निषीदन्ति तिष्ठन्ति० यावद्विहरन्ति । 'पासायवडे सगाणं तं चेव पमाणं' प्रासादावतंसकानां तदेव प्रमाणाम् तस्य बहुसमरमणीय भूमिभागस्य मध्ये एको महान् प्रासालवणसमुदं बारसजोयणसहस्साइं ओगाहित्ता तं चेव उच्चत्तं आयामविक्खंभेणं परिक्खेवो वेइया वणसंडा भूमिभागा' हे गौतम ! जम्बूद्वीप के मेरुपर्वत के पश्चिम में लवणसमुद्र में १२ हजार योजन आगे जाने पर सूर्य द्वीप आता है इसकी लम्बाई चौडाई आदि का सब वर्णन चन्द्रद्वीप के ही जैसा है। यहां पर भी वेदिका, वनषण्ड एवं भूमिभाग चन्द्रद्वीप के जैसे ही हैं यावत् वहां सूर्य देव रहते है उस में एक प्रासादावतंसक हैं इस प्रासादावतंसक का प्रमाण भी पूर्वोक्त जैसा ही है. इस प्रासादावतंसक में मणिपीठिका सपरिवार सिंहासन, आदि का वर्णन भी पूर्वोक्त चन्द्रद्वीप के जैसा ही है ऐसा इस का नाम क्यों हुआ ? तो इस के उत्तर में यहां पर ऐसा कहना चाहिये कि यहां जो छोटी बडी वापिकाएं हैं उन में सूर्य की कांती जैसे उत्पल सहस्साइं ओगाहित्ता तं चेव उच्चत्तं आयामविक्खंभेणं परिक्खेवो वेइया वणसंडा'। ગૌતમ! જંબુદ્વીપના મેરૂ પર્વતથી પશ્ચિમમાં લવણસમુદ્રમાં ૧૨ બાર હજાર જન આગળ જવાથી સૂર્ય દ્વીપ આવે છે. તેની લંબાઈ પહોળાઈ વિગેરે તમામ વર્ણન ચંદ્રદ્વીપના વર્ણન પ્રમાણે જ છે. અહીંયા પણ વેદિક વનખંડ અને ભૂમિભાગ ચંદ્રદ્વીપના વર્ણન પ્રમાણે જ છે. યાવત અહીંયા સૂર્ય દેવ રહે છે. તેમાં એક પ્રાસાદાવતંસક છે. આ પ્રાસાદાવતંસકનું પ્રમાણ પણ પહેલાના પ્રમાણ જેટલું જ છે. આ પ્રાસાદાવર્તાસકમાં એક મણિપીઠિકા સપરિવાર સિંહાસન વિગેરેનું વર્ણન પણ પહેલા કહેલ ચંદ્રદ્વીપના વર્ણન પ્રમાણે જ છે. તેનું નામ સૂર્ય દ્વીપ એ પ્રમાણે કેવી રીતે થયેલ છે ? તે તેના ઉત્તરમાં અહીંયાં એવું કહેવું જોઈએ કે એહીંયાં નાની મોટી વાવે છે. તેમાં સૂર્યની કાંતી જેવા જીવાભિગમસૂત્ર Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे दावतंसकः प्रज्ञप्तः स च विजयराजधानी प्रासादवदेव वर्णनीयः। 'मणिपेढिया सीहासणा सपरिवारा' तत्प्रासादावतंसकबहुमध्यदेशभागे महत्येका मणिपीठिका, तस्यामेकं बृहत्सिंहासनम् सिंहासनचतुर्दिक्षु सामानिकानामग्रमहिषीणां सप्ताऽनीकाऽनीकाधिपतीनां पोडशात्मरक्षकदेवसहस्राणां योग्यानि तावत्प्रमाणकानि भद्रासनानि । 'अट्ठो०' अर्थः पूर्ववदेव, 'उप्पलाइं सूरप्पभाईसरा एत्थ देवा जाव०' हे भदन्त ! तद् द्वीपस्य सूर्यद्वीपनाम्नि को हेतुः ? गौतम ! तद् द्वीपे क्षुद्र-क्षुल्लिकास्वपि वापीषु यावद्विलपङ्क्तिषु बहूत्पलानि यावत्-शत-सहस्रपत्राणि सूर्याऽऽभाऽऽकारवर्णवन्ति तत्तद्योगात् किश्च-सूर्यनामधेयौ द्वौ देवावत्र परिवसतः सूर्यस्वामिकत्वात् । किश्च-सूर्यद्वीप इत्येतस्य शाश्वतं नामधेयं यावन्नित्यः सूर्यद्वीप इति । 'रायहाणीओ सकाणं दीवाणं पच्चत्थिमेणं अण्णम्मि जंबुद्दीवे दीवे तं चेव जाव सूरा देवा' क नु खलु भदन्त ! सूर्य द्वीपयो राजधन्यौ ? गौतम ! सूर्यद्वीप पश्चिमायामन्य जम्बूद्वीपे द्वादशयोजनसहस्राण्यवगाह्य सूर्यदेवयोः सूर्याभिधाने राजधान्यौ सर्वमन्यद्विजया राजधानीवद्वक्तव्यम् यावत्स्यौं देवौ सूयौं देवाविति । सम्प्रति लवणद्वीपगत चन्द्रसूर्यद्वीपवक्तव्यतामाह-'कहि णं भंते ! अभितरलावणगाणं चंदाणं चंददीवा णामं दीवा पन्नत्ता गोयमा ! जंबुद्दीवे दीवे मंदआदि उत्पन्न होते हैं तथा सूर्य नामक ज्योतिषी इन्द्र रहता है इस की सूर्या राजधानी लवणसमुद्र सूर्यद्वीप से पश्चिम में अन्य जंबूद्वीप में १२ हजार योजन आगे जाने पर है बाकी का इस सम्बन्ध में और सब कथन विजया राजधानी के ही जैसा है। लवणद्वीपगत चन्द्र सूर्यद्वीप वक्तव्यता 'कहि णं भंते ! अभितर लावणगाणं चंदाणं चंद दीवा णामं दीवा पण्णत्ता' लवणसमुद्र में रहकर जम्बूद्वीप की दिशा में फिरने वालेशिखा के पहिले २ फिरने वाले दो चन्द्रमाओं के दो द्वीप कहां पर है ? ઉત્પલો વિગેરે ઉત્પન્ન થાય છે. તથા સૂર્ય નામના તિષિક ઇન્દ્ર ત્યાં રહે છે. તેની સૂર્યા રાજધાની લવણ સમુદ્રના સૂર્યદ્વીપથી પશ્ચિમ દિશામાં બીજા જબૂદ્વીપમાં ૧૨ બાર હજાર જન આગળ જવાથી આવે છે. આ શિવાય બાકીનું બીજુ તમામ આ સંબંધી કથન વિજ્યા રાજધાનીના કથન પ્રમાણે છે. લવણસમુદ્રમાં આવેલ ચંદ્ર સૂર્ય દ્વીપનું કથન 'कहि णं भंते ! अभिंत्तरलावगाणं चंदाणं चंददीवा णामं दीवा पण्णत्ता' લવણ સમુદ્રમાં રહીને જંબૂદ્વીપની દિશામાં ફરવાવાળા-શિખાની પહેલા પહેલા ફરવાવાળા બે ચંદ્રમાએાના બે ચંદ્રદ્વીપ કયાં આવેલ છે ? આ પ્રશ્નના જીવાભિગમસૂત્ર Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.८९ जम्बूद्वीपगतयोश्चन्द्रयोश्चन्द्रद्वीपनि० ६१३ रस्स पव्ययस्स पुरथिमेणं लवणसमुदं बाहसजोयणसहस्साई ओगाहित्ता एत्थ णं अभितरलावणगाणं चंदाणं चंददीवा णामं दीवा पन्नत्ता' कुत्र खलु भदन्त ! आभ्यन्तरौ-मध्यगतदेशचारिणौ, लवणे भवौ लावणिकौ, तौ च तो तयोश्चन्द्रद्वयोश्चन्द्रद्वीपौ नाम द्वीपौ ? भगवानाह-गौतम ! श्रूयते हि पुराविदां तु मुखतः प्राच्यां तु मेरोर्दिशि क्षारोदं दश-नेत्र योजनशतं संगुण्य सद्भिः शतैः। अभ्यन्तश्चरतोस्तु लावणिकयोः संविश्य चन्द्रौ स्थितौ, द्वीपा चन्द्रमसोः पुमान् क नु नरः सिद्धि विना दर्शयेत ॥१॥ जम्बुद्वीप नाम्नि द्वीपे मन्दरपर्वतस्य पूर्वदिशि द्वादशयोजनसहस्राणि यावल्लवणसमुद्रमवगाह्याऽत्राऽऽभ्यन्तरलावणिक चन्द्रयोश्चन्द्रौ नाम द्वीपौ प्रज्ञप्तौ, 'जहा जंबुद्दीवगा चंदा तहा भाणियव्वा' यथा-जम्बूद्वीपगतौ चन्द्रविमानावपि तथा भणितव्यौ अस्मिन्नेवसूत्रे-चन्द्रद्वीपमधिकृत्य जम्बूद्वीपगतचन्द्रद्वीपस्य उत्तर में प्रभु कहते हैं-गोयमा ! 'श्रूयेते हि पुराविदां तु मुखतः प्राच्यां तु मेरोर्दिशि क्षारोदं दशनेत्रयोजनशतं संगुण्य सद्भिः शतैः ॥ अभ्यन्तश्चरतोस्तु लावणिकयोः संविश्य चन्द्रौ स्थितौ । द्वीपो चन्द्रमसौ पुमान् क नु नरः सिद्धि विना दर्शयेत् ॥१॥ हे गौतम ! जम्बूद्वीप नाम के द्वीप में स्थित मन्दर पर्वत की पूर्व दिशा में १२ हजार योजन तक लवणसमुद्र को अवगाहित कर के आगत ठीक इसी स्थान पर आभ्यन्तर लावणिक दो चन्द्रमाओं के दो चन्द्रद्वीप हैं 'जहा जंबुद्दीवगा चंदा तहा भाणियव्वा' जिस प्रकार से इसी सूत्र में चन्द्रद्वीप को लेकर जम्बूद्वीपगत चन्द्रद्वीप की वक्तव्यता उत्तरमा प्रभुश्री छ -'गोयमा ! हु गौतम ! श्रवते हि पुराविदां तु मुखतः प्राच्यां तु मेरोदि शि, क्षारोदं दशनेत्र योजनशतं सगुण्यसद्भिः शतैः ।। अभ्यन्तश्वरतोस्तु लावणिकयोः स विश्य चन्द्रौ स्थितौ, द्वीपौ चन्द्रमसौ पुमान् क्व नु नरः सिद्धि विना दर्शयेत् ॥ १ ॥ જંબુદ્વીપ નામના દ્વીપમાં રહેલ મંદર પર્વતની પૂર્વ દિશામાં ૧૨ બાર હજાર જન પર્યત લવણ સમુદ્રને અવગાહિત કરીને ત્યાં આવેલ બરાબર એજ સ્થાન પર આભ્યન્તર લવણસમુદ્રમાં બે ચંદ્રમાના બે ચંદ્રद्वीपो छ, 'जहा जंबुद्दीवगा चंदा तहा भाणियव्वा' २ प्रमाणे २। सूत्रमा ચંદ્રદ્વીપને લઈને જંબુદ્વીપમાં આવેલ ચંદ્રદ્વીપનું કથન કરેલ છે. એ જ જીવાભિગમસૂત્ર Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६१४ जीवाभिगमसूत्रे वक्तव्यता प्रतिपादिता निरवशेषेहापि सैव वक्तव्या इति ! 'णवरि रायहाणीओ अमि लवणे सेसं तं चेव' नवरं राजधान्यौ वक्तव्ये ऽन्यलवणसमुद्रे जम्बूद्वीपगतचन्द्राराजधानी तत्रैव लवणेऽत्रत्य लवणसमुद्रंगतचन्द्रयो रन्यलवणसमुद्रे एतावानेवोभयोर्भेदः, अन्यत्सर्व जम्बूद्वीपवदेवचन्द्रद्वीपस्येत्याह - शेषं तदेवेति । ' एवं अभितरलावणगाणं सूराण वि- लवणसमुहं बारसजोयणसहस्साइं तहेव सव्वं जाव रायहाणी ओ' एवम् - आभ्यन्तर लावणिक चन्द्रद्वीपवत् आभ्यन्तरलावणिक सूर्य द्वीपयोरपि वर्णनम् तथाहि - कुत्र खलु भदन्ताऽऽभ्यन्तर लावणिकसूर्ययोः कही गई है वही सब वक्तव्यता यहां पर भी कह लेनी चाहिये ० 'णवरं रायहाणीओ अण्णंमि लवणे सेसं तं चेव' यहाँ पर विशेषता केवल यही है कि इन की राजधानी अन्य लवणसमुद्र में हैं जम्बूदीपगत चन्द्रा राजधानी अन्य जम्बूद्वीप में हैं परन्तु लवणसमुद्रगत चन्द्रमाओं की राजधानी अन्य लवणसमुद्र में हैं अर्थात् अपने २ द्वीप की पूर्वदिशा में अन्य लवणसमुद्र में १२ हजार योजन आगे जा करके हैं ' एवं अभितरलावणगाणं सुराणवि लवणसमुहं बारसजोयणसहस्साई तहेव सव्वं जाव रायहाणीओ' आभ्यन्तर लावणिक चन्द्रद्वीपों की तरह लवण समुद्र में बारह हजार योजन पर आभ्यन्तर लवणसमुद्र के दो सूर्य के दो सूर्य द्वीप कहे गये हैं तात्पर्य ऐसा है कि जब गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा - हे भदन्त ! आभ्यन्तर लावणिक दो सूर्यों के सूर्यद्वीप नामके दो द्वीप कहां पर हैं ? तब इसके उत्तर में प्रभु ने उनसे ऐसा कहा - हे गौतम! जम्बूद्वीप की पश्चिमदिशा में तभाभ उथन सहीयां पशु उही सेवु' 'णवर' रायहाणीओ अण्णंमि लवणे से स तं चैव महीयां विशेषता ठेवण न छे है-तेनी राजधानी अन्य सवाणु સમુદ્રમાં છે, ચંદ્રઢીપમાં આવેલ ચદ્રારાજધાની અન્ય જમૂદ્રીપમાં છે. પરંતુ લવણુ સમુદ્રમાં આવેલ ચંદ્રમાએની રાજધાની અન્ય લવણુ સમુદ્રમાં છે. અર્થાત્ પોતપોતાના દ્વીપની પૂર્વી દિશામાં અન્ય લવણુ સમુદ્રમાં ૧૨ ખાર डुलर योनन भागण स्वाथी मावे छे. 'एवं अब्भिंतरलावणगाणं सूराण वि लवणसमुहं बारस जोयणसहस्साई तहेव सव्वं जाव रायहाणीओ' आल्यांतर લવણુસમુદ્રના ચંદ્ર દ્વીપાની જેમ લવણ સમુદ્રમા બાર હજાર ચાજન પર આભ્યન્તર લવણુ સમુદ્રના બે સૂર્યના એ સૂર્ય દ્વીપા કહેલા છે. આ કથનનુ તાત્પય એવું છે કે-જ્યારે ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને એવું પૂછ્યું કે હે ભગવત્ આભ્યન્તર લવણુ સમુદ્ર સખાઁધી એ સૂયૅના સૂદ્વીપ નામના એ દ્વીપો કયાં આવેલા છે ? ત્યારે આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રીએ તેઓને એવુ જીવાભિગમસૂત્ર Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.८९ जम्बूद्वीपगतयोश्चन्द्रयोश्चन्द्रद्वीपनि० ६१५ सूर्यद्वीपौ नाम द्वीपौ? गौतम ! जम्बूद्वीप पश्चिमायामेवमेवलवणसमुद्रं द्वादशयोजनसहस्राण्यवगाह्याऽत्रैतस्मिन्नवकाशेऽऽभ्यन्तरलावणिकसूर्ययोः सूर्यद्वीपौ इत्यादि । आभ्यन्तरलावणिकचन्द्र द्वीपवत् । अथ बाह्य लावणिकचन्द्रसूर्यवक्तव्यता-'कहि णं भंते ! बाहिरलावणगाणं चंदाणं चंद दीवा णामं दीवा पन्नत्ता गोयमा ! लवणस्स समुदस्स पुरथिमिल्लाओ वेइयंताओ- लवण समुदं पच्चत्थिमेणं-बारसजोयणसहस्साई ओगा हित्ता-एत्थ णं बाहिर लावणगाणं चंद दीवा नाम दीवा पन्नत्ता' कुत्र स्थाने खलु भदन्त ! बाह्यलावणिकचन्द्रयोश्चन्द्रद्वीपौ नाम द्वीपौ कथितौ तत्र बाह्यलावणिको नाम लवणसमुद्रे शिखाया बहिश्चारिणौ चन्द्रौ इति प्रश्नः ? भगवानाह-गौतम ! लवणसमुद्रस्य पूर्वदिशि विद्यमान चरमान्तवेदिकान्ता लवणसमुद्रं पश्चिमायां द्वादशयोजनसहस्राण्यवगाह्य-अत्राऽवकाशे बाह्यलावणिकचन्द्रद्वीपौ नाम द्वीपौ लवणसमुद्र को १२ हजार योजन प्रमाण पार करके आगत स्थान पर अभ्यन्तर लावणिक दो सूर्यो के सूर्यद्वीप नामके द्वीप हैं। बाह्यलावणिक चन्द्रसूर्यवक्तव्यता'कहिणं भंते ! बाहिरलावणगाणं चंदाणं चंददीवा णामं दीवा पन्नत्ता, गोयमा ! लवणस्स समुदस्स पुरथिमिल्लाओ वेदियंताओ लवणसमुदं पञ्चत्थिमेणं बारसजोयणसहस्साई ओगाहित्ता एत्थ णं बाहिरलावणगाणं चंददीवा नामं दीवा पन्नत्ता' हे भदन्त ! बाहर के लवणसमुद्र के दो चन्द्रमाओं के दो चन्द्रद्वीप नाम के द्वीप कहां पर है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! लवणसमुद्र की पश्चिमदिशा में १२ हजार योजन पार करके आगत स्थान में बाह्यलावणिक दो चन्द्रों के चन्द्रद्वीप नाम કહ્યું કે-હે ગૌતમ ! જંબુદ્વીપની પશ્ચિમ દિશામાં લવણ સમુદ્રને ૧૨ બાર હજાર જન પ્રમાણ પાર કરવાથી ત્યાં આવેલ સ્થાન પર આભ્યન્તર લવણ સમુદ્ર સંબંધી બે સૂર્યોના સૂર્ય દ્વીપ નામના બે દ્વીપો આવેલા છે. બાહ્ય લવણ સમુદ્ર સંબંધી ચંદ્ર સૂર્યનું કથન 'कहि णं भंते ! बाहिरिलावणगाणं चंदाणं चंददीवा णामं दीवा पन्नत्ता गोयमा लवणसमुदस्स पुरथिमिल्लाओ वेदियंताओ लवणसमुदं पच्चत्थिमेणं बारस जोयण सहस्साइं ओगाहित्ता एत्थणं बाहिरलावणगाणं चंददीवा नाम दीवा पण्णत्ता' હે ભગવન બહારના લવણ સમુદ્રના બે ચંદ્રમાના ચંદ્ર દ્વીપ નામના દ્વીપ કયાં આવેલ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુત્રી કહે છે કે-હે ગૌતમ ! લવણ સમુદ્રની પૂર્વ દિશામાં આવેલ ચરમાન્ડ વેદિકાન્તથી લવણ સમુદ્રની પશ્ચિમ દિશામાં ૧૨ બાર હજાર જન આગળ જવાથી ત્યાં આવેલ સ્થાનમાં બાહ્ય જીવાભિગમસૂત્ર Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे प्रज्ञप्तौ, 'धायइसंडदीवं तेणं अद्धकोणनउइजोयणाई चत्तालीस पंच णउइभागे जोयणस्स ऊसिया-जलंताओ लवणसमुदं तेणं दो कोसे ऊसिया-बारस जोयणसहस्साई आयामविक्खंभेणं पउमवर वेइया-वनसंडा' धातकीपण्ड द्वीपान्तेनाऽधैकोन नवति योजनानि, सार्धाष्टाऽष्टाशीति योजनानीति यावत् चत्वारिंशतं च पश्चनवति भागान् योजनस्योच्छ्रितौ जलान्तालवणसमुद्रान्तेन द्वौ क्रोशावुच्छ्रितौ द्वादशयोजनसहस्राण्यायामविष्कम्भाभ्याम् उभयो बीपयोर्मध्यं गतैका पद्मवरवेदिका-वनषण्डश्च तयोर्वर्णनं विधेयमत्र । 'बहुसमवमणिज्जा भूमिभागा' तत्रोभयद्वीपयो बहुसमरमणीयो भूमिभागः तद्यथा-आलिङ्गपुष्करमिति वा इत्यादि रूपेण भूमिभागवर्णनम् 'मणिपेढिया-सीहासणा सपरिवारा सो चेव अट्ठो' तत्रैका महतीमणिपीठिका तद्वर्णन मत्र, मणिपीठिकायां सिंहाके दो द्वीप हैं। 'धायइखंड दीवं तेणं अदूकोणणवतिजोयणाइं चत्तालीसं च पंचणउतिभागे जोयणस्स असित्ता जलंताओ लवणसमुदं तेणं दो कासे ऊसिया बारसजोयणसहस्साई आयामविक्खंभेणं पउमवरवेइया वणसंडा बहुसमरमणिज्जा भूमिभागा मणिपेढिया सीहारणा सपरिवारा सो चेव अट्ठो' ये चन्द्रद्वीप धातकीखण्ड की दिशा में ८८॥ योजन एवं एक योजन के ९५ भाग में से ४० भाग प्रमाण पानी से ऊंचे उठे हुए हैं और लवणसमुद्र की दिशा में दो कोश ऊंचे उठे हुए हैं। बारह हजार योजन की इनकी लम्बाई-चौडाई है । इन में प्रत्येक में पद्मवरवेदिका एवं वनषण्ड हैं बहुत समरमणीय भूमिभाग हैं । मणिपीठिकाएं हैं। और सपरिवार सिंहासन हैं । इन सब का यहां पर वर्णन जैसा कि इनका पहिले किया जा चुका है वैसा कर લવણ સમુદ્ર સંબંધી બે ચંદ્રોના ચંદ્રઢીપ નામના બે દ્વીપ આવેલ છે. 'धायइखंड दीवंतेणं अढेकोणणवति जोयणाई चत्तालीसं च पंचणउतिभागे जोयणस्स ऊसित्ता जलंताओ लवणसमुदं तेणं दो कोसे उसित्ता बारस जोयणसहस्साइं आयामविक्खंभेणं पउमवरवेइया वणसंडा बहुसमरमणिज्जा भूमिभागा मणिपेढिया सीहा सणा सपरिवारा सो चेव अट्ठो' २१॥ यदी५ घातानी शिम ८८॥ સાડી અઠયાસી જન અને એક એજનના ૯૫ પંચાણ ભાગમાં ૪૦ ચાળીસ ભાગ પ્રમાણુ પાણીની ઉપર નીકળેલ છે, અને લવણસમુદ્રની દિશામાં બે કેસ ઉપર નીકળેલ છે, બાર હજાર જનની તેની લંબાઈ પહોળાઈ છે, તે પ્રત્યે. કમાં પદ્વવર વેદિક અને વનખંડ છે. તેની અંદર ભૂમિભાગ બહુસમરમણીય છે, અને મણિપીઠિકાઓ છે, તથા પરિવાર સહિત સિંહાસન છે. આ બધાનું વર્ણન જે પ્રમાણે પહેલાં એ બધાનું વર્ણન કરવામાં આવી ગયેલ છે. તે પ્રમાણે જીવાભિગમસૂત્ર Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.८९ जम्बूद्वीपगतयोश्चन्द्रयोश्चन्द्रद्वीपनि० ६१७ सनम् तद्वर्णनम् तद्दिक्षु सामानिकादियोग्य भद्रासनानि स एव पूर्वोक्तोऽर्थः गौतम ! 'क्षुल्लिकासु च क्षुद्रासु तद्वापीषूत्पलानि हि । चन्द्र वर्णानि यस्मात्तु चन्द्रद्वीपोऽभिधीयते ॥१॥ किश्च-नाऽऽसीपुरा नाऽस्ति-न वा भविष्यत्येषा न शङ्का किमुवच्मि तत्र । आसीत्पुराऽऽस्ते परतो भविष्यत्येवं न यद्येति तदस्य नाम ॥२॥ 'अलङ्कारविदा विद्वन् , विदुषाऽऽवेदितं च यत् । वेदितव्यन्तु विद्वद्भिर्वर्णनान्नाऽन्तमेष्यति ॥३॥ 'रायहाणीओ सगाण दीवाणं पुरस्थिमेणं तिरियमसं० अण्णमि लवणसमुद्दे तहेव सव्वं राजधान्यौ तु स्वकीयद्वीपयोः पूर्वदिशि तिर्यगसंख्ये यद्वीपसमुद्रालेना चाहिये। इन द्वीपों का नाम जो चन्द्रदीप हुआ है उसका कारण वहां की वापिका आदिकों में उत्पन्न उत्पल आदिकों का चन्द्र के जैसी आभा कान्ति आदिका होना है । अथवा ये द्वीप इसी तरह के नाम से अनादि काल से प्रख्यात होते चले आये हैं अतः ये त्रिकालवर्ती होने से इस तरह के इन के नाम होने में कोइ निमित्त भी नही है । तदुक्तम् नासीत्पुरा नास्ति न वा भविष्यत्येषा न शङ्का किमु वच्मि तत्र । आसीत्पुराऽऽस्ते परतो भविष्यत्येवं न यद् वेत्ति तदस्य नाम ॥१॥ अलङ्कारविदा विद्धन । विदुषाऽऽवेदितं च यत् । वेदितव्यं तु विद्वद्भि वर्णनान्त मेष्यति ॥२॥ अतः ये द्वीप पहिले नहीं थे अब भी नहीं हैं आगे भी नहीं रहेगें ऐसा नहीं है किन्तु ये तो त्रिकालवर्ती हैं ऐसा जानना चाहिये 'रायકરી લેવું. આ દ્વીપના નામ જે ચંદ્ર દ્વીપ એ પ્રમાણે થયેલ છે, તેનું કારણ ત્યાંની વાવ વિગેરેમાં ઉત્પન્ન થનારા કમળો વિગેરેની આભા ચંદ્રના જેવી છે એ છે. અથવા આ દ્વીપ એ પ્રમાણેના નામથી અનાદિ કાલથી પ્રખ્યાત થતા આવ્યા છે. તેથી તે ત્રિકાલભાવી હોવાથી એ રીતનું નામ હોવામાં કઈ નિમિત્ત ४३२ नथी. ५४ छे. 'नासीत् पुरा नास्ति न वा भविष्यत्येषा न शङ्का किमुवच्मि तत्र । आसीत् पुराऽऽस्ते परतो भविष्यत्येव न यद्वेति तदस्य नाम ॥ १ ॥ अलङ्कारविदा विद्वन् विदुषाऽऽवेदितं च यत् । वेदितव्यं तु विद्वद्भिर्वर्णनान्त मेष्यति ।। २ ॥ તેથી આ દ્વીપ પહેલા ન હતા, હમણું નથી, અને ભવિષ્યમાં પણ નહીં હોય તેમ નથી. પરંતુ એ તે ત્રણ કાળમાં રહેવાવાળા છે. તેમ સમજવું जी० ७८ જીવાભિગમસૂત્ર Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे नुल्लघ्याऽन्यक्षारोदे द्वादशयोजनसहस्राण्यवगाह्याऽत्र चन्द्राऽभिधाने प्रज्ञप्ते सर्वजम्बूद्वीपगतराजधानीवपूर्णनम् । इति । 'कहि णं भंते ! बाहिरलावणगाणं सूराणं-सूरदीवा णामं दीवा पन्नत्ता, गोयमा ! लवणसमुद्द पञ्चस्थिमिल्लाओ वेइयंताओ-लवणसमुदं पुरथिमेणं बारसजोयणसहस्साइं धायइसंडदीवं तेणं अद्धेकूणणउइं जोयणाई' कस्मिं स्थाने हि भदन्त ! बाह्यलावणिकयोः शिखातो बहिश्चारिणोः सूर्ययोः सूर्यद्वीपौ नाम द्वीपौ प्रज्ञप्तौ ? भगवानाह-गौतम ! लवण हाणीओ सगाणदीवाणं पुरथिमेणं तिरियमसं० अण्णमि लवणसमुद्दे तहेव सव्वं' इनकी दो राजधानियां अपने-अपने द्वीप की पूर्वदिशा में तिर्यग असंख्यात द्वीप समुद्रों को उल्लङ्घन करके अन्य लवणसमुद्र में १२ हजार योजन आगे जाने पर आगत ठीक इसी स्थान पर चन्द्रा नामकी है। इस सम्बन्ध में और सब वर्णन जम्बूद्वीपगत राजधानी के जैसा ही है ऐसा जानना चाहिये 'कहि णं भंते ! बाहिरलावगाणं सूराणं सूरदीवा णामं दीवा पन्नत्ता ? गोयमा ! लवणसमुद्द पचत्थिमिल्लाओ वेदियंताओ लवणसमुदं पुरस्थिमेणं बारसजोयणसहस्साई धायइसंडदीवं तेणं अद्धकोणणउतिं जोयणाई' हे भदन्त ! बाहर के लवणसमुद्र के दो सूर्यो के अर्थात् लवणसमुद्र की शिखा से बाहर भ्रमण करने वाले दो सूर्यों के सूर्यद्वीप नामके दो द्वीप कहां पर हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! लवणसमुद्र की पश्चिम की वेदिका के अन्त से लवणसमुद्र में पश्चिमदिशा की ओर १२ हजार योजन 'रायहाणीओ सगाण दीवाणं पुरथिमेणं तिरियमसं० अण्णंमि लवणसमुर्दे तहेव सव्व' तेमनी में राधानीय पातपाताना दीपनी पूर्व दिशामा तिय': અસંખ્યાત દ્વીપ સમુદ્રોને ઓળંગીને બીજા લવણ સમુદ્રમાં ૧૨ બાર હજાર જન આગળ જવાથી આવતા બરોબર એ જ સ્થાન પર ચંદ્રા નામની છે. આ સંબંધમાં બીજુ તમામ વર્ણન જ બુદ્વીપમાં આવેલ રાજધાનીના વર્ણન प्रभारी छे. तेम समर. ___ 'कहि णं भंते ! बाहिरलावणगाणं सूराणं सूरदीवा णामं दीवा पन्नत्ता ? गोयमा! लवणसमुद्द पच्चत्थिमिल्लाओ वेदियंताओ लवणसमुदं पुरथिमेणं बारस जोयण सहस्साइं धायइसंडदीवं तेणं अद्धेकूणणउतिं जोयणाई' 3 भगवन् महारना લવણસમુદ્રના બે સૂર્યોના અર્થાત્ લવણસમુદ્રની શિખાથી બહાર ભ્રમણ કરવાવાળા બે સૂર્યોના સૂર્યદ્વીપ નામના બે દ્વીપ કયાં આવેલા છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે-હે ગૌતમ લવણ સમુદ્રની પશ્ચિમની વેદિકાના અંતથી લવણ સમુદ્રમાં પશ્ચિમ તરફ ૧૨ બાર હજાર યોજન આગળ જીવાભિગમસૂત્ર Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.८९ जम्बूद्वीपगतयोश्चन्द्रयोश्चन्द्रद्वीपनि० ६१९ समुद्रस्य पाश्चात्य वेदिकान्ताल्लवणसमुद्रस्य पूर्वदिशि धातकीखण्ड द्वीपान्तेन सहाऽधैकोननवति योजनानि साऽर्धाऽष्टाऽष्टाशीति योजनानीति तदर्थः, 'चत्तालीसं च पंचणउइभागे जोयणस्स-दो कोसे ऊसिया' चखारिंशतं च पश्चनवति भागान् योजनस्य द्वौ क्रोशावुच्छ्रितो, 'सेसं तहेव' शेषं तथैव नामाऽभिधानचिन्तनमपि बाह्यलावणिकचन्द्रद्वीपवदेव सर्व वक्तव्यम् इति । 'जाव रायहाणीओ सगाणं दीवाणं पच्चत्थिमेणं तिरियमसंखेज्जे लवणे चेव बारसजोयणा तहेव सव्वं भाणियव्वं' राजधान्यौ स्वकयो द्वीपयोः पश्चिमेन तिर्यगसंख्येयद्वीपसमुद्रा नुलंध्य द्वादशयोजनसहस्राण्यवगाह्य लवणे एव समुद्रे इत्यादि बाह्यलावणिक चन्द्रद्वीप राजधानीवत्, इति ॥ सू० ८९॥ अथ घातकीखण्डे सूर्यचन्द्रयोर्वर्णनम् मूलम्-कहि णं भंते ! धायइसंड दीवगाणं चंदाणं चंद दीवा णामं दीवा पन्नत्ता गोयमा ! धायइसंडस्स दीवस्स पुरस्थिमिल्लाओ वेइयंताओ कालोयं णं समुदं बारस जोयणसहआगे जाने पर दो सूर्यद्वीप कहे गये हैं ये धातकीखण्ड की तरफ ८८॥ योजन एवं एक योजन के ९५ भाग में से ४० भाग प्रमाण ऊंचे हैं तथा लवणसमुद्र से दो कोश तक पानी से ऊंचे हैं। 'सेसं तहेव जाव रायहाणीओ सगाणं दीवाणं पच्चत्थिमेणं तिरियमसंखेज्जे लवणे चेव बारस जोयणा तहेव सव्वं भाणियव्वं' इन द्वीपों का यह ऐसा नाम क्यों हुआ इस सम्बन्ध में सब विचार पूर्व के जैसा ही है यहां पर राजधानियों का कथन अपने अपने द्वीपों के पश्चिम दिशा में तिरछे असंख्यात द्वीप समुद्रों को उल्लङ्घन करके अन्य लवणसमुद्र में १२ हजार योजन के बाद स्थित हैं ॥८९॥ જવાથી બે સૂર્યદ્વીપે કહેલા છે, એ ધાતકી ખંડની તરફ ૮૮ સાડી અયાસી યોજના અને એક એજનના ૯૫ પંચાણ ભાગમાંથી ૪૦ ચાળીસ ભાગ प्रभाय या छे; तथा ते सपा समुद्रमा पाणीथी में 13 या छे. 'सेसं तहेव जाव रायहाणीओ सगाणं दीवाणं पच्चत्थिमेणं तिरियमसखेज्जे लवणे चेव बारस जोयणा तहेव सव्व भाणियव्व' मा दीपान को प्रमाणेन नामा हुन થયેલ છે. આ સંબંધમાં તમામ વિચાર પહેલાની જેમ જ છે, અહીંયા રાજ. ધાનીનું કથન પિતપોતાના દ્વિીપની પશ્ચિમ દિશામાં તિરછા અસંખ્યાત દ્વીપ સમુદ્રોને ઓળંગીને બીજા લવણ સમુદ્રમાં ૧૨ બાર હજાર જન બાદ આવેલા છે, તેમ સમજવું. છે સૂ. ૮૯ છે જીવાભિગમસૂત્ર Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६२० __ जीवाभिगमसूत्रे स्साई ओगाहित्ता एत्थ णं धायइसंडदीवाणं चंदाणं चंद दीवा णामं दीवा पन्नत्ता सव्वओ समंता दो कोसा ऊसिया जलंताओ बारस जोयणसहस्साइं, तहेव विक्खंभपरिक्खेवो भूमिभागो पासायडिंसया मणिपेढिया सीहासणा सपरिवारा अट्रो तहेव रायहाणीओ सगाणं दीवाणं पुरस्थिमेणं अण्णमि धायइसंड दीवे सेसं तं चेव । एवं सूर दीवावि। नवरं धायइ. संडस्स दीवस्स पञ्चथिमिल्लाओ वेइयंताओ कालोयं णं समुदं बारस जोयण० तहेव सव्वं जाव रायहाणीओ सूराणं दीवाणं पञ्चस्थिमेणं अण्णमि धायइसंडे दीवे सव्वं तहेव । कहिणं भंते ! कालोयगाणं चंदाणं चंद दीवा णामं दीवा पन्नत्ता गोयमा! कालोय समुदस्स पुरच्छिमिल्लाओ वेइयंताओ कालोयण्णं समुदं पचत्थिमेण बारस जोयणसहस्साइं ओगाहित्ता एत्थ णं कालोयगचंदाणं चंददीवा सव्वओ समंता दो कोसा ऊसिया जलं. ताओ सेसं तहेव जाव रायहाणीओ सगाणं दीवाणं पुरच्छिमेणं अण्णम्मि कालोयगसमुदं बारस जोयणा तं चेव सव्वं जाव चंदा देवा २। एवं सूराण वि, णवरं कालोयगपञ्चत्थिमिल्लाओ वेइयंताओ कालोयगसमुद्द पुरच्छिमेणं बारस जोयणसहस्साइं ओगाहित्ता तहेव रायहाणीओ सगाण दीवाणं पञ्च स्थिमेणं अण्णम्मि कालोयग समुदं तहेव सव्वं । एवं पुक्खरवरगाणं चंदाणं पुक्खरवरस्स दीवस्स पुरस्थिमिल्लाओ वेइयंताओ पुक्खरसमुदं बारस जोयणसहस्साई ओगाहित्ता चंददीवा अण्णमि पुक्खरवरे दीवे रायहाणीओ तहेव । एवं सूराण वि दीवा पुक्खरवरदीवस्स पञ्चस्थिमिल्लाओ वेइयंताओ पुक्खरोद समुदं बारस जोयणसहस्साइ ओगाहित्ता तहेव सव्वं जाव रायहाणीओ दिविल्लगाणं दीवे समुद्दगाणं समुदं चेव एगाण अभितरवासे एगाणं बाहिरवासे रायहाणीओ दीविल्लगाणं જીવાભિગમસૂત્ર Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९० धातकीषण्डे सूर्यचन्द्रयोर्वर्णनम् ६२१ दीवेसु समुदगाणं समुद्देसु सरिसणामएसु इमे णामा अणुर्गतव्वा, जंबुद्दीवे लवणे धायइ कालोद पुक्खरे वरुणे । खीर-घयइक्खुवरो य गंदी अरुणवरे कुंडले रुयगे ॥१॥ आभरण वत्थगंधे उप्पल तिलए य पुढवी णिहिरयणे। वासहर दह नईओ विजया वक्खार कप्पिदा ॥२॥ पुरमंदर मावासा कूडा नक्खत्तचंद सूरा य । एवं भाणियव्वं ॥सू० ९०॥ छाया-कुत्र खल भदन्त ! धातकीषण्डद्वीपगतानां चन्द्राणां चन्द्रद्वीपा नाम द्वीपाः प्रज्ञप्ताः गौतम ! धातकीधण्डस्य द्वीपस्य पौरस्त्याद् वेदिकान्तात्कालोदं खलु समुद्रं द्वादश योजनसहस्राण्यवगाह्यऽत्र खलु धातकीषण्डद्वीपानां चन्द्रद्वीपा नाम द्वीपाः प्रज्ञप्ताः सर्वतः समन्ताद् द्वौ क्रोशावुच्छ्रिताः जलन्ताद् द्वादशयोजनसहस्राणि तथैव विष्कम्भपरिक्षेपः भूमिभागः प्रासादावतंसकः मणिपीठिका सिंहासनं सपरिवारम् अर्थस्तथैव राजधान्यः स्वकानां द्वीपानांपूर्वेणाऽन्यस्मिन् धातकीषण्डे द्वीपे शेषं तदेव । एवं सूर्यद्वीपा अपि, नवरं धातकीपण्डस्य द्वीपस्य पाश्चात्यात् वेदिकान्तात् कालोदं खलु समुद्रं द्वादशयोजनसहस्राणि तथैव सर्व यावद् राजधान्यः सूर्याणां द्वीपानां पश्चिमेनाऽन्यस्मिन् धातकीखण्डे द्वीपे सर्व तथैव । कुत्र खलु भदन्त ! कालोदगानां चन्द्राणां चन्द्र द्वीपा नाम द्वीपाः प्रज्ञप्ताः गौतम ! कालोदसमुद्रस्य पौरस्त्याद् वेदिकान्तात्का. लोदं खलु समुद्रं पश्चिमेन द्वादशयोजनसहस्राण्यवगाह्याऽत्र खलु कालोदग चन्द्राणां चन्द्रद्वीपाः सर्वतः समन्तात् द्वौ क्रोशावुच्छ्रिता जलान्तात्-शेषं तथैव यावद्राजधान्यः स्वकानां द्वीपानां पूर्वेणाऽन्यस्मिन् कालोदकसमुद्रे द्वादशयोजन० तदेव सर्व यावच्चन्द्रा देवाः । एवं सूर्याणामपि नवरं कालोदकपाश्चात्यात् वेदिकान्तात कालोदकसमुद्रः पूर्वेण द्वादशयोजनसहस्राण्यवगाह्य तथैव राजधान्यः स्वकानां द्वीपानां पश्चिमेनाऽन्यस्मिन् कालोदसमुद्रे तथैव सर्वम् । एवं पुष्करवरद्वीपगतानां चन्द्राणां पुष्करवरस्य द्वीपस्य पौरस्त्याद् वेदिकान्तात्पुष्करवरसमुद्रं द्वादशयोजनसहस्राण्यवगाह्य चन्द्रद्वीपाः अन्यस्मिन् पुष्करवरद्वीपे राजधान्यस्तथैव । एवं सूर्याणामपि द्वीपाः पुष्करवरद्वीपस्य पाश्चात्याद् वेदिकान्तात् पुष्करोदं समुद्रं द्वादशयोजनसहस्राण्यवगाह्य तथैव सर्वं यावद् राजधान्यो द्वीपगतानां द्वीपे-समुद्रगतानां समुद्रे एव एकेषामभ्यन्तर पार्श्वे एकेषां बाह्य पार्श्वे राजधान्यो द्वीपगतानां द्वीपेषु समुद्रगतानां समुद्रेषु सदृशनामकेषु-इमानि नामान्यवगन्तव्यानि જીવાભિગમસૂત્ર Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे जम्बूद्वीपो-लवणो धातकी कालोदः पुष्करो वरुणः । क्षीरं-धृत-मिक्षुवरश्च नन्दी-अरुणवरः कुण्डलं रुचकश्च ॥१॥ आभरण-वस्त्र-गन्धा-उत्पल-तिलकश्च पृथिवी-निधि-रत्नम् । वर्षधर-हद-नद्यो विजया:-वक्षस्कार-कल्पेन्द्राः ॥२॥ पुर मन्दरावासा वर्षाकूटा नक्षत्रचन्द्र सूर्याश्च । एवं भणितव्यम् ॥सू०८९ । टीका-'कहिणं भंते ! धाइय संड दीवगाणं चंदाणं चंददीवा नाम दीवा पण्णता' हे भदन्त ! कस्मिन् स्थले खलु धातकी खण्डगतानां चन्द्राणां चन्द्रद्वीपा नाम द्वीपाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह-'गोयमा' हे गौतम ! 'धायइसंड दीवस्स पुरथिमिल्लाओ वेदियंताओ कालोयं णं समुद्दे' धातकीखण्डद्वीपस्य पूर्वदिग्वेदिकायाश्वरमान्तात् कालोदो नाम समुद्रः, तं च 'बारसजोयणसहस्साई ओगाहित्ता' द्वादशसहस्रयोजनान्यवगाह्याऽन्तः प्रविश्य, 'एत्थ णं धायइसंडदीवगाणं चंदाणं चंददीवा नाम दीवा पण्णत्ता' अत्र स्थाने खलु धातकीपण्डद्वीपगानां चन्द्राणां चन्द्रद्वीपा नाम द्वीपाः प्रज्ञप्ताः, ते द्वादशाऽपि धातकीखण्ड में सूर्य और चन्द्र का वर्णन कहि णं भंते ! धाइयसंडदीवगाणं चंदाणं चंद्दीवा णामं दीवा पन्नत्ता' इत्यादि। टीकार्थ-हे भदन्त ! धातकीखण्ड द्वीप के १२ चन्द्रमाओं के चन्द्रद्वीप नाम के द्वीप कहां पर कहे गये हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! धायइसंडस्स दीवस्स पुरथिमिल्लाओ वेदियंताओ कालोयं णं समुदं बारसजोयणसहस्साइं ओगाहित्ता एत्थ णं धाइयसंडजीवाचंदाणं चंददीवा णामं दीवा पण्णत्ता' हे गौतम ! धातकीखण्ड द्वीप की पूर्व की दिग्वेदिका के चरमान्त से कालोद समुद्र में १२ हजार योजन आगे जाने पर आगत इसी स्थान पर धातकीखण्डगत ધાતકીખંડમાં સૂર્ય અને ચંદ્રનું વર્ણન. 'कहिणं भंते ! धायइसडदीवगाणं चंदाणं चंददीवा णाम दीवा पण्णत्ता' ઇત્યાદિ " ટીકાથ-હે ભગવન્ ધાતકીખંડ દ્વીપના ૧૨ બાર ચંદ્રમાના ચંદ્રદ્વીપ નામના દ્વીપ કયાં આવેલ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે'गोयमा ! धायइसंडस्स दीवस्स पुरथिमिल्लाओ वेदियंताओ कालोयं णं समुदं बारस जोयणसहस्साई ओगाहित्ता एत्थ णं धायइसडदीवाणं चंदाणं चंददीवा णाम दीवा पण्णत्ता' हे गौतम ! घाती' दीपनी पूनी हिवाना ચરમાન્તથી કાલેદ સમુદ્રમાં ૧૨ બાર હજાર યોજન આગળ જવાથી ત્યાં જીવાભિગમસૂત્ર Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू. ९० धातकीपण्डे सूर्यचन्द्रयोर्वर्णनम् ६२३ जम्बूद्वीपगतचन्द्र सत्क चन्द्रद्वीपवद् वक्तव्याः 'सवओ समंता दो कोसा उसिया जलंताओ बारस जोयणसहस्साई तहेव विक्खंभपरिक्खेवो भूमिभागो' नवरं सर्वतो दिग्विदिक्षु समन्ताद् द्वौ क्रौशौ उच्छ्रिताः जलन्ताद् ऊर्ध्वमिति वक्तव्यम् द्वादशयोजनसहस्राणि तथैव विष्कम्भपरिक्षेपः । भूमिभागः-द्वीपानामन्तर्मध्यभागे बहुसमरमणीयो भूमिभाग इत्यारभ्य यावदने के ज्योतिष्का देवा देव्यः शेरते० विहरन्तीति यावत् । 'पासायवडिसए मणिपेढिया सीहासणा सपरिवारा' तद्भूमिभागा बहुमध्यदेशभागे० अत्रैकः प्रासादावतंसकः-आक्रीडाचन्द्रमाओं के चन्द्रद्वीप नाम के द्वीप कहे गये हैं 'सव्वओ समंता दो कोसा उसिया जलंताओ बारसजोयणसहस्माइं तहेव विक्खंभपरिक्खेवेणं' ये चारों ओर दिशा ओर विदिशा में फैले हुए हैं । पानी से दो कोश तक ऊंचे हैं। इनकी लम्बाई चौडाई १२ हजार योजन की है। इनका प्रत्येक का परिक्षेप ३७९४८ योजन से कुछ अधिक है इन सब का और अवशिष्ट वर्णन विजयद्वार की जैसा ही है इन सब में एक एक पद्मवरवेदिका और उसके चारों ओर बनषण्ड है । इन द्वीपों के भीतर का भूमिभाग बहुसमरमणीय है 'इस कथन से लेकर' यावत् अनेक ज्योतिष्कदेव और देवियां वहां पर उठती बैठती है शयन करती है इस कथन तक सब पीछे किया गया वर्णन यहां पर लगा लेना चाहिये इस भूमिभाग के बहुमध्यदेशभाग में एक प्रासा. दावतंसक है उसमें मणिपीठिका है और मणिपीठिका के ऊपर वहां सपरिवार सिंहासन हैं । इस सम्बन्ध में यहां वर्णन ऐसा करना આવતા એ સ્થાન પર ધાતકીખંડમાં ચંદ્રમાના ચંદ્રઢીપ નામના દ્વીપ मायेद छ. 'सव्वओ समता दो कोसा उसिया जलंताओ बारस जोयण सहस्साई तहेव विक्ख भपरिक्खेवेणं' से प्यारे या हिशास। मने विहिशायमा सा યેલ છે. પાણીથી બે ગાઉ ઉંચા છે, તેની લંબાઈ પહોળાઈ ૧૨ બાર હજાર જનની છે. તે દરેકને પરિક્ષેપ ૩૭૯૪૮ સાડ ત્રીસ હજાર નવસો અડતાળીસ જનથી કંઇક વધારે છે, આ બધાનું બાકીનું વર્ણન વિજય દ્વારના વર્ણન પ્રમાણે છે. એ બધામાં એક એક પદ્વવરવેદિકા અને તેની ચારે બાજુ વનખંડ છે, આ દ્વીપની અંદરનો ભૂમિભાગ બહુ સમરમણીય છે, આ કથનથી લઈને થાવત્ અનેક તિક દેવો અને દેવિ ત્યાં ઉઠે બેસે છે, શયન કરે છે, આ કથન સુધી પહેલા કહેવામાં આવ્યા પ્રમાણે અહીંયાં કહી લેવું, આ ભૂમિભાગના બહુમધ્ય દેશભાગમાં એક પ્રાસાદાવતંસક છે, તેમાં મણિપીઠિકા છે, અને મણિપીઠિકાની ઉપર સપરિવાર સિંહાસને છે. આ સંબંધમાં જીવાભિગમસૂત્ર Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६२४ जीवाभिगमसूत्रे वासनामा भौमेयविहारः स च द्वाषष्टिर्योजनानि - अर्धयोजनं चोर्ध्व मुच्चैस्त्वेन एकत्रिंशद् योजनानि क्रोशैकं च विष्कम्भेण अनेक स्तम्भशतसन्निविष्ट इत्यादि क्रमेण भवनवर्णनं कर्तव्यम् । एतद्विहारस्य रमणीयोऽनेक वर्णमणितृणैरुपशोभितः मणितृणादयो वर्णनीयाः । अत्र मणिपीठिका यावत्प्रतिरूपा० वर्णनीया । अत्र सपरिवार सिंहासनवर्णनम् तच्चतुर्दिक्षु सामानिका दीनां यथा वद्भद्रासनम् ' अट्ठो तहेव' अर्थस्तथैव तत्केनार्थेन भदन्त ! एव मुच्यते - चन्द्रद्वीपोऽयम् २, इति, हे गौतम् ! चन्द्रद्वीपे तत्र - २ देश-प्रदेशे चाहिये - भूमिभाग के बहुमध्य में आक्रीडावास नामका भौमेय विहार है यह ६२ || योजन का ऊंचा है और ३१ योजन का चौडा है अनेक सैकड़ों खंभों से यह युक्त है इत्यादि क्रम से वर्णन इसका है इस भौमेय विहार का भी मध्यभाग रमणीय है वह मणियों एवं तृणों से सुशोभित है यहां पर भी मणियों का एवं तृणों का पूर्व में जैसा वर्णन किया गया है उसके अनुसार वर्णन कर लेना चाहिये प्रासादावतंसक के ठीक मध्य में एक मणिपीठिका हैं यह यावत् प्रतिरूप हैं यहां पर सपरिवार सिंहासन हैं। ये सपरिवारभूत सिंहासन उस सिंहासनों की चारों ओर हैं ये परिवारभूत सिंहासन सामानिक आदि देवों के हैं । 'अट्ठो तहेव' हे भदन्त ! इन द्वीपों का नाम 'चन्द्रद्वीप' ऐसा किस कारण से हुआ है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - हे गौतम! चन्द्रद्वीप में जो छोटी वडी वापिकाएं आदि रूप जलप्रदेश हैं उन में अनेक उत्पल અહીંયાં આ પ્રમાણે વર્ણન કરવું જોઇએ.-ભૂમિભાગના બહુમધ્ય ભાગમાં આક્રીડાવાસ નામના ભૌમેય વિહાર છે. તે ૬૨૫ સાડી ખાસ ચેાજન ઊ ંચા છે, અને ૩૧ સવા એકત્રીસ ચેાજન પહેાળા છે. તે અનેક સેકડો સ્તંભેથી ચુક્ત છે. ઇત્યાદિ પ્રકારથી યથાક્રમ તેનું વર્ણન કરી લેવું આ ભૌમેય વિહારને મધ્ય ભાગ પણ રમણીય છે. તે મણિયા અને તૃણાથી સુશોભિત છે અહિયાં મણિયા અને તૃણેનું વર્ણન પહેલાં જેમ કરવામાં આવેલ છે તેમ કરી લેવું. પ્રાસાદાવત...સકની ખરેખર મધ્ય ભાગમાં એક મણિપીઠિકા છે. તે યાવત પ્રતિરૂપ છે. અહિયાં સપરિવાર સિંહાસન છે. આ સપરિવાર સિ ંહાસન એ સિહાસનાની ચારે બાજુએ છે. આ પરિવાર ભૂત સિંહાસન સામાનિક વગેરે हेवाना छे. 'अट्ठो तहेव' हे भगवन् मा द्वीपोनु' नाम 'द्रद्वीप' से प्रमाणे શા કારણથી થયેલ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે-હે ગૌતમ ! ચંદ્રઢીપમાં જે નાની મોટી વાવા વગેરે રૂપ જલ પ્રદેશ છે તેમાં અનેક ઉત્પલ વિગેરે છે. એ બધાના વર્ણચંદ્રમાના જેવા છે. તેથી એ નિમિત્તને જીવાભિગમસૂત્ર Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६२५ 1 प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३. सू. ९० धातकीपण्डे सूर्यचन्द्रयोर्वर्णनम् बहूनि उत्पलानि तद्योगात् चन्द्रवर्णः चन्द्रद्वीपः कथ्यते । अपि च-चन्द्रो नाम देवो महर्द्धिको यावत्पल्योपमस्थितिकः परिवसति स च सामानिकादीनां यावदाधिपत्यं कुर्वन् विहरति चन्द्रस्वामित्वात् चन्द्रद्वीपो व्यवह्रियते, अन्यच्च गौतम ! चन्द्रद्वीपः शाश्वतः यो न कदापि नासीत् न भवति - न भविष्यति, किन्तु आसी दस्ति भविष्यति, कारणैरेभिचन्द्र द्वीपः २ इति । 'रायहाणीओ सगाणं दीवाणं पुरत्थिमेणं अण्णंमि धायइसंडे दीवे - सेसं तं चेव' कुत्र खलु भदन्त चन्द्राभिधाना राजधान्यः ? भगवानाह - हे गौतम ! धातकीखण्ड आदि हैं सो उन सब का वर्ण चन्द्रमा के जैसा है अतः इस निमित्त को लेकर इन द्वीपों का नाम 'चन्द्रद्वीप' ऐसा हो गया है दूसरी बात यह है कि इन द्वीपों में महर्दिक आदि विशेषणों वाले चन्द्रदेव नामके देव रहते हैं इनकी आयु एक पल्योपम की है ये चन्द्रदेव अपने अपने सामानिक आदि देवों के आधिपत्य आदि को करते हुए वहां पर सुख पूर्वक रहते हैं। तीसरी बात यह भी हैं कि इस प्रकार के नाम होने का जो निमित्त प्रकट किया गया है वह एक रूप से नहीं है क्योंकि ऐसा इनका नाम अनादि काल से ही चला आ रहा है यह पहिले भूतकाल में नहीं था, अब भी वर्त्तमानकाल में नहीं है आगे भी भविष्यत् काल में नहीं रहेगा सो ऐसी बात नहीं है क्योंकि यह तो पहिले भी था अब भी है और आगे भी ऐसा ही रहेगा 'रायहाणीओ सगाणं दीवाणं पुरत्थिमेणं अण्णंमि घायइसंडे दीवे सेसं तं 'चेव' जब गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा - हे भदन्त ! यहां चन्द्र नामकी राजधानी कहां पर है ? उत्तर में प्रभु ने कहा- हे गौतम ! धातकीલઈને આ દ્વીપોનું નામ ‘ચન્દ્રન્દ્વીપ’ એવુ થયેલ છે. ખીજી વાત એ છે કેઆ દ્વીપમાં મહદ્ધિક વિગેરે વિશેષણેા વાળા ચંદ્ર દેવ નિવાસ કરે છે. તેનુ આયુષ્ય એક ચેપમનું છે. આ ચંદ્રદેવ પોતપોતાનાં સામાનિક વિગેરે દેવાનુ અધિપતિપણું વિગેરે કરતા થકા ત્યાં સુખપૂર્વક રહે છે. ત્રીજી વાત એ છે કેઆવા પ્રકારનું નામ થવાનું આ જે કારણ બતાવવામાં આવ્યું છે, તે એકજ કારણ નથી કેમકે-એ પ્રમાણેનું એનુ નામ તેઓનુ અનાદિ કાળથી જ ચાલતું આવે છે. તે ભૂતકાળમાં ન હતુ, વમાનમાં નથી અને ભવિષ્યમાં પણ રહેશે નહીં એમ નથી. કેમકે એ તેા ભૂતકાળમાં હતું વર્તમાન કાળમાં છે, અને ભવિષ્ય अणमा रहेशे ०४. 'रायहाणीओ सगाणं दीवाणं पुरत्थिमेणं अण्णंमि धायइसंडे दीवे सेस तं चेव' न्यारे गौतमस्वामी प्रभुश्रीने मे पूछयु -हे भगवन् म चंद्रा નામની રાજધાની કયાં આવેલ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રીએ કહ્યું કે-હુ जी० ७९ જીવાભિગમસૂત્ર Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६२६ जीवाभिगमसूत्रे द्वीपात् पूर्वस्यां तिर्यगसंख्येयान् बहुद्वीपसमुद्रान् व्यतिव्रज्य अस्मिन् धातकी खण्डद्वीपे द्वादशसहस्रयोजनान्यवगाह्याऽत्र द्वादशचन्द्राणां चन्द्राभिधाना द्वादश राजधान्यः प्रज्ञप्ताः एतद्वर्णनं जम्बूद्वीपाधिपतेर्विजयदेवस्य राजधानीवत्-'चन्दा देवाः २' इति । 'एवं सूरदीवावि' यथा धातकीखण्डद्वीपगतचन्द्राणां चन्द्रद्वीपाः तयैव सूर्यद्वीपा अपि, 'नवरं धायइसंडस्स दीवस्स पच्चस्थिमिल्लाओ वेदियंताओ कालोयं णं समुदं वारस जोयण० तहेव सव्वं जाव रायहाणीओ सूराणं दीवाणं पच्चथिमिल्लेणं अण्णं मि धायइसंडे दीवे सवं-तहेव' नवरं धातकीखण्डद्वीपस्य पाश्चात्यवेदिकान्तात्कालोदं समुद्रं द्वादशयोजनसहस्राण्यवगाह्य, तथैव सर्व सूर्यदेवानां वर्णनं चन्द्रदेवराजधानीवत् । खण्डद्वीप से पूर्व दिशा में अनेक द्वीप समुद्रों को पार करके इसी धातकीखण्ड में १२ हजार योजन आगे जाने पर आगत स्थान में चन्द्रा नामकी राजधानी है इसका वर्णन जम्बूद्वीप के अधिपति विजयदेव की राजधानी के जैसा ही है 'एवं सूरदीवा वि' जिस प्रकार से धातकीखण्ड द्वीपगत चन्द्रमाओं के चन्द्रदीपों के सम्बन्ध में कथन किया गया है उसी प्रकार सूर्य द्वीप का भी कथन कर लेना चाहिये 'नवरं धायइसंडस्स दीवस्स पच्चत्थिमिल्लाओं वेदियंताओ कालोयं णं समुदं बारसजोयण० तहेव सव्वं जाव रायहाणीओ सूराणं दीवाणं पच्चथिमिल्लेणं अण्णंमि धायइसंडे दीवे सव्वं तहेव' परन्तु इस कथन में विशेषता केवल यही है कि धातकीखण्डद्वीप के पश्चिमदिशा के वेदिकान्त से कालोदधि समुद्र में बारह हजार योजन आगे जाने पर सूर्यद्वीप स्थित हैं । सूर्यदेव की राजधानी सूर्यद्वीप से पश्चिमदिशा ગૌતમ! ધાતકીખંડ દ્વીપની પૂર્વ દિશામાં અનેક દ્વીપ અને સમુદ્રોને પાર કરીને આજ ધાતકીખંડમાં ૧૨ બાર હજાર જન આગળ જવાથી આવતા સ્થાનમાં ચંદ્રા નામની રાજધાની છે. તેનું વર્ણન જંબુદ્વીપના અધિપતિ विन्यवनी २०४धानीना वर्णन प्रमाणे छ. ' एवं सूर दीवावि' २ प्रमाणे ધાતકીખંડ દ્વીપમાં આવેલ ચંદ્રમાના ચંદ્ર દ્વીપના સંબંધમાં કથન કરવામાં मावेश छ ०४ प्रमाणे मा सूर्य दीवानु पान ४२ से 'नवरं धायइ संडस्स दीवस्स पच्चत्थिमिल्लाओ वेदियंताओ कालोयं णं समुदं बारस जोयणं तहेव सव्वं जाव यहाणीओ सूराणं दीवाणं पच्चस्थिमिल्लेणं अण्णमि धायइस डे दीवे तं चेव सव्वं तहेव' ५२'तु २॥ ४थनमा १ण से विशेषता छ - ધાતકીખંડ દ્વીપની પશ્ચિમ દિશાના વેદિકાન્તથી કાલોદધિ સમુદ્રમાં બાર હજાર જન આગળ જવાથી સૂર્ય દ્વીપ આવે છે. સૂર્ય દેવની રાજધાની સૂર્ય જીવાભિગમસૂત્ર Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९० धातकीषण्डे सूर्यचन्द्रयोर्वर्णनम् ६२७ अथ कालोदद्वीपवक्तव्यता-'कहिणं भंते कालोयगाणं चंदाणं चंददीवा पण्ण ता' हे भदन्त ! कालोदसमुद्रगतचन्द्राणां चन्द्रद्वीपाः क्व इति प्रश्न: ? भगवानाह'गोयमा' हे गौतम । 'कालोयसमुदस्स पुरथिमिल्लाओ वेदियंताओ कालोयण्णं समुदं पञ्चस्थि मेणं बारसजोयणसहस्साइं ओगाहित्ता' कालोदसमुद्रस्य पौरस्त्यवेदि कान्तात्पश्चिमाया कालोदं समुद्र द्वादशयोजनसहस्राण्यवगाह्य, 'एत्थ णं कालोयगचंदाणं चंददीवा सव्वओ समंता दो कोसा ऊसिया जलंताओ से तहे ह' अत्र कालोदसमुद्रगतचन्द्राणां चन्द्रद्वीपाः सर्वतः समन्तात् द्वौ द्वौ क्रोशा वुच्छ्रिताः जलान्तात शेषं तथैव-धातकीखण्ड चन्द्रद्वीपवत् । 'रायहाणीओ सगाणं दीवाणं पुरच्छिमेणं अण्णंमि कालोदगसमुद्दे बारसजोयणा तं चेव सव्वं जाव चंदा देवा' में अन्य धातकीखण्ड में हैं। कालोददीप वक्तव्यता 'कहिणं भंते ! कालोयगाणं चंदाणं चंददीवा पन्नत्ता' हे भदन्त ! कालोद समुद्रगत चन्द्रमाओं के चंद्रद्वीप कहां पर हैं ? इस के उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा ! कालोयसमुदस्स पुरथिमिल्लाओ वेदियंताओ कालोयण्णं समुदं पच्चत्थिमेणं वारसजोयणसहस्साई ओगाहित्ता' हे गौतम ! कालोदसमुद्र की पूर्वदिशा के वेदिकान्त से पश्चिमदिशा में १२ हजार योजन आगे जाने पर इसी जगह आगत स्थान में 'कालोयग चंदाणं चंददीवा सवओ समंता दो कोसा' कालोद्गत चन्द्रमाओं के चंद्रद्वीप हैं ये चारों ओर पानी से दो दो कोश ऊंचे हैं। बाकी का और सब कथन धातकीखण्ड के चन्द्रद्वीप की तरह से ही है । 'जाव रायहाणीओ सगाणं दीव० पुरच्छिमेणं अण्णंमि कालोयगદ્વીપથી પશ્ચિમ દિશામાં અન્ય ધાતકી ખંડ દ્વીપમાં છે. કાલેદ દ્વીપ સંબંધી કથન 'कहिण भंते ! कालोयगाणं चंदाणं चंददीवा पण्णत्ता' 3 सावन ha સમુદ્રમાં આવેલ ચંદ્રમાને ચંદ્ર દ્વીપ કયાં આવેલ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં प्रभुश्री ४ छ -'गोयमा ! कालोयसमुदस्स पुरथिमिल्लाओ वेदियंताओ कालोयण्णं पच्चत्थिमेणं बारस जोयण सहस्साई ओगाहित्ता' : गौतम ! raha સમુદ્રની પૂર્વ દિશાના વેદિકાન્તથી પશ્ચિમ દિશામાં ૧૨ બાર હજાર જન भाग पाथी से गाय माता स्थानमा 'कालोयचंदाणं चंद दीवा सव्वओ समंता दो कोसा' या समुद्रमा मावे यद्रभागना दीया यार બાજુએ પાણીથી બબ્બે કેસ ઉંચા છે. તે સિવાય બાકીનું તમામ કથન धातीमा मावस यदीपन४थन प्रमाणे १ छ. 'जाव रायहाणीओ જીવાભિગમસૂત્ર Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६२८ जीवाभिगमसूत्रे राजधान्योऽपि स्वकानां द्वीपानां पूर्वेण-पूर्वस्यां दिशितिर्यगसंख्येयान् द्वीप समुद्रान् व्यतिव्रज्याऽन्यस्मिन्कालोदसमुद्रे द्वादशयोजनसहस्राणि अवगाह्यविजयराजधानीवद् वक्तव्याः, अन्यत्सर्वं विजयराजधानीवत् यावच्चन्द्राः देवाः २ इति । 'एवं सूराणवि एवं सूर्याणामपि कालोदगतसूर्यद्वीपा अपि वक्तव्याः , 'णवरं कालोयगपच्चस्थिमिल्लाओ वेदियंताओ कालोयसमुद्दपुरच्छिमेणं बारस जोयणसहस्साई ओगाहित्ता' नवरं कालोदकपश्चिमान्तवेदिकान्तात् पूर्वदिशि १२ द्वादश योजनसहस्राण्यवगाह्येत्यादि चन्द्रद्वीपवत् वक्तव्यम् । 'तहेव रायहाणीओ सगाणं दीवाणं पच्चत्थिमेणं अण्णमि कालोयगसमुद्दे तहेव सव्वं' तथैव राजधान्यः स्वकीय द्वीप पश्चिमायामन्यकालोदे समुद्रे द्वादशयोजनसहस्राण्यवगाह्य ० समुद्दे बारसजोयणा तं चेव सव्वं जाव चंदा देवा २' अपन द्वीप से पूर्व में अन्य कालोद समुद्र में बारह हजार योजन जाने पर वहां चन्द्रदीप नामकी राजधानियां हैं। बाकी का और सब कथन विजयाराजधानी की तरह से ही है 'एवं सूराणं वि' इसी तरह का कथन सूर्यों के सूर्यद्वीपों के सम्बन्ध में भी है 'नवरं कालोयगपच्चत्थिमिल्लाओ वेदियंताओ कालोदसमुद्द पुरच्छिमेणं बारसजोयणसहस्साई ओगाहित्ता तहेव रायहाणीओ सगाणं दीवाणं पच्चरिथमेणं अण्णंमि कालोयगसमुद्दे तहेव सव्वं' परन्तु कालोदसमुद्र की पश्चिमवेदिका के अन्त से पूर्वदिशा में १२ हजार योजन आगे जाने पर ठीक इसी स्थान पर सूर्य के द्वीप हैं इसी तरह से राजधानियां हैं। परन्तु ये अपने अपने द्वीप से पश्चिमदिशा में जाने पर अन्य कालोदसमुद्र में १२ हजार योजन की दूरी पर हैं। 'एवं पुक्खरवरगाणं चंदाणं पुक्खसगाणं दीव० पुरत्थिमेणं अण्णंमि कालोयगसमुद्दे बारस जोयणा तं चेव सव्वं जाव चंदा देवा चंदा देवा' पोताना दीपथी पूर्वमा मी सो समुद्रमा मा२ १२ જન જવાથી ત્યાં ચંદ્ર દ્વીપ નામની રાજધાની છે. તે સિવાય બાકીનું तमाम ४थन विस्या २४धानीना 3थन प्रभारी ४ छे. 'एवं सूराणं वि' मा प्रभानु थन सूर्याना सूर्य दीपाना समां ५५ सभ से. 'नवर कालोदग पच्चथिमिल्लाओ वेदियंताओ कालोदसमुद्दे पुरथिमेणं बारस जोयण सहस्साई ओगाहित्ता तहेव रायहाणीओ सगाणं दीवाणं पच्चत्थिमेणं अण्णमि कालोय समुद्दे तहेव सव्वं' ५२तु सो समुद्रनी पश्चिम वहिन तथा पूर्व દિશામાં ૧૨ બાર હજાર જન આગળ જવાથી બરોબર એ જ સ્થાન પર સૂર્યને દ્વીપ છે. અને એ જ પ્રમાણેની રાજધાની છે. પરંતુ એ પિતાપિતાના દ્વીપથી પશ્ચિમ દિશામાં જવાથી બીજા કાલેદ સમુદ્રમાં બાર હજાર જન દૂર छ. 'एवं पुक्खरवरगाणं चंदाणं पुक्खरवरस्स दीवस्स पुरथिमिल्लाओ वेदियंताओ જીવાભિગમસૂત્ર Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू. ९० धातकीषण्डे सूर्यचन्द्रयोर्वर्णनम् ६२९ तथैव सर्व पूर्ववत् । 'एवं पुक्खरवरगाणं चंदाणं पुरक्खरवरस्स दीवस्स पुरस्थिमिल्लाओ वेदियंताओ पुक्खरसमुई बारसजोयणसहस्साई ओगाहित्ता चंद दीवा' कुत्र खलु भदन्त ! पुष्करवरद्वीपगतचन्द्राणां पुष्करवरद्वीपा नाम द्वीपाः प्रज्ञप्ताः, भगवाना ह-हे गौतम ! पुष्करवरगतानां चन्द्राणाम् पुष्करवरद्वीपपौरस्त्यवेदिकान्तात्, पुष्करोदसमुद्रस्तं द्वादशयोजनसहस्राण्यवगाह्याऽत्र चन्द्रद्वीपा नाम द्वीपाः वक्तव्याः, 'अण्णम्मि पुक्खरवरे दीवे रायहाणीओ तहेव' राजधान्याः स्वकीयद्वीपानां पश्चिमदिशि तिर्यगसंख्येयद्वीपसमुद्रान् व्यतिव्रज्याऽन्यपुष्करवरद्वीपे तथैव द्वादशयोजनसहस्राण्यवगाह्य ० सर्व पूर्ववज्ज्ञातव्यम् । 'एवं सूराण वि दीवा पुक्खरवरदीवस्स पञ्चत्थिमिल्लाओ वेइयंताओ पुक्खरोदं समुई बारसजोयणसहस्साई ओगाहित्ता तहेव सव्वं जाव रायहाणीओ दीविल्लगाणं दीवे समुद्दगाणं समुद्दे चेव एगाण अभितरपासे एगाणं बाहिरपासे रायहाणीओ रवरस्स दीवस्स पुरथिमिल्लाओ वेदियंताओ पुक्खरवरसमुहं बारसजोयणसहस्साई ओगाहित्ता चंददीवा' इसी तरह से जब गौतम ने प्रभु से पूछा-हे भदन्त ! पुष्करवर द्वीपगत चन्द्रों के पुष्करवरद्वीप नामके द्वीप कहां पर हैं ? तब प्रभु ने गौतम से ऐसा कहा-हे गौतम ! पुष्करवरद्वीप के पौरस्त्य वेदिकान्त पुष्करवर समुद्र में बारह हजार योजन आगे जाने पर चन्द्रद्वीप हैं । 'अण्णंमि पुक्खरवरे दीवे रायहाणीओ तहेव' तथा अन्य पुष्कर वरद्वीप में उनकी राजधानियां हैं। इन राजधानियों के होने के सम्बन्ध में पहिले जैसा ही कथन कर लेना चाहिये 'एवं सूराणं वि दीवा पुक्खरवरदीवस्स पच्चस्थिमिल्लाओ वेदियंताओ पुक्खरोदं समुदं बारसजोयणसहस्साइं ओगाहित्ता तहेव सव्वं जाव रायहाणीओ दिविल्लगाणं दीवे समुद्दगाणं पुक्खरवरसमुदं बारसजोयणसहस्साई ओगाहित्ता चंददीवा' से ०८ प्रमाणे न्यारे ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીએ એવું પૂછ્યું કે-હે ભગવન પુષ્કવર દ્વીપમાં આવેલ ચંદ્રોને પુષ્કરવર દ્વીપ નામને દ્વીપ કયાં આવેલ છે? ત્યારે પ્રભુશ્રી એ તેના ઉત્તરમાં ગૌતમસ્વામીને કહ્યું કે-હે ગૌતમ ! પુષ્કરવર દ્વીપના પિરસ્ય વેદિકાન્તથી પુષ્કરવર સમુદ્રમાં બાર હજાર યોજન આગળ જવાથી ચંદ્ર द्वी५ मावेश छ. 'अण्णंमि पुक्खवरवरे दीवे रायहाणीओ तहेव' तथा अन्य પુષ્કર દ્વીપમાં તેની રાજધાની છે. આ રાજધાની હોવાના સંબંધમાં पहिसाना ४थन प्रमाणेनु ४थन ४२ से. 'एवं सूराण वि दिवा पुक्खरवरदीवास पच्चथिमिल्लाओ वेदियंताओ पुक्खरोदं समुदं बारस जोयणसहस्साइं ओगाहित्ता तहेव सव्वं जाव रायहाणीओ दिविल्लगाणं दीवे समुद्दगाणं समुद्दे चेव एगाण જીવાભિગમસૂત્ર Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे दीविल्लगाणं दी वेसु समुद्दगाणं समुद्देसु सरिसनामएसु' एवं सूर्याणामपि द्वीपाः पुष्करवरद्वीपस्य पाश्चात्यवेदिकान्तात् पुष्करोदं समुद्रं द्वादशयोजनसहस्राण्यवगाह्य तथैव सर्वं यावद्राजधान्यः द्वीपगतानां द्वीपे समुद्रगतानां समुद्रे एव एकेपाम् अभ्यन्तरपार्श्वे, एकेषां बाह्यपाधै राजधान्यो द्वीपगतानां द्वीपेषु समुद्रगतानां समुद्रेषु सदृशनामकेषु पुष्करद्वीपगत सूर्याणां द्वीपाः पुष्करवरद्वीपस्य पश्चिमान्तात् वेदिकान्तात् पुष्करोदसमुद्रं द्वादशयोजनसहस्राण्यवगाह्य ज्ञातव्याः, राजधान्यश्च पुनः स्वकीयानां द्वीपानां पश्चिमदिशि तिर्यगसंख्येयद्वीपसमुद्रान्व्यतिव्रज्याऽन्यस्मिन् पुष्करवरद्वीपे द्वादशयोजनसहस्राण्यवगाह्य पुष्करवरसमुद्रगत चन्द्रसम्बन्धि चन्द्रद्वीपाः पुष्करवरसमुद्रपूर्ववेदिकान्तात् पश्चिमदिशि द्वादशयोजनसहस्राण्यवगाह्य प्रतिपत्तव्याः, राजधान्यः स्वकीयद्वीपानां पूर्वदिशि तिर्यगसंख्येयद्वीपसमुद्रानुसमुद्दे चेव एगाण अभितरपासे एगाण बाहिरपासे रायहाणीओ दिविल्लगाणं दीवेसु समुद्दगाणं समुद्देसु सरिसणामएसु' इसी तरह से पुष्करद्वीपगत सूर्यो के द्वीप पुष्करवरद्वीप की पश्चिमदिशा की वेदिका के अन्त से पुष्करवरसमुद्र को १२ हजार योजन पार कर के पुष्करोदधिसमुद्र में हैं राजधानियों अपने अपने द्वीपों की पश्चिमदिशा में तिर्यग असंख्यातद्वीप समुद्रों को पार करके अन्य पुष्करद्वीप में बारह हजार योजन की दूरी पर हैं । पुष्करवर द्वीपगत सूर्यो के द्वीप पुष्कर वरद्वीप के पश्चिमान्त वेदिकान्त से पुष्करवरसमुद्र को १२ हजार योजन पार करके स्थित हैं राजधानियां अपने द्वीपों की पश्चिमदिशा में तिर्यम् असंख्यातद्वीप समुद्रों को उल्लङ्घन करके अन्य पुष्करवर द्वीप में १२ हजार योजन की दूरी पर हैं । पुष्करवरसमुद्रगत सूर्य अभितरपासे एगाण बाहिरिया पासे रायहाणीओ दिविल्लगाणं दीवेसु समुद्दगाणं समुद्देसु सरिसणामएसु' से प्रभारी पु०४२ दीपभा २मावेस सूर्याना दीपा ५०४२ દ્વીપની પશ્ચિમ દિશાની વેદિકાના અંતથી પુષ્કરવર સમુદ્રને ૧૨ બાર હજાર જન પાર કરીને પુષ્કરદધિ સમુદ્રમાં છે. રાજધાની પિતપતાના દ્વીપની પશ્ચિમ દિશામાં તિયક અસંખ્યાત દ્વીપ અને સમુદ્રોને પાર કરીને બીજા પુષ્કર દ્વિીપમાં બાર હજાર યોજન દૂર આવેલ છે. પુષ્કરવર દ્વીપમાં આવેલ સૂર્યોના દ્વીપ પુષ્કરવર દ્વીપના પશ્ચિમાન્ત વેદિકાન્તથી પુષ્કરવર સમુદ્રને ૧૨ બાર હજાર જિન પાર કરવાથી આવે છે. આપણા દ્વીપની પશ્ચિમદિશામાં રાજધાની તિર્યક્ર અસંખ્યાત દ્વીપ અને સમુદ્રોને ઓળંગીને બીજા પુષ્કરવર દ્વીપમાં ૧૨ બાર હજાર યેજન દૂર છે. પુષ્કરવર સમુદ્રમાં આવેલ સૂર્ય સંબંધી સૂર્ય દ્વિીપ પુષ્કરવર સમુદ્રની પૂર્વ વેદિકાન્તથી પશ્ચિમ દિશામાં ૧૨ બાર જીવાભિગમસૂત્ર Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३. उ. ३ सू. ९० धातकीषण्डे सूर्यचन्द्रयोर्वर्णनम् लुंध्याऽन्यस्मिन् पुष्करवरसमुद्रे द्वादशयोजनसहस्त्रेभ्यः परत पुष्करवरसमुद्रगतसूर्यसत्क सूर्यद्वीपाः पुष्करवरसमुद्रपश्चिमान्त वेदिकान्तात् पूर्वतो द्वादशयोजन - सहस्राण्यवगाह्य, राजधान्यः पुनः स्वकीयद्वीपानां पश्चिमायां तिर्यगसंख्येयद्वीपसमुद्रानतिबाह्याऽन्यत्र पुष्करोदसमुद्रे द्वादशयोजन सहस्राण्यवगाह्य ज्ञातव्याः । एवं शेष द्वीपगतानामपि चन्द्राणां चन्द्रद्वीपगतात् पूर्वस्माद् वेदिकान्तात् अनन्तरे समुद्रे द्वादशयोजन सहस्राण्यवगाह्य वक्तव्याः, सूर्याणां सूर्यद्वीपाः स्वस्वद्वीपगतात् पश्चिमान्तात् वेदिकान्तात् अनन्तरसमुद्र, राजधान्यश्चन्द्राणामात्मीयचन्द्रद्वी पेभ्यः संबंधी सूर्य द्वीप पुष्करवर समुद्र के पूर्व वेदिकान्त से पश्चिमदिशा में १२ हजार योजन आगे जाने पर स्थित हैं । राजधानियां अपने द्वीपों की पूर्वदिशा में तिर्यग असंख्यात द्वीप समुद्रों को उल्लङ्घन करके अन्य पुष्करवर समुद्र में १२ हजार योजन से परे है । पुष्करवर समुद्रगत सूर्य संबंधी सूर्यद्वीप पुष्करसमुद्र के पश्चिमान्त वेदिकान्त से पूर्व की और १२ हजार योजन के बाद हैं । राजधानियां अपने द्वीपों की पश्चिमदिशा में तिर्यगू असंख्यात द्वीप समुद्रों को पार करके दूसरे पुष्करवरसमुद्र में १२ हजार योजन के बाद में हैं । इसी तरह शेष द्वीपगत चन्द्रमाओं की राजधानियां चन्द्रद्वीपगत पूर्व वेदिकान्त के अनन्तर समुद्र में १२ हजार योजन के बाद में हैं ऐसा जानना चाहिये सूर्यो के सूर्यद्वीप अपने अपने द्वीपगत पश्चिमान्त वेदिकान्त से अनन्तर समुद्र में हैं चन्द्रों की राजधानियां अपने २ चन्द्रद्वीपों से पूर्वदिशा ६३१ હજાર ચેાજન આગળ જવાથી આવે છે. તેની રાજધાનીચા આપણા દ્વીપની પૂર્વ દિશામાં તિક્ અસખ્યાત દ્વીપ સમુદ્રોને એળંગીને અન્ય પુષ્કરવર સમુદ્રમાં ૧૨ બાર હજાર ચેાજન પર આવે છે. પુષ્કરવર સમુદ્રમાં આવેલ સૂર્ય સંબંધી સૂર્ય દ્વીપ પુષ્કર સમુદ્રના પશ્ચિમાન્ત વૈદિકાના અંતભાગથી પૂર્વ બાજુએ ૧૨ બાર હજાર ૧૨ ખાર હજાર યોજન પછી આવે છે. તેની રાજધાનીચે. આપણા દ્વીપાની પશ્ચિમ દિશામાં તિર્ અસંખ્યાય દ્વીપો અને સમુદ્રોને પાર કરીને બીજા પુષ્કરવર સમુદ્રમાં ૧૨ બાર હજાર ચેાજન પછી છે. આવી રીતે બીજા ખાકીના દ્વીપામાં આવેલ ચંદ્રમાની રાજધાનીયા ચંદ્ર દ્વીપમાં આવેલ પૂર્વી વેદિકાન્તની લગાલગ સમુદ્રમાં ૧૨ બાર હજાર ચેાજન પર છે તેમ સમજવું જોઈ એ. સૂર્યાંના સૂર્ય દ્વીપ પોતપોતાના દ્વીપેામાં પશ્ચિમાન્ત વેદિકાન્ત ભાગથી લગેાલગ સમુદ્રમાં છે. ચદ્રોની રાજધાનીચે પોતપોતાના ચંદ્ર દ્વીપાની પૂર્વ દિશામાં ખીજા પેાતાના જેવા નામેાવાળા દ્વીપામાં છે. સૂર્યાની પણ રાજધાનીયા પાતાતાના સૂર્ય દ્વીપાની પશ્ચિમ દિશામાં જીવાભિગમસૂત્ર Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६३२ जीवाभिगमसूत्रे पूर्वदिशि अन्यस्मिन् सदृशनामके द्वीपे सूर्याणामपि स्वद्वीपेभ्यः पश्चिमदिशि तस्मिन्नेव सदृशनामकेऽन्यस्मिन् द्वीपे द्वादशयोजन सहस्त्रेभ्यः परतः, शेषसमुद्रगतचन्द्राणां तु चन्द्रद्वीपाः स्वस्वसमुद्रपूर्ववेदिकान्तात् पश्चिमदिशि सूर्याणान्तु स्वस्व समुद्र पश्चिमान्त वेदिकान्तात्पूर्वस्यां द्वादश - २ योजनशतसहस्राण्यवगाह्य चन्द्राणां राजधान्यः स्वस्वद्वीपानां पूर्वस्यां दिशि अन्यस्मिन् सदृशनामके समुद्रे, सूर्याणां राजधान्यः स्वस्वद्वीपानां पश्चिमदिशि 'इमे णामा अणुगंतव्वा' इमानि वक्ष्यमाणानि नामान्यनुगन्तव्यानि 'जंबुद्दीवे लवणे - धायइकालोद पुक्खरे वरुणेखीर - घय - इक्खु ( वरो य) णंदी - अरुणवरे कुंडले रुयगे आभरणवत्थगंधे उप्पल में अन्य दूसरे अपने अपने जैसे नाम वाले द्वीप में है सूर्यो की भी राजधानियां अपने अपने सूर्यद्वीपों से पश्चिम दिशा में अन्य दूसरे अपने सदृश नाम वाले द्वीप में १२ हजार योजन के बाद है । शेष समुद्रगत चन्द्रों के चन्द्रद्वीप अपने अपने समुद्र के पूर्व वेदिकान्त से पश्चिमदिशा में १२ हजार योजन के बाद हैं । सूर्यों के सूर्यद्वीप अपने अपने समुद्र के पश्चिमान्त वेदिकान्त से पूर्वदिशा में १२ हजार योजन के बाद हैं । चन्द्रों की राजधानियां अपने २ द्वीपों की पूर्वदिशा में अन्य दूसरे अपने जैसे नाम वाले समुद्र में हैं । सूर्यो की राजधानियां अपने २ द्वीपों की पश्चिमदिशा में है । 'इमे णामा अणुगंतच्चा' असंख्यात द्वीप और समुद्रों में से कितनेक द्वीपों और समुद्रों के नाम इस प्रकार से हैं - 'जंबुद्दीवे, लवणे, धायइ, कालोद, पुक्खरे, वरुणे, खीर घय इक्खूवरोय णंदी अरुणवरे कुंडले रुयगे' जंबूद्वीप, लवणसमुद्र, धातकीखण्डदीप, कालोदसमुद्र, पुष्करवरद्वीप, पुष्करवर समुद्र, ખીજા પોતાના સરખા નામ વાળા દ્વીપમાં બાર હજાર યેાજન પછી છે. બાકીના સમુદ્રમાં આવેલ ચદ્રોના ચંદ્ર દ્વીપો પોતપોતાના સમુદ્રની પૂ વેદિકાન્તથી પશ્ચિમ દિશામાં ૧૨ ખાર હજાર ચેાજન પછી છે. સૂર્યંના સૂર્ય દ્વીપ પાતપોતાના સમુદ્રના પશ્ચિમાન્ત વેદિકાના અંત પછી પૂર્વ દિશામાં ૧૨ ખાર હજાર ચેાજન પછી છે. ચંદ્રોની રાજધાનીયા પોતપોતાના દ્વીપાની પૂર્વ દિશામાં ખીજા પેાતાના જેવા નામવાળા સમુદ્રમાં છે. સૂર્યની રાજધાનીયા પોતપોતાના द्वीपोनी पश्चिम दिशामा छे. 'इमे णामा अणुगंतव्वा' असंख्यात द्वीपो मने समुद्रोभांना डेटला द्वीयो भने समुद्रोना नामी आ प्रमाणे छे. 'जंबुद्दीवे, लवणे, धायइ, कालोद, पुक्खरे, वरुणे, खीर, धय, इक्खुवरोयणंदी अरुणवरे, कुंडले रुयगे' ४ द्वीप, लवण समुद्र, घातीमंड द्वीप, सोह समुद्र, पुष्पु જીવાભિગમસૂત્ર Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. ९० धातकीषण्डे सूर्यचन्द्रयोर्वर्णनम् ६३३ तिलए य पुढवि णहि रयणे - वासहरदहनईओ विजयावक्खार कप्पिदा-पुरमंदरमावासा - कूडा णक्खत्तचदसूरा य एवं भाणियच्वं' जंबूद्वीप::- लवणः समुद्रः धातकीखण्डो द्वीप:- कालोदः समुद्रः, पुष्करो द्वीपः - वरुणः समुद्रः, क्षीर:- घृत - इक्षुवर - नन्दीनामानो द्वीपा : अरुणवर - कुण्डल - रुचका:- द्वीपाः, आभरण - वस्त्र - गन्धाः द्वीपाः, उत्पल - तिलक - पृथिवीनिधि - रत्ननामानो द्वीपाः, वर्षधर - हूद - नदीनामानो द्वीपाः, विजय - वक्षस्कार कपि - इन्द्र नामका द्वीपाः समुद्रश्च, पुर- मन्दर - आवासनामानव, कूट-नक्षत्र चन्द्र-सूर्य नामानश्च द्वीपा : समुद्राः वक्तव्याः एवं भणितव्यम् इति ॥ ९०॥ वारुणिवरद्वीप, वारुणिवरसमुद्र क्षीरवरद्वीप, क्षीरवर समुद्र, घृतवरद्वीप, घृतवरसमुद्र, इक्षुवरद्वीप, इक्षुवरसमुद्र, नंदीश्वरद्वीप, नन्दीश्वरसमुद्र, अरुणवरद्वीप, अरुणवरसमुद्र, कुण्डलद्वीप, कुण्डलवर समुद्र, रुचकद्वीप, रुचकसमुद्र, 'आभरणवत्थगंधे उप्पल तिलए य पुढचीणिहिरयणे वासहरदहनईओ विजया वक्खार कप्पिदा ||२|| पुरमंदरमावासा कूडा नक्खत्त चंदा सूराय ' एवं भाणियच्वं' आभरणद्वीप आभरणसमुद्र, वस्त्रद्वीप वस्त्रसमुद्र, गन्धद्वीप गन्धसमुद्र, उत्पलद्वीप, उत्पलसमुद्र, तिलकद्वीप तिलकसमुद्र, पृथिवीद्वीप पृथिवीसमुद्र, निधिद्वीप निधिसमुद्र, रत्नद्वीप रत्नसमुद्र, वर्षधरद्वीप, वर्षधरसमुद्र, द्रहृद्वीप द्रहसमुद्र, नंदीद्वीप नंदीसमुद्र, विजयद्वीप विजयसमुद्र, वक्षस्कारद्वीप वक्षस्कारसमुद्र, कपिद्वीप कपिसमुद्र, इन्द्रद्वीप इन्द्रसमुद्र, पुरद्वीप पुरसमुद्र, मन्दरद्वीप मन्दर समुद्र आवास રવર દ્વીપ, પુષ્કરવરસમુદ્ર, ધૃતવર દ્વીપ દ્યુતવર સમુદ્ર, ઈક્ષુવર દ્વીપ, ઇંન્નુવરસમુદ્ર નંદીશ્વરદ્વીપ નદીશ્વર સમુદ્ર, અરૂણૢવર દ્વીપ અરૂણવર સમુદ્ર, કુંડલવર દ્વીપ કુંડલવર સમુદ્ર, રૂચક દ્વીપ રૂચક સમુદ્ર’ आभरण वत्थ गंधे उप्पलतिलए य पुढवी णिहिरयणे । वासहर दह नईओ विजया वक्खार कपिदा ॥ १ ॥ पुर मंदरमावासा कूडा नक्खत्त चंद सूराय । एवं भाणियव्वं' मालरए द्वीप, आलरशु समुद्र, वस्त्रद्वीप, वस्त्र समुद्र, गंध द्वीप, गंध समुद्र, उत्पक्ष द्वीप, त्यस समुद्र, तिस द्वीप, तिसङसमुद्र, पृथिवीद्वीय, पृथ्वीसमुद्र, निधि द्वीप निधिसमुद्र, रत्नद्वीप, रत्नसमुद्र, वर्षधरद्वीय, वर्षधर समुद्र, द्रडद्वीय द्रह समुद्र, नद्वीद्वीय, नहीसमुद्र, विन्न्यद्वीप, विन्न्यसमुद्र, वक्षस्रद्वीय, वक्ष સ્કારસમુદ્ર, કપિઢીપ, કપિસમુદ્ર, ઇંદ્રદ્વીપ, ઈંદ્રસમુદ્ર, પુરદ્વીપ પુરસમુદ્ર, મદર द्वीप भट्ठरसमुद्र, भावासद्वीय, आवाससमुद्र, इटद्वीय इंटसमुद्र, नक्षत्रद्वीप; जी० ८० જીવાભિગમસૂત્ર Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे मूलम् - कहि णं भंते! देवद्दीवगाणं चंद्राणं चंद दीवा णामं दीवा पन्नत्ता ? गोयमा ! देवदीवस्स देवोदं समुदं बारसजोयसहस्साई ओगाहित्ता तेणेव कमेण पुरत्थिमिल्लाओ वेइयंताओ जाव रायहाणीओ सगाणं दीवाणं पुरत्थिमेणं देवद्दीवं समुदं असंखेज्जाई जोयणसहरसाई ओगाहित्ता एत्थ णं देव दीवयाणं चंदाणं चंदाओ णामं रायहाणीओ पन्नत्ताओ सेसं तं चैव देवदीव चंदादीवा, एवं सूराण वि णवरं पच्चत्थिमिल्लाओ वेइयंताओ पच्चत्थिमेणं च भाणियव्वा, तंमि चेव समुदं । कहि णं भंते! देवसमुद्दगाणं चंदाणं चंददीवा णामं दीवा पन्नता ? गोयमा ! देवोदगस्स समुद्दस्स पुरथिमिल्लाओ asयंताओ देवोदयं समुदं पच्चत्थिमेणं बारसजोयणसहस्साई तेणेव कमेणं जाव रायहाणीओ सगाणं दीवाणं पञ्च्चत्थिमेणं देवोदयं समुदं असंखेज्जाई जोयणसहस्साइं ओगाहित्ता एत्थ णं देवोदगाणं चंदाणं चंदाओ णामं रायहाणीओ पन्नत्ताओ तं चैव सव्वं । एवं सूराणवि, णवरि देवोदगस्स पच्चत्थिमिल्लाओ वेइयंताओ देवोदगसमुदं पुरस्थिमेणं बारस जोयणसहस्साई ओगाहित्ता राहाणीओ सगाणं२ दीवाणं पुरत्थिमेणं देवोदगं समुद्दे असंखेज्जाई जोयणसहस्साइं । एवं णागे जक्खे भूए वि चउहंदीव समुद्दाणं । कहि णं भंते ! सयंभूरमणदीवगाणं चंद्राणं चंददीवा णामं दीवा पन्नत्ता ? सयंभूरमणस्स दीवस्स ६३४ द्वीप आवाससमुद्र, कूटद्वीप कूटसमुद्र, नक्षत्रद्वीप नक्षत्रसमुद्र, चन्द्रद्वीप चन्द्रसमुद्र, सूर्यद्वीप और सूर्यसमुद्र, इत्यादि अनेक नामों वाले द्वीप और समुद्र है ||८६|| નક્ષત્રસમુદ્ર, ચંદ્રદ્વીપ, ચંદ્રસમુદ્ર, સૂર્યદ્વીપ, સૂ સમુદ્ર વિગેરે અનેક નામેાવાળા દ્વીપે। અને સમુદ્રો છે. ! સૂ. ૬૮ ॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. ९१ देवद्वीपादिगतचन्द्रसूर्ययोः निरूपणम् ६३५ पुरथिमिल्लाओ वेइयंताओ सयंभूरमणोदगं समुदं बारस जोयसहस्साइं तहेव रायहाणीओ सगाणं२ दीवाणं पुरत्थिमेणं सयंभूरमणोदगं समुदं पुरत्थिमेणं असंखेज्जाई जोयण० तं चेव एवं सूरावि सयंभूरमणस्स पञ्च्चत्थिमिल्लाओ वेइयंताओ रायहाणीओ सकाणं २ दीवाणं पञ्चत्थिमिल्लाणं सयंभूरमणोदं समुदं असंखेज्जा ० सेसं तं चेव । कहि णं भंते! सयंभूरमण समुद्दगाणं चंद्राणं चंददीवा णामं दीवा पन्नत्ता ? गोयमा ! सयंभूरमणस्स समुदस्स पुरत्थिमिल्लाओ वेइयंताओ सयंभूरमणं समुदं पञ्च्चत्थिमेणं बारस जोयणसहस्साइं ओगाहित्ता सेसं तं चैव । एवं सूरावि सयंभूरमणस्स पच्चत्थिमिल्लाओ सयंभूरमणोदं समुदं पुरत्थिमेणं बारस जोयणसहस्साइं ओगा हित्ता रायहाणीओ सगाणं दीवाणं पुरत्थिमेणं सयंभूरमणं समुद्द असंखेज्जाई जोयणसहस्साइं ओगाहित्ता, एत्थ णं सयंभूरमण जाव सूरा देवा । अत्थि णं भंते! लवणसमुद्दे वेलंधराइ वा नागरायाइ वा खन्नाइ वा अग्घाइ वा सिंहाइ वा विजाई वा हासवही वा ? हंता ! अस्थि, जहा णं भंते ! लवणसमुद्दे अस्थि वेलंधराइ वा णागराया अग्घा सिंहा विजाईइ वा हासवट्टीइ वा तहा णं बाहिरएसु वि समुद्देसु अस्थि वेलंधराइ वा, नागरायाइ वा सीहाइ वा विजाईइ वा हासवट्टीइ वा ? णो इणट्टे समट्टे । लवणेणं भंते! समुद्दे किं ऊसिओदगे किं पत्थडोदगे किं खुभियजले किं अक्खुभियजले गोयमा ! लवणेणं समुद्दे ऊसिओदगे नो पत्थडोदगे खुभियजले नो अक्खुभियजले । जहा णं भंते! लवणे समुद्दे ऊसिओदगे नो पत्थडोदगे खुभियजले नो अक्खुभियजले, जहा णं भंते! लवणे समुद्दे ऊसिओदगे नो पत्थsोदगे खुभियजले नो अक्खुभियजले, तहा णं જીવાભિગમસૂત્ર Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६३६ जीवाभिगमसूत्रे बाहिरगा समुद्दा किं ऊसिओदगा पत्थडोदगा खुभियजला अक्खुभियजला, गोयमा ! बाहिरगा समुद्दा नो ऊसिओदगा पत्थsोदगा नो खुभियजला अक्खुभियजला पुण्णा पुण्णप्पमाणा वोलहमाणा वोसहमाणा समभरघडत्ताए चिट्ठति । अत्थि णं भंते ! लवणसमुद्द बहवो ओराला बलाहका संसेयंति संमुच्छंति वासं वासंति वा ? हंता अस्थि । जहा णं भंते लवणसमुद्दे बहवे ओराला बलाहका संसेयंति संमुच्छंति वासं वासंति वा तहाणं बाहिरएस वि समुद्देसु बहवे ओराला बलाहका संसेयंति संमुच्छंति वासं वासंति ? णो इणट्टे समट्टे से केणटुणं भंते! एवं बुच्चइ बाहिरगाणं समुद्दा पुण्णा पुष्णप्यमाणा वोलहमाणा वोसहमाणा समभरघडत्ताए चिट्ठति । गोमा ! बाहिर णं समुद्देसु बहवे उदगजोणिया जीवा य पोग्गला य उदगत्ताए वक्कमंति विउक्कमंति चयंति उवचयंति, से तेणणं एवं बुच्चइ, बाहिरगा समुद्दा पुष्णा पुण्णप्पमाणा जाव समभरघडत्ताए चिति ॥ सू० ९९ ॥ छाया - का खलु भदन्त ! देवद्वीपगानां चन्द्राणां चन्द्रद्वीपा नाम द्वीपा: प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! देवद्वीपस्य देवोदं समुद्रं द्वादशयोजनसहस्राणि अवगाह्य तेनैव क्रमेण पौरस्त्याद् वेदिकान्ताद् यावद्राजधान्यः स्वकानां द्वीपानां पौरस्त्ये देवद्वीपं समुद्रम् असंख्येयानि योजनसहस्राणि अवगाह्य अत्र खलु देव द्वोपगानां चन्द्राणां चन्द्रा नाम राजधान्यः प्रज्ञप्ताः, शेषं तदेव । देवद्वीप चन्द्राद्वीपाः, एवं सूर्याणामपि, नवरं पाश्चात्याद् वेदिकान्तात् पाश्चात्येन च भणितच्याः, तस्मिन्नेव समुद्रे । क्व खलु भदन्त ! देव समुद्रगानां चन्द्राणां चन्द्रद्वीपा नाम द्वीपः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! देवोदकस्य समुद्रस्य पौरस्त्याद् वेदिकान्ताद् देवोदकं समुद्रं पाश्चात्ये द्वादश योजनसहस्राणि तेनैव क्रमेण यावद्राजधान्यः स्वकानां द्वीपानां पाश्चात्ये देवोदकं समुद्रमसंख्येयानि योजनसहस्राणि अवगाह्य अत्र खलु देवोद्गानां चन्द्राणां चन्द्रा नाम राजधान्यः प्रज्ञप्ताः तदेव सर्वम्, एवं सूर्याणामपि, नवरं देवोदकस्य पाश्चात्याद् वेदिकान्ताद् देवोदकं समुद्रं पौरस्त्ये द्वादशयोजन सहस्राणि अवगाह्य राजधान्या स्वकानां स्वकानां द्वीपानां पौरस्त्ये देवो જીવાભિગમસૂત્ર Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९१ देवद्वीपादिगतचन्द्रसूर्ययोः निरूपणम् ६३७ दकं समुद्रम् असंख्येयानि योजनसहस्राणि । एवं नागे यक्षे भूतेऽपि चतुर्णा द्वीपसमुद्राणाम् । क्व खलु भदन्त ! स्वयम्भूरमणद्वीपगानां चन्द्राणां चन्द्रद्वीपा नाम द्वीपाः प्रज्ञप्ताः ?, स्वयम्भूरमणस्य द्वीपस्य पौरस्त्याद् वेदिकान्ताद् स्वयम्भूरमणोदकं समुद्रं द्वादशयोजनसहस्राणि तथैव राजधान्यः स्वकानां स्वकानां द्वीपानां पौरस्त्ये स्वयम्भूरमणोदकं समुद्रं पौरस्त्ये असंख्येयानि योजनसहस्राणि तदेव, एवं सूर्याणामपि स्वयम्भूरमणस्य समुद्रस्य पाश्चात्याद् वेदिकान्ताद् राजधान्यः स्वकानां२ द्वीपानां पाश्चात्ये स्वयम्भूरमणं समुद्रम् असंख्येयानि योजनसहस्राणि अवगाह्य, शेषं तदेव । कुत्र खलु भदन्त! स्वयम्भूरमणसमुद्रगवानां चन्द्राणां चन्द्रद्वीपा नामद्वीपाः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! स्वयम्भूरमणसमुद्रस्य पौरस्त्याद् वेदिकान्ताद स्वयम्भूरमयणसमुद्र पाश्चात्ये द्वादशयोजनसहस्राणि अवगाह्य शेषं तदेव. एवं सूर्याणामपि, स्वयम्भूरमणस्य पाश्चात्याद् स्वयम्भूरमणोदं समुद्रं पौरस्त्ये द्वादशयोजनसहस्राणि अवगाहा राजधान्यः स्वकानां द्वीपानां पौरस्त्ये स्वयम्भूरमणं समुद्रं असंख्येययानि योजनसहस्राणि अवगाह, अत्र खलु स्वयम्भूरमण यावत् सूर्या देवाः, सन्ति खलु भदन्त ! लवणसमुद्रे वेलंधरा इति वा, नागराज इति वा, खन्ना इति वा अग्धा इति वा सीहा इति वा, विजाइ इति वा हासवट्टी इति वा हन्त ? सन्ति । यथा खलु भदन्त ! लवणसमुद्रे सन्ति वेलंधरा इति वा नागराजा इति वा खन्ना इति वा अग्धा इति वा सीहा विजाइ इति वा हासवट्टी इति वा तथा खलु बाह्येष्वपि समुद्रेषु वेलंधराइति वा नागराजा इति वा खन्ना इति वा अग्धा इति वा सिंहा इति वा, विजाइ इति वा हासवट्टी इति वा, नायमर्थः समर्थः । लवणः खलु भदन्त! समुद्रः किम्-उच्छ्रितोदकः-किं प्रस्तटोदकः किं क्षुभितजलः किमक्षुभितजलः गौतम ! लवणः खलु समुद्रः उछ्रितोदको नो प्रस्तटोदकः क्षुभितजलः नो अक्षुभितजलः। यथा खलु भदन्त ! लवणः समुद्रः उच्छ्रितोदको नो प्रस्तटोदकः क्षुभितजलो नो अक्षुभितजलः, तथा खलु वाह्याः समुद्राः किमुच्छ्रितोदकाः प्रस्तटोदकाः क्षुभितजलाः अक्षुभितजलाः गौतम ! बाह्याः समुद्राः नोच्छ्रितोदकाः प्रस्तटोदकाः नो क्षुभितजलाः अक्षुभितजलाः पूर्णाः पूर्णप्रमाणाः वोलट्टमाणाः वोसट्टमाणाः समभरघटतया तिष्ठति । सन्ति खलु भदन्त ! लवणसमुद्रे बहव उदाराः बलाहकाः संखिद्यन्ते संमूर्च्छन्ति वा वर्ष वर्षन्ति हन्त ! सन्ति । यथा खलु भदन्त ! लवणसमुद्रे बहव उदारा बलाहकाः संखिद्यन्ते संमूर्च्छन्ति वर्ष वर्षन्ति वा, तथा खलु बाह्येष्वपि समुद्रेषु बहवः उदारा बलाहकाः संखिद्यन्ते संमूर्च्छन्ति वर्ष वर्षन्ति ? नायमर्थः समर्थः । तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते बाह्याः खलु समुद्राः पूर्णाः पूर्ण જીવાભિગમસૂત્ર Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६३८ जीवाभिगमसूत्रे प्रमाणाः वोलट्टमाणाः वोसट्टमाणाः समभरघटतया तिष्ठन्ति, गौतम ! बाह्येषु खलु समुद्रेषु बहव उदकयोनिकाः जीवाश्च पुद्गलाश्चोदकतयाऽपक्रामन्ति व्युत्क्रामन्ति चीयन्ते अपचीयन्ते तत्तेनार्थेन गौतम ! एवमुच्यते बाह्याः खलु समुद्राः पूर्णाः पूर्णप्रमाणाः यावत् समभरघटतया तिष्ठन्ति ॥९१॥ टीका-'कहि णं भंते !" क-कुत्र खलु भदन्त ! 'देवदीवगाणं चंदाणं चंद दीवा पण्णत्ता' देव द्वीपगाना-देवद्वीपगतानां चन्द्राणां चन्द्रद्वीपपा नामद्वीपः प्रज्ञप्ताः ?-उक्ताः ? इति गौतमस्य प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि 'गोयमा' हे गौतम ! 'देव दीवस्स देवोदं समुदं बारस जोयणसहस्साई ओगाहित्ता तेणेव कमेण पुरथिमिल्लाओ वेइयंताओ' देव द्वीपस्य-चन्द्रमसां चन्द्रद्वीपनामकद्वीपस्य पूर्वस्माद् वेदिकान्ताद् देवोदं समुद्र द्वादशयोजनसहस्राणि यावत् अवगाह्यगत्वा तनैव क्रमेण अत्रान्तरे देवद्वीपगतानां चन्द्राणां चन्द्रद्वीपाः प्रज्ञप्ता इत्यादि प्राग्वत्, राजधान्यः स्वकीयानां चन्द्रद्वीपानां पूर्वदिशि तमेव देवद्वीपम् असंख्ये कहि णं भंते ! देवदीवगाणं चंदाणं चंददीवाणामं दीवा पन्नत्ता । टीकार्थ-हे भदन्त ? देवद्वीप के चन्द्रमाओं के चन्द्रद्वीप कहां पर कहे गये हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं । 'गोयमा ! देवदीवस्स देवोदं समुदं बारसजोयणसहस्साई ओगाहित्ता तेणेव कमेण पुरथिमिल्लाओ वेइयंताओ' हे गौतम ! देवद्वीप के पूर्ववेदिकान्त से देवोद समुद्र में १२ हजार योजन तक आगे जाने पर आगत ठीक इसी स्थान पर देव द्वीपगत चन्द्रों के चन्द्रद्वीप कहे गये हैं इत्यादि रूप से जैसा पहिले कहा गया है वैसा यहां पर कह लेना चाहिये राजधानियां-अपने चन्द्रद्वीपों की पश्चिमदिशा में उसी देवद्वीप को असंख्यातद्वीप समुद्रों को पार करके इसी स्थान पर देवद्वीपगत चन्द्रों की चन्द्रा नाम की 'कहिणं भंते ! देवद्दीवगाणं चंदाणं चंद दीवा णामं दीवा पण्णत्ता' त्यादि ટીકાર્થ–હે ભગવદ્ દેવદ્વીપના ચંદ્રમાને ચંદ્રદ્વીપ ક્યાં આવેલ છે ? या प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री गौतमस्वामीन ४३ छ -'गोयमा ! देव दीवस्स देवोद समुदं बारस जोयणसहस्साई ओगाहित्ता तेणेव कमेण पुरथिमिल्लाओ वेइयं તો” હે ગૌતમ ! દેવદ્વીપની પૂર્વ દિશાના અંતભાગથી દેવેદ સમુદ્રમાં ૧૨ બાર હજાર જન સુધી આગળ જવાથી ત્યાં આવતા સ્થાન પર દેવદ્વીપમાં આવેલ ચંદ્રોન ચંદ્રદ્વીપ આવે છે. વિગેરે પ્રકારથી પહેલાં જે પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ છે. એ જ પ્રમાણેનું કથન અહીંયાં કહી લેવું જોઈએ. તેની રાજધાની પિતાના ચંદ્રદીપની પશ્ચિમદિશામાં એ જ દેવદ્વીપને તથા અસંખ્યાત દ્વીપ સુદ્રોને પારકરવાથી એ સ્થાન પર દેવદ્વીપમાં આવેલ ચંદ્રોની ચંદ્રા નામની જીવાભિગમસૂત્ર Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. ९९ देवद्वीपादिगतचन्द्रसूर्ययोः निरूपणम् ६३९ यानि योजनसहस्राणि अवगाह्य - उल्लङ्घ्य अत्रान्तरे देवद्वीपगतानां चन्द्राणां चन्द्रानाम राजधान्यः प्रज्ञप्ताः शेषं तदेव ता अपि विजया राजधानीवद् वर्णनीयाः । एतदेव प्रकटयति- ' जाव रायहाणीओ सगाणं दीवाणं पुरत्थिमेणं देवद्दीवं समुहं असंखेज्जाई जोयणसहस्साई ओगाहित्ता एत्थ णं देव दीवयाणं चंदाणं चंदाओ णामं राहाणीओ पण्णत्ताओ, सेसं तं चेव' इति सूत्रपाठद्वारा सूत्रकारः, 'देव दीव चंदा देवा' अत्र देवद्वीप चन्द्रा देवाः प्रतिवसन्ति, ' एवं सूराण वि' एवं सूर्याणामपि अनेनैव प्रकारेण सूर्याणां सूर्यद्वीप विषयेऽपि ज्ञातव्यम् - क खलु भदन्त ! सूर्यद्वीपगतानां सूर्याणां सूर्यद्वीपा नाम द्वीपाः प्रज्ञप्ताः, भगवानाह - हे गौतम ! 'णवरं पच्चत्थिमिल्लाओ वेइयंताओ पच्चत्थिमेणं च भाणियच्वा, तंमि चैव समुद्दे' नवरम् - अयं विशेषः, देवद्वीपस्य-सूर्याणां सूर्यद्वीपनामक राजधानियां हैं । इन सब राजधानियों का वर्णन विजया राजधानी के जैसा ही है । यही बात 'जाव रायहाणीओ सगाणं दीवाणं पुरत्थिमेणं देवद्दीवं समुद्दे असंखेज्जाई जोयणसहस्साई ओगाहित्ता एत्थणं देवदीवगाणं चंदाणं चंदाओ णामं रायहाणीओ पण्णत्ताओ सेसं तं चेव' इस सूत्र पाठ द्वारा प्रकट की गई है। यहां पर देव द्वीप नाम के देव रहते हैं । ' एवं सूराण वि' इसी तरह से सूर्यो के सूर्यद्वीपों के सम्बन्ध में भी जानना चाहिये तथा च- हे भदन्त ! देवद्वीपगत सूर्यो के सूर्यद्वीप कहां हैं ? जब इस प्रकार से पूछा- तो प्रभु ने उनसे ऐसा कहा - 'णवरं पच्चत्थिमिल्लाओ वेदियंताओ पच्चत्थिमेणं च भाणियच्वा तंमि चैव समुद्दे' हे गौतम! देवद्वीप के पश्चिमान्त वेदिकान्त से देवोद समुद्र को पश्चिम में १२ हजार योजन आगे जाने पर રાજધાનીયેા છે. આ બધી રાજધાનોયાનું વર્ણન વિજ્યારાજધાનીના વર્ણન પ્રમાણે छे. ४ वात 'जाव रायहाणीओ सगाणं दीवाणं पुरत्थिमेणं देवदीयं समुद्द असंखेज्जाई जोयणसहस्साई ओगाहित्ता एत्थ णं देवदीवयाणं चंदाणं चंदाओ णामं रायहाणीओ पण्णत्ताओ सेसं तं चेव' मा सूत्रपाठ द्वारा प्रगट उरवामां यावेस छे. अडींयां देवद्वीप नामना हेव रहे छे. 'एवं सूराण वि' से प्रभा સૂર્યના સૂઢીપાના સંબંધમાં પણ સમજી લેવુ', જેમકે-હે ભગવન દેવદ્વીપમાં આવેલ સૂર્યના સૂર્યદ્વીપ કયાં આવેલ છે ? ગૌતમસ્વામીએ જ્યારે આ પ્રમાણે प्रभुश्रीने पूछयुं त्यारे प्रभुश्री तेभने उत्तर भापता उधु है- 'णवरं पच्च त्थिमिल्लाओ वेदियंताओ पच्चत्थिमेणं च भाणियव्वा तं चैव समुद्दे' हे गौतम ! દેવદ્વીપની પશ્ચિમાન્ત વેદિકાંતથી દેવાદસમુદ્રને પશ્ચિમમાં ૧૨ બાર હજાર ચેાજન પારકરીને જવાથી ત્યાં આવેલ એજ સ્થાન પર સૂર્યદ્વીપ છે. આ જીવાભિગમસૂત્ર Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६४० जीवाभिगमसूत्रे द्वीपस्य पश्चिमान्ताद्वेदिकान्ताद् देवोदं समुद्रं पश्चिमदिशि द्वादशयोजनसहस्राणि अवगाह्य अत्रान्तरे देवद्वीपगतानां सूर्याणां सूर्यद्वीपाः प्रज्ञप्ता इत्यादि । राजधान्यः स्वकीयानां सूर्यद्वीपानां पूर्वस्यां दिशि तमेव देवद्वीपमसङ्ख्येयानि योजनसहस्राणि अवगाह्य अत्रान्तरे देवद्वीपगतानां सूर्याणां सूर्यानाम राजधान्यः प्रज्ञप्ता इत्यादि सर्वाणि भणितव्यानि तस्मिन्नेव समुद्रे । 'कहि णं भंते ! देवसमुद्दगाणं चंदाणं चंद दीवा णामं दीवा पण्णत्ता ?' क्व खलु भदन्त ! देवसमुद्रगाणां चन्द्राणां चन्द्रद्वीपा नाम द्वीपाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह-'गोयमा !! इत्यादि, 'गोयमा ! देवोदगस्स समुदस्स पुरथिमिल्लाओ वेइयंताओ देवोदगं समुदं पच्चत्थिमेणं बारस जोयणसहस्साई तेणेव कमेणं जाव रायहाणीओ सगाणं दीवाणं पच्चस्थिमेणं देवोदगं समुदं असंखेज्जाई जोयणसहस्साइं ओगाहित्ता एत्थ णं देवोदगाणं चंदाणं चंदाओ णामं रायहाणीओ पण्णत्ताओ' हे गौतम ! देवोदकस्य समुद्रस्य पूर्वस्माद्वेदिकान्ताद्देवोदकं समुद्रं पश्चिमदिशि द्वादश आगत इसी स्थान पर सूर्यद्वीप हैं इन सूर्यद्वीप की पूर्वदिशा में उसी देवद्वीप को असंख्यात हजार योजन आगे पार करके आगतस्थान पर उनकी राजधानियां हैं । 'कहि णं भंते ! देवसमुद्दगाणं चंदाणं चंददीवा णामं दीवा पण्णत्ता' हे भदन्त ! देवसमुद्र के चन्द्रों के चन्द्रद्वीप कहां पर हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! देवोदगस्स समुइस्स पुरथिमिल्लाओ वेदियंताओ देवोद्गं समुदं पच्चत्थिमेणं बारस जोयणसहस्साई तेणेव कमेणं जाव रायहाणीओ सगाणं दीवाणं पच्चत्थिमेणं देवोदगं समुदं असंखेजाई जोयणसहस्साइं ओगाहित्ता एत्थ णं देवोदगाणं चंदाणं चंदाओ णामं रायहाणीओ पण्णत्ताओ' हे गौतम | देवोदक समुद्र की पूर्वदिशा की वेदिका के अन्त से देवोदधि समुद्र को पश्चिम में १२ हजार योजन पार करके आगे जाने સૂર્યદ્વીપ પૂર્વ દિશામાં એજ દેવદ્વીપને અસંખ્યાત હજાર યોજન આગળ वायी त्यां माता स्थान५२ तेमनी घानीया छे. 'कहिणं भंते ! देवसमुद्दगाणं चंदाणं चंददीवा णाम दीवा पण्णत्ता' ( मापन हेक्समुद्रमा द्रोन। यदीयो मासा ? 24। प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री ४९ छ -'गोयमा ! देवोदगस्स समुदस्स पुरथिमिल्लाओ वेदियंताओ देवोदगं समुदं पच्चस्थिमेणं बारस जोयण सहस्साइं तेणेव कमेणं जाव रायहाणीओ सगाणं दीवाणं पच्चत्थिमेणं देवोदगं समुदं असंखेज्जाई जोयणसहस्साई ओगाहित्ता एत्थ णं देवोदगाणं चंदाणं चंदाओ प रायहाणीओ पण्णत्ताओ' हे गौतम ! हे४४ समुद्रनी पूशानी हटाना અંતભાગથી દેવદધિસમુદ્રને પશ્ચિમમાં ૧૨ બાર હજાર જન પાર કરવાથી જીવાભિગમસૂત્ર Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९१ देवद्वीपादिगतचन्द्रसूर्ययोः निरूपणम् ६४१ योजनसहस्राणि अवगाह्य अत्रान्तरे देवोदगतानां चन्द्राणां चन्द्रद्वीपाः प्रज्ञप्ताः, ते च प्राग्वत । तेनैव क्रमेण राजधान्यः स्वकीयानां चन्द्रद्वीपानां पश्चिमदिशि देवोदकं समुद्रमसंख्येयानि योजनसहस्राणि अवगाह्य अत्रान्तरे देवोदगतानां चन्द्राणां चन्द्रा नाम राजधान्यः प्रज्ञप्ताः । 'तं चेव सव्वं तदेव सर्वम् ‘एवं सूराण वि' एवम्-अनेन प्रकारेण देवोदगतानां सूर्याणां सूर्यद्वीपविषये सूर्यानाम् राजधानीविषये चापि बोद्धव्यम् । तथाहि-देवोदकसमुद्रगतानां सूर्याणां सूर्यद्वीपाः देवोदकस्य समुद्रस्य पश्चिमान्ताद्वेदिकान्ताद् देवोदकं समुद्र पूर्वदिशि द्वादशयोजनसहस्राणि अवगाह्य अत्रान्तरे वक्तव्याः, राजधान्योऽपि स्वकीयानां सूर्यद्वीपानां पूर्वदिशि देवोदकं समुद्रमसंख्येयानि योजनसहस्राणि अवगाह्य अत्रान्तरे देवोदकसमुद्रगानां सूर्याणां सूर्या नाम राजधान्यो वक्तव्याः । इममेव विषयं पर आगत स्थान पर देवोदधि समुद्र के चंद्र के चन्द्रद्वीप हैं। इनका वर्णन पहिले जैसा ही है । राजधानियां अपने चन्द्रद्वीपों की पश्चिमदिशा में देवोदक समुद्र को असंख्यात हजार योजन आगे पार करके आगत स्थान में चन्द्रा नामकी राजधानियां है। इसी तरह से 'सूराणवि' देवोदग द्वीपगत सूर्यों के सूर्यद्वीपों के सम्बन्ध में भी जानना चाहिये. अर्थात् देवोदकगत सूयों के सूर्यद्वीप देवोदक समुद्र के पश्चिमान्त वेदिकान्त से देवोदक समुद्र की पूर्वदिशा की ओर १२ हजार योजन आगे पार करके आगत इसी स्थान पर हैं। 'रायहाणीओ सगाणं २ दीवाणं पुरथिमेणं देवोदगं समुदं असखंज्जाई जोयणसहस्साई' इनकी राजधानियां अपने सूर्यद्वीपों की पूर्वदिशा में देवोदक समुद्र को असंख्यात हजार योजन आगे पार कर के आगतस्थान पर हैं । ‘एवं नागे जक्खे भूते वि चउण्हं दीवसमुद्दाणं' આગળ જતાં ત્યાં આવેલા સ્થાન પર દેદધિ સમુદ્રના ચંદ્રોને ચંદ્રદ્વીપ આવે છે. તેનું વર્ણન પહેલાના વર્ણન પ્રમાણે છે. તેમની રાજધાનીયો પિતાપિતાના ચંદ્રદ્વીપોની પશ્ચિમ દિશામાં દેવદક સમુદ્રને અસંખ્યાત હજાર જન પાર शन मावेस स्थानमा यी नामनी सयानी छ. मेरी प्रमाणे 'सूराण વિ’ દેદગદ્વીપમાં આવેલ સૂર્યોના સૂર્યદ્વીપ દેવોદકસમુદ્રના પશ્ચિમાન વેદિકાના અંતભાગથી દેદક સમુદ્રની પૂર્વ દિશાના તરફ ૧૨ બાર હજાર જન 2010 पाथी त्या मावेस ये ४ स्थान५२ 'रायहाणीओ सगाणं दीवाणं पुरत्थिमेणं देवोदगं समुदं असखेज्जाइं जोयणसहस्साई' तेमनी २४थानीय पोत પિતાના સૂર્યદ્વીપની પૂર્વ દિશામાં દેદક સમુદ્રને પાર કરીને અસંખ્યાત १२ योसन मा पाथी त्या मायेसा स्थानमा छ. 'एवं नागे जक्खे भूतेजी० ८१ જીવાભિગમસૂત્ર Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६४२ जीवाभिगमसूत्रे मनसि निधाय ‘णवरं देवोदगस्स पच्चथिमिल्लाओ वेइयंताओ देवोदगसमुदं पुरथिमेणं बारसजोयणसहस्साई ओगाहित्ता रायहाणीओ सगाणं २ दीवाणं पुरस्थिमेणं देवोदगं समुदं असंखेज्जाई जोयणसहस्साई' इति सूत्रं सूत्रकारः समुत्थापयति । नवरं देवोदकस्य पाश्चात्याद् वेदिकान्ताद् देवोदकसमुद्र पौरस्त्ये द्वादशयोजनसहस्राणि अवगाह्य राजधान्यः स्वकानां २ द्वीपानां पौरस्त्ये देवो. दकं समुद्रम् असंख्येयानि योजनसहस्राणि, इतिच्छाया । अस्य सूत्रस्यार्थः पूर्वप्रतिपादित एव । 'एवं णागे जक्खे भूए वि चउण्हं दीवसमुद्दाणं' एवम्-अनेन प्रकारेण नागयक्ष भूतस्वयम्भूरमण द्वीपसमुद्रचन्द्रादित्यानामपि वक्तव्यम्, अर्थात् द्वोपगतानां चन्द्रादित्यानां चन्द्रादित्यद्वीपा अनन्तरसमुद्रे, समुद्रगतानां चन्द्रादित्यानान्तु स्वस्वसमुद्रे एव वर्तन्ते, राजधान्यो द्वीपगतानां चन्द्रादित्यानां स्वस्वद्वीपे, समुद्रगतानां चन्दादित्यानां स्वस्वसमुद्रे वर्तन्ते, आह च मूलटीकाकारोऽपि 'एवं शेष द्वीपगत चन्द्रादित्यानामपि द्वीपा अनन्तरसमुद्रेषु बोद्धव्याः, राजधान्यश्च तेषां पूर्वापरतोऽसंख्येयान् द्वीपसमुद्रान् गत्वा ततोऽन्यस्मिन् सदृशइसी तरह से नागद्वीप, नागसमुद्र, यक्षद्वीप यक्षसमुद्र, भूत द्वीप और भूतसमुद्र, इन चार द्वीप समुद्रों के और सूर्यों के द्वीपों के सम्बन्ध में भी जानना चाहिये अर्थात् द्वीपगतचन्द्र और सूर्यो के चन्द्र और सूर्यद्वीप अनन्तर समुद्र में हैं तथा समुद्रगत चन्द्र सूर्यो के द्वीप अपने ही समुद्र में हैं । राजधानियां द्वीपगत चन्द्र सूर्यों की अपने अपने द्वीप में हैं समुद्रगत चन्द्र सूर्यों की राजधानियां अपने अपने समुद्र में हैं । मूलटीकाकार ने भी यही कहा है-एवं शेष द्वीपगतचन्द्रादित्यानामपि द्वीपा अनन्तरसमुद्रे स्ववगन्तव्याः राजधान्यस्तेषां पूर्वापरतो असंख्येयात् द्वीपसमुद्रान् गत्वा ततोऽन्यस्मिन् सदृशनाम्नि भवन्ति अन्त्यानिमान् पंचद्वीपान मुक्त्वा देवनागयक्षाभूतस्वयं वि चउण्हं दीव समुदाणं' मा प्रमाणे नदीप, नारासमुद्र, यक्षदी५. यक्षસમુદ્ર, ભૂતદ્વીપ અને ભૂતસમુદ્ર આ ચાર દ્વીપ સમુદ્રોના અને સૂર્યોના દ્વીપના સંબંધમાં પણ કથન કરી લેવું. અર્થાત્ એ દ્વીપમાં આવેલ ચંદ્ર અને સૂર્યોના ચંદ્ર દ્વીપ અને સૂર્યદ્વીપ અનંતર સમુદ્રમાં છે. તથા સમુદ્રમાં આવેલ ચંદ્ર અને સૂર્યના દ્વીપ પિતાના જ સમુદ્રમાં આવેલ છે, એ દ્વિીપમાં આવેલ ચંદ્ર સૂર્યોની રાજધાની પિતપોતાના દ્વીપમાં છે. સમુદ્રગત ચંદ્ર અને સૂર્યની રાજધાની પિતપતાના સમુદ્રમાં છે. મૂળ ટીકાકારે પણ એજ કહ્યું छ. 'एवं शेष द्वीपगत चन्द्रादित्यानामपि द्वीपा अनन्तरसमुद्रे स्ववगन्तव्याः राजधान्यस्तेषां पूर्वापरतो असंख्येयान् द्वीपसमुद्रान् गत्वा ततोऽन्यस्मिन् सदृशनाम्नि भवन्ति જીવાભિગમસૂત્ર Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९१ देवद्वीपादिगतचन्द्रसूर्ययोः निरूपणम् ६४३ नाम्नि द्वीपे भवन्ति, अन्त्यानिमान् पञ्चद्वीपान मुक्त्वा देवनागयक्षभूतस्वयम्भूरमणाख्यान्, न तेषु चन्दादित्यानांराजधान्योऽन्यस्मिन् द्वीपे, अपि तु स्वस्मिन्नेव पूर्वापरतो वेदिकान्ताद् असंख्यानि योजनसहस्राणि अवगाह्य भवन्तीति' 'कहिणं भंते ! सयंभूरमणदीवगाणं चंदाणं चंददीवा णामं दीवा पण्णत्ता' क्व खलु भदन्त ! स्वयम्भूरमणद्वीपगतानां चन्द्राणां चन्द्रद्वीपा नाम द्वीपाः प्रज्ञप्ताः ? इति प्रश्नः, भगवानाह-हे गौतम ! 'सयंभूरमणस्स दीवस्स पुरथिमिल्लाओ वेइयंताओ सयंभूरमणोदगं समुदं बारसजोयणसहस्साई तहेव रायहाणीओ सगाणं २ दीवाणं पुरथिमेणं सयंभूरमणोदगं समुदं पुरस्थिमेणं असंखेज्जाइ जोयण० तं चेव' स्वयम्भूरमणस्य पूर्वेस्माद्वेदिकान्तात् स्वयम्भूरमणोदकं समुद्र द्वादशयोजन सहस्राणि अवगाह्य अत्रान्तरे स्वयम्भूरमणद्वीपगतानां चन्द्राणां चन्द्रद्वीपाः ज्ञातव्यास्ते च प्राग्वत्, तथैव राजधान्यः स्वकीयानां २ द्वीपानां पूर्वदिशि स्वयम्भूरमणोदकं समुद्र पूर्वदिशि असंख्येयानि योजनसहस्राणि अवगाह्य अत्रान्तरे बोद्धव्या । भूरमणाख्यान इत्यादि' 'कहि णं भंते । स्वयंभूरमणदीवगाणं चंदाणं चंददीवा णामं दीवा पण्णत्ता' हे भदन्त ! स्वयंभूरमणद्वीगत चन्द्रमाओं के चन्द्रद्वीप नाम के द्वीप कहां पर है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! 'सयंभूरमणस्स दीवस्स पुरथिमिल्लाओ वेदियंताओ सयंभूरमणोदगं समुदं बारस जोयणसहस्साइं तहेव रायहाणीओ सगाणं २ दीवाणं पुरथिमेणं स्वयंभूरमणोदगं समुदं पुरथिमेणं असंखेजाइं जोयण तं चेव' स्वयंभूरमण द्वीप के पूर्ववेदिकान्त से स्वयंभूरमण समुद्र में १२ हजार योजन आगे जाने पर आगत स्थान में चन्द्रमाओं के चन्द्रद्वीप हैं और द्वीप से पूर्व में स्वयंभूरमणसमुद्र में असंख्यात हजार योजन आगे जाने पर आगतस्थान में उनकी अन्त्यानिमान् पंचद्वीपान् मुक्त्वा देवनागयक्षभूतस्वयंभूरमणाख्यान्' त्याह 'कहिणं भंते ! सयंभूरमणदीवगाणं चंदाणं चंददीवा णामं दीवा पण्णत्ता' હે ભગવદ્ સ્વયંભૂરમણ સમુદ્રમાં આવેલ ચંદ્રમાના ચંદ્રદ્વીપ નામના દ્વીપ ४यां मारा छ ? ॥ प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४ छ 3-3 गौतम 'सयंभूरमणस्स दीवस्स पुरथिमिल्लाओ वेदियंताओ सयंभूरमणादगसमुदं बारस जोयणसहस्साइं तहेव रायहाणीओ सगाणं सगाणं दीवाणं पुरथिमेणं सयंभूरमणोदगं समुदं पुरथिमेणं असंखेन्जाइं जोयण० तं चेव.' स्वयंभूरभ दीपनी पूर्व વેદિકાના અંતભાગથી સ્વયંભૂરમણ સમુદ્રમાં ૧૨ બાર હજાર જન આગળ જવાથી ત્યાં આવતા સ્થાનમાં ચંદ્રમાના ચંદ્વીપ છે. અને દ્વીપની પૂર્વ દિશામાં સ્વયંભૂરમણ સમુદ્રમાં અસંખ્યાત હજાર જન આગળ જવાથી આવતા સ્થાનમાં તેની રાજધાનીયા છે. આ રીતે પૂર્વોક્ત સઘળું કથન જીવાભિગમસૂત્ર Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६४४ जीवाभिगमसूत्रे एवं प्रकारेणैव पूर्वोक्तानि सर्वाणि अत्रापि अवगन्तव्यानि । ‘एवं सूराणवि' अनेनैव प्रकारेण स्वयम्भूरमणद्वीपगतानां सूर्याणां सूर्यनामक द्वीपविषये राजधानीविषये चापि बोद्धव्यम्, पूर्ववत् । 'सयंभूरमणस्त पच्चथिमिल्लाओ वेइयंताओ रायहाणीओ, सगाणं २ दीवाणं पच्चत्थिमिल्लाओ सयंभूरमणोदकं समुद्द असं. खेजा० सेसं तं चेव' परन्तु अत्र स्वयम्भूरमणसमुद्रस्य पश्चिमवेदिकान्ताद् राजधान्यः स्वकीयानां २ द्वीपानां पश्चिमदिशि स्वयम्भूरमणोदं समुद्रम् असंख्येयानि योजनसहस्राणि अवगाह्य अत्रान्तरे सन्तीति बोद्धव्यम् । शेषं तदेव । 'कहि णं भंते ! सयंभूरमणसमुद्दगाणं चंदाणं चंददीवा णामं दीवा पण्णत्ता' हे भदन्त ! क्व खलु स्वयम्भूरमणसमुद्रगतानां चन्द्राणां चन्द्रद्वीपा नाम द्वीपाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह-'गोयमा !' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'सयंभूरमणस्स समुदस्स पुरथिमिल्लाओ वेइयंताओ सयंभूरमणं समुदं पच्चत्थिमेणं बारसजोयणराजधानियां हैं। इस तरह पूर्वोक्त सब कथन यहां पर लगा लेना चाहिये । 'एवं सूराणवि' ऐसा ही कथन सूर्यो के सूर्यद्वीपों के होने में जानना चाहिये. 'सयंभूरमणस्स पच्चथिमिल्लाओ वेदियंताओ रायहाणीओ सकाणं २ दीवाणं पच्चस्थिमिल्लाणं सयंभूरणोद्गं समुदं असंखेज्जाइं० सेसं तं चेव' परन्तु यहां स्वयंभूरमणसमुद्र की पश्चिम की वेदिका के अन्त से अपने २ द्वीप से पश्चिम में स्वयं भूरमणसमुद्र को असंख्यात हजार योजन पार करके आगत स्थान में है। 'कहि णं भंते ! सयंभूरमणसमुद्दगाणं चंदाणं चंददीवा णामं दीवा पन्नत्ता' हे भदन्त ! स्वयंभूरमण समुद्रगत चन्द्रमाओं के चन्द्रद्वीप कहां पर हैं। उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! सयंभूरमणस्स समुहस्स पुरत्थि. मिल्लाओ वेइयंताओ सयंभूरमणं समुदं पच्चत्थिमेणं बारसजोयण मडीय डी से . 'एवं सूराण वि' २॥ ४थन प्रमाणेनु४ ४थन सूर्याना सूर्यद्वीपाडापामा समा. 'सयंभूरमणस्स पच्चत्थिमिल्लाओ वेदियंताताओ रायहाणीयो सकाणं सकाणं दीवाणं पच्चत्थिमिल्लाणं सयंभूरमणोदगं समुदं असंखेज्जाइं० सेसं तं चेव' ५२४ मडीयां स्वयं भूरभए समुद्रनी पश्चिमनी વેદિકાના અંતથી પિતા પોતાના દ્વિીપથી પશ્ચિમ દિશામાં સ્વયંભૂરમણ સમુદ્રને सध्यात योन पा२ ४शन माता स्थानमा छे. 'कहि णं भंते ! सयंभूरमणसमुद्दगाणं चंदाणं चंददीवा णामं दीवा पन्नत्ता' ॐ भगवन् २१ भूरभार समुद्रमा આવેલ ચંદ્રમાઓના ચંદ્રદ્વીપ ક્યાં આવેલા છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ४ छ -'गोयमा ! सयंभूरमणस्स समुदस्स पुरथिमिल्लाओ वेइयंतायो सयंभू. रमणं समुदं पच्चत्थिमेणं बारस जोयणसहस्साइं ओगाहित्ता सेस तं चेव' જીવાભિગમસૂત્ર Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९१ देवद्वीपादिगतचन्द्रसूर्ययोः निरूपणम् ६४५ सहस्साई ओगाहित्ता, सेसं तं चेव' स्वयम्भूरमणसमुद्रस्य पूर्ववेदिकान्तात् स्वयम्भूरमणं समुद्र पश्चिमदिशि द्वादशयोजनसहस्राणि अवगाह्य-अवतीर्य अत्रान्तरे स्वयम्भूरमणसमुद्रगतानां चन्द्राणां चन्द्रद्वीपाः सन्तीति ज्ञातव्यम् । शेषं तदेव । 'एवं सूराण वि'एवम्-अनेन प्रकारेण स्वयम्भूरमणसमुद्रगतानां सूर्याणां सूर्यद्वीपविषयेऽपि बोद्धव्यम् 'सयंभूरमणस्स पच्चस्थिमिल्लाओ सयंभूरमणोदं समुद पुरस्थिमेणं बारसजोयणसहस्साइं ओगाहित्ता रायहाणीओ सगाणं दीवाणं पुरत्थिमेणं सयंभूरमणं समुह असंखेजाई जोयणसहस्साई ओगाहित्ता, एत्थ णं सयंभूरमण जाव सूरा देवा' परन्तु अत्र स्वयम्भूरमणसमुद्रस्य पश्चिमवेदिकान्तात् स्वयम्भूरमणोदकं समुद्रं पूर्वदिशि द्वादशयोजनसहस्राणि अवगाह्य अत्रान्तरे स्वयम्भूरमणसमुद्रगतानां सूर्याणां सूर्यद्वीपाः सन्ति, राजधान्यश्च स्वकीयानां सहस्साइं ओगाहित्ता सेसं त चेव' हे गौतम ! स्वयंभूरमणसमुद्र की पूर्ववेदिकान्त के अन्त से स्वयंभूरमणसमुद्र की पश्चिमदिशा में बारह हजार योजन तक आगे जाने पर आगतस्थान में स्वयंभूरमणसमुद्र के वासी चन्द्रमाओं के चन्द्रद्वीप हैं । 'एवं सूराणवि' इसी तरह से स्वयंभूरमणसमुद्र में रहने वाले सूर्यो के सूर्यद्वीपों के सम्बन्ध में भी जानना चाहिये 'सयंभूरमणस्स पच्चथिमिल्लाओ सयंभूरमणोदं समुदं पुरथिमेणं बारस जोयणसहस्साई ओगाहित्ता रायहाणीओ सगाणं दीवाणं पुरथिमिल्लेणं सयंभूरमणं समुदं असंखेज्जाइं जोयणसहस्साइं ओगाहित्ता एत्थ णं सयंभूरमण जाव सूरा देवा' परन्तु यहां स्वयंभूरमणसमुद्र की पश्चिमदिशा की वेदिका के अन्त से स्वयंभूरमण की पूर्वदिशा की ओर बारह हजार योजन तक आगे जाने पर आगत હે ગૌતમ ! સ્વયંભૂરમણ સમુદ્રની પૂર્વ વેદિકાના અંતથી સ્વયંભૂરમણ સમુદ્રની પશ્ચિમ દિશામાં ૧૨ બાર હજાર જન સુધી આગળ જવાથી ત્યાં આવતા સ્થાનમાં સ્વયંભૂરમણ સમુદ્રમાં વસનારા ચંદ્રમાના ચંદ્રદ્વીપ આવેલા છે. 'एवं सूराण वि' मे ८ प्रमाणे स्वय भू२भए समुद्रमा २२वाया। सूर्याना सूर्या द्वीपोना समयमा ४थन सभ9 से. 'सयंभूरमणस्स पच्चात्थभिल्लाओ सयंभूरमणोदं पुरथिमेणं बारसजोयणसहस्साइं ओगाहित्ता रायहाणीओ सगाणं दीवाणं पुरथिमिल्लेणं सयंभूरमणं समुदं अस खेज्जाई जोयण सहस्साइं ओगाहित्ता एत्थ णं संयंभूरमण जाव सूरा देवा' ५२तु २५.374। स्यय भू२म समुद्रनी પશ્ચિમ દિશાની વેદિકાના અંતભાગથી સ્વયંભૂરમણ સમુદ્રની પૂર્વ દિશા તરફ ૧૨ બાર હજાર જન પર્યન્ત આગળ જવાથી ત્યાં આવતા સ્થાનમાં સ્વયં ભૂરમણમાં આવેલ સૂર્યોને સૂર્યદ્વીપ છે. અને તેમની રાજધાની પિતાપિતાના જીવાભિગમસૂત્ર Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे द्वीपानां पूर्वदिशि स्वयम्भूरमणं समुद्रम् असंख्येयानि योजनसहस्राणि अवगाह्य अत्रान्तरे वर्तन्ते, अत्र खलु स्वयम्भूरमण यावत् सूर्या देवाः सन्ति । 'अस्थि णं भंते ! लवणसमुद्दे वेलंधराइ वा नागरायाइ वा खन्नाइ वा अग्धाइ वा सीहाइ वा विजाई वा हासवट्टीइ वा' हे भदन्त ! लवणसमुद्रे वेलन्धराः वेलया धारका इति वा नागराजाः इति वा खन्ना इति वा अग्घा इति वा विजाई इति वा ? विशिष्टाः मत्स्य-कच्छपादयः किं सन्ति इति प्रश्नः ? भगवानाह-'गोयमा ! हंता अत्थि' हन्त ! गौतम ! सन्ति । 'जहा णं भंते ! लवणसमुद्दे अत्थि वेलंधराइ वा नागराया अग्घा सीहा विजायाई वा हासवट्टीइ वा, तहा णं बाहिरएसु वि समुद्देसु' यथा खलु भदन्त ! लवणे इमे जीवास्तथा बाह्य समुद्रेष्वपि तत्तन्नामानः सन्तीति स्थान में स्वयंभूरमण समुद्रगत सूर्यो के सूर्यद्वीप हैं और राजधानियाँ इनकी अपने अपने द्वीपों की पूर्वदिशा की ओर स्वयंभूरमण समुद्र में असंख्यात हजार योजन आगे जाने पर हैं। __'अत्थिणं भंते ! लवणसमुद्दे वेलंधराति वा नागरायाइवा खन्नातिवा अग्धाति वा सिंहाति वा विजाती वा हासवट्टीति वा ?' हे भदन्त ! लवणसमुद्र में वेलन्धर हैं क्या ? नागराज है क्या ? खन्ना है क्या ? अग्धा है क्या ? सीहा है क्या ? विजाती हैं क्या? जल का हास और उसकी वृद्धि है क्या ? अग्धा खन्ना आदि मत्स्य एवं कच्छप विशेष हैं चूर्णिकार ने ऐसा कहा है-'अग्धा खन्ना सीहा विजाई इति मच्छकच्छभा' इस के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'हंता अत्थि' हां गौतम ! ये सब वहां हैं 'जहा णं भंते ! लवणसमुद्दे अस्थि वेलंधरा इवा जागरायाति वा अग्धासिहाति वा, विजातीति वा हासवडीति वा' हे भदन्त ! जिस प्रकार से लवणसमुद्र में वेलन्धर हैं, नागराय हैं, દ્વીપની પૂર્વ દિશાની તરફ સ્વયંભૂરમણ સમુદ્રમાં અસંખ્યાત હજાર જન આગળ જવાથી આવે છે. __ 'अस्थि णं भंते ! लवणसमुद्दे वेलंधरातिव। नागरायाइवा खन्नाति वा अग्धातिवा सीहातिवा विजातिवा हासवाट्टीतिवा' भगवन् ससमुद्रमा सध२ छ ? नाग छ ? मन छ? भाछ ? सीइ छ ? वितति छ ? अश्यामन्ना વિગેરે મત્સ્ય વિશેષ તથા કચ્છપ વિશેષના નામે છે. ચૂર્ણિકારે એજ પ્રમાણે ह्य -'अग्धा, खन्ना सीहा विजाई इति मच्छ कच्छमा' मा प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री ४ छ -'हंता अत्थि' है। गौतम ! समधा त्यां छ. 'जहाणं भंते ! लवणसमुदे अस्थि वेलंधराइवा णागरायातिवा अग्धा सीहातिवा विजातीतिवा हासवादीतिवा' भगवन् प्रमाणे सण समुद्रमा २ छ, न छ, माया छ, सीहा छ, विति छ. सनास मने वृद्धि छ. 'तहा गं જીવાભિગમસૂત્ર Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९१ देवद्वीपादिगतचन्द्रसूर्ययोः निरूपणम् ६४७ प्रश्नः ? भगवानाह-'णो इणढे समढे' हे गौतम ! नायमर्थः समर्थः बाह्यसमुद्रेषु नैते सन्तीति समाधानम् । 'लवणेणं भंते ! समुद्दे किं असिओदगे किं पत्थडो दगे किं खुभियजले अक्खुभियजले' हे भदन्त ! लवणः समुद्रः खलु किम् उच्छ्रितं जलं यस्य स तथाभूतः किं वा प्रस्तटोदकः सर्वतः समजलः ? किं क्षुभितजलः किं अक्षुभितजलो वा ? भगवानाह-'गोयमा ! लवणेणं समुद्दे उसियोदगे, न पत्थडोदगे, खुभियजले नो अक्खुभियजले' हे गौतम ! लवणसमुद्रः खलु उच्छूितोदकः न प्रस्तटोदकः, क्षुभितोदको नो अक्षुभितोदकः । 'जहा णं भंते ! अग्धा हैं, सीहा हैं, विजाती हैं, जल की हास और वृद्धि हैं 'तहा णं बाहिरंतेसु वि समुद्देसु अत्थिवेलंधराई वा णागरायाइ वा अग्धाति वा सीहाति वा विजातीति वा हासवट्टीति वा ?' उसी तरह से क्या बाहर के समुद्रों में भी ये वेलन्धर हैं ? नागराज हैं ? अग्धा हैं ? सीहा हैं ? विजाती हैं ? तथा जल हास और उसकी वृद्धि होती है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'णो इणहे समढे' हे गौतम ! यह अर्थ-समर्थ नहीं है 'लवणेणं भंते ! समुद्दे किं उसितोदगे किं पत्थडोदगे कि खुभियजले किं अक्खुभियजले ?' हे भदन्त ! लवणसमुद्र में क्या ऊंचा उछलने वाला पानी है ? या स्थिर रहने वाला पानी है ? या समस्थिति वाला पानी है ? या अक्षुभित पानी है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! लवणेणं समुद्दे उसिओदगे नो पत्थडोदगे खुभियजले, नो अक्खुभियजले' हे गौतम ! लवणसमुद्र में ऊंचा उछलने वाला पानी हैं स्थिर रहने वाला पानी नहीं हैं क्षुभित जल है अक्षुभित जल नही बाहिरंतेसु वि समुद्देसु अस्थि वेलंधराइवा णागरायातिवा अग्धातिवा सीहातिवा विजातीतिवा हासवट्टीतिवा' से प्रभारी शु महान समुद्रोमा पर देस ધર છે? અગ્ધા છે ? સીહા છે? વિજાતી છે? તથા પાણીનો હાસ અને વૃદ્ધિ छ ? २॥ प्रश्नन। उत्तरमा प्रसुश्री ४ छ -'णो इणठे समठे' गौतम ! म। पराम२ नथी. 'लवणेणं भंते ! समुद्दे किं उसितोदगे कि पत्थडोदगे कि खुभियजले कि अखुभियजले ?' उसावन् स१] समुद्रमा यु वा પાણી છે? અથવા સ્થિર રહેવાવાળું પાણી છે? કે સમસ્થિતિવાળું પાણી છે? અથવા ક્ષોભ ન પામે તેવું પાણી છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ગૌતમ स्वाभीने ४९ छ -'गोयमा ! लवणेणं समुद्दे उसियोदगे नो पत्थडोदगे खुभिय जले नो अक्खुभियजले' 3 गौतम ! Aq] समुद्रमा यु वापा પાણી છે. સ્થિર રહેવાવાળું પાણી નથી, ક્ષેભ પામનારૂં પાણી છે, शाम न ५२मना पाणी नथी. 'जहा णं भंते ! लवणे समुद्दे ऊसितोदगे જીવાભિગમસૂત્ર Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ફ્ जीवाभिगमसूत्रे लवणे समुद्दे ऊसिओदगे नो पत्थडोदगे खुभियजले नो अक्खुभियजले तहा णं बाहिरगा मुद्दा किं ऊसिओदगा पत्थडोदगा खुभियजला अक्खुभियजला' हे भदन्त ! यथा खलु लवणः समुद्र उच्छ्रितोदको न प्रस्तटोदकः क्षुभितजलो नो अक्षुभितजलः तथा कि बाह्याः समुद्रा उच्छ्रितोदकाः प्रस्तटोदका वा, किंवाक्षुभितजला: अक्षुभितजला वा ? भगवानाह - 'गोयमा ! बाहिरगा समुद्दा नो उसिओदगा पत्थडोदगा, नो खुभियजला अक्खुभियजला' हे गौतम! बाह्या लवणादन्ये समुद्राः नो उच्छ्रितोदकाः प्रस्तटोदका एव नो क्षुभितजला अक्षुभितजला एवं सर्वत्र समजलत्वात्, क्षोभकारणीभूत पातालकलशाद्यभावाच्च, किन्तु - 'पुण्णा - पुण्णप्पमाणा' किंचित् हीयमाना अपि व्यवहारतः सर्वत्र पूर्णाः है 'जहा णं भंते ! लवणसमुद्द ऊसितोदगे नो पत्थडोदगे, खुभियजले, नो अक्खुभिजले तहाणं बाहिरगा समुद्दा किं ऊसितोदगा, पत्थडोदगा खुभियजला, अक्खुभियजला' हे भदन्त ! जिस प्रकार लवणसमुद्र में ऊंचा उछलने वाला जल है स्थिर रहने वाला जल नहीं है, क्षुभित जल है अक्षुभित जल नहीं हैं उसी तरह से हे भदन्त ! बाहर के जो समुद्र हैं उनमें क्या ऊंचे उछलने वाला जल है ? या स्थिर रहने वाला जल है ? या क्षुभित जल है ? या अक्षुभित जल है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा ! बाहिरगा समुद्दा नो उस्सितोदगा, पत्थडोदगा नो खुभियजला अक्खुभियजला' हे गौतम ! बाहर के समुद्र ऊंचे उछलने वाले पानी वाले नहीं हैं किन्तु स्थिर जल वाले हैं क्षुभित जल वाले नहीं हैं किन्तु अक्षुभित जल वाले हैं। क्योंकि क्षोभ के हेतुभूत पातालकलशों का इनमें अभाव है । 'पुण्णा पुण्णप्पमाणा बोलमाणावोस माणा समभरधडत्ताए चिइंति' ये परिपूर्ण हैं नो पत्थडोद्गे खुभियजले नो अक्खुभियजले तहाणं बाहिरगा समुद्दा किं उसितो दगा पत्थडोदगा खुभियजला अक्खुभियजला' हे भगवन् के प्रमाणे सवगु समुद्रमां ઉંચું ઉછળવાવાળું પાણી છે, સ્થિર રહેવાવાળુ પાણી નથી. ક્ષેાભ થવાવાળુ પાણી છે અક્ષુભિત પાણી નથી એજ પ્રમાણે હે ભગવન્ ખહારના જે સમુદ્રો છે તેમાં ઉપર ઉછળવાવાળું પાણી છે ? અથવા સ્થિર રહેવાવાળુ પાણી છે ? ાભ પામવાવાળું પાણી છે કે ક્ષેાભ ન પામે તેવું પાણી છે? આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्रभुश्री उडे छे 'गोयमा ! बाहिरगा समुद्दा नो उसिओदगा, पत्थ दगा नो खुभियजल! अक्खुभियजला' हे गौतम! महारना समुद्रो ये छ વાવાળા પાણીવાળા નથી. પરંતુ સ્થિર પાણીવાળા છે. ક્ષુભિત જલવાળા નથી. પરંતુ અક્ષુભિત જલવાલા છે. કેમકે-Àાભના કારણુ રૂપ પાતાલ કલશેને तेमां अलाव छे. 'पुण्णा पुण्णप्पमाणा बोलट्टमाणा वोसट्टमाणा समभर घडत्ताए જીવાભિગમસૂત્ર Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३. उ. ३ सू.९१ देवद्वीपादिगतचन्द्रसूर्ययोः निरूपणम् ६४९ पूर्ण प्रमाणा:, 'वोसट्टमाणा - वोलट्टमाणा समभरघडत्ताए चिट्ठेति' वोसट्टमाणापरिपूर्णभृततया - उल्लुठन्तः इव, वोलट्टमाणा - विशेषत उल्लुठन्त इव सममरघट - तया तिष्ठन्ति, समः - परिपूर्णो भरो-भरणं यस्य स समभरः परिपूर्णभृत इत्यर्थः स चासौ घटश्च समभरघटस्तद् भावस्तत्ता तया-समभृतघट इव तिष्ठन्तीति भावः । 'अस्थि णं भंते ! लवणसमुद्दे बहवे ओराला बलाहगा संसेयति संमुच्छंति वावासं वासंति वा' सन्ति खलु भदन्त ! लवणसमुद्रे बहव उदारा बलाहका मेघा ये तत्र संस्विद्यन्ते मूर्च्छनाऽभिमुखा भवन्ति तदनन्तरं संमूर्च्छन्ति ततो वर्ष जलं वर्षन्ति वृष्टिं कुर्वन्ति इति प्रश्नः ? भगवानाह - 'हंता अस्थि' हन्त ! सन्ति- बहुविधा - मेघा वर्षन्ति । 'जहा णं भंते ! लवणसमुद्दे बहवे ओराला बलाहगा संसेयंति - संमुच्छंति - वासं वासंतिवा, तहा णं बाहिरएस वि समुद्देसु बहवे ओराला बलाहगा संसेयंति-संमुच्छंति वासं वासंति' यथा खलु भदन्त ! लवणसमुद्रे ऽनेके जितना जल इनमें होना चाहिये उतना जल भरा हुआ है । पानी से जैसा पूर्णरूप से घट भरा रहता है वैसे ही ये बाहर के सब समुद्र पानी से पूर्णरूप से भरे हुए हैं । 'अत्थि णं भंते ! लवणसमुद्दे बहवो ओराला वलाहका संसेयंति, संमुच्छंति वा वासं वासंति वा' हे भदन्त ! लवणसमुद्र में क्या अनेक उदार मेघ संमूर्च्छना के अभिमुख होते हैं ? संमूर्च्छन जन्म वाले होते हैं ? फिर क्या वे उसमें वसते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - हे गौतम ! 'हंता, अस्थि' हां लवणसमुद्र में अनेक प्रकार के उदार मेघ संमूच्र्छना के अभिमुख होते हैं संमूर्छन जन्म वाले होते हैं और फिर वे उसमें वरसते हैं । 'जहा णं भंते । लवणसमुद्दे बहवे उराला वलाहका संसेयंति, संमुच्छंति वासं वासंति वा तहाणं बाहिरएस वि समुद्देसु बहवे ओराला बलाहका संसेयंति चिट्ठति' से परिपूर्ण छे. याने भेट पाएगी तेमां होवु लेह मे भेटसु પાણી તેમાં ભરેલ છે. જેમ પાણીથી પૂર્ણ રીતે ઘડા ભરેલા રહે છે એજ प्रमाणे महारथी या मधा समुद्री पाणीथी पूरेपूरा लरेला छे. 'अस्थि णं भंते ! लवणसमुद्दे बहवो ओराला बलाहका संसेयंति, संमुच्छंति वा वासं वासंति वा ' હે ભગવન્ ! લવણું સમુદ્રમાં અનેક ઉદાર મેઘા સંમૂનાની સમીપતિ હાય છે ? સંમૂન જન્મવાળા હાય છે ? અને તે પછી તે તેમાં વસે છે? या प्रश्नना उत्तरमां प्रभुश्री गौतमस्वामीने उडे छे !-डे गौतम ! 'हंता ચિ' હા લવણુ સમુદ્રમાં અનેક પ્રકારના ઉદાર મેઘા સંમૂનાની નજીક હાય છે. સંમૂન જન્મવાળા હેાય છે. અને તે પછી તે તેમાં વસે છે. 'जहा णं भंते ! लवणसमुद्दे बहवे उराला बलाहका संसेयंति संमुच्छंति वासं वासंति वा जी० ८२ જીવાભિગમસૂત્ર Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६५० जीवाभिगमसूत्र बलाहकाः संस्विद्यन्ते-संमूर्च्छन्ति वृष्टिं वर्षन्ति तथा खलु बाह्यसमुद्रेऽपि किम् उदारा मेघा वृष्टि कारिणो भवन्ति इति प्रश्नः ? भगवानाह-'णो इणटे समढे' नायमर्थः समर्थः न तथाऽन्यत्र समुद्रेषु वर्षन्ति । ‘से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चई' तत्-तथा न भवन्ति इति केन कारणेन एवमुच्यते भदन्त ! यत्-'बाहिरगाणं समुद्दा पुण्णा पुण्णप्पमाणा वोलट्टमाणा वोसट्टमाणा समभरघडताए चिटुंति' बाह्याः समुद्राः खलु पूर्णाः पूर्णप्रमाणाः वोसट्टमानाः वोलट्टमानाः समभरघटतया तिष्ठन्ति इति प्रश्ने भगवानाह-'गोयमा ! बाहिरएसु णं समुद्देसु बहवे उदगजोणिया जीवा और संमुच्छंति, वासं वासंति' हे भदन्त ! जिस प्रकार से लवणसमुद्र में अनेक उदार बलाहक संमूर्च्छना के योग्य होते हैं, संमूर्च्छन जन्म वाले होते हैं और वहां बरसते हैं 'तहा णं बाहिरएसु वि समुद्देसु बहवे ओराला बलाहका संसेयंति संमुच्छंति वासं वासंति' उसी प्रकार से क्या बाहर के समुद्रों में अनेक उदार मेघ समूर्च्छन के अभिमुख होते हैं संमूर्च्छन जन्म वाले होते हैं और क्या वे यहां वरसते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम । 'णो इणढे समटे' यह अर्थ समर्थ नहीं है 'से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ बाहिरगा णं समुद्दा पुण्णा पुण्ण प्पमाणा वोलट्टमाणा वोसट्टमाणा समभरघडत्ताए चिट्ठति' हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि बाहर के समुद्र-लवणसमुद्र के सिवाय अन्य समुद्र-जल से भरे हुए हैं जितना जल उनमें भरा रहना चाहिये उतना जल पूर्णरूप से उनमें भरा रहता है जैसा कि जल से परिपूर्ण भरा हुआ घट होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैंतहाणं बाहिरएसु वि समुद्देसु बहवे ओराला बलाहका संसेयंति संमुच्छंति वास वोसति' हे भगवन् ! 2 प्रमाणे सण समुद्रमा भने भेछ। स भूनने योग्य डाय छे. स भू२७ मा डाय छ, मने त्यो १२से छे. 'तहाणं बाहिरएसु वि समुद्देसु बहवे ओराला बलाहका संसेयंति संमुच्छंति वास वासति' એજ પ્રમાણે બહારના સમુદ્રોમાં અનેક ઉદાર મેઘ સમૂચ્છનના સમીપતિ હોય છે? સંપૂર્ઝન જન્મવાળા હોય છે? અને તેઓ ત્યાં વરસે છે શું? या प्रश्नाना उत्तरमा प्रमुश्री ४ 3-3 गौतम ! 'णो इणठे समठे' मा मथ म।१२ नथी. 'से केणठेणं भंते ! एवं वुच्चइ बाहिरगाणं समुद्दा पुण्णा पुण्णप्पमाणा वोलट्टमाणा वोसट्टमाणा समभरघडत्ताए चिटुंति' मावन् ! मा५ मे શા કારણથી કહે છે ? કે બહારના સમુદ્રો પાણીથી ભરેલા છે. જેટલું પાણી તેમાં ભરેલું રહેવું જોઈએ એટલું પાણી પૂર્ણ રીતે તેઓ માં ભરેલું રહે છે. જેમકે પાણીથી પૂરેપૂરો ભરેલ ઘડો હોય છે. આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી જીવાભિગમસૂત્ર Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९१ देवद्वीपादिगतचन्द्रसूर्ययोः निरूपणम् ६५१ य पोग्गला य उदगत्ताए वक्कमंति विउकमंति-चयंति- उवचयंति' गौतम ! बहव उदकयोनयो जीवाः पुद्गलाश्च बाह्य समुद्रेषु उदकतया जलाकारेणापक्रामन्तिगच्छन्ति व्युत्क्रामन्ति-समुत्पद्यन्ते एके गच्छन्ति अपरे समुत्पद्यन्ते तथाचीयन्ते चयमुपगच्छन्ति उपचीयन्ते-उपचयमायान्ति एतच्च पुद्गलान् प्रतिद्रष्टव्यम् पुद्गलानामेव चयोपचयार्थ प्रसिद्धेरिति । ‘से तेणटेणं एवं वुच्चइ बाहिरगा समुद्दा पुण्णा पुण्ण जाव समभरघडताए चिटुंति' तत्-तेनार्थेन गौतम ! एवमुच्यते बाह्याः समुद्राः पूर्णाः पूर्णप्रमाणाः वोलट्टमाणाः वोसट्टमाणा समभरघटतया तिष्ठन्ति इति ॥सू० ९१॥ 'गोयमा ! बाहिरएसु णं समुद्देसु बहवे उदगजोणिया जीवा य पोग्गला य उदगताए वक्कमंति, विउक्कमंति, चयंति, उवचयंति, से तेणटेणं एवं वुच्चइ बाहिरगा समुद्दा पुण्णा जाव समभरघडताए चिट्ठति' हे गौतम ! बाहर के समुद्रों में अनेक उदक योनिक जीव और पुद्गल मेघ वृष्टि के बिना वहां जाते हैं और कितनेक वहां उत्पन्न होते रहते है अर्थात् कितनेक जलकायिक जीव वहां जाते हैं और कितनेक जलकायिक वहां उत्पन्न होते हैं तथा कितनेक पुद्गलों का वहां चय और उपचय होता है। सूत्र में जो 'अपकामन्ति, व्युत्क्रामन्ति' ऐसा कहा गया है वह जलकायिक जीवों की अपेक्षा से कहा गया है और 'चयंति उपचयंति' ऐसा जो कहा गया है वह पुद्गलों की अपेक्षा लेकर कहा गया है, क्योंकि उनमें चय और अपचय होता है। इसी कारण हे गौतम ! मैंने ऐसा कहा है कि बाहर के समुद्र जल से भरे हुए हैं यावत् वे जल से परिपूर्ण घट के समान हैं ॥९॥ गोयमा बाहिरएसु णं समुद्देसु बहवे उद्गजोणिया जीवा य पोग्गला य उदगताए वक्कमति विउक्कमति चयति उवचयति से तेणठेणं एवं वुच्चइ बाहिरगा समुद्दा पुण्णा जाव समभरघडत्ताए चिट्ठति' गोतम ! महान समदीना અનેક ઉદક યેનિક છે અને પુદ્ગલે મેઘ વૃષ્ટિવિના ત્યાં જાય છે. અને કેટલાક ત્યાં ઉત્પન્ન થતા રહે છે. અર્થાત્ કેટલાક જલકાયિક જીવો ત્યાં જાય છે. અને કેટલાક જલકાયિકે ત્યાં ઉત્પન્ન થાય છે. તથા કેટલાક પુદ્ગલેને त्यां यय थाय छ. भने उपयय थाय छे. सूत्रमा 'अपक्रामन्ति, व्यत्क्रामास्ति' से प्रभारी वाम मावे छे. ते ruli: वानी पेक्षाथी . वामां मावेश छ. अने, 'चयंति उपचयंति' से प्रभारी डेस ते पुगतानी અપેક્ષાને લઈને કહેવામાં આવેલ છે. કેમકે તેમાંજ ચય અને ઉપચય થાય છે. એ જ કારણથી હે ગૌતમ ! મેં એવું કહેલ છે. કેબહારના સમુદ્રો પાણીથી ભરેલા છે. યાવત્ પાણીથી પૂરેપૂરા ભરેલા ઘડા જેવા છે. જે સૂ. ૯૧ છે જીવાભિગમસૂત્ર Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६५२ जीवाभिगमसूत्रे उद्वेध - परिवृद्धिं दर्शयति मूलम् - लवणेणं भंते! समुद्दे केवइयं उब्वेह परिवुड्डीए पण्णत्ते ? गोयमा ! लवणस्स णं समुदस्स उभओ पासिं पंचाउइ २ एसे गंता पएसं उब्वेहपरिवुडीए पन्नत्ते पंचाणउइ२ वालग्गाई गंता वालग्गं उब्वेहपरिवुडीए पन्नत्ते पंचाणउइ २ लिक्खाओ गंता लिक्खा उव्वेहपरिवुडीए पन्नत्ते पंचाणउइ पंचाणउड़ जवाओ जवमज्झे अंगुलविहत्थि रयणी कुच्छी धणु ( उव्वेह परिवुड्डीए) गाउय जोयण जोयणसय जोयणसहस्साइं गंता जोयणसहस्सं उव्वेहपरिवुड्डीए । लवणेणं भंते! समुद्दे केवइयं उस्सेहपरिवुड्डीए पन्नत्ते ? गोयमा ! लवणस्स णं समुदस उभओ पासिं पंचाणउई पएसे गंता सोलस पएसे उस्सेह परिवुड्डीए पन्नत्ते गोयमा लवणस्स णं समुहस्स एएणेव कमेणं जाव पंचाणउई २ जोयणसहस्साइं गंता सोलस जोयणसहसाइं उस्सेहपरिवुट्टीए पन्नते ॥ सू० ९२ ॥ छाया - लवणः खलु भदन्त ! समुद्रः कियान् उद्वेधपरिवृद्धया प्रज्ञप्तः ? गौतम ! लवणस्य खलु समुद्रस्य उभयोः पार्श्वयोः पञ्चनवर्ति २ प्रदेशान् गत्वा प्रदेशः उद्वेधपरिवृद्धया प्रज्ञप्तः, पञ्चनवर्ति २ वालाग्राणि गत्वा वालाग्रम् उद्वेधपरिवृद्धया प्रज्ञप्तम्, पञ्चनवतिं २ लिक्षा: गत्वा लिक्षा उद्वेधपरिवृद्धया प्रज्ञप्ता पञ्चनवतिं यवान् यवमध्यान् अङ्गुलवितस्तिरत्निकुक्षिधनुर्गव्यू तयोजनयोजनशतयोजनसहस्राणि गत्वा योजनसहस्रम् उद्वेधपरिवृद्धया । लवणः खलु भदन्त ! समुद्रः कियान् उत्सेधपरिवृद्धया प्रज्ञप्तः 2, गौतम ! लवणस्य खलु समुद्रस्य उभयोः पार्श्वयोः पञ्चनवतिं प्रदेशान् गत्वा षोडशप्रदेशा उत्सेधपरिवृद्धया प्रज्ञताः, गौतम! लवणस्य खलु समुद्रस्य एतेनैव क्रमेण यावत् पञ्चनवर्ति२ योजनसहस्राणि गत्वा षोडशयोजन सहस्राणि उत्सेधपरिवृद्धया प्रज्ञप्तः ।। सू. ९२ ।। उद्वेध परिवृद्धि का कथन 'लवणे णं भंते! समुद्दे केवइयं उच्वेह परिवुडीए पण्णत्ते' इत्यादि । ઉદ્દેધ પરિવૃદ્ધિનું કથન 'लवणेणं समुद्दे केवइयं उब्वेहपरिवुड्ढीए पन्नत्ते' इत्यादि જીવાભિગમસૂત્ર Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. ९२ लवणसमुद्रस्योद्वेधपरिवृद्धिनिरूपणम् ६५३ टीका- 'लवणे णं भंते! समुद्दे केवइयं उब्वेहपरिवुद्धीए पण्णत्ते' लवणः समुद्रः खलु कियान् कियन्ति योजनानि यावत् उद्वेधपरिवृद्धया प्रज्ञप्तः, अर्थात् - जम्बूद्वीपवेदिकान्तालवणसमुद्रवेदिकान्ताचारभ्य उभयतोऽपि लवणसमुद्रस्य कियन्ति योजनानि यावद् मात्रया २ उद्वेधपरिवृद्धि:, इति प्रश्ने भगवानाह - 'गोयमा ! लवणस्स णं समुद्दस्स उभओ पासिं पंचाणउइ २ परसे गंता पएसउब्वेहपरिवुडीए पण्णत्ते' गौतम ! लवणसमुद्रस्य खलु तस्य वेदिकान्तात् जंबूद्वीप वेदिकान्ताच्चोभयोः पार्श्वयोः पञ्चनवतिं २ प्रदेशान् गत्वा तत्र यः प्रदेशः सः उद्वेधपरिवृद्धया त्रसरेण्वादिरूपः प्रज्ञप्तः । ' पंचाणउइ २ वालग्गाई टीकार्थ- गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'लवणे णं भंते ! समुद्दे hasi उच्वेह परिवुडीए पण्णत्ते' हे भदन्त ! लवणसमुद्र उद्वेध की परिवृद्धि से कितने योजन का कहा गया है ? अर्थात् जम्बूद्वीप की वेदिका के अन्त से और लवणसमुद्र की वेदिका के अन्त से लेकर लवणसमुद्र की दोनों ओर कितने योजन तक उद्वेध की गहराई की - वृद्धि होती कही गई है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा ! लवणस्स णं समुदस्स उभओ पासिं पंचाणउति २ पदेसे गंता पदेसं उच्वेह परिबुट्टीए पण्णत्ते' हे गौतम! लवणसमुद्र की दोनों ओर ९५ - ९५ प्रदेश जाकर के - अर्थात् जम्बूद्वीप के वेदिकान्त से और लवणसमुद्र के वेदिकान्त से लवणसमुद्र की दोनों बाजू के ९५ - ९५ प्रदेशरूप स्थान पर जाने पर जो वहां एक प्रदेशरूप स्थान आता है वह उद्वेध परिवृद्धि की अपेक्षा त्रसरेणु आदि रूप कहा गया है० 'पंचाणउति २ टी अर्थ - गौतमस्वामी प्रभुश्रीने मे पूछे 'लवणेणं भंते ! समुदे केवइयं उब्वेहपरिवुड्ढीए पण्णत्ते' हे भगवन् ! सवसमुद्र उद्वेधनी परिवृद्धिधी કેટલા યેાજનને કહેવામાં આવેલ છે? અર્થાત્ જ બુદ્વીપની વૈશ્વિકાના અંતભાગ થી લઇને તથા લવણુ સમુદ્રની વેદિકાના અંતભાગ સુધી લવણસમુદ્રની બન્ને બાજુ કેટલા ચેાજનની ઉદ્વેધની ઉંડાઈ છે. અર્થાત્ ભરતી થતી કહેવામાં આવેલ छे? या प्रश्नना उत्तरमा प्रभुश्री छेडे - 'गोयमा ! लवणस्स णं समुद्दस्स उभओ पासि पंचाणउति पंचाणउति पदेसं गंता पदेसं उब्वेहपरिवुड्ढीए पण्णत्ते' हे गौतम! सव समुद्रनी मन्ने तर ८५ पंचाय पंचा પ્રદેશ જવાથી અર્થાત્ જ ખૂદ્રીપના વૈશ્વિકાન્તથી અને લવણુસમુદ્રના વેદિકાન્તથી બન્ને બાજુએ ૯૫ ૫ંચાણું ૯૫ પંચાણું પ્રદેશ રૂપ સ્થાન પર જવાથી ત્યાં એક પ્રદેશ રૂપ જે સ્થાન આવે છે. તે ઉદ્વેષ અને પરિવૃદ્ધિની अपेक्षाखे त्रस रेशु विगेरे ३५ हेवामां आवे छे. 'पंचाणउति पंचाणउति જીવાભિગમસૂત્ર Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६५४ जीवाभिगमसूत्रे गंता वालग्गं उव्वेहपरिवुड्डीए पण्णत्ते' पश्चनवति २ वालाग्राणि गत्वा-एक वालाग्रम्-उद्वेधः (गाम्भीर्यम्) परिवृद्धिश्च तथा उद्वेधपरिवृद्धया प्रज्ञप्तम् । 'पंचाणउई २ लिक्खाओ गंता लिक्खा उव्वेह परिवुड्डीए पन्नत्ते' पञ्चनवति २ लिक्षा गत्वा-एका लिक्षा-उद्वेधपरिवृद्धया प्रज्ञप्ता । 'पंचाणउइ २ जवाओ जवमज्ज्ञे अंगुलविहत्थि रयणी कुच्छी धणुगाउय जोयणजोयणसय जोयणसहस्साई गंता जोयणसहस्सं उव्वेहपरिवुड्डीए' एवम्-पञ्चनवर्ति २ यवान् गत्वा यवमध्यान् वालग्गाइं गंता वालग्गं उध्वेह परिवुडीए पन्नत्ते' ९५-९५ वालाग्ररूप स्थानपर जाने पर एक वालाग्र की उद्वेध परिवृद्धि-गहराई की वृद्धि होती है 'पंचाणउतिं २ लिक्खाओ गंता लिक्खाउवेह परियुडीए पन्नत्ते' ९५-९५ लिक्षा प्रमाण स्थान पर जाने पर एक लिक्षा प्रमाण उद्वेध परिवृद्धि होती है 'पंचाणउइ जवाओ जवमन्झे अंगुल विहस्थिरयणी कुच्छी धणुगाउय जोयण जोयणसतजोयणसहस्साई गंता जोयणसहस्सं उध्वेहपरिवुडीए' इसी तरह ९५-९५ यूका प्रमाण स्थान पर जाने पर एक यूका प्रमाण उद्वेध परिवृद्धि होती है० ९५-९५ यवमध्य प्रमाण स्थान पर जाने पर एक यवमध्यप्रमाण उद्वेध परिवृद्धि होती है ९५-९५ अंगुल प्रमाण रूप स्थान पर जाने पर एक अंगुल प्रमाण उद्वेध परिवृद्धि होती है ९५-९५ वितस्ति प्रमाणरूप स्थान पर जाने पर एक वितस्तिप्रमाणरूप उद्वेध परिवृद्धि होती है ९५-९५ रस्निप्रमाण रूप स्थान पर जाने पर एक रत्नि हाथ प्रमाण वालम्गाइं गंता वालगं उव्वेहपरिखुड्ढीए पण्णत्ते' ६५ पयार ८५ पयार વાલારૂપ સ્થાન પર જવાથી એક વાલાઝની ઉઘ પરિવૃદ્ધિ અર્થાત્ ઉંડાઇની वृद्धि थाय छे. 'पंचाणउतिं पंचाणउति लिक्खाओ गंता लिक्खा उव्वेह परिवुड्ढीए पण्णत्ते' ८५ ५॥ ६५ ५॥ lal प्रभार स्थान५२ पाथी ये दीक्षा प्रभा देध परिद्धि थाय छे. 'पंचाणउइ जवाओ जबमझे अंगुलविहत्थि रयणी कुच्छी धणुगाउय जोयण जोयणसतजोयणसहस्साई गंता जोयणसहस्स उन्वेहपरिवुड्ढीए' मे प्रमाणे ६५५८५ या यूछ। प्रभावामा स्थान પર જવાથી એક યુકા પ્રમાણુ ઉશ્કેલ પરિવૃદ્ધિ થાય છે. ૯૫ પંચાણ ૯૫ પંચાણ યવમધ્ય પ્રમાણુવાળા સ્થાન પર જવાથી એક યવમધ્ય પ્રમાણ ઉધ પરિવૃદ્ધિ થાય છે. ૯૫ પંચાણ ૯૫ પંચાણ આંગળ પ્રમાણવાળા સ્થાન પર જવાથી એક આંગળ પ્રમાણ ઉદ્વેધ પરિવૃદ્ધિ થાય છે. ૯૫ પંચાણુ ૯૫ પંચાણ વિતસ્તિ પ્રમાણવાળા સ્થાન પર જવાથી એકવિતસ્તિ પ્રમાણ રૂપ ઉદ્વેધ પરિવૃદ્ધિ થાય છે. ૫ પંચાણ ૯૫ પંચાણું રત્નિ પ્રમાણ રૂપ સ્થાન પર જવાથી એક રત્નિ જીવાભિગમસૂત્ર Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९२ लवणसमुद्रस्योद्वेधपरिवृद्धिनिरूपणम् ६५५ गत्वाऽङ्गुलवितस्तिरनिकुक्षिधनुर्गव्यूतयोजनयोजनशतयोजनसहस्राणि गत्वा यवादारभ्य योजनसहस्रमुद्वेधपरिवृद्धथा प्रज्ञप्तम् । त्रैराशिकभावना चैवं योजनादिषु द्रष्टव्या, इहोभयतोऽपि पश्चनवति योजनसहस्रपर्यन्ते योजनसहस्रमवगाहेन दृष्टं ततस्त्रैराशिककर्माऽवतारः, यदि पश्चनवति सहस्रपर्यन्ते योजनसहसमवगाहः ततः पञ्चनवति योजनपर्यन्ते कोऽवगाहः राशित्रयस्थापना ९५०००।१०००।९५। अत्रादि मध्ययो राश्योः शून्यत्रयस्यापवर्त्तना ९५।१।९५, ततो मध्यराशे रेकरूपस्य अन्त्येन पञ्चनवति लक्षणेन राशिना गुणनात् जाताउद्वेध परिवृद्धि होती है ९५-९५ कुक्षिप्रमाणरूप स्थान पर जाने पर एक कुक्षिप्रमाण उद्वेध परिवृद्धि होती हैं. ९५-९५ धनुष प्रमाणरूप स्थान पर जाने पर एक धनुष प्रमाण उद्वेध परिवृद्धि होती है इसी तरह से ९५-९५ गव्यूत, ९५-९५ योजन ९५-९५ शत योजन और ९५-९५ सहस्र योजन जाने पर उतने प्रमाण योजन की उद्वेध परिवृद्धि होती है यहां इन योजनादिकों में इस प्रकार से त्रैराशिक भावना करनी चाहिये जब कि ९५ हजार योजन जाने पर एक हजार योजन का अवगाह है-गहराई है-तो ९५ योजन पर्यन्त में कितनी गहराई होगी? इसको स्थापना ऐसी करनी चाहिये-९५०००/१०००/९५/ यहां आदि राशि में से और मध्य राशि में से तीन शन्यो की अपवर्तना करने पर ९५/१/९५ राशि आती है अब मध्य राशि रूप १ के साथ अन्त की राशि ९५ से गुणा करने पर ९५ आ जाते हैं । इस ९५ में હાથ પ્રમાણ ઉધ પરિવૃદ્ધિ થાય છે ૫ પંચાણ ૯૫ પંચાણુ કુક્ષિ પ્રમાણ વાળા સ્થાન પર જવાથી એક કુક્ષિ પ્રમાણ ઉશ્કેલ પરિવૃદ્ધિ થાય છે. સ્પ પંચાણુ ૫ પંચાણ ધનુષ પ્રમાણ રૂપ સ્થાન પર જવાથી એક ધનુષ પ્રમાણ ઉધ પદિવૃદ્ધિ થાય છે. એ જ પ્રમાણે ૫ પંચાણું ૯૫ પંચાણુ ગભૂત “ પંચાણુ ૫ પંચાણુ યેજન ૫ પંચાણ ૯૫ પંચાણું સેંકડો યજન ૯૫ પંચાણ ૯૫ પંચાણુ સહસ્ત્ર જન જવાથી એટલા પ્રમાણ જનની પરિવૃદ્ધિ થાય છે. અહીયાં આ જન વિગેરેમાં આ પ્રમાણે વૈરાશિક ભાવના કરવી જોઈએ-જેમકે ૯૫ પંચાણું હજાર યોજન પર જવાથી એક હજાર એજનને અવગાહ થાય છે. અર્થાત્ એટલી ઉંડાઈ છે, તે ૯૫ પંચાણુજન સુધીમાં કેટલી ઉંડાઈ થશે? તો એની સ્થાપના આ રીતે કરવી જોઈએ. ૫૦૦૦/ ૧૦૦૦ લ્ય, અહીયાં પહેલી રાશીમાંથી અને વચલી રાશીમાંથી પણ શૂન્ય કડાડી નાખવાથી ~૧-૯૫ એ પ્રમાણેની રાશી આવે છે હવે વચલી રાશી રૂપ ૧ એકની સાથે છેલ્લી રાશી જે ૯૫ પંચાણુ છે તેની સાથે ગુણાકાર જીવાભિગમસૂત્ર Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६५६ जीवाभिगमसूत्रे पञ्चनवतिः, तत्रायेन पश्चनवतिलक्षणेन राशिना विभज्यते लब्धमेकं योजनम् . उक्तश्च-पंचाणउइसहस्से गंतूणं जोयणाणि उभयो वि। जोयणसहस्समेगं लवणे ओगाहओ होइ ॥१॥ पंचाणउई णवगे लवणे गंतूणं जोयणाणि उभयो वि । जोयणमेगं लवणे ओगाहेणं मुणेयव्या ॥२॥ छाया-पश्चनवति सहस्राणि गत्वा योजनान्युभयोरपि । योजनसहस्रमेकं लवणे अवगाहना भवति ॥१॥ पञ्चनवति लवणे गत्वा योजनान्युभयोरपि । योजनमेकं लवणे अवगाहना ज्ञातव्या ॥२॥ पश्चनवति योजनपर्यन्ते च यद्येकं योजनमवगाहः ततः (अर्थात) पंचनवति गव्युतपर्यन्ते एकं गव्यूतं पञ्चनवति धनुः पर्यन्ते एकं धनु इत्यादि लब्धं भवति । फिर आद्यराशि ९५ से भाग देने पर १ जो आता है वह १ योजन गहराई होती है यह प्रकट करता है इस से यह बात ज्ञात हो जाती है कि ९५०० योजन जाने पर जब एक हजार योजन की गहराई है तो ९५ योजन में १ योजन की गहराई है उक्तंच पंचाणउइसहस्से गंतूणं जोयणाणि उभओ वि । जोयणसहस्समेगं लवणे ओगाहओ होइ ॥१॥ पंचाणउइण लवणे गंतूणं जोयणाणि उभओ वि। जोयणमेगं लवणे ओगाहेणं मुणेयव्वा ॥२॥ इसी तरह से त्रैराशिक विधि द्वारा ऐसा भी समझ लेना चाहिये कि जब ९५ योजन पर्यन्त क्षेत्र में ९ योजन की गहराई आती है तो કરવાથી · પંચાણુ આવે છે. આ પંચાણુમાં પહેલીરાશી જે ૯૫ પંચાણ છે તેનાથી ભાગવાથી જે ૧ એક આવે છે. તે ૧ એક જન તેની ઉંડાઈ થાય છે. તે બતાવે છે. આનાથી એ વાત જાણી શકાય છે કે-૯૫૦૦૦ પંચાગ હજાર યોજન જવાથી જ્યારે એક હજાર એજનની ઉંડાઈ છે. તે પંચાણુ જનમાં એક જનની ઉંડાઈ થાય છે. કહ્યું પણ છે કે 'पंचाणउइ सहस्से गंतूणं जोयणाणि उभओ वि । जोयण सहस्समेगं, लवणे ओगाहओ होई ॥ १ ॥ पंचाणउइ लवणे गंतूणं जोयणाणि उभओ वि । जोयणमेगं लवणे ओगाहेणं मुणेयव्वा ॥ २ ॥ એ જ પ્રમાણે સૈરાશિક વિધિ પ્રમાણે એવું પણ સમજી લેવું જોઈએ કે જ્યારે ... પંચાણુ જન પર્યન્તના ક્ષેત્રમાં ૯ નવ જનની ઉંડાઈ આવે જીવાભિગમસૂત્ર Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९२ लवणसमुद्रस्योद्वेधपरिवृद्धिनिरूपणम् ६५७ सम्प्रति-उत्सेधमधिकृत्याह-'लवणे णं भंते ! समुद्दे केवइयं उस्सेहपरिखुडीए पन्नत्ते' हे भदन्त ! लवणः समुद्रः खल कियान् उत्सेधपरिवृद्धया प्रज्ञप्तः ? अयमाशयः-जंबूद्वीपवेदिकान्तात् लवणसमुद्रवेदिकान्ताच्चाऽऽरभ्य उभयतोऽपि लवणसमुद्रस्य कियत्या-मात्रया कियन्ति योजनानि यावत् परिवृद्धिरिति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा ! लवणस्स णं समुदस्स उभओ पासिं पंचाणउइं पएसे गंता सोलसपएसे उस्सेहपरिवुडीए पन्नत्ते' गौतम ! लवणसमुद्रस्य खलु उभयो पार्श्वयोः पञ्चनवर्ति प्रदेशान् गत्वा षोडशप्रदेशाः उत्सेधपरिवृद्धया प्रज्ञप्ताः । ९५ गव्यूत पर्यन्त क्षेत्र में कितनी गहराई आवेगी? तो इसका उत्तर पूर्वोक्त पद्धति के अनुसार यही है कि एक गव्यूत गहराई आवेगी ९५ धनुष पर्यन्त क्षेत्र में १ धनुष की गहराई आवेगी इत्यादि । 'लवणे णं भंते ! समुद्दे केवतियं उस्सेहपरिवुडीए पन्नत्ते' हे भदन्त ! लवणसमुद्र उत्सेध की परिवृद्धि की अपेक्षा कितना कहा गया है अर्थातू जम्बूद्वीप की वेदिका के अन्त से और लवणसमुद्र की वेदिका के अन्त से लेकर दोनों तरफ से लवणसमुद्र की शिखा की कितनी कितनी मात्रा में कितने योजन तक परिवृद्धि है ? इस के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! लवणस्स णं समुदस्स उभओ पासिं पंचाणउतिं पदेसे गंता सोलसपएसे उस्सेह परिवुड्डीए पण्णते' हे गौतम ! लवणसमुद्र की दोनों बाजू से ९५-९५ प्रदेश तक जाने पर १६ प्रदेश प्रणाण उत्सेध की शिखा की वृद्धि होती है 'गोयमा ! છે, તે પંચાણુ ગબૂત પર્વતના ક્ષેત્રમાં કેટલી ઉંડાઈ આવશે ? તે તેનો ઉત્તર પૂર્વોક્ત પદ્ધતિ પ્રમાણે એ જ છે કે-એક ગભૂત જેટલી તેની ઉંડાઈ થશે. અને ૯૫ પંચાણ ધનુષ પર્યન્તના ક્ષેત્રમાં ૧ એક ધનુષની ઉંડાઈ આવશે. વિગેરે પ્રકારથી સમજી લેવું. 'लवणेणं भंते ! समुद्दे केवतियं उस्सेहपरिवुड्ढीए पण्णत्ते' मापन सपण સમુદ્ર ઉલ્લંધની પરિવૃદ્ધિની અપેક્ષાથી કેટલા છે? અર્થાત્ જબૂદ્વીપની વેદિકાના અંતથી તથા લવણ સમુદ્રની વેદિકાના અંતથી લઈને બન્ને બાજુની લવણ સમુદ્રની શિખાની કેટલી કેટલી માત્રામાં કેટલા જન પર્યત પરિવૃદ્ધિ થાય छ ? ॥ प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री गौतभस्वामीने ४९ छ -'गोयमा ! लवण. स्सणं समुदस्स उभओ पासिं पंचाणउतिं पदेसे गंता सोलसपएसे उस्सेहपरिवुड्ढीए पण्णत्ते' हे गौतम ! १५ समुद्रनी मने माथी ६५ ५॥ ८५ पयागु પ્રદેશ સુધી જવાથી ૧૬ સોળ પ્રદેશ પ્રમાણુ ઉત્સવની શિખાની વૃદ્ધિ થાય जी० ८३ જીવાભિગમસૂત્ર Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे 'गोयमा ! लवणस्स णं समुदस्स एएणेव कमेणं जाव पंचाणउई २ जोयणसहस्साई गंता सोलसजोयणसहस्साई उस्सेह परिवुड्डीए पन्नत्ते' हे गौतम ! लवणसमुद्रस्य खलु एतेनैव क्रमेण यावत् पंचनवतिं २ योजनसहस्राणि गत्वा षोडशयोजनसहस्राणि उत्सेधपरिवृद्धया प्रज्ञप्तः, अयमाशयः-इह निश्चयतो लवणसमुद्रस्य जम्बूद्वीपवेदिकातो लवणसमुद्रवेदिकातश्च समतले भूभागे प्रथमतो जलवृद्धिरंगुलसंख्येयभागः, समतलमेव भूभागमधिकृत्य प्रदेशवृद्धया जलवृद्धिः क्रमेण परिवर्द्धमाना तावदवसेया यावदुभयतोऽपि पंचनवति योजनसहस्रपर्यन्ते सप्तशतानि ततः परं मध्यदेशभागे दशयोजनसहस्रविस्तारे षोडशयोजनसहस्राणि इह तु षोडश योजनसहस्रप्रमाणायाः शिखायाः शिरस्युभयोश्च वेदिकान्तयो लवणस्स णं समुदस्स एएणेव कमेणं जाव पंचाणउति २ जोयणसहस्साइं गंता सोलस जोयणसहस्साई उस्सेहपरिवुडीए पण्णत्ते' इसी क्रम से हे गौतम ! लवणसमुद्र के भीतर ९५-९५ हजार योजन आने पर १६ हजार योजन की शिखा ऊंची हो जाती है इसका आशय ऐसा है-जम्बूद्वीप के वेदिकान्त से और लवणसमुद्र के वेदिकान्त से दोनों बाजू से जो समतल भूमिभाग हैं उसमें जो सर्वप्रथम जलवृद्धि है वह अंगुल के असंख्यातवें भागरूप हैं अब इसी समतल भूभाग से लेकर प्रदेशवृद्धि के अनुसार जलवृद्धि क्रमशः होते होते ९५-९५ योजन पर्यन्त देशभाग में सात सौ प्रदेश प्रमाण जलवृद्धि होती है इसके बाद मध्य देशभाग में दश हजार योजन विस्तार में १६ हजार प्रदेश प्रमाण जलवृद्धि होती है। परन्तु यहां १६ हजार योजन प्रमाण वाली शिखा के ऊपर और दोनों वेदिछ. 'गोयमा ! लवणस्सणं समुदस्स एएणेव कमेणं जाव पंचाणउतिं पंचाणउति जोयणसहस्साई गंता सोलस जोयणसहस्साई उस्सेहपरिवुड्ढीए पण्णत्ते' मा०४ કમથી હે ગૌતમ ! લવણસમુદ્રની અંદર ૯૫ પંચાણ, ૯૫ પંચાણુ હજાર જન આવવાથી ૧૬ સોળ હજાર યોજન ઉંચી શિખા થઈ જાય છે. આ કથનનો આશય એ છે કે-જંબુદ્વીપની વેદિકાના અંતથી અને લવણસમુદ્રની વેદિકાન્તથી બન્ને બાજુની જે સમતલ ભૂમિભાગ છે. તેમાં જે સૌથી પહેલી જલવૃદ્ધિ થાય છે. તે આંગળના અસંખ્યાત ભાગ રૂપ છે. હવે આજ સમતલ ભૂભાગથી લઈને પ્રદેશવૃદ્ધિ અનુસાર જલવૃદ્ધિ, ક્રમશઃ થતાં થતા ૯૫ પંચાણ ૯૫ પંચાણુ જન પર્વતના દેશભાગમાં સાત પ્રદેશ પ્રમાણ જલવૃદ્ધિ થાય છે. તે પછી મધદેશભાગમાં દસ હજાર એજનના વિસ્તારમાં ૧૬ સોળ હજાર પ્રદેશ પ્રમાણ થાય છે. પરંતુ અહીંયા ૧૬ સેળ હજાર જન પ્રમાણવાળી જીવાભિગમસૂત્ર Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३. सू. ९२ लवणसमुद्रस्योद्वेधपरिवृद्धिनिरूपणम् ६५९ मूले दवरिकायां दत्तायां यदपान्तराले किमपि जलरहितमाकाशं तदपि करणगत्या तदा भाव्यमिति सजलं विवक्षित्वाऽधिकृतमुच्यते लवणस्य समुद्रस्योभयतो जंबूद्वीपवेदिकान्तात् लवणसमुद्र वेदिकान्ताच्च पञ्चनवतिं प्रदेशान् गत्वा षोडशप्रदेशा उत्सेधपरिवृद्धिः प्रज्ञप्ता पञ्चनवति वालाग्राणि गत्वा षोडशवालाग्राणि एवं यावत् पञ्चनवन योजनसहस्राणि गत्वा षोडशयोजनसहस्राणीति । अत्रेयं त्रैराशिक भावना - पंचनवति योजनसहस्रातिक्रमे षोडशयोजनसहस्राणि जलोत्सेधः ततः पंचनवति योजनातिक्रमे कः उत्सेधः ? राशित्रय स्थापना - ९५०००।१६०००। ९५ । अत्रादि मध्ययोः राश्योः शून्यत्रिकस्याऽपवर्तना - ९५, १६, ९५, ततो कान्त के मूल में दवरिका के देने पर जो अपान्तराल में जल रहित कुछ भी आकाश है वह भी करणगति के अनुसार त्रैराशिक को निकालने वाले सूत्र के अनुसार उस समय उस रूप से भाव्य हैं अर्थात् - वह जल सहित रूप से विवक्षित्वाधिकृत हो जाता है इससे लवणसमुद्र के भीतर जम्बूद्वीप के वेदिकान्त से और लवणसमुद्र के वेदिकान्त से ९५ प्रदेश जाने पर १६ प्रदेश प्रमाण उत्सेध वृद्धि होती है ऐसा निकल आता है इसी तरह वहां से ९५ वालाग्र प्रमाण आगे जाने पर १६ वालाग्र प्रमाण उत्सेध परिवृद्धि निकल आती है यह उत्सेध परिवृद्धि इस प्रकार से इतनी निकलती है कि ९५ हजार योजन प्रमाण क्षेत्र में जाने पर १६ हजार प्रदेश प्रमाण उत्सेध परिवृद्धि होती कही गई है तो यहां त्रैराशिक विधि इस के निकालने की ऐसी है - ९५००० / १६०००/९५/ इनमें से आदि राशि के तीन शून्यां की और मध्य राशि के तीन शून्यों की अपवर्तना करने पर ९५/१६ / ९५ શિખાની ઉપર અને બન્ને વેદિકાન્તના મૂળમાં દરિકા આપવાથી અપાન્તરાલમાં જે જલ રહિત કઈ પણ આકાશ છે. તે પણ કરગતિ અનુસાર બૈરા શિકને ખતવવાવાળા સૂત્રના કથન પ્રમાણે તે સમયે તે રૂપે ભાજ્ય થાય છે. અર્થાત્ તે જલસહિત વિવક્ષાના અધિકારવાળા થઇ જાય છે. તેથી લવણુસમુદ્રની અંદર જ ખૂદ્વીપના વેદિકાન્તથી ૯૫ પંચાણુ પ્રદેશ જવાથી સાળ પ્રદેશ પ્રમાણ ઉત્સેધ પરિવૃદ્ધિ નીકળી આવે છે. આ ઉત્સેધ પરિવૃદ્ધિ આ રીતે તેની નીકળે છે. કે ૯૫ પંચાણુ હજાર ચૈાજન પ્રમાણ ક્ષેત્રમાં જવાથી સાળ હજાર પ્રદેશ પ્રમાણ ઉત્સેધ પરિવૃદ્ધિ કહેવામાં આવેલ છે. તે અહીંયાં તેની કહાડવાની રીત આ પ્રમાણે છે. ૯૫૦૦૦/ પંચાણુ હજાર ૧૬૦૦૦/ સેળ હજાર ૯૫ પંચાણુ તેમાંથી પહેલી રાશીની ત્રણ શૂન્ય અને મધ્ય રાશીની ત્રણ શૂન્ય કહાડી નાખવાથી ૯૫/ પચાણુ ૧૬/ સેાળ ૯૫/ પંચાણુ એ પ્રમાણેની રાશી ખની જીવાભિગમસૂત્ર Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे मध्यमराशेः षोडषलक्षणस्याऽन्त्येन पंचनवतिलक्षणेन गुणने जातानि पञ्चदशशतानि विंशत्यधिकानि १५२०, एषामादि राशिना पञ्चनवति लक्षणेन भागे हृते लब्धानि पोडशयोजनानि उक्तश्च 'पंचाणउइसहस्से गंतूणं जोयणाणि उभओ वि । उस्सेहेणं लवणो सोलस साहस्सीओ भणिओ ॥१॥ पंचाणउई लवणे गंतूणं जोयणाणि उभओ वि । उस्सेहेणं लवणो सोलस किल जोयणे होइ ॥२॥ छाया-पश्चनवतिं सहस्राणि गत्वा योजनानि उभयोरपि । उत्सेधेन लवणः षोडशसहस्राणि भणितः ॥१॥ पश्चनवतिं गत्वा योजनान्युभयोरपि । उत्सेधेन लवणः पोडश किल योजनानि भवन्ति ॥२॥ इति । तत्र यदि पञ्चनवति योजनपर्यन्ते षोडशयोजनावगाहः ततोऽर्थाल्लभ्यते राशियां हो जाती है अब मध्यराशि १६ का अन्तिम राशि ९५ के साथ गुणा करने पर १५२० आते हैं इनमें आदि राशि का भाग देने पर १६ आ जाते हैं ये १६ ही १६ योजन के हैं। उक्तंच पंचाणउइ सहस्से गंतूणं जोयणाणि उभओ वि। उस्सेहेणं लवणो सोलस साहस्सिओ भणिओ॥१॥ पंचाणउई लवणो गंतुणं जोयणाणि उभओ वि। उस्सेहेणं लवणो सोलस किल जोयणे होइ ॥२॥ जब ९५ योजन पर्यन्त में १६ योजन का अवगाहग-गहराई है तो अर्थात् यह बात स्पष्ट हो जाती है कि ९५ कोश पर्यन्त १६ कोश और જાય છે. હવે વચલી રાશીજ ૧૬ સેળ છે તેના છેલી રાશીના ૫ પંચાણ સાથે ગુણાકાર કરવાથી ૧પ૦/ પંદરસો વીસ થઈ જાય છે. તેમાં પહેલી રાશીનો ભાગાકાર કરવાથી ૧૬ સોળ આવી જાય છે. એ ૧૬ સોળજ ૧૬ सोण योन छ तेभ समन. यु ५५४ छ ? पंचाणउइसहस्से गंतूणं जोयणाणि उभओ वि । उस्सेहेणं लवणो सोलससाहस्सिओ भणिओ ॥ १ ॥ पंचाणउइ लवणे गंतूणं जोयणाणि उभओ वि । उस्सेहेणं लवणो सोलस किल जोयणे होइ ॥ २ ॥ જ્યારે ૫ પંચાણ એજન પર્યન્તમાં સોળ હજાર જનને અવગાહ ઉંડાઈ છે. તે અર્થાત્ એ વાત સ્પષ્ટ જણાય છે કે ૯૫ પંચાણ કેસ પર્યન્ત માં ૧૬ સોળ કેસ અને ૯૫ પંચાણ ધનુષ પર્યન્તમાં ૧૬ સોળ ધનુષની જીવાભિગમસૂત્ર Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९३ गोतीर्थनिरूपणम् ____६६१ पश्चनवति गव्यूत पर्यन्ते पोडशगव्यूतानि पञ्चनवति धनुःपर्यन्ते षोडशधनू - पीत्यादि । सू० ९२॥ सम्प्रति गोतीर्थ प्रतिपादनामाहमूलम्- लवणस्स णं भंते समुदस्स के महालए गोतित्थे पण्णत्ते गोयमा ! लवणस्स णं समुदस्स उभओ पासिं पंचाणउइ २ जोयणसहस्साइंगोतिथं पाणत्तं । लवणस्स णं भंते ! समुदस्स के महालए गोतित्थविरहिए खेत्ते पन्नत्ते । गोयमा ! लवणस्स णं समुदस्स दस जोयणसहस्साइं गोतित्थविरहिए खेत्ते पन्नत्ते । लवणस्स णं भंते समुदस्स के महालए उदगमाले पन्नत्ते गोयमा! दस जोयणसहस्साइं उदगमाले पन्नत्ते ॥सू० ९३॥ छाया-लवणस्य खलु भदन्त ! समुद्रस्य किं महत् गोतीर्थं प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! लवणस्य खलु समुद्रस्य उभयोः पार्श्वयोः पश्चनवति २ योजनसहस्राणि गोतीर्थ प्रज्ञप्तम् । लवणस्य खलु भदन्त समुद्रस्य किं महत् गोतीर्थ विरहितं क्षेत्र प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! लवणस्य खलु समुद्रस्य दशयोजनसहस्राणि गोतीर्थविरहितं क्षेत्रं प्रज्ञप्तम् । लवणस्य खलु भदन्त ! समुद्रस्य कि महती उदक माला प्रज्ञप्ता ? गौतम ! दशयोजनसहस्राणि उदकमाला प्रज्ञप्ताः ॥९३॥ टीका-लवणस्स णं भंते : समुदस्स के रहालए गोतित्थे पन्नत्ते' हे भदन्त ! लवणसमुद्रस्य कि महत्-कियद्विशाल गोतीथे कथितमिति प्रश्न: ? भगवानाह९५ धनुष पर्यन्त में १६ धनुष की गहराई है इसी प्रकार से उत्सेध की वृद्धि में भी यही क्रम जानना चाहिये ॥९२॥ गोतीर्थ का कथन"लवणस्सणं भंते! समुदस्स के महालए गोतित्थे पण्णत्ते' इत्यादि। टीकार्थ-गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है कि हे भदन्त ! लवणसमुद्र का जो गोतीर्थ है वह कितना वडा कहा गया है ? उत्तर में प्रभु ઉંડાઈ છે. એ જ પ્રમાણે ઉભેંધની વૃદ્ધિમાં પણ એ જ કમ સમજી લે. તેમ કહેલ છે. સૂ. ૯ર છે गोती'नु ४थन'लवणस्स णं भंते ! समुदस्स के महालए गोतित्थे पण्णत्ते' त्या ટીકાઈ-ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને એવું પૂછ્યું કે-હે ભગવન લવણ સમુદ્રનું જે તીર્થ છે, તે કેટલું મોટું કહેલ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં જીવાભિગમસૂત્ર Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे 'गोयमा ! लवणस्स णं समुद्दस्स उभओ पासिं पंचाणउइ २ जोयणसहस्साई गोतित्थं पन्नत्तं' हे गौतम ? लवणसमुद्रस्य खलु उभयपार्श्वयोः कूलयोः, जम्बूद्वीप वेदिकान्ताल्लवणसमुद्रवेदिकान्ताच्चारभ्येत्यर्थः, पंचनवति २ योजनसहस्राणि यावद् गोतीर्थमुक्तम् । उक्तश्च पंचाणउइसहस्से गोतित्थं उभयतो वि लवणस्स' । छाया-पश्चनवति सहस्राणि गोतीर्थमुभयतोऽपि लवणस्येति । 'लवणस्स णं भंते समुदस्स के महालए गोतित्थविरहिए खेत्ते पन्नत्ते' हे भदन्त ! लवणसमुद्रस्य खलु कियन्महत् कियत्प्रमाणकं गोतीर्थविहीनं क्षेत्रमिति प्रश्नः ? भगवानाह-'गोयमा ! लवणस्स णं समुदस्स दस जोयणसहस्साई कहते हैं-'गोयमा! लवणस्स णं समुद्दस्स उभओ पासिं पंचाणउति २ जोयणसहस्साइं गोतित्थं पण्णत्तं' हे गौतम ! लवणसमुद्र का जो गोतीर्थ है वह दोनों बाजू में जम्बूद्वीप की वेदिका के अन्त से लगाकर दोनों ओर ९५-९५ हजार योजन का है उक्तंच-पंचाणउइसहस्से गोतित्थं उभयतो वि लवणस्स' लवणसमुद्र का जो कम से नीचे नीचे का प्रवेश मार्ग है अर्थातू पानी का जो उतार चडाव है-वह गोतीर्थ है ऐसा पहिले प्रकट कर दिया गया है 'लवणस्स णं भंते ! समुदस्स के महालए गोतित्थ विरहिते खेत्ते पण्णत्ते' हे भदन्त ! लवणसमुद्र का कितना प्रदेश ऐसा है कि जहां पर गोतीर्थ नहीं है-अर्थातू सममात्रा में पानी है। पानी का उतार चडाव वहां पर नहीं है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! लवणस्स णं समुदस्स दसजोयण श्री -गोयमा ! लवणस्स णं समुदस्स उभओ पासिं पंचाणउति जोयण सामाई गोतित्थं पण्णत्तं' गौतम ! १५ समुद्रनु २ गतीथ छे, ते બને બાજુથી જંબુદ્વીપની વેદિકાના અંતથી લઈને બંને તરફ ૯૫ પંચાણ. ४५ पया २ योननु छ, घु ५५ छे 3-'पंचाणउइसहस्से गोतित्थं उभयतो वि लवणस्स' सपा समुद्री मथी रे नीथे नीयन। प्रवेश भाग. અર્થાતુ પાણીનો જે ઉતાર અને ચઢાવે છે. તેને ગોતીર્થ કહે છે. આ પ્રમાણે या अवामा भावी आये छ. 'लवणस्स णं भंते ! समुदस्स के महालए गोनिशविरहित खेत्ते पण्णत्ते' 3 मावन् पशुसमुद्रन टी प्रदेश मेवा छ કે જ્યાં તીર્થ આવેલ નથી. અર્થાત્ સમ માત્રાથી પાણી રહેલ છે. પાણીને ઉતાર ચઢાવ ત્યાં થતો નથી આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ગૌતમસ્વામીને કહે છે કે'गोयमा ! लवणस्स णं समुदस्स दस जोयणसहस्साई गोतित्थविरहिते खेते पण्णत्ते' જીવાભિગમસૂત્ર Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९३ गोतीर्थनिरूपणम् गोतित्थ विरहिए पन्नत्ते' हे गौतम ! लवणसमुद्रस्य खलु दश योजनसहस्राणि गोतीर्थेन विरहितं क्षेत्रं प्रज्ञप्तम् । 'लवणस्स णं भंते समुदस्स के महालए उदगमाले पन्नत्ते' हे भदन्त ! लवणसमुद्रस्य कियती महती-कियद्विस्तृता किं प्रमाणा महती उदकमाला प्रज्ञप्ता ? मगवानाह-'गोयमा ! दस जोयणसहस्साई उदगमाले पन्नतें' हे गौतम ! दशयोजनसहस्राणि यावत् उदकमाला-जलपंक्तिरुक्ताइति जानीहि ॥सू० ९३॥ लवणसमुद्रसंस्थानादि वर्णनमारभते मूलम्-लवणेणं भंते ! समुद्दे किं संठिए पन्नत्ते ? गोयमा! गोतित्थसंठिए नावा संठाणसंठिए सिप्पि संपुडसंठिए, आसखंधसंठिए, वलभि संठिए वट्टे वलयागारसंठाणसंठिए पन्नत्ते। लवणे णं भते ! समुद्दे केवइयं चकवालविक्खंभेणं केवइयं परिक्खेवेणं केवइयं उध्वेहेणं केवइयं उस्सेहेणं केवइयं सव्वग्गेणं पन्नत्ते ? गोयमा! लवणेणं समुद्दे दो जोयणसहस्साई चकवालविक्खंभेणं पण्णरस जोयणसयसहस्साइं एगासीइं च सहस्साइं सयं च इगुयालं किंचि विसेसूणे परिक्खेवेणं, एगं जोयणसहस्सं उव्वेहेणं सोलस जोयणसहस्साइं उस्सेहेणं सत्तसहस्साई गोतित्थ विरहिते खेत्ते पण्णत्ते' हे गौतम ! लवणसमुद्र का दश हजार योजन का क्षेत्र गोतीर्थ से रहित कहा गया है 'लवणस्स णं भंते ! समुदस्स के महालए उदगमाले पण्णत्ते' हे भदन्त ! लवणसमुद्र की जो उदकमाला है वह कितनी बडी विशाल कही गई है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा ! दसजोयणसहस्साइं उदगमाले पन्नत्ते' हे गौतम ! लवणसमुद्र में जो जल पंक्तिरूप उदकमाला है वह दश हजार योजन की कही गई है ॥९३॥ હે ગૌતમ! લવણ સમુદ્રનું દસ હજાર યોજન પર્યન્તનું ક્ષેત્ર તીર્થ વિનાનું वामां मावेस छे. 'लवणस्सणं भंते ! समुदस्स के महालए उदगमाले पण्णत्ते' હે ભગવન ! લવણસમુદ્રની જે ઉદકમાલા છે, તે કેટલી વિશાળ કહેવામાં આવી छ ? - प्रश्नना उत्तरमा प्रमुश्री गौतमस्वामीने ४९ छ है 'गोयमा ! दस जोयणसहस्साई उदगमाले पण्णत्ते' हे गौतम ! Aqए समुद्रमा सनी पति રૂપ ઉદકમાલા છે તે દસ હજાર જનની કહેવામાં આવેલ છે. જે સૂ. ૯૩ ! જીવાભિગમસૂત્ર Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६६४ जीवाभिगमसूत्रे रस जोयणसहस्साइं सव्वग्गेणं पन्नत्तं । जइ णं भंते ! लवण समुद्दे दो जोयणसय सहस्साई चक्कवाल विक्खंभेणं पण्णरस जोयणसय सहस्साई एगासीइं च सहस्साइं सयं इगुयालं किंचि विसेसूणा परिक्खेवेणं एगं जोयणसहस्सं उव्वेहेणं सोलसजोयणसहस्साइं उस्सेहेणं सत्तरस जोयणसहस्साइं सव्वग्गेणं पण्णत्ते । कम्हा णं भंते ! लवणसमुद्दे जंबुद्दीवं २ नो उवीलेइ नो उप्पीलेइ नो चेव णं एक्कोदगं करेंति ? गोयमा ! जंबूद्दीवे णं दीवे भरहेरवसु वासेसु अरहंतचक्कवहि-बलदेवा - वासुदेवा चारणा - विज्जाधरा समणा-समणीओ सावया सावियाओ मणुया एगधच्चा पगइभद्दया पगइविणीया पगइउवसंता पाइपको हमाणमायालो भमिउमद्दवसंपन्ना अल्लीणा भद्दगा विणीया, तेसि णं पणिहाए लवणे समुद्दे जंबुद्दीवं दीवं नो उवीलेइ, नो उप्पीलेइ- नो चेव णं एगोदगं करेंति गंगा - सिंधु - रत्ता - रत्तवईसु सलिलासु देवया महड्डियाओ जाव पलिओवमट्ठिईया परिवसंति । तेसि णं पणिहाए लवणसमुद्दे जाव नो चेव णं एगोदगं करेंति चुल्लहिमवंत सिहरेसु वासहरपव्वसु देवा महड़िया तेसि णं पणिहाए० हेमवएरण्णवएसु वासेसु मणुया पगइभद्दया० रोहितंससुवण्णकूलरूप्पकूलासु सलिलासु देवयाओ महिडियाओ तासि पणि० सद्दावइ वियडावइ वट्टवेयढ पव्वसु देवा महिड्डिया जाव पलिओवम ट्टिईया परिवर्तति । महाहिमवंतरुप्पिसु वासहरपव्वएसु देवा हड्डिया जाव पओिवमट्टिईया हरिवास-रम्मयवासेसु मणुया पगइभहगा गंधावाइ मालवंतपरियासु वट्टवेयढ पव्वएसु देवा महिड्डिया, निसढ - नीलवंतेसु वासहरपव्वसु देवा महडिया० सव्वाओ दह देवयाओ भाणियव्वा - पउमदह तिगि જીવાભિગમસૂત્ર Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९४ लवणसमुद्रस्य संस्थाननिरूपणम् ६६५ च्छि केसरी दहावसाणेसु देवा महड्डियाओ तासि पणिहाए. पुव्वविदेहावरविदेहेसु वासेसु अरहंत चकवट्टी बलदेववासुदेवा। चारणा विजाहरा समणा समणीओ सावगा सावियाओ मणुया पगइ० तेसिं पणिहाए लवण० सीया सीयोदगासु सलिलासु देवया महिड्डिया०, देवकुरूत्तरकुरुसु मणुया पगइभदगा० मंदरे पवए देवया महिड्डिया०, जंबूए य सुदसणाए जंबूद्दीवाहिवती अणडिए णाम देवे महड्दिए जाव पलिओवमट्टिईए परिवसइ तस्स पणिहाए लवणसमुद्दे नो उवीलेइ नो उप्पीलेइ नो चेवणं एगोदगं करेइ, अदुत्तरं च णं गोयमा! लोगट्रिई लोगाणुभावेयण्णं लवणसमुद्दे जंबूद्दीवं दीवं नो उवीलेइ नो उप्पीलेइ नो चेव णं एगोदगं करेइ ॥सू० ९४॥ ___ छाया-लवणः खलु भदन्त ! समुद्रः किं संस्थितः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! गोतीर्थसंस्थितः नावा संस्थानसंस्थितः शुक्तिकासंपुटसंस्थितः अश्वस्कन्धसंस्थितः, वलभीसंस्थितः वृत्तः वलयाकारसंस्थानसंस्थितः प्रज्ञप्तः । लवणः खलु भदन्त ! समुद्रः कियता चक्रवालविष्कंभेण कियता परिक्षेपेण कियता उद्वेधेन कियता उत्सेधेन कियता सर्वाग्रेण प्रज्ञप्तः । गौतम ! लवणः खलु समुद्रः द्वे योजनशतसहस्र चक्रवालविष्कम्भेण पञ्चदश योजनशतसहस्राणि एकाऽऽशीतिश्च सहस्राणि शतं चैकोनचखारिंशं किंचिद्विशेषोनं परिक्षेपेण एकं योजनसहस्रमुढेधेन पोडशयोजनसहस्राणि उत्सेधेन सप्तदशयोजनसहस्राणि सर्वाग्रेण प्रज्ञप्तः, यदि खलु भदन्त ! लवणः समुद्रो द्वे योजनशतसहस्रे चक्रवालविष्कम्भेण पञ्चदशयोजनशतसहस्राणि एकाशीतिश्च शतं चैकोनचत्वारिंशं किंचिद्विशेषोनं परिक्षेपेण एकं योजनसहस्रमुद्वेधेन पोडशयोजनसहस्राणि उत्सेधेन सप्तदशयोजनसहस्राणि सर्वाग्रेण प्रज्ञप्तः । कस्मात् खलु भदन्त ! लवणः समुद्रो जम्बूद्वीपं द्वीपं नावपीडयति-नोत्पीडयति -नैव खलु एकोदकं करोति ? गौतम ! जंबूद्वीपे खलु द्वीपे भरतैरावतयोवर्षयोः अर्हतचक्रवर्ति बलदेवा-वासुदेवा-धारणा। विद्याधराः श्रमणाः श्रमण्यः श्रावकाः श्राविकाः मनुष्याः प्रकृतिभद्रकाः प्रकृतिविनीता प्रकृत्युपशान्ताः प्रकृति प्रतनुक्रोध-मान-माया-लोभाः-मृदु-मार्दव-संपन्नाः आलीनाः भद्रकाः विनीताः तेषां खलु प्रणिधया लवणः समुद्रो जम्बूद्वीपं द्वीपं नो अवपीडयति नो उत्पीडयति न चैव खलु एकोदकं करोति-गङ्गा सिन्धु रक्ता रक्तवतीषु सलिलासु देवता जी० ८४ જીવાભિગમસૂત્ર Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे महद्धिकाः यावत्पल्योपमस्थितिकाः परिवसन्ति तेषां प्रणिधया लवणसमुद्रो यावद् नैव खलु एकोदकं करोति क्षुल्लहिमवत् शिखरिणोर्वर्षधरपर्वतयोर्देवा महद्धिका स्तेषां खलु प्रणिधया० हैमवतहैरण्यवतयो वर्षधरवर्षयो मनुजाः प्रकृतिभद्रकाः० रोहितांस सुवर्णकूलरूप्यकूलासु सलिलासु देवताः महद्धिका स्तासां खलु प्रणिधया० शब्दापाति विकटापाति वृत्तवैताढ्य पर्वतेषु देवा महद्धिकाः यावत्पल्योपमस्थितिका परिवसन्ति, महाहिमवद् रुक्मिवर्षधरपर्वतयो र्देवा महर्चिका यावत् पल्योपमस्थितिकाः हरिवर्षरम्यकवर्षयोर्मनुजाः प्रकृतिभद्रकाः, गन्धापाति-माल्यवत् पर्याययोवृत्तवैताढ्यपर्वतयो देवा महद्धिकाः निषधनीलवतोवर्षधरपर्वतयो देवा महद्धिकाः सर्वाः ह्रददेवता भणितव्याः, पद्महूद तिगिच्छ केसरिहूदावसानेषु देवता महर्द्धिकाः तेषां प्रणिधया० पूर्वविदेहापरविदेहयो वर्षयोरर्हत चक्रवर्ति बलदेव वासुदेवाश्चारणा विद्याधराः श्रमणाः श्रमण्यः श्रावकाः श्राविकाः मनुजाः प्रकृतिभद्रकाः तेषां प्रणिधया लवणसमुद्रः शीताशीतोदकयोः सलिलयो देवता महद्धिकाः देवकुरुत्तरकुओं मनुजाः प्रकृतिभद्रकाः, मन्दरे पर्वते देवता महर्द्धिकाः० जम्ब्यां च सुदर्शनायां जम्बूद्वीपाधिपतिः अनादृतो नाम देवो महर्द्धिको यावत्पल्योपमस्थितिकः परिवसति० तस्य प्रणिधया लवणसमुद्रो नाऽवपीडयति-नो उत्पीडयति-नैव खलु एकोदकं करोति । अथोत्तरं च खलु गौतम! लोकस्थितिलॊकानुभावश्च यत्-लवणसमुद्रो जम्बूद्वीपं द्वीपं नाऽवपीडयति-नो उत्पीडयति नैव खलु एकोदकं करोति ॥९४॥ ___टीका-'लवणे णं भंते ! समुद्दे कि संठिए पन्नत्ते' हे भदन्त ! योऽसौ श्रूयते लवणः समुद्रः स खलु किं संस्थानसंस्थितः किमाकारवान् प्रज्ञप्तः समाधत्ते भगवान्-'गोयमा ! गोतित्थसंठिए-नावासंठाणसंठिए - सिप्पिसंपुडसंठिएआसखंधसंठिए वलभीसंठिए बट्टे वलयाकारसंठिए पन्नत्ते' हे गौतम ! गोतीर्थ 'लवणे णं भंते ! समुद्दे किं संठिए पण्णत्ते' इत्यादि। टीकार्थ-हे भदन्त ! लवणसमुद्र का संस्थान कैसा कहा गया है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! गोतित्थसंठिए नावा संठाणसंठिए सिप्पिसंपुडसंठिए, आसखंधसंठिए वलभिसंठिए बट्टे वलयागारसंठाणसंठिए पण्णत्ते' हे गौतम ! लवणसमुद्र का संस्थान जैसा गो 'लवणेणं भंते ! समुद्दे किं संठिए पण्णत्ते' त्यात ટીકાર્થહે ભગવન્લવણ સમુદ્રનું સંસ્થાન કેવું કહેવામાં આવેલ છે? ॥ प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री गीतभस्वामीने ४ छ -'गोयमा! गोतित्थ संठिए नावा संठाणसंठिए सिप्पिसंपुडसंठिए आसखंधसंठिए वलभिसंठिए वढे बलयागारसंठाणसंठिए पण्णत्ते' है गौतम ! समुद्रनु सस्थान गातीर्थन જીવાભિગમસૂત્ર Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९४ लवणसमुद्रस्य संस्थाननिरूपणम् ६६७ संस्थानसंस्थितः गोतीर्थो जलाशयतटः तत्संस्थानवान् क्रमेण नीचै नीचतरः, बुघ्नादृय नाव इवोभयपार्श्वयोः समतलभूभागमपेक्ष्य क्रमशो जलवृद्धिसंभवेनोनताऽऽकारवान् शुक्तिकासंपुटसंस्थानसंस्थितः उद्वेधजलस्य वृद्धि गतजलस्य चैकत्र मीलनात् संपुटितशुक्तिवत्संस्थितः, उभयोः पार्श्वयोः पंचनपतियोजनसहस्रपर्यन्तेऽश्वस्कन्धस्य इवोन्नततया षोडशयोजनसहस्रप्रमाणोच्चैस्त्वयोः शिखायाः संभवात् अश्वस्कन्धसंस्थितः, दशयोजनसहस्रप्रमाणविस्तृतशिखायाः वलभीगृहाकाररूपेण प्रतिभासतया बलभीसंस्थानसंस्थितो वृत्तो वलयाकारसंस्थितः प्रज्ञप्तः । तीर्थ का संस्थान है वैसा कहा गया है नाव का जैसा संस्थान है वैसा कहा गया है शुक्ति का-सीप-का जैसा संस्थान होता है वैसा संस्थान कहा गया है अश्व स्कन्ध का जैसा संस्थान होता है वैसा संस्थान कहा गया है वलभी गृह का जैसा संस्थान होता है वैसा संस्थान कहा गया है गोल संस्थान वाला कहा गया है और वलय का जैसा संस्थान होता है उस तरह से संस्थान वाला कहा गया है तात्पर्य इसका यह है कि यहां पर जो लवणसमुद्र के संस्थान को गोतीर्थ के संस्थान जैसा कहा गया है वह नीचे नीचे की उसकी गहराई को लेकर कहा गया है नौका के संस्थान जैसा जो इसका संस्थान कहा है, वह दोनों बाजू के समतल भूभाग को लेकर कहा है। क्योंकि इस भूमि भाग के बाद ही क्रमशः जल की वृद्धि होने से उसका आकार उन्नत होता जाता है । सीप के सम्पुट के जैसा जो इसका आकार कहा गया है वह उद्वेध जल गहराई का जल-को और जलवृद्धि जल को एक जगह જેવું સંસ્થાન છે એવું કહેલ છે. નાનું એવું સંસ્થાન છે તેવું કહેલ છે, શક્તિ-સીપનું જેવું સંસ્થાન-આકાર હોય છે તેવું કહેવામાં આવેલ છે. અશ્વ સ્કંધનું એવું સંસ્થાન હોય છે તેવું તેનું સંસ્થાન છે. વલભીગૃહનું જેવું સંસ્થાન હોય છે તેવું તેનું સંસ્થાન છે. ગેળ સંસ્થાના વાળ લવણ સમદ્ર કહેલ છે. તથા વલયનું જેવું સંસ્થાન હોય છે તેવું તેનું સંસ્થાન કહેવામાં આવેલ છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એવું છે કે–અહીયાં લવણ સમુદ્રના સંસ્થાનને ગેતીર્થના સંસ્થાન જેવું જે કહેવામાં આવેલ છે. તે નીચે નીચેની ઉંડાઈને લઈને કહેવામાં આવેલ છે. નૌકાના સંસ્થાન જેવું છે તેનું સંસ્થાન હોવાનું કહેલ છે તે બન્નેની બાજુની સમતલ ભૂમિભાગને લઈને કહેવામાં આવેલ છે. કેમકે આ ભૂમિભાગ પછીજ કમથી જલની વૃદ્ધિ થવાથી તેને આકાર ઉંચો થઈ જાય છે. સીપના સંપુટના છે જે તેને આકાર કહેવામાં આવેલ છે તે ઉધ-ઉંડાઈના જલને તથા જલવૃદ્ધિના જલને એક સ્થળે મેળવવાના જીવાભિગમસૂત્ર Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे 'लवणे गं भंते ! समुद्दे केवइयं चकवालविक्खंभेणं केवइयं परिक्खेवेणं केवइयं उव्वेहेणं-केवइयं उस्सेहेणं केवइयं सव्वग्गेणं पण्णत्ते' लवणसमुद्रो हि कियता चक्रवालविष्कम्भेण कियता परिक्षेपेण-उद्वेधेन-उत्सेधेन सर्वाग्रेण च-उत्सेधोद्वेध. मिलने के विचार से कहा गया है क्योंकि इस स्थिति में उस का आकार शुक्तिका के संपुट के जैसा हो जाता है । अश्व के स्कंध के आकार के जैसा जो इसका आकार कहा गया है वह शिखा के ९५ हजार योजन पर्यन्त प्रदेश में उन्नत रहने से और १६ हजार योजन प्रदेश में उन्नत रहने से कहा गया है। वलभीगृह के जैसे संस्थान वाला जो इसे कहा गया है वह १० हजार योजन प्रमाण विस्तार वाली शिखा का आकार वलभी गृह के आकार जैसा प्रतिभासित होने के कारण से कहा गया है यह लवणसमुद्र जम्बूद्वीप को चारों ओर से घेरे हुए हैं अतः इसका आकार गोल हो गया है और यह गोल आकार जैसे गोल वलयका होता है वैसा है इसीलिये इसे वृत्त और वलयाकार संस्थान वाला कहा गया है 'लवणे णं भंते ! समुद्दे केवइयं चक्कवालविक्वंभेणं, केवइयं परिक्खेवेणं, केवइयं उच्वेहेणं, केवइयं उस्सेहेणं केवइयं सव्वग्गेणं पन्नत्ते' हे भदन्त ! लवणसमुद्र चक्रवाल विष्कम्भ की अपेक्षा कितना है ? परिधि की अपेक्षा कितना है ? उद्वेध की अपेक्षा कितना है ? उत्सेध की अपेक्षा कितना है ? और उत्सेध और उद्वेध के परिमाण की समग्रता से कितना है ? इस વિચારથી કહેવામાં આવેલ છે. કેમકે એ સ્થિતિમાં તેને આકાર સીપના જે થઈ જાય છે. ઘડાની ખાધના જે જે તેને આકાર કહ્યો છે તે શિખાના ૫ પંચાણ હજાર જન પર્યન્તના પ્રદેશમાં ઉચા રહેવાથી અને ૧૬ સોળ હજાર યોજન પ્રદેશમાં ઉચા રહેવાથી કહેવામાં આવેલ છે. વલભીગ્રહના જેવા સંસ્થાન વાળે જે તેને આકાર રહેવામાં આવેલ છે તે ૧૦ દસ હજાર જન પ્રમાણે વિસ્તારવાળી શિખાને આકાર વલભીગ્રહના આકાર જે પ્રતિભાસિત થવાના કારણથી કહેવામાં આવેલ છે. આ લવણ સમુદ્ર જબૂદ્વીપને ચારે બાજાએથી ઘેરે છે. તેથી તેને આકાર ગેળ કહેવામાં આવેલ છે. અને આ ગોળ આકાર જેવું ગોળ વલય હોય છે એ પ્રમાણે છે. 'लवणेणं भंते ! समुद्दे केवइयं चक्कवालविक्खंभेणं केवइयं परिक्खेवेणं, केवइयं उज्वेहेणं, केवइयं उस्सेहेणं केवइयं सव्वग्गेणं पण्णत्ते' हे मावन् ! सण. સમદ્ર ચકવાલ વિધ્વંભની અપેક્ષાએ કેટલા છે? ઉત્સવની અપેક્ષાથી કેટલે છે ? પરિધિની અપેક્ષાથી કેટલું છે ? ઉદ્વેધની અપેક્ષાથી કેટલું છે ? છે? તથા ઉત્સધ અને ઉધના પરિણામની સમગ્રતાથી કેટલું છે ? આ પ્રશ્નના જીવાભિગમસૂત્ર Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९४ लवणसमुद्रस्य संस्थाननिरूपणम् ६६९ परिमाण सामस्त्येन प्रज्ञप्त इति प्रश्नः, भगवानाह -'गोयमा ! लवणे णं समुद्दे दो जोयणसयसहस्साई चकवाल विक्खंभेणं' हे गौतम ! द्वे योजनशतसहस्रे २००००० चक्रवालविष्कम्भेण, पञ्चदशयोजनसहस्राणि १५००००० एकाशीतिः सहस्राणि शतं चैकोनचत्वारिंशं किचिद् विशेषोनं परिक्षेपेण परिधिना प्रज्ञप्तः, एकं योजनसहस्रमुद्वेधेन, पोडशयोजनसहस्राणि उत्सेधेन, सप्तदशयोजनसहस्राणि सर्वाग्रेणोत्सेधोद्वेधमीलनेन प्रज्ञप्तः । अत्र लवणसमुद्रस्य घनप्रतरगणितभावना एवं भवति-तत्र प्रतरभावनाप्रकार:--लवणसमुद्रसत्कविस्तारपरिमाणात् द्विलक्षयोजनरूपात दशयोजनसहस्राणि शोध्यन्ते शोधितेषु तेषु शेषस्याध क्रियते ततो जातानि पंचनवतिः सहस्राणि, प्राकशोधितानि दशसहस्राणि तत्र प्रक्षिप्यन्ते ततो जातं के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! लवणे णं समुद्दे दो जोयणसयसहस्साई चक्कवालविवभेणं, पण्णरस जोयणसतसहस्साई एकासीतिं च सहस्साई सतं च इगुयालं किंचि विसेसूणे परिक्खेवेणं' हे गौतम ! चक्रवाल विष्कम्भ की अपेक्षा लवणसभुद्र दो लाख योजन का है परिधि की अपेक्षा लवणसमुद्र कुछ कम पन्द्रह लाख एकासी हजार एक सौ उनतालीस योजन का है 'एगं जोयणसहस्सं उच्वेहेणं' गहराई की अपेक्षा लवणसमुद्र एक हजार योजन का है 'सोलस जोयणसहस्साई उस्सेहेण, सत्तरसजोयणसहस्साई सचग्गेणं पण्णत्ते' ऊंचाई की अपेक्षा लवणसमुद्र सोलह हजार योजन का है उत्सेध और उद्वेध के परिमाण को मिलाने की अपेक्षा लवणसमुद्र १७ हजार योजन का है। यहां लवणसमुद्र की पूर्वाओं ने जो घन प्रतरगणित की भावना भावित है उसे हम शिष्य जनों के अनुग्रह के निमित्त प्रकट करते हैं-प्रतर को लाने के लिये यह करण सूत्र है-लवणसमुद्र उत्तरमा प्रभुश्री गौतमस्वामीन ४ छ -'गोयमा ! लवणेणं समुद्दे दो जोयण सयसहस्साई चक्कवालविक्खंभेणं पण्णरसजोयणसयसहस्साई एकासीतिं च सह. स्साई सतं च इगुयालं किंचि विसेसूणे परिक्खेवेणं' 3 गौतम ! यात १४. ભની અપેક્ષાએ લવણ સમુદ્ર કંઈક એ છે ૧૫ પંદર લાખ એકાસી હજાર मेसे। २५ तालीस योजना छ. 'एगं जोयणसहस्सं उब्वे हेणं' अपेसाथी any समुद्र मे४ ॥२ योनी छे. 'सोलस जोयणसहस्साई उस्सेहेणं, सत्तरसजोयणसहस्साई सव्यग्गेणं पण्णते' यानी अपेक्षाथी स१५ સમુદ્ર ૧૬ સોળ હજાર એજનને છે. ઉલ્લેધ અને ઉદ્ધધના પરિમાણને મેળવવાની અપેક્ષાએ લવણ સમુદ્ર ૧૭ સત્તર હજાર જનનો છે. અહીયાં પૂર્વા ચાર્યોએ લવણુ સમુદ્રની જે ઘન પ્રતરની ભાવના કરી છે. તેને શિષ્ય જીવાભિગમસૂત્ર Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६७० जीवाभिगमसूत्रे पश्चोत्तरलक्षम् १०००००५, एतच्च कोटीति व्यवह्रियते अनया च कोटया लवणसमुद्रस्य मध्यभागवति परिरयो नवलक्षाः अष्टचत्वारिंशत् सहस्राणि पट्शतानि व्यशीत्यधिकानि ९४८६८३ इत्येवं परिमाणो गुण्यते, ततः प्रतरपरिमाण भवति तचेदं नवनवति कोटिशतानि एकषष्टिः कोटकः सप्तदशलक्षाः पञ्चदशसहस्राणि ९९६११७१५०००, उक्तश्च 'वित्थाराओ सोहिय दससहस्साइं सेस अद्धमि। तं चेव परिक्खवित्ता लवणसमुदस्स सा कोडी ॥१॥ लक्खं पंच सहस्सा कोडीए तीए संगुणे ऊणं। लवणसमुदस्स मज्झ परिही ताहे पयरं इमं होइ ॥२॥ का जो विस्तार परिमाण २ लाख योजन का है उसमें से १० हजार योजन को शोधित करने पर-घटाने पर जो शेष १९०००० बचता है उसे आधा करने पर ९५००० आते हैं इन ९५००० में शोधित किये गये १०००० मिलाने से १०५००० हो जाते हैं इसे कोटी से व्यहृत किया गया है इस कोटि से लवणसमुद्र की जो मध्यभागवर्ती परिधि का ९४८६८३ प्रमाण हैं उसे गुणित करने पर प्रतर का परिमाण होता है यह प्रतर का परिमाण ९९६११७१५००० नन्नानवे अरब एकसठ करोड सतरह लाख पन्द्रह हजार इतना आता है कहा भी है वित्थाराओ सोहिय दससहस्साई सेस अद्धमि । तं चेव परिक्खवित्ता लवणसमुद्दस्स सा कोडी ॥१॥ જ પરના અનુગ્રહ માટે હું પ્રગટ કરું છું. પ્રતરને લાવવા માટે આ કરણ સૂત્ર છે.-લવણ સમુદ્રને જે વિસ્તાર પરિમાણ ૨ બે લાખ જનનું કહ્યું છે, તેમાંથી ૧૦ દસ હજાર જનને શોધિત કરવાથી–ઘટાડવાથી શેષ જે ૧૯૦૦૦૦ એક લાખ નેવું હજાર વધે છે તેને અર્ધા કરવાથી ૫૦૦૦ પંચાણુ હજાર આવે છે. તેમાં એ પંચાણુ હજારમાં રોધિત કરવામાં આવેલ ૧૦૦૦૦ દસ હજાર મેળવવાથી ૧૦૫૦૦૦ એક લાખને પાંચ હજાર થઈ જાય છે. તેને કડથી વ્યવહત કરવામાં આવેલ છે. એ કટિથી લવણ સમુદ્રની મધ્યભાગ વતિ પરિધિનું પ્રમાણ જે ૯૪૮૬૮૩ નવ લાખ અડતાલીસ હજાર છસો વ્યાસી જન પ્રમાણુનું છે, તેને ગુણાકાર કરવાથી પ્રતરનું પરિમાણ થઈ જાય છે. આ પ્રતરનું પરિમાણ ૯૬૧૧૭૧૫૦૦૦ નવાણ અબજ એસઠ કરોડ સત્તર લાખ પંદર હજાર થઈ જાય છે. કહ્યું પણ છે કે वित्थाराओ सोहिय दससहस्साई सेस अद्धमि । तं चेव परिक्खवित्ता लवणसमुदस्स सा कोडी ॥ १ ॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९४ लवणसमुद्रस्य संस्थाननिरूपणम् ६७१ नवनवई कोडीसया एगट्ठी कोडी लक्ख सत्तरसा । पन्नरस सहस्साणि य पयरं लवणस्स निद्दिढं ॥३॥ छाया-विस्तारानुशोधितो दशसहस्राणि शेषोऽर्दै। तमेव प्रक्षिप्य लवणसमुद्रस्य सा कोटिः ॥१॥ लक्षं पश्चसहस्राणि कोटया तिसृभिः संगुणिते उनम् । लवणस्य मध्यपरिधिः ततः प्रतरमिमं भवति ॥३॥ नवनवतिः कोटि शतानि एकषष्टिः कोटयो लक्षाः सप्तदश । पंचदशसहस्राणि च प्रतरो लवणस्य निर्दिष्टः ॥इति।। घनगणितभावनात्वेवम्-अत्र खलु लवणस्य शिखा षोडशसहस्राणि योजनसहस्रमुद्वेधः सर्वसंख्यया सप्तदशसहस्राणि, तैः प्राक्तनं प्रतरपरिमाणं गुण्यते ततो घनगुणितं भवति-तचेदं षोडशकोटि कोटयः त्रिनवतिः कोटि शतसहस्राणि एकोनचत्वारिंशत् कोटि सहस्राणि नवकोटि शतानि पञ्चदशकोटयधिकानि पश्चाशल्लक्षाणि योजनानाम् १६९३३९९१५५००००००। उक्तश्च लक्खपंचसहस्सा कोडीए तीए संगुणे ऊणं । लवणस्स मज्झ परिही ताहे पयरं इमं होइ ॥२॥ नव नउई कोडिसया एगट्ठी कोडि लक्खसत्तरसा । पन्नरस सहस्साणि य पयरं लवणस्स णिहिटं ॥३॥ घनगणित की भावना इस प्रकार से है-लवणसमुद्र की शिखा १६ हजार योजन की है एक हजार योजन का इसका उद्वेध है-गहराई है सब का परिमाण १७ हजार योजन का है इन से प्राक्तन प्रतर को गुणित करने पर घनगुणित होता है इसका परिमाण १६९३३९९१५. ५०००००० योजन होता है कहा भी है लक्ख पंचसहस्सा कोडीए तीए संगुणे ऊणं । लवणस्स मज्झ परिही ताहे पयरं इमं होइ ॥ २ ॥ नव नउइ कोडिसया एगटि कोडि लक्ख सत्तरसा । पन्नरस सहस्साणि य पयरं लवणस्स णिदिट्ठ ॥ ३ ॥ ઘન ગણિતની ભાવના આ પ્રમાણે છે.-લવણ સમુદ્રની શિખા ૧૬ સોળ હજાર જનની છે. તેને ઉધ ૧ એક હજાર એજનને છે. અર્થાત એટલી ઊંડાઈ છે. બધાનું પરિમાણ ૧૭ સત્તર હજાર જનનું છે. તેનાથી પહેલાના પ્રતરને ગુણાકાર કરવાથી ઘન ગુણિત થાય છે. તેનું પરિમાણ ૧૬૯૩૩૯૧૫૫૦૦૦૦૦૦ આટલા જનનું થાય છે. કહ્યું પણ છે કે જીવાભિગમસૂત્ર Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६७२ जीवाभिगमसूत्रे 'जोयणसहस्स सोलस लवणसिहा अहो गया सहस्सेगं । पयरं सत्तरसहस्स संगुणं लवण धणगणियं ॥१॥ सोलसकोडाकोडी ते णउई कोडी सयसहस्साओ। ऊणयालीस सहस्सा नक्कोडी सया य पन्नरसा ॥२॥ पन्नास सयसहस्सा जोयणाणं भवे अणूणाई । लवणसमुदस्सेयं जोयण संखाए घणगणियं ॥३॥ उक्तश्च-'योजनसहस्र षोडशलवणशिखा अधोगता सहस्रमेकम् । प्रतरं सप्तदशसहस्र संगुणितं लवणघनगणितम् ॥१॥ षोडश कोटीकोटयः त्रिणवति कोटि शतशहस्राणि । ऊन चत्वारिंशत् सहस्राणि नवकोटि शतानि च पंचदश ॥२॥ पंचाशत् शतसहस्राणि योजनानां भवेदनूनानि । लवणसमुद्रस्येदं योजनसंख्यातं धनगणितम् ॥३॥ अथ कथमेतावत्प्रमाणं लवणसमुद्रस्य घनगणितं भवति नहि सर्वत्र लवणसमुद्रस्य सप्तदशयोजन सहस्रप्रमाणउच्छ्यो भवति, किन्तु-मध्यभागे एव दशसहस्रप्रमाणविस्तारः ततो यथोक्तधनगणितं कथमुपपद्यत इति चेदत्रोच्यते 'जोयणसहस्स सोलसलवणसिहा अहोगया सहस्सेगं । पयरं सत्तरसहस्स संगुणं लवणघणगणियं ॥१॥ सोलसकोडाकोडी ते णउई कोडि सयसहस्साओ। उणयालीस सहस्सा नवकोडिसया य पन्नरसा ॥२॥ पन्नास सयसहस्सा जोयणाणं भवे अशणाई। लवणसमुदस्सेयं जोयण संखोए घणगणियं ॥३॥ शंका-लवणसमुद्र का इतना घनगणित रूप प्रमाण कैसे होता हैं ? क्योंकि सर्वत्र उसकी १७ हजार योजन प्रमाण ऊंचाई नहीं है। जोयणसहस्स सोलसलवणसिहा अहोगया सहस्सेगं । पयर सत्तरसहरस संगुणं लवणघणगणियं ॥ १ ॥ सोलसकोडाकोडी ते णउई कोडिसयसहरसाओ । उणयालीससहस्सा नवकोडिसयाय पन्नरसा ॥ २ ॥ पन्नाससयसहस्सा जोयणाणं भवे अणूणाई । लवणस्सेय जोयण संखाए घणगणियं ॥ ३ ॥ શંકા-લવણ સમુદ્રનું ઘનગણિત રૂપ પ્રમાણ એટલું કેવી રીતે થાય છે? કેમકે-બધે જ તેની ઉંચાઈ ૧૭ સત્તર હજાર જન પ્રમાણુ નથી, પરંતુ જીવાભિગમસૂત્ર Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९४ लवणसमुद्रस्य संस्थाननिरूपणम् ६७३ केवलं लवणशिखा शिरसि उभयवेदिकान्तयो रुपरि दवरिकाया मेकान्तऋजुरूपायां दीयमानायां २ यदपान्तराले जलशून्यं क्षेत्रं तदपि करणगत्या तदा भाव्यमिति स जलं विवक्ष्यते अत्र मन्दरो दृष्टान्तपर्वतः । तथाहि-नहि सहि सर्वत्रैकादशभाग परिहाणिरुपवयेते। अथ च न सर्वत्रैकादशभागपरिहाणिः किन्तु-कापि कियती केवलं मूलतः शिखरं यावत्-दवरिकायां दत्तायां यदपान्तराले कापि कियदाकाशं तत्सर्वं करणकिन्तु मध्यभाग में तो १० हजार प्रमाण विस्तार है तो फिर यथोक्त धनगणित कैसे बनता है ? उत्तर-शंका तो ठीक है परन्तु विचार करने पर यह घनगणित रूप प्रमाण बैठ जाता है जब लवण शिखा के ऊपर और दोनों वेदिकान्तों के ऊपर एकान्त ऋजुरूप दवरिका दी जाती है उस समय जो अपान्तराल में जल शून्य क्षेत्र बचता है वह भी करणगति के अनुसार सजल मान लिया जाता है इस विषय में मन्दर पर्वत दृष्टान्त रूप हैं मन्दर पर्वत की सर्वत्र एकादश भागरूप हानि वर्णित की गई है परन्तु इसकी यह हानि सर्वत्र नहीं हैं किन्तु कहीं पर कितनी है और कहीं पर कितनी हैं केवल मूल से लेकर शिखर दवरिका के देने पर जो अपान्तराल में इस एकादश भागरूप हानि संशून्य जो कुछ आकाश है उसे करणगति के अनुसार मेरुरूप मान कर गणितज्ञो ने सर्वत्र एकादश भाग रूप हानि का वर्णन किया है यह हम अपनी મધ્ય ભાગમાં તે ૧૦ દસ હજાર પ્રમાણ વિસ્તાર છે. તે પછી ઉપર કહ્યા પ્રમાણેનું ઘન ગણિત કેવી રીતે બને છે? ઉત્તર-તમારી શંકા બરેબર છે. પરંતુ વિચાર કરતાં આ ઘનગણિત રૂપ પ્રમાણુ બરોબર બેસી જાય છે. તે એવી રીતે કે-જ્યારેલવણ સમુદ્રની શિખાની ઉપર અને બન્ને વેદિકાન્તની ઉપર એકાન્તાજુ રૂપ દરરિકા આપવામાં આવે છે. તે સમયે જે અપાન્તરાલમાં જલ વિનાનું ક્ષેત્ર બચે છે તે પણ કરણ ગતિ અનુસાર જલયુક્તમાની લેવામાં આવે છે. આ સંબંધમાં મંદર પર્વત દષ્ટાંત રૂપ છે. બધેજ મંદર પર્વતની હાની એકાદશ-અગીયાર ભાગ રૂપે વર્ણવવામાં આવેલ છે. પરંતુ તેવી આ હાની બધેજ નથી. કયાંક કયાંક કેટલીક કેટલીક છે. કેવળ મૂળથી લઈને શિખર પર્યત દરિકા દેવાથી અપાન્તરાલમાં જે આ અગિયારના ભાગ રૂપે હાનીથી રહિત જે કંઈ આકાશ છે, તેને કરણગતિ પ્રમાણે મેરૂ રૂપ માનીને ગણિતવિદોએ બધેજ અગિયાર ભાગ રૂપે હાનીનું વર્ણન કરેલ છે. આ કથન હું મારી પિતાની કલ્પનાથી કહેતું નથી. પરંતુ जी० ८५ જીવાભિગમસૂત્ર Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६७४ जीवाभिगमसूत्रे गत्या मेरोराभाव्यमिति मेरुतया परिकल्प्य गणितज्ञाः सर्वत्रैकादश परिभागहानि वणयन्ति एवमिहापि धनपरिमाणम् । ___ 'जइ णं भंते ! लवणसमुद्दे दो जोयणसहस्साई चकवालविक्खंभेणं पन्नरसजोयणसयसहस्साई एगासीच सहस्साई सयं इगुयालं किंचि विसेरणा परिक्खेवेणं-एगं जोयणसहस्स मुव्वेहेणं-सोलसजोयण सहस्साई उस्सेहेणंसत्तरसजोयणसहस्साईसव्वग्गेणं पन्नत्ते' यदि खलु भदन्त ! प्रतिपादितो लवणः समुद्रो द्वे योजनसहरी चक्रवालविष्कम्भेण पञ्चदशयोजनशतसहस्राणि एकाशीतिः सहस्राणि शतमेकोनचत्वारिंशं किंचिद्विशेषोनं परिक्षेपेण प्रज्ञप्तः, एकं योजनसहस्रमुद्वेधेन षोडशयोजनसहस्राणि उत्सेधेन सप्तदशयोजनसहस्राणि सर्वाग्रेण कल्पना से नहीं कहते हैं । किन्तु जिन भद्रगणी क्षमाश्रमण ने विशेषणवृत्ती में इस विचार के सिलसिले में ऐसा कहा है-'एवं उभयवेइयंताओ सोलस सहस्सुस्सेहस्स कन्नईए ज लवणसमुद्दा भव्वं जलसुन्नपि खेत्तं तस्स गणियं-जहा मंदरपव्वयस्स एकारसभागपरिहाणी कन्नगइए आगासस्स वि तदा भव्वंति काउं भणिया तहा लवणसमु. इस्स वि' इस प्रकार से विचार करने पर पूर्वोक्त घनगणित रूप प्रमाण सध जाता है। ____ अब गौतम स्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'जईणं भंते ! लवणसमुद्दे दो जोयणसयसहस्साइं चक्कवालविक्खंभेणं पन्नरस जोयणसतसहस्साई एगासीति सहस्साई सतं इगुयालं किंचि विसेसूणा परिक्खेवेणं इत्यादि' हे भदन्त ! जैसा कि आपने कहा है लवणसमुद्र चक्रवाल विष्कम्भ की अपेक्षा दो लाख योजन का है परिधि की अपेक्षा वह कुछ कम पन्द्रह लाख इक्यासी हजार एकसौ उनतालीस योजन का है गहराई की अपेक्षा वह एक हजार योजन का है ऊंचाई જનભદ્ર ગણક્ષમાં શ્રમણે વિશેષણવૃત્તીમાં આ વિચારના સંબંધમાં આ પ્રમાણે કહ્યું छ.-'एवं उभयवेइयंताओ सोलससहस्सुस्सेहस्स कन्नगईए जं लवणसमुद्दा भव्वं जलसुन्नपि खेत्तं तस्स गणियं-जहा मंदरपव्वयस्स एकारसभागपरिहाणी कण्णगईए आगा. सस्स तदा भवंति काउ भणिया तहा लवणसमुदस्स वि' 241 प्रमाणे ४२पाथी પૂત ઘનગણિત રૂપ પ્રમાણુ બની જાય છે. वे गौतमस्वामी प्रभुने से पूछे छ -'जइणं भंते ! लवणसमुद्दे दो जोयणसहस्साई एगासीति सहस्साई सतं इगुयालं किंचि विसेसूणं परिक्खेवेणं' ઈત્યાદિ હે ભગવન્મ આપે કહેલ છે કે-લવણ સમુદ્ર ચક્રવાલ વિષ્કભની અપેક્ષાએ બે લાખ એજનનો છે. પરિધિની અપેક્ષાથી તે કંઈક છે પંદર લાખ એકાસી હજાર એક સો અડતાલીસ એજનને છે. ઉંચાઈની અપેક્ષાથી તે જીવાભિગમસૂત્ર Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९४ लवणसमुद्रस्य संस्थाननिरूपणम् ६७५ प्रज्ञप्तः, तदा-'कम्हाणं भंते ! लवणसमुद्दे जंबुद्दीवं दीवं नो उवीलेइ-नो उप्पीलेइ -नो चेव णं एगोदगं करेइ' हे भदन्त ! न जाने कस्मात् कारणान्नाऽवपीडयति-नोत्पीडयति जलेन प्लावयति, प्राबल्येन बाधते इत्यर्थः, न चैवैकोदकं सर्वतो प्लावितं करोति जम्बूद्वीपं लवणसमुद्रः ? भगवानाह-'गोयमा ! जंबुद्दीवे णं दीवे भरहेरवएसु वासेसु अरिहंत चक्कट्टि बलदेवा वासुदेवा चारणा विज्जाहरा समणा समणीओ सावया सावियाओ' हे गौतम ! जंबुद्वीपे हि द्वीपे भरतैरावतवर्षे षु यतः खलु अर्हन्तः चक्रवत्तिनो बलदेव वासुदेवाः चारणाः जंघाचारिमुनयो विद्याधराः श्रमणाः श्रनण्यः श्रावकाः श्राविकाश्चोत्पद्यन्ते सञ्चरन्ति एतत् सुषमदुष्पमादिक मारकत्रयमपेक्ष्य तथा न भवति, सुषमसुषमादिकमधिकृत्याहकी अपेक्षा वह सोलह हजार योजन का है और उत्सेध एवं उद्वेध के परिमाण को मिलाने की अपेक्षा वह लवणसमुद्र-१७ हजार योजन का है तो फिर ऐसी स्थिति में वह 'कम्हाणं भंते ! लवणसमुद्दे जंबु. हीवं दीवं नो उवीलेति नो उप्पीलेति णोचेवणं एगोदकं करें ति' लवणसमुद्र जम्बूद्वीप नामके द्वीप को किस कारण से पानी से नहीं वहा देता है ? क्यों नहीं उसे प्रबलरूप से बाधा पहुंचाता है क्यों नहीं वह उसे जलमय बना देता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा जंबुद्दीवेणं दीवे भरहेरवएसु वासेसु अरहंत चक्कवहि बलदेवा वास. देवा चारणा विज्जाधरा समणा समणीओ सावया सावियाओ मणुया एगधच्चा पगइभद्दया' हे गौतम ! इस जम्बूद्वीप नामके द्वीप में जो भरतक्षेत्र एवं ऐरवत क्षेत्र हैं उनमें अर्हन्त, चक्रवर्ती, बलदेव, वासुदेव-नारायण जंघाचारी मुनिजन, विद्याधर, श्रमण, श्रमणियां, સોળ હજાર યોજન છે. અને ઉત્સધ અને ઉદ્દે ધના પરિમાણને મેળવવાની અપેક્ષાથી તે લવણ સમુદ્ર ૧૭ સત્તર હજાર એજનને છે. તે પછી આ પરિ. तिभात 'कम्हाणं भंते ! लवणसमुदे जंबुद्दीव दीवं न उवीलेति न उप्पीलेंति णो चेवणं एगोदकं करेंति' सव समुद्र पूदी५ नामना दीपने ॥ ॥२५थी પાણીથી વહેરાવી દેતે નથી? તેને અત્યંત રીતે બાધા કેમ પહોંચાડતું નથી ? તેમજ તેને જલમય કેમ બનાવી દેતે નથી ? मा प्रश्नाला उत्तरमा प्रमुश्री गौतभस्वामीने ४९ छ -'गोयमा ! जंबुहीवेणं दीवे भरहेरवएसु वासेसु अरहंत चक्कवट्टी बलदेवा वासुदेवा चारणा विज्जाधरा समणा समणीओ सावया सावियाओ मणुया पगइभद्दया' गौतम ! - દ્વીપ નામના દ્વીપમાં જે ભરતક્ષેત્ર અને ઐરવત ક્ષેત્ર છે, તેમાં અરહન્ત ભગવાન ચક્રવર્તિ, બલદેવ, વાસુદેવ, જંઘાચારી મુનિજન, વિધાધર, શ્રમણ, શ્રમણિયે જીવાભિગમસૂત્ર Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६७६ जीवाभिगमसूत्रे ततश्चेहस्थाः ‘मणुया पगइभद्दगा पगइविणीया पगइउवसंता पगइपयणुकोहमाणमायालोभा मिउमद्दवसंवण्णा अल्लीणा भद्दगा विणीया तेसि णं पणिहाए' मनुजाः प्रकृतिभद्रकाः प्रकृतिविनीताः प्रकृत्युपशान्ताः प्रकृतिप्रतनुक्रोधमानमायालोमाः मृदुमार्दवसंपन्नाः आलीनाः भद्रका विनीताः तेषां खलु प्रणिधया प्रणिधानमपेक्ष्य तेषां प्रभावत इत्यर्थः सान्निध्ययोगान्नाऽऽप्लावयति । 'लवणे समुद्दे जंबुद्दीवं दीवं नो उवीलेइ नो उप्पीलेइ नो चेव णं एगोदगं करेइ' अतएव-लवणसमुद्रो जंबूद्वीपं नोत्पीडयति-नावपीडयति न चैवैकोदकं विदधाति । तथा दुष्षमदुष्षमादौ अपि नावपीडयति, भरतवैताढयाद्यधिपति देवता प्रभावात्, श्रावकः, श्राविकाएं भद्र प्रकृति वाले मनुष्य, 'पगति विणीया पगति उवसंता, पगति पयणुकोहमाणमाया लोभा मिउमद्दवसंपन्ना अल्लीणा भगा विणीता' प्रकृति से विनीत पुरुष प्रकृति से उपशान्त पुरुष, प्रकृति से प्रतनुक्रोध, मान, माया, और लोभ वाले पुरुष, मृदुमार्दव संपन्न पुरुष, आलीन पुरुष-वैराग्य संपन्न पुरुष, या संसार में अलिप्त पुरुष उत्पन्न होते हैं सो इनके सम्बध को लेकर 'तेसिणं पणिहाते लवणे समुद्दे जंबुद्दीवं दीवं नो०' इनके प्रभाव को लेकर लवणसमुद्र जम्बूद्वीप को किसी भी प्रकार से पीडित नहीं करता है उसे बाधा नहीं पहुंचाता है उसे जलमय नहीं करता है। प्रकृति भद्रक आदि पदों की व्याख्या पहिले की जा चुकी है अर्हन्त, चक्रवर्ती, बलदेव, वासुदेव, जंधाचारणमुनि आदि के उत्पन्न होने की जो बात कही गई है वह सुषमदुष्षमादि तीन आरों को लेकर कही गई है क्योंकि अर्हश्रा१४ श्राविमा मद्रप्रकृति मनुष्यो ‘पगइविणीया, पगइउवसंता, पगइकोह माणमायालोमा मिउमदवसंपन्ना अल्लीणा भद्दगा विणीता' प्रकृतिथी विनीत ५३५ પ્રકૃતિથી ઉપશાન્ત પુરૂષ, મદુમાર્દવ સંપન્ન પુરૂષ, આલીન પુરૂષ, વૈરાગ્યવાનું પુરૂષ અથવા સંસરમાં અલિપ્ત પુરૂષ ઉત્પન્ન થાય છે. તો તેઓના સંબંધને सधन 'तेसिणं पाणिहाते लवणे समुदे जंबुद्दीवं दीवं नो०' तेगाना प्रभावने લઈને લવણ સમુદ્ર જંબુદ્વીપને કોઈ પણ રીતે પીડા પહોંચાડતા નથી. તેને બાધા કર નથી. તેને જલમય બનાવતું નથી. પ્રકૃતિભદ્ર વિગેરે પદની વ્યાખ્યા પહેલાં કરવામાં આવી ગયેલ છે. અહંત, ચકવતિ, બલદેવ જંઘાચરણમુનિ વિગેરેની ઉત્પત્તિ થવાની જે વાત કહેવામાં આવી છે. તે સુષમ દુષમ વિગેરે ત્રણ આરાઓને લઈને કહેવામાં આવેલ છે. કેમકે અહંન્ત વિગેરેની ઉત્પત્તી યથાગ્ય એજ કાળમાં થાય છે. પ્રકૃતિભદ્રક વિગેરે મનુષ્યની ઉત્પત્તી થવાની જે વાત કહેવામાં આવી છે. તે સુષમ દુઃષમ વિગેરે આરાઓને લઈને કહે જીવાભિગમસૂત્ર Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९४ लवणसमुद्रस्य संस्थाननिरूपणम् ६७७ 'गंगा सिंधु रत्तारत्तबईसु सलिलासु देवया महिडियाओ जाव पलियोवमट्टिईया परिवसंति' गङ्गासिन्धु रक्तारक्तवतीषु सलिलासु प्रतिष्ठितासु देवता मह द्धिका महाद्युतिकाः महासौख्याः महाभागाः पल्योपमस्थितिका परिवसंति । 'तेसिणं पणिहाए समुद्दे जाव नो चेव णं एगोदगं करेइ' तासां प्रणिधया प्रभावतः दादिकों की उत्पत्ति यथा योग्य इन्हीं कालों में होती है प्रकृति भद्रक मनुष्यों की उत्पत्ति होने की जो बात कही गई है वह सुषम दुःषमादि आरकों को लेकर कही गई है दुष्षम दुष्षम आदि कालों में जो लवणसमुद्र जम्बूद्वीप को पीडित आदि नहीं करता है वह भरतवैताढय आदि के अधिपति देवताओं के प्रभाव से नहीं करता है-तथा क्षुल्लहिमवत् और शिखरी वर्षधर पर्वत इन दो पर देवता महर्दिक आदि विशेषणों वाले रहते हैं इसलिये उनके प्रभाव से लवणसमुद्र जम्बू द्वीप को दुःग्वित नहीं करता है तथा हैमवत और हैरण्यवत के मनुष्य प्रकृति भद्रक यावत् विनीत होते हैं इसलिये उनके प्रभाव से जम्बूद्वीप को लवणसमुद्र दु:खित नहीं करता है इत्यादि कारणों का कथन जैसा कि अन्य सिद्धान्त ग्रन्थों में किया है अब उसे ही यहां प्रकट किया जाता है 'गंगासिंधु रत्तारत्तवइसु सलिलासु देवया महडियाओ जाव पलिओवमहिइया परिवसंति' गंगा, सिन्धु, रक्ता रक्तवती, इन महानदियों में जो अधिष्ठायक देव रहते हैं वे महर्द्धिक आदि विशे. षणों वाले होते हैं यावत् पल्योपम की स्थिति वाले होते हैं सो 'तेसि णं पणिहाए लवणसमुद्दे जाव णो चेव णं एगोदकं करेइ' उनके प्रभाव વામાં આવેલ છે. દુષ્કમ દુક્કમ વિગેરે કાળમાં જે લવણ સમુદ્ર જંબુદ્વીપને પીડિત વિગેરે કરતા નથી. તે ભરત વૈતાઢય વિગેરેના અધિપતિ દેવોના પ્રભાવથી તેમ કરતા નથી. તથા સુલ હિમવત્ અને શિખરિ વર્ષધર પર્વત એ બનેની ઉપર મહદ્ધિક વિગેરે વિશેષણોવાળા દે રહે છે. તેઓના પ્રભાવથી લવણ સમુદ્ર જંબુદ્વીપને દુઃખી કરતા નથી. તથા હૈમવત અને હેરણ્યવતના મનુષ્ય પ્રકૃતિભદ્રક યાવત્ વિનીત હોય છે. તેથી તેમના પ્રભાવથી જંબુદ્વીપને લવણ સમુદ્ર દુઃખી કરતો નથી. વિગેરે કારણોનું કથન જેમ અન્ય સિદ્ધાંત ગ્રંથમાં કરવામાં આવેલ છે. તે જ કારણને હવે અહિંયાં પ્રગટ કરવામાં मा छ.-'गंगा सिंधुरत्तारत्तवइसु सलिलासु देवयामहइढियाओ जाव पलिओवमदिईया परिवसंति' ॥ सिंधु, २४ता, २४तवती, २ नहीमामा तना मधिઠાયક-નિયામક જે દેવ રહે છે. તેઓ મહદ્ધિક વિગેરે વિશેષણોવાળા હોય छ. तेथी 'तेसिणं पणिहाए लवणसमुद्दे जाव णो चेव णं एगोदगं करेइ' तेना प्रमा જીવાભિગમસૂત્ર Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६७८ जीवाभिगमसूत्रे लवणो जंबूद्वीपं न बाधते । 'चुल्लहिमवंतसिहरेसु वासहरपव्वएसु देवया महड्डिया तेसि णं पणिहाए०' क्षुल्लहिमवत् शिखरिणो वर्षधरपर्वतयो देवता महदिकाः० वसन्ति, तत्प्रणिधानेन प्रभावेण लवणो जम्बुद्वीपं न बाधते । 'हेमवतेरण्णवएसु वासेसु मणुया पगइभद्दगा जाव०' हैमवतरण्यवतो वर्षयो मनुजाः प्रकृतिभद्राः यावद् विनीताः परिवसन्ति तत्प्रणिधानेन लवणो न बाधते । 'रोहितंससुवण्णकूलरुप्पकूलासु सलिलासु देवयाओ महड्डियाओ तासिं पणिहा०' रोहितांश-सुवर्णकूल रूप्यकूलासु सलिलासु नदीषु महर्दिकाः देवताः परिवसन्ति तत्प्रभावाजम्बु न बाधते लवणः । 'सदावाइ वियडावाइ वट्टवेयड्र पव्वएसु देवा महिड्रिया जाव पलिओवमट्टिईया परिवसंति' शब्दापाति विकटापाति वृत्तवैताढयपर्वतयोः (तयोः) मध्ये महर्दिकाः० यावत्पल्योपमस्थितिमन्तो देवाः परिवसन्ति तत्प्रणिधानेन । 'महाहिमवंतरुप्पिसु वासहरपव्वएमु देवा महड्डिया जाव पलिओवमठिईया०' महाहिमवत् रुक्मिवर्षधरपर्वतयो मध्ये च महसे लवणसमुद्र जम्बूद्वीप को पीडित आदि नहीं करता है 'चुल्लहिमवंतसिहरेसु वासहरपव्वएसु देवा महिड्डिया तेसिणं पणिहाए० हेमवतेरणवतेसु वासेसु मणुया पगइभद्दगा जाव' इन सूत्रों का अर्थ ऊपर भावरूप में प्रकट कर दिया है 'रोहितंससुवण्णकूलरुप्पकूलासु सलिलासु देवयाओ महिड्डियाओ तासिं पणि' रोहितंसा, सुवर्णकूला एवं रूप्यकूला इन नदियों में जो महर्द्धिक आदि देव रहते हैं उन के प्रभाव से, 'सदावाइ वियडावाइ वट्टवेयड पव्वतेसु देवा महिड्रिया जाव पलिओवमहिइया परि०' शब्दापाति विकटापाति वृत्तवैताढय पर्वतों पर जो महर्द्धिक आदि विशेषणों वाले देव रहते हैं उन के प्रभाव से 'महाहिमवंतरुप्पिसु वासहरपव्वतेसु देवा महिडिया जाव पलिओवमहिईया' महाहिमवान और रुक्मी पर्वतो पर जो महर्द्धिक थी व समुद्र पूदीपने पीडित विगैरे ४२तेनथी. 'चल्लहिमवंत सिहरेसु वासहरपव्वएसु देवा महिइढिया तेसिणं पणिहाए० हेमवएरण्णवएसु वासेसु मणुया पगइभद्दया जाव०' मा मे सूत्रान। अथ ९५२ मा ३५ ४पामा मावस छ. 'रोहितंस सुवण्णकूलरुप्पकूलासु सलिलासु देवयाओ महिढियाओ तासि पणि०' રહિત, સુવર્ણકૂલા તથા રૂપ્ય કૂલા આ નદીમાં જે મહદ્ધિક વિગેરે દેવ ख. तेना प्रमाथी 'सद्दावाति वियडावाति वट्टवेयड्ड पध्वतेसु देवा महिदिया जाव पलिओवमद्विइया परिवसंति' शहापाति, विटाति, वृत्तपैतादय पतो ५२ मह४ि विगैरे विशेषणे। १७॥ हे। २९ छ, तमान प्रमाथी 'महाहिमवंतरुप्पिसु वासहरपव्वएसु देवा महड्ढिया जाव पलिओवमढिइया' भाभियान જીવાભિગમસૂત્ર Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९४ लवणसमुद्रस्य संस्थाननिरूपणम् ६७९ द्धिका देवाः यावत्पल्योपमस्थितिकाः । ‘हरिवासरम्मकवासेसु मणुया पगइभदगा०' हरिवर्षरम्यकवर्षयो सिनो मनुष्याः प्रकृत्याऽकृत्रिमया स्थित्या स्वभावाद्भद्रकाः यावद्विनीताः । 'गंधावाइमालवंतपरियाएसु वत्तवेयड्पव्वएसु देवा महडिया. निसदनीलवंतेसु वासहरपव्वएसु देवा महडिया० सव्वाओ दहदेवयाओ भाणियच्या' गंधापाति माल्यवत् पर्यायौ वृत्तवैताढयपर्वतौ तयो देवौ महद्धिकौ० निषधनीलवत्पर्वतयो वर्षधरयो देवा महर्दिकाः० सहिद देवता भणितव्या एतत्प्रभावान्न लवणो जंबूद्वीपं वाधितुं सामर्थ्यवान् । 'पउमदहतिगिच्छ केसरिदहावसाणेसु देवा महिड्डिया तेसिं पाणिहाए० पुव्वविदेहावरविदेहेसु वासेसु-अरिहंत चक्कवट्टि बलदेववासुदेवा चारणा विज्जाहरा समणा समणीओ आदि विशेषणों वाले देव रहते है उनके प्रभाव से 'हरिवास रम्मकवासेसु मणुया पगतिभद्दगा, गंधापाति मालवंतपरिताएसु ववेयडपव्वतेसु देवा महिड्डिया०' हरिवर्ष और रम्यकवर्ष क्षेत्रों में मनुष्य प्रकृति भद्रक होते हैं यावत् विनीत होते हैं-सो उनके प्रभाव से तथा गन्धापाति, एवं माल्यवन्त जो वृत्तवैताढय पर्वत हैं उन पर महर्द्धिक आदि विशेषणों वाले देव रहते है सो उनके प्रभाव से 'निसढनीलवंतेसु वासहरपव्वएसु देवा महिड्डिया० सव्वाओ दहदेवयाओ भाणियव्या' इसी प्रकार निषध, नीलवर्षधर पर्वतों पर महर्द्धिक आदि विशेषणों वाले देव रहते हैं समस्त हूदों में भी महर्द्धिक आदि विशेपणों वाली देवियां रहती हैं सो इन सबके प्रभाव से 'पउमद्दहतिगच्छकेसरिदहावसाणेसु देवा महिड्डियाओ तासिं पणिहाए.' અને રૂપી પર્વતની ઉપર મહદ્ધિક વિગેરે વિશેષણોવાળા જે દેવ રહે છે, તેઓના प्रमाथी 'हरिवासरम्मवासेसु मणुया पगइभदगा, गंधापाति मोलवंत परिताएसु वट. वेयडु पव्वएसु देवा महिड्ढिया' १२वर्ष सन २भ्य४१ष युगसि क्षेत्रमा भनुध्य। પ્રકૃતિભદ્રક હોય છે. યાવત્ વિનીત હોય છે. તેથી તેઓના પ્રભાવથી તથા ગંધા પાતિ, અને માલ્યવંત જે વૃત્તવૈતાઢય પર્વત કે જે પચીસ જન ઉંચો છે, તેની ઉપર મહદ્ધિક વિગેરે વિશેષણવાળા વાનવ્યન્તરદે રહે છે. તેઓના પ્રભાવથી 'निसढ नीलवंतेसु वासहरपव्वएसु देवा महिड्ढिया० सव्वओ दहदेवयाओ भाणियव्या' એજ પ્રમાણે નિષધ, નીલવર્ષધર પર્વતની ઉપર મહદ્ધિક વિગેરે વિશેષણો વાળા દે રહે છે. સઘળા હદમાં પણ મહદ્ધિક વિગેરે વિશેષણ વાળી દેવિયો २३ छ. तो ते अधाना प्रभावथी 'पउमदहतिगिच्छकेसरिदहावसाणेसु देवा महिढियाओ तासिं पणिहाए०' पमड, ति॥२७२७, मने शरीड, विगेरे द्रडामा જીવાભિગમસૂત્ર Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६८० जीवाभिगमसूत्रे O सावगा सावियाओ मणुया पगइभद्दगा मिउमद्दवसंपन्ना, तेसिं पणिहाए लवण ० ' पद्मद तिगच्छ केसरिहद पर्यवसानेषु देवा महर्द्धिकाः तेषां प्रणिधानेन पूर्वविदेहापर विदेहवर्षयोः अर्हत् चक्रवर्ति बलदेववासुदेवाः चारणा विद्याधराः श्रमणाः श्रमण्यः श्रावकाः श्राविकाः मनुष्याः प्रकृतिभद्रकाः मृदुमार्दवसंपन्नाः परिवसन्ति तेषां प्रणिधानेन लवणो जम्बु बाधितुं न शक्तः । 'सीया सीओदगा सलिला देवा महिड्डिया० देवकुरु उत्तरकुरुसु मणुया पगपभद्दगा० मंदरे पव्व देवा महिड्डिया ० ' एवं शीता - शीतोदकयोः सलिलयो मध्यगताः देवा महर्द्धिकाः ० देवकुरूत्तरकुर्वी मनुष्याः प्रकृतिभद्रकाः मन्दरपर्वते देवा महर्द्धिकाः एतेषां सौजन्यतपः प्रतापताडितो लवणो जम्बूद्वीपं नाप्लावयति० । पद्मद्रह, तिमिच्छद्रह, और केशरीद्रह आदि द्रहों में महर्दिक आदि विशेषणों वाले जो देवता रहते हैं उनके प्रभाव से 'पुव्वविदेहावरविदेहेसु वासेसु अरहंत चक्कवहि बलदेववासुदेवा चारणा विज्जाहरा समणा समणीओ सावया सवियाओ मणुया पगति० तेसिं पणिहाए लवण' तथा पूर्वविदेह और अपर विदेहों में जो अर्हत, चक्रवर्ती, बलदेव, वासुदेव, चारण ऋद्धिधारी मुनिविद्याधर, श्रमण श्रमणियां श्रावक श्राविकाएं प्रकृति भद्रक आदि जो मनुष्य रहते है उन के प्रभाव से लवणसमुद्र जम्बूद्वीप को पीडित आदि नहीं करता हैं इसी तरह 'सीयासीतोद्गासु सलिलासु देवता महिड्डिया देवकुरु उत्तरकुरुसु मणुया पगति भद्दगा० मंदरे पव्वए देवता महिड्डिया, जम्बूएय सुदंसणाए जम्बूदीवाहिवती अणाढिए णामं देवे महिडिए जाव पलिओ मट्ठितीए परिवसति तस्स पणिहाए लवणसमुद्दे णो उवी મહદ્ધિક વિગેરે વિશેષણા વાળા જે દેવા રહે છે. તેએના પ્રભાવથી, પુથ્વ विदेहावरविदेहेसु वासेसु अरहंत चक्कवट्टि बलदेववासुदेवा चारणा विज्जाहरा समणा समणीओ सावया सावियाओ मणुया पगति० तेसिं पणिहाए लवण०' तथा पूर्व વિદેહ અને અપર વિદેહેામાં જે અરહંત, ચક્રવર્તિ, ખલદેવ, વાસુદેવ, ચારણ ઋદ્ધિધારી મુનિ વિદ્યાધર, શ્રમણ શ્રમણિયે। શ્રાવક શ્રાવિકા પ્રકૃતિભદ્રક વિગેરે પ્રકારના જે મનુષ્યા રહે છે, તેએાના પ્રભાવથી લવણુસમુદ્ર જ દ્બીપને पीडा विगेरे उरता नथी. ये प्रमाणे 'सीया सीतोद्गासु सलिलासु देवता महिडूढिया ० देवकुरु उत्तरकुरुसु मणुया पगतिभद्दगा० मंदरे पव्वए देवता महिढिया जंबूए य सुदंसणाए जंबूद्दीवाहिवती अणाढिए णामं देवे महिड्रढिए जाव पलिओ म ट्ठिए परिवसंति तरस पणिहाए लवणसमुद्दे णो उवीले ति नो उप्पीलेंति नो चेव જીવાભિગમસૂત્ર Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६८१ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३. उ. ३ सू. ९४ लवणसमुद्रस्य संस्थाननिरूपणम् 'जंबूर य सुदंसणाए जंबूदीवाहिवई अगाढिए णामं देवे महिडिए जाव पलिओ - मठिईए परिवसति तस्स णं पणिहाए लवणसमुद्दे नो उवीलेइ नो उप्पीलेइ नो चेव णं एगोदगं करेइ' जम्ब्वां खलु सुदर्शनायां जम्बूद्वीपाधिपतिः अनाहत नाम देवो महर्द्धिको यावत्पल्योपमस्थितिकः परिवसति तस्यैव प्रणिधानेन लवणसमुद्रो नाऽवपीडयति नोत्पीडयति न चैव खलु लवणः एकोदकं करोति मर्यादामालम्बते । 'अदुत्तरं चणं गोयमा ! लोगट्टिई लोगानुभावे जण्णं लवणसमुद्दे जंबुद्दीवं दीवं नो उवीलेइ नो उप्पीलेइ नो चेव णं एगोदगं करेइ' अथ - इतः लेति नो चेवणं एगोदगं करेति' सीता सीतोदा आदि महानदियों में जो महर्द्धिक आदि विशेषणों वाली देवियां रहती हैं उनके प्रभाव से, देवकुरु और उत्तरकुरु में जो प्रकृति भद्र आदि पूर्वोक्त विशेषणों वाले मनुष्य रहते हैं - उनके प्रभाव से, मन्दर पर्वत पर जो महर्द्धिक आदि विशेषणों वाले देवता रहते हैं उनके प्रभाव से एवं सुदर्शना अपर नाम वाले जम्बूवृक्ष पर जो महर्द्धिक आदि विशेषणों वाले देवता रहते हैं उनके प्रभाव से तथा जम्बूद्वीप के अधिपति महर्द्धिक आदि विशेषणों वाले अनाहत नामके देवता की जिसकी यावत् एक पस्योपम की स्थिति होती है उनके प्रभाव से लवणसमुद्र जम्बूद्वीप को पीडित नहीं करता है उत्पीडित नहीं करता है, जलमग्न नहीं करता है किन्तु वह अपनी मर्यादा में ही रहता है 'अदुत्तरं च गोयमा ! लोगहिती लोगानुभावे जण्णं लवणसमुद्दे जंबूदीवं दीवं नो उवीलेति, नो उप्पीलेति नो चेवणं एगोदगं करेति' अथवा हे गौतम! एगोदगं करेंति' सीता सीतोहा विगेरे महा नहीयामां महर्द्धि विगेरे વિશેષણાવાળી જે દેવીચેા રહે છે, તેમના પ્રભાવથી દેવકુરૂ અને ઉત્તરકુરૂમાં જે પ્રકૃતિભદ્ર વિગેરે પૂર્વોક્ત વિશેષણા વાળા મનુષ્યા રહે છે, તેએના પ્રભાવથી, મન્દર પર્યંત પર જે મહર્દિક વિગેરે વિશેષણાવાળા દેવા રહે છે. તેઓના પ્રભાવથી તથા સુદનાપર નામવાળા જીંબૂ વૃક્ષ પર મહકિ વિગેરે વિશેષણાવાળા જે દેવા રહે છે. તેએાના પ્રભાવથી તથા જંબૂઢીપના અધિપતિ મહકિ વિગેરે વિશેષણા વાળા અનાદત નામના દેવ કે જેઓની સ્થિતિ યાવત્ એક પલ્ચાપમની છે. તેમના પ્રભાવથી લવણસમુદ્ર જંબુદ્વીપને પીડા કરતા નથી. ઉપીડિત કરતા નથી. જલમગ્ન કરતા નથી અર્થાત્ પાણીમાં ડુબાડી દેતા नथी. परंतु ते पोतानी भर्यादामां न रहे छे. 'अदुत्तरं च णं गोयमा ! लोगट्टिति लोगानुभावे जणं लवणसमुद्दे जंबु दीवं दीवं नो उवीर्लेति नो उप्पीले ति नो चैव जी० ८६ જીવાભિગમસૂત્ર Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६८२ जीवाभिगमसूत्रे पूर्वोक्तकथनात्परमन्यदपि कारणान्तर मुत्तरं विद्धि गौतम ! लोकानां स्थितिमर्यादेषा लोकानुभावश्च भाग्यं यल्लवणो हि समुद्रो जंबुद्वीपं नाम द्वीपं नाऽवपीडयति सबलपार्थस्थित दुर्जनराष्ट्रवत्-मृदुमनोहारि राष्ट्रप्रतिमं जम्बुम् नोत्पीडयति न वा खलु एकोदकं करोति इति ॥९४॥ अथ धातकोखण्ड वर्णनम्मूलम्-लवणसमुदं धायइसंडे नामं दीवे वट्टे वलयागारसंठाणसंठिए सव्वओ समंता संपरिक्खिताणं चिटइ धायइ. संडेणं भंते! दीवे किं समचक्कवालसंठिए विसमचकवालसंठिए ? गोयमा! समचकवालसंठिए नो विसमचकवालसंठिए धायइसंडेणं भंते दीवे केवइयं चक्कवालविक्खंभेणं केवइयं परिक्खेवेणं पन्नत्ते ? गोयमा । चत्तारि जोयणसयसहस्साई चकवालविक्खंभेणं, एगयालीसं जोयणसयसहस्साइं दसजोयणसहस्साइं णवएगटे जोयणसए किंचि विसेसूणे परिक्खेवेणं पन्नत्ते । से णं एगाए पउमवरवेइयाए एगेणं वणसंडेणं सव्वओ समंता संपरिक्खित्ते, दोण्ह वि वण्णओ दीव समिया परिक्खे. वेणं । धायइसंडस्स णं भंते दीवस्त कइ दारा पन्नत्ता ? गोयमा! चत्तारि दारा पन्नत्ता। विजए वेजयंते जयंते अपरा. जिए । कहि णं भंते ! धायइसंडस्स दीवस्स विजए णामं दारे पन्नत्ते ? गोयमा ! धायइसंडपुरस्थिमपेरंते कालोयसमुद्दपुरयह तो लोक की ही ऐसी स्थिति-मर्यादा है उसका ही ऐसा भाग्य है जो सबलपावस्थित दुर्जन राष्ट्र की तरह लवणसमुद्र मृद मनोहारि राष्ट्र के जैसे इस जम्बूद्वीप नाम के द्वीप को पीडित नहीं करता है और जलमय नहीं करता है ॥९४॥ गं एगादगं करेंति' अथवा र गौतम ! योनी मेवी स्थिति-भाह! છે. તેનું જ એવું ભાગ્ય છે. જે બળવાનની પડખે રહેલ દુર્જન રાષ્ટ્રની જેમ લવણસમુદ્ર મૃદુ મહારી રાષ્ટ્ર જેવા આ જંબુદ્વીપ નામના દ્વીપને પીડા કરતું નથી. તથા જલમય કરતા નથી અર્થાત્ ડુબાડતો પણ નથી. સૂ. ૯૪ છે જીવાભિગમસૂત્ર Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९५ धातकीखण्डनिरूपणम् ६८३ थिमद्धस्स पञ्चत्थिमेणं सोयाए महाणईए उपि एत्थ णं धायइसंडस्स विजए णामं दारे पन्नत्ते, तं चेव पमाणं रायहाणीओ अण्णंमि धायइसंडे दीवे दीवस्स वत्तव्वया भाणियव्वा। एवं चत्तारि वि दारा भाणियव्वा । धायइसंडस्स णं भंते दीवस्स दारस्स य दारस्स य एस णं केवइयं अबाहाए अंतरे पन्नत्ते ? गोयमा! दस जोयणसयसहस्साइं सत्तावीसं च जोयणसहस्साई सत्त पणत्तीसे जोयणसए तिणि य कोसे दारस्स य २ अबाहाए अंतरे पन्नत्ते । धायइसंडस्स णं भंते ! दीवस्स पएसा कालोयगं समुदं पुट्टा ? ते णं भंते ! किं धायइसंडे दीवे कालोए समुद्दे । एवं कालोयस्स वि । धायइसंड दीवे जीवा उदाइत्तार कालोए समुद्दे पञ्चायति ? गोयमा ! अत्थेगइया पञ्चायंति अत्थेगइया नो पञ्चायति । एवं कालोए वि अत्थेगइया पच्चायंति अत्थेगइया नो पञ्चायति ।से केणट्रेणं भंते ! एवं वुच्चइ धायइसंडे दीवे दीवे? गोयमा! धायइसंडेणं दीवे तत्थ२ देसे ताहिं २ पएसे धायइरुक्खा धायइ वण्णा धायइसंडा णिच्चं कुसुमिया जाव उपसोभेमाणा २ चिटुंति । धायइ महाधायइ रुक्खेसु सूदंस पियदंसणा दुवे देवा महड्डिया जाव पलिओवमदिईया परिवसंति से एएणटेणं गोयमा ! एवं वुच्चइ धायइसंडेधायइसंडे अदुत्तरं च गोयमा जाव णिच्चे। धायइसंडेणं भंते! दीवे कति चंदा पभासिंसु वा ३ कइ सूरिया तविंसु वा ३ कइ महग्गहा चारं चरिंसु वा ३ कइ णक्खत्ता जोगं जोइंसु वा ३ कइ तारागण कोडाकोडीओ सोभेसु वा ३ गोयमा ! बारस चंदा पभासिंसु वा ३ एवं चउवीसं ससि रविणो णक्खत्त सया य तिन्नि छतीसा। एगं च गहस हस्सं छप्पन्नं धायइसंडे ? अट्रेव જીવાભિગમસૂત્ર Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६८४ जीवाभिगमसूत्रे सयसहस्सा तिणि सहस्साइं सत्त य सयाई धायइसंडे दीवे तारागण कोडिकोडिणं २ सोभेसु वा ३ ॥सू० ९५॥ छाया-लवणसमुद्रं धातकीखण्डो नामद्वीपो वृत्तो वलयाकारसंस्थानसंस्थितः सर्वतः समंतात्संपरिक्षिप्य तिष्ठति धातकोखण्डः खलु भदन्त ! द्वीपः किं समचक्रवालसंस्थितो विषमचक्रवालसंस्थितः ? गौतम ! समचक्रवालसंस्थितो नो विषमचक्रवालसंस्थितः। धातकीखण्डः खलु भदन्त ! द्वीपः कियता चक्रवालविष्कम्भेण कियता परिक्षेपेण प्रज्ञप्तः ? गौतम ! चत्वारि योजनशतसहस्राणि चक्रवालविष्कम्भेण एकचत्वारिंशद् योजनशतसहस्राणि दशयोजनसहस्राणि नवचैकषष्ठानि योजनशतानि किंचिद्विशेषोनानि परिक्षेपेण प्रज्ञप्तः । स खल एकया पद्मवरवेदिकया एकेन वनषण्डेन सर्वतः समन्तात् संपरिक्षिप्तः द्वयोरपि वर्णकः द्वीपसमितः परिक्षेपेण । धातकीखण्डस्य खल भदन्त ! द्वीपस्य कति द्वाराणि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! चत्वारि द्वाराणि प्रज्ञप्तानि विजयं-वैजयन्तं जयन्तापराजितं च । कुत्र खलु भदन्त ! धातकीखण्डस्य द्वीपस्य विजयं नाम द्वारं प्रज्ञसम् ? गौतम ! धातकीखण्डपूर्वपर्यन्ते कालोदसमुद्र पूर्वार्धस्य पश्चिमेन शीताया महानद्याः उपरि अत्र खलु धातकीखण्डद्वीपस्य विजयं नाम द्वारं प्रज्ञप्तम् तं चेव पमाणं, राजधान्योऽन्यस्मिन् धातकीखण्डद्वीपे द्वीपस्य वक्तव्यता भणितव्या एवं चत्वार्यपि द्वाराणि भणितव्यानि । धातकीखण्डस्य खलु भदन्त ! द्वीपस्य २ द्वारस्य च २ एतत् खलु कियत्याऽबाधयाऽन्तरं प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! दशयोजन शतसहस्राणि सप्तविंशति योजनसहस्राणि सप्तपंचत्रिंशानि योजनशतानि त्रयश्चक्रोशाः द्वारस्य द्वारस्य चाऽबाधयाऽन्तरं प्रज्ञप्तम् । धातकीखडस्य खलु भदन्त ! द्वीपस्य प्रदेशाः कालोदकं समुद्रं स्पृष्टाः, हंत ! स्पृष्टाः । ते खलु भदन्त ! किं धातकीखण्डे द्वीपे-कालोदसमुद्रे ? ते धातकीखण्डे, नो खलु ते कालोदसमुद्रे एवं-कालोदस्यापि धातकीखण्डद्वीपे जीवा उद्वर्त्य-२ कालोदसमुद्रे प्रत्यायान्ति? गौतम ! संत्येकके प्रत्यायान्ति संत्येकके नो प्रत्यायान्ति एवं-कालोदेऽपि सन्त्येकके प्रत्यायान्ति सन्त्येकके नो प्रत्यायान्ति । तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते धातकीखण्डो द्वीपो-धातकीखण्डो द्वीपः ? गौतम ! धातकीखण्डे खल द्वीपे तत्र तत्र देशे तत्र तत्र प्रदेशे धातकीवृक्षा धातकीवर्णाः धातकीषण्डाः नित्यं कुसुमिता: यावदुपशोभमानाः उपशोभमानास्तिष्ठन्ति । धातकी महाधातकीवृक्षेषु सुदर्शनप्रियदर्शनौ द्वौ देवौ महद्धिको यावत् पल्योपमस्थितको परिवसतः तत्तेनार्थेन एवमुच्यते० अथोत्तरं च खलु गौतम ! यावनित्यः । धातकीखण्डे खलु भदन्त ! द्वीपे कति चन्द्रा अप्रभासन्त-३ कतिसूर्या अतपन्-३ कतिमहाग्रहाश्चारमचरन-३ कति नक्षत्राणि योगमयुलन्-३ कति तारागणकोटीकोटयोऽशो જીવાભિગમસૂત્ર Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३. उ. ३ सू. ९५ धातकीखण्ड निरूपणम् ६८५ भन्तः - ३ ? गौतम ! द्वादशचन्द्रा अप्रभासन्त वा - ३ एवं चतुर्विंशतिः शशिख्योः नक्षत्रशतानि त्रीणि च षट्टत्रिंशानि एकं च ग्रहसहस्रं षट्पञ्चाशदधिकं धातकीखण्डे ? अष्टावेव शतसहस्राणि त्रीणि सहस्राणि सप्त च शतानि धातकीखण्डे द्वीपे तारागण कोटिकोटीनाम् - इति अशोभन्त वा ॥ ९५ ॥ टीका- 'लवणसमुदं धायइसंडे नामदीवे वट्टे वलयागारसंठाणसंडिए सव्वओ समता संपरिक्खित्ताणं चिह्न' वृत्तो वर्तुलः वलयाकारसंस्थानेन स्थितः सन् aranीषण्डो नाम द्वीपः सर्वतः समन्तात् - सर्वत्र दिग्विदिक्षु लवणसमुद्रं संपरिक्षिप्य - वसनमिव संपरिवेष्टय खलु तिष्ठति, लवणेन परिवेष्टितजंबुवत् । 'घायइसंडे भंते ! दीवे किं समचक्कवालसंठिए - विसम चक्कवालसंठिए' हे भदन्त ! धातकीखण्डो द्वीपः खलु कि समचक्रवालसंस्थितो-विषमचक्रवालसंस्थितो वा ? भगवानाह - 'गोयमा ! समचक्कवालसंठिए-नो विसमचक्कवालसंठिए' हे गौतम ! समचक्रवालसंस्थित एव नो खलु विषमचक्रवालसंस्थितो धातकीखण्ड: । 'घायइसंडे भंते ! दीवे केवइयं चक्कवाल विक्खंभेणं - केवइयं परिक्खेवेणं पन्नत्ते' हे धातकीखण्ड वर्णन - 'लवणसमुदं धायइसंडे नामं दीवे वट्टे वलयागार संठाण संठिए' टीकार्थ - लवणसमुद्र को धातकीखंड नामका द्वीप जो कि गोल और वलयाकार वाला है चारों ओर से घेर करके स्थित है सो 'घायइसंडे भंते । दीवे किं समचक्कवालसंटिए विसमचकवालसंठिए ?" हे भदन्त ! यह धातकीखंड नामका द्वीप क्या समचक्रवाल वाला है ? या विषमचक्रवाल वाला है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा ! समचक्कवाल संठाणसंठिए नो विसमचक्कवाल संठाणसंठिए' हे गौतम ! यह धातकीखंड नामका द्वीप समचक्रवाल वाला है -विषमचक्रवाल वाला नहीं है 'घायइसंडेणं भंते ! दीवे केवतियं चक्कवालविक्खंभेणं ધાતકી ખંડનું વર્ણન 'लवण समुदं धायइखंडे नामं दीवे' ટીકા-લવણુ સમુદ્રને ધાતકીખડ નામના દ્વીપ કે જે ગાળ અને વલયાऔर वाणी छे ते न्यारे मानुथी घेरीने रहेत छे. 'धायइखंडेणं मंते दीवे किं समचक्कवाल संठिए विसमचक्कवालसंठिए' हे भगवान् मा घातडीखंड नामनो દ્વીપ શું સમચક્રવાલ વાળા છે ? અથવા વિષમ ચક્રવાળ વાળા છે? આ પ્રશ્નના उत्तरभां प्रभुश्री गौतमस्वामीने हे छे - 'गोयमा ! समचकवालसंठाणसंठिए नो विसमचक्कवालसंठाणसंठिए' हे गौतम! या धातट्ठीय नामनो द्वीप समय वासवाणो छे, विषभ यहुवासवाणी नथी 'घायइसंडेण भंते ! दीवे केवतीयं चक्कवाल જીવાભિગમસૂત્ર Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६८६ जीवाभिगमसूत्रे भदन्त ! धातकीखण्डद्वीपो हि कियता २ चक्रवालविष्कम्भेण, परिक्षेपेण प्रज्ञप्तः ? भगवानाह-'गोयमा ! चत्तारि जोयणसयसहस्साई चक्कवालविक्खंभेण-एगयालीसं जोयणसयसहस्साई दस जोयणसहस्साई नव एगटे जोयणसए किंचि विसेसूणे परिक्खेवेणं पन्नत्ते' हे गौतम ! चत्वारि योजनशतसहस्राणि चक्रवालविष्कम्भेण, एकचत्वारिंशत् शतसहस्राणि तथा-दशयोजनसहस्राणि नव चैक षष्टानि योजन शतानि किंचिद् विशेषोनानि परिक्षेपेण प्रज्ञप्तो धातकीपण्डद्वीपः। तदुक्तम् - 'एयालीसं लक्खा दस य सहस्साणि जोयणाणं तु । नव य सया एगट्ठा किंचूणो परिरओ तस्स ॥१॥ छाया-एकचत्वरिंशल्लक्षाणि दश च सहस्राणि योजनानान्तु । नव च शतानि एकषष्टानि किंचिन्न्यूनानि परिरयस्तस्य ॥१॥ इति । 'से णं एगाए पउमवरवेइयाए एगेणं वणसंडेणं सव्वओ समंता संपरिक्खित्ते केवइयं परिक्खेवेणं पण्णत्ते' हे भदन्त ! धातकीखण्ड नामका द्वीप चक्रवाल विष्कम्भ की अपेक्षा कितना है ? और परिक्षेप की अपेक्षा कितना है ? 'गोयमा ! चत्तारि जोयणसयसहस्साई चक्कवालविक्रवंभेणं, एगयालीसं जोयणसयसहस्साई दसजोयणसहस्साई णवएगटे जोयणसते किंचि विसेसूणे परिक्खेवेणं पण्णत्ते' धातकीखंड द्वीप चक्रवाल विष्कम्भ की अपेक्षा ४ लाख योजन का है क्योंकि जम्बूद्वीप से दूना विस्तार लवणसमुद्र का हैं और लवणसमुद्र से दूना विस्तार धातकीखंड का है और परिक्षेप की अपेक्षा यह इकतालीस लाख दश हजार नौ सौ इकसठ योजन से कुछ कम है उक्तंच 'एयालीसं लक्खा दस य सहस्साणि जोयणाणं तु । नव य सया एगट्ठा किंचूणो परिरओ तस्स ॥ विकावणं केवइयं परिक्खेवेणं पण्णत्ते' मावन्! याती' नामना दी५ ચકવાલ વિષ્કભની અપેક્ષાથી કેટલો છે? અને પરીક્ષેપની અપેક્ષાથી કેવડે છે? 'गोयमा ! चत्तारि जोवणसयसहस्साइं णव एगटे जोयणसते किंचिविसेसूणे परिक्खेवेणं पण्णत्ते' पातीदी५ २४पास विमानी अपेक्षा ४ या२ योजना છે. કેમકે જંબુદ્વીપથી લવણસમુદ્રને વિસ્તાર બમણ છે. અને લવણું સમુદ્રથી ધાતકીખંડને બમણો વિસ્તાર છે. તથા પરિક્ષેપની અપેક્ષાથી એ ૪૧ એકતાળીસ લાખ દસ હજાર નવસે એકસઠ જનથી કંઈક ઓછો છે. કહ્યું પણ છે 'एयालीसं लक्खा दस य सहस्साणि जोयणाणं तु नव य सया एगट्ठा किंच्णे परिरओ तस्स' જીવાભિગમસૂત્ર Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६८७ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९५ धातकीखण्डनिरूपणम् दोहवि वण्णओ' स खलु धातकीखण्डः सर्वदिग्विदिक्षु एकैकवनषण्डपद्मवेदिकाभ्यां संपरिवेष्टितः अनयो रुभयो वर्णनमत्र । 'दीवसमिया परिक्खेवेणं' द्वीपसमितः परिक्षेपेण-द्वीपप्रमाणानुरूपमुभयोवर्णनमिति विवेकः। 'धायइसंडस्स णं भंते ! दीवस्स कइ दारा पन्नत्ता' धातकीखण्डद्वीपद्वाराणि कियन्ति खलु भदन्त ! भगवानाह-'गोयमा चत्तारि दारा पन्नत्ता-विजए-वेजयंते-जयंतेअपराजिए' हे गौतम ! विजय-वैजयन्त-जयन्ताऽपराजितानि चत्वारि पूर्वाद्युत्तरान्तानि प्रथितानि । 'कहि णं भंते ! धायइसंडस्स दीवस्स विजए णामं दारे पन्नत्ते-गोयमा ? धायइसंड पुरथिमपेरंते कालोदसमुद्द पुरस्थिमद्धस्स पचत्थिमेणं ___ से णं एगाए पउमवरवेदियाए एगेणं वणसंडेणं सवओ समंता संपरिक्खित्ते' दोण्हवि वण्णओ' यह धातकी खण्ड चारों ओर से एकवनषंड से और एक पद्मवरवेदिका से घिरा हुआ है, इन दोनों का वर्णन यहां पर पूर्व में जैसा इनका वर्णन किया गया है वैसा ही कर लेना चाहिये 'दीव समिया परिक्खेवेणं' इन दोनों का परिक्षेप द्वीप प्रमाण के अनुरूप है 'धायइसंडस्स णं भंते ! दीवस्स कइ दारा पन्नत्ता' हे भदन्त ! धातकीखंड द्वीप के कितने द्वार कहे गये हैं ? 'गोयमा! चत्तारि दारा पण्णत्ता' हे गौतम ! धातकी. खंडद्वीप के चार द्वार कहे गये हैं । 'तं जहा' जो इस प्रकार से हैं 'विजए, वेजयंते, जयंते, अपराजिए' विजय वैजयन्त जयन्त और अपराजित 'कहिणं भंते ! धायइसंडस्स दीवस्स विजए णामं दारे पन्नत्ते' हे भदन्त ! धातकीखंड द्वीप का विजय नामका द्वार कहां पर है ? 'गोयमा ! धायइसंड पुरथिमपेरंते' हे गौतम ! धातकीखण्ड से एगाए पउमवरवेदियाए एगेणं वणसंडेणं सव्वओ समंता संपरिक्खित्ते दोण्ह वि वण्णओ' मा पाती यारे माथे से पनम' मने ४ ५५१२ વેદિકાથી ઘેરાયેલ છે. એ વનખંડ અને પદ્મવર વેદિકાનું વર્ણન અહીંયા पडसा रेभ तेभनु वएन ४२वामां मावेस छे. 20 शते ४२री से. 'दीवसमिया परिक्खेवेणं' मे मन्नन परिक्षयद्वी५ प्रमाणुनी म छे. 'धाइयसंडस्स ण भंते ! दीवस्स कइ दारा पण्णत्ता' हे मावन् पाती' दीपना सारा छ ? 'गोयमा ! चत्तारि दारा पन्नत्ता' गौतम! घातली दीपना यार हो। पामा मावेस छे. 'तं जहा' २ मा प्रमाणे छ. 'विजए, वेजयते, जयंते, अपराजिए' विन्य वैयन्त यन्त भने २१५२ 'कहि णं भंते ! धायइसंडस्स दीवस्स विजए णामं दारे पण्णत्ते' मान् घातीय द्वीपनु वि०८५ नामनु द्वार ४यां मावेस छ ? 'गोयमा ! धायइसंडपुरथिमपेरते' हे गौतम ! थाती' જીવાભિગમસૂત્ર Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६८८ जीवाभिगमसूत्रे सीता महाई उपि एत्थ णं धायइसंडस्स दीवस्स विजए णामं दारे पण्णत्ते' कुत्र खलु भदन्त ! धातकीखण्डद्वीपस्य विजयं नाम द्वारं प्रज्ञप्तमिति प्रश्नः ? भगवानाह - हे गौतम ! धातकीखण्डपूर्वपर्यन्ते कालोदसमुद्रस्य यः पूर्वार्धस्तस्य पश्चिमदिशि - शीतामहानद्या उपरितनप्रदेशेऽत्रधातकीखण्डद्वीपस्य विजयद्वारम् । 'तं चैव पमाणं' तदेव प्रमाणम् जम्बुद्वीप विजयद्वारवत्सर्वं वक्तव्यम् । वैजयन्तादि द्वारत्रयमपि वर्णनीयम् जम्बुद्वीपप्रसङ्गमवतीर्य 'रायहाणीओ अण्णमि धाय संडे दीवे' कुत्र खलु भदन्त । विजयदेवस्य विजया राजधानी ? गौतम ! विजयद्वार पूर्वदिशि तिर्यग्संख्येयद्वीपसमुद्रान् व्यतिव्रज्याऽन्यस्मिन् धातकीखण्डद्वीपे द्वादशयोजन सहस्रमवगाह्याऽत्र विजया राजधानी स च जम्बुद्वीपगत विजयराजधानीवत् निरवशेषा वर्णनीया । 'दीवस्स वत्तव्वया भाणियव्वा' धातकीकी पूर्वदिशा के अन्त में 'कालोदसमुदं पुरत्थिमद्धस्स पच्चत्थिमेणं सीयाए महाणईए उपि एत्थणं धायइसंडस्स दीवस्स विजए णामं दारे पन्नत्ते' जो कालोदसमुद्र का पूर्वार्द्ध है उसकी पश्चिमदिशा में सीता महानदी के ऊपर धातकीखण्ड का विजय नाम का द्वार है 'तं चेव पमाणं०' जम्बूद्वीप के विजयद्वार का जैसा वर्णन किया गया है वैसा ही इसका वर्णन है । वैजयन्त आदि तीन द्वारों का भी वर्णन जैसा जम्बूद्वीप के वैजयन्त आदि द्वारों का वर्णन है वैसा ही है। हे भदन्त ! विजय देव की विजया राजधानी कहां पर है ? तो इस प्रश्न के उत्तर में ऐसा ही कहना चाहिये कि विजयदेव की विजया राजधानी विजयद्वार की पूर्वदिशा में तिर्यग असंख्यातद्वीप समुद्रों को उल्लङ्घन करके अन्य धातकीखण्डद्वीप में १२ हजार योजन आगे जाने पर विजया नामकी राजधानी है० इसका वर्णन समस्त रूप से नी पूर्वदिशाना अंतभां 'कालोदसमुदं पुरत्थिमद्धस्स पच्चत्थिमेणं सीयाए महाईए उपि एत्थणं धाइयसंडस्स दीवस्स विजए णामं दारे पण्णत्ते' सोह समुद्रने જે પૂર્વા છે, તેની પશ્ચિમ દિશામાં સીતા મહા નદીની ઉપર ધાતકીખ ડનુ विनय नामनु द्वार छे. 'तं चैव पमाणं' द्रीपमां मावेस विनय द्वारना વર્ણન પ્રમાણે આ વિજય દ્વારનું વÇન સમજી લેવું. વૈજયન્ત વિગેરે ત્રણ દ્વારાનું વર્ણન જેમ જ ખૂદ્વીપમાં આવેલ વેજયન્ત વિગેરે દ્વારાનુ વર્ણન કરવામાં આવેલ છે, એજ પ્રમાણે તે બધાનું વર્ણન છે. હું ભગવન્ વિજય દેવની વિજયા નામની રાજધાની કયાં આવેલ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં એવુ કહેવુ જોઇએ કે–વિજયદેવની વિજયા રાજધાની વિજય દ્વારની પૂર્દિશામાં તિક્ અસંખ્યાત દ્વીપમાં ૧૨ બાર ચેાજન આગળ જવાથી વિજયા નામની રાજધાની આવે છે. જીવાભિગમસૂત્ર Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९५ धातकीखण्डनिरूपणम् खण्डद्वीपस्य समग्रा वक्तव्यता जंबूद्वीपसमाना भणितव्या विस्तरभयाद्विरामः । 'एवं चत्तारि वि दारा भाणियव्वा' विजय वैजयन्त जयन्ताऽपराजितानि चत्वारि द्वाराण्यपि जंबूद्वीपगतानीव वर्णनीयानि । 'धायइसंडस्स णं भंते ! दीवस्स दारस्स २ एस णं केवइयं अबाहाए अंतरे पन्नत्ते-गोयमा ! दसजोयण सयसहस्साइं सत्तावीसं च जोयणसहस्साई सत्त पणतीसे जोयणसए तिन्नि य कोसे दारस्स य अबाहाए अंतरे पन्नत्ते' हे भदन्त ! धातकीखण्डद्वीपस्य २ खलु पारस्परिक मन्तरं किम्प्रमाणयाऽबाधया प्रज्ञप्तमिति प्रश्ने भगवानाह-हे गौतम ! दशयोजनशतसहस्राणि सप्तविंशति योजनसहस्राणि सप्तपञ्चत्रिंशानि योजनशतानि जम्बूद्वीपगत विजया राजधानी के ही जैसा है 'दीवस्स वत्तव्यया भाणियव्वा' धातकीखण्डद्वीप की सम्पूर्ण वक्तव्यता जम्बूद्वीप की वक्तव्यता जैसी है, उसे यहाँ विस्तार हो जाने के भय से नहीं लिख रहे है। 'एवं चत्तारि वि दारा भाणियव्वा' जम्बूद्वीप के विजय, वैजयन्त, जयन्त और अपराजित द्वारों का जैसा वर्णन हैं ठीक वैसा ही वर्णन धातकीखण्डद्वीप के इन विजय, वैजयन्त, आदि चार द्वारों का भी है । 'धायइसंडस्स णं भंते ! दीवस्स दारस्सय २ एसणं केवइयं अबाहाए अंतरे पण्णत्ते' हे भदन्त ! धातकीखण्डद्वीप के प्रत्येक द्वार का आपस में कितना अन्तर कहा गया है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-"गोयमा ! दसजोयणसयसहस्साई सत्तावीसं च जोयणसहस्साई सत्तपणतीसे जोयणसए तिन्नि य कोसे दारस्सय २ अबाहाए अंतरे पण्णत्ते' हे गौतम ! धातकीखण्डद्वीप के प्रत्येक द्वार का आपस में તેનું વર્ણન સંપૂર્ણ પણાથી જંબુદ્વીપમાં આવેલ વિજ્યા રાજધાનીના વર્ણન प्रमाणे १ छ. 'दीवस्स वत्तव्वया भाणियव्वा' धातही दीयनु समय वन જંબુદ્વીપના વર્ણન પ્રમાણે છે. અહીયાં વિસ્તાર થવાના ભયથી તેને અહી વર્ણવી मतावस नथी. तो ते त्यांना वर्ष न प्रमाणे समय से. 'एवं चत्तारि वि दारा भाणियव्वा' दीपना विन्य, वैयन्त, न्यन्त, सने अ५२रात से ચારે દ્વારેનું જે પ્રમાણે વર્ણન કરેલ છે, બરાબર એ જ પ્રમાણેનું વર્ણન ધાતકીખંડ દ્વિીપના આ વિજ્ય, વૈજયન્ત વિગેરે ચારે કારનું પણ કરી લેવું 'धायइसंडस्स णं भंते ! दीवस्स दारस्स य२ एसणं केवइय अबाहाए अंतरे पण्णत्ते' હે ભગવન્! ધાતકીખંડ દ્વીપના દરેક કારેનું પરસ્પરમાં એક બીજાનું કેટલું અંતર કહેવામાં આવેલ છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ગૌતમસ્વામીને કહે छ -'गोयमा ! दस जोयणसयसहस्साई सत्तावीसं जोयणसहस्साई सत्तपणतीसे जोयणसए तिन्निय कोसे दारस्स य २ अबाहाए अंतरे पण्णत्ते' हे गौतम ! पाती जी० ८७ જીવાભિગમસૂત્ર Page #703 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे त्रयश्च क्रोशाः द्वारस्य २ चाऽपरद्वारेण सहाऽबाधयाऽन्तरित्वा व्यवधानेन एतत्प्रमाणकमन्तरं प्रज्ञप्तम् । तथाहि-एकैकस्य द्वारस्य स द्वारशाखस्य जम्बूद्वीप द्वारस्येव पृथुत्वं सार्द्धानि चत्वारि योजनानि, ततश्चतुर्णा द्वाराणामेकत्र पृथुत्वपरिमाणमीलने जातानि अष्टादश योजनानि, तानि अनन्तरोक्तात्परिरयमानात् ४११०९६१ शोध्यन्ते, शोधितेषु च तेषु जातं शेषमिदम्-एकचत्वारिंशल्लक्षा दशसहस्राणि नवशतानि त्रिचत्वारिंशदधिकानि ४११०९४३, एतेषां चतुर्भिर्भागे हृते लब्धं यथोक्तं द्वाराणां परस्परमन्तरम् । उक्तञ्च 'पणतीसा सत्तसया सत्तावीसा सहस्स दसलक्खा । धायइसंडे दारंतरं तु अवरं च कोसतियं ॥१॥ पञ्चत्रिंशानि सप्तशतानि सप्तविंशतिः सहस्राणि दशलक्षाणि (योजनानाम्) धातकीषण्डद्वारान्तरन्तु अपरञ्च क्रोशत्रिकम् ॥इतिच्छाया॥ 'धायइसंडस्स णं भंते ! दीवस्स पएसा कालोयगं समुदं पुढा-हंता । पुढा' हे भदन्त ! धातकीखण्डस्य खलु द्वीपस्य ये केचन प्रदेशास्ते किं कालोदकं समुद्रं स्पृष्टाः उताऽवशिष्टा अपि इति प्रश्नः ? भगवानाह-हन्त ! स्पृष्टाः । अन्तर दशलाख सत्तावीस हजार सात सौ पैंतीस योजन एवं तीन कोश का कहा गया है 'धायइसंडस्स णं भंते ! दीवस्स पएसा कालोदगं समुदं पुट्ठा' हे भदन्त ! धातकीखंडद्वीप के प्रदेश कालोदकसमुद्र कों छुए हुए हैं ? या कालोदसमुद्र के प्रदेश धातकीद्वीप के प्रदेशों को छए हए हैं ? ऐसा प्रश्न यहां पर पूर्व में जैसा प्रश्न प्रकट किया गया है वैसा ही कर लेना चाहिये उत्तर में प्रभु कहते हैं-'हंता पुट्ठा' हां गौतम ! कालोदसमुद्र के प्रदेश धातकीखण्ड द्वीप के प्रदेशों को छुए हुए हैं और धातकीखण्ड के प्रदेश कालोदक समुद्र के प्रदेशों को छुए हुए हैं । 'तेणं भंते ! किं धायइसंडे दीवे कालोए समुद्दे' तो वे ખંડ દ્વીપના દરેક કારનું પરસ્પરમાં અંતર દસ લાખ સત્યાવીસ હજાર સાત सो पत्रिीस योगसन मने सनुपामा मावेस छे. 'धायइसंडस्स णं भंते ! दीवस्स पएसा कालोदगं समुदग्गं पुट्टा' लगवन् पाती' दीपना प्रदेश। કાલેદક સમુદ્રને સ્પર્શેલા છે? કે કાલેદ સમુદ્રના પ્રદેશો ઘાતકીખંડ દ્વીપના પ્રદેશને સ્પશેલા છે? આ પ્રમાણેને પ્રશ્ન અહીયાં જે પ્રમાણે પહેલાં પ્રશ્ન કરેલ એ જ પ્રમાણેને પ્રશ્ન કરી લેવો. આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે 8-'हंता पुद्रा' । गौतम ! सो समुद्रमा प्रदेश पाता दीपना प्रदेशाने પશેલા છે. અને ધાતકીખંડના પ્રદેશ કોલેદ સમુદ્રના પ્રદેશને સ્પર્શેલા છે. 'तेणं भंते ! किं धायइसंडे दीवे कालोए समुद्दे' तो ये प्रदेश सह समुद्रना જીવાભિગમસૂત્ર Page #704 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९५ धातकीखण्डनिरूपणम् ६९१ 'तेणं भंते ! किं धायइसंडे दीवे कालोए समुद्दे-ते धायइसंडे नो खलु ते कालोयसमुद्दे' हे भदन्त ! ते खलु प्रदेशाः कालोदं ये स्पृष्टाः किं कालोदकस्य धातकीखण्डद्वीपस्य वा कस्य भवेयुः इति प्रश्नः ? भगवानाह-ते धातकीखण्डद्वीपे एव परिगणिताः स्यु नों कालोदसमुद्रे । 'एवं कालोयस्स वि' एवं कालोदसमुद्रस्याऽपि प्रदेशाः स्वस्यैव न धातकीखण्डस्य स्पर्शमात्रादभवितु मन्ति व्यवहारात् । 'धायइसंडदीवे जीवा उद्दाइत्ता-कालोए समुद्दे पच्चायति ? गोयमा ! अत्थेगइया पच्चायंति अत्थेगइया नो पच्चायंति' धातकीखण्डद्वीपे ये जीवास्ते तत्रोद्वर्त्य-मृत्वा कालोदे प्रत्यायान्ति किम् ? भगवानाह-हे गौतम ! एवं विधा अपि कियन्तः सन्ति प्रत्यायान्ति ते, सन्त्येके ये न प्रत्यायान्ति, स्व स्व कर्मवशगाः किमपि व्यवसितं न पारयन्ति । एवं कालोए वि अत्थेगइया प्रदेश कालोदक समुद्र के कहे जावेंगे या धातकीखण्ड के कहे जावेंगे? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'ते धायइसंडे नो खलु ते कालोयसमुद्दे' हे गौतम ! वे प्रदेश धातकीखण्ड के ही कहलावेंगे कालोदक समुद्र के नहीं कहलावेंगे 'एवं कालोयस्स वि' इसी तरह से जो कालोदक समुद्र के प्रदेश धातकीखंडद्वीप को छुए हुए हैं वे कालोदक समुद्र के ही कहलावेंगे धातकीखण्डद्वीप के नहीं कहलावेंगे । 'धायइसंडे दीवे जीवा उद्दाइत्ता कालोए समुद्दे पच्चायंति' हे भदन्त ! धातकीखंड के जीव वहां से मरकर क्या कालोदक समुद्र में जन्म लेते हैं ? 'गोयमा! अत्थेगइया पच्चायति अत्थेगइया नो पच्चायति' हे गौतम ! कितनेक जीव धातकी खंड के मरे हुए धातकीखंड समुद्र में जन्म लेते हैं और कितनेक जीव वहां जन्म नहीं लेते दूसरी जगह कालोदक आदि में जन्म लेते हैं क्योंकि जीव अपने कर्म के अधीन हैं अतः वे स्वेच्छा કહેવાશે ? અથવા ધાતકીખંડના કહેવાશે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે 3-'ते धायइसंडे नो खलु ते कालोयसमुद्दे' गौतम ! ते प्रश। पाती दीपना पाशे तोह समुद्रन पारी नहीं एवं कालोयस्स वि' कर પ્રમાણે કાલેદ સમુદ્રના જે પ્રદેશે ધાતકીખંડ દ્વીપને સ્પર્શેલા છે, તે કાલેદ समुद्रना। ४ाये. घाती' दीपन वाश नही 'धायइसंडे दीवे जीवा उद्दाइत्ता कालोयए समुद्दे पच्चायति' हे मावन् ! यातीना त्यांची भशन सो समुद्रमा म था२१ ४२ छ है भन्यय ? 'गोयमा ! अत्थेगइया पच्चा यंति अत्थेगइया नो पञ्चायति' गौतम ! 21 वारेमापातीमा મર્યા હોય તેઓ ધાતકીખંડ સમુદ્રમાં જન્મ ધારણ કરે છે. અને કેટલાક જીવો ત્યાં જન્મ લેતાં નથી. પરંતુ તે સિવાયના કાલેદસમુદ્ર વિગેરેમાં જન્મ જીવાભિગમસૂત્ર Page #705 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे पच्चायंति, अत्थेगइया नो पच्चायति' एवमेव कालोदेऽपि विचारणा सन्त्येके कालोदान्मृत्वा धातकीखण्डे प्रत्यायान्ति सन्त्येवं विधाः केचनैके ये नो प्रत्यायान्ति । तदुक्तम् स्वकर्मवशगा जीवाः सन्त्येके ये मृताः कचित् । पौनः पुन्यात् समायान्ति तत्राऽन्यत्राऽपि केचन ॥१॥ _ 'से तेणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ धायइसंडे २ गोयमा ! धायइसंडे णं दीवे तत्थ २ देसे-तर्हि २ पएसे धायहरुक्खा धायइवण्णा धायइसंडा णिच्चं कुसुमिया जाव उवसोभेमाणा २ चिटुंति' तत्तेनार्थेन तेन हेतुना एवमुच्यते धातकीपण्डो धातकीपण्ड इति प्रश्नः ? भगवानाह-हे गौतम ! धातकीपण्डद्वीपे खलु से कुछ भी नहीं कर सकते हैं । 'एवं कालोए वि अत्थेगइया पच्चायंति, अत्थेगइया नो पच्चायति' इसी तरह से कालोदक से मरे हुए कितनेक जीव कालोदक में ही जन्म लेते हैं और कितनेक जीव वहां जन्म नहीं लेते अन्यत्र और दूसरी जगह धातकीखण्ड आदि में जन्म लेते हैं तदुक्तम् 'स्वस्व कर्मवशगा जीवा सन्त्येके ये मृताः कचित् । पौनः पुन्यात् समायान्ति तत्रा ऽन्यत्रापि केचन ॥१॥ 'से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ धायइसंडे २' हे भदन्त । ऐसा आप किस कारण से कहते है कि यह द्वीप धातकीखण्ड द्वीप है ? अर्थात् धातकीखण्ड द्वीप का 'धातकीखण्डद्वीप' ऐसा नाम किस कारण से हुआ है ? इस के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! धायइધારણ કરે છે. કેમકે-જે પિતતાના કર્મોને આધીન છે. તેથી તેઓ પોતાની माथी ६५ ४२री २४ता नथी. 'एवं कालोए वि अत्थेगइया पच्चायति अत्थे गइया नो पच्चायति' से प्रमाणे सो समुद्रमा भरेखा मा यो કાલેદક સમુદ્રમાં જ જન્મ લે છે. અને કેટલાક જીવે ત્યાં જન્મ લેતાં નથી. તે સિવાયના બીજા જ કઈ પ્રદેશમાં જેવાકે ધાતકીખંડ વિગેરેમાં જન્મ ધારણ કરે છે. એ જ કહ્યું છે કે स्व स्व कर्मवशगा जीवा सन्त्येके ये मृताः कचित् । पौनः पुण्यात् समायान्ति तत्राऽन्यत्रापि केचन ॥ १ ॥ 'से केणटेणं भंते एवं वुच्चइ धायइसंडे धायइसंडे' मगवन् ! स मा५ શા કારણથી કહે છે કે-આ દ્વીપ ધાતકીખંડ દ્વિીપ છે? અર્થાત્ ધાતકીખંડ દ્વીપનું ધાતકીખંડ દ્વીપ' એવું નામ શા કારણથી થયેલ છે? આ પ્રશ્નના उत्तरभां प्रभुश्री ४ छ -'गोयमा ! धायइसंडेणं दीवे तत्थ तत्थ देसे तहिं જીવાભિગમસૂત્ર Page #706 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९५ धातकीखण्डनिरूपणम् ६९३ द्वीपे तत्र तत्र देशे तस्मिन् २ च प्रदेशे धातक्याः वृक्षा वहवः धातकीर्वर्णाः बहूनि धातक्या एव वनानि (धातकी वृक्ष जातिकानि) मिश्रिताश्च वनषण्डाः सन्ति, ये च नित्यमहरहः कुसुमिताः यावत् सर्वातिशयेनोपशोभमानाः अनुपमेयाः सन्तस्तिष्ठन्ति । 'धायइ-महाधायइ रुक्खेसु-सुदंसणा पियदसणा दुवे देवा महड्डिया जाव पलिओवमठिईया परिवसंति' तत्र पूर्वार्धे उत्तरकुरुषु नीलगिरि समीपे धातकीवृक्षः, पश्चिमार्धे उत्तरकुरुषु नीलमहागिरि समीपे महाधातकी वृक्षश्च तिष्ठति, उभावपि जम्बूवृक्षः प्रमाणवन्तौ सर्वातिशायिविशेषणविशिष्टौ अत्र सुदर्शन-प्रियदर्शन नामानौ द्वौ देवौ महर्द्धिको यावत्पल्योपमस्थितिको संडेणं दीवे तत्थ तत्थ देसे तहिं २ पएसे धायइरुक्खा धायइवण्णा धायइसंडा णिच्चं कुसुमिया जाव उवसोभे माणा चिटुंति' हे गौतम ! धातकीखण्ड द्वीप में जगह २ स्थान २ पर धातकी के वृक्ष-आवले के वृक्ष, धातकी के वन, और धातकी के वनषंड सदा कुसुमित रहते हैं यावत् सव से अधिक सुन्दर लगते हैं उपमातीत प्रतीत होते हैं अतः इस कारण-इस द्वीप का नाम धातकीखण्ड द्वीप हुआ है 'तथा धायइ महाधायइ रुक्खेसु, सुदंसणा पियदसणा दुवे देवा महडिया जाव पलिओवमट्टिईया परिवसंति' धातकीखण्ड के पूर्वार्ध में उत्तरकुरु क्षेत्र में नीलगिरि के पास धातकी वृक्ष है एवं धातकीखण्ड के पश्चिमार्ध में उत्तरकुरु में नील महागिरि के पास महाधातकी वृक्ष है इन दोनों का प्रमाण जम्बू वृक्ष के बराबर है ये दोनों ही वृक्ष सर्वाधिक सुन्दर हैं इन पर क्रमशः सुदर्शन और प्रियदर्शन नाम के दो महर्द्धिक आदि विशेषणों से भरे हुए देव रहते हैं। इन तहिं पएसे धायइरुक्खा धायइवण्णा धायइसंडा णिच्चं कुसुमिया जाव उवसोभे माणा चिदंति' गौतम ! घाती' दीपमा स्थणे स्थणे थाती सेनामना વૃક્ષે અર્થાત્ આંબળાનાવૃક્ષે, ધાતકીના વનો અને ધાતકીના વનણંડે સદા કસમિત રહે છે. યાવત સૌથી વધારે સુંદર લાગે છે. અર્થાત્ તે ત્રણે ઉપમાને યોગ્ય બનેલ છે. એ કારણથી આ દ્વીપનું નામ ઘાતકીખંડ દ્વીપ એ પ્રમાણે थयेत छ. तथा 'धायइ महाधायइ रुक्खेसु सुदंसणा, पियदसणा दुवे देवा महड़ढिया जाव पलिओवमट्टिइया परिवसंति' मा यातना दिमा ઉત્તર કુરૂક્ષેત્રમાં નીલગિરીની પાસે ધાતકી નામનું વૃક્ષ છે. તથા ધાતકીખંડના પશ્ચિમાઈમાં ઉત્તરકુરુ ક્ષેત્રમાં નીલમહાગિરિની પાસે મહાધાતકી વૃક્ષ છે. આ બન્નેનું પ્રમાણ જંબૂ વૃક્ષની ખબર છે. એ બેઉ વૃક્ષે સૌથી વધારે સુંદર છે. તેની ઉપર કમશઃ સુદર્શન અને પ્રિયદર્શન એ નામના મહદ્ધિક વિગેરે જીવાભિગમસૂત્ર Page #707 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६९४ जीवाभिगमसूत्रे संपरिवसतः । ' से द्वेणं गोयमा ! एवं वुच्चइ धायइसंडे दीवे २' तत् तस्मात् तेन तेनार्थेन धातकीपण्डोपलक्षितो द्वीपो धातकीखण्डद्वीप इत्येवमुच्यते । 'अदुत्तरं च णं गोयमा ! जाव णिच्चे' अथान्तरं विद्धि गौतम ! यो नासीन्नास्ति न भविष्यतीति दोत्र त्र्यशून्यो घातकीपण्डो नित्योऽस्ति आसीत् - भविष्यति च यावत् शाश्वतः ० । सम्प्रति-चन्द्रादि वक्तव्यतामाह - 'घायइसंडेणं भंते ! दीवे कइ चंदा पभासिंसु वा ३ कइ सूरिया तर्विसु वा ३ कइ महग्गहा चारं चरिंसु वा - ३ कइ नक्खत्ता जोगं जोइंसु वा ३ कइ तारागणकोडाकोडीओ सोमेंसु वा - ३' हे भदन्त ! धातकीपण्डे खलु पुरा - ऽधुनाऽऽगमिष्यति च कालत्रये कियन्तश्चन्द्राः देवों की एक एक पल्य की स्थिति है 'से तेणट्टेणं गोयमा ०' इस निमित्त से भी हे गौतम ! इस द्वीप का नाम धातकीखंड द्वीप हो गया है। 'अदुत्तरं च णं गोयमा !' अथवा हे गौतम ! 'जाव णिच्चे' ऐसा जो यह कारण इस द्वीप के नाम होने का बताया है उसके अतिरिक्त एक यह भी कारण है कि यह द्वीप ऐसे नाम से युक्त अनादि काल से ही चला आ रहा है क्योंकि यह पहिले इस नाम वाला नहीं था ऐसा नहीं है, वर्तमान में भी यह ऐसे नाम वाला नहीं है ऐसा भी नहीं है तथा भविष्यत् काल में यह ऐसे नाम वाला नहीं रहेगा ऐसा भी नहीं है यह तो ऐसे नाम वाला पहिले था अब भी है और आगे भी रहेगा अतः यह नित्य यावत् शाश्वत है 'धायइणं भंते ! दीवे कइ चंदा पभासिंसु वा ३' हे भदन्त ! धातकीखण्ड द्वीप में कितने चन्द्रमाओं ने प्रकाश दिया है ? अब भी वहां कितने चन्द्रमा प्रकाश વિશેષણા વાળા એ ધ્રુવે ત્યાં રહે છે. એ દેવાની સ્થિતિ એક એક પલ્પની છે. 'से तेणट्टेणं गोयमा !' म अरथी पशु हे गौतम! आ द्वीप नाम धातडीजड द्वीप से प्रमाणे थयेस छे 'अदुत्तरं च णं' अथवा हे गौतम! 'जाव णिच्चे' या द्वीप से प्रभाषेनु नाम होवानु उ ते शिवाय येथे पशु કારણ છે કે આ દ્વીપનુ' એ પ્રમાણેનુ નામ અનાદિ કાળથી જ ચાલ્યું આવે છે. કેમકે—આ દ્વીપ પહેલાં એ નામ વાળા ન હતા તેમ નથી. વમાનમાં પણ તે એવા નામ વાળા નથી તેમ પણ નથી. તથા ભવિષ્યકાળમાં એ આવા નામ વાળા રહેશે નહી' તેમ પણ નથી. એ તે એવા નામવાળે પડેલાં હતા અને વર્તમાનમાં છે તથા ભવિષ્યમાં પણ એજ નામ વાળા રહેશે જ તેથી તે नित्य यावत् शाश्वत छे. 'घायइणं भंते ! दीवे कइ चंदा पभासिंसु वा ३' हे भगवन् ! ધાતકીખડ દ્વીપમાં કેટલા ચંદ્રમાએએ પ્રકાશ આપ્યા છે? વમાનમાં પણ જીવાભિગમસૂત્ર Page #708 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९५ धातकीखण्डनिरूपणम् १९५ प्रभासमाणा आसन्-सन्ति-भविष्यन्ति-? कति वा सूर्या अतपन्-तपन्तितपिष्यन्ति ? कति वा महाग्रहा चारं चरिष्णवो-ऽभवन्-भवन्ति-भविष्यन्ति ? कति नक्षत्राणि योगमयुञ्जन्-युञ्जन्ति-योक्ष्यन्ति ? कति तारागणानां कोटिकोटयोऽशोभन्त-शोभन्ते-शोभिष्यन्ते प्रश्नसंघः ? लघुनाऽक्षरेण समाधत्ते भगवान्-'गोयमा ! बारस चंदा पभासिसु वा ३, एवं चउवीसं ससि-रविणो देते हैं ? भविष्यत् में कितने चन्द्रमा वहां प्रकाश देगें ? इसी तरह 'कइ सूरिया तर्विसु वा ३' कितने सूर्यों ने वहां अपना ताप दिया है ? वर्तमान में वहां कितने सूर्य ताप देते हैं और भविष्यतू में भी वहां कितने सूर्य ताप देगें ? 'कइ महग्गहा चारं चरिंसु वा ३' इसी प्रकार वहां कितने महाग्रहों ने अपनी चाल चली है ? अब भी वहां कितने महाग्रह चाल चलते हैं ? और भविष्यत् में भी वहां कितने महाग्रह अपनी चाल चलेंगे ? 'कइ नक्खत्ता जोगं जोइंसु वा ३' इसी प्रकार वहां कितने नक्षत्रों का योग हुआ हैं ? अब भी कितने नक्षत्रों का वहां योग होता है और भविष्यत् में भी वहां कितने नक्षत्रों का योग होगा ? 'कइ तारागण कोडाकोडीओ सोभेसु वा ३' इसी तरह वहां कितने कोडाकोडी तारागण शोभित हुए हैं ? अब भी कितने कोडाकोडी तारागण वहां शोभित होते हैं और भविष्यत् में भी वहां कितने कोडाकोडी तारागण शोभित होंगे? इस के उत्तर में प्रभु गौतम से कहते हैं-'गोयमा ! बारस चंदा पभासिंसु वा ३' ત્યાં કેટલા ચંદ્રમાઓ પ્રકાશ આપે છે? અને ભવિષ્યમાં કેટલા ચંદ્રમાઓ त्या प्रश २॥५शे ? मे प्रमाणे 'कइ सूरिया तर्विसु वा ३' ८॥ सूर्यास ત્યાં પિતાને પ્રકાશ આપે છે? વર્તમાનમાં ત્યાં કેટલા સૂર્યો તાપ આપે છે? भने भविष्यमा पण त्या या सूर्या ४ाश मा५ते ? 'कइ महग्गहा, चारंचरि सुवा' से प्रमाणे त्यां । महाडा पोतानी यास यासी छ ? पतમાનમાં ત્યાં કેટલા મહાગ્રહ ચાલ ચાલે છે? અને ભવિષ્યમાં પણ ત્યાં કેટલા महापाडा पोतानी यास यासरी ? 'कइ नक्खत्ता जोग जोइंसुवा३' मे४ प्रमाणे કેટલા નક્ષત્રનો ત્યાં એગ થયેલ છે ? વર્તમાનમાં ત્યાં કેટલા નક્ષત્રોનો યોગ थाय छे? मन भविष्यमा पण त्यांना नक्षत्रानो या थशे ? 'कइ तारागणकोडाकोडीओ सोभेसु वा३' मे०४ प्रमाणे त्यां डी तस गरे। શેભેલા છે? વર્તમાનમાં પણ કેટલા તારાગણે ત્યાં શેભે છે? અને ભવિષ્ય કાળમાં પણ ત્યાં કેટલા કડાકેડી તારાગણ શેભિત થશે ? આ પ્રશ્નના ઉત્ત२मा प्रमुश्री गौतमस्वामीन ४ छ -'गोयमा ! बारस चंदा पभासिंसु वा३' જીવાભિગમસૂત્ર Page #709 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे नक्खत्तसया य तिन्नी छत्तीसा एगं च गहसहरसं छप्पन्नं धायइसंडे । अटेव सयसहस्सा तिन्नि सहस्साइं सत्त य सहरसाइं धायइसंडे दीवे तारागण कोडिकोडीणं सोभे सु वा-३' हे गौतम ! द्वादशचन्द्राः अनद्यतभूतेऽद्यतनेऽनद्यतने भविष्यति च प्रभासितवन्तः, प्रमासन्ते, प्रभासिष्यन्ते, एवं चतुर्विंशं शशिखयः, नक्षत्रशतानि च पत्रिशानि चन्द्रमसा सूर्येण च सार्ध योगमयुञ्जन्युञ्जन्ति-योक्ष्यन्ति, तत्र षट्त्रिंशानि नक्षत्राणां शतानि एकैकस्य शशिनः परिवारेऽष्टाविंशते नक्षत्राणां सद्भावात् । एवं च-षट्पञ्चाशदधिकं महाग्रहसहस्रं चारं चरिष्णवो धातकीषण्डे ? एकैकस्य शशिनः परिवारेऽष्टाशीते महाग्रहाणां हे गौतम ! धातकीखण्ड में १२ चन्द्रमाओं ने पहिले प्रकाश दिया है अब भी वे इतने ही प्रकाश देते हैं और आगे भी वे इतने ही प्रकाश देगें 'एवं चउवीसं ससिरविणो' इसी तरह वहां १२ सूर्य पहिले तपे हैं इतने ही वे वहां अब भी तपते रहते हैं और आगे भी वे इतने ही वहां पर तपेगें इस प्रकार चन्द्र और सूर्य मिलकर ये वहां २४ कहे गये हैं। कहा भी है 'बारस चंदा सूरा नक्खत्त सताय तिनि छत्तीसा। एगं च गहसहस्सं छप्पन्नं धायईसंडे' बारह चन्द्र एवं बारह सूर्य तथा तीन सौ छत्तीस नक्षत्र एक हजार छप्पनग्रह 'अद्वैव सयसहस्सा तिन्नि सहस्साय सत्तय सयाउ । धायइसंडे दीवे तारागण कोडाकोडीओ' आठ लाख तीन हजार सात सौ कोडाकोडी तारा वहां शोभित हुए है शोभित होते रहे हैं और शोभित होंगे। एक एक चन्द्रमा के હે ગૌતમ ! ધાતકીખંડમાં ૧૨ બાર ચંદ્રમાએ પહેલાં પ્રકાશ આપેલ છે. વર્તમાનમાં પણ તે બાર ચંદ્રમા જ પ્રકાશ આપે છે. અને ભવિષ્ય કાળમાં ५५५ मेट। यद्रो त्यो प्र मा५शे. 'एवं चउवीसं ससिरविणो' से प्रमाणे ત્યાં ૧૨ બાર સૂર્યો પહેલાં તપ્યા હતા. એટલા જ સૂર્યો ત્યાં વર્તમાનમાં પણ તપે છે. અને ભવિષ્યમાં પણ એટલા જ સૂર્યો ત્યાં તપશે, એ રીતે ચંદ્રો અને सूर्या भगीन. त्या २४ यावीस थाय छे. ४ऱ्या ५ छ-'बारसचंदासूरा नक्खत्त सताय तिन्नि छत्तीसा एगंच गहसहस्सं छप्पन्नं धायइसंडे' से। छत्रीस 33६ नक्षत्र १०५६ मे २ भने ७५न अह। 'अद्वैव सयसहस्सा तिन्नि सहस्साय सत्तय सयाउ' तथा म18 ami ] २ सातसा 13031 तारा त्यां पडसा શેભેલા છે? વર્તમાનમાં શોભે છે. અને શોભિત થશે. એક એક ચંદ્રમાનાં પરિવારમાં ૨૮ અઠયાવીસ ૨૮ અઠયાવીસ નક્ષત્રો હોય છે. તેથી નક્ષત્રોની જીવાભિગમસૂત્ર Page #710 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९५ धातकीखण्डनिरूपणम् ६९७ भावात् ! अष्टौ शतसहस्राणि-त्रीणि सहस्राणि सप्तशतानि धातकीपण्डे द्वीपे तारागणकोटिकोटीनां शोभावन्ति-अभवन् शोभन्ते-शोभिष्यन्ते एतदपि-एकशशिनस्तारा परिमाणं द्वादशभिर्गुणयित्वा भावनीयम् । उक्तञ्च 'वारस चंदा सूरा नक्खत्तसया य तिन्नि छत्तीसा । एगं च गहसहस्सं छप्पन्नं धायइसंडे ॥१॥ अढेव सयसहस्सा तिन्नि सहस्सा य सत्त य सयाउ । धायइसंडे दीवे तारागण कोडिकोडीओ ॥२॥ छाया-द्वादशचन्द्राः सूर्याः नक्षत्र शतानि च त्रीणि पत्रिंशाणि । एकं च ग्रहसहस्रं षट्पंचाशद् धातकीपण्डे ॥१॥ अष्टैव शतसहस्राणि त्रीणिसहस्राणि च सप्त च शतानि तु । धातकीखण्डे द्वीपे तारागण कोटिकोटयः ॥२॥ इति ॥१५॥ अथ कालोदसमुद्र वक्तव्यतामूलम्-धायइसंडं णं दीवं कालोए णामं समुदे वट्टे वलयागारसंठाणसंठिए सव्वओ समंता संपरिक्खित्ता णं चिटइ। कालोए णं समुद्दे किं समचकवालसंठाणसंठिए विसमचकवाल संठाणसंठिए ? गोयमा! समचकवालसंठाणसंठिए नो विसमचकवालसंठाणसंठिए । कालोए णं भंते ! समुद्दे केवइयं चक्क वालविक्खंभेणं केवइयं परिक्खेवेणं पन्नत्ते? गोयमा ! अट्र जोयणसयसहस्साइं चक्कवालविक्खंभेणं एकाणउइ जोयणसयसहस्साइं सत्तरि सहस्साई छच्च पंचुत्तरे जोयणसए किंचि विसेसाहिए परिक्खेवेणं पन्नत्ते । से णं एगाए पउमवरवेइयाए परिवार में २८ नक्षत्र होते हैं इसलिये नक्षत्रों की संख्या तीन सौ छत्तीस कही गई है एक एक शशि के परिवार में ८८-८८ महाग्रह होते हैं इस लिये एक हजार छप्पन महाग्रह कहे गये हैं एक शशि का परिवार १२ से गुणा करके निकाल लेना चाहिये। ॥९॥ સંખ્યા ૩૩૬ ત્રણસે છત્રીસ કહેલી છે. એક એક ચંદ્રના પરિવારમાં ૮૮અઠયાસી મહાગ્રહો હોય છે. તેથી એક હજાર અને છપન મહાગ્રહો કહેલા છે. એક ચંદ્રને તારા પરિવાર ૧૨ બાર ગણ કરીને કહેવું જોઈએ. તે સૂઇ ૯૫ जी०८८ જીવાભિગમસૂત્ર Page #711 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे एगेणं वणसंडेणं दोण्ह वि वण्णओ। कालोयस्स णं भंते ! समुदस्स कइ दारा पन्नत्ता गोयमा ! चत्तारि दारा पन्नत्ता तं जहा-विजए वेजयंते-जयंते अवराजिए । कहि णं भंते। कालोयस्स समुदस्स विजए णामं दारे पन्नत्ते ? गोयमा! कालोए समुद्दे पुरथिमपेरंते पुक्खरवरदीवपुरस्थिमद्धस्स पञ्चत्थिमेणं सीओदाए महाणईए उपि एत्थ णं कालोयस्स समुदस्स विजए णामं दारे पण्णत्ते । अठेव जोयणाइं तं चेव पमाणं जाव रायहाणीओ । कहि णं भंते ! कालोयस्स समुदस्स वेजयंते णामं दारे पन्नत्ते ? गोयमा ! कालोयसमुदस्स दक्खिणपरंते पुक्खरवरदीवस्स दक्षिणद्धस्स उत्तरेणं एत्थ णं कालोयसमुदस्स वेजयंते नामं दारे पन्नत्ते । कहि णं भंते ! कालोयसमुदस्स जयंते नामं दारे पण्णत्ते ? गोयमा ! कालोयसमुदस्स पञ्चस्थिमपेरंते पुक्खरवरदीवस्स पञ्चत्थिमद्धस्स पुरस्थिमेणं सीयाए महाणईए उपिं जयंते णामं दारे पन्नत्ते। कहिणं भंते ! अपराइए णामं दारे पन्नत्ते ? गोयमा ! कालोयसमुदस्स उत्तरद्धपेरंते पुक्खरवरदीवोत्तरद्धस्स दाहिणओ एत्थ णं कालोयसमुदस्स अपराजिए णामं दारे पन्नत्ते सेसं तं चेव । कालोयस्स णं भंते ! समुदस्स दारस्स य २ एस णं केवइयं २ अबाहाए अंतरे पन्नत्ते ? गोयमा! बावीससयसहस्सा बाणउइ खल भवे सहस्साइं। छच्च सया छायाला दारंतरं तिन्नि कोसा य ॥१॥ दारस्स य अवाहाए अंतरे पन्नत्ते। कालोयस्स णं भंते ! समुदस्स पएसा पुक्खरवर दीव० तहेव । एवं पुक्खरखरदीवस्स वि जीवा उदाइत्ता २ तहेव भाणियव्वं । से केणट्रेणं भंते ! एवं वुच्चइ कालोए समुद्दे २ गोयमा । कालोयस्सणं समुदस्स उदगे आसले-मासले-पेसले कालए भासरासि वण्णामे पगईए उदगरसेणं पन्नत्ते काल-महाकाला एत्थ दुवे જીવાભિગમસૂત્ર Page #712 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९६ कालोदसमुद्रनिरूपणम् ६९९ देवा महड्डीया जाव पलिओवमट्टिईया परिवसंति, से तेणटेणं गोयमा ! जाव णिच्चे । कालोए णं भंते ! समुद्दे कइ चंदा पभासिंसु वा? पुच्छा ? गोयमा! कालोए णं समुद्दे बायालीसं चंदा पभासेंसु वा ३ बायालीसं चंदा बायालीसं च दिणयरा दित्ता । कालोदधिम्मि एए चरंति संबद्धलेसागा ॥१॥ णक्खत्ताण सहस्सं एगं वावत्तरं च सयमण्णं । छच्च सया छण्णउया महागहा तिष्णि य सहस्सा ॥२॥ अट्ठावीसं कालोदहिम्मि बारस य सयसहस्साइं । नव य सया पन्नासा तारागण कोडी. कोडी णं ॥३॥ सोभेसु वा ३ ॥सू० ९६॥ छाया-धातकीखण्डं खलु द्वीपं कालोदो नाम समुद्रो वृत्तो वलयाकारसंस्थानसंस्थितः सर्वतः समन्तात्संपरिक्षिप्य खलु तिष्ठति । कालोदः खलु समुद्रः कि समचक्रवालसंस्थानसंस्थितः विपमचक्रवालसंस्थानसंस्थितः ? गौतम ! समचक्रवालसंस्थानसंस्थितो-नो विषमचक्रवालसंस्थानसंस्थितः । कालोदः खलु भदन्त ! समुद्रः कियता चक्रवालविष्कम्भेण-कियता परिक्षेपेण प्रज्ञप्तः ? गौतम ! अष्टौ योजनशतसहस्राणि चक्रवालविष्कम्भेण एकनवति योजनशतसहस्राणि सप्ततिः सहस्राणि षट्च-पंचोत्तरयोजनशतानि किंचिद् विशेषाधिकानि परिक्षेपेण प्रज्ञप्तः। स खल्वेकया पद्मवरवेदिकया वनषण्डेनैकेन द्वयोरपि वर्णकः । कालोदस्य खलु भदन्त ! समुद्रस्य कति द्वाराणि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! चत्वारि द्वाराणि प्रज्ञप्तानि तदयथा-विजयं-वैजयन्तं-जयन्तमपराजितञ्च, कुत्र खलु भदन्त ! कालोदस्य समुद्रस्य विजयं नाम द्वारं प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! कालोदसमुद्रे पूर्वपर्यन्ते पुष्करवरद्वीपपूर्वार्धस्य पश्चिमेन शीतोदायाः महानद्याः उपरि अत्र खलु कालोदसमुद्रस्य विजयं नाम द्वारं प्रज्ञप्तम् अष्टावेव योजनानि तदेव प्रमाणं यावद राजधान्यः। कुत्र खलु भदन्त ! कालोदसमुद्रस्य वैजयन्तं नाम द्वारं प्रज्ञप्तम् ! गौतम! कालोदसमुद्रस्य दक्षिणपर्यन्ते पुष्करवरद्वीपस्य दक्षिणार्धेस्योत्तरेणाऽत्र खलु कालोदसमुद्रस्य वैजयन्तं नाम द्वारं प्रज्ञप्तम् । कुत्र खलु भदन्त ! कालोसमुद्रस्य जयन्तं नाम द्वारं प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! कालोदसमुद्रस्य पश्चिमपर्यन्ते पुष्करवरद्वीपस्य पश्चिमार्थस्य पूर्वेण शीताया महानद्याः उपरि जयन्तं नाम द्वारं प्रज्ञप्तम् ? कुत्र खलु भदन्त ! अपराजितं नाम द्वार प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! कालोदसमुद्रस्योत्तराधेपर्यन्ते पुष्करवरद्वीपोत्तरार्धस्य दक्षिणतोऽत्र खल्लु कालोदसमुद्रस्याऽपराजितं જીવાભિગમસૂત્ર Page #713 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७०० जीवाभिगमसूत्र नाम द्वार प्रज्ञप्तम शेप तदेव । कालोदस्य खलु भदन्त ! समुद्रस्य द्वारस्य च एतत् खलु कि यत् अवाधयाऽन्तरं प्रज्ञप्तम् गौतम ! द्वाविंशतिः शतसहस्राणि द्विनवतिः खलु भवति सहस्राणि । षट्चत्वारिंशानि द्वारान्तरं त्रयः क्रोशाश्च ॥१॥ द्वारस्य च द्वारस्याऽवाधयाऽनन्तरं प्रज्ञप्तम् । कालोदस्य खलु भदन्त ! समुद्रस्य प्रदेशाः पुष्करवरद्वीप० तथैव एवं-पुष्करवरद्वीपस्यापि जीवा उद्राय-२ तथैव भणितव्यम् । तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते कालोदः समुद्रः २ गौतम ! कालोदस्य खलु समुद्रस्योदकम् आसलम्-मांसलम्-पेशलं-कालं-कालं-भापराशिवर्णाभम् प्रकृत्या -उदकरसेण प्रज्ञप्तम् काल-महाकालावत्र द्वौ देवौ महद्धिको यावत्पल्योपमस्थितिको परिवसतः तत्तेनार्थेन गौतम ! नित्यः । कालोदे खलु भदन्त ! समुद्रे कति चन्द्राः प्रभासितवन्तः-३ पृच्छा ? गौतम ! कालोदे खलु समुद्रे द्वाचत्वारिंशच्चन्द्राः प्रभासितवन्तः-३ द्वाचत्वारिंशच्चन्द्राः द्वाचत्वारिंशच्च दिनकरादित्याः कालोदधौ एते चरन्ति संबद्धलेश्याकाः ? अष्टाविंशतिश्च कालोदधौ द्वादश च शतसहस्राणि नव च शतानि पंचाशद्-तारागणकोटिकोटीनाम् प्रभासितवन्तः ३ ॥१६॥ ____टीका-'धायइसंडं णं दीवं कालोए णामं समुद्दे वट्टे वलयागारसंठाणसंठिए सव्वओ समंता संपरिक्खित्ताणं चिट्ठइ' वृत्तो वलयाकारसंस्थानसंस्थितो यः कालोदो नाम समुद्रः स च धातकीखण्डं नामवन्तं खलु द्वीपं सर्वतः प्राकाररूपेण समन्ताच्चतुर्दिग्विदिक्षु संपरिक्षिप्य-वेष्टयित्वा तिष्ठति । 'कालोदेणं समुद्दे किं समचक्कवालसंठाणसंठिए विसमचक्कवालसंठाणसंठिए ? गोयमा ! कालोदसमुद्र वक्तव्यता'धायइसंडं णं दीवं कालोदे णामं समुद्दे वट्टे वलयागार संठाणसंठिते सव्वतो समंता संपरिक्खित्ता चिट्ठइ' इत्यादि । टीकार्थ-धातकीखण्ड द्वीप को चारों ओर से घेर कर रहा हुआ कालोद समुद्र है यह समुद्र गोल है और इसी से इसका आकार गोल वलय के जैसा हो गया है 'कालोदेणं समुद्दे कि समचक्कवाल संठाणसंठिते विसम०' हे भदन्त ! कालोदसमुद्र का आकार क्या કાલેદ સમુદ્રનું વર્ણન टी -'धायइसंडं णं दीवं कालोदे णामं समुद्दे वटे वलयागारसंठाणसठिए सव्वओ समंता संपरिक्खित्ताणं चिइ' पाती दीपने प्यारे मेथी ઘેરીને કાલેદ સમુદ્ર રહે છે. આ સમુદ્ર ગોળ છે. અને તેને આકાર ગોળ सयन। २।४१२ व छ. 'कालोदेणं समुद्दे कि समचक्कवालसंठाणसंठिते विसमचक्वालसंठाणसंठिते' लगवन् पास समुद्रनो २४२ शुसमय पासवाण छ ? જીવાભિગમસૂત્ર Page #714 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९६ कालोदसमुद्रनिरूपणम् ७१ समचक्कवालसंठाणसंठिए नो विसमचक्कवालसंठाणसंठिए' कालोदो नामवान् खलु समुद्रः किं समचक्रवालसंस्थानसंस्थितः किं वा विषमसंस्थानेन संस्थितः ? भगवानाह-हे गौतम ! समचक्रवालसंस्थानसंस्थितः नो कदापि-विषमेण संस्थानेन संस्थितः। 'कालोदेणं भंते ! समुद्दे केवइयं चकवालविक्खंभेणं केवइयं परिक्खेवेणं पन्नत्ते ? गोयमा ! अजोयणसयसहस्साई चक्कवालविक्खंभेणं एकाणउइ जोयणसयसहस्साई सत्तरिसहस्साइं छच्च पंचुत्तरे जोयणसए किंचि विसेसाहिए परिक्खेवेणं पन्नत्ते' हे भदन्त ! कालोदो नाम समुद्रः खलु कियता चक्रवालविष्कम्भेण-कियता च परिक्षेपेण प्रज्ञप्तः ? भगवानाह-हे गौतम ! अष्टयोजनशतसहस्राणि एकनवति योजनशतसहस्राणि चक्रवालविष्कम्भेन सप्ततिः सहस्त्राणि षट् च पंचोत्तराणि शतानि किंचि द्विशेषाधिकानि परिक्षेपेण प्रज्ञप्तः । एकश्च योजनसहस्रमुढेधे नेति गम्यते, उक्तश्चसमचक्रवाल वाला है, या विषम चक्रवाल वाला है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! समचक्कवाल० णो विसमचक्कवाल संठिते' हे गौतम ! कालोद समुद्र का आकार समचक्रवाल वाला है विषमचक्रवाल वाला नहीं है 'कालोदेणं मंते ! समुद्दे केवतियं चक्कवालविक्खं. भेणं केवतियं परिक्खेवेणं पण्णत्ते' हे भदन्त ! कालोद समुद्र का चक्रवाल विष्कम्भ कितना है ? और इसकी परिधि का प्रमाण कितना है ? 'गोयमा ! अट्ठ जोयणसयसहस्साई, चक्कवाल विक्खंभेणं एकाणउतिजोयण सयसहस्साइं सत्तरि सहस्साई छच्च पंचुत्तरे जोयणसते किंचि विसेसाहिए परिक्खेवेणं पण्णत्ते' उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! कालोद समुद्र का चक्रवाल विष्कम्भ आठ लाख योजन का है और इसकी परिधि का प्रमाण एकानवे लाख सतरह हजार छ सौ કે વિષમ ચકવાળ વાળે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ગૌતમસ્વામીને કહે छ -'गोयमा ! समचक्कवाल संठाण संठिते णो विसमचक्कवाल संठाण संहिते' હે ગૌતમ! કલેદ સમુદ્રને આકાર સમચકવાલ વાળે છે, વિષમ ચકવાલવાળે नथी. 'कालोदेणं भंते ! समुद्दे केवतिय चक्कवाल विक्खंभेणं केवतिय परिक्खेवेणं पण्णत्ते, मगवन् साह समुद्री यास विल ५ छ ? मने ती परिधिनु प्रभा छ ? 'गोयमा ! अट्ठ जोयणसयसहस्साइं चक्कवालविक्खंभेणं एकाणउति जोयणसयसहस्साई सत्तरिसहस्साई छच्च पंचुत्तरे जोयण सए किंचिविसेसाहिए परिक्खेवेणं पण्णत्ते' उत्तरमा प्रभुश्री ४ छ ગૌતમ! કાલેદ સમુદ્રને ચકવાલ વિશ્કેભ આઠ લાખ જનને છે. અને તેની પરિધિનું પ્રમાણ ૯૧ એકાણુ લાખ સત્તર હજાર છસે પંચોતેર જનથી જીવાભિગમસૂત્ર Page #715 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७०२ जीवाभिगमसूत्रे 'अटेव सयसहस्सा कालोओ चक्कवालओ रुंदो । जोयणसहस्समेगं ओगाहेणं मुणेयव्वो ॥१॥ इगनउइ सयसहस्सा हवंति तह सत्तरीसहस्सा य । छच्च सया पंचहिया कालोय परिरयो एसो ॥२॥ छाया-अष्टैव शतसहस्राणि कालतश्चक्रवालतो विपुलात् । योजनसहस्त्रमेकमवगाहेन ज्ञातव्यः॥१॥ एकनवतिः शतसहस्राणि भवन्ति तथा सप्ततिः सहस्राणि च । षट्शतानि पंचाधिकानि कालोदधिपरिरय एपः॥२॥ 'से णं एगाए पउमवरवेइयाए एगेणं वणसंडेणं दोण्हवि वण्णओ' स खलु कालोदसमुद्रः एकया पद्मवरवेदिकया वनषण्डेनैकेन च सर्वतः समन्तात् संपरिक्षिप्तः द्वयोरप्येतयोरत्र वर्णकः कथनीयः। 'कालोयस्स णं भंते ! समुदस्स कइ पचहत्तर योजन से कुछ अधिक है. 'से णं एगाए पउमवरवेइयाए एगणं वणसंडेणं दोण्हवि वण्णओ' यह कालोदसमुद्र चारों ओर से एक पद्मवरवेदिका से और एक वनषण्ड से घिरा हुआ है. यहां दोनों का वर्णन कर लेना चाहिये यह पद्मवरवेदिका आठ योजन की ऊंची है और जगती के ऊपर स्थित है कालोदसमुद्र के चक्रवाल विष्कम्भ और परिक्षेप के विस्तार के प्रमाण में ये दो गाथाएं हैं। 'अहेव सयसहस्सा कालोओ चक्कवालओ रुंदो। जोयणसहस्समेगं ओगाहेणं मुणेयव्वो' ॥१॥ इगनउइ सयसहस्सा हवंति तहसत्तरी सहस्सा। छच्च सया पंचहिया कालो य परिरओ एसो ॥२॥ 'कालोयस्स णं भंते ! समुदस्स कइ दारा पन्नत्ता' हे भदन्त ! धारे छ. 'से णं एगाए पउमवरवेइयाए एगेणं वणसंडेणं दोण्ह वि वण्णओ' આ કાલિદ સમુદ્ર ચારે બાજુથી એક પાવર વેદિકાથી અને એક વનખંડથી ઘેરાયેલ છે. અહીયાં એ બન્નેનું વર્ણન કરી લેવું જોઈએ. આ પદ્વવર વેદિકા આઠ જનની ઉંચાઈ વાળી છે. અને તે જગતીની ઉપર રહેલ છે. કાલેદ સમુદ્રને ચક્રવાલ વિર્ષોભ અને પરિક્ષેપના વિસ્તારના પ્રમાણમાં આ બે ગાથાઓ કહી છે. 'अठेव सयसहस्सा कालोओ चक्कवालओ रुंदो । जोयण सहस्समेगं ओगाहेणं मुणेयव्वो ॥ १ ॥ इगनउइ सयसहस्सा हवंति तह सत्तरि सहस्सा । छच्चसया पंचहिया कालोय परिरओ एसो ॥ २ ॥ 'कालोयस्स णं भंते ! समुदस्स कइ दारा पण्णत्ता' है भगवन् ! सोह જીવાભિગમસૂત્ર Page #716 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. ९६ कालोदसमुद्रनिरूपणम् ७०३ दारा पत्ता - गोयमा ! चत्तारि दारा पन्नत्ता - तं जहा - विजए वैजयंते जयंते अपराजिए' कालोदसमुद्रस्य खलु कतिद्वाराणि प्रज्ञप्तानि भदन्त ! भगवानाह - हे गौतम ! चत्वारि द्वाराणि विजय - वैजयन्त - जयन्ताऽपराजितानि प्रज्ञप्तानि । 'कहिणं भंते ! कालोदस्स समुद्दस्स विजए णामं दारे पन्नत्ते' कुत्र स्थाने खलु भदन्त ! कालोदसमुद्रस्य विजयं नाम द्वारं प्रज्ञप्तमास्ते भगवानाह - 'गोयमा ! कालोदे समुद्दे पुरत्थिमपेरं ते पुक्खरवरदीव पुरत्थिमद्धस्स पच्चत्थिमेणं सीयोदाए महाणईए उपि विजए णामं दारे पन्नत्ते' हे गौतम! कालोदसमुद्रे पूर्वान्तभागे पुष्कवरद्वीप पूर्वार्द्धस्य पश्चिमायां महानदी शीतोदाया ऊर्ध्वम् कालोदसमुकालोदसमुद्र के कितने द्वार कहें गये हैं उत्तर में प्रभु कहते हैं - हे गौतम ! 'चत्तारि दारा पन्नत्ता' कालोदसमुद्र के चार द्वार कहे गये हैं 'तं जहा ' जिनके नाम इस प्रकार से है- 'विजए, वैजयंते, जयंते, अपराजिए' विजय वैजयन्त जयन्त और अपराजित 'कहि णं भंते ! कालोदस्स समुदस्स विजये णामं दारे पण्णत्ते' हे भदन्त ! कालोदसमुद्र का विजयद्वार कहां पर कहा गया है 'गोयमा ! कालोदे समुद्दे पुरस्थिम पेरंते पुक्खरवर दीव पुरत्थिमद्धस्स पच्चत्थिमेणं सीतोदाए महानदीप उपि एत्थ णं कालोदस्स समुहस्स विजय णामं दारे पण्णत्ते' हे गौतम! कालोद समुद्र के पूर्वान्त भाग में जो पुष्कर वरद्वीप है उसके पूर्वार्ध से पश्चिम में सीतोदा महानदी ऊपर कालोदसमुद्र का विजय द्वार है 'अद्वेव जोयणाई तं चैव पमाणं' यह आठ योजन का ऊंचा है इत्यादि रूप से इसके सम्बन्ध का कथन जम्बूद्वीप के विजय સમુદ્રના કેટલા દ્વારા કહેલા છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે-હે गौतम ! ' चत्तारि दारा पण्णत्ता' सोह समुद्रना थार द्वारा उडेवामां आवेद छे. 'तं जहा ' भेना नाम भी प्रमाणे छे- 'विजए, वेजयंते, जयंते, अपराजिए' विनय; वैभ्यन्त, नयन्त भने अयराकृत 'कहि णं भंते ! कालोदस्स समुदस्स विजए णामं दारे पण्णत्ते' हे भगवन् ! सोह समुद्रनु विन्न्य नामनु द्वारश्यां यावेस छे. 'गोयमा ! कालोदे समुद्दे पुरत्थिमपेर ते पुक्खरवर दीव पुरत्थिमद्धस्स पच्चत्थिमेणं सीतोदाए महानदीए उपि एत्थ णं कालोदस्स समुद्दस्स विजएणामं दारे पण्णत्ते' हे गौतम! असेहि समुद्रना पूर्वान्त लागमां ने पुष्डरवर द्वीप छे. તેના પૂર્વાથી પશ્ચિમમાં સીતેાદા મહાનદીની ઉપર કાલેાદ સમુદ્રનુ' વિજય नामनु' द्वार छे. 'अठेव जोयणाई तं चैव पमाणं' से या योजननी या વાળું છે. વિગેરે રીતે તેના સંબંધી કથન જખૂદ્વીપના વિજય દ્વારના કથન प्रमाणे सम सेवु'. 'जाव रायहाणीओ' यावत् राज्धानी सुधीनु उथन मडीया જીવાભિગમસૂત્ર Page #717 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७०४ जीवाभिगमसूत्रे द्रस्य विजयद्वारप्रज्ञप्तम्, तच्च 'अटेव जोयणाई तं चेव पमाणं जाव रायहाणीओ' अष्टैव योजनानि ऊर्ध्वमुच्चस्त्वेनेत्यादि विजयद्वारस्य जंबूद्वीपगतस्य यथा प्रमाणं यथा वा राजधानी सर्वं तदेव ज्ञातव्यम् । 'कहि णं भंते ! कालोदस्स समुदस्स वेजयंते णामं दारे पन्नत्ते ? गोयमा ! कालोदसमुदस्स दक्षिणपेरंते पुक्खरवरदीवस्स दक्खिणद्धस्स उत्तरेणं एत्थणं कालोयसमुदस्स वेजयंते णामं दारे पन्नत्ते' हे भदन्त ! कालोदसमुद्रस्य क्व नु खलु वैजयन्तं द्वारम् ? भगवानाहगौतम ! कालोदसमुद्रदक्षिणान्ते पुष्करवरद्वीपदक्षिणार्धस्योत्तरतोऽत्र खलु कालोदस्य वैजयन्तं नाम द्वारम्, तदपि जम्बूद्वीपगत वैजयन्तद्वारवद्वक्तव्यम्, नवरं राजधानी अन्यस्मिन् कालोदे समुद्रे । 'कहि णं भंते ! कालोदस्स समु हस्स जयंते नामं दारे पन्नत्ते ? गोयमा ! कालोयसमुदस्स पच्चत्थिमपेरंते पुक्खरवरदीवस्स पच्चत्थिमद्धस्स पुरत्थिमेणं सीयाए महाणईए उप्पिं एत्थणं द्वार के जैसा ही जानना चाहिये 'जाव रायहाणीओ' यावत् राजधानी तक का कथन यहां पर कर लेना चाहिये हम इस विषय पर प्रकाश ग्रन्थ के बढ जाने के भय से पुनः नही डाल रहे हैं । 'कहि णं भंते ! कालोयस समुदस्स वेजयंते णामं दारे पण्णत्ते' हे भदन्त ! कालोदसमुद्र का वैजयन्तद्धार कहां पर कहा गया है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! कालोदसमुदस्स दाक्षिणपेरंते पुक्खरवरदीवस्स दक्षिणद्धस्स उत्तरेणं एत्थ णं कालोयसमुदस्स वेजयंते णामं दारे पन्नत्ते' हे गौतम ! कालोदसमुद्र की दक्षिण दिशा के अन्त में पुष्करबाढीप के दक्षिणार्ध के उत्तर में कालोदसमुद्र का वैजयन्त द्वार कहा गया है 'कहि णं भंते ! कालोयसमुदस्स जयंते णामं दारे पन्नत्ते हे भदन्त ! कालोदसमुद्र का जो जयन्त द्वार है वह कहां पर कहा गया है ? 'गोयमा ! कालोदसमुदस्स पच्चत्थिमपेरंते पुक्खरवरકરી લેવું જોઈએ. ગ્રંથ વિસ્તારના ભયથી તે કથન ફરીથી અહીંયાં કહેલ નથી. 'कहिणं भंते ! कालोयस समुद्दस्स वेजय ते दारे पणत्ते' सावन सो समुद्रन વિજયન્ત નામનું દ્વાર ક્યાં કહેલ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ગૌતમ स्वामीन ४९ छ गोयमा ! कालोद समुदस्स दक्खिणपेर ते पुक्खरवर दीवस्स उत्तरेणं एत्थणं कालोय समुदस्स वेजयंते दारे पण्णत्ते' हे गौतम ! असो समદ્રની દક્ષિણ દિશાના અંતમાં પુષ્કરવર દ્વીપના દક્ષિણાર્ધની ઉત્તરમાં કાલેદ अभदन वैश्यन्त वामां मावे छे. 'कहिणं भंते ! कालोय समुदस्स जयते Ti दारे पण्णत्ते' भगवन् ! सो समुद्रनु यन्त नामनु वा छ ते ज्यां मा मावस छ ? उत्तरमा प्रभुश्री ४३ छे 3-'गोयमा ! कालोयसमुदस्स જીવાભિગમસૂત્ર Page #718 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९६ कालोदसमुद्रनिरूपणम् ७०५ जयंते णामं दारे पन्नत्ते' हे भदन्त ! कालोदस्य समुद्रस्य कस्मिन् स्थले जयन्तद्वारम्-समाधत्ते-कालोदस्य पश्चिमान्ते पुष्करद्वीप पश्चिमाघस्य पूर्वेण शीतामहान याः उपरि यः प्रदेशः प्रथितस्तत्र कालोदसमुद्रस्य जयन्तद्वारं विजानीहि, एतदपि जम्बूद्वीपगत जयन्तद्वारवत्, 'कहि णं भंते ! अपराजिए णामं दारे पन्नत्ते ? गोयमा ! कालोदसमुदस्स उत्तरद्धपेरंते-पुक्खववरदीवोत्तरद्धस्स दाहिणओ एत्थणं कालोदसमुदस्स अपराजिए णामं दारे पन्नत्ते सेसं तं चेच' हे भदन्त ! अपराजित द्वारं क्व खलु जानीयाम् ? उत्तरमाह भगवान् कालोदसमुद्रस्य उत्तरप्रान्तान्ते पुष्करद्वीपोत्तरार्धस्य दक्षिणस्याम् अत्र कालोदस्य स्थलविशेषेऽपराजितं नामद्वार विजानीहि शेषं तद् विजयादि द्वाराणां जंबूद्वीपगतानाम् अष्टौ योजनानि ऊर्ध्वमुच्चैस्त्वेन० उपक्रम्य निरवशेष वक्तव्यमिव वैशिष्टयश्च 'कालोदे' इत्येवेति । अतः परं पारस्परिकमन्तरं प्रस्तौति द्वाराणाम्दीवस्स पच्चत्थिमद्धस्स पुरथिमेणं सीयाए महाणईए उप्पि एत्थणं जयंते णामं दारे पन्नत्ते' हे गौतम ! कालोदसमुद्र के पश्चिमान्त में पुष्करार्धद्वीप के पश्चिमाई के पूर्व भाग में सीता महानदी के ऊपर जयन्तद्वार कहा गया गया है 'कहि णं भंते ! अपराजिए णामं दारे पन्नत्ते' हे भदन्त ! कालोदसमुद्र का अपराजितद्वार कहां पर कहा गया है ? 'गोयमा ! कालोदसमुद्दस्स उत्तरपेरंते पुक्खरवर दीवोत्तरद्धस्स दाहिणओ एत्थणं कालोदसमुदस्स अपराजिए णामं दारे पन्नत्ते' हे गौतम ! कालोद समुद्र के उत्तर के अन्त में पुष्करवर द्वीप के उत्तरार्ध से दक्षिण में कालोद समुद्र का अपराजित नामका द्वार कहा गया है 'सेसं तं चेव' बाकी और सब कथन जम्बूद्वीपगत विजयादि द्वारों के जैसा ही है इन सब द्वारों की ऊंचाई आठ योजन की है। पच्चत्थिमपेरते पुक्खरवरदीवस्स पच्चत्थिमद्धस्स पुरथिमेणं सीयाए महाणईए उप्पि एथ णं जयते णामं दारे पण्णत्ते' गौतम ! सो समुद्रमा पश्चिमान्तमा પુષ્કરાઈ દ્વીપના પશ્ચિમાધના પૂર્વ ભાગમાં સીતા મહા નદીની ઉપર જયન્ત नामनु बा२ मावेस छ. 'कहिणं भंते ! अपराजिए णामं दारे पण्णत्ते' इमावन् स समुद्रनु २५५२।०४ नाभनुहार ४यां मावस छ ? 'गोयमा ! कालोदसमुदस्स उत्तरपेरंते पुक्खरवरदीवोत्तरद्धस्स दाहिणओ एत्थ णं कालोदसमुद्दरस अपरांजिए णामं दारे पण्णत्ते' हे गौतम ! maha समुद्रनी उत्तरना मतमा પુષ્કરવાર દ્વીપની ઉત્તરાર્ધથી દક્ષિણમાં કાલેદ સમુદ્રનું અપરાજીત નામનું દ્વાર भाव छ. 'सेसं तं चेव' ॥४ीनु मी तमाम ४थन मूद्वीपमा पास वि०४યાદિ કારોના કથન પ્રમાણે જ છે. આ બધા કારેની ઉંચાઈ આઠ જનની છે. जी०८९ જીવાભિગમસૂત્ર Page #719 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७०६ जीवाभिगमसूत्रे 'कालोदस्स णं भंते ! समुदस्स दारस्स य-एस णं केवइयं २ अबाहाए अंतरे पन्नत्ते गोयमा ! बावीससयसहस्सा-बाणउइ खलु भवे सहरसाई। छच्चसया छायाला दारंतरं तिन्नि कोसा य ॥१॥ दारस्स य-२ अबाहाए अंतरे पन्नत्ते' हे भदन्त ! कालोदसमुद्रस्य खलु द्वारस्य च यदन्तरम् एतत् खलु-अबाधया कियत्प्रज्ञप्तम् ? भगवानाह - हे गौतम ! द्वाविंशति लक्षाणि द्विनवतिः खलु सहस्राणि षट् च योजनशतानि षट्र चत्वारिंशदधिकानि त्रयः क्रोशाश्वाऽन्तरं तेषां प्रज्ञप्तम् । तथाहि-चतुर्णामपि द्वाराणामेकत्र पृथुत्वमीलनेऽष्टादशयोजनानि कालोदस्य परिरयपरिमाणात् ९१७०६०५ इत्येवं रूपात् शोध्यन्ते शोधितेषु जातमिदम् एकनवतिलक्षाः सप्ततिः सहस्राणि पंचशतानि सप्ताशीत्यधिकानि द्वारों का परस्परिक अन्तर कथन'कालोदस्स णं भंते ! समुदस्स दारस्स य दारस्स य पसणं केवतियं २ अबाहाए अंतरे पण्णत्ते' हे भदन्त ! कालोदसमुद्र के प्रत्येक द्वार का आपस में कितना अन्तर कहा गया है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! बावीससयसहस्सा वाणउति खलु भवे सहस्साई छच्चसया बायाला दारंतरं तिन्नि कोसाय ॥१॥-दारस्स य दारस्स य अबाहाए अंतरे पण्णत्ते' हे गौतम ! बाईस लाख ब्यानवे हजार छसौ छियालीस योजन एवं तीन कोश का अन्तर एक द्वार से दूसरे द्वार तक का कहा गया है वह इस प्रकार से है-चारों द्वारों की मोटाई मिलाने पर १८ योजन आते हैं इन १८ योजनों को कालोद समुद्र की परिधि के ९१७०६०५ योजन रूप परिमाण में से अठारह योजन घटाने पर-९१७०५८७ योजन बचते हैं इन में ४ का भाग देने દ્વારેના પસ્પરના અંતરનું કથન 'कालोदस्स ण भंते ! समुद्दरस दाररसय २ एसण केवतियं केवतियं अबाहाए अंतरे पण्णत्ते' उलगवन् ! सो समुद्रना ४२४ दानु ५२२५२ २५ त२ टयु डिपामा मावेस छ ? २॥ प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री ४९ छ -'गोयमा ! बावीस सयसहस्सा बाणउति खलु भवे सहम्साई छच्च सया बायाला दारंतर तिन्नि कोसाय ॥ १ ॥ दारस्स य दारस्स य अबाहाए अंतरे पण्णत्ते' हे गौतम ! બાવીસ લાખ બાણુ હજાર છસો છેતાલીસ યોજન અને ત્રણ કેસનું અંતર એક દ્વારથી બીજા દ્વાર સુધીનું કહેવામાં આવેલ છે. તે આ રીતે થાય છે. ચારે કારની જાડાઈ મેળવવાથી ૧૮ અઢાર જન થાય છે. આ ૧૮ અઢાર જનને કાલેદ સમુદ્રની પરિધિના ૯૧૭૦ ૬૦૫ એકાણુ લાખ સિત્તેર હજાર છસોને પાંચ જન રૂપ પરિમાણમાંથી ઘટાડવાથી ૯૧૭૦૫૮૭ એકાણુ લાખ જીવાભિગમસૂત્ર Page #720 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९६ कालोदसमुद्रनिरूपणम् ७०७ ९१७०५८७ च चतुभिभागे हृते लब्धं यथोक्तं द्वाराणां परस्परमन्तर परिमाणं २२९२६४६ क्रोशास्त्रयः । उक्तश्च छायाला छच्चसया बाणउय सहस्सलक्ख बावीसं । कोसा य तिन्नि दारंतरं तु कालोयहिस्स भवे ॥१॥ छाया-षट्चत्वारिंशानि षट्रशतानि द्विनवतिः सहस्राणि लक्षाः। द्वाविंशतिः क्रोशाश्च त्रयो द्वारान्तरं तु कालोदधे भवेत् ॥१॥ 'कालोदस्स णं भंते ! समुदस्स पएसा पुक्खरवरदीव० तहेव' कालोदसमु. द्रस्य भदन्त ! पुष्करद्वीपं संस्पृष्ट प्रदेशा द्वयोः कस्येति सन्देहे व्यवहारात्कालोदस्यैव एवं कालोदसंस्पृष्टा अपि प्रदेशाः पुष्करस्यैव न कालोदधेः इति । 'एवं पुक्खरदीवस्स वि जीवा उद्दाइत्ता-२ तहेव भाणियव्वं' एवं पुष्करद्वीपस्यापि जीवा उद्रायोद्राय तथैव भणितव्यम् हे भदन्त ! कालोदे मृत्वा जीवाः किं पर एक एक द्वार का अन्तर २२९२६४६ बावीस लाख वेरानवे हजार छ सौ छियालीस योजन का एवं तिनकोश कानिकल आता है उक्तंच 'छायाला छच्चसया बाणउइसहस्स लक्खवावीसं । कोसाय तिन्नि दारं तरं तु कालोयहिस्स भवे ॥१॥ कालोदस्सणं भंते ! समुदस्स पएसा पुक्खरवरदीव० तहेव' हे भदन्त ! कालोदसमुद्र के प्रदेश पुष्करवरद्वीप को स्पर्श कर रहे हैं क्या इत्यादि प्रश्न पहिले के जैसा यहां उद्भावित कर लेना चाहिये और इसका उत्तर भी जैसा पहिले कहा गया है वैसा ही यहां पर भी कह लेना चाहिये ‘एवं पुक्खरवरदीवस्स वि जीवा उद्दाइत्ता २ तहेव भाणियव्वं' इसी तरह से पुष्करवरद्वीप से मर कर સિતેર હજાર પાંચ સે ને સત્યાસી જન બચે છે, તેમાંથી ૪ ચારને ભાગ કરવાથી એક એક દ્વારનું અંતર ૨૨૯૨૬૪૬ બાવીસ લાખ બાણુ હજાર सो छस योन मने १ स-नुनीजी मावे छे. 'उक्तंच छायाला छच्च सया बाणउइ सहस्स लक्ख बावीसं कोसाय तिन्नि दारतरतु कालोयहिस्स भवे ॥ १ ॥ 'कालोदस्स ण भंते ! समुदस्स पएसा पुक्खरवर दीव० तहेव' હે ભગવન કાલેદ સમુદ્રના પ્રદેશે પુષ્કરવર દ્વીપને સ્પર્શ કરી રહેલા છે શું ? ઈત્યાદિ પ્રકારથી પહેલાં જેમ પ્રશ્ન કરવામાં આવેલ છે, તે પ્રમાણેને પ્રશ્ન કરી લે જોઈએ અને તેને ઉત્તર પણ પહેલાં જે પ્રમાણે કહેવામાં मावेश छ र १ प्रमाणे महीया ५ ४डी देवो. 'एवं पुक्खरवरदीवस्स वि जीवा उदाइत्ता उदाइत्ता तहेव भाणियव्वं' ये ८ प्रमाणे ५०४२१२ दीपना જીવાભિગમસૂત્ર Page #721 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे ७०८ पुष्करद्वीपं प्रत्यायान्ति ? गौतम ! एवंविधाः सन्त्येकके प्रत्यायान्ति, एके पुनः नो प्रत्यायान्ति स्वकर्म वैचित्र्यात् । एवं पुष्करद्वीपे उद्राय -२ केचन कालोदन्नायान्ति आयान्त्यपि । सम्प्रति-नामान्वर्थतां प्रस्तौति - ' से केणद्वेगं भंते । एवं बुच्चर कालोए समुद्दे - २, गोयमा ! कालोयस्स णं समुद्दस्स उदगे - आसलेमासले - पेसले कालए भासरासि वण्णाभे पगइए उदगरसेणं पन्नत्ते' तत्तथा केन कितनेक जीवात्मा कालोद समुद्र में भी उत्पन्न हो जाते हैं और कितनेक वहां से अन्यत्र भी उत्पन्न हो जाते हैं ऐसा यहां तक का कथन यहां पर कर लेन चाहिये । तात्पर्य इसका यही है कि जब गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा कि हे भदन्त ! कालोदसमुद्र में से मरा हुआ जीव क्या पुष्करद्वीप में उत्पन्न हो जाता है ? या उसमें उत्पन्न नहीं होता है ? तो इसके उत्तर में प्रभु ने ऐसा कहा है कि हे गौतम ! ऐसे कितनेक जीव वहां पर हैं जो अपने कर्म की विचित्रता को लेकर वहीं पर भी उत्पन्न हो जाते हैं और कितनेक अन्यत्र भी उत्पन्न हो जाते हैं इसी तरह का कथन पुष्करद्वीप के जीवों के सम्बन्ध में कर लेना चाहिये ' से केणट्टे णं भंते । एवं बुच्चइ कालोए समुद्दे २' हे 'भदन्त ! कालोदसमुद्र का ऐसा यह नाम किस कारण से हुआ है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा ! कालोयस्सणं समुदस्स उदके आसले मासले पेसले कालए भासरासि वण्णाभे पगईए उद्गरसे णं पण्णत्ते' हे गौतम! कालोद समुद्र का जल अस्वादनीय है गुरु होने से पुष्टिकर है आस्वाद में मनोज्ञ होने से पेशल है कृष्ण है और જીવા પુષ્કરવર દ્વીપમાં મરીને કેટલાક કલેાદ સમુદ્રમાં પણ ઉત્પન્ન થઇ જાય છે. અને કેટલાક ત્યાં ઉત્પન્ન ન થતાં કેાઈ ખીજે ઉત્પન્ન થઇ જાય છે. એ પ્રમાણેનું આ કથન પન્તનું કથન અહીયાં કરી લેવુ જોઇએ. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે કાલેાદ સમુદ્રમાં મરેલા આ જીવા શુ પુષ્કરવર દ્વીપમાં ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા તેમાં ઉત્પન્ન થતા નથી? તે આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રીએ એવું કહ્યું કે હે ગૌતમ ! ત્યાં એવા કેટલાક જીવા છે, જેએ પેાતાના કર્મોની વિચિત્રતાના કારણે ત્યાં પણ ઉત્પન્ન થઇ જાય છે. અને કેટલાક જીવા ખીજે જ ઉત્પન્ન થઇ જાય છે. આજ પ્રમાણેનુ કથન પુષ્કર દ્વીપના सम ंधभां पशु ङरी सेवु 'से केणट्ठेण' भंते! एवं बुच्चइ कालोए समुद्दे कालोए समुद्दे' हे भगवन् सोह समुद्रनु नाम असो समुद्र से प्रभानु शा अरणुथी થયેલ છે ? આ प्रश्नमा उत्तरमा प्रभुश्री उडे छे - 'गोयमा ! कालोयस्स णं' समुद्द्स्स उदके आसले मासले पेसले कालए भासरासि वण्णाभे पगईए उदगरसेण पुण्णत्ते' हे गौतम असोह समुद्र से स्वाहवाणु छे. गु३ होवाथी पुष्टिपुर જીવાભિગમસૂત્ર Page #722 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९६ कालोदसमुद्रनिरूपणम् ७०९ प्रयोजनेन हे भदन्त ! उच्यते कालोदः समुद्रः २ कालोद नाम्नि को हेतुः इति प्रश्नः ? समाधानमाह- गौतम ! कालोदसमुद्रस्य हि उदकम् आसलम्आस्वाद्यम्, मांसलं-गुरुत्वात्, पेशलम्-आस्वादमनोज्ञत्वात्, कालं-कृष्णम् भाषराशिवर्णाभम् प्रकृत्योदकरसास्वाद्यम् । तदुक्तम् ___'पगईए उदगरसं कालोए उदगमासरासि निभं ।' छाया-प्रकृत्यैवोदकरसं कालोदे उदकभाषराशिनिभम् ॥इति । 'काल-महाकाला एत्थ दुवे देवा महिडिया जाव पलिओवमट्टिईया परिवसंति से तेणटेणं गोयमा ! जाव णिच्चे अदुत्तरं च०' तथा कारणान्तरमपिकालो-महाकालश्च द्वौ महद्धिको यावत्पल्योपमस्थितिमन्तौ देवौ परिवसतोऽत्र एतत् स्वामित्वात् समुद्रः कालोदः-२ इति कथ्यते तत्तेनार्थेन गौतम ! कालोदः समुद्रः २ इति, अथोत्तरं खलु गौतम ! कालोदो नित्यः शाश्वतः यो न कदापि उदक की राशि के जैसा वर्ण होता है वैसे वर्ण वाला है तदुक्तम्'पगईए उदगरसं कालोए उदगभासरासि निर्म' । 'काल महाकाला एत्थ दुवे देवे महिड्डिया जाव पलिओवमट्टिईया परिवसंति' 'से तेणटेणं गोयमा जाव णिच्चे अदुत्तरं च०' यहां काल और महाकाल नामके दो देव जो कि महर्द्धिक आदि विशेषणों वाले हैं और यावत् जिनकी स्थिति एक पल्योपम की है रहते हैं इस कारण हे गौतम ! इस समुद्र का नाम कालोद समुद्र ऐसा कहा गया है अथवा हे गौतम ! यह जो पूर्वोक्त कारण कालोदसमुद्र के नाम होने का कहा गया है सो यह बात एकान्ततः नही है क्योंकि ऐसा यह इसका नाम अनादि से ऐसा ही चला आ रहा है-पहिले ऐसा यह नाम इसका नहीं था यह बात છે. આસ્વાદમાં મનને આનંદ આપનારૂં હોવાથી પેશલ છે. કાળું છે. તથા ઉદક સમૂહને જેવો વર્ણ–રંગ હોય છે, એવા વર્ણવાળું છે. તે જ કહ્યું છે है-'पगईए उद्गरसं कालोए उदगभासरासिनिभं । कालमहाकाला एत्थ दवे देवे महिदिया जाव पलिओवमदिईया परिवसंति से तेणठेण गोयमा ! जाव णिच्चे अदत्तांच० मिडीयां | अने म नामनामे हे। रेसो भद्धि વિગેરે વિશેષણો વાળા છે. અને યાવત્ જેમની સ્થિતિ એક પાપમની છે. તેઓ રહે છે. તે કારણથી હે ગૌતમ ! આ સમુદ્રનું નામ કલેદ સમુદ્ર એ પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ છે. અથવા હે ગૌતમ ! જે આ પૂર્વોક્ત કારણ કાલેદ સમદ્રનું નામ થવા સંબંધમાં કહ્યું છે, તે વાત એકાન્ત રીતે નથી જ કેમકે તેનું આ પ્રમાણેનું નામ અનાદિ કાળથી જ ચાલ્યું આવે છે. પહેલાં આ જીવાભિગમસૂત્ર Page #723 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७१० जीवाभिगमसूत्रे नासीत् नास्ति न भविष्यति अपि तु-आसीत् -अस्ति-भविष्यत्येवाऽव्ययो यावनित्यः । 'कालोएणं भंते ! समुद्दे कइ चंदा पभासिंसु वा-३ पुच्छा' कालोदे कति चन्द्राः प्राभासन्त-प्रभासन्ते प्रभासिष्यन्ते, कति सूर्या अतपन्-तपन्तितप्स्यन्ति, कति ग्रहा चारमचरन्-चरन्ति चरिष्यन्ति, कति तारागणाः अभवन्भवन्ति-भविष्यन्तीति पृच्छया संगृह्यते प्रश्नः ? भगवानाह-'गोयमा ! कालोए णं समुद्दे बायालीसं चंदा पभासें सु वा-३ बायालीसं चंदा बायालीसं च दिणनहीं है वर्तमान में भी ऐसा इसका नाम नहीं है सो बात भी नही हैं भविष्यतू में भी ऐसा इसका नाम नहीं रहेगा यह बात भी नहीं है किन्तु पहिले भी-भूतकाल में भी इसका ऐसा ही नाम था, अब भी ऐसा ही नाम है और आगे भी इसका यही नाम रहेगा-क्योंकि यह शाश्वत नित्य है इत्यादि सब कथन इसके सम्बन्ध में जैसा पहिले कहा गया है वैसा ही कह लेना चाहिये 'कालोएणं भंते ! समुद्दे कति चंदा पभासिंसु पुच्छा ३' हे भदन्त ! कालोदसमुद्र में कितने चन्द्रमाओं ने पहिले प्रकाश दिया है अब कितने चन्द्रमा वहां प्रकाश देते हैं और भविष्यत् में भी कितने चन्द्रमा वहां प्रकाश देगे? इसी तरह से वहां कितने सूर्य तपे हैं, तपते हैं और तपेगें इत्यादि रूप से यहां गौतमस्वामी ने प्रश्न किया है, जो पृच्छा शब्द से गृहीत किया गया है इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! कालोएणं समुद्दे बायालीसं चंदा पभासेंसु वा ३' हे गौतम ! कालोदसमुद्र में ४२ चन्द्रमाओ ने પ્રમાણેનું તેનું નામ ન હતું તેમ નથી. વર્તમાનમાં તેનું એ નામ નથી તેમ પણ નથી જ અને ભવિષ્યમાં પણ તેવું તેનું નામ રહેશે નહીં તેમ પણ નથી. પરંતુ પહેલાં ભૂતકાળલાં પણ આ પ્રમાણે જ તેનું નામ હતું. વર્તમાનમાં પણ એવું જ નામ છે. અને ભવિષ્યમાં તેનું એજ નામ રહેશે. કેમકે આ શાશ્વત નિત્ય છે. ઈત્યાદિ બધું જ તેના સંબંધી કથન જેમ પહેલાં કહેવામાં આવ્યું औ र प्रमाणे ही ले नये. 'कालोए ण भंते ! कति चंदा पभासिंसु gcsહે ભગવદ્ ! કોલેદ સમુદ્રમાં કેટલા ચંદ્રમાએ એ પહેલાં પ્રકાશ આપે છે. કાલેદ સમુદ્રમાં કેટલા ચંદ્રો ત્યાં પ્રકાશ આપે છે. અને ભવિષ્ય કાળમાં પણ કેટલા ચંદ્રમા ત્યાં પ્રકાશ આપશે? એ જ પ્રમાણે ત્યાં કેટલા સૂર્યો તપેલા છે. કેટલા સૂર્યો વર્તમાનમાં તપે છે, અને ભવિષ્યમાં કેટલા સૂર્યો તપશે? વિગેરે પ્રકારથી અહીંયાં ગૌતમસ્વામીએ પ્રશ્ન કરેલ છે. જે પુચ્છા શબ્દથી ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુત્રી કહે છે કેगोयमा ! कालोएण समुदे बयालीसं चंदा पभासें सु वा ३' 3 गौतम ! state જીવાભિગમસૂત્ર Page #724 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९६ कालोदसमुद्रनिरूपणम् ७११ यरा दित्ता-कालोदधिम्मि एए चरंति संबद्धलेस्सागा' हे गौतम ! कालोदे खलु समुद्रे द्वाचत्वारिंशच्चन्द्रा प्रभासन्ते स्म प्रभासन्ते-प्रभासिष्यन्ते, द्विचत्वारिंशत२ चन्द्राः दिनकरा दीप्ता:-अप्रभासन्त-प्रभासन्ते-प्रभासिष्यन्ते च ते चरन्ति संबद्धलेश्याकाः । 'कालोदहिम्मि अट्ठावीसं च-बारससयसहस्साइं नव च सयातारागणकोडिकोडीणं सोभे सु वा' कालोदधौ-अष्टाविंशतिः-च द्वादशशतसहस्राणि पंचाशदधिकानि नव च शतानि तारागणानां कोटिकोटयः-अशोभन्तशोभन्ते-शोभिष्यन्ते, अत्रत्य प्रमाण मन्यदपि कथितम् 'बायालीसं चंदा-बायालोसं च दिणयरा दित्ता । कालोयहिम्मि एए चरंति संबद्धलेस्सागा ॥१॥ नक्खत्ताण सहस्सा सयं च बावत्तरं मुणेयच्वं । छच्चसया छन्नया गहाण तिन्नेव य सहस्सा ॥२॥ पहिले प्रकाश दिया है अब भी इतने ही चन्द्रमा वहां प्रकाश देते हैं और आगे भी इतने ही चन्द्रमा वहां प्रकाश देंगे 'कालोएणं समुद्दे बायालीसं चंदा बायालीसं च दिणयरा दित्ता' इसी तरह उस कालोद समुद्र में ४२ चन्द्र एवं ४२ सूर्य तपे हैं अब भी इतने ही चन्द्र सूर्य वहां तपते हैं और आगे भी इतने ही सूर्य वहां तपेगें 'कालोदधिम्मि एते चरंति संवद्धलेसागा' इस प्रकार से कालोदधि समुद्र में संबद्ध लेश्या वाले ४२ चन्द्र और ४२ सूर्य हैं तथा उस कालोदधि समुद्र में 'अट्ठावीसं कालोदधिम्मि बारस सयसहस्साई नव य सया पन्नासा तारागणकोडिकोडीणं सोभेसु वा २' २८१२९५० अठवीस लाख बारह हजार नौ सौ पचास कोडाकोडी तारागण शोभित हुए हैं, अब भी इतने ही वहां वे शोभित होते हैं और आगे भी इतने ही वे वहां शोभित होंगे સમુદ્રમાં કર બેંતાલીસ ચંદ્રમાએ પહેલાં પ્રકાશ કર્યો છે. વર્તમાનમાં પણ એટલા જ ચંદ્રો ત્યાં પ્રકાશ આપે છે. અને ભવિષ્યમાં પણ એટલા જ ચંદ્રો त्यां प्राश सापशे. 'कालोएण समुहे बायालीसं च दिणयरा दित्ता' से ४ प्रमाणे એ કાલેદ સમુદ્રમાં ૪ર બેંતાલીસ સૂર્યો તપ્યા છે. વર્તમાનમાં પણ એટલાજ त्यो तपे छ. मने भविष्यमा ५५५ सेटमा ४ सूर्यो त्यो तपशे. 'कालोदधिम्मि एते चरति संबद्धलेस्सागा' २॥ शते सोधि समुद्रमा समाव सेश्यावा॥ ४२ मेताલીસ ચંદ્રો અને ૪ર બેંતાલીસ સૂર્યો છે. તથા એ કાલેદધિ સમુદ્રમાં બાવીસ कालोदधिम्मि च बारससयसहस्साई नव च सया तारागण कोडिकोडीण सोभेसु वा३' ૨૮૧૨૯૫૦ અઠયાવીસ લાખ બાર હજાર નવસે પચાસ કેડા કડી તારાગણો શેબિત થયા છે. વર્તમાનમાં એટલાજ ત્યાં શોભે છે. અને ભવિષ્યમાં પણ જીવાભિગમસૂત્ર Page #725 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे अट्ठावीसं कालोयहिम्मि बारस य सयसहस्साई । नव य सया पन्नासा तारागण कोडिकोडीणं ॥३॥ छाया-द्वाचत्वारिंशच्चन्द्राः द्वाचत्वारिंशच्च दिनकरा दीप्ताः। कालोदधौ एते चरन्ति संबद्ध लेश्याकाः ॥१॥ नक्षत्राणां सहस्राणि शतं च द्वासप्तति तिव्यम् । पट्शतानि षण्णवतिर्ग्रहाणां त्रीण्येव सहस्राणि ॥२॥ अष्टाविंशतिः कालोदधौ द्वादशसहस्राणि । नव च शतानि पंचाशदधिकानि तारागणकोटिकोटीनाम् ॥३॥ इति ॥९५॥ पुष्करद्वीपवर्णनम्मूलम्-कालोयं णं समुदं पुक्खरवरे णामं दीवे वढे-वलयागारसंठाणसंठिए सव्वओ समंता संपरिक्खित्ते तहेव जाव समचकवालसंठाणसंठिए-नो विसमचक्कवालसंठाणसंठिए । पुक्खरवरेणं भंते ! दीवे केवइयं चकवालविक्खंभेणं केवइयं परिक्खेवेणं पन्नत्ते? गोयमा! सोलस जोयणसयसहस्साई चकवालतदुक्तम्-'नक्खत्ताण सहस्सा सयं च बावत्तरं मुणेयव्वं छच्च सया छन्नउया गहाण तिन्नेव सयसहस्सा अट्ठावीसं कालोयहिम्मि बारसय सयसहस्साइं नव य सया पन्नासा तारागण कोडिकोडीगं' ११७२ नक्षत्रों ने वहां योग किया है अब भी वे इतने ही वहां योग करते हैं और आगे भी इतने ही वे वहां योग करेंगे ३६९६ ग्रहों ने वहां चाल चली है अब भी इतने ही ग्रह वहां चाल चलते हैं और आगे भी इतने ही ग्रह वहां चाल चलेगे तारागणों का प्रमाण ऊपर प्रकट कर ही दिया गया है ॥९६॥ सेटमा तारागणे त्यां शमशे. ४थु ५५ छ -'नक्खत्ताण सहस्सा सयं च बावत्तर मुणेयव्वं छच्च सया छन्नउया गहाण तिन्नेव सयसहस्सा अट्ठावीसं कालोयहिम्मि बारसय सयसहस्साई नवयसया पन्नासा तारागण कोडिकोडीणं' ११७२ અગીયાર સો બોતેર નક્ષત્રોએ ત્યાં ભૂતકાળમાં યોગ કર્યો છે. વર્તમાનમાં પણ તેઓ એટલાજ વેગ કરે છે. અને ભવિષ્યમાં પણ એટલા જ નક્ષત્ર ત્યાં યોગ કરશે. ૩૬૯૬ છત્રીસસે છ— ગ્રહોએ ત્યાં ચાલ ચાલી છે. વર્તમાનમાં પણ એટલા જ ગ્રહો ત્યાં ચાલ ચાલે છે. અને ભવિષ્યમાં પણ એટલાજ ગ્રહે ત્યાં ચાલ ચાલશે. તારાગણનું પ્રમાણ ઉપર બતાવી જ દીધું છે. માત્ર ૬ જીવાભિગમસૂત્ર Page #726 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९७ पुष्करद्वीपनिरूपणम् विक्खंभेणं एगा जोयणकोडी बाणउई खल्लु भवे सयसहस्सा। अउणाणउइं अटुसया चउणउया य [परिरयो] पुक्खरवरस्स। से णं एगाए पउमवरवेइयाए एगेण य वणसंडेण संपरिक्खित्ते दोण्ह वि वण्णओ। पुक्खरवरस्स णं भंते ! दीवस्स कइ दारा पन्नत्ता ? गोयमा ! चत्तारि दारा पन्नत्ता तं जहा-विजए वेजयंते जयंते अपराजिए । कहि णं भंते ! पुक्खरवरस्स दीवस्स विजए णामं दारे पन्नत्ते गोयमा ! पुक्खरवरदीवपुरच्छिम. परंते पुक्खरोदसमुद्दपुरस्थिमद्धस्स पचत्थिमेणं-एत्थ णं पुक्खरवरदीवस्स विजए णामं दारे पन्नत्ते तं चेव सव्वं एवं चत्तारि वि दारा, सीया सीओदा णत्थि भाणियव्वाओ। पुक्खरवरस्स णं भंते ! दीवस्स दारस्स य दारस्स एस णं केवइयं अबाहाए अंतरे पन्नत्ते ? गोयमा! अडयाल सय सहस्सा बावीसं खलु भवे सहस्साइं। अगुणुत्तरा य चउरो दारंतर पुक्खरवरस्स । पएसा दीह वि पुट्टा जीवा दोसु भाणियन्वा । से केणट्रेणं भंते ! एवं वुच्चइ पुक्खरवर दीवे २? गोयमा ! पुक्खरखरेणं दोवे तत्थ तत्थ देसे तहिं तहिं बहवे पउमरुक्ख-पउमवणसंडा णिच्चं कुसुमिया जाव चिटुंति । पउम महापउमरुक्खे एत्थ णं पउम पुंडरिया णामं दुवे देवा महड्डिया जाव पलिओवमट्टिईया परिवसंति । से तेणट्रेणं गोयमा ! एवं वुच्चइ पुक्खरदीवे २ जाव णिच्चे। पुक्खरवरेणं भंते ! दीवे केवइया चंदा पभासिंसु वा ३ एवं पुच्छा चोयालं चंदसयं चउयालं चेव सूरियाणसयं । पुक्खरवरदीवम्मि चरंति एए पभासेंता ॥१॥ चत्तारि सहस्साई बत्तीसं चेव होंति णक्खत्ता । छच्चसया बावत्तर महग्गहा बारह सहस्सा ॥२॥ छण्णउइ सयसहस्सा चत्तालीसं भवे सहस्साइं। चत्तारि सया पुक्खरवर तारागण कोडिजी० ९० જીવાભિગમસૂત્ર Page #727 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७१४ जीवाभिगमसूत्रे कोडीणं ॥३॥ पुक्खरवरदीवस्स णं बहुमज्झदेसभाए एत्थ णं माणुसुत्तरे णाम पव्वए पन्नत्ते वट्टे वलयाकारसंठाणसंठिए जे णं पुक्खरवरं दीवं दुहा विभयमाणे विभयमाणे चिटुंति । तं जहा-अभितरपुक्खरद्धं च-बाहिरपुक्खरद्धं च। अभितरपुक्खरद्धेणं भंते ! केवइयं चक्कवालेणं परिक्खेवेणं पन्नत्ते? गोयमा ! अट्ट जोयणसहस्साई चक्कवालविक्खंभेणं-कोडी बायालीसा तीसं दोणि य सया अगुणवण्णा ! पुक्खरद्धपरिरओ एवं च मणुस्सखेत्तस्स । से केणट्रेणं भंते ! एवं वुच्चइ अभितरपुक्खरद्धे य-अभितरपुक्खरद्धे य ? गोयमा! अम्भितरपुक्खरद्धेणं माणुसोत्तरं पव्वएणं सव्वओ समंता संपरिक्खित्ते, से तेणट्रेणं गोयमा ! अभितर पुक्खरद्धे य, अदुत्तरं च णं जाव णिच्चे। अभितरपुक्खरद्धेणं भंते! केवइया चंदा पभासिंसु वा ३ सा चेव पुच्छा जाव तारागण कोडिकोडीओ? गोयमा ! बावतरं च चंदा बावत्तरि मेव दिणकरा दित्ता । पुक्खरवरदीवड्ढे चरंति एए पभासेंता॥तिन्नि सया छत्तीसा छच्च सहस्सा महग्गहाणं तु। नक्खत्ताणं तु भवे सोलाइ दुवे सहस्साई ॥२॥ अडयाल सयसहस्सा बावीसं खलु भवे सहस्साइं दोन्निसया पुक्खरद्धे तारागण कोडिकोडीणं ॥३॥ सोभेसु वा ३ ॥सू० ९७॥ ___ छाया-कालोदं खलु समुद्रं पुष्करवरो नाम द्वीपो वृत्तो वलयाकारसंस्थानसंस्थितः सर्वतः समन्तात्संपरिक्षिप्य खलु तिष्ठति । तथैव यावत् समचक्रवालसंस्थानसंस्थितो नो विषमचक्रवालसंस्थानसंस्थितः । पुष्करवरः खलु भदन्त ! द्वीपः कियता चक्रवालविष्कम्भेण कियता परिक्षेपेण प्रज्ञप्तः ? गौतम ! षोडशयोजनशतसस्राणि चक्रवालविष्कम्भेण । एका योजनकोटि विनवतिः खलु भवेयुः शतसहस्राणि । एकोन नवति रष्टशतानि चतुर्नवतानि च परिरयः पुष्करवरस्य ॥१॥ स खलु-एकया पद्मवरवेदिकया-एकेन च वनषण्डेन संपरिक्षिप्तः द्वयोरपि वर्णकः । पुष्करवरस्य खलु भदन्त ! द्वीपस्य कति द्वाराणि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! चत्वारि द्वाराणि प्रज्ञप्तानि तद्यथा-विजयं वैजयन्तं जयन्तमपराजितम् । જીવાભિગમસૂત્ર Page #728 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७१५ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९७ पुष्करद्वीपनिरूपणम् कुत्र खलु भदन्त ! पुष्करवरद्वीपस्य विजयं नाम द्वारं प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! पुष्करवरद्वीपपूर्वपर्यन्ते पुष्करोदकसमुद्र पूर्वार्धस्य पश्चिमेन अत्र खलु पुष्करवरद्वीपस्य विजयं नाम द्वारं प्रज्ञप्तं तदेव सर्वम् । एवं चत्वार्यपि द्वाराणि-शीताशीतोदा नास्ति भणितव्या । पुष्करवरस्य खलु भदन्त ! द्वीपस्य द्वारस्य-२ च एतत् खलु कियत्याऽबाधयाऽन्तरं प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! अष्टचत्वारिंशत् शतसहस्राणि द्वाविंशतिश्च खलु भवन्ति सहस्राणि । एकोनसप्ततानि च चत्वारि द्वारान्तरं पुष्करवरस्य ॥१॥ प्रदेशा द्वयोरपि स्पृष्टाः-जीवा द्वयो भणितव्याः । तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते पुष्करवरद्वीपः-२ । गौतम । पुष्करद्वीपे खलु द्वीपे तत्र तत्र देशे तत्र तत्र बहवः पद्मवृक्षाः पद्मवनषण्डाः नित्यं कुसुमिताः याव. त्तिष्ठन्ति, पद्ममहापद्मवृक्षौ अत्र खलु पद्मपुण्डरीकनामानौ द्वौ देवौ महद्धिको यावत्पल्योपमस्थितिको परिवसतः तत्तेनार्थेन गौतम ! एवमुच्यते पुष्करवरद्वीपः-२ यावन्नित्यः । पुष्करवरे खलु भदन्त ! द्वीपे कियन्तश्चद्राः प्रभासितवन्तो वा-३ एवं पृच्छा ? चतुश्चत्वारिंशं चन्द्रशतं चत्वरिंशं चैव सूर्याणां शतम् । पुष्करवरद्वीपे चरन्त्येते प्रभासन्ते ॥१॥ चत्वारि सहस्राणि द्वात्रिंशच्चैव भवन्ति नक्षत्राणि । षट् च शतानि द्वासप्ततानि महाग्रहा द्वादशसहस्राणि ॥२॥ षण्णवतिः शतसहस्राणि चत्वारिंशद्भवेयुः सहस्राणि । चत्वारि शतानि पुष्करवर तारागणकोटिकोटीनाम् ॥३॥ अशोभन्त-३॥ पुष्करवरद्वीपस्य खलु बहुमध्यदेशभागे अत्र खलु मानुपोतरो नाम पर्वतः प्रज्ञप्तो वृत्तो वलयाकारसंस्थानसंस्थितः यः खलु पुष्करवरद्वीपं द्विधा विभजमानो विभजमानस्तिष्ठति तद्यथा-आभ्यन्तर पुष्कराधे च, बाह्यपुष्कराध च । आभ्यन्तर पुष्कराधैं खलु भदन्त । कियान चक्रवालेन परिक्षेपेण प्रज्ञप्तः ? गौतम ! अष्टौ योजनशतसस्राणि चक्रवालविष्कम्भेण कोटिः द्विचत्वारिंशत् त्रिंशे द्वे च शते एकोनपंचाशत् । पुष्करार्धपरिरयतः एवं च मानुषोत्तरस्य ॥१॥ तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते आभ्यन्तर पुष्करार्धचाऽऽभ्यन्तरपुष्करार्धं च । गौतम ! आभ्यन्तर पुष्कराधैं खलु मानुषोत्तरेण पर्वतेन सर्वतः समन्तात् संपरिक्षिप्तम्, तत्तेनार्थेन गौतम ! आभ्यन्तर पुष्करार्धेचाऽऽभ्यन्तर पुष्कराधं च । अथोत्तरं च यावन्नित्यः। आभ्यन्तरपुष्करार्धे खलु भदन्त ! कियन्तश्चन्द्राः प्रभासितवन्तः-३ सैव च पृच्छा-यावत् तारागणकोटिकोटयः, गौतम ! द्वासप्ततिश्चन्द्राः द्वासप्ततिरेव दिनकरा दीप्ताः । पुष्करवरद्वीपार्थे चरन्ति एते प्रभासन्तः । त्रीणि शतानि षट्त्रिंशानि षट् च सहस्राणि महाग्रहाणान्तु । नक्षत्राणान्तु भवेत् षोड़श द्वे सहस्रे ॥२॥ अष्टचत्वारिंशत् शतसहस्राणि द्वाविंशतिः જીવાભિગમસૂત્ર Page #729 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७१६ जीवाभिगमसूत्र खलु भवेत् सहस्राणि । द्वे शते पुष्करार्धे तारागणकोटिकोटीनाम्-॥३॥ अशोभन्त-३ ॥९६॥ ____टीका-'कालोयं णं समुद्दे पुक्खरवरे णामं दीवे वट्टे वलयाकारसंठाणसंठिए सव्वओ समंता संपरिक्खित्ते तहेब जाव समचक्कवालसंठाणसंठिए नो विसमचक्रवालसंठाणसंठिए' पुष्करवरो नाम द्वीपः स च-वृत्तो वलयाकारसंस्थानसंस्थितः सन् सर्वतः समन्तात्-सर्वभावेण दिग्विदिक्षु कालोदं समुद्रं खलु संपरिक्षिप्य तयैव-धातकीखण्डद्वीपवत् समचक्रवालसंस्थानसंस्थितो नो विषमचक्रवालसंस्थानसंस्थितो यावत् तिष्ठति । विष्कम्भादि प्रतिपादनार्थमाह--'पुक्खरवरेणं भंते ! दीवे केवइयं चक्कवालविक्खंभेणं केवइयं परिक्खेवेणं पन्नत्ते ? 'गोयमा ! सोलसजोयणसयसहस्साई चक्कवालविक्खंभेणं एगा जोयणकोडी-बाणउइ खलु भवे सयसहस्सा । अउणाणउइं अट्ठसया च उणउया य परिरओ पुक्खरवरस्स' पुष्करवरः 'कालोयं णं समुदं पुक्खरवरे णामं दीवे' इत्यादि । टीकार्थ-कालोदधि समुद्र को चारों ओर से घेर कर रहा हुआ पुष्करवर नामका द्वीप है यह द्वीप गोल है और वलय का जैसा आकार होता है उसके जैसे आकार वाला है'तहेव जाव समचक्कवालसंठाणसंठिते नो विसणचक्कवालसंठाणसंठिए' यह जैसा कि पहिले द्वीपों के सम्बन्ध में कहा गया है उसी तरह ते समचक्रवाल संस्थान वाला है विषम चक्रवाल संस्थान वाला नहीं है 'पुक्खरवरे णं भंते ! दीवे केवइयं चक्कवाल विक्खंभेणं केवइयं परिक्खेवेणं पण्णत्ते' हे भदन्त ! पुष्कर वर द्वीप का चक्रवाल विष्कम्भ कितना है ? और कितना इस का परिक्षेप-परिधि-है ? उत्तर में प्रभुश्री कहते हैं-'गोयमा ! सोलसजोयणसयसहस्साई चक्कवालविक्खंभेणं एगा जोयणकोडी-बाणउतिं 'कालोय णं समुदं पुक्खवरवरेणाम दीवे' त्याह ટીકાર્ય–કાલેદધી સમુદ્રને ચારે બાજુએથી ઘેરીને રહેલ પુષ્કરવર દ્વીપ નામને દ્વીપ છે. આ દ્વીપ ગોળ છે. તેને આકાર વલયને જે આકાર હોય छ तेव। छ. 'तहेव जाव समचक्कवालसंठाणसंठिते नो विसमचक्कवालसंठाणસંદિg' આ સંબંધમાં જે પ્રમાણે દ્વીપના સંબંધમાં કહેવામાં આવેલ છે. એજ પ્રમાણે આ દ્વીપ પણ સમચકવાલ સંસ્થાનવાળે છે. વિષામચક્રવાલ સંસ્થાનવાળો नथी. 'पुक्खरवरेणं भंते ! दीवे केवइयं चक्कवालविक्खंभेणं केवइयं परिक्खेवेणं पण्णत्ते' ३ मावन् १७४२वीपन या विमा विस्तार पाणी छ ? मने તેને પરિક્ષેપ–પરિધિ કેટલું છે. આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ગૌતમસ્વામીને કહે छ -'गोयमा ! सोलस जोयणसयसहस्साई चक्कवालविक्खंभेणं एगा जोयणकोडी જીવાભિગમસૂત્ર Page #730 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३. उ. ३ सू. ९७ पुष्करद्वीपनिरूपणम् ७१७ खलु भदन्त ! द्वीपः कियता चक्रवालविष्कम्भेण कियता - कियत्समानकेन परिक्षेपेण प्रज्ञप्त इति प्रश्नः भगवानाह - हे गौतम ! षोडशयोजनशतसहस्राणि चक्रवाल विष्कम्भेण एका योजनकोटि : द्विनवति योजनशतसहस्राणि (द्विनवति लक्षाणि) एकोन नवति योजनसहस्राणि चतुर्नवतानि चतुर्नवत्यधिकानि अष्टौ शतानि परिरयः परिक्षेपो भवति पुष्करवरद्वीपस्येति । ' से णं एगाए पउमवर वेइयाए एगेण य वणसंडेण संपरिक्खित्ते दोण्हवि वण्णओ' स खलु पुष्करवरद्वीपः एकया पद्मवर वेदिकया वनषण्डेन चैकेन सर्वतः सर्वदिक्षु संपरिवेष्टित आस्ते द्वयोरपि वर्णकः द्वयोरप्यनयोर्जेबूद्वीपादाविव वर्णनं वक्तव्यम् इति । ' पुक्खरवरस्स णं भंते ! दीवस कइ दारा पन्नत्ता गोयमा ! चत्तारि दारा पन्नत्ता, तं जहा - विजएखलु भवे सयसहस्सा अउणाणउति अट्ठसया चउणउया य परिरओ पुक्खरवरस्स' हे गौतम ! पुष्करवर द्वीप का चक्रवाल विष्कम्भ १६ लाख योजन का है और परिधि इसकी १९२८९८९४ एक करोड बेरानवे लाख नव्यासी हजार आठ सौ चौरानवे योजन से कुछ अधिक है । 'से णं एगाए पउमवरवेइयाए एगेण य वणसंडेणं संपरिक्खित्ते दोह वि वण्णओ' यह पुष्करार्धद्वीप एक पद्मवर वेदिका से और एक वनपण्ड से चारों ओर से घिरा हुआ है इन दोनों का वर्णन जम्बूद्वीप आदि के प्रकरण में जैसा इनका वर्णन किया गया है वैसा ही यहां पर भी कर लेना चाहिये ' पुक्खरवरस्स णं भंते ! कति दारा पण्णत्ता' हे भदन्त ! इस पुष्करार्ध द्वीप के कितने द्वार कहे गये हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा ! चत्तारि दारा पण्णत्ता' हे गौतम ! पुष्करवर द्वीप के चार द्वार कहे गये हैं 'तं जहा' उनके नाम इस वणउतिं खलु भवे सयसहस्सा अउणाउति अट्ठसया चउणउया य परिरओ पुक्खरवरस्स' हे गौतम ! पुष्४२१२ द्वीपना यहुवास विष्णुं १६ सोण साम योन्ननो છે. અને તેની પરિધિ ૧૯૨૮૯૮૯૪ એક કરોડ ખણુ લાખ નેવાસી હજાર आईसेो याराशु योजनथी ॐ वधारे छे. 'से णं' एगाए पउमवरवेइयाए एगेण य वणसंडेण सं परिक्खित्ते दोण्ह वि वण्णओ' पुण्डराधे द्वीप मेड पद्मवर वेहिाथी અને એક વનખંડથી ચારે ખાજુથી ઘેરાયેલ છે. આ બન્નેનું વર્ણન જ બૂઢીપ વિગેરેના પ્રકરણમાં જે પ્રમાણેનું વર્ણન પદ્મવર વેદિકા અને વન ડેનુ’ કરવામાં मायुं छे. मेन प्रभानु वर्णेन सहींयां समल सेवु' ' पुक्खरवरस्स णं भंते ! कति दारा पण्णत्ता' हे भगवन् मा पुष्पुरार्घद्वीपना डेंटला द्वारा उहेवामां साध्या छे ? या प्रश्नना उत्तरमां प्रभुश्री गौतमस्वामीने हे छे - 'गोयमा ! चत्तारि द्वारा पण्णत्ता' हे गौतम! युष्एश्वर द्वीपना यार हरवान्लो हेवामां જીવાભિગમસૂત્ર Page #731 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७१ जीवाभिगमसूत्रे वेजयंते-जयंते-अपराजिए' हे भदन्त ! पुष्करवरद्वीपस्य कति द्वाराणि प्रज्ञतानि ? गौतम ! चत्वारि पूर्वदक्षिणपश्चिमोत्तरदिक्षु विजयवैजयन्तजयन्ताऽऽपराजितानि । 'कहि णं भंते ! पुक्खरवरस्स दीवस्स विजए णामं दारे पन्नत्ते ? 'गोयमा ! पुक्खरवरदीव पुरच्छिमपेरंते पुक्खरोदसमुद्दपुरच्छिमद्धस्स पचत्थिमेणं एत्थ णं पुक्खरवरदीवस्स विजए णामं दारे पन्नत्ते तं चेव सव्वं' कुत्र खलु भदन्त ! पुष्करवरद्वीपस्य विजयं नाम द्वारं प्रज्ञप्तम् ? भगवानाह-हे गौतम ! पुष्करवरद्वीपस्य पूर्वपर्यन्ते पुष्करोदसमुद्रपूर्वार्धस्य पश्चिमेन अत्र हि पुष्करवरद्वीपस्य विजयं नाम द्वारमास्ते तदेव सर्वम् तद् विजयद्वारमष्टौ योजनानि० उपक्रम्य जम्बूद्वीपविजयद्वारवत् । 'एवं चत्तारि वि दारा' एवमेव चत्वार्यपि द्वाराणि तेषामपि स्वस्वस्थाने स्वप्रमाणानुरूपं वर्णनं ज्ञेयम् । वैशिष्टयश्च सर्वत्रापि प्रकार से हैं-'विजये, वेजयंते, जयंते, अपराजिते विजय, वैजयन्त, जयन्त और अपराजित 'कहि णं भंते ! पुक्खरवरस्स दीवस्स विजए णामं दारे पण्णत्ते' हे भदन्त ! पुष्करवर द्वीप का विजय नाम का द्वार कहां पर कहा गया है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! पुक्खरवरदीव पुरच्छिम पेरंते पुक्खरोद समुद्द पुरच्छिमद्धस्स पच्चत्थिमेणं एत्थणं पुक्खरवरदीवस्स विजए णामं दारे पन्नत्ते' हे गौतम ! पुष्करवरद्वीप के पूर्वाध के अन्त में पुष्करवर समुद्र की पश्चिमदिशा में पुष्करवरद्वीप का विजयद्वार है यह द्वार आठ योजन का ऊंचा है इत्यादि रूप से जैसा वर्णन जम्बूद्वीप के विजयद्वार का किया गया है वैसा ही वर्णन इस पुष्करवरद्वीप के इस विजयद्वार का है 'एवं चत्तारि वि दारा' इसी तरह से अपने २ स्थान में वैजयन्त आदि यावसा छ. 'तं जहा' तेना नाम। २॥ प्रमाण छ. 'विजए, वेजयते, जयते अपराजिए' विय, वैयन्त यन्त सने २०५२ 'कहिणं भंते पुक्खवरस्स दीवस्स विजए णामं दारे पण्णत्ते' लगवन् ५५४२१२ द्वीपनु २ विय નામનું દ્વાર છે, તે કયાં આવેલ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે छ 'गोयमा ! पुक्खवरवरदीवपुरच्छिमपेरंते पुक्खरोदसमुद्दपुरत्थिमद्धस्स पच्चत्थि. मेण एत्थण पुक्खरवर दीवस्स विजए णामं दारे पण्णत्ते' हे गौतम ! १७४२१२ દ્વીપની પૂર્વાર્ધના અંતમાં પુષ્કરવર સમુદ્રની પશ્ચિમ દિશામાં પુષ્કરવર દ્વીપનું વિજય નામનું દ્વાર આવેલ છે. આ દ્વાર આઠ જનની ઉંચાઈ વાળું છે. વિગેરે પ્રકારથી જંબુદ્વીપના વિજય દ્વારનું જે પ્રમાણે વર્ણન કરવામાં આવેલ छ. १ प्रमाणे नु न २ विन्य वा२नु ५५५ ४२ से. 'एवं चत्तारि वि दारा' मेरी प्रमाणे पातपाताना स्थानमा से वैयन्त विशे३ माजीना જીવાભિગમસૂત્ર Page #732 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९७ पुष्करद्वीपनिरूपणम् ७१९ राजधानी-अन्यस्मिन् पुष्करवरद्वीपे, 'णवरं सीयासीओदा णत्थि भाणियवाओ' नवरमत्र शीताशीतोदकायाः विचारो न कर्तव्यः । 'पुक्खरवरस्स णं भंते ! दीवस्स दारस्स य-२ एस णं केवइयं अबाहाए अंतरे पन्नत्ते ? गोयमा ! अडयालसयसहस्सा-बावीसं खलु भवे सहस्साई अगुणुत्तरा य चउरो-दारंतर पुक्खरवरस्स' पुष्करवरस्य खलु भदन्त ! द्वीपस्य द्वारस्य च-एकस्मादन्यद्वारस्याऽन्तरं कियत् अबाधया प्रज्ञप्तमिति प्रश्नः ? भगवानाह-हे गौतम अष्टचत्वारिंशत् शतसहस्राणि ४८२२४६९ द्वाविंशति योजनानां सहस्राणि चत्वारिं योजनशतानि एकोन सप्ततानि योजनानि पुष्करद्वीपद्वाराणान्तरम् पारस्परिकमबाधया । चतुराणां पृथुत्वस्यैकत्रमीलने १८ योजनानि, तानि पुष्करद्वीप परिमाणात् १९२८९८९४ शेष तीन द्वारों का वर्णन अपने अपने प्रमाण के अनुरूप कर लेना चाहिये परन्तु राजधानी के वर्णन में 'अन्य पुष्करवर द्वीप में राजधानी है' ऐसा कहना चाहिये 'णवरं सीया सीओदा णत्थि भाणियव्चाओ' तथा सीता और सीतोदा इन दो महानदियों का सद्भाव यहां पर नहीं कहना चाहिये 'पुक्खरवरस्स णं भंते ! दीवस्स दारस्स य २ एसणं केवतियं अबाहाए अंतरे पण्णत्ते' हे भदन्त ! पुष्करवरद्वीप के द्वारों का आपस में एक दूसरे से कितना अन्तर कहा गया है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! अडयाल सयसहस्सा बावीसं खलु भवे सहस्साई अगुणुत्तराय चउरो दारंतर पुक्खरवरस्स' पुष्करवर द्वीप के प्रत्येक द्वारों का आपस में अन्तर-४८२२४६९ अडतालीस लाख बावीस हजार चार सौ उगनसीत्तर योजन का कहा गया है। यह इनका अन्तर इस प्रकार से निकालना चाहिये चारों द्वारों की ત્રણે દ્વારનું કથન પોતપોતાના પ્રમાણ અનુસાર કરી લેવું. પરંતુ રાજધાનીના १ नमi ilat y४२१२ दीपमा २०४यानी छ तेम ४ नये. 'णवर सीया सीओदा णस्थि भाणियव्या' तथा सीता मने सीताही येथे महानहियोन। सहमा २डी ४३वो न ये. 'पुक्खरवरस्स ण भंते ! दीवस्स दारस्स य दारस्स य एस ण केवतिय अबाहाए अंतरे पण्णत्ते' लगवन् ५४१२ दीपना દ્વારેનું પરસ્પરમાં એક બીજાથી કેટલું અંતરે કહેવામાં આવેલ છે? मा प्रश्न उत्तरमा प्रमुश्री ४३ छ -'गोयमा ! अडयालसयसहस्सा बावीस खलु भवे सहस्साई अणुत्तराय चउरो दारंतरपुक्खरवरस्स' १४રવર દ્વીપના પ્રત્યેક દ્વારેનું પરસ્પરમાં ૪૮૨૨૪૬૯ અડતાલીસ લાખ બાવીસ હજાર ચારસો ઓગણ સીત્તેર જનનું અંતર કહેવામાં આવેલ છે. તેનું આ અંતર આ રીતે કહેવાવવું જોઈએ. ચારે દ્વારેની જીવાભિગમસૂત્ર Page #733 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७२० जीवाभिगमसूत्रे शोध्यन्ते शोधितेषु जातम् एका योजनकोटी द्विनवतिः शतसहस्राणि एकोन नवतिः सहस्राणि अष्टौ शतानि षट्सप्ततानि षट्सप्तत्यधिकानि १९२८९८७६ तेषां चतुर्भािगे हृते द्वाराणां परस्परन्तरम् ४८२२४६९ । 'पएसा दोण्ह वि पुट्ठा जीवा दोसु भाणिया वा-पुक्खवरदीवस्स णं भंते ! पएसा पुक्खरवरदीवं पुट्ठा' प्रदेशा द्वयोरपि संस्पृष्टाः जीवा द्वयोरपि भणितव्याः पुष्करप्रदेशाः पुष्करसमुद्रं स्पृष्टाः किम् ? भगवानाह-हन्त ! स्पृष्टाः अथ ते कस्य स्युः प्रदेशाः ? अपि समुद्रं स्पृष्टाः पुष्करद्वीपस्यैव तथा-समुद्रप्रदेशा द्वीपं स्पृष्टा अपि समुद्रस्यैव भवेयुमोटाई को एकत्र मिलाने पर १८ योजन की होती है इस १८ योजन को पकरवर द्वीप के १९२८९८९४ इस योजन परिमाण में से घटाना चाहिये तब घटाने पर १९२८९८७६ योजन प्रमाण बचता है इसे फिर चार से गुणित करना चाहिये तब ४८२२४६९ योजन का अन्तर प्रत्येक द्वार का आपस का निकल आता है। 'पएसा दोण्ह वि पट्टा जीवा दोसु भाणियव्वा' हे भदन्त ! पुष्कर द्वीप के वे प्रदेश जो कि पुष्करवर समुद्र को छुए हुए हैं पुष्करवर द्वीप के कहलावेंगे या पुष्कर वरसमुद्र के कहलावेंगे? तो इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु ने ऐसा कहा है कि हे गौतम ! वे प्रदेश पुष्करद्वीप के ही कहलावेंगे पुष्करवरसमुद्र के नहीं कहलावेगे इसी तरह से जो पुष्करवर समुद्र के प्रदेश पुष्करवर द्वीप को छू रहे हैं वे प्रदेश पुष्करवर समुद्र के ही कहलावेंगे पुष्करवर द्वीप के नहीं कहलावेंगे क्योंकि लोक का ऐसा ही જાડાઈને એકઠી કરવાથી ૧૮ અઢાર જનની થાય છે. આ ૧૮ અઢાર જનનો પુકરવર દ્વીપના ૧૯૨૮૯૮૯૪ એક કરોડ બાણ લાખ નેવાસી હજાર આઠસે ચોરાણુ જન પરિમાણમાંથી ઓછું કરવું જોઈએ. તે ઘટાડવાથી ૧૮૮૯૭૬ એક કરોડ બાણ લાખ નેવાસી હજાર આઠસો છોતેર જન પ્રમાણ બચે છે. તેને પાછા ચારથી ભગાવાથી ૪૮૨૨૪૬૮ અડતાલીસ લાખ બાવીસ હજાર ચાર ઓગણ સીત્તેર જનનું અંતર દરેક દ્વારનું પરસ્પરનું નીકળી माय छे. 'पएसा दोण्ह वि पुट्ठा जीवा दोसु भाणियव्वा' हे भगवन् ! ५०४२ દ્વીપના તે પ્રદેશ કે જે પ્રદેશ પુષ્કરવાર સમુદ્રને સ્પર્શેલા છે. તે પ્રદેશ પુષ્કરવર દ્વીપના કહેવાશે કે પુષ્કરવર સમુદ્રના કહેવાશે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભશ્રીએ એવું કહ્યું કે-હે ગૌતમ ! તે પ્રદેશ પુષ્કરવર દ્વીપનાજ કહેવાશે. પુષ્કરવર સમુદ્રના કહેવાશે નહીં. એજ રીતે જે પ્રદેશો પુષ્કરવર સમુદ્રના છે, કે જે પુષ્કરવર દ્વીપને સ્પર્શેલા છે, તે પ્રદેશ પુષ્કરવર સમુદ્રના જ કહેવાશે. પુષ્કરવર દ્વીપના કહેવાશે નહીં કેમકે લેકનો વ્યવહાર એવાજ ચાલ્યો આવે જીવાભિગમસૂત્ર Page #734 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७२१ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९७ पुष्करद्वीपनिरूपणम् लौकिक व्यवहारात् । पुष्करद्वीपे मृत्वा जीवास्तत्र प्रत्यायान्ति न वा? एवं पुष्करसमुद्रे उद्राय पुनस्तत्र समुद्रे आयान्ति न वा ? इति प्रश्ने भगवानाह __ 'सन्त्येकके मृतास्तत्र पुनरायान्ति केचन।। स्वकर्मवशगाः सन्तः पुन यान्ति निर्णयः॥१॥ 'से केणटेणं भंते ! एवं बुच्चइ पुक्खवरदीवे-२' तत्केनार्थेनैवमुच्यते पुष्करवरद्वीपः-२ इति । भगवानाह-'गोयमा ! पुक्खरवरेणं दीवे तहिं तहिं देसे व्यवहार चला आता है इसी प्रकार से जब गौतम ने प्रभु से ऐसा प्रश्न किया कि हे भदन्त ! पुष्करवर द्वीप में मरे हुए जीव वहीं पर उत्पन्न होते हैं या वहां नहीं होते हैं अन्यत्र उत्पन्न हो जाते हैं तथा-पुष्करवर समुद्र में मरे हुए जीव पुष्करवर समुद्र में ही उत्पन्न होते हैं या वहां नहीं होते हैं-अन्यत्र उत्पन्न हो जाते हैं ? तो इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु ने यही कहा है कि हे गौतम । कितनेक जीव ऐसे भी होते हैं जो वहां मर कर पुनः वहीं उत्पन्न हो जाते हैं और कितनेक जीव ऐसे होते हैं जो वहां पर उत्पन्न नहीं होते हैं अन्यत्र उत्पन्न हो जाते हैं क्योंकि जीव कर्म के वश में है अतः इसके उदय के अनुसार जिस जीव ने जैसी गति आदि का बन्ध किया होता है वह उसी गति आदि में उत्पन्न होता है ‘से केणटेणं भंते ! एवं बुच्चइ पुक्खरवरदीवे २' हे भदन्त ! इस पुष्करवर द्वीप का नाम 'पुष्करवर द्वीप ऐसा क्यों हुआ है ?' उत्तर हैं प्रभु कहते हैं 'गोयमा ! पुक्खरवरेणं दीवे तहिं २ देसे तहिं २ बहवे पउमरुक्खा पउमवणसंडा છે. એ જ પ્રમાણે જ્યારે ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને એ પ્રશ્ન પૂછયો કે હે ભગવન્! પુષ્કર દ્વીપમાં મરેલા જીવે ત્યાંજ ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા ત્યાં ઉત્પન્ન ન થતાં કોઈ બીજેજ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે ? અર્થાત્ પુષ્કરવર સમુદ્રમાં મરેલા જીવ પુષ્કરવર સમુદ્રમાં જ ઉત્પન્ન થાય છે? કે તે સિવાયના બીજા સ્થાનમાં ઉત્પન્ન થાય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ગૌતમસ્વામીને કહે છે કે ગૌતમ ! કેટલાક છે એવા પણ હોય છે કે જેઓ ત્યાં મરીને ફરી ત્યાં જ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. અને કેટલાક ત્યાં ઉત્પન્ન થતા નથી. પણ બીજેજ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. કેમકે જીવ કર્મને આધીન છે. તેથી કર્મના ઉદય પ્રમાણે જે છ જેવી ગતિ વિગેરેને બંધ કરેલ હોય છે. તે તેવીજ ગતિ આદિમાં ઉત્પન્ન થાય છે. 'से केणठेण भंते ! एवं वुच्चइ पुक्खरवरदीवे दीवे' 3 भगवन् । ५०४२१२ દ્વિીપનું નામ “પુષ્કરવરદ્વીપ’ એ પ્રમાણે શા કારણથી થયેલ છે? આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्रमुश्री छ -'गोयमा ! पुक्खरवरेण दीवे तहिं तहिं बहवे पउम जी० ९१ જીવાભિગમસૂત્ર Page #735 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७२२ जीवाभिगमसूत्रे तहिं तर्हि बहवे पउमरुक्खा, परमवण्णा, पउमवणसंडा णिच्चं कुसुमिया जाव चिद्वति - पउममहापउमरुक्खे, एत्थ णं परमपुंडरीया णामं दुवे देवा महड्डिया जान पलिओ महिईया परिवसंति' हे गौतम ! पुष्करवरे हि द्वीपे तत्र तत्र देशे - प्रदेशे बहवः पद्मवृक्षाः पद्मवनानि पद्मवनपण्डाः एते च नित्यं कुसुमिताः पल्लविता: स्तबक- गुच्छ - पुष्प - फल - भारावनतस्कन्धास्तिष्ठन्ति पद्म - महापद्मवृक्षौ च अत्र पद्म-पुण्डरीक नामानौ द्वौ देवौ महर्द्धिकौ यावत् पल्योपमायुष्कौ विशेषणविशिष्टौ परिवसतः । तदुक्तम् 'परमे य महापउमे रुक्खा उत्तरकुरुसु जंबू समा । एएस वसंति सुरा परमे तह पुंडरीए य ॥ १ ॥ छाया - पद्मश्च महापद्मो वृक्षा वुत्तरकुरुषु जंबू समौ । एतयोर्वसतः सुरौ पद्मस्तथा पुण्डरीकश्च ॥ १ ॥ इति । 'से तेणद्वेणं गोयमा ! एवं बुच्चइ पुक्खरवरदीवे - २ जाव णिच्चे' देव णिच्चं कुसुमिया जाव चिट्ठति' हे गौतम! पुष्करचरद्वीप में उन २ स्थानों पर अनेक पद्मवृक्ष पद्मवनखण्ड, सर्वदा कुसुमित पल्लवित और स्तबकित एवं फलों के भार से अवनमित रहते हैं तथा 'पउममहापउमरुक्खे' यहां पद्म और महापद्म नामके जो दो वृक्ष हैं उन पर 'परमपुंडरीया णामं दुवे देवा महिड्डिया जाव पलिओयमद्वितीया परिवसंति' पद्म और पुण्डरीक नाम के दो देव जो कि महर्द्धिक आदि पूर्वोक्त विशेषणों वाले हैं और जिनकी एक २ पल्योपम की स्थिति है रहते हैं तदुक्तम् - पउमेय महापउमे रुक्खा उत्तरकुरूसु जंबुसमाएएस वसंति सुरा पउमे तह पुंडरीए य ॥ १ ॥ से तेणद्वेणं गोयमा ! एवं रुक्खा पउमवणसंडा णिच्चं कुसुमिया जाव चिट्ठति' हे गौतम! पु०५२१२ દ્વીપમાં તે તે સ્થાનેાપર અનેક પદ્મવૃક્ષ પદ્મવન ખંડ સદા કુસુમિત પલ્લविताने स्वय्यस्ति तथा इगोना लारथी नभेला रहे छे तथा 'पउममहा पउमरुक्खे' अहींया पद्म अने महापद्म नामना ? मे वृक्ष छे तेना पर 'पउम पुंडरीया दुवे देवा महिढिया जाव पलिओवमट्टिइया परिवसति पद्म भने थुंडરીક નામના એ દેવે કે જેએ મહદ્ધિક વિગેરે પૂર્વોક્ત વિશેષણાવાળા છે, અને જેમની સ્થિતિ એક ચૈાપમની છે. તેઓ રહે છે. એજ કહ્યુ છે કે 'पमेय महापउमे रुक्खा उत्तर कुरुसु जंबूसमा । एएस वसंति सुरा पउमे तह पुंडरीए य ॥ १ ॥ 'से तेणट्रण' गोयमा ! एवं वुच्चति पुक्खरखरदीवे दीवे' તે કારણથી હું ગૌતમ ! આ દ્વીપનું નામ પુષ્કરવર દ્વીપ એ પ્રમાણે જીવાભિગમસૂત્ર Page #736 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९७ पुष्करद्वीपनिरूपणम् सान्निध्यं यतः ततेनार्थेन गौतम ! एवमुच्यते पुष्करवरद्वीपः २ यावन्नित्य आसीत् आस्ते स्थास्यति । चन्द्रादित्यादि परिमाणमाह-'पुक्खरवरेणं भंते ! दीवे केवइया चंदा पभासिंसु वा-३ एवं पुच्छा०' हे भदन्त ! कियन्तश्चन्द्राः पुष्करवरद्वीपे खलु प्रभासन्ते स्म, प्रभासन्ते, प्रभासिष्यन्ति, सूर्याश्चातपन्-तपन्ति-तपिष्यन्ति नक्षत्राणि चाऽद्योतन्त-द्योतन्ते-द्योतिष्यन्ते ग्रहाश्व चारमचरन्-चरन्ति-चरिष्यन्ति कति च तारागणकोटिकोटयोऽशोभन्त-शोभन्ते-शोभिष्यन्ते इति पृच्छासमुवुच्चति पुक्खरवर दीवे २' इस कारण हे गौतम ! इस द्वीप का नाम पुष्करवरद्वीप ऐसा कहा गया है अथवा-'जाव णिच्चे' यावतू ऐसा यह द्वीप का नाम नित्य है क्योंकि यह पहिले भी ऐसा ही था, अब भी ऐसा ही है और आगे भी ऐसा ही रहेगा 'पुक्खरवरेणं भंते ! दोवे केवइया चंदा पभासिसु वा ३ एवं पुच्छा' हे भदन्त ! इस पुष्करवर द्वीप में कितने चन्द्रमाओं ने पहिले प्रकाश दिया है अब कितने चन्द्रमा वहां प्रकाश देते हैं ? और आगे भी कितने चन्द्रमा वहां प्रकाश देगें ? तथा-कितने सूर्यों ने वहां अपना आतप दिया है ? अब भी कितने सूर्य वहां अपना आतप देते हैं ? तथा भविष्यत् में कितने सूर्य वहां अपना आतप देगें कितने नक्षत्र वहां चमके हैं ? अब कितने नक्षत्र वहां चमकते हैं और आगे भी कितने नक्षत्र वहां चमकेगे? कितने ग्रहों ने वहां अपनी चाल चली है, वर्तमान में कितने ग्रह वहां अपनी चाल चलते हैं और भविष्यत् में कितने ग्रह वहां अपनी चाल चलेगें ? कितने तारागणों की कोटिको वाम मावस छ. मथवा 'जाव णिच्चे' यावत् २॥ दीपनु से नाम नित्य છે. કેમકે પહેલા પણ તે એમજ હતું. વર્તમાનમાં પણ એ જ પ્રમાણે છે. भने भविष्य मे प्रमाणे २शे. 'पुक्खरवरेण भंते ! दीवे केवइया चंदा पभासिंसु वा ३ एवं पुच्छा' 3 मापन् २मा ५०४२१२ द्वीपमा टस यद्रभागामे પહેલાં પ્રકાશ આપેલ છે? વર્તમાનમાં કેટલા ચંદ્રો ત્યાં પ્રકાશ આપે છે? અને ભવિષ્યમાં કેટલા ચંદ્રો ત્યાં પ્રકાશ આપશે તથા કેટલા સૂર્યોએ ત્યાં પિતાને તાપ આપેલ છે? તથા વર્તમાનમાં કેટલા સૂર્યો ત્યાં પિતાને તાપપ્રકાશ આપે છે? અને ભવિષ્યમાં કેટલા સૂર્યો ત્યાં પિતાને તાપ આપશે ? એજ પ્રમાણે કેટલા નક્ષત્રે ત્યાં ચમક્યાં છે? વર્તમાનમાં કેટલા નક્ષત્ર ત્યાં ચમકે છે? અને ભવિષ્યમાં પણ કેટલા નક્ષત્રો ત્યાં ચમકશે ? કેટલા ગ્રહોએ ત્યાં પિતાની ચાલ ચાલી છે? વર્તમાનમાં કેટલા ગ્રહો ત્યાં પિતાની ચાલ ચાલે છે? અને ભવિષ્યમાં ત્યાં કેટલા ગ્રહ ચાલ ચાલશે ? તથા કેટલા તારા, જીવાભિગમસૂત્ર Page #737 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७२४ जीवाभिगमसूत्रे दाये भगवानाह 'गोयमा ! चोयालं चंदसयं चउयालं चेव सूरियाण सयं । पुक्खरवरम्मि दीवंमि चरेंति एए पभासेता ॥१॥ चत्तारि सहस्साई बत्तीसं चेव होति नक्खत्ता । छच्च सया बावत्तर महग्गहा बारह सहस्सा ॥२॥ छण्णउइ सयसहस्सा चत्तालीसं भवे सहस्साई। चत्तारि सया पुक्खरवर तारागण कोडिकोडीणं ॥सोभे सु वा-३ हे गौतम ! चतुः चत्वारिंशं चन्द्रशतं चतुश्चत्वारिंशं चैव शतं सूर्याणाम् । पुष्करवरे द्वीपे चरन्ति एते प्रभासन्तः ॥ चत्वारि सहस्राणि द्वात्रिंशच्चैव भवन्ति नक्षत्राणि । षट् च शतानि द्विसप्ततानि महाग्रहा द्वादशसहस्राणि ॥ षण्णवतिः शतसहस्राणि चत्वारिंशद्भवेयुः सहस्राणि । चत्वारि शतानि पुष्करवरतारागणाः टियां वहां शोभित हुई हैं ? अब भी वे वहां कितनी शोभित होती हैं ? और आगे भी वे वहां कितनी शोभित होंगी ? इस प्रकार के ये सब प्रश्न पृच्छा शब्द से लिये गये हैं इनके उत्तर में प्रभु कहते हैं'गोयमा ! चोयालं चंदसयं चोयालं चेव सूरियाण सयं पुक्खरदीवम्मि चरंति एए पगासिंता ॥१॥ चत्तारि सहस्साई बत्तीसं होंति नक्खत्ता। छच्चसया वाबत्तर महग्गहा बारहसहस्सा ॥२॥छण्णउइ सयसहस्सा चत्तालीसं भवे सहस्साई चत्तारि सया पुक्खरवर तारागण कोडिकोडीओ' हे गौतम ! एक सौ चवालीस चन्द्रमाओं ने वहां पर पहिले प्रकाश किया है, अब वे इतने ही वहां प्रकाश करते हैं और भविष्यत् ગણોની કટિ કોટિ ત્યાં શોભિત થઈ હતી ? વર્તમાનમાં કેટલી કોટિ કોટિ શોભિત થાય છે? અને ભવિષ્યમાં ત્યાં કેટલી ભિત થશે? આ પ્રમાણેના આ તમામ પ્રશ્નો પૃચ્છા પદથી ગ્રહણ કરેલા છે. આના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે 'गोयमा ! चोयालं चंदसयं चोयालं चेव सूरियाणसयं । पुक्खरवरम्मि दीवे चरंति एए पगासिंता ॥ १ ॥ चत्तारि सहस्साई बत्तीसं चेव होंति णक्खत्ता । छच्च सया बावत्तर महग्गहा बारह सहस्सा ॥ २ ॥ छण्णउइ सयसहस्सा चत्तालीसं भवे सहस्साई, चत्तारि सया पुक्खरवर तारागण कोडि कोडीओ' હે ગૌતમ ! એક ચુંમાળીસ ચંદ્રમાએ પહેલાં ત્યાં પ્રકાશ કર્યો છે. વર્તમાનમાં એટલાજ ચંદ્રો ત્યાં પ્રકાશ આપે છે. તથા ભવિષ્યમાં પણ એટલાજ ચંદ્રો ત્યાં પ્રકાશ કરશે. એજ પ્રમાણે ૧૪૪ એકસે ચુંમાળીસ જીવાભિગમસૂત્ર Page #738 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७२५ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९७ पुष्करद्वीपनिरूपणम् कोटिकोटीनाम् ॥ अशोभन्त वा-३ । उक्तंच-अन्यत्राप्येवमेव । संप्रति-मनुष्य सीमामानुषोत्तरपर्वतविषये पृच्छा-'पुक्खरवरदीवस्स णं बहुमज्झदेसभाए एत्थ णं माणुमुत्तरे णामं पव्वए पन्नत्ते-बट्टे वलयागारसंठाणसंठिए जे णं पुक्खरवरं दीवं दुहा विभयमाणे-२ चिट्ठइ तं जहा-अभितर पुक्खरद्धं च, बाहिरपुक्खमें भी वे इतने ही वहां प्रकाश करेगें इसी तरह १४४ सूर्य वहां तपे हैं, अब भी इतने ही वहां तपते हैं और भविष्यत् में इतने ही सूर्य वहां तपेगें ४०३२ नक्षत्रों का वहां योग हुआ है, अब भी इतने ही नक्षत्रों का योग होता है और आगे भी इतने ही नक्षत्रों का वहां योग होगा, १२६७२ महाग्रहोंने वहां चाल चली है, अब भी इतने ही महाग्रह वहां चाल चलते हैं और इतने ही महाग्रह वहां भविष्यत् में भी चाल चलते रहेगें ९६४४४०० क्रोडाकोडी तारे वहां शोभित हुए हैं अब भी इतने ही तारे वहां शोभित होते हैं और आगे भी इतने ही तारे वहां शोभित होगें। मानुषोत्तर पर्वत का कथन 'पुक्खरवर दीवस्स णं बहुमज्झदेसभाए एत्थ णं माणुसुत्तरे नाम पव्वए पण्णत्ते' पुष्करवर द्वीप के बहुमध्य देशभाग में-बीच में-मानुषोत्तर नामका पर्वत है यह पर्वत 'वट्टे' गोल है और इसीसे 'वल. यागारसंठाणसंठिए' इसका आकार वलय के जैसा हो गया है 'जे णं સૂર્યો ત્યાં તપ્યા છે. વર્તમાનમાં પણ એટલા જ સૂર્યો ત્યાં તપે છે. અને ભવિષ્યમાં પણ એટલા જ સૂર્યો ત્યાં તપશે. ૪૦૩૨ ચાર હજાર બત્રીસ નક્ષત્રોને ત્યાં યોગ થયો હતો. વર્તમાનમાં પણ એટલા જ નક્ષત્રોને ત્યાં ગ થાય છે. અને ભવિષ્યમાં પણ એટલા જ નક્ષત્રોને વેગ ત્યાં થશે. ૧૨દર બાર હજાર છસે તેર મહાગ્રહોએ ત્યાં ચાલ ચાલી હતી વર્તમાનમાં પણ એટલાજ મહાગ્રહો ત્યાં ચાલ ચાલે છે. એટલાજ મહાગ્રહો ભવિષ્યમાં ત્યાં ચાલ ચાલશે. ૯૬૪૪૪૦૦ છ— લાખ ચુંમાળીસ હજાર ને ચારસો કડાકોડિ તારાઓ ત્યાં શેભિત થયા હતા. વર્તમાનમાં પણ એટલાજ તારાઓ ત્યાં શોભે છે. અને ભવિષ્યમાં પણ એટલાજ તારાઓ ત્યાં શભશે. માનુષત્તર પર્વતનું કથન 'पुक्खरवर दीवस्स णं बहुमज्झदेसभाए एत्थ णं माणुसुत्तरे नाम पव्वए पण्णत्ते' पु.४२१२ दीपना गडमध्यदेश मागभां-क्यमा भानुषोत्त२ नामना पत छ. 24॥ ५त 'वटे' से छे. अने मेथी 'वलयागारसंठाणसंठिए' तना भा॥२ सयना देवा ॥ छ. 'जेणं पुक्खरवरं दीवं दुहा विभयमाणे જીવાભિગમસૂત્ર Page #739 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७२६ जीवाभिगमसूत्रे रद्धं च' रमणीयो वर्णनीयश्च पुष्करवरद्वीपस्य बहुमध्यदेशभागः अत्र खलु मानुपोत्तरनामा पर्वतः प्रज्ञप्तः स च वृत्तो वलयाकारसंस्थानसंस्थितः यः खलु पुष्करद्वीपं द्विधा विभजमानः तिष्ठति । तद्यथा-आभ्यन्तरपुष्कराधं च, बाह्य पुष्कराध च, तत्र-मानुषोत्तरात्पर्वतादर्वाग् यत्पुष्करार्द्ध तदभ्यन्तरपुष्करार्द्ध, यत्पुनः तस्माद् मानुषोत्तरपर्वतात्परः पुष्कराई तद् बाह्य पुष्करार्द्धम्, तथाच 'अभितरपुक्खरद्धेणं भंते ! केवइयं चक्कवालविक्खंभेणं पन्नत्ते, गोयमा ! अट्ठजोयणसयसहस्साई चक्कवालविक्खंभेणं, कोडी बायालीसा तीसं दोण्णि य सया अगुणवण्णा पुक्खर अद्धपरिरयो एवं च मणुस्स खेत्तस्स' आभ्यन्तरपुष्कराधै खल्लु हे भदन्त ! कियता-कियत्प्रमाणेन चक्रवालविष्कम्भेण प्रज्ञप्तः, हे गौतम ! अष्टौ योजनशनसहस्राणि ८००००० चक्रवालविष्कम्भेण प्रज्ञप्तः एका योजनानां कोटिः द्वाचवारिंशच्छतसहस्राणि त्रिंशत्सहस्राणि द्वे च योजनशते एकोन पुक्खरवरं दीवं दुहा विभयमाणे २ चिटुंति' यह पर्वत पुष्करवर द्वीप के ठीक बीच में पड गया है इसी कारण पुष्करवर द्वीप के दो खंड हो गये हैं। 'तं जहा' उन खण्डों के नाम इस प्रकार से हैं-'अभितर पुक्खरद्धं च बाहिरपुक्खरद्धं च' एक आभ्यन्तर पुष्करार्ध और दसरा बाह्यपुष्करार्ध 'अभितर पुक्खरद्धेणं भंते ! केवतियं चक्कवालेणं परिक्खेवेणं पण्णत्ते' हे भदन्त ! आभ्यन्तर पुष्करार्ध का चक्रवाल कितनी चौडाई वाला है और इसकी परिधि कितनी है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! अट्ठजोयण सयसहस्साई चक्कवालविक्ख. भेणं, कोडीबायालीसा तीसं दोणि य सया अगुणवण्णा पुक्खरअद्ध परिरओ एवं च मणुस्स खेत्तस्स' हे गौतम ! आभ्यन्तर पुष्करार्ध का चक्रवाल आठ हजार योजन का है और इसकी परिधि एक क्रोड ४२ लाख तीस हजार दो सौ उनचास योजन की है यही परिधि मनुष्य विभयमाणे चिति' २ त ५५४२१२ द्वीपनी १२२५२ मध्यमा माछ . तर ४।२५थी ५०४२१२ दीपना मे मा पगियेस छ. 'तं जहा' ते माना नाम मा प्रभारी छे.-'अभितर पुक्खरद्धं च बाहिर पुक्खरद्धं च' माल्यन्त२ . राध मन मान्नु मा ४२राध 'अभितर पुक्खरद्धेणं भंते ! केवतियं चक्कवालेण परिक्खेवण पण्णत्ते' मगवन् ! मास्यन्तर ५०४२राधना यासनी पडा। કેટલી છે? અને તેની પરિધિ કેટલી છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે -गोयमा ! अदु जोयणसयसहस्साई चकवालविक्खंभेणं, कोडी बायालीसा तीसं दोण्हिय सया अगुणवन्ना पुक्खर अद्ध परिरओ एवं च मणुस्स खेत्तस्स है ગૌતમ! આભ્યન્તર પુષ્કરાઈને ચકવાલ આઠ હજાર એજનનો છે. અને તેની પરિધિ એક કરોડ બેંતાલીસ લાખ ત્રીસ હજાર બસે એગણ પચાસ ચાજનની જીવાભિગમસૂત્ર Page #740 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९७ पुष्करद्वीपनिरूपणम् ७२७ पंचाशे किंचिद् विशेषाधिके पुष्करार्ध परिरयः, एवञ्च-मनुष्यक्षेत्रस्य परिक्षेपोज्ञेयः। 'से केणटेणं भंते ! एवं बुच्चइ अभितरपुक्खरद्धे य-२' तत्केनार्थेनैव मुच्यते आभ्यन्तरपुष्कराधम्-२ 'गोयमा ! अभितरपुक्खरद्धेणं माणुसुत्तरेणं सव्वओ समंता संपरिक्खित्ते ? से तेणटेणं गोयमा ! अभितरपुक्खरद्धे य-२' गौतम ! मानुषोत्तरपर्वतेन सर्वतो यतः संपरिवेष्टितम् आभ्यन्तरपुष्करार्द्धम्, तत्तेनार्थेन गौतम ! आभ्यन्तरपुष्कराध च-२ इति प्रसिद्धिः। 'अदुत्तरं च णं जाव णिच्चे' अथोत्तरं यावन्नित्य आसीदस्ति भविष्यति, नासीन्नास्ति न भविष्यतीति कालत्रयेऽपि शङ्का नो जायते । 'अम्भिरपुक्खरद्धेणं भंते ! केवइया चंदा पभासिंसु वा-३' आभ्यन्तरपुष्करार्धे भदन्त ! कति संख्यावन्तश्चन्द्राः क्षेत्र की है 'से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चति अभितर पुक्खरद्धेय २ ?' हे भदन्त ! इसका नाम आभ्यन्तर पुष्कराध ऐसा किस कारण से पडा है इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! अभितर पुक्खरद्धेणं माणुसुत्तरेणं पवतेणं सव्वओ समंता संपरिक्खित्ते से एएणटेणं गोयमा ! अभितरपुक्खरद्धेय २' हे गौतम ! आभ्यन्तरपुष्कराध की चारों ओर मानुषोत्तर पर्वत है इस कारण इसका नाम आभ्यन्तर पुष्करार्ध ऐसा कहा गया है 'अदुत्तरं च णं जाव णिच्चे' दूसरी बात यह है कि यह यावत् नित्य है इसका ऐसा यह नाम पहिले भी था, अब भी है और आगे भी ऐसा ही नाम रहेगा यह पहिले नहीं था, ऐसा नहीं है अब यह नहीं है ऐसा भी नहीं है और आगे भी यह नहीं रहेगा ऐसा भी नहीं है अतः कालत्रय में ऐसा ही इसका नाम विद्य छ. मेरी परिधि मनुष्य क्षेत्रनी छे. 'से केणटेण भंते ! एवं वुच्चइ अभितर पुक्खरद्धेय अभितरपुक्खरद्धेय' 3 मापन् २॥ तनु नाम सायन्तर પુષ્કરાઈ એ પ્રમાણે શા કારણથી થયેલ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી हे छ -'गोयमा ! अभितर पुक्खरद्धेणं माणुसुत्तरेण पव्वत्तेणं सव्वओ समंता संपरिक्खित्ते से एएणद्वेण गोयमा ! अभिंतर पुक्खरद्धेय अभितर पुक्खरद्धेय गौतम ! २मास्यन्त२ पुरानी यारे मान्नु भानुषोत२ ५त छे. ते ४२थी तेनु नाम पुरा से प्रमाणे पामा माद छे. 'अदुत्तरं च जाव णिच्चे' मी० पात छे -4 नाम यावत् नित्य छे. तेनु प्रभाણેનું નામ પહેલાં પણ હતું વર્તમાનમાં પણ એજ નામ છે. અને ભવિષ્યમાં પણ એજ નામ રહેશે. એ પહેલાં ન હતું તેમ નથી. વર્તમાનમાં નથી. એમ પણ નથી. અને ભવિષ્યમાં નહીં રહે તેમ પણ નથી. એ પ્રમાણે ત્રણે आमा मे प्रभानु नाम २२वायी २ नित्य छे. 'अभितरपुक्खरद्धेणं જીવાભિગમસૂત્ર Page #741 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७२८ जीवाभिगमसूत्रे प्रभासितवन्तः प्रभासिष्यन्ते, ‘सा चेव पुच्छा जाव तारागणकोडिकोडीओ' सैव पृच्छा यावत्तारागण कोटिकोटयः कति सूर्या अतपन्-३ कति नक्षत्राणि अद्योतन्त-३ कति महाग्रहाश्चारमचरन्-३ भगवानाह-'गोयमा ! बावत्तरि च चंदा बावत्तरिमेव दिणकरादित्ता पुक्खरवरदीवड्डे चरंति एए पभासेंता । महग्गहाणं तु तिन्निसया छत्तीसा छच्च सहस्सा नक्खत्ताणं तु भवे सोलाइ दवे सहस्साइ। अडयाल सयसहस्सा बाबीसं खलु भवे सहस्साई। दोन्नि सया पुक्खरद्ध तारागणकोडिकोडीणं ।' हे गौतम ! द्वासप्ततिश्चन्द्राः द्वासप्ततिरे व दोप्ता दिनकराः पुष्करवरद्वीपार्धे एते प्रभासन्तश्चरन्ति । महाग्रहाणान्तु-त्रीणि शतानि पत्रिंशदधिकानि, नक्षत्राणान्तु भवेयुः षोडश द्वे सहस्रे । अष्टचत्वारिंशत् शतसहस्राणि द्वाविंशति भवेयुः सहस्राणि द्वे शते पुष्कराधे तारागणकोटिकोटीनाम् इति ॥९६॥ मान होने से यह नित्य है 'अभितर पुक्खरद्धेणं भंते ! केवइया चंदा पभासिंसु वा ३' हे भदन्त ! इस आभ्यन्तर पुष्करार्ध को कितने कितने चन्द्रमाओं ने प्रकाश दिया है वर्तमान में कितने चन्द्रमा वहां प्रकाश देते हैं और भविष्यत् में कितने चन्द्रमा वहां प्रकाश देगें ? इस तरह पूर्व की जैसी 'सा चेव पुच्छा' वही यही पृच्छा करनी चाहिये-तथा च-हे भदन्त ! पुष्कराध में कितने सूर्य तपे हैं, तपते हैं और तपेगें? कितने नक्षत्र वहां चमके हैं, वर्तमान में चमकते हैं और आगे कितने नक्षत्र चमकेंगे ! कितने महाग्रहों ने वहां चाल चली है, अब भी कितने महाग्रह वहां चाल चलते हैं और आगे भी कितने महाग्रह वहां चाल चलेंगे तथा कितने तारागणों की कोटाकोटी वहां शोभित है अब भी कितनी शोभित होती है और आगे भी कितनी शोभित होंगे? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! भंते ! केवइया चंदा पभासिसु वा ३' भगवन् ! 241 २मास्यन्त२ ५०४राधन કેટલા ચંદ્રમાએ પ્રકાશ આપે હતો ? વર્તમાનમાં કેટલા ચંદ્રો ત્યાં પ્રકાશ આપે છે? અને ભવિષ્યમાં કેટલા ચંદ્રો ત્યાં પ્રકાશ આપશે ? આ પ્રમાણે पक्षांनी म सा चेव पुच्छा' मही या प्रश्नी ४३ वा नये. ते २॥ प्रमाण જેમકે-હે ભગવન પુષ્કરાર્ધવર દ્વિીપમાં કેટલા સૂર્યો તપ્યા હતા? કેટલા સૂર્યો તપે છે અને તપશે? કેટલા નક્ષત્રે ત્યાં ચમક્યા હતા? વર્તમાનમાં ચમકે છે? અને ભવિષ્યમાં કેટલા નક્ષત્રો ચમકશે? કેટલા મહાગ્રહોએ ત્યા ચાલ ચાલી છે? વર્તમાનમાં કેટલા મહાગ્રહ ત્યાં ચાલ ચાલે છે અને ભવિષ્યમાં કેટલા મહાગ્રહો ત્યાં ચાલ ચાલશે ? તથા કેટલા તારા ગણેની કોટી કોટી ત્યાં શેભેલી છે? વર્તમાનમાં કેટલી કેટા કેટી શેભે છે? અને ભવિષ્યમાં કેટલા કોટી छोटी तागाये। शाम ? २40 प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री ४९ छ -'गोयमा ! જીવાભિગમસૂત્ર Page #742 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७२९ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९७ पुष्करद्वीपनिरूपणम् बावत्तरिं च चंदा बावत्तरि मेवदिणकरा दित्ता। पुक्खरवरदीवड़े चरंति एते पभासेंता॥१॥ तिनिसया छत्तीसा छच्च सहस्सा महग्गहाणं तु णक्खताणं तु भवे सोलाई दुवे सहस्साई ॥२॥ अडयाल सयसहस्सा बावीसं खलु भवे सहस्साइं। दोन्नि सया पुक्खरद्धे तारागण कोडिकोडीणं ॥३॥ हे गौतम ? पुष्करार्ध में ७२ चन्द्रमाओं ने प्रकाश दिया है अब भी इतने ही वहां प्रकाश देते हैं और भविष्यकाल में इतने ही वे वहां प्रकाश देगें इसी तरह से ७२ सूर्य वहां तपे हैं, अब भी इतने ही सूर्य वहां तपते हैं और भविष्यत् में इतने ही सूर्य वहां तपते रहेंगे ६३३६ महाग्रहों ने वहां चाल चली है, अब भी इतने ही महाग्रह वहां चाल चलते हैं और आगे भी इतने ही महाग्रह वहां चाल चलते रहेंगे दो हजार सोलह नक्षत्रों ने वहां चन्द्रमा आदि के साथ योग किया है, अब भी वे इतनी संख्या में वहां योग करते हैं और आगे भी वे इतनी ही संख्या में वहां योग करते रहेंगे और अडतालीस लाख बाईस हजार दोसौ ताराओं की कोटाकोटी वहां शोभित हुई 'बावत्तरी च चंदा बावत्तरि मेव दिणकरा दित्ता । पुक्खरवरदीवढे चरंति एते पभासें ता ॥ १ ।। तिन्नि सया छत्तीसा छच्च सहस्सा महग्गहाणंतु । णक्खत्ताण तु भवे सोलाइ दुवे सहस्साइं ॥ २ ॥ अडयालसयसहस्सा बावीस खलु भवे सहस्साई । दोन्नि सया पुक्खरद्धे तारागण कोडिकोडीणं ॥ ३ ।। હે ગૌતમ ! પુષ્કરાર્ધમાં ૭૨ બોતેર ચંદ્રમાએ ત્યાં પ્રકાશ આપ્યો હતો વર્તમાનમાં પણ એટલાજ ચંદ્રો ત્યાં પ્રકાશ આપે છે. અને ભવિષ્યમાં પણ એટલાજ ચંદ્રો ત્યાં પ્રકાશ આપશે. એજ પ્રમાણે કર બોતેર સૂર્યો ત્યાં તપેલા હતા વર્તમાનમાં પણ એટલા જ સૂર્યો ત્યાં તપે છે. અને ભવિષ્યમાં પણ એટલાજ સૂર્યો ત્યાં તપતા રહેશે. ૬૩૩૬/ છ હજાર ત્રણસો છત્રીસ મહા ગ્રહએ ત્યાં ચાલ ચાલી છે. વર્તમાનમાં પણ એટલાજ મહાગ્રહો ત્યાં ચાલ ચાલે છે. અને ભવિષ્યમાં પણ એટલાજ મહાગ્રહે ત્યાં ચાલ ચાલતા રહેશે. બે હજાર અને સોળ નક્ષત્રોએ ત્યાં ચંદ્રો વિગેરેની સાથે યોગ કર્યો હતો વર્તમાનમાં પણ એટલા જ નક્ષત્રો ત્યાં યોગ કરે છે. અને ભવિષ્યમાં પણ એટલાજ નક્ષત્રે ત્યાં ગ કરતા રહેશે. તથા અડતાળીસ લાખ બાવીસ હજાર બસ તારાઓની કેટ કેટી ત્યાં શોભિત થયેલ છે. વર્તમાનમાં પણ जी. ९२ જીવાભિગમસૂત્ર Page #743 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७३० जीवाभिगमसूत्रे मनुजक्षेत्र निरूपणम्मूलम्-समयखेत्ते णं भंते ! केवइयं आयामविक्खंभेणं केवइयं परिक्खेवेणं पन्नत्ते ? गोयमा ! पणयालीसं जोयणसयसहस्साई आयामविक्खंभेणं एगा जोयणकोडी जाव अभितर पुक्खरद्धपरिरओ से भाणियव्वो जाव अउणपण्णे । से केणट्रेणं भंते ! एवं बुच्चइ माणुसखेत्ते-२ गोयमा ! माणुसखेत्तेणं तिविहा मणुस्सा परिवसंति, तं जहा कम्मभूमगा, अकम्मभूमगा, अंतरदीवगा, से तेणट्रेणं गोयमा! एवं वुच्चइ-माणुसखेत्ते-२। माणुसखेत्ते णं भंते ! कइ चंदा पभासेंसु वा-३ कइ सूरा तवइंसु वा-३ गोयमा ! बत्तीसं चंदसयं बत्तीसं चेव सूरियाण सयं । सयलं मणुस्सलोयं चरेंति एए पभासेंता॥१॥ एकारस सयसहस्सा छप्पिय सोला महग्गहाणंतु । छच्च सया छण्णउया नक्खत्ता तिन्नि य सहस्सा ॥२॥ अडसीई सयसहस्सा चत्तालीससहस्स मणुयलोगम्मि । सत्त य सया अणूणा तारागणकोडिकोडीणं ॥३॥ सोभं सोभेसु वा-३ । एसो तारा पिंडो सव्वसमासेण मणुयलोगंमि।बहिया पुणताराओ जिणेहि भणिया असंखेजा ॥१॥ एवइयं तारग्गं जं भणियं माणुसंमि लोगंमि । चारं कलंबुया पुप्फसंठियं जोइसं चरइ ॥२॥ रविससिगहनक्खत्ता एवइया आहिया मणुयलोए । जेसिं नामा गोयं न पागया पन्नवेहिति ॥३॥ छावट्टी पिडगाइं चंदा इच्चा मणुयलोगंमि । दो चंदा दो सूरा य होंति एककए पिडए ॥४॥ छावटी पिडगाइं नक्खत्ताणंतु मणुयलोगंमि । छप्पन्नं नक्खत्ता है अब भी इतनी ही वहां शोभित होती हैं और आगे भी इतनी ही वहां शोभित होती रहेगी। ॥९७॥ એટલાજ કેટ કેટી શાબિત થાય છે. અને ભવિષ્યમાં પણ એટલી જ કેટા टी. त्यां शामित २९. ॥ सू. ८७ ॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #744 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९८ मनुष्यक्षेत्रनिरूपणम् __७३१ य होंति एककए पिडए ॥५॥ छावट्ठी पिडगाइं महागहाणं तु मणुयलोगंमि । छावत्तरं गहसयं च होइ एककए पिडए ॥६॥ चत्तारिय पंतीयो चंदाइच्चाण मणुयलोगंमि । छावट्रिय छावट्रिय होइ य एकेकया पंती ॥७॥ छप्पन्नं पंतीयो नक्खत्ताणं तु मणुयलोगंमि । छावट्टी छावट्टी हवइ य एकेकया पंती ॥८॥ छावत्तरं गहाणं पंतिसयं होइ मणुयलोगंमि । छावट्री छावटी य होइ एक्के किया पंती ॥९॥ ते मेरु परियडंता पयाहिणावत्तमंडला सव्वे । अणवट्ठिय जोगेहिं चंदा सूरा गहगणा य ॥१०॥ नक्खत्ततारगाणं अवटिया मंडला मुणेयव्वा । ते वि य पयाहिणावत्तमेव मेरे अणुचरंति ॥१॥ रयणियरदिणयराणं उड्डेव अहेब संकमो नस्थि । मंडल संकमणं पुणअभितर बाहिरंतिरिए ॥१२॥ रयणियर दिणयराणं नक्खताणं महग्गहाणं च । चार विसेसेण भवे सुहदुक्ख विही मणुस्साणं ॥१३॥तेसिं पविसंताणं तावक्खेत्तं तु वद्दए नियमा। तेणेव कमेण पुणो परिहायइ निक्खमंताणं ॥१४॥ तेसिं कलं. बुया पुप्फसंठिया होइ ताव खेत्तपहा । अंतो य संकुया बाहिं वित्थडा चंदसूरगणा ॥१५॥ केणं वड्डइ चंदो परिहाणी केण होइ चंदस्स । कालो वा जोण्हो वा केणाऽणुभावेण चंदस्स ॥१६॥ किण्हं राहु विमाणं निच्चं चंदेण होइ अविरहियं । चउरंगुलमप्पत्तं हिट्रा चंदस्स तं चरइ ॥१७॥ बावटुिं बावर्टि दिवसे दिवसे उ सुक्क पक्खस्स । जं परिवड्डइ चंदो खवेइ तं चेव कालेणं ॥१८॥ पन्नरसइ भागेण य चंदं पन्नरस मेव तं वरइ। पन्नरसइ भागेण य पुणो वि तं चेव तिकमइ ॥१९॥ एवं वडा चंदो परिहाणी एव होइ चंदस्स। कालो वा जोण्हा वा तेणागुभावेण चंदस्स ॥२०॥ अंतो मणुस्सखेत्ते हवंति चारोवगा य જીવાભિગમસૂત્ર Page #745 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७३२ जीवाभिगमसूत्रे उववण्णा । पंचविहा जोइसिया चंदा सूरा गहगणा य ॥२१॥ तेण परं जे सेसा चंदाइच गहतारनक्खत्ता ! नत्थि गई न वि चारो अवट्रिया ते मुणेयव्वा ॥२२॥ दो चंदा इह दीवे चत्तारि य सागरे लवणतोए । धायइसंडे दीवे बारस चंदा य सूरा य ॥२३॥ दो दो जंबूदीवे ससि सूरा दुगुणिया भवे लवणे । लावणिगा य तिगुणिया ससिसूरा धायइसंडे ॥२४॥ धायइसंडप्पभिई उद्दि? तिगुणिया भवे चंदा । आइल्लचंदसहिया अणंतरागंतरे खेत्ते ॥२५॥ रिक्खग्गह तारग्गं दीवसमुद्दे जहिच्छसे नाउं। तस्स ससीहिं गुणियं रिक्खग्गह तारगाणं तु ॥२६॥ चंदाओ सूरस्स य सूरा चंदस्स अंतरं होइ । पन्नास सहस्साइं तु जोयणाणं अणूणाई ॥२७॥ सूरस्स य सूरस्स य ससिणो ससिणो य अंतरं होइ । बहियाओ मणुस्स नगस्स जोयणाणं सयसहस्सं ॥२८॥ सूरतरिया चंदा चंदंतरिया य दिणयरा दित्ता । चित्तंतरलेस्सागा सुहलेसा मंदलेसा य ॥२९॥ अट्रासीइं च गहा अट्ठावीसं च होति नक्खत्ता । एगससी परिवारो य एत्तो ताराण वोच्छामि ॥३०॥ छावटि सहस्साइं नव चेव सयाइं पंचसयराइं । एगससी परिवारो तारागणकोडिकोडीणं ॥३१॥ बहिरयाओ माणुस्स नागस्स चंद सूराणऽवट्रिया जोगा। चंदा असीइजुत्ता सूरा पुण होंति पुस्सेहिं ॥३२॥९७॥ ____ छाया-समयक्षेत्रं खलु भदन्त ! कियता आयामविष्कम्भेणं कियता परिक्षेपेण प्रज्ञप्तः ? गौतम ! पंचचत्वारिंशत् योजनशतसहस्राणि आयामविष्कंभेण एका कोटिर्यावत् आभ्यन्तरपुष्करार्धपरिरयः स भणितव्यः यावत् एकोन पश्चाशत् । तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते मनुष्यक्षेत्रं-२ ? गौतम ! मनुष्यक्षेत्रे खलु त्रिविधा मनुष्याः परिवसन्ति तद्यथा-कर्मभूमकाः अकर्मभूमकाः २ अन्तरद्वी. पका-३ तत्तेनार्थेन गौतम ! एवमुच्यते मानुषक्षेत्रं-२ मानुष्यक्षेत्रे खलु भदन्त ! कतिचन्द्राः पभासितवन्तो वा-३ कति सूर्या अतपन् वा-३ गौतम ! द्वात्रिंशं चन्द्रशतं द्वात्रिंशं चैव सूर्याणां शतम् । सकलं मनुष्यलोकं चरन्ति एते प्रकाश જીવાભિગમસૂત્ર Page #746 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९८ मनुष्यक्षेत्रनिरूपणम् ७३३ यन्तः ॥१॥ एकादश च सहस्राणि पइविंशतिश्च पोडश महाग्रहाणं तु । षट् च शतानि पण्णवतिनक्षत्राणि त्रीणि च सहस्राणि ॥२॥ अष्टाशीतिः शतसहस्राणि चत्वारिंशत्सहस्राणि मनुष्यलोके । सप्तशतान्यनूनानि तारागणकोटिकोटीनाम् ॥३॥ शोभामशोभन्त वा-३॥ एष तारापिण्डः सर्वसमासेन मनुष्यलोके । बाह्याः पुनस्तारा जिनै भणिता असंख्येयाः ॥१॥ एतावत्ताराग्रं यद्भणितं मानुष्य - लोके । चारं कदंबपुष्पसंस्थितं ज्योतिषं चरति ॥२॥ रविशशि ग्रहनक्षत्राणि एतावन्ति आख्यातानि मनुष्यलोके । येषां नामगोत्राणि न प्राकृतानि प्रज्ञापयिष्यन्ति ॥३॥ षट् षष्टिः पिटकानि चन्द्रादित्या मनुष्यलोके । द्वौ चन्द्रौ द्वौ सूयौं च भवत एकैकस्मिन् पिटके ॥४॥ षट्षष्टिः पिटकानि नक्षत्राणां तु मनुष्यलोके । षट् पंचाशत् नक्षत्राणि च भवन्ति एकैकस्मिन् पिटके ॥५॥ पटषष्टिः पिटकानि महाग्रहाणां तु मनुष्यलोके । षट्सप्ततं ग्रहशतं च भवति एकैकस्मन् पिटके ॥६॥ चतस्रश्च षङ्क्तयश्चन्द्रादित्यानां मनुष्यलोके । पट्षष्टिः षट्षष्टिः भवति चैकैकका पंक्तिः ॥७॥ षट् पंचाशत् षक्तियो नक्षत्राणां तु मनुष्यलोके । षट् षष्टिः षट् षष्टि भवति च एकैकका षक्तिः ।।८॥ षट् सप्ततं ग्रहाणां षक्तिशतं भवति मनुष्यलोके । षट् षष्टि : षट् षष्टिः च भवति एकैकका पंक्तिः ॥२॥ ते मेरं पर्यटन्तः प्रदक्षिणावर्तमण्डलाः सर्वे । अनवस्थितयोगैश्चन्द्राः सूर्याग्रहगणाश्च ॥१०॥ नक्षत्रतारकाणामवस्थितानि मण्डलानि ज्ञातव्यानि । तान्यपि च प्रदक्षिणावर्तमेव मेरुमनुचरन्ति ॥११॥ रजनीकर दिनकराणाम् ऊर्ध्व वा अधो वा संक्रमो नास्ति । मण्डलसंक्रमणं पुनराभ्यन्तरबाह्य तिर्यक् ॥१२॥ रजनीकर दिनकराणां नक्षत्राणां महाग्रहाणां च । चार विशेषेण भवति सुखदुःखविधिमनुष्याणाम् ॥१३॥ तेषां प्रविशतां तापक्षेत्रं तु वर्धते नियमात् । तेनैवक्रमेण पुनः परिहीयते निष्क्रामताम् ॥१४॥ तेषां कलंबुया पुष्पसंस्थिता भवति तापक्षेत्रपथाः। अंतश्च संकुचिताः बहिर्विस्तृताश्चन्द्रसूर्यगणाः । १५।। केन वर्धते चन्द्रः परिहाणिः केन भवति चन्द्रस्य । कृष्णो वा ज्योत्स्ना वा केनानुभावेन चन्द्रस्य ॥१६॥ कृष्णं राहुविमानं नित्यं चन्द्रेण भवति अविरहितम् । चतुरङ्गुलमप्राप्तमधस्ताचन्द्रस्य तच्चरति ॥१७॥ द्वाषष्टि षिष्टि दिवसे दिवसे तु शुक्लपक्षस्य । यत्परिवर्धते चन्द्रः क्षपयति तेनैव कालेन ॥१८॥ पंचदशभागेन च चन्द्रं पंच दशमेव तं वृणोति । पंचदश भागेन च पुनरपि तदेव प्रकटी करोति ॥१९॥ एवं वर्धते चन्द्रः परिहानिश्चैव भवति चन्द्रस्य । कृष्णो वा ज्योत्स्नो वा तेनानभावेन चन्द्रस्य ॥२०॥ अन्तर्मनुष्यक्षेत्रे भवन्ति चारोपगाश्च उपपन्नाः। पंचविधा ज्योतिष्काः चन्द्राः सूर्याग्रहगणाश्च ॥२१।। ततः परं ये शेषाः चन्द्रा જીવાભિગમસૂત્ર Page #747 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे दित्याग्रहतारा नक्षत्राणि । नास्ति गति नपि चारः अवस्थितानि तानि ज्ञातव्यानि ॥२२॥ द्वौ चन्द्राविद्वीपे चत्वारश्च सागरे लवणतोये । धातकीखण्डे द्वीपे द्वादश चन्द्राश्च सूर्याश्च ||२३|| द्वौ द्वौ जंबूद्वीपे शशिसूर्यौ द्वि गुणितौ भवेतां लवणे । लावणिकाश्च त्रिगुणिताः शशिसूर्या धातकीखण्डे ||२४|| धातकिखण्ड प्रभृतिषूद्दिष्ट त्रिगुणिता भवेयुश्चन्द्राः | आदिमचन्द्रसहिता अनन्तरानन्तरे क्षेत्रे ||२५|| ऋक्षग्रहताराग्रं द्वीपसमुद्रे यदीच्छसिज्ञातुम् । तस्य शशिभिर्गुणितं ऋक्षग्रहतारकाणां तु ॥२६॥ चन्द्रात्सूर्यस्य च सूर्याच्चन्द्रस्यान्तरं भवति । पंचाशत् सहस्राणि तु योजनानामन्नानि ||२७|| सूर्यस्य च शशिनः शशिनश्चाऽन्तरं भवति । बाह्यात् मनुष्यनागस्य योजनानां शतसहस्रम् ||२८|| सूर्यान्तरिताश्चन्द्राः चन्द्रान्तरिताश्च दिनकरा - दीप्ताः । चित्रान्तर लेश्याकाः सुखलेश्या मन्दलेश्याश्च ||२९|| अष्टाशीतिश्च ग्रहा अष्टाविंशतिश्च भवन्ति नक्षत्राणि । एकशशिनः परिवारा इतस्ताराणां वक्ष्यामि ||३०|| षट् पष्टिः सहस्राणि नवचैव शतानि पञ्चशत रात्रीः । एकशशिनः परिवारस्तारागण कोटिकोटीनाम् ||३१|| बाह्यान्मनुष्यनगस्य चन्द्रसूर्ययोरवस्थिता योगाः । चन्द्रा अभिजिद् युक्ताः सूर्याः पुनर्भवन्ति पुष्येण ॥ ३२ ॥ ९७ ॥ ७३४ टीका- 'समयखेत्ते णं भते ! केवइयं आयामविक्खंभेणं केवइयं परिक्खेवेणं पन्नत्ते' मनुष्यक्षेत्रं खलु भदन्त ! कियद्दीर्घं विस्ताराभ्याम् कियच्च परिक्षेषेण प्रज्ञप्तं प्रश्नः ? भगवानाह - 'गोयमा ! पणयालीसं जोयणसय सहस्साईं आयामविक्खंभेणं एगा जोयणकोडी जाव अभितरपुक्खरद्धपरिरओ से भाणियच्वो जाव मनुष्यक्षेत्र निरूपण - 'समयखेत्ते णं भंते! केवतियं आयामविक्खंभेणं' इत्यादि । टीकार्थ - श्री गौतम स्वामी ने प्रभु से ऐसा पूछा है - हे भदन्त ! समय क्षेत्र की मनुष्य क्षेत्र की लम्बाई चौडाई कितनी है और कितनी इसकी परिधि है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा ! पणयालीस जोयण सयसहस्साई आयामविक्खंभेणं, एगा जोयणकोडी जाव अभितर पुक्खरद्धं परिरओ से भाणियच्वो जाव अउणમનુષ્ય ક્ષેત્રનું નિરૂપણુ 'समय खेत्तणं भंते! केवतीयं आयामविक्खभेणं' हत्याहि ટીકા –શ્રી ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને એવું પૂછ્યું કે હે ભગવન્ ! સમય ક્ષેત્ર-મનુષ્ય ક્ષેત્રની લંબાઇ અને પહેાળાઇ કેટલી છે ? અને તેની પરિધિ કેટલી छे ? या प्रश्नना उत्तरभां प्रभुश्री गौतमस्वामीने हे छे - 'गोयमा ! पणयालीस जोयणसयसहस्साई आयामविक्खंभेणं, एगा जोयण कोडी जाव अभितर જીવાભિગમસૂત્ર Page #748 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू. ९८ मनुष्यक्षेत्रनिरूपणम् अउणपण्णे' हे गौतम ! पंच चत्वारिंशद् योजनशतसहस्राणि ४५०००० आयामविष्कम्भाभ्याम् एका योजनकोटिः यावद् आभ्यन्तरपुष्करार्धपरिरयस्तावत्स भणितव्यः तथा च एका योजनकोटी द्वाचत्वारिंशच्छत सहस्राणि त्रिंशतसहस्राणि द्वे योजनशते एकोनपश्चाशे किश्चिद्विशेषाधिके परिक्षेपेण प्रज्ञप्तम् । तत्प्रमाणपरिमितं मानुषक्षेत्रम् । मानुष्यक्षेत्रनामकरणे हेतुं पृच्छति-‘से केणद्वेणं भंते ! एवं वुच्चइ माणुसखेत्ते २' तत्केन कारणेन भदन्त ! मानुषक्षेत्र २ इत्येवमुच्यते इति प्रश्नः भगवानाह-'गोयमा ! माणुसखेत्ते णं तिविहा मणुस्सा परिवसंति' मनुष्यक्षेत्रे त्रिविधा लोका वसन्ति । ते के तत्राह-'तं जहा' कम्मभूमगा-अकम्मभूमगा अंतरदीवगा' कर्मभूमकाः कर्मभूमौ जाताः १ अकर्मकाः २ अन्तद्वीपकाः अन्तरद्वीपे जाताः । अन्यच्च मनुष्याणां जन्ममरणश्चात्रैव क्षेत्रे न तद्वहिरिति निश्चितं, 'से तेणटेणं गोयमा ! एवं वुच्चइ माणुसखेत्ते २' तत्तेनार्थेनैव मुच्यते मानुषपण्णे' हे गौतम ! मनुष्यक्षेत्र की लम्बाई चौडाई ४५ लाख योजन की है और आभ्यन्तर पुष्करार्द्ध की जितनी परिधि है उतनी इसकी परिधि है । आभ्यन्तर पुष्कराध की परिधि १४२३०२४९ एक करोड बयालीस लाख तीस हजार दो सौ उनपचास योजन की है यही इस की परिधि का प्रमाण है 'से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ माणुसखेत्ते २' हे भदन्त ! इसका 'मानुषक्षेत्र' ऐसा नाम किस कारण से हुआ है ? 'गोयमा ! माणुसखेत्ते णं तिविधा मणुस्सा परिवसंति' हे गौतम ! मनुष्य क्षेत्र में तीन प्रकार के मनुष्य रहते हैं-'तं जहा' जैसे 'कम्मभूमगा, अकम्मभूमगा, अंतरदीवगा' कर्मभूमक १ अकर्मभूमक २ और अन्तरद्वीपक 'से तेणटेणं एवं वुच्चइ माणुस खेत्ते २' इस कारण से हे गौतम! मानुषक्षेत्र का नाम 'मानुषक्षेत्र' ऐसा कहा पुक्खरद्ध परिरओ से भाणियव्वो जाव अउणपन्ने' हे गौतम ! मनुष्य क्षेत्रनी લંબાઈ પહોળાઈ ૪૫ પિસ્તાલીસ લાખ જનની છે. અને આભ્યન્તર પુષ્કરાધની જેટલી પરિધિ છે એટલી જ તેની પરિધિ છે. આભ્યન્તર પુષ્કરાની પરિધિ ૧૪૨૩૦૨૪૯ એક કરોડ બેંતાલીસ લાખ ત્રીસ હજાર બસો ઓગણ ५यास योनी छे. सेना प्रमाण मनुष्यक्षेत्रनी परिधिनु छ. 'से केणठेण भंते ! एवं बुच्चइ माणुसखेत्ते माणुसखेत्ते' हे भगवन् ! २॥ क्षेत्रनु नाम 'मानुष क्षेत्र में प्रमाणे शा ४।२९४थी थये छ ? 'गोयमा ! माणुसखेत्तेणं तिविधा मणुस्सा परिवसति' हे गौतम ! मनुष्य क्षेत्रमा ५४।२ना मनुध्या २९ . 'तं जहा' २ ॥ प्रमाणे छे. 'कम्मभूमगा अकम्मभूमगा अंतरदीवगा' भभूम४ १ २५ भूम४ २ मने मत२ द्वी५४ 3 'से तेणठेण एवं वुच्चइ જીવાભિગમસૂત્ર Page #749 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे क्षेत्रम्-२ इहैवक्षेत्रे त्रिविधमनुष्यवासमहिम्ना जन्ममरणसद्भावेन च मानुषक्षेत्रं नाम सम्पन्नम् । किं च-मनुष्याणामियं जन्मस्थिति मरणनिमित्तिकाभूमिः, यद्यपि बद्धवैरो देवादिरेनमित उत्पाटय स्थानान्तरं नेतुं यतमानोऽपि बुद्धि विपर्ययात नयन्नपि पुनः परावर्त्य प्रक्षिपति इहैव, येपि केचन जंघाचारिणो विद्याचारिणः गच्छन्त्यपि नन्दीश्वरादि द्वीपान् , किन्तु-न तत्र वसन्ति म्रियन्ते वा तूर्णमिहायान्ति गया है तथा मनुष्यों का जन्म और मरण इसी क्षेत्र में होता है इसके बाहिर नहीं होता है मनुष्यजन्म जन्म की अपेक्षा मनुष्यक्षेत्र के बाहर न हुये है न होते हैं और न होंगे तथा यदि कोई देव या दानव, या विद्याधर उसके साथ अपने पूर्व के बंधे हुए वैर को भगाने के लिये-बदला लेने के लिये ऐसी बुद्धि करे कि मैं इस मनुष्य को इस स्थान से उठा कर मनुष्यक्षेत्र के बाहर रख आऊं या छोड आऊं कि जिस से खडा २ सूख जावे या मर जाय तब भी उसकी ऐसी वुद्धि लोक के प्रभाव से ही पुनः ऐसी बदल जाती है कि जिसके कारण वह उसका संहरण ही नहीं करता है यदि वह उसका संहरण कर भी लेता है तो फिर वह उसे पुनः वहीं पर वापिस लाकर रख देता है इस तरह संहरण की अपेक्षा भी मनुष्यक्षेत्र से बाहर मनुष्य न कभी मरे हैं, न मरते हैं और न मरेंगे तथा जङ्घाचारी या विद्याचारी मुनिजन नन्दीश्वर आदि द्वीप तक जाते हैं वे भी वहां जाकर माणुसखेत्ते माणुसखेत्तें' २॥ ४२४थी हे गौतम ! मनुष्य क्षेत्रनु नाम 'मनुष्य ક્ષેત્ર એ પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ છે. તથા મનુષ્યને જન્મ અને મરણ આજ ક્ષેત્રમાં થાય છે. આ ક્ષેત્રથી બહાર થતો નથી. મનુષ્ય જન્મની અપે. ક્ષાથી મનુષ્ય ક્ષેત્રની બહાર થયેલ નથી. થતો નથી અને થશે પણ નહીં તથા જે કઈ દેવ અથવા દાનવ અથવા વિદ્યાધર તેની સાથે પોતાના પૂર્વભવના બાંધેલા વૈરને ભગાડવા માટે અર્થાત્ બદલે લેવા માટે એવી બુદ્ધિ કરે કે હું આ મનુષ્યને આ સ્થાનેથી ઉઠાવીને મનુષ્ય ક્ષેત્રની બહાર મૂકી આવું. અથવા કહાડી મુકું, કે જેનાથી એ ઉભે ઉભે સૂકાઈ જાય અથવા તે મરી જાય. તે પણ તેની તેવી બુદ્ધિ લેકના પ્રભાવથી જ ફરી એવી બદલાય જાય છે કે-જે કારણથી તેને કંઈ પણ કરી શકતા નથી. જે તે એ મનુષ્યનું સંહરણ પણ કરીલે તે તે ફરીથી તેને ત્યાંજ પાછો લાવીને મૂકી દે છે. આ રીતે સંહરણની અપેક્ષાથી પણ મનુષ્ય ક્ષેત્રની બહાર કઈ મનુષ્ય કયારેય મર્યા નથી. તેમજ મરતા નથી અને મરશે પણ નહીં તથા જેઓ જંઘાચારી અને વિદ્યાચારી મુનિજન નન્દીશ્વર વિગેરે દ્વીપ પર્યન્ત જાય છે. તેઓ પણ ત્યાં જીવાભિગમસૂત્ર Page #750 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९८ मनुष्यक्षेत्रनिरूपणम् ततो म्रियन्ते अतो मानुषोत्तरपर्वतसीमादिकं क्षेत्रं मानुषक्षेत्रमिति निर्णयः । मनुष्यक्षेत्रे चन्द्रादि वक्तव्यतां प्रस्तौति-'मानुसखेत्ते णं भंते ! कइ चंदा पभासिंसु वा ३ कइ सूरिया तबिसु वा ३' मनुष्यक्षेत्रे खलु भदन्त ! प्रभासितवन्तः कतिचन्द्राः प्रभासन्ते प्रभासिष्यन्ते वा, कति वा सूर्या अतपन् तपन्ति (तपिष्यन्ति) तप्स्यन्ति, कति महाग्रहाश्चारमचरन्-चरन्ति-चरिष्यन्ति वा, कति च नक्षत्राणि अद्योतन्त अद्योतन्ते द्योतिष्यन्ते, कति वा तारागण कोटिकोटयोन वहां रहते हैं न वहां मरण को प्राप्त करते हैं किन्तु मनुष्यक्षेत्र में ही मरण को प्राप्त करते हैं इसी लिये मानुषोत्तर पर्वत है, सीमा जिस की ऐसा जो मनुष्यों का क्षेत्र है वही मनुष्यक्षेत्र है। __ मनुष्यक्षेत्र संबंधी वक्तव्यता'मनुसखेत्तेणं भंते ! कति चंदा पभासिंसु ३' हे भदन्त ! मनुष्य क्षेत्र में कितने चन्द्रमाओं ने प्रकाश दिया है, अब भी कितने चन्द्रमा प्रकाश देते हैं और आगे कितने चन्द्रमा प्रकाश देंगे ? इसी मनुष्य क्षेत्र में कितने सूर्यों ने अपना ताप दिया है वर्तमान में कितने सूर्य अपना ताप देते हैं, और आगे भी कितने सूर्य अपना ताप देंगे, कितने महाग्रहों ने मनुष्यक्षेत्र में चाल चली है कितने महाग्रह चाल चलते हैं और कितने महाग्रह भविष्यत् में चाल चलेंगे ? कितने नक्षत्र यहां पर चमके हैं, अब भी कितने चमकते हैं और आगे कितने મરણને શરણ પણ થતા નથી. પરંતુ મનુષ્ય ક્ષેત્રમાંજ આવીને તેઓ મરણ પામે છે. આ જ કારણથી માનુષેત્તર પર્વત છે. સીમા જેની એવું જે મનુનું ક્ષેત્ર છે. એજ મનુષ્ય ક્ષેત્ર છે. મનુષ્ય ક્ષેત્ર સંબંધી ચન્દ્રાદિનું કથન 'मनुसखेत्तेणं भंते ! कति चंदा पभासिंसु ३' में भगवन् भनुष्य क्षेत्रमा કેટલા ચંદ્રમાએ પ્રકાશ આપે હતો ? વર્તમાનમાં કેટલા ચંદ્રો પ્રકાશ આપે છે? અને ભવિષ્યમાં કેટલા ચંદ્ર પ્રકાશ આપશે? એજ પ્રમાણે મનુષ્ય ક્ષેત્રમાં કેટલા સૂર્યોએ પિતાને તાપ આપ્યું હતું ? વર્તમાનમાં કેટલા સૂર્યો તાપ આપે છે? અને ભવિષ્યમાં કેટલા સૂર્યો તાપ આપશે ? કેટલા મહાગ્રહોએ મનુષ્યક્ષેત્રમાં ચાલ ચાલી છે? કેટલા મહાગ્રહો ત્યાં વર્તમાનમાં ચાલ ચાલે છે? અને ભવિષ્યમાં કેટલા મહાગ્રહો ચાલ ચાલશે? કેટલા નક્ષત્રો મનુષ્ય ક્ષેત્રમાં ચમક્યા હતા ? વર્તમાન કેટલા નક્ષત્રે ત્યાં ચમકે છે? અને ભવિષ્યમાં કેટલા નક્ષત્રે ત્યાં ચમકશે? કેટલા તારાગણેની કોટિ કોટિ એ जी० ९३ જીવાભિગમસૂત્ર Page #751 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७३८ जीवाभिगमसूत्रे शोभन्त शोभन्ते शोभिष्यन्ते इति प्रश्नसंचे भगवानाह 'गोयमा ! बत्तीसं चंदस बत्तीसं चैव सूरियाणसयं सयलं मणुस्सलोयं चरेति एए पभासेंता' हे गौतम ! द्वात्रिंशं चन्द्रशतं तावदेव शतं च सूर्याणाम् एते चन्द्राः सूर्याश्च स्व-स्व प्रभाभिः सकलं लोकं प्रकाशयन्तश्चरन्ति । चन्द्रौ द्वौ जम्बूद्वीपे चत्वारो लवणसमुद्रे, द्वादश धातकीखण्डे, द्वाचत्वारिंशत् कालोदे, द्वासप्ततिश्चन्द्रा अभ्यन्तरपुष्करार्घे, इत्थं संकलनया द्वात्रिंशदुत्तरं शतं चन्द्रा भवन्ति । एवं सूर्या अपि, चमके गे ? कितने तारागणों की कोटाकोटी यहां सुशोभित हुई है, अब भी वह कितनी सुशोभित होती हैं और आगे भी कितनी सुशोभित होंगी ? इन प्रश्नों के उत्तर में प्रभु गौतम से कहते हैं'गोयमा ! बत्तीसं चंदसमं बत्तीसं चैव सूरियाण सयं, सयलं मणुस्स लोयं चरेति एते पभासेता' मनुष्यक्षेत्र में १३२ चन्द्रमाओं ने प्रकाश दिया है अब भी इतने ही चन्द्रमा प्रकाश देते रहते हैं और आगे भी इतने ही चन्द्रमा प्रकाश देते रहेंगे इसी तरह १३२ सूर्य ने यहां अपना ताप दिया है । अब भी इतने ही सूर्य यहां अपना ताप प्रतिदिन देते हैं और आगे भी इतने ही सूर्य ताप देते रहेंगे । १३२ की संख्या इनकी इस प्रकार से होती है कि जम्बूद्वीप के २ सूर्य २ चन्द्र लवणसमुद्र के ४ सूर्य ४ चन्द्र धातकीखण्ड के १२ सूर्य १२ चन्द्र कालोद समुद्र के ४२ सूर्य ४२ चन्द्र पुष्करार्ध के ७२ सूर्य ७२ चन्द्र सब मिल મનુષ્ય ક્ષેત્રમાં શોભિત થઇ હતિ ? વમાનમાં કેટલી કેટ કેટિ શોભિત થાય છે અને ભવિષ્યમાં પણ કેટલી કેટિ કેટિ ત્યાં શભા પામશે ? આ પ્રશ્નોના उत्तरभां प्रभुश्री गौतम स्वामीने हे छे - 'गोयमा बत्तीसं चंदसयं बत्तीसं चेव सूरियाण सयं सयलं मणुस्सलोयं चरेंति एए पभासेंता' भनुष्य क्षेत्रमां १३२ એકસે ત્રીસ ચ'દ્રમાએએ પ્રકાશ આપ્યા હતા વમાનમાં પણ એટલા જ ચંદ્રમાએ પ્રકાશ આપે છે. અને ભવિષ્યમાં પણ એટલાજ ચંદ્રમાએ પ્રકાશ દેતા રહેશે. એજ પ્રમાણે ૧૩૨/ એકસે બત્રીસ સૂર્યોએ ત્યાં પેાતાના તાપ આપ્યા હતા. વમાનમાં પણ એટલાજ સૂર્યો ત્યાં પેાતાના તાપ દરરોજ આપે છે. અને ભવિષ્યમાં પણ એટલાજ સૂર્યાં ત્યાં પેાતાના તાપ દરરાજ આપતા રહેશે. તે ચંદ્ર સૂર્યની ૧૩૨ એકસા બત્રીસની સખ્યા આ રીતે થાય છે. જેમ કે જ ખૂદ્બીપના ૨ એ સૂર્યો અને એ ચંદ્રો લવણુ સમુદ્રના ૪ ચાર સૂર્યાં અને ૪ ચાર ચંદ્રો ધાતકીખંડના ૧૨ ખાર સૂર્યાં અને ૧૨ ખાર ચંદ્રો કાલેાદ સમુદ્રના ૪૨ એંતાળીસ સૂર્યો અને ૪૨ બેંતાળીસ ચદ્રો પુષ્કરાના ૭૨ ખેતેર સૂચ અને ૭૨ મતેર ચંદ્રો આ રીતે બધા મળીને ૧૩૨/એકસા બત્રીસની સંખ્યા જીવાભિગમસૂત્ર Page #752 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९८ मनुष्यक्षेत्रनिरूपणम् ७३९ उक्तश्चाऽन्यत्रापि (एतावदेव) 'एकारसयसहस्सा छप्पिय सोला महग्गहाणं तु' एकादश च सहस्राणि षट् पंचाशत् पोडश महाग्रहाणान्तु-षट् पंचाशदधिक षोडश शतोत्तरं सहस्राणामेकादश परिमाणं महाग्रहाणां ज्ञेयम् । 'छच्च सया छण्णउया नक्खत्ता तिण्णि य सहस्सा' षण्णवत्युत्तर षट् शताधिक सहस्रत्रयमानमितानि नक्षत्राणि । 'अडसीइ सयसहस्सा सत्तालीससहस्सं मणुयलोगंमि सत्त य सया अणूणा तारागण कोडिकोडीणं' तारागणानां मनुष्यलोके गणना प्रमाणन्तु-अष्टाशीति र्लक्षाणि चत्वारिंशत्सहस्राणि किंचिदनूनानि सप्तशतानि ज्ञातव्यम् । 'सोभं सोभे सु वा ३' एते शोभामशोभन्त० ३। उपसंहारमाहकर १३२ हो जाते हैं । 'एक्कारस य सहस्सा छप्पिय सोला महग्गहाणंतु छच्च सया छण्णउया पक्खत्ता तिणि य सहस्सा २' 'सोभं सोभेसु वा ३' ग्यारह हजार ६ सौ सोलह महाग्रहों ने वहां अपनी चाल चली है, वर्तमान में भी इतने ही महाग्रह वहां अपनी चाल चलते रहते हैं और भविष्यत् में भी इतने ही महाग्रह वहां अपनी चाल चलते रहेंगे तीन हजार ६ सौ ९६ नक्षत्रों ने वहां पर चन्द्रमादिक के साथ योग किया है वर्तमान में भी वे इतने ही वहां योग करते रहते हैं और आगे भी वे इतनी ही संख्या में वहां योग करते रहेंगे 'अडसीइ सय सहस्सा चत्तालीस सहस्स मणुयलोयंमि सत्त य सया अणूणा तारागणकोडिकोडीणं ॥३॥ तथा-८८४०७०० तारागणों की कोटाकोटी वहां सुशोभित हुई हैं अब भी इतने ही तारागणों की थतय छे. 'एक्कारस य सहस्सा छप्पियसोला महग्गहाणं तु छच्च सया छण्णउया णक्खत्ता तिण्णि य सहस्सा सोभं सोभेसुवा३' मनियार ७०२ ७सो सोण મહાગ્રહોએ ત્યાં પિતાની ચાલ ચાલી હતી. વર્તમાનમાં પણ એટલાજ મહાગ્રહો ત્યાં પિતાની ચાલ ચાલતા રહે છે. અને ભવિષ્યમાં પણ એટલાજ મહાગ્રહો ત્યાં પિતાની ચાલ ચાલતા રહેશે. ત્રણ હજાર છસો છ— નક્ષત્રોએ ત્યાં ચંદ્ર વિગેરેની સાથે એગ કર્યો હતો વર્તમાનમાં પણ એટલાજ નક્ષત્રો ત્યાં વેગ કરતા રહે છે. અને ભવિષ્યમાં પણ એટલા જ નક્ષત્રે ત્યાં ગ કરતા રહેશે. 'अडसीइ सयसहस्सा चत्तालीससहस्सा मणुय लोयमि सत्तय सया अणूणा तारागण कोडि कोडीणं ॥ १ ॥ તથા ૮૮૪૭૦૦ અઠયાસી લાખ ચાળીસ હજાર અને સાતસો તારા ગણેની કોટા કેટિ ત્યાં સુશોભિત થઈ હતી. વર્તમાનમાં પણ એટલાજ તારાગણેની કેડા કટિ ત્યાં સુશોભિત થઈ રહી છે. અને ભવિષ્યમાં પણ જીવાભિગમસૂત્ર Page #753 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७४० जीवाभिगमसूत्रे 'एसो तारापिंडो सव्व समासेन मणुयलोगंमि' सर्वसमासेन - संक्षेपेण मनुष्यलोके एष तारापिण्डस्तीर्थ करैराख्यातः । 'वहिया पुणताराओ जिणेहिं भाणिया असंखेज्जा' मनुष्यलोकान्तःपाति ताराः परिसंख्ययोक्तास्तीर्थकरैः ततो बहिरसंख्याता अनन्ताः, द्वीपसमुद्रादीनाम संख्यातत्वात् सर्वत्र च तासां सद्भावात् । 'एवई तारगं जं भणियं माणुस्सम्मि लोगम्मि' एतावदेव ताराग्रं तारासंबन्धिगणनापरिमाणम् यत्तीर्थङ्करैर्मानुष्ये लोके यदनन्तरं भणितम्, तत् 'चारं कलंबुया पुप्फसंठियं जोइसं चरइ' ज्योतिषम् - ज्योतिषदेवविमानरूपम्, कदम्ब - पुष्पसंस्थितम् कदम्बपुष्पवद् अधः संकुचितमुपरि विस्तीर्णम् उत्तानीकृतार्द्धकपित्थसंस्थानसंस्थितमिति भावः, चारं चरति - चार प्रतिपद्यते, तथा जगत्स्वाभाय्यात् ताराग्रहगणस्य चोपलक्षणत्वात् चन्द्रसूर्यादयोऽपि यथोक्त संख्याकाः कोटाकोटी वहां सुशोभित हो रही हैं और आगे भी इतने ही तारागणों की कोटाकोटो वहां सुशोभित होगी 'एसो तारा पिंडो सव्वसमासेण मणुयलोयंमि बहिया पुण ताराओ जिणेहिं भणिया असंखेज्जा' १ इतना तारापिण्ड तीर्थंकरो ने इस मनुष्यलोक में कहा है परन्तु लोक के बाहिर जो असंख्यात द्वीप और समुद्र है उनमें तारापिण्ड असंख्यात कहा गया है। 'एवइयं तारग्गं जं भणियं माणुसंमि लोगंमि । चारं कालंबुया पुष्कसंठियं जोइसं चरइ' ||२|| इस तरह से तीर्थकरों ने इस मनुष्यलोक में तारागणों का परिमाण और उपलक्षण से सूर्यादिकों का परिमाण कहा है ये सब ज्योतिषी देवों से विमान रूप हैं और इनका संस्थान कदम्ब पुष्प के એટલાજ તારાગણાની કાટા કેાટી ત્યાં શોભિત થશે. 'एसो तारापिंडो सव्वसमासेण मणुयलोयमि बहिया पुण ताराआ जिणेहिं भणिया असंखेज्जा ॥ १ ॥ આટલા તારાવિંડ તીર્થંકરએ આ મનુષ્ય લેાકમાં કહેલ છે. પર’તુ લાકથી બહાર જે અસખ્યાત દ્વીપો અને સમુદ્રો છે, તેમાં તારા પિંડ અસખ્યાત કહેલા છે. 'एवइयं तारगं जं माणुसंमि लोगंमि । चारं कलंबुयापुप्फसंठियं जोइस चरइ ॥ २॥ આ રીતે તીથ કરાએ આ મનુષ્ય લેાકમાં એટલા તારાગણેાનું પરિમાણુ કહેલ છે. એ બધા જ્યાતિષ્ણુ દેવાના વિમાન રૂપ છે. અને તેએનુ સંસ્થાન કદમ્બના પુષ્પ જેવું છે. જીવાભિગમસૂત્ર Page #754 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९८ मनुष्यक्षेत्रनिरूपणम् मनुष्यलोके जगत्स्वाभाव्याचारं चरन्तीति द्रष्टव्यम् । उपसंहारमाह-'रविससिगहनखत्ता एवइया-मणुयलोए आहिया जेसि नामगोयं न पागया पन्नवेहिति' रविशशिग्रहनक्षत्राणि ताराश्चोपलक्षणत्वात् एतावत्संख्यया मनुष्यलोके आख्याताः अन्वर्थयुक्तनामगोत्राणि च, इत्थं वितळ प्राकृताः वैशिष्टय हीनाः कदापि इति विषयं न प्रज्ञापयिष्यन्ति केवलं भगवतैवोपदेष्टुं शक्यं यदुपदिष्टं श्रद्धेयम् । 'छावट्ठी पिटगाई चंदाइचा मणुलोगम्मि दो चंदा दो सूरा य हौति एक्केकर पिडए' मनुष्यलोके खलु षट् षष्टिः पिटकानि सन्ति-यदन्तर्गताश्चन्द्रादित्याः, एकैकत्र पिटके द्वौ चन्द्रौ द्वौ सूर्यौ भवतः, तत्र-जम्बूद्वीपे एकम्, जैसा हैं 'रविससिगहनक्खत्ता एवइया आहिया मणुयलोए जेसि नामागोयं न पागया पन्नवेहिं ति' रवि शशि ग्रह, नक्षत्र और उपलक्षण से तारागण ये सब जो इतनी संख्या में तीर्थकरों ने कहे हैं उन पर जो प्राकृतजन हैं मूर्ख जन हैं वे विश्वास नहीं करेंगे-यह प्रभु का कथन सत्य है या असत्य है ऐसा वे नहीं मानेगे परन्तु सम्यगदृष्टि जीवों को यह भगवान ने ही कहा है सो हमें इस पर श्रद्धा करनी चाहिये ऐसा समझ कर इसे मानना चाहिये 'छावट्ठी पिडगाइं चंदा इच्चा मणुयलोगम्मि । दो चंदा दो सूरा होंति एक्केक्कए पिडए' ॥४|| इस मनुष्यलोक में चन्द्र और सूर्य के ६६-६६ पिटक हैं एक एक पिटक में दो चन्द्र और दो सूर्य होते हैं । इन में जम्बूद्वीप में १ पीटक रवि ससि गह नक्खत्ता एवइया आहिया मणुयलोए । जेसि नामागोयं न पागया पन्नवेहिं ति ॥ ३ ॥ રવિ, રાશિ, ગ્રહ નક્ષત્ર અને ઉપલક્ષથી તારાગણ એ બધા જ આટલી સંખ્યામાં તીર્થકરેએ કહ્યા છે તેને જે પ્રકૃત મનુષ્ય–અર્થાતુ મુખ મનુષ્ય છે તેઓ વિશ્વાસ કરશે નહિં પ્રભુશ્રીનું આ કથન સત્ય છે, એવું તેઓ માનશે નહીં પરંતુ સમ્યફદષ્ટિ વાળા અને આ ભગવાને જ કહ્યું છે. તેથી આપણે તે કથન પર શ્રદ્ધા કરવી જોઈએ. એમ સમજીને તે કથનને માનવું જોઈએ. छावदी पिटगाई चंदाइच्चा मणुयलोगम्मि । दो चंदा दो सूरा होंति एक्केक्कए पिडए ॥ ४ ॥ આ મનુષ્યલેકમાં ચંદ્ર અને સૂર્યના ૬૬ છાસઠ ૬૬ છાસઠ પિટકે છે. એક એક પિટકમાં બે ચંદ્ર અને બે સૂર્યો હોય છે. તેમાં જંબૂદ્વીપમાં જીવાભિગમસૂત્ર Page #755 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७४२ जीवाभिगमसूत्रे लवणे द्वे, धातकीखण्डे षट्, कालोदे एकविंशति, षट् त्रिंशत् पिटकानि अभ्यन्तर पुष्कराधे, इत्थं सर्वमीलने षट् षष्टिः (पिटकानि) 'छप्पनं नक्खत्ता य होंति एक्केकए पिडगे' एकैकस्मिन् पिटके षट् पञ्चाशत् नक्षत्राणि भवन्ति, ६६ पिटकान्यपि यथायथं विभजनीयानि ॥५॥ 'छावट्ठी पिडगाइं महग्गहाणं मणुयलोगम्मि । छावत्तरं गहसयं च होंति एक्कैकए पिडए' मनुष्यलोके एकैकपिटके षट्सप्ततम् । षट् सप्तत्यधिकं ग्रहशतं, महाग्रहाणामपि ६६ पिटकानि पूर्ववत् ॥६॥ है लवणसमुद्र में दो पिटक हैं धातकीखण्ड में ६ पिटक हैं कालोदसमुद्र में २१ पीटक हैं और आभ्यन्तर पुष्करार्ध में ३६ पिटक हैं इस प्रकार से ये ६६ पिटक इस मनुष्यलोक में हैं। 'छावट्टी पिडगाइं नक्खत्ताणं तु मणुयलोगमि । छप्पन्नं नक्खत्ता य होंति एक्केकए पिडए ॥२॥ इस मनुष्यलोक में नक्षत्रों के ६६ पिटक हैं एक एक पिटक में ५६-५६ नक्षत्र होते हैं। 'छावट्ठी पिडगाई महग्गहाणं तु मणुयलोगंमि । छावत्तरं गहसयं च होंति एक्केकए पिडए ॥६॥ इस मनुष्यलोक में महाग्रहों के ६६ पिटक हैं-यहां एक पिटक में १७६-१७६ महाग्रह होते हैं। ૧ એક પિટક છે. લવણ સમુદ્રમાં ૨ બે પિટકે છે. ધાતકી ખંડમાં ૬ છે પિટક છે. કોલેદ સમુદ્રમાં ૨૧ એકવીસ પિટકે છે. અને આભ્યન્તર પુષ્ક રાઈમાં ૩૬ છત્રીસ પિટકે છે આ રીતે આ ૬૬ છાસઠ પિટક આ મનુષ્ય લેકમાં છે. 'छावट्ठी पिडगाइं नक्खत्ताणं तु मणुयलोगंमि । छप्पन्नं नक्खत्ता य होंति एकेक्कए पिडए ॥ ५ ॥ આ મનુષ્યલેકમાં નક્ષત્રના ૬૬ છાસઠ પિટક છે. અને એક એક પિટકમાં પ૬ છપ્પન પ૬ છપ્પન નક્ષત્રે છે. छावट्ठी पिडगाई महागहाणं तु मणुयलोगंमि । छावत्तरं गहसयं च होंति एक्केक्कए पिडए ॥ ६ ॥ આ મનગલેકમાં મહાગ્રહના ૬૬ છાસઠ પિટક છે. અહી એક એક પિટકમાં ૧૭૬ એકસે છેતેર ૧૭૬ એકસે છેતેર મહાગ્રહ હોય છે. તેમ ती रोये ४७स छे. જીવાભિગમસૂત્ર Page #756 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७४३ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९८ मनुष्यक्षेत्रनिरूपणम् 'चत्तारि य पंतीओ चंदाइचाण मणुयलोगंमि । छावठिय छावट्ठिय होइ य एवकेकया पंती ॥७॥ चतस्रश्च पंक्तयश्चन्द्रसूर्याणां मनुष्यलोके, एकैका पंक्तिः भवति षट् षष्टिः षट् षष्टिः, अयं भावः-द्वे पंक्ती चन्द्राणां द्वे एव सूर्याणाम्, एकैका च पक्ति भवति षट् षष्टिः २ षट् षष्टि षट् षष्टि सूर्यादि संख्या, यदा एकः किल सूर्यो जम्बूद्वीपे मेरो दक्षिणभागे, एकः सूर्यः मेरोरुत्तरभागे चारं चरन् वर्तते, तथा एकश्चन्द्रमा मेरोः पूर्वभागे एकोऽपरभागे, तत्र यो मेरो दक्षिणभागे सूर्यश्चारं चरन् वर्तते ततः समश्रेणि व्यवस्थितौ दक्षिणभागे एव द्वौ सूयौं, तथा यो मेरोः किल पूर्वभागे चारं चरन् चन्द्रो वर्तते तत्समश्रेणि व्यवस्थितौ द्वौ पूर्वभागे एव चन्द्रमसौ, एवश्च द्वौ द्वौ सूर्या चन्द्रमसौ दक्षिणे लवणसमुद्रे धातकीखण्डे षट् षट्, एकविंशतिः २ कालोदे, षट् त्रिंशचाऽभ्यन्तरपुष्कराधे, इत्यस्यामपि सूर्यपत्तौ सर्वसंख्यया षट् षष्टिः सूर्याः एवं-चन्द्रपङ्क्तौ च ६६ चन्द्राश्च वेदितव्याः, विशेषस्तु चन्द्रप्रज्ञप्तौ मत्कृतटीकायां व्यवस्थापितः। 'छप्पन्नं पंतीओ नक्खत्ताणं तु मणुलोगंमि । छावट्ठी छावट्ठी हवइ य एक्केकया पंती ॥८॥ मनुष्यलोके सर्वत्र नक्षत्राणां षट् पंचाशत्पंक्तयो भवन्ति एकैका च पंक्ति 'चत्तारिय पंतीओ चंदाइच्चाण मणुयलोगमि। छावट्ठिय छावट्ठिय होइ य एक्केकया पंती ॥७॥ इस मनुष्यलोक में चन्द्र और सूर्यों की चार चार पंक्तियां हैं एक एक पंक्ति में ६६-६६ चन्द्र और सूर्य हैं। 'छप्पन्नं पंतीओ नक्खत्ताणंतु मणुयलोगंमि । छावट्ठी २ हवइय एक्केकया पंती ॥८॥ इस मनुष्यलोक में नक्षत्रों की ५६ पंक्तियां हैं एक एक पक्ति में ६६-६६ नक्षत्र हैं। चत्तारिय पंतीओ चंदाइच्चाण मणुयलोगंमि । छावट्ठिय छावट्ठिय हवइय एक्केक्कया पंती ॥ ७ ॥ આ મનુષ્યલેકમાં ચંદ્ર અને સૂર્યોની ચાર ચાર પંક્તિ છે. અને એક એક પંક્તિમાં ૬૬ છાસઠ ૬૬ છાસઠ ચંદ્રો અને સૂર્યો છે. छप्पन्नं पंतीओ णक्खत्ताणं तु मणुयलोगंमि । छावट्ठी छावट्ठी हवइय एकेक्कया पंती ॥ ८ ॥ આ મનુષ્યલકમાં નક્ષત્રોની ૫૬ છપ્પન પંક્તિ છે. અને એક એક પંક્તિમાં ૬૬ છાસઠ ૬૬ છાસઠ નક્ષત્રો છે. જીવાભિગમસૂત્ર Page #757 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७४४ जीवाभिगमसूत्रे र्भवति षट् षष्टिः षट् षष्टिः । तथाहि-अत्र जम्बूद्वीपे दक्षिणतोऽर्धभागे एकचन्द्रस्य परिवारभूताऽभिजिदादीनि अष्टाविंशति नक्षत्राणि क्रमेण व्यवस्थापितानि चारं चरन्ति, जम्बुद्वीपे उत्तरतोधभागे द्वितीयचन्द्रस्याप्येवमेव, तत्र दक्षिणतोऽर्द्वभागे यत्राभिजिन्नक्षत्रं तत्समश्रेणिव्यवस्थिते द्वे अभिजिन्नक्षत्रे लवणसमुद्रे षट् धातकीखण्डे एकविंशतिः कालोदे षट् त्रिंशदभ्यन्तरपुष्करार्धे इति एवं सर्वसंख्यया षट्षष्टिरभिजिन्नक्षत्राणि लवणादौ पंक्त्या व्यवस्थितानि ॥८॥ ___'छावत्तरं गहाणं पंतिसयं होइ मणुयलोगंमि । छावट्ठी छावट्टी य होइ एक्केकया पंती' ॥९॥ सर्व मनुष्यलोकेऽङ्गारकादि ग्रहाणां सर्वसंख्यया षट् सप्तत्यधिकं पंक्तिशतं भवति एकैकापंक्तिः भवति षट् षष्टिः षट् षष्टिः, अयं भावः-जम्बूद्वीपे दक्षिणतोऽर्द्धभागे एकचन्द्रस्य परिवारभूता अङ्गारकादयोऽष्टाशीतिर्ग्रहाः, उत्तरतोऽर्द्धभागे द्वितीयस्य चन्द्रस्य परिवारभूता अङ्गारकादय एवान्येऽष्टाशीतिहाः, तत्र दक्षिणतोऽर्द्धभागे योऽङ्गारकनामा ग्रहस्तत् समश्रेणि व्यवस्थितौ दक्षिणभाग एव द्वौ अङ्गारको लवणसमुद्रे, षट् धातकीखण्डे, एकविंशतिः कालोदे, षट् त्रिंशदभ्यन्तरपुष्करार्धे इति, एवं शेपा अपि सप्ताशीतिर्ग्रहाः पङ्क्तया व्यवस्थिताः प्रत्येकं षट् षष्टिः २ वेदितव्याः, एवमुत्तरतोऽपि अर्द्धभागेऽङ्गारकप्रभृतीनामष्टाशीतेग्रहाणां पङ्क्तयः प्रत्येकं षट्षष्टि संख्याकाः २ भावनीया इति भवति सर्वसंख्यया ग्रहाणां षट् सप्ततं पंक्तिशतम्, एकैका च पंक्तिः षट् षष्टि संख्याकेति ॥९॥ 'ते मेरु परियडता पयाहिणा वत्तमंडला सव्वे अणवट्ठिय जोगेहिं चंदा सूरा गहगणा य' ॥॥ छावत्तर गहाणं पंतिसयं होइ मणुयलोमि । छावट्ठी छावट्ठी य होंति एक्केकया पंती' ॥९॥ इस मनुष्यलोक में अंगार मंगल आदि ग्रहों की १७६ पंक्तियां हैं प्रत्येक पंक्ति में ६६-६६ ग्रह हैं। 'ते मेरुपडियडंता पयाहिणावत्तमंडला सव्वे । अणवट्टिय जोगेहिं चंदा सूरा गहगणा य॥१०॥ छावत्तरं गहाणं पंतिसयं होइ मणुयलोगंमि । छावट्ठी छावट्ठी य होंति एकेकया पंती ॥ ९ ॥ આ મનુષ્યલેકમાં અંગાર–મંગળ વિગેરે ગ્રહોની ૧૭૬/ એકસે છોતેર પંક્તિ છે. અને દરેક પંક્તિમાં ૬૬ છાસઠ ૬૬ છાસઠ ગ્રહો છે. 'तं मेरु पडियडता पयाहिणावत्त मंडला सव्वे । अणवट्ठिय जोगेहिं चंदा सूरा गहगणाय ॥ १० ॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #758 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७४५ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९८ मनुष्यक्षेत्रनिरूपणम् सर्वेऽपि ते चन्द्राः सूर्या ग्रहा वा प्रदक्षिणावर्ते प्रकर्षे णोत्कृष्टतया दक्षिणआवतः परिभ्रमणपरिपाटीयेथा भवेत्तथा मण्डलानि येषान्ते तथाभूताः मेरुमनुलक्षीकृत्य चारं चरन्तोऽनवस्थितयोगैः मण्डलात् मण्डलान्तरं गच्छन्तोऽपि प्रदक्षिणावर्त्तमण्डलाः सन्तः परिभ्रमन्ति सर्वेषां दक्षिणत एव मेरोः सदा सद्भावात् ॥१०॥ 'नक्खत्ततारगाणं अवट्ठिया मंडला मुणेयव्वा । तेवि य पयाहिणावत्तमेव मेरुं अणुचरंति' यह सब ज्योतिष मंडल सुमेरुपर्वत की चारों और प्रदक्षिणा करता है क्योंकि प्रदक्षिणा करने का इसका स्वभाव है यह-११२१ हजार सुमेरु को छोडकर ही उसका प्रदक्षिणा करता है इसी से काल विभाग होता है समस्त दिशाओं एवं विदिशाओं में धूमते हुए चन्द्रादिकों की दक्षिण दिशा में ही मेरु होता है इसलिये इन्हें 'प्रदक्षिणावर्तमंडल' इस विशेषण से युक्त कहा गया है । इससे यह समझना चाहिये कि मनुष्यलोकवर्ती समस्त सूर्यादिक प्रदक्षिणावर्तमण्डलगति से परिभ्रमण करता है इन चन्द्राद्रिक ग्रहों के मण्डल अनवस्थित है क्योंकि यथायोग रूप से अन्य अन्य मंडल पर ये परिभ्रमण करते रहते हैं। नक्षत्रों के और ताराओं के मंडल अवस्थित ही हैं । यही बात 'नक्खत्त तारगाणं अवट्ठिया मंडला मुणेयव्वा' इस वाक्यद्वारा प्रकट की गई है परन्तु फिर भी ये 'ते विय पयाहिणावत्तमेव मेलं अणुचरंति' के अनुसार नक्षत्र और तारा भी प्रदक्षिणा આ બધા તિમંડલ સુમેરૂ પર્વતની ચારે બાજુ પ્રદક્ષિણું કરે છે. કેમકે–પ્રદક્ષિણા કરવાને તેઓને સ્વભાવ છે. એ ૧૧૨૧ અગીયારસે એકવીસ હજાર સુમેરૂઓને છોડીને જ તેની પ્રદક્ષિણા કરે છે. એનાથીજ કાળ વિભાગ થાય છે. સઘળી દિશાઓ અને વિદિશાઓમાં ફરતા એવા ચંદ્ર વિગેરેની દક્ષિણ शाम मे३ हाय छे. तेथी तेने 'प्रदक्षिणावर्त मंडल' ये विशेषथी युत કહેલ છે. આનાથી એ સમજવું જોઈએ કે મનુષ્યલોકમાં આવેલ સઘળા સૂર્યો વિગેરે પ્રદક્ષિણાવર્ત ગતિથી પરિભ્રમણ કરે છે. આ ચંદ્રાદિક ગ્રહોનું મંડળ અનવસ્થિત છે. કેમકે યથાયોગ્ય પણાથી બીજા બીજા મંડલપર એ પરિભ્રમણ કરતા રહે છે. નક્ષત્ર અને તારાઓના મંડળ અવસ્થિતજ હોય છે. એજવાત 'नक्खत्ततारगाणं अवट्ठिया मंडला मुणेयव्वा' 24४५ द्वारा प्रगट ४२पामां सावद छ. तो ५१ को 'ते वियपयाहिणावत्तमेव मेरु अणुचरंति' २५४थन પ્રમાણે નક્ષત્ર અને તારાઓ પણ પ્રદક્ષિણવર્તમંડળ થઈને જ મેરૂની પ્રદક્ષિણા जी० ९४ જીવાભિગમસૂત્ર Page #759 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७४६ जीवाभिगमसूत्रे नक्षत्राणां ताराणां च मण्डलानि अवस्थितानि ज्ञातव्यानि, अर्थात् आकालं प्रतिनियतमेकैकं नक्षत्राणां तारकाणां च मण्डलमिति, गतिमन्त्यपि व्यवस्थापितानि न तु गतिहीनानि ज्ञातव्यानि, तान्यपि नक्षत्राणि तारकाणि च प्राकृतत्वादत्रसूत्रे पुंस्त्वनिर्देशः, प्रदक्षिणावर्तमेव यथास्यात्तथैव मेरु मनुचरन्ति । अत्र मण्डलशब्दाः पुंसि प्राकृतत्वादापत्वाद्वा ॥११॥ 'रयणीयर दिनयराणं उड़ेव अहेव संकमो नत्थि, मंडल संकमणं पुण अभितर बाहिर तिरिए' ॥१२॥ रजनिकराश्चन्द्राः दिनकराः सूर्याः तेषां तेषामूर्द्धवमधो वा सङ्क्रमः परस्पर संघर्षों जगत्स्वभावान्न भवति तिर्यकपुनर्मण्डलेषु भवति संक्रमणं, किं विशिष्ट मित्याह-साभ्यन्तरवाह्यम्, अभ्यन्तरं च बाह्य चाभ्यन्तरबाह्य सह अभ्यन्तरबाह्य यस्य येन वा तत् साभ्यन्तरवाह्यम् । अयं भावः-सर्वाभ्यन्तरमण्डलात्परतस्तावर्तमंडल होकर भी मेरु की प्रदक्षिणा करते हैं अतः ये गतिहीन नहीं हैं प्रत्युत गति वाले ही हैं तारा एवं नक्षत्रों को जो अवस्थित मंडल वाला कहा गया है उसका तात्पर्य प्रतिनियत काल तक उनका एक एक मंडल रहता है' इस कथन से है सूत्र में मण्डल शब्द का पुलिङ्ग रूप से निर्देश आर्ष होने से किया गया है 'रयणियर दिणय. राणं उड़ेव अहेव संकमो नत्थि मंडल संकमणं पुण अभितर बाहिरं तिरिए' चन्द्र और सूर्य इनका ऊपर या नीचे संक्रम नहीं होता है क्योंकि जगत का स्वभाव भी ऐसा है भीतर बाहर के मंडलों में इनका तिरछा गमन होता है । इस कथन का तात्पर्य ऐसा है किसर्वाभ्यन्तर मंडल से आगे मंडलों में तब तक उसका संक्रम होता रहता है कि जब तक वह सर्व बाह्यमण्डल में नहीं आ पाता इसी કરે છે. તેથી એ ગતિહીન નથી. પરંતુ ગતિવાળા જ છે. તારા અને નક્ષત્રોને જે અવસ્થિત મંડળ કહ્યા છે તેનું તાત્પર્ય પ્રતિનિયત કાળ સુધી તેમનું એક એક મંડળ રહે છે આ કથનથી છે. रयणियर दिणयराणं उढेव अहेव संकमो नत्थि ।। मंडलसंकमण पुण अभिंतर बाहिरंतिरिए ॥ १ ॥ ચંદ્ર અથવા સૂર્યનું ઉપર અથવા નીચે સંક્રમણ થતું નથી. કેમકે– જગતનો સ્વભાવજ એ હોય છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એવું છે કે–સભ્યન્તર મંડળની આગળના મંડળમાં ત્યાં સુધી તેમનું સંક્રમણ થાય છે, કે જ્યાં સુધી તે સર્વ બાહ્ય મંડળમાં આવી શકતા નથી. 'रयणियर दिणयराणं नव खत्ताणं महगहाणं च । चार विसेसेण भवे सुह दुहविही मणुस्साणं ॥ २ ।। જીવાભિગમસૂત્ર Page #760 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७४७ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९८ मनुष्यक्षेत्रनिरूपणम् वन्मण्डलेषु संक्रमो यावत्सर्ववाह्यमण्डलम् एवं-सर्वबाह्यमण्डलादर्वाङ्मण्डलेषु तावत्सर्वाभ्यन्तरमण्डलम् ॥१२॥ 'रयणियर दिनकराणं नक्खत्ताणं महग्गहाणं, चारविसेसेण भवे सुहदुक्ख विही मनुस्साणं' ॥१३।। रजनिचरदिनकराणां नक्षत्राणां च महाग्रहाणां तेन तेन चारगति विशेषेण मुखदुःखयोविधिः-विधानं मनुष्याणां भवति शुभवेदनीयाऽशुभवेदनीयकर्म विपाकात् । तदुक्तम् 'उदयक्खयखओवसमोवसमा जं च कम्मुणो भणिया। दव्वं खेत्तं कालं भावं भवं च संपप्प' छाया-उदयः १ क्षयः २ क्षयोपशमः ३ यच्च कमणो भणिताः। द्रव्यं क्षेत्रं कालं भावं भवं च संप्राप्य ॥१॥ शुभाऽशुभवेद्यकर्मणां प्रायःशुभद्रव्यक्षेत्रादि सामग्री विपाककारणम् तरह से बाह्यमण्डल से पहिले २ के मण्डलों में उसका संक्रमण तब तक होता रहता है कि जब तक वह सर्वाभ्यन्तर मंडल में नहीं आ पाता ___ 'रयणियर दिणयराणं नक्खत्ताणं महग्गहाणं च चारविसेसेण भवे सुह दुहविही मणुस्साणं' चन्द्र और सूर्य नक्षत्र एवं महाग्रह इनकी चाल विशेष से ही मनुष्यो के सुख दुःख का विधान होता है मनुष्यों के दो प्रकार के कर्म होते हैं-एक शुभवेद्य और दूसरे अशुभ वेद्य इन के सामान्यतः विपाक के कारण द्रव्य क्षेत्र काल, भाव और भव के भेद पांच माने गये हैं कहा भी है 'उदयक्खयखओवसमोवसमा जं च कम्मुणो भणिया। द्व्वं खेत्तं कालं भावं भवं च संपप्प' ॥१॥ शुभवेद्य कर्मों के विपाक के कारण शुभद्रव्य, शुभक्षेत्र आदि ચંદ્ર અને સૂર્ય, નક્ષત્ર અને મહાગ્રહ તેઓની ચાલ વિશેષજ મનુષ્યના સુખદુઃખના વિધાન રૂપ હોય છે. મનુષ્યના કર્મ બે પ્રકારના હોય છે. એક શભદ્ય અને બીજા અશુભવેદ્ય તેના સામાન્ય રીતે વિપાકના કારણે દ્રવ્ય क्षेत्र, ८, माप, मने अपना लेहो पाय मानवामो माया छ. ४यु ५५ छे. 'उदयक्खयखओवसमोवसगा जं च कम्मुणो भणिया । दव्वं खेत्तं कालं भावं भवं च संपप्प ॥ ३ ॥ શુભ વેદ્ય કર્મોના વિપાકના કારણે શુભદ્રવ્ય, શુભક્ષેત્ર, વિગેરે હોય છે. જીવાભિગમસૂત્ર Page #761 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७४८ जीवाभिगमसूत्रे अशुभवेद्यानामशुभद्रव्यक्षेत्रादि सामग्री ततश्च यदा येषां जन्मनक्षत्राद्यनुकूल: चन्द्रादीनां चारस्तदा तत्कृते शुभकर्माण्यारभन्ते तज्ज्ञाः तथाकृते तत्तत् शुभकर्मनैरुज्य धनधान्यवृद्धि करणेन रोपशमनतः प्रियसम्प्रयोगाभिवर्धनतो यदि किमप्यनिर्वचनीयं सुखमुपनयति अतो विवेकिनो महान्तस्वल्पमपि प्रयोजनमारभन्ते शुभ तिथिनक्षत्रादौ नाऽशुभमुहूर्ते अतएव भगवता जिनानामप्याज्ञा प्रव्रज्यादिक मधिकृत्य प्रवज्याव्रतग्रहणमपि शुभयोगे एवाधुनिकैः कर्तव्यम् नाऽन्यथाऽकाले। तदुक्तम्-'एसा जिणाण आणा खेत्ताईया य कम्मुणो भणिया। उदयाइ कारणं जं तम्हा सव्वत्थ जइयव्वं' होते हैं और अशुभवेद्य कर्मो के विपाक के हेतु अशुभद्रव्य अशुभ क्षेत्र आदि होते हैं । अतः जिनके जन्म नक्षत्रादि के अनुकूल चन्द्रादिकों की चाल हैं तच उनके प्रायः जो शुभवेद्य कर्म हैं वे तथाविध विपाक सामग्री को प्राप्त कर विपाक में जब आते हैं तब वे जीव शरीर में निरोगता, धनवृद्धि, वैर शान्ति, आप्त संयोग आदि के निमित्त से सुखी होते हैं, इसी कारण जो परमविवेकी जन होते हैं वे थोडा सा भी अपना प्रयोजन शुभ तिथि शुभ नक्षत्र आदि में प्रारंभ करते हैं इनके विना नही करते हैं जिनेन्द्र भगवन्तों की भी यही आज्ञा है कि शुभ क्षेत्र में शुभदिशा को लक्ष्य करके शुभतिथि शुभनक्षत्र आदि रूप मुहूर्त में दीक्षा ग्रहण व्रतारोपण आदि शुभ कार्य करना चाहिये अकाल में नहीं कहा भी है 'एसा जिणाण आणा खेत्ताईया य कम्मुणो भणिया उदयाइ कारणं जं तम्हा सव्वत्थ जइयवं' તેથી જેમના જન્મ નક્ષત્ર વિગેરેને અનુકૂલ ચંદ્ર વિગેરેની ચાલ હોય ત્યારે તેઓને પ્રાયઃ જે શુભવ કમ છે, તે તેવા પ્રકારની વિપાકની સામગ્રીને પ્રાપ્ત કરીને જ્યારે વિપાકમાં આવે છે, ત્યારે તે જીવ શરીરમાં નિરગીપણું, ધન વૃદ્ધિ, વેરની શાંતી આ ગ વિગેરે નિમિત્તોથી સુખી થાય છે. એજ કારણથી જેઓ પરમ વિવેકી જ હોય છે તેઓ થોડું પણ પિતાનું પ્રયજન શુભતિથિ, શુભનક્ષત્ર, વિગેરેમાં પ્રારંભ કરે છે. તે વિના આરંભ કરતા નથી. જીનેન્દ્ર ભગવંતની પણ એજ આજ્ઞા છે કે-શુભક્ષેત્રમાં શુભદિશાને લક્ષકરીને શુભતિથિ શુભનક્ષત્ર વિગેરે રૂપ મુહૂર્તમાં દીક્ષા ગ્રહણ, વૃતારોપણ વિગેરે શુભકાર્ય કરવા જોઈએ. અકાળે કરવા ન જોઈએ. કહ્યું પણ છે કે 'एसा जिणाणमाणा खेत्ताइयाय कम्मुणो भणिया । उदयाइ कारणं जं तम्हा सव्वत्थ जइयव्वं ।। १ ॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #762 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९८ मनुष्यक्षेत्रनिरूपणम् ७४९ एषा जिनानामाज्ञा क्षेत्रादिकाश्च कर्मणो भणिताः उदयादि कारणं यत् तस्मात् सर्वत्र यतितव्यम् ॥ 'तेसिं पविसंताणं तापक्खेत्तं नियमा वट्टइ, तेणेव कमेण निक्खमंताणं परिहायइ' सर्वबाह्यात्-आभ्यन्तरमण्डलं प्रविशतां तेषां चन्द्रसूर्याणां प्रतिदिनं तापक्षेत्र नियमतो वर्धते, तेनैव क्रमेण सर्वाऽऽभ्यन्तराद् मण्डलाद् बहिनिष्क्रामतां प्रतिदिनं हीयते तापमानम् विस्तरस्तु सूर्यप्रज्ञप्तौ ॥१॥ 'तेसिं कलंयुय य पुप्फ संठिया होइ ताव खेत्तपहा, __ अंतो य संकुया बाहिवित्थडा चंद सूरगणा' इसका तात्पर्य ऐसा है कि कर्मों में उदयादि के कारण क्षेत्रादिक भी कहे गये हैं अतः शुभ क्षेत्रादिक में शुभनक्षत्रादिक के योग में छद्मस्थों को शुभ कार्य करना चाहिये ऐसी जिनेन्द्र की आज्ञा है जो अतिशयशाली भगवंत है उन्हें शुभतिथि शुभमुहूर्त आदि की अपेक्षा नहीं हुआ करती है क्यों कि वे तो अपने अतिशय के बल से ही सब कुछ कर लिया करते हैं । 'तेसिणं पविसंताणं तावक्खेत तु वडए नियमा तेणेव कमेण पुणो परिहायइ निक्खमंताणं' सर्वबाह्य मंडल से आभ्यन्तरमंडल में प्रवेश करते हुए सूर्य और चन्द्रमाओं का ताप क्षेत्र प्रतिदिन क्रमशः नियम से आयाम की अपेक्षा बढता जाता है और जिस क्रम से वह बढता है उसी क्रम से सर्वाभ्यन्तर मंडल से बाहिर निकलने वाला सूर्य और चन्द्रमाओं का तापक्षेत्र प्रतिदिन क्रमशः घटता जाता है । इसे यदि विस्तार पूर्वक जानना हो तो सूर्य - આ કથનનું તાત્પર્ય એવું છે કે-કર્મોના ઉદય વિગેરેના ક્ષેત્રાદિક કારણ પણ કહેવામાં આવેલ છે. તેથી શુભ ક્ષેત્ર વિગેરેમાં અને શુભનક્ષત્ર વિગેરેના ગમાં છઘએ શુભકાર્ય કરવું જોઈએ એ પ્રમાણેની જીનેન્દ્ર ભગવાનની આજ્ઞા છે. જેઓ અતિશયશાલી ભગવંત છે તેઓને શુભતિથિ મહત વિગેરેની અપેક્ષા રહેતી નથી. કેમકે તેઓને પિતાના અતિશયના બળથીજ मधु शो छ. 'तेसिणं पविसंताणं तावक्खेत्तं तु वड्ढए नियमा, तेणेव कमेण पुणो निक्खमंताणं परिहायइ' सामथी मास्यन्तरमणमा प्रवेश કરતા થકા સૂર્ય અને ચંદ્રમાઓનું તાપ ક્ષેત્ર દરરોજ ક્રમશઃ નિયમ પૂર્વક આયામની અપેક્ષાથી વધતું જાય છે. અને જે કમથી તે વધે છે. એજ કમથી સર્વાભ્યન્તર મંડળની બહાર નીકળવાવાળા સૂર્ય અને ચંદ્રમાઓનું તાપક્ષેત્ર દરરોજ ક્રમશઃ ઘટતું જાય છે. આ વિષયને જે વિસ્તાર પૂર્વક સમજવો હોય જીવાભિગમસૂત્ર Page #763 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे तेषां चन्द्रसूर्याणां तापक्षेत्रस्य पन्थानः मार्गाः कलंबुया पुष्पं- नालिकापुष्पं तत्संस्थानवत् संस्थिताः एतदेव व्याचष्टे अन्तर्मेरोरभिमुखं संकोचशीलाः पुनश्च वहिः लवणसमुद्र दिशि विस्तारवन्तः सन्तः संस्थिताः स्पष्टीकृताश्च सूर्यप्रज्ञौ ||१५|| सम्प्रति - चन्द्रमसो हासवृद्धी पृच्छति ७५० 'केणं वडइ चंदो परिहाणी केण होइ चंदस्स । कालो वा जोहो वा केणाणुभावेण चंदस्स' केन कारणेन चन्द्रो वर्धते ? चन्द्रस्य परिहानिश्व केन कारणेन भवति ? शुक्ले वृद्धिः कृष्णे हानिः कस्माद् इति प्रश्नः, तथा - केनानुभावेन प्रभावेण चन्द्रस्यैकः पक्षः कालः- कृष्णोऽपरश्च ज्योत्स्नः शुक्लः भवति ? भगवानाह - हे गौतम! 'किडं राहु विमाणं णिच्चं चंदेण होइ अविरहियं । चउरंगुलमप्पतं हिट्ठा चंदस्स तं चरई ' प्रज्ञप्ति में देखना चाहिये 'तेसिं कलंबुया पुष्कसंठिया होइ तावखेत्त पहा । अंतोय संकुया बाहिवित्थडा चंद सूरगणा' सूर्यादिक का ताप क्षेत्र का मार्ग कदंबवृक्ष के पुष्प के आकार जैसा है यह मेरु की दिशा में संकुचित है और लवणसमुद्र की दिशा में विस्तृत है यह सब सूर्य प्रज्ञप्ति में स्पष्ट किया गया है अतः वहीं से इसे जान लेना चाहिये 'केणं बड़ति चंदो, परिहाणी केण होइ चंदस्स, कालो वा जोन्हा वा केणाऽणुभावेण चंदस्स' अब गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है कि हे भदन्त ! चन्द्रमा शुक्लपक्ष में किस कारण से वढता है और कृष्णपक्ष में चन्द्रमा किस कारण से घटता है ? तथा किस प्रभाव से चन्द्रमा का एक पक्ष कृष्ण होता है और एक पक्ष शुक्ल होता है । इसके उत्तर तो सूर्य प्रज्ञप्तियां ते लेह लगी सेवा. 'तेसिं कलंबुया पुप्फसंठिया होइ तावखेत्तपहा । अंतोय संकुया बाहि वित्थडा चंदसूरगणा' सूर्य विगेरेना ताप ક્ષેત્રના માર્ગો કબવૃક્ષના પુષ્પના આકાર જેવા છે. તે મેરૂની દિશામાં સંકોચ વાળા છે. અને લવણુસમુદ્રની દિશામાં વિસ્તાર વાળા છે. આ તમામ વસ્તુ સુર્ય પ્રજ્ઞપ્તિમાં સ્પષ્ટ કરવામાં આવેલ છે. તેથી તે વિષય ત્યાંથીજ સમજી લેવા. ‘केणं वड़्ढति चंदो, परिहाणी केण होइ चंदरस, कालो वा जोन्हा वा केणाऽणुभावेण चंदस्स' हुवे गौतभस्वामी अनुश्रीने मे पूछे छे !-हे भगवन् ! चंद्रभा શુકલપક્ષમાં શા કારણથી વધે છે? અને કૃષ્ણ પક્ષમાં ચંદ્ર શા કારણથી ઘટે છે? તથા શા કારણથી ચદ્રમાના એક પક્ષ કૃષ્ણ હોય છે? અને એક પક્ષ शुम्स होय छे ? या प्रश्नना उत्तरभां प्रभुश्री गौतमस्वामीने हे छे डे-‘किण् જીવાભિગમસૂત્ર Page #764 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९८ मनुष्यक्षेत्रनिरूपणम् ७५१ आकस्मिको राहुः पर्वणि कदाचित् रवेः शशिनो वा विमाने स्वेनाऽऽवृणोति तदा ग्रहणकालो लोकै रुच्यते यश्च नित्यो राहुः स नित्यः चन्द्रविमानादधश्चतुरगुलैरप्राप्तं सत् चरति विमानश्च राहोः कृष्णम् तज्जगतः स्वभावात्कृष्णपक्षे चन्द्रविमानमावृणोति शुक्ले शनै मुश्चति ॥१७॥ में प्रभु कहते हैं-'किण्हं राहुविमाणं निच्चं चंदेण होइ अविरहियं, चउरंगुलमप्पत्तं हिट्ठा चंदस्स तं चरई' हे गौतम ! कृष्ण राहु विमान चन्द्रमा के साथ सदा-सर्वकाल-चार अंगुल दूर रहकर चन्द्रविमान के नीचे चलता है इस तरह चलता हुआ वह शुक्लपक्ष में धीरे धीरे चन्द्रमा को प्रकट करता है और कृष्ण पक्ष में धीरे धीरे उसे ढक लेता है तात्पर्य यहां ऐसा कहा गया है कि राहु दो प्रकार का होता है-एक पर्वराहु और दूसरा नित्यराहु जो कदाचित्-अकस्मात् आ करके अपने विमान से चन्द्रविमान को या सूर्यविमान को ढक लेता है वह पर्वराहु है इस पर्वराहु को ही लोक में ग्रहण कहा गया है उसका यहां ग्रहण नहीं हुआ है यहां तो नित्यराहु का ग्रहण हआ है। इस नित्यराहु का विमान काला है और यह चन्द्रविमान के नीचे चार अंगुल की दूरी पर उसके साथ हमेशा चलता रहता है जब यह उसके विमान को ढक लेता है तो कृष्णपक्ष कहलाता है और जब यह विमान को नहीं ढकता है तो शुक्लपक्ष कहलाता है शुक्लपक्ष में धीरे धीरे चन्द्र का विमान उसके आवरण से रहित होता है और राहु विमाणं निच्चं चंदेण होइ अविरहियं । चउरंगुलमप्पत्तं हिट्ठा चंदस्स तं चरई' હે ગૌતમ ! કૃષ્ણ રાહ વિમાન ચંદ્રમાની સાથે સદા-સર્વકાળ ચંદ્રમાના વિમાનની નીચે ચાર આંગળ દૂર રહીને ચાલે છે, આવી રીતે ચાલતું એવું તે વિમાન શુકલપક્ષમાં ધીરે ધીરે તેને ઢાંકી લે છે. આ કથનનું તાત્પર્ય અહીયાં એવું નીકળે છે કે-રાહુ બે પ્રકારના હોય છે. એક પર્વરાહુ અને બીજા નિત્ય રાહુ જે કઈક જ સમયે અકસ્માત્ આવીને પિતાના વિમાનથી ચંદ્ર વિમાનને કે સૂર્ય વિમાનને ઢાંકીલે છે, તે પર્વરાહુ કહેવાય છે. અને એ પર્વરાહુનેજ લેકમાં ગ્રહણ કહેવામાં આવે છે. અહીંયાં તે પર્વરાહુને ગ્રહણ કરવામાં આવેલ નથી. અહીંયા તે નિત્ય રાહુનેજ ગ્રહણ કરેલ છે. આ નિત્ય રાહનું વિમાન કાળું હોય છે. અને તે ચંદ્ર વિમાનની નીચે ચાર આંગળ દૂર રહીને તેની સાથે કાયમ ચાલતું રહે છે. જ્યારે તે એના વિમાનને ઢાંકીલે છે, ત્યારે કૃષ્ણ પક્ષ કહેવાય છે. અને જ્યારે તે ચંદ્ર વિમાનને ઢાંકતું નથી, ત્યારે શુકલપક્ષ કહેવાય છે. શુકલ પક્ષમાં ધીરે ધીરે ચંદ્રનું વિમાન તેના આવરણ વિનાનું જીવાભિગમસૂત્ર Page #765 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७५२ जीवाभिगमसूत्रे 'बावडिं बावहि दिवसे दिवसे उ सुक्क पक्खस्स । जं परिवडइ चंदो खवेइ तं चेव कालेणं' यं-यस्माद् यथा वा-चन्द्रो वर्धते तेनैव कालेन क्रमेण क्षपयति द्वापष्टिभागे विभक्त चन्द्रविमानस्याऽनपायिनौ-उपरितनौ द्वौ भागौ हित्वाऽवशिष्टस्य पञ्चदशसंख्यया भागे हृते ये चत्वारो भागास्त इह द्वाषष्टि शब्दभाजः । तत्र शुक्ले चन्द्रः दिने दिने द्वाषष्टिभागान् द्वाषष्टिभागसत्कान् चतुरश्चतुरो भागान् वर्धते, हासमेति च तथा चन्द्रः कृष्णे ॥१८॥ 'पन्नरसइभागेण य चंदं पन्नरसमेव तं वरइ । पन्नरसइभागेण य पुणो वि तं चेव तिकमइ' कृष्णपक्ष में धीरे धीरे वह उसके आवरण से युक्त होता है 'बावडिं बावह्रि दिवसे दिवसे उ सुक्कपक्खस्स जं परिवड़ई चंदो खवेइ तं चेव कालेणं' चन्द्रविमान के ६२ भाग कर लेना चाहिये इनमें से चन्द्र विमान के दो उपरितम भाग सदा अनीवार्य स्वभाव होने के कारण छोड देना चाहिये बाकी के बचे हुए ६० भागों को १५ से भाजित करना चाहिये इस स्थिति में जो ४ भाग आये हैं वे यहां भव में समुदाय के उपचार से ६२ शब्द से कहे गये हैं शुक्लपक्ष में चन्द्रमा प्रतिदिन ६२ भाग तक बढता है इसका तात्पर्य यही है कि वह ४-४ भाग तक बढता है इसी तरह से वह कृष्णपक्ष में ४-४ भाग तक घटता है. 'पन्नरसइ भागेण य चंदं पन्नरसमेव तं वरइ । पन्नरसइ હોય છે. અને કૃષ્ણપક્ષમાં ધીરે ધીરે તે તેના આવરણથી યુક્ત થાય છે. કહ્યું पण छ - 'बावहि बावट्टि दिवसे दिवसे उ सुक्कपक्खस्स ।। जं परिवढई चंदो खवेइ तं चेव कालेणं ॥ १ ॥ ચંદ્ર વિમાનના દર બાસઠ ભાગ કરી લેવા જોઈએ તેમાંથી ચંદ્ર વિમાનના બે ઉપરિતમભાગ સદા અનીવાર્ય સ્વભાવ હોવાથી તેને છોડી દેવા જોઈએ બાકીના વધેલા ૬૦ સાઈઠ ભાગોને ૧૫ પંદરથી ભાગવા જોઈએ આ રીતે જે ચાર ભાગ આવે છે તે અહીંયા ભવમાં સમુદાયના ઉપચારથી ૬૨ બાસઠ શબદથી કહેવામાં આવેલ છે. શુકલ પક્ષમાં ચંદ્રમા દરરોજ ૬૨ બાસઠ ભાગ સુધી વધે છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે તે ૪ ચાર ૪ ચાર ભાગ સુધી વધે છે. એ રીતે એ કૃષ્ણપક્ષમાં ૪ ચાર ભાગ સુધી ઘટે છે. કહ્યું છે કે पन्नरसइ भागेण य पुणो चंदं पन्नरसमेष तं वरइ । पन्नरसइ भागेण य पुणो वि तं चेव तिकमइ ॥ २ ॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #766 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९८ मनुष्यक्षेत्रनिरूपणम् कृष्णपक्षे प्रतिदिनं राहुविमानं स्वकीयेन पंचदशभागेन चन्द्र-चन्द्रविमानं वृणोति पंचदशमेव भागं शुक्ले पक्षे पुनः तमेव प्रतिदिवसं पञ्चदशभागम् आत्मीयेन पञ्चदशेन भागेन व्यतिक्रामति-मुश्चति । विशेषश्चन्द्रप्रज्ञप्तौ स्पष्टः ॥१९॥ एतदाशयेनाह - ‘एवं वटइ चंदो परिहाणी एव होइ चंदस्स । कालो वा जोण्हा वा तेणाणुभावेण चंदस्स' भागेण य पुणो वितं चेव तिकमइ' इस कथन के अनुसार चन्द्रविमान के १५वें भाग को कृष्णपक्ष में प्रतिदिन राहुविमान अपने १५वें भाग से ढक लेता है-तात्पर्य कहने का यही है कि इस पक्ष में चन्द्रविमान के १५ भाग कर लेना चाहिये और राहु विमान के १५ भाग कर लेना चाहिये इस तरह कृष्णपक्ष में राहुविमान चन्द्र. विमान के एक एक भाग को ढकता है और शुक्लपक्ष में उसी पन्द्र. हवे भाग को अपने १५वे भाग से मुक्त कर देता है अर्थात् शुक्लपक्ष में पूर्वोक्त कथनानुसार वह चन्द्रविमान के एक एक भाग को खुल्ला कर देता है अतः कृष्णपक्ष में एक एक भाग ढकता जाने के कारण अमावस्या तक उसके सब भाग ढक जाते हैं और शुक्लपक्ष में उसके पूर्णिमा तक एक एक भाग खुल्ला होते होते सब भाग खुल्ले हो जाते हैं इस विषय को विशेष रूप से जानने के लिये चन्द्र प्रज्ञप्ति देखनी चाहिये 'एवं वडद चंदों परिहाणी एव होइ चंदस्स कालो वा जोण्हा वा तेणाणुभावेण चंदस्स' इस कारण से शुक्लपक्ष में हे गौतम આ કથન પ્રમાણે ચંદ્ર વિમાનના ૧૫ પંદરમા ભાગને કૃષ્ણપક્ષમાં દરરોજ રાહુ વિમાન પિતાના ૧૫ પંદરમા ભાગથી ઢાંકીલે છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે–આ પક્ષમાં ચંદ્ર વિમાનના ૧૫ પંદર ભાગ કરી લેવા જોઈએ. અને રાહુ વિમાનના પણ ૧૫ પંદર ભાગ કરી લેવા જોઈએ. આ રીતે કૃષ્ણ પક્ષમાં રાહુ વિમાન ચંદ્ર વિમાનના એક એક ભાગને ઢાંકી છે. અને શુકલ પક્ષમાં એજ ૧૫ પંદરમા ભાગને પિતાના ૧૫મા ભાગથી છોડી દે છે. અર્થાત્ શુકલ પક્ષમાં પૂર્વોક્ત કથન પ્રમાણે એ ચંદ્ર વિમાનના એક એક ભાગને ખુલ્લા કરી દે છે. તેથી કૃષ્ણપક્ષમાં ઢાંકતા જવાના કારણે અમાસ સુધીમાં તેના બધાજ ભાગો ઢંકાઈ જાય છે. અને શુકલપક્ષમાં પુનમ સુધીમાં એક એક ભાગ ખુલે થતા થતાં બધાજ ભાગો ખુલ્લા થઈ જાય છે. या विषयन विशेष ३पे नवा माटे प्रति नवी मध्ये. 'एवं वड्ढइ चंदो परिहाणी एव होइ चंदस्स कालोवा जोण्हावा तेणाणुभावेण चंदस्स' जी० ९५ જીવાભિગમસૂત્ર Page #767 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे एवं रीत्या चन्द्रो राहुविमानेनाऽनावृत्तो वर्धते चन्द्रस्य परिहानिश्च भवति, तेनाऽनुभावेन राहु विमान गत्यनुरोधेन चन्द्रः कृष्णा ज्योत्स्नावान्या भवति कृष्णः शुक्लश्च पक्षः ॥२०॥ 'अंतो मणुस्स खेत्ते हवंति चारोवगा य उववण्णा । पंचविहा जोइसिया चंदा सूरा गहगणा य' अन्तः मध्ये मनुष्यक्षेत्रे उपपन्नाः चारोपगताः ये ये ते सर्वे पंचविधा:चन्द्राः सूर्याः ग्रहगणाः चकारात् नक्षत्राणि ताराश्चेति ॥२१॥ _ 'तेणं परं जे सेसा चंदा इच्चा गहतारनक्खत्ता, नत्थिगई न वि चारो अवट्ठिया ते मुणेयव्या' तेन (पदे पञ्चम्यर्थे तृतीया) ततो मनुष्यक्षेत्रात् परं ये शेषा चन्द्रादित्य ग्रह-तारा-नक्षत्राणि सन्ति, ते न सन्ति एकस्थानं विहाय स्थानान्तरं गन्तारः, नास्ति तेषां गतिः चारोऽपि च मण्डलगत्या परिभ्रमणं किन्तु सर्वे-एकत्राऽवस्थिता ज्ञातव्याः, मनुष्यक्षेत्र वहिर्गतानां तत्तद्विमानानां सुस्थिरत्वात् ॥२२॥ चन्द्रमा बढता है और कृष्णपक्ष में घटता है । और कृष्णपक्ष एवं शुक्लपक्ष इसी कारण से होते हैं ॥२०॥ 'अंतो मणुस्सखेत्ते हवंति चारोवगा य उववण्णा। पंचविहा जोइसिया चंदा सूरा गहगणा य ॥२१॥ इस मनुष्य क्षेत्र के भीतर चन्द्र, सूर्य, ग्रह, नक्षत्र एवं तारा ये पांच प्रकार के ज्योतिषी चलते हैं। __ 'तेण परं जे सेसा चंदाइच्चा गहतार नक्खत्ता। नत्थि गई न वि चारो अवढिया ते मुणेयव्वा ॥२२॥ अढाईद्वीप के बाहर जो पांच प्रकार के ज्योतिषी हैं-चन्द्र, आदित्य ग्रह, तारा, और नक्षत्र हैं वे सब गति शून्य हैं-अपने स्थान से આ કારણથી હે ગૌતમ! શુકલ પક્ષમાં ચંદ્રમા વધે છે. અને કૃષ્ણ પક્ષમાં ઘટે છે. અને એ કારણથી કૃષ્ણ પક્ષ અને શુકલપક્ષ થાય છે. अंतो मणुस्सखेते हवंति चारोवगाय उववण्णा । पंचविहा जोइसिया चंदसूरा गहगणाय ।। २१ ॥ આ મનુષ્યક્ષેત્રમાં ચંદ્ર, સૂર્ય, ગ્રહ, નક્ષત્ર અને તારા એ પાંચ પ્રકારના તિષ્ક કહેલા છે. અને તેઓ ચાલે છે. 'तेण परं जे सेसा चंदाइच्चा गहतारणक्खत्ता ।। नत्थि गई न वि चारो अवट्ठिया ते मुणेयव्वा ॥ २२ ॥ અઢાઈ દ્વિીપની બહાર જે પાંચ પ્રકારના જ્યોતિષી અર્થાત્ ચંદ્ર, સૂર્ય, ગ્રહ, તારા, અને નક્ષત્ર છે, તે બધા ગતિ વિનાના છે. અર્થાત્ પિતાના જીવાભિગમસૂત્ર Page #768 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७५५ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९८ मनुष्यक्षेत्रनिरूपणम् संप्रति-प्रतिद्वीपं प्रतिसमुद्रं चन्द्रादि संकलनामाह 'दो चंदा इह दीवे-चत्तारि य सागरे लवणतोए । धायइसंडे दीवे बारस चंदा य मूरा य' इह जंबूद्वीपे द्वौ चन्द्रौ सागरे लवणसमुद्रे चत्वारश्चन्द्राः, ततः परं धातकीखण्डद्वीपे द्वादशचन्द्राः सूर्याश्च । तथाचाह “एगे जंबुद्दीवे दुगुणा लवणे चउग्गुणा होति । ___लावणगा य तिगुणिया ससि सूरा धायइसंडे' एकैको चन्द्रसूयौँ जम्बूद्वीपे द्विगुणितौ भवतः, अर्थात् द्वौ चन्द्रौ द्वौ सूयौं जम्बूद्वीपे, 'लवणे' लवणसमुद्रे तावेव एकैको सूर्याचन्द्रमसौ चतुर्गुणौ भवतः, चत्वारश्चन्द्राश्चत्वारः सूर्या लवणसमुद्रे भवन्तीति भावः. लावणिकाः-लवणसमुद्रभवाः शशिसूर्यास्त्रिगुणिता धातकीषण्डे भवन्ति द्वादशचन्द्रा द्वादशवर्या धातकीपण्डे द्वीपे भवन्तीत्यर्थः ॥२३॥ 'दो दो जंबूदीवे ससि सूरा दुगुणिया भवे लवणे, लावणिगा य तिगुणिया ससि सूरा धायइसंडे' चलते नहीं हैं और न मण्डल गति से परिभ्रमण ही करते हैं किन्तु अवस्थित हैं। दो चंदा इह दीवे चत्तारि य सागरे लवणतोए। धायइसंडे दीवे बारस चंदा य सूरा य ॥२३॥ इस जम्बूद्वीप में दो चन्द्र और दो सूर्य हैं लवणसमुद्र में चार चन्द्र और ४ सूर्य हैं धातकीखण्ड में १२ चन्द्रमा और १२ सूर्य हैं। 'दो दो जम्बूदीवे ससिसूरा दुगुणिया भवे लवणे । लावणिगाय तिगुणिया ससिसूरा धायइसंडे ॥२४॥ સ્થાનેથી ચાલતા નથી. અને મંડળ ગતિથી પરિભ્રમણ પણ કરતા નથી પરંતુ અવસ્થિત છે. दो चंदा इह दीवे चत्तारिय सागरे लवणतोए । धायइसंडे दीवे बारस चंदाय सूराय ॥ २३ ॥ આ જંબુદ્વીપમાં બે ચંદ્ર અને બે સૂર્યો છે. લવણસમુદ્રમાં ચાર ચંદ્રો અને ૪ ચાર સૂર્યો છે. ધાતકીખંડમાં ૧૨ બાર ચંદ્રમા અને ૧૨ બાર સૂર્યો છે. 'दी दो जम्बूदीवे ससि सूरा दुगुणिया भवे लवणे । लावणिगाय ति गुणिया ससि सूरा धायई संडे ॥ २४ ॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #769 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७५६ जीवाभिगमसूत्रे जम्बूद्वीपे द्वौ-द्वौ, तावुभौ शशिसूयौं ततोऽन्यत्र लवणसमुद्रे द्विगुणितौ भवतः भवन्ति च लावणिका-लवणस्थायिनः धातकीखण्डद्वीपे त्रिगुणिताः शशिनः सूर्याश्च ॥२४॥ इतः परं षट् षष्टिषु संख्यातेषु येऽवशिष्टास्ते 'धायइसंडप्पभिई उद्दिट्ट तिगुणिया भवे चंदा । आइल्ल चंदसहिया अणंतराणंतरे खेत्ते' छाया-धातकीषण्ड प्रभृतिषूद्दिष्ट त्रिगुणिता भवेयुश्चन्द्राः । ____ आदिमचन्द्रसहिता अनन्तरानन्तरे क्षेत्रे । धातकीषण्डः प्रभृतिः आदि र्येषां ते धातकीषण्डप्रभृतयस्तेषु धातकीषण्डप्रभृतिषु द्वीपेषु समुद्रेषु च ये उद्दिष्टाश्चन्द्रा द्वादशादयः उपलणत्वात् सूर्या वा ते त्रिगुणिताः सन्तः, आदिमचन्द्रसहिताः-उद्दिष्टचन्द्रयुक्ताद् द्वीपात् समुद्राद्वा प्राग्रजम्बूद्वीपमादिं कृत्वा ये प्राक्तनाश्चन्द्रास्तैरादिमचन्द्रैः उपलक्षणत्वाद् आदिमः, सूर्यैश्च सहिताः यावन्तो भवन्ति एतावत्प्रमाणा अनन्तरेऽनन्तरे कालोदादौ ____ जम्बूद्वीप में दो चन्द्र और दो सूर्य हैं इनसे दुगुने लवणसमुद्र में हैं और लवणसमुद्र के चन्द्र और सूर्यो से तिगुणे चन्द्र सूर्य धातकीखण्ड में हैं। "धायइसंडप्पभिई उद्दि तिगुणिया भवे चंदा । आइल्लचंदसहिया अणंतराणंतरे खेते ॥२६॥ धातकीखण्ड के आगे के समुद्र एवं द्वीपों में चन्द्र और सूर्य इन का प्रमाण पहिले द्वीप एवं समुद्रों के चन्द्र और सूर्य के प्रमाण से तिगुना करके कहना चाहिये और उस प्रमाण में पहिले पहिले कहे गये द्वीप और समुद्र के चन्द्र और सूर्य इन का प्रमाण मिला देना चाहिये इस तरह से आगे आगे के समुद्रों और द्वीपों के चंद्र और सूर्यों का प्रकाश निकलता है। जैसे धातकी खण्ड द्वीप में १२ चन्द्र જંબુદ્વીપમાં બે ચંદ્રો અને બે સૂર્યો છે. તેનાથી બમણું લવણસમુદ્રમાં છે. અને લવણ સમુદ્રના ચંદ્રો અને સૂર્યોથી ત્રણગણું ચંદ્ર સૂર્યો ધાતકીખંડમાં છે. धायइ संडप्पभिई उछि तिगुणिया भवे चंदा । आइल्ल चंद सहिया अणंताणंतरे खेते ॥ २५ ।। ધાતકીખંડની આગળના સમુદ્ર અને સૂર્યોનું પ્રમાણપહેલા દ્વીપ અને સમદ્રોના ચંદ્ર અને સૂર્યોના પ્રમાણથી ત્રણ ગણું કરીને કહેવું જોઈએ. અને એ પ્રમાણમાં પહેલા પહેલાના કહેલા દ્વીપ અને સમુદ્રના ચંદ્ર અને સૂર્યોનું પ્રમાણ મેળવી દેવું જોઈએ. એ રીતે આગળ આગળના સમુદ્ર અને દ્વીપના ચંદ્રો અને સૂર્યોનું પ્રમાણ નીકળે છે. જેમ ધાતકીખંડ દ્વિીપમાં ૧૨ બાર ચંદ્ર જીવાભિગમસૂત્ર Page #770 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७५७ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९८ मनुष्यक्षेत्रनिरूपणम् भवन्ति, तत्र धातकीपण्डे द्वीपे उद्दिष्टाश्चन्द्रा द्वादश, ते त्रिगुणिताः सन्तः षट् त्रिंशत्, आदिमचन्द्राः षट्, तद्यथा-द्वौ चन्द्रौ जम्बूद्वीपे चत्वारो लवणसमुद्रे, एतैः षभिरादिमचन्द्रैः सहिता द्वाचत्वारिंशद्भवन्ति, एतावन्तः कालोदसमुद्रे चन्द्राः, एवमेव सूर्याणामपि तेन सूर्या अपि तत्र द्वाचत्वारिंशद्भवन्ति, तथा कालोदे समुद्रे द्वाचत्वारिंशच्चन्द्रा उद्दिष्टास्ते त्रिगुणिताः सन्तः षइविंशत्यधिक शतं भवन्ति, आदिमचन्द्रा अष्टादश, तद्यथा-द्वौ जम्बूद्वीपे चत्वारो लवणसमुद्रे, द्वादश धातकीपण्डे, एतैरादिमचन्द्रैः सहितं षड्रविशं शतं चतुश्चत्वारिंशं शतं जातम् ॥२५॥ एतावत्प्रमाणाः पुष्करवरद्वीपे चन्द्राः सूर्याश्च, एवं सर्वेष्वपि द्वीप समुद्रेषु चन्द्रसंख्या सूर्यसंख्या च । प्रतिद्वीपं समुद्रं च नक्षत्र-ग्रह-तारकाः । कियत्य इति विज्ञातुं सूत्रकारवचः शृणु और बारह सूर्य कहे गये हैं तो कालोदधि समुद्र में कितने होगें तो इनका प्रमाण इस प्रकार से निकालना चाहिये-धातकीखण्ड के चन्द्र और सूर्यों को तिगुना करने पर ये ३६ होते हैं और आदि के जम्बूके दो लबणसमुद्र के चार कुल हुए ६ इन ६ को ३६ में जोड दीजिये तव ४२ हो जाते है ये ४२ चन्द्र और सूर्य कालोद समुद्र में हैं ऐसा इनका प्रमाण निकल आता है। इसी तरह से कालोदसमुद्र के बाद जो पुष्करवर द्वीप है उसमें भी इनका प्रमाण निकाल लेना चाहिये जैसे कालोद समुद्र में ४२ चन्द्र सूर्य प्रकट किये गये हैं ४२ को तिगुना करने पर १२६ होते हैं इनमें पहिले के २-४-१२ चन्द्र और सूर्यो का समिलित प्रमाण १८ मिला देने से १४४ चन्द्र और सूर्यो का प्रमाण पुष्करद्वीप में आ जाता है इसी तरह से आगे के समुद्र और અને બાર સૂર્યો કહેલા છે. તે કાલેદધિ સમુદ્રમાં કેટલા હશે? તે તે પ્રમાણ આ પ્રમાણે કહાડવું જોઈએ.–ધાતકીખંડના ચંદ્રો અને સૂર્યોને ત્રણ ગણું કરવાથી એ ૩૬ છત્રીસ થાય છે. અને પહેલાના જંબુદ્વીપના બે લવણસમુદ્રના ૪ ચાર મળીને કુલ એ છ થાય છે. એ છ ને ૩૬ છત્રીસમાં મેળવવાથી એ કલ ૪ર બેંતાળીસ થઈ જાય છે. આ ૪૨ બેંતાળીસ ચંદ્ર અને સૂર્યો કાલેદ સમુદ્રમાં છે. આ રીતનું તેમનું પ્રમાણ નીકળે છે. એ જ રીતે કાલેદ સમુદ્રની પછી જે પુષ્કરવાર દ્વીપ છે. તેમાં પણ તેમનું પ્રમાણ કહાડી લેવું જોઈએ. જેમ કાલેદ સમુદ્રમાં ૪૨ બેંતાલીસ ચંદ્ર અને સૂર્યો હોવાનું કહેલ છે. એ બેતાળીસને ત્રણ ગણું કરવાથી ૧૨૬/ એકસે છવ્વીસ થઈ જાય છે. તેમાં ૨–૪–૧૨ ચંદ્ર અને સૂર્યોનું મેળવેળ પ્રમાણ ૧૮ અઢાર મેળવવાથી ૧૪૪ એક ચુંમાળીસ ચંદ્રો અને સૂર્યોનું પ્રમાણ પુષ્કર દ્વીપમાં નીકળે છે. એજ જીવાભિગમસૂત્ર Page #771 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७५८ जीवाभिगमसूत्रे 'रिक्खग्गह तारग्गं दीव समुद्दे जहिच्छ सेनाउं । तस्स ससीहिं गुणियं रिक्खग्गह तारगाणं तु ॥' अग्र शब्दोऽत्र परिमाणवाची तथा च-यत्र वचन समुद्रे द्वीपे वा तत्रत्य नक्षत्र - ग्रह - ताराणां संख्याज्ञानेऽभिलाषवानसि चेत् शृणु-तस्य द्वीपस्य समुद्रस्य वा सम्बन्धिभिः शशिभिरेकस्य शशिनः परिवारभूतं नक्षत्रपरिमाणं ग्रहपरिमाणं तारापरिमाणं च गुणितं सद् यावद् भवति तावत् परिमाणं तत्र द्वीपे समुद्रे वा नक्षत्रपरिमाणं ग्रहपरिमाणं तारापरिमाणं चेति, यथा लवणसमुद्रे किल नक्षत्रादि द्वीपों में भी इनका प्रमाण निकाल देना चाहिये । 'रिक्खग्गहतारग्गं दीव समुद्दे जहिच्छसे नाउं । तस्स ससीहि गुणियं रिक्खग्गह तारगाणं तु ॥ २६ ॥ जिन द्वीपों और समुद्रों में नक्षत्र, ग्रह एवं तारा इन के प्रमाण को जानने की इच्छा होवे तो उन द्वीप समुद्रों के चन्द्र सूर्य के साथ उनके एक एक चन्द्र सूर्य के परिवार से गुणा करना चाहिये जैसे में कितने नक्षत्र हैं ? - जब यह जानने की इच्छा हमें हुई हो तो उस समय लवण समुद्र के चार चंद्रमाओं के साथ एक चन्द्र के परिवारभूत २८ नक्षत्रों का गुणा करने पर ११२ जो आते हैं ये ही ११२ नक्षत्र हैं ऐसा इनका प्रमाण निकल आता है इसी प्रकार से ग्रह परिमाण और तारा परिमाण भी निकाल देना चाहिये, जैसे लवण समुद्र में ग्रह परिमाण मिलते हैं तो इसके लिये भी ऐसी ही विधि कर्तव्य है लवण समुद्र પ્રમાણે આગળના સમુદ્રો અને દ્વીપામાં પણ તેમનું પ્રમાણ કહી દેવુ જોઇએ. रिक्खग्गह तारगं दीवसमुद्दे जहिच्छसे नाउं । तस्स ससीहि गुणियं रिक्खग्गह तारगाणं तु ॥ २६ ॥ જે દ્વીપ અને સમુદ્રોમાં નક્ષત્ર ગ્રહેા અને તારાઓના પ્રમાણને જાણુવાની ઈચ્છા હાય તા એ દ્વીપ અને સમુદ્રોના ચંદ્ર અને સૂર્યંની સાથે તેના એક એક ચંદ્ર સૂર્યંના પરિવારના ગુણાકાર કરવા જોઇએ. જેમકે-લવણ સમુદ્રમાં કેટલા નક્ષત્ર છે ? એ જાણવાની ઇચ્છા થાય તે તે સમજવા લવણુ સમુદ્રના ચાર ચદ્રમાએની સાથે એક ચંદ્રના પરિવાર રૂપ અઠયાવીસ નક્ષત્રના ગુણાકાર કરવાથી ૧૧૨ એકસેા બાર થઈ જાય છે. એજ ૧૧૨ એકસેા બાર નક્ષત્રેા છે. એ રીતનું એનું પ્રમાણુ નીકળી આવે છે. આજ પ્રમાણે ગ્રહ પરિમાણુ અને તારા પરિમાણુ પણ કાઢી લેવું જોઇએ. જેમકે-લવણુસમુદ્રમાં ગ્રહપરિમાણ મળે છે. તા તે માટે પણ બેજ પ્રમાણે રીત કરી લેવી જોઇએ, અહિયાં એક ચંદ્રમાના જીવાભિગમસૂત્ર Page #772 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७५९ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९८ मनुष्यक्षेत्रनिरूपणम् परिमाणं ज्ञातुमिष्टम्, लवणसमुद्रे च शशिनश्चखारस्तत एकस्य शशिनः परिवारभूतानि यानि अष्टाविंशति नक्षत्राणि तानि चतुभिर्गुण्यन्ते जातं द्वादशोत्तरं शतम्, एतावन्ति लवणसमुद्रे नक्षत्राणि, तथाऽष्टाशीतिहा एकस्य शशिनः परिवारभूतास्तेषां चतुर्भिर्गुणनाजातानि त्रीणि शतानि द्वि पञ्चाशदधिकानि ३५२, एतावन्तो लवणसमुद्रे ग्रहाः, तथैकस्य शशिनः परिवारभूतानि तारागणकोटीकोटीनां षट्षष्टिः सहस्राणि नवशतानि पञ्चसप्तत्यधिकानि, तेषां चतुर्भिगुणनाजातानि कोटीकोटीनां द्वे लक्षे सप्तषष्टिः सहस्राणि नवशतानि, एतावत्यो लवणसमुद्रे तारागणकोटीकोटयः, एवंरूपा च नक्षत्रादीनां लवणसमुद्रे संख्या प्रागेवोक्ता, एवं सर्वेष्वपि द्वीपसमुद्रेषु नक्षत्रादि संख्यापरिमाणं भावनीयम् ॥२६॥ बहिर्मनुष्यक्षेत्रेभ्यश्चन्द्रादीनां परस्परम् । अन्तरं ज्ञातुमिच्छाऽऽस्ते श्रृणुष्वङ्ग ? पृथक् पृथक् 'चंदातो सूरस्स य सूराचंदस्स अंतरं होइ. पन्नास सहस्साई तु जोयणाणं अणूणाई' मानुषोत्तरपर्वतस्य बहिश्चन्द्रात्सूर्यस्य, च पुनः सूर्याच्चन्द्रस्य कियदन्तरंयहां एक चन्द्रमा के परिवार में ८८ ग्रह है ८८ को ४ से गुणा करने पर ३५२ आते हैं-ये ३५२ ही ग्रहों का परिमाण है-इसी तरह से एक चन्द्रमा के परिवार में छियासठ हजार नौ सौ पचहत्तर कोडाकोडी तारागण हैं इनमें ४ का गुणा करने पर २६७९०००००००००००००० इतना परिमाण आता है सो यही प्रमाण लवणसमुद्र में तारागण की कोटिकोटिका है। 'चंदातो सूरस्सय सूरा चंदस्स अंतरं होइ, पन्नास सहस्साइंतु जोयणाणं अणूणाई ॥२७॥ मनुष्य क्षेत्र के बाहर जो चंद्र और सूर्य हैं उनका अन्तर पचास પરિવારમાં ૮૮ અઠયાસી ગ્રહ છે તે ૮૮| અઠયાસીને ૪ ચારથી ગુણવાથી ઉપર ત્રણસે બાવન થાય છે. એ ૩૫૨ ત્રણ બાવન જ ગ્રહોનું પ્રમાણ છે. એજ રીતે એક ચંદ્રમાના પરિવારમાં છાસઠ હજાર નવસે પતેર કેડા કેડી તારાगये। छ. तेभा यारना शुशा४२ ४२वाथी. २१७८०००००००००००००० २मारतुं પ્રમાણુ થઈ જાય છે. અને એ જ પ્રમાણ લવણસમુદ્રમાં તારાગણની કટિ કોટીન છે. चंदातो सूरस्सय सूरा चंदरस अंतरं होई । पन्नास सहस्साई तु जोयणाणं अणूणाइं ॥ २७ ।। મનુષ્ય ક્ષેત્રની બહાર જે ચંદ્ર અને સૂર્ય છે. તેનું અંતર પચાસ પચાસ જીવાભિગમસૂત્રા Page #773 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७६० जीवाभिगमसूत्रे व्यवधानं भवति ? अन्यूनानि परिपूर्णानि योजनानां पंचाशत्सहस्राणि परस्परम् चन्द्रस्य सूर्यस्य चान्तरम् ||२७|| प्रतिचन्द्रेण चन्द्रस्य सूर्यस्य रविणा सह । अन्तरं वक्तु मिच्छावान् ग्रन्थकार उवाच यत् - 'सूरस्स य सूरस्सय ससिणो ससिणो य अन्तरं होई, जोयणाणं सयसहस्सं बहियाओ मणुस्स नगस्स ॥' सूर्यस्य सूर्यस्य पारस्परिकमन्तरं च चन्द्रस्य चन्द्रस्य परस्परमन्तरं भवति, लक्षयोजनम्, तथाहि - चन्द्रान्तरिताः सूर्याः सूर्यान्तरिताश्चन्द्रा बहिर्व्यवस्थिताः । एतच्चान्तरं सूचीश्रेण्या न तु वलयाकारश्रेण्या ज्ञातव्यं भवेत् ||२८|| मानुषो पचास हजार योजन का है यह अन्तर चन्द्र से सूर्य का और सूर्य से चन्द्र का है । यह तो पहिले कहा ही जा चुका है कि मनुष्यक्षेत्र से बाहर चन्द्र और सूर्य आदि ज्योतिष विमान अवस्थित हैं इसलिये मनुष्यक्षेत्र में जैसा इनका योग नक्षत्रों के साथ होता है वैसा वहां नहीं होता है वहां चन्द्र अभिजित् नक्षत्र के साथ सदैव युक्त रहता है, और सूर्य पुष्य नक्षत्र के साथ सदा युक्त रहता है । 'सूरस्सय सूरस्सय ससिणो ससिणो य अंतरं होइ, जोयणाणं सयसहस्सं वहियाओ मणुस्स नगस्स' मनुष्यलोक से बाहर चन्द्र का चन्द्र से अन्तर और सूर्य का सूर्य से अन्तर एक लाख योजन का है । चन्द्र से अन्तरित सूर्य और सूर्य से अन्तरित चन्द्र बहि व्यवस्थित हैं चन्द्र और सूर्य का अन्तर ५०००० योजन का प्रकट किया गया है इस तरह यह अन्तर इनका एक लाख योजन का हो जाता है। सूची श्रेणी की अपेक्षा હજાર ચેાજનનું છે. આ અંતર ચંદ્રથી સૂર્યનું અને સૂર્યથી ચંદ્રનુ છે. એ તે પહેલાં કહેવામાં આવી ગયુ' છે કે-મનુષ્ય ક્ષેત્રની બહાર ચંદ્ર અને સૂર્ય વિગેરે ચૈાતિષ્ક વિમાન રહેલા છે. તેથી મનુષ્ય ક્ષેત્રમાં જેવા તેમના યાગ નક્ષત્રોની સાથે થાય છે, એવા ત્યાં થતા નથી. ત્યાં ચંદ્ર અભિજીત નક્ષત્રની સાથે કાયમ રહે છે. અને સૂર્ય પુષ્ય નક્ષત્રની સાથે યુક્ત રહે છે. सूरस्सय सूरस्सय ससिणो ससिणो य अंतर होइ । जोयणाणं सय सहस्स' बाहियाओ मणुस्स नगस्स ।। २८ ।। મનુષ્ય લેાકની બહાર ચદ્રનુ ચંદ્રથી અંતર અને સૂર્યનું સૂય થી અંતર એક લાખ ચેાજનનું છે. ચંદ્રથી ઢંકાયેલ સૂ અને સૂર્યથી ઢંકાયેલ ચંદ્ર મહાર વ્યવસ્થિત છે. ચંદ્ર અને સૂર્ય'નુ' અંતર ૫૦૦૦૦/ પચાસ હજાર ચેાજનનુ‘ જીવાભિગમસૂત્ર Page #774 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९८ मनुष्यक्षेत्रनिरूपणम् ७६१ त्तरपर्वताद् बहिश्चन्द्रसूर्याणां पंक्ल्याऽवस्थानमाह-'सूरंतरिया चंदा-चंदंतरिया य दिणयरा दित्ता । चित्तंतर लेस्सागा सुहलेस्सा मंदलेस्सा य॥' नृलोकाद् पहिः पंक्त्याऽवस्थिताः सूर्यान्तरिताश्चन्द्राः च पुनश्चन्द्ररन्तरिताः दिनकराः सूर्या: दीप्ताः प्रकाशन्ते स्म तेजःपुंजैस्ते चित्रान्तरलेश्याकाः शीतोष्णरश्मिकत्वात् । तत्र सुखलेश्यावन्तश्चन्द्राः दुःखलेश्यावन्तः सूर्याः ग्रीष्मर्तु हित्वा सूर्याः शिशिरतु इनका यह अन्तर कहा गया जानना चाहिये वलयाकार श्रेणी की अपेक्षा से नहीं। 'सूरं तरिया चंदा चंदं तरिया य दिणयरा दित्ता, चित्तंतर लेसागा सुहलेसा मंदलेस्सा य ॥२९॥ नृलोक से बाहर पङ्क्ति रूप में अवस्थित सूर्यान्तरित चन्द्र और चन्द्रों से अन्तरित सूर्य अपने २ तेजः पुंज से प्रकाशित होते हैं इस का अन्तर और प्रकाश रूप लेश्या विचित्र प्रकार की है अन्तर विचित्र इनका इसलिये है कि चन्द्र सूर्यान्तरित हैं और सूर्य चन्द्रमाओं से अन्तरित हैं लेश्या विचित्र इस कारण से है कि चन्द्रमा शीतल किरण वाला है और सूर्य उष्णरश्मि वाला है ग्रीष्मऋतु में जिस प्रकार सूर्य मनुष्यलोक में अत्यन्त उष्णलेश्या वाला हो जाता है और शिशिर काल में चन्द्र जिस प्रकार अतिशीत लेश्या वाला हो जाता है ऐसे ये यहां नहीं होते हैं किन्तु एक से स्वभाव के रहते हैंપ્રગટ કરવામાં આવેલ છે. આ રીતે આ અંતર તેમનું એક લાખ જનનું થઈ જાય છે. સૂચી શ્રેણીની અપેક્ષાથી તેનું આ અંતર કહેવામાં આવ્યું છે. તેમ સમજી લેવું. વલયાકાર શ્રેણીની અપેક્ષાથી નહીં सूरतरिया चंदा चंदंतरिया य दिणयरा दित्ता । चित्तंतर लेसागा सुहलेस्सा मंदलेसा य ॥ २९ ॥ મનુષ્યલેકની બહાર પંક્તી રૂપે અવસ્થિત સૂર્યથી અંતરિત ચંદ્ર અને ચંદ્રોથી અંતરિત સૂય પિતપના તેજઃ પુંજથી પ્રકાશિત થાય છે. તેનું અંતર અને પ્રકાશ રૂપ લેશ્યા વિચિત્ર પ્રકારની હોય છે. એનું અંતર વિચિત્ર એ માટે છે કે-ચંદ્ર સૂર્યારિત છે, અને સૂર્ય ચંદ્રમાએથી અંતરિત છે. લેશ્યા વિચિત્ર એ કારણે છે કે–ચંદ્રમા શીત રશ્મિ કિરણ વાળો છે. અને સૂર્ય ઉષ્ણરશ્મિ કિરણે વાળો છે. ગ્રીષ્મઋતુમાં જે પ્રમાણે સૂર્ય મનુષ્યલેકમાં અત્યંત ઉષ્ણ લેશ્યાવાળો થઈ જાય છે, અને શિશિર ઋતુમાં ચંદ્ર જે પ્રમાણે અત્યંત શીતલ લેશ્યાવાળો હોય છે, એવા એ અહીં દેતા નથી પરંતુ એક સરખા સ્વભાવવાળા રહે છે. અર્થાત્ ગ્રીષ્મઋતુને છોડીને સૂર્ય અને શિશિર जी० ९६ જીવાભિગમસૂત્રા Page #775 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७६२ जीवाभिगमसूत्रे हित्वा चन्द्रा नृलोक इव मन्दलेश्यावन्तः सन्तः सुखावहा इति सारः ॥ २९॥ यत्र समुद्रादौ नक्षत्रादीना परिमाणज्ञानेच्छा तज्ज्ञानार्थे पुरा तत्रत्यैकस्य चन्द्रमसः परिवाराणां ज्ञानमावश्यकम् ततस्तत्रत्यचंद्र सा तत्परिवार संख्यानां गुणने स्पष्टज्ञानं तदाह 'अट्ठासी इंच गहा - अट्ठवीसं च होति नक्खत्ता, एग ससी परिवारो सत्तो ताराण वोच्छामि, छट्ठ सहस्सा नव चैव सयाई पंच सराई | एग ससी परिवारो तारागण कोडिकोडीं' अष्टाशीति संख्यावन्तो ग्रहाः, अष्टाविंशति रमिजिदादीनि नक्षत्राणि, एकस्य शशिनः परिवाराः सन्तीति ताराणां वक्ष्यामि || ३ || षट् षष्टिः सहस्राणि नव चैव शतानि पंचरातरात्रीः तारागणकोटिकोटीना मेकचन्द्रस्य परिवारः ॥३१ । अर्थात् ग्रीष्मऋतु को छोड़कर सूर्य और शिशिर ऋतु को छोडकर चन्द्र नृलोक में मन्द लेश्या वाले और शुभ लेश्या वाले हो जाते हैं ऐसे ये यहां नहीं हैं ये यहां एकान्तरूप में अत्यन्त ठंडे और अत्यन्त उष्णरश्मि वाले नहीं है । 'अट्ठासीइं च गहा, अट्ठावीसं च होंति नक्खत्ता, एससी परिवारो एत्तो ताराण वोच्छामि' एक चन्द्र के परिवार में ८८ ग्रह एवं २८ नक्षत्र होते हैं तथा तारागण कितने होते हैं यह बात अब मैं नीचे आर्या से प्रकट करता हू 'छावट्ठि सहस्साई नव चेव सयाई पंचसयाई, एससी परिवारो तारागणकोडिकोडीणं ॥ ३१ ॥ ' ઋતુને છેાડીને ચંદ્ર મનુષ્યલેાકમાં મલેશ્યાવાળા શુભલેશ્યાવાળા થઈ જાય છે. એવા એ અહીં હેાતા નથી. તેએ અહીંયાં એકાંત પણાથી અત્યંત ઠંડા અને અત્યંત ઉષ્ણુ રશ્મિવાળા હાતા નથી. अट्ठासीइंच गहा अट्ठावीसच होति नक्खत्ता । एससी परिवारो एत्तो ताराण वोच्छामि ॥ ३० ॥ એક ચંદ્રના પરિવારમાં ૮૮ અઠયાસી ગ્રહે અને ૨૮ નક્ષત્રા હાય છે. તથા તારાગણેા કેટલા હાય છે એ વાત હવે હું નીચે કહેવામાં આવનાર આર્યો દ્વારા પ્રગટ કરૂ છું. छाट्ठ सहस्सा नवचेव सयाई पंचसयाई । एससी परिवारो तारागणकोडिकोडीणं ॥ ३१ ॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #776 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९८ मनुष्यक्षेत्रनिरूपणम् 'बाहियाओ माणुसनगस्स चंदसूराणं अवट्ठिया जोगा, चंदा अभीइजुत्ता सूरा पुण होंति पुस्से हिं' मानुष्य नगस्य बाह्यानां-बाहिरवस्थितानां चन्द्रसूर्याणां योगा अवस्थिताः सदैवाऽनत्युष्णा तेजसः, न तु मनुष्यलोकस्थित सूर्य इव ग्रीष्मर्ता विवाऽत्युष्णतेजसः । अन्यान्य नक्षत्रसंचारिणश्वाराऽभावात्, एवं चन्द्रा अपि सदैवानति शीतलेश्याका न पुनः कदाचनापि अन्तर्मनुष्यक्षेत्रस्य शिशिरकाल इवाति शीततेजस इति ॥३१॥ तत्र कस्य केन नक्षत्रेण साकं योगस्तत्राह-'मनुष्यलोकाद् बहिरभिजिन्ननक्षत्रेण चन्द्रमस पुष्येण सूर्यायुक्ताः सदैव सन्ति ॥३२॥९८॥ सम्प्रति मानुषोत्तरपर्वतस्य परिचयःमूलम्-माणुसुत्तरेणं भंते ! पवए केवइयं उड्ढे उच्चत्तेणं, केवइयं उव्वेहेणं, केवइयं मूले विक्खंभेणं, केवइयं मज्झे विक्खंभेणं केवइयं सिहरे विक्खंभेणं केवइयं अंतो गिरि परिरएणं ? एक चन्द्र के परिवार में ६६ हजार नौ सौ पचहत्तर कोडाकोडी तारे हैं। 'बहियाओ माणुसनगस्स चंदसूराणऽवढ़िया जोगा, चंदा अभिइजुत्ता सूरा पुण होंति पुस्सेहिं ॥३२॥ मनुष्यक्षेत्र के बाहर के चन्द्र औद सूर्य अवस्थित योग वाले हैं चन्द्र अभिजित् नक्षत्र से और सूर्य पुष्य नक्षत्र से युक्त रहते हैं। मनुष्यलोक में जिस प्रकार सूर्य ग्रीमऋतु में अत्यन्त उष्णलेश्या वाला होता है और शिशिर ऋतु में चन्द्र अत्यन्त शीतरश्मि वाला हो जाता है वैसे ये यहां नहीं हैं किन्तु अवस्थित स्वभाव वाले होते हैं ॥९८॥ એક ચંદ્રના પરિવારમાં ૬૬ છાસઠ હજાર નવસે પંચેતેર કેડા કેડી તારાઓ છે. बाहियाओ मणुसनगस्स चंदसूराणऽवठ्ठिया जोगा । चंदा अभिइजुत्ता सूरा पुण होंति पुस्सेहिं ॥ ३२ ॥ મનુષ્યક્ષેત્રની બહારના ચંદ્ર અને સૂર્ય અવસ્થિત ગવાળા છે. ચંદ્ર અભિજીત નક્ષત્રથી અને સૂર્ય પુષ્ય નક્ષત્રથી યુક્ત રહે છે. મનુષ્યલકમાં જે પ્રમાણે સૂર્ય ગ્રીષ્મ ઋતુમાં અત્યંત ઉષ્ણ લેશ્યાવાળ બની જાય છે. અને શિશિર ઋતુમાં ચંદ્ર અત્યંત શીત રમિવાળે થઈ જાય છે. એવી રીતે તેઓ त्यां यता नथी. ५२तु मे स२॥ स्वमा २९ छ ॥ सू. ८८ ॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #777 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७६४ जीवाभिगमसूत्रे गोयमा! माणुसुत्तरेणं पवए सत्तरस एकवीसाइं जोयणसयाई उड़दं उच्चत्तेणं चत्तारि तीसे जोयणसए कोसं च उव्वेहेणं मूले दस बावीसे जोयणसए विक्खंभेणं मज्झे सत्त तेवीसे जोयणसए विक्खंभेणं उवरि चत्तारि चउवीसे जोयणसए विक्खंभेणं अंतो गिरि परिरएणं-एगा जोयण कोडी बायालीसं च सयसहस्साइं । तीसं च सहस्साई दोण्हि य अउणापण्णे जोयणसए किंचि विसेसाहिए परिक्खेवेणं, बाहिर गिरि परिरएणं एगा जोयणकोडी बायालीसं च सयसहस्साइं छत्तीसं च सहस्साइं सत्त चोदसोत्तरे जोयणसए परिक्खेवेणं, मज्झे गिरि परिरएणं एगा जोयणकोडी बायालीसं च सयसहस्साइं चोत्तीसं च सहस्सा अट्ट तेवीसे जोयणसए परिक्खेवेणं उवरि गिरि परिरएणं एगा जोयणकोडी बायालीसं च सयसहस्साई बत्तीसं च सयसहस्साइं नव च बत्तीसे जोयणसए परिक्खेवेणं, मूले विच्छिन्ने मज्झे संक्खित्ते उप्पि तणुए अंतो सण्हे मज्झे उदग्गे बाहिं दरिसणिज्जे ईसिं सण्णिसण्णे सीह णिसाई अवद्ध जवरासि संठाणसंठिए सव्व जंबूणयामए अच्छे सण्हे जाव पडिरूवे, उभओ पासिं दोहिं पउमवरवेइयाहिं दोहिं य वणसंडेहिं सव्वओ समंता संपरिक्खित्ते वण्णओ दोण्ह वि । से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ माणुसुत्तरे पव्वए ? माणुसुत्तरे पव्वए ? गोयमा ! माणुसुत्तरस्स णं पव्वयस्स अंतो मणुया उप्पि सुवण्णा वाहिं देवा अदुत्तरं च णं गोयमा ! माणुसुत्तर पव्वयं मणुया ण कयाइ विइवइंसु वा वीइवयंति वा वीइवइस्संति वा णण्णत्थ चारणेहिं वा विजाहरेहिं वा देवकम्मुणा वाविं, से तेणटेणं गोयमा ! अदुत्तरं च णं जाव णिच्चइ । जावं च णं माणुसुत्तरे पव्वए तावं च णं अस्सि लोएत्ति पवुच्चइ, જીવાભિગમસૂત્ર Page #778 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९९ मानुषोत्तरपर्वतनिरूपणम् ७६५ जावं च णं वासाइं वा वासधराई वा तावं च णं अस्सि लोएत्ति पवुच्चइ जावं च णं गेहाइ वा गेहावयणाइ वा तावं च णं अस्सि लोएत्ति पवुच्चइ जावं च णं गामाइ वा जाव रायहाणीइ वा तावं च णं अस्सि लोएत्ति पवुच्चइ, जावं च णं अरहंता चकवट्टि बलदेवा वासुदेवा पडिवासुदेवा चारणा विजाहरा समणा समणीओ सावया सावियाओ मणुया पगइभद्दया विणीया तावं च णं अस्सि लोएत्ति पवुच्चइ, जावं च णं समयाइ वा आवलियाइ वा आणापाणूइ वा थोवाइ वा लवाइ वा मुहुत्ताइ वा दिवसाइ वा-पक्खाइ वा मासाइ वा उउइ वा अयणाइ वा संवच्छराइ वा जुगाइ वा वाससयाइ वा वाससहस्साइ वा पुत्वंगाइ वा पुव्वाइ वा तुडियंगाइ वा, एवं पुटवे तुडिए अडडे अववे हुहकए उप्पले पउमे णलिणे अच्छिणिउरे अउए उए मउए चूलिया सीसपहेलिया जाव य सीसपहेलियंगेइ वा सीस. पहेलियाइ वा पलिओवमाइ वा सागरोवमेइ वा उक्सप्पिणीइ वा ओसप्पिणि वा तावं च णं अस्सिलोगे वुच्चइ, जावं च णं बायरे विज्जुकारे बायरे थणियसदे तावं च णं अस्सिलोएइ वुच्चइ जावं च णं बहवे ओराला बलाहगा संसेयंति संमुच्छंति वासं वासंति तावं च णं अस्ति लोए, जावं च णं बायरे तेउकाए तावं च णं अस्सिलोए, जावं च णं आगराइ वा नदी उइ वा णिहीइ वा तावं च णं अस्सि लोएत्ति पवुच्चइ जावं च णं अगडाइ वा णदीई वा तावं च णं अस्ति लोए जावं च णं चंदोवरागाइ वा सूरोवरागाइ वा चंदपरिएसाइ वा, सूरपरिएसाइ वा पडिचंदाइ वा पडिसूराइ वा इंदधणूइ वा उदगमच्छेइ वा कपिहसियाणि तावं च णं अस्सि लोएत्ति पवुच्चइ । जावं च णं चंदिम सूरियगहणक्खत्ततारारूवाणं अभिगमण निगमण જીવાભિગમસૂત્ર Page #779 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७६६ जीवाभिगमसूत्रे बुद्धि बुडि अणवयि संठाणसंठिई आघविजइ तावं च अस्सि लोएति पच्चइ | सू० ९९ ॥ छाया - मानुषोत्तरः खलु भदन्त ! पर्वतः कियदूर्ध्वमुच्चैस्त्वेन कियदुद्वेषेन कियन्मूले विष्कम्भेण कियन्मध्ये विष्कम्भेण कियच्छिखरे विष्कम्भेण कियदन्तर्गिरिपरिरएण कियद्बहिर्गिरिपरिरएण कियन्मध्ये गिरि परिरएण, कियदुपरिगिरि परिरएण ? गौतम ! मानुषोत्तरः खलु पर्वतः सप्तदश एकविंशानि योजनशतानि ऊर्ध्वमुच्चैस्त्वेन चत्वारि त्रिंशानि योजनशतानि क्रोशं चोद्वेधेन मूले दशद्वाविंशानि योजनशतानि विष्कम्भेण, मध्ये सप्तत्रयोविंशानि योजन - शतानि विष्कम्भेण, उपरि चत्वारि चतुर्विंशानि योजनशतानि विष्कम्भेण, अन्तगिरि परिरएण एका योजनकोटि द्वचत्वारिंशद योजनशतसहस्राणि त्रिंशच्चसहस्राणि द्वे च एकोनपञ्चाशदधिके योजनशते किंचिद् विशेषाधिके परिक्षेपेण बाह्यगिरि परिरण एका योजनकोटि द्वचत्वारिंशत् शतसहस्राणि षट् त्रिंशत् सहस्राणि सप्तचतुर्दशोत्तराणि योजनशतानि परिक्षेपेण, मध्ये गिरि परिरएण एका योजनकोटि : द्वाचत्वारिंशत् शतसहस्राणि चतुस्त्रिंशत् सहस्राणि अष्टौ त्रयो विंशानि योजनशतानि परिक्षेपेण उपरिगिरि परिरएण एका योजनकोटि द्वाचत्वारिंशत् शतसहस्राणि द्वात्रिंशत् सहस्राणि नव च द्वात्रिंशानि योजनशतानि परिक्षेपेण, मूले विस्तीर्णो मध्ये संक्षिप्तः उपरि तनुकः अन्तः श्लक्ष्णो मध्ये उदग्रः वहिर्दर्शनीयः ईषत्सन्निषण्णः सिंहनिषादी अपार्धयवराशि संस्थानसंस्थितः सर्वजाम्बूनदमयः अच्छः श्लक्ष्णो यावत्प्रतिरूपः । उभयोः पार्श्वयो द्वाभ्यां पद्मवेदिकाभ्यां द्वाभ्यां च वनपण्डाभ्यां सर्वतः समन्तात् संपरिक्षिप्तः वर्णको द्वयोरपि । तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते मानुषोत्तरः पर्वतो २ ? गौतम ! मानुषोत्तरस्य खलु पर्वतस्याऽन्तर्मनुजाः उपरि सुवर्णाः बहिर्देवाः । अथोत्तरं च खलु गौतम ! मानुषोत्तरं पर्वतं मनुजाः न कदापि व्यतिव्रजितवन्तो वा, व्यतिव्रजन्ति वा व्यतिवजिष्यन्ति वा, नान्यत्र चारणात्- विद्याधरात्- देवकर्मणोवापि तत्तेनार्थेन गौतम । एवमुच्यते मानुषोत्तरः पर्वतः ० - २ । अथोत्तरं च खलु यावन्नित्येति । यावत्खलु मानुषोत्तरः पर्वतस्तावत् खल्वयं लोक इति प्रोच्यते यावत्खलु वर्षाणि वा वर्षधरा इति वा तावच्च खलु - अयं लोक इति प्रोच्यते यावच्च खलु गृहाणीति वा - गृहायतनानीति वा तावच्च खलु अयं लोक इति प्रोच्यते यावच्च खलु ग्रामा इति वा यावद्राजधानीति वा तावच्च खल्वयं लोक इति प्रोच्यते यावत्खलु अर्हन्तश्चक्रवर्तिनो बलदेवा वासुदेवाः प्रतिवासुदेवाश्चारणा विद्याधराः श्रमणाः श्रमण्यः श्रावकाः श्राविकाः मनुजाः प्रकृतिभद्राः विनीताः तावच्च खल्वयं लोक इति प्रोच्यते यावच्च खलु समय इति वा - आवलिकेति જીવાભિગમસૂત્ર Page #780 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९९ मानुषोत्तरपर्वतनिरूपणम् ७६७ वा-आनप्राण इति वा-स्तोक इति वा-लव इति वा मुहूर्त इति वा-दिवस इति वा-अहोरात्र इति वा पक्ष इति वा मास इति वा ऋतु रिति वा, अयनमिति वा सम्वत्सर इति वा-युग इति वा-वर्षशतमिति वा-वर्षसहस्रमिति वा-वर्षशतसहस्रमिति वा-पूर्वाङ्गमिति वा-पूर्वमिति वा-त्रुटिताङ्गमिति वा एव पूर्व त्रुटितम्अडडम्-अववम्-हुहूकम्-उत्पलम् - पद्मम्-नलिनम-अक्षिनिकुरम्-अय्तम-नय्तम्-मयुतम्-चूलिका शीषप्रहेलिका यावत्-शीर्षप्रहेलिकाङ्गमिति वा-शीषप्रहेलिका इति वा पल्योपममिति वा सागरोपममिति वा उत्सर्पिणीति वा-अवसर्पिणीति वा तावच्च खलु-अय लोक इति-उच्यते । यावच्च खल वादरो विद्युतकारो बादरः स्तनितशब्दः तावच्च खल्वयं लोक इति प्रोच्यते, यावच्च खलु बहव उदारा बलाहकाः संस्विद्यन्ते संमूर्छन्ति वर्ष वर्षन्ति तावच्च खल अयं लोक इति पोच्यते यावच्च खल बादरतेजस्कायः तावच्च खलु अय लोकः । यावच्च खलुआकर इति वा नद्य इति वा, निधय इति वा तावच्च खल-अय लोक इति प्रोच्यते, यावच्च खलु अगडा इति वा-नदी इति वा तावत् च खलु अय लोक इति प्रोच्यते यावत्खलु चन्द्रोपराग इति वा-चन्द्रपरिवेषा इति वा सूर्यपरिवेषा इति वा प्रतिचन्द्रा इति वा-प्रतिसूर्या इति वा, इन्द्रधनुरिति वा-उदकमत्स्या इति वा कपिहसितमिति वा तावच्च खलु अयं लोक इति प्रोच्यते । यावच्च खलु चन्द्रसूर्य-ग्रह-नक्षत्र तारारूपाणाम् अभिगमन-निर्गमन-वृद्धि-निवधि-अवस्थित संस्थान संस्थितयः इत्यारख्यायन्ते तावच्च खलु अयं लोकः, इति प्रोच्यते ॥२९॥ टीका-'माणुसुत्तरेणं भंते ! पव्वए केवइयं उड्ड उच्चत्तण १ केवइयं उच्वेहेणं २ केवइयं मूले विक्खंभेणं ३ केवइयं मज्झे विक्खंभेणं ४ केवइयं सिहरे विक्खंभेणं ५ केवडयं अंतो गिरि परिरएणं ६ केवइयं बाहिं गिरिपरिग्एणं ७ केवइयं मज्झे गिरि परिरएणं ८ केवइयं उवरिगिरि परिरएणं ९' हे भदन्त ! मानुषोत्तरः पर्वतः खलु ऊर्ध्वमुच्चत्वेन १ उद्वेधेन २ मूले विष्कम्भेण ३ मध्ये मानुषोत्तरपर्वत का परिचय'माणुसुत्तरेणं भंते ! पव्वए केवइयं उडू उच्चत्तेणं' इत्यादि । टीकार्थ-श्री गौतम स्वामी ने प्रभु से ऐसा पूछा है-हे भदन्त ! मानुषोत्तर पर्वत कितना ऊंचा है कितना भूमि में गहरा है मूल में कितना चौडा है मध्य में कितना चौडा है ऊपर में कितना चौडा है માનુષેત્તર પર્વતનો પરિચય 'माणुसुत्तरेणं भंते ! पव्वए केवइयं उड्ड उच्चत्तेणे' त्याल ટીકાઈ—ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને એવું પૂછયું કે હે ભગવન માનુષેત્તર પર્વત કેટલે ઊંચે છે? જમીનની અંદર કેટલે ઊંડે ઉતરેલ છે. મૂળભાગમાં જીવાભિગમસૂત્રા Page #781 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७६८ जीवाभिगमसूत्रे विष्कम्भेण ४ शिखरे विष्कम्भेण ५ अन्तर्गिरिपरिरयेण ६ बहिगिरि परिरयेण ७ मध्ये गिरिपरिरयेण ८ उपरि च गिरिपरिरयेण ९ कियत् इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा ! माणुसुत्तरेणं पव्वए सत्तरस एकवीसाई जोयणसयाइं उड़ें उच्चत्तेणं, चत्तारि तीसे जोयणसए कोसं च उव्वेहेणं, मूले दस बावीसे जोयणसए विक्खंभेणं, मज्झे दसतेवीसे जोयणसए विक्खंभेणं, उवरि चत्तारि चउवीसे जोयणसए विक्खंभेणं, अंतोगिरि परिरयेणं एगा जोयणकोडी बायालीसं च सयसहस्साइं तीसं च सहस्साइं दोण्णि य अउणापण्णे जोयणसए किंचि विसेसाहिए परिक्खेवेणं, बाहिरगिरि परिरएणं एगा जोयणकोडी बायालीसं अन्दर की कितनी परिधि है कितनी बाहिर की परिधि है कितनी बीच में परिधि हैं और उपर कितनी परिधि है ? इसके उत्तर में प्रभु श्री कहते है-'गोयमा ! माणुसुत्तरेणं पव्वते सत्तरस एकवीसाई जोयणसयाइं उडूं उच्चत्तेणं' हे गौतम ! मानुषोत्तर पर्वत १७२१ योजन पृथ्वी से ऊंचा है 'चत्तारि तीसे जोयणसए कोसं च उव्वेहेणं' ४३० योजन और १ कोस पृथ्वी में गहरा है। 'मूले दसबावीसे जोयणसते विक्खभेणं' मूल में १०२२ योजन चौडा है. 'मज्झे सततेवीसे जोयणसते विक्खभेणं' वीच में ७२३ योजन चौडा है 'उवरि चत्तारि चउविसे जोयणसए विक्खभेणं' ऊपर में ४२४ योजन चौडा है 'अंतो गिरि परिरएणं एगा जोयणकोडी वायालीसं च सयसहस्साइं। तीसं च सहस्साइं दोणि य अउणा पण्णे जोयणसए किंचि विसेसाકેટલે પહોળા છે. મધ્ય ભાગમાં કેટલે પહોળે છે? અને ઉપરના ભાગમાં કેટલે પહોળો છે? અંદર તેની પરિધિ કેટલી છે? બહાર કેટલી પરિધિ છે. વચમાં કેટલી પરિધિ છે, અને ઉપર કેટલી પરિધિ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં प्रमुश्री गौतभस्वामीन ४ छ -'गोयमा ! माणुसुत्तरेणं पव्वते सत्तरस एक्क वीसाइं जोयणसयाई उडूढ उच्चत्तेण' गौतम ! भानुषोत्त२ ५६ १७२१ सत्तरसे सेवास यो- पृथ्वीथी या छ. 'चत्तारि तीसे जोयणसए कोसं. च उव्वेहेणं' ४३०/ यारसे त्रीस यो मन से स-18 सभीनना म१२ । तरेस छ. 'मूलं दसबावीसे जोयणसए विक्खभेण' भूगमा १०२२ इससे भावीस योग- पाणी छ. 'मज्झे सत्ततेवीसे जोयणसए विक्खंभेणं' वयमा ७२3/ सातसे तेवीस यौन पाहाणे छ. 'उवरि चत्तारि चउवीसे जोयणसए विक्खंभेणं' ५२नी मा ४२४/ यारसे यावीस योगना पडामा छ. 'गिरिपरिरएणं एगा जोयण कोडी बायालीसंच सयसहस्साई तीसंच सहस्साई दोणिय अउणावन्ने जोयणसए किंचिविसेसाहिए परिक्खेवेणं' भीननी मनी જીવાભિગમસૂત્ર Page #782 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३. सू. ९९ मानुषोत्तरपर्वतनिरूपणम् ७६९ सयसहस्साइं छत्तीसं च सहस्साई सत्च चोदसोत्तरे जोयणसए परिक्खेवेणं, मझे गिरिपरिरण एगा जोयणकोडी बायालीसं सय सहस्साइं चोत्तीसं च सहस्सा अवीसे जोयणसए परिक्खेवेणं, उवरि गिरिपरिरएणं एगा जोयणकोडी बायालीसं च सयसहस्सा बत्तीसं च सहस्साई नव च बत्तीसे जोयणसए परिक्खेवेणं' हे गौतम! ऊर्ध्वमुच्चैस्त्वेन एकविंशत्युत्तराणि सप्तदश योजनशतानि० उद्वेधेन एक क्रोशाधिकत्रिंशदुत्तराणि चत्वारि योजनशतानि २ मूले द्वाविंशत्यु - तराणि दशयोजनशतानि विष्कम्भेण ३ मध्ये दश त्रयोविंशानि योजनानां शतानि विष्कम्भेण ४, उपरि चत्वारि चतुर्विंशतानि योजनानां शतानि विष्कम्भेण अन्तर्गिरिपरिरयेणैका योजनकोटि द्वचत्वारिंशत् शतसहस्राणि त्रिंशच्च सहस्राणि द्वे च एकोन पंचाशदधिके योजनशते किंचि द्विशेषाधिके १४२३०२४९ परिक्षेपेण बाह्यगिरिपरिरयेण तु - एका योजनकोटि द्वाचत्वारिंशत् शत्सहस्राणि षट् त्रिंशच्च सहस्राणि चतुर्दशोत्तर सप्तयोजनशतानि ९४२३६७१४ परिक्षेपेण- ७ मध्ये गिरिपरिरयेण एका योजनकोटि: द्वाचत्वारिंशत् शतसहस्राणि चतुस्त्रिंशत् सहस्राणि त्रयोविंशत्यधिकानि अष्टयोजनशतानि ९४२३४८२३ परिक्षेपेण-८ उपरिगिरि परिक्षेपेण एका योजनकोटि: द्वाचत्वारिंशत् शतसहस्राणि द्वात्रिंशत् हिए परिक्खेवेणं' पृथ्वी के भीतर की इसकी परिधि १४२३०२४९ योजन से कुछ अधिक है ' बाहिरगिरि परिरएणं एगा जोयणकोडी बयालीस च सतसहस्साई छत्तीसं च सहस्साई सत्त चोदसोत्तरे जोयणसए परिक्खेवेणं' बाहिर में नीचे की परिधि - ९४२३६७१४ योजन की है। 'मज्झे गिरि परिरएणं एगा जोयणकोडी बायालीसं च सयसहस्साइं चोत्तीसं च सहस्सा अट्ठ तेवीसे जोयणसए परिक्खेवेणं' बाहिर में बीच की परिधि ९४२३४८२३ योजन की है 'उवरि गिरि परिरएणं एगा जोयणकोडी बायालीसं च सयसहस्साई बत्तीसं च सहस्साई नव य बत्तीसे जोयणसए परिक्खेवेणं' और उपर की તેની પરિધિ ૧૪૨૩૦૨૪૯/ એક કરોડ બેતાલીસ લાખ ત્રીસ હજાર ખસેા भोग पथास योन्नथी ४६५ वधारे छे. ' बाहिरगिरिपरिरएणं एगा जोयणकोडी बयालीसंच सतसहस्साई छत्तीसंच सहस्साई सत्त चोहसोत्तरे जोयणसए परिक्खेवेणं' महारनी जान्नु नीथेनी परिधि १४२३६७१४/ भेड रोड में ताजीस साथ छत्रीस इन्नर सातसो ने यह योजननी छे. 'उवरिगिरि परिरएणं एगा जोयकोडी बायालीसंच सयसहस्साई नवय बत्तीसे जोयणसए परिक्खेवेणं तेनी ઉપરની પરિધિ એક કરાડ બેતાળીસ લાખ ત્રીસ હજાર નવસે ખત્રીસ योन्जननी छे. 'मूले विच्छिन्ने मज्झे संखित्ते उप्पि तणुए अंतो सण्हे मज्झे जी० ९७ જીવાભિગમસૂત્ર Page #783 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७७० जीवाभिगमसूत्रे सहस्राणि नव च द्वात्रिंशशदधिकानि योजनशतानि-१४२३२९३२ परिक्षेपेण इत्थं प्रमाणोपेतो मानुषोत्तरपर्वतः प्रज्ञप्तः । अतएव-'मूले विच्छिन्ने-मज्झे संखित्ते उपरितणुए-अंतो सण्हे मज्झे उदग्गे-बाहिं दरिसणिज्जे-ईसिं सण्णिसण्णे-सीहणिसाई' मूले-विस्तीर्ण:-अतिपृथुत्वात् मध्ये संक्षिप्तः-मध्यविस्तारत्वात्, उपरितनुकः स्तोकबाहल्याभावात्, अन्तः श्लक्ष्णः-मृष्टः मध्योदनः प्रधानः, बहिर्दर्शनीयः ईषत्-निषण्णः सिंहवन्निषीदतीत्येवं शीलवान् सिंहनिषादी यथाऽग्रतन चरणौ उत्तम्य पश्चात्तनचरणौ सङ्कोच्य सिंहः पुताभ्यां मनाक्लग्नः साटोपं सिंहो निषीदति तथाऽयं मानुषोत्तरो गिरि जम्बूद्वीपदिशि छिन्नटंक: उन्नतः पश्चार्धेनोपरितनभागा दारभ्य पृथुत्ववृद्धयाऽति निम्नः। एतदेवाति व्यक्तमाह-'अवद्धजवरासि संठाणसंठिए-सव्व जंबूणयामए अच्छे सण्हे जाव पडिरूवे' अपगतमर्द्ध यस्य सोऽपार्द्धः अपार्थों यो यवश्च राशिश्च अपार्द्धयवराशी तयोरिव यत्संस्थानं तद्वत्संस्थितः, तथा यवो राशिश्च धान्यानामपान्तराले ऊर्धाधोभागेन छिन्नो मध्यभागे छिन्नटङ्क इव भवति बहिर्भागे तु शनैः २ पृथुत्व वृद्धया निम्नो निम्नतरस्तद्वद् एषोऽपि । सर्वजम्बूनदमयोऽच्छः श्लक्ष्णः लण्हो परिधि १४२३२९३२ योजन की है 'मूले विछिन्ने मज्झे संखित्ते उप्पि तणुए अंतो सण्हे मज्झे उदग्गे' यह पर्वत इस तरह से मूल में विस्तीर्ण मध्य में संक्षिप्त और ऊपर में संकुचित हो गया है यह भीतर में इलक्ष्ण-चिकना है, मध्य में ऊंचा है 'याहिं दरिसणिज्जे' बाहर में दर्शनीय है 'ईसिं सण्णिसण्णे सीहणीसाई अवद्धजवरासिसंठाणसंठिते सव्ध जंबूणयामए अच्छे सण्हे जाव पडिरूवे' अतएव यह ऐसा है कि जैसा सिंह आगे के दो पैरों को लम्बा कर और पीछे के दो पैरों को संकुचित करके बैठा हो इसीलिये इसका संस्थान आधे यव की राशि के जैसा हो गया है यह पर्वत पूर्णरूप से जांबूनदमय है स्वच्छ-आकाश और स्फटिक जैसा निर्मल है श्लक्ष्ण है उद्गगे' २१॥ ५ ॥ शते भूगमा विस्तारवाणे मध्यमा सक्षिस ये सने ઉપરના ભાગમાં સંકેચાયેલ છે. આ અંદરના ભાગમાં લણ–ચીકણે છે. मध्यमा या छ. 'बाहिं दरिसणिज्जे' मना लामा शनाय छे. 'ईसिं संण्णिसण्णे सीहणीसाइं अबद्ध जवरासि संठाणस ठिते सव्व जंबूणयामए अच्छे सण्हे जाव पडिरूवे' २॥ पति सोय छरेम सिंड मागणना में પગોને લાંબા કરીને અને પાછળ બે પગને સંકડિને બેઠેલ હોય, તેથી તેનું સંસ્થાન અર્ધાયવની રાશી—ઢગલા જેવું થઈ ગયેલ છે. આ પર્વત પૂર્ણ રીતે જાંબૂનદમય છે. સ્વચ્છ-આકાશ અને સ્ફટિક મણિ જે નિર્મળ છે. જીવાભિગમસૂત્ર Page #784 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९९ मानुषोत्तरपर्वतनिरूपणम् ७७१ घृष्टः यावत्प्रतिरूपः प्राग्वत् । 'उभयो पासिं दोहिं पउमवरवेइयाहिं दोहि य वणसंडे हिं सव्वओ समंता संपरिक्खित्ते' उभय पार्श्वत द्वाभ्यां पद्मवरवेदिकाभ्यां द्वाभ्यां च वनषण्डाभ्यां सर्वतः समन्तात् संपरिक्षिप्तः । 'वण्णओ दोण्ह वि' द्वयोरत्र वर्णनं पद्मवरवेदिकायाः वनषण्डस्य च कर्तव्यम् । ‘से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ माणुमुत्तरे पवए० २ गोयमा ! माणुमुत्तरस्स णं पव्वयस्स अंतो मणुया उप्पि सुवण्णा बाहिं देवा तत्ते.' तत्केनार्थेन भदन्त ! मानुषोत्तरः पर्वतः २ एवमुच्यते गौतम ! मानुषोत्तरपर्वतस्यान्तर्मनुष्याः उपरि सुवर्णकुमार बहिर्देवाश्च परिवसन्ति ततेनार्थेन मानुषोत्तरः २ कथ्यते । 'अदुत्तरं च णं गोयमा ! माणुसुत्तरं पव्वयं मणुया ण कया वि विइवइंसु वा वीइवयन्ति वा वीइवइस्संति वा यावत् प्रतिरूप हैं 'उभओ पासिं दोहिं पउमवरवेदियाहिं दोहिं वणसंडेहिं सवओ समंता संपरिक्खित्ते' इनकी दोनो तरफ दो पद्मवरवेदिकाएं और वनषण्ड वर्तुलाकार में स्थित हैं ‘वण्णओ दोण्ह वि' इन दोनों का यहां पर वर्णन कर लेना चाहिये 'से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ, माणुसुत्तरे पव्वते २' हे भदन्त ! इस मानुषोत्तर पर्वत का नाम मानुषोत्तर पर्वत ऐसा किस कारण से कहा जाता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! माणुसुत्तरस्स णं पव्वयस्स अंतो मणुया उप्पि सुवण्णा बाहिं देवा अदुत्तरं च णं गोयमा !' इस पर्वत का नाम मानुषोत्तर होने का यह कारण है कि इस मानुषोत्तर पर्वत के भीतर मनुष्य रहते हैं ऊपर सुपर्णकुमार रहते हैं और बाहर में देव रहते हैं अथवा हे गौतम ! इस पर्वत के इस नाम के होने का यह भी कारण है कि 'माणुसुत्तर पव्वतं मणुया ण कयाइ वितिवइंसु वा सिवाणा छे. यावत् प्रति३५ छ. 'उभओ पासिं दोहिं पउमवरवेदियाहि दोहिं वणस'डेहिं सव्वओ समंता संपरिक्खित्ते' तेनी भन्ने त२६ मे ५१२ वाया भने पनप पतु साथी २९१ . 'वण्णओ दोण्ह वि' २॥ ५५१२ पहिला मन वनम से मन्ननु माडियां पन ४२ से न . 'से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ, माणुसुत्तरे पव्वए माणुसुत्तरे पव्वए' 3 सावन मा५ ॥ કારણથી કહે છે કે આ માનુષેત્તર પર્વતનું નામ “માનુષેત્તર પર્વત એ प्रभारीनु छ ? २मा प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री गौतभस्वामीने ४ छ -'गोयमा ! माणुसुत्तरस्स णं पव्वयस्स अंतो मणुया उप्पि सुवण्णा बाहिं देवा अदुत्तरं गं गोयमा ! गौतम ! २॥ पतनु नाम भानुषोत्त२ ५ मे प्रमाणे थवानु કારણ એ છે કે–આ માનુષાર પર્વતની અંદર મનુષ્ય રહે છે, ઉપર સુપર્ણ કુમાર રહે છે. અને બહાર દે રહે છે. અથવા હે ગૌતમ ! આ પર્વતનું એ જીવાભિગમસૂત્ર Page #785 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७७२ जीवाभिगमसूत्रे णण्णत्थ चारणेहिं वा विजाहरेहिं वा देवकम्मुणा वा वि' अथोत्तरं च गौतम ! मानुषोत्तरं पर्वतं मनुष्याः कदापि नहि व्यतिबजिवन्तो वा, व्यतिव्रजन्ति वा व्यतिव्रजिष्यन्ति वा नाऽन्यत्र चारणेभ्यो विद्याधरेभ्यो देवेभ्यः सामान्याः मनुजादयोऽपि, ‘से तेणटेणं गोयमा०' तत्तेनार्थेन गौतम ! अंतो मनुष्यैः उत्तरीतुमशक्यो यतस्तत एष मानुषोत्तरः कथ्यते । 'अदुत्तरं च णं जाव णिच्चे' अथोत्तरं च शाश्वतं नामधेयमस्य कदापि यन्नासीनास्ति न भविष्यतीति न, किन्त्वासीदस्ति भविष्यत्येवेति नित्यः शाश्वतः । __'जावं च णं माणुमुत्तरे पव्वए तावं च णं अस्सि लोएत्ति पवुच्चइ जावं वीतिवयंति वा वीतिवइस्संति वा' इस मानुषोत्तर पर्वत के ऊपर या इस मानुषोत्तर पर्वत के बाहर मनुष्य अपनी शक्ति से न कभी गये हैं, न जाते हैं और न जावेगे० 'णण्णत्थ चारणेहिं वा विजाहरेहिं वा देव कम्मुणा वा वि' किन्तु जो जंघाचारण मुनि होते हैं या विद्याचारणमुनि होते हैं वे या जिनको देव हरण कर ले जाते हैं वे मनुष्य ही उससे बाहर जाते हैं ‘से तेणटेणं' गोयमा०' इसी कारण से हे गौतम ! मैंने इस का नाम मानुषोत्तर पर्वत ऐसा कहा है 'अदुत्तरं च णं जाव णिच्चेति' अथवा मानुषोत्तर ऐसा इसका नाम अनिमित्तक है क्योंकि यह नित्य है इसका यह नाम पहिले नहीं थाऐसा नहीं है अब भी नहीं है ऐसा भी नहीं है और आगे भी नहीं रहेगा ऐसा भी नहीं है अतः यह पहिले भी था अब भी है और प्रभारी नाम थवानु २ ५५ ५।२४ छ-3-'माणुसुत्तरपव्वतं मणुया ण कयाइ वितिवइंसु वा वितिवयंति वा, वितिवइस्संति वा' २मा मानुषोत्त२ पतनी 6५२ અથવા આ માનુષેતર પર્વતની બહાર મનુષ્ય પોતાની શક્તિથી ક્યારેય ગયા नथी. त ५५ नथी. अने ४ ५५४ नही. 'णण्णत्थ चारणेहिं वा विज्जाहरेहि वा देव कम्मुणावा वि' याय२९ मुनि डाय छ, २२॥ विद्याया भुनि હોય છે, તેઓ અથવા જેમને દેવે હરણ કરીને લઈ જાય છે, એવા મનુષ્યજ मा भानुषोत२ पतनी ५४२ लय छ, 'से तेणटूठेणं गोयमा !' ०४ ४।२६४थी है गौतम ! में से ज्यु छ -मानु नाम भानुषोत्त२ ५वत छ. 'अदुत्तर च णं जाव णिच्चे' २मया मानुषोत्तर से प्रमाणेनुमा नाम तेनु निमित्त વિનાનું છે, કેમકે એ નિત્ય છે. તેનું આ નામ પહેલા ન હતું તેમ નથી. વર્તમાનમાં પણ નથી તેમ પણ નથી, અને ભવિષ્યમાં પણ તે રહેશે નહી તેમ પણ નથી. તેથી એ પહેલાં પણ એ નામ વાળે હતો વર્તમાનમાં પણ એજ પ્રમાણે તેનું નામ છે. અને ભવિષ્યમાં પણ એજ નામ વાળે રહેશે. જીવાભિગમસૂત્ર Page #786 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. ९९ मानुषोत्तरपर्वत निरूपणम् ७७३ जावं च चणं वासाइ वा वासधराइ वा, तावं च णं अस्सि लोएति पवुच्चर, हाइ वा हावयणाइ वा, तावं च णं अस्सि लोएत्ति पवच्चइ जावं च णं गामाइ वा जाव रायहाणीइ वा, तावं च णं अस्सि लोएत्ति पबुच्चर, जावं णं अरहंता चक्क बलदेवा वासुदेवा पडिवासुदेवा चारणा विज्जाहरा समणा समओ सावया सावियाओ मणुया षगइभद्दया विणीया तावं च णं अस्सि लोएत्ति पवृच्चइ' यावत्कालं खलु मानुषोत्तरः पर्वतः यावद्भारतादि वर्षाणि वर्षधरपर्वताः : यावच्च खलु गृहाणीति वा गृहापतनानीति वा - गृहागमनानि यावच्च आगे भी रहेगा इसीलिये इसे नित्य शाश्वत कहा गया है 'जावं च णं माणुसुतरे पव्वते तावं च णं अस्सिलोए ति पवुच्चति' जहां तक यह मानुषोत्तर पर्वत है वहां तक यह मानुषलोक है इस के बाद मानुषलोक नहीं है ' जावं च णं वासातिं वा वासधरातिं वा तावं च णं अस्सिलोए त्ति पवच्चति' जहां तक भरतादि क्षेत्र हैं वर्षधर पर्वत हैं वहां तक यह मनुष्यलोक है 'जावं च णं गेहाइ वा गेहावयणाति वातावं चणं अस्सि लोएति पवुच्चति' जहां तक घर हैं, घरों में आता जाता है वहां तक मनुष्यलोक है 'जावं च णं गामाति वा जाव रायहाणीति वा तावं चणं अस्सिलोएत्ति पवुच्चति' जहां तक गांव हैं, यावत् राजधानियां हैं वहां तक यह मनुष्यलोक है यहां यावत् शब्द से खेट कर्बट मडम्व आदिकों का ग्रहण हुआ है 'जावं च णं अरहंता चक्कवहि बलदेवा, वासुदेवा चारणा विजाहरा समणा समणीओ साविया सावियाओ मणुया पगति भद्दगा विणीता तावं च णं तेथील तेने नित्य अर्थात् शाश्वत आहेस छे. 'जावं च णं माणुसुत्तरे पव्वते तवं च णं अस्सिलोएति पवुच्चंति' नयां सुधी मा भानुषोत्तर पर्वत छे, त्यां सुधी मा मनुष्यलो छे. ते पछी मनुष्यो नथी. 'जायं च णं वासार्ति वासराव तवं च णं अस्सि लोएत्ति पयुच्चत्ति' नयां सुधी लरत विगेरे क्षेत्र छे, वर्षधर पर्वत छे, त्यां सुधी मा भनुष्यलो छे. 'जावं चणं गेहाइवा हावयणातिवा तावं च णं अस्सि लोएति पवुच्चति' नयां सुधी घर छे, धरोमां आवे लय छे, त्यां सुधी मनुष्यलो छे, 'जावं च णं गामाति वा जाव यहाणीति वा तावं चणं अस्सि लोएत्ति पवुच्चति' नयां सुधी गाभ छे, यावत् રાજધાનીયેા છે, ત્યાં સુધી આ મનુષ્યલેાક છે. અહીયાં યાવત્ શબ્દથી ખેટ, उर्मट भडंग विगेरेनु ग्रह थयेस छे. 'जावं च णं अरहंत चक्कवट्टि बलदेवा, वासुदेवा पडिवासुदेवा चारणा विज्जाहरा समणा समणीयो साविया सावियाओ मणुया पगइभदया विणीता ताव चणं अस्सि लोएति पवुच्चति' त्यां सुधी જીવાભિગમસૂત્ર Page #787 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७७४ जीवाभिगमसूत्रे खलु ग्रामाः इति वा यावत् - नगराणीति वा राजधानीति वा यावच्च खलु अर्हन्तचक्रवर्ति बलदेव वासुदेवा: चारणा जंघाचारिणो विद्याधराः श्रमणाः श्रमण्यः श्रावकाः श्राविकाः मनुष्याः प्रकृतिभद्रा विनीताः तावत्कालं खलु अयं मनुष्यलोक इति प्रोच्यते न ततः परतः, अर्हदादयो मनुजान्ता अस्मिन्नेव मनुष्यलोके भवन्ति नान्यत्रेति भावः । ' जावं च णं समयाइ वा - आवलियाई वा' यावच्च खलु समय इति वा तत्र - समयः परमनिरुद्धः कालविशेषः यस्याधो विभागः अस्सिलोएति पवुच्चति' जहां तक अरहंत, चक्रवर्ती, बलदेव, वासुदेव, प्रतिवासुदेव, चारण ऋद्धिधारी मनुष्य, विद्याचारणमुनि, श्रमण, श्रमणियां, श्रावक, श्राविका एवं भद्र प्रकृति वाले मनुष्य हैं वहां तक यह मनुष्यलोक है 'जावं च णं समयाति वा आवलियाति वा आणापाणूइति वा थोवाइ वा लवाइ वा मुहुत्ताइ वा दिवसात वा अहोरत्ताति वा पक्वाति वा मासाति वा उदूति वा अयणाति वा संवच्छराणि वा जुगाणि वा, वाससताति वा वाससहस्साति वा, वाससयसहस्साई वा पुच्बंगाति वा पुव्वाति वा' जहां तक समय है, आवलिका है, श्वासोच्छ्वास है, स्तोक, लव, मुहूर्त्त, दिवस, अहोरात्र, पक्ष, मास, ऋतु अयन संवत्सर, युग, वर्षशत, वर्षसहस्र, वर्ष शतसहस्र, पूर्वग, पूर्व 'तुडियंगाति वा' त्रुटितांग 'एवं पुव्वे, तुडिए, अडडे, अववे, हुहुकए, उप्पले, पउमे, णलिणे, अच्छिणिउरे, अउते णउते, मडते, चूलिया, सीसपहेलिया' इसी तरह पूर्व त्रुटित, अडड, अवव, हुहुक, उत्पल, पद्म, नलिन, अर्थनिकुर, अयुत, नयुत, मयुत, चूलिका અરહંત ચક્રવતિ', ખલદેવ, વાસુદેવ, પ્રતિવાસુદેવ ચારણ ઋદ્ધિધારી મનુષ્ય, વિદ્યાચાણુર મુનિ, શ્રમણ, શ્રમણિય શ્રાવક શ્રવિકા અને ભદ્ર પ્રકૃતિવાળા મનુષ્ય છે, त्यां सुधी या मनुष्यसेोउ छे. 'जावं च णं समयाति वा आवलियाति वा आणापा इति वा थोबाइवा लवाइ वा मुहुत्ताइवा दिवसाइवा अहोरत्ताति वा पक्खाति वा, मासातिवा, उइतिवा, अयणातिवा, संवच्छसतिवा, जुगातिवा, वाससतातिवा, वाससहस्सातिवा, वाससयसहस्सातिवा, पुव्वंगातिवा, पुव्वातिवा' न्यां सुधी सभय छे, व्यावसिा छे, श्वासोच्छ्वास छे, स्तो, सव, भुहूर्त, हिवस अहोरात्र, यक्ष, भास, ऋतु, शायन, संवत्सर, युग; वर्षशत, वर्ष सवत्र, वर्षशत सहस्र, पूर्वाण, पूर्व', 'तुडियंगातिवा, त्रुटितांग एवं पुव्वे, तुडिए, अडडे, अववे, हुहुकए, उप्पले, पउमे, नलिणे, अच्छणिउरे, अउरे, णउते, मउते, चूलिया, सीस पहेलिया' प्रमाणे पूर्व, त्रुटित, खडड, अवव, हुहुड, उत्पक्ष, पद्म, नसिन, अर्थ निठुर, मयुत, नयुत, भयुत, यूसिडा, शीर्ष डेसि 'जाव य જીવાભિગમસૂત્ર Page #788 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७७५ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९९ मानुषोत्तरपर्वतनिरूपणम् __ ७७५ कर्तुं न शक्यते, स च सूचिकदारकस्तरुणो बलवान् इत्यादि पूर्वोक्त विशेषणविशिष्टो यावनिपुणशिल्योपगतः एकां महतीं पटशाटिकां गृहीत्वा त्वरितं हस्तमात्रमपसारयन् यावताकालेनोपरितन तन्तुगतमुपरितनं पक्ष्म छिनत्ति ततोऽपि मनाक सूक्ष्मतरो जघन्ययुक्ता संख्यातक समयानां समुदाय एकावलिका, आवशीर्षप्रहेलिका 'जावं च सीसपहेलियंगेति वा सीसपहेलियाति वा पलिओवमेति वा सागरोवमेति वा उस्सप्पिणीति वा ओस्सप्पिणीति वा तावं च णं अस्सि लोगे वुच्चति' यावत् शीर्ष प्रहेलिकांग, शीर्ष प्रहेलिका, पल्योपम, सागरोपम' उत्सर्पिणी, अवसर्पिणी, ये सब हैं वहां तक मनुष्यलोक है काल का जो सबसे सूक्ष्म अंश है कि जिस का पुनर्विभाग नहीं हो सकता है उसका नाम समय है इसका पहिले खुलाशा तरुण बलवान् आदि विशेषण विशिष्ट दर्जी के लडके द्वारा एक बडी शाटिका को लेकर बहुत ही शीघ्र फाडने रूप कार्य से किया गया है अर्थात् जैसे कोई तरुण बलवान आदि विशेषणों वाला दर्जी का लडका एक बडी भारी शाटिका को जब फाडता है तो बहुत ही जल्दी से फाड देता है देखने वालों को यही प्रतीत होता है कि इसने इस शाटिका को बहुत ही शीघ्र से फाड दिया है परन्तु वह शाटिका अनेक समयों में फटी है एक समय में नहीं क्योकि पहिले उसका ऊपर का तन्तु फटा है फिर द्वितीय तन्तु फटा है इत्यादि क्रम से उस शाटिका के फटने में अनेक समय लग चुके हैं-परन्तु पहेलियंगेति वा सीसपहेलियाति वा पलिओवमेति वा सागरोवमेति वा, उवसप्पिणीति वा ओसप्पिणीति वा तावं च णं अस्सि लोगे वुच्चति' शीर्ष प्रति કાંગ, શીર્ષપ્રહેલિકા, પલ્યોપમ, સાગરોપમ, ઉત્સર્પિણી અવસર્પિણી, એ બધા છે, ત્યાં સુધી મનુષ્યલોક છે. કાલનો જે સૌથી સૂક્ષમ અંશ છે, કે જેને ફરિથી વિભાગ થઈ શકતું નથી. તેનું નામ સમય છે, આનું પહેલું ઉદાહરણ તરૂણ બળવાન વિગેરે વિશેષણોથી યુક્ત દરજીના છોકરા દ્વારા એક મોટી સાડી લઈને એકદમ જલિ ફાડવા રૂપ કાર્ય છે. અર્થાત્ જેમ કઈ તરૂણ બળવાન વિગેરે વિશેષણોવાણ દઈને છોકરો એક ઘણી મોટી સાડીને જ્યારે ફડે છે, તે તે ઘણેજ જદિ તે ફાડી નાખે છે, જેવા વાળાને એમજ જણાય છે કેઆણે આ સાડીને ઘણીજ જહિદ ફાડી નાખી છે. પરંતુ એ સાડી ખરી રીતે તો અનેક સમયમાં ફાડી છે. તે એક સમયમાં ફાટેલ નથી. પહેલાં તેને ઉપરને તાંતણે ફાટેલ છે, તે પછી બીજે તાંતણે ફાટેલ છે, વિગેરે ક્રમથી એ સાડીને ફાડવામાં અનેક સમય લાગી ચૂકેલ છે. પરંતુ જેનારને એક સમય જેવું જ જીવાભિગમસૂત્ર Page #789 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७७६ जीवाभिगमसूत्रे लिकेति वा । 'आणापाण्इ इति वा' आनप्राणाविति वा तत्र-संखयेया आवलिका एकउच्छ्वासः संख्येयावलिका-एको निःश्वासः हृष्टनीरोगस्य श्रमवुभुक्षादिनानिरूपकृष्टस्य यावता कालेन श्वास-निःश्वासौ जायेते तावान् काल आनप्राणः। उक्तश्च-'हवस्स अणवकल्लस्स निरुवकिट्टस्स जंतुणो । एगे ऊसासनीसासे एस पाणुत्ति बुच्चइ ॥ हृष्टस्याऽनवकृष्टस्य निरुपक्लिष्टस्य जन्तुनः । एको च्छ्वासनिःश्वासो एष प्राण इति उच्यते ॥१॥ देखने वालों को एक समय जैसा प्रतीत होता है अतः कालका सब से सूक्ष्म जिसका पुनः विभाग नहीं हो सकता है वही समय है जघन्य संख्यात समयों का जो समुदाय है उसका नाम एक आवलिका है। एक आवलिका असंख्याल समयों की होती है । संख्यात आवलिकाओं का उच्छवास काल होता है और संख्यात आवलिकाओं का ही एक नि:श्वास काल होता है हृष्ट, एवं नीरोग पुरुष का श्रम एवं बभक्षा आदि रहित अवस्था में जो स्वाभाविक श्वासोच्छवास आते जाते हैं उस काल का नाम आनप्राण काल है। उक्तंच 'हहस्स अणवकल्लस्स निरुवकित्स जंतुणो, एगे ऊसासनीसासे एस पाणुत्ति बुच्चए' श्वासोच्छवास का नाम प्राण भी हैं । सात प्राणों का एक स्तोक होता है सात स्तोकों का एक लव होता है ७७ लवों का एक मुहूर्त होता है । तदुक्तम् - લાગે છે. તેથી કાળને સૌથી સૂક્ષ્મ કે જેને ફરીથી વિભાગ થઈ શકતો નથી. એ જ સમય છે. જઘન્ય સંખ્યાત સમયે સમુદાય છે, તેનું નામ એક આલિકા છે. એક આવલિકા અસંખ્યાત સમયની થાય છે. સંખ્યાત આવ. લિકાઓનો એક ઉચ્છવાસ કાળ હોય છે. અને સંખ્યાત આવલિકાઓને એક નિશ્વાસ કાળ હોય છે. હૃષ્ટ અને નિરોગી પુરૂષને શ્રમ અને ભૂખ વિનાની અવસ્થામાં જે સ્વભાવિક શ્વાસોચ્છવાસ આવે જાય છે. એ કાળનું નામ આનપ્રાણ કાળ છે. કહ્યું પણ છે हदुस्स अणवकल्लस निरुव किट्टरस जंतुणो, । एगे ऊसास निसासे एस पाणुत्ति वुच्चइ ।। શ્વાસે છવાસનું નામ પ્રાણ પણ છે. સાત પ્રાણને અક તૈક થાય છે, સાત સ્તકને એક લવ હોય છે. ૭૭ સત્યેતર લવેનું એક મુહૂર્ત થાય છે. કહ્યું પણ છે કે જીવાભિગમસૂત્ર Page #790 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९९ मानुषोत्तरपर्वतनिरूपणम् ७७७ 'थोवाइ वा-लवाइ वा-मुहुत्ताइ वा' स्तोकः (सप्तप्राणाः) एकः स्तोक इति वा, लवा इति वा सप्तस्तोका एको लवः, मुहूर्त इति वा सप्तसप्ततिर्लवा एको मुहर्तः। तदुक्तम् 'सत्तपाणणि से थोवे, सत्त थोवाणि से लवे । लवाण सत ह तरिए, एस मुहुत्ते वियाहिए ॥१॥ सप्तप्राणाः स स्तोकः सप्तस्तोकाः स लवः। लवानां सप्तसप्तति रेपो मुहूतों व्याख्यातः ।१॥" मुहर्ते आवलिका परिमाणमाह 'एगाकोडी सत्तट्टि लक्खा सत्ततरी सहस्सा य । दो य सया सोलहिया आवलियाणं मुहत्तंमि ॥ एका कोटी सप्तपष्टिलक्षा सप्तसप्ततिः सहस्राणि । द्वे च शते षोडशाधिके आवलिकानां मुहूर्त ॥१॥ १६७७७२१६ । उच्छ्वासश्चैकस्मिन्मुहूर्ते 'तिन्नि सहस्सा सत्त य सयाई तेयत्तरिं च ऊसासा । एस मुहुत्तो भणिओ सव्वेहि अनंतनाणीहि । त्रीणि सहस्राणि सप्त च शतानि त्रिसप्तत्यधिकानि च उच्छवासाः। एष मुहूर्तो भणितः सरिनन्तज्ञानिभिः ॥१॥ इति । 'सत्तपाणूणि से थोवे, सत्त थोवाणि से लवे । लवाण सत्तहत्तरिए एस मुहुत्ते वियाहिए' एक मुहूर्त में आवलिकाओं का प्रमाण 'एगाकोडि सत्तहि लक्खा सत्ततरी सहस्सा य, दो य सया सोलहिया आवलियाणं मुहुत्तमि' इस कथन के अनुसार एक करोड ६७ लाख ७७ हजार दो सौ सोलह होता है एक मुहूर्त में उच्छवासों का प्रमाण 'तिनि सहस्सा सत्त य सयाई तेयत्तरिं च ऊसासा एस मुहुत्तो भणिओ सव्वेहिं अर्णत सत्त पाणूणि से थोवे, सत्तथोवाणि से लवे ।। लवाणसत्तहत्तरिए एस मुहुत्ते वियाहिए ॥ એક મુહૂર્તની આવલિકાઓનું પ્રમાણ નીચે પ્રમાણે છેएगाकोडि सत्तद्वि लक्खा सत्ततरा सहस्साय । दोय सया सोलहिया आबलियाणं मुहुत्तंमि ॥ આ કથન પ્રમાણે ૧ એક કરોડ ૬૭ સડસઠ લાખ ૭૭ સતેર હજાર બસ સેળ થાય છે. એક મુહૂર્તમાં ઉશ્વાસોનું પ્રમાણુ तिन्नि सहस्सा सत्त य सयाई तेयत्तरिय ऊसासा । एस मुहुत्तो भणिओ सव्वेहिं अणंतणाणीहि ॥ जी० ९८ જીવાભિગમસૂત્રા Page #791 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७७८ जीवाभिगमसूत्रे 'दिवसाइ वा अहोरत्ताइ वा पक्खाइ वा मासाइ वा उ ऊइ वा' दिवस इति वा ऽहोरात्रः इति वा पक्ष इति वा मास इति वा ऋतुरिति वा, द्वौ मासौ ऋतुराख्यातः ऋतवः षट् प्रकीर्तिताः । 'आपाढाद्या ऋतवः' इति वचनात्, आषाढ श्रावणौ प्रावृइ भाद्रपदाश्वयुजौ वर्षारात्रस्ततः परम् । कार्तिको मार्गशीर्षश्च शरदित्यभिधीयते । हेमन्तः पौषमाधौ स्यात् वसन्तश्चैत्र फाल्गुनौ । ग्रीष्मर्तुज्येष्ठवैशाखौ ऋतूनां गणनाक्रमात् ।। वसन्ताद्याऋतवः-वसन्त १ ग्रीष्म २ प्रावृट् ३ शरद् ४ हेमन्त ५ शिशिरान्ताः ६ गौतम ! अप्रमाणिकं तज् जिनाऽप्रतिपादितत्वात् । 'अयणाइ वा-संवच्छराइ वा-जुगाइ वा-वाससयाइ वा' अयनम्-त्रय ऋतवः द्वे नाणीहिं' इस कथन के अनुसार ३ हजार ७ सौ तिहत्तर होता है तीस मुहूर्त का एक अहोरात्र होता है पन्द्रह अहोरात्र का एक पक्ष होता है दो पक्ष का एक महीना होता है दो महीने की एक ऋतु होती है ये ऋतुएं छह होती हैं-इनमें आषाढ और श्रावण ये प्रावृr ऋतु में गर्भित है भाद्रपद और आश्विन ये वर्षांरात्र में गर्भित है कार्तिक एवं मार्गशीर्ष ये दो शरद् ऋतु में गर्भित हैं। पौष और माघ ये दो हेमंतऋतु में गर्भित हैं चैत्र फाल्गुन ये वसन्त ऋतु में गर्भित हैं । ज्येष्ठ और वैसाख ये ग्रीष्मऋतु में गर्भित हैं प्रावृत वर्षारात्र, शरद् हेमन्त, वसन्त और ग्रीष्म ये छह ऋतुएँ हैं। तीन ऋतुओं का एक अयन होता है दो अयनों का एक संवत्सर होता है। पांच संवत्सरों का एक युग होता है २० युगों का एक वर्ष शत होता આ કથન પ્રમાણે ૩ ત્રણ હજાર ૭ સાતસે ૭૩ તેતર થાય છે. ત્રીસ મુહૂર્તની એક અહોરાત થાય છે. પંદર દિવસ રાતને એક પક્ષ થાય છે. બે પખવાડિયાને એક માસ થાય છે. બે મહિનાની એક ઋતુ થાય છે. એ તુઓ છ હોય છે. તેમાં અષાઢ અને શ્રાવણ એ પ્રાવૃટ ઋતુની અંતર્ગત આવે છે. ભાદર અને આસે એ બે માસ વર્ષાઋતુની અંતર્ગત આવે છે. કાર્તિક અને માગશર એ બે માસ શરઋતુની અંતર્ગત આવે છે. પિષ અને માઘ એ બે માસ હેમંતઋતુની અંતગર્ત આવે છે. ચૈત્ર અને ફાગણ એ બે માસ વસંતઋતુની અંતર્ગત આવે છે. જેઠ અને વૈશાખ એ બે માસ ગ્રીમ ઋતુની અંતગર્ત આવે છે. પ્રાવૃટ, વર્ષા-રાત્ર, શર, હેમંત, વસંત અને ગ્રીમ એ છ ઋતુઓ છે. ત્રણ ત્રાતુઓનું એક અયન થાય છે, બે અયનનું એક સંવત્સર થાય છે. પાંચ સંવત્સરને એક યુગ થાય છે. વીસ યુગોનું જીવાભિગમસૂત્ર Page #792 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९९ मानुषोत्तरपर्वतनिरूपणम् ७७९ अयने संवत्सरः पंचसंवत्सरा युगम् विंशतियुगानि वर्षशतमेकं भवति । अत्राऽहोरात्रे-मासे-वर्षे-वर्षशते चोच्छ्वासप्रमाणं पूर्वाचार्य रेवं संकलितम् 'एगं च सयसहस्सं ऊसासाणं तु तेरस सहस्सा। नउयसएणं अहिया दिवसनिसिं होति विन्नेया ॥१॥ मासे वि य उसासा लक्खा तित्तीससहस्स पणनउई । सत्तसयाई जाणसु कहियाई पुव्वसूरीहिं ॥२॥ चत्तारि य कोडीओ लक्खा सनेव होंति नायव्वा । अडयालीससहस्सा चारसया होति परिसेणं ॥३॥ एकं च शतसहस्रम्-उच्छ्वासानां तु त्रयोदश सहस्राणि । नयुत शतेनाधिका दिवसा निशा भवन्ति विज्ञेयाः ॥१॥ मासेपि च उच्छ्वासा लक्षास्त्रयस्त्रिंशत्सहस्राणि पंच नवतानि । सप्तशतानि जानीहि कथितानि पूर्वसूरिभिः ॥२॥ चतस्रः कोटीकोटयः लक्षाः सप्तैव भवन्तीति ज्ञातव्यानि । अष्ट चत्वारिंशत्सहस्राणि चखारिशतानि भवन्ति वर्षेण ॥३॥ इतिच्छाया। 'वाससहस्साइ वा वाससयसहस्साइ वा' वर्षसहस्रमिति वा, वर्षशतसहस्रहै। अहोरात्र में, मास में, वर्ष में और वर्ष शत में उच्छ्वास का प्रमाण पूर्वाचार्यों ने इस प्रकार से संकलित किया है 'एगं च सयस हस्सं ऊसासाणं तु तेरस सहस्सा । नउय सएणं अहिया, दिवस निसिं होति विनेया ॥१॥ मासे विय ऊस्सासा लकखा तित्तीसहस्स पणनउई। सत्तसयाई जाणसु कहियाइं पुव सूरीहिं ॥२॥ चत्तारि य कोडीओ लक्खा सत्तेव होंति नायव्वा । अडयालीस सहस्सा चारसया होंति वरिसेणं' ॥३॥ એક વર્ષશત થાય છે. દિવસ રાતમાં, માસમાં, વર્ષમાં, અને વર્ષ શતમાં, ઉચ્છવાસનું પ્રમાણ પૂર્વાચાર્યોએ આ રીતે સંકલિત કરેલ છે. एगच सयसहस्स ऊसासाणं तु तेरस सहस्सा । नउय सएणं अहिया, दिवसा निसि होति विन्नेया ॥ १ ॥ मासे विय उस्सासा लक्खा तित्तीसहरस पणनउई । सत्तसयाई जाणसु कहियाइं पुव्वसूरीहि ॥ २ ॥ चत्तारिय कोडीओ लक्खा सत्तेव होति नायव्वा । अडयालीस सहस्सा चारसया होंति वरिसेणं ॥ ३ ॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #793 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७८० जीवाभिगमसूत्रे मिति वा दशवर्षशतानि वर्षसहस्रं शतं वर्षसहस्राणां वर्षशतसहस्रं भवति, 'पुव्वंगाइ वा' पूर्वाङ्गमिति वा चतुरशीति वर्षशतसहस्राणि एकं पूर्वाङ्गं भवति, 'पुवाइ वा' पूर्वमिति वा- चतुरशीतिः पूर्वाङ्गशतसहस्राणि एकं पूर्व भवति, 'तुडियंगाइ वा' त्रुटिताङ्गमिति वा चतुरशीतिः पूर्ववर्षशतसहस्राणि एकं त्रुटिताङ्गं भवति । 'एवं पुटवे तुडिए अडडे अववे हूहुकए उप्पले पउमे णलिणे अच्छिणिउरे अउए नउए -मउए चूलिया सीसपहेलिया जाव य सीसपहेलियंगेइ वा' पूर्वम् त्रुटितम् अडडम् अववम् हुहुकम् उत्पलम् पद्मम्-नलिनम् अर्थनिकुरम् अयुतम् नयुतम् ____एक दिन रात में ११३९०० उच्छवासनिः श्वास होते हैं एक मास में ३३९५७०० उच्छ्वास निःश्वास होते हैं । एक वर्ष में ४०७४८४०० होते हैं । दश सौ वर्ष का एक हजार वर्ष होता है १०० हजार वर्षों का एक लाख वर्ष होता है चौरासी लाख वर्ष का एक पूर्वाङ्ग होता है चौरासी लाख पूर्वाङ्ग का एक पूर्व होता है चौरासी लाख पूर्वो का एक त्रुटिताङ्ग होता है चौरासी लाख त्रुटितांगो का एक त्रुटित होता है चौरासी लाख त्रुटितां का एक अडडाङ्ग होता है चौरासी लाख अडडांगों का एक अडड होता है चौरासीलाख अडडों का एक अववाङ्ग होता है चोरासी लाख अववाङ्गों का एक अवव होता है चौरासी लाख अववों का एक हुहुकान होता है चौरासी लाख हुहुकाङ्गों का एक हुहुक होता है चौरासी लाख हुहुकों का एक उत्पलाङ्ग होता है ८४ लाख उत्पलाङ्गों का एक उत्पल होता है ८४ लाख उत्पलों का एक पद्माङ्ग होता है ८४ लाख पद्माङ्गों का एक पद्म એક દિવસ રાતમાં ૧૧૩૯૦૦/ એક લાખ તેર હજાર ને નવસે ઉચ્છવાસ નિઃશ્વાસ થાય છે. એક મહીનામાં ૩૩૯૫૭૦૦ તેત્રીસ લાખ પંચાણું હજાર ને સાતસે થાય છે. એક વર્ષમાં ૪૦૭૪૮૪૦૦ ચાર કરોડ સાત લાખ અડ. તાળીસ હજારને ચાર થાય છે. દસ વર્ષના એક હજાર વર્ષ થાય છે. ૧૦૦ સે હજાર વર્ષના એક લાખ વર્ષ થાય છે. ચોર્યાસી લાખ વર્ષનું પૂર્વગ થાય છે. ચોર્યાસી લાખ પૂર્વાગનું એક પૂર્વ થાય છે. ચોર્યાસી લાખ પૂર્વાગનું એક ત્રુટિતાંગ થાય છે. ચોર્યાસી લાખ ત્રુટિતાંગનું એક ત્રુટિત થાય છે. ચોર્યાસી લાખ ત્રુટિતેનું એક અડડાંગ થાય છે. ચોર્યાસી લાખ અડડાનું એક અવવાંગ થાય છે. ચોર્યાસી લાખ અવનું એક અવવ થાય છે. ચોર્યાસી લાખ અવનું એક હકાંગ થાય છે. ચોર્યાસી લાખ હકાગનું એક હતુક થાય છે. ચોર્યાસી લાખ હહકનું એક ઉત્પલાંગ થાય છે. ચોર્યાસી લાખ ઉત્પલાંગનું એક પક્વાંગ થાય છે. ચોર્યાસી લાખ જીવાભિગમસૂત્ર Page #794 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९९ मानुषोत्तरपर्वतनिरूपणम् मयुतम् चूलिका शीर्षप्रहेलिका यावत् शीर्षप्रहेलिकाङ्गमिति वा एकस्मात् स्वपूर्वसमयबोधकात् परो यः सः चतुरशीत्याशतसहविशिष्टः। एतावानेवगणितशास्त्रस्य विषयः, अतः परम्-औपमिकं कालपरिमाणमाह-'पलिओवमेइ वा' पल्योपममिति वा-(एतस्य परिमाणं संग्रहिणी टीकादितो ज्ञेयम्, अप्रक्रान्तत्वान्नेह विस्तार्यते ) 'सागरोवमेइ वा' सागरोपममिति वा-पल्योपमानां दशकोटिहोता है ८४ लाख पदों का एक नलिनाङ्ग होता है ८४ लाख नलिनाङ्गों का एक नलिन होता है ८४ लाख नलिनों का एक अर्थनिकुराग होता है ८४ लाख अर्थनिकुराङ्गों का एक अर्थनिकुर होता है ८४ लाख अर्थनिकुरों का एक अयुताङ्ग होता है ८४ लाख अयुताङ्गों का एक अयुत होता है ८४ लाख आयुतों का एक प्रयुताङ्ग होता है चौरासी लाख प्रयुताङ्गों का एक प्रयुत होता है ८४ लाख प्रयुतों का एक नयुताङ्ग होता है ८४ लाख नयुताङ्गों का एक नयुत होता है ८४ लाख नयुतों का एक चूलिकाङ्ग होता है ८४ लाख चूलिकाङ्गों की एक चूलिका होती है ८४ लाख चूलिकाओं की एक शीर्ष प्रहेलिकाङ्ग होती है ८४ लाख शीर्षप्रहेलिकाङ्गों की एक शीर्षप्रहेलिका होती है, इतना ही यह गणित का विषय है इस के बाद उपमाद्वारा काल का परिमाण प्रकट किया जाता है पल्योपम का स्वरूप संग्रहणी की टीका आदि से ही जाना जा सकता है अप्रक्रान्त होने से वह यहां नही પગેનું એક પ થાય છે. ચોર્યાસી લાખ પડ્યોનું એક નલિનાંગ થાય છે. ચોર્યાસી લાખ નલિનાંગનું એક નલિન થાય છે. ચોર્યાસી લાખ નલિનનું એક અર્થ નિકુરાંગ થાય છે. ચોર્યાસી લાખ અર્થ નિકુરાંગનું એક અર્થ નિકુર થાય છે. ચોર્યાસી લાખ અર્થ નિકુરેનું એક અયુતાંગ થાય છે. ચોર્યાસી લાખ અયુતાંગનું એક અયુત થાય છે. ચોર્યાસી લાખ અયુતનું એક પ્રયુતાંગ થાય છે. ચોર્યાસી લાખ પ્રયુતાંગનું એક પ્રયુત થાય છે. ચોર્યાસી લાખ પ્રયુતનું એક નયુતાંગ થાય છે. ચોર્યાસી લાખ નયુતાંગોનું એક નયુત થાય છે. ચોર્યાસી લાખ નયુતનું એક ચૂલિકાંગ થાય છે. ચોર્યાસી લાખ ચૂલિકાગેની એક ચૂલિકા થાય છે. ચોર્યાસી લાખ ચૂલિકાઓની એક શીષપ્રહેલિકાંગ થાય છે. ચોર્યાસી લાખ શીર્ષપ્રહેલિકાંગની એક શીર્ષ પ્રહેલિકા થાય છે. આટલા સુધીજ ગણિતને વિષય છે. આના પછી ઉપમા દ્વારા કાળનું પરિમાણ બતાવવામાં આવે છે. પલ્યોપમનું સ્વરૂપ સંગ્રહણી ગાથાની ટીકા વગેરેમાંથી જાણી શકાય છે. અનાવશ્યક હોવાથી તે અહીયાં બતાવવામાં આવેલ નથી. ૧૦ દસ પલ્યોપમને જીવાભિગમસૂત્ર Page #795 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७८२ जीवाभिगमसूत्रे कोटय: एकं सागरोपमम्, 'अवसप्पिणीइ वा' सागराद्दशकोटिकोटयः (सुषमसुषमाधारकक्रमेण' एकाऽवसर्पिणी, 'ओसप्पेिणीइ वा' सागराद्दशकोटिकोटयः दुष्षम-दुष्पमादि (आरक) क्रमेण-एका उत्सर्पिणीज्ञेया । 'तावं च णं अस्सि लोएत्ति पवुच्चइ-जावं च णं बादरे विज्जुक्कारे बायरे थणिय सदे तावं च णं अस्सि मणुस्सलोएत्ति पवुच्चइ, जावं च णं बहवे ओराला बलाहगा संसेयंति संमुच्छंति वासं वासंति तावं च णं अस्सिलोए, जावं च णं बायरे तेउकाए तावं च णं अस्सिलोए, जावं च णं आगराइ वा नदी उदइ वा णिहीइ वा तावं च णं अस्सिलोगित्ति पवुच्चइ. जावं च णं अगडाइ वा णदीइ वा तावं च णं अस्सिप्रकट किया गया है १० पल्योपमों का एक सागर होता है १० कोडा कोडी सागरों का एक अवसर्पिणी और १० कोडाकोडी ही सागरों की एक उत्सर्पिणी काल होता है 'जावं च णं वायरे, विज्जुकारे, वायरे धणियसद्दे, तावं च णं अस्सिलोए.' जहां तक बादर विद्युतू और बादर स्तनित शब्द है वहां तक यह लोक है 'जावं च णं बहवे ओराला बलाहका संसेयंति संमुच्छंति, वासं वासंति, तावं च णं अस्सिलोए' जहां तक अनेक उदार मेघ उत्पन्न होते है-संमूर्च्छन जन्म वाले होते हैं वर्षा वरसाते हैं वहां तक यह मनुष्यलोक है 'जावं च णं बायरे तेउकाए तावं च णं अस्सिलोए' जहां तक बादर तेजस्कायिक है वहां तक यह मनुष्य लोक है 'जावं च णं आगराति वा नदी उदइवा णिहीति वा तावं च णं अस्सि लोगित्ति पवच्चुति' जहां तक आगरनदी एवं निधि है वहां तक यह मनुष्यलोक है. 'जावं च णं अगडाति वा जदीति वा तावं च णं अस्सी लोए जावं च णं चंदोव એક સાગર થાય છે. ૧૦ દસ કેડા કડી સાગરોપમની એક અવસર્પિણી થાય છે. અને ૧૦ દસ કેડા કેડીજ સાગરોપમને એક ઉત્સર્પિણી કાળ થાય छ. 'जावं णं वायरे, विज्जुकारे, बायरे थणियसद्दे तावं च णं अस्सि लोए०' જ્યાં સુધી બાદર વિદ્યુત અને બાદર સ્વનિત–મેઘના શબ્દ છે ત્યાં સુધી पासो छ. 'जावं च णं बहवे ओराला, बलाहका ससयंति समुच्छंति, वासं वासति तावं च णं अस्सि लोए' ल्यां सुधी भने २ भे। उत्पन्न याय छ, અર્થાત્ સંપૂર્ઝન જન્મવાળા હોય છે. વરસાદ વરસાવે છે, ત્યાં સુધી આ भनुध्या . 'जावं च णं बायरे तेउकाए ताव च णं अस्सि लोए' ज्यां सुधी मा४२ ते४२४॥यि छ त्यो सुधी । मनुष्यता छ. 'जावं च णं आगरातिवा नदीइ उदही वा णिहीतिवा तावं च णं अस्सि लोगत्ति पवुच्चति' या सुधी सागर, नही; मने निधि छ त्यो सुची २॥ मनुष्यता छ तम त छ. 'जावं च જીવાભિગમસૂત્ર Page #796 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.९९ मानुषोत्तरपर्वतनिरूपणम् ७८३ लोए, जावं च णं चंदोवरागाइ वा सरोवरागाइ वा चंदपरिवेसाइ वा सूरपरिवेसाइ वा, पडिचंदाइ वा पडिसराइ वा-इंदधणूइ वा उदगमच्छेइ वा कपिहसिताणि वा तावं च णं अस्सिलोएत्ति पवुच्चइ' तावदेव च खल्वयं लोक इति प्रोच्यते-न ततः परतः, अन्यत्र कालपरिमाणाऽऽभावात् । यावच्च खलु बादरो विद्युत्कारो वादरश्च स्तनितशब्द: तावदेव० । यावच्च खल बहवः उदारा बलाहकाः संस्विद्यन्ते संमूर्च्छन्ति वर्ष वर्षन्ति, तावच खल्वयं लोकः प्रोच्यते, यावच्च खलु बादरस्तेजस्कायः तावञ्च खलु अयं लोकः, यावच्च खलु आकरा इति वा, नद्य इति वा, निधय इति वा, तावच्च खलु अयं लोकः प्रोच्यते, यावच्च खलु चन्द्रोपरागः सूर्योपरागः, इति वा सूर्याचन्द्रमसोः, परिवेषो दृश्यते-प्रतिचन्द्र इति वा प्रतिसूर्य इति वा-इन्द्रधनुरिति वा उदकमत्स्या इति वा कपिहसितमिति वा व्यवस्था-तावच्च खल्वयं लोक इति प्रोच्यते न ततः परतः । 'जावं च णं चंदिमसूरियगहनक्खत्त तारारूवाणं अभिगमण निग्गमण बुडि निवुड़ि अणवटियसंठाणसंठिई-आधविज्जइ तावं च णं अस्सिलोएत्ति पवुच्चइ' यावच्च खलु चन्द्रसूर्यग्रहनक्षत्रतारारूपाणां सर्वबाह्याभ्यन्तरमण्डलेऽभिगमनम्-अभ्यन्तर प्रवेशनं निर्गरागाति वा, सूरोवरागाति वा चंदपरिएसाति वा सूरपरिएसाति वा पडिचंदाति वा पडिसूराति वा इंदधणूइ वा उदगमच्छेइ वा कपिहसिणाणि वा तावं चणं अस्सि लोगेत्ति पवुच्चई' जहां तक अगडनदी आदि हैं वहां तक यह मनुष्य लोक है जहां तक चन्द्रोपराग, सूर्योपराग चन्द्रपरिवेष, सूर्यपरिवेष, प्रतिचन्द्र प्रतिसूर्य, इन्द्रधनुष, उदकमत्स्य एवं कपिहसित हैं वहां तक यह मनुष्यलोक है 'जावं च णं चंदिम मूरिय गहणक्खत्तताराख्वाणं अभिगमणणिग्गम बुडिणिवुडि अणवटिय संठाणसंठिती आघविजति तावं च णं अस्सि लाएति पवुचति' जहां तक चंद्र, सूर्य, ग्रह, नक्षत्रतारा इनका गमनागमन है इनकी णं अगडाति वा णदीति वा तावं च णं अस्सिं लोए, जावं च णं चंदोवरागाति वा, सूरोवरागाति वा चंदपरिएसातिवा, पडिचंदातिवा, पडिसूरातिवा, इंधणुइवा, उदगमच्छेइवा, कापहसिणाणि वा ताव च णं अस्सि लोगेति पवुच्चई' यां सुधा અગડ, નદી વિગેરે છે, ત્યાં સુધી આ મનુષ્યલક છે, જ્યાં સુધી ચંદ્રોપરાગ સૂપરાગ, ચંદ્રપરિવેષ, સૂર્યપરિષ, પ્રતિચંદ્ર, પ્રતિસૂર્ય, ઈન્દ્રધનુષ ઉદક भत्स्य,सने पिछसित छ, त्यो सुधा मा भनुष्य।४ छे. 'जावं च णं चंदिम सूरियगहगणणक्खत्ततारारूवाणं अभिगमणणिगम वुढिणिबुढिअणवट्टिय संठाणसंठिनी आघविज्जति तावं च णं अस्सि लोएति पवुच्चति' या सुधी यद्र, सूर्यः; अड, નક્ષત્ર, અને તારાઓનું ગમના ગમન થાય છે, તેમની વધ ઘટ થાય છે, તેમનું જીવાભિગમસૂત્ર Page #797 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७८४ जीवाभिगमसूत्रे मनं सर्वाभ्यन्तरमण्डलाद्वहिर्गमनम्, वृद्धिः-शुक्लपक्षे चन्द्रस्य वृद्धिप्रतिभासः, निवृद्धिः-वृद्धेरभावः-कृष्णपक्षे चन्द्रस्यैव हानिप्रतिभास इति भावः, अनवस्थित -सततं चारवृत्त्या यत्संस्थान-सम्यगवस्थानमनवस्थितसंस्थानम्, एतेषां द्वन्द्वस्तैः संस्थितानि-यथायोगं व्यवस्थितानि अभिगमनादीनि, अख्यायन्ते तावदेवायं मनुष्यलोको न परतः । मनुष्यलोकादन्यत्रैषामसद्भावात् इति । ९९॥ मूलम्-अंतो णं भंते ! मणुस्स खेत्तस्स जे चंदिम सूरिय गहगणनक्खत्ततारारूवा ते णं भदंत ! देवा किं उड्डोववण्णगा कप्पोववण्णगा विमाणोववण्णगा चारोववण्णगा चारदिईया गइरगइया गतिसमावण्णगा, गोयमा ! ते णं देवा नो उड्डोववण्णगा, नो कप्पोववण्णगा विमाणोववण्णगा चारोववण्णगा, नो चारदिईया गइरइया गइसमावण्णगा-उड्डमुह कलंबुयपुप्फ संठाणसंठिएहिं जोयणसाहस्सिएहिं ताव खेत्तेहिं साहस्सियाहिं बाहिरियाहिं वेउव्वियाहिं परिसाहिं महयाहयनदृगीयवाइयतंतीतलतालतुडियघणमुइंगपडुप्पवाइयरवेणं दिव्वाइं भोगभोगाइं भुंजमाणा महया उकिट सीहणाय बोलकलकलसदेणं विउलाइ भोगभोगाइं भुंजमाणा अच्छय पव्वयएयं पयाहिणावत्तमंडलयारं मेरे अणुपरियडंति । तेसि णं भंते देवाणं इंदे चवइ से कहमिंदाणिं पकरेंति ? गोयमा ! ताहे चत्तारि पंच सामाणिया तं ठाणं उवसंपज्जित्ताणं विहरति जाव तत्थ अन्ने इंदे उववण्णे भवइ । इंदट्टाणे णं भंते ! केवइयं कालं विरहिए वृद्धि, हानि है इनका अनवस्थितपना है संस्थान की स्थिति है वहां तक यह मनुष्यलोक है इसके आगे मनुष्यलोक नहीं है क्योंकि जितनी ये सब बातें ऊपर प्रकट की गई हैं उनका सद्भाव मनुष्यलोक में ही है अन्यत्र नहीं हैं ॥१९॥ અનવસ્થિત પણું છે, સંસ્થાનની સ્થિતિ છે, ત્યાં સુધી આ મનુષ્ય લેક છે. તે પછી મનુષ્ય લોક નથી. કેમકે-જેટલી આ તમામ વાતો ઉપર બતાવવામાં આવી છે, તે બધાને સદુભાવ આ મનુષ્ય લેકમાં જ છે, તે સિવાય બીજે नथी. ॥ सू. ८८ ॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #798 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू.१०० मनुष्यक्षेत्रस्थ ज्योतिष्कदेवानां उपपातः ७८५ उववाएणं ? गोयमा ! जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं छम्मासा । बहियाणं भंते! मणुस्सखेत्तस्स जे चंदिम सूरियगहन क्खत्त तारारूवा तेणं भंते! देवा किं उड्डोववण्णगा कप्पोववण्णगा विमाणोववण्णगा चारोववण्णगा चारट्टिईया गइरगइया गड़समावण्णगा ? गोयमा ! तेणं देवा नो उड्ढोववण्णगा नो कप्पोववण्णा विमाणोववण्णगा नो चारोववण्णगा चारट्टिइया नो गइरगइया नो गतिसमावण्णगा पक्किट्टगा संठाणसंठिएहिं जोयसयसाहस्सिएहिं तावक्खेत्तेहिं साहस्सिया हिय बाहिरा हिं वेउव्वियाहिं परिसाहिं महयाहय णहगीयवाइयरवेणं दिव्वाइं भोगभोगाई भुंजमाणा सुहलेस्सा, सीयलेस्सा, मंदलेस्सा मंदायवलेस्सा चित्तंतरलेस्सागा कूडाइव ठाणट्टिया अण्णोपण समोगाढाहिं लेस्साहिं ते पएसे सव्वओ समंता ओभासेंति उज्जो - वेंति तवंति पभासेंति । जया णं भंते! तेसिं देवाणं इंदे चयइ से कहमिदाणिं पकरेंति ? गोयमा ! जाव चत्तारि पंच सामा जिया तं ठाणं उवसंपज्जित्ताणं विहरंति जाव तत्थ अण्णे उववण्णे भवइ । इंदाणेणं भंते! केवइयं कालं विरहओ उववाएणं ? गोयमा ! जहणणेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं छम्मासा ॥ सू० १००॥ . छाया -अन्तः खलु भदन्त ! मनुष्यक्षेत्रस्य ये चन्द्रसूर्यग्रहगण नक्षत्रतारारूपास्ते खलु भदन्त ! देवाः किमूर्ध्वोपपन्नकाः कल्पोपपन्नकाः विमानोपपन्नकाः चारोपपन्नकाः चारस्थितिकाः गतिरतिकाः गतिसमापन्नकाः ? गौतम ! ते खलु देवा नो उर्ध्वोपपन्नकाः नो कल्पोपपन्नकाः विमानोपपन्नका चारोपपन्नकाः नो चारस्थितिकाः गतिरतिकाः गतिसमापन्नकाः उर्ध्वमुख कदम्बपुष्पसंस्थानसंस्थितै जनसहस्रेस्तापक्षेत्रैः साहस्रिकाभिः बाह्याभि विकुर्विकाभिः पर्षद्भिर्महताssहतनृत्यगीतवादित्रतंत्रीतलतालत्रुटितघनमृदङ्गपटुप्रवादितरवेण दिव्यान्भोगभोगान भुंजानाः महतोत्कृष्ट सिंहनादवोलकल - कलशब्देन विपुलान्भोगभोगान् भुञ्जानाः अच्छपर्वतराजं प्रदक्षिणावर्तमण्डलचारं मेरुमनुपर्यटन्ति । तेषां खलु भदन्त ! देवानाम् इन्द्रश्च्यवते ते कथमिदीनीं प्रकुर्वन्ति ? गौतम ! तदा चत्वारः - पञ्च जी० ९९ જીવાભિગમસૂત્ર Page #799 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे वा सामानिकास्तत्स्थानमुपसंपद्य खलु विहरन्ति, यावत्तत्राऽन्य इन्द्र उपपन्नो भवति । इन्द्रस्थानं खलु भदन्त ! कियन्तं कालं विरहितमुपतापेन ? गौतम ! जघन्येनैकं समयम् उत्कर्षतः षण्मासान् । बहिः खलु भदन्त ! मनुष्यक्षेत्रस्य ये चन्द्रसूर्यग्रहनक्षत्रतारारूपास्ते खलु भदन्त ! देवाः किम्-ऊोपपन्नकाः कल्पोपपन्नकाः विमानोपपन्नकाश्चारोपपन्नकाश्चारस्थितिकाः गतिरतिकाः गतिसमापन्नकाः ? गौतम ! ते खलु देवाः नो ऊध्वोपपन्नकाः नो कल्पोपपन्नकाः विमानोपपन्नकाः नो चारोपपन्नकाः चारस्थितिकाः नो गतिरतिकाः नो गतिसमापन्नकाः पक्वेष्टक संस्थानसंस्थितैः योजनशतसाहसिकैस्तापक्षेत्रैः साहनिकाभिः बाह्याभिर्विकुर्विकाभिः महताहतनृत्यगीतवादितरवेण दिव्यान् भोगभोगान् भुंजानाः शुभलेश्याः शीतलेश्याः मन्दले श्याः मन्दातपलेश्याः चित्रान्तलेश्याकाः कूटाः इव स्थानस्थिताः अन्योऽन्यसमवगाढाभिर्लेश्याभिस्तान् प्रदेशान् सर्वतः समन्तात् अवभासयन्ति, उद्योतयन्ति तापयन्ति प्रभासयन्ति । यदा खलु भदन्त ! तेषां देवानाम् इन्द्रश्च्यवते ते कथमिदानी प्रकुर्वन्ति यावच्चत्वारः पंच सामानिकाः तत्स्थानमुपसंपद्य खलु विहरन्ति यावत्तत्राऽन्य उपपन्नो भवति । इन्द्रस्थानं खलु भदन्त ! कियन्तं कालं विरहितमुपपातेन ? गौतम ! जघन्येनैकं समयम् उत्कृष्टेन (उत्कर्षण) पण्मासान् ॥सू० १००॥ टीका-'अंतो णं भंते मणुस्स खेत्तस्स जे चंदसूरिया गहनक्खत्तताराख्वाते णं भदंत ! देवा कि उड्डोववन्नगा कप्पोववन्नगा-विमानोववन्नगा चारोववन्नगा चारढिईया गतिरइया गतिसमावण्णगा' हे भदन्त ! मनुक्षेत्रान्तमध्ये ये के च चन्द्रसूर्यग्रहनक्षत्रताराणां रूपमिवरूपवन्तः ते खलु भदन्त ! देवाः किम् 'अंतो णं भंते ! मणुस्स खेत्तस्स जे चंदिमसूरिय गहगणनक्खत्ततारारुवा'-इत्यादि ।। टीकार्थ-श्री गौतमस्वामी ने प्रभु से ऐसा पूछा है-हे भदन्त ! मनुष्यक्षेत्र के अर्थात् मानुषोत्तर पर्वत के जो चन्द्र सूर्य ग्रह नक्षत्र और तारा हैं-वे ज्योतिषी देव हैं-सो क्या ये ज्योतिषी देव 'उडोववण्णगा, कप्पोवनन्नगा, विमाणोववपणगा, चारोववण्णगा, चारद्वितीया, गतिरतिया, गतिसमावण्णगा?' ऊोपपन्न हैं सौधर्म आदि 'अंतोणं भंते ! मणुस्सखेत्तस्स जे चंदिम सूरियगहगण नक्खत्त तारारूवा' ७० ટીકાથ–ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને એવું પૂછ્યું કે હે ભગવન મનુષ્ય ક્ષેત્રના अर्थात् मानुषोत्तर ५ तनारे द्र, सूर्य, अड, नक्षत्र, अने रामेछ, ते न्यतिहेव छे, तो तेन्योति हेवे। 'उड्ढोववष्णगा, कप्पोववन्नमा, विमाणोववण्णगा, चारोववण्णगा चार द्वितीया गतिरतिया, गतिसमावण्णगा ?' उपपन्न छ ? सौधम જીવાભિગમસૂત્ર Page #800 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१०० मनुष्यक्षेत्रस्थ ज्योतिष्कदेवानां उपपातः७८७ उर्वोपपन्ना ? सौधर्मादिभ्यो द्वादशभ्यः कल्पेभ्यः ऊर्ध्वमुपपन्नाः, कल्पेषुसौधर्मादिषु उपपन्नक कल्पोपपन्नाः, विमानेषु-सामान्यरूपेषु उपपन्ना विमानोपपन्नाः, चारो-मण्डलगत्या परिभ्रमणं तमुपपन्न:-आश्रितवन्तश्वारोपपन्नाः, चारस्थितिकाः-चारस्य यथोक्तरूपस्य स्थितिः-अभावो येषां ते तथा-अपगतचारा इत्यर्थः, गतिरतिकाः गतौ रतिः-आसक्तिः प्रीतिर्येषां ते तथा, एतेन गतौरतिमात्रमुक्तम्, सम्प्रति साक्षाद्गति प्रश्नयति-गतिसमापन्नाः गतियुक्ताः सन्ति किम् इति गौतमस्य प्रश्नः ? भगवानाह-गोयमा ! ते णं देवा णो उडोववण्णगा -नो कप्पोचवण्णगा-विमाणोववण्ण ना-चारोववन्नगा-नो चारहिईया-गतिरइया गतिसमावण्णगा उड्मुहकलंबुय पुप्फसंठाणसंठिएहि जोयणसाहस्सिएहि तावक्खेतेहिं साहस्सियाहि वाहियाहि-वेउव्वियाहिं परिसार्हि महयाहयनदृगीयवाइयतंतीतलतालतुडियघणमुइंगपडप्पवाइयरवेणं-दिव्वाई भोगभोगाइं भुंजमाणा महया १२ कल्पों से ऊंचे स्थानों में उपपन्न हुए हैं ? या सौधर्म आदि कल्पों में उत्पन्न हुए हैं ? या सामान्य विमानों में उत्पन्न हुए हैं ? या मण्डलगति से परिभ्रमण को प्राप्त हुए हैं या-चार-स्थिति के अभाव वाले हैं स्थिर हैं या गति में रति वाले हैं ? या गति युक्त हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा ! तेणं देवा णो उडोववन्नगा, जो कप्पोववण्णगा, विमाणोववण्णगा, चारोववण्णगा, नो, चारद्वितीया गतिरतिया, गतिसमावण्णगा' हे गौतम ! वे देव उर्वोत्पन्न नहीं हैं कल्पोपपन्न नहीं हैं, किन्तु विमानोत्पन्न हैं, चार सहित हैं मण्डला कारगति युक्त है गति अभाव वाले नहीं है स्वभाव से ही ये गतिरतिक हैं और साक्षात् गति से युक्त हैं 'उड्डमुह कलंबुय पुप्फसंठाणसंठिएहिं जोयणसाहस्सिएहिं तावखेत्तेहिं साहस्सिएहिं बाहिरियाहि वेउचिવિગેરે ૧૨ બાર કલપથી ઉપરના સ્થાનમાં ઉત્પન્ન થયેલા છે? અથવા સૌધર્મ વિગેરે માં ઉત્પન્ન થયેલા છે? સામાન્ય વિમાનમાં ઉત્પન્ન થયેલા છે? અથવા મંડળ પરિભ્રમણને પ્રાપ્ત થયેલા છે? અથવા ચાર–સ્થિતિના અભાવવાળા છે? સ્થિર છે? અથવા ગતિમાં રતિવાળા છે? અથવા ગતિ યુક્ત છે? આ પ્રશ્નોના उत्तरमा प्रमुश्री ४ छ -'गोयमा ! तेणं देवा णो उड्ढोववन्नगा, णो कप्पोववण्णगा, विमाणोववण्णगा, चारोववण्णगा णो चारद्वितीया गतिरतिया, गतिसमा वण्णगा' गौतम ! ये हे। पिपन्न होता नथी. तभ०४ ४८यो५५न पर होता નથી. પરંતુ વિમાને પપન્ન છે. ચાર સહિત છે, મંડલાકાર ગતિવાળા છે. ગતિના અભાવ વાળા નથી. સ્વભાવથીજ તેઓ ગતિરતિક છે, અને સાક્ષાત્ ગતિથી युत छे. 'उड्ढमुहकलंबुयपुप्फसंठाणसंठि एहिं जोयणसाहिस्सिएहिं तावक्खेतेहिं साह જીવાભિગમસૂત્ર Page #801 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७८८ जीवाभिगमसूत्रे उक्कि डिसीहणायबोलकलकलसदेणं विउलाई भोग भोगाई भुंजमाणा - अच्छपव्वयरायं पयाहिणावत्तमंडलयरं मेरुं अणुपरियडंति' ते खलु देवाश्चन्द्रादय मनुष्यक्षेत्रस्थाः देवा: हे गौतम ! नो उर्ध्वोपपन्नकाः सौधर्मादिभ्य ऊर्ध्वं नोपपन्नाः, नो कल्पोपपन्नकाः सौधर्मादिषु नोपपन्नाः किन्तु - विमानोपपन्नकाः सामान्यतो विमानोपपन्नकाः चारोपपन्नकाश्च नो चारस्थितिकाः - चारस्य स्थिति-रभावस्तद्वन्तो नो, किन्तु - गतिरतिकाः- स्वभावागतौ-गमने रतिः - आसक्तिः तद्वन्तः, गतिसमापन्नकाः - साक्षाद्गतिमन्तः ऊर्ध्वमुखकदम्ब (नालिका) पुष्पस्य गोलाकृतिसंस्थानसंस्थितै यजनसाहस्रिकैस्तापक्षेत्रः सहस्र संख्याभिः बाह्याभि वैकुर्विकाभिः पर्षद्भिः महताऽऽहत नृत्यगीतवादित्रतन्त्रीतल तालत्रुटितघनमृदङ्गपटुप्रवादितरवेण दिव्यान् अनिर्वचनीयान् तांस्तान् अलौकिकभोगान् भुञ्जन्तो भुञ्जाना: स्वभावतो गतिरतिकै बाह्यपरिषद्गतै देवैवेगेन गच्छद्विमानेषु महता - उत्कृष्टतः उत्कर्षवशेन सिंहनादस्य (बोलवत्) कल-कलो यः शब्दस्तेन (बोलो नाम मुखे हस्ताङ्गुलिं निवेश्य महता शब्देन पूत्करणम् तारतारः (सीटी) कलकलः व्याकुलितशब्दसमूहस्तच्छब्देन महत्समुद्रोद्घोषो बोलो भवति) तथा च तद्रवेण याहिं परिसाहिं' उर्ध्वमुख वाले कदम्ब पुष्प के जैसे आकार वाले अनेक योजन सहस्र प्रमाण युक्त क्षेत्रों में ये भ्रमण करते हैं साथ में इनते बाहिर की विकुर्वित परिषदा के देव रहते हैं 'महया हयनगीतवादित तंतीतलताल तुडियघणमुइंगपडुप्पवादितरवेणं' बडे ठाट वाट से नृत्य करते हुए, गीत गाते हुए, वादित तंत्रि ताल त्रुटित आदि वादित्रों को बजाते हुए वादित्रों के शब्दो से मानों 'उक्कि सीहणायबोल कलकलसद्देण' ये सिंह की जैसी गर्जना न कर रहे हों इस प्रकार से होकर तथा सीटी बजा २ कर - घनघोर शब्द करते हुए 'दिव्वाई भोग भोगाई भुजमाणा' एवं दिव्य भोग भोगों को स्सियाहि बाहिरियाहि वेउब्वियाहि परिसाहिं' या भुवाणा उभ्याना पुष्योना જેવા આકારવાળા અનેક ચૈાજન સહસ્રપ્રમાણથી યુક્ત ક્ષેત્રમાં એ ભ્રમણ કરે छे, तेन तेनी साथै महारना विठुर्वित परिषहाना हेव रहे छे. 'महयाहय नगीतवादित तंतीतलतालतुडियघणमुईंगपडुप्पवादितरवेणं' धान ठाउमाथी नाथ કરતા એવા, ગીતગાતા એવા, વાજી ંત્ર તંત્રી તલ તાલ ત્રુટિત વિગેરે पात्रो वगाडता सेवा से पात्रोमा शम्होथीन्नणे 'उक्किट्ठसीहणायबोलकलकल सद्देण' तेथे। सिंहना देवी भागे में गर्भनाओ न उरता होय ? सेवी रीते શબ્દો કરતા થકા તથા સીટી વગાડી વગાડીને ઘન ઘેાર શબ્દો કરતા કરતાં 'दिव्वाई भोग भोगाई भुंजमाणा' तथा हिव्य सेवा लोग लोगवता थ। ' अच्छय જીવાભિગમસૂત્ર Page #802 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१०० मनुष्यक्षेत्रस्थ ज्योतिष्कदेवानां उपपातः ७८९ महतासमुद्ररवभूतमिव मेरुं कुर्वाणा इति भावः विपुलान् भोगभोगान् भुञ्जानाः सन्तोऽच्छम् अतीव निर्मलजाम्बूनदमयखाद्रत्न बहुलत्वाच्च स्वच्छ पर्वतराज मेरुं प्रदक्षिणावर्तमण्डलचारं यथास्यात् अनुपर्यटन्ति । 'तेसि णं भंते ! देवाणं इंदे चवइ से कहमिदाणिं पकरेंति, गोयमा ! ताहे चत्तारि पंच सामाणिया तं ठाणं उवसंपज्जित्ताणं विहरंति जाव तत्थ अन्ने इंदे उववण्णे भवइ' तेषां भदन्त ! ज्योतिष्कदेवानां चन्द्रादीनां मध्यतो यदा इन्द्रश्च्यवते तदा ते ज्योतिष्काः इदानीम्-इन्द्रविरहकाले कथं प्रकुर्वन्ति ? भगवानाह-हे गौतम ! तदा काले चत्वारः पञ्च वा सामानिका एव देवाः संधीभूय तत्स्थानं महेन्द्रस्थानमुपसंपद्य विभूष्य विहरन्ति तदिन्द्रस्थानं परिपालयन्ति, नैकाकिनः केऽपि तत्पदं परिपूरयितुं यतः समर्थाः । कियत्कालमेषक्रमः यावत्तत्र स्थानेऽन्यइन्द्र उपपन्नो भवति । 'इंदट्ठाणेणं भंते ! केवइयं कालं विरहिए उववाएणं ? गोयमा ! जहण्णेणं भोगते हुए 'अच्छ पच्चयरायं पदाहिणावत्तमंडलयरं मेरं अणुपरियडंति' ये स्वच्छ, निर्मल पर्वतराज मेरु की मण्डलाकार रूप से प्रदक्षिणा किया करते हैं। 'तेसिणं भंते ! देवाणं इंदे चवति से कहमियाणिं पकरेंति' हे भदन्त ! जब इनका इन्द्र चवता हैं तब वे ज्योतिष्क देव क्या करते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं ? 'गोयमा ! ताहे चत्तारि पंच सामाणिया देवा तं ठाणं उवसंपविजत्ताणं विहरंति' हे गौतम ! जब तक वहां दूसरा इन्द्र उत्पन्न नही होता है तब तक वहां के ४-५-सामानिक देव उस इन्द्र के स्थान पर रहते हैं 'जाव तत्थ अन्ने इंदे उववण्णे भवति' फिर बाद में वहां अन्य इन्द्र उत्पन्न हो जाता है 'इंदठाणे णं भंते ! केवतियं कालं विरहिते उववातेणं' हे भदन्त। वह इन्द्र स्थान इन्द्र के विना कितने काल तक रहित बना रहता पव्वयराय पदाहिया वत्तमंडलयाई मेरु अणुपरियडंति' से २१२७, निस, पति २१ भे३नी म रथी प्रक्षिा ४२त। २ छे. 'तेसिणं भंते ! देवाणं इंदे चवति कहामियाणिं पकरेंति' लगवन् ! न्यारे तेमान 5 वे छ, त्यारे એ જ્યોતિષ્ક દેવે શું કરે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ગૌતમસ્વામીને डे छ -'गोयमा ! ताहे चत्तारि पच सामाणिया देवा तं ठाणं उवसंपज्जित्ताणं विहरंति' गौतम ! न्यां सुधी त्या मान्न छन्द्र उत्पन्न यता नथी त्यां सुधीमा તેઓ ત્યાંના ૪-૫ ચાર પાંચ સામાનિક દે એ ઈદ્રના સ્થાન પર રહે છે. 'जाव तत्थ अन्ने इंदे उववण्णे भवति' मने न्यारे त्यां मीनद्र पनि य तय छे, त्यारे से सामानि । ते स्थानने छाडी छे. 'इंददाणेणं भंते ! केवतियं कालं विरहिते उववातेणं' हे भगवन् से द्रनु स्थान द्र शिवाय सा જીવાભિગમસૂત્ર Page #803 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७९० जीवाभिगमसूत्रे एक्कं समय-उक्कोसेणं छम्मासा' इन्द्रस्थानं खलु भदन्त ! कियन्तं कालम् उपपातेन (रिक्त) विरहितं प्रज्ञप्तम् ? भगवान् ब्रूते-हे गौतम ! जघन्येनैकं समयं यावत्-उत्कर्षेण च षण्मासान् विद्धि। मानुषोत्तराबहिश्चन्द्रादीनां वर्णनमारभते 'बहियाणं भंते ! मणुस्स खेत्तस्स-जे चंदिमसूरियगहनक्खत्ततारारूवा तेणं भंते ! देवा किं उड्डोववण्णगा-कप्पोववन्नगा-विमाणोववन्नगा-चारोववण्णगाचारट्टिईया-गतिरइया-गइसमावण्णगा? गोयमा ! ते णं देवा णो उड्डोववण्णगा णो कप्पोववण्णगा विमाणोववण्णगा, नो चारोववण्णगा, चारढिईया, नो गइरइयानो गइसमावण्णगा पकिटग संठाणसंठिएहिं जोयणसयसाहस्सिएहिं तावक्खेत्तेहि साहस्सियाहिं य बाहिराहिं वेउब्धियाहिं परिसाहिं महयाहयणगीयवाइयरवेणंहै 'गोयमा ! जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं छम्मासा' हे गौतम ! वह स्थान कम से कम एक समय तक और ज्यादा से ज्यादा छह मास तक रहित बना रहता है 'बहियाणं भंते! मणुस्स खेत्तस्स जं चंदिमसूरिया गहणक्खत्त ताराख्वा तेणं भंते ! देवा किं उट्टोववण्णगा कप्पोववण्णगा विमाणोववण्णगा चारोववण्णगा चारद्वितीया गतिरतिया गतिसमावण्णगा' हे भदन्त ! मनुष्यक्षेत्र के बाहर के चन्द्र सूर्य ग्रह नक्षत्र और तारा ये सब देव क्या उर्बोपपन्न होते हैं ? या कल्पोपपन्न होते हैं ? या विमानोपपन्न होते हैं या हवारोपपन्न होते हैं ? या गतिरहित होते हैं ? या गतिरतिक होते हैं ? या गति समापन्नक होते हैं ? इन पदों का अर्थ पहिले लिख दिया गया है इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा ! तेणं देवा णो उट्टोववण्णगा, नो कप्पोववन्नगा, विमाणो समय सुधी २ छ ? 'गोयमा ! जहण्णेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं छम्मासा' ગૌતમ! એ સ્થાન ઓછામાં ઓછા એક સમય સુધી અને વધારેમાં વધારે छ मास सुधी थी २डित सनेला २९ छे. 'बाहियाणं भंते ! मणुस्सखेत्तस्स जं चंदिमसूरिया णक्खत्त तारारूवा तेणं भंते ! देवा कि उड्ढोववण्णगा कप्पोववण्णगा विमाणोववण्णगा चारोववण्णगा चारद्वितीया गतिरतिया गतिसमावण्णगा' 3 मापन મનુષ્યક્ષેત્રની બહારના સૂર્ય, ચંદ્ર, ગ્રહ, નક્ષત્ર, અને તારાઓ આ બધા દે શું ઉપપન્નક હોય છે? અથવા ક૯પપપત્રક હોય છે કે વિમાનેપપત્રક હોય છે? અથવા ચારેપ પન્નક હોય છે? કે ગતિ વિનાના હોય છે? કે ગતિ રતિવાળા હોય છે? અથવા ગતિ સમાપન્નક હોય છે? આ પદનો અર્થ પહેલાં લખવામાં આવિગયેલ છે. આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ગૌતમસ્વામીને કહે છે 3-'गोयमा ! तेणं देवा णो उड्ढोववण्णगा नो कप्पोववण्णगा विमाणोववण्णगा णो જીવાભિગમસૂત્ર Page #804 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१०० मनुष्यक्षेत्रस्थ ज्योतिष्कदेवानां उपपात:७९१ दिव्वाई भोग भोगाई मुंजमाणा सुहलेस्सा सीयलेस्सा-मंदलेस्सा मंदायवलेस्सा चित्तंतरलेस्सा कूडाइव ठाणट्ठिया-अण्णोण्ण समोगाढाहिं लेस्साहिं ते पएसे सव्वओ समंता ओभासें ति' हे भदन्त ! मनुष्यक्षेत्रस्य बहिः स्थितिमन्तः खलु ये केचन चन्द्रसूर्यग्रहनक्षत्रतारारूपास्ते खलु भदन्त ! देवाः किं सौधर्मादि द्वादशभ्यः ऊर्ध्वमुपपन्ना:-कल्पेषु एव तेषु-विमानेषु वा सामान्यतः-उपपन्नाः वा मण्डलगत्या परिभ्रमणमाश्रितवन्तः-चारोपपन्नकाः चारस्थितिकाः-गतिरतिकाः साक्षाद्वतियुक्ता वा-इति प्रश्नः ? भगवानाह-हे गौतम ! ते प्रश्निता देवाः खलु नो ऊोपपन्नकाः नो वा कल्पोपपन्नकाः किन्तु-सामान्य विमानजाः, नो चारोपपन्नकाः किन्तु चारस्थितिकाः, अतएव नो वा गतिरतिकाः नापि गतिसमापन्नकाः नो साक्षाद्गतिमन्तः, इत्यर्थः, केवलं आयामतो दीर्घा-विस्तरतः स्तोका-चतुरस्रा च पक्वेष्टका तथा वहिर्मनुष्यक्षेत्रा तेषां तापक्षेत्राणि इत्थंभूतैरनेकशतसहस्रत संख्याततापक्षेत्रः वैकुर्विकाभि र्बाह्याभिः साहस्रिकाभिः पर्षदभिश्च सह महताऽऽहतनाटयगीतवादित्ररवेण प्रतिबोधिताः दिव्यभोगभोगान् भुंजानाः ववण्णगा, णो चारोववण्णगा चारद्वितीया, णो गतिरतिया नो गति समाचन्नगा' वे देव उद्योपपन्न नहीं होते हैं न कल्पोपन्न होते हैं, किन्तु विमानोपपन्न होते हैं, चारोपपन्नक नहीं होते हैं स्थिरगति वाले होते हैं गति रतिक नहीं होते हैं और न गति समापन्नक ही होते हैं । 'पकिटग संठाणसंठितेहिं जोयणसतसाहस्सिएहिं तावक्खेत्तेहिं साहस्सियाहिं य याहिराहिं वेउव्वियाहिं परिसाहिं महताहतणगीतवाइयरवेणं दिव्वाई भोगभोगाई भुंजमाणा' पकी हुई इंट के जैसे आकार वाले ऐसे लाखों योजन तक का इनका तापक्षेत्र है ये अनेक हजारों की संख्या वाले बाह्य परिषदा के देवों के साथ २ बहुत जोर से बजाये गये वादित्रों के शब्दों से नृत्य के शब्दों से और गीत के चारोववण्णगा, चारद्विनिया, णो गतिरतिया, गतिसमावण्णगा, ये हे। ५५न५ હતા નથી. તેમજ કલ્પપપન્નક પણ હોતા નથી. પરંતુ તેઓ વિમાને પપન્નક હોય छ ? था।५५न्न होता नथी. स्थि२ तिवाणा डाय छे. 'पक्किदुग संठाणसंठितेहिं जोयणसतसाहस्सिएहिं तावक्खेत्तेहिं सोहस्सियाहिं य वाहिराहिं वेउव्वियाहिं परिसाहि महताहतनट्टगीतवाइयरवेणं दिव्वाइं भोगभोगाइं भुजमाणा' पासी घटना सेवा આકારવાળા એવા લાખ જન સુધીનું તેમનું તાપ ક્ષેત્ર છે. એ અનેક હજારની સંખ્યાવાળા બાહ્ય પરિષદના દેવોની સાથે સાથે ઘણાજ જેરથી વગાડવામાં આવેલ વાજીંત્રના શબ્દોથી નૃત્યના શબ્દોથી અને ગીતના શબ્દોથી જાણે સમુદ્રને વાચાવાળે કરતા ન હોય તેમ કરીને દિવ્ય એવા ભેગ ભેગોને ભેગવતા રહે છે. જીવાભિગમસૂત્ર Page #805 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७९२ जीवाभिगमसूत्रे शुभलेश्याः शीतलेश्याः मन्दतेजसः (सूर्या एव) मन्दातपलेश्यावन्तः पुनश्च चन्द्रादित्याश्चित्रान्तरलेश्याः - चित्रार्पिता इव पर्वतशिखर संस्थानसंस्थिताः अन्योन्यं समवगाढ लेश्याभिः परस्परं बाधिततेजसस्ते ते तांस्तान् प्रदेशान् सर्वतः समन्तात् उद्योतयन्ति, तपन्ति, प्रभासन्ते। 'जया णं भंते ! तेसि देवाणं इंदे चयइ-से कह मिदाणिं पकरेइ ? गोयमा ! जाव चत्तारि पंच सामाणिया तं ठाणं उवसंपजित्ताणं विहरंति जाव तत्थ अण्णे उववण्णे भवइ, इंदट्ठाणे णं भंते ! केवइयं कालं विरहओ उववाएणं ? गोयमा ! जहन्नेणं एक्कं समय-उक्कोसेणं शब्दों से मानों समुद्र को वाचालित करते हुए दिव्य भोग भोगों को भोगते रहते हैं 'सुहलेस्सा, सीयलेस्सा मंदलेस्सा, मंदायवलेस्सा चित्तंतरलेसागा कूडा इव ठाणहिता' चन्द्रमा की अपेक्षा ये शुभ लेश्या वाले हैं मंदलेश्या वाले हैं चित्रांतर लेश्या वाले अर्थात् चित्र अंतर वाले और चित्र विचित्र लेश्या वाले हैं कूट की तरह ये एक स्थान पर स्थित हैं 'अण्णोण्णसमोगाढाहिं लेसाहिं ते पदेसे सव्वतो समंता ओभाति, उज्जोति, तवंति, पभासेंति' आपस में एक दूसरे के तेज से जिनका तेज मिश्रित है ऐसी लेश्याओं से ये उन उन प्रदेशों को चारों ओर से चमकाते हैं, उद्योतित करते हैं तपाते हैं प्रकाशित करते हैं । 'जयाणं भंते ! तेसिं देवाणं इंदे चयति से कहमिदाणिं पकरेति' हे भदन्त ! जब इनका इन्द्र चवता है तब उसके विना ये क्या करते हैं ? 'गोयमा ! जाव चत्तारि पंच सामाणिया तं ठाणं उवसंपजित्ताणं विहरंति' हे गौतम! यावत् जहां तक वहां दूसरा इन्द्र उत्पन्न सुहलेस्सा, सीयलेस्सा, मंदलेस्सा चित्तंतरलेसागा कुंडाइव ठाणद्विता' यंद्रनी અપેક્ષાએ તેઓ શુભલેશ્યાવાળા છે. શીત લેશ્યાવાળા છે. મંડલેશ્યાવાળા છે. ચિત્રાતર લેશ્યાવાળા છે. અર્થાત્ ચિત્ર જેમા ચિન્નેલ છે તેવા અને ચિત્ર વિચિત્ર सेश्यावा हाय छे. टनी भा५४ ते ४०४ स्थान ५२ २९ छ. 'अण्णाण्ण समोगाढाहिं लेसाहि ते पदेसे सव्वओ समंता ओभासेंति उज्जोवेंति तवंति पभासें ति' પરસ્પરમાં એક બીજાના તેજની સાથે જેઓને તેજ મળેલ છે, એવા પ્રકારની લેશ્યાઓથી તેઓ એ પ્રદેશને ચારે બાજુએથી ચમકાવે છે. ઉદ્યોતિત पुरे छ तपाचे छ. प्रशित ४२ छ. 'जयाणं भंते ! तेसिं देवाण इंदे चयति से कहमिदाणिं पकरेंति' भगवन् ! न्यारे तमान। 'द्र यवे छे. त्यारे तेना शिवाय तसा शु ४२ छ. 'गोयमा ! चत्तारि पंच सामाणिया तं ठाणं उवसंपजित्ताणं विहरंति' है गौतम ! यावत् यां सुधी त्या माने अत्यन्न જીવાભિગમસૂત્ર Page #806 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१०१ पुष्करोदसमुद्रनिरूपणम् छम्मासा' यदा च खलु भदन्त ! ज्योतिष्कदेवानान्तेषामिन्द्रश्च्यवति तदा ते तदानी काले कि पकुर्वन्ति ? गौतम ! यावदिन्द्रविरहितः कालस्तावच्चलारः पञ्चवा देवा सामानिकाः उपपद्य तत्स्थानं विहरन्ति । यावच्च तत्राऽन्य इन्द्र उपपनो भवति । इन्द्रस्थानं खलु भदन्त ! कियत्कालमभिव्याप्य विरहोत्पातेन सहितं प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! अल्पाऽल्पकाले नैकं समय-दीर्घादीर्घेणोत्कर्षतः षण्मासान विजानीहि इति ॥१०॥ मूलम्-पुक्खरवरपणं दीवं पुक्खरोदे णामं समुद्दे बट्टे वलयागारसंठाणसंठिए जाव संपरिक्खित्ताणं चिटइ। पुक्खरोदेणं भंते ! समुद्दे केवइयं चकवालविक्खंभेणं केवइयं परिक्खेवेणं पण्णत्ते ? गोयमा! संखेजाइं जोयणसयसहस्साई चक्कवालविक्खंभेणं संखेज्जाइं जोयणसयसहस्साई परिक्खेवेणं पण्णत्ते । पुक्खरोदस्स णं भंते ! समुदस्स कइ दारा पन्नत्ता ? गोयमा ! चत्तारि दारा पन्नत्ता तहेव सव्वं पुखरोद समुहपुरथिमपेरंते वरुणवरदीवपुरस्थिमद्धस्स पचत्थिमेणं एत्थ णं पुक्खरोदस्स विजए णामं दारे पन्नत्ते, एवं सेसाण वि। दारं तरंमि संखेज्जाइं जोयणसयसहस्साइं अबाहाए अंतरे पन्नत्ते। पएसा जीवा य तहेव । से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ ? पुक्खनहीं होता है वहां तक चार या पांच सामानिक देव उस स्थान पर इन्द्र के इन्चार्ज बनकर उनकी संभाल करते रहते हैं 'इंदठाणे णं भंते ! केवतियं कालं विरहओ उववातेणं' हे भदन्त ! इनके इन्द्र का स्थान कब तक खाली रहता हैं ? 'गोयमा ! जहणणेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं छम्मासा' हे गौतम ! इनके इन्द्र का स्थान कम से कम एक समय तक और अधिक से अधिक ६ महीने तक खली रहता है ॥सू० १००॥ નથી. ત્યાં સુધી ચાર કે પાંચ સામાનિક દેવેએ સ્થાન પર ઈદ્રના જે ઈન્ચાર્જ मनीन तेमनी सम1 राजे छ. 'इंदटुणेणं भंते ! केवतियं कालं विरहो उववातेणं ३ मावन् ! तमना द्रनु से स्थान ४यां सुधी पासी २९ छ ? 'गोयमा ! जहण्णेणं एक समयं उक्कोसेणं छम्मासा' है गौतम! तभना नु से स्थान ઓછામાં ઓછું એક સમય સુધી અને વધારેમાં વધારે ૬ છ મહિના સુધી द्रविनानुपासी २९ छ. ॥ सू. १०० ॥ जी० १०० જીવાભિગમસૂત્ર Page #807 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७९४ जीवाभिगमसूत्रे पएसा जीवा य तहेव । से केणटेणं भंते! एवं वुच्चइ पुक्खरोदे समुद्दे ? गोयमा ! पुक्खरोदस्त णं समुदस्स उदए अच्छे पत्थे जच्चे तणुए फलिह वण्णाभे पगइए उदगरसेणं सिरिधर सिरिधरप्पभाय दो देवा जाव महड्डिया पलिओवमट्टिईया परिवसंति से एएणट्रेणं जाव णिच्चे । पुक्खरोदेणं भंते ! समुद्दे केवइया चंदा पभासिंसु वा ३ संखेज्जा चंदा पभासिंसु वा ३ जाव तारागणकोडीकोडे उ सोभेसु वा ३। पुक्खरोदेणं समुद्दे वरुणवरेणं दीवे णं संपरि० वट्टे वलयागारे जाव चिट्टइ, तहेव समयचकवाल संठिए केवइयं चक्कवालविक्खंभेणं ? केवइयं परिक्खेवणं पन्नत्ते ? गोयमा! संखिज्जाइं जोयणसयसहस्साइं चक्कवालविखंभेणं, संखेज्जाइं जोयणसयसहस्साइं परिक्खेवेणं पन्नत्ते । पउमवरवेइया वणसंड वण्णओ दारंतरं पएसा जीवा तहेव सव्वं । से केणटणं भंते! एवं वुच्चइ वरुणवरे दीवे० २? गोयमा! वरुणवरेणं दीवे तत्थ तत्थ देसे तहिं तहिं बहूओ खुड्डाखुड्डीयाओ जाव बिलपंतीयाओ अच्छाओ पत्तेयं२, पउमवरवेइया परिक्खित्ते वणसंडपरिक्खित्ते वारुणिवरोदगपरिहत्थाओ पासाईयाओ ४ तासु णं खुड्डा खुड्डियासु जाव बिलपंतियासु बहवे उप्पायपव्वया जाव खडहडगा सव्वफलिहामया अच्छा तहेव वरुण वरुणप्पभाय एत्थ दो देवा महड्डिया परिवसंति, से तेणट्रेणं जाव णिच्चे । जोइसं सव्वं संखेज्जएणं जाव तारागण कोडिकोडीओ। वरुणवरण्णं दीवं बरुणोदे णामं समुद्दे वलयागारसंठाणसंठिए जाव चिटुंति । समचक विसमचक वि० तहेव सव्वं भाणियव्वं विश्वंभपरिक्खेवो संखिज्जाई जोयणसहस्साइं दारंतरं च पउमवरवणसंडे पएसा० जीवा अटो ? गोयणा ! वरुणोदस्स णं समुदस्स उदगे से जहा नामए चंदप्पभाइ वा-मणिसिलागाइ वा वरसीधुवरवारुणीइ वा पत्ता જીવાભિગમસૂત્રા Page #808 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१०१ पुष्करोदसमुद्रनिरूपणम् ७९५ सवेइ वा पुप्फासवेइ वा चोयासवेइ वा फलासवेइ वा महमेरएइ वा जाइप्पसन्नाइ वा खज्जूरसारेइ वा मुदियासारेइ वा कापिसायणाइ वा सुपक्कखोयरसेइ वा पभूतसंभारसंचितापोसमाससयभिसयजोगवत्तिता निरुवहतविसिट्रदिन्नकालोवयारा सुधोया उक्कोसगमयपत्ता अपिट्टपुटा (पिट निट्रिज्जा) मुखइं. तवरकिमदिण्णकद्दमा कोपसन्ना अच्छा वरवारुणी अतिरसाजंबूफलपुटुवन्ना सुजायाईसि उटावलंविणी अहियमधुरपेज्जा ईसासिरत्तणेत्ता कोमलकवोलकरणी जाव आसाइया विसइया अणिहुय संलावकरणहरिस पीइजणणी संतो सतत बिंबोकहाव विब्भमविलासवेल्लहलगमणकरणी विरणमधिय सत्तजणणी य होइ संगाम देसकाले कयरणसमरपसरकरणी कढियाण विज्जुय पइहय हिययाण, मउयकरणी य होइ, उववेसिया समाणा गर्ति खलावेइ य सयलंमि वि सुभास वुप्पालिया समरभग्गवण्णो सहयार सुरभिरस दीविया सुगंधा आसायणिज्जा विसायणिज्जा पीणणिज्जा दप्पणिज्जा मयणिज्जा सर्दिवदियगाय पल्हायणिज्जा आसला मासला पेसला ईसीओटावलंबिणी, ईसी तंबच्छिकरणी ईसीवोच्छेया कडुया वण्णेणं उववेया गंधेणं उववेया रसेणं उववेया फासेणं उववेया, भवे एया रूवे सिया ? गोयमा ! नो इणटे समटे, वारुणस्स णं समुदस्स उदए एत्तो इट्रतरे जाव उदए। से तेणट्रेणं एवं वुच्चइ० तत्थ णं वारुणि वारुण कंता देवा महड्डिया जाव परिवसंति से एएणट्रेणं जाव णिच्चे सव्वं जोइस संखिज्जे केणनायव्वं वारुण वरुणं दीवे कइ चंदा पभासिंसु वा ३ ॥सू०१०१॥ ___ छाया-पुष्करवरं खलु द्वीपं पुष्करोदो नाम समुद्रो वृत्तो वलयाकारसंस्थानसंस्थितः यावत् संपरिक्षिप्य खलु तिष्ठति । पुष्करोदः खलु भदन्त समुद्रः कियत् चक्रवालविष्कंभेण-कियत् परिक्षेपेण प्रज्ञप्तः ? गौतम ! संख्येयानि જીવાભિગમસૂત્ર Page #809 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७९६ जीवाभिगमसूत्रे योजनशतसहस्राणि चक्रवाल विष्कम्भेण संख्येयानि योजनशतसहस्राणि परिक्षेपेण प्रज्ञप्तः । पुष्करोदस्य खल भदन्त समुद्रस्य कति द्वाराणि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! चत्वारि द्वाराणि प्रज्ञप्तानि तथैव सर्व पुष्करोदसमुद्रस्य पूर्वपर्यन्ते वरुणवरद्वीप पूर्वार्धस्य पश्चिमेन अत्र खलु पुष्करोदस्य विजयं नाम द्वारं प्रज्ञप्तम् एवं शेषाणमपि । द्वारान्तरे संख्येयानि योजनशतसहस्राणि अबाधयाऽन्तरं प्रज्ञप्तम् प्रदेशाः जीवाश्च तथैव । तत् केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते पुष्करोदः समुद्रः२ । गौतम ! पुष्करोदस्य खलु समुद्रस्योदकमच्छं पत्थ्यं जात्यं तनुकं स्फटिकवर्णाभम् प्रकृत्योदकरसेन -श्रीधर-श्रीप्रभौच द्वौ देवौ यावन्महद्धिको यावत्पल्योपमस्थितिको परिवसतः, तत्तेनार्थेन गौतम ! यावन्नित्त्यः पुष्करोदे खलु भदन्त ! समुद्रे कियन्तश्चन्द्राः प्रभासितवन्तः ३ वा संख्येयाश्चन्द्राः प्रभासितवन्तः ३ यावत्तारागणकोटीकोटयोऽशोभन्त वा ३ । पुष्करोदः खलु समुद्रो वरुणवरेण द्वीपेन संपरिक्षिप्तः वृत्तोवलयाकारो यावत्तिष्ठति । तथैव समचक्रवालसंस्थितः कियता चक्रवालविष्कम्भेण कियता परिक्षेपेण प्रज्ञप्तः ? गौतम! संख्येयानि योजनशतसहस्राणि चक्रवालविष्कम्भेण संख्येयानि योजनशतसहस्राणि परिक्षेपेण प्रज्ञप्तः, पद्मवरवेदिकावनपण्डवर्णकः द्वारान्तरप्रदेशाः जीवाः तथैव सर्वम् । तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते वरुणवरो द्वीपः २ । गौतम ! वरुणवरे खलु द्वीपे तत्र देशे तत्र तत्र बहूव्यः क्षुद्राः क्षुल्लिकाः यावद् विलपंक्तयोऽच्छाः प्रत्येकं २ पद्मवरवेदिकया परिक्षिप्ताः वनषण्डवारुणिवरोदक प्रतिहस्ताः प्रासादिकाः ४ तासु तासु खलु क्षुद्रा क्षुद्रिकासु यावद् बिलपक्तिकासु बहव उपपात पर्वताः यावत् खडगखडगाः सर्वस्फटिकमयाः अच्छाः तथैव-वरुण १-वरुणप्रभौ-२ चाऽत्र द्वौ देवौ महद्धिको परिवसतः, तत्तेनार्थेन यावन्नित्यः । ज्योतिष सर्व संख्येयकेन यावत्तारागण कोटीकोटयः । वरुणवरं खलु द्वीपं वरुणोदो नाम समुद्रो वृत्तो वलयाकार यावत्तिष्ठति, समचक्रवाल विषमचक्रवाल तथैव सवै भणितव्यम् विष्कम्भ-परिक्षेपौ संख्येयानि योजना सहस्राणि द्वारान्तरं च पद्मवरवनषण्डप्रदेशाः जीवाः अर्थों गौतम ! वारुणोदकस्य खलु समुद्रस्योदकम् स यथा नामकः चन्द्रप्रभा इति वा मणिशलाकेति या वरसीधु-वरवारुणीति वा पत्रासव इति वा, पुष्पासव इति वा, चोयासव इति वा फलासव इति वा, मधु-मेरक इति वा, जाति प्रसन्ना इति वा, खजूरसार इति वा, मृद्वीकासार इति वा, कापिशयनमिति वा, सुपक्वक्षोदरस इति वा, प्रभूत संभार संचितेति वा, पौषमास शतभिषक् योगवर्तितानि रुपहतबिशिष्ट दत्तकालोपचारा सुधौता उत्कृष्टमदप्राप्ता अष्ट पिष्ट निष्ठिता पुष्टा मुखायित वरदन्तकईसकोपपन्ना अच्छा वरवारुणी अतिरसा-जम्बूफलपुष्टवर्णा सुजाता ईषदोष्ठावलंबिनी अधिकमधरपेया ईषदसिरक्तनेत्राकोमलकपोल करणी यावत् आस्वादिता विस्वा. જીવાભિગમસૂત્ર Page #810 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१०१ पुष्करोदसमुद्रनिरूपणम् ७९७ दिता अलि कुलसंलापकरणहर्षप्रीति जननी, सन्तोष ततबिम्बोक (स्त्री श्रृगार चेष्टा) हाव (मुखविकार विशेष) विभ्रम विलास (वेल्लहल)-मृदुगमनकरणी, विरमणाधिक सत्त्व जननी च भवति सङ्ग्रामदेशकाले कृतरणसमरप्रसरकरणी, कवथितानां विद्युत्प्रहतहृदयानां मृदुककरणी च भवति, उपविष्टा सती गति स्खलयति च, सकलेऽपि सुहास्योत्पादिका, समरभग्नवनसहकार सुरभि रसदीपिका सुगन्धा आस्वादनीया विस्वादनीया प्रीतनीया दर्पणीया मदनीया सर्वेन्द्रियगात्र प्रहलादनीया आसला मांसला पेसला (ईषदोष्ठावलम्बिनी ईषत्ताम्राक्षिकरणी ईषद् व्यवच्छेदे कटुका) वर्णेन उपपेता गन्धेन उपपेता रसेन उपपेता स्पर्शेन उपपेता, भवे देतावद्रूपं स्यात् ? गौतम ! नायमर्थः समर्थः, वारुणस्य खलु समुद्रस्य उदकम् इत इष्टतरं यावद् उदकम् । तद् एतेनार्थेन एवमुच्यते-वरुणोदः समुद्रः इति । तत्र खलु वारुणि वारुणकान्तौ देवौ महद्धिकौ० यावत् परिवसतः, तद् एतेनार्थेन यावन्नित्यम्, सर्व ज्योतिष्कं संख्येयमिति ज्ञातव्यम् । वारुणवरे खल द्वीपे कति चन्द्राः प्रभासन्त-प्रभासन्ते-प्रभासिष्यन्ते ॥सू० १०१॥ ____टीका-'पुक्खरवरणं दीवं-पुक्खरोदे णामं समुद्दे बट्टे वलयागारसंठाण संठिए जाव संपरिक्खित्ताणं चिटई' पुष्करवरनामको द्वीप आस्ते, यं द्वीपं पुष्करो नाम समुद्रः स चोदधिः वृत्तः वलयाकारवत्संस्थानेन संस्थितः सर्वतः समन्तात् संपरिक्षिष्य-वेष्टयित्वा खलु तिष्ठति । 'पुक्खरोदेणं भंते ! समुद्दे कि समचक्कवालसंठिए-विसमचककवालसंठिए' हे भदन्त ! पुष्करोदोहि समुद्रः समचक्रवालस्य-विषमचक्रवालस्य वा संस्थानेन संस्थितः किम् ? भगवानाह 'पुक्खरवरणं दीवं पुक्खरोदे णामं समुद्दे वट्टे वलयागार संठाणसंठिते-इत्यादि। ___टीकार्थ-गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-हे भदन्त ! पुष्करवर द्वीप को पुष्करोद नाम का समुद्र चारों ओर से घेरे हुए है यह समुद्र गोल है और वलयाकार संस्थान वाला है सो 'पुक्खरोदेणं भंते ! समुद्दे केवतियं चक्कवालविक्खंभेणं केवतियं परिक्खेवेणं पण्णते' इस पुष्करोद समुद्र का हे भदन्त ! चक्रवालविष्कम्भ कितना है और परि_ 'पुक्खरवरणं दीवं पुक्खरोदे णामं समुद्दे वट्टे वलयागार संठाण संठिते' त्या ટીકાથ–ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને એવું પૂછયું કે હે ભગવન પુષ્કરવર દ્વીપને પુસ્કરવદ નામના સમુદ્ર ચારે બાજુથી ઘેરેલ છે અને એ સમુદ્ર ગેળ છે. તથા વલયને જેવો ગોળ આકાર હોય છે તેવા આકારવાળા સંસ્થાન વાળો छ. तो 'पुक्खरोदेणं भंते ! समुदे केवतियं चक्कवालविक्ख भेणं पण्णत्ते' हे सगन् । પુષ્કરવાદ સમુદ્રને ચકવાલ વિકૅભ કેટલું છે ? અને તેને પરિક્ષેપ કેટલે જીવાભિગમસૂત્ર Page #811 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७९८ जीवाभिगमसूत्रे 'गोयमा! समचक्कवालसंठाणसंठिए नो विसमचक्कवालसंठाणसंठिए' हे गौतम ! विषमेण नो, किन्तु समेनैव चक्रवालसंस्थानेन संस्थितः । सम्प्रति विष्कम्भादि प्रतिपादनार्थमाह-'पुक्खरोदेणं भंते ! समुद्दे केवइयं चक्कवाल विक्खंभेणं केवयं परिक्खेवेणं पन्नत्ते-गोयमा ! संखेज्जाई जोयणसयसहस्साई चक्कवालविक्खंभेणं संखेज्जाई जोयणसयसहस्साई परिक्खेवेणं पन्नत्ते' पुष्करोदः खलु भदन्त ! समुद्रः कियचक्रवाल विष्कम्भेण, कियत्परिक्षेपेण च प्रज्ञप्तः ? इति गौतमेन प्रश्ने कृते भगवानाह-गौतम ! संख्येयानि योजनशतसहस्राणि चक्रवालविष्कम्भेण संख्येयानि योजनशतसहस्राणि परिक्षेपेण-अर्थात् संख्यात योजनशतसहस्राणि चक्रवालस्य विष्कम्भपरिक्षेपाभ्यामुभाभ्यामपि प्रज्ञप्तः । अयं समुद्रः पुष्करोद एकया पद्मवरवेदिकया अष्ट योजनोच्छ्रय जगत्युपरि भाविन्या एकेन वनषण्डेन च सर्वतः० संपरिक्षिप्तः, अनयोवर्णनमत्र जम्बूद्वीपगतवत्करणीयम् । 'पुक्खरोदस्स णं भंते ! समुदस्स कइ दारा पन्नत्ता ? गोयमा ! चत्तारि दारा पन्नत्ता' हे भदन्त ! पुष्करोद समुद्रस्य खलु द्वाराणि कति ? गौतम ! चत्वारि विजय वैजयन्तं-जयन्ताऽपराजितानि प्रज्ञप्तानि, 'तहेव क्षेप कितना है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! संखे जाइं जोयणसयसहस्साई चक्कवालविक्खंभेणं संखेज्जाई जोयणसयसहस्साई परिक्षेपेणं' हे गौतम ! इसका चक्रवाल विष्कम्भ संख्यात लाख योजनों का है और विष्कम्भ भी इसका संख्यात लाख योजनों का है 'पुख्खरोदस्स णं समुदस्स कति दारा पण्णत्ता' हे भदन्त ! इस पुष्करोद समुद्र के कितने द्वार कहे गये हैं ? 'गोयमा ! चत्तारि दारा पण्णत्ता' हे गौतम ! इस पुष्करोद समुद्र के चार द्वार कहे गये हैं। 'तहेव सव्वं पुक्खरोद समुह पुरथिमपेरंते वरुणवरदीव पुरथिमद्धस्स पच्चथिमेणं एत्थ णं पुक्खरोदस्स विजए नामं दारे पण्णत्ते' इस सम्बन्ध में कथन जैसा कि पहिले किया जा चुका है वैसा ही वह यहां पर छ ? २॥ प्रश्नना उत्तरमा प्रभुश्री ४ छ है-'गोयमा ! संखेज्जाइं जोयणसयसहस्साई चक्कवाल विक्खंभेणं संखेज्जाई जोयणसयसहस्साई परिक्खेवेणं' हे गौतम ! તેને ચકવાલ વિઠંભ સંખ્યાત લાખ એજનને છે. અને તેને વિષ્કભ પણ ज्यात arm यानाना छ. 'पुक्खरोदस्स णं समुदस्स कति दारा पण्णत्ता' भगवन् ! म पु०४२।६ समुद्रनाटा वा हा छ ? 'गोयमा ! चत्तारि दारा पण्णत्ता' हे गौतम ! यु७४।४ समुद्रना या२ द्वारे। हेवामा सावता छ. 'तहेव सव्वं पुक्खरोदसमुद्द पुरथिमपेरंते वरुणवर दीव पुरथिमद्धस्स पच्चत्थिमेणं एत्थणं पुक्खरोदस्स विजए नामं दारे पण्णत्ते' या विषय समधनु विशेष કથન પહેલાં કહેવામાં આવી ગયેલ છે. એ જ પ્રમાણેનું તે અહીયાં પણ સમજી જીવાભિગમસૂત્ર Page #812 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१०१ पुष्करोदसमुद्रनिरूपणम् सव्वं' तथैव सर्वम्, क्व भदन्त ! पुष्करोदसमुद्रस्य विजयं नाम द्वारम् ? भगवानाह-गौतम ! 'पुक्खरोद समुदं पुरथिमपेरंते अरुणवरदीवपुरथिमद्धस्स पञ्चत्थिमेणं-एत्थ णं पुक्खरोदस्स विजए णाम दारे पन्नत्ते' पुष्करोदसमुद्र पूर्वाधपर्यन्ते-अरुणद्वीपपूर्वार्धस्य पश्चिमायाम्-अत्र खलु पुष्करोदसमुद्रस्य विजयं नाम द्वारम् प्रज्ञप्तम् । 'एवं सेसाण वि' एवमेव शेषाणामपि-जंबूद्वीपगत द्वारत्रयाणां यथास्थितानां वर्णनम् । नवरं राजधानी-अन्य पुष्करोदसमुद्रे । तथाहिक्व खलु भदन्त ! पुष्करोदसमुद्रस्य वैजयन्त नाम द्वारं प्रज्ञप्तम् ? भगवानादगौतम ! पुष्करोदसमुद्रस्य दक्षिण पर्यन्तेऽरुणवरद्वीप दक्षिणादस्य उत्तरतोऽत्र पुष्करोदसमुद्रस्य वैजयन्तं नाम द्वारं प्रज्ञप्तम् । क्व खलु भदन्त ! पुष्करोद समुद्रस्य जयन्तं नाम द्वार प्रज्ञप्तम् ? भगवानाह-गौतम ! पुष्करोदसमुद्रस्य पश्चिम पर्यन्तेऽरुणवरद्वीप पश्चिमार्द्धस्य पूर्वतोऽत्र पुष्करोदसमुद्रस्य जयन्तं नाम द्वारं प्रज्ञप्तम् तदपि जम्बूद्वीपगतजयन्तद्वारवत् राजधानी अन्यस्मिन् पुष्करोद भी है-तथा च उन द्वारों के नाम ये हैं-विजय, वैजयन्त, जयन्त और अपराजित इन में जो पुष्करोद समुद्र का विजयद्वार है वह पुष्करोदधि के पूर्वार्ध के अन्त में वरुणवर द्वीप के पूर्वार्द्ध की पश्चिमदिशा में पुष्करोदक का विजय नामका द्वार है इसका और सब वर्णन जम्बूद्वीप के विजयद्वार के ही जैसा है इसी तरह से जब ऐसा गौतम ने पूछा कि हे भदन्त ! पुष्करोद समुद्र का वैजयन्तद्वार कहां पर है ? तो इसके उत्तर में प्रभु ने ऐसा कहा कि पुष्करोद समुद्र के दक्षिणान्त में अरुणवरद्वीप के दक्षिणार्ध के उत्तर में पुष्करोद समुद्र का वैजयन्तद्वार है । पुष्करोदसमुद्र का जयन्त द्वार कहां पर है ? तो इस के उत्तर में 'पुष्करोदसमुद्र के पश्चिमान्त में अरुणवर द्वीप के पश्चिલેવું. જેમકે એ દ્વારોના નામો આ પ્રમાણે છે.-વિજય, વૈજયન્ત, જયન્ત અને અપરાજીત તેમાં જે પુષ્કરોદ સમુદ્રનું વિજય દ્વાર છે, તે પુષ્કરોદધિના પૂર્વાર્ધ ના અંતમાં વરૂણવર દ્વીપની પૂર્વાર્ધની પશ્ચિમ દિશામાં પુષ્કાદ સમુદ્રનું વિજય નામનું દ્વાર આવેલ છે. આ દ્વાર સંબંધી બાકીનું બીજું તમામ વર્ણન જંબુદ્વીપના વિજય દ્વારના વર્ણન પ્રમાણેજ છે. એ જ પ્રમાણે ગૌતમ સ્વામીએ જ્યારે એવું પૂછ્યું કે હે ભગવન ! પુષ્કરેદ સમુદ્રનું વૈજયન્ત નામનું દ્વાર ક્યાં આવેલ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રીએ એવું કહ્યું કેપુષ્કરેદ સમુદ્રના દક્ષિણાન્તમાં અરૂણવર દ્વીપના દક્ષિણાર્ધની ઉત્તરમાં પુષ્કરદ સમુદ્રનું વિજયન્ત નામનું દ્વાર આવેલ છે. હે ભગવન્! પુષ્કરોદ સમુદ્રનું જયન્ત નામનું દ્વાર ક્યાં આવેલ છે? તેના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે જીવાભિગમસૂત્ર Page #813 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे समुद्रे । क्व खलु भदन्त ! पुष्करोदसमुद्रस्यापराजितं नाम द्वारं प्रज्ञप्तम् ? भगवानाह-गौतम ! पुष्करोदसमुद्रस्योत्तरपर्यन्तेऽरुणवरद्वीपस्य दक्षिणतोऽत्रपुष्करोदसमुद्रस्यापराजितं नाम द्वारं प्रज्ञप्तम, एतदपि जम्बूद्वीपगतापराजितद्वारवद् वक्तव्यम्, नवरं राजधानी अन्यस्मिन् पुष्करोदसमुद्रे ॥ 'दारंतरंमि संखेज्जाई जोयणसयसहस्साई अबाहाए अंतरे पन्नत्ते ? पएसा जीवा य तहेव' पुष्करोदसमुद्रद्वारस्य द्वारस्याऽबाधगत्या पारस्परिकमन्तरं संख्येययोजनशतसहस्राणि, प्रदेशाः जीवाश्च समुद्रप्रदेशद्वीपं स्पृष्टा अपि स्वस्यैव, पुष्करोदसमुद्रे मृता जीवाः पुनस्तत्रैवाऽन्यत्राप्युत्पद्यन्ते ? नाऽत्र नियमइ कर्मगतेवैलक्षण्यात् ‘से केणटेणं भंते एवं बुच्चइ पुक्खरोदे समुद्दे० गोयमा ! पुक्खरोदस्स णं समुद्दस्स मा के पूर्व में पुष्करोदसमुद्र का जयन्त द्वार है राजधानी अन्य पुष्करोद समुद्र में हैं पुष्करोदसमुद्र का अपराजित द्वार पुष्करोदसमुद्र के उत्तरान्त में अरुणवरद्वीप की दक्षिणदिशा में पुष्करोदसमुद्र का अपराजित द्वार है। इन सब द्वारों का समस्त वर्णन जम्बुद्धीपगत वैजयन्तादि द्वारों के जैसा ही है। इन सब की राजधानियां अन्य पुष्करोद समुद्र में है 'दारंतरंमि संखेज्जाइं जोयणसयसहस्साई अबाहाए अंतरे पण्णत्ते' संख्यात लाख योजनों का इन सब द्वारों का आपस में अन्तर हैं पुष्करवर समुद्र के प्रदेश अरुणवरद्वीप को छूने पर भी उसी के कहे गये हैं वहां पर मरे हुए जीव वहां पर भी उत्पन्न होते हैं और अन्यत्र भी उत्पन्न हो जाते हैं ऐसा नियम नही है कि वे यहीं पर उत्पन्न हो 'से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ पुक्खरोदे समुद्दे' હે ગૌતમ ! પુષ્કરોદ સમુદ્રની પશ્ચિમાન્તમાં અરૂણુવર દ્વીપમાં પશ્ચિમાઈની પવઈમાં પુકાદ સમુદ્રનું જયન્ત નામનું દ્વાર આવેલ છે. તેની રાજધાની બીજા પુષ્કર સમુદ્રમાં છે. પુષ્કરે સમુદ્રનું અપરાજીત નામનું દ્વાર પુષ્કરદ સમુદ્રની ઉત્તરના અંતમાં અરૂણુવર દ્વીપની દક્ષિણ દિશામાં પુષ્કરોદ સમુદ્રનું અપરાજીત દ્વાર આવેલ છે. આ બધાજ દ્વારનું સઘળું કથન જંબુદ્વીપના વર્ણનમાં વર્ણવેલ વૈજયન્ત વિગેરે દ્વારેના કથન પ્રમાણે છે. આ બધાની રાજ, घानीया अन्य पुष्४४ समुद्रमा छ. 'दारंतरंमि संखेज्जाई जोयणसयसहस्साई अबाहाए अंतरे पण्णत्ते' 240 मा दोशनु ५२२५२४ मत२ संध्यात साप જનનું થાય છે. પુષ્કરવર સમુદ્રના પ્રદેશ અરૂણવર દ્વીપને સ્પર્શેલા હોવા છતાં પણ પુષ્કવર સમુદ્રનાજ કહ્યા છે. ત્યાં મરેલાં જીવે ત્યાં પણ ઉત્પન્ન થાય છે, અને બીજે પણ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. એવો કોઈ નિયમ નથી કે त्यां भरेल त्या उत्पन्न थाय ‘से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ पुक्खरोदे समुद्दे સમુદે ર” હે ભગવન્! આ સમુદ્રનું નામ પુષ્કરેદ સમુદ્ર એ પ્રમાણે શા જીવાભિગમસૂત્ર Page #814 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१०१ पुष्करोदसमुद्रनिरूपणम् ८०१ उदगे अच्छे पत्थे जच्चे तणुए फलियवण्णाभे पगतीए उदगरसं सिरिधर सिरिप्पभाय दो देवा महडिया जाव पलिओमहिईया परिवसंति' पुष्करोदनाम्नि हेतुं पृच्छति-हे भदन्त ! तत्केनार्थेन पुष्करोदः समुद्र एव मुच्यते-भगवानाह-पुष्करोदसमुद्रस्य हि उदकम् अच्छं-पथ्यं जात्यं नो विजातिमत्-तनुकं स्फटिकवर्णाभम्-प्रकृत्या उदकरसम् प्रज्ञप्तम्, श्रीधर-श्रीप्रभौ द्वौ च महर्द्धिकौ यावत्पल्योपमस्थितिकौ देवावत्र परिवसतः ग्रहनक्षत्रपरिवारवच्चन्द्रसूर्याभ्यां गमनमिवाऽमूभ्यां स्वस्वपरिवारसमन्विताभ्यां देवाभ्यामत्रत्यमुदकमवभासतेऽतः पुष्करोदः समुद्रः० २ पुष्करमिवोदकं यस्यासौ हे भदन्त ! इसका नाम पुष्करोद समुद्र ऐसा किस कारण से हुआ है ? 'गोयमा ! पुक्खरोदस्स णं समुदस्स उदगे अच्छे, पत्थे जच्चे तणुए फलिह वण्णामे पगतीए उदगरसेणं' हे गौतम ! पुष्करोदसमुद्र का उदक स्वच्छ है पथ्य है जातिवंत है हलका है एवं स्फटिक रत्न के जैसा स्वभाव से ही निर्मल है तथा प्रकृति से ही वह मधुर रस वाला है यहां पर 'सिरिधर सिरिपभा य दो देवा महिडिया जाव पलिओवहितीया परिवसंति, से तेणटेणं जाव णिच्चे' श्रीधर और श्रीप्रभ नाम के दो देव जो कि महर्द्धिक आदि पूर्वोक्त विशेषणों वाले हैं और एक पल्योपम की जिनकी स्थिति है रहते हैं सपरिवार इन देवों के द्वारा ग्रह नक्षत्रादि परिवार से युक्त चन्द्र और आदित्य से गगन की तरह जल सुशोभित होता है 'से तेणटेणं जाव णिच्चे इसी कारण से हे गौतम ! इसका नाम पुष्करोदसमुद्र ऐसा कहा गया है यावत यह नित्य है इसकी व्याख्या जैसी पहले की गई है वैसा ही है ४१२४थी उस छ ? 'गोयमा ! पुक्रोदस्स णं समुद्दस्स उदगे, अच्छे, पत्थे, जच्चे, तणुए, फलिहवण्णाभे पगतीए उदगरसेणं' गौतम ! पुष्४२।४ समुद्र पाणी સ્વચ્છ છે. પથ્ય છે. જાતિવંત છે. હલકું છે. અને સ્વભાવથી જ તે સ્ફટિક २त्नना निममने प्रतिथी ते मधुर २सपा छे. मी या 'सिरि घर सिरिपभाय दो देवा जाव महि ढिया जाव पलिओवमद्वितिया परिवसंति से तेणटे णं जाव णिच्चे' श्रीधर सने श्री प्रम नामाना ये वारेमा भદ્ધિક વિગેરે પૂર્વોક્ત વિશેષણોવાળા છે, અને એક પલ્યોપમની સ્થિતિવાળા છે તેઓ રહે છે. તેઓ પોતાના પરિવાર સાથે ત્યાં રહેવાથી એ દેવ દ્વારા ગ્રહ નક્ષત્ર વિગેરે પરિવારવાળા ચંદ્ર અને સૂર્યથી આકાશની માફક તેનું પાણી सुशामित २९ छ. 'से तेणटेणं णिच्चे' से २४थी गौतम ! तेनुं नाम પુષ્કરદ સમુદ્ર એ પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ છે. યાવતુ એ નિત્ય છે, તેની વ્યાખ્યા જેમ પહેલા કરવામાં આવેલ છે. એ જ પ્રમાણે છે. जी० १०१ જીવાભિગમસૂત્ર Page #815 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे पुष्करोदः, ‘से तेणटेणं जाव णिच्चे' तत्तेनार्थेन अथान्यदप्युत्तरम्-यतोऽयमासीदस्ति भविष्यति शाश्वतो यावद् नित्यः। 'पुक्खरोदेणं भंते ! समुद्दे केवइया चंदा पभासिसुवा ३-०' हे भदन्त ! पुष्करोदसमुद्रे कियन्तश्चन्द्राः सूर्याः-ग्रहा:-नक्षत्राणि-तारागणकोटिकोटयः प्राभासन्त-प्रभासन्तेप्रभासिष्यन्ते०३ इत्यादि प्रश्नः भगवानाह-'संखेज्जा चंदा पभासेंसु वा ३ जाव तारागणकोडीकोडी उ सोभेसु वा ३' संख्येयाश्चन्द्रादयः प्रभासन्त वा यावत् तारागणकोटिकोटयः अशोभन्त वा ३ । 'पुक्खरोदेणं समुद्दे वरुणवरेणं दीवे णं संपरि० वट्टे वलयागारे जाव चिट्ठइ०' पुष्करोदे खलु समुद्रे वरुणवरो द्वीपः वृत्तो वलयाकारसंस्थानसंस्थितः सर्वतः समन्तात् संपरिक्षिप्य तिष्ठति स खलु भदन्त ! समस्य विषमस्य वा चक्रवालस्य संस्थानेन संस्थितः ? भगवानाह-समचक्रवाल संस्थानसंस्थितः नो विषम० । 'तहेव समचकवालसंठिए ____अव गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'पुक्खरोदेणं भंते ! समुद्दे केवतिया चंदा पभासिंसु ३' हे भदन्त ! पुष्करोद समुद्र में कितने चंन्द्रमाओं ने प्रकाश दिया है ? अब भी वे कितने वहां प्रकाश देते हैं ? तथा आगे भी वहां वे कितने प्रकाश देगें ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'संखेजा चंदा पभासें सुवा ३' हे गौतम ! वहां संख्यात चन्द्रमाओं ने पहिले प्रकाश दिया है अब भी इतने ही वे वहां प्रकाश देते हैं और आगे भी वे इतने ही वहां प्रकाश देगें 'जाव तारागणकोडीकोडी उ सोभेसुवा ३' यावत् वहां संख्यात कोडाकोडी तारागण पहिले सुशोभित हुए हैं अब भी इतने वे वहां सुशोभित होते हैं, और आगे भी वे वहां सुशोभित होंगे, 'पुक्खरोदेणं समुद्दे वरुणवरेणं दीवे णं संपरि० वट्टे वलयागरे जाव चिट्ठइ' पुष्करोदसमुद्र के चारों ओर वरुणवरद्वीप है यह द्वीप गोल है व गौतभस्वामी प्रभुश्रीन से पूछे छे 3-'पुक्खरोदेणं भंते ! समुद्दे केवतियं चंदा पभासिंसु ३' मावन् ५४४ समुद्रमा सायद्रमामाय प्राश આપ્યું હતું ? વર્તમાનમાં કેટલા ચંદ્રમાએ ત્યાં પ્રકાશ આપે છે? અને ભવિષ્યમાં કેટલા ચંદ્રમાએ ત્યાં પ્રકાશ આપશે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે'संखेज्जा चंदा पभासें सु वा ३' गौतम! त्यां संभ्यात यद्रमामागे पडसा प्रश આ હતો વર્તમાનમાં પણ એટલાજ ચંદ્રો ત્યાં પ્રકાશ આપે છે અને ભવિષ્યમાં ५४४ सेटमा द्रो त्यो २१ मा५शे. 'जाव तारागण कोडी कोडी सोभेसु वा રૂ” યાવત્ સંખ્યાત કેડા કડી તારાગણે પહેલાં ત્યાં સુશોભિત થયાહતા ? વર્તમાનમાં પણ એટલાજ કેડા કડી તારાઓ ત્યાં સુશોભિત થાય છે. અને ભવિષ્યમાં ५६ थेटमा तारा। त्यां सुमित थशे. 'पुक्खरोदेणं समुद्दे वरुणवरेणं दीवेणं संपरि० वट्टे वलयागारे जाव चिट्ठइ' ०४४ समुद्रनी यारे मा १३४१२ દ્વીપ છે. આ દ્વીપ ગેળ છે. અને વલયના આકાર જેવા આકાર વાળે છે. જીવાભિગમસૂત્ર Page #816 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३. उ. ३. सू. १०१ पुष्करोदसमुद्रनिरूपणम् केवइयं चक्कवाल विक्खंभेणं केवइयं परिक्खेवेणं' तथैव समचक्रवालसंस्थानसंस्थितो - वरुणवरद्वीपः ? हे भदन्त ! वरुणवरद्वीपः कियच्चक्रवालविष्कम्भेण कियच्च परिक्षेपेण प्रज्ञप्तः ? समाधत्ते भगवान् - 'गोयमा !' हे गौतम ! 'संखेजाई जोयणसयसहस्सा चकवाल विक्खंभेण संखेजाई जोयणसयसहस्साई परिक्खेवेणं' संख्येययोजनशतसहस्राणि चक्रवालविष्कम्भेण परिक्षेपेण च संख्येययोजनशतसहस्राण्येव प्रज्ञप्तः । 'परमवरवेइया वणसंड वण्णओ' पद्मवरवेदिका वनषण्डाभ्यां सर्वतः समन्तात् संपरिक्षिप्तः उभयोर्वर्णनमत्र । 'दारंतरं पएसा जीवा तहेव सव्वं' चत्वारि विजयादि द्वाराणि पूर्वत आरभ्योत्तरान्तानि तेषां और वलयाकार के जैसे आकार वाला है 'तहेव समचक्कवाल संठितो' वरुणवरद्वीप समचक्रवाल वाला है 'केवतियं समचक्कवाल वि० केवइयं परिक्खेवेणं' हे भदन्त ! इसका समचक्रवाल चौडाई में कितना है ? और परिक्षेप इसका कितना है ? 'गोयमा ! संखिज्जाई जोयणसयसहस्साई चक्कवालविक्खंभेणं संखिज्जाई जोयणसयसहस्साइं परिक्खेवेणं पण्णत्ते' इसका समचक्रवाल चौडाइ में संख्यात लाख योजन का है और परिक्षेप भी इसका संख्यात लाख योजन का है 'पउमवरवेदिया वणसंड वण्णओ दारंतरं पदेसा जीवा तहेव सव्वं' इसके चारों ओर पद्ममवर वेदिका और पद्मवरवेदिका के चारों ओर एक वनपण्ड है इनका वर्णन यहां पर पूर्वोक्त जैसा ही है यहां पर पूर्व की तरह हे भदन्त ! इस द्वीप के प्रदेश वरुणवरसमुद्र को छूते हैं और वरुणवरसमुद्र के प्रदेश इस द्वीप को छूते हैं तो वे प्रदेश किसके माने जावेंगे तो इसके उत्तर में यही कहना चाहिये कि वे जो वरुणद्वीप के ८०३ 'तहेव समचकवाल संठितो' १३णुवर द्वीप समयवास वाणी छे. 'केवतिय समचक्कवाल वि० केवइयं परिक्खेवेणं' हे भगवन् तेना समय वास पडणार्धभां डेंटलो छ ? अने तेन। परिक्षेत्र डेटलो छे ? 'गोयमा ! संखिज्जाई जोयणसयसहसाईं चक्कवालविक्खंभेणं संखेज्जाई जोयणसय सहस्साइं परिक्खेबेणं पण्णत्ते' तेना સમચક્રવાલ વિષ્ણુભ પહેાળાઈમાં સ ́ખ્યાત લાખ ચેાજનનેા છે, અને પરિક્ષેપ પણ तेन। संध्यात साम योननो छे. 'पउमवरवेइया वणसंड वण्णओ दारंतरपदेसा जीवा तहेव सव्वं तेनी खारे जान्नु पद्मवर वेहि भने पद्मवर वेहिनी यारे તરફ એક વનખંડ છે. તેનુ વણુન પહેલાના વર્ણન પ્રમાણે અહીંયા સમજી લેવું. તે આ પ્રમાણે હે ભગવન્ આ દ્વીપના પ્રદેશે વરૂણવર સમુદ્રને સ્પર્શે છે. અને વરૂણવર સમુદ્રના પ્રદેશ આ દ્વીપના સ્પર્શ કરે છે. તે તે પ્રદેશ કાના કહેવાશે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં એજ કહેવું જોઇએ કે-વષ્ણુદ્વીપના જે જીવાભિગમસૂત્ર Page #817 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८०४ जीवाभिगमसूत्रे पारस्परिक मन्तरं परिमाणं स्थानं स्थितिश्च द्वीपप्रदेशाः समुद्रं स्पृष्टाः समुद्रस्य च प्रदेशाद्वीपं - ते द्वीपस्यैव पयोदधेरेव स्पर्शमात्रान्नाऽन्यस्य द्वीपे मृता द्वीपे समुद्रे मृताः समुद्रे एव जीवा नोत्पद्यन्ते स्वस्वोत्कृष्टापकृष्टवलात् इत्यादि सर्व तथैव - पूर्ववदेव - यथावच्च वर्णनीयाः । ' से केणद्वेणं भंते ! एवं बुच्चइ वरुणवरे दीवे वरुणवरे दीवे' तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते वरुणवरो द्वीप:० २ भगवान् ब्रूते - हे गौतम ! ' वरुणवरेणं दीवे तत्थ तत्थ देसे तर्हि तर्हि बहूओ खुड्डाखुड्डियाओ जाव बिलपंतीयाओ अच्छाओ' वरुणवरद्वीपे खलु तत्र तत्र देशे तस्य तस्य देशस्य तत्र तत्र प्रदेशे बहवः क्षुद्राः क्षुल्लिका वाप्यो यावत् सरः पंक्तयो विलपङ्क्तयोऽच्छाः यावत् रजतमयकूलाः समतीराः वज्रमयपाषाणाः तपनीयमयवरुणवर समुद्र को छूते हैं वे वरुणद्वीप के माने जावेंगे और जो प्रदेश वरुणसमुद्रके वरुणद्वीप को छूते हैं वे वरुणवर समुद्र के माने जावेगें इसी तरह से वरुणवरद्वीप में मरे हुए जीव वहीं पर भी उत्पन्न हो सकते हैं और अन्यत्र भी उत्पन्न हो सकते हैं' यह सब कथन कर लेना चाहिये 'से केणणं भंते ! एवं वुच्चइ वरुणवरे दीवे २' हे भदन्त ! इस द्वीप का नाम वरुणवर ऐसा किस कारण से हुआ है ? 'गोयमा ! वरुणवरेणं दीवे तत्थ २ देसे तर्हि २ बहुओ खुड्डा खुड्डियाओ जाव विलपतियाओ अच्छाओ पत्तेयं २ पउमवरवेइया परि० वण० वारुणिवरोदग पsिहत्थाओं पासाईयाओ ४' हे गौतम ! इसका ऐसा नाम इस कारण से हुआ है कि यहां पर छोटीबडी अनेक वावडियां जगह २ हैं यावत् विलपक्तियां हैं ये सब आकाश और स्फटिक के जैसी स्वच्छ हैं तथा ये प्रत्येक पद्मवरवेदिका से और पद्मवरवेदिका પ્રદેશે વરૂણવર સમુદ્રને સ્પર્શે છે તે વરૂણ દ્વીપના કહેવાશે. અને જે વરૂણ સમુદ્રના પ્રદેશે અરૂણુદ્વીપને સ્પર્શેલા છે તે વરૂણૢ સમુદ્રના જ કહેવાશે. એજ પ્રમાણે વર્ણવર દ્વીપમાં મરેલા જીવે ત્યાં પણ ઉત્પન્ન થાય છે. અને અન્યત્ર પશુ ઉત્પન્ન થાય છે. આ રીતનું પહેલાં જે પ્રમાણે अथन रेस छे याप्रमाणे अथन उरी सेवु' 'से केणट्टेणं भंते ! एवं वुच्च वरुणवरे दीवे दीवे' हे लगवन् ! या द्वीप नाम १३१२ मे प्रमाणे शा अरणुथी हेवामां आवे छे ? 'गोयमा ! वरुणवरेणं दीवे तत्थ तथ देसे तहिं तहिं बहुओ खुड्डा खुड्डाओ जाव बिलपंतियाओ अच्छाओ०' हे ગૌતમ ! તેનુ' એ પ્રમાણેનું નામ એ કારણથી થયેલ છે કે-અહીયાં નાની એટી અનેક વાવા સ્થળે સ્થળે આવેલ છે, યાવત્ ખિલ પંક્તિયે છે એ બધી આકાશ અને સ્ફટિકના જેવી સ્વચ્છ છે. તથા એ દરેક ખિલપ ક્તિયે પદ્મવર જીવાભિગમસૂત્ર Page #818 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३. सू. १०१ पुष्करोदसमुद्रनिरूपणम् ८०५ जलाः सुवर्णसुन्दररजतवालुकाः वैडूर्यमणि स्फटिकपटलप्रत्यवताराः सुखावतारा:सुखोत्ताराः नानामणितीर्थसुबद्धाः चतुष्कोणाः आनुपूर्व्यसुजातवप्रगंभीरशीतलजलाः संछन्नपत्र विसमृणालकमलाः बहूत्पलकुमुदन लिन सुभगसुजात सौगन्धिक पुण्डरीक शत - सहस्रपत्र केसरपुष्पोपचिताः षट्पदपरिकमला : अच्छविमल सलिलपूर्णाः प्रतिपूर्णभ्रमद् मत्स्यकच्छपाऽनेकशकुनिगणमिथुनविचरित शब्दोन्नतमधुररसनादिताः । 'पत्तेयं - २ पउमवर वेदिका वनसंडपरिक्खित्ता - वारुणीवरोदग पडिहत्था' प्रत्येकं २ पद्मवर वेदिका वनपण्डपरिक्षिप्ताः वारुणीषु वराणामिवोदकैः प्रतिपूर्णाः यावदभिरूपाः प्रतिरूपाः वापी - बिलपंक्त्यादीनां प्रत्येकं त्रिसोपान - तोरणानि तासां बिलपंक्ति - गुंजालिकानां दिक्षु चत्वारि त्रिसोपानप्रतिरूपकाणि किं बहुना सर्वाणि वक्तव्यानि । ' तासु णं खुड्डा खुड्डियासु जाव बिलपतियासु बहवे उपायपव्वया जाव खडहडगा सव्वफलिहामया अच्छा' बहव उपपात नियत जगती-दारुपर्वताः मण्डपकाः दकमण्डपकाः दकमालकाः दकप्रासादाः उसडगाः खडहडगाः सर्वस्फटिकमया अच्छा यावत्प्रतिरूपकाः तेषु यावत् सौवस्तिकादिषु बहवो वनव्यन्तर देवा देव्यश्च तिष्ठन्ति ० यावद् विहरन्ति । ' तहेव वरुण - वरुणप्पभा या एत्थ दो देवा महड्डिया जाव परिवसंति' तथैव वरुणो- वरुणप्रभश्च द्वौ देवावत्र वनपण्ड से परिवेष्टित हैं । ये पद्मवरवेदिकाएं मदिरा के जैसे जल से भरी हुई है ये प्रासादीय हैं दर्शनीय हैं अभिरूप हैं और प्रतिरूप हैं । 'तासु णं खुड्डा खुड्डियासु जाव विलपतियासु बहवे उप्पाय पव्वया जाव खडहडगा सच्चफलिहामया अच्छा तहेव वरुणवरुणप्पभा य एथ दो देवा महिडिया परिवसंति' इन छोटी बडी बावडियों में यावत् बिलपक्तियों में अनेक उत्पात पर्वत हैं यावन् खडगखडग हैं ये सब स्फटिकमय हैं अच्छ-स्वच्छ - हैं इस द्वीप में वरुण और वरुणप्रभ नाम के दो देव रहते हैं ये महर्द्धिक आदि विशेषणों वाले हैं और વેદિકાએથી અને વનડાથી ઘેરાયેલ છે. અ પદ્મવર વેદિકાએ મદિરાના જેવા પાણીથી ભરેલ છે. એ પ્રસાદીય છે, દર્શનીય છે. અભિરૂપ છે અને પ્રતિ રૂપ 'तासु खुड्डा खुड्डियासु जाव विलपतियासु बहवे उपायपव्वया जाव खडहडगा सव्व फलिहामया अच्छा तहेव वरुणवरुण पभा य एत्थ दो देवा महढिया परिवसंति' या नानी भोटी वावोभां यावत् मिस तियोमां मने उत्पात पर्वती छे. यावत् भङग भडग छे. मे मधा इंटि भय छे. २७-२१२७ छे. मा દ્વીપમાં વરૂણ અને વરૂણ પ્રભુ નામના એ દેવા રહે છે. તેઓ મહદ્ધિક વિગેરે विशेषथे। वाणा छे. अने यावत् तेभनी स्थिति मे पयोभनी छे. 'से ते જીવાભિગમસૂત્ર Page #819 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८०६ जीवाभिगमसूत्रे महद्धिको यावत्पल्योपमस्थितिमन्तौ परिवसतः । ‘से तेणटेणं जाव णिच्चे' तत्तेनार्थेन एवं वरुणवरो द्वीपो० २ उच्यते, अपि च यस्माद्वरवारुणीव अत्र वाप्यादिषूदकं तस्मादेष द्वीपो वरुणवरः, अथोत्तरं च खलु गौतम ! शाश्वतनामधेयमेतस्य सदास्थिति मत्वाद् ध्रुवो नित्य इति । 'जोइस सव्वं संखेजगेणं जाव तारागणकोडीकोडीओ' ज्योतिष्काः सर्वे संख्येयकेन चन्द्रसूर्यग्रहनक्षत्रादयस्तारागणकोटिकोटयश्च पूर्व वर्णिताः तत्तत्प्रकारेण स्व स्व व्यापारे व्यापृताः आसन् सन्ति भविष्यन्ति । 'वरुणवरं णं दीवं वरुणोदे णामं समुद्दे बट्टे वलया० जाव चिट्टइ समचक्क. विसमचक्क० तहेव सव्वं भाणियव्वं' वरुणवरोदं द्वीपं पूर्ववत् समुद्रो वृत्तो वलयाकारसंस्थानसंस्थितः सर्वतः समन्तात्संपरिक्षिप्य तिष्ठति समचक्रवाल० विषमचक्र० विष्कम्भ-परिक्षेप द्वारादि द्वारान्तरं पद्मवरवेदिकावनषण्ड-प्रदेश तत्रत्य जीवगति वरुणोदसमुद्र नामाभिधानादि यथायथं सम्ययावत् इनकी स्थिति एक पल्योपम की है 'तेणटेणं' इस कारण हे गौतम ! इसका नाम 'वारुणीवर' ऐसा हो गया है अथवा यावत् यह नित्य है 'जोतिसं सव्वं संखेज्जगेणं जाव तारागणकोडिकोडीओ' यहां ज्योतिषियों का प्रमाण संख्यातगुणा है और ताराओं का प्रणाण कोडाकोडी है । 'वरुणवरणं दीवं वरुणोदे णामं समुद्दे वढे वलया० जाव चिटंति, समचक्क० विसमचक्कवि०' वरुणवरद्वीप के चारों ओर वरुणोदधि समुद्र है यह समुद्र गोल है और वलया. कार जैसा स्थित है हे भदन्त ! यह समचकवाल विष्कम्भ वाला है या विषमचक्रवाल विष्कम्भ वाला है हे गौतमः यह समचक्रवाल विष्कम्भ वाला है विषम चक्रवाल विष्कम्भ वाला नहीं है इत्यादि पूर्व के जैसा यहां पर कथन कर लेना चाहिये 'विक्रखंभ परि० संखेज्जाई' इसका विष्कम्भ और परिक्षेप संख्यात हजार टेणं.' At २०ी 3 गौतम ! तेनु नाम १३४१२ मे प्रमाण पाये छ. 214। यावत् ते नित्य छे. 'जोतिसं सव्वं संखेज्जगेण जाव तारागण कोडि જોડી” અહિંયા તિષ્કનું પ્રમાણ સંખ્યાત ગણું છે. અને તારાઓનું પ્રમાણ 31 डीनु छे. 'वरुणवरण दीवं वरुणोदे णामं समुद्दे पट्टे वलया० जाव चिट्ठति समचक्कवाल० विसमचक्क० वि०' १३११२ दीपनी यारे १२५ १३॥वि समुद्र છે. આ સમુદ્ર મેળ છે. અને વલયના આકાર જે છે. હે ભગવન એ સમચકવાલ વિષકુંભ વાળે છે. કે વિષમચકવાલ વિધ્વંભ વાળો છે ? હે ગૌતમ ! આ દ્વિીપ સમચક્રવાલ વિષ્કભ વાળે છે. વિષમચકવાળ વિધ્વંભવાળા નથી. વિગેરે पाहताना थन प्रभानु ४थन ४२ मे. 'विक्खंभ परि० संखेज्जाई तेना જીવાભિગમસૂત્ર Page #820 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१०१ पुष्करोदसमुद्रनिरूपणम् ८०७ गुपवर्ण्य-'वरुणोदस्स णं समुदस्स उदए' वरुणोदस्य खलु समुद्रस्योदकम् 'से जहा नामए चंदप्पभाई वा' स यथा नामकः चन्द्रस्येवप्रभा आकारो यस्याः सा चन्द्रप्रभा-सुराविशेषः इति शब्दोऽत्रोपमाभूतवस्तुपरिसमाप्तियोतकः, समुच्चयार्थे वा शब्दश्च । एवमन्यत्रापि । 'मणिसिलागा इति वा-वरसीधुवरवारुणी इति वा-पत्तासवेइ वा-पुप्फासवेइ वा-चोयासवेइ वा-फलासवेइ वा-महुमेरए इति वा जाइप्पसन्नाइवा-खज्जुसारेइ वा मुदियासारेइ वा' मणिशलाकेव मणिशलाकावरंच तत्सीधु वराचासौ वारुणी च वरवारुणी-पत्रायोजनों का है 'दारंतरं च पउमवर० वणसंडे पएसा जीवा' इसके चारों द्वारों का आपस में अन्तर संख्यात हजार योजनों का है इसके चारों ओर एक पद्मवरवेदिका और पद्मवेदिका के चारों ओर एक धनषण्ड है वारुणीवर समुद्र के जो प्रदेश वरुणवरदीप को छुए हुए हैं वे प्रदेश इसी समुद्र के कहलावेगें वरुणवरद्वीप के नहीं यहां से जीव मरकर यहां पर भी उत्पन्न हो जाते हैं और आगे अन्यत्र और भी स्थान में उत्पन्न हो जाते हैं-ऐसा कोई नियम नही है कि यहां के मरे हुए जीव यहीं पर उत्पन्न हों। हे भदन्त इसका वारुणीवर समुद्र ऐसा नाम किस कारण से हुआ है ? 'गोयमा ! वारुणोदस्स णं समुदस्स उदए से जहा नामए चंदप्पभाइ वा मणिसिलागाइ वा वरसीधुवरवारुणीइ वा' हे गौतम ! वरुणोदसमुद्र का जल जैसी लोक प्रसिद्ध चन्द्रप्रभा नामकी सुरा होती है मणिशलाका के जैसी मणिशला नामकी सुरा होती है जैसी वरवारुणी होती हैं पन्त्रासव होता है (१७४ अने परिक्ष५ सयात २ योनी छे. 'दारंतर च पउमवर० वणसंडे पएसा जीवा' तेना यारे दोशनु ५२२५२नुमत२ सध्यात २ योनिनु છે. તેની ચારે બાજુ એક પદ્વવર વેદિકા અને પદ્મવર વેદિકાની ચારે તરફ એક વનખંડ છે. વારૂણવર સમુદ્રના જે પ્રદેશે વર્ણવર દ્વીપને સ્પશેલા છે, તે પ્રદેશ વારૂણવર સમુદ્રનાજ કહેવાશે. વરૂણવર દ્વીપના કહેવાશે નહીં અહીંથી જીવ મરીને–અહીના જીવો મરીને આ દ્વીપમાં પણ ઉત્પન્ન થાય છે અને અન્યત્ર પણ ઉત્પન્ન થાય છે. એ કેઈ નિયમથી કે અહીયાં મરેલા છે અહીંજ ઉત્પન્ન થાય બીજે ઉત્પન્ન ન થઈ શકે કે-હે ભગવન આ સમુદ્રનું नाम ॥३ी१२ समुद्र से प्रमाणे ॥ ४॥२४थी वामां आवेस छ ? 'गोयमा ! वारुणोदस्स णं समुदस्स उदए से जहा नामए चंदप्पभाइवा मणिसीलागाइवा वर सीधुवर वारुणीइवा' हे गौतम ! १३।४ समुद्रनु ४८४ प्रसिद्ध यंद्रप्रमा નામની સુરા જેવી હોય છે, મણિ શલાકાના જેવી મણિશલાકા નામની સુરા જીવાભિગમસૂત્ર Page #821 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे सत्रः - पुष्पासवः चेयासवः चोयोगन्धद्रव्यं तत्सारः च वरसीधु आसवः फलासवः - मधुमेरकौ - मद्यविशेषौ जाति प्रसन्ना जाति पुष्पवासिता प्रसन्ना खर्जूरसार:- मृद्वीका द्राक्षा तत्सार निष्पन्न आसवः, मृद्वीकासारः - इति वा मद्यविशेषा इव । 'कापिसायणाइ वा सुपक्कखोयर सेइ वा - पभूयसंभारसंचिता पोसमाससयभिसय जोग वत्तिता - निरुवहत विसिदित्त कालोवयारा - सुधोता उक्को सगमयपत्ता अट्ट पिट्टनिडिजा-सुगंधा- आसायणिज्जा विस्सायणिज्जापीण णिज्जा - दिप्पणिज्जा-मयणिज्जा सव्विदियगाय पल्हा यणिज्जा - आसलामासला - पेसला - ईसी ओट्ठायंविणी - ईसी तवच्छिकरणी' कापिशयनं मद्य विशेषः ? सुपक्वक्षोदरसः, इति वा क्षोदरसः - इक्षुरसस्तन्निष्पन्न आसवः, यद्वासुपकेक्षुरसवद् अवभासमानः - २ प्रभूत संभारेण संचिता ३ पौषे मासि शतभिभिर्वर्तिता ४ निरुपहतविशिष्ट कालोपचारा ५ सुधौता ६ उत्कृष्टमदप्राप्ता ७ पुष्पों के रस से जन्य जैसा पुष्पासव होता है फलोंके रस से जन्य जैसा फलासव होता है गन्ध द्रव्य के सार से जन्म जैसा चोयासव होता है मधु गुड महुआ आदि के मिलाने से जैसा आसव होता है मेरकशराव होती है जाति पुष्प से वासित जैसी जाति मेर शराव होती है जाति प्रसन्ना नामकी सुरा होती है खजूरों के रस से जन्य जैसा खर्जूरसार होता है दाखों के रस से जन्य जैसा मृद्वीकासार होता है, कापिशायन होता है अच्छी तरह से पकाये गये इक्षुरस के जैसा सुपक क्षोदरस होता है, प्रभूत संभाररस से व्याप्त पौषमास में सैकडों वैद्यों द्वारा तैयार की गई, निरूपहत ऐसे अनेक उपचारों से तैयार की गई बार बार धोकर निष्पन्न की गई एवं उत्कृष्ट मद को उत्पन्न करने वाली आदि विशेषणों से लेकर वर्ण, गंधरस और ८०८ જેવી હાય છે, વરવારૂણી જેવી હેાય છે. પત્રાસવ જેવા હાય છે. પુષ્પાના રસથી અનેલ જેવા પુષ્પાસવ હાય છે, ફળાના રસથી બનેલ ફળાસવ જેવા હાય છે. ગંધ દ્રવ્યના સારથી બનેલ સેાયાસવ જેવા હાય છે, મધ, ગેાળ અને મહુડાને મેળવીને બનાવેલ આસવ (મિદરા) જેવા હેાય છે, મેરક નામની શરાબ (દારૂ) જેવી હેાય છે, જાઈના પુષ્પની સુંગધવાળી જેવા જાતી મેર શરાબ હોય છે, જાતિ પ્રસન્ના નામની સુરા જેવી હાય છે, ખજુરના રસથી બનેલ ખર સાર જેવા હેાય છે, દ્રાક્ષના રસથી અનેલ મૃદ્રીકાસાર જેવા હેાય છે. કાપિ શાયન જેવુ હેાય છે. સારી રીતે પકવવામાં આવેલ શેરડીના રસના જેવા સારી રીતે પકાવેલ ક્ષેાદ રસ જેવા હોય છે, અનેક પ્રકારના સંભાર રસથી વ્યાસ પોષમાસમાં સેકડા વૈદ્યો દ્વારા તૈયાર કરવામાં આવેલ નિરૂપહત એવા અનેક ઉપચારથી તૈયાર કરવામાં આવેલ વાર વાર ધાઇને બનાવેલ તથા ઉત્તમ જીવાભિગમસૂત્ર Page #822 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१०१ पुष्करोदसमुद्रनिरूपणम् ८०९ अष्ट पिष्ट निष्ठिता अष्टौ वारान् पिष्टन्-संपेषकर्मणा पिष्ट्वा निष्ठिता-८ सुगन्धा ९ अतः आस्वादनीया १० निःस्वादनीयाऽपि ११ पातुं योग्या १२ दीपनीया-मन्दाग्नि विघातिनी १३ मदनीया १४ सर्वेषामपि-इन्द्रियाणां गात्राणां च अहादनीया न तु बुद्धिलोपिनी-१५ आसलाऽनिच्छद्भिरपि आस्वादने समानेतु योग्या मांसला-सर्वतो गरिष्ठा प्रीत्यतिशयजनकत्वात् १७ 'पेसला' मुष्ठुतया मनोज्ञा१८ ईषदोष्ठावलंबिनी-ओष्ठस्पर्शमात्राद्गुणकारिणी-ततः परं तु तीक्ष्णत्वाद्दोषदायिनी-१९ ईषत्ताम्राक्षिकरणी-ईषत् ताने यथा भवेताम् अक्षिणी 'तथा तयोः कारिणी-२० । 'इसी वोच्छया कडुआ-वण्णे णं उववेयागंधेणं उववेया रसेणं उववेया फासेणं उववेया' ईषद् व्यवच्छेदे-पानानन्तरं कंचित्कालं कटुका २१ वर्णकोपेता वर्णयुक्ता २२ गन्ध-रस-स्प”रुपेता २५ एवमुक्ते भगवति गौतमः प्राह-'भवे एया रूवे सिया-गोयमा ! णो इणढे समटे-वारुणस्स णं समुदस्स उदए एत्तो इट्टतरे जाव उदए-से तेणटेणं वुच्चइ' स्पर्श तक के विशेषणों से युक्त-सुरा-शराब-होती है उसी तरह से मिष्टता आदि गुणों से युक्त है अतः इसी मिष्टता आदि के निमित्त को लेकर इसका नाम वारुणीवर समुद्र ऐसा कहा गया है प्रभु के इस प्रकार कहने पर पुनः गौतम ने उनसे ऐसा पूछा 'भवेएया रूवे. सिया' हे भदन्त ! वरुणोदक समुद्र का जल क्या ऐसे ही रूप वाला है ? इसके उत्तर में प्रभु ने ऐसा कहा है-'णो इणढे समढे' हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है 'वारुणस्स णं समुदस्स उदए एत्तो इट्टतरे जाव उदए' क्योंकि वरुणसमुद्र का जल तो स्वाद में ईन सुरादि विशेष समूह से भी इष्टतर है कान्ततर है प्रियतर है मनोज्ञतर है एवं मन आमतर है० से एणटेणं एवं वुच्चति०' इसी कारण हे गौतम ! મદને ઉત્પન્ન કરવાવાળી વિગેરે વિશેષણથી લઈને વર્ણ, ગંધ, રસ, અને સ્પર્શ પર્યન્તના વિશેષણોથી યુક્ત સુરા–શરાબ-દારૂ જે હોય છે. એ જ પ્રમાણે મિઠાશ વિગેરેથી યુક્ત તે સમુદ્રનું જળ હોય છે. તેથી આ મીઠાશ વિગેરે નિમિત્તને લઈને આનું નામ વારૂણી પર સમુદ્ર એવું કહેવાયું છે. પ્રભુના આ प्रभार उपाथी Nथी गौतमस्वामी प्रसुश्रीन से पूछ्यु छ -'भवे एया रूवे सिया' ३ मावन् पा३६४ समुद्रनुमा ४१२ पापा छ ? २॥ प्रश्नन। उत्तरमा प्रभुश्रीस मे प्रयु 'णो इणटे समटूठे' हे गौतम ! 20 Aथ समथ नथी. वारुणस्स णं समुदस्स उदए एत्तो इदुतरे जाव उदए' કેમકે વરૂણ સમુદ્રનું જળ સ્વાદમાં આ સુરા વગેરેના સમૂહથી વિશેષ ઈટ तर छ. आन्तत२ छ, प्रियत२ छ. भनाज्ञत२ छे. मने मन मामत२ छ. 'से जी. १०२ જીવાભિગમસૂત્ર Page #823 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे हे भदन्त ! सम्भावयामि भवत्कथनतो वारुणोदसमुद्रोदकमेतद्रूपकं भवेत् तत्तत्सत्यं स्यात् भगवानाह गौतम! नाऽयमर्थः समर्थः तज्जलं तत्त्वतः किमाकारकमिति प्रत्याययितुम् इतोऽपि वर्णनबलात् यावदिष्ट मिष्टमुदकमिति बोद्धव्यम् तत्तेन एवम् उच्यते वरुणोदः समुद्रो० २ । 'तत्थ णं वारुणि-वारुणकंता देवा जाव महड़िया जाव परिवसंति' बारुणोदे वारुणिः-वारुणकान्तश्च द्वौ यावन्महद्धिको देवो यावत्परिवसतः । तेणटेणं जाव णिच्चे' तत्तस्मात् तेन ‘देवद्वयस्थिति-हेतुना' शाश्वत नामवान् यावन्नित्यः नासीन्नास्ति न भविष्यति प्रश्नहीन: 'सव्वं जोइस संखिज्जे केण णायव्वं-वारुणवरेणं दीवे कइचंदा पभासिंसु वा-३ सर्वं ज्योतिष्कं संख्येयमेवास्ति इति ज्ञातव्यम् कति चन्द्रावरुणवरोदे प्राभासन्तइस समुद्र का नाम वरुणवरसमुद्र कहा गया है 'तत्थ णं वारुणि वारुणकंता देवा जाव महिडिया जाव पसिवसंति' उस वरणवरसमुद्र में वारुणि और वारुणकान्त ऐसे दो देव रहते हैं ये परिवार एवं विमान आदि महती ऋद्धि वाले हैं ‘से एएणटेणं जाव णिच्चे' अतः इन देवों के वहां पर के सदभाव को लेकर इस समुद्र का नाम ऐसा हो गया है तथा यह समुद्र का नाम यावतू नित्य हैं त्रिकाल में भी यह इसी नाम वाला था वर्तमान में है और आगे भी रहेगा 'सव्वं जोइस संखेज्जे केण णायव्वं' यहां पर समस्त ज्योतिष्क देव संख्यात ही है ऐसा समझ लेना 'वारुणवरेणं दीवे कइ चंदा पभासिंसु वा ३' वारुणवरद्वीप में कितने चन्द्रमाओं ने प्रकाश दिया है ? अब भी वे वहां कितनी संख्या में होकर प्रकाश देते हैं ? तथा भविष्यत में वे कितनी एएण ठेणं एवं वुच्चति' 24॥ १२थी 3 गीतम! २मा समुद्र नाम १३७१२ समुद्र से प्रमाणे ४उपाये छ. 'तत्थ णं वारुणिवारुणकंता देवा जाव महइढिया जाव परिवसंति' से १३४१२ समुद्रमा वा३५ मने १३९४iत से नामाना બે દેવો રહે છે. તેઓ પરિવાર અને વિમાન વિગેરે પ્રકારની મેટી ઋદ્ધિવાળા छ. 'से एएणठेणं जाव णिच्चे तेथी । हेवाना त्या सदमा डावाना ४।२९थी આ સમુદ્રનું નામ એ પ્રમાણે થયેલ છે. તથા આ સમુદ્રનું નામ યાવત્ નિત્ય છે, ત્રણે કાળમાં એ આ નામવાળેજ હતે. અર્થાત્ ભૂતકાળમાં એ નામવાળે હત, વર્તમાનમાં એ નામવાળે છે. અને ભવિષ્યમાં પણ એ નામવાળે રહેશે. 'सव्वं जोइसंसंखिज्जे केण णायव्वं' मीयां सा ज्योति हे। सच्यात छ. तेम सम वारुणवरेणं दीवे कइ चंदा पभासिंसु वा३' १३४१२ समुद्रमा કેટલા ચંદ્રમાએ પ્રકાશ આપે હતો ? વર્તમાનમાં તેઓ ત્યાં કેટલી સંખ્યામાં રહીને પ્રકાશ આપે છે? તથા ભવિષ્યમાં તેઓ કેટલી સંખ્યા વાળા થઈને પ્રકાશ જીવાભિગમસૂત્ર Page #824 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१०२ वरुणवरद्वीपनिरूपणम् ८११ प्रभासन्ते-प्रभासिष्यते, सूर्याश्चातपन्-तपन्ति-तपिष्यन्ते नक्षत्राणि अद्योतयन् द्योतयन्ते-द्योतयिष्यन्ते ग्रहाश्च चारमचरन्-चरन्ति चरिष्यन्ति, तारागणकोटिकोटयश्वाऽशोभन्त-शोभन्ते शोभिष्यन्ते प्रश्नः ? भगवानाह-हे गौतम ! संख्येयाः न तु-संख्याहीनाः सू०॥१०१ मूलम्-वारुणवरं णं समुदं खीरवरे णामं दीवे वट्टे जाव चिटइ । सव्वं संखेजगं विक्खंभे य परिक्षेवो य जाव अट्रो बहूओ खुड्डा० बावीओ जाव सरसरपंतियाओ खीरोदग पडिहत्थाओ पासाईयाओ ४ तासु णं खुइडियासु जाव बिलपंतियासु बहवे उपाय पव्वयगा० सव्वरयणामया जाव पडिरूवा, पुंडरीग पुक्खरदंता एत्थ दो देवा महड्डिया जाव परिवसंति, से य तेणट्रेणं जाव णिच्चे। जोइसं सव्वं संखेज्जं । खीरवरणं दीवं खीरोए णामं समुद्दे वलयाकार संठाणसंठिए जाव परिक्खवित्ताणं चिट्रइ समचकवालसंठिए नो विसमचकवाल. संठिए संखेजाइं जोयणस० विक्खंभपरिक्खेवो तहेव सव्वं जाव अटो ? गोयमा ! खीरोयस्स णं समुदस्स उदगं से जहाणामएसु उसुही भारु पण्ण अज्जुण तरुण सरसपत्त कोमल अस्थिगात्त णग्गपोंडगवरुच्छ्रचारिणीणं लवंगपत्त पुप्फपल्लव ककोलगसफलरुक्खबहुगुच्छगुम्मकलियमलट्रिमधुरपयुरपिप्पलीफलि. लवल्लिवरविवरचारिणीणं अप्पोदगपीतसइ रससमभूमिभागणिभय सुहोसियाणं सुप्पेसिय सुहायरोग परिवजियाण निरुवहयसरीरिणं कालप्पसविणीणं विइय तइय सामप्पसूयाणं संख्या वाले होकर प्रकाश देंगे ? कितने सूर्य वहां तपे हैं ? अब भी कितने सूर्य वहां तपते हैं ? और आगे भी कितने सूर्य वहां तपते रहेंगे ?' इत्यादि प्रश्नों का उत्तर 'यहां पर संख्यात ज्योतिषी देव हैं' इससे जान लेना चाहिये ॥१६॥ આપશે ? કેટલા સૂર્યો ત્યાં તપ્યા હતા? કેટલા સૂર્યો વર્તમાનમાં તપે છે. અને ભવિષ્યમાં કેટલા સૂર્યો તપતા રહેશે? વિગેરે પ્રશ્નોને ઉત્તર ત્યાં સંખ્યાત જ્યોતિષિક દે છે. તેનાથી જ સમજી લેવા. એ સૂ. ૯૬ છે જીવાભિગમસૂત્ર Page #825 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे अंजणवरगवलवलयजलधरजच्चं जणरिट्टभमरपभूय समप्पभाणं कुंडदोहणाणं वद्वत्थपत्ताणरूढाणं मधुमासकाले संगहनेहो अजचाउरक्केव होज तासिं खीरे मधुरस्स विवगच्छ बहुव्वसंपत्ते पत्तेयं मंदग्गि सुकढिए आउत्ते खंडगुडमच्छंडिओ ववेए रण्णो चाउरंत चक्क वहिस्स उवटूवित्ते आसायणिज्जे विस्सायणिज्जे पीणणिज्जे जाव सव्विदियगायपल्हायणिज्जे जाव वणेणं उवचिए जाव फासेणं, भवे एयारूवे सिया ? णो इट्टे समट्ठे खीरोदस्स णं उदए एत्तो इट्ठतराए चेव जाव आसाएणं पन्नत्ते विमल- विमलप्पभा एत्थ दो देवा महाडया जाव परिवसंति, से तेणटृणं० संखेज्ज चंदा जाव तारा ॥ सू० १०१॥ छाया - वारुणवरं खलु समुद्रं क्षीरवरो नाम द्वीपो वृत्तो यावत्तिष्ठति सर्वं संख्येयकं विष्कंभश्च - परिक्षेपश्च यावदर्थः बहवः क्षुद्राः ० वाप्यो यावत्सरः सरः पंक्तयः क्षीरोदकपरिहस्तकाः परिपूर्णाः प्रासादिकाः ४ । तासु खलु क्षुद्रिकासु यावद् बिलपंक्तिका बहवः उत्पातपर्वताः सर्वरत्नमयाः यावत्प्रतिरूपाः पुण्डरीक - पुष्करदन्तौ अत्र द्वौ देवौ महर्द्धिकौ यावत्परिवसतः तत्तेनार्थेन यावन्नित्यः ज्योतिष्कं सर्व संख्येयम् । क्षीरवरं खलु द्वीपं क्षीरोदो नाम समुद्रो वृत्तो वलयाकार संस्थानसंस्थितो यावत्परिक्षिप्य खलु तिष्ठति । समचक्रवालसंस्थितः नो विषमचक्रवालसंस्थितः, संख्येयानि योजनानि स० विष्कम्भपरिक्षेपौ तथैव सर्वं यावदर्थः ? गौतम ! क्षीरोदस्य खलु समुद्रस्योदकं स यथा नामकः खण्डगुडमत्स्याण्डिकोपपेतं राज्ञश्रतुरन्तचक्रवर्तिन उपस्थापितमास्वादनीयं विस्वादनीयं प्रीणनीयं यावत् सर्वेन्द्रियगात्रप्रसादनीयं यावद् वर्णेनोपपेतं - यावत् स्पर्शेन भवेदेतद्रूपं स्यात् ? नायमर्थः समर्थः क्षीरोदस्य खलु तदुदकमितः इष्टतरकं चैव यावदास्वादेन प्रज्ञप्तम् विमल- विमलप्रभौ अत्र द्वौ द्वे महर्द्धिक यावत्परिवसतः । तत्तेनार्थेन० संख्येयाचन्द्रा यावत्ताराः ॥ १०२॥ टीका- 'वारुणवरं णं समुदं खीरवरे णामं दीवे वट्टे जाव चिट्ठइ' क्षीरवरो 'वारुणवरण्णं समुदं खीरवरे णामं दीवे वट्टे जाव चिट्ठति' इत्यादि । टीकार्थ- वारुणवर समुद्र को क्षीरवर नामका द्वीप चारों ओर से ८१२ ० 'वारुणवरणणं समुद्दे खीरखरे णामं दीवे वट्टे जाव चिट्ठति' इत्याहि ટીકા –વારણવર સમુદ્રને ક્ષીરવર નામના દ્વીપ ચારે બાજુએથી ઘેરીને જીવાભિગમસૂત્ર Page #826 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. १०२ वरुणवरद्वीपनिरूपणम् ८१३ नाम द्वीपो वृत्तो वर्तुलाकार संस्थानसंस्थितः सर्वासु दिग्विदिक्षु समन्तत सर्वावयव व्यापनतया वारुणवरं खलु समुद्र संपरिक्षिप्य तिष्ठति । 'सव्वं संखेज्जगं विक्खंभे य जाव अट्ठो' सर्व संख्येयकं विष्कम्भपरिक्षेपौ यावदर्थः एवं चैव वरुणवरद्वीपस्य वक्तव्यता सैवाऽत्रापि यावज्जीवोपपात सूत्रम् । तथाहि - क्षीरवरः खलु भदन्त ! द्वीपः किं समचक्रवाल संस्थानसंस्थितः ? किं विषमचक्रवाल संस्थानसंस्थितः ? भगवानाह - हे गौतम ! समचक्रवालसंस्थानसंस्थित एव, नो विषम संस्थानसंस्थितः । हे भदन्त ! क्षीरवरो द्वीपः कियता चक्रवालसंस्थानेन परिक्षेपेण वा संस्थितः ? भगवानाह - गौतम | योजनशतसहस्राणि चक्रवालविष्कंभेण - परिक्षेपेण च प्रज्ञप्तः । हे गौतम ! क्षीरवरद्वीपप्रदेशाः क्षीरसमुद्र स्पृष्टाः स्पृष्टाः- नवा १ स्पृष्टाः ते च क्षीरद्वीपस्यैव न क्षीरसमुद्रस्य एवं समुद्रघेरे हुए व्यवस्थित हैं यहद्वीप गोल है और गोल वलय के जैसे आकार वाला है 'सव्वं संखिज्जगं विक्खंभेय परिक्खेवो य जाव अट्टो' अतः इसे समचक्रवाल संस्थान वाला कहा गया है- विषमचक्रवाल संस्थान वाला नहीं है भदन्त ! इसका समचक्रवाल विष्कम्भ कितना कहा गया है ? और परिक्षेप कितना कहा गया है ? हे गौतम ! इसका समचक्रवालविष्कम्भ एक लाख योजन का कहा गया है और इतना ही इसका परिक्षेप कहा गया है । है भदन्त ! जितने क्षीरवरद्वीप के प्रदेश क्षीरसमुद्र को छु रहे हैं वे प्रदेश क्षीरवर द्वीप के कहे जायेंगे ? या क्षीरसमुद्र के कहे जावेगे ? गौतम वे प्रदेश क्षीरवरद्वीप के ही कहे जावेगें क्षीरवर समुद्र के नहीं । इसी तरह जो समुद्र के प्रदेश रहेस छे. या द्वीप गोण छ, भने गोण वायना मारवाणी छे. 'सव्वं संखिज्जगं विक्खंभेय परिक्खेवो य जीव अट्टो' तेथी मेने सभयवास संस्थान વાળા કહેવામાં આવેલ છે. વિષમચક્રવાલ વાળા કહ્યો નથી. હું ભગવન્ તેના સમચક્રવાલ વિષ્ણુંભ કેટલા કહેલ છે? અને પરિક્ષેપ કેટલે કહેવામાં આવેલ છે? હે ગૌતમ ! તેના સમચક્રવાલ વિષ્ણુભ એક લાખ ચેાજનના કહેવામાં આવેલ છે. અને તેના પરિક્ષેપ પણ એટલેાજ કહેલ છે. હે ભગવન્ ક્ષીરવર દ્વીપના જેટલા પ્રદેશે ક્ષીર સમુદ્રને સ્પર્શેલા છે. તે પ્રદેશે ક્ષીરવર દ્વીપના કહેવામાં આવશે ? કે ક્ષીરવર સમુદ્રના કહેવાશે ? હે ગૌતમ ! એ પ્રદેશ ક્ષીરવર દ્વીપનાજ કહેવામાં આવશે. ક્ષીરવર સમુદ્રના કહેવાશે નહી. એજ પ્રમાણે ક્ષીરવર સમુદ્રના જે પ્રદેશેા ક્ષીરવર દ્વીપને સ્પર્શેલા છે તે એ સમુદ્રનાજ કહેવાશે ક્ષીરવરદ્વીપના કહેવાશે નહીં. હું ભગવન્ ક્ષીરવર દ્વીપના જીવા જ્યારે મરે છે તે જીવાભિગમસૂત્ર Page #827 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८१४ जीवाभिगमसूत्रे प्रदेशाः समुद्रस्यैव नहि स्पर्शमात्रात् द्वीपस्य लोकिकव्यवहारात् । हे भदन्त ! क्षीरवरद्वीपस्था जीवा मृताः सन्तः पुनस्तत्रैव क्षीरवरसमुद्रे वा ? एवं समुद्रस्था मृताः पुनः समुद्रे एवाऽन्यत्र वा द्वीपे जायन्ते ? हे गौतम ! "कर्मणो गति वैचित्र्यात्तत्राऽन्यत्राऽपि वा पुनः । आयान्त्येव न चाssयान्ति मृताः केचन केचन ॥ १ ॥ | " 'से केणद्वेणं भंते!' तत्केनार्थेन भदन्त ! क्षीरवरो द्वीप:० एवमुच्यते ? गौतम ! क्षीरखरद्वीपे तत्र तत्र देशे प्रदेशे 'बहूओ खुड्डा • वावीओ जाव सर सर पंतियाओ खीरोदग पsिहत्थाओ पासाईयाओ ४ बहुव्यः क्षुद्राः क्षुल्लिका वाप्यः बिलपंक्तयः सरः सरः पंक्तयः क्षीरोद परिपूर्णाः प्रासादिकाः दर्शनीयाः द्वीपों को छू रहे हैं वे समुद्र के ही कहे जायेंगे - द्वीप के नहीं ! हे भदन्त ! क्षीरवरद्वीप के जीव जब मरण करते हैं तो क्या वे वहीं पर उत्पन्न होते है ? या अन्यत्र उत्पन्न होते हैं ? हे गौतम ! ऐसा कोई नियम नहीं है कि वहां के मरे हुए जीव वहीं पर उत्पन्न हो अन्यत्र न हों उक्तंच 'कर्मणोगति वैचित्र्यात् तत्रान्यत्रापि वा पुनः आयान्त्येव न चायान्ति मृताः केचनकेचन ॥ १ ॥ 1 'से केणद्वेणं भंते !' हे भदन्त ! क्षीरवरद्वीप ऐसा इस द्वीप का नाम क्यों हुआ है ? 'गोयमा ! देसे २ बहुओ खुड्डा० वावीओ जाव विलपतीयाओ खोंदोदग पडिहत्थाओ उपाय पव्वगा सव्व वइरामया अच्छा जाव पडिख्वा' हे गौतम! क्षीरवरद्वीप में जगह २ अनेक छोटी बडी वापिकाएं हैं यावत् विलपंक्तिया है इन में क्षीर के जैसा મરીને તેઓ શુ ત્યાંજ ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા તે શિવાયના કાઈ ખીજાજ સ્થાનમાં ઉત્પન્ન થાય છે? હું ગૌતમ ! એવા કોઈ નિયમ નથી કે ત્યાં મરેલા જીવા ત્યાંજ ઉત્પન્ન થાય ખીજે ઉત્પન્ન થાય નહીં કહ્યું પણુ છે કે कर्मणो गति वैचित्र्यात् तत्रान्यत्रापि वा पुनः । आयान्त्येव न चायान्ति मृताः केचन केचन ॥ १ ॥ 'सेकेणट्ठे णं भंते!' हे भगवन् क्षीरवर द्वीप से प्रभाषेनुं मा द्वीपनु नाम शा अरथी थयेस छे ? 'गोयमा ! देसे देसे बहुओ खुड्डो० वावीओ जाव विलपतियाओ खोदोदग पडिहत्याओ उप्पायपव्वगा सव्व वइरामया अच्छा जाव पडिरुवा' हे गौतम! क्षीरवर द्वीपमा स्थणे स्थणे अने नानी मोटी पावो જીવાભિગમસૂત્ર Page #828 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१०२ वरुणवरद्वीपनिरूपणम् ८१५ अभिरूपाः प्रतिरूपाः तासु बहव उपपातपर्वताः सर्वरत्नमयाः अच्छा यावत्प्रतिरूपाः तत्पर्वतेषु-आसनानि गृहाणि गृहेष्वासनानि मण्डपेषु पृथिवीशिलापट्टकाः सर्वरत्नमया अच्छा यावत्प्रतिरूपाः तत्र वहवो वानव्यन्तरादेवा देव्यश्चासते शेरते. यावत् सुखं विहरन्ति । 'पुंडरीक-पुक्खरदंता एत्थ दो देवा महडिया जाव परिवसंति' पुण्डरीक-पुष्करदन्तावत्र मह द्धिकौ द्वौ देवौ महाद्युतिको यावत्पल्योपम स्थितिको परिवसतः। 'से तेणटेणं जाव णिच्चे०' तत्तेनार्थेन एवमुच्यतेअथाऽन्यदपि कारणं येन द्वीपस्य शाश्वतं नामधेयम् यान्नासी न्नास्ति न पानी भरा हुआ है इन में उत्पाद पर्वत है ये उत्पात पर्वत सर्वात्मना वज्रमय है स्वच्छ यावत् प्रतिरूप हैं । पर्वतों के ऊपर आसन हैं गृह हैं और गृहों में आसन हैं मण्डप हैं मण्डपों में पृथिवीशिला पट्टक हैं ये शिलापट्टक सर्वात्मना रत्नमय स्वच्छ यावत् प्रतिरूप हैं। यहां पर अनेक व्यन्तर देव और देवियां उठती बैठती है, सोती है यावत् सुख पूर्वक विहार करती हैं 'पुंडरीक पुक्खरदंता एत्थ दो देवा महिडिया जाव परिवसंति' यहां पुण्डरीक और पुष्कर दन्त नामके दो देव रहते हैं ये महद्धिक आदि विशेषणों वाले और एक पल्योपम की स्थिति वाले हैं 'से तेणटेणं जाव णिच्चे इस कथित कारण के अतिरिक्त यह भी एक कारण ऐसा कहा गया है कि यह द्वीप इस नाम से अनादि काल से ही प्रसिद्ध हुआ चला आ रहा है पहिले यह इस नाम से प्रसिद्ध नहीं था ऐसी बात नहीं है किन्तु यह पहिले भी છે. યાવત્ બિલપંક્તિ છે. તેમાં દૂધના જેવું પાણી ભરેલું છે. તેમાં ઉત્પાદ પર્વત છે. આ ઉત્પાદ પર્વતો સર્વાત્મના વજીમય છે. સ્વચ્છ ચાવત્ પ્રતિરૂપ છે. તથા ગ્રહમાં પર્વતની ઉપર આસન છે. તથા ગૃહોમાં આસન છે. મંડપ છે. મંડપમાં પૃથ્વીશિલાપટ્ટો છે. આ શિલાપટ્ટક સર્વાત્મના રત્નમય છે. સ્વચ્છ થાવત પ્રતિરૂપ છે. ત્યાં આગળ અનેક વાનવ્યન્તર દેવ અને દેવિયે हे छे, मेसे छे. सुवे छे. यावत् सुम पूर्व विहा२ ४२ छ 'पुंडरीक पुक्खर दंता एत्थ दो देवा महइढिया जाव परिवसंति' मडीयां बुरी: मने पहत એ નામના બે દે રહે છે. તેઓ મહદ્ધિક વિગેરે વિશેષણો વાળા છે. તેમજ मे ५८ये।५मनी स्थिति ॥ छे. 'से तेणठेणं जाव णिच्चे' 20 ४ामां આવેલ કારણ શિવાય પણ એક કારણ એવું કહ્યું છે કે આ દ્વીપ આ નામ વાળે અનાદિ કાળથીજ પ્રસિદ્ધ થયેલ છે. પહેલાં આ નામથી એ પ્રસિદ્ધ ન હતો તેમ નથી પરંતુ એ પહેલાં પણ એજ નામથી પ્રસિદ્ધ હતે વર્ત જીવાભિગમસૂત્ર Page #829 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे भविष्यति इति शङ्का नास्ति त्रिकालेऽव्ययत्वाद् ध्रुवो नित्यः तस्मात् क्षीरवरोद्वीपः० २ इति । 'जोइस सव्वं संखेज' सर्वं ज्योतिष्कं चन्द्रसूर्यग्रहनक्षत्रतारागण कोटि कोटि संख्योपेतं यथायथं व्याख्येयं । तदुक्तम् 'व्यतीते वर्तमाने चाऽनागते प्रभविष्णवः। चन्द्रा ग्रहास्तथासूराः नक्षत्राणि च तारकाः ॥१॥ आसन् सन्ति भविष्यन्ति स्व स्व चार वशंवदाः। पूर्व व्याख्याऽनुसारेण व्याख्येयाः स्युर्यथा यथम् ॥२॥ इति ॥ 'खीरवरं णं दीवं खीरोए नामं समुद्दे पट्टे वलयागारसंठाणसंठिए जाव परिखित्ताणं चिट्ठइ समचक्कवालसंठिए संखेज्जाई जोयणस० विक्खंभपरिइसी नाम से प्रसिद्ध था अब भी यह इस नाम से प्रसिद्ध नहीं है, ऐसा भी नहीं है किन्तु अब भी यह इसी नाम से प्रसिद्ध है तथा भविष्यत्काल में भी यह इस नाम से प्रसिद्ध नहीं रहेगा ऐसा भी नहीं है किन्तु भविष्यत्काल में भी यह इसी नाम से प्रसिद्ध रहेगा 'जोतिसं सव्वं संखेज्ज' यहां पर चन्द्र सूर्य ग्रह नक्षत्र और तारा रूप ये सब यहां पर संख्यात ही हैं तदुक्तम् 'चन्द्रागृहास्तथा सूरा नक्षत्राणि च तारका, आसन सन्ति भविष्यन्ति स्वस्वचार वशंवदा।' 'खीरवरणं दीवं खीरोए नाम समुद्दे वट्टे वलयागरसंठाणसंठिते जाव परिक्खिवित्ताणं चिट्ठति' इस क्षीरवर समुद्र को चारों और से धेर कर रहा हुआ क्षीरोद नामका एक समुद्र है यह समुद्र गोल है. और वलय का जैसा आकार होता है उस तरह के आकार वाला है માનમાં પણ એ એજ નામથી પ્રસિદ્ધ નથી તેમ નથી પણ એજ નામથી વર્તમાનમાં પ્રસિદ્ધ છે. તથા ભવિષ્ય કાળમાં પણ એ આ નામથી પ્રસિદ્ધ રહેશે નહીં તેમ નથી. પણ ભવિષ્યમાં પણ એ આજ નામથી પ્રસિદ્ધ રહેશે. 'जोतिसं सव्वं संखेज्ज' मडीयां ५५] यद्र, सूर्य, ग्रह, नक्षत्र, मने ता। ये બધા અહીયાં સંખ્યાતજ છે. કહ્યું પણ છે કે 'चन्द्राग्रहास्तथा सूरा नक्षत्राणि च तारका । ___ आसन् सन्ति, भविष्यन्ति, स्व स्व चार वशंवदाः ॥ 'खीरवरण दीवं खीरोए नामं समुद्दे वट्टे वलयागारसंठाणसंठिते 'जाव परिक्खेवेणं चिति' २॥ क्षी२१२ समुद्रने यारे माथी धेश क्षीरोह નામને સમુદ્ર આવેલ છે. આ સમુદ્ર ગોળ છે. અને વલયનો જેવો मा४२ हाय छे. ते शतना २मा।२ पाण। छे. 'समचक्कवाल संठिते नो જીવાભિગમસૂત્ર Page #830 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१०२ वरुणवरद्वीपनिरूपणम् ८१७ खेवो-तहेव सव्वं जाव कहो' क्षीरोदो नामा समुद्रः स च वृत्तो वलयाकारस्य संस्थानेन संस्थितः आस्ते क्षीरवरं द्वीपं खलु तिष्ठति यश्च समचक्रवाल संस्थितो न विषमचक्रवालेन संख्येय योजनशतसहस्रविष्कम्भ-परिक्षेपः तथैव सर्वे यावदर्थः । हे भदन्त ! क्षीरोदस्य प्रदेशाः घृतवरद्वीपं स्पृष्टाः न वा ? हे गौतम ! स्पृष्टाः । एवं घृतवरद्वीपप्रदेशाः क्षीरोदं स्पृष्टाः ? हन्त गौतम ! स्पृष्टाः । हे भदन्त ! क्षीरोदप्रदेशाः घृत वरद्वीपं स्पृष्टास्ते कस्य स्युः एवं घृतवरद्वीपस्य ये प्रदेशाः क्षीरोदं स्पृष्टास्ते कस्य स्युः ? हे गौतम ! क्षीरोदस्य ये ते प्रदेशास्ते क्षीरोदस्यैव, घृतवरद्वीपस्य ये प्रदेशास्ते च घृतवरद्वीपस्यैव लोके तथैव व्यवहारदर्शनात्। हे भदन्त ! क्षीरोदसमुद्रे मृता जीवाः पुनः क्षीरोदे प्रत्यायान्ति घृतवरद्वीपे वा-घृतवरद्वीपे जीवाश्च मृताः सन्तः किं पुनः पुनस्तत्रैव यह 'समचकवालसंठिते नो विसमचक्कवालसंठिते' समचक्रवाल संस्थान वाला है विषमचक्रवाल वाला नहीं है 'संखेज्जाइं जोयणस० विक्खंभ परिक्खेवो तहेब सव्वं जाव अट्टो' यह संख्यात हजार योजन का विस्तार वाला है, और संख्यात हजार योजन की ही इसकी परिधि है हे भदन्त ! क्षीरोद के प्रदेश घृतवर द्वीप को छू रहे हैं या नहीं छू रहे है ? हां गौतम ! छू रहे है। यदि छू रहे हैं तो वे प्रदेश घृतवर द्वीप के कहलावेंगे ? या क्षीरोदसमुद्र के ? हे गौतम ! वे क्षीरोदसमुद्र के ही कहलावेंगे -इसी तरह घृतवरद्वीप के जो प्रदेश क्षीरोद समुद्र को छू रहे हैं वे घृतवरद्वीप के ही कहवावेंगे क्योंकि लोक में ऐसा ही व्यवहार देखा जाता है हे भदन्त ! क्षीरोदसमुद्र में मरे जीव पुनः क्षीरोदसमुद्र में उत्पन्न होते हैं या अन्यत्र घृतवरद्वीप में-उत्पन्न विसमचक्कवाल संठिते' समयपास सस्थान वाण छ. विषम या संस्थान वाणे नथी संखेज्जाइं जोयणस० विक्खंभपरिक्खेवो तहेव सव्वं जाव अद्रो' से સંખ્યાત હજાર એજનના વિસ્તાર વાળો છે. અને સંખ્યાત જનનીજ તેની પરિધિ છે. હે ભગવન ક્ષીરેદ સમુદ્રના પ્રદેશે ધૃતવર દ્વીપને સ્પર્શેલા છે? કે નથી સ્પર્શેલા ? હા ગૌતમ સ્પશેલા છે. જે સ્પર્શલા છે તે એ પ્રદેશે ધૃતવર દ્વીપના કહેવાશે ? કે ક્ષીરોદ સમુદ્રના કહેવાશે? હે ગૌતમ ! તે ક્ષીરદ સમુદ્રનાજ કહેવાશે. એજ પ્રમાણે વૃતવર દ્વીપના જે પ્રદેશ ક્ષીરદ સમુદ્રને સ્પશેલા છે. તે વૃતવર દ્વીપના પ્રદેશ કહેવાશે. કેમકે લેકમાં એજ પ્રમાણેને વ્યવહાર જોવામાં આવે છે. હે ભગવાન ક્ષીરદ સમુદ્રમાં મરેલા જીવ ફરીથી ક્ષીરદ સમુદ્રમાં ઉત્પન્ન થાય છે, કે બીજે જ ઉત્પન્ન થાય છે? અર્થાત્ ધૃતવર દ્વીપમાં ઉત્પન્ન થાય છે? હે जी० १०३ જીવાભિગમસૂત્ર Page #831 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८१८ जीवाभिगमसूत्रे क्षीरोदे वा ? भगवानाह - गौतम ! केचन तत्रैवाऽत्रापि स्व स्वकर्मबल बद्धत्वात् । अथ भदन्त ! केनार्थेनैवमुच्यतेऽयं क्षीरोदः समुद्रः - २ एतस्य क्षीरोद नाम करणे को हेतुरिति नाम विषयकः प्रश्नो 'जाव अट्ठो' यावदर्थः इत्यनेन संग्रहीतः भगवानाह - 'गोयमा ! खीरोयस्स णं समुदस्स उदगं खंडगुडमच्छंडिओववेए' क्षीरोदसमुद्रं जलं यथा खण्डगुड - मत्स्यण्डकोपपेतम् खण्ड गुडौ प्रसिद्धौ मत्स्य · ण्डिका- 'मिसरी' इति लोके प्रसिद्धा एभिर्मिलितम् 'रण्णो चाउरंतचक्कवट्टिस्स उवविए' आसायणिज्जे विस्सायणिज्जे- जाव सव्विंदिय गायपल्हायणिज्जे जाव वण्णे उवचिए जाव फासेणं भवेश्यारूवे सिया ? णो इणट्ठे समट्ठे, खीरोदस्स णं समुदस्स से उदय एतो इद्वतराए चेव जाव आसाए णं पन्नते' चतुरन्तचक्रवर्तिनो राज्ञो मनः प्रोतये चतुःस्थानपरिणामपर्यन्तं गोः क्षीरमुपस्थापितं खण्ड - गुडादिना सातिशयं रसतामुपेयात् इति बुद्ध्या प्रयत्न मुपस्थाय मन्दमन्दाग्निना क्वथितम् अतः - आस्वादनीयम् - विशेषतः स्वादनीयम् - पातुं योग्यम् प्रीणनीयं - दीपनीयं - दर्पणीयं- बृंहणीयं सर्वेन्द्रियगात्रप्रहादनीयम् । अतएवहोते हैं ? हे गौतम ! कितनेक जीव वहीं पर उत्पन्न हो जाते हैं और कितनेक जीव दूसरी जगह में भी उत्पन्न हो जाते हैं क्यों कि प्रत्येक जीव अपने अपने कर्मो के द्वारा बद्ध रहते हैं 'हे भदन्त ! इस समुद्र का नाम' क्षीरोद समुद्र ऐसा किस कारण से हुआ है इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा ! खीरोदस्स णं समुहस्स उद्गं' हे गौतम ! क्षीरोदसमुद्र का जल 'खंडगुड मच्छंडितोववेते रण्णो चाउरंत चक्क हिस्स उवतेि आसायणिज्जे विस्सायणिज्जे पीणणिज्जे जाव सव्विंदियात पल्हायणिज्जे जाव वण्णेणं उवचिते जाव फासेणं' खांड गुड एवं मिश्री से युक्त करके चतुरन्त चक्रवर्ती के लिये मंद मंद अग्नि पर चुराये गये पकाये गये दूध के जैसा स्वाद होता है ગૌતમ ! કેટલાક જીવા ત્યાંજ ઉત્પન્ન થઇ જાય છે. અને કેટલાક જીવા અન્યત્ર પણ ઉત્પન્ન થાય છે. કેમકે દરેક જીવા પાતપાતાના કર્મો દ્વારા બદ્ધ રહે છે. હે ભગવન્ આ સમુદ્રનુ` નામ ‘ક્ષીરેાદ સમુદ્ર એ પ્રમાણે શા કારણથી થયેલ છે? या प्रश्नना उत्तरमा प्रभु उहे छे - ' गोयमा ! खीरोदस्स णं समुदस्स उद्गं' हे गौतम! क्षीरोह समुद्रनु' ४ 'खंड गुङमच्छंडितोववेते रण्णो चाउरंत चक्कवट्टिस्स उट्ठत्ते आसायणिज्जे बिस्सायणिज्जे पीणणिज्जे जाव सव्विंदियगात पल्हायणिज्जे जाव वण्णे णं उवचिते जाव फासेणं' मांड गोज भने साहर भेजવીને ચાતુરંત ચક્રવતિ માટે ધીમી એવી અગ્નિ પર ઉકાળવામાં આવેલ દૂધના જેવા સ્વાદ હાય છે, તેવા તેના સ્વાદ છે ? અથવા વિશેષ પ્રકારના જીવાભિગમસૂત્ર Page #832 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१०२ वरुणवरद्वीपनिरूपणम् ८१९ वर्णरसाभ्यां स्पर्शेन सुकुमालादिनोपचितं भवेत् । एवमुक्ते भगवति प्राह, गौतमः स्यात्तथा यथोक्तरीत्या साधितं भवेत् । भगवानाह-‘णो इणढे समझे' नायमथोऽर्थ ज्ञापयितुं प्रभुरलं समर्थः 'खीरोदस्स णं उदए एत्तो इट्टयराए चेव जाव आसाए णं पण्णत्ते' यत उदधेरुदक इतोऽपि मत्कथनात्परमिष्टतरं यावदास्वादेन प्रज्ञप्तम् इति। "विमल-विमलप्पभा एत्थ दो देवा महड़िया जाव परिवसंति' विमल विमलप्रभौ महद्धिको द्वौ देवावत्र यावत्पल्योपम स्थितिको परिवसतः एतयोविभुत्व सम्बन्धात् समुद्रस्या क्षीरोद इति नान भवति । सम्प्रति चन्द्रादीनां सम्बन्बन्धे चर्चा-'संखेज चंदा जाव तारा' संख्येय चन्द्रा यावत्तारकाः तथाहिविशेषरूप से स्वाद योग्य है, दीपनीय है समस्त इन्द्रिय शरीर और मन को प्रह्लादनीय है । विशिष्ट वर्ण से, रस से और सुकोमल स्प ऑदि से युक्त है इसलिये इसका नाम ऐसा कहने में आया है - अब इस पर पुनः गौतम प्रभु से ऐस पूछते हैं-'भवेएयारवे सिया' हे भदन्त ! क्षीरसमुद्र का जल चक्रवर्ती के लिये तैयार किये दूध के ही जैसा होता है क्या ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'णो इणट्टे समढे' हे गौतम यह अर्थसमर्थित नहीं है क्योंकि 'खीरोदस्स णं से उदए एत्तो इट्टयराए चेव जाव आसाएणं पण्णत्ते' क्षीरोदक का जल तो इस दुग्ध से भी इष्टतर यावत् आस्वादनीय कहा गया है 'विमलविमलप्पभा एत्थ दो देवा महिडिया जाव परिवसंति' यहां विमल और विमलप्रभ नाम के दो देव रहते हैं 'से तेणटेणं' इस कारण से इस समुद्र का नाम क्षीरोदक ऐसा कहा गया है 'संखेज्जं चंदा जाव સ્વાદ વાળો છે દીપનીય છે સમસ્ત ઈન્દ્રિયે શરીર અને મનને આનંદ આપનાર થાય છે, વિશેષ પ્રકારના વર્ણથી, રસથી અને સુકોમળ સ્પર્શ વિગેરેથી યુક્ત છે તેથી તેનું એ પ્રમાણેનું નામ કહેવામાં આવેલ છે. म समयमा शथी गौतमस्वामी प्रभुश्रीन से पूछे छे है-'भवे एयारूवे सिया' सावन् क्षीरसमुद्रनु ४६ यति माटे तैयार ४२वामां આવેલ દુધનાજ જેવું હોય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ગૌતમસ્વામીને ४ छे –णो इणठे समठे' हे गौतम ! 240 ५२।१२ नथी. भ'खीरोदस्स णं से उदए एत्तो इट्ठयराए चेव जाव आसाएणं पण्णत्ते' क्षीरोह समुद्रनु જળ તે આ દૂધથી પણ વધારે ઈતર યાવત્ આસ્વાદનીય કહેવામાં આવેલ छ. 'विमल विमलप्पभा एत्थ दो देवा महिढिया जाव परिवति' मडिया विभस सन विभत्स नामनामे हे। निवास ४२ छ. 'से तेणठेणं' मा १२था या समुद्रनु नाम 'क्षीराइसमुद्र के प्रमाणे पाये छे. 'संखेज्जं चंदा जाव જીવાભિગમસૂત્ર Page #833 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८२० जीवाभिगमसूत्रे क्षीरोदे कियन्तः चन्द्राः प्रभासन्त-प्रभासन्ते ? सूर्याश्चातपन्-तपन्ति-तपिष्यन्ते ? महाग्रहाश्च चारमचरन् -चरन्ति-चरिष्यन्ति, नक्षत्राणि च कियन्ति अशोभन्त -शोभन्ते-शोभिष्यन्ते ? कियत्यश्च तारागण कोटि कोटयोऽद्योतथन्द्योतयन्ति-द्योतयिष्यति प्रश्नः। भगवानाह-संख्यातास्ते-तानि-ताश्च तारागणकोटिकोटयः ॥सूत्र १०१॥ मूलम्-खीरोदं णं समुदं घयवरे णामं दीवे वटे वलयागार संठाणसंठिए जाव परिचिटइ समचकवाल० नो विसमचक्कवाल० संखेजविक्खंभपरिक्खेव० पएसा जाव अटो ? गोयमा ! घयवरेणं दीवे तत्थ तत्थ-२ बहवे खुड्डाखुड्डीओ वावीओ जाव घयोदग पडिहत्थाओ उप्पाय पव्वगा जाव खडहड० सव्व कंचणमया अच्छा जाव पडिरूवा । कणय-कणयप्पभा एत्थ दो देवा महड्डिया चंदा संखेज्जा । घयवरणं दीवं च घओदे नाम समुद्दे वट्टे वलयागारसंठाणसंठिए जाव चिट्टइ, समचक तहेव दारपएसा जीवा य अटो ? गोयमा ! घयोदस्सणं समुदस्स उदए से जहा णामए पप्फुल्लसल्लइ विमुकल कणियार सरसवसुविबुद्धकारंट दामपिडितस्स निद्धगुणतेयश्विय निरुवहय विसिट्रसुंदरतस्स सुजायदहिमहियतदिवसगहिय नवणाय पडुवणाविय सुकड्डिय उद्दावसज्जवीसं दीयस्स अहियंपीवरसुरहि गंधमणहरमहुरपरिणाम दरिसणिजस्स पत्थनिम्मल सुहोवभोगस्स सरयकालम्मि होज गोधतवरस्स मंडएभवे एयारूवे सिया ? णो इणट्रे समटे, गोयमा ! तारा' यहां चन्द्र सूर्य आदि पांच प्रकार के ज्योतिषी देव संख्यात हैं । इस सम्बन्ध में प्रश्न जैसा पूर्व में किया गया है वैसा यहां पर भी कर लेना चाहिये ॥१०॥ तारा' मडीयां द्र सूर्य विगेरे पाये जान ज्योति सभ्यात छ. આ સંબંધી પ્રશ્ન જેમ પહેલા કરવામાં આવી ગયેલ છે. એ જ પ્રમાણેના પ્રશ્નોત્તરે અહીયાં પણ કરી લેવા જોઈએ. એ સૂ. ૧૦૦ છે જીવાભિગમસૂત્ર Page #834 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१०२ क्षीरोदादिद्वीपसमुद्रनिरूपणम् ८२१ घओदस्स णं समुदस्स एत्तो इतर जाव आसाए णं पन्नत्ते कंत-सुकंता एत्थ दो देवा महड्डिया जाव परिवसंति, सेसं तं चेव जाव तारागणकोडीकोडीओ। घओदण्णं समुदं खोदवरे णामं दीवे वटै वलयागारे जाव चिटुइ, तहेव जाव अटो खोयवरेणं दीवे तत्थ २ देसे तहिं २ खुड्डा वावीओ जाव खोदोदग पडिहत्थाओ उप्पायपव्वया सव्व वेरुलियामया जाव पडिरूवा सुप्पभ-महप्पभा य दो देवा महड्डिया जाव परिवसंति, से तेणट्रेणं सव्वं जोइसं तं चेव जाव तारागण । खोयवरणं दीवं खोदोदे नाम समुद्दे वट्टे वलयागार० जाव संखेजाइं जोयणसय परिक्खेवेणं जाव अट्रे, गोयमा ! खोदोदस्स णं समुदस्स उदए से जहा नामए आसल-मासल पसत्थवीसंतनिद्ध सुकुमाल भूमिभागे सुच्छिन्नेसु कट्टलट्रविसिट्र निरूवहया जीयवावीतसुकास जपयत्त निउणपरिकम्म अणुपालिय सुबुड्डिबुड्डाणं सुजायाणं लवणतणदोसवजियाणं णया य परिवड्डियाणं निम्माय सुंदराणं रसेणं परिणयमउपीण पोर. भंगुरसुजाय महुररसपुप्फविरिइयाणं उवद्दव विवजियाणं सीयपरिफासियाणं अभिणव अभिणव तवग्गाणं अपालियाणं तिभायणिच्छोणिय वाडिगाणं अवणितमूलाणं गंठिपरिसोहियाणं कुसलनरकप्पियाणं उव्वणं जाव पोंडियाणं वलवगणरजत्तजंत्त परिगालितमेत्ताणं खोयरसे होजा वत्थपरिपूए चाउ. जातगवासिए अहियसत्थलहुके वण्णोववेए तहेव, भवे एया रूवेसिया ?, णो इण? समटे, खोयरसस्स णं समुदस्स उदए एत्तो इतराए चेव जाव आसाएणं पन्नत्ते । पुण्णभद्द माणिभदा य (पुण्णपुण्णभदा) एत्थ दुवे देवा परिवसंति, सेसं तहेव, जोइणं संखेज्जं चंदा ॥सू० १०२॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #835 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८२२ ___ जीवाभिगमसूत्रे छाया-क्षीरोदं खलु समुद्रं घृतवरो नाम द्वीषो वृत्तो वलयाकारसंस्थानसंस्थितः यावत्परितिष्ठति, समचक्रवाल० नो विषमचक्रवाल० संख्येयविष्कम्भपरि० प्रदेशा यावत् अर्थः । गौतम ! घृतवरे खलु द्वीपे तत्र तत्र बहवः क्षुद्राः क्षुल्लिका वाप्यो यावद् घृतोदक परिपूर्णाः उत्पातपर्वताः यावत् खड हड ० सर्वकांचनमया अच्छा यावत्प्रतिरूपाः कनक-कनकप्रभौ अत्र द्वौ देवौ महर्द्धिको चन्द्राः संख्येयाः। घृतवरं खलु द्वीपं घृतोदो नाम समुद्रो वृत्तो वलयाकारसंस्थानसंस्थितो यावत्तिष्ठति । समचक्र० तथैव द्वारप्रदेशा जीवाश्चाऽर्थः, गौतम ! घृतोदस्य खलु समुद्रस्योदकं स यथा-प्रफुल्लशल्लकीविमुक्तककर्णिकार सर्षपविबुद्धकोरण्टदामपिण्डिततरस्य स्निग्धगुणतेजोदीप्तनिरुपहत विशिष्ट सुन्दरतरस्य सुजातदधिमथित तदिवसगृहीतनवनीतपटुसंगृहीतोत्क्वथित उद्दामसद्योविस्यन्दितस्याधिक पीवरसुरभिगन्धमनोहरमधुरपरिणामदर्शनीयस्य पथ्यनिर्मलसुखोपभोगस्य शरत्काले भवेत् । गोघृतवरस्य मण्डः भवेदेतद्पम् नाऽयमर्थः समर्थः । गौतम ! घृतोदस्य खलु समुद्रस्येतः इष्टतरं यावत् आस्वादेन प्रज्ञप्तम् कान्तमुकान्तौ अत्र द्वौ देवौ महद्धिको यावत् परिवसतः शेषं तदेव तारागणकोटिकोटयः । घृतोदं खलु समुद्रं क्षोदवरो नाम द्वीपो वृत्तो वलयाकारो यावत्तिष्ठति तथैव यावदर्थः । क्षोदवरे खलु द्वीपे तत्र २ देशे २ तत्र तत्र क्षुद्रा वाप्यो यावत् क्षोदोदक प्रतिपूर्णा उपपातपर्वताः सर्ववैडूर्यमया यावत् प्रतिरूपाः, सुप्रभ-महाप्रभौ द्वौ देवौ महर्द्धिको यावत् परिवसतः तत्तेनार्थेन० सर्व ज्योतिष्कं तदेव यावत्ताराः । क्षोदवरं खलु द्वीपं क्षोदोदः नाम समुद्रो वृत्तो वलयाकार यावत् संख्येयानि योजनशतपरिक्षेपेण यावदर्थः, गौतम ! क्षोदोदस्य खलु समुद्रस्योदकं स आसल-मांसल-प्रशस्त – विश्रान्त-स्थिग्ध सुकुमाल भूमिभागे सुच्छिन्न मुकाष्ठलष्टविशिष्ट निरुपहतबीजोप्तेष्टकाशकपत्रपत्रकनिपुणपरिकर्माऽनुपालितसुवृद्धिवृद्धानाम् सुजातानाम् लवणतणदोषवर्जितानाम् निर्यात् परिवर्द्धितानाम् निर्मातसुन्दराणाम् रसेन परिणतमृदुपीनपर्वभगुरसुजातमधुरपुष्पविरस्का उपद्रववर्जितानां शीतपरिस्पर्शितानाम् अभिनवभग्नानाम् आपालितानाम् त्रिभागनिर्वाटितवाटानाम् अपनीतमूलानाम् ग्रन्थिपरिशोधितानाम् कुशलनरकल्पितानाम् उद्वद्धानाम् पौण्डूिकाणाम् चपलजरयन्त्रपरिगलितमात्राणाम् क्षोदरसो भवेत वस्त्रपरिपूतः चातुर्जातक सुवासितः अधिकपथ्यलघुको वर्णोपपेतस्तथैव भवेदेतदूपं स्यात् नायमर्थः समर्थः क्षोदरसस्य खलु समुद्रस्योदकम् इतः इष्टतरं चैव यावदास्वादेन प्रज्ञप्तम्, पूर्णभद्र-मणिकभद्रौ च (पुण्य-पुण्यभद्रौ) अत्र द्वौ देवौ यावत् परिवसतः शेषं तथैव ज्योतिष्कं संख्येय चन्द्राः ॥१०२॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #836 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१०२ क्षीरोदादिद्वीपसमुद्रनिरूपणम् ८२३ टीका-'खीरोदं णं समुई घयवरे णामं दीवे वट्टे वलयागार संठाणसंठिए जाव परिचिट्ठइ' घृतवरो नाम द्वीपो वृत्तो वलयाकार संस्थानसंस्थितः सर्वतः समन्तात् क्षीरोदं समुद्रं संपरिक्षिप्य-संवेष्टय खलु तिष्ठति 'समचक्कवाल० नो विसमचक्कवाल०' हे भदन्त ! घृतवरः खलु द्वीपः किं समचक्रवालसंस्थानसंस्थितः ? आहोस्वित्-विषमचक्रवाल संस्थानेन संस्थितो भवेत् ? चक्रवालसंस्थानस्योभयथाऽपिदर्शनात् इति प्रश्नः भगवानाह-हे गौतम ! घृतवरो हि द्वीपः समचक्रवालसंस्थाने नैव संस्थितः, न तु-विषमचक्रवालसंस्थानेन । 'संखेज विक्खंभपरि०' हे भदन्त ! घृतवरो हि द्वीपः कियत्प्रमाणकेन चक्रवालविष्कम्भेण कियता परिक्षेपेण च प्रज्ञिप्तः ? भगवान् प्राह-संख्येयानि योजनशतसरस्राणि चक्रवालविष्कम्भेण एतत्प्रमाणकान्येव परिक्षेपेण । 'पएसा जाव ___'खीरोदण्णं समुदं घयवरे णामं दीवं वट्टे वलयागार संठाणसं. ठिते-इत्यादि । टीकार्थ-क्षीरसमुद्र को चारों ओर से परिवेष्टित करके घृतवर नामका द्वीप स्थित है। यह द्वीप गोल है और वलय का जैसा आकार होता है उसके जैसे गोल आकार वाला है 'समचक्कवाल० नो विसम०' यह समचक्रवाल विष्कम्भ से युक्त है विषमचक्रवाल विष्कम्भ से युक्त नहीं है चक्रवाल संस्थान सम विषम दोनों प्रकार का होता है अतः यहां ऐसा कहा गया है कि यह समचक्रवाल वाला है विषम चक्रवाल वाला नहीं है 'संखेज्ज विक्खंभ परिक्खेवेणं पदेसा जाव अट्ठो' हे भदन्त ! इसका समचक्रवाल विष्कम्भ कितना है और परिक्षेप भी कितना है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-इसका समचक्रवाल विष्कम्भ संख्यात हजार योजन है और परिधि इसकी तीन गुणा से 'खीरोदेणं समुदं धयवरे णामं दीवे व वलयागारसंठाणसंठिए' त्यात ટીકાર્થક્ષીર સમુદ્રને ચારે બાજુએ વીંટળાઈને વૃતવર નામને દ્વીપ આવેલ છે. આ દ્વીપનો આકાર ગેળ છે. અને વલયને જેવો આકાર હોય छ. तनाव। २।४।२वाणे॥ धृतव२वी५ छ. 'समचक्कवाल नो विसम चक्कवाल' ॥ धृत१२वी५ समयपाल विजयी युत छ. विषमयाथी યુક્ત નથી. ચકવાલ સંસ્થાન સમ અને વિષમ બન્ને પ્રકારનું હોય છે. તેથી અહીયાં એવું કહેવામાં આવ્યું છે કે–આ સમચકવાલ વિષ્કભ વાળો છે. विषभयपास संस्थानवाण नथी. 'संखेज्जविक्खंभपरिक्खेवेणं पदेसा जाव अद्रो' હે ભગવન એને ચક્રવાલ વિધ્વંભ કેટલો છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી એ કહ્યું કે–તેને ચક્રવાલ વિષ્ઠભ સંખ્યાત હજાર યોજન છે. અને તેની જીવાભિગમસૂત્ર Page #837 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८२४ जीवाभिगमसूत्रे अहो' प्रदेशा यावदर्थः, हे भदन्त ! क्षीरोदसमुद्रस्य प्रदेशाः घृतवरद्वीपं स्पृष्टाः -न वा हन्त-गौतम ! स्पृष्टाः, घृतवरद्वीपस्य प्रदेशाः कि क्षीरोदसमुद्रं स्पृष्टाः? हन्त ! गौतम ! स्पृष्टाः, हे भदन्त ! क्षीरोदसमुद्रस्य ये प्रदेशाः घृतवरद्वीपं स्पृष्टास्ते क्षीरोदस्य घृतवरद्वीपस्य वेति प्रश्नः ? भगवानाह-हे गौतम ! घृतवरद्वीपं स्पृष्टा अपि क्षीरोदप्रदेशाः स्वस्यैव न तु-घृतवरद्वीपस्य तथैव व्यवहारात् एवमेव-घृतवरद्वीपप्रदेशा अपि क्षीरोदसमुद्रं स्पृष्टा घृतवरद्वीपस्यैव न क्षीरोदस्य । तदुक्तम् प्रदेशा यस्य ये आसन् तस्य स्युः सन्ति ते पुनः। लौकिको व्यवहारो हि यं यं स्पृष्टा न तस्य ते ॥ जाजेरी है हे भदन्त ! क्षीरसागर के जो प्रदेश घृतवरद्वीप को छुए हुए हैं वे प्रदेश क्षीरसागर के कहे जावेंगे या घृतवर द्वीप के कहलायेंगे? और क्षीरसागर को छूने वाले घृतवरद्वीप के प्रदेश घृतवरद्वीप के ही कहलावेंगे या क्षीरसागर के कहे जावेंगे? इसके उत्तर में प्रभु श्री ने कहा कि हे गौतम क्षीरसागर के जो प्रदेश घृतवरद्वीप को छुए हुए हैं वे क्षीरसागर के ही कहा जायगा एवं घृतवरद्वीप के जो प्रदेश क्षीरसागर को छुए हुए हैं वे घृतवरद्वीप का ही लौकिक व्यवहार की दृष्टि से कहलावेंगे दूसरे के नही तदुक्तत् 'प्रदेशा यस्य ये आसन् तस्य स्युः सन्ति ते पुनः । लौकिको व्यवहारो हि यं यं स्पृष्टा न तस्य ते ॥१॥ यहां से जो जीव मरते हैं वे यहां पर भी उत्पन्न हो जाते है और अन्यत्र भी उत्पन्न हो जाते हैं इत्यादि रूप से सब पूर्वोक्त कथन यहां पर भी कहा गया है अतः उसे भी यहां पर कह लेना चाहिये પરિધિ ત્રણ ગણાથી જાજેરી છે. હે ભગવન ક્ષીરસમુદ્રના જે પ્રદેશ ધૃતવરદ્વીપને સ્પશેલા છે એ પ્રદેશે ક્ષીરસાગરના કહેવામાં આવશે? કે વૃતવરદ્વીપના કહેવામાં આવશે? તથા ધૃતવરદ્વીપના જે પ્રદેશે ક્ષીરસાગરને સ્પર્શેલા છે. તે વૃતવરદ્વીપના કહેવાશે કે ક્ષીરસાગરના કહેવાશે? એના ઉત્તરમાં ક્ષીરસાગરના પ્રદેશ જે છે તે તેના જ કહેવાશે અને ધૃતવર દ્વીપના પ્રદેશે છે તે દ્વીપનાજ કહેવાશે. લૌકિકવ્યવહારની દપિટથી તે જે-તે પ્રદેશનાજ કહેવાશે બીજાના નહીં કહ્યું પણ છે કે प्रदेशा यस्य ये आसन् , तस्य स्युः सन्ति ते पुनः । लौकिको व्यवहारो हि यं यं स्पृष्टा न तस्य ते ॥ १ ॥ અહીંના જે છ મરે છે, તે અહીં જ ઉત્પન્ન થાય છે અને બીજે પણ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. ઈત્યાદિ પ્રકારથી પૂર્વોક્ત સઘળું કથન અહીંયાં પણ सभा. तेथी ते तमाम ४थन मडीया ४२ से. मे पात जाव अट्टो' જીવાભિગમસૂત્ર Page #838 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू. १०२ क्षीरोदादिद्वीपसमुद्रनिरूपणम् ८२५ तत् केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते घृतवरो द्वीपो घृतवरद्वीप इति अन्वर्थनामाऽभिधाने प्रश्नः भगवानाह-'गोयमे' त्यादि, 'गोयमा ! घयवरेणं दीवे तत्थ तत्थ०' हे गौतम ! घृतवरे खलु द्वीपे तत्र तत्र देशे तत्तद्देशस्य तत्तत्प्रदेशे 'बहवे खुड्डा खुडिओ वावीओ जाव घयोदग पडिहत्थाओ' बहवः क्षुद्राः क्षुल्लिका वाप्यः सरः सरः पङ्क्तयो यावत् बिलपङ्क्तयो घृतोदकप्रतिपूर्णाः सन्ति, तत्परिसरे बहव उत्पातपर्वताः-नियतपर्वतादयः सन्ति 'खडहडग०' खडहडकादयः 'सव्व कंचणमया अच्छा जाव पडिरूवा' सर्वात्मना ते काञ्चनमयाः अच्छाः -आकाश-स्फटिकवन्निर्मलाः श्लक्ष्णाः-घृष्टाः मृष्टा:-नीरजस्काः-निर्मलाः -निष्पङ्काः-निष्कण्टकच्छाया:-सोयोताः-स प्रभाः-समरीचिकाः प्रासादिकाः दर्शनीयाः अभिरूपाः प्रतिरूपाः । 'कणय-कणकप्पभा एत्थ दो देवा महड्रिया' कनक-कनकप्रभौ द्वावत्र देवौ मह द्धिकौ महाद्युतिको महासौख्यौ महाबलौ महायही बात 'जाव अट्ठो' पद से सूचित की गई है. हे भदन्त ! इस द्वीप का नाम 'घृतवर' ऐसा किस कारण से हुआ है ? तो इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! घयवरेणं दीवे तत्थ २ बहवे खुड्डा खुडिओ वावीओ जाव घयोदग पडिहत्थाओ' हे गौतम ! इस घृतवरद्वीप में जगह जगह पर अनेक छोटी बडी वापिकाएं हैं यावत् वे घृत के जैसे पानी से भरी हुई है उनमें 'उप्पाय पव्वया जाव खडहड' उत्पात पर्वत से लेकर खडहड तक के पर्वत हैं 'सव्वकंचणमया अच्छा जाव पडिरूवा' ये सब पर्वत सर्वात्मना अच्छ-स्वच्छ यावत् प्रतिरूप हैं कणय कणयप्पभा एत्थ दो देवा महिडिया चंदा संखेज्जा' कनक और कनकप्रभ नामके दो देव यहां पर रहते हैं इनकी एक पल्योपम की आयु है ये सब महर्द्धिक आदि विशेषणों वाले है. यहां चन्द्रादिक मा ५४थी सूयित ४२वामा मायेत छ. ई मापन् २॥ दीपनु नाम 'घृतवर' એ પ્રમાણે શા કારણથી કહેવામાં આવેલ છે? આના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહેछ ?–'गोयमा ! घयवरेणं दीवे तत्थ तत्थ बहवे खुड्डा खुड्डीओ बावीओ जाव घयोदगपडिहत्थाओ' हे गौतम ! म॥ धृत१२ दीपमा स्थणे स्थणे मने નાની મેટી વાવ છે યાવત્ તે બધી વાવે વૃતના જેવા પાણીથી ભરેલ છે. तभा 'उप्पायपव्वया जाव खडहड' पात ५ तथा सन ५९ सुधीना ५। छ. 'सव्वकंचणमया अच्छा जाव पडिरूवा' मा सा तो सर्वामना २५२७-२१२७ यावत् प्रति३५ छे. 'कणय कणयप्पभा एत्थ दो देवा महिइढिया चंदा संखेज्जा' ४४ अने ४४प्रम नामनामे हेवे। सही र छे. તેમનું આયુષ્ય એક પલ્યોપમનું છે. તેઓ મહદ્ધિક વિગેરે વિશેષણ વાળા છે. जी०१०४ જીવાભિગમસૂત્ર Page #839 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे ऽनुभावौ पल्योपमस्थितिको परिवसतः तत्तेनार्थेन गौतम ! घृतसदृशजलत्वात् कनकप्रभदेवाधिष्ठितत्वाच्चैतस्य घृतवरद्वीप इति नाम भवति । 'चंदा संखेजा' चन्द्रा सूर्या ग्रहा नक्षत्राणि तारागणकोटिकोटयः पूर्ववत् प्रभासन्त-प्रभासन्ते-प्रभासिष्यन्ते इत्यादि क्रमेणेहापि व्याख्येयाः । 'घयवरं णं दीवं धयोदे णामं समुद्दे वट्टे वलयागार संठाणसंठिए जाव चिट्टइ समचक० तहेव दारपएसा जीवा य अट्ठो' घृतोदो नाम समुद्रो वृत्तो वलयाकारसंस्थानसंस्थितो घृतवरं खलु द्वीपं सर्वतः समन्तात्सम्परिवेष्टय तिष्ठति स च समुद्रः समचक्रवालसंस्थानसंस्थितः नो विषमचक्रवालसंस्थानेन संस्थित आस्ते संख्येयानि योजनशतसहस्राणि चक्रवालविष्कम्भेण-परिक्षेपेण च अस्य चत्वारि विजयादि द्वाराणि संख्येय योजनशतसहस्राणि द्वाराणां परस्परमवाधयाऽन्तरं प्रज्ञप्तम् घृतवरद्वीपप्रदेशा घृतोदसमुद्रं घृतोसमुद्रप्रदेशाश्च घृतवरद्वीपं च स्पृष्ट्वास्ते ते प्रदेशा स्वस्यैव लोक व्यवहारात् घृतवरद्वीपे मृताजीवास्तत्रैव पुनरुप्यद्यन्ते नवेति न नियमः केचन पुनरुत्पद्यन्तेऽन्ये न स्वकर्मवैचित्र्यात् । एवं घृतोदसमुद्रे मृताना मपि पुनरुत्पत्तिस्तत्रान्यत्र वा ज्ञेया । ____ अथ केनार्थेनैवमुच्यते भदन्त ! घृतोदः समुद्रः २ भगवानाह-'गोयमा ! घृयोदस्स णं समुदस्स उदए से जहा नाम पफुल्लसल्लइ विमुक्तकणियारज्योतिषी देव संख्यात है 'घयवरणं णं दीवं घयोदे णामं समुद्दे बट्टे वलयागार संठाणसंठिते जाव चिट्ठति' इस घृतवर द्वीप को चारों ओर से घेरे हुए घृतोदक नाम का समुद्र है यह वृत्त है और आकार में गोल वलय के जैसे आकार वाला है 'समचक्कवाल.' इसका चक्रवाल सम है विषम नहीं है 'तहेव दारपदेसा जीवा य अट्ठो' द्वार प्रदेश और जीवों के सम्बन्ध में कथन पूर्वोक्त जैसा ही है । हे भदन्त ! इस समुद्र का नाम 'घृतोदक समुद्र' ऐसा किस कारण से हुआ है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! घयोदस्स णं समुदस्स उदए त्यां यद्र विगेरे न्याति० हे। सभ्यात छ. 'घयवरणं च दीवं च धयोदे णाम समुद्दे वट्टे वलयागारसंठाणसंठिए जाव चिट्ठति' 24॥ धृत१२ दीपने यारे माथी ઘેરીને વૃદક નામને સમુદ્ર આવેલ છે. આ સમુદ્ર ગાળ છે. અને તેને આકાર गोण पक्षयना २१॥ २मा२पाणी छे. 'समचक्कवाल' तना यात सम छ विषम नथी. 'तहेव दार पदेसा जीवाय अद्रो' द्वार प्रहेश मने वाना समधनु કથન પહેલા કહ્યા પ્રમાણેજ છે. હે ભગવન આ સમુદ્રનું નામ “વૃદકસમુદ્ર એ પ્રમાણે શા કારણથી થયેલ છે? આના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે'गोयमा ! घयोदरस णं समुदस्स उदए से जहा नाम० पफुल्ल सल्लइ विमुक्ककण्णि જીવાભિગમસૂત્ર Page #840 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१०२ क्षीरोदादिद्वीपसमुद्रनिरूपणम् ८२७ सरसव-सुविबद्धकोरेंटदाम पिडिततरस्स निद्धगुणतेयदीविय निरुवहय विसिद्धसुंदरतरस्स-सुजायदहिमहिय तदिवसगहिय नवणीय पड्डवणाविय सुक्कड्रिय उद्दाबसज्जवीसंदियस्स अहियं पीवरसुरहिगंधमणहरमहुरपरिणाम दरिसणिज्जस्स पत्थनिम्मलसुहोवभोगस्स सरयकालम्मि होज-गोघयवरस्स मंडए' गौतम ! घृतोदसमुद्रोदकम्-स यथा नाम प्रफुल्ल-पुलकित शल्लकी विमुत्कलकर्णिकारसर्षप सुविबुद्धकोरण्ट दामपिण्डिततरस्य स्निग्धगुणतेजोद्दीप्तस्य-स्निग्धस्य तेजसाऽग्निसंयोगेन दीप्तस्य, निरुपहतविशिष्ट सुन्दरतरस्य सुजातदधिमथने सुजातस्य-गतवासरे निर्मितस्य दन्नोमथने तदिवसगृहीत नवनीत पटुसे जहा नाम० पफुल्लसल्लइ विमुक्तकण्णियारसरसवसुविबद्धकोरेंट दामपिंडिततरस्स णिद्धगुणतेय दीविय निरूवहय विसिट्ठसुंदरतरस्स -सुजाय दहिमाहिय तदिवसगहिय नवणीय पडवणाविय सुक्कड़िय उद्दासज्जवीसंदियस्स अहियं पीवरसुरहि गंधमणहर महुर परिणाम दरिसणिज्जस्स पीयणिम्मल सुहोवभोगस्स सरयकालंमि होज्जगोधन बरस्स मंडए' हे गौतम ! घृतोदक समुद्र का जल ऐसा है कि जैसा शरतकाल का गोघृत मण्ड होता है यह गोघृतमण्ड शल्लकी विमुक्त फूले हुए कनेर के पुष्प जैसा कुछ २ पीला होता है तथा सरसों के फूल जैसा तथा कोरण्ट की माला के जैसा पीतवर्ण का होता है यह मंडस्निग्धता वाला होता है यह चमक वाला होता है ऐसा यह तब बनता है कि जब अच्छी तरह से जमाये गये दधिको सुन्दर रीति से मथन किया जाता है क्योंकि मक्खन से ही घृत निकलता है दधि भी २-३ दिनका हो तो ऐसा घृत का मंड नहीं बनता है किन्तु जिस यार सरसवसुविबद्ध कोरेटदाम पिडिततरस्स णिद्धगुणतेय दीविय निरुवहयवि सिट सुंदरतरस्स-सुजाय दहिमहियतदिवसगहिय नवणीयपडुवणाविय सुक्कड्ढिय उद्दासज्जवीसंदियस्स अहियं पीवरसुरहिगंधमणहरमहुरपरिणामदरिसणिज्जस्स पत्थणिम्मलसुहावभोगस्स सरयकालंमि होज्ज गोधनवरस्स मंडए' है गौतम ! વૃદક સમુદ્રનું જલ એવું છે કે-જેવું શરદ્ કાળનું ગોવૃતમંડ હોય છે. આ ગેધૃત મંડ શલકી વિમુક્ત અને ફુલેલા કરેણના પુષ્પ જેવું કંઈક કંઈક પીળું હોય છે. તથા સરસવના ફુલ જેવુ તથા કેરંટની માળા જેવુ પીળા વર્ણનું હોય છે. આ મંડ સ્નિગ્ધતા વાળું હોય છે. તે સમચકવાલ વાળું હોય છે. એ ત્યારેજ બને કે જ્યારે સારી રીતે જમાવેલા દહીને સુંદર રીતે મંથન કરવામાં અર્થાત્ વલોવવામાં આવેલ હોય છે. કેમકે માખણથીજ ઘી બને છે. દહીં પણ ૨ બે અથવા ૩ ત્રણ દિવસનું હોય તે એવા ઘીનું મંડ બનતું જીવાભિગમસૂત્ર Page #841 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८२८ जीवाभिगमसूत्रे संगृहीतोत्कथित उद्दामसद्योविस्यन्दितस्य तदिवसे-तदानीमेव सुगृहीत नवनीतवत् पटुसंगृहीतस्य-उत्क्वथितस्याऽहतएवोदावः अद्यापि स्थानान्तरेष्वसंक्रामितः सद्यो विस्यन्दितस्य तत्कालनिष्पादितस्य अधिकपीवरसुरभिगन्धमनोहरमधुरपरिणामदर्शनीयस्य अधिकः पीवरो यस्सुरभिर्गन्धस्तेन मधुरस्य मनोहरस्य परिणामदर्शनीयस्य पथ्यनिर्मल सुखोपभोग्यस्य शरत्काले यथा भवेत् गोघृतवरस्य मण्डः तथा मन्ये तदुदकम् । भगवानाह-हे गौतम ! 'भवे एया रूवे सिया' 'णो इणढे समढे घयोदस्स णं समुदस्स-एत्तो इट्टतरे जाव आसाएणं पन्नत्ते' दिन दूध निकाला गया हो उसी समय वह गरम करके जमा दिया हो तो ऐसे दधिके मथन से जायमान नवनीत-मक्खन-से ही ऐसा मंड बनता है नवनीत यदि उसी समय-निकालने समय-आने पर तपाया न जावे तो भी ऐसा मंड तैयार नहीं हो सकता है-अतः दधि में से नवनीत मक्खन को निकाल कर उसी समय वह गरम किया गया हो तो ऐसा मंड बन जाता है ऐसे मंड की जो गंध होती है वह बडी ही मधुर, मनोहारी होती है हृदय एवं शरीर को आनन्द एवं सन्तोष दायक होती है वह मंड पथ्य एवं हित विधायक होता है घृत के चुरा लेने पर जो उसके ऊपर थड जम जाती है उसी का नाम मंड कहा गया है यह वर्ण रस आदि में बहुत अधिक आकर्षणीय होता है। ___ अव गौतम पुनः प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'भवेएया रूवेसिया' हे भदन्त ! तो घृतोदकसमुद्र का जल क्या ऐसा ही होता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'णो इणढे समढे' हे गौतम ! ऐसा अर्थ यहां समर्थित नहीं નથી પરંતુ જે દિવસે દૂધ કહાડયું હોય એ જ વખતે તેને ગરમ કરીને જમાવ્યું હોય તે એવા દહીંના મંથન કરવાથી વાવવાથી. તૈયાર થયેલ નવનીત–માખણથી જ એવું મંડ બને છે. નવનીત–માખણને જે એજ સમયે અર્થાત્ માખણ કહાડે તે સમયે ગરમ કરવામાં ન આવે તે પણ એવું મંડ તૈયાર થઈ શકતું નથી. તેથી એવા તાજા દહીંમાંથી માખણ કહાડીને એજ સમયે તે ગરમ કરવામાં આવેલ હોય તે તેનું એવા પ્રકારનું મંડ બને છે. એવા મંડની જે ગંધ હોય છે. તે ઘણી જ મધુર અને મનોહારી હોય છે. હદય એવં શરીરને આનંદ અને સંતોષ આપનાર હોય છે. એ મંડ પચ્ચ અને હિતકારક હોય છે. ઘીને તાવ્યા પછી તેના પર જે તર જેવું પડ બની જાય છે. તેનું નામ મંડ કહેવામાં આવે છે. તે વર્ણ રસ વિગેરેમાં ઘણું જ १धारे २४ीय डाय छे. ७वे गौतमस्वामी प्रभुश्रीन पूछे छे 3-'भवेया रूवे सिया' में मपन् । शु धृत।४४ समुद्रनु १७ ॥ ४२नु हाय छ ? જીવાભિગમસૂત્ર Page #842 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. १०२ क्षीरोदादिद्वीपसमुद्र निरूपणम् ८२९ एतावदूपकं यदिस्याचदा एतावता व्याख्यानेन यद्बोद्धव्यं तद्भवेत् किन्तु - नायमर्थः समर्थों वक्तव्यार्थ विवक्षो बोधयितुम् इतोऽपीष्टतरं कान्तं मनोज्ञतरं यावदास्वादेन प्रज्ञप्तं जानीहि । एतस्मात्कारणात् - अपि च 'कंत - सुकंता एत्थ दो देवा महड़िया जाव परिवसंति' कान्त - सुकान्तावन्नद्धौ यावत्पल्योपमस्थितिst at परिवसतः तत्तेनार्थेन भदन्त ! घृतोद एव मुच्यते । 'सेसं तं चैव 'जाव तारागण कोडिकोडीओ' शेषं व्याख्यातार्थातिरिक्तं सर्वमपि घृतवरद्वीप ज्ञातव्यं यावच्चन्द्र सूत्रमपि संख्येयाचन्द्राः प्रभासन्त- प्रभासन्ते - प्रभासिष्यन्ते सूर्या अतपन्-तपन्ति - तपिष्यन्ति ग्रहाश्चारमचरन् - चरन्ति - चरिष्यन्ति नक्षत्राणि अधुतन्- द्योतन्ते द्योतिष्यन्ते तारागण कोटिकोट योऽशोभन्त शोभन्ते - शोभिष्यन्ते । 'घओदं णं समुदं खोयवरे णामं दीवे वट्टे वलयागारे जाव चिट्ठइ-तहेब जाव अट्ठो' है क्योंकि 'गोमा ! घयोदस्स णं समुद्दस्स एतो इद्वतरं जाव अस्साएणं प०' घृतोदक समुद्र का जल तो हे गौतम ! इस से भी अधिक तर इष्ट होता है और अधिकतर आस्वाद्य होता है 'कंत सुकंता एत्थ दो देवा महिडिया जाव परिवसंति सेसं तं चैव जाव तारागण कोडी कोडीओ' यहां कान्त और सुकान्त नामके दो देव रहते हैं - ये महर्द्धिक आदि विशेषणों वाले हैं और इनकी एक पल्य की स्थिति है इसी कारण से इस समुद्र का नाम ' घृतोदक' ऐसा हो गया है अथवा - यह इसी नाम से अभी तक प्रख्यात हुआ चला आ रहा है क्योंकि यह नित्य है इत्यादि सब पूर्वोक्त कथन यहां लगा लेना चाहिये यहां तारागण तक ज्योतिषी देव असंख्यात है 'घतोदण्णं समुद्दे खोदवरे णामं दीवे वट्टे तत्थ २ देसे तहिं २ खुड्डा वावीओ जाव खोदोदग पsिहत्थाओ या प्रश्नना उत्तरभां प्रभुश्री हे छे - ' णो इणट्ठे समट्ठे' हे गौतम! अर्थ समर्थित नथी. भडे - 'गोयमा ! घओदस्स समुहस्स एतो इट्ठतर जाव अस्साएणं पण्णत्ते' हे गौतम! घृताउनु नसतो तो उडेला अमरथी पशु वधारे ईष्ट होय छे. मने अधिकतर आस्वाद्य होय छे. 'कंत सुकंता एत्थ दो देवा महिइढिया जाव परिवसंति सेसं तं चैव जाव तारागण कोडी कोडीओ ' આ દ્વીપમાં કાંત અને સુકાંત એ નામના એ દેવા નિવાસ કરે છે. તેઓ મહદ્ધિક વિગેરે વિશેષણા વાળા છે. અને તેએની સ્થિતિ એક પલ્પની છે. એ કારણથી આ સમુદ્રનું નામ ધૃતાદક એ પ્રમાણે થયેલ છે. અથવા તે આ સમુદ્ર આ નામથી અત્યાર સુધી પ્રખ્યાત થયેલ છે. કેમકે આ તેનું નામ નિત્ય છે. વિગેરે પૂર્વોક્ત તમામ કથન અહીયાં ઘટાવી લેવું જોઇએ. महीयां तारागणु सुधीना ज्योतिष्ठ हेवे। असंख्यात छे. 'घओदण्णं समुद्द જીવાભિગમસૂત્ર Page #843 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे क्षोदवरो नामद्वीपो वर्तुलो वलयाकारसंस्थानसंस्थितः सर्वतः समन्तात् संपरिक्षिप्य घृतोदं समुद्रं तिष्यति तथैव घृतोदसमुद्रवत्-अशेषतो वक्तव्यं यावदर्थः । शोदवरोद्वीपः समचक्रवालसंस्थितो विषमचक्रवालसंस्थानेन नो । अयश्च द्वीपो योजनशतसहस्राणि परिक्षेपेण-चक्रवालविष्कम्भेण च क्षोदवरद्वीपप्रदेशा घृतोदोदधिघृतोदधेश्च क्षोदवरद्वीपम् तत्र-क्षोदवरद्वीपप्रदेशाः स्वस्य-घृतोदोदधिप्रदेशा घृतोदोदधेरेव-लौकिकप्रामाण्यात् । 'खोदवरे णं दीवे-तत्थ तत्थ देसे तहिं तहिं खुड्डा वावीओ जाव खोदोदग पडिहत्थाओ' क्षोदवरे नाम्नि खलु द्वीपे तत्र तत्र सर्वत्र देशे तत्तत्प्रदेशे क्षुद्राः क्षुल्लिका वाप्यो बिलपंक्तयः सरः सरः पंक्तयः सन्ति ताः क्षोदोदकपरिपूर्णाः तत्परिसरे बहवो वानव्यन्तरा देवा देव्यश्च आसते - शेरते-यावत् सुखं विहरन्ति । 'उप्पाय पव्वया-सव्व वेरुलियामया जाव पडिरूवा' बहव उत्पातपर्वताः सर्वे ते वैडूर्यमया अच्छा यावत्प्रतिरूपाः तेष्वासनानि गृहाणि गृहेषु आसनानि मण्डपाः मण्डपेषु पृथिवी शिलापट्टकाः सर्वात्मनाऽच्छा उप्पात पच्चता सव्ववेरूलिया मया जाव पडिरूवा' इस घृतोदकसमुद्रको इक्षरस नामका द्वीप चारों ओर से घेरे हुए व्यवस्थित है यह द्वीप गोल है इसीलिये यह वलय के जैसे गोल आकार वाला कहा गया है 'तहेव जाव अट्ठो' इस द्वीप के वर्णन में जैसा और द्वीपों का पीछे वर्णन कर आये हैं वैसा ही कथन कर लेना चाहिये अर्थात् चक्रवाल विष्कम्भ, परिक्षेप, पद्मवरवेदिका, वनषण्ड, द्वारों का अन्तर, प्रदेश और जीवोपपात ये सब विषय यहां पर भी पूर्व की तरह वक्तव्य हए हैं। इस द्वीप में जगह जगह छोटी-बडी वापिकाएं हैं ये यावत् इक्षरस जैसे जल से भरी हुई हैं इन के भीतर उत्पात पर्वत हैं ये सब खोदवरे णामं दीवे वट्टे तत्थ तत्थ देसे तहिं २ खुड्डा वावीओ जाव खोदोदग पडि हत्याओ उप्पातपव्यता सव्व वेरुलियामया जाव पडिरूवा' ॥ धृताદક સમુદ્રને ઈશુરસ નામને દ્વીપ ચારે બાજુએ ઘેરીને રહેલ છે. આ દ્વીપ छ तथा तेने पसयन पा १ २४२वाणा वाम मावेस छ. 'तहेव जाव अट्रो' मा दीपना व नमाम मीन दीपानु पडसा न ४२वामा આવી ગયેલ છે. એ જ પ્રમાણેનું કથન કરી લેવું જોઈએ. અર્થાત્ તેને ચકવાલ વિધ્વંભ, પરિક્ષેપ, પદ્મવર વેદિકા વનખંડ, દ્વારનું પરસ્પરનું અંતર પ્રદેશ અને જીપપાત આ તમામ વિષય અહીંયા પણ પહેલાં કહ્યા પ્રમાણે જ કહેવામાં આવેલ છે. તેમ વર્ણવી લેવા. આ દ્વીપમાં સ્થળે સ્થળે નાની મોટી વાવ આવેલી છે. તે યાવત્ શેરડીના રસ જેવા જલથી ભરેલ છે. તેની અંદર ઉત્પાત પર્વત છે. તે બધા વૈડૂર્યમય છે. યાવત્ પ્રતિ રૂપ છે જીવાભિગમસૂત્ર Page #844 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. १०२ क्षीरोदा दिद्वीपसमुद्र निरूपणम् ८३१ यावत्प्रतिरूपाः प्रज्ञप्ताः । ‘सुप्पम - महप्पभा य दो देवा महड्डिया जाव परिवसंति 'से तेणणं गोयमा ! एवं बुच्चइ खोदवरदीवे - २' सुप्रभ - महाप्रभौ च द्वौ देवौ महर्द्धिकौ महाबलौ यावत्पल्योपमस्थितिको परिवसतः, एवञ्च क्षोदोदकवापीसुप्रभादि देवसंयोगो विलक्षणो योगस्तत्तेनार्थेन गौतम ! क्षोदवरद्वीपः - २ एवमुच्यते । 'सव्वं जोइस तं चैव जाव तारा०' सर्वं ज्योतिश्चक्रं तदेव घृतोदसमुद्रवत् यावत्तारागणकोटिकोटय । 'खोयवरं णं दीवं - खोदोदे नाम समुद्दे वट्टे वलयागार ० जाव संखेज्जाई जोयणसयपरिक्खेवेणं जाव अट्ठे' क्षोदवरं खलु द्वीपं क्षोदोदो नाम समुद्रो वृत्तो वलयाकार संस्थानसंस्थितः सर्वतः समन्ततः संपरिवेष्टय तिष्ठति स च समचक्रवालसंस्थानसंस्थितः नैव विषम चक्रवावैडूर्यमय हैं यावत् प्रतिरूप हैं 'सुप्पभ महप्पभा य दो देवा महिड्डिया जाव परिवसंति' यहां पर सुप्रभ और महाप्रभ नाम के दो महर्द्धिक आदि विशेषणों वाले देव रहते हैं इनकी एक एक पल्योपम की स्थिति है 'से तेणद्वेणं गोयमा ! एवं बुच्चइ' खोदवरदीवे २' इस कारण हे गौतम! इस द्वीप का नाम क्षोदोदकद्वीप - इक्षुरसद्वीप - ऐसा हो गया है ० 'सव्वं जोतिसं तं चैव जाव तारा० ' यहां चन्द्र से लेकर तारारूप तक के जितने भी ज्योतिषी देव हैं वे सब घृतोदक की तरह संख्यात ही हैं । 'खोयवरणं दीवं खोदोदे नाम समुद्दे वट्टे वलया ० जाव संखेज्जाई जोयण सत परिक्खेवेणं जाव अट्ठे' क्षोदवरद्वीप के चारों ओर क्षोदोदक नाम का समुद्र है - यह उस द्वीप को घेरे हुए है । यह गोल है और इसी कारण इसका आकार वलय के जैसा गोल कहा गया है । यह समचक्रवाल विष्कम्भ वाला है विषमचक्रवाल विष्कम्भ 'सुप्पम महभाय दो देवा महिइढिया जाव परिवसंति' त्यां सुप्रल अने भडा પ્રભુ એ નામના બે દેવા મહદ્ધિક વિગેરે વિશેષણા વાળા રહે છે. તેઓની स्थिति मे पहयोपभनी छे. 'से तेणट्ठेणं गोयमा । एवं वुच्चइ खोदवरदीवे खोदवरदीवे' मा अरथी हे गौतम! या द्वीप' नाम 'क्षोहोह द्वीप' अर्थात् क्षु रस द्वीप से प्रभावामां आवे छे. 'सव्वं जोतिसं तं चैव जा तारा' अड़ीयां यद्रथी सहने तारा ३५ पर्यन्तना भेटला ज्योतिषिठ देवा छे, ते गधा धृतो समुद्रमा उद्या प्रमाणे संख्यात ४ छे, 'खोंयवर णं दीवं खोदोदे नाम समुदे वट्टे वलया० जाव संखेज्जाई जोयणसत परिक्खेवेणं जाव अट्ठो' क्षेोहवर द्वीपने यारे मानुमेथी क्षोहोह नामना समुद्रे घेरेस છે. એ ગાળ છે. અને તેના આકાર વલયના જેવા છે. એ સમચક્રવાલ વિષ્ણુભ વાળો છે. વિષમચક્રવાલ વિષ્ણુભવાળો નથી. તેના સમચક્રવાલ વિષ્ય ભ સંખ્યાત જીવાભિગમસૂત્ર Page #845 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८३२ जीवाभिगमसूत्रे लेन संख्येयानि योजनशतसहस्राणि चक्रवालविष्कम्भेण-परिक्षेपेण च प्रज्ञप्तम् । एवं प्रकारेण यावत् जीवोपपात सूत्रं पूर्ववद्वक्तव्यम् । संप्रति नामाभिधाने हेतुमाहतत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते ? क्षोदोदः समुद्रः २ इति, भगवानाह'गोयमा ! खोदोदस्स णं समुदस्स उदए जहा से० आसल-मासल पसत्थ वीसंत निद्ध सुकुमाल भूमिभागे सुच्छिन्ने सुकट्ठलट्ठविसिट्ठ-निरुवहया वीजनावितेसु निउण परिकम्म अनुपालिय सुबुडि वुड्डाणं सुजाताणं लवणतणदोसवज्जियाणं णयाय परिवड़ियाणं निम्मात सुंदराणं रसेणं परिणय मउपीणपोरभंगुर सुजायमहुररसपुप्फबिरिइयाणं उवद्दव विवज्जियाणं सीयपरिफालियाणं अमिणवमग्गियाणं अभिलित्ताणं तिभागणिच्छोडिय वाडिगाणं अवणीयमूलाणं गंधपरिसोहियाणं कुसलनरकप्पियाणं उच्छुढाणं पोंड उपाणं चपलगनरजंतजुत्तपरिगलितवाला नहीं है इसके समचक्रवाल का विष्कम्भ संख्यात हजार योजन प्रमाण है और इतना ही प्रमाण इसकी परिधि का है' इत्यादि रूप से जीवोपपात सूत्र का कथन पहिले जैसा कर लेना चाहिये हे भदन्त ! इस समुद्र का ऐसा नाम होने का क्या कारण है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! खोदोदस्स णं समुदस्स उदए जहा से० आसल मासल पसत्थवीसंतनिद्धसुकुमाल भूमिभागे सुच्छिन्ने सुकट्ट लट्ठ विसिट निरूपहया बीजनावितेसु निउणपरिकम्म अणुपलियसुवुद्धिवुट्टाणं सुजाताणं लवणतणदोसवजियाणं णयायपरिवडियाणं निम्मातसुंदराणं रसेणं परिणयमउपीणपोरभंगुरसुजाय मधुररसपुप्फविरिहयाणं उवद्दवविवज्जियाणं सीयपरिवासियाणं अभिणवमग्गिणं अभिलित्ता णं तिभायणिच्छोडियवाडिगाणं अवणितमूलाणं गंधपरिसोहिताणं कुसलणरकप्पियाणं उच्छढा णं पोंड उपाणं હજાર જન પ્રમાણ છે. અને એટલાજ પ્રમાણ વાળી તેની પરિધિ છે. વિગેરે પ્રકારથી જીવની ઉત્પત્તિના કથન પર્યન્ત સઘળું કથન પહેલાં કહેવામાં આવ્યા પ્રમાણે અહીં કહી લેવું જોઈ એ હે ભગવન્! આ સમુદ્રનું એ પ્રમાણેનું नाम थवानुशु २४ छ ? २मा प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री छ -'गोयमा ! खोदोदस्स णं समुदस्स उदए जहा से० आसले मासले पसत्थ वीसंत निद्ध सकुमाल भूमिभागे सुच्छिन्ने सुकट्ठलढविसिद्ध-निरुवहया-बीजनावितेसु निउणपरिकम्म अनुपालिय सुबुढिवुट्ठाणं सुजाताणं लवणतण दोसवज्जियाणं णयाय परिवड्ढियाणं निम्मातसुंदराणं रसेणं परिणय मउपीर पोरभंगुरसुजायमहुररसपुप्फविरिहया णं उबद्दवविवज्जियाणं सीयपरिवासियाणं अभिणवमग्गियाणं अभिलित्ताणं तिभागणिच्छोडिय वाडिगाणं अवणीयमूलाणं गंधपरिसोहियाणं कुसलणरकप्पियाणं उच्छढाणं पोंडउपाणं चपलगणर जतजुत्तपरिगलितमेत्ताणं खोयरसे होज्ज वच्छ; જીવાભિગમસૂત્ર Page #846 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३. सू. १०२ क्षीरोदादिद्वीप समुद्र निरूपणम् ८३३ ताणं खोयर से होज्ज- वच्छपरिपूए चाउज्जातग सुवासिते अहिय पत्थलहूगे' हे गौतम ! क्षोदोदसमुद्रस्य यद् जलं तत् - उदकम् - यथा स इक्षुणां रसः आसल मांसल प्रशस्त विश्रान्त स्निग्ध सुकुमाल भूमिभागे सुचीर्णे कर्षिते सुकाष्ठलष्ठविशिष्टः यथा निपुण कर्षकेण विलक्षणकाष्ठयुक्तहलेन कर्षणं क्रियते ततस्तत्र निरुपहतं वीजं यद्युप्तं भवेत् पुनश्च निपुण परिकर्मभिः पालितं स्यात् ततः सुवृद्धया वर्धितानामिक्षुणाम् सुजातानां लवणतृणदोषवर्जितानां निर्यात परिवर्धितानां - निधिना वृद्धि प्रापितानां निर्यातेन रचनया सुन्दराणां रसेन परिणत मृदुपीनपर्व भंगुर सुजातमधुररसपुष्प विरजस्कानां कोटाद्युपद्रवरहितानां शीतस्पर्शिताम् - अभिनवभग्नानां रसेन लिप्तानां तिभागकरणेन मध्यभागे निष्पीडितानामपनीत मूलानामपनीतमूल - त्रिभागनाम् ऊर्ध्वभागादपि त्रिभागहीनानाम् गन्धपरिशोधितानां - सुवासितानां 'गंठिपरसोहियाणं' इति पाठे तु ग्रन्थिपरिशोधितानामितिच्छाया, ग्रन्थिः- पर्वग्रन्थिः शोधितः- अपनीतो येभ्यस्ते तथा तेषां मूलत्रिभागे उपरितनत्रिभागे पर्वग्रन्थौ च नाति समीचीनो रस इति तद् चपल नरजंतजुत्त परिगलितमेत्ताणं खोयरसे होज्जा वत्थपरिपूए चाउजातग सुवासिते अहियपत्थलहुके वण्णोववेते तहेव' हे गौतम ! जैसा कि मनोहर प्रशस्त विश्रान्त स्निग्ध और सुकुमार भूमिभाग जहां का होता है ऐसे देश में निपुण कृषिकार द्वारा काष्ट के लष्ट विशिष्ट हल से जोती गई भूमि में जिस इक्षु का आरोपण किया गया हो और बुद्धिमान पुरुष के द्वारा जिसका संरक्षण किया गया हो, तृण रहित भूमि में जिसकी वृद्धि हुई हो, और इसीसे जो निर्मल एवं पक कर विशेषरूप से मोटी हो गई हो एवं मधुर रस से जो युक्त बन गई हो, शीतकाल के जन्तुओं के उपद्रव से जो रहित बनी हो ऐसी इक्षु का ऊपर तथा नीचे की जड का भाग निकाल कर और परिपूए चाज्जातगसुवासिते अहिय पत्थलहुके वण्णोववेते तहेव' डे गौतम ! જેમકે-મનેાહર પ્રશસ્ત વિશ્રાન્ત સ્નિગ્ધ અને સુકુમાર ભૂમિભાગ જ્યાંના હાય છે, એવા દેશમાં નિપુણ કૃશિકાર-ખેડુત દ્વારા કાષ્ટના લષ્ટ–મજબૂત અને વિશેષ પ્રકારના હળથી ખેડેલી ભૂમિમાં જે શેરડીને વાવવામાં આવી હોય અને બુદ્ધિશાળી પુરૂષ દ્વારા જેનુ' સ ́રક્ષણ કરવામાં આવ્યુ` હાય ઘાસ વગરની જમીનમાં જે વધેલ હોય, અને એજ કારણથી જે નિળ અને પાકીને વિશેષ પ્રકારથી વધી ગયેલ હોય તેમજ મીઠા રસથી જે યુક્ત હાય તથા શીતકાળના જતુએના ઉપદ્રવ વિનાની બની હોય એવી શેરડીના ઉપરનેા અને નીચેના મૂળના ભાગ કાઢીને તથા તેની ગાંઠોને પણ અલગ કરીને બળવાન બળદો जी १०५ જીવાભિગમસૂત્ર Page #847 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे वर्जितं क्षोदरसो भवेदिति तदर्थः, कुशलनरकल्पिताम् कुशलनरसमुपस्थाषितानाम् उच्छूढानामुत्पाटितानाम्, पुण्ड्र-पौण्ड्राणाम् देशोद्भवानाम्, इक्षुदण्डानाम् चपलनरयन्त्रयुक्तपरिगलितानां यदि क्वापि क्षोदरसो भवेत् स वस्त्र परिपूतो यदि तत एलादि सुगंधित चातुर्जातकैः सुवासितोऽधिक पथ्यलघुकः, अधिकम् अतिशयेन पथ्यं न रोगहेतुः लघुः-परिणामलघुः ‘वण्णोववेते तहेव' वर्णेनसामर्थ्यादतिशायिना उपपेतः एवं गन्धेन रसेन स्पर्शेनोपपेत आस्वादनीयो दर्पनीयो मदनीयो बृंहणीयः सर्वेन्द्रियगात्र प्रहादनीयः, एवमुक्तवति भगवति गौतमः प्राह-'भवे एयारूवे सिया'-णो इणटे समढे-खोयरसस्स णं समुदस्स उदए एत्तो इतरएचेव जाव आसाएणं पन्नत्ते' एतावद्रूपकं यथास्यात्तदा तथा भवेदत्र नास्ति एकापि विप्रतिपत्तिलक्षण्ये, भगवानाह-नहि नहि भो गौतम ! एतावता व्याख्यानेन सोऽर्थों ज्ञातुमर्हः इतोऽपि मद्वचनात् परिमिष्टतरमेव क्षोदरसस्य खलु समुद्रस्योदकम् यावधिकं कान्तं मनोज्ञमवधारय न क्वापि कोपि वक्तोक्त्वा यथावद्वोधांयतुं प्राशनात्पूर्व वचनतः पारयति सुन्दरं तत् सुन्दरात्सुन्दरं ततोऽपि सुन्दरतरमिति विरामः । 'पुण्णभद्द-माणिभद्दा य (पुण्ण पुण्ण भद्दा) एत्थ दुवे देवा जाव परिवसंति, से ते णटेणं-सेसं तहेव-जोइसं संखेज्जं चंदा' पूर्ण:-पूर्णउसकी गाठों को भी अलगकर बलवन्तबैलो द्वारा यंत्र से निकाला रस जो वस्त्र के द्वारा पहिले छान लिया गया हो और फिर सुगंधित द्रव्य डालकर सुवासित कर दिया गया हो जैसा पथ्यकारक हलका अच्छे वर्ण वाला यावत् आस्वाद योग्य वन जाता है ऐसा ही जल क्षोदोदक समुद्र का हैं 'भवेएया स्वेसिया' हे भदन्त ! तो क्या क्षोदवरसमुद्र का जल ऐसा ही है ? 'णो इणटे समढे' हे गौतम ! ऐसा अर्थ समर्थ नहीं हैं क्योंकि 'खोयरसस्स णं समुदस्स उदए एतो इतरए चेव जाव आसाएणं प०' क्षोदरस समुद्र का उदक इस से भी अधिक દ્વારા યન્ત્રથી પીલીને કાઢવામાં આવેલ રસ કે જે કપડાથી ગાળલે હોય અને તે પછી સુગંધ વાળા પદાર્થો નાખીને સુવાસિત બનાવવામાં આવેલ હોય તે જે પથ્યકારક હલકો સારા વર્ણવાળા યાવત આસ્વાદ કરવાને ગ્ય सनी लय छे. मे ४१२ समुद्रण छ. 'भवेएयारूवे सिया' 3 मान् त। शुसाहव२ समुद्रनु मेप्रा२नु होय छ ? ‘णो इणठे समटूठे' 3 गौतम ! २॥ अथ सम२ नथी. भले 'खोयरसस्स समुद्दस्स उदए एत्तो इदुतरए चेव जाव आसाएणं पण्णत्ते' ४ २१ समुद्रनु ujी । विस २थी पशुवधारेट यावत् स्वाह साय: होय छे. 'पुण्णभद्दमणि જીવાભિગમસૂત્ર Page #848 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१०३ क्षोदोदादिद्वीपसमुद्रनिरूपणम् ८३५ भद्रश्वाऽत्र द्वौ देवौ महद्धिको यावत्पल्योपमस्थितिको संपरिवसतः तत्तस्मात्तेन च तेन कारणेन शेषः स एव यावताऽर्थप्रतिपत्तिः । ज्योतिष्कं व्याख्येयम् यावन्तश्चन्द्राः सूर्या ग्रहाः यावन्ति नक्षत्राणि यावत्यस्तारागणकोटिकोटयः यावत्या परि-संख्यया इति सुस्थं सर्वम् ॥सू०१०२॥ मूलम्--खोदोदं णं समुदं गंदीसरवरेणामं दीवे वट्टे वल. यागारसंठिए तहेव जाव परिक्खेवो । पउमवर० वणसंड परि० दारा दारंतरप्पएसे जीवा तहेव । से केणट्रेणं भंते ? गोयमा! देसे-२ बहुओ खुड्डा० वावीओ जाव बिलपंतियाओ खोदोदग पडिहत्थाओ उपाय पव्वगा सव्ववइरामया अच्छा जाव पडिरूवा । अदुत्तरं च णं गोयमा! गंदीसरदीव चकवालविक्खंभ बहुमज्झदेसभाए एत्थ णं चउदिसिं चत्तारि अंजणपव्वया पन्नत्ता । ते णं अंजणपव्वगा चतुरसीइ जोयणसहस्साइं उड्ढे उच्चत्तेणं एगमेगं जोयणसहस्सं उच्वेहेणं मूले साइरेगाइं धरणियले-दसजोयणसहस्साई आयामविक्खंभेणं तओऽणं तरं च णं मायाए-२ पएसपरिहाणीए परिहायमाणा-२ उवरिं एगमेगं जोयणसहस्सं आयामविक्खंभेणं-मूले एकतीसं जोयणसहस्साई छञ्च तेवीसे जोयणसए किंचिं विसेसाहिया परिक्खेवेणं धरणियले एकतीसं जोयणसहस्लाइं छच्च तेवीसे जोयणसए देसूणे परिक्खेवेणं सिहरतले तिणि जोयणसहस्साइं एगं च इष्ट यावत् अस्वाद्य है 'पुण्णभद्द मणिभद्दा य एत्थ दुवे देवा जाव परिवसंति' यहां पूर्ण भद्र और मणिभद्र ये दो देव रहते हैं ये महर्दिक आदि विशेषणों वाले और एक एक पल्योपम की इनकी स्थिति है 'जोइसं संखेजा चंदा०' यहां चन्द्र सूर्य, ग्रह यावत् नक्षत्र और तारा गण कोटिकोटी संख्यात है ।।सू० १०२॥ भदाय एत्थ दुवे देवा जाव परिवसंति' महीया पूर्ण मद्र भने महिला से નામના બે દેવે નિવાસ કરે છે. તેઓ મહદ્ધિક વિગેરે વિશેષણ વાળા છે. भने मे मे पक्ष्योपभनी तेमानी स्थिति छ. 'जोइसं संखेज्जा चंदा' महीयां ચંદ્ર, સૂર્ય, ગ્રહ યાવત્ નક્ષત્ર તારાગણ કટિ કોટિ સંખ્યાત છે. સૂ. ૧૦૨ જીવાભિગમસૂત્ર Page #849 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८३६ जीवाभिगमसूत्रे बाव; जोयणसयं किंचि विसेसाहियं परिक्खेवेणं पण्णत्ता मूले विच्छिण्णा मज्झे संखित्ता उप्पि तणुया-गोपुच्छसंठाणसंठिया सव्वंजणामया अच्छा जाव पत्तेयं-२ पउमवरवेइया परि० पत्तेयं-२ वणसंणपरिक्खित्ता वण्णओ। तेसि णं अंजणपव्वयाणं उवरि पत्तेयं-२ बहुसमरमणिज्जो भूमिभागो पन्नत्तो, से जहाणामए आलिंगपुक्खरेइ वा जाव सयंति । तेसि णं बहुसमरमणिजाणं भूमिभागाणं बहुमज्झदेसभाए पत्तेयं-२ सिद्धाययणा एगमेगं जोयणसयं आयामेणं पण्णासं जोयणाई विक्खंभेणं बावत्तरि जोयणाइं उठें उच्चत्तेणं अणेगखंभसयसं. निविटा वण्णओ । तेसि णं सिद्धाययणाणं पत्तेयं-२ चउदिसि चत्तारि दारा पन्नत्ता तं जहा-देवदारे-असुरदारे-णागदारेसुवण्णदारे, तत्थ णं चत्तारि देवा महड्डिया जाव पलिओवमदिईया परिवसंति तं जहा-देवे-असुरे-नागे सुवन्ने ते णं दारा सोलस जोयणाई उड्ढ उच्चत्तेणं अडजोयणाइं विक्खंभेणं तावइयं चेव पवेसेणं, सेया वरकणग० वण्णओ जाव वणमाला । तेसि णं दाराणं चउदिसिं चत्तारि मुहमंडवा पन्नत्ता, ते णं मुहमंडवा एगमेगं जोयणसयं आयामेणं पंचासं जोयणाई विक्खंभेणं साइरेगाणं सोलसजोयणाई उड्ढें उच्चत्तेणं वण्णओ। तेसि णं मुहमंडवाणं चउदिसिं (तिदिसिं) चत्तारि (तिन्नि) दारा पन्नत्ता । ते णं दारा सोलसजोयणाई उडूं उच्चत्तेणं अटू जोयणाई विक्खंभेणं तावइयं चेव पवेसेणं सेसं तं चेव जाव वणमालाओ। एवं पेच्छाघरमंडवा वि, तं चेव पमाणं जं मुहमंडवाणं, दारा वि तहेव, णवरं बहुमज्झदेसे पेच्छाघर मंडवाण अक्खाडगा मणिपेढियाओ अद्धजोयणप्पमाणाओ सीहासणा अपरिवारा जाव दामा थूभाई चउदिसिं तहेव नवरं જીવાભિગમસૂત્રા Page #850 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१०३ क्षोदोदादिद्वीपसमुद्रनिरूपणम् ८३७ सोलसजोयणप्पमाणा साइरेगाइं सोलसजोयणाई उच्चा सेसं तहेव जाव जिणपडिमा। चेइयरुक्खा तहेव चउदिसिं तं चेव पमाणं जहा विजयाए रायहाणीए, नवरि मणिपेढियाए सोलस जोयणप्पमाणाओ तेसि णं चेइयरुक्खाणं चउदिसिं चत्तारि मणिपेढियाओ अटुजोयण विक्खंभाओ चउजोयणबाहल्लाओ महिंदज्झया चउसट्रिजोयणुच्चा जोयणोव्वेधा जोयणविक्खंभा सेसं तं चेव । एवं चउदिसिं चत्तारि गंदा पुक्खरिणीओ, णवरि खोयस्स पडिपुण्णाओ जोयणसयं आयामेणं पन्नासं जोयणाई विक्खंभेणं पण्णासं जोयणाई उच्वेहेणं सेसं तं चेव । मणुगुलियाणं गोमाणसीण य अडयालीसं-२ सहस्साई पुरच्छिमेण वि सोलस पञ्चत्थिमेण वि सोलस दाहिणेण वि अट्र उत्तरेण वि अट्र साहस्सीओ तहेव सेसं उल्लोया भूमिभागा जाव बहुमज्झदेसभाए, मणिपेढिया सोलसजोयणा आयामविक्खंभेणं अट्जोयणाई बाहल्लेणं तारिसं मणिपेढियाणं उप्पि देवच्छंदगा सोलसजोयणाई आयामविक्खंभेणं साइरेगाई सोलसजोयणाई उड्डूं उच्चत्तेणं सव्वरयणामय० अट्रसयं जिणपडिमाणं सव्वो सो चेव गमो जहेव वेमाणिय सिद्धाययणस्स। तत्थ णं जे से पुरच्छिमिल्ले अंजणपव्वए तस्स णं चउ. दिसिं चत्तारि णंदाओ पुक्खरिणीओ पण्णत्ताओ, तं जहाणंदुत्तरा य णंदा, आणंदा, णंदिवद्वणा (नंदिसेणा-अमोघा य गोथूभा य सुदंसणा) ताओ गंदा पुक्खरिणीओ एगमेगं जोयणसयसहस्सं आयामविक्खंभेणं दसजोयणाइं उव्वेहेणं अच्छाओ सण्हाओ पत्तेयं-२ पउमवरवेइया० पत्तेयं-२ वणसंडपरिक्खित्ता तत्थ-२ जाव सोवाणपडिरूवगा तोरणा । तासि णं पुक्खरिणीणं बहुमज्झदेसभाए पत्तेयं-२ दहिमुहपव्वया चउसट्रिजोय. જીવાભિગમસૂત્ર Page #851 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८३८ जीवाभिगमसूत्रे णसहस्साइं उठें उच्चत्तेणं एग जोयणसहस्सं उव्वेहेणं सव्वत्थ. समा, पल्लगसंठाणसंठिया दसजोयणसहस्साइं विक्खंभेणं एक्क. तीसं जोयणसहस्साई छच्च तेवीसे जोयणसए परिक्खेवेणं पन्नत्ता सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा, तहा पत्तेयं-२ पउमवरवेइया० वणसंड वण्णओ बहुसम० जाव आसयंतिसयंति। सिद्धाययणं चेव पमाणं अंजणपव्वएसु सच्चेव वत्तवया णिरवसेसं भाणियव्यं जाव उप्पिं अट्टमंगलगा । तत्थणं जे से दक्खिणिल्ले अंजणपव्वए तस्स णं चउदिसिं चत्तारि णंदाओ पुक्खरिणीओ पन्नत्ताओ, तं जहां-भद्दा य-विसाला य कुमुया पुंढरिगिणी, (नंदुत्तरा य-नंदा-आनंदा-नंदिवड्डणा) तं चेव दहिमुहा पव्वया तं चेव पमाणं जाव सिद्धाययणा । तत्थ णं जे से पञ्चथिमिल्ले अंजणपव्वए तस्स णं चउदिसिं चत्तारिणंदा पुक्खरिणीओ पन्नत्ताओतं जहा-णंदिसेणा अमोहा य गोथूभा य सुदंसणा (भदा विसाला कुमुया पुंडरिगिणी) तं चेव सव्वं भाणियव्वं जाव सिद्धाययणा । तत्थ णं जे से उत्तरिल्ले अंजणपटवए तस्स णं चउदिसिं चत्तारि गंदा पुक्ख. रिणीओ, तं जहा-विजया-वेजयंती-जयंती-अपराजिया, सेसं तहेव जाव सिद्धाययणा सव्वाए चिय वण्णणा णायव्वा तत्थणं बहवे भवणवइ वाणमंतरजोइसियवेमाणिया देवा चाउमासिया पडिवएसु संवच्छरीएसु वा अण्णेसु बहुसु जिणजमण णिक्खमणणाणुप्पत्ति परिणिव्वाण माइए सुभदेवकज्जेसु य देवसमुदएसु य देवसमितीसु य देवसमवाएसु य देवपओयणेसु य एगंतओ सहिया समुवागया समाणा पमुइयपक्कीलिया अट्टा. हिया रूवाओ महामहिमाओ करेमाणा पालेमाणा सुहं सुहेणं विहरति । कइलास हरिवाहणा य तत्थ दुवे देवा महड्डिया જીવાભિગમસૂત્ર Page #852 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१०३ खोदोदादिद्वीपसमुद्रनिरूपणम् ८३९ जाव पलिओवमठिईया परिवसंति से तेणट्रेणं गोयमा ! जाव णिचा जोइसं संखेज्ज ॥सू० १०३॥ ___छाया-क्षोदोदं खलु समुद्रं नन्दीश्वरवरो नाम द्वीपो वृत्तो वलयाकारसंस्थितः तथैव यावत् परिक्षेपः । पद्मवरवेदिका वनषण्डपरि० द्वार द्वारान्तर प्रदेशे जीवास्तथैव । तत् केनार्थेन-भदन्त ! एवमुच्यते ? गौतम ! देशे देशे बहवः क्षुद्राः० वाप्यो यावत् बिलपतयः क्षोदोदकप्रतिपूर्णाः उत्पातपर्वताः सर्ववज्रमयाः अच्छा यावत्प्रतिरूपाः । अथोत्तरं खलु गौतम ! नन्दीश्वरद्वीप चक्रवालविष्कम्भ बहुमध्यदेशभागे अत्र खलु चतुर्दिशि चत्वारोऽञ्जनपर्वताः प्रज्ञप्ताः ते चाजनपर्वता चतुरशीतियोजनसहस्राणि ऊर्ध्व मुच्चैस्त्वेन एकैकं योजनसहस्रमुद्वेधेन मूले सातिरेकाणि दशयोजनसहस्राणि धरणितले दशयोजनसहस्राणि आयामविष्कम्भेण ततोऽनन्तरं च खलु मात्रया-२ प्रदेश परिहान्या परिहीयमाना-२ उपरि-एकै योजनसहस्रमायामविष्कम्भेण मूले एकत्रिंशद् योजनसहस्राणि-षट् च त्रयोविंशत्यधिकानि योजनशतानि किंचिद्विशेषाधिकानि परिक्षेपेण धरणीतले एकत्रिंशद् योजनसहस्राणि-षट् च त्रयोविंशत्यधिकानि योजनशतानि देशोनानि परिक्षेपेण, शिखरतले त्रीणि योजनसहस्राणि एकं च द्वाषष्टं योजनशतं किंचिद्विशेषाधिक परिक्षेपेण प्रज्ञप्तः, मूले-विस्तीर्णाः मध्ये संक्षिप्ताः उपरि-तनुकाः गोपुच्छसंस्थानसंस्थिताः सञ्जिनमया-अच्छा यावत्प्रत्येकं-२ पद्मवरवेदिका परिक्षिप्ताःप्रत्येकं वनषण्डपरिक्षिताः वर्णकः। तेषां खलु अञ्जनपर्वतानामुपरि प्रत्येकं-२ बहुसमरमणीयो भूमिभागः प्रज्ञप्तः स यथा नामकः-आलिङ्गपुष्करमिति वा यावत् शेरते । तेषां खलु बहुसमरमणीयानां भूमिभागानां बहुमध्य देशभागे प्रत्येकं-सिद्धायतनानि एकैकं योजनशतमायामेन पञ्चाशद् योजनानि विष्कम्भेण द्वासप्ततिर्योजनानि ऊर्ध्वमुच्चस्त्वेनाऽनेकशतस्तम्भसन्निविष्टानि वर्णकः । तेषां खलु सिद्धायतनानां प्रत्येकं-२ चतुर्दिशि चत्वारि द्वाराणि प्रज्ञप्तानि तद्यथा-देवद्वारम्-१ असुरद्वारम्-२ नागद्वारम्-३ सुपणेद्वारम्-४ तत्र खलु चत्वारो देवा महद्धिका यावत्पल्योपमस्थिकाः परिवसन्ति तद्यथा-देवोऽसुरोनागः सुपर्णः । तानि खलु द्वाराणि षोडशयोजनानि ऊर्ध्वमुच्चैस्त्वेन अष्टौ योजनानि विष्कम्भेण तावदेव च प्रवेशेन श्वेतानि वरकनक० वर्णको यावद्वनमाला । तेषां खलु द्वाराणां चतुर्दिशि चत्वारो मुखमण्डपाः प्रज्ञप्ताः, ते खलु मुखमण्डपाः एकैकं योजनशतमायामेन पश्चाशद् योजनानि विष्कम्भेण सातिरेकाणि षोडशयोजनानि ऊर्ध्वमुच्चैस्त्वेन वर्णकः । तेषां खलु मुखमण्डपानां चतुर्दिशिचत्वारि (त्रिदिर्शि) त्रीणि द्वाराणि प्रज्ञप्तानि तानि खलु द्वाराणि षोडशयोजनानि ऊर्ध्वमुच्चैस्त्वेनाऽष्टौ योजनानि विष्कम्भेण तावदेव प्रवेशेन शेषं तदेव-यावद्वन જીવાભિગમસૂત્ર Page #853 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे मालाः । एवं प्रेक्षागृहमण्डपा अपि तदेव प्रमाणं यन्मुखमण्डपानाम्, द्वाराण्यपि तथैव, नवरं बहुमध्यदेशभागे प्रेक्षागृहमण्डपानामक्षाटका मणिपीठिकाः अर्धयोजनप्रमाणाः सिंहासनानि अपरिवाराणि यावदामानि स्तूपाः चतुर्दिशि तथैव नवरं षोडशयोजनप्रमाणाः सातिरेकाणि षोडशयोजनानि-उच्चाः शेषं तथैव यावजिनप्रतिमाः। चैत्यवृक्षास्तथैव चतुर्दिशि तदेव प्रमाणं यथा- विजयायां राजधान्याम् नवरं मणिपीठिकाः षोडशयोजनप्रमाणाः तेषां खलु चैत्यवृक्षाणां चतुर्दिशि चतस्रो मणिपीठिकाः अष्टयोजनविष्कम्भाः शेषं तदेव । एवं चतुर्दिशि चतस्रो नन्दापुष्करिण्यः, नवरं क्षोदरसपरिपूर्णाः योजनशतमायामेन पञ्चाशद् योजनानि विष्कम्भेण पञ्चाशयोजनानि उद्वेधेन शेषं तदेव मनोगुलिकानांगोमानुषीणां चाऽष्टचत्वारिंशद्-२ योजनसवस्राणि पूर्वेणापि षोडश पश्चिमेनापि षोडश, दक्षिणेनाऽप्यष्टौ उत्तरेणाऽप्यष्टौ सहस्राणि तथैव शेष मुल्लोका भूमिभागाः यावद्वहुमध्यदेशभागे मणिपीठिका षोडशयोजनाः आयामविष्कम्भेण अष्टौ योजनानि बाहल्येन तादृशीनां मणिपीठिकानामुपरिदेवच्छन्दकाः षोडशयोजनानि आयामविष्कम्भेण सातिरेकाणि षोडशयोजनानि ऊर्ध्वमुच्चैस्त्वेन सर्वरत्नमय० अष्टशतजिनप्रतिमानाम् सर्वः स एव गमो यथैव वैमानिकसिद्धायतनस्य । तत्र खलु यः स पौरस्त्योऽञ्जन पर्वतः तस्य खलु चतुर्दिशि चतस्रो नन्दाः पुष्करिण्यः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-नन्दोत्तरा च नन्दा आनन्दा नन्दिवर्धना (नन्दिसेनाऽमोघा-गोस्तूपाच-सुदर्शना) ता नन्दाः पुष्करिण्य एकैकं योजनशतसहस्रमायामविष्कम्भेणदशयोजनान्युद्वेधेन अच्छाः श्लक्ष्णाः प्रत्येकं-२ पद्मवरवेदिकया प्रत्येकं-२ वनपण्डेन संपरिक्षिप्ताः, तत्र-२ यावत् सोपानप्रतिरूपकाणि तोरणानि । तासां खलु पुष्करिणीनां बहुमध्यदेशभागे प्रत्येकं-२ दधिमुखपर्वताः चतुःषष्टियोजनसहस्राणि ऊर्ध्वमुच्चैस्त्वेन एकं योजनसहस्रमुढेधेन सर्वत्र वि समाः पल्लवसंस्थानसंस्थिताः दशयोजनसहस्राणि विष्कम्भेण एकत्रिंशद्योजनसहस्राणि-षट् च त्रयोर्विशानि योजनशतानि परिक्षेपेण प्रज्ञप्ताः सर्वरत्नमया अच्छा यावत्प्रतिरूपाः, तथाप्रत्येकं-२ पद्मवरवेदिका वनषण्डवर्णकः बहुसम० यावत् आसते-शेरते । सिद्धायतनं तदेव प्रमाणम् अञ्जनपर्वतकेषु सैव वक्तव्यता निरवशेष भणितव्या यावद् उपरि-अष्टावष्टौ मङ्गलकानि । तत्र खलु यः स दाक्षिणात्योऽजनपर्वतः तस्य खलु चतुर्दिशि चतस्रो नन्दाः पुष्करिण्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-भद्रा च विशाला च कुमुदा पुण्डरिकिणी (नन्दोत्तरा च-नन्दाऽऽनन्दा-नन्दिवर्धना) तदेव प्रमाणं तएव दधिमुखाः पर्वताः तदेव प्रमाणं यावत् सिद्धायतनानि । तत्र खलु यः पाश्चात्योऽञ्जनपर्वतस्तस्य चतुर्दिशि चतस्रो नन्दाः पुष्करिण्यः प्रज्ञप्ताः तद्यथाः नन्दिसेनाऽमोघा च, गोस्तूपा च सुदर्शना (भद्रा विशाला कुमुदा पुण्डरीकिणी) જીવાભિગમસૂત્ર Page #854 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३. उ. ३. सू. १०३ क्षोदोदादिद्वीपसमुद्रनिरूपणम् तदेव प्रमाणं सर्वं भणितव्यं यावत्सिद्धायतनानि । तत्र खलु यः स औत्तरोऽञ्जनपर्वतः [: तस्य चतुर्दिशि चतस्रो नन्दाः पुष्करिण्यः, तद्यथा - विजया वैजयन्ती जयन्ती अपराजिता शेषं तथैव यावत्सिद्धायतनानि, सर्वे तएव वर्णका नेतव्याः तत्र खल बहवो भवनपति - वानव्यन्तर- ज्योतिष्क- वैमानिका देवाचातुर्मासिकेषु पर्वकेषु सांवत्सरिकेषु वाऽन्येषु बहुषु जिन जन्म निष्क्रमण ज्ञानोत्पत्ति परिनिर्वा णादिकेषु देवकार्येषु च देवसमुदायेषु च देवसमितिषु च देवसमवायेषु च देवप्रयोजनेषु च एकान्ततः सहिताः समुपागताः सन्तः प्रमुदितप्रक्रीडिताः अष्टाह्निकारूपान् महामहिम्नः कुर्वन्तः पालयन्तः सुखं सुखेन बिहरन्ति । कैलास हरिवाहन च तत्र द्वौ देवौ महर्द्धिकौ पल्योपमस्थितिको परिवसतः तत्तेनार्थेन गौतम ! यावन्नित्यो ज्योतिष्कं संख्येयम् ॥सू० १०३॥ 1 ८४१ टीका- 'खोदोदं णं समुदं नंदीसरवरे णामं दीवे वट्टे वलयागार संठिए तहेव जाव परिक्खेवो' नन्दीश्वरवरो नाम द्वीपः यश्च वृत्तो वलयाकार संस्थितः क्षोदोदकं च समुद्रं सर्वतः समन्तात्संपरिवेट्य तिष्ठति नन्दीश्वरो द्वीपो यावत्समचक्रवालविष्कम्भेण युक्तो न पुनर्विषमचक्रवालेनेत्याद्यारभ्य जीवोपपातसूत्रं यावत् पूर्ववत् विस्तरभयान प्रपञ्चितम् । सम्प्रति नामकरणे हेतु पृच्छति - ' से केणद्वेणं भंते ०' अथ केनार्थेन भदन्त । नन्दीश्वरवरद्वीपो० २ एवमुच्यते ? भगवानाह - 'खोदोदं णं समुदं णंदीसरवरे णामं दीवे वट्टे वलयागार संठिते' टीकार्थ- क्षोदोदक समुद्र को नंदीश्वर नामका द्वीप चारों ओर से घेर कर स्थित है यह गोल है और इसीलिये यह गोल वलय के आकार जैसा है यह नन्दीश्वर द्वीप यावत् समचक्रवाल विष्कम्भ से युक्त है, विषमचक्रवाल विष्कम्भ से युक्त नहीं है इत्यादि कथन से लेकर जीवोपपाद सूत्र तक पूर्वोक्त कथन के अनुसार सब कथन यहां जानना चाहिये विस्तार हो जाने के भय से हम उसे यहां नहीं लिख रहे हैं 'से केणट्टेणं भंते ० ' हे भदन्त ! नन्दीश्वर द्वीप ऐसा नाम इस इ० 'खोदोदं णं समुद्दं णंदीसरवरेणामं दीवे वट्टे वलयागार संठिते' इत्यादि ટીકા-ક્ષેાાદક સમુદ્રને નદીશ્વર નામના દ્વીપ ચારે ખાજુએથી ઘેરીને રહે છે. તે ગાળ છે. અને તેથી તે ગેાળ વલયના આકાર જેવા છે. આ નદીશ્વર દ્વીપ યાવત્ સમચક્રવાલ વિષ્ણુભથી યુક્ત છે. વિષમ ચક્રવાલ વિષ્ણુભથી યુક્ત નથી. ઈત્યાદિ પ્રકારના કથનથી લઈને જીવના ઉત્પાદ સૂત્ર પર્યંત પહેલાં કહેલ કથન અનુસાર તમામ કથન અહીયાં સમજી લેવું. વધારે વિસ્તાર थवाना अरशे ते अडींयां दूरीथी उही मतावेस नथी. 'से केणट्टेणं भंते !' जी० १०६ જીવાભિગમસૂત્ર Page #855 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८४२ जीवाभिगमसूत्रे 'गोयमा !' गौतम ! 'देसे २' नन्दीश्वरवरे तत्र तत्र देशे तत्तद्देशस्य तत्तत्प्रदेशे 'बहओ खुड्डा० वावीओ जाव बिलतियाओ' बहवः क्षुद्राः क्षुल्लिका वाप्यः पुष्करिण्यः सरः सरःसरो बिलपंक्तयो यावत्तिष्ठति ताश्च 'खोदोदग पडिहत्थाओ' क्षोदोदकैः परिपूर्णाः । एवं नन्दीश्वरद्वीपेऽनेके उत्पातपर्वताः सन्निचते 'वइरामया अच्छा जाव पडिरूवा' सर्ववज्रमया अच्छाः श्लक्ष्णाः घृष्टा मृष्टानीरजस्का निर्मला निष्पङ्का निर्मलच्छायाः यावत्प्रासादिका दर्शनीया अभिरूपाः प्रतिरूपाः । तेषु तेषु पर्वतेषु आसनानि-गृहाणि, गृहेषु-आसनानि मण्डपाः मण्डपेषु शिलापट्टकाः सर्वात्मना वज्रमयाः ! तत्र-बहवो वानव्यन्तरा देवा देव्योऽद्वीप का क्यों हुआ है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! देसे २ बहुओ खुड्डा वावीओ जाव बिलपंतियाओ' हे गौतम ! नन्दीश्वरद्वीप में जगह जगह पर अनेक छोटी बडी वापिकाएं हैं यावत् विलपइक्तियां विवरपंक्तियां (छिद्र) हैं यहां यावत्पद से 'पुष्करिण्य सरः सरः सरो' इन पदों का ग्रहणहुआ है 'खोदोदग पडिहत्थाओ' ये सब वापिकाएं आदि रूप जलाशय इक्षुरस जैसे पानी से भरे हुए रहते हैं 'उप्पाय पव्वगा सव्व वइरामया अच्छा जाव पडिरूवा' इनमें अनेक उत्पादपर्वत हैं ये सब वज्रमय और स्फटिक जैसे स्वच्छ यावत् प्रतिरूप है यहां यावत्पद से श्लक्ष्णा, घृष्ट, मृष्ट, आदि पदों का ग्रहण हुआ है इन पर्वतों में से प्रत्येक पर्वत पर आसन हैं गृह हैं गृहों में आसन हैं मण्डप हैं मण्डपों में शिलापट्टक हैं सर्वात्मना ये वज्रमय हैं यहां अनेक હે ભગવન એ દ્વીપનું નામ “નંદીશ્વર દ્વીપ એ પ્રમાણેનું શા કારણથી થયેલ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ગૌતમ સ્વામીને કહે છે કેगोयमा ! देसे देसे बहुओ खुड्डा वावीओ जाव बिलपंतियाओ' हु गौतम! નંદીશ્વર દ્વીપમાં સ્થળે સ્થળે અનેક નાની મોટી વાવો આવેલી છે. યાવત निस पतियो, वि१२ ५तियो छिद्र-छिद्रो छे. मडीया यात्५४थी 'पुष्करिण्यः, सरः सरः सरो' २॥ ५। अडर ४२रायेद छ. 'खोदोदगपडिहत्थाओ' એ બધી વાવે વિગેરે જળાશયે શેરડીના રસ જેવા પાણીથી ભરેલા છે. 'उप्पायपव्वगा सव्ववइरामया अच्छा जाव पडिरूवा' तेभा मने पा६४ પર્વતે છે. એ બધા વમય છે. આકાશ અને સ્ફટિકના જેવા સ્વચ્છ ભાવતું પ્રતિરૂપ છે. અહીયાં યાવત્પદથી બ્લણ, વૃષ્ટ, પૃષ્ટ, વિગેરે પદને સંગ્રહ થયેલ છે. આ પર્વત પૈકી દરેક પર્વત પર આસન છે. ગૃહોમાં આસન છે. મંડપ છે. મંડપમાં શિલા પટ્ટકે છે. તે સર્વાત્મના વજમય છે. અહીયાં જીવાભિગમસૂત્ર Page #856 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१०३ क्षोदोदादिद्वीपसमुद्रनिरूपणम् ८४३ न्येपि तद्वास्तव्याः आसते शेरते तिष्ठन्ति निषीदन्ति० यावत् पूर्वोपचितकर्मफलविशेष प्रत्यनुभवन्तो विहरन्ति । अन्यदन्यत्पूर्ववत् । 'अदुत्तरं च णं गोयमागंदीसरदीवचकवालविक्खंभबहुमझदेसभागे एत्थ णं चउद्दिसिं चत्तारि अंजण पव्वया पण्णत्ता' अथान्यदुत्तरं च गौतम ! नन्दीश्वरवरद्वीपे चक्रवालविष्कम्भेन बहुमध्यभागेऽत्र खलु चतुर्दिक्षु एकैकस्यां दिशि एकैक भावेन चखारोऽञ्जनपर्वताः प्रज्ञप्ताः । 'तेणं अंजण पव्वयगा चउरसीइ जोयण सहस्साई उडू उच्चत्तेणंएगमेगं जोयणसहस्सं उव्वेहेणं मूले साइरेगाई दस जोयण सहस्साई धरणितले दस जोयणसहस्साई आयामविक्खंभेणं तओऽणंतरं च णं मायाए २ पएसपरिव्यन्तर देव एवं देवियां उठती वैठती हैं सोती हैं यावत् पूर्वोपार्जित पुण्य कर्म के फल विशेष को भोगती हैं। 'अदुत्तरं च ण गोयमा ! णंदिसरदीव चक्कवालविक्खंभ बहुमज्झदेसभागे एत्थणं चउदिसिं चत्तारि अंजणपव्वता पण्णत्ता' अथवा हे गौतम नंदीश्वरद्वीप के चक्रवाल विष्कम्भ के बहुमध्यदेश भाग में चार दिशाओं में चार अंजनगिरि नाम के पर्वत हैं 'ते णं अंजणपव्वगा चतुरसीति जोयणसहस्साइं उर्ले उच्चत्तेणं एगमेगं जोयणसहस्सं उव्वेहेणं मूले साइरेगाइं दसजोयणसहस्साई धरणियले दसजोयणसहस्साई आयामविक्खंभेणं' ये अंजनगिरि नामके प्रत्येक पर्वत ८४ हजार योजन के ऊंचे हैं इनका प्रत्येक का उद्वेध एक हजार योजन का है मूल में १० हजार योजन से अधिक ये लम्बे चौडे हैं धरणितल में भी ये १० हजार योजन के ही लम्बे चौडे हैं 'तओऽणंतरं च णं मायाए २ पएसपरिઅનેક વ્યન્તર દેવ અને દેવિ ઉઠે બેસે છે. સુવે છે. યાવત્ તેઓ પહેલા सपाहन ४२८ पुष्य भनास विशेषने लागवे. छ. अथवा 'अदुत्तरं च णं गोयमा ! गंदीसर दीव चक्कवालविक्खंभ बहुमज्झदेसभाए एत्थ णं चउद्दिसिं चत्तारि अंजणपव्वया पण्णत्ता' में गौतम ! नाव२ दीपना या विमाना બહુ મધ્ય દેશ ભાગમાં ચારે દિશાઓમાં ચાર અંજનગિરિ નામના પર્વત છે. 'तेणं अंजणपव्वयगा चतुरसीति जोयणसहस्साई उडूढ उच्चत्तेणं एगमेगं जोयण सहस्सं उव्वेहेणं मूले साइरेगाइं दस जोयणसहस्साई धरणियले दस जोयणसहस्साई आयामविक्खंभेणं' 20 गिरि नामना ४२४ पता ८४ यार्यासी હજાર એજનની ઉંચાઈ વાળા છે. તે દરેકનો ઉદ્દે એક હજાર એજનનો છે. મૂળમાં ૧૦ દશ હજાર જનની જ લંબાઈ પહોળાઈ વાળા છે. જમીનની ઉપર પણ તે દરેક ૧૦ દસ હજાર જનની લંબાઈ પહોળાઈ વાળા છે. 'ताओऽणंतरं च णं मायाए मायाए पएसपरिहाणीए परिहायमाणा परिहायः જીવાભિગમસૂત્ર Page #857 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८४४ जीवाभिगमसूत्रे हाणीए परिहायमाणा २ उरि एगमेगं जोयणसहस्सं आयामविक्खभेणं मूले एकतीसं जोयणसहस्साई छच्च तेवीसे जोयणसए किंचिविसेसाहिया परिक्खेवेणं धरणितले एकतीसं जोयणसहस्साई छच्च तेवीसे जोयणसए देसूणे परिक्खेवेणं सिहरितले तिण्णि जोयणसहस्साई एगं च बावर्ट जोयणसयं किंचिविसेसाहियं परिक्खेवेण पन्नत्ता मूले विच्छिण्णा मज्झे सखित्ता-उप्पि तणुयागोपुच्छसंठाणसंठिया-सव्वंजणामया अच्छा जाव पत्तेयं २ पउमवरवेइयापरिक पत्तेयं २ वणसंडपरिक्खित्ता वण्णओ' ते खल्वजनपर्वतकाः चतुरशीतियॊजनसहस्राणि ऊर्ध्वमुच्चत्वेन एकमेकं च योजनसहस्रं यावदुद्वेधेन मूले सातिरेकाणि दशयोजनसहस्राणि धरणितले दशयोजनसहस्राणि-आयामविष्कम्भेण, ततोऽनन्तरं-ततः परं खलु मात्रया २ अंशतः प्रदेशहान्या परिहीयमानाः २ उपरिएकमेकं योजनसहनमायाविष्कम्भेण मूले-एकत्रियद् योजनसहस्राणि षट् च त्रयोविंशानि त्रयोविंशत्यधिकानि योजनशतानि किंचिद्विशेषाधिकानि ३१६२३ परिक्षेपेण, धरणितले-एकत्रिंशद्योजनसहस्राणि षद् च त्रयोविंशानि योजनशतानि देशोनानि ३१६२३ परिक्षेपेण, शिखरतले त्रीणि योजनसहस्राणि एकं च द्वाषष्ठं योजनशतं किञ्चिद्विशेषाधिकं ३१६२ परिक्षेपेण प्रज्ञप्ताः इत्थमेते मूले हाणीए परिहायमाणा २ उवरिं एगमेगं जोयणसहस्सं आयामविक्खंभेणं मूले एकत्तीसं जोयणसहस्साई छच्च तेवीसे जोयणसए देसूणे परिक्खेणं सिहरतले तिणि जोयणसहस्साई एकं च बावद जोयणसतं किंचि विसेसाहियं परिक्खेवेणं पण्णत्ता' इस के बाद एक २ प्रदेश कम होते २ ऊपर एक हजार योजन लम्बे चौडे हो गये हैं मूल में इनकी परिधि ३१ हजार छसौ तेईस योजन से कुछ अधिक है धरणितल से ३१ हजार छसौ २३ तेईस योजन में कुछ कम परिधि तथा शिखरतल में तीन हजार एक सौ बासठ योजन से कुछ कम परिधि है ये मूलभाग में विस्तार वाले हैं मध्यभाग में संकुचित हैं और ऊपर में माणा उवरिं एगमेगं जोयणसहस्सं आयाविक्खंभेणं मूले एक्कत्तीसं जोयणसहस्साई छच्च तेवीसे जोयणसए देसूणे परिक्खेवेणं सिहरतले तिण्णि जोयणसहस्साई एक च जोयणसतं किंचि विसेसाहियं परिक्खेवेणं पण्णत्ता' ते ५छी मे से प्रदेश કમ થતાં થતાં ઉપર એક હજાર જન લાંબા પહોળા થઈ ગયા છે. મૂળમાં તેની પરિધિ ૩૧ એક ત્રીસ હજાર છસે તેવીસ જનથી કંઈક વધારે છે. જમીન પરની તેની પરિધિ ૩૧ એકત્રીસ હજાર છસે તેવીસ એજનમાં કંઈક કમ છે. એ મૂળમાં વિસ્તાર વાળા છે. મધ્ય ભાગમાં સંકુચિત છે. અને ઉપર તરફ પાતળા થયેલ છે. તેથી તેમનું સંસ્થાન ગાયના પુંછ જેવું કહેવામાં જીવાભિગમસૂત્ર Page #858 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३. उ. ३ सू. १०३ क्षोदोदादिद्वीपसमुद्रनिरूपणम् ८४५ , विच्छिन्नाः संक्षिप्ताश्च मध्ये - उपरितनुकाः अतः गोपुच्छसंस्थानं यथा तथा संस्थिताः सर्वेऽञ्जनप्रचुरा: अच्छाः यावत्प्रतिरूपाः प्राग्वत् - प्रत्येकं २ पद्मबरवेदिकया परि० प्रत्येकं - २ वनखण्ड परिक्षिप्ताः अत्र तयोवर्णनं पूर्ववत् । ' तेसि णं अंजणपव्वयाणं उवरि पत्तेयं -२ बहुसमरमणिज्जो भूमिभागो पन्नत्तो -से जहा नामए आलिंगपुक्खरेइ वा जाव संयंति' तत्तदञ्जनपर्वतानामुपरि प्रत्येकं - २ बहुसमरमणीयो भूमिभागो जगत्प्रसिद्धः स च यथा नामकः आलिङ्गपुष्करमिति वा - चन्द्रमण्डलमिति वा - सूर्यमण्डलमिति वा० जम्बूद्वीपजगत्या उपरितनभागपतले हो गये हैं इसीलिये इनका संस्थान गोपुच्छ के जैसा कहा गया हैं यही विषय 'मूले विच्छिन्ना, मज्झे संखित्ता उपि तणुया गोपुच्छसंठाणसंठिता' इन पदों द्वारा दिखाया गया है 'सव्वंजणामया अच्छा जाव पतेयं २ पउमवरवेइया परि० पत्तेयं २ वणसंडेणं परिखित्ता वण्णओ' ये सब अंजनगिरि पर्वत सर्वात्मना अंजनमय है एवं अच्छ आदि विशेषणों वाले हैं ये प्रत्येक पर्वत पद्मवरवेदिका से और वनषण्ड से चारों ओर से घिरे हुए हैं यहां पर पद्मवरवेदिका और वनपंड का वर्णन कर लेना चाहिये 'तेसि णं अंजणपव्वयाणं उवरिं पत्तेयं २ बहुसमरमणिजो भूमिभागो पण्णत्तो से जहाणामए आलिंगपुक्खरेति वा जाव सयंति' इन अंजनपर्वतों में से प्रत्येक अंजनपर्वत के ऊपर का भूमिभाग बहुसमरमणीय है और वह जैसा आलिंगपुष्कर (वाद्यविशेष) का तल होता है वैसा बिलकुल साफ सुधरा है यहां यावत्पद से चन्द्रमण्डल आदि उपमावाचक पूर्वोक्त पदों का संग्रह आवे छे. मेन विषय 'मूले विच्छिन्ना मज्झे संखित्ता उपि तणुया गोपुच्छ संठाणसंठिया' मा यही द्वारा अताववामां आवे छे. 'सव्वंजणामया अच्छा जाव पत्ते पत्ते पमवरवेदिया परि० पत्तेयं पत्तेयं वणसंडेणं परिक्खित्ता वण्णओ' આ બધા અ ંજગિરિ પર્વત સર્વાત્મના અજનમય છે. અને અચ્છ વિગેરે વિશેષણા વાળા છે. આ દરેક પર્વતા પદ્મવર વેદિકાથી અને વનખંડથી ચારે બાજુએથી ઘેરાયેલ છે. અહીંયાં પદ્મવર વેદિકા અને વનખંડનુ વર્ણન કરી सेवु' लेये. 'तेसिणं अंजणपव्वयाणं उवरि पत्तेयं पत्तेयं बहुसमरमणिज्जा भूमिभागा पण्णत्ता से जहा णामए आलिंगपुक्खरेति वा जाव सयंति' भा બધા અજન પ ામાંથી દરેક અંજન પર્યંતની ઉપરના ભૂમિભાગ બહુસમરમણીય છે. તે જેમ આલિંગ પુષ્કર (વાઘ વિશેષ) નું તલ સમ હાય છે, એજ પ્રમાણે તે બિલકુલ સાફ અને સમ છે. અહીયાં યાવપદથી ચંદ્રમ`ડલ વિગેરે ઉપરના વાચક પૂર્વોક્ત સઘળા પદાના સંગ્રહ કરવામાં આવેલ છે. આ જીવાભિગમસૂત્ર Page #859 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८४६ जीवाभिगमसूत्रे वर्णनवत् अत्र बहवो वानव्यन्तरा० यावत्-यथा सुखं विहरन्ति । 'तेसि णं बहुसमरमणिज्जाणं भूमिभागाणं-बहुमज्झदेसभाए पत्तेयं २ सिद्धायतणा-एगमेगं जोयणसयं आयामेण-पण्णासं जोयणाई विक्खंभेणं-बावत्तरि जोयणाई उडूं उच्चत्तेणं अणेगखंभसयसंनिविट्ठा वण्णओ' तेषां खलु बहुसमरमणीयभूमिभागानां बहुमध्यदेशभागे प्रत्येकं २ सिद्धायतनानि तानि च प्रत्येकं योजनशतमायामेन प्रज्ञप्तानि पश्चाशद् योजनानि विष्कम्भेण द्वासप्तिर्योजनानि ऊर्ध्वमुच्चस्त्वेन अनेकशतस्तम्भसन्निविष्टानि० इति क्रमेण वर्णकः सिद्धायतनवर्णनं विजयदेवसुधर्मसभावत् वर्णनमभिधेयम् 'तेसि णं सिद्धायतणाणं पत्तेयं २ चउदिसिं चत्तारि दारा पन्नत्ता-देवदारे असुरदारे णागद्दारे सुवण्णदारे, तत्थ णं चत्तारि देवा किया गया है इन भूमिभागों का वर्णन जम्बूद्वीप की जगति के उपर के वर्णन भाग के जैसा ही है इन भूमिभागों पर अनेक वानव्यन्तर देव यावत् सुख पूर्वक विहार करते हैं 'तेसि णं बहुसमरमणिज्जाणं भूभिभागाणं बहुमज्झदेसभाए पत्तेयं २ सिद्धायतणा एगमेगं जोयणसतं आयामेण पण्णासं जोयणाई विखंभेणं, बावत्तरि जोयणाई उर्दू उच्चत्तेणं अणेग खंभसयसंनिविट्टा वण्णओ' इन बहुसमरमणीय भूमिभाग के बहुमध्यदेश में अलग अलग सिद्धायतन (यक्षगृह) है एक एक सिद्धायतन-यक्षगृह एक २ सौ योजन का लम्बा है पचासपचास योजन का चौडा है ७२ बहत्तर योजन का ऊंचा है सैकड़ों खंभे प्रत्येक में लगे हुए हैं इस क्रम से सुधर्मासभा की तरह प्रत्येक सिद्धायतन यक्षगृह का वर्णन है 'तेसिंणं सिद्धायतणाणं पत्तेयं २ चउ. दिसिं चत्तारि दारा पण्णत्ता' प्रत्येक सिद्धायत यक्षगृह की दिशाओं ભૂમિભાગોનું વર્ણન જંબુદ્વીપની જગતીના ઉપરના વર્ણન ભાગ જેવું જ છે. આ ભૂમિભાગોની ઉપર અનેક વાનવ્યંતર દેવ યાવત્ સુખ પૂર્વક વિહાર ४२ छ. 'तेसिणं बहुसमरमणिज्जाणं भूमिभागाणं बहुमझदेसभाए पत्तेयं पत्तेयं सिद्धायतणा एगमेणं जोयणसयं आयामेणं पण्णासं जोयणाई विक्खंभेणं, बावत्तरि जोयणाई उड्ढे उच्चत्तेणं अणेगखंभसय संनिविद्वा वण्णओ' 24॥ मसभरभणीय ભૂમિભાગોના બહુમધ્ય દેશભાગમાં અલગ અલગ સિદ્ધાયતન (યક્ષગૃહ) છે. એક એક સિદ્ધાયતન-ચક્ષગૃહ એક એક સો જનની લંબાઈવાળા છે. અને પચાસ પચાસ જનની પહોળાઈ વાળા છે. અને ૭૨ બોતેર જનની ઉંચાઈ વાળા છે. તે દરેકમાં સેંકડે સ્તંભે લાગેલા છે. આ કમથી સુધર્માસભાની भा३४ ४२४ सिद्धायतन.-यक्षमडनु न छ. 'तेसिणं सिद्धाययणाणं पत्तेयं पत्तेयं चउद्दिसिं चत्तारि दारा' ६२४ सिद्धायतन-यक्ष उनी न्यारे हिशा यार ४२वाया. જીવાભિગમસૂત્ર Page #860 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१०३ क्षोदोदादिद्वीपसमुद्रनिरूपणम् ८४७ महड्रिया जाव पलिओवमहिईया परिवसंति-तं जहा देवे असुरे नागे सुवण्णे ते णं दारा सोलसजोयणाई उडूं उच्चत्तेणं अट्ठजोयणाई विक्खंभेणं तावइयं चेव पवेसेणं-सेया वरकणग० वण्णो जाव वणमाला' तेषां हि सिद्धायतनानां प्रत्येक २ चतुर्दिक्षु एकैकस्यां दिशि एकैकभावेन पूर्वदक्षिणपश्चिमोत्तरक्रमेण यथाक्रम चत्वारि देवाऽसुर-नाग-सुपर्णद्वाराणि तेषु एकैकस्मिन् पूर्वदक्षिणादिक्रमेण यथाक्रमम् एकैकः इत्थं चत्वारो देवाऽसुरनागसुपर्णनामानः महर्द्धिका महाद्युतिका यावत्पल्योपमस्थायिनो निवसन्ति चत्वार्यपि तानि द्वाराणि प्रत्येकं षोडशयोजनान्यूर्ध्वमुच्चैस्त्वेन अष्टौ योजनानि विष्कम्भेण तावदेव प्रवेशेन श्वेतानि कनकवरमें चार दरवाजे हैं इनमें से एक दरवाजे का नाम 'देवदारे असुरदारे, णागद्दारे सुवण्णदारे' देवद्वार हैं, दूसरे का नाम असुरद्वार है तीसरे का नाम नागद्वार है और चौथे का नाम सुवर्णद्वार है 'तत्थणं चत्तारि देवा महिडिया जाव पलिओवमहितीया परिवसंति' इन प्रत्येक दरवाजों पर एक देव के हिसाब से चार महर्द्धिक आदि विशेषणों वाले एवं एक पल्य की स्थिति वाले देव रहते हैं। 'तं जहा' उनके नाम इस प्रकार से हैं-'देवे, असुरे, णागे, सुवण्णे' देव, असुर, नाग और सुपर्ण देवद्वार पर देव असुरद्वार पर असुर नागद्वार पर नाग और सुपर्णद्वार पर सुपर्णदेव रहता है 'ते णं दारा सोलस जोयणाई उड़े उच्चत्तेणं अट्ठजोयणाई विक्खंभेणं तावतियं चेव पवेसेणं सेता वरकणग० वन्नओ जाव वणमाला' ये प्रत्येक द्वार सोलह सोलह योजन के ऊंचे है आठ योजन के चौडे हैं और प्रवेश भी इनका ८ योजन छ. तमाथी से४ ४२११०नु नाम 'देवदारे असुरदारे, णागद्दारे सुवण्णदारे' દેવ દ્વાર છે. બીજા દરવાજાનું નામ અસુર દ્વાર છે. ત્રીજા દરવાજાનું નામ नाम ना२ छे. मने यथा ४२वानु नाम सुण वा छे. 'तत्थ गं चत्तारि देवा महिड्ढिया जाव पलिओवमट्टिइया परिवसंति' मा ४२४ ४२वात. ઓની ઉપર એક એક દેવના હિસાબથી ચાર દે કે જેઓ મહદ્ધિક વિગેરે विशेषणे! | मने २४ ५८यनी स्थिति २९ छे. 'तं जहा' तेना नामी ॥ प्रमाणे छ.-'देवे, असुरे, नागे, सुवण्णे' हेव, असु२, ना भने સુપણુ દેવ દ્વારની ઉપર દેવ અસુર દ્વારની ઉપર અસુર નાગ દ્વાર પર नास भने सुपण द्वा२ ५२ ५२ सु५ व २९ छे. 'तेणं दारा सोलस जोयणाई उडढं उच्चत्तेणं अट्ठ जोयणाई विक्खंभेणं तावतिथं चेव पवेसेणं सेतावर कणग० वण्णओ जाव वणमाला' से ४२४ वा। सोण सो योजना જીવાભિગમસૂત્ર Page #861 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८४८ जीवाभिगमसूत्रे स्तूपिकानि ईहामृगऋषभ - तुरंग - मकरविहग - व्याल - किन्नर - रुरु - चमर- कुञ्जर वनलता - पद्मलता - भक्तिचित्राणि स्तम्भोगतवज्र वेदिकापरिगताभिरामाणि विद्याधर विमलयुगल यमल यंत्रयुक्तानीवार्चिः सहस्रमालनीयानि दीप्यमानानि देदीप्यमानानि चक्षुर्लोकनले सानि शुभस्पर्शाणि सश्रीकरूपाणि वर्णकस्तेषां द्वाराणां विजयद्वारवत् तत एव जिज्ञासुभिर्नेयः । ' तेसिणं दाराणं चउद्दिसिं चत्तारि मुहमंडवापन्नता- तेणं मुहमंडवा एगमेगं जोयणसयं आयामेणं पंचासं जोयणाईं विक्खंभेणं साइरेगाईं सोलस जोयणाई उडूं उच्चतेण - वण्णओ' तेषां खलु चतुर्णा द्वाराणां चतुर्दिशि चत्वारो मुखमण्डपाः प्रज्ञप्ताः ते खलु मुखमण्डपाः एकमेकं योजनशतम् आयामेन पञ्चाशद् योजनानि विष्कम्भेण सातिरेकाणि षोडश का है ये सब द्वार सफेद हैं कनकमय इनके ऊपर शिखरें हैं इनके सम्बन्ध में वर्णन 'ईहामृग, ऋषभ, तुरंग, मकरविहग व्याल किन्नर, रुरु, सरभचमरकुञ्जरचनलता, एवं पदूमलता, इन सब के चित्र प्रत्येक द्वारों पर बने हुए हैं इनके स्तम्भों में वज्रवेदिकाएं उनमें उकेरी हुई हैं' इत्यादि रूप से वनमाला तक का समस्त वर्णन विजयद्वार के वर्णन के जैसा ही है अतः इसे वहीं से जान लेना चाहिये 'तेसि णं दाराणं चउद्दिसिं चत्तारि मुह मंडवा पण्णत्ता' इन द्वारों की चारों दिशाओं में चार मुख मंडप हैं 'ते णं मुहमंडवा एगमेगं जोयणसतं आयामेणं पंचासं जोयणाई विक्खंभेणं' ये मुखमंडप एक एक सौ योजन के लम्बे हैं और पचास योजन के चौडे हैं 'साइरेगाई सोलस जोयणाई उड्ड उच्चतेणं वण्णओ' और कुछ अधिक सोलह योजन के ऊंचे हैं इनमें ઉંચાઇ વાળા છે. આઠ ચેાજનની તેની પહેાળાઇ છે. અને તેને પ્રવેશ પણ આઠ જ ચેાજનને છે. આ સઘળા દ્વારા સસ્કૃત છે. કનકમય તેની ઉપરના शिमरो छे. तेना संबंधी वर्शन 'छहामृग, ऋषभ, तुरंग, भ४२ विहग, व्यास, छिन्न२, ३३, सरल, यभर ४२, वनसता भने पद्मलता से अधाना ચિત્રા દરેક દ્વારની ઉપર ચિત્રેલા છે. તેના સ્તંભેામાં વ વેદિકાએ કાતરેલી છે. ઈત્યાદિ પ્રકારથી વનમાલાના કથન પર્યન્તનુ' સઘળું વર્ણન વિજયદ્વારના वाणुन प्रमाणे छे. तेथी तेने त्यांथीन समल बेयुं लेाभे. 'तेसिणं दाराणं चउद्दिसिं चत्तारि मुहमंडवा पण्णत्ता' मे द्वारोनी यारे दिशाओ मां यार भुभ भ'उपो छे. 'तेणं मुहमंडवा एगमेगं जोयणसतं आयामेणं पंचासं जोयणाई विक्खंभेणं' આ મુખમ’ડપે એક એક સે યાજનના લાંખા છે. અને પચાસ પચાસ ચેાજન पहला छे. 'साइरेगाईं सोलस जोयणाई उड्ढं उच्चत्तेणं वण्णओ' भने વધારે સાળ ચેાજનની ઉંચાઈ વાળા છે. તેમાં અનેક સેકડા થાભલાએ લાગેલા જીવાભિગમસૂત્ર Page #862 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१०३ क्षोदोदादिद्वीपसमुद्रनिरूपणम् ८४९ योजनानि अर्ध्वमुच्चत्वेन ते च मुखमण्डपाः अनेकस्तम्भशतसन्निविष्टाः विजयद्वारसुधर्मावत् इत्थं वर्णकः । 'तेसि णं मुहमंडवाणं चउद्दिसि (तिदिसिं) चत्तारि (तिण्णि) दारा पण्णत्ता, ते णं दारा सोलसजोयणाई उडू उच्चत्तेणं अट्ठ जोयणाई विक्खंभेणं तावतियं चेव पवेसेणं सेसं तं चेव जाव वणमालाओ' तेषां खलु मुखमण्डपानां चतुर्दिशि चत्वारि (त्रिदिशि त्रीणि) द्वाराणि प्रज्ञप्तानि, तानि खलु द्वाराणि षोडशयोजनानि ऊर्ध्वमुच्चत्वेन, अष्टौ योजनानि विष्कम्भेण, तावदेव प्रवेशेन शेषं तदेव यावद् वर्णमालाः। 'एवं पेच्छाघरमंडवावि तं चेव पमाणं जं मुह मंडवाणं दारा वि तहेव णवरं बहुमज्झदेसे पेच्छाघरमंडवाणं अक्खाडगा-मणिपेढियाओ अट्ठजोयणप्पमाणाओ-सीहासणा अपरिवारा जाव दामाथूभाई चउद्दिर्सि-तहेव णवरि सोलसजोयणप्पमाणा साइरेगाइ सोलसजोयणाई उच्चा सेसं तहेव जाव जिणपडिमा' एवं प्रेक्षागृहमण्डपा अपि मुखमण्डपानां पुरस्तात् तदेव प्रमाणका वर्णनीयाः यो यथा मुखमण्डपानाम् द्वाराण्यपि तथैव तान्येव चत्वारि-एतेषामपि उल्लोकवर्णन भूमिभागवणनम् । नवरं-वैशिष्टयं तेषां बहुसमरणीय भूमिभागानां बहुमध्यदेशभागे प्रत्येकम् २ अक्षपाटाः वनमया अच्छा यावत्प्रतिरूपाः । अक्षपाटानां पुरः प्रत्येकं २ मणिपीठिकाः प्रज्ञप्ताः ताश्च अनेक सैकडों खंभे लगे हुए हैं इनका वर्णन विजयद्वार के ही जैसा है 'एवं पेच्छाघर मंडवावि तं चेव पमाणं जं मुहमंडवाणं दारा वि तहेव' इसी तरह से प्रेक्षागृह मंडपों का सद्भाव एवं उनके प्रमाण का भी वर्णन किया गया है जैसे मुखमंडपों के द्वार कहे गये हैं वैसे ही प्रेक्षागृह मंडपों के द्वार भी कहे गये हैं 'णवरि' परन्तु 'बहुमज्झदेसे पेच्छाघरमंडवाणं अक्खाडगा मणिपेढियाओ अद्ध जोयणप्पमाणाओ सीहासणा अपरिवारा जाव दामा थूभाई चउद्दिसिं' प्रेक्षागृह मंडपों के बहुमध्यदेश भाग हैं अखाडे हैं ये अखाडे वज्रमय हैं अच्छ हैं यावत् प्रतिरूप हैं अक्षपाटकों के समक्ष-प्रत्येक अक्षपाटकों-अखाडों के सामने अलग २ मणिपीठिकाएं हैं ये मणिपीठिकाएं आठ २ योजन छ. तेनु पणुन विन्याना वन प्रभारी छे. 'एवं पेच्छाघरमंडवा वि तं चेव पमाणं जं मुहमंडवाणं दारा वि तहेव' मे०४ प्रमाणे प्रेक्षाग्रह माने। સદ્દભાવ અને તેના પ્રમાણુનું વર્ણન પણ કરવામાં આવેલ છે. મુખમંડપના દ્વારે જે પ્રમાણે કહ્યા છે એજ પ્રમાણે પ્રેક્ષાગૃહ મંડપના દ્વારા પણ કહેपामा माद छ. 'णवरं' ५२'तु 'बहुमज्झ देसे पेच्छाघरमंडवाणं अक्खाडगा मणिपेढियाओ अद्ध जोयणप्पमाणाओ सीहासणा अपरिवारा जाव दामा थूभाई चउद्दिसिं' प्रेक्षा भवानी मामध्य देश लामा मा छे से मा। વજય છે. અચ્છ છે યાવત્ પ્રતિ રૂપ છે. અક્ષ પાટકની સમક્ષ-દરેક जी० १०७ જીવાભિગમસૂત્ર Page #863 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे षोडशयोजनानि आयामविष्कम्भाभ्याम् अष्टौ योजन बाहल्येन ताश्च सर्वात्मना मणिमय्योऽच्छा यावत्प्रतिरूपाः प्राग्वत् । प्रत्येकं २ मणिपीठिकानामुपरि प्रत्येक २ सिंहासनं प्रज्ञप्तम्, सिंहासनवर्णन विजयदृष्यांकुशदामवर्णनं च पूर्ववत् । प्रेक्षागृहपुरः प्रत्येकं २ अष्टावष्टौ स्वस्तिकादि मलङ्गकानि यावत् बहवः सहस्र पत्रहस्तकाः । तेषा प्रेक्षागृहमण्डपानां पुरतः प्रत्येकं २ मणिपीठिकाः प्रज्ञप्ताः, ताश्च मणिपीठिकाः प्रत्येकं २ षोडशयोजनानि आयामविष्कम्भाभ्याम् अष्टौयोजनानि बाहल्येन सर्वात्मना मणिमय्योऽच्छा इत्यादि प्राग्वत् यावत्प्रति । तासां मणिपीठिकानामुपरि प्रत्येकं २ चैत्यस्तूपाः प्रज्ञप्ताः ते च चैत्यस्तूपाः १६००० आयामविष्कम्भाभ्यां सातिरेकाणि १६००० योजनानि ऊर्ध्वमुच्चैस्त्वेन ते च चैत्यस्तूपाः शंखांककुन्ददकरजोऽमृतमथितफेनपुञ्जसन्निकाशाः यावप्रतिरूपाः। ते च १६००० योजन आयामविष्कम्भाभ्यां सातिरेकाणि की लम्बी और चौडी हैं तथा चार कोश की ये मोटी है ये सर्वात्मना मणिमय हैं और यावत् प्रतिरूप हैं इनके ऊपर सिंहासन हैं पर ये सिंहासन अपने परिवारभूत सिंहासनों से शून्य है। यहां सिंहासनों का विजयष्य का, अङ्कुश का और दाम-मालाओं का वर्णन पहिले जैसा ही कर लेना चाहिये प्रत्येक प्रेक्षागृह के सामने आठ २ स्वस्तिक आदि मंगल द्रव्य हैं । यावतू शतपत्र वाले और सहस्त्रपत्रों वाले पुष्प हैं। प्रत्येक मणिपीठिका के ऊपर स्तूप चबुतरा है १६००० योजन की इनकी लम्बाई चौडाई है और १६००० हजार से कुछ अधिक इनकी ऊंचाई है । ये स्तूप शंख, अङ्करत्न, कुन्द, उदक और अमृत के मथित फेन पुंज के जैसे शुभ्र हैं यावत् प्रतिरूप हैं। इन स्तूपों के ऊपर आठ અક્ષપાટકે–અખાડાની સામે અલગ અલગ મણિપીઠિકાઓ છે. એ મણિપી. ઠિકાઓ આઠ આઠ જનની લંબાઈ વાળી છે. તથા ચાર કેસ–ગાઉની જાડાઈ વાળી છે. એ સર્વ પ્રકારથી મણિમય છે. અને યાવત્ પ્રતિરૂપ છે. તેની ઉપર સિંહાસને છે. પરંતુ એ સિંહાસને પિતાના પરિવાર ભૂત સિંહાસન વિનાના છે. અહીંયાં એ સિંહાસનનું વિજયદ્રષ્યનું અંકુશનું અને દામ માળા એનું વર્ણન પહેલા વર્ણવ્યા પ્રમાણે કરી લેવું જોઈએ. દરેક પ્રેક્ષાગૃહની સામે આઠ આઠ સ્વસ્તિક વિગેરે મંગલ દ્રવ્યો છે. યાવત્ શત પત્રોવાળા પુલપિ છે. દરેક મણિપીઠિકાની ઉપર ખૂપ–ચબુતરા છે. તેની લંબાઈ અને પહોળાઈ ૧૬૦૦૦ સેળ હજાર જનની છે. અને તેની ઉંચાઈ ૧૬૦૦૦ સોળ હજાર જનથી કંઈક વધારે છે. એ સ્તૂપ શંખ, અંક રત્ન, કુંદ, ઉદક અને અમૃત ને વાવવાથી તેની ઉપર આવેલા ફીણના ઢગલા જેવા સફેદ છે. યાવત્ જીવાભિગમસૂત્ર Page #864 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१०३ क्षोदोदादिद्वीपसमुद्रनिरूपणम् ८५१ १६००० योजनानि ऊर्ध्वमुच्चत्वेन तदुपरि मङ्गलकान्यष्टौ-कृष्णचामरादिध्वजापताकाः यावत् शतपत्रहस्तकाः। चतुर्दिशि चतस्रो मणिपीठिकाः तथैव नवरं षोडशयोजनानि-सातिरेकाणि उच्चाः शेषं तथैव यावज्जिनप्रतिमाः। 'चेइयरुक्खा तहेव चउदिसिं तं चेव पमाणं जहा विजयाए रायहाणीए णवरि मणिपीढियाए सोलसजोयणप्पमाणाओ' चैत्यवृक्षाः तथैव चतुर्दिशि तदेव प्रमाणं यथा विजयायां राजधान्याम् नवरं मणिपीठिकाः षोडशयोजनप्रमाणाः प्रत्येकं मणिपीठिकोपरि चैत्यवृक्षाः अष्टयोजनान्यूर्ध्वम् उच्चस्त्वेन अर्धयोजनमुद्वेधेन-द्वे योजने उच्चस्त्वेन स्कन्धः स एवाऽर्धयोजनं विष्कम्भेण यावद्वहुदेशमध्यभागे ऊर्ध्वं विनिर्गता, शाखा-सा च षडयोजनानि ऊर्ध्वमुच्चैस्त्वेन विष्कम्भेणाऽर्धयोजनम्, सर्वाग्रेण सातिरेकाणि अष्टौ योजनानि प्रज्ञप्ताः । २ मंगलद्रव्य हैं । कृष्णवर्ण की चामरध्वजाएं हैं। पताकाएं हैं यावत् शतपत्रों वाले और सहस्त्र पत्तों वाले पुष्प हैं। इन स्तूपों की चार दिशाओं में चार मणिपीठिकाएं है अर्थात् एक एक दिशा में एक एक मणिपीठिका है 'णवरं सोलस जोयणप्पमाणा सातिरेगाई सोलसजोयणाई उच्चा, सेसं तहेव जाव जिणपडिमा' ये मणिपीठिकाएं आठ योजन लम्बी चौडी हैं और चार योजन की मोटी है ये सर्वात्मना मणिमय यावत् प्रतिरूप हैं । इन मणिपीठिकाओं के ऊपर-एक एक मणिपीठिका के ऊपर-एक एक जिनप्रतिमा कामदेव प्रतिमा का सदभाव है अतः ४ जिन प्रतिमाएं-कामदेव की प्रतिमाएं हैं । इनका उत्सेध प्रमाण पांच सौ धनुष का है ये सर्वात्मना रत्नमय हैं और पद्मासन से विराजमान हैं। स्तूप की तरफ इन सब का मुख है। पूर्व दिशा में પ્રતિરૂપ છે. એ સ્તૂપની ઉપર આઠ આઠ મંગલ દ્રવ્યો છે. કાળા રંગની ચમર ધજાઓ છે. પતાકાઓ છે. ચાવતું શતપત્રે વાળા અને સહસ્ત્ર પત્ર વાળા પુછો છે. આ સ્તૂપની ચારે દિશાઓમાં ચાર મણિપીઠિકાઓ છે. मर्थात् २४ मे शाम ४ ४ मणिपी छ. 'णवर सोलस जोयण प्पमाणा सातिरेगाई सोलसजोयणाई उच्चा' तहेव जाव जिणपडिमा' से भरा. પીઠિકાઓ આઠ જનની લંબાઈ પહેળાઈ વાળી છે. અને ચાર જનની જાડાઈ વાળી છે. એ સર્વાત્મના મણિમય યાવત્ પ્રતિરૂપ છે. એ મણિપીકિકાઓની ઉપર અર્થાત્ એક એક મણિપઠિકાની ઉપર એક એક જીન પ્રતિમા અર્થાત્ કામદેવની પ્રતિમાઓ છે. એ રીતે ૪ ચાર જીન પ્રતિમા–કામદેવની પ્રતિમાઓ છે. તેના ઉસેધનું પ્રમાણ પાંચસો ધનુષનું છે. એ સર્વાત્મના રત્ન મય છે. અને અને પદ્માસનથી સુશોભિત છે. સ્તૂપની તરફ બધાનું મુખ છે. જીવાભિગમસૂત્ર Page #865 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८५२ जीवाभिगमसूत्रे चैत्यवृक्षाणामयमेतावद्पो वर्णावासो विजयराजधानीगत-चैत्यवृक्षवत् । 'तेसि णं चेइयरुक्खाणं चउदिसिं चत्तारि मणिपेढियाओ अट्ठजोयण विक्खंभाओ चउजोयण बाहल्लाओ' तेषां खलु चैत्यवृक्षाणां चतुर्दिक्षु चतस्रो मणिपीठिकाः ताः एकैक मष्टयोजनविष्कम्भाः चतुर्योजन बाहल्या:-सर्वा मणिमय्योऽच्छाः यावत् प्रतिरूपाः। 'महिंदज्झया चउसटि जोयणुच्चा जोयणविक्खंभा सेसं तं चेव' ऋषभ की प्रतिमा है, दक्षिणदिशा में बर्द्धमान की, पश्चिम दिशा में चन्द्रानन की और उत्तर दिशा में वारिषेण की प्रतिमा है। इन चैत्य स्तपों के सामने-प्रत्येक चैत्य स्तूप के समक्ष-एक एक मणिपीठिका है इन मणिपीठिकाओं की लम्बाई चौडाई सोलह योजन की है और मोटाई आठ योजन की है ये सर्वात्मना मणिमय अच्छ यावत् प्रतिरूप हैं। इन मणिपीठिकाओं में से प्रत्येक मणिपीठिका के ऊपर एक एक चैत्यवृक्ष हैं । ये चैत्यवृक्ष आठ आठ योजन के ऊंचे हैं आधे योजन का इनका उद्वेध है स्कन्ध की ऊंचाई दो योजन की है और विष्कम्भ इसका आधे योजन का है इत्यादि क्रम से इस चैत्यवृक्ष का वर्णन विजय राजधानीगत चैत्यवृक्ष के जैसा ही जानना चाहिये यहां यावत् लताओं तक का वर्णन कर लेना चाहिये इन चैत्यवृक्षों के ऊपर आठ मंगलद्रव्य हैं अनेक कृष्णवर्ण की चामरध्वजाएं हैं यावत् सहस्रपत्र वाले पुष्प हैं ये सर्वात्मना रत्नमय हैं स्वच्छ हैं और यावत् प्रतिरूप है । इत्यादि चैत्यवृक्ष सम्बन्धी सब वर्णन पूर्व के जैसा ही है । 'महिंदપૂર્વ દિશામાં ઋષભની પ્રતિમા છે. દક્ષિણ દિશામાં વર્ધમાનની પશ્ચિમ દિશામાં ચન્દ્રાનનની અને ઉત્તર દિશામાં વારિણની પ્રતિમા છે. આ ચૈત્ય સ્તૂપની સામે-દરેક સ્તૂપની સામે એક એક મણિપીઠિકા છે. આ મણિપીઠિકાઓની લંબાઈ પહોળાઈ સેળ જનની છે. અને તેની મોટાઈ આઠ જનની છે. આ સર્વાત્મના મણિમય અચ્છ યાવત્ પ્રતિરૂપ છે. આ મણિપીઠિકાઓમાંથી દરેક મણિપીઠિકાની ઉપર એક એક ચૈત્ય વૃક્ષ જે આ ચૈત્યવૃક્ષ આઠ આઠ જનની ઉંચાઈ વાળા છે. તેને ઉઠેધ અર્ધા જનને છે. તેના સ્કંધની ઉંચાઈ બે જનની છે. અને તેને વિશ્કેભ અર્ધા એજનને છે. વિગેરે કમથી આ ચૈત્ય વૃક્ષનું વર્ણન વિજય રાજધાનીમાં આવેલ ચૈત્ય વૃક્ષના વર્ણન પ્રમાણે જ સમજવું. અહીંયાં યાવત્ લતાઓના કથન સુધીનું વર્ણન કરી લેવું જોઈએ. એ ચિત્ય વૃક્ષની ઉપર આઠ આઠ મંગળ દ્રવ્ય છે. તેના પર અનેક કૃષ્ણ વર્ણમય ધજાઓ છે. યાવત્ સહસ્ત્ર પત્ર વાળા પુપે છે. એ સર્વાત્મના રત્નમય છે. સ્વચ્છ છે. અને યાવત્ પ્રતિ રૂપ છે. વિગેરે પ્રકારથી ચૈત્ય વૃક્ષ જીવાભિગમસૂત્ર Page #866 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. १०३ क्षोदोदा दिद्वीपसमुद्रनिरूपणम् ८५३ मणिपीठकोपरि प्रत्येकं महेन्द्रध्वजः प्रज्ञप्तः । ते च महेन्द्रध्वजाः चतुष्षष्टि यजनानि ऊर्ध्वम् उच्चैस्त्वेन योजनमुद्वेधतः योजन (एक) विष्कम्भतः सर्वे वज्रमया इत्यादि वर्णनं विजयदेवराजधानीगत महेन्द्रध्वजवत् । एवं चउद्दिसिं चत्तारि णंदा क्खरिणीओ णवरि खोयरस पडिपुण्णाओ जोयणसयं आयामेणं पन्नासं जोयणाई विक्खंभेणं पण्णासं जोयणाई उव्वेहेणं सेसं तं चेव' एवं महेन्द्रध्वजात् पुरतः प्रत्येकं चतुर्दिशि चतस्रो नन्दापुष्करिण्यः ताः प्रत्येकं योजनशत मायामेण पंचाशद् योजनानि विष्कम्भेण उद्वेधेन च तथैव अच्छाः यावत्प्रतिरूपाः रजत मय कूलाः, नवरं क्षोदरसपरिपूर्णाः प्रत्येकं २ पद्मवरवेदिका - वनपण्डाभ्यां परिक्षिप्ताः पूर्ववत् । ज्या चउसट्ठि जोयणुच्चा जोयणोव्वेधा जोयणविकखंभा सेसं तं चेव' मणिपीटिकाओं के ऊपर अलग २ महेन्द्र ध्वजाएं हैं ये ६४ योजन की ऊंची हैं एक योजन का इनका प्रत्येक का उद्वेध है । ये सब वज्रम हैं इनका वर्णन विजय राजधानी को महेन्द्रध्वजा के जैसा ही है एवं चउद्दिसिं चत्तारि णंदापुक्खरिणीओ णवरं खोयरस पडिपुण्णाओ जोयणसतं आयामेणं पण्णासं जोयणाई विक्वं भेणं पण्णासं जोयणाई उन्वेहेणं सेसं तं चेव' महेन्द्र ध्वजाओं से आगे चारों दिशाओं में में चार नंदा पुष्करिणी हैं इनमें इक्षुरस जैसा पानी भरा हुआ है हर एक नंदा पुष्करिणी सौ सौ योजन की लम्बी है ५०-५० योजन की चौडी है और दश योजन की गहरी है ये सब वापिकाएं आकाश एवं स्फटिक के जैसी निर्मल है यावत्प्रतिरूप हैं । इनके कूल - तट - रजतमय हैं ये सब पद्मघर वेदिका से और वनषण्ड से चारों तरफ घिरी संबंधी सघळु ं वर्णुन पडेलाना वर्षान प्रमाणे ४ छे. 'माहिंदज्झया चउसट्ठि जोयणुच्चा जोयणोब्वेधा जोयणविक्खंभा सेसं तं चेव' भणिपीडिअोनी उपर અલગ અલગ મહેન્દ્ર ધજાએ છે. તે ૬૪ ચેાસઠ ચેાજનની ઉંચાઈ વાળી છે. તે પ્રત્યેકના ઉદ્વેષ એક ચેાજનના છે. તે દરેકના વિષ્ણુભ પણ એક ચેાજનને છે. તે બધી વજ્રમય છે. તેનું વર્ણન વિજયરાજધાનીની મહેન્દ્ર ધજાની જેમજ छे. 'एवं चउद्दिसिं चत्तारि णंदापुक्खरिणीओ णवर खोयरस पडि· पुण्णाओ जोयणसतं आयामेणं पण्णासं जोयणाई विक्खंभेणं पण्णासं जोयणाई उब्वेहेणं सेसं तं चेव' મહેન્દ્ર ધજાએની આગળ ચાર દિશાઓમાં ચાર નીંદા પુષ્કરિણીયા છે. તેમાં શેરડીના રસ જેવું પાણી ભરેલું છે. દરેક નંદા પુષ્કરણી ૧૦૦ સે ૧૦૦ મા ચેાજન લાંબી છે. અને ૫૦ પચાસ ૫૦ પચાસ ચેાજન પહેાળી છે, તેમજ દસ ચેાજનની ઉંડાઈ વાળી છે. આ તમામ વાવેા આકાશ અને સ્ફટિકના જેવી નિર્માળ છે. યાવત્પ્રતિરૂપ છે. તેના તટા રજતમય છે. આ સઘળી જીવાભિગમસૂત્ર Page #867 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८५४ जीवाभिगमसूत्रे 'मणुगुलियाणं गोमाणसीण य अडयालीसं-२ सहस्साई' तत्सिद्धायतनेषु प्रत्येक मष्टचत्वारिंशन्मनोगुलिका सहस्राणि प्रज्ञप्तानि, एवमेतत्प्रमाणका गोमानुष्यः शय्यारूपाः स्थानविशेषाः तासां प्रत्येक मष्टचत्वारिंशत्सहस्राणि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा -पुरच्छिमेणं सोलस-पच्चत्थिमेणं सोलस दाहिणेणं अट्ठ-उत्तरेण वि अट्ठ साहस्सीओ' सिद्धायतनस्थमनोगुलिका गोमानुष्यश्च पूर्वतः पश्चिमतः षोडश २ दक्षिणेन-उत्तरोऽपि अष्टौ २ सहस्राणि विजयराजधानीवत् । 'तहेव सेसं उल्लोया भूमिभागा जाव बहुमज्झदेसभागे' तथैव शेषमुल्लोकवर्णन भूमिभागादि वर्णनम् । 'मणिपेढिया सोलस जोयणा आयामविक्खंभेणं' प्रत्येकं या मणिपीठिकाः आयामविष्कम्भाभ्यां षोडशयोजनानि प्रज्ञप्ताः-'अट्ठ जोयणाई बाहहुई हैं । 'मणुगुलियाणं गोमाणसीण य अडयालीसं २ सहस्साईपुरच्छिमेण वि सोलसपच्छिमेण वि सोलसदाहिणेण वि अट्ट उत्तरेण वि अट्ट साहस्सीओ' उन सिद्धायतनों में प्रत्येक दिशा में पूर्वदिशा में १६ हजार पश्चिमदिशा में १६ हजार तथा दक्षिणदिशा में आठ और उत्तरदिशा में भी आठ हजार इस प्रकार से कुल ४८ हजार मनोगुलिकाएं-पीठिका विशेष हैं मनोगुलिका की अपेक्षा जो छोटी होती हैं वे गुलिकाएं हैं इतनी ही वहां इसी प्रकार से गोमानसीका हैं । 'तहेच सेसं उल्लोया भूमिभागा जाव बहुमज्झ देसभागे मणिपेढिया सोलस जोयणा आयामविक्खंभेणं अट्ठ जोयणाई बाहल्लेणं' इसी तरह से वहां बाकी और उल्लोक-चंदरवाओं का और भूमिभाग का वर्णन है सिद्धायतनों के मध्यभाग में जो मणिपीठिका है वह પુષ્કરિણી પદ્મવર વેદિકાઓથી ઘેરાયેલ છે. તેમજ તેની ચારે બાજુ વનખંડો छ. 'मणुगुलियाणं गोमाणसीणाय अडयालीसं अडयालीसं सहस्साई पुरस्थिमेणं वि सोलस पच्छिमेण वि सोलस दाहिणेण वि अट्ट उत्तरेण वि अट्ठ साहस्सीओ' એ સિદ્ધાયતમાં દરેક દિશાઓમાં અર્થાત પૂર્વ દિશામાં ૧૬ હજાર પશ્ચિમ દિશામાં ૧૬ સેળ હજાર તથા દક્ષિણ દિશામાં આઠ હજાર અને ઉત્તર દિશામાં પણ આઠ હજાર આ રીતે કુલ ૪૮ અડતાલીસ હજાર મનોગુલિકાઓ–પીઠિકા વિશેષ છે. મને ગલિકાની અપેક્ષા જે નાની હોય તે ગુલિકા કહેવાય છે એટदा प्रभामा त्यो मे पारनी गोमानसि४ा। छे. 'तहेव सेसं उल्लोया भूमिभागा जाव बहुमज्झदेसभागे मणिपेढिया सोलस जोयणा आयामविक्खंभेणं अजोयणाई बाहल्लेणं' मेरी प्रमाणे त्यां नु थन - ઉલ્લેક–ચંદરવાનું અને ભૂમિભાગનું વર્ણન છે. સિદ્ધાયતનોની મધ્યભાગમાં જે મણિપીઠિકાઓ છે, તે સેળ જનની લંબાઈ પહોળાઈ વાળી છે. અને જીવાભિગમસૂત્ર Page #868 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. १०३ क्षोदोदा दिद्वीपसमुद्रनिरूपणम् ८५५ ल्लेणं' अष्टौ योजनानि बाहल्येन सर्वात्मना रत्नमय्यो यावत्प्रतिरूपाः । 'तारिसं मणिपेढियाणं उपि - देवच्छंद गा सोलस जोयणाई आयामविनखंभेणं - साइरेगाइ सोलसजोयणाई उड्ड उच्चत्तेणं सव्वरयणा - असयं जिणपडिमाणं - सव्वो सो चेव गमो जहेव वेमाणिय सिद्धाययणस्स - तत्थ णं जे से पुच्छिमिल्ले अंजण पव्वए तस्स णं चउद्दिसिं चत्तारि णंदाओ पुक्खरिणीओ पन्नत्ताओ-तं जहा - णंदुत्तरा य गंदा आणंदा-दि वज्रणा (नंदिसेणा - अमोहाय गोधूभाय - सुदंसणा ) ताओ णंदा पुक्खरिणीओ एगमेणं जोयणसयसहस्सं आयामविक्खंभेणं दसजोयजाई उच्चणं - अच्छाओ सहाओ - पत्तेय - २ पउमवरवेश्या० पत्तेयं - २ वणसंडपरिक्खित्ता तत्थ २ जाव सोपानपडिरूवगा तोरणा - वासिणं पुक्खरिणीर्णबहुम सभाए - पत्तेयं २ दहिमुहपव्वया चउसडि जोयणसहस्साई उड्डू उच्चताणं एगं जोयणसहस्साई उच्वेहेणं सव्वत्यसमा पल्लगसंठाणसंठिया - दस जोयणसहस्सा विक्खंम्भेणं एवतीसं जोयणसहस्साइं छच्च तेवीसे जोयणसए परिक्खेवेणं पन्नत्ता सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा, तहा पत्तेयं २ पउमवरवेश्या० वणसड वण्णओ' तादृक् तत्तन्मणिपीठिकोपरि प्रत्येकं २ देवच्छन्दकः प्रज्ञप्तः, ते च देवच्छन्दकाः षोडशयोजनान्यायामविष्कम्भाभ्याम् सातिरेक षोडशयोजनानि ऊर्ध्वमुच्चैस्त्वेन सर्वरत्नमया अच्छा यावत्प्रतिरूपाः । सोलह योजन की लम्बी चौडी है और आठ योजन की मोटी है यह सर्वात्मना रत्नमय यावत् प्रतिरूप हैं 'तारिसं मणिपेठियाणं उष्पिदेवच्छेदगा सोलसजोयणाई आयामविक्खंभेणं साइरेगाई सोलसजोयणाई उडुं उच्चत्तेणं सव्वरयणामया' इन मणिपीठिकाओं के ऊपर देवच्छेदक हैं इनका प्रत्येक का आयाम और विष्कम्भ सोलह योजन का और ऊंचाई कुछ अधिक सोलह योजन की है ये सब देव च्छंदक सर्वात्मना रत्नमय है 'अट्ठसयं जिणपडिमाणं सव्वो सो चेव गमो जहेव वेमाणिया सिद्धायतणस्स' इन प्रत्येक देवच्छंदों में १०८ जिनप्रतिमाएं हैं ये अपने अपने शरीर के प्रमाण के बराबर हैं इन આઠ ચેાજનના વિસ્તારવાળી છે. એ સર્વ રીતે રત્નમય યાવત્ પ્રતિ ३५ छे. 'तारिसं मणिपेढियाणं उप्पि देवच्छंद्गा सोलस जोयणाई आयामविवखंभेणं साइरेगाई सोलस जोयणई उड्ढं उच्चत्तेणं सव्वरयणा मया' भ भशिपीडासोनी उपर हेव२७६५ छे भने ते सर्व रीते रत्नभय छे. 'अट्ठसय जिणपडिमाण सव्वो सो चेव गमो जहेव वैमाणिय सिद्धायतणस्स' मा हरे हेवच्छ भां ૧૦૮ એકસો આઠ જીન પ્રતિમાઓ-કામદેવની પ્રતિમાએ છે. તે પાતપાતાના શરીરના પ્રમાણની ખરાખર છે. આ બધાનુ સઘળુ કથન વૈમાનિકની વિજય જીવાભિગમસૂત્ર Page #869 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८५६ जीवाभिगमसूत्रे तेषु देवच्छन्दकेषु प्रत्येकम् २ अष्टशतं जिनप्रतिमानां जिनोत्सेधप्रमाणमात्राणां पञ्च धनुःशतप्रमाणानां सन्निक्षिप्तं तिष्ठति सर्वः स एव गमो यथैव वैमानिक सिद्धायतनस्य विजयराजधानीस्थसिद्धायतनवत् अष्टशतं धूपकडुच्छुकानाम् । सिद्धायतनोपरि प्रत्येकं २ अष्टौ स्वस्तिकादि मङ्गलानि बहवः शुक्लादि चामरध्वजाः शत-सहस्रपत्रहस्तकाः सर्वरत्नमया अच्छाः० यावत्प्रतिरूपाः । तत्राऽञ्जनेषु यः पूर्वोऽञ्जनपर्वतः तस्य चतुर्दिशि प्रत्येकदिशायाम् एकैका नन्दापुष्करणी भावेण चतस्रो नन्दाः पुष्करिण्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-नन्दोत्तरा च नन्दाऽऽनन्दा-नन्दि वद्धनाः (नन्दिषेणाऽमोघा च गोस्तूपा च सुदर्शना) तत्र पूर्वाधुत्तरान्तेषु अञ्जनस्य नन्दिषेणा १ अमोघाः-२ गोस्तूपा ३ सुदर्शना ४ तास्ता नन्दाः पुष्कसब का समस्त कथन वैमानिक की विजयराजधानी में रहे हुए सिद्धायतन के कथन के अनुसार हैं यहां पर १०८ धूप कडुच्छक-धूप जिन में जलाई जाती है ऐसे काहे है प्रत्येक सिद्धायतनों के ऊधर स्वस्तिकादि-८-८ मंगलद्रव्य हैं अनेक शुक्ल आदि वर्णो की चामरध्वजाएं हैं शतपत्र और सहस्त्रपत्रों वाले पुष्प हैं ये सब सर्वात्मना रत्नमय और आकाश एवं स्फटिक के जैसे निर्मल हैं यावत् प्रतिरूप हैं 'तत्थणं जे से पुरच्छिमिल्ले अंजणपवते तस्स णं चउद्दिसिं चत्तारि गंदाओ पुक्खरिणीओ पण्णत्ताओ' इन अञ्जन पर्वतों में जो पूर्वका अंजनपर्वत है उसकी चारों दिशाओं में चार नन्दा पुष्करिणियां हैं 'तं जहा' उनके नाम इस प्रकार से हैं 'णंदुत्तराय गंदा आणंदा गंदि वद्धणा' नंदोत्तरा, नंदा-आनंदा, और नन्दिवर्धना (नंदिसेणा अमो. घाय गोथूभा य सुदंसणा) नन्दिसेना, अमोघा, गोस्तृपा और सुदરાજધાનીમાં રહેલા સિદ્ધાયતનના કથન અનુસાર છે. અહીંયા ૧૦૮ એકસે આઠ ધૂપ કડુચ્છકા-ધૂપ દાનીચો છે. દરેક સિદ્ધાયતનેની ઉપર સ્વસ્તિક વિગેરે ૮–આઠ ૮ આઠ મંગળ દ્રવ્યો છે. શુકલ વિગેરે વર્ણવાળી અનેક ચામર ધજાઓ છે. શતપત્ર અને સહસ્ત્રપત્રાવાળા પુષ્પ છે. એ બધા સર્વાત્મના રત્નમય છે. તથા तेची मने २५८४ महिना पनि यावत् प्रति३५ छे. 'तत्थ णं जे से पुरथिमिल्ले अंजणपव्वते तस्सणं चउद्दिसिं चत्तारि गंदाओ पुक्खरिणीओ पण्णत्ताओ' २॥ मन पतीमा २ पू हशान 41 44 छ. तेनी थारे शिसोमा यार न ०४२णिय छे. 'तं जहा' तेन नाम प्रमाणे छ.-'णंदुत्तराणंदा आणंदाणंदिवद्धणा' नहातरा, नही, पानी, मने नविना ‘णंदिसेणा अमोघाय गोथूभाय सुदंसणा' नाहिसेना, अभाधा, गोस्तू५॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #870 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८५७ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. १०३ क्षोदोदादिद्वीपसमुद्रनिरूपणम् रिण्यः एकैकं योजनशतसहस्रमायाविष्कम्भेण त्रीणि योजनशतसहस्राणि षोडशसहस्राणि द्वे शते सप्तविंशत्यधिके त्रीणि गव्यूतानि अष्टाविंशं धनुश्शतं त्रयोदशागुलानि अर्धाङ्गुलं च किंचिद्विशेषाधिकं परिक्षेपेण प्रज्ञप्ताः । दशयोजनान्युद्वेधेन अच्छाः श्लक्ष्णाः रजतमयकूलाः ० जगत्युपरि पुष्करिणीवत् नवरं वृत्तवर्तुल समतीरक्षोदोदकपरिपूर्णाः । प्रत्येकं २ पुष्करिण्यो नन्दाः पद्मवrवेदिका वनषण्डाभ्यां परिक्षिप्ताः । तत्र तत्र सर्वत्र पुष्करिणीषु सोपानप्रतिरूपकानि च तोरणानि । तासां नन्दापुष्करिणीनां बहुमध्यदेशमागे प्रत्येकं २ दधिमुखपर्वताः शना ऐसे नाम भी इनके कहीं २ लिखे हुए हैं । 'ताओ णंदापुक्खरिणीओ एगमेगं जोयणसतसहस्सं आयाम विक्खंभेणं-दसजोयणाई उच्वेहेणं अच्छाओ सण्हाओ पत्तेयं २ पउमचरवेदिया० पत्तेयं २ वणसंडपरिक्खित्ता' ये प्रत्येक णंदापुष्करिणियां एक एक लाख योजन की लम्बी चौडी हैं दश योजन का इनका उद्वेध है इनकी परिधि का प्रमाण ३ लाख १६ हजार २ सौ २७ योजन से कुछ अधिक तथा ३ कोश २८०० धनुष साडे तेरह अङ्गुल से कुछ अधिक है । ये पूर्वोक्त अच्छ लक्ष्ण आदि विशेषणों वाली हैं ये प्रत्येक पद्मवरवेदिका एवं वनखंड से चारों ओर घिरी हुई है । 'तत्थ तत्थ जाव सोवाणपडिरूवगा तोरणा' प्रत्येक नंदा पुष्करिण में त्रिसोपान पक्तियां हैं तोरण हैं 'तासिणं पुक्खरिणीणं बहुमज्झदेसभाए पत्तेयं २ दहिमुहपव्वया चउसहि जोयणसहस्साई उहूं उच्चत्तेणं एवं जोयणसहस्सं उच्वेहेणं सव्वत्यसमा पल्लगसंठाणसंठिता दसजोयणसहस्साई विक्खंभेणं एक्क अने सुदर्शना या प्रभागेना तेना नाम उसे स्थणे मतावेला छे. 'ताओ णंदा पुक्खिरिणीओ एगमेगं जोयणसतसहस्सं आयामविक्खंभेणं दसजोयणाई उव्वेहेणं अच्छाओ पत्तेयं पत्तेय परमवरवेदिया० पत्तेयं पत्तेय वणसंडपरिक्खित्ता' આ દરેક નંદા પુષ્કરિણીયા એક એક લાખ ચેાજનની લંબાઇ પહેાળાઈવાળી છે. તેના ઉદ્વેષ દસ ચેાજનના છે. તેની પરિધિનું પ્રમાણ ૩ ત્રણ લાખ ૧૬ સેાળ હજાર ૨ મસા ૨૭ સત્યાવીસ ચેાજનથી કંઈક વધારે તથા ૩ ત્રણ કેસ ગાઉં તથા ૨૮૦૦ અઠયાવીસસેા ધનુષ અને સાડાતેર આંગળથી કાંઇક વધારે છે. એ બધી પૂર્વોક્ત અચ્છ શ્લષ્ણુ, વિગેરે વિશેષણા વાળી છે. તે દરેક પુષ્કરિણીયા પદ્મવર वेडिङ। मने वनाउथी यारे मालुमेथी घेरायेस छे. 'तत्थ तत्थ जाव पडिवगा तोरणा' ४२४ न'द्वायुष्५रिणीयोमां त्रिसोधन पंक्तियो छे. तोरणे छे. 'त सिणं पुक्खरिणीणं बहुमज्झदेसभाए पत्तेय पत्तेयं दहिमुहपव्वा चउसट्ठि जोयणसहस्साई उड्ढं उच्चत्तेण एगं जोयणसहस्सं उब्वेहेणं सव्वत्थसमा पल्लगर्सठाणसंठिता जी० १०८ જીવાભિગમસૂત્ર Page #871 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८५८ जीवाभिगमसूत्रे ते चतुः षष्टिर्योजनसहस्राणि ऊर्ध्वमुच्चैस्त्वेन एकं योजनसहस्रमुढेधेन सर्वत्र समाः पल्यङ्कसंस्थानसंस्थिताः दशयोजनसहस्राणि षट् च त्रयोविंशानि त्रयोविंशत्यधिकानि योजनशतानि परिक्षेपेण प्रज्ञप्ताः, सर्वरत्नमया अच्छाः यावत्प्रतिरूपाः । तथा ते प्रत्येकं २ पद्मवरवेदिका वनषण्डाभ्यां परिक्षिताः अत्र द्वयोर्वर्णनम् । 'बहुसम० जाव आसयंति सयंति सिद्धाययणं तं चेव पमाणं अंजणपब्बएसु सव्वे वत्तव्यया निरवसेसं भाणियव्वं जाव उप्पिं अट्ठट्ठ मंगलगा' तदधिमुखपर्वतोपरि प्रत्येकं २ बहुसमरमणीयो भूमिभागः स यथाऽऽलिङ्गपुष्करमिति वा० भूमिभागवर्णनं यावत्तत्र बहवो वानव्यन्तरा देवा देव्यश्चासते शेरते निषीदन्ति० यथासुखं विहरन्ति । तद्वहुसमरणीयभूमिभागमध्यदेशे प्रत्येकं २ तीसं जोयणसहस्साई छच्च तेवीसे जोयणसए परिक्खेवेणं पण्णत्ता सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा' इन प्रत्येक पुष्करिणियों के बहुमध्यदेश में अलग अलग दधिमुख पर्वत हैं ये पर्वत ६४ हजार योजन के ऊंचे हैं। जमीन में एक हजार योजन का इनका उद्वेध है ये सर्वत समान हैं और पल्यङ्क के आकार जैसे हैं । इनकी चौडाई १० हजार योजन की है ३१ हजार ६ सौ २३ योजन का इनका परिक्षेप है ये सब सर्वात्मना रत्नमय स्वच्छ यावत् प्रतिरूप हैं। 'तहा पत्तेयं २ पउमवरवेदिया वणसंडचण्णओ' प्रत्येक अंजन पर्वत की चारों ओर पद्मवर वेदिका की चारों ओर वनषंड हैं। 'बहुसम जाव आसयंति सयंति' इन में बहुसम रमणीय भूमिभाग हैं यावत् इनमें अनेक व्यन्तरदेव देवियां उठती बैठती हैं सोती हैं आराम करती हैं और अपने पूर्व पुण्य के फल को आनन्द के साथ भोगती दस जोयणसहस्साई विक्खंभेणं एकतीसं जोयणसहस्साई छच्च तेवीसे जोयणसए परिक्खेवेणं पण्णत्ता सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा' मा ४२४ पुष्प રણિયેના બહુમધ્ય દેશ ભાગમાં અલગ અલગ દધિમુખ પર્વત છે. એની ઉંચાઈ ૬૪ ચોસઠ હજાર જનની છે. જમીનમાં તેને ઉકેલ એક હજાર જનને છે. એ બધેજ સમાન છે. અને પલંગના આકાર જેવો છે. તેની પહેલાઈ ૧૦ દસ હજાર જનની છે. ૩૧ એકત્રીસ હજાર ૬ સે ૨૩ તેવીસ જનને પરિક્ષેપ છે. એ બધા સર્વાત્મના રત્નમય સ્વચ્છ યાવત્ प्रति३५ छे. 'तहा पत्तेय पत्तेयं पउमवरवेदिया वणसंड वण्णओ' ४२४ मन पतनी न्यारे मान्नु पर१२ ३६४ सने वन छे. 'बहु सम जाव आसयंति सयंति' तम मसभरमणीय भूमिमा छ. यावत् तभी मने व्यन्तर દેવ અને દેવિ ઉઠે બેસે છે. સુવે છે. આરામ કરે છે. અને પિતાના પુણ્યના જીવાભિગમસૂત્ર Page #872 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१०३ क्षोदोदादिद्वीपसमुद्रनिरूपणम् ८५९ सिद्धायतनं तत्राष्टशतं जिनप्रतिमानां० अञ्जनपर्वतसिद्धायतनवत् तत्राऽष्टावष्टौमङ्गलानि प्रत्येकं २ अष्टशतं प्रत्येकं २ धूपकडुच्छुकानाम् । पूर्वदिगवस्थिताञ्जन पर्वत वक्तव्यतामभिधाय दक्षिणाञ्जनपर्वतवर्णनमारभते-'तत्थ णं जे से दाहिणिल्ले अंजणपव्वए-तस्स णं चउदिसिं चत्तारि गंदाओ पुक्खरिणीओ पण्णत्ताओ तं जहा-भद्दा य विसाला य कुमुया पुंडरिगिणी (नंदुत्तरा य-नंदा-आनंदा-नंदि वडणा' तत्राऽञ्जनपर्वतेषु मध्ये खलु यः स दाक्षिणात्योऽञ्जनपर्वतः-तस्य खलु चतुर्दिशि वर्तमानाऽजनपर्वतस्य सर्वाऽपि वक्तव्यता निरवशेष ज्ञातव्या । यावत्प्रत्येकमष्टशतं धूपकडुच्छुकानाम् नवरं तच्चतुर्दिक्षु एकैकदिशायामेकैकभावेन चतस्रो नन्दापुष्करिण्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-भद्राच १ विशाला च २ कुमुदा ३ पुण्डरिकिणी ४ । नन्दोत्तरा च-नन्दा-ऽऽनन्दानन्दिवर्द्धना ४, तत्र पूर्वस्यां भद्रा हैं। 'सिद्धायतणं तं चेव पमाणं अंजणपव्वएसु सच्चेव वत्तव्वया निरवसेसं भाणियव्वं' सिद्धायतन का प्रमाण पूर्वोक्त जैसा ही जानना चाहिये इनमें १०८ जिन प्रतिमाएं हैं इत्यादि सब पूर्वोक्त जैसा ही कथन कर लेना चाहिये-यहां आठ आठ मंगलद्रव्यों का और धूप कटाहों का वर्णन करना चाहिये । इस तरह पूर्वदिगवस्थित अञ्जनपर्वत की वक्तव्यता का कथन करके अब दक्षिण दिशा की ओर अवस्थित अञ्जनपर्वत की वक्तव्यता का वर्णन सूत्रकार करते हैं-'तत्थ णं जे से दाहिणिल्ले अंजणपव्वते तस्सणं चउदिसि गंदा पुक्खरिणीओ पण्णताओ' दक्षिण दिशा का जो अंजनपर्वत है उसकी चारों दिशाओं में चार नंदा पुष्करिणियां हैं-'तं जहा' इनके नाम इस प्रकार से हैं'भद्दा य विसाला य, कुमुया, पुंडरिगिणी' भद्रा १ विशाला २ कुमुदा जन. माननी साथे सागवे छ. 'सिद्धायतणं तं चेव पमाणं अंजणपब्बएसु सच्चेव वत्तव्वया निरवसेसं भाणियध्वं' सिद्धायतन प्रमाण पडसा પ્રમાણે જ છે. તેમ સમજવું. તેમાં ૧૦૮ એક સે આઠ ઇન પ્રતિમાઓ છે. ઈત્યાદિ તમામ વર્ણન પહેલાં કહ્યા પ્રમાણે કહી લેવું જોઈએ. અહીંયાં આઠ મંગલ દ્રવ્યનું અને ધૂપ કટાહોનું વર્ણન કરી લેવું જોઈએ. આ રીતે પૂર્વ દિશામાં આવેલ અંજન પર્વતનું કથન કરી લેવું જોઈએ. એ કથન કરીને दक्षिण दिशानी त२३ २९८ Pirn पतनु थन सूत्रा२ ४२ छ. 'तत्थ णं जे से दाहिणिल्ले अंजणपव्वते तस्स णं चउद्दिसि चत्तारि गंदा पुक्खरिणो पण्णત્તાગો” દક્ષિણ દિશાના જે અંજન પર્વત છે. તેની ચારે દિશાઓમાં ચાર નંદા पुरिणीय छे. 'तं जहा' तेन नामी ॥ प्रमाणे छ. 'भदाय विसालाय, જીવાભિગમસૂત્ર Page #873 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८६० जीवाभिगमसूत्रे (नन्दोत्तरा) एवं क्रमशश्चतस्रः प्रज्ञप्ताः। 'तं चेव पमाणं तं चेव दहिमुहा पच्चया त चेव पमाणं जाव सिद्धाययणा-तत्थ णं जे से पचत्थिमिल्ले अंजणपव्वए तस्स णं चउदिसिं चत्तारि णंदापुक्खरिणीओ पन्नत्ताओ' दक्षिणाञ्जनपर्वतस्थायिनीनां चतसृणां नन्दा पुष्करिणीनां तदेव प्रमाणं यत्पूर्वत्र तत्र च ये दधिमुखाः पर्वतास्तेषामपि प्रमाणादि तदङ्गप्रत्यङ्गवर्णनं पूर्ववदेव तदेव प्रमाणं तदानपर्वतानां यावत्सिद्धायतनानाम् । तत्राञ्जनपर्वतेषु मध्ये यः स पाचात्योऽजनपर्वतः तच्चतुर्दिक्षु यथाक्रमं पूर्वादिदिग्विभागे चतस्रो नन्दापुष्करिण्यः तज्ञप्ताः । 'तं जहा-नंदिसेणा अमोहाय ३ और पुंडरीकिणी ४ दूसरी जगह इनके नाम इस प्रकार से हैं'नंदुत्तराय नंदा-आनंदा नंदीवडणा' नदुत्तरा १ नन्दा २ आनन्दा ३ और नन्दिवर्धना ४ इनमें से पूर्व दिशा में भद्रा (नन्दोत्तरा) पुष्करिणी है इसी तरह से और भी बाकी की ३ पुष्करिणियां वाकी की तीन दिशाओं में है 'तं चेव पमाणं तं चेव दहिमुहपव्यया, तं चैव पमाणं जाव सिद्धायतणा' इन सब का वर्णन पूर्वोक्त जैसा ही है यहां पर भी दधिमुखों का एवं सिद्धायतनों का कथन करना चाहिये और जैसा वर्णन इनका उपर किया जा चुका है वैसा ही वर्णन यहां पर भी कर लेना चाहिये 'तत्थ णं जे से पच्चथिमिल्ले अंजणपव्वए तस्सणं चउद्दिसिं चत्तारि गंदा पुक्खरिणीओ पन्नत्ताओं' पश्चिमदिशा की ओर जो अंजनपर्वत है उसकी भी चारों दिशाओं में चार गंदापुष्कणियां हैं 'तं जहा' उनके नाम इस प्रकार से हैं-'णंदिसेणा अमोहाय कुमुया, पुंडारगिणी' मा १ विशा॥ २ भुहा 3 भने २४ ४ । भार स्थणे तभना नाभी मा प्रमाणे ह्या छे. सभ:-'नंदुत्तराय नंदा आनंदा नंदिवडूढणा' नदुत्त१ न। २ मानह। 3 मने नविना ४ तेमाथी पूर्व દિશામાં ભદ્રા-નંદેસરા નામની પુષ્કરિણી છે. એ જ પ્રમાણે બાકીની બીજી त्रणे ५०४२णियो मीनी हशमां छे. 'तं चेव दहिमुहपव्वया, तं चेव पमाणं जाव सिद्धायतणा' 241 धानु प न पडेस वामां पी गया પ્રમાણે જ છે. અહીયાં પણ દધિમુખનું અને સિદ્ધાયતનેનું કથન કરી લેવું જોઈએ. અને જે પ્રમાણેનું વર્ણન આ સંબંધમાં પહેલા કર્યું છે એજ प्रमाणेनु न मीयां ५५५ ४२ से 'तत्थ णं जे से पच्चथिमिल्ले अंजण पव्वए तरस णं चउदिसिं चत्तारि गंदापुक्खिरिणीओ पण्णत्ताओ' पश्चिम दिशा તરફ જે અંજન પર્વત છે. તેની ચારે દિશાઓમાં પણ ચાર નંદા પુષ્કરિपणीयो छ. 'तं जहा' तेना नाम। २॥ प्रमाणे छ. ‘णंदिसेणा अमोहाय गोथू. જીવાભિગમસૂત્ર Page #874 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१०३ खोदोदादिद्वीपसमुद्रनिरूपणम् ८६१ गोथूभाय सुदंसणा (भद्दा य विसाला य-कुमुदा पुंडरिकिणी) तं चेव सव्वं भाणियव्वं जाव सिद्धाययणा, तत्थ णं जे से उत्तरिल्ले अंजणपव्वए तस्स णं चउद्दिसिं चत्तारि गंदा पुक्खरिणीओ पन्नत्ताओ-तं जहा विजया, वेजयंती, जयंती, अपराजिया सेसं तहेव जाव सिद्धाययणा सव्वा तेवि य वण्णणा णायव्वा' तद्यथा नन्दिषेणा १ अमोधा च २ गोस्तूपा च ३ सुदर्शना ४ (भद्रा च विशालाच कुमुदा-पुण्डरीकिणी ४) पश्चिमदिशि वर्तमानाऽञ्जनपर्वतस्य पूर्वादिदिक्षु यथाययं विभज्यैताः पुष्करिण्यः स्थिताः एतद्विषये तदेव सर्वे भणितव्यं यत् पूर्वत्राअनपर्वतस्य वैशिष्टयमात्रमत्रोक्तम् । तत्र तेषु यः स औत्तरोऽञ्जनपर्वतः तच्चतुर्दिक्षु चतस्रो नन्दापुष्करिण्यः तद्यथा-पूर्वत्र विजया १ दक्षिणस्यां वैजयन्ती २ पश्चिमायां जयन्ती ३ उत्तरस्यामपराजिता ४ शेष तदेव यथा पूर्वदिगवस्थिगोथूभाय सुदंसणा (भद्दा य विसाला कुमुदा पुंडरिकिणी) नन्दिषेणा १, अमोघा २ गोरतूपा ३ और सुदर्शन ४ (भद्रा, विशाला, कुमुदा और पुंडरिकिणी) तं चेव सव्वं भाणियव्वं जाव सिद्धायतणा' सिद्धायतनों तक सब कथन यहां पर इनके अङ्गप्रत्यङ्गों का वर्णन भी पहिले जैसा ही है 'तत्थणं जे से उत्तरिल्ले अंजणपव्वते तस्सणं चउद्दिसिं चत्तारि गंदा पुक्खरिणीओ प०' उत्तरदिशा में जो अंजणपर्वत है उसकी भी चारों दिशाओं में चार नन्दा पुष्करिणियां है 'तं जहा' उनके नाम इस प्रकार से हैं-'विजया, वेजयंती, जयंती, अपराजिया' विजया, वैजयन्ती जयन्ती और अपराजित इनमें पूर्वदिशा में विजया दक्षिणदिशा में वैजयन्ती, पश्चिमदिशा में जयन्ती और उत्तरदिशा में अपराजिता नाम की पुष्करिणी है इस अंजनपर्वत के सम्बन्ध में भाय सुदसणा (भदाय विसालाय कुमुदा पुंडरिकिणी) नसिए। १ सभाधा २ ગેસૂપ ૩ અને સુદર્શન ૪ (ભદ્રા ૧ વિશાલા ૨ કુમુદા ૩ અને પુંડરિકિણી ४ 'तं चेव सव्वं भाणियव्यं जाव सिद्वाययणा' सिद्धायतनाना थन सुधी तमाम કથન પહેલાં જેમ કહેવામાં આવી ગયેલ છે એ જ પ્રમાણે છે. દધિમુખોનું वन मने तेन। २५॥ प्रत्यगानुपान ५५४ पडेपानी रेभ. 'तत्थ ण जे से उत्तरिल्ले अंजणपव्वए तरस णं चउद्दिसिं चत्तारि गंदा पुक्खरिणीओ GUત્તા ઉત્તર દિશામાં જે અંજન પર્વત છે તેની ચારે દિશામાં પણ ચાર नही पुरिणीय छे. 'तं जहा' तेन नामी 21 प्रमाणे छ-'विजया वेजयंती जयती अपरा जिया' विन्या १ नामनी पुरिणी पूर्व दिशामा इक्षिामा જયન્તી ૨ પશ્ચિમ દિશામાં જયન્તો ૩ અને ઉત્તર દિશામાં અપરાજીત નામની પુષ્કરિણી છે. આ અંજન પર્વતના સંબંધનું અને સિદ્ધાયતન સુધિનું તમામ જીવાભિગમસૂત્ર Page #875 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૮દર जीवाभिगमसूत्रे ताऽञ्जनपर्वतस्य यावत्सिद्धायतनानि प्रत्येकम् २ अष्टशतं धूपकडुच्छुकानाम इति । 'तत्थणं बहवे भवणवइ वाणमंतरजोइसिय वेमाणिया देवा चाउमासिया परिवएसु संवच्छरिएसु वा अण्णेसु बहुसु जिणजम्मणनिक्खमणणाणुप्पत्तिपरि निव्वाण मादिएसु य देवकज्जेसु य देवसमुदएमु य देवसमिईसु य देवसमवाएमु य देवपओयणेसु य एगंतओ सहिया समुवागया समाणा षमुइय पक्कीलिया अट्टाहिया रुवाओ महामहिमाओ करेमाणा पालेमाणा सुहं सुहेण विहरंति' तत्र तत् सिद्धायतनेषु बहवो भवनपति वानव्यन्तर ज्योतिष्क वैमानिकदेवा चातुर्मासिकेषु पर्वसु सांवत्सरिकेषु वा तथाऽन्येष्वपि बहुषु जिनजन्म निष्क्रमण-ज्ञानोत्पत्ति परिनिर्वाणादिकेषु च देवकार्येषु देवसमुदायेषु च देवसमितिषु देवसमवायेषु च देवप्रयोजनेषु च एकान्ततः समुपागताः सम्मिलिताः सन्तः प्रमुदितप्रकीसिद्धायतन तक का सब कथन पूर्वदिगवस्थित अंजनपर्वत के जैसा और वहां के सिद्धायतन के ही जैसा है ! प्रत्येक सिद्धायतनों में १०८ धूप के कटाहे है 'तत्थणं बहवे भवणवइ वाणमंतर जोइसिय वेमाणिया देवा चाउमासिया पडिवएसु संवच्छरिएसु अण्णेसु बहूसु जिणजम्मण णिक्खमणणाणुप्पत्ति परिणिव्याणमादिएसु य देवकज्जेसु०' यहां अनेक भवनपति वानव्यन्तर ज्योतिषी, एवं वैमानिक देवचातुर्मासिक प्रतिवपदा आदिपर्वदिनों में सांवत्सरिक उत्सव के दिनों में एवं अनेक और भी जिनके जन्म कल्याण के दीक्षा कल्याण के ज्ञानकल्याण के निर्वाणकल्याण के आदि के दिनों में, देव कार्यों में, देव समूह में देव गोष्ठियों में देव समवाय में एवं देवों के जीतव्यवहार सम्बन्धी कार्यों में आते हैं यहां आकर वे आनन्दक्रीडा करते हुए महामहिકથન પૂર્વ દિશામાં આવેલ અંજન પર્વતના વર્ણન પ્રમાણે અને ત્યાંના સિદ્ધા યતોના વર્ણન પ્રમાણે જ છે. દરેક સિદ્ધાયતમાં ૧૦૮ એક સો આઠ ધૂપ ४२छु । अर्थात् धूपहानीया छ. 'तत्थ णं बहवे भवणवइ बाणमंतर जोइसिय वेमाणिय देवा चाउमासिया पडिवएसु संवच्छरिएसु अण्णेसु बहुसु जिणजम्मण णिक्खमण णाणुप्पत्ति परिणिव्वाण मादिएसु य देवकज्जेसु०' महीयां मने ભવનપતિ વાનવ્યન્તર તિષ્ક અને વૈમાનિક દેવે ચોમાસાની પ્રતિપદા વિગેરે પર્વ દિવસોમાં વાર્ષિક ઉત્સવના દિવસોમાં તેમજ બીજા પણ અનેક પ્રકારના જેમકે જેમના જન્મ કલ્યાણના દીક્ષા કલ્યાણના જ્ઞાન કલ્યાણના નિર્વાણ કલ્યાણના વિગેરે દિવસોમાં દેવકાર્યોમાં દેવ સમૂહોમાં દેવગોષ્ઠિમાં દેવસમવાયમાં તથા દેના જીત વ્યવહાર સંબંધી કાર્યમાં દેવ સમૂહોમાં દેવ ગેષ્ઠિમાં દેવ સમવાયમાં આવે છે. અહીંયાં આવીને આનંદ કીડા કરતા થકા જીવાભિગમસૂત્ર Page #876 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३. सू. १०३ क्षोदोदादिद्वीपसमुद्रनिरूपणम् ८६३ ड़िता अष्टाह्निकरूपान् महामहिम्नो महोत्सवान् कुर्वन्तः पालयन्त ! सुखं सुखेन विहरन्ति । अथान्यदुतरं च गौतम ! नदीवरवरद्वीपे चक्रवालविष्कम्भेण बहुमध्यदेश भागे चतसृषु विदिक्षु एकैकस्यां विदिशि एकैकभावेन चत्वारो रतिकर पर्वताः : प्रज्ञप्ताः, तद्यथा उत्तरपूर्वस्याम् १ द्वितीयो दक्षिणपूर्वस्याम् २ तृतीयो दक्षिण पश्चिमायम् ३ चतुर्थः पश्चिमोत्तरस्यां च ४ ते रतिकरपर्वताः दशयोजनसहस्राणि ऊर्ध्वमुच्चैस्त्वेन एकं योजनसहस्रमुद्वेधेन सर्वत्र समाः झल्लरीसंस्थानसंस्थिताः दशयोजनसहस्राणि विष्कम्भेण एकत्रिंशद्योजनसहस्राणिष विंशानि योजनशतानि परिक्षेपेण सर्वरत्नमया अच्छाः यावत्प्रतिरूपाः । तत्र यो साबुत्तरपूर्वस्यामीशाने रतिकरः पर्वतस्तस्य चतुर्दिक्षु एकैकस्यामेकैक राजधानी भावेन मशाली अष्टान्हिका पर्व की आराधना करते है और सुख से अपने समय को निकालते है यह उत्तररूप दूसरा पाठ किसी किसी पुस्तक में है सर्वत्र नहीं जो इस प्रकार से है - नन्दीश्वरवरद्वीप में चक्रवाल विष्कम्भ वाले बहुमध्य देशभाग में चार दिशाओं में एक एक विदिशा में चार रतिकर पर्वत है एक उत्तर पूर्वदिशा में द्वितीय दक्षिणपूर्वदिशा में तृतीय दक्षिणपश्चिम विदिशा में और चतुर्थ पश्चिम उत्तर विदिशा में ये प्रत्येक रतिकर पर्वत ऊंचाई में दश दश हजार योजन के हैं इनका उद्वेध एक हजार योजन का है ये पर्वत सर्वत सम है। झल्लरी के जैसा संस्थान होता है वैसा इनका संस्थान है इनकी चौडाई दश हजार योजन की है ३१६३३ योजन का इनका प्रत्येक का परिक्षेप है ये सब रत्नमय है अच्छ है यावत् प्रतिरूप है जो ईशानकोण में रतिकर पर्वत है उसकी प्रत्येक एक एक दिशा में एक મહા મહિમાવાળા અષ્ટાક્ષિક પર્વની આરાધના કરે છે. અને સુખ પૂર્વક પેાતાના સમય પસાર કરે છે. આના ઉત્તર રૂપ ખીજ્ર પાઢ કાઇ કાઇ ગ્રંથામાં છે. બધે નથી. જે આ પ્રમાણે છે.-નન્દીશ્વરવર દ્વીપમાં ચક્રવાલ વિષ્ણુભ વાળા બહુમધ્ય દેશ ભાગમાં ચાર દિશાઓમાં એક એક વિદિશાઓમાં ચાર રતિકર પ તા આવેલા છે. એક પૂર્વ દિશામાં બીજો દક્ષિણ પૂર્વ દિશામાં ત્રીજો દક્ષિણ પશ્ચિમ દિશામાં અને ચેાથે પશ્ચિમ ઉત્તર વિદિશામાં આ દરેક રતિકર પર્યંત ઉંચાઇમાં દસ દસ હજાર ચેાજનના છે. તેના ઉદ્વેષ એકહજાર ચેાજનના છે, આ પતે અધેજ સમ છે. તેનું સંસ્થાન-આકાર ઝાલર જેવુ... હાય એવા પ્રકારનુ છે. તેની પહેાળાઈ દસ ચેાજનની છે. ૩૧૬૬૨ એક ત્રીસ હજાર છસેા ખાસઠ ચેાજનને તે દરેકના પરિક્ષેપ છે. એ બધા રત્નમય છે. અચ્છ છે, યાવત્ પ્રતિરૂપ છે. ઇશાન ખૂણામાં જે રતિકર પત જીવાભિગમસૂત્ર Page #877 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८६४ जीवाभिगमसूत्रे ईशान देवेन्द्र देवराजस्याग्रमहिषीणां चतसृणां चतस्रो जम्बुद्वीपप्रमाणां राजधान्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा पूर्वत्र नन्दोतरा १ दक्षिणस्यां नन्दा २ पश्चिमायाम् उत्तरकुरा - ३ उत्तस्यां देवकुरा ४ तत्राग्रमहिषीषु कृष्णायाः प्रथमा नन्दोत्तरा १ कृष्णराज्यानन्दा २ रामायाः उत्तकुरा ३ रामरक्षिताया देवकुरा ४ । तत्र यौऽसौ प्रथमोदक्षिणपूर्वी रतिकरपर्वतस्तस्य चतुदिशि देवेन्द्रस्य चतसृमहिषीणां जम्बूद्वीप प्रमाणाश्चस्रो राजधान्यः प्रज्ञप्ताः । तद्यथा पूर्वस्यां सुमनाः १ दितीया दक्षिणस्यां सौमनसा २ पश्चिमायाम् अचिर्माली ३ उत्तरस्यां मनोरमा ४ तत्राग्रमहिषीएक राजधानी है इस प्रकार से चार राजधानियां हैं ये चार राजधानियां देवराज ईशानदेवेन्द्र की चार अग्रमहिषियों की हैं इन राजधानियों के नाम-नन्दोत्तरा, नन्दा, उत्तरकुरा और देवकुरा है प्रथम कृष्णा जो अग्रमहिषी हैं उसकी राजधानी नन्दोत्तरा है द्वितीय कृष्णराजी की राजधानी नन्दा है तृतीय रामा की राजधानी उत्तरकुरा है चतुर्थ रामरक्षिता की राजधानी देवकुरा है प्रथम जो रतिकर पर्वत है उसकी चारों दिशाओं में देवेन्द्र की चार अग्रमहिषियों की जम्बूद्वीप प्रमाण चार राजधानियां हैं उनके नाम इस प्रकार से है पूर्वदिशा में सुमना - १ दक्षिणदिशा में सौमनसा २ पश्चिमदिशा में अर्चिमाली ३ और उत्तरदिशा में मनोरमा सुमना राजधानी प्रथम એક છે તેની એક એક દિશામાં અર્થાત્ ખધી દિશામાં એક રાજધાની છે. એ રીતે ચારે દિશાની મળીને ચાર રાજધાનીચે છે. આ ચાર રાજધાનીયે। દેવરાજ ઈશાન દેવેન્દ્રની ચાર અગમહિષિયાની છે. આ રાજધાનીચેનું નામ નંદાત્તરા; નંદા, ઉત્તર કુરા, અને દેવકુરા એ પ્રમાણે છે. પહેલી અગ્રમહિષી જે કૃષ્ણા નામની છે તેની રાજધાનીનુ નામ નંદોત્તરા છે. ખીજી જે કૃષ્ણરાજી નામની અગ્રમહિષીની રાજધાનીનું નામ નંદા છે. ત્રીજી જે રામા નામના અગ્રમહીષી છે તેની રાજધાનીનું નામ ઉત્તરકુરા છે. અને ચેાથી રામરક્ષિતા નામની અગ્રમહિષીની નીરાજાધાનીનું નામ દેવકુરા એ પ્રમાણે છે. પહેલા જે રતિકર પર્વત છે તેની ચારે દિશાઓમાં ધ્રુવેન્દ્રની ચાર અગ્રમહિષીયાની જમ્મૂદ્રીપના પ્રમાણવાળી ચાર રાજધાનીયેા છે. તેના નામે આ પ્રમાણે છે-પૂર્વ દિશામાં સુમના નામની રાજધાની છે. ૧ દક્ષિણ દિશામાં આવેલ રાજધાનીનું નામ સૌમનસા એ પ્રમાણે છે. ૨ પશ્ચિમ દિશામાં આવેલ રાજધાનીનું નામ અર્ચિમાળી એ પ્રમાણે છે. ૩ અને ઉત્તર દિશામાં આવેલ રાજધાનીનું નામ મનેારમા એ પ્રમાણે છે. જ તેમાં પહેલી અગ્ન જીવાભિગમસૂત્ર Page #878 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१०३ क्षोदोदादिद्वीपसमुद्रनिरूपणम् ८६५ तस्याः सुमनाः १ सौमनस्या शिवायाः २। अर्चिौली शच्याः ३ । अञ्जुकायाः मनोरमा ४ । तत्र योऽसौ दक्षिणपश्चिमो रतिकरस्तत्पर्वतस्य चतुर्दिशि चक्रस्याग्रमहिषीणां चतसृणां जम्बूद्वीपप्रमाणाश्चतस्रो राजधान्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा पूर्वदिशि भूता १ दक्षिणस्यां भूतावतंसा २ पश्चिमायां गोस्तूपा ३ उत्तरस्यां सुदर्शना ४ तत्राऽमलायाः भूता राजधानी अप्सरसो भूतावतंसा, नवमिकायाः गोस्तूपा रोहिण्याः सुदर्शना राजधानी । उत्तरपश्चिमायामपि पूर्ववत् रत्नारत्नोचया सर्वरत्ना अग्रमहिषी की है शिवा अग्रमहिषी की सौमनस्या राजधानी है। शची की अर्चिमाली राजधानी है-और अंजुका की मनोरमा राजधानी है दक्षिण पश्चिमकोण का जो रतिकर पर्वत है उसकी चार दिशाओं में शक की चार अग्रमहिषियों की जम्बूद्वीप प्रमाण चार राजधानियां हैं-पूर्व दिशा में भूता, दक्षिण दिशा में भूतावतंसा, पश्चिमदिशा में गोस्तूपा और उत्तरदिशा में सुदर्शना इनमें अमला की राजधानी भूता है अप्सरा की राजधानी भूतावतंसा है नवमिका की राजधानी गोस्तूपा है और रोहिणी की राजधानी सुदर्शना है उत्तरपश्चिम कोण में जो रतिकर है उसकी चारों दिशाओं में रत्ना, रत्नोच्चया, सर्वरत्ना और रत्नसंचया ये चार राजधानियां है इनमें से क्रमशः वसुमती की राजधानी रत्ना है, वसुप्रभा की राजમહિષીની સુમના નભની રાજધાની છે. શિવાનામની બીજી અમહિષીની રાજધાનીનું નામ સૌમનસા છે. શચી નામની અગ્રમહિષીની રાજધાજધાનીનું નામ અર્ચિમાલી છે. અને અંજીકા નામની અગ્રમહિષીની મનોરમા નામની રાજધાની છે. દક્ષિણ અને પશ્ચિમના ખૂણને જે રતિકર પર્વત છે તેની ચાર દિશાઓમાં શકની ચાર અમહિષીની જંબુદ્વીપના પ્રમાણ વાળી ચાર રાજધાની છે. તે આ પ્રમાણે-પૂર્વ દિશામાં ભૂતા એ નામની રાજધાની છે. દક્ષિણ દિશામાં ભૂતાવતંસા નામની રાજધાની છે. પશ્ચિમ દિશામાં ગોસ્તૂપા નામની રાજધાની છે. અને ઉત્તર દિશામાં સુદર્શના નામની રાજધાની છે. તેમાં અમલા નામની અગ્રમહિષીની રાજધાનીનું નામ ભૂતા છે, અપ્સરા નામની અગ્રમહિષીની રાજધાનીનું નામ ભૂતાવહંસા છે. નવામિકા નામની અગ્રમહિષીની રાજધાનીનું નામ ગેસ્તૂપા છે. અને રોહિણી નામની અગ્રમહિષીની રાજધાનીનું નામ સુદર્શન છે. ઉત્તર પશ્ચિમ ખૂણામાં જે રતિકર પર્વત છે. તેની ચારે દિશાઓમાં રત્ના ૧ રત્નશ્ચયા ૨ સર્વરના ૩ અને રત્નસંચયા ૪ એ પ્રમાણેના નામ વાળી ચાર રાજધાની છે. તેમાં યથાક્રમ-વસુમતીની રાજધાની રત્ના છે. વસુપ્રભાની રાજધાની રત્નશ્ચયા છે. जी० १०९ જીવાભિગમસૂત્રા Page #879 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८६६ जीवाभिगमसूत्रे रत्नसंचया ४ तत्र वसुना मान्याः वसुप्रभायाः सुमित्रायाः, वसुन्धरायाः क्रमशः पूर्वोक्ता राजधान्यः।। ___अपि च 'कइलास हरिवाहणा य तत्थ दुवे देवा महड़िया जाव पलिओवमट्टिइया परिवसंति से तेणटेणं गोयमा ! जाव णिच्चा' कैलास हरिवाहनौ द्वौ देवावत्र महर्द्धिको महाद्युतिको० यावत्पल्योपमस्थितिको परिवसतः तत्तेनार्थेन भदन्त ! नन्दीश्वरो द्वीपः २ इत्येवमुच्यते, अपि चैतस्य शाश्वतं नामधेयम् यन्नकदापि नासीत् कदापि न भविष्यति किन्तु आसीदेव सन्त्येव भविष्यति एवाधानी रत्नोच्चया है सुमित्रा की राजधानी सर्वरत्ना है और वसुं. धरा की राजधानी रत्नसंचया है अपि च-'कइलास हरिवाहणा य तत्थ दुवे देवा महिडिया जाव पलिओवमद्वितीया परिवसंति' यहाँ नन्दीश्वर द्वीप में कैलास और हरिवाहन नामके दो महर्द्धिक आदि विशेषणों वाले यावत् पल्योपम की स्थिति वाले देव रहते है 'से एतेणटेणं गोयमा ! जाव णिचा जोतिसं संखेजा' इस कारण हे गौतम । इस द्वीप का नाम नन्दीश्वर द्वीप कदापिकहा गया है अथवा यह द्वीप इसी नाम से अनादि काल से प्रख्यात चला आ रहा है इस सम्बन्ध में पूर्वोक्त जैसा ही कथन यहां पर लगा लेना चाहिये अर्थात् इसका ऐसा नाम पहिले नहीं था ऐसा नही है अब भी इसका नाम ऐसा नहीं है ऐसा भी नहीं है और भविष्यत में भी इसका ऐसा नाम नहीं रहेगा-ऐसा भी नहीं है-पहिले भी इसका नाम ऐसा ही था अब भी ऐसा ही है और आगे भी एसा ही रहेगा इसीलिये इसे સુમિત્રાની રાજધાની સર્વ રત્ના છે. અને વસુન્ધરા નામની સંમહિષીની राधानानु नाम २(नस यया छे. मीनु ५१ 'कइलास हरिवाहणाय तत्थ दुवे देवा महिड्ढिया जाव पलिओवमद्विइया परिवसंति' २॥ नहीश्वर द्वीपमा सास અને હરિવહન નામના મહદ્ધિક વિગેરે વિશેષણ વાળા અને પલ્યોપમની स्थिति में वो निवास ४२ छ. 'से तेणठेणं गोयमा ! जाव णिच्चा जोतिसं संखेज्जा' २४॥२थी हु गौतम ! २॥ दीपनु नाम नही५२ द्वीप એ પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ છે. અથવા આ દ્વીપ આ પ્રમાણેના નામથી અનાદિ કાળથી ખ્યાતી પામેલ છે. આ સંબંધમાં વિશેષ કથન પહેલા જે પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ છે. એ જ પ્રમાણે કહી લેવું જોઈએ. અર્થાત્ તેનું એ પ્રમાણેનું નામ પહેલા ન હતું તેમ નથી. વર્તમાનમાં પણ તેનું એ પ્રમાણે નામ નથી એમ પણ નથી. અને ભવિષ્યમાં પણ તેનું એ પ્રમાણેનું નામ રહેશે નહીં એમ પણ નથી. પહેલાં પણ એનું એજ પ્રમાણેનું નામ હતું. વર્તમાનમાં પણ જીવાભિગમસૂત્ર Page #880 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१०४ नन्दीश्वरद्वीपसमुद्रनिरूपणम् ८६७ ऽतो नित्यः शाश्वतः । 'जोइस संखेज्ज' ज्योतिष्काश्चन्द्रादयस्तारा गणान्ताः सर्वे संख्येयाः यस्मिनन्दीश्वरद्वीपे ज्योतिष्कविषये प्रश्नोत्तरसूत्राणि स्वयमूहनीयानीति संक्षेपः ॥१३॥ मूलम्-नंदीस्सरवरं णं दीवं नंदीसरोदे णामं समुद्दे वट्टे वलयागारसंठाणसंठिए जाव सव्वं तहेव अट्रो जो खोदोदगस्स जाव सुमणसोमणसभदा एत्थ दो देवा महिड्डिया जाव परिवसंति सेसं तहेव जाव तारग्गं ॥सू० १०४॥ छाया-नन्दीश्वरवरं खलु द्वीपं नन्दीश्वरो नाम समुद्रो वृत्तो बलयाकारसंस्थानसंस्थितो यावत्सर्वं तथैव अर्थों यः क्षोदोदकस्य यावत्सुमन-सौमनभद्रौ अत्र द्वौ देवौ महद्धिको यावत्परिवसतः शेषं तथैव यावत्ताराग्रम् ॥१०४॥ टीका-'नंदीस्सरवरं णं दीवं' नन्दीश्वरवरं खलु द्वीपम्, 'नंदीसरोदे णामं समुद्दे' नन्दीश्वरो नाम समुद्रः 'वट्टे वलयागारसंठाणसंठिए जाव सव्वं तहेव' वृत्तो वलयाकारसंस्थानसंस्थिनः सर्वतः समन्तात् संपरिक्षिप्य तिष्ठति । हे भदन्त ! अयं नन्दीश्वरवरो द्वीपः, अत्र व्युत्पत्तिस्तु-नन्दीश्वरयोरुदकं यत्रासौ नन्दीश्वरोदः अथवा नन्दीश्वरवरं द्वीपं परिवेष्टय स्थित इति नन्दीश्वरं प्रतिलग्नशाश्वत नित्य कहा गया है यहां पर तारागणान्त तक के समस्त ज्योतिषीदेव संख्यात हैं । इस नन्दीश्वरद्वीप में ज्योतिष्कदेवों के विषय में प्रश्नोत्तर सूत्र स्वयं ही उद्भावित कर लेना चाहिये ॥१०३॥ 'नंदिस्सरवरं णं दीवं नंदीसरोदे णामं समुद्दे वट्टे वलयागार' इ० टीकार्थ-नन्दीश्वर द्वीप को नन्दीश्वर नामका समुद्र चारों ओर से घेरे हुए है यह समुद्र गोल है और गोल वलय के जैसे आकार वाला है 'जाव सव्वं तहेव' इस सम्बन्ध में समस्त कथन पूर्वोक्त जैसा ही એજ નામ છે. અને ભવિષ્યમાં પણ એજ પ્રમાણેનું તેનું નામ રહેશે. તેથી જ તેને શાશ્વત અર્થાત નિત્ય કહેવામાં આવેલ છે. અહીયાં તારાગણ પર્યાના સઘળા તિષિક દેવે સંખ્યાત છે. આ નંદીશ્વર દ્વીપમાં તિષ્ક દેના સંબંધમાં પ્રશ્નોત્તર રૂપ સૂત્રપાઠ સ્વયં ઉદ્દભવિત કરીને સમજી લેવા. અર્થાત્ તે તે પ્રશ્નો અને ઉત્તર સમજી લેવા. સૂ. ૧૦૩ છે 'नंदिस्सरवरं णं दीवं नंदीसरोदे णामं समुद्दे वट्टे वलयागारसंठाणसंठिए' ४० ટીકાઈ-નંદીશ્વર દ્વીપને નંદીશ્વર નામના સમુદ્ર ચારે બાજુએથી ઘેરેલ છે. આ સમુદ્ર ગોળ છે. અને ગેળ વલયના આકાર જેવા આકારવાળે છે. 'जाव सव्वं तहेव' । समयमा सघणु ४थन पडेल ह्या प्रमाणे १ छ. જીવાભિગમસૂત્ર Page #881 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८६८ जीवाभिगमसूत्रे मुदकं यस्यासौ नन्दीश्वरोदः इति बोद्धव्या, किं समचक्रवालसंस्थानसंस्थितः विषमचक्रवालसंस्थानसंस्थितो वा ? हे गौतम ! नन्दीश्वरवरोदो नाम समुद्रः समचक्रवालसंस्थानेनैव संस्थितः नतु विषमचक्रवालसंस्थानेन - इत्यादि सर्वाऽपि वक्तव्यता क्षोदोदसमुद्रवद्वक्तव्या - विस्तारभयान्नपुनर्लिख्ये पाठकैरनु सन्ध्येया । 'अट्ठो जो खोदोदगस्स जाव' अर्थो यः क्षोदोदकसमुद्रस्य यावत् हे गौतम ! नन्दीश्वरोदः नामाभिधाने हेतुमुद्भाव्योत्तरं क्षोदोदप्रकरणवदेव ज्ञातव्यम् । नवरमत्र मणससोमणभद्दा एत्थ दो देवा महड़िया जाव परिवति' सुमनससौमनसभद्रौ द्वौ देवौ महर्द्धिकावत्र यावत्पल्योपमस्थितिको परिवसतः इत्यादि कर लेना चाहिये तथा च-हे भदन्त ! नन्दीश्वर समुद्र क्या समचक्रबाल संस्थान वाला है ? या विषमचक्रवाल वाला है ? हे गौतम ! यह नन्दीश्वरसमुद्र समचक्रवाल संस्थान वाला है विषमचक्रवाल संस्थान वाला नहीं है इत्यादिरूप से समस्त वक्तव्यता यहां क्षोदोद इक्षुसमुद्र की तरह कहना चाहिये उसे हम यहां विस्तार हो जाने के भय से नहीं लिख रहे है । यही बात 'अट्ठो जो खोदोदगस्स' इस सूत्र द्वारा पुष्ट की गई है क्षोदोदक समुद्र के प्रकरण में जिस प्रकार के नाम के होने के सम्बन्ध में प्रश्न एवं उत्तर कहे गये हैं उसी तरह से वे सब यहां पर भी कह लेना चाहिये परन्तु उस प्रकरण की अपेक्षा इस प्रकरण में केवल यही विशेषता है कि यहां पर 'सुमणस सोमणस भद्दा एत्थ दो देवा महिड्डिया जाब परिवसंति' सुमनस और सौमनस भद्र नामके दो देव रहते हैं ये देव महर्द्धिक आदि विशेषणों તે તે પ્રમાણે વર્ણન કરી લેવું. તે આ પ્રમાણે-હે શું સમચક્રવાલ સંસ્થાન વાળા છે? કે વિષમ હે ગૌતમ ! આ નંદીશ્વર સમુદ્ર સમચક્રવાલ વાલ સંસ્થાન વાળા નથી. વિગેરે પ્રકારથી સઘળું કથન અહીયાં ક્ષેાદોદઇશુ સમુદ્રના કથન પ્રમાણે કથન કરી લેવું જોઈએ અહિંયાં વિસ્તાર વધી જવાના लयथी इरी आहेस नथी. खेन वात 'अट्ठो जो खोदोदगरस' या सूत्रपाठे द्वारा પુષ્ટ કરવામાં આવેલ છે. ઇક્ષુરસ સમુદ્રના પ્રકરણમાં જે પ્રમાણેના નામેા હાવાના સંબંધમાં પ્રશ્ન અને ઉત્તર કહેવામાં આવેલ છે. એજ પ્રમાણે એ સઘળા નામે અહીંયાં પણ કહી લેવા. પરંતુ એ પ્રકરણ કરતાં આ પ્રકરણમાં કેવળ मेन विशेषता छे ! अडीयां 'सुमणस सोमणस भद्दा एत्थ दो देवा महिड्ढया जाव परिवसंति' सुभनस भने सौमनस भद्र से नामना में हेवा रहे छे. मा જીવાભિગમસૂત્ર ભગવન્ આ નંદીશ્વર સમુદ્ર ચક્રવાલ સંસ્થાન વાળે છે? સ્થાન વાળા છે. વિષમ ચક્ર Page #882 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१०५ अरुणद्वीपसमुद्रनिरूपणम् ८६९ 'सेसं तहेव जाव तारग्ग' शेषमन्यत् क्षोदोदसमुद्रवत् यावच्चन्द्रेभ्य आरभ्य तारागण कोटोकोटयो ज्ञातव्याः॥१०४॥ नन्दीश्वरसमुद्रान्तः प्रथमः प्रत्यवतारः कथितः। सम्प्रति-द्वितीयमरुणादिकं वक्तुमुपक्रमते मूलम्-नंदीसरोदं समुई अरुणे णाम दीवे वट्टे वलयागार जाव संपरिक्खित्ताणं चिटइ । अरुणेणं भंते ! दीवे किं समचकवालसठिए विसमचक्कवालसंठिए ? गोयमा! समचकवालसंठिए-नो विसमचक्कवाललसंठिए केवइयं समचक्कवालविक्खंभेणं संठिए संखेज्जइं जोयणसयसहस्साई चक्कवालविक्खंभेणं संखेज्जंइं जोयणसयसहस्साई परिक्खेवेणं पन्नत्ते, पउम वर-वणसंडदारा-दारंतरा तहेव संखेज्जइं जोयणसयसहस्साई दारंतरं जाव अटो वावीओ खोदोदगपडिहत्थाओ उप्पायपञ्चयका सव्ववइरामया अच्छा, असोग वीतसोगा य एत्थ दो देवा महड्डिया जाव परिवसंति, से तेणट्रेणं० जाव संखेज्ज सत्वं । अरुणवरं णं दीवं अरुणोदे णामं समुद्दे तस्स वि तहेव परिक्खेवो अट्रो खोदोदगे णवरिं सुभद सुमणभद्दा एत्थ दुवे देवा महड्डिया सेसं तहेव । अरुणोदगं समुदं अरुणवरे णामं दीवे वढे वलयागार संठाण० तहेव संखेजगंसवं जाव अटो खोदोदगपडिहत्थाओ उप्पायपव्वया सव्ववइरामया अच्छा, अरुण बरभद्द अरुणवरमहाभदा एत्थ दो देवा महड्डिया० । एव अरुवाले एवं एक पल्योपम की स्थिति वाले हैं 'सेसं तहेव जाव तारग्गं' शेष ओर सब कथन तारागण तक पूर्वोक्त जैसा ही जानना चाहिये अर्थात् यहां संखयात ज्योतिषी देव हैं ॥१०४॥ દેવે મહદ્ધિક વિગેરે વિશેષણ વાળા અને એક પોપમની સ્થિતિવાળા છે. 'सेसं तहेव जाव तरगं याडीनु मी तमाम प्रथन तारामान थन सुधीनु પહેલાના કથન પ્રમાણે જ છે. અર્થાત્ તિષિક દેવ અહીંયાં સંખ્યાત પ્રમાણમાં છે. | સૂ. ૧૦૪ છે જીવાભિગમસૂત્ર Page #883 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे णवरोदे वि समुद्दे जाव देवा अरुणवर अरुणमहावरा य एत्थ दो देवा सेसं तहेव । अरुणवरोदं णं समुदं अरुणवरावभासे णामं दीवे वढे जाव देवा अरुणवरावभासभदारुणवराभास महाभदा य एत्थ दो देवा महड्डिया । एवं अरुणवरावभासे समुद्दे नवरं देवा अरुणवरावभासवरारुणवरावभासमहावरा एत्थ दो देवा महड्डिया । कुंडले दीवे कुंडलभद्द कुंडलमहाभद्दा दो देवा महड्डिया, कुंडलोदे समुद्दे चक्खु सुभचक्खुकंता एत्थ दो देवा महिड्डिया । कुंडलवरे दीवे कुण्डलवरभद्द कुण्डलवरमहाभद्दा एत्थ दो देवा महड्डिया, कुण्डलवरोदे समुद्दे कुण्डलवर कुण्डलवरमहावरा एत्थ दो देवा महड्डिया । कुण्डलवरावभासे दीवे कुण्डलवरावभासभ कुण्डलवरावभासमहाभद्दा एत्थ दो देवा० । कुण्डलवरोभासोदे समुद्दे कुण्डलवरोभासवरकुंडलवरोभास महावरा एत्थ दो देवा महड्डिया जाव पलिओवम ट्रिइया परिवसंति कुण्डलवरोभासं णं समुदं रुचगे णामं दीवे वट्टे वलयागार जाव चिटुइ किं समचकवाल विसमचक्कवाल? गोयमा! समचकवाल नो विसमचकवालसंठिए, केवइयं चकवाल. पन्नत्ते ? सव्वट मनोरमा एत्थ दो देवा सेसं तहेव । रुयगोदे णामं समुद्दे जहा खोदादे समुद्दे संखेजाइं जोयणसयसहस्साई चकवालविक्खं० संखेजाई जोयणसयसहस्साइं परिक्खेवेणं दारा-दारंतरंपि संखेजाइं जोइसंपि सव्वं संखेज्जं भाणियवं, अटो वि जहेव खोदोदस्स नवरि सुमण सोमणसा एत्थ दो देवा महड्डिया तहेव रुयगाओ आढत्तं असंखेज्ज विक्खंभपरिक्खेवो दारा दारंतरं च सव्वं असंखेज्जं भाणियव्वं । रुयगोदं णं समुदं रुयगवरेणं दीवे वट्टे रुयगवरभद्द रुयगवरमहाभद्दा एत्थ दो देवा रुयगवरोदे रुयगवररुयगवरमहावरा एत्थ दो देवा જીવાભિગમસૂત્ર Page #884 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१०५ अरुणदिद्वीपसमुद्रनिरूपणम् ८७१ महडिया । स्यगवरावभासे दीवे रुयगवरावभसभद्द रुयगवरावभासमहाभद्दा एत्थ दो देवा महड्डिया । रुयगवरावभासे समुद्दे रुयगवरावभासवर रुयगवरावभासमहावरा एत्थ दो देवा० । हारदीवे हारभद हारमहाभदा एत्थ० ॥ हारसमुद्दे हारवर हारवरमहावरा एत्थ दो देवा महड्डिया। हारवरोदे हारवरभद्द हारवरमहाभदा एत्थ दो देवा महड्डिया । हारवरोए समुद्दे हारवर हारवरमहावरा एत्थ० । हारवराभासे दीवे हारवरावभासभद्द हारवरावभासमहाभदा एत्थ०। हारवरावभासोए समुद्दे हारवरावभासवरहारवरावभास महावरा एत्थः । एवं सव्वे वि तिपडोयारा णेयव्वा जाव सूयवरो भासोए समुदे दीवे सुभदनामा वरनामा होति उदहीसु जाव पच्छिमभावं च खोयवरादीसु संयंभूरमणपज्जतेसु वावीओ खोदोदगपडिहत्थाओ पव्वयकाय सबवइरा. मया । देव दीवे दीवे दो देवा महड्डिया देवभव देवमहाभवा एत्थ०, देवींदे समुद्दे देववर देवमहावरा एत्थ० जाव सयंभूरमणे दीवे सयंभूरमणभव सयंभूरमणमहाभवा एत्थ दो देवा महड्डिया । सयंभूरमणं णं दीवं सयंभूरमणोदे णामं समुद्दे वट्टे वलयागार सं० जाव असंखेजाइं जोयणसयसहस्साइं परिक्खेवेणं जाव अट्रो ? गोयमा ! सयंभूरमणोदए उदए अच्छे पत्थे जच्चे तणुए फलिह वण्णाभे पगईए उदगरसेणं पण्णत्ते सयंभूरमणवर सयंभूरमणमहावरा एत्थ दो देवा महडिया सेसं तहेव असंखेज्जाओ तारागणकोडिकोडीओ सोभेसुवा ॥सू. १०५॥ छाया-नन्दीश्वरोदं समुद्र अरुणो नाम द्वीपः वृत्तो वलयाकार यावत्संपरिक्षिप्य खलु तिष्ठति अरुणः खलु भदन्त ! द्वीपः किं समचक्रवालसंस्थितो विषमचक्रवालसंस्थितः ! गौतम ! समचक्रवालसंस्थितो नो विषमचक्रवालसंस्थितः, कियता चक्रवालवि० संस्थितः ? संख्येयानि योजनशतसहस्राणि चक्रवालविष्क જીવાભિગમસૂત્ર Page #885 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८७२ जीवाभिगमसूत्रे 1 I म्भेण संख्येयानि योजनशतसहस्राणि परिक्षेपेण प्रज्ञप्तः । पद्मवरवनषण्डद्वाराराणि द्वारान्तराणि च तथैव संख्येयानि योजनशतसहस्राणि द्वारान्तरं यावदर्थः, वाप्यः क्षोदोदकपरिपूर्णाः उत्पातपर्वतकाः सर्ववज्रमया अच्छाः, अशोक - वीतशोकौ चात्र द्वौ देवौ महर्द्धिक यावत्परिवसतः, तत्तेनार्थेन यावत् संख्येयं सर्वम् | अरुणं खलु द्वीपम् अरुणोदो नाम समुद्रः तस्यापि तथैव परिक्षेपोऽर्थः क्षोदोदके नवरं सुभद्र - सुमनभद्र अत्र द्वौ देवौ महर्द्धिकौ शेष तथैव । अरुणोदकं समुद्रं अरुणवरो नाम द्वीपो वृत्तो वलयाकार संस्थान संख्येयकं सर्व यावद् अर्थः क्षोदोदक प्रतिपूर्णाः उपपातपर्वताः सर्ववज्रमयाः अच्छाः, अरुणवरभद्राऽरुणवरमहाभद्रौ अत्र aa महर्द्धिक एवम् - अरुणवरोदेऽपि समुद्रे यावद्देवौ अरुणवराऽरुणमहावरौ च अत्र द्वौ देवौ शेष तथैव । अरुणवरोदं खलु समुद्र - अरुणवरावभासो नाम द्वीपो वृत्तो यावद् देवौ अरुणवरावभासभद्राऽरुणवराभासमहाभद्रौ द्वौ देवौ महर्द्धिकौ । एवम् - अरुणवरावभासे समुद्रे नवरं देवौ अरुणवरावभास अरुणवरावभासमहावरौ अत्र द्वौ देवौ महर्द्धिकौ । कुण्डले द्वीपे कुण्डलभद्र कुण्डलमहाभद्रौ द्वौ देवौ महर्द्धिकौ । कुण्डलोदे समुद्रे चक्षुः शुभचक्षुकान्तौ अत्र द्वौ देवौ महर्द्धिकौ । कुण्डलवरे द्वीपे कुण्डलवरभद्र कुण्डलवरमहाभद्रौ अत्र द्वौ देवौ महर्द्धिकौ । कुण्डलवरीदे समुद्रे कुण्डलवर कुण्डलवर महावरौ अत्र द्वौ देवौ महर्द्धिकौ । कुण्डलवरावभासे द्वीपे कुण्डलवरावभासभद्र कुण्डलवरावभासमहाभद्रौ अत्र द्वौ देवौ महर्द्धिकौ । कुण्डलवरावभासोदे समुद्रे कुण्डलवरावभासवर कुण्डलवरावभासमहावरौ अत्र द्वौ देवौ महर्द्धिकौ यावत्पल्योपमस्थितिको परिवसतः । कुण्डलवरावभासं खलु समुद्रं रुचको नाम द्वीपो वृत्तो वलयाकार ० यवत्तिष्ठति किं समचक्रवाल ० विषमचक्रवाल० ? गौतम ! समचक्रवाल० नो विषमचक्रवासंस्थितः कियता चक्रवालविष्कम्भेण प्रज्ञप्तः ० सर्वार्थ मनोरमौ अत्र द्वौ देवौ शेषं तथैव । रुचकोदे नाम समुद्रे यथा क्षोदोदे नाम समुद्रे संख्येयानि योजनशतसहस्राणि चक्रवालविष्कम्भेण संख्येयानि योजनशतसहस्राणि परिक्षेपेण द्वाराणि द्वारान्तरमपि संख्येयानि ज्योतिष्कमपि सर्वे संख्येयम् भणितव्यम्, अर्थोऽपि यथैव क्षोदोदकस्य- नवरं - सुमनः सौमनसौ अत्र द्वौ देवौ महर्द्धिकौ तथैव रुचकाद् आढ्यत्वम् असंख्येयं विष्कम्भपरिक्षेपौ द्वाराणि द्वारान्तरं च ज्योतिष्कं च सर्वमसंख्येयं भणितव्यम् । रुचकोदकं खलु समुद्रं रुचकवरः खलु द्वीपो वृत्तो रुचकवरभद्र रुचकवरमहाभद्रौ अत्र द्वौ देवौ ० रुचकवरोदे रुचकवर - रुचकवरमहावरौ अत्र द्वौ देवौ महर्द्धिकौ । रुचकवरावभासे द्वीपे रुचकवराभासभद्र रुचकवरावभासमहाभद्रौ अत्र द्वौ देवौ महर्द्धिकौ । रुचकवरावभासे समुद्रे रुचकवरावभासवररुचकवरावभासमहावरौ જીવાભિગમસૂત્ર Page #886 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१०५ अरुणद्वीपसमुद्रनिरूपणम् ८७३ अत्र द्वौ देवौ० । हारद्वीपे हारभद्र हारमहाभद्रौ अत्र द्वौ देवौ महर्दिकौ । हारसमुद्रे हारवर-हारवरमहावरौ अत्र० हारवरोदे हारवरभद्र हारवरमहाभद्रौ अत्र द्वौ देवौ मह द्धिकौ। हारवरोदे समुद्रे हारवरहारवरमहावरौ अत्र द्वौ देवौ० । हारवरावभासे द्वीपे हारवरावभासभद्र हारवरावभासमहाभद्रौ अत्र० । हारवरावभासोदे समुद्रे हारवरावभासवरहारवरावभासमहावरौ अत्र० । एवं सर्वेऽपि त्रिप्रत्यवताराः नेतव्याः यावत्सूर्यवरावभासोदे समुद्रे द्वीपेषु भद्रनामानो वरनामानो भवन्ति उदधिषु यावत् पश्चिमभावं च क्षोदवरादिषु स्वयम्भूरमणपर्यन्तेषु वाप्यः क्षोदोदकप्रतिपूर्णाः पर्वताश्च सर्ववज्रमयाः । देवद्वीपे द्वीपे द्वौ देवौ महद्धिको देवभद्र-देवमहाभद्रौ अत्र० । देवोदे समुद्रे देववर देवमहावरौ अत्र. यावत् स्वयंभूरमणे द्वीपे स्वयम्भूरमणमहाभद्रौ अत्र द्वौ देवौ महर्द्धिकौ । स्वयम्भूरमणं खलु द्वीपं स्वयंभूरमणोदको नाम समुद्रो वृत्तो वलयाकार यावत् असंख्येयानि योजनशतसहस्राणि परिक्षेपेण यावदर्थः, गौतम ! स्वयम्भूरमणो. दके उदक मच्छं पथ्यं जात्यं तनुकं स्फटिकवर्णाभम् प्रकृत्या उदकरसेन प्रज्ञप्तम् स्वयम्भूरमणवर स्वयम्भूरमणमहावरौं अत्र द्वौ देवौ महर्द्धिको शेषं तथैव यावद संख्येयास्तारागणकोटीकोटयोऽशोभन्त वा-३ ॥१०४॥ ___टीका-'गंदीसरोदं समुई अरुणो णामं दीवे पट्टे वलयागार जाव संपरिक्खित्ताणं चिट्ठइ' अरुणोदो नामा द्वीपो वृत्तो वलयाकार संस्थानसंस्थितः सर्वतः समन्तात् नन्दीश्वरोदं समुद्रं सम्परिक्षिप्य खलु तिष्ठति । 'अरुणेणं भंते दीवे किं नन्दीश्वरसमुद्र तक का यह प्रथम प्रत्यवतार प्रकरण कहा अब अरुणादिक का द्वितीय प्रत्यवतार प्रकरण कहा जाता है। 'नंदीसरोदं समुदं अरुणे नामं दीवे वढे वलयागारसंठाणसंठिए-इत्यादि। टीकार्थ-नन्दीश्वर समुद्र को चारों ओर से घेर कर अरुण नाम का द्वीप स्थित है यह द्वीप गोल है और गोल वलय के जैसे आकार वाला है 'अरुणेणं भंते ! दीवे किं समचक्कवालसंठिए, विसमचक्क નંદીશ્વર સમુદ્ર સુધીનું આ પર્વતનું પહેલું પ્રત્યવતાર પ્રકરણ કહ્યું હવે અરૂણ વિગેરેનું બીજું પ્રત્યવતાર પ્રકરણ કહેવામાં આવે છે. તેનું પ્રથમ સૂત્ર આ પ્રમાણે છે. ___ 'नंदीसरोद समुदं अरुणे नामं दीवे वट्टे वलयागारसंठाणसंठिए' त्या ટીકાર્થ –નંદીશ્વર સમુદ્રને ચારે બાજુએથી ઘેરીને અરૂણ નામને દ્વીપ भाव छ. माद्वीप गौण छे. सन तेन मारण परायना वा छे. 'अरुणे जी० ११० જીવાભિગમસૂત્ર Page #887 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८७४ जीवाभिगमसूत्रे समचक्रवालसंठाणसंठिए-विसमचक्कवालसंठाणसंठिए' हे भदन्त ! अरुणः खलु द्वीपः किं समचक्रवालसंस्थानेन-विषमचक्रवालसंस्थानेन वा संस्थितः इति प्रश्नः -भगवानाह-'गोयमा ! समचक्कवालसंठाणसंठिए-नो विसमचक्वालसंठिए' हे गौतम ! समचक्रवालसंस्थानसंस्थितः, न तु-विषमचक्रवाल० संस्थितः । 'केवइयं चक्कवालविक्खं० संठिए' कियता चक्रवालविष्कम्भेण-परिक्षेपेण च प्रज्ञप्तः ? भगवानाह-'संखेज्जाई जोयणसयसहस्साई चक्कवालविक्खंभेणं तहा परिक्खेवेणं०' गौतम ! संख्येययोजनशतसहस्राणि चक्रवालविष्कम्भेण तथा परिक्षेपेण प्रज्ञप्तः । 'पउमवर वणसंड दारा' पद्मवरवेदिकया वनषण्डेण च सर्वतः संपरिक्षिप्तोऽरुणो द्वीपः । अस्य पूर्वादि दिक्षु विजय-वैजयन्त-जयन्ता-ऽपराजितानि वालसंठिए' हे भदन्त ! अरुणद्वीप क्या समचक्रवाल संस्थान वाला है ? या विषमचक्रवाल संस्थान वाला है ? उत्तर में प्रभु कहते हैंगोयमा ! समचक्कवालसंठाणसंठिए नो विसमचक्कवालसंठिए' हे गौतम । अरुणद्वीप समचक्रवाल संस्थान वाला है विषम चक्रवाल संस्थान वाला नहीं है 'केवइयं चक्कवालवि० संठिते' हे भदन्त ! इस समचक्रवाल संस्थान का विस्तार कितना है ? और कितना इसका परिक्षेप है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'संखेजाई जोयणसयसहस्साई चकवालविक्खंभेणं संखेजाई जोयणसयसहस्साई परिक्खेवेणं पण्णत्ते' हे गौतम ! इसके समचक्रवाल संस्थान का परिमाण संख्यात लाख योजनों का है और इतना ही इसका परिक्षेप है 'पउमवर वणसंडदारा' यह अरुणद्वीप चारों ओर से पद्मवरवेदिका से और वनषण्ड से वेष्टित है इसकी चारों दिशाओं में विजय, वैजयन्त, जयन्त और णं भंते ! दीवे कि समचकवालसंठिए विसमचकवालसंठिए' भगवान् २०३६ दी५ શું સમચકવાલ સંસ્થાનવાળા અથવા વિષમચકવાલ સંસ્થાનવાળો છે? छ ? २॥ प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री गौतभस्वाभीर छ -'गोयमा ! समचकवाल संठाणसंठिए नो विसमचक्कवालसंठाणसंठिए' गौतम ! २५३दीप सभन्यास सस्थान पाण। छ. विषम या संस्थान पाणे नथी. 'केवइयं चक्कवाल वि०' भगवन् मा समन्यवास सस्थानी विस्तार से। छ ? भने તેને પરિક્ષેપ કેટલો છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ગૌતમસ્વામીને કહે છે કે'संखेज्जाई जोयणसयसहस्साई चक्कवालविक्खंभेणं तहा परिक्खेवणं' गौतम ! તેના સમચક્રવાલ સંસ્થાનનું પરિમાણ સંખ્યાત લાખ એજનનું છે. અને તેને परिक्ष५ ५५५ मेटा छे. 'पउमवर वणसंड दारा' 20 म३९१ दी५ यारे मान्नु પદ્મવર વેદિકાથી અને વનખંડથી વીંટળાયેલ છે. તેની ચારે દિશાઓમાં વિજ્ય જીવાભિગમસૂત્ર Page #888 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. १०५ अरुणदिद्वीपसमुद्रनिरूपणम् ८७५ द्वाराणि द्वराणां च परस्परमन्तरम् 'तहेव जोयणसहस्साइ" क्षोदोदकसमुद्र द्वारवत् - अबाधयाऽन्तरम् 'जाव अड्डो' यावदर्थः - यतश्च 'वावीओ खोदोदग पडिहत्थाओ - उपाय पव्वयगा सव्ववइरामया अच्छा' वाप्यो बिलपङ्क्तय क्षोदोदक परिपूर्णाः - उपपातपर्वतकाश्च सर्वात्मना वज्रमया अच्छा: श्लक्ष्णा यावत्प्रतिरूपाः तस्मात् - तथा 'असोगवीत सोगा य एत्थ दो देवा महड्डिया जाव परिवति' अशोक - वीतशोक नामानौ द्वौ देवावत्र महर्द्धिकौ महाद्युतिकौ० यावत्पल्योपमस्थितिक परिवसतः । 'से तेणद्वेणं जाव संखेज्जं सव्वं' तत्तेनार्थेन गौतम ! अरुणवरो द्वीपो० २ एवमुच्यते नाम, तथान्यदप्युत्तरम् - अरुणद्वीप इति शाश्वतं नामअपराजित नाम के चार द्वार हैं इन द्वारों का आपस में अन्तर 'तहेब संखेज्जाई जोयणसहस्साई' क्षोदोदक समुद्र के द्वारान्तर की तरह संख्यात लाख योजनों का है 'जाव अट्ठो' इस द्वीप का ऐसा नाम इस कारण से हुआ है कि यहां पर 'वावीओ खोदोदग पडिहत्थाओο' जितनी भी छोटी बडी वापिकाएं आदि जलाशय जगह जगह पर है उन सब में इक्षुरस के जैसा पानी भरा हुआ है उनमें उत्पात पर्वत हैं ये सब उत्पातपर्वत वज्रमय हैं अच्छ-आकाश और स्फटिकमणि के जैसे निर्मल हैं श्लक्ष्ण यावत् प्रतिरूप है इस कारण से एवं 'असोगबीत सोगा एत्थ दो देवा महिड्डिया जाव परिवर्तति' अशोक और वीतशोक नाम के दो देव यहां पर रहते हैं ये महर्द्धिक आदि विशेषणों वाले हैं और इनकी यावत् एक पल्योपम की स्थिति है इस कारण से 'से तेणद्वेणं जाव संखेज्जं सव्वं' इस द्वीप का नाम अरुणवरद्वीप ऐसा कहा गया है तथा इस द्वीप के ऐसा नाम होने में વૈજયન્ત જયન્ત અને અપરાજીત એ નામેાવાળા ચાર દરવાજાએ છે. એ દરवालयो परस्पर अ ंतर 'तहेव जोयणसहरसाई' हो सभुद्रना द्वाराना अ ंतर प्रमाणे सांध्यात साम योजननु' छे. 'जाव अट्ठो' मा द्वीप' से प्रभानु नाम से अरथी थयेस छे ! अहींयां 'बावीओ खोदोदगपsिहत्थाओ.' त्यां સ્થળે સ્થળે જેટલી નાની મેોટી વાવા વગેરે જલાશા છે, સ્થળે સ્થળે છે. તે બધામાં શેરડીના રસ જેવુ પાણી ભરેલ છે. તેમાં ઉત્પાત પવ તા છે. આ બધા ઉત્પાત પર્વતા વજ્રમય છે. અચ્છ આકાશ અને સ્ફટિક મણિના જેવા निर्माण छे यावत् प्रति३य छे थे अराशुथी तथा 'असोगवीतसोगोय एत्थ दो देवा महिढिया जाव परिवसंति' अशी मने वीतशो मे नाभना में हेवे। અહીયાં નિવાસ કરે છે. તેએ મહદ્ધિક વિગેરે વિશેષણા વાળા છે, અને તેઓની स्थिति यावत् मे पयोभनी छे से अराशुथी 'से तेणट्ठेणं जाव संखेज्जा જીવાભિગમસૂત્ર Page #889 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८७६ जीवाभिगमसूत्र धेयं यावन्नित्य इति । चन्द्रादयस्तारान्ता ज्योतिष्काः संख्येयाः ज्ञातव्याः इति । 'अरुणं णं दीवं-अरुणोदे णामं समुद्दे-तस्स वि तहेव परिक्खेवो' अरुणोदको नाम समुद्रो वृत्तो वलयाकारसंस्थानसंस्थितोऽरुणद्वीपं सर्वतः परिक्षिप्य तिष्ठति स च समचक्रवालविष्कम्भेण योजनशतसहस्राणि परिक्षेपेणापि तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यतेऽरुणोदः समुद्रो० २ ? गौतम ! अत्रत्य वाप्यादयः-'खोदोदगे' क्षोदोदकपरिपूर्णाः अन्यत्सर्वं क्षोदोदकसमुद्रवत् । 'णवरि सुभद्द-सुमणभद्दा एत्थ दुवे देवा महड्डिया सेसं तं चेव' नवरं सुभद्रसुमनोभद्रौ द्वावत्र देवौ महर्दिकौ० कोई निमित्त भी नहीं है क्योंकि ऐसा यह नाम इसका शाश्वतनित्य है । चन्द्रादिक ज्योतिषी देव यहां संख्यात है ‘अरुणं णं दीवे अरुणोदे णामं समुद्दे तस्स वि तहेव परिक्खेवो' अरुणवरद्वीप को चारों ओर से घेर कर रहा हुआ अरुणोद नामका समुद्र है यह गोल वलय के जैसे संस्थान वाला हैं इस के भी समचक्रवाल का विस्तार एक लाख योजन का है और इतना ही परिक्षेप है । हे भदन्त ! इसके ऐसे नाम होने का क्या कारण है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'हे गौतम इस में जो जल भरा हुआ है वह इक्षु के रस जैसा मिष्ट आदि विशेषणों वाला है इत्यादि रूप से जैसी वक्तव्यता क्षोदोदक समुद्र की कही गई है वैसी ही वक्तव्यता यहां पर इसके सम्बन्ध में कह लेनी चाहिये 'णवरं सुभद्द सुमणभद्दा दुवे देवा महिड्डिया सेसं तं चेव' परन्तु यहां पर सुभद्र और सुमनभद्र नामके दो देव रहते हैं सव्वं' मा दीपनु नाम 24३४१२ वी५ मे प्रमाणे थये छ; तथा मे दीपनु એ પ્રમાણેનું નામ થવામાં કોઈ કારણ નથી કેમકે તેનું એ પ્રમાણેનું આ નામ શાશ્વત અર્થાત્ નિત્ય છે, તથા ચંદ્રાદિક તિષ્ક દેવ અહીયાં સંખ્યાત न प्रभामा छ. 'अरुणं णं दीवं अरुणोदं नाम समुद्दे तस्स वि तहेव परिक्खेवो' અરૂણવર દ્વીપને ચારે બાજુએથી ઘેરીને અરૂણોદ નામને સમુદ્ર રહેલ છે. એ સમુદ્ર ગોળાકાર છે, અને ગોળ વલયના જે તેને આકાર છે. તેના પણ સમચક્રવાલ વિસ્તાર એક લાખ એજનને છે. અને તેને પરિક્ષેપ પણ એટલે જ છે. હે ભગવન તેનું નામ એ પ્રમાણે થવાનું શું કારણ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે-ગૌતમ ! તેમાં જે જળ ભરેલું છે શેરડીના રસ જેવું મીઠું વિગેરે વિશેષણોવાળું છે. વિગેરે પ્રકારથી કથન શૈોદેદ સમુદ્રના વર્ણનમાં કહેલ છે એજ પ્રમાણેનું કથન અહીંયાં પણ આના સંબંધમાં કહી લેવું नये. 'णवर सुभद्द सुमणभद्दा दुवे देवा महिइढिया सेसं तं चेव' मीना જીવાભિગમસૂત્ર Page #890 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१०५ अरुणदिद्वीपसमुद्रनिरूपणम् ८७७ यावत्पल्योपमस्थितिको परिवसतः तत्तेनार्थेनाऽरुणोदकः समुद्रो० २ इति उच्यते । 'अरुणोदगं समुदं अरुणवरे णामं दीवे-बट्टे वलयागार० तहेव संखेज्जगं सव्वं जाव अट्ठो' अरुणोदकं समुद्रम्-अरुणवरो नाम द्वीपो वत्तो वलयाकार संस्थानसंस्थितः सर्वतः समन्तात्संपरिक्षिप्य तिष्ठति अयं च समचक्रवालसंस्थानसंस्थितः० संख्येय योजनशतसहस्राणि विष्कम्भेण-परिक्षेपेण च प्रज्ञप्तः । अरुणवरद्वीपनामकथने को हेतुः १ भगवानाह-गौतम ! अत्रत्य वाप्यादयः 'खोदोदगपडिहत्थाओ उप्पायपव्वयगा सव्ववइरामया अच्छा' क्षोदोदकपरिपूर्णाः, ये महद्धिक आदि विशेषणों वाले हैं यावत् एक पल्योपम की स्थिति वाले हैं। ‘से तेणटेणं०' इस कारण एवं हे गोतम ! इस समुद्र का नाम अरुणवरद्वीप का परिक्षेपी होने से अथवा आभरण आदि की कान्ति से जिसका जल अरुण (लाल) ऐसा होने से आरक्त है अरुणोद ऐसा कहा गया है 'अरुणोदगं समुदं अरुणवरे णामं दीवे वट्टे वलयागार संठाण तहेव संखेज्जगं सव्वं जाव अट्ठो खोयोदग पडिहत्थाओ उप्पाय पच्चतया सव्ववइरामया अच्छा' इस अरुणवरसमुद्र को चारों ओर से घेर कर रहा हुआ अरुणवर नामका द्वीप है यह द्वीप भी गोल एवं गोल वलय के जैसे संस्थान वाला है यह समचक्रवाल वाला है विषमचक्रवाल वाला नही है हे भदन्त ! इस द्वीप का ऐसा नाम होने में कारण क्या है ? तो हे गौतम ! इसका उत्तर यही है कि यहां पर जो वापिकाएं आदि जल प्रदेश हैं उनमें इक्षुरस के जैसा जल भरा हुआ है इनमें उत्पातपर्वत हैं ये पर्वत सर्वात्मना वज्रमय है अच्छ કથનમાં વિશેષતા એ છે કે અહીંયાં સુભદ્ર અને સુમનભદ્ર નામના બે દેવો નિવાસ કરે છે. તેઓ મહદ્ધિક વિગેરે વિશેષણ વાળા છે. યાવત્ તેઓ એક ५श्योपभनी स्थितिमा छ. 'से तेणटेणं०' मा १२९४थी तमा छ गौतम ! આ સમુદ્રનું નામ અરૂણવર દ્વીપને પરિક્ષેપી હોવાથી અથવા આભૂષણ વિગેરેની કાન્તીથી જેનું જલ અરૂણ (લાલ) હોવાથી અરૂણોદ એ પ્રમાણે કહેવાયું छ. 'अरुणोदगं समुदं अरुणवरे णामं दीवे वटे वलयागारसंठाण तहेव संखेज्जगं सव्वं जाव अट्ठो खोयोदग पडिहत्थाओ उप्पायपव्वतया सव्व वइरामया અછા” આ અરૂણવર સમુદ્રને ચારે બાજુએથી ઘેરીને રહેલો અરૂણવર નામને દ્વીપ પણ ગોળ અને ગોળ વલયના આકાર જેવા આકારવાળે છે. અને એ સમચકવાલ વાળે છે. વિષમચકવાલ વાળે નથી. હે ભગવન્! એ દ્વીપનું એ એ પ્રમાણે નામ થવાનું કારણ શું છે? તે એ પ્રશ્નનો ઉત્તર એ છે કે-હે. ગૌતમ ! ત્યાં જે વાવો વિગેરે જળાશયે છે તેમાં શેરડીના રસ જેવું જલ ભરેલ છે. તેમાં ઉત્પાદ પર્વતે છે. એ પર્વત સર્વાત્મના વજમય છે. અચ્છ જીવાભિગમસૂત્ર Page #891 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८७८ जीवाभिगमसूत्रे उपपातपर्वताश्च सर्वात्मना वज्रमया अच्छा यावत्प्रतिरूपाः, 'अरुणवरभद्द-अरुण. वरमहाभद्दा एत्थ दो देवा महडिया०' अरुणवरभद्रः अरुणवरमहाभद्रश्च द्वावत्र देवौ महर्दिकौ यावत्पल्योपमस्थितिकौ परिवसतः तत्तेनार्थेनाऽरुणवरो द्वीपो० २ इति चन्द्रादित्यादि ज्योतिष्क सूत्रमपि क्षोदोदकसमुद्रप्रकरणवत् इति । ___एवं अरुणवरोदे वि समुद्दे जाव देवा अरुणवर-अरुणमहावरा य एत्थ दो देवा सेसं तहेव' अरुणवरं द्वीपं खलु-अरुणवरो नाम समुद्रः सर्वतः समन्तात्संपरिक्षिप्य तिष्ठति अत्रत्य वक्तव्यता क्षीरोदकसमुद्रवत् नवरं द्वौ देवौ महर्द्धिका वत्राऽरुणवरोऽरुणमहावरश्च यावत्पल्योपमस्थितिको परिवसतः तत्तेनार्थेनाऽरुणवरोदः समुद्रो० २ इत्युच्यते गौतम ! शेषं क्षोदोदकसमुद्रवत् । 'अरुणवरोदं गं श्लक्ष्ण आदि विशेषणों वाले हैं यावत् प्रतिरूप हैं हां 'अरुणवर भद्रअरुणवर महाभद्दा एत्थ दो देवा महिडिया' अरुणवरभद्र और अरुणवर महाभद्र नामके दो देव रहते हैं ये महर्द्धिक आदि विशेषणों वाले हैं यावत् एक पल्योपम की स्थिति वाले हैं। इस कारण हे गौतम ! इस द्वीप का नाम ऐसा हो गया है यहां चन्द्रादित्य आदि ज्योतिष्क देवों के सम्बन्ध का सूत्र क्षीरोदक समुद्र के प्रकरण के जैसा ही हैं 'एवं अरुणवरोदे वि समुद्रे जाव देवा अरुणवरं अरुणमहावराय एत्थ दो देवा सेसं तहेव' इसी तरह अरुणवरद्वीप को अरुणवर नाम का समुद्र चारों ओर से घेरे हुए व्यवस्थित है इसके सम्बन्ध में जो वक्तव्यता है वह क्षोदोदक समुद्र के जैसी है यहां पर महर्द्धिक आदि विशेषणों वाले यावत् एक पल्योपम की स्थिति वाले दो देव जिनका १६ विगेरे विशेषा। वाण छ. यावत्प्रति३५ छ. म द्वीपमा 'अरुणवर भद अरुणवर महाभद्दा एत्थ दो देवा महिइढिया०' २१३४१२ भद्र अने. २३४१२ મહાભદ્ર નામના બે દે રહે છે. તેઓ મહદ્ધિક વિગેરે વિશેષણો વાળા છે. યાવત્ તેઓની સ્થિતિ એક પાપમની છે. તે કારણથી હે ગૌતમ ! આ દ્વીપનું એ પ્રમાણે નામ થયેલ છે. અહીયાં ચંદ્ર, સૂર્ય વિગેરે તિષ્કો सधी ४थन क्षीश समुद्रना ४२ प्रमाणे ४ छ. 'एवं अरुणवरोदे वि समुद्दे जाव देवा अरुणवर अरुणमहावराय एत्थ दो देवा सेसं तहेव' मे પ્રમાણે અરૂણવર દ્વીપને અરૂણુવર નામનો સમુદ્ર ચારે તરફથી ઘેરીને રહેલ છે. આ સંબંધમાં જે કથન છે તે ક્ષેદોદક સમુદ્રના કથન પ્રમાણે છે. ત્યાં મહદ્ધિક વિગેરે વિશેષણો વાળા યાવત્ એક પલ્યોપમની સ્થિતિવાળા બે દે सानु नाम ५३११ १२ भने २५३९३ महा१२ छ तेसो २९ छे. 'अरुणव. જીવાભિગમસૂત્ર Page #892 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१०५ अरुणदिद्वीपसमुद्रनिरूपणम् ८७९ समुई अरुणवरावभासे णामं दीवे वट्टे जाव' अरुणवरावभासो नाम द्वीपो वृत्तो वलयाकारसंस्थानसंस्थितः सर्वतः समन्ताद् अरुणवरोदं समुद्रं सम्परिक्षिप्य तिष्ठति । अयं समचक्रवालसंस्थानेन-न पुनर्विषमचक्रवाले नेत्यादि क्षोदोदक समुद्रप्रकरणमनुसन्धेयम् नवरमत्र 'देवा अरुणवरावभासभद्द अरुणवरावभासमहाभद्दा एत्थ दो देवा महड्रिया०' अरुणवरावभासभद्राऽरुणवरावभासमहाभद्रौ अत्र द्वौ देवौ महर्द्धिकौ० यावत्पल्योपमस्थितिकौ परिवसतः तत्तेनार्थेन भदन्त ! अरुणवरावभासो द्वीपो० २ इति चन्द्रादित्यादि ज्योतिष्कसूत्रं पूर्ववत् । ‘एवं-अरुणवरावभासे समुद्दे नवरि देवा अरुणवरावभासवरारुणवरावभासमहावरा एत्थ दो देवा महड्डिया' एवम्-अरुणवरावभासद्वीपवदेव-अरुणवरावभासः समुद्रोऽपि ज्ञातव्यः क्षोदोदकसमुद्रप्रकरणवत् नवरम् - अरुणवरावभासवरारुणवरावभासमहावरौ द्वौ देवौ महद्धिको यावत्पल्योपमस्थिको परिवसतः तत्तेनार्थेन गौतम ! अरुणनाम अरुणवर और अरुणमहावर है रहते हैं । 'अरुणवरोदण्णं समुदं अरुणवरावभासे णामं दीवे वट्टे जाव देवा अरुणवरावभास भद्दारुणवरावभास महाभद्दा एत्थ दो देवा महिड़िया' अरुणवरसमुद्र को अरुणवरावभास नामका द्वीप चारों ओर से घेरे हुए हैं यह द्वीप भी गोल वलय के जैसे आकार वाला है यह द्वीप भी समचक्रवालसंस्थान वाला है विषमचक्रवाल संस्थान वाला नहीं है इत्यादि रूप से क्षोदोदक समुद्र का जैसा प्रकरण वर्णित हुआ है वैसा ही वह सव यहां भी कह लेना चाहिये परन्तु यहां देवों के नाम इस प्रकार से हैं 'अरुवरावभास भद्र और अरुणवरावभास महाभद्र इनकी परिवार आदि एवं स्थिति पूर्वोक्त जैसी ही है तथा इस द्वीप का ऐसा नाम क्यों हआ है-इस सम्बन्ध में भी समस्त कथन अपनी बुद्धि के अनुसार रोदण्णं समुदं अरुणवरावभासे णामं दीवेवढे जाव देवा अरुणवरावभास भदारुणवराव. भास महाभदा एत्थ दो देवा महिइढिया, २५३४१२ समुद्रने २५३११२शवलास नामना દ્વીપે ચારે બાજુથી ઘેરેલ છે. આ દ્વીપ પણ ગળ અને ગોળ વલયના જેલા આકાર વાળો છે. આ દ્વીપ પણ સમચકવાલ સંસ્થાનવાળો છે. વિષમચક્રવાલ સંસ્થાના વાળ નથી. વિગેરે પ્રકારથી દોદક સમુદ્રના કથન પ્રમાણે છે અર્થાત દેદિકસમુદ્રના પ્રકરણમાં તેનું જે રીતે વર્ણન કરવામાં આવેલ છે. એજ પ્રકારથી એ તમામ પ્રકરણ અહીયાં પણ કહી લેવું જોઈએ પરંતુ ત્યાં દેવના નામે આ પ્રમાણે છે-અરૂણવર ભદ્ર અને અણવર મહાભદ્ર તેમના પરિવાર વિગેરે તથા સ્થિતિ પૂર્વોક્ત પ્રમાણે જ છે. તથા આ દ્વીપનું એ પ્રમાણેનું નામ થવામાં શું કારણ છે? એ સંબંધમાં પણ સઘળું કથન પોતાની બુદ્ધિી જીવાભિગમસૂત્ર Page #893 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे वरावभासः समुद्रो० २ एवमुच्यते, चन्द्रादि ज्योतिष्कसूत्रमपि पूर्ववत्सर्वत्र विस्तरभयानकुत्रापि व्याख्यायते । तदेवम्-अरुणवरोद्वीपोऽरुणवर समुद्रश्च त्रिप्रत्यवतारः तद्यथा-अरुणो द्वीपः १ अरुणः समुद्रः । अरुणवरो द्वीपः २ अरुणवरः समुद्रः। अरुणवरावभासो द्वीपः ३ अरुणवरावभासः समुद्रः । एवं त्रिप्रत्यवतारः कुण्डलोऽपि द्वीपो ज्ञातव्यः । 'कुंडले दीवे कुंडलभद्दकुंडलमहाभद्दा दो देवा महडिया' अरुणवरावभासं समुद्र-कुण्डलो नाम द्वीपो वृत्तो वलयाकारसंस्थानसंस्थितः सर्वतः समन्तात् संपरिक्षिप्य तिष्ठति इत्यादि सर्व क्षोदोदक समुद्रप्रकरणवत् केवलमत्र कुण्डलभद्र-कुण्डलमहाभद्रौ महद्धिको यावत्पल्योपमकर लेना चाहिये, यहां चन्द्रादित्य आदि ज्योतिष्क देव संख्यात हैं। इस तरह अरुणद्वीप और अरुणसमुद्र ये त्रि प्रत्यवतार वाले हुए हैं जैसे-अरुणद्वीप अरुणसमुद्र १, अरुणवरद्वीप और अरुणवरसमुद्र २ अरुणवरावभासद्वीप और अरुणवरावभाससमुद्र ३ इसी तरह से तीन प्रत्यवतार वाला कुण्डलद्वीप भी है 'कुंडले दीवे कुंडलभद्द महाभद्दा दो देवा महिडिया' अरुणवराहभास समुद्र को चारों ओर से घेर कर रहा हुआ कुण्डल नामका द्वीप है यह द्वीप भी वृत्त और वलयाकार के जैसे गोल संस्थान वाला है इत्यादि रूप से सब वर्णन क्षोदोदक समुद्र के प्रकरण के जैसा ही यहां पर कह लेना चाहिये यहां पर यदि कोई अन्तर है तो वह देवो को लेकर है क्योंकि यहां पर कुण्डल भद्र और कुण्डल महाभद्र इन नामों वाले देव रहते हैं ये देव महर्द्धिक आदि विशेषणों वाले हैं यावत् एक पल्योपम की स्थिति वाले हैं। बाकी का और सब कथन क्षोदोदक समुद्र के प्रकरण પ્રમાણે કરી લેવું જોઈએ. આ દ્વિીપમાં ચંદ્ર, સૂર્ય વિગેરે તિષ્ક દેવો સંખ્યાત છે. એ જ પ્રમાણે અરૂણ દ્વીપ અને અરૂણસમુદ્ર અરૂણુવર દ્વીપ અને અરૂણવર સમુદ્ર ૨ અરૂણાવરાભાસ દ્વીપ અને અરૂણવરાભાસ સમુદ્ર ૩ એજ शत त्र प्रत्यवता२ प दी५ ५५५ छे. 'कुंडले दीवे कुंडलभद्द महा भद्दा दो देवा महिइढिया' २५३११२।१मास समुद्रने यारे माथी धेशन हेस કંડલ નામને દ્વીપ છે આ દ્વીપ પણ વૃત્ત–અર્થાત્ ગોળ છે અને તેને આકાર ગોળ વલયના જેવો છે, વિગેરે પ્રકારથી તમામ વર્ણન ક્ષેદક સમુદ્રના પ્રકરણમાં કહ્યા પ્રમાણે જ અહીંયા કહી લેવું અહીયાં જે કાંઈ અંતર છે તો તે દેના સંબંધમાં છે, કેમકે અહીયાં કુંડલ ભદ્ર અને કુંડલ મહાભદ્ર આ નામે વાળા દે રહે છે. એ દેવે મહદ્ધિક વિગેરે વિશેષણ વાળા છે. યાવત્ એક પાપમની સ્થિતિવાળા છે. આ સિવાય બાકીનું બીજુ તમામ કથન જીવાભિગમસૂત્ર Page #894 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१०५ अरुणदिद्वीपसमुद्रनिरूपणम् ८८१ स्थिको परिवसतः तत्तेनार्थेन कुण्डलो द्वीपः २ एवमुच्यते, ज्योतिष्कसूत्रमपि पूर्ववत् । 'कुण्डलोदे समुद्दे सुभचक्खु-चक्खुकंता एत्थ दो देवा महड्डिया' कुण्डलं खलु द्वीपं कुण्डलोदो नाम समुद्रः इत्यादि नामान्वर्थपर्यन्तं पूर्ववत् केवलं चक्षु:शुभचक्षुःकान्तौ द्वौ देवावत्र महद्धिकौ० यावत्परिवसतः तत्तेनार्थेन-कुण्डलोदः समुद्रः-२ एवमुच्यते चन्द्रादि सूत्रं पूर्ववत् इति । 'कुंडलवरे दीवे कुंडलवरभद्दकुंडलवरमहाभद्दा एत्थ दो देवा महडिया' कुण्डलोदसमुद्रं कुण्डलवरो नाम द्वीप: इत्यादि सर्वं क्षोदोदकसमुद्रवत् नवरं कुण्डलवरभद्र-कुण्डलवरमहाभद्रौ द्वौ देवावत्र परिवसतः तत्तेनार्थेन कुण्डलवरद्वीपः २ इति नाम भवति अन्यत् क्षोदवरद्वीपवत् । जैसा ही है 'चक्खु सुभचक्खुकंता एत्थ दो देवा महिडिया' कुण्डलोद समुद्र में चक्षुकान्त और शुभचक्षुकान्त इस नामके दो देव रहते है इसी कारण इसका नाम कुण्डलोद समुद्र कहा गया है इत्यादि रूप से सब कथन चन्द्रादित्यादि सूत्र तक पूर्व के जैसा ही कह लेना चाहिये इसी तरह से 'कुण्डलवरे दीवे कुडलवरभद्द कुंडलवरमहाभद्दा एत्थ दो देवा महिडिया' कुडलवरोदे समुद्दे कुंडलवर कुंडलवरमहावरा एत्थ दो देवा महिडिया' कुण्डलोद समुद्र की चारों ओर कुण्डलवरद्वीप है। इसके सम्बन्ध का कथन भी क्षोदोदकसमुद्र के ही जैसा है यहां पर कुण्डल वर भद्र और कुण्डलवरमहाभद्र इस नाम के दो देव रहते है इसलिये इस द्वीप का नाम कुडलवरदीप ऐसा कहा गया है कुण्डलवर द्वीप की चारों ओर कुण्डलवर समुद्र है. यहां पर कुण्डलवर और Arts समुद्रना ४२ शुभां ह्या प्रमाणे छ. 'चक्खु सुभचक्खु कंता एत्थ दो देवा महिड्डिया' हा समुद्रमा यक्षुxiत अने शुभ यांत આ નામ વાળા બે દેવ નિવાસ કરે છે. એ કારણથી આદ્વીપનું નામ કુંડલેદ દ્વીપ એ પ્રમાણે કહેવાયું છે. વિગેરે પ્રકારથી સઘળું કથન ચંદ્ર, સૂર્ય વિગેરે જ્યોતિષ્ક દેવોના કથન પર્યન્ત પહેલાના કથન પર્યન્ત કહી લેવું જોઈએ से प्रमाणे 'कुंडलवरे दीवे कुंडलवरभद कुंडलवर महाभद्दा एत्थ दो देवा મહૂિઢિ કુંડલેદ સમુદ્રની ચારે બાજુ કુંડલવર દ્વીપ આવે છે. આના સંબંધી કથન પણ ક્ષેદોદક સમુદ્રના કથન પ્રમાણે જ છે. તેથી આ દ્વિીપમાં કુંડલવર ભદ્ર અને કુંડલવર મહાભદ્ર એ નામ વાળા બે દેવે નિવાસ કરે છે. તેઓ મહદ્ધિક વિગેરે વિશેષણવાળા છે. તેથી આ દ્વીપનું નામ કુંડલવર દ્વીપ એ પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ છે. કુંડલવર દ્વીપની ચારે બાજુએ કુંડલવર નામને સમુદ્ર છે. અહીયાં કુંડલવર અને કુંડલવર મહાવર એ નામ વાળા બે દે जी० १११ જીવાભિગમસૂત્ર Page #895 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८८२ जीवाभिगमसूत्रे 'कुंडलवरोदे समुद्दे कुंडलवर कुंडलवरमहावरा एत्थ दो देवा महड्रिया०' कुण्डलवरोद वक्तव्यता पूर्ववत्-केवलं कुण्डलवरकुण्डलवरमहावरौ द्वौ देवौ महर्द्धिकौ यावत्पल्योपमस्थितिकौ० अन्यत् कुण्डलवरोदसमुद्रवत् । कुंडलवरोदं समुद्र कुण्डलवरावभासोद्वीपः० इत्यादि वक्तव्यता पूर्ववत् 'कुंडलवरावभासे दीवे कुंडलवरावभासभद-कुंडलवरावभासमहाभद्दा एत्थ दो देवा महड्डिया०' कुण्डलवरावभासे द्वीपे कुण्डलवरावभासभद्र-कुण्डलवरावभासमहाभद्रौ द्वौ देवावत्र तिष्ठतः तत्तेनार्थेन कुण्डलवरावभासद्वीप इति नाम भवति, अन्यत्सर्व चन्द्रादि सूत्र ज्योतिष्कं क्षोदवरद्वीपवत् इति । 'कुंडलवरोभासोदे समुद्दे कुंडलवरोभासवरकुंडलववरावभासहावरा एत्थ दो देवा महडिया जाव पलिओमट्टिईया परिवसंति' कुंडलवरावभासं द्वीपं कुण्डलवरावभासोदः समुद्रो वृत्तो वलायाकारसंस्थित इत्यादि कुण्डलवर महावर इस नामके दो देव रहते हैं ये सब देव महर्दिक आदि विशेषणो वाले हैं यावत् एक पल्योपम की स्थिति वाले हैं । 'कुंडलवरावभासे दीवे कुंडलवरावभास भद्द कुंडलवरावभास महाभद्दा एत्थ दो देवा०' कुण्डलसमुद्र की चारों ओर कुंडलवरावभास नामका द्वीप है इस में कुण्डलवरावभास भद्र और कुण्डलवरावभास महाभद्र इस नाम के दो देव रहते हैं 'कुण्डलवरोभासोदे समुद्दे कुंडलवरोभासवर कुंडलवरो भासमहावरा एत्थ दो देवा महड्रिया जाव पलिओवमद्वितीया परिबसंति' कुण्डलवरभासोदसमुद्र कुंडलवरावभासद्वीप की चारों ओर है यह समुद्र गोल और गोलवलयाकार में है इत्यादि सब वर्णन इसका क्षोदोदसमुद्र के जैसा ही समझ लेना રહે છે. આ બધા દેવે મહદ્ધિક વિગેરે વિશેષ વાળા છે. યાવત્ તેઓ पक्ष्यापमनी स्थिति छ. 'कुंडलवरावभासे दीवे कुंडलवारावभासभद कुंलवरावभासमहाभद्दा एत्थ दो देवा महिड्डिया' ७ समुद्रनी थारे पास કુંડલવરાભાસ નામને દ્વીપ આવેલ છે. આ દ્વીપમાં કુંડલવરાવભાસ ભદ્ર અને કુંડલવરાવભાસ મહાભદ્ર આ નામ વાળા બે દેવે નિવાસ કરે છે. તેઓ भद्धि विगेरे विशेष वा छे. 'कुंडलवरोभासोदे समुद्दे कुंडलवरो भास वर कुलवरोभासमहावरा एत्थ दो देवा महिड्ढिया जाव पलिओवमद्वितिया परि वसंति' छुटस१२ मासा समुद्र स१२ मास दीपनी थारे या मावेस छे. આ સમુદ્ર મેળ છે. અને ગળ વલયના આકાર જેવા આકાર વાળે છે. વિગેરે પ્રકારનું તમામ વર્ણન આ સમુદ્ર સંબંધી ક્ષેદક સમુદ્રના વર્ણન પ્રમાણે જીવાભિગમસૂત્ર Page #896 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१०५ अरुणदिद्वीपसमुद्रनिरूपणम् ____ ८८३ क्षोदोदसमुद्रवत् तस्मिन् समुद्रे कुण्डलवरावभास-वरकुण्डलवरावभासमहावरौ यथाक्रम पूर्वार्धपरार्धाऽधिपती द्वौ देवाविमौ महर्द्धिकौ० यावत्पल्योपमस्थितिमन्तौ नित्यं परिवसतः तत्तेनार्थेन कुण्डलवरावभासोदः समुद्रः० २ एवमुच्यते यावन्नित्यः चन्द्रादिसूत्रं पूर्ववत् । तदेवं कुण्डलो द्वीपः कुण्डलः समुद्रश्च त्रिप्रत्यवतारः,तथाहि-अरुणवरावभास-समुद्रपरिक्षेपी कुण्डलो द्वीपः-१ कुण्डलद्वीपपरिक्षेपी कुण्डल: समुद्रः । तत्परिक्षेपी कुण्डलवरो द्वीपः तत्परिक्षेपी कुण्डलवरः समुद्रः तत् चाहिये इस समुद्र में कुण्डलवरावभास और वरकुंडलवरावभास महावर इस नामके दो देव रहते हैं। ये महर्द्धिक आदि विशेषणों वाले है यावतू एक पल्योपम की इनकी स्थिति है। इन में एक पूर्वार्धाधिपति है और एक अपरार्धाधिपति है यहां चन्द्रादित्यादि ज्योतिष्क देवों की वक्तव्यता पूर्व के जैसी ही है यहां सब जगह द्वीप और समुद्रों के उस उस नाम के होने में जो कथन पहिले कर आये हैं तथा इन के नाम इस प्रकार से नित्य हैं ऐसा जो कह आये हैंवह सब कथन अपने २ द्वीपों और समुद्रों के नामकी वक्तव्यता में कहते जाना चाहिये । इस तरह से यह कुण्डलद्वीप तीन प्रत्यवतार वाला प्रकट किया जैसे-अरुणवरावभाससमुद्र परिक्षेपी कुण्डलद्वीप १ कुण्डलद्वीप परिक्षेपी कुण्डलसमुद्र, कुण्डलसमुद्र परिक्षेपी कुडलवर द्वीप, कुण्डलवर द्वीप परिक्षेपी कुंडलवर समुद्र, कुण्डलवरसमुद्र परिक्षेपी कुण्डलवरावभासद्धीप, कुण्डलवरावभास परिक्षेपी कुण्डलवरावभाससमुद्र, इन सब की वक्तव्यता सर्वत्र જ સમજી લેવું જોઈએ. આ સમુદ્રમાં કુંડલવરાવભાસ અને કુંડલાભાસ મહાવર એ નામવાળા બે દેવે નિવાસ કરે છે. તેઓ મહદ્ધિક વિગેરે વિશે. વિશેષણ વાળા છે. યાવત્ તેઓની રિથતિ એક પોપમની છે. તેમાં એક પૂર્વાધિપતી છે. અને બીજે અપરાર્ધાધિપતિ છે. અહીયાં ચંદ્ર, સૂર્ય વિગેરે તિષ્ક દેનું કથન પહેલાં કહ્યા પ્રમાણે જ છે. અહીયાં બધે ઠેકાણે દ્વિીપ અને સમુદ્રના તે તે નામે હોવાનું જે કથન પહેલાં કરવામાં આવેલ છે. તે તથા તેમના નામે નિત્ય છે. એમ જે કહેલ છે. એ તમામ કનથ પિતપતાના દ્વીપે અને સમુદ્રોના નામના કથનમાં બધેજ કહેવું જોઈએ એ રીતે આ કુંડલ દ્વિીપ ત્રણ પ્રત્યવતાર વાળો કહેલ છે જેમકે–અરૂણુવરાવ ભાસ સમુદ્ર પરિક્ષેપવાળ કુંડલીપ ૧ કુડલ દ્વીપના પરિક્ષેપવાળે કુંડલસમુદ્ર ૨ કુંડલ સમુદ્રના પરિક્ષેપ વાળ કુંડલવર દ્વીપ, કુંડલવર દ્વીપના પરિક્ષેપ વાળે કુંડલવર સમુદ્ર, કુંડલવર સમુદ્રના પરિક્ષેપવાળે કુંડલવરાભાસ દ્વીપ, કુંડલવરાભાસ દ્વીપના પરિક્ષેપવાળે કુંડલવરાવભાસ સમુદ્ર, આ બધાનું વર્ણન જીવાભિગમસૂત્ર Page #897 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८८४ जीवाभिगमसूत्रे परिक्षेपी कुण्डलवरावभासो द्वीपः तत्परिक्षेपी कुण्डलवरावभासः समुद्रः, वक्तव्यता च सर्वत्रापि क्षोदवरद्वीपः-क्षोदोदसमुद्रवत् नवरं देवतानामिदं नानात्वम्-कुण्डले द्वीपे कुण्डलभद्र-महाभद्रौ द्वौ देवौ, कुण्डलसमुद्रे चक्षुः शुभचक्षुः कान्तौ, कुण्डलवरद्वीपे-कुण्डलवरभद्र-कुण्डलवरमहाभद्रौ, कुण्डलवरसमुद्रे कुण्डलवरकुण्डलवरमहावरौ, कुण्डलवरावभासे द्वीपे-कुण्डलवरावभासभद्र- कुण्डलवरवभासमहाभद्रौ कुण्डलवरावभासे समुद्रे तु कुण्डलवरावभासवर-वरकुण्डलवरावभासमहावरौ द्वौ द्वौ देवौ । 'कुंडलवरोभासं णं समुदं-रुयगे णामं दीवे वट्टे वलया० जाव चिट्ठइ किं समचकवाल विसमचक्क० ? गोयमा ! समचकवाल नो विसमचक्कवालसंठिए, केवइयं स्थानों पर-द्वीप की क्षोदवरद्वीप के जैसी और समुद्र की क्षोदोदसमुद्र के जैसी है-परन्तु देवों के नामों में भिन्नता है जैसे कुण्डलद्वीप में कुण्डलभद्र और कुण्डलमहाभद्र ये दो देव कहे गये हैं, कुण्डलसमुद्र में कुण्डलचक्षु और शुभचक्षुकान्त ये दो देव कहे गये है कुण्डवरद्वीप में कुण्डलवर भद्र और कुण्डलवरमहाभद्र ये दो देव कहे गये हैं कुण्डलवरसमुद्र में कुण्डलवरभद्र और कुण्डलवरमहाभद्र ये दो देव कहे गये हैं तथा-कुण्डलवरावभास द्वीप में कुण्डलवरावभासभद्र, और कुण्डलवरावभास महाभद्र ये दो देव कहे गये हैं तथा कुण्डलवरावभास समुद्र में कुण्डलवरावभासवर और वरकुण्डलवरावभास महावर ये दो देव कहे गये हैं 'कुंडलवरो भासं णं समुदं रुयगे णामं दीवे वट्टे वलया० जाव चिट्ठति, किं समचक्क० विसमचक्कवाल ?' कुण्डलवरावभास समुद्र को चारों ओर से बेढे हुए रुचकनाम का द्वीप है यह द्वीप भी वृत्त और वलय के जैसे आकार वाला है हे भदन्त ! બધે ઠેકાણે દ્વીપના વર્ણનમાં ક્ષેદવર દ્વીપના વર્ણન પ્રમાણે છે. પરંતુ દેના નામમાં જુદા પણું છે. જેમકે-કુંડલ નામના દ્વીપમાં કુંડલભદ્ર અને કુંડલા મહાભદ્ર એ બે દેવે હેવાનું કહેવામાં આવેલ છે. કુંડલ સમુદ્રમાં કુંડલચક્ષુ અને શુભચક્ષુકાંત એ બે દેવે કહેલા છે. કુંડલવર દ્વીપમાં કુંડલવર ભદ્ર અને કુંડલવર મહાભદ્ર એ બે દેવે કહેવામાં આવેલા છે. કુંડલવર સમુદ્રમાં કુંડલવર ભદ્ર અને કુંડલવર મહાભદ્ર એ બે દેવે કહેવામાં આવેલા છે. તથા–કુંડલવરાવભાસ નામના દ્વીપમાં કુંડલવરાભાસ ભદ્ર અને કુંડલરાવભાસ મહાભદ્ર એ બે દે કહેલા છે. તથા કુંડલવરાવભાસ સમુદ્રમાં કુંડલવરાવભાસવર અને વરકુંડલવરાવमास महा१२ से नामनामे । वामां माव्या छे. 'कुंडलवरो भासं णं समुदं रुयगे णाम दीवे वट्टे वलयागारसंठाणसंठिते जाव चिट्ठति किं समचक्क० विसम चक्कवाल०' स१२।१मास समुद्रने यारे मान्नुथी धेशने ३५ नामने। दी५ જીવાભિગમસૂત્ર Page #898 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१०५ अरुणदिद्वीपसमुद्रनिरूपणम् ८८५ चक्कवाल० पन्नत्ते' कुण्डलवरावभासं समुद्रं खलु रुचको नाम द्वीपो वृत्तो वलयाकारसंस्थानसंस्थितः सर्वतः संपरिक्षिप्य खलु तिष्ठति स कि समचक्रवाल सं० विषमचक्रवालेन संस्थितः ? हे गौतम ! समचक्रवालेनैव नो विषमचक्रवालेन० स च कियता-चक्रवालविष्कम्भेण-परिक्षेपेण च प्रज्ञप्तः ? गौतम ! संख्येययोजनशतसहस्राणि चक्रवालविष्कम्भेण परिक्षेपेण च । 'सव्वट्ठ मणोरमा एत्थ दो देवा-सेस तहेव' सर्वार्थ-मनोरमौ द्वावत्र देवौ महद्धिको पूर्वाऽधिपतीभूत्वा यावत्पल्योपमस्थितिको संपरिवसतः शेषं तथैव क्षोदोदवरसमुद्रवदेव ज्योतिष्कसूत्रमपि । यह द्वीप समचक्रवाल वाला है या विषमचक्रवाल वाला है ! इस प्रकार से गौतम के पूछने पर प्रभु ने कहा 'गोयमा ! समचक्कवाल. नो विसमचक्कवालसंठिते' हे गौतम ! यह द्वीप समचक्रवाल वाला है -विषमचक्रवाल वाला नहीं है 'केवतियं चक्कवाल पण्णत्ते' हे भदन्त इसका समचक्रवाल विष्कम्भ कितना कहा गया है और परिक्षेप कितना कहा गया है ? उत्तर में प्रमु ने कहा है-हे गौतम ! इसका चक्रवाल विष्कम्भ संख्यात लाख योजन का है और परिक्षेप भी इसका इतना ही है 'सवट्ठ मणोरमा एत्थ दो देवा सेसं तहेव' सर्वार्थ और मनोरम नाम के दो देव यहां पर रहते हैं इनमें एक पूर्वार्धाधिपति है और दूसरा अपरार्धाधिपति है ये दोनों देव महद्धिक आदि विशेषणों वाले है और यावत् एक एक पल्योपम की स्थिति वाले हैं। चन्द्रादित्यादि ज्योतिष्क देवों के सूत्र तक क्षोदोदवर समुद्र के जैसा આવેલ છે. આ દ્વીપ પણ વૃત્ત-ગોળ અને વલયના જેવા આકારવાળે છે. હે ભગવન આ દ્વીપ સમચક્રવાલવાળો છે કે વિષમ ચક્રવાલ વાળો છે? આ પ્રમાણે गौतम स्वामीन। पूछपाथी उत्तरमा प्रमुश्री यु-'गोयमा ! समचक्कवाल. नो विसम चक्कवाल० संठिते' गौतम ! २॥ द्वीप समय पास पाणी छे. विषम पासवाणे नथी. 'केवतियं चक्कवाल० पण्णत्ते' हे भगवन् तना सभा ચકવાલ વિષ્કન્જ કેટલે કહેલ છે? અને તેને પરિક્ષેપ કેટલે કહેવામાં આવેલ છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રીએ કહ્યું કે હે ગૌતમ! તેને સમચકવાલ વિષ્કભ સંખ્યાત લાખ એજનને છે. અને તેને પરિક્ષેપ પણ એટલેજ છે. 'सव्वदमनोरमा एत्थ दो देवा सेसं तहेव' साथ मने भना२म नामाना में દે ત્યાં નિવાસ કરે છે. તે પૈકી એક પૂર્વાર્ધને અધિપતિ છે, બીજે અપરાઈને અધિપતિ છે. આ બન્ને દે મહદ્ધિક વિગેરે વિશેષણો વાળા છે. અને યાવતું એક પલ્યોપમની સ્થિતિ વાળા છે. ચંદ્ર સૂર્ય વિગેરે તિષ્ક જીવાભિગમસૂત્ર Page #899 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे 'रुयगोदे णामं समुद्दे जहा खोदोदे समुद्दे-संखेज्जाई जोयणसयस० चक्कवाल. संखेज्जाई जोयणसयसहस्साई परिक्खेवेणं-दारा दारंतरंपि संखेज्जाई-जोइसंपि सव्वं संखेज्जं-भाणियव्वं' रुचकं नाम द्वीपं रुचकोदो नाम समुद्रो वृत्तो वलयाकार संस्थानसंस्थितः सर्वतः समन्तात् संपरिक्षिप्य तिष्ठति, वक्तव्यता च क्षोदोद समुद्रवत् रुचकोदः खलु भदन्त ! कियता चक्रवालविष्कम्भेण-परिक्षेपेण च प्रज्ञप्तः ? भगवानाह-गौतम ! संख्येययोजनशतसहस्राणि चक्रवालविष्कम्भेण-परिक्षेपतश्च, चत्वारि चतुर्षु द्वाराणि तेषां परस्परमन्तरं योजनशतसहस्राणां वक्तव्यम् चन्द्रादयः सर्वेऽपि संख्येयाः एव भणितव्याः। 'अटो वि तहेव ही कथन कर लेना चाहिये । 'रुयगोदे णामं समुद्दे जहा खोदोदे समुद्दे संखेजाई जोयणसतसहस्साई चक्कवालवि० संखेजाइं जोयणसतसहस्साई परिक्खेवेणं दारा दारंतरंपि संखजाई जोतिसंपि सव्वं संखेज्जं भाणियव्वं रुचकद्वीप को चारों ओर से बेढे हुए रुचकोद नामका समुद्र है यह गोल है और वलयाकार के जैसे संस्थान वाला है इस के सम्बन्ध की वक्तव्यता क्षोदोदकसमुद्र के जैसी ही है। हे भदन्त ! यह रुचकोदसमुद्र कितने चक्रवाल विष्कम्भ वाला है और परिक्षेप इसका कितना है ? उत्तर में प्रभु ने कहा है-हे गौतम ! इस का समचक्रवालविष्कम्भ संख्यात लाख योजन का है और परिक्षेप भी इसका इतना ही है इसके चार दरवाजे पूर्वादि चार दिशाओं में है इनका आपस में अन्तर १ लाख योजन का है। यहां चन्द्रादिक ज्योतिषीदेव संख्यात है 'अहो वि जहेव खोदोदगस्स नवर सुमणस દેવોના કથન પર્યત ક્ષેદવર સમુદ્રના કથન પ્રમાણેનું કથન કરી લેવું. 'रुयगोदे णाम समुदे जहा खोदोदे समुद्दे संखेज्जाइं जोयणसतसहस्साई चक्क. वाल वि० संखेज्जाइं जोयणसतसहस्साई परिक्खेवेणं दारा दारंतरं पि संखेज्जाई जोतिसपि सव्वे सखेज्जं भाणियव्वं' ३५४ दीपने यारे मान्नुथी धेशन ३यह નામને સમુદ્ર છે. આ સમુદ્ર ગેળ છે, અને વલયના આકાર જેવા આકાર વાળો છે. આ સંબંધનું કથન ક્ષેદક સમુદ્રના કથન પ્રમાણે જ છે. તે ભગવદ્ ! આ રૂચકેદ સમુદ્ર કેટલા ચકવાલ વિશ્કેલવાળે છે? અને તેને પરિક્ષેપ કેટલું છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રીએ કહ્યું કે હે ગૌતમ! તેને સમચકવાલ વિશ્કેભ સંખ્યાત લાખ એજનને છે, અને તેને પરિક્ષેપ પણ એટલેજ છે, તેને પૂર્વ વિગેરે ચારે દિશામાં ચાર દરવાજા છે. તે દરવાજાઓનું પરસ્પરનું અંતર ૧ એક લાખ એજનનું છે, અહીયાં ચંદ્ર સૂર્ય વિગેરે न्यात हे सध्यात छ. 'अठ्ठो वि तहेव जहेव खोदोदगस्स नवरं सुमणस જીવાભિગમસૂત્ર Page #900 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१०५ अरुणदिद्वीपसमुद्रनिरूपणम् ८८७ जहेव खोदोदस्स नवरि सुमण-सोमणसा एत्थ दो देवा महडिया' अर्थोऽपि नामान्वर्थचिन्तनं तथैव क्षोदोदस्य क्षोदोदवत् नवरं सुमनः सौमनसौ रुचकसमुद्रे द्वौ महद्धिकौ० यावत्पल्योपमस्थितिको देवौ परिवसतः अन्यत् क्षोदोदवत् । 'तहेव रुयगाओ आढत्तं असंखेनं विक्खभा परिक्खेवो-दारा-दारंतरं च जोइस च सव्वं असंखेज्जं भाणियच्वं' तथैव रुचकद्वीपादारभ्य सर्वत्र द्वीपे समुद्रे चक्रवाल विष्कम्भोऽसंख्येयः, तथा-परिक्षेपोऽपि, द्वाराणि विजयादीनि-द्वाराणां परस्परमन्तरं चाऽसंख्येयम् ज्योतिष्कादिकं चाऽसंख्येयम् । रुचकात्पूर्ववर्तिनां संख्येयमिति निष्कर्षः। 'रुयगोदणं समुदं रुयगवरेणं दीवे वट्टे' रुचकोदकं खलु समुद्रं रुचकवरो नाम द्वीपो वृत्तो वलयाकारसंस्थितः सर्वतः संपरिक्षिप्य तिष्ठति सोमणसा एत्थ दो देवा महड्डिया तहेव' इस प्रकार का इसका जो नाम हुआ है उस का कारण जैसा क्षोदोदकसमुद्र के प्रकरण में कहा गया है वैसा ही जानना चाहिये इस रुचकसमुद्र में सुमन और सौमनस नामके दो देव रहते हैं ये महद्धिक आदि विशेषणों वाले है और यावत् इनकी एक पल्योपम की स्थिति है । 'रुयगाओ आढत्तं असंखेज्जं विक्खंभा परिक्खेवो, दारा, दारंतरं च जोइस च सवं असंखेज्जं भाणियव्वं' रुचकद्वीप से लेकर और सब द्वीप में एवं समुद्र में चक्रवाल विष्कम्भ असंख्यात योजन का है तथा परिक्षेप भी इतना ही है सब में विजयादि द्वार हैं द्वारों का परस्पर में अन्तर असंख्यात योजनों का है। ज्योतिष्क भी यहां असंख्यात हैं। तथा रुचक तक सब संख्यात हैं। 'रुयगोयण्णं समुदं रुयगवरं णं दीवे वट्टे' रुचकोदक समुद्र को रुचक वर नामका द्वीप चारों ओर से बेढे सौमणसा एत्थ दो देवा महढिया' २५॥ प्रमाणुनु मानु नाम थयेट छ, તેનું કારણ જેમ હૈદેદક સમુદ્રના પ્રકરણમાં કહેવામાં આવેલ છે. એ જ પ્રમાણેનું સઘળું કથન સમજી લેવું. આ રૂચક સમુદ્રમાં સુમન અને સૌમનસ નામના બે દેવ નિવાસ કરે છે અને તેઓ મહદ્ધિક વિગેરે વિશેષ વાળા मने यावत् तेमनी स्थिति से ५८यापभनी छ, 'रुयगाओ आढत्तं असं खेज्ज विक्खंभ परिक्खेवो, दारा, दारं तर च जोइसच सव्वं असंखेज भाणियव्वं' રૂચક દ્વીપથી લઈને બીજા બધા દ્વીપમાં અને સમુદ્રોમાં ચકવાલ વિષ્કભ અસંખ્યાત જનને છે. તથા તેને પરિક્ષેપ પણ એટલેજ છે. બધા દ્વીપમાં વિજ્યાદિ દ્વારે છે, અને દ્વારેનું પરસ્પરનું અંતર અસંખ્યાત જનનું છે. 'रुयगोयण्णं समुदं रुयगवर णं दीवे वट्टे' ३०६४ समुद्रने ३५४ १२ નામના દ્વિીપે ચારે બાજુથી ઘેરેલ છે, આ દ્વીપ ગોળ છે. તેને આકાર ગોળ જીવાભિગમસૂત્ર Page #901 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८८८ जीवाभिगमसूत्रे इत्यादि क्षोदोदवत् 'रुयगवरभद्द रुयगवरमहाभद्दा एत्थ दो देवा' रुचकवरभद्ररुचकवरमहाभद्रौ द्वौ देवावत्र महर्द्धिकौ यावत्पल्योपमस्थितिको यथाक्रम पूर्वार्धपरार्धाधिपतीवसतः । 'रुयगवरोदे रुयगवररुयगवरमहावरा एत्थ दो देवा महडिया' रुचकोदकं समुद्रं रुचकवरो नाम द्वीपो वृत्तो वलयाकारसंस्थानेन संस्थितः सर्वतः समन्तात् संपरिक्षिप्य तिष्ठति इत्यादि सर्व निरुप्य रुचकवरोदे समुद्रे रुचकवररुचकमहावरौ द्वौ देवावत्र महर्द्धिको यात्पल्योपम स्थितिमन्तौ परिवसतः । 'रुयगवरावभासे दीवे-रुयगवरावभासभद्द-रुयगवरावभासभहाभद्दा एत्थ दो देवा महड्रिया' रुचकवरोदं समुद्रं रुचकवराभासनामद्वीपो वृत्तो यावत् संपरिक्षिप्य तिष्ठहुए है यह द्वीप गोल तथा वलय के जैसे आकार वाला है इत्यादि सब कथन क्षोदोदक द्वीप के जैसा ही जानना चाहिये 'रुयगवर भद्द रुय गवरमहाभद्दा एत्थ दो देवा' यहां पर रुचकवरभद्र और रुचकवरमहाभद्र नामके दो देव रहते हैं । ये महद्धिक आदि विशेषणों वाले हैं एवं यावत एक पल्योपम की स्थिति वाले हैं। इन में एक पूर्वार्ध का अधिपति है और दूसरा अपराध का अधिपति है 'रुयगवरोदे रुयगवर रुयगवर महावरा एत्थ दो देवा महडिया' रुचकवर समुद्र को चारों ओर से बेढे हुए रुचकवर नामका द्वीप है यह गोल है और वलय के जैसे आकार वाला है इत्यादि रूप से सब कथन करके इस रुचकवरोद समुद्र में रुचकवर और रुचकवर महावर नामके दो देव रहते हैं। ये महद्धिक आदि विशेषणो वाले एवं यावत् एक पल्योपम की स्थिति वाले हैं। 'रुयगवरावभासे दीवे रुयगवरावभास भद्द रुयगवरावभास महाभदा एत्थ दो देवा महड्डिया' रुचकवरोद समुद्र को चारों ओर से વલયના જેવું છે. વિગેરે તમામ કથન ક્ષેદેદક દ્વીપના કથન પ્રમાણે જ છે. 'रुयगवरभद्द रुयगवरमहाभदा एत्थ दो देवा' महीयां ३५७१२ भद्र भने રૂચકવર મહાભદ્ર એ નામવાળા બે દેવે નિવાસ કરે છે. એ દેવે મહદ્ધિક વિગેરે વિશેષણ વાળા છે. એવું યાવત્ એક પલ્યોપમની સ્થિતિવળા છે. તેમાં એક પૂર્વાર્ધના અધિપતિ છે, અને બીજા અપરાધના અધિપતિ છે. 'रुयगवरोदे रुयगवर रुयगमहावरा एत्थ दो देवा महड्ढिया' ३२४१२ समुद्रने ચારે બાજુએથી ઘેરીને રૂચકવર એ નામને દ્વીપ આવેલ છે. એ દ્વીપ ગોળ છે. અને ગેળ વલયના આકાર જે તેને આકાર છે. વિગેરે પ્રકારથી તમામ કથન કરીને આ રૂચકવરોદ સમુદ્રમાં રૂચકવર અને રૂચક મહાવર એ નામેવાળા બે દે રહે છે. તે દેવ મહદ્ધિક વિગેરે વિશેષણ વાળા છે. એવં યાવત્ से पक्ष्योपभनी स्थिति छ. 'रुयगवरावभासे दीवे रुयगवरावभासभदरुयग જીવાભિગમસૂત્ર Page #902 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१०५ अरुणदिद्वीपसमुद्रनिरूपणम् ८८९ तीत्यादि निरूप्याऽत्र रुचकवरावभासभद्र रुचकवरावभासमहाभद्रौ द्वौ देवौ महद्धिको यावत्परिवसतः। 'रुयगवरावभासं दीवं रुयगवरावभासे समुद्रे रुयगवरावभा. सवर-रुयगवरावभासमहावरा एत्थ दो देवा' रुचकवरावभासं द्वीपं सर्वतः संपरिवेष्टय रुचकवरावभासः समुद्रः वृत्तो वलयाकारसंस्थानसंस्थितः सन् तिष्ठति क्षोदोदसमुद्रवत् नवरं-रुचकवरावभास० वररुचकवरावभासमहावरनामानौ द्वौ घेर कर रुचकवरावभास नामका द्वीप व्यवस्थित है यह वृत्त है और गोल वलयाकार के जैसे संस्थान वाला है इत्यादि विषय का निरूपण करके यहां रुचकवरावभास भद्र और रुचकवरावभास महाभद्र नाम के दो देव रहते हैं ये महद्धिक आदि विशेषणों वाले हैं एवं यावत् एक पल्योपम की स्थिति वाले हैं 'रुयगवरावभासं दीवं रुयगवराभासे समुद्दे' रुचकवरावभासद्वीप को चारों ओर से वेष्टित करके रहा हुआ रुचकवराभासनाम का समुद्र है यह समुद्र गोल है और गोल वलयाकारके जैसे संस्थान वाला है इसका सब वर्णन क्षोदोदग समुद्र के जैसा ही है यहां पर 'रुयगवरावभासवररुयगवरावभास महावरा एत्थ' रुचकवरावभासवर और रुचकवरावभास महावर इस नाम के दो देव रहते है। ये महद्धिक आदि विशेषणों वाले हैं और यावत् एक पल्योपम की इनकी स्थिति है यहां तक का प्रकरण अन्यत्र गाथा द्वारा संगृहीत वरावभासमहाभद्दा एत्थ दो देवा महड्डिया' ३५४१२।४ समुद्रने यारे माथी ઘેરીને રૂચકવરાવભાસ નામને દ્વીપ આવેલ છે. આ દ્વીપ વૃત્ત-નામ ગોળ છે, અને તેને આકાર ગોળ વલયના જેવા સંસ્થાન વાળે છે. વિગેરે વિષયનું કરીને આ દ્વીપમાં રૂચકવરાવભાસ ભદ્ર અને રૂચકવરાવલાસ મહા ભદ્ર નામવાળા બે દેવે નિવાસ કરે છે, તે દેવ મહદ્ધિક વિગેરે વિશેષણે વાળા छ, भने यावत् तमासे पक्ष्यापभनी स्थितिवाछ. 'रूयगवरावभासं दीवं रुयगवरावभासे समुद्दे' ३२४वरावभास दीपने प्यारे मानुथी पीटीन २३४ ३५४વરાવભાસ નામને સમુદ્ર આવેલ છે. આ સમુદ્ર ગોળ છે, અને ગોળવલયને જે આકાર હોય છે તેવા આકારવાળે છે. આ સમુદ્ર સંબંધી તમામ વર્ણન शाही समुद्रना वन प्रमाणे छ. २मा समुद्रमा 'रुयगवरावभासवर रुयगवरावभास महावरा एत्थ दो देवा महिड्ढिया' ३२४१२।१मास१२ मन ३२४१२१રાવભાસ મહાવર એ નામવાળા બે દેવે નિવાસ કરે છે. એ દેવો મહદ્ધિક વિગેરે વિશેષણ વાળા છે, અને યાવત્ તેમની સ્થિતિ એક પલ્યોપમની છે. આ કથન સુધીનું તમામ પ્રકરણ અન્યત્ર ગાથા દ્વારા સંગ્રહીત કરીને આ जी० ११२ જીવાભિગમસૂત્ર Page #903 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८९० जीवाभिगमसूत्र महर्द्धिकौ यावत् परिवसतः । एतदन्तमेकं प्रकरणम् उक्तश्च "जंबुदीवे लवणे धायइ कालोय पुक्खरे वरुणे। खीर धय खोद नंदी, अरुणवरे कुंडले रुयगे ॥१॥ छाया-जम्बूद्वीपो लवणो धातकी कालोदः पुष्करो वरुणः । क्षीर घृत क्षोद नन्दी, अरुणवरः कुण्डलो रुचकः ॥१॥ अतः परं-शंखध्वजकलशश्रीवत्सादिशुभनामानः सर्वेऽपि द्वीपसमुद्रा स्त्रिकरके इस प्रकार से लिखा गया है 'जबूदीवे लवणे, धायइकालोय पुक्खरे वरुणे०, खीरघय खोयनंदी अरुणवरे कुंडले रुयगे ॥१॥ तात्पर्य यही है कि पहिला जम्बूद्वीप है इसको घेरे हुए लवणसमुद्र है लवण को घेरे हुए धातकी खण्ड है, धातकीखण्ड को घेरे हुए कालोद समुद्र है कालोदसमुद्र को चारों ओर से घेरे हुए पुष्करवरद्वीप है. पुष्करवरद्वीप को चारों ओर से घेरे हुए वरुणसमुद्र है वरुणसमुद्र को घेरे हुए क्षीरवरद्वीप है क्षीरवरद्वीप को घेरे हुए घृतोदधिसमुद्र है-घृतोदधि को घेरे हुए क्षोदोदकद्वीप है क्षोदोदकद्वीप को घेरे हुए नंदीश्वरद्वीप है इत्यादि रूप से रुचक तक यह कथन जानना चाहिये । 'अरुणसमुद्र से लेकर त्रि प्रत्यवतार हुआ है इन द्वीप समुद्रों के बाद लोक में जो शङ्ख, ध्वज, कलश श्रीवत्स आदि शुभ नाम है પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ છે. _ 'जंबू द्दीवे, लवणे धावइ, कालोय, पुक्खरे वरुणे० । खीर घयखोयनंदी अरुणवरे कुडले रुयगे ॥१॥ આનું તાત્પર્ય એ જ છે કે-પહેલે જંબુદ્વીપ છે, તેને ઘેરીને લવણ સમુદ્ર આવેલ છે, લવણ સમુદ્રને ચારે બાજુથી ઘેરીને ધાતકીખંડ આવેલ છે. ધાતકીખંડને ચારે બાજુએ ઘેરીને કાલેદ સમુદ્ર આવેલ છે. કાલેદ સમુદ્રને ચારે બાજુથી ઘેરીને પુષ્કરવર નામને દ્વીપ આવેલ છે, પુષ્કરવર દ્વીપને ચારે બાજુથી ઘેરીને વરૂણસમુદ્ર આવેલ છે. વરૂણસમુદ્રને ઘેરીને ક્ષીરવર દ્વીપ આવેલ છે. ક્ષીરવર દ્વીપને ઘેરીને વૃદધિ સમુદ્ર આવેલ છે. વૃતદધિસમુદ્રને ઘેરીને દેદક દ્વીપ આવેલ છે. દેદક દ્વીપને ઘેરીને નંદીશ્વર દ્વીપ આવેલ છે. વિગેરે પ્રકારથી રૂચક દ્વીપ સુધી આ કથન કહી લેવું જોઈએ. અરૂણ સમુદ્રથી લઈને ત્રિપ્રત્યવતાર થયેલ છે. આ સઘળા દ્વીપ અને સમુદ્રના પછી લેકમાં જે શંખ, વજા, કલશ, શ્રીવત્સ, વિગેરે શુભ નામે છે, એ નામેવાળા દ્વીપ જીવાભિગમસૂત્ર Page #904 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१०५ अरुणदिद्वीपसमुद्रनिरूपणम् ८९१ प्रत्यवताराः। अपान्तराले च-भुजगवरः कुशवरः क्रौंचवरः। तथा यानि हाराऽर्धहारादीनि-आभरणनामकानि, आजिनादीनि वस्तुनामानि, गन्धनामानि, कोष्ठादीनि, उत्पलनामानि-जलरुह-चन्द्रोद्योतनामानि वृक्षनामानि तिलकादीनि, च यानि पृथिव्याः-'पुढवी सकरा वालुया, उउवलेसिला य लोणसे' इत्यादि षट्त्रिंशद्भेदभिन्नायाः नवनिधीनां चतुर्दशरत्नानां चक्रवत्ति संबन्धिनां वर्षधरपर्वतानां क्षुल्ल हिमवदादीनां, पद्ममहापद्महूदानां, गंगादि महानदीनामन्तरनदीनां च विजयादि-कच्छादि द्वात्रिंशद्वक्षस्कारपर्वतानां माल्यवदादि कल्पानां सौधर्मादीनां द्वादशानाम्, शक्रेन्द्रदशकानां देवकुरुत्तरकुरूणां मन्दरस्य मेरोः, उन नामों वाले द्वीप और समुद्र हैं ये सब त्रिप्रत्यवतार वाले हैं । अपान्तराल में भुजगवर कुशवर और क्रौञ्चवर ये हैं। तथा-जितने भी हार-अर्धहार आदि शुभ नाम वाले आभरणों के नाम हैं, अजिन आदि जितने भी वस्तु नाम है, कोष्ठ आदि जितने भी गन्ध द्रव्यों के नाम हैं, जलरुह, चन्द्रोद्योत आदि जितने भी कमल नाम है तिलक आदि जितने भी वृक्षनाम हैं, पृथिवी शर्करा, वालुका, उप्पल, शिला, लोणूस आदि जितने भी ३६ पृथिवी के नाम हैं, नौ निधियों के एवं चौदह रत्नों के क्षुल्लहिमवदादिक वर्षधर पर्वतों के पद्म महापद्म आदि हृदों के, गंगा सिन्धु आदि महानदियों के अन्तर नदियों के ३२ कच्छादिक विजयों के, माल्यवान् आदि वक्षस्कार पर्वतोंके, सौधर्म आदि १२ कुलों के शक आदि दश इन्द्रो के देव कुरु और उत्तरकुरु के सुमेरु पर्वत के शकादि सम्बन्धी आवासपर्वतों के मेरु प्रत्यासन અને સમુદ્રો આવેલા છે. આ બધા દ્વીપ અને સમુદ્ર ત્રિપ્રત્યતાર વાળા છે. તેને અપાન્તરાલમાં ભુજગવર કુશવર અને કૌંચવર છે. તથા જે કઈ હાર અર્થહાર વિગેરે શુભ નામ વાળા આભૂષણોના નામે છે. અજીન વિગેરે જે કઈ વસ્તુના નામે છે. કેષ્ટ વિગેરે જેટલા ગંધ દ્રવ્યોના નામ છે. જલરૂહ, ચંદ્રોદ્યોત વિગેરે પ્રકારના જેટલા કમળાના નામે છે, તિલક વિગેરે જેટલા नानाभा छे. पृथिवी, ४२१, वायु, ७५, शिसl, aijस, विगैरे પ્રકારથી ૩૬ છત્રીસ પૃથ્વીના નામે છે. તથા નવ નિધિના અને ચૌદ રત્નના ક્ષુલ્લહિમવંત વિગેરે વિષધર પર્વતના પવ, મહાપા, વિગેરે હુના ગંગા સિંધુ વિગેરે મહા નદીના તથા તેની અંતર નદિના ૩૨ બત્રીસ પ્રકારના કચ્છ વિગેરે વિના માલ્યવાનું વિગેરે વક્ષસ્કાર પર્વતના, સૌધર્મ વિગેરે ૧૨ કુળના શક વિગેરે ૧૦ ઈન્દ્રોના દેવકુરૂ અને ઉત્તરકુરૂના, સુમેરૂપર્વતના શક વિગેરે સંબંધી આવાસ પર્વતના, મેરૂ પ્રત્યાસન્ન ભવનપતિ વિગેરેના જીવાભિગમસૂત્ર Page #905 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८९२ जीवाभिगमसूत्रे आवासानां शक्रादि सम्बधिनां मेरुप्रत्यासन्न भवनपत्यादि सम्बन्धिनां च कूटानां नक्षत्राणां कृत्तिकादीनामष्टाविंशतेः, चन्द्राणां सूर्याणां च नामानि सर्वाण्यपि द्वीपसमुद्रेषु त्रिप्रत्यवताराणि वक्तव्यानि तदाह-'हारदीवे' इत्यादि । एवञ्चहारो द्वीपः हारोदः समुद्रः, हारवरो द्वीपो-हारवरः समुद्रः, हारवरावभासो द्वीपोभवन पति आदि के कूटों के क्षुल्लहिमवदादि सम्बन्धी कूटों के, कृत्ति कादि २८ नक्षत्रों के चन्द्रों के, एवं सूर्यों के जितने भी नाम हैं उन नामों वाले द्वीप और समुद्र है ये सब त्रि प्रत्यवतार वाले हैं । यही वात सूत्रकार अब दिखलाते है-'हारद्वीप हारोदसमुद्र, हारवरद्वीप, हारवरसमुद्र, हारवरावभासद्वीप हारवरावभाससमुद्र' इन प्रत्यवतारों के सम्बन्ध में जैसी वक्तव्यता पहिले कही गई है वैसी ही कह लेनी चाहिये अर्थात् रुचकवरावभास समुद्र को चारों ओर से घेरे हुए हारद्वीप है इस हार द्वीप में 'हारभद्द हारमहाभद्दा एत्थ०' हारभद्र और हारमहाभद्र नामके दो देव रहते हैं ये पूर्वोक्त महद्धिक आदि विशेषणों वाले हैं और यावत् एक पल्योपम की इनकी स्थिति है हारद्वीप को चारों ओर से घेरे हुए हारोदसमुद्र है. इसकी वक्तव्यता पूर्व के ही जैसी है इस हारसमुद्र में 'हारवर हारवर महावरा एत्थ दो देवा महड्डिया' हारवर और हारवर महावर ये दो देव रहते हैं કુટના ક્ષુલ્લ હિમવંત વિગેરે સંબંધી કૂટના કૃત્તિકા વિગેરે ૨૮ અઠ્યાવીસ નક્ષત્રના ચંદ્રોના અને સૂર્યોના જેટલા નામે છે. એ નામે વાળા દ્વીપ અને સમુદ્રો છે. એ બધા દ્વીપ અને સમુદ્ર ત્રિપ્રત્યવતાર વાળા છે. એજ વાત હવે સૂત્રકાર નીચે પ્રમાણે બતાવે છે.-હાર નામને દ્વીપ અને હારોદસમુદ્ર, હારવર દ્વીપ અને હારવર નામનો સમુદ્ર. હારવરાવભાસ એ નામનો દ્વીપ અને હારવરાભાસ એ નામનો સમુદ્ર આ પ્રત્યવતાના સંબંધમાં જે પ્રમાણેનું કથન પહેલાં કહેવામાં આવેલ છે. એ જ પ્રમાણેનું સઘળું કથન કહી લેવું જોઈએ. અર્થાત્ રૂચકવરાવભાસ સમુદ્રને ચારે તરફથી ઘેરી હાર નામનો દ્વીપ मावेस छ. २५। २ द्वीपमा 'हारभद हारमहाभद्दा एत्थ दो देवा महिड्डिया' હારભદ્ર અને હાર મહાભદ્ર એ નામના બે દે રહે છે. એ દેવ પહેલા કહયા પ્રમાણે મહદ્ધિક વિગેરે વિશેષણો વાળા છે. અને યાવત્ એક પત્યેપમની તેઓની રિથતિ છે. હારદ્વીપને ચારે બાજુથી ઘેરીને હારોદ નામને સમુદ્ર આવેલ છે આ સંબંધી કથન પહેલાના કથન પ્રમાણે જ છે. આ डासमुद्रमा 'हारवर हारवर महावरा एत्थ दो देवा महिड्ढिया' ७।२१२ २मने જીવાભિગમસૂત્ર Page #906 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१०५ अरुणदिद्वीपसमुद्रनिरूपणम् ८९३ हारवरावभासः समुद्रः, प्रत्यवताराणामेषां पूर्ववदूक्तव्यता-नवरम्-"हारदीवे हारभद-हारमहाभदा-एत्थ० रुचकवरावभासं समुद्रं हारद्वीपो वृत्तो वलयाकार०सर्वतः समन्तात् संपरिक्षिप्य तिष्ठतीति पूर्ववत् हारभद्र-हारमहाभद्रौ द्वौ देवौ महर्दिको अत्र यावत्तिष्ठतः परिवसतः । 'हारसमुद्दे हारवरहारवरमहावरा एत्य दो देवामहड्डिया'समुद्रवक्तव्यता पूर्ववत्, 'केवलं हारवर हारवरममहावरौ द्वावत्रमहर्द्धिको यावत्पल्योपमस्थितिको परिवसतः 'हारवरोदे हारवरभद हारवर महाभद्दा एत्थ दो देवा महड्रिया' हारवरोदे द्वीपे हारभद्र-हावरमहाभद्रौ महद्धिको यावत्-पल्योपमस्थितिकौ परिवसतः । 'हारवरोए समुद्दे हारवरहारवरमहावरा एत्थ०' हारवरोदेनाम समुद्दे हारवरहारवरमहावरौ महद्धिको यावत्पल्योपमस्थितिको परिवसतः । 'हारवरावभासे दीवे हारवरावभासभद हारवरावभासमहाभदा एत्थ दो देवा.' हारवरावभासद्वीपे हारवरावभासभद्र-हावरावभासमहाभद्रौ महद्धिको यावत् पल्योइनकी स्थिति एक पल्योपम की है और ये महर्द्धिक आदि विशेषणों वाले हैं । हारोदसमुद्र को घेरे हुए हारवरद्वीप है इस द्वीप में हारवरभद्र और हारवर महाभद्र ये दो देव रहते हैं हारवरद्वीप को घेरे हुए हारवरसमुद्र है इसमें हारवर और हारवर महावर नामके दो देव रहते हैं 'महिड्डिया' ये महर्द्धिक आदि विशेषणों वाले हैं और यावत् एक पल्योपम की स्थिति वाले हैं हारवरसमुद्र को घेरे हुए हारवरावभास द्वीप है. इस में हारवरावभास भद्र और हारवरावभासमहाभद्र ये दो देव रहते हैं हारवरावभास द्वीप को चारों ओर से હારવર મહાવર એ નામના બે દે રહે છે. તેમની સ્થિતિ એક પલ્યોપમની છે. અને એ મહદ્ધિક વિગેરે વિશેષણ વાળા છે. હાદસમુદ્રને ઘેરીને હારવર એ નામ વાળા દ્વીપ આવેલ છે. આ દ્વીપમાં હારવરભદ્ર અને હારવર મહાભદ્ર એ નામના બે દેવ નિવાસ કરે છે. હારવરદ્વીપને ઘેરીને હારવર નામને સમુદ્ર આવેલ છે. તેમાં હારવરઅને હારવાર મહાવર એ નામ વાળા બે દે रहे छे. 'महिडढिया' से वे भद्धि विगेरे विशेष! वा छ. भने यावत् તેમની સ્થિતિ એક પલ્યોપમની છે. હારવરસમુદ્રને ઘેરીને હારવરાભાસ નામને દ્વિીપ આવેલ છે. આ દ્વીપમાં હારવરાવભાસ ભદ્ર અને હારવરાવભાસ મહાભદ્ર એ નામે વાળા બે દેવો રહે છે. તેઓ પણ મહદ્ધિક વિગેરે વિશેષણોવાળા છે. હાવરાવભાસદ્વીપને ચારે બાજુએથી ઘેરીને હારવરાવભાસ એ નામ વાળે સમુદ્ર આવેલ છે. આ સમુદ્રમાં હારવાવભાસવર અને હાવરાવભાસ જીવાભિગમસૂત્ર Page #907 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८९४ जीवाभिगमसूत्रे पमौ देवौ परिवसतः । 'हारवरावभासोए समुद्दे हारवरावभासवर-हारवरावभासमहावरा एत्थ० हारवरावभासमुद्रे हारवरावभासवरहारवरावभासमहावरौ यावत्पल्यो पमस्थितिको महर्द्धिकौ परिवसतः । 'एवं सव्वेवि तिपडोयारा णेयव्वा जाव' एवं सर्वेऽपि त्रिप्रत्यवतारा नेतव्याः द्वीप समुद्रादयः यावत् । अग्रेऽपि त्रिप्रत्यवताराःअर्धहारो नाम द्वीपोऽर्धहारो नामा समुद्रः, अर्धहारवरो द्वीपोऽर्धहारवरः समुद्रा, अर्द्धहारवरावभासो द्वीपः समुद्रश्च, कनकावलिद्वीपः समुद्रश्च, कनकावलिवरो द्वीपः समुद्रश्च कनकावलिवरावभासो द्वीपः समुद्रोऽपि। रत्नावलिद्वीपः समुद्रश्च । रत्नावलिवरो द्वीपः समुद्रश्च, रत्नावलिवरावमभासो द्वीपः समुद्रश्च, मुक्तावली द्वीपः समुद्रश्च । मुक्तावलिवरो द्वीपः समुद्रश्च, मुक्तावलिवरावभासो द्वीपःसमुद्रश्च घेरे हुए हारवरावभास समुद्र है इस में हारवरावभासवर और हारवरावभास महावर ये दो देव रहते हैं एवं सब्वेविति पडोयारा णेतव्वा जाव सूरवरोभासोए समुद्दे, दीवेसु भद्दनामा वरनामा होंति उदहीसु' इसी तरह से समस्त द्वीप और समुद्र त्रि प्रत्यवतार वाले जानना चाहिये-यावत् सूर्यवरावभास समुद्र तक समजलेवें । आभरणों के नाम से द्वीप समुद्र इस प्रकार से हैं-जैसे-अर्धहारद्वीप, अर्धहारसमुद्र, अर्धहारवरद्वीप, अर्धहारवरसमुद्र, अर्धहारवरावभासद्वीप, और अर्धहारवरावभाससमुद्र, कनकावलिद्वीप, कनकावलिसमुद्र, कनकावलिवरद्वीप, कनकावलिवरसमुद्र, कनकावलिवरावभासद्वीप, कनकावलिवरावभाससमुद्र, मुक्तावलीद्वीप मुक्तावलीसमुद्र मुक्तावलीवरद्वीप, मुक्तावलीवरसमुद्र, मुक्तावलीवरावभासद्धीप और मुक्तावलीवरावभाससमुद्र भा१२ मे नाम हे। २७ छ, ‘एवं सव्वे वि तिपडोयारा णेयव्वा जाव सूरवरोभासोए समुद्दे दीवेसु भदनामा वरनामा होति उदहीसु' से प्रमाणे સઘળા દ્વીપ અને સઘળા સમુદ્ર ત્રિપ્રત્યવતાર વાળા સમજવા જોઈએ યાવતુ સૂર્યવરાવભાસસમુદ્ર પર્યન્ત સમજવું. આભૂષણોના નામથી દ્વીપ અને સમુદ્રો આ પ્રમાણે છે. જેમ કે અર્ધપારદ્વીપ અને અર્થહારસમુદ્ર, અર્થહારવરિદ્વીપ અને અઈહારવરસમુદ્ર, અર્થહારવરાવભાસદ્વીપ અને અર્થહારવરાવભાસસમુદ્ર કનકાવલીદ્વીપ અને કનકાવલી સમુદ્ર કનકાવલીવરદ્વીપ અને કનકાવલીવરસમુદ્ર. કનકાવલીવરાવભાસદ્વીપ અને કનકાવલીવરાવભાસ સમુદ્ર. મુક્તાવલીદ્વીપ અને મક્તાવલીસમુદ્રમુક્તાવલીવરદ્વીપ, મુક્તાવલીવરસમુદ્ર, મુક્તાવલીવરાવભાસદ્વીપ, અને મુક્તાવલીવરાવભાસસમુદ્ર વસ્તુઓના નામથી દ્વીપ અને સમુદ્રોના નામો જીવાભિગમસૂત્ર Page #908 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. १०५ अरुणदिद्वीपसमुद्रनिरूपणम् ८९५ ( ते आभरण नामानः) वस्तुनामचिन्तायामपि - आजिनो द्वीप: समुद्रश्च अजिनवरो द्वीपः समुद्रव, अजिनवरावभासो द्वीप समुद्रश्व एतद्वीपसमुद्रेषु देवनामानि - अर्धहारद्वीपे - अर्द्धहारभद्राऽर्धहारमहाभद्रौ, एतत्समुद्रे - अर्धहारवरार्धहार महावरी, अर्धहावरे द्वीपे - अर्द्धहावरभद्रार्धहारखरमहाभद्रौं, अर्धहारवरे समुद्रेऽर्धहारवरार्धहारवर महावरौ, अर्धहारावभासेद्वीपे ऽर्धहारवरावभास भद्राऽर्धहारवरावभासमहाभद्रौ समुद्रे तु अर्धहारवरावभासवरार्धहारवरावभासमहावरौ । कनकावलिद्वीपे - कनकावलिभद्र - कनकावलिमहाभद्रौ, समुद्रे तु - कनकावलिवर कनकावलिमहावरौSatara लिवरे द्वीपे कनकावलिवरभद्रकन कावलिवरमहाभद्रौ, समुद्रे - कनकावलिवर वस्तुनाम से द्वीपसमुद्र इस प्रकार से हैं- आजिनद्वीप आजिनसमुद्र आजिनवरद्वीप आजिनवरसमुद्र, आजिनवरावभासद्वीप और आजिनवरावभाससमुद्र इत्यादि अर्धहारद्वीप में अर्धहारभद्र और अर्धहारमहाभद्र ये दो देव रहते हैं अर्धहारवरद्वीप में अर्धहारवरभद्र और अहारवरमहाभद्र ये दो देव रहते हैं । अर्धहारवर समुद्र में अर्धहारवर और अर्धहारमहावर ये दो देव रहते हैं अर्धहारावरावभासद्वीप में अर्धहारवरावभासभद्र और अर्धहारवरावभास महाभद्र ये दो देव रहते हैं अर्धहारवरावभाससमुद्र में अर्धहारावभासवर और अर्धहारावभास महावर ये दो देव रहते हैं । कनकावलिद्वीप में afaaraलिभद्र और कनकावलि महाभद्र ये दो देव रहते हैं कनकावलिसमुद्र में कनकावलिवर और कनिकावलिमहावर ये दो देव रहते આ પ્રમાણે છે. આજીન દ્વીપ અને આજીન સમુદ્ર, આજીનવર દ્વીપ અને આજીનવર સમુદ્ર, જીનવરાવભાસ દ્વીપ અને આજીનવરાવભાસ સમુદ્ર વિગેરે અહારદ્વીપમાં અહારભદ્ર અને અહારમહાભદ્ર એ નામ વાળા એ દૈવા રહે છે. અહાર સમુદ્રમાં અહારવર અને અહાર મહાવર એ નામ વાળા એ દેવા રહે છે. અહારવર દ્વીપમાં અહારવર ભદ્ર અને અહાર મહાવર ભદ્ર એ નામ વાળા એ દેવા નિવાસ કરે છે. અહારવર સમુદ્રમાં અહારવર અને અહાર મહાવર એ નામ વાળા એ દેવા રહે છે. અહારાવભાસ નામના દ્વીપમાં અહારાવભાસ ભદ્ર અને અહારાવભાસ મહાભદ્ર એ નામ વાળા એ ધ્રુવે રહે છે, અહારાવભાસ નામના સમુદ્રમાં અહારાવભાસવર અને અહારાવભાસ મહાવર એ નામના એ દેવા રહે છે. કનકાવલી દ્વીપમાં કનકાવલી ભદ્ર અને કનકાવલી મહાભદ્ર એ નામ વાળા એ દેવા રહે છે. કનકાવલી સમુદ્રમાં કનકાવલીવર અને કનકાવલિ મહાવર એ એ દેવા રહે છે. જીવાભિગમસૂત્ર Page #909 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे कनकावलिवरमहावरौ, कनकावलिवरावभासे द्वीपे कनकावलिवरावभासमद्रकनका. वलिवरावभासमहाभद्रौ, समुद्रे कनकावलिवरावभासवरकनकावलिवरावभासमहावरौ, रत्नावलि द्वीपे-रत्नावलिभद्र रत्नावलिमहाभद्रौ, तत् समुद्रे रत्नावलिवर रत्नावलिमहावरौ, रत्नावलिवरे द्वीपे रत्नावलिवरभद्ररत्नावलिवर महाभद्रौ, तत् समुद्रे रत्नावलिवररत्नावलिमहावरौ, रत्नावलिवरावभासे द्वीपे रत्नावलिवरावभासभद्ररत्नावलिवरावभासमहाभद्रौ, समुद्रे-रत्नावलिवरावभासवरत्नालिवरावहैं कनकावलिवरद्वीप में कनकावलिभद्र और कनकावलि महाभद्र ये दो देव रहते हैं कनकावलिवरसमुद्र में कनकावलिवर और कनकावलिवरमहावर ये दो देव रहते हैं कनकावलिवरावभासद्वीप में कनकावलिवरावभासभद्र और कनकावलिवरावभास महाभद्र ये दो देव रहते हैं कनकावलिवरावभाससमुद्र में कनकावलिवरावभासवर और कनकावलिवरावभास महावर ये दो देव रहते हैं रत्नावलिद्वीप में रत्नावलिभद्र और रत्नावलिमहाभद्र ये दो देव रहते हैं, रत्नावलिसमुद्र में रत्नावलिवर और रत्नावलिमहावर ये दो देव रहते हैं, रत्नावलिवरद्वीप में रत्नावलिवरभद्र और रत्नावलिमहाभद्र ये दो देव रहते हैं रत्नावलिवरसमुद्र में रत्नावलिवरवर और रत्नावलिवरमहावर ये दो देव रहते हैं रत्नावलिवरावभासद्वीप में रत्नावलिवरावभासभद्र और रत्नावलिवरावभास महाभद्र ये दो देव रहते हैं रत्नावलिवरावभाससमुद्र में रत्नावलिवरावभासवर और रत्नावलिवरावકનકાવલિવર દ્વીપમાં કનકાવલિભદ્ર અને કનકાવલિ મહાભદ્ર એ નામનાં બે દેવો રહે છે, કનકાવલિવર સમુદ્રમાં કનકાવલિવર અને કનકાવલિવર મહાવર એ નામ વાળા બે દે રહે છે. કનકાવલિવરાવભાસ દ્વીપમાં કનકાવલિવરાવભાસ ભદ્ર અને કનકાવલિવરાભાસ મહાભદ્ર એ નામના બે દે નિવાસ કરે છે. કનકાવલિવરાવભાસ સમુદ્રમાં કનકાવલિવરાવભાસવર અને કનકાવલિવરાવભાસ મહાવર એ નામના બે દે રહે છે. રત્નાવલિ દ્વીપમાં રત્નાવલિ ભદ્ર અને રત્નાવલિ મહાભદ્ર એ નામના બે દે રહે છે. રત્નાવલિ સમુદ્રમાં રત્નાવલિવર અને રત્નાવલિ મહાવર એ નામ વાળા બે દે રહે છે. રત્નાવલિવર દ્વીપમાં રત્નાવલિવર ભદ્ર અને રત્નાવલિવર મહાભદ્ર એ નામ વાળા બે દે રહે છે. રત્નાવલિવર સમુદ્રમાં રત્નાવલિવરવર અને રત્નાવલિવર મહાવર એ નામના બે દે રહે છે, રત્નાવલિવરાભાસ દ્વીપમાં રત્નાવલિવરાવભાસ ભદ્ર અને રત્નાવલિવરાવભાસ મહાભદ્ર એ નામના બે દેવો રહે છે, રત્નાવલિવરાવભાસ સમુદ્રમાં રત્નાવલિવરાવભાસવર અને રત્નાવલિવરાવભાસ જીવાભિગમસૂત્ર Page #910 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू. १०५ अरुणदिद्वीपसमुद्रनिरूपणम् ८९७ भासमहावरौ । मुक्तावलिद्वीपे मुक्तावलिभद्र मुक्तावलीमहाभद्रौ समुद्रे-मुक्तावलीवरमुक्तावलि महावरौ, मुक्तावलिवरे द्वीपे-मुक्तावलीवरभद्र मुक्तावलीवरमहाभद्रौ, समुद्रे मुक्तावलीवर मुक्तावलिमहावरौ, मुक्तावलिवरावभासे द्वीपे-मुक्तावलिवरावभासभद्रमुक्तावलिवरावभासमहाभद्रौ, समुद्रे-मुक्तावलीवरावभासवरमुक्तावलीवरावभासमहावरौ । आजिने द्वीपे आजिनभद्राऽऽजिनमहाभद्रौ, समुद्रे-आजिनवराऽऽजिनवरमहावरौ, आजिनवरे द्वीपे आजिनवरभद्राऽऽजिनवरमहावरौ समुद्रे-आजिनवराभासमहावर ये दो देव रहते हैं मुक्तावलिद्वीप में मुक्तावलिभद्र और मुक्तावलिमहाभद्र ये दो देव रहते हैं मुक्तावलिसमुद्र में मुक्तावलिवर और मुक्तावलिमहावर ये दो देव रहते हैं, मुक्तावलिवरद्वीप में मुक्ता. वलिवरभद्र और मुक्तावलिमहाभद्रवर ये दो देव रहते हैं मुक्तावलिवरसमुद्र में मुक्तावलिवरवर और मुक्तावलिमहावर ये दो देव रहते हैं मुक्तावलिवरावभासद्वीप में मुक्तावलिवरावभासभद्र और मुक्तावलिवरावभास महाभद्र ये दो देव रहते हैं मुक्तावलिवरावभास समुद्र में मुक्तावलिवरावभासवर और मुक्तावलिवरावभासमहावर ये दो देव रहते हैं आजिनद्वीप में आजिनभद्र और आजिनमहाभद्र ये दो देव रहते हैं आजिनसमुद्र में आजिनवर और आजिनमहावर ये दो देव हैं आजिनवरद्वीप में आजिनवरभद्र और आजिनवरमहाभद्र મહાવર એ નામના બે દે રહે છે. મુક્તાવલી નામના દ્વીપનાં મુક્તાવલિ ભદ્ર અને મુક્તાવલિ મહાભદ્ર એ નામના બે દે રહે છે. મુક્તાવલિ સમુદ્રમાં મુક્તાવલિવર અને મુક્તાવલિ મહાવર એ નામના બે દે રહે છે. મુક્તાવલિ વરદ્વીપમાં મુક્તાવલિવર ભદ્ર અને મુક્તાવલિવર મહાભદ્ર એ નામના બે દેવ રહે છે. મુક્તાવલિ સમુદ્રમાં મુક્તાવલિવર અને મુક્તાવલિ મહાવર એ નામના બે દેવે નિવાસ કરે છે મુક્તાવલિવર દ્વિીપમાં મુક્તાવલિવર ભદ્ર અને મુક્તાવલિ મહાભદ્ર એ નામના બે દે રહે છે મુક્તાવલિવર સમુદ્રમાં મુક્તાવલિવરવર અને મુક્તાવલિવર મહાવર એ નામ વાળા બે દે રહે છે મુક્તાવલિવરાવભાસ દ્વીપમાં મુક્તાવલિવરાવભાસ ભદ્ર અને મુક્તાવલિવરાભાસ મહાભદ્ર એ નામના બે દે રહે છે. મુક્તાવલિવરાવભાસ સમુદ્રમાં મુક્તાવલિવરાવભાસ વર અને મુક્તાવલિવરાવભાસ મહાવર એ નામ વાળા બે દે રહે છે. આજીન નામના દ્વીપમાં આજીન ભદ્ર અને આજીન મહાભદ્ર એ નામના બે દે રહે છે. આજીન નામના સમુદ્રમાં આજનવર અને આજીન મહાવર એ નામ વાળા બે દેવે નિવાસ કરે છે. આજનાવર દ્વીપમાં આજનવર ભદ્ર અને जी० ११३ જીવાભિગમસૂત્ર Page #911 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८९८ जीवाभिगमसूत्रे जिनवरमहावरौ, आजिनवरावभासे द्वीपे आजिनवरावभासभद्राऽऽजिनवरावभासमहाभद्रौ समुद्रे-आजिनवरावभासवराऽऽजिनवरावभासमहावरौ । एवं सर्वत्रापि त्रिः प्रत्यवतारो देवानां नामानि च भावनीयानि, यावत-सूर्य-१ सूर्यवरः २ सूर्यवरावभासः ३ द्वीपः समुद्रश्च-"सूरवरो भासोए समुद्दे" सूर्यद्वीपे-सूर्यभद्रसूर्यमहाभद्रौ देवी, सूर्यसमुद्रे-सूर्यवर सूर्य महावरौ, सूर्यवरे द्वीपे सूर्यवरभद्र सूर्यये दो देव रहते हैं आजिनवरसमुद्र में आजिनवरवर और आजिनवरमहावर ये दो देव रहते हैं आजिनवरावभासद्वीप में आजिनवरावभासभद्र और आजिनवरावभासमहाभद्र ये दो देव रहते हैं आजिनवरावभाससमुद्र में आजिनवरावभासवर और आजिनवरावभासमहावर ये दो देव रहते हैं इस तरह से सर्वत्र त्रि प्रत्यवतार और देवों के नाम उद्भावित कर लेना चाहिये द्वीपों के नामके साथ भद्र और महाभद्र शब्द लगाने से एवं समुद्र के नामों के साथ वर शब्द लगाने से उन उन द्वीपों और समुद्रों के देवों के नाम बन जाते हैं यावत् सूर्य जो द्वीप है और सूर्य जो समुद्र है, सूर्यवर जो द्वीप है और सूर्यवर जो समुद्र है, सूर्यवरावभास जो द्वीप है सूर्यवरावभास जो समुद्र है, इनमें क्रमशः सूर्यद्वीप में सूर्यभद्र और सूर्यमहाभद्र ये दो देव रहते हैं, सूर्यसमुद्र में सूर्यवर और सूर्यमहावर ये दो देव रहते है सूर्यवरद्वीप में सूर्यवरभद्र और सूर्यवरमहाभद्र ये दो देव रहते है, આજનવર મહાભદ્ર એ નામ વાળા બે દે રહે છે. આજનવર સમુદ્રમાં અજનવર અને આજીનમહાવર એ નામ વાળા બે દેવનિવાસ કરે છે. આજીનવરાવભાસ દ્વીપમાં આજનવરાભાસ ભદ્ર અને અનવરાભાસ મહાભદ્ર એ નામના બે દેવ નિવાસ કરે છે. આજીનવરાભાસ સમુદ્રમાં અજીનવરાવભાવર અને અજીનવરાભાસ મહાવર એ નામના બે દે રહે છે. આ રીતે બધે ઠેકાણે ત્રિપ્રત્યવહાર અને દેવેના નામે સમજી લેવા જોઈએ દ્વીપના નામોની સાથે ભદ્ર અને મહાભદ્ર એ શબ્દ જોડવાથી અને સમુદ્રોના નામની સાથે વર અને મહાવર શખલગાવવાથી એ દ્વીપ અને સમુદ્રના નામે દેના નામો બની જાય છે. યાવત્ સૂર્ય નામને જે દ્વીપ છે. અને સૂર્ય નામને જે સમુદ્ર છે. તથા સૂર્યવર નામને જે દ્વીપ છે અને સૂર્યવર નામનો સમુદ્ર છે. સૂર્યવરાવભાસ નામને જે દ્વીપ છે અને સૂર્ય વરાભાસ એ નામને જે સમુદ્ર છે. તેમાં કમપૂર્વક સૂર્યદ્વીપમાં સૂર્ય ભદ્ર અને સૂર્ય મહાભદ્ર આ નામ વાળા બે દેવે નિવાસ કરે છે. સૂર્ય સમુદ્રમાં સૂર્યવર અને સૂર્યમહાવર એ નામ વાળા બે દે રહે છે. સૂર્યવર દ્વીપમાં સૂર્યવર ભદ્ર અને સૂર્યવરમહાભદ્ર જીવાભિગમસૂત્ર Page #912 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१०५ अरुणदिद्वीपसमुद्रनिरूपणम् ८९९ वरमहाभद्रौ, सूर्यवरे समुद्रे-सूर्यवर सूर्यमहावरौ,-सूर्यवरावभासे द्वीपे, सूर्यवरवाभासभद्र सूर्यवरावभासमहाभद्रौ, सूर्यवरावभासे समुद्रे-सूर्यवरावभासबर सूर्यवराव. भासमहावरौ द्वौ द्वौ देवौ । 'दीवेसु भहनामा वरनामा होति उदहीसु' द्वीपेषु भद्रनामानौ वरनामानौ-उदधिषु देवौ भवतः। 'जाव पच्छिमभावं च खोदवरादीसु सयंभूरमणपज्जंतेसु' यावत्पश्चिमभावं च परत्वं च क्षोदवरद्वीपादारभ्य स्वयम्भूरमणपर्यन्त द्वीपसमुद्रेषु । 'बावीओ-खोदोदग पडिहत्थाओ' वाप्यो यावद् विलपंक्तयःक्षोदोदकपरिपूर्णाः वक्तव्याः। 'पव्वयकाय सव्व वइरामया' पर्वतकाश्च सर्वात्मना वज्रमयाः देवदीवे दो देवा महडिया देवभद्द देवमहाभदा एत्थ' सूर्यवरावभाससमुद्रात्परं यदस्ति-तदाह-'सूरवरावभासं णं समुदं देवो नाम दीवे सूर्यवरसमुद्र में सूर्यवरवर और सूर्यवर महावर ये दो देव रहते हैं सूर्यवरावभासद्वीप में सूर्यवरावभासभद्र और सूर्यवरावभासमहाभद्र ये दो देव रहते है सूर्यवरावभाससमुद्र में सूर्यवरावभासवर और सूर्यवरावभास महावर ये दो देव रहते हैं । 'जाव पच्छिमभावं च खोदवरादिसु सयंभूरमणपज्जतेसु बावीओ खोओद्ग पडिहत्थाओ पव्वयकाय सव्ववइरामया' क्षोदवरद्वीप से लेकर स्वयंभूरमण तक के द्वीप और समुद्रों में वापिकाएं हैं यावत् विलपङ्क्तियां हैं और ये सब क्षोदोदक-इक्षुरस जैसे जल-से भरी हुई हैं' और जितने भी यहां पर्वत हैं वे सब सर्वात्मना वजमय हैं । 'देव दीवे दीवे दो देवा महिड्डिया देव भद्द देव महाभद्दा एत्थ०' सूर्यवरावभास समुद्र से आगे जो द्वीप और समुद्र हैं उनके विषय में यह कहा जा रहा है कि इस એ નામ વાળા બે દે રહે છે. સૂર્યવર સમુદ્રમાં સૂર્યવર અને સૂર્યવર મહાવર એ નામના બે દે રહે છે. સૂર્યવરાવભાસ નામના દ્વીપમાં સૂર્યાવરાવ. ભાસ ભદ્ર અને સૂર્યાવરાવભાસ મહાભદ્ર એ નામના બે દે રહે છે. સૂર્યવરાવભાસ સમુદ્રમાં સૂર્યવરાવભાસવર અને સૂર્યવરાભાસ મહાવર એ નામ १ मे हे। २९ छे. 'जाव पच्छिमभावं च खोदवरादिसु सयंभूरमणपज्जतेसु वावीओ खोओदगपडिहत्थाओ पव्वयकाय सव्व वइरामया' १२ दीपथी सन સ્વયંભૂરમણ પર્યન્તના દ્વીપ અને સમુદ્રમાં વાવ આવેલી છે યાવત્ બિલપંક્તિ હૈદદક અર્થાત્ શેરડીના રસ જેવા જલથી ભરેલી છે. અને આ જેટલા मडीया पताछ से अधा सवशते भय छे. 'देवदीवे दीवे दो देवा महिढिया देवभद्द देवमहाभद्दा एत्थ० ।' सूय १२१मास समुद्रनी 2011 दीपो भने समुद्री छे तेना समयमा सम वामां आवे छे 3-'सूरवरावभासं णं समुदं જીવાભિગમસૂત્ર Page #913 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ जीवाभिगमसूत्रे बढे०' सूर्यवरावभासं खलु समुद्रं देववरो नाम द्वीपो वृत्तो वलयाकारसंस्थानसंस्थितः सर्वतः समन्तात् संपरिक्षिप्य तिष्ठति स हि-समचक्रवालसंस्थितः नो विषमचक्रवालसंस्थितः, देवो भदन्त ! द्वीपः कियता चक्रवालविष्कम्भेण परिक्षेपेण च प्रज्ञप्तः ? हे गौतम ! असंख्येययोजनशतसहस्राणि चक्रवालविष्कम्भेण तान्येव परिक्षेपेण च प्रज्ञप्तः, सर्व पूर्ववत्-वर्णनम् वैशिष्टयं देवद्वीपे देवभद्र देवमहाभद्रौ महर्द्धिको यावत् पल्योपमस्थितिको पविसतः । देवोदः समुद्रो वृत्तोवलयाकारसंस्थानेन संपरिक्षिप्य देवद्वीपं सर्वतः समन्तात्तिष्ठति पूर्ववत् 'देवोदे 'सूरवरावभासं गं समुदं देवो नाम दीवे वट्टे' सूर्यवरावभाससमुद्र को चारों ओर से घेरे हुए देव नामका द्वीप है यह द्वीप वृत्त है और गोलवलय के जैसे संस्थान वाला है यह द्वीप भी समचक्रवाल वाला है विषमचक्रवाल वाला नहीं है इसके समचक्रवाल का विष्कम्भ असंख्यात लाख योजन का है और परिधि इसकी तीन गुणी अधिक है और सब कथन इस सम्बन्ध में पूर्व के ही जैसा है-यहां देवभद्र और देव महाभद्र नाम के दो देव रहते है ये दोनों महर्दिक आदि विशेषणों वाले है यावत् एक पल्योपम की इनकी स्थिति है देवद्वीप को देवोद नामका समुद्र चारों ओर से घेरे हुए है यह भी वृत्त-गोल-है और गोल वलय के जैसे संस्थान वाला है इस सम्बन्ध में और सब कथन पहिले के जैसा ही है यहां पर 'देवोदे समुद्दे देववर देवमहावरा दो देवा एत्थ०' इस सूत्र के अनुसार देववर और देव महावर नाम देवो नाम दीवे वटे' सूर्य रामास समुद्रने यारे माथी धेरीने हेव से નામ વાળે દ્વીપ આવેલ છે. આ દ્વીપ ગેળ છે. અને ગેળ વલય ના આકાર જેવા આકાર વાળે છે. આ દ્વીપ પણ સમચકવાલ વાળે છે. વિષમ ચકવાલા વાળે નથી. તેને સમચકવાલને વિખંભ અસંખ્યાત લાખ એજનને છે. અને તેની પરિધિ ત્રણ ગણી વધારે છે. આ શિવાય બાકીનું તમામ કથન આ વિષય સંબંધી પહેલાં કહ્યા પ્રમાણેનું છે. આ દ્વીપમાં દેવભદ્ર અને દેવ મહાભદ્ર એ નામ વાળા બે દે રહે છે. આ બન્ને દેવે મહદ્ધિક વિગેરે વિશેષણે વાળા છે. યાવત્ તેઓની સ્થિતિ એક પલ્યોપમની છે, દ્વીપને દેવેદ એ નામવાળા સમુદ્ર ચારે બાજુથી ઘેરેલ છે. આ સમુદ્ર પણ વૃત્ત-ગળ છે. અને ગોળ વલયના આકાર જેવા આકારવાળે છે. આ વિષય સંબંધી બાકીનું तमाम वर्णन पाहता हा प्रमाणेनुछ महीयां 'देवोदे समुद्दे देववर देव महावरा दो देवा एत्थ०' मा सूत्रनाथन प्रमाणे ११२ मने देव महा१२ જીવાભિગમસૂત્ર Page #914 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू. १०५ अरुणदिद्वीपसमुद्रनिरूपणम् ९०१ समुद्दे-देववरदेवमहावरा दो देवा एत्थ०' अत्र देवोदे समुद्रे देववर-देवमहावरौ महर्द्धिको यावत्पल्योपमकौ द्वौ देवौ परिवसतः । 'जाव सयंभूरमणे दीवे' देवोदं समुद्र नागो द्वीपो वृत्तो वलयाकारसंस्थानेन सर्वतः समन्तात्संपरिक्षिप्य तिष्ठति अत्र द्वीपे नागभद्रनागमहाभद्रौ देवौ० नागसमुद्रे-नागवरमहावरौ द्वौ देवौ । नागसमुद्रात्परं यक्षद्वीपः तत्र-यक्षभद्र यक्षमहाभद्रौ द्वौ देवौ-ततो यक्ष समुद्र स्तत्र-यक्षवरयक्षमहावरौ । ततः परं भूतद्वीपः भूतभद्रभूतमहाभद्रौ द्वौ देवौ, ततो भूतसमुद्रे भूतवरभूतमहावरौ द्वौ देवौ । ततः परं स्वयंभूरमणो द्वीपः तत्र-स्वयके दो देव रहते हैं ये दोनों महर्द्धिक आदि विशेषणों वाले हैं और यावत् एक पल्योपम की स्थिति वाले हैं 'जाव सयंभूरमणे दीवे सयंभूरमणभद्द सयंभूरमणमहाभद्दा एत्थ दो देवा महिडिया' यावत्देवोदक समुद्र को नागद्वीप घेरे हुए है। यह द्वीप भी गोल है और गोल वलय के जैसे संस्थान वाला है इस द्वीप में नागभद्र और नागमहाभद्र नामके दो देव रहते हैं इस नागद्वीप को चारों ओर से घेरे हुए नागसमुद्र है। इसमें नागवर और नागमहावर नाम के दो महद्धिक आदि विशेषणों वाले देव रहते हैं इनकी स्थिति एक पल्योपम की है नागसमुद्र को यक्षद्वीप चारों ओर से घेरे हुए हैं यहां यक्षभद्र और यक्षमहाभद्र नामके दो देव रहते हैं यक्षद्वीप को चारों ओर से घेरे भूतद्वीप है इसमें भूतभद्र और भूतमहाभद्र नाम के दो देव रहते हैं भूतद्वीप को चारों ओर से घेरे हुए भूतसमुद्र है इसमें भूतवर और નામના બે દેવે નિવાસ કરે છે. આ બન્ને દેવ મહદ્ધિક વિગેરે વિશેષ छ. मने यावत् तेमनी स्थिति मे पक्ष्योपभनी छे. 'जाव सयंभूरमणे दीवे सयंभूरमणभद सयंभूरमणमहाभद्द एत्थ दो देवा महड्ढिया' यावत् हेवा સમુદ્રને નાગદ્વીપે ઘેરેલ છે. આ દ્વીપ પણ ગેળ છે. અને ગોળ વલયના આકાર જેવો આકારવાળે છે. આ દ્વીપમાં નાગભદ્ર અને નાગમહાભદ્ર એ નામ વાળા બે દેવો રહે છે. આ નાગ દ્વીપને ચારે બાજુએથી ઘેરીને નાગ નામને સમુદ્ર આવેલ છે. આ સમુદ્રમાં નાગવર અને નાગમહાવર એ નામ વાળા બે દેવે નિવાસ કરે છે. અને તેઓ મહદ્ધિક વિગેરે વિશેષણવાળા છે. તેઓની સ્થિતિ એક પાપમની છે. નાગસમુદ્રને ચારે બાજુએથી ઘેરીને યક્ષદ્વીપ આવેલ છે. આ યક્ષદ્વીપમાં યક્ષભદ્ર અને યક્ષમહાભદ્ર નામના બે દે નિવાસ કરે છે. યક્ષદ્વીપને ચારે બાજુએથી ઘેરીને ભૂત નામને દ્વીપ છે. આ દ્વીપમાં ભૂતભદ્ર અને ભૂતમહાભદ્ર એ નામ વાળા બે દેવે નિવાસ જીવાભિગમસૂત્ર Page #915 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे म्भ्ररमणमहाभद्रौ द्वौ देवी, ततः स एव समुद्रः तत्र स्वयम्भूरमणवर-स्वयम्भूरमणमहावरौ देवौ । अत्र देवादि स्वयम्भूरमणान्तेषु पंचसु-२ द्वीपेषु समुद्रेषु च त्रिप्रत्यवतारता नास्ति अत एकैकतया ते वक्तव्याः । तदुक्तम्-'देवे नागे जक्खेभूए य सयंभूरमणे य एकैके भाणियव्वौ' देवे यक्षे नागे भूते च स्वयम्भूरमणे च एकैको भणितव्यः। नन्दीश्वरद्वीपादारभ्य स्वयम्भूरमणद्वीपं यावत् देवविषये वापीपुष्करिणीदीर्घिकाः क्षोदोदकपरिपूर्णाः पर्वताश्च सर्ववज्रमया ज्ञेयाः । नन्दीश्वराद्भूतान्तसमुद्रे नामान्वर्थचिन्तायामुदकमिक्षुसदृशम् स्वयम्भूरमणः पुष्करोदसमुद्रवत् । रुचकात्पूर्वद्वीपे विष्कम्भादयः संख्येयाः रुचकात्परे द्वीपसमुद्राऽसंख्येयाः इति । 'सयंभूरमणदीवे सयंभूरमणभद्द सयंभूरमणमहाभद्दा दो देवा०' स्वयम्भूरमणद्वीपे-स्वयम्भूरमणभद्र स्वयम्भूरमणमहाभद्रौ द्वौ देवौ । 'सयंभूरमणं णं दीवं सयंभूरमणोदे नामं समुद्दे वट्टे वलया० जाव असंखेजाइ जोयणसयभूतमहावर नामके दो देव रहते हैं ये महद्धिक आदि विशेषणों वाले और यावत् एक पल्योपम की स्थिति वाले है भूतसमुद्र को घेरे हुए स्वयंभूरमणद्वीप है इस में स्वयंभूरमणभद्र और स्वयंभूरमण महाभद्र नाम के दो देव रहते हैं स्वयंभूरमणद्वीप को स्वयंभूरमण समुद्र चारों ओर से घेरे हुए है । यह समुद्र गोल है और गोल वलय के जैसा इसका संस्थान है यह स्वयंभूरमणसमुद्र असंख्यात लाख योजन के विस्तार वाला है और इतना ही इसका परिक्षेप है। हे भदन्त ! 'स्वयंभूरमण' ऐसा नाम इस समुद्र का किस कारण से हुआ है ऐसा यह प्रश्न गौतम की ओर से किया है इस बात को 'जाव अहो' इस पद કરે છે. ભૂતદ્વીપને ચારે બાજુએથી ઘેરીને ભૂત એ નામને સમુદ્ર આવેલ છે. આ સમુદ્રમાં ભૂતવર અને ભૂતમહાવર એ નામના બે દેવ નિવાસ કરે છે. એ દેવે મહદ્ધિક વિગેરે વિશેષણોવાળા છે. અને યાવત્ તેઓ એક પપમની સ્થિતિ વાળા છે. ભૂતસમુદ્રને ઘેરીને સ્વયંભૂરમણ દ્વીપ આવેલ છે. આ દ્વીપમાં સ્વયંભૂરમણ ભદ્ર અને સ્વયંભૂરમણ મહા ભદ્ર નામના બે દેવો રહે છે. સ્વયંભૂરમણ દ્વીપને સ્વયંભૂરમણ નામના સમુદ્ર ચારે બાજુએથી ઘેરેલ છે. આ સમુદ્ર ગેળ છે. અને વલયના આકાર જેવા આકાર વાળે છે. આ સ્વંભૂરમણ સમુદ્ર અસંખ્યાત લાખ એજનના વિસ્તાર વાળે છે. અને તેને પરિક્ષેપ પણ એટલેજ છે. હે ભગવન “સ્વયંભૂરમણ એ પ્રમાણેનું નામ શા કારણથી થયેલ છે ? આ પ્રમાણેને પ્રશ્ન ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને पूछे छ. म पातने 'जाव अट्ठो' ॥ ५६थी सूत्रधारे प्रगट ४२८ छ. मा प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री ॐ छ -'गोयमा ! सयंभूरमणोदए उदए अच्छे पत्थे જીવાભિગમસૂત્ર Page #916 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू. १०५ अरुणदिद्वीपसमुद्रनिरूपणम् ९०३ सहस्साइ परिक्खेवेणं जाव अट्ठो गोयमा ! सयंभूरमणोदए उदए अच्छे पत्थे जच्चे-तणुए फलिहवण्णाभे-पगतीए उदगरसेणं पन्नत्ते सयंभूरमणवर सयंभूरमणमहावरा एत्थ दो देवा महड़िया' सेसं तहेव जाव असंखेज्जाओ तारागणकोडिकोडीओ सोभेसु वा-३' स्वयम्भूरमणद्वीपं हि सर्वतः संवेष्टय स्वयम्भूरमणसमुद्रो वृत्त० सन् तिष्ठति स समुद्रोऽसंख्येययोजनशतसहस्राणि परिक्षेपेण प्रज्ञप्तः यावान् अर्थः तत्केनार्थेन भदन्त ! स्वयम्भूरमणः समुद्रः-२ एवमुच्यते ? हे गौतम ! स्वयम्भूरमणोदकं अच्छं-पथ्यं जात्यम्-अनाविलं-तनुकं-स्फटिकवर्णाभं प्रकृत्योदकरसपूर्णम् अत्र महर्द्धिकौ देवौ स्वम्भूरमणवर-स्वयम्भूरमणमहावरौ पल्योपमस्थितिकौ परिवसतः, तत्तेनार्थेन स्वयम्भूरमणः समुद्रः-२ एवमुच्यते शेष पूर्ववत् । ज्योतिष्कसूत्र मपि रुचकादिवत् यावत्तारागणकोटिकोटय:॥सू०१०५॥ से प्रकटित किया है इस के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! सयंभूरमणोदए उदए अच्छे पत्थे जच्चे, तणुए फलिहवण्णाभे पगतीए उदगरसेणं पण्णत्ते' हे गौतम ! स्वयंभूरमण समुद्र का जल अच्छ आकाश और स्फटिक मणि के जैसा निर्मल है-पथ्य है जात्य-अनाबिल है-अर्थातू मलिनता से विहीन है तनुक-हलका है-भारी-नहीं है स्फटिक मणि की कान्ति जैसा है एवं स्वभावतः जल के रस से परिपूर्ण है। यहां पर स्वयंभूरमणवर और स्वयंभूरमण महावर नाम के दो देव रहते हैं । इनकी स्थिति १-१-पल्योपम की है इसी कारण हे गौतम ! इस समुद्र का नाम 'स्वयंभूरमण' ऐसा कहा गया है। यहां चन्द्र-सूर्य-आदि ज्योतिष्क देव असंख्यात हैं देव से लेकर स्वयंभरमण तक जोत्रि प्रकारता नहीं कही गई है वह 'देवे नागेजक्खे. भूए य सयंभूरमणे य इस कथन के अनुसार नहीं कही गई है॥१०॥ जच्चे, तणुए, फलिहवण्णाभे पगतीए उदगरसेणं पण्णत्ते' हे गौतम! स्वयमરમણ સમુદ્રનું પાણી અછ–આકાશ અને સ્ફટિકમણીના જેવું નિર્મળ છે. ५थ्य छे. त्य-मनविस छे. अर्थात् मसिनता नु छे. तनु-हस छे. ભારે નથી. સ્ફટિક મણિની કાંતી જેવી કાંતી વાળું છે. અને સ્વભાવથી જ જલના રસથી પરિપૂર્ણ છે. આ સ્વયંભૂરમણ સમુદ્રમાં સ્વયંભૂરમણવર અને સ્વયંભૂરમણ મહાવર નામવાળા બે દેવે નિવાસ કરે છે. તેઓની સ્થિતિ ૧ એક ૧ એક પલ્યોપમની છે. એ જ કારણથી હે ગૌતમ આ સમુદ્રનું નામ સ્વયંભૂરમણ એ પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ છે. આ સમુદ્રમાં ચંદ્ર અને સૂર્ય વિગેરે તિષ્ક દેવો અસંખ્યાત છે. દેવના કથનથી લઈને “સ્વયંભૂરમણ समुद्रना ४थन पर्यन्त २ त्रिप्रा२ पा ४ामा मावेस नथी ते 'देवे नागे जक्खे भूएय सयंभूरमणे य' २॥ ४थन प्रमाणे डेस नथी. ॥ सू. १०५ ॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #917 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९०४ जीवाभिगमसूत्रे __ अथ जम्बूद्वीपादयो नाम्ना गण्यन्ते मूलम्-केवइयाणं भंते ! जंबूद्दीवा दीवा नामधेज्जेहि पन्नत्ता ? गोयमा ! असंखेजा जंबूदीवा दीवा नामधेज्जेहिं पन्नत्ता । केवइयाणं भंते ! लवणसमुद्दा-२ पन्नत्ता ? गोयमा! असंखेज्जा लवणसमुद्दा नामधेज्जेहिं पन्नत्ता । एवं धायइसंडा वि एवं जाव असंखेज्जा सूरदीवा नामधेज्जेहि य । एगे देवे दीवे पन्नत्ते, एगे देवोदे समुद्दे पन्नत्ते, एवं-णागे जक्खे भूए जाव एगे सयंभूरमणे दीवे एगे सयंभूरमणसमुद्दे णामधेज्जेणं पन्नत्ते । लवणस्त णं भंते ! समुदस्स उदए केरिसए अस्साएवं पन्नत्ते ? गोयमा ! लवणस्स उदए आइले-२ रइले लिंदे लवणे कडुए अपेज्जे बहूणं दुपय चउप्पय मिगपसु पक्खिसरिसवाणं णण्णत्थ तज्जोणियाणं सत्ताणं । कालोयस्स गं भंते ! समुदस्स उदए केरिसए अस्साएणं पन्नत्ते ? गोयमा! आसले-पेसले-मासले-कालए-भासरासिवण्णाभे पगईए उदगरसेणं पन्नत्ते । पुक्खरोदस्स णं भंते ! समुदस्स उदए केरिसए पन्नत्ते ? गोयमा ! अच्छे जच्चे तणुए फालियवण्णाभे पगईए उदगरसेणं पण्णत्ते । वरुणोदस्स णं भंते ! गोयमा ! जे जहा णामए पत्तासवेइ वा चोयासवेइ वा खज्जू. रसारेइ वा सुपिक खोयरसेइ वा मेरएइ वा काविसायणेइ वा चंदप्पभाई वा मणसिलाइ वा वरसीधूइ वा वरवारुणी वा अट्रपिट्रपरिणिट्रियाइ वा जंबूफलकालिया वरप्पसण्णा उक्कोस. मदप्पत्ता ईसि उट्टावलंबिणी ईसितंवच्छिकरणी ईसिबोच्छेयकरणी आसला मासला पेसला वण्णेणं उववेया जाव णो इणट्रे समटे वरुणोदए इत्तो इटुतरा चेव जाव अस्साएणं पन्नत्ते। खीरोदस्स णं भंते ! समुदस्स उदए केरिसए अस्साएणं જીવાભિગમસૂત્ર Page #918 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१०६ जम्बूद्वीपादयः नाम्ना निर्दिश्यन्ते ९०५ पन्नत्ते ? गोयमा ! से जहा नामए-चाउरंतचकवहिस्स चाउ. रक्के गोखीरे पजत्ति मंदग्गि सुकड्डिए आउत्तरखंडमच्छंडि. ओववेए वण्णेणं उववेए जाव फासेणं उववेए, भवे एयारूवे सिया ? णो इणट्रे समटे, गोयमा ! खीरोयस्स० एत्तो इट्र जाव अस्साएणं पन्नत्ते । घओदस्स णं से जहा णामए सारइकस्स गोघयवरस्स मंडे सल्लइकणियार पुप्फवण्णाभे सुकड्डिय उदार सज्झवीसंदिए वण्णेणं उववेए जाव फासेण य उववेए-भवे एया रूवे सिया णो इणटे समटे, एत्तो इट्रयरो० । खोदोदस्स से जहा णामए उच्छृण जच्च पुंडकाण हरियाल पिंडिएणं भेरुंडछणाण वा कालपोराणंतिभाग निव्वाडिय वाडगाणं वलवगणर जंतपरिगालियमित्ताणं जे य रसे होजा वत्थपरिपूर चाउज्जातग सुवासिए अहिम पत्थे लहुए वष्णेणं उववेए जाव भवे एयारूवे सिया ?, नो इणटे समटे, एत्तो इट्टयरा०, एवं सेसगाण वि समुदाणं भेदो जाव सयंभूरमणस्स, णवरि अच्छे जच्चे पत्थे जहा पुक्खरोदस्त । कइणं भंते ! समुदा पत्तेगरसा पण्णत्ता ? गोयमा ! चत्तारि समुदा पत्तेगरसा पन्नत्ता, तं जहा-लवणे वरुणोदे खीरोदे घओदे । कइणं भंते ! समुदा पगईए उदगरसेणं पन्नत्ता गोयमा !तओ समुद्दा पगईए उदगरसेणं पन्नत्ता ? तं जहा-कालोए पुक्खरोए सयंभूरमणे, अवसेसा समुद्दा उस्सणं खोयरसा पन्नत्ता समणाउसो ॥सू. १०६॥ छाया-कियन्तः खलु भदन्त ! जम्बूद्वीपा द्वीपाः नामधेयैः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! असंख्येया जम्बूद्वीपा द्वीपाः नामधेयैः प्रज्ञप्ताः । कियन्तः खलु भदन्त ! लवणसमुद्राः समुद्राः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! असंख्येया लवणसमुद्रा नामधेयैः प्रज्ञप्ताः । एवं धातकीपण्डा अपि, एवं यावत्-असंख्येयाः सूर्यद्वीपाः नामधेयैश्च । एको देवो द्वीपः प्रज्ञप्तः, एको देवोदकः समुद्र प्रज्ञप्तः। एवं नागो यक्षो भूतो यावत्एकः स्वम्भूरमणो द्वीपः एकः स्वयम्भूरमणः समुद्रो नामधेयेन प्रज्ञप्तः । लवणस्य खल भदन्त ! समुद्रस्योदकं कीदृशमास्वादेन प्रज्ञप्तम् गौतम ! लवणस्योदक जी० ११४ જીવાભિગમસૂત્ર Page #919 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९०६ जीवाभिगमसूत्रे माविलं रजोविरलम् लिन्दम् लवणम् कटुकम् अपेयम् बहूनां द्विपदचतुष्पदमृगपशुपक्षिसरीसृपाणां नाऽन्यत्र तज्जोनिकानां सत्त्वानाम् । कालोदस्य खलु भदन्त ! समुद्रस्योदकं कीदृशमास्वादेन प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! आसलं पेशलं मांसलं कालं माषराशिवर्णाभम् प्रकृत्योदकरसेन प्रज्ञप्तम् । पुष्करोदकस्य खलु भदन्त ! समुद्रस्योदकं कीदृशं प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! अच्छं जात्यं तनुकं स्फटिकवर्णाभं प्रकृत्योदकरसेन प्रज्ञप्तम् । वरुणोदस्य खलु भदन्त ! गौतम ! स यथा नामकः पत्रासव इति वा चोयासव इति वा खजूरसार इति वा, सुपक्व क्षोदरस इति वा मेरक इति वा कापिषायण इति वा चन्द्रप्रभेति वा मनःशिलेति वा-वरसीधुरिति-प्रवरवारुणी वा-अष्टपिष्टपरिनिष्ठित इति वा जम्बूफलकालिकाम् वरप्रसन्नाम् । उत्कृष्टमदप्राप्ता-ईषदोष्ठावलंबिनी-ईषत्ताम्राक्षिकरिणी-ईषदुत्सेककरणी-आसला मांसला पेशला वर्णेनोपपेता यावत् नायमर्थः समर्थः, वारुणोदकम् इत इष्टतरकमेव यावदास्वादेन प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! स यथा-नामको राज्ञश्चतुरन्तचक्रवर्तिनश्चातुरष्कं गोक्षीरं पर्याप्तमन्दाग्नि सुक्वयितम् आद्युत्तर खण्ड मत्स्यंडिकोपपेतं वर्णेनोपेतं यावत्स्पर्शेणोपपेतम् भवेदेतद्रूपं स्यात् नायमर्थः समर्थः गौतम ! क्षीरोदकस्य० इत इष्ट. यावदास्वादेन प्रज्ञप्तम् । घृतोदस्य खलु स यथा नामकः शारदिकस्य गोघृतवरस्य मण्डः शल्लकी कर्णिकार पुष्पवर्णाभः सुक्वथितोदाररसविष्यन्दितो वर्णेनोपपेतो यावत् स्पर्शणोपपेतः, भवेदेतद्रूपः स्यात् नायमर्थः समर्थः इत इष्टतर० । क्षोदोदकस्य स यथा नामक: उच्छून जात्य पुण्ड्रकाणां हरिताल पिण्डराणां भेरुण्ड समुत्पादितानां वा कालपर्वाणां त्रिभागोत्पाटितवाट कानां वलवत् नरयन्त्र परिगालित मात्राणां यश्च रसो भवेत वस्त्रपरिपूतः चातुर्जातक सुवासितः अधिकपथ्यो लघुको वर्णेनोपपेतो यावद्भवेत् एतद्रूपः स्यात् नायमर्थः समर्थः इतइष्टतरक० एवं शेषाणामपि समुद्राणां भेदो यावत् स्वयंभूरमणस्य, नवरम् अच्छं जात्यं पत्थ्यं यथा पुष्करोदस्य । कति खलु भदन्त ! समुद्राः प्रत्येकरसाः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! चत्वारः समुद्राःप्रत्येकरसाः प्रज्ञप्ताः । तद्यथा-लवणो वरुणोदः क्षीरोदो घृतोदः। कति खलु भदन्त ! समुद्राः प्रकृत्योदकर सेन प्रज्ञप्ताः । गौतम ! त्रयः समुद्राः प्रकृत्या उदकरसेन प्रज्ञप्ताः तद्यथा-कालोदः १ पुष्करोदः २ स्वयम्भूरमणः। अवशेषा समुद्रा उत्सन्न (बाहल्येन) क्षोदरसाः प्रज्ञप्ताः श्रमणायुष्मन् ? ॥१०६॥ टीका-'केवइया णं भंते ! जंबूद्दीवा दीवा नामधेज्जेहिं पन्नत्ता' जंबूद्वीपा द्वीपाः कियन्तोनामभिः प्रसिद्धाः ? 'गोयमा ! असंखेज्जा जंबुद्दीवा दीवानामधे 'केवइयाणं भंते ! जंबूदीवा दीवा नामधेज्जेहिं पन्नत्ता'-इत्यादि । टीकार्थ-अब गौतम स्वामीप्रभु से ऐसा पूछते हैं-हे भदन्त ! જીવાભિગમસૂત્ર Page #920 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१०६ जम्बूद्वीपादयः नाम्ना निर्दिश्यन्ते ९०७ ज्जेहिं पन्नत्ता' हे गौतम ! संख्यातीताः जम्बूद्वीपाः द्वीपाः नाम्नः संकीर्तनैः प्रख्याताः। 'केवइयाणं भंते ! लवणसमुद्दा २ पन्नत्ता ? गोयमा ! असंखेज्जालवणसमुद्दा नामधेज्जेहिं पन्नत्ता' कियत्संख्यावन्तो भदन्त ! लवणसमुद्राः प्रज्ञप्ताः? भगवानाह-गौतम ! नामतोऽसंख्येयाः ज्ञेया लवणसमुद्राः समुद्राः। असंख्येय जम्बूद्वीपपरिक्षेपि लवणानामपि संख्याहीनत्वमेव कथमन्यथा लवणसमुद्रैजम्बूद्वीप परिवेष्टनं भवेत् । 'एवं धायइसंडा वि' जम्बुद्वीपवत् धातकीखण्डद्वीपोऽपि नामभिः असंख्येय एव । 'एवं जाव असंखेज्जा सूरदीवा नामधेज्जेहि य एवं यावत् एवम्-उक्तप्रकारेण तावद् वाच्यं यावद् असंख्येयाः सूर्यद्वीपाः नामनिर्देशैश्च, सूर्य इति नाम्ना त्रिप्रत्यवतार पतितेनेति गम्यते, एवं-कालोदसमुद्रात्यावत् सूर्यवरावभासः सर्वे नाम्नाऽसंख्येयाः, अरुणद्वीपादारम्य देवद्वीपात्प्राक सर्वेषामेव त्रिप्रत्यवतारतयाऽनन्तरमेवाभिधानात्समुद्राः प्रज्ञप्ताः संप्रति देवादीनधिकृत्य सूत्राणि आह-कति खलु भदन्त ! देवद्वीपाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाहजम्बूद्वीप आदि नाम से कितने द्वीप कहे गये हैं उत्तर में प्रभु कहते हैं'गोयमा ! असंखेजा जंबुद्दीवा २ नामधेज्जेहिं पन्नत्ता' हे गौतम ! जम्बूद्वीप इस नाम से असंख्यातद्वीप कहे गये हैं 'केवतिया णं भंते ! लवणसमुद्दा २ पन्नत्ता' हे भदन्त ! लवणसमुद्र इस नाम के कितने समुद्र कहे गये हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा ! असंखेजा लवणसमुद्दा नामधेज्जेहिं पन्नत्ता' हे गौतम ! लवणसमुद्र इस नाम से असंख्यात समुद्र कहे गये हैं 'एवं धायइसंडा वि' इसी तरह से धातकीखण्ड इस नाम से असंख्यात द्वीप कहे गये हैं 'एवं जाव असंखेजा सूरदीवा नामघेज्जेहि य' इसी तरह से यावत् असंख्यातद्वीप सूर्य 'केवइया णं भंते ! जंबुद्दीवा दीवा नामधेज्जेहिं पन्नत्ता' त्या ટીકાર્ય–ગૌતમસ્વામી આ સૂત્ર દ્વારા પ્રભુશ્રીને એવું પૂછે છે કે-હે. ભગવન જંબુદ્વીપ વિગેરે નામ વાળા કેટલા દ્વીપે આવેલા છે. આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्रमुश्री ४ छ -'गोयमा ! असंखेज्जा जंबुद्दीवा दीवा नामधेज्जेहिं पण्णत्ता' गौतम ! दी५ मे नाम असभ्यात दीपो वाम भावना छ. 'केवतिया णं भंते ! लवणसमुद्दा समुद्दा पण्णत्ता' 3 भगवन् १९५ સમુદ્ર એ નામથી કેટલા સમુદ્રો કહ્યા છે ? આના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે 'गोयमा असंखेज्जा लवणसमुद्दा नामधेज्जेहिं पण्णत्ता' 3 गौतम ! स१९समुद्र मा नामथी मसभ्यात समुद्रो उपामा मायेा छ. 'एवं धायइसंडा वि' से। प्रमाणे पाताभ3 2 नाभा दीपा ५९] मध्यात छ, ‘एवं जाव असंखेज्जा सूरदीवा नामधेज्जेहिं पण्णत्ता' २४ प्रमाणे यावत् नमसभ्यात दीप सूर्य १२ જીવાભિગમસૂત્ર Page #921 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९०८ जीवाभिगमसूत्रे 'एगे देवे दीवे पण्णत्ते' एको देव द्वीपः प्रज्ञप्तः । एवम् ‘एगे देवोदे समुद्दे पन्नत्ते' हे गौतम ! देवोदः समुद्रोऽप्येक एव प्रख्यात । 'एवं-नागे जक्खे भूए' एवं देववत्-नागो यक्षो-भूतश्चैकैक एव द्वीपः समुद्रश्च स्व स्वनामतः प्रसिद्धः नाऽनेकः ३ । 'जाव एगे सयंभूरमणे दीवे' एगे सयंभूरमण समुद्दे णामधेज्जेणं पन्नत्ते' स्वयम्भूरमणो द्वीपः एक एव, एक एव स्वयम्भूरमणः समुद्रोऽपि नाम्ना खलु प्रज्ञप्तः । 'लवणस्स णं भंते ! समुदस्स उदए केरिसए अस्साएणं पन्नत्ते ? गोयमा ! लवणस्स उदए आइले-रइले-लिंदे-लवणे कडुए अपेज्जेबहूणं दुपय-चउप्पयमिगपसुपक्खिसरिसवाणं णण्णत्थ तज्जोणियाणं सत्ताणं' हे भदन्त ! लवणसमुद्रस्योदकं कीदृशम् ? भगवानाह-हे गौतम ! आविलं मलवरावभास द्वीप इस नाम से कहे गये हैं । परन्तु 'एगे देवे दीवे पण्णत्ते, एगे देवोदे समुद्दे पण्णत्ते, एवं णागे, जक्खे, भूते जाव एगे सयंभूरमणे दीवे एगे सयंभूरमणसमुद्दे णामधेज्जेणं पण्णत्ते' हे गौतम ! देवद्वीप एक ही कहा गया है देवोदसमुद्र एक ही कहा गया है इसी तरह नागद्वीप, नागसमुद्र, यक्षद्वीप यक्षसमुद्र, भूतद्वीप भूतसमुद्र, और स्वयंभूरमणद्वीप और स्वयंभूरमणसमुद्र ये सब एक एक ही कहे गये हैं। 'लवणस्स णं भंते ! समुदस्स उदए केरिसए अस्साएणं पण्णत्ते हे भदन्त ! लवणसमुद्र का जल अस्वाद में कैसा कहा गया है ? 'गोयमा! लवणस्स उदए आइले, रइले, लिंदे, लवणे कडुए अपेज्जे, बहूणं दुपय चउप्पयमिगपसुपक्खिसरिसवाणं णण्णत्थ तज्जोणियाणं सत्ताणं' हे गौतम ! लवणसमुद्र का जल आविल-मलयुक्त-है, रज से आकीर्ण मास द्वीप से नामवाणा वामां आवे छे. परंतु 'एगे देवे दीवे पण्णत्ते एगे देवोदे समुद्दे पण्णत्ते एवं णागे, जक्खे, भूते जाव एगे सयंभूरमणे दीवे एगे सयंभूरमणसमुद्दे नामधेज्जेणं पण्णत्ते !' हे गौतम ! हेव दी५ ४ सो છે. દેવેદ સમુદ્ર પણ એક જ કહેવામાં આવેલ છે. એ જ પ્રમાણે નાગસમુદ્ર, યક્ષ દ્વીપ યક્ષસમુદ્ર ભૂતસમુદ્ર અને સ્વયંભૂરમણ દ્વીપ અને સ્વયંભૂરમણ સમુદ્ર એ બધા એક એક જ કહેવામાં આવેલા છે. 'लवणस्स णं भंते ! समुदस्स उदए केरिसए अस्साएणं पण्णत्ते' हे भगवन् सप समुद्रनु र मास्वामा उ डवामां आवे छे ? 'गोयमा ! लवणस्स उदए आइले रइले लिंदे लवणे कडुए अप्पेज्जे, बहूण दुपय चउप्पयमिगपसुपक्खि सरिसवाणं णण्णत्थ तज्जोणियाणं सत्ताणं' है गौतम ! सपा समुद्रण આવિલ-મળયુક્ત છે. રજથી વ્યાપ્ત છે. લિંદ-સેવાળ વિગેરે વિનાનું છે. જીવાભિગમસૂત્ર Page #922 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१०६ जम्बूद्वीपादयः नाम्ना निर्दिश्यन्ते ९०९ दिग्धं रजोभिराकीर्ण लिन्द-शैवालादि रहितचिरकालसंचितजलवत् लवणयुतंकटुकम् अतएवाऽपेयम् (केषाम्) बहुसंख्यकद्विपदचतुष्पदमृगपशुपक्षिसरीसृपाणां कृते, (नहि सर्वेषां कृतेऽपेयं, केषांचित्पेयमपि ते के इत्याह-) तज्जातास्तद्योनिका ये तांस्त्यक्त्वाऽन्यसत्त्वाऽन्यसत्त्वानां कृतेऽपेयम् इति । 'कालोयस्स णं भंते ! समुदस्स उदए केरिसए अस्साए णं पन्नते ? गोयमा ! आसले पेसले मांसले कालए मासरासिवण्णाभे पगईए उदगरसेणं पन्नत्ते' हे भदन्त ! कालोदसमुद्रस्योदकं कीदृशं खलु-आस्वादेन प्रज्ञप्त ? भगवानाह-हे गौतम ! आस्वाद्यं पेशलं-मनोज्ञं मांसलं परिपुष्टम्, कालं-कृष्णम्, माषराशिवर्णाभम् माषराशिनामतिकृष्णाऽऽभया व्याप्तं प्रकृत्याऽकृत्रिमर सेन प्रज्ञप्तम् इति । 'पुक्खरोदगस्स णं भंते ! समुदस्स उदए केरिसए पन्नत्ते ? गोयमा ! अच्छे जच्चे तणुए फालियवण्णाभे पगईए उदगरसेणं पन्नत्ते' हे भदन्त ! पुष्करोदकसमुद्रस्य खलु है-मिश्रित-है लिन्द-शैवाल आदि से रहित चिरकाल से संचित हुए जल के जैसा है खारा है कटुक है अतएव बहुसंख्यक द्विपद, चतुष्पद, मृग पशु पक्षी एवं सरीसृपों के लिये पीने योग्य नहीं है किन्तु उसी जल में उत्पन्न हुए जीवों के लिये, उसी में रहने वाले जीवों के लिये और उसी में संवर्धित हुए जीवों के लिये अपेय नहीं है उनके लिये पीने योग्य है 'कालोदस्स णं भंते !समुदस्स उदए केरिसए अस्साएणं पन्नत्ते' हे भदन्त ! कालोदसमुद्र का जल स्वाद में कैसा है ? 'गोयमा ! आसले पेसले मांसले कालए, मासरासिवण्णाभे, पगतीए उद्गरसेणं पण्णत्ते' हे गौतम ! कालोद समुद्र का जल अपने अकृतिम रस से अस्वाद्य है, पेशल मनोज्ञ है-मांसल-परिपुष्ट है कृष्ण-काला है एवं जैसी उदकराशि की कृष्ण कान्ति होती है उस के जैसी कान्ति से युक्त ઘણા સમયથી સંગ્રહ થયેલ જલના જેવું છે, ખારૂં છે, કડવું છે, તેથી જ તેમાં રહેનારા ઘણા દ્વિપદ ચતુપદ, મૃગ, પશુ પક્ષી એવં સરીસૃપેન્સ ને પીવા લાયક તે જ હોતું નથી. પરંતુ એ જ જલમાં ઉત્પન્ન થયેલા છે માટે તેમાંજ રહેવાવાળા છ માટે અને તેમાં જ વધેલા–પાયેલા भाट अपेय नथी. तेभने तो मे ८ पी4n साय४ छ. 'कालोदम्स णं भंते समुहस्स उदए केवइए अस्साएणं पण्णत्ते' लावन् सो समुद्रनु स स्वाहा छ ? 'गोयमा आसले पेसले मांसले कालए मासरासि वण्णाभे पगत्तीए उदगरसेणं पण्णत्ते' हे गौतम ! सो समुद्रनु र पाताना स्वाभावि अर्थात અકૃત્રિમ રસથી આસ્વાદ્ય છે. પેશલ છે. મનેણ છે. પરિપુષ્ટ છે. કૃષ્ણનામ કાળે છે. અને ઉદક રાશીની કાંતી જેવી કાળી હોય છે. એવી કાળી કાંતી જીવાભિગમસૂત્ર Page #923 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९१० जीवाभिगमसूत्रे कीदृशमुदकं वर्तते ? गौतम ! अच्छम् - यतः परम निर्मलम् उत्तमादुत्तमम्-जात्यंजातिमत् तनुकम् पचनक्रियया स्वल्पकालेन यद्विलीयते स्फटिकवर्णाभम् प्रकृत्या उदकरसेन प्रज्ञप्तम्, 'वरुणोदस्स णं भंते ! समुहस्स० ? गोयमा ! से जहा णामए - पत्ता सवेइ वा - चोयासवेइ वा-खज्जूरसारेइ वा सुपकखोदर सेइ वा - मेरएइ वाकाविसायणे वा - चंदप्पभाइ वा मणसिलाइ वा वरसीधूइ वा - वरवारुणीइ वा अट्टपिgपरिनिट्टियाइ वा - जंबूफलकालिया वरप्पसन्ना उक्कोसमदप्पत्ता- ईसि उद्वावलंबिणी - सितंबच्छिकरणी ईसिवोच्छेयकरणी- आसला मासला - पेसला - वपणेणं उववेया जाव णो इणट्ठे समट्ठे० ' हे भदन्त ! वारुणोदकसमुद्रस्यास्वादेन है ' क्रोस्स णं भंते ! समुहस्स उदए केरिसए पण्णत्ते' हे भदन्त ! पुष्करवर समुद्र का जल स्वाद में कैसा हैं ? 'गोयमा ! अच्छे, जच्चे, तणुए फलिहण्णाभे पगतीए उदगरसेणं पण्णत्ते' हे गौतम ! पुष्करवरसमुद्र का जल अपने अकृत्रिम रस से अच्छ है - परम निर्मल है- उत्तम से उत्तम है जाति वाला है-तनुक - हलका है अर्थात् पाचनक्रिया द्वारा बहुत जल्दी पच जाता है और स्फटिक मणि के जैसी कान्ति वाला है 'वरुणोदस्स णं भंते !' हे भदन्त ! वरुणोद समुद्र का जल स्वाद में कैसा है ? 'गोयमा ! से जहा णामए पत्तासवेति वा, चोयासवेति वा, खज्जूर सारेति वा सुपिक्कखोदरसेइ वा, मेरएति वा काविसायणे वा चंदप्पभाइ वा मणसिलाएति वरसीधूति वा वरवारुणी वा अट्ठ पिg परिणिद्वितातिवा जंबूफलकालियावरप्पसन्ना, उक्कोसमदप्पत्ता ईसिउट्ठावलंबिणीईसि तंबच्छिकरणी आसला, मांसला, पेसला वण्णेणं उववेता जाव 'णो तिणट्टे समट्ठे' हे गौतम! वरुणोदसमुद्र का जल वा ते छे. ' पुक्खरोदस्स णं भंते ! समुदस्स उदए केरिसए पण्णत्ते' हे भगवन् पुष्४२१२ समुद्रनु ं भज वा स्वा वाजु छे ? 'गोयमा ! अच्छे, जच्चे, तणुए फलियवण्णाभे पगतीए उदगरसेणं पण्णत्ते' हे गौतम! पुष्५२१२ समुद्रनु જલ પેાતાના અકૃત્રિત-સ્વાભાવિક રસથી અચ્છ છે. પરમ નિર્માળ છે. ઉત્તમમાં उत्तम छे. तिवाणु छे तनु-हस छे अर्थात् पायन डिया द्वारा ते धालु જ જલ્દિ પચી જાય છે. તેમજ તે સ્ફટિક મણિની કાંતી જેવું કાંતિવાળુ છે. 'वारुणोदस्स णं भंते !' हे भगवन् ! १३ समुद्र ४ वा स्वाद वालु छे ? 'गोयमा ! से जहा नामए पत्तासवेति वा, चोयासवेति वा, खज्जूरसारेति वा, सुपिखोदरसेति वा, मेरएति वा, काविसायणेइ वा, चंदप्पभाइ वा मणोसिलाति वा, वरसीधूति वा, वरवारुणीइ वा अट्ठ पिट्ठ परिणिट्टिताति वा, जंबूफल कालिया वरप्पसन्ना उक्कोसमदपत्ता ईसी उट्ठावलंबिणी इसितंबच्छि જીવાભિગમસૂત્ર Page #924 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१०६ जम्बूद्वीपादयः नाम्ना निर्दिश्यन्ते ९११ किमाकारकं जलम् ? भगवानाह-गौतम ! किं ब्रूमः स यथानामकः पत्रासव इति वा, त्वचासव इति वा-खजूरसार इति वा-सुपक्व क्षोदरसः इति वामेरक:-कापिशायनम् चन्द्रप्रभा-मनःशिलावरसीधुः वरवारुणी अष्टवारं पेषणेन परिनिष्ठितम्-जम्बूफलमिश्रिता-वरप्रसन्ना - उत्कृष्टमदप्राप्ता ईषदोष्ठावलंबिनी-ईषत्ताम्राऽक्षिकरिणी ईषदुत्सेककरिणी-मांसला-पेशला-यावदुत्तमवर्णरस गन्धैः स्पर्शेण च युक्ता वर्णनातीतं सर्वातिशायि यथा भवेत्तथेति तर्कय, एवमुक्ते भगवति गौतम आह-सम्भाव्यते । भगवानाह-नो नो गौतम ! 'वारुणोदए जैसा पत्रासव होता है, चोयासव होता है, खजूरासव होता है, सुपिष्ट क्षोदरस होता है, मेरक-एक जाति की शराब-होता है आठ बार पीसने से तैयार की गई जैसी शराब-होती है, जाबुन के रस से मिश्रित जैसी शराब होती है, उत्कृष्ट मद को-नशा को-देने वाली जैसी शराब होती है ओष्ठों को लगाते ही आनन्द देने वाली जैसी शराब, होती है, जिस के पीने पर दोनों आखेि कुछ कुछ लाल हो जाती हैं ऐसी शराब होती है थोडा २ नशा करने वाली जैसी शराब होती है आस्वाद करने के जैसी शराब होती है पुष्ट करने वाली जैसी शराब होती है यावत् वर्ण, रस, गन्ध और स्पर्श द्वारा जो शराब वर्णनातीत होती-एवं इसी कारण जो सर्वातिशायी होती है उसी तरह से है अर्थात् जैसा इन पूर्वोक्त आसवों का एवं शराब का स्वाद होता है वैसे ही स्वाद से युक्त वरुणोद समुद्र का जल है परन्तु ऐसा करणी आसला, मांसला पेसला वण्णेणं उववेता जाव णो इणट्रे समद्रे' हे ગૌતમ! વરૂણદ સમુદ્રનું જલ પત્રાસવ જેવું હોય છે, ચયાસવ જેવું હોય છે, ખજુરાસવ જેવું હોય છે. સુપિષ્ટ દરસ–સારી રીતે પીસેલ શેરડીનો રસ જે હોય છે. મેરક–એક જાતનો દારૂ જેવો હોય છે. આઠ વાર પીસીને તૈયાર કરવામાં આવેલ શરાબ-દારૂ જેવો હોય છે. જાંબૂનો રસ મેળવેલ શરાબ-જે હોય છે. ઉત્તમ-મદ નશાને ઉત્પન્ન કરવાવાળો શરાબ જે હોય છે. હોઠ પર લગાવતાંજ આનંદ આપવાવાળો શરાબ જેવો હોય છે. જેને પીવાથી અને આંખે કંઈક કંઈક લાલ બની જાય છે. એ શરાબ હોય છે. ઘેડે થેડો નાશ કરનાર શરાબ જેવો હોય છે. આસ્વાદ લેવા યોગ્ય જેવો શરાબ હોય છે. પુષ્ટ કરવાવાળા જેવો શરાબ હોય છે. યાવત વર્ણ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શ દ્વારા જે શરાબ વર્ણનાતીત હોય છે. અને એ જ કારણથી જે સર્વથી ઉત્તમ હોય છે. એવી રીતનું એ વરૂણેદ સમુદ્રનું જલ હોય છે. અર્થાત–પૂર્વોક્ત આસ્વાદે અને શરાબને જેવો સ્વાદ હોય છે, એવા જ જીવાભિગમસૂત્ર Page #925 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९१२ जीवाभिगमसूत्रे इत्तो इतराए चेव जाव अस्साएणं पण्णत्ते' वारुणोदकं वर्णनतोऽपि इष्टतरं कान्ततरम् एवमवेहि आस्वादेन । 'खीरोदस्स णं भंते ! समुदस्स उदए केरिसए अस्साएणं पन्नत्ते ? गोयमा ! से जहा नामए रन्नो चाउरंतचकवहिस्स चाउरके गोखीरपज्जइमंदग्गिसुकडिए आउत्तरखंडमच्छंडिओववेए वण्णेणं उववेए जाव फासेणं उववेए, भवे एयारूवे सिया ? णो इणहे समहे, गोयमा ! खीरोयस्स० एत्तो इ8 जाव अस्साएणं पन्नत्ते' हे भदन्त ! क्षीरोद समुद्रोदकमास्वादेन कीदृशम् ? भगवानाह-गौतम ! स यथा नामकः, राज्ञश्चातुरन्तचाक्रवर्तिनः किमिव चातुष्कं गोक्षीरं भवति तद्वत्-पर्याप्तमन्दाग्निसुक्यथितम् आदावन्ते च मत्स्यण्डितोपपेतम् (इक्षुरसस्य प्रथमः पाको गुडं द्वितीयः शर्करा तृतीयः यह अर्थ यहां समर्थित नहीं है-यह तो केवल उपमा द्वारा वर्णन मात्र है क्योंकि-'वारुणोदए इत्तो इतरए चेव जाव अस्साएणं प०' वरुणोदसमुद्र का जल स्वाद में इन सब के रस से भी इष्ट है 'खीरोदस्सणं भंते ! उदए केसिरए अस्साएणं पण्णत्ते' हे भदन्त ! क्षीरोदसमुद्र का जल स्वाद में कैसा है ? 'गोयमा ! 'से जहा नामए रन्नो चाउरंत चक्कवहिस्स चाउरक्के गोखीरे पज्जत्ति मंदग्गि सुकड़िते आउत्तरखंडमच्छंडितोववेते वण्णेणं उववेते जाव फासेण उववेए' हे गौतम ! जिस प्रकार का स्वाद वाला चातुरन्त चक्रवर्ती नरेश के लिये चतुःस्थान परिणत दुग्ध, कि जो मंद मंद अग्नि पर चुराया जाता है और जिस में गुड खांड, मिश्री आदि मिलाये जाते हैं हो जाता है સ્વાદ વાળું વરૂણોદ સમુદ્રનું જળ છે. પરંતુ એ રીતને આ અર્થ અહીંયાં સમર્થિત થતો નથી. આ તે કેવળ ઉપમા દ્વારા વર્ણન માત્રજ છે કેમકે 'वारुणोदए इत्तो इद्रुतरए चेव जाव आस्साउणं पण्णत्ते' १३॥ समुद्रनुस સ્વાદમાં આ ઉપર વર્ણવવામાં આવેલ બધાજ પ્રકારના આસ્વાદના રસથી पण पधारे छष्ट छ. 'खीरोदस्स णं भंते ! उदए केरिसए अस्साएणं पण्णत्ते' सावन् क्षी।। समुद्रनुं वा स्वाद पाडाय छ ? 'गोयमा ! से जहा नामए रन्नो चाउरंत चक्कवट्टिस्स चाउरक्के गोखीरे पज्जत्ति मंदग्गि सुकढित्ते आउत्तरखंड मच्छंडितोववेते वण्णेणं उववेते जाव फासेण उववेए' गौतम ! ચાતુરન્ત ચક્રવર્તિ રાજા માટે ચાર સ્થાનેથી પરિણત થયેલ દૂધ કે જે ધીમા અગ્નિની ઉપર ઉકાળવામાં આવે છે. “યાવત્ તે સ્પર્શ દ્વારા વિશેષ પ્રકારનું બની જાય છે. એ પ્રમાણે ઉકાળેલ અને જેમાં ગેળ, ખાંડ, સાકર વિગેરે મેળવાથી તે દૂધ જેવા સ્વાદ વાળું બની જાય છે. એવા પ્રકારના સ્વાદવાળું આ ક્ષીરેદ સમુદ્રનું જળ હોય છે, એજ અર્થ અહીંયાં સમર્થિત થયેલ છે? આ પ્રશ્નના જીવાભિગમસૂત્ર Page #926 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. १०६ जम्बूद्वीपादयः नाम्ना निर्दिश्यन्ते ९१३ (मिसरी) ततः परं पाको विषायते तत्तृतीय पाकेनाऽऽदौ - अवसाने च संमिश्रितम्) वर्णरसगन्धस्पर्शैरुपेतं सत् यथा तथाऽवेहि । गौतमः प्राह - संभाव्यते, भगवानाह - नहि नहि भोः 'णो इणट्ठे समट्ठे' नायमर्थः समर्थः, एष उपदेशस्तज्ज्ञापयितुं न समर्थः एवंविध क्षीरादपि कान्ततरम्० तर्कतो ज्ञातव्यं भवेत् । 'घयोदस्स नं० ? से जहा णामए - सारइकस्स गोघयवरस्स मंडे सल्लइकष्णियारपुरफवण्णाभे सुकडिय उदारसज्झवीसंदिए-वणेणं उबवेर- जाव फ्रासेण य उबवे भवे एयारूवे सिया ? णो इणट्ठे समट्ठे, इत्तो इतरो ०' कीदृगुदकं घृतोदकस्य ? भगवानाह - हे गौतम ! स यथा नामकः शारदीय गोघृतवरस्य मण्डः सारः शल्लकीकर्णिकार पुष्पस्य वर्णवदवभासः सुखेन क्वथितोदार सद्यो विष्यन्दितः वर्णेनोपेतः यावद्रस स्पर्शैरुपेतः । गौतमः सपरितोषमाह - भवेदेवंविधं जलम्, यावत् वह स्पर्श द्वारा विशिष्ट बन जाता है - इसी प्रकार का क्षीरोदसमुद्र के जल का स्वाद है 'भवेएया ख्वेसिया' हे भदन्त ! क्षीरोदकसमुद्र का जल ऐसा है क्या यही अर्थ यहां समर्थित हुआ है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'णो तिणट्ठे समट्ठे' हे गौतम ! ऐसा अर्थ यहां समर्थित नहीं हुआ है क्योंकि 'खीरोयस्स० एतो इट्ठ जाव अस्साएणं पण्णत्ते' क्षीरोदसमुद्र का जल तो इससे भी विशिष्टतर स्वाद में है 'घयोदसणं भंते !' हे भदन्त ! घृतोदकसमुद्र का जल स्वाद में कैसा है ? तो इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-' से जहा नामए सारतिक्खस्स गोधयवरस्स मंडे सल्लइकण्णियार पुष्पवण्णाभे सुकड़ित उदारसज्झवीसंदिते वण्णेणं उववेते जाव फासेण य उववेए' हे गौतम! जैसे शल्लकी अथवा कनेर के फूल के वर्ण जैसा शारदीय गोघृत का मण्ड जो कि गाय के थन में से निकलते ही दूध के गरम करने से दूध के ऊपर आ जाता है वर्णादि से विशिष्ट हुआ स्वाद में प्रतीत होता है उसी उत्तरभां प्रभुश्री उडे छे - 'णो इणट्टे समट्टे' हे गौतम! मे अर्थ सहींयां समर्थित थयेल नथी. }भङे ‘खीरोयस्स० एत्तो छु जाव अस्साएणं पण्णत्ते' क्षीरोहसमुद्रनु भजतो तेनाथी पशु विशेष प्रारना स्वाहवाणु होय छे. 'घओदस्स णं भंते !" હે ભગવન્ ધૃતાદક સમુદ્રનુ' જળ સ્વાદમાં કેવુ' હાય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં प्रभुश्री छेडे - 'से जहा नामए सारतिक्खस्स गोघयवरस्स मंडे सल्लइ कण्णियार पुण्फवण्णाभे सुकडूढित उदारसज्झवी संदिते बण्णेणं उववेते जाव फासेणय उववेए' हे ગૌતમ ! જેમ શલ્લકી અથવા કરેણના ફુલના વર્ણ જેવા શરદ્ ઋતુના ગાયના ઘીનું મંડ–તર જે ગાયના સ્તનેામાંથી નીકળતાંજ દૂધને ગરમ કરવાથી દૂધની ઉપર આવી જાય છે. વધુ વિગેરેથી વિશિષ્ટ અનેલ સ્વાદવાળું બને છે. એજ जी० ११५ જીવાભિગમસૂત્ર Page #927 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे भगवानाह-नायमर्थः समर्थः, अपि तु-इतोऽपीष्टतरो रसः । 'खोदोदस्स० ? से जहा णामए उच्छृण जच्च पुंडकाणं-हरियाल पिंडराणं-भेरुंडछणाण वाकालपोराणं-तिभागनिव्वाडिय वाडगाणं-वलवगणरजतपरिगलियमित्ताणं-जे रसे होज्जा वत्थे परिपूए चाउरज्जातगसुवासिए अहियपत्थे लहुए वण्णेणं उववेए भवे एयारूवे सिया णो इणढे समढे' क्षोदोदसमुद्रस्य जलमास्वादेन कीदृक् ? हे गौतम ! यथा नामकः-उच्छन्नजात्यपुण्डूकाणाम् उच्छूनाः उन्नता जात्याः जातिसंपन्ना ये पुण्ड्रकाः-इक्षुविशेषास्तेषाम् इक्षुदण्डानां भेरुण्डतरह का गोघृतवर समुद्र का जल स्वाद में है 'भवे एया स्वेसिया' तो हे भदन्त ! इसी प्रकार का स्वाद वाला गोघृतवर समुद्र का जल है ? 'णोतिणढे समझे' हे गौतम ! ऐसा अर्थ समर्थित नहीं हैं क्योकि 'इत्तो इट्टयरो' घृतादिक समुद्र का जल तो इससे ऊंचा स्वाद में है 'खोदोदस्स' हे भदन्त ! क्षोदोद समुद्र का जल स्वाद में कैसा है ? 'से जहा नामए उच्छृण जच्च पुंडकाणं हरियाल पिंडराणं भेरुंडछणाण वा कालपोराणं तिभाग निव्वाडियवागाणं बलवगणरजत परिगालिय मित्ताणं जे य रसे होज्जा वत्थपरिपूए चाउज्जातगसुवासिए अहियपत्थे लहुए वण्णेणं उववेए' हे गौतम ! जैसा मेरुण्डदेश में जातिवंत गन्ना उत्पन्न होता है और वह पक्क हो जाने पर हरिताल के समान पीला हो जाता है उस इक्षु गन्ने के टुकरों का ऊपर नीचे के भाग को काट कर अच्छे वलिष्ठ बैलों द्वारा चलाये गये यंत्र से रस निकालना चाहिये और उसे कपडे से छान लेना चाहिये कि जिससे प्रमाणे गात१२ समुद्रनु १६ डाय छे. 'भवे एयारूवे सिया' त , सन् मापा ५४२॥ वाहवाणुगात समुद्रनु छ ? 'णो इणद्वे समटे' हे गौतम ! से मथ समर्थित नथी. भ. 'इत्तो इट्टयरा०' गोधृतव२ समुद्रनु स तो तेथी ५५ घारे स्वाद वा छे. 'खोओदस्स०' हे भगवन् क्षाही समुद्रनुं स स्वाह वाणु छ ? 'से जहा नामए उच्छृण जच्च पुंडकाण हरियाल पिंडराणं भेरुंडछणाणवा कालपोराणं तिभाग निव्वाडियवाडगाणं वलयगणरजंत परिगालिय मित्ताणं जे य रसे होज्जा वत्थपरिपूए चाउज्जातग सुवासिए अहियपत्थे लहुए वण्णेणं उववेए' हु गौतम ! भे३-४ शमां तित ગન્ના- શેરડીની ઉત્પત્તિ થાય છે, અને તે પાકે ત્યારે હરિતાલની જેમ પીળી થઈ જાય છે. એ શેરડીના ઉપર અને નીચેના ભાગને કાપીને કહાડી નાખીને સારા બળવાન બળદ દ્વારા ચલાવવામાં આવેલ યન્ત્રમાંથી રસ નીકળે છે, અને તે રસને કપડાથી ગાળી લેવો જોઈએ કે જેથી તૃણાદિ જીવાભિગમસૂત્ર Page #928 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१०६ जम्बूद्वीपादयः नाम्ना निर्दिश्यन्ते ९१५ नामकदेशविशेषे समुत्पादितानां वा कालपर्वाणां त्रिभागोत्पाटित वाटकानाम् त्रिभागनिष्पीडितानाम् आद्यन्तभागरहितानां बलवद्भिनेरेयन्त्रतः परिगालितमात्राणां स रसो यथा भवेत् ततश्च वस्त्रपरिपूतः सुगन्धित-चातुर्जातकैः (एलातजदालचीनी-नागकेसर) सुवासितोऽत एषोऽधिकपथ्यः लघुकः वर्णेन यावत् स्पर्शेणोपेतः सन् इव गौतम आह-भवे देतादृशं जलम् भगवान् प्राह-नायमर्थोऽथ प्रत्याययितुं समर्थः इतोऽपीष्टतरं कान्तमवेहि इति । 'एवं सेसाण वि समुदाणं भेओ जाव सयंभूरमणस्स' एवं शेषाणमपि सूर्यवरावभासादि समुद्राणां भेदो ज्ञातव्यः । यावत् स्वयम्भूरमणसमुद्रस्य । 'णवरि अच्छे जच्चे पत्थे जहा वह तृणादि से रहित बन जावे-पुनः उसमें दाल चीनी इलायची, केशर, कपूर आदि सुगंधित द्रव्यों को मिला कर सुवासित बना लेना चाहिये ऐसा बना लेने से वह अत्यन्त पथ्यकारी निरोग करने वाला हलका हो जाता है और वर्ण रस आदि से विशिष्ट बनकर अनुपम स्वाद वाला बन जाता है 'जाव भवेयारूवे सिया' तो क्या ऐसे ही स्वाद वाला क्षोदोदसमुद्र का जल है ? अर्थात् जैसा यह सब होता है क्या ऐसा ही इस समुद्र का जल होता है ? इस के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'एत्तो इट्टयरा' हे गौतम क्षोदोदसमुद्र का जल इससे भी अधिकतर स्वाद वाला है "एवं सेसगाण वि समुदाणं भेदो जाव सयंभूरमणस्स' इसी प्रकार से अवशिष्ट समुद्रों के जल के स्वाद के भेद के सम्बन्ध में भी यावत् स्वयंभूरमण समुद्र के जल तक कथन जानना चाहिये अर्थात् इन सब समुद्रों का जल इक्षुरस के जैसा ही है 'णवरं' परन्तु स्वयंभूरमण समुद्र का पानी इक्षुरस के स्वाद जैसा नहीं है क्योंવિનાને બની જાય. અને તે પછી તેમાં દાલચિની, ઈલાયચી, કેસર, કપૂર વિગેરે સુગંધવાળા દ્રવ્યો મેળવીને તેને સુવાસિત બનાવી લેવો જોઈએ તેમ બનાવવાથી તે અત્યંત પથ્યકારી, નિરોગી, હલકે બની જાય છે. અને વર્ણ विगैरेथी विशेष प्रा२ने मनी जय छे. 'जाव भवेयारूवे सिया' तो शु? એવા પ્રકારના સ્વાદવાળું દેદ સમુદ્રનું જળ છે? અર્થાત્ જેવી રીતે આ રસને સ્વાદ હોય છે એવા પ્રકારનું આ સમુદ્રનું જળ હોય છે? આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्रमुश्री ४ छ -'एत्तो इटु यराए' गौतम ! हो समुद्रनु are मेनाथी ५९१ धारे स्वाहा डाय छे. 'एवं सेसगाण वि० समुद्दाणं भेदो जाव सयंभूरमणस्स' २० प्रमाणे माडीन। समुद्रीना सना वाहना ભેદ સંબંધી કથન પણ યાવત્ સ્વયંભૂરમણ સમુદ્રના જલના સ્વાદ વર્ણન પર્યન્ત કહી લેવું. અર્થાત્ આ બધા સમુદ્રનું જલ શેરડીના રસ જેવું જ જીવાભિગમસૂત્ર Page #929 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९१६ जीवाभिगमसूत्रे पुक्खरोदस्स' नवरं स्वयम्भूरमणसमुद्रजलम् अच्छम् जात्यम् पथ्यम् लघुकम् यथा पुष्करोदसमुद्रस्य । सम्प्रति ये प्रत्येकरसाः प्रकृत्युदकरसास्तांस्तान् पार्थक्येन दर्शयति- 'कइणं भंते ! समुद्दा पत्तेयरसा पन्नत्ता ? गोयमा ! चत्तारि समुद्दा पत्तेगरसा पन्नत्ता, तं जहा- लवण- वरुणोदे - खीरोदे घयोदे, कइ णं भंते ! समुद्दा पगईए उदगरसेणं पन्नता ? गोयमा ! तओ समुद्दा पगईए उदगरसेणं पन्नत्ता ? तं जहा - कालोए पुक्खरोए सयंभूरमणे, अवसेसा समुद्दा उस्सण्णं कि 'अच्छे जच्चे पत्थे जहा पुक्खरोदस्स' वह तो पुष्करोधि के जल के जैसा स्वच्छ, जातिवंत निर्मल एवं पथ्य है० अब सूत्रकार यह प्रकट करते है कि कौन कौन समुद्र किस किस समुद्र के समान पानी वाले है और कौन २ नहीं है- 'करणं भंते! समुद्दा पत्तेगरसा पण्णत्ता' हे भदन्त ! कितने समुद्र प्रत्येक रस वाले है अर्थात् दूसरे समुद्रों के साथ जिनका पानी नहीं मिलता है ऐसे है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा ! चत्तारि समुद्दा पत्तेगरसा पण्णत्ता' हे गौतम! चार समुद्र प्रत्येक रस वाले कहे गये हैं- 'तं जहा' उनके नाम इस प्रकार से हैं'लवणे वरुणोदे खीरोदे घयोदे' लवणसमुद्र, वरुणोदसमुद्र, क्षीरोदसमुद्र, और घृतोदसमुद्र, 'कति णं भंते ! समुद्दा पगतीए उदगरसेणं ण्णत्ता' हे भदन्त ! कितने समुद्र जिनका पानी आपस में समान हैं ऐसे हैं ? 'गोयमा ! तओ समुद्दा पगतीए उद्गरसेणं पण्णत्ता' हे समुद्रनु पाएगी शेरडीना रसना स्वाह भेवु जहा पुक्खरोदस्स' येतो पुष् विधिना स અને પથ્ય છે. छे. 'णवरं' परंतु स्वयंभूरभ नथी प्रेम- 'अच्छे जच्चे पत्थे જેવું સ્વચ્છ જાતિવ ́ત નિર્મળ હવે સૂત્રકાર કયા કયા સમુદ્રો કયા કયા સમુદ્રની સરખા પાણી વાળા છે અને કાણુ કાની સરખા નથી એ બતાવે છે. 'कइ णं भंते ! समुद्दा पत्तेगरसा पण्णत्ता' डे लगवन् डेंटला समुद्रो प्रत्ये મળતું નથી. એવા રસવાળા છે? અર્થાત્ ખીજા સમુદ્રોની સાથે જેનુ પાણી छे ? या प्रश्नना उत्तरमां प्रभुश्री गौतमस्वामीने हे छे - 'गोयमा ! चत्तारि समुद्दा पत्तेगरसा पण्णत्ता' हे गौतम! यार समुद्री प्रत्येउ रसवाणा उडेवामां आवेला छे. ते नामो मा प्रमाणे छे. 'लवणे वरुणोदे खीरोदे घयोदें सव समुद्र, १३शोह समुद्र, क्षीरोह समुद्र भने धृतोह समुद्र 'कति णं भंते ! समुद्दा पगतीए उदगरसेणं पण्णत्ता' हे भगवन् डेंटला समुद्रो नेनु पाणी परस्परमां सर होय सेवा छे ? 'गोयमा ! तओ समुद्दा पगतीए उद्गरसेणं पण्णत्ता' જીવાભિગમસૂત્ર Page #930 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१०७ वहुमत्स्यकच्छपाकीर्णसमुद्रसंख्या ९१७ खोएरसा पन्नत्ता समणाउसे ?' हे भदन्त ! कतिसमुद्राः प्रत्येकरसाः समुद्रान्तरै रसाधारणरसाः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! चखारः लवण वरुणोद क्षीरोद घृतोदाः प्रत्येकरसाः प्रज्ञप्ताः। कियन्तः प्रकृत्योदकरसेन प्रज्ञप्ताः समुद्राः ? गौतम ! त्रयः कालोद-पुष्करोद स्वयम्भूरमणसमुद्राः प्रकृतित उदकरसपरिपूर्णाः। अवशेषा बाहल्येन क्षोदरसाः समुद्राः प्रज्ञप्ताः हे श्रमणायुष्मन् ! इति ॥१०६॥ मूलम्-कइ णं भंते ! समुद्दा बहुमच्छ कच्छभाइण्णा पन्नत्ता ? गोयमा! तओसमुदा बहुमच्छकच्छभाइण्णा पन्नत्ता, तं जहा-लवणे कालोए सयंभूरमणे अवसेसा समुद्दा अप्पमच्छकच्छभाइण्णा पन्नत्ता समणाउसो । लवणेणं भंते ! समुद्दे कइमच्छजाइकुलकोडिजोणीपमुहसयससहस्सा पन्नत्ता ? गोयमा ! सत्तमच्छजाइकुलकोडीपमुहसयसहस्सा पन्नत्ता । कालोए णं भंते समुद्दे कइ मच्छजाइ० पन्नत्ता ? गोयमा ! नवमच्छजाइकुलकोडीजोणी० । सयंभूरमणेणं भंते ! समुद्दे० अद्धतेरसमच्छ जाइकुलकोडीजोणीपमुहसयसहस्सा पन्नत्ता । लवणे णं भंते ! समुद्दे मच्छाणं के महालिया सरीरोगाहणा पन्नत्ता ? गोयमा ! जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेजइ भागं उक्कोसेणं पंचजोयणसयाइं । एवं कालोए उ० सत्तजोयणसयाई। गौतम ! तीन समुद्र ही ऐसे कि जिनका पानी आपस में समान है। 'तं जहा' उनके नाम इस प्रकार से 'कालोए, पुक्खरोए, सयंभूरमणे' कालोदसमुद्र, पुष्करोद समुद्र और स्वयंभूरमण समुद्र-'अवसेसा समुद्दा उस्सणं खोतरसा प० समणाउसो' बाकी के जो और समुद्र हैं उन सब का रस हे श्रमण आयुष्मन् ! प्रायः क्षोद इक्षु का जैसा रस होता है-वैसे रस वाले कहे गये है॥१०६॥ है गौतम! समुद्री सवा छे । रेनु पाणी ५२२५२ सरभु छ. 'तं जहा' तेना नामी २॥ प्रमाणे छ. 'कालोए, पुक्खरोए सयंभूरमणे' tara समुद्र, ५०४२।४ समुद्र, मने स्वयंभूरभार समुद्र ‘अवसेसा समुद्दा उस्सणं खोतरसा पण्णत्ता समणाउसो !' ॥४ीन समुद्री छ; से धानुस શ્રમણ આયુષ્મનું પ્રાયઃ ક્ષેદ– શેરડીને રસ જે હોય છે, એવા સ્વાદવાળા उहा छ. ।। सू. १०६ ॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #931 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९१८ जीवाभिगमसूत्रे सयंभूरमणे जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभाग उक्कोसेणं दसजोयणसयाइं ॥सू. १०७॥ छाया-कति खलु भदन्त ! समुद्रा बहुमत्स्यकच्छपाकीर्णाः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! त्रयः समुद्रा बहुमत्स्यकच्छपाकीर्णाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-लवणः कालोदः स्वयम्भूरमणः अवशेषाः समुद्राः अल्पमत्स्यकच्छपाकीर्णाः प्रज्ञप्ताः श्रवणायुष्मन् ! लवणे खलु भदन्त ! समुद्रे कति मत्स्यजातिकुलकोटि योनिप्रमुखशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि गौतम ! सप्तमत्स्यजातिकुलकोटियोनिप्रमुखशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि । कालोदे खलु भदन्त ! समुद्रे कति मत्स्यजाति० प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! नव मत्स्यजातिकुलकोटियोनिप्रमुखशतसहस्राणि । स्वयंभूरमणे खलु भदन्त ! समुद्रे। अर्धत्रयोदशमत्स्यजातिकुलकोटियोनिप्रमुखशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि । लवणे खलु भदन्त ! समुद्रे मत्स्यानां किं महती शरीरावगाहना प्रज्ञप्ता ? गौतम ! जघन्येनांगुलस्याऽसंख्येयभागम् उत्कर्षेण पंचयोजनशतानि । एवं कालोदे उत्कर्षेण सप्तयोजनशतानि । स्वयंभूरमणे जघन्ये नांगुलस्याऽसंख्येयभागमुत्कर्षण दशयोजनशतानि ॥१०७॥ ___टीका-'कइ णं भंते ! समुद्दा बहुमच्छकच्छभाइण्णा पन्नत्ता' हे भदन्त ! एतेषु कति संख्यावन्तः ते समुद्राः ये बहुमत्स्यकच्छपैराकीर्णाः प्रज्ञप्ताः? भगवानाह-'गोयमा ! तओ समुदा बहुमच्छकच्छभाइण्णा पन्नत्ता तं जहा-लवणे कालोए सयंभूरमणे अवसेसा समुद्दा अप्पमच्छकच्छभाइण्णा पन्नत्ता समणाउसो' __ 'कड णं भंते ! समुद्दा बहुमच्छ कच्छभाइण्णा पन्नत्ता'-इत्यादि। टीकार्थ-गौतम स्वामी ने प्रभु से ऐसा पूछा है हे भदन्त ! कितने समुद्र ऐसे कहे गये हैं कि जो बहुत से मत्स्य, और कच्छपों से व्याप्त हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! तओ समुद्दा बहुमच्छ कच्छ भाइ. पणा पण्णत्ता' हे गौतम ! तीन ही समुद्र ऐसे कहे गये है जो बहुत से मत्स्यों एवं कच्छपों से व्याप्त हैं । 'तं जहा' उनके नाम इस प्रकार 'कइ णं भंते ! समुदा बहुमच्छ कच्छभाइण्णा पण्णत्ता ! त्यात ટીકાર્ય–ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને એવું પૂછયું કે હે ભગવન્! કેટલા સમુદ્રો એવા પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છે કે જે ઘણા માછલાઓ, અને ४२७पा-यमामाथी व्यास छ ? 240 प्रशन उत्तरमा प्रमुश्री ४ 'गोयमा तओ समुद्दा बहुमच्छकच्छभाइण्णा पण्णत्ता' गोतम ! १९ २४ समुद्रो मेवा કહ્યા છે કે જેઓ ઘણા માછલાઓ અને કાચબાઓ થી વ્યાપ્ત છે. તેના નામે मा प्रमाणे छे. 'लवणे कालोए सयंभूरमणे' सवार समुद्र, सो समुद्र, भने જીવાભિગમસૂત્ર Page #932 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१०७ वहुमत्स्यकच्छपाकीर्णसमुद्रसंख्या ९१९ गौतमः त्रयः समुद्रा एवंविधाः ये बहुमत्स्यकच्छ पैराकीर्णा व्याप्तान्तरालाः सन्ति तद्यथा-लवणः कालोदः स्वयम्भूरमणः अवशिष्टास्ततोऽन्येऽल्पैर्मत्स्यकच्छपैराचिताः प्रोक्ता श्रमणायुष्मन् ! 'लवणे णं भंते ! समुद्दे कइ मच्छजाइकुलकोडि जोणिपमुहसयसहस्सा पन्नत्ता' हे भदन्त ! लवणसमुद्रे कतीनां मत्स्यजातीनां यानि पृथक्कुलानि तेषां कोटयो योनयः तत्प्रमुखाणां कियन्ति शतसहस्राणि प्रज्ञप्ताणि ? इति प्रश्नः भगवान् प्राह-'गोयमा ! सत्त मच्छजातिकुलकोडि जोणीपमुहसयसहस्सा पन्नत्ता' हे गौतम ! सप्त मत्स्यजातिकुलकोटि योनिप्रमुखशतसहस्राणि लक्षप्रमाणानीत्यर्थः । 'कालोए णं भंते ! समुद्दे कइ मच्छजाई. पन्नत्ता' कालोदसमुद्रे खलु भदन्त ! कति-कियत्प्रमाणानि मत्स्यजातिकुलकोटि योनिप्रमुसे हैं 'लवणे, कालोए, सयंभूरमणे' लवणसमुद्र, कालोदसमुद्र और स्वयंभूरमणसमुद्र 'अवसेसा समुद्दा अप्प मच्छ कच्छभाइण्णा पन्नत्ता' बाकी के जो समुद्र हैं वे हे श्रमण आयुष्मन् ! थोडे से मत्स्य एवं कच्छपों से युक्त है 'लवणे णं भंते ! समुद्दे कइ मच्छ जातिकुल कोडी जोणीपमुहसयसहस्सा पन्नत्ता' हे भदन्त ! लवणसमुद्र में मत्स्यों की कितनी लाख जाति प्रधान कुल कोटियों की योनियां कही गई है ? एक ही योनि में अनेक कुल होते हैं-जैसे गोबररूप योनि में उत्पत्ति स्थान में-कृमि उत्पन्न होते हैं' वृश्चिक भी उत्पन्न होते हैं इत्यादि इसी बात को लेकर ऐसा यह प्रश्न पूछा गया है इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! सत्त मच्छजाति कुलकोडी जोणीसमुह. सतसहस्सा पण्णत्ता' हे गौतम ! लवणसमुद्र में मच्छजातिय जीवों की जाति प्रधान कुल कोटियों की योनियां सात लाख कही गई हैं स्वयंभूरभए समुद्र, 'अवसेसा समुद्दा अप्पमच्छकच्छभाइण्णा पण्णत्ता' माजीना જે સમુદ્રો છે. તે બધા હે શ્રમણ આયુષ્યનું થડા માછલા અને કાચબાઓથી युत छ. 'लवणे णं भंते ! समुद्दे कइमच्छ जाति कुल जोणीपमुहसयसहस्सा पन्नत्ता' 3 मावन् सवार समुद्रमा माछायानी 32 सा जति प्रधान કુલકેટિયેની નિઓ કહેવામાં આવેલ છે? એક જ નિમાં અનેક કુળ હોય છે.–જેમકે-છાણ રૂપ નિમાં અર્થાત્ ઉત્પત્તિસ્થાનમાં કૃમિ ઉત્પન્ન થાય છે. વીંછી પણ ઉત્પન્ન થાય છે. વિગેરે આ વાતને ધ્યાનમાં લઈને આવા પ્રકારને આ પ્રશ્ન ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને પૂછેલ છે. તેના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી छ -'गोयमा ! सत्त मच्छ जातिकुल कोडी जोणीपमुह सतसहस्सा पण्णत्ता' હે ગૌતમ ! લવણ સમુદ્રમાં મચ્છ જાતવાળા જીની જાતિ પ્રધાન કુલ टियानी योनिमा सात सम वामां मावेश छ. 'कालोए णं भंते ! समुद्दे कइमच्छजाति पण्णत्ता' 3 मावन सो समुद्रमा भरछीनी जति प्रधान જીવાભિગમસૂત્ર Page #933 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९२० जीवाभिगमसूत्रे खाणि शतसहस्राणि प्रज्ञप्तानीति प्रश्नः आह-भगवान्-'गोयमा ! नव मच्छजाइकुलकोडी.' गौतम ! नवजलमत्स्यजातिकुलकोटिप्रमुखाणि शतसहस्राणि कथितानि 'सयंभूरमणे णं भंते ! समुद्रे ०' स्वयम्भूरमणे खलु भदन्त ! समुद्रे कति इति । मत्स्यजातिकुलकोटिप्रमुखशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि ? भगवानाह-'गोयमा! अद्धतेरसमच्छजाइकुलकोडी जोणीपमुहसयसहस्सा पन्नत्ता' हे गौतम ! अर्द्धत्रयोदश सार्धद्वादशमत्स्य जातिकुलकोटियोनिप्रमुखशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि इति । 'लवणे णं भंते ! समुद्रे मच्छाणं के महालिया-सरीरोगाहणा पन्नत्ता' हे भदन्त ! लवणसमुद्रे मत्स्यानां कियन्महत् प्रमाणा शरीराणामवगाहना-प्रज्ञप्ता ? भगवानाह-'गोयमा ! 'कालोएणं भंते ! समुद्दे कइ मच्छजाति पण्णत्ता' हे भदन्त ! कालोदसमुद्र में मत्स्यों की जाति प्रधान कुलों की कोटियों की योनियां कितने लाख कही गई हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! नव मच्छजाति कुलकोडी जोणी०' हे गौतम ! कालोद समुद्र में मच्छजातीय जीवों की कुलयोटियों की योनियां नौ लाख कही गई हैं। 'सयंभूरमणे णं भंते ! समुद्दे० अद्धतेरस मच्छजाति कुलकोडी जोणीपमुहसतसहस्सा पण्णत्ता' हे भदन्त ! स्वयंभूरमण समुद्र में मत्स्यों की कितनी लाख जाति प्रधान कुलकोटियों की योनियां कही गई हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'अद्धतेरस मच्छजाति कुलकोडी जोणीपमुह सतसहस्सा पण्णत्ता' हे गौतम ! स्वयंभूरमण समुद्र में मच्छ जातीय जीवों की कुलकोटीयों की योनियां १२॥ लाख कही गई है । 'लवणेणं भंते ! समुद्दे मच्छाणं के महालिया शरीरोगाहणा पण्णत्ता' हे भदन्त ! लवणसमुद्र में जो मत्स्य हैं उनके शरीर की अवगाहना कितनी बडी કલેની કટિયની યોનિ કેટલા લાખ કહેલ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં प्रभुश्री ४ छ -'गोयमा ! नवमच्छजाति कुलकोडी' हे गौतम ! सोहसमुद्रमा મચ્છ જાતિના જીવોની કુલ કટિયાની નિચે નવ લાખ કહેવામાં આવેલ છે. 'मयंभरमणे णं भंते ! समुद्दे० अद्धतेरस मच्छजातिकुलकोडी जोणीपमुहसत्त सहस्सा पण्णत्ता' हे नापन् स्वयंभूरमाणु समुद्रमा मत्स्यो-भावामानी है। લાખ જાતિ પ્રધાન કુલકેટિની યાનિ કહેવામાં આવેલ છે? આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्रभुश्री ४ छ -'अद्धतेरसमच्छजाति कुलकोडी जोणीपमुह सत्तसहस्सा पण्णत्ता' गौतम ! स्वयंभूरभए समुद्रमा भ२७ तीन वानी मुसाटिना योनियो १२॥ सा भार साम वामां मावेश छ. 'लवणे णं भंते ! समुदे मच्छाणं के महालिया सरीरोगाहणा पण्णत्ता' लगवन् १९५ समुद्रमा ? માછલાઓ છે. તેના શરીરની અવગાહના કેટલી મોટી કહેવામાં આવેલ છે. જીવાભિગમસૂત્ર Page #934 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१०७ वहुमत्स्यकच्छपाकीर्णसमुद्रसंख्या ९२१ जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेजइभागं-उकोसेणं पंचजोयणसयाई' हे गौतम ! जघन्योनाऽङ्गुलस्यासंख्येयभागम् उत्कर्षेण पञ्चयोजनशतानि विद्धि इति । हे भदन्त ! कालोदे समुद्रे कियत्प्रमाणा शरीरावगाहना ? भगवानाह-हे गौतम ! 'कालोए उक्कोसेणं सत्तजोयणसयाई कालोदे समुद्रे जघन्येन अङ्गुलासंख्येयभागम् उत्कर्षेण सप्तयोजनशतानि-अवेहि 'सयंभूरमणे खलु भदन्त ! मत्स्यानां कियत्प्रमाणा शरीराणा मवगाहना ? भगवानाह-हे गौतम ! सयंभूरमणे जहन्नेणं अंगुलासंखेज्जइभाग-उक्कोसेणं दसजोयणसयाई' स्वयम्भूरमणे तु जघन्येनाऽगुलाऽसंख्येयभागम् उत्कर्षतश्च -दशयोजनशतानि- एकसहस्रम् योजनानि इति भावः सू०॥१०७॥ कही गई है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! जहण्णे णं अंगुलस्स असंखेजतिभागं उक्कोसेणं पंचजोयणसयाई' हे गौतम ! लवणसमुद्र में मत्स्यों के शरीर की अवगाहना जघन्य से तो अंगुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण कही गई है और उत्कृष्ट से पांच सौ योजन की कही गई है 'एवं कालोए उको० सत्तजोयणाई' इसी प्रकार से कालोद. समुद्र में भी जघन्य और उत्कृष्ट शरीर अवगाहना मत्स्यों की कही गई जाननी चाहिये अर्थात् कालोदसमुद्र में जघन्य अवगाहना अंगुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण कही गई है और उत्कृष्ट से ७ सौ योजन की कही गई है. 'सयंभूरमणे जहण्णेणं अंगुलस्स असंखेजति. उकोसेणं दसजोयणसताई' इसी प्रकार से स्वयंभूरमणसमुद्र में मत्स्यों की शरीरावगाहना जघन्य से अंगुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण कही गई है और उत्कृष्ट से १ हजार योजन की कही गई है ॥१०७॥ २मा प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री ४९ छ.-'गोयमो ! जहण्णोणं अंगुलस्स असंखेज्ज तिभागं उक्कोसेणं पंच जोयणसयाई' गौतम ! १९५ समुद्रमा भासामान। શરીરની અવગાહના જઘન્યથી તે આંગળના અસંખ્યાતમા ભાગ પ્રમાણુની ४डस छ. मने उत्कृष्टथी पायसे योनी वामां आवेस छे. 'एवं कालोए उक्कोसेणं सत्त जोयणसयाई' मे४ प्रमाणे सो समुद्रमा ५ धन्य અને ઉત્કૃષ્ટથી માછલાઓની શરીરની અવગાહના કહેલ છે. અર્થાત્ કાલોદ સમુદ્રમાં જઘન્ય અવગાહના આગળના અસંખ્યાતમાં ભાગની કહેલ છે અને उत्कृष्टथी ७०० योजननी अवामा सविस छ. 'सयं भूरमणे जहण्णेणं अंगुलस्स असंखेज्जति० उक्कोसेणं दस जोयणसयाई' मे प्रमाणे स्वय भू२भए समुद्रमा મસ્યાના શરીરની અવગાહના જઘન્યથી આગળના અસંખ્યાતમા ભાગ પ્રમાણ કહેવામાં આવેલ છે. જે સૂ. ૧૦૭ છે जी० ११६ જીવાભિગમસૂત્ર Page #935 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९२२ जीवाभिगमसूत्रे मूलम्-केवइयाणं भंते ! दीवसमुद्दा नामधेज्जेहिं पन्नता? गोयमा! जावइया लोगे सुभा णामा-सुभा वण्णा-जाव सुभाफासा, एवइया दीव समुद्दा नामधेज्जेहिं पन्नत्ता। केवइ. याणं भंते ! दीव समुद्दा उद्धारसमएणं पन्नत्ता ? गोयमा ! जावइया अड्डाइजाणं सागरोवमाणं उद्धारसमया एवइया दीवसमुद्दा उद्धारसमएणं पन्नत्ता। दीव समुदाणं भंते ! किं पुढवी परिणामा आउपरिणामा जीवपरिणामा पोग्गलपरिणामा ? गोयमा ! पुढवीपरिणामा वि-आउपरिणामा वि जीवपरिणामा वि-पोग्गलपरिणामा वि। दीवसमुद्देसु णं भंते ! सव्वपाणा-सव्वभूया-सव्वजीवा-सव्वसत्ता पुढवीकाइयत्ताए जाव तसकाइयत्ताए उववण्ण पुटवा ? हंता गोयमा ! असइ अदुवा अणंतखुत्तो। इति दीवसमुद्दा समत्ता ॥१०८॥ छाया-कियन्तः खलु भदन्त ! द्वीपसमुद्राः नामधेयैः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! यावान्त लोके शुभानि नामानि शुभाः वर्णाः यावत शुभाः स्पर्शा एतावन्तो द्वीपसमुद्रा नामधेयैः प्रज्ञप्ताः कियन्त : खलु भदन्त ! द्वीपसमुद्राः उद्धारसमयेन प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! यावन्तोऽर्धतृतीयानां सागरोपमाणाम् उद्धारसमयाः एतावन्तो द्वीसमुद्रा उद्धारसमयेन प्रज्ञप्ताः । द्वीपसमुद्राः खलु भदन्त ! किं पृथिवीपरिणामाः अप्परिणामाः जीवपरिणामाः पुद्गलपरिणामाः ? गौतम ! पृथिवीपरिणामा अपि-अप्परिणामा अपि-जीवपरिणामा अपि-पुद्गलपरिणामा अपि । द्वीपसमुद्रेषु खलु भदन्त ! सर्वप्राणाः सर्वभूताः सर्वजीवाः सर्वसत्त्वाः पृथिवीकायिकतया यावत् त्रसकायिकतया-उत्पन्नपूर्वाः ? हन्त ! असकृत् अथवा-अनन्तकृत्त्वः ।१०८। टीका-'केवइया णं भंते ! दीवसमुदा नामधेज्जेहिं पन्नत्ता ? गोयमा जावइया लोगे सुभा णामा-सुभा वण्णा जाव सुभा फासा एवइया दीवसमुदा नामधेज्जेहिं 'केवइयाणं भंते ! दीव समुद्दा नामधेज्जेहिं पण्णत्ता'-इत्यादि । टीकार्थ-गौतम स्वामी ने प्रभु से ऐसा पूछा है कि-हे भदन्त ! द्वीप और समुद्र कितने नामों द्वारा कहे गये हैं ? अर्थात् द्वीप और 'केवइया णं भंते ! दीवसमुद्दा नामधेज्जेहिं पण्णत्ता' त्यात ટીકાથ-ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને એવું પૂછયું કે હે ભગવન્ દ્વીપ અને समुद्रोदा नाभव छ ? २१ प्रश्न उत्तरमा प्रमुश्री छे 3-गोयमा !जाव જીવાભિગમસૂત્ર Page #936 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१०८ द्वीपसमुद्राणां नामसंख्या निरूपणम् ९२३ पन्नत्ता' हे भदन्त ! यदि तत्तन्नामाभिधानैः परित्रातुमिच्छेयम् तदा ते द्वीपा समुद्राश्च कियन्तः स्युःरिति प्रश्नः, समाधत्ते भगवान्-हे गौतम ! लोके यावन्ति शुभनामानि शंखचक्र-स्वस्तिक० यावन्त नीलादयः शुभवर्णाः मधुरादयः शुभरसाः शुभाः गंधाः स्पर्शाश्च एतावन्तः समुद्राद्वीपाश्च नामतः परिसंख्याताः। 'केवइयाणं भंते ! दीवसमुद्दा उद्धारसमएणं पन्नत्ता' हे भदन्त ! कियन्तो द्वीपाः समुद्राः ये खलु उद्धारसमयेन उद्धारपल्योपमसागरोपमप्रमाणेन प्रज्ञप्ताः ? गोयमा ! जावइया अडाइज्जाणं सागरोवमाण उद्धारसमया एवइया दीवसमुद्दा उद्धारसमएणं पन्नत्ता' भगवानाह-हे गौतम ! यावन्तोऽधतृतीयानां सागरोपमाणामुद्धारसमया: एकैकेन सूक्ष्मवालाग्रापहारसमयाः एतावन्तो द्वीपसमुद्रा उद्धारसमयेन प्रख्याताः। समुद्र कितने नाम वाले हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा ! जावइया लोगे सुभाणामासुभा वण्णा जाव सुभा फासा एवइया दीव समुद्दा नामधेएहिं पन्नत्ता' हे गौतम ! लोक में जितने शुभ नाम हैं शुभवर्ण शुभगन्ध, शुभस्पर्श हैं उतने ही नाम वाले द्वीप और समुद्र हैं। शंख, चक्र, स्वस्तिक, ये सब शुभ नाम हैं नील आदिक शुभवर्ण हैं. मधुर आदि शुभ रस हैं सुगन्धि रूप शुभगंध है मृदु आदि शुभ स्पर्श हैं 'केवइयाणं भंते ! दीव समुद्दा उद्धारसमएणं पण्णत्ता' हे भदन्त ! उद्धार पल्योपम के सागरोपम प्रमाण से कितने द्वीप समुद्र कहे गये हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! जावइया अडाईजाणं सागरोवमाणं उद्धारसमया एवइया दीवसमुद्दा उद्धारसमएणं पन्नत्ता' हे गौतम ! अढाई उद्धार सागरोपम के जितने उद्धार समय होते हैं-एक एक सूक्ष्म वालों को निकालने के समय होते हैं-उतने इया लोगे सुभा णामा सुभा वण्णा जाव सुभा फासा एवइया दीवसमुद्दा नामधेएहिं पण्णत्ता' है गौतम! सोभारमा शुभ नाम। छ. शुभव, शुमान्य शुभ २५० છે. એટલાજ નામવાળા દ્વીપ અને સમુદ્રો છે. શંખ, ચક, સ્વસ્તિક એ બધા શુભ નામ છે. નીલ વિગેરે શુભ વર્ણ છે. મધુર વિગેરે શુભ રસ છે. સુગંધ રૂપ शुभम छ. भूविगेरे शुभ २५श छ. केवइयाणं भंते ! दीवसमुद्दा उद्धारसमएणं पण्णत्ता' है मापन या पक्ष्या५म सा॥१५५४ प्रमाथी टा द्वीप समुद्री वामां आवे छे. २मा प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री ४ छ 'गोयमा ! जावइया अट्ठाइज्जाणं सागरोवमाणं उद्धारसमया एवइया दीवसमुद्दा उद्धार समएणं पण्णत्ता' 3 गौतम ! मढा धा२ साश५मना २६॥ धार સમય હોય છે એક એક સૂક્ષમ વાલેને કાઢવાને સમય હોય છે. એટલા જીવાભિગમસૂત્ર Page #937 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे उक्तंच "उद्धारसागराणं अड्राइज्जाण जइया समया । दुगुणा दुगुणपवित्थर दीवोदहिरज्जुएवइया ॥१॥ छायां-उद्धार सागराणामतृतीयानां यावन्तः समयाः। द्विगुणा द्विगुण प्रविस्तर द्वीपोदधिरज्जुरेतावती ॥१॥ 'दीवसमुदाणं भंते ! किं पुढविपरिणामा-आउपरिणामा-जीवपरिणामापोग्गलपरिणामा ? गोयमा ! पुढविपरिणामावि आउपरिणामावि जीवपरिणामावि पोग्गलपरिणामा वि' द्वीपसमुद्राः खलु भदन्त ! पृथिवीपरिणामाः किम् किम्वाअप्परिणामाः, जीवपरिणामा वा, अथवा पुद्गलपरिणामाः ? भगवानाह-हे गौतम ! पृथिवीपरिणामा अपि-अप्परिणामा अपि जीवपरिणामा अपि पुद्गलपरिणामा अपि सर्वद्वीपसमुद्राणाम् । 'दीवसमुद्देसु णं भंते ! सव्वपाणा सव्वभूया, सव्वजीवा, सव्वसत्ता पुढविकाइयत्ताए जाव तसकाइयत्ताए उववण्णपुव्वा ?' द्वीपसमुद्रेषु उद्धार समय प्रमाण द्वीप और समुद्र कहे गये हैं । कहा भी है 'उद्धारसागराणं अड्राइज्जाण जत्तिया समया, दुगुणा दुगुणपवित्थर दीवोहिरज्जु एवइया ॥१॥ 'दीव समुदाणं भंते ! किं पुढवि परिणामा आउपरिणामा जीवपरिणामा पुग्गलपरिणामा ?' हे भदन्त ! द्वीप समुद्र क्या पृथिवी के परिणामरूप हैं ? या अप्काय के परिणामरूप हैं ? या जीव के परिणामरूप हैं ? या पुद्गल के परिणामरूप हैं । 'गोयमा ! पुढवि परिणामा वि, आउपरिणामा वि जीवपरिणामा वि पुग्गलपरिणामा वि' हे गौतम ! द्वीप समुद्र पृथिवी के परिणाम रूप भी है अप्काय के परिणाम रूप भी हैं जीव के परिणाम रूप भी हैं और पुद्गल के परिणाम रूप भी है । 'दीवसमुद्देसु णं भंते! सव्वपाणा सव्वभूया, सव्वजीवा, ઉધાર સમય પ્રમાણુના દ્વીપ અને સમુદ્રો કહેલા છે. કહ્યું પણ છે કે उद्धारसागराणं अड्ढाइज्जाण जत्तिया समयो । दुगुणा दुगुणपवित्थर दीवोदहि रज्जु एवइया ॥१॥ 'दीवसमुदाणं भंते ! किं पुढविपरिणामा जीव परिणामा पुग्गलपरि. णामा' मावन्दी५ समुद्रो शुथ्वीना परिणाम ३५ छ ? अथवा 243यना પરિણામ રૂપ છે? અથવા જીવના પરિણામ રૂપ છે? અથવા પુદ્ગલેના परिभ ३५ छ १ 'गोयमा ! पुढवीपरिणामा वि, आउपरिणामा वि जीव परि. णामा वि पुग्गलपरिणामा वि' ड गौतम ! द्वा५ समुद्री पृथ्वीना परिणाम રૂપ પણ છે અખાયના પરિણામ રૂપ પણ છે. જીવ પરિણામ રૂપ પણ છે. भने पुगतना परिणाम ३५ छ. 'दीवसमुद्देसु णं भते ! सव्व पाणा सव्वभूया, જીવાભિગમસૂત્ર Page #938 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१०९ इन्द्रियपुद्गलपरिणामनिरूपणम् ९२५ खलु भदन्त ! सर्वे प्राणा द्वीन्द्रियादयः सर्वे भूतास्तरवः सर्वे जीवाः पश्चेन्द्रियाः सर्वे सत्त्वाः पृथिवीकायिकतयाऽप्तेजो वायुवनस्पतित्रसकायिकतया उत्पन्नपूर्वाः किम् ? भगवानाह-'हंता गोयमा! असइ अदुवा अणंतखुत्तो' हंत गौतम ! असकृत् अनेकवारम् उत्पन्न पूर्वाः, अथवा-अनन्तकृत्वः । सर्वेषामपि सांव्यावहारिकराश्यन्तपाति सर्वजीवानां सर्वस्थानेषु प्रायोऽनन्तश उत्पादसम्भवात् इति सू०॥१०८॥ चतुर्थप्रतिपपत्तौ-इन्द्रियपुद्गलपरिणाममाह मूलम्-कई विहेणं भंते ! इंदियविसए पोग्गलपरिणामे पन्नत्ते ? गोयमा ! पंचविहे इंदियविसए पोग्गलपरिणामे पन्नत्ते, तं जहा-सोइंदियविसए जाव फासिंदियविसए । सोइंदियविसएणं भंते ! पोग्गलपरिणामे कइविहे पन्नत्ते ? गोयमा ! दुविहे पन्नत्ते तं जहा-सुब्भिसद्दपरिणामे य दुब्भिसद्दपरिणामे य एवं चक्खिदिय विसयादिए हि वि सुरुवपरिणामे य सव्वसत्ता पुढविकाइयत्ताए जाव तसकाइयत्ताए उववण्णपुव्वा' हे भदन्त ! द्वीप समुद्रों में क्या समस्त प्राणी, समस्त भूत, समस्त जीव, और समस्त सत्त्व क्या पृथिवीकायिक रूप से यावत् त्रसकायिक रूप से उत्पन्न हो चुके हैं क्या ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'हंता, गोयमा असइ अदुवा अणंतखुत्तो' हां गौतम ! द्वीप समुद्रों में समस्त प्राणी, समस्त भूत, समस्त जीव और समस्त सत्त्व अनेक वार अथवा अनन्तवार उत्पन्न हो चुके हैं। क्योंकि व्यावहारिक राशि के अन्तर्गत जीवों का उत्पात प्रायः सर्व स्थानों में हो चुका कहा गया हैं ॥१०८॥ इस तरह से द्वीप समुद्र वक्तव्यता समाप्त हुई। सव्वजीवा सव्वसत्ता पुढविकाइयत्ताए जाव तसकाइयत्ताए उववण्णपुव्वा' હે ભગવન દ્વીપ સમુદ્રોમાં શું સઘળા પ્રાણી, સઘળાભૂતે, સઘળા છે, અને સઘળા સ પૃથ્વીકાયિક પણુથી યાવત્ ત્રસકાયિકપણાથી उत्पन्न २५ यु४या छ ? २मा प्रश्नन। उत्तरमा प्रमुश्री ३ छ -'हंता गोयमा ! असइ अदुवा अणंत खुत्तो' । गौतम! द्वीप समुद्वामा सघा प्राणी सघणा ભૂતે સઘળા છે, અને સઘળા સો અનેકવાર અથવા અનંતાવાર ઉત્પન્ન થઈ ચૂકેલ છે. કેમકે–વ્યાવહારિક રાશિની અંદર જીવની ઉત્પત્તિ પ્રાયઃ બધાજ સ્થાનમાં થઈ ગયેલ છે તેમ કહેલ છે. જે સૂ. ૧૦૮ છે જીવાભિગમસૂત્ર Page #939 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९२६ जीवाभिगमसूत्रे दुरूव परिणामे य । एवं सुरभिगंध परिणामे य, दुरभिगंधपरिनामे य, एवं - सुरसपरिणामे य, दूरसपरिणामे य, एवं सुफासपरिणामे य दुफासपरिणामे य । से नूणं भंते ! उच्चावएसु सद्दपरिणामेसु उच्चावसु रुवपरिणामेसु एवं गंधपरिणामेसु रसपरिणामेसु फासपरिणामेसु परिणममाणा पोग्गला परिणमंतीति वत्तव्वयं सिया ? हंता गोयमा ! उच्चावसु सहपरिणामेसु परिणममाणा पोग्गला परिणमंतित्ति वत्तव्वं सिया । से नृणं भंते ! सुब्भिसद्दा पोग्गला दुब्भिसदत्ताए परिणमंति दुब्भिसदा पोग्गला सुब्भिसद्दत्ताए परिणमंति ? हता गोयमा ! सुभिदा पोग्गला दुब्भिसद्दत्ताए परिणमंति, दुब्भिसद्दा सुब्भिसद्दत्ताए परिणमति । से नूणं भंते ! सुरूवा पोग्गला दुरूवत्ताए परिणमंति, दुरूवा पोग्गला सुरुवत्ताए परिणमंति ? हंता गोयमा ! एवं सुब्भिगंधा पोग्गला दुब्भिगंधत्ताए परिणमंति, दुब्भिगंधा पोग्गला सुब्भिगंधत्ताए परिणमंति ? हंता गोयमा ! एवं सुफासा दुफासत्ताए० ? सुरसा दुरसत्ताए० ?, हंता गोयमा ! ० ॥सू० १०९॥ छाया - कतिविधः खलु भदन्त । इन्द्रियविषयः पुद्गलपरिणामः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! पंचविधः इन्द्रियविषयः पुद्गलपरिणामः प्रज्ञप्तः तद् यथा श्रोत्रेन्द्रियविषयो यावत् स्पर्शेन्द्रियविषयः । श्रोत्रेन्द्रियविषयः खलु भदन्त ! पुद्गलपरिणामः कतिविधः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! द्विविधः प्रज्ञप्तः । तद् यथा - शुभशब्दपरिणाम अशुभशब्दपरिणामश्च एवं चक्षुरिन्द्रियविषयादिभिरपि सुरूपपरिणामश्च दुरूपपरिणामश्च एवं सुरभिगन्धपरिणामश्च दुरभिगन्धपरिणामश्च एवं सुरसपरिणाम दूरसपरिणामथ एवं सुस्पर्शपरिणामश्च दुःस्पर्शपरिणामच । अथ नूनं भदन्त ! उच्चावचैः शब्दपरिणामैः उच्चावचैरूपपरिणामैः, एवं - गन्धपरिणामैः रसपरिणामैः स्पर्शपरिणामैः परिणमन्तः पुद्गलाः परिणमन्तीति वक्तव्यं स्यात् हन्त गौतम ! उच्चावचैः शब्दपरिणामैः परिणमन्तः पुद्गलाः परिणमन्तीति वक्तव्यं स्यात् । अथ नूनं भदन्त ! शुभ शब्दाः पुद्गलाः अशुभशब्दतया જીવાભિગમસૂત્ર Page #940 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१०९ इन्द्रियपुद्गलपरिणामनिरूपणम् ९२७ यरिणामन्ति अशुभशब्दपुद्गलाः शुभशब्दतया परिणमन्ति हन्त गौतम ! शुभशब्दा अशुशब्दतया परिणमन्ति अशुभशब्दाः शुभशब्दतया परिणमन्ति । तद् नूनं भदन्त ! सुरूपाः पुद्गला दूरूपतया परिणमन्ति दूरूपाः पुद्गला सुरूपतया परिणमन्ति !, हन्त गौतम ! एवं सुरभिगन्धाः पुद्गला दुरभिगन्धतया परिणमन्ति, दुरभिगन्धाः पुद्गलाः सुरभिगन्धतया परिणमन्ति ? हन्त गौतम ! एवं सुस्पर्शादुःस्पर्शतया-दुःस्पर्शाः सुस्पर्शतया० सुरसा दूरसतया दूरसाः सुरसतया, हन्त ! गौतम ! सू०॥१०८॥ टीका-'कइविहेणं भंते ! इंदियविसए पोग्गलपरिणामे' कति प्रकारकः खलु भदन्त ! इन्द्रियाणां विषयः पुद्गलपरिणामः, 'पन्नत्ते' प्रज्ञप्तः ? भगवानाह-'गोयमा' हे गौतम ! 'पंचविहे इंदियविसए पोग्गलपरिणामे पनत्ते तं जहा-'सोइंदियविसए जाव फासेंदिय विसए' पञ्चविधः प्रज्ञप्तः, तद् यथाश्रोत्रचक्षुर्घाणरसनस्पर्शनेन्द्रियाणां विषयः। 'सोइंदियविसए णं भंते ! पोग्गलपरिणामे कइविहे पन्नत्ते ? गोयमा ! दुविहे पन्नत्ते-तं जहा-सुब्भिसद्दपरिणामेय इन्द्रिय विषय पुद्गल परिणाम कथन'कइ विहेणं भंते ! इंदियविसए पोग्गल परिणामे पन्नत्ते' इत्यादि । टीकार्थ-गौतम स्वामी ने प्रभु से पूछा है-हे भदन्त ! इन्द्रियों का विषयभूत जो पुद्गल परिणाम है वह कितने प्रकार का कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! 'पंचविहे इंदियविसए पोग्गल परिणामे पन्नत्ते' इन्द्रियों के विषय भूत हुए पुद्गलों का परिणाम पांच प्रकार का कहा गया है 'तं जहा' जैसे-'सो इंदियविसए जाव फासिंदियविसए' श्रोत्रेन्द्रिय के विषय भूत पुद्गल परिणाम यावत् स्पर्शेन्द्रिय के विषयभूत पुद्गल परिणाम 'सोइंदिय विसरणं भंते ! આ પ્રમાણે દ્વીપ અને સમુદ્રોનું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર ઇન્દ્રિયને વિષય અને પુદુમલ પરિણામનું કથન કરે છે. 'कइविहेणं इंदियविसए पोग्गलपरिणामे पण्णत्ते' त्यादि। ટીકાઈ–ૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને એવું પૂછ્યું હે ભગવન્ ! ઈન્દ્રિયેના વિષયભૂત જે પુદ્ગલ પરિણામ છે, તે કેટલા પ્રકારના કહેલ છે. આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्रमुश्री ४ छ - गौतम ! 'पंचविहे इंदियविसए पोग्गलपरिणामे पण्णत्ते' न्द्रियाना विषयभूत थये। पुगिसाना परिणाम पांय प्रश्न वामां मावस छे. 'तं जहा' भ-'सोइंदिय विसए जाव फासे दियविसए' શ્રેગેન્દ્રિયના વિષયભૂત પુદ્ગલ પરિણામ યાવત્ સ્પશેન્દ્રિયના વિષયભૂત પુદ્. से परिणाम 'सोइंदियविसएणं भंते ! पोग्गलपरिणाभे कइविहे पण्णत्ते' हे જીવાભિગમસૂત્ર Page #941 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९२८ जीवाभिगमसूत्रे - दुब्भिसदपरिणामेय एवं चक्खिंदिय बिसयादि हि वि' श्रोत्रेन्द्रियविषयः खलु मदन्त ! पुलपरिणामः कतिविधः प्रज्ञप्तः ? भगवान् ब्रूते - हे गौतम ! द्विविधः, तद्यथा - शुभः शब्दपरिणामश्व, अशुभः शब्दपरिणामश्च । एवं चक्षुरिन्द्रिय विषयादिभिरपि बोध्यः तदाह - 'सुरूवपरिणामेय दुरुवपरिणामेय एवं सुरभिगंधपरिणामेय - दुरभिगंधपरिणामेय एवं सुरसपरिणामेय दूरसपरिणामेय, एवं सुफासपरिणामेय, दुफासपरिणामेय' सुरूपपरिणामश्च - दूरूपपरिणामश्च, एवं सुरभिगन्धपरिणामश्च - दुरभिगन्धपरिणामश्च, एवं सुरसपरिणामश्च - दूरसपरिणामश्च, एवं पोग्गल परिणामे कइविहे पण्णत्ते' हे भदन्त ! श्रोत्रेन्द्रिय का विषय भूत जो पुद्गल परिणाम है वह कितने प्रकार का कहा गया है ? 'गोयमा ! दुविहे पण्णत्ते' श्रोत्रेन्द्रिय का विषय भूत पुद्गल का परिणाम दो प्रकार का कहा गया है 'तं जहा' जैसे- 'सुब्भिसद्द परिणामेय, दुब्भिसद्दपरिणामेय' एक सुरभि शब्द परिणाम और दूसरा दुरभि शब्द परिणाम एवं चक्खिदिय विसयादि एहि वि सुरूव परिणामे' इसी तरह से चक्षु इन्द्रिय का विषयभूत पुद्गल परिणाम भी शुभ रूप परिणाम और अशुभ रूप परिणाम के भेद से दो प्रकार का है नासिका इन्द्रिय का विषयभूत पुद्गल परिणाम भी सुरभिगंध परिणाम और दुरभिगंध परिणाम के भेद से दो प्रकार का होता है, रसनेन्द्रिय का विषय भूत पुद्गलपरिणाम सुरसपरिणाम और दुरसपरिणाम के भेद से दो प्रकार का होता है' इसी तरह से स्पर्शन ભગવન્ ! શ્રેત્રેન્દ્રિયના વિષયભૂત જે પુદ્ગલ પિરણામ છે; તે કેટલા પ્રકારના अहेवामां आवे छे ? ' गोयमा ! दुविहे पण्णत्ते' हे गौतम! श्रोत्रेन्द्रियना વિષયભૂત જે પુદ્ગલ પરિણામે છે, તે એ પ્રકારના કહેવામાં આવેલ છે. સૂં जहा' ?भ - 'सुब्भिसद्दपरिणामेय दुब्भिसद्दपरिणामेय' मे सुरभिशब्द परिणाम अने मी हुरलि शब्द परिणाम ' एवं चक्खिदिय विसयादिएहि वि सुरूव परिणामे' ४ प्रमाणु यक्षु इंद्रियना विषयभूत युगल परिणामी पशु શુભ પરિણામ અને અશુભ રૂપ પરિણામના ભેદથી એ પ્રકારના છે. નાસિકા ઈંદ્રિયના વિષયભૂત પુદ્ગલ પિરણામ પણ સુરભિગ ́ધ પરિણામ અને દુરભિ ગંધ પરિણામના ભેદ્યથી એ પ્રકારના ઇંદ્રિયના વિષયભૂત પુદ્ગલ પિરણામ સુરભિ પરિણામ અને દુરભિ પરિણામના ભેદથી એ પ્રકારના હોય છે. એજ પ્રમાણે રસન ઇન્દ્રિયના વિષયભૂત પુદ્ગલ પરિણામ પણ સુરસ પરિણામઅને દુરસપરિણામના ભેદથી એ પ્રકારના છે. એજ પ્રમાણે સ્પન ઈન્દ્રિયના વિષયભૂત પુદ્ગલ પરિણામ પણ સુસ્પ થાય છે. ચક્ષુ જીવાભિગમસૂત્ર Page #942 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१०९ इन्द्रियपुद्गलपरिणामनिरूपणम् ९२९ -सुस्पर्शपरिणामश्च-दुःस्पर्शपरिणामश्च । ‘से नूनं भंते ! उच्चावएसु-सहपरिणामेसु, उच्चावएसु रूवपरिणामेसु० एवं गंधपरिणामेसु-रसपरिणामेसु-फासपरिणामेसु परिणममाणा पोग्गला परिणमंति त्ति वत्तव्वं सिया, हंता गोयमा ! उच्चावएमु सद्दपरिणामेसु परिणममाणा पोग्गला परिणमंति त्ति वत्तव्वं सिया' अथ नूनं भदन्त ! एतत् यत्-उत्तमाऽधमैः शब्द-रूप-गन्ध-रस-स्पर्शपरिणामैः परिणमन्तः पुद्गलाः परिणमन्तीति इत्थं वक्तव्यं किम् ? भगवान्-आह-हे गौतम ! वक्तव्यइन्द्रिय का विषयभूत पुद्गल परिणाम भी सुस्पर्श परिणाम और दुःस्पर्श परिणाम के भेद से दो प्रकार का होता है । ‘से नूणं भंते ! उच्चावएसु सद्द परिणामेसु उच्चावएसु रूवपरिणामेसु एवं गंध परिणामेलु रस परिणामेसु फास परिणामेसु परिणममाणा पोग्गला परिणमंति इति वत्तव्वं सिया' हे भदन्त ! जो पुद्गल परिणाम भिन्न २ इन्द्रियों के विषयरूप से उत्तम अधम अवस्था में परिणत हुआ है वही पुद्गलपरिणाम क्या द्रव्य क्षेत्र आदि रूप सामग्री की सहायता से अन्य रूप में-उत्तम अधम रूप में और अधम उत्तम रूप में-परिणमसकता है ? तात्पर्य इसका यही है कि द्रव्य क्षेत्रादि रूप सामग्री के वश से जो पुद्गलों में भिन्न भिन्न रूप की अवस्थाएं हो जाती हैं उसी का नाम परिणाम है-तथा च जो चक्षु इन्द्रिय का विषयभूत पुद्गल परिणाम पहिले शुभरूप से परिणाम को प्राप्त हुआ हो या अशुभ रूप से परिणाम को प्राप्त हुआ हो वही शुभरूप परिणाम परिणाम भने २५ परिणामना मेथी ४२॥ थाय छे. 'से गुणं भंते ! उच्चावएसु सद्दपरिणामेसु उच्चावएसु रूवपरिणामेसु एवं गंध परिणाणामेसु रस परिणामेसु फासपरिणामेसु, परिणममाणा पोग्गला परिणमंति इति वन सिया' भगवन् ! २ पुस परिणाम हि भूहि द्रियाना विषय પણાથી ઉત્તમ અને અધમ અવસ્થામાં પરિણમિત થયેલ છે. એજ પુગલ પરિણામ શું દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર વિગેરે સામગ્રીની સહાયતાથી અન્ય રૂપમાં-ઉત્તમ અધમપણામાં અને અધમ ઉત્તમપણામાં પરિણમી શકે છે? આ કથનનું તાત્પર્ય એજ છે કે-દ્રવ્ય ક્ષેત્રાદિરૂપ સામગ્રી વશાત્ જે પુદ્ગલોમાં જુદા જુદા રૂપની અવસ્થાઓ થઈ જાય છે, તેનું જ નામ પરિણામ છે. તથાચ જે ચક્ષુ ઈન્દ્રિયના વિષયભૂત પુદ્ગલ પરિણામ પહેલાં શુભ રૂપથી પરિણામને પ્રાપ્ત થયેલ હોય અથવા અશુભરૂપથી પરિણામને પ્રાપ્ત થયેલ હોય એજ શુભરૂપ जी० ११७ જીવાભિગમસૂત્ર Page #943 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९३० जीवाभिगमसूत्रे मेव । ‘से नूणं भंते ! सुब्भिसदापोग्गला दुब्भिसदत्ताए परिणमंति-दुब्भिसदा पोग्गला सुब्भिस हत्ताए परिणमंति ? हंता गोयमा ! सुब्भिसदा दुब्भिसदत्ताए। दुब्भिसदा सुब्भिसदत्ताए परिणमंति' अथ नूनं भदन्त ! एवं जानीयां शुभशब्दरूपाः पुद्गलाः अशुभशब्दतया० अशुभशब्दाश्च पुद्गलाः शुभशब्दतया परिणमन्ति ? हन्त गौतम ! एवमेव सुरभिः। 'से नूनं भंते ! सुरूवा पोग्गला द्रव्यादि सामग्री की सहायता से क्या अशुभ रूप परिणाम को प्राप्त हो सकता है और जो अशुभरूप परिणाम से परिणमित हुआ है वही क्या शुभरूप परिणमित हो सकता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'हंता, गोयमा ! उच्चावएसु सहपरिणामेसु परिणममाणा पोग्गला परिणमंतीति वत्तध्वंसिया' हां, गौतम ! जैसा तुमने पूछा है वैसा ही होता है-इस तरह उत्तम और अधमरूप से शब्द रूप परिणाम में परिणमें पुद्गल-भाषा वर्गणाएं उत्तम अवस्था से अधम अवस्था में और अधम अवस्था से उत्तम अवस्था में बदल जाते हैं 'से गुणं भते ! सुभि सदा पोग्गला दुब्भि सदत्ताए परिणमंति दुब्भिसदा पोग्गला सुभि सद्दत्ताए परिणमंति ?' तो क्या हे भदन्त ! इस कथन के अनुसार सुरभि शब्द रूप पुद्गल दुरभि शब्द रूप से परिणम जाते हैं और दुरभि शब्द रूप पुद्गल सुरभि शब्द रूप से परिणम जाते हैं ? हंता, गोयमा ! सुब्भिसद्दा दुब्भिसद्दत्ताए परिणमंति, दुब्भिसद्दा सुब्भिसद्दत्ताए परिणमंति' हां, गौतम ! सुरभि शब्द પરિણામ દ્રવ્યાદિ સામગ્રીની સહાયતાથી શું અશુભ પરિણામને પ્રાપ્ત થઈ શકે છે? અને જે અશુભ રૂપ પરિણામથી પરિણમિત થયેલ હોય એજ શું? શુભ રૂપ પરિણામથી પરિણમિત થઈ શકે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી छ -'हंता गोयमा! उच्चावएसु सद्दपरिणामेसु परिणममाणा पोग्गला परिणमंतीति वत्तव्वं सिया' । गौतम ! म तमे पूछे छ, मेरा प्रमाणे થાય છે. એ રીતે ઉત્તમ અને અધમ પણાથી શબ્દ રૂપ પરિણામમાં પરિણ મેલ પુદ્ગલ ભાષા વર્ગણાઓ ઉત્તમ અવસ્થાથી અધમ અવસ્થામાં અને અધમ अवस्थाथी उत्तम अवस्थामा मसाय छे. 'से गूणं भंते ! सुब्भिसद्दा पोग्गला दुब्भिसद्दत्ताए परिणमंति दुब्भि सदा पोग्गला सुब्भिसद्दत्ताए परिणमंति' હે ભગવનું તે શું આ કથન અનુસાર સુરભિ શબ્દ રૂપ પુદ્ગલ દુરભિશબ્દ પણાથી પરિણમી જાય છે? અને દુરભિ શબ્દ રૂપ પુદ્ગલ સુરભિશબ્દ પણાથી परिशुभी तय छ ? 'हंता ! गोयमा ! सुब्भि सदा दुब्भिसदत्ताए परिणमंति दुब्भिसदा सुभिसदत्ताए परिणमंति' । गौतम ! सुनि ५४ हुलि २०७४ જીવાભિગમસૂત્ર Page #944 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१०९ इन्द्रियपुगलपरिणामनिरूपणम् ९३१ दुरूवत्ताए परिणमंति-दुरूवा पोग्गला सुरूवत्ताए० ? हंता गोयमा !०' अथ नूनं भदन्त ! सुरूपा ये पुद्गलास्ते दुरूपतया, एवं-दूरूपाः पुद्गलाः सुरूपतया परिणमन्ति ? हन्त गौतम ! पूर्व मुरूपाः परिणामे दूरूपाः पूर्व दूरूपाः परिणामे सुरूपा भवन्ति नाऽत्र विप्रतिपत्तिः । एवं सुब्भिगंधा पोग्गला दुब्भिगंधत्ताए परिणमंति, दुब्भिगंधा पोग्गला सुब्भिगंधत्ताए परिणमंति ? हता-गोयमा !' एवं पूर्व सुरभिगन्धाः परिणामे दुरभिगन्धतया० दुरभिगन्धाश्च पुद्गलाः सुरभिगन्धतया परिणमन्ति किम् ? हन्त गौतम ! तथैव । एवं सुफासा दुफासत्ताए, दुरभिशब्दरूप से और दुरभिशब्द सुरभिशब्द रूप से परिणम जाते हैं 'से णूणं भंते ! सुरूवा पुग्गला दुरूवत्ताए परिणमति, दुरूवा पुग्गला सुरूवत्ताए० ?' हे भदन्त ! तो क्या सुरूप पुद्गल दुरूप पुद्गल में परिणम जाते हैं और दुरूप पुद्गल सुरूप में परिणम जाते हैं ? 'हंता, गोधमा !' हां गौतम ! सुरूप पुद्गल दुरूपपुद्गल में और दुरूपपुद्गल सुरूप में परिणम जाते हैं 'एवं सुभिगंधा पोग्गला दुन्भिगंधत्ताए परिणमंति, दुन्भिगंधा पोग्गला सुभिगंधत्ताए परिणमंति' इसी प्रकार से क्या भदन्त ! सुरभिगंधरूप पुद्गलदुरभिगंधरूप में और दुरभिगन्धरूप पुद्गल सुरभिगन्धरूप में परिणम जाते हैं ? 'हंता, गोयमा !' हां गौतम ! सुरभिगन्धरूप पुद्गल दुरभिगन्धरूप में और दुरभिगन्धरूप पुद्गल सुरभिगन्धरूप में परिणम जाते हैं "एवं सुफासा दुफासत्ताए.' इसी प्रकार से क्या सुस्पर्शरूप पुद्गल क्या दुःस्पर्शरूप से परिणत हो जाते हैं ? और दुःस्पर्शरूप हुए पुद्गल क्या सुस्पर्शरूप से ५guथी मने दुलि ५६ सुमि ५६ पथी परिभी तय छे. 'से गुण भंते ! सुरूवा पुग्गला दुरूवत्ताए परिणमंति दुरूवा पोग्गला सुरूवत्ताए' मान्! તે શું ? સારા રૂપવાળા પુદ્ગલે ખરાબ રૂપ પણથી પરિણમી જાય છે? भने ५२।५ पुगत सा॥ ३५ पाथी परिशुभी 14 छ ? 'हंता गोयमा !" હા ગૌતમ ! સુરૂપ વાળા પુદ્ગલે દુરૂપ પુદ્ગલ પણાથી અને દુરૂપ પુદ્ગલે सु३५ पाथी परिभी onय छे. 'एवं सुब्भिगंधा पोग्गला दुन्भिगंधत्ताए परिणमंति' से 'प्रमाणे भगवन् सुमध३५ पुस ५ मा भने हुम ३५ पहा सुगध ५थी परिणभी तय छ ? 'हंता गोयमा ! ' है। ગૌતમ! સુગંધ રૂપ પુદ્ગલ દુધપણાથી અને દુર્ગધ રૂપ પુદ્ગલ સુગંધ पाथी परिभी तय छे. 'एवं सुफासा दुफासत्ताए०' से प्रमाणे शु સારા સ્પર્શ પણાથી પરિણત થયેલ પુદ્ગલે દુસ્પર્શ પણાથી પરિણત થઈ જાય જીવાભિગમસૂત્ર Page #945 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९३२ जीवाभिगमसूत्रे सुरसा दूरसत्ताए ० ' हंता गोयमा !" हे भदन्त ! एवं शुभस्पर्शाः पुद्गलाः दुःस्पर्श तया, दुःस्पर्शाः शुभस्पर्शतया कि परिणमन्ति ? ये च सुरसास्ते दूरसतया - दूरसाः सुरसतया परिणमन्ति किम् ? हन्त गौतम ! शङ्खैव तव समाधानमभवत् एवं जानीहि ॥ सू०१०९ ॥ मूलम् - देवेनं भंते ! महिड्डिए जाव महाणुभागे पुव्वामेव पोग्गलं खवित्ता पभू तमेव अणुपरिवहित्ताणं गिव्हित्तए ? हंता पभू । से केणट्टेणं एवं बुच्चइ देवे णं भंते ! महिड्डिए जाव गिoिहत्तए ? गोयमा ! पोग्गले खित्ते समाणे पुव्वामेव सिग्घ गई भवित्ता तओ पच्छा मंदगई भवइ, देवेणं महिड्डिए जाव महाणुभागे पुच्वंपि पच्छा वि सीहे सीहगई (तुरिए तुरियगई ) चेव से तेणट्टेणं गोयमा ! एवं वुच्चइ जाव एवं अणुपरियहिताणं हित्तए । देवेणं भंते ! महिड्डिए बाहिरए पोग्गले अपरियाइत्ता पुव्वामेव वालं अच्छित्ता अभेत्ता पभुं गंठित्तए ? नो इणट्टे समट्टे २, देवेणं भंते ! महिड्डिए बाहिरए पोग्गले परियाइत्ता पुव्वामेव बालं अच्छित्ता अभित्ता पभु गंठित्तए ?, नो इणट्टे समट्ठे-३, देवेणं भंते ! महिड्डिए जाव महाणुभागे बाहिरे पोग्गले परियाइत्ता पुव्वामेव बालं छेत्ता भेत्ता पभु गंठित्तए ?, हंता पभू ४, तं चेव णं गंठि छउमत्थे ण जाणइ, परिणत हो जाते हैं ? हां गौतम ! सुस्पर्श रूप से परिणत पुद्गल दुस्पर्श रूप से और दुःस्पर्श रूप से परिणत पुद्गल सुस्पर्शरूप से परिवर्तन होने का यह कथन रसरूप से परिणत हुए पुद्गलों के सम्बन्ध में भी जान लेना चाहिये ।। सू० १०९ ॥ છે ? અને દુસ્પશ પણાથી પરિણત થયેલ પુદ્ગલેા શુ' સુર્પ પણાથી પરિજીત થઈ જાય છે ? હા ગૌતમ ! સુર્પ પણાથી પરિણત થયેલ પુદ્ગલે દુસ્પ` પણાથી અને દુસ્પશ પણાથી પરિણત થયેલ પુદ્ગલા સુસ્પશ પણાથી પરિણમી જાય છે. આ પ્રમાણે પરિવર્તન થવા સંબંધી આ કથન રસપણાથી પરિણત થયેલ પુદ્ગલેાના સસંબંધમાં પણુ સમજી લેવું. ॥ સૂ. ૧૦૯ ॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #946 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.११० देवशक्तिनिरूपणम् __९३३ ण पासइ, एवं सुहमंच णं गठिया-३, । देवे णं भंते ! महि. ड्डिए पुवामेव वालं अच्छेत्ता अभेत्ता पभू दोहि करित्तए वा हस्सी करित्तए वा ?, नो इणटे समटे-४, एवं चत्तारि वि गमा पढमबिइय भंगेसु अपरियाइत्ता एगंतरियगा अच्छेत्ता अभेत्ता, सेसं तदेव, तं चेव सिद्धिं छउमत्थे णजाणइ,ण पासइ एवं सुहुमं च णं दीहि करेज वा हस्सी करेज वा॥सू. ११०॥ छाया-देवः खलु भदन्त ! महद्धिको यावन्महानुभागः पूर्वमेव पुद्गलं क्षिप्त्वा प्रभुस्तमेवानुपरिवर्त्य ग्रहीतुम् ? हंत प्रभुः । तत्केनार्थेन भदन्त एवमुच्यते देवः खलु महद्धिको यावद्ग्रहीतुम् ? गौतम ! पुद्गलः क्षिप्तः सन् पूर्वमेव शीघ्रगतिर्भूत्वा ततः पश्चात् मन्दगतिर्भवति देवः खलु महर्द्धिको यावन्महानुभागः पूर्वमपि पश्चादपि शीघ्रः शीघ्रगतिस्त्वरितस्त्वरितगतिश्चैव तत्तेनार्थेन गौतम ! एवमुच्यते यावत्-एवमनुपरिवर्त्य खलु ग्रहीतुम् । देवः खलु भदन्त ! महद्धिको बाह्यान् पुद्गलान् अपर्यादाय पूर्वमेव बालमच्छित्वा-अभित्वा प्रभुर्ग्रन्थयितम नाऽयमर्थः समर्थः । देवः खलु भदन्त ! महद्धिको बाह्यान् पुद्गलान् अपर्यादाय पूर्वमेव बालं छित्वा भित्वा प्रभुर्ग्रन्थयितुम्, नायमर्थः समर्थः २, देवः खलु भदन्त ! महद्धिको बाह्यान् पुद्गलान् पर्यादाय पूर्वमेव बालमच्छित्वाऽभित्वा प्रभुग्रन्थयितुम् नायमर्थः समर्थः। देवः खलु भदन्त ! महर्द्धिको यावत् महानु. भागो बाह्यान् पुद्गलान् पर्यादाय पूर्वमेव बालं छित्वा भित्वा प्रभुर्ग्रन्थयितुम् ? हन्तप्रभुः ४, तमेव खलु ग्रन्थि छद्मस्थो न जानाति न पश्यति एवं सूक्ष्मं च ग्मन्थयेत् । देवः खल भदन्त ! महर्दिकः पूर्वमेव बालमछित्वाऽभित्त्वा प्रभुर्दी कर्तु हूस्वीकर्तु वा ? नायमर्थः समर्थः ४, एवं चत्वारोऽपि गमाः, प्रथम द्वितीय भङ्गयोः अपर्यादाय एकान्तरिता अच्छित्वाऽभित्वा शेषं तथैव तां च खलु सिद्धिं छद्मस्थो न जानाति,न पश्यति एवं सूक्ष्मं च खलु दीर्धी कुर्याद्वा इस्वी कुर्याद्वा ॥२०११०॥ ____टीका—'देवे णं भंते ! महिड्डिए जाव महाणुभागे-पुवामेव पोग्गलं 'देवे णं भंते ! महिड्डिए जाव महाणुभागे पुव्वामेव पोग्गलं खवित्ता' इत्यादि। टीकार्थ-गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'देवेणं भंते ! महिडिए 'देवेणं भंते ! महिड्ढिए जाव महाणुभागे पुव्वामेव पोग्गलं खवित्ता' त्याह टी -गौतमस्वामी प्रभुश्रीन मे पूछ्यु -'देवेणं भंते ! महिड्. જીવાભિગમસૂત્ર Page #947 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९३४ जीवाभिगमसूत्रे खवित्ता पभू-तमेव-अणुपरिवट्टित्ताणं-गिण्हित्तए ? हंता-गोयमा ! पभू०' हे भदन्त ! महर्द्धिको-महाद्युतिको-महाबलो-महा सौख्यः महायशाः-महानुभागो देवः स खलु स्वगमनात्यागेव लोष्टादि पुद्गलं प्रक्षिप्य, ततः परं जम्बू मनुप्रदक्षिणी कुर्वन् यदीच्छेत्तं पुद्गलं क्षिप्तं-भूमावपतितं सन्तं तदन्तराले धावमानो धर्तुं तदा किं तथाकर्तुं शक्नुयात् ? भगवानाह-हन्त-गौतम ! प्रभुः । 'से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ-देवे णं महडिए जाव गेण्हित्तए ? गोयमा ! पोग्गले खित्ते समाणे पुवामेव सीग्धगई भवित्ता-तओ पच्छा मंदगई भवई, देवेणं महिडिए जाव महाणुभागे पुवंपि-पच्छावि सीहे सीहगई (तुरिए तुरियगई) चेव से तेणटेणं गोयमा! एवं वुच्चइ जाव एवं अणुपरियट्टित्ताणं गेण्हित्तए' तत्केनार्थेन भदन्त ! कथं जाव महाणुभागे पुच्चामेव पोग्गलं खवित्ता' हे भदन्त ! महद्धिक, यावत्-महाद्युतिक, महासुखी, महायशस्वी, एवं महाप्रभावशाली कोई देव प्रदक्षिणा लगाने से पहिले पत्थर आदि पुद्गल को अपने स्थान से फेंक कर 'पभूतमेव अणुपरिवट्टित्ताणं गिण्हित्तए' फिर जम्बूद्धीप की प्रदक्षिणा करे और प्रदक्षिणा करते समय यदि वह चाहे तो उस जमीन तक नहीं पहुंचे हुए पत्थर को बीच में ही क्या ग्रहण कर सकने में समर्थ हो सकता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'हंता, पभू' हां, गौतम ! वह देव उस समय उस फेंके गए पत्थर को बीच में ही ग्रहण करने में समर्थ हो सकता है 'से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चति देवेणं महिडिए जाव गिण्हित्तए' हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं-कि वह महर्द्धिक आदि विशेषणों वाला देव फेंके गये पत्थर को बीच में ही, जम्बूद्वीप की प्रदक्षिणा ढिए जाव महाणुभागे पुव्वामेव पोग्गलं खवित्ता' 8 लगवन् मद्धि, यावत् મહાદ્યુતિક, મહાસુખી, એવં મહા પ્રભાવશાલી કેઈ દેવ પ્રદક્ષિણા કરતાં પહેલાં पत्थर विगेरे पुगसाने पोताना स्थान ५२थी ३४ीन 'पभू तमेव अणुपरि वट्टित्तावं गिण्हित्तए' ते पछी दीपनी प्रक्षिए। ४२ मने प्रदक्षिण કરતી વખતે જે તે ઇચ્છે તે એ જમીન સુધી ન પહોચેલા પત્થરને વચમાંજ શું પકડી લઈ શકે છે? અર્થાત્ પકડવામાં સમર્થ થઈ શકે છે? આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्रभुश्री गौतमस्वामीन. ४ छ -'हंता पभू' । गौतम! ये हेव से સમયે એ ફેંકેલા પત્થરને વચમાંથી જ પકડી લેવામાં સમર્થ થઈ શકે છે. 'से केणटेणं भंते ! एवं बुच्चंति देवेणं महिइढिए जाव गिण्हित्तए' मावन् ! આપ એવું શા કારણથી કહે છે કે-એ મહદ્ધિક વિગેરે વિશેષ વાળા દેવ ફેંકવામાં આવેલ પત્થરને જંબુદ્વીપની પ્રદક્ષિણા કરતી વખતે વચમાંથી જ જીવાભિગમસૂત્ર Page #948 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.११० देवशक्तिनिरूपणम् ९३५ कारं सम्भविष्यति यदेवमुच्यते देवः खलु महर्द्धिको याक्न्महानुभागः अतो ग्रहीतुं समर्थः स्यात् ? भगवानाह-अस्त्यत्र कारणं गौतम ! पुद्गलः क्षिप्तः सन् पूर्वमेव शीघ्रगतिः ततः पश्चात् न तथा किन्तु मन्दायते गतौ, देवश्च खलु महर्द्धिको यावन्महानुभागः तस्मात्सपूर्वमपि-पश्चादपि शीघ्रः शीघ्रगतिः-त्वरित स्त्वरावान् सन्नेव पुनः पुनस्त्वरितगतिः तत्तेनार्थेन गौतम ! एवमुच्यते यावत् पुद्गलो यास्यति तावतः कालात् पूर्वम्-एवं रीत्या जम्बुं पर्यटयमानोऽपि सौलभ्येन तं करते समय ग्रहण करने में समर्थ हो सकता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! पोग्गले खित्ते समाणे पुवामेव सिग्घगतिभवित्ता तओ पच्छा मंदगति भवइ' हे गौतम ! प्रक्षिप्त होने परजब पुद्गल फेंका जाता है-तब तो उसकी गति तीव्र होती है फिर उस की गति मंद हो जाती है ‘देवेणं महिडिए जाव महाणुभावे पुव्वंपि पच्छावि सीहे सीहगई (तुरिए तुरियगई) चेव से तेणटेणं गोयमा ! एवं वुच्चइ जाव एवं अणुपरियत्तिाणं गेण्हित्तए' परन्त जो महद्धिक आदि विशेषणों वाला देव होता है वह शीघ्रताशाली होता है इसलिये उसकी उत्साह विशेष के कारण पहिले भी गति तीव्र होती है और पीछे भी गति तीव्र होती है अतः पहिले और पीछे शीघ्रगति वाला होने से एवं त्वराशाली और त्वरित गति वाला होने से वह फेंके गये पत्थर को जम्बूद्वीप की प्रदक्षिणा करके आ जाने पर भी जमीन पर नहीं पहुंचने के पहिले ही बीच में ही ग्रहण પકડી લેવા સમર્થ થઈ શકે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે'गोयमा ! पोग्गले खित्ते समाणे पुवामेव सिग्घगति भवित्ता तओ पच्छा मंदगति भवइ' गौतम ! न्यारे पुस ३४वामां आवे छे, त्यारे तो तेनी गति uplor तीन डाय छ. ५छीथी तेनी गति धीमी 2 14 . 'देवेणं महिढिए जाब महाणुभागे पुव्वंपि पच्छा वि सीहे सीहगई तुरिए तुरियगई से तेणट्रेणं गोयमा ! एवं वुच्चइ जाव एवं अणुपरियट्टित्ताणं गेण्हित्तए' ५२'तुरे મહદ્ધિક વિગેરે વિશેષણો વાળા દેવ હોય છે, તે શીધ્ર ગતિ વાળા હોય છે. તેથી તેના ઉત્સાહ વિગેરેના કારણે પહેલાં પણ તેની ગતિ તીવ્ર હોય છે, અને પાછળથી પણ તેની ગતી તીવ્રજ હોય છે. તેથી પહેલાં અને પછીથી પણ શીધ્ર ગતિ વાળા હોવાથી તથા ત્વરાશાલી અને ત્વરિતગતિ વાળા હોવાથી એ ફેંકવામાં આવેલ પત્થરને જંબુદ્વીપની પ્રદક્ષિણા કરીને આવવા છતાં પણ જમીન પર પહોંચતા પહેલાંજ વચમાંજ તે પુદ્ગલને ગ્રહણ કરી લેવામાં જીવાભિગમસૂત્ર Page #949 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे धत्तुं प्रभुः । 'देवे णं भंते ! महिडिए बाहिरए पोग्गले अपरियाइत्ता पुवामेव बालं अच्छेत्ता अमेत्ता पभू गंठिए ? नो इणटे समटे' देवः खलु भदन्त ! महद्धिको महाद्युतिको यावन्महानुभागः बाह्यपुद्गलान् अपर्यादाय-अगृहीत्वा पूर्वमेव बालं शरीरं-बालशब्देन शरीरं गृह्यते अवयवेनाऽवयविनो लक्षणया ग्रहणात् अच्छित्वाऽभित्वा तदवस्थमेव सन्तमित्यर्थः, तच्छरीरस्य मनागपि विक्रियाम्अनापायेति भावः प्रभुः-समर्थों ग्रथितु-बधु किम् ? भगवानाह-नायमर्थः समर्थः बाह्यपुद्गलानामनादानेन तच्छरीरस्येषदपि विक्रियायाः अनापादनेन बन्धनस्य कर्तुमशक्यत्वात् । एतावता महर्द्धिकोऽपि देवोऽनिबन्धनां क्रियां न करोति विशिष्ट सामर्थ्यस्यापि कारणविषयत्वात् इति कथितम् । 'देवे णं भंते ! महिडिए बाहिरए पोग्गले अपरियाइत्ता पुव्वामेव बालं छित्ता भित्ता पभू गंठित्तए ? नो इणहे, समढे करने में समर्थ हो सकता है ‘देवेणं महिडिए बाहिरए पोग्गले अपरि याइत्ता पुवामेव बालं अच्छित्ता अभेत्ता पभू गंठित्तए' हे भदन्त ! महर्द्धिक आदि विशेषणों वाला देव बाहर के पुद्गलों को ग्रहण नहीं करके एवं पूर्व के बाल-शरीर को नहीं छेद कर और नहीं भेद कर क्या उसे दृढबन्धन से बांधने के लिये समर्थ हो सकता है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'णो इणढे सम?' हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है क्योंकि वाह्य पुद्गलों को ग्रहण किये विना वह देव उस शरीर को थोडी सी भी विक्रिया किये विना दृढबन्ध से बांधने में असमर्थ हैं इसका तात्पर्य यही है कि चाहे कितना भी शक्तिशाली देव क्यों न हो वह भी विना कारण के क्रिया नहीं करता है 'देवेणं भंते ! महिडिए बाहिरए पोग्गले अपरियाइत्ता पुवामेव बालंछित्ता समय य श छ. 'देवेणं महड्ढिए बाहिरए पोग्गले अपरियाइत्ता पुव्वामेव बालं अच्छित्ता अभेत्ता पभू गंठित्तए' मापन् भद्धि विगेरे विशेष દેવ બહારના પુદ્ગલેને ગ્રહણ ન કરીને પહેલાના બાલ–શરીરને છેદન કર્યા વિના અને ભેદન કર્યા વિના શું તેને દ્રવ્ય બંધનથી બાંધવાને સમર્થ થાય छ ? सा प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री ४ छ -'णो इणटे समद्रे' गौतम ! અર્થ સમર્થ નથી. કેમકે–બહારના પુદ્ગલેને ગ્રહણ કર્યા વિના એ દેવ એ શરીરને જરા પણ વિક્રિયા કર્યા વિના દ્રઢ બંધનથી બાંધવામાં સમર્થ નથી આ કથનનું તાત્પર્ય એજ છે કે–ચાહે કેટલીય શક્તિવાળા દેવ કેમ ન હોય ५५ ते ५५ ४१२९१ १२ ठिया ४२ता नथी. 'देवेणं भंते ! महिड्ढीए बाहिरए पोग्गले अपरियाइत्ता पुव्वामेव बालं छित्ता भित्ता पभू गंठित्तए' मापन જીવાભિગમસૂત્ર Page #950 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.११० देवशक्तिनिरूपणम् २' अत्र द्वितीयसूत्रे बालं-शरीरं छित्वामित्वेति विशेषः, शेष तथैव, अत्रापि स देवः ग्रथयितुन प्रभुः, उभयकारणजन्यस्य कार्यस्य, एकतरस्यापि कारणस्याऽभावेऽभावात् । 'देवे णं भंते ! महिडिए पोग्गले परियाइत्ता पुव्यामेव बालं अच्छित्ता-अभित्ता पभू गंठित्तए ! नो इणढे समझे० ३' देवोहि भदन्त ! महद्धिको यावन्महानुभागः बाह्यपुद्गलान् गृहीत्वा पूर्वमेव-बालमच्छित्वाऽभित्वा प्रभुः स्यात् किं दृढवन्धनेन परिबर्द्धम् ? भगवानाह-नायमर्थः समर्थः । 'देवे गं भंते ! महिडिए जाव महाणुभागे बाहिरए पोग्गले परियाइत्ता-पुव्यामेव बालं छेत्ता भेत्ता पभू गंठिए ? गोयमा ! हंता पभू' देवः खलु भदन्त ! महद्धिकः भेत्ता पभू गठित्तए' हे भदन्त ! महर्द्धिक आदि विशेषणों वाला कोई देव बाहर के पुद्गलों को नहीं ग्रहण करके एवं पूर्व ग्रहीत शरीर का छेदन भेदन करके क्या उसे दृढबन्धन से बांधने में समर्थ हो सकता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'णो इणट्टे समझे' हे गौतम ! यह अर्थ भी समर्थ नहीं है क्योंकि उभय कारण जन्य कार्य एक कारण के अभाव में नहीं हो सकता है 'देवेणं भंते ! महिडिए बाहिरए पुग्गले परियाइत्ता पुवामेव बालं अच्छित्ता अभित्ता पभू गंठित्तए' हे भदन्त ! महर्द्धिक आदि विशेषणों वाला कोई देव बाहिरी पुद्गलों को ग्रहण करके एवं पूर्वगृहीत शरीर को छेदन भेदन न करके क्या उसे दृढबन्धन से बांधने के लिये समर्थ हो सकता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'णो इणढे समढे' हे गौतम यह अर्थ समर्थ नहीं है ‘देवे णं भंते ! महिड्डिए जाव महाणुभागे बाहिरे पोग्गले परियाइत्ता पुवामेव बालं મહદ્ધિક વિગેરે વિશેષ વાળા કોઈ દેવ બહારના પુદ્ગલેને ગ્રહણ કર્યા વિના અને પહેલા ગ્રહણ કરેલ શરીરનું છેદન ભેદન કરીને શું તેને દ્રઢ બંધનથી બાંધવામાં સમર્થ થઈ શકે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે छ -'णो इणद्वे समटे है गौतम ! PAL 24 पशु समय नथी. उभ SHय ४१२९१ न्याय ४ ४।२१ना ममामा २४तु नथी 'देवेणं भंते ! महढिए बाहिरए पोग्गले परियाइत्ता पुवामेव बालं अच्छित्ता अभेत्ता पभू गंठित्तए' है भगवन् भई विगेरे विशेषणवाणी ७ ५ ५३२yગલોને ગ્રહણ કરીને તેમજ પહેલા ગ્રહણ કરેલ શરીરને છેદન ભેદન કરીને તેને દ્રઢ બંધનથી બાંધવાને સમર્થ થઈ શકે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં प्रभुश्री ४ छ -'णो इण२ समटे' गौतम ! २॥ २५ समथ नथी. 'देवे णं भंते ! महिइढिए जाव महाणुभागे बाहिरे पोग्गले परियाइत्ता पुव्वामेव बालं छेत्ता भेत्ता पभू गंठित्तए' मावन् महवि यावत् महाप्रभावशाली छ जी० ११८ જીવાભિગમસૂત્ર Page #951 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९३८ जीवाभिगमसूत्रे सन् यावन्महानुभागः बाह्यपुद्गलान् पर्यादाय पूर्वमेव बालं छित्वा भित्वा प्रभुग्रंथयितु किम् इति प्रश्नः भगवानाह-गौतम ! हन्त ! (सपरितोषं गद्गदितस्वरः सन्) प्रभुः समर्थः। कारणसामग्र्याः सम्भवात्-इति । 'तं चेवणं गंठिं छउमत्थे ण जाणइ ण पासइ' तं च खलु ग्रथिं छमस्थोऽनतिशायी न जानाति न पश्यति, अयं भावः स च बालोऽन्यो वा तटस्थोऽनतिशायी पुरुषो न जानाति ज्ञानेन न पश्यति चक्षुषा इति केवलं सर्वज्ञ एव जानातीत्यर्थः। 'एवं सुहुमं च णं गंठिया' एवं खलु सूक्ष्मं च तं ग्रथिं देवोग्रपयेत् इति । 'देवे णं भंते ! महिड्रिए पुवामेव बालं अच्छेत्ता अभेत्ता पभू दीहिकरित्तए वा, हस्सीकरित्तए वा ? नो छेत्ता भेत्ता पभू गंठित्तए' हे भदन्त ! महद्धिक यावत् महाप्रभाव. शाली कोई देव बाहिरी पुद्गलों को ग्रहण करके एवं पूर्वगृहीत शरीर को छेदन भेदन करके क्या उसे वह दृढबन्धन से बांधने के लिये समर्थ हो सकता है ? उत्तर में प्रभु कहते है 'हंता, पभू तं चेव णं गंठिं छउमत्थे ण जाणइ' हां गौतम ! महर्द्धिक आदि विशेषणों वाला देव बाहिरी पुद्गलों को ग्रहण करके एवं पूर्वगृहीत शरीर को छेदन भेदन करके उसे दृढवन्धन से बांधने के लिये समर्थ होता है उस ग्रन्थि को छद्मस्थ नहीं जानता है केवल उसे सर्वज्ञ ही जानता है 'पासंति' और न उसे छद्मस्थ आखों से देखता है केवल उसे सर्वज्ञ ही देखता है है 'एवं सुहुमं च णं गंठिया' ऐसी सूक्ष्म वह ग्रन्थि है 'देवे णं भंते ! महिड्रिए पुवामेव वालं अच्छेत्ता पभू दीहिकरित्तए वा हस्सीकरित्तए' हे भदन्त ! कोई देव जो कि महद्धिक आदि विशे દેવ બહારના પુગલેને ગ્રહણ કરીને અને પહેલાં ગ્રહણ કરેલ શરીરને છેદન ભેદન કરીને શું તેને દ્રઢ બંધનથી બાંધવા માટે સમર્થ થઈ શકે છે? આ प्रश्न उत्तरमा प्रसुनी ४ छ -'हंता, पभू, तं चेव णं गठिं छउमत्थे ण જ્ઞાળ” હા ગૌતમ! મહદ્ધિક વિગેરે વિશેષણ વાળા દેવ બહારના પુદ્ગલોને ગ્રહણ કરીને અને પહેલાં ગ્રહણ કરેલ શરીરને છેદન ભેદન કરીને તેને દ્રઢ બંધનથી બાંધવા માટે સમર્થ થાય છે. એ ગ્રન્થિને છત્વ જાણતા નથી ठेवण स तेने तणे छ. 'ण पासंति' मने छमस्थे। तेनी मामाथी तेन हेमता ५ नथी. ठेवण सप तेन हेमे छ. 'एवं सुइमं च णं गंठिया' मेवी सूक्ष्म ते गन्य छे. 'देवेणं भंते ! महिइढिए पुवामेव वालं अच्छेत्ता पभू दीही करित्तए वा हस्सी करित्तए' मापन् ! देव महद विगेरे विशे. જીવાભિગમસૂત્ર Page #952 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.११० देवशक्तिनिरूपणम् इणठे समठे, एवं चत्तारि वि गमगा०' देवः खलु महर्दिकः यावन्महानुभावः पूर्वमेव बालमच्छित्वाऽभित्वा प्रभुः दीर्धी कर्तुं वा-हस्वीकर्तुं वा, इस्वं वा दीर्घ कर्तुं सामर्थ्यवान् किम् ? भगवानाह-नायमर्थः समर्थः । एवं चत्वारोऽपि गमाः' तथाहि-देवो महद्धिको यावन्महानुभागो बाह्यपुद्गलान् अपर्यादाय पूर्वमेव बालं छित्वा भित्त्वा प्रभु ीीं कर्तुं इस्वी कर्तुं वाऽयमों न समर्थः । देवो महर्द्धिको बाह्यपुद्गलान पर्यादाय पूर्वमेव बालमच्छित्वाऽभित्वा प्रभुर्दी( कर्तुं इस्वीकर्तुम् षणों वाला है पूर्वगृहीत शरीर को छेदन भेदन नहीं करके क्या उसे बडा करने के लिये या छोटा करने के लिये समर्थ हो सकता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'नो इणटे समहे' हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है 'एवं चत्तारि वि गमा' इसी तरह से शेष ३ गम भी जानना चाहिये-जैसे-महर्दिक आदि विशेषणों वाला कोई देव हे भदन्त ! बाह्य पुद्गलों को ग्रहण किये विना पूर्व गृहीत शरीर का छेदन भेदन करके क्या उसे बड़ा करने के लिये और छोटा करने के लिये समर्थ हो सकता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'नो इणढे समढे' हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है हे भदन्त ! महद्धिक आदि विशेषणों वाला कोई देव बाह्य पुद्गलों को तो ग्रहण करे पर पूर्व गृहीत शरीर का छेदन भेदन नहीं करे तो क्या वह देव उसे वडा करने के लिये या छोटा करने के लिये समर्थ हो सकता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! 'णो इणढे नो समढे' यह अर्थ समर्थ नहीं है । हे भदन्त ! कोई પણ વાળા છે. પૂર્વ ગ્રહણ કરેલ શરીરને છેદન ભેદન કર્યા વિના શું તેને મોટું કરવા માટે અથવા નાનું બનાવવા માટે સમર્થ થઈ શકે છે? આ प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री ४९ छे 3-'णो इणद्वे समठू' गौतम ! २मा मथ समथ नथी. 'एवं चत्तारि वि गमा' मे प्रमाणे माजीनाणे गभी ५६५ સમજી લેવા. જેમ મહદ્ધિક વિગેરે વિશેષણ વાળા કેઈ દેવ હે ભગવન! બહારના પુદ્ગલેને ગ્રહણ કર્યા વિના પહેલાં ગ્રહણ કરેલ શરીરનું છેદન ભેદન કરીને શું તેને મોટું કરવા માટે અથવા નાનું બનાવવા માટે સમર્થ થઈ श छ ? २मा प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री छ -'णो इणठे समठे' है ગૌતમ! આ અર્થ સમર્થ નથી. હે ભગવન્ મહદ્ધિક વિગેરે વિશેષણ વાળા કોઈ દેવ બહારના પુદ્ગલોને ગ્રહણ કરે પણ પહેલા ગ્રહણ કરેલ શરીરનું છેદન ભેદન ન કરે તે શું તે દેવ તેને મોટું બનાવવા અથવા નાનું બનાqा समय यश छ ? २॥ प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री छे 3-णो इणटूठे समठे' 42 24 समय नथी. लन् । भनि विगैरे विशेषण। જીવાભિગમસૂત્ર Page #953 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९४० जीवाभिगमसूत्रे भगवानाह-हन्त गौतम ! प्रभुः इत्थं कर्तुं शक्नुयात् । चत्वारः आलापका एवम्१-देवो बाह्यपुद्गलान् अपर्यादाय बालम् अछित्वा अभित्वा दीर्षी कर्तुं इस्वी कर्तुं न समर्थः। २-देवो बाह्यपुद्गलान् अपर्यादाय बालं अच्छित्वा अभित्वा दीर्धीकर्तुमित्यादि-३ देवो बाह्यपुद्गलान् पर्यादाय बालम् छित्वा भित्वा दीर्धीकर्तुं समर्थः इत्यादि । ४-बाह्यान् पुद्गलान् पर्यादाय बालं च्छित्वा भित्वेत्यादि । 'पढमविइयभंगेसु अपरियाइत्ता अच्छेत्ता अभेत्ता, सेसं तं चेव' प्रथम-द्वितीय भङ्गयोः अपर्यादाय अच्छित्वाऽभित्वा इति वक्तव्यम् तृतीय-चतुर्थयोस्तु-पर्यादाय छित्वा भित्वा, इति वक्तव्यम् । शेष सर्वभङ्गेषु तदेव-वक्तव्यम्-दीर्धीकरणसूत्रेपि । महद्धिक आदि विशेषणों वाला देव बाह्य पुद्गलों को ग्रहण कर और पूर्वगृहीत शरीर का भी छेदन भेदन कर यदि अपने शरीर को बडा छोटा करना चाहता है तो क्या वह ऐसा करने के लिये समर्थ हो सकता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! वह देव ऐसा करने के लिये वैक्रियशरीर द्वारा समर्थ हो सकता है । 'पढमविइय भंगेसु अपरियाइत्ता अच्छेत्ता अभेत्ता सेसं तहेव' यहां प्रथम द्वितीय भंगों में बाह्य पुद्गलों का ग्रहण नहीं है और प्रथम भंग में बाल शरीर का छेदन भेदन भी नहीं हैं तथा द्वितीय भंग में पूर्व गृहीत शरीर का छेदन भेदन है 'ऐसा जानना चाहिये-तथा तृतीय भंग में बाह्य पुद्गलों का ग्रहण करना है और पूर्व गृहीत शरीर का छेदन भेदन करना नहीं हैं । और चतुर्थ भंग में बाह्य पुद्गलों का ग्रहण भी है और पूर्व गृहीत शरीर का छेदन भेदन भी है 'तं चेव વાળા દેવ બહારના પુદ્ગલેને ગ્રહણ કરીને અને પહેલા ગ્રહણ કરેલ શરીરનું પણ છેદન ભેદન કરીને જે પિતાના શરીરને નાનું કે મોટું કરવા ચાહે તે શું છે એ પ્રમાણે કરવાને સમર્થ થઈ શકે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે-હે ગૌતમ! એ દેવ એ પ્રમાણે કરવા માટે વૈક્રિયશરીર द्वारा समर्थ य श छ. पढमविइयभंगेसु अपरियाइत्ता अच्छेत्ता अभेत्ता सेसं तहेव' महीयां पडसा मने भी मां या पुगतानुग्रह કહેલ નથી. અને પહેલાં ભંગમાં બાલ શરીરનું છેદન ભેદન પણ નથી. તથા બીજા ભંગમાં પહેલા ગ્રહણ કરેલ શરીરનું છેદન ભેદન પણ નથી. તથા ત્રીજા ભંગમાં બહારના પુદ્ગલેનું ગ્રહણ કહેલ છે. અને પહેલા ગ્રહણ કરેલ શરીરનું છેદન ભેદન કરવાનું નથી. અને ચેથા ભંગમાં બાહ્ય પુદ્ગલોનું ગ્રહણ પણ છે. અને પહેલા ગ્રહણ કરેલ શરીરનું છેદન ભેદન પણ છે. “ જીવાભિગમસૂત્ર Page #954 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१११ सूर्यचन्द्र परिवारनिरूपणम् ९४१ 'तं चेव सिद्धिं छउमत्थे ण जाणइ पासई तां च दीधी करण-हस्वीकरणसिद्धि छद्मस्थोऽनतिशायी मनुष्यो न जानाति ज्ञानेन न वा पश्यति चक्षुषा । 'एवं मुहुमं च णं दीहिकरेज वा हस्सी करेज्ज वा' एवञ्च-सूक्ष्ममपि देवो दीर्घा कुर्यात्-दीर्घमपि इस्वी कुर्यात् इति ॥सू० ११०॥ देवसामर्थ्य प्रत्यासत्या ज्योतिष्कसूर्यचन्द्रावधिकृत्याह - मूलम्-अस्थिणं भंते ! चंदिमसूरियाणं हिदिपि तारारूवा अणुंपि तुल्ला वि समं पि तारारूवा अणुं पि-तुल्ला वि-उपि पि तारारूवा अणुं पि तुल्ला वि ? हंता अस्थि, से केणट्रेणं भंते ! एवं वुच्चइ अस्थि णं चंदिमसूरियाणं जाव उप्पि पि तारा. रूवा अणुं पि तुल्ला वि ? गोयमा ! जहा जहाणं तेसिं देवाणं तव-नियम-बंभचेरवासाइं (उक्कडाई) उस्सियाइं भवंति तहा तहाणं तेसिं देवाणं एवं पण्णायति अणुत्ते वा तुल्ले वा, से एएट्रेणं गोयमा! अस्थि णं चंदिमसूरियाणं उपि पि तारारूवा अणुं पि-तुल्ला वि०। एगमेगस्स णं चंदिमसूरियस्स-अट्रासीइं च गहा अट्ठावीसं च होइ नक्खत्ता । एगससी परिवारो एत्तो ताराणं वोच्छामि ॥१॥ छावटि सहस्साई नव चेव सयाइं पंच सयराइं । एग ससी परिवारो तारागण. कोडिकोडीणं ॥२॥ ॥सू० १११॥ छाया-अस्ति खलु भदन्त ! चन्द्रसूर्याणामधस्तना अपि तारारूपाःअणवोऽपि-तुल्या अपि सममपि तारारूपाः-अणवोऽपि-तुल्या अपि, उपर्यपि तारारूपाः सिद्धिं छउमत्थे ण जाणति, ण पासति, एवं सुहुमं च णं दीहिकरेज्ज वा हस्सीकरेज्ज वा' शरीर को छोटे बडे करने रूप इस सिद्धि को छद्मस्थ जन नहीं जानता है और न वह उसे देख ही सकता है ऐसी यह शरीर को छोटे वडे करने की सिद्धि सूक्ष्म है ॥सू० ११०॥ चेव सिद्धिं छउमत्थे ण जाणति ण पासति एवं सुहुमं च णं दीही करेज्ज वा हस्सी करेज वा' शरीरने नानु माटु ४२१॥ ३५ २॥ सिदिन छमस्थ ता નથી. અને તે તેને દેખી પણ શકતા નથી. એવી આ શરીરને નાનું મોટું કરવાની સિદ્ધિ ઘણું જ સૂક્ષમ છે. જે સૂ. ૧૧૦ છે જીવાભિગમસૂત્ર Page #955 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९४२ जीवाभिगमसूत्रे अणवोsपि तुल्या अपि ? हन्ताऽस्ति, तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते अस्ति खलु चन्द्रसूर्याणां यावत्-उपर्यपि तारारूपाः अणवोऽपि, तुल्या अपि गौतम ! यथायथा खलु तेषां देवाना तपो नियम ब्रह्मचर्याणि ( उत्कृष्टानि ) उत्सृतानि भवन्ति, तथा तथा खलु तेषां देवानाम् एवं प्रज्ञायतेऽणुत्वं वा तुल्यत्वं वा तत्तेनार्थेन गौतम ! अस्ति खलु चन्द्रसूर्याणाम् उपर्यपि तारारूपाः अणवोऽपि - तुल्या अपि० । एकैकस्य खलु चन्द्रसूर्यस्याऽष्टाशीतिर्ग्रहाः अष्टाविंशतिश्च भवन्ति नक्षत्राणि । एकशशिपरिवार इतस्ताराणां वक्ष्यामि || १ || षट्पष्टिः सहस्राणि नवचैव शतानि पंच सप्ततानि पंच सप्ततानि । एकशशिपरिवारः तारागण कोटिकोटीनाम् ||२|| सू० १११ ॥ टीका- 'अत्थि णं भंते ! चंदिमसूरियाणं हिट्ठिपि तारारूवा - अणुंपि - तल्ला वि समपि तारारूवा अणुंपि तुल्ला वि उपिपि ताराख्वा अणुंपि - तल्ला वि ?' अस्ति खलु भदन्त ! चन्द्रसूर्याणां क्षेत्रतोऽधस्तना अपि तारारूपाः तारारूपविमानाधिष्ठातारो देवा द्युतिविभवलेश्यादिकमपेक्ष्य अणवोऽपि हीना अपि केचित् देव सामर्थ्य की प्रत्यासत्ति से अब सूत्रकार ज्योतिष्क चन्द्र और सूर्य को लेकर कथन करते हैं 'अस्थि णं भंते ! चंदिमसूरियाणं हिट्ठिपि तारारूवा अपितुल्ला सिपि - इत्यादि । टीकार्थ- गौतम ने इस सूत्र द्वारा प्रभु से ऐसा पूछा - हे भदन्त ! चन्द्र और सूर्यों के क्षेत्र की अपेक्षा नीचे जो तारारूप - तारारूप विमान के अधिष्ठाता देव हैं वे क्या द्युति विभव, लेश्या आदि की अपेक्षा हीन है ? अथवा बराबर हैं ? तथा चन्द्र और सूर्य के विमानों के साथ क्षेत्र की अपेक्षा समश्रेणि में व्यवस्थित जो तारारूप देव हैं वे क्या चन्द्र सूर्य देवों की युति की अपेक्षा उनके विभव દૈવ સામ ની પ્રત્યાસત્તિથી હવે સૂત્રકાર જયાતિષ્ઠ ચન્દ્ર અને સૂ સબંધી उथन पुरे छे.- 'अत्थि णं भंते ! चंदिमसूरियाणं हिट्ठि पि तारारूवा अणुं पितुल्ला व समपि' इत्यादि ટીકા –ગૌતમસ્વામીએ આ સૂત્ર પાઠ દ્વારા પ્રભુશ્રીને એવું પૂછ્યું છે કે-હે ભગવન્ ચન્દ્ર અને સૂર્યના ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી નીચે જે તારા–રૂપ-તારા રૂપ વિમાનના અધિષ્ઠાતા દેવ છે. તેએ શુ' દ્યુતિ વિભવ, લેશ્યા વિગેરની અપેક્ષાથી હીન છે ? અથવા ખરાખર છે? તથા ચંદ્ર અને સૂના વિમાનાની સાથે ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી સમશ્રેણીમાં વ્યવસ્થિત જે તારા રૂપ દેવ છે, તેઓ શુ ચંદ્ર સૂર્યદેવાની વ્રુતિની અપેક્ષાએ તેઓના વિભવ વિગેરેની અપેક્ષાર્થી જીવાભિગમસૂત્ર Page #956 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१११ सूर्यचन्द्र परिवारनिरूपणम् ९४३ तुल्या अपि केचन, तथा सममपि चन्द्रसूर्यविमानैः । क्षेत्राऽपेक्षया समश्रेण्याऽपि व्यवस्थितास्तारारूपा देवाः चन्द्रसूर्याणां देवानां द्युतिविभवादिकमपेक्ष्य केचिद् अणवोऽपि, केचित् तुल्या अपि तथा चन्द्रसूर्यविमानानामुपर्यपि व्यवस्थिता ये तारारूपास्ते तेषां द्युतिविभवादिकमपेक्ष्य केचिदणवोऽपि केचित् तुल्या अपि ? भगवानाह-'हंता अत्थि' हन्त गौतम ! साधुत्वया तर्किताः ये यथाऽऽसन् इति । पुनराह गौतमः-'से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ-अस्थि णं चंदिम सूरियाणं जाव उप्पिपि तारारूवा-अणुंपि-तुल्ला वि? गोयमा ! जहाजहाणं तेसिं देवाणं तव नियम बंभचेरवासाई (उक्कडाई) उस्सियाई भवंति तहातहाणं तेसिं देवाणं एवं पण्णायति अणुत्ते वा-तुल्लत्ते वा' तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते अस्ति खलु चन्द्रसूर्याणां तदधः समश्रेण्यां वा उपरि वा तारारूपाः लघवोऽणवोऽपि तुल्या अपि द्युतिआदि की अपेक्षा हीन हैं या बराबर हैं ? 'उपिपि ताराख्वा अणुंपि तुल्ला वि' तथा जो तारारूप देव चन्द्र और सूर्य देवों के ऊपर व्यवस्थित हैं वे क्या इनकी अपेक्षा हीन हैं या बराबर हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! 'हंता अस्थि' हां, ऐसा ही है 'से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ अस्थिणं चंदिमसूराणं जाव उप्पि पि ताराख्वा अणुंपि तुल्ला वि' हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि यावत् चन्द्र और सूर्यों के ऊपर जो तारारूप देव व्यवस्थित हैं वे हीन भी हैं और बराबर है। इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! 'जहा जहाणं तेसिं देवाणं तवनियम बंभचेरवासाइं (उक्कडाई) उस्सियाई भवंति तहा तहाणं तेसिं देवाणं एवं पण्णायति अणुत्तेवा तुल्लत्तेवा' हे गौतम! जैसे जैसे उन तारारूप विमानाधिष्ठाता देवों के पूर्वभव में तपोऽनुडान छ ? A24॥ १२॥५२ छ ? 'उप्पि पि तारारूवा अणु पि तुल्ला वि' तथा જે તારારૂપ દેવ ચન્દ્ર અને સૂર્ય દેવેની ઉપર રહેલા છે તેઓ શું તેમની અપેક્ષાએ હીન છે? અથવા બરાબર છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે 3-3 गौतम ! 'हंता अत्थि' है। मेरी प्रमाणे छे. 'से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ अस्थिणं चंदिम सूराणं जाव उप्पि पि तारारूवा अणुपि तुल्ला विड ભગવદ્ આપશ્રી એવું શા કારણથી કહે છે, કે યાવત્ ચંદ્ર અને સૂર્યોની ઉપર જે તારા રૂપ દેવ રહેલા છે તેઓ હીન પણ છે, અને બરાબર પણ छ ? 20 प्रश्न उत्तरमा प्रमुश्री ४ छ -'गोयमा ! जहा जहाणं तेसिं देवाणं तव नियमबम्भचेरवासाइं (उक्कडाई) भवंति तहा तहाणं तेसिं देवा णं एवं पण्णायति अणुत्तेवा तुत्लत्तेवा' गौतम ! म भो त।। ३५ જીવાભિગમસૂત્ર Page #957 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९४४ जीवाभिगमसूत्रे विभवादिभिः ? भगवानाह-हे गौतम ! यथायथा खलु तेषाम् अणूनां महतां च देवानां पूर्वभवे तपोऽनुष्ठान नियम-ब्रह्मचर्यपालन -गुरुचरणाऽधोवासाः उत्कृष्टाः समालघवश्च तथातथा खलु तेषां देवानाम्, एवमेव तारारूपाणमपि-अणुत्वं महत्वं समत्वं च विभाव्यते । 'से एए णठे गं गोयमा ! अत्थि णं चंदिमसूरियाणं उपिपि तारारूवा अणुंपि तुल्ला वि' तत्ते नार्थेन गौतम ! अस्ति खलु चन्द्रसूर्याणामुपर्यपि तारारूपाः अणवोऽपि-महान्तोऽपि तुल्या अपि । उवतंच "गतिं गता ये खलु तारकासु हीनाः समाः कर्मवशादविशिष्टाः। चन्द्रादिपूर्व तदधः समाने देवाघुमन्तः प्रतिभान्ति यान्ति ॥१॥ इति ॥ 'एगमेगस्स णं चंदिमसूरियस्स अट्ठासी इं च गहा अट्ठावीसं च होइ नक्खत्ता' एगससी परिवारो एत्तो तारा ण वोच्छामि ॥१॥ ष्ठान, नियम, और ब्रह्मचर्य आदि का पालन आदि उत्तमकार्य उत्कृष्ट होते हैं या अनुत्कृष्ट होते हैं, उसी उसी प्रकार से उन देवों के उस तारारूप विमानाधिष्ठाता के भव में अणुत्व और तुल्यत्व होता है 'से एएणटेण गोयमा ! इस कारण हे गौतम ! मैंने ऐसा पूर्वोक्तरूप से कहा है कि 'अत्थिणं चंदिम सूरियाणं उप्पि वि तारा रूवा अणुंपि तुल्ला वि' यावत् चन्द्र और सूर्यो के ऊपर के तारारूप विमानाधिष्ठाता देव कान्ति आदि गुणों से हीन या बराबर होते है । उक्तंच 'गतिंगता ये खलु तारकासु हीनाः समाः कर्मवशाद्विशिष्टाः । चन्द्रादिषूर्व तदद्धः समाने देवाद्युमन्तः प्रतिभान्ति यान्ति॥१॥ अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'एगमेगस्स णं चंदिम सूरिવિમાનના અધિષ્ઠાતા દેવેના પૂર્વ ભવમાં તપ અને અનુષ્ઠાન, નિયમ, અને બ્રહ્મચર્ય વિગેરેનું પાલન વિગેરે ઉત્તમ કાર્ય ઉત્કૃષ્ટ હોય છે, અથવા અનુ. ત્કૃષ્ટ હોય છે. એ એ પ્રકારથી તે તે દેના એ તારા રૂપ વિમાનના અધિहाताना सभा मा पा तुल्य पाडाय छ, 'से एएणटेणं गोयमा !' मा ४२४थी हु गौतम ! में २॥ पूर्वात ४थन ४२ छ. -'अत्थिणं चंदिम सूरियाणं उप्पिं वि तारा रूपा अणुपिं तुल्ला वि' यावत् यद्र भने सूर्यानी ઉપરના તારા રૂપ વિમાનના અધિષ્ઠાતા દેવ કાતિ વિગેરે ગુણોથી હીન અથવા બરાબર હોય છે. કહ્યું પણ છે કે 'गतिं गता ये खलु तारकासु हीनाः समाः कार्य वशाद्विशिष्टाः । चन्द्रादिपूर्ध्वं तदधः समाने देवाद्युमन्तः, प्रतिभान्ति यान्ति ॥ १ हवे गौतभाभी प्रभुश्रीन से पूछे छे -'एगमेगरस णं चंदिमसूरि જીવાભિગમસૂત્ર Page #958 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.११२ ज्योतिष्कचार-गतिनिरूपणम् ९४५ छावटि सहस्साणि नवचेव सयाई पंचसयराई। एगससी परिवारो तारागण कोडिकोडीगं ॥२॥ एकैकस्य खलु चन्द्रसूर्यस्याऽष्टाशीति संख्यावन्तो ग्रहाः भवन्ति अष्टाविंशतिश्च भवन्ति नक्षत्राणि, अश्विनी भरण्यादिकानि एकशशिनः परिवारः एतावन्ति तारारूपाणि वक्ष्यामि षट्षष्टिः सहस्राणि नवचैव शतानि पंचसप्तानि पञ्चसप्ताधिकानि एतत्संख्याकानि-तारागणकोटिकोटीनाम् एकस्य शशिनः परिवारो भवतीति ॥सू० १११॥ मूलम्-जंबुद्दीवेणं भंते ! दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरस्थिमिल्लाओ चरमंताओ केवइयं अबाधाए जोइसं चार चरइ गोयमा ! एकारसहि एकवीसेहिं जोयणसएहिं अबाधाए जोइसं चारं चरइ, एवं दक्खिणिल्लाओ पञ्चस्थिमिल्लाओ उत्तरिल्लाओ यस्स' हे भदन्त एक चन्द्र का और एक सूर्य का नक्षत्र परिवार महाग्रह परिवार एवं ताराओं का परिवार, कितना २ है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'अट्ठासीतिं च गहा अठ्ठावीसं च होइ नक्खत्ता, एग ससी परिवारो एत्तो तारागण वोच्छामि ॥१॥ छावढि सहस्साई णव चेव सयाई पंचसयराई एग ससी परिवारो तारागण कोडिकोडीणं ॥२॥ हे गौतम ! एक चन्द्र का और एक सूर्य का नक्षत्र परिवार २८ हैं ग्रह परिवार ८८ है एवं ६६ हजार ९ सौ पचहत्तर कोडा कोडी ताराओं का परिवार है ॥सू० १११ ॥ यस्सर मापन ४ यन्द्रनो अने से सूर्य ना नक्षत्र परिवार भडायल પરિવાર અને તારાઓને પરિવાર કેટલું છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે अदासीति च गहा अट्ठावीसं च नक्खत्ता । एग ससी परिवारो एत्तो ताराण वोच्छामि ॥ १ ॥ छावदि सहस्साई णव चेव सयाइ पंचसयराई ! एग ससी परिवारो तारागण कोडि कोडीणं ॥ २ હે ગૌતમ ! એક ચન્દ્રન અને એક સૂર્યને નક્ષત્ર પરિવાર ૨૮ અઠવ્યા વીસ છે. ગ્રહ પરિવાર ૮૮ અઠયાસી છે. તથા ૬૬ છાસઠ હજાર ૯ નવસે પંચેતેર કેડા કેડી તારાઓને પરિવાર છે. માસૂ૦ ૧૧૧ जी० ११९ જીવાભિગમસૂત્ર Page #959 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९४६ जीवाभिगमसूत्रे एक्कारसहिं एकवीसेहिं अबाधाए जोइसं चारं चरइ । लोगताओ णं भंते ! केवइयं अबाधाए जोइसे पन्नत्ते ? गोयमा! एकारसहिं एकारेहिं जोयणसएहिं अबाधाए जोइसे पन्नत्ते । इमीसेणं भंते ! रयणप्पभाए पुढवीए बहुसमरमणिज्जाओ भूमिभागाओ केवइयं अबाहाए सव्व हेटिल्ले तारारूवे चारं चरइ ? केवइयं अबाहाए सूरविमाणे चारं चरइ ? केवइयं अबाहाए चंदविमाणे चारं चरइ ? केवइयं अवाहाए सव्वउवरिल्ले तारारूवे चारं चरइ ? गोयमा ! इमीसेणं रयणप्पभाए पुढवीए बहुसमरमणिज्जाओ भूमिभागाओ सत्तहिं णउएहिं जोयणसएहिं अबाहाए जोइसं (सव्व) हेट्रिल्ले तारारूवे चारं चरइ, अहिं जोयणसएहिं अबाहाए सूरविमाणे चारं चरइ, अहिं असीएहिं जोयणसएहिं अबाहाए चंदविमाणे चारं चरइ, नवहिं जोयणसएहिं अबाहाए सव्व उवरिल्ले तारारूवे चारं चरइ । सव्व हेट्रिमिल्लाओ णं भंते ! तारारूबाओ केवइयं अबाहाए सूरविमाणे चारं चरइ ? केवइयं अबाहाए चंदविमाणे चारं चरइ ? केवइयं अबाहाए सव्वउवरिल्ले तारारूवे चारं चरइ ? गोयमा ! सव्वहेट्रिल्लाओ णं दसहिं जोयणेहिं सूरविमाणे चारं चरइ, णउईए जोयणेहिं अबाहाए चंदविमाणे चारं चरइ, दसुत्तरे जोयणसए अबाहाए सव्वोवरिल्ले तारारूवे चारं चरइ । सूरविमाणाओ णं भंते ! केवइयं अबाहाए चंदविमाणे चारं चरइ ? केवइयं सव्वउवरिल्ले तारारूवे चारं चरइ ? गोयमा ! सूरविमाणाओ णं असीए जोयणेहिं चंदविमाणे चारं चरइ, जोयणसए अबाहाए सव्वोवरिल्ले तारारूवे चारं चरइ । चंदविमाणाओ णं भंते ! केवइयं अबाहाए सव्व उवरिल्ले तारारूवे चारं चरइ ? गोयमा ! चंदविमाणाओ णं वीसाए जोयणेहिं अबाहाए सव्व उवरिल्ले જીવાભિગમસૂત્ર Page #960 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. ११२ ज्योतिष्कचार - गतिनिरूपणम् तारारूवे चारं चरइ, एवामेव सपुव्वावरेणं दसुत्तरसयजोयणबाहल्ले तिरियमसंखेज्जे जोइसविसए पन्नत्ते । जंबुद्दीवे णं भंते! कयरे णक्खत्ते सव्वभिंतरिल्लं चारं चरति ? कयरे नक्खत्ते सव्य बाहिरिल्लं चारं चरइ ? कयरे नक्खत्ते सव्व उवरिल्लं चारं चरइ ? कयरे नक्खत्ते सव्वहिट्टिल्लं चारं चरइ ? गोयमा ! जंबुद्दीवे णं दीवे अभीइ नक्खत्ते सव्वभितरिल्लं चारं चरइ, मूले नक्खत्ते सव्वबाहिरिल्लं चारं चरइ, साइ नक्खते सव्वावरिल्लं चारं चरइ, भरणी नक्खत्ते सव्वहेटिल्लं चारं चरइ ॥सू० ११२ ॥ ९४७ छाया- - जम्बुद्वीपे खलु भदन्त ! द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पौरस्त्यात् चर - मान्तात् कियद् अबाधया ज्योतिष्कं चारं चरन्ति ? गौतम ! एकादशानि - एकविंशानि योजनशतानि अबाधया ज्योतिष्कं चारं चरति, एवं दाक्षिणात्यात्पाश्चात्यात्-उत्तरात् एकादशानि - एकविंशानि योजनशतानि यावत् चारं चरति । लोकान्तात् भदन्त ! कियद् अबाधया ज्योतिष्कं प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! एकादशानि - एकादशानि योजनशतानि अबाधया ज्योतिष्कं प्रज्ञप्तम् । एतस्याः खलु भदन्त ! रत्नप्रभायाः पृथिव्या बहुसमरमणीयाद् भूमिभागात् कियद् अबाधया सर्वाधस्तनं तारारूपं चारं चरति ? कियद् अबाधया सूर्यविमानं चारं चरति ? कियद् अबाधया चन्द्रविमानं चारं चरति ? कियद् अबाधया सर्वोपरितनं तारारूपं चारं चरति ? गौतम ! अस्याः खलु रत्नप्रभायाः पृथिव्या बहुसमरमणीयात् भूमिभागाम् सप्त नवतानि योजनशतानि अबाधया ज्योतिष्कं सर्वाधस्तनं तारारूपं चारं चरति, अष्टौ योजनशतानि - अबाधया सूर्यविमानं चारं चरति, अष्टावशीतानि योजनशतानि - अबाधया चन्द्रविमानं चारं चरति, नवयोजनशतानि अबा या सर्वोपरितनं तारारूपं चारं चरति । सर्वाधस्तात् खलु भदन्त ! तारारूपात् कियद् अबाधया सूर्यविमानं चारं चरति ? कियद् अबाधया चन्द्रविमानं चारं चरति ? कियद् अबाधया सर्वोपरितनं तारारूपं चारं चरति ? गौतम ! सर्वाधस्तात् खलु दशयोजनानि सूर्यविमानं चारं चरति, नवति योजनानि अबाधया चन्द्रविमानं चारं चरति, दशोत्तरं योजनशतमबाधया सर्वोपरिनं तारारूपं चारं चरति । सूर्यविमानात् खलु भदन्त ! कियद् अबाधया चन्द्रविमानं चारं चरति १ कियत् सर्वोपरितनं तारारूपं चारं चरति ? गौतम ! सूर्यविमानात् खल જીવાભિગમસૂત્ર Page #961 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९४८ जीवाभिगमसूत्रे अशीतियोजनानि चन्द्रविमानं चारं चरति-योजनशतमवाधया सर्वोपरितनं तारारूपं चारं चरति । चन्द्रविमानाद विंशतियोजनानि अबाधया सर्वोपरितनं तारारूपं चारं चरति, एवमेव सपूर्वापरेण दशोत्तरशत्योजनबाहल्यं तिर्यगसंख्येयं ज्योतिष्कविषये प्रज्ञप्तम् । जम्बूद्वीपे खलु भदन्त ! कतरम् -नक्षत्रं सर्वाभ्यन्तरं चारं चरति ? कतरम् नक्षत्रं सर्वबाह्यं चारं चरति ? कतरन्नक्षत्रं सर्वोपरितनं चारं चरति ! कतरन्नक्षत्रं सर्वाधस्तनं चारं चरति ? गौतम ! जम्बुद्वीपे खलु द्वीपे अभिजिन्नक्षत्रं सर्वाभ्यन्तरं चारं चरति मूलं नक्षत्रं सर्वबाह्यं चारं चरति स्वाती-नक्षत्रं सर्वोपरितनं चारं चरति भरणी नक्षत्रं सर्वाधस्तनं चारं चरति ॥सू०११२॥ ___टीका-'जंबुद्दीवे णं भंते ! मंदरस्स पव्वयस्स पुरच्छिमिल्लाओ चरिमंताओ केवइयं अबाहाए जोइस चारं चरइ ? गोयमा ! एक्कारसहिं एकवीसेहिं जोयणसएहिं अबाहाए जोइसं चारं चरई' हे भदन्त ! जम्बूद्वीपे हि मन्दरस्य पर्वतस्य पौरस्त्यात् चरमसीमाप्रदेशान्तात् सकलतिर्यग्लोकमध्यवर्तिनं कियत्क्षेत्र मबाधया तिर्यग्लोकस्य यथा न बाधः स्यात् तथा ज्योतिष-ज्योतिश्चक्रं चारं चरति मण्डलगत्या परिभ्रमणं विदधातीति प्रश्नः ? भगवानाह-गौतम ! एकादशयोजनशतानि एक विंशत्यधिकानि अबाधया ज्योतिष्कं चारं चरति, मेरोः सर्वत एकविंशत्यधिकैकादशयोजनशतानि मुक्त्वा तदनन्तरं चक्रवालतया ज्योतिचक्रं चारं चरति मण्डलगत्या परिभ्रमति । 'एवं दाहिणिल्लाओ पच्चस्थिमिल्लाओ टीकार्थ- 'जंबुद्दीवे णं भंते ! दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरथिमिल्लाओ चरिमंताओ केवइयं अबाधाए जोतिसं चार चरति' हे भदन्त ! जम्बूद्वीप में मेरुपर्वत के पूर्व चरमान्त से ज्योतिषी देव कितनी दूर रह कर उसकी प्रदक्षिणा करते है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा ! एकारसहिं एकवीसेहिं जोयणसएहिं अबाधाए जोतिसं चारं चरति' हे गौतम ! जम्बूद्वीप में ज्योतिषी देव ११२१ योजन सुमेरुपर्वत को छोडकर उसकी प्रदक्षिणा करते हैं एवं टी -'जंबुद्दीवेणं भंते ! दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरथिमिल्लाओ चरि. मंताओ केवइयं अबाधाए जोतिसं चारं चरंति' 3 भगवन् ! पुदीपभा भे३ પર્વતના પૂર્વ ચરમાન્તથી તિષ્ક દે કેટલા દૂર રહીને તેની પ્રદક્ષિણા કરે छ ? ॥ प्रश्न ना उत्तरमा प्रभुश्री ४ छ है 'गोयमा । एकारसहि एक्कवीसेहि जोयणसएहिं अबाधाए जोतिसं चार चरति' गौतम ! मूद्वीपमा न्योति દે ૧૧૩૧ અગીયારસે એકવીસ જન સુમેરૂ પર્વતને છેડીને તેની જીવાભિગમસૂત્ર Page #962 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.११२ ज्योतिष्कचार-गतिनिरूपणम् ९४९ उत्तरिल्लाओ एक्कारसहिं एकवी सेहिं जोयण० जाव चारं चरइ' एवमेव जंबु. द्वीपे मन्दरस्य दाक्षिणात्यात्-पश्चिमात्-उत्तरचरमान्तात् एकविंशत्यधिकैकादश योजनशतानि अबाधया ज्योतिष्कश्चक्रं मण्डलगत्या सर्वतः परिभ्रमति । 'लोगताओ भंते ! केवइयं अबाहाए जोइसे पन्नत्ते ? गोयमा ! एक्कारसहिं एकारेहि जोयणसएहिं अबाहाए जोइसे पण्णत्ते' हे भदन्त ! लोकान्तात् अर्वाक् (प्राक् ) कियत्या अबाधयाऽपान्तराले कियत् क्षेत्रं कृत्वा ज्योतिष्कचक्रमास्ते ? भगवानाह-हे गौतम ! एकादशाधिकैकादशयोजनशतानि यावरतोऽबाधया तज्ज्योतिष्कं विद्धि । 'इमीसे णं भंते ! रयणप्पभाए पुढवीए बहुसमरमणिज्जाओ भूमिभागाओ केवइयं अबाहाए सव्वहेटिल्ले तारारूवे चारं चरइ ? केवइयं अबादक्खिणिल्लाओ पच्चत्थिमिल्लाओ उत्तरिल्लाओ एकारसहिं एकवीसेहिं जोयण जाव चारं चरंति' इसी तरह से सुमेरु की दक्षिण दिशा के चरमान्त से, पश्चिमदिशा के चरमान्त से, और उत्तरदिशा के चरमान्त से ११२१ योजन दूर होकर ज्योतिषी देव उसकी प्रदक्षिणा किया करते हैं । 'लोगंताओ भंते ! केवइयं अबाहाए जोतिसे पण्णत्ते' हे भदन्त ! लोकान्त से कितनी दूर पर लोक में ज्योतिषी देव है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! एक्कारसहिं एक्कारेहिं जोयणसएहिं अबाधाए जोतिसे पण्णत्ते' हे गौतम ! लोकान्त से ११११ योजन दूर लोक में ज्योतिषी देव हैं । अर्थात् इस लोक में जो ज्योतिषी देव हैं वे लोकान्त से ११११ योजन दूर हैं। 'इमीसेणं भंते ! रयणप्पभाए lagu ४रे छ. 'एव दक्खिणिल्लाआ पच्चथिमिल्लाओं उत्तरिल्लाओ एक्कारसहिं एकवीसेहिं जोयणसएहिं जाव चार चरंति' मे प्रमाणे सुभे३नी क्षिािन ચરમાન્તથી પશ્ચિમ દિશાના ચરમાનથી. અને ઉત્તર દિશાના ચરમાન્ડથી ૧૧૨૧ અગીયારસે એકવીસ એજન દૂર રહીને જ્યોતિષ્ક દેવે તેની પ્રદक्षिा ४ा ४२ छ. 'लोगताओ भंते ! केवइयं अबाहाए जोतिसे पण्णत्ते' हे ભગવન કાન્તથી કેટલે દૂરના લેકમાં જોતિષ્ક દે છે? આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्रमुश्री ४१ छ -'गोयमा! एकारसहिं एकारेहिं जोयणसएहिं अबाधाए जोतिसे पण्णत्ते' 3 गौतम ! सन्तथी ११११ २०ीयार से। અગીયાર યોજન દર પર લેકમાં તિષ્ક દેવ છે અર્થાત આ લેકમાં જે તિષ્ક દેવ છે, તેઓ કાન્તથી ૧૧૧૧ અગીયારસો અગીયાર यो। २ छ. 'इमीसे णं भंते ! रयणप्पभाए पुढवीए बहुसमरमणिज्जाओ भूमि જીવાભિગમસૂત્ર Page #963 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९५० जीवाभिगमसूत्रे हाए सूरविमाणे चारं चरइ ? केवइयं अबाहाए चंदविमाणे चारं चरइ ? केवइयं अबाहाए सव्व उवरिल्ले तारारूवे चारं चरइ' ? यत्र वयं व्यवस्थिताः स्म एतस्यां रत्नप्रभा पृथिव्यां बहुसमरमणीयाद् मनोहरभूमिभागात् आरभ्य कियद् अबाधयाऽसंकुलं यथा तथा कृत्वा सर्वाऽधस्तनं तारारूपं ज्योतिषं चारं मण्डलगत्या चरति ? तथा कियदवाधया कृत्वा सूर्यविमानं ज्योतिष्क चारं चरति ? तथा कियदबाधया कृत्वा चन्द्रविमानं परिभ्रमति ? तथा-कियदबाधया कृत्वा सर्वोपरितनं तारारूपं ज्योतिष चारं चरति ? इति प्रश्ने भगवानाह-'गोयमा ! इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए बहुसमरमणि० सत्तर्हि णउएहिं जोयणसएहिं अबाहाए जोइसं (सव्व) हेढिल्ले तारारूवे चारं चरइ, अहिं बोयणसएहिं अबाहाए सूरविमाणे चारं चरइ, अट्टहिं असीएहिं जोयणसएहिं पुढवीए बहुसमरमणिज्जाओ भूमिभागाओ केवइयं अबाहाए सव्वहेठिल्ले तारारुवे चारं चरति' हे भदन्त ! इस रत्नप्रभा पृथिवी के बहुसमरमणीय भूमिभाग से कितनी दूर ऊपर सबसे नीचे के तारारूप मण्डलगति से भ्रमण करते हैं ? 'केवतियं अबाहाए सूरविमाणे चारं चरति' तथा-कितनी दूर सूर्य का विमान परिभ्रमण करता है 'केवतियं अबाहाए चंद्विमाणे चारं चरति' और कितनी दूर ऊपर चन्द्रविमान मण्डलगति से परिभ्रमण करता है ? 'केवतियं अबाहाए सव्व उवरिल्ले तारारूवे चारं चरति' तथा-कितनी दूर उपर सब से ऊपर का तारारूप मण्डलगति से परिभ्रमण करता है ? इन सब प्रश्नों के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए बहुसमरमणिज्जाओ० सत्तहिं णउएहिं जोयणसएहिं अबाहाए जोतिसं सव्व हेट्टिल्ले तारारूवे चारं चरति' हे गौतम ! इस रत्नप्रभा पृथिवी भागाओ केवइयं अबाहाए सव्वहेछिल्ले तारारूवे चार चरति' 3 भावान् ! म। રત્નપ્રભા પૃથ્વીના બહુસમરમણીય ભૂમિભાગથી કેટલે દૂર સૌથી નીચેના त॥२॥ ३थे। म तिथी श्रम ४२ छ ? 'केवतिय अबाहाए चंदविमाणं चारं चरति' અને કેટલે દૂર ઉપર ચંદ્ર વિમાન મંડલ ગતિથી પરિભ્રમણ કરે છે? 'केवतियं अबाहाए सव्व उवरिल्ले तारारूवे चार चरति' तथा ४६२ ०५२ સૌથી ઉપરના તારા રૂપ મંડલગતિથી પરિભ્રમણ કરે છે? આ તમામ પ્રશ્નોના उत्तरमा प्रभुश्री हे छ ते-'गोयमा ! इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए बहुसमरमणि जाओ सत्तहिं णउएहिं जोयणसएहिं अबाहाए जोतिसे सव्वहेडिल्ले तारारूपे चारं चरति' 3 गौतम ! ॥ २९नमा पृथ्वीना मसभरमणीय भूमिमाथी જીવાભિગમસૂત્ર Page #964 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.११२ ज्योतिष्कचार-गतिनिरूपणम् ९५१ अबाहाए चंदविमाणे चारं चरइ, नवहिं जोयणसएहिं अबाहाए सव्व उवरिल्ले तारारूवे चारं चरइ' हे गौतम ! एतस्याः खलु रत्नप्रभापृथिव्याः बहुसमरमणीयभूमिभागात् नवत्यधिकसप्तयोजनशतानि अबाधया कृत्वा ज्योतिष सर्वाधस्तन तारारूपं चारं चरति-मण्डलगत्या परिभ्रमति, अष्टौ योजनशतानि अबा. धया कृत्वा सूर्यविमानं चारं चरति, अशीत्यधिकाऽष्टयोजनशतानि अबाधया कृत्वा चन्द्रविमानं चारं चरति, नव योजन शतानि पूर्णान्यबाधया कृत्वा सर्वोपरितनं तारारूपं ज्योतिषं चारं चरति-रात्रिंदिवं मण्डलगत्याऽविश्रमं यथास्यात्तथा परिभ्रमति-इति । 'सव्व हेठिमिल्लाओ णं भंते ! तारारूवाओ केवइयं अबाहाए सूरविमाणे चारं चरइ ? केवइयं अबाहाए चंदविमाणे०' केवइयं अबा. के बहुसमरमणीय भूमिभाग से ७९० योजन दूर ऊपर में सबसे नीचे का जो तारारूप ज्योतिषी देव है वह मण्डलगति से परिभ्रमण करता है 'अहिं जोयणसएहिं अबाधाए सूरविमाणे चारं चरति तारारूप ज्योतिषी देवों से १० योजन की दूरी पर अर्थात् ८ सौ योजन की दूरी पर सूर्य का विमान मण्डलगति से परिभ्रमण करता है 'अट्ठहिं असीएहिं जोयणसएहिं अबाधाए चंदविमाणे चारं चरति' सूर्य विमान से ९० योजन की दूरी पर अर्थात् ८८० योजन की दूरी पर चन्द्रमा का विमान मण्डलगति से परिभ्रमण करता है 'नवहि जोयणसएहिं अबा. हाए सव्व उवरिल्ले तारारूवे चारं चरति चन्द्रविमान से १० योजन की दूरी पर अर्थात् ९०० योजन ऊंचे ऊपर के तारारूपों का विमान मण्डलगति से परिभ्रमण करता है 'सव हेट्ठिमिल्लाओ णं भंते ! तारारुवाओ केवतियं अबाहाए सूरविमाणे चारं चरइ' हे भदन्त ! ૭૯૦ સાતસો નેવું જન દૂર ઉપર તરફ સૌથી નીચેના જે તારા રૂપ તિષ્ક हेको छ. ते मी गतिथी परिमाण ४२ छे. 'अहि जोयणसएहिं अबाधाए सूरविमाणे चार चरति' वाथी थी १० इस योभन २ अर्थात् ८०० આઠ સો જન દૂર સૂર્યનું વિમાન મંડલ ગતિથી પરિભ્રમણ કરે છે. 'अट्टहिं असीएहिं अबाधाए चंदविमाणे चार चरति' सूर्य विभानथी ८० ने જન દૂર અર્થાત્ ૮૮૦ આઠસો એંસી યેજન દૂર પર ચંદ્રમાનું વિમાન भी गतिथी परिश्रम ४३ छ. 'नवहिं जोयणसएहिं अबाहाए सव्व उवरिल्ले तारारूवे चार चरति' यद्र विमानथी १० ४ योन २ अर्थात् ८०० નવસે જન ઉચે ઉપરના તારા રૂપનું વિમાન મંડલગતિથી પરિભ્રમણ ४२ छे. 'सव्वहेद्विमिल्लाओ णं भंते ! तारारूवाओ केवतियं अबाहाए सूरविमाणे चार चरइ' मापन सौथी नाय रे ता२॥ ३५ न्याति देव छ, तनाथी જીવાભિગમસૂત્ર Page #965 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९५२ जीवाभिगमसूत्रे हाए सव्व उवरिल्ले तारारूवे ? गोयमा ! सव्व हेठिल्लाओ णं दसहिं जोयणेहिं सूरविमाणे०, णउतीए जोयणेहिं अबाहाए चंदविमाणे०, दसुत्तरे जोयणसए अबाहाए सव्वोवरिल्ले तारारूवे०' सर्वाधरतनात् खलु भदन्त ! तारारूपात कियदबाधया कृत्वा सूर्यविमानं०, कियदबाधया कृत्वा चन्द्रविमानं०, कियदबाधया कृत्वा सर्वोपरितनं ताराविमानं चारं चरती ? भगवानाह-हे गौतम ! सधिस्तनात् तारारूपात् दशयोजनानि सूर्यविमानं०, ततस्तारामण्डलात्-नवतिं योजनानि अबाधया कृत्वा चन्द्रविमानं०' तत एव अधस्तनातारारूपाद् दशोत्तरं योजनशतम् अवाधया कृत्वा सर्वोपरितनं तारारूपं ज्योतिष मण्डलगत्या चारं चरतीति संक्षिप्तोऽर्थः । 'सूरविमाणाओ णं भंते ! केवइयं अबाहाए चंदविसब से नीचे जो तारारूप ज्योतिषी देव हैं उनसे कितने ऊपर सूर्य का विमान मंडलगति से परिभ्रमण करता है ? 'केवइयं अबाहाए चंदविमाणे चारं चरइ ? केवतियं आबाहाए सव्वउवरिल्ले तारारूवे चारं चरई' कितनी दूर पर चन्द्रमा का विमान मंडलगति से परिभ्रमण करता है ? और कितनी दूर पर सब से ऊपर के जो तारारूप ज्योतिषी देव हैं उनका विमान चलता है ? इन प्रश्नों के उत्तर में प्रभु कहते है 'गोयमा ! सव्वहेटिल्लाओणं दसहिं जोयणेहिं सूरविमाणे चारं चरई' हे गौतम ! सब से नीचे का जो तारारूप विमान है उससे १० योजन ऊपर सूर्य का विमान चलता है ‘णउतीए जोयणेहिं अबाधाए चंदविमाणे चारं चरइ' ९० योजन ऊपर चंद्र का विमान चलता है 'दसुत्तरे जोयणसए अबाधाए सवोपरिल्ले तारास्वे चारं चरइ' और ११० योजन ऊंचे ऊपर के तारारूप विमान चलते हैं 'सूरविमाहैं। 8५२ सूर्यनु विमान भ31 तिथी ५२अभएर ४२ छ ? 'केवइयं अबा. हाए चंदाविमाणे चार चरइ केवइयं अबाहाए सव्व उवरिल्ले तारारूवे चार चाख टस २ यद्रभानु विमान में गतिथी परिश्रम ४२ छ ? भने કેટલે દૂર પર સૌથી ઉપરના જે તારા રૂપ જ્યોતિષી દે છે. તેમનું વિમાન थाले छ ? २॥ प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री ९ छ -'गोयमा ! सव्वहेछिल्लाओणं दसहि सुरविमाणे चारं चरइ हु गौतम ! सौथी नीयनु २ ता॥ ३५ विमान छ, तेनायी १० ४६ यो ५२ सूर्यन विमान यासे छे. 'णउए हिं जोयणेहि अबाधाए चंदविमाणे चारं चरइ' ८० ने यौन उ५२ यद्रन विभान याले छे. 'दसुत्तरजोयणसए अबाधाए सव्वोपरिल्ले तारारूवे चारं चरइ' અને ૧૧૦ એક સે દસ એજન ઉંચે ઉપરના તારા રૂપ વિમાન ચાલે છે. જીવાભિગમસૂત્ર Page #966 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३. उ. ३ सू. ११२ ज्योतिष्कचार - गति निरूपणम् ९५३ माणे चारं चरइ ? केवइयं सव्व उव्वरिल्ले ० तारा रूवे चारं०' सूर्यविमानात् खलु भदन्त ! कियदबाधया कृत्वा चन्द्रविमानं चारं चरति ? कियदबाधया कृत्वा सर्वोपरितनं तारारूपं चारं चरंति इति प्रश्ने भगवानाह - 'गोयमा सूरविमाणाओ णं असीए जोयणेहिं चंद विमाणे चारं चरइ, जोयणसए अबाहा सव्ववरिल्ले तारारूवे० ' हे गौतम ! सूर्यविमानात् खलु अशीर्ति योजनानि अबाधया कृत्वा चन्द्रविमानं चारं चरति, तत् एव सूर्यविमानाद् योजनशतमबाधया कृत्वा सर्वोपरितनं तारारूपं चारं चरति । 'चंदविमाणाओ णं भंते ! केवइयं अबाहाए सच्च उच्चरिल्ले तारारूवे चारं चरइ ? गोयमा ! चंदविमाणाओ णाओ णं भंते ! केवतियं अबाहाए चंदद्विमाणे चारं चरई' हे भदन्त ! सूर्यविमान से चन्द्रविमान कितनी दूर रहकर मंडलगति से परिभ्रमण करता है ? ' केवतियं सव्व उवरिल्ले तारारूवे चारं चरई' और कितनी दूर रह कर ऊपर के तारारूप विमान मंडलगति से परिभ्रमण करते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा ! सूरविमाणाओ णं असीए जोयणेहिं चंदविमाणे चारं चरइ' हे गौतम! सूर्य के विमान से चन्द्र का विमान ऊपर में ८० योजन दूर है- अर्थात् सूर्य के विमान से ८० योजन ऊपर में रहा चन्द्र का विमान अपनी मंडलगति से परिभ्रमण करता है और 'जोयणसय अबाधाए सब्वोपरिल्ले ताराख्वे चारं चरइ' १०० योजन ऊपर ऊपर के तारारूप विमान दूर हैं - अर्थात् सूर्य के विमान से १०० योजन दूर रह कर ऊपर के तारारूप विमान अपनी मंडलगति से परिभ्रमण करते हैं 'चंदविमाणाओ णं भंते! केवतियं अवाहाए सव्व उवरिल्ले तारारूवे चारं चरई' हे 'सूरविमाणाओ णं भंते! केवतियं अबाहाए चंदविमाणे चार चरइ' हे भगवन् ! સૂર્ય' વિમાનથી ચંદ્ર વિમાન કેટલે દૂર રહીને મંડલ ગતિથી પરિભ્રમણ કરે छे ? 'केवतियं सव्व उवरिल्ले तारारूवे चारं चरई' भने डेटले दूर रहने ઉપરના તારા રૂપ વિમાન મંડલગતિથી પરિભ્રમણ કરે છે? આ પ્રશ્નના उत्तरभां अलुश्री उहे छे ! - 'गोयमा ! सूरविमाणाओ णं असीए जोयणेहिं चंद विमाणे चारं चरइ' हे गौतम! सूर्यना विमानथी चंद्रनु विभान उपरमां ૮૦ એસી ચેાજન દૂર આવેલ છે. અર્થાત્ સૂના વિમાનથી ૮૦ એસી ચેાજન ઉપરમાં દૂર રહેલ ચંદ્ર વિમાન પાતાની મંડલ ગતિથી પરિભ્રમણ १रे छे. मने 'जोयण सय अबाधाए सव्वोपरिल्ले तारारूवे चार चरई' १०० / એકસા ચેાજન ઉપર ઉપરના તારા રૂપ વિમાન પાતાની મ`ડલ ગતિથી પરિभगुरे छे. 'चंदविमाणाओ णं भंते! केवइयं अबाहाए सव्व उवरिल्ले तारा जी० १२० જીવાભિગમસૂત્ર Page #967 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९५४ जीवाभिगमसूत्रे णं वीसाए जोयणेहिं अबाहाए सव्व उव्वरिल्ले तारारूवे चारं चरइ' चन्द्रविमानात् खलु भदन्त ! कियबाधया सर्वोपरितनं तारारूपं चारं चरति ? हे गौतम ! विंशति योजनानि चन्द्रविमानाद् दूरेऽबाधया चारं चरति सर्वोपरितनं तारारूपम् । 'एवाभेव सपुवावरेणं दसुत्तरसयजोयणबाहल्ले तिरियमसंखेज्जे जोइसविसए पन्नत्ते' एवमेव सपूर्वापरेण दशोत्तरयोजनवाहल्यं तिर्यगसंख्येयं ज्योतिषविषये प्रज्ञप्तम् इति । 'जंबुद्दीवे णं भंते ! कयरे नक्खत्ते सव्वभितरिल्लं चारं चरइ ? कयरे नक्खत्ते सव्वबाहिरिल्लं चारं चरइ ? कयरे नक्खत्ते सव्व उवरिल्लं चारं० ? कयरे नक्खत्ते सव्वहिडिल्लं ० १ जम्बुद्वीपे खलु भदन्त ! कतरन्नक्षत्र सर्वेभ्यः स्वातिरिक्तेभ्योऽन्तरं मध्यमाश्रित्य चारं चरति ? कतरत्सर्वबाह्यं चारं चरति ? भदन्त ! चन्द्रविमान से कितनी दूर ऊपर रह कर सब से ऊपर के तारारूप विमान मंडल गति से परिभ्रमण करते हैं ? 'गोयमा ! चंदविमाणाओ णं वीसाए जोयणेहिं अबाधाए सव्व उवरिल्ले तारास्वे चारं चरइ' हे गौतम ! चन्द्र के विमान से २० योजन दूर रह कर सब से ऊपर के तारारूप विमान मंडलगति से परिभ्रमण करते हैं। 'एवामेव सपुव्वावरेणं दसुत्तरसयजोयणबाहल्ले तिरियमसंखेज्जे जोतिसविसए पण्णत्ते' इस तरह सब मिलकर ११० योजन के बाहल्य में और तिरछे असंख्यात योजन में ज्योतिष देवों के ये विमान कहे गये हैं। 'जंबूदीवे णं भंते ! कयरे नक्खत्ते सव्वभितरिल्लं चारं चरति' हे भदन्त ! जंबूद्वीप में कौनसा नक्षत्र सब नक्षत्रों के-अपने से अतिरिक्त नक्षत्रों के भीतर मण्डलगति से परिभ्रमण करता है और 'कयरे नक्खत्ते सव्व बाहिरिल्लं चारं चरई' कौनसा नक्षत्र सब नक्षत्रों के बाहर मण्डलगति से परिभ्रमण करता है 'कयरे नक्खत्ते रूवे चार चरइ' है सपन् य विमानथी . २ २४ार सौथी ५२॥ त॥२॥ ३५ विमान में गतिथी परिश्रम ४२ छ ? 'गोयभा ! चंद विमाणा ओ णं वीसाए जोयणेहिं अबाधाए सव्व उवरिल्ले तारारूवे चारं चरइ' ગૌતમ! ચંદ્રના વિમાનથી ૨૦ વીસ જન દૂર રહીને સૌથી ઉપરનું તારા ३५ विमान म तिथी परिमाणु ४२ छे. 'एवामेव सपुव्वावरेणं दसुत्तरसय जोयणबाहल्ले तिरियमसंखेज्जे जोतिसविसए पण्णत्ते' मा शत मा भणीन ૧૧૦ એક સો દસ જનના બાહલ્યમાં અને તિછ અસંખ્યાત જનમા ज्योति देवाना विभाना हेवामा सास छ. 'जंबुद्दीवेणं भंते ! कयरे नक्खत्ते सव्व भितरिल्लं चार चरई' मावन्द्वीपमा यु नक्षत्र मघा नक्षत्रानी અર્થાત્ પિતાનાથી અન્ય નક્ષત્રોની અંદર મંડલગતિથી પરિભ્રમણ કરે છે? 'कयरे नक्खत्ते सव्व बाहिरिल्लं चार चरइ' ध्यु नक्षत्र मा नक्षत्रानी महार જીવાભિગમસૂત્ર Page #968 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.११२ ज्योतिष्कचार-गतिनिरूपणम् ९५५ कतरत् पुनः सर्वेभ्य उपरितनं चारं चरति ? कतरञ्च नक्षत्र सर्वतोऽधस्तनं चारं चरति ? भगवानाह-'गोयमा ! जंबुद्दीवे णं दीवे अभीइ नक्खत्ते सव्वभितरिल्लं चारं चरइ, मूले नक्खत्ते सव्वबाहिरिल्लं चारं चरइ, सातीनक्खत्ते सव्वोवरिल्लं चारं चरई' हे गौतम ! जम्बुद्वीपे खलु द्वीपेऽभिजिद् नक्षत्र सर्वाऽभ्यन्तरम्० मूलनक्षत्र सर्वबाह्यम् ०, स्वातीनक्षत्र सर्वोपरितनम् ०, भरणीनक्षत्र सर्वाधस्तनं चारं चरति इति ॥सू० ११२॥ सव्वं उवरिल्लं चारं चरति' कौनसा नक्षत्र सब नक्षत्रों के ऊपर मंडलगति से परिभ्रमण करता है ? 'कयरे नक्खत्ते सव्व हिडिल्लं चारं चरति तथा कौनसा नक्षत्र सब नक्षत्रों के नीचे मंडलगति से परिभ्रमण करता है इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! जंबूद्दीवे णं दीवे अभीइ नक्खत्ते सव्वभितरिल्लं चारं चरति, मूले नक्खत्ते सव्व बाहिरिल्लं चारं चरइ, साती णक्खत्ते सव्वोवरिल्लं चारं चरति, भरणीणक्खत्ते सव्वहेढिल्लं चारं चरई' हे गौतम ! जम्बूद्वीप नामके इस द्वीप में अभिजित् नामका नक्षत्र सब नक्षत्रों के भीतर रहकर मंडलगति से परिभ्रमण करता है मूल नक्षत्र सब नक्षत्रों से बाहर होकर मंडलगति से परिभ्रमण करता है स्वास्ति नक्षत्र सब नक्षत्रों से ऊपर मंडलगति से परिभ्रमण करता है और भरणी नक्षत्र सब से नीचे मंडलगति से परिभ्रमण करता है। उक्तंच सभितराऽभीई, मूलो पुण सव्व बाहिरो होई। सव्वोवरि तु साई भरणी पुण सव्व हेहिलिया ॥ सू० ११२॥ भंडागतिथी परिश्रम ४२ छ ? 'कयरे नक्खत्ते सव्वहिडिल्लं चारं चरति' કયું નક્ષત્ર બધાજ નક્ષત્રની નીચે મંડલગતિથી પરિભ્રમણ કરે છે? આ प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री ५ छ -'गोयमा ! जंबुद्दीवेणं दीवे अभीइ नक्खत्ते सव्वभंतरिल्लं चारं चरति मूले नक्खत्ते सव्व बाहिरिल्लं चार चरइ साती ण क्खत्ते सव्वोबरिल्लं चारं चरति भरणी णक्खत्ते सव्वहेदिल्लं चारं चरइ' है ગૌતમ! જંબુદ્વીપ નામના આ દ્વીપમાં અભિજીતુ નામનું નક્ષત્ર બધાજ નક્ષત્રની અંદર રહીને મંડલગતિથી પરિભ્રમણ કરે છે. મૂલ નક્ષત્ર બધા જ નક્ષત્રોની બહાર રહીને મંડલગતિથી પરિભ્રમણ કરે છે. સ્વાતિ નક્ષત્ર બધાજ નક્ષત્રોની ઉપર મંડલગતિથી પરિભ્રમણ કરે છે. અને ભરણી નક્ષત્ર બધાજ નક્ષત્રોની નીચે મંડલ ગતિથી પરિભ્રમણ કરે છે. કહ્યું પણ છે કે सभिंतराऽभीई, मूलो पुण सव्व बाहिरो होई ।। सव्वोवरिं तु साई भरणी पुण सव्व हेट्ठिलिया ॥ १. ११२ ॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #969 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे मूलम् - चंद विमाणे णं भंते! किं संठिए पन्नत्ते ? गोयमा ! अद्धकविट्ठगसंठाणसंठिए सव्व फालियामए अब्भुग्गय मूसिय पहसिए वण्णओ, एवं सुरविमाणे वि, नक्खत्तविमाणे वि ताराविमाणे वि, अद्धकविट्टसंठाणसंठिए | चंदविमाणे णं भंते! केवइयं आयामविक्खंभेणं ? केवइयं परिक्खेवेणं ? केव इयं बाहल्लेणं पन्नत्ते ? गोयमा ! छप्पन्ने एगसट्टिभागे जोयणस्स आयामविक्खंभेणं, तं तिगुणं सविसेसं परिक्खेवेणं, अट्ठावीसं एगसट्टिभागे जोयणस्स बाहल्लेणं पन्नत्ते । सूरविमाणस्स सच्चेव पुच्छा' गोयमा ! अडयालीसं एगसट्टिभागे जोयणस्स आयामविवखंभेणं, तं तिगुणं सविसेसं परिक्खेवेणं, चवीसं एगसट्टिभागे जोयणस्स बाहल्लेणं पन्नत्ते । एवं गहविमाणे वि-अद्धजोयणं आयामविक्खंभेणं, सविसेसं परिक्खेवेणं, कोर्स बाहल्लेणं पन्नते । णक्खत्तविमाणेणं कोसं आयामविक्खंभेणं, तं तिगुणं सविसेसं परिक्खेवेणं अद्धकोसं बाहल्लेणं प० ताराविमाणे अद्धको आयामविक्खंभेणं तं तिगुणं सविसेसं परिक्खेवेणं पंचधणुसयाई बाहल्लेणं पण्णत्ते ॥ सू. ११३ ॥ छाया - चन्द्रविमानं खलु भदन्त ! किं संस्थितं प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! अर्द्धकपित्थसंस्थानसंस्थितं सर्वस्फटिकमयम् अभ्युद्गतोत्सृतप्रहसितम् वर्णकः, एवं सूर्यविमानमपि नक्षत्रविमानमपि ताराविमानमपि अर्द्धकपित्थसंस्थानसंस्थितम् । चन्द्रविमानं खलु भदन्त ! कियदायामविष्कम्भेण कियत् परिक्षेपेण कियद् बाहल्येन प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! षट्पञ्चाशत मे कषष्टिभागान् योजनस्याऽऽयामविष्कम्भेण तत् - त्रिगुणितं सविशेष परिक्षेपेण, अष्टाविंशतिमेकषष्टिभागान योजनस्य बाहल्येन प्रज्ञप्तम् । सूर्यविमानस्यापि सैव पृच्छा, गौतम ! अष्टचत्वारिंशतम् एकषष्टिभागान् योजनस्याऽऽयामविष्कम्भेण, तत्त्रिगुणितं सविशेषं परिक्षेपेण चतुर्विंशतिमेकपष्टिभागान् योजनस्य बाहल्येन प्रज्ञतम् । एवं ग्रहविमानमपि अर्धयोजनमायामविष्कम्भेण, सविशेष परिक्षेपेण क्रोशं बाहल्येन प्रज्ञप्तम् । नक्षत्रविमानं खलु क्रोशमायामविष्कम्भेण तत्- त्रिगुणं ९५६ જીવાભિગમસૂત્ર Page #970 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.११३ चन्द्रादिदेवानां विमानसंस्थानादिनि ९५७ सविशेष परिक्षेपेण अर्धक्रोशं बाहल्येन प्रज्ञप्तम् तारा विमानमर्धक्रोशमायामविष्कम्भेण तत् त्रिगुणं सविशेष परिक्षेपेण पश्चधनुश्शतानि बाहल्येन प्रज्ञप्तम् ॥११३॥ ___टीका-'चंदविमाणे णं भंते ! किं संठिए पन्नत्ते गोयमा ! अद्धकविह संठाणसंठिए' हे भदन्त ! चन्द्रविमानं खलु कथं जनीयां किमिव संस्थितम् इति प्रश्नः भगवानाह-गौतम ! अर्धीकृतकपित्थफलस्य यत्संस्थानं स्थितिस्तद्वत् चंदविमाणे भंते ! किं संठिए पन्नत्ते-इत्यादि । टीकार्थ-इस सूत्र द्वारा श्री गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-हे भदन्त ! चन्द्रमा का विमान कैसे संस्थान वाला कहा गया है ? इस के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! अद्धकविठ्ठग संठाणसंठिए सव्व फालितामए अब्भुग्गत मूसितपहसिते वण्णओ' हे गौतम ! आधे कैथ का जैसा आकार होता है वैसा ही चन्द्रमा के विमान का आकार है यह चन्द्रविमान सर्वात्मना स्फटिकमणि का है इसके सम्बन्ध में यह अभ्युद्गति कान्ति वाला है इत्यादि सब वर्णन पहिले के जैसा ही जानना चाहिये। __ शंका-यदि चन्द्रविमान का आकार आधे कैथ के जैसा है तो फिर उदयकाल में या अस्तगत होने के समय में, अथवा-पौर्णमासी के समय में जब वह तिरछा गमन करता है तब इस आकार वाला क्यों नहीं दिखाई देता है ? 'चंदविमाणं भंते ! किं संठिए पण्णत्ते' त्या ટીકાથ–આ સૂત્રપાઠ દ્વારા ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને એવું પૂછે છે કે હે ભગવન ચંદ્રમાનું વિમાન કેવા સંસ્થાન વાળું કહેવામાં આવેલ છે. આ प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री ४ छ -'गोयमा ! अद्ध कविट्ठ संठाणसंठिए सव्व फालितामए अभ्मुगतमूसितपहसिते वण्णओं' 3 गौतम ! अर्धा नाना આકાર જેવો હોય છે એજ પ્રમાણેના ચન્દ્રમાના વિમાનને આકાર છે, આ ચન્દ્ર વિમાન સર્વ રીતે સ્ફટિક મણિનું છે. આના સંબંધમાં એ અભ્ય ગતિ કાન્તિ વાળું છે વિગેરે પ્રકારનું તમામ વર્ણન પહેલાની જેમજ સમજી से नये. શંકા-જો ચંદ્ર વિમાનને આકાર અર્ધા કાંઠાના જે છે તે પછી તે ઉદય સમયે અથવા અસ્ત થવાના સમયે અથવા પુનમના સમયે જ્યારે તે તિરછું ગમન કરે છે, ત્યારે તે એવા પ્રકારના આકારવાળે કેમ દેખવામાં આવતું નથી? જીવાભિગમસૂત્ર Page #971 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९५८ जीवाभिगमसूत्रे संस्थितं जानीहि । ननु यदि कपित्थार्धसंस्थितं तत् तर्हि-उदयेऽस्तमयकाले पौर्णमास्यां वा तिर्यकपरिभ्रमत् कथं न तदाकारकं दृश्यते इति चेत्तत्राह-इहस्थैश्चन्द्रविमानस्याऽर्धकपित्थाकारस्यापि वर्तुल पीठमेवालोक्यते न तु हस्तामलकवत्तस्य समतलभागोऽपि समतलभागे ऊर्ध्वं तस्योपरिचन्द्रदेवस्य महान्प्रासादः स चाऽति दूरस्थत्वान्नचैकान्तश्चर्मचक्षुभिदृश्यो भवति । उक्तंच 'अद्ध कविट्ठागारा उदयत्थमणमि कहं न दीसति । ससिसूराण विमाणा तिरियक्खेत्ते ठियाणं च ॥१॥ उत्ताणद्धकविट्ठागारं पीठं तदुवरिं च पासाओ। वट्ठालेखेण तओ समवह दूरभावाओ ॥२॥ छाया-अधकपित्थाकारे उदयास्तमये कथं न दृश्यते । शशिसूर्ययो विमाने तिर्यक्षेत्रे स्थितानां च ॥१॥ उत्तर-यहां रहने वाले पुरुषों के द्वारा अर्धकपित्थाकार वाले भी चन्द्र विमान का गोल केवल पीठ ही देखा जाता है, हस्तामलक की तरह उसका समतल भाग नहीं देखा जाता, उस पीठ के ऊपर ज्योतिष्चक्रराज चन्द्रदेव का एक महान प्रासाद है वह महा प्रासाद बहुत दूर रहने के कारण चर्म चक्षुओं वालों के द्वारा बिलकुल साफ साफ देखने में नहीं आता है । उक्तंच 'अद्धकविठ्ठागारा उदयस्थमणमि कहं न दीसंति, ससिसूराण विमाणा तिरियक्खेत्तट्ठियाणं च' ॥१॥ उत्ताणद्धकविट्ठागारं पीठं तदुरिं च पासाओ, वट्टालेखेण ततो समवढे दूर भावाओ' ॥२॥ ઉત્તર–અહીયાં રહેવાવાળા પુરૂષ દ્વારા અર્ધા કાંઠાના આકાર વાળા ચંદ્ર વિમાનને ગોળ ભાગ કેવળ પાછળ ભાગજ જેવામાં આવે છે. તેથી તેમ દેખાય છે. કેમકે હાથમાં રહેલ આમળાની માફક તેને સમતલ ભાગ લેવામાં આવતું નથી. એ પીઠની ઉપર તિષ્ક રાજ ચંદ્ર દેવને એક વિશાળ પ્રાસાદ (મહેલ) છે. એ મહાન પ્રાસાદ ઘણે દૂર રહેવાના કારણે ચર્મચક્ષુઓ વાળાઓ દ્વારા બિલકુલ સાફ સાફ દેખવામાં આવતા નથી. કહ્યું પણ છે કે 'अद्ध कविद्वागारा उदयत्थमणमि कहं न दीसंति। ससि सूराणविमाणा तिरिक्खेते द्वियाणं च ॥ १ ॥ उत्ताणद्धकविदागारं पीठं तदुवरिंच पासाओ । वट्ठालेखेण ततो समवढे दूर भावाओ ॥२॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #972 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.११३ चन्द्रादिदेवानां विमानसंस्थानादिनि ९५९ उत्तानार्धकषित्थाकारं पीठं तदुपरि च प्रासादः। वृत्ताले खेन ततः समवृत्त दूर भावेन ॥२॥ तच्च विमानवरम्- 'सव्वफालियामए- अब्भुग्गयमूसियपह सिए वण्णओ' सर्वथा स्फटिकमणिमयम्-अभि-सर्वत उद्गता विनिर्गता उत्सताः-प्रबलतया सर्वा दिक्षु प्रसूता उच्छलिता वा या विशिष्टाः प्रभाः ताभिः सितं-श्वेतम् अभ्युद्गतोत्सृत प्रभासितम् (अन्यान्-अपहसतीव भाति-शोभते) एवंविधस्याऽस्य वर्णकः विविधमणिरत्नभक्तिचित्रं पवनान्दोलितविजयवैजयन्तीपताकछत्रातिच्छ कलितम् । एवं क्रमेण वर्णनीयं विमानमास्ते । ‘एवं सूरविमाणे वि' नक्खत्त विमाणे वि-ताराविमाणे वि' एवं वर्णित-चन्द्रविमानवत् सूर्यविमानमपि, नक्षत्र___ यह चन्द्रविमान ऐसा है कि इसकी प्रभा सम्पूर्ण रूप से दिशाओं और विदिशाओं में चारों ओर फैलती है उससे यह सित श्वेत प्रतीत होता है और ऐसा मालूम देता है कि मानों यह दूसरे नक्षत्रों की हंसी ही कर रहा है । 'वण्णओ' पद इस सम्बन्ध में इन विशे. षणों का संग्राहक है-विविहमणिरयणभत्तिचित्ते, वाउधृयविजयवेजयंतीपडाग छत्तातिछत्तकलिए, तुंगे गगणतलमणुलिहंतसिहरे, जालंतररयणपंजरोम्मीलियमणिकणगथूभियागे, वियसियसयपत्तसहस्स पत्तपुंडरीयतिलगरयणद्धचंदचित्ते अंतो यहिं च सण्हे तवणिज्जवालुयापत्थडे, सुहफासे, सस्सिरीयरूवे, पासाईए, दरिसणिज्जे, अभिरूवे, पडिरूवे'। इन समस्त पदों का अर्थ सुगम है 'एवं सूरविमाणे वि' नक्खत्तविमाणे वि' ताराविमाणे वि, अद्धकविट्ठ संठाणसंठिते' सूर्यविमान, नक्षत्रविमान, और तारागण विमान भी इसी प्रकार से - આ ચંદ્ર વિમાન એવું છે કે–તેની પ્રભા સંપૂર્ણ પણાથી દિશાઓ અને વિદિશાઓમાં ચારે તરફ ફેલાય છે. તેથી એ શ્વેત દેખાય છે. અને એવું જણાય છે કે-જાણે તે બીજા નક્ષત્રોની મશ્કરી જ કરી રહેલ હેય. 'वण्णओ' मे ५४ २L विशेषणेनु सा छे. 'विविहमणिरयणभत्तिचित्ते, वाउधूयविजयवेजयंती पडागछत्तातिछत्तकलिए, तुंगे गगणतलमणुलिहंतसिहरे, जालंतररयण पंजरोम्मीलियमणिकणगथूभियागे, वियसिय सयवत्त पुंडरीय तिलगरोयणद्धचंदचित्ते अंतो बहिं च सण्हे तवणिज्जवालुया पत्थडे, सुहफासे सस्सिरीय. रूवे, पासाईए दरिसणिज्जे, अभिरूवे, पडिरूवे' २मा सघणा पोनो पथ सुगम છે. અને પહેલાં કહેવામાં આવી ગયેલ છે. તેથી ત્યાંથી સમજી લે. જીવાભિગમસૂત્ર Page #973 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९६० जीवाभिगमसूत्रे विमानमपि, तारा विमानमपि, अर्धकपित्थसंस्थानसंस्थितम् अवेहि । 'चंदविमाणेणं भंते ! केवइयं आयाम विक्खंभेणं-केवइयं परिक्खेवेणं केवइयं बाहल्लेणं पन्नत्ते ? गोयमा ! छप्पन्ने एगसहिभागे जोयणस्स आयाम विक्खंभेणं-तं तिगुणं सविसेसं परिक्खेवेणं-अट्ठावीसं एगसहिभागे जोयणस्स बाहल्लेणं पन्नते' चन्द्रदेव विमानं हे भदन्त ! कियत्प्रमाणकंमायामविष्कम्भाभ्याम् ? कियत्प्रमाण परिक्षेपेण ? कियत्प्रमाणकं बाहल्येन प्रज्ञप्तम् ? भगवानाह-हे गौतम ! षट्पश्चाशनम्-एकषष्टिभागान् योजनस्थाऽऽयामविष्कम्भवृत्त्या चन्द्रविमानं, एतदायामविष्कम्भप्रमाणं त्रिगुणीकृत्य सविशेष परिक्षेपेण, अष्टाविंशतिमेकषष्टिभागान् योजनस्य बाहल्येन तद्विमानं विद्धि । 'सूरविमाणस्स वि सच्चेव पुच्छा' सूर्यआधे कपित्थ के जैसे आकार वाले हैं । 'चंदविमाणे णं भंते ! केवइयं आयामविक्खंभेणं, केवइयं परिक्खेवेणं' हे भदन्त चन्द्रमा का विमान लम्बाई और चौडाई में कितना है और कितना इसका परिक्षेप है ? तथा-केवइयं बाहल्लेणं पन्नत्ते' तथा कितनी मोटाई इसकी है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! छप्पन्ने एगसहिभागे जोयणस्स आयामविक्खंभेणं तं तिगुणं सविसेसं परिक्खेवेणं अट्ठावीसं एगसहिभागे जोयणस्स बाहल्लेणं पण्णत्ते' हे गौतम ! चन्द्रमा का विमान एक योजन के ६१ भाग में से ५६ भाग प्रमाण लम्बा चौडा हैलम्बाई चौडाई से कुछ अधिक तिगुनी इसकी परिधि है तथा इसकी मोटाई एक योजन के ६१ भाग में से अट्ठाईस भाग प्रमाण है 'सूरविमाणस्स वि सच्चेव पुच्छा' सूर्य विमान की लम्बाई चौडाई, परिधि _ 'एवं सूरविमाणे वि, नक्खत्तविमाणे वि, तारा विमाणे वि अद्ध कविटसंठाणसंठिते' सूर्य विमान, नक्षत्र विमान; मने ॥२विमान ५ मा शते मर्धा न २४।२२मा४।२वा छ, 'चंद विमाणे णं भते ! केवइयं आयामविक्खंभेणं केवइयं परिक्खेवेणं' है मगवन् ! यद्रभानु विमान લંબાઈ અને પહોળાઈમાં કેવડું છે? અને તેનો વિસ્તાર કેટલો છે? આ प्रश्नन। उत्तरमा प्रभुश्री ४ छ -'गोयमा ! छप्पन्ने एगसद्विभागे जोयणस्स आयामविक्खंभेणं तं तिगुणं सविसेसं परिक्खेवेणं अट्ठावीसं एगसठिभागे जोयणस्स बाहल्लेणं पण्णत्ते गौतम ! यद्रभानु विमान ४ योगनना ११ मे સઠમા ભાગમાંથી ૫૬ છપન ભાગ પ્રમાણ લાંબું પહોળું છે. અને લંબાઈ પહોળાઈથી કંઈક વધારે ત્રણ ગણી તેની પરિધી છે. તથા તેની જાડાઈ એક એજનના ૬૧ એકસઠમાં ભાગમાંથી ૨૮ અઠયાવીસ ભાગ પ્રમાણની છે. 'सूरविमाणरस वि सच्चेव पुच्छा' सूर्य विमाननी मा पा परिधि જીવાભિગમસૂત્ર Page #974 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू.११३ चन्द्रादिदेवानां विमानसंस्थानादिनि ९६९ विमानस्यापि सैवाssयामविष्कम्भपरिक्षेप- बाहल्यैः कियद्भिरिति पृच्छाऽऽस्ते ? भगवानाह - 'गोयमा ! अडयालीसं एगसद्विभागे जोयणस्स आयामविक्खंभेणं तं तिगुणं सविसेसं परिक्खेवेणं - चउवीसं एगसद्विभागे जोयणस्स बाहल्लेणं पद्मत्ते' हे गौतम! अष्टचत्वारिंशतम् - एकषष्टिभागान् योजनस्याऽऽयामविष्कम्भाभ्याम्, तत् त्रिगुणितं सविशेषं परिक्षेपेण, चतुर्विंशतिम् एकषष्टिभागान् योजनस्य बाहल्येन सूर्यविमानं प्रज्ञप्तम् इति । ' एवं गहविमाणे वि ? गोयमा ! अद्धजोयणं आयामविक्खंभेणं सविसेसं परिक्खेवेणं कोसं बाहल्लेणं' एवं गहविमानेऽपि पृच्छा ? भगवानाह - हे गौतम ! अर्धयोजनम् १ सविशेषम् - २ क्रोशम् ३ आयामविष्कम्भपरिक्षेप - बाहल्यैर्विद्धि इति । 'नक्खत्तविमाणेणं कोसं आयामविक्खंभेणं-तं तिगुणं सविसेसं० परि० अद्धकोर्स बाहल्लेणं पन्नत्ते' नक्षत्रविमानं और मोटाई भी है भदन्त ! कितनी कही गई है ? तो इसके उत्तर में प्रभु कहते है 'गोयमा । अडयालीसं एगसट्ठिभागे जोयणस्स आयामविक्खंभेणं तं तिगुणं सविसेसं परिक्खेवेणं चउविसं एगसट्टिभागे जोयणस्स बाहल्लेणं पणत्ते' हे गौतम ! एक योजन के ६१ भागों में से ४८ भाग प्रमाण सूर्यविमान की लम्बाई चौडाई है इस प्रमाण से कुछ अधिक तीन गुणी सूर्यविमान की परिधि है तथा एक योजन के ६१ भागों में से २८ भाग प्रमाण इसकी मोटाई है । ' एवं गहविमाणे वि अद्धजोयणं आयामविक्खंभेणं सविसेसं परि० कोर्स बाहल्लेणं' ग्रहविमान भी आधे योजन का लम्बा चौडा है कुछ अधिक आधे कोश की इसकी परिधि है और एक कोश की इसकी मोटाई है 'क्वत्तविमाणे णं कोसं आयामविक्खंभेणं तं तिगुणं सविसेसं परि અને જાડાઈ હૈ ભગવન્ કેટલી કહેવામાં આવેલ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં अनुश्री हे छे ! - 'गोयमा अडयालीसं एगसट्ठिभागे जोयणस्स आयामविक्खंभेणं तं तिगुणं सविसेसं परिक्खेवेणं चउवीसं एगसट्ठि भागे जोयणस्स बाहल्लेणं पण्णत्ते' हे गौतम! योनना ११ मेस लागोमांथी ४८ अड़तालीस ભાગ પ્રમાણ સૂર્ય વિમાનની લખાઇ પહેાળાઈ છે. આ પ્રમાણમાંથી કંઇક વધારે ત્રણ ગણી સૂર્ય વિમાનની પરિધિ છે. તથા એક યેાજનના ૬૧ એકસઠ ભાગામાંથી ૨૮ અચાવીસ ભાગ પ્રમાણ સૂર્ય વિમાનની મોટાઇ (જાડાઇ) छे. 'एवं हविमाणे वि अद्धजोयणं आयामविक्खंभेणं सविसेसं परि० कोसं बाह ल्लेणं' थड विभान पशु अधयन्ननी संमा यहोजा वाजु छे. अने તેની પરિધિ કાંઇક વધારે અર્ધા ગાઉની છે. અને એક ગાઉની તેની જાડાઈ छे. 'णक्खत्त विमाणेणं कोसं आयामविक्खंभेणं तं तिगुणं सविसेसं० बाहल्लेणं जी० १२१ ० જીવાભિગમસૂત્ર Page #975 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९६२ जीवाभिगमसूत्रे खलु क्रोशपरिमितमायामविष्कम्भेण तदेवायामविष्कम्भमानं त्रिगुणं सविशेष परिक्षेपेण अर्धक्रोशं बाहल्येन प्रज्ञप्तम् इति । 'ताराविमाणे अद्धकोसं आयाम वि० तं तिगुणं सविसेसं परिक्खेवेणं, पंचधणुसयाइं बाहल्लेणं पन्नत्ते' तारा विमान खलु अर्धक्रोशम् ० आयामविष्कम्भाभ्याम् ? तत् त्रिगुणं सविशेषम्० परिक्षेपेण २ पंचधनु शतानि बाहल्येन प्रज्ञप्तम् इति । उत्कृष्टतया ताराविमानपरिणाममुक्तम्, जघन्यतया तु-पंचधनुःशतानि आयामविष्कम्भेण अर्धतृतीयानि धनु शतानि बाहल्येन । उक्तश्च तत्त्वार्थभाष्ये-अष्टचत्वारिंशद् योजनैकषष्टिभागाः सूर्यमण्डलविष्कम्भः चन्द्रमसः-पट्पञ्चाशत्, ग्रहाणामधयोजनम्, गव्यूतं नक्षत्राणाम्, सर्वोत्कृष्टतारायाः अर्धक्रोशः, जघन्यायाः-पंचधनुःशतानि-विष्कम्भबाहल्याश्च भवन्ति-“सर्वे-सूर्यादयो नृलोके" इति ॥सू० ११३॥ मूलम्-चंदविमाणे णं भंते ! कइ देवसाहस्सीओ परिवहंति, गोयमा ! चंदविमाणस्स णं पुरच्छिमेणं सेयाणं सुभअद्धकोसं बाहल्लेणं प०' नक्षत्र विमान एक कोश का लम्बा चौडा है कुछ अधिक तिगुणी इसकी परिधि है और आधे कोश की इसकी मोटाई है 'ताराविमाणे अद्धकोसं आयामविक्खंभेणं तं तिगुणं सविसेसं परि० पंचधणुसयाई बाहल्लेणं पण्णत्ते' ताराविमान की लम्बाई चौडाई आधे कोश की है, कुछ अधिक तिगुणी इसकी परिधि है और पांच सौ धनुष की इसकी मोटाई है। ऐसा जो यह तारा विमान का प्रमाण कहा गया हैं वह उत्कृष्ट स्थिति वाले तारादेव के विमान का कहा गया जानना चाहिये क्योंकि जघन्य स्थिति वाले तारादेव हैं उनके विमान की लम्बाई चौडाई ५०० सौ धनुष की कही गई है और २५० धनुष की उनकी मोटाई कही गई है ॥११३॥ अद्धकोसं बाहल्लेणं पण्णत्ते' नक्षत्र विमान मे 3Gनी 3 पणा पाणु છે. અને કંઈક વધારે તેની પરિધિ છે. તથા અર્ધા ગાઉની તેની જાડાઈ છે. 'तारा विमाणे अद्धकोसं आयामविक्खंभेणं तं तिगुणं सविसेसं परिक्खेवेणं पंच धणुसयाई बाहल्लेणं पण्णत्ते' ता॥ विमाननी मा पहाणा मा उनी છે. કંઇક વધારે ત્રણ ગણી તેની પરિધિ છે. અને પાંચસો ધનુષની જાડાઈ છે. એવું જે આ તારા વિમાનનું પ્રમાણ કહેવામાં આવેલ છે તે ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિવાળા તારા દેવના વિમાનનું કહેલ છે. તેમ સમજવું. કેમકે-જઘન્ય સ્થિતિવાળા જે તારા દેવ છે, તેમના વિમાનની લંબાઈ પહોળાઈ ૫૦૦/પાંચ સે ધનુષની કહેવામાં આવેલ છે. અને ૨૫૦/ અઢિસે ધનુષની તેની જાડાઈ કહેવામાં આવેલ છે. તેમ સમજવું. એ સૂ. ૧૧૩ છે જીવાભિગમસૂત્ર Page #976 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू. ११४ चन्द्रविमानवाहकदेवसंख्यादिनि० ९६३ गाणं सुप्यभाणं संखतलविमलनिम्मलदहियणगोखीरफेणरयय णिगरप्पगासाणं (महुगुलियपिंगलक्खाणं) थिरलट्ठ (पउट्ट) वट्ट. पीवरसुसिलिट्रसुविसिट तिक्खदाढाविडंबियमुहाणं रत्तुप्पल. पत्तमउयसुकुमाल तालुजीहाणं (पसत्थसत्थविरुलियभिसंतक कडनहाणं) विसालपीवरोरुपडिपुण्णविउलखंधाणं मिउविसयपसत्थसुहमलक्खणविच्छिण्णकेसरसडोवसोभियाणं चंकमियललियपुलितधवलगव्वियगईणं, उस्सियसुणिम्मियसुजायअप्फो. डियणंगलाणं वइरामयणक्खाणं-वइरामयदंताणं वइरामयदाढाणं तवणिजजीहाणं तवणिज्जतालुयाणं तवणिज्जजोत्तग सुजोइयाणं कामगमाणं पीइगमाणं मणोगमाणं मणोरमाणं मणोहराणं अमियगईणं अमियबलवीरियपुरिसकारपरकमाणं महया अप्फोडिय सीहनाईय बोलकलकलरवेणं महुरेणं मणहरेण य पूरिता अंबरं दिसाओ य सोभयंता चत्तारि देवसाहस्सीओ सीहरूवधारिणं देवाणं पुरच्छिमिल्लं वाहं परिवहति । चंद विमाणस्स णं दक्खिणेणं सेयाणं सुभगाणं सुप्पभाणं संखतलविमलनिम्मलदधिघणगोखीरफेणरययणियरप्पगासाणं वइरामयकुंभजुयलसुट्टियपीवरवरबइरसोंडवट्टियदित्तसुरत्तपउमप्पगासाणं अब्भुण्णय गुणा (मुहा) णं तवणिज्ज विसालचंचलचलंतचवलकण्णविमलुजलाणं मधुवण्णभिसंत - णिद्धपिंगलपत्तलतिवण्णमणिरयणलोयणाणं अब्भुग्गयमउलमल्लियाणं धवलसरिससंठियणिव्वणदढकसिणफालियामयसुजायदंतमुसलोवसोभियाणं कंचणकोसीयविटदंतम्गविमलमणिरयणरुइरपेरंतचित्तरूवगविराइयाणं तवणिज्जविसालतिलगपमुहपरिमंडियाणं णाणामणिरयणमुद्धगेवेज्जबद्धगलयवरभूसणाणं वेरुलियविचित्तदंडणिम्मलवइरामयतिक्खल? अंकुसकुंभ જીવાભિગમસૂત્ર Page #977 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९६४ जीवाभिगमसूत्रे जुयलंतरोदियाणं तवणिजसुबद्धकच्छदप्पियबलुद्धराणं जंबूणय. विमलघणमंडलवइरामयलालाललियतालणाणामणिरयणघंटपासगरययामयरज्जबद्धलंबितघंटाजुयलमहुरसरमणहराणं अल्लीणपमाणजुत्तवट्टिय सुजायलक्खणपसत्थतवणिजबालगत्तपरि. पुच्छणाणं उवचियपडिपुण्णकुम्भचलणलहुविकमाणं अंकामयणक्खाणं तवणिज्जतालुयाणं तवणिजजीहाणं तवणिजजोत्तगसुजोइयाणं कामगमाणं पीइगमाणं मणोगमाणं मणोरमाणं मणोहराणं अमियगईणं अमियबलवीरियपुरिसकारपरकमाणं महया गंभोरगुलगुलाइयरवेणं महुरेणं मणहरेणं पूरेता अंबरं दिसाओ य सोभयंता चत्तारि देवसाहस्तीओ गयरुवधारीणं देवाणं दक्खिणिल्लं वाहं परिवहति । चंदविमाणस्स णं पञ्च. स्थिमेणं सेयाणं सुभगाणं सुप्पभाणं चंकमियललियपुलियचलचवलककुदसालीणं सण्णयपासाणं संगयपासाणं सुजायपासाणं मियमाइयपीणरइयपासाणं झसविहगसुजायकुच्छीणं पसत्थ णिद्धमधुगुलियभिसंतपिंगलक्खाणं विसालपीवरोरुपडिपुण्णविउलखंधाणं वट्टपडिपुण्णविउलकवोलकलियाणं घणणिचियसुबद्धलक्खणुण्णतईसि आणयवसभोटाणं चंकमियललियपुलियचकवालचवलगव्वियगईणं पीवरोरुवट्टियसुसंठियकडीणं ओलंबपलंबलक्खणपमाणजुत्तपसत्थरमणिज्जवालगंडाणं समखुरवालधाणीणं समलिहिततिक्खग्गसिंगाणं तणुसुहमसुजायणिद्धलोमच्छविधराणं उवचितमंसलविसालपडिपुण्णखुद्दपमुहपुंडराणं (खंधपएस सुंदराणं) वेरुलियभिसंतकक्खडसुणिरिक्खणाणं, जुत्तप्पमाणप्पधाणलक्खणपसत्थरमणिजगग्गरगलसोभियाणं घग्घरगसुबद्धकंठपरिमंडियाणं नानामणि. कणगरयणघंटवेयच्छगसुकयरइयमालियाणं वरघंटागलगलिय જીવાભિગમસૂત્ર Page #978 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू. ११४ चन्द्रविमानवाहकदेवसंख्यादिनि० ९६५ सोभंतसस्सिरीयाणं पउमुप्पलसगलसुरभिमालाविभूसियाणं वइरखुराणं विविधविखुराणं फालियामयदंताणं तवणिजजीहाणं तवणिज्जतालुयाणं तवणिजजोत्तगसुजोइयाणं कामगमाणं पीइगमाणं मणोगमाणं मणोरमाणं मणोहराणं अमियगईणं अमियबलवीरिय पुरिसकारपरकमाणं महया गंभीरगजियरवेणं मधुरेणं मणहरेण य पूरेता अंबरं दिसाओ य सोभयंता चत्तारि देव साहस्सीओ वसभरूवधारिणं देवाणं पञ्चथिमिल्लं बाहं परिवहति । चंद विमाणस्स णं उत्तरेणं सेयाणं सुभगाणं सुप्पभाणं जच्चाणं तरमल्लिहायणाणं हरिमेलामदुलमल्लियच्छाणं घणणिचियसुबद्धलक्खपुण्णयाचंकमि (चंचुच्चि) यललियपुलियचल. चवलचंचलगईणं लंधणवग्गणधावणधारणइवइजईणसिक्खियगईणं सण्णयपासाणं ललंतलामगलायवरभूसणाणं संणयपासाणं संगयपासाणं सुजायपासाणं मियमायितपीणरइयपासाणं झसविहगसुजायकुच्छीणं पीणपीवरवट्टियसुसंठियकडीणं ओलंबपल्लवलक्खणपमाणजुत्तपसत्थरमणिज्जबालगंडाणं तणुसुहमसुजायणिद्धलोमच्छविधराणं मिउविसयपसत्थसुहमल. क्खण विकिण्णकेसरवालिधराणं ललियसविलासगई (ललंत थासगल) लाडवरभूसणाणं मुहमंडगोचूलचमरथासगपरिमंडियकडीणं तवणिजखुराणं तवणिज्जजीहाणं तवणिज्जतालुयाणं तवणिज्जजोतगसुजोइयाणं कामगमाणं पीइगमाण मणोगमाणं मणोहराणं अमियगईणं अमियबलवीरियपुरिसकारपरकमाणं महया हयहेसियकिलकिलाइयरवेणं महुरेणं मणहरेण य रेता अंबरं दिसाओ य सोभयंता चत्तारि देव साहस्सीओ हयरूवधारिणं उत्तरिल्लं वाहं परिवहति । જીવાભિગમસૂત્ર Page #979 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९६६ जीवाभिगमसूत्रे एवं सूरविमाणस्स वि पुच्छा ? गोयमा ! सोलस देव साहसीओ परिवर्हति पुव्वकमेणं । एवं गहविमाणस्स वि पुच्छा ! गोयमा ! अट्ठ देव साहस्सीओ परिवहंति पुव्वकमेणं, दो देवाणं साहस्सीओ पुरत्थिमिल्लं बाहं परिवहति, दो देवाणं साहसीओ दक्खिणिल्लं, दो देवाणं साहस्सीओ पच्चत्थिमं, दो देव साहस्तीहरूवधारीणं उत्तरिल्लं वाहं परिवहति । एवं णक्खत्तविमाणस्स वि पुच्छा ? गोयमा ! चत्तारि देव साह - सीओ परिवहंति, सीहरूवधारीणं देवाणं पंच देवसया पुरस्थि - मिल्लं बाहं परिवहंति, एवं चउद्दिसिंपि ॥ सू० ११४॥ छाया - चन्द्रविमानं खलु भदन्त ! कति देवसाहस्त्रयः परिवहन्ति ? गौतम ! चन्द्रविमानस्य खलु पूर्वेण श्वेतानां सुभगानां सुप्रभाणं शङ्खतलविमलनिर्मलदधिघनगोक्षीरफेनरत्ननिकरप्रकाशानां (मधुगुलितपिंगलाक्षाणां ) स्थिरलष्ट (प्रजुष्ट) वृत्तपीवरसुश्लिष्ट सुविशिष्ट तीक्ष्णदंष्ट्रविडम्बितमुखानां रक्तोत्पलपत्रमृदुकसुकुमारतालुजिद्दानां (प्रशस्तशस्तवै हूये भासमानकर्कश नखानां) विशालपीवरोरुपरिपूर्णविपुलस्कन्धानां मृदुविशद प्रशस्तसूक्ष्मलक्षणविस्तीर्ण केसरसटोपशोभितानां चक्रमितललितपुलितधवलगर्वितगतीनाम् उच्छ्रितमुनिर्मितसुजाताssस्फालित लाइय्लानाम् वज्रमयनखानां - वज्रमयदन्तानां - वज्रमयदंष्ट्राणां तपनीयजिह्वानां तपनीयतालुकानां तपनीयोक्त्रकसुयोजितानां कामगमानां प्रीतिगमानां मनोगमानां मनोरमाणां मनोहराणाम् अमितगतीनाम् अमितबलवीर्य पुरुषकारपराक्रमाणाम महताssस्फोटितसिंहनादबोलकलकलरवेण मधुरेण मनोहरेण च पूरयन्तोडम्बरदिशां च शोभयन्तः चतस्रो देवसाहस्त्र्यः सिंहरूपधारिणां देवानां पौरस्त्यं बाहं परिवहन्ति । चन्द्रविमानस्य खलु दक्षिणेन श्वेतानां सुभगानां सुप्रभाणां शङ्खतलविमलनिर्मलदधिधनगोक्षीरफेनरजत निकरप्रकाशानां वज्रमयकुम्भयुगलसुस्थितपीवरवरवज्रशुण्डवर्तितदीप्तसु रक्तपद्मप्रकाशानाम् अभ्युन्नतमुखानाम्तपनीयविशालचञ्चलचलत् चपलकर्णविमलोज्ज्वलानाम् मधुवर्णभासमानस्निग्धपिङ्गलपत्र लत्रिवर्णमणिरत्नलोचनानाम् अभ्युद्गतमुकुलमल्लिकानां धवलसदृशसंस्थितनिर्व्रण दृढकृत्स्नस्फटिकमय सुजातदन्तमुसलोपशोभितानां कांचनकोशीप्रविष्टदन्ताय विमलमणिरत्नरुचिरपर्यन्त चित्ररूपकविराजितामां तपनीयविशा - लतिलकप्रमुखपरिमण्डितानां नानामणिरत्नोर्ध्वग्रैवेयक बद्धगलकवर भूषणानां वैडूर्य જીવાભિગમસૂત્ર Page #980 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. ११४ चन्द्र विमानवाहकदेव संख्यादिनि० ९६७ विचित्रदण्डनिर्मलवज्रमयतीक्ष्णलङ्कुश कुम्भयुगलान्तरोदितानां तपनीयसुबद्धकक्षदर्पितबलधुराणां जांबूनदविमलघनमण्डलवज्रमयला लाललिततालनानामणिरत्नघण्टा पार्श्वगरजतमयरज्जुबद्धावलंबितघण्टा युगलमधुरस्वरमनोहराणाम् आलीप्रमाणयुक्तवर्तित सुजात लक्षणप्रशस्ततपनीय बालगात्रप रिपुञ्छनानाम् उपचितपरिपूर्ण कूर्मचलनलघुविक्रमाणाम् अङ्कमयनखानां तपनीयतालुकानां तपनीयजिह्वानां तपनीयोक्त्रकसुयोजितानाम् कामगमानां प्रीतिगमानां मनोगमानां मनोरमाणां मनोहराणाम् अमितगतीनाम् अमितबलवीर्य पुरुषकारपराक्रमाणां महतागंभीर गुलगुलायितरवेण मधुरेण मनोहरेण पूरयन्तः अम्बरं दिशश्वशोभयन्तः चतस्रो देवसाहस्त्रयः गजरूपधारिणां देवानां दाक्षिणात्यं वाहं परिवहन्ति । चन्द्रविमानस्य खलु पश्चिमेन श्वेतानां सुभगानां सुप्रभाणां चंक्रमितललितपुलितचलचपलककुदशालिनां सन्नतपार्श्वानां संगतपार्श्वानां सुजातपार्श्वानां मितमात्र पीनरतिद पार्श्वानां झपविहगसुजातकुक्षीणां प्रशस्तस्निग्धमधुगुलितभासमानपिङ्गलाक्षाणां विशालपी वरोरुपरिपूर्णविपुलस्कन्धानां वृत्तपरिपूर्णविपुलकपोलकलितानां घननिचितसुबद्धलक्षणोन्नतईपदानतवृषभौष्ठानां चङ्क्रमितललितपुलितचक्रवालचपलगर्वितगतीनां पीवरोरुवर्तितसुसंस्थितकटीनाम् अवलम्बप्रलम्बलक्षणप्रमाणयुक्तप्रशस्तरमणीयवालगण्डानां समखुखालधारिणाम् समलिखिततीक्ष्णाग्रशंगाणां तनुसूक्ष्मसुजात स्निग्धलोमच्छविधराणाम् उपचितमांसलविशाल परिपूर्णस्कन्धप्रदेशसुन्दराणां वैडूर्यभासमानकटाक्षसु निरीक्षणानां युक्तप्रमाणप्रधानलक्षणप्रशस्तरमणीयगग्गर गलशोभितानां घग्घरगसुबद्धकण्ठपरिमण्डितानां नानामणिकनकरघण्टिका वैकक्षिक सुकृतरचितमालिकानां वरघण्टा गलगलितशोभमानसश्रीकाणां पद्मोत्पलसकलसुरभिमालाविभूषितानां वज्रखुराणां विविधविखुराणां स्फटिकमयदन्तानां तपनीयजिह्नानां तपनीयजिहानां तपनीयतालुकानां तपनीययोक्त्रकसुयोजितानां कामगमानां प्रीतिगमानां मनोगमानां मनोरमाणां मनोहराणाम् अमितगतीनाम् अमितबलवीर्य पुरुषकारपराक्रमाणाम् महता गंभीरगर्जितरवेण मधुरेण मनोहरेण च पूरयन्तः अम्बरं दिशाश्च शोभयन्तः चतस्रो देवसाहस्त्र्यः वृषभरूपधारिणां देवानां पाश्चात्यं वाहं परिवहन्ति । चन्द्रविमानस्य खलूत्तरेण श्वेतानां सुभगानां सुप्रभाणाम् जात्यानां तरोमल्लिहायनानां हरिमेलकमृदुलमल्लिकाक्षाणां धननिचितसुबद्धलक्षणोन्नतचङ्क्रमित ( चंचुरित) ललितपुलितचलचपलचंचलगतीनां लंघनवल्गनधावनधोरणत्रिपदीजयिशिक्षितगतीनां सन्नतपार्श्वानां ललल्लामगलायवर भूषणानां संनतपार्श्वानां संगतपार्श्वानां सुजातपार्श्वनां मितमात्र पीनर चितपार्श्वानां झपविहगसुजातकुक्षीणां पीनपीवरवतित જીવાભિગમસૂત્ર Page #981 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९६८ जीवाभिगमसूत्रे सुसंस्थितकटीनाम् आलंबप्रलंबलक्षणप्रमाणयुक्तप्रशस्तरमणीयवालगण्डानां तनुसूक्ष्मसुजातस्निग्धलोमच्छविधराणां मृदुविषयप्रशस्तसूक्ष्मलक्षणाविकीर्णकेसरवालिधराणां ललितसबिलासगति (ललत् स्थासक्) ललाटवरभूषणानां मुखमण्डकादेवचूलचमरस्थासकपरिमण्डितकटीनां तपनीयखुराणां तपनीयजिह्वानां तपनीयतालुकानां तपनीययोक्त्रकयोजितानां कामगमानां प्रीतिगमानां मनोगमानां मनोहराणाम् अमितगतीनाम् अमितबलवीर्यपुरुषकारपराक्रमाणाम् महताहयहेषितकिलकिलायितरवेण मधुरेण मनोहरेण च पूरयन्तः अम्बर दिशाश्च शोभयन्तः चतस्रो देवसाहस्त्र्यः हयरूपधारिणां देवानाम् औत्तरादिकं वाहं परिवहन्ति । एवं सूर्यविमानस्यापि पृच्छा ? गौतम ! षोडशदेवसाहस्यः परिवहन्ति पूर्वक्रमेण । एवं ग्रहविमानस्यापि पृच्छा, गौतम ! अष्टौ देवसाहस्यः परिवहंति पूर्वक्रमेण द्वे देवानां साहस्यौ पौरस्त्यं वाहं परिवहतः, द्वे देवानां साहस्त्र्यौ दाक्षिणात्यं, द्वे देवानां साहस्यौ पश्चिमं, द्वे देवसाहस्थ्यौ हयरूपधारिणामुत्तरं वाहं परिवहतः। एवं नक्षत्रविमानस्यापि पृच्छा, गौतम! चतस्रो देवसाहस्त्र्यः परिवहन्ति, सिंहरूपधारिणां देवानां पंचदेवशतानि पौरस्त्यं वाहं परिवहन्ति एवं चतुर्दिक्ष्वपि ।११४। टीका-'चंदविमाणे णं भंते ! कइ देवसाहस्सीओ परिवहंति' हे भदन्त ! चन्द्रविमानं खलु कति-कियत्यो देवानां साहस्यः कियन्ति देवसहस्राणि परिबहंति ? भगवानाह-'गोयमा ! चंदविमाणस्स णं पुरच्छिमे णं सेयाणं सुभगाणंसुप्पभाणं-संखतलविमलनिम्मलदहिघणगोखीरफेणरययणिगरप्पगासाणं (महु 'चंदविमाणे णं भंते ! कइ देवसाहस्सीओ परिवहंति ?' इत्यादि । टीकार्थ-हे भदन्त ! चन्द्रविमान को कितने हजार देव उठाते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा! सोलस देवसाहस्सीओ परिवहंति' हे गौतम ! चन्द्रविमान को १६ हजार देव उठाते हैं इनमें से चार हजार देव पूर्व दिशा में सिंहरूप धारण कर उठाते हैं इन्हीं का यह वर्णन हैं 'चंदविमाणस्स णं पुरच्छिमेणं सेयाणं सुभगाणं सुप्प 'चंद विमाणे णं भते ! कइ देवसाहस्सीओ परिवहंति' त्या ટીકાથ-હે ભગવન ચંદ્ર વિમાનને કેટલા હજાર દેવે ઉડાવે છે? આ प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री ४३ छ -'गोयमा ! सोलस देव साहस्सीओ परिवहति' હે ગૌતમ! ચંદ્ર વિમાનને ૧૬ સોળ હજાર દેવો ઉપાડે છે. તે પૈકી ૪ ચાર હજાર દે પૂર્વ દિશામાં સિંહનું રૂપ ધારણ કરીને ઉઠાવે છે. તેમનું જ मा १- ४२वामां आवे छे.-'चंद विमाणरस णं पुरच्छिमेणं सेयाणं सुभगाणं જીવાભિગમસૂત્ર Page #982 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.११४ चन्द्र विमानवाहकदेवसंख्यादिनि० ९६९ गुलियपिंगलक्खाणं) थिरलट्ठ (पउह) वट्टपीवरसुसिलिट्ठसुविसिट्टतिक्खदाढाबिडंवितमुहाणं रत्तुप्पलपत्तमउयसुंकुमालतालुजीहाणं (पसत्थसत्थवेरुलियभिसंतकक्कडनहाणं) विसालपीवरोरुपडिपुण्णविउलखंधाणं मिउविसयपसत्थसुहुमलक्खणविच्छिण्णकेसरसडोवसोभिताणं' हे गौतम ! चन्द्रादि विमानानि जगतः स्वभावातू निरालम्बानि तथापि-कि यन्तो विनोदिनोऽनेकरूपधराः अभियोगिका देवाः सततवहनशी लेषु विमानेषु अधःस्थित्वा परिवहन्ति कौतूहलात्, तत्र केचित् भाणं संखतलविमलनिम्मलदधिघणगोखीरफेणरययणिगरप्पगासाणं (महुगुलियपिंगलक्खाणं) थिरलट्ठ (पउह) वट्टपीवरसुसिलिट्ठसुविसिट्टतिक्खदाढाविडंबितमुहाणं' ये सिंह श्वेत वर्ण के होते हैं, सुभग होते हैं तथा सान्द्रधि का गोक्षीर के फेनों का और रजत का समूह जैसा शंखतल के समान विमल और निर्मल होता है एवं जैसा इसका प्रकाश होता है वैसा ही प्रकाश इन सिंहों का होता है इनकी आंखें मधु की गोली जैसी पीले वर्ण की होती है मुख इनका स्थिर और कान्त ऐसे प्रकोष्ठों से युक्त एवं परस्पर में सटी हुई तीक्ष्ण दाढों से जो कि बहुत ही अधिक मजबूत होती हैं सहित होता है 'रत्तुप्पल. पत्तमउयसुकुमालतालुजीहाणं पसंतसंतवेरुलियाभिसंतकक्कडनहाणं इनकी जिह्वा एवं तालु लाल कमल के जैसे सुकुमार एवं चिकने होते हैं नख इनके कर्कश होते हैं और प्रशस्त वैडूर्यमणि के जैसे चमकीले होते हैं । 'विसालपीवरोल्परिपुण्णविउलखंधाणं, मिउविसयपसत्थसुहुमलक्खणविच्छिण्णकेसरसडोवसोभिताणं' इनकी दोनों जंघाएं प्पभाणं संखतलविमलनिम्मलदधिधणगोखीरफेणरययणिगरप्पगासाणं (महुगुलिय पिंगलक्खाणं) थिरलट्ठ (पउट्ठ) वट्ट पीवरसुसिलिट्ठ तिक्खदाढाविडंबितमुहाणं' એ સિંહો સફેદ રંગના હોય છે. સુભગ હોય છે. જામેલા દહીને, ગાયના દૂધના ફીણનો, અને ચાંદીને સમૂહ, જેમ શંખ તલના જે નિર્મળ અને વિમલ હોય છે, અને તેને જે પ્રકાશ હોય છે એજ પ્રકાશ આ સિંહોને હોય છે. તેમની આંખે મધની ગોળી જેવી પીળા વર્ણની હોય છે. તેઓનું મુખ સ્થિર અનેકાંત એવા પ્રકોષ્ઠ વાળું અને પરસ્પર જોડાયેલ તીણી એવી દાઢેથી કે જે ઘણીજ મજબૂત હોય છે. तेनायी युत हाय छे. 'रत्तुप्पल पत्तमउयसुकुमालतालुजीहाणं पसंतसंतवेरुलियाभिसंतकक्कडनहाणं' तेमनी 0 सने तदु सास भणना २वी सभार અને ચિકણું હોય છે, તેઓના નખો કઠોર હોય છે. અને પ્રશસ્ત મણિના २१॥ यम४।२ हाय छे. 'विलासपीवरोरुपरिपुण्णविउलखंधाणं, मिउविसय पसत्थसुहमलक्खणविच्छिण्णकेसरसडोपसोभिताणं' भनी मन धाम वि जी० १२२ જીવાભિગમસૂત્ર Page #983 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे सिंहरूपधराः केचिद् गजरूपधाराः केचिद् वृषभरूपधराः, केचिदश्वरूपधराः सन्तो विमानानि परिवहन्ति । चन्द्रविमानस्य पूर्वेण खलु श्वेतानां सुभगानां सुप्रभाणां शङ्खतल विमलनिर्मलदधिघनगोक्षीरफेनरजत निकरप्रकाशानाम्, तत्र शंखतलद विमल निर्मलश्च यो दधिघनानां स्त्यानी भूतदघ्ना गोक्षीरस्य फेनानां रजतानां निकरः समूहस्तद्वत् प्रकाशानाम् मधुगुलित पिङ्गलाक्षाणाम्, मधुनः पुष्परसस्य गुलितं - गुटिका तद्वत् पिंगले अक्षिणी येषां ते-तेषां सिंहजातीयकानां स्थिरलष्ट (प्रजुष्ट) वृत्तपीवर मुश्लिष्टसुविशिष्टतीक्ष्णदंष्ट्राविडम्बितमुखानाम् स्थिरौ - लष्ठौ कान्तौ प्रकोष्ठौ ताभ्यां वृत्ताः पीवराः सुश्लिष्टा - अन्योन्यं संहताः अतएव सुविशिष्टास्तीक्ष्णाच दंष्ट्रास्ताभिश्च विडम्बितानि मुखानि येषां तेषां रक्तोत्पलपत्रमृदुकसुकुमालतालुजिह्वानाम् रक्तोत्पलपत्रवत् मृदुके सुकुमाले तालुजिह्वे येषान्तेषाम्, प्रशस्तशस्तवैर्यभासमानकर्कशनखानाम् - प्रशस्ताः शस्ताश्च ये वैडूर्य ( मणयः ) तद्वद्भासमानाः - किरणयुक्ताः कर्कशाच नखाः येषां तेषाम्, विशालपीक्रोरुपरिपूर्णविपुलस्कन्धानाम् - विशालौ पीवरौ ऊरू येषां ते परिपूर्ण :- पुष्टः विपुलोमहांr स्कन्धो येषां ते, तत उभयोः कर्मधारयः, विशालपीवरोरुपरिपूर्णविपुलस्कन्धास्तेषाम्, मृदुविशदप्रशस्तसूक्ष्मलक्षणविस्तीर्ण केसरसटोपशोभितानाम्, मृदुः विशदः प्रशस्तः सूक्ष्मो लक्षणं विस्तीर्णः चतुर्दिक्षु प्रक्षिप्तः यः केसरस्तेषां सटाभिरुपशोभितानाम् । 'चंक मियल लिय पुलियघवलगलियगईणं' चङ्क्रमितललितपुलितधवलगर्वितगतीनाम् - चंक्रमितैः ललितैः पुलितैर्धवलैश्च गर्विता विशाल और पुष्ट होती हैं भरे हुए इनके विपुल स्कन्ध होते हैं इनकी केसरसा मृदु, विशद, प्रशस्त सूक्ष्म एवं लक्षण युक्त होती है और विस्तृत होती है० 'चंकमितल लिय पुलितधवलगव्वितगतीणं' इनकी गति चंक्रमित - उछलती हुई जैसी होती है देखने में वह बडी सुन्दर प्रतीत होती है, प्लुत-ऐसी लगती है वह उनकी गति जैसे मानों दौडते हुए ही ये उछल रहे हो - धवल-साफ होती है आडी टेडी नहीं होती है गर्वभरी होती है मस्त चाल वाली होती है 'उस्सिय ९७० અને પુષ્ટ હોય છે. તેમના સ્કધા ભરાવદાર અને વિપુલ હાય છે. તેમની કેસર છટા મૃદુ, વિશઘ્ર, પ્રશસ્ત, સૂક્ષ્મ અને લક્ષણ યુક્ત હાય છે. भने विस्तृत होय छे. 'चंकमितल लियपुलितधव लगव्वितगतीणं' तेयोनी ગતિ ચક્રમિત–ઉછાળા વાળી ડાય છે. એવામાં તે ઘણીજ સુંદર જણાય છે. વ્રુત-કુદકા મારવા જેવી લાગે છે. તે એમની ગતિ જેમ દોડતા એવા હૃદયે ઉછળતા હાય તેવી અને ધવલ-સાફ હાય છે. આડી અવળી હાતી નથી. જીવાભિગમસૂત્ર Page #984 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.११४ चन्द्र विमानवाहकदेवसंख्यादिनि० ९७१ गतिर्येषां तेषाम् ‘उसियमुणिम्मियसुजाय अप्फोडिय णंग्णाणं' उच्छ्रितमूर्ध्वदेशे प्रसारित सु-शोभामाश्रित्य निर्मितं सुजातम्-अस्फोटित-युद्धार्थमुद्युक्तमिवाऽऽस्फालितं लाङ्गुलं यैस्तेषाम् उच्छ्रितसुनिर्मितसुजातास्फालितलालानाम्, 'वइरामयणक्खाणं' वनमयनखानाम्, 'वइरामयदंताणं' वनमया दन्ता येषां तेषाम् वन्नमयदन्तानाम् 'वइरामयदाढाणं' वजमयदंष्ट्राणाम् 'तवणिजजीहाणंतवणिज्जतालुयाण-तवणिजजोत्तगसुजोइयाणं' तपनीयजिहानाम्-तपनीयतालुकानाम् तपनीयैः सुयोकत्रकैः सुयोजिता ये तेषाम् तपनीययोक्त्रक सुयोजि. तानाम् 'कामगमाणं पीइगमाणं-मणोगमाणं-मणोरमाणं-मणोहराणं-अमियगईणं अमियबलवीरियपुरिसकारपरकमाणं' कामेन-स्वेच्छया गमो येषां तेषाम् प्रीतिसुणिम्मिय सुजाय अप्फोडियणंगूलाणं वइरामयणखाणं' इनकी पूंछ ऊंची उठी रहती है उसकी बनावट बडी सुहावनी होती है वह ऐसी लगती है कि जैसे मानों प्रतिपक्षी सिहों से स्पर्धालेने के ही मानों तैयार हई है इनके नख इतने कठोर होते हैं कि मानों ये वज्ररत्नमय के ही बने हुए हैं । 'वइरामयदंताणं' दांत भी इतने कठोर होते हैं जैसे वज्ररत्न से बनाये गये हैं। 'वइरामयदाढाणं' वज्रमय इनकी दाढे होती हैं । 'तवणिज जीहाणं' जिहा इनकी इतनी लाल होती है कि मानों यह तपनीय सुवर्ण से ही बनी है 'तवणिज्जतालुयाणं' तालु भी इनके इतने ही लाल होते हैं कि मानों ये तपे हुए सौ टंची सुवर्ण से ही बने हैं । 'तवणिज्जजोत्तगसुजोतिताणं कामगमाणं पीतिगमार्ण मणोगमाणं मणोरमाणं मणोहराणं अमियगतीणं' तपनीय सुवर्ण की बनी हुई जोतर-मुख की रस्सी से युक्त इनका मुख रहता है ये इच्छा04 म२८ डाय छे. भस्तया जी डाय छे. 'उस्सिय सुणिम्मिय सुजाय अप्फोडियणंगूलाणं वइरामयणखाणं' तेमाना पूछ या डाय छे. તેની બનાવટ ઘણી જ સુંદર હોય છે. તે દેખવામાં એવી લાગે છે કે-જેમ પ્રતિ સ્પર્ધિ સિંહથી સ્પર્ધા કરવાજ જાણે તૈયાર થયેલા હોય, તેમના નાખો એટલા બધા કઠેર હોય છે, કે જાણે તે વજ રત્નથી બનેલા જેવા હોય છે. 'वइरामयदंताणं' तमना id ५५ ४।२ डाय छे. २१॥ १०२त्नथी मनावा हाय छे. 'वइरामयदाढाणं' नभय तसानी हा हाय छे. 'तवणिज्जजीहाण' तेमनी म मेटसी मधी सहाय छे ये त तपनीय सोनाथी भने हाय 'तवणिज्जतालुयाणं' तमनु ताई ५ सट બધું લાલ હોય છે કે જાણે તપેલા સો ટચના સોનાથી જ બનાવેલ હોય 'तवणिज्ज जोत्तगसुजोतिताणं कामगमाणं पीतिगमाणं मणोगमाणं मणोरमाणं अमि જીવાભિગમસૂત્ર Page #985 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९७२ जीवाभिगमसूत्रे श्चित्तोल्लासस्तत्सकृतो गमो येषां तेषां-मनोहराणां अमिता-वर्णनाऽऽतीता गतिः येषां तेषाम्-अमितैर्बलैर्वीर्येः पुरुषकारैश्च पराक्रमो येषां तेषाम्, 'महता-अप्फोडितसीहनादबोलकलयरवेणं' आस्फोटितो यः सिंहनादस्य बोल:- शब्दविशेषस्तद्वत् महता रवेण, अतएव 'महुरेणं-मणहरेण य पूरिता' मधुरेण-मनोहरेण च पूरयन्तः 'अंबरं दिसाओ य सोभयंता चत्तारि देवसाहस्सीओ' अम्बरं गगनतलं दिशाश्च सर्वाः शोभयमानाश्चतस्रो देवसाहस्थ्यः, 'सीहरूवधारिणं-देवाणं पुरच्छिमिल्लं बाहं परिवहंति' सिंहरूपधारिणां देवानां पौरस्त्यं वाहं वहन्ति परिवहन्ति इति । नुसार चलते है इनकी गमन में बडी प्रतीति होती है मन में रुचे वैसा ये काम करते हैं मन में आवे जैसी ये चाल चलते हैं ये बडे मनोहर लगते तथा इनकी चाल अमित होती है चलते २ ये कभी थकते नही हैं 'अमियबलवीरिय पुरिसकार परक्कमाणं' इनका बल और वीर्य पुरुषकार और पराक्रम अमित होता है 'महता अप्फोडिय सीहनाद बोलकलयरवेणं महुरेणं मणहरेण य पूरिता अंबरं, दिसाओय सोभयंता चत्तारि देवसाहस्सीओ सीहरूवधारिणं देवाणं पुरच्छिमिल्लं वाहं परिवहंति' ऐसे वर्णित हुए ये सिंह रूपधारी देव जोर २ से मनोहर सिंहनाद करते हुए और उस मनोहर सिंहनाद के शब्द से आकाश गुंजाते हुए दिशाओं को सुशोभित करते हुए चलते रहते हैं। ये संख्या में चार हजार होते हैं। इस प्रकार से यह पूर्वदिशा के सिंह रूपधारी देवों का वर्णन है। 'चंदविमाणस्स णं दक्खियगतीणं' तयनीय सोनानी मनावसमेत२-भुनी होशथी तयाना भुभ સદા યુક્ત રહે છે. તેઓ પિતાની ઈચ્છા પ્રમાણે ચાલે છે. ગમનમાં તેમની ઘણી પ્રીતિ હોય છે. તેઓ મનમાં રૂચે તેવું કામ કરે છે. મનમાં આવે તેવી ચાલ તેઓ ચાલે છે. તેઓ ઘણુજ સુંદર લાગે છે. તેમની ચાલ અમિત डाय छे. तेया यासता यासता ही था नथी. 'अमियबलवीरिय पुरिसकारपरकम्माण' मानु म भने पाय, ५३५४।२ अने ५२।भ, मभित डाय छ. 'महता अप्फोडिय सीहनाद बोलकलयरवेणं महुरेण मणहरेण य पूरिता अंबरं, चत्तारि देवसाहस्सीओ सीहरूवधारीणं देवाणं पुरच्छिमिल्लं बाहं परिवहंति' એવી રીતે વર્ણિત થયેલ એ સિંહ રૂપ ધારી દેવો જોર જોરથી મનહર સિંહનાદ કરતા કરતા દિશાઓને શોભાયમાન કરતા ચાલતા રહે છે. અને એ મનહર સિંહનાદથી આકાશ અને દિશાઓને વાચાલિત બનાવે છે. તેઓની સંખ્યા ચાર હજારની હોય છે. આ રીતે આ પૂર્વ દિશામાં આવેલ સિંહ રૂપ ધારણ કરવાવાળા દેવનું વર્ણન છે. જીવાભિગમસૂત્ર Page #986 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३. सू. ११४ चन्द्र विमानवाहकदेव संख्यादिनि० ९७३ 'चंदविमाणस्स णं दक्खिणेणं' चन्द्रविमानस्य खलु दक्षिणेन, 'सेयाणं सुभगाणं सुप्यमाणं- संखतलविमलनिम्मलद हिघणगोखीरफेनरययणिगरप्पकासाणं' श्वेतानां सितवर्णवतां सुभगानां - सोष्टववतां सुप्रमाणां शंखतलसदृश विमल निर्मलानां गोक्षीरफेनानां रजतानां च निकरस्य ये प्रकाशस्तद्वत् प्रकाशानाम् ' वइरामयकुंभजुगलसुट्ठियपीवरवरवर सोडवट्टियदि तसुरत्तपउमप्पगासाणं' वज्रमयकुम्भयुगल यो: (अधस्तात् ) सुस्थितः पीवरो यः शुण्डादण्डस्तत्र वर्तितः क्रीडार्थं गृहीतो दीप्तसुरक्तपद्मानां प्रकाशो यै स्तेषाम् (तरुणे वयसि हस्तिनां कुम्भदेशादारभ्य शुण्डाद णं सेयाणं सुभगाणं सुप्पभाणं' इत्यादि दक्षिणदिशा में जो चार हजार देव हस्ती के रूप को धारण करके चन्द्र के विमान को उठाते हैं - उनका वर्णन इस प्रकार से हैं- ये सब सफेद होते हैं सुभग होते हैं और अच्छी प्रभा वाले होते हैं 'संखतल विमलनिम्मलदहिघणगोखीर फेणरययणिगरप्पकासाणं' तथा-दधिका लोंदा गोक्षीर का फेन एवं रजत का समुदाय जैसा शंख के तल के समान सफेद होता है और जैसा इनका प्रकाश होता है वैसा ही ये सफेद वर्ण के होते है और प्रकाश वाले होते है 'वइरामयकु भजुयल द्वितपी वर वर वरसोडवट्टियदित्तसुरतपरमप्पका साणं' इनके दोनों कुंभस्थल वज्र के बने होते हैं शुण्डादण्ड इनका इन कुंभस्थलों के नीचे सुस्थित होता है, पुष्ट होता है तथा उसके ऊपर क्रीडा करने के निमित्त पद्म के प्रकाश जैसी छोटी २ लाल लाल बिन्दुएं लगाई गई रहती है ऐसा कहीं २ देखा जाता है कि हस्ती जब युवावस्था में वर्तमान रहता है 'चंदविमाणस्स णं दक्खिणेणं सेयाणं सुभगाणं सुप्पभाणं' इत्याहि दक्षिण દિશામાં ચાર હજાર દેવા હાથીનું રૂપ ધારણ કરીને ચંદ્રના વિમાનને ઉપાડે છે. તેનું વર્ણન આ પ્રમાણે છે. એ બધા સફેદ હેાય છે, સુભગ હાય છે, અને सुंदर अंतिवाजा प्रलायुक्त होय छे. 'संखतलविमलनिम्मलदहिघण गोखीर फेणरययणिगरप्पका साणं' ४भावेसु हहीं गायना दूधना झी भने यांहीना ढगलो જેમ શંખના તલ ભાગ જેવે સફેદ હાય છે, અને હાય છે, એજ પ્રમાણે એ સફેદ રંગના હોય છે, અને ધવલ પ્રકાશ વાળા होय छे. 'वइरामयकु भजुयल सुट्ठितपीवरवरवइरसोंडवट्टियदित्तसुरत्तप उमप्पका साणं' તેના અને કુંભસ્થળ વજ્રના અનેલા હાય छे. શુંડાદંડ તેમના એ કુલસ્થળની નીચે રહેલ હાય છે, પુષ્ટ હાય છે. તેની ઉપર ક્રીડા કરવા માટે પદ્મના પ્રકાશ જેવા નાના નાના લાલ લાલ બીંદુએ લગાડેલા રહે છે. એ પ્રમાણે કયાંક કયાંક દેખવામાં આવે છે. કે-જ્યારે હાથીઓ યુવાવસ્થામાં જેવા તેના પ્રકાશ જીવાભિગમસૂત્ર Page #987 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे ण्डस्य मूलदेशं यावत्स्वत एव पद्मप्रकाशवन्तो विन्दवो जायन्ते) 'अब्भुण्णयमुहाणं तवणिज्जविसालचंचलचलंतचवलकण्णविमलुज्जलाणं' अभ्युन्नतमुखानां तपनीयविशालचञ्चलचलच्चपलकर्णविमलोज्ज्वलानाम्, तत्र-अभ्युन्नतमुखानाम् तपनीयौ विशालौ चञ्चलौ सदा चलन्तौ-अतएव-चपलौ यौ कौँ ताभ्यां विमलोज्ज्वलानाम्, 'मधुवण्णभिसंतणिद्धपिंगलपत्तलतिवण्णमणिरयणलोयणाणं' मधुवर्णभासमानस्निग्धपिङ्गलपत्रलत्रिवर्णमणिरत्नलोचनानाम्-मधुवर्णवत् (अव) भासमाने स्निग्धे पिंगले पत्रले-पक्ष्मयुक्ते त्रिवणे-कृष्णपीतश्वेते मणिरत्नवत् लोचने येषां ते-तेपाम्, 'अब्भुग्गयमउलमल्लियाणं' अभ्युद्गतमृदुलमल्लिकानाम्अभ्युद्गतानि उन्नतानि मृदुलानि मल्लिकाकोरकाणीव-अवभासन्ते ये तेषाम् 'धवलसरिससंठितनिव्वणदढकसिणफालियामयसुजायदंतमुसलोवसोभिताणं' धवतब उस के कुभस्थल से लेकर शुण्डादण्ड तक स्वतः ही पद्म के प्रकाश समान बिन्दुएं उत्पन्न हो जाया करती हैं-यही बात यहां पर दिखलाई गई है 'अब्भुण्णयमुहाणं' इनके मुख बहुत ऊंचे हैं 'तवणिज्जविसालचंचलचलंतचवलकण्णविमलुज्जलार्ण' तपनीय सुवर्ण के पट्टे जैसे चंचल एवं इधर उधर हिलते हुए दोनों कानों से जिन की अधिक शोभा बढी हुई है ऐसे कानों वाले ये होते हैं 'मधुवण्णभिसंतणिद्धपिंगलपत्तलतिवण्णमणिरयणलोयणाणं' इनके दोनों नेत्र मधु के जैसे रस पीले होते हैं स्निग्ध होते हैं पद्म युक्त होते हैं, मणिरत्न की तरह तीन वर्ण वाले कृष्ण पीत और श्वेत वर्ण वालेहोते हैं, 'अब्भुगयमउलमल्लियाणं' अतएव ये अभ्युद्गत-उन्नत मृदुल मल्लिका के कोरक जैसे प्रतीत होते हैं 'धवलसरिससंठितणिव्वाणदહોય છે ત્યારે તેમના કુંભ સ્થળથી લઈને શુંડાદંડ પર્યન્ત આપે આપ જ પદ્મના પ્રકાશ જેવા બિન્દુઓ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. એજ વાત અહીંયાં मतामा मावत छ. 'अब्भुण्णयमुहाणं' तमना भुभ घ डाय छ. 'तवणिज्ज विसाल-चंचलचलंत चवल कण्ण विमलुज्जलाणं' तपनीय सोनाना પટ્ટા જેવા ચંચળ અને આમ તેમ હલતા એવા બન્ને કાનેથી જેઓની શોભા पधारे पधेस छ मे न पा सेमे डाय छे. 'मधुवण्णभिसंतणिद्ध पिंणलपत्तलतिवण्णमणिरयणलोयणाणं' तमना भन्न नेत्री भवन 240 पीना અને સ્નિગ્ધ હોય છે. પદ્મયુક્ત હોય છે. મણિ રત્નના જેવા ત્રણ વર્ણવાળા मट 3-४, पीना, मने घाणा वन डाय छे. 'अब्भुग्गय मउलम. ल्लियाणं' तेथील ते अत्युत-जन्नत मृदुस-मिण मसिनी जीना arnय छे. 'धवलसरिससंठितणिव्वाणदढकसिणफालियामयसुजायदंतमुसलो જીવાભિગમસૂત્ર Page #988 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.११४ चन्द्रविमानवाहकदेवसंख्यादिनि० ९७५ लसदृशं संस्थिता निर्वाणा:-परिणतावस्थावन्तः दृढकृत्स्नस्फटिकमयाः अतएव सुजाता दन्तास्तैर्मुसलोपमा शोभा संजाता येषां तेषाम, 'कंचणकोसीपविट्ठदंतग्गविमलमणिरयणरुइरपेरंतचित्तरूवगविरायिताण' काञ्चनकोशीप्रविष्टदन्ताग्रविमलमणिरत्नरुचिरपर्यन्तचित्ररूपकविराजितानाम्-कनककोशीष्विव ओष्टमञ्जूषासुप्रविष्टाः अग्रदन्ताः (राजदन्तादिषु परम्) दन्ताग्राः ते विमलमणि (मध्ये) रजतवत् रुचिरपर्यन्ताः अतएव चित्ररूपकवद्विराजिता येषां तेषाम् 'तवणिज्जविसालतिलगपमुहपरिमंडिताणं तपनीयविशाल तिलकप्रमुखपरिमण्डितानाम्-तपनीयानि विशालानि तिलकप्रमुखाणि (यानिरत्नशुण्डिकचामरादीनि-आभरणानि) तैः परिमण्डितानाम्, 'नानामणिरयणमुद्धगेवेज्जबद्धगलयवरभूसणाणं' नानामणिरत्नोग्रैवेढकसिणफालियामयसुजायदंतमुसलोवसोभिताणं' इनके दन्त अत्यन्त सफेद हैं संस्थित खूब मजबूत-हैं-दृढ बंधन वाले हैं कमती नहीं हैं जितने होना चाहिये संख्या में उतने ही हैं अतएव ये अपनी शुभ्रता के कारण ऐसे मालूम होते हैं कि मानों ये स्फटिक रत्न के ही बने हुए हैं दांते छोटे नहीं हैं किन्तु मसूर के जैसे लम्बे २ है उनसे ये हाथी बडे सुन्दर प्रतीत होते है 'कंचणकोसीपविठ्ठदंतग्गविमलमणिरयणरुइरपेरंतचित्तरुवगविरायिताणं' इनके दांतों के अग्रभाग में सुवर्ण के वलय पहिराये गये हैं अतएव ये दांत ऐसे मालुम होते हैं कि जैसे विमल मणियों के बीच में चांदी का ढेर लगा हो तवणिजविसालतिलगपमुहपरिमंडिताणं' इनके मस्तक पर तपनीय सुवर्ण का तिलक आदि लगा हुआ है 'णाणामणिरयणमुद्धगेवेजबद्धगलयवरभूसणाणं' वसोभिताणं' तमना id सत्यत स३२ डाय छ. सस्थित-भूम० भ०।બૂત હોય છે. અર્થાત્ દઢ બંધનવાળા હોય છે. ઓછા હોતા નથી પણ જેટલા હોવા જોઈએ એટલીજ સંખ્યામાં હોય છે. તેથી જ તે પિતાની સ્વૈતતા ના કારણે એવા જણાય છે કે- જાણે તે સ્ફટિક રત્નના જ બનેલા છે, એ દાંત નાના નથી પણ સાંબેલા જેવા લાંબા લાંબા હોય છે, તેથી એ हाथी घास सु२ ०४ाय छे. 'कंचणकोसीपविट्रदंतग्गविमलमणिरयणरुइरपरंतचित्तरुवगविरायिताणं' तमोना iताना मना मागमा सोनाना पसय પહેરાવેલા છે. તેથી જ એ દાંતે એવા જણાય છે કે-જેમ વિમલ મણિમાં यहिना त ४२ हाय. 'तवणिज्ज विसाल तिलगपमुहपरिमंडिताणं' तमाना મસ્તકેની ઉપર તપનીય સેનાના તિલક વિગેરે લગાડવામાં આવેલ છે. 'णाणामणिरयणमुद्धगेवेज्जबद्धगलयवरभूसणाणं' नाना भने २॥ मायथा જીવાભિગમસૂત્ર Page #989 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे यवद्धगलकवरभूषणानाम्-नानामणिरत्ननिर्मिता ये ऊर्ध्वग्रैवेया:-कण्ठाभरणानि तानि वद्धानि गलके भूषणानि येषां तेषाम्, 'वेरुलियविचित्तदंडणिम्मलवइरामयतिक्खल? अंकुसकुंभजुगलंतरोदियाणं' वैडूर्यविचित्रदण्ड निर्मलवज्रमयतीक्ष्णलष्टाकुशयुगलान्तरोदितानाम् (हस्तिपकेन स्थापितः) वैडूर्यविचित्रदण्ड-निर्मलवज्रमयस्तीक्ष्णः लष्टः सुन्दरोऽङ्कुशश्च कुम्भयुगलयोरन्तरे येषां तेषाम्, 'तवणिज्जसुबद्धकच्छदप्पियबलुद्धराणं' तपनीयमुबद्धकक्षदर्पितबलोद्धराणाम्-तपनीयैः सुबद्धैः कौः पृष्ठास्तरणेन सह परिवेटय सुस्थिररज्जुभिर्दपितबलेनोद्धराः उद्धता ये तेषाम् 'जंबूणयविमलघणमंडलवइरामयलालाललियतालनानामणिरयणघंटपासगरययामयरज्जूबद्धलंबितघंटाजुगलमहुरसरमणहराणं" जम्बूनदविमलघनमण्डलवज्रमयलालाललिततालनानामणिरत्नघण्टापार्श्वगरजतमयरज्जूबद्धावलम्बितघण्टायुगलमनाना मणियों से निर्मित्त ग्रैवेयक के द्वारा इनके गलों में पहिरे गये आभूषण बद्ध किये गये है 'वेरुलियविचित्तदंडणिम्मलवइरामयतिक्खलअंकसभजुयलंतरोदियाणं' इनके गण्डहस्थलों पर हस्तिपकों द्वारा वैडूर्यमणि से विचित्र दण्डों वाले निर्मल वज़मय अंकुश कि जो बडे सुन्दर हैं स्थापित किये गये हैं । 'तवणिजसुवद्धकच्छप्पियबलुद्धराणं' तपनीय सुवर्ण की रस्सी से पीठ का आस्तरण-झूले-बहुत ही अच्छी तरह से सजा कर कस कर बांधा गया है अतएव ये दर्प से युक्त और बल से उद्धर-उद्धत बने हुए हैं। 'जंबूणयविमलघणमंडलवइरामयलालाललियताल णाणामणिरयणघंटपासगरयतामयरज्जू बद्धलंबितघंटाजुगलमहुरसरमणहराणं' उन हाथिओं के आस पास दोनों तरफ झूले के साथ दो घंटाएं लटक रही हैं । ये घंटाएं जम्बूनद के सुवर्ण की बनी हुई हैं इनको बजाने वाले जो डंडे हैं वे वज्र के બનાવેલ રૈવેયક દ્વારા તેમના ગળામાં પહેરાવેલ આભૂષણો બાંધવામાં मावस छे. 'वेरुलियविचित्तदंडणिम्मलवइरामयतिक्खलढुअंकुसकुंभजुयलंतरोदियाणं' તેઓને ગંડસ્થળ પર માવો દ્વારા વિડૂર્ય મણિથી ચિત્રવિચિત્ર દંડાઓવાળા નિર્મલ વજુમય અંકુશ કે જે ઘણા જ સુંદર હોય છે. તે राभवामां आवे छे. 'तवणिज्जसुबद्धकच्छ दप्पिय वलुद्धराणं' तपनीय सेनानी દેરીથી પીઠનું આસ્તરણ-પાથરણ અર્થાત્ ઝુલે ઘણીજ સારી રીતે સજાવીને કસીને બાંધવામાં આવેલ છે. તેથી જ તે દર્પવાળા અને બળથી ઉદ્ધત मनसा छे. 'जंबूणयविमलघणमंडलवइरामयलालाललियतालनानामणिरयणघंटपासग रयतामयरज्जुबद्धलंबितघंटाजुगलमहुरसरमणहराणं' से हाथीयानी २मा भानु બને તરફ ઝુલેની સાથે બે ઘંટાઓ લટકી રહેલ છે. એ ઘંટાઓ જીવાભિગમસૂત્ર Page #990 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू. ११४ चन्द्रविमानवाहकदेवसंख्यादिनि० ९७७ धुरस्वरहराणाम्, तत्र-जाम्बूनदमयं सुवर्णवत् विमलं, घनं मण्डलं यस्य तत् वज्रमयलालाभिर्ललितं-श्रुतिसुखं ताडनं यस्य तत् नानारत्नमणिमय्यः पार्श्ववर्तिन्योघण्टा यस्य तत् एवंविधं रत्नमयीतिर्यग्बद्धा या रज्जुस्तत्रलम्बितं घण्टायुगलं तस्य यो मधुरः स्वरस्तेन मनोहराणाम् । 'अल्लीणपमाणजुत्तवट्टियसुजातलक्खणपसन्ततवणिज्जवालगत्तपरिपुच्छणाण' आलीनप्रमाणयुक्तवर्तितसुजातलक्षणप्रशस्ततपनीयवालगात्रपरिपुन्छनानाम्, तत्र-आलीनप्रमाणयुक्तं-चरणावधि लंबितं वर्तित वतुलं यथा स्यात सुजातलक्षणैः प्रशस्ता रमणीया या वालाः केशाः यस्य तत् एवं विधं गात्राणां परिपुञ्छनं-पुच्छं येषां तेषाम्, प्रायो हि पशवः पुच्छेनैव गात्रप्रमार्जन कुर्वन्ति इति । 'उवचियपडिपुण्णकुम्मचलणलहुविकमाणं' उपचितपरिपूर्णकुम्मचलनलघुविक्रमाणाम्-उपचिताः मांसलाः अवयवाः तैः परिपूर्णकूर्मवत् चलनम् इवाऽवभासमानोऽपि लघुः शीघ्रतरो विक्रमो येषां तेषाम् 'अंकामयणखाणं' अङ्कबने हुए हैं इन घंटाओं के साथ छोटी छोटी और भी घंटियां हैं ये दोनों बडे २ दो घंटा रत्न की बनी हुई हैं और तिरछी हाथिओं पर बडी एक रस्सी में बंधे हुए लटक रहे हैं इन के मनहर शब्दों से वे हाथी बडे सुहावने प्रतीत हो रहे हैं 'अल्लीणपमाणजुतवट्टियसुजात. लक्खणपसत्थतवणिजवालगत्तपरिपुच्छणाणं" इनकी पूछे चरणों तक लटकती हैं गोल हैं इनमें जो बाल है वे लक्षणों से प्रशस्त हैं अतएव रमणीय हैं ऐसी पूछों से वे अपने शरीर को पोंछते रहते हैं 'उवचियपडिपुण्णकुम्मचलणलहुविक्कमाणं अंकामयणक्खाणं तवणिज्जतालुयाणं तवणिज्जजीहाणं तवणिज्जजोत्तगसुजोतियाणं कामगमाणं पीतिगमाणं मणोगमाणं मनोरमाणं मणोहराणं' जिन चरणों से चल रहे જંબુનદસોના ના બનાવેલ છે. તેને વગાડવાના જે દંડાઓ છે. તે વજના બનેલા છે. એ ઘંટાઓની સાથે નાની નાની બીજી પણ ઘંટડિયે છે. આ બન્ને મોટા ઘંટો રત્નના બનેલ છે. અને હાથિયો પર રાખેલ તિઈિ એક દેરી તેમાં બાંધેલા લટકી રહે છે. તેના મધુર અને મનોહર શબ્દથી એ હાથિયે ध! सुंद२ हेमाय छे. 'अल्लीणपमाणजुत्तवट्टियसुजातलक्खणपसत्थ तव. णिज्ज वालगत्तपरिपुच्छणाणं' तेमना पूछ। ५॥ सुधी सटा डाय छे. ते गाण છે. તેમાં જે વાળ છે. તે લક્ષણેથી પ્રશસ્ત છે. અને તેથી જ તે રમણીય छ. मेवा पूछामाथी तेस पोताना शरीरने सूछत। २ छ. 'उवचियपडिपुण्णकुम्मचलणलहुविकमाणं अंकामयणक्खाणं तवणिज्जतालुयाणं तवणिजजीहा णं तवणिज्जजात्तगसुजोतियाणं कामगमाणं पीतिगमाणं मणोगमाणं मनोरमाणं मनोहराणं' २ पोथी ते यासे छे. ते मना ५॥ उपयित भासस जी० १२३ જીવાભિગમસૂત્ર Page #991 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे रत्नमयनखानाम् ' तवणिज्जतालुयाणं - तवणिज्जजीहाणं - तवणिज्जजोत्तगसुजोइयाणं - कामगमाणं- पीइगमाणं मणोगमाणं- मनोरमाणं - मनोहराणं - अमियगईणंअमियबलवी रियपुरिसकारपरक माणं' तपनीयमयं तालु० तपनीयमया जिहा० येषां तेषां तपनीयमययोक्त्रकैः सुयोजितानाम् मनोगमानां - मनोरमाणां मनोहराणाम् - अमितगतीनाम् अमितबलवीर्याभ्यां यः पुरुषकारस्तत् सहकृतपराक्रमाणाम् । 'महया गंभीरगुलगुलाइयरवेणं - महुरेणं-मणहरेणं पूरेंता अंबरं दिसाओ य सोभयंता' महता गंभीरगुलगुलायितेन रवेण मधुरेण - मनोहरेण पूरयन्तः अम्बरतलं दिशाश्व शोभयमानाः । ' चत्तारि देवसाहस्सीओ-गयरूपधारिणं देवाणं दक्खिपिल्लं बाहं परिवहंति' चतस्रो देवसाहस्त्र्यः गजानां रूपाणि धारयतां देवानां दाहिणात्यं वा परिवहन्ति । ९७८ हैं वे इनके चरण उपचित मांसल अवयवों वाले हैं और कच्छपों के चरणों के जैसे हैं अतः इनकी गति बहुत ही शीघ्रता वाली है इन चरणों के नख अङ्करत्नों के बने हुए है इनके तालु तपनीय सुवर्ण के जैसे लाल हैं जिह्वा भी इनकी तपनीय सुवर्ण के जैसी लाल हैं तपनीय सुवर्ण की बनी हुई जोत से ये युक्त है जुते हुए हैं इच्छानुसार इनका गमन हैं इनका वह गमन प्रीतिकर है मनोऽनुकूल है मनोरम है और मनोहर है 'अभियगतीणं अमियवलवीरियपुरिसकारपरक्कमाणं महयागंभीरगुलगुलाइयरवेणं महुरेणं मणहरेणं पूरेत्ता अम्बरं दिसाओ य सोभयंती चत्तारि देवसाहस्सीओ गयख्वधारीणं देवाणं दक्खिणिल्लं वाहं परिवर्हति' इनकी गति अमित है अमितबल और वीर्य से पुरुषकार और पराक्रम से युक्त हैं जोर जोर २ के मधुर, मनहर, गंभीर सुशोभित गुलगुलायित शब्द से आकाश को भरते हुए और दिशाओं को शोभित અવયવા વાળા છે. અને કાચબાઓના પગા જેવા છે. તેથી તેની ગતિ ઘણી જ વરા વાળી હેાય છે. એ પગેા ના નખ સેનાના અનેલા છે. તેમના તાલુ તપનીય સેનાના જેવા લાલ છે. તેમની જીભ પણ તપનીય સેનાના જેવી લાલ છે. તપનીય સેનાના બનેલ શ્વેતરથી એ યુક્ત છે. તે પેાતાની ઈચ્છા પ્રમાણે ગમન કરવાવાળા છે. તેઓનુ એ ગમન પ્રીતિકર છે. भनने अनुज छे. मने मनोहर छे. 'अमियगतीणं अमियबलवीरियपुरिसक्कार परमाणं महया गंभीर गुलगुलाइयरवेणं मणहरेणं पूरेंता अंबरं दिसाओ य सोभयंति चत्तारि देवसाहस्सीओ गयरूवधारीणं देवाणं दक्खिणिल्लं वाहं परिवहंति' તેની ગતિ અમિત છે. અમિત મળ અને વી થી પુરૂષકાર અને પરાક્રમથી યુક્ત છે. જોર જોરથી મધુર, મનહર, ગંભીર, આકાશને ભરતા થકા અને દિશાઓને સુશાભિત કરતા ગુલ ગુલાયિત શબ્દોથી કરતા એ હાથીના જીવાભિગમસૂત્ર Page #992 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. ११४ चन्द्र विमानवाहकदेव संख्यादिनि० ९७९ मित्तल लिय पुलियचक्क वालचवलगव्वितगईणं' चङ्क्रमितललितपुलितचक्रवालचपगर्वितगतीनाम् चंक्रमिता ललिता (कुटिला सविलासा ) पुलिता - आकाशे उत्पतितुमिच्छेव - चक्रवालं चक्राकारभ्रमणं तद्वत् चलचपला गर्विता गतिर्येपां तेषाम्, 'पीवरोरुवट्टियमसंठितकडीणं - ओलंबलं बलक खणपमाणजुत्तपसत्थर मणिज्जवालगंडाणं - समखुरवालधारीणं- समलिहियतिक्खग्गसिंगाणं- तणुमुहुमसुजातगिद्धलोमच्छविधराणं- उवचितमंसलविसालपडिपुण्णखंधपए सतुंदराणं-वेरुलिय कुछ २ वे नीचे की और झुके हुए भी है 'चकमितललितपुलियचक्कवालचवलगव्वितगतीणं' इनकी जो गति - चाल है वह चंक्रमित है, ललित है कुटिल है विलास युक्त है, पुलित आकाश में ये मानों उड जाना चाहते है ऐसी है और गर्व से भरी हुई सी जिस प्रकार की गति भमूडे की होती है ऐसी ही इनकी गति चपलता आदि विशेषणों से भरी है 'पीवरोरुवट्टियसुसंठितकडीणं' इनका कटिभाग पीवर है पुष्ट है और जंघा के जैसा गोलाकार संस्थान वाला है 'ओलंबपलंबलक्खणपमाणजुत्तपसत्थर मणिज्जवालगंडाणं' इनके कपोलों पर जो बाल हैं रोमराजि हैं वे एकसी कतार में स्थिर हैं-छोटे बड़े नहीं है अपने प्रमाण में एक से लम्बे हैं अतः बड़े अच्छे लगते हैं 'समखुरबालधारीणं' इनके खुर एक से हैं छोटे बड़े नहीं हैं तथा पूछ भी शरीर के आकार के प्रमाणानुसार जितनी लम्बी आदि होनी चाहिये उतनी है छोटी या बडी नहीं है 'समलिहिततिक्खग्गसिंगाणं' इनके અને પ્રમાણમાં ઉન્નત છે તેમજ સાથે સાથે કંઇક કંઇક તે નીચેની તરફ नभेला छे. 'चंकमितललितपुलियचक्कवालचवलगव्वितगतीण' तेमानी ने गति छेयाद छे, ते यभित छे, ससित छे, टिस छे, विलास युक्त छे. युक्षित અર્થાત્ જાણે તેએ આકાશમાં ઉડવા ઇચ્છે છે, એવી છે. અને ગર્વથી ભરેલી જેવી છે જે પ્રમાણે ભમરાની ગતિ હાય છે એવી તેમની ગતિ ચપલતા વિગેરે विशेषाशेो वाणी होय छे. 'पीवरोरुवट्टियसुसंठितकडीण' तेमना उभ्भरता लाग પીવર છે, પુષ્ટ છે. અને જાંઘના જેવા ગોળ આકાર હાય છે તેવા આકાર વાળા होय छे. 'ओलंबलंब लक्खणपमाण जुत्तपसत्थ रमणिज्जवालगंडाण' तेभना ज्योस ભાગા પર જે વાળ છે, રામરાજી, છે. તે એક સરખી કતાર બદ્ધ છે. નાની મેાટી નથી. પેાતાના પ્રમાણમાં એક સરખા છે તેથી તે ઘણાજ સુ ંદર લાગે છે. 'समखुरवालधारीण' तेभनी भरियो मे सरणी छे नानी भोटी नथी. तथा તેમના પૂછ પણ શરીરના આકારના પ્રમાણ અનુસાર જેટલી લબાઇ વિગેરે होवी लेामे भेटली छे, नानी ऐ भोटी नथी. 'समलिहिततिक्खग्गसिंगाणं' જીવાભિગમસૂત્ર Page #993 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९८० जीवाभिगमसूत्रे भिसंतकडक्खसुणिरिक्खगाणं-जुतप्पमाणप्पधाणलक्खणपसत्थरमणिज्जगग्गरगलसोभिताणं-धग्धरगसुब दकंठपरिमंडियाणं' पीवरोरुणा वर्तिता गोलाकारसुसंस्थाना कटिर्येषाम् आलंबे उपरितनदेशे आधारे यथा प्रलंबन्ते तथा प्रलम्बलक्षणप्रमाणेन युक्ताः प्रशस्ता रमणीया ये वालास्ते गण्डे येषाम्, समखुरवालधारिणाम् समाः कदाचित्कभेद शून्याः खुरा वालाश्च तेषां धारिणो ये तेषाम्, समलि खितानीव तीक्ष्णाग्राणि शृङ्गाणि येषाम्, तनुसूक्ष्मसुजातस्निग्धलोम्नां छवेर्धरास्तेषाम्, उपचितो वृद्धिंगतो मांसलश्च ताभ्यां प्रतिपूर्णकन्धस्य प्रदेशेन सुन्दराणाम्, वैडूर्यवदूभासमानकटाक्षैः मुनिरीक्षणं येषाम् तेषाम्, युक्तं-समुचितं यत्प्रमाणं तस्य प्रधानलक्षणैः अतएव प्रशस्तरमणीयैर्गगरैः आभूषणविशेषैर्गले शोभासंजाता जो सीगों के अग्रभाग है वे ऐसे हैं जैसे मानों घिसकर ही चिकने एवं तीक्षण किये गये हो 'तणुसुहुमसुजातणिद्धलोमच्छविधराणं' इनके शरीर ऊपर जो रोमराजि है वह छवि कान्ति युक्त है-तनु-पतली है और सूक्ष्म-छोटी २ है 'उवसितमंसलविसालपडिपुण्णखंधपएससुंदराणं' इनके जो स्कंध प्रदेश हैं वे उपचित हैं परिपुष्ट हैं मांसल हैंमांस से भरे हुए हैं और सुजात हैं इनसे इनकी अधिक सुन्दरता बढ़ गई है 'वेरुलियभिसंतकडक्खसुणिरिक्खणाणं' इनकी जो चितवन है वह वैडूर्य मणि के जैसे चमकीले कटाक्षों से युक्त है 'जुत्तप्पमाणप्पधाणलक्खणपसत्थरमणिज्जगग्गरगलसोभिताणं' इनके गलों में समुचित आकार में बने हुए होने के कारण रमणीय ऐसे गर्गरों से-आभूषण विशेषों से शोभा की वृद्धि हो रही है 'घग्घरसुबद्धकंठपरिमंडियाणं' गर्गर नामके आभूषणों के साथ २ इनके गलों में घर्घर તેમના શીંગડાના જે અગ્રભાગો છે તે એવા છે કે જાણે ઘસીને જ ચીકણા भने तीक्ष्य मानावामां आवेस डाय, 'तणु सुहुम सुजातणिद्धलोमच्छविधराणं' તેઓના શરીરની ઉપર જે મ પંક્તિ છે, છવિ-કાતિ યુક્ત છે. તેનું पातजी छ. मने सूक्ष्म-नानी नानी छ. 'उवचियमंसलविसालपडि पुण्णकंधपएससुदराणं' तमना २ २४५ प्रश। छे ते पयित छ. परिपुष्ट છે, માંસલ છે. અર્થાત્ માંસથી ભરેલા છે. અને સુજાત છે. તેનાથી તેઓની सुदरता धारे वधी गये। ४॥य छ. 'वेरुलियभिसंतकडक्खसुणिरिक्खणा જો તેમના જે ચિંત્વનું છે તે વૈર્ય મણિના જેવા ચમકીલા કટાક્ષેથી युक्त छ. 'जुत्तप्पमाणप्पघाणलक्खणपसत्थरमणिज्जग्गरगलसोभिताणं' तमाना ગળામાં સુંદર આકારના બનેલા હોવાના કારણે રમણીય એવા ગગરથી अर्थात् माभूषण विशेषथी शालाना पधारे। २७ २८ . 'घग्घरसुबद्धकंठपरिमंडियाणं' गर्ग नाभन भूषयानी साथ तमना गणानां धर नाम જીવાભિગમસૂત્ર Page #994 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.११४ चन्द्रविमानवाहकदेवसंख्यादिनि० ९८१ अथतृतीयवाहमाह-'चंदविमाणस्स णं पच्चस्थिमेणं-सेयाणं-सुभगाण सुप्पभाणं चंकमियललियपुलियचलचवलककुदसालीण-सण्णयपासाणं-संगयपासाणंसुजायपासाणं नियमाइयपीणरइयपासाणं-झसविहगसुनातकुच्छीणं-पसत्थणिद्धमधुगुलितभिसंतपिंगलक्खाणं-विसालपीवरोरुपडिपुण्णविउलखंधाणं-वपडिपुण्णविपुलकवोलकलियाणं घणणिचियसुबद्धलक्खणुण्णयईसि आणयवसभोवाणं' चन्द्रविमानस्य खलु पश्चिमेन श्वेतानां सुभगानां सुप्रभाणां चङ्क्रमितं-कुटिलं-ललित विलासवत् पुलितं-परिपुष्ट चलचपलं दोलायमानं ककुद् तेन शालते-शोभते यस्तथाविधानाम् चङ्क्रमितललितपुलितचलचपलककुत् शालिनाम्-सन्नतपार्थानाम्-संगतपार्थानाम्-सुजातापार्थानाम्-मितया मात्रया संयुक्तपीनरचितपार्थानाम् झप-विहगवत् सुजातकुक्षीणाम् प्रशस्तस्निग्धमधुगुलितभासमानपिंगलाक्षा करते हुए ये गजरूपधारी चार हजार देव दक्षिणदिशा की चन्द्र की सवारी को चन्द्र के विमान को उठाते हैं 'चंदविमाणस्स णं पच्चत्थिमेणं सेयाणं सुभगाणं सुप्पभाणं चंकमियललियपुलितचलचवलककुदसालीणं सण्णयपासाणं संगयपासाणं, सुजायपासाणं, मियमाइयपीणरइतपा साणं झसविहगसुजातकुच्छीणं' चन्द्र के विमान को जो पश्चिमदिशा में देव उठाते हैं वे उसे बैल के रूप में बनकर उठाते हैं इनका वर्णन इस प्रकार से है वे बैलरूपधारी देव श्वेत होते हैं सुभग होते हैं इनकी अच्छी प्रभा होती है इनकी जो ककुद है वह कुछ कुछ कुटिल है ललित विलास युक्त है पुलित परिपुष्ट है एवं चल चपल-इधर उधर झुलती सी है उससे ये बडे ही सुहावने प्रतीत होते हैं इनके जो दोनों पार्श्व भाग हैं वे सन्नत हैं अच्छी तरह से प्रमाण में नीचे की ओर झुके हुए हैं सुजात हैं श्रेष्ठ हैं जितना शरीर के रूप में उनका રૂપને ધારણ કરવાવાળા ચાર હજાર દે દક્ષિણ દિશાની ચંદ્રની સ્વારીને यना विमानने वे छे. 'चंदविमाणस्स णं पच्चत्थिमेणं सेयाणं सुभगाणं सुप्पभाणं चंकमियललियपुलितचलचवलककुदसालीणं सण्णयपासाणं संगयपासाणं सुजायपासाणं मियमाइयपीणरइयपासाणं झसविहगसुजातकुच्छीण' यंद्रना વિમાનને જે પશ્ચિમ દિશામાં દેવ ઉઠાવે છે, તેઓ બળદના રૂપ ધારણ કરીને તેને ઉઠાવે છે. એનું વર્ણન આ પ્રમાણે છે. એ બળદના રૂપ ધારણ કરવાવાળા દેવો સફેદ હોય છે. સુભગ હોય છે. તેની પ્રભા ઘણી જ સુંદર હોય છે. તેની જે ખાંધે છે તે કંઈક નમેલી છે. લલિત વિલાસવાળી છે. પુલિત અને પરિપુષ્ટ છે. તથા ચલ ચપલ–આમતેમ ઝુલતી છે. તેનાથી એ ઘણાજ સહામણું દેખાય છે. તેના બને પડખાના ભાગે છે તે સુજાત જીવાભિગમસૂત્ર Page #995 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९८२ जीवाभिगमसूत्रे णाम् विशालैः पीवरैरूरूभिः जङ्घाभिः परिपूर्णानां विपुलस्कन्धानाम् वृत्त-वर्तुल परिपूर्णविपुल (आयत) कपोलैः कलितानाम् घनवत् (घनो नाम लौहकुट्टने-आधारभूतः सर्व स लोहः) निचितसुबद्धलक्षणोन्नतत्वेन ईषदानत वृषभौष्टानाम् 'चंकप्रमाण होना चाहिये उतने प्रमाण वाले हैं मित मात्रा में ही ये पीवर पुष्ट हैं अतएव ऐसा ज्ञात होता है कि ये बडे ही सुन्दर ढंग से बने हुए हैं पक्षी एवं मछली की कुक्षि जैसी पतली होती है ऐसी ही पतली इनकी सुन्दर कुक्षि है 'पसत्थणिद्धमधुगुलितमिसंतपिंगलक्खाणं' इन की आंखे प्रशस्त हैं स्निग्ध हैं और मधु की गोली के समान चमकती हुई पीली हैं 'विसालपीवरोरुपडिपुण्णविपुलखंधाणं' इनकी जो जांघ है वे विशाल एवं पीवर हैं-पुष्ट मांसल है और इनके जो स्कन्ध है वे भी वृत्तता-वर्तुलता से परिपूर्ण है और विपुल विस्तृत है 'वपडिपुण्णविपुलकवोलकलिताणं' इनका जो कपोल मंडल है वह भी गोल है विपुल है 'धणणिचितसुबद्धलक्खणुण्णतईसिआणयवसभोहाणं' इन के जो ओष्ठ हैं वे घन के समान है लोह के कूटने में जो आधारभूत एक और लोहे की निहारनी होती है कि जिस पर लोहा कूटा पीटा जाता है-उनका नाम धन है यह बहुत ही मजबूत इनके दोनों ओष्ठ हैं निचित हैं मांस से भरे हुए हैं सुबद्ध हैं जडबों से अच्छी तरह से संबद्धित हैं और लक्षणोपेत एवं प्रमाण में उन्नत है और साथ में છે, શ્રેષ્ઠ છે, જેટલું શરીર રૂપે તેનું પ્રમાણ હેવું જોઈએ એટલા પ્રમાણ વાળા છે. થોડી માત્રામાંજ એ જાડા અને પુષ્ટ છે. તેથી તે એવા જણાય છે કે એ ઘણાજ સુંદર ઢંગથી બનેલ છે. પક્ષી અને માછલીની કૃક્ષિ–પેટ 2वी पाती ।य छ मेवी ०४ पातजी तयानी क्षि छे. 'पसत्थ णिद्धमधुगुलितमिसंतपिंगलक्खाणं' तेमनी मा प्रशस्त छ. स्निग्ध छ. अने भनी गाणीवी यमसीसिपीजी छ. 'विसालपीवरोरुपडिपुण्णविपुलखंधाणं' तेशानी २ ॥धामा છે તે વિશાલ અને પીવર છે. પુષ્ટ છે. માંસલ છે. અને તેમની જે ખાંધે છે, તે ५५५ २थी परिपूछे तमा विथुरा म विस्तृत छ. 'वटुपडिपुण्णविपुलकवोलकलिताणं' तेसोनुरे पास मा छे ते ५ गोल मने विधुर छे. 'धणणिचितसुबद्धलक्खणुण्णतईसिआणयवसभोवाणं' तेमान मा छे. ते ५ वा छ લોખંડને કૂટવામાં જે આધારભૂત એક બીજી જે લેખંડની એરણ હોય છે કે જેના પર લદ્ર ટીપવામાં આવે છે. તેનું નામ એરણ છે. તે ઘણી જ મજબૂત હોય છે. એવા જ મજબૂત તેમના બને ઓઠ હોય છે. નિશ્ચિત છે. માંસથી ભરેલા છે. સુબદ્ધ છે. જડબાએથી સારી રીતે સંબંધિત છે. તથા લક્ષણોપેત અને જીવાભિગમસૂત્ર Page #996 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३. सू. ११४ चन्द्र विमानवाहकदेव संख्यादिनि० ९८३ येषाम्, घग्घरा भरणेन सुबद्धो यः कण्ठस्तेन मण्डितानाम् । 'नानामणिकणगरयणघंटवेयच्छ्गमुकयरतियमा लियाणं- वरघंटागलगलियसोभंतस स्सिरीयाणं - पउमुप्पलसगलसुरभिमालाविभूसियाणं वइरखुराणं- विविधविखुराणं फालियामयदंताणं तवणिज्जजीहाणं तवणिज्जतालुयाणं तवणिज्जजोतग- जोयिताणं- कामगमाणंपी इगमाणं मनोगमाणं - मणोरमाणं - मणोहराणं- अमियगईणं-अमिय बलवी रियपुरिसक्कारपरक माणं' नानामणिकनकरत्न घण्टा वैकक्षिक सुकृतरचितमालिकानाम्-तत्र नानामणिभिः कनकैः रत्नैश्च पूरिता घण्टाः क्षुद्रघण्टिकाः किङ्कण्यः तासां वैकक्षिकेण तिर्यगुरः प्रदेशे स्थापितेन सुकृतरचिता माला येषाम् तेषाम् वर घण्टा लगलितशोभमानसश्रीकाणां सहश्रीकाणाम् पद्मोत्पलानां - दिवा रात्रौ च नामका एक २ आभूषण और पहिराया गया है अतः उससे ये बडे ही परिमंडित हुए सुहावने जच रहे हैं 'नाणामणिकणगरयणघंटवेयच्छगसुकयर तियमालियाणं' अनेक मणियों, अनेक प्रकारके सुवर्णो, और अनेक रत्नों से निर्मित छोटी २ घंटीओं की वैकक्षिक-तिरछे रूप में उर: स्थापित - मालाएं इनके ऊपर सजाई गई हैं ' वरघंटागलगलियसोभतसस्सिरीयाणं' इनके गलों में जो सुन्दर २ छोटी २ घंटियों की मालाएं पहिरायी गई है उनसे जो कान्ति निकल रही है उस कान्ति से इनकी श्रीवृद्धि में चार चांद लग गये हैं 'पउमुप्पलसगलसुरभिमालाविभूसियाणं, वहरखुराणं, विविधविखुराणं, फालियामयदंताणं, तवणिजजीहाणं, तवणिजतालुयाणं, तवणिजजोत्तगसुजोयिताणं, कामगमाणं, पीतिगमाणं, मणोगमार्ण, मणोरमाणं, मणोहराणं अमियगईणं अमियबलवीरियपुरिसकारपरक माणं' दिन और रात विकसित रहने वाले पद्म और उत्पलों की परिपूर्ण सुगंधि - એક એક આભૂષણ પહેરાવવામાં આવેલ છે. તેથી તેનાથી એ ઘણાજ પરિમડિત થયેલ સાહામણા જણાય छे. 'नानामणिकणगरयणघंटवेयच्छगसुकय रतियमालियाणं' मने भयो भने हारना सुवर्णो, भने भने रत्नोथी અનાવેલ નાની નાની ઘંટડિયાની વૈકક્ષિક–તિńરૂપમાં ઉરઃસ્થાપિત માળાએ तेयोना उपर सन्भववामां आवे छे. 'वर घंटागलगलियसोभत सस्सिरीयाणं' તેમના ગળામાં જે સુંદર સુંદર નાની નાની ઘડિયાની માળાએ પહેરાવવામાં આવેલ છે. તેમાંથી જે કાંતિ નીકળે છે. એ કાંતીથી એમની શ્રીવૃદ્ધિમાં ચાર यां: सागी गये छे. 'पउमुप्पलसगल सुरभिमालाविभूसियाणं वरखुणाणं - विधखुराणं, फालियमलदंताणं, तवणिज्जजीहाणं, तवणिज्जतालुयाणं, तवणिज्जजोत्तग सुजोयिताणं, कामगमाणं, पीतिगमाणं, मणोगमाणं, मणोरमाणं, मणोहराणं, अमि. ई अमियबलवरियपुरिसकारपरक माण' हिवस ने रात विकसित रहेवा वाणा જીવાભિગમસૂત્ર Page #997 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९८४ जीवाभिगमसूत्रे विकाशिना सकलमुरभिभिः परिपूरितमालया विभूषितानाम्, वज्रखुराणाम् विविधविखुराणां - विविधाsनेक वैशिष्टयखुरवताम् स्फटिकमयदन्तानाम्, तपनीयजिह्वानाम्, तपनीयतालुकानाम् - तपनीययोक्त्रः वल्गादिभिः सुजोजितानाम्, कामगमानाम्, प्रीतिगमानाम्, मनोगमानाम्, मनोरमाणाम्, मनोहराणाम्, अमितगतीनां कियता कालेन कियतो देशान् अतिक्रमेत् इत्थं मानहीनगतीनाम्, अमिताऽपरिमितबलवीर्याभ्यां पुरुषकारे पराक्रमो येषाम् तेपाम्, एतेषां व्याख्यानं पूर्वकृतमस्ति । 'महया गंभीरगज्जियरवेणं - महुरेणं मणहरेणय पूरे ता - अंबरं दिसाओ - य सोभयंता' महता गम्भीरगर्जितरवेण - मधुरेण - मनोहरेण पूरयन्तः अम्बरं दिशाश्व दश शोभयन्तः । ' चत्तारि देवसाहस्सीओ वसभरूपधारिणं देवाणं पञ्चत्थिमिल्लं सी ये सब तरफ से सुवासित हो रहे हैं इनके खुर अनेक प्रकार के हैं और अनेक प्रकार की विशिष्टता इनके खुरों में है इन के दांत इतने शुभ्र हैं कि ये स्फटिक मणियों के ही बने हुए हैं । इनकी जिह्वाएं इतनी अधिक ललाई से युक्त हैं कि मानों ये तपनीय सुवर्ण की ढालकर इनमें चिपका दी गई हों तालु भाग भी इनके इतने अधिक लाल है तपनीय सुवर्ण की बनी हुई जोतरों से- वल्गा आदि जोतों से ये नियोजित है इच्छानुसार इनका गमन है प्रीतिकारक इनकी सुन्दर चाल है मन को गमे ऐसी इनकी गति है अतः ये सब बडे मनोरम हैं बडे मनोहर हैं इनकी गति अपरिमित है न जाने ये थोडे से भी समय में कितनी दूर चले जावे यह कोई प्रमाणित नहीं हैं इनका बल और वीर्य, पुरुषकार और पराक्रम ये सब इनके अपरिमित है 'महयागंभीरगज्जियरवेणं महुरेण मणहरेण पूरेता अंबरं दिसाओ य सोभ પદ્મ અને ઉત્પલેાની પરિપૂર્ણ સુગંધ જેવી સુંગધથી બધી તરફથી સુવાસિત થઇ રહેલ છે. તેમની ખરીયા અનેક પ્રકારની છે. અને અનેક પ્રકારની વિશિષ્ટતા તેમની રિચામાં છે. તેમના દાંત એવા સફેદ છે કે—જાણે સ્ફટિક મણિયાથી જ બનેલા હોય. તેમની જીભ એટલી બધી લાલાશથી યુક્ત છે કે–જાણે તે તપનીય સાનાને ઢાળીને તેમાં તે ચાંટાડી દીધેલ હાય છે. તેમને તાળુ ભાગપણુ એટલે બધા લાલ છે. તપનીય સેનાની અનેલ જોતરાથી લગામ વગેરેથી નિયેાજીત કરેલા છે. ઈચ્છાનુસાર તેમનુ ગમન છે. પ્રીતિકારક તેમની સુંદર ચાલ છે. મનને ગમે તેવી તેમની ગતિ છે. તેથી એ બધા ઘણાજ મનેરમ છે. ઘણાજ મનેાહર છે. તેમની ગતિ અપરિમિત છે. ન જાણે એ થાડા સરખા સમયમાં કેટલે બધે દૂર સુધી ચાલ્યા જાય તેવી તેમની ગતિ છે, તેનું કંઇ પ્રમાણુ નથી. तेभनु म भने वीर्य ३षार भने पराउम मेमना अपरिमित छे. 'महया गंभीर गज्जरवेण महुरेण पूरेंता अंबरं दिसाओ सोभयंता, चत्तारि देवसाहस्सीओ જીવાભિગમસૂત્ર Page #998 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू. ११४ चन्द्र विमानवाहकदेवसंख्यादिनि० ९८५ बाहं परिवहन्ति ‘एवं गुणगणोपेताश्चतस्रो देवसाहस्त्र्यो वृषभरूपधारिणां देवानां पाश्चात्य बाहं परिवहन्ति इति । ___ अथचतुर्थवाहनकमाद-चंदविमाणस्स णं उत्तरेणं सेयाणं सुभगाणं सुप्पभाणं-जच्चाणंतरमल्लिहायमाणं-हरिमेलामउलमल्लियच्छाणं, घणनिचितसुबद्धलक्खणुण्णयचंचुच्चियललियपुलियचलचवलचंचलगईणं-लंघणवग्गणधावणधारणतिवइजईणसिक्खियगईणं सग्णयपासाणं ललंतलामगलायवरभूसणाणं-संणयपासाणं संगयपासाणं-सुजायपासाणं मियमाइयपीणरइयपासाणं' हे भदन्त ! चन्द्रविमानस्योत्तरेण श्वेतानां सुभगानां सुप्रभाणां जात्यानां-तरोमल्लिहायनानाम् 'तरो' वेगे, बले वा वर्तते 'मल्लिः ' धारणे वर्तते ततश्च-तरो धारको वेगादिधारकोहायनोऽव्ये येषां तेषाम् । हरिमेलकमृदुलमल्लिकाक्षाणाम्-हरिमेलको वृक्षविशेषः यंता, चत्तारि देवसाहस्सीओ वसभरूवधारिणं देवाणं पच्चथिमिल्लं बाहं परिवहंति' इन सब पदों का अर्थ जैसा पीछे लिखा जा चुका है वैसा ही है। 'चंदविमाणस्स णं उत्तरेणं' चन्द्र विमान के उत्तरदिशावर्ती देव जो चन्द्र के विमान को उठाते हैं वे उसे हय-घोडा का रूप धारण करके उठाते हैं सो इसी बात को अब सूत्रकार वर्णन करते हैं-'चंदविमाणस्स णं उत्तरेणं-सेयाणं, सुभगाणं, सुप्पभाणं' इन पदों की व्याख्या पहिले की गई व्याख्या जैसी है 'जच्चाणं तरमल्लिहायणाण' यहाँ 'तर' शब्द यहां वेग अथवा बल अर्थ में प्रयुक्त हुआ है और 'मल्लि' शब्द धारण अर्थ में इस तरह इस का अर्थ होता है कि जिनका वर्ष वेगादि का धारक है अर्थात् ये इतने वर्ष के थे कि जितने वर्ष में पूरा वेगादि का धारण करना प्रगट हो जाता हैं इससे सूत्रकार ने इन्हे तरुणावस्था वाला प्रदर्शित किया है 'हरिमेलामउलवसभरूवधारिण देवाण पच्चथिमिल्लं वाहं परिवहंति' २॥ सा पहानी मथ पडसा २ प्रमाणे ४३स छ. मेरी प्रमाणे मीयां ५५] सभ सेवा. 'चंद विमाणस्स ण उत्तरेण' यंद्र विमाननी उत्त२ हशाम मावस । रेसा ચંદ્રના વિમાનને ઉત્તર દિશાની તરફથી ઉપાડે છે. તેઓ તેને ઘોડાના રૂપ धारण ४शन वे छे. सूत्र४२ त ममतनु वाणुन ४२ छ.-'चंदविमाणस्सण उत्तरेण-सेयाण, सुभगाण सुप्पभाण' २॥ ५होनी व्यायाम पडसा ४२पामां मावेस छ. से प्रभानी छे. 'जच्चाणंतरमल्लिहायणाण' महीयां 'तर' शण्ट વેગ અથવા બળ એ અર્થમાં વપરાયેલ છે. અને “મલિ શબ્દ ધારણ અર્થમાં વપરાયેલ છે. એ રીતે એને અર્થ આ પ્રમાણે થાય છે. કે–જેમના વર્ષ વેગ વિગેરેને ધારક છે. અર્થાત્ એ એટલા વર્ષના હતા કે જેટલા વર્ષમાં પૂરે. પૂરા વેગ વિગેરે ધારણ કરવાનું પ્રગટ થાય છે. તેથી સૂત્રકારે તેમને તરૂણ जी० १२४ જીવાભિગમસૂત્ર Page #999 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे तस्य मृदुलं कुड्रमलं तद्वदक्षिणी येपाम्-श्वेताक्षाणाम्, घननिचितसुबद्धलक्षणोन्नत्तचञ्चुरितललितपुलितचलचपलचश्चलगतीनाम्-घननिचितम्-अयोधनवद् दृढीकृतं सुबद्धं लक्षणेनोन्नतं चञ्चुरितं ललितं पुलितं चलं चपलं चञ्चलं यथा तथा गतिर्येषाम् तेषाम् लंघनमुत्प्लुत्य गर्तादेः परपारगमनम्-वल्गनं गमनार्थं त्वराधावनं सर्वतो वेगेन गमनं धारणं यावद्बुद्धिबलेन स्वामिसंक्षरणं त्रिपदीवल्गा तत्संचालनेन जयिनी तया शिक्षया शिक्षिता गतिर्येषाम्, ललन्ति दोलायमानानि लामत्रिरम्याणि गलायमानानि भूषणानि येषाम्, सन्नतपार्थानाम्, संगतपार्थानाम्, सुजातपार्थानाम्, मितमात्रिकपीनरचितपार्थानाम्, झष-विहगवत् सुजातमल्लियच्छाणं' हरिमेलक नामका एक वृक्ष विशेष होता है अतः इन घोडों की जो आंखें हैं वे हरिमेलक वृक्ष की मृदुल कली के जैसी है अर्थात् श्वेत है। 'घणणिचितसुबद्धलक्खणुण्णतचंचुच्चियललियपुलियचलचवलचंचलगतीणं' अयोधन की तरह दृढीकृत, सुबद्ध, लक्षणोन्नत, पुलित और अत्यन्त चञ्चल इनकी गति है 'लंघणवग्गणधावणधारणतिवइजईणसिक्खितगईणं सण्णतपासाणं' उल्लङ्घन करना-किसी गड़े आदि को लांघकर पार करना, वल्गन-गमन करते समय जल्दी २ चलना, धावन-दौडना, धारण-अपने स्वामी को अपने ऊपर से गिरते समय संभाल करना और उसे नहीं गिरने देना तथा त्रिपदीलगाम के चलाने के अनुसार चाल चलना इन सब बातों की शिक्षा के अनुसार ही उनकी गति होती है। दोनों पार्श्वभाग इनके नत है 'ललंतलामगलायवरभूसणाणं संणयपासाणं संगतपासाणं सुजायपासाणं' ये अवस्था मतावेस छे. 'हरिमेला मउल मल्लियच्छाणं' रिभत नामनु એક જાનનું વૃક્ષ થાય છે. તેથી આ ઘોડાઓની જેમ જે આખો છે તે હરિभेस वृक्षनी मिण जीना पीछे. अर्थात् तेवी श्वेत छ. 'घणणिचित सुबद्ध लक्खणुण्णत चंचुचिच्चयललिय पुलिय चलचवलचंचलगतीणं' सामना पानी। દઢ કરેલ, સુબદ્ધ લક્ષણથી ઉન્નત્ત પુલિત અને અત્યંત ચંચલ તેમની ગતિ છે. 'लंधणवग्गधावणधारणतिवइजईंणसिक्खितगईणं सण्णतपासाणं' सागઅર્થાત્ કઈ ખાડા વિગેરેને ઓળંગીને પાર કરવું. વગન–ગમન કરતી વખતે જ૮િ જહિદ ચાલવું. ધાવન–ડવું. ધારણ પિતાના માલિકને પિતાની ઉપરથી પડતી વખતે સંભાળી લેવા અને તેને પડવા ન દેવા. તથા ત્રિપદી–લગામના ચલાવવાના ઈસારા પ્રમાણે ચાલ ચાલવી આ તમામ બાબતની શિક્ષા પ્રમાણે જ તેમની ति डाय छे. तेभना पन्ने ५मामा नभेसा छे. 'ललंतलामगलायरवरभूसणाणं सण्णयपासाणं संगतपासाणं सुजायपासाणं' तेस। सारी रीते नत-न छे. सात જીવાભિગમસૂત્ર Page #1000 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. ११४ चन्द्र विमानवाहकदेव संख्यादिनि० ९८७ कुक्षीणाम् | 'पोणपीवरवट्टितसुसंठितकडीणं- ओलंब पलंब लक्खणपमाण जुत्तपसत्थरमणिज्जवालगंडाणं तणुसुहुमसुजायणिद्धलोमच्छविधराणं मिउविसयपसत्थसुमलक्खण विकिरण केसरवालिघराणं ललिय सविलास गइललं तथासगललाडवरभूसणाणं - मुहमंडगोचूलचमरथासग परिमंडियकडीणं - तवणिज्जखुराणं तवणिज्जजीहाणं - तवणिज्ञ्जतालयाणं - तब णिज्जसुजोइयाणं- कामगमाणं - पीइगमाणं-मनोगमाणं मनोरमाणं मणोहराणं-अमियगईणं-अमियबलवी रियपुरिसकारपरक माणं' पीनपीवरवर्तित सुसंस्थितकटीनाम् - तत्र पीना-स्थूला पीवरा परिपुष्टा वर्तितागोलाकारेण परिणता सुसंस्थिता कटिर्येषाम् अवलंबे प्रलंबस्थलक्षणप्रमाणेन युक्तप्रशस्तरमणीयाः वाला गण्डयो र्येषाम् तेषामवलम्बप्रलम्बलक्षणप्रमाणयुक्तप्रशस्तरमअच्छे रूप में नत हैं संगत हैं और सुजात हैं 'मितमायितपीणरइय पासाणं' इनके वे पार्श्वभाग मित हैं अपनी २ मात्रा अनुरूप है और पुष्ट हैं 'झसविहगसुजात कुच्छीणं' इनकी जो कुक्षि- पेट है वह मछली और पक्षी के जैसा पतला अच्छा है 'पीणपीवरवहितसुसंठितastri' इनका जो कटिभाग है वह पुष्ट है विस्तृत है स्थूल है गोल हैं और अच्छे आकार वाला है 'ओलंब पल्वलक्खणपमाणजुत्तपसत्थरमणिज्ज बालगंडाणं ' जिनके दोनों कपोलों के बाल ऊपर से नीचे तक अच्छी तरह से लटकते हुए है लक्षण और प्रमाण से युक्त हैं प्रशस्त हैं रमणीय हैं 'तमसुजायणिद्धलोमच्छविधराणं' तनु सूक्ष्म, स्निग्ध ऐसे वालों की छवि को घोडे धारण किए हुए हैं 'मिडविसयपसत्थहुमलक्खणवि किण्णकेसरवालिधराणं' इनके गलों में अर्थात् गर्दन पर बाल है वह मृदु है विशद हैं, प्रशस्त है सूक्ष्म है सुलक्षणोमने सुन्नत छे. 'मियमाचित पीणरइयपासाणं' सेना मे पार्श्वभाग भित छे. पोत पोतानी भात्राने अनु३प छे. याने युष्ट छे. 'झसविहग सुजात कुच्छीणं' तेभनु ने पेट छे. ते भाछसी भने पक्षिना भेवु यात छे. 'पीणपीवर वट्टितसुसंठितकडीणं ' तेभना ने उटि लाग छे. ते पुष्ट छे. विस्तृत छे. स्थूल छे, गोण छे, भने सुंदर मारवाणी छे. 'ओलंबप लंब लक्खणपमाणजुत्तपसत्थ रमणिज्जबालगंडाणं' प्रेमना मन्ने उयोसोना वाण उपरथी नीचे सुधी सारी રીતે લટકતા રહેલ છે. લક્ષણ અને પ્રમાણથી યુક્ત છે. પ્રશસ્ત છે अनेरभणीय छे. 'तणुसुहुमसुजायणिद्धलोमच्छविधराणं' तनु-सूक्ष्म, स्निग्ध मेवा वाणाने मे घोडा धारण उरेस छे. 'मिउविसयपसत्थ सुहुमलक्खण विकिणकेसरवालिधराणं' तेभना गणाभां अर्थात् गर्छन उपर ने वाज छे ते अमण छे, विशद छे, प्रशस्त छे. सूक्ष्म छे, सुलक्षणोपेत छे तथा सुस જીવાભિગમસૂત્ર - Page #1001 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे णीयवालगण्डानाम्, तनु - सूक्ष्म सुजातस्निग्धलोम्नां छविधराणाम्, मृदुविशदप्रशस्तसूक्ष्मलक्षणैर्विकीर्णकेसराणां पालि-श्रेणि धराणाम् । ललित सविलासगत्या ललद्भिः दर्पण कारवद्भिः स्थासकैराभरण विशेषैर्ललाटवरभूषणानि येषाम् तेषाम् मुखमण्डलकं च मुखाभरणम् - अवचूलाच प्रलम्बमानगुच्छाः आभरणाणि च स्थासकाः दर्पणाकाराः आभरणविशेषाः तैः परिमण्डिता कटिर्येषान्तेषाम् मुखमण्डका चूलचामरस्थासकपरिमण्डितकटीनाम्, तपनीयखुराणां - तपनीयतालुकानाम्, तपनीययोक्त्रकसुयोजितानाम्, कामगमानाम्, प्रीतिगमानाम्, मनोगमानाम्, मनोरमाणाम्, मनोहराणाम्, अमिता - निःसीमा गति येषां तेषाममितगतीनाम्, अमिता - असीमिता बलवीर्ये पुरुषकारपराक्रमा येषां तेषाम् अमितबलवीर्यपुरुषकारपराक्रमाणाम्, 'महया हयहेसियकिलकिलाइयर वेणं - महुरेणं मणहरेण यपेत है तथा सुलझी हुई है उलझी हुई नहीं है 'ललंतथासगललाडवरभूसणाणं' दर्पण के जैसे आभरणविशेषों से युक्त इनके मस्तक के आभूषण है 'मुहमंडगोचूल चमरथास कपरिमंडिय कडीणं' मुखमंडप इस नामका आभरण विशेष, अबचूल-लंबे २ गुच्छे, चामर एवं धासक दर्पण के आकार जैसे आभरण विशेष; ये जिन पर यथास्थान सजाए हुए हैं 'तवणिजखुराणं' सुवर्ण के इनके खुर है । 'तवणिज्जजी हाणं' तपे हुए सुवर्ण की इनकी जिह्वाएं बनी है 'तवणिज्जतालुयाणं' इनके तालु तपनीय सुवर्ण के जैसे बने हुए हैं 'तवणिज्वजोत्तमसुजोतियाणं' तपनीय सुवर्ण की बनी हुई जोत से ये युक्त हैं 'कामगमाणं, पीतिगमाणं, मणोगमाणं, मणोरमाणं मणोहराणं अमितगतीणं अभिबल वीरियपुरिसकारपरक्कमाणं' इन सब पदों की व्याख्या पहले की गईव्याख्या के ही जैसी है । 'महयाहय हेसियकिलकिला इयर वेणं महुरेणं मणहरेण जेसा छे. उसजेसा नथी. 'ललंतथासगललाडवर भूसणाणं' દણુના જેવા ग्याभूषणो विशेषधी युक्त तेभना भाथाना आभूषण छे. 'मुहमंडगोचूलचमरथासकपरिमंडियकडीणं' भु-भंडेय से नाभनु याभूषय विशेष अवस લાંખાં લાંમાં ગુચ્છા ચામર અને થાસક–દર્પણુના આકાર જેવા આભરણુ વિશેષ એ બધા જેના પર ચેાગ્ય સ્થાને सन्नवेस छे. 'तवणिज्जखुराणं' सोनानी तेभनी भरियो छे. 'तवणिज्जजीहाणं' तपेक्षा सोनानी तेथोनी कल मने छे. 'तवणिज्जतालुयाणं ' तेभना तासु तपनीय सोना नेवा अनेसा छे. 'तवणिज्ज जोन्त्तगजोतियाणं' तपनीय सोनानी अनेस लगाभथी युक्त छे. 'कामगमाणं पातिगमाणं, मणोगमाणं, मणोरमाणं, मणोहराणं, अमितगतीणं अमियबलवीरिय पुरिसकारपरक माणं' २मा सघजा यहोनी व्याभ्या पहेला रवामां आवेल ९८८ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1002 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.११४ चन्द्र विमानवाहकदेवसंख्यादिनि० ९८९ पूरेता-अंबरं दिसाओ य सोभयंता' महता हयरेषितेन किलकिलायितो यो रवः तेन मधुरेण मनोहरेण च पूरयन्तः अम्बरं दिशाश्च शोभयन्तः । 'चत्तारि देवसाहस्सीओ हयरूवधारीणं देवाणं-उत्तरिल्लं बाहं परिवहंति' चत्वारि देवानां साहस्यो हयरूपधारिणां देवानामुत्तरदिशिभवं-औत्तरं बाहं परिवहन्ति । यद्यपि चन्द्रादीनां विमानानि स्वतः स्वभावसिद्धानि खे भ्रमन्ति तथापि-तत्रत्याभियोय पूरेता अंबरं दिसाओ य सोभयंता चत्तारि देवसाहस्सीओ हयरूवधारीणं उत्तरिल्लं बाहं परिवहंति' इस प्रकार की अवस्था संपन्न हुए चार हजार घोडे के रूप वाले देव मधुर मनहर हिनहिनाहट के शब्द से अम्बर और दिशाओं को चारों ओर से शब्दायमान करते हुए पूर्व कर्म के उद्यानुसार चंद्र के विमान को उठाते हैं। यहां ऐसा समझना चाहिये कि-चन्द्रादिकों के विमान तथा जगतू स्वभाव के अनुसार निरालम्ब ही रहते हैं परन्तु जो आभियोगिक जाति के देव होते हैं वे तथाविध नाम कर्मों के उद्य के वश से समान जातीय देवों के या हीन जातीय देवों के विमानों को अपनी गति विशेष दिखाने के निमित्त उनके विमानों को अपना अहोभाग्य मान कर बडे आनंद के साथ उठाते हैं इनमें कितनेक उन्हें आभियोगिक देव सिंहरूप धारण करके कितनेक अभियोगिक देव गजरूप धारण करके, कितनेक आभियोगिक देव वृषभरूप धारण करके और कितनेक आभियोगिक देव व्याच्या प्रमाणे ४ छ. 'महयाहयहेसियकिलकिलाइयरवेणं महुरेणं मणहरेण य पूरेता अंबरं दिसाओय सोभयंता चत्तारि देवसाहस्सीओ हयरूवधारीणं उत्तरिल्लं बाहं परिवहंति' मावा प्रा२नी अवस्था युक्त यये या२ ॥२ घना રૂપ ધારણ કરવાવાળા દે મધુર અને મનહર હણહણાટ કરીને આકાશ અને દિશાઓને ચારે તરફથી શબ્દાયમાન કરીને વાચાલિત બનાવીને પૂર્વ કર્મના ઉદય પ્રમાણે ચંદ્રમાના વિમાનને ઉપાડે છે. અહીંયાં એવું સમજવું જોઈએ કે–ચંદ્રાદિકના વિમાન તેવા પ્રકારના જગતના સ્વભાવ પ્રમાણે નિરાલમ્બજ રહે છે. પરંતુ જે આભિગિક જાતના દેવ હોય છે. તેઓ તથા વિધ નામકર્મોના ઉદયશવર્તિ હોવાથી સમાન જાતીના દેવેના અથવા હીન જાતવાળા દેવના વિમાનને પિતાની ભક્તિ વિશેષ બતાવવા માટે તેમના વિમાનોને પિતાનું અહોભાગ્ય સમજીને ઘણુજ આનંદ પૂર્વક ઉઠાવે છે. તે પૈકી કેટલાક આભિગિક દેવ સિંહના રૂપ ધારણ કરીને કેટલાક આભિગિક દેવ હાથીના રૂપ ધારણ કરીને, કેટલાક આભિગિક દેવ બળદના રૂપ ધારણ કરીને અને કેટલાક આભિગિક દેવે ઘડાના રૂપ ધારણ કરીને જીવાભિગમસૂત્ર Page #1003 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९९० जीवाभिगमसूत्रे गिका अनियोजिता एव स्वोचितं मत्वा एवं विलसन्ति । 'एवं सूरविमाणस्स वि पुच्छा' हे भदन्त ! सूर्यविमानस्यापि एवं पृच्छा-तद्विषयेऽपि ज्ञातु मिच्छा ? भगवानाह-'गोयमा ! सोलसदेव साहस्सीओ परिवहंति पुव्वक्कमेणं' हे गौतम ! षोडशदेवसाहस्त्र्यः पूर्वक्रमेण चन्द्रविमानवत् परिवहन्ति ‘एवं गहविमाणस्स वि पुच्छा' एवं ग्रहाणां विमानस्यापि पृच्छा ? भगवानाह–'गोयमा ! अट्ट देवसाह - स्सीओ परिवहंति पुव्वक्कमेणं दो देवाणं साहस्सीओ पुरथिमिल्लं बाहं परिवहंति दो देवाणं साहस्सीओ दक्खिणिल्लं, दो देवाणं साहस्सीओ पच्चथिमिल्लं, हयरूप धारण करके उठाते हैं । 'एवं सूरविमाणस्स वि पुच्छा' हे भदन्त ! इसी तरह से सूर्यविमान के उठाने के विषय में पृच्छा हैंअर्थात सूर्य के विमान को कितने हजार देव उठाते है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! सोलस देवसाहस्सीओ परिवहंति पुव्वकमेणं' हे गौतम ! सूर्य के विमान को पूर्वदिशा आदि के क्रम से १६ हजार देव उठाते हैं इनके सम्बन्ध में सब कथन जैसा चन्द्रविमान उठाने के प्रकरण में लिखा गया है वैसा ही है 'एवं गहविमाणस्स वि पुच्छा' हे भदन्त ! ग्रह के विमान को कितने हजार देव उठाते हैं ? तो इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा ! अट्ठ देवसाहस्सीओ परिवहंति पुव्वक्कमेणं' हे गौतम ! ग्रह के विमान को आठ हजार देव पूर्व दिशा आदि के क्रम से उठाते हैं 'दो देवाणं साहस्सीओ पुरथिमिल्लं बाहं परिवहति दो देव साहस्सीओ दक्खिणिल्लं' दो देवाणं साहस्सीओ ते विमानन. वे छ. 'एवं सूरविमाणस्स वि पुच्छा' हे भगवन् २०४ પ્રમાણે સૂર્યના વિમાનને ઉઠાવવાના સંબંધમાં પ્રશ્ન છે. અર્થાત્ સૂર્યના વિમાનને કેટલા હજાર દેવ ઉઠાવે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે 3-'गोयमा ! सोलस देवसाहस्सीओ परिवहंति पुव्वकमेणं' हे गौतम ! सूर्य ना વિમાનને પૂર્વ દિશા વિગેરે દિશાના કમથી ૧૬ સોળ હજાર દેવ ઉઠાવે છે. તેના સંબંધનું તમામ કથન જેમ ચંદ્ર વિમાન ઉપાડવાના સંબંધમાં કહેલ छ. मे प्रमाणे छ. 'एवं गह विमाणस्स वि पुच्छा है भगवन् ! अहाना વિમાનોને કેટલા હજાર દે ઉપાડે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે 'गोयमा ! अद्र देव साहस्सीओ परिवहंति पुवकमेणं' हे गौतम ! अन विभानने मा २ हेवे। पूर्व दिशामान भथी वे छे. 'दो देवाणं साहस्सीओ पुरथिमिल्लं बाहं वारिवहति दो देवाणं साहस्सीओ दक्खिणिल्लं, दो देवाणं साहस्सीओ पच्चथिमिल्लं, दो देव साहस्सी हयरूवधारीणं उत्तरिल्लं बाहं परिवहंति' જીવાભિગમસૂત્ર Page #1004 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९९१ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. ११४ चन्द्र विमानवाहकदेव संख्यादिनि० दो देवसाहस्सीओ हरूवधारीणं उत्तरिल्लं बाहं परिवर्हति' हे गौतम ! अष्टौ देव साहस्त्र्यः परिवहन्ति पूर्वक्रमेण चन्द्रविमानवत् तथाहि द्वे देवानां साहस्त्र्यौ दाक्षिणात्यम्, द्वे देवानां साहस्त्रयौ पाश्चात्यं बाहम्, द्वे देवसाहस्त्र्यौ हयरूपधारिणाम् - औत्तरं वाहं परिवहन्ति । ' एवं णक्खत्तविमाणस्स वि पुच्छा ? गोयमा ! चत्तारि देवसाहस्सीओ परिवर्हति सीहरूवधारीणं देवाणं पंच देवसया पच्चत्थिमिल्लं' दो देवसाहस्सी हयरूवधारीणं उत्तरिल्लं बाहं परिवहंति' इनमें ग्रह विमान की पूर्वदिशा के दो हजार देव उसे पूर्वदिशा की ओर उठाते हैं, ग्रह विमान की दक्षिणदिशा के दो हजार देव उसे दक्षिणदिशा की ओर उठाते है, ग्रह विमान की पश्चिम दिशा के दो हजार देव उसे पश्चिमदिशा में उठाते हैं और ग्रह विमान की उत्तरदिशा के दो हजार देव उसे घोडे का रूप धारण कर उत्तरदिशा की ओर उठाते हैं 'एवं णक्खत्त विमाणस्स वि पुच्छा' इसी तरह से नक्षत्र के विमान को उठाने की पृच्छा के समाधान में भी कथन कर लेना चाहिये अर्थात् नक्षत्र के विमान को कितने हजार देव पूर्वदिशा के क्रम से उठाते हैं ? तो इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'चत्तारि देव साह - सीओ परिवहति' हे गौतम ! नक्षत्र के विमान को पूर्वदिशा क्रम से मिलाकर ४ हजार देव उठाते हैं इनमें एक हजार देव सिंह रूपधारी देव उसे पूर्व दिशा में उठाते हैं एक हजार गजरूप धारी देव उसे दक्षिणदिशा में उठाते हैं एक हजार वृषभरूप धारी देव उसे पश्चिम તેમાં ગ્રહ વિમાનની પૂર્વ દિશાના બે હજાર દેવા તેને પૂર્વ દિશાની ખાજુથી ઉઠાવે છે. ગ્રહ વિમાનની દક્ષિણ દિશાના બે હજાર દેવા તેને દક્ષિણ દિશાની તરફ ઉઠાવે છે. ગ્રહ વિમાનની પશ્ચિમ દિશાના બે હજાર દેવા તેને પશ્ચિમ દિશા તરફથી ઉઠાવે છે. અને ગ્રહ વિમાનની ઉત્તર દિશાના બે હજાર દેવા तेने घोडाना ३५ धारण उरीने उत्तर हिशानी तरइथी उठावे छे. ' एवं णक्खत्त विमाणस्स वि पुच्छा' भेन प्रमाणे नक्षत्राना विमानने आववा संबंधी प्रश्नना સમાધાનમાં પણ આજ પ્રમાણેનુ કથન કહી લેવુ જોઈએ. અર્થાત્ નક્ષત્રાના વિમાનને કેટલા હજાર દેવા પૂર્વ દિશા વિગેરે ક્રમથી ઉઠાવે છે? આ પ્રશ્નના उत्तरभां अनुश्री उहे छे - ' चत्तारि देव साहस्सीओ परिवर्हति' डे गौतम ! નક્ષત્રના વિમાનને પૂ દિશા વિગેરે ક્રમથી બધા મળીને ૪ ચાર હજાર દેવા ઉઠાવે છે. તેમાં એક હજાર દેવા સિ'હનુ' રૂપ ધારણ કરીને તેને પૂ દિશા તરફથી ઉઠાવે છે. એક હજાર દેવા હાથીના રૂપ ધારણ કરીને તેને દક્ષિણ દિશા તરફથી ઉઠાવે છે. એક હજાર દેવા બળદના રૂપ ધારણ કરીને જીવાભિગમસૂત્ર Page #1005 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९९२ जीवाभिगमसूत्रे पुरथिमिल्लं वा परिवर्हति एवं चउद्दिसि' एवं नक्षत्रविमानस्याऽपि पृच्छा ? भगवानाह - हे गौतम ! चतस्रो देवसाहस्त्रयः परिवहन्ति सिंहरूपधारिणां देवानां पञ्चदेवशतानि पौरस्त्यं बाहं परिवहन्ति एवं चतुर्दिशि । इति ।। सू० ११४ ॥ मूलम् - एएसि णं भंते ! चंदिमसूरियगह गणनक्खत्ततारारुवाणं कयरे करेहितो सिग्घगई वा मंदगई वा ? गोयमा ! चंदे हिंतो सूरा सिग्घगई, सूरेहिंतो गहा सिग्घगई, गहेहिंतो नक्खत्ता सिग्घगई, णक्खत्तेहिंतो तारासिग्घगई । सव्वष्पगई चंदा सव्व सिग्घगईओ तारारूवे । एएसि णं भंते! चंदिम जाव तारारूवाणं कयरे कयरेहिंतो अप्पड्डिया वा - महिड्डिया वा ? गोयमा ! तारारूवेहिंतो नक्खत्ता महिड्डिया - नक्खत्तेहिंतो गहा दिशा में उठाते हैं और एक हजार घोडेरूप धारी देव उसे उत्तरदिशा में उठाते हैं 'एवं तारगाणंपि णवरं दो देवसाहस्सीओ परिवहति' इसी तरह तारारूपों के विमानों को भी पूर्वदिशा के क्रम से देव उठाते हैं ऐसा जानना चाहिये परन्तु इनके विमान को केवल दो हजार देव ही उठाते हैं इनमें ५०० सिंहरूप धारी देव इसे पूर्वदिशा में उठाते हैं ५०० गजरूप धारी देव उसे दक्षिणदिशा में उठाते हैं ५०० वृषभ रूपधारी देव उसे पश्चिमदिशा में उठाते हैं और ५०० हयरूप धारी देव उसे उत्तरदिशा में उठाते हैं 'एवं चउद्दिसिं पि' इस प्रकार का यह कथन ज्योतिषी देवों के विमानों द्वारा चारों दिशाओं में उठाये जाने के सम्बन्ध में किया है ॥ ११४ ॥ તેને પશ્ચિમ દિશા તરફથી ઉઠાવે છે. અને એક હજાર દેવા ઘેાડાના રૂપે धारण पुरीने तेने उत्तर दिशा तरथी उठावे छे. 'एवं तारागणंपि वरं दो देवसाहस्सीओ परिवर्हति' मे४ प्रमाणे ताराभोना विमानाने पशु पूर्व हिशानी ક્રમથી દેવા ઉઠાવે છે. તેમ સમજવું. પરંતુ તેમના વિમાનાને કેવળ એ હજાર દેવાજ ઉઠાવે છે. ૫૦૦/ પાંચસે દેવે સિંહના રૂપો ધારણ કરીને તેને પૂર્વ દિશાતરફથી ઉઠાવે છે. ૫૦૦/ પાંચસો દેવા હાથીના રૂપને ધારણ કરીને તેને દક્ષિણ દિશાતરફથી ઉઠાવે છે. ૫૦૦/ પાંચસો દેવા બળદના રૂપે ધારણ કરીને પશ્ચિમ દિશાતરફથી ઉઠાવે છે. અને ૫૦૦ પાંચસો દેવા घोडाना ३यो धारण ४रीने तेने उत्तर दिशातरइथी उठावे छे. 'एवं चउद्दिसि' એજ પ્રમાણે આ કથન યાતિષ્ઠ દેવાના વિમાના દેવેશ દ્વારા ચારે દિશાઓમાં ઉઠાવવાના સંબંધમાં પણ કરી લેવુ ! સૂ. ૧૧૪ ॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1006 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.११४ चन्द्र विमानवाहकदेवसंख्यादिनि० ९९३ महिड्डिया गहेहितो सूरा महिड्डिया, सुरेहितो चंदा महिडिया ऽसव्वप्पड्डिया तारारूवा सव्वमहिड्डिया चंदा ॥ सू० ११५॥ ___ छाया-एतेषां खलु भदन्त ! चन्द्रसूर्यग्रहगणनक्षत्रतारारूपाणां कतरे कतरेभ्यः शीघ्रगतयो मन्दगतयो वा ! गौतम ! चन्द्रेभ्यः सूर्याः शीघ्रगयः सूर्येभ्यो ग्रहाः शीघ्रगतयः ग्रहेभ्यो नक्षत्राणि शीघ्रगतीनि, नक्षत्रेभ्यस्ताराः शीघ्रगतयः, सर्वाल्पगतयश्चन्द्राः सर्वशीघ्रगतयस्तारारूपाः । एतेषां खलु भदन्त ! चन्द्र यावत्तारारूपाणां कतरे कतरेभ्योऽल्पद्धिका वा महर्दिका वा ? गौतम ! तारारूपेभ्योनक्षत्राणि महर्दिका नि, नक्षत्रेभ्यो ग्रहा महर्टिका ग्रहेभ्यः सूर्यामहर्दिकाः सूर्येभ्यश्चन्द्रा महर्द्धिकाः, सर्वाल्पार्द्धयस्तारारूपाः सर्वमहर्दिकाश्चन्द्राः सू०॥११५॥ ___टीका-'एएसि णं भंते ! चंदिम-मरियगहगणनक्खत्ततारारूवाणं कयरे कयरेहितो सिग्घगईवा मंदगई वा' हे भदन्त ? एतेषां वक्ष्यमाणचन्द्रसूर्यग्रहगणनक्षत्रतारारूपाणां मध्ये कतरेभ्यः केभ्योऽपेक्षया के शीघ्रगतयो वा मन्दगतयो वा भवन्तीति प्रश्नः ? भगवानाह-गोयमा ! चंदेहितो सूरा सिग्घगई, सूरेहितो गहा सिग्धगई, गहेहिंतो नक्खत्ता सिग्धगई, नक्खत्तेहितो तारा सिग्धगई' हे गौतम ! चन्द्रेभ्यः सूर्याः, सूर्येभ्यो ग्रहाः ग्रहेभ्यो नक्षत्राणि, नक्षत्रेभ्यस्ताराः शीघ्रगतयः । एतच्चन्द्रप्रज्ञप्तौ यथायथं स्पष्टीकृतम् । 'सव्वप्पगईचंदा सव्वसिग्धगईओ 'एएसि णं भंते ! चंदिमसूरिय गहनक्खत्ततारारूवाण' इत्यादि । टीकार्थ-हे भदन्त ! इन चन्द्र सूर्य ग्रह नक्षत्र और तारारूप ज्योतिष्कदेवों में 'कयरे कयरेहिंतो सिग्धगती वा मंदगती वा' कौन किसकी अपेक्षा शीघ्र गति वाला है और कौन किसकी अपेक्षा मंद गति वाला है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! चंदेहितो सूरा सिग्धगती, सूरेहिंतो गहा सिग्धगती, गहेहितो णक्खत्ता सिग्घगती, णक्खत्तेहितो तारा सिग्घगती, सव्वप्पगती चंदा सव्व सिध्धगतीओ 'एएसिणं भंते ! चंदिमसूरियगहणक्खत्त तारारूवाणं' त्यात टी -हे भगवन् २॥ यंद्र, सूर्य, घर, नक्षत्र, मने ता२। ३५ ज्याति वाम 'कयरे कयरे हितो सिग्धगती वा मंदगती वा' । छोना ४२॥ શીધ્ર ગતિવાળા છે. અને કણ કેન કરતા મંદ ગતિવાળા છે? આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्रभुश्री ॐ छ -'गोयमा ! चंदेहितो सूरा सिग्ध गती सूरेहितो गहा सिग्धगती गहेहितो णक्खत्ता सिग्धगती. णक्खत्तेहितो तारा सिग्ध गती, सव्वप्पगती चंदा सव्वसिग्धगतीओ तारारूवे' हे गौतम ! यद्रमा ४२ता सूर्य जी० १२५ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1007 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे तारारूवे' सर्वाल्पगतयश्चन्द्राः सर्वेभ्यः-शीघ्रगतयस्ताराः अन्ये तु अपेक्षा शीघ्रगतयो मन्दगतयोऽपि ज्ञेयाः। 'एएसि णं भंते ! चंदिम जाव तारारूवाणं कयरे कयरेहितो अप्पड्रिया वा महडिया वा' एतेषां खलु भदन्त ! चन्द्रसूर्यादीनां कतरे के के कस्यापेक्षयाऽल्पर्द्धिका-महर्दिकावेति प्रश्नः ? भगवानाह-'गोयमा ! तारारूपेहितो नक्खत्ता महड्डिया नक्खत्तेहिंतो गहा महिडिया-गहेहिंतो सूरा महडिया सूरेहिंतो चंदा महड्डिया' तारारूपेभ्यो नक्षत्राणि नक्षत्रेभ्यो ग्रहाः, ग्रहेभ्यः सूर्याः सूर्येभ्यश्चन्द्रा मह द्धिका ज्ञेयाः। 'सव्वप्पडिया तारारूवा सव्वमहड्डिया चंदा' सर्वाल्पर्द्धयस्ताराः सर्वमह द्धिकाचन्द्राः, इति सारः ॥ ०११५॥ तारास्वे' हे गौतम ! चन्द्रमा की अपेक्षा सूर्य शीघ्र गति वाला है सूर्य की अपेक्षा ग्रह शीध्रगति वाला है ग्रहों की अपेक्षा नक्षत्र शीघ्र गति वाला है नक्षत्रों की अपेक्षा तारारूप शीध्र गति वाले है सब से अल्पगति वाला चन्द्र है और सबसे शीघ्र गति वाला तारारूप हैं। 'एएसि णं भंते ! चंदिम जाव तारारूवाणं कयरे कयरेहितो अप्पड्डिया वा महिड्डिया वा' हे भदन्त ? इन चन्द्र यावत् तारारूप ज्योतिषी देवों के बीच में कौन किनकी अपेक्षा अल्प ऋद्धि वाला है ? और कौन किनकी अपेक्षा महाऋद्धि वाला है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! तारारूवेहितो नक्खत्ता महडिया' हे गौतम ! तारारूप ज्योतिषीयों की अपेक्षा नक्षत्र महाऋद्धि वाले हैं 'नक्खत्ते हितो गहा महडिया' नक्षत्रों की अपेक्षा ग्रह महाऋद्धि वाले हैं 'गहेहिंतो सूरा महडिया' ग्रहों की अपेक्षा सूर्य महाऋद्धि वाले हैं, 'सूरेहिंतो चंदा महड्डिया' सूर्य की अपेक्षा चन्द्र महाऋद्धि वाले हैं 'सव्वप्पड्डिया ताराશીધગતિ વાળા છે. સૂર્ય કરતાં ગ્રહ શીવ્ર ગતિવાળા છે. ગ્રહો કરતાં નક્ષત્ર શીધ્ર ગતિવાળા છે. નક્ષત્ર કરતાં તારાઓ શીધ્ર ગતિવાળા છે. સૌથી અલ્પ गति 'द्र देव छ. मने सौथी शीघ तिवा ॥२॥ ३५ छे. 'एएसिणं भंते ! चंदिम जाव तारारुवाणं कयरे कयरेहिं तो अप्पढिया वा महड्ढिया वा' હે ભગવન આ ચંદ્ર યાવત્ તારા રૂપ તિષ્ક દેખમાં કણ કેના કરતાં અલ્પ અદ્ધિ વાળા છે? અને કેણ કોના કરતાં મહારૂદ્ધિ વાળા છે ? આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्रभुश्री ४ छ -'गोयमा ! तारारूवेहितो! णक्खत्ता महइढिया' हे ગૌતમ ! તારા રૂપ જોતિષ્ક દેવે કરતાં નક્ષત્ર ઘણી જ મેટિઝદ્ધિવાળા છે. 'णक्खत्तेहि तो गहा महइढिया' नक्षत्री ४२तi अंडे। भाटि द्धिवाय छे. 'गहेहितो सूरा महइढिया' घडी ४२तां सूर्य भाटि *द्धिवा छे. 'सूरेहिंतो! चंदा महइढिया' सूर्य ना ४२तां यन्द्र भाटी ऋद्धिा छे. 'सव्वप्पढिया तारारूवा જીવાભિગમસૂત્ર Page #1008 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.११६ जम्बूद्वीपे तारारूपस्यान्तरादि नि० ९९५ मूलम्-जंबुद्दीवे णं भंते ! दीवे तारारुवस्स तारारूवस्स एस णं केवइयं अबाहाए अंतरे पन्नत्ते ? गोयमा दुविहे अंतरे पन्नत्ते, तं जहा-वाघाइमे य निव्वाघाइमे य, तत्थ णं जे से वाघाइमे से जहन्नेणं दोणि य छावटे जोयणसए उकोसेणं बारस जोयणसहस्साइं दोण्णि य बायाले जोयणसए तारारूवस्स २ य अबाहाए अंतरे पन्नत्ते । तत्थ णं जे से निवाघाइमे से जहन्नेणं पंचधणुसयाई उक्कोसेणं दो गाउयाई तारारूव जाव अंतरे पन्नते। चंदस्स णं भंते ! जोइसिंदस्स जोइसरन्नो कइ अग्गमहिसीओ पन्नत्ताओ ? गोयमा ! चत्तारि अग्गमहिसीओ पन्नत्ताओ, तं जहा- चंदप्पभा, दोसिणाभा, अचिमाली, पभंकरा, एत्थ णं एगमेगाए देवीए चत्तारि देवि साहस्सीओ परिवारे य, पभू णं तओ एगमेगा देवी अण्णाइं चत्तारि २ देविसहस्साइं परिवारं विउवित्तए, एवामेव सपुत्वावरेणं सोलस देवि साहस्सीओ पन्नत्ताओ, से तं तुडिए । पभू णं भंते! चंदे जोइसिंदे जोइसराया चंदवडिंसए विमाणे सभाए सुहम्माए चंदंसि सीहासणंसि तुडिएण सद्धिं दिव्वाइं भोगभोगाइं भुंजमाणे विहरित्तए णो इणटे समटे, से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ नो पभू चंदे जोइसराया चंदवडेंसए विमाणे सभाए सुहम्माए चंदंसि सीहासहंसि तुडिएणं सद्धिं दिव्वाइं भोगभोगाइं भुंजमाणे विहरित्तए ? गोयमा ! चंदस्स जोइसिंदस्स जोइसरपणो चंदवडिसए सभाए सुहम्माए माणवगंसि चेइय खंभंसि वइरामएसु गोलवट्टसमुग्गएसु बहुयाओ जिणसरूवा सव्व महड्डिया चंदा' इस तरह सब से अल्पऋद्धि वाले तारारूप है और सब से महाऋद्धि वाले चन्द्र हैं ॥सू. ११०॥ सव्वमहइढिया चंदा' २॥ प्रमाणे सौथी थाडी *द्धिा ता२॥ ३५ छ. अने. સૌથી મહાદ્ધિવાળા ચંદ્ર દેવ છે. સૂ. ૧૧૦ છે જીવાભિગમસૂત્ર Page #1009 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे कहाओ सपिणक्खित्ताओ चिटुंति, जाओ णं चंदस्स जोइसिं. दस्स जोइसरन्नो अन्नेसिं च बहूणं जोइसियाणं देवाण य देवीण य अञ्चणिजाओ जाव पज्जुवासणिज्जाओ तासिं पणिहाए नो पभू चंदे जोइसराया चंदवडिसए जाव चंदसि सीहासणंसि जाव भुंजमाणे विहरित्तए, से एएणटेणं गोयमा! नो पभू चंदे जोइसराया चंदवडेंसए विमाणे सभाए सुहम्माए चंदसि सीहासणंसि तुडिएण सद्धिं दिव्वाइं भोगभोगाइं भुंज. माणे विहरित्तए, अदुत्तरं च णं गोयमा! पभू चंदे जोइसराया चंदवडिसए विमाणे सभाए सुहम्माए चंदसि सीहासणंसि च. उहिं सामाणिय साहस्सीहिं जाव सोलसहिं आयरक्खदेवाणं साहस्सीहिं अन्नेहिं बहहिं जोइसिएहिं देवेहिं देवीहि य सद्धिं संपरिवुडे महया हयणगीयवाइयतंतीतलतालतुडियघणमुइंगपडुप्पवाइयरवेणं दिव्वाइं भोगभोगाइं भुंजमाणे विहरित्तए, केवलं परियार तुडिएण सद्धिं भोगभोगाइं बुद्धिए नो चेवणं मेहुणवत्तिय । सूरस्सणं भंते ! जोइसिंदस्स जोइसरन्नो कइ अग्गमहिसीओ पन्नत्ताओ ? गोयमा! चत्तारि अग्गमहिसीओ पन्न. त्ताओ, तं जहा-सूरप्पभा-आयवाभा-अचिमाली-पभंकरा । एवं अवसेसं जहा चंदस्स णवरिं सूरवडिसए विमाणे सूरंसि सीहासणंसि, तहेव-सव्वेसिपि गहाईणं चत्तारि अग्गमहिसीओ तं जहा-विजया वेजयंती जयंती अपराइया तेसिपि तहेव।११६। ____ छाया-जंबुद्वीपे खलु भदन्त ! द्वीपे तारारूपस्य २ एतत् खलु कियद् अबाधया अन्तरं प्रज्ञप्तम् गौतम ! द्विविधमन्तरं प्रज्ञप्तम्, तद्यथा-व्यघातिमंनिर्व्याघातिमं च, तत्र खलु यत् तत् व्याघातिमं तज्जघन्येन द्वे च षट् षष्टे योजनशते, उत्कर्षेण द्वादशयोजनसहस्राणि द्वे च द्विचत्वारिंशे योजनशते तारारूपस्य-२ अबाधयाऽन्तरं प्रज्ञप्तम् । तत्र खलु यत तन्निाघातिमं तज्जघन्येन पञ्चधनुः शतानि उत्कर्षेण द्वे गव्यूते तारारूपस्य यावदन्तरं प्रज्ञप्तम् । चन्द्रस्य खल भदन्त ! चतस्रोऽग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा चन्द्रप्रभा-ज्योत्स्नाभा-अचिर्माली-प्रभङ्करा, જીવાભિગમસૂત્ર Page #1010 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.११६ जम्बूद्वीपे तारारूपस्यान्तरादि नि०९९७ अत्र खरवेकैकस्या देव्याः चत्वारि-२ देवसहस्राणि परिवारश्व, प्रभुः खलु ततः एकैका देवी अन्यानि चत्वारि २ देवी सहस्राणि परिवारं विकुर्वितुम् । एवमेव सपूर्वापरेण षोडश देवी सहस्राणि प्रज्ञप्तानि । तदेतावत् त्रुटिकम् प्रभुः खलु चन्द्रो ज्योतिष्केन्द्रो ज्योतिष्कराजश्चन्द्रावतंसके विमाने सभायां सुधर्मायां चन्द्रे सिंहासने त्रुटिकेन साध दिव्यान्भोगभोगान् भुञ्जानो विहर्तुम् ? नाऽयमर्थः समर्थः । तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते-नो प्रभुश्चन्द्रो ज्योतिष्कराजश्चन्द्रावतंसके विमाने सभायां सुधर्मायां चन्द्रे सिंहासने त्रुटिकेन सार्धं दिव्यान् भोगभोगान् भुञ्जानो विहर्तुम् गौतम ! चन्द्रस्य ज्योतिषेन्द्रस्य ज्योतिषराजस्य चन्द्रावतंसके विमाने सभायां सुधर्मायां माणवके चैत्यस्तम्भे वज्रमयेषु गोलवृत्तसमद्गकेषु बहूनि जिन सक्थी नि सन्निक्षितानि तिष्ठन्ति यानि खलु चन्द्रस्य ज्योतिषेन्द्रस्य ज्योतिषराजस्याऽन्येषां च बहूनां ज्योतिष्काणां देवानां च देवीनां चाऽर्चनीयानि यावत्पर्युपासनीयानि, तेषां प्रणिधया नो प्रभुश्चन्द्रो ज्योतिषराजश्चन्द्रावतंसके यावत् चन्द्र सिंहासने यावद् भुंजानो विहर्तुम्, तत्तेनार्थेन गौतम ! नो प्रभुश्चन्द्रो ज्योतिषराजश्चन्द्रावतंसके विमाने सभायां सुधर्मायां चन्द्रे सिंहासने त्रुटिकेन सार्ध दिव्यान्भोग भोगान् भुंजमानो विहर्तुम्, अथोत्तरं च खलु गौतम! प्रभुश्चन्द्रोज्योतिषेन्द्रो ज्योतिषराजचन्द्रावतंसके विमाने सभायां सुधर्मायां चन्द्रे सिंहासने चतुर्भिः सामानिकसहस्रैर्यावत्षोडशात्मरक्षकदेवसहस्रैरन्यैर्बहुभि ज्योतिष्कदेवैर्देवीभिश्च सार्ध संपरिवृतो महताहतनृत्यगीतवादित्रतन्त्रीतलतालत्रुटितघनमृदङ्गपटुप्रवा दित रवेण दिव्यान् भोगभोगान् भुंजानो विहर्तुम्, केवलं परिवारत्रुटिकेन साधै भोग भोगान् बुद्धया-नैव खलु मैथुनप्रत्ययम् । सूर्यस्य खलु भदन्त ! ज्योतिषेन्द्रस्य ज्योतिषराजस्य कति अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः गौतम ! चतस्रोऽग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-सूर्यप्रभा १ आतपाभा २ अचिौली ३ प्रभङ्करा ४। एवम्-अवशेष यथा चन्द्रस्य नवरं सूर्यावतंसके सूर्य सिंहासने तथैव सर्वेषामपि ग्रहादीनां चतस्रो ऽग्रमहिष्यः० तद्यथा-विजया-वैजयन्ती-जयन्ती-अपराजिता, तेषामपि तथैव ॥सू० ॥११५॥ ___'जंबुद्दीवे णं भंते ! दीवे ताराख्वस्स २ एसणं केवइयं अबाहाए अंतरे पण्णत्ते' इत्यादि। ___टीकार्थ-अब गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा हैं-हे भदन्त ! जम्बूद्वीप 'जंबुद्दीवेणं भाते ! दीवे तारारूवस्स तारारूवस्स एस णं केवइयं अबाहाए अंतरे पण्णत्ते' त्यादि ટીકાર્થ-હવે ગૌતમસ્વામી પ્રભુશ્રીને એવું પૂછે છે કે હે ભગવન્ જંબૂ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1011 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे टीका-सम्प्रति हि जम्बुद्वीपे ताराणां पारस्परिक मन्तरं प्रतिपादयितुमाह - 'जंबुद्दीवे णं भंते । दीवे तारारूवस्स-२ एस णं केवइयं अबाधाए अंतरे पन्नत्ते' ? हे भदन्त ! जंबूद्वीपे खलु द्वीपे तारारूपस्य-२ एतत् परस्परमन्तरं कियद् अबाधया प्रज्ञप्तम् ? भगवानाह-'गोयमा ! दुविहे अंतरे पन्नत्ते-तं जहा-वाघाइमे य -निव्याघाइमे य, तत्थ णं जे से वाघाइमे-से जहन्नेणं दोण्णि य छावटे जोयणसए उक्कोसे णं वारसजोयणसहस्साई दोण्णि य बायाले जोयणसए तारारूवस्स २ य अबाहाए अंतरे पन्नत्ते' हे गौतम ! द्विविधमन्तरं-व्यवधानम् तद्यथा व्याघातिमं च निर्व्याघातिमं च, व्याहननं-पर्वतादेः स्वलनं व्याघातस्तेन निवृत्तं व्याघातिमम् । निर्व्याघातिमं-व्याघातान्निर्गतं स्वाभाविकमित्यर्थः, तत्र द्वयोरन्तयोर्मध्ये निर्व्याघातिमं यद्भवति तज्जघन्येन पञ्चधनुश्शतानि उत्कर्षतो द्वे गव्यूते, इति-वक्ष्यते, तत्र यद् व्याघातिमम् तत् जघन्येन द्वे योजनशते षट्पष्टेषट्पष्टयधिके, उत्कृष्टेन द्वादशयोजनसहस्राणि द्विचत्वारिंशदधिके द्वे योजनशते स्थित एक तारा का दूसरे तारारूप के साथ कितना अन्तर कहा गया है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! दुविहे अंतरे पण्णत्ते' हे गौतम अन्तर दो प्रकार का कहा गया है 'तं जहा' जो इस प्रकार से है'वाघाइमे य निव्वाघाइमे य' एक व्याघात को लेकर और दूसरा निर्व्याघात को लेकर 'तत्थ णं जे से वाघाइमे से जहण्णेणं दोणि य छावढे जोयणसए, उक्कोसेणं बारसजोयणसहस्साइं दोण्णि य बायाले जोयणसए तारारुवस्स २ अबाहाए अंतरे पण्णत्ते' व्याघात को लेकर जो तारारूपों का आपस में अन्तर कहा गया है वह जघन्य की अपेक्षा २६६ योजन का कहा गया है और उत्कृष्ट की अपेक्षा १२२४२ योजन का कहा गया है जघन्य अंतर निषधकूट आदि की अपेक्षा से દ્વીપમાં આવેલ એક તારાના બીજા તારા રૂપની સાથે કેટલું અંતર કહેવામાં भाव छ ? २मा प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री ४ छ -'गोयमा ! दुविहे अंतरे पण्णत्ते' है गौतम ! मत२ मे ५४२नु वामां मावेश छ. 'तं जहा' २ मा प्रमाणे छ. 'वाधाइमे य निव्वाधाइमेय' से व्याधातने सन मने मी निव्र्या घात सन 'तत्थ णं जे से वाधाइमे से जहण्णेण दोण्णि य छावठू जोयण सए उक्कोसेण बारस जोयणसहस्साइं दोणिय बायाले जोयणसए तारारूवस्स अबाहाए अंतरे पण्णत्ते' व्याधातन धन पा॥ ३पोनु ५२२५२भा २ मत२ કહેવામાં આવેલ છે. તે જઘન્યથી ૨૬૬ બસે છાસઠ યોજનનું કહેવામાં આવેલ છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી ૧૨૨૪ર બાર હજાર બસો બેંતાલીસ જનનું કહેવામાં આવેલ છે. જઘન્ય અંતર નિષધ ફૂટ વિગેરેની અપેક્ષાથી કહેલ છે. જીવાભિગમસૂત્ર Page #1012 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.११६ जम्बूद्वीपे तारारूपस्यान्तरादि नि० ९९९ तारारूपस्य२ चाऽवाधया परस्परमन्तरम् । यद् व्याघातिममन्तरं जघन्येन कथितं तन्निषधकूटादिकमपेक्ष्य ज्ञातव्यम्, उत्कर्षतो द्वादशयोजनसहस्राणि द्वे योजनशते द्वाचत्वारिंशदधिके एतन्मेरोरपेक्ष्य कथितम् 'तत्थ णं जे से निवाघाइमे से जहण्णेणं पंचधणुसयाई-उक्कोसेणं दो गाउयाई" तत्र यन्नियाघातिमं तत्जघन्येन पञ्चधनुःशतानि उत्कर्षतो वे गव्यूते, 'तारारूवस्स जाव अंतरे पन्नत्ते' कहा गया है क्योंकि निषध पर्वत और नीलवन्तपर्वत ४०० योजन के ऊंचे हैं तथा इनके ऊपर जो कूट हैं वे ५०० योजन के ऊंचे हैं। ये मूल में ५०० योजन के लम्बे चौडे हैं मध्य में ३७५ योजन और ऊपर में २५० योजन के लम्बे चौडे हैं कूट की दोनों ओर आठ २ योजन को छोड कर तारामंडल चलता है इससे २५० में १६ जोड देने से २६६ योजन का अन्तर जघन्य से निकल आता है और उत्कृष्ट अन्तर इस प्रकार से निकलता है कि सुमेरुपर्वत की चौडाई १० हजार योजन की है दोनों ओर के ११२१ योजन प्रदेश को छोडकर तारामंडल चलता है इस तरह १० हजार योजन में २२४२ मिलाने से यह उत्कृष्ट अन्तर आ जाता है 'तत्थणं जे से णिव्वाघाइमे से जहण्णेणं पंचधणुसयाई उक्कोसेणं दो गाउयाई तारारूव जाव अंतरे पण्णत्ते तथा-निर्याघात को आश्रित करके जो अन्तर है वह जघन्य की अपेक्षा ५०० सौ धनुष का है और उत्कृष्ट की अपेक्षा दो कोश का કેમકે-નિષધ પર્વત અને નીલવંત પર્વત ૪૦૦| ચાર સે જન ઉંચા છે. તથા તેની ઉપર જે કૂટ છે. તે ૫૦૦ પાંચસે લેજનનું ઉંચું છે. તે મૂળમાં ૫૦૦ પાંચ સે જનનું લાંબુ પહેલું છે. મધ્યમાં ૩૭૫ પિણ્ ચાર સે જન ઉપરની તરફ ૨૫૦ અઢીસો જનની લંબાઈ પહોળાઈ છે. કૂટની બને તરફ આઠ આઠ જનને છોડીને તારા મંડલ ચાલે છે. તેનાથી ૨૫૦ અઢીસે એજનમાં ૧૬ સોળ મેળવી દેવાથી ૨૬૬ બસે છાસઠ જનનું અંતર જઘન્યથી નીકળી આવે છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી અંતર આ પ્રમાણે નીકળે છે. કે–સુમેરૂ પર્વતની પહોળાઈ ૧૦ દસ હજાર જનની છે. બન્ને બાજુના ૧૧૨૧ અગીયારસે એકવીસ જન પ્રદેશને છોડીને તારા મંડળ ચાલે છે. એ રીતે દસ હજાર જનમાં ૨૨૪૨ બાવીસ બેંતાળીસ મેળવવાથી આ Gट मत२ मावी तय छे. 'तत्थ ण जे से णिव्बाघाइमे से जहण्णे णं पंचधणुयसयाई उक्कोसेणं दो गाउयाइं तारारूव जाव अंतरे पण्णत्ते' तथा નિર્ચાઘાતને આશ્રય કરીને જે અંતર થાય છે, તે જઘન્યની અપેક્ષાએ ૫૦૦ પાંચસે ધનુષનું છે. અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાથી બે ગાઉનું છે. એ જ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1013 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १००० जीवाभिगमसूत्रे तारारूपस्य तारारूपस्य चान्तरं प्रज्ञप्तमिति । 'चंदस्स णं भंते ! जोइसिंदस्स जोइसरनो कइ अग्गमहिसीओ पन्नत्ताओ ? गोयमा ! चत्तारि अग्गमहिसीओ पन्नत्ताओ तं जहा-चंदप्पभा-दोसिणाभा-अच्चिमालीपभंकरा तत्थ णं एगमेगाए देवीए चत्तारि-२ देविसाहस्सीओ परिवारे य' चन्द्रस्य ज्योतिषेन्द्रस्य ज्योतिषराजस्य कति अग्रमहिष्यः ? भगवानाह-हे गौतम ! चन्द्रप्रभा-ज्योत्स्नाभाऽर्चिमाली-प्रभङ्कराख्याश्चतस्रोऽग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, तत्रैकैकदेव्याः चत्वारि २ देवीसहस्राणि परीवारो विकुर्वितुं शक्यते । 'पभूणं तओ एगमेगा देवी अण्णाई है इसी तरह का अन्तर कथन यावत् एक तारारूप से दूसरे तारारूप तक में जानना चाहिये 'चंदस्स णं भंते ! जोतिसिंदस्स जोतिसरन्नो कति अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ' हे भदन्त ! ज्योतिषेन्द्र ज्योतिषराज चन्द्र की कितनी अग्रमहिषियां कही गई हैं 'गोयमा ! चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ' हे गौतम ! चन्द्र की चार अग्रमहिषियां कही गई हैं 'तं जहा' उन के नाम इस प्रकार से हैं-'चंदप्पभा, दोसिणामा, अच्चिमाली, पभंकरा' चन्द्रप्रभा, ज्योत्स्नाभा, अर्चिमाली और प्रभं. करा । 'तत्थणं एगमेगाए देवीए चत्तारि चत्तारि देवि साहस्सीओ परिवारे य' इनमें एक एक देवी का परिवार चार चार हजार देवियों का है इस से यह जाना जाता है कि एक ही पटरानी प्रयोजन के होने पर चार हजार देवियों की विकुर्वणा कर सकती है 'पभू णं तओ પ્રમાણેનું અંતરનું કથન યાવત્ એક તારા રૂપથી બીજા તારા રૂપ સુધીમાં सम से 'चंदस्स णं भते ! जोतिसिंदस्स जोतिसरन्नो कति अगमहिसीओ पण्णत्ताओ भगवन् ज्योतिषेन्द्र यातिष २०१ यद्रनी अमहियो l पामा मावेस छे ? 'गोयमा ! चत्तारि अग्गमहिसीओ पन्नत्ताओ गौतम! તિન્દ્ર જોતિષ રાજ ચંદ્રની અગ્રમહિષિ કેટલી કહેવામાં આવેલ છે? 'गोयमा ! चत्तारि अग्गमहिसीओ पन्नत्ताओ गौतम ! ज्योतिषन्द्र ज्योतिष२००१ यद्रनी महिषिया या२ उपामा मावेस छे. 'तं जहा' ते 20 प्रमाणे छ. 'चंदप्पभा, जोसिणाभा अच्चिमाली, पभंकरा' यद्रप्रभा, ज्योत्स्नामा, माथि. भासी, मने प्रल ४२१. 'तत्थ णं एगमेगाए देवीए चत्तारि चत्तारि देवि साहस्सीओ परिवारेय' तेभा मे से विन। परिवार या२ यार हुन२ हेवियोनी छे. मानाथी એ જાણવામાં આવે છે કે-એકજ પટ્ટરાણી જરૂર પડેતે ચાર હજાર દેવિ રૂપ परिवाना वा ४२ ४४वामा समर्थ छ. 'पभूणं तओ एगमेगा देवी अण्णाई चत्तारि २ देविसहस्साई परिवारं विउवित्तए' म मे मे हेवी मी या२ ३०१२ हवायो ३५ परिवा२ ३५ वि ४२वाने शक्तिशाली छ. तेथी 'एवा मेव જીવાભિગમસૂત્ર Page #1014 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू. ११६ जम्बूद्वीपे तारारूपस्यान्तरादि नि० १००१ चत्तारि २ देवी सहस्साई परिवारं विउव्वित्तए' प्रभुः खलु तन्मध्यात् एकापि देवी अन्यानि आत्मतुल्यरूपाणि चत्वारि देवीनां सहस्राणि परिवार विकुर्वितुम् । 'एवामेव सव्वावरेणं सोलस देवि साहस्सीओ पन्नत्ताओ' एवमेव-पूर्वापरसंकलनेन षोडश देवी सहस्राणि चन्द्रस्य भवन्ति । ‘से तं तुडिए' तदेतत्-तुटिकम्-अन्तःपुरमिति यावत् इति । 'प्रभू णं भंते ! चंदे जोइसिंदे जोइसराया चंदवडिसए विमाणे-सभाए सुहम्माए चंदसि सीहासणंसि तुडिएण सद्धिं दिव्वाइं भोगभोगाई भुंजमाणे विहरित्तए ? नो इणटे समहे, से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ-नो प्रभू चंदे देवे जोइसराया चंदवडेंसए सभाए सुहम्माए चंदंसि सीहासणंसि तुडिएण सद्धिं दिव्याई भोगभोगाई भुंजमाणे विहरित्तए ?' प्रभुः खलु भदन्त ! चन्द्रो ज्योतिषेन्द्रो ज्योतिषराजश्चन्द्रावतंसके विमाने सभायां सुधर्मायां चन्द्रे सिंहासने त्रुटिकेन सार्धं दिव्यान् भोगभोगान् भुञ्जानो विहर्तुम् ? एगमेगा देवी अण्णाइं चत्तारि २ देवि सहस्साइं परिवार विउवित्तए' क्योंकि एक एक देवी अन्य चार हजार देवियों रूप परिवार की विकुर्वणा कर सकने में समर्थ है अतः 'एवामेव सपुवावरेणं सोलस देव साहस्सीओ पण्णत्ताओ' इस तरह सब चार अग्रमहिषियों का देवि परिवार ४-४ हजार के हिसाब से मिला कर १६ हजार का हो जाता है ‘से तं तुडिए' इस प्रकार से यह चन्द्र देव के अन्तःपुर का कथन है 'तुटिक' शब्द का अर्थ है अन्तःपुर । 'पभूणं भंते ! चंदे जोतिसिंदे जोतिसराया चंदवडिसए विमाणे सभाए सुहम्माए चंदंसि सीहासणंसि तुडिएण सद्धिं दिव्वाई भोगभोगाइं भुंजमाणे विहरित्तए' हे भदन्त ! ज्योतिषेन्द्र ज्योतिषराज चंन्द्रावतंसक विमान में, सुधर्मा सभा में चन्द्रसिंहासन के ऊपर अपने अन्तःपुर के दिव्य भोगोपभोगों के भोगने के लिये क्या समर्थ है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'णो सपुव्वावरेणं सोलस देव साहस्सीओ पण्णत्ताओ' २॥ शत मधी भणीने से કે ચાર અગ્રમહિષિનો કુલ દેવિયોને પરિવાર ૪-૪ ચાર ચાર હજારના डिसा प्रमाणे १६ से १२ थाय छे. 'सेत्तं तुडिए' २॥ प्रमाणे मा द्र देवना मत:५२ (२६वास) नु ४थन ४२वामी मा छ. 'तुटिक' से शहन। मथ मत:५२ से प्रभारी छ. 'पभूणं भते ! जोतिसिंदे जोतिसराया चंदवडिसए विमाणे सभाए सुहम्माए चंदसि सीहासणंसि तुडिएण सद्धि दिव्वाई भोगभोगाइं भुंजमाणे विहरित्तए' हे भगवन् ! ज्योतिषेन्द्र ज्योतिष२।०१ यद्र। વતંસક વિમાનમાં, સુધર્મા સભામાં ચંદ્ર સિંહાસનની ઉપર પિતાના અંતર जी० १२६ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1015 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १००२ जीवाभिगमसूत्रे भगवानाह - नायमर्थः समर्थः । तत्केनार्थेन भदन्त ! गौतमस्य प्रश्नः ? एवमुच्यते भगवानाह - 'गोयमा ! चंदस्स जोइर्सिदस्स जोइसरन्नो चंदवडेंसए विमाणे सभाए सुम्मा - माणवगंसि चेइयखंभंसि वइरामएस गोलवट्टसमुग्गएसु बहुयाओ foreseाओ संणिक्खित्ताओ चिद्वंति, जाओ णं चंदस्स जोइर्सिदस्स जोइसरन्नो अन्नेसिं य बहूणं जोइसियाणं देवाण य देवीण य अच्चणिज्जाओ जाव पज्जुवासणिज्जाओ, तासिं पणिहाए नो पभू चंदे जोइसराया चंदवर्डिसए जाव चंदंसि सीहासणं जाव भुंजमाणे विहरित्तए' हे गौतम ! चन्द्रस्य ज्योतिषेन्द्रस्य ज्योतिषराज्ञः चन्द्रावतंस के विमाने सभायां सुधर्मायां माणवके चैत्यस्तम्भे वज्रमयेषु गोलवृत्तसमुद्रकेषु बहूनि जिनसक्थीनि सन्निक्षिप्तानि सन्ति तिष्ठन्ति इट्टे समट्ठे' हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है 'से केणट्टे णं भंते ! एवं बुच्चई नो पभू चंदे जोतिसराया चंदवडें सए विमाणे सभाए सुहम्माए चंदंसि सीहासणंसि तुडिएण सद्धिं दिव्वाई भोग भोगाई भुंजमाणे विहरित्तए' हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि ज्योतिषराज चन्द्र चन्द्रावतंसक विमान में सुधर्मा सभा में चन्द्र सिंहासन पर अपने अन्तःपुर के साथ दिव्य भोगोपभोगों को भोगने के लिये समर्थ नहीं हैं ? 'गोयमा ! चंदस्स जोतिसिंदस्स जोतिसरन्नो चंदवडें सए विमाणे सभाए सुहम्माए माणवगंसि चेतियखं भसि वइरामएस गोलबहसमुग्गएस बहुयाओ जिणसकहाओ सण्णिखिताओ चिति' हे गौतम! ज्योतिषेन्द्र ज्योतिषराज चन्द्र के चन्द्रावतंसक विमान में सुधर्मासभा में माणवक चैत्यस्तम्भ में वज्रमय પુરના દિવ્ય એવા ભાગે પભાગને ભાગવવા માટે શું સમ છે? આ પ્રશ્નના उत्तरभां अनुश्री उहे छे - 'णो इणट्टे समट्टे' हे गौतम! मा अर्थ समर्थ नथी. 'सेकेट्टे भंते ! एवं वुच्चइ नो पभू चंदे जोतिसराया चंदवडें सए विमाणे सभाए सुम्माए चंदसि सीहासणंसि तुडिएण सद्धिं दिव्वाई भोगभोगाई भुजमाणे विहरित्तए' हे भगवन् साथ मे था अरथी म्होछो न्योति ષરાજ ચંદ્ર ચંદ્રાવત સક વિમાનમાં સુધર્મા સભામાં ચદ્ર સિંહાસનની ઉપર પોતાના અંત:પુરની સાથે દિવ્ય એવા ભાગે પભાગાને ભાગવવા માટે સમ नथी ? 'गोयमा ! चंदस्स ज्योतिसिंदरस ज्योतिसरन्नो चंदवडें सए विमाणे सभाए सुहम्माए माणवगंसि चेतियखंभंसि वइरामएस गोलवट्टस मुग्गएसु जिणसकहाओ सन्निखित्ताओ चिट्ठति' हे गौतम! ज्योतिषेन्द्र ज्योतिषरान यन्द्रना चंद्रा વંસક વિમાનમાં સુધર્મસભામાં માણુવક ચૈત્યસ્તંભમાં વજ્રમય ગેાલવ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1016 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू. ११६ जम्बूद्वीपे तारारूपस्यान्तरादि नि० १००३ तानि जिनसक्थीनि चन्द्रस्य ज्योतिषेन्द्रस्य ज्योतिषराजस्याऽन्येषां च बहूनां ज्योतिषिकाणां देवानां देवीनां च अर्चीनीयानि यावत् पर्युपासनीयानि च तत् प्रणिधानात् एतत् कार्ये संलग्नश्चन्द्रो ज्योतिषराजश्चन्द्रावतंसके यावच्चन्द्रे सिंहासने दिव्यान् भोगान् भुनानो नो प्रभुर्भवति विह। यथा मनः सुखम् । 'से एएणटेणं गोयमा ! नो पभू चंदे जोइसराया चंदवडेंसए विमाणे सभाए सुहम्माए चंदंसि सीहासणंसि तुडिएण सद्धिं दिव्वाई भोगभोगई मुंजमाणे विहरित्तए' गोलवत समुद्ग को में अनेक जिनेन्द्र देवकी हड्डियां रखी रहती हैं 'जाओ णं चंदस्स जोतिसिंदस्स जोतिसरन्नो अन्नेसिं च बहूणं जोतिसियाणं देवाण य देवीण य अच्चणिज्जाओ जाव पज्जुवासणिजाओ' ये सव हड्डियां ज्योतिषेन्द्र ज्योतिषराज चन्द्र को तथा और भी अनेक ज्योतिषदेवों को और देवियों को अर्चनीय हैं-यावतू पर्युपासनीय है 'तासिं पणिहाए नो पभू चंदे जोतिसराया चंदवडिं० जाव चंदसि सीहासणंसि जाव भुजमाणे विहरित्तए' अतः उनकी निकटता को लेकर ज्योतिष राज चन्द्र चन्द्रावतंसक विमान में यावत् चन्द्रसिंहासन पर यावत् भोगोपभोगों को भोगने के लिये समर्थ नहीं है 'से एएण णं गोयमा ! नो पभू चंदे जोतिसराया चंदवडिंसए विमाणे सभाए सुहम्माए चंदंसि सीहासणंसि तुडिएण सद्धिं दिव्वाई भोगभीगाइं भुजमणे विहरित्तए' इस कारण से हे गौतम ! ज्योतिषराज चन्द्र चंद्रावतंसक विमान में एवं सुधर्मा सभा के चन्द्र सिंहासन पर सभुइगमा भने नेन्द्र वाना १४॥ रामपामा मावस छ. 'जाओ णं चंदस्स जोतिसिंदस्स जोतिसरन्नो अन्नेसिंच बहूणं जोतिसियाणं देवाणय देवीणय अच्चणिज्जाओ जाव पज्जुवासणिज्जाओ' २ सय ७४ न्योतिપેન્દ્ર તિષરાજ ચંદ્રને તથા બીજા પણ અનેક જ્યોતિષ્ક દેને અને તેમની देवीयाने अयनीय छे. यावत् ५युपासनीय छे. 'तासि पणिहाए नो पभू चंदे जोतिसराया चंदवडिसए जाव चंदसि सीहासणंसि जाव भुजमाणे विहरित्तए' તેથીજ તેમની સમીપતાને લઈને તિષરાજ તિન્દ્ર ચંદ્રાવતંસક વિમાનમાં યાવત્ ચંદ્ર સિંહાસનની ઉપર યથાવત્ ભોગપભેગોને ભેગવવાને समय यता नथी. ‘से एएण द्वेणं गोयमा ! नो पभू चंदे जोइसराया चंदवडिंसए विमाणे सभाए सुहम्माए चंदसि सीहासणंसि तुडिएण सद्धिं दिव्वाइं भोगभोगाई भुंजमाणे विहरित्तए' २॥ ४२थी र गौतम ! ज्योतिष यन्द्र ચંદ્રાવતંસક વિમાનમાં અને સુધર્મા સભાના ચંદ્ર સિંહાસન પર બેસી ને વાજા એના મધુર શબ્દોના નાદ ના શ્રવણ પૂર્વક દિવ્ય એવા ભેગોપભોગ ભેગ. જીવાભિગમસૂત્ર Page #1017 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १००४ जीवाभिगमसूत्रे तदेतेनार्थेन गौतमा ! नो प्रभुश्चन्द्रो ज्योतिषराजश्चन्द्रावतंसके विमाने सभायां सुधर्मायां चन्द्राभिधाने सिंहासने च त्रुटिकेन-अन्तःपूरेण सह दिव्य भोगभोगान् भुञ्जानो यथा सुखं विहर्तुम् 'अदुत्तरं च ण गोयमा ! पभू चंदे जोइसिंदे जोइ. सराया चंदवडिसए विमाणे सभाए सुहम्माए चंदसि सी हासणंसि चउहिं सामाणिय साहस्सीहिं जाव सोलसहिं आयरक्खदेवाणं साहस्सीहिं-अन्नेहिं बहूहि जोइसिएहिं देवेहिं देवीहि य सद्धिं संपरिबुडे महयाहयनदृगीयवाइयततीतलतालतुडियघणमुइंगपडुप्पवाइयरवेणं दिव्वाइं-भोगभोगाई मुंजमाणे विहरित्तएबैठकर वाजाओं के मधुर निनाद के श्रवण पूर्वक दिव्य ऐसा भोगोपभोग का उपयोग करने में समर्थ नहीं है । 'अदुत्तरं च णं गोयमा ! पभू चंदे जोतिसिंदे जोतिसराया चंदवडिसए विमाणे सभाए सुहम्माए चंदंसि सीहासणंसि चउहिं सामाणियसाहस्सीहिं जाव सोलसहिं आयरक्खदेवाणं साहस्सीहिं अन्नेहिं बहूहि जोतिसिएहिं देवेहिं य सद्धिं संपरिबुडे' परन्तु हे गौतम ! वह ज्योतिषेन्द्र ज्योतिषराज चन्द्र चन्द्रावतंसक विमान में और सुधर्मासभा में चन्द्रसिंहासन पर चार हजार सामानिक देवों से यावत् सोलह हजार आत्मरक्षक देवों से तथा और भी अनेक ज्योतिष्क देवों से एवं देवियों से घिरा हुओ होकर 'महयाहयणगीइवाइयतंतीतलतालतुडियघणमुइंगपडुप्पवाइयरवेणं दिव्वाइं भोगभोगाइं भुंजमाणे विहरित्तए' जोर २ से बजाये गये नृत्य में गीत में वादिनों के तंत्री के तल के ताल के, त्रुटित के घन के और मृदंग के चतुर बजाने वाले के द्वारा उत्थित शब्दों से दिव्य भोगोपभोगों को भोग सकने के लिये समर्थ है । 'पभू' शब्द का पवार समथ नथी 'अदुत्तरंच णं गोयमा ! पभू चंदे जोतिसिंदे जोतिसराया चंदमडि सए विमाणे सभाए सुहम्माए चंदंसि सीहासणंसि चउहि सामाणिय साहस्सीहि जाव सोलसहिं आयरक्खदेवाणं साहस्सीहि अन्नेहि बहूहि जोतिसिएहिं देवेहि देवीहि य सद्धि संपरिवुडे' ५२तु है गौतम ! से ज्योतिषन्द्र જ્યોતિષરાજ ચંદ્ર ચંદ્રાવતંસક વિમાનમાં અને સુધર્માસભામાં ચંદ્ર સિંહા સનની ઉપર ચાર હજાર સામાનિક દેવેથી યાવત્ સોળ હજાર આત્મરક્ષક દેવથી તથા બીજા પણ અનેક તિષ્ક દેવોથી અને દેવિયોથી ઘેરાયેલ थईन 'महयाहयणट्टगीइवाइयतीतलतालतुडियघणमुइंगपडुप्पवाइयरवेणं दिव्वाई भोगभोगाई भुंजमाणे विहरित्तए' १२ रथी पावामां आवेस नृत्यमा ગીતમાં વાજીંત્રના તંત્રીના તલના તાલમાં ત્રુટિતને ઘન અને મૃદંગને ચતુર વગાડવા વાળાઓ દ્વારા ઉસ્થિત શબ્દોથી દિવ્ય એવા ભેગેપભોગને ભોગવવા માટે સમર્થ છે. “મૂ' શબ્દને સંબંધ અહીયાં કરવામાં આવેલ છે જીવાભિગમસૂત્ર Page #1018 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.११६ जम्बूद्वीपे तारारूपस्यान्तरादि नि० २००५ केवलं परिवारतुडिएण सद्धिं भोगभोगाई बुद्धीए-नो चेवणं मेहुणवत्तियं' अन्यदप्युत्तरं खलु गौतम ! चन्द्रोहि ज्योतिषेन्द्रो ज्योतिषां राजा चन्द्रावतंसकविमाने सभायां सुधर्मायां चन्द्रे सिंहासने चतुर्भिः सामानिकसहस्रैः षोडशभिरात्मरक्षकदेवानां च सहस्रैर्यावत, अन्यैर्वा बहुभिज्योतिषदेवैर्देवीभिश्च साध संपरिवृतः महताहतगीतवादिततंत्रीतलतालत्रुटितघनमृदङ्गपटुप्रवादितरवेण साकं भोगभोगान् भुञ्जानो विहां न प्रभुः। किन्तु-केवलं बुद्धया-ध्यानमात्रेणैव निजान्त:पुरपरिवारैः प्रभुःदिव्यभोगान् ऋते-मैथुनात् । ___'सूरस्स णं भंते ! जोइसिंदस्स जोइसरन्नो कइ अग्गमहिसीओपन्नत्ताओ? गोयमा ! चत्तारि अग्गमहिसओ पन्नत्ताओ, तं जहा-सूरप्पभा-आयवप्पभाअच्चिमाली-पभंकरा एवं अवसेसं जहा चंदस्स' सूर्यस्य खलु भदन्त ! ज्योतिषेसम्बन्ध अर्थ यहां पर किया गया है 'केवलं परियार तुडिएण सद्धिं भोगभोगाई बुद्धीए नो चेव णं मेहुणवत्तिय भोगोपभोगों को भोगना केवल अपने अन्तःपुर के परिवार के साथ ही मन में विचार करने मात्र से ही वह कर सकता है साक्षात् मैथुन सेवन करने के रूप में वह भोगोपभोगों को नहीं भोग सकता है। 'सूरस्स णं भंते ! जोतिसिंदस्स जोतिसरन्नो कइ अग्गमहिसीओ पन्नताओ' हे भदन्त ! ज्योतिषेन्द्र ज्योतिषराज सूर्य की अग्रमहिषियां कितकी कही गई है ? 'गोयमा ! चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णताओ' हे गौतम ! ज्योतिषेन्द्र ज्योतिषराज सूर्य की चार अग्रमहिषियां कही गई हैं 'तं जहा' सूरप्पभा, आयवप्पभा, अच्चिमाली, पभ. करा' उनके नाम इस प्रकार से हैं-सूर्यप्रभा, आतपप्रभा, अर्चिमाली 'केवल परियार तुडिएण सद्धिं भोगभोगाई बुद्धीए नो चेव णं मेहणवत्तियं' ભેગપગોને ભેગવવાનું કેવળ પિતાના અંતઃપુરના પરિવારની સાથે જ મનમાં વિચાર કરવા માત્રથી જ તે કરી શકે છે. સાક્ષાત્ મૈથુન સેવન કરવાના રૂપમાં તે ભેગે પગને ભેગવી શકતા નથી. 'सूरस्स णं भंते ! जोतिसि दस्स जोतिसरन्नो कइ अग्गमहिसीओ पन्नत्ताओ' હે ભગવન! તિન્દ્ર તિષરાજ સૂર્યની અગ્રમહિષિયે કેટલી કહેવામાં मावेस छ ? 'गोयमा ! चत्तारि अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ' 3 गौतम ! यति. पेन्द्र ज्योतिष२००१ सूर्य नी या२ २५महिषयो ४पामा मावस छे. 'तं जहा सूरप्पभा, आयवप्पभा अच्चिमाली, पभंकरा' तेमना नामी २॥ प्रभारी छ. सूर्य प्रमा, सातपप्रभा, मथिभासी मने प्रल ४२१. 'एवं अवसेसं जहा चंदस्स णवरं सूरवडिसए विमाणे सूरंसि सीहासणंसि तहेव सव्वंसि पि गहाईणं જીવાભિગમસૂત્ર Page #1019 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १००६ जीवाभिगमसूत्रे न्द्रस्य ज्योतिषराजस्याऽग्रमहिष्यः कति ? भगवानाह-हे गौतम ! ताश्चतस्रःसूर्यप्रभा १ आतपप्रभा २ अर्चिमाली ३ प्रभङ्करा च, एवं क्रमेण यदवशिष्टमिहतच्चन्द्रस्य यथा तथा ज्ञेयम् । 'णवरि सूरवडिसए विमाणे सूरंसि सीहासणंसि' नवरं-वैशिष्टयमत्रसूर्यावतंसके विमाने-सूर्ये सिंहासने, अन्यच्चन्द्रवत् इति । 'तहेव सव्वेसि पि गहाईणं चत्तारि अग्गमहिसीओ अपन्नत्ताओ० तं जहा-विजयावेजयंती जयंती-अपराजिया, तेसिपि तहेव' तथैव सर्वेषामपि ग्रहाणां चतस्रोऽग्रमहिष्यः तद्यथा-विजया वैजयन्ती-जयन्ती-अपराजिता । तासामपि तथैव पूर्ववद्वर्णनमनुसन्धेयम् ॥सू० ११६॥ मूलम्-चंदविमाणेणं भंते! देवाणं केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ? एवं जहा ठिईपए तहा भाणियव्वा जाव ताराणं । एएसि णं भंते ! चंदिमसूरियगहनक्खत्ततारारूवाणं कयरे कयरेहितो अप्पा वा-बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा ? गोयमा ! चंदिमसूरिया एएणं दोणि वि तुल्ला। सव्वत्थोवा और प्रभङ्करा ‘एवं अविसेसं जहा चंदस्स णवरं सूरवडिंसए विमाणे सूरंसि सीहासणंसि तहेव सव्वेसि पि गहाईणं चत्तारि अग्गमहिसीओ० तं जहा-विजया वेजयंती, जयंती, अपराजिया, तेसिं पि तहेव' इस के आगे का और सब कथन जैसा चन्द्र प्रकरण में कहा गया है वैसा ही है किन्तु चन्द्र के प्रकरण की अपेक्षा इस सूर्य के प्रकरण में यही विशेषता है यहां सूर्यावतंसक विमान है सूर्य नामका सिंहासन है ग्रहादिक जो और ज्योतिष्क देव हैं उनकी भी सबकी चार चार अग्रमहिषिया है उनके नाम इस प्रकार से हैं-विजया, वैजयन्ती जयन्ती और अपराजिता इन सब का वर्णन भी पूर्व के ही वर्णन जैसा है ॥११६॥ चत्तारि अग्गम हिसीओ० तं जहा विजया वेजयंती जयंती, अपराइया तेसि पि तहेव' मानी ५छीनु माडीनु तमाम ४थन ना ५४२मा प्रमाणे કહેવામાં આવેલ છે, એજ પ્રમાણે સમજવું. પરંતુ ચંદ્રના પ્રકરણ કરતાં આ સૂર્યના પ્રકરણમાં એજ વિશેષતા છે કે અહિંયાં સૂર્યાવર્તસક વિમાન છે. સૂર્ય નામવાળું સિંહાસન છે. તથા ગ્રહાદિ જે બીજા જ્યોતિર્ષિક દે છે તે બધાની દરેકની ચાર ચાર અમહિષિ છે. તેમના નામે આ પ્રમાણે છે. -વિજયા, જયન્તી, જયન્તી અને અપરાજીતા. આ બધાનું વર્ણન પણ પહેલાના વર્ણન પ્રમાણે જ છે. સૂ. ૧૧૬ છે જીવાભિગમસૂત્ર Page #1020 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.११७ चन्द्रविमाने देवानां स्थितिनिरूपणम् १००७ संखेज्जगुणा णक्खत्ता, संखेज्जगुणा गहा, संखेज्जगुणाओ ताराओ ॥सू०११७॥ जोइसुद्देसओ समत्तो॥ छाया-चन्द्रविमाने खलु भदन्त ! देवानां कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता, एवं-यथा स्थानपदे तथा भणितव्या यावत् ताराणाम् । एतेषां खलु भदन्त ! चन्द्र-सूर्यग्रहनक्षत्रतारारूपाणां कतरे कतरेभ्योल्पा वा बहुका वा तुल्या वा विशेषाधिका वा ? गौतम ! चन्द्रसूर्या एते द्वयेऽपि तुल्याः सर्वस्तोका संख्येयगुणानि नक्षत्राणि, संख्येयगुणा ग्रहाः, संख्येयगुणास्तारकाः सू०॥११७॥ ॥ज्योतिषोद्देशकः समाप्तः ॥ टीका-'चंदविमाणे णं भंते ! देवाणं केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ? एवं जहा ठिईपए तहा भाणियच्या तारारूवाणं' चन्द्रविमाने खलु भदन्त ! निवासि देवानां कियन्तं कालं यावत् स्थितिरायुष्यकालः ? भगवानाह-गौतम ! यावान् कालः एवम् यथा प्रज्ञापनाया द्वितीयपदे तथा जघन्येन पल्योपमस्य चतुर्थोंभागः, उत्कर्षतः पल्योपमं वर्षशतसहस्राभ्यधिकम्, चन्द्रविमाने चन्द्रस्तत्सामानिका आत्मरक्षकादयश्चोत्पद्यन्ते तत्रात्मरक्षकादीनां तेषां तथोक्ता जधन्या स्थितिः, 'चंदविमाणे णं भंते देवाणं केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता'-इत्यादि । टीकार्थ-हे भदन्त ! चन्द्रविमान में जो देव रहते हैं उनकी स्थिति कितनी कही गई है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'एवं जहा ठितीपए तहा भाणियव्वा जाव ताराणं' हे गौतम ! प्रज्ञापना सूत्र के स्थिति पद में जैसा कथन किया गया है-वैसा ही यहां पर कथन कर लेना चाहिए इस तरह चन्द्रविमान में चन्द्रमा की ओर उसके सामानिक देवों की तथा आत्मरक्षक देवों की जघन्य स्थिति पल्योपम के चतुर्थ भाग प्रमाण और उत्कृष्ट स्थिति एक हजार वर्ष से अधिक एक पल्योपम की है यहां देवियों की स्थिति जघन्य से 'चंद विमाणेणं भंते ! देवाणं केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता' त्यात ટીકાર્થ – હે ભગવન ! ચંદ્ર વિમાનમાં જે દે રહે છે. તેઓની સ્થિતિ उसी ४ामा मावेस छ ? ॥ प्रश्नन। उत्तरमा प्रमुश्री ४ - एवं जहा ठिईपए तहा भाणियव्वा जाव ताराणं' गौतम ! प्रज्ञापना सूत्रना स्थिति પદમાં જે પ્રમાણેનું કથન કરવામાં આવેલ છે. એજ પ્રમાણેનું તમામ કથન અહીંયાં કરી લેવું જોઈએ. આ રીતે ચંદ્ર વિમાનમાં ચંદ્રમાની અને તેમના સામાનિક દેવેની તથા આત્મરક્ષક દેવેની જઘન્ય સ્થિતિ પોપમના ચોથા ભાગ પ્રમાણની તથા ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક હજાર વર્ષથી વધારે એક પલ્યોપમ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1021 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १००८ जीवाभिगमसूत्रे उत्कृष्टा च चन्द्रमसां तत्सामानिकानां वा । देवीनान्तु-जघन्येन चतुर्भागपल्योपमम्, उत्कर्षत:-पल्योपमार्धं पंचाशतावर्षसहस्रैरभ्यधिकम् । एवं सूर्यादि विमानविषयकाण्यपि स्थितिसूत्राणि वक्तव्यानि । तत्र-सूर्यविमाने चतुर्भाग-पल्योपमात्मिका स्थितिर्देवानां जघन्या, पल्योपमं वर्षसहस्राभ्यधिकमुत्कर्षतः, देवीनां चतुर्भागपल्योपमं जघन्यतः-अर्धपल्योपमं पञ्चभिर्वर्षशतैरभ्यधिकम् । ग्रहविमाने जघन्यतो देवानां चतुर्भागपल्योपम्, उत्कर्षतः परिपूर्ण पल्योपमम्, देवीनां चतुर्भागपल्योपमं जघन्यत , उत्कर्षतोऽर्धपल्योपमम् । नक्षत्रविमाने-एतदेव पूर्वोक्तं देवानाम्, देवीनान्तु-जधन्येन चतुर्भागपल्योपमम्, उत्कर्षणाधिक चतुपल्योपम के चतुर्थ भाग प्रमाण है और उत्कृष्ट स्थिति पांच सौ वर्ष अधिक आधे पल्योपम की है इसी तरह से सूर्यादि विषयक स्थिति सूत्र भी जानना चाहिये । सूर्यविमान में देवों की जघन्यस्थिति एक पल्योपम के चतुर्थ भाग प्रमाण हैं और उत्कृष्ट स्थिति १ हजार वर्ष से अधिक एक पल्योपम की है यहां देवियों की स्थिति जघन्य से पल्योपम के चतुर्थ भाग प्रमाण है और उत्कृष्ट स्थिति पांच सौ वर्ष से अधिक आधे पल्योपम की है ग्रह विमानगत देवों की जघन्य स्थिति पल्योपम के चतुर्थभाग प्रमाण है और उत्कृष्ट स्थिति एक पल्योपम की है देवियों की स्थिति जघन्य से पल्योपम के चतुर्थभाग प्रमाण है और उत्कृष्ट से आधे पल्योपम की है नक्षत्र विमान में देवों की जघन्य स्थिति पल्योपम के चतुर्थ भाग प्रमाण है और उत्कृष्ट स्थिति एक पल्योपम की है देवियों की जधन्य स्थिति पल्योपम के चतुर्थ ની છે. અહીયાં દેવિયેની સ્થિતિ જઘન્યથી પાપમના ચેથા ભાગ પ્રમાણની છે, અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ પાંચસો વર્ષ અધિક અર્ધા પલ્યોપમની છે. એજ પ્રમાણે સૂર્યાદિ સંબંધી સ્થિતિ પણ સમજી લેવું જોઈએ. સૂર્યવિમાનમાં દેવેની જઘન્ય સ્થિતિ એક પાપમના ચોથા ભાગ પ્રમાણુની છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક હજાર વર્ષથી વધારે એક પાપમની છે. અહીંયાં દેવી. ચોની સ્થિતિ જઘન્યથી પોપમની ચોથા ભાગ પ્રમાણની છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ પાંચસો વર્ષથી વધારે અર્ધા પામી છે. ગ્રહ વિમાનમાં રહેલ દેવની જઘન્ય સ્થિતિ પોપમના ચોથા ભાગ પ્રમાણની છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક પલ્યોપમની છે. દેવિયેની સ્થિતિ જઘન્યથી પાપમના ચોથા ભાગ પ્રમાણની છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી અર્ધા પોપમની છે. નક્ષત્ર વિમાનમાં દેવેની જઘન્ય સ્થિતિ પમના ચોથા ભાગ પ્રમાણની છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક પાપમની છે. દેવિયેની જઘન્ય સ્થિતિ પલ્યોપમના ચેથાભાગ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1022 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.११७ चन्द्रविमाने देवानां स्थितिनिरूपणम् १००९ र्भागपल्योपम् । ताराविमाने देवानां जघन्यतोऽष्टभागपल्योपमम्-उत्कर्षतः सातिरेकमष्टभागपल्योपमम् । ___ अथाल्पबहुत्वसूत्रम्-‘एएसिं णं भंते ! चंदिम सूरियगहनक्खत्ततारारूवाणं कयरे-कयरेहितो-अप्पा वा बहुया वा-तुल्ला वा-विसेसाहिया वा ? गोयमा ! चंदिमसूरिया एएणं दोण्णि वि तुल्ला सव्वत्थोवा' एतेषां चन्द्रसूर्यग्रहनक्षत्रतरारूपाणां कतरे कतरेभ्यः खलु भदन्त ! अल्पाः बहुकाः तुल्याः विशेषाधिका भाग प्रमाण और उत्कृष्ट स्थिति कुछ अधिक पल्योपम के चतुर्थभाग प्रमाण है। तारा विमान में देवों की जघन्य स्थिति एक पल्योपम के ८ वे भाग प्रमाण है । और उत्कृष्ट स्थिति पल्योपम के २ चतुर्थ भाग प्रमाण है देवियों की जघन्य स्थिति पल्योपम के आठवें भाग प्रमाण है और उत्कृष्ट स्थिति कुछ अधिक पल्योपम के आठवें भाग प्रमाण है। अल्पबहुत्व कथन-एतेसि णं भंते ! चंदिमसूरियगहनक्खत्त तारारूवाणं कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया ? हे भदन्त ! इन चन्द्र सूर्य ग्रह नक्षत्र और तारामंडल इनके बीच में कौन किसकी अपेक्षा अल्प हैं ? कौन किसकी अपेक्षा बहुत हैं ? कौन किनके बराबर है ? और कौन किसकी अपेक्षा विशेषाधिक हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा ! चंदिम सूरिया एतेणं दोण्ह वि तुल्ला सव्वत्थोवा' हे गौतम ! चन्द्रमा और सूर्य ये दोनों आपस में बराबर हैं । और सब से कम हैं। क्योंकि हर एक द्वीप में પ્રમાણની અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ કંઈક વધારે પલ્યોપમના ચોથા ભાગ પ્રમાણુની છે. તારા વિમાન દેવેની જઘન્ય સ્થિતિ એક પલ્યોપમના આઠમા ભાગ પ્રમા ની છે. અને ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ પલ્યોપમના ૨ બે ચોથા ભાગ પ્રમાણની છે. દેવિયેની જઘન્ય સ્થિતિ પલ્યોપમના આઠમાં ભાગ પ્રમાણુની છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ કંઈક વધારે પલ્યોપમના આઠમા ભાગ પ્રમાણ છે. અલ્પ બહુવનું કથન 'एएसि णं भंते ! चंदिम सूरियगहनक्खत्ततारारूवाणं कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा' लगवन् २॥ यद्र, सूर्य, ગ્રહ, નક્ષત્ર અને તારા મંડલ તેમની અંદર કેણ કેની અપેક્ષાએ અલ્પ છે? કોણ કોના કરતાં વધારે છે? અને કેણ કોની બરાબર છે ? તથા કેણ કોના ४२di विशेषाधि छ ? 24। प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री छ-'गोयमा ! चंदिमसूरिया एएणं दोण्ह वि तुल्ला सव्वत्थोवा' गौतम ! यद्रमा भने સૂર્ય અને પરસ્પર તુલ્ય છે. અને સૌથી કમ છે. કેમકે-દરેક દ્વીપમાં जी० १२७ જીવાભિગમસૂત્રા Page #1023 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०१० जीवाभिगमसूत्रे वा इति प्रश्ने भगवानाह-हे गौतम ! चन्द्रसूर्या एते द्वयोऽपि परस्परं तुल्याः , प्रतिद्वीप-प्रतिसमुद्रं चन्द्रसूर्याणां समसंख्याकलात् तथा-ग्रहनक्षत्रतारारूपेभ्यः सर्वेऽपि स्तोका अल्पाः इत्यर्थः । 'संखेज्जगुणा नक्खत्ता' चन्द्रसूर्येभ्यः नक्षत्राणि संख्येयगुणाधिकानि अष्टाविंशतिगुणत्वात् । 'संखेज्जगुणा ग्रहा' नक्षत्रेभ्यः संख्येयगुणाः ग्रहाः सातिरेकत्रिगुणत्वात् । 'संखेज्जगुणाओ-तारगाओ' ग्रहेभ्यः संख्येयगुणास्तारकाः प्रभूतकोटीकोटिगुणत्वात् इति ||सू ० ॥११७।। उक्ता ज्योतिष्कवक्तव्यता, सम्प्रति वैमानिकवक्तव्यतामाह मूलम्-कहि णं भंते ! वेमाणियाणं देवाणं विमाणा पन्न त्ता ? कहि णं भंते ! वेमाणिया देवा परिवसंति ? जहा ठाणपए सव्वं भाणियव्वं नवरं परिसाओ भणियवाओ जाव सुक्के, अन्नेसिं च बहूणं सोहम्म कप्पवासीणं देवाण य देवीण य जाव विहरंति ॥सू० ११८॥ छाया-कुत्र खलु भदन्त ! वैमानिकानां देवानां विमानानि प्रज्ञप्तानि कुत्र खलु भदन्त वैमानिका देवाः परिवसन्ति एवं यथा स्थानपदे तथा सर्व भणितव्यम्, नवरं परिषदो भणितव्याः यावत्-शुक्रः, अन्येषां च बहूनां सौधर्मकल्पवासिनां देवानां च देवीनां च यावद्विहरन्ति ॥११८॥ और हरएक समुद्र में चन्द्र और सूर्य समान संख्या वाले कहे गये हैं तथा ये ग्रह नक्षत्र और ताराओं की अपेक्षा अल्प हैं । 'संखेनगुणा नक्खत्ता' नक्षत्र चन्द्र और सूर्यों की अपेक्षा संख्यातगुणे अधिक कहे गये हैं। क्योंकि ये २८ गुणे अधिक होते है 'संखेजगुणा गहा' नक्षत्रों की अपेक्षा ग्रह संख्यातगुणे अधिक है क्योंकि कुछ अधिक तिगुणें कहे गये हैं । 'संखेजगुणाओ तारगाओ' ग्रहों की अपेक्षा तारका संख्यात गुणे अधिक हैं क्योंकि ये प्रभूत कोटीकोटि गुणें कहे गये हैं ॥११२॥ અને દરેક સમુદ્રમાં ચંદ્ર અને સૂર્ય સમાન સંખ્યાવાળા કહ્યા છે. તથા એ घड नक्षत्र मने तारा। २५६५ छ. 'संखेज्जगुणा णक्खत्ता' नक्षत्र यंद्र भने સૂર્ય કરતાં સંખ્યાતગણું વધારે કહ્યા છે. કેમકે-તે અઠયાવીસ ગણું વધારે छ. 'संखेज्जगुणा गहा' नक्षत्र ४२०i ड संध्यात अ॥ पधारे छ. भ ते ४७ धारे १५ मा ४स छ. 'संखेज्जगुणाओ तारग्गाओ' अडान કરતાં તારાઓ સંખ્યાલગણા વધારે છે. કેમકે–તેઓને પ્રભૂત કોટી કેટિ ગણું કહ્યા છે. જે સૂ. ૧૧૨ છે જીવાભિગમસૂત્ર Page #1024 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू. ११८ वैमानिकदेवविमानस्थलनिरूपणम् १०११ टीका-'कहि णं भंते ! वेमाणियाणं देवाणं विमाणा पन्नत्ता ? कहि णं भंते ! वेमाणिया देवा परिवसंति' कुत्र खलु भदन्त ! वैमानिकानां देवानां विमानानि संस्थितानि सन्ति ? कुत्र च खलु भदन्त वैमानिका देवाः परिवसन्ति इति प्रश्नः ? भगवानाह-'जहा ठाणपए त हा सव्वं भाणियव्यं यथा प्रज्ञापनायाः द्वितीये स्थानपदे अस्मिन्विषये कथितं तथा तत्तेन प्रकारेण भणितव्यम् । रुचकपर्वततटात रत्नप्रभापृथिवीतः उपरि-ऊर्ध्वम् चन्द्रसूर्यग्रहनक्षत्रतारारूपेभ्य उपरि बहुयोजनानि बहुयोजनसहस्राणि बहुयोजनशतसहस्राणि बहुयोजनकोटिकोटी ऊर्ध्वमुत्प्लुत्यबुद्धया गत्वा एतच साधरज्जूपलक्षणम् । उक्तश्च "सोहम्मंमि दिवड्डा अडाइज्जायरज्जुमाहिंदे। बंभंमि अद्ध पंचम छ अच्चुए सत्त लोगंते ॥१॥ वैमानिक वक्तव्यता'कहि णं भते ! वेमाणियाणं देवाणं विमाणा पन्नत्ता'-इत्यादि । टीकार्थ-अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-हे भदन्त ! वैमानिक देवों के विमान कहां पर कहे गये हैं ? और वे वैमानिक देव कहां पर रहते हैं इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'जहा ठाणपदे तहा सव्वं भाणियव्वं' हे गौतम ! जैसा प्रज्ञापना सूत्र के द्वितीय स्थानपद में कहा गया है वैसा ही वह सब इस सम्बन्ध में यहां पर भी कह लेना चाहिये इस तरह इस रत्नप्रभा पृथिवी के रुचकोपलक्षित बहुसमरमणीय भूमिभाग से ऊपर-ऊंचे चन्द्र, सूर्य, ग्रह, नक्षत्र एवं तारों से भी ऊपर अनेक योजन शत, अनेक योजन सहस्त्र अनेक योजन शतसहस्त्र अनेक योजन कोटिकोटी तक जाने पर अर्थात् 'सोहम्मि दिवड्डा વૈમાનિક દેવેની વક્તવ્યતા 'कहि णं भंते ! वेमाणियाणं देवाणं विमाणा पण्णत्ता' त्या ટીકાર્થ-હવે ગૌતમસ્વામી પ્રભુશ્રીને એવું પૂછે છે કે-હે ભગવન ! વૈમાનિક દેવોના વિમાન ક્યાં આવેલા છે? અને વૈમાનિક દેવ ક્યાં રહે છે? मा प्रश्नमा उत्तरमा प्रभुश्री छ -'जहा ठाणपदे तहा सव्वं भाणियव्व' હે ગૌતમ ! પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના સ્થાન પદમાં જે પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ છે એજ પ્રમાણે એ સઘળું કથન આના સંબંધમાં અહીંયા પણ કહી લેવું જોઈએ. આ રીતે આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના રૂચકો લક્ષિત બહુ સમરમણીય ભૂમિભાગની ઉપર ઉંચા-ચંદ્ર, સૂર્ય, ગ્રહ નક્ષત્ર તારાઓની પણ ઉપર અનેક જન અનેક જન શત, અનેક જન સહસ અનેક જન શત સહસ્ત્ર અનેક એજન tle टी सुधी पाथी मात् 'सोहम्मि दिवड्ढा अइढा इज्जाय रज्जुमाहि दे જીવાભિગમસૂત્ર Page #1025 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०१२ जीवाभिगमसूत्रे छाया-सौधर्मे सार्ध सार्धे द्वे रज्जू माहेन्द्रे । ब्रह्म देवलोके अर्धपश्चमाः षट्र अच्युते सप्त लोकान्ते ॥१॥ अत्र स्थाने सार्धरज्जूपलक्षिते क्षेत्रे ईषत्प्रारभारादर्वाक सौधर्मे-शानसनत्कुमार-माहेन्द्र-ब्रह्मलोक-लान्तक-शुक्र-सहस्राराऽऽनत-प्राणताऽऽरणाऽच्युत-ग्रैवेयकाऽनुत्तरेषु स्थानेषु वैमानिकानां चतुरशीतिर्विमानावासशतसहस्राणि सप्तनवतिः सहस्राणि त्रयोविशतिर्विमानानि ८४९७०२३ भवन्ति । इयं च संख्या-'बत्तीस अट्ठवीसा बारस अट्टचउरो सयसहस्सा' इत्यादि संख्या संयोगतो भावनीया । सर्वरत्नमयानीमानि विमानानि अच्छ-लक्ष्ण-लण्हा-निघृष्टादि विशेषणवन्ति यावदभिरूपाणि । एषु बहवो वैमानिका देवाः परिवसन्ति सौधर्मेशानाः यावद् ग्रैवेयका अनुत्तराः, देवानामेतानि नामानि-एतन्नामकविमानवासित्वात् यथा अट्टा इज्जाय रज्जूमाहिदे वभामि अद्वपंचम छ अच्चुए सत्त लोगंते' इस कथन के अनुसार इस रत्नप्रभा पृथिवी से १॥ रज्जू प्रमाण ऊपर जाने पर ईषत् प्राग्भारा पृथिवी से पहिले ठीक इसी स्थान पर सौधर्म, ईशान, सनत्कुमार, माहेन्द्र, ब्रह्मलोक, लान्तक, शुक्र, सहसार, आनत प्राणत आरण, अच्युत, ग्रैवेयक और अनुत्तर इन देवलोको में वैमानिकों के ८४९७०२३ विमान है यह संख्या 'वत्तीस अट्ठ. वीसा बारस अट्ट चउरो सय सय सहस्सा' इत्यादि संख्या के संयोग से आती है ये विमान सर्वात्मना रत्नमय है एवं अच्छ इलक्षण लष्ट घृष्ठ मृष्ट आदि विशेषणों वाले हैं इनमें अनेक वैमानिक देव रहते है वहां रहने के कारण इनका नाम उसी स्थान के अनुरूप हो गया है जैसे -सौधर्म, ईशान यावत् ग्रैवेयक अनुत्तर व्यवहार में यहां पर भी ऐसा वंभभि अद्धपंचम छ अच्चुए सत्त लोगते' मा आयामां उस ४थन प्रमाणे રત્નપ્રભા પૃથ્વીથી ૧ દેઢ રજજુ પ્રમાણ ઉપર જવાથી ઈષ~ામ્ભારા પૃથ્વીથી પહેલા બરોબર એ જ સ્થાન પર સૌધર્મા, ઈશાન સનકુમાર, મહેન્દ્ર, બ્રહ્મલેક, લાતક શુક સહસાર, આનત, પ્રાણત, આરણ, અચુત કૈવેયક અને અનુત્તર આ દેવલેકમાં વિમાનિકોના ૮૪૯૭૦૨૩ ચોર્યાશી લાખ સત્તાણું १२ ने तेवीस विमान छ. 40 सध्या 'बत्तीस अट्ठवीसा बारस अटू चउरोसयसहस्सा' त्यादि सध्याना सयोगथी मावे छ. २॥ विमान सर्वात्मना રત્નમય છે. અને અચ્છ, શ્લક્ષણ, લષ્ટ, મૃષ્ટ, વૃષ્ટ વિગેરે વિશેષણે વાળા છે. તેમાં અનેક વૈમાનિક દે રહે છે. ત્યાં રહેવાને કારણે તેમના નામે એ સ્થાનના જેવાજ થયેલ છે, જેમકે-સૌધર્મ, ઈશાન, યાવત્ રૈવેયક અનુત્તર વ્યવહારમાં અહીંયાં પણ એવું જ જોવામાં આવે છે. જેમકે– પંચાલ દેશમાં રહેવાવાળાને “પાંચાલ એવા નામથી ઓળખવામાં આવે છે. સૌધર્મથી લઈને જીવાભિગમસૂત્ર Page #1026 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. ११८ वैमानिकदेवविमानस्थलनिरूपणम् १०१३ पञ्चालनिवासिनः : पञ्चालाः । ते सौधर्मादयो देवा यथाक्रमं - मृग-महिष-वराहसिंह - छगल - दर्दुर- हय- गजपति - भुजग - खङ्ग-वृषभांक - विडिम- चिह्नप्रकटितमुकुटाः वरकुण्डलो द्योतिताननाः मुकुटदीप्तशिरसः पद्मपक्ष्म - ( पत्र ) गौरा: श्रेयांसः सः परमप्रशस्ताः शुभवर्णगन्धस्पर्शाः उत्तम विकुर्विणः विविध वस्त्रमाल्यधारिणः महर्द्धिकाः महाद्युतिका: महायशसः महाबला महानुभागाः महासौख्या ः हारही देखने में आता है-जैसे पञ्चालदेश निवासी पञ्चाल ऐसे नाम वाले हो जाते हैं । सौधर्म से लेकर अच्युत देवलोक तक के वे सौधर्मादिक देव क्रमशः मृग महिष वराह सिंह छगल, दर्दुर, हय गजपति, भुजग खङ्ग, वृषभाङ्क और विडिम ये चिह्न जिनके मुकुट में प्रकटित होते हैं ऐसे होते हैं सौधर्म देवों के मुकुटों में मृगरूप का चिह्न प्रकटित होता है ईशान देवों के मुकुटों में महिष का चिह्न प्रकटित होता है सनकुमार देवों के मुकुटों में वराह का चिह्न प्रकट होता है माहेन्द्र देवों के मुकुटों में सिंह का चिह्न प्रगट होता है ब्रह्मलोक देवों के मुकुटे में छगल का चिह्न प्रकट होता है लान्तक देवों के मुकुटों में दर्दुर-मेढक का चिह्न प्रकट होता है शुक्रकल्प देवों के मुकुटों में हय का चिह्न प्रकट होता है सहस्रार देवों के मुकुटों में गजपति का चिह्न प्रकट होता है आनतकल्प के देवों के मुकुटों में भुजंग का चिह्न प्रकट होता है प्राणतकल्प के देवों के मुकुटों में खङ्ग का चिह्न प्रकट होता है खङ्ग से यहां चतुष्पद विशेष गेडा- हाथी - लिखा गया है आरणकल्प देवों के मुकुटों में वृषभ का चिह्न प्रकट होता है और अच्युतकल्प के देवों के અચ્યુત દેવલાક સુધીના એ સૌધર્માદિક દેવા ક્રમશ: મૃગ, મહિષ, વરાહ, सिंह छाल, हद्दुर, हय, अभ्यति, लुभग अंग, वृषलाई भने विडिभ आ ચિહ્નો જેમના પ્રગટ થાય છે, એવા હાય છે. સૌધર્મ દેવાના મુગુટમાં મૃગના રૂપનું ચિહ્ન પ્રગટ થાય છે. ઈશાન દેવાના મુગુટામાં મહિષનું ચિહ્ન પ્રગટ થાય છે. સનત્કુમાર દેવાના મુગુટામાં વરાહનું ચિહ્ન પ્રગટ થાય છે. મહેન્દ્ર દેવેના મુગુટામાં સિંહનું ચિહ્ન પ્રગટ થાય છે, બ્રહ્મલેાક ધ્રુવેના મુગુટે માં; છગલ--સસલાનું ચિહ્ન પ્રગટ થાય છે. લાન્તક દેવના મુગુટામાં દેડકાનું ચિહ્ન પ્રગટ થાય છે. શુક લેાકના દેવાના મુગુટમાં ઘેાડાનુ ચિહ્ન પ્રગટ થાય છે. સહસ્રાર દેવાના મુગુટામાં ગજપતિનું ચિહ્ન પ્રગટ થાય છે. આનત કલ્પના દેવાના મુગુટમાં સર્પનું ચિહ્ન પ્રગટ થાય છે. ખગ’ એ પદથી અહીયાં ચાપગા વિશેષ ગેડા-હાથી લેવામાં આવેલ છે. આરણ કલ્પના દેવાના મુગુટામાં બળદનું ચિહ્ન પ્રગટ થાય છે. અને અચ્યુત કલ્પના જીવાભિગમસૂત્ર Page #1027 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०१४ जीवाभिगमसूत्रे विराजितवक्षसः संगतकुण्डलमृष्टगण्डलकर्णपीठधारिणः विचित्रहस्ताभरणाः विचित्रमालमुकुटिनः कल्याणकप्रवरमाल्यानुलेपनाः देदीप्यमानशरीराः प्रलंबवनमुकुटों में विडिम का चिह्न प्रकट होता है । इन सब देवों के आनत मुख-वर कुण्डलोद्योतित होते है श्रेष्ठ कुण्डलों में चमकते रहते हैं मस्तक इनके मुकुटों की दीप्ति से उद्दीपित रहते हैं । इनका वर्ण पद्मपत्र के जैसा गोरा गोरा होता है ये कल्याण पात्र होते हैं अर्थात् परम प्रशस्त होते हैं इनका वर्ण गन्ध और स्पर्श शुभ होता है इनकी विक्रिया भी शुभ होती है विविध प्रकार के वस्त्रों और मालाओं को धारण करने वाले होते है परिवार विमान आदि बडी ऋद्धियों के ये अधिपति होते हैं महती शरीर आभरण आदि की प्रभा वाले होते हैं महा यशस्वी होते हैं महाबलिष्ठ होते हैं महाप्रभावशाली होते है महासुखी होते हैं इनका वक्षस्थल पहिरे हुए हारों की चमक से सदा चमचमाता रहता है पहिरे हुए कुण्डलों से इनकी कपोलपालीघर्षित होती रहती है विचित्र प्रकार के हस्त के आभरणों से इनके दोनों हाथ अलंकृत होते रहते हैं । इनके मुकुटों में विचित्र - नाना प्रकार की मालाएं सज्जित रहती हैं ये देव स्वयं सुन्दर से सुन्दर आनन्द दायक मालाए पहिरे रहते हैं और शरीर पर इनके सर्वोत्तम खुशबूदार उपटन लगा रहता है । इनका शरीर सदा चमकता रहता है । लम्बी દેવાના મુગુટામાં વિડિમનું ચિહ્ન પ્રગટ થાય છે. આ બધા દેવાના મુખ–શ્રેષ્ઠ કુંડળેથી પ્રકાશિત હાય છે. શ્રેષ્ડ કુંડળાથી સદા ચમકતા રહે છે. તેમના મસ્તકે આ મુગુટેની દીપ્તિથી દીપિત રહે છે. તેના વ પદ્મપત્રના જેવા ગૌર હાય છે. એ કલ્યાણના પાત્ર હાય છે. અર્થાત્ પરમ પ્રશસ્ત હેાય છે. તેને વ, ગંધ અને સ્પર્શી શુભ હોય છે. તેની વિક્રિયા પણ શુભ હાય છે. વિવિધ પ્રકારના વસ્ત્રો અને માળાએને ધારણ કરવાવાળા હોય છે. પરિવાર વિમાન વિગેરે માટિ ઋદ્ધિયાના તેએ અધિપતિ હાય છે. શરીર આભરણુ વિગેરે પ્રકારની મેાટી પ્રભાવાળા હોય છે, મહાયશસ્વી હાય છે. મહાન્ ખળવાળા હેાય છે. મહાન્ પ્રભાવશાલી હાય છે. મહાસુખી હોય છે, તેમનુ વક્ષસ્થળ પહેરેલા હારાની ચમકથી સદા ચમચમાટ વાળુ રહે છે. પહેરેલા કુંડળાથી તેઓની કપાલ પાલી ઘસાતી રહે છે. વિચિત્ર પ્રકારના હાથના આભૂષણાથી તેમના બન્ને હાથેા સુશાભિત થતા રહે છે. તેમના મુકુટોની વિચિત્ર–અનેક પ્રકારની માલાએ સજ્જીત રહે છે, એ દેવે પોતે સુ ંદરથી પણ સુંદર અને આનંદ દાયક માળા પહેરેલા રહે છે. અને તેમના શરીરેાની જીવાભિગમસૂત્ર -- Page #1028 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. ११८ वैमानिकदेवविमानस्थलनिरूपणम् १०१५ मालधराः दिव्यवर्ण - गन्ध-स्पर्श- संहननसंस्थानैः दिव्यर्द्धि-धुति-प्रभा छाया ऽर्चिभिः दिव्य तेजोलेश्याभ्यां दशदिशा अवभासयन्त उद्योतयन्तो यावत्प्रकाशयन्तो विहरन्ति । ते च वैमानिकशक्रादशो ऽच्युतान्ताः स्वस्वकल्पेऽनेकशतसहस्रविमानवासि - सामानिक लोकपालानां स्वाग्रमहिषीणां सपरिवाराणां पर्षदाम् अनीकाऽनीकाधिपतीनाम् आत्मरक्षक सहस्राणाम् अन्येषाञ्च देवानां देवीनाम् च आधिपत्यम् कुर्वन् पालयन् विशालनृत्यादि दिव्यभोगान् भुञ्जानो विहरन्ति । सौधर्मदेवानां विमानानि - जम्बुद्वीपे मन्दरस्य दक्षिणेन रत्नप्रभाया ऊर्ध्वं चन्द्रा२ वनमालाओं से वह सुशोभित रहता है ये अपने शारीरिक दिव्य वर्ण से, दिव्य गन्ध से दिव्य स्पर्श से एवं दिव्य संस्थान से दिव्य ति से, दिव्य प्रभा से दिव्य छाया से दिव्य ज्वाला से दिव्य तेज से और दिव्य लेश्या से दश दिशाओं को अवभासित करते हुए उद्योतित करते हुए यावत्प्रकाशित करते हुए आनंद करते रहते हैं ये अच्युतान्त 'वैमानिक शक्रादिक देव अपने २ कल्प में लाखों विमानवासी देवों के जैसे सामानिक देवों के लोकपालों के अपनी सपरिवार अग्रमहिषियों के देवों के, अनीकों के अनीकाधिपतियों के तथा सैकड़ों आत्मरक्षकों के एवं और भी अनेक देव देवियों के आधिपत्य को करते हुए उनका पालन करते हुए तथा विशाल नृत्यादिरूप दिव्य भोगों को भोगते हुए सुख पूर्वक अपना समय व्यतीत करते रहते हैं । सौधर्मक देवों के विमान कहां पर हैं ? यह बात प्रकट की जाती ઉપર ખુશખાદાર ઉપટન લગાડેલા રહેલ છે. તેમના શરીર, સદા ચમકતા રહે છે. લાંબી લાંખી વનમાળાથી તે સુશોભિત રહે છે. તે પેાતાના શારીરિક દિવ્ય વર્ણથી, દિવ્ય ગંધથી, દિવ્ય સ્પર્શથી તથા દિવ્ય સહનન અને દિવ્ય સંસ્થાનથી દિવ્ય દેવધિથી, દિવ્યદ્યુતિથી, દિવ્ય પ્રભાથી દિવ્ય છાયાથી દિવ્ય જવાલાથી દિવ્ય તેજથી અને દિવ્ય લેગ્યાથી દસે દિશાએને અવભાસિત કરતા થકા ઘોતિત કરતા થકા યાવત્ પ્રકાશિત કરતા થકા આનંદ કરતા રહે છે. અચ્યુત સુધિના વૈમાનિક શક્રાદિ દેવે પોતપોતાના પમાં લાખેા વિમાન વાસી દેવાના જેવા સામાનિક દેવેાના લેાકપાલાના, પેાતાના પરિવાર સહિતની પોતાની અત્રમહિષિયાનુ પરિષદાના દેવેનુ અનીકેની અનીકાધિપતિયાનુ તથા સેંકડો આત્મરક્ષક દેવાના તથા બીજા પણ અનેક દેવા અને દૈવિયાનું અધિપતિપણું કરતા થકા તેઓનું પાલન કરતા થકા તથા વિશાલ નૃત્ય વગેરે રૂપ દિવ્ય ભાગાને ભાગવતા થકા સુખ પૂર્વક પોતાને સમય વીતાવતા રહે છે. સૌધમ દેવાના વિમાના કયાં આવેલા છે? એ વાત બતાવવામાં આવે જીવાભિગમસૂત્ર Page #1029 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे दीनामुपरितने बहुदूरेऽर्धरज्जूपलक्षितक्षेत्रे सौधर्मकल्पो विशेषणविशिष्टोऽवभासतेऽतिविस्तृतोऽच्छ: ० यावत् प्रतिरूपः । सौधर्मेकल्पे द्वात्रिंशद् विमानावासशतसहस्राणि भवन्ति, सर्वाण्यच्छानि यावत्प्रतिरूपाणि । विमानानां बहुमध्ये पञ्चविमा. नावतंसका भवन्ति दिक्षु मध्ये च ते रत्नमया अच्छा यात्प्रतिरूपाः । तेषु संख्यातविमानेषु सौधर्मका महर्दिकाः० दशदिशा उद्योतयन्तः परिवसन्ति । ते ते स्वस्वसामानिकादीनामाधिपत्यं कुर्वाणा यावद्विहरन्ति सू० ॥११८॥ है जम्बूद्वीप स्थित मन्दरपर्वत की दक्षिणदिशा में रत्नप्रभा पृथिवी से ऊपर में ज्योतिषमंडल के उपरितन आकाश भाग में सार्ध रज्जू पलक्षितक्षेत्र में अतिविस्तृत सौधर्मकल्प है यह प्राचीन प्रतीच्यायत आदि विशेषणों वाला एवं अच्छ यावत् प्रतिरूपान्तक के विशेषणों वाला है सौधर्मकल्प में ३२ लाख विमानावास हैं ये सब विमानावास अच्छ यावत् प्रतिरूप होते हैं विमानों के बहुमध्य में पांच विमानावतंसक हैं। जो इस प्रकार से हैं पूर्व दिशा में अशोकावतंसक हैदक्षिण दिशा में सतपर्णावतंसक है पश्चिमदिशा में चम्पकावतंसक है उत्तरदिशा में चूतावतंसक है और इन सब के बीच में सौधर्मावतंसक है। ये सब विमानावतंसक अच्छ यावत् प्रतिरूप विशेषणों वाले हैं। इन ३२ लाख विमानों में सौधर्मक देव रहते हैं । ये सब 'महिडिया जाव दसदिसाओ उज्जोवेमाणा' महर्द्धिक होते हैं यावत् दशदिशाओं को उद्योतित करते हुए आनन्द से अपने समय को છે. જંબુદ્વીપમાં આવેલ મંદર પર્વતની દક્ષિણ દિશામાં રત્નપ્રભા પૃથ્વીની ઉપર તિષ મંડલના ઉપરના આકાશ ભાગમાં સાધરજૂ (દઢરાજુ) પલક્ષિત ક્ષેત્રમાં અત્યંત વિશાળ સીધમ કલ્પ આવેલ છે. એ પ્રાચીuતીચીનાયત વિગેરે વિશેષણે વાળ અને અચ્છ યાવત્ પ્રતિરૂપ સુધિના વિશેષણવાળો છે. સૌધર્મકામાં ૩ર બત્રીસ લાખ વિમાનાવાસે છે. આ બધા વિમાનાવાસો અછ યાવત્ પ્રતિરૂપ હોય છે. વિમાનની બહુમધ્યમાં પાંચ વિમાનાવતંસક છે. જે આ પ્રમાણે છે.-પૂર્વ દિશામાં અશેકાવતંસક છે. દક્ષિણ દિશામાં સતપણુવતંસક છે. પશ્ચિમ દિશામાં ચંપકાવતુંસક છે. ઉત્તર દિશામાં આગ્રાવતંસક છે. અને એ બધાની મધ્યમાં સૌધર્માવલંસક છે. આ બધા વિમાના વતંસક અચ્છ યાવતુ પ્રતિરૂપ છે. વિગેરે વિશેષણ વાળા છે. આ ૩૨ બત્રીસ सास विभानामा सौधर्म व २९ छ. मे या 'महिइढिया जाव दस दिसाओ उज्जोवेमाणा' भइद्धि डाय छे. इसे हिशायाने धोतित ४२ता था मान જીવાભિગમસૂત્ર Page #1030 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. ११९ शक्रादिदेवानां परिषदादिनि० १०१७ मूलम् - सक्कस्स णं भंते ! देविंदस्स देवरन्नो कइ परिसाओ पन्नताओ ? गोयमा ! तओ परिसाओ पन्नत्ताओ तं जहासमिया चंडा जाया अब्भितरिया समिया, मज्झिमिया चंडा, बाहिरिया जाया । सक्कस्स णं भंते! देविंदस्स देवरन्नो अभितरियाए परिसाए कइ देवसाहस्सीयाओ पन्नताओ ? मज्झि मियाए परिसा० तहेव बाहिरियाए पुच्छा ? गोयमा ! सक्क्स्स देविंदस्स देवरन्नो अब्भितरियाए परिसाए बारस देवसाह - सीओ पन्नताओ, मज्झिमियाए परिसाए चउद्दस देवसाह - सीओ पन्नत्ताओ, बाहिरियाए परिसाए सोलस देवसाहस्सीओ पन्नताओ, तहा - अब्भितरियाए परिसाए सत्त देवी स्याणि, मज्झिमयाए छच्च देवी सयाणि, बाहिरियाए पंच देवी सयाणि पन्नत्ताई । सक्क्स्स णं भंते! देविंदस्स देवरन्नो अभितरयाए परिसाए देवाणं केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ? एवं मज्झि मियाए बाहिरिया वि, गोयमा ! सक्कस्स देविंदस्स देवरन्नो अभितरिया परिसाए देवाणं पंच पलिओ माई ठिई पन्नत्ता, मज्झिमियाए परिसाए चत्तारि पलिओ माई ठिई पन्नता, बाहिरिया परिसाए देवाणं तिन्नि पलिओवमाई ठिई पन्नत्ता, देवीणं ठिई अभितरियाए परिसाए देवीणं तिन्नि पलिओव माई ठिई पन्नत्ता, मज्झिमियाए दुन्नि पलिओ माई ठिई पन्नत्ता, बाहिरियाए परिसाए एगं पलिओवमं ठिई पन्नत्ता, अट्टो सो चेव जहा भवणवासीणं । कहि णं भंते ! ईसाणकाणं अतिवाहित करते रहते हैं और अपने २ सामानिक आदि देवों का आधिपत्य आदि करते हुए रहते हैं ॥ ११८ ॥ પૂર્ણાંક પોતાના સમયને વિતાવતા રહે છે. અને પોતપોતાના સામાનિક વિગેર દેવાનુ અધિપતિપણું વિગેરે કરતા થકા સુખ પૂર્વક રહે છે. ॥ સૂ. ૧૧૮ ॥ जी० १२८ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1031 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०१८ जीवाभिगमसूत्रे देवाणं विमाणा पन्नत्ता ? तहेव सव्वं जाव ईसाणे, एत्थ देविंदे देव० जाव विहरइ | ईसाणस्स णं भंते! देविंदस्स देवरन्नो कई परिसाओ पन्नत्ताओ ? गोयमा ! तओ परिसाओ पन्नताओ, तं जहा -समिया चंडा जाया तहेव सव्वं, णवरं अभितरियाए परिसाए दस देवसाहस्सीओ पन्नत्ताओ, मज्झिमियाए परिसाए बारस देवसाहस्सीओ पन्नत्ताओ, बाहिरियाए चउदस्स देवसाहस्सीओ, देवी णं पुच्छा अब्भितरियाए नव देवी सया पन्नत्ता, मज्झिमियाए परिसाए अट्ट देविसया पण्णत्ता, बाहिरियाए परिसाए सत्त देविसया पण्णत्ता, देवाणं for पन्नत्ता ? अभितरियाए परिसाए देवाणं सत्त पलिओव माई ठिई पन्नत्ता, मज्झिमियाए छ पलिओ माई, बाहिरियाए परिसाए पंच पलिओ माई ठिई पन्नत्ता, देवी णं पुच्छा अभितरियाए साइरेगाई पंच पलिओ माई मज्झिमियाए परिसाए चत्तारि पलिओ माई ठिई पन्नत्ता, बाहिरियाए परिसाए तिन्नि पलिओ माई ठिई पण्णत्ता, अट्टो तहेव भाणियव्वो । सणकुमाराणं पुच्छा तहेव ठाणपद्गमेणं जाव सर्णकुमारस्स तओ परिसाओ समियाई तहेव, नवरं अभितरियाए परिसाए अटू देवसाहस्सीओ पन्नत्ताओ, मज्झिमियाए परिसाए दस देवसाहस्सीओ, पण्णत्ताओ, बाहि रियाए परिसाए बारस देवसाहस्सीओ पन्नत्ताओ, अब्भितरिया परिसाए देवीणं ठिई अद्धपंचमाई सागरोवमाई पंचपलिओवमाई ठिई पन्नत्ता, मज्झिमियाए परिसाए अद्धपंचमाई सागरोवमाइं चत्तारि पलिओ माई ठिई पन्नत्ता, बाहिरियाए परिसाए अद्धपंचमाई सागरोवमाई तिन्नि पलिओ माई ठिई पन्नत्ता, अट्टो सो चेव । एवं माहिंदस्स वि तहेव तओ परि જીવાભિગમસૂત્ર Page #1032 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. ११९ शक्रादिदेवानां परिषदादिनि० साओ, नवरं अभितरियाए परिसाए छ देवसाहस्सीओ पन्नत्ताओ, मज्झिमियाए परिसाए अटू देवसाहस्सीओ पन्नत्ताओ, बाहिरियाए दस देवसाहस्सीओ पन्नत्ताओ, ठिई देवाणं अभितरियाए परिसाए अद्धपंचमाई सागरोवमाई सत्तय पलिओ माई ठिई पन्नत्ता, मज्झिमियाए परिसाए पंच सागरोवमाइं छच्च पलिओवमाई, बाहिरियाए परिसाए अद्ध पंचमाई सागरोवमाई पंच य पलिओ माई ठिई पन्नत्ता, तहेव सव्वेसिं इंदाणं ठाणपदगमेणं विमाणाणि बुच्चा तओ पच्छा परिसाओ पत्तेयं २ बुच्चइ । बंभस्स वि तओ परिसाओ पन्नताओ अभितरियाए चत्तारि देवसाहस्सीओ, मज्झिमयाए छ देवसाहस्सीओ, बाहिरियाए अट्ट देवसाहस्सीओ, देवाणं ठिई, अभितरियाए परिसाए अद्धणवमाई सागरोवमाई पंचय पलिओ माई, मज्झिमियाए परिसाए अद्धनवमाई चत्तारि पलिओ माई, बाहिरियाए अद्धनवमाई सागरोवमाइं तिन्नि य पलिओ माई, अट्टो सो चेव । लंतगस्स वि जाव ओ परिसाओ जाव अभितरियाए परिसाए दो चेव साहसीओ मज्झिमियाए चत्तारि देव साहस्सीओ पन्नत्ताओ, बाहिरियाए छ देवसाहस्सीओ पन्नत्ताओ, ठिई भाणियव्वा अभितरिया परिसाए बारस सागरोवमाई सत्त पलिओ माई ठिई पन्नत्ता, मज्झिमियाए परिसाए बारस सागरोवमाइं छच्च पलिओ माई ठिई पन्नत्ता, बाहिरियाए परिसाए बारस सागरोवमाई पंचपलिओ माई ठिई पण्णत्ता । महासुक्कस्स वि जाव तओ परिसाओ जाव अभितरियाए एगं देवसहस्सं, मज्झिमयाए दो देवसाहस्सीओ पन्नत्ताओ, बाहिरियाए चत्तारि देवसाहसीओ अभितरियाए परिसाए अद्धसोलस सागरोवमाई पंच જીવાભિગમસૂત્ર १०१९ Page #1033 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०२० जीवाभिगमसूत्रे पलिओवमाइं, मज्झिमियाए अद्धसोलस सागरोवमाइं चत्तारि पलिओवमाइं बाहिरियाए परिसाए अद्धसोलस सागरोवमाई तिन्नि पलिओवमाइं अटो सो चेव । सहस्सारे पुच्छा जाव अभितरियाए परिसाए पंचदेवसयामज्झिमियाए परिसाए एगा देवसाहस्सी बाहिरियाए परिसाए दो देव साहस्सीओ पन्नत्ता ठिई अभितरियाए परिसाए अटारससागरोवमाइं सत्त पलि ओवमाइं ठिई पन्नत्ता। एवं मज्झिमियाए अद्धट्रारस छप्पलियोवमाइं, बाहिरियाए अट्ठारस सागरोवमाइं पंच पलिओवमाइं अटो सोचेव । आणयपाणयस्स वि पुच्छा जाव तओ परिसाओ नवरं अभितरियाए अड्डाइजा देवसया मज्झमियाए पंचदेवसया बाहिरियाए एगा देवसाहस्सी ठिई अभितरियाए एगूणवीस सागरोवमाइं पंच य पलिओवमाइं, एवं मज्झिमपरिसाए एगूण वीस सागरोवमाइं चत्तारि य पलिओवमाइं बाहिरियाए परि साए एगूणवीसं सागरोवमाइं तिन्नि य पलिओवमाइं ठिई अटो सोचेव । कहिणं भंते ! आरण अच्चुयाणं देवाणं तहेव अच्चुए सपरिवारे जाव विहरइ, अच्चुयस्स णं देविंदस्स तओ परि साओ पन्नत्ताओ अभितरपरिसाए देवाणं पणवीसं सयं, मज्झिम० अढाइज्जा सया बाहिरिय० पंचसया अभितरियाए एकवीसं सागरोवमा सत्त य पलिओवमाइं मज्झिम० एकवीस सागर० छप्पलिओपम० बाहिर० एकवीसं सागरोवमा० पंच य पलिओवमाइं ठिई पन्नत्ता । कहि णं भंते! हेट्रिमगेवेजगाणं देवाणं विमाणा पन्नत्ता? कहि णं भंते ! हेट्रिमगेवेजगा देवा परिवसंति ? जहेव ठाणपए तहेव, एवं मज्झिमगेवेजगा उव रिमगेवेजगा अणुत्तराय जाव अहमिंदा नामं ते देवा पण्णत्ता समणाउसो ॥सू० ११९॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1034 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. ११९ शक्रादिदेवानां परिषदादिनि० १०२१ छाया - शक्रस्य खलु भदन्त ! देवेन्द्रस्य देवराजस्य कतिपर्षदः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! तिस्रः पर्षदः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-समिता चण्डा जाता, आभ्यन्तरिका समिता, माध्यमिका चण्डा, बाह्या जाता । शक्रस्य खलु भदन्त ! देवेन्द्रस्य देवराजस्याभ्यन्तरिकायां पर्षदि कति देवसहस्राणि प्रज्ञप्तानि ? मध्यमिकायां पर्षदि कतिदेवसहस्राणि प्रज्ञप्तानि तथैव बाह्यायां पृच्छा, गौतम ! शक्रस्य देवेन्द्रस्य देवराजस्य आभ्यन्तरिकायां पर्षदि द्वादश देवसहस्राणि प्रज्ञप्तानि, माध्यमिकायां पर्षदि चतुर्दश देवसहस्राणि २ प्रज्ञतानि, बाह्यायां पर्षदि षोडश देवसहस्राणि प्रज्ञप्तानि, तथाऽभ्यन्तरिकायां पर्षदि सप्तदेवी शतानि माध्यमिकायां षड् देवी शतानि बाह्यायां पंचदेवी शतानि प्रज्ञप्तानि । शक्रस्य खलु भदन्त ! देवेन्द्रस्य देवराजस्याभ्यन्त रिकयां पर्षद देवानां कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ताः ? एवं माध्यमिकायां बाह्यायामपि गौतम ! शक्रस्य देवेन्द्रस्य देवराजस्याभ्यन्तरिकायां पर्षदि पंच पल्योपमानिस्थितिः प्रज्ञप्ता, माध्यमिकायां पर्षदि चत्व पल्योपमानिनि स्थितिः प्रज्ञप्ताः - बाह्यायां पर्षदि देवानां सागरोपमाणि षट् पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता - बाह्यायां पर्षदि द्वादश सागरोपमाणि पञ्चपल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । महाशुक्रस्यापि यावतिस्रः पर्षदो यावदाभ्यन्तरिकायाम् एकं देवसहस्रम् माध्यमिकायां द्वे देवसहस्रे प्रज्ञप्ते बाह्यायां चत्वारि देवसहस्राणि आभ्यन्तरिकायां पर्षदि अर्धषोडशसागरोपमाणि पंचपल्योपमानि माध्यमिकायांमर्धषोडश सागरोपमाणि चत्वारि पल्योपमानि बाह्यायामर्धषोडशसागरोपमाणि त्रीणि पल्योपमानि अर्थः स एव । सहस्रारे पृच्छा यावद् आभ्यन्तरिकायां पर्षदि पञ्चदेवशतानि माध्यमिकायां पर्षदि एकं देवसहस्रम् बाह्यायां द्वे देवसहस्रे प्रज्ञप्ते स्थितिराभ्यन्तरिकायामर्धाष्टादश सागरोपमाणि सप्तपल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता एवं माध्यमिकायां मर्धाष्टादश-षट् पल्योपमानि, बाह्यायामर्धाष्टादश सागरोपमाणि पञ्च पल्योपमानि अर्थ: स एव । आनतप्राणतस्यापि पृच्छा यावत्तिस्रः पर्षदः, नवरम् - आभ्यन्तरिकायामर्धतृतीयानि देवशतानि माध्यमिकायां पंचदेवशतानि बाह्यायामेकं देवसहस्रं स्थितिः आभ्यन्तरिकायामेकोनविंशतिः सागरोपमाणि पञ्च च पल्योपमानि एवं माध्यमि० एकोनविंशतिः सागरोपमाणि चत्वारि च पल्योपमानि, बाह्यायां पर्षदि एकोनविंशतिः सागरोपमाणि त्रीणि च पल्योपमानि स्थितिः, अर्थः स एव । कुत्र खलु भदन्त ! आरणाच्युतयोर्देवयोस्तथैवाच्युतः स परिवारो यावद् विहरति अच्युतस्य खलु देवन्द्रस्य तिस्र पर्षद : प्रज्ञप्ताः आभ्यन्तरपर्षदि देवानां पञ्चविंशं शतम्, माध्यमिकायामतृतीयानि शतानि बाह्यायां पञ्चशतानि आभ्यन्तरिकायामेकविंशतिः सागरोपमाणि सप्त च पल्योपमानि माध्यमिकायांमेकविंशतिः सागरोपमाणि षट् पल्योपमानि बाह्यायामेकविंशतिः सागरोपमाणि पञ्च च पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । कुत्र खलु भदन्त ! अधस्तनग्रैवेयकाणां देवानां विमानानि प्रज्ञप्तानि कुत्र જીવાભિગમસૂત્ર Page #1035 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०२२ जीवाभिगमसूत्रे खलु भदन्त ! अधस्तनौवेयका देवाः परिवसन्ति यथैव स्थानपदे तथैव एवं मध्यमौवेयकाः उपरितनौवेयकाः अनुत्तराश्च यावत् अहमिन्द्रानाम ते देवाः, प्रज्ञप्ताः श्रमणायुष्मन् ? ॥सू०११९॥ ॥ इति प्रथमोवैमानिकोद्देशः॥ टीका-'सकस्स णं भंते ! देविंदस्स देवरन्नो कति परिसाओ पन्नत्ताओ ? गोयमा ! तओ परिसाओ पन्नत्ताओ-तं जहा-समिता, चंडा, जाता, अभितरिया समिया, मज्झिमिया चंडा बाहिरिया जाता' हे भदन्त ! देवेन्द्रदेवराजशक्रस्य कति पर्षदः सभाः सन्ति ? भगवानाह-हे गौतम ! तिस्रः परिषदः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-समिता १ चण्डा २ जाता ३ तत्राऽभ्यन्तरिका पर्षत् समितानाम्नी, मध्यमिका चण्डा, बाह्या या-सा जाता नाम्नी विश्रुता। 'सक्कस्स णं भंते ! देविंदस्स देवरन्नो अभितरिया परिसाए कइ देवसाहस्सीओ पन्नत्ताओ? 'सक्कस्स णं भंते ! देविंदस्स देव रणो' इत्यादि । टीकार्थ-गौतम स्वामी ने प्रभु से ऐसा पूछा है-हे भदन्त ! देवेन्द्र देवराज शक्र की कितनी परिषदाएं कही गई हैं ? उत्तर में प्रभु कहते कहते है-'गोयमा ! तओ परिसाओ पन्नत्ताओ' हे गौतम ! तीन परिषदाएं देवेन्द्र देवराज शक्र की कही गई है । 'तं जहा' जिनका नाम इस प्रकार से है-'समिया चंडा जाया' समिता, चंडा और जाता इनमें 'अभितरिया, समिया, मज्झमिया चंडा बाहिरिया जाया' जो आभ्यन्तर परिषदा है उसका नाम समिता है जो मध्य परिषदा है उसका नाम चंडा परिषदा है और बाहर की परिषदा है उसका नाम जाया परिषदा है 'सक्कस्स णं भते । देविंदस्स देवरण्णो अभितरियाए परिसाए कति देव साहस्सीओ पण्णत्ताओ' हे भदन्त ! देवेन्द्र 'सक्कस्स णं भंते ! देविंदस्स देवरण्णो' त्या ટીકાઈ-ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને એવું પૂછયું કે હે ભગવદ્ દેવેન્દ્ર દેવરાજ શકની કેટલી પરિષદાઓ કહેવામાં આવેલ છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં प्रमश्री गीतभस्वामीन छ - 'गोयमा ! तओ परिसाओ पण्णत्ताओ' है गौतम ! त्रए परिषहास हेवेन्द्र हे१२०१ शनी ४८ छ. 'तं जहा' तेनु नाम ॥ प्रमाणे डस छ. 'समिया चंडा, जाया' सभिता या भने त तमा 'अभितरिया समिया, मज्झमिया चंडा बाहिरिया जाया' 7 माल्यन्त२ ५२५।। છે તેનું નામ સમિતા છે. મધ્યમાં જે પરિષદા છે તેનું નામ ચંડા એ પ્રમાણેનું છે. એને બહારની જે પરિષદા છે. તેનું નામ જાતા એ પ્રમાણે છે. 'सकसणं भंते ! देविंदस्स देवरणो अभितरियाए परिसाए कति देवसाहस्सीओ पण्णत्ताओ' हे भगवन् हेवेन्द्र हेवा शनी मान्यन्त२ परिषदामा टसा જીવાભિગમસૂત્ર Page #1036 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू. ११९ शक्रादिदेवानां परिषदादिनि० १०२३ मज्झिमियाए परिसाए तहेव बाहिरियाए पुच्छा ?' हे भदन्त ! देवराज देवेन्द्रशक्रस्याऽभ्यन्तरिकायां पर्षदि कति देवसहस्राणि माध्यमिकायाञ्च पर्षदि कियन्ति तथैव बाह्यायां कियन्तीति प्रश्न ? 'गोयमा सकस्स देविंदस्स देवरन्नो अभितरियाए परिसाए बारस देवसाहस्सीओ पन्नत्ताओ, मज्झिमियाए परिसाए चउद्दस देवसाहस्सीओ पन्नत्ताओ, बाहिरियाए परिसाए सोलस देवसाहस्सीओपन्नत्ताओ' भगवानाह-हे गौतम ! देवेन्द्र-देवराजशक्रस्याभ्यन्तरिकायां पर्षदि द्वादशदेवसहस्राणि, माध्यमिकायां पर्षदि चतुर्दशसहस्राणि देवानाम्, बाह्यायाश्च षोडश देवसहस्राणि प्रज्ञप्तानि । 'तहा अभितरियाए परिसाए सत्तदेवी सयाणि, मज्झिमियाए छच्च देवी सयाणि, बाहिरियाए पंचदेवीसयाइं पन्नत्ताई तथाऽऽभ्यन्तरिकायां-मध्यमिकायां-बाह्यायाश्च पर्षदि देवीनां सप्त शतानि षट् च देवराज शक्र की आभ्यन्तर परिषदा में कितने हजार देव है ? 'मज्झिमियाए परि० तहेव बाहिरियाए पुच्छा' मध्य परिषदा में और बाह्य परिषदा में कितने हजार देव हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! सक्कस्स देविंदस्स देवरन्नो अभितरियाए परिसाए बारसदेवसाहस्सीओ पण्णत्ताओ' हे गौतम ! देवेन्द्र देवराज शक्र की आभ्यन्तर परिषदा में १२ हजार देव हैं 'मज्झिमियाए परिसाए चउद्दसदेव साहस्सीओ पण्णत्ताओ' मध्यम परिषदा में १४ हजार देव हैं । 'बाहिरियाए परिसाए सोलस देवसाहस्सीओ पण्णत्ताओं बाह्यपरिषदा में १६ हजार देव हैं । 'तहा अभितरियाए परिसाए सत्तदेवीसयाणि, मन्झिमियाए छच्चदेवीसयाणि बाहिरियाए पंचदेवी सयाइं पन्नताई तथा-आभ्यन्तर परिषदा में सातसौ देवियां हैं मध्यपरिषदा में ६ १२ हेवे। वामां मावेसा छ ? 'मज्झिमाए परिसाए तहेव बाहिरियाए पुच्छा' મધ્યમ પરિષદામાં અને બાહ્ય પરિષદામાં કેટલા હજાર દેવ છે? આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्रभुश्री छ -'गोयमा ! सक्कस्स देवि दस्स देवरन्नो अभिंतरियाए परिसाए बारस देवसाहस्सीओ पण्णत्ताओ' के गौतम ! हेवेन्द्र देव शनी मास्यन्त२ परिषहामा १२ मा२ १२ हेव। छ. 'मज्झिमियाए परिसाए चउद्दस देव साहस्सीओ पण्णत्ताओ' मध्यमा परिषदामा १४ यौ६ ६००२ हेवे। छे. 'बाहिरियाए परिसाए सोलस देव साहस्सीओ पण्णत्ताओ' मा प२ि५४ामा १६ सोण १२ हेवे। ४छ. 'तहा अभिंतरियाए परिसाए सत्त देवी सयाणि, मज्ज्ञिमियाए छच्च देवी सयाणि 'बाहिरियाए पंच देवी सयाइं पन्नत्ताई' तथा આભ્યન્તર પરિષદામાં સાતસે દેવિ છે. મધ્યમા પરિષદામાં છ દેવિ છે, જીવાભિગમસૂત્ર Page #1037 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०२४ जीवाभिगमसूत्रे शतानि-पश्च च शतानि क्रमशः प्रज्ञप्तानि । 'सक्कस्स णं भंते ! देविंदस्स देवरन्नो अभितरिसाए परियाए देवाणं केवई कालं ठिई पन्नत्ता ? एवं मज्झिमियाए बाहिरियाए वि' हे भदन्त ! देवेन्द्र देवराजशक्रस्याभ्यन्तरिकायां वर्षदि देवानां स्थितिः कियन्तं कालं कथिता एवं माध्यमिकायां-बाह्यायामपि प्रश्नः ? भगवानाह'गोयमा ! सक्कस्स देविंदस्स देवरन्नो अभितरियाए परिसाए पंच पलिओवमाई ठिई पन्नत्ता, मज्झिमियाए परिसाए चत्तारि पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता, बाहिरियाए परिसाए देवाणं तिन्नि पलिओवमाई ठिई पन्नत्ता' हे गौतम ! देवेन्द्र देवराजशक्रस्याभ्यन्तरिकायां पर्षदि-मध्यमिकायां-बाह्यायां च देवानां स्थितिः पश्च-चत्वारि-त्रीणि च क्रमशः पलिओवमाई जानीहि । 'देवी णं ठिई अभिसौ देवियां हैं और बाह्यपरिषदा में पांचसौ देवियां हैं 'सक्करस्स णं भंते ! देविंदस्स देवरन्नो अभितरियाए परिसाए देवाणं केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता' हे भदन्त ! देवेन्द्र देवराज शक्र की आभ्यन्तर परिषदा के देवों की स्थिति कितनी कही गई है ? 'एवं मज्झमियाए वाहिरियाए वि' मध्यमपरिषदा के देवों की और बाह्यपरिषदा के देवों की स्थिति कितनी कही गई है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! सक्कस्स देविंदस्स देवरन्नो अभितरियाए परिसाए पंच पलिओवमाई ठिई पण्णत्ता' हे गौतम ! देवेन्द्र देवराज शक्र की आभ्यन्तर परिषदा के देवों की स्थिति पांच पल्योपम की कही गई है 'मज्झिमियाए परिसाए चत्तारि पलिओवमाई ठिई पण्णत्ता' मध्यपरिषदा के देवों की स्थिति चार पल्योपम की कही गई है 'बाहिरियाए परिसाए देवाणं तिन्नि पलिओवमाई ठिई पन्नत्ता' बाह्यपरिषदा के देवों मन माह परिषदामा पांयस क्यिा छ. 'सक्कस्स णं भंते ! देविंदरस देवरणो अभितरियाए परिसाए देवाणं केलइयं कालं ठिई पण्णत्ता' सावन દેવેન્દ્ર દેવરાજ શકની આભ્યન્તર પરિષદાન દેવેની રિથતિ કેટલી કહેવામાં मावेस छ. 'एवं मज्झिमियाए बाहिरियाए वि' मध्यम पश्षिहान वानी भने બાહ્ય પરિષદાના દેવેની સ્થિતિ કેટલી કહેલ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી छ -'गोयमा ! सक्कस्स देविंदस्स देवरण्णो अभितरियाए परिसाए पंच पलिओवमाई ठिई पण्णत्ता' 3 गौतम ! हेवेन्द्र १२४ शनी मान्यन्त२ ५२साना वानी स्थिति पांय ५ल्या५मनी वामां आवे छे. 'मज्झिमाए परिसाए चत्तारि पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता' मध्यम परिषहान वानी स्थिति या पक्ष्यापभनी हुवामां आवेस छे. 'बाहिरियाए परिसाए देवाणं तिन्नि पलिओवमाई ठिई पण्णत्ता' मा परिषहाना हेवानी स्थिति त पक्ष्योपमनी જીવાભિગમસૂત્ર Page #1038 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू. ११९ शक्रादिदेवानां परिषदादिनि० १०२५ तरियाए परिसाए देवीणं तिन्नि पलिओवमाई ठिई पन्नत्ता मज्झिमियाए दुन्निपलिओवमाइं ठिई पन्नत्ता बाहिरियाए परिसाए एगं पलिओवमं ठिई पन्नत्ता अट्ठो सो चेव जहा भावणवासीणं से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ सकस्स देविंदस्स देवरन्नो तओ परिसाओ०' अथाऽत्र देवीनां स्थितिः शक्रस्याऽऽभ्यन्तरिकायांमध्यमिकायां-बाह्यायां च पर्षदि त्रीणि पल्योपमानि-द्वे पल्योपमे-एकश्च पल्योपमं स्थितिकालः । अर्थः स एव यथा भवनवासिदेवानाम् तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते शक्रस्य देवेन्द्रस्य देवराजस्य तिस्रः पर्षदः इत्यादि यथा चमरवक्तव्यतायां सकलसूत्रं वक्तव्यम् । 'कहि णं भंते ! ईसाणकाणं देवाणं विमाणा पन्नत्ता ? तहेव सव्वं जाव ईसाणे एत्थ देविंदे देव. जाव विहरइ' कुत्र खलु भदन्त ! ईशानकानां देवानां विमानानि ? कुत्र च ईशाना देवाः परिवकी स्थिति तीन पल्योपम की है 'देवीणं ठिई देवियों की स्थिति इस प्रकार से है 'अभितरियाए परिसाए देवीणं तिन्नि पलिओवमाई ठिई पन्नत्ता' आभ्यन्तर परिषदा की देवियों की स्थिति तीन पल्योपम की कही गई है मज्झिमियाए दुन्नि पलिओवमाई ठिई पन्नत्ता' मध्यपरिषदा की देवियों की स्थिति दो पल्योपम की कही गई है 'बाहिरियाए परिसाए एग पलिओवम ठिई पण्णत्ता' बाह्यपरिषदा की देवीयों की स्थिति एक पल्योपम की कही गई है 'अट्ठो सो चेव जहा भवणवासीणं" भवनपतियों के जैसा ही बाकी का और सब कथन यहां पर कह लेना चाहिये 'कहिणं भाते ! ईसाणकाणं देवाणं विमाणा पण्णत्ता' हे भदन्त ! ईशान देवों के विमान कहां पर कहे गये है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'तहेव सव्वं जाव ईसाणे एत्थ देविंदे देव० जाव विहरइ' हे गौतम ! इस सम्बन्ध में समस्त वक्तव्यता सौधर्म की वक्तव्यता जैसी छ, 'देवीणं ठिई' वियोनी स्थिति ॥ प्रमाणे छ-'अभिंतरियाए परिसाए देवीणं तिन्नि पलिओवमाइं ठिई पन्नत्ता' मास्यत२ परिषहानी वियोनी स्थिति त्र] पक्ष्योपभनी छे. 'मज्झिमियाए दुन्नि पलिओवमाइं ठिई पन्नत्ता' मध्यम परिपहानी वियोनी स्थिति में ५८यो५मनी ४ाम मावेस छ. 'बाहिरियाए परिसाए एगं पलिओवमं ठिई पण्णत्ता' या परिषहानी हेपियोनी स्थिति से पक्ष्योपभनी छ. 'अट्ठो सो चेव जहा भवणवासीणं' भवन पतियोना थन प्रमाणे माजीनु तमाम. ४थन मडीयो ही ले . 'कहिणं भंते ! ईसाणकाणं देवाणं विमाणा पण्णत्ता' हु भगवन् ! शान वाना विभानी यां ॥ छ ? २॥ प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री ४९ छ -'तहेव सव्वं जाव ईसाणे एत्थ देवि दे देवराया जाव विहरइ' हे गौतम ! २. विषयमा सघ ४थन जी० १२९ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1039 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे सन्ति ? भगवानाह-गौतम ! रत्नप्रभापृथिव्याः उपरितने चन्द्रादीनतिक्रम्य मेरोरुत्तरेणाऽष्टाविंशतिर्विमानावासशतसहस्राणि तथा-पञ्चावतंसका भवन्ति, पूर्वस्यामङ्कावतंसक १ दक्षिणस्यां स्फटिकावतंसकः२ अपरस्यां रजतावतंसकः-३ उत्तरस्यां जातरूपावतंसकः ४, मध्ये ईशानवतं सकः ५ सर्वाणीमानि विमानानि सर्वरत्नमयानि यावत्प्रतिरूपाणि, एतेषु ईशानका देवाः परिवसन्ति ते कुण्डलोद् योतितानना यावद् दिव्यवर्णगन्ध-स्पर्शः संस्थानेन दशदिशा उद्योतयन्तः स्वस्व सामानिक देवदेवीनां पौरपत्याधिपत्य भर्तृत्वादि कुर्वन्तो दिव्यभोगभोगान् ही जाननी चाहिये परन्तु यहां पर उस वक्तव्यता की अपेक्षा इतना ही अन्तर है कि रत्नप्रभा पृथिवी के रूचकोपलक्षित बहुसमरमणीय भूमिभाग के ऊपर ऊंचे चन्द्र सूर्य आदि को उल्लङ्घन करके मेरु की उत्तरदिशा में ईशानदेवों के २८ लाख विमानावास कहे गये हैं । तथा पांच विमानावतंसक कहे गये है। इनमें अङ्कावतंसक पूर्वदिशा में है स्फटिकावतंसक दक्षिणदिशा में हैं रजतावतंसक पश्चिमदिशा में है और जातरूपावतंसक उत्तरदिशा में है तथा मध्य में ईशानावतंसक है ये सब विमान सर्वात्मना रत्नमय हैं यावत् प्रतिरूप हैं इनमें ईशानक देव रहते है इनका मुखमण्डल कुण्डलों की कान्ति से सदा उद्योतित रहता है यावत् ये दिव्य वर्ण, गन्ध स्पर्श और संस्थान से दश दिशाओं को उद्योतित करते हुए अपने २ सामानिक देव और देवियों का आधिपत्य भर्तृत्व करते हुए दिव्य भोगोपभोगों को भोगते रहते है। बाकी और सब कथन इनके सम्बन्ध का सौधर्म के प्रकरण जैसा સૌધર્મના કથન પ્રમાણે જ સમજવું. પરંતુ અહીં યાં એ કથન કરતાં એટલું જ અંતર છે. કે-રત્નપ્રભા પૃથ્વીના રૂચક થી ઉપલક્ષિત બહસમરમણીય ભૂમિભાગની ઉપર ઉંચે ચંદ્ર સૂર્ય વિગેરેને ઓળંગીને મેરૂની ઉત્તર દિશામાં ઈશાન દેના ૨૮ અઠયાવીસ લાખ વિમાનાવાસે કહેવામાં આવેલા છે. તથા પાંચ વિમાનાવાંસક કહેલા છે. તે પૈકી અંકાવતંસક પૂર્વ દિશામાં છે. સ્ફટિકાવતંસક દક્ષિણ દિશામાં રજતાવતંસક પશ્ચિમ દિશામાં જાત રૂપાવતંસક ઉત્તર દિશામાં તથા મધ્યમાં ઇશાનાવતુંસક છે. એ બધા વિમાને સર્વાત્મના રત્નમય છે, યાવત્રુતિરૂપ છે. તેમાં ઈશાન દેવ રહે છે. તેમનું મુખ મંડલ કુંડળની કાંતિથી સદા ઉદ્યોતિત રહે છે. યાવત્ અ દિવ્ય વર્ણ, ગંધ, સ્પર્શ અને સંસ્થાનથી દસે દિશાઓને ઉદ્યતિત કરતા થકા પિત પિતાના સામાનિક દેવો અને દેવિયોનું અધિપતિ પણું ભતૃત્વ કરતા થકા દિવ્ય એવા ભેગેપભેગોને ભેગવતા રહે છે. આ શિવાય બાકીનું તમામ કથન આના સંબંધનું જીવાભિગમસૂત્ર Page #1040 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३. उ. ३ सू. ११९ शक्रादिदेवानां परिषदादिनि० १०२७ भुञ्जाना विहरन्ति अन्यत् सर्वं शक्रेन्द्रप्रकरणवत् । 'ईसानस्स णं भंते ! देविंदस्स देवरन्नो कई परिसाओ पन्नत्ताओ गोयमा ! तओ परिसाओ पण्णत्ताओ तं जहासमिया चंडा जाया - तहेव सव्वं' हे भदन्त ! ईशाने यो देवेन्द्रो - देवराजस्तस्य कति पर्षदः सभाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह - हे गौतम ! तिस्रः परिषदः सन्ति तद्यथासमित्ता १ चण्डा२ जाता ३ यत् - शक्रेन्द्रप्रकरणे तत्सर्वमेव ज्ञातव्यम् - तत्राऽभ्यन्तरिकी समिता नाम्ना प्रसिद्धा तस्यां पर्षदि कति देवसहस्राणि मध्यमिकायां कति, बाह्यायां च कति देवसहस्राणि प्रज्ञप्तानि ? एतत् प्रकरणान्तं यावत् 'तत्स' पदेन संगृहीतम् । उत्तरं तु - 'णवरं' इत्यादिना दर्शयति- भगवानाह - हे गौतम! अभितरियाए परिसाए दसदेवसाहस्सीओ पन्नत्ताओ, मज्झिमियाए परिसाए बारसदेवसाहसीओ, बाहिरियाए चउद्दस देवसाहस्सीओ' आभ्यन्तरिकायां समिताही है 'ईसाणस्स णं भते ! देविंदस्स देवरण्णो कति परिसाओ पन्नताओ' हे भदन्त ! देवेन्द्र देवराज ईशान की कितने परिषदाएं कही गई है ? उत्तर में प्रभु कहते है- 'गोयमा ! तओ परिसाओ पन्नत्ताओ' हे गौतम ! तीन परिषदाएं कही गई हैं । 'तं जहा' जो इस प्रकार से है - 'समिता, चंडा, जाता, तहेव सव्वं' समिता, चंडा, और जाता, इस सम्बन्ध में जो शक्रेन्द्र के प्रकरण में कहा गया है वह यहां पर कह लेना चाहिये आभ्यन्तर की परिषदा का नाम समिता है 'तहेव सव्वं इत्यादि सब कथन पहिले के ही जैसा है 'णवरं अभितरियाए परिसाए दस देवसाहस्सीओ पण्णत्ताओ' यहां आभ्यन्तर परिषदा में दश हजार देव कहे गये है 'मज्झिमियाए परिसाए बारस देव साहसीओ' मध्यपरिषदा में १२ हजार देव कहे गये है और 'बाहिरिया ए सौधर्म अरना उथन प्रमाणे छे. 'ईसाणस्स णं भंते! देविंदस्स देवरणो कति परिसाओ पण्णत्ताओ' हे भगवन् हेवेन्द्र देवराष्ट्र ईशाननी डेंटली परिषहाओ। एडेवामां आवे छे ? या प्रश्नमा उत्तरमा प्रभुश्री हे छे - 'गोयमा ! ओ परिसाओ पण्णत्ताओ' हे गौतम! ऋण परिषहाओ वामां आवे छे. 'तं जहा' ? या प्रमाणे छे. - 'समिता, चंडा जाता तहेव सव्वं' समिता थंडा અને જાતા આ સંબંધી વિશેષ કથન શકેન્દ્રના પ્રકરણમાં જે પ્રમાણે છે, તેજ પ્રમાણેનું તે કથન અહિંયા પણ કહી લેવુ' જોઇએ, આભ્યન્તર પરિષદાનુ नाम समिता छे. 'तहेव सव्वे' इत्यादि सघणु उथन पहेलाना उथन प्रमाणे छे 'वरं अभितरियाए परिसाए दस देव साहसीओ पण्णत्ताओ' आल्यन्तर परिષદામાં અહીંયાં દસ हुन्नर देवा हेवामां आवे छे. 'मज्झिमियाए परिसाए बारस देव साहसीओ' मध्य परिषदामा १२ मार हमर देवे। उहेला छे. જીવાભિગમસૂત્ર Page #1041 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०२८ जीवाभिगमसूत्रे भिधानायां पर्षति दशदेव सहस्राणि, माध्यमिकायां चण्डाभिधानायां पर्षदि च द्वादशदेवसहस्राणि, वाह्यायां जाताभिधानायां तृतीयस्यां पर्षदि चतुर्दशदेवसहस्राणि संख्यया प्रज्ञप्तानि-इति । 'देवीणं पुच्छा' हे भदन्त ! ईशानस्य देवेन्द्र देवराजस्याभ्यन्तरिकायां कति देवी शतानि, माध्यमिकायां कति०, बाह्यायां च कति देवीशतानि प्रज्ञप्तानि ? भगवानाह-हे गौतम ! 'अभितरियाए णव देवीसया पन्नत्ता' ईशानदेवेन्द्र देवराजस्याभ्यन्तरिकायां पर्षदि नव देवीशतानि प्रज्ञसानि, 'मज्झिमियाए परिसाए' मध्यमिकायां पर्षदि 'अट्ठ देवीसया पन्नत्ता' अष्टौ देवी शतानि प्रज्ञप्तानि-कथितानि तद्यथा-'बाहिरियाए परिसाए' ईशानदेवेन्द्र देवराजस्य बाह्याभिधायां जातायां तृतीयस्यां पर्षदि 'सत देवीसया पन्नत्ता' सप्तदेवीशतानि प्रज्ञप्तानि-कथितानि-इति । ___'देवाणं० ठिई पन्नत्ता' ईशानदेवेन्द्र विमाने कियती स्थिति देवानाम् ? भगवानाह-हे गौतम ! 'अभितरियाए परिसाए देवाणं सत्तपलिओवमाइं ठिई चउद्दस्स देव साहस्सीओ' बाह्यपरिषदा में १४ हजार देव कहे गये है। 'देवीणं पुच्छा' हे भदन्त ! इन आभ्यन्तर मध्य और बाह्यपरिषदा में कितनी देवियां कही गई है ? 'अभितरियाए णवदेवी सता पण्णत्ता' उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! आभ्यन्तर परिषदा में ९ सौ देवियां कही गई है 'मज्झिमियाए परिसाए अट्ठदेवी सता पण्णत्ता' मध्यपरिषदा में आठ सौ देवियां' कही गई है । 'बाहिरियाए परिसाए सत्त देवी सता पण्णत्ता' बाह्यपरिषदा में ७०० देवियां कही गई है 'देवाणं ठिती पण्णत्ता' हे भदन्त ! इन परिषदाओं के देवों की स्थिति कितनी कही गई हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते है-हे गौतम ! 'अल्भितरियाए परिसाए देवाणं सत्त पलिओवमाई ठिती पण्णत्ता' ईशानदेव की आभ्य 'बाहिरियाए चउद्दस्स देव साहस्सीओ' माह्य परिषहामा १४ यौह १२ हेव। सा छे. 'देवीणं पुच्छा' 3 भगवन् ! या मान्यत२, मध्य मने पाह्य परिषतामा सी क्यिो वामां मावेस छ ? 'अभिंतरियाए णव देवीसया पण्णत्ता' मा प्रश्नन। उत्तरमा प्रभुश्री ४३ छ - गौतम ! मान्यन्त२ परिपहामा ८०० नवस वियो ४९स छे. 'मज्झिमियाए परिसाए अट देवी सया पण्णत्ता' मध्यम परिहामा मासे हेवियो वाम मावेस छे. 'बाहिरियाए परिसाए सत्त देवीसया पण्णत्ता' मा परिषहमा ७०० सातसे पियो ४पामा मावेस छे. 'देवाणं ठिती पण्णत्ता' 3 मापन् ! मा परिषहासभाना દેવેની સ્થિતિ કેટલી કહેવામાં આવેલ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે छ 3-3 गौतम ! 'अभिंतरियाए परिसाए देवाणं सत्त पलिओवमाई ठिती જીવાભિગમસૂત્ર Page #1042 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. ११९ शक्रादिदेवानां परिषदादिनि० १०२९ पन्नत्ता मज्झमियाए छपलिओ माई बाहिरियाए पंचपलिओ माई ठिई पण्णत्ता' आभ्यन्तरिकायां पर्षदि सप्त० मध्यमिकायां षट्० बाह्यायां पञ्चपल्योपमानि देवानां स्थितिः प्रज्ञप्ता इति । 'देवीणं पुच्छा ०' हे भदन्त ! देवीनामीशान देवेन्द्रविमाने किती स्थितिः इतिः पृच्छाssस्ते ? भगवानाह - हे गौतम ! 'अब्भितरियाए साइरेगाई पंचपलिओ माई मज्झमियाए परिसाए चत्तारि पलिओ माई ठिई पण्णत्ता' आभ्यन्तरिकायां पर्षदि सातिरेकपल्योपमानि माध्यमिकायां चत्वारि पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता, 'बाहिरियाए परिसाए तिन्नि पलिओ माई ठिई पण्णत्ता' बाह्यायां पर्षदि तु त्रीणि पल्योपमानि देवीनां स्थितिः प्रज्ञप्ताः, इति । 'अट्ठो तहेव भाणि - न्तर परिषदा के देवों की स्थिति सात पल्योपम की कही गई है । 'मज्झमियाए छपल्लिओ माई बाहिरियाए पंच पलिओ माई ठिती पण्णत्ता' मध्य परिषदा के देवों की ६ पल्योपम की स्थिति कही गई है बाह्य परिषदा के देवों की स्थिति पांच पत्योपम की कही गई है 'देवीणं पुच्छा' हे भदन्त । ईशान देवेन्द्र के विमान में देवियों की स्थिति कितनी कही गई है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'अभितरियाए साइरेगाई पंच पलिओ माई मज्झिमियाए परिसाए चत्तारि पलिओ माई ठिती पण्णत्ता बाहिरियाए परिसाए तिष्णि पलिओ माई ठिती १०' हे गौतम! आभ्यन्तर परिषदा की देवियों की स्थिति पांच पल्योपम की कही गई है मध्य परिषदा की देवियों की स्थिति चार पल्योपम की कही गई है और बाह्यपरिषदा की देवियों की स्थिति પુળ્વત્તા ઇશાન દેવની આભ્યન્તરા પરિષદામાંના દેવાની સ્થિતિ સાત પત્સ્યાयमनी उडेवामां आवे छे. 'मज्झिमियाए छ पलिओ माई बाहिरियाए पंच पलिओ माई ठिती पण्णत्ता' मध्यम परिषहाना देवोनी स्थिति छ पयोभनी કહેવામાં આવેલ છે. અને ખાદ્ય પરિષદાના દેવાની સ્થિતિ પાંચ પચેપમની उस छे. 'देवीणं पुच्छा' हे भगवन्! शांन देवेन्द्रना विभानभां देवियोनी સ્થિતિ કેટલી કહેવામાં આવેલ છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે 'अभितरियाए साइरेगाई पंच पलिओ माई मज्झिमियाए परिसाए चत्तारि पलिओ माई ठिती पण्णत्ता बाहिरियाए परिसाए तिष्णि पलिओ माई ठिई पण्णत्ता' હે ગૌતમ ! આભ્યન્તર પરિષદાની દૈવિયાની સ્થિતિ પાંચ પડ્યેાપમની કહેવામાં આવેલ છે. મધ્યમા પરિષદાની દૈવિયાની સ્થિતિ ચાર પામની કહેવામાં આવેલ છે. અને ખાદ્ય પરિષદાની દૈવિયાની સ્થિતિ ત્રણ પત્યેાપમની 'हेवामां आवेस छे. 'अट्ठो तहेव भाणियव्वो' मा शिवाय जाडीनु सध જીવાભિગમસૂત્ર Page #1043 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे यव्यो' अर्थस्तथैव सौधर्मप्रकरणवत् भणितव्यः । 'सणंकुमाराणं पुच्छा०' कुत्र खलु भदन्त ! सनत्कुमाराणां विमानानि ? कुत्र च ते सनत्कुमाराः परिवसन्ति ? 'तहेव ठाणपदगमेणं जाव सणंकुमाररस तओ परिसाओ समिताई तहेव' तथाएव यथा प्रज्ञापना द्वितीयपदस्था भवनपतिवासिनः तेषां यावद्गमेन सनत्कुमारस्य तिस्रः पर्षदः समिताद्याः, भगवानाह-हे गौतम ! सौधर्मकल्पस्योपरिसपक्ष सप्रतिदिशि बहुयोजनानि, बहुयोजनशतानि, बहुयोजनसहस्राणि, बहुयोजनशतसहस्राणि, बहुयोजनकोटी: बहयोजनकोटिकोटीः ऊर्ध्वं दरं व्यतिवज्य अत्र खलु सनत्कुमारो नाम कल्पः प्रज्ञप्तः, समानाः पूर्वाऽपर-दक्षिणोत्तररूपाः पार्था एवपक्षा यत्र दूरमुत्पतने तत्सपक्षम् समानाः प्रतिदिग्विदिशो यत्रेत्यादिनिरवशेषं सौधर्मवत् । 'केवलं द्वादश विमानावासशतसहस्राणि भवे' इत्याद्यातीन पल्योपम की कही गई है 'अट्ठो तहेव भाणियच्यो' बाकी का और सब कथन सौधर्म प्रकरण के जैसा ही जानना चाहिये 'सणंकुमाराणं पुच्छा' हे भदन्त सनत्कुमारों के विमान कहां पर हैं ? और वे सनत्कुमार कहां पर रहते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'तहेव ठाणपदगमेणं जाव सणंकुमारस्स तओ परिसाओ समिताइ तहेव' प्रज्ञापना के द्वितीय पद में भवनवासी देवों के गम के अनुसार सनत्कुमारों के सम्बन्ध में कथन जानना चाहिये तथा च सौधर्मकल्प के ऊपर सपक्ष सप्रति दिशाओं में-पूर्वादि चार दिशाओं में और विदिशाओं में यावत् अनेक कोडाकोडी योजन तक दूर जाने पर पूर्व पश्चिम तक लम्बा और उत्तर दक्षिण तक चौडा आदि विशेषणों वाली सनत्कुमार नाम का एक कल्प है इस में सनत्कुमार देवों के १२ लाख विमान हैं। इनमें पांच विमानावतंसक हैं-पूर्वदिशा में अड़ावतंसक है दक्षिणदिशा में स्फटिकावतंसक है पश्चिमदिशा में रजता४थन सौधम ४२६शुभां ह्या प्रमाणेनु समय से 'सणंकुमाराणं पच्छा' भगवन् सनमान (भाना ४यां पावसा छ ? मने से सन भार हेव च्या २९ छ ? २॥ प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री ४ छ -'तहेव ठाण पदगमेणं जाव सणंकुमारस्स तओ परिसाओ समिताइ तहेव' प्रज्ञापन। सूत्रना બીજા સ્થાન પદમાં ભવનવાસી દેવાના ગામના કથન પ્રમાણે સનસ્કુમારોના સંબંધમાંનું કથન સમજી લેવું. તે આ પ્રમાણેસૌધર્મ ક૯પની ઉપર સપક્ષ સપ્રતિ દિશાઓમાં-પૂર્વ વિગેરે ચાર દિશાઓમાં અને વિદિશાઓમાં થાવત્ અનેક કોડા કોડી જન સુધી દૂર જવાથી પૂર્વ પશ્ચિમ સુધી લાંબુ અને ઉત્તર દક્ષિણ સુધી પહેલું વિગેરે વિશેષણવાળું સનકુમાર નામનું એક કલ્પ છે. તેમાં સનકુમાર દવાના ૧૨ બાર લાખ વિમાને છે. જીવાભિગમસૂત્ર Page #1044 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. ११९ शक्रादिदेवानां परिषदादिनि० १०३१ ख्यातम् इति वक्तव्यम्, तथा - पञ्चावतंसकाः । तत्र - पूर्वस्यामङ्कः दक्षिणस्यां स्फाटिकः पश्चिमायां रजतः उत्तरस्यां जातरूपोऽवतंसकः, मध्ये सनत्कुमाराऽवतंसकः, अत्राऽग्रमहिष्यो न वक्तव्याः परिगृहीत देवीनाम् - असद्भावात् । तथा - सनत्कुमारे कल्पेऽवसंत के विमाने सुधर्मायां सिंहासने स खलु तत्र द्वादशानां विमानावासशतसहस्राणां द्वासप्ततेः सामानिकसहस्राणाम् तथा चतुर्णा द्वासप्ततात्मरक्षकसहस्रा णामाधिपत्यं पौरपत्यं यावद् विहरति सनत्कुमारस्य कति पर्षदः ? भगवानाह - तिस्रः तत्राभ्यन्तरिका समितायां 'णवरं अब्भितरियाए परिसाए अट्ठ देवसाहस्सीओ w वतंसक है और उत्तरदिशा में जानरूपावतंसक है बीच में सनत्कुमार कल्प में अग्रमहिषियों का कथन नहीं करना चाहिये- क्योंकि यहां पर परिगृहीत देवियों का असद्भाव है ' सनत्कुमार कल्प में सनत्कुमारावतंसक विमान में सुधर्मासभा में सनत्कुमार नाम के सिंहासन पर रहा हुआ वह सनत्कुमार देव १२ लाख विमानावासों का १२ हजार सामानिक देवों आदि को आधिपत्य एवं पौरपत्य करता हुआ यावत् अपने समय को व्यतीत करता हुआ रहता है इत्यादि रूप से सब कथन यहां पर शक्र के प्रकरण की तरह कह लेना चाहिये तथा च यहां पर भी शक्र के प्रकरण की तरह तीन परिषदाएं हैं उन के नाम भी समिता चंडा और जाता है 'णवरं अभितरियाए परिसाए अट्ठदेव साहस्सीओ पन्नत्ताओ' यहां की आभ्यन्तर परिषदा તેમાં પાંચ વિમાનાવત...સકે છે. તે આ પ્રમાણે સમજવા જેમકે-પૂર્વ દિશામાં અંકાવત...સક છે. દક્ષિણ દિશામાં સ્ફટિકાવતસક છે. પશ્ચિમ દિશામાં રજતા વત...સક છે. અને ઉત્તર દિશામાં જાતરૂપાવત ́સક છે, અને વચમાં સનત્કુમારાવત...સક છે. આ સનત્કુમાર કલ્પમાં અગ્રમહિષિયાનું કથન કહેવામાં આવેલ નથી કેમકે–અહીંયાં પરિગ્રહીત દૈવિયાના અસદ્ભાવ છે. સનત્કુમાર કલ્પમાં સનત્કૃમારાવત સક વિમાનમાં સુધર્માં સભામાં સનત્કુમાર નામના સિંહાસનની ઉપર બિરાજેલા એ સનત્કુમાર દેવ ૧૨ બાર લાખ વિમાનાવાસાનું ૧૨ ખાર હજાર સામાનિક ધ્રુવે વિગેરેનું અધિપતિ પણું અને પૌરપત્ય કરતા થકા યાવત્ પોતાના સમયને વીતાવતા રહે છે. વિગેરે પ્રકારથી સઘળું કથક શકના પ્રકરણના કથન પ્રમાણે અહીંયાં પણ તેની ત્રણ પરિષદાએ છે. અને તેના नाभी पशु समिता, थंडा ने लता से प्रमाणे छे. 'णवरं अभितरियाए परिसाए अठ्ठ देवसाहस्सीओ पण्णत्तासो' अहींनी आल्यन्तर परिषहाना ने हेवा જીવાભિગમસૂત્ર Page #1045 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०३२ जीवाभिगमसूत्रे पन्नत्ताओ' नवरमष्टौ देवसहस्राणि, 'मज्झिमियाए.' मध्यमिकायाम्-'दसदेवसाहस्सीओ०' दशदेवसहस्राणि, 'बाहिरियाए प०' बाह्यायां पर्षदि 'बारस देवसाहस्सी. ओ प०' द्वादशदेवसहस्राणि प्रज्ञप्तानि । अत्र देवी पर्षदो न वक्तव्याः तथा 'अभितरियाए परिसाए देवाणं ठिई अद्धपंचमाई सागरोवमाइं पंच पलिओवमाई ठिई पण्णत्ता मज्झिमियाए परिसाए अद्ध पंचमाइं सागरोवमाई चत्तारि पलिओवमाइठिई पन्नत्ता बाहिरियाए परिसाए अद्ध पंचमाइं सागरोवमाई तिन्नि पलिओवमाइं ठिई पन्नत्ता अट्ठो सो चेव' आभ्यन्तरिकायाम् -अर्धपञ्चमसागरोपमानि पञ्चपल्योपमानि स्थितिः, मध्यमिकायाम-अर्धपञ्चमानि सागरोपमाणि चत्वारि पल्योपमानि, बाह्यायामर्द्धपश्चमानि सागरोपमाणि त्रीणि पल्योपमानि यावदेवानां के जो देव है उनकी संख्या आठ हजार है । 'मज्झिमियाए परिसाए दसदेव साहस्सीओ प०' मध्यपरिषदा में जो देव है उनती संख्या दस हजार है 'बाहिरियाए परिसाए बारसदेव साहस्सीओ पण्णत्ताओ' बाह्यपरिषदा में जो देव है उन की संख्या १२ हजार है 'अभितरियाए परिसाए देवाणं अद्ध पंचमाई सागरोवमाइं चत्तारि पलिओवमाइं ठिती प०' आभ्यन्तर परिषदा के देवों की स्थिति ४॥ सागरोपम की और पांच पल्योपम की है 'मज्झिमियाए परिसाए अद्धपंचमाई सागरोवमाई चत्तारि पलिओवमाई ठिती प०' मध्यपरिषदा के देवों की स्थिति ४॥ सागरोपम की और चार पल्योपम की है 'बाहिरियाए परिसाए अद्धपंचमाइं सागरोवमाइं तिणि पलिओवमाई ठिती ५०' बाह्यपरिषदा के देवों की स्थिति ४॥ सागरोपम की और तीन पल्योपम की है । 'अट्ठो सो चेव' इन सब का कार्य पूर्ववत् छ भनी सध्या 2418 ०२नी छ. 'मज्झिमियाए परिसाए दस देव साहस्सीओ पण्णताओ' मध्यम ५२षहान वानी सध्या सन्नरनी छे. 'बाहिरियाए परिसाए बारस देव साहस्सीओ पण्णत्ताओ' मा ५विषवाना हेवोनी सध्या १२ ॥२ १२नी छ. 'अभितरियाए परिसाए देवाणं ठिती अद्ध पंचमाइ सागरोवमाई चत्तारि पलिओवमोइं पण्णत्ताई' मान्यत२ परिषहाना हेवोनी स्थिति ४॥ सा! या२ सा२।५म मने पांय ५८ये।५मनी छ, 'मज्झिमियाए परिसाए अद्ध पंचमाइं सागरोवमाइं चत्तारि पलिओवमाई ठिती पण्णत्ता' मध्यम परिપદાના દેવની સ્થિતિ કા સાડા ચાર સાગરેપમ અને ચાર પલ્યોપમની છે, 'बाहिरियाए परिसाए अद्धपंचमाइं सागरोवमाई तिण्णि पलिओवमाइं ठिती पण्णत्ता' બાહ્ય પરિષદાના દેવેની સ્થિતિ કા સાડા ચાર સાગરેપમ અને ત્રણ પત્યે५भनी डेस छे. 'अट्ठो सो चेव' २३॥ मयानुयाय पडताना ४थन प्रमाण જીવાભિગમસૂત્ર Page #1046 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू. ११९ शक्रादिदेवानां परिषदादिनि० १०३३ स्थितिः प्रज्ञप्ता । अर्थः स एवाऽन्यत्-शक्रवत् । ‘एवं माहिंद्रस्स वि तहेव' एवं माहेन्द्रस्यापि जिज्ञासायां तथैव सनत्कुमारवत् प्रश्नमुद्भाव्य 'तओ परिसाओ णवरिं अभितरियाए परिसाए' तिस्रः पर्षदः नवरम्-आभ्यन्तरिकायाम् पर्षदि 'छदेवसाहस्सीओ पन्नताओ, मज्झिमियाए परिसाए अट्ठदेवसाहस्सीओ पन्नत्ताओ, बाहिरियाए दस देवसाहस्सीओ पन्नत्ताओ' पइदेवसहस्राणि मध्यमिकायामष्टौ० बाह्यायां दशदेवसहस्राणि प्रज्ञप्तानि 'ठिई देवाणं-अभितरियाए परिसाए अद्धपंचमाइं सागरोवमाई सत्त पलिओवमाई ठिई पण्णत्ता मज्झिमियाए परि० पंच, सागरोवमाइं छच्चपलिओवमाई बाहिरियाए परिसाए अद्धपंचजानना चाहिये एवं माहिंदस्स वितहेव तओ परिसाओ णवरं अभितरियाए परिसाए छद्देव साहस्सीओ पण्णत्ताओ' इसी तरह से माहेन्द्र देवेन्द्र के विषय में भी कथन जानना चाहिये यहां पर भी पूर्वोक्त नाम वाली तीन परिषदाएं हैं। आभ्यन्तर परिषदा में 'छद्देवसाहस्सीओ पण्णत्ताओ' ६ हजार देव है 'मज्झिमियाए परिसाए अट्टदेव साहस्सीओ पण्णत्ताओ' मध्यपरिषदा में आठ हजार देव है और 'बाहिरियाए दसदेवसाहस्सीओ प०' बाह्यपरिषदा में १० हजार देव है । 'ठिती देवाणं अभितरियाए परिसाए अद्धपंचमाइं सागरोवमाई सत्तपलिओवमाई' आभ्यन्तर परिषदा के देवों की स्थिति ४॥ सागरोपम की और सात पल्योपम की है 'मज्झिमियाए परि० पंचसागरोवमाइं छच्च पलिओवमाई' मध्यपरिषदा के देवों की स्थिति पांच सागरोपम की और छ पल्योपम की है 'बाहिरियाए परि० अद्धपंचसमन ‘एवं माहिंदस्स वि तहेव तओ परिसाओ णवरं अभिंतरियाए परिसाए छ देवसाहस्सीओ पण्णत्ताओ' मेरी प्रमाणे भाउन्द्र हेवेन्द्रना समयमा ५५ કથન સમજી લેવું, અહીંયા પણ પૂર્વોક્ત નામે વાળી ત્રણ પરિષદાએ કહેવામાં सास छ. सायन्त२ परिषदामा 'छ देव साहस्सीओ पण्णत्ताओ' छ र हेवे। छ. 'मज्झिमियाए परिसाए अदु देवसाहस्सीओ पण्णत्ताओ' मध्यमा परिषहामा मा १२ । छे. अने, 'बाहिरियाए दस देवसाहस्सीओ पण्णत्ताओ' माह परिषहामा १० ४स उन्न२ हे। छे. 'ठिई देवाणं अभितरियाए परिसाए अद्ध पंचमाइं सागरोवमाई सत्त पलिओवमाई' मास्यन्त२ परिषहाना हेवानी स्थिति ४॥ सा। या२ साग।५म भने सात पक्ष्योपनी छ. 'मज्झिमियाए परिसाए पंच सागरोवमाइ छच्च पलिओवमाइ' मध्यम पश्षिहाना हेवानी स्थिति पांय साश५म सने पक्ष्योपभनी छे. 'बाहिरियाए परिसाए अद्ध पंचमाई जी० १३० જીવાભિગમસૂત્ર Page #1047 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०३४ जीवाभिगमसूत्रे माइं सागरोवमाइं पंच य पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता' आभ्यन्तरिकायां पर्षदि अर्धपश्चम सागरोपम सप्त पल्योपमानि माध्यमिकायां पर्षदि पञ्चसागरोपम षद पल्योपमानि बाह्यायां पर्षदि अर्धपञ्चम सागरोपम पञ्च पल्योपमानि देवानां स्थितिरुक्ता । 'तहेव सव्वेसिं इंदाणं ठाणपयगमेणं' तथैव सनत्कुमारादिवदेवस्थानपदगमेन । सर्वेन्द्राणाम् -'विमाणाणि वुच्चा' तओ पच्छाओ परिसाओ पत्तेयं पत्तेयं वुच्चइ' विमानान्युक्त्वा ततः पश्चात् पर्षदः प्रत्येकं-२ उच्यन्ते इति । 'बंभस्सवि' ब्रह्मलोकस्याऽपि, कुत्र खलु भदन्त ! ब्रह्मलोकदेवानां विमानानि क्व नु भदन्त ! ब्रह्मलोकदेवाः परिवसन्ति ? भगवानाह-गौतम ! सनत्कुमार; माहेन्द्रकल्पोपरि सपक्ष सप्रतिदिशि बहुदूरमूर्ध्वमुत्प्लुत्य ब्रह्मलोककल्पः सर्वतोविस्तीर्णः पूर्णचन्द्रसंस्थानसंस्थितः इङ्गालराशिवर्णाभः इत्यादि पूर्ववत् । नवरमत्र माईसागरोवमाइं पंचपलिओवमाइं' बाह्यपरिषदा के देवों की स्थिति ४॥ सागरोपम की और पांच पल्योपम की है 'तहेव सव्वेसिं इंदाणं ठाण पयगमेणं' सनत्कुमार आदि की तरह स्थान पदगम से समस्त इन्द्रों के विमानों को कहकर अब सूत्रकार प्रत्येक की परिषदा के विमानों का कथन करते है-तथाच-'बंभस्स वि तओ परिसाओ पण्णत्ताओ' हे भदन्त ! ब्रह्मलोक देवों के विमान कहां पर हैं और ब्रह्मलोक देव कहां पर रहते है इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम! सनत्कुमार कल्प और माहेन्द्रकल्प के ऊपर दिशाओं में और प्रतिदिशाओं में बहुत दूर ऊंचे जाने पर आगत ठीक इसी स्थान पर ब्रह्मलोक कल्प है यह पूर्व से पश्चिम तक लम्बा और उत्तर से दक्षिण तक चौडा है प्रतिपूर्ण चंन्द्र के जैसा इसका संस्थान है सागरोवमाई पंच पलिओवमाई' मा परिहान वानी स्थिति ४॥ सा यार सागरा५म मने पाय ५च्या५मनी छ. 'तहेव सव्वेसिं इंदाणं ठाणपयगमेणं' સનકુમાર વિગેરેની જેમ સ્થાન પર ગમથી સઘળા ઈદ્રોના વિમાનનું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર દરેક ઈન્દ્રોની પરિષદાના વિમાનનું કથન કરે છે. તે मा प्रमाणे-'बंभस्स वि तओ परिसाओ पण्णत्ताओ' भगवन् प्रह्मसोना દેવોના વિમાને ક્યાં આવેલા છે? અને બ્રહ્મલેકના દેવો ક્યાં નિવાસ કરે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે-હે ગૌતમ ! સનકુમાર ક૯૫ અને મહેન્દ્ર કપની ઉપરની દિશાઓમાં અને પ્રતિદિશાઓમાં ઘણે દૂર સુધી ઉપર જવાથી આવતા બરોબર એજ સ્થાન પર બ્રહ્મલેક નામનું કલ્પ છે. તે ક૯૫ પૂર્વથી પશ્ચિમ સુધી લાંબુ અને ઉત્તરથી દક્ષિણ સુધી પહોળું છે. પ્રતિ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1048 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू. ११९ शकादिदेवानां परिषदादिनि० १०३५ चत्वारि विमानशतसहस्राणि चत्वारोऽवतंसकाः-अशोकावतंसकः, सप्तपर्णावतंसकः, चम्पकावतंसकः, चूतावतंसकः, मध्ये ब्रह्मलोकावतंसकः, आधिपत्येचतुर्णी विमानावासशतसहस्राणां षष्टिः सामानिकसहस्राणां चतुर्णी च षष्ठीनामात्मरक्षकदेवसहस्राणाम् । तिसृषु पर्पत्सु मध्ये समिताभ्यन्तरिकायाम्-'अभितरियाए चत्तारि देवसाहस्सीओ मज्झिमियाए छ देवसाहस्सीओ बाहिरियाए अट्ठदेवसाहस्सीओ' आभ्यन्तरिकायां चत्वारि देवसहस्राणि मध्यमिकायां चण्डायां षडदेवसहस्राणि बाह्यायां जातायामष्टौ देवसहस्राणि प्रज्ञप्तानि । 'देवाणं ठिईअभितरियाए परिसाए अद्धणवमाई सागरोवमाइं पंच य पलिओवमाइं मज्झिमियाए अद्ध नवमाइ चत्तारि पलिओवमाई, बाहिरियाए अद्धणवमाइं सागरोवइंगाल की-जलती हुई अग्नि की जैसी इसकी प्रभा है इत्यादि विशेषणों से पूर्व के कल्पों की तरह इसका भी वर्णन किया गया जानना चाहिये यहां पर चार लाख विमान है और चार विमानावतंसक हैं उन के नाम अशोकावतंसक, सप्तपर्णावतंसक, चम्पकावतंसक और चूतावतंसक हैं इनके बीच में ब्रह्मलोकावतंसक है यहां पूर्वोक्त ही नाम वाली तीन परिषदा हैं आभ्यन्तर परिषदा में चार हजार देव हैं, मध्यपरिषदा में ६ हजार देव हैं बाह्यपरिषदा में ८ हजार देव हैं। 'देवाणं ठिती' देवों की स्थिति इस प्रकार से है-'अल्भितरियाए अद्ध णवमाई सागरोवमाइ पंच य पलिओवमाइ, मज्झिमियाए परिसाए अद्ध नवमाइं चत्तारि पलिओवमाई बाहिरियाए अद्धनवमाई सागरोवमाइं तिणि य पलिओवमाइ' आभ्यन्तर परिषदा के देवों પૂર્ણ ચંદ્રમાના જેવું તેમનું સંસ્થાન છે અંગારાની પ્રદીપ્ત થયેલ અગ્નિના જેવી તેની પ્રભા છે. વિગેરે પ્રકારના વિશેષણે પહેલા કલ્પના કથન પ્રમાણે આનું વર્ણન પણ કરી લેવું. આ ક૫માં ચાર લાખ વિમાને છે. અને ચાર વિમાનાવતંસક છે. તે વિમાનાવાંસના નામો અશેકાવતંસક સતપણુંવતંસક, ચંપકાવવંસક, અને આદ્માવતંસક છે. આ અવતંસકોની વચમાં બ્રહ્મકાવતુંસક છે. આમાં પહેલા કહેવામાં આવેલ નામેવાળી ત્રણ પરિષદાઓ છે. તે પૈકી આભ્યન્તર પરિષદામાં ચાર હજાર દે છે. મધ્યમાં પરિ. ૧દામાં ક છ હજાર દેવો છે. બાહ્ય પરિષદામાં ૮ આઠ હજાર દેવો છે. 'देवाणं ठिती' हेवोनी स्थिति ॥ प्रमाणे छ.-'अभितरियाए अद्धणवमाइ सागरोवमाइ पंचय पलिओवमाइ मझिमियाए परिसाए अद्ध नवमाइं चत्तारि पलिओवमाई बाहिरियाए अद्धणवमाइ सागरोवमाइ तिण्णिय पलिओवमाइ' જીવાભિગમસૂત્ર Page #1049 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०३६ जीवाभिगमसूत्रे " माई तिन्निय पलिओमाई, अट्ठो सो चेव' देवानां स्थितिः आभ्यन्तरिकायाम्, अर्धनवमानि सागरोपमाणि पञ्च च पल्योपमानि माध्यमिकायामर्द्धनवमानि सागरोपमाणि चत्वारि पल्योपमानि बाह्यायान्तु - अर्ध नवमानि सागरोपमाणि त्रीणि पल्योपमानि अर्थः स एवाऽन्यत्सर्वं सनत्कुमारवत् । 'लंतगस्स वि जाव तओ परिसाओ' लान्तकस्यापि यावत् तिस्रः पर्षद : 'अभितरियाए परिसाए दो चैव साहस्सीओ, मज्झिमियाए चत्तारि देव साहस्सीओ पन्नत्ताओ, बाहिरियre छद्देवसाहसीओ पन्नत्ताओ' आभ्यन्तरिकपर्षदि द्वे एव सहस्रे माध्यमिकायां चत्वारि देव सहस्राणि बाह्यायां षट् सहस्राणि देवानां प्रज्ञप्तानि । 'ठिई की स्थिति ८ || सागरोपम और पांच पल्योपम की है मध्यपरिषदा के देवों की स्थिति ८ || पल्योपम और चार पल्योपम की है तथा बाह्यपरिषदा के देवों की स्थिति ८ || सागरोपम और तीन पल्योपम की है बाकी का और सब कथन 'अट्ठो सो चेव' के कथनानुसार सनत् कुमार प्रकरण के जैसा ही जानना चाहिये 'लंतगस्स वि जाव तओ परिसाओ' लान्तक देव की भी यावत् तीन परिषदाएं हैं। 'अभितरियाए परिसाए दो देव साहस्सीओ पन्नताओ' आभ्यन्तर परिषदा में दो हजार देव हैं 'मज्झमियाए चत्तारि देवसाहस्सीओ प०' मध्यपरिषदा में चार हजार देव हैं । 'बाहिरियाए छदेवसाहस्सीओ प० ' बाह्यपरिषदा में ६ हजार देव हैं । लान्तक कल्प ब्रह्मलोक कल्प के ऊपर यावत् उससे अनेक योजन दूर पर है यहां पर पचास हजार विमान है ईशान कल्प की तरह यहां अङ्कावतंसक स्फटिकावतंसक, આભ્યન્તર પરિષદાના દેવોની સ્થિતિ ૮૫ સાડા આઠે સાગરાપમ અને પાંચ પડ્યેાપમની છે. મધ્યમા પરિષદ્યાના દેવોની સ્થિતિ ૮ાા સાડા આઠ સાગર - પમ અને ચાર પચેાપમની છે. તથા બાહ્ય પરિષદાના વેાની સ્થિતિ દ્વા સાડા આઠ સાગરોપમ અને ત્રણ પત્યેાપમની છે. આ શિવાય ખાકીનુ બીજુ तमाम अथन 'अठ्ठो सो चेव' मे वयनना उथन प्रमाणे सनत्कुमारना अशुभ अहेवामां मवेत अथन प्रमाणे सभवु 'लंगतस्स वि जाव तओ परिसाओ' सान्त हेवनी पशु यावत् ऋशु परिषहाय छे 'अब्भितरियाए परिसाए दो देव साहसीओ पण्णत्ताओ' आल्यन्तर परिषहाभां मे इतर देवे छे. 'मज्झि मियाए चत्तारि देव साहस्सीओ पण्णत्ताओं' मध्यमा परिषहाभां यार इन्भर देवे छे. 'बाहिरियाए छ देव साहस्सीओ पण्णत्ताओ' मा परिषहाभां छ इन्तर ધ્રુવે છે. લાન્તક કલ્પ બ્રહ્મલેક કલ્પની ઉપર યાવત્ તેનાથી અનેક યાજન દૂર છે. આ કલ્પમાં ૫૦ પચાસ હજાર વિમાના છે. ઇશાન કલ્પના કથન જીવાભિગમસૂત્ર Page #1050 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू. ११९ शक्रादिदेवानां परिषदादिनि० १०३७ भाणियव्या' स्थिति भणितव्या तथाहि-लान्तके-'अभितरियाए परिसाए बारससागरोवमाई सत्त पलिओवमाईठिई पन्नत्ता, मज्झिमियाए परिसाए बारस सागरोवमाई छच्च पलिओवमाईठिई पन्नत्ता बाहिरियाए परिसाए बारस सागरोवमाई पंच पलिओवमाईठिई पन्नत्ता' आभ्यन्तरिकपर्षदि द्वादश सागरोपम सप्तपल्योपमानि माध्यमिक पर्षदि द्वादश सागरोपम षट् पल्योपमानि बाह्यायान्तु-द्वादशसागरोपमपञ्चपल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता इति । 'महामुक्कस्स वि जाव तओ परिसाओ जाव' महाशुक्रस्याऽपि यावत्तिस्रः पर्षदः कुत्र खलु ते -क्व च तेषां विमानानि परिवसन्ति ? भगवानाह-गौतम ! लान्तकोपरि सपक्षप्रतिदिशि बहूर्वं महाशुक्रनामा कल्पः सर्वतो विस्तीर्णश्चन्द्रसंस्थानवान् इत्यादि रजतावतंसक और जातरूपावतंसक ये चार अवतंसक विमान है और बीच में लान्तकावतंसक विमान है आभ्यन्तर परिषदा के देवों की स्थिति १२ सागरोपम की और ७ पल्योपम की है मध्यपरिषदा के देवों की स्थिति १२ सागरोपम की और ६ पल्योपम की है और बाह्यपरिषदा के देवों की स्थिति १२ सागरोपम और ५ पल्योपम की है 'कहि णं भंते ! महासुक्कगदेवाणं विमाणा पण्णत्ता ? कहि णं भंते ! महासुक्क देवा परिवसंति ?' हे भदन्त ! महाशुक्र नामके देवों के विमान कहां पर हैं और महाशुक्र के नामके देव कहां पर रहते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते है-'गोयमा ! 'लंतगकप्पस्स उवरि०' हे गौतम ! लान्तक कल्प ते ऊपर पूर्वादि चार दिशाओं में बहुत योजनों तक यावत् दूर जाने पर आगत स्थान में महाशुक्र नामका कल्प है यह कल्प पूर्व से पश्चिम तक लम्बा और उत्तर से दक्षिण तक चौडा है પ્રમાણે આ કપમાં અંકાવાંસક, સ્ફટિકાવવંસક, રજતાવતંસક, અને જાત રૂપાવતંસક આ ચાર અવતંસક વિમાને છે. અને તેની વચમાં લાન્તકાવતુંસક વિમાન છે. આભ્યન્તર પરિષદાના દેવેની સ્થિતિ ૧૨ સાગરોપમ અને ૭ પલ્યોપમની છે. મધ્યમ પરિષદાન દેવેની સ્થિતિ ૧૨ બાર સાગરોપમ અને પાપની છે. અને બાહ્ય પરિષદાના દેવેની સ્થિતિ ૧૨ બાર સાગરે. ५भ मने पांय ५८यो५मनी छ. 'कहिणं भंते ! महासुक्का देवाणं विमाणा पण्णत्ता ? कहिणं भंते ! महासुक्का देवा परिवसंति' भगवन् महशुॐ नामना वन विमानो ४या पावसा छ ? मने माशु४४६५न । ४यां निवास ४२ छ ? 'गोयमा ! लंगकप्पस्स उवरि' गौतम ! सान्त: ४६५नी ५२ पूर्व विगेरे यार शायमा ઘણુ યોજના સુધી યાવત્ દૂર જવાથી આવેલા સ્થાનમાં મહાશુક નામને કલ્પ છે. આ ક૯૫ પૂર્વથી પશ્ચિમ લાંબુ અને ઉત્તરથી દક્ષિણ સુધીનું પહેલું છે. જીવાભિગમસૂત્ર Page #1051 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे ब्रह्मलोकवत्, नवरं चत्वारिंशद्विमानावाससहस्राणि वक्तव्यानि चत्वारोऽवतंसकाः पूर्ववत्-अवतंसकाश्चत्वारस्तथैव-अशोकावतंसकः सप्तपर्णावतंसकः चम्पकावतंसकः चूतावतंसकः, मध्ये शुक्रावतंसकः, चत्वारिंशद्विमानवाससहस्राणां तत्तद्विभागानामाधिपत्यं कुर्वन् स स्वयं विहरति । तिस्रः पर्षदः पूर्वनामकाः तत्र-समिताऽभ्यन्तरिकायाम् । 'अभितरियाए एगं देवसहस्सं मज्झिमियाए दो देवसाहस्सीओ पन्नत्ताओ, बाहिरियाए चत्तारि देवसाहस्सीओ' आभ्यन्तरिकायाम् एकं देवसहस्रम्, माध्यमिकायां द्वे देवसहस्र, बाह्यायां चत्वारि देवसहस्राणि प्रज्ञप्तानि । 'अभितरियाए परिसाए अद्धसोलससागरोवमाई पंच पलिओवमाई, मज्झिमियाए अद्ध सोलस सागरोवमाई चत्तारि पलिओवमाई, बाहिरियाए अद्धसोलस सागरोवमाई तिन्नि पलिओवमाइं अट्ठोसो चेव आभ्यन्तरिकायां पर्षदि अर्धषोडशसागरोपमपश्चपल्योपमानि, माध्यमिकायां अर्धषोडश सागरोपम चत्वारि पल्योपमानि, बाह्यायां पर्षदि अर्धषोडश सागरोपमानि त्रीणि पल्योपइत्यादि सब कथन ब्रह्मलोक की तरह जानना चाहिये यहां ४० हजार विमान हैं । चार अवतंसक हैं जिनके नाम अशोकावतंसक, सप्तपर्णावतंसक, चम्पकावतंसक और चूतावतंसक हैं बीच में शुक्रावतंसक हैं यहां पर भी पूर्वोक्त नाम वाली तीन परिषदाएं हैं । आभ्यन्तर परिषदा में १ हजार देव हैं मध्यपरिषदा में दो हजार देव हैं और बाह्यपरिषदा में ४ हजार देव है आभ्यन्तर परिषदा के देवों की स्थिति १५॥ सागरोपम की और पांच पल्योपम की है मध्य परिषदा के देवों की स्थिति सोलह सागरोपम की और ४ पल्योपम की हैं बाह्यपरिषदा के देवों की स्थिति १५॥ सागरोपम की और तीन पल्योपम की है अवशिष्ट कथन पूर्व के ही जैसा जानना चाहिये 'कहि णं भंते ! વિગેરે પ્રકારનું તમામ કથન બ્રહ્મલેકની જેમ સમજવું. આ કલ્પમાં ૪૦ ચાળીસ હજાર વિમાને છે. ચાર અવતંસકે છે. જેના નામે અશેકાવતંસક, સપ્તપર્ણવતંસક, ચમ્પકાવવંસક, અને આદ્માવતંસક એ પ્રમાણે છે. વચમાં શુક્રાવતંસક છે. અહીંયાં પણ પહેલા કહેવામાં આવેલ નામ વાળી ત્રણ પરિષદાઓ છે. આભ્યન્તર પરિષદામાં ૧ એક હજાર દેવ છે. મધ્યમ પરિષદામાં ર બે હજાર દેવો રહે છે. બાહ્ય પરિષદામાં ૪ ચાર હજાર દે છે. આભ્યન્તર પરિષદાના દેવેની સ્થિતિ નપા સાડા પંદર સાગરોપમની અને ૫ પાંચ પાપમની છે. મધ્યમાં પરિષદાના દેવાની સ્થિતિ ૧૬ સેળ સાગરોપમ અને ૪ ચાર પલ્યોપમની છે. બાહ્ય પરિષદાના દેવોની સ્થિતિ સાડા પંદર સાગરોપમ અને ત્રણ પોપમની છે. આ શિવાયનું બાકીનું કથન પહેલાના કથન પ્રમાણે જીવાભિગમસૂત્ર Page #1052 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू. ११९ शक्रादिदेवानां परिषदादिनि० १०३९ मानि देवानां स्थितिईया, अर्थः स एव अन्यत्सर्वं पूर्ववत् इति । 'सहस्सारे पुच्छा जाव०' हे भदन्त कुत्र खलु सहस्रारदेवविमानानि वव च ते सहस्रारदेवाः परिवसन्ति ? भगवानाह-महाशुक कल्पोपरि सपक्षप्रतिदिशि बहुदूरमूर्ध्वं सर्वतो विस्तीर्णश्चन्द्रसंस्थानवत् ब्रह्मलोकवत् वैशिष्टयं षविमानावाससहस्राणि वक्तव्यानिअङ्कावतंसकः-स्फटिकावतंसक:-रजतावतंसक :, जातरूपावतंसकाः, मध्ये सहस्रारावतंसकः। अन्यत्पूर्ववत्, 'अभितरियाए परिसाए पंचदेवसया, मज्झिसहस्सारदेवाणं विमाणा पण्णत्ता ? कहि णं भंते ! सहस्सार देवा परिवसंति' हे भदन्त ! सहस्रार देवों के विमान कहां पर है ? और सहस्रार देव कहां पर रहते है ? उत्तर में प्रभु कहते है 'गोयमा ! महासुक्कस्स कप्पस्स अपि सपक्खं सपडिदिसि बहूई जोयणाई जाव उप्पइत्ता एत्थ णं सहस्सारे नामं कप्पे पन्नत्ते, पाईणपडीणायए उदीण दाहिण विच्छिन्ने पडिपुण्णचंद संठाणसंठिए' हे गौतम ! महाशुक्र कल्प के ऊपर दिशा विदिशाओं में अनेक योजन यावत् दूर जाने पर आगत इसी स्थान पर सहस्त्रार नाम का कल्प है यह कल्प पूर्व से पश्चिम तक लम्बा और उत्तर से दक्षिण तक चौडा है प्रतिपूर्ण चन्द्र के जैसा इसका संस्थान है इत्यादि सब कथन ब्रह्मलोक के जैसा जानना चाहिये यहां पर ६ हजार विमानावास है अडावतंसक, स्फटिकावतंसक, रजतावतंसक, और जातरूपावतंसक ये चार अवतंसक विमान चारों दिशाओं में हैं और इनके मध्य में सहस्त्रारा. सभा. 'कहिणं भंते ! सहस्सारदेवाणं विमाणा पण्णत्ता ? कहिणं भंते ! सह स्सार देवा परिवसंति' 3 नगवन् सन्ना२ हेवोना विमानो यां सावता छ ? અને સહસાર દેવે કયાં રહે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે'गोयमा ! महासुक्करस कप्पस्स उप्पि सपक्खं सपडिदिसं बहुई जोयणाई जाव उप्पइत्ता एत्थ णं सहस्सारे नाम कप्पे पण्णत्ते, पाईणपडीणायए उदीण दाहिण विच्छिन्ने पडिपुण्णचंदसंठाणसंठिए' है गौतम ! माशु ४६५नी 6५२ દિશા વિદિશાઓમાં અનેક જન યાવત્ દૂર જવાથી આવતા એજ સ્થાન પર સહસાર નામનું ક૯પ છે. આ કલ૫ પૂર્વથી પશ્ચિમ સુધી લાંબું અને ઉત્તરથી દક્ષિણ સુધી પહેળે છે. પરિપૂર્ણ ચંદ્રના જેવું તેનું સંસ્થાન છે. વિગેરે પ્રકારનું સઘળું કથન બ્રહ્મલેકના કથન પ્રમાણે સમજી લેવું. આ કપમાં ૬ છ હજાર વિમાનાવાસ છે. અંકાલતંસક સ્ફટિકાવવંસક, રજનાવવંસક, અને જાતરૂપાવતંસક, એ ચાર અવતંસક વિમાન તેની ચારે દિશાઓમાં છે. અને તેની વચમાં સહસાવતુંસક નામનું વિમાનાવતુંસક છે. અહીંયાં પણ પહેલાના જીવાભિગમસૂત્ર Page #1053 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०४० जीवाभिगमसूत्रे मियाए परिसाए एगा देवसाहस्सी, बाहिरियाए दो देव साहस्सीओ पण्ण ता' एतस्याऽभ्यन्तर-मध्य-बाह्य पर्षत्सु क्रमशः पञ्चदेवशतानि एकं देवसहस्रं, द्वे देवसहस्रे देवानां वासः 'ठिई अभितरियाए अद्धहारससागरोवमाई सत्त पलिओवमाइ, एवं मज्झिमियाए अद्धद्वारस सागरोवमाई छप्पलिओवमाइबादिरियाए अट्ठा० यंचपलिओवमाई अट्ठोसो चेव' स्थितिश्चाऽर्धाष्टादशसागरोपम सप्त पल्योपमानि आभ्यन्त रिकायाम् माध्यमिकायामर्धाष्टा० षट् पल्योपमानि; बाह्यायान्तु-अर्धाष्टादश सागरोपम पञ्चपल्योपमानि, अर्थः स एवाऽन्यद्बह्मकल्पवत् इति । 'आणय पायणस्स वि पुच्छा० जाव तओ परिसाओ' आनत प्राणतस्यापि पृच्छा यावत्तिस्रः पर्षदः आनत-प्राणतौ द्वौ कल्पौ सहस्रार कल्पतो बहुदूरं पूर्ववद्वर्णनीयौ उभयत्रापि-अशोक-सप्तपर्णचम्पकाऽऽमावतंसकवतंसक नामका विमानावतंसक है यहां पर पूर्व की तरह तीन परिषदाएं है आभ्यन्तर परिषदा में पांच सौ देव है मध्यपरिषदा में एक एक हजार देव है और बाह्यपरिषदा में दो हजार देव हैं आभ्यन्तर परिषदा के देवों की स्थिति १७॥ सागरोपम की और सात पल्योपम की है मध्यपरिषदा के देवों की स्थिति १८ सागरोपम की और ६ पल्योपम की है बाह्यपरिषदा के देवों की स्थिति १७॥ सागरोपम की और ५ पल्योपम की है अवशिष्ट कथन पूर्व के जैसा है 'कहि णं भंते ! आणय पाणय नामे दुवे कप्पा पण्णत्ता' हे भदन्त ! आनत प्राणत नामके दो कल्प कहां पर हैं और 'कहि णं भंते ! आणय पाणयगा देवा परिवसंति' कहां पर आनत प्राणत देव रहते है ? उत्तर में प्रभु कहते है-'गोयमा ! सहस्सार कप्पस्स उप्पि सपक्वं सपडिदिसिं કથન પ્રમાણે ત્રણ પરિષદાઓ છે. આભ્યન્તર પરિષદામાં ૫૦૦ પાંચસો દેવે છે. મધ્યપરિષદામાં ૧૦૦૦ એક હજાર દે છે. અને બાહ્ય પરિષદામાં એક હજાર દેવો છે. આભ્યન્તર પરિષદાના દેવની સ્થિતિ ૧૭ સાડા સત્તર સાગરોપમની અને ૭ સાત પલ્યોપમની છે. મધ્ય પરિષદાના દેવેની સ્થિતિ ૧૮ અઢાર સાગરેપમ અને ૬ છ પલ્યોપમની છે. બાહ્ય પરિષદાના દેવેની સ્થિતિ ૧છા સાડા સત્તર સાગરોપમ અને ૫ પાંચ પલ્યોપમની છે. આ શિવાયનું કથન પહેલાના કથન પ્રમાણે છે. 'कहिण भंते ! आणयपाणयणामे दुवे कप्पे पण्णत्ता' है भगवन् ! मानत प्रात नामना मे ४८५ो ४यां मावदा छ ? तथा 'कहिणं भते ! आणयपाणयगा જેવા વિનંતિ' આવતપ્રાણત દેવે ક્યાં રહે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી 3-'गोयमा ! सहस्सारकप्पस्स उप्पि सपक्खं सपडिदिसिं बहूई जोयणाई જીવાભિગમસૂત્ર Page #1054 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०४१ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. ११९ शक्रादिदेवानां परिषदादिनि० मध्ये प्राणतावतंसकोऽन्यत् समानम् नवरम् -'अभितरियाए अड्डाइज्जा देवसया झिमियाए पंचदेवसया बाहिरियाए एगा देवसाहस्सी' नवरमाभ्यन्तरिकायामतृतीयानि देवशतानि माध्यमिकायां पञ्चदेवशतानि बाह्यायां पर्षदि - एकं देवसहस्रं प्रज्ञप्तम् । 'ठिई अभितरियाए एगूणवी सागरोवमाइ पंच य पलिओवमाइ ' एवं मज्झिमयाए एगुणवीसं सागरोवमाइ चत्तारि य पलिओ माइ बाहिरियाए परिसाए एगुणवीसं सागरोवमाइ तिन्नि य पलिओमाई' ठिई-अट्टोसो चेव' अभ्यन्तरिकायां पर्षदि -आनत-प्राणतदेवानां स्थितिः एकोनविंशतिः सागरोपबहूई जोयणाई जाव उप्पइत्ता एत्थणं आणय पाणय नाम दुवे कप्पा पण्णत्ता पाडी पडणायया उदीण दाहिण विच्छिण्णा अद्धचंदसंठाणसंठिया अच्चिमाली इंगालरासिप्पभा' हे गौतम ! सहस्सार कल्प के ऊपर दिशा एवं विदिशाओं में अनेक योजन आगे जाने पर आगत इसी स्थान में आनत प्राणत नामके दो कल्प है ये दोनों कल्प पूर्व से पश्चिम तक लम्बे और उत्तर से दक्षिण तक चौडे है इनका अर्द्धचन्द्र के जैसा संस्थान हैं अग्नि की ज्वाला के जैसी इनकी प्रभा है यहां पर आनत प्राणत देवों के ४ सौ विमानावास है पूर्वादि चार दिशाओं में क्रमशः अशोकावतंसक, सप्तपर्णावतंसक, चम्पकावतंसक और चूतावतंसक हैं और मध्य में प्राणतावतंसक हैं यहां पर भी पूर्व की तरह तीन परिषदाएं हैं इनमें आभ्यन्तर परिषदा में २|| सौ देव हैं मध्यपरिषदा में पांच सौ देव हैं और बाह्यपरिषदा में एक हजार देव जाव उप्पाइत्ता आणयपाणय नाम दुवे कप्पा पण्णत्ता पाडीणपडीणायया उदीर्ण दाहींण विच्छिण्णा अद्धचंदसंठाणसंठिया अच्चिमाली इंगालरा सिप्पभा' हे ગૌતમ ! સહસ્રાર કપની ઉપર દિશા અને વિદિશાઓમાં અનેક ચેાજન આગળ જવાથી આવતા સ્થાનમાં આનત પ્રાણત નામના એ કલ્પે આવેલા છે. આ બન્ને કલ્પો પૂથી પશ્ચિમ સુધીનું લાંબા અને ઉત્તરથી દક્ષિણ સુધીનુ પહેાળા છે. તેનું સંસ્થાન અ ચંદ્રના આકાર જેવું છે. અગ્નિની જવાલાના જેવી તેની પ્રભા છે. અહીંયાં આનત પ્રાણત દેવેાના ૪૦૦ ચાર સેા વિમાનાવાસા છે, પૂર્વ વિગેરે ચાર દિશાઓમાં ક્રમશઃ અશેકાવત...સક, સપ્તપર્ણાવત...સક, ચંપકાવત'સક, અને આમ્રાવતસક છે. અને તેની મધ્યમાં પ્રાણતાવત...સક છે. આ કલ્પમાં પણ પહેલાના જેવા ત્રણ પરિષદ્યાએ છે. તેની પહેલી આભ્યન્તર પરિષદોના ૨૫૦ અહિંસા દેવા છે. મધ્યપરિષદામાં ૫૦૦ પાંચસે દેવે છે. અને ખાદ્ય પરિષદામાં ૧ એક હજાર દેવા છે. આભ્યન્તર પરિષદાના દેવાની સ્થિતિ ૧૮૫ સાડા અઢાર સાગરે પમ અને પાંચ પડ્યે પમની जी० १३१ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1055 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०४२ जीवाभिगमसूत्रे माणि पञ्चपल्योपमानि, माध्यमिकायाम् एकोनविंशतिः सागरोपमाणि चत्वारि च पल्योपमानि बाह्यायान्तु वर्षदि एकोनविंशतिः सागरोपमाणि त्रीणि च पल्योपमानि स्थितिः अर्थः स एव-इतोऽन्यत्सहस्रारदेववत् इति । 'कहि णं भंते ! आरण अच्चुयाणं देवाणं तहेव अच्चुए सपरिवारे जाव विहरइ' कुत्र खलु भदन्त ! आरणाऽच्युतौ कल्पौ ? कुत्राऽऽरणोडच्युतश्च द्वौ देवौ परिवसन्त, इत्यादि प्रश्नः ? भगवानाह-गौतम ! आनत-प्राणतकल्पयोरुपरितनदेशे सपक्षसप्रतिदिशि बहूदूरहै। आभ्यन्तर परिषदा क देवों की स्थिति १९ सागरोपम की एवं पांच पल्योपम की स्थिति है मध्यपरिषदा के देवों की १९ सागरोपम की और ४ पल्योपम की स्थिति है और बाह्यपरिषदा के देवों की १९ सागरोपम की और तीन पल्योपम की स्थिति है बाकी का और सब कथन पूर्व के जैसा है 'कहि णं भंते ! आरण अच्चुया नाम दुवे कप्पा ५०' हे भदन्त ! आरण और अच्युत नामके ये दो कल्प कहां पर हैं ? 'कहि णं भंते ! आरण अच्चुयगा देवा परिवसंति' और कहां पर आरण अच्युत देव रहते हैं ? इस के उत्तर में प्रभु कहते हैं'गोयमा ! आणय पाणयाणं कप्पाणं उवरिं सपक्खं सपडिदिसि बहई जोयणाई जाव उप्पइत्ता एत्थणं आरण अच्चुया णामं दुवे कप्पा पन्नत्ता' हे गौतम ! आनत प्राणत कल्पों के ऊपर दिशा विदिशाओं में अनेकों योजनों तक यावत् जाकरके आगत इसी स्थान में आरण अच्युत नामके दो कल्प हैं । पाडीणपडीणायया उदीण दाहिणविच्छिपणा अद्ध संठाणसंठिया अच्चिमाली इंगालरासि वण्णाभा इत्यादि છે. મધ્યમ પરિષદાના દેવેની સ્થિતિ સાડા અઢાર સાગરોપમ અને ૪ ચાર પાપમની છે. અને બાહ્ય પરિષદાના દેવાની સ્થિતિ ૧૮ સાડા અઢાર સાગરોપમ અને ત્રણ પલ્યોપમની છે. બાકીનું બીજુ તમામ કથન પહેલાના छ. 'कहिणं भंते ! आरण अच्चुया नाम दुवे कप्पा पण्णत्ता' भगवन् ? सा२।५ मने अच्युत नामनामे हे। ४या पावसा छ ? 'कहिणं भंते ! आरण अच्चुयगा देवा परिवसंति' भने ।२५१ मत्युत४ हेयो ४या २९ छ? । प्रश्नना उत्तरमा प्रमुश्री ४ छ.-'गोयमा ! आणयपाणयाणं कप्पाणं उवरिं सपक्खि सपडिदिसिं बहूई जोयणाई जाव उप्पइत्ता एत्थ णं आरण अच्चुया णामं दुवे कप्पा पण्णत्ता' हे गौतम ! मानत प्रात ४८पानी ५२ विदिशामा भने જન સુધી યાવત્ જવાથી ત્યાં આવતા સ્થાનમાં આરણ અશ્રુત નામના मे ४८यो छ. 'पाईण पडीणायया उदीण दाहिण विच्छिण्णा अद्ध संठाण संठिया अच्चिमाली इंगालरासिवण्णाभा' त्याहि २0 मे ४८५ो पूर्वथी सन पश्चिम જીવાભિગમસૂત્ર Page #1056 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू. ११९ शक्रादिदेवानां परिषदादिनि० १०४३ मिमौ कल्पौ वर्णनीयौ नवरम्-अर्धचन्द्रसंस्थानसंस्थितत्वं प्रत्येकापेक्षया मेरोर्दक्षिणोत्तरविभागेनावस्थानात्समुदितौ पूर्णचन्द्रसंस्थानौ द्रष्टव्यौं त्रीणि विमानावासशतानि अशोक-स्फटिक-रजत-जातरूपाऽवतंसकमध्येऽच्युतावतंसकः तत्राधिपत्यं कुर्वाणो विहरति । तदाह गाथे द्वे 'बत्तीसट्ठावीसा बारस अट्ठ चउरो सयसहस्सा। पन्ना चत्तालीसा छच्च सहस्सा सहस्सारे ॥१॥ आणय पाणय कप्पे चत्तारि सया आरणच्चुए तिन्नि । सत्त विमाणसयाई चउसु वि एसु कप्पेसु ॥२॥ ये दोनों कल्प पूर्व से लेकर पश्चिम तक लम्बे और उत्तर से लेकर दक्षिण तक चौडे हैं इनका संस्थान अर्द्धचंद्र के जैसा है तथा इनकी प्रभा अंगार की प्रभा के जैसी है अर्द्ध चंद्र का जो इनका संस्थान कहाँ गया है वह एक एक कल्प का कहा गया है पर दोनों कल्पों का संस्थान तो मिलकर पूर्णचन्द्र के जैसा हो जाता है । इन में ३०० विमानावास हैं अशोकावतंसक, स्फटिकावतंसक, रजतावतंसक और जातरूपावतंसक ये चार विमानावतंसक पूर्वादि दिशाओं में क्रमशः हैं इनके बीच में अच्युतावतंसक है इन तीन सौ विमानों के अधिपति दस हजार सामानिक देव हैं। एवं ४० हजार आत्मरक्षक देव है विमानावासों को संग्रह करके बताने वाली ये दो गाथाएं है 'वत्तीस ठावीसा२ बारस३ अढ४ चउरोसयसहस्सा५, पन्ना६ चत्तालीसा७ छच्चसहस्सा सहस्सारे८ ॥१॥ आणय पाणय कप्पे चत्तारिसयाऽऽरणच्चुए तिन्नि । सत्त विमाणसयाई चउसु वि एएसु कप्पेसु ॥२॥' સુધી લાંબા અને ઉત્તરથી લઈને દક્ષિણ સુધી પહોળા છે. તેનું સંસ્થાન અધ ચંદ્રાકાર જેવું કહ્યું છે. તે એક એક કપનું કહેલ છે. પણ બને કલ્પના સંસ્થાને મળી છે પૂર્ણ ચંદ્રના જેવું બની જાય છે. આમાં ત્રણસો વિમાનાવાસે છે. અશેકાવતંસક, સ્ફટિકાવવંસક, રજતાવવંસક, અને જાતરૂપાવતસક આ રીતે ચાર વિમાનાવતં કે પૂર્વ દિશાઓમાં કમશઃ આવેલા છે. તેની વચમાં અયુતાવતુંસક છે. આ ૩૦૦ ત્રણ સ વિમાનના અધિપતિ પણે હજાર સામાનિક દેવો છે. તેમજ ૪૦ ચાળીસ હજાર આત્મરક્ષક દેવો છે. આ બધા જ વિમાનાવાસને સંગ્રહ કરીને બતાવવા વાળી આ બે ગાથાઓ છે. '१ बत्तीसट्ठा २ वीसा बारस ३ अढ ४ चउरो सय सहस्सा ५, पण्णा ६ चत्तालीसा ७ छच्च सहस्सा सहस्सारे ८ ॥ १ ॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1057 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०४४ जीवाभिगमसूत्रे द्वात्रिंशदष्टाविंशति दिशाष्ट चत्वारिंशत् शतसहस्राणि । पञ्चचत्वारिंशत् षट् च सहस्राणि सहस्रारे ॥१॥ आनतप्राणतकल्पे चत्वारि शतानि आरणाऽच्युते त्रीणि । सप्तविमानशतानि चतुर्ध्वप्येतेषु कल्पेषु ॥२॥ इयं छाया सामानिक संग्राहक संग्रहणीगाथा चउरासीई असीई बावत्तरि सत्तरीय सट्ठी य । पण्णा चत्तालीसा तीसावीसा दससहस्सा ॥१॥ चतुरशीतिरशीति-सप्ततिः सप्ततिश्च पष्टिश्च । पञ्चाशच्चत्वारिंशत् त्रिंशद् विंशतिर्दशसहस्राणि ॥२॥ इन गाथाओं का अर्थ इस प्रकार से है-सौधर्म देवलोक में ३२ लाख विमानावास है २८ लाख विमानावास ईशानकल्प में हैं बारह लाख विमानावास सनत्कुमार कल्प में है आठ लाख विमानावास माहेन्द्र कल्प में है ४ लाख विमानावास ब्रह्मलोक कल्प में है ५० हजार विमानावास लान्तक कल्प में हैं ४० हजार विमानावास महाशुक्र कल्प में हैं ६ हजार विमानावास सहस्रार में हैं ४ सौ विमानावास आनत प्राणत कल्प में एक साथ दोनों कल्पों को गिनाने का कारण इनके एक इन्द्र का होना है तथा आरण अच्युत में ३ सौ विमानावास हैं । सामानिक देवों का संग्रह करके बताने वाली यह गाथा है 'चउरासीइ असीई बावत्तरि सत्तरीय सट्ठीय । पण्णा चत्तालीसा तीसा वीसा दससहस्सा ॥१॥ आणयपाणयकप्पे चत्तारि सया ११ रणच्चुए तिन्नि । सत्तविमाणसयाइं चउसु वि एएसु कप्पेसु ॥ २ ॥ આ ગાથાઓને અર્થ આ પ્રમાણે છે. સીધમ દેવ લેકમાં ૩૨ બત્રીસ લાખ વિમાનાવાસ છે. ૨૮ અઠ્યાવીસ લાખ વિમાનાવાસ ઈશાન ક૯પમાં છે. ૧૨ બાર લાખ વિમાનાવાસ બ્રહ્મલેક કલ૫માં છે. ૫૦ પચાસ હજાર વિમાના વાસ લાન્તક કલપમાં છે. ૪૦ ચાળીસ હજાર વિમાનાવાળ મહાશુકક૯પમાં છે. ૬ છ હજાર વિમાનાવાસ સહસ્ત્રાર ક૯૫માં છે. આ ચાર સે વિમાનાવાસ આનત પ્રાણત કલ્પમાં છે. એક સાથે બન્ને કાને ગણાવવાનું કારણ તે બને કપના એક ઈન્દ્ર છે. તે છે. તથા આરણ અચુતમાં ૩ ત્રણ વિમાના વાસ છે. સામાનિક દેવોના સંગ્રહ કરીને બતાવવા વાળી આ ગાથા છે. 'चउरासीइ असीई बावत्तरि सत्तरिय सट्ठीय । पण्णा चत्तालीसा तीसा वीसा दस सहस्सा ॥ १ ॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1058 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू. ११९ शक्रादिदेवानां परिषदादिनि० १०४५ 'अच्चुयस्स णं देविंदस्स तओ परिसाओ पन्नत्ताओ' अच्युतस्य खलु देवे. न्द्रस्य तिस्रः पर्षदः प्रज्ञप्ताः, समिता-चण्डा-जाता ३, तत्र 'अभितरपरिसाए देवाणं पणवीसं सयं मज्झिमियाए अडाइज्जासया बाहिरियाए पंचसया' आभ्यन्तरिकायां पर्षदि देवानां पञ्चविंशं शतम् माध्यमिकायांमधंतृतीयानि शतानि बाह्यायां पञ्चशतानि । तथा-'अभितरियाए एकवीसं सागरोवमा सत्त य पलि. ओवमाई मज्झिमियाए एकवीससागरोवमा छप्पलिओवमा बाहिरियाए एकवीसं सागरोवमा पंच य पलिओवमाइ ठिई पन्नत्ता' आभ्यन्तरिकायां देवानां स्थितिः एकविंशतिः सागरोपमाणि सप्त च पल्योपमाणि माध्यमिका इसका भाव ऐसा है कि प्रथम कल्प में ८४ हजार सामानिक देव हैं, द्वितीय कल्प में ८० हजार सामानिक देव है, तृतीयकल्प में ७२ हजार सामानिक देव है चतुर्थ कल्प में ७० हजार सामानिक देव है पंचम कल्प में ६० हजार सामानिक देव है छठवें कल्प में ५० हजार सामानिक देव हैं ७ वे कल्प में ४० हजार सामानिक देव हैं ८वें कल्प में ३० हजार सामानिक देव है ९वें १०वें कल्प में २० हजार सामानिक देव हैं ११वें और १२वें कल्प में १० हजार सामानिक देव है । ११वें १२वें कल्प की आभ्यन्तर परिषदा में १२५ देव हैं मध्यपरिषदा में २५० देव हैं और बाह्यपरिषदा में ५०० देव हैं इनमें जो आभ्यन्तर परिषदा के देव हैं उनकी स्थिति २१ सागरोपम और सात पल्योपम की है मध्यपरिषदा के जो देव है उनकी स्थिति २१ सागरोपम આ ગાથાને ભાવઆ પ્રમાણે છે. કે–પહેલા ક૫માં ૮૪ચોર્યાસી હજાર સામાનિક દેવો છે, બીજા ક૯૫માં ૮૦ એંસી હજાર સામાનિક દેવો છે. ત્રીજા કલ્પમાં ૭૨ બેતેર હજાર સામાનિક દેવ છે. ચોથા કપમાં ૭૦ સિત્તેર હજાર સામાનિક દેવો છે. પાંચમા ક૯૫માં ૬૦ સાઈઠ હજાર સામાનિક દેવ છે. છઠ્ઠા ક૫માં ૫૦ પચાસ હજાર સામાનિક દે છે. સાતમા કપમાં ૪૦ ચાળીસ હજાર સામાનિક દે છે. ૮ આઠમા કપમાં ૩૦ ત્રીસ હજાર સામાનિક દેવ છે. નવમા અને દસમા કલપમાં ૨૦ વીસ હજાર સામાનિક દેવો છે. ૧૧ અગીયારમા અને બારમા ક૯પમાં ૧૦ દસ હજાર સામાનિક દેવો છે. ૧૧ અગીયારમા અને ૧૨ બારમા કલ્પની આભ્યન્તર પરિષદામાં ૧૨૫ સવાસે દેવો છે. મધ્યમા પરિષદામાં ૨૫૦ બસો પચાસ દેવો છે. અને બાહ્ય પરિષદામાં ૫૦૦) પાંચ દેવો છે. તેમાં જે આભ્યન્તર પરિષદાના દેવો છે, તેમની સ્થિતિ ૨૧ એકવીસ સાગરેપમ અને સાત પોપમની છે. મધ્યમાં પરિષદાના જે દેવો છે. તેમની સ્થિતિ ૧ એક સાગરેપમ અને છ પપ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1059 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०४६ जीवाभिगमसूत्रे याम् एकविंशतिः सागरोपमाणि षट् च पल्योपमानि । बाह्यायामेकविंशतिः सागरोपमाणि पञ्च च पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता अन्यत्सहस्रारवत् इति । 'कहि णं भंते ! हेछिमगेवेन्जागाणं देवाणं विमाणा पन्नत्ता कहि णं भंते ! हेडिमगेवेज्जगा देवा परिवसंति' कुत्र देशे अधोग्रैवेयकदेवानां विमानानि-क्व च ते अधोग्रैवेयकदेवाः परिवसन्ति ? भगवानाह-'जहेव ठाणपए तहेव' यथा स्थानपदे तथैव आरणाच्युतकल्पोपरि सपक्षप्रतिदिशि बहूर्व प्रव्रज्य ततोऽधोग्रैवेयकाणां देवानां त्रीणि अधोग्रैवेयकविमानानि प्रज्ञप्तानि बहुविस्तृतानि भासराशिवर्णाभानि पूर्णचन्द्रसंस्थानसंस्थितानि आयामविष्कम्भपरिक्षेपैरसंख्येयानि सर्वरत्नमयानि ६ पल्योपम की स्थिति है और बाह्यपरिषदा के जो देव हैं उनकी स्थिति २१ सागरोपम और पांच पल्योपम की है। बाकी का सब कथन सहस्रार देवलोक के जैसा ही है । 'कहि णं भंते ! हेहिमगेविनगाणं देवाणं विमाणा पण्णत्ता, कहि णं भंते ! हेहिमगेविजगा देवा परिवसंति' हे भदन्त ! अधस्तन ग्रैवेयक देवों के विमान कहां पर हैं और वे कहां पर रहते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'जहेव ठाणपए तहेव' हे गौतम ! जैसा इस सम्बन्ध में स्थान पद में कहा गया है वैसा ही यहां पर कह लेना चाहिये-तथा च 'आरणअच्चुयाणं कप्पाणं उरि सपक्खं सपडिदिसिं बहूई जोयणाई जाव उड़े दूरं उप्पइत्ता एत्थणं हेडिमगेविजविमाणा पण्णत्ता पाईणपडीणायया उदीणदाहिणविच्छिन्ना पडिपुषणचंद संठाणसंठिया अच्चिमाली भासरासिवण्णाभा असंखेजाओ जोयणकोडाकोडीओ आयामविक्खंभेणं असंखेज्जाओ' इत्यादि મની છે. અને બાહ્ય પરિષદના જે દેવો છે. તેમની સ્થિતિ ૨૧ એકવીસ સાગરેપમ અને પાંચ પ૫મની છે. આ સિવાય બાકીનું બીજું તમામ ४थन सहना२ वोन ४थन प्रमाणे छ. 'कहि णं भंते ! हेद्विमगेवेनगाणं देवाणं विमाणा पण्णत्ता' कहि णं भंते ! हेछिमगेवेजगा देवा परिवसंति' भगवन् ! અધસ્તન રૈવેયક દેવોના વિમાન કયાં આવેલા છે ? અને રૈવેયક દેવ કયાં રહે છે? ॥ प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री ४ छ -'जहेव ठाणपए तहेव' हु गौतम ! ॥ વિષયમાં જે પ્રમાણેનું કથન સ્થાનપદમાં કહેવામાં આવેલ છે. એજ પ્રમાણેનું કથન मडीया ५ ४ी सेनेस. ते २॥ प्रमाणे-आणय अच्चुयाणं कप्पाणं उवरि सपक्खं सपडिदिसिं बहुइं जोयणाई जाव उड्ढं दूरं उप्पइत्ता एस्थ णं हेट्रिमगेविज्जमाणा पण्णत्ता पाईणपडीणायया उदीणदाहिणविच्छिन्ना पडिपुण्ण चंदसंठाणसंठिया अच्चिमाली भसरासिवण्णाभा असंखेज्जाओ जोयणकोडाकोडीओ आयामविक्खंभेणं असंखेज्जाओं' छत्यादि गौतम ! २२६४ सयुत ४६पानी જીવાભિગમસૂત્ર Page #1060 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.११९ शक्रादिदेवानां परिषदादिनि० १०४७ यावत्प्रतिरूपाणि । तत्रैकादशोत्तरं अवेयविमानावासशतम् प्रज्ञप्तानि, तानि खलु विमानानि अच्छानि यावत्प्रतिरूपाणि तत्रेमे अधोग्रैवेयका देवाः परिवसन्ति' अपुरोहिताः सर्वविशेषणवन्तः-पुनश्च 'अहमिंदा नाम ते देवा पन्नत्ता समणाउसो' हे श्रमणायुष्मन् अहमिंद्रा नाम ते देवाः प्रज्ञप्ताः । ‘एवं मज्झिमगेविज्जगा उवहे गौतम ! आरण अच्युत कल्पों के ऊपर दिशा विदिशा में बहुत अधिक योजनों तक ऊंचे जाने पर आगत इसी स्थान में अधोग्रैवे. यकों के तीन विमान है-ये विमान पूर्व से पश्चिम तक लम्बे और उत्तर से दक्षिण तक चौडे है। पूर्ण चन्द्र के जैसा इनका संस्थान है। इनकी आभा भासराशि के जैसी है इनकी लम्बाई चौडाई असंख्यात कोडाकोडी योजनों की है और असंख्यात कोडाकोडी परिक्षेप है ये सब सर्वात्मना रजतमय है अच्छ यावत् प्रतिरूप है इनमें अधोग्रैवे. यक देवों के १११ अधोग्रैवेयक विमानावास है ये विमान भी अच्छ यावत् प्रतिरूप हैं । इनमें अधोग्रैवेयक देव रहते है । ये सब देव समान ऋद्धि वाले होते हैं समद्युति वाले होते हैं समान बल वाले होते हैं। समान यश वाले होते है समान प्रभाव वाले होते है और समानरूप से सुखी होते है। इनका अधिपति कोई दूसरा इन्द्र नहीं होता है अतः इन्हें अनिन्द्र (इनके दूसरा इन्द्र नहीं) है कहा जाता है ये अप्रेष्य होते है और अपुरोहित होते है अर्थात् अशान्ति के अभाव से इनका कोई शान्ति कर्मकारी नहीं होता है । ये देव स्वयं अहमिन्द्र होते है ઉપર દિશા અને વિદિશામાં ઘણું વધારે વેજને સુધી ઉંચે જવાથી આવતા સ્થાન પર અધેયકોના ત્રણ વિમાને છે. એ વિમાને પૂર્વથી પશ્ચિમ સુધી લાંબાં અને ઉત્તરથી દક્ષિણ સુધીના પહેલા છે. પૂર્ણ ચંદ્રના જેવું તેમનું સંસ્થાન છે. તેમની આભા ભાસરાશીના જેવી છે. તેમની લંબાઈ પહોળાઈ અસંખ્યાત કેડા કેડી જનની છે. અને તેને પરિક્ષેપ પણ અસંખ્યાત કોડા કોડી જનેને છે. એ બધા સર્વાત્મના રજતમય છે. અ૭ થાવત્ પ્રતિ રૂપ છે. તેમાં અધોગ્રેવેયક નામના દેવો રહે છે. આ બધા દેવે એક સરખી દ્ધિવાળા હોય છે અને સમાન ઘુતિવાળા હોય છે. સમાન બળવાળા હોય છે. સમાન યશ વાળા હોય છે. સમાન પ્રભાવાળા હોય છે, અને સરખી રીતે સુખી હોય છે. તેમના અધિપતિ કઈ બીજો ઈન્દ્ર હતો નથી. તેથી તેઓને અનિંદ્ર તેને બીજે ઈન્દ્ર નથી) આવા કહેવામાં આવે છે. તેઓ અગ્રેષ્ય હોય છે. અને અપુરોહિત હોય છે. અર્થાત્ અશાન્તિના અભાવથી તેમનું શાન્તિકર્મ કરાવનાર કોઈ હેતું નથી. આ દેવે પોતે જ અહમિન્દ્ર જીવાભિગમસૂત્ર Page #1061 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०४८ रिमगेविज्जगा' भावनीयानि । नवरं विमान गाथा जीवाभिगमसूत्रे एवमधस्तन ग्रैवेय कव देवमध्यम ग्रैवेयको - परितन ग्रैवेयक सूत्राण्यपि - 'एकासुत्तरं हिट्टिमे सत्तुत्तरं च मज्झिमए । सयमेगं उवरिमए पचेव अणुत्तरविमाणा ॥ १ ॥ एकादशोत्तर १११ मधस्तनेषु सप्तोत्तरं च १०७ मध्यमके । शतमेक १०० मुपरितने पञ्चैवानुत्तर विमानानि ५ इति ॥ १ ॥ कुत्र खलु भदन्त ! अनुत्तरोपपातिका देवा विमानि च ? भगवानाह - गौतम ! रत्नप्रभाभूमिभागादूर्ध्वं चन्द्रादिभ्यः परे बहुदूरं सौधर्मे शान- सनत्कुमार- माहेन्द्रयही वात- 'अहर्मिंदा नाम ते देवा पन्नत्ता समणाउसो' इस सूत्र द्वारा समझाई गई है 'एवं मज्झिम गेवेज्जगा उवरिम गेवेजगा' अधस्तन ग्रैवेयकों की तरह मध्यग्रैवेयक और उपरिम ग्रैवेयक के सूत्र भी समझ लेना चाहिये इनके विमानों की गाथा 'एकासुत्तरं हिडिमेसु सत्तुत्तरं च मज्झिमए सयमेगं उवरिमए पंचेव अणुत्तरविमाणा' अधस्तन ग्रैवेयकों में १११ विमानों है । मध्यम ग्रैवेयकों में १०७ विमान है और उपरितन ग्रैवेयकों में १०० विमान है । अब गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है 'कहि णं भंते ! अणुत्तरोववाइयाणं देवाणं विमाणा पण्णत्ता' हे भदन्त ! अनुत्तरोपपातिक देवों के विमान कहां पर कहे गये है? 'कहि णं भंते ! अणुत्तरोववाइया देवा परिवसंति' और अनुत्तरोपपातिक देव कहां पर रहते है? इसके उत्तर में प्रभु कहते જીવાભિગમસૂત્ર · होय छे. मेन वात 'अहमिंदा ते देवा पण्णत्ता समणाउसो' मा सूत्र द्वारा सभलववामां आवे छे. 'एवं मज्झिमगेवेज्जगा उवरिमगेवेज्जगा, अधस्तन ત્રૈવેયકાના કથન પ્રમાણે મધ્યમ ત્રૈવેયક અને ઉપરિતન ત્રૈવેયકનું કથન પણ સમજી લેવું. તેમના વિમાના સંબધી ગાથા આ પ્રમાણે છે. 'एकात्तरं हिट्टिमे सत्तुत्तरं च मज्झिमए । सयमेगं उवरिमए पंचेव अणुत्तर विमाणा ॥ १ ॥ અધસ્તન ત્રૈવેયકામાં ૧૧૧ એકસાને અગીયાર વિમાને છે. મધ્યમ ત્રૈવેયકામાં ૧૦૭ એકસેાને સાત વિમાને છે. અને ઉપરિતન ત્રૈવેયકામાં ૧૦૦ એક સે। વિમાને છે. હવે શ્રી ગૌતમસ્વામી પ્રભુશ્રીને એવુ' પૂછે છે કે 'कहिणं भंते! अणुत्तरोववाइयाणं देवाणं विमाणा पण्णत्ता' हे भगवन् ! अनुत्तरेययाति देवाना विभानो म्यां आवेला छे ? 'कहिणं भंते ! अणुत्तरोववाइया देवा परिवसंति' भने अनुत्तरोपयाति देवा यां रहे छे ? આ પ્રશ્નના Page #1062 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.११९ शक्रादिदेवानां परिषदादिनि० १०४९ ब्रह्मलोक-लान्तक-शुक्र-सहस्रारा-ऽऽरणा-ऽच्युतकल्पे त्रीणि चाष्टादशोत्तराणि ग्रैवेयकविमानवासशतानि, तत्रैकादशोत्तरं शतमधस्तनौवेयकप्रस्तटेषु सप्तोत्तरं शतं मध्यमग्रैवे यकेषु-परिपूर्णशतमुपरितनौवे यकप्रस्तटेषु, सर्वसंख्या भवन्ति त्रीणि अष्टादशोत्तराणि शतानि, तानि व्यतिव्रज्य ततः परं दूरं गतानि नीरजस्कानिर्मल-वितिमिर विशुद्धानि पञ्चदिशि महान्त पञ्चानुत्तरविमानानि विजय-वैज. हैं-'गोयमा ! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए बहुसमरमणिज्जाओ भूमि. भागाओ उड़े चंदिमसूरिय गहगणणक्खत्तताराख्वाणं बहूणि जोयणाई जोयणसयाणि जाव बहूईओ जोयणकोडाकोडीओ उडूं दूरं उप्पइत्ता सोहम्मीसाण सणंकुमारमाहिंदे बंभलोगलंतग सुक्कसहस्सार आणय पाणय आरणअच्चुयकप्पे तिन्नि अट्ठारसुत्तरे गेवेज्जग विमाणावासहए वीइवइत्ता' इस रत्नप्रभा पृथिवी के बहुसमरमणीय भूमिभाग से ऊपर चन्द्र सूर्य ग्रह नक्षत्र एवं तारा इनसे भी यावत् बहुत कोडाकोडी योजनों तक आगे दूर जाने पर एवं सौधर्म ईशान, सनत्कुमार माहेन्द्र ब्रह्म लान्तक शुक, सहस्रार, आनत प्राणत और आरण अच्युत तथा ११८ ग्रैवेयक विमानों को भी पार करके 'तेण परं दूरं गया नीरया निम्मला, वितिमिरा, विशुद्धा, पंचदिसि, पंचअणुत्तरा महइमहालया विमाणा पन्नत्ता' उनसे भी आगे बहुत ही दर पर बहुत विशाल देवों के अनुत्तरोपपातिक विमान हैं ये विमान निर्मल नीरजस्क हैं वितिमिर हैं विशुद्ध हैं और पांच दिशाओं में है। इनके उत्तरमा प्रमुश्री ४९ छ -'गोयमा ! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए बहुसमरम. णिज्जाओ भूमिभागाओ उडूढ चंदिमसूरिमगहगणनक्खत्ततारारूवाणं बहूणि जोयणाई बहूणि जोयणसयाणि जाव बहूईओ जोयण कोडा काडीओ उड्ढं दूरं उप्पइत्ता सोहम्मीसाणसणकुमारमाहिदे बंभलोगलंतगसुक्कसहरसार आणयपाणयअच्चुयकप्पे तिन्नि अट्ठारसुत्तरे गेवेज्जगविमाणावास वीइवइत्ता' २॥ २त्नमा पृथ्वीना બહુસમ રમણીય ભૂમિભાગની ઉપર ચંદ્ર સૂર્ય ગ્રહ નક્ષત્ર અને તારા તેનાથી પણ યાવત્ ઘણા કડા કડી જન સુધી આગળ દૂર જવાથી તથા સીધમ ઈશાન, સનસ્કુમાર, મહેન્દ્ર બ્રહ્મ, લાન્તક, શુક સહસાર, આનત, પ્રાણત, અને આરણ અય્યત તથા ૧૧૮ એકસો અઢાર રૈવેયક વિમાનને ५२ ४शन पर 'तेणं परं दूरं गया नीरया निम्मला, वितिमिरा, विसुद्धा, पंचदिसि, पंच अणुत्तरा, महइमहालया, बिमाणा पण्णत्ता' तेनाथी ५५] 2014 ઘણેજ દૂર ઘણું વિશાલ અનુત્તરપપાતિક નામનું દેવેનું વિમાન છે. એ વિમાન નિર્મલ, નીરજસ્ક છે. અંધકાર રહિત છે. વિશુદ્ધ છે. અને પાંચ દિશાઓમાં जी० १३२ જીવાભિગમસૂત્રા Page #1063 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०५० जीवाभिगमसूत्रे यन्त जयन्ताऽपराजितानि सर्वरत्नमयान्यच्छानि यावत् प्रतिरूपाणि तत्राऽनुत्तरोपपातिका देवाः परिवसन्ति ते देवाः समर्द्धिकाः समा ऋद्धिर्येषां ते तथा समद्युतिकाः समबलाः समयशसः समानुभागा अनिंद्रा न विद्यते इन्द्र:- अधिपतिर्येषां ते तथा अपुरोहिता- न विद्यते पुरोहितः - शान्तिकर्मकारी येषामशान्तेरभावात्ते अपुरो - हिताः अहमिन्द्रा नाम देवगणाः प्रज्ञप्ताः हे श्रमण ! हे आयुष्मन् इति सू० ॥ ११९ ॥ ॥ ( वैमानिकाधिकारे प्रथम वैमानिकोद्देशः) ।। मूलम् - सोहम्मीसाणेसु कप्पेसु विमाणपुढवी किं पइट्टिया पन्नत्ता ? गोयमा ! घणोदहि पइट्टिया । सर्णकुमार माहिंदेसु कप्पे विमाणपुढवी किं पइट्टिया पन्नता ? गोयमा ! घणवायपट्टिया पन्नत्ता । बंभलोए णं भंते! कप्पे विमाणपुढवीणं पुच्छा, घणवायपइट्टिया पन्नत्ता । लंतए णं भंते! पुच्छा, गोयमा ! तदुभयपट्टिया । महासुक्कसहस्सारेसु वि तदुभयपइनाम विजय, वैजयन्त, जयन्त, अपराजित और सर्वार्थसिद्ध हैं । पूर्व दक्षिण अपर उत्तर और मध्य ये पांच दिशाएं है इनमें पूर्वदिशा में विजय, दक्षिणदिशा में वैजयन्त, पश्चिमदिशा में जयन्त, उत्तरदिशा में अपराजित और मध्य में सर्वार्थसिद्ध है इनमें स्वाभाविक मल का अभाव है इसलिये ये निर्मल कहे गये है आगन्तुक रज से रहित होने से ये नीरजस्क कहे गये है रत्नों की प्रभा के विताने वाले होने से इनमें अन्धकार का नाम तक भी कहीं नहीं रहता है इस लिये इन्हें वितिमिर कहा गया है कलङ्कलेश तक भी यहां असम्भव होने से इन्हें विशुद्ध कहा गया 'प्रथम वैमानिक उद्देश समाप्त ॥ ११९ ॥ छे, तेना नामो विन्न्य, वैन्यन्त, त्र्यन्त, अपराभूत, अने सर्वार्थ सिद्ध छे. પૂ` દક્ષિણ, પશ્ચિમ. ઉત્તર અને મધ્ય એ પાંચ દિશાએ છે તે પૈકી પૂર્વ દિશામાં વિજય દક્ષિણ દિશામાં વૈજયન્ત પશ્ચિમ દિશામાં જયન્ત ઉત્તર દિશામાં અપરાજીત અને મધ્યમાં સર્વાર્થસિદ્ધ છે. તેમાં સ્વાભાવિક મળના અભાવ છે. તેથી તેને નિર્મળ કહેવામાં આવેલ છે. આગ તુક રજરહિત હાવાથી તે નીરજસ્ક કહેલા છે. રત્નાની પ્રભાના વિતાન વાળા હેાવાથી તેમાં કયાંય અંધકારનું નામ પણ રહેતું નથી તેથી તેને વિતિમિર કહેવામાં આવેલ છે. કલંકના લેશના પણ અહિયાં અસંભવ હાવાથી તેને વિશુદ્ધ કહેવામાં આવેલ છે. એ રીતે આ પ્રથમ વૈમાનિક નામના ઉદ્દેશક સમાપ્ત । સૂ. ૧૧૯ ॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1064 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१२० ऊर्ध्वलोकदेवविमानस्थितिनिरूपणम् १०५१ ट्रिया ।आणय जाव अच्चुएसुणं भंते ! कप्पेसुपुच्छा, ओवासंत पइट्रिया। गेवेज्जविमाणपुढवी णं पुच्छा, गोयमा! ओवासंतर पइट्रिया। अणुत्तरोववाइय पुच्छा,ओवासंतर पइट्रिया ॥सू०१२०॥ ___ छाया-सौधर्मेशानयोःक ल्पयोविमान पृथिवी किं प्रतिष्ठिता प्रज्ञप्ता ? गौतम ! घनोदधि-प्रतिष्ठिता । सनत्कुमारमाहेन्द्रयोः कल्पयोविमान पृथिवी किं प्रतिष्ठिता प्रज्ञप्ता, गौतम ! धनवात प्रतिष्ठिता प्रज्ञप्ता । ब्रह्मलोके खलु भदन्त ! कल्पे विमानपृथिवीनां पृच्छा ? घतवातप्रतिष्ठिता प्रज्ञप्ता । लान्तके खलु भदन्त ! पृच्छा ? गौतम ! तदुभयप्रतिष्ठिता। महाशुक्र-सहस्रारयोरपि तदुमयप्रतिष्ठिता। आनतयावदच्युतेषु खलु भदन्त ! कल्पेषु पृच्छा, अवकाशान्तरप्रतिष्ठिता । ग्रैवेयकविमानपृथिवीनां पृच्छा ? गौतम अवकाशान्तरप्रतिष्ठिता । अनुत्तरोपपातिकानां पृच्छा ? अवकाशान्तर प्रतिष्ठिता सू०॥१२०॥ ___टीका-'सोहम्मीसाणेसु कप्पेसु विमाण पुढवी किं पइट्ठिया पन्नत्ता ?' सौधमेंशानकल्पयोः विमानपृथिवी किं प्रतिष्ठिता-कस्मिन्प्रतिष्ठिता किमाधारा किमाश्रयेति प्रश्नः भगवानाह-गोयमा ! घणोदहि पइट्ठिया' हे गौतम ! अत्रत्याहि पृथिवी घनोदधिमाश्रित्य प्रतिष्ठिता घनोदधिराधारः । 'सणंकुमार माहिदेसु कप्पेसु विमाण पुढवी किं पइट्ठिया पन्नत्ता ?' सनत्कुमार-माहेन्द्र कल्प 'सोहम्मीसाणेसु कप्पेसु विमाणपुढवी किं पइडिया'-इत्यादि । टीकार्थ-अब गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-हे भदन्त ! सौधर्म और ईशान इन कल्पों की विमान पृथ्वी किसके आधार पर रही हुई कही गई है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते है 'गोयमा ! घणोदहि पइडिया' हे गौतम ! सौधर्म और ईशान कल्प की विमान घनोदधि के आधार पर है 'सणंकुमारमाहिदेसु कप्पेसु विमाणपुढवी किं पइडिया पण्णत्ता' हे भगवन् ! सनत्कुमार और माहेन्द्र कल्प की __ 'सोहम्मीसाणेसु कप्पेसु विमाणपुढवी किं पइडिया' त्याह ટીકાથ-હવે ગૌતમસ્વામી પ્રભુશ્રીને એવું પૂછે છે કે-હે ભગવન ! સૌધર્મ અને ઈશાન એ કલ્પના વિમાને કોના આધાર પર રહેલ કહેવામાં भाव्या छ ? २॥ प्रश्नन। उत्तरमा प्रमुश्री ४ छ 3-'गोयमा ! घणोदहि पइडिया' હે ગૌતમ ! સૌધર્મ અને ઈશાન કોના વિમાને ઘનોદધિના આધાર પર રહેલા छे. 'सणंकुमारमाहिदेसु कप्पेसु विमाणपुढवी किं पइट्ठिया पण्णत्ता' सनमा२ मने भाडन्द्र ४६५नी विमान पृथिवी अनी माघार ५२ डाय छ ? 'गोयमा ! धनवात पइट्ठिया' 3 गौतम ! सनत्भार भने भाउन्द्र ५८५ना विभाना पनवातना आधार જીવાભિગમસૂત્ર Page #1065 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०५२ जीवाभिगमसूत्र योविमान पृथिवी किं प्रतिष्ठिता प्रज्ञप्ता ? भगवानाह-'गोयमा ! घणवाय पइट्ठिया पन्नत्ता' गौतम घनवाते प्रतिष्ठता । 'बंभलोए णं भंते ! कप्पे विमाण पुढवी णं पुच्छा गोयमा ! घणवायपइट्ठिया पन्नत्ता' ब्रह्मलोककल्पे भदन्त ! विमान पृथिवी कस्मिन्प्रतिष्ठिता ? भगवानाह-धनवाते धनवात एवाधारस्तत्राऽवलम्बिता । 'लंतए णं भंते ! पुच्छा ? गोयमा ! तदुभय-पइडिया' लान्तक कल्पस्य भदन्त ! पृथिवी क्व प्रतिष्ठिता ? गौतम ! तदुभये घनोदधौ धनवाते च प्रतिष्ठिता । 'महामुक्कसहस्सारेसु वि तदुभयपइट्ठिया' हे भदन्त ! महाशुक्रसहस्रारकल्पयोर्विमानपृथिवी किं प्रतिष्ठिता ? भगवानाह-गौतम ! घनोदधिधनवातोभयप्रतिष्ठिता । 'आणय जाव अच्चुएसु णं भंते ! कप्पेसु पुच्छा, ओवासंतरपइट्ठिया' हे भदन्त ! आनतप्राणताऽऽरणाऽच्युतेषु कल्पेषु विमान पृथिवी किं प्रतिष्ठिता ? भगवानाह-अवकाशान्तरे प्रतिष्ठिता गौतम ! 'गेविज्जविमान पृथ्वी किसके आधार पर है ? 'गोयमा ! घणवात पइडिया' हे गौतम ! धनवात के आधार पर है 'बंभलोए णं भंते ! कप्पे विमाण पुढवीणं पुच्छा' हे भदन्त ! ब्रह्मलोक नामके कल्प में विमान किसके आधार पर है ? 'धणवायपइडिया पण्णत्ता' हे गौतम ! ब्रह्मलोक नामके कल्प में विमान घनवात के आधार पर है 'लंतएणं भंते ! पुच्छा हे भदन्त ! लान्तक कल्प में विमान किसके आधार पर है ? 'गोयमा ? तदुभयपइडिया' हे गौतम ! लान्तक कल्प में विमान घनोदधि और घनवात इनके आधार पर है 'महासुक्कसहस्सारेसु वि तदुभयपइट्ठिया' इसी तरह से महाशुक्र और सहस्रार कल्पों में भी विमान इन दोनों के आधार पर है 'आणय जाव अच्चुएसु णं भंते ! कप्पेसु पुच्छा' हे भदन्त ! आनत प्राणत आरण अच्युत ५२ २॥ छ. 'बंभलोएणं भंते ! कप्पे विमाणपुढवीणं पुच्छा' 3 लापन प्रसा४ नामना ४८५मा विमान पृथिवी ना धा२ ५२ रहेस छ ? 'घणवायपइट्रिया पण्णत्ता' गौतम ! प्रहार नामना ४६५i विमान बनवातना साधा२ ५२ छे. 'लंतएणं भंते ! पुच्छा' मावन् ! airds ४६५मा विभाना छीना साधा२५२ छे ? 'गोयमा ! तदुभयपइट्ठिया' 3 गौतम ! सान्त: ६५ना विमान धनधि मने धनवातना आधा२ ५२ छे. 'महासुक्कसहस्सारेसु वि तदुभयपइट्ठिया' से પ્રમાણે મહામુક અને સહસ્ત્રાર કલ્પમાં પણ એ બેના આધાર પર વિમાને रहेसा छ, 'आणय जाव अच्चुएसु णं भंते ! कप्पेसु पुच्छा' 3 भगवन् मानत પ્રાણુત આરણ અય્યત આ ચારે કપમાં વિમાને તેના આધાર પર રહેલા छ ? 'ओवासंतरपइद्विया' गौतम ! २॥ ४८यामा २९ विमानी शना જીવાભિગમસૂત્ર Page #1066 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू.१२० ऊर्ध्वलोक देव विमानस्थितिनिरूपणम् १०५३ विमाण पुढवी णं पुच्छा 'गोयमा ! ओवासंतरपइडिया' ग्रैवेयकविमान पृथिवी किं प्रतिष्ठिता ? भगवान्प्राह- गौतम ! अवकाशान्तरप्रतिष्ठिता । 'अणुत्तरोववाइय पुच्छा - ओवा संतरपइट्ठिया' अनुत्तरोपपातिकविमानपृथिवी किं प्रतिष्ठिता ? भगवानाह - गौतम ! अवकाशान्तर प्रतिष्ठिता । उक्तं च 'घणोदहि पट्टाणा सुरभवणा दोस्रु होंति कप्पे | ति वायपणा तदुभय पट्टिया तीसु || १ || छाया - घणोदधि प्रतिष्ठाभाति सुरभवनानि द्वयोर्भवन्ति कल्पयोः । त्रिषु वात प्रतिष्ठानानि तदुभय प्रतिष्ठितानि त्रिषु ॥ १ ॥ तेन परम् उपरितना आकाशतलप्रतिष्ठिताः सर्वे । एष प्रतिष्ठानविधिः ऊर्ध्वलोके विमानानाम् इति सू० ॥ १२०॥ इन कल्पों में विमान किसके आधार पर है ? ' ओवा संतर पइडिया' हे गौतम ! इन कल्पों में विमान आकाश के आधार पर है 'गेविज्ज विमाण पुढवीणं पुच्छा' हे भदन्त ! ग्रैवेयक विमान किसके आधार पर है 'गोमा ! ओवासंतरपइडिया' हे गौतम ! ग्रैवेयक विमान आकाश के आधार पर है 'अणुत्तरोववाइय पुच्छा' हे भदन्त ! अनुत्तरोपपातिक विमान किसके आधार पर है । 'ओवासंतरपइडिया' हे गौतम ! अनुत्तरोपापतिक विमान आकाश के आधार पर है कहा भी है 'घणोदहि पद्वाणा सूरभवणा दोसु होंति कप्पेसु । तिसु वायपरट्ठाणा तदुभय पइडिया तिसु ॥१॥ तेण परं उवरिमगा आगासंतर पइट्टिया सव्वे, एस पट्ठाणविही उडू लोए विमाणानं ॥ २॥ - ॥१२०॥ आधार पर रहेला छे. 'गेविज्जविमाणपुढवीणं पुच्छा' हे भगवन् ! चैवेय विभान होना आधार ५२ रस छे ? 'गोयमा ! ओवासंतरपइट्टिया' हे गौतम! ग्रैवेयङ विभान अवाशना आधार पर रहेला छे. 'अणुत्तरोववाइय पुच्छा' हे लगवन् ! अनुत्तरोपयाति विमान होना आधार पर रहेत छे ? 'ओवासंतर पइट्ठिया' हे गौतम! अनुत्तरोपयाति विमान आाशना आधार ५२ रहेस छे. उधुं पशु छे - 'घणोदहि पट्टाणा सुरभवणा दोसु होंति कप्पे । तिसु वायपट्टाणा तदुभयपइट्टिया तिसु ॥ १ ॥ ते परं उवरिमगा आगासंतरपट्टिया सव्वे । एस पठाणविही उडूढं लोए विमाणाणं ॥ २ ॥ ॥ सू. १२० ॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1067 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०५४ जीवाभिगमसूत्रे पृथिव्या बाहल्यप्रतिपादनम्-- मूलम्-सोहम्मीसाणकप्पेसु विमाण पुढवी केवइयं बाहल्लेणं पन्नत्ता ? गोयमा! सत्तावीसं जोयणसयाइं बाहल्लेणं पण्णत्ता, एवं पुच्छा, सणंकुमारमाहिदेसु छच्वीसं जोयणसयाई बंभलंतए पंचवीसं । महासुक्कसहस्तारेसु चउवीसं। आणयपाणयारणाच्चुएसु तेवीसं सयाइं। गेविजविमाणपुढवी बावीसं । अणुत्तरविमाणपुढवी एकवीसं जोयणसयाई बाहल्लेणं। सोहम्मीसाणेसु णं भंते! कप्पेसु विमाणा केवइयं उडूं उच्चत्तेणं ? गोयमा ! पंचजोयणसयाइं उठें उच्चत्तेणं । सणंकु. मारमार्हिदेसु छ जोयणसयाई, बंभलंतएसु सत्त, महासुकसहस्सारेसु अट्ट, आणयपाणए सु४ णव, गेवेज्जविमाणाणं भंते ! केवइयं उठें उच्चत्तेणं। सोहम्मीसाणेसुणं भंते! कप्पेसु विमाणा किं संठिया पन्नत्ता ? गोयमा! दुविहा पन्नत्ता, तं जहा-आवलिया पविटा, बाहिरा य, तत्थ णं जे ते आवलिया पविटा-ते तिविहा पन्नत्ता, तं जहा-वट्टा, तंसा, चउरंसा, तत्थ णं जे ते आवलिया बाहिरा ते णं णाणा संठिया पन्नत्ता, एवं जाव गेवेज्जविमाणा, अणुत्तरोववाइयविमाणा दुविहा पन्नत्ता, तं जहा-बट्टे य तंसा य । सोहम्मीसाणेसु णं भंते! केवइयं परिक्खेवेणं पन्नत्ता ? गोयमा! दुविहा पन्नत्ता तं जहासंखेज्जवित्थडा य असंखेजवित्थडा य, जहा णरगा तहा जाव अणुत्तरोववाइया संखेज्जवित्थडा य असंखेज्जवित्थडा य, तत्थ गंजे से संखेज्जवित्थडे से जंबुद्दीवप्पमाणे, असंखेज्जवित्थडा असंखेज्जाइं जोयणसयाइं जाव परिक्खेवेणं पन्नत्ता । सोहम्मीसाणेसु णं भंते ! विमाणा कइ वण्णा पन्नत्ता ? गोयमा ! पंचवण्णा पन्नत्ता तं जहा-किण्हा नीला लोहिया हालिद्दा જીવાભિગમસૂત્ર Page #1068 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू.१२९ देवविमान पृथिव्याः बाहल्यादिकम् १०५५ सुकिल्ला, सणकुमारमा हिंदेसु चडवण्णा नीला जाव सुकिल्ला, बंभलोगलं तपसु वि तिवण्णा लोहिया जाव सुकिल्ला, महासुक्कसहस्सारेसु दुवण्णा - हालिदा य, सुक्किल्ला य, आणता पाणतारणाच्चपसु सुकिल्ला, गेवेज्जविमाणा सुकिल्ला, अणुतरोववाइयविमाणा परमसुकिल्ला वण्णेणं पन्नत्ता | सोहम्मी साणेसु णं भंते! कप्पेसु बिमाणा केरिसया पभाए पन्नत्ता, गोयमा ! णिच्चा लोया णिच्चुज्जोया सयंपभाए पन्नत्ता जाव अणुत्तरोववाइयविमाणा णिच्चा लोया णिच्चुज्जोया सयं पभाए पन्नत्ता | सोहम्मीसाणेसु णं भंते! कप्पेसु विमाणा केरिसया गंधेणं पन्नत्ता ? गोयमा ! से जहा णामए कोटुपुडाण वा जाव गंधेणं पन्नत्ता, एवं जाव एत्तो इट्टतरंगा चेव जाव अणुत्तरविमाणा । सोहम्मीसाणेसु विमाणा केरिसया फासेणं पन्नत्ता ? से जहा णामए आइणेइ वा रूएइ वा सव्वा फासो भाणियव्वो जाव अणुत्तरोववाइयविमाणा | सोहम्मीसाणेसु भंते! (कप्पेसु) विमाणा के महालिया पन्नत्ता गोयमा ! अयणं जंबुद्दीवे दीवे सच्व दीवसमुद्दाणं सो चेव गमो जाव छम्मासे वीइवएज्जा जाव अत्थेगइया विमाणावासा नो वीइवएज्जा जाव अणुत्तरोववाइय विमाणा, अत्थेगइयं बीमाणं वीइवएज्जा | सोहमीसाणेसु णं भंते! कप्पेसु विमाणा कि मया पन्नता ? गोयमा ! सव्वरयणामया पन्नत्ता, तत्थ णं बहवे जीवा य पोग्गला य वक्कमंति विउक्कमंति चयंति उवचयंति, सासया णं ते विमाणा दव्वट्टयाए जाव फासपज - वेहिं असासया जाव अणुत्तरोववाइया विमाणा । सोहम्मीसासु णं भंते! कप्पेसु देवा कओहिंतो उववज्जंति ? उववाओ यव्वो जहा वक्कंतीए तिरियमणुएसु पंचिदिए संमु જીવાભિગમસૂત્ર Page #1069 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०५६ जीवाभिगमसूत्रे च्छिमवजिएसु, उववाओ वक्तीगमेणं जाव अणुत्तरोववाइया० । सोहम्मीसाणेसु देवा एगसमएणं केवइया उवयज्जति ? गोयमा! जहन्नेणं एको वा दो वा तिणि वा उक्कोसेणं संखेज्जा वा असंखेज्जा वा उववज्जंति, एवं जाव सहस्सारे, आणयादिगेवेज्जा अणुत्तरा य एको वा दो वा तिन्नि वा उक्को. सेणं संखेजा वा उववज्जंति । सोहम्मीसाणेसु णं भंते! देवा समए समए अबहीरमाणा अवहीरमाणा केवइएणं कालेणं अवहिया सिया ?, गोयमा ! ते णं असंखेजा समए २ अवहीरमाणा २ असंखेजाहिं उस्सप्पिणीहिं अवहीरंति नो चेव णं अवहिया सिया जाव सहस्सारे, आणतादि गेसुचउसु वि, गेवेज्जेसु अणुत्तरेसु य समए २ जाव केवइय कालेणं अवहिया सिया ? गोयमा ! ते णं असंखेज्जा समए २ अवहीरमाणा पलि. ओवमस्स असंखेजइभागमेत्तेणं अवहीरंति, नो चेव णं अवहिया सिया। सोहम्मीसाणेसु णं भंते ! कप्पेसु देवाणं के महालया सरीरोगाहणा पन्नत्ता ? गोयमा ! दुविहा सरीरा पन्नत्ता, तं जहा-भवधारणिज्जा य उत्तरवेउव्विया य, तत्थ णं जे से भवधारणिज्जे से जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागो उकोसेणं सत्त रयणीओ, तत्थ णं जे से उत्तरवेउव्विए से जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेजइभागो उकोसेणं जोयणसयसहस्सं, एवं एक्केका ओसारेत्ताणं जाव अणुत्तराणं एका रयणी, गेवेजणुत्तराणं एगे भवधारणिज्जे सरीरे उत्तरवेउव्विया नत्थि । सोहम्मीसाणेसु णं देवाणं सरीरगा किं संघयणी पन्नत्ता ? गोयमा ! छण्हं संघयणाणं असंघयणी पन्नत्ता ? नेवट्रि नेव छिरा न वि पहारू णेव संघयणमस्थि, जे पोग्गला इट्रा कंता जाव एएसि संघायत्ताए परिणमंति जाव अणुत्तरोववाइया। જીવાભિગમસૂત્ર Page #1070 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१२१ देवविमानपृथिव्याः बाहल्यादिकम् १०५७ सोहम्मीसाणेसु देवाणं सरीरगा कि संठिया पन्नत्ता? गोयमा दुविहा सरीरा भवधारणिजा य, उत्तरवेउव्विया य, तत्थ णं जे ते भवधारणिज्जा ते समचउरंससंठाणसंठिया पन्नत्ता, तत्थ णं जे ते उत्तरवेउव्विया ते णाणा संठाणसंठिया पन्नत्ता जाव अच्चुओ, अवेउव्विया गेविजणुत्तरा, भवधारणिज्जा समचउरंससंठाणसंठिया उत्तरवेउव्विया णत्थि । सोहम्मीसाणेसु देवा केरिसया वण्णेणं पन्नत्ता ? गोयमा ! कणगत्तयरत्ताभा । वण्णेणं पन्नत्ता । सणंकुमारमाहिदेसु णं पउमपम्हगोरा वण्णणं पन्नत्ता। बंभलोए णं भंते! गोयमा। अल्लमधुगवण्णाभा वण्णेणं पन्नत्ता एवं जाव गेवेज्जा, अणुत्तरोववाइया परमसुकिल्ला वण्णेणं पन्नत्ता। सोहम्मीसाणेसु णं भंते ! कप्पेसु देवाणं सरीरगा केरिसया गंधेणं पन्नत्ता ? गोयमा! से जहा णामए कोट्रपुडाण वा तहेव सव्वं जाव मणामतरगा चेव वण्णेणं पन्नत्ता, जाव अणुत्तरोववाइया। सोहम्मीसाणेसु णं देवाणं सरीरगा केरिसया फासेणं पन्नत्ता ? गोयमा ! थिरमउयणिद्धसुकुमालछविफासेणं पन्नत्ता, एवं जाव अणुत्तरोववाइया। सोहम्मीसाण देवाणं केरिसया पोग्गला उस्सासत्ताए परिणमंति? गोयमा ! जे पोग्गला इट्टा कंता जाव एएसिं उस्सासत्ताए परिणमंति जाव अणुत्तरोववाइया, एवं आहारत्ताए वि जाव अणुत्तरोववाइया । सोहम्मीसाण देवाणं कइ लेस्साओ ? गोयमा । एगा तेउलेस्सा पन्नत्ता । सणकुमारमाहिदेसु एगा पम्हलेस्सा, एवं बंभलोगे वि पम्हा, सेसेसु एका सुक्कलेस्सा, अणुत्तरोववाइयाणं एका परमसुकलेस्सा। सोहम्मिसाणं देवा किं सम्मदिट्ठी-मिच्छादिट्ठी सम्ममिच्छादिट्ठी? तिणि वि, जाव अंतिम जी० १३३ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1071 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०५८ जीवाभिगमसूत्रे गेवेजा देवा सम्भदिट्टी विमिच्छादिट्टी वि, सम्मामिच्छा दिट्टी वि, अणुत्तरोववाइया सम्मदिट्ठी नो मिच्छादिट्टी नो सम्मामिच्छादिट्टी | सोहम्मीसाणा किं णाणी - अन्नाणी ? गोयमा ! दो वि, तिण्णि णाणा तिष्णि अन्नाणा नियमा जाव गेवेज्जा, अणुत्तरोववाइया नाणी नो अन्नाणी तिष्णि नाणा तिन्नि अण्णाणा णियमा जाव गेवेज्जा, अणुत्तरोववाइया नाणी नो अण्णाणी तिन्नि णाणा नियमा । तिविहे जोगे दुविहे उवजोगे सव्वेसिं जाव अणुत्तरा । सू०१२१ ॥ 1 छाया - सौधर्मेशानयोः कल्पयोर्विमान पृथिवी कियती बाहल्येन प्रज्ञप्ता, गौतम ! सप्तविंशति जनशतानि बाहल्येन प्रज्ञप्ता, एवं पृच्छा, सनत्कुमारमाहेन्द्रयोः षड्विंशतिर्योजनशतानि । ब्रह्मलोकलान्तकयोः पञ्चविंशतिः, महाशुक्रसहस्रारयोश्चतुविशतिः, आनतप्राणतारणाच्युतेषु त्रयोविंशतिः शतानि । ग्रैवेयकविमान पृथिवी द्वाविंशतिः, अनुत्तरविमान पृथिवी एकविंशतिर्योजनशतानि बाहल्येन । सौधर्मेशानयोः खलु भदन्त ! कल्पयोर्वमानानि कियदूर्ध्व मुच्चैस्त्वेन । गौतम ! पञ्च योजनशतानि ऊर्ध्वमुच्चैस्त्वेन । सनत्कुमारमाहेन्द्रयोः षड्योजनशतानि ब्रह्मलोकलान्तकयोः सप्त महाशुक्र सहस्रारयोरष्टौ, आनतप्राणतारणाच्युतेषु नव, ग्रैवेयक विमानानि खलु भदन्त ! कियदूर्ध्वमुच्चैस्त्वेन, दशयोजनशतानि, अनुत्तरविमानानि खलु एकादशयोजनशतानि ऊर्ध्वमुच्चैस्त्वेन । सौधर्मेशानयोः खलु भदन्त ! कल्प योर्विमानानि किं संस्थितानि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! द्विविधानि प्रज्ञतानि तद्यथा - आवलिकाप्रविष्टानि बाह्यानि च तत्र खलु यानि तानि आवलिका प्रविष्टानि तानि त्रिविधानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा - वृत्तानि त्र्यस्राणि चतुरस्राणि तत्र खलु यानि तानि आवलिका बाह्यानि तानि खलु नानासंस्थितानि प्रज्ञप्तानि एवं यावद् ग्रैवेयक विमानानि, अनुत्तरोपपातिकविमानानि द्विविधानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा - वृत्तानि च त्र्यस्त्राणि च । सौधर्मेशानयोः खलु भदन्त ! कल्पयोर्विमानानि कियदायामविष्कम्भेण - कियत् परिक्षेपेण प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! द्विविधानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा- संख्येयविस्तृतानि चाऽसंख्येयविस्तृतानि च यथा - नारकास्तथा यावदनुत्तरोपपातिका संख्येयविस्तृतानि चाऽसंख्येयविस्तृतानि च तत्र खलु यानि तानि संख्येयविस्तृतानि तानि खलु जम्बूद्वीपप्रमाणानि, असंख्येविस्तृतानि - असंख्येययोजनशतानि यावत् परिक्षेपेण प्रज्ञप्तानि । सौधर्मेशानयो : खलु भदन्त ! विमानानि कति वर्णानि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! पञ्चवर्णानि प्रज्ञप्तानि જીવાભિગમસૂત્ર Page #1072 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू.१२९ देवविमान पृथिव्याः बाहल्यादिकम् १०५९ तद्यथा - कृष्णानि नीलानि, लोहितानि, पीतानि, शुक्लानि, सनत्कुमारमाहेन्द्रयोश्चतुर्वर्णानि, नीलानि यावत् शुक्लानि । ब्रह्मलोकलान्तकचोरपि त्रिवर्णानि, लोहितानि यावत् शुक्लानि, महाशुकसहस्रारयोद्विवर्णानि, पीतानि च शुक्लानि च, आनतप्राणतारणाच्युतेषु शुक्लानि, ग्रैवेयकविमानानि शुक्लानि अनुतरोपपातिकविमानानि परमशुक्लानि वर्णेन प्रज्ञप्तानि । सौधर्मेशानयोः खलु भदन्त ! कल्पयो विमानानि कीदृशानि प्रभया प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! नित्यालोकानि नित्योद्योतानि स्वयं प्रभाणि प्रज्ञप्तानि यावदनुतरोपपातिकविमानानि नित्यालोकानि नित्योद्योतानि - स्वयंप्रभाणि प्रज्ञप्तानि । सौधर्मेशानयोः खलु भदन्त ! कल्पयो विमानानि कीदृशानि गन्धेन प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! तद्यथा नाम कोष्ठपुटमिति वा यावत् गन्धेन प्रज्ञप्तानि एवं यावत् - इतः इष्टतरकाणि चैव यावदनुतरविमानानि । सौधर्मेशानयोः खलु भदन्त कल्पयोविमानानि कीदृशानि स्पर्शेण प्रज्ञप्तानि, गौतम ! तद्यथा नाम- आदर्श इति वा, रुत इति वा, सर्वः स्पर्शो भणितव्यो यावदनुतरोपपातिकविमानानि । सौधर्मेशानयोः खलु भदन्त ! कल्पयो विमानानि किं महान्तानि प्रज्ञप्तानि गौतम ! अयं खलु जम्बूद्वीपो द्वीपः सर्वद्वीपसमुद्राणां स एव गमो यावत् षड्मासान् व्यतिव्रजेत् यावदस्त्येककान् विमानावासान नो व्यतिव्रजेत यावदनुतरोपपातिक विमानानि, अस्त्येककं विमानं व्यतिव्रजेत् अस्त्येककं विमानं नो व्यतिव्रजेत् । सौधर्मेशानयोः खलु भदन्त ! कल्पयो विमानानि किं मयानि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! सर्वरत्नमयानि प्रज्ञप्तानि तत्र खलु बहवो जीवाः पुद्गलाचाऽपक्रामन्ति व्युत्क्रामन्ति चीयन्ते उपचीयन्ते शाश्वतानि खलु तानि विमानानि द्रव्यरार्थतया यावत्स्पर्शपर्यायैरशाश्वतानि यावद - उतरोपपातिक विमानानि । सौधर्मेशानयोः खलु देवाः कुत- उत्पद्यन्ते, उपपातोनेतव्यो यथा व्युत्क्रान्तौ तिर्यगूमनुष्येषु पञ्चेन्द्रियेषु संमूच्छिमवर्जितेषु उत्पातो व्युत्क्रान्तिगमेन यावदनुतरोपपातिकजीवाः । सौधर्मेशानयोर्देवा एकसमयेन कियन्त उत्पद्यन्ते ? गौतम ! जघन्येन - एको वा - द्वौ वा त्रयो वा उत्कर्षेण संख्येया वाऽसंख्येया वा उत्पद्यन्ते, एवं यावत् सहस्रारः, आनतादि ग्रैवेयकाः अनुत्तराव एको वा - द्वौ वा त्रयो वा उत्कर्षेण संख्येया वा संख्येया वा उत्पद्यन्ते । हे भदन्त ! सौधर्मेशानयोः खलु देवाः समये २ अपहियमाणाः - २ कियता कालेना - Sपहृताः स्युः ? गौतम ! ते खल्व संख्येयाः समये - २ अपहियमाणाः असंख्येयाभिरुत्सर्पिणी - अपसर्पिणीभिः अपह्रियन्ते नैव खलु अपहृताः स्युः यावत्-सहस्रारः आनतादिकेषु चतुर्ष्वपि ग्रैवेयकेषु - अनुत्तरेषु च समये - २ यावत् कियत्कालेनाऽपहृताः स्युः ? गौतम ! ते खल्वसंख्येयाः समये - २ अपहियमाणाः पल्योपमस्याऽसंख्यात भागमात्रेणाऽपह्रियन्ते नैव खल्वपहृताः स्युः । જીવાભિગમસૂત્ર Page #1073 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०६० जीवाभिगमसूत्रे सौधर्मेशानयोः खलु भदन्त ! कल्पयोः देवानां किं महती शरीररावगाहना प्रज्ञता ? गौतम ! द्विविधा शरीरावगाहना प्रज्ञप्ता तद्यथा - भवधारणीया चोत्तरवैक्रिया च तत्र खलु या सा भवधारणीया सा जघन्येनाऽङ्गुलस्याऽसंख्येयभागम् उत्कर्षतः सप्तरत्नयः, तत्र खलु - या सा उत्तरवैक्रिया सा जघन्यतोऽङ्गगुलस्य संख्येयभागम् उत्कर्षेण योजनशतसहस्रम् एवमेकैकाऽपसारणेन यावदनुतराणामेका रत्निः, ग्रैवेयकाऽनुत्तराणामेकं भवधारणीयं शरीरम् उत्तरखैक्रियं नास्ति । सौधर्मेशानयोः खलु देवानां शरीराणि किं संहननानि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! षण्णां संहननानाम् असंहननानि प्रज्ञप्तानि ? नैवाऽस्थि नैवशिरा नापि स्नायूंषि - नैव संहननानि, ये पुद्गला इष्टाः कान्ता यावत् ते तेषां संघाततया परिणमन्ति यावदनुत्तरोपपातिकाः । सौधर्मेशानयो देवानां शरीरकाणि किं संस्थितानि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! द्विविधानि शरीराणि - भवधारणीयानि च उत्तरवैक्रियाणि च तत्र खलु यानि तानि भवधारणीयानि तानि समचतुरस्र - संस्थानसंस्थितानि प्रज्ञप्तानि, तत्र खलु यानि तानि - उत्तरवैक्रियाणि तानि नानासंस्थानसंस्थितानि प्रज्ञप्तानि यावदच्युतः, अवैक्रियाणि ग्रैवेयकाऽनुत्तरराणि, भवधारणीयानि यानि समचतुरस्रसंस्थानसंस्थितानि, उत्तरवैक्रियं नास्ति । सौधर्मेशानयोर्देवाः कीदृशाः वर्णेन प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! कनकत्वररक्ताभाः वर्णेन प्रज्ञप्ताः, सनत्कुमारमाहेन्द्रयोः खलु पद्मपक्ष्मगौराः वर्णेन प्रज्ञप्ताः । ब्रह्मलोके खलु भदन्त ! गौतम !.... मधुकवर्णाभाः वर्णेन प्रज्ञप्ताः एवं यावत् - ग्रैवेयकाः अनुतरोपपातिकाः परमशुक्ला : वर्णेन प्रज्ञप्ताः । सौधर्मेशानयोः खलु भदन्त ! कल्पयोर्देवानां शरीराणि कीदृशानि गन्धेन प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! स यथा नामकः कोष्ठपुटानामिति वा तदेव सर्व यावद् मन आमतरकाण्येव गन्धेन प्रज्ञप्तानि, यावदनुत्तरोपपातिका । सौधर्मेशानयोर्देवानां शरीराणि कीदृशानि स्पर्शेन प्रज्ञतानि ? गौतम ! स्थिरमृदुक स्निग्ध सुकुमालछवि स्पर्शेन प्रज्ञप्तानि एवं यावदनुतरोपपातिका । सौधर्मेशान देवानां कीदृशाः पुद्गलाः उच्छ्वासतया परिणमन्ति ? गौतम ! ये पुद्गला इष्टाः कान्ता यावत् ते तेषामुच्छ्रवासतया परिणमन्ति यावदनुत्तरोपपातिका, एवम् आहारतयाऽपि यावदनुतरोपपातिका । सौधर्मेशानदेवानां कतिलेश्याः प्रज्ञप्ता, गौतम ! एका तेजोलेश्या प्रज्ञप्ता । सनत्कुमारमाहे - न्द्रयोरेका पद्मश्या, एवं - ब्रह्मलोकेऽपि पुमा, शेषेषु एका शुक्ललेश्या, अनुतरोपपातिकानामेका परमशुक्ललेश्या । सौधर्मेशानदेवाः किं सम्यग्दृष्टयोमिथ्यादृष्टयः - सम्यङ् मिथ्यादृष्टयः ? त्रयोऽपि यावदन्तिमग्रैवेयका देवाः योsपि मिध्यादृष्टयोऽपि सम्यङ्गमिथ्यादृष्टयोऽपि, अनुतरोपपातिकाः resent नो मिथ्यादृष्टयो नो सम्यरमिथ्यादृष्टयः । सौधर्मेशानकाः किं જીવાભિગમસૂત્ર Page #1074 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१२१ देवविमानपृथिव्याः बाहल्यादिकम् १०६१ ज्ञानिनोऽज्ञानिनः ? गौतम ! द्वावपि, त्रीणि ज्ञानानि त्रीण्यज्ञानानि नियमात यावौवे यकाः, अनुत्तरोपपातिका ज्ञानिनो नो अज्ञानिनः त्रीणि ज्ञानानि नियमात्-त्रिविधो योगो, द्विविध उपयोगः, सर्वेषां यावदनुत्तराणाम् सू० ॥१२॥ टीका-'सोहम्मीसाणकप्पेसु विमाणपुढवी केवइयं बाहल्लेणं पनत्ता ? गोयमा ! सत्तावीसं जोयणसयाई बाहल्लेणं पन्नत्ता एवं पुच्छा सणंकुमारमाहिदेसु छव्वीसं जोयणसयाइ” सौधर्मेशानकल्पयोः विमानस्य पृथिवी कियतीकियत्प्रमाणा बाहल्येन प्रज्ञप्ता ? भगवान् ब्रूते-गौतम ! सप्तविंशतिर्योजनशतानि बाहल्येन प्रज्ञप्तानि, एवं सनत्कुमारमाहेन्द्रयोः प्रश्ने षडूविंशतिर्योजनशतानि समाधानम् । 'बंभलंतए पंचवीसं' पञ्चविंशतियोजनशानि बाहल्येन विमानपृथिवी ब्रह्मलान्तकयोः । 'महामुक्कसहस्सारेसु चउवीसं' चतुर्विशतिर्योजनशतानि महा 'सोहम्मीसाण कप्पेसु विमाणपुढवी केवइयं बाहल्लेणं पन्नत्ता' इ० । टीकार्थ-अब गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-हे भदन्त ! सौधर्म और ईशान इन कल्पों में विमान पृथिवी कितनी मोटी कही गई है ? 'गोयमा ! सत्तावीसं जोयणसयाई बाहल्लेणं पण्णत्ता' हे गौतम ! सौधर्म और ईशान इन कल्पों में विमान पृथिवी की मोटाई २७ सौ योजन की कही गई है 'एवं पुच्छा' इसी तरह से सनत्कुमार माहेन्द्र आदि कल्पों में विमान पृथिवी कितनी मोटी कही गई है ? ऐसा जब प्रश्न गौतम की तरफ से किया गया तब प्रभु ने उनसे कहा हे गौतम! 'सणंकुमार माहिंदेसु छव्वीसं जोयणसयाई सनत्कुमार और माहेन्द्र कल्पों में विमान पृथिवी २६ सौ योजन की मोटी कही गई है 'बंभलंतए पंचवीसं' ब्रह्मकल्प और लान्तक कल्प में विमान पृथिवी पचीस 'सोहम्मीसाणकप्पेसु विमाणपुढवी केवइयं बाहल्लेणं पुच्छा' त्यादि ટીકાW—હવે ગૌતમસ્વામી પ્રભુશ્રીને એવું પૂછે છે કે-હે ભગવન! સૌધર્મ અને ઇશાન એ કપમાં વિમાન પૃથ્વી કેટલી મોટી કહેવામાં આવેલ छ ? 'गोयमा ! सत्तावीसं जोयणसयाई बाहल्लेणं पण्णत्ता' है गौतम ! सौधम અને ઈશાન એ બે કલાના વિમાન પૃથ્વીની મેટાઈ ર૭ સત્યાવીસ સે જન नी एवं पच्छा' मा प्रमाणे सनभा२ अने माउन्द्र विगेरे ४८पामा વિમાન પૃથ્વી કેટલી મોટી કહેવામાં આવેલ છે? આ રીતનો પ્રશ્ન ગૌતમ स्वाभाथे पूछपाथी तेना उत्तरमा प्रमुनीये ४युं गौतम ! 'सणंकुमार माहिंदेसु छध्वीसं जोयणसयाई' सनमा२ भाडेन्द्र नामना ४८पामा विमान ५०वी २६७८वीस सो योननी मोटी वामां आवे छे. 'बंभलंतए पंच वीसं' બ્રહ્મ ક૯પ અને લાન્તક નામના ક૫માં વિમાન પૃથ્વી પચ્ચીસસો જનની જીવાભિગમસૂત્ર Page #1075 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०६२ जीवाभिगमसूत्रे शुकसहस्रारकल्पयोर्विमानपृथिवी प्रज्ञप्ता । 'आणयपाणयारणाच्चुएमु तेवीसंसयाई' आनतप्राणताऽरणाऽच्युतकल्पेषु बाहल्येन विमानपृथिवी त्रयोविशतियों जनशतानि प्रज्ञप्ता । 'गेविजबिमाणपुढवी बावीसं०' हे भदन्त ! अधस्तनोपरित. नमध्यमग्रैवेयकविमानपृथिव्यः किं प्रमाणाः भगवानाह-गौतम ! द्वाविंशतिर्यो जनशतानि बाहल्येन । 'अनुत्तरविमाण पुढवी एकवीसं जोयणसयाई बाहल्लेणं' अनुत्तरविमानानां पृथिवी तु एकविंशतियो जनशतानि बाहल्येन । सम्प्रति विमानौन्नत्यं भाषते-इह विमानानि महानगरकल्पानि तेषां महानगरतुल्यविमानानामुपरि वनपण्डप्राकाराः प्रासादादयः सन्ति तत्र पूर्वेण सूत्र-समुदायेन विमानपृथिवीनां बाहल्यं प्रदर्शितम् एतेन तु सूत्रसमुदायेन प्रासादापेक्षया उच्चत्वं प्रतिपाद्यते'सौहम्मीसाणेसु णं भंते ! कप्पेसु विमाणा केवइयं उडूं उच्चत्तेणं ? गोयमा ! पंचजोयणसयाई उर्दू उच्चत्तेणं' सौधर्मेशानकल्पयोर्विमानानि कियन्त्यूर्ध्वमुच्चैसौ योजन की मोटी कही गई है 'महासुक्क सहस्तारेसु चउवीसं' महाशुक्र और सहस्रार कल्पों में विमान पृथिवी चौवीस सौ योजन को मोटी कही गई है 'आणयपाणयारणाच्चुएसु तेवीसं सयाई' आनत प्राणत आरण अच्युत इन कल्पों में विमान पृथिवी २३ सौ योजन की मोटी कही गई है 'गेविजविमाण पुढवी बावीसं' ग्रैवेयक विमानों की पृथिवी २२ सौ योजन की कही गई है। 'अणुत्तरविमाण पुढवीएक्कवीसं जोयणसयाई बाहल्लेणं' पांच अनुत्तर विमानों की पृथिवी २१ सौ योजन की मोटी कही गई है । 'सोहम्मीसाणेसु णं भंते ! कप्पेसु विमाणा केवइयं उडूं उच्चत्तेणं' हे भदन्त ! सौधर्म और ईशान इन कल्पों में विमान कितनी ऊंचाई वाले हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! पंच जोयणसयाई उर्दू उच्चत्तेणं' हे मोटी वामां आवे छे. 'महासुक्कसहस्सारेसु चउवीसं' भाशु मने सडसार ४८पोमा विमान पृथिवी योवीस से। योजना डेरा छ, 'आणयपाणयारणाच्चुएसु तेवीसं सयाई' मानत, आत, मा२६ मने अच्युत से ४८योमा विमान पृथ्वी २३ तेवीस से योननी माटी वामां आवे छे. 'गेविज्जविमाणपुढवी बावीसं' શૈવેયક વિમાનોની પૃથ્વી ૨૨ બાવીસસે જનની કહેવામાં આવેલ છે. 'अणुत्तरविमाणपुढवी एकवीसं जोपणसयाई बाहल्लेणं' पांय अनुत्तर विभाનોની પૃથ્વી ૨૧ એકવીસ જનની મોટાઈ વાળી કહેવામાં આવેલ છે. 'सोहम्मीसाणेसु णं भंते ! कप्पेसु विमाणा केवइयं उड्ढं उच्चत्तेणं' है मापन સૌધર્મ અને ઈશાન એ બે કલપમાં આવેલ વિમાને ટલી ઉંચાઈવાળા કહેपामा मा छे ? २. प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री ४ छ -'गोयमा ! पंच જીવાભિગમસૂત્ર Page #1076 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३. उ. ३ सू. १२९ देवविमान पृथिव्याः बाहल्यादिकम् १०६३ स्त्वेन ? गौतम ! पञ्चर्यो जनशतानि० प्रज्ञप्तानि । 'सणं कुमारमाहिंदेसु छ जोयण सयाइ" सनत्कुमारमाहेन्द्रयोस्तु षड् यजनशतानि विद्धि । 'बंभलंतरसु सत्त' ब्रह्मलान्तकयोः सप्तर्यो जनशतानि ऊर्ध्वमुच्चैस्त्वेन विजानीहि । 'महामुकसहसारे अ' महाशुकसहस्रारकल्पयोर्विमानान्यष्टौ यौं जनशतानि बाहल्येन - प्रज्ञतानि इति । 'आणयपाणएस ४ नव' आनतप्राणताऽऽरणाऽच्युतकल्पेषु विमा - नानि नवयोजनशतान्यूर्ध्वमुच्चैस्त्वेन प्रज्ञप्तानि । 'गेवेज्जविमाणा णां भंते ! केवइयं उर्दू उच्चतेणं० दसजोयणसयाई ग्रैवेयकविमानानि कियन्त्यूर्ध्वमुच्चै - स्त्वेन ? भगवानाह - दशर्योजनशतानि गौतम ! 'अनुत्तरविमाणाणं एक्कारस गौतम ! सौधर्म और ईशान इन कल्पों में विमान की ऊंचाई पांच सौ योजन की है 'सणकुमारमा हिंदेसु छजोयणसयाई' सनत्कुमार और महेन्द्र में विमानों की ऊंचाई ६ सौ योजन की है 'बंभलंत सु सत्त' ब्रह्म और लान्तक कल्पों में विमानों की ऊंचाई सात सौ योजन की है 'महासुक्क सहस्सा रेसु अट्ट' महाशुक और सहस्रार कल्पों में विमानों की ऊंचाई आठ सौ योजनों की है 'आणय पाणयएस ४ नव' आनत प्राणत आरण अच्युत इन चार कल्पों में विमानों की ऊंचाई ९ सौ योजन की है 'गेविज्ज विमाणाणं भंते ! केवइयं उर्दू उच्चते' हे भदन्त । ग्रैवेयक विमानों की ऊंचाई कितनी है ? 'दसजोयणसाई' हे गौतम! ग्रैवेयक विमानों की १० सौ योजन की है 'अणुत्तरविमाणाणं एक्कारस जोयणसयाई उड्डुं उच्चत्तेणं' अनुत्तर जोयणसयाई उड्ढं उच्चत्तेण' हे गौतम! सौधर्म भने ईशान नाभना थे मे उदयोगां विभानोनी या पांयसो योजननी उहेस छे. 'सणंकुमारमाहिदेसु छ जोयणसयाई' सनत्कुमार भने महेन्द्र उदयभां विभानोनी या ६०० छसो योजननी छे. 'बंभलंतएस सत्त' ब्रह्म भने सान्त उस्योमां विमानानी या सातसो योजननी छे. 'महा सुकसहस्सा रेसु अठ्ठे' महाशु અને સહસ્રાર નામના ક૨ેામાં વિમાનાની ઊંચાઈ આઢસા ચેાજનની છે. 'आणयपाण ४' मानत आणुत, आरण अने अभ्युत या यार उदयोगां विभानानी या ८०० नव सेो येोजननी छे. 'नव गेवेज्जविमाणाणं भंते ! केवइयं उड्ढ उच्चत्तेणं' हे भगवन् ! नव चैवेय डेंटली उडेवामां आवे छे ? 'दसु जोयणसयाई' વિમાનાની ઉંચાઇ ૧૦ દસ योजननी आहेस छे. जोयणसयाई उड्ढ उच्चतेणं' नामना विमानानी या हे गौतम ! नव चैवेय 'अणुत्तरविमाणाणं एक्कारस अनुत्तर विभानानी या ११ अगीयारसो જીવાભિગમસૂત્ર Page #1077 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०६४ जीवाभिगमसूत्रे जोयणसयाई उडूं उच्चत्तेणं' अनुत्तरविमानानि खलु एकादशयोजनशतानि ऊर्ध्वमुच्चैस्त्वेन । सर्वत्राणि विमानानि बाहल्योच्चत्वमीलनेन द्वात्रिंशदयोजनशतानि उपर्युपरि बाह्यमु(हल्यहातिवदु) चैस्त्वस्य वृद्धिभावात् । उक्तञ्च 'सत्ताबीससयाई आदिमकप्पेसु पुढवी बाहल्लं । एक्केकहाणि सेसे दुदुगे य दुगे चउक्के य ॥१॥ पंच स उच्चत्तेणं आदिमकप्पेसु होति य विमाणा । एक्कैक बुड़ि सेसे ददगे य दुगे चउक्के य॥२॥ गेवेजणुत्तरेसु एसेव कमो उ हाणि बुड्डीए । एक्केक्कंमि विमाणा दोन्नि वि मिलिया उ बत्तीसं ॥३॥ छाया-सप्तविंशतिः शतानि आद्यकल्पयोः पृथिवी बाहल्यम् । एकैकहानिः शेषेषु द्वयोर्द्वयोर्द्वयोश्चतुष्के च ॥१॥ ऊर्बोच्चत्वेन पञ्चशतानि आद्यकल्पयो भवन्ति विमानानि । एकैकवृद्धिः शेषेषु द्वयोर्द्वयोश्च द्विके चतुष्के च ॥२॥ विमानों की ऊंचाई ११ सौ योजन की है इस तरह सर्वत्र बाहल्य और उच्चत्ता के मिलाने से ३०० योजन होते हैं क्योंकि ऊपर में जैसी २ मोटाई की हानि होती गई है वैसी २ वहां ऊंचाई की वृद्धि होती है उक्तं च 'सत्तावीससयाई आदिमकप्पेसु पुढविवाहल्लं, एक्केक्कहाणि सेसे दुदुगे य दुगे चउक्के य ॥१॥ पंच स उच्चत्तेणं आदिमकप्पेसु होंति य विमाणा, एक्केकवुड्डि सेसे दुदुगे य दुगे चउक्के य ॥२॥ गेवेजणुत्तरेसु एसेव कमोउ हाणि वुडीए, एक्केक्कमि विमाणा दोनि वि मिलियाउ बत्तीसं' ॥३॥ જનની છે. આ રીતે બધે બાહિલ્ય અને ઉચ્ચત્વને મેળવવાથી ૩૦૦ ત્રણ યોજન થાય છે. કેમકે-ઉપરમાં જેમ જેમ મોટાઈની ન્યૂનતા થતી ગઈ છે. એ એ પ્રમાણે ત્યાં ઉંચાઈને વધારે થયેલ છે. કહ્યું પણ છે કે 'सत्तावीससयाई आदिमकप्पेसु पुढवी बाहल्लं ।। एकेक्कहाणि सेसं दुदुगे य दुगे चउक्केय ॥ १ ॥ पंच स उच्चत्तेणं आदि कप्पेसु होति य विमाणा । एक्केक्क वुढि सेसे दु दुगेय दुगे चउक्के य ॥ २ ॥ गेवेज्जणुत्तरेसु एसेव कमो उ हाणि वुड्ढीए । एक्केकंमि विमाणा दोन्नि वि मिलियाउ बत्तीसं ॥ ३ ॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1078 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१२१ देवविमानपृथिव्याः बाहल्यादिकम् १०६५ ग्रैवेयकानुत्तरयो रेष एव क्रमो हानिवृद्धयोः। एकैकस्मित् विमानानि द्वावपि मीलयित्वा द्वात्रिंशच्छतानि ॥३॥ इति । अथ - विमानसंस्थाननिरूपणार्थमाह-'सोहम्मीसाणेसु णं भंते ! कप्पेसु विमाणा किं संठिया पन्नत्ता ? गोयमा ! दुविहा पन्नत्ता, तं जहा-आवलिया पविठ्ठा बाहिरा य' सौधर्मेशानयोः कल्पयोः खलु भदन्त ! विमानानि कि संस्थितानि प्रज्ञप्तानि ? भगवानाह-हे गौतम ! द्विविधानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा-आवलिकाप्रविष्टानि १ च बाह्यानि २ च । तत्र-यानि पूर्वादि चतुर्दिा श्रेण्याव्यवस्थितानि, तानि आवलिका प्रविष्टानि १ यानि पुनः तत्प्राङ्गणे पुष्पप्रकरइव यतस्ततो विप्रकीर्णानि तानि आवलिका बाह्यानि (इमानि 'पुष्पावकीर्णानि' इन सब का अर्थ स्पष्ट है विमान संस्थान-'सोहम्मीसाणेलु णं भंते ! कप्पेसु विमाणा किं संठिया पन्नत्ता' हे भदन्त ! सौधर्म और ईशान कल्प में जो विमान है उनका संस्थान कैसा है ? 'गोयमा ! दुविहा पण्णत्ता-तं जहा आवलिया पविट्ठा बाहिराय' उत्तर में प्रभु कहते है-हे गौतम ! विमान दो प्रकार के है-एक आवलिका प्रविष्ट और दूसरे बाह्य तत्थणं जे ते आवलिया पविट्ठा ते तिविहा पण्णत्ता' इन में जो विमान आवलिका प्रविष्ट है वे तीन प्रकार के है-'तं जहा-जैसेवट्टा, तंसा, चउरंग' वृत्त, व्यस्र और चतुरस्र पूर्वादि चारों दिशाओं में जो श्रेणी रूप से अवस्थित होते हैं वे आवलिका प्रविष्ट-श्रेणिबद्ध -विमान है और इन श्रेणिबद्ध विमानों के प्राङ्गणों में जो पूर्वदिशा को छोड कर तीन दिशाओं में पुष्पप्रकर की तरह इधर उधर फैले આ ત્રણે ગાથાને અર્થ સ્પષ્ટ છે. विमानाना सथाननु थन-'सोहम्मीसाणेसुणं भंते ! कप्पेसु विमाणा किं संठिया पण्णत्ता' हे भगवन् सौधम भने शान पोमा विमान छ तेनु संस्थान छ ? 'गोयमा ! दुविहा पणत्ता' हे गौतम ! मे ४२नुडे छे. 'तं जहा' आवलियापविद्वा बाहिरियाय' ते 21 प्रमाणे छ. मे २लि प्रविष्ट भने मान्नु माय 'तत्थणं जे ते आवलिया पविद्वा ते तिविहा पण्णत्ता' तभा माल प्रविष्ट २ विमान छे. ते प्रा२ना छे. 'तं जहा' रेम 'वद्वा, तंसा, चउरसा' वृत्त, यस भने यतु२ख पूर्व विगैरे हिशामामार શ્રેણી રૂપથી અવસ્થિત હોય છે, તે આવલિકા પ્રવિષ્ટ-શ્રેણિ બદ્ધ વિમાન છે. અને એ શ્રેણિ બદ્ધ વિમાનના પ્રાંગણમાં જે પૂર્વ દિશાને છોડીને ત્રણ जी० १३४ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1079 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०६६ जीवाभिगमसूत्रे अपि व्यपदिश्यन्ते) उक्तंच 'पुप्फावकिण्णगा पुण दाहिणओ पच्छिमेण उत्तरओ। पुरवेण विमाणेदस्स नत्थि पुप्फावकिण्णा उ ॥१॥ छाया-पुष्पावकीर्णानि पुनर्दक्षिणतः पश्चिमतः उत्तरतः । पूर्वेण विमानेन्द्रस्य न सन्ति पुष्पाऽवकीर्णानि तु ॥१॥ 'तत्थ णं जे ते आवलिया पविटा ते तिविहा पन्नत्ता' तत्रोभयो मध्ये यानि तानि आवलिका प्रविष्टानि तानि त्रिविधानि प्रज्ञप्तानि 'तं जहा-वट्टा तंसा चउरंसा' वृत्तानि-व्यस्राणि-चतुरस्राणि, इह प्रतिप्रस्तटं विमानेन्द्रस्य चतुर्दिा श्रेण्याव्यवस्थितानि आवलिकाप्रविष्टानि, सर्वोऽपि विमानेन्द्रो वृत्तः-तत्पार्श्ववृत्तीनि चतसृष्वपि दिक्षु व्यस्राणि, तत्पृष्ठतश्चतुर्दिक्षु अपि चतुरस्राणि तत्पूष्ठतो वृत्तानि, ततो भूयोऽपि व्यस्राणि ततोऽपि चतुरस्राणि इत्येव मावलिकाहुए रहते हैं वे बाह्य-प्रकीर्णक विमान हैं इनका दूसरा नाम आवलिका भी है उक्तंच 'पुष्फावकिण्णगा पुण दाहिणतो पच्छिमेण उत्तरतो, पुत्रेण विमाणेदस्स नत्थि पुष्फावकिण्णा उ ॥ १॥ 'तत्थ णं जे ते आवलिया पविट्ठा ते तिविहा पन्नत्ता' । आवलिका प्रविष्ट विमान विमानेन्द्र की चारों दिशाओं में श्रेणिरूप से अवस्थित होते हैं जितने भी विमानेन्द्र हैं वे सब वृत्त होते हैं विमानेन्द्रक के पास में -आजू बाजू की दिशाओं में जो विमान होते हैं वे सब व्यत्र होते है उनके पृष्ठ भाग में जो विमान होते है वे चतुरस्र होते हैं । इन विमानों के पीछे जो विमान होते हैं वे गोल आकार દિશાઓમાં પુષ્પ પ્રકરની જેમ આમતેમ ફેલાયેલા રહે છે તે બાહ્ય-પ્રકીર્ણકી વિમાન છે. તેનું બીજું નામ આવલિકા બાહ્ય પણ છે. કહ્યું પણ છે કે_ 'पुफावकिण्णगा पुण दाहिणतो पच्छिमेण उत्तरतो । पुव्वेण विमाणे दस्स नत्थि पुप्फाव किण्णा उ ॥ १ ॥ 'तत्थ णं जे ते आवलिया पविद्वा ते तिविहा पण्णत्ता' मासि प्रविष्ट વિમાન વિમાનેન્દ્રકની ચારે દિશાઓમાં શ્રેણિ રૂપ અવસ્થિત હોય છે. જેટલા વિમાનદ્રકે છે તે બધા વૃત્ત ગોળ હોય છે, વિમાનંદ્રકની પાસે આજુ બાજુની દિશામાં જે વિમાન હોય છે, તે બધા વ્યસ્ત હોય છે. તેની પાછળ ના ભાગમાં વિમાન હોય છે. તે બધા ચતુરસ્ત્ર હોય છે, એ વિમાનની પાછળ જે વિમાન હોય છે. તે બધા ગોળ આકારના હોય છે. તેની જીવાભિગમસૂત્ર Page #1080 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१२१ देवविमानपृथिव्याः बाहल्यादिकम् १०६७ पर्यन्तः, तत्र त्रिविधान्येवावलिका प्रविष्टानि एव मावलिकाप्रविष्टविमानावस्थितिः। 'तत्थ णं जे ते आवलियबाहिरा तेणं णाणा संठिया पन्नत्ता' तत्रो भयोर्मध्ये यानि तानि आवलिकाबाह्यानि तानि अनेकाकाराणि संस्थितानि कानिचित् नन्द्यावर्ताकाराणि कानिचित् स्वास्तिकाकाराणि कानिचित्-खड्गाकाराणि वेत्यादि । उक्तञ्च 'आवलियासु विमाणा-वट्टा तंसा तहेव चउरंसा । पुप्फावकिण्णगा पुण अणेगविहरूवसंठाणा ॥१॥ छाया-आवलिकासु विमानानि वृत्तानि व्यस्राणि तथैव चतुरस्राणि । पुष्फावकीर्णकानि पुनरनेकविधरूपसंस्थितानि ॥१॥ "एवं जाव गेवेज्जविमाणा' एवं तावद्वक्तव्यं यावद ग्रैवेयकविमानानि, के होते हैं । इनके पीछे के व्यत्र होते है और फिर चतुरस्र होते है। इस प्रकार से जहां तक इनकी आवली होती है ये आवलिका प्रविष्ट विमान वृत्तव्यस्त्र और चतुरस्त्र होते चले जाते है। इस तरह से जो अवलिका प्रविष्ट विमान होते है वे इन तीनों ही प्रकार के होते हैं। एवं जो आवलिका बाह्य विमान होते हैं उनका नियत कोई आकार नहीं होता है क्योंकि ये अनेक आकार वाले होते हैं। इनमें कितनेक नंद्यावर्त के आकार के होते हैं। कितने स्वस्तिक के जैसे आकार के होते हैं । कितने तलवार के आकार जैसे होते हैं । उक्तंच 'आवलियासु विमाणा वट्टा तंसा तहेव चउरसा, पुप्फावकिण्णगा पुण अणेगविहरूव संठाणा ॥१॥ 'एवं जाव गेवेजविमाणा' इसी प्रकार से सनत्कुमार, माहेन्द्र, પાછળના વ્યસ્ત હોય છે. અને પછી ચતુરસ હોય છે. એ રીતે જ્યાં સુધી તેની આવલિ હોય છે, તે આવલિકા પ્રવિષ્ટ વિમાન વૃત્ત વ્યસ અને ચતુરસ્ત થઈને ચાલ્યા જાય છે. આ રીતે જે આવલિકા પ્રવિષ્ટ વિમાન હોય છે. તે એ ત્રણ પ્રકારના હોય છે. તથા જે આવલિકા બાહ્ય વિમાન હોય છે. તેને કેઈ નિયત આકાર હેત નથી. કેમકે એ અનેક આકર વાળા હોય છે. તેમાં કેટલાક નંદ્યાવર્તાના આકારના હોય છે. કેટલાક સ્વસ્તિકના જેવા આકારના હોય છે. કેટલાક તલવારના આકાર જેવા હોય છે. કહ્યું પણ છે કે 'आवलियासु विमाणा वट्टा तसा तहेव चउरसा । पुप्फावकिण्णगा पुण अणेगविहरूवसंठाणा ॥ १ ॥ 'एवं गेवेज्ज विमाणा' से प्रमाणे सनमा२, माहेन्द्र, प्रह , aards, જીવાભિગમસૂત્ર Page #1081 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०६८ जीवाभिगमसूत्रे तान्येव यावदावलिकाप्रविष्टानाम् आवलिकाबाह्यानां च भावात्, परत आवलिकाप्रविष्टान्येन, तथाचाह - 'अणुत्तरोववाइय विमाणा दुविहा पन्नत्ता' अनुतरोपपातिकदेवानामावलिकाप्रविष्टविमानानि - एवमेव, बाह्यानि च द्विप्रकारकाणि'तं जहा - वट्टे य-तंसा य' तद्यथा-वृत्तं च व्यस्राणि च ( न तु चतुरस्राणि) सौधर्मत आरभ्य ग्रैवेयकं यावत् आवलिकाप्रविष्टानि आवलिकाबाह्यानि च (एतेष्वेवोभयोः सद्भावात् ) ततः परमावलिकाप्रविष्टान्येव भवन्ति । अनुत्तरविमानानि किं संस्थितानि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! वृतं च त्र्यस्राणि च द्विविधानि, तत्र - - मध्यमवर्ति सर्वार्थसिद्धं वृत्तम् शेषाणि विजयादीनि चत्वार्यपि त्रयस्त्राणि । उक्तंच - ' एगं वह तंसा चउरो य अणुत्तरविमाणा' एकं सर्वार्थसिद्धं ब्रह्मलोक, लान्त, आनत, प्राणत, आरणअच्युत, इन सब कल्पों में भी विमान दो दो प्रकार के हैं और इन सब के सम्बन्ध का वर्णन जैसा यह पूर्वोक्त रूप से इनके सम्बन्ध में किया गया है वैसा ही है परन्तु 'अणुत्तरोववाइया विमाणा दुविहा पण्णत्ता' अनुत्तरोपपातिक देवों के जो विमान है वे दो प्रकार के कहे गये हैं 'तंजहा' वे इस प्रकार है- 'अंग पविट्ठा य आवलिया पविट्ठा य' एक अंग प्रविष्ट और दूसरा आवलिका प्रविष्ट इसमें सौधर्म से लेकर ग्रैवेयक पर्यन्तक में आवलिका प्रविष्ट एवं आवलिका बाह्य विमान है उनके पीछे आवलिका प्रविष्ट विमान होते है 'तत्थणं जे ते आवलिया पविट्ठा तं दुविहा प०' आवलिका प्रविष्ट विमान होते है ये विमान दो प्रकार के है 'बट्टे यतं सा य' एक वृत्त और दूसरे यत्र इनमें जो सर्वार्थ विमान है वह तो वृत्त है और बाकी के चार त्र्यस्त्र है। उक्तंच'एगं वह तंसा चउरो य अणुत्तरविमाणा ।' પ્રાણત. આરણુ, અચ્યુત, આ બધા કામાં પણ વિમાના બબ્બે પ્રકારના હાય છે. અને આ બધાનુ વર્ણન જેમ પહેલા તેના સંબંધમાં કરવામા આવેલ છે, खेल प्रमाणे छे. परंतु 'अणुत्तरोववाइयविमाणा दुविहा पण्णत्ता' अनुत्तरोपयाति हेवाना ने विभानो छे ते मे हारना उडेवामां आवे छे. 'तं जहा ' तेथे। प्रमाणे छे. ‘अंगप्पविद्वाय आवलियापविद्वाय' अंग प्रविष्ट भने भावसिड प्रविष्ट 'तत्थ णं जे से आवलिया पविट्ठा ते दुबिहा पण्णत्ता' तेमां ने भावसि प्रविष्ट विभान छे. ते विमान मे प्रारना छे. 'वद्वेय वसाय' मे વૃત્ત અને ખીજા ત્ર્યસ્ર તેમાં જે સર્વો સિદ્ધ વિમાન છે તે વૃત્ત-ગાળ છે. मने गाडीना यार यस छेउ विमाणा' हवे आयाम विष्णुंल भने छे જીવાભિગમસૂત્ર - ' एगं वट्टं तंसा चउरोय अणुत्तर परिभाणुनु अथन अश्वामां आवे छे. Page #1082 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू. १२१ देवविमानपृथिव्याः बाहल्यादिकम् १०६९ वृत्तं चत्वारि विजयादि अनुत्तर विमानानि त्र्यस्राणीति । आयामविष्कम्भप्रमाणमाह-'सोहम्मीसाणेमु णं भंते ! कप्पेसु विमाणा केवइयं आयामविक्खंभेणंकेवइयं परिक्खेवेणं पण्णता ? गोयमा ? दुविहा पन्नत्ता-तं जहा-संखेजवित्थडा य-असंखेन्जवित्थडा य-जहा परगा तहा जाव अणुत्तरोववाइया संखेज्जवित्थडा य असंखेज्जवित्थडा य' सौधर्मेशानकल्पयोः खलु भदन्त ! विमानानि कियन्ति -आयामविष्कम्भेण कियन्ति परिक्षेपेण प्रज्ञप्तानि ? भगवानाह-गौतम ! द्विविधानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा-संख्येयविस्तृतानि च, असंख्येयविस्तृतानि च, यथा नरकाः तथा यावदनुत्तरोपपातिकाः संख्येयविस्तृतानि च असंख्येयविस्तृतानि __ आयामविष्कम्भ परिमाण कथन- सोहम्मीसाणेसुणं भंते ! कप्पेसु विमाणा केवइयं आयामविक्खंभेणं पण्णत्ता' हे भदन्त ! सौधर्म और ईशान कल्प में विमान कितने लम्बे और चौडे कहे गये है ? और 'केवइयं परिक्खेवेणं पण्णत्ता' कितने परिक्षेप वाले कहे गये है इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! दुविहा पण्णत्ता' हे गौतम ! सौधर्म और ईशान में विमान दो प्रकार के कहे गये हैं-'तं जहा' जैसे'संखेजवित्थडा य असंखेजवित्थडा य' एक संख्यात विस्तार वाले और दूसरे असंख्यात विस्तार वाले 'जहा णरगा तहा जाव अणुत्तरोववाइया संखेजवित्थडा य असंखेजवित्थडा य' इस सम्बन्ध में जैसा कथन नरकों के प्रकरण में कहा गया है वैसा ही कथन यावत् 'अनुत्तरोपपातिक विमान संख्यात विस्तार वाले और असं. ख्यात विस्तार वाले होते हैं। यहां तक कह लेना चाहिये 'तत्थ णं 'सोहम्मीसाणेसु णं भंते ! कप्पेसु विमाणा केवइयं आयामविक्खंभेणं पण्णत्ता ભગવન સૌધર્મ અને ઈશાન કલપમાં વિમાને કેટલા લાંબાં અને પહોળા છે ? भने 'केवइयं परिक्खेवेणं पण्णत्ता' 321 ५.२५वाणा वामां मावा छ? सा प्रश्न उत्तरमा प्रमुश्री ४ छ -'गोयमा ! दुविहा पण्णत्ता' गौतम ! સૌધર્મ અને ઈશાન ક૯૫માં વિમાને બે પ્રકારના કહેવામાં આવેલા છે. 'तं जहा' 2 21 प्रमाणे छ.-'संखेज्जवित्थडाय असंखेज्जवित्थडाय' से सम्यात विस्त॥२॥ मने मी असभ्यात विस्ता२१७॥ 'जहा णरगा तहा जाव अणुत्तरोववाइया संखेज्जवित्थडाय असंखेज्जवित्थडाय' २१॥ संमंधमा नारीना પ્રકરણમાં જે પ્રમાણેનું કથન કરવામાં આવેલ છે. એ જ પ્રમાણેનું કથન યાવત અનુત્તરોપપાતિક વિમાન સંખ્યાત વિસ્તારવાળા અને અસંખ્યાત વિસ્તાર पाय छे. साटसा सुधीन ४थन ४जी से नये. 'तत्थ णं जे से જીવાભિગમસૂત્ર Page #1083 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०७० जीवाभिगमसूत्रे च । 'तत्थ णं जे ते संखेज्जवित्थडे से जंबुद्दीवप्पमाणे, असंखेज्ज वित्थडा असंखेज्जाई जोयणसयाई परिक्खेवेणं पण्णत्ता' तत्र खलु यानि तानि संख्येयविस्तृतानि विमानानि तानि तु जम्बूद्वीपप्रमाणानि संख्येययोजनसहस्राण्यायामविष्कम्भप्रमाणेन असंख्येययोजनसहस्राणि परिक्षेपेण । तत्र यानि पुनर्विमानानि असंख्येयविस्तृतानि तानि असंखेख्येय योजनसहस्राण्यायामविष्कम्भेण असंख्येययोजनसहस्राणि परिक्षेपेण, एवं क्रमेण तावद्वक्तव्यं यावद्यकविमा जे से संखेज्ज वित्थडे से 'जंबुद्दीबप्पमाणे, असंखेज्जवित्थडा असंखेज्जाई जोयणसयाई जाव परिक्खेवेणं पण्णत्ता' इनमें जो विमान संख्यात विस्तार वाले है अर्थात् संख्यात हजार योजन के विस्तार वाले हैं - वे जम्बूद्वीप के बराबर हैं और इनकी परिधि असंख्यात हजार योजन की कही गई है और जो विमानों असंख्यात विस्तार वाले हैं - अर्थात् असंख्यात हजार योजन के विस्तार वाले हैं वे परिधि में भी असंख्यात हजार योजन के है तात्पर्य इस कथन का यही है कि जो विमान संख्यात हजार योजन की लम्बाई चौडाई वाले है उनकी परिधि असंख्यात हजार योजन की है और जो विमान असंख्यात हजार योजन की लम्बाई चौडाई वाले है उनकी भी परिधि असंख्यात हजार योजन की है यह ऐसा कथन नवग्रैवेयक विमानों तक ही करना चाहिये आगे के विमानों तक नहीं । क्योंकि अनुत्तर विमानों में सर्वार्थसिद्ध विमान संख्यात हजार योजन की लम्बाई संखेज्जबित्थडे से जंबुद्दीवप्पमाणे, असंखेज्ज वित्थडा असंखेज्जाई जोयणाई जाव परिक्खेवेणं पण्णत्ता' तेमां ने विमान संख्यात विस्तारवाणा छे अर्थात् सध्यात હજાર યોજનના વિસ્તારવાળા છે.—તેજ દ્વીપની ખરેખર છે. અને તેની પરિધિ અસ ંખ્યાત હજાર ચૈાજનની કહેવામાં આવેલ છે. અને જે વિમાન અસખ્યાત વિસ્તારવાળા છે; અર્થાત્ અસંખ્યાત હજાર ચેાજનના વિસ્તાર વાળા છે. તેની પરિધિ પણ અસંખ્યાત હજાર યોજનની છે. આ કથનનુ તાત્પય એ છે કે-જે વિમાને સંખ્યાત હજાર યોજનની લંબાઈ પહેાળાઈ વાળા છે, તેની પરિધિ અસંખ્યાત હજાર યોજનની છે. અને જે વિમાન અસ ખ્યાત હજાર યોજનની લંબાઈ પહેાળાઈ વાળા છે તેની પરિધિ પણ અસ ખ્યાત હજાર યોજનની છે. આ પ્રમાણેનું આ કથન નવત્રૈવેયક વિમાના સુધીજ કહી લેવુ જોઇએ. તે પછીના વિમાને સુધી નહીં. કેમકે–અનુત્તર વિમાનેામાં સર્વો સિદ્ધ વિમાન સખ્યાત હજાર યોજનની લંબાઈ પહેાળાઈ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1084 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१२१ देवविमानपृथिव्याः बाहल्यादिकम् १०७१ नानि । तानि यावत्संख्येयविस्तुतानामसंख्येयविस्तृतानाच बाहल्येन भावात् न तु ततः परतः । तथाचाह-अनुत्तरविमानानि खलु भदन्त ! कियन्ति-आयामविष्कम्भेण परिक्षेपेण च प्रज्ञप्तानि ? भगवानाह-द्विविधानि प्रज्ञप्तानि तद्यथासंख्येयविस्तृतानि, असंख्येयविस्तृतानि च सर्वार्थसिद्धं संख्येयविस्तृतं शेषाणि असंख्येयविस्तृतानीति भावः, तत्र-सर्वार्थसिद्धम् यत्तत्संख्येयविस्तृतं तद एवं योजनशतसहस्रमायामविष्कम्भेण त्रीणि योजनशतसहस्राणि-पोडशसहस्राणिद्वे शते-सप्तविंशत्यधिके योजननां क्रोशत्रि वामष्टाविंशं धनुःशतं त्रयोदशाङ्गुलानि एकमर्धाशुलं परिक्षेपेण । तत्र-यानि तानि असंख्येयविस्तृतानि तान्यसंख्येयानि योजनसहस्राणि आयामविष्कम्भेणाऽसंख्येयानि योजनसहस्राणि परिक्षेपेण प्रज्ञप्तानि ।' संप्रति वर्णप्रतिपादनम्-'सोहम्मीसाणेसु णं भंते ! कप्पेसु विमाणा कइ वण्णा पन्नत्ता? गोयमा ! पंचवण्णा पण्णत्ता तं जहा-किण्हा-नीला-लोहिया-हालिद्दाचौडाई वाला है और बाकी के चार विमान असंख्यात हजार योजन की लम्बाई चौडाई वाले हैं। यहां संख्यात हजार योजन का विस्तार वाला विमान एक लाख योजन की लम्बाई चौडाई वाला है और इसका परिक्षेप तीन लाख सोलह हजार दो सौ सत्ताईस योजन तथा २८ धनुष १३॥ अंगुल का है और जो असंख्यात हजार योजन के विस्तार वाले विमान है उनका परिक्षेप भी असंख्यात हजार योजन का ही है 'सोहम्मीसाणेसु णं भंते ! विमाणा कति वण्णा पन्नत्ता' हे भदन्त ! सौधर्म और ईशान कल्प में जो विमान हैं वे कितने वर्ण वाले कहे गये हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते है-'गोयमा ! पंचवण्णा पण्णत्ता' हे गौतम ! सौधर्म ईशान के विमान पांच वर्णों वाले कहे વાળું છે. અને બાકીના ચાર વિમાન અસંખ્યાત હજાર જનની લંબાઈ પહોળાઈ વાળા છે. અહીંયાં સંખ્યાત હજાર યોજનના વિસ્તારવાળા વિમાન એક લાખ એજનની લંબાઈ પહોળાઈ વાળા છે. અને તેને પરિક્ષેપ ત્રણ લાખ સોળ હજાર બસો સત્યાવીસ જન તથા ૨૮ એઠયાવીસ ધનુષ ૧૩ સાડા તેર આંગળને છે. અને જે અસંખ્યાત હજાર એજનના વિસ્તારવાળા વિમાન छ. तनी परिक्ष५ ५५] अस ज्यात २ योनिन । छे. 'सोहम्मीसाणेसु णं भंते ! विमाणा कतिवण्णा पण्णत्ता' है भगवन् ! सौषम मन शान ४८५म જે વિમાનો છે. તે કેટલા વર્ણવાળા કહેવામાં આવેલ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં प्रभुश्री हे छ-'गोयमा ! पंचवण्णा पण्णत्ता' गौतम ! सौधम शानना विभान पांय वी व वामां मावेस छ. 'तं जहा' सम-'किण्हा' જીવાભિગમસૂત્ર Page #1085 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०७२ जीवाभिगमसूत्रे सुकिल्ला' सौधर्मेशानकल्पयोः खलु भदन्त ! विमानानि कति वर्णानि ? भगवानाह -गौतम ! पञ्चवर्णानि तद्यथा-कृष्ण-नील-लोहित-हारिद्र-शुक्लानि । सनत्कुमार-माहेन्द्रयोविमानानि-'चउवण्णा नोला जाव सुकिल्ला' चतुर्वर्णानि नीले. भ्यो यावत् शुक्लानि ष्णवर्णाभावात्। 'बंभलोगलंतएसु वि तिवण्णा' ब्रह्मलोक - लान्तकयो लौंहितादि शुक्लान्तत्रिवर्णविमानानि-कृष्णनीलवर्णाभावात् । 'महासुक्क सहस्सारेसु दुवण्णा हालिद्दा य-सुकिल्ला य' महाशुक्रसहस्रारयो विवर्णानि-लोहितानि-शुक्लानि च, कृष्णनीलहारिद्राभावात् । 'आणतपाणतारणाच्चुएसु सुकिल्ला' आनत-प्राणता-ऽऽरणा-ऽच्युतकल्पेषु शुक्लानि एकवर्णानि । 'गेवेज्जविमाणा गये है० 'तं जहा' जैसे वे किण्हा' कृष्ण वर्ण वाले भी कहे गये है, नीलवर्ण वाले भी कहे गये है लोहित वर्ण वाले भी कहे गये है हारिद्र वर्ण वाले भी कहे गये है और शुक्ल वर्ण वाले भी कहे गये है। 'सणंकुमारमाहिंदेसु चउवण्णा' सनत्कुमार और माहेन्द्र कल्प के विमान चार वर्ण वाले कहे गये है जैसे वे नील वर्ण वाले भी होते है यावत् शुक्ल वर्ण वाले भी होते है यहां कृष्ण वर्ण वाले विमान नहीं हैं। 'बंभलोगलंतएसु वि तिवण्णा' ब्रह्मलोक और लान्तक इन कल्पों में विमान 'ति वण्णा' तीन वर्ण वाले कहे गये हैं और ये 'लोहिया जाव सुक्किल्ला' लोहित वर्ण से लेकर शुकल वर्ण तक के वर्णों वाले होते हैं 'महासुक्कसहस्सारेसु दुवण्णा' महाशुक्र और सहस्रार के विमान हारिद्र और शुक्ल इन दो वर्णों वाले होते हैं 'आणयपाणयारणच्चुएसु सुक्किल्ला' आनत प्राणत एवं आरण, अच्युत, इन कल्पों में विमान केवल एक शुक्ल वर्ण वाले ही होते કૃષ્ણ વર્ણવાળા પણ કહેવામાં આવેલ છે. નીલ વર્ણવાળા પણ કહેવામાં આવેલ છે. લાલવર્ણના પણ કહેવામાં આવેલ છે. હારિદ્ર–પીળા વર્ણના પણ કહેવામાં माता छ. अने श्वेत qष्णु ना ५ वामां मावेस छ. 'सणंकुमार माहिदेस चउवण्णा' सनभार भने माउन्द्र ४८५ना विमानो या वाणा वाम આવેલ છે. જેમકે નીલવર્ણ વાળા પણ હોય છે. યાવત્ શુકલવણ વાળા પણ डाय छे. मी या पृ १४ वा विमानात नथी. 'बंभलोयलंतएसु वि तिवण्णा' ब्रह्म मने दात से ४८पोमा विमान 'तिवण्णा' त्रय वा वाणा वामां आवेता छ, मने ये 'लोहिया जाव सुक्किल्ला' सास वर्ष थी सधन स३४ पण सुधीन। पर्चा पाडाय छे. 'महासुक्क सहस्सारेसु दवण्णा' मह। शु भने सहसार ४६५ना विमान २-पी॥ मने स३४ मा मे पाडाय छे. 'आणयपाणयारणच्चुएसु सुक्किल्ला' मानत, प्रात, જીવાભિગમસૂત્ર Page #1086 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३. उ. ३. सू. १२९ देवविमान पृथिव्याः बाहल्यादिकम् १०७३ सुविकल्ला' ग्रैवेयकविमानानि शुक्लानि । 'अणुत्तरोववाइय विमाणा परमसुकिल्ला वण्णेणं पण्णता' अनुत्तरोपपातिकविमानानि परमशुक्लानि प्रज्ञप्तानि गौतम ! तदुक्तम्- 'सोहम्मि पंच वण्णा एक्कग हीणा उ जा सहस्सारे । दो दो तुल्ला कप्पा तेण परं पुंडरीयाई ॥१॥ धर्मे पञ्चवर्णानि एकैक हीनानि यावत् सहस्रारे । द्वौ द्वौ तुल्यौ कल्पौ तेन परं पुण्डरीकाणि ॥ १ ॥ प्रभाप्रतिपादनमाह - 'सोहम्मीसाणेसु णं भंते ! कप्पेसु विमाणा केरिसया पाए पन्नत्ता ? गोयमा ! णिच्चा लोया णिच्चुज्जोया - सयं पभाए पन्नत्ता जाव है । 'गेविज्जविमाणा' ग्रैवेयकों के विमान शुक्ल वर्ण वाले होते हैं । 'अणुत्तरोववातियविमाणा परमसुकिल्ला वण्णेणं पण्णत्ता' अणुत्तरोपपातिक देवों के विमान परम शुक्लवर्ण वाले होते है । तदुक्तं'सोहम्मी पंचवण्णा एक्कगहीणा उ जा सहस्सारे, दो दो तुल्ला कप्पा तेण परं पुंडरीयाई || १ || अर्थ इस गाथा का अर्थ पूर्वोक्तानुसार ही है यहां पुण्डरीक शब्द का शुक्ल और परमशुक्ल है । प्रभा का कथन - 'सोहम्मीसाणेसु णं भंते ! कप्पेसु विमाणा केरिसया पभाए पण्णत्ता' अब गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है - हे भदन्त ! सौधर्म और ईशान इन कल्पों में जो विमान हैं उनकी प्रभा આરણ અને અચ્યુત આ કલ્પોમાંના વિમાન કેવળ એક સફેદ વર્ણવાળા જ होय छे. 'गेवेज्जविमाणा' ग्रैवेयना विभाना स६ वर्षा वाजान होय छे. 'अणुत्तरोववाइय विमाणा परमसुक्किल्ला वण्णेणं पण्णत्ता' अनुत्तरोपयाति देवाना વિમાને પરમ શુકલ વણુ વાળા હોય છે. કહ્યું પણ છે. 'सोहम पंच वण्णा एक्कगहीणा उजा सहस्सारे । दो दो तुल्ला कप्पा तेण पर पुंडरीयाणं ॥ १ ॥ આ ગાથાના અથ ઉપર કહ્યા પ્રમાણેના છે. અહીંયાં પુડરીક શબ્દના અર્થ શુકલ અને પરમ શુકલ એ પ્રમાણે છે. વિમાનાની પ્રભાતું કથન 'सोहम्मीसाणेसु णं भते ! कप्पेसु विमाणा केरिसया पभाए पण्णत्ता' हवे ગૌતમસ્વામી પ્રભુશ્રીને એવું પૂછે છે કે હે ભગવન્ ! સૌધર્મ અને ઈશાન નામના કલ્પામાં જે વિમાના છે. તેની પ્રભા કેવી કહેલ છે ? આ પ્રશ્નના जी० १३५ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1087 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०७४ जीवाभिगमसूत्रे अणुत्तरोववाइयविमाणा णिच्चा लोया-णिच्चुज्जोया सयं पभाए पन्नत्ता' सौधर्मेशानयोः कल्पयोः खलु भदन्त ! विमानानि कीदृशानि प्रभया प्रज्ञप्तानि । कीदृशी तेषां प्रभा प्रज्ञप्तेति भावः, भगवानाह-गौतम! कि ब्रम:-नित्यमालोक प्रकाशो येषां तद्विधानि-नित्योद्योतानि-सततं त्रिषु कालेषु दिवारात्रावह निशम् भाभिरुयोतमानानि कान्तिमन्ति घुमन्ति च ॥१॥ स्वयंप्रभाणि न परापेक्षा सौधर्मेशानकल्पविमानवत् सनत्कुमारकल्पादारभ्याऽनुत्तरोपपातिकविमानपर्यन्तानि सर्वविमानानि नित्यालोकानि नित्योद्योतानि स्वयंप्रभाणि प्रज्ञप्तानि इति। कैसी है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! णिच्चालोआ णिच्चुज्जोया, सयं पभाए पण्णत्ता, जाव अणुत्तरोववातिय विमाणा णिच्चालोआ णिच्चुज्जोया सयं पभाए पण्णत्ता' हे गौतम ! सौधर्म और ईशान कल्पों में जो विमान हैं वे अपनी प्रभा से सर्वदा प्रकाश शाली रहते हैं सर्वदा रात दिन उद्योत वाले रहते हैं कान्ति से भरपूर रहते है और द्युति वाले रहते हैं रात दिन चमकते रहते हैं इस तरह की इनकी यह चमकाहट सूर्यरश्मि के संपर्क से मेरु के स्फटिक की रेणु की चमकाहट की तरह परापेक्ष नहीं हैं जैसा यह वर्णन सौधर्म ईशान के विमानों की प्रभा का किया गया है उसी तरह का वर्णन सनत्कुमार से लेकर अनुत्तरोपपातिक विमानों की प्रभा का भी किया गया जानना चाहिये अर्थात् इन सब देवलोकों के विमानों की प्रभा ऐसी ही होती है कि जिससे ये सब विमान स्वयं ही की प्रभा से सूर्य की प्रभा की तरह रात दिन आलोकित रहते हैं, उद्योतित रहते हैं कान्तियुक्त रहते हैं और दीप्तियुक्त बने रहते हैं। उत्तरमा प्रमुश्री ४ छ -'गोयमा ! णिच्चालोया णिच्चुज्जोया, सयं पभाए पण्णत्ता' गौतम ! सौधर्म मने शान ४८योमा २ विमान छे. तस। પિતાની પ્રમાથી સર્વદા પ્રકાશમાન રહે છે. તથા ઘુતિવાળા રહે છે. રાત દિવસ ચમકતા રહે છે. આ રીતની તેમની આ ચમકાહટ સૂર્યના કિરણોના સંપર્કથી તારાના સ્ફટિક કણોના ચમકાટની જેમ પરાપેક્ષ નથી. જે પ્રમાણે આ વર્ણન સૌધર્મ ઈશાનના વિમાનની પ્રભાનું કરવામાં આવેલ છે. એ જ પ્રમાણેનું વર્ણન સનસ્કુમારથી લઈને અનુત્તરપાતિક વિમાનની પ્રભાનું પણ એજ પ્રમાણેનું વર્ણન છે તેમ સમજવું. અર્થાત્ આ બધા દેવલોકન વિમાનની પ્રભા એજ પ્રમાણે હોય છે. કે જેથી એ બધા વિમાન પિતાની જ પ્રભાથી સૂર્યની પ્રજાની જેમ રાત દિવસ આલેકિત રહે છે, ઉદ્યોતિત રહે છે. કાન્તિ યુક્ત રહે છે. અને દીપ્તિ યુકત બન્યા રહે છે. જીવાભિગમસૂત્ર Page #1088 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू. १२१ देवविमानपृथिव्याः बाहल्यादिकम् १०७५ विमानगन्धवर्णनम्-'सोहम्मीसाणेसु णं भंते ! कप्पेसु विमाणा केरिसया गंधेणं पन्नत्ता ? गोयमा ! से जहा णामए कोहपुडाण वा जाव गंधेणं पन्नत्ता, एवं जाव एत्तो इतरगा चेव जाव अणुत्तरविमाणा' सौधर्मेशानकल्पयोः खलु भदन्त ! विमानानि गन्धेन कीदृशानि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! स यथा नामकः कोष्ठपुटानामिति वा चम्पकपुटानामिति वा भाण्डाद्भाण्डान्तरं हियमाणानां वा मनोहरमनोजघ्राणेन्द्रियनिवृत्तिकराः सर्वतः समन्ताद्गन्धा अभिनिःसरन्ति बदत्येवं भगवति सहर्षगद्गदं प्राह-गौतमः-एतादृशो विमानानां गन्धः प्रसरेत् भवेत् । भगवानाह-नायमर्थः समर्थः ते गन्धा इतोऽपि इष्टतराः कान्ता मनो विमान गन्ध कथन-'सोहम्मीसाणेसु णं भंते ! कप्पेसु विमाणा केरिसया गंधेणं पण्णत्ता' हे भदन्त ! सौधर्म और ईशान में जो विमान हैं उनकी गन्ध कैसी है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं'गोयमा ! से जहा नामए कोटपुटाण वा जाव गंधेणं पण्णत्ता' हे गौतम ! जैसी गन्ध कोष्ट पुट-गन्ध द्रव्य विशेष आदि पदार्थ की होती है इस गन्ध से भी अधिक विशिष्ट गन्ध यहां के विमानों की हैं 'एवं जाव एत्तो इट्टयरगा चेव जाव अणुत्तर विमाणा' यही वात इस सूत्र पाठ द्वारा प्रदर्शित की गई है कि हे गौतम ! यहां के विमानों की गंध की प्रशंसा की जावे-दुनियां में जितने ऊंचे ऊंचे गन्ध द्रव्य हैं-उनसे भी अधिक ऊंची गन्ध इन विमानों की है इनकी गन्ध से अधिक और कोई गन्ध पदार्थो की गन्ध नहीं है यही वात 'कोहपुडाण वा दमणगपुडाण वा कुंकुमपुडाण वा' आदि पदों द्वारा प्रकट की गई विमानाना धनु ४थन'सोहम्मीसाणेसु णं भते ! कप्पेसु विमाणा केरिसया गंधेणं पण्णत्ता' ભગવન્! સૌધર્મ અને ઇશાન કમાં જે વિમાને છે, તેને ગંધ કે છે? मा प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री गौतभस्वामीने ४३ छ -'गोयमा ! से जहा नामए कोट्ठ पुडाणवा जाव गंधेणं पण्णत्ता' गौतम ! यो मधष्टपुटગંધદ્રવ્ય વિશેષ વિગેરે પદાર્થને હોય છે, તે ગંધથી પણ વધારે વિશેષ ગંધ माडी ना विमानानो छ. 'एवं जाव एतो इट्टयरगा चेव जाव अणुत्तरविमाणा' એજ વાત આ સૂત્ર પાઠ દ્વારા બતાવવામાં આવેલ છે. કે હે ગૌતમ ! અહીંના વિમાનેના ગંધની પ્રશંસા કરવામાં આવે તો દુનિયામાં જેટલા ઉંચામાં ઉંચા ગન્ધ દ્રવ્ય છે તેનાથી પણ વધારે ઉંચા પ્રકારને ગંધ આ વિમાનને છે. આને ગંધથી વધારે બીજા કેઈ પણ ગંધ પદાર્થોની ગંધ નથી. એજ पात-'कोट्ठपुडाण वा चंपकपुडाण वा दमणगपुडाण वा, कुंकुमपुडाण वा' विगैरे જીવાભિગમસૂત્ર Page #1089 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०७६ जीवाभिगमसूत्रे हराः यावत्प्रज्ञप्ताः। एवं सनत्कुमारविमानतोऽनुत्तरोपपातिकविमानानि यावद्गन्धेन वर्णनीयानि । संप्रति विमानस्पर्श प्रतिपादयति- सोहम्मीसाणेसु णं भंते ! कप्पेसु विमाणा केरिसया फासेणं पन्नत्ता ? गोयमा! से जहा णामए-आइणेइ वा -रूएइ वा-सव्वो फासो भाणियव्वो' सौधर्मेशानकल्पयो भदन्त ! स्पर्शेण कीशानि विमानानि प्रज्ञप्तानि ? भगवानाह-गौतम ! स यथा नामकः-आदर्शक मिति वा-रुतमिति वा-नवनीतमिति वा-हंसगर्भतूलिकेति वा० सर्वोपि स्पर्टी भणित व्यः । गौतमः प्राह-भवेदेवं विधो विमानस्पर्शः, भगवानाह-नाऽयमर्थः समर्थः, इतोऽपीष्टतरः कान्तः ० । 'जाव अणुत्तरोववाइय विमाणा' सनत्कुमारविमानत आरभ्या-ऽनुत्तरोपपातिकान्तविमानस्पर्शः एवंविध एव ( सौधर्मेशानवत् ) । है इसी तरह की बहुत अधिक ऊंची गन्ध वाले सनत्कुमार के विमानों से लेकर अणुत्तरोपपातिक तक के विमान हैं। विमान स्पर्श कथन-'सोहम्मिसाणेसु विमाणा केरिसया फासेणं पण्णत्ता' हे भदन्त ! सौधर्म और ईशान कल्प के विमानों का स्पर्श कैसा है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! से जहा णामए अइणेति वा रुतेति वा सव्वो फासो भाणियव्वो जाव अणुत्तरोववातियविमाणा' हे गौतम ! जैसा स्पर्श आदर्श-दर्पण-का होता है, रुई-तूल-का होता है, और 'बूरेइ वा णवणीएइ वा' इत्यादि सूत्र द्वारा प्रतिपादित मृगचर्म नवनीत आदि पदार्थों का होता है सो इन पदार्थों के स्पर्श से भी अधिक ऊंचा स्पर्श यहां के विमानों का है इसी तरह का कथन सनत्कुमार से लेकर अनुत्तरोपपातिक तक के विमानों के स्पर्श के सम्बन्ध में भी कर लेना चाहिये। પદો દ્વારા પ્રગટ કરવામાં આવેલ છે. એ જ પ્રમાણેની ઘણી વધારે ઉંચી ગન્ધવાળા સનસ્કુમારના વિમાનથી લઈને અનુત્તરપાતિક સુધીના વિમાનો છે. विमानाना २५शनु थन-- 'सोहम्मीसाणेसु विमाणा केरिसया फासेणं पण्णत्ता' है सावन् ! सौधर्म અને ઈશાન કોના વિમાનને સ્પર્શ કે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી छ -'गोयमा' से जहा णामए अइणेतिवा, रुतेतिवा, सव्वो फासो भाणि. यवो जाव अणुत्तरोववातिय विमाणा' हे गौतम ! ४५ने । २५श डाय छ, ३-तुसना को ८५ डाय छे. 'बूरेइवा णवणीपइवा' त्या सूत्र वा। પ્રતિપાદન કરવામાં આવેલ મૃગચર્મ-નવનીત-માખણ વિગેરે પદાર્થોન જેવો સ્પર્શ હોય છે. એ બધા પદાર્થોના સ્પર્શથી પણ વધારે ઉંચે સ્પર્શ ત્યાંના વિમાનો છે. એ જ પ્રમાણેનું કથન સનકુમારાથી લઈને અનુત્તપિપાતિક સુધીના વિમાનેના સ્પર્શના સંબંધમાં પણ કહી લેવું જોઈએ. જીવાભિગમસૂત્ર Page #1090 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१२१ देवविमानपृथिव्याः बाहल्यादिकम् १०७७ अथ विमानमहत्तामाह – 'सोहम्मीसाणेसु णं कप्पेसु विमाणा के महालिया पन्नत्ता ? गोयमा ! अयण्णं जंबुद्दीवे दीवे सव्वदीवसमुदाणं सो चेव गमो जाव छम्मा से' हे भदन्त ! सौधर्मेशानकल्पयोः खलु विमानानि किं महान्तिकियन्महत्वविशिष्टानि प्रज्ञप्तानि ? भगवानाह-गौतम ! अयं खलु जम्बूद्वीपो द्वीपः सर्वद्वीपसमुद्राणां सर्वाभ्यन्तरः सर्वक्षुद्रको वृत्तस्तैलापूपसंस्थानसंस्थितः वृत्तः पुष्करिणीकर्णिकारसंस्थानसंस्थितः वृत्तः प्रतिपूर्णचन्द्रसंस्थानसंस्थितः एकयोजनशतसहस्रमायामविष्कम्भेण त्रीणि च योजनशतसहस्राणि षोडशसहस्राणि सप्तविंशत्यधिके द्वे शते त्रीन् क्रोशान् अष्टाविंशं धनुःशतं त्रयोदशाङ्गुलानि अर्धाङ्गुलं किञ्चिद्विशेषाधिकं परिक्षेपेण तं च जम्बूद्वीपं देवो नाम महद्धिको यावन्महाभागः इदानीमेव केवलकल्पं जम्बूद्वीपं त्रिभिरप्सरोनिपातैस्तिमृभिश्चप्पुटिकाभिस्त्रिसप्तकृत्वोऽनुपरिवर्त्य शीघ्रमागच्छेत् स देवः तया उत्कृष्टया त्वरितया विमान महत्ता का कथन-'सोमम्मीसाणेसु णं भंते ! कप्पेसु विमाणा के महालिया पण्णत्ता' हे भदन्त ! सौधर्म और ईशान कल्प में जो विमान है वे कितने महान बडे हैं इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! अयण्णं जंबुद्दीवे २ सव्व दीव समुदाणं सो चेव गमोजाव छम्मासे वीइवएज्जा जाव अत्थेगइया विमाणावासा नो वीइवएज्जा' हे गौतम ! ये विमान इतने वडे हैं कि कोई देव जो कि चुटके वजाने पर इस १ लाख योजन के लम्बे चौडे और ३ लाख १६ हजार २ सौ २७ योजन की एवं ३ कोश २८ धनुष १३॥ अंगुल अधिक की परिधि वाले इस जम्बूद्वीप की २१ वार प्रदक्षिणा कर आवे ऐसा वह देव यदि अपनी शीघतादि विशेषणों वाली गति से निरन्तर ६ माह तक चलता रहे तब वह कितनेक विमानों के पास पहुंच सकता है, વિમાનની મહત્તાનું કથન'सोहम्मीसाणेसु णं भते ! कप्पेसु विमाणा के महालिया पण्णत्ता' हे ભગવદ્ સૌધર્મ અને ઇશાન ક૯પમાં જે વિમાને છે. તે કેટલા મહાન विश छ ? सा प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री ४ छ -'गोयमा ! अयणं जंबु. हीवे दीवे सव्वदीवसमुदाणं सो चेव गमो-जाव छग्मासे वीइवएज्जा जाव अत्थेगइया विमाणावासा नो वीइवएज्जा' गौतम ! ये विमान सरसा મોટા છે. કે કોઈ દેવ કે જે ચપટી વગાડતા વગાડતામાં આ ૧ એક લાખ જન લાંબા પહોળા અને ૩ ત્રણ લાખ ૧૬ સોળ હજાર ૨ બસો ર૭ સત્યાવીસ જનની અને ૩ ત્રણ ગાઉ ૨૮ અઠયાવીસ ધનુષ ૧૩ સાડા તેર આંગળ અધિકની પરિધિ વાળા આ જંબૂદ્વીપની ૨૧ એકવીસ વાર પ્રદક્ષિણા કરી આવે એવા એ દેવ જે પિતાની શીઘતા વિગેરે વિશેષણો વાળી ગતિથી જીવાભિગમસૂત્ર Page #1091 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०७८ जीवाभिगमसूत्रे चपलया-चण्डया-शीघ्रया-उद्धत्तया-जवतया-छेकया-दिव्यया-देवगत्या व्यतिव्रजन यावदेकाहं वा- छयहं वा-उत्कर्षतः षण्मासान् 'वीईवए जा' व्यतिनजन् तत्राऽस्त्येकं विमानं नो व्यतिव्रजेत् एतावन्ति महान्ति गौतम ! विमानानि 'जाव अणुत्तरोववाइयविमाणा-अत्थेगइया विमाणं वीइवएज्जा-अत्थेगए णो वीइवज्जा' एवं यावदनुत्तरोपपातिकविमानानि अस्त्येककं विमानं व्यतिव्रजेत्-अस्त्येककं विमानं नो व्यतिव्रजेत् एतावन्ति महान्ति गौतम ! विमानानि प्रज्ञप्तानि इति । और कितनेक विमानों को लांघ सकता है और कितनेक उन विमानों को नहीं लांघ सकता है यही सब पूर्वोक्त विमानों का वर्णन यहां किया गया है वही उसका पूर्वोक्त वर्णन इस प्रकार से है-'सव्वद्दीव समुद्दाणं सव्वभंतराए सव्वखुड्डाए वढे तेल्लापूपसंठाणसंठिए वटे पुक्खरकणिया संठाणसंठिए बट्टे परिपुण्ण संठाणसंठिए एक्कं जोयणसयसहस्सं आयामविक्खंभेणं तिन्नि य जोयणसयसहस्सा, सोलससहस्सा दो य सया सत्ताबीसा तिन्नि य कोसे अट्ठावीसं धणुसयं तेरसय अंगुलाई अद्धंगुलं किंचि विसेसाहिए परिकखेवेणं पन्नत्ते' जिस प्रकार से यह कथन सौधर्म ईशान के विमानों के बडे होने के सम्बन्ध में किया गया है वैसा ही वह सब कथन यावत् सनत्कुमार कल्प के विमानों से लेकर अनुत्तरोपपातिक तक के विमानों के बडे होने के सम्बन्ध में भी किया गया है ऐसा जानना चाहिए यही बात 'जाव अणुत्तरोववाइय विमाणा अत्थेगइयं विमाणं बीतिवएज्जा નિરંતર ૬ છ મહીના સુધી ચાલતા રહે ત્યારે તે કેટલાક વિમાનની પાસે પહોંચી શકે છે અને કેટલાક વિમાનની પાસે પહોંચી શકતા નથી અર્થાત્ કેટલાક વિમાનોને ઓળંગી શકે છે. અને કેટલાક વિમાનોને નથી પણ ઓળંગી શકતા. આ બધું જ પૂર્વોક્ત વિમાનનું વર્ણન અહીંયા કરવામાં मावेस छ. मे मेनु पूति १ न. २मा प्रमाणे छ.-'सव्व दीवसमुदाणं सव्वभतराए सव्व खुड्डाए वढे पुक्खरकण्णियासंठाणसंठिए वढे पडिपुण्ण संठाणसंठिए एक्कं जोयणसयसहस्सं आयामविक्खंभेणं तिन्नि य जोयणसहस्सा सोलससहस्सा दोय सया सत्तावीसा तिन्निय कोसे अट्ठावीसं धणुसयं अंगुलाई अद्धंगुलं किंचिविसेसाहिए परिक्खेवेणं पण्णत्ते' हे प्रमाणे या ४थन सौधम भने शानना વિમાનની વિશાળતા હવાના સંબંધમાં કરવામાં આવેલ છે. એ જ પ્રમાણેનું આ તમામ કથન યાવત્ સનકુમારક૯પના વિમાનથી લઈને અનુત્તપિપાતિક સુધીના વિમાનોની વિશાળતાના સંબંધમાં પણ કરવામાં આવેલ છે તેમ सभा मे पात 'जाव अणुत्तरोववाइय विमाणा अत्थेगइयं विमाणं बितिव. જીવાભિગમસૂત્ર Page #1092 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१२१ देवविमानपृथिव्याः बाहल्यादिकम् १०७९ 'सोहम्मीसाणेसु भंते ! कप्पेसु विमाणा किं मया पण्णता ? गोयमा ! सव्वरयणामया पन्नत्ता तत्थ णं बहवे जीवा य पोग्गला य वक्कमति विउक्कमति चयंति उवचयंति सासया णं ते विमाणा दव्वट्ठयाए जाव फासपज वेहिं असासया जाव अणुत्तरोववाइया विमाणा' सौधर्मेशानयोः खलु भदन्त ! कल्पयोः विमानानि किम्मयानि त्रज्ञप्तानि ? गौतम ! सर्वात्मना रत्नमयामि प्रज्ञप्तानि, तत्र खलु विमानेषु बहवो जीवाः पृथ्वीकायरूपाः पुद्गलाश्चाऽपक्रामन्ति व्युत्क्रामन्ति-उत्पद्यन्ते चीयन्ते-उपचीयन्ते (पुद्गलविशेषणमेतत्) शाश्वतानि भदन्त ! तानि विमानानि द्रव्यार्थतया प्रज्ञप्तानि ? वर्ण-रस-गन्ध-स्पर्शपर्यायैः अशाश्वतानि, अत्थेगइए नो वीइवएज्जा' इस सूत्र पाठ द्वारा प्रकट की गई है। इस प्रकार से विमानों की महत्ता प्रकट करके अब सूत्रकार यह प्रकट करते हैं कि ये विमान किस से बने हुए हैं- सोहम्मीसाणेसु णं भंते ! विमाणा किं मया प०' हे भदन्त ! सौधर्म और ईशान में जो विमान हैं वे किससे बने हुए हैं ? 'गोयमा ! सव्वरयणामया प०' हे गौतम ! देवलोक के जितने भी विमान हैं वे सब सर्वात्मना रत्नों के बने हुए है 'तत्थणं बहवे जीवा य पोग्गला य वक्कमंति, विउक्कमंति, चयंति, उवचयंति, सासयाणं ते विमाणा दव्वट्ठयाए जाव फासपज्जवेहिं असासया जाव अणुत्तरोववाइया विमाणा' वहां पर अनेक जीव और पुद्गल आते हैं, उत्पन्न होते हैं चय को प्राप्त होते हैं उपचय को प्राप्त होते हैं ये विमान द्रव्य से शाश्वत है और वर्ण पर्याय से यावत् स्पर्श पर्याय से अशाश्वत हैं इसी तरह का कथन यावत् अनुत्तरोपपातिक विमानों तक जानना चाहिये । चय को एज्जा अत्थेगइए नो वीइवएज्जा' - सूत्रपाई द्वारा प्रगट ४२वामा मावस छे. ઉપર પ્રમાણે વિમાનની મહત્તા પ્રગટ કરીને હવે સૂત્રકાર એ વિમાન શેના બનેલા છે તે બતાવે છે – 'सोहम्मीसाणेसु णं भंते ! विमाणा किंमया पण्णत्ता' लगवन् ! सौधम અને ઈશાનમાં જે વિમાને છે, તે શેના બનેલા છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં प्रभुश्री गौतमस्वामी ४ छ -'गोयमा ! सव्वरयणा मया पण्णत्ता' गौतम ! देवसोनाटा विमान। छ, ते मा सर्वात्मना रत्नाना मनेसा छे. 'तत्थ णं बहवे जीवाय पोग्गलाय वक्कमंति, विउक्कमंति, चयंति उवचयंति सासयाणं ते विमाणा दव्वयाए जाव फासपज्जवेहिं असासया जाव अणुत्तरोववाइया विमाणा' त्यो આગળ અનેક છે અને પુદ્ગલ આવે છે, ઉત્પન્ન થાય છે, ચયને પ્રાપ્ત થાય છે. અને વર્ણપર્યાયથી યાવત્ સ્પશપર્યાયથી અશાશ્વત છે. આજ પ્રમા જીવાભિગમસૂત્ર Page #1093 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०८० जीवाभिगमसूत्रे एवं निरन्तरं तावद् वक्तव्यं यावद् अनुत्तरोपपातिकविमानानि । 'सोहम्मीसाणेमु णं भंते! देवा कओहिंतो उबवज्जति, उववाओ नेयब्वो जहा बक्कंतीए तिरियमणुए पंचिदिएस संमुच्छिमवज्जिएमु उववाओ वक्कंतीगमेणं जाव अणुत्तरोव ० ' हे भदन्त ! सौधर्मेशानयोर्देवाः कुतो योनेरुद्धृत्य यपद्यन्ते ? किं नैरयिकेभ्यः ? इत्यादि इत्थं प्रज्ञापनाषष्ठव्युत्कान्तिपद इव प्रश्नोत्तरादि वक्तव्यम् । उत्पातस्तथैव नेतव्यो यथा - व्युत्क्रान्तौ तिर्यङ्मनुष्य पञ्चेन्द्रियेभ्यः संमूच्छिमवर्जितेभ्यः । उत्पातो व्युत्क्रान्तिगमानुसारेणैव वक्तव्यो यावदनुत्तरोपपातिका प्राप्त होते हैं उपचय को प्राप्त होते हैं ऐसा जो कथन है वह पुद्गल की अपेक्षा से कहा गया है ऐसा जानना चाहिये 'सोहम्मीसाणेसु णं जीवा कओहिंतो उववज्जंति' हे भदन्त ! सौधर्म और ईशान में जीव किस गति से आकर के उत्पन्न होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते है 'उववाओ नेयव्वो जहा वकंतीए तिरिय मणुएस पंचेंदिएस संभुच्छिमवज्जिएस उबवाओ वक्कंती गमेणं जाव अणुत्तरो ०' हे गौतम ! समुच्छिम जीवों को छोड़कर बाकी के पंचेन्द्रिय तिर्यञ्चों में से और मनुष्यों में से आकर के जीव सौधर्म और ईशान देवलोक में देवकी पर्याय से उत्पन्न होते हैं । इस प्रकार से प्रज्ञापना के छठे व्युत्क्रान्ति पद में जैसा उत्पाद कहा गया है उसी प्रकार से वह उत्पाद यहां पर भी कह लेना चाहिये वहां पर ऐसा प्रश्न किया गया है कि हे भदन्त ! सौधर्म और ईशान में जो देवकी पर्याय से जीव उत्पन्न होते हैं ણેનુ કથન યાવતુ અનુત્તરે પપાતિક વિમાન પન્ત સમજી લેવું, ચયને પ્રાપ્ત થાય છે, ઉપચયને પ્રાપ્ત થાય છે, એ પ્રમાણેનુ જે કથન છે, તે પુદ્ગલની अपेक्षाथी !डेवामां आवे छे. तेभ सभनवु'. 'सोहम्मीसाणेसु णं देवा कओ - हिंतो उचवज्जंति' डे भगवन् सौधर्म भने ईशान देवलेोभां व अर्ध गतिभांथी खावीने उत्पन्न थाय छे ? या प्रश्नना उत्तरमा प्रभुश्री हे छे - 'उव. वाओ नेयव्वो जहा वर्ऋतीए तिरियमणुएस पंचेदिए संमुच्छिमवज्जिएस उव. वावतीगमेणं जाव अणुत्तरो०' हे गौतम! सभूमि भवने छोडीने બાકીના પોંચેન્દ્રિય તિ ચામાંથી અને મનુષ્યમાંથી આવીને જીવ સૌધમ અને ઇશાન દેવલેાકમાં દેવાની પર્યાયથી ઉત્પન્ન થાય છે. આ પ્રમાણે પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના છઠ્ઠા વ્યુત્ક્રાંતી પદમાં જે પ્રમાણે ઉત્પાદ કહેવામાં આવેલ છે. એજ પ્રમાણેના ઉત્પાત અહીંયા પણ સમજી લેવા. ત્યાં એવે પ્રશ્ન કરવામાં આવેલ છે કે-હે ભગવાન્ સૌધર્મ અને ઈશાન પમાં દેવની પર્યાયથી જે જીવ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1094 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१२१ देवविमानपृथिव्याः बाहल्यादिकम् १०८१ विमानानाम् इति । 'सोहम्मीसाणेसु कप्पेसु देवा एगसमएणं केवइया उववज्जति ? जहणेणं एको वा-दो वा तिन्नि वा-उक्कोसेणं संखेज्जा वा असंखेजा वा उववज्जति, एवं जाव सहस्सारे आणताई गेवेज्जा-अणुतरा य एको वा दो वा-तिन्नि वा उक्कोसे णं संखेज्जा वा उववज्जंति" सौधर्मेशानकल्पयोर्देवा एकसमयेन कियन्त उत्पद्यन्ते ?, भगवानाह-गौतम ! जघन्येन-न्यूनसंख्यया एको वा-द्वौ वा-त्रयो वा समुत्पद्यन्ते उत्कर्षेण संख्येया वा-ऽसंख्येया वा तिरश्चामपि गर्भज पञ्चेन्द्रियाणां तत्रोत्पादात् । एवं यावत्सहस्रारे सनत्कुमारया तिर्यश्च गति से आए हुए जीव यहां देव की पर्याय से उत्पन्न होते हैं या देवगति से आए हुए जीव यहां देव की पर्याय से उत्पन्न होते हैं ? या मनुष्यगति से आये हुए जीव यहां देव की पर्याय से उत्पन्न होते हैं ? इसके उत्तर में वहां पर ऐसा ही कहा गया है ऐसा यह कथन सहस्रार देवलोक तक ही जानना चाहिये। यहां से आगे के कल्पों में-देवलोकों में केवल मनुष्यगति से आए हुए ही जीव देव की पर्याय से उत्पन्न होते हैं । ऐसा कथन अनुत्तरोपपातिक देवलोक तक कह लेना चाहिये 'सोहम्मीसाणेसु देवा एगसमएणं केवइया उववज्जति' हे भदन्त ! सौधर्म और ईशान देवलोक में एक समय में कितने देव उत्पन्न होते है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! जहन्नेणं एको वा दो वा तिन्नि वा, उक्कोसेणं संखेज्जा वा असंखेना वा उववज्जति' हे गौतम ! जघन्य से एक या दो या तीन देव उत्पन्न होते हैं और उत्कृष्ट से संख्यात देव उत्पन्न होते है । 'एवं जाव ઉત્પન્ન થાય છે, તેમાં તિર્યંચગતિથી આવેલા છે ત્યાં દેવની પર્યાયથી ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા દેવગતિથી આવેલા છે ત્યાં દેવની પર્યાયથી ઉત્પન્ન થાય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રીએ ત્યાં એવું જ કહ્યું છે કેઆ સંબંધમાં બધુ કથન સહસાર દેવકના કથન પ્રમાણે સમજી લેવું તે પછીના કપમાં દેવલોકમાં કેવળ મનુષ્ય ગતિથી આવેલા જીવોજ દેવની પર્યાયથી ઉત્પન્ન થાય છે. એ પ્રમાણેનું કથન અનુત્તરપપાતિક દેવલેક સુધી 3री वेन. 'सोहम्मीसाणेसु देवा एगसमएणं केवइया उववज्जंति' लापन સૌધર્મ અને ઈશાન દેવલોકમાં એક સમયમાં કેટલા દેવો ઉત્પન્ન થાય છે? या प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री ४ छ -'गोयमा ! जहणेणं एवको वा दोवा तिन्नि वा, उक्कोसेणं संखेज्जा वा असंखेज्जा वा उववज्जंति' हे गौतम ! - ન્યથી એક અથવા બે અથવા ત્રણ દેવો ઉત્પન્ન થાય છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી सभ्यात हेव अथवा मध्यात व उत्पन्न थाय छे. 'एवं जाव सहस्सारे जी० १३६ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1095 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०८२ जीवाभिगमसूत्रे माहेन्द्र ब्रह्मलान्तक महाशुक्रसहस्रारे । आनतप्राणतारणाच्युतप्रैवेयकाः अनुत्तरोपपातिकदेवाः एकसमयेन जघन्यतः एको द्वौ त्रयो वा, उत्कर्षेण संख्येया वाउत्पधन्ते मनुष्याणामेव तत्रोत्पादात् मनुष्याणाश्च कोटाकोटिप्रमाणत्वादिति । संप्रति कालतोऽपहारविचार:- सोहम्मीसाणेसु णं भंते ! कप्पेसु देवा समए २ अवहीरमाणा २ केवइए णं कालेणं अवहिया सिया' सौधर्मेशानकल्पयोर्देवा: समये २ अपहियमाणाः२ कियद्भिः कालैरपहृताः स्युः? भगवानाह-'गोयमा ! तेणं असंखेज्जा समए २ अवहीरमाणा२ असंखेज्जाहिं उस्सप्पिणीहि अवहीरंति णो चेव णं अवहिया सिया' गौतम ! ते देवाः समये २ अपहियमाणाः २ असंख्याताभिसहस्सारे आणताइगेवेजा अणुत्तरा य एक्को वा दो वा तिन्नि वा, उकोसेणं संखेज्जा वा उववज्जति' ऐसा यह कथन सहस्रार देवलोक तक ही जानना चाहिये क्योंकि आनतादि देवलोकों से लेकर अनु. त्तरोपपातिक देवलोक तक जघन्य से एक या दो या तीन देव उत्पन्न होते हैं और उत्कृष्ट से संख्यात देव उत्पन्न होते हैं । असंख्यात नहीं । 'सोहम्मीसाणेसु णं भंते ! देवा समए २ अवहीरमाणा २ केवइया कालेणं अवहिया सिया?' है भदन्त ! सौधर्म और ईशान इन देवलोक में से यदि प्रत्येक समय में १-१ देव खाली किया जाय-- अर्थात् वहां से निकाला जावे-तो कितने काल में वहां के देवों को निकालने पर वह स्थान खाली हो सकता है ? 'गोयमा ! तेणं असंखेजा समए २ अबहीरमाणा २ असंखेजाहिं उस्सप्पिणीहिं अवहीरंति नो चेव णं अवहिया सिया जाव सहस्सारो आणतादिगेसु चउसु आणताइ गेवेज्जा अणुत्तराय एक्कोवा दो वा तिन्नि वा, उक्कोसेणं संखेज्जा वा उववज्जंति' २॥ प्रमाणेनु थन सहसा२ हेक्सा सुधील सभा. भઆનત વિગેરે દેવકથી લઈને અનુત્તરપાતિક દેવલેક સુધી જઘન્યથી એક અથવા બે અથવા ત્રણ દેવો ઉત્પન્ન થાય છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી સંખ્યાત દેવો ઉત્પન્ન थाय छे. मसच्यात नही 'सोहम्मीसाणेसु ण भंते ! देवा समए समए अवहीरमाणा अवहीरमाणा केवइया कालेण अवहिया सिया' हे भगवन् ! सौधर्म भने ઇશાન આ બે દેવેલેકમાંથી જે પ્રત્યેક સમયમાં ૧ એક ૧ એક દેવ ખાલી કરવામાં આવે અર્થાત્ ત્યાંથી બહાર કહાડવામાં આવે તે કેટલા કાળમાં તે स्थान वाथी पासी २७ श ? अर्थात् हेव २हित मनी । ? 'गोयमा ! तेणं असंखेज्जा समए समए अवहीरमाणा अवहीरमाणा असंखेज्जाहिं उस्सप्पिणीहि अवहीरंति णो चेव णं अवहिया सिया जाव सहस्सारो आणतादिगेसु चउसु वि गेवेज्जेसु अणुत्तरेसु य समए समए जाव केवइएणं कालेणं अवहिया सिया' गौतम ! तेथे જીવાભિગમસૂત્ર Page #1096 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१२१ देवविमानपृथिव्याः बाहल्यादिकम् १०८३ रुत्सर्पिणीभिरपहियन्ते नैव खलु (तथापि) अपहृता भवेयुः, इति 'जाव सहस्सारों' यावत्-सहस्रार एष क्रमः। 'आणतादिगेसु चउसु वि गेवेज्जेसु अनुत्तरेसु य समए २ जाव केवइकालेणं अवहियासिया' आनतादि चतुर्पु ग्रैवेयकेषु-अनुत्तरोपपातिकेषु च समये २ अपहियमाणा देवाः कियताकालेनाऽपहृताः स्युः ? भगवानाह-'गोयमा ! ते णं असंखेज्जा समए २ अवहीरमाणा २ पलिओवमस्स असंखेज्जइभागमेत्तेणं अवहीरंति-नो चेव णं अवहिया सिया' गौतम ! ते खलु आनतादिदेवाः असंख्येयाः (अतः) समये २ एकैकापहारेणाऽपहियमाणाः पल्योपमस्य सूक्ष्मस्याऽसंख्येयभागमात्रेण कालेनाऽपहियन्ते (किन्तु) नैव खलु तथापि वि गेवेज्जेसु अणुत्तरेसु य समए २ जाव केवइएणं कालेणं अवहिया सिया ?' हे गौतम ! वे वहां से एक एक समय में एक एक प्रमाण में भी निकाले जावे तो भी असंख्यात उत्सर्पिणी अवसर्पिणी काल भले हो समाप्त हो जाने पर वे वहां से पूरे नहीं निकाले जा सकते परन्तु ऐसा अभी तक हुआ नहीं है ऐसा यह कथन सहस्रार देवलोक तक ही किया गया जानना चाहिये हे भदन्त ! आनतादि चार कल्पों में से, तथा नव ग्रैवेयकों में से और अनुत्तर विमानों में से एक एक समय में यदि एक २ देव निकाला जावे तो कितने काल में वे देव वहां से पूरे निकाले जा सकते है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! ते णं असंखेज्जा समए २ अवहीरमाणा २ पलिओवमस्स असंखेज्जइभागमेत्तेणं अवहीरंति' हे गौतम ! यदि वे देव वहां से एक २ समय में एक एक की मात्रा में निकाले जाते है तो पल्योपम के असंख्या. तवें भाग के प्रमाण समय में वे पूरे वहां से निकाले जा सकते हैત્યાંથી એક એક સમયમાં એક એકના પ્રમાણમાં પણ કહાડવામાં આવે તે પણ અસંખ્યાત ઉત્સર્પિણી કાલ પણ ભલે ખાલી થઈ જાય પરંતુ તેઓ ત્યાંથી પૂરેપૂરા કહાડીને ખાલી કરી શકાય નહીંજો કે આ પ્રમાણે અત્યાર સુધી થયેલ નથી. આ પ્રમાણેનું આ કથન સહસ્ત્રાર દેવલોક સુધી જ કરવામાં આવે છે. તેમ સમજવું. હે ભગવન આનત વિગેરે ચાર કપિમાંથી તથા નવ રૈવેયકમાંથી તથા અનુત્તર વિમાનમાંથી એક એક સમયમાં જે એક એક દેવ કાઢવામાં આવે તો કેટલા સમયમાં એ દે ત્યાંથી પૂરેપૂરા अडार ४ी राय ? २मा प्रश्नना उत्तरमा प्रसुश्री ४ छ -'तेणं असंखेज्जा समए समए अवहीरमाणा पलिओवमस्स असंखेज्जइ भागमेत्तेणं अवहीर ति' હે ગૌતમ ! જો તે દે ત્યાંથી એક એક સમયમાં એક એકના પ્રમાણથી કાઢવામાં આવે તે પાપમના અસંખ્યાતમા ભાગ પ્રમાણ સમયમાં ત્યાંથી જીવાભિગમસૂત્ર Page #1097 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०८४ अपहृताः स्युः (इति तर्कः ) इति । शरीरावगाहनामानमाह - 'सोहम्मीसाणेसु णं भंते ! कप्पेसु देवाणं के महाया सरीरोगाहणा पत्ता ?' सौधर्मेशानयोः खलु कल्पयो भदन्त ! देवानां किती महती शरीराऽवगाहना प्रज्ञप्ता ? भगवानाह - 'गोयमा ! दुविहा- सरीरा पत्ता तं जहा - भवधारणिज्जा य उत्तरवेउब्विया य तत्थ णं जे से भवधारणिज्जे से जहणेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागो उक्कोसेणं सत्त रयणीओ' गौतम ! द्विविधानि शरीराणि प्रज्ञप्तानि तद्यथा - भवधारणीयानि च - उत्तरवैक्रियाणि च तत्र द्वयोर्मध्ये यानि भवधारणीयानि तानि जघन्येनाऽङ्गुलस्याऽसंख्येयभागमात्राणि उत्कर्षेण सप्तरत्नयः मुष्टिबद्ध सप्तहस्तप्रमाणानि । 'तत्थ जे से परन्तु 'णो चेव णं अवहिया सिया' अभी तक ऐसा हुआ नहीं है यह तो वहां उनकी संख्या बतलाने के लिये कहा गया है 'सोहम्मीसाणेसु णं भंते ! कप्पेसु देवाणं के महालया सरीसोगहणा पण्णत्ता' हे भदन्त ! सौधर्म और ईशान में देवों की कितनी बडी शरीर की अवगाहना कही गई है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा ! दुविहा सरीरा पण्णत्ता' हे गौतम! देवलोकों में शरीर दो प्रकार के कहे गये है 'तं जहा' जैसे 'भवधारणिज्जा य, उत्तर वेउच्विया य' एक भव धारणीय शरीर और दूसरा उत्तर वैक्रियरूप शरीर 'तत्थणं जे से भवधारिणिज्जे से जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागे उक्कोसेणं सत्तरयणीओ' इनमें जो भवधारणिय शरीर हैं उसकी जघन्य अवगाहना अंगुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण होती है और उत्कृष्ट अवगाहना सात रत्नि- हाथ- प्रमाण होती है 'तत्थणं जे से उत्तर जीवाभिगमसूत्रे पूरे पूरा उहाडी शाय छे. परंतु 'णो चेव णं अवहिया सिया' अत्यार सुधी એ પ્રમાણે બનેલ નથી. પર`તુ આતા ત્યાં તેમની સંખ્યા બતાવવા માટે કહેवामां आवे छे. 'सोहम्मीसाणेसु णं भंते! कप्पेसु देवाणं के महालया सरीरोगाहणा पण्णत्ता' हे भगवन् सौधर्म भने ईशान उभा हेवोनी अवगाहना डेवडी भोटी अडेल छे? या प्रश्नना उत्तरमा उहे छे ! - 'गोयमा ! दुविहा सरीरा पण्णत्ता' हे गौतम! हेवखेोभां शरीर मे प्रअरना उडेवामां आवेद छे. 'तं जहा ' म - 'भवधारणिज्जाय उत्तरवेउब्वियाय' ये लवधारणीय शरीर मने जन्तु उत्तर वेडिय ३५ शरीर 'तत्थ णं जे से भवधारणिज्जे से जहणेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागे उक्कोसेणं सत्त रयणीओ' तेमां के लवधारणीय शरीर છે. તેની જઘન્ય અવગાહના આંગળના અસંખ્યાતમા ભાગ પ્રમાણની હાય छे, भने उत्कृष्ट अवगाहना सात रत्नि-हाथ प्रभाणुनी होय छे. 'तत्थ णं જીવાભિગમસૂત્ર Page #1098 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू.१२९ देवविमान पृथिव्याः बाहल्यादिकम् १०८५ उत्तरवेउच्चिए से जहन्नेणं अंगुलस्स संखेज्जइ भागे उक्कोसेणं जोयणसयसहस्सं' एवं एक्क्का ओसारेत्ताणं जाव अनुत्तराणं एक्का रयणी' तत्र यानि तानि उत्तरवै क्रियाणि तानि जघन्येन अंगुलस्य संख्येयं भागं यावत् ( न तु - असंख्येयं तथाविधप्रयत्नाऽभावात् । उत्कर्षेण योजनशतसहस्रम् लक्षैकमित्यर्थः एवमेकैकमसाध्यै - यावदनुत्तराणाम्। नवरं - सनत्कुमारमाहेन्द्रयोः उत्कर्षतो भवधारणीया षड्ररत्नयः, ब्रह्मलोकलान्तकयोः पञ्च महाशुक्रसहस्रारयोश्चत्वारः, आनतादिषु ase से जहणेणं अंगुलस्स संखेज्जइभागो' उत्तर वैक्रियरूप शरीर की जो जघन्य अवगाहना है वह अंगुल के संख्यातवे भाग प्रमाण होती है असंख्यातवें भाग प्रमाण नही होती है क्योंकि इस प्रकार के प्रयत्न का अभाव रहता है और 'उक्कोसेणं' उत्कृष्ट अवगाहना 'जोयणसयस हस्से' एक लाख योजन प्रमाण होती है 'एवं एक्केक्का ओसारेत्ताणं जाव अणुत्तराणं एक्का रयणी गेविज्जणुत्तराणं एगे भवधारणिज्जे सरीरे उत्तरवेउब्विया नत्थि' इस तरह आगे आगे कल्पों में एक एक कम करते जाना चाहिये यावत् अनुत्तरोपपातिक देवों की एक हाथ की अवगाहना रह जाती है तथा च सनत्कुमार माहेन्द्र कल्पों में उत्कृष्ट से भवधारणीय शरीर की अवगाहना छह रत्नि प्रमाण है ब्रह्मलोक लान्तक कल्पों में भवधारणीय शरीर की अवगाहना उत्कृष्ट से ५ रत्नि प्रमाण है महाशुक्र और सहस्रार कल्पों में चार रत्नि प्रमाण उत्कृष्ट अवगाहना है और आनत प्राणत अच्युत इन कल्पों में उत्कृष्ट से भवधारणीय शरीर की अवगाहना जे से उत्तरवेउच्चिए से जहण्णेणं अंगुलस्स संखेज्जइभागे' उत्तर वैडिय રૂપ શરીરની જે જઘન્ય અવગાહના છે તે આંગળના સંખ્યાતમા ભાગ પ્રમાણની હાય છે. અસંખ્યાતમા ભાગ પ્રમાણવાળી હાતી નથી. કેમકે–એવા अहारना प्रयत्ननो अभाव रहे छे भने 'उक्कोसेणं' उत्ष्ट अवगाहना 'जोयण सयसहस्सं' से लाभ योजनप्रभाणुनी होय छे एवं एक्केक्का ओसारेत्ताणं जाव अणुत्तराणं एक्का रयणी गेविज्जणुत्तराणं एगे भवधारणिज्जे सरीरे उत्तरवेउव्विया नत्थि मे रीते आगण आगणना अर्थात् पछी पछीना उपोभांधी भे એક એછા કરતા કરતા યાવત્ સનત્કુમાર અને માહેન્દ્ર પેામાં ઉત્કૃષ્ટથી ભવધારણીય શરીરની અવગાહના છ ત્નિ પ્રમાણની હાય છે. બ્રહ્મલેક અને લાન્તક કલ્પમાં ઉત્કૃષ્ટથી ભવધારણીય શરીરની અવગાહના ૫ પાંચ નિ પ્રમાણની થાય છે. મહાશુક્ર અને સહુસાર નામના કલ્પોમાં ચાર રહ્નિપ્રમાણ ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના છે. તથા આનત પ્રાણત, આરણુ અને અચ્યુત આ કલ્પામાં જીવાભિગમસૂત્ર Page #1099 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०८६ जीवाभिगमसूत्रे चतुर्षु त्रयः, हे भदन्त ! ग्रैवेयकदेवानां किं महती शरीरावगाहना ? भगवानाह - गौतम ! ग्रैवेयकदेवानामेकं भवधारणीयं न तूत्तरवैक्रियं शरीरम् शक्तौ सत्यामपि प्रयोजनाभावेन तदकरणात् तदपि च भवधारणीयं जघन्यतोऽङ्गुला संख्येय भागमात्रम् उत्कर्षतो द्वे रत्नी, एवमनुत्तरोपपातसूत्रमपि वक्तव्यम्, नवरमुत्क - र्षतः एका रत्नः वाच्या | 'गेवेज्जणुत्तराणं एगे भवधारणिज्जे सरीरे उत्तरवेउच्विया - नत्थि' ग्रैवेयकानुत्तराणामेकमेव भवधारणीयं शरीरम् उत्तरवैक्रियं तु नास्ति शक्त सत्यामपि प्रयोजनाभावेन तदकरणात् इति । अथ देवसंहननमाह - 'सोहम्मीसाणेसु णं भंते ! कप्पेसु देवाणं सरीरगा किं संघयणी पन्नत्ता ? गोयमा ! छण्हं संघयणाणं असंघयणी पन्नत्ता ? नेवहितीन रत्नि प्रमाण है । हे भदन्त ! ग्रैवेयक देवों के शरीरावगाहना कितनी बडी कही गई है ? तो इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैहे गौतम! ग्रैवेयक देवों के एक ही भवधारणीय शरीर कहा गया है उत्तरक्रियरूप शरीर नहीं कहा गया है' यद्यपि उत्तरवैक्रिय शरीररूप करने की इनमें शक्ति का सद्भाव है फिर भी प्रयोजन के अभाव से ये उसे करते नहीं है । यह भवभरणीय शरीर इनका जघन्य अवगाहना की अपेक्षा अङ्ग्गुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण होता है और उत्कृष्ट से दो रत्न प्रमाण होता है इसी प्रकार से अनुत्तरोपपातिक देवों की भी अवगाहना के सम्बन्ध में कथन जानना चाहिये परन्तु यहां पर देवों के शरीर की अवगाहना उत्कृष्ट से एक रत्नि प्रमाण ही होती है 'सोहम्मीसाणेसु णं देवाणं सरीरगा किं संघयणी पण्णत्ता' हे भदन्त ! सौधर्म और ईशान के देवों के शरीर कौन से ઉત્કૃષ્ટથી ભવધારણીયની અવગાહના ત્રણ રત્નિ હાથ પ્રમાણુની છે. હું ભગવન્ ! ત્રૈવેયક દેવોના શરીરની અવગાહના કેટલી મેાટી કહેવામાં આવેલ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે હે ગૌતમ ! ત્રૈવેયક દેવોને ભવધારણીય એક જ શરીર કહેવામાં આવેલ છે. તેમને ઉત્તરવૈક્રિય શરીર કહેવામાં આવેલ નથી. જો કે ઉત્તરવૈક્રિય શરીર ધારણ કરવાની તેએની શક્તિ છે. તે પણુ પ્રત્યેાજનના અભાવ હોવાથી તે તેને ધારણ કરતા નથી. આ તેમનુ' ભવ ધારણીય શરીર જઘન્ય અવગાહનાની અપેક્ષાથી આંગળના અસંખ્યાત ભાગ પ્રમાણનુ હાય છે, અને ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના બે રત્નિ પ્રમાણની હોય છે. એજ પ્રમાણે અનુત્તર પપાતિક દેવોની અવગાહનાના સંબંધમાં પણ કથન સમજી લેવું. પરંતુ અહીંયાં દેવોના શરીરની અવગાહના ઉત્કૃષ્ટથી એક રત્નિ પ્રમાखुनी होय छे. 'सोहम्मीसाणेसु णं देवाणं सरीरंगा किं संघयणी पण्णत्ता' ભગવન્ સૌધમ અને ઇશાન કલ્પાના દેવાના શરીર કયા સંહનન વાળા જીવાભિગમસૂત્ર Page #1100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३सू. १२१ देवविमानपृथिव्याः बाहल्यादिकम् १०८७ नेव छिरा न विण्हारू-णेव संघयणमत्थि, जे पोग्गला इट्ठा कंता जाव ते तेसिं संवातत्ताए परिणमंति जाव अणुत्तरोववाइया' सौधर्मेशानकल्पयोः खलु भदन्त ! देवानां शरीराणि किं संहननानि किं संहननं येषां तानि तथा प्रज्ञप्तानि ? भगवानाह-गौतम ! षण्णां संहननानामन्यतमेनापि संहननेनाऽसंहननानि शरीराणि संहननस्याऽस्थिरचनात्मकतया प्रसिद्धिः एतेषान्तु अस्थ्यादीनामसंभवात् तथाचाह नैवास्ति-अस्थि, तेषां शरीरेषु नाऽपि शिरा-ग्रीवाधमनिर्नापि स्नायू षिशेष शिराजालम् नैव संहननमस्ति (किन्तु) ये पुद्गला इष्टाः कान्ताः प्रियामनोज्ञा मनस आमतरास्ते तेषां शरीरसंघाततया परिणमन्ति ततः संहननाऽभावः, एवं तावद्वक्तव्यम् यावदनुत्तरोपपातिकानां देवानाम् इति । संहनन वाले होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! छण्हं संघयणाणं असंघयणी पण्णत्ता' हे गौतम ! संहनन छ प्रकार के होते है सो देवों के शरीर एक भी संहनन वाले नहीं होते है क्योंकि 'नेवहि, नेव छिरा न विहारू णेव संघयणमत्थि' इनके वैक्रिय शरीर होता है अतः उसमें न हड्डी होती है न शिरा ग्रीवा धमनि होती है न नसे होती है न स्नायुजाल होता है 'जे पोग्गला इट्टा कंता जाव ते तेसिं संघातत्ताए परिणमंति' किन्तु जो पुद्गल इष्ट, कान्त, प्रिय, मनोज्ञ और मन आमतर होते है वे ही उसके संघातरूप से परिणम जाते है। 'जाव अणुत्तरोववातिया' इसी तरह संहननाभावरूप यह कथन वानव्यन्तर से लेकर अनुत्तरोपपातिक देवों तक जानना चाहिये । __इस प्रकार से देवों में संहनन का अभाव प्रकट कर अब देवों का कौनसा संस्थान होता है यह प्रकट किया जाता है-इसमें गौतम ने प्रभु डोय छ ? २॥ प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री ४ छ -'गोयमा ! छण्हं संघयणाणं असंघयणी पण्णत्ता' 3 गौतम ! सनन छ प्रा२ना होय छे. देवाना शरी२। ते ४ी से पा सहनना होता नथी. म-'नेवट्ठी, नेव छिरा; नवि व्हारू णेव संघयणमत्थि' तेन वैठिय शरी२ डोय छे. तेथी तमामा ३७ होता નથી. તેમજ શિરા ગ્રીવા ધમની હોતી નથી. તથા નસો પણ હોતી નથી स्नायु तत होता नथी. 'जे पोग्गला इट्ठा कंता जाय तेसिं संघातत्ताए परिणमंति' પરંતુ જે પુદ્ગલે ઈષ્ટ, કાંત, પ્રિય, મનોજ્ઞ, અને મનઆમતર, હોય તેના सघात ५४ाथी परिणभी नय छे. 'जाव अणुत्तरोववातिया' मा प्रमाणे સંહનનના અભાવ રૂપ આ કથન વાનવ્યન્તર દેવોથી લઈને અનુત્તરપપાતિક દેના કથન સુધી સમજી લેવું. આ પ્રમાણે દેવેમાં સંહનનને અભાવ બતાવીને હવે દેવોને કયું સંસ્થાન હોય છે, એ બતાવવામાં આવે છે. –આ સંબંધમાં ગૌતમ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०८८ जीवाभिगमसूत्रे अथ संस्थानप्रतिपादनम्-'सोहम्मीसाणेसु णं भंते ! कप्पेसु देवाणं सरीरगा किं संठिया पण्णत्ता ? गोयमा ! दुविहा सरीरा पण्णत्ता भवधारणिज्जायउत्तरवेउब्धिया य, तत्थ णं जे ते भवधारणिज्जा ते समचउरंससंठाणसंठिया पन्नत्ता तत्थ णं जे ते उत्तरवेउविया ते णाणासंठाणसंठिया पण्णत्ता जाव अच्चुओ, अवेउव्विया गेविज्जणुत्तरा, भवधारणिज्जा समचउरंससंठाणसंठिया उत्तरवेउव्विया नत्थि' हे भदन्त ! सौधर्मेशानकल्पयोर्देवानां शरीराणि किं संस्थितानि की दृशसंस्थानवन्ति ? भगवानाह-गौतम ! द्विविधानि देवानां शरीराणि प्रज्ञप्तानि तद्यथा-भवधारणीयानि च-१ उत्तरवैक्रियाणि च-२, तत्र द्वयोर्मध्यगतं यत्तद्भवधारणीयम् तच्छरीरं समचतुरस्रसंस्थानेन संस्थितम् देवानाँ भवप्रत्ययात् प्रायस्तेषां शुभनामकर्मोदयभावात् तत्र यदुत्तरवैक्रियम् तत्-नानासंस्थानसंस्थितम् प्रज्ञप्तम् तस्य स्वेच्छया सपाद्यमानखात् । से यही पूछा है-'सोहम्मीसाणेसु देवाणं सरीरगा कि संठिता पण्णत्ता' हे भदन्त ! सौधर्म और ईशान में जो देव हैं उनके शरीर किस संस्थान वाले होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! दुविहा सरीरा -भवधारिणिज्जा य उत्तरवेउव्विया य' हे गौतम ! देवों के शरीर भवधारणीय शरीर और उत्तरवैक्रियरूप शरीर के भेद से दो प्रकार के कहे गये है-'तत्थणं जे ते भवधारणिज्जा ते समचउरंस संठाणसंठिता पण्णत्ता' इनमें जो भव धारणीय शरीर होता है वह समचतुरस्त्र संस्थान वाला होता है क्योंकि देवों के भव प्रत्यय को लेकर शुभ नाम कर्म के उदय का सद्भाव रहता है तथा जो उत्तरवैक्रिय रूप शरीर है उसका नियत कोई संस्थान नहीं होता क्योंकि वह अनेक संस्थानों वाला बनाया जा सकता है क्योंकि यह शरीर देव स्वामी प्रभुश्रीन से पूछ्यु छ -'सोहम्मीसाणेसु देवाणं सरीरगा किं संठिया पण्णत्ता' लगवन् सौधम भने शान ४५न २ वे छे. તેઓના શરીરે કયા સંસ્થાનવાળા હોય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ॐई छ -'गोयमा ! दुविहा सरीरा भवधारणिज्जा य उत्तरवेउव्वियाय' हे ગૌતમ! દેના શરીરે ભવધારણીય શરીર અને ઉત્તર વૈકિય શરીરના ભેદથી में प्रारना अपामा मावेस छ. 'तत्थ णं जे ते भवधारणिज्जा ते समचउरस संठाणसंठिता पण्णत्ता' तेमां 2 मधा२jीय शरी२ डोय छे, ते समयतु२५ સંસ્થાન વાળું હોય છે. કેમકે–દેવોના ભવપ્રત્યયને લઈને શુભ નામ કર્મના ઉદયને સદૂભાવ રહે છે. તથા જે ઉત્તરકિય શરીર હોય છે. તેનું કઈ નિયત સંસ્થાન હોતું નથી. કેમકે–તે અનેક સંસ્થાનોવાળું બનાવવામાં આવે જીવાભિગમસૂત્ર Page #1102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू. १२१ देवविमानपृथिव्याः बाहल्यादिकम् १०८९ एवमेव सनत्कुमारतोऽच्युतान्ते देवानां द्विधा संस्थानसंस्थितिः। अवैक्रियक ग्रैवेयकानुत्तराणां शरीरं भवधारणीयं नानासंस्थानसंस्थितम् एतद्देवानामुत्तरवैक्रियशरीरं नास्तीति भावः। ____ अथ देवदेहवर्णमाह — 'सोहम्मीसाणेसु देवा केरिसया वण्णेणं पण्णत्ता गोयमा ! कणगत्तयरत्तामा वण्णेणं पण्णत्ता । सर्णकुमारमाहिदेसु णं पउम पम्ह गोरा वण्णेणं पन्नता' सौधर्मेशानयोर्देवा वर्णेन कीदृशाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाहगौतम ! कनकत्वक संपृक्तरत्नानामाभेवाऽऽभा येषां ते तथाविधा वर्णेन प्रज्ञप्ताः । अपनी इच्छा से उत्पन्न करते है । इसी तरह का यह संस्थान विषयक कथन सनत्कुमार देवलोक से लेकर अच्युत देवलोक के देवों तक कहना अर्थात् यहां तक के देवों के दोनों प्रकार का शरीर होता कहा गया है और उसका संस्थान भवधारणीय शरीर की अपेक्षा से समचतुरस्र और उत्तरवैक्रियरूप शरीर की अपेक्षा से अनियत संस्थान कहा गया है परन्तु नवग्रैवेयक और पांच अनुत्तर विमानों के जो देव है उनके एक भवधारणीय शरीर ही होता है उत्तरवैक्रियरूप शरीर नहीं होता है अतः वहां एक समचतुरस्र संस्थान ही कहा गया है यही बात 'जाव अच्चुओ, अवेउव्विया गेविजणुत्तरा भवधारणिज्जा समचउरंस संठाणसंठिता उत्तरवेउन्विया णस्थि' इस सूत्र पाठ द्वारा प्रकट किया गया है । 'सोहम्मीसाणेसु देवा केरिसया वण्णेणं पण्णसा' हे भदन्त ! सौधर्म और ईशान के देवों का वर्ण कैसा होता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा ! कणगत्तयरत्ताभा वण्णेणं पण्णत्ता' છે. કેમકે આ શરીર દેવ પોતાની ઈચ્છાથી ઉત્પન્ન કરે છે. એ જ પ્રમાણેનું આ સંસ્થાન સંબંધી કથન સનકુમાર દેવકથી લઈને અશ્રુત દેવલેકના દેવો સુધી કહી લેવું. અર્થાત્ આટલા સુધીના બન્ને પ્રકારના શરીર હોવાનું કહેવામાં આવેલ છે, અને તેનું સંસ્થાન ભવધારણીય શરીરની અપેક્ષાથી સમચતુરસ અને ઉત્તરક્રિય શરીરની અપેક્ષાથી અનિયત સંસ્થાન વાળા કહેલ છે, પરંતુ નવ ગ્રેવેયક અને પાંચ અનુત્તર વિમાનના જે દેવ હોય છે, તેને એક ભવધારણીય શરીર જ હોય છે. ઉત્તર વૈક્રિય રૂપ શરીર હોતું નથી. તેથી ત્યાં એક સમચતુરન્સ સંસ્થાન કહેવામાં આવેલ છે. એજ વાત સાવ अच्चुओ, अवेउव्विया गेविज्जणुत्तरा भवधारणिज्जा समचउर ससंठाणसंठिता उत्तरवेउ. व्विया नत्थि' मा सूत्रा द्वारा प्रगट ४२वामा सावद छे. 'सोहम्मीसाणेसु देवा केरिसया वण्णेणं पण्णत्ता' हे भगवन् सौधम भने शान ४५ना हैवाना व वोडाय छ ? ॥ प्रश्न उत्तरमा प्रसुश्री हे छ -'गोयमा ! कणगत्तय जी० १३७ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०९० जीवाभिगमसूत्रे सनत्कुमारमाहेन्द्रयोर्ब्रह्मलोकेऽपि च देवानां शरीराणि पद्मपक्ष्मवत्-पिशङ्ग कमल किञ्जल्कवद्गौराणि इति भावः । 'बंभलोगे णं भंते० ! गोयमा ! अल्लमधुगवण्णाभा वण्णेणं पन्नत्ता एवं जाव गेवेज्जा' ब्रह्मलोके खलु भदन्त ! देवानां शरीराणि ? गौतम ! अल्लमधुकवर्णानि शुक्लानि प्रज्ञप्तानि । एवं यावद्यैवेयाः सर्वेषां शुक्लानि इति । 'अनुत्तरोववाइया परमसुक्किल्ला वण्णेणं पन्नत्ता' अनुत्तरोपपातिकानां तु परमशुक्लानि शरीराणि वर्णेन प्रज्ञप्तानि । 'सोहम्मीसाणेसु णं भंते ! कप्पेसुदेवाणं सरीरगा केरिसया गंधेणं पन्नत्ता ? गोयमा ! से जहा णामए कोटपुडाण हे गौतम ! इन देवों के शरीर का वर्ण तपे हुए सुवर्ण के वर्ण जैसा होता है 'सणंकुमारमाहिदेसु णं पउमपम्हगोरा वण्णेणं पण्णत्ता' सनकुमार और माहेन्द्र के देवों के शरीर का वर्ण पद्म के जैसा गोरा होता है अर्थात पिशङ्ग कमल की शर के समान गौर वर्ण का इनका शरीर होता है 'बंभलोगे णं भंते !' हे भदन्त ! ब्रह्मलोक के देवों के शरीर का वर्ण कैसा होता हैं ? उत्तर में प्रभु कहते है 'गोयमा ! अल्लमधुगवण्णाभा वण्णेणं पण्णत्ता' हे गौतम ! गीले महुया का जैसा वर्ण होता है वैसा ही वर्ण ब्रह्मलोक के देवों के शरीर का होता है 'एवं जाव गेवेजा' शरीर के ऐसे वर्ण होने का यह कथन अवेयक विमानों के देवों तक में जानना चाहिये 'अणुत्तरोववातिया परमसुकिल्ला वण्णेणं प०' परन्तु अनुत्तर विमानवासी जो देव हैं उनके शरीर का वर्ण परमशुक्ल होता है 'सोहम्मीसाणेसु णं भंते ! कप्पेसु देवाणं सरीरगा केरिसया गंधेणं पण्णत्ता' हे भदन्त ! सौधर्म और रत्ताभा वण्णेणं पण्णत्ता' हे गौतम ! मा हेवाना शरीर व तापामां आवस सोनाना नावाडाय छे. 'सणंकुमारामाहिं देसुणं पउमपम गोरा वण्णेणं पण्णत्ता' સનકુમાર અને મહેન્દ્ર દેના શરીરને વર્ણ કમળના જે ગીર હોય છે. અર્થાત્ પિશંગ કમળના કેસરના જેવા ગોરા વર્ણના તેમના શરીરે હોય છે. 'बंभलोगेणं भंते !' है भगवान ब्रह्मसान हवाना शरीरनो वा । हाय छ ? या प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री ३ छ -'गोयमा ! अल्ल मधुकगवण्णभा वण्णेणं पण्णत्ता' हे गौतम ! elel मानी । पशु डाय छ, मेरी प्रमाणेने। वर्ण ब्रह्मसना हेवाना शरीरानो डाय छे. 'एवं जाव गेवेज्जा' शरीरमा पापा પ્રકારનો વર્ણ હવા સંબંધીનું આ કથન શૈવેયક વિમાનના દેવોના કથન ५यत सभ७ से. 'अणुत्तरोववातिया परमसुकिल्ला वण्णेणं पण्णत्ता' ५२'तु અનુત્તર વિમાનવાસી જે દે છે, તેમના શરીરને વણ પરમ શુકલ હોય छ. 'सोहम्मीसाणेसु णं भंते ! कप्पेसु देवाणं सरीरगा केरिसया गंधेणं पण्णत्ता' हे જીવાભિગમસૂત્ર Page #1104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१२१ देवविमानपृथिव्याः बाहल्यादिकम् १०९१ वा तदेव सव्वं जाव मणामतरा चेव गंधेणं पन्नत्ता' सौधर्मे शानयोः खलु भदन्त ! कल्पे देवानां शरीराणि गन्धेन कीदृशानि ? गौतम ! स यथा नामकः कोष्ठपुटानां वेत्यादिकं गन्धद्रव्यं विमानप्रकरणवदुक्खा भवेदेतद्रूपो देवानां शरीरगन्धः नायमर्थः समर्थः इतोऽपीष्टतराः प्रियाः कान्ता मनोज्ञाः गन्धाः प्रज्ञप्ताः इति । 'जाव अणुत्तरोववाइया' यावदनुत्तरोपपातिकानामेवं सर्व तावद्वक्तव्यम् इति । 'सोहम्मीसाणेसु णं देवाणं सरीरगा केरिसया फासेणं पन्नत्ता, गोयमा ! थिरमउयणिद्धसुकुमालच्छवि फासेणं पन्नत्ता' सौधमे शानयो देवानां कीदृशानि शरीराणि स्पर्शेण प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! स्थिरमृदुकस्निग्धसुकुमारच्छवि शरीईशान कल्प के जो देव है उनके शरीर की गंध कैसी होती है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! से जहा णामए कोट पुडाण वा तहेव सव्वं जाव मणामतरगा चेव गंधेणं पण्णत्ता जाव अणुत्तरोववाइया' जैसी यावत् मनोऽमतरतक के विशेषणों वाली गन्ध कोष्ठ पुट आदि सुगंधित पदार्थों की होती है-वैसी गन्ध से भी अधिक विशिष्ट गंध वाले सौधर्म ईशान देव लोक के देवों के शरीर, सनत्कुमार आदि देवलोकों के देव के शरीर और नवौवेयक और पांच अनुत्तर विमानवासी देवों के शरीर होते हैं। 'सोहम्मीसाणेसु देवाणं सरीरगा केरिसया फासेणं पण्णत्ता' सौधर्म और ईशान देवों के शरीर कैसे स्पर्श वाले कहे गये हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'थिरमउयणिद्ध सुकुमालच्छवि फासेणं पण्णत्ता' हे गौतम ! इन देवों के शरीर स्थिर मृदु स्पर्श वाले स्थिर स्निग्ध स्पर्श वाले एवं स्थिर कोमल स्पर्श वाले ભગવન! સૌધર્મ અને ઇશાન ક૯૫ના જે દે છે. તેમના શરીરની ગંધ वीडाय छ १ २॥ प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री ४ छ -'गोयमा ! से जहा नामए कोटपुडाणवा तदेव सव्वं जाव मनामतराचेव गंधेणं पण्णत्ता जाव अणुत्तरोववाइया' ? प्रमाणे यावत् भनेोऽभत२ सुधीन। विशेषण पाणी गध કષ્ટપુટ વિગેરે સુગંધવાળા પદાર્થોની હોય છે, એવા પ્રકારના ગંધથી પણ અધિક વિશિષ્ટ ગંધવાળા સૌધર્મ અને ઈશાન દેવકના દેના શરીર, સન કુમાર વિગેરે દેવલેકના દેના શરીર અને નવ રૈવેયક અને પાંચ અનુત્તર વિમાન વાસી દેના શરીર હોય છે. _ 'सोहम्मीसाणेसु वाणं सरीरगा केरिसया फासेणं पण्णत्ता' सौधम भने ઈશાન દેવોના શરીર કેવા પ્રકારના પશ વાળા કહેલા છે? આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्रसुश्री ४ छ :-थिरमउया णिद्धसुकुमालच्छवि फासेणं पण्णत्ता' ગૌતમ ! આ સઘળા દેવના શરીર મૃદુ- કેમળ સ્પર્શવાળા સ્થિર, સ્નિગ્ધ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०९२ जीवाभिगमसूत्रे राणि न मनुष्यवद्विनश्वराणि इति । ' एवं जाव अणुत्तरोववाइया' एवं यावदनुत्तरोपपातिकानामपि ज्ञेयानि । सम्प्रति उच्छ्वास प्रतिपादनम् - 'सोहम्मीसाणदेवाणं केरिया पोग्गला उस्सासत्ताए परिणमंति ? गोयमा ! जे पोग्गला इट्ठा कंता जाव एएसि उस्सासत्ताए परिणमंति जाव अणुत्तरोववाइया' एवं आहारत्ताएवि जाव अणुत्तरोववाइया' सौधर्मे शानयोः देवानां कीदृशाः पुद्गलाः उच्छ्रवासतया परिणमन्ति, भगवानाह - गौतम ! ये पुद्गलाः इष्टाः कान्ताः प्रियतरा मनोज्ञा मन आमतरास्ते पुद्गलास्तेषां देवानामुच्छ्वासतया परिणमन्ति, कहे गये है । 'एवं जाव अणुत्तरोववाइया' इसी तरह से सनत्कुमार से लेकर अनुत्तरोपपातिक देवों तक के भी शरीर स्थिर मृदुस्पर्श वाले स्थिर स्निग्ध स्पर्श वाले एवं स्थिर कोमल स्पर्श वाले कहे गये है । मनुष्य की तरह विनश्वर स्पर्शवाले नहीं कहे गये हैं । 'सोहम्मीसाणदेवाणं केरिसया पुग्गला उस्सासत्ताए परिणमंति' हे भदन्त ! सौधर्म और ईशान देवों के कैसे पुद्गल उच्छ्वासरूप में परिणमते हैं ? 'गोयमा ! जे पोग्गला इट्ठा कंता, जाव ते तेसिं उस्सासत्ताए परिणमंति जाव अणुत्तरोववातिया' हे गौतम! जो पुद्गल इष्ट कान्त, यावत् प्रियतर मनोज्ञ और मन आम होते हैं वे पुद्गल ही इन देवों के उच्छ्वास रूप से परिणमते है । इसी तरह से सनत्कुमार से लेकर अनुत्तरोपपातिक देवों के भी ऐसे ही पुद्गल उनके उच्छ्वास रूप से परिणमते है ऐसा जानना चाहिये 'एवं आहारत्ताए वि जाव अणुत्तरोववातिया' इसी तरह से जो पुद्गल इष्ट कान्त, आदि विशेषणों स्पर्शवाणा भने स्थिर अभण स्पर्शवाणा उडेवामां आवेला छे. 'एवं जाव अणुत्तरोववाइया' ४ प्रमाणे सनत्कुमारथी सहने अनुत्तरोपयातिना शरीर સ્થિર મૃદુ સ્પર્શી વાળા કહેવામાં આવેલ છે. મનુષ્યની જેમ વિનશ્ચર સ્પ वाजा उहेस नथी. 'सोहम्मीसाणदेवाणं केरिसया पुग्गला उस्सासत्ताए परिण સ્મૃતિ' હે ભગવન્ ! સૌધમ અને ઈશાન દેવોના કેવા પુદ્ગલા ઉચ્છવાસ ३५थी परिशुभे छे ? 'गोयमा ! जे पोम्गला इट्ठा, कंता, जाव ते तेसि उस्सासत्ताए परिणमंति जाव अणुत्तरोववाइया' हे गौतम! ने युद्दगोष्टि, अन्त, યાવત્ પ્રિયતર મનેાજ્ઞ અને મન આમ હોય છે. એ પુર્વાંગલેાજ એ દેવાના ઉચ્છવાસ રૂપે પરિણમે છે. એજ પ્રમાણે સનત્કુમારથી લઇને અનુત્તર પપાતિકના દેવાના પણ એવાજ પુદ્ગલે તેમના ઉચ્છવાસ રૂપથી પરિણમે છે. તેમ સમ ४. ' एवं आहारत्ताए वि जाव अणुत्तरोववाइया' भेन प्रमाणे ने युद्दगतेो ઇષ્ટ, કાન્ત, વિગેરે વિશેષણા વાળા હોય છે. તે જ પુદ્દગલે સૌધથી લઇને જીવાભિગમસૂત્ર Page #1106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१२१ देवविमानपृथिव्याः बाहल्यादिकम् १०९३ एवमेवाऽनुतरोपपातिकदेवानाम्, एवमेव सौधर्मेशानादारभ्याऽनुत्तरोपपातिकदेवानामाहारतया ये पुद्गला इष्टाः० त एव परिणमंति इति विवेकः । ___ अथ लेश्याविचारः-'सोहम्मीसाण देवाणं कइलेस्साओ पन्नत्ताओ? गोयमा ! एगा तेउलेस्सा पन्नत्ता' सौधर्मेशानदेवानां कतिलेश्याः प्रज्ञप्ताः ? हे गौतम ! एका तेजोलेश्या प्रज्ञप्ता। 'सणंकुमारमाहिदेसु एगा पम्हलेस्सा' सनत्कुमारमाहेन्द्रयोरेका पद्मलेश्या प्रज्ञप्ता । 'एवं बंभलोगे वि पम्हा' एवं ब्रह्मलोकेऽपि एकापद्मलेश्या । 'सेसेसु एक्का मुक्कलेस्सा' शेषेषु लान्तकतो ग्रैवेयकपर्यन्तेषु एकैवशुक्लले श्या भवति । 'अनुत्तरोववाइयाणं एका परमसुक्कले स्सा' अनुत्तरोपपातिक देवानामेका परमशुक्ललेश्या ज्ञेया । तदुक्तम् - "किण्हानीलाकाउ तेउलेस्सा य भवणवंतरिया । जोइस सोहम्मीसाण तेउलेस्सा मुणेयव्वा ॥१॥ कप्पे सणंकुमारे माहिदे चेव बंभलोए य । एएसु पम्हलेस्सा तेण परं सुक्कलेस्सा य ॥२॥ वाले होते है वे ही सौधर्म से लेकर अनुत्तरोपपातिक देवों के आहार रूप से परिणमते हैं ऐसा जान लेना चाहिये 'सोहम्मीसाण देवाणं कति लेस्साओ पण्णत्ताओ' हे भदन्त ! सौधर्म और ईशान देवों के कितनी लेश्याएं होती हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! एगा तेउलेस्सा पण्णत्ता' हे गौतम । सौधर्म और ईशान देवों के एक तेजो लेश्या होती है 'सणंकुमारमाहिंदेसु एगा पम्हलेस्सा' सनत्कुमार और माहेन्द्र देवों के पद्म लेश्या होती है 'एवं बंभलोगे वि पम्हा सेसेसु एका सुकलेस्सा, अणुत्तरोववातियाणं एका परमसुक्कलेस्सा' ब्रह्मलोक में भी एक पद्म लेश्या ही होती है तथा लान्तक से लेकर ग्रैवेयक तक के देवों में एक शुक्ल लेश्या होती है। तदुक्तम्मनुत्त५पाति वान। माडा२ ३] परिणमे छे तम सभा'. 'सोहम्मीसाण देवाणं कति लेस्साओ पण्णत्ताओ' भगवन् सौधर्म मन शान वाने टसी वेश्यास डाय छ ? या प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री छ -'गोयमा ! एगा तेउलासा पण्णत्ता' है गौतम ! सौधम भने ४ान वान ४ तेवेश्या०४ डाय छे. 'सणंकुमारमाहिंदेसु एगा पम्ह लेसा' सनभा२ मने मान्द्र देवान ४ पासेश्या ४ डाय छे. 'एवं बंभलोगे वि पम्हा सेसेसु एका सुक्कलेस्सा अणुत्तरोववाइयाणं एका परमसुक्कलेस्सा' ब्रह्मसभा ५ मे ५५ લેશ્યા જ હોય છે. તથા લાન્તક દેવકથી લઈને પ્રેયક સુધીના દેવામાં એક શુકલ લેશ્યા જ હોય છે. એને અનુત્તરપપાતિક દેને એક પરમશુકલ લેશ્યા જ હોય છે. કહ્યું પણ છે કે જીવાભિગમસૂત્ર Page #1107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०९४ जीवाभिगमसूत्रे छाया-कृष्णा नीला कापोती तेजोलेश्या च भवनव्यन्तराणाम् । ज्योतिष्क सौधर्मशानानां तेजोलेश्या ज्ञातव्या ॥१॥ कल्पे सनत्कुमारे माहेन्द्रे चैव ब्रह्मलोके च । एतेषु पद्मले श्या तेन परं शुक्ललेश्या तु ॥२॥ अथ दर्शनमाह-'सोहम्मीसाण देवा किं समद्दिट्ठी मिच्छादिट्ठी सम्मामिच्छादिट्ठी' सौधर्मेशानदेवाः सम्यग्दृष्टयः-मिथ्यादृष्टयः-सम्यमिथ्यादृष्टयोवेति प्रश्न: भगवानाह-गौतम ! 'तिन्नि वि त्रयोपि, 'जाव अंतिमगेविज्जा देवा सम्मट्ठिी वि मिच्छादिट्ठी वि-सम्माच्छिादिट्ठी वि' सनत्कुमारादिप्रैवेयकान्तदेवाः सम्यग्दृष्टयोपि मिथ्यादृष्टयोऽपि सम्यङ्गमिथ्यादृष्टयोऽपि भवन्ति इति । 'अणुत्तरो 'किण्हा, नीला, काउ, तेउलेस्सा य भवणवंतरिया । जोइस सोहम्मीसाण तेउलेस्सा मुणेयव्वा ।' कप्पे सणंकुमारे माहिंदे चेव बंभलोए य । एएसु पम्हलेस्सा तेण परं सुक्कलेस्सा य ॥२॥ 'सोहम्सीसाण देवा किं सम्मदिट्ठी, मिच्छादिट्ठी, सम्मामिच्छादिट्टी ?' हे भदन्त ! सौधर्म और ईशान देव क्या सम्यग्दृष्टि होते है ? या मिथ्यादृष्टि होते हैं ? या सम्यग्मिथ्यादृष्टि होते है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! ये 'तिण्णि वि' सम्यग्दृष्टि भी होते है मिथ्यादृष्टि भी होते हैं और सम्यगमिथ्यादृष्टि भी होते है । 'जाव अंतिमगेवेज्जा देवा सम्मदिट्ठी वि मिच्छादिट्ठी वि सम्मामिच्छादिट्टी वि' यावत् सनत्कुमार से लेकर ग्रैवेयकान्त देव भी सम्यग्दृष्टि भी 'किण्हा, नीला, काउ तेउ लेस्साय भवणवंतरिया । जोइससोहम्मीसाण तेउ लेस्सा मुणेयव्वा ॥ १।। कप्पे सणंकुमारे माहिदे चेव बंभलोएय । एएसु पम्हलेस्सा, तेण परं सुक्कलेस्सा य ॥ २ ॥ 'सोहम्मीसाण देवा किं सम्मदिट्ठी, मिच्छादिट्ठी सम्मामिच्छादिट्ठी-१' હે ભગવનું સૌધર્મ અને ઈશાન દેવો શું સમ્યગ્દષ્ટિ વાળા હોય છે? અથવા મિથ્યાદ્રષ્ટિ વાળા હોય છે? અથવા સમ્યક્ મિથ્યાદષ્ટિ વાળા डोय छ ? २॥ प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री ४ छ त-हे गौतम ! 'तिण्णि वि' તેઓ સમ્યફ દૃષ્ટિ વાળા પણ હોય છે, મિથ્યાષ્ટિ વાળા પણ હોય છે, सभ्य मिथ्या किट ५ डोय छ 'जाव अंतिमगेवेज्जा देवा सम्मदिदी वि मिच्छादिट्ठी वि सम्मामिच्छादिट्ठी वि' यावत् सनछुभारथी धन अवेय સુધીના દેવે પણ સમ્યફદષ્ટિ વાળા પણ હોય છે. મિથ્યા દષ્ટિ વાળા પણ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. १२९ देवविमान पृथिव्याः बाहल्यादिकम् १०९५ ववाइया सम्मदिट्टी णोमिच्छादिट्टी णो सम्मामिच्छादिट्टी' अनुत्तरोपपातिक देवाः सम्यग्दृष्टयः नो मिथ्यादृष्टयो नो सम्यङ् मिध्यादृष्टयः । तेषां तथा स्वभावात् इति । सम्प्रति ज्ञानाऽज्ञानमधिकृत्याह - 'सोहम्मीसाणा किं णाणी अन्नाणी ? गोमा ! दोवि, तिनि नाणा' सौधर्मेशानयोः खलु भदन्त किं ज्ञानिनोऽज्ञानिनो वा भवन्ति ? भगवानाह - द्वयोपि ज्ञानिनोऽपि भवन्त्यज्ञानिनोऽपि तत्र ये ज्ञानिनस्ते नियमात् त्रिज्ञानिनः तद्यथा - आभिनिबोधिक ज्ञानिनः १ श्रुतज्ञाज्ञानिनः अवधिज्ञानिच 'तिणि आण्णाणा नियमा' नियमात्ते त्र्यज्ञानिनः मत्यज्ञानिनः १ श्रुताऽज्ञानिनः २ विभङ्गज्ञानिनश्च । 'जाव गेवेज्जा' एवं सनत्कुमारात् होते हैं मिथ्यादृष्टि भी होते हैं और सम्यग मिथ्यादृष्टि भी होते है । 'अणुत्तरोववाइया देवा सम्मदिठ्ठी णो मिच्छादिट्ठी, णो सम्मामिच्छादिट्ठी' परन्तु अनुत्तरोपपातिक देव सम्यग्दृष्टि ही होते हैं वे न मिथ्या दृष्ट होते हैं और न सम्यग् मिथ्यादृष्टि होते हैं। क्योंकि इनका ऐसा ही स्वभाव होता है 'सोहम्मीसाणा किं णाणी, अण्णाणी' हे भदन्त ! सौधर्म और ईशान के देव कया ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते है ? 'गोयमा ! दो वि' हे गौतम! ये ज्ञानी भी होते हैं और अज्ञानी भी होते है । जो इनमें ज्ञानी होते हैं वे नियम से मतिज्ञानी होते है और श्रुतज्ञानी होते है और अधिज्ञानी होते हैं। और जो अज्ञानी होते है वे नियम से मत्यज्ञानी, श्रुताज्ञानी और विभंगज्ञानी है । 'जाव गेवेज्जा' इसी तरह से सनत्कुमार से लेकर ग्रैवेयकान्त देव सब ज्ञानी भी होते है और अज्ञानी भी होते हैं जो ज्ञानी होते है वे होय छे, भने सम्यई मिथ्या दृष्टि वाजा पशु होय छे. 'अणुत्तरोववाइया देवा सम्मदिठ्ठी णो मिच्छादिट्ठी, णो सम्मामिच्छादिट्ठी' परंतु अनुत्तरीપપાતિક દેવો સમ્યક્ દષ્ટિ વાળા હોય છે, તેઓ મિથ્યાદ્રષ્ટિ વાળા હતા નથી. તેમજ સમ્યક્ મિથ્યા દષ્ટિ વાળા પણ હાતા નથી. કેમકે તેમના स्वभाव ४ सेवो होय छे. 'सोहम्मीसाणा किं णाणी अण्णाणी' हे भगवन् સૌધમ અને ઈશાન દેવલે કના દેવો શું જ્ઞાની હાય છે ? કે અજ્ઞાની होय छे ? 'गोयमा ! दो वि' हे गौतम! तेथे ज्ञानी पशु होय छे, અને અજ્ઞાની પણ હેાય છે. તેમાં જે જ્ઞાની હાય છે, તેએ નિયમથી મતિજ્ઞાન વાળા હાય છે. શ્રુત સાન વાળા હેાય છે. અને અવધિજ્ઞાન વાળા હેાય છે. તથા તેઓમાં જેએ અજ્ઞાની હોય છે, તેએ નિયમથી भत्यज्ञानी, श्रुताज्ञानी भने विलज्ञानी होय छे. 'जाव गेवेज्जा' मा प्रभा સનત્કુમાર દેવોલેાકથી લઇને ત્રૈવેયક સુધીના બધા દેવો જ્ઞાની પણ હોય છે. અજ્ઞાની પણ હોય છે. તેમાં જે જ્ઞાની હોય છે, તેએ નિયમથી ત્રણ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०९६ जीवाभिगमसूत्रे ग्रैवेयकान्ताः सर्वेऽपि ज्ञेयाः। 'अनुत्तरोववाइया नाणी' अनुत्तरोपपातिकदेवा ज्ञानिन एव 'नो अन्नाणी' नो अज्ञानिनः 'तिण्णि णाणा नियमा' नियमतस्त्रीणि ज्ञानानि, 'तिविहे जोगे' त्रिविधो योगः-काययोगो १ मनोयोगो २ वचनयोगश्चेति । 'दुविहे उवजोगो सव्वेसिं' द्विविध उपयोगः सर्वेषां देवानाम् 'जाव अणुत्तरा' यावदनुत्तरोपपातिका सौधर्मेशानादारभ्य देवानां द्विविध उपयोगो द्रष्टव्यः सू० ||१२१॥ अथाऽवधिक्षेत्रपरिमाणम् मूलम्-सोहम्मीसाण देवा ओहिणा केवइयं खेत्तं जाणंति पासंति ? गोयमा ! जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागं उक्कोसेणं अवही जाव रयणप्पभा पुढवी उड्ढे जाव साइं विमणाई तिरियं जाव असंखेजा दीवसमुदा एवं सकीसाणा पढमं दोच्चं च सणंकुमारमाहिंदा । तच्चं च बंभलंतग सुक्कसहस्सारग नियम तीन ज्ञान वाले होते हैं और अज्ञानी होते हैं वे नियम से पूर्वोक्त तीन अज्ञान वाले होते हैं । 'अनुत्तरोववाइया नाणी' अनुत्तरोपपातिक देव नियम से ज्ञानी ही होते हैं अज्ञानी नहीं होते हैं। यही बात 'नो अण्णाणी तिण्णि णाणा नियमा' । “तिविधे जोगे दुविहे उवयोगे सव्वेसिं जाव अणुत्तरा' योग-काययोग मनोयोग और वचनयोग इस प्रकार से तीन प्रकार का होता है और उपयोग दो प्रकार का होता है-एक ज्ञानोपयोग और दूसरा दर्शनोपयोग ये दोनों उपयोग सब देवों के होता है-सौधर्म से लेकर अनुत्तरोपपातिकान्त देवों के ये योग और उपयोग दोनों होते हैं। इनके अस्तित्व में वहां हीनाधिकता नहीं है ॥१२१॥ જ્ઞાન વાળા હોય છે. અને જેઓ અજ્ઞાની હોય છે, તેઓ નિયમથી पूर्वरित त्राण सज्ञान वाणा डोय छे. 'अणुत्तरोववाइया नाणी' मनुत्तरे।५पाति वो नियमयी ज्ञानी होय छे. अज्ञानी होता नथी. से पात 'नो अण्णा. णी तिणि णाणा नियमा, तिविहे जोगे दुविहे उवओगे सव्वेसिं जाव अणुत्तरा' ચણ-કાયાગ, મ ગ અને વચન આ પ્રમાણે ત્રણ પ્રકાર હોય છે. અને ઉપગ બે પ્રકારના હોય છે. એક જ્ઞાનપગ અને બીજે દર્શનેપછે. આ ઉપયોગ એ બધા જ દેવોને હોય છે. સૌધર્મથી લઈને અનુત્તરો. પપાતિક દેવોને એ વેગ અને ઉપયોગ બને હોય છે. તેના અસ્તિત્વમાં હીના ધિકતા હોતી નથી. સૂ૦૧૨ના જીવાભિગમસૂત્ર Page #1110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१२२ अवधिक्षेत्रपरिमाणनिरूपणम् १०९७ चउत्थि ॥१॥ आणयपाणय कप्पे देवा पासंति पंचमि पुढवीं। तं चेव आरणच्चुय ओहीनाणेण पासंति ॥२॥ छट्टि हेट्रिम मझिम गेवेज्जा सत्तमि च उवरिल्ला । संभिण्णलोगनालि पासंति अणुत्तरा देवा ॥सू० १२२॥ ___छाया-सौधर्मेशानदेवा अवधिना कियत् क्षेत्रं जानन्ति पश्यन्ति ? गौतम ! जघन्येनाऽगुलस्याऽसंख्येयभागम् उत्कर्षतोऽवधिर्यावत् रत्नप्रभापृथिवीः ऊर्ध्वयावत् स्वानि विमानानि, तिर्यग्यावदसंख्येयान द्वीपसमुद्रान् । एवं शक्रेशानाः प्रथमां द्वितीयां च सनत्कुमारमाहेन्द्राः तृतीयां ब्रह्मलान्तको शुक्रसहस्रारौ चतुर्थीम् ॥१॥ आनतप्राणतकल्पे देवाः पश्यन्ति पञ्चमीं पृथिवीम् । तदेवारणाच्युता अवधिज्ञानेन पश्यन्ति २ । षष्ठीमधस्तन मध्यप्रैवेयकाः सप्तमीचोपरितनाः। संभिन्नलोकनाडी पश्यन्ति अधस्तना देवाः ॥सू० १२२॥ ____टीका-'सोहम्मीसणदेवा ओहिणा केवइयं खेत्तं जाणंति पासंति' सौधर्मेशानयोः खलु ! भदन्त देवा अवधिज्ञानेन कियत् क्षेत्रं जानन्ति पश्यन्ति ? भगवानाह-'गोयमा ! जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेजइभागं' गौतम ! जघन्येनागुलस्याऽसंख्येयभागम्-ननु अंगुलासंख्येयभागमात्रक्षेत्रपरिमितोऽवधिः सर्व अवधिक्षेत्र परिमाणम-'सोहम्मीसाण देवा ओहिणा केवइयं खेत्तं जाणंति, पासंति ?' हे भदन्त ! सौधर्म और ईशान देव अपने अवधिज्ञान से और अवधिदर्शन से कितने क्षेत्र को जानते है ? और कितने क्षेत्र को देखते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु करते है-'गोयमा ! जहण्णेणं अंगुलस्स असंखेजइभागं उक्कोसेणं अवही जाव रयणप्पभापुढवी उड्रं जाव साइं विमाणाई तिरियं जाव असंखेज्जा दीवसमुद्दा' हे गौतम ! सौधर्म ईशान देव अपने अवधिज्ञान से और अवधिदर्शन से कम से कम अंगुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण क्षेत्र मधिक्षत्रनु परिभाष्य _ 'सोहम्मीसाण देवा ओहिणा केवइयं खेत्तं जाणंति पासति' सावन ઇશાનદેવ પિતાના અવધિજ્ઞાનથી અને અવધિ દશનથી કેટલા ક્ષેત્રને જાણે છે? અને કેટલા ક્ષેત્રને દેખે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ગૌતમસ્વામીને छ है-'गोयमा ! जहण्णेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभाग उक्कोसेणं अबही जाव रयणप्पभा पुढवी उड्ढे जाव साइं विमाणाई, तिरियं जाव असंखेज्जा दीवसमुद्दा' હે ગૌતમ ! સૌધર્મ અને ઈશાન દેવ પિતાના અવધિજ્ઞાનથી અને અવધિ દર્શનથી ઓછામાં ઓછા આગળના અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણ ક્ષેત્રને જાણે છે. जी० १३८ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०९८ जीवाभिगमसूत्रे जघन्यो भवति, सर्व जघन्यश्चावधिस्तिर्यङ्गमनुष्येष्वेव नतु शेषेषु तदुक्तम्भाष्यकारेण 'उत्कृष्टोमनुष्येष्वेव नाऽन्येषु, मनुष्य- तिर्यग्योनिष्वेव जघन्यो ना - न्येषु, शेषाणां मध्यम एवे 'ति तत्कथं सर्वजघन्य उक्तः ? इति चेत् - अत्रोच्यते - सौ धर्मादि देवानां परभविकोऽपि उपपातकालेऽवधिः सम्भवति स एव कदाचित्सर्वजघन्योऽपि - उपपातानन्तरं तु तद्भवजः ततो न कश्चिद्दोषः । उक्तंच- को जानते हैं और देखते हैं और अधिक से अधिक वे उनसे अधोलोक में यावत् इस रत्नप्रभा पृथिवी के अधस्तन चरमान्त तक जानते है और देखते है तिर्यग्लोक में वे उनसे यावत् असंख्यात द्वीपसमुद्रों को जानते है और देखते है । और ऊर्ध्वलोक में वे उनसे अपने २ विमानों के स्तूप ध्वजा आदि तक जानते है और देखते है । यहां ऐसी शंका हो सकती है - यहां देवों में जघन्य अवधिज्ञान तो होता नहीं है क्योंकि अंगुल के असंख्यातवें भाग मात्र से परिमित जो अवधिज्ञान होता है वही जघन्य अवधिज्ञान कहा गया है । ऐसा जघन्य अवधिज्ञान मनुष्य और तिर्यञ्चों में ही होता है शेष जीवों में नहीं होता है । अतः देवों में मध्यम अवधिज्ञान होता है फिर यहां पर देवों में जघन्य अवधिज्ञान कैसे कहा गया है ? सो इस शंका का उत्तर ऐसा है कि देवों में जो यहां जघन्य अवधिज्ञान का सद्भाव बतलाया गया है वह उन सौधर्मादिक देवों में उपपात काल में पारभविक अवधिज्ञान को लेकर बतलाया गया है तद्भवज अवधिज्ञान को અને દેખે છે. અને વધારેમાં વધારે તેમનાથી નીચેના લેાકમાં યાવત્ આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના નીચેના ચરમાન્ત સુધી તેએ જાણે છે. અને દેખે છે. તિલેાકમાં તેઓ તેમનાથી યાવત્ અસંખ્યાત દ્વીપ સમુદ્રોને જાણે છે અને દેખે છે. અને ઉલેાકમાં તેઓ પોતપોતાના વિમાનાના સ્તૂપ-ધ્વજા વિગેરે પન્ત જાણે છે. અને દેખે છે. અહીંયાં એવી શ ́કા કરી શકાય છે કે અહી'યાં દેવોમાં જઘન્ય અવધિજ્ઞાન તે હોતુ' નથી. કેમકે આંગળના અસ ખ્યાત ભાગ માત્રથી પરિમિત જે અવધિજ્ઞાન થાય છે. તેનેજ જઘન્ય અવધિજ્ઞાન કહેવામાં આવેલ છે, એવુ જઘન્ય અવધિજ્ઞાન મનુષ્ય અને તિય ચામાં જ હોય છે. ખાકીના જીવોમાં હોતું નથી. તેથી દેવોમાં મધ્યમ અવધિ જ્ઞાન હોય છે. તેા પછી અહીં યાં દેવોમાં જઘન્ય અવધિ જ્ઞાન કેવી રીતે કહેવામાં આવેલ છે ? આ શકાને1 ઉત્તર એવો છે કે અહીયાં દેવોમાં જે જઘન્ય અવધિજ્ઞાનના સદૂભાવ કહેવામાં આવેલ છે, તે એ સૌધ વિગેરેમાં ઉપપાત કાળમાં પરભવ સંબંધી અધિજ્ઞાનને લઈને કહેવામાં આવેલ છે. તદ્દભવ અવધિજ્ઞાનને લઇને કહેલ નથી પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં જીવાભિગમસૂત્ર Page #1112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. १२२ अवधिक्षेत्रपरिमाणनिरूपणम् "वेमाणियाण मंगलभागमसंखं जहन्नओ ओही । उaare परभवि तब्भवजो होइ तो पच्छा ॥ १ ॥ छाया - वैमानिकानामगुलभागासंख्यं जघन्यतो अवधिः । उपपाते परभविकः तद्भवजो भवति तत्पश्चात् ॥ १ ॥ 'उक्को सेणं अवही जाव रयणप्पभा पुढवी उडुं जाव साई विमाणाई तिरियं जाव असंखेज्जा दीवसमुद्दा' प्रज्ञापनायामवधिपदे यथाकथितं तथैवोत्कर्षेणावधिरिहाऽपि वक्तव्यः, प्रज्ञापनापदं चैवम् । तथाहि - ' उक्को सेणं अहे जाव इमीसे रयणप्पा पुढवी हेठिल्ले चरमंते' उत्कर्षेण अधो यावत् एतस्याः रत्नप्रभायाः पृथिव्या अधस्तनात् चरमान्तात् यावदित्यर्थः । ' तिरियं जाव असंखेज्जे दीवसमुद्दे' तिर्यग्यावदसंख्येयान् द्वीपममुद्रान 'उड्ड जाव सगाई विमाणाई' उर्ध्व यावत् स्वकीयानि विमानानि स्वकीय विमानस्तूपध्वजादिकं यावदित्यर्थः ' जाणंति पासंति' जानन्ति पश्यन्ति । एवं सर्णकुमारमाहिंदा वि' एवमेव सनत्कुमारमाहेन्द्रदेवापि जघन्येनाऽङ्गुलाऽसंख्येयभागं जानतः पश्यतः, उत्कर्षेणाऽपि तथैव नवरं - 'अइ जाव दोच्चाए - सक्करप्पभाए पुढवीए हेट्ठिल्ले चरिमंते' अधो यावद् द्विती १०९९ लेकर नहीं प्रज्ञापना में उत्कृष्ट अवधिज्ञान के विषय में जैसा कथन किया गया है वैसा ही वह कथन यहां पर भी उत्कृष्ट अवधिज्ञान को लेकर किया गया है प्रज्ञापना पद में उत्कृष्ट अवधिज्ञान के विषय में ऐसा यह पाठ है - 'उक्कोसेणं अहे जाव इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए द्विल्ले चरिमंते तिरियं जाव असंखेज्जे दीव समुद्दे, उड जाव सगाई विमाणाई एवं सर्णकुमारमाहिंदा वि' इसी प्रकार से सनत्कुमार और माहेन्द्र देव भी, जघन्य से अवधिज्ञान द्वारा अङ्गुल के असंख्यातवें भाग क्षेत्र को जानते हैं और देखते हैं और उत्कृष्ट से भी जैसा ऊपर कहा गया है वैसा जानते है और देखते है परन्तु 'अहे ઉત્કૃષ્ટ અવધિજ્ઞાનના સંબંધમાં જે પ્રમાણે કથન કરવામાં આવેલ છે એજ પ્રમાણેનુ તે કથન અહીંયા પણ ઉત્કૃષ્ટ અવધિજ્ઞાનને લઈને કરવામાં આવેલ છે. પ્રજ્ઞાપના પદમાં ઉત્કૃષ્ટ અવધિજ્ઞાનના સંબંધમાં આ પ્રમાણેના या उडेस छे.- 'जाव उक्कोसेणं अहे जाव इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए हेट्ठिल्ले चरिते तिरियं जाव असंखेज्जे दीव समुद्दे उडूढं जाव सगाई विमाणाई, एवं सर्णकुमारमाहिंदा वि' मान प्रमाणे सनत्कुमार अने माहेन्द्रदेव पशु धन्यथी અવધિજ્ઞાન દ્વારા આંગળના એસંખ્યાતમા ભાગ ક્ષેત્રને જાણે છે અને દેખે છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી પણ ઉપર જે પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ છે, એ પ્રમાણે જાણે જીવાભિગમસૂત્ર Page #1113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११०० जीवाभिगमसूत्रे यायाः शर्कराप्रभायाः पृथिव्याः अधस्तनचरमान्तात् यावज्जानन्ति पश्यन्ति । 'एवं बंभलोगलंतकदेवा वि' एवमेव-ब्रह्मलोकलान्तकदेवावपि जानतः पश्यतः। नवरम्-'अहे जाव तच्चाए पुढवीए' उत्कर्ष तोऽधो यावत्तृतीयस्याः पृथिव्याः । 'महासुक्क सहस्सारगदेवा चउत्थीए पंकप्पभाए पुढवीए हेटिल्ले चरिमंते' महाशुक्रसहस्रारकल्पदेवाः चतुर्थ्याः पङ्कप्रभायाः पृथिव्याः अधस्तनं चरमान्तं यावज्जानन्ति पश्यन्त्यूत्कर्षतः । 'हेटिम मज्झिम गेवेज्जगदेवा छट्टीए तमप्पभाए पुढवीए हेटिल्ले-चरिमंते' अधस्तनमध्यमग्रैवेयकदेवा उत्कर्षतश्च पष्टयास्तमप्रजाव दोच्चाए सकरप्पभाए पुढवीए हेट्ठिल्ले चरिमंते' वे अधोलोक की अपेक्षा द्वितीय पृथिवी शर्कराप्रभा के अधस्तन चरमान्त तक जानते देखते हैं । 'एवं बंभलोग लंतए देवा वि' इसी तरह से ब्रह्मलोक और लान्तक देव भी जानते हैं और देखते हैं-परन्तु अधोलोक की अपेक्षा वे 'तच्चाए पुढवीए तृतीय पृथिवी के अधस्तन चरमान्त तक जानते हैं और देखते हैं 'महासुक्कसहस्सारगदेवा चउत्थीए पंकप्पभाए पुढवीए हेढिल्ले चरिमंते' महाशुक्र और सहस्सार देव चतुर्थ पंकप्रभा पृथिवी के अधस्तन चरमान्त तक जानते और देखते हैं 'आणय पाणय आरणच्चुय देवा अहे जाव पंचमीए पुढवीए धूमप्प भाए हेढिल्ले चरिमंते' आनत प्राणत आरण और अच्युतदेव पंचमी पृथिवी के अधस्तन चरमान्त तक जानते और देखते हैं 'हेहिममज्झिमगेविज्जा देवा छट्ठीए तमप्पभाए पुढवीए हेटिल्ले चरिमंते' अधस्तन छ मन मे . परंतु 'अहे जाव दोच्चाए सक्करप्पभाए पुढवीए हेदिल्ले चरिमंते' તેઓ અલેકની અપેક્ષાએ બીજી શર્કરા પ્રભા પૃથ્વીના નીચેના ચરમાન્ત संधी तो छ भने थे छ. 'एवं बंभलोगलंतकदेवा वि' मे प्रमाणे બ્રહ્મલેક અને લાન્તક કલ્પના દેવે પણ જાણે છે અને દેખે છે. પરંતુ અધેसोनी अपेक्षाथी तेस। 'तच्चाए पंकप्पभाए पुढवीए हेदिल्ले चरिमंते' की पृथ्वीन नीयन। २२मान्त सुधी १ त छे भने हे छ. 'महासुक्क सहस्सार देवा चउत्थीए पंकप्पभाए पुढवीए हेदिल्ले चरिमंते' महाशु भने સહસ્ત્રાર કલપના દેવ ચોથી પંકપ્રભા પૃથ્વીના નીચેના ચરમાન્ત સુધી જાણે छ भने हेमे छ. 'आणयपाणय आरणच्चुयदेवा अहे जाव पंचमीए पुढवीए धूमप्पभाए हेदिल्ले चरिमंते' मानत प्रात, २।२९ अने. अश्युत ४५ना हे। पायभी पृथ्वीना नीयन। २५२मान्त ५५ - नए छ भने से छ. 'हेट्रिम मज्झिमगेवेज्जा देवा छट्ठीए तमप्पभाए पुढवीए हेढिल्ले चरिमंते' २५५स्तन જીવાભિગમસૂત્ર Page #1114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१२२ अवधिक्षेत्रपरिमाणनिरूपणम् ११०१ भायाः पृथिव्या अधस्तनं चरमान्तं यावज्जानन्ति पश्यन्ति । 'उवरिमगेवेजगादेवा अहे जाव सत्तमाए पुढवीए हेढिल्ले चरिमंते' उपरितनौवेयकदेवा जघन्यतः सौधर्मेशानदेवा इव जानन्ति पश्यन्ति उत्कर्षतोऽधो यावत् सप्तम्यास्तमप्रभायाः पृथिव्या अधस्तन चरमान्तं यावजानन्ति। 'अणुत्तरोववाइयदेवाणं भंते ! केवइयं खेत्तं ओहिणा जाणंति पासंति' अनुत्तरोपपातिकाः खलु भदन्त ! देवा अवधिज्ञानेन कियत्प्रमाणकं क्षेत्र जानन्ति पश्यन्ति ? भगवानाह-'गोयमा ! संभिन्न लोगनालिं ओहिणा जाति पासंति' हे गौतम ! परिपूर्ण चतुर्दशरज्ज्यात्मिको लोकनाडीमवधिज्ञानेन जानन्ति दर्शनेन पश्यन्ति । उक्तं च "सक्कीसाणा पढमं दोच्चं च सणंकुमारमाहिंदा । तच्चं च बंभलंतक मुक्कसहस्सारग चउत्थि ॥१॥ आणय पाणय कप्पे देवा पासंति पंचमि पुढविं । तं चेव आरणाच्चुय ओहीनाणेणं पासंति ॥२॥ ग्रैवेयक देव और मध्यम अवेयक के देव छठवीं पृथिवी के अधस्तन चरमान्त तक जानते और देखते है ‘उवरिमगेवेज्जगा देवा अहे जाव सत्तमाए पुढवीए हेडिल्ले चरिमंते' उपरिम अवेयक के देव सप्तमी पृथिवी के चरमान्त तक जानते है और देखते हैं । 'अणुत्तरोववाइय देवाणं भंते ! केवइयं खेत्तं ओहिणा जाणंति पासंति' हे भदन्त ! अनुत्तरोपपातिक देव अपने अवधिज्ञान से कितने क्षेत्र को जानते और देखते हैं ? 'गोयमा ! संभिन्नं लोगनालिं' अनुतरोपपातिक देव पूर्ण -चौदह राजू प्रमाण-इस लोक नाली को जानते है। उक्तंच 'सक्कीसाणा पढमं दोच्चं च सणंकुमार माहिंदा । तच्च च बंभलंतक सुक्कसहस्सारग चउत्थि ॥१॥ રૈવેયક દેવ અને મધ્યમ ગ્રેવેકના દેવ છઠી પૃથ્વીના ચરમાન્ત પર્યત જાણે છે. भने २ छ. 'उवरिमगेवेज्जगा देवा अहे जाव सत्तमाए पुढवीए हेट्रिल्ले चरिमंते' परितन अवयना हेवे। सातमी पृथ्वीना २२मान्त सुधी तो छ. भने हेमे छे. 'अणुत्तरोववाइय देवाणं भंते ! केवइयं खेत्तं ओहिणा जाणति पासंति' भगवन् मनुत्त।५५ति हे। पाताना भवधिज्ञानथी डेटमा क्षेत्रने गणे छ भने हे छ ? 'गोयमा ! संलभिन्न लोगनालिं' भनुत्तरो५५ाति देवे। પૂર્ણ–ચૌદ રાજુ પ્રમાણ વાળા આ સમગ્ર લેકનાલીને જાણે છે. અને દેખે ४थु ५५ छ - सक्कीसाणा पढमं दोच्चं च सणकुमारमाहिदा । तच्चं च बंभ लंतग, सुक्कसहस्सारग चउत्थी ॥ १ ॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११०२ जीवाभिगमसूत्रे छ हिम मज्झिमविज्जा सत्तमि च उरिल्ला । संभिन्नलोकनाडीं पासंति अणुतरादेवा ||३|| छाया - शक्रेशानाः प्रथमां द्वितीयां च सनत्कुमार माहेन्द्र | तृतीयां च ब्रह्मलान्तको शुक्रसहस्रारगौ चतुर्थीम् ॥१॥ आनतप्राणतकल्पे देवाः पश्यन्ति पञ्चमीं पृथिवीम् । तदेवचाऽऽरणाऽच्युता अवधिज्ञानेन पश्यन्ति ॥ २॥ षष्ठीमधस्तन मध्यमग्रैवेयकाः सप्तमीं चोपरितनाः । संभिन्नलोकनाडीं पश्यन्ति अनुत्तरा देवाः || ३|| आसामर्था इत्थम् - सर्वेऽपि देवाः सौधर्मेशानादिकाः जघन्येनाऽङ्गुलासंख्येभागमात्रं क्षेत्रमवधिज्ञानेन जानन्ति पश्यन्ति उत्कर्षतस्तु - सौधर्मेशान देवाः प्रथम पृथिव्या रत्नप्रभायाः अधस्तनचरमान्तं यावत्पश्यन्ति जानन्ति, सनत्कुमार माहेन्द्रदेवा उत्कर्षतः द्वितीयाः शर्कराप्रभायाः पृथिव्या अधस्तनचरमान्तं यावज्जानन्ति पश्यन्ति इति । ब्रह्मलोक लान्तकदेवास्तृतीयस्यावालुकाप्रभाया अधस्तनचरमान्त यावज्जानन्ति पश्यन्ति । महाशुक्रसहस्रारकदेवाश्चतुर्थं पृथिव्याः पङ्कप्रभाया अधस्तनचरमान्तं यावज्जानन्ति पश्यन्ति । आनतप्राणताऽऽरणाऽच्युत देवाः पञ्चम्या धूमप्रभायाः पृथिव्याः अधस्तनचरमान्तं यावज्जनन्ति पश्यन्ति ॥ अधस्तनमध्यमग्रैवेयकदेवाः पष्ठ्याः तमः प्रभायाः पृथिव्या अधस्तनचरमान्तं यावज्जानन्ति पश्यन्ति । उपरितनग्रैवेयकाः सप्तम्यास्तमस्तमप्रभायाः पृथिव्या अधस्तनचरमान्तं यावज्जानन्ति । पश्यन्ति । अनुत्तरोपपातिकदेवाः सम्पूर्णामेव लोकनाडीं जानन्ति पश्यन्ति इति ।। सू० १२२ || सौधर्मेशानादि देवानां समुद्घातमाह तं जहा - वेयणा मूलम् - सोहम्मीसाणेसु णं भंते ! देवाणं कइ समुग्धाया पन्नत्ता ? गोयमा ! पंच समुग्घा या पन्नत्ता, आणय पाणय कप्पे देवा पासंति पंचमिं पुढवीं, तं चैव आरणच्चय ओहीनाणेणं पासंति ॥ २ ॥ छट्टीं हेडिम मज्झिमगेवेज्जा सत्तमिं च उवरिल्ला, संभिण्ण लोगनालिं पासंति अणुत्तरा देवा || ३ || || १२२ ॥ आणय पाणय कप्पे देवा पासंति पंचमिं पुढविं । तं चेव आरणच्चय ओहिनाणेणं पासंति ॥ २ ॥ छट्ठि हेट्टिम मज्झिम गेवेज्जा सत्तमिं च उवरिल्ला । संभिन्न लोगनालिं पासंति अणुत्तरा देवा ॥ ३ ॥ ॥ सू. १२२ ॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. १२३ सौधर्मेशानादि देवानां समुद्घातनि० ११०३ समुग्धाय कसाससमुग्धाए, मारणंतिय समुग्धाए वेउध्विय समुग्धाए, तेजससमुग्धाए, एवं जाव अच्चुए। गेवेज्जाणं आदिल्ला तिन्नि समुग्धाया पन्नत्ता | सोहम्मीसाण देवा केरिसयं खुधपिवासं पच्चणुव्भवमाणा विहरंति ? गोयमा ! णत्थि खुधा पिवासं पच्चणुब्भवमाणा विहरंति जाव अद्रुत्तरोबवाइया । सोहम्मीसाणेसु णं भंते! कप्पेसु देवा एगसं पभू विउव्वित्तए पुहुत्तं पभू विउव्वित्तए ? हंता पभू, एगत्तं विउब्वेमाणा एगिदिय रूवं वा जाव पंचिदियरूवं वा पुहुत्तं विउब्वेमाणा एगिंदिय रुवाणि वा जाव पंचिंदिय रूवाणि वा, ताई संखेज्जाई पि- असंखेजाई पि सरिसाई पि असरिसाई पि संबद्धाई पि असंबद्धाई पि रुवाई विउव्वंति, विउब्वित्ता, अप्पणा जहिच्छियाई कजाई करेंति जाव अच्चुओ गेविज्जणुत्तरोववाइया देवा किं एगत्तं पभू विउव्वित्तए पुहुत्तं पभू विउव्वित्तए ? गोयमा ! एगत्तं पि-पुहुत्तं पि, नो चेव णं संपत्तीए विउव्विसु वा विउ व्वंति वा विउविस्संति वा । सोहम्मीसाण देवा केरिसयं सायासोक्खं पच्चणुब्भवमाणा विहरंति ? गोयमा ! मनुष्णा सदा जाव मणुण्णा फासा जाव गेविजा, अणुत्तरोववाइया अणुत्तरा सदा जाव फासा | सोहम्मीसाणेसु देवाणं केरिसया इट्टी पन्नता ? गोयमा ! महड्डिया महज्जुइया जाव महाणुभागा इड्डीए पन्नत्ता जाव अच्चुओ, गेविज्जणुत्तरा य सव्वे महिड्डीया जाव सव्वे महाणुभागा अनिंदा जाव महर्मिंदा णामं ते देवगणा पन्नत्ता समणाउसो ॥सू० १२३ । छाया - सौधर्मेशानयोः खलु भदन्त ! कल्पयोर्देवानां कति समुद्घाताः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! पञ्च समुद्घाताः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-वेदनासमुद्घातः - कषायसमुद्घातः- मारणांतिकसमुद्घातः - वैक्रियसमुद्घातः तेजसमुद्घातः एवं यावदच्युतः । ग्रैवेयकानामादिमास्त्रयः समुद्घाताः प्रज्ञप्ताः । सौधर्मेशान देवाः कीदृशं જીવાભિગમસૂત્ર Page #1117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११०४ __जीवाभिगमसूत्रे क्षुत्पिपासं प्रत्यनुभवन्तो विहरन्ति ? गौतम ! नास्ति क्षुत्पिपासं प्रत्यनुभवन्तो विहरन्ति यावदनुत्तरोपपातिकाः। सौधर्मेशानयोः खलु भदन्त ! कल्पयोर्देवा एकत्वं प्रभवो विकुर्वितुम् पृथक्त्वं प्रभवो विकुवितुम् हन्त ! प्रभवः, एकत्वं विकुर्वन्तः एकेन्द्रियरूपं वा यावत्पश्चेन्द्रियरूपं वा पृथक्त्वं विकुर्वन्तः एकेन्द्रियरूपाणि वा यावत्पञ्चेन्द्रियरूपाणि वा तानि संख्येयान्यपि, असंख्येयान्यपि, सदृशान्यपि, असदृशान्यपि, संबद्धान्यपि, असंबद्धान्यपि रूपाणि विकुर्वन्ति विकवित्वा (विकुळ) आत्मनो यादृच्छिकानि कार्याणि कुर्वन्ति यावदच्युतः, ग्रैवेयकानुतरोपपातिका देवाः किम्-एकत्वं प्रभवो बिकुर्वितुं पृथक्त्वं प्रभवो विकुक्तुिम् ? गौतम ! एकत्वमपि-पृथक्त्वमपि-नैव खलु सम्पत्त्या विकुर्वितवन्तो विकुर्वन्तिविकुर्विष्यन्ति वा । सौधर्मेशानदेवाः कीदृशं सातसौख्यं प्रत्यनुभवन्तो विहरन्ति ? गौतम ! मनोज्ञान् शब्दान् यावत् मनोज्ञान् स्पर्शान यावद्गवेयकाः, अनुत्तरोपपातिका देवा अनुत्तरान् शब्दान यावत्स्पर्शान् । सौधर्मेशानयोर्देवानां कीदृशीऋद्धिः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! मह द्धिका महाद्युतिका यावन्महानुभागाः ऋद्धया प्रज्ञप्ताः, यावदच्युतः ग्रेवेयका अनुत्तराश्च सर्वे महर्द्धिका यावत्सर्वे महानुभागा अनिन्द्रा यावदहमिन्द्रा नाम ते देवगणाः प्रज्ञप्ताः श्रमणाऽऽयुष्मन् ॥सू० १२३॥ टीका-'सोहम्मीसाणेसु णं भंते ! देवाणं कति समुग्घाया पन्नत्ता ? गोयमा ! पंचसमुग्घाया पन्नत्ता, तं जहा-वेयणासमुग्घाए-कसायसमुग्याए मारणंतियसमग्याए-वे उव्वियसमुग्घाए-तेजससमुग्धाए' सौधमें-इशाने च खलु कल्पे भदन्त ! स्थितिमतां देवानां कति २ समुद्घाताः प्रज्ञप्ताः सन्ति ? भगवानाह-गौतम ! पञ्चसमुदघाताः प्रथिताः तद्यथा-वेदनासमुद्घातः १ कषायसमुद्घात:-२ मार 'सोहम्मीसाणेसु णं भंते ! देवाणं कइ समुग्घाया पण्णत्ता'-इ०। टीकार्थ-अब गौतमने प्रभु से ऐसा पूछा है-हे भदन्त ! सौधर्म और ईशान देवों के कितने समुद्घात होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! पंच समुग्घाया पण्णत्ता' हे गौतम ! पांच समुद्घात होते हैं। 'तं जहा' जिनके नाम ये हैं 'वेयणासमुग्याए, कसायसमु. ग्याए, मारणंतिय समुग्याए, वेउव्वियसमुग्घाए, तेजससमुग्घाए' 'सोहम्मीसाणेसु णं भंते ! देवाणं कइ समुग्घाया पण्णत्ता' त्याह ટીકાર્થ-હવે ગૌતમસ્વામી પ્રભુશ્રીને એવું પૂછે છે કે હે ભગવન સૌધર્મ અને ઇશાન દેવોના કેટલા સમુદ્દઘાત હોય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં प्रभुश्री ४३ छ -'गोयमा ! पंच समुग्घाया पप्णत्ता' हु गौतम! तेयाने पांय समुधात। वामां मारा छ. 'त जहा' तेना नाम। ॥ प्रभारी . 'वेयणा समुग्घाए, कसायसमुग्धाए, मारणंतिय समुग्घाए, वेउव्वियसमुग्घाए, જીવાભિગમસૂત્ર Page #1118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१२३ सौधर्मशानादि देवानां समुद्घातनि० ११०५ णान्तिकसमुद्घातः-३ वैक्रियसमुद्घातः-४ तैजससमुद्घातः-५ इत्थं पञ्च भवन्ति । अत्र उत्तरौ द्वौ आहारककेवलिको समुद्घातौ न भवतः आहारकलब्धिकेवलित्वाभावात्, अतः पञ्चसमुद्घाता उक्ता न तु सप्तेति, ‘एवं जाव अच्चुए' एवं तावद् वक्तव्यं यावदच्युतः कल्पः 'गेवेज्जाणं आदिल्ला तिन्नि समुग्घाया पन्नत्ता' ग्रैवेयकानान्तु आदिमास्त्रयः समुद्घाता एव उत्तरौ द्वौ न भवतः । पञ्च समुद्घात' सत्त्वेऽपि कर्तव्यतया त्रय एव समुद्घाता |वेयकानामित्यग्रे वक्ष्यति 'नो चेव णं' इत्यादिना । नैव कदाचिदपि वैक्रिय तैजससमुद्घाताभ्यां समवहता वेदनासमुद्घात, कषायसमुद्घात, मारणांतिक समुद्घात वैक्रियसमुद्घात और तैजसमुद्घात । एवंजाव अच्चुए' इसी तरह सनत्कुमार से लेकर अच्युत तक ये पांच समुद्घात होते है । 'गेविजाणं आदिल्ला तिणि समुग्घाया पण्णत्ता' ग्रैवेयक विमानवासी देवों के आदि तीन समुद्घात होते है आगे के वैक्रियसमुद्घात और तेजससमुद्घात ये दो समुद्घात नहीं होते है । यद्यपि यहां पांचसमुद्घात शक्ति की अपेक्षा से हैं परन्तु कर्तव्यरूप से यहां ३ ही है तथा सौधर्म से लेकर अच्युत तक जो पांच समुद्घात कहे गये है और दो समुद्घात नहीं कहे गये है सो पांच समुद्घात तो वहां आगमप्रसिद्ध है ही पर यहां आहोरकलब्धि और कैवल्यावस्था का अभाव रहता है इसलिए अन्त के दो समुद्धात यहां नहीं होते है। तथा ग्रैवेयक विमानों में जो वैक्रिय समुद्धात और तैजस समुद्घात का अभाव कहा गया है वह 'नो चेव गं' इत्यादि सूत्र पोठ द्वारा आगे स्पष्ट किया जायगा अनुत्तरोपपातेजससमुग्घाए' वेदना समुद्धात, पाय समुद्धात, भाति समुदधात, वैठिय समुद्धात भने तेस समुद्धात ‘एवं जाव अच्चुए' मे प्रभारी सनामारथी सधन अच्युत४८५ सुधीमा पांय समुद्धात। डाय छे. 'गेविज्जाणं आदिल्ला तिण्णि समुग्घाया पण्णत्ता' त्रैवेय४ विमानवासी वान माहिना ! સમુદુઘાત હોય છે પછીના વૈકિય સમુદ્દઘાત અને તેજસ સમુદુઘાત એ બે સમુદ્રઘાતો હોતા નથી. જો કે અહીયાં પાંચ સમુદુઘાત શક્તિની અપેક્ષા થી છે પરંતુ કર્તવ્ય રૂપથી અહીયાં આ ૩ ત્રણ જ સમુદ્રઘાત છે. તથા સૌધર્મથી લઈને અય્યત કપ સુધી જે પાંચ સમુદુઘાત કહેવામાં આવ્યા છે અને બે સમુઘાત કહ્યા નથી. તે તે પાંચ સમુદ્દઘાતે ત્યાં આગમ પ્રસિદ્ધ છે જ પરંતુ અહીંયાં આહાર લબ્ધિ અને કેવલ્યાવસ્થાને અભાવ રહે છે. તેથી છેલ્લા બે સમુઘાતો અહીયાં હોતા નથી. તથા રૈવેયક વિમાનમાં જે वैठिय समुद्धात मन तेस समुद्धातनी ममा उवामा मावस छ, ते 'नो जी० १३९ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११०६ जीवाभिगमसूत्रे समवहन्यते समवहनिष्यन्ते, प्रयोजनाभावात् प्रकृत्योपशान्तत्वाच्च, इति, एवमनुत्तरोपपातिकानामपि वाच्यम् । 'सोहम्मीसाणदेवा केरिसयं खुधपिवासं' सौधर्मेशानकल्पयोः देवाः खलु भदन्त ! कीदृशं क्षुच्च पिपासा च क्षुत्पिपासं-बुभुक्षां पिपासां-पानेच्छाम् , 'पञ्चणुब्भवमाणा-विहरंति' प्रत्यनुभवन्तो विहरन्ति-इति प्रश्नः ? भगवानाह-'गोयमा ! नत्थि खुधपिवासं पचणुभवमाणा विहरंति' हे गौतम ! तेषां नास्त्येषा शङ्का यत्-क्षुत्पिपासं प्रत्यनुभवन्तस्ते विहरन्ति-आसते । 'जाव अणुत्तरोववाइया' एवं यावदनुत्तरोपपातिकाः । 'सोहम्मीसाणेसु णं भंते ! कप्पेसु देवा एगत्तं पभू विउवित्तए' सौधर्मेशानकल्पयोर्देवाः खलु भदन्त ! एकत्वम्-एकरूपं विकुर्वितुं प्रभवः सामर्थ्यवन्तः किम् ? 'पुहुत्तं पभू विउवित्तए' पृथक्त्वं बहुरूपाणि विकुर्वितुं प्रभवः किम् ? भगवानाह-'हंता पभू' हन्त !तिक देवों के भी ये ही तीन समुद्घात होते है 'सोहम्मीसाण देवा केरिसयं खुधपिवासं पच्चणुब्भवमाणा विहरंति' हे भदन्त ! सौधर्म और ईशान के देव कैसी क्षुधा और पिपासा का अनुभव करते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! नत्थि खुधा पिवासं पच्चणुभवमाणा विहरंति जाव अणु तरोववातिया' हे गौतम ! सौधर्म और ईशान के देव क्षुधा और पिपासा का अनुभव नहीं करते हैं इसी तरह से सनत्कुमार से लेकर अनुत्तरोपपातिक तक के देव भी होते है-उन्हे भी क्षुधा और पिपासा की बाधा नहीं होती है 'सोहम्मीसाणेसु णं भंते ! कप्पेसु देवा एगत्तं पभू विउवित्तए पुहुत्तं पभू विउव्चित्तए' हे भदन्त ! सौधर्म और ईशान के देव कया एकरूप की विकुर्वणा करने के लिये समर्थ है या अनेक रूपों की विकुर्वणा करने चेव णं' त्या सूत्रा: २१ मा २५ष्ट ४२वामा माशे. अनुत्त५पाति हेवाने ५१ मा १ समुद्धात जाय छे.. 'सोहम्मीसाण देवा केरिसयं खुध पिवास पच्चणुब्भवमाणा विहरंति' 3 मावन सोयम भने ४न ४६५ना દેવે કેવા પ્રકારની સુધા–ભૂખ અને પિપાસા–તરસને અનુભવ કરે છે? આ प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री ४ छ -'गोयमा ! नत्थि खुधा पिवास पच्चणुभवमाणा विहरति जाव अणुत्तरोवरव तिया' 3 गौतम ! सौषम मन शान ४८५ना દેવો સુધા અને પિપાસાને અનુભવ કરતા નથી. એ જ પ્રમાણે સનસ્કુમારથી લઈને અનુત્તરપપતિક સુધીના દેવે પણ ભૂખ તરસ રહિત હોય છે. मर्थात् तेसान भूम तरस पी। ४२ती नथी. 'सोहम्मीसाणेसु णं भते कप्पेसु देवा एगतं पभू विउब्वित्तए' ले भगवन् ! सौधम मने शान ४८५ना हेवे। એક રૂપની વિકુવણ કરવાને સમર્થ હોય છે? અથવા અનેક રૂપની વિકુ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३. सू. १२३ सौधर्मेशानादि देवानां समुद्घातनि० ११०७ प्रभवः, एकत्वं पृथक्त्वं च विकुर्वितुं समर्थास्ते देवाः । 'प्रभुर्बुभूषुः सततं विकुर्वितुं बहून्यथैकं स यदा यथेच्छेत् । विकुर्वणा शक्तिरहो उदारा को वर्णयेदस्य प्रभोः प्रभुत्वम् ||१|| एकत्वस्य — बहुत्वस्याऽपि वा विकुर्वणे समर्थास्ते देवा भवन्ति तत्र 'एगत्तं विउद्यमाणा - एगिंदियरूवं वा जाव पंचिंदियरूवं वा' एकत्व' विकुर्वन्तः एकेन्द्रियरूपं - यावत्पञ्चेन्द्रियरूपाणि वा 'पुहुत्तं विउच्वेमाणा - एगिंदिय रुवाणि वा जाव पंचिदियरुवाणि वा पृथक्त्वं बहूनि ख्वाणि विकुर्वन्तः एकेन्द्रियरूपाणि वा-द्वीन्द्रियादि यावत् पञ्चेन्द्रियरूपाणि वा विकुर्वन्ति, 'ताई संखेज्जाईपि - असंखेज्जाई पितानि एकेन्द्रियादि यावत्पञ्चेन्द्रियान्तरूपाणि संख्येयान्यपि असंख्येयान्यपि विकुर्वन्ति तानि पुन: - ' सरिसाईपि असरिसा इंपि' सदृशानि - सजातीयानि अपि अशानि-विजातीयान्यपि, 'संबद्धाईपि असंबद्धापि' संबद्धानि आत्मसमवेतानि के लिये समर्थ है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'हंता पभू' एगन्तं पुहुत्त वि' हां गौतम ! सौधर्म और ईशान के देव एक समय में एक रूप की भी विकुर्वणा करने को समर्थ हैं और अनेक रूपों की भी विकुर्वणा करने को समर्थ हैं जब वे 'एगत्तं विउब्वेमाणा एगिंदियरूवं वा जाव पंचिदियरूवं वा' एक समय में एक ही रूप की विकुर्वणा करते हैं तो वे एक इन्द्रिय जीव के रूप की विकुर्वणा करते हैं यावत् पंचेन्द्रिय जीव के रूप की विकुर्वणा करते हैं । एक समय में अनेक रूपों की विकुर्वणा नहीं करते हैं और जब वे 'पुहुत्तं विवेमाणा' एक समय में अनेक रूपों की विकुर्वणा करते हैं तो 'एगिंदियरूवाई वा जाव पंचिदियख्वाणि वा, ताई संखेज्जाई असंखेज्जाई पि सरिसाई पि असरिसाई पि संबद्धाई पि असंबद्धाई पि रुवाई विउब्वंति' एकेन्द्रियजीव खाने समर्थ होय छे ? या प्रश्नना उत्तरमां अनुश्री हे छे - 'हंता पभू एगत्त पुडुत्तं वि' डा गौतम ! सौधर्म भने ईशान अपना द्वेवे। ये सभयभां એક રૂપની પણ વિક॰ણા કરવાને સમર્થ છે અને અનેક રૂપાની વિકુણા उरवाने पशु समर्थ छे. न्यारे तेथे 'एगतं विब्वैमाणा एगिंदियरूवं वा जाव पंचिदियरूवं वा' ' समयमा मेड ४ ३पनी विदुर्वा उरे तो तेथे એકેન્દ્રિય જીવેાના રૂપની વિકુણા કરે છે. યાવત્ પંચેન્દ્રિય જીવના રૂપની વિધ્રુણા કરે છે. એક સમયમાં અનેક રૂપાની વિકણા કરતા નથી. रमने न्यारे तेथे 'पुहुत्तं विउ प्राणा' मे समयमा भने ३योनी विदुर्वा १२ छे तो 'एगिंदियरूबाई वा जाब पंचिदियख्याणिवा, ताई संखेज्जाई' असं - खेज्जाई पि सरिसाई पि असरिसाई पि असंबद्धाई पि संबद्धाइ पि रुवाई જીવાભિગમસૂત્ર Page #1121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११०८ जीवाभिगमसूत्रे अपि असंबद्धानि-आत्मसमवेतहीनान्यपि आत्मप्रदेशेभ्यः पृथग्भूतानि प्रासादघटपटादीनि यथा-चतुर्दशपूर्वधरा घटात्-घटसहस्रं पटात् पटसहस्रं कुर्वन्ति, 'रूवाई विउव्वंति' रूपाणि यथोक्तानि विकुर्वन्ति, 'विउवित्ता अप्पणा जहिच्छियाई कज्जाई करेंति' यथोक्तरूपाणि विकुर्वित्वा स्वात्मनो यादृच्छिकानि-आत्मनोऽनुकूलानि कार्याणि कुर्वन्ति इति । 'जाव अच्चुओ' यावदच्युतः-एवं तावद् यावदच्युतकल्पदेवाः । 'गेविजणुत्तरोववाइया देवा किं एगत्तं पभू विउवित्तए' ग्रैवेयकानुत्तरोपपातिक देवाः किमेकत्वरूपं विकुर्वितुं प्रभवः ? अथवा 'पुहतं पभू विउवित्तए' पृथक्त्वं बहुरूपाणि वा विकुक्तुिं प्रभवः ? भगवानाह- गोयमा ! एगत्तपि' पुहुत्तंपि'एकत्वमपि-बहुत्वमपि विकुर्वणया स्रष्टुं प्रभवः इति । 'णो चेव णं संपत्तीए विउविसु वा विउच्वंति वा विउविस्संति वा' नैव खलु संपत्त्या साक्षाद्वैक्रियसंपादके रूप की चिकुर्वणा करते हैं यावत् पंचेन्द्रिय जीव के भी रूप की विकुर्वणा करते हैं एकेन्द्रिय जीव की विकुर्वणा में वे उन्हें संख्यात रूप में भी विकुर्वित करते हैं और असंख्यात रूप में भी विकुर्वित करते हैं सशरूप में भी विकुक्ति करते है और असदृशरूप में भी विकुर्वित करते हैं संबद्धित रूप में भी विकुर्वित करते है और असंवद्धित रूप में भी विकुर्वित करते हैं अपने में समवेतरूपों का नाम संबद्धित और आत्मप्रदेशों से पृथग्भूत रूपों का नाम असंबद्धित है जैसे चतुर्दश पूर्वधारी एक घट से हजारों घटों की विकुर्वणा करते हैं, एक वस्त्र से हजारों वस्त्रों की विकुर्वणा करते है और फिर उनके द्वारा इच्छानुसार कार्य करते हैं इसी तरह से ये देव भी करते हैं । विकुर्वणा शक्ति का बड़ा भारी प्रभाव है-उक्तंचविउव्वंति' मेन्द्रिय ना ३५नी ५४ वि ४२ छ. यावत् येन्द्रिय જીવના રૂપની પણ વિકુર્વણા કરે છે. એકેન્દ્રિય જીવની વિકુણામાં તેઓ તેના સંખ્યાત રૂપને પણ વિકર્ષિત કરે છે. અને અસંખ્યાત રૂપને પણ વિકર્ષિત કરે છે સદશ રૂપને પણ વિકૅર્ષિત કરે છે. અને અસદશ રૂપમાં પણ વિ કુંવિત કરે છે. સંબદ્ધિત રૂપની પણ વિકુવણ કરે છે. અને અસંબદ્ધિત રૂપની પણ વિદુર્વણ કરે છે. પિતાનામાં ભળી જનારા રૂપનું નામ સંબદ્ધિત અને આત્મ પ્રદેશથી જુદા થયેલા રૂપે નું નામ અસંબદ્ધિત છે. જેમ ચૌદ પૂર્વને ધારણ કરવાવાળા એક ઘડામાંથી હજારો ઘડાઓની વિદુર્વણ કરે છે. એક એક વસ્ત્રમાંથી હજારો વસ્ત્રોની વિતુર્વણા કરે છે. અને પછી તેનાથી પિતાની ઈચ્છા પ્રમાણે કાર્ય કરે છે એ જ પ્રમાણે આ દે પણ કરે છે. વિદુર્વણા શક્તિને પ્રભાવ ઘણો મોટો છે. કહ્યું પણ છે કે જીવાભિગમસૂત્ર Page #1122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१२३ सौधर्मशानादि देवानां समुद्घातनि०११०९ नेन विकुर्वितवन्तो वा विकुर्वन्ति वा विकुर्विष्यन्ति वा सत्यपि शक्तिमत्वे प्रयो जनाऽभावात् प्रकृत्योपशान्तत्वाचेति । 'सोहम्मीसाण देवा केरिसयं साया सोक्खं पञ्चणुब्भवमाणा विहरंति' सौधर्मेशानकल्पयोर्देवाः खलु भदन्त ! कीदृशं सात 'प्रभुर्बुभूषुः सततं विकुवितुं वहून् यथैके स यदा यथेच्छेत् । विकुर्वणा शक्तिरहो उदारा को वर्णयेदस्य प्रभोः प्रभुत्वतू' ॥१॥ यही वात 'विउवित्ता अप्पणा जहिच्छियाई कज्जाई करें ति' इस सूत्रपाठ द्वारा प्रकट की गई है 'जाव अच्चुओ' इस प्रकार से एक रूप की और अनेक रूपों की विकुर्वणा करने की यह बात सनत्कुमार से लेकर अच्युत तक के देवों में कह लेनी चाहिये 'गेविजणुत्तरोववातिया देवा किं एगत्तं पभू विउवित्तए, पुहुत्तं पभू विउव्वित्तए' हे भदन्त ! अनुत्तरोपपातिक देव कया एक रूप की विकुर्वणा करने के लिये समर्थ है या अनेक रूपों की विकुर्वणा करने के लिये समर्थ है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते है-'गोयमा ! एगत्तं पि पुहुत्तं पि, नो चेव णं संपत्तीए विउविसु वा विउव्वंति वा, विउविस्संति वा' हे गौतम ! अनुत्तरोपपातिक देव पूर्वोक्त रूप से एक रूप की भी विकुर्वणा कर सकते हैं और अनेक रूपों की भी विकुर्वणा कर सकते हैं। परन्तु अभी तक न उन्होंने ऐसा किया है, न वे वर्तमान में ऐसा करते हैं और न भविष्य में भी वे ऐसा करेगें । कयोंकि ऐसी शक्ति होने पर भी वे प्रयोजनाभाव से और प्रकृत्या उपशान्त होते हैं। 'प्रभूर्बु भूषुः सततं विकुर्वितु बहून् यथैके स यदा यथेच्छेत् । विकुर्वणाशक्तिरहो उदारा को वर्णयेदस्य प्रभोःप्रभुत्वम् ॥ मा पात 'विउव्वित्ता अप्पणो जहिच्छियं करें ति' मा रीते मे ३५नी અને અનેક રૂપની વિકુર્વણ કરવાનું આ કથન સનકુમારથી લઈને અચુત ४६५ सुधीना हेवोनी समयमा नये. 'गेविज्जणुत्तरोववाइया देवा किं एगत्तं पभू विउवित्तए, पहुत्तं पभू विउव्वित्तए'हे भगवन् ! अनुत्त।५५ति हेर એક રૂપની વિદુર્વણા કરવાને શક્તિમાન છે? અથવા અનેક રૂપની વિકુણા કરવાને शतिमान छ ? २मा प्रश्नाला उत्तरमा प्रमुश्री ४ छ - 'गोयमा ! एगत्तं पि पुहुत्तं पि नो चेव णं सपत्तीए विउव्विसु वा विउव्वंति वा विउविस्सति वा' है गौतम અનુત્તરપપાતિક દેવ પૂર્વોક્ત પ્રકારથી એક રૂકાની પણ વિકુવણા કરી શકે છે અને અનેક રૂપની પણ વિદુર્વણ કરી શકે છે. પરંતુ અત્યાર સુધી તેઓએ તેમ કર્યું નથી તથા વર્તમાનમાં તેમ કરતા નથી. અને એ રીતની શક્તિ હોવા છતાં પણ તેઓ પ્રજનને અભાવ હોવાથી અને પ્રકૃતિથી ઉપ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १११० जीवाभिगमसूत्र सौख्यम् -अहादसौमनस्यं प्रत्यनुभवन्तो विहरन्ति ? भगवानाह-'गोयमा मणुण्णा सदा जाव मणुण्णा फासा' हे गौतम ! मनोज्ञाः शब्दाः यावन्मनोज्ञाः स्पर्शाः मनोज्ञरूपाणि मनोज्ञगन्धाश्च एवं रूपं सातसौख्यं प्रत्यनुभवन्तो विहरन्ति । 'जाव गेवेज्जा' यावद्द्यैवेयका इत्थं सात सौख्यवन्तो विहरन्ति । 'अणुत्तरोववाइया अणुत्तरा सदा जाव फासा' अनुतरोपपातिकदेवाश्चाऽनुतराः शब्दा यावदनुत्तराः स्पर्शाः इत्येवं सात सौख्यं प्रत्यनुभवन्तो विहरन्ति इति । देवऋद्धिमाह'सोहम्मीसाणेसु देवाणं केरिसया इडी पन्नत्ता ? गोयमा ! महिडिया महज्जुइया जाव महाणुभागा इड्रीए पन्नत्ता' सौधर्मेशानयोः कल्पयोः खलु भदन्त ! अतः ऐसा वे न करते हैं न करेगें और न उन्होंने ऐसा पहिले कभी किया ही हैं। 'सोहम्मीसाण देवा केरिसयं सायासोक्खं पच्चणुरभवमाणा विहरंति' हे भदन्त ! सौधर्म और ईशान के देव किस प्रकार के साताजन्य सुख को भोगते है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! मणुण्णा सद्दा, जाव मणुण्णा फासा जाव गेविजा, अणुत्तरोववाइया अणुत्तरा सदा जाव फासा' हे गौतम ! सौधर्म और ईशान के देव मनोज्ञ शब्द जन्य यावत् मनोज्ञ स्पर्श जन्य सुखों का अनुभवन करते हैं ऐसा यह सुखानुभव ग्रैवेयक देव तक के देवों के होता है । और जो अनुत्तरोपपातिक देव हैं वे अनुत्तर शब्द से जन्य और यावत् अनुत्तर स्पर्श जन्य सुख का अनुभवन करते हैं 'सोहम्मीसाणेसु देवाणं केरिसगा इड्डीए पन्नत्ता ? गोयमा ! महिडिया महज्जुइया जाव महाणुभागा इड्डीए पन्नत्ता' हे भदन्त ! सौधर्म और ईशान के શાન્ત હોય છે. તેથી તેઓ તે પ્રમાણે કરતા નથી. તથા ભવિષ્યમાં તેમ કરશે નહીં તેમજ ભૂતકાળમાં પણ તેઓએ તે પ્રમાણે ક્યારેય કરેલ નથી. 'सोहम्मीसाण देवा केरिसयं सायासोक्खं पच्चणुभवमाणा विहरति' हे भगवन् ! સૌધર્મ અને ઈશાન કલ્પના દેવ કેવા પ્રકારની શાતા યુક્ત સુખને ઉપसोप ४२ छ ? २मा प्रश्नना उत्तरमा प्रभुश्री ४९ छ -'गोयमा ! मणुण्णा सहा जाव मणुण्णा फासा जाव गेविज्जा अणुत्तरोववाइया अणुत्तरा सहा जाव फासा' હે ગૌતમ ! સૌધર્મ અને ઇશાન ક૯૫ના દેવે મનોઝ શબ્દ જન્ય યાવત્ મને સ્પર્શથી પ્રાપ્ત થયેલ સુખને અનુભવ કરે છે. આ પ્રમાણેને આ સુખાનુભવ રૈવેયક સુધીના દેવોને હોય છે. એને જે અનુત્તરપપાતિક દેવે છે, તેઓ અનુત્તર શબ્દથી થવાવાળા એને એનુત્તર સ્પર્શથી થવાવાળા સુખનો अनुभव ४२ छे. 'सोहम्मीसाणेसु देवाणं केरिसगा इड्ढी पण्णत्ता; गोयमा ! महिइढिया महज्जुइया जाव महागुभागा इड्ढीए पण्णत्ता' है मापन सौधम भने જીવાભિગમસૂત્ર Page #1124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१२४ सौधर्मशानादिदेवानां विभूषादिनि० ११११ देवानां कीदृशीऋद्धिः प्रज्ञप्ता ? भगवानाह-हे गौतम ! महर्टिका महाद्युतिका महासौख्या महबला महानुभागा ऋद्ध या प्रज्ञप्ताः ते ते देवाः । यावदच्युतः सर्वे एवं विधाः । 'गेविजणुत्तरा य सव्वे महड्रिया जाव सव्वे महाणुभागा' ग्रैवेयकानुत्तराश्च सर्वे देवा ऋद्ध या कहदृशाः ? भगवानाह-महदिका महाद्युतिका महासौख्या महाबला महानुभागाः । 'अजिंदा जाव अहमिंद। णामं ते देवगणा पन्नत्ता समणाउसो' अनिंद्रा अहमिन्द्रा नाम ते देवगणाः सर्व तत्रेन्द्र स्वरूपाः प्रज्ञप्ताः श्रमण ! हे आयुष्मन् ॥सू० १२३॥ अथ देवादिनां विभूषादि वर्णनम् मूलम्-सोहम्मीसाणा देवा केरिसया विभूसाए पन्नत्ता ? गोयमा ! दुविहा पन्नत्ता, तं जहा वेउव्विय सरीरा य, अवेदेवों की ऋद्धि कैसी कही गई है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते है-हे गौतम ! सौधर्म और ईशान के देवों की ऋद्धि बहुत बडी कही गई है । अतः ये महाऋद्घि वाले, महाद्युति वाले, यावतू महाप्रभाव वाले होते है । 'जाव अच्चुओ' इसी तरह से महाऋद्धि आदि विशेषणों वाले सनत्कुमार देवों से लेकर अच्युतकल्प तक के देव होते है। 'गेवेज्जणुत्तराय सव्वे महिड्रिया जाव सच्चे महाणुभागा अजिंदा जाव महमिंदा णामं ते देवगणा पण्णत्ता समणाउसो' त्रैवेयक से लेकर अनुत्तरविमानों तक के देव भी महर्द्धिक यावत् महाप्रभाव वाले होते हैं। ये सब विना इन्द्र के होते हैं और स्वयं एक एक की संख्या में इन्द्र होते हैं । इनका कोई इन्द्र हो और वह इन पर शासन करे ऐसा वे नहीं होते हैं ॥१२३॥ ઇશાન કલ્પના દેવેની બદ્ધિ કેવી કહેવામાં આવેલ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે હે ગૌતમ! સૌધર્મ અને ઈશાન કલ્પના દેવેની કદ્ધિ ઘણી મોટી કહેવામાં આવેલ છે. તેથી તેઓ મહા ઋદ્ધિવાળા, મહાદ્યુતિવાળા, यावत् महाप्रभाव डाय छे. 'जाव अच्चुओ' मे४ प्रमाणे महा ऋद्धि વિગેરે વિશેષણ વાળા સનકુમાર દેથી લઈને અય્યત ક૯૫ સુધીના દેવ डाय छे. 'गेवेज्जणुत्तराय सव्वे महिढिया जाव सव्वे महाणुभागा अजिंदा जाव अहमिंदाणामं ते देवगणा पण्णत्ता समणाउसो' त्रैवेय४ हेवाथी सधन अनुत्तर વિમાને સુધીના દે પણ મહદ્ધિક યાવત્ મહાપ્રભાવવાળા હોય છે. અને એ બધા ઈન્દ્ર વિનાના હોય છે. અને પોતેજ એક એકની સંખ્યામાં ઈન્દ્ર હોય છે. તેમને બીજે કઈ ઇન્દ્ર હોય અને તે તેમના પર શાસન કરે એવા तमा हाता नथी. ॥ सू. १२३ ।। જીવાભિગમસૂત્ર Page #1125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १११२ जीवाभिगमसूत्रे उब्विय सरीरा य, तत्थ णं जे ते वेउव्विय सरीरा ते हारविराइय वच्छा जाव दस दिसाओ उज्जोवेमाणा पभासेमाणा जाव पडिरूवा, तत्थ णं जे ते अवेडव्विय सरीरा तेणं आभरणवसणरहिया पगतित्था विभूसाए पन्नत्ता | सोहम्मीसाणेसु णं भंते ! कप्पेसु देवीओ केरिसियाओ विभूसाए पन्नत्ताओ ? गोयमा ! दुविहाओ पन्नत्ताओ, तं जहा- वेउब्विय सरीराओ य अवेव्विय सरीराओ य, तत्थ णं जाओ वेउव्वियसरीराओ ताओ सुवण सदालाओ सुवण्णसद्दालाई वत्थाई पवरपरिहियाओ चंदाणणाओ चंदविलासिणीओ चंदद्धसमणिडालाओ सिंगारागारचारुवेसाओ संगय जाव पासाईओ जाव पडिरुवा, तत्थ णं जाओ अवेउव्वियसरीराओ ताओ णं आभरणवसणरहियाओ पगतित्थाओ विभूसाए पन्नत्ताओ, सेसेसु देवा देवीओ णत्थि जाव अच्चुओ, गेवेज्जगदेवा केरिसया विभूसाए० ? गोयमा ! आभरणवसणरहिया एवं देवो णत्थि भाणियव्वं, पगतित्था विभूसाए पन्नत्ता एवं अणुत्तरा वि । सोहम्मीसाणेसु देवा रिसए कामभोगे पच्चणुब्भवमाणा विहरंति ? गोयमा ! इट्टा सदा इट्टा रूवा जाव फासा, एवं जाव गेवेज्जा, अणुत्तरोववाइयाणं अणुत्तरा सदा जाव अणुत्तरा फासा । ठिई सव्वेसिं भाणियव्वा, देवित्ताए वि, अनंतरं चयंति, चइत्ता जे जहिं गच्छति तं भाणियव्वं ॥ सू० १२४ ॥ 1 छाया - सौधर्मेशाना देवा कीदृशा विभूषणया प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! द्विविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा - वैक्रियशरीराचाऽवैक्रियशरीराश्च तत्र खलु ये ते वैक्रियशरीरास्तेहारविराजिनवक्षसो यावद् दशदिशा उद्योतयन्तः प्रभासयन्तो यावत्प्रतिरूपाः तत्र ये तेऽवै क्रियशरीरास्ते खलु आभरणवसनरहिताः प्रकृतिस्था विभूषया प्रज्ञप्ताः । सौधर्मेशानयोः खलु भदन्त ! कल्पयोर्देव्यः कीदृश्यो विभूषया प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद् यथा - वैक्रियशरीराश्वाऽवैक्रियशरीराश्च तत्र या જીવાભિગમસૂત્ર Page #1126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१२४ सौधर्मशानादिदेवानां विभूषादिनि० १११३ वैक्रियशरीराः ताः खलु सुवर्णशब्दाः मुवर्णशब्दान्वितानि वस्त्राणि प्रवरपरिहिताश्चन्द्राननाश्चन्द्र विलासिन्यश्चन्द्रार्धसमललाटाः शृङ्गारागारचारुवेषाः संगत यावत् प्रासादिकाः यावत्प्रतिरूपाः, तत्र खलु या अवैक्रियशरीरास्तेः खलु आभरणवसनरहिताः प्रकतिस्थाः विभूषया प्रज्ञप्ताः, शेषेषु देवा देव्यो न सन्ति यावदच्युतः । ग्रैवेयकादेवाः कीदृशाः विभूषया प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! आभरणवस्त्ररहिताः एवं देव्यो न सन्ति भणितव्यम् । प्रकृतिस्था विभूषया प्रज्ञप्ताः, एवमनुत्तरा अपि। सौधर्मेशानेषु देवाः कीदृशान् कामभोगान् प्रत्यनुभवन्तो विहरन्ति ? गौतम ! इष्टान् शब्दान्, इष्टानि रूपाणि यावत्स्पर्शान् एवं यावद् अवेयकाः, अनुत्तरोपपातिकानाम् अनुत्तराः शब्दाः यावदनुत्तराः स्पर्शाः, स्थितिः सर्वेषां भणितव्या। देवि तयापि-अनन्तरं च्यवन्ति च्यवित्वा ये यत्र गच्छन्ति तद्भणितव्यम् सू०॥१२३॥ टीका-'सोहम्मीसाणा देवा केरिसया विभूसया पन्नत्ता ? गौयमा ! दुविहा पन्नत्ता तं जहा-वेउव्वियसरीरा य-अवेउब्वियसरीरा य सौधर्मेशानदेवा विभूषया कीदृशाः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ? द्विविधाः प्रज्ञप्ताः तदयथा-वैक्रियशरीराऽवैक्रिशरीराश्च 'तत्थ णं जे ते वेउब्वियसरीरा ते हारविराइयवच्छा जाव दसदिसाओ उज्जो वेमाणा पभासेमाणा जाव पडिरूवा' तत्र द्वयोर्मध्ये ये ते खलु वैक्रियशरीरास्ते हारविराजितवक्षसो वरकुण्डलधराः वरमालामौलिमुकुटा दिव्यव ‘सोहम्मीसाणा देवा केरिसया विभूसाए पण्णत्ता' इ० । टीकार्थ-अब गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-हे भदन्त ! सौधर्म और ईशान देवों के शरीर विभूषा से कैसे लगते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते है-'कोयमा ! दुविहा पण्णत्ता' हे गौतम ! इनके शरीर दो प्रकार के होते हैं 'तं जहा' जैसे 'वेउब्वियसरीरा य अवेउव्विय सरीरा य' एक वैक्रिय शरीर और दूसरा अवैक्रिय शरीर 'तत्थ णं जे ते वेउव्वियसरीरा ते हारविराइयवच्छा जाव दसदिसाओ उज्जोवेमाणा पभासेमाणा जाव पडिरूवा' इनमें जो वैक्रिय शरीर होता है 'सोहम्मीसाणा देवा केरिसया विभूसाए पण्णत्ता' त्याle ટીકાથ–હવે ગૌતમસ્વામી પ્રભુશ્રીને એવું પૂછે છે કે-હે ભગવન ! સૌધર્મ અને ઈશાન દેવના શરીર વિભૂષાથી કેવા લાગે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્ત२मा प्रमुश्री ४ छ - 'गोयमा । दुविहा पण्णत्ता' हे गौतम ! तेमना शरीर मे ४२ना डाय छे. 'तं जहा' सभडे 'वेउव्वियसरीराय अवेउव्वियसरीराय' से वैठिय शरीर भने मी सवैठिय शरी२ 'तत्थ णं जे ते वेउव्विय सरीरा ते हारविराइयवच्छा जाव दस दिसाओ उज्जोवेमाणा पभासेमाणा जाव पडिरूवा' जी० १४० જીવાભિગમસૂત્ર Page #1127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १११४ जीवाभिगमसूत्रे स्त्राभरणाः स्वभाभिः दशदिशा उद्द्योतयन्तःप्रभासयन्तः प्रकाशयन्तःप्रासादिका दर्शनीया अभिरूपा प्रतिरूपा भवन्ति । 'तत्थ जे ते अवेउव्वियसरीरा ते णं आभरणवसनरहिया पगतित्था विभूसयाए पन्नत्ता' तत्र ये तेऽक्रियशरीरास्ते खल आभरणवसनाभ्यांखहिताः प्रकृतिस्था विभूषाभिः प्रज्ञप्ताः । 'सोहम्मीसाणेसु णं भंते ! कप्पेसु देवीओ केरिसयाओ विभूषाभिः पन्नत्ताओ ?' सौधर्मेशानकल्पयोः खलु भदन्त ! याः सन्ति देव्यस्ता विभूषाभिः कीदृश्यः प्रकीर्तिताः ? भगवानाह-'गोयमा ! दुविहाओ पन्नत्ताओ तं जहा-वेउब्वियसरीराओ य अवेउव्विय वह हार विराजित है वक्षस्थल जिसके ऐसाहोता है और वह अपनी प्रभाओं से दश दिशाओं को उद्योतित करता हुआ उन्हें प्रभासित करता हुआ यावत् प्रतिरूप होता है यह शरीर सुन्दर होते हैं तथा सदा कुण्डलों से सुन्दर उत्तमोतम मालाओ से और सुन्दर २ दिव्य वस्त्रों से तथा आभरणों से सुसज्जित रहता है अतएव यह प्रासादिक, दर्श नीय एवं अभिरूप होता है और जो अवैक्रिय शरीर होता है वह आभरण वसन से रहित होता है और प्रकृतिस्थ होता है अतः इसकी शोभा स्वाभाविकी होती है विभूषाजन्य नहीं होती है यही वात 'तत्थणं जे ते अवेउव्वियसरीरा तेणं आभरणवसणरहिता पगतित्था विभूसाए पण्णत्ता' इस सूत्र पाठ से कही हैं । सोहम्मीसाणेसु णं कप्पेसु देवीओ केरिसयाओ विभूसाए पण्णत्ताओ' हे भदन्त ! सौधर्म और ईशान कल्पों में देवियां विभूषा से कैसी लगती हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं'गोयमा ! दुविहाओ पण्णत्ताओ' हे गौतम ! इनका शरीर दो प्रकार તેમાં જે વૈકિય શરીર હોય છે, તે હાર વિરાજીત છે. વક્ષસ્થળની જેમાં એવા હોય છે. અને તે પિતાની પ્રભાથી દશ દિશાને પ્રકાશિત કરતા થકા તેને ઉદ્યોતિત કરતા થકા યાવત્ પ્રતિ રૂપાય છે. તેમના શરીરે સુંદર કુંડળેથી સુંદર ઉત્તમોત્તમ માળાઓથી અને સુંદર દિવ્ય એવા વસ્ત્રોથી તથા આભૂષણથી સુસજજીત રહે છે. તેથી તે પ્રાસાદિક દશનીય અભિરૂપ અને પ્રતિ રૂપ હોય છે. અને જે અવૈકિય શરીર હોય છે તે આભૂષણો, વસ્ત્રો વિનાના હોય છે. અને પ્રકૃતિ હોય છે. તેથી તેની શોભા નૈસગિકી–સ્વાભાવિક डाय छे. विभूषाथी भनेर शाम तभनी हाती नथी । पात 'तत्थ णं जे ते अवेउव्वियसरीरा तेणं आभरणवसणरहिता पगतित्था विभूसाए पण्णत्ता' मा सूत्रपा द्वारा प्रगट ४२वामा मावेश छ. 'सोहम्मीसाणेसु ण भंते ! कप्पेसु देवीओ केरिसियाओ विभूसाए पण्णत्ताओ' ले मावन् सौधम सने शान કમાં દેવિ શણગારથી કેવી લાગે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી छ 'गोयमा ! दुविहाओ पण्णत्ताओ' गौतम ! तेमना शरी। में જીવાભિગમસૂત્ર Page #1128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१२४ सौधर्मेशानादिदेवानां विभूषादिनि० १११५ सरीराओ य' गौतम ! द्विविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-वैक्रियशरीराश्चाऽवैक्रियशरीराश्च । 'तत्थ णं जाओ वेउव्वियसरीराओ ताओ सुवण्णसदालाओ' तत्र खलु याः वैक्रियशरीरवत्यस्ताः सुवर्णशब्दाः नूपुरादिभिः, 'सुवण्णसद्दालाई वत्थाई पवरपरिहियाओ' सुवर्णशब्दवन्ति वस्त्राणि प्रवरपरिहिताः स किङ्किणीकानि प्रवरमत्युद्भट यथा भवति एवं परिहित परिधृतवत्यः । 'चंदाणणाओ चंदविलासिणीओ चंदद्धसमनिडालाओ' चन्द्राऽऽननाः चन्द्रतुल्यमुखयुक्ताः चन्द्रे ये विलासास्तद्वत्यः चन्द्राधसमललाटाः चन्द्रार्धसदृशललाटवत्यः उल्का इव-उद्योतयन्त्यः विद्युद्घानमरीचि दीप्तसूर्यतेजोधिकतरसन्निकाशाः 'सिंगारागार चारुवेका होता है अर्थातू ये दो प्रकार के शरीर वाली होती है 'तं जहा' जैसे -'वेउव्विय सरीराओ य अवेउब्वियसरीराओ य' एक वैक्रिय शरीर वाली और दूसरी अवैक्रिय शरीर वाली 'तत्थणं जाओ वेउव्विय सरी राओ य ताओ सुवण्णसद्दालाओ सुवण्णसद्दालाई वत्थाई पवरपरिहिताओचंदाणणाओ चंदविलासिणीओचंदद्धसमणिडालाओसिंगारागार चारूवेसाओ संगय जाव पासाईयाओ जाव पडिरूवा' इनमें जो वैक्रिय शरीर वाली देवियां हैं वे सुवर्ण निर्मित नपुर आदि के शब्दों से युक्त रहती हैं, किङ्किणी आदि के शब्दों से वाचालित सुन्दर २ वस्त्रों को सुन्दर ढंग से पहिरे रहती हैं इनका मुखमण्डल चन्द्र के जैसा सुहावना बना रहता है भाल इनका अष्टमी के अर्धचन्द्र के जैसा मनोहर होता है चन्द्रमा के जैसा इनका विलास होता है तथा चन्द्रमा के दर्शन से भी अधिक इनका सोमदर्शन होता है ये विजली के जैसी सदा चमकती रहती हैं विजली की सान्द्रकिरणों के तेज से और પ્રકારના હોય છે. અર્થાત્ તેઓ બે પ્રકારના શરીરે વાળી હોય છે. તે जहा' तसा शरी२ २॥ प्रमाणे छे. 'वेउव्वियसरीराओय अवेउव्वियसरीरा. ओय' २४ वैठिय शरीरवाणी मने मील मय शरीरवाणी 'तत्थणं जाओ वेउव्वियसरीराओ ताओ सुवण्ण सद्दालाओ सुवण्णसद्दालाई वत्थाई पवरपरिहि ताओ चंदणाणणाओ चंदविलासिणीओ चंदद्धसमणिडालाओ सिंगारागारचारुवेसाओ जाव पासाइयाओ जाव पडिरूवा' तेमा २ वैठिय शरी२ पाणी क्यिो छे. તેઓ સેના વિગેરેથી બનાવવામાં આવેલ નૂપુર વિગેરેના શબ્દોથી યુક્ત રહે છે. કિંકિણી-ઘુઘરિ વિગેરેના શબ્દોથી વાચા યુક્ત અને સુંદર સુંદર વસ્ત્રોને સુંદર ઢંગથી પહેરી રાખે છે. તેઓના મુખ મંડળો ચંદ્રના જેવા હામણું રહે છે. તેઓનો ભાલ પ્રદેશ આઠમના અર્ધ ચંદ્રના જેવા મનહર હોય છે. તેમના વિલાસ ચંદ્રમાના જેવા હોય છે. તથા ચંદ્રમાના દર્શનથી પણ વધારે સૌમ્ય પ્રકારનું તેમનું દર્શન હોય છે. તેઓ વિજળીની જેમ સદા ચમકતી રહે છે. વિજળીના ગાઢા કિરણોના તેજથી અને પ્રકાશમાન સૂર્યના તેજથી જીવાભિગમસૂત્ર Page #1129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १११६ जीवाभिगमसूत्रे साओ संगय जाव पासाईयाओ जाव पडिरूवा' शृङ्गाराकारचारुवेषाः प्रासादिका दर्शनीया अभिरूपाः प्रतिरूपाः । 'तत्थ णं जाओ अवेउव्वियसरीराओ ताओ णं आभरणवसणरहियाओ पगतित्थाओ विभूसाए पन्नत्ताओ' तत्र खलु याः याः अवैक्रियशरीरास्ताः आभरणवसनरहिताः प्रकृतिस्थाः स्वभावतोऽनुद्वेलिताः विभूपया प्रज्ञप्ताः कथिताः । 'सेसेसु देवा देवीओ णत्थि जाव अच्चुओ' शेषेषु देवाः यावदच्युतः सौधर्मशानकल्पवदेव सनत्कुमारादारभ्याऽच्युतकल्पदेवपर्यन्त देवानां विभूषया वर्णन कर्तव्यम् परन्तु-सनत्कुमारादि कल्पेषु देव्यो न भवन्ति अतो देवी सूत्राणि न वक्तव्यानि अत एवोक्तं 'सेसेसु देवीओ नत्थि' शेषेषु दीप्त सूर्य के तेज से भी अधिक इनका तेज होता है शृङ्गार का ये साक्षात् मूर्तियां होती हैं वेष इनका बडा चित्ताकर्षक होता है ये प्रासादिक, दर्शनीय अभिरूप और प्रतिरूप होती हैं । 'तत्थ णं जाओ अवेउव्विय सरीराओ ताओ' तथा जो देवियां अवैक्रियक शरीर वाली होती हैं वे 'आभरणवसणरहियाओ' आभरण वसन रहित होती हैं अर्थात् आभरणादि से अपने शरीर की शोभा नहीं बनाती हैं प्रच्युत उनके शरीर की शोभा 'पगतित्थाओ विभूसाए पण्णत्ताओ' स्वाभाविक होती है यही उनकी विभूषा है । 'सेसेलु देवा देवीओ पत्थि जाव अच्चुओ' सनत्कुमार से लेकर अच्युत स्वर्ग तक इसी तरह से देवों के दोनों प्रकार के शरीर की विभूषा का वर्णन है अर्थात् अवैक्रिय शरीर की शोभा स्वाभाविक है और वैक्रिय शरीर की शोभा आभरणादिकों द्वारा की जाती है देवियों के शारीरिक शोभा के सूत्र यहां पर नहीं कहना चाहिये क्योंकि दूसरे स्वर्ग के आगे પણ વધારે તેમનું તેજ હોય છે. તેઓ સાક્ષાત્ શૃંગારની મૂર્તિ જેવીજ હોય છે. તેમને વેષ ઘણોજ ચિત્તાકર્ષક હોય છે. તેઓ પ્રાસાદિક, દર્શનીય, अलि३५ मने प्रति३५ डाय छे. 'तत्थणं जाओ अवेउव्वियसरीराओ ताओ' तभा ? क्यिो सवैठिय शरी२जी डाय छ, ते 'आभरण वसणरहियाओ' આભૂષણ અને વસ્ત્ર વિનાની હોય છે અર્થાત્ આભરણ વિગેરેથી પિતાના શરીરની शाला यावती नथी. ५२'तु तेमना शरीरनी शमा 'पगतित्थाओ विभूसाए पण्णताओ' स्वामा४ि ४२नी राय छे. मे तेगाना आभूषण छ. 'सेसेसु देवा देवीओ णत्थि जाव अच्चुओ' सनभा२ ४८५थी ने अच्युत ४८५ सुधीन। દેવેનું વર્ણન આજ કથન પ્રમાણે બન્ને પ્રકારની વિભૂષાવાળું છે. અર્થાત્ અવૈકિય શરીરની શોભા સ્વાભાવિકી છે અને ક્રિય શરીરની શોભા આભૂષણ અલંકાર વિગેરે દ્વારા કરવામાં આવેલ હોય છે. દેવિયેના શારીરિક શેભાનું સૂત્ર-કથન જીવાભિગમસૂત્ર Page #1130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१२४ सौधर्मेशानादिदेवानां विभूषादिनि० १११७ देव्यो न सन्ति इति । 'गेवेज्जगदेवा केरिसया विभूसया पन्नत्ता' हे भदन्त ! ग्रैवेयका देवाः कीदृशा विभूषया प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह-'गोयमा !' हे गौतम ! ते खलु देवाः 'आभरणवसणरहिया' आभरणवसनरहिताः प्रकृतिस्था विभूषया प्रज्ञप्ताः एकस्यैव भवधारणीयशरीरस्य सत्त्वात् । 'एवं देवी पत्थि भाणियध्वं' एवं ग्रैवेयककल्पे देव्यो न सन्तीति भणितव्यम् तस्माद्देवी सूत्राणि न वक्तव्यानि। 'एवं अणुत्तरोववाइया वि' एवं ग्रैवेयकदेववत् अनुत्तरोपपातिका अपि शरीर विभूषया निरूपणीयाः एकमेवभवधारणीयं शरीरमेतेषां-देव्यश्चाऽत्र न सन्तीति वक्तव्यम् इति । देवियां उत्पन्न नहीं होती है अतः सनत्कुमार आदि कल्पों में देवियों के सम्बन्ध में शारीरिक शोभा का वर्णन करने वाले सूत्रों के कहने का निषेध किया गया है । 'गेवेज्जगदेवा केरिसया विभूसाए पन्नत्ता' हे भदन्त ! अवेयक देव कैसी विभूषा से विभूषित कहे गये हैं ? इस के उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! वे देव 'आभरणवसणरहिया' अपने शरीर की शोभा आभरण आदिको द्वारा नहीं बनाते हैं क्योंकि ये उनसे रहित होते हैं अतः उनके शरीर की शोभा स्वभावतः ही होती है। यहां एक ही भवधारणीय शरीर होता है "एवं देवी णत्थि भाणियच्वं' यहां पर भी देवियों के शारीरिक शोभा सम्बन्धी सूत्र नहीं कहे गये हैं क्योंकि ग्रैवेयक कल्प में देवियां नहीं होती हैं। 'एवं अणुत्तरोववाइया वि' अनुत्तर विमानवासी देवों के भी एक ही भवधारणीय शरीर होता है अतः ये भी अवेयक देवों की तरह अपने અહીંયાં કહેવાનું નથી. કેમકે-બીજા સ્વર્ગની આગળ દેવિ ઉત્પન્ન થતી નથી. તેથી જ સનકુમાર વિગેરે કલ્પમાં દેવિયેના સંબંધમાં શારીરિક શેભાનુ पनि ४२वापासूत्र पानी निषेध ४९स छ.' गेवेज्जग देवा केरिसया विभूसया पण्णत्ता' भगवन् अवेय४ । । प्रानी विभूषाथी विभूषित वामां આવેલ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે-હે ગૌતમ ! તે દેવો 'आभरणवसण रहिया' घेताना शरीरनी शाला माभूषा विगेरे दामनायता નથી કેમકે તેઓ આભરણુદિથી રહિત હોય છે. તેથી તેમના શરીરની શેભા સ્વાભાવિકી જ હોય છે. અહીયાં તેમના શરીર એકજ ભવધારણીય જ હોય छ. 'एवं देवी नत्थि भाणियव्वं' मडीया ५ वियानी शारी२४ शाला સંબંધી સૂત્ર કહેવામા આવેલ નથી. કેમકે ગ્રેવેયક ક૫માં દેવિ હતી नथी. 'एवं अणुत्तरोववाइया वि' २५नुत्तर विमान वासी देवाने पY ४ सयाરણીય શરીર જ હોય છે. તેથી તેઓ પણ ગ્રેવેયક દેવેની જેમ પિતાના જીવાભિગમસૂત્ર Page #1131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १११८ जीवाभिगमसूत्रे अथ देवानां कामभोगं प्रस्तौति- 'सोहम्मीसाणेसु देवा केरिसए कामभोगे पच्चणुब्भवमाणा विहरंति' सौधर्मेशाकल्पयोः खलु भदन्त ! देवाः कीदृशान् कामभोगान् शब्दादिविषयान् प्रत्यनुभवन्तो विहरन्ति ? भगवानाह-'गोयमा ! इटा सदा इट्टा रूवा जाव फासा' इष्टान् शब्द-रूप-गन्ध-रस-स्पर्शान् प्रत्यनुभवन्तो विहरन्तीति । एवं जाव गेवेज्जा' सोधर्मेशानवद् ग्रैवेयकान्ताः सनत्कुमारात् ज्ञेयाः। 'अणुत्तरोववाइयाणं अणुत्तरा सदा जाव अणुत्तरा फासा' अनुत्तरोपपातिकदेवानामनुत्तराः शब्दाः यावदनुत्तराः स्पर्शाः अनुत्तरान् सर्वतो विशिष्टान् शब्दादि विषयान् प्रत्यनुभवन्तो विहरन्तीति बोध्यम् । शरीर की विभूषा अन्य आभरणादिकों द्वारा नहीं करते हैं किन्तु इनके शरीर की शोभा स्वाभाविक होती है। यहां पर भी देवियां नहीं हैं। 'सोहम्मीसाणेसु देवा केरिसए कामभोगे पच्चणुम्भवमाणा वि हरंति' हे भदन्त ! सौधर्म और ईशान कल्प में देव कैसे कामभोगों का शब्दादि विषयों का अनुभव करते रहते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! इट्टा सद्दा, इट्टा रूवा जाव फासा' हे गौतम ! सौधर्म और ईशान कल्प के देव इष्ट शब्द, इष्टरूप, इष्टगंध, इष्टरस और इष्ट स्पर्शों का अनुभव करते रहते हैं 'एवं जाव गेवेन्जा' ऐसा यह काम भोग सम्बन्धी कथन अवेयकवासी देवों तक जानना चाहिये 'अणुत्तरोववाइयाणं अणुत्तरा सद्दा जाव अणुत्तरा फासा.' अनुत्तरोपपातिक जो देव हैं वे अनुत्तर शब्दों का यावत् अनुत्तर स्पर्शो का-सर्वतो विशिष्ट शब्दादि विषयों का-अनुभव करते रहते हैं । 'ठिई सव्वेसिं भाणियव्वा' समस्त देवों की શરીરની શોભા આભૂષણ વિગેરે દ્વારા કરતા નથી. પરંતુ તેમને એ શરીરની शामा स्वालावि४ ४ डाय छे. मी ५ हेविया हाती नथी. 'सोहम्मीसा णेसु देवा केरिसए कामभोगे पच्चणुभवमाणा वि०' है भगवन् सीधम भने ઇશાન કપમાં કેવા પ્રકારના કામનો અર્થાત્ શબ્દાદિ વિષને અનુભવ पडता छ. ॥ प्रशन उत्तरमा प्रभुश्री ४ छ -'गोयमा ! इटूठा, सदा इट्ठा रूवा जाव फासा' गौतम ! सौधर्म भने ४४८५न । ४ ५४, राष्ट ३५, ध; Uष्ट २स, अनेट २५शेनि। अनुभव ४२०i २९ छे. 'एवं जाव गेवेज्जा' से शतमा मिलेर समधी ४थन अवय पासी ढेवोना ४थन पन्त सभ७ से. 'अणुत्तरोववाइयाणं अणुत्तररा सदा जाव अणुत्तरा फासा०' अनुत्त५५ति हे। छ त। अनुत्तर शहाना यावत् मनुत्तरસ્પર્શેના–સર્વથી વિશેષ પ્રકારના શબ્દાદિ વિષયને અનુભવ કરતા રહે છે. જીવાભિગમસૂત્ર Page #1132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३. सू. १२४ सौधर्मेशानादिदेवानां विभूषादिनि० १११९ अथ देवस्थिति प्रतिपादनमारभते - 'ठिई सच्वेसि भाणियव्वा' प्रतिकल्पं स्थितानां स्थितिः भणितव्या तथाहि - सौधर्मेशानानां जघन्यत एकं पल्योपमम्, उत्कर्षतो द्वे सागरोपमे । एवमीशाने - जघन्यत एकं सातिरेकं पल्योपमम्, उत्कतो द्वे सातिरेके सागरोपमे । सनत्कुमारे- जघन्यतो द्वे सागरोपमे, उत्कर्षतः सप्त सागरोपमाणि । माहेन्द्रे जघन्यतः सातिरेके द्वे सागरोपमे, उत्कर्षत सातिरेकाणि सप्तसागरोपमाणि । ब्रह्मलोके जघन्यतः सप्तसागरोपमाणि, उत्कर्षतो दशसागरोपमाणि । लान्तके जघन्यतो दशसागरोपमाणि, उत्कर्षतश्चतुर्दशसागरोपमाणि । महाशुक्रे - जघन्यतश्चतुर्दश सागरोपमाणि उत्कर्षतः सप्तदश सागरोपमाणि । सहस्रारे जघन्यतः सप्तदशसागरोपमाणि, उत्कर्षतोऽष्टादशसागरोपमाणि । आनते कल्पे स्थिति के सम्बन्ध में इस प्रकार से कथन करना चाहिये - सौधर्म और ईशान के देवलोकों की स्थिति जघन्य की अपेक्षा एक पल्योपम की है और उत्कृष्ट की अपेक्षा दो सागरोपम से भी कुछ अधिक है परन्तु ईशान देवलोक में जघन्य स्थिति कुछ अधिक एक पल्योपम की है सनत्कुमार में जघन्य की अपेक्षा दो सागरोपम की स्थिति है और उत्कृष्ट की अपेक्षा सात सागरोपम की स्थिति है माहेन्द्र कल्प में जघन्य स्थिति कुछ अधिक दो सागरोपम की है और उत्कृष्ट स्थिति कुछ अधिक सात सागरोपम की है ब्रह्मलोक में जघन्यस्थिति सात सागरोपम की है और उत्कृष्ट स्थिति दश सागरोपम की है लान्तक में जघन्यस्थिति १० सागरोपम की है और उत्कृष्ट स्थिति १४ सागरोपम की है महाशुक्र में जघन्य स्थिति १४ सागरोपम की है और उत्कृष्ट स्थिति १७ सागरोपम की है सहस्त्रार कल्प में जघन्य स्थिति 'ठिई सब्वेसि ́ भाणियव्वा' सघणा ठेवोनी स्थितिना संबंधां आ प्रभानु ं प्रथन કરવુ જોઇએ. સૌધર્મ અને ઇશાન કલ્પના દેવાની સ્થિતિ જઘન્ય અપેક્ષાએ એક પત્યેાપમની છે. અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ એ સાગરાપમથી પણ કંઇક વધારે છે. પરંતુ ઇશાન દેવલેાકમાં જઘન્ય સ્થિતિ કંઈક વધારે એક પચેપમની છે. સનત્કુમાર કલ્પમાં જઘન્યની અપેક્ષાએ એ સાગરપમની સ્થિતિ છે. અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ સાત સાગરે પમની સ્થિતિ છે. માહેન્દ્રકલ્પમાં જઘન્ય સ્થિતિ કંઈક વધારે એ સાગરે પમની છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ કંઈક વધારે સાત સાગરોપમની છે. બ્રહ્મલેાક કલ્પમાં જઘન્ય સ્થિતિ સાત સાગર - પમની છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ દશ સાગરે પમની છે. લાન્તક કલ્પમાં જઘન્ય સ્થિતિ ૧૦ દસ સાગરપમની છે, અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૧૪ ચૌદ સાગરાપમની છે. મહાશુક્ર ૫માં જઘન્ય સ્થિતિ ૧૪ ચૌદ સાગરે પમની છે, અને જીવાભિગમસૂત્ર Page #1133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे जघन्यतोऽष्टादशसागरोपमाणि, उत्कर्षतः एकोनविंशतिः सागरोपमाणि । प्राणते जघन्यत एकोनविंशतिः सागरोपमाणि, उत्कर्षतो विंशतिः सागरोपमाणि । आरणके जघन्यतो विशतिः सागरोपमाणि, उत्कर्षतः एकविंशति सागरोपमाणि । अच्युते देवानां स्थितिर्जघन्यत एकविशतिः सागरोपमाणि, उत्कर्षतो द्वाविंशतिः सागरोपमाणि । अधस्तनाऽधस्तन ग्रैवेयक प्रस्तटे जधन्यतो द्वाविंशतिः सागरोपमाणि । उत्कर्ष - तत्रयोविंशतिः सागरोपमाणि । अधस्तनमध्यमग्रैवेयक प्रस्तटे जघन्यतस्त्रयोविंशतिः सा० उत्कर्षतश्चतुर्विंशतिः सा० । अधस्तनोपरितनग्रैवेयक प्रस्तटे जघन्यतश्चतुर्विं शतिः सा० उत्कर्षतः पञ्चविंशतिः सागरोपमाणि । मध्यमाधस्तन ग्रैवेयके जघन्यतः १७ सागरोपम की है और उत्कृष्ट स्थिति १८ सागरोपम की है आनत कल्प में जघन्य स्थिति १८ सागरोपम की है और उत्कृष्ट स्थिति १९ सागरोपम की है प्राणतकल्प में जघन्यस्थिति १९ सागरोपम की है और उत्कृष्टस्थिति २० सागरोपम की है आरणकल्प में जघन्यस्थिति २० सागरोपम की है और उत्कृष्ट स्थिति २१ सागरोपम की है अच्युत कल्प में जघन्यस्थिति २१ सागरोपम की है और उत्कृष्ट स्थिति २२ सागरोपम की है अधस्तन अधस्तन ग्रैवेयक में जघन्य स्थिति २२ सागरोपम की है और उत्कृष्टस्थिति २३ सागरोपम की है अघस्तन मध्यमग्रैवेयक में जघन्यस्थिति २३ सागरोपम की है और उत्कृष्ट स्थिति २४ सागरोपम की है अधस्तन उपरितन ग्रैवेयक में जघन्य स्थिति २४ सागरोपम की है और उत्कृष्ट स्थिति २५ सागरोपम की ११२० ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૧૭ સત્તર સાગરે પમની છે. સહસ્રાર કલ્પમાં જઘન્ય સ્થિતિ ૧૭ સત્તર સાગરોપમની છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૧૮ અઢાર સાગરે।પમની છે. આનત ૫માં જઘન્ય સ્થિતિ ૧૮ અઢાર સાગરેાપમની છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૧૯ ઓગણીસ સાગરોપમની છે. પ્રાણત કલ્પમાં જઘન્ય સ્થિતિ ૧૯ સાગરોપમની છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૨૦ વીસ સાગરાપમની છે. આરણુ ૫માં જઘન્ય સ્થિતિ ૨૦ વીસ સાગરોપમની છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૨૧ એક વીસ સાગરાપમની છે. અચ્યુત કલ્પનાં જઘન્ય સ્થિતિ ૨૧ એક વીસ સાગરાપમની છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૨૨ ખાવીસ સારેગમની છે. અધસ્તન ત્રૈવેયકમા જઘન્ય સ્થિતિ ૨૨ ખાવીસ સાગરે પમની છે અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૨૩ તેવીસ સાગરોપમની છે. અધસ્તન મધ્યમ ત્રૈવેયકમાં જઘન્ય સ્થિતિ ૨૩ તેવીસ સાગરોપમની છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૨૪ ચાવીસ સાગરોપમની છે. અધસ્તન ત્રૈવેયકમાં જઘન્ય સ્થિતિ ૨૪ ચાવીસ સાગરોપમની છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૨૫ પચીસ સાગરોપમની છે, મધ્યમ અધસ્તન ત્રૈવેયકમાં જીવાભિગમસૂત્ર Page #1134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१२४ सौधर्मेशानादिदेवानां विभूषादिनि० ११२१ पञ्चविंशतिः सा०, उत्कर्षतः षइविंशतिः सा० । मध्यममध्यमवेयके जघन्यतः षइविंशतिः सा०, उत्कर्षतः सप्तविंशतिः सा० । मध्यमोपरितनग्रैवेयके जघन्यतः सप्तविंशतिः सा०, उत्कर्षतोऽष्टाविंशतिः सा० । उपरितनाऽधस्तनौवेयके ज. अष्टावि० सा०, उत्कर्षत एकोनविंशत् सा० । उपरितनमध्यमग्रैवेयके जघन्यतः एकोनत्रिंशत् सा० उत्कर्षतस्त्रिंशत् सा० । उपरितनोपरितनप्रैवे. जघन्यतः त्रिंशत्सा०, उत्कर्षतः एकत्रिंशत्सा० । विजय-वैजयन्त-जयन्ताऽपराजितेषु जघन्यत एकत्रिंशउत्कर्षतउत्कर्षत-स्त्रयस्त्रिंशत्सा । सर्वार्थसिद्धमहाविमाने जघन्यतस्त्रयस्त्रिंशत्सा० उत्कर्षतोऽपि तथा । है मध्यम अधस्तन अवेयक में जघन्य स्थिति २५ सागरोपम की है और उत्कृष्ट स्थिति २६ सागरोपम की है मध्यम मध्यम ग्रैवेयक में जघन्य स्थिति २६ सागरोपम की है और उत्कृष्ट स्थिति २७ सागरोपम की है मध्यम उपरितन ग्रैवेयक में जघन्य स्थिति २७ सागरोपम की है और उत्कृष्ट स्थिति २८ सागरोपम की है उपरितन अधस्तन ग्रैवेयक में जघन्य स्थिति २८ सागरोपम की है और उत्कृष्ट स्थिति २९ सागरोपम की है उपरितन मध्यम प्रैवेयक में जघन्य स्थिति २९ सागरोपम की है और उत्कृष्ट स्थिति ३० सागरोपम की है उपरितन उपरितन ग्रैवेयक में जघन्य स्थिति ३० सागरोपम की है और उत्कृष्ट स्थिति ३१ सागरोपम की है विजय, वैजयन्त, जयन्त, और अपराजित, इनमें जघन्यस्थिति ३१ सागरोपम की है और उत्कृष्ट જઘન્ય સ્થિતિ ૨૫ પચીસ સાગરોપમની છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૨૬ છવ્વીસ સાગરોપમની છે. મધ્યમ મધ્યમ ગ્રેવેયકમાં જઘન્ય સ્થિતિ ૨૬ છવ્વીસ સાગરોપમની છે અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૨૭ સત્યાવીસ સાગરોપમની છે. મધ્યમ ઉપરિતન શૈવેયકમાં જઘન્ય સ્થિતિ ર૭ સત્યાવીસ સાગરોપમની છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૨૮ અઠયાવીસ સાગરોપમની છે. ઉપરિતન અધસ્તન વૈવેયક માં જઘન્ય સ્થિતિ ૨૮ અઠ્યાવીસ સાગરેપમની છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૨૯ ઓગણ ત્રીસ સાગરોપમની છે. ઉપરિતન મધ્યમ રૈવેયકમાં જઘન્ય સ્થિતિ ૨૯ ઓગણ ત્રીસ સાગરોપમની છે અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૩૦ ત્રીસ સાગરેપમની છે. ઉપરિતન શૈવેયકમાં જઘન્ય સ્થિતિ ૩૦ ત્રીસ સાગરેપની છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૩૧ એકત્રીસ સાગરોપમની છે. વિજય, વૈજ્યન, જયન્ત અને અપરાજીત દેવલેકમાં જઘન્ય સ્થિતિ ૩૧ એકત્રીસ સાગરોપમની અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૩૩ તેત્રીસ સાગરોપમની છે. સર્વાર્થ સિદ્ધ મહા जी० १४१ જીવાભિગમસૂત્રા Page #1135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे अथोद्वर्तनामाश्रित्याह- 'सोहम्मग देवाणं' इत्यादि । सौधर्मकदेवाः खलु भदन्त ! च्यवन्ति 'चइत्ता जहिं गच्छेति तं भाणियव्वं' अनन्तरं च्यवित्वा ये यत्र गच्छन्ति तत्सर्वं भणितव्यम्, हे भदन्त ! सौधर्मकदेवा अनन्तरं च्यवित्वा कुत्र नैरयिकेषु - निर्यक्षु - मनुष्येषु देवेषु वा गच्छन्ति ? भगवानाह - गौतम ! नो नैरयिकेषूत्पद्यन्ते न वा देवेषूत्पद्यन्ते, किन्तु तिर्यक्षु मनुष्येषु' इत्यादि सर्वे प्रज्ञापनायाः षष्ठव्युत्क्रान्त्याख्यपदे यथा कथितं तथात्राऽपि ( विस्तराद्विभेमि ) बादरपर्याप्तपृथिव्यव्वनस्पतिषु पर्याप्तगर्भव्युत्क्रान्तिकतिर्यक् पञ्चेन्द्रियमनुष्येषु च संख्यातवर्षायुष्येषु एष च संक्षेपार्थः । एवमीशानदेवा अपि वक्तव्याः । ३३ सागरोपम की है सर्वार्थसिद्ध महाविमान में अजघन्योत्कर्षस्थिति ३३ सागरोपम की है । ११२२ उद्वर्त्तनाद्वार कथन - ' - 'सोहम्मगदेवाणं अनंतरं चइत्ता जहिं गच्छति तं भाणियच्चं' हे भदन्त ! सौधर्म और ईशान के देव चवकर सीधे कहां पर जाते हैं ? क्या वे नैरयिकों में जाते है या यावत् देवों में जाते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा !' हे गौतम ! वे न नैरयिकों में उत्पन्न होते हैं और न देवों में उत्पन्न होते हैं किन्तु तिर्यञ्च एवं मनुष्यों में उत्पन्न होते हैं इत्यादि सब कथन जैसा प्रज्ञापना के छठें पद व्युत्क्रान्ति में कहा गया है वैसा वह सब यहां पर भी कह लेना चाहिये तथा च वे बादर पर्याप्तक पृथिवी कायिकों में बादर पर्याप्त, अष्कायिकों में, बादर पर्याप्तक वनस्पतिकायिको में संख्यात वर्ष की आयु वाले पर्याप्तक गर्भज तिर्यग् पंचेन्द्रियों में વિમાનમાં અજઘન્યત્કર્ષ સ્થિતિ ૩૩ તેત્રીસ સાગરાપમની છે. ઉદ્દેના દ્વારનું કથન 'सोहम्मगदेवाणं अनंतर चइत्ता जहिं गच्छेति तं भाणियव्वं' हे भगवन् સૌધમ અને ઇશાન કલ્પના દૈવેચવીને સીધા કયાં જાય છે ? શુ તે નૈયિકામાં જાય છે? અથવા યાવત્ દેવામાં જાય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં प्रभुश्री छे - 'गोयमा ! हे गौतम! तेथे नैरयि अभां उत्पन्न थता नथी. તેમજ તેઓ દેવામાં પણ ઉત્પન્ન થતા નથી. પરંતુ તિચ અને મનુષ્ચામાં ઉત્પન્ન થાય છે. આ વિગેરે તમામ પ્રકારનું કથન પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના ૬ છઠ્ઠા વ્યુત્ક્રાંતિપટ્ટમાં જે પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ છે. એજ પ્રમાણેનું તે તમામ કથન અહીયાં પણ કહી લેવું જોઇએ. તે એ રીતે છે-એ ખાદર પર્યાપ્તક પૃથ્વીકાયિકામાં, ખાદર પર્યાપ્તક અપર્યાપ્તકમાં, ખાદર પર્યાપ્તક વનસ્પતિ કાયિકામાં સંખ્યાત વની આયુષ્યવાળા પર્યાપ્તક ગĆજ તિક્ પંચેન્દ્રિયામાં જીવાભિગમસૂત્ર Page #1136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू. १२५ सर्वप्राणभूतादीनां उत्पन्नपूर्वादिकम् ११२३ सनत्कुमारात्सहस्रारपर्यन्ता पर्याप्त गर्भव्युत्क्रान्तिकतिर्यक्-पञ्चेन्द्रियमनुष्येष्वेवसंख्यातवर्षायुष्केषु नैकेन्द्रियेषु-अपि, आनतादयो यावदनुत्तरोपपातिकदेवाः च्यविखा न तिर्यक् पञ्चेन्द्रियेष्वपि किन्तु-यथोक्तरूपेषु मनुष्येष्वेवेति सू० ॥१२४॥ मूलम्-सोहम्मीसाणेसु णं भंते ! कप्पेसु सव्वप्पाणा सव्वभूया जाव सत्ता पुढवीकाइयत्ताए जाव वणस्सइकाइयताए देवत्ताए देवित्ताए आसणसयण जाव भंडोवगरणत्ताए उववण्णपुव्वा ? हंता गोयमा ? असई अदुवा अणंतखुत्तो, सेसेसु कप्पेसु एवं चेव नवरं नो चेव णं देवित्ताए जाव गेवे. जगा, अणुत्तरोववाइएसु वि एवं, णो चेव णं देवत्ताए देविताए ।सेत्तं देवा । नेरइयाणं भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता? गोयमा ! जहण्णेण दसवाससहस्साई उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइं । एवं सव्वेसिं पुच्छा, तिरिक्ख जोणियाणं जहन्नेणं अंतो मुहत्तं उक्कोसेणं तिण्णि पलिओवमाइं एवं मणुस्साण वि, देवाणं जहा नेरइयाणं । देवनेरइयाणं जा चेव ठिई सच्चेव संचिटणा, तिरिक्खजोणियस्स जहन्नेणं अंतो मुहुत्तो उक्कोऔर गर्भज मनुष्यों में उत्पन्न होते हैं । इसी तरह से ईशान देव भी सीधे यहीं पर उत्पन्न होते हैं सनत्कुमार से लेकर सहस्रार तक के देव संख्यात वर्ष की आयु वाले पर्याप्त गर्भज पंचेन्द्रिय तिर्यञ्च और मनुष्यों में ही उत्पन्न होते हैं एकेन्द्रियों में उत्पन्न नहीं होते है । आनत से लेकर यावत् अनुत्तरोपपातिक देव तिर्यक पंचेन्द्रियों में उत्पन्न नहीं होते हैं किन्तु वे तो मनुष्यों में ही उत्पन्न होते हैं ॥१२४॥ અને ગર્ભજ મનુષ્યમાં ઉત્પન્ન થાય છે. એ જ પ્રમાણે ઈશાન દેવ પણ સીધા અહીંયાં જ ઉત્પન્ન થાય છે. સનકુમારથી લઈને સહસાર સુધીના દે સંખ્યાત વર્ષની આયુષ્યવાળા પર્યાપ્ત ગર્ભજ પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ અને મનુ. માં જ ઉત્પન્ન થાય છે. એકેન્દ્રિમાં તેઓ ઉત્પન્ન થતા નથી. આનતથી લઈને યાવતુ અનુત્તરપપાતિક દે તિયક પંચેન્દ્રિમાં ઉત્પન્ન થતા નથી, પરંતુ તેઓ તે મનુષ્યમાં જ ઉત્પન્ન થાય છે. ૧૨૪ છે જીવાભિગમસૂત્ર Page #1137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११२४ जीवाभिगमसूत्रे सेणं वणस्सइ कालो, मणुस्से णं भंते ! मणुस्सेत्ति कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! 'जहण्णेणं अंतो मुहुत्तं उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाइं पुटवकोडि पुहुत्तमब्भहियाई । णेरइयमणुस्सदेवाणं अंतरं जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं वणस्सइ कालो। तिरिक्खजोणियस्स अंतरं जहन्नेणं अंतो मुहत्तं उक्कोसेणं सागरोवमसयपुहुत्तं साइरेगं । एएसि णं भंते ! णेरइयाणं जाव देवाण य कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा-विसेसाहिया वा ? गोयमा ! सव्वत्थोवा मणुस्सा णेरइया असंखेजगुणा,देवाअसंखेजगुणा, तिरिया अणंतगुणा, से तं चउठिवहा संसारसमावण्णगा जीवा पन्नत्ता । सू. १२५॥ छाया-सौधर्मेशानयोः खलु भदन्त ! कल्पयोः सर्वप्राणाः सर्वभूता यावत् सत्त्वा पृथिवी कायिकतया यावद्वनस्पतिकतया देवतया देवीतया आसनशयनयावदभाण्डोपकरणतया उत्पन्नपूर्वाः ? हन्त गौतम ! असकृत् अथवाऽनन्तकृतः, शेषेषु कल्पेषु, एवमेव नवरं नैव खलु देवीतया यावद्द्यैवेयकाः, अनुत्तरोपपातिकेष्वप्येवमेव नैव खलु देवतया देवीतया । त एते देवाः । नैरयिकाणां खलु भदन्त ! कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ताः, जघन्येन दशवर्षसहस्राणि उत्कर्षेण त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि एवं सर्वेषां पृच्छा, तिर्यग्योनिकानां जघन्येनाऽन्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण त्रीणि पल्योपमानि, एवं मनुष्याणामपि, देवानां यथा नैरयिकाणाम् । देव नैरिकयोयुवस्थितिः सैव संचिट्ठणा (संस्थान-कायस्थितिः) तिर्यग्योनिकस्य जघन्येनाऽन्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण वनस्पतिकालः, मनुष्यः खलु भदन्त ! मनुष्य इति कालतः कियचिरं भवति ? गौतम ! जघन्येनाऽन्तर्मुहूते उत्कर्षेण त्रीणि पल्योपमानि पूर्वकोटिकपृथक्त्वाऽभ्यधिकानि । नैरयिक मनुष्यदेवानामन्तरं जघन्येनाऽन्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षण वनस्पतिकालः । तिर्यग्योनि कस्याऽन्तरं जघन्येनाऽन्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण सागरोपमशऽपृथक्त्वं सातिरेकम् । एतेषां खलु भदन्त ! नैरयिकाणां यावदेवतानाञ्च कतरेकतरेभ्योऽल्पा वा बहुका वा तुल्या वा विशेषाधिका वा ? गौतम ! सर्वस्तोका मनुष्याः नैरयिका असंख्येगुणाः देवा असंख्येयगुणाः तिर्यश्चः अनन्तगुणाः। त एते चतुर्विधाः संसारसमापन्नका जीवाः प्रज्ञप्ताः ॥सू० १२५॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३. उ. ३ सू. १२५ सर्वप्राणभूतादीनां उत्पन्नपूर्वादिकम् ११२५ टीका- 'सोहम्मीसाणे णं भंते ! कप्पेसु सव्वपाणा सच्वभूया जाव सत्ता पुढवीकाइयत्ता जाव वणस्सइकाइयत्ताए देवित्ताए आसणसयण जाव भंडोव - गरणत्ताए उबवण्णपुव्वा ?' सौधर्मेशान कल्पयोः खलु भदन्त ! सर्वे प्राणाः सर्वे - भूताः यावत् सत्वाः 'प्राणा द्वित्रिचतुः प्रोक्ताः भूताश्च तरवः स्मृताः । जीवाः पञ्चेन्द्रियाज्ञेयाः शेषाः सच्चा उदीरिताः ॥ १ ॥ इमे प्राणादयः पृथिव्यब्वनस्पतिकायतया - देवतया वा आसनतया शयनतया तत्राssसनं - सिंहासनादिकम् शयनं पल्यङ्क स्तम्भतया भाण्डोपकरणतया तत्रभाण्डमात्रोपकरणं हाराऽर्धहारकुण्डलादि तत्तया उत्पन्नपूर्वाः किम् ? भगवानाह - 'गोयमा ! असई अदुवा अनंत - खुत्तो' हे गौतम ! असकृत् - अनेकधा तत्र तत्र कल्पेषु इमे उत्पन्न पूर्वाः, अथवाऽन्तकृत्वः - अनन्तान् वारान् सांव्यवहारिकराश्यन्तर्गतानां सर्वस्थानेषु प्रायोऽनन्तशः संप्राप्ति सम्भवात् इति । 'सेसेसु कप्पेस सोहम्मीसाणे णं भंते । कप्पेसु सव्वपाणा सव्वभूया जाव - इ० । टीकार्थ - अब गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है - हे भदन्त ! सौधर्म और ईशान कल्पों में क्या समस्त प्राण, समस्त भूत, यावत् समस्त सत्त्व क्या पृथिवीकायिक रूप से यावत् वनस्पतिकायिक रूप से देवरूप से, देवीरूप से, अशन, शयन, यावत् भाण्डोपकरण रूप से उत्पन्न हो चुके है ? दो इन्द्रिय तेइन्द्रिय और चौइन्द्रिय इन्हें प्राण शब्द से कहा गया है वृक्षों को भूत शब्द से कहा गया है पञ्चेन्द्रियों को जीव शब्द से कहा गया हैं और इनसे अतिरिक्त बाकी के जीवों को सत्त्व शब्द से कहा गया है इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'हंता, गोयमा ! असई अदुवा अनंतखुत्तो सेसेसु कप्पेसु एवं चेव' हां गौतम ! सौधर्म और ईशान कल्पों में समस्त प्राण समस्त भूत, 'सोहम्मीसाणेसु णं भंते ! कप्पेसु सव्वपाणा सव्वभूया जाव त्याहि ટીકા - હવે ગૌતમસ્વામી પ્રભુશ્રીને એવુ પૂછે છે કે હે ભગવન્ ! સૌધમ અને ઇશાન કલ્પામાં સઘળા પ્રાણ, સઘળા ભૂતા યાવત્ સઘળા સત્વે પૃથ્વીકાયિક પણાથી યાવત્ વનસ્પતિકાયિકપણાથી. દેવ પણાથી દેવી પણાથી, અશન, શયન, યાવત્ ભાંડેપકરણ રૂપે ઉત્પન્ન થઇ ચૂકેલ છે? એ ઇન્દ્રિય તેઇન્દ્રિય અને ચાર ઇંદ્રિયવાળા જીવાને પ્રાણુ શબ્દથી કહેલ છે. વૃક્ષેાને ભૂત શબ્દથી કહેલ છે. પંચેન્દ્રિયાને જીવ શબ્દથી કહેવામાં આવેલ છે. અને તેના શિવાય ખાકીના જીવને સત્વ શબ્દથી કહેવામાં આવેલ છે. આ પ્રશ્નના उत्तरमां प्रभुश्री गौतमस्वामीने हे छे 'हंता गोयमा ! असई अदुवा अत्तो से कप्पे एवं चेव' हा गौतम ! सौधर्म भने शान स्पोमा सजा જીવાભિગમસૂત્ર Page #1139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११२६ जीवाभिगमसूत्रे एवं चेव' शेष सनत्कुमारादि कल्पेष्वपि जीवा उत्पन्नपूर्वा अनेकशः । 'नवरं नो चेवणं देवित्ताए जाव गेवेजगा' नवरं नैव खलु देवीतया समुत्पन्नपूर्वाः, सनत्कुमारादिषु देवीनामुत्पादाऽभावात् एवं यावद्गवेयककल्पेषु वक्तव्यम् । 'अणुत्तरोववाईएसु वि एवं' अनुत्तरोपपातिकेष्वपि कल्पेषु सौधर्मकल्पवत् वक्तव्यता । 'नो चेव णं देवत्ताए देवित्ताए' नैव खलु देवतया देवितया वा अनुत्तरकल्पेषु अनन्तकृत्वो देवत्वस्य प्रतिषेधः विजय-जयन्त-वैजयन्ताऽपराजितेषु चतुर्षु उत्कर्षतोऽपि वारद्वयम् सर्वार्थसिद्धे महाविमाने एकवारम् एव गमनसमस्त जीव और समस्त सत्त्व अनेक वार अथवा अनन्तवार पृथिवी कायिक रूप से, देवरूप देवीरूप से अशन शयन यावत् भाण्डोपकरण रूप से उत्पन्न हो चुके हैं। शेष कल्पों में भी वे इसी प्रकार से अनेकवार अथवा अनन्तवार उत्पन्न हो चुके हैं 'णवरं नो चेवणं देवित्ताए जाव गेवेज्जगा, अणुत्तरोववातिएसु वि एवं, णो चेवणं देवत्ताए देवि त्ताए' परन्तु सनत्कुमार से लेकर यावत् ग्रैवेयक तक के देवों में ये समस्त प्राण, समस्त भूत, समस्त जीव और समस्त सत्व देवीप से उत्पन्न नहीं हुए हैं क्योंकि यहां पर इनका उत्पाद नहीं होता है विजय, वैजयन्त, जयन्त और अपराजित के देवों में ये समस्त प्राणादिक देवीरूप से उत्पन्न नहीं हुए हैं और न अनंतवार देवरूप से उत्पन्न हुए हैं क्योंकि यहां पर जीव दो बार से ज्यादा उत्पन्न नहीं होता है इसी तरह से सर्वार्थसिद्ध विमान में भी ये प्राणादिक देवी रूप से उत्पन्न नहीं हुए हैं और न अनेकवार देवरूप से उत्पन्न પ્રાણ, સઘળા ભૂત સઘળા જીવો, અને સઘળા સત્ય, અનેકવાર અથવા અનંતવાર પૃથ્વી કાયિક પણાથી દેવ રૂપથી, દેવી રૂપથી અશન, શયન, થાવત્ ભાંડેપકરણ રૂપથી ઉત્પન્ન થઈ ચૂકેલ છે. બાકીના કપમાં પણ તેઓ मा प्रमाणे अने पा२ २4241 मत पा२ ५न्न यूठा छ. 'णवरं णो चेव णं देवित्ताए जाव गेवेजगा, अणुत्तरोववातिएसु वि एवं, णो चेव णं देवत्ताए देवित्ताए' ५२ सनमा२ थी सन यावत् अवेय: सुधीना वोमां એ સઘળા પ્રાણ, સઘણું ભૂત, સઘળા જીવ, અને સઘળા સત્વે દેવી પણ થી ઉત્પન્ન થયા નથી કેમ કે–અહીયાં તેને ઉત્પાત થતો નથી. વિજય, જયન્ત, જયન્ત અને અપરાજીત ના દેવા માં એ સઘળા પ્રાણ, ભૂત વિગેરે દેવી પણ થી ઉત્પન્ન થતા નથી. અને અનંત વાર દેવ પણ થી પણ ઉત્પન્ન થતા નથી, કેમ કે અહીયાં જે બે વાર થી વધારે વાર ઉત્પન્ન થતા નથી એજ પ્રમાણે સર્વાર્થ સિદ્ધ વિમાને માં પણ પ્રાણાદિક દેવી પણ થી જીવાભિગમસૂત્ર Page #1140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१२५ सर्वप्राणभूतादीनां उत्पन्नपूर्वादिकम् ११२७ सम्भवात्, तत ऊर्ध्वमवश्यं मनुष्यभवासादनेन मोक्षप्राप्तेः । देवीत्वस्य तु सर्व थैव प्रतिषेधः देवीनां तत्रो त्पादाऽसम्भवात् । ___ अथ चतुर्विध जीवानां भवस्थिति कायस्थितिं च सामान्यो वर्णयति 'नेरइ. याणं भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ? गोयमा ! जहन्नेणं दसवाससहस्साई उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई' नैरयिकाणां खलु भदन्त ! कियन्तं कालं नारकपृथिव्यां स्थितिः ? भगवानाह-गौतम ! जघन्येन दशवर्षसहस्राणि एतच रत्नप्रभा प्रथम प्रस्तटमपेक्ष्य कथितम् उत्कर्षेण त्रयस्त्रिंशत् सागरोपमाणि एतच्च तमस्तमा सप्तनरक पृथिव्यपेक्षया ज्ञातव्यम् इति । 'एवं सव्वेर्सि पुच्छा' एवं सर्वेषां पृच्छा तथाहि-'तिरिक्ख जोणियाणं जहन्नेणं अंतोमुहुर्त उक्कोसेणं तिन्नि पलि. हुए हैं क्योंकि यहां पर एक ही बार उत्पाद होता है-और यहां से चवे हए जीव का मनुष्यगति में उत्पाद होकर मोक्ष में वहां से सीधा गमन होता है । 'से तं देवा' इस प्रकार से यह देवों के सम्बन्ध में कथन किया गया है। अब सूत्रकार चारों प्रकार के जीवों की सामान्यरूप से भवस्थिति और कायस्थिति का प्रतिपादन करते हैं-'नेरइयाणं भंते ! केवतियं कालं ठिती पण्णत्ता' हे भदन्त ! नैरयिक जीवों की कितनी काल की स्थिति कही गई है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! जहन्नेणं दसवाससहस्साई उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई' हे गौतम ! नैरयिक जीवों की सामान्य से जघन्य स्थिति दश हजार वर्ष की कही गई है और उत्कृष्ट स्थिति, ३३ सागरोपम की कही गई है "एवं सव्वेसि पुच्छा' इसी प्रकार से तिर्यश्चों की जघन्य स्थिति एक अन्तઉત્પન્ન થતા નથી. તેમજ અનેક વાર દેવ રૂપથી પણ ઉત્પન્ન થતા નથી. કેમ કે અહીયાં એકજવાર ઉત્પાદ થાય છે. અને અહીયાં થી ચવેલા જીવ ને पाई मनुष्य गतिमा छन त्यांथी सीधा मोक्षमा मन रे छ. 'सेत्तं देवा' मा रीते मा हेवाना समयमा ४थन ४२वामां आवे छे. - હવે સૂત્રકાર ચારે પ્રકારના છની સામાન્ય પ્રકારથી જીવ સ્થિતિ, सन यस्थिति नु प्रतिपादन ४२ छ.-'नेरइयाणं भंते ! केवतियं कालं ठिती पण्णत्ता' है मापन नैयि योनी सा सनी स्थिति हवामा सावेत छ ? भा प्रश्न न उत्तरमा प्रभुश्री ४ छ -'गोयमा ! जहण्णेणं दसवाससहस्साई उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई' गौतम ! नै२यि वानी सामान्यथा જઘન્ય સ્થિતિ દસ હજાર વર્ષની કહેવામાં આવેલ છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ 33 तेत्रीस सागरा५मनी वाम मावेस छ, “एवं सव्वेसिं पुच्छा' मेर જીવાભિગમસૂત્ર Page #1141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११२८ जीवाभिगमसूत्रे ओवमाई' तिर्यग्योनिकानां जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण त्रीणि पल्योपमानि स्थितिः ‘एवं मणुस्साणं वि' एवं मनुष्याणामपि । 'देवाणं जहा नेरइयाणं' देव नैरयिकयोः जघन्येन दशवर्षसहस्राणि उत्कर्षतः त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि । 'देवनेरइयाणं जा चेव ठिई सच्चेव संचिट्ठणा' देवानां नैरयिकाणां यावतीस्थिति भवस्य तावत्येव कायस्य १०००० जघन्येन ३३ सागरोपमाणि उत्कर्षतः। 'तिरिक्खज़ोणियस्स' तिर्यग्योनिकस्य कायस्थिति 'जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं' मुहूर्त की कही गई है और उत्कृष्ट स्थिति तीन पल्योपम की कही गई है देवों की स्थिति जघन्य से दश हजार वर्ष की कही गई है और उत्कृष्ट से ३३ सागरोपम की कही गई हैं एवं मनुष्यों की जघन्यस्थिति एक अन्तर्मुहर्त की और उत्कृष्ट स्थिति तीन पल्योपम की कही गई है यह जघन्य और उत्कृष्ट स्थिति तिर्यश्च और मनुष्यों की जो कही गई हैं वह भोगभूमिया तिर्यश्च और मनुष्यों की अपेक्षा लेकर कही गई है यही बात-सूत्रकार ने इन आगे के सूत्रों द्वारा प्रकट की है 'तिरिक्खजोणियाणं जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाइं, एवं मणुस्साण वि, देवाणं जहा णेरइयाणं। 'देव नेरइयाणं जा चेव ठिई सच्चेव संचिट्ठणा' देव और नैरयिकों की जो भवस्थिति है वही उनकी संचिट्ठणा-कायस्थिति है क्योंकि नैरयिक जीवों का सीधा नैरयिकों में उत्पाद नहीं होता है क्योंकि 'नो नेरइए नेरइएसु उववज्जइ' ऐसा सिद्धान्त कथन है इसी तरह देव चव પ્રમાણે તિર્યંચોની જઘન્ય સ્થિતિ એક અંતમુહૂર્તની કહેલ છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ત્રણ પાપમની કહેવામાં આવેલ છે. દેવેની જઘન્ય સ્થિતિ દસ હજાર વર્ષની કહેલ છે અને ઉત્કૃષ્ટ થી ૩૩ તેત્રીસ સાગરોપમની કહેવામાં આવેલ છે. અને મનુષ્યની જઘન્ય સ્થિતિ એક અંતમુહૂતની અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ વણ પાપમની કહેવામાં આવેલ છે. આ જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ તિર્યંચ અને મનુષ્યની જે કહેવામાં આવેલ છે તે ભેગભૂમિ ના તિય"ચ અને મનુષ્યની અપેક્ષા લઈને કહેવામાં આવેલ છે. એજ વાત 20 सामना सूत्र द्वारा प्रगट ४२वामां मावेस छ. 'तिरिक्खजोणियाणं जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाइं एवं मणुस्साण वि, देवाणं जहा णेरइयाणं देवणेरइयाणं जा चेव ठिई सच्चेव संचिदणा' हे अने નિરયિકાની જે જીવ સ્થિતિ છે, તેજ તેની સંચિકૃણા-કાયસ્થિતિ છે કેમ કેनेयि वन त सीधा नैरयिमा थत नथी. 'नो नेरइए नेरइएसु उववज्जइ' २॥ प्रभारी सिद्धान्तनु ४थन छ. मेरी प्रमाणे हेव यवान જીવાભિગમસૂત્ર Page #1142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू.१२५ सर्वप्राणभूतादीनां उत्पन्न पूर्वादिकम् ११२९ जघन्येनाऽन्तर्मुहूर्तम् ततो मृत्वा मनुष्याद बुत्पादसम्भवात् । 'उक्को सेणं वणस्स इकालो' उत्कर्षेण वनस्पतिकालः, वनस्पतिकायेषु - अनन्तकालं यावदवस्थानात् । वनस्पतिकाल प्रमाणम् - यावान् शास्त्रान्तरे वनस्पतिकाल उक्तस्तावन्तं कालमिति भाव:, अनन्ता उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः कालतः क्षेत्रतोऽनन्ता लोका असंख्येयाः पुद्गलपरावर्ता : ते खलु पुगलपरावर्ताः आवलिकाया असंख्येयोभागः इति । 'मस्से णं भंते! मणुस्सेत्ति कालओ केवच्चिरं होई' मनुष्यः खलु भदन्त ! मनुष्य इति कालतः कियच्चिरं भवति य इदानीं मनुष्यः स मनुष्यभवं परित्यज्य पुनः कियता कालेन मनुष्यभवं प्राप्नोति ? भगवानाह - गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुतं तिन्नि पलियोबमाई पुथ्व को डिपुहुत्तमम्भहियाइ" गौतम ! जघन्येनाsन्तर्मुहूर्तम् ततोऽनन्तरं मृत्वा तिर्यगादौ उत्कर्षतस्त्रीणि पल्योपमानि पूर्वकोटिपृथक्त्वाऽभ्यधिकानि तानि च महाविदेहेषु सप्तमनुष्यभवेषु पूर्वकोट्यायुष्केषु कर सीधा देवों में उत्पन्न नहीं होता है । 'तिरिक्ख जोणियस्स जहनेणं अंतो मुतं उक्कोसेणं वणस्सइकालो' तिर्यक्र योनिक जीवों की काय स्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त्त की है और उत्कृष्ट से वनस्पति काल प्रमाण है 'मणुस्से णं भंते । मणुस्सेत्ति कालओ केवच्चिरं होई' हे भदन्त ! मनुष्य की कायस्थिति कितनी है ? 'गोयमा जहणेणं अंतोमुत्तं उक्कोसेणं तिन्नि पलिओ माई पुव्वको डिपुहुत्तम भहियाई' हे गौतम ! मनुष्य की कायस्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्ट से पूर्वकोटिं पृथक्त्व अधिक तीन पल्योपम की है। देव और नारक जीवों में कायस्थिति नही होती है । 'तिरिक्खज्जोणियस्स अंतरं जहन्नेणं अंतो मुहत्तं उक्कोसेणं सागरोपम सयपुहुत्तसाइरेगं' तिर्यग्योनिक जीव का अंतर काल - विरहकाल सीधा देव पशुार्थी उत्पन्न थता नथी 'तिरिक्खजोणियस्स जहणणेणं अंतो मुहुत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो' तिर्य: योनि भवानी अयस्थिति भघन्यथी मे अंतर्मुहूर्त नी छे भने उत्कृष्ट थी वनस्पति अस प्रभाणुनी छे, 'मणुस्से णं भंते! मणुस्सेत्ति कालओ केवच्चिरं होई' हे भगवन् ! मनुष्योनी अयस्थिति डेंटली छे, 'गोयमा ! जहणेणं अतोमुहुत्तं उक्कोसेणं तिन्नि पलिओ माई पुव्वकोडि पुहुत्तमब्भहियाई' हे गौतम! मनुष्योनी अयस्थिति भघन्यथी भे અંતર્મુહૂની છે અને ઉત્કૃષ્ટ થી પૂ–કાટ પૃથકત્વ અધિક ત્રણ પત્યે પમની छे, हेव रमने नार लवोभां अयस्थिति होती नथी. 'तिरिक्खजोणियस्स अंतरं जहणेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं सागरोपमसयपुहुत्तसाइरेगं तिर्यग्योनिङ છવાના અંતર કાળ અર્થાત્ વિરહ કાળ જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂત ના છે. जी० १४२ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११३० ___ जीवाभिगमसूत्रे अष्टमभवे च देवकुर्वादिषु उत्पाद्यमानस्य ज्ञातव्यानि । 'नेरइयमणुस्स देवाणं अंतरं जहन्नेणं अंतोमुहूत्तं-उक्कोसेणं वणस्सइकालो' नैरयिक-मनुष्यदेवानामन्तरं जघन्येनाऽन्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण वनस्पतिकालः, अयं भावः-नैरयिकस्यान्तरं नैरयिकत्वान्निःसृत्य पुन रयिकत्व प्राप्तेरपान्तरालं कालतः कियचिरं भवति ? कियन्तं कालं यावद् भवतीत्यर्थः भगवानाह-जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् कथमितिचेत् उच्यते-नरकादुद्वृत्य जीवो मनुष्यभवे तिर्यग्भवेवाऽन्तर्मुहूर्त स्थित्वा भूयो नरकेघूत्पादात् तत्र मनुष्यभवभावनैवम्-कश्चिजीवो नरकान्निर्गत्य गर्भजमनुष्यत्वेनोत्पयसर्वपर्याप्तिपर्याप्तः विशिष्टसंज्ञानोपेतो वैक्रियलब्धिमान् राज्याद्याकांक्षी परचक्राघुपद्रवमाकर्ण्य स्वशक्ति प्रभावश्चतुरङ्गं सैन्यं विकुर्वित्वा संग्रामं कृत्वा च महारौद्रध्यानोपगतो गर्भस्थ एव कालं करोति कृत्वा च कालं भूयो नरकेषत्पद्यते तत एव मन्तर्मुहूर्तमन्तरं भवति । तिर्यग्भवे नरकादुवृत्तो गर्भव्युत्क्रान्तिक तन्दुलमत्स्यत्वेनोत्पद्य महारौद्रध्यानोपगतोऽन्तर्मुहूर्त जीवित्वा भूयो नरकेषु जातः। उत्कर्षतोऽनन्तं कालमन्तरं भवति स चाऽनन्तः कालः परम्परया वनस्पतिषूत्पादाज्ज्ञातव्य इति । एवं मनुष्यस्य खलु भदन्त ! अनन्तरं मनुष्याद्भ्रष्टस्य पुनर्मनुप्यत्वप्राप्तेरपान्तरालं कालतः कियच्चिरम् ? भगवानाह-जघन्येनाऽन्तर्मुहूर्तम् तच्चमनुष्यभवान्निःसृत्य तिर्यग्भवेऽन्तर्मुहूर्त स्थित्वा भूयो मनुष्यत्वेनोत्पत्स्यमानस्यज्ञातव्यम् उत्कर्षतोऽनन्तं कालम् सोऽनन्तः कालो वनस्पति काल इति । देवस्य खलु भदन्त ! अनन्तरं देवत्वात् परिभ्रष्टस्य भूयो देवप्राप्तेरपान्तरालं कालतः कियत् चिरं भवति ? भगवामाह-जघन्येनाऽन्तर्मुहूर्तम् कश्चिदेवभवात् च्युत्वा गर्भजमनुध्यत्वेनोत्पद्य सर्वेपर्याप्तिपर्याप्तो विशिष्टज्ञानोपेतस्तथाविधस्य श्रमणस्य श्रमणोपासकस्य वा समीपे धर्म्यमार्यवचनं श्रुत्वा धर्मध्यानोपगतो गर्भस्थ एव कालं करोति कालं कृत्वा देवेषूत्पद्यते तत एवमन्तर्मुहूर्तमन्तरं भवति । उत्कर्षेण वनस्पतिकाल-इति 'तिरिक्ख जोणियस्स अंतरं' तिर्यग्योनिकस्य खलु भदन्त ! अन्तरं तिर्यक्त्वात् निःसृतस्य भूयस्तिर्यक्त्वप्राप्तेरपा-तरालं कालतः कियचिरं भवति ? भगवानाह-'गोयमा ! जहन्ने णं अंतोमुहूत्त' जघन्येनाऽन्तर्मुहूर्तम् तच्च -जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का है और उत्कृष्ट से कुछ अधिक सागरोपम शत पृथकत्व का है । ‘णेरइय मणुस्सदेवाणं अंतरं जहन्नेणं अंतोमुहुत्त उक्कोसेणं वणस्सइ कालो' नैरयिक, मनुष्य और देव इनका अन्तर जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का है और उत्कृष्ट से भने उत्कृष्ट थी ४४४ पधारे साग।५मशत पृथत्व ना छ, 'नेरइयमणुस्स देवाणं अंतरं जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं वणस्सइ कालो' नैयि४, मनुष्य, અને દેવ તેઓનું અંતર જઘન્યથી એક અંતમુહૂત નું છે અને ઉત્કૃષ્ટ થી જીવાભિગમસૂત્ર Page #1144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३ उ. ३ सू. १२५ सर्वप्राणभूतादीनां उत्पन्नपूर्वादिकम् १९३१ कस्यापि तिर्यकत्वेन मृत्वा मनुष्यभवेऽन्तर्मुहूर्त स्थित्वा भूयस्तिर्यक्रत्वेन उत्पत्स्यमानस्य भवतीति ज्ञातव्यम्, 'उक्कोसेणं सागरोवमसयपुहुत्तं साइरेगं' सातिरेकं सागरोपमशतपृथक्त्वम् तच्च नैरन्तर्येण देवनारक- मनुष्यभवभ्रमणेन ज्ञातव्यम् इति । संप्रत्यल्पबहुत्वम्- 'एएसि णं भंते! नेरइयाणं जाव देवाणय कयरेकयरेहिंतो जाव विसेसाहिया' एतेषां खलु भदन्त ! नैरयिकाणां मनुष्याणां तिर्यग्योनिकानां देवानां च कतरेकतरेभ्योल्पा वा बहुका-तुल्या वा- विशेषाधिकावेति प्रश्नः ? भगवानाह - 'गोयमा सव्वथोवा मणुस्सा - णेरइया असंखेज्जगुणा देवा असंखेज्जगुणा' हे गौतम! सर्वेभ्यः स्तोका - अल्पा मनुष्याः श्रेण्यसंख्येभागवतिनभः प्रदेशराशिप्रमाणखात् मनुष्याऽपेक्षया नैरयिका असंख्येयगुणा अधिकाः वनस्पतिकाल प्रमाण | 'एएसिं णं भंते ! णेरइयाणं जाव देवाण य करे ० ?' हे भदन्त ! नैरयिकों से लेकर देवों तक के बीच में कौन किनकी अपेक्षा अल्प हैं ? कौन किनकी अपेक्षा बहुत है कौन किनके बराबर हैं ? और कौन किनसे विशेषाधिक है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा ! सव्वत्थोवा मणुस्सा णेरड्या असं० तिरिया अनंतगुणा' हे गौतम! सब से कम मनुष्य है । मनुष्यों की अपेक्षा नैरयिक असंख्यातगुणें अधिक है नैरयिकों की अपेक्षा देव असंख्यातगुणें अधिक हैं और देवों की अपेक्षा तिर्यग अनन्तगुणे अधिक है । इस तरह से ये चार प्रकार के संसारी जीव कहै गये है यहां पर कायस्थिति का तात्पर्य है कि जो जीव जिस पर्याय से मरा ही और पुनः उसी पर्याय में सीधा जाकर जन्म लेता है वह यहां तिर्यञ्चों की और मनुष्यों की ही काय स्थिति होती है- देवों और नारक जीवों की नहीं वनस्पतिक्षण प्रभाणुनु छे. 'एएसि णं भंते ! णेरइयाणं जाव देवाणय कयरे० " હે ભગવન્ ! આ નૈરિયકા થી લઈ ને દેવા સુધી માં કાણુ કેાના કરતા અલ્પ છે? કાણુ કેાના કરતાં વધારે છે? કાણુ કાની ખરેાખર છે? અને કાણુ કેાના થી विशेषाधि छे ? या प्रश्नना उत्तरमा प्रभुश्री छे - 'गोयमा ! सव्वत्थोवा मस्सा रइया असंखेज्जगुणा तिरिया अनंतगुणा' हे गौतम! मनुष्यो सौथी આછા છે. મનુષ્યા કરતાં નૈયિકા અસંખ્યાત ગણા વધારે છે. નૈરિયકાના કરતાં દેવા અસ ંખ્યાત ગણા વધારે છે. અને દેવાના કરતાં તિક્ અન તગણા વધારે છે. આ રીતે આ ચાર પ્રકારના સંસારી જીવા કહેવામાં આવેલ છે એહીયાં કાયસ્થિતિનું તાત્પર્ય એ છે કે- જીવ જે પર્યાયથી મરીને ફરીથી એજ પર્યાયમાં સીધા જઈને જન્મ લે છે. તે અહીયાં તિય ચાની અને મનુષ્ચાની જ કાયસ્થિતિ થાય છે. દેવ અને નારક જીવાની કાયસ્થિતિ થતી જીવાભિગમસૂત્ર Page #1145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११३२ __ जीवाभिगमसूत्रे -क्योंकि देव मर कर पुनः सीधा देव नहीं होता और नारक मरकर पुनः सीधा नारक नहीं होता। तिर्यग् जीवों की जघन्य से जो एक अन्तर्मुहर्त की कायस्थिति कही गई है उसका कारण ऐसा है कि तिर्यश्च मर कर पुनः एक एक अन्तर्मुहूर्त तक तिर्यश्च पर्याय में रहकर फिर अन्यत्र मनुष्य आदि गति में उसका उत्पाद हो जाता है तथा उत्कृष्ट से जो वनस्पतिकाल प्रमाण यहां कायस्थिति कही गई है वन वनस्पति काल जितना शास्त्रान्तर में कहा गया है उतना काल लिया गया है इतने कालतक वह तिर्यश्च से मरकर पुनः पुनः तिर्यश्च हो सकता है इस काल में काल की अपेक्षा अनन्त उत्सर्पिणियां और अनन्त अवसर्पिणियां समाप्त हो जाती है क्षेत्र की अपेक्षा अनन्त लोक और असंख्यात पुद्गल परावर्त हो जाते है । ये पुद्गल परावर्त आवलिका के असंख्यातवें भाग प्रमाण होते हैं। मनुष्य की जो कायस्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की कही गई है वह उसके बाद तिर्यगादिकों में उत्पन्न हो जाने की अपेक्षा से कही गई है तथा जो कायस्थिति का काल यहां उत्कृष्ट की अपेक्षा पूर्व कोटि पृथकत्व अधिक तीन पल्योपम का कहा गया है वह महाविदेहादिकों में નથી તેનું કારણ એ છે કે–દેવ મરીને ફરીથી સીધા દેવ થતા નથી અને નારક મરીને ફરીથી સીધા નારક થતા નથી, તિર્યંચ જેની કાયસ્થિતિ જઘન્યથી જે એક અન્તર્મુહૂર્તની કહેવામાં આવેલ છે, તેનું કારણ એવું છે કે-તિર્યંચ મરીને ફરીને એક એક અન્તર્મુહૂર્ત સુધી તિર્યંચ પર્યાયમાં રહીને તે પછી બીજે મનુષ્ય વિગેરે ગતિમાં તેને ઉત્પાદ થઈ જાય છે. તથા ઉત્કૃષ્ટથી જે વનસ્પતિ કાલ પ્રમાણુ અહીંયાં કાયસ્થિતિ કહી છે. તે વનસ્પતિકાલ એટલે બીજા શાસ્ત્રમાં કહેવામાં આવેલ છે, એટલે કાલ લેવામાં આવેલ છે. એટલા કાળ સુધી તે તિર્યંચમાંથી મરીને ફરી ફરીને તિર્યંચ થઈ શકે છે. એટલા કાળમાં કાળની અપેક્ષાથી અનંત ઉત્સપિણિ અને અનન્ત અવસર્પિણિયે સમાપ્ત થઈ જાય છે, ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ અનન્તલેક અને અસંખ્યાત પુદ્ગલ પરાવર્ત થઈ જાય છે. એ પુગલ પરાવર્ત આવલિકાના અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણન હોય છે. મનુષ્યની કાયસ્થિતિ જે જઘન્યથી એક અંતમુહૂર્તની કહેવામાં આવેલ છે. તે તેના પછી તિર્યંચ વિગેરેમાં ઉત્પન્ન થવાની અપેક્ષાથી કહેવામાં આવેલ છે. તથા જે કાયસ્થિતિનો કાળ અહીંયાં ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાથી પૂર્વકેટિ પૃથત્વ અધિક ત્રણ પલ્યોપમને કહેવામાં આવેલ છે. તે મહાવિદેહ વિગેરેમાં પૂર્વકેટિના આયુષ્ય વાળા સાત જીવાભિગમસૂત્ર Page #1146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३ सू.१२५ सर्वप्राणभूतादीनां उत्पन्नपूर्वादिकम् ११३३ पूर्वकोटि के आयु वाले सात मनुष्यभवों को प्राप्त करने वाले की अपेक्षा से और आगे भव में देवकुरु आदि में जन्म लेने वाले की अपेक्षा से कहा गया है तथा अन्तर काल के कथन में नैरयिक, मनुष्य और देवों का जो अन्तर काल जघन्य से एक अन्तर्मुहर्त प्रमाण कहा गया है वह नरक से निकल कर पुनः नरक पर्याय प्राप्त करने के पहिले दूसरी जगह एक अन्तर्मुहर्त काल तक जन्म धारण करने की अपेक्षा से कहा गया है-जैसे कोई जीव नारक पर्याय से निकला और उसने मनुष्यभव या तिर्यग्भव एक अन्तर्मुहूर्त के लिये धारण कर लियाबाद में वहां से मर कर पुनः उसी नरक पर्याय में पहुंच गया-इस प्रकार से अन्तर काल जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का निकल आता है-मनुष्यभव में यह एक अन्तर्मुहूर्त काल तक इस प्रकार से रह सकता है-'जैसे कोई नरक से निकल कर नारक जीव गर्भज मनुष्य रूप से गर्भ में उत्पन्न हो गया और वह वहां छहों पर्याप्तियां पूर्ण हो जाने से विशिष्ट संज्ञा वाला भी बन गया पूर्व भव की अपेक्षा वैक्रिय लब्धि से युक्त वह राज्य आदि की चाहना वाला हआ जब परचक्र आदि के उपद्रव को सुनता है तो अपनी शक्ति के प्रभाव મનુષ્ય જીવને પ્રાપ્ત કરવા વાળાની અપેક્ષાથી અને આગળના ભાવમાં દેવકુરૂ વિગેરેમાં જન્મ ધારણ કરવા વાળાની અપેક્ષાથી કહેવામાં આવેલ છે. તથા અંતરકાળના કથનમાં નિરયિક, મનુષ્ય, અને દેવને અંતરકાળ જ જઘન્યથી જે એક અંતર્મુહૂર્ત પ્રમાણને કહેવામાં આવેલ છે. તે નરકથી નીકળીને ફરીથી નરક પર્યાય પ્રાપ્ત થવાની પહેલાં બીજે એક અંતમુહૂર્ત કાળ સુધી જન્મ ધારણ કરવાની અપેક્ષાથી કહેવામાં આપેલ છે. જેમ કોઈ જીવ નારક પર્યાયથી નીકળી હોય અને તેણે મનુષ્યભવ અથવા તિર્યંચભવ એક અંતમુહૂર્ત માટે ધારણ કરેલ હોઈ, અને પછી ત્યાંથી મરીને ફરીથી એજ નરક પર્યાયમાં પહોચી જાય આ પ્રમાણે અંતરકાળ જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂર્તનો નીકળી આવે છે. મનુષ્યભવમાં આ એક અંતર્મુહર્ત કાળ સુધી આ પ્રમાણે રહી શકે છે-જેમ કેઈ નારક જીવ નારકથી નીકળીને ગર્ભજ મનુષ્ય પણાથી ગર્ભમાં ઉત્પન્ન થઈ ગયેલ હોય અને તે ત્યાં છએ પર્યાપ્તિ પૂર્ણ થઈ જવાથી વિશેષ પ્રકારની સંજ્ઞા વાળ પણ બની ગયે હૈય, અને પૂર્વ ભવની અપેક્ષાથી વૈકિયલબ્ધિથી યુક્ત તે રાજ્ય વિગેરેની ચાહના વાળો થયો હોય અને જ્યારે પરચક વગેરેના ઉપદ્રવને સાંભળે છે. તે તે પિતાની શક્તિ ના પ્રભાવથી ત્યાંજ ચતુરંગિણી સેનાની વિદુર્વણા કરીને એ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११३४ जीवाभिगमसूत्रे से वह वहां चतुरङ्ग सेना की विकुर्वणा करके उस परचक्र के साथ संग्राम करता है इस तरह महारौद्र ध्यान में पड़ा हुआ वह जीव जब गर्भ में ही काल कर जाता है और पुनः नरक में उत्पन्न हो जाता है तो इस तरह से यह अन्तर जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त काल का सध जाता है तथा जब वह नारक जीव तिर्यग्भव में उत्पन्न होने के योग्य होता है तो वह तन्दुल मत्स्य की पर्याय से उत्पन्न हो जाता है और वहा महारौद्र ध्यान युक्त होकर वह एक अन्तर्मुहूर्त तक जीवित रहकर फिर नरक में उत्पन्न हो जाता है इस तरह से तिर्यम् भव की व्यवधान के अपेक्षा यह जघन्य अन्तर नैरयिक से नैरयिक होने में सध जाता है तथा उत्कृष्ट की अपेक्षा जो अन्तर अनन्तकाल का कहा गया है वह परम्परा में वनस्पति में उत्पाद की अपेक्षा से कहा गया है तिर्यग्योनि से निकल कर पुनः तिर्यग्योनि में आने का अन्तरकाल जो जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का कहा गया है वह तिर्यग्योनि से निकल कर मनुष्य भव में एक अन्तर्मुहूर्त तक जन्म धारण करने वाले तिर्यश्च जीव की अपेक्षा से कहा गया है तथा उत्कृष्ट अन्तरकाल जो इसका सागरोपम शत पृथकूत्व का कहा गया है वह પરચકની સાથે સંગ્રામ-યુદ્ધ કરે છે. એ રીતે મહારૌદ્ર સ્થાનમાં પડેલે તે જીવ ગર્ભમાં જ કાળ કરી જાય છે અને ફરીથી નરકમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. તે આ રીતે આ અંતર જઘન્યથી એક અંતમુહૂર્ત કાળનું બની જાય છે. તથા જ્યારે તે નારક જીવ તિય"ચ ભાવમાં ઉત્પન્ન થવાને ગ્ય બને છે. તો તે તંદલ માસ્યની પર્યાયથી ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. અને ત્યાં મહારૌદ્ર ધ્યાનયુક્ત થઈને તે એક અંતમુહૂર્ત સુધી જીવતા રહીને તે પછી ફરીને પાછે નરકમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. આ રીતે તિયચ ભવની વ્યવધાનની અપેક્ષાથી આ જઘન્ય અંતર નરયિકથી પાછા નૈરયિક થવામાં સિદ્ધ થઈ જાય છે. તથા ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાથી જે અનંતકાળનું અંતર કહેલ છે. તે પરમ્પરાથી વનસ્પતિમાં ઉત્પન્ન થવાની અપેક્ષાથી કહેવામાં આવેલ છે. તિનિકમાંથી નીકળીને ફરીથી તિર્યાનિકમાં આવવાનો અંતરકાળ જઘન્યથી જે એક અંતમુહૂર્તને કહેવામાં આવેલ છે. તે તિયોનિમાંથી નીકળીને મનુષ્યભવમાં એક અંતમુહૂત સુધી જન્મ ધારણ કરવા વાળા તિર્યચ જીવની અપેક્ષાથી કહેવામાં આવેલ છે. તથા ઉત્કૃષ્ટ અંતર કાળ એક સાગરોપમ શત પૃથફત્વને જે કહેવામાં આવેલ છે. તે નિરંતર દેવ, નારક, અને મનુષ્ય ભવમાં ભ્રમણ કરવાની અપેક્ષાથી કહેવામાં આવેલ છે. જીવાભિગમસૂત્ર Page #1148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ३. उ. ३ सू. १२५ सर्वप्राणभूतादीनां उत्पन्नपूर्वादिकम् ११३५ निरन्तर देव, नारक और मनुष्यभवो में भ्रमण करने की अपेक्षा से कहा गया है मनुष्य से पुनः मनुष्य होने में जो अन्तर काल जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त्त का कहा गया है वह मनुष्य भव में मर कर तिर्यग के भव में एक अन्तर्मुहूर्त्त तक रहे हुए जीव की अपेक्षा से कहा गया है तथा उत्कृष्ट से जो अनन्तकाल अनन्तकाल का कहा गया है वह वनस्पतिकाल की अपेक्षा से कहा गया है देव से देव होने में जो अन्तर एक अन्तर्मुहूर्त्त का जघन्य से कहा गया है वह देव भव से चव कर मनुष्य भव को प्राप्त कर पुनः देव भव को प्राप्त करने वाले जीव की अपेक्षा से कहा गया है जैसे कोई देव जीव देव पर्याय से चवा और वह 'गर्भज मनुष्यरूप में मनुष्य भव में उत्पन्न हो गया छहों पर्याप्तियां इसकी गर्भ में ही पूर्ण हो गई अब वह विशिष्ट संज्ञान शाली बन गया इस स्थिति में उसे किसी श्रमण या श्रमणोपासक का धर्म्य आर्य वचन सुनने को मिल गया उससे वह धर्मध्यान से युक्त हुआ गर्भ में ही मर गया और पुनः देव पर्याय से प्राप्त हो गया - इस प्रकार से यह जघन्य अन्तर एक अन्तर्मुहूर्त्त का सध जाता है और उत्कृष्ट अन्तर वनस्पतिकाल की अपेक्षा सध અપેક્ષાથી કહેલ છે જેમ મનુષ્યથી ફરીને મનુષ્યથવામાં જે અંતરકાળ જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂત ના કહેવામાં આવેલ છે, તે મનુષ્યભવમાં મરીને તિર્યંચ ભવમાં એક અંતર્મુહૂત સુધી રહેલા જીવની અપેક્ષાથી કહેવામાં આવેલ છે. તથા ઉત્કૃષ્ટથી અંતરકાળ જે અનંતકાળના કહેવામાં આવેલ છે. તે વનસ્પતિકાળની અપેક્ષાથી કહેવામાં આવેલ છે. દેવથી ફરીને દેવ થવામાં અંતર એક અન્ત હનુ જઘન્યથી જ કહેવામાં આવેલ છે. તે દેવભવથી ચવીને મનુષ્યભવને પ્રાપ્ત કરીને ફરીથી દેવભવને પ્રાપ્ત કરવાવાળા જીવની કે કાઈ દેવ જીવ દેવપર્યાયથી ચવીને તે ગર્ભજ મનુષ્યપણામાં મનુષ્યભવમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય તેની છએ પર્યાસિયા ગર્ભોમા જ પૂરી થઇ હાય તે પછી તે વિશિષ્ટ સંજ્ઞાશાળી ખની ગયેલ હાય, એ સ્થિતિમાં તેને કોઈ શ્રમણ અથવા શ્રમણેાપાસિકા પાસેથી ધાર્મિક ઓર્ય વચન સાંભળવામાં આવી ગયેલ હાય અને તેનાથી તે ધર્મધ્યાનથી યુક્ત થઈને ગર્ભમાંજ મરી ગયેલ હાય ફરીથી ધ્રુવ પર્યાય પ્રાપ્ત થયેલ હાય આ રીતે આ જઘન્ય અંતર એક અંતર્મુહૂર્તનું ખની જાય છે. અને ઉત્કૃષ્ટ અંતર વનસ્પતિ કાળની અપેક્ષાથી मनी लय छे. 'से त्तं चउव्विहा संसार समावण्णगा जीवा पण्णत्ता' भा જીવાભિગમસૂત્ર Page #1149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९३६ जीवाभिगमसूत्रे नैरयिकादेवा अनन्तगुणा अधिका भवन्ति । इति । 'से त्तं चउच्चिहा संसारसमावण्णगा जीवा पन्नत्ता' त एते चतुर्विधा देवनारकतिर्यङन्मनुष्यप्रभेदभिन्ना संसारसमापन्नकजीवाः प्रज्ञप्ता इति । इति जीवाभिगमटीकायां चतुर्विधप्रतिपत्तौविमानाधिकारे द्वितीय वैमानिकोदेशकः समाप्तः तत्समाप्तौ तृतीया प्रतिप्रत्तिः समाप्ताः ।। सू० १२५ ।। इतिश्री विश्वविख्यात - जगद्वलुभ-प्रसिद्धवाचकपञ्चदशभाषा कलित-ललित कलापालापकप्रविशुद्ध गद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक - वादिमानमर्दक-श्रीशाहू छत्रपतिकोल्हापुरराजप्रदत्त - 'जैनशास्त्राचार्य' - पदभूषितकोल्हापुर राजगुरु - बालब्रह्मचारि जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकरपूज्यश्री - घासीलाल- व्रतिविरचितायां श्री जीवाभिगमसूत्रस्य प्रमेयद्योतिकाख्यायां व्याख्यायां तृतीया प्रतिपतिः समाप्ता ॥ ३॥ जाता है 'सेत्तं चउच्विहा संसार समावण्णगा जीवा पण्णत्ता' इस प्रकार चार प्रकार के संसार समापन्नक जीव कहे गये हैं || १२५ ॥ श्री जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलाल व्रतिविरचित जीवाभिगम सूत्र की प्रमेयद्योतिनि व्याख्या में ॥ तृतीय प्रतिपत्ति समाप्त ॥ પ્રમાણે ચાર પ્રકારના સંસારસમાપન્નક જીવા કહ્યા છે. પ્રસૂ૦ ૧૨પા શ્રી જૈનાચાય જૈનધર્માદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલ તિવિરચિત જીવાભિગમ સૂત્રની પ્રમેયદ્યોતિની ટીકાની ત્રીજી પ્રતિપત્તિ સમાપ્ત ૫ ૩ ૫ જીવાભિગમસૂત્ર फ्र Page #1150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ४ सू.१२६ पञ्चविधसंसारसमापन्नकजीवनि० ॥ अथ पंचविध जीवाख्या चतुर्थी प्रतिपत्तिः ।। तदेवमुक्ता चतुर्विधजीवप्रतिपादिका तृतीया प्रतिपत्तिः संप्रति-क्रमप्राप्तां पञ्चविध जीवप्रतिपादिकां चतुर्थी प्रतिपत्तिमाह - ११३७ 1 मूलम् - तत्थ णं जे ते एवमाहंसु - पंचविहा संसारसमा - वण्णगा जीवा पन्नत्ता ते एवमाहंसु तं जहा - एगिंदिया, बेईदिया, तेइंदिया, चउरिंदिया, पंचिंदिया से किं तं एगिंदिया ? एगिंदिया दुविहा पन्नत्ता तं जहा - पजत्तगा य, अपज्जत्तगा य । एवं जाव पंचिंदिया य दुविहा पज्जत्तगाय अपज्जत्तगाय एगिंदियस्स णं भंते! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतो मुद्दत्तं उक्कोसेणं बावीसं वाससहस्साई । बेईदिय० जहन्नेणं अंतो भुहुत्तं उक्कोसेणं बारस संवच्छराई, एवं तेईदियस गूणपणं राई दियाई, चउरिदियस्स छम्मासा, पंचिदियस्स जहन्नेणं अंतो मुद्दत्तं उक्कोसेणं तेत्तीस सागरोवमाई, अपजत्तग एगिंदियस्स णं केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं-उक्कोसेण वि अंतो मुहुत्तं एवं सव्वेसिं, पजत्तग एगिंदियाणं जाव पंचिंदियाणं पुच्छा, जहनेणं अंतो मुद्दत्तं उक्कोसेणं बावीसं वाससहस्साइं अंतो मुहुत्तोणाई, एवं उक्कोसिया वि ठिई अंतो मुहुत्तोणा सव्वेसिं पजत्तगाणं कायव्वा । एगिंदिए णं भंते! एगिंदिय त्ति कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं - उक्कोसेणं areas कालो । बेइदियस्स णं भंते! बेइंदिय ति कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं, -उक्कोसेणं संखेज्जं कालं जाव चउरिंदिए संखेज्जं कालं, पंचिदिए णं भते ! पंचिदिए त्ति कालओ केवश्चिरं होई ? गोयमा ! जहनेणं अंतो मुहुत्तं उक्कोसेणं सागरोवमसहस्सं साइरेगं । एगिंदिए णं अपजतए णं भंते! कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! जी० १४३ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११३८ जीवाभिगमसूत्रे जहन्नेणं अंतो मुहुत्त, उक्कोसेणं वि अंतो मुहुत्तं जाव पंचिंदिय अपजत्तए । पजत्तग एगिदिएणं भंते ! कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उवकोसेणं संखिज्जाइं वाससहस्साई । एवं बेइंदिए वि, नवरं संखेज्जाई वासाइं । तेइदिए णं भंते ! कालओ केवञ्चिरं होई। संखेज्जा राइं. दिया। चउरिदिए णं० संखेज्जा मासा। पज्जत्त पंचिदिए पज्जत्ताई सय पुहुत्तं साइरेगं । चउरिदियस्स णं भंते ! केवइयं कालं अंतरं होइ, गोयमा! जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं उक्को. सेणं दो सागरोवमसहस्साइं संखेज्जवाससयसहस्साई । बेइंदियस्स णं भंते! अतरं कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा! जहन्नेणं अंतो मुहत्तं उक्कोसेणं वणस्सइ कालो। एवं तेइंदियस्स चउरिदियस्स पंचिदियस्स अपज्जत्तगाणं एवं चेव पज्जत्तगाण वि एवं चेव ॥सू. ॥१२६॥ छाया-तत्र खलु ये ते एवमुक्तवन्तः पञ्चविधाः संसारसमापन्नका जीवाः प्रज्ञप्ताः ते एवमुक्तवन्तः तद्यथा-एकेन्द्रियाः, द्वीन्द्रियाः, त्रीन्द्रियाः चतुरिन्द्रियाः पञ्चेन्द्रिया। अथ के ते एकेन्द्रियाः ? एकेन्द्रिया द्विविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-पर्याप्तकाश्चाऽपर्याप्तकाश्च एवं यावत्पश्चेन्द्रियाः द्विविधाः पर्याप्तकाचाऽपर्याप्तकाश्च । एकेन्द्रियस्य खलु भदन्त ! कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! जघन्येनाऽन्तमुहूर्त्तम्-उत्कण द्वाविंशतिवर्षसहस्राणि द्वीन्द्रियस्य० जघन्येनाऽन्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण द्वादशसंवत्सरान्, एवं त्रीन्द्रियस्य एकोनपश्चाशद्रात्रिदिवानि, चतुरिन्द्रियस्य षण्मासान् पञ्चेन्द्रियस्य जघन्येनाऽन्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण त्रयस्त्रिशत्सागरोपमाणि । अपर्याप्तकैकेन्द्रियस्य खलु कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! जघन्येनाऽन्तमुहतेम उत्कर्षेणाप्यन्तमुहत्तम् एवं सर्वेषाम् । पर्याप्तकैकेन्द्रियाणां खलु यात्पञ्चेन्द्रियाणां पृच्छा, जघन्येनाऽन्तर्मुहर्तम् उत्कर्षेण द्वाविंशतिवर्ष सहस्राणि अन्तर्मुहूतों नानि एवमुत्कृष्टापि स्थितिरन्तर्मुहुर्तोना सर्वेषां पर्याप्ताकानां कर्तव्या। एकेन्द्रियः खलु भदन्त ! एकेन्द्रिय इति कालतः कियच्चिरं भवति ! गौतम ! जघन्येनाऽन्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षतो वनस्पतिकालः । द्वीन्द्रियस्य खलु भदन्त । द्वीन्द्रिय इति कालतः कियचिरं भवति ? જીવાભિગમસૂત્ર Page #1152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.४ सू.१२६ पञ्चविधसंसारसमापन्नकजीवनि० ११३९ गौतम ! जघन्येनाऽन्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण संख्येयं कालं-यावच्चतुरिन्द्रियस्य संख्येयकालम् पञ्चेन्द्रियः खलु भदन्त ! पञ्चेन्द्रिय इति कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षतः सागरोपम सहस्रं सातिरेकम् । एकेन्द्रियोऽपर्याप्तकः खलु भदन्त ! कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहू. तम् उत्कर्षेणाप्यन्तर्मुहूर्तम् यावत्पञ्चेन्द्रिय अपर्याप्तकः । पर्याप्तकैकेन्द्रियः खलु भदन्त ! कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षण संख्येयानि वर्षसहस्राणि । एवं द्वीन्द्रियोऽपि, नवरं संख्येयानि वर्षाणि । त्रीन्द्रियः खलु भदन्त !० संख्येयानि रात्रिंदिवानि । चतुरिन्द्रियः खलु० संख्येयान्मासान् । पर्याप्तक-पश्चेन्द्रिय० सागरोपमशतपृथक्त्वं सातिरेकम् । एकेन्द्रियस्य खलु भदन्त ! कियन्तं कालमन्तरं भवति ? गौतम ! जघन्येनाऽन्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षे द्वे सागरोपमसहस्र संख्येवर्षाऽभ्यधिके । द्वीन्द्रियस्य खलु अन्तरं कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! जघन्येनाऽन्तमुहूर्तम् उत्कर्षेण वनस्पतिकालः । एवं त्रीन्द्रियस्य चतुरिन्द्रियस्य पञ्चेन्द्रियस्य अपर्याप्तकानामेव पर्याप्तकानामपि एवमेव सू० ॥१२६॥ ___टीका-'तत्थ णं जे ते एवं आहेसु-पंचविहा संसारसमावन्नगा जीवा पन्नत्ता ते एवमाहंसु तं जहा-एगिदिया, बेइंदिया, तेइंदिया, चउरिदिया-पंचिंदिया' -चतुर्थी प्रतिपत्तिइस प्रकार से चार प्रकार के जीवों को प्रतिपादन करने वाली तृतीय प्रतिपत्ति समाप्त करके अब सूत्रकार पंचविध जीव प्रतिपादक चतुर्थी प्रतिपत्ति का कथन करते हैं 'तत्थणं जे ते एवमाहंसु पंचविहा संसारसमा वण्णगा जीवा पन्नत्ता'-इत्यादि। टीकार्थ-इस में प्रभु ने गौतम स्वामी से ऐसा कहा है कि हे गौतम ! जो ऐसा कहते हैं कि संसारी जीव पांच प्रकार के हैं-उनका याथी प्रतिपत्तीना मानઆ રીતે ચાર પ્રકારના જીનું પ્રતિપાદન કરવાવાળી ત્રીજી પ્રતિપત્તિ સમાપ્ત કરીને હવે સૂત્રકાર પાંચ પ્રકારના છાનું પ્રતિપાદન કરવા વાળી ચેથી પ્રતિપત્તિનું કથન કરે છે. 'तत्थ णं जे ते एवमाहंसु त्याहिर टीअर्थ-'तत्थणं जे ते एवमाहंसु पंचविहा संसारसमावण्णगा जीवा पण्णत्ता' त्यादि सूत्रदा२। गौतम स्वामीन प्रभुश्री से छे 3-3 ગૌતમ ! જેઓ એમ કહે છે કે- સંસારી જેવા પાંચ પ્રકારના છે તેમનું જીવાભિગમસૂત્ર Page #1153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११४० जीवाभिगमसूत्रे हे भदन्त ! तत्र जीवविचारे ये ते एवमुक्तवन्तः पञ्चविधाः संसारसमापन्नका जीवाः प्रज्ञप्तास्ते एवं वक्ष्यमाणं वचः 'केचन- २ एकेन्द्रियाः- द्वीन्द्रियाः, त्रीन्द्रियाः, चतुरिन्द्रियाः, पञ्चेन्द्रियाश्च भवन्ति" इति 'आहंसु' उक्तवन्तः 'से किं तं गिदिया ? गोयमा ! एगिंदिया दुविहा पन्नत्ता - तं जहा - पज्जत्तगा य - अपज्जत्तगा य - एवं जाव पंचिंदिया दुविहा- पज्जत्तगा य - अपज्जत्तगा य' इस सम्बन्ध में ऐसा कथन है- 'तं जहा - एगिंदिया, बेइंदिया, तेइंदिया, चउरिंदिया, पंचिदिया' - एकेन्द्रिय जीव, दो इन्द्रिय जीव, तेइन्द्रिय जीव, चौइन्द्रिय जीव, और पंचेन्द्रिय जीव- इस प्रकार से ये संसारी जीव पांच प्रकार के है । 'से किं तं एगिंदिया हे भदन्त ! एकेन्द्रिय जीव कितने प्रकार के है उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा ! एगिंदिया दुविहा पण्णत्ता' हे गौतम ! एकेन्द्रिय जीव दो प्रकार के हैं- जैसे'पज्जत्तगा य अपज्जतगाय' पर्याप्तक एकेन्द्रिय और अपर्याप्तक एकेन्द्रिय 'एवं जाव पंचिंदिया दुविहा पण्णत्ता' इसी तरह की विविधता दो इन्द्रिय जीव से लेकर पञ्चेन्द्रिय जीवों तक में जाननी चाहिये अर्थात् पर्याप्तक दो इन्द्रिय और अपर्याप्तक दो इन्द्रिय, पर्याप्तक तेsन्द्रिय, और अपर्याप्तक तेइन्द्रिय, पर्याप्तक चौइन्द्रिय और अपर्यातक चौइन्द्रिय, एवं पर्याप्तक पञ्चेन्द्रिय और अपर्याप्तक पञ्चेन्द्रिय इनमें जिनके पर्याप्ति नामकर्म का उदय होता है वे पर्याप्तक और આ संबंधभा मेवु प्रथन छे- 'तं जहा एगिंदिया, बेइंदिया, तेइंदिया, चउरिंदिया, पंचिंदिया' मेड इन्द्रिय वाणा कवी, मेहन्द्रिय वाजा वो, त्र ઈન્દ્રિય વાળા જીવા ચારઇન્દ્રિય વાળા જીવા અને પાંચ ઇન્દ્રિય વાળા वो था प्रभारी या संसारी व पांय प्रारना छे. 'से किं ते एगिंदिया' हे भगवन् ! मेड ईन्द्रिय वाणा भवो डेटा प्रहारना छे ? आ प्रश्नमा उत्तरमां प्रभुश्री हे छे - 'गोयमा ! एगिंदिया दुविहा पण्णत्ता' हे गौतम ! मे ईन्द्रिय वाजा व मे प्रारना उड्या छे. 'तं जहा' प्रेम - 'पज्जत्तगा य अपजत्तगा य' पर्याप्त भने अपर्याप्त मेडेन्द्रिय ' एवं जाव पंचिदिया दुविहा पण्णत्ता' मेन प्रभानु मे अक्षर पाएं मे इन्द्रिय कलषधी લઈને પાંચ ઇન્દ્રિય વાળા જીવોના કથન સુધી સમઝવું અર્થાત્ પર્યાપ્તક એ ઇન્દ્રિય અને અપર્યાપ્તક બે ઇન્દ્રિય, પર્યાપ્તક તેઇન્દ્રિય અને અપર્યાપ્તક તૈઇન્દ્રિય, પર્યાપ્તક ચૌઇન્દ્રિય અને અપર્યાપ્તક ચૌઇન્દ્રિય, તથા પર્યાપ્તક પ`ચેન્દ્રિય અને અપર્યાપ્તક ૫'ચેન્દ્રિય આમાં જેમને પર્યાપ્તિ નામક ના ઉદય થાય છે. જીવાભિગમસૂત્ર Page #1154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.४ सू.१२६ पञ्चविधसंसारसमापन्नकजीवनि० ११४१ अथ के ते एकेन्द्रियाः किं लक्षणं--कति भेदवन्तः ? गौतम ! एकेन्द्रिया द्विविधाः तद् यथा-पर्याप्तकाश्चाऽपर्याप्ताकाश्च २ एवं द्वीन्द्रियादि यावत्पश्चेन्द्रियाः द्विविधाः-पर्याप्तकाश्थ, अपर्याप्तकाश्च ज्ञेयाः । 'एगिदियस्स णं भंते ! केवइय कालं ठिई पन्नत्ता ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्त-उक्कोसेणं बावीसं वाससह स्साई' एकेन्द्रिय जीवस्य खलु भदन्त ! कियन्तं कालं स्थितिः जीवनसमयः प्रज्ञप्तः ? भगवानाह-गौतम ! जघन्येन न्यूनतः खलु अन्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षतश्च द्वाविंशतिवर्षसहस्राणि स्थितिकालः प्रज्ञप्तः इति । 'बेइंदिय० जहन्नेणं अंतोमुहूत्तं उक्कोसेणं वारस संवच्छराई' द्वीन्द्रियस्य जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण द्वादश संवत्सरान् । ‘एवं तेइंदियस्स एगणपण्णं राईदियाई' एवं त्रीन्द्रियस्य जीवनकालः जिनके अपर्याप्ति नाम कर्म का उदय होता है वे अपर्याप्तक जीव कहे गये हैं। 'एगिदियस्स णं भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता' हे भदन्त ! एकेन्द्रिय जीव की कितने काल की स्थिति कही गई है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं वावीसं वाससहस्साई' हे गौतम ! एकेन्द्रिय जीव की स्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की कही गई है और उत्कृष्ट से २२ हजार वर्ष की कही गई है । 'बेइंदिय० जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं बारस संवच्छराई' हे भदन्त ! दो ईन्द्रिय जीव की स्थिति कितने काल की कही गई है ? उत्तर में प्रभु ने कहा है हे गौतम ! दो इन्द्रिय जीव की स्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की कही गई है और उत्कृष्ट से वारह वर्ष की कही गई है ‘एवं तेइंदियस्स एगणपण्णं राइं दियाई તેઓ પર્યાપ્તક કહેવાય છે અને જેને અપર્યાપ્તિક નામકર્મને ઉદય હોય છે तमान मर्यास४ ७४७॥ छे. 'एगिदियस्स णं भंते ! केवइयं कालं ठिर्ड पणत्ता' सावन् ! से छन्द्रिय पाए पनी स्थिति सी हवामा मावत छ ? २१। प्रश्न उत्तरमा प्रसुश्री छ -'गोयमा ! जहणणं अंतोमहत्तं उक्कोसेणं बावीसं वाससहस्साई' 3 गौतम ! ४४न्द्रिय वाणा જીવની સ્થિતિ જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂર્તની કહેવામાં આવેલ છે અને उत्कृष्ट थी २२ वीस १२ वर्षनी वामां मास छ. 'वेइंदिय० जहणेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं बारससंवच्छराईले भगवन् ! मेन्द्रिय पाणाव નીસ્થિતિ કેટલા કાળની કહેવામાં આવેલ છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે-હે ગૌતમ ! બેઈન્દ્રિય વાળા જીવની સ્થિતિ જઘન્યથી એક અંત હતની કહેવામાં આવેલ છે અને ઉત્કૃષ્ટથી બાર વર્ષની કહેવામાં આવેલ छे. 'एवं तेइंदियस्स एगूणपण्णं राई दियाई मे प्रमाण अन्द्रिय જીવાભિગમસૂત્ર Page #1155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११४२ जीवाभिगमसूत्रे केवलं-एकोन पंचाशद्रात्रिदिवानि उत्कर्षनः जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तम् । 'चउरिदियस्स छम्मासा' चतुरिन्द्रियस्य च जघन्योत्कर्ष भ्यामन्तर्मुहूर्त-षण्मासाश्च। 'पंचिंदियस्स जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइं' पञ्चेन्द्रियस्य तु जघन्येनाऽन्तर्मुहर्तम् उत्कर्षेय त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि । 'अपज्गतग एगिदियस्स णं केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं' उक्कोसेण वि अंतोमुहुत्तं' अपर्याप्तकै केन्द्रियस्य खलु भदन्त ! कियन्तं कालं स्थितिः ? गौतम ! जघन्येनाऽन्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेणाऽपि, तथापि उत्कृष्टपदमर्यादया किश्चिद् वैलक्षण्यं कल्पइसी प्रकार तेइन्द्रिय जीव की ४९ दिन रात की स्थिति कही गई हैयह कथन उत्कृष्ट स्थिति की अपेक्षा कहा गया जानना चाहिये तथा तेइन्द्रिय जीव की जघन्य स्थिति एक अन्तर्मुहूर्त की कही गई है 'चउरिंदियस्स छम्मासा' चौइन्द्रिय जीव की जघन्य स्थिति एक अन्तर्मुहूर्त की और उत्कृष्ट स्थिति ६ मास की कही गई है 'पंचिदियस्स जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई तथा पंचेन्द्रिय जीव की जघन्य स्थिति एक अन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्ट स्थिति तेतीस सागरोपम की है । 'अपज्जत्तग एगिदियस्स णं भंते ! केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता' हे भदन्त ! अपर्याप्त एकेन्द्रिय जीय की स्थिति कितने काल की है ? उत्तर में प्रभु कहते है-'गोयमा ! जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेण वि अंतोमुहुत्तं' हे गौतम ! अपर्याप्तक एकेन्द्रिय जीव की स्थिति जघन्य और उत्कृष्ट की अपेक्षा एक अन्तर्मुहर्त की है परन्तु उत्कृष्ट स्थिति का जो अन्तर्मुहूर्त है वह વાળા જીવની ૪૯ ઓગણપચાસ રાતદિવસની સ્થિતિ કહેવામાં આવેલ છે. આ કથન ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાથી કહેલ છે તેમ સમજીલેવું તથા તેઈન્દ્રિય वनी धन्य स्थिति से मतभुत नी वामां मावेस छ. 'चरिदियस्स छम्मासा' या२न्द्रिय वाणा नी धन्य स्थिति से मतभुत नी भने उत्कृष्ट स्थिति छ भासनी उस छ. 'पंचिंदियस्स जहण्णेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई' तथा पांयन्द्रिय पानी धन्यस्थिति એક અંતમુહૂર્તની છે, અને ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ ૩૩ તેત્રીસ સાગરોપમની છે. 'अपज्जत्तग एगिदियाणं केवइं कालं ठिई पण्णत्ता' 3 मावन् ! अपर्याप्त એકેન્દ્રિય જીવની સ્થિતિ કેટલી કહેવામાં આવેલ છે ? ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે छ -'गोयमा ! जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं वि अंतोमुहुत्तं' गौतम ! અપર્યાપ્તક એક ઈન્દ્રિય વાળા જીવની સ્થિતિ જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટથી અપેક્ષાથી એક અંતર્મુહૂર્તની છે, પરંતુ ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિનું જે અંતર્મુહૂર્ત છે. તે જીવાભિગમસૂત્ર Page #1156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.४ सू.१२६ पञ्चविधसंसारसमापन्नकजीवनि० ११४३ नीयमेवेति ध्वनिः । एवं सव्वेसिं' एवं सर्वेषामपर्याप्तक द्वीन्द्रियादि पञ्चेन्द्रियान्तानां जघन्योत्कर्षाभ्यां जीवनकालोऽन्तर्मुहूर्तकमेवेति । 'पज्जत्तग एगिदि. याणं जाव पंचिंदियाणं पुच्छा' पर्याप्तकैकेन्द्रियाणां यावत्पश्चेन्द्रियाणां पृच्छा, पर्याप्तकैकेन्द्रिय-द्वीन्द्रिय-त्रीन्द्रिय चतुरिन्द्रिय-पञ्चेन्द्रियाणां स्थितिकालः 'जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं बावीसं वाससहस्साई अंतोमुहुत्तोणाई' जघ. न्येनान्तर्मुहूतम् उत्कर्षेण द्वाविंशतिवर्षसहस्राणि अन्तर्मुहूतानानि (अपर्याप्तकालेनाऽन्तर्मुहूर्तहीनत्वात्, इति । एवं उक्कोसिया वि ठिइ अंतोमुहत्तोणा सव्वेसि पज्जत्ताणं कायव्वा' एवं पर्याप्तकै केन्द्रियजीवानामिव सर्वेषां द्वि-त्रि-चतु:जघन्य स्थिति के अन्तर्मुहूर्त से कुछ भिन्न हैं । 'एवं सम्वेसिं' इतनी ही स्थिति जघन्य और उत्कृष्ट की अपेक्षा दो इन्द्रिय, तेइन्द्रिय, चौइन्द्रिय और पंचेन्द्रिय अपर्याप्तक जीवों की है 'पज्जत्तग एगिदियाणं जाव पंचिंदियाणं पुच्छा' हे भदन्त ! पर्याप्तक एकेन्द्रिय से लेकर पर्याप्तक पश्चेन्द्रिय जीवों की स्थिति कितने काल की है ? तो इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं बावीसं वाससहस्साइं अंतोमुहुत्तोणाई' हे गौतम ! पर्याप्तक एकेन्द्रिय जीवों की जघन्य स्थिति तो एक अन्तर्मुहर्त की है और उत्कृष्ट स्थिति एक अन्तर्मुहूर्त कम २२ हजार वर्षों की है-यहां जो यह हीनता बतलाई गई है वह अपर्याप्त काल की एक अन्तर्मुहूर्त की स्थिति कालको कम करके बतलाई गई है ‘एवं उक्कोसिया वि ठिति अंतोमुहुत्तोणा सव्वेसिं पज्जत्ताणं कायव्वा' इसी तरह दो इन्द्रिय धन्य स्थिति मंतभुत थी ४४ भिन्न प्रा२नु छ. 'एवं सम्वेसिं' આજ પ્રમાણેની જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાથી બેઈન્દ્રિય, તેઈન્દ્રિય, ચૌઈन्द्रिय अने पंथेन्द्रिय अर्यात योनी स्थिति छ, ‘पज्जत्तग एगिदियाणं जाव पंचिंदियाणं पुच्छा' लगवन् ! पर्याप्त सन्द्रियथी सन पनि પંચેન્દ્રિય વાળા ઓની સ્થિતિ કેટલા કાળની કહી છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં प्रभुश्री ४ छ -'जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं बावीसं वाससहासाइंड ગૌતમ ! પર્યાપ્ત એકેન્દ્રિયની જઘન્ય સ્થિતિ તે એક અંતમુહૂર્તની છે. અને ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ એક અંતમુહૂર્ત કમ ૨૨ બાવીસ હજાર વર્ષની છે. અહીયાં જે આ હીનતા બતાવવામાં આવેલ છે, તે અપર્યાપ્તક કાળની એક અન્તર્મુહૂર્ત કાળની સ્થિતિ કાળને ઓછા કરીને બતાવવામાં આવેલ છે. 'एवं उक्कोसिया वि ठिई अंतोमुहुत्तोणा सव्वेसिं पज्जत्ताणं कायव्वा' मेर જીવાભિગમસૂત્ર Page #1157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११४४ जीवाभिगमसूत्रे पञ्चेन्द्रिय पर्याप्तकानामुत्कृष्टा स्थितिः अन्तर्मुहूर्तोन द्वाविंशतिवर्षसहस्राणि कर्त व्यानि-इति पूर्वेण सह संबन्धः। संप्रति कायस्थितिमाह-एगिदिए णं भंते ! एगिदियत्ति कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो' एकेद्रिय : खलु भदन्त ! जीवः एकेद्रिय इति मृत्वा पुनरेकेन्द्रियख कियता कालेन भजते ? भगवानाह-गौतम ! जघन्येनाऽ तर्मुहूर्तम् उत्कर्षण वनस्पतिकालः। 'वेइंदियस्स णं मंते बेइंदियत्ति कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! जीवों की तेइन्द्रिय जीवों की चौइन्द्रिय जीवों की और पंचेन्द्रिय जीवों की जो उत्कृष्ट स्थिति पूर्व में सामान्यरूप से बतलाई गई है उसमें से-सब में से एक २ अपनी २ उत्कृष्ट स्थिति का अन्तर्मुहर्त कम कर लेना चाहिये इस तरह कम करने से दो इन्द्रिय पर्याप्तक, तेइन्द्रिय पर्याप्तक, चौइन्द्रिय पर्याप्तक और पञ्चेन्द्रिय पर्याप्तक जीवों की उत्कृष्टस्थिति हो जाती है। ___ कायस्थिति का कथन-'एगिदियाणं भंते ! एगिदिय त्ति कालओ केच्चिर होइ' हे भदन्त ! एकेन्द्रिय जीवों की कायस्थिति कितने काल की कही गई है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्को० वणस्सतिकालो' हे गौतम ! एकेन्द्रिय जीवों की कायस्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त है और उत्कृष्ट से वनस्पति काल प्रमाण है 'वेइंदियस्स णं भंते । बेइंदियत्ति कालओ केवच्चिरं પ્રમાણે બે ઈદ્રિયવાળા જીની, ત્રણ ઈન્દ્રિયવાળા જીવોની, ચાર ઈદ્રિયવાળા છની અને પાંચ ઈન્દ્રિયવાળા જીવની જે ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ પહેલાં સામાન્ય પણથી બતાવવામાં આવેલ છે. તેમાંથી એક એક પિતાપિતાની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિનું અંતર્મુહુત કમ કરવું જોઈએ આ રીતે કામ કરવાંથી બે ઈદ્રિય પર્યાપ્તક તે. ઈન્દ્રિય પર્યાપ્તક, ચૌઈન્દ્રિય પર્યાપક અને પંચેન્દ્રિય પર્યાપ્તક જીવની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ થઈ જાય છે. કાયસ્થિતિનું કથન'एगिदियाणं भंते ! एगिदियत्ति कालओ केवच्चिरं होई' भगवन् ! એક ઈદ્રિયવાળા જીવોની કાયસ્થિતિ કેટલા પ્રકારની કહેવામાં આવેલ १ ॥ प्रश्न उत्तरमा प्रमुश्री ४१ छ -'गोयमा ! जहण्णेणं अंतोमुहत्तं उकोसेणं वणसइकालो' गौतम ! से दियवा नी यस्थिति જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂર્તની છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી વનસ્પતિકાળ પ્રમાણની છે. 'बेइंदियस्स णं भंते ! बेइंदियत्ति कालओ केवच्चिरं होई' सावन् ! मेदि. યવાળા જીવની કાયસ્થિતિ કેટલા કાળની કહેવામાં આવેલ છે? આ પ્રશ્નના જીવાભિગમસૂત્ર Page #1158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.४ सू.१२६ पञ्चविधसंसारसमापन्नकजीवनि० ११४५ जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं संखेज्जं कालं जाव चउरिदिए संखेज्ज कालं' दोन्द्रियस्य खलु भदन्त ! द्वीन्द्रिय इति कृखा पुनः कियता कालेन द्वीद्रियत्वं स प्राप्नोति ? भगवानाह-गौतम ! जघन्येन-स्वल्पात्स्वल्पतमकालगत्याऽ तमुहूर्त यावत् उत्कर्षेण संख्येयं कालं संख्येयवर्षसहस्राणि यावत् 'विगलिंदियाणवाससहस्सा संखेज्जा' इति वचनात्, चतुरिन्द्रियाणामपि इत्थमेव चतुरिन्द्रियलस्य पुनर्लाभो ज्ञेयः इति । 'पचिदिए णं मंते ! पंचिंदियत्ति कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं सागरोवमसहस्सं साइरेगं' पश्चेन्द्रियः खलु भदन्त ! जीवसंघः "कियच्चिरं प्राप्य सुचारु कालं, कालैः कियद्भिः पुनरात्मनः स्वम् । रूपं लभेतेति विचार्यमाणो रूपं लभेतेति मदीयप्रश्नः ॥१॥ होई' हे भदन्त ! दो इन्द्रिय जीव की कायस्थिति कितने काल की है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! जहण्णेणं अंतोमु० उक्कोसेणं संखेनं कालं जाव चउरिदिए संखेज्ज कालं' हे गौतम ! दीन्द्रिय जीव की कायस्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की है और उकृष्ट से संख्यात काल प्रमाण है-अर्थात्-संख्यात हजार वर्ष प्रमाण है-उक्तंच-'विंगलिंदियाण वाससहस्सा संखेज्जा' इसी प्रकार की कायस्थिति ते इन्द्रिय और चौइन्द्रिय जीव की भी है 'पंचिदिए णं भते! पंचिदिए त्ति कालओ केवच्चिरं होइ?' हे भदन्त ! पंचेन्द्रिय जीव की कायस्थिति कितने काल की है ? 'गोयमा ! जहण्णे णं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं सागरोवमसहस्सं सातिरेगं' हे गौतम ! पश्चेन्द्रिय जीव की कायस्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्ट से कुछ अधिक एक हजार सागरोपम की है यह उत्कृष्ट स्थिति उत्तरमा प्रभुश्री ४ छ -'गोयमा ! जहण्णेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं संखेज्ज कालं जाव चउरिदिए संखेज्जं कालं' हे गौतम ! मेद्रियावानी अयસ્થિતિ જઘન્યથી એક અંતમુહૂર્તની છે અને ઉત્કૃષ્ટથી સંખ્યાત કાલ પ્રમાपानी छ. अर्थात् सभ्यात १२ वर्ष प्रमाणुनी छ. ४खु ५५ छ -'विगलिंदियाण वाससहस्सा संखेज्जा' २00८ प्रमाणुनी आयस्थिति १ द्रिय मन यान्द्रियवाणवानी ५५ छ. 'पंचिंदिए णं भंते ! पंचिदिए त्ति कालओ केवच्चिरं होई' भगवन् ! पांय द्रियावानी स्थिति सानी डस छ ? 'गोयमा ! जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं सागरोवमसहस्सं सातिरेगं' હે ગૌતમ ! પાંચ ઈદ્રિયવાળા જીની કાયસ્થિતિ જઘન્યથી એક અંતમુહતની છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી કંઈક વધારે એક હજાર સાગરેપમની છે. આ ઉત્કૃષ્ટ जी० १४४ જીવાભિગમસૂત્રા Page #1159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११४६ जीवाभिगमसूत्रे ___ भगवानाह-गौतम ! जघन्येनाऽन्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण सातिक सागरोपमसहस्रम् । 'एगिदिय अपज्जत्तएणं भंते ! कालओ केवचिरं होइ ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेण वि अंतोमुहुत्तं जाव पंचिंदिय अपज्जत्तए' अपर्याप्तक एकेन्द्रियः खलु भदन्त ! कालतः कियच्चिरं भवति ? भगवानाह-गौतम ! जघन्येनोत्कर्षेणाऽप्यन्तर्मुहूर्तम् अपर्याप्तलब्धेरेतावत्कालप्रमाणत्वात् । इति यावत्पश्चेन्द्रियाऽपर्याप्तकः, अपर्याप्तक द्वित्रि चतुःपञ्चेन्द्रियसूत्राण्यपि भावनीयानि । 'पज्जत्तग एगिदिए णं भंते ! कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं संखिज्जाई वाससहस्साइ” पर्याप्तकएकेन्द्रियः खलु भदन्त ! नैरयिक तिर्यक पञ्चेन्द्रिय, और मनुष्यभव तथा देवभव में भ्रमण करने से निष्पन्न हो जाती है 'एगिदिए णं अपनत्तए णं भंते ! कालओ केवच्चिरं होंति' हे भदन्त ! अपर्याप्तक एकेन्द्रिय जीवों की कायस्थिति कितने काल की है ? उत्तर में प्रभु ने कहा है-'गोयमा ! जहण्णेणं अंतोमु० उक्कोसेण वि अंतोमुहुत्तं जाव पंचिंदिए अपनत्तए' हे गौतम ! अपर्याप्तक एकेन्द्रिय जीव की कायस्थिति का काल जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का है और उत्कृष्ट से भी एक ही अन्तर्मुहूर्त का है क्योंकि अपर्याप्त लब्धि का काल इतना ही होता है । इसी प्रकार से अपर्याप्तक छीन्द्रिय, अपर्याप्तक तेइन्द्रिय और अपर्याप्तक पंचेन्द्रिय जीवों की भी कायस्थिति का काल कहा गया है 'पजत्तगएगिदिए णं भंते ! कालओ केवच्चिरं होई' हे भदन्त ! पर्याप्तक एकेन्द्रिय की कायस्थिति का काल कितना है ? उत्तर में प्रभु कहते સ્થિતિ નૈરયિક, તિર્યક, પંચેન્દ્રિય, અને મનુષ્યભવ તથા દેવભવમાં ભ્રમણ ४२वाथी मनी नय छे. 'एगि दिएणं अपजत्तएणं भंते ! कालओ केवच्चिरं होति' હે ભગવન ! અપર્યાપ્તક એકેન્દ્રિય જીવેની કાયરિથતિ કેટલા કાળની કહેલ छ १ ॥ प्रश्न उत्तरमा प्रमुश्रीले यु-गोयमा ! जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उकोसेण वि अंतोमुहुत्तं जाव पंचिंदिय अपज्जत्तए' 3 गौतम ! २५५यसि से ઈદ્રિયવાળા જીવની કાયસ્થિતિને કાળ જઘન્યથી એક અંતમુહૂર્ત છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી પણ એક અંતમુહૂર્ત છે. કેમકે અપર્યાપક લબ્ધિને કાળ એટલેજ હોય છે. આ જ પ્રમાણે અપર્યાપ્તક બે ઈદ્રિય. અપર્યાપ્તક તે ઈન્દ્રિય, અને અપર્યાપ્તક પંચેન્દ્રિય જીવેની કાય સ્થિતિને કાળ પણ એટલે જ કહેલ छ. 'पज्जत्तग एगिदिएणं भंते ! कालओ केवच्चिर होई' लगवन् ! पर्यात એક ઈદ્રિયવાળા જીવની કાયસ્થિતિને કાળ કેટલે કહેલ છે? આના ઉત્તરમાં प्रभुश्री ४३ छ -'गोयमा ! जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं संखिज्जाइं वास જીવાભિગમસૂત્ર Page #1160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.४ सू.१२६ पञ्चविधसंसारसमापन्नकजीवनि० ११४७ कालतः कियच्चिरं भवतीति प्रश्नः भगवानाह-गौतम ! जघन्येनाऽन्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण संख्येयवर्षसहस्राणि एकेन्द्रियस्य हि पृथिवीकायिकस्योत्कर्षतो द्वात्रिंशद्वर्षसहस्राणि भवस्थितिः अप्कायिकस्य सप्तवर्षसहस्राणि तेजस्कायिकस्य त्रीणिरात्रिन्दिवानी बायुकायस्य त्रीणि वर्षसहस्राणि वनस्पतिकायस्य-दशवर्षसहस्राणि ततो निरन्तर कतिपयपर्याप्तभवसंकलनया संख्येयान्येव वर्षसहस्राणि घटन्ते इति ‘एवं बेइ दिए वि' एवं द्वीन्द्रियस्यापि 'नवरं संखेज्जाइ वासाइ' नवरं पर्याप्तकैकेन्द्रियाऽपेक्षया वैलक्षण्यमेतत् यत् संख्येयानि वर्षाणि द्वीन्द्रिये खलु उत्कर्षतो द्वादशवर्षाणि मवस्थितिः, न च सर्व भवेष्वपि उत्कृष्टा स्थितिर्भवत्येवेति है-'गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं संखिज्जाई वाससहस्साई' हे गौतम ! पर्याप्तक एकेन्द्रिय जीव की कायस्थिति का काल जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का है और उत्कृष्ट से संख्यात हजार वर्षो का है यह इस प्रकार से है-एकेन्द्रिय पृथिवीकायिक की उत्कृष्टभव स्थिति २२ हजार वर्ष की है अप्कायिक की सात हजार वर्ष की है तेजस्कायिक की तीन रात दिन की है। वायुकायिक की तीन हजार वर्ष की है और वनस्पतिकायिक की दश हजार वर्ष की है। इन जीवों के निरन्तर कतिपय पर्याप्त भवों की संकलना से संख्यात हजार वर्षों का प्रमाण सध जाता है एवं बेइंदिए वि णवरं संखेजाई वासाई' पर्याप्तक द्वीन्द्रिय जीवों की कायस्थिति का प्रमाण भी जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का है और उत्कृष्ट से संख्यात वर्षों का है दीन्द्रिय जीवों की भवस्थिति का प्रमाण १२ वर्ष का है द्वीन्द्रिय जीवों के सब भवों में यही उत्कृष्ट स्थिति हो ऐसा नियम नहीं हो सहस्साई' हे गौतम ! ५४ ४ ४द्रिया अपनी स्थितिमा ४॥ જઘન્યથી એક અંતમુહૂર્ત છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી સંખ્યાત હજાર વર્ષો છે. તે આ પ્રમાણે છે-એક ઇંદ્રિયવાળા પૃથ્વીકાયિક જીવની ઉત્કૃષ્ટ ભવસ્થિતિ ૨૨ બાવીસ હજાર વર્ષની છે. અપ્રકાયિકની ૭ સાત હજાર વર્ષની છે. તેજસ્કાયિકની ત્રણ રાત દિવસની છે. વાયુકાયિકની ત્રણ હજાર વર્ષની છે. અને વનસ્પતિકાયિક જીવની દસ હજાર વર્ષની છે. આ જીના નિરંતર કેટલાક પર્યાપ્ત ભવની સંકલન-ગણનાથી સંખ્યાત હજાર વર્ષોનું પ્રમાણ મળી जय छे. 'एवं बेइंदिए वि णवर संखेज्जाइं वासाइ' पर्यात में द्रियाणा જીની કાયસ્થિતિનું પ્રમાણ પણ જઘન્યથી એક અંતમુહૂર્તનું છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી સંખ્યાત વનું છે. બે ઈન્દ્રિયવાળા ની ભાવસ્થિતિનું પ્રમાણ ૧૨ બાર વર્ષનું છે. બે ઈદ્રિયવાળા જેના બધાજ ભવમાં આજ ઉત્કૃષ્ટ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११४८ जीवाभिगमसूत्रे नियमः, ततः कतिपय निरन्तर पर्याप्तभव संकलनयाऽपि संख्येयान्येऽपि संख्येयान्येव वर्षाणि लभ्यन्ते-न तु-वर्षसहस्राणि वा इति । 'तेइ दिएणं भंते ! संखेज्जराइंदिया' त्रीन्द्रियाणां भदन्त ! कियती खलु भवस्थितिः ? गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षतः संख्येयानि रात्रिन्दिवानि पर्याप्तकत्रीन्द्रियाणां भवस्थितेरुत्कर्षतोप्येकोन-पञ्चाशदिवसप्रमाणतया कतिपयनिरन्तरपर्याप्तभव संकलनायामपि संख्येयरात्रिंदिवानामेव लभ्यमानत्वादिति । 'चउरिदिएणं० संखेज्जामासा' चतुरिन्द्रियाणां खलु जघन्येनार्मुहूर्तम् उत्कर्षतः संख्येयान्मासान् पर्याप्तक चतुरिन्द्रियाणामुत्कर्षतः षण्मासप्रमाणतया कतिपयनिन्तरपर्याप्तभवकालसंकलनया सकता है अतः कतिपय निरन्तर पर्याप्तभवों की संकलना से भी संख्यात वर्ष ही लब्ध होते हैं सौ वर्ष या हजार वर्ष लब्ध नहीं होते हैं। 'तेइंदिए णं भंते। संखेज्जा राइंदिया' पर्याप्तक तेइन्द्रिय जीवों की कायस्थिति हे भदन्त ! कितने काल की है ? तो इसके उत्तर में प्रभु ने कहा-हे गौतम ! पर्याप्तक तेइन्द्रिय जीवों की कायस्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्ट से संख्यात रातदिनों को है । क्योंकि इनकी उत्कृष्ट से भवस्थिति ४९ दिन की है अतः कतिपय निरन्तर पर्याप्त भवों की संकलना में वह संख्यात रात दिनों के प्रमाण ही लब्ध होती है । 'चउरिदिए णं संखेजा मासा' पर्याप्तक चौइन्द्रिय जीवों की कायस्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहर्त की है और उत्कृष्ट से वह संख्यात मासों की है क्योंकि चौइन्द्रिय સ્થિતિ હોય એ નિયમ બનિ શકતા નથી તેથી કેટલાક નિરંતર પર્યાપ્તક જીવોની સંકલના-ગણનાથી પણ સંખ્યાત વર્ષજ લબ્ધ બને છે. સે વર્ષ मथवा M२ वर्ष ५ यता नथी. 'तेइंदिएणं भंते ! संखेज्जा राइंदिया' પર્યાપ્તક ત્રણ ઈદ્રિયવાળા જીવેની કાયસ્થિતિ હે ભગવન્! કેટલા કાળની કહેલ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રીએ કહ્યું કે-હે ગૌતમ ! પર્યાપ્તક તે ઈદ્રિય જીવોની કાયસ્થિતિ જઘન્યથી એક અંતમુહૂર્તની છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી સંખ્યાત રાત દિવસની છે. કેમકે એમની ઉત્કૃષ્ટથી ભવસ્થિતિ ૪૯ ઓગણ પચાસ દિવસની છે. તેથી કેટલાક નિરંતર પર્યાપ્ત ભવોની સંકલન-ગણનામાં ते सध्यात रात हसना प्रभाभी evy थाय छे. 'चउरिदिएणं संखेन्जा નાના પર્યાપ્તક ચૌઈ દ્રિય જીની કાયસ્થિતિ જઘન્યથી એક અંતમું હતની છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી તે સંખ્યાત માની છે. કેમકે ચૌઇન્દ્રિય જીવની ભવસ્થિતિ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.४ सू.१२६ पञ्चविधसंसारसमापन्नकजीवनि० ११४९ संख्येयानामेव मासानां प्राप्यमानत्वात् इति । 'पज्जत्त पंचिंदिए सागरोवम सयपुहुत्तं साइरेगं' पर्याप्तकपञ्चेन्द्रियाः खलु गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षण सातिरेकं सागरोपमशतपृथक्त्वम् द्विसागरोपमशतादारभ्य नवसागरोपमशतं यावत् शतपृथक्त्वमित्यर्थः । 'एगिदियस्स णं भंते ! केवइयं कालं अंतरं होइ ? गोयमा! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं-उक्कोसेणं दो सागरोवमसहस्साई संखेज्जवासमभहियाई' एकेन्द्रियस्य खलु भदन्त । कियत्कालमन्तरम्-एकेन्द्रियादुद्वृत्य पुनरेकेन्द्रियत्वोजीव की भवस्थिति उत्कृष्ट से छह मास प्रमाण की गई है अतः कतिपय निरन्तर पर्याप्त भवों की संकलना में वह संख्यात महीनों की लब्ध होती है 'पज्जत्तग पंचिदिए सागरोपम सयपुहुत्तं सातिरेगं' पर्याप्तक पञ्चेन्द्रिय जीव की कायस्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की और उत्कृष्ट से कुछ अधिक सागरोपम शत पृथक्त्व की है अर्थात् द्वि सागरोपम शत से लेकर नव सागरोपम शत तक की है 'एगिदियस्स णं भंते ! केवतियं कालं अतरं होइ' हे भदन्त ! एकेन्द्रिय पर्याय को छोडकर पुनः उसकी प्राप्ति में कितना अंतर होता है-विरह काल पडता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं दो सागरोपमसहस्साइं संखेज्जवासमभहियाई' हे गौतम ! एकेन्द्रिय पर्याय को छोडकर पुनः एकेन्द्रिय पर्याय प्राप्त करने में अंतर जघन्य से तो एक अंतर्मुहूर्त का पडता है और उत्कृष्ट से संख्यातवर्ष अधिक २ हजार सागरोपम का पडता है क्योंकि त्रसकाय की कायस्थिति का जितना काल है वही ઉત્કૃષ્ટથી છ માસ પ્રમાણુની કહેવામાં આવે છે. તેથી કેટલાક નિરન્તર પર્યાપ્ત लवोनी ससना-नाथी ते ज्यात महीनामानी जय छे. 'पज्जत्त पंचिदिए सागरोवमसयपुहुत्तं सातिरेगं' पर्याप्त पयन्द्रिय पनी स्थिति જઘન્યથી એક અંતમુહૂતની છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી કંઈક વધારે સાગરોપમ શત પ્રથકૃત્વની છે. અર્થાત્ દ્વિ સાગરોપમશતથી લઈને નવ સાગરોપમશત સુધીની छ. 'एगिदियरस णं भंते ! केवतियं कालं अंतर होई' सावन मे न्द्रिय પર્યાયને છોડીને ફરીથી તેની પ્રાપ્તિ થવામાં કેટલા કાળનું અંતર હોય છે? टस वि२९ ७१ थाय छ ? २॥ प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री ४३ छ -'गोयमा ! जहण्णेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं दो सागरोवमसहस्साई संखेज्जवासमन्भहियाई ગૌતમ ! એક ઇન્દ્રિયના પર્યાયને છોડીને ફરીથી એક ઇન્દ્રિય પર્યાયને પ્રાપ્ત કરવામાં જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂર્તનું અંતર થાય છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી સંખ્યાત વર્ષ અધિક બે હજાર સાગરોપમનું થાય છે કેમકે–ત્રસકાયની કાયસ્થિતિને જેટલો જીવાભિગમસૂત્ર Page #1163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११५० जीवाभिगमसूत्रे पलब्धौ कियतः कालस्य व्यवधानता ? जघन्येनाऽन्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षतो वे सागरोपमसहस्र संख्येयवर्षाधिके, त्रसकायस्य यावान् कायस्थिति कालः स एव काल एकेन्द्रियस्यापि त्रसकायस्थितिकालश्च-संख्येयवर्षसहस्राभ्यधिकः सागरोपमसहस्रद्वयात्मकः इति । 'बेइंदियस्स णं अंतरं कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! जहन्मेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो' द्वीन्द्रियस्य खलु भदन्त ! अन्तरं कालतः कियच्चिरं भवति भगवानाह ?-गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण वनस्पतिकालः द्वीन्द्रियादिभ्य उद्धृत्य वनस्पतिष्वनन्तकालपर्यन्तमवस्थानात् इति । 'एवं तेइंदियस्स चउरिदियस्स पंचिंदियस्स' एवं द्वीन्द्रियसूत्रवत् त्रि-चतु-पश्चेन्द्रिय सूत्राण्यपि भावनीयानि सर्वत्रैवं जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण वनस्पतिकालं यावदिति एकेन्द्रिय का अंतर काल है सूत्रकार स्वयं आगे ऐसा कहेगें-'तसकाइए णं भंते ! तसकाय त्ति कालतो केवच्चिरं होइ' गोयमा ! जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं दोसागरोवमाइं संखेज्जवासमभहियाई । बेइंदियस्स णं भंते ! अंतरं कालओ केवच्चिरं होति' हे भदन्त ! दीन्द्रिय की पर्याय को छोडकर पुनः द्वीन्द्रिय पर्याय को प्राप्त करने में अन्तर काल कितनेकाल का होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! जहणणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो' हे गौतम हीन्द्रिय पर्याय को छोडकर पुनः द्वीन्द्रिय पर्याय को प्राप्त करने में अन्तरकाल जघन्य से तो एक अन्तर्मुहूर्त का पडता है और उत्कृष्ट से वनस्पतिकाल प्रमाण पडता है ‘एवं तेइंदियस्स चउरिदियस्स पंचेदियस्स' इसी प्रकार से तेइन्द्रिय पर्याय को छोड़ने पर पुनः उसकी प्राप्ति करने में चौइन्द्रिय पर्याय को छोडकर पुनः उसकी प्राप्ति કાળ છે. એજ એકેન્દ્રિય જીવને અંતર કાળ કહેલ છે. તે સૂત્રકાર સ્વયં આગળ 3 छ. 'तसकाइएणं भंते ! तसकायत्ति कालओ केवच्चिर होई, गोयमा ! जहणेणं अंतोमहत्तं उक्कोसेणं दो सागरोवमाइ संखेज्जवासमभहियाई; बेइंदियस्स णं भंते ! अंतरं कालओ केवच्चिर होति' इ मापन ! दीन्द्रिय वन पर्यायने છોડીને ફરીથી કીન્દ્રિયપણાને પ્રાપ્ત કરવામાં કેટલા કાળને અંતરકાળ હોય १२॥ प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री ४ छ -'गोयमा ! जहण्णेणं अंतो मुहुत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो' है गौतम ! हीन्द्रिय पर्याय छोडीने शथी दीन्द्रिय પર્યાયને પ્રાપ્ત કરવામાં અંતર કાળ જઘન્યથી તે એક અંતર્મુહૂર્તન થાય છે भने ४थी वनस्पति ४७ प्रभानु छ. 'एवं तेइंदियस्स चउरिदियस्स पंचिंदियरस' मा प्रमाणे तेन्द्रिय पर्यायने छोडीने शथी तेने प्राप्त ४२વામાં, ચૌઈન્દ્રિયના પર્યાને છોડીને ફરીથી ચૌઈ દ્રિય પણાને પ્રાપ્ત કરવામાં અને પંચેન્દ્રિય પર્યાયને છોડીને ફરીથી પંચેન્દ્રિય પણાને પ્રાપ્ત કરવામાં જીવાભિગમસૂત્ર Page #1164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.४ सू.१२६ पञ्चविधसंसारसमापन्नकजीवनि० ११५१ प्रक्रियोत्तरम् 'अपज्जत्तगाणं एवं चेव' अपर्याप्तकैकेन्द्रियादि पञ्चेन्द्रियान्तानामेवमेवाऽप्तरं ज्ञातव्यम् । आलापकप्रकारस्त्वेवम्-'एगिदिय अपज्जत्तगस्सणं भंते ! अंतरं कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं दो सागरोवमसहस्साई संखिज्जवासमभहियाई, बेइंदिय अपज्जत्तगस्स गं भंते ! अंतरं कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं-उक्कोसेणं अणतं कालं वणस्सइ कालो, एवं जाव पंचिंदिय अपज्जत्तगस्स' एकेन्द्रियापर्याप्तकस्य खलु भदन्त ! अन्तरं कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम! जघन्येनान्तमुहूर्तम् उत्कर्षेण द्वे सागरोपमसहस्रे संख्येयवर्षाभ्यधिके द्वीन्द्रियाऽपर्याप्तकस्य खलु भदन्त ! अन्तरं कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण द्वे सागरोपमसहस्र संख्येयवर्षाधिके द्वीन्द्रियाऽपर्याप्तकस्य खलु भदन्त ! करने में और पंचेन्द्रिय पर्याय को छोडने पर पुनः उसकी प्राप्ति करने में अंतर काल पडता है-अर्थात्-जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का और उत्कृष्ट से वनस्पतिकाल प्रमाण तक का अंतर पडता है। 'अपज्जत्तगाणं एवं चेव पज्जत्तगाण वि एवं चेव' हे भदन्त ! अप र्याप्तक एकेन्द्रिय की पर्याय छोडने पर पुनः उसकी प्राप्ति में अंतर कितना पडता है-इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! अपर्याप्तक एकेन्द्रिय पर्याय को छोडने पर पुनः उसकी प्राप्ति करने में अन्तर जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का और उत्कृष्ट से संख्यातवर्ष अधिक दो हजार सागर का पडता है दो इन्द्रिय अपर्याप्तक की पर्याय को छोड कर पुन: उसकी प्राप्ति करने में अंतर कितने काल का पडता है ? हे गौतम ! दो इन्द्रिय अपर्याप्तक की पर्याय को छोडने पर पुनः उसकी प्रासि करने में अन्तर जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का और અંતર કાળ હોય છે. અર્થાત જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂતનું અને ઉત્કૃષ્ટથી वनस्पति प्रभानु अंतर थाय छे. 'अपज्जत्तगाणं एवं चेव पज्जत्तगाण वि एवं चेव' भगवन् ! अपर्याप्त सन्द्रिय पर्यायन छोडीन इशथी तन પ્રાપ્ત કરવામાં કેટલું અંતર થાય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે હે ગૌતમ! અપર્યાપ્તક એક ઈદ્રિયના પર્યાયને છોડીને ફરીથી તેને પ્રાપ્ત કરવામાં જઘન્ય અંતર એક અંતર્મુહૂર્તનું અને ઉત્કૃષ્ટથી સંખ્યાત વર્ષ અધિક બે હજાર સાગરોપમનું થાય છે. બે ઈન્દ્રિય અપર્યાપ્તકની પર્યાયને છોડીને ફરીથી તેને પ્રાપ્ત કરવામાં કેટલા કાળનું અંતર પડે છે? હે ગૌતમ! બે ઈન્દ્રિય અપર્યટકના પર્યાયને છોડવાથી ફરીથી તેને પ્રાપ્ત કરવામાં જઘન્ય જીવાભિગમસૂત્ર Page #1165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११५२ जीवाभिगमसूत्रे अन्तरं कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहूम् उत्कर्षेणाऽनन्तं कालो वनस्पतिकालः, एवं यावत् पश्चेन्द्रियाऽपर्याप्तकस्येति । 'पज्जत्तगाणं वि एवं चेव' पर्याप्तकानामपि एवमेव आलापक एवम्-"एगिदियपज्जत्तगस्स णं भंते ! अंतरं कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं अणतं कालं वणस्सइकालो, एवं जाव पंचिंदियपज्जत्तगस्स' एकेन्द्रियपर्याप्तकस्य खलु भदन्त ! अन्तरं कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! जघन्येनाऽन्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण द्वे सागरोपमसहस्रे संख्येयवर्षाभ्यधिके, द्वीन्द्रियपर्याप्तकस्य खलु भदन्त ! अन्तरं कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेणाऽनन्तं कालो वनस्पतिकालः, एवं यावत् पञ्चेन्द्रियपर्याप्तकस्यापि इति ।।मू० १२६।। एकेन्द्रियादीनां पारस्परिकमल्पबहुखमाह - __ मूलम्-एएसि णं भंते ! एगिदिय बेइंदिय तेइंदिय चउरिदिय पंचिंदियाणं कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा ? गोयमा ! सव्वत्थोवा पंचिंदिया चउरिदिया विसेसाहिया तेइंदिया विसेसाहिया बेइंदिया विसे. साहिया एगिदिया अणंतगुणा। एवमपज्जत्तगाणं सव्वत्थोवा उत्कृष्ट से वनस्पति काल प्रमाण अनंतकाल का पडता है इसी तरह से अपर्याप्तक पञ्चेन्द्रिय की पर्याय को छोडने पर पुनः उसकी प्राप्ति करने में अन्तर जानना चाहिये यहां आलाप प्रकार ऐसा है-'एगिदिय अपज्जत्तस्स णं भंते ! अंतरं कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं दो सागरोवमसहस्साई संखेज्जवासमभहियाई बेइंदिय अपज्जत्तस्स णं भंते ! अंतरं कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! जहण्णेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं अणंतं कालं वणस्सइ कालो एवं जाव पंचिंदिय अपज्जत्तस्स' ॥१२०॥ અંતર એક અંતર્મુહૂર્તનું છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી અંતર વનસ્પતિ કાલ પ્રમાણ અનંતકાળનું થાય છે. એ જ પ્રમાણે અપર્યાપ્તક પંચેન્દ્રિયના પર્યાયને છોડવાથી ફરીથી તેને પ્રાપ્ત કરવામાં તેનું અંતર સમજી લેવું. તેના આલાપને પ્રકાર या प्रमाणे छे.-'एगिदिय अपज्जत्तस्स णं भंते ! अंतर कालओ केवच्चिर होइ गोयमा ! जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं दो सागरोवमाई संखेज्जवासमभहियाई बेइंदिय अपज्जत्तस्स णं भंते ! अंतर कालओ केवच्चिर होइ गोयमा ! जहणेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं अणतं कालं वणस्सइ कालो एवं जाव पंचि दिय अपज्जत्तस्स' ॥ सू. १२० ॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ४ सू. १२७ एकेन्द्रियादीनामल्पबहुत्वनिरूपणम् ११५३ पंचिंदिया अपज्जत्तगा चउरिंदिया अपजत्तगा विसेसाहिया, तेइंदिया अपज्जत्तगा विसेसाहिया, बेइंदिया अपज्जत्तगा विसेसाहिया, एगिंदिया अपज्जत्तगा अनंतगुणा, सइंदिया पज्जतगा वि० सव्वत्थोवा चउरिंदिया पज्जत्तगा पंचिंदिय पज्जत्तगा विसेसाहिया बेइंदिय पज्जत्तगा विसेसाहिया तेहूंदिय पज्जत्तगा विसेसाहिया एर्गिदियपज्जत्तगा अनंतगुणा, सइंदिया पज्जत्तगा विसेसाहिया । एएसिं णं भंते! सइंदिया णं पज्जत्तग अपज्जत्तगाणं कयरे कयरेहिंतो०, गोयमा ! सबत्थोवा सइंदिया अपज्जतगा सइंदिया पज्जत्तगा संखेज्जगुणा । एवं एगिंदिया वि । एएसि णं भंते! वेइंदियाणं पज्जत्तगा पज्जत्तगाणं अप्पा बहुं ?, गोयमा ! सव्वत्थोवा बेइंदिया पज्जत्तगा अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा एवं तेइंदियचउरिंदिय पंचिंदिया वि । एएसि णं भंते! एगिंदियाणं बेइंदियाणं तेईदियाणं चउरिंदिय पंचिंदियाण य पज्जत्तगाण य अपज्जत्तगाण य कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा बहुया वा तुला वा विसेसाहिया वा, गोयमा ! सव्वत्थोवा चउरिंदिया पज्जत्तगा, पचिंदिया पज्जतगा विसेसाहिया बेइंदिया पज्जत्तगा विसेसाहिया तेइंदिया पज्जत्तगा विसेसाहिया पंचिंदिया अपजत्तगा असंखेज्जगुणा चउरिंदिया अपज्जत्तगा विसेसाहिया तेइंदिय अपज्जत्तगा विसेसाहिया बे इंदिया अपज्जत्तगा विसेसाहिया एगिदिय अपज्जतगा अनंतगुणा सइंदिया अपज्जत्तगा विसेसाहिया एगिंदियपज्जत्तगा संखेज्जगुणा सइंदिय पज्जत्तगा विसेसाहिया, सईदिया विसेसाहिया । से तं पंचविहा संसारसमावण्णगा जीवा ति ॥ ति चउत्थी पतिपत्ती || सू० १२७॥ जी० १४५ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११५४ जीवाभिगमसूत्रे छाया-एतेषां खलु भदन्त ! एकेन्द्रिय द्वीन्द्रियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियपश्चेन्द्रियाणां कतरेकतरेभ्योऽल्पा वा, बहुका वा, तुल्या वा, विशेषाधिका वा? गौतम ! सर्वस्तोकाः पञ्चेन्द्रियाः चतुरिन्द्रिया विशेषाधिकाः, त्रीन्द्रिया विशेषाधिकाः, द्वीन्द्रिया विशेषाधिकाः एकेन्द्रिया अनन्तगुणाः। एवमपर्याप्तकानां सर्वस्तोकाः पञ्चेन्द्रिया अपर्याप्तकाः चतुरिन्द्रिया अपर्याप्तका विशेषाधिकाः, त्रीन्द्रिया अपर्यासका विशेषाधिकाः द्वीन्द्रिया अपर्याप्तका विशेषाधिकाः एकेन्द्रिया अपर्याप्तकाः अनन्तगुणाः सेन्द्रिया पर्याप्तका विशेषाधिकाः । सर्वस्तोका श्चतुरिन्द्रियाः पर्याप्तकाः पञ्चेन्द्रियाः पर्याप्ता विशेषाधिकाः द्वीन्द्रियपर्याप्तका विशेषाधिकाःत्रीन्द्रियपर्याप्तकाविशेषाधिकाः एकेन्द्रिय पर्याप्तकाः अनन्तगुणाः सेन्द्रियाः पर्याप्तका विशेषाधिकाः। एतेषां खलु भदन्त ! सेन्द्रियाणां पर्याप्तकाऽपर्याप्तकानां कतरे कतरेभ्योऽल्पा वा बहुका वा तुल्या वा विशेषाधिका वा ? गौतम ! सर्वस्तोकाः सेन्द्रिया अपर्याप्तकाः, सेन्द्रिया-पर्याप्तकाःसंख्येयगुणाः, एवं एकेन्द्रिया अपि । एतेषां खलु भदन्त ! दीन्द्रियाणां पर्याप्तापर्याप्तकानां अल्पबहुत्वम् ! गौतम ! सर्वस्तोका द्वीन्द्रियाः पर्याप्तकाः अपर्याप्तका असंख्येयगुणाः ‘एवं त्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियपञ्चेन्द्रिया अपि । एतेषां खलु भदन्त ! एकेन्द्रियाणां, द्वीन्द्रिया० त्रीन्द्रिय० चतुरिन्द्रिय० पश्चेन्द्रियाणां च पर्याप्तकानाञ्चाऽपर्याप्तकानाञ्च कतरेकतरेभ्योऽल्पा वा बहुका वा तुल्या वा विशेषाधिका वा ? गौतम ! सर्वस्तोकाः चतुरिन्द्रियाः पर्याप्तकाः, पञ्चेन्द्रियाः पर्याप्तका विशेषाधिकाः द्वीन्द्रियाः पर्याप्तका विशेषाधिकाः त्रीन्द्रियाः पर्याप्तका विशेषाधिकाः पञ्चेन्द्रिया अपर्याप्तका असंख्येयगुणाः चतुरिन्द्रिया अपर्यासका विशेषाधिकाः त्रीन्द्रया अपर्याप्तका विशेषाधिका द्वीन्द्रिया अपर्याप्तका विशेषाधिका: एकेन्द्रियाऽपर्याप्तकाअनन्तगुणाः सेन्द्रिया अपर्याप्तका विशेषाधिका: एकेन्द्रियपर्याप्तकाः संख्येयगुणाः सेन्द्रियपर्याप्तका विशेषाधिका सेन्द्रियाःविशेषाधिकाः। त एते पञ्चविधाः संसारसमापत्रका जीवाः । चतुर्थी प्रतिपति : सू०॥२७॥ टीका-'एएसि णं भंते ! एगिदिय बेइंदिय तेइंदिय चउरिदियपंचिंदि अल्पबहुत्व कथन'एएसि णं भंते ! एगिदिय वेइंदिय तेइंदिय चउरिदिय पंचिंदियाणं कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा'-इत्यादि । टीकार्थ-गौतमस्वामी ने प्रभु से ऐसा पूछा है-हे भदन्त ! इन અલ્પ બહુત્વનું કથન 'एएसिणं भंते ! एगि दिय बेइंदिय तेइंदिय चउरिदिय पंचि दियाणं कयरे कयरेहिं तो अप्पा वा त्या ટીકાર્થ-ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને એવું પૂછયું કે હે ભગવન્! આ એકે જીવાભિગમસૂત્ર Page #1168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ४ सू. १२७ एकेन्द्रियादीनामल्पबहुत्वनिरूपणम् ११५५ याणं कयरेकयरेहिंतो अप्पा वा बहुया वा तुला वा विसेसाहिया वा ? गोयमा ! सव्वत्थोवा पंचिंदिया एतेषां वक्ष्यमाणक-द्वि-त्रि- चतुःपञ्चेन्द्रियाणां कतरेभ्यः कतरेऽल्पा वा बहुका वा तुल्या वा विशेषाधिका वा जीवाः इत्यल्पबहुत्वविषयः प्रश्नः भगवानाह - गौतम ! एषु मध्ये सर्वभ्यः स्तोकाः पञ्चेन्द्रियाः संख्येययोजनकोटिकोटिप्रमाणविष्कम्भसूची प्रमितप्रतरासंख्येयभागवर्त्य संख्येयश्रेणीगताकाशप्रदेशराशिप्रमाणत्वात् । चतुरिन्द्रिया विसेसाहिया' पञ्चेन्द्रियापेक्षया चतुरिन्द्रिया विशेषाधिकाः विष्कम्भसूच्यास्तेषां प्रभूतसंख्येययोजनएकेन्द्रिय, दो इन्द्रिय, तेइन्द्रिय, चौइन्दिय, और पंचेन्द्रिय जीवों के बीच में कौन जीव किन जीवों की अपेक्षा अल्प हैं ? कौन किनकी अपेक्षा 'बहुया वा' बहुत है कौन किनके 'तुल्ला वा' बराबर है ? कौन किनसे 'विसेसाहिया वा' विशेषाधिक है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते है 'गोयमा ! सव्वत्थोवा पंचिंदिया' हे गौतम! इन जीवों के बीच में सब से कम पञ्चेन्द्रिय जीव है 'चउरिंदिया विसेसाहिया' इन पञ्चेन्द्रिय जीवों की अपेक्षा चौइन्द्रिय जीव विशेषाधिक है । पञ्चेन्द्रिय जीवों को सब से अल्प जो बतलाया गया है उसका तात्पर्य ऐसा है कि ये पञ्चेन्द्रिय जीव संख्यात योजन कोटी कोटी प्रमाण विष्कम्भ सूची से प्रमित जो प्रतर का असंख्यातवां भाग है । उस असंख्यातवें भागवर्ती जो असंख्यात श्रेणिगत आकाश प्रदेशराशि है इस राशि प्रमाण हैं । इनकी अपेक्षा जो चतुरिन्द्रिय जीवों को विशेषाधिक कहा गया है उसका कारण ऐसा है कि ये जीव संख्यात ન્દ્રિય, દ્વીન્દ્રિય, તે ઇંદ્રિય, ચૌઇંદ્રિય અને પ ંચેન્દ્રિય જીવામાં કયા જીવા કયા જીવા ४२ता सदप छे ? म्या व या वो तो 'बहुया वा' वधारे छे ? आ अना ४२तां 'तुल्ला वा' जराजर छे भने अएण अना पुस्ता 'विसेसाहिया वा' विशेषाधि४ छे ? या प्रश्नना उत्तरमां अनुश्री छे - 'गोयमा ! सव्वत्थोवा पंचि दिया' हे गौतम! या मधा भयोभां सौथी ओछा पंचेन्द्रिय व छे. 'चरिंदिया विसेसाहिया' मा यथेन्द्रिय वा रतां यार हैंद्रियवाजा वो વિશેષાધિક છે. પંચેન્દ્રિય જીવાને જે સૌથી અલ્પ કહેવામાં આવેલ છે, તેનું તાત્પર્ય એવુ છે કે-આ પંચેન્દ્રિય જીવા સંખ્યાત ચેાજન કાર્ટિકેટિ પ્રમાણુ વિષ્ણુ ભ સૂચિથી પ્રતરના જે અસંખ્યાતમા ભાગ છે. એ સખ્યાતમા ભાગ થતિ અસખ્યાત શ્રેણિગત જે આકાશ પ્રદેશ રાશિ છે, એ રાશિ પ્રમાણના છે. તેના કરતાં જે ચતુરિન્દ્રિય જીવાને વિશેષાધિક કહ્યા છે તેનું કારણ એવુ છે કે-એ જીવા સ.ખ્યાત યોજન કેટિકેટ પ્રમાણ વિષ્ણુમ્નસૂચિ છે, એ વિષ્ણુ I જીવાભિગમસૂત્ર Page #1169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११५६ जीवाभिगमसूत्रे कोटिकोटिप्रमाणत्वात् । 'तेइंदिया विसेसाहिया' त्रीन्द्रियाः पुनश्चतुरिन्द्रियेभ्यो. विशेषाधिकाः तेषां विष्कम्भसूच्याऽप्रभूततर संख्येययोजन कोटिकोटिप्रमाण त्वात् । 'बेइंदिया विसेसाहिया' तेभ्योऽपि द्वीन्द्रियाः विशेषाधिकाः तेषां द्वीन्द्रियाणां विष्कम्भसूच्याः प्रभूततमसंख्येययोजनकोटिकोटिप्रमाणत्वात् इति । 'एगिदिया अणंतगुणा' द्वीन्द्रियेभ्योऽपि एकेन्द्रिया अनन्तगुणा अधिकाः, वनस्पति जीवानामनन्ताऽनन्तत्वात् इति । संप्रति अपर्याप्तविशेषणविशिष्टानामेषामल्पबहुत्वमाह-एवं अपज्जतगाणं' एवमपर्याप्तकानाम् तथाहि-अपर्याप्तकैक द्वि-त्रि चतुः पश्चेन्द्रियवतां कतरेभ्यः कतरेऽल्पा बहुका स्तुल्याविशेषाधिका वा ? भगवानाह-गौतम ! 'सव्वत्थोवा पंचिंदिया अपज्जत्तगा' अपर्याप्तकयोजन कोटी कोटी प्रमाण जो विष्कम्भ सूची है उस विष्कम्भ सूची के जो बहुत अधिक संख्यात योजन कोटि कोटी हैं, उनके बराबर इनका प्रमाण है इनकी अपेक्षा 'तेइंदिया विसेसाहिया' तेइन्द्रिय जीव विशेषाधिक है-क्योंकि इनका प्रमाण विष्कम्भ सूची के जो प्रभूततर संख्यात योजन कोटी है उनके बराबर है 'बेइंदिया विसेसाहिया' इनकी अपेक्षा दो इन्द्रिय जीव विशेषाधिक है क्योंकि इनका प्रमाण विष्कम्भ सूची के जो प्रभूततम संख्यात योजन है उस की कोटी कोटी के बराबर है । 'एगिदिया अणंतगुणा' इनकी अपेक्षा एकेन्द्रिय जीव अनन्तगुणें हैं क्योंकि एकेन्द्रिय जीव राशि वनस्पतिकायिक जीवों की अपेक्षा अनन्तानन्त प्रमाण वाली कही गई है। अपर्याप्त एकेन्द्रियादिक जीवों के अल्पबहत्व का कथन'एवं अपज्जत्तगाणं सव्वत्थोवा, पंचिंदिया अपज्जत्तगा चउरिસ્મસૂચિના જે ઘણું વધારે સંખ્યાત જન કોટિકટિ છે. તેની બરાબર એનું प्रभाएर छ. तेन। ४२di 'तेइंदिया विसेसाहिया' ३ न्द्रियाणा । विशेષાધિક છે. કેમકે–તેઓનું પ્રમાણ વિષ્કમ્ભસૂચિનું જે પ્રભૂતતર સંખ્યાત કોટિ छोटी छ. तनी सम२ छ. बेइंदिया विसेसाहिया' तेना ४२di मेन्द्रियाणा જ વિશેષાધિક છે. કેમકે તેનું પ્રમાણ વિષ્કમ્ભસૂચના જે પ્રભુતતર સંખ્યાત योन छ तनी टी छोटीनी ५२१५२ छ. 'एगि दिया अणंतगुणा' तेना કરતાં એક ઈન્દ્રિયવાળા જી અનંતગણું છે. કેમકે–એકેન્દ્રિય જીવરાશિ વનસ્પતિકાયિક જીવેના કરતાં અનન્તાનન્ત પ્રમાણુવાળી કહેવામાં આવેલ છે. અપર્યાપ્તક એકેન્દ્રિયાદિક જીવોના અલ્પ બહુવનું કથન 'एव अपज्जत्तगाणं सव्वत्थोवा पंचिंदिया, अपज्जत्तगा चउरिंदिया अपज्जत्तगा જીવાભિગમસૂત્ર Page #1170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.४ सू.१२७ एकेन्द्रियादीनामल्पबहुत्वनिरूपणम् ११५७ पञ्चेन्द्रियाः सर्वतः स्तोकाः एकप्रतरेऽङ्गुलाऽसंख्येयभागमात्राणि यावन्ति खण्डानि तावत्प्रमाणत्वात् इति । 'चउरिदिया अपज्जत्तगा विसेसाहिया' अपर्यासक चतुरिन्द्रियाः पञ्चेन्द्रियेभ्यो विशेषाधिकाः प्रभूततराऽगुलाऽसंख्येयभागखण्डप्रमाणत्वात् । 'तेइंदिया अपज्जत्तगा विसेसाहिया' त्रीन्द्रिया अपर्याप्तकाश्चतुरिन्द्रियेभ्यो विशेषाधिकाः उक्तयुकतेः इति । 'बेइंदिया अपज्जत्तगा विसेसाहिया' अधिकेन्द्रियेभ्यो न्यूनाः इति हेतोः द्वीन्द्रिया अपर्याप्तका स्त्रीन्द्रियेभ्योविशेषाधिकाः प्रभूततमप्रतराङ्गुलासंख्येयभागखण्डप्रमाणत्वात् । 'एगिदिय दिया अपज्जत्तगा विसेसाहिया' हे भदन्त ! अपर्याप्तक एकेन्द्रियादिक जीवों के बीच में कौन जीव किनकी अपेक्षा अल्प हैं ? कौन जीव किनकी अपेक्षा बहुत हैं ? कौन जीव किनके बराबर है एवं कौन जीव किनसे विशेषाधिक हैं ? इसके उत्तर में प्रभु ने ऐसा कहा है-हे गौतम ! सबसे कम पञ्चेन्द्रिय अपर्याप्तक हैं क्योंकि एक प्रतर में जितने अंगुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण खण्ड है उनके बराबर इनका प्रमाण है इनकी अपेक्षा चौइन्द्रिय अपर्याप्तक जीव विशेषाधिक हैं-क्योंकि एक प्रतर में जितने प्रभूत अंगुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण खण्ड है उनके बराबर इनके प्रमाण है 'तेइंदिया अपज्जत्तगा विसेसाहिया' बेइंदिया अपज्जतगा विसेसाहिया' एगिदिया अपज्जत्तगा अणंतगुणा' अपर्याप्तक तेइन्द्रिय जीवों का प्रमाण अप. र्याप्तक चौइन्द्रिय जीवों की अपेक्षा विशेषाधिक है क्योंकि एक प्रतर में जितने प्रभूततर अंगुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण खण्ड विसेसाहिया' नावन् ! ५५४४ मेन्द्रियाद मा ४या ना કરતાં અલપ છે? ક્યા છો કયા જીવ કરતાં વધારે છે? કયા જીવો કયા જીની બરોબર છે? અને ક્યા છો કયા જીવાથી વિશેષાધિક છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ગૌતમસ્વામીને કહે છે કે હે ગૌતમ! સૌથી ઓછા પંચેન્દ્રિય અપર્યાસક જીવ છે. કેમકે-એક પ્રતરમાં જેટલા આગળના અસંખ્યાત ભાગ પ્રમાણુના ખંડે છે. તેની બરોબર તેનું પ્રમાણ છે. તેના કરતાં ચાર ઈદ્રિય વાળા અપર્યાપ્તક જી વિશેષાધિક છે. કેમકે એક પ્રતરમાં જેટલા પ્રભૂત આગળના असध्यातमा म प्रमाण छ तेनी ५२२५२ तेनु प्रमाण छ. 'तेइंदिया अपज्जत्तगा विसेसाहिया' बेइंदिया अपज्जत्तगा विसेसाहिया' 'एगि दिया अपज्जत्तगा अणंतगुणा' ५५र्या H४ १५ द्रिय वानु प्रमाण अपHि यार ઈન્દ્રિયવાળા જેના કરતાં વિશેષાધિક છે. કેમકે એક પ્રતરમાં જેટલા પ્રભૂ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११५८ जीवाभिगमसूत्रे अपजत्तगा अणंतगुणा' एकेन्द्रियाः अपर्याप्तकाः जीवाः अनन्ताऽनन्तगुणाः वनस्पतिकायानामपर्याप्तकानामनन्तानन्ततया सदा प्राप्यमाणत्वात् । 'सइंदिया पज्जत्तगा विसेसाहिया' सेन्द्रियाः पर्याप्तका विशेषगुणाधिका इति । पर्याप्तकैकेन्द्रियादीनामल्पत्वादिकं वक्ति-'सव्वत्थोवा.” इत्यादि, पर्याप्तकैकेन्द्रियादीनां के केभ्योऽल्पाः० इत्यादि प्रश्नः ! भगवानाह-गौतम ! 'सव्वत्थोवा चउरिदिया पज्जत्तगा' सर्वस्तोकाश्चतुरिन्द्रियाः पर्याप्तकाः यतोऽल्पायुषश्चतुरिन्द्रियास्ततः प्रभूतकालमवस्थानाभावात्, पृच्छासमये स्तोका अवाप्यन्ते ते स्तोका अपि प्रतरेयावन्ति अगुलाऽसंख्येयभागमात्राणि खण्डानि तावद् मानत्वादिति । 'पंदिया हैं उतने ये हैं । अपर्याप्तक तेइन्द्रिय जीवों की अपेक्षा अपर्याप्तक दो इन्द्रिय जीव विशेषाधिक है क्योंकि एक प्रतर में जितने प्रभूततम अंगुल के असंख्यातवे भाग प्रमाण खण्ड हैं उतने ये हैं । अपर्याप्तक तेइन्द्रिय जीवों की अपेक्षा अपर्याप्तक दोइन्द्रिय जीव विशेषाधिक है क्योंकि एक प्रतर में जितने प्रभूततम अंगुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण खण्ड हैं उनके बराबर इनका प्रमाण है । इन अपर्याप्तक दोइन्द्रिक जीवों की अपेक्षा जो एकेन्द्रिय अपर्याप्तकजीव हैं वे अनन्तगणे हैं क्योंकि वनस्पतिकायिक जो अपर्याप्त जीव हैं वे अनन्तानन्त हैं। 'सेइंदिया अपज्जत्तगा विसेसाहिया' सेन्द्रिय पर्याप्तक जीव विशेषाधिक हैं। पर्याप्तक एकेन्द्रियादिक जीवों के अल्पबहुत्व का कथन 'सव्वत्थोवा चतुरिंदिया पज्जत्तगा, पंचिंदिया पज्जत्तगाविसेसाहिया, बेइंदिय पज्जत्तगा विसेसाहिया, तेइंदिया पज्जत्तगा विसेसा. हिया, एगिंदिय पज्जत्तगा अणंतगुणा, सइंदिया पज्जत्तगा विसेसाતતર આગળના અસંખ્યાત ભાગ પ્રમાણ ખંડ છે એટલા તે છે. અપર્યાપ્તક તે ઈદ્રિય જીવોના કરતાં અપર્યાપક બે ઈદ્રિયવાળા જી વિશેષાધિક છે. કેમકે–એક પ્રતરમાં જેટલા પ્રભુતામ આગળના અસંખ્યાતમાં ભાગ ખંડ છે તેની બરાબર તેનું પ્રમાણ છે. આ અપર્યાપ્તક બે ઈદ્રિયવાળા જેના કરતાં એક ઈદ્રિય અપર્યાપક જીવે અનંત ગણું છે. કેમકે-જે વનસ્પતિકાયિક ७१ छ, ते मन तानत छ. 'सेइंदिया पज्जत्तगा विसेसाहिया' सेन्द्रिय પર્યાપ્તક જીવ વિશેષાધિક છે. પર્યાપ્તક એકેન્દ્રિય જીવોના અલ્પ બહુવનું કથન'सव्वत्थोवा चतुरिंदिया पज्जत्तगा, पंचि दिया पज्जत्तगा विसेसाहिया, बेइंदिया पज्जत्तगा विसेसाहिया, एगिदिया पज्जत्तगा अणंतगुणा, सेंदिया पज्जत्तगा विसेसाहिया' गौतभस्वामी प्रभुश्रीन न्यारे मे पूछ्यु भगवन् ! જીવાભિગમસૂત્ર Page #1172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ४ सू. १२७ एकेन्द्रियादीनामल्पबहुत्वनिरूपणम् ११५९ पज्जत्तगा विसेसाहिया' पञ्चन्द्रियाश्चतुरिन्द्रियापेक्षया पर्याप्तकाः सन्तो विशेषाधिकाः प्रभूततराऽङ्गुला संख्येयभागखण्डप्रमाणत्वादिति । 'बेइंदिय पज्जत्तगा विसेसाहिया' पर्याप्तकीन्द्रिया विशेषाधिकाः पञ्चन्द्रियापेक्षया प्रभूततराङ्गुलासंख्येयभागखण्डप्रमाणत्वात् 'तेइंदिय पज्जत्तगा विसेसाहिया' द्वीन्द्रिय पर्याप्तकापेक्षा त्रीन्द्रियाः पर्याप्तका विशेषाधिकाः स्वभावादेव तेषां प्रभूततरा हिया' जब गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा- हे भदन्त ! पर्याप्त एकेन्द्रिय पर्याप्त दो इन्द्रिय पर्याप्त तेइन्द्रिय पर्याप्त चौइन्द्रिय पर्याप्त पंचेन्द्रिय इन जीवों में से कौन जीव किनकी अपेक्षा अल्प हैं ? कौन किनकी अपेक्षा बहुत हैं ? कौन किनके बराबर हैं ? और कौन किन से विशेषाधिक हैं ? तब प्रभु ने उन से ऐसा कहा - हे गौतम! पर्याप्त चौइन्द्रिय जीव सब से कम हैं क्योंकि चौइन्द्रिय जीव अल्प आयु वाले होते हैं अतः अधिक काल तक इनका अवस्थान नहीं हो सकता है तथा पृच्छा के समय में ये बहुत थोडे पाये जाते हैं इनकी स्तोकता - अल्पता भी एक प्रतर में अंगुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण जितने खण्ड है इनकी अपेक्षा पर्याप्तक पञ्चेन्द्रिय जीव विशेषाधिक है क्योंकि इनका प्रमाण उतनी एक प्रतर में प्रभूततर अङ्गुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण जितने खण्ड हैं उनके बराबर हैं इनकी अपेक्षा हीन्द्रिय पर्याप्त विशेषाधिक हैं क्योंकि ये प्रभूततर प्रतराड्गुल के असंख्यातवें भाग रूप जितने खण्ड हैं उतने प्रमाण हैं। इनकी अपेक्षा પર્યાપ્તક એકેન્દ્રિય પર્યાપક દ્વીન્દ્રિય પર્યાપક તેન્દ્રિય, પર્યાપ્તક ચૌઇન્દ્રિય, અને પંચેન્દ્રિય એ જીવામાં કયા જીવા કાના કરતાં અલ્પ છે? કયા જીવા કયા જીવો કરતાં વધારે છે? યા જીવા કયા જીવાની ખરાખર છે? અને કયા જીવા કયા જીવા કરતાં વિશેષાધિક છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રીએ તેઓને એવું કહ્યું કે-હે ગૌતમ ! પર્યાપ્તક ચાર ઇન્દ્રિયવાળા જીવા સૌથી ઓછા છે. કેમકે ચૌ ઇંદ્રિય જીવા અપ-એછા આયુવાળા હોય છે. તેથી વધારે સમય સુધી તેમનુ અવસ્થાન હોતુ નથી. તથા પૃથ્થાના સમયે એ ઘણાજ થાડા મળે છે. તેમનુ અલ્પત્વ પણ એક પ્રતરમાં આંગળના અસંખ્યાતમા ભાગ પ્રમાણ જેટલા ખંડ છે. તેની ખરાખર છે, તેના કરતાં પર્યાપ્તક પચેન્દ્રિય જીવ વિશેષાધિક છે. કેમકે તેનું પ્રમાણ તેમનું એક પ્રમાણ તેમનું એક પ્રતરમાં પ્રભૂતતર આંગળના અસંખ્યાતમા ભાગ પ્રમાણ જેટલા ખડ છે તેની ખરાખર છે. તેના કરતાં દ્વીન્દ્રિય પર્યાપ્ત” વિશેષાધિક છે કેમકે-તે પ્રભુતતર પ્રતરાંગુલના અસંખ્યાતમા ભાગ રૂપ જેટલા ખડા છે. તેટલા પ્રમાણના છે. તેના કરતા જીવાભિગમસૂત્ર Page #1173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९६० जीवाभिगमसूत्रे अंगुलाऽसंख्येयभागखण्डप्रमाणात्वात् । 'एगिदियपज्जत्तगा अणतगुणा' एकेन्द्रियपर्याप्तका अनन्त गुणाः वनस्पतिकायानां पर्याप्तानामानन्त्यात् । 'सइंदिया पजत्तगा विसेसाहिया' सेन्द्रियाः पर्याप्तका विशेषाधिका इति । सम्प्रति तेषां पर्याप्तकाऽपर्याप्तकसमुदितानामल्पबहुत्वम् आह-'एएसि णं भंते ! सइंदियाणं पज्जत्तग अपज्जत्तगाणं कयरेकयरेहितो अप्पा वा-बहया वा-तुल्ला वा-विसेसाहिया वा' एतेषां खलु भदन्त ! सेन्द्रियपर्याप्ताऽपर्याप्तकानां कतरेकतरेभ्योऽल्पा वा-बहुका वा-तुल्या वा विशेषाधिका वा ? भगवानाह-'गोयमा' हे गौतम ! 'सम्वत्थोवा सइंदिया अपज्जत्तगा, सइंदिया पन्जत्तगा संखेजगुणा' सर्वेभ्यः स्तोका-अल्पाः सेन्द्रिया अपर्याप्तकाः सेन्द्रियाः पर्याप्तकास्तु तेभ्यस्सख्येयगुणा तेइन्द्रिय पर्याप्तक जीव विशेषाधिक हैं क्योंकि ये स्वभावतः ही प्रभूततर अंगुल के संख्यातवें भाग रूप खण्ड प्रमाण होते हैं। इनकी अपेक्षा एकेन्द्रिय पर्याप्तक अनन्तगुणे अधिक हैं क्योंकि पर्याप्तक वनस्पतिकायिक अनन्त है । तथा सेन्द्रिय पर्याप्तक जीव विशेषाधिक हैं। ___अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं कि 'एएसि णं भंते ! सइंदिया णं पज्जत्तग अपज्जत्तगाणं कयरे २' हे भदन्त ! इन सेन्द्रिय पर्याप्तक और अपर्याप्तक जीवों के बीच में कौन जीव किनकी अपेक्षा अल्प हैं ? और कौन किनकी अपेक्षा बहुत हैं ? कौन कितके तुल्य हैं और कौन किनके बराबर हैं ? इनके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! सव्वस्थोवा सइंदिया अपज्जत्तगा, सइंदिया पज्जत्तगा संखेज्जगुणा' हे गौतम ! सबसे कम सेन्द्रिय अपर्याप्तक हैं और इनकी अपेक्षा सेन्द्रिय તેઈદ્રિય પર્યાપક જીવ વિશેષાધિક છે. કેમકે તેઓ સ્વભાવથી પ્રભૂતતર આગળના અસંખ્યાતમા ભાગ રૂપ ખંડ પ્રમાણ છે. તેના કરતાં એકેન્દ્રિય પર્યાપ્તક અનંત ગણું વધારે છે. કેમકે પર્યાપ્તક વનસ્પતિ કાયિક છે અનંત છે. તથા સેંદ્રિય પર્યાપ્તક જીવ વિશેષાધિક છે. व गौतमस्वामी प्रभुश्रीन से पूछे छे 3-एएसिणं भंते ! सइंदियाणं ___ अपज्जत्तगाणं कयरे कयरे' मगवन् ! म से द्रिय पर्यात भने અપર્યાપ્તક જીવમાં કેણ જીવ ક્યા જીવ કરતાં અલ્પ છે? કયા જીવ કયા જીવ કરતાં વધારે છે. ક્યા જી ક્યા જીવેની બરાબર છે? અને કયા જીવો ક્યા । ४२ता विशेषाधि छ. २मा प्रश्न उत्तरमा प्रमुश्री ४३ छ -'गोयमा ! सय स्थावा सइंदिया अपज्जत्तगा सइंदिया पज्जतगा संखेज्जगुणा' हे गौतम ! साथी ઓછા સેન્દ્રિય અપર્યાપકે છે. અને તેના કરતાં સેન્દ્રિય પર્યાપ્ત સંખ્યાતગણ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.४ सू.१२७ एकेन्द्रियादीनामल्पबहुत्वनिरूपणम् ११६१ अधिका भवन्ति । ‘एवं एगिंदिया वि' एवमेकेन्द्रिया अपि अपर्याप्तकैकेन्द्रियाः सर्वस्तोकाः संख्येयगुणाश्चाधिका पर्याप्तकैकेन्द्रियाः, एकेन्द्रियेषु हि वहवः सूक्ष्माः स्तोका भवन्ति च संख्येयगुणाः पर्याप्तकैकेन्द्रियाः । 'एएसि णं भते ! बेइंदियाणं पजत्तगा पज्जत्तगाणं अप्पा बहुं० १ गोयमा! सव्वत्थोवा बेइंदिया पज्जत्तगा अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा' एतेषां खलु भदन्त ! द्वीन्द्रियाणां पर्याप्तकाऽपर्याप्तकानामल्पबहुत्वादिकं कतरेकतरेभ्य इति प्रश्नः ? गौतम ! सर्वस्तोका द्वीन्द्रियाः पर्याप्ता भवन्ति यावन्ति प्रतरेऽङ्गुलासंख्येयभागमात्राणि खण्डानि पर्याप्तक संख्यातगुणे अधिक हैं। 'एवं एगिंदिया वि' इसी तरह जो एकेन्द्रिय अपर्याप्तक हैं वे सब से कम हैं और जो एकेन्द्रिय पर्याप्तक हैं वे उनकी अपेक्षा संख्यातगुणे अधिक हैं। एकेन्द्रिय जीवों में सूक्ष्म एकेन्द्रिय जीव बहुत हैं क्योंकि ये सर्वलोक में भरे हुए हैं इनमें भी जो सूक्ष्म अपर्याप्तक जीव हैं वे सब से कम हैं, और इनकी अपेक्षा जो सूक्ष्म पर्याप्तक जीव है वे संख्यातगुणें हैं । 'एतेसि णं भंते ! बेइंदियाणं पज्जत्तापज्जत्तगाणं अप्पा बहुं० ?' हे भदन्त ! इन पर्याप्तक अपर्याप्तक दोइन्द्रिय जीवों में कौन जीव किनकी अपेक्षा अल्प हैं ? कौन जीव किनकी अपेक्षा बहुत हैं ? कौन जीव किनके बराबर हैं और कौन किनसे विशेषाधिक हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! सब से कम द्वीन्द्रिय पर्याप्तक हैं और इनकी अपेक्षा द्वीन्द्रिय अपर्याप्तक असंख्यातगुणे अधिक हैं प्रतर में अन्गुल के असंख्यातवें भाग मात्र में जितने खण्ड हैं उतने खण्ड पधारे छ. 'एवं एगिदिया वि' मेरी प्रभाग २ मेन्द्रिय २५पर्यास छ, ते સૌથી ઓછા છે. એકેન્દ્રિય પર્યાપ્તક છે, તે તેના કરતાં સંખ્યાતગણી વધારે છે. એકેન્દ્રિય જીવમાં એકેન્દ્રિય જીવ ઘણા છે, કેમકે એ બધા લેકમાં ભરેલા છે. તેમાં પણ જે સૂક્ષમ અપર્યાપ્તક જીવ છે, તે બધાથી ઓછા છે. भने तेना ४२त सूक्ष्म पर्यात १ छे, तो सध्यात गण। छे. 'एए सिणं भंते ! बेइंदियाणं पज्जत्तापज्जत्तगाणं अप्पाबहु०३गवान् ! २मा पर्याप्त અને અપર્યાપ્તક બે ઈદ્રિયવાળા જીવનમાં ક્યા છે જ્યા જ કરતાં અલ્પ છે? કયા જી કયા જી કરતાં વધારે છે? કયા છો કયા જીની બરેબર છે ? અને કયા છો કયા જીથી વિશેષાધિક છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે-હે ગૌતમ! સૌથી ઓછા દ્વિીન્દ્રિય પર્યાપ્તક છે. અને તેના કરતા દ્વીન્દ્રિય અપર્યાપ્તક અસંખ્યાત ગણું વધારે છે. પ્રતરમાં આગળના સંખ્યામાં ભાગ માત્રમાં જેટલા ખંડ છે, એટલા ખંડ પ્રમાણ હીન્દ્રિય जी० १४६ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११६२ ___ जीवाभिगमसूत्रे तावत्प्रमाणकत्वात्तेषाम् तेभ्यः अपर्याप्तका द्वीन्द्रिया असंख्येयगुणाः प्रतराजुलाऽसंख्येयभागखण्डप्रमाणकत्वात् इति । 'एवं तेइंदिय चउरिदिय पंचेदिया वि' एवमेव त्रीन्द्रियाश्चतुरिन्द्रियाः पञ्चेन्द्रिया अपि प्रत्येकं सर्वस्तोकेभ्योऽपर्याप्तका असंख्येयगुणा अधिकाः इति । सम्प्रति-एकेन्द्रियसमुदितपर्याप्तकापर्याप्तकानामल्पबहुत्वादिकमाह-'एएसि णं भंते ! एगिदियाणं वे इंदियाणं ते इंदियाणं चउरिंदियाणं पंचिंदियाणं पज्जत्तगाण य अपज्जत्तगाण य कयरेकयरे० ? गोयमा ! सव्वत्थोवा चउरिंदिया पज्जत्तगा पंचिंदिया पज्जत्तगा विसेसाहिया' एतेषां खलु भदन्त ! एकेन्द्रियाणां द्वीन्द्रियाणां त्रीन्द्रियाणां चतुरिन्द्रियाणां पश्चेन्द्रिप्रमाण तो द्वीन्द्रिय पर्याप्तक हैं इनकी अपेक्षा अपर्याप्त दोइन्द्रिय असंख्यातगुणे अधिक हैं क्योंकि इनका प्रमाण प्रतर में अंगुल के असंख्यातवें भाग मात्र जितने खण्ड हैं उतना है इसी तरह से तीन इन्द्रिय पर्याप्तक और तीन इन्द्रिय अपर्याप्तक, चार इन्द्रिय पर्याप्तक और चार इन्द्रिय अपर्याप्तक एवं पांच इन्द्रिय पर्याप्तक और पांच इन्द्रिय अपर्याप्तक इन सब के सम्बन्ध में कथन जानना चाहिये अर्थात् इन सब में अपने २ में पर्याप्तक कम हैं और अपर्याप्तक असंख्यात गुणित हैं । 'एएसि णं भंते ! एगिदियाणं, बेइंदियाणं, तेइंदियाणं, चरिंदियाणं पंचिंदियाण य पज्जत्तगाण य अपज्जत्तगाण य कयरे कयरे' हे भदन्त ! एकेन्द्रिय पर्याप्त और एकेन्द्रिय अपर्याप्त, दोइन्द्रिय पर्याप्त दो इन्द्रिय अपर्याप्त, तेइन्द्रिय पर्याप्त तेइन्द्रिय अपर्याप्त, चौइन्द्रिय पर्याप्त चौइन्द्रिय अपर्याप्त, पञ्चेन्द्रिय पर्याप्त और पञ्चेन्द्रिय अपर्याप्तक इन सब जीवों के बीच में પર્યાપ્તક છે. તેના કરતાં પર્યાપ્તક અપર્યાપ્તક કન્દ્રિય અસંખ્યાતગણુ વધારે છે. કેમકે–તેનું પ્રમાણ પ્રતરમાં આંગળના અસંખ્યાતમા ભાગ માત્ર જેટલા ખંડ છે, એટલા છે. એ જ પ્રમાણે ત્રણ ઈદ્રિયવાળા પર્યાપ્તક અને ત્રણ ઈન્દ્રિયવાળા અપર્યાપ્તક, ચાર ઈદ્રિય પર્યાપ્તક અને ચાર ઈદ્રિય અપર્યાપ્તક, તથા પાંચ ઈદ્રિય પર્યાપ્તક અને પાંચ ઈદ્રિય અપર્યાપ્તક આ બધાના સંબંધમાં કથન સમજી લેવું. અર્થાત્ આ બધામાં પિત પિતાનામાં પર્યાપ્તક ઓછા છે. અને अपर्याप्त मसज्यात छ. 'एएसिणं भंते ! एगिदियाणं बेइंदियाणं, ते इंदियाणं; चउरि दियाणं, पंचि दियाणय पज्जत्तगाणय अपज्जत्तगाणय कयरे कयरे०' હે ભગવન્! એકેન્દ્રિય પર્યાપ્તક, અને એકેન્દ્રિય અપર્યાપ્તક દ્વીન્દ્રિય પર્યાપ્તક, ક્રિીન્દ્રિય અપર્યાપ્તક, તે ઈન્દ્રિય પર્યાપ્તક તે ઈદ્રિય અપર્યાપ્તક, ચૌ ઈદ્રિય પર્યા પ્તક. ચૌ ઈદ્રિય અપર્યાપ્તક, પંચેદ્રિય પર્યાપ્તક, પંચેન્દ્રિય અપર્યાપ્તક આ બધા જીવાભિગમસૂત્ર Page #1176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.४ सू.१२७ एकेन्द्रियादीनामल्पबहुत्वनिरूपणम् ११६३ याणाञ्च पर्याप्तकानां च अपर्याप्तकानां च कतरेभ्यः कतरेऽल्पा-बहुका-तुल्याविशेषाधिका वेति प्रश्नः भगवानाह-गौतम ! सर्वेस्तोकाश्चतुरिन्द्रियाः पर्याप्तकाः तदपेक्षया पंचेन्द्रियाः पर्याप्तका विशेषाधिका भवन्ति । 'बेइंदिया पज्जत्तगा विसेसाहिया, तेइंदिया पज्जत्तगा विसेसाहिया, पंचिंदिया अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा, चउरिदिया अपज्जत्तगा विसेसाहिया, तेइंदिया अपज्जत्तगा विसेसाहिया. बेइंदिया अपज्जत्तगा विसेसाहिया, एगिदिय अपज्जत्तगा अणंतगुणा सइंदिया अपज्जत्तगा विसेसाहिया, एगिदिय पज्जत्ता संखेज्जगुणा, सइंदिय पज्जत्ता विसेसाहिया सइंदिया विसेसाहिया-'से तं पंचविहा संसारसमावन्नगा जीवा' द्वीन्द्रियाः पर्याप्तका विशेषाधिका अपर्याप्तक चतुरिन्द्रियेभ्यः। पर्याप्तक द्वीन्द्रियापेक्षया पर्याप्तका स्त्रीन्द्रिया विशेषाधिकाः। अपर्याप्तकपञ्चेन्द्रिया कौन किनकी अपेक्षा अल्प हैं ? कौन किनकी अपेक्षा बहुत हैं ? कौन किनके बराबर हैं ? और कौन किनसे विशेषाधिक हैं ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! सव्वत्थोवा चउरिदिया पज्जत्तगा' हे गौतम ! सब से कम पर्याप्त चौइन्द्रिय जीव है इनकी अपेक्षा 'पंचिंदिया पज्जत्तगा विसेसाहिया' पर्याप्तक पञ्चेन्द्रिय विशेषाधिक हैं इनकी अपेक्षा 'बेइंदिया पज्जत्तगा विसेसाहिया' पर्याप्तक दोइन्द्रिय जीव विशेषाधिक है। इनकी अपेक्षा 'तेइंदिया पज्जत्तगा विसेसाहिया' पर्याप्तक तेइन्द्रिय जीव विशेषाधिक हैं। 'पंचिंदिया अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा' इनकी अपेक्षा पञ्चेन्द्रिय अपर्याप्तक जीव असंख्यातगुणे अधिक हैं 'चउरिंदिया अपज्जत्तगा विसेसाहिया' इन की अपेक्षा चौइन्द्रिय अपर्याप्तक जीव विशेषाधिक हैं 'तेइंदिया अपज्जत्तगा विसेसाहिया' इनकी अपेक्षा तेइन्द्रिय अपर्याप्तक विशेજમાં કોણ કોના કરતાં ઓછા છે? કેણ તેના કરતાં વધારે છે ? કેણ કેની બરાબર છે? અને કોણ કોનાથી વિશેષાધિક છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાઝ ભુશ્રી કહે છે है-'गोयमा ! सव्वत्थोवा चउरि दिया पज्जत्तगा' हे गौतम ! सौथी सोछ। पर्याप्त यार छद्रिय wो छे. ते ४२di ‘पंचिं दिया पज्जत्तगा विसेसाहिया' पर्याप्त यथेन्द्रिय विशेषाधि छ. तेना ४२ता 'ते इंदिया पज्जत्तगा विसेसा. हिया' पर्यात ते छद्रिय व विशेषाधि छ. 'पंचिं दिया अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा' तन। ४२त ५येन्द्रिय मर्यात ७१ मध्यात वधारे छ. 'चउरिंदिया अपज्जत्तगा विसेसाहिया' ते ४२तां यौन्द्रिय अपर्याप्त विशेषाधि छ. 'तेइंदिया अपज्जत्तगा विसेसाहिया' तना ४२i तद्रिय જીવાભિગમસૂત્ર Page #1177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९६४ जीवाभिगमसूत्रे असंख्येयगुणाः पर्याप्तकत्रीन्द्रियापेक्षया । चतुरिन्द्रिया अपर्याप्तका विशेषाधिकाः अपर्याप्तकपञ्चेन्द्रियतः । त्रीन्द्रिया अपर्याप्तका विशेषाधिकाः अपर्याtan चतुरिन्द्रियापेक्षया अपर्याप्तकद्वीन्द्रियाः अपर्याप्तकत्रीन्द्रियापेक्षया । एकेन्द्रिया अपर्याप्तका अनन्तगुणाः अपर्याप्तक द्वीन्द्रियेभ्यः । एतदपेक्षयाऽपर्याप्तक सेन्द्रिया विशेषाधिकाः । एभ्यः एकेन्द्रियपर्याप्तकाः संख्ये यगुणाः । एभ्यः सेन्द्रियपर्याप्ता विशेषाधिकाः । एभ्यो विशेषाधिकाः सेन्द्रिया भवन्तीति अल्पबहुत्वप्रकरणम् । त एते पञ्चविधाः पञ्चप्रकारकाः संसारसमापन्नका - जीवा निरूपिताः । इति चतुर्थी प्रतिपत्तिः ॥ सू० १२७॥ उक्ता पञ्चविधा चतुर्थी प्रतिपत्तिः क्रमप्राप्तां षड्विधां पञ्चमीं प्रतिपत्तिमथारभते मूलम् - तत्थ णं जे ते एवं आहंसु छव्विहा संसारसमावण्णगा जीवा ते एवमाहंसु तं जहा - पुढवीकाइया आउक्का पाधिक हैं इनकी अपेक्षा 'वेइंदिया अपज्जत्तगा विसेसाहिया' दोइन्द्रिय अपर्याप्तक विशेषाधिक हैं 'एगिंदिय अपज्जत्तगा अनंतगुणा' इनकी अपेक्षा एकेन्द्रिय अपर्याप्तक अनन्तगुणें अधिक हैं इनकी अपेक्षा 'सइंदिया अपज्जत्ता विसेसाहिया एगिंदिय पज्जत्ता संखेज्जगुणा' सेन्द्रिय अपर्याप्तक जीव विशेषाधिक हैं इनकी अपेक्षा एकेन्द्रिय पर्याप्तक जीव संख्यातगुणें अधिक हैं । 'सइंदिय पज्जता विसेसाहिया' इनकी अपेक्षा सेन्द्रिय पर्याप्तक विशेषाधिक हैं । और इनसे विशेषाधिक सेन्द्रिय है । इस तरह से पांच प्रकार के संसारी जीवों के सम्बन्ध में यह निरूपण है | ॥ १२७॥ ॥ चतुर्थी प्रतिपत्ति समाप्त ॥ अपर्याप्त विशेषाधि छे. तेना उरतां 'बेइंदिया अपज्जत्तगा विसेसाहिया' मे छन्द्रिय अपर्याप्त विशेषाधिः छे. 'एगिदिय अपज्जत्तगा अनंतगुणा' तेना कुरतां येडेन्द्रिय अपर्याप्त अनंता वधारे छे, तेना ४२तां 'सइंदिया अप ज्जत्तगा विसेसाहिया एगिंदिय पज्जत्ता संखेज्जगुणा' सेन्द्रिय अपर्याप्त व વિશેષાધિક છે. તેના કરતાં એકેન્દ્રિય પર્યાપ્તક જીવ સખ્યાતગણા વધારે છે. 'सदिय पज्जतगा विसेसाहिया' तेना ४२ सेन्द्रिय पर्याप्त व विशेषाधि છે. અને તેનાથી વિશેષાધિક સેન્દ્રિય છે, આ પ્રમાણે પાંચ પ્રકારના સ'સારી જીવાના સંબંધમાં આ નિરૂપણ કરવામાં આવેલ છે. ! સૂ. ૧૨૭ ॥ ચેાથી પ્રતિપત્તિ સમાપ્ત જીવાભિગમસૂત્ર Page #1178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.५ सू.१२८ षइविधसंसारसमापन्नकजीवनिरूपणम् ११६५ इया-तेउक्काइया-वाउक्काइया वणस्सइकाइया तसकाइया । से किं तं पुढवीकाइया ? पुढवीकाइया दुविहा पन्नत्ता तं जहासुहमपुढवीकाइया-बायरपुढविकाइया। से किं तं सुहुमपुढवी काइया सुहुमपुढवीकाइया दुविहा पन्नत्ता तं जहा-पज्जत्तगा यअपजत्तगा य । एवं बायरपुढवीकाइया वि, एवं चउकएणं भेएणं आउ-तेउ-वाउ-वणस्सइकाइयाणं चउ० णेयव्वा । से किं तं तसकाइया ? तसकाइया दुविहा पन्नत्ता तं जहापजत्तगा य-अपज्जत्तगा य पुढवीकाइस्स गं भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं उकोसेणं बावीसं वाससहस्साइं, एवं सव्वेसिं ठिई णेयव्वा, तसकाइयस्स जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं-उकोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइं, अपज्जत्तगाणं सव्वेसिं जहन्नेणं वि-उकोसेण वि अंतोमुहत्तं, सव्वेसिं उक्कोसिया ठिई अंतोमुहुत्तऊणा कायव्वा । पुढवीकाइएणं भंते ! पुढवीकाइयत्ति कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं-उकोसेणं असंखेज्जं कालं जाव असंखेजा लोया। एवं जाव आउ० तेउ० वाउकाइयाणं वणस्सइकाइयाणं अणंतं कालं जाव आवलियाए असंखेजइभागो । तसकाइएणं भंते ! तसकाइय त्ति कालओ केवचिरं होइ जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं दो सागरोवमसहस्साइं संखेजवासमभहियाइं । अपज्जत्तगाणं छण्ह वि जहण्णेण वि उकोसेण वि अंतोमुहुत्तं-पजत्तगाणं वाससहस्सा संखा पुढवी दिगाणिलतरूण पजत्ता । तेऊराइंदि संखा तससागरसयपुहत्ताई १। पजत्तगाण वि सव्वेसि एवं । पुढवीकाइयस्स णं भंते ! केवई कालं अंतरं होइ ? गोयमा ! जहण्णेणं अंतोमुहत्तं- उक्कोसेण वणस्सइ कालो । एवं आउ-तेउ वाउकाइ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९६६ जीवाभिगमसूत्रे याणं वणस्सइकालो-तसकाइयाण वि, वणस्सइकाइयस्स पुढवीकाइयकालो। एवं अपज्जत्तगाण वि वणस्सइकालो, वणस्सईणं पुढवीकालो, पज्जत्तगाण वि एवं चेव वणस्सई कालो, पज्जत्तवणस्सई णं पुढवीकालो ॥सू० १२८॥ छाया-तत्र खलु ये ते एवमुक्तवन्तः षइविधाः संसारसमापन्नका जीवास्त एवमुक्तवन्तः तद् यथा-पृथिवीकायिका अप्कायिकास्तेजस्कायिका वायुकायिका वनस्पतिकायिका स्त्रसकायिकाः, अथ के ते पृथिवीकायिकाः ? पृथिवीकायिका द्विविधा प्रज्ञप्ताः तद् यथा-सूक्ष्मपृथिवीकायिका-बादरपृथिवीकायिकाः । सूक्ष्मपृथिवीकायिका द्विविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-पर्याप्तकाश्चाऽपर्याप्तकाश्च । एवं बादरपृथिवीकायिका अपि, एवं चतुष्केण भेदेन-अप्तेजोवायुवनस्पतिकायिकानां चतुष्को भेदो नेतव्यः । अथ के ते त्रसकायिकाः ? त्रसकायिका द्विविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-पर्याप्तकाश्चाऽपर्याप्तकाश्च । पृथिवीकायिकस्य खलु भदन्त ! कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! जघन्येनाऽन्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण द्वाविंशतिषसहस्राणि, एवं सर्वेषां स्थितिर्नेतव्या । त्रसकायिकस्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण त्रयस्त्रिंशत् सागरोपमाणि, अपर्याप्तकानां सर्वेषां जघन्येनापि-उत्कपेणाप्यन्तर्मुहूर्तम् पर्याप्तकानां सर्वेषामुत्कृष्टास्थितिरन्तर्मुहूर्तांना कर्तव्या । पृथिवीकायिकः खलु भदन्त ! पृथिवीकायिक इति कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण संख्येयं कालं यावदसंख्येयाः लोकाः । एवं यावद् अप्तेजोवायुकायिकानाम् वनस्पतिकायिकानामनन्तं कालं यावद्आवलिकाया असंख्येयो भागः। त्रसकायिकः खलु भदन्त !० जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उर्षेण द्वे सागरोपमसहस्र संख्येयवर्षाभ्यधिके । अपर्याप्तकानां षण्णामपिजघन्येनाऽपि उत्कर्षेणाऽपि अन्तर्मुहूर्तम् पर्याप्तकानां वर्ष सहस्राणि संख्येयानि पृथिव्युदकानिलतरूणाम् पर्याप्तानाम् तेजोरात्रिंदिवसंख्येयानि प्रससागरशतप्रथक्वानि १। पर्याप्तकानामपि सर्वेषामेवम् । पृथिवीकायिकस्य खलु भदन्त ! कियन्तं कालमन्तरं भवति ? गौतम ! जघन्येनाऽन्तर्मुहूर्तम्-उत्कर्षेण वनस्पतिकालः। एवमप्तेजोवायुकायिकानां वनस्पतिकालः, त्रसकायिकानामपि वनस्पतिकायस्य पृथिवीकायिककालः। एवमपर्याप्तकानामपि वनस्पतिकालः, वनस्पतीनां पृथिवीकालः । पर्याप्तकानामपि-एवमेव वनस्पतिकालः पर्याप्तवनस्पतीनां पृथिवीकालः ॥सू० १२८॥ टीका-'तत्थ णं जे ते एवं आहेसु छविहा संसारसमावण्णगा जीवा ते एवमाहंसु तं जहा-पुढवीकाइया आउक्काइया तेउ० वाउ० वणस्सइकाइया तसका જીવાભિગમસૂત્ર Page #1180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.५ सू.१२८ षइविधसंसारसमापन्नकजीवनिरूपणम् ११६७ इया' तत्र खलु ये ते तीर्थकरादय एवमुक्तवन्तः षडू विधाः संसारसमापनकाजीवास्ते एवं वक्ष्यमाणवच उक्तवन्तः, तद्यथा-पृथिवीकायिकाः, अपूकायिकाः, तेजस्कायिकाः वायुकायिकाः वनस्पतिकायिका स्त्रसकायिका जीवास्त एते षड्रविधा जीवाः प्रज्ञप्ताः इति । 'से किं तं पुढवीकाइया' अथ तत्र के ते पृथिवीकायिकाः पृथिवीकायिकानां किं स्वरूपलक्षणमिति प्रश्नः ? भगवानाहगौतम ! 'पुढवीकाइया दुविहा पण्णता, तं जहा-सुहुमपुढवीकाइया-बायरपुढवीकाइया' पृथिवीकायिका द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-सूक्ष्मपृथिवीकायिकाः १ -पांचवी प्रतिपत्ति'तत्थणं जे ते एवमाहंसु छव्विहा संसारसमावण्णगा जीवा ते एवमाहंसु'-इत्यादि। टीकार्थ-जिन्होंने इस पांचवीं प्रतिपत्ति में ऐसा कहा है-कि संसारी जीव छ प्रकार के हैं उन्होंने इस सम्बन्ध में ऐसा स्पष्टी करण किया-'तं जहा-पुढविकाइया, आउक्काइया, तेउ० वाउ० वणस्सइकाइया तसकाइया' पृथिवीकायिक, अप्कायिक, तेजस्कायिक वायुकायिक, वनस्पतिकायिक और सकायिक । इस प्रकार से ये ६ संसारी जीव हैं 'से किं तं पुढवि०' हे भदन्त ! पृथिवी कायिक का क्या स्वरूप है क्या लक्षण है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! पुढवी० दुविहा पण्णत्ता' हे गौतम ! पृथिवीकायिक दो प्रकार का कहा गया है तं जहा-जैसे-'सुहुम पुढविक्काइया बादर पुढविकाइया' पायभी प्रतिपत्तिनो मार - 'तत्थणं जे ते एवमाहंसु छव्विहा संसारसमावण्णगा जीवा ते एवमाहंसु' ઈત્યાદિ ટીકાર્ય–જેમણે આ પાંચમી પ્રતિપત્તિમાં એવું કહ્યું છે, કે–સંસારી છ છ પ્રકારના છે. તેમણે આ સંબંધમાં એવું સ્પષ્ટીકરણ કર્યું છે. “ जहा पुढविकाइया, आउक्काइया, तेउ, वाउ, वणस्सइकाइया तसकाइया' पृथिवी यि४, यि, ते४२४ायि४, वायुयि, वनस्पतिय४, सोयि, આ રીતે આ છ સંસારી જીવે છે. से कि तं पुढविकाइया' हे भगवन 2वीय वार्नु शु १३५ છે ? અને તેનું લક્ષણ શું છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે'गोयमा ! पुढविकाइया दुविहा पण्णत्ता' है गौतम! पृथ्वीय मे प्रा२ना डपामा मावेस छ. 'तं जहा' सभडे-'सुहुम पुढविक्काइया बादर पुढविकाइया' सूक्ष्म पृथ्वीय मने मा४२ पृथ्वीयि तमा 'सुहुमपुढविकाइया दुविहा पण्णत्ता' सूक्ष्म पृथ्वीयि४ मे २॥ वामां જીવાભિગમસૂત્ર Page #1181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११६८ जीवाभिगमसूत्रे बादरपृथिवीकायिकाः २। तत्रोभयोर्मध्ये 'सुहुमपुढवीकाइया दुविहा पन्नत्ता तं जहा-पज्जत्तगा य अपज्जत्तगा ये' सूक्ष्मपृथिवीकायिकाः द्विविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-पर्याप्तकाश्चाऽपर्याप्तकाश्च । 'एवं वायरपुढवीकाइया वि' एवं बादरपृथिवी. कायिका अपि पर्याप्ताऽपर्याप्तोभयभेदाभ्यां द्विविधाः, इत्थं चखारो भेदा भवन्तीति । 'एवं चउक्कएणं भेएणं आउ-तेउ-वाउ-वणस्सइकाइयाणं चउ० णेयव्वा' एवं पृथिवीकायिकवत्-चतुष्केण भेदेनाऽप्तेजोवायुवनस्पतिकायिकानामपि चतुष्को भेदो नेतव्यः । तथाहि । अथ के ते अप्कायिकाः ? गौतम ! अप्कायिकजीवा द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, सूक्ष्माश्च बादराश्च, अथ सूक्ष्माः पृथिवीकायिकाः कतिविधाः ? गौतम ! द्विविधाः सूक्ष्म पृथिवीकायिक और बादर पृथिवीकायिक इनमें 'सुहुमपुढविकाइया दुविहा पण्णत्ता' सूक्ष्म पृथिवीकायिक दो प्रकार के कहे गये हैं-'तं जहा' जैसे-'पज्जत्तगा य अपज्जत्तगा य' पर्याप्त सूक्ष्म पृथिवी कायिक और अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिक 'एवं बादरपुढविकाइया वि' इसी तरह बादर पृथिवीयायिक भी पर्याप्त और अपर्याप्त के भेद से दो प्रकार के कहे गये हैं 'एवं चउक्कएणं भेएणं आउ तेउ वाउवणस्सइकाइयाणं चतु० णेयव्वा' इसी प्रकार से इन चार भेदों वाले अप्कायिक भी होते है तेजस्कायिक होते हैं वायुकायिक होते हैं और वनस्पतिकायिक होते हैं अर्थात् सूक्ष्म और बादर के भेद से ये दो प्रकार के होते हैं तथा इनके जो सूक्ष्म और बादर भेद है वे प्रत्येक पर्याप्त और अपर्याप्त के भेद से दो २ भेद वाले और हो जाते हैं इस तरह सूक्ष्म तेजस्कायिक और बादर तेजस्कायिक पर्याप्त मावेश छे. 'तं जहा' भ3-‘पज्जत्तगाय अपज्जत्तगाय' पर्याप्त सूक्ष्म पृथ्वी यि अनेअपर्याप्त सूक्ष्म पृथ्वी४ि ‘एवं बादरपुढविकाइया वि' से। પ્રમાણે બાદર પૃથ્વીકાયિક પણ પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તકના ભેદથી બે પ્રકારના उस छे. 'एवं चउक्कएणं भेएणं आउ तेउ वाउ वणस्सइकाइयाणं चतु० णेयव्वा' એજ પ્રમાણે આ પ્રકારના ચાર ભેદેવાળા અષ્કાયિક પણ હોય છે. તેજસ્કાયિકાના પણ એજ રીતના ચાર ભેદો છે. વાયુકાયિકના પણ એજ પ્રમાણેના ચાર ભેદો છે. અને વનસ્પતિકાયિક પણ એજ ભેદોવાળા હોય છે. અર્થાત્ સૂકમ અને બાદરના ભેદથી એ બધા બબ્બે પ્રકારના હોય છે. તથા તેમના જે સૂક્ષ્મ અને બાદર ભેદ છે. તે બધા પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તકના ભેદથી બબ્બે ભેદોવાળા ફરીથી થઈ જાય છે. આ રીતે સૂમ તેજસ્કાયિક અને બાદર જીવાભિગમસૂત્ર Page #1182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.५ सू.१२८ षइविधसंसारसमापन्नकजीवनिरूपणम् ११६९ पर्याप्तकाश्चाऽपर्याप्तकाश्च एवं-बादरा अप्कायिका अपि द्विविधाः तदित्थमप्कायिकाश्चतुष्प्रकारा भवन्ति । एवं तेजः प्रभृतिष्वपि चत्वारो भेदा ज्ञातव्याः । 'से किं तं तसकाइया' अथ के ते त्रसकायिकाः ? त्रसन्ति भयं प्राप्नुवन्ति ये ते त्रसाः, अथवा-आतपादि स्थानेषु आतपादिना-उद्विजन्तः स्वात्मसुखायसच्छायदेशं प्रति गच्छन्ति ये ते त्रसाः द्वीन्द्रियादयो जीवराशयः तेषां कियन्तो भेदाः ? भगवानाह-गौतम ! 'तसकाइया दुविहा पन्नत्ता' त्रसकायिका द्विविधाः प्रज्ञप्ताः । 'तं जहा-पजत्तगा य अपज्जत्तगा य' तद्यथा-पर्याप्तकाश्चाऽपर्याप्तकाश्च त्रसकायिकाः, इत्थं भेद द्वयवन्त इमे अत्र पृथिवीकायिकादिवत्सूक्ष्मवादरपर्याप्ताऽपर्याप्ताश्च चत्वारो भेदा न भवन्ति, सूक्ष्म-बादर भेदयोरभावात् । अथ षण्णां भवस्थितिः 'पुढवीकाइयस्स णं भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं उकोसेणं बावीसं वास सहस्साई' पृथिवीकायिकैकेन्द्रियस्य सूक्ष्म तेजस्कायिक और अपर्याप्त सूक्ष्म तेजस्कायिक, पर्याप्त बादर तेजस्कायिक और अपर्याप्त बादर तेजस्कायिक इत्यादि सब यह कथन यावत् वनस्पतिकायिक तक जानना चाहिये। 'से किं तं तसकाइया' हे भदन्त ! सकायिक जीव कितने प्रकार के है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं'तसकाइया दुविहा पण्णत्ता' हे गौतम ! जसकायिक जीव दो प्रकार के हैं। 'तं जहा' वे दो प्रकार के ऐसे हैं 'पज्जत्तगा य अपज्जत्तगा य' एक पर्याप्त सकायिक और दूसरे अपर्याप्त त्रसकायिक । यहां एकेन्द्रिय जीवों की तरह सूक्ष्म और बादर ये दो भेद नहीं होते हैं। 'पुढविकाइयस्स णं भंते ! केवतियं कालं ठिई पण्णत्ता' हे भदन्त । पृथिवीकायिक जीव की कितने काल की स्थिति कही गई है ? 'गोयमा जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं बावीसं वास सहस्साई' हे गौतम ! તેજસ્કાયિક પર્યાપ્ત સૂમ તેજસ્કાયિક અને અપર્યાપ્તક સૂમ તેજસ્કાયિક, પર્યાપ્ત બાદર તેજસ્કાયિક અને અપર્યાપ્તક બાદરતેજસ્કાયિક, ઇત્યાદિ પ્રકારથી આ સઘળું કથન યાવત્ વનસ્પતિકાય સુધી સમજવું. 'से किं तं तसकाइया' सावन् ! साथि: 24 टा२ना छ ? मा उत्तरमा प्रमुश्री ४ छ -'तसकाइया दुविहा पण्णत्ता' गौतम ! सय ७१ मे प्र४२ना सा छे. 'तं जहा' ते मे २ २ रीत छ. 'पज्जत्तगाय अपज्जत्तगाय' से पर्यात सय भने मी अ५यति स કાયિક–અહીયાં એકેન્દ્રિય જીની જેમ સૂક્ષ્મ અને બાદર એ બે ભેદો થતા નથી. 'पुढवीकाइयस्स णं भंते ! केवतियं कालं ठिई पण्णत्ता' हे भगवन् पृथ्वीय अपनी स्थिति मा ४ानी उस छ ? 'गोयमा ! जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं जी० १४७ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११७० जीवाभिगमसूत्रे खलु भदन्त ! कियन्तं कालं स्थितिः ? गौतम ! जघन्येनाऽन्तमहर्तम् उत्कर्षेण द्वाविंशतिवर्षसहस्राणि यावद्भवस्थितिः प्रज्ञप्ता । ‘एवं सव्वेसिं ठिई णेयव्वा' एवं सर्वेषां स्थितिर्नेतव्या तथाहि-अप्कायिकस्य जघन्येनाऽन्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षण सप्तवर्षसहस्राणि । तेजः कायिकस्य जघन्येनाऽन्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण त्रीणि रात्रिदिवानि वायुकायिकस्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण त्रीणि वर्षसहस्राणि । वनस्पतिकायिकस्य जघन्येनाऽन्तर्मुहूर्तम्-उत्कर्षेण दशवर्षसहस्राणि । एवञ्चपृथिवीकायिक जीव की भवस्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहर्त की और उत्कृष्ट से २२ हजार वर्ष की कही गई है। "एवं सव्वेसि ठिई णेयव्वा' इसी प्रकार से यहां सबकी स्थिति के विषय में गौतम ने प्रश्न किया है और उसका उत्तर प्रभु ने दिया है-तथा च-जब गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा हे भदन्त ! अप्कायिक की कितनी स्थिति कही गई है ? तब प्रभु ने कहा हे गौतम ! अप्कायिक की स्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की और उत्कृष्ट से सात हजार वर्ष की कही गई है हे भदन्त ! तेजस्कायिक की स्थिति कितनी कही गई है ? हे गौतम ! तेजस्कायिक की स्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की और उत्कृष्ट से तीन दिन रात की कही गई है हे भदन्त ! वायुकायिक की स्थिति कितनी कही गई है हे गौतम ! वायुकायिक की स्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की और उत्कृष्ट से तीन हजार वर्ष की कही गई है हे भदन्त ! वनस्पतिकायिक की स्थिति कितनी कही गई है ? बावीसं वाससहस्साई' गौतम ! पृथ्वी यि४ पनी मपस्थिति धन्यथा એક અંતર્મુહૂર્તની અને ઉત્કૃષ્ટથી ૨૨ બાવીસ હજાર વર્ષની કહેવામાં આવેલ छ. 'एवं सब्वेसिं ठिई पण्णत्ता' प्रमाणे त्यां मधानी स्थितिना संभंध मां ગૌતમસ્વામીએ ભગવાનને પ્રશ્ન પૂછેલ છે, અને પ્રભુશ્રીએ તેને ઉત્તર આપેલ છે. તે આ પ્રમાણે છે.-જ્યારે ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને એવું પૂછયું કે હે ભગવદ્ ! અષ્કાયિક જીવની સ્થિતિ કેટલી કહેવામાં આવેલ છે? ત્યારે તેને ઉત્તર આપતાં પ્રભુશ્રીએ કહ્યું કે-હે ગૌતમઅશ્કાયિકની સ્થિતિ જઘન્યથી એક અંતમુહૂર્તની અને ઉત્કૃષ્ટથી સાત હજાર વર્ષની કહેવામાં આવેલ છે. હે ભગવદ્ તેજસ્કાયિકની સ્થિતિ કેટલી કહી છે? હે ગૌતમ તેજસ્કાયિકની સ્થિતિ જઘન્યથી એક અંતમુહૂર્તની અને ઉત્કૃષ્ટથી ત્રણ રાત દિવસની છે. હે ભગવાન વાયુકાયિકની સ્થિતિ કેટલી કહેવામાં આવેલ છે? હે ગૌતમ ! વાયુકાયિકની સ્થિતિ જઘન્યથી એક અંતમુહૂર્તની અને ઉત્કૃષ્ટથી ત્રણ હજાર વર્ષની કહેવામાં આવેલ છે. હે ભગવન વનસ્પતિકાયની સ્થિતિ કેટલી કહેવામાં આવેલા જીવાભિગમસૂત્ર Page #1184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.५ सू.१२८ षइविधसंसारसमापन्नकजीवनिरूपणम् ११७१ पृथिवीकायिकाद् वनस्पतिकायिकान्तं जघन्यस्थितिः सर्वेषां तुल्याः उत्कृष्टा यथा यस्य वर्णिता तथा नेतव्या। त्रसकायिके भगवानाह-गौतम ! 'तसकाइयस्स जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई सकायिकस्य जघन्येनान्तमुहूर्तम्-उत्कर्षेण त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमानि । 'अपज्जत्तगाणं सवेसिं अपर्याप्तकानां सर्वेषां पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतिकायिकत्रसकायिकानाम् ‘जहन्नेणं वि उक्कोसेण वि अंतोमुहुत्तं' जघन्योत्कर्षाभ्याम् उभाभ्यामप्यन्तर्मुहूर्तम्-तत्र जघन्यान्तर्मुहूर्तापेक्षया बृहत्तरमुत्कृष्टम् अन्यथा जघन्योत्कृष्टपदमर्यादैव विलोपिता स्यात् इति । ___ 'पज्जत्तगाणं सव्वेसिं उक्कोसियाठिई अंतोमुहुत्त ऊणा कायवा' पर्याप्तकानां सर्वेषामुत्कृष्टास्थितिरन्तर्मुहूर्तांना कर्तव्या । अथ पृथिव्यादि सर्वजीवकायस्थितिः हे गौतम ! वनस्पतिकायिक की स्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की कही गई है और उत्कृष्ट से १० हजार वर्ष की कही गई है इस तरह से समस्त एकेन्द्रिय पृथिवीकायिक आदि स्थावरकायिक की जघन्यस्थिति एक अन्तर्मुहूर्त की बताई गई है और उत्कृष्ट स्थिति भिन्न २ बताई गई है 'तसकाइयस्स जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई' त्रसकायिक जीव की जघन्य स्थिति एक अन्तर्मुहूर्त की कही गई है और उत्कृष्ट स्थिति ३३ सागरोपम की कही गई है। 'अपज्जतगाणं सव्वेसिं जहण्णेण वि उक्कोसेण वि अंतोमुहुत्तं, पज्जत्तगाणं सव्वेसिं उक्कोसिया ठिई अंतोमुहुत्त ऊणा कायव्वा' अपर्याप्तक पृथिवीकायिक, अप्कायिक, तेजस्कायिक, वायुकायिक और वनस्पतिकायिक इनकी एवं अपर्याप्तक त्रसकायिक की इन सबकी भी जघन्य स्थिति और उत्कृष्ट स्थिति एक अन्तर्मुहूर्त की है परन्तु છે. હે ગૌતમ વનસ્પતિકાયની સ્થિતિ જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂર્તની કહેવામાં આવેલ છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી ૧૦ દસ હજાર વર્ષની કહેવામાં આવેલ છે. આ પ્રમાણે સઘળા એકેન્દ્રિય પૃથ્વીકાયિક વિગેરે સ્થાવરકાયિકની જઘન્ય સ્થિતિ એક અંતમુહૂર્તની કહેવામાં આવેલ છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ જૂદી જૂદી કહેવામાં मावत छे. 'तसकाइयस्स जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेण तेत्तीसं सागरोवमाइ' सકાયિક જીવની જઘન્ય સ્થિતિ એક અંતર્મુહૂર્તની કહેવામાં આવેલ छ. अने. उत्कृष्ट स्थिति 33 तेत्रीस साग२१५मनी वामां आवे छे. 'अप्प ज्जत्तगाणं सव्वेसिं जहण्णेण वि उक्कोसेण वि अंतोमुहत्तं पज्जत्तगाणं सव्वेसिं उक्कोसिया ठिई अंतोमुहुत्त ऊणा कायव्वा' पर्याप्त पृथ्वीय, माय તેજસ્કાયિક, વાયુકાયિક અને વનસ્પતિકાયિક આ બધાની અને અપર્યાપ્તક જીવાભિગમસૂત્ર Page #1185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११७२ जीवाभिगमसूत्रे 'पुढवीकारणं भंते पुढवीकाइयत्ति कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं असंखेज्ज कालं जाव असंखेज्जा लोया' पृथिवीकायिकः खलु भदन्त ! पृथिवीकाय इति कालतः कियच्चिरं भवति ?, भगवानाह - हे गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहूर्त्तम्, पृथिवीकायादुवृत्यान्यत्राऽन्तर्मुहूर्त स्थिता भूयः पृथिवीकायत्वेन कस्याप्युत्पादात्, उत्कर्षेणाऽसंख्येयं कालं यावद् असंख्येयालोकाः उत्कर्षतोऽसंख्येयं कालम् तमेव कालक्षेत्राभ्यां निरूपयति-असंख्येयाउत्कृष्ट स्थिति का जो अन्तर्मुहूर्त्त है वह जघन्य स्थिति वाले अन्तमुहूर्त्त की अपेक्षा कुछ बडा है ऐसा जानना चाहिये तथा पर्याप्त अवस्था में जो इन सबकी उत्कृष्ट स्थिति हैं उसमें से अपर्याप्त अवस्था का एक अन्तर्मुहूर्त्त कमकरदेना चाहिये । इस प्रकार इन सबकी जो उत्कृष्ट स्थिति है वह एक अन्तर्मुहूर्त्त से हीन है ऐसा जानना चाहियेजैसे पर्याप्त पृथिवीकायिक की उत्कृष्ट स्थिति २२ हजार वर्ष की है - तो इसमें से एक अन्तर्मुहूर्त्त कम कर देना चाहिये - इस तरह एक अन्तर्मु - हूर्त्त कम २२ हजार वर्ष की उत्कृष्ट स्थिति पृथिवीकायिक की है ऐसा सिद्ध हो जाता है । इसी तरह से पर्याप्त अष्कायिक आदि जीवों की जो उत्कृष्ट स्थिति कही गई है उसमें से एक २ अन्तर्मुहूर्त्त कम कर देना चाहिये 'पुढविकाइएणं भंते! पुढविकाइयत्ति कालओ केवच्चिरं होइ ?' पृथिवीकायिक की कायस्थिति कितने काल की है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्त उक्कोसेणं असंखेज्जं कालं ત્રસકાયિક જીવની જઘન્ય સ્થિતિ અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક અંતર્મુહૂની છે. પરંતુ ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિનું જે અંતર્મુહૂત છે તે જધન્ય સ્થિતિવાળા અંતર્મુહૂત કરતાં કઇક માટું છે. તેમ સમજવું. તથા પર્યાપ્તક અવસ્થામાં આ બધાની જે ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ છે, તેમાંથી અપર્યાપ્તાવસ્થાનું એક અંતર્મુહૂત ઓછું કરવું જોઇએ. આ રીતે આ બધાની જે ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ છે. તે એક અંતર્મુહૂતથી હીન છે તેમ સમજવું. જેમકે-પર્યાપ્તક પૃથ્વીકાયિકની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૨૨ ખાવીસ હજાર વર્ષની છે. તે એમાંથી એક અંતર્મુહ એછુ કરવુ જોઇએ તેમ કરવાથી એક અંતર્મુહૂત કમ ૨૨ ખાવીસ હજાર વર્ષોંની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ પૃથ્વીકાયિકની છે. તેમ સિદ્ધ થઈ જાય છે. એજ પ્રમાણે પર્યાપ્તક અાયિક વિગેરે જીવાની જે ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ કહેવામાં આવેલ છે. તેમાંથી એક એક अंतर्मुहूर्त २' ले 'पुढविकाइएणं भंते! पुढविकाइयत्ति कालओ केव च्चिरं होई' पृथ्वी अयिनी अयस्थिति डेटा अपनी उही छे ? या प्रश्ननां उत्तरभां अनुश्री हे छे - 'गोयमा ! जहणणेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं असंखेज्जं જીવાભિગમસૂત્ર Page #1186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.५ सू.१२८ पइविधसंसारसमापन्नकजीवनिरूपणम् ११७३ उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः, एषा कालतो मार्गणा, क्षेत्रतोऽसंख्येया लोकाः, अयं भावः-असंख्येयलोकप्रमाणाऽऽकाशखण्डेषु प्रतिसमयमेकैकप्रदेशापहारे यावता कालेन तान्यसंख्येयान्यपि लोकाकाशखण्डानि निर्लेपितानि भवन्ति तावन्तमसंख्येयं कालं यावत् इति ‘एवं जाव आउ० तेउ०-वाउक्काइया णं' पृथिवीजाव असंखेजा लोया' हे गौतम ! पृथिवीकायिक की कायस्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्ट से असंख्यात काल की हैं यावत् असंख्यात लोक प्रमाण है तात्पर्य इसका ऐसा है कि पृथिवीकाय से मरकर वह पृथिवीकायिक जीव अन्यत्र एक अन्तमुहर्त तक रहकर फिर पृथिवीकायिक रूप से उत्पन्न हो जाता है उत्कृष्ट से जो असंख्यातकाल की स्थिति कही गई है उसका तात्पर्य ऐसा है कि काल की अपेक्षा असंख्यात उत्सर्पिणियां और असंख्यात अवसर्पिणी इस असंख्यात काल की स्थिति में समाप्त हो जाती है तथा क्षेत्र की अपेक्षा जो असंख्यातलोक प्रमाणस्थिति इसकी कही गई है उसका तात्पर्य ऐसा है कि असंख्यात लोक प्रमाण आकाश खण्डों में से प्रति समय एक एक प्रदेश का अपहार करने पर जितने काल में वे असंख्यात लोकाकाश के खण्ड उन प्रदेशों से खाली हो जावे इतने असंख्यात काल का इसका कायस्थिति का काल है "एवं जाव आउ० तेउ० वाउक्काइयाणं वणस्सइकाइयाणं अणंतं कालं जाव कालं जाव असंखेज्जा लोया 3 गौतम ! पृथ्वीयि नी यस्थिति જઘન્યથી એક અંતમુહૂર્તની છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી અસંખ્યાત કાળની છે. યાવત્ અસંખ્યાત લેક પ્રમાણ છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એવું છે કે–પૃથ્વી કાયથી મરીને એ પૃથ્વીકાયિક જીવ એક અંતમુહૂર્ત સુધી બીજે રહીને તે પછી પૃથ્વીકાયિક પણાથી ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. ઉત્કૃષ્ટથી જે અસંખ્યાત કાળની સ્થિતિ કહેવામાં આવેલ છે તેનું તાત્પર્ય એવું છે કે-કાળની અપેક્ષાથી અસંખ્યાત ઉત્સર્પિણી અને અસંખ્યાત અવસર્પિણી આ અસંખ્યાત કાળની સ્થિતિમાં સમાપ્ત થઈ જાય છે. તથા ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી જે અસંખ્યાત લેક પ્રમાણની સ્થિતિ તેની કહેવામાં આવેલ છે, તેનું તાત્પર્ય એવું છે કેઅસંખ્યાત લેક પ્રમાણ આકાશ ખડેમાંથી પ્રતિસમય એક એક પ્રદેશને અપહાર કરવાથી જેટલા કાળમાં એ અસંખ્યાત લેકાકાશના ખડે એ પ્રદે શેથી ખાલી થઈ જાય એટલા અસંખ્યાતકાળને તેની કાય સ્થિતિનો કાળ છે. ‘एवं जाव आउ, तेउ, वाउक्काइयाणं वणस्सकाइयाण अणंतं कालं आवलियाए જીવાભિગમસૂત્ર Page #1187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११७४ जीवाभिगमसूत्रे कायिकवद् अप्तेजोवायुकायिकानामुत्कर्षेणाऽसंख्येयकालं यावदसंख्येया लोकाः जघन्यतोऽन्तर्मुहूतम् । 'वणस्सइकायियाणं अणंत कालं जाव आवलियाए असंखेजइभागो' वनस्पतिकायिकानां जघन्येनाऽन्तर्मुत पुनर्वनस्पतिकाये उद्धृत्य विशताम् उत्कर्षतस्तु-अनन्तं कालं यावदावलिकाया असंख्येयो भागः । आवलियाए असंखेज्जइभागो' इसी तरह से अप्कायिक जीव की कायस्थिति का काल, तेजस्कायिक जीव की कायस्थिति का काल और वायुकायिक जीव की कायस्थिति का काल है और वनस्पतिकायिक जीव की कायस्थिति का काल जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का है और उत्कृष्ट से वह अनन्तरूप है । काल और क्षेत्र की अपेक्षा इसका निरूपण इस प्रकार से है-काल की अपेक्षा अनन्त उत्सर्पिणीयां और अनन्त अवसर्पिणियां इसमें समाप्त हो जाती है एवं क्षेत्र की अपेक्षा अनन्तानन्त लोकाकाशों में से प्रतिसमय एक २ प्रदेश का अपहार करने पर जितने काल में वे लोकाकाश खण्ड उन प्रदेशों से रहित हो जाते हैं इतने अनन्त काल तक की यह कायस्थिति है । इसी अनन्तकाल का वर्णन इसमें असंख्यात पुद्गल परावर्त हो जाते हैं इस रूप से किया गया है इस पुद्गल परावर्त में जो असंख्यातता है वह आवलिका के असंख्यातवें भाग से है । अर्थात् एक आवलिका के असंख्यातवें भाग में जितने समय होते हैं असंखेजइभागो' से प्रमाणे २मय पनी यस्थितिनो , तायि જીવની કાયસ્થિતિને કાળ, અને વાયુકાયિક જીવની કાયસ્થિતિને કાળ કહ્યો છે. અને વનસ્પતિકાયિક જીવની કાયસ્થિતિને કાળ જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂર્તનો છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી તે અનંતરૂપ છે. કાળ અને ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી તેનું નિરૂપણ આ પ્રમાણે છે.—કાળની અપેક્ષાએ અનંત ઉત્સર્પિણી અને અનંત અવસણિી તેમાં સમાપ્ત થઈ જાય છે. તથા ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી અનંતાનંત લોકાકાશમાંથી પ્રતિ સમય એક એક પ્રદેશનો અપહાર કરવાથી અર્થાત બહાર કાઢવાથી જેટલા કાળમાં તે બધા લેકાકાશ ખંડ એ પ્રદેશથી ખાલિ થઈ જાય છે એટલા અનંતકાળ સુધીની એ કાયસ્થિતિ છે. એજ અનંત કાળનું વર્ણન-તેમાં અસંખ્યાત પુદ્ગલ પરાવર્ત થઈ જાય છે. એ રૂપે કરેલ છે. એ પુદ્ગલ પરાવર્તામાં જે અસંખ્યાત પણું છે, તે આવલિકાના અસંખ્યાતમા ભાગથી છે. અર્થાત્ એક આવલિકાના અસંખ્યાતમાં ભાગમાં જીવાભિગમસૂત્ર Page #1188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.५ सू.१२८ षइविधसंसारसमापन्नकजीवनिरूपणम् ११७५ 'असंखो सप्पिणी सप्पिणीउ एगिदियाण य चउण्हं । ता चेव ऊ अणंता वणस्सईए उ बोद्धव्वा ॥१॥ असंख्येया उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यस्तु एकेन्द्रियाणां च चतुर्णाम् । ताश्चैव तु-अनन्ता वनस्पतीनां तु बोद्धव्याः ॥१॥ 'तसकाइए णं भंते ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं-उक्कोसेणं दो सागरोवमसहस्साई संखेज्जवासमब्भहियाई' सकायिकः खलु भदन्त ! उसकाय इति कालतः कियचिरं भवति ? भगवानाह-गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहूर्तम्-उत्कर्षतः संख्येयवर्षाभ्यधिके द्वे सागरोपमसहस्रे। 'अपज्जत्तगाणं छह वि जहणणेण वि उक्कोसेण वि अंतोमुहुत्तं' अपर्याप्तकानां षण्णा मेषामन्तर्मुहूर्त जघन्यत उत्कर्षतश्च यद्यपि उतने ये पुद्गल परावर्त होते हैं । अन्यत्र भी यही अर्थ संक्षेप से इस प्रकार से कहा गया है 'अस्संखोसप्पिणी सप्पिणीउ एगिंदियाण य चउण्हं । ता चेव ऊ अणंता वणस्सईए उ वोव्वा ॥१॥ 'तसकाइएणं भंते ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्त उक्कोसेणं दो सागरोवम सहस्साई हे भदन्त !त्रसकायिक जीव की कायस्थिति का काल कितना है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! सकायिक जीव की कायस्थिति का काल जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का है और उत्कृष्ट से संख्यातवर्ष अधिक दो हजार सागरोपम का है 'अपज त्तगाणं छह वि जहण्णेण वि उक्कोसेण वि अंतोमुहुत्त' हे भदन्त ! छहों अपर्याप्तक जीवों की स्थिति कितने काल की है ? इसके उत्तर में प्रभु ने कहा है-हे गौतम ! छहों अपर्याप्तक जीवों की भवस्थिति જેટલો સમય થાય છે એટલા એ પુદ્ગલ પરાવર્ત હોય છે. બીજે પણ આજ પ્રમાણેનું કથન સંક્ષેપથી કરવામાં આવેલ છે. તે આ પ્રમાણે છે. 'अखंखोसप्पिणी उसप्पिणी एगिदियाणय चउण्हं । ता चेव ऊ अणंता वणस्सइए उ बोद्धव्वा ॥ १ ॥ 'तसकाइएणं भंते ! जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं दो सागरोवमसहस्साई भगवन् ! सय पनी स्थिति से उस छ ? તેના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે હે ગૌતમ ! ત્રસકાયિક જીવની કાય સ્થિતિને કાળ જઘન્યથી એક અંતમુહૂર્ત છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી સંખ્યાત વર્ષ અધિક म. ९४२ सा॥।५मना छ. 'अप्पज्जत्तगाणं छह वि जहण्णेण वि उक्कोसेण वि अंतोमहत्तं हे मावन् ! ७ से अपर्यात योनी स्थिति सा नी ही છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુત્રીએ કહ્યું કે હે ગૌતમ ! છ એ અપર્યાપ્તક જીવાભિગમસૂત્ર Page #1189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११७६ जीवाभिगमसूत्रे समानास्थितिस्तथापि वैलक्षण्यम् अपर्याप्तलब्धेरेतावत्काल प्रमाणत्वात् । इति। पज्जत्तगाणं वाससहस्सा संखा पुढवी दगाणिलतरूण पज्जत्ता। तेऊ राइंदि संखा तसागर सत पुहुत्ताई ॥ वर्षसहस्राणि संख्येयानि पृथिव्युदकानिल तरूणां पर्याप्तानि । तेजसो रात्रिंदिवसंख्यानि त्रससागरशत पृथक्त्वानि ॥१॥ इति छाया। 'पज्जतगाण वि सव्वेसिं एवं' पर्याप्तक पृथिव्यादि सर्वेषामपि गाथोक्तमेव तथाहि-पृथिवीकायिकस्य जघन्या भवस्थितिरन्तर्मुहूर्तम् पृथिवीकायिकस्य हि भवस्थिति विंशतिवर्षसहस्राण्युत्कर्षतः ततः कतिपयनिरन्तरपर्याप्तभवमीलने संख्येयानि वर्षसहस्राणि लभ्यन्ते नाधिकम् इति । एवमप्कायिकेऽपि । तेज:जघन्य से भी एक अन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्ट से भी एक ही अन्तर्मुहूर्त की है परन्तु जघन्य स्थिति के अन्तर्मुहूर्त से यह उत्कृष्ट स्थिति का अन्तर्मुहूर्त्त बडा लिया गया है 'पज्जत्तगाणं-वाससहस्सा संखा पुढविदगाणिलतरुण पज्जत्ता, तेऊराइंदि संखा तससागर सतपुहुत्ताई' पर्याप्त पृथिवीकायिक, पर्याप्त अप्कायिक, पर्याप्त वायुकायिक और पर्याप्त वनस्पतिकायिक इनकी कायस्थिति संख्यात हजार तेजस्कायिक की संख्यात रात दिनों की है और त्रसकायिक की कायस्थिति कुछ अधिक शत सागरोपम पृथक्त्व की है । तात्पर्य इसका ऐसा है कि पृथिवीकायिक की भवस्थिति जघन्य से तो एक अन्तर्मुहर्त की है और उत्कृष्ट से २२ हजार वर्ष की है अब इसमें कतिपय निरन्तर पर्याप्त भवों को मिलाने से कायस्थिति संख्यात हजार वर्षों की हो जाती है इसी तरह से अप्कायिक जीव की भव જીની ભવસ્થિતિ જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂર્તની છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી પણ એકજ અંતમુહૂર્તની છે. પરંતુ જઘન્ય સ્થિતિને અંતર્મુહૂર્તથી આ ઉત્કૃષ્ટ स्थितिनु मतभुत मोटु सेवामां आवे छे. 'पज्जत्तगाणं वाससहस्सा संखा पुढविदगाणिलतरुण पज्जत्ता तेऊराइंदि संखा तस सागर सत्तपुहुत्ताई' पर्याप्त પૃથ્વીકાયિક, પર્યાપ્ત અષ્કાયિક, પર્યાપ્ત વાયુકાયિક, અને પર્યાપ્ત વનસ્પતિ કાયિક આ બધાની કાયસ્થિતિ સંખ્યાત હજાર વર્ષની છે. તેજસ્કાયિકની સંખ્યાત રાત દિવસની છે. અને ત્રસકાયિકની કાયસ્થિતિ કંઈક વધારે શત સાગરોપમ પૃથફત્વની છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે પૃથ્વીકાયિકની ભવ સ્થિતિ જઘન્યથી એક અંતમુહૂર્તની છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી ૨૨ બાવીસ હજાર વર્ષની છે. તેમાં કેટલાક નિરન્તર, પર્યાપ્ત ભવને મેળવી દેવાથી કાયસ્થિતિ સંખ્યાત હજાર વર્ષોની થઈ જાય છે. એ જ પ્રમાણે અષ્કાયિક જીવની ભવસ્થિતિ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ५ सू.१२८ षइविधसंसारसमापन्नकजीवनिरूपणम् ११७७ कायिके संख्येयरात्रिं दिवानि, तेजस्कायिकस्य भवस्थिति त्रीणि रात्रिं दिवान्युत्कर्षतः, ततो निरन्तर कतिपय पर्याप्तभव संकलनायामपि लभ्यन्ते संख्येयानि रात्रिन्दिवानि न तु मासावर्षाणि वर्षसहस्राणि वा । वायु-वनस्पतिकायिकसूत्रं पृथिवीकायिकसूत्रवत्, सकायिकसूत्रे सातिरेकं सागरोपमशतपृथक्त्वं भवस्थितिः इति । अथाऽन्तरपदार्थनिरूपणमाह - 'पुढवीकाइयस्स णं भंते ! केवइयं कालं स्थिति उत्कृष्ट से ७ हजार वर्ष की है - इसमें भी कतिपय निरन्तर पर्याप्त भवों को मिला देने से कायस्थिति अष्कायिक की संख्यात हजार वर्षो की हो जाती है तेजस्कायिक जीव की भवस्थिति उत्कृष्ट से ३ दिन रात की कही गई है सो इसमें कतिपय निरन्तर पर्याप्तक भवों को मिला देने से इसकी कायस्थिति संख्यात दिन रात की आ जाती है । वायुकायिक जीव की उत्कृष्ट से भवस्थिति तीन हजार वर्ष की कही गई है सो इसमें भी पृथिवीकायिक की तरह कतिपय निरन्तर पर्याप्त भवों को मिला देने से इसकी कायस्थिति संख्यात हजार वर्ष की आ जाती है इसी तरह से वनस्पतिकायिक की भवस्थिति उत्कृष्ट से १० हजार वर्ष की कही गई है - सो इसमें भी कतिपय निरन्तर पर्याप्त अवस्था के भवों को मिलाने से यह काय स्थिति इनकी संख्यात हजार वर्षों की हो जाती है 'पज्जत्तगाणं सव्वेसिं एवं पर्याप्त द्वीन्द्रियादिकों के सम्बन्ध में इसी तरह से कथन कायस्थिति का कर लेना चाहिये 'पुढविकाइयस्स णं भंते ! केवतियं कालं ઉત્કૃષ્ટથી ૭ હજાર વની છે. તેમાં પણ કેટલાક નિરંતર પર્યાપ્ત જીવાને મેળવ. વાથી અવ્કાયિકની કાય સ્થિતિ સખ્યાત હજાર વર્ષની થઈ જાય છે, તેજસ્કાયિકની ભવસ્થિતિ ઉત્કૃષ્ટથી ત્રણ રાતદિવસની કહેવામાં આવેલ છે. તેમાં કેટલાક નિરંતર પર્યામક ભવાને મેળવી દેવાથી તેની કાયસ્થિતિ સંખ્યાત રાત દિવસની થઇ જાય છે. વાયુકાયિક જીવની ઉત્કૃષ્ટથી ભવસ્થિતિ ત્રણ હજાર વર્ષની કહેવામાં આવેલ છે. તે તેમાં પણ પૃથ્વીકાયિકની જેમ કેટલાક નિરંતર પર્યાપ્તભવાને મેળવી દેવાથી તેની કાયસ્થિતિ સંખ્યાત હજાર વર્ષની થઇ જાય છે આજ પ્રમાણે વનસ્પતિકાયની ભવસ્થિતિ ઉત્કૃષ્ટથી ૧૦ દસ હજાર વર્ષીની કહેવામાં આવેલ છે. તે તેમાં પણ કેટલાક નિરંતર પર્યાપ્ત અવસ્થાના ભવાને મેળવી દેવાથી मेनी अयस्थिति संख्यात हुन्नर वर्षानी थर्ध लय छे. 'पज्जत्तगाणं सव्वेसि Ë' પર્યાપ્તક દ્વીન્દ્રિય વિગેરેના સબંધમાં આજ પ્રમાણે કાયસ્થિતિનું કથન पुरी सेवु लेये. पुढविकाइयरसणं भंते! केवतियं कालं अंतरं होई' हे भगवन् ! પૃથ્વીકાયિકનું અંતર કેટલા કાળનુ કહેવામાં આવેલ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં जी० १४८ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११७८ जीवाभिगमसूत्रे अंतरं होइ ?' पृथिवीकायिकस्य खलु भदन्त ! कियन्तं कालमन्तरम् पृथिवीकायादुद्वृत्य पुनः पृथिवीकाये प्रविशतः ? 'गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तंउक्कोसेणं वणस्सइकालो' भगवानाह-गौतम ? अन्तर्मुहूर्ते जघन्यत उत्कर्षण वनस्पतिकालम् वनस्पतिकालवर्णनं पूर्ववत् पृथिवीकायादुद्वृत्य तावन्तं कालं वनस्पतिष्ववस्थानसंमवात् इति । 'एवं आउ तेउ वाउ काइयाणं वणस्सइकालो' पृथिवीवत्-अप्तेजोवायुकायसूत्राण्यपि वक्तव्यानि सर्वेषामुत्कर्षेणान्तरं वनस्पतिकालम् । 'तसकाइयाण वि' त्रसकायिकानामपि वनस्पतिकालमेव । 'वणस्सइ कायस्स पुढवीकाइयकालो' वनस्पतिकायस्य पृथिवीकायिककालः । असंख्येयोसर्पिण्यवसर्पिण्यः कालतः क्षेत्रतोऽसंख्येया लोकाः वनस्पतिकायादुद्वृत्य पृथिव्यादिष्ववस्थानात् तेषु सर्वेषु अपि चोत्कर्षत एतावत्काल भावात् इति । एवं अपज्जत्तगाण वि वणस्सइकालो' एवमपर्याप्तकानामपि पञ्च पृथिव्यादीनां वनस्पतिकालः 'वणस्सई णं पुढविकालो' वनस्पतीनां पृथिवीकालः 'पज्जत्तगाणाअंतरं होइ' हे भदन्त ! पृथिवीकायिक का अन्तर कितने काल का कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रमु कहते हैं 'गोयमा ! जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो' हे गौतम ! पृथिवीकायिक का अन्तर काल जघन्य में एक अन्तर्मुहूर्त का है और उत्कृष्ट से वनस्पति काल प्रमाण है 'एवं आउतेउवाउकाइयाणं वणस्सइकालो' इसी तरह से अप्कायिक, तेजस्कायिक, वायुकायिक, इन जीवों का भी अन्तर वनस्पति काल प्रमाण जानना चाहिये 'तसकाइयाण वि वणस्सइकाइयस्स पुढविकालो' इसी प्रकार से त्रसकायिक का भी वनस्पति काल प्रमाण अन्तर जानना चाहिये वनस्पतिकायिक का अन्तर काल पृथिवीकायिक के अन्तर काल के जैसा है 'एवं अपज्जत्तगाण वि वणस्सइकालो, वणस्सईणं पुढविकालो, पजत्तगाण वि एवं चेव वणप्रभुश्री ४ छ -'गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो' गौतम ! પૃથ્વીકાયિકને અંતરકાળ જઘન્યથી એક અંતમુહૂર્ત છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી वनस्पतिशा प्रमाण छ. 'एवं आउ तेउवाउकाइयाणं वणस्सइकालो' मे०४ प्रमाणे અકાયિક તેજસ્કાયિક, વાયુકાયિક, આ બધા જેનું અંતર પણ વન२५ति प्रभानु समा. 'तसकाइया वि वणस्सइकाइयस्स पुढविकाइयकालो' मे४ प्रमाणे सयजना मत२४५ ५५ वनस्पति ४७ પ્રમાણને સમજે. વનસ્પતિકાયિકને અંતરકાળ પૃથ્વીકાયિકના અંતર કાળ प्रमाणेन छ. 'एवं अपज्जत्तगाणं वि वणस्सइ कालो, वणस्सईणं पुढविकालो જીવાભિગમસૂત્ર Page #1192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.५ सू.१२९ पृथ्वीकायादि षण्णामल्पबहुत्वनिरूपणम् १९७९ वि एवं चेव वणस्सइकालो' पञ्चानामपि पर्याप्तकपृथिव्यादीनाम् उत्कर्षण वनस्पति कालं यावत्स्थितिः । 'पज्जत्तवणस्सईणं पुढवीकालो' पर्याप्तकवनस्पतिकायिकानां पृथिवी कालं यावत् उत्कर्षेणाऽन्तरं भवति-इति सू० ॥१२८॥ षण्णामप्यल्पबहुत्वमाह मूलम्-अप्पा बहुयं-सव्वत्थोवा तसकाइया तेउकाइया असंखेज्जगुणा पुढविकाइया विसेसाहिया आउक्काइया विसेसाहिया वाउकाइया अणंतगुणा । एवं अपज्जत्तगा वि पज्जतगा वि । एएसि णं भंते ! पुढविकाइयाणं पज्जत्तगाण अपज्जत्तगाण य कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा ? सव्वत्थोवा पुढवीकाइया अपज्जत्तगा पुढवीकाइया पज्जत्तगा संखेज्जगुणा, एएसि गं० सव्वत्थोवा आउक्काइया अपज्जत्तगा पज्जत्तगा संखेज्जगुणा जाव वणस्सइकाइया वि, सव्वत्थोवा तसकाइया पज्जत्तगा, तसकाइया अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा। एएसि णं भंते ! पुढविकाइयाणं जाव तसकाइयाणं पज्जत्तगअपजत्तगाण य कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा ? गोयमा ! सव्वत्थोवा तसकाइया पज्जत्तगा, तसकाइया अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा । तेउकाइया अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा, पुढस्सइकालो पज्जत्तवणस्सईणं पुढविकालो' इसी तरह है अपर्याप्तक जीवों का भी अन्तरकाल वनस्पति काल प्रमाण है अपर्याप्तक वनस्पतिकायिकों का अन्तर पृथिवीकाल के अन्तरकाल प्रमाण है पर्याप्तक जीवों का भी अन्तरकाल इसी प्रकार से वनस्पति काल प्रमाण है और पर्याप्तक वनस्पतिकायिकों का अन्तर पृथिवी काल प्रमाण है । सू० १२८॥ पज्जत्तगाण वि एवं चेव वणस्सइकालो पज्जत्तवणम्सईणं पुढविकालो' मेरी प्रमाणे અપર્યાપ્તક અને અંતરકાળ પણ વનસ્પતિકાળ પ્રમણને છે. અપર્યાપ્તક વનસ્પતિકાયિકને અંતરકાળ પૃથ્વીકાયિકના અંતર કાળ પ્રમાણે છે. પર્યાપ્તક જીવન અંતરકાળ પણ આજ પ્રમાણે વનસ્પતિ કાળ પ્રમાણને છે. અને અપર્યાપ્તક વનસ્પતિકાયિકનું અંતર પૃથ્વી કાલ પ્રમાણુનું છે. જે સૂ. ૧૨૮ છે જીવાભિગમસૂત્ર Page #1193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११८० जीवाभिगमसूत्र विकाइया आउक्काइया वाउकाइया अपज्जत्तगा विसेसाहिया तेउक्काइया पज्जत्तगा संखेज्जगुणा पुढवीकाइय आउकाइय वाउकाइय पज्जत्तगा विसेसाहिया, वणस्सइकाइया अपज्ज तगा अणंतगुणा, सकाइया अपजत्तगा विसेसाहिया, वणस्सइकाइया पजत्तगा संखेजगुणा, सकाइया पज्जत्तगा विसेसाहिया। सुहमस्स णं भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेण वि अंतोमुहुत्तं एवं जाव सुहुमणिओयस्स, एवं अपज्जत्तगाण वि पज्जत्तगाण वि जहणणेण वि उक्कोसेण वि अंतोमुहत्तं ॥सू० १२९॥ छाया-अल्पबहुत्वं सर्वस्तोकास्त्रसकायिकास्तेजस्कायिका असंख्येयगुणाः पृथिवीकायिका विशेषाधिकाः अप्कायिका विशेषाधिकाः वायुकायिका विशेषाधिकाः वनस्पतिकायिका अनन्तगुणाः एवमपर्याप्तका अपि पर्याप्तका अपि । एतेषां खलु भदन्त ! पृथिवीकायिकानां पर्याप्तकानामपर्याप्तकानां च कतरेकतरेभ्योऽल्पा वा बहुका बा तुल्या वा विशेषाधिका वा ? गौतम ! सर्वस्तोकाः पृथिवीकायिकाः अपर्याप्ताः पृथिवीकायिकाः पर्याप्तकास्संख्येयगुणाः, एतेषां खलु० सर्वस्तोका अप्कायिका अपर्याप्तकाः पर्याप्तकाः संख्येयगुणाः यावद्वनस्पतिकायिका अपि, सर्वस्तोकास्त्रसकायिका पर्याप्तकाः त्रसकायिका अपर्याप्तका असंख्येयगुणाः। एतेषां खलु भदन्त ! पृथिवीकायिकानां यावत् त्रसकायिकानां पर्यप्तकापर्याप्तकानां च कतरेकतरेभ्योऽल्पा वा बहुका वा तुल्या वा विशेषाधिका वा ? गौतम ! सर्वस्तोकास्त्रसकायिका पर्याप्तकाः त्रसकायिका अपर्याप्तका असंख्येयगुणाः। तेजस्कायिका अपर्याप्ता असंख्येगुणाः पृथिवीकायिका अप्कायिका वायुकायिका अपर्याप्तका विशेषाधिकाः, तेजस्कायिकाः पर्याप्तकाः संख्येयगुणाः पृथिव्यच्वायुपर्याप्तका विशेषाधिकाः वनस्पतिकायिका अपर्याप्तका अनन्तगुणाः, सकायिका अपर्याप्तका विशेषाधिकाः । वनस्पतिकायिकाः पर्याप्तकाः संख्येयगुणाः, सकायिकाः पर्याप्तका विशेषाधिकाः सूक्ष्मस्य खल भदन्त ! कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! जघन्येनाऽन्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेणाप्यन्तर्मुहूर्तम् एवं यावत्सूक्ष्मनिगोदस्य एवमपर्याप्तकानामपि पर्याप्तकानामपि जघन्येनापि उत्कषेणाऽपि अन्तर्मुहूतम् ॥सू० १२९॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ५ सू.१२९ पृथ्वीकायादि षण्णामल्पबहुत्वनिरूपणम् ११८१ टीका- 'अप्पा बहुयं ० ' हे भदन्त ! एतेषां षण्णां जीवानां मध्ये कतरे कतरेभ्योऽल्पा वा बहुका वा तुल्या वा विशेषाधिका वा इति प्रश्नः ? भगवानाह - गौतम ! 'सव्वत्थोवा तसकाइया' सर्वस्तोका स्त्रसकायिकाः द्वीन्द्रियादि जीवानामेव त्रसकायत्वात् तेषां च शेषकायाऽपेक्षयाऽल्पत्वात् इति । ' ते उक्काइया असंखेज्जगुणा' सकायिकेभ्य स्तेजस्कायिका असंख्येयगुणा अधिका जीवा भवन्ति असंख्येयलोकाकाशप्रमाणत्वात् इति । ' पुढविकाइया विसेसाहिया' एभ्यः पृथिवीकायिका विशेषाधिकाः प्रभूतासंख्येयलोकाकाशप्रदेशप्रमाणत्वात् तेषां च विशेषकायाsपेक्षयाऽल्पत्वात् इति । 'आउकाइया विसेसाहिया' एभ्योsuaायिका विशेषाधिकाः प्रभूततरासंख्येयभागलो काकाशप्रदेश राशिप्रमाणत्वात् । 'वाउकाइया विसेसाहिया' एभ्यो वायुकायिका विशेषाधिकाः प्रभूततमा अल्पबहुत्व का कथन 'अप्पा बहुयं सव्वत्थोवा तसकाइया तेउक्काइया असंखेज्जगुणा' - इत्यादि । टीकार्थ- गौतमस्वामी ने प्रभु से ऐसा पूछा है - हे भदन्त ! पृथिवीकायिकादि जीवों में कौन जीव किनकी अपेक्षा अल्प हैं ? कौन जीव किनकी अपेक्षा बहुत हैं ? कौन जीव किनके बराबर हैं ? कौन जीव किनसे विशेषाधिक हैं ? इसके उत्तर में प्रभु ने ऐसा कहा है-है गौतम ! सबसे कम सकायिक है । इनकी अपेक्षा तेजस्कायिक जीव असंख्यातगुणें अधिक हैं । इनकी अपेक्षा 'पुढविकाइया विसेसाहिया' पृथिवीकायिक जीव विशेषाधिक हैं 'आउकाइया विसेसाहिया' इनकी अपेक्षा अष्कायिक जीव विशेषाधिक हैं- 'वाउकाइया विसेसाहिया' इनकी अपेक्षा वायुकायिक जीव विशेषाधिक हैं 'वण અલ્પ મહત્વનું કથન 'अप्पाबहुयं सव्वत्थोवा तसकाइया तेउकाइया असंखेज्जगुणा' त्याहि ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને એવુ' પૂછ્યું કે હું ભગવન્ પૃથ્વીકાયિક વિગેરે જીવામાં. કયા જીવા ના કરતાં અલ્પ છે ? કયા જીવા કયા જીવા કરતાં વધારે છે ? કયા જીવા કેની ખરાખર છે ? અને કયા જીવા કાનાથી વિશેષાધિક છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે- હે ગૌતમ ! સૌથી ઓછા ત્રસ કાયિક જીવા છે. તેના કરતાં તેજસ્કાયિક જીવા અસંખ્યાતગણા વધારે છે, તેના ४२ 'पुढविकाइया विसेसाहिया' पृथ्वी अयि भवो विशेषाधि छे. 'आउ काइया विसेसाहिया' 'तेनास्तां भावो विशेषाधिः छे. 'वाउक्काइया विसेसाहिया' तेना ४२तां वायुायि व विशेषाधिः छे. 'वणस्सकाइया अनंत જીવાભિગમસૂત્ર Page #1195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११८२ जीवाभिगमसूत्रे संख्येयलोकाकाशप्रदेशप्रमाणत्वात् । 'वणस्सइकाइया अणंतगुणा' एभ्यो वनस्पतिकायिका अनन्तलोकाकाशप्रदेशमानत्वात् । ‘एवं अपज्जत्तगा वि' एवमपर्याप्तका अपि तथाहि सर्वस्तोका अपर्याप्तकास्त्रसकायिका तेभ्यस्तेजस्कायिका असंख्येयगुणाः तेभ्यः पृथिवीकायिका विशेषाधिकाः तेभ्योऽप्कायिका विशेपाधिकाः तेभ्योऽपर्याप्तका वायुकायिका विशेषाधिका तेभ्योऽपर्याप्तका वनस्पस्सइकाइया अणंतगुणा' इनकी अपेक्षा वनस्पतिकायिक जीव अनन्त गुणें हैं 'एवं अपज्जत्तगा वि' इसी तरह से अपर्याप्तक पृथिवीकायिक आदि छहों के अल्पबहुत्व को जानना चाहिये इस कथन का तात्पर्य ऐसा है-दीन्द्रियादिक जीव ही त्रसकाय में लिये गये हैं अतः शेष काय की अपेक्षा इनमें सर्वस्तोकता कही गई है इनकी अपेक्षा तेजस्कायिक जो असंख्यातगुणें कहे गये हैं सो ये असंख्यात लोकाकाश के प्रदेशों के बराबर हैं इसलिये त्रसकायिकों की अपेक्षा इन्हें असं ख्यातगुणें कहा गया है इनकी अपेक्षा भी जो पृथिवीकायिकों को विशेषाधिक कहा है उसका कारण ऐसा है कि ये प्रभूत असंख्यात लोकाकाश के प्रदेशों के बराबर हैं वैसे तो देखा जाय तो शेष काय की अपेक्षा अल्प ही हैं अप्कायिकों को जो तेजस्कायिक की अपेक्षा विशेषाधिक कहा गया है वह इनके प्रभूततर जो असंख्यातवें भाग प्रमाण लोकाकाश की प्रदेश राशि है उतने प्रमाण होने से कहा गया है अप्कायिकों की अपेक्षा जो वायु कायिकों को विशेषाधिक कहा गुणा' तना ४२i वनस्पतिय ७१ मन त छ. 'एवं अपज्जत्तगा वि' એજ પ્રમાણે અપર્યાપ્તક પૃથ્વી કાયિક વિગેરે છએ નું અ૫ બહુ પણું સમજવું આ કથનનું તાત્પર્ય એવું છે કે–બેઈદ્રિય વિગેરે જીવેજ ત્રસકાયમાં લીધેલા છે. તેથી શેષકાય કરતાં તેમાં સર્વથી અલપ પણ કહેવામાં આવેલ છે. તેના કરતાં તેજસ્કાયિક જે અસંખ્યાત ગણું કહેલા છે તે અસંખ્યાત લકાકાશના પ્રદેશોની બરાબર છે. તેથી ત્રસકાયિકોના કરતાં તેને અસંખ્યાત ગણા કહેવામાં આવેલ છે તેના કરતાં પણ પૃથ્વીકાયિકોને વિશેષાધિક કહેલા છે તેનું કારણ એવું છે કે તેઓ પ્રભૂતતા અસંખ્યાત લેકાકાશના પ્રદેશની બરાબર છે. આમતો એ શેષ કાયના કરતાં અ૯પજ છે. અષ્કાયિકોને જે તેજસ્કાયિક કરતાં વિશેષાધિક કહેવામાં, આવેલ છે. તે તેઓને પ્રભૂતતર જે અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણુ કાકાશની પ્રદેશ રાશિ છે. એટલા પ્રમાણની હોવાથી કહેવામાં આવેલ છે. અકાચિકેના કરતાં વાયુકાયિકને જે વિશેષાધિક કહ્યા જીવાભિગમસૂત્ર Page #1196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.५ सू.१२९ पृथ्वीकायादि षण्णामल्पबहुत्वनिरूपणम् ११८३ तिकायिका अनन्तगुणाः । एवं पज्जत्तगा वि' एवं पर्याप्तका अपि, सर्वस्तोकाः पर्याप्तकास्त्रसकायिकाः तेभ्यः पर्याप्तकास्तेजस्कायिका असंख्येयगुणाः तेभ्यः पर्याप्तकाः पृथिवीकायिका विशेषाधिकाः तेभ्यः पर्याप्तका अप्कायिका विशेषाधिकाः, तेभ्यः पर्याप्तकाः वायुकायिका विशेषाधिकाः, तेभ्यः पर्याप्तका वनस्पतिकायिका अनन्तगुणाः। गया है वह इनके प्रभूततम जो असंख्येय लोकाकाश के प्रदेश हैं उतने प्रमाण वाले होने से कहा गया है इनकी अपेक्षा भी जो वनस्पतिकायिकों को अनन्तगुणा कहा गया है वह इनको अनन्त लोकाकाश के जितने प्रदेश हैं उतने प्रमाण वाले होने से कहा गया है । 'एवं अपजत्तगा वि' इसी तरह से सब से कम अपर्याप्तक त्रस हैं। इनकी अपेक्षा अपर्याप्तक पृथिवीकायिक विशेषाधिक हैं इनकी अपेक्षा अपर्याप्तक अप्कायिक विशेषाधिक हैं। इनकी अपेक्षा अपर्याप्तक वायुकायिक विशेषाधिक हैं। और इनकी अपेक्षा अपर्याप्तक वनस्पतिकायिक अनन्तगुणें अधिक हैं। 'एवं पजत्तगा वि' इसी तरह का कथन पर्याप्तकों के सम्बन्ध में भी कह लेना चाहिये-तथा चपर्याप्तक जो त्रस हैं वे सब से कम हैं इनकी अपेक्षा पर्याप्तक जो तेजस्कायिक हैं वे असंख्यातगुणें अधिक हैं । इनकी अपेक्षा पर्याप्तक जो पृथिवीकायिक हैं वे विशेषाधिक हैं। इनकी अपेक्षा पर्याप्तक जो अप्कायिक हैं वे विशेषाधिक हैं ।इनकी अपेक्षा जो पर्याप्तक वायुकायिक है वे विशेषाधिक हैं । इनकी भी अपेक्षा जो पर्याप्तक वनછે તે તેમના પ્રભૂતતમ અસંખ્યય લેકાકાશના પ્રદેશો છે એટલા પ્રમાણુવાળા હોવાથી કહેવામાં આવેલ છે. તેના કરતાં પણ વનસ્પતિકાયિકને જે અનંતગણું કહ્યા છે તે તેના અનંત કાકાશના જેટલા પ્રદેશ છે, એટલા પ્રમાણવાળા डापायी वामां सावत छ. 'एवं अपज्जत्तगा वि' मे४ प्रभारी सौथी ઓછા અપર્યાપ્તક ત્રસ કાયિકે છે. તેના કરતાં અપર્યાપ્તક પૃથ્વીકાયિક વિશેષાધિક છે. તેના કરતાં અપર્યાપ્તક વાયુકાયિક વિશેષાધિક છે. તેના કરતાં પણ અપર્યાપ્તક વનસ્પતિકાયિક અનંત ગણું વધારે કહેવામાં આવેલ છે. 'एवं पज्जत्तगा वि' मा प्रमाणन ४थन पछिीन समयमा ५५ કહી લેવું જોઈએ. તે આ પ્રમાણે–પર્યાપ્તક જે ત્રસકાયિક છે. તે બધાથી ઓછા છે. તેના કરતાં પર્યાપ્તક જે તેજસ્કાયિક છે. તે અસંખ્યાતગણી વધારે છે. તેના કરતાં પર્યાપ્તક જે પૃથ્વીકાયિકે છે તે વિશેષાધિક છે. તેના કરતાં પર્યાપ્તક જે અષ્કાયિકે છે તે વિશેષાધિક છે. તેના કરતાં પર્યાપ્તક જે વાયુ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे पर्याप्तका पर्याप्तकानामेषामल्पबहुत्वमाह - 'एएसि णं भंते!" एतेषां खलु भदन्त ! 'पुढविकाइयाणं' पृथिवीकायिकजीवानाम् ' पज्जत्तगाण अपज्जत्तगाण य' पर्याप्तकानामपर्याप्तकानाञ्च - ' कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा' कतरेभ्यः कतरेऽल्पा - बहुकास्तुल्या - विशेषाधिका वेति प्रश्नः ? भगवानाह - 'गोयमा ! सव्वत्थोवा पुढविक्काइया अपज्जत्तगा' सर्वेभ्योऽपर्याप्तकाः पृथिवीकायिकाः सर्वस्तोकाः । ' पुढविकाइया पज्जत्तगा संखेज्जगुणा' पर्याप्तका अपर्याप्तकेभ्यः संख्येयगुणाः पृथिवीकायिकाः, तेषां हि बहुस्पतिकायिक हैं वे अनन्तगुणें अधिक हैं । 'एएसि णं भंते ! पुढविकाइयाण पज्जत्तगाण अपज्जन्त्तगाण य कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा' हे भदन्त ! ये जो पर्याप्तापर्याप्तक-पर्याप्तक और अपर्याप्तक पृथिवीकायिक हैं पर्याप्तापर्यातक अष्कायिक है, पर्याप्त अपर्याप्तक तेजस्कायिक हैं, पर्याप्तापर्याप्तक वायुकायिक हैं, पर्याप्तापर्याप्तक वनस्पतिकायिक हैं और पर्याप्तापर्याप्तक त्रसकायिक हैं सो इनमें कौन किन की अपेक्षा अल्प हैं ? कौन किनकी अपेक्षा बहुत हैं ? कौन किनके बराबर हैं ? और कौन किनसे विशेषाधिक हैं ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा ! सव्वत्थोवा पुढविकाइया अपज्जत्तगा' हे गौतम ! सबसे कम अपर्याप्तक पृथिवीकायिक जीव हैं और 'पुढविकाइया पज्जत्तगा संखेज्जगुणा' पर्याप्तक पृथिवीकायिक जीव इनकी अपेक्षा संख्यातगुणें अधिक हैं । पृथिवीकायिकों में सूक्ष्म और बादर ऐसे दो भेद होते हैं और ये पर्याप्त और अपर्याप्त होते हैं सो सूक्ष्म કાયિક છે તે વિશેષાધિક છે તેના કરતા જે પર્યાપ્તક વનસ્પતિકાયિકા છે તે अनंतगणा वधारे छे. 'एएसि णं भंते! पुढविकायियाणं पज्जत्तगाण अपज्जत्तगाण करे करे हिंतो अप्पावा०' हे भगवन् ! ने मा पर्याप्तार्या - अपर्याप्त भने પર્યાપ્તક પૃથ્વીકાયિક છે. પર્યાપ્તાપર્યાપ્તક અકાયિક છે. પદ્મસાપર્યાંક તેજસ્કાયિક છે. પર્યાસાપર્યાંક વાયુકાયિક છે. પર્યાપ્તાપસક વનસ્પતિકાયિક છે. અને પર્યાસાપર્યાપ્તક ત્રસકાયિક છે. તે તે બધામાં કાણુ કેાના કરતાં અલ્પ છે? કાણુ કાનાથી વધારે છે? કાણુકાની ખરેખર છે? અને કાણુ કાનાથી विशेषाधि छे. या प्रश्नना उत्तरमां अनुश्री उहे छे है- 'गोयमा ! सव्वत्थोवा पुढविक्काइया अपज्जत्तगा' हे गौतम! सौथी मोछा अपर्याप्त पृथ्वी अयि छे भने 'पुढविकाइया पज्जत्तगा संखेज्जगुणा' अपर्यास पृथ्वी डायि કરતાં પર્યાપ્ત પૃથ્વીકાંયિક જીવ સંખ્યાતગણા વધારે છે. પૃથ્વીકાયકામાં સૂક્ષ્મ અને ખાદર એવા એ ભેદા થાય છે. અને એ પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્તક હાય ११८४ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.५ सू.१२९ पृथ्वीकायादि षण्णामल्पबहुत्वनिरूपणम् ११८५ सूक्ष्मतया बहुत्वात्सकललोकगतत्वाच्च । 'एएसि पं० सव्वत्थोवा आउका. इया अपज्जत्तगा' एतेषां मध्येऽपर्याप्तका अप्कायिकाः सर्वस्तोकाः, 'पज्जत्तगा संखेज्जगुणा' पर्याप्तकाः संख्येयगुणाः। 'जाव वणस्सइकाइया वि' यावद्वनस्पांतकायिका अपि भवेयु रेव मेव सर्वत्र स्तोकता ज्ञेया। 'सव्वत्थोवा तसका. इया पन्जत्तगा' सर्वस्तोकाः पर्याप्तका ये त्रसकायिकाः ये च-'अपज्जगा असंखे. ज्जगुणा' ये च तत्रैवाऽपर्याप्तकास्तेऽसंख्येयगुणाः । पृथिवीकायिक जो अपर्याप्तक जीव हैं वे तो सबसे कम है और जो सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीव पर्याप्तक हैं वे इनकी अपेक्षा संख्यातगुणे अधिक हैं इसी प्रकार से बादर अपर्याप्तक पृथिवीकायिकों में और बादर पर्याप्तक पृथिवीकायिकों में जानना चाहिये इसी प्रकार से 'एतेसि गं' अप्कायिकों में जो अपर्याप्तक अप्कायिक जीव हैं वे तो सबसे कम हैं और जो पर्याप्तक अप्कायिक हैं वे संख्यातगुणें अधिक हैं 'जाव वणस्सइकाइया वि' यावत् तेजस्कायिक जीवों में जो अपर्याप्तक तेजस्कायिक जीव हैं वे सब से कम है और जो पर्याप्तक तेजस्कायिक जीव हैं वे संख्यातगुणे अधिक हैं । वायुकायिक में जो अपर्याप्तक वायुकायिक जीव हैं वे सब से कम है और जो पर्याप्तक वायुकायिक जीव हैं वे संख्यातगुणे अधिक हैं । इसी प्रकार से वनस्पतिकायिकों में जो अपर्याप्तक वनस्पतिकायिक जीव हैं वे सब से कम है और जो पर्याप्तक वनस्पतिकायिक जीव हैं वे संख्यातगुणें अधिक है । परन्तु त्रसकायिकों में ऐसा नहीं हैं-क्योंकि 'सव्वत्थोवा છે. તે જે અપર્યાપ્તક સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિક છે તેમાં સૌથી ઓછા છે. તથા જે સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિક જીવ પર્યાપ્તક છે તે એના કરતાં સંખ્યાતગણુ વધારે છે. એ જ પ્રમાણે બાદર અપર્યાપ્તક પૃથ્વીકાયિકમાં અને બાદર પર્યાપ્તક પૃથ્વીअयिमा समवे. मे प्रमाणे 'एएसिणं०' माविमा २ सयति અષ્કાયિક જીવ છે તે તે સૌથી ઓછા છે. અને જે પર્યાપ્તક અકાયિક છે ते सध्याता धारे छ. 'जाव वणस्सइकाइया वि' यावत् ते४२४॥यि જીવ છે તે સૌથી ઓછા છે. અને જે પર્યાપ્તક તેજસ્કાયિક છે તેઓ સંખ્યાત ગણું વધારે છે. વાયુકાચિકેમાં જે અપર્યાપ્તક વાયુકાયિક જીવ છે તે સૌથી ઓછા છે. અને જે પર્યાપ્તક વાયુકાયિક જીવ છે તેઓ સંખ્યાતગણું વધારે છે. એ જ પ્રમાણે વનસ્પતિકાયિકમાં જે અપર્યાપ્તક વનસ્પતિકાયિક જીવ છે તેઓ સૌથી ઓછા છે. અને પર્યાપ્તક વનસ્પતિકાયિક જીવ છે તે સંખ્યાત म धारे छे. ५२'तु सयमा के प्रमाणे नथी. उभ:-'सव्वत्योवा तस जी० १४९ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १९८६ जीवाभिगमसूत्रे अथ समुदितानामल्पत्वादि - 'एएसि णं भंते ! पुढविकाइयाणं जाव तसकाइयाणं-पज्जत्तग अपज्जत्तगाण य कयरे कय रेहिंतो अप्पा वा ४१' एतेषां पृथिवीकायिकानां यावत् सकायिकानां पर्याप्तकापर्याप्तकानां च खलु भदन्त ! कतरेभ्यः कतरेऽल्पाः ४ ? वेति प्रश्नः भगवानाह - 'गोयमा ! सव्वत्थोवा तसकाइया पज्जसगा तसकाइया अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा' गौतम ! सर्वस्तोकाः पर्याप्तका स्त्रसकायिकाः, अपर्याप्तकास्त्रसकायिका असंख्येयगुणाः । ' ते उक्काइया अपज्ज तसकाइया पज्जत्तगा तसकाइया अपज्जत्तगा संखेज्जगुणा' इस सूत्र के अनुसार पर्याप्तक जो त्रसकायिक जीव हैं वे सब से कम हैं और अपर्याप्तक जो कायिक हैं वे असंख्यातगुणें अधिक हैं। पर्याप्तक सों का प्रमाण प्रतर में गत जितने अङ्गगुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण खण्ड हैं उतना बताया गया है 'एएसि णं भंते ! पुढविकाइयाणं जाव तसकाइयाणं पज्जत्तग अपज्जत्तगाण य कयरे कयरे हिंतो अप्पा वा ४, हे भदन्त । इन पर्याप्तापर्याप्तक पृथिवीकायिकों अष्कायिकों, तेजस्कायिकों, वायुकायिकों, वनस्पतिकायिकों और कायिकों में कौन किनकी अपेक्षा अल्प हैं ? कौन किनकी अपेक्षा बहुत हैं कौन किनके बराबर हैं ? और कौन किनसे विशेषाधिक हैं इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - हे गौतम ! 'सव्वत्थोवा तसकाइया पज्जतगा तसकाइया अपजन्तगा असंखेज्जगुणा' पर्याप्त त्रसकायिक जीव सबसे कम हैं और अपर्याप्त त्रसकायिक जीव इनकी अपेक्षा असंख्यातगुणें अधिक हैं । 'तेजक्काइया अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा' काइया पज्जन्तगा तसकाइया अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा' मा सूत्रपाहना उथन પ્રમાણે પર્યાપ્તક જે ત્રસકાયિક જીવો છે તેએ સૌથી એછા છે. અને અપર્યાપ્તક જે ત્રસકાયિક જીવ છે તેએ અસંખ્યાતગણા વધારે છે. પર્યાપ્ત ત્રસેનુ પ્રમાણ પ્રતરમાં રહેલ જેટલા આંગળના અસંખ્યાત ભાગ પ્રમાણુ ખંડ છે भेटला उडेल छे. 'एएसिणं भंते ! पुढविकाइयाणं जाव तसकाइयाणं पज्जत्तग अपज्जत्तगाण य कयरे कयरे हिंतो अप्पावा ४' हे भगवन् मा पर्याप्तापर्यात! पृथ्वी डायि।, अय्अयि तेनायि, वायुअयि ।, वनस्यति अयि।, અને ત્રસકાયિકામાંથી કેણ કેના કરતાં અલ્પ છે? કાણુકાના કરતાં વધારે છે ? કાણુ કાની ખરેખર છે? અને કાણુ કાનાથી વિશેષાધિક છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં अलु उहे छे }-हे गौतम ! 'सव्वत्थोवा तसकाइया पज्जत्तगा, तसकाइया अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा' पर्याप्त त्रसा४ि व सौनी थोडा छे, भने अपर्याप्त त्रस જીવાભિગમસૂત્ર Page #1200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.५ सू.१२९ पृथ्वीकायादि षण्णामल्पबहुत्वनिरूपणम् ११८७ त्तगा असंख्येयगुणा' तेजस्कायिका अपर्याप्तका असंखेज्जगुणाः (एतदेषां वैलक्षण्यं पूर्वापेक्षया)। 'पुढवि काइया आउक्काइया वाउकाइया-अपज्जत्तगा विसेसाहिया' (अपर्याप्तक तेजस्कायापेक्षया) अपर्याप्तकप्रथिवीकायिका एभ्योऽकायिक अपर्याप्तका विशेषाधिकाः तेभ्यो वायुकायिकाः अपर्याप्तका विशेषाधिकाः 'तेउक्काइया पज्जत्तगा संखेगुणा' तेभ्यो वायुभ्यस्तेजस्कायाः पर्याप्तकाः संख्येयगुणाः सूक्ष्मेषु पर्याप्तकानामपर्याप्तेभ्यः संख्येयगुणत्वात् । 'पुढवी आउ वाउ पज्जत्तगा विसेसाहिया' पर्याप्तक पृथिवीकायास्तेभ्योऽपकायास्तेभ्यो वायुइनकी अपेक्षा जो अपर्याप्तक तेजस्कायिक जीव हैं वे असंख्यातगुणें अधिक हैं इनकी अपेक्षा 'पुढविकाइया, आउकाइया वाऊक्काइया अपज्जत्तगा विसेसाहिया' जो अपर्याप्तक पृथिवीकायिक अप्कायिक एवं वायुकायिक जीव हैं वे विशेषाधिक हैं 'तेउक्काइया पज्जत्तगा संखेज्जगुणा, पुढवि आउ वाउ पज्जत्तगा विसेसाहिया' इनकी अपेक्षा तेजस्कायिक पर्याप्तक संख्यातगुणे अधिक हैं। इनकी अपेक्षा जो पर्याप्तक पृथिवीकायिक अप्कायिक, और वायुकायिक जीव है वे विशेषाधिक हैं । अपर्याप्त तेजस्कायिकों को असंख्यातगुणा अधिक बतलाया गया है उसका कारण ऐसा है कि ये असंख्यात लोकाकाश के प्रदेशों के बराबर हैं । फिर अपर्याप्तक पृथिवी, अप, और वायुकायिकों को जो विशेषाधिक कहा गया है वह क्रमशः इनकी राशि प्रभूत प्रभूततर और प्रभूततम असंख्यात लोकाकाश के प्रदेश राशि के बराबर कही गई है इसलिये कहा गया है। बाकी का कथन स्पष्ट यि: १ तेन४२i मध्यात पधारे छ. 'तेउकाइया अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा' तेना ४२त मर्यात ४२४२४ ०१ छ. तसे। मसच्यात । धारे छे. तेना ४२di ‘पुढविकाइया, आउकाइया, वाउक्काइया अपज्जत्तगा विसेसाहिया' २ २५५यात वीयि४, ५.४५४ आने वायुयि ७१ छ. ते मा विशेषाधि४ छ. 'तेउकाइया पज्जत्तगा संगेज्जगुणा, पुढविआउवाउ पज्जत्तगा विसेसाहिया' तेना ४२ai पर्यास ते४२४4४ सध्यातमा थारे छे. તેના કરતાં જે પર્યાપ્તક પૃથ્વીકાયિક જીવ અપકાયિક જીવ અને વાયુકાયિક જીવ છે તે બધા વિશેષાધિક છે. અપર્યાપક તેજસ્કાયિકોને અસંખ્યાતગણું વધારે બતાવવામાં આવેલ છે તેનું કારણ એવું છે કે–તેઓ અસંખ્યાત કાકાશના પ્રદેશની બરાબર છે. અને અપર્યાપક પૃથ્વીકાયિક, અષ્કાયિક, અને વાયુકાયિકને જે વિશેષાધિક કહેવામાં આવેલ છે. તે ક્રમશઃ તેમની રાશિ પ્રભૂત પ્રભૂતતર અને પ્રભૂતતમ અસંખ્યાત કાકાશના પ્રદેશ રાશિની બરાબર કહેલ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११८८ जीवाभिगमसूत्रे काया विशेषाधिकाः । ' वणस्सइकाइया अपज्जत्तगा अनंतगुणा' अपर्याप्तक वनस्पतिकाया अनन्तगुणाः । ' सकाइया अपज्जत्तगा विसेसाहिया' सकायिका अपर्याप्तका विशेषाधिका वनस्पतिकायिकेभ्यः । ' वणस्सइकाइया पज्जत्तगा संखेज्जगुणा' पूर्वात् वनस्पतिकायिकाः पर्याप्तकाः संख्येयगुणाः । 'सकाइया पज्जत्तगा विसेसाहिया' पूर्वात् पर्याप्तकसकाया विशेषाधिकाः । अथैषां स्थितिः - 'सुहुमस्स णं भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नता ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं उक्कोसेणं वि अंतोमुहुत्तं' सूक्ष्मस्य निगोदरूपस्य च खलु भदन्त ! कियतीस्थितिः ? गौतम ! जवन्योत्कर्षाभ्यामन्तर्मुहूर्तम् ( किञ्चिद्वैलहै । 'वण सइकाइया अपज्जत्तगा अनंतगुणा, सकाइया अपजत्तगा विसे साहिया, वणस्सइकाइया पज्जत्तगा संखेज्जगुणा, सकाइया पज्जन्तगा विसे साहिया' 'पर्याप्तक' वायुकायिकों की अपेक्षा अपर्याप्त वनस्पतिकायिक जीव अनन्तगुणें हैं क्योंकि इनका प्रमाण अनन्तलोकाकाश के प्रदेशों के बराबर कहा गया है । अपर्याप्त वनस्पतिकायिकों की अपेक्षा अपर्याप्त सकायिक विशेषाधिक हैं । इनकी अपेक्षा पर्याप्त वनस्पतिकायिक जीव संख्यातगुणें अधिक है। इनकी अपेक्षा पर्याप्त सकायिक विशेषाधिक हैं। स्थिति कथन - 'सुहुमसणं भंते ! केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता' हे भदन्त ! सूक्ष्म जीव की कितने काल की स्थिति कही गई है ? उत्तर में प्रभु कहते है - 'गोयमा ! जहणणेणं अंतोमुहुत्तं' उक्कोसेण वि अंतोमुहुत्तं' हे गौतम ! सूक्ष्म जीव की जघन्य और उत्कृष्ट स्थिति एक छे, तेथी तेभ हेवामां आवे छे. या शिवाय उथन स्पष्ट ४ छे. 'वण. रसइकाइया अपज्जत्तगा अनंतगुणा, सकाइया अपज्जत्तगा विसेसाहिया' पर्या વાયુકાયિકાના કરતાં અપર્યાપ્તક વનસ્પતિકાયિક જીવ અનંતગણા છે. કેમકે તેનું પ્રમાણ અનંતલાકાકાશના પ્રદેશેાની ખરાખર કહેવામાં આવેલ છે. અપર્યાપ્તક વનસ્પતિકાયિકાના કરતાં અપર્યાપ્તક સકાયિક વિશેષાધિક છે. તેના કરતાં વનસ્પતિકાયિક જીવ સંખ્યાતગણા વધારે છે. તેના કરતાં પર્યાં સ* સકાયિક વિશેષાધિક છે. સ્થિતિનું કથન— 'सुहुमस्सणं भंते! केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता' हे भगवन् सूक्ष्म लवनी કેટલાકાળની સ્થિતિ કહેવામાં આવેલ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે 3-‘गोयमा' जहण्णे णं अंत्तोमुहुत्तं उक्कोसेण वि अंतोमुहुत्तं' हे गौतमा सूक्ष्म वनी જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક અંતર્મુહૂર્તની કહેવામાં આવેલ છે. પરંતુ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.५ सू.१२९ पृथ्वीकायादि षण्णामल्पबहुत्वनिरूपणम् ११८९ क्षण्यम्' । 'एवं जाव सुहुम णिओयस्स' एवं यावत् सूक्ष्म पृथिव्यादि कायानिगोदान्तस्य । ननु-सूक्ष्मवनस्पतिनिगोदा एव ततस्तत्सूत्रेणैव गतार्थता किमर्थ निगोदसूत्रं पृथनिर्दिश्यते इति चेन्न अभिप्रायाऽनववोधात्, सूक्ष्मवनस्पतयो हि जीवा विवक्षिताः सूक्ष्मनिगोदास्तु-प्रत्येकमनन्तजीवानामाधारभूताः शरीररूपाः तत उभयोर्भेदः, उक्तञ्च 'गोला य असंखेज्जा असंख निगोदो य गोलओ भणिओ । एकिकंमि निगोए अणंतजीवा मुणेयव्वा ॥१॥ एगो असंखभागो वट्टइ उव्वदृणोववायंमि। एग निगोदे णिच्चं एवं सेसेसु वि स एव ॥ २ ॥ अन्तर्मुहूर्त की कही गई है। परन्तु उत्कृष्ट स्थिति का जो अन्तर्मुहूर्त है वह जघन्यस्थिति के अन्तर्मुहूर्त से बड़ा होता है एवं जाव बहुम णिओयस्स' इसी तरह सूक्ष्म पृथिवीकायिक, सूक्ष्म अप्कायिक, सूक्ष्म तेजस्कायिक, सूक्ष्मवायुकायिक, सूक्ष्म वनस्पतिकायिक और निगोद इन सब की भी जघन्य और उत्कृष्टस्थिति एक एक अन्तर्मुहूर्त की है। यदि यहां पर ऐसी आशंका की जाय कि जब सूक्ष्म जो वनस्पति कायिक है वे निगोद स्वरूप ही है तो फिर इनके स्वतन्त्र सूत्र के कहने की कया आवश्यकता है? सो ऐसी आशंका ठीक नहीं है क्योंकि सूक्ष्म वनस्पति जीवरूप से विवक्षित किये गये है। उक्तंच 'गोला य असंखेज्जा असंखनिगोदो य गोलओ भणिओ, एक्किवकमि निगोए अणंतजीवा मुणेयव्वा ॥१॥ एगो असंखभागो वइ उव्वणोववायमि ।। एग निगोदे निच्चं एवं सेसेसु वि स एव ॥२॥ ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિનું જે અંતર્મુહૂર્ત છે તે જઘન્ય સ્થિતિના અંતર્મહતથી મોટું है।य छे. 'एवं जाव सुहुमणिओयस्स' ०८ प्रमाणे सूक्ष्म वीयि, सूक्ष्म અષ્કાયિક સૂક્રમ તેજસ્કાયિક, સમ વાયુકાયિક, સૂક્ષ્મ વનસ્પતિકાયિક અને નિગોદ આ બધાની જઘન્ય સ્થિતિ પણ અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ પણ એક એક અંતર્મુહૂર્તની છે. જે અહીયાં એવી શંકા કરવામાં આવે કે-જ્યારે સૂક્ષ્મ જે વનસ્પતિકાયિક નિગદ રૂપ જ છે. તે પછી તેના માટે સ્વતંત્ર સૂત્ર કહેવાની શી જરૂર છે? તે આ પ્રમાણેની શંકા બરાબર નથી. કેમકે-સૂક્ષ્મવનસ્પતિ જીવ પણાથી વિવક્ષિત કરવામાં આવેલ છે. કહ્યું પણ છે કે 'गोलाय असंखेज्जा असंखनिगोदो य गोलओभणिओ । एक्किक्कंमि निगोए अणतजीवा मुणेयव्वा ॥ १ ॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११९० जीवाभिगमसूत्रे अंतोमुहुत्तमेत्तं ठिई निगोयाण जंति निविट्ठा । पल्लट्टांति निगोया तम्हा अंतोमुहुत्तेणं ॥३॥ छाया-गोलश्वाऽसंख्येयोऽसंख्येयनिगोदश्च गोलको भणितः । एकैकस्मिन् निगोदे अनन्त जीवा ज्ञातव्या ॥१॥ एकोऽसंख्येयभागो (वर्तते) वृत्तं उद्वर्तनोपपातयोः । एक निगोदे नित्यम्-एवं शेषेष्वपि स एव ॥ २ ॥ अन्तर्मुहूर्तमात्रं स्थिति निगोदानां याति निर्दिष्टा । पर्यटन्ते निगोदास्तस्मादन्तर्मुहूर्तेन ॥ ३॥ अक्षरार्था चेवम्-सूक्ष्मनिगोदैः सर्वतः सकलो लोको व्याप्तः अञ्जनचूर्णपूर्ण समुद्गवत् तस्मिन्नित्यं निगोदै याप्ते लोके निगोदमात्रावगाहना असंख्येया निगोदा वृत्ताकारा बृहत्प्रमाणा गोलका इति व्यपदिश्यन्ते निगोद इति च नाम अनन्तानां जीवानामेकं शरीरम् । तत उक्तम्-'असंख्येया गोलाः' एकैकस्मिन् गोलकेऽसंख्येयतमो भागः प्रतिसमयमुद्वर्तते अन्यश्वोत्पद्यते तथाहिविवक्षितसमये विवक्षितनिगोदस्यैकोऽसंख्येयतमो भाग उद्वर्तते, अन्यश्चाऽसं अंतोमुहुत्तमेत्तं ठिई निगोयाण जंति निदिहा । पल्लटंति निगोया तम्हा अंतोमुहुतेणं ॥३॥ इन गाथाओं का तात्पर्य ऐसा हैं कि सूक्ष्म निगोदों से यह सम्पूर्ण लोक अञ्जनचूर्ण से पूर्ण समुद्गक की तरह चारों ओर से व्याप्त हो रहा है इन निगादों का नाम दूसरा गोलक भी है ये असंख्यात है और इनका आकार गोल है अनन्त जीवों का आधारभूत जो एक शरीर है उसका ही नाम निगोद है गोलक असंख्यात हैं एक २ गोलक में असंख्यात २ निगोद हैं एक २ निगोद में अनन्त अंतोमुहुत्तमेत्तं ठिई नियोगाण जंति निद्दिट्ठा । पल्लटंति निगोया तम्मा अंतोमुहुत्तेण ॥ २ एगो असंखेज्जभागो वट्टइ उव्वट्टणोववायमि । एग निगोदे निच्चं एवं सेसेसु वि स एव ॥ ३ ॥ આ ગાથાઓનું તાત્પર્ય એવું છે કે-સૂમ નિગોદેથી આ સંપૂર્ણ લેક અંજનચૂર્ણ પૂર્ણ સમુદ્ગકની જેમ ચારે બાજુથી વ્યાપ્ત થઈ રહેલ છે. આ નિગેનું નામ બીજું ગોલક પણ છે એ અસંખ્યાત છે. અને તેને આકાર ગેળ છે. અનંત જીવોના આધારભૂત જે એક શરીર છે. તેનું જ નામ નિગદ છે. ગેલક અસંખ્યાત એક એક ગેલકમાં અસંખ્યાત અસંખ્યાત નિગદ એક એક નિગદમાં અનંત અનંત જીવ છે. આ નિર્ગમાં જે અનંત જીવાભિગમસૂત્ર Page #1204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ५ सू.१२९ पृथ्वीकायादि षण्णामल्पबहुत्वनिरूपणम् ११९१ येयतमं भागस्तस्मिन्नपूर्व उत्पद्यते द्वितीयसमयेऽपि अन्योऽसंख्येयभाग उद्वर्तते अन्यथा पूर्व उत्पद्यते, एवं सकलकालमनुसमयमुद्वर्तनोपपाती अतएव 'एग णिगोदे णिच्च' इति नित्यग्रहणम्, यथा चैकस्मिन्निगोदे तथा सर्वेष्वप्यसंख्येयेषु सर्वलोकव्यापिषु निगोदेषु ज्ञातव्यम् सर्वेषामपि च निगोदानां निगोदजीवानां स्थिति विनिर्दिष्टान्तमुहूर्तमात्रं तस्मात्सर्वे निगोदा अनुसमयम् - उद्वर्तनोत्पाताभ्यामन्तर्मुहूर्तमात्रणैव परावर्तन्ते न तु शून्या भवन्तीति भाव: । ' एवमपज्जत्त - गाण वि' एवमपर्याप्तकानामपि सूक्ष्मपृथिव्यादि कायिकानाम् अत्र सूक्ष्मपृथि aeroars पर्याप्त कादारभ्य सप्तसूत्राणि वक्तव्यानि (अपर्याप्तकानि ) ' पज्जत्त - गाण वि जहणेण वि उक्कोसेण वि अंतोमुहुत्तं' एवं पर्याप्तकानामेषां सप्तानामपि स्थितिर्जघन्योत्कर्षाभ्यामन्तर्मुहूर्त प्रमाणा वक्तव्या इति भावः ॥ १३० ॥ जीव है एक निगोद में जो अनन्त जीव हैं उनमें एक असंख्यातवां भाग प्रतिसमय निकलता रहता है वहां से मृत्यु को प्राप्त होता रहता है - और अन्य जीव वहां पर उत्पन्न होता रहता है इस तरह प्रतिसमय वहां उद्वर्तना और उत्पात होते रहते हैं । जिस प्रकार से यह कथन एक निगोद में कहा गया है उसी तरह का कथन समस्त असंख्यात निगोदों में जो कि सर्वलोक व्यापी है समझ लेना चाहिये समस्त निगोदों की और निगोद जीवों की स्थिति एक अन्तर्मुहूर्त्त प्रमाण ही जघन्य और उत्कृष्ट से कही गई है निगोद जीवों में शून्य एक समय भी नहीं रहता है क्योंकि उसमें प्रतिसमय उद्धर्त्तना और उत्पात होते रहते हैं । ' एवं अपज्जतगाण वि पज्जत्तगाण वि जहन्नेणं वि उक्कोसेण वि अंतोमुहुत्त" इसी तरह से अपर्याप्त विषयक सप्त જીવ છે, તેમાંથી એક અસ`ખ્યાતમે ભાગ પ્રતિ સમય નિકળતા રહે છે અર્થાત્ ત્યાંથી મૃત્યુને પ્રાપ્ત થતા રહે છે. અને બીજા જીવા ત્યાં ઉત્પન્ન થતા રહે છે. આ રીતે પ્રતિ સમય ત્યાં ઉદ્ધૃત્તના અને ઉત્પાત થતા રહે છે. જે પ્રમાણે આ કથન એક નિગેાદન સબંધમાં કહેવામાં આવેલ છે. એજ પ્રમાણેનુ' કથન સઘળા અસખ્યાત નિગેાદ્યોમાં કે જે સલાક વ્યાપી છે. સમજી લેવુ'. સઘળા નિગેદાની અને નિગેાદ જીવાની સ્થિતિ એક અંતર્મુહૂત પ્રમાણજ જધન્ય અને ઉત્કૃષ્ટથી કહેવામાં આવેલ છે. નિગેાદ જીવામાં શૂન્ય એક સમય પણ રહેતું નથી. કેમકે તેમાં પ્રતિ સમય ઉદ્ભના અને ઉત્પાત થતા રહે છે. ' एवं अपज्जत्तगाण वि पज्जत्तगाण वि जहणेण वि उक्कोसेण वि अतोमुहुत्तं' આ રીતે અપર્યાપ્તક સબંધી સપ્ત સૂત્રી અને પર્યાંસ વિષયક સસ સૂત્રી પણ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११९२ जीवाभिगमसूत्रे एतेषां कायस्थिति दर्शयति मूलम् -सुहमे णं भंते सुहमे त्ति कालओ केवञ्चिरं होइ ? गोयमा ! जहणणेणं अंतोमुहुत्तं-उकोसेणं असंखेज्जं कालं जाव असंखेजा लोया, सव्वेसिं पुढवीकालो जाव सुहम णिओयस्स पुढवीकालो, अपज्जत्तगाणं सव्वेसिं जहणणेण वि उक्कोसेण वि अंतोमुहत्तं, एवं पजत्तगाण वि सव्वेसिं जहणणेण वि उकोसेण वि अंतोमुहुत्तं । सुहुमस्स णं भंते ! केवइयं कालं अंतरं होइ ? गोयमा! जहणणेणं अंतोमुहूत्तं उक्कोसेणं असंखेज्जं कालं कालओ असंखेजाओ उस्सप्पिणी ओस्सप्पिणीओ, खेत्तओ अंगुलस्स असंखेजइभागो, सुहुमवणस्सइकाइयस्स सुहुमजिओयस्स वि जाव असंखेज्जइभागो । पुढवीकाइयादीणं वणस्सइकालो । एवं अपज्जत्तगाणं पज्जत्तगाण वि॥सू. १३०॥ छाया-सूक्ष्मः खलु भदन्त ! सूक्ष्म इति कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! जघन्येनाऽन्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेणाऽसंख्येयकालं यावदसंख्येया लोकाः, सर्वेषां पृथिवी कालो यावत्सूक्ष्मनिगोदस्य पृथिवीकालः अपर्याप्तकानां सर्वेषां जघन्येनाप्युत्कर्पणाप्यन्तर्मुहूर्तम् एवं पर्याप्तकानामपि सर्वेषां जघन्येनाऽप्युत्कर्षेणाप्यन्तर्मुहूर्तम् । सूक्ष्मस्य खलु भदन्त ! कियन्तं कालमन्तरं भवति ? गौतम | जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेणाऽसंख्येयं कालम्, कालतोऽसंख्याता उत्सपिण्यवसर्पिण्यः क्षेत्रतोऽगुलस्याऽसंख्येयभागः, सूक्ष्मवनस्पतिकायिकस्य सूक्ष्मनिगोदस्यापि यावदसंख्येयभागः । पृथिवीकायिकादीनां वनस्पतिकालः। एवमपर्याप्तकानां पर्याप्तकानामपि ॥१३०॥ सूत्री और पर्याप्तविषयक सप्तसूत्री भी कह लेना चाहिये इन सब में भी जघन्य और उत्कृष्टस्थिति एक अन्तर्मुहूर्त की है ॥१२९॥ कायस्थिति कथनसुहुमेणं भंते ! सुहुमेत्ति कालओ केवच्चिरं होइ' इत्यादि । કહી લેવી જોઈએ. આ બધામાં, પણ જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક અન્તર્મુહૂર્તાની છે. સૂ. ૧૨૯ છે કાયસ્થિતિનું કથન 'सुहुमाणं भंते ! सुहुमंति कालओ केवच्चिई होई' त्याह જીવાભિગમસૂત્ર Page #1206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ५ सू. १३० सूक्ष्माणां कार्यस्थित्यादिनिरूपणम् ११९३ टीका- 'सुमेणं भंते! मुहुमेति कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतो० उक्कोसेणं असंखेज्जं कालं' सूक्ष्मः खलु निगोदोवा भदन्त ! सूक्ष्म इति कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहूर्त तिष्ठति उत्कर्षेणाऽसंख्येयकालम् 'जाव असंखेज्जा लोया' यावदसंख्येया लोकाः, असंख्येया उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः एषा कालतो मार्गणा क्षेत्रतोऽसंख्येया लोकाः, असंख्येयलोकाकाशानां प्रतिसमय मे कै काकाशप्रदेशापहारे यावता कालेन निर्लेपता तावान्कालोऽसंख्येयकाल: । 'सव्वेसिं पुढवीकालो जाव सुहुम णिओयस्स पुढवीकालो' सर्वेषां सूक्ष्मपृथिव्यादिजीवानां कार्यस्थितिर्जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् टीकार्थ - हे भदन्त ! यह सूक्ष्म जीव सूक्ष्म जीव है इस प्रकार से वह कितने काल तक कहा जा सकता है अर्थात् सूक्ष्म जीव की कायस्थिति कितनी है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते है - 'गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं असंखेज्जं कालं जाव असंखेज्जा लोया' हे गौतम ! सूक्ष्मजीव की कायस्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त्त की है और 'उत्कृष्ट से असंख्यात काल और असंख्यातलोक प्रमाण है इस असंख्यात काल में असंख्यात उत्सर्पिणियां और असंख्यात अवसर्पिणियां आ जाती है तथा असंख्यात लोकाकाशों के जितने प्रदेश है उतने प्रदेशों में से प्रतिसमय एक २ प्रदेश वहां से निकालने पर जितने कालों में वे प्रदेश वहां से पूरे निकल आते है उतने काल की इसकी कायस्थिति है इसी का नाम असंख्यात काल है 'सव्वेसि पुढविकाला जाव सुमणिओयस्स पुढविकालो' इसी तरह से समस्त ટીકાન્તે ભગવન્ ! આ સૂક્ષ્મજીવ સૂક્ષ્મ જીવ છે. એ પ્રમાણે તે કેટલા કાળ પર્યન્ત કહી શકાય છે ? અર્થાત્ સૂક્ષ્મજીવની કાયસ્થિતિ કેટલીછે ? या प्रश्नना उत्तरमां अनुश्री अहे छे - 'गोयमा ! जहणणेणं अतोमुहुत्तं उक्कोसेणं असंखेज्जं कालं जाव असंखेज्जा लोया' हे गौतम! सूक्ष्म लवनी आय સ્થિતિ જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂની છે અને ઉત્કૃષ્ટથી અસ`ખ્યાત કાળ અને અસંખ્યાત લેાક પ્રમાણુ છે. આ અસ`ખ્યાતકાળમાં અસંખ્યાત ઉત્સર્પિ ણીયા અસ`ખ્યાત અવસર્પિણીયા આવી જાય છે. તથા અસંખ્યાત લેાકાકાશ ના જેટલા પ્રદેશ છે. એટલા પ્રદેશેામાંથી પ્રતિસમય એક એક પ્રદેશ ત્યાંથી બહાર કાઢવાથી જેટલા કાળમાં તે પ્રદેશે। ત્યાંથી પૂરા નીકળી જાય છે, એટલા अजनी तेभनी अयस्थिति छे. मेनुंभ नाम असं ज्यात अण छे. 'सव्वेसि पुढविकालो जाव सुहुम निओयस्स पुढविक्कालो' खेन प्रमाणे समस्त पृथ्वी जी० १५० જીવાભિગમસૂત્ર Page #1207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११९४ जीवाभिगमसूत्रे उत्कर्षण पृथिवी कालः सूक्ष्मनिगोदस्याऽपि । 'अपज्जत्तगाणं सव्वेसिं जहन्नेण वि उक्कोसेण वि अंतोमुहुत्तं' अपर्याप्तक सर्व पृथिव्यादिकायिकानां जघन्योस्कर्षाभ्यामन्तर्मुहूर्त स्थितिः नवरं-जघन्यादुत्कृष्टं शब्दमर्यादया यत्किञ्चिद्विशेषाधिकम् । 'पज्जत्तगाण वि सव्वेसिं जहन्नेण वि उक्कोसेण वि अंतोमुहुत्तं' एवं पर्याप्तका अपि जघन्योत्कर्षाभ्यामन्तर्मुहूर्तस्थितिमन्तः (वैशिष्टयञ्चोत्कृष्टे)। अथाऽन्तर-निरूपणम्-सुहुमस्स णं भंते ! केवइयं कालं अंतर होइ' सूक्ष्मस्य सूक्ष्म पृथिवी आदि जीवों की कायस्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्ट से असंख्यात काल प्रमाण यावत् असंख्यातलोक प्रमाण है इसी तरह की कायस्थिति का काल निगोद का भी है पृथिवीकायिक की कायस्थिति का काल उत्कृष्ट से इतना ही बतलाया गया है अतः सूत्रकार ने यहां 'सव्वेसिं पुढवीकालो' ऐसा कहा है 'अपज्जत्तगाणं सव्वेसिं जहण्णेण वि उक्कोसेण वि अंतोमुहुत्तं, एवं पज्जत्तगाण वि सम्वेसिं जहण्णेण वि उक्कोसेण वि अंतोमुहत्त' हे गौतम ! जितने भी अपर्याप्त अवस्था वाले सूक्ष्म पृथिवीकायादिक जीव है उनकी कायस्थिति का काल जघन्य से भी अन्तर्मुहर्तका है और उत्कृष्ट से भी अन्तर्मुहूर्त का है इसी प्रकार से जितने भी पर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीव है उनकी कायस्थिति का काल जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का है और उत्कृष्ट से भी एक अन्तर्मुहूर्त का है। अन्तर कथन-'सुहुमस्स णं भंते ! केवतियं कालं अंतर होइ' हे વિગેરે ની કાયસ્થિતિ જઘન્યથી એક અંતમુહૂર્તની છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી અસંખ્યાતકાળ પ્રમાણુની યાવત્ અસંખ્યાત લેક પ્રમાણની છે. આ જ પ્રમા ગેની કાયસ્થિતિને કાળ નિગોદનો પણ છે. પૃથ્વીકાયિકની કાયસ્થિતિને કાળ નિગોદને પણ છે. પૃથ્વીકાયિકની કાય સ્થિતિને કાળ ઉત્કૃષ્ટથી એટલેજ કહેવામાં मावस छे. तेथी सूत्र४२ महीयां 'सव्वेसिं पुढवीकालो' से प्रभारी इंस छ. 'अपज्जत्तागाणं सव्वेसिं जहण्णेण वि उक्कोसेण वि अंतोमुहुत्तं, एवं पज्जगाण वि सव्वेसिं जहण्णेण वि उक्कोसेण वि अंतो मुहुत्तं' : गौतम ! माસક અવસ્થાવાળા જેટલા સૂમ પૃથ્વીકાયિક જીવે છે. તેમની કાયસ્થિતિને કાળ જઘન્યથી પણ અંતમુહૂર્તન છે અને ઉત્કૃષ્ટથી પણ અંતમુહૂર્ત છે. એજ પ્રમાણે જેટલા પર્યાપ્ત સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિક જીવે છે. તેમની કાયસ્થિતિને કાળ જઘન્યથી એક અંતમુહૂતને છે અને ઉત્કૃષ્ટથી પણ એક અંતમુહૂર્ત છે. જીવાભિગમસૂત્ર Page #1208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.५ सू.१३० सूक्ष्माणां कायस्थित्यादिनिरूपणम् ११९५ खलु भदन्त ! कियन्तं कालमन्तरं भवति ? 'गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं-उक्कोसेणं असंखेज्जं कालं' भगवानाह-गौतम ! अन्तर्मुहूर्त जघन्येनाऽसंख्येयकालमुत्कर्षण । 'कालओ असंखेज्जाओ उस्सप्पिणी ओसप्पिणीओ' कालतोऽसंख्याताउत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः कालत एषा मार्गणा-'खेत्तओ अंगुलस्स असंखेज्जइभागो' क्षेत्रतोऽङ्गुलस्याऽसंख्येयो भागः (अङ्गुलमात्रक्षेत्रस्याऽसंख्येयतमे भागे ये आकाशप्रदेशाः ते प्रतिसमयमेकैकप्रदेशापहारे यावतीभिरुत्सर्पिण्यवसर्पिणीभिनिर्लेपा भवन्ति तावत्य उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः) एवं पृथिवीकायिकस्य सूक्ष्म पृथिभदन्त ! सूक्ष्म जीव का अन्तर कितने काल का कहा गया है ? अर्थात् सूक्ष्म अवस्था को छोडकर पुनः सूक्ष्म अवस्था प्राप्त करने में अन्तर कितने काल का होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं असंखेज्जं कालं' हे गौतम ! जघन्य से अन्तर एक अन्तर्मुहूर्त का होता है और उत्कृष्ट से अन्तर असंख्यात काल का होता है इस असंख्यात काल में 'असंखेज्जाओ उस्सप्पिणीओ सप्पिणीओ खेत्तओ अंगुलस्स असंखेज्जइभागो' असंख्यात उत्सर्पिणीयां और असंख्यात अवसर्पिणियाँ आ जाती है तथा क्षेत्र की अपेक्षा अगुलमात्र क्षेत्र के असंख्यातवें भाग में जितने आकाश प्रदेश है उनमें से एक एक समय में एक २ प्रदेश का अपहार करने पर जितने काल में वे प्रदेश सबके सब उस में से निकल जाते है-अर्थात् वह स्थान उन प्रदेशों से सर्वथा शून्य बन जाता है, तो ऐसा करने में जितनी उत्सर्पिणीयां और अवसर्पिणियां समाप्त हो અંતરકાળનું કથન 'सुहमस्स णं भंते ! केवतियं कालं अंतर होई' है भान् सूक्ष्म अपने અંતરકાળ કેટલા કાળને કહેવામાં આવેલ છે? આ અર્થાત્ સૂક્ષ્મ અવસ્થાને છેડીને ફરીથી સૂમ અવસ્થા પ્રાપ્ત કરવામાં કેટલા કાળનું અંતર હોય છે ? या प्रश्न उत्तरमा प्रसुश्री ॐ ॐ ॐ-गोयमा ! जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं असंखेज्जं कालं' गौतम! धन्यथी ४ मतभुतनु तर साय छे. અને ઉત્કૃષ્ટથી અસંખ્યાત કાળનું અંતર હોય છે. આ અસંખ્યાત કાળમાં 'असंखेज्जाओ उस्सप्पिणीओसप्पिणीओ खेत्तओ अंगुलरस असंखेज्जइभागो' અસંખ્યાત ઉત્સપિણી અને અસંખ્યાત અવસર્પિણી આવી જાય છે. તથા ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી આગળ માત્ર ક્ષેત્રના અસંખ્યાતમાં જેટલા આકાશ પ્રદેશ છે તેમાંથી એક એક સમયમાં એક એક પ્રદેશને અપહાર કરવાથી–બહાર કહાડવાથી જેટલા કાળમાં તે બધાજ પ્રદેશે તેમાંથી નીકળી જાય અર્થાત્ એ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११९६ जीवाभिगमसूत्रे वीकायादुद्धृत्य पृथिव्यादौ स्थित्वा पुनरागमनेऽन्तर्मुहूर्त जघन्य उत्कर्षेणाऽनन्ता उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः, कालत:-क्षेत्रतोऽनन्ता लोका असंख्येयाः पुद्गलपरावर्ताः आवलिकाया असंख्येयो भागो यावत्परावर्तते तावत्प्रमाणमन्तरमिति । एवं सूक्ष्माऽप्तेजोवायुकायिकसूत्राण्यपि वक्तव्यानि । 'मुहुम वणस्सइकाइयस्स सुहुमणिओयस्स वि जाव असंखेज्जइभागो' सूक्ष्मवनस्पतिकायिकस्य सूक्ष्मनिगोदजाती है उतने काल प्रमाण है हे भदन्त ! सूक्ष्म पृथिवीकायिक का अन्तर कितने काल का है? तो इसका उत्तर देते हुए प्रभु गौतम से कहते है कि हे गौतम ! सूक्ष्म पृथिवीकायिक का अन्तर जघन्य से तो एक अन्तर्मुहूर्त का है और उत्कृष्ट से अन्तर अनन्त काल का है इस अनन्तकाल में अनन्त उत्सपिणियां अवसर्पिणियां समाप्त हो जाती है तथा क्षेत्र की अपेक्षा अनन्त लोक समाप्त हो जाते हैं अर्थात् अनन्त लोकाकाश में जितने प्रदेश है उनमें से एक एक प्रदेश का अपहार करने पर जितना अनन्त काल व्यतीत हो जाता है उतने अनन्तकाल का अन्तर है तथा असंख्यात पुद्गल परावर्तरूप यह अन्तर है ये असंख्यात पुद्गल परावर्त यहां आवलिका के असंख्यातवें भागरूप लिये गये हैं अर्थात् आवलिका के असंख्यातवें भाग में जितने समय है उतने समय प्रमाण वे पुद्गल परावर्त है इसी प्रकार का अन्तर सूक्ष्म अप्कायिक का सूक्ष्म तेजस्कायिक का, सूक्ष्म वायुकायिक का भी जानना चाहिये 'सुहुम वणस्सइकाइयस्स सुहुमणिओयस्स जाव असंखेज्जइभागे' સ્થાન એ પ્રદેશ વગરનું બની જાય છે તેમ કરવામાં જેટલી ઉત્સર્પિણી અને અવસર્પિણી સમાપ્ત થઈ જાય છે એટલા કાળ પ્રમાણનું તેમનું અંતર છે. હે ભગવન સૂમ પૃથ્વીકાયિકનું અંતર કેટલા કાળનું કહેલ છે? આ પ્રશ્નનો ઉત્તર આપતાં પ્રભુશ્રી ગૌતમસ્વામીને કહે છે કે-હે ગૌતમ ! સૂમપૃથ્વીકાયિક નું અંતર જઘન્યથી તે એક અંતમુહૂર્તનું છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી અનન્તકાળનું અંતર છે. આ અનંતકાળમાં અનંત ઉત્સર્પિણી અને અવસર્પિણી સમાપ્ત થઈ જાય છે. તથા ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી અનંતક સમાપ્ત થઈ જાય છે. અર્થાત્ અનંત લેકાકાશમાં જેટલા પ્રદેશે છે તેમાં એક એક પ્રદેશને અપહાર કરવાથી જેટલો અનંત કાળ વીતિ જાય એટલા અનંત કાળનું અંતર છે. તથા અસંખ્યાત પુલ પરાવર્તન રૂપ આ અંતર છે. એ અસંખ્યાત પુગલ પરાવત અહીયાં આવલિકાના અસંખ્યાતમા ભાગ રૂપ લીધેલા છે. અર્થાત્ આવલિકાના અસંખ્યાતમાં ભાગમાં જેટલા સમય છે એટલા સમય પ્રમાણ એ પુદ્ગલ પરાવત છે. એ જ પ્રમાણેનું અંતર સૂક્ષમ અધિકાયિકનું સૂમ ते०४२४।यिनु सूक्ष्म वायुयिनु पशु सभा. 'सुहुमवणस्सइकाइयस्स सुहु. જીવાભિગમસૂત્ર Page #1210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ५ सू. १३० सूक्ष्माणां कार्यस्थित्यादिनिरूपणम् ११९७ स्यापि यावदसंख्येयभागः वनस्पतिकायाद्भुवं भ्रान्त्वा वनस्पतिका पुनर्वि शतः । 'पुढवीकाइयादीणं वणस्सइकालो' पृथिवीकायिकादीनां जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण वनस्पतिकालः । ' एवं अपज्जत्तगाणं पज्जत्तगाण वि' एवं पर्याप्तकापर्यासूक्ष्मपृथिवी कायिकादीनां सूत्राणि आलापकः सर्वत्र स्वयम् हनीयः सू०॥१३०॥ मूलम् - एवं अप्पाबहुगं सव्वत्थोवा सुहुम तेउकाइया सुहुम पुढवीकाइया विसेसाहिया सुहुम आउ वाउक्काइया विसेसाहिया सुहुम णिओया असंखेजगुणा सुहुमवणस्सइकाइया अनंतगुणा सुहमा विसेसाहिया एवं अपज्जतगाणं पज्जत्तगाण वि एवं चेव । एएसि णं भंते । सुहुमाणं पज्जतापज्जत्ताणं कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा बहुया वा तुला वा विसेसाहिया वा ? गोयमा ! सव्वत्थोवा सुहुमा अपज्जत्तगा संखेज्जगुणा पज्जन्त्तगा एवं जाव सुहुम णिगोया । एएसि णं भंते ! सुहुमाणं सुहुम पुढवीकाइयाणं जाव सुहुमणिगोयाण सूक्ष्म वनस्पतिकायिक जीव का अन्तर जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त्त का है और उत्कृष्ट से अन्तर असंख्यातकाल का है यह असंख्यात पृथिवी काल प्रमाण है ऐसा ही अन्तर सूक्ष्म निगोद का है 'पुढवीकाइयादीणं वणस्सइकालो-एवं अपज्जत्तगाणं पज्जत्तगाण वि' पृथिवीकायिक आदिकों का अन्तर वनस्पतिकाल प्रमाण अर्थात् जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का है उत्कृष्ट से असंख्यात काल प्रमाण है इसी प्रकार से अपर्याप्त विषयक सप्त सूत्री और पर्याप्त विषयक सप्तसूत्री कह लेना चाहिये ॥ १३० ॥ मणिओयरस जाव असंखेज्जभागो' सूक्ष्म वनस्पतिप्रायिक भवनु अंतर धन्यथी એક અંતર્મુહુનું છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી અસંખ્યાત કાળનું અંતર છે. આ અસંખ્યાત પૃથ્વીકાયિક કાલ પ્રમાણુનુ છે, એજ પ્રમાણેનું અંતર સૂક્ષ્મ નિગેાદનું छे. 'पुढवीकाइयादी वणस्सइकालो एवं अपज्जत्तगाणं पजत्तगाणं वि' पृथ्वी प्रायि વિગેરેનું અંતર વનસ્પતિકાળ પ્રમાણ છે. અર્થાત્ જધન્યથી એક અંતર્મુહૂત નું છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી અસંખ્યાત કાળ પ્રમાણ છે. એજ પ્રમાણે અપર્યાપ્ત સંબંધી સપ્ત સૂત્રી અને પર્યાપ્ત સંબંધી સપ્તસૂત્રી કહી લેવી જોઇએ ! સૂ. ૧૩૦ ૨ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११९८ जीवाभिगमसूत्र य पज्जत्तापज्जत्तगा० कयरे कयरे० सव्वत्थोवा सुहमतेउकाइया अपज्जत्तगा सुहुम पुढवीकाइया अपज्जत्तगा विसेसाहिया सुहम आउ अपज्जत्तगा विसेसाहिया सुहम वाउ अपज्जत्ता विसेसाहिया सुहुम तेउकाइया पज्जत्तगा संखेज्जगुणा सुहुम पुढवी आउ वाउ पज्जत्तगा विसेसाहिया सुहुम णिओया अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा सुहुम णिओया पज्जत्तगा संखेजगुणा सुहुम वणस्सइकाइया अपज्जत्तगा अणंतगुणा सुहुम अपज्जत्तगा विसेसाहिया सुहुमवणस्सइ पजत्तगा संखेजगुणा सुहुमा पज्जत्ता विसेसाहिया ॥सू. १३१॥ छाया-एवमल्पबहुत्वम् सर्वस्तोकाः सूक्ष्मतेजस्कायिकाः सूक्ष्मपृथिवीकायिका विशेषाधिकाः सूक्ष्माऽब्वायुकायिका विशेषाधिकाः सूक्ष्मनिगोदा असंख्येयगुणाः, सूक्ष्मवनस्पतिकायिका अनन्तगुणाः, सूक्ष्मा विशेषाधिकाः, एवमपप्तिकानाम्-पर्याप्तकानामप्येवमेव । एतेषां खलु भदन्त ! सूक्ष्माणां पर्याप्तका ऽपर्याप्तकानां कतरेकतरेभ्यो अल्पा वा बहुका वा तुल्या वा विशेषाधिका वा ? गौतम ! सर्वस्तोकाः सूक्ष्माः अपर्याप्ताः संख्येयगुणाः पर्याप्तका एवं यावत् सूक्ष्मनिगोदाः। एतेषां खलु भदन्त ! सूक्ष्माणां सूक्ष्मपृथिवीकायिकानां यावसूक्ष्मनिगोदानां च पर्याप्ताऽपर्याप्तानां कतरेकतरेभ्योऽल्पा वा बहुका वा तुल्या वा विशेषाधिका वा ? गौतम ! सर्वस्तोकाः सूक्ष्मतेजस्कायिका अपर्याप्तकाः सूक्ष्मपृथिवीकायिका अपर्याप्तका विशेषाधिकाः सूक्ष्माप्कायिका अप प्तिा विशेषाधिकाः सूक्ष्मवायुकायिका अपर्याप्ता विशेषाधिकाः सूक्ष्मतेजस्कायिकाः पर्याप्तकाः संख्येयगुणाः सूक्ष्मपृथिव्यव्वायुपर्याप्तका विशेषाधिकाः सूक्ष्मनिगोदा अपर्याप्तका असंख्येयगुणाः सूक्ष्मनिगोदाः पर्याप्तकाः संख्येयगुणाः सूक्ष्मवनस्पतिकायिका अपर्याप्तका अनन्तगुणाः सूक्ष्माऽपर्याप्ता विशेषाधिकाः सूक्ष्मवनस्पतिपर्याप्तकाः संख्येयगुणाः सूक्ष्माः पर्याप्ताविशेषाधिकाः सू०॥१३१॥ टीका-'एवं अप्पा बहुगं' एवमल्पबहुत्वम् एतेषां खलु भदन्त ! कतरेभ्यः 'एवं अप्पा बहुगं सव्वत्थोवा सुहुम तेउकाइया'-इत्यादि । टीकार्थ-हे भदन्त ! इनका अल्पबहुत्व किस प्रकार से है ? उत्तर ‘एवं अप्पाबहुणं सव्वत्थोवा सुहुम तेउकाइया' त्यात ટીકાઈ–હે ભગવન્ એનું અલ્પ બહુત્વ કેવા પ્રકારનું કહેલ છે? આના જીવાભિગમસૂત્ર Page #1212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ५ सू. १३१ सूक्ष्मपृथ्वीकायादीनामल्पबहुत्वम् ११९९ कतरेऽल्पा वा बहुका वा तुल्या वा विशेषाधिकावेति प्रश्नः ? भगवानाह - गौतम ! 'सव्वत्थोवा सुहुमते काइया' सर्वस्तोकाः सूक्ष्मतेजस्कायिका असंख्येयलोका काशप्रदेशप्रमाणत्वात्, 'सुहुमपुहवीकाइया विसेसाहिया' सूक्ष्मतेजस्कायिकेभ्यः सूक्ष्मपृथिवीकायिका विशेषाधिकाः प्रभूताऽसंख्येयलोकाकाशप्रदेशपरिमाणत्वात् 'सुम आउवाऊ विसेसाहिया' सूक्ष्माष्कायिका विशेषाधिकाः प्रभूततरासंख्येयलोकाकाशप्रमाणत्वात् । तेभ्यः सूक्ष्मवायुकायिका विशेषाधिकाः, प्रभूततमाऽसंख्येयलोकाकाशप्रदेशराशिमानत्वात्, 'मुहुम णि ओया असंखेज्जगुणा' में प्रभु कहते हैं - हे गौतम ! 'एवं अप्पा बहुगं' इनका अल्पबहुत्व इस प्रकार से है - 'सव्वत्थोवा सुहुम तेउकाइया' सूक्ष्म तेजस्कायिक जीव सबसे कम हैं क्योंकि इनका प्रमाण लोकाकाश के असंख्यातवे भाग में जितने प्रदेश है उतना है 'सुहुम पुढविकाइया विसेसाहिया' इनकी अपेक्षा सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीव विशेषाधिक है क्योंकि इन का प्रमाण लोकाकाश के प्रभूत असंख्यातवे भागों में जितने प्रदेश है उतना है 'हुम आउ वाऊ विसेसाहिया' सूक्ष्म अष्कायिक और सूक्ष्म वायुकायिक सूक्ष्म पृथिवीकायिकों की अपेक्षा विशेषाधिक है क्योंकि इनका सूक्ष्म अष्कायिकों का प्रमाण लोकाकाश के प्रभूततर असंख्यातवें भागों में जितने प्रदेश है उतना है तथा सूक्ष्म अष्कायिकों की अपेक्षा सूक्ष्म वायुकायिकों का प्रमाण विशेषाधिक है क्योंकि इनका प्रमाण लोकाकाश के प्रभूततम असंख्यातवें भाग में जितने प्रदेश है उतना है। 'सुहुमणिओया असंखेज्जगुणा' सूक्ष्म उत्तरभां अनुश्री उहे छे - हे गौतम! ' एवं अप्पा बहुगं' तेभनु मध्य हु पायें या प्रमाणे छे. - ' सव्वत्थोवा सुहुमतेउकाइया, सूक्ष्म तेनायि व સૌથી ઓછા છે. કેમકે તેમનું પ્રમાણ લેાકાકાશના અસ`ખ્યાતમાં ભાગમાં भेटला अहेश छे, भेट' छे. 'सुहुम पुढविकाइया विसेसाहिया' तेना ४२तां सूक्ष्म पृथ्वीप्रायि व विशेषाधि छे. 'सुहुम आउ वाऊ विसेसाहिया' सूक्ष्म अच्छा યિક અને સૂક્ષ્મ વાયુકાયિક સૂક્ષ્મ પૃથ્વી કાયિકાના કરતાં વિશેષાધિક છે. કેમકે તેમનું સૂક્ષ્મ અષ્ઠાયિકાની જેમ લેાકાકાશના પ્રભૂતતર અસ ખ્યાત ભાગેામાં જેટલા પ્રદેશેા છે. એટલુ છે. તથા સૂક્ષ્મ અષ્ઠાયિકાના કરતાં સૂક્ષ્મ વાયુકાયિકાનું પ્રમાણ વિશેષાધિક છે. કેમકે તેનું પ્રમાણ લેાકાકાશના પ્રભૂતतभ असण्यातभा लागमां बेटा प्रदेश छे. भेटसु छे. 'सुहुमणिओया असंखेज्जगुणा' सूक्ष्म निगोह तेना उरतां असभ्याता वधारे छे, भ} हरे જીવાભિગમસૂત્ર Page #1213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२०० जीवाभिगमसूत्रे पूर्वभ्यः सूक्ष्मनिगोदा असंख्येयगुणाः एषां प्रति गोलकमसंख्येयत्वात् । 'सुहुमवणस्सइकाइया अणंतगुणा' एभ्यः सूक्ष्मवनस्पतिकायिका अनन्तगुणाः प्रतिनिगोदशरीरेऽनन्तानां सद्भावात्। 'सुहुमा विसेसाहिया' एभ्यः सूक्ष्माः सामान्यतो विशेषाधिकाः, सूक्ष्मपृथिवीकायिकादीनामपि सामान्यतः सूक्ष्मे प्रक्षेपात् इति प्रथममल्पबहुत्त्वम् । संप्रति-एषामेवापर्याप्तानामल्पत्वादि-'एवं अपज्जत्तगाणं' एवमपर्याप्तकानाम् तथाहि-सूक्ष्माऽपर्याप्तकानां भदन्त ! कतरेभ्यः कतरे० ? इत्यादि यथा सूक्ष्माणां तथैवाऽपर्याप्तक सूक्ष्माणामल्पबहुखम् । तथाहि-अपर्याप्तकनिगोद इनकी अपेक्षा असंख्यातगुणें अधिक है क्योंकि ये हर एक गोलक में असंख्यात होते है। 'सुहुम वणस्सइकाइया अणंतगुणा' सूक्ष्म वनस्पतिकायिक जीव इनकी अपेक्षा अनन्तगुणें अधिक है क्योंकि ये प्रतिनिगोद में अनन्त के रूप में रहते है। 'सुहुमा विसेसाहिया' इनकी अपेक्षा जो सामान्य सूक्ष्म जीव है वे विशेषाधिक है क्योंकि सामान्य में सूक्ष्म पृथिवीकायादिकों का समावेश हो जाता है इसलिये यह अल्पबहुत्व इनका सामान्य रूप से कहा गया है अब इन जीवों की अपर्याप्तावस्था को लेकर अल्पबहुत्व कहा जाता है जो इस प्रकार से है-'एवं अपज्जत्तगाणं' अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायादिकों का अल्पबहुत्व भी इसी प्रकार का है-यहां पर आलाप प्रकार अपने आप उद्भावित कर लेना चाहिये तथाच-हे भदन्त ! सूक्ष्म अपर्याप्तक जीवों में कौन जीव किनकी अपेक्षा अल्प है कौन किनकी अपेक्षा बहुत है ? कौन किनके बराबर है ? और कौन किनसे विशेमोसमा त असण्यात डाय छे. 'सुहुमवणस्सइकाइया अणतगुणा, सूक्ष्म वनस्पति કાયિક જીવ તેના કરતાં અનંતગણું વધારે છે. કેમકે એ દરેક નિગોદમાં मन त पाथी २७ छ. 'सुहुमा विसेसाहिया' तेन। ४२तारे सामान्य सूक्ष्म જીવ છે. તે વિશેષાધિક છે. કેમકે–સામાન્યમાં સૂકમ પૃથ્વીકાયિકોને સમાવેશ થઈ જાય છે. તેથી તેમનું આ અલપ બહુત્વ સામાન્ય પણાથી કહેવામાં આવેલ છે. હવે આ જીવોની અપર્યાપ્તાવસ્થાને ઉદ્દેશી અલ્પ બહુ પણું કહેવામાં भाव छ २ प्रमाणे छ-'एवं अपज्जत्तगाणं' २५५र्यात सूक्ष्म पृथ्वीय વિગેરેનુ. અલ્પ બહુત્વ પણ આજ પ્રમાણે છે. અહીયાં તેના આલાપકે પિતે જ બનાવીને કહી લેવા જોઈએ જે આ પ્રમાણે સમજવા- હે ભગવન સૂમ અપર્યાપ્તક છમાં કયા જી કેના કરતાં અ૯૫ છે? કયા છે ક્યા છે કરતાં વધારે છે? કયા છે તેની બરાબર છે ? અને કયા છે કોનાથી વિશેષાધિક છે? આના ઉત્તરમાં આ પ્રમાણે કહેવું જોઈએ કે-સીથી ઓછા જીવાભિગમસૂત્ર Page #1214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.५ सू.१३१ सूक्ष्मपृथ्वीकायादीनामल्पबहुत्वम् १२०१ तेजस्कायिकाः सर्वस्तोकाः एभ्यः पृथिवीकायिका विशेषाधिकाः एभ्योऽपर्याप्तकवायुकायिका विशेषाधिकाः एभ्य निगोदा असंख्येयगुणाः एभ्योऽपर्याप्त वनस्पतिकायिका अनन्तगुणाः इतोऽपर्याप्तकसूक्ष्मा विशेषाधिका:-इति । एषां तृतीयाऽल्पबहुत्वं भाषते-'पज्जत्तगाण वि एवं चेव' पर्याप्तकानामप्येवमेव तथाहि-तेजस्कायिकाः सर्वस्तोकास्तेभ्यः पर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकायिका विशेषाधिकास्तेभ्यः पर्याप्त सूक्ष्माप्कायिका विशेषाधिकास्तेभ्यः पर्याप्त सूक्ष्मनिगोदा असंख्येयगुणास्तेभ्य पर्याप्त सूक्ष्मवनस्पतिकायिकाः-अनन्तगुणास्तेभ्यः सामान्यतः पर्याप्तसूक्ष्मा विशेषाधिकाः । षाधिक है।तब वहां पर ऐसा कहना चाहिये-कि सबसे कम अपर्याप्तक सूक्ष्म तेजस्कायिक जीव है इनकी अपेक्षा अपर्याप्तक पृथिवीकायिक विशेषाधिक है। इनकी अपेक्षा अपर्याप्तक अप्कायिक एवं वायुकायिक विशेषाधिक है । इनकी अपेक्षा अपर्याप्तक सूक्ष्म निगोद असंख्यातगुणें है इनकी अपेक्षा अपर्याप्तक वनस्पतिकायिक अनन्तगुणें है। इनको अपेक्षा अपर्याप्तक सूक्ष्म विशेषाधिक है। इनकी पर्यासावस्था को लेकर अल्पबहुत्व इस प्रकार से है-तथा च पर्याप्त सूक्ष्म तेजस्कायिक जीव सबसे कम है इनकी अपेक्षा पर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिक विशेषाधिक है इनकी अपेक्षा पर्याप्तक सूक्ष्म अप्कायिक जीव विशेषाधिक है-इनकी अपेक्षा पर्याप्त सूक्ष्म वायुकायिक विशेषाधिक है इनकी अपेक्षा पर्याप्तक सूक्ष्म निगोद असंख्यातगुणें है इनकी अपेक्षा पर्याप्त वनस्पतिकायिक अनन्तगुणें अधिक है। इनकी अपेक्षा पर्याप्तक सूक्ष्म जीव विशेषाधिक है। 'एएसि णं અપર્યાપ્તક સૂમ તેજસ્કાયિક જીવ છે. તેના કરતાં અપર્યાપ્તક પૃથ્વીકાયિક વિશેષાધિક છે. તેના કરતાં અપર્યાપ્તક અચ્છાયિક અને વાયુકાયિક વિશેષાધિક છે. તેના કરતાં અપર્યાપ્તક સૂક્ષ્મ નિગદ અસંખ્યાતગણું છે. તેના કરતાં અપર્યાપ્તક વનસ્પતિકાયિક અનંતગણ છે. તેના કરતાં અપર્યાપ્તક સૂક્ષ્મ વિશેષાધિક છે. તેની પર્યાપ્તાવસ્થાને ઉદ્દેશીને અ૫બહુત્વ આ પ્રમાણે સમજવું જેમકે-પર્યાપ્ત સૂમ તેજસ્કાયિક જીવ સૌથી અલ્પ છે. તેના કરતાં પર્યાપ્ત સૂક્ષમ પૃથ્વીકાયિક વિશેષાધિક છે. તેના કરતાં પર્યાપ્તક સૂક્ષમ અપ્લાયિક વિશેષાધિક છે. તેના કરતાં પર્યાપ્તક સૂમ વાયુકાયિક વિશેષાધિક છે. તેના કરતાં પર્યાપ્તક સૂક્ષ્મ નિગેદ અસંખ્યાતગણું છે. તેના કરતાં પર્યાપ્તક વનસ્પતિકાયિક અનંતગણું વધારે जी० १५१ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२०२ जीवाभिगमसूत्रे अथ चतुर्थाऽल्पबहुत्वम्-'एएसि णं भंते ! पज्जत्तापज्जत्तगाणं कयरे० सव्वत्थोवा सुहुमा' एतेषां खलु भदन्त ! पर्याप्ताऽपर्याप्तकानां कतरेभ्यः कतरे अल्पा वा४ भगवानाह-गौतम ! सर्वस्तोकाः सूक्ष्माः, इह खलु बादरेषु पर्याप्ते. भ्योऽपर्याप्ताः असंख्येयगुणाः, एकैकपर्याप्तनिश्रया असंख्येयानामपर्याप्तानामुत्पाभंते ! सुहुमाणं पज्जत्तापजत्ताणं कयरे० ?' अब गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है कि हे भदन्त जो सूक्ष्म पृथिवीकायिक पर्याप्त है और जो सूक्ष्म पृथिवीकायादिक अपर्याप्त है, जो सूक्ष्म अप्कायिक पर्याप्त है, और जो सूक्ष्म अप्कायिक अपर्याप्त है जो सूक्ष्म तेजस्कायिक पर्याप्त है और जो सूक्ष्म तेजस्कायिक अपर्याप्त है, जो सूक्ष्म वायुकायिक पर्याप्त है और जो सूक्ष्म वायुकायिक अपर्याप्त है, जो सूक्ष्म वनस्पतिकायिक पर्याप्त है और जो सूक्ष्म वनस्पतिकायिक अपर्याप्त है आदि सो इनमें कौन किनकी अपेक्षा कम है ? कौन किनकी अपेक्षा बहुत है ? कौन किनके बराबर है ? और कौन किनसे विशेषाधिक है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते है-हे गौतम ! इन जीवों के सूक्ष्मावस्थावाले पर्याप्त का और सूक्ष्म अपप्तिकावस्था वालों के बीच में सब से कम सूक्ष्म अपर्याप्तक है और पर्याप्तक उनसे संख्यातगुणें अधिक है यहां जो ऐसा कहा गया है वह बादरों की अपेक्षा से नहीं कहा गया है क्यों कि बादरों में पर्याप्तकों की अपेक्षा अपर्याप्त असंख्यातगुणें अधिक छ. तन। ४२तां पर्याप्त सूक्ष्म ॥ विशेषाधि छ. 'एएसिणं भंते ! सुहुमाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं कयरे' गीतमस्वामी प्रभुश्रीन से पूछे छे 3-3 भगवन् સૂમ પૃથ્વીકાયિક પર્યાપ્ત અને સૂક્ષમ પૃથ્વીકાયિક, અપર્યાપ્તક, સૂફમ અષ્કાયિક પર્યાપ્ત અને સૂક્ષમ અકાયિક અપર્યાપ્તક, સૂમ તેજસ્કાયિક પર્યાપ્ત, અને સૂક્ષ્મ તેજસ્કાયિક અપર્યાપતક, સૂફમવાયુકાયિક પર્યાપ્ત અને સૂક્ષ્મ વાયુકાયિક અપર્યાપ્તક, સૂમ વનસ્પતિકાયિક પર્યાપ્તક એને સૂકમ વનસ્પતિકાયિક અપયંતક, આ બધામાં કેણ તેના કરતાં ઓછા છે? કેણ કેનાથી વધારે છે? કે કેની બરાબર છે? કોણ કોનાથી વિશેષાધિક છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે-હે ગૌતમ! આ બધા માં સૂમ અવસ્થાવાળા પર્યાપ્તક અને સૂક્ષમ અવસ્થાવાળા અપર્યાપકેમાં સૌથી ઓછા સૂક્ષ્મ અપર્યાપકે છે અને પર્યાપ્તક તેનાથી અસંખ્યાતગણું વધારે છે. અહીયાં જે આ કથન કર્યું છે તે બાદરની અપેક્ષાથી કહેલ નથી. કેમકે-બાદમાં પર્યાપ્તકેના કરતાં જીવાભિગમસૂત્ર Page #1216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.५ सू.१३१ सूक्ष्मपृथ्वीकायादीनामल्पबहुत्वम् १२०३ दात्, तदुक्तम्-प्रज्ञापनायां प्रथमे प्रज्ञापनाख्यपदे-पज्जत्तगनिस्साए अपज्जत्तगावक्कमति जत्थ एगो तत्थ नियमा असंखेज्जा' पर्याप्तकनिश्रया अपर्याप्तकाव्युत्क्रामन्ति यत्रैकस्तत्र नियमात्-असंख्येयाः। सूक्ष्मेषु पुनर्नाऽयं क्रमः पर्याप्ताथाऽपर्याप्तापेक्षया चिरस्थायिनः इति सदैव ते बहबो लभ्यन्ते तत उक्तं सर्वस्तोकाः सूक्ष्मा अपर्याप्तकाः तेभ्यः पर्याप्तक सूक्ष्माः संख्येयगुणाः। 'सव्वत्थोवा सुहुमा अपज्जत्तगा' सर्वस्तोकाः सूक्ष्मा अपर्याप्तकाः तेभ्यः 'संखेज्जगुणा पज्जत्तगा' संख्येयगुणाः पर्याप्तकाः 'एवं जाव सुहम णिगोया' एवं यावत्सूक्ष्मनिगोदाः पृथिवीकायादिभ्यो निगोदपर्यन्ते पर्याप्तापर्याप्तेषु अल्पवहुवम् । ___अथ सर्वेषां समुदितानां पर्याप्तापर्याप्तानां पञ्चमाल्पबहुत्वम्-'एएसि णं भंते ! मुहुमाणं सुहुमपुढवीकाइयाणं' एतेषां खलु भदन्त ! सूक्ष्मपृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतीनाम् 'जाव सुहुमणिओयाण य' यावत्सूक्ष्मनिगोदानां कतरेकतरेहै क्योंकि वहीं एक २ पर्याप्तक की निश्रा से असंख्यात अपर्याप्तकों का उत्पाद होता है प्रज्ञापना के प्रथम प्रज्ञापना नामके पद में ऐसा कहा है 'पजत्तगनिस्साए अपज्जत्तगा वक्कमंति जत्थ एगो तत्थ नियमा असंखेन्जा' परन्तु सूक्ष्मों में यह क्रम नहीं है इसलिये यहां ऐसा यह सूक्ष्म पर्याप्तकों का अल्पबहुत्व यावत् सूक्ष्म निगोद के पर्याप्तक और अपर्याप्तक विकल्प तक जानना चाहिये अब गौतम सूक्ष्म पृथिवीकायिक आदि में जो पर्याप्तक दशा और अपर्याप्तक दशा है उस सम्बन्ध में प्रश्न करते है ऊपर में जो पूछा गया है वह सूक्ष्म पर्याप्तक और सूक्ष्म अपर्याप्तक सामान्य दशा को लेकर पूछा गया है अब इस प्रश्न में वे प्रत्येक सूक्ष्म पर्याप्तक को और सूक्ष्म अपर्याप्तक की अवस्था को लेकर पूछ रहे हैं-'एएसि णं भंते ! सुहुमाणं અપર્યાપક અસંખ્યાગણું વધારે છે. કેમકે ત્યાં એક એક પર્યાપ્તકના આશ્રયથી અપર્યાપ્તકને ઉત્પાદ થાય છે. પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના પ્રજ્ઞાપના નામના પહેલા પદમાં से यु छ -'पज्जत्तगनिस्साए अपज्जत्तगा वक्कमति जत्थ एगो तत्थ नियमा असंखेज्जा' ५२तु सूक्ष्मामा मा म डरतेनथी. तेथी मडीया । સૂમ પર્યાપ્તકોનું અને સૂક્ષ્મ અપર્યાપ્તકનું અલપ બહત્વ યાવત્ સૂમ નિગોદના પર્યાપ્તકના કથન પર્યન્ત અહીયાં સમજી લેવું. હવે ગૌતમસ્વામી સૂમ પૃથ્વીકાયિક વિગેરેમાં જે પર્યાપ્તક દશા અને અપર્યાપ્તક દશા છે તેના સંબંધી પ્રશ્ન કરે છે. ઉપર જે પ્રશ્ન પૂછેલ છે તે સૂમ પર્યાપ્તક અને સક્ષમ અપર્યાપ્તકની સામાન્ય અવસ્થાને લઈને પૂછવામાં આવેલ છે. હવે આ પ્રશ્નથી તેઓ પ્રત્યેક સૂક્ષ્મ પર્યાપ્તકની અને સૂક્મ અપयतिनी अवस्थाने शीन पूछे छे. 'एएसिणं भंते ! सुहुमाणं सुहुम पुढवी જીવાભિગમસૂત્ર Page #1217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२०४ जीवाभिगमसूत्रे भ्योऽल्पा वा ४ ? भगवानाह - गौतम ! सव्वत्थोवा सुहुमतेउकाइया अपज्जतगा' अपर्याप्त सूक्ष्म तेजस्कायिकाः सर्वस्तोकाः, 'सुहुमपुढवीकाइया अपज्जतगा विसेसाहिया' अपर्याप्त सूक्ष्मपृथिवीकाया विशेषाधिकास्तेजस्कायिकेभ्यः 'हुआ अपज्जतगा विसेसाहिया' एभ्यः सूक्ष्मा कायिका अपर्याप्तका विशेषाधिका: 'मुहुम वाउ अपज्जत्तगा विसेसाहिया' एभ्यः सूक्ष्माऽपर्याप्तकवायुकायिकाविशेषाधिका: 'हुम तेउकाइया पज्जत्तगा संखेज्जगुणा' एभ्यस्सूक्ष्मतेजस्का - सुम पुढविकाइयाणं जाव सुहुमणिओयाण य पज्जन्ता पज्जन्त्ता ० करे करेहिंतो ० ' हे भदन्त ! ये जो सूक्ष्म पृथिवीकायिक से लेकर सूक्ष्म निगोद तक के जीव पर्याप्तक और अपर्याप्तक दोनों प्रकार के है सो उनमें कौन किनकी अपेक्षा अल्प है ? कौन किनकी अपेक्षा बहुत है कौन किनके बराबर है । और कौन किनसे विशेषाधिक है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते है - 'सव्वत्थोवा सुहुम ते उकाइया०' हे गौतम ! सबसे कम सूक्ष्म अपर्याप्तक तेजस्कायिक जीव है 'हुम पुढवि काइया अपज्जत्तगा विसेसाहिया' अपर्याप्त सूक्ष्म तेजस्कायिकों की अपेक्षाअपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिक विशेषाधिक है। 'सुहुम आउ अपज्जत्ता विसेसाहिया' अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिकों की अपेक्षा सूक्ष्म अपर्याप्तक अप्रकायिक विशेषाधिक है । 'सुहुम वाउ अपज्जत्ता विसेसाहिया' अपर्याप्त अष्कायिकों की अपेक्षा सूक्ष्म अपर्याप्तक वायुकायिक विशेषाधिक है । 'सुहुम तेउकाइया पज्जत्तगा संखेज्जगुणा' सूक्ष्म अपर्याप्तक वायुकायिकों की अपेक्षा सूक्ष्म पर्याप्तक तेजस्का काइयाणं जाव सुहुमणिओयाणय पज्जन्त्तापज्जत्ता० कयरे कयरे हिंतो' हे ભગવન્ ! આ સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિકથી લઇને સૂમ નિગેાદ સુધીના જે પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તક બન્ને પ્રકારના જીવા છે. તેા તેમાં કેણ કેના કરતાં અલ્પ છે? કાણુ કાના કરતાં વધારે છે ? કેણુ કાની ખરાખર છે ? અને કાણુ કાનાથી विशेषाधिङ छे ? या प्रश्नना उत्तरमा प्रभुश्री मुंडे छे - 'सव्वत्थोवा सुहुमते उका• इया ०' हे गौतम! सौथी मोछा सूक्ष्म अपर्याप्त तेन्स्ायि वो छे. 'हुम पुढविकाइया अपज्जत्तगा विसेसाहिया अपर्याप्त सूक्ष्म पृथ्वीयाना रतां सूक्ष्म अपर्याप्त अच्छायि विशेषाधि छे. 'सुहुम वाउ अपज्जत्तगा विसेसाहिया અપર્યાપ્તક અકાયિકાના કરતાં સૂક્ષ્મ અપર્યાપ્તક વાયુકાયિકા વિશેષાધિક છે. 'हम तेजकाइया पज्जत्तगा संखेज्जगुणा' सूक्ष्म अर्यास वायुभयना डरतां सूक्ष्मपर्याप्त तेन्स्ायि संख्याता वधारे छे. 'सुहुम पुढवी आउवाउ पज्ज જીવાભિગમસૂત્ર Page #1218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.५ सू.१३१ सूक्ष्मपृथ्वीकायादीनामल्पबहुत्वम् १२०५ यिकाः पर्याप्तकाः संख्येयगुणाधिकाः 'मुहुम पुढवी आउ वाउ पज्जत्तगा विसेसाहिया' पूर्वापेक्षया पर्याप्त सूक्ष्मपृथिव्यब्वायुकायिकाः क्रमशः परेपरे विशेषाधिकाः, 'मुहुमणिोया अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा' पर्याप्तकवायुकायेभ्योऽपर्याप्तकनिगोदा असंख्येयगुणाः 'मूहुमणिगोया पज्जत्तगा संखेज्जगुणा, पर्याप्तक सूक्ष्मनिगोदास्तु-संख्येयगुणाऽधिकाः 'सुहुमवणस्सइकाइया अपज्जत्तगा अणंतगुणा' अपर्याप्तकसूक्ष्मवनस्पतिकाया अनन्तगुणाः निगोद पर्याप्तकसूक्ष्मेभ्यः प्रतिनिगोदं तेषामनन्तानां सद्भावात् । 'सुहुम अपज्जत्तगा विसेसाहिया' एभ्यः सामान्यतोऽपर्याप्तसूक्ष्मा:-विशेषाधिकाः सूक्ष्मपृथिवीकायिकायिक संख्यातगुणें अधिक है । 'सुहुम पुढवी आउ वाउ पज्जत्तगा विसेसाहिया' सूक्ष्म पर्याप्तक तेजस्कायिकों की अपेक्षा पर्याप्तक सूक्ष्म पृथिवीकायिक पर्याप्तक सूक्ष्म अप्कायिक पर्याप्तक सूक्ष्म वायुकायिक ये आपस में विशेषाधिक है 'सुहुम णिओगा अपज्जत्तगा असंखेजगुणा' पर्याप्तक सूक्ष्म वायुकायिकों की अपेक्षा सूक्ष्म अपर्याप्तक निगोद असंख्यात गुणे अधिक हैं । 'सुहुम णिगोगा पज्जत्तगा संखेज्जगुणा' सूक्ष्म अपर्याप्तक निगोदों की अपेक्षा सूक्ष्म पर्याप्तक निगोद असंख्यातगुणं अधिक हैं 'सुहुम वणस्सइकाइया अपज्जत्तगा अणंतगुणा' सूक्ष्म पर्याप्तक निगोद की अपेक्षा सूक्ष्म अपप्तिक वनस्पतिकायिक अनन्तगुणें अधिक है । क्योंकि प्रति निगोद में इनका अनन्तरूप से सद्भाव रहता है 'सुहुम अपज्जत्तगा विसेसाहिया' सूक्ष्म अपर्याप्तक वनस्पतिकायिकों की अपेक्षा सामान्य सूक्ष्म अपर्याप्तक विशेषाधिक है। इन सामान्य सूक्ष्म अपर्याप्तकों त्तगा विसेसाहिया' सूक्ष्म पतिते४२४॥ यिन। ४२di पर्याप्त सूक्ष्म पृथ्वी. કાયિક, પર્યાપ્તક, સૂમ અકાયિક પર્યાપ્તક સૂમ વાયુકાયિક એ બધા પરસ્પર विशेषाधि छे. 'सुहमणिओगा अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा' पर्याप्त सूक्ष्म वायुयहोन। ४२ता सूक्ष्म अपर्याप्त निगोह २मस च्यात धारे छे. 'सुहमणिओया पज्जत्तगा संखेज्जगुणा' सूक्ष्म २५५र्यात निगाहोना ४२त सूक्ष्म पर्याप्त निगाह सध्यात ९ धारे छे. 'सहुम वणस्सइकाइया अपज्जत्तगा अणंतगुणा' सूक्ष्म पर्याપ્તક નિગોદેના કરતાં સૂક્ષ્મ અપર્યાપ્તક વનસ્પતિકાયિક અનંતગણું વધારે છે. भ-प्रति निगोहमा मानत पाथी तेन समाव २३ छ. 'सुहुमअपज्जत्तगा विसेसाहिया' सूक्ष्म २५यात वनस्पतियाना ४२त सामान्य सूक्ष्म अ५ર્યાપ્તક વિશેષાધિક છે. આ સામાન્ય સૂમ અપર્યાપ્તકોને જે વિશેષાધિક જીવાભિગમસૂત્ર Page #1219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२०६ जीवाभिगमसूत्रे दोनाप्यत्र समावेशात् । 'सुहुमवणस्स पज्जत्तगा संखेज्जगुणा' पर्याप्तसूक्ष्मवनस्पतिकायाः संख्येयगुणा अपर्याप्तक सूक्ष्माऽपेक्षया 'सुहुमा पज्जत्तगा विसेसाहिया' सूक्ष्मपर्याप्त कवनस्पतिकायापेक्षया सामान्यतः सूक्ष्माः पर्याप्ताविशेषाधिका भवन्ति इति । पञ्जमा पबहुत्वम् || सू० १३१॥ संप्रति बादरादीनां स्थित्यादिकमाह मूलम् - बायरस्स णं भंते! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्त उक्कोसेणं तेत्तीस सागरोवमाई ठिई पन्नत्ता एवं बायर तसकाइयस्स वि बायर पुढवीकाइयस्स बावीसवाससहस्साइं बायर आउस्स सत्तवाससहस्सं, बायर उस्त तिन्नि राइंदिया, बायरवाउस्स तिष्णिवाससह स्साइं बायर वणस्सइकाइयस्स दसवाससहस्साई, एवं पत्तेयसरीरबायरस्त वि, निओयस्स जहणणेण वि उक्कोसेण वि अंतोमुहुत्तं, एवं वायरणिगोदस्स वि, अपज्जत्तगाणं सव्वेसि अंतोमुहुत्तं, पज्जत्तगाणं उक्कोसिया ठिई अंतोमुहुतूणा कायवा सव्वेसिं । बायरे णं भंते! बायरे त्ति कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! जहणणेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं असंखेज्जं कालं को जो विशेषाधिक कहा गया है उसका कारण सूक्ष्म पर्याप्तक पृथिवीकायादिकों का इसमें अन्तर्भाव हो जाता है । सामान्य सूक्ष्म अपर्याप्तकों की अपेक्षा 'सुहुम वणस्सइ पज्जतगा संखेज्जगुणा' सूक्ष्म वनस्पति पर्याप्तक संख्यातगुणें है । 'सुहुम पज्जत्तगा विसेसाहिया' सूक्ष्म पर्याप्तक वनस्पतिकायिकों की अपेक्षा सामान्य सूक्ष्म पर्याप्तक विशेषाधिक है- क्योंकि इनमें पर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायादिकों का समावेश हुआ है । यह इनका पांचवां अल्पबहुत्व है ॥ १३९॥ કહ્યા છે, તેનુ કારણ સૂક્ષ્મ અપર્યાપ્તક પૃથ્વીકાયિકોના તેમાં અંતર્ભાવ થયેલ छे, सामान्य सूक्ष्म अपर्याप्त अना उरतां 'सुहुमवणरसइ पज्जत्तगा संखेज्जगुणा' सूक्ष्म वनस्पति पर्याप्त संख्यातगा छे. 'सुहुम पज्जत्तगा विसेसाहिया' સૂક્ષ્મપર્યાપ્તક વનસ્પતિકાયિકાના કરતાં સામાન્ય સૂક્ષ્મ પર્યાપ્તક વિશેષાધિક છે. કેમકે પર્યાપ્તક સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિકાના તેમનામાં સમાવેશ થયેલ છે. આ તેનું પંચમુ અલ્પ બહુ પશુ કહેલ છે. ૫ ૧૩૧ ॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.५ सू.१३२ बादरादीनां स्थित्यादिनिरूपणम् १२०७ असंखेज्जाओ उस्सप्पिणी ओसप्पिणीओ कालओ, खेत्तओ अंगुलस्स असंखेज्जइभागो, बायरपुढवीकाइय आउ तेउवाउक्काइय पत्तेयसरीरबायरवणस्सइकाइयस्स बायर निगोदस्स (बायरवणस्सइस्स जहणणेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं असंखेज्जं कालं असंखज्जाओ उस्सप्पिणी ओसप्पिणीओ कालओखेत्तओ अंगुलस्स असंखेज्जइभागो पत्तेग सरीरबादरवणस्सइकाइयस्स बायरनिगोदस्स पुढवीव बायरणिगोदस्त णं जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेण अणंतं कालं अनंता उस्सप्पिणी ओसप्पिणीओ कालओ खेत्तओ अड्डाइज्जा पोग्गलपरियट्टा) एएसि णं जहन्नेणं अंतोमुहुत उक्कोसेण सत्ततिसागरोवमकोडाकोडीओ संखाईयाओ समाओ अंगुलासंखभागो तहाअसंखेज्जा उ० ओहे य बायर तरूअणुबंधो सेसओ बोच्छं । उस्सपिणी-२ अड्डाइय पोग्गलाण परियट्टा ॥ बे उदधिसहस्सा खलु साधिया होंति तसकाए ॥१॥ अंतोमुत्तकालो होइ अपज्जत्तगाण सव्वेसिं । पज्जत्त बायरस्स य बायरतसकाइ. यस्स वि ॥२॥ एएसिं ठिई सागरोवमसतपुहुत्तं साइरेगं । तेउस्स संखराई (दिया) दुविह णिओए मुहुत्तमद्धं तु । सेसाणं संखेज्जा वाससहस्सा य सव्वेसिं ॥३॥ अंतरं बायरस्त बायर वणस्सइस्स जिओयस्स बायरणिओयस्स एएसिं चउण्हं वि पुढवीकालो जाव असंखेज्जा लोया सेसाणं बणस्सइ कालो । एवं पज्जत्तगाणं अपज्जत्तगाण वि अंतरं, ओहे य बायर तरुओघ निओए बायरणिओए य कालमसंखेज्जं अंतर सेसाण वणस्सइ कालो ॥सू० १३२॥ | छाया-बादरस्य खलु भदन्त ! कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! जघन्येनाऽन्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण त्रयस्त्रिंशत् सागरोपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता । एवं જીવાભિગમસૂત્ર Page #1221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२०८ जीवाभिगमसूत्रे बादरत्रसकायिकस्यापि वादरपृथिवीकायिकस्य द्वाविंशतिवर्षसहस्राणि बादराप्कायिकस्य सप्तवर्षसहस्राणि, बादरतेजस्कायिकस्य त्रीणि रात्रि दिवानि बादरवायोस्त्रीणि वर्षसहस्राणि, बादरवनस्पतिकायिकस्य दशवर्षसहस्राणि एवं प्रत्येकशरीरबादरस्यापि निगोदस्य जघन्येनापि उत्कर्षेणापि अन्तर्मुहूर्तम् एवं बादरनिगोदस्यापि, अपर्याप्तकानां सर्वेषामन्तर्मुहूर्तम्, पर्याप्तकानामुत्कृष्टा स्थितिरन्तमुहूत्तौना कर्तव्या सर्वेषाम् । बादरः खलु भदन्त ! बादर इति कालतः कियचिरं भवति ? गौतम ! जघन्येनाऽन्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेणाऽसंख्येयं कालमसंख्येया उत्सपिण्यवसर्पिण्यः कालतः क्षेत्रतोऽगुलस्याऽसंख्येयभागः, बादरपृथिवीकायिकाऽप्तेजोवायुकायिकस्य प्रत्येकशरीरबादरवनस्पतिकायिकस्य-बादरनिगोदस्य (बादरवनस्पतेर्जघन्येनाऽन्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेणाऽसंख्येयं कालमसंख्याता उत्सपिण्यवसपिण्यः कालतः क्षेत्रतोऽङ्गुलस्यासंख्येयभागः प्रत्येकशरीरबादरवनस्पतिकायिकस्य बादरनिगोदस्य पृथिवीव० बादरनिगोदस्य खलु भदन्त ! जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेणानन्तं कालम् अनन्ता उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः कालतः क्षेत्रतः सार्ध तृतीया पृद्गलपरावर्ताः) एतेषां जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण सप्ततिः सागरोपमकोटिकोटयः संख्यातीताः समाः अंगुलाऽसंख्येयभागः तथा असंख्याता उ० ओघे च बादरतरुः अनुबन्धः शेषकः वक्ष्यामि । उत्सपिण्यवसर्पिण्यः अर्धतृतीयपुद्गलपगवर्ताः ॥१॥ द्वे सागरोपमसहस्रे साधिके भवतस्त्रसकाये । अन्तर्मुहूर्तकालो भवत्यपर्याप्तकानां सर्वेषाम् ॥१॥ पर्याप्तवादरस्य च बादरत्रसकायिकस्यापि । एतेषां स्थितिः सागरोपमशतपृथक्त्वं सातिरेकम् ॥२॥ तेजसः संख्येयानि रात्रिदिवानि द्विविध निगोदस्य मुहूर्वार्धन्तु । शेषाणां च संख्येयानि वर्षसहस्राणि च सर्वेषाम् ॥३॥ अन्तरं बादरस्य बादरवनस्पतेनिगोदस्य बादरनिगोदस्य एतेषां चतुर्णामपि प्रथिवीकालो यावदसंख्येया लोकाः, शेषाणां च वनस्पतिकालः । एवं पर्याप्तकानामपर्याप्तकानामपि अन्तरम् ओधे च बारतरौ ओघनिगोदे बादरनिगोदे च कालमसंख्येयमन्तरं शेषाणां वनस्पतिकालः ॥०॥१३२॥ बादरादिकों की स्थिति आदि की प्ररूपणा'बायरस्स ण भंते ! केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता-इत्यादि। બાદરાદિની સ્થિતિ વિગેરેનું કથન 'बायरस्सणं भंते ! केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता' त्यावि જીવાભિગમસૂત્ર Page #1222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.५ सू.१३२ बादरादीनां स्थित्यादिनिरूपणम् १२०९ टीका-'बादरस्स णं भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई ठिई पन्नत्ता' बादरस्य सामान्यतो बादरस्य बादरनामकर्मादिवतः खलु भदन्त ! कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! जघन्येनाऽन्तर्मुहूर्तम् तत ऊर्ध्व मरणात् उत्कर्षेण त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि प्रज्ञप्ता । ‘एवं वायर तसकाइस्स वि' एवं बादरत्रसकायिकस्यापि, सामान्यतो बादरविषयक सूत्रवत् वादरपृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पति प्रत्येकवादरवनस्पति बादरनिगोद बादरत्रसकायिक सूत्राणि अपि वक्तव्यानि तत्र सर्वत्र हि जघन्यतोऽन्तमुहूर्तम्, उत्कर्षतो विशेषः । तत्राह-'बायरपुढवीकाइयस्स बावीसवाससहस्साई' ___टीकार्थ-अब गौतम ने प्रभुसे ऐसा पूछा है-हे भदन्त ! बादर जीव की-बादर नाम कर्मादि वाले जीव की-कितने काल की स्थिति कही गई है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते है-'गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइं ठिई पन्नत्ता' हे गौतम ! जघन्य से बादादि नाम कर्म वाले जीव की स्थिति एक अन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्ट से ३३ सागरोपम की है । 'एवं बादर तसकाइस्स वि बादर पुढवीकाइस्स बावीसवास सहस्साई' इस सामान्य बादर विषयक सूत्र की तरह ही बादर पृथिवीकायिक, बादर अप्कायिक, बादर वायुकायिक, बादर वनस्पतिकायिक, प्रत्येक वनस्पतिकायिक, बादर निगोद, और बादर त्रसकायिक इस सब के सूत्र भी कह लेना चाहिये इनकी सबकी जघन्य स्थिति तो एक अन्तर्मुहूर्त की है परन्तु उत्कृष्ट स्थिति में जो विशेषता है वह इस प्रकार से है-बादर पृथिवीकायिक ટીકાઈગૌતમસ્વામી પ્રભુશ્રીને એવું પૂછે છે કે હે ભગવન બાદર જીવની અર્થાત્ બાદર નામ કમવાળા જીવની સ્થિતિ કેટલા કાળની કહેવામાં આવેલ छ ? २॥ प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री छ -'गोयमो ! जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता' है गौतम ! ॥२॥ नाम वाणा पनी સ્થિતિ એક અંતમુહૂર્તની છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી ૩૩ તેત્રીસ સાગરેપની છે. ‘एवं बायर तसकाइयस्स वि बादरपुढवीकाइयस्स बावीसं वाससहस्साई' २॥ સામાન્ય બાદરન અષ્કાયિક, બાદર વાયુકાયિક, બાદર વનસ્પતિકાયિક, પ્રત્યેક વનસ્પતિકાયિક બાદર નિગોદ અને બાદર ત્રસાયિક આ તમામ નું કથન પણ કરી લેવું. જોઈએ. આ બધાની જઘન્ય સ્થિતિને એક અંતર્મુહૂર્તની છે. પરંતુ ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિમાં જે વિશેષ પણું છે તે આ પ્રમાણે છે.–બાદર અષ્કા जी० १५२ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे बादरपृथिवीकायिकस्य द्वाविंशतिर्वर्षसहस्राणि स्थिति: । 'बायर आउस्स सत्तवाससहस्साईं' बादराप्कायिकस्य सप्तवर्षसहस्राणि स्थितिः । एवमेव तेजःकायिकादिसूत्राण्यपि तत्र - बादर तेजः कायिकस्योत्कर्षेण 'बायर तेउस्स तिन्निराईदिया' बादरतेजस्कायिकस्य त्रीणि रात्रिंदिवानि स्थितिः । ' बायर वाउस्स तिन्निवासहस्साई' बादरवायुकायिकस्योत्कर्षेण त्रीणि वर्षसहस्राणि यावत्स्थितिः । 'बायरवणस्स स्स दसवास सहस्साई' सामान्यतो बादरवनस्पतिकायिकस्योत्क - र्षेण दसवर्षसहस्राणि स्थितिः । ' एवं पत्तेयसरीरबायरस्स वि' एवं दशवर्षसहत्राणि प्रत्येकशरीरबादर (वनस्पति) कायस्याप्युत्कर्षेण स्थितिः । 'निओयस्सजहन्नेणा वि उनकोसेण वि अन्तोमुहत्तं' सामान्यतो निगोदस्य जघन्योत्कर्षा - भ्यामपि स्थितिरन्तर्मुहूर्त मात्रमेव भवति । ' एवं बादर णिओयस्स वि' बादरनिगोदस्यापि सामान्य निगोदवत् उभाभ्यां स्थितिः । बादरत्रसकायिकस्योत्कर्षेण त्रयस्त्रिंशत् सागरोपमाणि जघन्यतस्तूक्तमेवान्तर्मुहूर्तम् । सम्प्रति - बादर १ बादर २ पृथिव्य ३ प्तेजो ४ वायु५ वनस्पति६ प्रत्येक७ त्रस८ निगोद९ बादरकी उत्कृष्ट स्थिति २२ हजार वर्ष की है - बादर अप्कायिक की उत्कृष्ट स्थिति ७ हजार वर्ष की है बादर तेजस्कायिक की ३ दिन रात की है बादर बायुकायिक की ३ हजार बर्ष की है सामान्य से बादर वनस्पतिकायिक की दश हजार वर्ष की है प्रत्येक बादर वनस्पतिकायिक की भी १० हजार वर्ष की है सामान्य से निगोद की जघन्य और उत्कृष्ट स्थिति एक अन्तर्मुहूर्त की है बादर निगोद की भी जघन्य और उत्कृष्ट स्थिति एक अन्तर्मुहूर्त की है। बादर सकाय की जघन्य से तो एक अन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्ट स्थिति ३३ सागरोपम की है अब बादर १, बादरपृथिवीकायिक २, बादर अष्कायिक ३ बादर तेजस्कायिक ४, बादर वायुकायिक ५, बादर वनस्पतिका - યિકની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૭ સાત હજાર વર્ષની છે. ખાદર તેજસ્કાયિકની સ્થિતિ ૩ ત્રણ રાત દિવસની છે. બાદર વાયુકાયિકની સ્થિતિ ત્રણ હજાર વર્ષોંની છે. સામાન્યથી ખાદર વનસ્પતિકાયિકની સ્થિતિ ૧૦ દસ હજાર વર્ષની છે. સામાન્ય પણાથી નિગેાદ જીવની જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક અંતર્મુહૂત ની છે. બાદર નિગેાદ જીવની પણ જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક અંતર્મુહૂત ની છે. અને માદર ત્રસકાયની સ્થિતિ જઘન્યથી તેા એક અંતર્મુહૂની છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૩૩ તેત્રીસ સાગરાપમની છે. હવે આદર ૧, ખાદર પૃથ્વીકાયિક ૨, ખાદર અકાયિક ૩, ખાદર તેજ કાયિક ૪, બાદર વાયુકાયિક પ, ખાદર વનસ્પતિકાયિક ૬, પ્રત્યેક વનસ્પતિ १२१० જીવાભિગમસૂત્ર - Page #1224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.५ सू.१३२ बादरादीनां स्थित्यादिनिरूपणम् १२११ १० निगोदानां दशानामपि स्थिति दर्शयति-'अपज्जत्तगाणं सव्वेसिं अंतोमुहुत्तं' पूर्वोक्ताऽपर्याप्तकदशानां जघन्योत्कर्षाभ्यां स्थितिरन्तर्मुहूर्नमेवेति । 'पज्जत्तगाणं उक्कोसिया ठिई अंतोमुहुत्तूणा कायव्वा सव्वेसिं' पर्याप्तकपृथिव्यादि दशकानां स्थितिरुत्कृष्टाऽन्तर्मुहूर्तांना कर्तव्या तथाहि जघन्यतः सर्वेषामन्तर्मुहूतस्थितिः, उत्कर्षतः सामान्य बादरस्य त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि अन्तर्मुहूर्तेनोनानि अपर्याप्तकाऽवस्थाभाविना अन्तर्मुहूर्तेनोनत्वात् । एवं बादरपृथिवीकायिकयिक ६, प्रत्येक वनस्पतिकायिक ७ सकायिक ८ निगोद ९ एवं बादर निगोद १० इन १० की अपर्याप्तावस्था वाले जीवों की स्थिति सूत्रकार प्रकट करते है-'अपज्जत्तगाणं सव्वेसिं अंतोमुहुत्तं' इसमें उन्होंने ऐसा कहा है कि ये जब अपर्याप्तावस्था वाले होते है तो इनकी स्थिति जघन्य और उत्कृष्ट से एक अन्तर्मुहर्त की ही होती है 'पज्जत्तग णं उक्कोसिया ठिई अंतोमुहुत्तूणा कायव्वा सव्वेसिं' और जब ये पर्याप्त अवस्था वाले होते है तब इनकी उत्कृष्टस्थिति अंतमुहूर्त कम करके इस प्रकार से जाननी चाहिये-सामान्य बादर जीव की उत्कृष्टस्थिति एक अन्तर्मुहूर्त कम ३३ सागरोपम की है यहां जो एक अन्तर्मुहूर्त कम उत्कृष्टस्थिति में से किया गया है वह उसकी जघन्यस्थिति का अन्तर्मुहूर्त कम किया गया है इसी तरह बाद पृथिवीकायिक जीव की जो उत्कृष्ट स्थिति २२ हजार वर्ष की कही गई है उसमें में अपर्याप्त दशाभावी एक अन्तर्मुहूर्त कम की है अर्थात् एक કાયિક ૭, ત્રસાયિક ૮, નિગોદ ૯, અને બાદર નિગોદ ૧૦, આ દસેની अपर्याप्तावस्थानी स्थिति सूत्र४२ प्रगट ४२ छे. 'अपज्जत्तगाणं सव्वेसिं अंतो. मुहुत्त' २५॥ सूत्र ५४थी तेणे से उस छ -20 था न्यारे २५५र्यास्ताવસ્થા વાળા હોય છે. ત્યારે તેઓની સ્થિતિ જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક मत इतनी जय छ. 'पज्जत्तगाणं उक्कोसिया ठिई अंतोमुहुत्तूणा कायव्वा सव्वे હિં અને જ્યારે તેઓ પર્યાપ્ત અવસ્થા વાળા હોય છે. ત્યારે તેમની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ અંતમુહૂર્ત કમ કરીને આ પ્રમાણે સમજવી–સામાન્ય બાદર જીવની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક અંતમુહૂત કમ ૩૩ તેત્રીસ સાગરેપની છે. અહીયાં જે એક અંતમુહૂર્ત કમ ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિમાં કર્યું છે. તે તેની જઘન્ય સ્થિતિનું અંતમુહૂર્ત કમ કરવામાં આવેલ છે. એ જ પ્રમાણે બાદર પૃથ્વીકાયિક જીવની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ જે ૨૨ બાવીસ હજાર વર્ષની કહી છે તેમાંથી અપર્યાપ્ત દશાભાવી એક અંતમુહૂર્ત કમ કરેલ છે. અર્થાત્ એક અંતમુહૂર્ત કમ ૨૨ બાવીસ હજાર વર્ષની પર્યાપ્ત બાદર પૃથ્વી કાયિકની જીવાભિગમસૂત્ર Page #1225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२१२ जीवाभिगमसूत्रे पर्याप्तकस्य सप्तवर्षसहस्राण्यन्तर्मुहूतौनानि बादरतेजस्कायिकपर्याप्तकस्य त्रीणि रात्रि दिवान्यन्तर्मुहूर्तोनानि बादरवायुकायिक पर्याप्तकस्य त्रीणि वर्षसहस्राण्यन्तर्मुहूतौनानि बादरवनस्पतिकायपर्याप्तकस्य दशवर्षसहस्राण्यन्तर्मुहूर्तानानि प्रत्येक बादरवनस्पतिकायपर्याप्तकस्यापि दशवर्षसहस्राण्यन्तर्मुहूतौनानि, सामान्यतो निगोदपर्याप्तकस्य बादरनिगोदापर्याप्तकस्य चोभयोरपि जघन्योत्कर्षाभ्याअन्तर्मुहूर्त कम २२ हजार वर्ष की पर्याप्त बादर पृथिवीकायिक की उत्कृष्ट स्थिति है बादर अप्कायिक की उत्कृष्टस्थिति सात हजार वर्ष की है सो पर्याप्त बादर अप्कायिक की उत्कृष्ट स्थिति एक अन्तमुहूर्त कम सात हजार वर्ष की है बादर तेजस्कायिक की उत्कृष्टस्थिति ३ दिन रात की कही गई है-सो इसमें से एक अन्तर्मुहूर्त कम करने पर पर्याप्त बादर तेजस्कायिक की उत्कृष्टस्थिति एक अन्तर्मुहूर्त कम ३ दिन रात की है बादर वायुकायिक की उत्कृष्ट स्थिति ३ हजार वर्ष की है सो एक अन्तर्मुहूर्त कम करने पर यह पर्याप्त बादर वायुकायिक की उत्कृष्ट स्थिति हो जाती है बादर वनस्पतिकायिक की उत्कृष्ट स्थिति १० हजार वर्ष की है-सो इसमें से एक अन्तर्मुहूर्त कम करने पर यह स्थिति पर्याप्त बादर वनस्पतिकायिक की हो जाती है । प्रत्येक बादर वनस्पतिकायिक की भी स्थिति में से एक अन्तमुहूर्त कम करने पर पर्याप्त प्रत्येक बादर वनस्पतिकायिक की उत्कृष्ट स्थिति हो जाती है समुच्चय निगोद पर्याप्तक की और बादर निगोद पर्याप्तक की इन दोनों की स्थिति जघन्य से और उत्कृष्ट से एक ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ કહેલ છે. બાદર અષ્કાયિકની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ સાત હજાર વર્ષની છે. તેમજ પર્યાપ્ત બાદર અષ્કાયિકની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક અંતર્મુહૂર્ત કમ સાત હજાર વર્ષની છે. બાદર તેજસ્કાયિકની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૩ ત્રણ રાત દિવસની છે. તે આમાંથી એક અંતમુહૂર્ત ઓછું કરવાથી પર્યાપ્તક બાદર તેજસકાયિકની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક અંતર્મુહૂર્ત કમ ૩ ત્રણ રાત દિવસની છે બાદર વાયુકાયિકની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૩ ત્રણ હજાર વર્ષની છે. તે એ રીતે એક અંતમુહૂર્ત કમ કરવાથી અપર્યાપ્ત બાદર વાયુકાયિકની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ થઈ જાય છે. બાદર વનસ્પતિકાયિકની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૧૦ દસ હજાર વર્ષની છે. તેમાંથી એક અંતમુહૂર્ત કમ કરવાથી આ સ્થિતિ પર્યાપ્તક બાદર વન. સ્પતિકાયિકની થઈ જાય છે. પ્રત્યેક બાદર વનસ્પતિકાયિકની સ્થિતિમાંથી પણ એક અંતર્મુહૂર્ત કમ કરવાથી પર્યાપ્ત પ્રત્યેક બાદર વનસ્પતિકાયિકની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ થઈ જાય છે. સમુચ્ચય નિગદ પર્યાપ્તની અને બાદર નિગોદ પર્યાપ્ત જીવાભિગમસૂત્ર Page #1226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.५ सू. १३२ बादरादीनां स्थित्यादिनिरूपणम् १२१३ मप्यन्तर्मुहूर्त स्थितिः । जघन्यतो बादरत्रसकायिक पर्याप्तकस्यान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षत स्त्रिंशत्सागरोपमाणि-अन्तर्मुहतोनानि । ___अथैतेषां कायस्थिति:-'बायरेणं भंते ! बायरेत्ति कालओ केवचिरं होई ? जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं, उक्कोसेणं असंखेज्जं कालं-असंखेज्जाओ उस्सप्पिणी ओसपिप्णीओ कालओ-खेत्तओ अंगुलस्स असंखेज्जइभागो' बादरः खलु भदन्त ! सामान्यतो बादर इति मर्यादया कालत:-कालप्रमाणेन कियच्चिरं तिष्ठति ? गौतम ! जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तम्-उत्कृर्षेणाऽसंख्येयकालम् तदेव दर्शयति-असंख्याता उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः कालतः, क्षेत्रतश्चाऽगुलस्याऽसंख्येयभागः। 'बायरअन्तर्मुहूर्त की है बादर सकायिक पर्याप्तक की उत्कृष्ट स्थिति एक अन्तर्मुहूर्त कम ३३ सागरोपम की है। इनकी कायस्थिति का कथन-'बायरेणं भंते ! बायरे त्ति कालओ केवच्चिरं होई' हे भदन्त ! बादर जीव वादर अवस्था में कितने काल तक रहता है ? अर्थात् बादरकायिक की कायस्थिति कितने काल की है। उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसे असंखेज्जं कालं असंखेज्जाओ उस्सप्पिणीओ सप्पिणीओ कालओ, खेत्तओ अंगुलस्स असंखेजाइभागो' हे गौतम ! बादरकायिक बादर कायिक अवस्था में कम से कम एक अन्तमुहूते तक रहता है और ज्यादा से ज्यादा असंख्यात काल तक रहता है इस असंख्यात काल में असंख्यात उत्सर्पिणियां और असंख्यात अवसर्पिणियां समाप्त આ બેઉની સ્થિતિ જઘન્યથી અને ઉત્કૃષ્ટથી એક અંતમુહૂર્તની છે. બાદર ત્રકાયિક પર્યાપ્તની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક અંતમુહૂત કમ ૩૩ તેત્રીસ સાગરોપમની છે. કાયસ્થિતિનું કથન 'बायरे णं भंते ! बायरेत्ति क लओं केवच्चिर होई, मावन माई२ જીવ બાદર અવસ્થામાં કેટલા કાળ પર્યન્તર રહે છે અર્થાત્ બાદરકાયિકની કાયસ્થિતિ કેટલા કાળની છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે, 'गोयमा ! जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं असंखेज कालं असंखेज्जाओ उस्सप्पिणीओसप्पिणीओ कालओ खेत्तओ अंगुलस्स असंखेज्जइभागो' हु गौतम ! ॥१२. કાયિક બાદરકાયિક અવસ્થામાં ઓછામાં ઓછું એક અંતર્મુહૂર્ત સુધી રહે છે. અને વધારેમાં વધારે અસંખ્યાત કાળ સુધી રહે છે. આ અસંખ્યાત કાળમાં અસંખ્યાત ઉત્સપિણિ અને અસંખ્યાત અવસર્પિણી સમાપ્ત થઈ જાય છે. અને આગળના અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રદેશમાં જેટલા આકાશ પ્રદેશ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२१४ जीवाभिगमसूत्रे पुढवीकाइया आउतेउकाइयस्स' बादरपृथिवीकायिकस्य कायस्थितिर्जघन्येनान्तमुहूर्तम् उत्कर्षेण 'सत्तरिसागरोवमकोडाकोडीओ' सप्ततिः सागरोपमकोटिकोटयः। एवमप्कायिकबादरस्य तेजस्कायिकबादरस्य बादरवायुकायस्याऽपि च कायस्थितिः ज्ञेया। 'पत्तेय सरीरबादर वणस्सइकाइयस्स प्रत्येकशरीरबादरहो जाती है और अंगुल के असंख्यातवें भाग प्रदेश में जितने आकाश प्रदेश रहते है उन प्रदेशों से उस अंगुल के असंख्यातवें भाग स्थान को रिक्त करने में जितना समय लगता है इतने समय काल तक रहता है बादर पृथिवीकायिक, बादर अप्कायिक, बादर तेजस्कायिक और बादर वायुकायिक आदि के सूत्रों में से बादर पृथिवीकायिक का जो सूत्र है उसमें बादर पृथिवीकायिक की कायस्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्ट से ७० सागरोपम कोटी कोटी की है। इसी प्रकार की कायस्थिति बादर अप्कायिक, बादर तेजस्कायिक और बादर वायुकायिक जीवों की भी है सामान्य बादर वनस्पति कायिक जीव की कायस्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्ट से असंख्यात काल की है इस असंख्यात काल में असंख्यात उत्सर्पिणियां और असंख्यात अवसर्पिणियां समा जाती है तथा अंगुल के असंख्यातवें भाग में जितने प्रदेश है उन प्रदेशों को एक २ प्रदेश वहां से खाली करने में जितना काल पूरा खाली करने में लगता है वह भी समाप्त हो जाता है अर्थात् अंगुल के असंख्यातवें રહે છે. એ પ્રદેશથી એ આગળના અસંખ્યાતમાં ભાગ સ્થાનને ખાલી કરવામાં જેટલે સમય લાગે છે. એટલા કાળ સુધી રહે છે. બાદર પૃથ્વી કાયિક, બાદર અકાયિક બાદર તેજસ્કાયિક એને બાદર વાયુકાયિક વિગેરેના સૂત્રમાં બાદર પૃથ્વીકાયિકનું જે સૂત્ર છે તેમાં બાદર પૃથ્વીકાયિકની કાય સ્થિતિ જઘન્યથી એક અંતમુહૂર્તની છે. અને ઉત્કૃષ્ટી ૭૦ સિતેર સાગરેપમ કોટી કોટીની છે. આ જ પ્રમાણેની કાયસ્થિતિ બાદર અષ્કાયિક, બાદર તેજસ્કાયિક, અને બાદર વાયુકાયિક જીવની પણ છે. સામાન્ય બાદર વનસ્પતિ કાયિક જીવની કાયસ્થિતિ જઘન્યથી એક અંતમુહૂર્તની છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી અસંખ્યાત કાળની છે. આ અસંખ્યાત કાળમાં અસંખ્યાત ઉત્સર્પિણી અને અસંખ્યાત અવસર્પિણીને સમાવેશ થઈ જાય છે. તથા આગળના અસંખ્યાતમાં ભાગમાં જેટલા પ્રદેશ છે. એ પ્રદેશને એક એક સમયમાં એક એક પ્રદેશ ત્યાંથી ખાલી કરવામાં જેટલા કાળ પૂરેપૂરા ખાલી કરવામાં લાગે છે. એટલા કાળમાં તે સમાપ્ત થઈ જાય છે. અર્થાત્ આગળના અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રદેશ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.५ सू.१३२ बादरादीनां स्थित्यादिनिरूपणम् १२१५ वनस्पति कयिकस्यान्तर्मुहूर्तम् जघन्येन उत्कर्षेण असंख्येयं कालं, तमेव कालक्षेत्राभ्यां निरूपयति बादरपृथिवीकायिकवत्-असंख्याता उत्सर्पिण्यवसपिण्यः कालतः क्षेत्रतश्चागुलस्याऽसंख्येयभागः। बादरवनस्पतिकायिकस्याऽप्युत्कर्षेण बादर पृथिवीकायिकवत् जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तम् । सामान्यतो निगोदस्यान्तर्मुहूर्तम् जघन्येन 'उकोसेणं अणंतं कालं' उत्कर्षेणाऽनन्तं कालम् 'अणंता उस्सप्पिणी ओसप्पिणीकालओ' अनन्ताः कालत उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः 'खेत्तओ अड्राइज्जा पोग्गलपरियट्ठा' क्षेत्रतोऽर्घतृतीयाः पुद्गलपरावर्ताः। बादरनिगोदस्यान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण वादरपृथ्वीकायिकजीववत् । बादरापर्याप्तकानां सर्वेषां कायस्थितिः जघन्योत्कृष्टाभ्यां एकमन्तर्मुहूर्तप्रमाणा, बादरपर्याप्तकानामन्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षण भाग प्रदेश बराबर ये उत्सर्पिणियां अवसर्पिणियां हो जाती है । प्रत्येक बादर वनस्पति की कायस्थिति बादर पृथिवीकायिक की जैसी जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त और उत्कृष्ट से ७० कोडाकोडी सागर की है सामान्य निगोद जीव की कायस्थिति जघन्य से एक अंतर्मुहूर्त की है और उत्कृष्ट से अनन्त काल की है इस अनन्त काल में अनन्त उत्सर्पिणियां और अनन्त अवसर्पिणियां हो जाती है । तथा क्षेत्र की अपेक्षा ढाई पुद्गल परावर्त हो जाते है । बाद निगोद की कायस्थिति का काल जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का है और उत्कृष्ट से ७० कोडाकोडी सागर का है बादर त्रसकाय की कायस्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्ट से संख्यात वर्ष अधिक दो हजार सागरोपम की है। बादर पर्याप्तक की कायस्थिति का काल जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का है और उत्कृष्ट से भी एक ही अन्तर्मुहूर्त का બરાબર એ ઉત્સર્પિણી અને અવસર્પિણી થઈ જાય છે. પ્રત્યેક બાદર વનસ્પતિકાયની સ્થિતિ બાદર પૃથ્વીકાયિકની જેમ જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂર્ત અને ઉત્કૃષ્ટથી ૭૦ સિત્તેર કેડા કેડી સાગરની છે. સામાન્ય નિગોદ જીવની કાયસ્થિતિ જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂર્તની છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી અનંતકાળની છે. આ અનંત કાળમાં અનંત ઉત્સપિણી અને અનંત અવસર્પિણી થઈ જાય છે. તથા ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી અઢી પુગલ પરાવર્ત થઈ જાય છે. બાદર નિગોદ જીવની કાયસ્થિતિને કાળ જઘન્યથી એક અંતમુહૂતને છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી ૭૦ સિત્તેર કોડા કેડી સાગરને છે. બાદર ત્રસ કાયિકની કાયસ્થિતિ જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂર્તની છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી સંખ્યાત વષ અધિક બે હજાર સાગરોપમની છે. બાદર પર્યાપ્તની કાયસ્થિતિને કાળ જઘન્યથી એક અંતમુહૂર્તને છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી પણ એક જ અંતમુહૂર્ત છે. આ રીતે જીવાભિગમસૂત્ર Page #1229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे सातिरेकं सागरोपमशतपृथक्त्वम् तत ऊर्ध्वमवश्यं बादरस्य सतः पर्याप्तलब्धिविच्युतेः इत्युच्यते । बादर पृथ्वोकायिकपर्याप्तकस्यान्तर्मुहूर्तम् जघन्यतः, उकर्षेण संख्येयवर्षसहस्राणि तदनन्तरं तथा स्वाभाच्यात् बादर पृथिवीकायिकस्य सतः पर्याप्तिलब्धिभ्रंशात । एवमेवऽप्कायिकसूत्रमपि ज्ञातव्यम् । पर्याप्त बादरतेजस्कयिकस्यान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षतः संख्येयरात्रिंदिवानि, तेजस्कायिकस्योत्कृष्टा भवस्थितिः, त्रीणि रात्रिंदिवानि उत्कृष्ट स्थितिकस्य पर्याप्तभवा निरन्तरं कतिपया एवेति संख्येयान्येव रात्रि दिवानि । वायुकायिक सामान्यबादरवनस्पहै। इस तरह इन दश की पर्याप्तावस्था में कायस्थिति का काल जघन्य और उत्कृष्ट से एक एक अन्तर्मुहूर्त का ही है पर्याप्तावस्था में इन १० की कायस्थिति का काल इस प्रकार से है चादर पर्याप्त की कायस्थिति का काल जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का और उत्कृष्ट के कुछ अधिक सागरोपमशत पृथक्त्व का है इसके बाद बादर होते हुए भी पर्याप्त लब्धि की विच्युति हो जाती है पर्याप्तक बादर पृथिवीकायिक की कायस्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्ट से संख्यात हजार वर्षों की है । इसके बाद बादर पृथ्वीकायिक होते हुए भी पर्याप्त लब्धि की विच्युति हो जाती है पर्याप्त अप्कायिक की भी कायस्थिति इतनी ही है पर्याप्त तेजस्कायिक की काय. स्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्ट से संख्यात रात्र दिवसों की है । पर्याप्तवायुकायिक की सामान्य बादर वनस्पतिकायिक की एवं प्रत्येक बादर वनस्पतिकायिक की, जघन्य और उत्कृष्ट આ દસેની અપર્યાપ્તાવસ્થામાં કાયસ્થિતિને કાળ જઘન્યથી અને ઉત્કૃષ્ટથી એક એક અંતમુહૂર્તાને છે. પર્યાપ્તાવસ્થામાં આ ૧૦ દસેની કાયસ્થિતિને કાળ આ પ્રમાણે છે.–બાદર પર્યાપ્તની કાયસ્થિતિને કાળ જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂર્ત અને ઉત્કૃષ્ટથી કંઈક વધારે સાગરેપમ શત પૃથકત્વને છે. તે પછી બાદર હોવા છતાં પણ પર્યાપ્ત લબ્ધિની સ્મૃતિ થઈ જાય છે. પર્યાપ્તક બાદ પૃથ્વી કાયિકની કાયસ્થિતિ જઘન્યથી એક અંતમુહૂર્તની છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી સંખ્યાત હજાર વર્ષોની છે. તે પછી બાદર પૃથ્વીકાયિક હોવા છતાં પણ પર્યાપ્ત લબ્ધિની યુતિ થઈ જાય છે. પર્યાપક અપકાયિકની કાયસ્થિતિ પણ એજ પ્રમાણેની છે. પર્યાપ્તક તેજસ્કાયિકની કાયસ્થિતિ જઘન્યથી એક અંતમુહૂર્તની છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી સંખ્યાત રાત દિવસની છે. પર્યાપ્ત વાયુકાયિકની સામાન્ય બાદર વનસ્પતિકાયિકની અને પ્રત્યેક બાદર વનસ્પતિકાયિકની જઘન્ય અને જીવાભિગમસૂત્ર Page #1230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.५ सू.१३२ बादरादीनां स्थित्यादिनिरूपणम् १२१७ तिकाय प्रत्येकबादरवनस्पतिकायसूत्रेष्वपि उत्कृष्टा स्थिति दरपर्याप्तपृथ्वीकायसूत्रवदेव । सामान्यतो निगोदपर्याप्तस्यान्तर्मुहूर्तम् उभाभ्याम् जघन्योत्कृष्टाभ्याम् । बादरत्रसकायपर्याप्तस्यान्तर्मुहूर्तम् जघन्यतः, उत्कर्षेण सातिरेकं सागरोपमशतपृथक्त्वम् तच नैरयिकतियङ्मनुष्यदेवभवभ्रमणेन भवति इति ज्ञेयम् । एतेषां सर्वेषां संग्रहरूपेण मूलगाथा-'तहा असंखेज्जा उ०'तथाऽसंख्याता उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः कालतः 'ओहेय' ओघे सामान्यस्य बादरस्यैतावत्कालपर्यन्तं स्थितिः 'बायर तरु अणुबंधो सेसओ वोच्छ' बादरतरु अनुबन्धः शेषतो वक्ष्यामि 'उस्सपि० अड्राइय पोग्गलाण परियट्टा' कालतोऽसंख्याता उत्सपिण्यवसपिण्यः क्षेत्रतोऽर्धतृतीयाः पुद्गलपरावर्ताः 'बेउदहि सहस्सा णं साहिया होति तसकाए' द्वे सागरोपमसहस्रे साधिके भवतः 'अंतोमुहुत्तकालो होइ अपज्जत्तगा सव्वेसिं' सर्वेषामपर्याप्तकानामुत्कर्षेणान्तर्मुहूर्तस्थितिः । 'पज्जत्त बायरस्सय-बायरतसकाइयस्स वि' पर्याप्त बादरस्य च बादर त्रसकायिकस्याऽपि, 'एएसिं ठिई सागरोवमसयपुहत्तं साइरेगे' सर्वेषामेतेषां सातिरेकं सागरोपमशतपृथक्त्वम् 'तेउस्स संखराइंदिया तेजस्कायिकस्योत्कर्षतः संख्येयानि रात्रि दिवानि स्थितिः। 'दुविह णिओए मुहुत्तमद्धं-सेसाणं संखेज्जा वाससहस्सा य-सव्वेसिं' द्विविधानां निगोदानां सामान्यानां बादराणां च मुहूर्त भवस्थितिः शेषाणां सर्वेषां च कायस्थिति, बादर पर्याप्त पृथिवीकायिक के सूत्र में जैसी कही गई है वैसी ही है । समान्य से पर्याप्त निगोद की कायस्थिति जघन्य और उत्कृष्ट से एक अन्तर्मुहूर्त की है। बादर त्रस पर्याप्तक की कायस्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्ट से कुछ अधिक सागरोपमशतपृथक्त्व की है। यह कायस्थिति नैरयिकों के तिर्यग्योनिकों के, मनुष्यों के, एवं देवों के भवों में भ्रमण करने से सम्पन्न हो जाती है । इसी प्रकार इन सब की कायस्थिति को संग्रह करके प्रकट करने वाली ये 'तहा असंखेज्जा उ० ओहे य बायर तरु अणुबंधो सेसओ वोच्छ' इत्यादि संग्रह गाथाएं है। ઉત્કૃષ્ટ કાયસ્થિતિ બાદર પર્યાપ્તક પૃથ્વીકાયિકના સૂત્રમાં જે પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ છે. એ જ પ્રમાણેની સામાન્યથી પર્યાપ્તક નિગોદની કાયસ્થિતિ જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટથી એક અંતમુહૂર્તની છે. બાદર ત્રસ પર્યાપ્તકની કાયસ્થિતિ જઘન્યથી એક અંતમુહૂર્તની છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી કંઈક વધારે સાગરોપમ શત પૃથકૃત્વની છે. આ કાયસ્થિતિ નિરયિકના નિયષ્યાનિકોના મનુષ્યના અને દેના ભામાં ભ્રમણ કરવાથી મળી જાય છે. એ જ પ્રમાણે આ બધાની કાયસ્થિતિનો સંગ્રહ કરીને બતાવવાવાળી આ પ્રમાણેની ગાથા છે. 'तहा असंखेज्जाउ० ओहेय बायर तरु अणुबंधो सेसओ वोच्छ' त्या जी० १५३ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२१८ जीवाभिगमसूत्रे संख्येयानि वर्षसहस्राणि भवस्थितिरुत्कर्षेण भवति इति । सम्प्रत्येतेपामन्तरमाह'बायरस्स णं भंते ! अंतरं कालओ' इत्यादि प्रश्नसूत्रम् हे भदन्त ! सामान्यतो बादरस्य कियन्तं कालमन्तरं भवतीति प्रश्नः ? भगवानाह-गौतम ! 'अंतरं बायरस्स बायरवणइस्स निओयस्स बायरणिओयस्स' बादरस्य सामान्यतो बादरवनस्पतिकायिकस्य सामान्यतो निगोदस्य बादरानिगोदस्य च 'एएसिं चउण्ह वि' एतेषां चतुर्णामपि बादरादुवृत्य-पुनबादरप्राप्तौ अन्तरं-व्यवधानन्तु 'पुढवीकालो' पृथिवीकालं यावत् असंख्येया उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः कालतः 'जाव असंखेज्जा लोया' क्षेत्रतोऽसंख्येया लोकाः यदेव सूक्ष्मस्य सतः कायस्थिति परिमाणं तदेव बादरस्यान्तरपरिमाणमपि, सूक्ष्मस्य च कायस्थिति परिमाणमपि तदेव । ' सेसाणं वणस्सइकालो' शेषाणां बादरपृथिवीकायादीनां जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तमुत्क___ अन्तर कथन-गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-हे भदन्त ! सामान्य बादर का कितने काल का अन्तर होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते है-'अंतरं बायरस्स बायरवणस्सइस्स निओगस्स बादरणिओयस्स चउण्ह वि पुढविकालो जाव असंखेज्जा लोगा' हे गौतम ! सामान्य बादर बाद वनस्पतिकायिक का निगोद का एवं बादर निगोद का इन चार का अन्तर पृथिवीकाल प्रमाण है इस पृथिवीकाल प्रमाण में असंख्यात उत्सपिणियां और असंख्यात अवसपिणियां समा जाती है तथा काल की अपेक्षा ये उत्सर्पिणियां और अवसर्पिणियां 'जाव असंखेज्जा लोया' यावत् असंख्यात लोक प्रमाण होती है। सूक्ष्म की जो कायस्थिति का प्रमाण-परिमाण है वही बादर का अन्तर परिमाण है-क्योंकि सूक्ष्म की कायस्थिति का यही प्रमाण है 'सेसाणं અંતરનું કથન ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને એવું પૂછયું કે-હે ભગવન સામાન્ય બાદરને टमा नुमत२ सय छ ? २॥ प्रश्नन। उत्तरमा प्रमुश्री ४ छ -अंतरं बायरस्स बायरवणस्सइस्स णिओगस्स बायरणिओयस्स चउण्ह वि पुढवीकालो जाव असंखेज्जा लोगा' 3 गीतम! सामान्य ॥२ने। मा४२ वनस्पतियना નિગદને અને બાદર નિગોદને આ ચારેને અંતરકાળ પૃથ્વીકાળ પ્રમાણુને છે. આ પૃથ્વીકાળ પ્રમાણમાં અસંખ્યાત ઉત્સર્પિણી અને અસંખ્યાત અવસર્પિણી સમાઈ જાય છે. તથા કાળની અપેક્ષાથી આ ઉત્સર્પિણી અને मसपिणीयो 'जाव असंखेज्जा लोया' यावत् मन्यात या प्रमाण थाय છે. સૂફમની કાયસ્થિતિનું જે પ્રમાણ છે, એજ બાદરનું અંતર પરિમાણ છે. भ-सूक्ष्मनी अयस्थितिनु से प्रभारी छ. 'सेसाणं वणस्सइकालो, माना જીવાભિગમસૂત્ર Page #1232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.५ सू.१३२ बादरादीनां स्थित्यादिनिरूपणम् १२१९ पेण अनन्तं कालं स च कालः वनस्पतिकाल एव ज्ञातव्यः, तथा च पृथिवीकायिकसूत्रे जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तमुत्कर्षतोऽनन्तं कालं स चानन्तः कालो वनस्पति कालः । एवं बादराप्कायिक-बादरतेजस्कायिक सूत्राण्यपि वक्तव्यानि । सामान्यतो बादरवनस्पतिकायिकसूत्रे जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षतोऽसंख्येयं कालं स चाऽसंख्येयः कालः पृथिवीकालो ज्ञातव्यः। प्रत्येकबादरवनस्पतिसूत्रं च बादरपृथिवीकायिकवत् । सामान्यतो निगोदसूत्रं च सामान्यतो बादरवनस्पतिवणस्सइकालो' बाकी का बादर पृथिवीकायिक आदिकों का अन्तर परिमाण जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का है और उत्कृष्ट से वनस्पति काल परिमाण है वनस्पतिकाल का अन्तर परिमाण अनन्तकालरूप कहा गया है इसी तरह से बाद अप्कायिक आर बादर तेजस्कायिक के सूत्रों को कह लेना चाहिये सामान्य से बादर वनस्पतिकायिक सूत्र में जघन्य से एक अन्तमुहूर्त और उत्कृष्ट से असंख्यात काल का अन्तर कहा गया है यह असंख्यात काल पृथ्वी काल प्रमाण जानना चाहिये यह पृथिवीकाल असंख्यात उत्सर्पिणियों रूप और असंख्यात अवसर्पिणियों रूप कहा गया है ये उत्सपिणियां और अवसर्पिणियां क्षेत्र की अपेक्षा असंख्यात लोक प्रमाण होती है प्रत्येक बादर वनस्पतिकायिक सूत्र बादर पृथिवीकायिक सूत्र के जैसा अन्तर कथन में व्याख्येय है । सामान्य से निगोदसूत्र सामान्य से बाद वनस्पतिकायिक सूत्र की तरह वक्तव्य है । सामान्य निगोद सूत्र सामान्य बादर वनस्पतिकायिक सूत्र की तरह एवं बादर त्रसकायिक सूत्र બાદર પૃથ્વીકાયિક વિગેરેનું અંતર પરિમાણ જઘન્યથી એક અંતમુહૂર્તનું છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી વનસ્પતિકાળ પરિમાણ છે.-વનસ્પતિકાયનું અંતર પરિમાણુ અનંતકાળ રૂપ કહેવામાં આવેલ છે. એ જ પ્રમાણે બાદર અપ્લાયિક અને બાદર તેજસ્કાયિકના સૂત્રે કહી લેવા જોઈએ. સામાન્ય રીતે બાદર વનસ્પતિકાયિક સૂત્રમાં જઘન્યથી એક અંતમુહૂર્ત અને ઉત્કૃષ્ટથી અસંખ્યાત કાળનું અંતર કહેવામાં આવેલ છે. આ અસંખ્યાતકાળ પૃથ્વીકાળ પ્રમાણનું સમજી લેવું. આ પૃથ્વીકાલ અસંખ્યાત ઉત્સર્પિણી રૂપ અને અસંખ્યાત અવસર્પિણી રૂપ કહેવામાં આવેલ છે. આ ઉત્સર્પિણી અને અવસપિ. ણીય ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી અસંખ્યાત લેક પ્રમાણની હોય છે. પ્રત્યેક બાદર વનસ્પતિકાયિક સૂત્ર બાદર પૃથ્વીકાયિક સૂત્રના અંતર કથન પ્રમાણે છે. સામાન્ય રીતે નિગોદ સૂત્ર સામાન્ય પણાથી બાદર વનસ્પતિકાયના સૂત્રના કથન પ્રમાણે કહી લેવું. સામાન્ય નિગોદ સૂત્ર સામાન્ય બાદર વનસ્પતિકાયિક સૂત્રના જીવાભિગમસૂત્ર Page #1233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२२० जीवाभिगमसूत्रे कायिकसूत्रवत् । बादर - त्रसकाइकसूत्रं बादरपृथिवीकायिकसूत्रवत् । ' एवं पज्जतगाणं अपज्जत्तगाणं वि अंतरं' बादरपृथिवीवत् पर्याप्तकानां सर्वेषां सामान्य बादरबादरपृथिव्यादीनामन्तरम् तथा - अपर्याप्तानामपि । 'ओहे य वायर तरु ओघनिगोए बायरणिओए य कालमसंखेज्ज अंतरं' सामान्यतो बादरतरुणाम् ओघनिगोदस्य सामान्यतो निगोदस्य बादरनिगोदस्य चान्तरम् - असंख्येय कालस्य भवति । ' से साणं वणस्सइकालो' शेषाणां बादरपृथिव्यादीनामन्तरं वनस्पतिकालोऽनन्तं कालं यावत् सू०॥१३२॥ संप्रत्येतेषामल्पबहुत्वमाह मूलम् - अप्पा० सव्वत्थोवा बायरतसकाइया बायर तेउकाइया असंखेज्जगुणा पत्तेयसरीवायरवणस्सइकाइया असंखेज्जगुणा बायरणिओया असंखेज्जगुणा बायरपुढवीकाइया असंखेजगुणा आउवाउ असंखेजगुणा बायरवणस्सइकाइया अनंतगुणा बायरा विसे साहिया ॥ १ ॥ एवं अपजत्तगाण वि- २ । पज्जत्तगाणं सव्वत्थोवा बायर उकाइया बायरतसकाइया असंखेजगुणा पत्तेयबादर पृथिवीकायिक सूत्र के जैसा व्याख्येय है । ' एवं पज्जत्तगाणं अपज्जत्तगाणं वि अंतरं' बादर पृथिवीकायिक की तरह सब इन पर्याप्तकों का और अपर्याप्तकों का सामान्य बादरों का और बादर पृथिव्यादिकों का अन्तर जानना चाहिये 'ओहे य बायरतरु ओधनिगोए बायरणिओए य कालमसंखेज्जं अंतरं' सामान्य से बादर वनस्पतिकायिकों का सामान्य से निगोद का और बादर निगोद का अन्तर असंख्यात काल का होता है 'सेसाणं वणस्स कालो' बादर पृथिव्यादिकों का अन्तर वनस्पतिकाल प्रमाण है ॥ १३२ ॥ કથન પ્રમાણે અને માદર ત્રસકાયિક સૂત્ર ખાદર પૃથ્વીકાયિકના સૂત્ર પ્રમાણે सम से'. 'एवं पज्जन्त्तगाणं अपज्जत्तगाणं वि. अंतरं' महर पृथ्वी अयि ना કથન પ્રમાણે આ બધાજ પર્યાપ્તકાનુ અને અપર્યાપ્તકેનું સામાન્ય ખાદીનુ रमने हर पृथिव्याहिअनु अ ंतर समल सेवु'. 'ओहेय बायरतरु ओघनिगोए बायरणिओए य कालमसंखेज्जं अंतरं' सामान्यपणाथी माहर वनस्पतिअयि अनु સામાન્યપણાથી નિગોદનુ અને માદર નિગોદાનું અંતર એસંખ્યાત કાળનું थाय छे. 'सेसाणं वणरसइकालो' माहर पृथ्वी अयिअनु तर वनस्पति अज प्रभानु छे. ॥ सू. १३२ ॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२२१ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ५ सू. १३३ बादरादीनामल्पबहुत्व निरूपणम् सरीरबायरा असंखे जगुणा सेसा तहेव जाव बादरा विसेसाहिया ३ । एएसि णं भंते! बायराणं पज्जत्तापज्जत्ताणं कयरे करेहितो अप्पा वा जाव विसेसाहिया वा ? गोयमा ! सव्व त्थोवा बायरा पज्जत्ता बायरा अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा, एवं सव्वे जहा बायरतसकाइया ४ । एएसि णं भंते! बायराणं बायरपुढवीकाइयाणं जाव बायरतसकाइयाण य पज्जत्तापज तगाणं कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा जाव विसेसाहिया वा ? गोयमा ! सव्वत्थोवा बायरते उक्काइया पज्जत्तगा बायरतसकाइया अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा पत्तेयसरीरबायरवणस्सइकाइया पज्जत्तगा असंखेज्जगुणा बायरणिगोदा पज्जत्तगा असंखेज्जगुणा पुढवि आउवाउ पज्जत्तगा असंखेज्जगुणा बायर ते उअपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा पत्तेयसरीरबायरवणस्सइ अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा० बायराणिओया अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा बायर पुढवी आउवाउअपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा वायरवणस्सइ पज्जत्तगा अनंतगुणा बायरा पज्जत्तगा विसेसाहिया बायरवणस्सइ अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा बायरा अपज्जत्तगा विसेसाहिया वायरा पज्जत्तगा विसेसाहिया ५। एएस भंते! सुहुमाणं सुहुमपुढवीकाइयाणं जाव सुहुमणिओयाणं बारपुढवीकाइयाणं जाव बायर तसकाइयाण य कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा जाव विसेसाहिया वा ? गोयमा ! सव्वत्थोवा बायरसकाइया बायर उकाइया असंखेज्जगुणा पत्तेयसरीर बायरवाकाइया असंखेज्जगुणा तहेव जाव काइया असंखेजगुणा सुहुमते उक्काइया असंखेज्जगुणा सुहु मढवीकाइया विसेसाहिया सुहुमआउक्काइय सुहुमवाउबकाइय विसेसाहिया सुहुमनिओया असंखेज्जगुणा बायर वायरवाउ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२२२ जीवाभिगमसूत्रे वणस्तइकाइया अणंतगुणा बायरा विसेसाहिया सुहुमवणस्तइकाइया असंखेज्जगुणा सुहुमा विसेसाहिया। एवं अपज्जत्तगा वि पज्जत्तगा वि, णवरं सम्वत्थोवा बायरतेउकाइया पज्जत्तगा बायरतसकाइया पज्जत्ता असंखेज्जगुणा पत्तेयसरीर बायरवणस्सइ० सेसं तहेव जाव सुहुम पज्जत्ता विसेसाहिया। एएसि णं भंते ! सुहुमाणं बायराण य पज्जत्ताणं अपजत्ताण य कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा जाव विसेसाहिया वा! गोयमा! सव्वत्थोवा बायरा पज्जत्ता, बायरा अपज्जत्ता असंखेज्जगुणा सव्वत्थोवा सुहमा अपज्जत्ता सुहुमपज्जत्ता संखेज्जगुणा एवं सुहुमपुढवी-बायरपुढवी जाव सुहुमनिओया नवरं पत्तेय सरीरबायरवणस्सइ० सव्वत्थोवा पज्जत्ता अपज्जत्ता असखेज्जगुणा, एवं बादरतसकाइया वि। सव्वेसिं पज्जत्त अपजत्तगाणं कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा ? गोयमा ! सव्वत्थोवा बायरतेउक इया पजत्ता बायरतसकाइया पज्जत्तगा असंखेजगुणा ते चेव अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा पत्तेयसरीरबायरवणस्सइ अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा बायरणिगोया पज्जत्ता असंखेज्जगुणा बायरपुढवीकाइया असंखेज्जगुणा आउवाउअपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा बायरतेउकाइय अपज्जत्ता असंखेज्जगुणा पत्तेयसरीरबायरवणस्सइकाइया असंखेज्जगुणा बायरनिगोदपज्जत्ता असंखेज्जगुणा बायरपुढवी० आउवाउकाइय अपज्जतगाअसंखेज्ज गुणा सुहुमतेउकाइया अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा सुहमपुढवीआउवाउअपज्जत्ता विसेसाहिया सुहुमतेउकाइयफ्जत्तगा संखेज्जगुणा सुहुमपुढवीआउवाउ पज्जत्तगा विसेसाहिया सुहुमनिओया अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा सुहुमनिओया पज्जत्तगा असंखेज्जगुणा बायरवणस्सइकाइया पज्जत्तगा अणंतगुणा જીવાભિગમસૂત્ર Page #1236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.५ सू.१३३ बादरादीनामल्पबहुत्वनिरूपणम् १२२३ बायरा पज्जत्तगा विसेसाहिया बायरवणस्सइ अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा बायरा अपज्जत्ता विसेसाहिया सुहुमवणस्सइकाइया अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा सुहमा अपज्जत्तगा विसेसाहिया सुहुमवणस्सइकाइया पज्जत्ता सखेज्जगा सुहुमा पज्जत्तगा विसेसाहिया सुहमा विसेसाहिया ॥सू० १३३॥ छाया--अल्पबहुत्वम् सर्वस्तोका बादर त्रस कायिकाः बादरतेजस्कायिकाअसंख्येयगुणाः प्रत्येकशरीरवादरवनस्पतिकायिका असंख्येयगुणाः बादरनिगोदा असंख्येयगुणाः बादर पृथिवीकायिका असंख्येयगुणाः अब्वायुकायिका असंख्येयगुणाः बादरवनस्पतिकायिका अनन्तगुणाः, बादरा विशेषाधिकाः१ एवमपर्याप्तकानामपि-२ । पर्याप्तकानां सर्वस्तोका बादरतेजस्कायिका -बादरसकायिका असंख्येयगुणाः प्रत्येकशरीरवादर असंख्येयगुणाः शेषास्तथैव यावद बादरा विशेषाधिकाः३ । एतेषां खलु भदन्त ! बादराणां पर्याप्ताऽपर्याप्तकानां कतरेकतरेभ्योऽल्पा वा यावद्विशेषाधिकाः ? गौतम ! सर्वस्तोका बादराः पर्याप्ताः बादरा अपर्याप्तका असंख्येयगुणाः, एवं सर्वे यथा बादरत्रसकायिकाः४। एतेषां खलु भदन्त ! बादराणां बादरपृथिवीकायिकानां यावद् बादरत्रसकायिकानां च पर्याप्ताऽपर्याप्तानां कतरेकतरेभ्योऽल्पा वा यावद् विशेषाधिका वा ? गौतम ! सर्वस्तोका बादरतेजस्कायिकाः पर्याप्तकाः, बादरत्रसकायिका अपर्याप्सका असंख्येयगुणाः प्रत्येकशरीरबादरवनस्पतिकायिकाः पर्याप्तका असंख्येय. गुणाः बादरनिगोदाः पर्याप्तका असंख्येयगुणाः पृथिव्यप्वायुपर्याप्तका असंख्येयगुणाः बादरतेजोऽपर्याप्तका असंख्येयगुणाः प्रत्येकशरीरबादरवनस्पतिकायिका अपर्याप्तका असंख्येयगुणाः बादर निगोदा अपर्याप्तका असंख्येयगुणाः बादरपृथिव्यप्वायु अपर्याप्तका असंख्येयगुणाः बादरवनस्पतिपर्याप्तका अनन्तगुणाः बादरपर्याप्तका विशेषाधिकाः बादरवनस्पत्यपर्याप्तका असंख्येयगुणाः बादरा अपर्याप्तका विशेषाधिकाः बादराः पर्याप्त का विशेषाधिकाः५। एतेषां खलु भदन्त ! सूक्ष्माणां सूक्ष्मपृथिवीकायिकानां यावत्सूक्ष्मनिगोदानां बादराणां बादरपृथिवीकायिकानां यावद्वादरत्रसकायिकानां च कतरेकतरेभ्योऽल्पा वा यावद्विशेषाधिका वा? गौतम ! सर्वस्तोका बादरत्रसकायिकाः बादरतेजस्कायिका असंख्येयगुणाः प्रत्येकशरीरबादरवनस्पतिकायिका असंख्येयगुणाः तथैव यावद्वादरवायुकायिका असंख्येयगुणाः सूक्ष्मतेजस्कायिका असंख्येयगुणाः सूक्ष्मपृथिवीकायिका विशेषाधिकाः सूक्ष्मा कायिका विशेषाधिकाः सूक्ष्मवायुकायिका विशेषाधिकाः જીવાભિગમસૂત્ર Page #1237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२२४ जीवाभिगमसूत्रे सूक्ष्मनिगोदा असंख्येयगुणाः बादरवनस्पतिकायिका अनन्तगुणाः बादरा विशेषाधिकाः सूक्ष्मवनस्पतिकायिका असंख्येयगुणाः सूक्ष्मा विशेषाधिकाः। एवमपर्याप्तका अपि पर्याप्ताका अपि नवरं-सर्वस्तोका बादरतेजस्कायिकाः पर्याप्ताः बादरत्रसकायिकाः पर्याप्ता असंख्येयगुणाः, प्रत्येशरीरबादरवनस्पतिकायिका तथैव यावत्सूक्ष्मपर्याप्ता विशेषाधिकाः। एतेषां खलु भदन्त ! सूक्ष्माणां च पर्याप्तकानामपर्याप्तकानां च कतरेकतरेभ्योऽल्पा वा यावद्विशेषाधिकाः ? गौतम ! सर्वस्तोका बादराः पर्याप्ताः बादरा अपर्याप्ता असंख्येयगुणाः सर्वस्तोकाः सूक्ष्मा अपर्याप्ताः सूक्ष्मपर्याप्ताः असंख्येयगुणाः एवं सूक्ष्मपृथिवी बादरपृथिवी यावत्सूक्ष्मनिगोदाः। नवरं प्रत्येकशरीरबादरवनस्पति सर्वस्तोकाः पर्याप्ता असंख्येयगुणाः, एवं बादरत्रसकायिका अपि सर्वेषां पर्याप्तकानां कतरेकतरेभ्योऽल्पा वा बहुका वा ? गौतम ! सर्वस्तोका बादरतेजस्कायिकाः पर्याप्ताः बादरत्रसकायिकाः पर्याप्ता असंख्येयगुणाः ते एवापर्याप्तका असंख्येयगुणाः, शरीरबादरवनस्पतिकायिका पर्याप्तका असंख्येयगुणाः बादरनिगोदाः पर्याप्ता असख्येयगुणाः बादरपृथिवीकाकायिका असंख्येयगुणाः अपवायुपर्याप्ता असंख्येयगुणाः बादरतेजग्कायिकाऽपप्तिा असंख्येयगुणाः प्रत्येक शरीरबादरवनस्पतिकायिका असंख्येयगुणाः-वादरनिगोद पर्याप्ता असंख्येयगुणाः बादरपृथिवीकायिकाः बादराकायिकाः बादरवायुकायिकाः अपर्याप्तका असंख्येयगुणाः सूक्ष्मतेजस्कायिका अपर्याप्ता असंख्येयगुणाः सूक्ष्मपृथिव्यप्वायु अपर्याप्तका विशेषाधिकाः । सूक्ष्मतेजस्कायिका पर्यासकाः संख्येयगुणाः सूक्ष्मपृथिव्यप्वायुपर्याप्तका विशेषाधिकाः सूक्ष्मनिगोदा अपप्तिका असंख्येयगुणाः सूक्ष्मनिगोदाः पर्याप्तका असंख्येयगुणाः, बादरवनस्पतिकायिकाः पर्याप्तका अनन्तगुणाः बादराः पर्याप्तका विशेषाधिकाः बादरवनस्पत्यपर्याप्ता असंख्येयगुणाः, बादरा अपर्याप्ता विशेषाधिकाः, बादरा विशेषाधिकाः सूक्ष्मवनस्पति कायिका अपर्याप्तका असंख्येयगुणाः सूक्ष्मा अपर्याप्तका विशेषाधिकाः सूक्ष्मवनस्पतिकायिकाः पर्याप्तकाः संख्येयगुणाः सूक्ष्माः पर्याप्ता विशेषाधिकाः सूक्ष्मा विशेषाधिकाः ॥सू० १३३॥ टीका-'अप्पा०' हे भदन्त ! बादराणां बादरपृथिवीकायिकाऽप्कायिक तेजस्कायिकवायुकायिकानां बादरवनस्पतिकायिकानां बादरत्रसकायिकानां इनके अल्पबहुत्व का कथन'अप्पा सत्वत्थोवा बायर तसकाइया' इत्यादि । અ૫ બહત્વનું કથન 'अप्पा सव्वत्थोवा बायर तसकाइया' त्याहि. જીવાભિગમસૂત્ર Page #1238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.५ सू.१३३ बादरादीनामल्पबहुत्वनिरूपणम् १२२५ कतरेभ्यः कतरेऽल्पा बहुका वा यावद्विशेषाधिका वेत्यल्पबहुत्वविषयकः प्रश्नः भगवानाह-गौतम ! 'सव्वत्थोवा बायरतसकाइया' सर्वस्तोका बादरत्रसकायिकाः, द्वीन्द्रियादीनामेव बादरत्रसत्वात्, तेषाश्च शेषकायाऽपेक्षयाऽल्पसात् । 'बायर तेउकाइया असंखेजगुणा' एभ्यो बादरतेजस्कायिका असंख्येयगुणाः, असंख्येयलोकाकाशप्रमाणवात्। 'पत्तेयसरीरबायरवणस्सइकाइया असंखेज्जगुणा' एभ्यः प्रत्येकशरीरवादरवनस्पतिकाया असंख्येयगुणाधिकाः स्थानाsसंख्येयगुणत्वात् । बादरतेजस्काया हि मनुष्यक्षेत्र एव । तथाचोक्तम्-प्रज्ञापनायां __टीकार्थ-गौतम ने प्रभु से ऐसा जब पूछा है-हे भदन्त ! बादर, पृथिवीकायिक, बादर अप्कायिक, बादर तेजस्कायिक, बादर वायुकायिक, बादर वनस्पतिकायिक, और बादर त्रसकायिक इनके बीच में कौन किनकी अपेक्षा अल्प है ? कौन किनकी अपेक्षा बहुत हैं ? कौन किनके बराबर है ? और किनकी अपेक्षा विशेषाधिक हैं तब प्रभु ने उनसे ऐसा कहा-हे गौतम ! 'सव्वत्थोवा वायरतसकाइया' बादर सकायिक सबसे कम है क्योंकि द्वीन्द्रियादिकों को ही बादर त्रस कहा गया है ये बादर स शेषकायिक जीवों की अपेक्षा अल्प है। 'बायर तेउकाइया असंखेज्जगुणा' इनकी अपेक्षा बाद तेजस्कायिक असंख्यातगुणं अधिक हैं। क्योंकि इनका प्रमाण असंख्यात लोकाकाश के बराबर कहा गया है । 'पत्तेय सरीर बाद वणस्सइकाइया असंखेज्जगुणा' इनकी अपेक्षा प्रत्येक शरीर बादर वनस्पतिकाय असंख्यातगुणें अधिक हैं । क्योंकि इनका स्थान असंख्यातगुणा है। ટીકાર્ય–ગૌતમસ્વામી પ્રભુશ્રીને પૂછે છે કે-હે ભગવન બાદર બાદર પૃથ્વીકાયિક, બાદર અષ્કાયિક, બાદર તેજસ્કાયિક, બાદર વાયુકાયિક, બાદર વનસ્પતિકાયિક અને બાદર ત્રસકાયિક એ બધામાં કે કોનાથી અ૫ છે? કેણ કેનાથી વધારે છે? કોણ કોની બરાબર છે? અને કોણ કોનાથી વિશેવાધિક છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ગૌતમસ્વામીને કહે છે કે-હે ગૌતમ! 'सव्वत्थोवा बायरतसकाइया' मा४२ ३सायि सौथी ५८५ छ. १२७५ हैદ્વિીન્દ્રિયાદિકને જ બાદર ત્રસ કહેવામાં આવેલ છે. આ બાદર ત્રસ શેષાયિક वाथी २०६५ छे. 'बायर तेउकाइया असंखेज्जगुणा' तना ४२di माह२ तेસ્કાયિક અસંખ્યાતગણું વધારે છે. કેમકે તેઓનું પ્રમાણ અસંખ્યાત લેકા शनी मरा५२ उवामां मावद छ. 'पत्तेयसरीर बादरवणस्सइकाइया असंखेज्जT” તેના કરતા પ્રત્યેક શરીર બાદર વનસ્પતિકાય અસંખ્યાતગણુ બધારે છે. કેમકે–તેમના સ્થાન અસંખ્યાતગણું છે. બાદર તેજસ્કાયિક મનુષ્યક્ષેત્રમાં जी० १५४ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२२६ जीवाभिगमसूत्रे द्वितीयस्थानपदे - 'कहि णं भंते ! बायर तेउकाइयाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा पन्नत्ता ? गोयमा ! अंतो मणुस्सखेत्ते अड्डाइज्जेसु दीवसमुद्देसु निव्वाघापणं पनरससु कम्मभूमी वाघाएणं पंचसु महाविदेसु एत्थ णं बायर ते उक्काइयाणं पज्जत्तगाणं ठाणा पन्नत्ता' तथा - ' जत्थेव बायर तेउकाइयाणं पज्जत्ताणं ठाणा पन्नत्ता तत्थेव अपज्जत्तगाणं बायर तेउका इयाणं ठाणा पन्नत्ता' कुत्र खलु भदन्त ! बादर तेजस्कायिकानां पर्याप्ताऽपर्याप्तकानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! अन्तर्मनुष्यक्षेत्रे सार्धतृतीयेषु द्वीपसमुद्रेषु निर्व्याघातेन पंचदशसु कर्मभूमिषु व्याघातेन पंचसु महाविदेहेषु अत्र खल बादरतेजस्कायिकानां पर्याप्तकानां बादर तेजस्कायिक मनुष्यक्षेत्र में ही होते है - प्रज्ञापना में ऐसा ही कहा गया है - 'कहिणं भंते ! बादरतेउकाइयाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता ?' 'गोयमा ! अंतो मणुस्सखेत्ते अड्डाइज्जेसु दीवसमुदेसु निव्वाघाएणं पन्नरससु कम्मभूमीसु वाघाएणं पंचसु महाविदेहेसु एत्थ बायर उकाईयाणं ठाणा पन्नत्ता' तथा ' जत्थेव बायर तेउक्काइयाणं पज्जन्ताणं ठाणा पन्नत्ता तत्थेव अपज्जन्त्ताणं बायर तेउकाइया णं ठाणा पत्ता ' गौतम ने प्रभु से जब ऐसा प्रश्न किया कि हे भदन्त ! बादर तेजस्कायिक जीवों के चाहे वे पर्याप्तावस्था वाले हों चाहे अपर्याप्तावस्था वाले हों स्थान कहां पर कहे गये हैं ? तब गौतम से प्रभु ने ऐसा कहा - हे गौतम ! पर्याप्ता पर्याप्त बादर तेजस्कायिक जीवों का स्थान - निवास - निर्व्याघात की अपेक्षा इतनी जगह कहा गया हैमनुष्यक्षेत्र में, अढाइद्वीप में और १५ कर्म भूमियों तथा व्याघात की अपेक्षा ५ महाविदेहों में एवं जहां पर्याप्त बादर तेजस्कायिक जीवों ४ होय छे. प्रज्ञायना सूत्रभां न प्रमाणे उडेवामां आवे छे. 'कहिणं भंते ! बादर ते काइयाणं पज्जत्ता पज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता, गोयमा ! अंतो मणुस्खेत्ते अड्ढा इज्जेसु दीवसमुद्देसु निव्वाधारणं पन्नरससु कम्मभूमिसु वाघाएणं पंचसु महाविदेहे एत्थणं बायर तेक्वाइयाणं ठाणा पण्णत्ता, तथा जत्थेव बायर तेउक्काइया णं पज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता तत्थेव अपज्जत्ताणं बायर तेडक्काइयाणं ठाणा पण्णत्ता' ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને જ્યારે એવુ' પૂછ્યું કે-હે ભગવન્ ! ખાદર તેજસ્થાયિક જીવાના (ચાહે તે પર્યાપ્ત અવસ્થાવાળા હોય કે ચાહે અપર્યાપ્ત અવસ્થાવાળા હાય) સ્થાનેા કયાં આવેલા છે ? આના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રીએ ગૌતમ સ્વામીને કહ્યુ` કે હે ગૌતમ ! પર્યાપ્ત ખાદર તેજસ્કાયિક જીવાનુ સ્થાન નિવાસ નિર્વ્યાઘાતની અપેક્ષાએ આટલી જગાએ કહેવામાં આવેલ છે. જેમકે-મનુષ્ય ક્ષેત્રમાં, અઢાઈ દ્વીપમાં અને ૧૫ પંદર ક ભૂમિયામાં તથા વ્યાઘાતની અપે જીવાભિગમસૂત્ર Page #1240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.५ सू.१३३ बादरादीनामल्पबहुत्वनिरूपणम् १२२७ स्थानानि प्रज्ञप्तानि तथा-यत्रैव वादरतेजस्कायिकानां पर्याप्तकानां स्थानानि तत्रैवापर्याप्तकानां बादरतेजस्कायिकानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि) बादरबनस्पतिकायिकास्तु-त्रिष्वपि लोकेषु भवन्ति । उक्तञ्च-प्रज्ञापनाया स्थानाख्यद्वितीयपदे'कहि णं भंते ! बायरवणस्सइकाइया णं पज्जत्तगाणं ठाणा पन्नत्ता ? गोयमा ! सहाणेणं सत्तमु घणोदहीमु-सत्तसु घणोदहीवलएसु अहोलोए पायालेसु भवणेसु भवणपत्थडेसु उडुलोए कप्पेसु विमाणावलियासु विमाणपत्थडेसु तिरियलोए अगडेसु तलाएसु नदीसु दहेसु वावीसु पुक्खरिणीसु गुंजालियासु सरेसु सरपंतियासु उज्झरेसु चिल्ललेसु पल्ललेसु वप्पिणेसु दीवेसु समुद्देसु सव्वेसु चेव जलासएसु जलट्ठाणेसु, एत्थ णं बायरवणस्सइकाइयाणं पज्जत्तगाणं ठाणा के स्थान है वहीं पर अपर्याप्त बादर तेजस्कायिक जीवों के स्थान है अतः प्रत्येक शरीर वादर वनस्पतिकायिकों की अपेक्षा बादर पर्याप्त तेजस्कायिक जीव असंख्यातगुणें हीन है ऐसा कथन स्पष्ट हो जाता है तथा इनकी अपेक्षा वे असंख्यातगुणें अधिक है यह कथन पुष्ट हो जाता है। क्योंकि बादर वनस्पतिकायिक जीव तीनों लोकों में है । प्रज्ञापना के द्वितीय स्थानपद में ऐसा ही कहा हुआ है-'कहिणं भंते ! बाद वणस्सइकाइयाणं पज्जत्तगाणं ठाणा पन्नत्ता ? गोयमा ? सट्ठाणेणं सत्तसु घणोदहीसु सत्तसु घणोदहिवलएसु अहोलोए पायालेसु भवणेसु भवपत्थडेसु उडलोए कप्पेसु विमाणावलियासु विमाणपत्थडेसु तिरियलोए अगडेसु तलाएसु नदीसु दहेसु बावीसु पुक्खरिणिसु गुंजालियासु सरेसु सरपंतीसु, उज्झरेसु चिल्ललेसु पल्ललेसु वप्पिणेसु, दीवेसु समुद्देसु सव्वेसु चेव जलासएसु जलहाणेसु एत्थणं ક્ષાથી ૫ પાંચ મહાવિદેહમાં અને જ્યાં પર્યાપ્ત બાદર તેજસ્કાયિક જીના સ્થાન છે ત્યાંજ અપર્યાપ્તક બાદર તેજસ્કાયિક જીના સ્થાને છે, તેથી પ્રત્યેક શરીર બાર વનસ્પતિકાચિકેના કરતાં બાદરપર્યાપક તેજસ્કાયિક જીવ અસંખ્યાતગણુ ઓછા છે. એ રીતનું કથન સ્પષ્ટ થઈ જાય છે. તથા તેના કરતાં તેઓ અસંખ્યાતગણું વધારે છે. એ કથન પુષ્ટ થાય છે. કેમકે–આદર વનસ્પતિકાયિક જીવ ત્રણે લોકમાં છે. પ્રજ્ઞાપના सूत्रना भी स्थान५४मां से प्रमाणेनु ४थन ४२वामां आवेस छ-'कहि णं भंते ! बादरवणस्सइकाइयाण पज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता ? गोयमा ! सटाणेणं सत्तसु घणोदहीसु सत्तसु धणोदहिवलएसु अहोलोए पायालेसु भवणेसु भवणपत्थडेसु उढलोए कप्पेसु विमाणावलियासु विमाणपत्थडेसु तिरियलोए अगडेसु तलाएसु नदीसु दहेसु बावीसु पुक्खरिणिसु गुंजालियासु सरेसु सरपंतिसु, उज्झरेसु चिल्लालेसु पल्ललेसु, दीवेसु, समुद्देसु सव्वेसु चेव जलासएसु जलढाणेसु एत्थणं बायर જીવાભિગમસૂત્ર Page #1241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૨૨૮ जीवाभिगमसूत्रे पनत्ता, तथा जत्थेव बायरवणस्सइकाइयाणं पज्जत्तगाणं ठाणा पन्नत्ता तत्थेव बायरवणस्सइकाइयाणं अपज्जत्तगाणं ठाणा पन्नत्ता" (कत्र खलु भदन्त ! बादरवनस्पतिकायिकानां पर्याप्तकानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! स्वस्थानेन सप्तमु घनोदधिषु सप्तसु घनोदधिवलयेषु अधोलोके पातालेषु भवनेषु भवनप्रस्तटेषु ऊर्ध्वलोके कल्पेषु विमानावलिकासु विमानप्रस्तटेसु तिर्यग्लोके अगडेसु तलावेषु नदीषु इदेषु वापीषु पुष्करिणीषु गुञ्जालिकासु सरस्सु सरःपक्तिकासु उज्झरेषु चिल्लेषु पल्वलेषु विपिनेषु द्वीपेषु समुद्रेषु सर्वेष्वेव जलाशयेषु जलस्थानेषु अत्र खल बादरवनस्पतिकायिकानां पर्याप्तकानां स्थानानि प्रज्ञप्तानितथा-यत्रैव बादरवनस्पतिकायिकानां पर्याप्तकानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि तत्रैवबादरवनस्पतिकायानामपर्याप्तकानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि) ततः क्षेत्रस्याऽसंख्येयगुणत्वाद् उपपद्यन्ते बादरतेजस्कायिकापेक्षया प्रत्येकशरीरवादरवन बायर वणस्सइकाइयाणं पज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता' तथा 'जत्थेव बायर वणस्सइकाइयाणं पज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता तत्थेवं वायरवणस्सइकाइयाणं अपज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता' इसका भाव यही है कि उप्रलोक में, मध्यलोक में और अधोलोक में सर्वत्र बादर वनस्पतिकों के स्थान है अधोलोक में सप्तघनोदधियों में सप्त घनोदधिवात वलय आदिकों के में, उर्ध्वलोक में, कल्पों में विमानावलिका आदिकों में, मध्यलोक में जितने जलाशय जलस्थान आदि प्रदेश है उनमें इनके स्थान है । जहां पर पर्याप्त बादर वनस्पतिकायिकों के स्थान है-वही पर अपर्याप्त बादर वनस्पतिकायिकों के स्थान है। अतः इस तरह इनके क्षेत्र की असंख्यात गुणता होने से ये प्रत्येक शरीर बादर वनस्पतिकायिक बाद तेजस्कायिकों की अपेक्षा असंख्यातगुणे सध जाते है। 'बायरणिओया असंखेज्जगुणा' प्रत्येक वणस्सइकाइयाणं पज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता' तथा 'जत्थेव बायर वणस्सइकाइयाण पज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता तत्थेव बायर वणरसइकाइयाणं अपज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता' मा ४थनने लाव छ -Balawi. मध्यसभा, અને અધેલકમાં બધેજ બાદર વનસ્પતિકાયિકોના સ્થાને છે. અલેકમાં, સાત ઘોદધિમાં સાત ઘોદધિવાતવલય વિગેરેમાં ઉદ્ઘલેકમાં, કલ્પમાં વિમાનાવલિકા વિગેરેમાં, મધ્યલોકમાં જેટલા જલાશય જલસ્થાન વિગેરે પ્રદેશ છે. તેમાં તેના સ્થાને છે. જ્યાં પર્યાપ્ત બાદ વનસ્પતિકાચિકેના સ્થાને છે. ત્યાંજ અપર્યાપક બાદર વનસ્પતિકાયિકોના સ્થાને છે. તેથી આ રીતે તેઓના ક્ષેત્રનું અસંખ્યાતગણું પણ હોવાથી પ્રત્યેક જીવાભિગમસૂત્ર Page #1242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ५ सू.१३३ बादरादीनामल्पबहुत्व निरूपणम् स्पतिकाया असंख्येयगुणाधिका इति । 'वायरणिओया असंखेज्जगुणाधिकाः, बादर निगोदानामत्यन्तसूक्ष्मावगाहनत्वात् जलेषु च सर्वत्रापि प्रायोभावात् पनकशैवालादयो हि जलेष्ववश्यं भाविनः, ते च बादरानन्तकायिका इति । 'बायर पुढवीकाइया असंखेज्जगुणा' एभ्यो बादरपृथिवीकायिका असंख्येयगुणाः, अष्टासु पृथ्वीषु सर्वेषु विमान भवनपर्वतादिषु सद्भावात् । 'आउवा उ असंखेज्जगुणा' एभ्यो बादराकायिका असंख्येयगुणाः पृथिवीतो जलस्याधिवयत्वात् एभ्योऽसंख्येयगुणा बादरवायुकायिकाः, शुषिरे सर्वत्र वायोः सद्भावात् । 'वायरवणशरीर बादर वनस्पतिकायिकों की अपेक्षा बादर निगोद असंख्यात गुणें अधिक है। क्योंकि बादर निगोदों की अवगाहना अत्यंत सूक्ष्म होती है और ये प्रायः करके सर्वत्र जलों में होते है । पनक पांचवर्ण के फूलन शैवाल आदि तो जल में अवश्य होते ही है। ये बादर अनन्तकायिक है और ये अनन्तगुणें है 'वायर पुढविक्काइया असंखेज्जगुणा' इनकी अपेक्षा अर्थात् बादर निगोदों की अपेक्षा बादर पृथिवीकायिक असंख्यातगुणें है। क्योंकि इनका सद्भाव आठ पृथिवियों में विमानों में और पर्वतादिकों में पाया जाता है। 'आउ वाउ असंखेज्जगुणा' इनकी अपेक्षा बादर अप्कायिक वादर वायुकायिक असंख्यागुणें अधिक है अर्थात् बादर पृथिवीकायिकों की अपेक्षा बादर अपकायिक जीव असंख्यात गुणें अधिक इसलिये हैं कि पृथिवीकी अपेक्षा जल की अधिकता है अष्कायिकों की अपेक्षा वायुकायिक जीव असंख्यातगुणें अधिक है । क्योंकि शुषिर आदि स्थानों में सर्वत्र इनका सद्भाव रहता है। 'बायर वणस्सइकाइया अनंतશરીર ખાદર વનસ્પતિકાયિક, ખાદર તેજસ્કાયિકાના કરતાં અસંખ્યાતગણા થઇ लय छे 'बायरणिओया असंखे जगुणा' प्रत्ये शरीर महर वनस्पतिठायिना કરતાં ખાદર નિગેાદ અસખ્યાતગણા વધારે છે. કેમકે ખાદર નિગેદની અવગાહના અત્યંત સૂક્ષ્મ હાય છે, અને તે ઘણુ કરીને બધેજ જળમાં હોય છે. પનક—પાંચ વર્ણના ફુલન શેવાળ વગેરે તે જલમાં અવશ્યજ હાય જ છે. मे माहर अनंत छे भने अनंताशा छे. 'बायर पुढविकाइया असंखेज्ज ઝુળા' તેના કરતાં અર્થાત્ ખાદર નિગેાદના કરતાં ખાદર પૃથ્વીકાયિક અસંખ્યાત ગણા છે. કેમકે તેમના સદ્ભાવ આઠ પૃથિવિયેામાં વિમાનામાં ભવનેામાં અને पर्वताहि मां भणी आवे छे. 'आउ वाउ असंखेज्जगुणा' तेना उरतां मार અષ્ઠાયિક, ખાદર વાયુકાયિક, અસંખ્યાતગણા વધારે એ માટે છે કે પૃથિવી કરતાં જલનું અધિકપણું છે. અકાયિકાના કરતાં વાયુકાયિક જીવ અસંખ્યાત ગણા વધારે કેમકે–સુષિર વિગેરે સ્થાનેમાં બધેજ તેના સદ્ભાવ રહે 1 જીવાભિગમસૂત્ર १२२९ Page #1243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२३० जीवाभिगमसूत्रे स्सइकाइया अणंतगुणा' बादरवनस्पतिकायिका अनन्तगुणा वायुकायिकेभ्यः, प्रति बादरनिगोदमनन्त जीवानां भावात् । 'बायरा विसेसाहिया' सामान्यतो बादरा विशेषाधिका बादरत्रसकायिकादीनामपि सामान्यबादरे सद्भावात् । गतमेकमौधिकमल्पबहुत्वं द्वतीयमाह -"एवमपज्जत्तगाण वि' एवमपर्याप्तबादरत्रसादीनामपि तथाहिसर्वस्तोका अपर्याप्तवादरत्रसकायाः तेभ्योऽपर्याप्तबादरतेजस्काया असंख्येयगुणा, तेभ्योऽपर्याप्त प्रत्येकशरीरवादरवनस्पतिकाया असंख्येयगुणाः, तेभ्योऽपर्याप्तवादरनिगोदा असंख्येयाः, तेभ्योऽपर्याप्तबादरपृथिवीकायिका गुणा' इनकी अपेक्षा अर्थात् वायुकायिकों की अपेक्षा बादर वनस्पतिकायिक अनन्तगुणें अधिक हैं क्योंकि प्रति बादर में और प्रति निगोद में अनन्त जीवों का सद्भाव रहता है । 'बायरा विसेसाहिया' इन की अपेक्षा सामान्य बादर विशेषाधिक हैं। क्योंकि इनमें बादर त्रसकायिकों का भी प्रक्षेप हो जाता है । इस प्रकार से यह औधिक अल्पबहुत्व कहा गया है। द्वितीय अल्पबहुत्व का कथन इस प्रकार से है 'एवम पज्जत्तगाण वि' अपर्याप्त बादर त्रसकायिक जीव सबसे कम हैं इनकी अपेक्षा अपर्याप्त बादर तेजस्कायिक जीव असंख्यातगुणें अधिक है इनकी अपेक्षा अपर्याप्त प्रत्येक शरीर बादर वनस्पतिकायिक जीव असंख्यातगुणें अधिक हैं । इनकी अपेक्षा अपर्यास बादर निगोद असंख्यातगुणें अधिक है । इनकी अपेक्षा अपर्याप्त बादर पृथिवीकायिक जीव असंख्यातगुणें अधिक हैं। इनकी अपेक्षा छ. 'बायर वणस्सइकाइषा अणंतगुणा' तेना ४२di अर्थात वायुायिहीना ४२di બાદર વનસ્પતિકાયિક અનંતગણું વધારે છે. કેમકે પ્રત્યેક બાદરમાં અને પ્રત્યેક निगाहमा मनतानु मस्तित्व डाय छे. 'बायरा विसेसाहिया' तेना ४२di સામાન્ય બાદર વિશેષાધિક છે. કેમકે–તેમાં બાદર ત્રસકાયિકને પણ પ્રક્ષેપ થાય છે. આ રીતે આ ઔધિક અ૫ બહુવનું કથન કરવામાં આવેલ છે. - હવે બીજા અલ્પ બહુવનું કથન કરવામાં આવે છે. 'एवमपज्जत्तगाण वि' २५पर्याप्त पा६२ सय १ सौथी योछ। છે. તેના કરતાં અપર્યાપ્તક બાદર તેજસ્કાયિક જીવ અસંખ્યાતગણું વધારે છે તેના કરતાં અપર્યાપ્તક પ્રત્યેક શરીર બાદર વનસ્પતિકાયિક જીવ અસંખ્યાત ગણું વધારે છે. તેના કરતાં અપર્યાપ્તક બાદર નિગોદ અસંખ્યાતગણી વધારે છે. તેના કરતાં અપર્યાપ્તક બાદર પૃથ્વીકાયિક જીવ અસંખ્યાતગણું વધારે છે. જીવાભિગમસૂત્ર Page #1244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.५ सू.१३३ बादरादीनामल्पबहुत्वनिरूपणम् १२३१ असंख्येयाः, तेभ्योऽपर्याप्त बादराऽप्काया असंख्येयाः, तेभ्योऽपर्याप्त बादरवायुकाया असंख्येयाः, तेभ्योऽपर्याप्त बादरवनस्पतिकाया अनन्ताः, तेभ्योऽपर्याप्त सामान्य बादरा विशेषाधिकाः सर्वत्र युक्ति सैव सैव । अथ पर्याप्तकानां तृतीयाऽल्प-बहुत्वम्-'पजत्तगाणं' पर्याप्त बादरप्रथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतित्रसकायिकानां कतरेऽल्पा:० कतरेभ्यः ? गौतम ! 'सव्वत्थोवा बायर तेउकाइया' सर्वस्तोका:-सर्वेष्वल्पाः पर्याप्तबादरतेजस्कायिकाः एषामावलिकासमयवर्गस्य कतिपयसमयन्यूनरावलिका समयैर्गुणितस्य यावान्समयराशिस्तअपर्याप्त बादर अप्कायिक जीव असंख्यातगुणें अधिक हैं । इनकी अपेक्षा अपर्याप्त बादर वायुकायिक जीव असंख्यातगुणे अधिक है। इनकी अपेक्षा अपर्याप्त बादर वनस्पतिकायिक अनन्तगुणें अधिक है । इनकी अपेक्षा अपर्याप्त सामान्य बादर विशेषाधिक है। यहां सर्वत्र युक्ति पूर्वोक्त जैसी ही है। तृतीय अल्पबहुत्व का कथन-'पज्जत्तगाणं' हे भदन्त ! पर्याप्त बादर पृथिवीकायिक पर्याप्त बादर अप्कायिक, पर्याप्त बादर तेजस्कायिक, पर्याप्त बादर वायुकायिक, पर्याप्त बादर त्रसकायिक, इन में कौन किनकी अपेक्षा अल्प है ? कौन किनकी अपेक्षा बहुत है ? कौन किनके बराबर हैं ? और कौन किनकी अपेक्षा विशेषाधिक है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-गौतम ! 'सव्वत्थोवा बायर तेउकाइया' सबसे कम पर्याप्त बादर तेजस्कायिक है क्योंकि इनका परिमाण कतिपय समयन्यून आवलिका के समयों से आवलिका के समयों के તેના કરતાં અપર્યાપ્તક બાદર અપકાયિક જીવ અસંખ્યાતગણા વધારે છે. તેના કરતાં અપર્યાપક બાર વાયુકાયિક જીવ અસંખ્યાતગણું વધારે છે. તેના કરતાં અપર્યાપ્તક બાદર વનરપતિકાયિક જીવ અનંત ગણું વધારે છે. છે. તેના કરતાં અપર્યાપ્તક સામાન્ય બાદર વિશેષાધિક છે. અહિયાં યુકિત બધે ઠેકાણે પહેલાના કથન પ્રમાણે જ છે. ત્રીજા અ૫ બહત્વનું કથન ‘पज्जत्तगाणं०' ले मावन् पर्याप्त मा४२ पृथ्वी४५४ पर्याप्त मा६२ २५२-143 પર્યાપ્ત બાદર તેજસ્કાયિક, પર્યાપ્ત બાદરવાયુકાયિક, પર્યાપ્ત બાદર ત્રસકાયિક, આ બધામાં કોણ કેનાથી ઓછા છે? કેણ તેના કરતાં વધારે છે. કે કેની બરોબર છે? અને કોણ કોના કરતાં વિશેષાધિક છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં प्रभुश्री गौतमस्वामीन ४ छ - गौतम ! 'सव्वत्थोवा बायरतेउकाइया' सौथी એાછા પર્યાપ્ત બાદર તેજસ્કાયિક છે. કેમકે–તેમનું પ્રમાણ કેટલાક સમય ન્યૂન જીવાભિગમસૂત્ર Page #1245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२३२ जीवाभिगमसूत्रे त्प्रमाणत्वात् । उक्तश्च-'आवलि वग्गो कमेणावलीए गुणिओहि बायरो तेऊ' । आवलिका वर्गः क्रमेणावलिका गुणितो हि बादरं तेजः ॥ 'वायरतसकाइया असंखेज्जगुणा' पर्याप्तबादरतेजस्कायिकेभ्यः पर्याप्त बादरत्रसकाया असंख्येयगुणाः कथिताः प्रतरे यावन्त्यडूगुलाऽसंख्येयभागमात्रखण्डानि तावत्प्रमाणकत्वात् तेषाम् । 'पतेय सरीरबायरा असंखेज्जगुणा' एभ्यः प्रत्येकशरीरबादरपर्याप्तवनकिये गये को गुणित करने पर जो समय राशि आती है उस राशि के बराबर है इसे हमें यों समझना चाहिये-मानलीजिये आबलिका प्रमाण ४ है इन चार को ४ से गुणा करने पर १६ आता है कतिपय समय का प्रमाण मानलीजिये २ है १६ में से दो को कम करने पर १४ आता है ये आवलिका के समय है इन समयों में आवलिका के वर्ग १६ को गुणित करने पर २२४ होते है ये २२४ समय राशि का कल्पित प्रमाण आ जाता है इस अङ्क संदृष्टि को अर्थ संदृष्टि में घटित करने के अभिप्राय से यहां कल्पित करके लिखा है इस अङ्क संदृष्टि का अर्थ संदृष्टि नहीं समझना चाहिये । उक्तंच-'आवलिवग्गो कमेणावलीए गुणिओ हि वायरो तेऊ' 'बायर तसकाइया पन्ज. तगा असंखेज्जगुणा' इनकी अपेक्षा बादर पर्याप्त त्रसकायिक असंख्यातगुणें अधिक है। इनका प्रमाण एक प्रतर में जितने अङगुल के असंख्यातवें भाग मात्र खण्ड हो जाते है उतने बराबर है। इनकी अपेक्षा 'पत्तेय सरीर बायरा असंखेज्जगुणा' प्रत्येक शरीर बादर આવલિકાના સમયથી આવલિકાના સમયને ગુણવાથી જે સમય રાશી આવે છે. એ રાશિની બરાબર છે. અને આ રીતે સમજવું જોઈએ-માનીલેકેઆવલિકાનું પ્રમાણ ૪ છે. આ ચારને ૪ થી ગુણવાથી ૧૬ સોળ થાય છે. કતિમય સમયનું પ્રમાણ ૨ બે છે. તે સેળમાંથી ૨ બે ઓછા કરવાથી ૧૪ ચૌદ થાય છે. આ આવલિકાને સમય છે. આ સમયેથી આવલિકાને વર્ગ ૧૬ સોળ થાય છે. કતિય સમયનું પ્રમાણ ૨ બે છે. તો સેળમાંથી ૨ બે ઓછા કરવાથી ૧૪ ચૌદ થાય છે. આ આવલિકાને સમય છે. આ સમયેથી આવલિકાને વગ ૧૬ સોળને ગુણવાથી ૨૨૪ બસો વીસ થઈ જાય છે. આ ૨૨૪ બસે ચોવીસ સમય રાશિનું કલિપત પ્રમાણુ આવે છે. આ અંક સંદષ્ટિને અર્થ સંદરિટમાં ઘટાવવાના અભિપ્રાયથી અહીંયાં કલ્પના કરીને લખવામાં આવેલ છે. આ અંક સંદષ્ટિના અથ સંદષ્ટિ સમજવી ન જોઈએ ४यु ५५५ -'आवलिवग्गो कमेणावलीए गुणिओहि बायरो तेउ, बायर तस. काइया असंखेज्जगुणा' तेना ४२di माह२ पर्याप्त सय४ असण्यात વધારે છે. તેમનું પ્રમાણ એક પ્રતરમાં જેટલા આગળના અસંખ્યાતમાં ભાગ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.५ सू.१३३ बादरादीनामल्पबहुत्वनिरूपणम् १२३३ स्पतिकायिका असंख्येयगुणाः उक्तयुक्ते । उक्तश्च-पत्तेय पज्जत्तग वणस्सइकाइया उपयरं हरंति तोगस्स अंगुल असंखभागेण भाइयं-इति । 'सेसा तहेव जाव बायरा विसेसाहिया' शेषास्तथैव यावद्वादरा विशेषाधिकाः। प्रत्येकशरीर बादरवनस्पतिकायाऽपेक्षया बादरनिगोद पर्याप्तका असंख्येयगुणाः तेषाम् अत्यन्तसूक्ष्मावगाहनत्वात् । तेभ्यः पर्याप्तवादरपृथिवीकाया असंख्येयगुणाः । अति प्रभूत संख्येयप्रतरागुलाऽसंख्येयभागखण्डमानत्वात्, तेभ्योऽपि पर्याप्तबादराप्कायिका असंख्येयगुणाः। अति प्रभूततरासंख्येयप्रतराऽगुलासंख्येयभागखण्डमानत्वात् तेभ्यः पर्याप्तबादरवायुकायिका असंख्येयगुणाः, घनीकृतवनस्पतिकायिक पर्याप्त जीव असंख्यातगुणें अधिक है। क्योंकि इन का प्रमाण एक प्रतर में अङ्गुल के असंख्यातवें भाग जितने खण्ड होते है उन खण्डों के बराबर है। उक्तंच-पत्तेय पज्जत्त वणस्सइकाइया उ पयरं हरंति लोगस्स अंगुल असंखेज्जभागेण भाइयं' इनकी अपेक्षा बादर पर्याप्त निगोद असंख्यातगुणें अधिक है क्योंकि इनकी अवगाहना अत्यन्त सूक्ष्म होती है और जलाशयों में सर्वत्र इनका प्रायः सद्भाव रहता है इनकी अपेक्षा बादर पृथिवीकायिक पर्याप्त जीव असंख्यातगुणें अधिक है क्योंकि इनका प्रमाण अतिप्रभूत संख्येय प्रतर में अङ्गुल के असंख्यातवें भाग बराबर जितने खण्ड होते है उन खण्डों के बराबर है । इनकी अपेक्षा बादर अप्कायिक पर्याप्तक असंख्यातगुणें अधिक है। क्योंकि इनका प्रभूततर असंख्येय प्रतर में अङ्गुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण जितने खण्ड होते है भावना भ3। थाय छे. तेनी ५२।५२ छे. तेनी ४२di 'पत्तेयसरीरबायरा असंखेज्जगुणा' प्रत्ये: शरी२ मा६२ वनस्पतिय पर्यात ७१ असण्यात વધારે છે. કેમકે તેમનું પ્રમાણ એક પ્રતરમાં આંગળના અસંખ્યાતમાં ભાગ २८॥ 31 थाय छे. गे 431नी ५२।१२ छ. यु. ५ छ है-'पत्तेय पज्जत्तवणस्सइकाइया उ पयरं हरंति लोगस्स अंगुल असंखेज्जभागेण भाइयं' તેના કરતાં બાદર પર્યાપ્ત નિગોદ અસંખ્યાતગણું વધારે છે. કેમકે તેમની અવગાહના અત્યંત સૂમ હોય છે. અને જલાશયોમાં બધે જ તેને પ્રાયઃ સદ્ભાવ રહે છે. તેના કરતાં બાદર પૃથ્વીકાયિક પર્યાપ્ત જીવ અસંખ્યાતગણું વધારે છે. તેઓનું પ્રમાણું અત્યંત પ્રભૂત સંખ્યય પ્રતરમાં આગળના અસં ખ્યાતમાં ભાગની બરોબર જેટલા ખંડ થાય છે એ ખંડની બરોબર છે. તેના કરતાં બાદર અષ્કાયિક પર્યાપ્તક અસંખ્યાતગણા વધારે છે. કેમકે તેમનું અત્યંત પ્રભૂતતા અસંયેય પ્રતરમાં આંગળના અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણના જેટલા ખંડો થાય છે, એ ખંડની બરાબર છે. તેના કરતાં બાદર વાયુકાયિક जी० १५५ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२३४ जीवाभिगमसूत्रे लोकाऽसंख्येय प्रतरेषु संख्याततमभागवर्तिषु यावन्त आकाशप्रदेशास्तावत्प्रमाणकत्वात् तेषाम् । तेभ्यो बादरवनस्पतिकायाः पर्याप्ताः अनन्तगुणाः, प्रतिबादरैकैकनिगोदमनन्तानां जीवानां भावात् । तेभ्यः सामान्यतो बादर पर्याप्तका विशेषाधिकाः, पर्याप्त बादरतेजस्कायिकादीनामपि तत्र प्रक्षेपात् ।। ___ अथ चतुर्थाऽल्पबहुखमाह-एएसि णं भंते ! बादराणं पज्जत्तापज्जत्ताणं कयरे-२ अप्पा वा जाव विसेसाहिया' एतेषां खलु भदन्त ! बादर पर्याप्ताऽपर्याप्तानां कतरेभ्यो कतरेऽल्पा वा बहुका वा तुल्या वा विशेषाधिकावेति उन खण्डों के बराबर है। इनकी अपेक्षा बादर वायुकायिक पर्याप्तक असंख्यातगुणें अधिक है क्योंकि इनका प्रमाण घनीकृत लोक के संख्यात भागवर्ती असंख्यात प्रतरों में जितने आकाश प्रदेश है उन आकाश प्रदेशों के बराबर है इनकी अपेक्षा बादर वनस्पतिकायिक पर्याप्त जीव अनन्तगुणें है क्योंकि हर एक वादर निगोद में अनन्त जीवों का सद्भाव कहा गया है इनकी अपेक्षा सामान्य बादर पर्यासक जीव विशेषाधिक है । क्योंकि इनमें बादर त्रसकायिक आदि भी संमिलित हो जाते है। चतुर्थ अल्पबहुत्व का कथन-'एतेसि णं भंते ! बायराणं पजत्ता पज्जत्ताणं कयरे कयरेहितो' गौतम ने इस चतुर्थ अल्पबहुत्व की वक्तव्यता में प्रभु से ऐसा पूछा है-हे भदन्त ! इन बादर पर्याप्तापर्याप्तक पृथिवीकायादिकों के बीच में कौन जीव किन जीवों की अपेक्षा अल्प है ? कौन किनकी अपेक्षा बहुत है ? कौन किनकी પર્યાપ્તક અસંખ્યાતગણી વધારે છે. કેમકે તેમનું પ્રમાણ ઘનીકૃત લેકના સંખ્યા તમાં ભાગમાં રહેલ અસંખ્યાત પ્રતરામાં જેટલા આકાશ પ્રદેશ છે. એ આકાશ પ્રદેશની બરાબર છે. તેના કરતાં બાદર વનસ્પતિકાયિક પર્યાપ્તક છે અનંત ગણું છે. કેમકે દરેક બાદર નિગદમાં અનંત જીને સદ્ભાવ કહેવામાં આવેલ છે. તેના કરતાં સામાન્ય બાદર પર્યાપક જીવ વિશેષાધિક છે. કેમકે એમાં બાદર ત્રસકાયિક વિગેરેને પણ સમાવેશ થઈ જાય છે. ચોથા અ૯૫ બહત્વનું કથન 'एएसिणं भंते ! बायराणं पज्जत्तापज्जत्ताणं कयरे कयरेहिंतो' गौतम સ્વામીએ આ ચેથા અલ્પ બહુના સંબંધમાં પ્રભુશ્રીને એવું પૂછેલ છે કેહે ભગવન આ બાદર પર્યાપ્તાપર્યાપ્તક પૃથ્વીકાયિક વિગેરેમાં કયા જ ક્યા કરતાં અલપ છે? કેણ તેનાથી વધારે છે? કોણ કોની બરાબર છે? અને કેણ કેના કરતાં વિશેષાધિક છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે જીવાભિગમસૂત્ર Page #1248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ५ सू. १३३ बादरादीनामल्पबहुत्व निरूपणम् १२३५ प्रश्नः ? भगवानाह - गौतम ! 'सव्वत्थोवा बायरा पज्जत्ता' सर्वस्तोका बादराः पर्याप्ताः । ' बायरा अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा' अपर्याप्तबादरा असंख्येयगुणाः इह बादरैकैकपर्याप्तनिश्रया असंख्येयाऽपर्याप्तबादरा उत्पद्यन्ते । 'पज्जत्तगनिस्साए अपज्जत्तगा वकमंति जत्थ एगो तत्थ नियमा असंखेज्जा' इति वचनात् पर्याप्तकनिःश्रया अपर्याप्ता उत्पद्यन्ते व्युत्क्रामन्ति । यत्रैकस्तत्र नियमादसंख्येयाः ततः सर्वत्र पर्याप्तेभ्योऽपर्याप्ता असंख्येयगुणाः वक्तव्याः, अपेक्षा बराबर हैं ? और कौन किनकी अपेक्षा विशेषाधिक है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते है-, सव्वत्थोवा बायरा पज्जत्ता' हे गौतम सब से कम बादर पर्याप्तक है क्योंकि ये परिमित क्षेत्रवर्ती होते है इनकी अपेक्षा - 'बायरा अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा' बादर अपर्याप्तक असंख्यातगुणें अधिक हैं। क्योंकि एक एक बादर पर्याप्त की निश्रा से असंख्यात बादर अपर्याप्तकों का उत्पाद होता है 'एवं सव्वे जहा वायरतसकाइया ४' इनकी अपेक्षा सूक्ष्म अपर्याप्त असंख्यातगुणें अधिक हैं क्योंकि समस्त लोक में व्याप्त रहते है - इसलिये इनका क्षेत्र असंख्यातगुणा अधिक होने के कारण इन्हें पूर्व जीवों की अपेक्षा असंख्यातगुणा अधिक कहा गया है 'पज्जन्तनिस्साए अपज्जन्त्तगा कमति जत्थ एगो तत्थ णियमा असंखेज्जा' ऐसा आगम का कथन है । इनकी अपेक्षा सूक्ष्म पर्याप्तक संख्यातगुणें अधिक है क्योंकि ये चिरकालावस्थायी होने के कारण संख्यातगुणी अवस्था में ही ये सदा मौजूद रहते हैं । यहां सर्व संख्या से सात सूत्र है - जो इस प्रकार 3- 'सव्वत्थोवा बायरा पज्जत्ता' हे गौतम! सौथी गोछा जाहर पर्यास। छे. प्रेम ते। परिमित क्षेत्रमा रहेवावाजा होय छे. तेना उरतां 'बायरा अप जत्तगा असंखेज्जगुणा' महर अपर्याप्त असण्यातगया वधारे छे. भએક એક ખાદર પર્યાપ્તની નિશ્રાથી અસંખ્યાત બાદર અપર્યાપ્તકાના ઉત્પાદ थाय छे, 'एवं सव्वे जहा बायर तसकाइया' तेना उरतां सूक्ष्म अपर्याप्त અસંખ્યાતગણા વધારે છે. કેમકે એ સઘળા લેાકમાં વ્યાપ્ત રહે છે. તેથી તેમનુ ક્ષેત્ર અસંખ્યાત ગણુ વધારે હાવાના કારણે એને પહેલાના જીવાના કરતાં असण्यातगा वधारे अहेवामां आवे छे. 'पज्जत्तनिस्साए अपज्जत्तगा मंत्थि एगो तत्थ णियमा असंखेज्जा' मा प्रमाणे भागभनु स्थन छे. તેના કરતાં સૂક્ષ્મ પર્યાપ્તક સંખ્યાતગણા વધારે છે. રહેનારા હૈાવાના કારણે સંખ્યાતગણી અવસ્થામાંજ તે જીવાભિગમસૂત્ર કેમકે તે ચિરકાળ સત્તા મેાજૂદ રહે છે. Page #1249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२३६ जीवाभिगमसूत्रे एतदभिप्रायेणाह-‘एवं सब्वे जहा बायरतसकाइया' यथा बादरत्रसकायिकाः एवं सर्वे ज्ञेयाः आलापकस्तत्र तत्र स्वयमूहनीयः । आलापकलक्षणं तु जैनागमटीकाकार पूज्यमहाराज घासीलालकृतशिवकोषे-विवक्षितार्थ-बोधार्थ वाक्य मालापको भवेत् । अथ पञ्चमाल्पबहुत्वं समुदितानामेषां पर्याप्तापर्याप्तकानाम् 'एएसि णं भंते ! बायर पुढवीकाइथाणं जाव बायरतसकाइयाण य' एतेषां खलु भदन्त ! से है-प्रथम सूत्र सामान्य सूक्ष्म एवं बादरों की पर्याप्तापर्याप्तावस्था विषयक है द्वितीय सूत्र सूक्ष्म बादर पृथिवीकायिक की पर्याप्तापयांप्तावस्था विषयक है तृतीय सूत्र सूक्ष्म बादर अप्कायिकों की पर्याप्तापर्याप्तावस्था विषयक है । चतुर्थ सूत्र सूक्ष्म बादर तेजस्कायिक जीवों की पर्याप्तापर्याप्तावस्था विषयक है। पांचवां सूत्र-सूक्ष्मवादवायुकायिक जीवों की पर्याप्सापर्याप्तावस्था के विषय में है। छठवां सूत्रसूक्ष्म बादरवनस्पतिकायिक जीवों की पर्याप्तापर्याप्तावस्था के विषय में है । और सातवां सूत्र-सूक्ष्म बादर निगोद की पर्याप्तापर्याप्तावस्था के सम्बन्ध में है। इनमें आलापक प्रकार स्वयं ही उद्भावित कर लेना चाहिये अलापक का लक्षण जैनागमों के टीकाकार पूज्य श्री घासीलालजी महाराजकृत शिवकोष में 'विवक्षितार्थ बोधार्थवाक्य. मालापको भवेत्' विवक्षित अर्थ के बोधार्थ जो वाक्य है वह आला. पक है ऐसा लक्षण किया गया है । चतुर्थ अल्पबहुत्व समाप्त । અહીંયાં સર્વ સંખ્યાના સાત સૂત્રો છે. જે આ પ્રમાણે છે. પહેલું સૂત્ર સામાન્ય સૂક્મ અને બાદરની પર્યાપ્તાપર્યાપ્તાવસ્થા સંબંધિનું છે. બીજી સૂત્ર સૂમ બાદર પૃથ્વીકાયિકની પર્યાપ્તાપર્યાપ્તાવસ્થા સંબંધી છે. ત્રીજું સૂત્ર સૂકમ બાદર અપકાયિકાયિક પર્યાપ્તાપર્યાપ્ત અવસ્થા સંબંધી છે. ચોથું સૂત્ર સૂમ બાદર તેજસ્કાયિક જેની પર્યાપ્તાપર્યાપ્તાવસ્થા સંબંધી છે. પાંચમું સૂત્ર સહમ બાદર વાયુકાયિક જીવેની પર્યાપ્તાપર્યાપ્ત અવસ્થા સંબંધી છે. છટ્ર સૂત્ર સૂમ બાદર વનસ્પતિક યિક જેની પર્યાપ્તાપર્યાપ્ત અવસ્થા સંબંધી છે. અને સાતમું સૂત્ર સૂક્ષમ બાદર નિગદની પર્યાપ્તપર્યાપ્ત અવસ્થાના સંબંધમાં છે. આ વિષયના આલાપ પ્રકારે પિતેજ સમજીને કહી લેવા આલાપકનાં લક્ષણો જૈનાગના ટીકાકાર પૂજ્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજે બનાવેલ શિવકોષમાં 'विवक्षितार्थबोधार्थवाक्यमालापको भवेत्' विवक्षित मथ नो मोष थवा माटेर વાય છે તે આલાપક કહેવાય છે. આ પ્રમાણે લક્ષણ બતાવવામાં આવેલ છે. ચોથું અલ્પ બહત્વ સમાસ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ५ सू. १३३ बादरादीनामल्पबहुत्व निरूपणम् १२३७ बादर समान्य - बादरपृथिवीकायिकाऽप्तेजोवायुत्रसकायिकानाम 'पज्जत्ता पज्जत्ता णं कयरेकय रेहिंतो अप्पा वा जाव विसेसाहिया वा' पर्याप्ताऽपर्याप्तानां कतरे कतरेभ्योऽल्पाः यावद्विशेषाधिका वा ? भगवानाह - गौतम ! 'सव्वत्थोवा बायर तेउकाइया पज्जत्तगा' सर्वेभ्यः स्तोका बादरतेजस्कायिकाः पर्याप्ताः 'बायरतसकाइया पज्जत्तगा असंखेज्जगुणा' तेभ्यः पर्याप्तबादरतेजस्कायिका असंख्येयगुणाः 'पत्तेयसरीरबायरवणस्सइकाइया पज्जत्तगा असंख्येयगुणाः तेभ्यः पर्याप्तक प्रत्येकशरीरबादरवनस्पतिकाया असंख्येयगुणाः, 'बायरनिगोया पंचम अल्पबहुत्व इस प्रकार से है - इसमें समुदित पर्याप्तापर्याप्तकों का अल्पबहुत्व विवक्षित हुवा है-गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है - 'एएसि णं भंते ! बायराणं बायर पुढवीकाइयाणं जाव बायर तसकाइयाणं य पज्जत्तापज्जन्त्ताणं कयरे कयरेहिंतो.' हे भदन्त ! बादर, बादरपृथिवीकायिक, बादर अष्कायिक, वादर तेजस्कायिक, बादर वायुकायिक बादर वनस्पतिकायिक, और बादर कायिक इनकी पर्याप्त पर्याप्तावस्था में कौन जीव किन जीवों की अपेक्षा अल्प है ? कौन किनकी अपेक्षा बहुत हैं ? कौन किनके बराबर है ? कौन किनकी अपेक्षा विशेषाधिक हैं ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु ने कहा हैहे गौतम! 'सव्वत्थोवा वायर तेउकाइया पज्जत्तगा' सब से कम पर्याप्त बादर तेजस्कायिक जीव है इनकी अपेक्षा 'बायर तसकाइया पज्जन्तगा असंखेज्जगुणा' बादर त्रसकायिक पर्याप्तक असंख्यातगुणे अधिक हैं इनकी अपेक्षा पर्याप्त बादर प्रत्येक वनस्पतिપાંચમાં અલ્પમહત્વનું કથન આ પાંચમાં અલ્પ બહુત્વમાં સમુદ્દિત પર્યાપ્તાપર્યાંસકાના અલ્પ બહુત્વની વિવક્ષા કરવામાં આવેલ છે. આ સંબંધમાં ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને એવું पूछ छे 'एएसिणं बायराणं बायरपुढवीकाइयाणं जाव बायर तसकाइयाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं कयरे कयरेहिंतो ० ' हे भगवन् माहर, जाहर पृथ्वी अयिड, ખદર અકાયિક, ખાદર તેજસ્કાયિક, ખાદર વાયુકાયિક માદર વનસ્પતિ. કાયિક અને બાદર ત્રસકાયિકાની પર્યાપ્તાપ સાવસ્થામાં કયા જીવા કયા જીવેાના કરતાં અલ્પ છે ? કાણુ કેાના કરતાં વધારે છે ! કાણુ કેની ખરા ખર છે, અને કાણુ કાનાથી વિશેષાધિક છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં प्रभुश्री उडे छे उन्हे गौतम! 'सव्वत्थोवा बायर तेजकाइया पज्जतगा' सौथी शोछा पर्याप्त माहर तेरा व छे. तेना ४२तां 'बायरा तसकाइया पज्जत्तगा असंखेज्जगुणा' बाहर स पर्याप्त संख्यातगा पधारे छे, तेना १२तां પર્યાપ્ત ખાદર પ્રત્યેક વનસ્પતિકાયિક જીવ અસ`ખ્યાતગણા વધારે છે, તેના કરતાં જીવાભિગમસૂત્ર Page #1251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२३८ जीवाभिगमसूत्रे पज्जत्तगा असंखेज्जगुणा' प्रत्येकशरीरबादरपर्याप्तकवनस्पतिकायापेक्षया बादरनिगोदपर्याप्तका असंख्येयगुणाः । 'पुढवी आउवाउ पज्जत्तगा असंखेज्जगुणा' तेभ्यः पर्याप्त बादरपृथिवीकाया:-एभ्यः पर्याप्तबादराप्कायिकाः, एभ्यः पर्याप्तबादरवायुकाया असंख्येयगुणाः 'बायरतेउकाइया अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा' एभ्योऽपर्याप्तबादरतेजस्काया असंख्येयगुणाः 'पत्तेयसरीरबायरवणस्सइ अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा' एश्योऽपर्याप्तप्रत्येकशरीरबादरवनस्पतिकाया असंख्येयगुणाः 'बायर णिओया अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा' तेभ्योऽपर्याप्तबादरनिगोदा असंख्येयगुणाः 'बायरपुढवी आउवाउ अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा' तेभ्योऽपर्याप्तवादरपृथिवीकायिका:-तेभ्यश्चाऽपर्याप्तबादराप्कायाः कायिक जीव असंख्यातगुणें अधिक है इनकी अपेक्षा पर्याप्त बादर निगोद जीव असंख्यातगुणे अधिक है । इनकी अपेक्षा बादर पृथिवीकायिक पर्याप्त असंख्यातगुणें अधिक है। इनकी अपेक्षा बादर अप्कायिक पर्याप्त जीव असंख्यातगुणें अधिक है । इनकी अपेक्षा बादर वायुकायिक पर्याप्त असंख्यातगुणें अधिक है। पर्याप्त बादर वायकायिक की अपेक्षा 'बायर तेउकाइया अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा बादर तेजस्कायिक अपर्याप्त जीव असंख्यातगुणें अधिक है। क्योंकि बादर वायुकायिक पर्याप्त असंख्यात लोकाकाश के प्रदेशों में जितने आकाश प्रदेश है उतने है और बादर तेजस्कायिक अपर्याप्त असंख्यात लोकाकाश के प्रदेशों के बराबर प्रमाण वाले है बादर तेजस्कायिक अपर्याप्त जीवों की अपेक्षा 'पत्तय सरीर वायर वणस्सइ अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा' प्रत्येक शरीर बादर वनस्पति अपर्याप्तक असंख्यातगुणें अधिक है । इनकी अपेक्षा 'बायरणिओया अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा' बादर निगोद अपर्याप्तक असंख्यातપર્યાપ્ત બાદર નિગોદ જીવ અસંખ્યાતગણું વધારે છે. તેના કરતાં બાદર પૃથ્વી કાયિક પર્યાપ્ત જીવ અસંખ્યાતગણી વધારે છે. તેના કરતાં બાદર વાયુકાયિકના पर्यास मसभ्यात छ. पर्याप्त मा६२ वायुविजन ४२ता 'बायरतेउकाइया अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा' ॥२ ते४२४॥थि: २५५र्यास ०१ २मस च्यात વધારે છે. કેમકે બાદર વાયુકાયિક પર્યાપ્ત અસંખ્યાત લેકાકાશના પ્રદેશમાં જેટલા આકાશ પ્રદેશ છે. એટલા છે. અને બાદર તેજસ્કાયિક અપર્યાપ્તક જ ना ४२i पत्तेय सरीरबायरवणस्सइकाइया अपज्जत्तगा असंखेज्जगाणा' પ્રત્યેક શરીર બાર વનસ્પતિકાયિક અપર્યાપક અસંખ્યાતગણું વધારે છે. તેના ४२di 'बायर णिओया अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा' मा४२ निगाह म५यति જીવાભિગમસૂત્ર Page #1252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.५ सू.१३३ बादरादीनामल्पबहुत्वनिरूपणम् १२३९ एभ्योऽपर्याप्तबादरवायुकायाः क्रमगत्या पूर्वपूर्वभ्योऽसंख्येयगुणाः । 'बायरवणस्सइ पज्जत्तगा अणंतगुणा' पर्याप्तका बादरवनस्पतिकायाः पूर्वस्मादनन्तगुणाः । प्रतिबादरैकैकनिगोदमनन्तानां जीवानां भावात् । 'बायर पज्जत्तगा विसे साहिया' तेभ्यः सामान्य पर्याप्तबादरा विशेषाधिकाः पर्याप्तबादरतेजस्कायिकादीनामपि तत्र प्रक्षेपात् । 'वायरवणस्सइ अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा' अपर्याप्तबादरवनस्पतिकाया असंख्येयगुणाः एकैकपर्याप्तवादर वनस्पतिकायिकनिगोदनिःश्रयाऽसंख्येयानामपर्याप्त बादरवनस्पतिकायिकनिगोदानामुत्पादात् गुणें अधिक हैं, 'बायर पुढवी आउ वाउ अपज्जत्तगा' इनकी अपेक्षा अपर्याप्त बादरपृथिवीकायिक अपर्याप्त बादरपृथिवीकायिकों की अपेक्षा अपर्याप्त बादर अप्कायिक, बादर अप्कायिक अपर्याप्तकों की अपेक्षा अपर्याप्त बाद वायुकायिक असंख्यातगुणें अधिक है। 'बायर वणस्सइ पज्जत्तगा अणंतगुणा' अपर्याप्त बादर वायुकायिकों की अपेक्षा पर्याप्त बादर वनस्पतिकायिक अनन्तगुणे अधिक है। क्योंकि हर एक बादर रूप एक एक निगोद में अनन्त जीवों का सद्भाव रहता है । 'वायर पज्जत्तगा विसेसाहिया' पर्याप्त बादर वनस्पतिकायिकों की अपेक्षा सामान्य बादर पर्याप्त जीव विशेषाधिक है। क्योंकि सामान्य बादर पर्याप्तक जीवों में पर्याप्त बादर तेजस्कायिक का अन्तर्भाव हो जाता है । 'बायर वणस्सइ अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा' सामान्य बादर पर्याप्तक जीवों की अपेक्षा बादर वनस्पति अपर्याप्तक जीव असंख्यातगुणें अधिक है । क्योंकि एक २ बादर सध्यात! धारे छ. 'बायर पुढवी आउ वाउ अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा' અપર્યાપ્તક બાદર નિગોદના કરતાં અપર્યાપ્તક બાદર પૃથ્વીકાયિક અપર્યાપ્તક બાદર પૃથ્વીકાચિકેના કરતાં અપર્યાપ્તક બાદર અકાયિક અપર્યાપ્ત બાદર . बिछीना ४२di मर्यात ॥४२ वायुयो । असण्यातग धारे छ. 'बायर वणस्सइ पज्जत्तगा अणंतगुणा' अर्यात४ मा६२ वायुायिछीना ४२तां पर्याप्त બાદર વનસ્પતિકાયિક અનંતગણું વધારે છે. કેમકે–દરેક બાદર રૂપ એક એક निगोहमा मनत वोनो समा१ २९ छ. 'वायर पज्जत्तगा विसेसाहिया' પર્યાપ્તક બાદર વનસ્પતિકાયિકના કરતાં સામાન્ય બાદર પર્યાપ્તક જીવ વિશેધિક છે. કેમકે સામાન્ય બાદર પર્યાપ્તક જીવમાં પર્યાપ્ત બાદર તેજસ્કાયિકનો अधामा मतर्भाव थ य छे. 'बायर वणस्सइ अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा' સામાન્ય પર્યાપ્તક જીવોના કરતાં બાદર વનસ્પતિ અપર્યાપ્તક જીવ અસંખ્યાત ગણા વધારે છે. કેમકે એક એક બાદર પર્યાપ્તક વનસ્પતિકાયિક નિગોદના જીવાભિગમસૂત્ર Page #1253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२४० जीवाभिगमसूत्र इति । 'बायरा अपज्जत्तगा-विसेसाहिया' बादरवनस्पति अपर्याप्तकेभ्योऽपर्याप्त बादरा विशेषाधिकाः । 'बायरा पज्जत्ता विसेसाहिया' तेभ्यः पर्याप्त बादराविशेषाधिकाः। इति बादराश्रिताल्पबहुत्वम् । संप्रति सूक्ष्मबादराऽल्पबहुत्वम् –'एएसि णं भंते ! सुहुमाणं-मुहुमपुढवीकाइयाणं जाव सुहमनिगोयाणं' सामान्यतः सूक्ष्माणां सूक्ष्मप्रथिवीकायिकानां सूक्ष्माऽप्तेजोवायुवनस्पतित्रसकायिकानां सूक्ष्मनिगोदानाम् 'बायराणं बायरपुढवीकाइयाणं जाव बायरतसकाइयाण य' सामान्य बादराणां बादरपर्याप्तक वनस्पतिकायिक निगोद के आश्रय असंख्यात अपर्याप्त बादर वनस्पतिकायिक निगोद जीवों का उत्पाद होता रहता है। 'बायरा अपज्जत्तगा विसेसाहिया' बादर वनस्पति अपर्याप्तकों की अपेक्षा अपर्याप्त बादर जीव विशेषाधिक हैं 'बायसा पज्जत्ता विसेसाहिया' अपर्याप्त बादर जीवों की अपेक्षा बादर पर्याप्तक जीव विशेषाधिक हैं। इस प्रकार से यह बादर जीवों के आश्रित अल्पबहुत्व का कथन है। अब सूक्ष्म बादर जीवों का अल्पबहुत्व इस प्रकार से है-'एएसि णं भंते ! सुहुमाणं सुहुम पुढवीकाइयाणं जाव सुहुम निगोदाणं' गौतम ने यहां ऐसा पूछा है-हे भदन्त ! इन सूक्ष्मों के, सूक्ष्म पृथिवीकायिकों के, यावत्-सूक्ष्म अप्कायिकों के, सूक्ष्म तेजस्कायिकों के, सूक्ष्म वायुकायिकों के, सूक्ष्म वनस्पतिकायिकों के, सूक्ष्म त्रसकायिकों के-एवं सूक्ष्म निगोदों के-तथा 'बायराणं, बायरपुढवीकाइयाणं जाव बायर तसकाइयाणं कयरे कयरेहिंतो' बादरों के बादर पृथिवीकायिकों આશ્રયથી અસંખ્યાત અપર્યાપ્તક બાદર વનસ્પતિકાયિક નિગોદ જીવન ઉત્પાદ थती २ छ. 'बायरा अपज्जत्तगा विसेसाहिया' मा६२ वनस्पतिय अपर्या तीना ४२di २५५र्यास्त: ॥६२ ७१ विशेषाधि४ छ. 'बायरा पज्जत्ता विसेसाहिया' २५पर्याप्त माह२ वाना ४२ता मा२ ५स्त४०१ विशेषाधि छ. આ રીતે આ બાદર જે સંબંધી અલ્પ બહત્વનું કથન કરેલ છે. वे सूक्ष्म पा४२ वानु २५८५ पडत्व अपामा मावे छ.-'एएसि णं भते ! सुहमपुढवीकाइयाणं जाव सुहुम निगोदाणं' गौतमस्वाभीमे मा संच मां એવું પૂછ્યું છે કે- હે ભગવદ્ આ સૂક્ષ્મ જીવેમાં સૂમ પૃથ્વીકાયિકોમાં યાવત્ સૂમ અપ્લાયિકમાં સૂક્ષ્મ તેજસ્કાચિકેમાં સૂફમવાયુકાયિકોમાં, સૂક્ષ્મ वनस्पतियोभी, सूक्ष्म स4ि3igi, मने सूक्ष्म निगोहमा तथा 'बायराणं, बायर पुढवीकाइयाणं जाव बायर तसकायियाणं कयरे०' मामा मार જીવાભિગમસૂત્ર Page #1254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ५ सू. १३३ बादरादीनामल्पबहुत्व निरूपणम् १२४१ " पृथिवी कायिकानां बादरतेजोवायुवनस्पतिकायिकानां बादरत्रसकायिकानां च 'कयरे कयरेर्हितो ० ' कतरेकतरेभ्योऽल्पावा बहुका वा तुल्या वा विशेषाधिकावेति प्रश्नः ? भगवानाह - 'गोयमा ! सच्वत्थोवा बादरतसकाइया' हे गौतम! सर्वस्तोकाः सर्वेभ्योऽल्पा बादरत्रसकायिका: 'वायर उकाइया असंखेज्जगुणा' एभ्यो बादरतैजसकायिका असंख्येयगुणाः 'पत्तेयसरीर वायरवणस्सइकाइया असंखज्जगुणा' एभ्यः प्रत्येकशरीर बादरवनस्पतिकाया असंख्येयगुणाः 'तव जाव बायरवाउकाइया असंखेज्जगुणा' बादरनिगोदा असंख्येयगुणाः तेभ्यो बादरपृथिवीकायिकाः, तेभ्यो बादराप्कायिकाः ततो बादरवायुके, बादर अकायिकों के, बादर तेजस्कायिकों के, बादर वायुकायिकों के, बादर वनस्पतिकायिकों के, और त्रसकायिकों के बीच में कौन जीव किन जीवों की अपेक्षा अल्प हैं ? और कौन किनकी अपेक्षा बहुत हैं ? कौन किनके अपेक्षा बराबर हैं ? और कौन किनके विशेपाधिक हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा ! सव्वत्थोवा बायर तसकाइया' हे गौतम! सब से कम बादर त्रसकायिक जीव हैं बायर ते काइया असंखेज्जगुणा' इनकी अपेक्षा बादर तेजस्कायिक जीव असंख्यातगुणें अधिक हैं । 'पत्तेय शरीर बायरवणस्सइ असं खेज्जगुणा' बादर तेजस्कायिक जीवों की अपेक्षा प्रत्येक शरीर बादर वनस्पतिकायिक जीव असंख्यातगुणें अधिक हैं । 'तहेव जाव बायर वाउकाइया असंखेज्जगुणा' प्रत्येक बादर वनस्पतिकायिक की अपेक्षा यावत् - बादर निगोद असंख्यातगुणें अधिक हैं इनकी अपेक्षा बादर पृथिवीकायिक असंख्यातगुणें अधिक हैं इनकी अपेक्षा बादर अष्का પૃથ્વીકાયિકામાં ખાદર અપ્કાયિકામાં, ખાદર તેજસ્કાયિકામાં, ખાદર વાયુકાયિકા માં અને માદર ત્રસકાયિકામાં કયા જીવે કયા જીવે કરતાં અલ્પ છે ? અને કયા જીવા કયાં જીવા કરતાં વધારે છે ? કોણ કોની ખરાખર છે ? અને કણ કાનાથી વિશેષાધિક છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ગૌતમસ્વામીને કહે છે - 'गोयमा ! सव्वत्थोवा बायरतसकाइया' हे गौतम! सौथी गोछा माहर वसायिक व छे. 'बायर तेजकाइया असंखेज्जगुणा' तेना ४२तां माहरतेस्छायिङ लव असंख्यातगणा वधारे छे. 'पत्तेय बायर वणस्सइकाइया असंखेज्जगुणा' जाहर तेन्स्ायिक भवना पुरता उरतां प्रत्येक माहर वनस्पति કાયિક જીવ असं ज्यातला वधारे छे. 'तहेव जाव बायर वाउकाइया असंखेज्जगुणा' प्रत्ये र वनस्पति अयि ना उरतां यावत् महर निगोह असખ્યાતગણા વધારે છે. તેના કરતાં ખાદર પૃથ્વીકાયિક અસંખ્યાતગણા વધારે जी० १५६ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२४२ जीवाभिगमसूत्रे कायिकाः असंख्येयगुणाः 'मुहुमतेउकाइया असंखेज्जगुणा' ततः सूक्ष्मतेजस्कायिका असंख्येयगुणाः 'मुहुमपुढवी० विसेसाहिया' ततः सूक्ष्मपृथिवीकायिका विशेषाधिकाः 'मुहुम आउ० वाउ०' ततः सूक्ष्माऽप्कायिकाः ततः सूक्ष्मवायुकायिका विशेषाधिकाः। 'मुहुम निओया असंखेज्जगुणा' ततः सूक्ष्म निगोदा असंख्येयगुणाः । 'बायरवणस्सइकाइया अणंतगुणा' ततो बादरवनस्पतिकायिका अनन्तगुणा अधिकाः 'बायरा विसेसाहिया' ततः सामान्यतो बादरा विशेषाधिका 'मुहमवणस्सइकाइया असंखेज्जगुणा' ततः सूक्ष्मवनस्पतिकाया असंख्यातगुणाः 'मुहुमा विसेसाहिया' ततः सामान्यतः सूक्ष्मा विशेषायिक असंख्यातगुणे अधिक हैं और इनकी अपेक्षा बादर वायुकायिक असंख्यातगुणें अधिक हैं । 'सुहुम तेउकाइया असंखेज्जगुणा' बादर बायुकायिकों की अपेक्षा सूक्ष्म तेजस्कायिक असंख्यातगुणें अधिक हैं 'सुहुम पुढवी. विसेसाहिया' इनकी अपेक्षा सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीव विशेषाधिक हैं। 'सुहुम आउ वाउ' इनकी अपेक्षा सूक्ष्म अप्कायिक जीव विशेषाधिक हैं। इनकी अपेक्षा सूक्ष्म वायुकायिक जीव विशेषाधिक है 'सुहुम णिओया असंखेज्जगुणा' इनकी अपेक्षा सूक्ष्म निगोद असंख्यातगुणें अधिक हैं । 'बायर वणस्सइकाइया अणंत. गुणा' सूक्ष्म निगोदों की अपेक्षा बादर वनस्पतिकायिक जीव अनन्त गुणे अधिक हैं 'बायरा विसेसाहिया' बादर वनस्पतिकायिकों की अपेक्षा सामान्य बादर जीव विशेषाधिक है 'सुहुमा वणस्सइकाइया असंखेज्जगुणा' सामान्य बादर जीवों की अपेक्षा सूक्ष्म वनस्पतिकायिक जीव असंख्यातगुणे अधिक हैं । 'सुहुमा विसेसाहिया' सूक्ष्म છે. તેના કરતાં બાદર અષ્કાયિક અસંખ્યાતગણી વધારે છે. અને તેના કરતાં माह२ वायुय मसभ्याता धारे छे, 'सुहूम तेउकाइया असंखेज्जगुणा' બાદર વાયુકાયિકાના કરતાં સૂક્ષમ તેજસ્કાયિક અસંખ્યાતગણા વધારે છે. 'सुहुम पुढवीकाइया विसेसाहिया' तेन ४२ता सूक्ष्म वीयि४ ०१ विशे. धि छ. 'सुहम आउ वाउ' तेना ४२ता सूक्ष्म २५ यि ७१ विशेषाधि छे. भने तना ४२ता सूक्ष्म वायु४ायि४१ विशेषाधि छ. 'सुहमणिओया असंखेज्ज गुणा' तन। ४२त सूक्ष्मानगो मसभ्यात पधारे छे. 'बायर वणस्सइ काइया अणतगुणा' सूक्ष्म निगोहाना ४२di २ वनस्पतिय ७१ मनत ॥ वधारे छे. 'बायरा विसेसाहिया' मा६२ वनस्पतियाना ४२तां सामान्य मा२०१ विशेषाधि४ छ. 'सुहुम वणरस इकाइया असंखेज्जगुणा' सामान्य मा६२ वाना ४२ता सूक्ष्म वनस्पति यि ७१ मध्यातमा थारे छे. 'सुहुमा જીવાભિગમસૂત્ર Page #1256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.५ सू.१३३ बादरादीनामल्पबहुत्वनिरूपणम् १२४३ धिकाः। एवं अपज्जत्तगा वि-पज्जत्तगा वि एवं पूर्वोक्त प्रकारेण पर्याप्तकाऽपर्याप्तकानामुभयेषाप्तपि अल्प बहुत्वं ज्ञातव्यम्, 'नवरं सव्वत्थोवा बायरतेउकाइया पज्जत्ता' वैलक्षण्यश्च पर्याप्तबादर तेजस्कायिकाः सर्वस्तोकाः 'बायरतसकाइया पज्जत्तगा असंखेज्जगुणा' पर्याप्त बादरतेजस्कायिकेभ्यः पर्याप्तबादरत्रसकायिका असंख्येयगुणाः 'पत्तेय शरीर बायर वन' तेभ्यः प्रत्येकशरीरबादरवनस्पतिकायिका असंख्येयगुणाः 'सेसं तहेव जाव सुहुम पज्जत्ता विसेसाहिया' शेष तयैव यावत्सूक्ष्मपर्याप्ता विशेषाऽधिका इति । वनस्पतिकातिक जीवों की अपेक्षा सामान्य सूक्ष्म जीव विशेषाधिक हैं । 'एवं अपज्जत्तगाण वि पज्जत्तगाण वि' इसी तरह से पर्याप्त और अपर्याप्त इन दोनों प्रकार के सूक्ष्म बाद जीवों का अल्पबहुत्व आदि जानना चाहिये 'नवरं सव्वत्थोवा बायर तेउकाइया पज्जत्ता' परन्तु यहां अन्तर इतना ही है कि बाद तेजस्कायिक पर्याप्त जीव सबसे कम हैं । 'बायर तसकाइया पज्जत्तगा असंखेनगुणा' पर्याप्त बादर तेजस्कायिकों की अपेक्षा पर्याप्त बादर त्रसकायिक असंख्यातगुणें अधिक हैं । 'पत्तेयसरीरबायरवन०' पर्याप्त बादर त्रसकायिको की अपेक्षा पर्याप्त बादर प्रत्येक शरीर वनस्पतिकायिक जीव असंख्यातगुणे अधिक हैं । 'सेसं तहेव जाव सुहुम पज्जत्ता विसेसाहिया' बाकी का कथन पूर्वोक्त जैसा ही है यावत् सूक्ष्म पर्याप्त विशेषाधिक हैं । अर्थात् पर्याप्त बादर प्रत्येक शरीर वनस्पतिकायिक जीवों की अपेक्षा बादर निगोद पर्याप्तक, इनकी अपेक्षा बादर पर्याप्तक पृथिवीकायिक, विसेसाहिया' सूक्ष्म वनस्पति यि ना ४२तi सामान्य सूक्ष्म ७१ विशेषा. घि छ. 'एवं अपज्जत्तगाण वि पज्जत्तगाण वि' से प्रभारी पर्याप्त मन અપર્યાપ્ત આ બન્ને પ્રકારના સૂમ બાદર – અલ્પ બહુત વિગેરે सम से 'नवर सव्वत्थोवा बायर तेउकाइया पज्जत्ता' ५२'तु मडीयां અંતર એટલું જ છે કે–બાદર તેજસ્કાયિક પર્યાપ્ત જીવ સૌથી ઓછા છે. 'बायर तसकाइया पज्जत्तगा असंखेज्जगुणा' ५यात मा२ ते२४२४ायीन ४२त। ५यात माह२ यि४ २मध्याता धारे छे. 'पत्तेयसरीरबायरवणस्सइ. काइया असंखेज्जगुणा' पर्याप्त मा४२ सयान। ४२di पर्याप्त प्रत्ये शरीर मा२वन२५तियि ७१ मसण्यात धारे छे. 'सेस तहेव जाव सुहमपज्जत्ता विसेसाहिया' डीनु थन पडता ह्या प्रमाणे छे. यावत् સૂકમ પર્યાપ્તક વિશેષાધિક છે. અર્થાત્ પર્યાપ્ત બાદર પ્રત્યેક શરીર વનસ્પતિ કાયિક જીવોના કરતાં બાદર નિગોદ પર્યાપ્ત, તેના કરતાં બાદર પર્યાપ્તક પૃથ્વી જીવાભિગમસૂત્ર Page #1257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२४४ जीवाभिगमसूत्र सर्वसूक्ष्मवादर पर्याप्ताऽपर्याप्तानामल्पबहुत्वम्-'एएसि णं भंते ! सुहुमाणं बायराण पज्जत्ताणं अपज्जत्ताण य कयरेकयरेहितो०' एतेषां खलु भदन्त ! सूक्ष्माणां बादराणांच पर्याप्तकानामपर्याप्तकानां च सर्वेषां मध्ये कतरे-२ कतरेभ्यः २ अल्पा बहुकास्तुल्या विशेषाधिकावेति ? भगवानाह-गौतम ! 'सध्वत्थोवा इनकी अपेक्षा बादर पर्याप्तक अप्कायिक, इनकी अपेक्षा बादर पर्याप्तक वायुकायिक ये सब असंख्यातगुणें हैं । बादर पर्याप्त वायुकायिकों की अपेक्षा सूक्ष्म तेजस्कायिक पर्याप्त असंख्यातगुणें अधिक हैं इनकी अपेक्षा सूक्ष्म पृथिवीकायिक, सूक्ष्म अप्कायिक सूक्ष्म वायुकायिक ये सब पर्याप्त जीव यथोत्तर विशेषाधिक हैं पर्याप्त सूक्ष्म वायुकायिकों की अपेक्षा पर्याप्त सूक्ष्म निगोद असंख्यातगुणें अधिक हैं। इनकी अपेक्षा पर्याप्त बादर वनस्पतिकायिक जीव अनन्तगुणें हैं। इनकी अपेक्षा सामान्य बादर पर्याप्तक जीव विशेषाधिक है । इनकी अपेक्षा सूक्ष्म वनस्पतिकायिक पर्याप्तक जीव असंख्यातगुणें अधिक है। और इनकी अपेक्षा सामान्य सूक्ष्म पर्याप्तक जीव विशेष अधिक है। इस प्रकार से यह समस्त सूक्ष्म एवं बादर जीवों का उनकी पर्याप्त और अपर्याप्त अवस्था के समय का अल्पबहुत्व कथन है। 'एएसि णं भंते ! सुहुमाणं बायराण य पज्जत्ताणं अपज्जत्ता य कयरे कयरेहितो' हे भदन्त ! पर्याप्त सूक्ष्म १ और अपर्याप्त सूक्ष्म २ કાયિક, તેના કરતાં બાદર પર્યાપ્તક અષ્કાયિક, તેના કરતાં બાદર પર્યાપ્તક વાયુકાયિક આ બધા અસંખ્યાતગણું છે. બાદર પર્યાપ્તક વાયુકાયિકોના કરતાં સૂક્રમ તેજસ્કાયિક પર્યાપ્તક અસંખ્યાતગણું વધારે છે. તેના કરતાં સૂકમ પૃથ્વીકાયિક, સૂક્ષમ અષ્કાયિક સૂક્ષ્મ વાયુકાયિક આ બધા પર્યાપ્તકજી યથેત્તર વિશેષાધિક છે. પર્યાપ્તક સૂમ વાયુકાયિકોના કરતાં પર્યાપ્તક સૂક્ષમ નિગોદ અસંખ્યાતગણું વધારે છે. તેના કરતાં પર્યાપ્તક બાદર વનસ્પતિકાયિક જીવ અનંતગણુ છે. તેના કરતાં સામાન્ય બાદર પર્યાપ્તક જીવ વિશેષાધિક છે. તેના કરતાં સૂમ વનસ્પતિકાયિક પર્યાપ્તક જીવ અસંખ્યાતગણું વધારે છે. અને તેના કરતાં સામાન્ય સૂકમ પર્યાપ્તક જીવ વિશેષાધિક છે. આ પ્રમાણે આ કથન સઘળા સૂક્ષમ અને બાદર છવાનું તેમની પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તક અવસ્થાના સમયનું અ૯પ બહુત્વ છે. 'एएसिणं भंते ! सुहमाणं बायराणय पज्जत्ताणं अपज्जत्ताणय कयरे कयरे हिंतो' हे भगवन् पर्याप्त सूक्ष्म अने अपर्याप्त सूक्ष्म, मा४२ पर्यात भने બાદર અપર્યાપ્તકમાં કે જેનાથી અલ્પ છે? કોણ કોના કરતાં વધારે છે? જીવાભિગમસૂત્ર Page #1258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ५ सू. १३३ बादरादीनामल्पबहुत्व निरूपणम् १२४५ बायरा पज्जत्ता बायरा अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा' सर्वेभ्योऽल्पा बादरा: अपर्याCast: बाद अपर्याप्ता ये ते तु असंख्येयगुणाः । 'सव्वत्थोवा सुहुमा अपज्जत्ता' सर्वाः : सूक्ष्मा अपर्याप्तकाः । 'सुहुमा पज्जत्ता संखेज्जगुणा' सूक्ष्म पर्याप्तका अपर्याप्तकापेक्षया संख्येयगुणाः । ' एवं सुहुमपुढवी बायरपुढवी जाव सुहुम निओया बायरनिओया' एवं सर्वस्तोकाः सूक्ष्मपृथिवीकायाः बादरपृथिवीकायास्तु - संख्येयगुणाः अधिकाः । एवमष्कायिकाः वायुकायिकाः निगोदाव सूक्ष्माः स्तोकाः बादराः संख्येयगुणा अधिकाः । ' नवरं पतेयशरीर बायरबादर पर्याप्त और बादर अपर्याप्त इनके बीच में कौन किनकी अपेक्षा अल्प हैं ? कौन किनकी अपेक्षा बहुत हैं ? कौन किनके बराबर हैं ? और कौन किनकी अपेक्षा विशेषाधिक है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'सव्वत्थोवा बायरा पज्जन्त्ता' हे गौतम ! सब से कम बादर पर्याप्त जीव हैं क्योंकि ये परिमित क्षेत्रवर्ती हैं। इनकी अपेक्षा 'बायरा अपज्जत्ता असंखेज्जगुणा' बादर अपर्याप्त जीव असंख्यातगुणें अधिक हैं। क्योंकि एक एक बादर पर्याप्त जीवों की निश्रा से असंख्यात बादर अपर्याप्त जीवों का उत्पाद होता है । 'सव्वत्थोवा सुहुमा अपज्जन्त्ता सुहुम प० संखेज्जगुणा' सूक्ष्म अपर्याप्त सब से कम हैं । इनकी अपेक्षा सूक्ष्म पर्याप्तक संख्यातगुणें अधिक हैं । ' एवं जहा सुहुम पुढवी बायर पुढवी' सूक्ष्म पृथिवीकायिक सब से स्तोक है बादर पृथिवीकायिक संख्यातगुणें अधिक हैं ' एवं ' इसी तरह से अकायिक में वायुकायिक में और निगोद में सूक्ष्म कम हैं और કાણુ કાની ખરેખર છે ? અને કાણુ કાનાથી વિશેષાધિક છે ? આ પ્રશ્નના उत्तरभां प्रभुश्री उडे छे - 'सव्वोथावा बायरा पज्जत्ता' हे गौतम! सौथी ઓછા ખાદર પર્યાપ્તક જીવ છે. કેમકે તેઓ પરિમિત ક્ષેત્રમાં રહેવાવાળા છે. तेना रतां 'बायरा अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा' महर अपर्याप्त व અસંખ્યાત ગણા વધારે છે. કેમકે-એક એક ખાદર પર્યાપ્તક જીવાની निश्राथी असंख्यात जहर अपर्याप्त वो तो उत्पात थाय छे. 'सव्वत्थोवा सुहुमा अपज्जत्ता सुहुमा पज्जत्ता संखेज्जगुणा' सूक्ष्म अपर्याप्त सौथी ઓછા છે. તેના કરતાં સૂક્ષ્મ પર્યાપ્ત સંખ્યાતગણા વધારે છે, વં जाव सुहुम पुढवी बायरा पुढवी' सूक्ष्म पृथ्वी अयि सौथी थोडा छे, जाहर पृथ्वी अयि संख्यातगा वधारे छे. 'एवं' मेन प्रमाणे सच्छायो, वायु કાયિકામાં, અને નિગેાદામાં સૂક્ષ્મ સૌથી એછા છે અને ખાદર સંખ્યાતગણા पधारे छे. 'नवर' पत्तेयसरीरबायरवणरसइकाइया विसेसाहिया' परंतु महींयां જીવાભિગમસૂત્ર Page #1259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२४६ जीवाभिगमसूत्रे वण' नवरं प्रत्येकशरीरबादरवनस्पतिकायिका विशेषाधिकाः। 'सव्वत्थोवा पज्जत्ता अपजत्ता असंखेजगुणा' पर्याप्ताः सामान्यतः सर्वस्तोकाः तदपेक्षयाऽपर्याप्तका असंख्येयगुणा भवन्ति इति । ___ 'एवं बायरतसकाइया वि' एवं बादरत्रसकायिका अपि पर्याप्ताः सर्वस्तोकाः बादरा असंख्येयगुणाः। 'सव्वे सिं पज्जत्तअपज्जत्तगाणं कयरेकयरेहितो०' सर्वेषां पर्याप्तकाऽपर्याप्तकानां कतरेभ्यः कतरेऽल्पा बहुकास्तुल्या विशेषाधिकावेति प्रश्नः ? भगवानाह-गौतम ! 'सव्वत्थोवा बादरतेउकाइया पज्जत्ता-बायरतसकाइया पजत्ता असंखेज्जगुणा' सर्वस्तोकाः बादरपर्याप्ततेजस्कायिकाः ततो बादरपर्याप्तत्रसकायिका असंख्येयगुणाः 'ते चेव अपज्जत्तगा असंखेज्जबादर संख्यातगुणें अधिक हैं । 'नवरं पत्तेय शरीर बायर वण' परन्तु यहां पर प्रत्येक शरीर बादर वनस्पतिकायिक विशेषाधिक हैं । 'सव्वस्थोवा पज्जत्ता अपज्जत्ता असंखेज्जगुणा' सब से कम सामान्य पर्याप्तक जीव हैं और अपर्याप्तक जीव इनसे संख्यातगुणें अधिक हैं 'एवं वायर तसकाइया वि' इसी तरह से बादर त्रसकायिक पर्याप्त भी सब से कम हैं और बादर त्रसकायिक अपर्याप्त असंख्यातगुणें अधिक हैं। 'सव्वेसिं पज्जत्तगापज्जत्तगाणं कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहया वा' हे भदन्त ? समस्त पर्याप्त अपर्याप्तकों के बीच में कौन किनकी अपेक्षा अल्प है कौन किनकी अपेक्षा बहुत हैं ? कौन किनके बराबर हैं ? और किनकी अपेक्षा विशेषाधिक है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम । 'सव्वत्थोवा बायर तेउकाइया पज्जत्ता' सबसे कम पर्याप्त बादर तेजस्कायिक जीव हैं 'वायर तसकाइया पज्जत्तगा असंखेज्जगुणा' बादर तेजस्कायिक पर्याप्त जीव की વિશેષતા એ છે કે–પ્રત્યેક શરીર બાદર વનસ્પતિકાયિક વિશેષાધિક છે. 'सव्वत्थोवा पज्जत्ता अपज्जत्ता असंखेज्जगुणा' सौथी मोछ। सामान्य पर्याप्त १ छे. मने २५५र्यात १ तना ४२di मसच्यात वधारे छ. “एवं तसकाइया वि' से प्रमाणे मा४२ साथि४ पर्यात ५ सौथी माछा. भने मा६२ सय २०५४ मध्यात वधारे छ. 'सव्वेसिं पज्जत्तगापज्जत्तगाणं कयरे कयरे हितो' भगवन सघण॥ यती भने અપર્યાપ્તકોમાં કેણ કોનાથી અ૯પ છે? કોણ કોના કરતાં વધારે છે? કેણ કેની બરોબર છે ? અને કોણ કોના કરતાં વિશેષાધિક છે ? આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्रमुश्री ४ छ गौतम ! 'सव्वत्थोवा बायर तेउकाइया पज्जत्ता' सौथी माछा पर्याप्त ॥६२ ते४७यि १ छे. 'बायर तसकाइया पज्जत्ता असंखेज्जगुणा' मा४२ ४२४॥यीन ४२तां ॥४२ ३सय पर्याप्त पो જીવાભિગમસૂત્ર Page #1260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.५ सू.१३३ बादरादीनामल्पबहुत्वनिरूपणम् १२४७ गुणा' ये पर्याप्ताः सन्तः सर्वस्तोकाः त एवाऽपर्याप्तकाः सन्तोऽसंख्येयगुणाः । 'पत्तेयसरीरबायरवणस्सइ अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा' अपर्याप्तबादरत्रसकायिकापेक्षया प्रत्येकशरीरबादरवनस्पतिकायिका अपर्याप्ता असंख्येयगुणा अधिकाः। 'बायरणिओया पज्जत्ता असंखेज्ज.' प्रत्येकशरीरबादरवनस्पत्यपर्याप्तापेक्षया बादरनिगोदाः पर्याप्ता असंख्येयगुणाः। तदपेक्षया 'बादरपुढवी० असंखेज्जा' बादरपृथिवीकायिकाः पर्याप्ता असंख्येयगुणा अधिकाः । 'आउवाउ पज्जत्ता असंखेज्जा०' ततोऽप्कायिकाः पर्याप्ता० ततो वायुकायिकाः पर्याप्ताश्चाऽसंख्येयगुणा अधिकाः। 'बायरतेउकाइय अपज्जत्ता असंखेजगुणा' बादरवायुकायिक पर्याप्ततो बादरतेजस्कायिका अपर्याप्ता असंख्येयगुणा अधिकाः। पत्तेय० असंखेज्ज.' ततः प्रत्येकशरीर बादरवनस्पति कायाः असंख्येयगुणाः । 'बायरनिओय अपेक्षा पर्याप्तक बादर त्रसकायिक असंख्यातगुणें अधिक हैं। 'ते चेव अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा' जो पर्याप्तावस्था में सर्वस्तोक है वे ही अपर्याप्तावस्था में असंख्यातगुणे अधिक हैं । 'पत्तेयसरीर बायर वणस्सइ अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा' अपर्याप्त बादर त्रसकायिक की अपेक्षा प्रत्येक शरीर अपर्याप्त बादर वनस्पतिकायिक असंख्यातगुणे अधिक हैं। 'बायर णिओया पज्जत्ता असंखेज्जगुणा' प्रत्येक शरीर बादर अपर्याप्त वनस्पति की अपेक्षा पर्याप्त बादर निगोद असंख्यातगुणे अधिक है । इनकी अपेक्षा 'बादर पुढवी असंखेज्जा' बादर पृथिवीकायिक पर्याप्त असंख्यातगुणें अधिक हैं। 'आउ वाउ पज्जत्ता असंखेज्जगुणा' इनकी अपेक्षा पर्याप्त अप्कायिक जीव असंख्यातगुणें अधिक है इनकी अपेक्षा पर्याप्त वायुकायिक जीव असंख्यातगुणे अधिक है 'बायर तेउकाइय अपज्जत्ता असंखज्जगुणा' बादर असे ज्यातम पधारे छ. 'ते चेव अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा' । पर्याप्त અવસ્થામાં સૌથી અ૫ છે, એજ અપર્યાપ્ત અવસ્થામાં અસંખ્યાતગણું વધારે छ. 'पत्तेयसरीर बायरवणस्सइ अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा' मर्यात मोहर ત્રસકાયિકેના કરતાં પ્રત્યેક શરીર બાદર અપર્યાપ્તક વનસ્પતિકાયિક અસંખ્યાત गए धारे छे. 'बायरणिओया पञ्जत्ता असंखेज्जगुणा' प्रत्ये: शरी२ मा६२ અપર્યાપ્તક વનસ્પતિકાચિકેના કરતાં પર્યાપ્ત બાદર નિગોદ અસંખ્યાતગણા पधारे छे. तेन। ४२di ‘बादर पुढवी असंखेज्जा' मा४२ पृथ्वीय पर्याप्त मस च्यात पधारे छे. तना ४२तां 'आउ वाउ पज्जत्ता असंखेज्जगुणा' પર્યાપ્તક અકાયિક જીવ અસંખ્યાતગણું વધારે છે. તેનાં કરતાં પર્યાપ્તક वायुयि ७१ मध्याता धारे छे. 'बायर तेउकाइया अपज्जत्ता असं - જીવાભિગમસૂત્ર Page #1261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२४८ जीवाभिगमसूत्रे ततः ० पज्जत्ता असंख्येयगुणा' ततो बादरनिगोदाः पर्याप्ता असंख्येयगुणाः । ' बायरपुढवी आउवा उकाइ अपज्जत्तगा असंखेज्ज०' ततो बादरपृथिवीकायिका अपर्याताः तत बादराकायिका अपर्याप्ताः ततोऽपि बादरवायुकायिका अपर्याप्ताः क्रमशः परेपरेऽसंख्येयगुणाः । 'सुहुम तेउकाइया अपज्जत्तगा असंखेज्ज० ' सूक्ष्मतेजस्कायिका येsपर्याप्तस्तेऽसंख्येयगुणा अधिका: । 'सुहुमपुढवी आउवाउ अपज्जत्तगा विसेसाहिया' ततः सूक्ष्मपृथिवीकायिका अपर्याप्ताः ततश्व सूक्ष्माऽकायिका अपर्याप्ताः ततोऽपि सूक्ष्मवायुकायिका अपर्याप्ताः क्रमशः परे परे विशेषाधिकाः । ' मुहुमते उकाइय पज्जत्तगा संखेज्जगुणा' सूक्ष्मवायुकावायुकायिक पर्याप्त की अपेक्षा बादर तेजस्कायिक अपर्याप्त असंख्यातगुणें अधिक है । 'पत्तेय असंखज्ज०' इनकी अपेक्षा प्रत्येक शरीर बादर वनस्पतिकायिक जीव असंख्यातगुणें अधिक हैं । 'बायर निओय पज्जत्ता असंखेज्जगुणा' प्रत्येक शरीर बदर वनस्पतिकायिक जीव की अपेक्षा पर्याप्त बाद निगोद जीव असंख्यातगुणें अधिक हैं 'बायर पुढवी आउ वाउकाइया अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा' इनकी अपेक्षा बादर पृथिवीकायिक अपर्याप्त असंख्यातगुणे हैं इनकी अपेक्षा बादर अकायिक अपर्याप्त इनकी भी अपेक्षा बादर वायुकायिक अपर्याप्त असंख्यातगुणें अधिक हैं । 'सुहुम तेउकाइया अपज्जत्तगा असंखेज्ज' इनकी अपेक्षा अपर्याप्त सूक्ष्म तेजस्कायिक असंख्यात - गुणें अधिक हैं । 'सुम पुढवी आउ वाउ अपज्जत्तगा' इनकी अपेक्षा अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिक, इनकी अपेक्षा अपर्याप्त सूक्ष्म अष्कायिक इनकी अपेक्षा अपर्याप्त वायुकायिक ये सब क्रमशः आगे २ खेज्जगुणा' महर वायुअयि पर्याप्तना रतां महर ते स्थायि अपर्याप्त असंख्यातगण वधारे छे. 'पत्तेय० असंखेज्जगुणा' तेना ४२तां प्रत्ये! शरीर महर वनस्पतिप्रायि लव असंख्यातगा वधारे छे. 'बायर पुढवी आउ वाउ काइया अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा' तेना पुरती जाहर पृथ्वी अयि अयર્યાપ્તક, તેના કરતાં ખાદર અપ્સાયિક અપર્યાપ્તક, તેના કરતાં પણ ખાદર વાયુ अयि अपर्याप्त असंख्यातगा वधारे छे. 'सुहुम तेउकाइया अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा' तेना ४२तां अपर्याप्त सूक्ष्म तेनायिङ असभ्याता वधारे छे. 'हुम पुढवी आउ वाउ अपज्जत्तगा' तेना ४२ अपर्याप्त सूक्ष्मपृथ्वी अयि તેના કરતાં અપર્યાપ્તક સૂક્ષ્મ અકાયિક તેના કરતાં અપર્યાપ્તક વાયુકાયિક ये मधा उमश: पछि पछिना विशेषाधिक थता गयेस छे. 'सुहुम तेउकाइया पज्जत्तगा संखेज्जगुणा' सूक्ष्म वायुअयि अपर्याप्ताना रतां पर्याप्त सूक्ष्म જીવાભિગમસૂત્ર Page #1262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.५ सू.१३३ बादरादीनामल्पबहुत्वनिरूपणम् १२४९ यिकाऽपर्याप्तापेक्षया पर्याप्ताः सूक्ष्मतेजस्कायिका संख्येयगुणाः । 'सुहुमपुढवी आउ-वाउ पज्जत्तगा विसेसाहिया' पूर्वतः सूक्ष्मपृथिवीकायिकपर्याप्ताः ततः सूक्ष्माऽप्कायिकपर्याप्ताः ततश्च-सूक्ष्मवायुकायिकपर्याप्ता विशेषाधिकाः इति । _ 'सुहुम-निओया अपज्जत्तगा असंखेजगुणा' पूर्वात्-सूक्ष्म निगोदा अपर्याप्तका असंख्येगुणाः । 'सुहुम निगोया पन्जत्तगा असंखेजगुणा' अपर्याप्तकेभ्यः पर्याप्तसूक्ष्मनिगोदा असंख्येयगुणा अधिका भवन्ति । 'बायरवणस्सइकाइया पज्जत्तगा अणंतगुणा' सूक्ष्म निगोदपर्याप्तकेभ्यो बादरवनस्पतिकायिकाः पर्याप्ता अनन्तगुणाः । 'बायरा पज्जत्तगा विसेसाहिया' ततो बादराः पर्याप्ताः सामान्यतो विशेषाधिकाः । 'बायरवणस्सइ अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा' ततो वनस्पतिकाविशेषाधिक होते गये है । 'सुहुम तेउकाइय पज्जत्तगा संखेज्जगुणा' सूक्ष्म वायुकायिक अपर्याप्तक की अपेक्षा पर्याप्त सूक्ष्म तेजस्कायिक संख्यातगुणें अधिक हैं । 'सुहुम पुढवी आउ वाउ पज्जत्तणा विसेसाहिया' पूर्व की अपेक्षा सूक्ष्म पृथिवीकायिक पर्याप्त, इनकी अपेक्षा सूक्ष्म अप्कायिक पर्याप्त और इनकी भी अपेक्षा सूक्ष्म वायुकायिक पर्याप्त ये विशेषाधिक है 'सुहुम निओया अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा' इनकी अपेक्षा सूक्ष्म निगोद अपर्यासक असंख्यातगुणें अधिक हैं' 'सुहुम निगोया पज्जत्तगा असंखेज्जगुणा' और अपर्याप्तक सूक्ष्म निगोदों की अपेक्षा पर्याप्तक सूक्ष्म निगोद असंख्यातगुणें अधिक हैं। 'बायर वणस्सइकाइया पज्जत्तगा अणंतगुणा' पर्याप्त बादर वनस्पतिकायिक जीव पर्याप्त सूक्ष्म निगोदों की अपेक्षा अनन्तगुणें अधिक हैं । 'बायरा पज्जत्तगा विसेसाहिया' सामान्य बादर पर्याप्सक पर्याप्त ते य सध्यातरी थारे छे. 'सुहुम पुढवी आउ वाउ अपज्जत्तगा विसेसाहिया' ५यति सूक्ष्म ते४२४यिन। ४२di सूक्ष्म पृथ्वीय विशेषाधि छ, 'सुहुम निओया अपज्जत्तगा असखेज्जगुणा' तेना ४२di सूक्ष्म निगाह भारत४ मध्यात पधारे छे. 'सुहम निओया पज्जत्तगा असंखेज्जगुणा' मने पर्याप्त सूक्ष्म निगोहाना ४२तां पर्याप्त सूक्ष्म निगाह यस च्यात वधारे छे. 'बायर वणस्सइकाइया पज्जत्तगा अणंतगुणा' પર્યાપ્તક બાદર વનસ્પતિકાયિક જીવ પર્યાપ્તક સૂક્ષમ નિગોદના કરતાં मन तग धारे छ. 'बायरा पज्जत्तगा विसेसाहिया' सामान्य ४२ ५यति, पर्याप्त मा६२ वनस्पतियिोना ४२di विशेषाधि छ, 'बायर जी० १५७ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२५० जीवाभिगमसूत्रे यिका अपर्याप्ता असंख्येयगुणा अधिकाः 'बायरा अपज्जत्तगा विसे० ' ततो बादरा अपर्याप्ता विशेषाधिकाः । ' बायरा विसेसाहिया' बादराऽपर्याप्तकापेक्षया बादराः सामान्यतो विशेषाधिकाः । 'सुहुमवणस्सइकाइया अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा' सामान्य बादरतः सूक्ष्मवनस्पतिकायिका अपर्याप्तका असंख्येयगुणाधिकाः । 'हुमा अपज्जत्तगा विसेसाहिया' तदपेक्षया सूक्ष्मा अपर्याप्ता विशेषाधिकाः । 'सुहुमवणस्सइकाइया पज्जत्तगा असंखेज्जगुणा' सूक्ष्मापर्याप्तापेक्षया सूक्ष्मवन स्पतिकायिकाः पर्याप्ताः संख्ये गुणा अधिकाः । ' सुहुमा पज्जतगा विसेसा - हिया' पर्याप्त सूक्ष्मवनस्पतिकायिकापेक्षया सूक्ष्माः पर्याप्ता विशेषाधिकाः । बादर वनस्पतिकायिकों की अपेक्षा विशेषाधिक हैं । 'बायर वणस्स - अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा' सामान्य बादर पर्याप्तकों की अपेक्षा अपर्यातक बादर वनस्पतिकायिक जीव असंख्यातगुणें अधिक हैं । 'बायर अपज्जन्त्तगा विसेसाहिया' इनकी अपेक्षा बादर अपर्याप्त विशेषाधिक हैं । 'बायरा विसेसाहिया' बादर अपर्याप्तकों की अपेक्षा सामान्य बादर जीव विशेषाधिक हैं । 'सुहुम वणस्सइकाइया अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा' सामान्य बादर जीवों की अपेक्षा अपर्यातक सूक्ष्म वनस्पतिकायिक असंख्यातगुणें अधिक हैं 'सुहुमा अपज्जतगा विसेसाहिया' पूर्व की अपेक्षा अपर्याप्तक सूक्ष्म जीव विशेषाधिक हैं । 'हुम वणस्सइकाइया पज्जत्तगा संखेज्जगुणा' अपर्याप्तक सूक्ष्म जीवों की अपेक्षा सूक्ष्म वनस्पतिकायिक पर्याप्त जीव संख्यातगुणें अधिक हैं । 'सुहमा पज्जत्तगा विसेसाहिया' सूक्ष्म पर्यातक बनस्पतिकायिकां की अपेक्षा सूक्ष्म पर्याप्तक जीव विशेषाधिक है 'सुहुमा वणस्स इकाइया अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा' સામાન્ય પર્યાપ્તકાના કરતાં अपर्याप्त आहर वनस्पतिायि असभ्याता वधारे छे. 'बायर अपज्जत्तगा विसेसाहिया' तेना ४२तां मार अपर्याप्त विशेषाधिः छे. 'बायरा विसेसाहिया' आहर अपर्याप्तमेना रतां सामान्य मोहर व विशेषाधि छे. 'सुहुम वणस्सइकाइया अपज्जत्तगा असंखेज्जगुणा' सामान्य माहर लवोना उरतां अयर्याप्त सूक्ष्म वनस्पतियिः असंख्यातगला वधारे छे. 'अपज्जत्तगा विसेसा • हिया' तेना ४२तां अपर्याप्त सूक्ष्म लव विशेषाधिः छे. 'हुम वणस्सइकाइया पज्जत्तगा स ंखेज्जगुणा' अपर्याप्त सूक्ष्म लवोना रतां सूक्ष्म वनस्पतिायि पर्याप्त लव संख्याता वधारे छे. 'सुहुमा पज्जत्तगा विसेसाहिया' सूक्ष्म પર્યાપ્તક વનસ્પતિકાયિકાના કરતાં સૂક્ષ્મ પર્યાપ્તક જીવ વિશેષાધિક છે. જીવાભિગમસૂત્ર Page #1264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ५ सू. १३४ निगोदस्वरूपनिरूपणम् १२५१ 'हुमा विसेसाहिया' सूक्ष्मपर्याप्तकापेक्षया सामान्यतः सूक्ष्मा विशेषाधिका भवन्ति - इति । सूत्र १३३॥ अथ स्थित्यादिभिर्निरूपित निगोदानां वक्तव्यता मूलम् - कइ विहा णं भंते! निगोदा पन्नत्ता ? गोयमा ! दुविहा निगोदा पन्नत्ता, तं जहा - णिओया य निओय जीवा य । णिओयाणं भंते! कइविहा पन्नत्ता ? गोयमा ! दुविहा पन्नत्ता, तं जहा - सुमणिओयाय बायरणिओया य । सुहुमणिओया णं भंते! कइविहा पन्नता ? गोयमा ! दुविहा पन्नत्ता, तं जहापज्जत्तगा य अपजत्तगा य । बायरणिओया वि दुविहा पण्णत्ता, तं जहा - पज्जत्तगा य अपजत्तगा य। णिओयजीवाणं भंते ! कइविहा पन्नत्ता ?, गोयमा ! दुविहा पन्नत्ता, तं जहासुहुमणिओयजीवाय बायरणिओयजीवा य । सुहुमणिओय जीवा दुविहा पन्नत्ता तं जहा - पजत्तगा य अपजत्तगा य । बायर - निओयजीवा दुविहा पन्नत्ता, तं जहा - पज्जत्तगा य अपज्जन्तगा य ॥ सू० १३४॥ छाया - कतिविधाः खलु भदन्त ! निगोदाः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! द्विविधा निगोदाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा - निगोदाश्च निगोदजीवाश्च । निगोदाः खलु भदन्त ! कतिविधाः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! द्विविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा - सूक्ष्मनिगोदाच बादरनिगोदा । सूक्ष्मनिगोदाः खलु भदन्त ! कतिविधाः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - पर्याप्ताश्च अपर्याप्ताश्च । बादर निगोदा अपि द्विविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा - पर्याप्ताचा पर्याप्ताश्च । निगोदाजीवाः खलु भदन्त ! कतिविधाः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - सूक्ष्मनिगोदजीवाश्च - बादरनिगोदजीवाश्व | सूक्ष्मनिगोदजीवा द्विविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा - पर्याप्ताश्चाऽपर्याप्ताश्च । बादरनिगोदजीवा द्विविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा - पर्याप्ताश्चाऽपर्याप्ताश्च ॥सूत्र १३४ ॥ विसेसाहिया' सूक्ष्म पर्यातक जीवों की अपेक्षा सामान्य सूक्ष्म जीव विशेषाधिक हैं ॥१३३॥ 'सुहुमा विसेसाहिया' सूक्ष्म पर्याप्त लवोना उरतां सामान्य सूक्ष्म लव विशेषाधि छे. ॥ सू. १३३ ॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२५२ जीवाभिगमसूत्रे टीका-'कइविहा णं भंते ! णिओया पण्णत्ता, कतिविधाः खलु भदन्त ! निगोदाः प्रज्ञप्ताः (निगोदाः जीवानामाधारविशेषाः) भगवानाह-'गोयमा ! दुविहा णिओया पन्नत्ता तं जहा-णिोया य णिओयजीवा य' गौतम ! द्विविधा निगोदाः प्रज्ञप्ताः सामान्यतः तद्यथा-निगोदाश्च (निगोदा जीवा श्रयविशेषाः) निगोदजीवाश्च विभिन्न तैजसकार्मणजीवा एव । 'णिओयाणं भंते ! कइविहा पन्नत्ता ? गोयमा दुविहा पन्नत्ता तं जहा-सुहुमणि ओया य, बायरणिओया य' निगोदाः खलु भदन्त ! कतिविधाः ? निगोदों की वक्तव्यता'कइविहाणं भंते ! निगोदा पण्णत्ता'-इत्यादि । टीकार्थ-गौतम ने इस सूत्र द्वारा प्रभु से ऐसा पूछा है-'कइ. विहाणं भंते ! निगोदा पण्णत्ता' हे भदन्त ! निगोद कितने प्रकार के के कहे गये हैं ? अनन्त जीवों का जो आधार होता है वह निगोद अर्थात् शरीर कहा गया है उत्तर में प्रभु ने कहा है-'गोयमा ! दुविहा णिओया पण्णत्ता' हे गौतम ! निगोद दो प्रकार के कहे गये हैं-'तं जहा' जैसे-'णिओया य णिओदजीवा य' एक निगोद दूसरे निगोद जीव जीवों के आश्रय विशेष जो हो वे निगोद हैं और जिनके तैजस और कार्मण भिन्न होते हैं वे निगोद जीव हैं। 'णिओयाणं भंते ! कतिविहा पण्णत्ता' हे भदन्त ! निगोद कितने प्रकार के कहे गये हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! दुविहा प० तं जहा' हे गौतम ! निगोद दो प्रकार के कहे गये हैं-जैसे-'सुहुमणिओया य निगाहोनु थन 'कइविहाण भंते ! निगोदा पण्णत्ता' छत्याहि ટીકાઈ-ગૌતમસ્વામીએ આ સૂત્ર દ્વારા પ્રભુશ્રીને એવું પૂછેલ છે કે'कइविहाणं भंते ! निगोदा पण्णत्ता' मावन् ! निगो १४सा प्र४२ना કહેલામાં આવેલ છે? અનંત જીવોને જે આધાર હોય તે નિગોદ અર્થાત શરીર કહેવાય છે. આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ગૌતમસ્વામીને કહે છે કે'गोयमा ! दुविहा णिओया पण्णत्ता' 3 गौतम ! निगाह में प्रा२ना हुवामा मायेस छ. 'तं 'जहा' गेम 'णिओया य णिओयजीवाय' से निगाह भने બીજા નિગોદ જીવોના આશ્રયસ્થાન રૂપ જે હોય તે નિગેદ કહેવાય છે. અને 22 तेस मने भर भिन्न हाय ते निगाह छ. 'णिओयाण भंते ! कतिविहा पण्णत्ता' हे मावन् ! निगाह डेटा प्रा२ना वामां मावेस छ ? या प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री हे छ -'गोयमा दुविहा पण्णत्ता तं जहा' गौतम! निगाह में प्रारना अपामा मावेस छे. सभडे-'सुहुमणिओयाय જીવાભિગમસૂત્ર Page #1266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.५ सू.१३४ निगोदस्वरूपनिरूपणम् १२५३ भगवानाह-गौतम! द्विविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-सूक्ष्म निगोदाश्च सर्वलोकपन्नाः बादरनिगोदाश्च-मूलकन्दादयः । 'सुहुम णिोयाणं भंते ! कइविहा पन्नत्ता? गोयमा! दुविहा पन्नत्ता तं जहा-पज्जत्ता य अपज्जत्ता य' सूक्ष्मनिगोदाः खलु भदन्त ! कतिविधाः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! द्विविधाः तद्यथा-पर्याप्ताश्चाऽपर्याप्ताश्च । 'बायर णिओया वि दुविहा पन्नत्ता-तं जहा-पज्जत्ता य अपज्जत्ता य' बादरनिगोदा अपि द्विविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-पर्याप्ताश्चाऽपर्याप्ताश्च । ___अथ निगोदजीवान् दर्शयति-'निओयजीवा णं भंते ! कइविहा पन्नत्ता ? दुविहा पन्नत्ता तं जहा-मुहुम निओयजीवा य बायर निओयजीवा य' निगोदय बायर णिओया य' सूक्ष्म निगोद और बादर निगोद समस्तलोक में सूक्ष्म निगोद तिल में तैल की तरह भरे हुए रहते हैं मूलकन्दादि रूप जो जीव विशेष हैं वे बादर निगोद हैं । पुनः प्रश्न-'सुहुम णिओयाणं भंते ! कति विहा प०' हे भदन्त ! सूक्ष्म निगोद कितने प्रकार के कहे गये है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! दुविहा पण्णत्ता' हे गौतम ! सूक्ष्म निगोद दो प्रकार के कहे गये हैं 'तं जहा' जैसे-'पज्जत्तगा य अपज्जत्तगा य' पर्याप्तक और अपर्याप्तक इसी प्रकार से 'बायरणिओया वि दुविहा पण्णत्ता' बादर निगोद भी दो प्रकार के कहे गये हैं-'तं जहा' जैसे-'पज्जत्तगा य अपज्जत्तगा य' बादर पर्याप्तक और बादर अपर्याप्तक 'णिओगजीवाणं भंते ! कति विहा पण्णत्ता' हे भदन्त ! निगोद जीव कितने प्रकार के कहे है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं ? 'दुविहा पण्णत्ता' हे गौतम ! निगोद जीव दो बायरणिओयाय' सूक्ष्म निगाह मने मा४२ निगाह समस्तोमा सूक्ष्म निगाह તલમાં તેલની જેમ ભરેલા રહે છે. મૂળ કન્દ વિગેરે રૂપ જે જીવ વિશેષ छ, ते मा४२ निगोह छे. प्रश्न 'सुहुमणिओयाणं भंते ! कतिविहा पण्णत्ता' है ભગવદ્ સૂમ નિગોદ કેટલા પ્રકારના કહેવામાં આવેલ છે? આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्रभुश्री ४९ छ -'गोयमा ! दुविहा पण्णत्ता' 3 गौतम ! सूक्ष्म निगाह मे ४२ना उवामां आवे छे. 'तं जहा' भो ‘पज्जत्तगाय अपज्जत्तगाय' पर्याप्त अने २५५र्यात मे प्रमाणे "बायरणिओयावि दुविहा पण्णत्ता' मा१२ निगाह ५४ मे प्रा२न। वामां मावेस छ 'तं जहा' 'पज्जत्तगाय अपज्जत्तगाय' मा६२ ५यो H४ मने मा६२ २०५र्यात "णिओगजीवाणं भंते ! कति विहा पण्णत्ता' लगवन् नि । २॥ ४ामा मावेश . या प्रश्नना उत्तरमा अनुश्री ४ छ -'दुविहा पण्णत्ता' गौतम ! निगाह જીવાભિગમસૂત્ર Page #1267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२५४ जीवाभिगमसूत्रे जीवाः खलु भदन्त ! कतिविधाः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! द्विविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथासूक्ष्मनिगोदजीवाश्व, बादरनिगोदजीवाश्च । उभयत्र चकारौ निगोदजीवतया तुल्यताप्रदर्शक | 'मुहमनिओयजीवा दुविहा पन्नत्ता, तं जहा - पज्जत्तगा य अपज्जगाय' सूक्ष्मनिगोदजीवा द्विविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा - पर्याप्तकाश्चाऽपर्याप्तकाथ । उभयत्र चकारौ तुल्यतां द्योतयतः । ' बायरनिओयजीवा दुविहा पन्नत्ता तं जहा - पज्जत्तगाय अपज्जत्तगा य' बादर निगोदजीवा द्विविधा प्रज्ञप्ता-स्तद्यथा पर्याप्तकाचा पर्याप्तकाश्चेति ॥ ० ॥ १३४ ॥ - सामान्यतो निगोदवर्णम् - मूलम् - निओयाणं भंते! दव्वट्टयाए किं संखेजा, असंखेजा, अनंता ? गोयमा ! नो संखेजा असंखेजा नो अनंता, एवं पज्जत्तगा वि अपजत्तगा वि । सुद्दमणिओयाणं भंते ! दव याए किं संखेजा असंखेजा अनंता ? गोयमा ! णो संखेजा, असंखेजा नो अनंता, एवं पजत्तगा वि अपजत्तगा वि । एवं बायरा वि पज्जत्तगा वि अपज्जत्तगा वि नो संखेज्जा असंखेज्जा णो अनंता । निओयजीवाणं भंते! दव्वट्टयाए किं दो प्रकार के कहे गये है जैसे- 'सुहुम णिओद जीवा य बायरणिओय जीवा य' सूक्ष्म निगोद जीव और बादर निगोद जीव निगोद जीवों में तुल्यता सूचन करने के सूत्र में दो 'च' शब्द प्रयुक्त किये गये हैं । 'सुम णिओदजीवा दुबिहा पण्णत्ता' सूक्ष्म निगोद जीव दो प्रकार के कहे गये हैं जैसे 'पज्जत्तगा य अपज्जत्तगा य' एक पर्याप्तक और दूसरे अपर्याप्तक 'बायर णिओद जीवा दुविहा पण्णत्ता' बादर निगोद जीव दो प्रकार के कहे गये हैं- जैसे 'पज्जत्तगा य अगज्जत्तगा ' एक पर्याप्तक और दूसरे अपर्याप्तक ॥ १३४॥ लव मे प्रहारना हेवामां आवे छे. प्रेम - 'सुहुमणिओय जीवाय बायरणिओद નીવાય' સૂક્ષ્મ નિગેાદ જીવ અને માદર નિગેાદ જીવ નિગેાદ જીવેામાં તુલ્યત્વ अताववा भाटे सूत्रभां ‘थ' तो प्रयोग ४२वामां आवे छे. 'सुहुमणिओद जीवा दुविहा पण्णत्ता' सूक्ष्म निगोह लव मे प्रअरना अडेवामां आवे छे. भेभडे'पज्जत्तगाय अपज्जत्तगाय' मे पर्यास अने जीले पर्यास 'बायरणिगोद जीवा दुबिहा पण्णत्ता' माहरनिगोह लव पशु मे अारना भ - 'पज्जत्तगाय अपज्जत्तगाय' मे पर्यास मने मीन જીવાભિગમસૂત્ર हेवामां आवे छे. यर्यास ॥सू. १३४ ॥ Page #1268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.५ सू.१३५ सामान्यतो निगोदस्वरूपनिरूपणम् १२५५ संखेज्जा असंखेज्जा अणंता ? गोयमा! नो संखेज्जा नो असंखेज्जा अणंता, एवं पज्जत्तगा वि अपज्जत्तगा वि, एवं सुहमनिओय जीवा वि पज्जत्तगा वि अपज्जत्तगा वि, बायरनिओयजीवा वि पज्जत्तगा वि अपज्जत्तगा वि। निओयाणं भंते ! पएसट्टयाए कि संखेज्जा० ? पुच्छा, गोयमा ! नो संखे ज्जा नो असंखेज्जा, अणंता, एवं पज्जत्तगा वि अपज्जत्तगा वि । एवं सुहमनिओया वि पज्जत्तगा वि अपज्जत्तगा वि य, पएसट्रयाए सव्वे अणंता, एवं बायरनिओया वि पज्जत्तगा वि अपज्जत्तया वि, पएसट्रयाए सव्वे अणंता एवं निओयजीवा नवविहा वि पएसट्रयाए सव्वे अणंता। एएसि णं भंते ! निओयाणं सुहमाणं बायराणं पज्जत्तयाणं अपज्जत्तयाणं दवट्टयाए पएसट्टयाए दव्वटुपएसट्टयाए कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा ? गोयमा ! सव्वत्थोवा बायरनिओया पज्जत्तया दव्वट्याए बायरनिओया अपज्जत्तया दव्वट्याए असंखेज्जगुणा, सुहुमनिओया अपज्जत्तया दव्वटयाए असंखेज्जगुणा, सुहुमनिओया पज्जत्तया दव्वट्टयाए संखेज्जगुणा, एवं पएसट्टयाए वि । दव्वटुपएसट्टयाए सव्वस्थोवा बायरनिओया य अपज्जत्ता दव्वट्टयाए जाव सुहुमनिओया पज्जत्तया य दव्वट्रयाए संखेज्जगुणा, सुहमनिओए. हितो पज्जत्तएहिंतो दव्वट्टयाए बायरनिओया पज्जत्ता पएसटुयाए अणंतगुणा, बायरनिओया अपज्जत्ता पएसट्टयाए असं. खेज० जाव सुहमनिओया पज्जत्ता पएसट्रयाए संखेज्जगुणा । एवं णिओयजीवा वि, णवरं संकमए जाव सुहमणिओयजीवेहितो पज्जत्तएहितो दव्वट्याए बायरनिओयजीवा पज्जत्ता पएसट्टयाए असंखेज्जगुणा, सेसं तहेव जाव सुहुमणिओय जीवा पज्जत्ता पएसट्टयाए संखेज्जगुणा। एएसि णं भंते ! જીવાભિગમસૂત્ર Page #1269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२५६ जीवाभिगमसूत्रे निओयाणं सुहमाणं बायराणं पज्जत्ताणं अपज्जत्ताणं निओयजीवाणं सुहमाणं बायराणं पज्जत्तयाणं अपज्जत्तयाणं दव्वट्रयाए पएसट्टयाए कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा ? गोयमा! सव्वत्थोवा बायरनिओया पज्जत्ता दठवट्रयाए, बायरनिओया अपज्जत्ता दव्वट्रयाए असंखे ज्जगुणा, सुहुमनिओया अपज्जत्ता दव्वट्टयाए असंखेज्जगुणा, सुहुमनिओया पज्जत्ता दव्वट्टयाए संखेज्जगुणा, सुहुमनिओए. हिंतो दव्वट्याए बायरनिओयजीवा पज्जत्ता दव्वट्रयाए अणंतगुणा, बायरनिओयजीवा अपज्जत्ता दव्वट्रयाए असं खेज्जगुणा, सुहमनिओयजीवा अपज्जत्ता दव्वट्रयाए असंखेज्ज गणा, सुहमनिओयजीवा पज्जत्ता दव्वट्रयाए संखेज्जगुणा, पएसट्रयाए, सव्वत्थोवा बायरनिगोयजीवा पज्जत्ता पएसट्टयाए, बादरनिओया अपज्जत्ता पएसट्टयाए असंखेज्जगुणा, सुहम निओय जीवा अपज्जत्तया पएसट्टयाए असंखेज्जगुणा, सुहुमनिओयजीवा पज्जत्ता पएसट्टयाए संखेज्जगुणा, सुहमणिओय जीवेहितो पएसट्टयाए बायरणिओया पज्जत्ता पएसट्टयाए अणंतगुणा, बायरनिओया अपज्जत्ता पएसट्टयाए असंखेज्जगुणा, जाव सुहमणिओया पज्जत्ता पएसटयाए संखेज्जगुणा, दव्वट्रपएसट्रयाए सव्वत्थोवा बायरनिगोया पज्जत्ता दव्वट्रयाए बायरनिओया अपज्जत्ता दव्वट्टयाए असंखेज्जगुणा जाव सुहम. निओया पज्जत्ता दव्वट्याए संखेज्जगुणा, सुहमनिओएहितो दव्वट्रयाए बायरनिओय जीवा पज्जत्ता दव्वट्याए अणंतगुणा, सेसा तहेव जाव सुहमणिओया जीवा पज्जत्तया दव्वट्रयाए संखेज्जगुणा, सुहुमनिओय जीवेहितो दव्वट्टयाए बायरनिओय जीवा पज्जत्ता पएसटुयाए असंखेज्जगुणा सेसा तहेव जाव જીવાભિગમસૂત્ર Page #1270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२५७ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ५ सू. १३५ सामान्यतो निगोदस्वरूपनिरूपणम् सुहुमणिओया पज्जत्ता परसट्टयाए संखेज्जगुणा । से तं छविवहा संसारसमावण्णा ॥ सू० १३५ ॥ 9 छाया - निगोदाः खलु भदन्त ! द्रव्यार्थतया कि संख्येया असंख्येया अनन्ता ? गौतम ! नो संख्येया असंख्येया नो अनन्ताः, एवं पर्याप्तका अपि अपर्याप्तका आणि सूक्ष्मनिगोदाः खलु भदन्त ! द्रव्यार्थतया किं संख्येया असंख्येया अनन्ताः ? गौतम ! नो संख्येया असंख्येया नो अनन्ताः, एवं पर्याप्तका अपि अपर्याप्तका अपि, एवं बादरा अपि पर्याप्तका अपि अपर्याप्तका अपि नो संख्येया असंख्येया नो अनन्ताः । निगोदजीवाः खलु भदन्त ! द्रव्यर्थतया किं संख्येया असंख्येया अनन्ताः ? गौतम ! नो संख्येया नो असंख्येया अनन्ताः, एवं पर्याप्तका अपि अपर्याप्तका अपि एवं सूक्ष्मनिगोदजीवा अपि पर्याप्तका अप, अपर्याप्तका अपि, बादरनिगोदजीवा अपि पर्याप्तका अपि अपर्याप्तका अपि । निगोदाः खलु भदन्त ! प्रदेशार्थतया किं संख्येया० ? पृच्छा ? गौतम ! नो संख्येया नो असंख्येया अनन्ताः, एवं पर्याप्तका अप्यपर्याप्तका अपि । एवं सूक्ष्म निगोदा अपि पर्याप्तका अपि-अपर्याप्तका अपि च, प्रदेशार्थ तया सर्वेऽनन्ताः, एवं बादरनिगोदा अपि पर्याप्तका अपि अपर्याप्तका अपि प्रदेशार्थतया सर्वेsनन्ताः, एवं निगोदजीवा नवविधा अपि प्रदेशार्थतया सर्वेऽनन्ताः । एतेषां खलु भदन्त ! निगोदानां सूक्ष्माणां बादराणां पर्याप्तकानामपर्याप्तकानां द्रव्यार्थ - तया प्रदेशार्थतया द्रव्यार्थ प्रदेशार्थतया कतरे कतरेभ्योऽल्पा वा तुल्या वा विशेपाधिका वा ? गौतम ! सर्वस्तोका बादरनिगोदपर्याप्तका द्रव्यार्थतया, बादरनिगोदअपर्याप्तका द्रव्यार्थतया असंख्येयगुणाः, सूक्ष्मनिगोदा अपर्याप्तका द्रव्यार्थतया असंख्येयगुणाः, सूक्ष्मनिगोदाः पर्याप्तका द्रव्यार्थतया संख्येयगुणाः, एवं प्रदेशार्थ तयाऽपि । द्रव्यार्थ प्रदेशार्थतया सर्वस्वोका बादरनिगोदाश्च पर्याप्ताः, द्रव्यार्थ तया यावत्सूक्ष्मनिगोदाः पर्याप्ताश्च द्रव्यार्थतया संख्येयगुणाः, सूक्ष्मनिगोदेभ्यः पर्याप्तेभ्यो द्रव्यार्थतया बादर निगोदाः पर्याप्ताः प्रदेशार्थतयाऽनन्तगुणाः, बादरनिगोदा अपर्याप्ताः प्रदेशार्थ तयाऽसंख्येयगुणाः यावत्सूक्ष्मनिगोदाः पर्याप्ताः प्रदेशार्थतया संख्येयगुणाः । एवं निगोदजीवा अपि, नवरं संक्रमे यावत्सूक्ष्मनिगोदजीवेभ्यः पर्याप्तेभ्यो द्रव्यार्थतया निगोदजीवाः पर्याप्ताः प्रदेशार्थ तयाऽसंख्येयगुणाः, शेषं तथैव - यावत्सूक्ष्मनिगोदजीवाः पर्याप्ताः प्रदेशार्थतया संख्येयगुणाः । एतेषां खलु भदन्त ! निगोदानां सूक्ष्माणां बादराणां पर्याप्तानामपर्याप्तानां निगोदजीवानां सूक्ष्माणां वादराणां पर्याप्तकानामपर्याप्तकानां द्रव्यार्थतया प्रदेशार्थतया कतरे कतरेभ्योऽल्पा वा - बहुका वा यावद् जी० १५८ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२५८ जीवाभिगमसूत्रे विशेषाधिकाः ? गौतम ! सर्वस्तोका बादरनिगोदाः पर्याप्ता द्रव्यार्थतया बादरनिगोदा अपर्याप्ता द्रव्यार्थतयाऽसंख्येयगुणाः, सूक्ष्मनिगोदा अपर्याप्ता द्रव्यार्थतयाऽसंख्येयगुणाः सूक्ष्मनिगोदाः पर्याप्ता द्रव्यार्थतयाऽसंख्येयगुणाः सूक्ष्मनिगोदेभ्यो द्रव्यार्थतया बादरनिगोदजीवाः पर्याप्ता द्रव्यार्थतयाऽनन्तगुणाः बादरनिगीदजीवा अपर्याप्ता द्रव्यार्थतयाऽसंख्येयगुणाः सूक्ष्मनिगोदजीवा पर्याप्ता द्रव्यार्थतयाऽसंख्येयगुणाः, सूक्ष्मनिगोदजीवाः पर्याप्ता द्रव्यार्थतया संख्येयगुणाः । प्रदेशार्थतया सर्वस्तोका बादरनिगोदजीवाः पर्याप्ताः प्रदेशार्थतया बादरनिगोद अपर्याप्ताः प्रदेशार्थतयाऽसंख्येयगुणाः, सूक्ष्मनिगोदजीवा अपर्याप्ताः प्रदेशार्थतयाऽसंख्येयगुणाः सूक्ष्मनिगोदजीवाः पर्याप्ताः प्रदेशार्थतया संख्येयगुणाः सूक्ष्मनिगोदजीवेभ्यः प्रदेशार्थतया बादरनिगोदाः पर्याप्ताः प्रदेशार्थतयाऽनन्तगुणाः, वादरनिगोदा अपर्याप्ताः प्रदेशार्थतयाऽसंख्येयगुणाः यावत्सूक्ष्मनिगोदाः पर्याप्ताः प्रदेशार्थतया संख्येयगुणाः। द्रव्यार्थप्रदेशार्थतया सर्व स्तोका बादरनिगोदाः पर्याप्ताः द्रव्यार्थतया, बादरनिगोदा अपर्याप्ता द्रव्यार्थतयाऽसंख्येयगुणाः यावत्सूक्ष्मनिगोदाः पर्याप्ता द्रव्यार्थतयाऽसंख्येयगुणाः सूक्ष्मनिगो देभ्यो द्रव्यार्थतया बादरनिगोदजीवाः पर्याप्ताः द्रव्यार्थतयाऽनन्तगुणाः शेषास्तथैव यावत् सूक्ष्मनिगोदजीवाः पर्याप्ता द्रव्यार्थतया संख्येयगुणाः, सूक्ष्मनिगोदजीवेभ्यः पर्याप्तेभ्यो द्रव्यार्थतया बादरनिगोदजीवाः पर्याप्ताः प्रदेशार्थतयाऽसंख्येयगुणाः शेषास्तथैव यावत् सूक्ष्मनिगोदाः पर्याप्ताः प्रदेशार्थतया संख्येयगुणाः । त एते षड्विधाः संसारसमापन्नकाः ॥सू०१३५॥ टीका-'निओया णं भंते ! दव्वट्ठयाए किं संखेज्जा असंखेजा अणंता' जीवाश्रयविशेषाः शरीररूपा निगोदाः खलु भदन्त ! द्रव्यार्थरूपेण किं संख्येयाः असंख्येयाः अनन्ता वा ? भगवानाह-'गोयमा ! नो संखेज्जा असं 'णिगोदाणं भंते ! व्वट्ठयाए किं संखेज्जा असंखेज्जा'-इ० । टीकार्थ-गौतम ने इस सूत्र द्वारा प्रभु से पूछा है-'णिगोदाणं भंते । व्वट्टयाए कि संखेज्जा असंखेज्जा अणंता' हे भदन्त ! द्रव्यरूप से निगोद-जीवाश्रय विशेष शरीर रूप निगोद क्या संख्यात हैं या असंख्यात हैं ? या अनन्त हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'णिओगाणं भते ! व्वयाए संखेज्जा असंखेज्जा' त्याह टी -गौतमस्वामी प्रसुश्रीन पूछे छे 3-'णिगोदाणं भंते ! दव्वट्रयाए कि संखेज्जा असंखेज्जा अणंता' है सावन् ! द्रव्य ३पे निगोह-वाश्रय વિશેષ શરીર રૂપ નિગોદ શું સંખ્યાત છે? અથવા અસંખ્યાત છે? કે भनत छ १ मा प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री ४९ छ -'गोयमा ! नो संखेज्जा જીવાભિગમસૂત્ર Page #1272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.५ सू.१३५ सामान्यतो निगोदस्वरूपनिरूपणम् १२५९ खेज्जा नो अणंता' गौतम ! नो संख्येया अगुलाऽसंख्येयभागावगाहनवतां तेषां सर्वलोकाऽऽपन्नत्वात्-अतोऽसंख्येयाः असंख्येयलोकाकाशप्रदेशप्रमाणत्वात, अनन्ता अपि नो अनन्ततया केवलवेदसाऽनुपलम्भात् इति । 'एवं पज्जत्तगा वि' एवमेव पर्याप्त निगोदा अपि नो सख्याताः नो अनन्ताः किन्त्वसंख्याताः ज्ञेयाः। 'एवं अपज्जत्तगा वि' एवम्-अपर्याप्तनिगोदा अपि असंख्याता एव । 'सुहुम निभोयाणं भंते ! दव्वट्ठयाए कि सखेज्जा असंखेज्जा अर्णता ? गोयमा ! नो संखेज्जा असंखेज्जा नो अणंता' सूक्ष्मनिगोदाः खलु भदन्त ! द्रव्यार्थतया कि संख्याताः असंख्याताः अनन्ताः वेति प्रश्नः भगवानाह-गौतम ? नो संख्येयाः शरीरापेक्षयाऽङ्गुलासंख्येयभागावगाहनानां सकललोकापन्नत्वात् किन्तु असंख्याताः असंख्येयलोकाकाशप्रदेशप्रमाणात्-अनन्ता अपि नो भवन्ति केवलवेदसाऽनुपलम्भात् । ‘एवं पज्जत्तगावि' एवमेतद्युक्तोक्त्याऽसंख्याता एव, पर्याप्तसूक्ष्मनिगोदा द्रव्यार्थतया ज्ञेयाः । 'एवं अपज्जत्तगा वि एवम् अपर्याप्तका अपि सूक्ष्म'गोयमा ! नो संखेज्जा असखेज्जा नो अणंता' हे गौतम ! निगोद न संख्यात हैं और न अनन्त हैं किन्तु असंख्यात हैं। 'एवं पज्ज. त्तगा वि अपज्जत्तगा वि' इसी प्रकार से पर्याप्त निगोद भी न संख्यात है न अनन्त हैं किन्तु असंख्यात हैं । 'एवं अपज्जत्तगा वि' इसी प्रकार अपर्याप्तक निगोद भी असंख्यात ही हैं अनन्त आदि नहीं हैं। 'सुहुमणिओयजीवा णं भंते ! वट्टयाए किं संखेज्जा असंखेजा अणंता' हे भदन्त ! सूक्ष्म निगोद जीव क्या द्रव्य दृष्टि से संख्यात हैं ? या असंख्यात हैं ? या अनन्त हैं ? इसके उत्तर में प्रभ कहते हैं-'गोयमा ! णो संखेजा, असंखेज्जा, णो अणंता' हे गौतम ! सूक्ष्म निगोद जीवन संख्यात हैं न अनन्त है किन्तु असंख्यात हैं। 'एवं पज्जत्तगा वि अपज्जत्तगा वि' इसी प्रकार से सूक्ष्म निगोद असंखेज्जा नो अणंता' गौतम ! निगाह सध्यात नथी. मन मानत पण नथी. ५२ मिस ज्यात छ. 'एवं पज्जत्तगावि अपज्जत्तगा वि' से प्रभारी पर्यात निगोड ५९ सध्यात नथी. मनात ५५ नथी. ५२'तुमसभ्यात छे. 'एवं अपज्जत्तगा वि' से प्रमाण अपर्याप्त निगाह ५ मसभ्यात छे. मनात सभ्यात नथी. 'सुहुमणिआयजीवाणं भंते ! दव्वट्ठयाए कि संखेज्जा असंखेज्जा અiા' હે ભગવન સૂક્ષ્મ નિગદ છે દ્રવ્ય દષ્ટિથી શું સંખ્યાત છે ? અથવા અસંખ્યાત છે? કે અનંત છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે'गोयमा ! णो संखेज्जा, असंखेज्जा, णो अणंता है गौतम ! सूक्ष्म निगाह । संज्यात नथी. ते मनंत ५ नथी तु मसभ्यात छ. 'एवं જીવાભિગમસૂત્ર Page #1273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२६० जीवाभिगमसूत्रे निगोदा असंख्याताः नो संख्याता नो अनन्ता उक्तयुक्तेः। 'एवं वायरा वि पज्जगावि अपज्जत्तगावि नो संखेज्जा असंखेज्जा नो अणंता' एवं वादर निगोदा अपि द्रव्यार्थतया पर्याप्तका अपि अपर्याप्तका अपि नो संख्याताः नो अनन्ताः किन्तु असंख्याता आलाप ऊहनीयः । संप्रति द्रव्यार्थतया निगोदजीवसंख्यां ज्ञातुमाह-'निओयजीवाणं भंते ! दवट्ठयाए कि संखेज्जा असंखेज्जा अणता ? गोयमा ! नो संखेज्जा नो असंखेज्जा अणंता' निगोदजीवाः खलु भदन्त ! द्रव्यार्थतया किं संख्याताः असंख्याता अनन्ता वा ? भगवानाह-गौतम ! नो संख्याताः नो असंख्याताः किन्तु अनन्ताः प्रतिनिगोदमनन्तानां निगोदद्रव्यजीवानां भावात् इति । 'एवं पज्जत्तगा वि अपज्जत्तगा वि एवं पर्याप्तका अपर्याप्तका अपि निगोदजीवा द्रव्यार्थतयाऽनन्ता एव, पर्याप्तक भी और सूक्ष्म निगोद अपर्याप्तक भी असंख्यात ही हैं संख्यात या अनन्त नहीं हैं । 'एवं सुहुम णिओय जीवा वि पज्जत्तगा वि अपज्जत्तगा वि' इसी तरह से सूक्ष्म निगोद जीव भी हैं और इनके पर्याप्तक और अपर्याप्तक भेद भी असंख्यात ही हैं संख्यात या अनन्त नहीं हैं। 'बायरणिओदजीवा वि पज्जत्तगा वि अपज्जत्तगा वि' इसी प्रकार से बादर निगोद जीव और उनके भेद रूप पर्याप्तक और अपर्याप्तक भेद भी असंख्यात ही हैं। संख्यात या अनन्त नहीं हैं । 'णिओदाणं भंते ! पएसट्टयाए किं संखेज्जा, असंखेज्जा अणंता ?' हे भदन्त निगोद क्या प्रदेशों की दृष्टि से क्या संख्यात हैं ? या असंख्यात हैं ? या अनन्त हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! नो संखेज्जा, नो असंखेज्जा, अणंता' हे गौतम ! निगोद प्रदेशों की दृष्टि से न संख्यात हैं, न असंख्यात हैं, किन्तु अनन्त पज्जत्तगा वि अपज्जत्तगा वि' मे०४ प्रमाणे सूक्ष्म निगाह पर्यात अने सूक्ष्म निगाई २५५र्यात४ ५ २मसभ्यात छ. सण्यात मानत नथी. 'एवं सहमणिओयजीवा वि पज्जत्तगा वि अपज्जत्तगा वि' मे प्रमाणे सूक्ष्म નિગોદ છે પણ સમજવા. અને તેના પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તક ભેદો પણ असभ्यात छ. सध्यात मानत नथी. 'बायर णिओदजीवा वि पज्जत्तगा वि अपज्जत्तगा वि' मे०४ प्रमाणे मा६२ निगाह ७१ मने तेना मे રૂપ પર્યાપક અને અપર્યાપક ભેદો પણ અસંખ્યાતજ છે. સંખ્યાત કે અનંત नथी. 'णिओदाणं भंते ! पएसठ्ठयाए किं संखेज्जा, असंखेज्जा, अणंता' हे भगवन् નિગદ પ્રદેશની દષ્ટિથી શું સંખ્યાત છે? અથવા અસંખ્યાત છે? કે અનંત જીવાભિગમસૂત્ર Page #1274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.५ सू.१३५ सामान्यतो निगोदस्वरूपनिरूपणम् १२६१ किन्तु नो संख्येयाः नो संख्येया वा ज्ञेयाः। एवं सुहुमणिमओय जीवा वि पज्जत्तया वि अपज्जत्तया वि' एवं पर्याप्तका अपि अपर्याप्तका अपि सूक्ष्मनिगोदजीवा द्रव्यार्थतयाऽनन्ता एव, नो संख्ये या न वाऽसंख्येया बोद्धव्याः । 'बायरनिओय जीवा वि पज्जत्तगा वि अपज्जत्ता वि' एवं सामान्य बादरनिगोदवत् पर्याप्तका अपर्याप्तका अपि बादरनिगोदजीवा संख्येयाऽसंख्येयहीना अनन्ता ज्ञेयाः। संप्रति प्रदेशतया नवसूत्रेषु निगोदसूत्रत्रयमाह-'निओया णं भंते ! पएसट्टयाए कि संखेज्जा० पुच्छा ? गोयमा ! नो संखेज्जा नो असंखेज्जा अणता, एवं पज्जत्तया वि अपज्जत्तया वि। एवं मुहुम णिओया वि पज्जत्तया वि अपज्जत्तया वि य पएसट्टयाए सव्वे अणंता' निगोदाः खलु भदन्त ! कि संख्येया असंख्येया अनंतावेति प्रश्नः प्रदेशार्थतया ? भगवानाह-गौतम ! अनन्ता एवं न संख्येया असंख्यया भवन्ति । एवं पर्याप्तका अपि अपर्याप्तका अपि निगोदाः प्रदेशार्थतयाऽनन्ताः संख्येयाऽसंख्येया नेति संक्षेपः 'एवं सामान्यनिगोदवत्सूक्ष्मनिगोदाः पर्याप्ताश्चापि अपर्याप्ताश्चापि संख्येयाऽसंख्येयहीना अनन्ता भवन्ति । किं बहुना-प्रदेशार्थतया सामान्यतो निगोदाः सूक्ष्मनिगोदाः पर्याप्ता अपर्याप्ताः सर्वे साकल्येन अनन्ताः न तु संख्येया असंख्येयावेति निष्कर्षः। 'एवं बायरनिओया वि पज्जत्तया वि अपज्जत्तया वि' एवं 'एवं पज्जत्तगा वि अपज्जत्तगा वि' इसी प्रकार के इनके पर्याप्तक और अपर्याप्तक भेद रूप जो निगोद हैं वे भी हैं अर्थात् ये पर्याप्तक और अपर्याप्तक निगोद प्रदेशों की अपेक्षा अनन्त ही हैं संख्यात या असं. ख्यात नहीं हैं। 'एवं सुहुम णिओया वि पज्जत्तगा वि अपज्जत्तगा वि' इसी तरह से सूक्ष्म निगोद भी और उनके पर्याप्तक और अपर्याप्तक भेद भी प्रदेशों की दृष्टि से अनन्त ही हैं संख्यात या असंख्यात नहीं हैं। 'एवं बायर निगोया वि पज्जत्तया वि अप्पज्जत्तया वि' पएसटयाए सव्वे अणंता' इसी प्रकार के बादर निगोद भी और उनके पर्यातक अपर्याप्तक भेद भी प्रदेशों की दृष्टि से अनन्त ही है संख्यात या है? ॥ प्रश्न उत्तरमा प्रमुश्री ४ छ -'गोयमा ! नो सखेज्जा, नो औसखेज्जा, अणंता' है गौतम ! निगा। प्रशानी थी सध्यात नथी तमन्न सस यात ५९४ नथी. ५९ मत छे. 'एवं पज्जत्तगा वि अपज्जत्तगा वि' એજ પ્રમાણે તેમના પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તકના ભેદ રૂપ જે નિગોદ છે તે પણ સમજવા. અથૉત્ આ પયોહક અને અપસક નિગોદ પ્રદેશોની દષ્ટિથી मन त छ, सध्यात ॐ असण्यात डात नथी. 'एवं सुहुम णिओया वि पज्जत्तगा वि अपज्जत्तगा वि' मे प्रमाणे सूक्ष्म निगाह ५मने तना જીવાભિગમસૂત્ર Page #1275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२६२ जीवाभिगमसूत्रे बादरनिगोदा अपि पर्याप्तका अपि अपर्याप्तका अपि प्रदेशार्थतयाऽनन्ताः न तु संख्या असंख्येयावेति 'पएसइयाए सच्चे अणंता' प्रदेशार्थतया सर्वे बादर निगोदा अनन्ता एव न संख्याता असंख्याताः । ' एवं णिओयजीवा नवविहा वि पट्टयाए सच्वे अणंता' एवं पूर्ववर्णितसामान्यनिगोदा यथा द्रव्यार्थ - तया तथैव प्रदेशार्थतया सामान्य सूक्ष्म बादरत्रयभेदवन्तः पर्याप्ताऽपर्याप्तयुक्ता नवविधा अपि सर्वे निगोदजीवा अनन्ता एव, न तु संख्याताऽसंख्याताः सकलनया नवनिगोदसूत्राणि नव सामान्यतो निगोद जीवसूत्राणि सर्वसंकलनया - ष्टादश निगोदविषये सूत्राणि भवन्ति । असंख्यात नहीं हैं । 'एवं णिओद जीवा नवविहा वि पएसट्टयाए सव्वे अनंता' इसी प्रकार प्रदेशों की अपेक्षा से नौ प्रकार के भी निगोद जीव सब अनन्त ही हैं संख्यात या असंख्यात नहीं है । निगोद जीवों में भी जो यहां नवविधता कही गई है वह इस प्रकार से हैं - १ सामान्य निगोद २ सूक्ष्म निगोद, और ३ बादर निगोद ये ३ भेद मूल में हैं अब इनके ३-३ भेद और करके मिलाने पर निगोद के नौ भेद हो जाते हैं - वे भेद इस प्रकार से बताए गये हैं- सामान्य निगोद १ सामान्य पर्याप्त निगोद २ सामान्य अपर्याप्त निगोद ३ सामान्य सूक्ष्म निगोद १ सामान्य सूक्ष्म पर्याप्त निगोद २ और ३ પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તક ભેદ પણ પ્રદેશની દૃષ્ટિથી અનંતજ છે. સંખ્યાત } असंख्यात होता नथी. 'एवं बायर णिओया वि पज्जत्तया वि अपज्जत्तया वि पट्टयाए सव्वे अणता' प्रमाणे माहर निगोह अने तेना पर्या અપર્યાપ્તક ભેદ પણ પ્રદેશ પણાથી અનંત જ છે. સંખ્યાત કે અસ‘ખ્યાત नथी. निगोह भयोभां अडींयां नव प्रहार या हेवामां आवे छे. एवं णिओदजीवा नवविहावि परसट्टयाए सव्वे अनंता' से प्रमाणे अहेशपाशाथी નવ પ્રકારના નિગેાદ જીવા પણ અનંત જ છે. સંખ્યાત કે અસંખ્યાત નથી. અહીયાં નિગેાદ જીવામાં જે નવ પ્રકારપણું કહેલ છે તે આ પ્રમાણે છે. ૧ સામાન્ય નિગેાદ સૂમ નિગેાદ અને બાદર નિગેદ મૂલમાં આ રીતના ત્રણ ભે છે. તેના ૩-૩ ત્રણ ત્રણ ભેદ ખીજા કરવાથી બધા મળીને નિગેદોના નવ ભેદા થઈ જાય છે. એ ભેદ આ પ્રમાણે બતાવવામાં આવેલ છે. સામાન્ય નિગેાદ ૧ સામાન્ય પર્યાપ્તક નિગેાદ, ૨ સામાન્ય અપર્યાપ્તક નિગેાદ ૩ સામાન્ય સૂક્ષ્મ નિગોદ ૧ સામાન્ય સૂક્ષ્મ પર્યાપ્તક નિગેાદ ૨ અને સામાન્ય સૂક્ષ્મ અપર્ણાં જીવાભિગમસૂત્ર Page #1276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ५ सू. १३५ सामान्यतो निगोदस्वरूपनिरूपणम् १२६३ अथैषां द्रव्यार्थतया प्रदेशार्थ तयोभयतया च परस्परमल्पबहुत्वम् - "एएसिणं भंते ! णिओयाणं सुहुमाणं बायराणं पज्जत्तयाणं णिओयजीवाण सुहुमाणं बायराणं पज्जत्तयाणं अपज्जत्तयाणं दव्वट्टयाए पसट्टयाए कयरेकयरे हितो अप्पा वा जाव विसेसाहिया' एतेषां खलु भदन्त । निगोदानां सूक्ष्माणां वादराणां पर्याप्तकानामपर्याप्तकानाम्, तथा निगोदजीवानां सूक्ष्माणां बादराणां पर्याप्तकानामपर्याप्तकानां द्रव्यरूपेण- प्रदेशरूपेण च कतरेभ्यः कतरे - सामान्य सूक्ष्म अपर्याप्त निगोद तथा सामान्य बादर निगोद १ सामान्य बादर पर्याप्त निगोद २ और सामान्य बादर अपर्याप्त निगोद ३ इसी प्रकार से निगोद जीवों के भी नौ भेद कह लेना चाहिये कुल भेद निगोद और निगोद जीवों के ९-९ मिलाने से १८ हो जाते हैं इन १८ भेदों के १८ सूत्र होते हैं । १८ सूत्रों द्वारा वर्णित ये निगोद और निगोद जीव सब प्रदेश दृष्टि की अपेक्षा से अनन्त हैं । अब सूत्रकार इनका द्रव्य दृष्टि से, प्रदेश दृष्टि से और उभय दृष्टि से परस्पर में अल्पबहुत्व का कथन करते हैं - इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है - 'एएसि णं भंते ! णिओयाणं सुदुमाणं बायराणं पज्जत्तयाणं अपज्जत्तयाणं दव्वद्वयाए, पएस याए दव्वट्ठपसाए करे कयरेहिंतो अप्पा वा बहुया वा' हे भदन्त ! इन निगोदों के निगोद सूक्ष्मों के और निगोद बादरों के जो कि पर्याप्त और अपर्याप्त हैं बीच में कौन द्रव्य की अपेक्षा प्रदेशों की તક નિગેાદ ૩ તથા સામાન્ય ખાદર નિગેાદ ૧ સામાન્ય ખાદર પર્યાપ્ત નિગેાદ ૨ અને સામાન્ય ખાદર અપર્યાપ્તક નિગેાદ ૩ આજ પ્રમાણે નિગેાદ જીવાના પણ નવ ભેટ્ઠા સમજી લેવા. નિગેાદ અને નિગેાદ જીવાના કુલ ભેદ નવ નવ થાય છે ત મન્નેના મેળવવાથી ૧૮ અઢાર ભેદા થઇ જાય છે. આ અઢાર ભેદના ૧૮ અઢાર સૂત્રેા થાય છે. આ અઢાર સૂત્રા દ્વારા વર્ણવવામાં આવેલ આ નિગેાદ અને નિગેાદ જીવ બધા પ્રદેશપણાથી અનંત છે. હવે સૂત્રકાર આ ખધાનું દ્રવ્યપણાથી પ્રદેશપણાથી અને બન્ને પ્રકારથી પરસ્પરના અલ્પ બહુત્વનું કથન કરે છે. આ સંબંધમાં ગૌતમस्वामी अनुश्रीने मे पूछे छे - एएसिणं भंते! णिओयाणं सुहुमाणं बायराणं पज्जत्तयाणं अपज्जत्तगाणं द्व्वट्ट्याए पएसटुयाए दव्वटुपएस ट्ठयाए कयरे कयरे हितो०' हे भगवन् ! या निगोहोना निगोह सूक्ष्माना भने निगोह માદરેશના જે પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત ભેદે છે તેમાં દ્રવ્યની અપેક્ષાથી પ્રદેશેાની અપેક્ષાથી. અને દ્રવ્ય પ્રદેશાની અપેક્ષાથી કાણુ કેાનાથી અલ્પ છે? અને કાણુ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२६४ जीवाभिगमसूत्रे ऽल्पा वा - बहुका वा तुल्या वा विशेषाधिका वा भवन्तीति प्रश्नः भगवानाह - गौतम ! 'सव्वत्थोवा बायरणिओया पज्जत्ता दव्वट्टयाए - बायरणिओया अपज्जत्तया दव्वट्टयाए असंखेज्जगुणा' सर्वस्तोका बादरनिगोदा मूलकन्दादिगताः पर्याप्ता द्रव्यार्थतया भवन्ति प्रतिक्षेत्रवर्तित्वात् - ( एभ्यः) अपर्याप्तबादर निगोदा द्रव्यार्थतया संख्येयगुणा एकैक पर्याप्तवादर निगोदनिश्रयाऽसंख्येयानामपर्याप्तानां बादरनिगोदनामुत्पादात् । 'मुहुमणिओया अपज्जत्तया दव्वट्टयाए असंखेज्जगुणा' एभ्योऽपर्याप्तबादरनिगोदेभ्योऽपर्याप्त सूक्ष्मनि गोदा द्रव्यार्थतया संख्येयगुणाः सकललोकापन्नतया क्षेत्रस्याऽसंख्येयगुणत्वात् 'सुहुमणिओया पज्जत्तया दव्वट्टयाए असंखेज्जगुणा एभ्यः सूक्ष्मनिगोदाः पर्याप्तका द्रव्यार्थतया संख्येयगुणाः सूक्ष्मेष्वोघतोऽपर्याप्तेभ्यः पर्याप्तकानां अपेक्षा और द्रव्य प्रदेश दोनों की अपेक्षा अल्प हैं ? कौन इनकी अपेक्षा बहुत है कौन इनकी अपेक्षा बराबर हैं ? और कौन इनकी अपेक्षा विशेषाधिक हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा ! सत्वत्थोवा बादर णिओया पज्जत्तगा दव्वट्टयाए, बादर णिगोदा अपज्जत्तगा दच्वट्टयाए असंखेज्जगुणा' हे गौतम ! बादर निगोद पर्याप्तक द्रव्य दृष्टि से सब से कम हैं क्योंकि ये प्रतिनियत देशवर्ती होते हैं । इनकी अपेक्षा अपर्याप्तक बादर निगोद हैं वे द्रव्य दृष्टि से असंख्यातगुणें अधिक हैं। क्योंकि एक एक पर्याप्त बादर की निश्रा से असंख्यात बादर निगोदों का उत्पात होता रहता है 'सुहुमणिओदा अपज्जत्तगा दव्वट्टयाए असंखेज्जगुणा, सुहुम णिओया पज्जत्तगा दच्वट्टयाए संखेज्जगुणा' इनकी अपेक्षा जो सूक्ष्म निगोद अपर्याप्तक जीव हैं वे द्रव्य दृष्टि से असंख्यातगुणें अधिक हैं इनकी अपेक्षा जो કેાની અપેક્ષાએ વધારે છે ? અને કાણ કાની ખરેખર છે ? અને કેણુ કેાના કરતાં विशेषाधि छे ? मा प्रश्नना उत्तरमा प्रभुश्री ४ छे - 'गोयमा ! सव्वत्थोवा बादर णिओया पज्जत्तगा दव्वट्टयाए बादरणिगोदा अपज्जत्तगा दव्वट्टयाए असंखेज्ज गुणा' हे गौतम! महर निगोह पर्याप्त द्रव्य दृष्टिथी सौथी गोछा छे. કેમકે તેઓ પ્રતિ નિયત દેશમાં રહેનારા હેાય છે. તેના કરતાં જે અપર્યાપ્તક માદર નિગોદ છે. તે દ્રવ્યપણાથી અસંખ્યાતગણા વધારે છે. કેમકે એક એક પર્યાપ્તક ખાદરની નિશ્રાથી અસંખ્યાત માન્નુર નિગોદાના ઉત્પાત थ लय छे. 'सुहुमणिगोदा अज्जत्तगा दव्वट्टयाए अस खेज्जगुणा; सुहुमणिओया पज्जत्तगा दव्वट्टयाए संखेज्जगुणा' तेना ४२ता ने सूक्ष्म निगोह अपर्याप्त જીવ છે તે દ્રવ્યપણાથી અસંખ્યાતગણા વધારે છે. તેના કરતાં જે સૂક્ષ્મ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ५ सू. १३५ सामान्यतो निगोदस्वरूपनिरूपणम् १२६५ संख्येयगुणत्वात् ' एवं परसट्टयाए बि' एवं प्रदेशार्थतयाऽपि तथाहि - सर्वस्तोका बादरनिगोदा : पर्याप्ताः प्रदेशार्थतया द्रव्याणां स्तोकत्वात् तेभ्यो बादरनिगोदा अपर्याप्ताः प्रदेशार्थतयाऽसंख्येयगुणाः द्रव्याणामसंख्येयगुणत्वात् । तेभ्यः सूक्ष्मनिगोदाः अपर्याप्ताः प्रदेशार्थतयाऽसंख्येयगुणाः, तेभ्यः सूक्ष्मनिगोदाः पर्याप्ताः प्रदेशार्थतया संख्येयगुणाः द्रव्याणां संख्येयगुणत्वात् इति । 'दव्व पट्टयाए' उभयतया विचारं प्रस्तौति 'सव्वत्थोवा बायरणिओया य पज्जत्तया दव्वट्टयाएं सर्वस्तोका बादरनिगोदाच पर्याप्ताः सन्तस्तु द्रव्यातया असंख्येयगुणाः तेभ्यः सूक्ष्मनिगोदा अपर्याप्ता द्रव्यार्थ तयाऽसंख्येगुणाः, 'जाव सुहुम निओया पज्जत्तया दव्वट्टयाए संखेज्जगुणा' तेभ्यः सूक्ष्मनिगोदाः सूक्ष्म निगोद पर्याप्तक हैं वे द्रव्य दृष्टि से संख्यातगुणें अधिक हैं। क्योंकि सूक्ष्मों में सामान्य से अपर्याप्तों की अपेक्षा पर्याप्त संख्यातगुणें ही होते है । ' एवं पएसट्टयाए वि' इसी तरह से प्रदेश दृष्टि से भी जानना चाहिये अर्थात् प्रदेश दृष्टि से सबसे कम पर्याप्त बादर निगोद जीव है क्योंकि द्रव्यों की स्तोकता है । इनकी अपेक्षा अपर्याप्त बादर निगोद जीव प्रदेश दृष्टि से असंख्यातगुर्णे अधिक हैं। क्योंकि द्रव्य असंख्यातगुर्णे अधिक हैं इनकी अपेक्षा अपर्याप्त सूक्ष्म निगोद अपर्याप्त जीव प्रदेश दृष्टि से असंख्यातगुणें अधिक हैं । इन की अपेक्षा सूक्ष्म निगोद पर्याप्तक जीव प्रदेश दृष्टि से संख्यातगुर्णे अधिक हैं, क्योंकि द्रव्य संख्यातगुणित हैं । 'दव्वपरसट्टयाए' द्रव्य दृष्टि और प्रदेश दृष्टि दोनों दृष्टियों से विचार करने पर 'सव्वत्थोवा નિગોદ પર્યાપ્તક છે તેએ દ્રવ્ય પણાથી અસ`ખ્યાતગણા વધારે છે. કેમકેસૂક્ષ્મામાં સામાન્યપણાથી અપર્યાપ્તકાના કરતાં પર્યાપ્ત સંખ્યાતગણાજ होय छे 'एवं परसट्टयाए वि' मेन प्रभारी प्रदेश पणार्थी पशु सभनवु, અર્થાત્ પ્રદેશ પણાથી સૌથી ઓછા પર્યાપ્તક ખાદર નિગોદ જીવ છે. કેમકેદ્રવ્યાનુ અલ્પ પણું છે, તેના કરતાં અપર્યાપ્તક ખાદર નિગોદ જીવા પ્રદેશ પણાથી અસંખ્યાતગણા વધારે છે. કેમકે દ્રવ્ય અસંખ્યાતગણું વધારે છે. તેના કરતાં અપર્યાપ્તક સૂક્ષ્મ નિગોદ પર્યાપ્તક જીવ પ્રદેશપણાથી અસંખ્યાતગણા वधारे छे. भ द्रव्य संख्यातगागु छे. 'दव्बट्ट परसट्टयाए' द्रव्य पाशाथी अने भने प्रदेश पशुाथी खेभ जन्ने प्रारथी विचार १२वाथी ' सव्वत्थोवा बादरनिगोदा पज्जत्तगा दव्वट्टयाए ' માદર નિગોદ પર્યાપ્તક જીવ દ્રવ્ય પણાથી સૌથી ઓછા છે. તેનાથી અસ ખ્યાતગણા વધારે ખાદર जी० १५९ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२६६ जीवाभिगमसूत्रे पर्याप्ता द्रव्यार्थतया संख्येयगुणाः, 'मुहुम निओएहितो पज्जत्तएहितो दव्य?याए बायरणिोया पज्जत्ता पएसट्टयाए अणंतगुणा' सूक्ष्मनिगोदेभ्यः पर्याप्तकेभ्यः द्रव्यार्थतया बादरनिगोदाः पर्याप्ताः प्रदेशार्थतयाऽनन्तगुणाः एकैक निगोदस्याऽनन्ताऽणुकाऽनन्तस्कन्धनिष्पन्नत्वात् । 'वायरणिओया अपजत्ता पएसट्टाए असंखेज्जगुणा' द्रव्याणामसंख्येयगुणत्वात्, तेभ्यः सूक्ष्मनिगोदा अपर्याप्ताः प्रदेशार्थतयाऽसंख्येयगुणाः, 'जाव सुहुमणिोया पज्जत्ता पएसट्टयाए संखेज्जगुणा' तेभ्यः सूक्ष्मनिगोदाः पर्याप्ता प्रदेशार्थतया संख्येयगुणाः, द्रव्याणां संख्येयगुणत्वात्, ‘एवं णिओयजीवा वि' एवं सामान्यनिगोदबादर निगोदा पज्जत्तगा व्वयाए' बादर निगोद पर्याप्तक जीव द्रव्य दृष्टि की अपेक्षा सबसे कम हैं । इनसे असंख्यातगुणें बादर निगोद अपर्याप्तक जीव हैं। इनसे द्रव्य दृष्टि की अपेक्षा सूक्ष्म निगोद अपर्याप्तक जीव असंख्यातगुणे अधिक हैं । इनसे द्रव्यदृष्टि की अपेक्षा सूक्ष्म निगोद पर्याप्तक जीव संख्यातगुणें अधिक हैं। 'सुहुमनिगोदेहितो पज्जत्तएहितो बादरनिगोदा पज्जत्ता पएसट्टयाए अणतगुणा' पर्याप्त सूक्ष्म निगोदों से बादर निगोदा पर्याप्तक जीव प्रदेश दृष्टि की अपेक्षा अनन्तगुणें अधिक हैं 'बादर निगोदा अपज्जत्ता पएसट्टयाए असंखेज्जगुणा' बादर निगोदा पर्याप्तक जीवों से बादर निगोद अपर्याप्तक जीव प्रदेश दृष्टि की अपेक्षा असंख्यातगुणें अधिक हैं। इन बादर निगोद अपर्याप्तक जीवों से प्रदेश दृष्टि की अपेक्षा सूक्ष्म निगोद अपर्याप्तक असंख्यातगुणे अधिक है सूक्ष्म निगोद अपर्याप्तक से सूक्ष्म निगोद पर्याप्तक संख्यातगुणे अधिक हैं। 'एवं निगोद जीवा वि सामान्य निगोद की तरह निगोद जीव નિગોદ અપર્યાપ્તક જીવ છે. તેના કરતાં દ્રવ્ય દૃષ્ટિની અપેક્ષાથી સૂક્ષ્મ નિગોદ અપર્યાપ્તક જીવ અસંખ્યાતગણું વધારે છે. તેના કરતાં દ્રવ્યદૃષ્ટિની અપેક્ષાએ सूक्ष्म निगाह पर्यात १ सध्यात वधारे छ. 'सुहुम निगोदेहितो पज्ज. त्तएहितो बादर निगोदा पज्जत्ता पएसट्टयाए अणंतगुणा' ५H४ सूक्ष्म निगाहो ના કરતાં બાદર નિગોદ પર્યાપક જીવ પ્રદેશ પણાથી અનંતગણું વધારે છે. 'बादरनिगोदा अपज्जत्ता पएसट्टयाए असंखेज्जगुणा' मा२ निगोह पर्यात જેના કરતાં બાદર નિગોદ અપર્યાપ્તક જીવ પ્રદેશ દકિટની અપેક્ષાથી સંખ્યાત ગણું વધારે છે. આ બાદર નિગોદ અપર્યાપ્તકેના કરતાં પ્રદેશ દષ્ટિની અપે ક્ષાથી સૂક્ષમ નિગોદ અપર્યાપ્તક અસંખ્યાતગણા વધારે છે. સૂક્ષમ નિગેદ अपर्यासन। ४२i सूक्ष्म निगाह पर्यात सध्यात वधारे छ. एवं निगोद જીવાભિગમસૂત્ર Page #1280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.५ सू.१३५ सामान्यतो निगोदस्वरूपनिरूपणम् १२६७ वन्निगोद जीवा अपि अल्पबहुत्वेन ज्ञातव्याः । 'नवरं संकमए जाव सुहुमनिओया पज्जत्ता पएसट्टाए संखेज्जगुणा' तेभ्यः सूक्ष्मनिगोदाः, पर्याप्ता प्रदेशार्थतया संख्येयगुणाः द्रव्याणां संख्येयगुणत्वात्, ‘एवं णिओयजीवा वि एवं सामान्य निगोदजीववन्नीगेदजीवा अल्पबहुत्वेन ज्ञातव्याः। 'नवरं संकमए जाव सुहुमनिओयजीवे हितो पज्जत्तएहितो दवट्टयाए बायरणिओयजीवा पज्जत्ता पएसट्टयाए असंखेज्जगुणा' एकस्याः कर्मप्रकृतेरन्यस्यां एकस्याः कर्मप्रकृतौ प्रयत्नेन परिणमनं सांक्रमस्तत्रमूलोक्तक्रमेणाऽल्पबहुत्वं ज्ञातव्यम्, संक्रमो यावत् सूक्ष्मनिगोदजीवेभ्यः पर्याप्तेभ्यो द्रव्यार्थतया बादरनिगोदजीवाः पर्याप्ताः प्रदेशार्थतयाऽसंख्येयगुणाः, 'सेसं तहेव 'जाव सुहुमणिओयजीवा पज्जत्ता पएसट्टयाए संखेज्जगुणा' शेषं तथैव यावत्सूक्ष्मनिगोदजीवाः पर्याप्ताः प्रदेशार्थतया संख्येयगुणाः । एषामुभयार्थतयाऽल्पत्वबहुत्वादि-'एएसि णं भंते ! सुहुभी अल्पबहुत्व में लगा लेना चाहिये 'नवरं संकमए जाव सुहुम निगोदजीवेहिं पज्जत्तएहिंतो वट्टयाए बायरनिगोदजीवा पज्जत्ता पएसट्टयाए असंखेज्जगुणा' एक कर्म प्रकृति का अन्य कर्म प्रकृति में प्रयत्न से जो परिणमन हो जाता है उसका नाम संक्रम है इस संक्रम में मृलोक्त क्रम से अल्पबहुत्व है यह संक्रम यावत् द्रव्यदृष्टि से जो सूक्ष्म निगोद पर्याप्तक जीव है उन जीवों की अपेक्षा पर्याय दृष्टि से बादर निगोद पर्याप्तक जीव असंख्यातगुणे अधिक हैं । 'सेसं तहेव जाव सुहुम निगोदजीवा पज्जत्ता पएसट्टयाए संखेज्जगुणा' बाकी का और सब कथन पूर्वोक्त जैसा ही है यावत् सूक्ष्म निगोद जीवों में जो पर्याप्तक जीव हैं वे प्रदेश दृष्टि से संख्यातगुणें अधिक हैं । 'एएसि णं भंते ! णिगोदाणं सुहुमाणं बायराणं पज्जत्तगाणं, जीवा वि' सामान्य निगाहनी भ निगो वनु अ६५ महत्व ५ सभा से. 'गवरं संकमए जाव सुहुमनिगोदजीवेहिं पज्जत्तएहिंतो दव्वदयाए बायर निगोदजीवा पज्जत्ता पएसट्टयाए असंखेज्जगुणा' ४ ४भप्रकृतिनु' भील કર્મ પ્રકૃતિમાં પ્રયત્ન પૂર્વક જે પરિણમન થઈ જાય છે. તેનું નામ સંકમ છે. આ સંક્રમમાં મૂક્ત કમથી અ૯૫ બહુ પડ્યું છે. આ સંક્રમ યાવત્ દ્રવ્ય પણાથી જે સૂમ નિગદ પર્યાપ્તક જીવ છે. એ એના કરતાં પર્યાય દષ્ટિથી ४२ निगो५ति १ असभ्यातग! वधारे छे. 'सेसं तहेव जाव सहम निगोद जीवा पज्जत्ता पएसट्टयाए संखेज्जगुणा' मीनु मी सघणु ४थन પહેલા જેમ કહેવામાં આવેલ છે એજ પ્રમાણે છે. યાવત્ સૂમ નિગોદ માં में पर्याप्त छ तेसो प्रदेश पाथी संध्याता धारे छे. 'एएसिणं જીવાભિગમસૂત્ર Page #1281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२६८ जीवाभिगमसूत्रे माणं बायराणं पज्जत्तयाणं अपज्जत्तयाणं णिओयजीवाणं सुहुमाणं बायराणं पज्जत्तयाणं अपज्जत्तयाणं दवट्टयाए पएसट्टयाए कयरे कयरेहितो०' एतेषां खलु भदन्त ! सूक्ष्माणां बादराणां पर्याप्तकानामपर्याप्तकानाम् तथा (एतद्विशेषण विशिष्ट) निगोदजीवानां निगोदानाश्च द्रव्यार्थतया कतरेभ्यः कतरेल्पा बहुका स्तुल्या विशेषावेति प्रश्नः भगवानाह-गौतम ! 'सव्वत्थोवा बायरनिओया पज्जत्ता दवट्टयाए' सर्वेभ्यः स्तोका बादरनिगोदाः पर्याप्ता द्रव्यार्थतया निगोदानां स्तोकत्वात् 'बायरणिओया अपज्जत्ता दवट्टयाए असंखेज्जगुणा' एभ्यो बादरनिगोदा अपर्याप्ता द्रव्यार्थतयाऽसंख्येयगुणाधिकाः निगोदानामसंख्येयगुणत्वात् अपर्याप्ता द्रव्यार्थतयाऽसंख्येयगुणा अधिका भवन्ति, 'सुहुमणिओया अपज्जत्ताणं णिगोद जीवाणं सुहुमाणं बायराणं पज्जत्तगाणं अपज्जतगाणं दवट्टयाए पएसट्टयाए कयरे कयरेहितो' अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-हे भदन्त ! सामान्य निगोद, सामान्य सूक्ष्म और सामान्य बादर इनमें जो पर्याप्त और अपर्याप्त जीव हैं उनके बीच में कौन जीव किन जीवों की अपेक्षा द्रव्य पर्याय उभय दृष्टि से अल्प हैं ? कौन किनकी अपेक्षा बहुत हैं ? कौन किनके बराबर हैं और कौन किनसे विशेषाधिक हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'सव्वस्थोवा बायर निगोदा पज्जत्ता दव्वट्ठयाए' हे गौतम ! बादर निगोदा में जो पर्याप्तक जीव हैं वे द्रव्य दृष्टि से सब से कम है क्योंकि निगोदों में स्तोकता है 'बादरनिगोदा अपज्जत्तगा दवट्ठयाए असंखेज्जगुणा' इनकी अपेक्षा बादर निगोद अपर्याप्तक जीव द्रव्य दृष्टि भंते ! णिगोदाणं सुहुमाणं बायराणं पज्जत्तगाणं अपज्जत्ताणं णिगोदजीवाणं सुहुमाणं बायराणं पज्जत्तगाणं अपज्जत्तगाणं व्वट्टयाए पएसट्टयाए कयरे कयरे हितो' ગૌતમસ્વામી હવે પ્રભુશ્રીને એવું પૂછે છે કે-હે ભગવન્! સામાન્ય નિગોદ સામાન્ય સૂમ અને સામાન્ય બાદ એમાં જે પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તક છે છે, તેમાં ક્યા જ ક્યાં છેના કરતાં દ્રવ્ય અને પર્યાય બને દષ્ટિથી અ૫ છે? કોણ તેના કરતાં વધારે છે? કોણ કોની બરોબર છે? અને કેણ नाथी विशेषाधि छ ? २॥ प्रश्न उत्तरमा प्रभुनी ४९ छ -'सव्वत्थोवा बायरनिगोदा पज्जत्ता दव्वदयाए' गौतम ! ४२ निगोहीमा २ पर्यास જીવે છે તેઓ દ્રવ્યપણથી સૌથી ઓછા છે. કેમકે નિગોદમાં અપપણું છે 'बादर णिगोदा अपज्जत्तगा दव्वट्ठयाए असंखेज्जगुणा' तेना ४२di ४२ निगोह मर्यात ७१ द्रव्यपाथी मसण्यातग। धारे छ. 'सुहुम निगोदा જીવાભિગમસૂત્ર Page #1282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.५ सू.१३५ सामान्यतो निगोदस्वरूपनिरूपणम् १२६९ पज्जत्ता दवट्टयाए संखेज्जगुणा' एभ्यः सूक्ष्मनिगोदाः पर्याप्ता द्रव्यार्थतया संख्येयगुणाः 'सुहमणिओएहितो दव्वट्टयाए बायरनिओयजीवा पज्जत्ता दव्वट्ठयाए अणंतगुणा' सूक्ष्मनिगोदेभ्यो द्रव्यार्थतया बादरनिगोदजीवाः पर्याप्ता द्रव्यार्थतयाऽनन्तगुणाः। 'बायरनिओयजीवा अपज्जत्ता दवट्ठयाए असंखेज्जगुणा' एभ्यो बादरनिगोदजीवा अपर्याप्तका द्रव्यार्थतयाऽसंख्येयगुणाः 'सु हुमनिओयजीवा अपज्जत्ता दव्वट्ठयाए असंखेज्जगुणा' ततः सूक्ष्मनिगोदजीवा अपर्याप्ता द्रव्यार्थतयाऽसंख्येयगुणाः 'मुहमनिओयजीवा पज्जत्ता दवट्टयाए संखेज्जगुणा' ततः सूक्ष्मनिगोदजीवाः पर्याप्ताः द्रव्यार्थतया संख्येयगुणा इति। 'पएसट्टयाए-सव्वत्थोवा बायरनिओयजीवा पज्जत्ता पएसट्टयाए' सर्वस्तोका बादरनिगोदजीवाः पर्याप्ताः प्रदेशार्थतया 'बायरणिोया अपज्जत्ता पएसट्टयाए असंखेज्जगुणा' ततः प्रदेशार्थतया बादरनिगोदजीवा अपर्याप्ताः से असंख्यातगुणें अधिक हैं। 'सुहुम निगोदा पज्जत्ता दव्वट्ठयाए असंखेज्जगुणा' इनकी अपेक्षा जो सूक्ष्म निगोदों में पर्याप्तक जीव हैं वे द्रव्य दृष्टि से असंख्यातगुणे अधिक हैं। 'सुहुम निगोदा पज्जत्ता दव्वट्ठयाए संखेज्जगुणा' सूक्ष्म निगोदों में जो पर्याप्तक हैं वे इनकी अपेक्षा द्रव्य दृष्टि से संख्यातगुणे अधिक हैं। 'सुहुम णिओए हिंतो दव्वट्टयाए बायरणिओयजीवा पज्जत्ता चट्टयाए अणंतगुणा' बायरणिओय जीवा अपज्जत्ता दवट्टयाए असंखेज्जगुणा सुहुम णिओयजीवा पज्जत्ता व्वट्ठयाए संखेज्जगुणा पएसट्टयाए सव्वत्थोवा बायरनिगोदजीवा पज्जत्ता पण्णत्ता' प्रदेश दृष्टि से विचार करने पर बादर निगोदों में जो जीव पर्याप्तक हैं वे सब से कम हैं 'बादर निगोदा अपज्जत्तगा पएसट्टयाए असंखेज्जगुणा' बादर निगोदों में जो अपर्याप्तक जीव होते हैं, वे प्रदेश दृष्टि से पूर्व की अपेक्षा असंख्यात पज्जत्ता दवट्याए असंखेज्जगुणा' तेना ४२॥ सूक्ष्म निगाहोमा २ पर्यात । छ तेरा द्रव्यपथी मसच्यात पारे छे. 'सुहुम निगोदा पज्जत्ता दव्वयाए संखेज्जगुणा' सूक्ष्म निगम ॥ ५यति। छे तमा तना ४२di द्रव्यपाथी सयात धारे छे. 'पएवढयाए सव्वत्योवा बायर निगोद बायरनिगोदजीवा पज्जत्ता पण्णत्ता' प्रदेशपथी विया२ ४२त मा६२ निशीहमारे पर्याप्त छ तेस। सौथी मेछ। छे. 'बादर निगोदा अपज्जत्तगा पएवढयाए अस खेज्जगुणा' मा४२ निगाहोमा २०५४ तसा प्रदेशपाथी पडसाना ४२ता मध्याता धारे छ. सुहुम निगोदजीवा જીવાભિગમસૂત્ર Page #1283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२७० जीवाभिगमसूत्रे प्रदेशार्थ तयाऽसंख्येयगुणाः, 'सुहुमनिओयजीवा अपज्जत्ता परसट्टयाए असंखेज्जगुणा' ततश्च सूक्ष्मनिगोदजीवा अपर्याप्ताः प्रदेशार्थतया संख्येयगुणाः 'सुहुमनिओजीवा पज्जता परसट्ठाए संखेज्जगुणा' ये च पर्याप्ताः सूक्ष्मनिगोदास्ते प्रदेशार्थतया संख्येयगुणाः । 'सुहुमणिओयजीवेहिंतो पर सट्टयाए बायरनिओया पज्जत्ता पएसद्वाए अनंतगुणा' सूक्ष्मनिगोदजीवेभ्यश्च प्रदेशार्थतया पर्याप्ता बादरनिगोदा: प्रदेशार्थतयाऽनन्तगुणाधिकाः । 'बायरनिगोदा अपज्जत्ता परसट्टयाए असंखेज्जगुणा' ततो बादरनिगोदा अपर्याप्तकाः प्रदेशार्थतयाऽसंख्येयगुणाः एभ्यः सूक्ष्मनिगोदा: अपर्याप्तकाः असंख्येयगुणाः 'सुहुमनिओया पज्जत्ता परसट्टयाए संखेज्जगुणा' एभ्यः सूक्ष्मनिगोदाः पर्याप्ताः प्रदेशार्थतया संख्येयगुणाः । गुणें अधिक हैं 'सुहुमनिगोदजीवा अपज्जत्ता परसट्टयाए असंखेज्जगुणा' सूक्ष्मनिगोद जीवों में जो अपर्याप्तक जीव हैं, वे प्रदेश दृष्टि से पूर्व की अपेक्षा असंख्यातगुणें अधिक है । 'सुहुम निगोद जीवा पज्जन्त्ता पएसइयाए संखेज्जगुणा' सूक्ष्म निगोदों में जो पर्याप्त जीव हैं वे प्रदेश दृष्टि से पूर्व की अपेक्षा संख्यातगुणें अधिक हैं । 'सुहुम निगोद जीवेर्हितो बायर निगोदा पज्जन्त्ता पएसइयाए अर्णतगुणा' पर्याप्तक सूक्ष्म निगोद जीवों से बादर निगोद पर्याप्तक जीव प्रदेशदृष्टि से अनन्तगुणें अधिक हैं । इनकी अपेक्षा 'वायरनिगोदा अपज्जन्तगा परसट्टयाए असंखेज्जगुणा' बादर निगोदों के अपर्याप्तक जीव प्रदेश दृष्टि से असंख्यातगुणें अधिक हैं । इन की अपेक्षा प्रदेश दृष्टि से सूक्ष्म निगोद अपर्याप्तक असंख्यातगुर्णे अधिक हैं ! 'हुम निगोदा पज्जन्त्ता परसट्टयाए संखेज्जगुणा' इनकी अपज्जत्ता परसट्टयाए असंखेज्जगुणा' सूक्ष्म निगोहोमां ने अर्याल छे, तेथे प्रदेश पाथी पडेलाना पुश्ता असं ज्यातला वधारे छे. सुहुम निगोदजीवा पज्जत्ता परसट्टयाए संखेज्जगुणा' सूक्ष्म निगोहोमां ने पर्यास भवे। छे तेथे। प्रदेश पाथी पहेलाना रतां संख्याता वधारे छे. 'सुहुम निगोदजीवेहिंतो पegory बायर निगोदा पसट्टयाए अनंतगुणा' पर्याप्त सूक्ष्म निगोह भवेो થી ખાદર નિગોદ પર્યાસક જીવ અનંતગણા વધારે છે. તેના bedi 'बायर निगोदा अपज्जत्तगा અપર્યાપ્તક જીવા પ્રદેશ દૃષ્ટિથી दृष्टिथी सूक्ष्म निगोह अपर्याप्त પ્રદેશપણાથી જીવાભિગમસૂત્ર परसट्टयाए असंखेज्जगुणा' माहर निगोहना અસ`ખ્યાતગણા વધારે છે. તેના કરતાં પ્રદેશ संख्याता वधारे छे. 'सुहुम निगोदा Page #1284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ५ सू. १३५ सामान्यतो निगोदस्वरूपनिरूपणम् १२७१ उभयतयाऽल्पबहुत्वमाह - एतेषां खलु भदन्त ! सूक्ष्मबादरपर्याप्तापर्याप्तनिगोदजीवानां द्रव्यार्थ प्रदेशार्थो भयार्थतया क्रमपेक्ष्याल्पबहुत्वं कस्येति प्रश्नः १ गौतम ! 'दव्या सव्वत्थोवा बायरनिओया पज्जत्ता दव्वट्टयाए बायरनिओया अपज्जत्ता दव्वट्टयाए' द्रव्यार्थ प्रदेशार्थतया सर्वस्तोका बादरनिगोदाः पर्याप्ता द्रव्यार्थतया तदपेक्षया बादरनिगोदा अपर्याप्तका द्रव्यार्थतया 'असंखेज्जगुणा' असंख्येयगुणाः 'जाव सुहुम निओया पज्जत्ता दव्वट्ट्याए संखेज्जगुणा' तेभ्यः सूक्ष्मनिगोदा अपर्याप्ता द्रव्यार्थतयाऽसंख्येयगुणाः तेभ्यः सूक्ष्मनिगोदाः पर्याप्तका द्रव्यार्थतयाऽसंख्येयगुणाः 'हुम णिओएहिंतो दव्बट्ठया बायरणिओयजीवा पज्जत्ता दव्वट्ट्याए अनंतगुणा' सूक्ष्मनिगोदेभ्यो द्रव्यार्थतया बादरनिगोदजीवाः पर्याप्ताः द्रव्यार्थतयाऽनन्तगुणाः एकैकनिगोदेऽनन्तजीवानां भावात् । ' सेसा तहेव जाव सुहुम णिओयजीवा पज्जत्तया दच्वट्टयाए संखेज्जगुणा' पर्याप्ताकबादरनिगोदजीवेभ्यो बादरनिगोदजीवा अपर्याप्ता द्रव्यार्थतयाऽसंख्येयगुणाः निगोदानामसंख्यातत्वात्, तेभ्यः सूक्ष्मनिगोदजीवा अपर्याप्तकाः द्रव्यार्थतया संख्येयगुणाः 'सहमणिओय जीवेहिंतो दच्वट्टयाए बायरनिओयजीवा पज्जत्ता परसट्टयाए असंखज्जगुणा' सूक्ष्मनिगोदजीवेभ्यः पर्याप्तेभ्यो द्रव्यार्थ तया बादरनिगोदजीवाः पर्याप्ताः प्रदेशार्थतया असंख्येयगुणाः 'सेसा तहेव जाव सुहुमनिओय पज्जत्ता अपेक्षा सूक्ष्म निगोद पर्याप्तक प्रदेश दृष्टि से संख्यातगुणें अधिक हैं । हे भदन्त ! सूक्ष्म बादर पर्याप्त अपर्याप्त निगोद एवं निगोद जीवों के बीच में द्रव्यार्थ से प्रदेशार्थ से और उभयार्थ से कौन किन की अपेक्षा अल्प हैं कौन किनकी अपेक्षा बहुत हैं ? कौन किनके बराबर हैं ? और कौन किनसे विशेषाधिक हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं ? हे गौतम ! 'दव्वटुपए सहयाए सव्वत्थोवा बादर निगोदा पज्जत्ता' दव्वट्टयाए बादरनिगोदा अपज्जत्ता दव्वट्टयाए' द्रव्यार्थ और प्रदेशार्थ से विचार करने पर बादर निगोद में जो पर्याप्त जीव पज्जत्ता परसट्टयाए संखेज्जगुणा' तेना ४२तां सूक्ष्म निगोह पर्यास अहेश પણાથી સંખ્યાતગણા વધારે છે હે ભગવન્ સૂક્ષ્મ બાદર પર્યાપ્તક અને અપઍંસક નિગોદ જીવેમાં દ્રવ્યાથી પ્રદેશાથી અને બન્ને પ્રકારથી કેણુ કાના કરતાં અલ્પ છે ? કાણુ કાના કરતાં વધારે છે? કેણુકાની બરાબર છે ? અને કોણ કોનાથી વિશેષાધિક છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે हे गौतम! 'दच्वदृपएस ट्टयाए सव्वत्थोवा बादरनिगोदा पज्जत्ता दव्वट्टयाए बादर निगोदा अपज्जन्त्ता दव्वट्टयाए' द्रव्यार्थ भने प्रदेशार्थपणाथी विचार अवामी જીવાભિગમસૂત્ર Page #1285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२७२ जीवाभिगमसूत्रे पएसट्टयाए संखेज्जगुणा' शेषास्तथैव यावत्सूक्ष्मनिगोदाः पर्याप्ताः प्रदेशार्थतया संख्येयगुणाः । अयं भावः-प्रदेशार्थतया सर्वस्तोका बादरनिगोद जीवाः पर्याप्तकाः प्रदेशार्थनिगोदानां स्तोकत्वात्, तेभ्यो बादरनिगोदाजीवा अपर्याप्ताः प्रदेशार्थतयाऽसंख्येयगुणाः निगोदानामसंख्येयत्वात्, एवं तेभ्यः - सूक्ष्मनिगोदजीवा अपर्याप्ताः प्रदेशार्थतयाऽसंख्येयगुणाः तेभ्यः सूक्ष्मनिगोदजीवाः पर्याप्ताः प्रदेशार्थतया संख्येयगुणाः, तेभ्यो बादरनिगोदाः पर्याप्ताः प्रदेशाथतयाऽनन्तगुणाः एकैकनिगोदस्याऽणुकानन्तस्कन्धनिष्पन्नत्वात् तेभ्यो बादरनिगोदा अपर्याप्ताः प्रदेशार्थतयाऽसंख्येयगुणाः एकैकबादर पर्याप्तनिगोद निःश्रया संख्या तीतानां बादरपर्याप्तनिगोदानामुत्पादात्, तेभ्यः सूक्ष्मनिगोदा है वे द्रव्यार्थ से सबसे कम हैं इनकी अपेक्षा बादर निगोदों में जो अपर्याप्तक हैं वे इस द्रव्याथे की अपेक्षा से असंख्यातगुणें अधिक हैं। इनकी अपेक्षा सूक्ष्म निगोदों में जो पर्याप्तक वे द्रव्यार्थ से संख्यातगुणे अधिक हैं । इन पर्याप्त सूक्ष्म निगोदों की अपेक्षा बादर निगोदों में जो पर्याप्त जीव हैं वे द्रव्य दृष्टि से अनन्तगुणें हैं। क्योंकि हर एक बादर निगोदों में अनन्त जीवों का सद्भाव रहता है इनकी अपेक्षा बादर निगोद अपर्याप्तक द्रव्य दृष्टि से असंख्यात गुणें अधिक हैं । इनकी अपेक्षा बादरनिगोदों में जो अपर्याप्तक हैं वे द्रव्यद्रष्टि से असंख्यातगुणें अधिक हैं । इनसे जो सूक्ष्मनिगोदो में अपर्याप्त जीव है वे द्रव्यद्रष्टि से असंख्यातगुणे अधिक है। इनकी अपेक्षा जो सूक्ष्म निगोद पर्याप्तक हैं वे द्रव्यद्रष्टि से संख्यातगुणे अधिक हैं। इन पर्याप्त सूक्ष्म जीवों की अपेक्षाजो अभी द्रव्यद्रष्टि से विचार આવતાં બાદર નિગોદમાં જે પર્યાપ્તક જીવ છે, તે દ્રવ્યાર્થથી સૌથી ઓછા છે. તેના કરતાં બાદર નિગોદમાં જે અપર્યાપક છે તેઓ આ દ્રવ્યોથના કરતાં અસં. ખ્યાતગણું વધારે છે. તેના કરતાં સૂમ નિગોદમાં જે પર્યાપ્તકે છેતેઓ દ્રવ્યાની અપેક્ષાથી અસંખ્યાતગણું વધારે છે. તેના કરતાં સૂમ નિગોદમાં જે પર્યાપ્તકે છે તેઓ દ્રવ્યાર્થથી સંખ્યાતગણું વધારે છે. આ પર્યાપ્તક સૂમ નિગોદના કરતાં બાદર નિગોદમાં જે પર્યાપ્તક જીવો છે. તે દ્રવ્ય દષ્ટિથી અનંતગણું છે. દરેક બાદર નિગોદમાં અનંત જીને સદ્ભાવ રહે છે. તેના કરતાં બાદર નિગોદ અપર્યાપ્તક દ્રવ્યદૃષ્ટિથી અસંખ્યાતગણી વધારે . તેના કરતાં બાદર નિગોદોમાં જે અપર્યાપ્તકે છે, તેઓ દ્રવ્ય દૃષ્ટિથી અસંખ્યાતગણું વધારે છે તેમનાથી જે સૂક્ષ્મ નિગોદમાં અપર્યાપ્તક જીવ છે તેઓ દ્રવ્યદ્રષ્ટિથી અસંખ્યાત ગણા વધારે છે. તેના કરતાં જે પર્યાપ્તક સૂક્ષ્મ નિગોદ જીવ છે. તેઓ દ્રવ્ય જીવાભિગમસૂત્ર Page #1286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२७३ " प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ५ सू. १३५ सामान्यतो निगोदस्वरूपनिरूपणम् अपर्याप्ताः प्रदेशार्थतया संख्यातगुणाः, तेभ्यः सूक्ष्मनिगोदाः पर्याप्ताः प्रदेशार्थतयाऽसंख्यातगुणाः, द्रव्यार्थ प्रदेशार्थतया सर्वस्तोका बादरनिगोदाः पर्याप्ता द्रव्यार्थतया तेभ्यो बादरनिगोदा अपर्याप्ता द्रव्यार्थ तथाऽसंख्येयगुणाः, तेभ्यः सूक्ष्मनिगोदाः पर्याप्ता द्रव्यार्थ तयाऽसख्येयगुणाः तेभ्यः सूक्ष्मनिगोदजीवाः पर्याप्ता द्रव्यार्थ तया संख्येयगुणाः सर्वत्र युक्तिर्निगोदानां द्रव्यार्थचिन्तायामिव तेभ्यो बादरनिगोदजीवाः पर्याप्ताः द्रव्यार्थ तयानन्तगुणाः प्रतिबादरनिगोदमनन्तजीवानां भावात् तेभ्यो बादरनिगोदजीवा अपर्याप्ता द्रव्यार्थ तयाऽसंख्येयगुणाः तेभ्यः सूक्ष्मनिगोदाजीवा अपर्याप्ता द्रव्यार्थतया संख्येयगुणाः, तेभ्यः, सूक्ष्मनिगोदजीवाः पर्याप्ताः द्रव्यार्थतया संख्येयगुणाः अत्र युक्तिः - निगोदजीवानां द्रव्यार्थचिन्तायामिव । पर्याप्त सूक्ष्मनिगोदजीवेभ्यो द्रव्यार्थतया चिन्तितेभ्यो बादरनिगोदजीवाः पर्याप्ताः प्रदेशार्थतयाऽसंख्येयगुणाः, प्रतिबादर निगोद पर्याप्त जीवमसंख्येयानां लोकाकाशप्रदेशप्रमाणानां प्रदेशानां भावात् । तेभ्यो बादरनिगोदजीवा अपर्याप्ताः प्रदेशातयाऽसंख्येयगुणाः, तेभ्यः सूक्ष्मनिगोदजीवाः पर्याप्ताः प्रदेशार्थतया संख्येयगुणाः युक्तिः पूर्ववत् तेभ्यः सूक्ष्म निगोदजीवेभ्यः पर्यातेभ्यः प्रदेशार्थतया चिन्तितेभ्यो वादरनिगोदाः पर्याप्ताः प्रदेशार्थतयाऽनकियेजा चुके है बादर निगोद पर्याप्तक जीव प्रदेश दृष्टि से असंख्यातगुणे अधिक हैं । इनकी अपेक्षा सूक्ष्म निगोदों में जो पर्याप्तम जीव हैं वे प्रदेश दृष्टि से संख्यातगुणें अधिक हैं इन पर्याप्त सूक्ष्म निगोद जीवों की अपेक्षा कि जिनका विचार प्रदेश दृष्टि से किया गया है बादर निगोद पर्याप्त जीव प्रदेशार्थ से अनन्तगुणें अधिक हैं । क्योंकि एक एक निगोद में अनन्त अणुओं का सद्भाव होता है । इनकी अपेक्षा बादर निगोद अपर्याप्तक प्रदेशार्थ से असंख्यातगुणें अधिक हैं । इनकी अपेक्षा सूक्ष्म निगोद अपर्याप्तक प्रदे દૃષ્ટિથી સંખ્યાતગણા વધારે છે. આ પર્યાપ્તક સૂક્ષ્મ જીવાના કરતાં હમણા જ જેઓના દ્રવ્યદૃષ્ટિથી વિચાર કરવામાં આવેલ છે. તે ખાદર નિગોદ પર્યાં. તક જીવ પ્રદેશ દષ્ટિથી અસ`ખ્યાતગણા વધારે છે. તેના કરતાં સૂમ નિગોઢામાં જે પર્યાપ્તક જીવા છે, તે પ્રદેશ પણાથી સંખ્યાતગણા વધારે છે. આ પર્યાપ્તક સૂક્ષ્મ નિગોદ જીવાના કરતાં જેના વિચાર પ્રદેશ દૃષ્ટિથી કરવામાં આવેલ છે તે ખાદર નિગોદ પર્યાપ્તક જીવ પ્રદેશા પણાથી અન તગણા વધારે છે. કેમકે એક એક નિગોદમાં અનંત અણુઓના સદ્ભાવ હાય છે. તેના કરતાં ખાદર નિગોદ અપર્યાપ્તક પ્રદેશા પણાથી અસ ખ્યાતગણા વધારે जी० १६० જીવાભિગમસૂત્ર Page #1287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२७४ जीवाभिगमसूत्रे न्तगुणाः एकैकनिगोदेऽनन्ताणूनां सद्भावात्, तेभ्यो बादरनिगोदा अपर्याप्ताः प्रदेशार्थतयाऽसंख्येयगुणाः तेभ्यः सूक्ष्मनिगोदा अपर्याप्ताः प्रदेशार्थतयाऽसंख्येयगुणाः तेभ्यः सूक्ष्मनिगोदजीवाः पर्याप्ताः प्रदेशार्थतया संख्येयगुणाः युक्तिनिगोद प्रदेशार्थचिन्तायाम् । ‘से तं छविहा-संसारसमावनगा जीवा' एते पइविधाः संसारसमापन्नका जीवा इति ॥ पञ्चमीपत्तिः ॥सू०१३५॥ इतिश्री विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचकपञ्चदशभाषाकलित-ललित कलापालापकप्रविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक -वादिमानमर्दक-श्रीशाहू छत्रपतिकोल्हापुरराजप्रदत्त – 'जैनशास्त्राचार्य' – पदभूषितकोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारि जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकरपूज्यश्री-घासीलाल-व्रतिविरचितायां श्री जीवाभिगमसूत्रस्य प्रमेयद्योतिकाख्यायां व्याख्यायां ___ इति पञ्चमी प्रतिपत्तिः॥ शार्थता से असंख्यातगुणे अधिक हैं । इनकी अपेक्षा सूक्ष्म निगोद पर्याप्त जीव प्रदेशार्थता से संख्यातगुणे अधिक हैं। इस प्रकार से ये छह प्रकार के संसारी जीव होते हैं ॥१३॥ श्री जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलाल व्रतिविरचित जीवाभिगम सूत्र की प्रमेयद्योतिनि व्याख्या में ॥ पंचमी प्रतिपत्ति समाप्त ॥ છે. તેના કરતાં સૂક્ષમ નિગોદ અપર્યાપ્તક પ્રદેશાર્થ પણુથી અસંખ્યાતગણી વધારે છે. તેના કરતાં સૂમ નિગોદ પર્યાપ્તક જીવ પ્રદેશાર્થ પણાથી સંખ્યાત ગણું વધારે છે. આ રીતે આ છ પ્રકારના સંસારી જીવે કહ્યા છે. સૂ.૧૨૫ શ્રી જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલ રતિવિરચિત જીવાભિગમ સૂત્રની પ્રમેયોતિકા ટીકાની પાંચમી પ્રતિપત્તિ સમાપ્ત . પ . જીવાભિગમસૂત્ર Page #1288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.६ सू.१३६ सप्तविध सं० स० जीवनिरूपणम् १२७५ अथ षष्ठी प्रतिपत्तिः प्रारभ्यतेसप्तविधजीव निरूपणपरा-षड्रविधजीवनिरूपणपरां पञ्चमी परिसमाप्याऽऽरभ्यते-- मूलम्-तत्थ जे ते एवमाहंसु सत्तविहा संसारसमावण्णगा जीवा ते एवमाहंसु, तं जहा-नेरइया तिरिक्खजोणिणीओ मणुस्सा मणुस्सीओ देवा देवीओ । नेरइयस्स ठिई जहन्नेणं दसवाससहस्साइं उकोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइं, तिरिक्खजोणियस्स जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उकोसेणं तिन्नि पलिओवमाई, एवं तिरिक्खजोणिणीए वि मणुस्साण वि मणुस्सोण वि, देवाणं ठिई जहा नेरइयाणं, देवीणं जहन्नेणं दसवाससहस्साइं उकोसेणं पणपण्णपलिओवमाणि । नेरइयदेवदेवीणं जच्चेव ठिई सच्चेव संचिटणा । तिरिक्खजोणिणीणं जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाइं पुवकोडिपुहत्तमब्भहियाई । एवं मणुसस्स मणुस्सीए वि । नेरईयस्स अंतरं जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो। एवं सव्वाणं तिरिक्खजोणियवज्जाणं, तिरिक्खजोणियाणं जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं सागरोवमसयपुहुत्तं साइरेगं । अप्पाबहुयं-सव्वत्थोवाओ मणुस्सीओ,मणुस्साअसंखेज्जगुणानेरइयाअसंखेज्जगुणा तिरिक्खजोणिणीओ असंखेज्जगुणाओ देवा असंखेज्जगुणा देवीओ संखेज्जगुणाओ तिरिक्खजोणिया अणंतगुणा। से तं सत्तविहा संसारसमावण्णगा जीवा। सम्मत्ता छटी प्रतिपत्ति ॥सू. १३६॥ छाया-ये ते एवमुक्तवन्तः सप्तविधाः संसारसमापन्नका जीवास्त एवमुक्तवन्तः तद्यथा-नैरयिकाः तिर्यश्चः तिर्यग्योनिक : मनुष्याः-मनुष्यः देवाः देव्यः । नैरयिकस्य स्थितिर्जघन्येन दशवर्पसहस्राणि, उत्कर्षेण त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि, तिर्यग्योनिकस्य जघन्येनाऽन्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण त्रीणि पल्योपमानि, एवं तिर्यग्योनिक्या अपि, मणुष्याणामपि माणुषीणामपि देवानां स्थितिर्यथा नैरयिकाणाम्, देवीनां स्थिति धन्येन दशवर्षसहस्राणि उत्कर्षेण पञ्चपञ्चाशत् જીવાભિગમસૂત્ર Page #1289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२७६ जीवाभिगमसूत्रे पल्योपमानि । नैरयिकदेवदेवीनां यैव स्थितिः सैव संचिटणा । तिर्यग्योनिकानां जघन्येनाऽन्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण त्रीणि पल्योपमानि पूर्वकोटि पृथक्त्वाऽभ्यधिकानि । एवं मनुष्यस्य मानुष्या अपि । नैरयिकस्यान्तरं जघन्येनाऽन्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण वनस्पतिकालः एवं सर्वेषां तिर्यग्योनिकवर्जितानाम् । तिर्यग्योनिकानां जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण सागरोपमशतपृथक्त्वं सातिरेकम् । अल्पबहुत्वंसर्वस्तोका मनुष्यः मानुष्या असंख्येयाः नैरयिका असंख्येयाः तिर्यग्योनिक्योऽसंख्येयगुणाः, देवा असंख्येयगुणाः देव्यः संख्येयगुणाः तिर्यग्योनिका अनन्तगुणाः। त एते सातविधाः संसारसमापन्नका जीवाः । सू० १३६॥ टीका-'तत्थ णं जे ते एवमाहंसु सत्तविहा संसारसमावन्नगा जीवा ते एवमाहंसु तं जहा-नेरइया तिरिक्खजोणिणीओ मणुस्सा मणुस्सीओ देवादेवीओ' तत्र ये ते खलु पूर्वजा एवमुक्तवन्तः सप्तविधाः-सप्तधा भिन्नाः संसारसमापन्नका जीवाः स्थास्यन्ति स्थितवन्तः त एवमुक्तवन्तः तद्यथा-नैरयिकाः नरकस्थाः, तिर्यश्च:-तिर्यग्योनिक्यः मनुष्याः मानुष्यः देवा देव्यो भवन्ति । -षष्ठी प्रतिपतिसप्तविध संसारसमापन्नक जीवों का कथनषडविध प्रतिपत्ति कह कर अब सूत्रकार क्रम प्राप्त सप्तविध प्रतिपति का कथन करते हैं 'तत्थ जे ते एव माहंसु सत्तविहा संसार समा०'-इत्यादि। टीकार्थ-प्रभु गौतम से कहते हैं-हे गौतम ! 'तत्थ जे ते एवमाहंसु' जो इस प्रतिपति में पूर्व में मैंने कहा है कि 'सत्तविहा संसारसमावण्णगा' संसारी जीव सात प्रकार के हैं 'ते एवमाहंसु' उन्होंने इस विषय में ऐसा कहा है 'तं जहा नेरइया तिरिक्खा तिरिक्खजोणिणीओ, मणुस्सा मणुस्सीओ देवा देवीओ' नैरयिक १ तिर्यग्यो છટ્રી પ્રતિપત્તિને આરંભ છ પ્રકારની પ્રતિપત્તિનું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર કમથી આવેલ સાત પ્રકારની પ્રતિપત્તિનું કથન કરે છે 'तत्थ जे ते एवमाहंसु सत्तविहा संसारसमा०' या टी -प्रभुश्री गौतमस्वामीन डे छ 3-3 गौतम ! 'तत्थ जे ते एवमाहंस' हेटसा पूर्वाया मे डस छ 3-'सत्तविहा संसारसमावण्णगा जीवा' से सारी छ। सात ४२ना छ. 'ते एवमासु' तमाये २॥ संयघभा मा प्रमाणे उस छे. 'तं जहा नेरइया तिरिक्खा तिरिक्खजोणिणीओ, मणुस्सा, मणुस्सीओ, देवा देवीओ' नै२यि १ तिय योनि २ मनुष्य 3 જીવાભિગમસૂત્ર Page #1290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.६ सू.१३६ सप्तविध सं० स० जीवनिरूपणम् १२७७ एतेषामेतासां स्थितिः-'नेरइस्स ठिई जहन्नेणं दसवाससहस्साई उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइ” नैरयिकस्य स्थितिर्भदन्त ! कियती ? गौतम ! जघन्येन दशवर्षसहस्राणि उत्कर्षेण त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि । 'तिरिक्खजोणियस्स जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं तिनि पलिओवमाई' जघन्येन तिर्यग्योनिकस्यान्तमुहर्तमुत्कर्षण त्रीणि पल्योपमानि स्थिति गौतम ! 'एवं तिरिक्खजोणिणीए वि' एवं तिर्यग्योनिक्या अपि स्थितिर्जघन्योत्कर्षाभ्यां ज्ञेया । 'मणुस्साण वि-मणुस्सीण वि' मनुष्याणामपि मानुषीणां चापि स्थितिरेथैव । निक २ मनुष्य ३ मानुषी ४ देव ५ और देवियां ६, 'णेरइयस्स ठिई जहन्नेणं दसवाससहस्साइं,उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई' नैरयिक जीवों की स्थिति जघन्य से १० हजार वर्ष की है और उत्कृष्ट से ३३ सागरोपम की है 'तिरिक्खजोणियस्स जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं तिणि पलि.' तिर्यग्योनिक पुल्लिङ्ग जीव की स्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्ट से तीन पल्योपम की है 'एवं तिरिक्ख जोणिणीए वि' इसी प्रकार की स्थिति जघन्य और उत्कृष्ट से तिर्यग्योनिक स्त्रियों की भी है। 'मणुस्साण वि मणुस्सीण वि' मनुष्ययोनिक पुल्लिङ्ग जीवों की स्थिति भी जघन्य और उत्कृष्ट से क्रमशः एक अन्तर्मुहूर्त की और उत्कृष्ट से तीन पल्योपम की है मनुष्ययोनिक स्त्रियों की भी यही स्थिति है यह तिर्यग्योनिक एवं मनुष्ययोनिक जीवों की स्थिति का कथन भोगभूमि देवकुरु आदि अकर्मभूमि जीवों की अपेक्षा से किया गया जानना चाहिये भानुषी ४ व ५ किया है, 'नेरइयस्स ठिई जहण्णेणं दसवाससहस्साइं उकोसेणं तिणि पलिओवमाई' नैयि पनी स्थिति न्यथी १० ११ १२ वर्षनी छे. मने थी 33 तेत्रीस सागरापभनी छे. 'तिरिक्खजोणियरस जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई' तिय-योनि ५३१ जतिना જીવની સ્થિતિ જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂતની છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી ત્રણ પત્યેपभनी छे. 'एवं तिरिक्ख जोणिणीए वि' से प्रमाणे तिय-योनि लियोनी ४५न्य मन. ४८ स्थिति ५५ छे. 'मणुरसाण वि मणुस्सीण वि' भनुष्य નિક પુરૂષ ની જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ પણ યથા કમ એક અંત. મુહૂતની અને ઉત્કૃષ્ટથી ત્રણ પાપમની છે. મનુષ્ય યોનિક સ્ત્રિની સ્થિતિ પણ એજ પ્રમાણે સમજવી. આ તિયનિક અને મનુષ્ય કેનિક જીની સ્થિતિનું કથન ભેગ ભૂમિ દેવકુરૂ વિગેરેને અકર્મ ભૂમિના જીવની અપેક્ષાથી જીવાભિગમસૂત્ર Page #1291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२७८ जीवाभिगमसूत्रे 'देवाणं ठिई जहा नेरइयाणं' देवानां तथा स्थितिर्यथा नैरयिकाणाम् दशवर्षसहस्राणि उत्कर्षतस्त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि । 'देवीणं जहन्नेणं दसवाससहस्साईंउक्कोसेणं पणपणपलिओवमाई' देवीनां जघन्या दशवर्षसहस्राणि पञ्चपञ्चाशत्पल्योपमान्युत्कृष्टा स्थितिः । ईशान - देवीनामपरिगृहीतानामुत्कर्षत एतावस्थितिकत्वात् । अथैषां कार्यस्थितिः - 'नेरइय देवदेवीणं जच्चैव ठिई सच्चैव संचिणा' नैरयिकदेवदेवीनां यैव-भवस्थितिः सैव संस्थाना कायस्थितिः मृत्वा - भूयोऽनन्तरं नैरयिकेषु तस्योत्पादाऽभावात् । एवमेव देवदेवीनामपि उभयोस्तु ल्यत्वात् । तिर्यग्योनिकसूत्रे जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तम् तदनन्तरमन्यत्रोत्पादात्, देवाणं ठिई जहा णेरइयाणं' देवों की स्थिति नैरयिकों की जैसी स्थिति कही गई है वैसी ही है जघन्य से १० हजार वर्ष की और उत्कृष्ट से ३३ सागरोपम की है तथा 'देवीणं ठिई जहणेणं दसवाससह० उ० पणपण्णपलिओवमाणि' देवियों की स्थिति जघन्य से तो १० हजार वर्ष की है और उत्कृष्ट ५५ पलिओपम की है अपरिगृहीत ईशान देवियों की इतनी उत्कृष्ट स्थिति होती है कायस्थिति का कथन- 'णेरइय देवदेवीणं जच्चेव ठिई सच्चैव संचिणा' नैरयिक जीवों की एवं देव और देवियों की जो भवस्थिति है वही उनकी कायस्थिति है क्योंकि नैरयिक मरकर सीधे पुनः नरकों में नैरयिक रूप से उत्पन्न नहीं होते है और देव एवं देवियां स्वर्ग लोक से चव कर पुनः सीधे स्वर्गलोक में जन्म धारण नहीं करते हैं ऐसा नियम है । तिर्यग्योनिक सूत्र में कार्यस्थिति का काल वामां आवे छे ते समभवु' 'देवाण ठिई जहा नेरइयाणं' हेवोनी स्थिति તૈરયિકાની જે પ્રમાણે સ્થિતિ કહેવામાં આવેલ છે. એજ પ્રમાણેની છે. અર્થાત્ જઘન્યથી ૧૦ દસ હજાર વર્ષની અને ઉત્કૃષ્ટથી ૩૩ તેત્રીસ સાગરોપમની छे. तथा 'देवीणं ठिई जहणेणं दसवाससहस्साइं उक्कोसेणं पणपण्णपलिओवमाणि' દૈવિયાની સ્થિતિ જઘન્યથી ૧૦ દસ હજાર વર્ષાની છે. ઉત્કૃષ્ટથી ૫૫ ૫ચાવન યેાપમની છે. અપરિગૃહીત દૈવિયેાની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એટલીજ છે. કાય સ્થિતિનું કથન 'रइयदेव देवीणं जच्चेव ठिई सच्चैव संचिट्ठणा' नैरयि भवानी तथा દેવ અને વચેની જે ભવસ્થિતિ છે, એજ તેમની કાયસ્થિતિ છે. કેમકેનૈરિયકા મરીને સીધા ફરીથી નરકેામાં નૈયિક પણાથી ઉત્પન્ન થતા નથી. અને દૈવ અને દૈવિયા સ્વર્ગલોકથી ચવીને ફરીથી સીધા સ્વર્ગલોકમાં જન્મ ધારણ કરતા નથી. એવા નિયમ છે. તિગ્યેાનિક સૂત્રમાં કાયસ્થિતિના કાળ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ६ सू. १३६ सप्तविध सं० स० जीवनिरूपणम् उत्कर्षेणाऽनन्तं कालम् अनन्ता उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः कालतः क्षेत्रतोऽसंख्येयालोकाः असंख्येयाः पुद्गलपरावर्ताः ते च पुद्गलपरावर्ता आवलिकाया असंख्ये योभाग इति । 'तिरिक्खजोणिणोणं जहणणेणं अंतोमुहुत्तं- उक्कोसेणं तिन्नि पलिओ माई पुव्वकोडि पुहुत्तमम्भहियाइ' तिर्यग्योनिकीनान्तु - जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् ततो मृत्वाऽन्यत्रोत्पादसंभवात् उत्कर्षेण त्रीणि पल्योपमानि पूर्वकोटि पृथक्त्वाभ्यधिकानि तानि च निरन्तरं सप्तसु पूर्वकोटया युष्कभवेषु ततोजघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का है। इसके बाद नियम से उसका उत्पाद अन्यत्र हो जावेगा और उत्कृष्ट से कायस्थिति का काल अनन्त हैं इस अनन्तकाल में अनन्त उत्सर्पिणियां और अनन्त अवसर्पिणियां समा जाती हैं तथा क्षेत्र की अपेक्षा असंख्यात लोक आ जाते हैं और असंख्यात पुद्गल परावर्त हो जाते हैं ये असंख्यात पुद्गल परावर्त आवलिका के असंख्यातवें भाग प्रमाण होते हैं । अर्थात् एक आवलिका के असंख्यातवें भाग में जितने समय होते हैं उतने होते हैं । 'तिरिक्खजोणिणीणं जहणणेणं अंतोमु० उ० तिन्नि पलिओ - वमा पुव्यकोडि पुहुत्तमम्भहियाई' तिर्यग्योनिक स्त्रियों की कायस्थिति का काल जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का है और उत्कृष्ट से पूर्वकोटि पृथक्त्व अधिक तीन पल्पोपम का है जघन्य कायस्थिति काल के अनन्तर इनका अन्यत्र भव में उत्पाद हो जाता है तथा उत्कृष्ट कार्यस्थिति का काल इनका जो कहा गया है वह लगातार पूर्व कोटि की आयु वाले सात भवों में और आठवें भव में देवकुरु જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂના છે. તે પછી નિયમથી તેના ઉત્પાત અન્યત્ર થઈ જાય છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી કાયસ્થિતિના કાળ અનંત છે. આ અન'તકાળમાં અનંત ઉત્સર્પિણિયા અને અનંત અવસર્પિણીયા સમાઇ જાય છે. તથા ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી અસંખ્યાત લેક આવી જાય છે. અને અસંખ્યાત પુદ્ગલ પરાવ થઇ જાય છે. આ અસખ્યાત પુગલપરાવત આવલિકાના અસંખ્યાતમા ભાગ પ્રમાણ હોય છે, અર્થાત્ એક આવલિકાના અસ`ખ્યાતમાં ભાગમાં જેટલા સમય હાય છે. એટલા થાય छे. 'तिरिक्खजोणिणीणं जहणणेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं तिन्नि पलिओ माई पुव्वकोडि पुहुत्तमब्भहियाइँ' तिर्यग्योनि स्त्रियोनी अयस्थितिना आज धन्यथी ये अत ડૂત ના છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી પૂર્વ કેાટિ પૃથક્ત્વ અધિક ત્રણ પત્યેાપમના છે. જઘન્ય કાયસ્થિતિ કાળની પછી તેના અન્ય ભવમાં ઉત્પાદ થઇ જાય છે. તથા તેમના ઉત્કૃષ્ટ કાયસ્થિતિને કાળ જે કહેવામાં આવેલ છે. તે લાગ લાગઠ પૂર્વ કાટિની આયુષ્યવાળા સાત ભવામાં અને આઠમાં ભવમાં દેવકુરૂ વિગેરેમાં તેમના જીવાભિગમસૂત્ર १२७९ Page #1293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२८० जीवाभिगमसूत्रे ऽष्टमभवे देवकुर्वादिषु उत्पन्नाया द्रष्टव्यानि । 'एवं मणुसस्स मणुस्सीए वि' एवं मनुष्यस्य मनुष्याश्च भवस्थितिः । देवस्य देव्याश्च भवस्थितिः कायस्थित्या तुल्या, देवस्य देव्याश्च मृत्वाऽनन्तरं तद्भवेनोत्पादाभावात् । ____अथ एतेषामनन्तरम्-'नेरइयस्स णं भंते !' नैरयिकस्य खलु भदन्त ! नरकादुवृत्य पुनर्नरकत्वप्राप्तावन्तरं कियत् ? गौतम ! 'नेरइयस्स अंतरं जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो' जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण वनस्पतिकालः तिर्यग्मनुष्यगर्भे एवाशुभाऽध्यवसायेन मरणात् । 'एवं सव्वाणं तिरिक्खआदिकों में इनके उत्पन्न हो जाने की अपेक्षा से कहा गया है. 'एवं मणुस्सस्स मणुस्सीए वि' इसी प्रकार से मनुष्य और मानवी इनकी कायस्थिति का काल है देव और देवियों की जो भवस्थिति का काल है वही उनकी कायस्थिति का काल है___ अन्तर कथन-'णेरइस्सणं भंते !' हे भदन्त ! नैरयिक पर्याय छोडने के बाद पुनः नैरयिक पर्याय को प्राप्त करने के लिये व्यवधान कितने काल का पडता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'नेरइयस्स अंतरं जह ० अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो' हे गौतम ! नैरयिक पर्याय से उद्धृत हुए जीव को पुनः नैरयिक पर्याय की प्राप्ति करने में अन्तर जघन्य से तो एक अन्तर्मुहूर्त का पडता है और उत्कृष्ट से अन्तर वनस्पतिकाल प्रमाण पडता है। एक अन्तमहत का अन्तर जघन्य से उस समय पडता है कि जब वह जीव नरक से उद्वृत्त हो कर तिर्यश्च या मनुष्य के गर्भ में आकर वहीं Sपात ७ पानी अपेक्षाथी उवामां आवे छे. 'एवं मणुस्सस्स मणुस्सीए વિ' એજ પ્રમાણે મનુષ્ય અને મનુષ્ય સ્ત્રીની કાયસ્થિતિને કાળ છે. દેવ દેવિયેની ભવસ્થિતિને જે કાળ છે. એજ એમની કાયસ્થિતિને કાળ છે. હવે અંતરનું કથન કરવામાં આવે છે. 'णेरइयस्सणं भंते ! के भगवन् ! नै२५४ पर्याय छ।उया ५छी शथी નૈરયિક પર્યાયને મેળવવા માટે કેટલા કાળનું અંતર–વ્યવધાન પડે છે? આ प्रश्नना उत्तरमा प्रमुश्री ४१ छ है-'नेरइयरस अंतरं जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं वणसह कालो' हे गौतम ! नै२यि पर्यायथा नासा ने शनी नै२थि પર્યાયની પ્રાપ્તિ કરવામાં અંતર જઘન્યથી તે એક અંતમુહૂર્તનું છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી વનસ્પતિકાળ પ્રમાણનું અંતર પડે છે. એક અંતમુહૂર્તનું અંતર જઘન્યથી એ સમયે પડે છે કે-જ્યારે એ જીવ નરકથી નીકળીને તિર્યંચ અને મનુષ્યના ગર્ભમાં આવીને ત્યાંજ અશુભ અધ્યવસાયથી મરી જાય છે. જીવાભિગમસૂત્ર Page #1294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ६ सू. १३६ सप्तविध सं० स० जीवनिरूपणम् १२८१ जोणियवज्जाणं तिरिक्ख जोणियाणं जहन्नेणं अंतोमुहूर्त्त उक्कोसेणं सागरोवमसयहुतं साइरेगं' एवं सर्वेषां तिर्यग्योनिकवर्णानाम् तिर्यग्योनिकानामन्तरं तु जघन्येनाऽन्तर्मुहूर्तम्, उद्वृत्य अन्यत्रान्तर्मुहूर्त स्थित्वा पुनस्तत्राऽगमनात्, उत्कर्षतस्तु सागरोपमशत पृथक्त्वं सातिरेकमन्तरम्। तिर्यग्योनिकीसूत्रे मनुष्यमानुषीसूत्रे देवीसूत्रे चोत्कर्षेण वनस्पतिकालस्य जघन्येनाऽन्तर्मुहूर्तस्यान्तरमवेहि । अथाल्पबहुलम् - 'अप्पा बहुयं' हे भदन्त ! नैरयिकस्य यावद्देव्यश्च कतरेकतरेभ्योऽल्पा बहुका वा० इति प्रश्नः ? भगवानाह - गौतम | 'सव्वत्थोवाओ मस्सी' सर्वस्तोका मानुष्यः कतिपय कोटिकोटि प्रमाणत्वादिति । 'मणुस्सा असंखेज्जगुणा' ताभ्यो मनुष्याः असंख्येयगुणाः संमूर्च्छिममनुष्याणां श्रेण्यसंख्येयप्रदेशराशिप्रमाणत्वात् । 'नेरइया असंखेज्जगुणा' तेभ्योऽसंख्येगुणा नैरयिकाः । 'तिरिक्ख जोणिणीओ असंखेज्जगुणाओ' ततोऽसंख्येयगुणाधिकास्तिर्य पर अशुभ अध्यवसाय से मर जाता है और उत्कृष्ट अन्तर तब पडता है कि जब वह जीव नरक से निकल कर परम्परारूप से अनन्त काल तक वनस्पतिकायिकों में ही बना रहता है 'एवं सव्वाणं तिरिक्खजोणियवज्जाणं, तिरिक्खजोणियाणं जहणणेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं सागरोवमसतपुहुत्तं साइरेगं' इस का यह अन्तर काल समस्त तिर्यग्योनिक जीवों को छोड कर शेष जीवों का है तिर्यगयोनिक जीवों का अन्तर काल जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का है और उत्कृष्ट से कुछ अधिक सागरोपम शत पृथक्त्व का है । 'अप्पा बहुयं' इनके अल्पबहुत्व का कथन - 'सव्वत्थोवाओ मणुस्सीओ' मनुष्य स्त्रियां सबसे कम हैं इनकी अपेक्षा 'मणुस्सा असंखेज्जगुणा' मनुष्य असंख्यातगुणें अधिक हैं। इनकी अपेक्षा 'नेरड्या असंखेज्जगुणा' અને ઉત્કૃષ્ટ અંતર ત્યારે પડે છે કે જ્યારે એ જીવ નરકથી નીકળીને પરમ્પરા રૂપથી અનંતકાળ સુધી વનસ્પતિ કાયિકમાંજ રહેલા હાય છે. વૈં सव्वाणं तिरिक्खजोणियवज्जाणं, तिरिक्खजोणियाणं जहणणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं सागरोवमसतपुहुत्तं साइरेगं' मा रीतनुं आ अंतर अजनु अथन તિય ચૈાનિક જીવાને છેડીને તે શિવાયના જીવા સંબંધી છે. તિય ચૈાનિક જીવાના અંતર કાળ જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂર્તના છે અને ઉત્કૃષ્ટથી કઈ ક वधारे सागरोषभ शत पृथइत्वनुं छे. 'अप्पाबहुयें' सामना यस्य महुयथानु थन 'सव्वत्थोवाओ मणुस्सीओ' मनुष्य स्त्रीयो सौथी मस्य छे. तेना रतां 'मणुस्सा असंखेज्जगुणा' भनुष्यो असंख्यातगा वधारे हे, तेना रतां 'नेरइया जी० १६१ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२८२ जीवाभिगमसूत्रे ग्योनिकाः स्त्रियः, प्रतरासंख्येयभागवर्ति श्रेण्याकाशप्रदेशराशिप्रमाणवात् । 'देवा असंखेज्जगुणा' ततो देवा असंख्येयगुणाः वानव्यन्तरज्योतिष्काणामपि जलचरतिर्यग्योनिकीभ्यः संख्येयगुणतया प्रतिपादनात् । 'देवीओ संखेजगुणाओ' देव्यो देवेभ्यः संख्येयगुणाधिकाः द्वात्रिंशामुलखात् । उक्तं च-'वत्तीसगुणा नैरयिक असंख्यातगुणे अधिक हैं । 'तिरिक्खजोणिणीओ असंखेज्जगुणाओ' इनकी अपेक्षा तिर्यग्योनिक जीव असंख्यातगुणें अधिक हैं। इनकी अपेक्षा 'देवा असंखेज्जगुणा' देव असंख्यातगुणे हैं इनकी अपेक्षा 'देवीओ संखेज्जगुणाओ, तिरिक्खजोणिया अणंतगुणा' देवियां संख्यातगुणी अधिक हैं इनकी अपेक्षा तिर्यग्योनिक जीव अनन्तगुणे अधिक हैं। मनुष्य स्त्रियों का प्रमाण कतिपय कोटी कोटी का कहा गया है इसलिये उन्हें सबसे कम कहा है इनकी अपेक्षा जो मनुष्यों को असंख्यातगुणा अधिक कहा है वइ संमूछिम मनुष्यों को श्रेणि के असंख्यात प्रदेशों की राशि प्रमाण होने से कहा है इनकी अपेक्षा जो तिर्यग्योनिक स्त्रियों को असंख्यातगुणी अधिक कहा है वह उनके प्रतर के असंख्यातवें भागवी जो श्रेणीरूप आकाश के प्रदेश हैं वह उनकी राशि प्रमाण होने से कहा है इनकी अपेक्षा जो देवों को संख्यातगुणा अधिक कहा है वह वानव्यन्तर एवं ज्योतिष्क देवों को जलचर तिर्यग्योनिकों से संख्यातगुणा महादण्ड में कहा गया होने से कहा है इनकी अपेक्षा जो देवियों को संख्यातगुणा असंखेजगुणा' नै२यि मसभ्यात धारे छे. 'तिरिक्खजोणिणीओ असंखे. TVTorrો તેના કરતાં તિર્યગેનિક જીવ અસંખ્યાતગણું વધારે છે. તેના ४२ता 'देवा असंखेजगुणा' हे मसभ्यात छ. 'देवीओ संखेज्जगुणाओ, तिरिक्खजोणिया अणंतगुणा' क्यिा सध्यातगणी पधारे छे. तेना ४२diतियગેનિક જીવ અનંતગણું વધારે છે -મનુષ્ય સ્ત્રિનું પ્રમાણ કતિય કોટિ કેટિનું કહેવામાં આવેલ છે. તેથી તેમને સૌથી ઓછી હોવાનું કહેલ છે. તેના કરતાં મનુષ્યને જે અસંખ્યાતગણું વધારે કહ્યા છે તે સંમૂર્ણિમ મનુ નું શ્રેણિના અસંખ્યાત પ્રદેશની રાશિ પ્રમાણ હોવાથી કહેલ છે. તેના કરતાં તિયોનિક સિને અસંખ્યાતગણી વધારે કહી છે તે તેના પ્રતરના અસંખ્યાત ભાગમાં જે શ્રેણરૂપ આકાશના પ્રદેશ છે. તેની રાશિ પ્રમાણ હોવાથી કહેલ છે. તેના કરતાં દેને જે સંખ્યાતગણું વધારે કહ્યા છે તે વાનવ્યંતર અને જ્યોતિષ્ક દેને જલચર તિર્યાનિકેથી સંખ્યાતગણ મહાદંડકમાં કહેવામાં આવેલ હોવાથી કહેલ છે. તેના કરતાં દેવિયેને જે જીવાભિગમસૂત્ર Page #1296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ६ सू.१३६ सप्तविध सं० स० जीवनिरूपणम् बत्तीसरूव अहियाओ होंति देवाणं देवीओ' द्वात्रिंशद्गुणा द्वात्रिंशदुरूपाधिका भवन्ति देवानां देव्यः 'तिरिक्खजोणिया अनंतगुणा' देवीभ्यस्तिर्यग्योनिका अनन्तगुणाः, वनस्पतिजीवानामनन्ताऽऽनन्त्यात् । उपसंहारमाह - 'सेत्तं सत्तविहा संसारसमापन्नगा जीवा' इत्थं ते संसारसमापन्नकाः सप्तविधा जीवा निरूपिताः || सू० १३६ ॥ १२८३ इति श्री विश्वविख्यात - जगदवल्लभ - प्रसिद्धवाचकपञ्चदशभाषाकलित-ललित कलापालापकप्रविशुद्ध गद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक - वादिमानमर्दक-श्रीशाहू छत्रपतिकोल्हापुरराजप्रदत्त - 'जैनशास्त्राचार्य' - पदभूषितकोल्हापुरराजगुरु - बालब्रह्मचारि जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकरपूज्यश्री - घासीलाल - व्रतिविरचितायां श्री जीवाभिगमसूत्रस्य प्रमेयद्योतिकाख्यायां व्याख्यायां षष्ठी प्रतिपत्तिः समाप्ताः ॥५॥ कहा है वह उनके बत्तीसगुणा होने से कहा है क्योंकि ' बत्तीसगुणा वत्तीसरूव अहियाओ होंति देवाणं देवीओ' ऐसा सिद्धान्त का वचन है । इनकी अपेक्षा जो तिर्यग्योनिकों को अनन्तगुणा कहा है वह वनस्पति जीवों की अनन्तानन्तता को लेकर कहा है । 'सेत्तं सत्त विहा संसार समापन्नगा जीवा' इस प्रकार से सात प्रकार के संसार समापनक जीव कहे गये हैं | ॥ १२० ॥ श्री जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलाल व्रतिविरचित जीवाभिगम सूत्र की प्रमेययोतिनि व्याख्या में षष्ठी प्रतिपत्ति समाप्त સખ્યાતગણી કહી છે તે તેમનું ખત્રીસ ગણા પણુ હાવાથી કહેલ છે. કેમકે 'बत्तीस गुणा बत्तीसरूव आहियाओ होंति देवाणं देवीओ' मा प्रभाषेनु सिद्धांતનુ વચન છે. તેના કરતાં તિગ્યેાનિકાને જે અનંતગણા કહ્યા છે તે વનस्पति वोनी अनंतानं तताने सीधे हेवामां आवे छे. 'सेत्तं सत्तविहा संसार समावन्नगा जीवा' मा प्रमाणे सात प्रहारना संसार समापन व वामां आवे छे. ॥ सू. १३० ॥ શ્રી જૈનાચાર્ય જૈનધમ દિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલ તિવિરચિત જીવાભિગમ સૂત્રની પ્રમેયઘોતિકા ટીકાની છઠ્ઠી પ્રતિપત્તિ સમાપ્ત ૫ ૫ ૫ છઠ્ઠી પ્રતિપત્તિ સપૂર્ણ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२८४ अथ सप्तमी प्रतिपत्तिः क्रमप्राप्तामष्टविध प्रतिपत्तिमाह मूलम्-तत्थ जे ते एवमाहंसु अट्टविहा संसारसमावण्णगा जीवा ते एवमाहंसु पढमसमयनेरइया, अपढमसमयनेरइया, पढमसमयतिरिक्खजोणिया, अपढमसमयतिरिक्खजोणिया, जीवाभिगमसूत्रे જીવાભિગમસૂત્ર — " पढमसमयमणुस्सा, अपढमसमयमणुस्सा, पढमसमयदेवा, अपढमसमयदेवा । पढमसमयनेरियस्स णं भंते! केवइयं कालं ठिई पन्नता ? गोयमा ! पढमसमयनेरइयस्स जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं एक्कं समयं । अपढमसमयनेरइयस्स जहनेणं दसवाससहस्साई समऊणाई उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोमाई समऊणाई | पढमसमयतिरिक्खजोणियस्स जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं एक्कं समयं अपढमसमयतिरिक्ख जोणियस्स जहन्नेणं खुड्डागं भवग्गहणं समऊणं-उक्कोसेणं तिन्नि पलिओ माई समऊणाई, एवं मणुस्सा वि जहा तिरिक्खजोणियाणं, देवाणं जहा नेरइयाणं ठिई । नेरइयदेवाणं जच्चेव ठिई सच्चेव संचिट्टणा दुविहाण वि । पढमसमयतिरिक्खजोणिए णं भंते! पढमसमयतिरिक्खजोणियत्ति कालओ केवच्चिरं होइ गोयमा जहन्नेणं एक्कं समयं - उक्कोसेणं एक्कं समयं अपढमसमयतिरिक्खजोणियस्स जहन्नेणं खुड्डागं भवग्गहणं समऊणं-उक्कोसेणं वणस्सइकालो । पढमसमयमणुस्साणं जहण्णेणं उक्कोसेणं एक्कं समयं, अपढमसमयमणुस्साणं जहन्नेणं खुड्डागं भवग्गहणं समऊणं-उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई पुग्वकोडी पुहुत्तमम्भहियाई । अंतरं पढमसमयनेरइयस्स जहन्नेणं दसवाससहस्साइं अंतोमुहुत्तमम्भहियाई उक्कोसेणं वणस्सकालो, अपढमसमयनेरइयस्स जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो । पढमसमयतिरिक्खजोणियस्स " · Page #1298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ७ सू. १३७ अष्टविध सं० स० जीवनिरूपणम् १२८५ जहणणेणं दो खुड्डाग भवग्गहणाइं समऊणाइं उक्कोसेणं वण स्सइकालो, अपढमसमयतिरिक्खजोणियस्स जहन्नेणं खुड्डागं भवग्गहणं समयाहियं उक्कोसेणं सागरोवमसयपुहुत्तं सातिरेगं। पढमसमयमणुसस्स जहन्नेणं दो खुड्डाइं भवग्गहणाई समऊ णाई उक्कोसेणं वणस्तइकालो, अपढमसमयमणुसस्स जहन्नेणं खुड्डागं भवग्गहणं समयाहियं उक्कोसेणं वणस्सइकालो। देवा णं जहा नेरइयाणं जहन्नेणं दसवाससहस्साइं अंतोमुहुत्तमब्भहियाइं-उक्कोसेणं वणस्तइकालो, अपढमसमयदेवाणं जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो। अप्पाबहुयंएएसि णं भंते ! पढमसमयनेरइयाणं जाव पढमसमय देवा णय कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा? गोयमा! सव्वत्थोवा पढमसमयमणुस्सा पढमसमय. नेरइया असंखेजगुणा, पढमसमयदेवा असंखेज्जगुणा, पढम समयतिरिक्खजोणिया असंखेज्जगुणा। अपढमसमयनेरइयाणं जाव अपढमसमय देवाणं, एवं चेव अप्पा बहुयं, नवरं अपढमसमयतिरिक्खजोणिया अणंतगुणा । एएसि णं भंते ! पढमसमयनेरइयाणं अपढमसमयनेरइयाणं कयरे कयरेहितो अप्पा वा जाव विसेसाहिया वा ? गोयमा! सव्वत्थोवा पढमसमय नेरइया-अपढमसमयनेरइया असंखेजगुणा एवं सवे। पढमसमय नेरइयाणं जाव अपढमसमयदेवाण य कयरे कयरेहितो अप्पा वा जाव विसेसाहिया वा ? गोयमा ! सव्वत्थोवा पढमसमयमणुस्ता अपढमसमयमणुस्सा असंखेजगुणा, पढमसमयनेरइया असंखेजगुणा पढमसमय देवा असंखेजगुणा पढमसमयतिरिक्खजोणिया असंखेजगुणा अपढमसमयनेरइया असंखेजगुणा अपढमसमय देवा असंखेज्जगुणा अपढमसमयतिरिक्ख જીવાભિગમસૂત્ર Page #1299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२८६ जीवाभिगमसूत्रे जोणिया अणंतगुणा । से तं अटविहा संसारसमावण्णगा जीवा पन्नत्ता । अट्टविह पडिपत्ती समत्ता ॥सू० १३७॥ छाया-तत्र ये ते एवमुक्तवन्तः-अष्टविधाः संसारसमापन्नका जीवास्ते एवमुक्तवन्तः प्रथमसमयनैरयिकाः अप्रथमसमयनैरयिकाः, प्रथमसमयतिर्यग्योनिकाः अप्रथमसमयति यग्योनिकाः, प्रथमसमयमनुष्याः अप्रथमसमयमनुष्याः, प्रथमसमयदेवाः अप्रथमसमयदेवाः। प्रथमसमयनैरयिकस्य खलु भदन्त ! कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! प्रथमसमयनैरयिकस्य जघन्येनैकं समयम्उत्कर्षेणैकं समयम्, अप्रथमसमयनैरयिकस्य जघन्येन दशवर्षसहस्राणि समयोनानि, उत्कर्षेण त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि समयोनानि । प्रथमसमयतिर्यग्योनिकस्य जघन्येनैकं समयम् उत्कर्षेणैकं समयम् अप्रथमसमयतिर्यग्योनिकस्य जघन्येन क्षुल्लक भवग्रहणं समयोनम्-उत्कर्षेण त्रीणि पल्योपमानि समयोनानि एवं मनुष्याणामपि यथा तिर्यग्योनिकानाम् देवानां यथा नैरयिकाणां नैरयिक-देवयोर्यैव स्थितिः सैव संस्थितिः द्विविधयोरपि । प्रथमसमयतिर्यग्योनिकः खलु भदन्त ! प्रथमसमयतिर्यग्योनिक इति कालतः किच्चिरं भवति ? गौतम ! जघन्येनैकं समयम् उत्कर्षेणैकं समयम् अप्रथमसमय तिर्यग्योनिकस्य जघन्येन क्षुल्लकं भवग्रहणं समयोनम् उत्कर्षेण वनस्पतिकालः। प्रथमसमयमनुष्याणां जघन्येनैकं समयम्उत्कर्षेणैकं समयम्, अप्रथमसमयमनुष्यस्य जघन्येन क्षुल्लकं भवग्रहणं समयोनम्उत्कर्षेण त्रीणि पल्योपमानि पूर्वकोटिपृथक्त्वाभ्यधिकानि । अन्तरं प्रथमनैरयिकस्य जघन्येन दशवर्षसहस्राणि- अन्तर्मुहूर्ताभ्यधिकानि-उत्कर्षेण वनस्पतिकालः । अप्रथमसमयनैरयिकस्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तम्-उत्कर्षेण वनस्पतिकालः । प्रथमसमयतिर्यग्योनिकस्य जघन्येन द्वे क्षुल्लकभवग्रहणे समयोने-उत्कर्षण वनस्पतिकालः । अप्रथमसमयतिर्यग्योनिकस्य जघन्येन क्षुल्लकं भवग्रहण समयाधिकम्-उत्कर्षेण सागरोपमशतपृथक्त्वं सातिरेकम् । प्रथमसमयमनुष्यस्य जघन्येन द्वे क्षुल्लके भवग्रहणे समयोने उत्कर्षेण वनस्पतिकालः। अप्रथमसमयमनुष्यस्य जघन्येन क्षुल्लकं भवग्रहणं समयाधिकम्-उत्कर्षेण वनस्पतिकालः । देवानां यथा नैरयिकाणाम् जघन्येन दशवर्षसहस्राणि अन्तर्मुहूर्ताभ्यधिकानि-उत्कर्षेण वनस्पतिकालः। अप्रथमसमयदेवानां जघन्येनान्तर्मुहूर्तम्-उत्कर्षेण वनस्पतिकालः । अल्पबहुत्वम्-एतेषां खल भदन्त ! प्रथमसमयनैरयिकाणां यावत्प्रथमसमयदेवानां च कतरे कतरेभ्योऽल्पा वा यावद्विशेषाधिका वा ? गौतम ! सर्वस्तोकाः प्रथमसमयमनुष्याः प्रथमसमयनैरयिका असंख्येयगुणाः, प्रथमसमयदेवा असंख्येयगुणाः, प्रथमसमयतिर्यग्योनिका असंख्येय गुणाः । अप्रथमसमयनैरयिकाणां જીવાભિગમસૂત્રા Page #1300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.७ सू.१३७ अष्टविध सं० स० जीवनिरूपणम् १२८७ यावदप्रथमसमयदेवानाम्, एवमेवाल्पबहुत्वम् नवरम्-अप्रथमसमयतिर्यग्योनिका अनन्तगुणाः। एतेषां खलु प्रथमसमयनैरयिकाणाम् अप्रथमसमयनैरयिकाणां कतरे कतरेभ्योऽल्पा वा यावद् विशेषाधिका वा ? गौतम ! सर्वस्तोकाः प्रथमसमयनैरयिकाः अप्रथमसमयनैरयिका असंख्येयगुणाः एवं सर्वे । प्रथमसमयनैरयिकाणां यावदप्रथमसमयदेवानां च कतरे कतरेभ्योऽल्पा वा यावद विशेषाधिका ? गौतम ! सर्वस्तोकाः प्रथमसमयमनुष्याः, अप्रथमसमयमनुष्या असंख्येयगुणाः प्रथमसमयनैरयिका असंख्येयगुणाः प्रथमसमयदेवा असंख्येयगुणाः प्रथमसमयतिर्यग्योनिका असंख्येय गुणाः, अप्रथमसमयनैरयिका असंख्येयगुणाः, अप्रथमसमयदेवा असंख्येयगुणाः अप्रथमसमयतिर्यग्योनिका अनन्तगुणाः। त एते. ऽष्टविधाः संसारसमापन्नका जीवाः प्रज्ञप्ताः। अष्टविध प्रतिपत्तिः पूर्णा । सू.१३७॥ टीका-'तत्थ जे ते एवमाहंसु अटविहा संसारसमापन्नगा जीवा ते एवमाहंसु-पढमसमयनेरइया-अपढमसमयनेरया, पढमसमयतिरिक्ख जोणिया, अपढमसमयतिरिक्खजोणिया, पढमसमयणुस्सा, अपढमसमयणुस्सा, पढमसमयदेवा, अपढमसमयदेवा' तत्र विचारणायां ये ते त्रिकालज्ञानवन्तः 'अष्टविधाः संसारसमा. पन्नका जीवाः सन्तीति' उक्तवन्तः ते महान्त एवमष्टविधगणनायामेवम्-प्रथमसमयनैरयिकाः, अप्रथमसमयनैरयिकाः, प्रथमसमयतिर्यग्योनिकाः अप्रथमसमयतिर्यग्योनिकाः, प्रथमसमयमनुष्याः, अप्रथमसमयमनुष्याः, प्रथमसमयदेवाः अप्र -सातमी प्रतिपत्ति'तत्थ जे ते एवमाहंसु अट्टविहा संसार समावण्णमा जीवा' इ० । टीकार्थ-इस में प्रभु ने गौतम से ऐसा कहा है कि-हे गौतम ! जिन्होने ऐसा प्रतिपादन किया है कि संसार जीव आठ प्रकार के होते है-उन्होंने इस विषय में ऐसा स्पष्टीकरण किया हैं-'पढमसमय नेरइया अपढमसमयनेरइया पढमसमयतिरिक्खजोणिया अपढम समयतिरिक्खजोणिया' प्रथमसमय नैरयिक १ अप्रथम समय नैरयिक २, प्रथम સપ્તમી પ્રતિપત્તિને આરંભ 'तत्थ जे ते एवमासु अविहा संसारसमावण्णगा जीवा' त्यात ટીકાથ– આ સંબંધમાં પ્રભુશ્રીએ ગૌતમસ્વામીને એવું કહેલ છે કે હે ગૌતમ ! જેઓએ એવું પ્રતિપાદન કર્યું છે કે સંસારી જીવ આઠ પ્રકારના डाय छे. तेमाणे २मा समयमा २॥ प्रभागेनी २५५टता ४२स छ. 'पढम समयनेरइया अपढमसमयनेरइया, पढमसमय तिरिक्खजोणिया अपढमसमयतिरिक्खजोणिया' प्रथम समय नै२५४ १ २५प्रथम समय नै२यि २, प्रथमसमय જીવાભિગમસૂત્ર Page #1301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२८८ जीवाभिगमसूत्रे थमसमयदेवाः' इति उक्तवन्तः । तत्र पढमसमयनेरइयस्स णं भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ? गोयमा ! पढमसमयनेरइयस्स जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं एक्कं समयं' प्रथमसमयनैरयिकस्य खलु भदन्त ! कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! जघन्योत्कर्षाभ्यामेकं समयम् । 'अपढमसमयनेरइयस्स जहन्नेणं दसवास सहस्साई समऊणाइ' अप्रथमसमयनैरयिकस्य जघन्यतः समयोनदशवर्षसहस्राणि । 'उक्कोसेणं तेत्ती सागरोवमाइ समऊणाई' समयोनत्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि उत्कर्षतः। 'पढमसमयतिरिक्खजोणियस्स जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं समय तिर्यग्योनिक ३ अप्रथमसमयतिर्यग्योनिक ४, प्रथमसमय मनुष्य ५ अप्रथमसमय मनुष्य ६ प्रथम समय देव ७ अप्रथम समय देव ८ 'पढम समय नेरइयस्सणं भंते ! केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता' हे भदन्त ! जो प्रथम समय नैरयिक है उसकी स्थिति कितने काल की कही गई है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! पढम समय नेरइयस्स जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं वि एक्कं समयं हे गौतम ! जो प्रथम समन नैरयिक है उसकी स्थिति जघन्य से भी एक समय की है और उत्कृष्ट से भी एक समय की है। 'अपढमसमयनेरइयस्स जहन्नेणं दसवाससहस्साई समऊणाई उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई समऊणाई अप्रथम समय नैरयिक की जघन्य से स्थिति एक समय कम दश हजार वर्ष की है और उत्कृष्ट से स्थिति एक समय कम तेत्तीस सागरोपम की है 'पढम समय तिरिक्खजोणियस्स जह० एक તિયોનિક ૩, અપ્રથમ સમય તિયનિક ૪ પ્રથમ સમય મનુષ્ય ૫ અપ્રથમ સમય મનુષ્ય ૬ પ્રથમ સમય દેવ ૭ અને અપ્રથમ સમય દેવ ८ 'पढम समय नेरइयस्स णं भंते ! केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता' हे भगवन् । જે પ્રથમ સમય નૈરયિકે છે, તેમની સ્થિતિ કેટલા કાળની કહેવામાં આવેલ १. २॥ प्रश्नना उत्तम प्रभुश्री ४३ छ , 'गोयमा ! पढम समय नेरइयस्स जहण्णेणं एक समयं उक्कोसेणं वि एक समयं' 3 गौतम ! પ્રથમ સમય નરયિક છે, તેમની સ્થિતિ જઘન્યથી પણ એક સમયની છે भने 69थी पण से समयनी छे. 'अपढमसमयनेरइयस्स जहण्णेणं दसवाससहस्साइं समऊणाई उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई समऊणाई' मप्रथमसभय नैरथिકની જઘન્ય સ્થિતિ એક સમય કમ દસ હજાર વર્ષની છે, અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ से समय म तेत्रीस सा॥१५मनी छे. 'पढमसमयतिरिक्खजोणियस्स जहण्णेणं एक समयं उक्कोसेणं वि एक समयं' प्रथम समयवती तिव्यनिनी धन्य જીવાભિગમસૂત્ર Page #1302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.७ सू.१३७ अष्टविध सं० स० जीवनिरूपणम् १२८९ एक्कं समयं' प्रथमसमयतिर्यग्योनिकस्य जघन्येन उत्कर्षेण चैकं समयम् । 'अपढमसमयतिरिक्ख जोणियस्स जहन्नेणं खुड्डागं भवग्गहणं समऊणं' उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई समऊणाई' अप्रथमसमयतिर्यग्योनिकस्य जघन्येन समयोन क्षुल्लकं भवग्रहणम् उत्कर्षेण समयोन त्रिपल्योपमानि । 'एवं मणुस्साण वि जहा तिरिक्खजोणियाणं' यथा तिर्यग्योनिकाणामेवं मनुष्याणामपि । 'देवाणं जहा नेरइयाणं' देव-नैरिकयोर्यथायथम् । 'नेरइय देवाणं जच्चेव ठिइ सच्चेव संचिट्ठणा दुविहाण वि' नैरयिकदेवयोयवस्थितिः सैव संस्थितिः द्विविधयोरपि, द्वयोरपि समयं उकोसेणं एक्कं समयं प्रथमसमयवती तिर्यग्योनिक की जघन्यस्थिति एक समय की है और उत्कृष्ट स्थिति भी एक समय की है 'अपढमसमयतिरिक्खजोणियस्स जह. खुड्डागं भवग्गहणं समऊणं, उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई समऊणाई' अप्रथम समयवर्ती तिर्यग्योनिक की स्थिति जघन्य से एक समय कम क्षुल्लकभव ग्रहण रूप है और उत्कृष्ट स्थिति एक समय कम तीन पल्योपम रूप है। सबसे छोटा क्षुल्लक भव २५६ आवलिका का होता हैं। 'एवं मणुस्साण वि जहा तिरिक्खजोणियाणं' इसी प्रकार की स्थिति जघन्य और उत्कृष्ट से मनुष्यां की भी है। 'देवाणं जहा रइयाणं ठिई नैरयिकों की जैसी स्थिति देवों की है । 'णेरइयदेवाणं जच्चेव ठिई सच्चेव संचिट्ठणा दुविहाण वि' प्रथम समयवर्ती नैरयिक और अप्रथम समयवर्ती नैरयिक तथा प्रथम समयवर्ती देव और अप्रथम समयवर्ती देव इन दोनों में जो भव स्थिति है वही कायस्थिति है क्योंकि સ્થિતિ એક સમયની છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ પણ એકજ સમયની છે. 'अपढमसमयतिरिक्खजोणियस्स जहण्णेणं खुड्डागं भवग्गहणं समऊणं, उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाइं समऊणाई' मप्रथमसभयती तिर्यस्यानिनी स्थिति જઘન્યથી એક સમય કમ ક્ષુલ્લક ભવગ્રહણ રૂપ છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક સમય કમ ત્રણ પલ્યોપમ રૂપ છે. સૌથી નાને મુલકભવ ૨૫૬ બસો છપન मासिनी हाय छ, 'एवं मणुस्साण वि जहा तिरिक्खजोणियाणं' मेन प्रभागेनी स्थिति धन्य भने उत्कृष्टथी मनुष्योनी ५५ छ. 'देवाणं जहा नेरइयाणं ठिई' नैयिछानी २ प्रमाणे स्थिति ही छ मेरी प्रमाणे वानी स्थिति छ. 'णेरइयदेवाणं जच्चेव ठिई सच्चेव संचिट्ठणा दुविहाण वि' प्रथम સમયવતિ નૈરયિક તથા પ્રથમ સમયવતિ દેવ અને અપ્રથમ સમયવતિ નરયિક અને અપ્રથમ સમયવતિ દેવ એ બન્નેની જે ભાવસ્થિતિ છે. એ જ પ્રમાણે તેમની કાયસ્થિતિ છે. કેમકે દેવ અને નૈરયિક એ બને એજ ભવપણાથી जी० १६२ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२९० जीवाभिगमसूत्रे प्रथमाऽप्रथमसमयोर्देवनैरिकयोयुवस्थिति भवस्य सैव संस्थितिः कायस्य देवनैरयिकाणां भूयो भूयस्तभावभावितया नैरन्तर्येणोत्पादाऽयोगात् इति । अथैषां कायस्थितिः-'पढमसमयतिरिक्खजोणिए ण भंते ! पढ० कालओ केवच्चिरं होई गोयमा ! जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं एक्कं समयं' प्रथमसमयतिर्यग्योनिकाः खलु भदन्त ! प्रथमसमयतिर्यग्योनिकरूपेण कालतः कियचिरं भवतीति प्रश्नः ? भगवानाह-गौतम ! जघन्योत्कर्षाभ्यामेकं समयं कायस्थितिः। 'अपढमसमयतिरिक्खजोणियस्स जहन्नेणं खुड्डागं भवग्गहणं समऊणं वणस्सइकालो' अप्रथमसमयतिर्यग्योनिकस्य तु जघन्येन समयोन क्षुल्लकं भवग्रहणम् प्रथमसमयहीनत्वात्समयोनता, उत्कर्षेण वनस्पतिकालः अनन्तानन्ताकाल: असंख्येयोत्सर्पिण्यवसर्पिणीरूपः कालत:-क्षेत्रतोऽसंख्येया लोकाः । 'पढमसमय देव और नैरयिक इन दो का उसी भव रूप से सीधा जन्म नहीं होता है। 'पढमसमय तिरिक्खजोणिए णं भंते ! कालओ केवच्चिरं होई' हे भदन्त ! प्रथम समयवर्ती तिर्यश्च की कायस्थिति का काल कितना है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते है-'गोयमा ! जहण्णेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं एकं समयं' हे गौतम प्रथम समयवर्ती तिर्यग्योनिक जीव की कायस्थिति का काल जघन्य से एक समय का है और उत्कृष्ट से भी एक ही समय का है । 'अपढम समय तिरिक्खजोणियस्स जहन्नेणं खुड्डागं भवग्गहणं समऊणं उक्कोसेणं वणस्सइकालो' अप्रथम समयवर्ती तिर्यग्योनिक जीव की कायस्थिति का काल जघन्य से एक समय कम क्षुद्रभव ग्रहण रूप है और उत्कृष्ट से वनस्पतिकाल प्रमाण है इस वनस्पतिकाल में असंख्यात उत्सर्पिणियां और असंख्यात अवसर्पिणियां हो जाती है तथा क्षेत्र की अपेक्षा असंख्यातलोक हो जाते सीधा म यतो नथी. 'पढमसमयतिरिक्खजोणिएणं भंते ! कालओ केवच्चिरं होई' हे नाव ! प्रथम समयवती तियन्यनी यस्थितिनी है। वामां मावत छ ? २मा प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री छे , 'गोयमा ! जहण्णेणं एक समयं उक्कोसेणं वि एक्कं समयं हे गौतम ! प्रथम समयपति तिर्यગોનિક જીવની કાયસ્થિતિને કાળ જઘન્યથી એક સમયને છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી ५५५ मे समय . 'अपढमसमयतिरिक्खजोणियस्स जहण्णेणं खुड्डागं भवग्गहणं समऊणं उक्कोसेणं वणस्सइ कालो' २५प्रथम समयवती तिययानि જીવની કાયસ્થિને કાળ જઘન્યથી એક સમય કમ ક્ષુદ્ર ભવ ગ્રહણરૂપ છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી વનસ્પતિકાળ પ્રમાણ છે. આ વનસ્પતિ કાળમાં અસંખ્યાત ઉત્સપિણી અને અસંખ્યાત અવસર્પિણી થઈ જાય છે. તથા ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી જીવાભિગમસૂત્ર Page #1304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.७ सू.१३७ अष्टविध सं० स० जीवनिरूपणम् १२९१ मणुस्साणं जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं एक्कं समयं प्रथमसमयमनुष्याणां कायस्थितिरेकं समयमुभाभ्याम् समयान्तरे प्रथमसमयखविशेषणायोगात् । 'अपढमसमयमणुसस्स जहन्नेणं खुड्डडागं भवग्गहणं समऊणं-उक्कोसेणं तिनि पलिओवमाई पुव्वकोडीपुहुत्तमब्भहियाइ' अप्रथमसमयमनुष्यस्य जघन्येन क्षुल्लक भवग्रहणं समयोनम् उत्कर्षेण त्रीणि पल्योपमानि पूर्वकोटिपृथक्त्वाऽभ्यधिकानि । देवनारकयोस्तुल्योक्ता पूर्व कायस्थितिः। अथाष्टानामन्तरं क्रमेण ब्रूते-पढसमयनेरइयस्स णं भंते !" प्रथमसमयनेरयिकस्य खलु भदन्त ! कियच्चिरं कालतोऽन्तरम् ? गौतम ! 'अंतरं पढमसमयहैं । 'पढमसमयमणुस्साणं जहन्नेणं एक समयं उक्कोसेणं एक्कं समयं' प्रथमसमयवर्ती मनुष्यों की कायस्थिति का काल जघन्य से एक समय है और उत्कृष्ट से भी एक समय है इसके बाद उनसे प्रथम समयवर्तीत्वरूप विशेषण से विशिष्टता नहीं रहती है 'अपढम समय मणुस्सस्स जहन्नेणं खुड्डागं भवग्गहाणं समजणं उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाइं पुवकोडिपुहुत्तमभहियाई' अप्रथम समयवर्ति मनुष्य की कायस्थिति का काल जघन्य से एक समय कम क्षुद्र भव ग्रहणरूप है और उत्कृष्ट से पूर्वकोटि पृथक्त्व अधिक तीन पल्योपम रूप है अब सूत्रकार इन आठों के अन्तर का वर्णन करते हैं-'पढमसमय नेरइयस्स णं भंते !' इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-हे भदन्त ! जो नैरयिक प्रथम समयवता है उसका अन्तर कालको अपेक्षा मसच्यात ४ २४ लय छे. 'पढमसमयमणुस्साणं जहण्णेणं एवकं समयं उक्कोसेणं वि एक्कं समय' प्रथम समयपति मनुध्यानी यस्थितिमा अ न्यथा એક સમયને છે અને ઉત્કૃષ્ટથી પણ એક સમયને છે. તે પછી તેમાં પ્રથમ समयपतित्व ३५ विशेषगुथी विशिष्टत्व २७तु नथी. 'अपढमसमय मणुस्सस्स जहण्णेणं खुड्डागं भवग्गहणं उक्कोसेणं समऊणं तिन्नि पलिओवमाई पुव्वकोडि पुहत्तमब्भ हियाई' मप्रथम समयपति मनुष्यनी यस्थितिन। धन्यथा समय કમ ક્ષુદ્ર ભવ ગ્રહણ રૂ૫ છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી પૂર્વ કેટિ પૃથકત્વ અધિક ત્રણ પપમ રૂપ છે. ये २॥ माहेन। 24 तनु वयुन ४२वामां आवे छे. 'पढमसमय नेयस णं भंते ! ' २॥ सूत्र दा२॥ गौतमस्वामी प्रभुश्री से पूछेस છે કે-હે ભગવદ્ જે નિરયિક પ્રથમ સમયાવતિ છે. તેમનું અંતર કાળની અપેક્ષાથી કેટલું કહેવામાં આવેલ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે જીવાભિગમસૂત્ર Page #1305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२९२ जीवाभिगमसूत्रे नेरइयस्स जहन्नेणं दसवाससहस्साई अंतोमुहुत्तमभहियाइ 'उक्कोसेणं वणस्सइकालो' प्रथमसमयनैरयिकस्य दशवर्षसहस्राण्यन्तर्मुहूर्ताभ्यधिकानि जघन्येनाऽन्तरम् नरकान्निःमृत्य पुनर्नरकागमने वनस्पतिकाल उत्कर्षेणेति नरकादुद्वयं पारंपर्येण वनस्पतिषु गत्वाऽनन्तमपि कालमवस्थानात् । 'अपढमसमयनेरइयस्स जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो' अप्रथमसमयनैरयिकस्य जघन्येनाऽन्तर्मुहूर्तम् समयाऽधिकान्तर्मुहूर्तम् तच-नरकादुद्वर्त्यतिर्यग्गर्भ वा मनुष्यगर्भे वाऽन्तर्मुहूर्तं स्थित्वा भूयो नरकेपुत्पद्यमानस्य ज्ञातव्यम् (समयाधिकता च-प्रथमकितना है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! प्रथम समयवर्ती नैरयिक का अन्तर 'जहन्नेणं दसवाससहस्साई अंतोमुहुत्त मन्भहियाई' जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त अधिक दश हजार वर्ष का है और 'उक्कोसेणं वणस्सइकालो' उत्कृष्ट अन्तर वनस्पतिकाल प्रमाण है इसका तात्पर्य ऐसा है कि दश हजार वर्ष की स्थिति वाला कोई नारक जीव नरक से निकल कर अन्यत्र गति में एक अन्तर्मुहूर्त रहने के बाद पुनः नैरयिकों में उत्पन्न हो जाता है उसकी अपेक्षा यह जघन्य अन्तर कहा गया है तथा उत्कृष्ट अन्तर नरक से निकल कर परम्परा रूप से वनस्पतियों में अनन्तकाल तक जन्म लेने वाले नारक की अपेक्षा से है 'अपढम समय नेरइयस्स जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो' अप्रथम समयवर्ती नैरयिक काअन्तर काल की अपेक्षा जघन्य से एक समय अधिक अन्तर्मुहूर्त का है ऐसा यह अन्तर नरक से निकल कर तिर्यग्गति की स्त्री या मनुष्यगति की स्त्री के गर्भ में एक अन्तर्मुहूर्त तक रह करके बाद में वहां से मरण कर पुनः नरकछ. 3-3 गौतम ! प्रथम समययती नै२यितुं मत२ 'जहण्णेणं दस वाससहस्साइं अंतोमुहत्तमब्भहियाई'धन्यथी से मत डूत मधि सहा वर्षन छ. मने, 'उक्कोसेणं वणस्सइ कालो' उत्कृष्ट मत२ वनस्पति प्रभानु छ. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે-દસ હજાર વર્ષ ની સ્થિતિવાળે કઈ નારક જીવ નરકમાંથી નીકળીને બીજી ગતિમાં એક અંતર્મુહૂર્ત રહ્યા પછી ફરીથી નૈરયિક પણાથી ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. તે અપેક્ષાએ આ જઘન્ય અંતર કહેવામાં આવેલ છે. તથા ઉત્કૃષ્ટ અંતર નરકમાંથી નીકળીને પરંપરા રૂપે વનસ્પતિમાં અનંત કાળ સુધી જન્મ લેવાવાળા નારકની અપેક્ષાથી છે. 'अपढमसमयनेरइयरस जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो' मप्रथम સમયવતી નૈરયિકનું અંતર કાળની અપેક્ષાથી જઘન્યથી એક સમય અધિક અંતર્મુહૂર્તનું છે. આ પ્રમાણેનું આ અંતર નરકમાંથી નીકળીને તિર્ય; જીવાભિગમસૂત્ર Page #1306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.७ सू.१३७ अष्टविध सं० स० जीवनिरूपणम् १२९३ समयस्याऽधिकत्वात्) उत्कर्षेण वनस्पतिकालः । 'पढमसमयतिरिक्खजोणि यस्स जहन्नेणं दो खुड्डाग भवग्गहणाई समऊणाई' जघन्येन द्वे क्षुल्लकभवग्रहणे समयोने ते च-क्षुल्लक मनुष्यभवग्रहणव्यवधानात्प्रभृति पुनस्तिर्यक्ष्वेवोत्पद्यमानस्याऽवसातव्ये तथाहि-एकं प्रथमसमयोन तिर्यक् क्षुल्लकभवग्रहणं-द्वितीयं सम्पूर्णमेव मनुष्यक्षुल्लकभवग्रहणम् इति । 'उक्कोसेणं वणस्सइकालो' प्रथमसमयतिर्यग्योनिकस्यान्तरं वनस्पतिकाल उत्कर्षेण तदतिक्रमे मनुष्यभवच्यवधानेन भूयः प्रथमसमयतिर्यक्वोपपत्तेरिति । गति में उत्पन्न हुए नारक की अपेक्षा से है 'पढमसमयतिरिक्खजोणियस्स जहन्नेणे दो खुड्डागं भवग्गहणाई समऊणाई' प्रथम समय वर्ती तिर्यग्योनिक जीव का काल की अपेक्षा जघन्य अन्तर एक समय कम दो क्षुद्र भव ग्रहणरूप है ये दो क्षुल्लक भव क्षुल्लक तिर्यश्च एवं क्षुल्लक मनुष्य के हैं 'अर्थात् इन दो क्षुल्लक तिर्यश्च क्षुल्लक मनुष्य भवों को लेने के बाद पुनः वह प्रथमसमयवर्ती तिर्यग्योनिक जीव हो जाता है इस तरह पुनः छोडी हुई प्रथम समयवर्ती तिर्यग्योनिक अवस्था को प्राप्त करने में उसे इन दो क्षुल्लक भवों का व्यवधान जघन्य से कहा गया है तिर्यक क्षुल्लक भव का ग्रहण उसका एक समय कम का होता है और क्षुल्लक मनुष्य भव का ग्रहण सम्पूर्ण समय का होता है तथा 'उक्कोसेणं वणस्सइकालो' इस प्रथम समय वर्ती तिर्यग्योनिक जीव का उत्कृष्ट वनस्पतिकाल प्रमाण है इतने काल को समाप्त करके वह मनुष्य भव लेकर पुनः वहां से प्रथमગતિની સ્ત્રી અથવા મનુષ્ય ગતિની સ્ત્રીના ગર્ભમાં એક અંતર્મહત સધી રહીને તે પછી ત્યાંથી મરીને ફરીથી નરક ગતિમાં ઉત્પન્ન થયેલા ना२४नी अपेक्षाथी छे. 'पढमसमयतिरिक्खजोणियस्स जहण्णेणं दो खड्डागं भवगहणाई समऊणाई' प्रथम सभयवती तिय योनि पर्नु नी भयेક્ષાથી જઘન્ય અંતર એક સમયે કમ બે ક્ષુદ્ર ભવ ગ્રહણ રૂપ છે. આ બે ભુલકભવ ક્ષુલ્લક તિર્યંચ અને ક્ષુલ્લક મનુષ્યના છે. અર્થાત્ આ બે ક્ષુલ્લક તિર્યંચ અને ક્ષુલ્લક મનુષ્યના ભને લીધા પછી ફરીથી તે પ્રથમ સમય વતી તિર્યંગ્યોનિક જીવ થઈ જાય છે. આ રીતે ફરીથી છેડેલી પ્રથમ સમય વતિ તિર્યયોનિક અવસ્થાને પ્રાપ્ત કરવામાં તેના આ બે ક્ષુલ્લક ભવનું વ્યવધાન–અંતર જઘન્યથી કહેવામાં આવેલ છે. નિયંક ક્ષુલ્લક ભવનું ગ્રહણ તેનું એક સમયે કમ હોવું એ છે. અને ક્ષુલ્લક મનુષ્ય ભવ ગ્રહણ સંપૂર્ણ समय। थाय छे. तथा 'उक्कोसेणं वणस्सइकालो' या प्रथम समयक्ती तियગ્લોનિક જીવનું ઉત્કૃષ્ટ અંતર વનસ્પતિ કાલ પ્રમાણનું છે. એટલા કાળને જીવાભિગમસૂત્ર Page #1307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२९४ जीवाभिगमसूत्रे 'अपढमसमय तिरिक्ख जोणियस्स जहन्नेणं खुड्डागं समयाहियं' अप्रथमसमयतिर्यग्योनिकस्य जघन्येन समयाधिकक्षुल्लकभवग्रहणम् । तत्तु-तिर्यग्योनिकक्षुल्लक भवग्रहण चरमस्याऽधिकृताऽप्रथमसमयत्वात् तत्र मृतस्य मनुष्य क्षुल्लकभवग्रहणेन व्यवधाने सति तिर्यक्त्वेनोत्पद्यमानस्य प्रथमसमयातिक्रमे ज्ञातव्यम् अप्रथमसमयान्तरस्यैतावन्मात्रत्वादिति । 'उक्कोसेणं सागरोवमसयपुहत्तं साइरेगे' उत्कर्षेण सागरोपमशतपृथक्त्वं सातिरेकम् देवादिभवानामेतावत्कालत्वात् । 'पढमसमयमणूसस्स जहण्णेणं दो खुड्डागं भवग्गहणाई समऊणाई समयवर्ती तिर्यग्योनिक जीव हो जाता है । 'अपढम समयतिरिक्खजाणियस्स जहन्नेणं खुड्डागं भवग्गहणं समयाहियं' अप्रथम समयवर्ती तिर्यग्योनिक जीव का अन्तर जघन्य से एक समय अधिक क्षुल्लक भवग्रहण रूप है और 'उक्कोसेणं सागरोवमसयपुहुत्तं' उत्कृष्ट से सगरोपमशत पृथक्त्व रूप है इसका तात्पर्य ऐसा है कि तिर्यग्योनिक जीव का जो क्षुल्लकभव के ग्रहण करने का चरमसमय है वह अप्रथम समयरूप है इस अप्रथम समय में मृत हुआ वह जीव मनुष्य का क्षुल्लक भव ग्रहण करने रूप व्यवधान से व्यवहित हो जाता है फिर वह पुनः अप्रथम समयवर्ती तिर्यक रूप से उत्पन्न हो जाता है अर्थात् अप्रथम समयवर्ती कोई तिर्यग्योनिक जीव मर कर मनुष्य के क्षुल्लक भव को धारण करने वाला हो गया और फिर वह वहां से भी मर कर पुनः अपनी पूर्व की स्थिति में आ गया तो इस परिस्थिति में उसे अपनी पूर्वस्थिति प्राप्त करने में एक સમાસ કરીને તે મનુષ્યભવ ધારણ કરીને ફરીથી ત્યાંથી પ્રથમ સમય વતી तिय-योनि ७१ ७ लय छे. 'अपढमसमयतिरिक्खजोणियस्स जहणेणं खुड्डागं भवग्हणं समयाहियं' प्रथमसमयवती तिय योनि पर्नु मत२ धन्यथी मेट समय अघि क्षुदस भव घड ३५ छ. अने 'उक्कोसेणं सागरोवमसयपुहुत्तं' अष्टथी सा॥२।५म शत पृथ५५ ३५ छ. ॥ ४थननु તાત્પર્ય એવું છે કે-તિર્યોનિક જીવને ક્ષુલ્લક ભવ ગ્રહણ કરવા રૂપ જે ચરમ સમય છે, તે અપ્રથમ સમય રૂપ છે. આ અપ્રથમ સમયમાં મરેલ તે જીવ મનુષ્યના ક્ષુલ્લક ભવ ગ્રહણ કરવા રૂપ વ્યવધાનથી વ્યવહિત-વ્યવધાન વળે થઈ જાય છે. તે પછી તે ફરીથી અપ્રથમ સમયવતી તિર્યાનિક પણાથી ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. અર્થાતુ અપ્રથમ સમયવતી કઈ તિનિક જીવ મરીને મનુષ્યના ક્ષુલ્લક ભવને ધારણ કરવાવાળે થઈ જાય છે અને તે પછી તે ત્યાંથી પણ મરીને ફરીથી તે પિતાની પહેલાની સ્થિતિમાં આવી જીવાભિગમસૂત્ર Page #1308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.७ सू.१३७ अष्टविध सं० स० जीवनिरूपणम् १२९५ प्रथमसमयमनुष्यस्यान्तरं द्वे क्षुल्लके भवग्रहणे समयोने 'उक्कोसेणं वणस्सइका'लो उत्कर्षेण वनस्पतिकालः, तिर्यसूत्रवदत्र भावना कार्या । 'अपढमसमयमणूसस्स जहण्णेणं खुड्डागं भवग्गहणं समयाहियं' अप्रथमसमयमनुष्यस्य जघन्येन समयाधिकं क्षुल्लकं भवग्रहणम् । 'उक्कोसेणं वणस्सइकालो' उत्कर्षेण वनस्पतिकालः । समय अधिक जो मनुष्य भव का क्षुल्लक भव है उसका व्यवधान होने से यह अप्रथम समयवर्ती तिर्यग्योनिक जीव को एक समयाधिक क्षुल्लक भव ग्रहण करने रूप ब्यवधान होता है। यह व्यवधान ही उसका अन्तर है क्योंकि अप्रथम समय का प्रमाण इतना ही होता है । उत्कृष्ट से जो अन्तर कहा गया है वह देवादिकों के भव ग्रहण करने रूप व्यवधान से व्यवहित हुए जीव की अपेक्षा से कहा गया है। क्योंकि देवादिक भवों का काल इतने प्रमाण वाला होता है। मनुष्य भव के अन्तर की वक्तव्यता-प्रथम समयवर्ती मनुष्य. योनिक जीव की और अप्रथम समयवर्ती मनुष्ययोनिक जीव की अन्तर वक्तव्यता-'तिर्यग्योनिक जीव के अन्तर की वक्तव्यता जैसी ही है परन्तु यहां पर व्यवधान तिर्यञ्चगति के क्षुल्लक भवग्रहण करने से कहना चाहिये यही वात 'पढमसमय मणुस्सस्स जहन्नेणं दो खुड्डाई भवग्गहणाई समऊणाई उक्कोसेणं वणस्सइकालो' इस सूत्र द्वारा प्रकट की गई है । 'अपढमसमयमणुस्सस्स जहन्नेणं खुड्डागं भवग्गहणं समयाहियं' अप्रथमसमयवर्ती मनुष्य का अन्तर जघन्य જાય તે આ પરિસ્થિતિમાં તેને ફરીથી પિતાની પહેલાની સ્થિતિ પ્રાપ્ત કર. વામાં એક સમય અધિક જે મનુષ્ય ભવને ક્ષુલ્લક ભવ ગ્રહણ કરવા રૂપ વ્યવધાન થાય છે, એ વ્યવધાન જ તેનું અંતર છે. કેમકે–અપ્રથમ સમયનું પ્રમાણ એટલું જ હોય છે. ઉત્કૃષ્ટથી જે અંતર કહ્યું છે, તે દેવાદિકોના ભાવ ગ્રહણ કરવા રૂપ વ્યવધાનથી વ્યવધાન વાળા થયેલ જીવની અપેક્ષાથી કહેવામાં આવેલ છે કેમકે–દેવાદિક ભવને કાળ એટલા પ્રમાણુવાળ હોય છે. મનુષ્ય ભવના અંતરનું કથન પ્રથમ સમયવતી મનુષ્યનિક જીવના અને અપ્રથમ સમયવતી મનુષ્યનિક જીવના અંતરનું કથન તિર્યનિક જીવના અંતરના કથન प्रभारी ४ छ. मे पात 'पढमसमयमणुस्सस्स जहण्णेणं दो खुड्डाई भवग्गहणाई समऊणाई उक्कोसेण वणस्सइकालो' मा सूत्र द्वारा प्रगट ४२ छे. 'अपढमसमयमणुस्सस्स जहण्णेणं खुड्डागं भवग्गणं समयाहियं' मप्रथम सभयती જીવાભિગમસૂત્ર Page #1309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे 'देवाणं जहा नेरइयाणं' देवानान्तु यथा नैरयिकाणाम् 'जहन्नेणं दसवाससहस्साइं अंतोमुहुत्तमभहियाई उक्को० वणस्सइकालो, अपढमसमय जह० अंतो. उक्को० वणस्सइकालो' दशवर्षसहस्राणि-अन्तर्मुहूर्ताभ्यधिकानि जघन्येन वनस्पतिकालश्चोत्कर्षेण । अप्रथमसमयदेवानां जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् वनस्पतिकाल उत्कर्षेणेति । ___ अथ चतुर्णा प्रथमसमयानां पारस्परिकमल्पबहुवप्रकारः 'एएसि णं भंते.' एतेषां प्रथमसमयस्थ-नैरयिक-तिर्यग्योनिक-मनुष्य-देवानां कतरे कतरेभ्यो ऽल्पा बहुका स्तुल्या विशेषाधिकावेति प्रश्नः ? भगवानाह-'गोयमा ! सव्वत्थोवा पढमसमयमणुस्सा' गौतम ! सर्वस्तोकाः प्रथमसमयमनुष्याः श्रेण्यसंख्ये. से समयाधिक क्षुल्लक भव ग्रहण रूप है 'उक्कोसेणं वणस्सइकालो' और उत्कृष्ट से वनस्पति काल प्रमाण है 'देवाणं जहाणेरइया गं' नैरयिकों का अन्तर जघन्य से अन्तर्मुहूर्त्ताधिक १० हजार बर्ष का और उत्कृष्ट से वनस्पति काल प्रमाण जैसा कहा गया है-वैसा ही अन्तर काल देवों का भी जानना चाहिये। अब सूत्रकार प्रथम समयवर्ती चारों के पारस्परिक अल्पबहुत्व का कथन करते हैं-'एएसि णं भंते ! हे भदन्त ! इन प्रथम समयवता नैरयिक तिर्यग्योनिक, मनुष्य और देवों के बीच में कौन किनकी अपेक्षा अल्प हैं ? कौन किनकी अपेक्षा बहुत हैं । कौन किनकी अपेक्षा बराबर हैं । और कौन किनकी अपेक्षा विशेषाधिक हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा सव्वत्थोवा पढमसमय मणुस्सा' हे गौतम ! सबसे कम प्रथम समयवर्ती मनुष्य हैं । क्यांकि इनका प्रमाण श्रेणी मनुष्यनु मत२ धन्यथी समयाधि क्षु म अ ३५ छ. 'उक्कोसेण वणस्सइकालो' भने पृष्टथी वनस्पति र प्रमाण छे. 'देवाणं जहा णेरइयाणं' નરયિકનું અંતર જઘન્યથી અંતમુહૂર્ત અધિક ૧૦ દસ હજાર વર્ષનું અને ઉત્કટથી વનસ્પતિ કાલ પ્રમાણે જે કહેવામાં આવેલ છે. એ જ પ્રમાણેને અંતરકાળ દેનો પણ સમજો. હવે સૂત્રકાર પ્રથમ સમયવતી નરયિક તિય નિક, મનુષ્ય, અને દેવ से यारेन। ५२२५२ना २५८५ महत्वनु थन ४२ छ. एएसिणं भंते !' ભગવન આ પ્રથમ સમયવતી નૈરયિક, તિયનિક, મનુષ્ય, અને દેવામાં કોણ કોના કરતાં અ૫ છે? કેણુ તેનાથી વધારે છે? કોણ કોની બરોબર છે? અને કોણ કોનાથી વિશેષાધિક છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે 8-'गायमा ! सव्वत्थोवा पढमसमयमणुस्सा' गौतम ! सौथी माछ। प्रथम જીવાભિગમસૂત્ર Page #1310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ७ सू. १३७ अष्टविध सं० स० जीवनिरूपणम् यभागमात्रत्वात्, 'पदमसमयनेरइया असंखेज्जगुणा' ततः प्रथमसमयनै‍यिका असंख्येयगुणाः प्रभूतनैरयिकाणामेकसमये उत्पादसंभावात् । 'पढमसमयदेवाअसंखेज्जगुणा' ततः प्रथमसमयदेवा असंख्येयगुणाः व्यन्तर- ज्योतिष्काणां प्रभूतानामेकसमये उत्पादसंभवात् । ' पढमसमय तिरिक्खजोणिया असंखेज्ज - गुणा' ततोऽसंख्येयगुणाः प्रथमसमयतिर्यग्योनिकाः इह ये नारकादि गतित्रयाद् आगत्य तिर्यक्त्वप्रथमसमये वर्तन्ते - ते प्रथमसमयतिर्यञ्चः ततो यद्यपि प्रतिनिगोदम संख्येयो भागः सदा विग्रहगति समयवर्त्ती लभ्यते तथापि - निगोदानामपि तिर्यक्त्वाद् न ते प्रथमसमयतिर्यञ्चः त एभ्यः संख्ये यगुणा एव । अथाऽप्रथमसमयानामेषामल्पबहुत्वम्- 'अपढमसमयने रइयाणं जाव अपढमके असंख्यातवें भाग मात्र है 'पढमसमयनेरइया असंखेज्जगुणा' इनकी अपेक्षा प्रथम समयवर्ती नैरयिक असंख्यातगुणें अधिक है । क्योंकि एक समय में प्रभूत अनेक- नारकों का उत्पाद हो सकता है 'पढमसमयदेवा असंखेज्जगुणा' इनकी अपेक्षा प्रथम समयवर्ती जो देव हैं वे असंख्यातगुणें अधिक हैं क्योंकि एक समय में अनेक व्यन्तर और ज्योतिष्क देवोंके उत्पादका संभव है 'पढमसमयतिरिक्खजोणिया असंखेज्जगुणा' इनकी अपेक्षा प्रथम समयवर्ती जो तिर्यग्योनिक जीव है वे असंख्यातगुणें अधिक हैं। जो नारक आदि गति त्रस से आकर के तिर्यश्वावस्था के प्रथम समय में रहते हैं वे प्रथमसमयवर्ती तिर्यञ्च हैं। शेष नहीं। ऐसे तिर्यञ्च ही पूर्व की अपेक्षा असंख्यातगुणें अधिक कहे गये हैं । अब प्रथम समयवर्ती इन्हींचारों का अल्पबहुत्व दिखाया जाता સમયવતી મનુષ્ય છે. કેમકે તેમનુ' પ્રમાણ શ્રેણીના અસંખ્યાતમા ભાગ માત્ર छे. 'पढमसमयनेरइया असंखेज्जगुणा' तेना उरतां प्रथम सभयवर्ती नैरयि અસંખ્યાતગણા છે. કેમકે એક સમયમાં પ્રભૂત અનેક નારકેાનેા ઉત્પાદ થઇ लय छे. 'पढमसमयदेवा असंखेज्जगुणा' तेना ४२तां प्रथम सभयवर्ती દેવ છે. તે અસખ્યાતગણા વધારે છે. કેમકે એક સમયમાં અનેક વ્યન્તર याने ज्योतिष्ड देवाने उत्पात सलवे छे. 'पढमसमयतिरिक्खजोणिया असंखेज्जगुणा' तेना ४२ प्रथम सभयवर्ती ने तिर्यग्योनिः व छे. तेथे अ. સંખ્યાતગણા વધારે છે જે નારક વિગેરે ગતિ ત્રસમાંથી આવીને તિય ́ચાવસ્થાના પ્રથમ સમયમાં રહે છે. તેએ પ્રથમ સમયવર્તી તિય ચ છે. બાકીના નહી’ એવા તિય ચેાજ પૂર્વના કરતાં અસંખ્યાતગણા વધારે કહેવામાં આવેલ छे. ते समन्न्वु. હવે પ્રથમ સમયવતી એ ચારેયનુ અલ્પ અહુત્વ કહેવામાં આવે છે. जी० १६३ જીવાભિગમસૂત્ર १२९७ Page #1311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२९८ जीवाभिगमसूत्रे समयदेवाणं एवं चेव अप्पाबहु०' अप्रथमसमयनैरयिकाणां यावदप्रथमसमयदेवानाम् एवमेवाल्पबहुत्वम्-एतेषां खलु भदन्त ! कतरे कतरेभ्योऽल्पा वा०' गौतम ! सर्वस्तोका अप्रथमसमयमनुष्याः श्रेण्यसंख्येयभागत्वात् तदपेक्षयाऽप्रथमसमयनैरयिका असंख्येयगुणाः । अंगुलमात्रक्षेत्रप्रदेशराशेः प्रथमवर्गमूले द्वितीयवर्गमूलेन गुणिते यावान्प्रदेशस्तस्य राशिस्तावत्प्रमाणासु श्रेणीषु यावन्त आकाशप्रदेशास्तावत्प्रमाणत्वात् । ततोऽप्रथमसमयदेवा अ० ततोऽप्रथमसमयतिर्यग्योनिका अनन्तगुणाः वनस्पतीनामनन्तत्वात् । है। 'अपढमसमयनेरइयाणं जाव अपढमसमयदेवाणं एवं चैव अप्पा बहु' अप्रथम समयवर्ती नैरयिकों का और यावत अप्रथम समयवर्ती देवों का अल्पबहुत्व इसी प्रकार से है-अर्थात् गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा कि हे भदन्त ! अप्रथमसमयवर्ती नैरयिकों से लेकर अप्रथम समयवर्ती देवों तक के बीच में कौन किनकी अपेक्षा अल्प है ? कौन किनकी अपेक्षा बहुत हैं ? कौन किनके बराबर है ? और कौन किनसे विशेषाधिक है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते है-'गोयमा ! सव्वत्थोवा अपढमसमयमणुस्सा' हे गौतम ! सबसे कम अप्रथमसमयवर्ती मनुष्य हैं । क्योंकि इनका प्रमाण श्रेणि के असंख्यातवें भाग मात्र है। इनकी अपेक्षा अप्रथम समयवर्ती नैरयिक असंख्यातगुणे अधिक है। क्योंकि इनका प्रमाण अङ्गुलमात्र क्षेत्र में जो प्रदेश राशि है उस राशि का प्रथम जो वर्गमूल हो वे उस वर्ग मूल में उसी राशि के द्वितीय वर्ग मूल से गुणा करने पर जितनी प्रदेशराशि आवे उतनी 'अपढमसमयनेरइयाणं जाव अपढमसमयदेवाणं एवं चेव अप्पाबहु' २५प्रथम समय વતી નરયિકોનું અને યાવત્ અપ્રથમ સમયવતી દેવેનું અ૫ બહત્વ એજ પ્રમાણે છે. અર્થાત્ ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુશ્રીને એવું પૂછ્યું કે હે ભગવન અને પ્રથમ સમયવતી નરયિકેથી લઈને અપ્રથમસમયવતી દેવે સુધીમાં કશું કોનાથી અ૫ છે? કોણ કોનાથી વધારે છે? કોણ કેની બરોબર છે? અને योनाथी विशेषाधि४ छ ? २॥ प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री ४ छ 'गोयमा ! सव्वत्थोवा अपढमसमयमणुस्सा' 3 गौतम ! सौथी सोछ। अप्रथम समयवती મનુષ્ય છે. કેમકે તેમનું પ્રમાણ શ્રેણીના અસંખ્યાતમા ભાગ પ્રમાણ માત્ર છે. તેના કરતાં અપ્રથમ સમયવતી નૈરયિક અસંખ્યાતગણી વધારે છે, કેમકે તેમનું પ્રમાણ અંગુલમાત્ર ક્ષેત્રમાં જે પ્રદેશ રાશિ છે. તે રાશિનું જે પહેલું વર્ગમૂળ હોય, એ વર્ગ મૂળથી ગુણવાથી જેટલી પ્રદેશ રાશી આવે એટલી પ્રદેશ રાશી પ્રમાણ શ્રેણિમાં જેટલા આકાશ પ્રદેશ છે. તેની બરાબર છે. જીવાભિગમસૂત્ર Page #1312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.७ सू.१३७ अष्टविध सं० स० जीवनिरूपणम् १२९९ अथैषां प्रथमाऽप्रथमसमयगताऽल्पबहुत्वमाह-'एएसि णं पढमसमयनेरइयाणं अपढमसमयनेरइयाणं कयरे कयरेहिंतो०' एतेषां खलु भदन्त ! प्रथमसमयनैरयिकाणामप्रथमसमयनैरयिकाणां कतरे कतरेभ्योऽल्पा बहुका स्तुल्याविशेषाधिकावेति प्रश्ने भगवानाह-गौतम ! 'सव्वोत्थोवा पढमसमयनेरइया' प्रथमसमयनैरयिकाः सर्वस्तोकाः एकसमये संख्यातीतानामपि स्तोकानामेवो त्पादात् । 'अपढमसमयनेरइया असंखेज्जगुणा' एभ्योऽप्रथमसमयनैरयिका असंख्येप्रदेशराशि प्रमाण श्रेणियों में जितने आकाश प्रदेश होते हैं उनके बराबर है । इनकी अपेक्षा अप्रथम समयवती देव असंख्यातगुणे अधिक हैं। क्योंकि व्यन्तर और ज्योतिष्क देव अधिक हैं। इनकी अपेक्षा अप्रथम समयवता तिर्यग्योनिक अनन्तगुणे अधिक है क्योंकि वनस्पतियों का प्रमाण अनन्त कहा गया है। ___अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'एएसि णं भंते ! पढमसमय णेरइयाणं अपढमसमय नेरइयाणं कयरे कयरेहिंतो' हे भदन्त ! इन प्रथम समयवर्ती और अप्रथम समयवर्ती नैरयिकों के बीच में कौन किनकी अपेक्षा अल्प है ? कौन किनकी अपेक्षा बहुत हैं ? कौन किनके बराबर है ? और कौन किससे विशेषाधिक हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-गौतम ! 'सव्वत्थोवा पढमसमयनेरइया' हे गौतम ! सबसे कम प्रथम समय के नैरयिक हैं ? क्योंकि एक समय में संख्यातीत ऐसे नारकी अल्प ही उत्पन्न होते हैं। इनकी अपेक्षा 'अपढमसमय नेरइया असंखेज्जगुणा' अप्रथम समयवर्ती जो नैरयिक તેના કરતાં અપ્રથમસમયવતી દેવ અસંખ્યાતગણું વધારે છે. કેમકે વ્યન્તર અને તિષ્ક દેવ વધારે છે તેના કરતાં અપ્રથમસમયવતી તિર્યંગ્યનિક જીવ અનંતગણું વધારે છે. કેમકે વનસ્પતિયોનું પ્રમાણ અનંત કહેવામાં આવેલ છે. व गौतमस्वामी प्रसुश्रीन से पूछे छे , 'एएसिणं भंते ! पढमसमयणेरइयाणं अपढमसमयनेरइयाणं कयरे :कयरेहितो' सावन् २मा प्रथम સમયવતી અને અપ્રથમસમયવતી નરયિકમાં કોણ કોના કરતાં અલ્પ છે? કેણ કોના કરતાં વધારે છે? કોણ કોની બબર છે? કોણ કોના કરતાં विशेषाधि छ ? या प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री ४ छ , 'गोयमा ! सव्वत्थोषा पढमसमयनेरइया' 3 गौतम ! सौथी मोछ। प्रथम सभयना नयि छे. કેમકે એક સમયથી સંખ્યાતીત એવા નારકીયો અલ્પ જ હોય છે. તેના ४२di 'अपदमसमयनेरइया असखेज्जगुणा' मप्रथम समयवती ने२यि જીવાભિગમસૂત્ર Page #1313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३०० जीवाभिगमसूत्रे यगुणाः चिरकालावस्थायिनां तेषामन्यान्योत्पादेनाऽतिप्रभूतभावात् । ‘एवं सव्वे' एवं सर्वे तिर्ययोनिकमनुष्यदेवानां प्रथमसमयस्थाः सर्वस्तोकाः अप्रथमसमयस्था असंख्येयगुणाः। ___ अथैषां प्रथमाऽप्रथमसमयानां समुदायेन परस्परमल्पबहुत्वम् ‘एएसि णं. पढमसमयनेरइयाणं जाव अपढमसमयदेवाणय कयरे कयरेहितो०' प्रथमाsहैं वे असंख्यातगुणे अधिक हैं क्योंकि चिरकालावस्थायी नारकियों के बीच में अन्य २ नारकियों का उत्पात होता रहता है । इसलिये उनका प्रमाण बहुत हो जाता है। 'एवं सव्वे' इसी तरह से तिर्यग्योनिक मनुष्य और देवों के बीच में प्रथम समयस्थ तिर्यग्योनिक, मनुष्य और देव सबसे कम हैं और अप्रथम समयवर्ती तिर्यग्योनिक, मनुष्य और देव अपने में के प्रथम समयवर्ती तिर्यग् मनुष्य और देवों की अपेक्षा असंख्यातगुणे अधिक हैं । अर्थात् तिर्यग्योनिक जीवों में जो प्रथम समयवर्ती तिर्यग्योनिक जीव हैं वे सब से कम है और इनकी अपेक्षा जो प्रथम समयवर्ती तिर्यग्योनिक जीव हैं वे संख्यात. गुणें अधिक है। इसी तरह से प्रथम समयवर्ती मनुष्य सब से कम है और अप्रथम समयवर्ती मनुष्य इनकी अपेक्षा असंख्यातगुणें अधिक है। क्योंकि संमूच्छिम मनुष्य भी इसमें आ गये है इसी प्रकार प्रथम समयवर्ती देव सब से कम हैं और अप्रथम समयवर्ती देव उनकी अपेक्षा असंख्यातगुणे अधिक है। છે, તેઓ અસંખ્યાતગણું વધારે છે. કેમકે ચિરકાળની અવસ્થાવાળા નારકીમાં બીજા બીજા નારકીયાને ઉત્પાદ થતું રહે છે. તેથી તેમનું પ્રમાણ वयारे २४ लय छे. 'एवं सव्वे' मे०४ प्रमाणे तिय योनि, मनुष्य सने हेवामा પ્રથમસમયવતી તિબેનિક, મનુષ્ય અને દેવ સૌથી અ૯પ છે. અને આ પ્રથમ સમયવતી તિયોનિક, મનુષ્ય અને દેવ પિતામાના પ્રથમ સમયવતી તિર્યગૂ, મનુષ્ય અને દેના કરતાં અસંખ્યાતગણું વધારે છે. અર્થાત તિર્યગેનિક જીમાં જે પ્રથમસમયવર્તી તિયનિક જીવ છે, તેઓ સૌથી ઓછા છે. અને તેના કરતાં જે પ્રથમસમયવતી તિર્યનિક જીવ છે, તેઓ અસંખ્યાતગણી વધારે છે. એ જ પ્રમાણે પ્રથમ સમયવર્તી મનુષ્ય સૌથી અલ્પ છે. અને અપ્રથમ સમયવતી મનુષ્ય તેના કરતાં અસંખ્યાતગણું વધારે છે. કેમકે સંમૂચ્છિમ મનુષ્ય પણ તેમાં આવી જાય છે. એ જ પ્રમાણે પ્રથમ સમયવતી દેવે સૌથી ઓછા છે. અને અપ્રથમ સમયવતી દેવ તેના કરતાં અસંખ્યાતગણું વધારે છે. હવે ગૌતમસ્વામી પ્રભુશ્રીને આના સમુદાયને ઉદ્દેશીને અલપ બહુ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.७ सू. १३७ अष्टविध सं० स० जीवनिरूपणम् १३०१ प्रथमसमयनैरयिकतिर्यग्योनिकमनुष्यदेवानां कतरेभ्यः कतरेऽल्पा वा० ? भगवानाह-गौतम ! 'सव्वत्थोवा पढमसमयमणुस्सा' प्रथमसमयमनुष्याः सर्वस्तोकाः एकस्मिन् संख्यातीतानामपि स्तोकानामेवोत्पादात् । 'अपढमसमयमणुस्सा असंखेजगुणा' तेभ्यः अप्रथमसमयमनुष्या असंख्येयगुणाः चिरकालावस्थायितयाऽतिप्रभूतत्वेन लभ्यमानात् 'पढमसमयनेरइया असंखेजगुणा' पढमसमयदेवा असंखेज्जगुणा' तेभ्यः प्रथमसमयनैरयिका असंख्येयगुणाः तेभ्यो ___ अब गौतम ! प्रभु से इनके समुदाय को लेकर अल्पबहुत्व आदि को पूछते है । हे भदन्त ! प्रथम समयवर्ती अप्रथम समयवर्ती तिर्यग्योनिक आदि जीवों में कौन किनकी अपेक्षा अल्पत्वादि विशेषण वाले हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! 'सव्वत्थोवा पढमसमय मणुस्सा' सब से कम प्रथम समयवर्ती मनुष्य हैं क्योंकि प्रथम समय में ऐसे मनुष्य कम ही उत्पन्न होते है जो संख्यातीत हो ।'अपढमसमय' अप्रथम समयवर्ती जो मनुष्य हैं वे असंख्यातगुणे अधिक हैं क्योंकि अप्रथम समय में जो मनुष्य होते हैं वे चिरकालावस्थायी होने के कारण बहुत अधिक पाये जाते हैं । इनकी अपेक्षा अप्रथम समयवर्ती नैरयिक असंख्यातगुणे अधिक हैं क्योंकि एक समय में भी बहुत अधिक नारक जीवों का उत्पाद हो सकता है इनकी अपेक्षा प्रथम समयवर्ती देव असंख्यातगुणे अधिक हैं । क्योंकि व्यन्तर ज्योतिष्क देवों का एक भी समय में प्रचुरता से कदाचित् उत्पाद हो सकता है । इनकी अपेक्षा प्रथम समयवर्ती तिर्यग्योनिक जीव असंख्यातगुणे વિગેરે સંબંધી પ્રશ્ન કરે છે. કે હે ભગવન્ પ્રથમ સમયવતી અપ્રમથ સમયવતી તિર્યનિક વિગેરે માં કણ કેના કરતાં અલ્પ વિગેરે વિશેपा ॥ छ ? २मा प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री ४९ छ -3 गौतम ! 'सव्वत्थो. वा पढमसमयमणुस्सा' सौथी गछ। प्रथम समयवती मनुष्यो छे, उभ-प्रथम સમયમાં એવા મનુષ્ય થડાજ ઉત્પન્ન થાય છે. કે જે સંખ્યાતીત હોય છે. 'अपढमसमय' २५प्रथम समयवती मनुष्य छ, तमे। मसंन्यात पधारे છે. કેમકે-અપ્રથમ સમયમાં જે મનુષ્ય હોય છે તેઓ ચિરકાલાવસ્થાયી હોવાના કારણે ઘણા વધારે મળી આવે છે. તેના કરતાં અપ્રથમ સમયવતી નરયિક અસંખ્યાતગણું વધારે છે. કેમકે-વ્યન્તર અને જ્યોતિષ્ક દેને ઉત્પાત એક સમયમાં કદાચ પ્રચુરતા થી થઈ શકે છે તેના કરતાં પ્રથમ સમય વતી તિર્યનિક જીવ અસંખ્યાતગણું વધારે છે. કેમકે–તેમને ઉત્પાત જીવાભિગમસૂત્ર Page #1315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे देवावाsसंख्येयगुणाः । उक्तयुक्तेः । 'पढमसमयतिरिक्खजोणिया असंखेज्जगुणा'तेभ्यो देवेभ्यः प्रथमसमयतिर्यग्योनिका असंख्येयगुणाः नारकवर्जगतित्रयादपि उत्पादसम्भवात्, 'अपढमसमयनेरइया असंखेज्जागुणा' ततोऽसंख्येयगुणाः अप्रथमसमयनैरयिकाः अंगुलमात्र क्षेत्र प्रदेशराशेः प्रथमवर्गमूले द्वितीयवर्गमूलेन गुणिते यावान्प्रदेशरा शिस्तत्प्रमाणत्वात् । 'अपढमसमयदेवा असंखेज्जगुणा, अपढमसमयतिरिक्खजोणिया अनंतगुणा' तेभ्यः अप्रथमसमयदेवा असंख्येयगुणाः, तेभ्य अप्रथमसमयतिर्यग्योनिकास्तु अनन्तगुणाः वनस्पतिजीवानामनन्तत्वात् । उपसारमाह - ' से तं अट्ठविहा संसारसमावन्नगा जीवा पण्णत्ता' एवं त एते संसारसमापन्नका जीवा अष्टविधा प्रज्ञप्ताः इति सू०॥१३७॥ इति सप्तम्यां प्रतिपत्तावष्ट विधप्रतिपत्तिः ॥ १३०२ अधिक हैं। क्योंकि इनका नारक को छोडकर गति त्रस से भी उत्पाद होता हैं । इनकी अपेक्षा अप्रथम समयवता नैरयिक असंख्यात गुणे अधिक है क्योंकि अंगुल मात्र क्षेत्र प्रदेश राशि के प्रथम वर्गमूल में उसी राशि के द्वितीय वर्गमूल से गुणा करने पर जितनी प्रदेशराशि आती है, उतना प्रमाण इसका कहा गया है । इनकी अपेक्षा अप्रथमसमयवता तिर्यग्योनिक जीव अनन्तगुणें अधिक हैं। क्योंकि वनस्पतिकायिक जीव अनन्त हैं । 'सेत्तं अट्ठविहा संसार समावन्नगा जीवा पण्णत्ता' इस प्रकार से यह स्पष्टीकरण आठ प्रकार से संसारी जीवों के सम्बन्ध में किया गया है ॥ १३७॥ श्री जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलाल व्रतिविरचित जीवाभिगम सूत्र की प्रमेयद्योतिनि व्याख्या में सातवीं प्रतिपत्ति समाप्त ||७|| નારકને છેડીને ગતિ ત્રત્ર્યમાં પણ થાય છે. તેના કરતાં અપ્રથમસમયવતી નૈયિક અસંખ્યાતગણા વધારે છે. કેમકે આંગળ પ્રમાણ ક્ષેત્ર દેશ રાશિના પ્રથમ વ મૂળમાં એજ રાશીના ખીજાવ મૂળથી ગુણવાથી જેટલી પ્રદેશ રાશી આવે છે. એટલું પ્રમાણ તેમનું કહેવામાં આવેલ છે. તેના કરતાં અ પ્રથમ સમયવતી તિર્યંચેાનિક જીવ અન તગણા વધારે છે. કેમકે-વનસ્પતિ अयि व अनंत छे. 'सेत्तं अट्ठविहा संसारसमापन्नगा जीवा पण्णत्ता' म પ્રમાણે આ સ્પષ્ટી કરણ આઠ પ્રકારના સંસારી જીવાના સંબંધમા કરવામાં भोवत छे. ॥ सू. १३७ ॥ શ્રી. જૈનાચાય . જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી દાસીલાલ વ્રુતિવિરચિત જીવાભિગમ સૂત્રની પ્રમેયદ્યોતિકા ટીકાની સાતમી પ્રતિપત્તિ સમાપ્ત ।। ૭ ।। જીવાભિગમસૂત્ર Page #1316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ८ सू. १३८ नवविध सं० स० जीवनिरूपणम् अथाष्टमी प्रतिपत्तिः तत्र नवविध प्रतिपत्तिमाह मूलम् - तत्थ णं जे ते एवमाहंसु नवविहा संसारसमावन्नगा जीवा ते एवमाहंसु पुढवीकाइया आउक्काइया तेउ काइया - वाउक्काइया - वणस्सइकाइया बेइंदिया- तेइंदिया - चउ रिंदिया - पंचिंदिया | ठिई सव्वेसिं भाणियव्वा । पुढवीकाइयाणं संचिणा पुढवीकालो जाव वाउक्काइयाणं, वणसईणं वणस्सकालो, बेइंदिया तेइंदिया- चउरिंदिया संखेज्जं कालं, पंचिदियाणं सागरोपमसहस्सं साइरेगं । अंतरं सव्वेसिं अणतं कालं वणस्सइकाइयाणं असंखेज्जं कालं । अप्पा बहुगं, सव्वत्थोवा पंचिंदिया चउरिंदिया विसेसाहिया तेइंदिया विसेसाहिया, बेइंदिया विसेसाहिया, तेउक्काइया असंखेजगुणा, पुढवीकाइया - आउकाइया - वाउकाइया विसेसाहिया वणस्सइकाया अनंतगुणा से तं नवविहा संसारसमावण्णगा जीवा पन्ना || सू० १३८ ॥ णवविह पडिवत्ती समत्ता ॥ १३०३ छाया - तत्र खलु ये ते एवमुक्तवन्तो नवविधाः संसारसमापनका जीवास्त एवमुक्तवन्तः पृथिवीकायिकाः- अप्कायिका :- तेजस्कायिकाः- वायुकायिकाःवनस्पतिकायिकाः- द्वीन्द्रिया - स्त्रीन्द्रियाश्चतुरिन्द्रियाः पञ्चेन्द्रियाः । स्थितिः सर्वेषां भणितव्या । पृथिवीकायिकानां 'संचिणा' संस्थितिः पृथिवीकालो यावद् वायुकायिकानाम् वनस्पतीनां वनस्पतिकालः, द्वीन्द्रिया स्त्रीन्द्रि याश्चतुरिन्द्रियाः संख्येयं कालम् पञ्चेन्द्रियाणां सागरोपमसहस्रं सातिरेकम् । अन्तरं सर्वेषामनन्तं कालम् वनस्पतिकायिकानामसंख्येयं कालम् | अल्पबहुत्वम् सर्वस्तोकाः पञ्चेन्द्रिया चतुरिन्द्रया विशेषाधिकाः त्रीन्द्रिया विशेषाधिकाः द्वीन्द्रिया विशेषाधिकाः तेजस्कायिका असंख्येयाः पृथिवीकायिका अष्कायिका वायुकायिका विशेषाधिकाः वनस्पतिकायिका अनन्तगुणाः । त एते नवविधाः ससारसमापन्नका जीवाः प्रज्ञप्ताः ॥ ०१३८ ॥ જીવાભિગમસૂત્ર V - Page #1317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३०४ जीवाभिगमसूत्रे ॥ नवविध प्रतिपत्तिः ॥ टीका-'तत्थ णं जे ते एवमाहंसु णवविहा संसारसामावन्नगा जीवा ते एवमाहसु पुढवीकाइया आउकाइया तेउकाइया वाउकाइया वणस्सइकाइया, बेइंदिया-तेइंदिया-चरिंदिया पंचिंदिया' तत्र खलु ये ते दयाचित्ता एवमुक्तवन्तो-नवविधाः संसारसमापन्नका जीवाः सन्ति त एवमुक्तवन्तः -पृथिवीकायिकाः अप्कायिकाः तेजस्कायिकाः वायुकायिकाः वनस्पति का. यिकाः द्वीन्द्रियास्त्रीन्द्रियाश्चतुरिन्द्रयाः पञ्चेन्द्रियाः, त एते चत्वारस्त्रसाः संकलनया नवविधा जीवाः प्रदर्शिताः । अथैषां स्थितिः 'ठिई सव्वेसिं भाणियव्वा' स्थिति नवानां भणितव्याः । तथाहि-पृथिवीकायिकस्य जघन्यतोऽन्तमुहूर्तम् उ कर्पतो द्वाविंशतिर्वर्षसहस्राणि १ अप्कायिकस्याऽन्तर्मुहूर्तम्-सप्तवर्ष अष्टमी प्रतिपत्ति'तत्थणं जे ते एवमाहंसु नवविधा संसार समावन्नग जीवा'-इ० । टीकार्थ-गौतम से प्रभु ऐसा कह रहे हैं कि जिन आचार्यों ने ऐसा कहा कि संसारी जीव नौ प्रकार के हैं उन्होंने इस सम्बन्ध में ऐसा विवेचन किया है-'पुढवीकाइया आउक्काइया. तेउक्काइया, वाउ. काइया, वणस्सइकाइया, वेइंदिया, तेइंदिया, चउरिंदिया, पंचिंदिया' पृथिवीकायिक १ अप्कायिक २ तेजस्कायिक ३ वायुकायिक ४ वनस्पतिकायिक ५ दोइन्द्रिय ६ तेइन्द्रिय ७ चौइन्द्रिय ८ और पंचेन्द्रिय ९ इस प्रकार के संसारी जीव हैं 'ठिई सव्वेसि भाणियच्या' यहां सब की स्थिति का वर्णन करना चाहिये-जैसे पृथिवीकायिक एकेन्द्रिय की जघन्य स्थिति अन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्ट स्थिति २२ हजार वर्ष की है । अप्कायिक जीवों की जघन्य स्थिति एक अन्तर्मुहूर्त की નવમી પ્રતિપત્તિને આરંભ 'तत्थ णं जे ते एवमाहंसु नवविहा संसारसमावन्नगजीवा' त्याहि. ટીકાર્ચ–ગૌતમસ્વામીને પ્રભુશ્રી એવું કહે છે કે જે આચાર્યોએ એવું કહેલ છે કે–સંસારી જીવ નવ પ્રકારના છે. તેઓએ આ સંબંધમાં એવું उस छ -'पुढवीकाइया आउकाइया, तेउकाइया; वाउकाइया, वणस्सइकाइया, बेइंदिया, ते इंदिया, चउरिदिया, पंचिंदिया' पृथ्वीमाय १ २७य २ ते४२४ाय ૩ વાયુકાયિક ૪ વનસ્પતિકાયિક ૫ બે ઇંદ્રિય ૬, તે ઈદ્રિય ૭, ચૌઈદ્રિય ૮ सन पयन्द्रिय ८२ रीते न प्रा२ना ससारी । छे. 'ठिई सव्वेसिं भाणियव्वा' मडीयां यानी स्थितिनु वा न ४२री से नये. सम-पृथ्वी કાયિક એકેન્દ્રિયની જઘન્ય સ્થિતિ અંતમુહૂતની છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૨૨ બાવીસ હજાર વર્ષની છે. અકાયિક જીની જઘન્ય સ્થિતિ એક અંત જીવાભિગમસૂત્ર Page #1318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ८ सू.१३८ नवविध सं० स० जीवनिरूपणम् १३०५ सहस्राणि २ तेजस्कायिकस्याऽन्तर्मुहूर्तम्-त्रीणि रात्रिंदिवानि ३ वायुकायिकस्याऽन्तर्मुहूर्तम्-त्रीणि वर्षसहस्राणि ४ वनस्पतिकायिकस्याऽन्तमुहूर्तम्-दशवर्ष सहस्राणि ५ द्वीन्द्रियस्यान्तर्मुहूर्तम् -द्वादशसंवत्सरान् ६ त्रीन्द्रियस्याऽन्तर्मुहूर्तम्एकोनपश्चाशद्रात्रिदिवानि ७, चतुरिन्द्रियस्याऽन्तर्मुहूर्तम्-पण्मासान् ८ पञ्चे. न्द्रियस्याऽन्तर्मुहर्तम्-त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि ९, जघन्योत्कर्षाभ्यां स्थितिः । संप्रति कायस्थितिनाह-'पुढवीकाइयाणं संचिट्ठणा पुढवीकालो जाव वाउक्काइयाणं' पृथिवीकायिकानां संचिटणा-कास्थितिः पृथिवीकालम् असंख्येयं कालं । है और उत्कृष्टस्थिति सात हजार वर्ष की है । तेजस्कायिक जीवों की जघन्यस्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्ट से तीन दिन रात की है वायुकायिक जीवों की स्थिति जघन्य से एक अन्तमुहूर्त की है और उत्कृष्ट से तीन हजार वर्ष की कै वनस्पतिकायिक जीवों की जघन्यस्थिति एक अन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्ट स्थिति दश हजार वर्ष की है द्वीन्द्रिय जीव की जघन्यस्थिति एक अन्तर्महर्त की है और उत्कृष्ट स्थिति १२ वर्ष की है तेइन्द्रिय जीव की जघन्य स्थिति एक अन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्ट स्थिति ४९ दिनरात की है चौइन्द्रिय जीव की जघन्य स्थिति एक अन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्टस्थिति छह मास की है पश्चेन्द्रिय जीव की जघन्यस्थिति एक अन्तर्मुहूर्त की है । और उत्कृष्ट स्थिति तेतीस सागरोपम की है। कायस्थिति-'पुढविक्काइयाणं संचिट्ठणा पुढविकालो जाव वाउक्काइयाणं' पृथिवीकायिक जीवों की कायस्थिति असंख्यात काल મુહૂર્તની છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ સાત હજાર વર્ષની છે. તેજરકાયિક જીવની જઘન્યસ્થિતિ જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂર્તની છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી ત્રણ દિવસ રાતની છે. વાયુકાયિક જીવોની સ્થિતિ જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂર્તની છે. અને ઉત્કટથી ત્રણ હજાર વર્ષની છે. વનસ્પતિકાયિક જીવની જઘન્ય સ્થિતિ એક અંતર્મુહૂર્તની છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ દસ હજાર વર્ષની છે. બે ઈદ્રિયવાળા જીવોની જઘન્ય સ્થિતિ એક અંતર્મુહૂર્તાની છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૧૨ બાર વર્ષની છે. ત્રણ ઈદ્રિયવાળા જીવની જઘન્ય સ્થિતિ એક અંતર્મુહર્તાની છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૪૯ ઓગણું પચાસ દિવસ રાતની છે. ચાર ઈદ્રિયવાળા જીવની જઘન્ય સ્થિતિ એક અંતમુહૂર્તની છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ છ માસની છે. પંચેન્દ્રિય જીવની જઘન્ય સ્થિતિ એક અંતર્મુહૂર્તની છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ તેત્રીસ સાગરોપમની છે. यस्थितिनु ४थन पुढवीकाइयाणं संचिगुणा पुढविकालो जाव वाउ काइयाण' पृथ्वीय जी० १६४ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३०६ ___ जीवाभिगमसूत्रे स चाऽसंख्येयोत्सपिण्यवसर्पिणी कालरूपः कालतः क्षेत्रतोऽसंख्येया लोकाः । एवम्-अप्तेजो वायुकायिकानां कायस्थितिः पृथिवीकालप्रमाणैव । 'वणस्सईणं वणस्सइकालो' वनस्पतीनां वनस्पतिकालं कायस्थितिः अनन्तं कालमनन्ता उत्सपिण्यवसपिण्यः कालतः क्षेत्रतोऽनन्ता लोका असंख्येयाः पुद्गलपरावर्ताः आवलिकाया असंख्येयो भागः इति । 'बेईदिया-तेइंदिया-चउरिंदिया संखेज्जं कालं' द्वीन्द्रिय-त्रीन्द्रिय-चतुरिन्द्रियाणाम् संख्येयकालं कायस्थितिः । 'पंचिंदियाणं सागरोवमसहस्सं साइरेगं' सातिरेकसागरोपमसहस्रं कायस्थितिः पञ्चेन्द्रियाणाम् । की है यह असंख्यात काल असंख्यात उत्सर्पिणी अवसर्पिणी रूप होता है और लोक की अपेक्षा असंख्यात लोक रूप होता है इसी तरह से अप्कायिक, तेजस्कायिक, और वायुकायिक जीवों की कायस्थिति का काल पृथिवीकाल-अनन्तकाल प्रमाण रूप ही है। 'वणस्मईणं वणस्सइकालो' वनस्पतिकायिक जीवों की कायस्थिति का काल अनन्तकाल रूप है । यह अनन्तकाल अनन्त उत्सर्पिणी और अनन्त अवसर्पिणो रूप होता है तथा क्षेत्र की अपेक्षा अनन्तलोकरूप होता है एवं असंख्यात पुद्गल परावर्तरूप होता है ये पुद्गल आवलिका के असंख्यात भागरूप होते हैं। 'बेइंदिया तेइंदिया चउरिंदिया संखेज्जं कालं' दोइन्द्रिय, तेइन्द्रिय, चौइन्द्रिय इन जीवों की कायस्थिति का काल संख्यात कालरूप है एवं 'पंचिंदियाणं सागरोवमसहस्सं सातिरेगं' तथा पञ्चेन्द्रिय जीवों की कायस्थिति का काल જીવોની કાયસ્થિતિ અસંખ્યાત કાલની છે. આ અસંખ્યાતકાળ અસંખ્યાત ઉત્સર્પિણી રૂપ થાય છે. અન્યલકની અપેક્ષાએ અસંખ્યાત લેક રૂપ હોય છે. એજ પ્રમાણે અકાયિક તેજસ્કાયિક, અને વાયુકાયિક જીની કાય સ્થિતિને ॐ पृथ्वी -मनत ४ प्रभा ३५ ४ छ. 'वणस्सई णं वणस्सइ कालो' વનસ્પતિકાયિક જીવની કાયસ્થિતિને કાળ અનંતકાળ રૂ૫ છે. આ અનંત કાળ અનંત ઉત્સર્પિણી અને અનંત અવસર્પિણી રૂપ હોય છે. તથા ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી અનંતલેક રૂપ હોય છે. અને અસંખ્યાત પુદ્ગલ પરાવર્તરૂપ હોય छ. २॥ पुसस सालिना असण्यात मा ३५ डाय छे. 'बेइंदिया ते इंदिया चरिंदिया, संखेज्जं कालं' में द्रिय, ते द्रिय, यौद्रिय, । लवानी आय स्थितिमा ४ सध्यात ४७ ३५ छे. 'एवं पंचिंदियाणं सागरोवमसहस्स सातिरेग' तथा 'यन्द्रिय योनी आय स्थितिमा आ धारे જીવાભિગમસૂત્ર Page #1320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.८ सू.१३८ नवविध सं० स० जीवनिरूपणम् १३०७ अथैषामन्तरम् 'अंतरं सव्वेसिं अणंत कालं, वणस्सइकाइयाणं असंखेज्जकालं' अन्तरं सर्वेषां पृथिव्यप्तेजोवायु द्वित्रि चतुष्पश्चेन्द्रियाणामनन्तं कालं वनस्पतिकायिकानामसंख्येयं कालम् असंख्येया उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः कालतः क्षेत्रतोऽसंख्येया लोकाः शेषेषत्कर्षतोऽप्येतावन्तं कालम् अवस्थानसंभवात । 'अप्पाबहुयं' अल्पबहुत्वम्-पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पति द्वि-त्रि-चतु-पश्चेन्द्रियाणां कतरे कतरेभ्योऽल्पा बहुकास्तुल्या विशेषाधिकावेति प्रश्ने भगवानाहकुछ अधिक एक हजार सागरोपम का है यह कास्थिति का काल प्रत्येक जीव का उत्कृष्ट रूप कहा गया है जघन्य रूप से कायस्थिति का काल सब जीवों का एक एक अन्तर्मुहूर्त का ही है 'अंतरं सव्वेसिं अणंतं कालं' इन समस्त जीवों का अन्तरकाल इस प्रकार से हैपृथिवीकायिक पर्याय को छोडने के बाद पुनः पृथिवीकायिक पर्याय को प्राप्त करना चाहता है तो उसकी प्राप्ति में उसे अंतर जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का होता है और उत्कृष्ट से अन्तर अनन्तकाल का होता है क्योंकि किसी २ पृथिवीकायिक जीव वनस्पतियों में इतने काल तक पृथिवीकायिक पर्याय को छोड़ने के बाद अवस्थान हो सकता है इसी तरह का अन्तर काल अप्कायिक, तेजस्कायिक, वायुकायिक, द्वीन्द्रिय तेइन्द्रिय, चौइन्द्रिय और पञ्चेन्द्रिय जीवों के सम्बन्ध में भी जानना चाहिये । वनस्पतिकायिक का अन्तरकाल जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का है और उत्कृष्ट से असंख्यातकाल का है इस में असंख्यात उत्सर्पिणियां और असंख्यात अवसर्पिणियां समाप्त हो એક હજાર સાગરોપમાને છે. આ કાય સ્થિતિનકાળ પ્રત્યેક જીવને ઉત્કૃષ્ટ રૂપથી કહેવામાં આવેલ છે. જઘન્ય પણાથી કાયસ્થિતિને કાળ બધા જીવોને से ये मत इतनी ४ छ. 'अंतरं सव्वेसिं अणतं कालं' मा सघा! ને અંતરકાળ આ પ્રમાણે છે. પૃથ્વીકાયિક જીવ જે પૃથ્વીકાય પર્યાય ને છોડયા પછી ફરીથી પૃથ્વીકાયિક પર્યાયને પ્રાપ્ત કરવા ચાહે તે તેને પ્રાપ્ત કરવામાં તેનું અંતર જઘન્યથી એક અંતમુહૂર્તનું હોય છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી અંતર અનંત કાળનું હોય છે. કેમકે-કઈ કઈ પૃથ્વીકાયિક જીવને વનસ્પતિ કાયિકમાં આટલા કાળ પર્યત પૃથ્વીકાયિક પર્યાયને છોડ્યા પછી તેનું અવસ્થાન થાય છે. એ જ પ્રમાણેને અંતરકાળ અકાયિક, તેજસ્કાયિક વાયુકાયિક દ્વીન્દ્રિય તે ઈદ્રિય, ચૌઈદ્રિય અને પંચેન્દ્રિય જીના સંબંધમાં પણ સમજવું. વનસ્પતિકાયિકને અંતરકાળ જઘન્યથી એક અંતમુહૂર્તને છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી અસંખ્યાતકાળને છે. તેમાં અસંખ્યાત ઉત્સર્પિણીયો અને અસંખ્યાત અવ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३०८ जीवाभिगमसूत्रे गौतम ! 'सव्वत्थोवा पंचिंदिया' सर्वस्तोकाः पञ्चेन्द्रियाः संख्येययोजनकोटिप्रमाणविष्कम्भमूचीप्रमितप्रतरासंख्येयभागवर्त्यसंख्येयश्रेणीगताकाशप्रदेशराशिप्रमाणत्वात् । 'चउरिदिया विसेसाहिया' ततः पूर्वस्माचतुरिन्द्रिया विशेषाधिकाः विष्कम्भसूच्या स्तेषां प्रभूतसंख्येययोजनकोटिकोटीप्रमाणत्वात् । 'बेइंदिया विसेसाहिया' ततो द्वीन्द्रिया विशेषाधिकाः तेषां विष्कम्भसूच्याः प्रभूततमसंख्येययोजनकोटि कोटि प्रमाणत्वात् । 'ते उक्काइया असंखेजा' ततस्ते. जाती है और क्षेत्र की अपेक्षा असंख्यात लोक आ जाते है इनके अल्पबहत्व के प्रश्न के उत्तर में इस प्रकार का कथन है 'सव्वत्थोवा पंचिंदिया' पञ्चेन्द्रिय जीव सब से कम हैं क्योंकि इनका प्रमाण संख्यात योजन कोटी कोटी प्रमाण जो विष्कम्भ सूची है उस सूची प्रमित प्रतर के असंख्यातवे भाग में जितनी असंख्यात श्रेणियां हैं उन श्रेणियों में जितनी आकाश प्रदेश राशि है उसके बराबर है इनकी अपेक्षा-'चउरिदिया विसेसाहिया' चौइन्द्रिय जीव विशेषाधिक है क्योंकि इनका प्रमाण विष्कम्भ सूची के प्रभूत संख्यात योजन कोटी कोटी गत आकाश प्रदेश राशि के बराबर कहा गया है इनकी अपेक्षा 'तेइंदिया विसेसाहिया' तेइन्द्रिय जीव विशेषाधिक हैं क्योंकि इनका प्रमाण विष्कम्भ सूची के प्रभूततर असंख्यात योजन कोटी कोटीगत आकाश प्रदेशराशि के बराबर कहा गया है 'बेइंदिया विसेसाहिया तेउक्काइया असंखे० पुढविका० आउ० वाउ० विसेसाहिया, वणस्ततिकाइया अणंतगुणा' दोइन्द्रिय जीवों का प्रमाण इनकी સર્પિણિયો સમાપ્ત થઈ જાય છે તેમના અ૯પ બહુત્વના પ્રશ્નના ઉત્તરમાં આ ॥२नु ४थन ४२५ छे. 'सव्वत्थोवा पंचिंदिया' ५'थेन्द्रिय ७१ सौथी माछ। छे. કેમકે તેમનું પ્રમાણ સંખ્યાત યોજન કટિ કોટિ પ્રમાણે જે વિષ્ક સૂચી છે. એ સૂચીથી પ્રમિત પ્રતરના અસંખ્યાતમાં ભાગમાં જેટલી અસંખ્યાત શ્રેણિયો છે એ શ્રેણિયોમાં જેટલી આકાશ પ્રદેશ રાશી છે. તેની બરાબર છે. तेना ४२di 'चउरिदिया विसेसाहिया' या२ द्रियवाणा वा विशेषाधि छे. કેમકે તેમનું પ્રમાણ વિધ્વંભ સૂચના પ્રભૂત સંખ્યાત જન કોટી કોટી गत मा1२१ प्रदेश २॥शिनी पराम२ ४३पामा मावेश छ. तेना ४२di 'तेइं दिया विसेसहिया' द्रियाणा । विशेषाधि छ. भ-तेनु प्रभावि સૂચિના પ્રભૂતતર અસંખ્યાત જન કોટી કોટી ગત આકાશ પ્રદેશ રાશીની ५२२५२ ४उवामां आवेस छ. 'बेइंदिया विसेसाहिया, तेउक्काइया असंखे० पुढवि જીવાભિગમસૂત્ર Page #1322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. ८ सू. १३८ नवविध सं० स० जीवनिरूपणम् १३०९ जस्कायिका असंख्येयाः असंख्येयलोकाकाशप्रदेशप्रमाणत्वात् । ' पुढवीकाइया' ततः पृथिवीकायिका विशेषाधिकाः - प्रभूता संख्येय लोकाकाशप्रदेशप्रमाणत्वात् । 'आउकाइय०' ततोकायिका विशेषाधिकाः प्रभूततरासंख्येय लोकाकाशप्रदेशप्रमाणत्वात् - 'वाउकाइया विसेसाहिया' ततो वायुकायिका विशेषाधिकाः प्रभूततमासंख्येयलोकाकाशप्रदेशप्रमाणत्वात् । ' वणस्स इकाइया अनंतगुणा' ततो वनस्पतिकायिका अनन्तगुणाः अनन्तलोकाकाशप्रदेशप्रमाणत्वात् । उपसंहारः'सेत्तं णवविहा संसारसमावण्णगा जीवा पन्नत्ता' त एते नवविधाः पृथिव्याअपेक्षा विशेषाधिक कहा गया है- क्योंकि ये विष्कम्भ सूची के प्रभूततम असंख्यात योजन कोटी कोटी गत आकाश प्रदेशराशि के बराबर हैं । एकेन्द्रिय तेजस्कायिक का प्रमाण इनकी अपेक्षा असंख्यातगुणा अधिक है क्योंकि ये असंख्यात लोकाकाशगत प्रदेश राशि प्रमाण हैं इनकी अपेक्षा पृथिवीकायिक जीव विशेषाधिक हैं क्योंकि इनका प्रमाण प्रभूत असंख्यात लोकाकाश के प्रदेश बराबर कहा गया है इनकी अपेक्षा अष्कायिक जीव विशेषाधिक हैं क्योंकि इनका प्रमाण प्रभूततर असंख्यात लोकाकाश के प्रदेशों के बराबर हैं इनकी अपेक्षा वायुकायिक जीव विशेषाधिक हैं क्योंकि इनका प्रमाण प्रभूततम असंख्यात लोकाकाश गत प्रदेशों के बराबर है इनकी अपेक्षा वनस्पतिकायिक जीव अनन्तगुणें हैं क्योंकि इनका प्रमाण अनन्त लोकाकाश के प्रदेशों के बराबर है 'से त्तं णवविहा संसार काइया० आउ० वाउ ० विसे साहिया, वणस्स इकाइया अनंतगुणा' मे ंद्रिय વાળા જીવાનુ પ્રમાણ તેના કરતાં વિશેષાધિક કહેવામાં આવેલ છે. કેમકે એ વિષ્ણુભ સૂચીના પ્રભૂતતમ અસંખ્યાત યાજન કોટી કોટી ગત આકાશ પ્રદેશ રાશીની બરાબર છે. એકેન્દ્રિય તેજસ્કાયિકનું પ્રમાણ તેના કરતાં અસ’ખ્યાત ગણું વધારે છે. કેમકે એ અસંખ્યાત લાકાકાશ ગત પ્રદેશ રાશિ પ્રમાણ છે. તેના કરતાં પૃથ્વીકાયિક જીવ વિશેષાધિક છે, કેમકે તેનું પ્રમાણુ પ્રભૂત અ સખ્યાત લેાકાકાશના પ્રદેશેાની બરાબર છે. તેના કરતાં અકાયિક જીવ વિશે. ષાધિક છે. કેમકે તેનું પ્રમાણુ પ્રભૂતતર અસંખ્યાત લેકાકાશના પ્રદેશાની ખરેખર છે. તેના કરતાં વાયુકાયિક જીવ વિશેષાધિક છે. પ્રભૂતતમ અસંખ્યાત લેાકાકાશ ગત પ્રદેશની ખાખર સ્પતિ કાયિક જીવ અનતગણા છે. કેમકે તેનું પ્રમાણ અનંત લેાકાકાશના प्रदेशांनी रोजर छे. 'सेत्तं णवविहा संसार समावण्णगा जीवा पण्णत्ता' मा કેમકે તેનું પ્રમાણ છે. તેના કરતાં વન જીવાભિગમસૂત્ર - Page #1323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३१० जीवाभिगमसूत्रे दयः पञ्चेन्द्रियान्ताः संसारस्थितिमन्तो जीवाः प्रदर्शिताः इति । ___ अष्टमी प्रति पत्तिर्नवविधा समाप्ताः ॥सू०१३८॥ अथ नवमी प्रतिपत्तिः-दशविधां प्रतिपत्तिं दर्शयतिमूलम्-तत्थ णं जे ते एवमासु दसविहा संसारसमा वनगा जीवा ते एवमाहंसु तं जहा-पढमसमयएगिदियाअपढमसमयएगिदिया, पढमसमयबेइंदिया अपढमसमय. बेइंदिया, जाव पढमसमयपंचिंदिया, अपढमसमयपंचिंदिया। पढमसमयएगिदियस्स णं भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता? गोयमा ! जहन्नेणं एक्कं समयं उकोसेणं एक्कं समयं, अपढमसमयएगिदियस्स जहन्नेणं खुड्डागं भवग्गहणं समऊणंउक्कोसेणं बावीसं वाससहस्साई समऊणाई। एवं सव्वेसिं पढमसमयिकाणं जहेन्नेणं एको समओ उकोसेणं एको समओ, अपढमसमइकाणं जहन्नेणं खुड्डागं भवग्गहणं समऊणंउक्कोसेणं जा जस्स ठिई सा समऊणा जाव पंचिंदियाणं तेत्तीसं सागरोवमाइं समऊणाई । संचिटणा पढमसमयस्स जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं एक्कं समयं, अपढमसमइयाणं जह. न्नेणं खुड्डागं भवग्गहणं समऊणं उक्कोसेणं एगिदियाणं वण. स्तइकालो, बेइंदिय-तेइंदिय-चउरिदियाणं संखेज्जं कालं पंचिंदियाणं सागरोवमसहस्सं साइरेगं। पढमसमयएगिदियाणं केवइयं अंतरं होइ ? गोयमा! जहन्नेणं दो खुड्डागभवग्गह णाई समऊणाइं उकोसेणं वणस्सइकालो अपढमसमयएगिं यस्त अंतरं जहन्नेणं खुड्डागं भवग्गहण समयाहियं-उको. समावण्णगा जीवा पन्नत्ता' इस प्रकार का यह स्पष्टी करण नौ प्रकार के जो संसारी कहे गये हैं उनके सम्बन्ध में किया गया है ॥१३८॥ રીતનું સ્પષ્ટીકરણ નવ પ્રકારના જે સંસારી જીવ કહેલા છે, તેના સંબંધમાં કરવામાં આવેલ છે. જે સૂ ૧૩૮ છે જીવાભિગમસૂત્ર Page #1324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.९ सू.१३९ दशविध सं० स० जीवनिरूपणम् १३११ सेणं दो सागरोवमसहस्साई संखेज्जवासमभहियाई, सेसाणं सव्वेसिं पढमसमयिकाणं अंतरं जहन्नेणं दो खुड्डाइं भवग्गहणाइं समऊणाई उक्कोसेणं वणस्सइकालो अपढमसमयिकाणं सेसाणं जहन्नेणं खुड्डागं भवग्गहणं समयाहियं उक्कोसेणं वणस्सइकालो । पढमसमइयाणं सव्वेसिं सव्वत्थोवा पढमसमय पंचिंदिया पढमसमयचउरिदिया विसेसाहिया पढमसमय तेइं. दिया विसेसाहिया पढमसमयबेइंदिया विसेसाहिया पढमसमयएगिदिया विसेसाहिया। एवं अपढमसमयिका वि नवरं अपढमसमयएगिदिया अणंतगुणा। दोण्हं अप्पबहु सव्व त्थोवा पढमसमय एगिदिया अपढमसमयएगिदिया अणंतगुणा सेसाणं सव्वत्थोवा पढमसयिया अपढमसमइया असंखेज्जगुणा। एएसि णं भंते ! पढमसमयएगिदियाणं अपढमसमयएगिदियाणं जाव अपढमसमयपंचिंदियाण य कयरे कयरेस्तिो अप्पा वा जाव विसेसाहिया वा ? गोयमा ! सव्वत्थोवा पढमसमयपंचिंदिया पढमसमयचउरिदिया विसेसाहिया पढमसमयतेइंदिया विसेसाहिया एवं हेट्रामुहा जाव पढमसमयएगिदिया विसेसाहिया अपढमसमयपंचिंदिया असंखेज्जगुणा अपढमसमयचउरिदिया विसेसाहिया जाव अपढमसमयएगि दिया अणंतगुणा। सेत्तं दसविहा संसारसमावण्णगा जीवा पन्नत्ता । से तं संसारसमावण्णगजीवाभिगमे ॥सू०१३९॥ छाया-तत्र खलु ये ते एवमुक्तवन्तो दशविधाः संसारसमापनका जीवा स्त एवमुक्तवन्तः तद्यथा प्रथमसमयैकेन्द्रियाः अप्रथमसमयैकेन्द्रियाः प्रथमसमय द्वीन्द्रियाः यावत्प्रथमसमयपश्चेन्द्रियाः अप्रथमसमयपश्चेन्द्रियाः । प्रथमसमयकेन्द्रियस्य खलु भदन्त ! कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! जयन्येनैकं समयम्-उत्कर्षेणैकं समयम् । अप्रथमसमयैकेन्द्रियस्य जघन्येन क्षुल्लकं भवग्रहणं समयोनम्-उत्कर्षेण द्वाविंशतिर्वर्षसहस्राणि समयोनानि, एवं सर्वेषां प्रथमसमयि. कानां जघन्येनैक समयम् उत्कर्षेणैकं समयम् अप्रथमसमयिकानां जघन्येन क्षुल्लक જીવાભિગમસૂત્ર Page #1325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३१२ जीवाभिगमसूत्रे भवग्रहणं समयोनम् - उत्कर्षेण या यस्य स्थितिः सा समयोना यावत्पञ्चेन्द्रियाणां त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि समयोनानि । 'संचिणा' संस्थितिः प्रथमसमयिकस्य जघन्येनैकं समयम् - उत्कर्षेणैकं समयम् अप्रथमसमयिकानां जघन्येन क्षुल्लकंभवग्रहणं समयोनम् - उत्कर्षेणैकेन्द्रियाणां वनस्पतिकालः । द्वीन्द्रिय-त्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियाणां संख्येयं कालम् - पञ्चेन्द्रियाणां सागरोपमसहस्रं सातिरेकम् । प्रथमसमयै केन्द्रियाणां कियन्तं कालमन्तरं भवति ? गौतम ! जघन्येन द्वे क्षुल्लकभवग्रहणे समयोने, उत्कर्षेण वनस्पतिकालः, अप्रथमस मयै केन्द्रियाणामन्तरं जघन्येन क्षुल्लकं भवग्रहणं समयाधिकम् - उत्कर्षेण द्वे सागरोपमसहस्रे संख्येयवर्षाभ्यधिके शेषाणां सर्वेषां प्रथमसमयिकाणामन्तरं जघन्येन द्वे क्षुल्लके भवग्रहणे समयोने उत्कर्षेण वनस्पतिकालः । अप्रथमसमयिकाणां शेषाणां जघन्येन क्षुल्लकं भवग्रहणं समयाधिकम् - उत्कर्षेण वनस्पतिकालः । प्रथमसमयिकानां सर्वेषां सर्वस्तोकाः प्रथमसमय पञ्चेन्द्रियाः प्रथमसमयचतुरिन्द्रिया विशेषाधिकाः प्रथमप्तमयत्रीन्द्रिया विशेषाधिकाः । प्रथमसमयद्वीन्द्रिया विशेषाधिकाः प्रथमसमयैकेन्द्रिया विशेषाधिकाः एवम प्रथमसमयिका अपि, नवरम् - अप्रथमसमयैकेन्द्रिया अनंतगुणाः । द्वयोरल्पबहुत्वम् सर्वस्तोकाः प्रथमसमयै केन्द्रिया अप्रथम समयै केन्द्रिया अनन्तगुणाः, शेषाणां सर्वस्तोकाः प्रथमसमयिकाः अप्रथमसमयिका असंख्येयगुणाः । एतेषां खलु भदन्त ! प्रथमसमयैकेन्द्रियाणाम् अप्रथमसमयै केन्द्रियाणां यावद् अप्रथमसमयपञ्चेन्द्रियाणां च कतरेकतरेभ्योऽल्पा वा यावद् विशेषाधिका वा ? गौतम ! सर्वस्तोकाः प्रथमसमयपञ्चेन्द्रियाः प्रथमसमयचतुरिन्द्रिया विशेषाधिकाः, प्रथमसमयत्रीन्द्रिया विशेषाधिकाः एवमधोमुखा यावत्प्रथमसमयैकेन्द्रिया विशेषाधिकाः, अप्रथमसमयपञ्चेन्द्रिया असंख्येयगुणाः, अप्रथमसमयचतुरिन्द्रिया विशेषाधिकाः यावदप्रथमसमयै केन्द्रिया अनन्तगुणाः । त एते दशविधाः संसारसमापन्नका जीवाः प्रज्ञप्ताः । सोयं संसारसमापन्नकजीवाभिगम इति ।। सू० १३९ ।। नवमीप्रत्तिपत्तिः समाप्ता टीका- 'तत्थ णं जे ते एवमाहंसु - दसविहा संसारसमावन्नगाजीवा - ते एव माहंसु - तं जहा - पढ़मसमयए गिंदिया - अपढमसमय एगिंदिया- पढमसमय बेई - नवमी प्रतिपत्ति 'तत्थ णं जे ते एवमाहंसु - दसविहा संसारसमापन्नगा जीवा દશમી પ્રતિપત્તિના આરભ ' तत्थ णं जे ते एवमाहंसु - दसविहा संसारसमावण्णगा जीवा ते एवमा જીવાભિગમસૂત્ર Page #1326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.९ सू.१३९ दशविध सं० स० जीवनिरूपणम् १३१३ दिया-अपढमसमय बेईदिया जाव अपढमसमयपचिंदिया' तत्र खलु ये ते मर्मज्ञा एवमुक्तवन्तः संसारसमापन्नकदशविधा जीवाः ते इत्थं समर्थयन्त:-उक्तवन्तः तद्यथा-श्रवणे दीयतां क्षणः प्रथम एव-न द्वितीयादिः समयो वर्तनस्य येषां ते तथाविधाः १ अप्रथमसमयकेन्द्रियाः २ प्रथमसमयद्वीन्द्रियाः ३ अप्रथमसमय द्वीन्द्रियाः ४ यावत्-अप्रथमसमयपश्चेन्द्रिया गण्यन्ते तावद्गणनाकार्या-१० । तत्र दशविधेषु-'पढमसमयएगिदियस्स णं भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता' ते एवमाहंसु तं जहा-इत्यादि। ___टीकार्थ-गौतम से प्रभु ऐसा कह रहे हैं-हे गौतम ! जिन मर्मज्ञों ने संसारी जीव १० प्रकार हैं ऐसा कहा है उन्होंने इस सम्बन्ध में इस प्रकार से स्पष्टीकरण किया है-'पढमसमय एगिंदिया अपदमसमय एगिदिया' प्रथम समयवर्ती एकेन्द्रिय, अप्रथमसमयवर्ती एकेन्द्रिय 'पढमसमय बेइंदिया, अपढमसमय बेइंदिया' प्रथम समयवर्ती दोइन्द्रिय, अप्रथम समयवर्ती दोइन्द्रिय 'जाव पढमसमय पंचिंदिया अपढमसमय पंचिंदिया' यावत् प्रथम समयवर्ती तेइन्द्रिय अप्रथम समयवर्ती तेइन्द्रिय प्रथम समयवर्ती चौइन्द्रिय अप्रथम समयवर्ती चौइन्द्रिय-तथा प्रथम समयवर्ती पंचेन्द्रिय और अप्रथम समयवर्ती पंचेन्द्रिय, इस प्रकार से ये १० प्रकार के संसारी जीव कहे गये हैं। अब गौतम ! प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'पढमसमय एगिदि. हंसु तं जहा' त्याह ટીકાઈ_ગૌતમસ્વામીને પ્રભુશ્રી કહે છે કે હે ગૌતમ! જે મર્મજ્ઞોએ સંસારી જીવો ૧૦ દસ પ્રકારના છે, એ પ્રમાણે કહ્યું છે, તેઓએ આ સંબંધમાં या प्रमाणे २५ष्टी४२९४ ४२० छ. 'पढमसमयएगिदिया अपढमसमयएगिदिया' प्रथम सभयवती मेन्द्रिय प्रथम समयवतीन्द्रिय, 'पढम समय बेइंदिया, अपढमसमयबेइं दिया' प्रथम सभयती मेद्रिय' मने मप्रथम समयवती छन्द्रय, जाव पढमसमयपंचिंदिया, अपढमसमयपंचिंदिया' યાવત્ પ્રથમ સમયવતી તે ઈદ્રિય અપ્રથમ સમયવતી તે ઈદ્રિય પ્રથમ સમયવતી ચૌ ઈદ્રિય અને અપ્રથમ સમયવર્તી ચૌઈ દ્રિય તથા પ્રથમ સમય વતિ પચંદ્રિય અને અપ્રથમસત્યવતી પંચેન્દ્રિય. આ પ્રમાણે એ બધા મળીને ૧૦ દસ પ્રકારના સંસારી જીવો કહેવામાં આવેલા છે. હવે ગૌતમસ્વામી તેઓની સ્થિતિના વિષયમાં પ્રભુશ્રીને પૂછે છે કે'पढमसमयएगिदियस्सणं भंते ! केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता' हे लगवन् ! प्रथम जी० १६५ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३१४ जीवाभिगमसूत्रे प्रथमसमयैकेन्द्रियजीवस्य खलु भदन्त ! कियन्तं कालं स्थितिः ? भगावानाह'गोयमा ! जहन्नेणं एक समयं-उक्कोसेणं एकं समयं' जघन्योत्कर्पाभ्यामेकः प्रतिष्ठाकालः । 'अपढमसय एगिदियस्स जहन्जेणं खुड्डागं भवग्गहणं समऊणंउक्कोसेणं बावीसं वाससहस्साई समऊणाई' अप्रथमसमयैकेन्द्रियस्य जघन्येन क्षुल्लकं भवग्रहणं समयोनम् षट् पञ्चाशदधिकावलिका शतद्वयप्रमाणम् प्रथमसमयेऽप्रथमसमयत्वाऽभावात्समयोनता । उत्कर्षण द्वाविंशतिवर्षसहस्राणि समयोनानि । 'एवं सव्वेसि पढमसमइकाणं जहन्नेणं एको समओ उक्कोसेणं एको समओ' एवं सर्वेषां द्वयादि पश्चेन्द्रियप्रथमसमयवतां जघन्योत्कर्षाभ्यां स्थिति रुद्भावयस्स णं भंते ! केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता' हे भदन्त ! प्रथम समयवर्ती एकेन्द्रिय जीव की स्थिति कितने काल की कही गई है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! जहण्णेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं एक्कं समयं प्रथम समयवर्ती एकेन्द्रिय जीव की स्थिति जघन्य से एक समय की और उत्कृष्ट से भी एक समय की कही गई है तथा 'अपढमसमयएगिदियस्स जहण्णेणं खुड्डागं भवग्गहणं समउणं उक्कोसेणं बावीसं वाससहस्साई समऊणाई तथा अप्रथम समयवर्ती एकेन्द्रिय जीव की स्थिति जघन्य से तो क्षुद्र भवग्रहण रूप है और उत्कृष्ट से एक समय कम २२ हजार वर्ष की है यह स्थिति पृथिवीकायिक एकेन्द्रिय जीव की अपेक्षा से कही गई जानना चाहिये एवं सव्वेसिं पढमसमयिकाणं जहण्णेणं उक्कोसेणं एको समओ' इसी प्रकार से प्रथम समयवर्ती जितने भी एकेन्द्रियादिक जीव हैं उन सब સમયવતી એક ઈન્દ્રિયવાળા જીવની સ્થિતિ કેટલા કાળની કહેવામાં આવેલ छ ? ॥ प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री ४ छ -'गोयमा ! जहणेणं एक्कं समय उकोसेणं एक्कं समयं' प्रथम समयक्ती ४ ४द्रियाणा पनी स्थिति જઘન્યથી એક સમયની છે અને ઉત્કૃષ્ટથી પણ એક સમયની છે. તથા “જपढमसमयएगिदियस्स जहण्णेणं खुड्डागं भवग्गहणं समऊणं बावीसं वाससहस्साई समऊणाई' मप्रथम समयवती मेद्रियावानी स्थिति धन्यथी तो એક શુદ્ર ભવ ગ્રહણ રૂપ છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી એક સમય કમ ૨૨ બાવીસ હજાર વર્ષની છે. આ સ્થિતિ પૃથ્વીકાયિક એક ઈદ્રિયવાળા જીવની અપેક્ષાથી डेपामा मावी छ तम सभा. 'एवं सव्वेसिं पढमसमयिकाणं जहण्णेणं एक्को समओ उक्कोसेणं एक्को समओ' २मा प्रमाणे प्रथम समयता रेसा मे है. ન્દ્રિયદિક જીવે છે, એ બધાની જઘન્ય સ્થિતિ એક અંતમુહૂની છે. અને જીવાભિગમસૂત્ર Page #1328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.९ सू.१३९ दशविध सं० स० जीवनिरूपणम् १३१५ नीया । 'अपढमसमयबेइंदियस्स जहन्नेणं खुडागं भवग्गहणं समऊणं' अप्रथमसमयद्वीन्द्रियस्य जघन्येन समयोनक्षुल्लकं भवग्रहणम् । 'उक्कोसेणं जा जस्सठिई सा समऊणा जाव पंचिंदियाणं तेत्तीसं सागरोवमाई समऊणाई' उत्कर्षेण या यस्य स्थितिः सा समयोना कार्या यावत्पश्चेन्द्रियाणां त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि समयो नानि तत्राऽप्रथमसमयद्वीन्द्रियसूत्रे जघन्यं समयोनक्षुल्लकभवग्रहणं पूर्ववत् १, उत्क र्षतः समयोन द्वादश संवत्सराः समयोनाः २ । अप्रथमसमयत्रीन्द्रियेऽपि जघन्यं तथैव पूर्ववत १ उत्कर्षत एकोन पञ्चाशद रात्रिदिवानि समयोनानि । अप्रथमसमयचतुरिन्द्रियसूत्रेऽपि जघन्यं पूर्ववत्-१ उत्कर्षतः समयोना षण्मासाः २ । अप्रथमकी जघन्य स्थिति एक अन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्ट स्थिति भी एक ही अन्तर्मुहूर्त की है । 'अपढम समय० जहण्णेणं खुड्डागं भवग्गहणं समऊणं उक्कोसेणं जा जस्स ठिई सा समऊणा जाव पंचिंदियाणं तेत्तीसं सागरोवमाइं समऊणाई' अप्रथम समयवर्ती एकेन्द्रियादिक जीवों की स्थिति जघन्य से तो एक समय कम क्षुल्लक भव ग्रहण रूप है और उत्कृष्ट से अपनी २ कही गई स्थिति के अनुरूप है पर उत्कृष्ट स्थिति में से एक २ समय कम करके वह उन जीवों की कही गई है जैसे द्वीन्द्रिय जीव जो कि अप्रथम समयवर्ती है उसकी जघन्य स्थिति एक समय कम क्षुल्लक भवग्रहणरूप है और उत्कृष्टस्थिति एक समय कम १२ वर्ष की है तेइन्द्रिय जीव की जो कि अप्रथमसमयवर्ती है उसकी स्थिति जघन्य से तो एक समय कम क्षुल्लक भव ग्रहण रूप है और उत्कृष्ट स्थिति एक समय कम ४९ दिन रात की है । अप्रथम समयवर्ती चौइन्द्रिय जीव की जघन्य स्थिति एक उत्कृष्ट स्थिति ५५ ४०८ मतभुतनी छे. 'अपढमसमय० जहण्णेणं खुड्डागं भवग्गहणं समऊणं उक्कोसेणं जा जस्स ठिई सा समऊणा जाव पंचिंदियाणं तेत्तीसं सागरोवमाई समऊणाई' प्रथम सभयती से छद्रिय વિગેરે જીની સ્થિતિ જઘન્યથી એક સમય કમ ક્ષુલ્લક ભવગ્રહણ રૂપ છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી પિત પિતાની કહેવામાં આવેલ સ્થિતિ પ્રમાણે છે. પરંતુ આ ઉત્કટ સ્થિતિમાંથી એક એક સમય ઓછો કરીને તે સ્થિતિ એ જીની કહેવામાં આવેલ છે. જેમકે–જે અપ્રથમ સમયવતી બે ઈંદ્રિયવાળા જીવે છે તેઓની સ્થિતિ જઘન્યથી એક સમય કમ ફુલક ભવ ગ્રહણ રૂપ છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક સમય કમ ૧૨ બાર વર્ષની છે. અપ્રથમ સમયવતી તે ઈદ્રિય જીવની જઘન્ય સ્થિતિ એક સમય કમ ક્ષુલ્લક ભવગ્રહણ રૂપ છે અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક સમય કમ ૪૯ ઓગણ પચાસ દિવસ રાતની છે. આ પ્રથમ સમયવર્તી ચાર ઈદ્રિયવાળા જીવની જઘન્ય સ્થિતિ એક સમય કમ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३१६ जीवाभिगमसूत्रे समय पश्चेन्द्रिये जघन्यं पूर्ववत् १ उत्कर्षतः समयोन त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि २ । ( सर्वत्र प्रथमसमयहीनतैव समयोनता) अथ क्रमेण कायस्थितिरेतेषाम्'संचिट्ठणा पहमसमयस्स जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं एक्कं समयं प्रथमसमयवान् इति कृत्वा कालतः प्रथमसमयैकेन्द्रियस्य जघन्योत्कर्षाभ्यामेकं समयं कायस्थितिः । 'अपढमसमयकाणं जहण्णेणं खुड्डागं भवग्गहणं समऊणं' अप्रथमसमयवता मेकेन्द्रियादीनां जघन्येन समयेन क्षुल्लकभवग्रहणम् ततः परमन्यत्रकस्याऽप्युत्पादात् । 'उक्कोसेणं एगिदियाणं वणस्सइकालो' उत्कर्षतो वनस्पतिसमय हीन क्षुल्लक भव ग्रहण रूप है और उत्कृष्ट स्थिति एक समय कम ६ मास की है अप्रथम समयवर्ती पञ्चेन्द्रिय जीव की जघन्य स्थिति तो एक समय कम क्षुल्लक भव ग्रहण रूप है और उत्कृष्ट स्थिति एक समय कम तेतीस सागरोपम की है । यहां जो सर्वत्र एक समय हीनता कही गई है वह प्रथम समय की हीनता को लेकर को कही गई है। कायस्थिति-'संचिट्ठणा पढमसमयस्स जहण्णेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं एक्कं समयं' प्रथम समयवर्ती समस्त एकेन्द्रियादिक जीवों की कायस्थिति का काल जघन्य से एक समय का है और उत्कृष्ट से भी एक समय का है । तथा-'अपढमसमयकाणं जहण्णेणं खुड्डागं भवग्गणं समऊणं' अप्रथम समयवर्ती एकेन्द्रियादिक जीवों की कायस्थिति का काल जघन्य से तो एक समय कम क्षुद्र भव ग्रहण रूप है क्यों कि इसके बाद किसी २ एकेन्द्रियादिक जीव का अन्यत्रમુલક ભવ ગ્રહણ રૂપ છે. અને તેની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક સમય કમ ૬ છે માસની છે. અપ્રથમ સમયવતી પંચેન્દ્રિય જીવની જઘન્ય સ્થિતિ તે એક સમય કમ ક્ષુલ્લક ભવ ગ્રહણ રૂપ છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક સમય કમ તેત્રીસ સાગરોપમની છે. અહીયાં બધેજ જે એક સમયનું હીન પણ કહેવામાં આવેલ છે તે પ્રથમ સમયની હીનતાને લઈને કહેવામાં આવેલ છે. તેમ સમજવું. यस्थितिनु थन 'संचिद्रणा पढमसमयस्स जहण्णेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं एक्कं समय' પ્રથમ સમયવતી સઘળા એક ઇંદ્રિયવાળા વિગેરે જીવેની કાય સ્થિતિને કાળ જઘન્યથી એક સમયને છે અને ઉત્કૃષ્ટથી પણ એક સમયને છે. તથા 'अपढमसमयकाणं जहण्णेणं खुड्डागं भवग्गहणं समऊणं' २५प्रथम समयवती એકેન્દ્રિયાદિક જીની કાયસ્થિતિનો કાળ જઘન્યથી તે એક સમય કમ મુદ્ર ભવ ગ્રહણ રૂપ છે. કેમકે તે પછી કઈ કઈ એકેન્દ્રિયાદિક ને ઉત્પાત જીવાભિગમસૂત્ર Page #1330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.९ सू.१३९ दशविध सं० स० जीवनिरूपणम् १३१७ कालः एकेन्द्रियाणाम् स च कालः अनन्तं कालम् अनन्ता उत्सर्पिण्यवसपिण्यः कालतः, क्षेत्रतोऽनन्ता लोका असंख्येयाः पुद्गलपरावर्ताः, ते च पुद्गलपरावर्ता आवलिकाया असंख्येयो भागः, 'बेइंदिय तेइंदिय चउरिंदियाणं संखेज्जं कालं' द्वि-त्रि-चतुरिन्द्रियाणामप्रथमसमयवतां पूर्ववत् १ उत्कर्षतः संख्येयकालम् तत ऊर्ध्वमवश्यमुद्वर्तनात् । 'पंचिंदियाणं सागरोवमसहस्सं साइरेग' अप्रथमसमयपश्चेन्द्रियाणां क्षुल्लकभवग्रहणम्-सातिरेकसागरोपमसहस्रश्च जघन्योत्कर्षाभ्याम् । ___ अथैषामन्तरमाह-'पढमसमय एगिदियाणं केवइयं अंतरं होइ' प्रथमसमयैकेन्द्रियाणां कियच्चिरमन्तरम् ? भगवानाह-गौतम ! 'जहन्नेणं बेखुडाग काय में भी उत्पाद हो जाता है । 'उक्कोसेणं एगिदियाणं वणस्सइ. कालो' और उत्कृष्ट से एकेन्द्रियादिक जीवों का कायस्थिति काल वनस्पतिकाल प्रमाण है 'बेइंदियाणं तेइंदियाणं-चरिंदियाणं संखेज कालं' दोइन्द्रिय तेइंद्रिय और चौइन्द्रिय जीवों का कायस्थिति का काल उत्कृष्ट से संख्यात काल प्रमाण है इसके बाद नियम से अन्यत्र उत्पन्न हो जाते हैं। 'पंचिंदियाणं सागरोवमसहस्सं साइरेगं' पञ्चेन्द्रिय जीवों की जो कि अप्रथम समयवर्ती हैं कायस्थिति का काल जघन्य से तो एक समय कम क्षुल्लक भव ग्रहणरूप है और उत्कृष्ट से एक हजार सागरोपम की है। अन्तर कथन-'पढम समय एगिदियाणं केवइयं अंतरं होई' हे भदन्त ! जो प्रथम समयवर्ती एकेन्द्रिय जीव है उनका अन्तर कितने काल का है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! जहन्नेणं दो खुड्डाग मीना शरीशमा (यम) ५५५ २६ नय छ. 'उक्कोसेणं एगिदियाणं वणस्सइ જા અને ઉત્કૃષ્ટથી એક ઈદ્રિયવાળા જેને કાય સ્થિતિને કાળ વનસ્પતિ स प्रमाण छ. 'बेइंदियाणं तेइंदियाणं चउरिदियाणं संखेज्जं कालं' द्रिय, તે ઈદ્રિય અને ચાર ઈદ્રિયવાળા જેને કાય સ્થિતિનો કાળ ઉત્કૃષ્ટથી સંખ્યાતકાળ પ્રમાણ છે. તે પછી નિયમથી તેઓ બીજે ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. 'पंचिंदियोणं सागरोवमसहस्सं साइरेगं' अप्रथम समयवती पथन्द्रिय योनी કાયસ્થિતિને કાળ જઘન્યથી એક સમય કમ ક્ષુલ્લક ભવ ગ્રહણ રૂપ છે અને ઉત્કૃષ્ટથી એક હજાર સાગરેપમ છે. અંતર દ્વારનું કથન 'पढमसमयएगिदियाणं केवइयं कालं अंतर होइ' है भगवन् ! प्रथम સમયવતી જે એકેન્દ્રિય જીવ છે, તેનું અંતર કેટલા કાળનું કહેલ છે? આ प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री ४ छ -'गोयमा ! जहण्णेणं दो खुड्डाग भवग्गहणाई જીવાભિગમસૂત્ર Page #1331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३१८ जीवाभिगमसूत्रे भवग्गहणाई समऊणाई' द्वे क्षुल्लके भवग्रहणे समयोने जघन्येन ते क्षुल्लकभवग्रहणे द्वीन्द्रियादि भवग्रहणव्यवधानतः पुनरेकेन्द्रियेष्वेवोत्पद्यमानस्य ज्ञातव्ये तथाहिएकं प्रथमसमयोनमेकेन्द्रिय क्षुल्लकभवग्रहणमेव द्वितीयं संपूर्णमेव द्वीन्द्रियाद्यन्यतम क्षुल्लकभवग्रहणमिति । 'उक्कोसेणं वणस्सइकालो' उत्कर्षतो वनस्पतिकालः स च उक्तरूप एव । 'अपढमसमयएगिदियाणं अंतरं जहन्नेणं खुडागं भवग्गहणं समयाहियं' अप्रथमसमयैकेन्द्रियाणामन्तरं जघन्येन समयाधिकक्षुल्लकभवग्रहणम् भवग्गहणाई समउणाइं उक्कोसेणं वणस्सइकालो' हे गौतम ! एक समय दो क्षुल्लक भव ग्रहणरूप अन्तर जघन्य से है और वनस्पति काल प्रमाण रूप अन्तर उत्कृष्ट से है । द्वीन्द्रियादिक जीवों के भवों की ग्रहणता रूप व्यवधान को लेकर इस प्रथम समयवर्ती एकेन्द्रिय पर्याय को छोडकर पुनः इसी प्रथम समयवर्ती एकेन्द्रिय पर्याय में आने वाले जीव की अपेक्षा से यह जघन्य अन्तर कहा गया है इसमें वह जीव एक समय हीन एकेन्द्रिय जीव के क्षुल्लक भव को ग्रहण करता है और द्वितीय भव में वह सम्पूर्ण द्वीन्द्रियादिक जीवों में से किसी एक के पूर्ण क्षुल्लक भव को ग्रहण करता है । तथा इसका उत्कृष्ट अन्तर जो वनस्पतिकाल प्रमाण कहा गया है वह इस के अनन्त उत्सर्पिणियों में और अनन्त अवसर्पिणियों में अवस्थान होने की अपेक्षा से कहा गया है क्योंकि इतने समय तक इन कालों में वर्तमान जीव अप्रथम समयवर्ती ही कहा जावेगा प्रथम समयवर्ती नहीं । 'अपढमसमय एगिदियाणं अंतरं जहन्नेणं खुड्डागं भवग्गहणं समयाहियं' अप्रथम समयवर्ती एकेन्द्रिय जीवों की पर्याय को छोडकर समऊणाई उक्कोसेणं वणस्सइकालो' हे गौतम ! २४ समय भ में क्षुदत ભવ ગ્રહણ રૂપ જઘન્યથી અંતર છે. બે ઈદ્રિય વિગેરે ના ભની ગ્રહણતારૂપ વ્યાઘાતને લઈને આ પ્રથમ સમયવતી એકેન્દ્રિય પર્યાયને છોડીને ફરીથી એજ પ્રથમ સમયવતી એકેન્દ્રિય પર્યાયમાં આવનારા ની અપેક્ષાથી આ જઘન્ય અંતર કહેવામાં આવેલ છે. આમાં એ જીવ એક સમય કમ એક ઈદ્રિયવાળા ક્ષુલ્લક ભવને ગ્રહણ કરે છે. તથા તેનું ઉત્કૃષ્ટ અંતર જે વનસ્પતિ કાલ પ્રમાણ કહેવામાં આવેલ છે. તે તેનું અનન્ત ઉત્સર્પિણીમાં અને અનંત અવસર્પિણીમાં અવસ્થાન હવાની અપેક્ષાથી કહેલ છે. કેમકે એટલા સમય પર્યન્ત આ કાળમાં વર્તમાન જીવ અપ્રથમ સમયવતીજ डेवारी प्रथम सभयती उपाशे नही. 'अपढमसमय एगिदियाणं अंतर जहण्णेणं खुड्डाग भवग्गहणाई समयाहिये' मप्रथम समयक्ती मेन्द्रिय જીવાભિગમસૂત્ર Page #1332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.९ सू.१३९ दशविध सं० स० जीवनिरूपणम् १३१९ 'उक्कोसेणं दोसागरोवमसहस्साई संखेज्जवासमभहियाई' उत्कर्षेण द्वे सागरोपमसहस्रे संख्येयवर्षाभ्यधिके । 'सेसाणं सवेसिं पढमसमइकाणं अंतरं जहन्नेणं दो खुडाई भवग्गहणाई समऊणाई' शेषाणां सर्वेषां द्वि त्रि चतुष्पश्चेन्द्रियाणां प्रथमसमयकानां जघन्ये नान्तरं समयोने द्वे क्षुल्लकभवग्रहणे, 'उक्कोसेणं वणस्सइकालो' उत्कर्षतो वनस्पतिकालः स च पूर्वोक्त एव 'अपढमसमइकाणं सेसाणं जहन्नेणं खुडागं भवग्गहणं समयाहियं' अप्रथम समयक द्वि त्रि चतुष्पञ्चन्द्रियाणां सर्वेषां जघन्येन क्षुल्लकभवग्रहणं समयाधिकम् 'उक्कोसेणं वणसस्सइ कालो' उत्कर्षतो वनस्पतिकालः, इति।। पुनः उसी पर्याय को ग्रहण करने में अन्तर जघन्य से समयाधिक क्षुल्लक भव ग्रहण रूप है और उत्कृष्ट से अन्तर 'दो सागरोपम सहस्साइं संखेज्जवासमभहियाई' संख्यात वर्ष अधिक दो हजार सागर का है 'सेसाणं सव्वेसिं पढमसमइकाणं अंतरं जहन्नेणं दो खुड्डाई भवग्गहणाई समऊणाई' बाकी के दो इन्द्रियादि जो प्रथम समयवर्ती जीव हैं। उनका अन्तर जघन्य से एक समय हीन 'दो क्षुल्लक भव ग्रहण रूप है और उत्कृष्ट अन्तर 'वणस्सइकालो' वनस्पति काल प्रमाण है 'अपढम समइकाणं सेसाणं जहण्णणं खुड्डाग भवग्गहणं समयाहियं उक्कोसेणं वणस्सइकालो' तथा अप्रथम समयवर्ती जो द्वीन्द्रियादिक जीव हैं उनका अन्तर जघन्य से एक समय अधिक क्षुद्रभव ग्रहणरूप है और उत्कृष्ट अन्तर वनस्पतिकाल प्रमाण है इसका प्रमाण पूर्व में बतादिया गया है इनका अल्पबहुत्व इस प्रकार से है-'पढम समयकाणं सव्वेसि सव्वत्थोवा पढमसमय पंचिं. જીની પર્યાયને છોડીને ફરીથી એજ પર્યાયને ગ્રહણ કરવામાં અંતર જઘન્યથી समयाधि क्षुदस स ह ३५ छे. मते उत्कृष्टथी मत२ 'दो सागरोवम सहस्साई संखेज्जवासमब्भहियाई' सध्यात वर्ष माघ १२ सागरनु छे. 'सेसाणं सव्वेसिं पढमसमइयाणं अंतर जहण्णेणं दो खुड्डाई भवग्गहणाई समऊणाई' जीनामे द्रिय विगैरे २ प्रथम समयवती १ छ तेनुम'तर જઘન્યથી એક સમયહીન બે ક્ષુલ્લક ભવ ગ્રહણ રૂપ છે. અને ઉત્કૃષ્ટ અંતર 'वणस्सइ कालो' वनस्पति प्रमाण छे. 'अपढमसमइयाणं सेसाणं जहण्णेणं खुड्डागं भवग्गहणं समयाहियं उक्कोसेणं वणस्सइकालो' तथा मप्रथम समय વતી જે દ્વીન્દ્રિય વિગેરે જીવે છે. તેમનું અંતર જઘન્યથી એક સમય અધિક ક્ષુદ્ર ભવ ગ્રહણ રૂપ છે. અને ઉત્કૃષ્ટ અંતર વનસ્પતિ કાલ પ્રમાણ છે તેનું પ્રમાણ પહેલાં બતાવવામાં આવી ગયેલ છે. જીવાભિગમસૂત્ર Page #1333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३२० जीवाभिगमसूत्रे अथाल्पबहुत्वम्-‘पढमसमयिकाणं सव्वेसि सव्वत्थोवा पढमसमयपंचिदिया' प्रथमसमयकैकेन्द्रियादि पञ्चेन्द्रियान्तानां सर्वस्तोकाः प्रथमसमयक पश्चेन्द्रियाः अल्पानामैवैकस्मिन् समये प्रथमसमयपश्चेन्द्रियाणामुत्पादात् । 'पढमसमयचउरिंदिया विसेसाहिया' ततः प्रथमसमयचतुरिन्द्रिया विशेषाधिकाः प्रभूतानामेकसमये उत्पादसंभवात् । 'पढमसमयतेइंदिया विसेसाहिया' पूर्वस्मात-प्रथमसमयत्रीन्द्रियो विशेषाधिकाः प्रभूतत्रीन्द्रियाणामेकसमये उत्पादात् । 'पढमसमयबेइंदिया विसेसाहिया' ततोऽपि प्रथमसमयद्वीन्द्रिया विशेषाधिका: एकदा कतिपया इन्द्रियात्पादसंभवात् । 'पढमसमयएगिदिया विसेसाहिया' दिया' प्रथम समयवर्ती जीवों में सबसे कम प्रथम समयवर्ती पञ्चेन्द्रिय जीव हैं क्योंकि एक समय में प्रथम समयवर्ती पञ्चेन्द्रिय जीवों का उत्पाद अल्प ही होता है 'पढमसमयचउरिदिया विसेसाहिया' इनकी अपेक्षा प्रथम समयवर्ती चौइन्द्रिय जीव विशेषाधिक हैं। क्योंकि ऐसे चौइन्द्रिय जीव का उत्पाद एक समय में इनकी अपेक्षा अधिक होता है 'पढम समय तेइदिया विसेसाहिया' प्रथम समयवर्ती चौडन्द्रिय जीवों की अपेक्षा प्रथम समयवर्ती तेइन्द्रिय जीव विशेषाधिक हैं। क्योंकि ऐसे तेइन्द्रिय जीव का उत्पाद एक समय में इनकी अपेक्षा बहुत अधिक होता है 'पढमसमय बेइंदिया विसेसाहिया' इनकी अपेक्षा प्रथम समयवर्ती दो इन्द्रिय जी विशेषाधिक हैं क्योंकि ऐसे दोइन्द्रिय जीवों का उत्पाद एक समय में इनकी અ૫ બહુવનું કથન 'पढमसमयकाणं सव्वेसि सव्वत्थोवा पढमसमयपंचिं दिया' प्रथम समय વતી જીવમાં સૌથી ઓછા પ્રથમ સમયવર્તી પંચેન્દ્રિય જીવ છે. કેમકે એક સમયમાં પ્રથમ સમયવતી પંચેન્દ્રિય જીને ઉત્પાત અલ્પ જ થાય છે. 'पढमसमयचउरि दिया विसेसाहिया' तेना ७२di प्रथम समयवती चौधतिय જીવ વિશેષાધિક છે. કેમકે એવા ચૌઈ દ્રિય જીવોને ઉત્પાત એક સમયમાં तेन। ४२di पधारे थाय छे. 'पढमसमय तेइंदिया विसेसाहिया' प्रथम समयवती ૌઈ દ્રિય જીવોના કરતાં પ્રથમ સમયવતી ત્રણ ઈદ્રિયવાળા જીવો વિશેષાધિક છે. કેમકે–એવા ત્રણ ઈદ્રિયવાળા જીવોને ઉત્પાદ એક સમયમાં તેના કરતાં 4 धारे थाय छे. 'पढमसमय बेइंदिया विसेसाहिया' तेना ४२di प्रथम સમયવતી બે ઈદ્રિયવાળા જીવો વિશેષાધિક છે. કેમકે એવા બે ઈદ્રિયવાળા જીનો ઉત્પાત એક સમયમાં તેના કરતાં ઘણુ જ વધારે પ્રમાણમાં થાય છે 'पढमसमयएगिदिया विसेसाहिया' तेन। ४२i प्रथम समयवती २ मेन्द्रिय જીવાભિગમસૂત્ર Page #1334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.९ सू.१३९ दशविध सं० स० जीवनिरूपणम् १३२१ ततोऽपि च प्रथमसमयैकेन्द्रिया विशेषाधिकाः द्वि-इन्द्रियादिभ्य उद्वत्यैकेन्द्रियत्वेनोत्पन्नाः पूर्वपूवभ्यो विशेषाधिका एव नाऽसंख्येयाः न वाऽनन्तगुणाः इति । ‘एवं अपढमसमययिका वि' एवमप्रथमसमयिका अपि ज्ञातव्याः। तथाहि सर्वस्तोका अप्रथमसमय पश्चेन्द्रियाः ततोऽप्रथमसमय चतुरिन्द्रिया विशेषाधिकाः ततोऽप्रथमसमय त्रीन्द्रिया विशेषाधिकाः ततोऽप्रथमसमय द्वीन्द्रिया विशेषाधिकार ततोऽप्रथम समयैकेन्द्रिया अनन्तगुणाः वनस्पति जीवाऽनन्तत्वात् । तदेवाह-'णवरं अपढमसम एगिदिया अणंतगुणा' नवरम्-अप्रथमसमयैकेन्द्रिया अनन्तगुणा इति । अपेक्षा बहुत ही अधिक मात्रा में होता है 'पढमसमय एगिदिया विसेसाहिया' इनकी अपेक्षा प्रथम समयवर्ती जो एकेन्द्रिय जीव हैं हैं वे विशेषाधिक हैं क्योंकि ऐसे एकेन्द्रिय जीवों का उत्पाद एक समय में इनकी अपेक्षा बहुत ही अधिकाधिक होता है। क्योंकि द्वीन्द्रियादिक जोवों की पर्याय को छोडकर एकेन्द्रिय रूप से उत्पन्न हुए जीव पूर्व पूर्व की अपेक्षा विशेषाधिक ही होते हैं । असंख्यात या अनन्तगुणं नहीं होते हैं 'एवं अपढमसमयका वि' इसी तरह से अप्रथम समयवर्ती जीव भी जानना चाहिये तथा च-सब से कम अप्रथमसमयी पञ्चेन्द्रिय जीव हैं इनकी अपेक्षा अप्रथमसमयवर्ती चौडतिय जीव विशेषाधिक हैं इनकी अपेक्षा अप्रथम समयवर्ती तेइन्द्रिय जीव विशेषाधिक हैं इनकी अपेक्षा प्रथमसमयवर्ती दो इन्द्रिय जीव विशेषाधिक हैं इनकी अपेक्षा अप्रथम समयवर्ती एकेन्द्रिय जीव अनन्तगुणे अधिक हैं। क्योंकि वनस्पति जीव अनन्तगुणें कहे જીવે છે તે વિશેષાધિક છે. કેમકે એવા એકેન્દ્રિય છે ઉત્પાત એક સમયમાં તેના કરતાં ઘણેજ અધિકાધિક થાય છે. કેમકે દ્વીન્દ્રિય વિગરના પર્યાયને છોડીને એકેન્દ્રિય પણુથી ઉત્પન્ન થયેલા છેપહેલાં પહેલાના કરતાં विशेषाधित थाय छ, मसच्यात , मन त यता नथी. 'एवं अपढम समयकावि' से प्रभारी मप्रथम समयवती'वाना समयमा ५ सभा જેમકે સૌથી ઓછા અપ્રથમસમયવતી પંચેન્દ્રિય જીવે છે. તેના કરતાં અપ્રથમસમયવતી ચૌઈદ્રિય જી વિશેષાધિક છે. તેના કરતાં અપ્રથમ સમયવતી ત્રણ ઈદ્રિયવાળા જી વિશેષાધિક છે. તેના કરતાં અપ્રથમ સમય વતી બે ઇંદ્રિયવાળા જી વિશેષાધિક છે. તેના કરતાં અપ્રથમસમયવતી એક ઈદ્રિયવાળા જ અનંતગણું વધારે છે. કેમકે વનસ્પતિ જીવ અનંત । वामां आवे छे. मे पात 'णवर अपढमसमयएगिदिया अणंत गुणा' 20 सूत्र द्वारा प्रगट ४२ छे. जी० १६६ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३२२ जीवाभिगमसूत्रे अथ प्रथमसमयाऽप्रथमसमयानां प्रत्येकमल्पबहुत्वम् -'दोण्हं अप्पबहू' द्वयोरल्पबहुत्वम्, हे भदन्त ! प्रथमसमयाऽप्रथमसमयैकेन्द्रियद्वीन्द्रियादीनां कतरेभ्यः कतरेऽल्पा वा० प्रश्नः ? भगवानाह-गौतम ! 'सध्वत्थोवापढमसमयएगिदिया' प्रथमसमयैकेन्द्रियाः सर्वस्तोकाः: अल्पानामेकसमये द्वीन्द्रियादिभ्य आगतानामुत्पादात् । “अपढमसमयएगिदिया अणंतगुणा' एभ्योऽप्रथमसमयैकेन्द्रिया अनन्तगुणाधिकाः वनस्पतीनामानन्त्यात् । 'सेसाणं सध्वत्थोवा पढमसमया अपढमसमइया असंखेजगुणा' शेषाणां द्वीन्द्रियादीनां सर्वस्तोकाः प्रथमगये हैं यही वात ‘णवरं अपढमसमयएगिंदिया अणंतगुणा' इस सूत्र द्वारा प्रकट की गई है। प्रत्येक प्रथम समयवर्ती और अप्रथम समयवर्ती एकेन्द्रियादिक जीवों का अल्पबहुत्व कथन-'दोण्हं अप्प बहू' हे भदन्त ! प्रथमसमयवर्ती और अप्रथमसमयवर्ती जो एकेन्द्रिय दोइन्द्रियादिक जीव हैंइनमें कौन किनकी अपेक्षा अल्प हैं ? कौन किनकी अपेक्षा बहुत हैं? कौन किनके बराबर हैं ? और किनकी अपेक्षा विशेषाधिक हैं ? इस के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'सव्वत्थोवा पढमसमयएगिदिया' हे गौतम ! सबसे कम प्रथम समयवर्ती एकेन्द्रिय जीव हैं क्योंकि ऐसे एकेन्द्रिय जीव जो कि द्वीन्द्रियादिक जीवों की पर्याय से आ करके यहां उत्पन्न होते है बहुत ही कम होते हैं । 'अपढम समय एगिदिया अणंतगुणा' इनकी अपेक्षा जो अप्रथम समयवर्ती एकेन्द्रिय जीव हैं वे अनन्तगुणे अधिक है क्योंक ऐसे एकेन्द्रियों में वनस्पति कायिक जीव भी आते हैं और वे अनन्त हैं । 'सेसाणं सव्वत्थोवा પ્રત્યેક પ્રથમ સમયવતી અને અપ્રથમ સમયવતી એકેન્દ્રિયાદિક वाना २६५ मत्यनु थन-दोण्हं अप्प बहू' हु भगवन् ! પ્રથમસમયવતી અને અપ્રથમસમયવતી જે એકેન્દ્રિય, કીન્દ્રિય. વિગેરે જીવે છે, તેમાં કયા છે કે ના કરતાં અલ્પ છે? કયા છો ક્યા જ કરતાં વધારે છે? ક્યા જી કેની બરોબર છે? અને કયા જીવે नाथी विशेषाधि छ. २॥ प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री ४ छ -'सव्वत्थोवा पढमसमयएगिदिया है गौतम ! सौथी यछ। प्रथम सभयवतीन्द्रिय જીવે છે. કેમકે એવા એક ઈન્દ્રિયવાળા છે કે જે બે ઈદ્રિય વિગેરે જેની पर्यायथी मावीन महीयां अपन्न थाय छे. तसा घge भ६५ छे. 'अपढम समयएगिदिया अणंतगुणा' तेना ४२di अप्रथम सभयती सन्द्रिय छ। છે, તે અનંતગણું વધારે છે. કેમકે એવા એકેન્દ્રિય જીવોમાં વનસ્પતિयि ७ ५५४ मावी तय छे. मने तेस। मन त छ. 'सेसाणं सव्वत्थोवा જીવાભિગમસૂત્ર Page #1336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.९ सू.१३९ दशविध सं० स० जीवनिरूपणम् १३२३ समयकाः अप्रथमसमयका-असंख्येयगुणाः। प्रथमसमयद्वीन्द्रिया असंख्येयगुणाः, एषां सर्वसंख्ययाऽप्यसंख्यातगुणत्वात् त्रीन्द्रिय चतुरिन्द्रिययोरपि क्रम एष एव । पञ्चन्द्रिय प्रथमाप्रथमयोरल्पबहुत्वं ज्ञातव्यम् । सम्प्रति दशानामल्पबहुत्वम्-'एएसि णं भंते ! पढमसमयएगिदियाणं अपढमसमयएगिदियाणं जाव अपढमसमयपंचिंदियाण य कयरेकयरेहितो.' एतेषां खलु भदन्त ! प्रथमसमयैकेन्द्रियाणामप्रथमसमयैकेन्द्रियाणां प्रथमसमयद्वीन्द्रियाणामप्रथमसमयद्वीन्द्रियाणां प्रथमपढमसमइया' इसी तरह द्वीन्द्रियादिक जीवों के बीच में जो प्रथम समयवर्ती द्वीन्द्रिय जीव हैं वे सबसे कम हैं और इनकी अपेक्षा जो अप्रथम समयवर्ती द्वीन्द्रिय जीव हैं वे 'असंखेज्जगुणा' असंख्यातगुणें अधिक हैं । तेइन्द्रिय जीवों में प्रथम समयवर्ती जो तेइन्द्रिय जीव हैं वे सब से कम हैं और इनकी अपेक्षा जो अप्रथम समयवर्ती ते इन्द्रिय जीव हैं वे असंख्यातगुणें अधिक हैं । चौइन्द्रिय जीवों में जो प्रथम समयवर्ती चौइन्द्रिय जीव हैं वे असंख्यातगुणे अधिक हैं। इसी तरह से पश्चेन्द्रिय जीवों में जो अप्रथम समयवर्ती पंचेन्द्रिय जीव हैं वे सब से कम हैं और अप्रथम समयवर्ती जो पञ्चेन्द्रिय जीव हैं वे असंख्यातगुणें अधिक हैं। अब इन दशों जीवों का अल्पबहुत्व इस प्रकार से है-'एएसि णं भंते ! पढमसमयएगिदियाणं अपढमसमय एगिदियाणं जाव अपढमसमय पंचिंदियाणं य कयरे०' हे भदन्त ! प्रथमसमय एकेन्द्रिय जीवों के और प्रथमसमयवर्ती एकेन्द्रिय जीवों के यावत् पढमसमया' से प्रमाणे दीन्द्रियाविमा २ प्रथम सभयता दीन्द्रिय જીવ છે તેઓ સૌથી અલ્પ છે. અને તેના કરતાં અપ્રથમ સમયવતી જે બે छद्रियवाणा वा छ, तेसो 'असंखेज्जगुणा' मध्याता धारे छ ! ઈદ્રિયવાળા જેમાં પ્રથમસમયવતી જે ત્રણ ઈદ્રિયવાળા જીવે છે તેઓ સૌથી ઓછા છે. અને તેના કરતાં જે અપ્રથમ સમયવતી ત્રણ ઈદ્રિયવાળા જીવે છે તેઓ અસંખ્યાતગણું વધારે છે. ચાર ઈદ્રિયવાળા જીવમાં જે પ્રથમ સમયવતી જે ચાર ઈદ્રિયવાળા જીવે છે તેઓ અસંખ્યાતગણું વધારે છે. એજ પ્રમાણે પંચેન્દ્રિય માં અપ્રથમ સમયવતી જે પંચેન્દ્રિય જીવ છે, તેઓ સૌથી અલ્પ છે. અને પ્રથમ સમયવર્તી જે પંચેન્દ્રિય જીવ છે તેઓ અસંખ્યાતગણું વધારે છે. આ દસે પ્રકારના જીવન અલ્પ બહત્વનું કથન 'एएसिणं भंते ! पढमसमयएगि दियाणं अपढमसमयएगि दियाणं जाव अपढमसमय पंचिं'दियाणं कयरे' भगवन् प्रथम सयम मेद्रियाणा જીવાભિગમસૂત્ર Page #1337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३२४ जीवाभिगमसूत्रे समयत्रीन्द्रियाणामप्रथमसमयत्रीन्द्रियाणां प्रथमसमयचतुरिन्द्रियाणामप्रथमसमय चतुरिन्द्रियाणां प्रथमसमयपश्चेन्द्रियाणामप्रथमसमयपश्चन्द्रियाणा कतरे कतरेभ्योऽल्पा वा-बहुका वा तुल्या वा विशेषाधिकावेति प्रश्नः ? भगवानाह-गौतम ! 'सव्वत्थोषा पढमसमयपंचिंदिया' सर्वस्तोकाः प्रथमसमय पञ्चन्द्रियाः । 'पढमसमयचउरिदिया विसेसाहिया' एभ्यः प्रथमसमयचतुरिन्द्रिया विशेषाधिकाः । 'पढमसमयतेइंदिया विसेसाहिया' एभ्यः प्रथमसमयत्रीन्द्रिया विशेषाधिका । 'एवं हेटामुहा पढमसमयएगिदिया विसेसाहिया' एवमधोमुखाः पश्चाऽऽनुपूर्व्या यावत्प्रथमसमयैकेन्द्रिया विशेषाधिकाः ततः प्रथमसमयद्वीन्द्रिया विशेषाधिकाः प्रथमसमयत्रीन्द्रियेभ्यः। ततः प्रथमसमयैकेन्द्रिया विशेषाधिकाः। 'अपढमसमय पंचिंदिया असंखेज्जगुणा' एभ्योऽ. प्रथमसमयपश्चेन्द्रिया असंख्येयगुणाः। अप्रथमसमयैकेन्द्रिया द्वीन्द्रियादिभ्य अप्रथम समयवर्ती पञ्चेन्द्रिय जीवों के बीच में कौन जीव किन जीवों की अपेक्षा अल्प हैं ? कौन जीव किन जीवों की अपेक्षा बहुत हैं ? कौन किनके बराबर हैं ? और कौन किनकी अपेक्षा विशेषाधिक हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'सव्वत्थोवा पढमसमय पंचिंदिया' हे गौतम ! सब से कम प्रथम समयवर्ती पंचेन्द्रिय जीव हैं इनकी अपेक्षा जो प्रथम समयवर्ती चौइन्द्रिय जीव हैं वें विशेषाधिक हैं 'पढमसमय ते० वि' इनकी अपेक्षा जो प्रथम समयवर्ती तेइन्द्रिय जीव है वे विशेषाधिक है 'एवं हेहा मुहा पढमसमयएगिदिया वि.' इनकी अपेक्षा प्रथम समयवर्ती द्वीन्द्रिय जीव हैं वे विशेषाधिक हैं । इनकी अपेक्षा प्रथम समयवर्ती जो एकेन्द्रिय जीव हैं वे विशेषाधिक हैं । इनकी अपेक्षा 'अपढमसमयपंचिदिया असंखेज्जगुणा' अप्रथम માં અને અપ્રથમ સમયવતી એકેન્દ્રિય માં યાવતુ અપ્રથમ સમયવતી પંચેન્દ્રિય જીવમાં કયા છે કયા ના કરતાં અલપ છે? કયા છે કયા જીવોના કરતાં વધારે છે. કયા જી કયા જીની બરાબર છે ? અને ક્યા જ કયા જી થી વિશેષાધિક છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી छ ते-'सव्वत्थोवा पढमसमयपंचिं दिया' है गौतम ! सौथी छ। प्रथम સમયવર્તી પંચેન્દ્રિય જીવો છે. તેના કરતાં જે પ્રથમ સમયવતી ચાર दियवा वा छे तसा विशेषाधिन छ. 'पढम समय ते. वि' त। કરતાં પ્રથમ સમયવતી જે તે ઈદ્રિય જીવે છે. તેઓ વિશેષાધિક छ. 'एवं हेढा मुहा पढमसमय एगिदिया वि' तेना ४२i प्रथम समयवतीने દ્વીન્દ્રિય જીવે છે તે વિશેષાધિક છે. તેના કરતાં પ્રથમ સમયવતી જે એકેन्द्रिय ७१ छे ते विशेषाधि छे. तेना ४२i 'अपढमसमयपंचिं दिया असंखे જીવાભિગમસૂત્ર Page #1338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.९ सू. १३९ दशविध सं० स० जीवनिरूपणम् १३२५ उद्धृत्यैकेन्द्रियभवप्रथमसमये वर्तमानास्ते स्तोका एव पञ्चन्द्रियास्तु-अप्रथमसमयवर्तिनश्चिरकालावस्थितया गतिचतुष्टयेऽतिप्रभूताः ततोऽसंख्येयगुणाः । 'अपढमसमय चउरिंदिया विसेसाहिया' ततोऽप्रथमसमयचतुरिन्द्रिया विशेषाधिकाः यतोऽप्रथमसमय द्वीन्द्रिया विशेषाधिकाः। ततश्च-'अपढमसमय एगिदिया अणंतगुणा' तेभ्यः अप्रथमसमयैकेन्द्रिया अनन्तगुणाः वनस्पतीनामनन्तत्वात् इति । ___ उपसंहारः- से तं दसविहा संसारसमावन्नगा जीवा पन्नत्ता' त एते समयवर्ती जो पंचेन्द्रिय जीव है वे असंख्यातगुणं अधिक हैं । अप्रथम समयवर्ती एकेन्द्रिय जीव द्वीन्द्रियादिकों से निकल कर एकेन्द्रियभव के प्रथम समय में जो वर्तमान होते हैं वे कम ही हैं परन्तु अप्रथम समयवर्ती जो पंचेन्द्रिय जीव हैं वे चिरकालावस्थायी होने से चारों गतियों में बहुत अधिक होते हैं । इसलिये इन्हें असंख्यातगुणें अधिक कहा गया है 'अपढमसमय चउरिदिया विसेसाहिया' इनकी अपेक्षा जो अप्रथम समयवर्ती चौइन्द्रिय जीव हैं वे विशेषाधिक है। इनकी अपेक्षा अप्रथम समयवर्ती जो तेइन्द्रिय जीव हैं वे विशेषाधिक हैं। इनकी अपेक्षा जो 'अपढम समय तेइंदिया विसेसाहिया' अप्रथम समयवर्ती तेइन्द्रिय जीव हैं वे विशेषाधिक हैं। इनकी अपेक्षा जो अप्रथम समयवर्ती द्वीन्द्रिय जीव हैं वे विशेषाधिक हैं। इनकी अपेक्षा 'अपढम समय एगिदिया अणंतगुणा' जो अप्रथम समयवर्ती एकेन्द्रिय जीव हैं वे अनन्तगुणें अधिक हैं। क्योंकि वनस्पतिकायिक अनन्त mTM’ અપ્રથમ સમયવતી જે પંચેન્દ્રિય જીવ છે, તેઓ અસંખ્યાતગણા વધારે છે. અપ્રથમ સમયવતી એક ઈદ્રિયવાળા જીવો દ્રીન્દ્રિય વિગેરે જીવોમાંથી નીકળીને એકેન્દ્રિય ભવના પ્રથમ સમયમાં જે વર્તમાન હોય છે. તેઓ ઓછાજ છે. પરંતુ અપ્રથમ સમયવતી જે પંચેન્દ્રિય જીવો છે, તેઓ ચિરકાળ પર્યન્ત રહેવાવાળા હવાથી ચારે ગતિમાં ઘણું વધારે હોય છે. તેથી तमान मसण्यात पधारे हुवामां आवे छे. 'अपढमसमयचउरि दिया विसेसाहिया' तना ४२तां प्रथम समयवती रे यार ४द्रियवाणी . તેઓ વિશેષાધિક છે. તેના કરતાં અપ્રથમ સમયવતી જે તે ઈદ્રિય જીવ છે तेमा विशेषाधि छ. तेना ४२त 'अपढमसमय तेइंदिया विसेसाहिया' २५ પ્રથમ સમ્યવતી જે તે ઈદ્રિય જીવે છે તે વિશેષાધિક છે. તેના કરતાં આ प्रथम समयवती' दीन्द्रिय ७१ जे ते विशेषाधि४ छ. तेना ७२तi 'अपढम समय एगिदिया अणंतगुणा' मप्रथम समयवती ने भेन्द्रिय ७१ छ त। જીવાભિગમસૂત્ર Page #1339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३२६ जीवाभिगमसूत्रे दशविधाः संसारसमापनका जीवाः प्रज्ञप्ताः । सम्प्रति-मूलोपसंहारमाह - ' से तं संसारसमावण्णगजीवाभिगमे सोऽयं संसारसमापन्नक जीवाऽभिगम इति । इति श्री जीवाभिगम दशविध प्रत्तिपत्तिः समाप्ताः तत्समाप्तौ समाप्तः संसारसमापन्नकजीवाभिगमः सू० ॥१३९॥ अथ दशमी प्रतिपत्तिः - सम्प्रति-संसाराऽसंसारसमापनकजीवाभिगमं दर्शयति- मूलम् - से किं तं सव्वजीवाभिगमे ? सव्वजीवेसु णं इमाओ णव पडिवत्तीओ एवमाहिज्जेति एगे एवमाहंसु-दुविहा सव्वजीवा पन्नत्ता जाव दसविहा सव्वजीवा पन्नत्त। । तत्थ जे ते एवमाहंसु - दुविहा सव्वजीवा पन्नत्ता ते एवमाहंसु तं जहासिद्धा य-असिद्धा य इति । सिद्धेणं भंते । सिद्धे ति कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! साई अपज्जवसिए । असिद्धे णं भंते ! असिद्धे ति कालओ केवच्चिरं होई ? गोयमा ! असिद्धे दुविहे पन्नत्ते तं जहा - अणाइए वा अपज्जवसिए अणाइए वा सपजव सिए । सिद्धस्स णं भंते ! केवइयं कालं अंतरं होइ ? गोयमा ! साइयस्स अपज्जवसियस्स णत्थि अंतरं । असिद्धस्स णं भंते ! केवइयं अंतरं होइ ? गोयमा ! अणाइयस्स अपज्जवसियस्स णत्थि अंतरं, अणाइयस्स सपजवसियस्स णत्थि अंतरं । एएसि णं भंते! सिद्धाणं असिद्धाण य कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा कहे गये हैं । 'सेत्तं दसविहा संसारसमावन्नगा जीवा' इस प्रकार का यह कथन १० प्रकार के संसारी जीवों के सम्बन्ध में किया गया है । 'सेत्तं संसारसमावन्नग जीवाभिगमे' इसी समाप्ति में इस दसवीं प्रत्तिपत्ति के समाप्त हो जाने पर संसारी जीवों का यह जीवाभिगम समाप्त हो जाता है ॥ १३९॥ मनं तया वधारे छे, प्रेम-वनस्पतिप्रायि अनंत उडेला छे. ' से तं सहा संसारसमान्नगा जीवा' याप्रमाणे मा કથન ૧૦ દસ પ્રકારના સંસારી वोना संबंधनां हेवामां आवे छे. 'सेत्तं संसारसमावन्नगजीवाभिगमे ' આ કથનની સમાપ્તિથી આ દસમી પ્રતિપત્તિ સમાપ્ત થતાસુધીમાં સસારી જીવાના આ જીવાભિગમ સબંધી કથન સમાપ્ત થાય છે. ॥ સૂ. ૧૩૯ ॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१४० संसाराऽसंसार स० जीवनिरूपणम् १३२७ बहुका वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा ? गोयमा! सव्वत्थोवा सिद्धा असिद्धा अणंतगुणा ति ॥सू० १४०॥ छाया-अथ कोऽसौ सर्वजीवाभिगमः ? सर्वजीवेषु खलु इमा नव प्रतिपत्तयः एवमाख्यायन्ते एके एवमुक्तवन्तो द्विविधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ता यावदशविधा: सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः। तत्र ये ते एवमुक्तवन्तो द्विविधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्तास्त एवमुक्तवन्तः तद्यथा-सिद्धाश्च-असिद्धाश्च इति। सिद्धः खलु भदन्त ! सिद्ध इति कालतः कियचिरं भवति ? गौतम ! सादिरपर्यवसितः असिद्धः खलु भदन्त ! असिद्ध इति कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! असिद्धो द्विविधः प्रज्ञप्तः तद्यथा-अनादिकोवाऽपर्यवसितः अनादिको वा समर्यवसितः। सिद्धस्य खलु भदन्त ! कियन्तं कालमन्तरं भवति ? गौतम ! सादिकस्याऽपर्यवसितस्य नास्त्यन्तरम् । असिद्धस्य खलु भदन्त ! कियदन्तरं भवति ? गौतम ! अनादिकस्यापर्यवसितस्य नास्त्यन्तरम् । एतेषां खलु भदन्त ! सिद्धानामसिद्धानां च कतरेकतरेभ्योऽल्पा वा-बहुका वा तुल्या वा विशेषाधिका वा ? गौतम ! सर्वस्तोकाः सिद्धाः असिद्धा अनन्तगुणा ॥ सू० १४० ।।। ___टीका-'से कि त सव्व जीवाभिगमे' अथ कोऽसौ सर्वजीवाभिगमः तत्रसर्वजीवाः संसारि-मुक्त भेदाः तत्र-संसारिणोऽष्टविधकर्मबन्धनबद्धाः, मुक्ताअष्टविध बन्धनविरहिताः सिद्धक्षेत्रं स्थिताः ? भगवानाह-गौतम ! 'सव्व जीवेसु णं' सर्वजीवेषु खलु सामान्यरूपेण 'इमाओ णव पडिवत्तीओ' अनन्तरं वक्ष्यमाणा इमा नव प्रतिपत्तयः 'एवमाहिज्जति' एवम्-उपदर्यमानप्रकारेणाऽऽ सर्व जीवाभिगम'से किं तं सव्व जीवाभिगमे' इत्यादि । टीकार्थ-गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-हे भदन्त ! सर्व जीवाभिगम का क्या तात्पर्य है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'सव्व. जीवेसु णं इमाओ णव पडिवत्तीओ एव माहिज्जेति' हे गौतम ! सर्व जीवों में ये नौ प्रतिपत्तियां इस प्रकार से कही गई हैं इनमें 'एगे एवमासु' किसी अपेक्षा इस प्रकार से कहते हैं-'दुविहा सव्व जीवा | સર્વ જીવાભિગમ 'से कि तं सव्वजीवाभिगमे' त्यादि ટીકાઈ-ગૌતમસ્વામી પ્રભુશ્રીને પૂછે છે કે હે ભગવન સર્વ જીવાભિગ भनु तात्५ शुछ ? 20 प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री ४ छ -'सव्व जीवेस णं इमाओ णव पडिवत्तीओ एवमाहिज्जंति' गौतम ! सब वामां मानव જીવાભિગમસૂત્ર Page #1341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३२८ जीवाभिगमसूत्रे ख्यायन्ते 'एगे एवमासु' केचन-क्वचनैके एवं-यथाभिधास्ये-उक्तवन्तः । किन्तत्राह 'दुविहा सव्य जीवा पन्नत्ता' सर्वे जीवा द्वैधा भेदमापन्नाः अपेक्षया राशिद्वयमध्ये एव सर्व जीवानामन्तर्भावात् । 'जाव दसविहा सव्व जीवापन्नत्ता' त्रि प्रकारकाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः चतुष्पश्चादि दशान्त प्रकारका यावत् । 'तत्थ णं जे ते एवमासु दुविहा सव्व जीवा पन्नत्ता ते एवामाहंसु' तत्र खलु जीवभेदप्रकारे ये ते एवमुक्तवन्तो द्विविधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्तास्त एवं वक्ष्यमाणप्रकारेणोक्तवन्तः 'तं जहा' तद्यथा 'सिद्धा य असिद्धा य' सिद्धाश्चाऽसिद्धाश्चपण्णत्ता' समस्त जीव इस प्रकार दो प्रकार के कहे गये हैं अर्थात् जितने भी जीव हैं उन सब का अन्तर्भाव इन दो भेदों में ही हो जाता है'जाव दसविहा सव्व जीवा पण्णत्ता' किसी अपेक्षा ऐसे कहते हैंसमस्त जीव तीन्ह प्रकार के कहे गये हैं किसी अपेक्षा ऐसा कहते हैं-समस्त जीव चार प्रकार के कहे गये हैं किसी अपेक्षा ऐसा कहते हैं-समस्त जीव पांच प्रकार के कहे गये हैं कोई २ ऐसा कहते हैंसमस्त जीव ६ प्रकार के कहे गये हैं किसी अपेक्षा ऐसा कहते हैसमस्त जीव सात प्रकार के कहे गये है किसी अपेक्षा ऐसा कोई ऐसा कहते हैं-समस्त जीव ८ प्रकारके कहे गये हैं किसी अपेक्षा ऐसा कहते हैं-समस्त जीव १० प्रकार के कहे गये हैं। इनमें 'जे एवमासु दुविहा सव्व जीवा पन्नत्ता' जिन्होंने ऐसा कहा है कि समस्त जीव दो प्रकार के हैं-'ते एवमाहंसु' उन्होंने इस सम्बन्ध में ऐसा विवेचन किया हैप्रतिपत्तियो मा प्रमाणे वामां मावस छे. तमा 'एगे एव माहंस' । माया २॥ प्रमाणे ४३ छे. 'दुविहा सव्व जीवा पण्णत्ता' सपा में પ્રકારના કહેવામાં આવેલ છે. અર્થાત્ જેટલા જીવે છે એ બધાને અંતર્ભાવ सा मे सेहोभा थ य छ, 'जाव दसविहा सव्व जीवा पण्णत्ता' । અપેક્ષાથી એવું કહે છે કે–સઘળા છ ત્રણ પ્રકારના કહેવામાં આવેલ છે. કોઈ અપેક્ષાથી એવું કહે છે કે સઘળા જીવે ચાર પ્રકારના કહેલા છે. કોઈ અપેક્ષાથી એવું કહે છે કે સમસ્ત જો પાંચ પ્રકારના કહેવામાં આવેલ છે. કઈ કઈ એવું કહે છે કે–સઘળા જીવો છ પ્રકારના કહેવામાં આવેલા છે. કેઈ અપેક્ષાથી એવું કહે છે કે-સઘળા જીવો સાત પ્રકારના કહેવામાં આવેલા છે કે અપેક્ષાથી એવું કહે છે કે-સઘળા જીવો આઠ પ્રકારના કહેવામાં આવેલા છે. કોઈ અપેક્ષાથી એવું કહે છે કે સઘળા જીવો નવ પ્રકારના કહેવામાં આવેલ છે. કેઈ અપેક્ષાથી એવું કહે છે કે સઘળા જી ૧૦ દસ ५४२ना वामां मावेसा छे. तमा 'जे एवमाहसु दुविहा सव्व जीवा पण्णत्ता' सारी मे उस छ , सा । मे ४२न। उता छ. 'ते एवमाहंस જીવાભિગમસૂત્ર Page #1342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. १० सू. १४० संसारा संसार स० जीवनिरूपणम् १३२९ तत्र - सितं बद्धं यदष्टप्रकारकं ज्ञानावरणीयादि कर्म तद्धमातं भस्मसात्कृतं यैस्ते सिद्धाः कृतसिद्धशिलाधिष्ठाना: हंसादि पदवत् सिद्धपदसिद्धिः निर्दग्धकर्मेन्धनाः मुक्ताः इत्यर्थः । असिद्धाः संसारिणः ज्ञानावरणीयाद्यष्टविधकर्मनिगड़बन्धनबद्धाः अनयोरेव मध्ये सर्वजीवानां समावेशात् उभयत्र च शब्दौ स्वगताsनेकभेदप्रदर्शक इति । सिद्ध जीवस्य भवस्थितेरभावात्काय स्थितिं दर्शयति - 'सिद्धे णं भंते! सिद्धेत्ति कालओ केवच्चिरं होई' सिद्धः खलु भदन्त ! सिद्ध इति सिद्धत्वरूपेण कियच्चिरं भवति ? भगवानाह - 'गोयमा ! साई अपज्जवसिए' सादिर'सिद्धा य असिद्धा य' सिद्ध और असिद्ध ऐसे दो जीव के दो भेद हैं - जिन्होंने अपने साथ लगे हुए ज्ञानावरणादि आठ प्रकार के कर्मों का नष्ट कर दिया है वे सिद्ध हैं इसकी 'सितम् - बध्म-कर्म ध्मातं 'भस्मीकृतं यैस्ते सिद्धा' ऐसी व्युत्पत्ति है। ये सिद्ध जीव सिद्ध शिला पर अधिष्ठित रहते हैं। जो संसारी जीव हैं वे असिद्ध जीव हैं क्योंकि ये संसारी जीव ज्ञानावरण आदि आठ प्रकार की कर्मरूप जंजीरों से जकडे रहते हैं । इन दोनों प्रकार के जीवों में ही समस्त जीवों का अन्तर्भाव हो जाता है। सूत्र में जो 'पांच' पद प्रयुक्त हुए है वे इनके भेद प्रभेदों के संग्राहक हैं । सिद्ध जीवों की भवस्थिति होती नही है अतः इनकी भवस्थिति न कह कर सूत्रकार अब इनकी कायस्थिति का कथन करते हैं इसमें गौतम ने प्रभु से यही बात पूछी है'सिद्धे भंते ! सिद्ध त्तिकालओ केवच्चिरं होई' हे भदन्त | सिद्धों की काय स्थिति का काल कितना होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते તેઓએ આ संघभां मेवु विवेशन यु छे 'सिद्धा य असिद्धाय' સિદ્ધ અને અસિદ્ધ એ પ્રમાણેના જીવના બે ભેદ છે. જેઓએ પેાતાની સાથે લાગેલા જ્ઞાનાવરણીય વિગેરે આઠ પ્રકારના કર્મોને નષ્ટ કરેલા છે. તેઓ सिद्ध अहेवाय छे अने तेयोनी व्युत्पत्ती 'सितम् बद्धम् - कर्म धमातं भस्मीकृतं यैस्ते सिद्धाः' मा प्रभा भा सिद्ध वो सिद्ध शिक्षा पर अधिष्ठित रहे છે. જેએ સંસારી જીવા છે તેએ અસિદ્ધ જીવ કહેવાય છે. આ એ પ્રકારના જીવામાં જે ‘ પાંચ ’ પદ પ્રયુક્ત થયેલા છે તે તેના ભેદ પ્રભેદ ને ખતાવનારૂ છે. સિદ્ધ જીવની ભવસ્થિતિ હેતી નથી. તેથી તેમની ભવસ્થિતિ ન કહેતાં સૂત્રકાર હવે તેમની કાયસ્થિતિનું થન કરે છે. આ સંબંધમાં ગૌતમ स्वामी प्रभुश्रीने येवु छे छे - 'सिद्धेणं भंते । सिद्धन्ति कालओ केवच्चिरं होई' हे भगवन् सिद्धोनी अयस्थितिनो आज डेटला होय छे ? या प्रश्नना उत्तरभां प्रभुश्री हे छे 'गोयमा ! साईं अपज्जवसिए' हे गौतम ! सिद्धोनी जी० १६७ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३३० ___ जीवाभिगमसूत्रे पर्यवसितः संसारविमुक्तिसमये सिद्धत्वभावात्सादिता सिद्धत्वप्रच्यते भावाद् अपर्यवासिता । अयमर्थ:-यदाऽऽत्मनः संसारपर्यायो निवर्तते तदेवसिद्धत्वपर्याय उत्पद्यते ततश्च सिद्धत्वं सादिः पुनश्च सिद्धत्वपर्यायस्य कदाऽपि नाशो न भवति अतः सादिः अपर्यवसितश्च सिद्धः उत्पत्तिमत्वे सति अविनष्टत्वादिति । 'असिद्धे णं भंते ! असिद्धत्ति कालओ केवच्चिरं होई' असिद्धः खलु भदन्त ! असिद्ध इति कृत्वा कियचिरं कालतो भवति ? भगवानाहगौतम ! 'असिद्धे दुविहे पन्नत्ते' असिद्धो द्विविधः प्रज्ञप्तः 'तं जहा'-अणाइए वा अपज्जवसिए' तद्यथा-अनादिकोवाऽपर्यवसितः 'अणादीए वा सपज्जवसिए' हैं-'गोयमा ! साइं अपज्जवसिए' हे गौतम ! सिद्धों की कायस्थिति का काल अर्थात् सिद्धों का सिद्धरूप से रहने का काल-सादि अपर्यवसित है। इसका तात्पर्य ऐसा है कि जब आत्मा की संसार रूप पर्याय निवृत्त होती है तभी सिद्धत्व पर्याय का आविर्भाव होता है इससे यह सिद्धत्व भाव सादि होता है और प्रकट होकर फिर इसका विनाश नहीं होता हैं इस से यह अपर्यवसित होता है इसी कारण इसे सादि अपर्यवसित कहा गया है। 'असिद्धणं भंते ! असिद्धेत्ति कालओ केवच्चिरं होई' हे भदन्त ! असिद्ध की कायस्थिति का काल कितना है ? अर्थात् असिद्धों को असिद्ध रूप से रहने का काल कितना है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! 'असिद्धे दुविहे पण्णत्ते' असिद्ध दो प्रकार का कहा गया है 'तं जहा' जैसे-'अणाइएवा अपजवसिएवा' एक अनादिक असिद्ध और अपर्यवसित असिद्ध 'अणादिए सपज्जवसिएवा' दूसरा अनादिक असिद्ध और सपर्यवसित કાયસ્થિતિને કાળ અર્થાત્ સિદ્ધોને સિદ્ધ પણાથી રહેવાને કાળ સાદિ અપર્યાવસિત છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે જ્યારે આત્માની સંસાર રૂપ પર્યાય નિવૃત્ત થાય છે. ત્યારેજ સિદ્ધ પણાની પર્યાયને આવિર્ભાવ થાય છે. એથી એ સિદ્ધત્વભાવ સાદિ હોય છે. અને પ્રગટ થઈને પાછે તેનો વિનાશ થત નથી તેથી એ અપર્યાવસિત હોય છે. એ જ કારણથી તેને સાદિ અપર્યાવસિત वामां आवे छे. 'असिद्धेणं भंते ! असिद्धत्ति कालओ केवच्चिर होइ', ભગવન અસિદ્ધોની કાયસ્થિતિને કાળ કેટલું છે? અર્થાત્ અસિદ્ધોને અસિદ્ધ પણાથી રહેવાને કાળ કેટલા છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે હે गौतम ! 'असिद्धे दुविहे पण्णत्ते' मसिद्ध में प्रारना डेवामा मावेना छे. 'तं जहा' सभडे-'अणाइएवा अपज्जवसिए वा' से मना मसिद्ध भने २५५ पसि मसिद्ध 'अणादिए वा सपज्जवसिए' भी मन मसिद्ध भने सपय વસિત અસિદ્ધ તેમાં પહેલા વિકલ્પમાં એ જીને ગ્રહણ કરેલા છે કે જેઓ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१४० संसाराऽसंसार स० जीवनिरूपणम् १३३१ अनादिको वा सपर्यवसितः तत्र यो जीवः कदाचिदपि मोक्षं न प्राप्स्यति अभव्यत्वात्-तथाविध कारणत्वाद्वासौऽनाद्यपर्यवसितः, यस्तु-सिद्धि प्राप्तः सोऽनादिसपर्यवसितः, तदयमर्थः-सोऽनादिकालादेव संसारे विद्यते तथाऽनादिकालं यावस्थास्यति संसार एव न तु जातु कदाचिदपि मुक्तो भविष्यति सोऽनायपर्यवसितः यस्त्वनादिकालात् संसारप्रवाहे तिष्ठन् अन्ततो भवबन्धनं समुच्छिद्यसिद्धि प्राप्स्यति सोऽनादि सपर्यवासित इति । ___अथा सिद्धाऽसिद्धयोरन्तरम् -'सिद्धस्स णं भंते ! केवइयं कालं अंतरं होइ' सिद्धस्य खलु भदन्त ! कियन्तं कालमन्तरं भवति ? 'गोयमा ! साइयस्स अपज्जवसियस्स णत्थि अंतरं' गौतम ! सादिकस्याऽपर्यवसितस्य नास्त्यन्तरम् असिद्ध इनमें प्रथम विकल्प में उन जीव को ग्रहण किया गया है जो कदाचिदपि भी मुक्ति को प्राप्त नहीं कर सकता है ऐसे जीव को अभव्य कहा गया है क्योंकि इस जीव के मुक्ति के कारणों का प्रादुर्भाव नहीं हो सकता है जो अनादि से मिथ्यात्ववासित होता हुआ भी शास्त्र गुरू आदि के उपदेश से मिथ्यात्व का वमन कर सम्यग्दर्शन रूप कारणों की प्राप्ति से मुक्ति मार्ग का पथिक बन जाता है और मुक्ति को प्राप्त कर लिया करता है ऐसा जीव द्वितीय विकल्प कोटि में गृहीत हुआ है। __ अब सूत्रकार सिद्ध और असिद्ध के अन्तर का कथन करते हैं'सिद्धस्सणं भंते ! केवइयं कालं अंतर होइ' हे भदन्त ! सिद्ध जीव का अन्तर कितने काल का कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! 'साइयस्स अपज्जवसियस्स नत्थि अंतरं' हे गौतम ! जो जीव सादि अपर्यवसित है उसके अन्तर नहीं होता है क्योंकि કોઈ પણ સમયે મુક્તિ મેળવી શકતા નથી. એવા જેને અભવ્ય કહેવામાં આવેલા છે કેમકે-આ જીવની મુક્તિના કરણને પ્રાદુર્ભાવ થઈ શક્તા નથી કે જે અનાદિથી મિથ્યાત્વથી યુક્ત હોવા છતાં પણ શાસ્ત્ર ગુરૂ વિગેરેના ઉપદેશથી મિથ્યાત્વનું સમ્યક્ દર્શન રૂપ કારણોની પ્રાપ્તિથી મુક્તિ માર્ગના પથિક બની જાય છે. અને મુક્તિ પ્રાપ્ત કરી લે છે. એવા જી ને બીજી વિ. કપની કટિમાં ગ્રહણ કરેલા છે. - હવે સિદ્ધ અને અસિદ્ધોના અંતરનું કથન કરવામાં આવેલ છે 'सिद्धस्स ण भंते ! केवइयं कालं अंतरं होई' ३ लापन सिद्ध पोनु तर કેટલા કાળનું કહેવામાં આવેલ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે हे गौतम! 'साइयस्स अपज्जवसियस्स नत्यि अंतरं' हे गौतम! २ साहि જીવાભિગમસૂત્ર Page #1345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३३२ जीवाभिगमसूत्रे ___ अर्थ भावः-यस्मादयं सादिरपर्यवसितस्तस्मात्कारणान्नास्ति अन्तरम् अन्यथाऽपर्यवसितत्वं न स्यात् इति । 'असिद्धस्स णं भंते ! केवइयं अंतरं होइ' असिद्धस्य खलु भदन्त ! कियत् कालमन्तरं भवति ! 'गोयमा ! अणादियस्स अपज्जवसियस्स नत्थि अंतरं' अनादिकस्याऽपर्यवसितस्याऽसिद्धस्याऽन्तरं नास्ति, गौतम ! अपर्यवसितत्वादेवाऽसिद्धवस्याऽप्रच्युतेः । 'अणादियस्स सपज्जवसियस्स नस्थि अंतरं' अनादिकालस्य सपर्यवसितस्याऽप्यन्तरं नास्ति पुनरप्यसिद्धत्वाऽयोगात् इति । अन्तर तो सपर्यवसित होने में होता है यहां सपर्यवसितता है नहीं यदि यहां पर भी अन्तर होने लगे तो वहां अपर्यवसितता नहीं आ सकेगी 'असिद्धस्सणं भंते ! केवइयं अंतरं होइ' हे भदन्त ! असिद्ध जीव का अन्तर कितने काल का होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'अणादियस्स अपज्जवसियस्स नथि अंतरं' हे गौतम ! जो जीव अनादि अपर्यवसित है उसके भी अन्तर नहीं होता है क्योंकि वह तो अनादि काल से ही असिद्ध है और अनन्त काल तक असिद्ध रहेगा फिर इसकी असिद्धावस्था छूटने का प्रश्न नहीं होता है 'अणादियस्स सपज्जवसियस्स नत्थि अंतरं' परन्तु जो जीव अनादि काल से असिद्ध चला आ रहा है परन्तु यह उसकी असिद्धता अनन्त काल तक रहने वाली नहीं है तो ऐसे जीव का भी अन्तर नहीं होता है। अब इनके अल्पबहुत्व का कथन इस प्रकार से है-'एएसिणं भंते ! सिद्धाणं असिद्धाण य कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा' અપર્યવસિત જીવ છે, તેને અંતર હોતું નથી. કેમકે અંતરતો સપર્યવસિત હવામાં હોય છે. અહીંયાં સપર્યાસિતપણું છે જ નહીં જે અહીંયાં પણ मत२ २१। साये तो त्यां म५ सितपासनी श नही 'असिद्धस्स गं भंते ! केवइयं अंतरं होई' हे मावन् मसिद्ध अनुमत२ ८६॥ नुहाय छ? सा प्रश्नन। उत्तरमा प्रसुश्री ४ छ, 'अणादियस्स अपज्जवसियस्स नत्थि अंतर' गौतम! मनाम सित छ, तेने ५ तर हातुनथी. કેમકે તે તે અનાદિકાળથી જ અસિદ્ધ છે. અને અનંતકાળ સુધી અસિદ્ધ રહેશે ५७. तनी मसिद्ध अवस्था छूट पानी प्रश्न होतो नथी. 'अणादियरस सपज्जवसियस्स नत्थि अंतरं' ५२तु १ मनाहि थी मसिद्ध डाय छे. પરંતુ આ તેની અસિદ્ધતા અનંત કાળ સુધી રહેવાવાળી હોતી નથી. તે એવા જીવનું અંતર પણ હેતું નથી. है तमना भ६५ महुपयानु ४थन ४२वाभा यावे छे. 'एएसि णं भंते ! सिद्धाणं असिद्धाणय कयरे कयरेहिं तो ! अप्पा वा बहुया वा' है सावन सिद्ध જીવાભિગમસૂત્ર Page #1346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. १० सू. १४१ प्रकारान्तरेण सर्वजीवानां द्वैविध्यम् १३३३ संप्रत्येषामल्पबहुलम् - 'एएसि णं भंते! सिद्धाणं असिद्धाण य कयरे करेहिंतो अप्पा वा बहुआ वा' एतेषां खलु भदन्त ! सिद्धानाम सिद्धानां च कतरेकतरेभ्योऽल्पा वा - बहुकावेति प्रश्नः ? भगवानाह - 'गोयमा ! सव्वत्थोवा सिद्धाः गौतम ! सर्वेभ्योऽल्पाः सिद्धाः अष्टविधकर्मबन्धनरहिताः । ' असिद्धा अनंतगुणा' असिद्धाः सिद्धेतरा अनन्तगुणाः सिद्धाऽपेक्षया निगोदजीवानामति प्रभूतत्वात् सू० ॥ १४०॥ मूलम् - अहवा दुविहा सव्वजीवा पन्नत्ता तं जहा-सइंदिया चेव अनिंदिया चेव । सइंदिए णं भंते! कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! सईदिए दुविहे पन्नत्ते अणादीए वा अपज्जवसिए अणाइए वा सपज्जवसिए, अणिदिए सादिए वा अप ज्जवसिए दोह वि अंतरं नत्थि । सव्वत्थोवा अनिंदिया सइंदिया अनंतगुणा । अहवा दुविहा सव्वजीवा पन्नत्ता तं जहा - सकाइया चेव अकाइया चेव एवं चेव एवं सजोगी चेव अजोगी चैव तहेव ' एवं सलेस्सा चेव - अलेस्सा चेव ससरीरा चेव असरीरा चेव) संचिणं अंतरं अप्पाबहुयं जहा सइंदिहे भदन्त ! सिद्ध और असिद्ध जीवों के बीच में कौन जीव अल्प हैं और कौन जीव बहुत हैं गौतम के इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा ! सव्वत्थोवा सिद्धा' हे गौतम ! सबसे कम सिद्ध जीव हैं। 'असिद्धा अनंता' और इनकी अपेक्षा असिद्ध जीव अनन्तगुणे अधिक हैं । कारण इसका यह है कि निगोद जीव भी असिद्ध जीवों में परिगणित हो जाते हैं अतः वे सिद्धों की अपेक्षा अतिप्रभूत हैं ॥१४०॥ અને અસિદ્ધ જીવેામાં કયા જીવા કયા જીવાથી અલ્પ છે? અને કયા જીવા કયા જીવા કરતાં વધારે છે? કયા જીવા કયા જીવાની ખરાબર છે. તથા કયા જીવા કયા જીવે કરતાં વિશેષાધિક છે ? ગૌતમસ્વામીના આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં अनुश्री उहे छे ते-' गोयमा ! सव्वत्थोवा सिद्धा' हे गौतम! सौथी गोछा सिद्ध व छे. 'असिद्धा अणतगुणा' अने तेना रतां असिद्ध व अनंत ગણા વધારે છે. તેનું કારણ એ છે કે-નિગેાદ જીવા પણ અસિદ્ધ જીવામાં गणुवामां आवेला छे. तेथी ते सिद्धोना उरतां ध वधारे छे. ॥ १४० ॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३३४ जीवाभिगमसूत्रे याणं | अहवा दुविहा सव्वजीवा पन्नत्ता तं जहा - सवेयगा चेव अवेयगा चैव । सवेयए णं भंते! सवेयग इति कालओ केवच्चिरं होई ? गोयमा ! सवेयए तिविहे पन्नत्ते तं जहाअणादीए अपज्जवसिए अणादीए सपज्जवसिए साइए सपज्जवसिए, तत्थ णं जे से साइए सपज्जवसिए से जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं अणंतं कालं जाव खेत्तओ अव पोग्गलपरियहं देसूर्ण । अवेयए णं भंते! अवेयए त्ति कालओ केवच्चिरं होई ? गोयमा ! अवेयए दुविहे पन्नत्ते, तं जहा - साईए वा अपज्जवसिए साईए वा सपज्जवसिए, तत्थ णं जे से साईए सपज्जवसिए से जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं अंतोमुहुत्तं । सवेयगस्स णं भंते ! केवइयं कालं अंतरं होइ ? गोयमा ! अणाइयस्स अपज्जवसियस्स णत्थि अंतरं अणाइयस्स सपज्जवसियस्स णत्थि अंतरं साईयस्स सपज्जवसियस्स जहनेणं एकं समयं उक्कोसेणं अंतोमुहुत्तं । अवेयगस्स णं भंते ! hari कालं अंतरं होई ? साईयस्स अपज्जवसियस्स णत्थि अंतरं, साईयस्स सपज्ञ्जवसियस्स जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं अनंतं कालं जाव अवङ्कं पोग्गलपरियट्टं देसूणं । अप्पाबहुगं, सव्वत्थोवा अवेयगा, सवेयगा अनंतगुणा । एवं सकसाई चैव अकसाई चेव २ जहा सवेयए तहेव भाणियच्वे । अहवा दुविहा सव्वजीवा - सलेस्साय अलेस्साय जहा असिद्धा सिद्धा, सव्वत्थोवा अलेस्सा सलेस्सा अनंतगुणा ॥ सू० १४१ ॥ छाया - अथवा द्विविधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः तद्यथ । - सेन्द्रियाश्चैवाऽनिन्द्रियाचैव । सेन्द्रियः खलु भदन्त ! कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! सेन्द्रियो द्विविधः प्रज्ञप्तः अनादिको वा अपर्यवसितः ? अनादिको वा सपर्यवसितः २ अनिन्द्रियः सादिकोवाऽपर्यवसितः, द्वयोरप्यन्तरं नास्ति । सर्वस्तोका अनिन्द्रियाः જીવાભિગમસૂત્ર Page #1348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१४१ प्रकारान्तरेण सर्वजीवानां द्वैविध्यम् १३३५ सेन्द्रियाः अनन्तगुणाः । अथवा द्विविधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-सकायिकाश्चैवाऽकायिकाश्चैव, एवमेव एवं सयोगिनश्चैवाऽयोगिनश्चैव, तथैव, (एवं सले. श्याश्चैवाऽले श्याश्चैव, सशरीराश्चैवाऽशरीराश्चैव) संचिट्ठणं अन्तरम् अल्पबहुत्वम् यथा सेन्द्रियाणाम् अथवा द्विविधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ता तद् यथा-सवेदकाश्चैवाऽवेदकाश्चैव । सवेदकः खलु भदन्त ! सवेदक इति कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! सवेदकस्त्रिविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-अनादिकोऽपर्यवसितः अनादिका सपर्यवसितः सादिकः सपर्यवसितः तत्र खलु यः स सादिकः सपर्यवसितः स जघन्येनान्तर्महूर्तम्-उत्कर्षे णानन्तं कालं यावत्क्षेत्रतोऽपार्धं पुद्गलपरावर्त देशोनम् ॥ अवेदकः खलु भदन्त ! अवेदक इति कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! अवेदको द्विविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-सादिको वाऽपर्यवसितः सादिको वा सपर्यवसितः, तत्र खलु यः स सादिकः सपर्यवसितः स जघन्येनैक समयम्उत्कर्षेणान्तर्मुहूर्तम् । अवेदकस्य खलु भदन्त ! कियन्तं कालमन्तरं भवति ? गौतम ! सादिकस्याऽपर्यवसितस्य नास्त्यन्तरम् सादिकस्य सपर्यवसितस्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेणानन्तं कालं यावदपार्ध पुद्गलपरावर्ते देशोनम् । अल्पबहुत्वम् सर्वस्तोका अवेदकाः सवेदका अनन्तगुणाः । एवं सकपायिनचैवाऽकषायिनश्चैव-२ यथा सवेदक स्तथैव भणितव्याः । अथवा द्विविधाः सर्वजीवाः सलेश्याचाऽले श्याश्च, यथाऽसिद्धाः सिद्धाः, सर्वस्तोका अलेश्याः सलेश्या अनन्ताः सू० ॥१४१॥ टीका-'अहवा' प्रकारान्तरेण 'दुविहा सव्वजीवा पन्नत्ता' द्विविधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः-संसारिणोऽसंसारिणश्च 'तं जहा' तद्यथा 'सइंदिया चेव अणिदिया चेव' सेन्द्रियाश्चाऽनिन्द्रियाश्च तत्र-त्वगादिभिः सहिताः सेन्द्रियाः संसारिणः । तद्धीना असंसारिणो मुक्ताः । तत्र 'सइंदिए णं भंते ! कालओ केवच्चिरं अथवा दुविहा सव्य जीवा पन्नत्ता तं जहा-इत्यादि। टीकार्थ-अथवा समस्त जीव दो प्रकार के हैं-'तं जहा' जैसे 'सई. दिया चेव अणिंदिया चेव' एक सेन्द्रिय और दूसरे अनिन्द्रिय इनमें जो सेन्द्रिय हैं वे संसारी हैं और जो अनिन्द्रिय हैं वे मुक्त हैं। 'से दियाणं भंते ! कालओ केवच्चिरं होई' हे भदन्त ! सेन्द्रिय जीवों 'अथवा दुविहा सव्व जीवा पण्णत्ता तं जहा' त्यादि टी -42वा सघा वो ये ४२ना छ. 'तं जहा' नेम-'सईदिया चेव अणिंदियाचेव' मे से द्रिय अने मी भनिद्रिय तेभा २ सद्रिय छ तसा ससारी छ, भने । अनिद्रिय छे. तेमा भुत छ. 'सेंदिया गं भंते ! कालओ केवच्चिर होइ' 3 सान् सेन्द्रिय योनी स्थिति टक्षी छ ? જીવાભિગમસૂત્ર Page #1349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३३६ जीवाभिगमसूत्रे होइ' सेन्द्रियो जीवो भदन्त ! कालतः खलु कियच्चिरं भवति ? 'गोयमा ! सईदिए-दुविहे पन्नत्ते तं जहा-अणादीए वा अपज्जवसिए अणादीए वा सपज्जवसिए' गौतम ! सेन्द्रियो द्विविधः -तद्यथा-अनादिक आद्यन्तरहितोऽपर्यवसितः ? अनादिको वा सपर्यवसितः पर्यवज्ञानसहितश्च-२ 'अणिदिए सादीए वा अपज्जवसिए दोण्हं वि अंतरं नत्थि' अनिन्द्रियः सादिकोवाऽपर्यवसितः द्वयोरप्यन्तरं नास्ति । अपर्यवसितत्वात् । __अथ सेन्द्रियाऽनिन्द्रिययोः कतरेकतरेभ्योऽल्पाः ? गौतम ! 'सव्वत्थोवा अणिंदिया' सर्वस्तोका अनिन्द्रियाः 'सईदिया अणंतगुणा' सेन्द्रियाः संसारिणकी स्थिति कालका अपेक्षासे कितनी हे ? उत्तर में प्रभु कहते हैं'गोयमा ! सइंदिए दुविहे पन्नत्ते' हे गौतम ! सेन्द्रिय जीव दो प्रकार के कहे गये हैं-'अणाइए वा अपज्जवसिए अणाईए वा सपज्जवसिए' अनादि अपर्यवसित (अभव्य) और अनादि सपर्यवसित (भव्य) 'अणिदिए सादिए अपजवसिए दोण्हवि अंतरं नत्थि' अनिन्द्रिय जीव सादि अपर्यवसित हैं। दोनों में अन्तर नहीं है। ____ अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-हे भदन्त ! सेन्द्रिय और अनिन्द्रिय जीवों में कौन जीव किनकी अपेक्षा अल्प हैं ? कौन किन की अपेक्षा बहुत हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'सत्वत्थोवा अणिंदिया सइंदिया अणंतगुणा' हे गौतम ! सबसे कम अनिन्द्रिय जीव हैं और इनकी अपेक्षा सेन्द्रिय जीव अनन्तगुणें अधिक हैं क्योंकि सेन्द्रिय जीवों में निगोद जीवों का भी अन्तर्भाव हो जाता है और ये निगोद सा प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री ४९ छ –'गोयमा ! सइंदिए दुविहे पण्णत्ते है गीतम! सेन्द्रिय ७१ मे प्रारना ४ामा मावेस छ. 'अणाइए वा अपज्जवसिए, अणाइए वा सपज्जवसिए' मनाहि २५५ वसित (समय) भने साना सपयवसिन (व्य) 'अणिदिए सादिए अपज्जवसिए दोण्ह वि अंतरं नत्थ' અનિંદ્રિય જીવ સાદિ અપર્યાવસિત છે. બન્નેમાં અંતર નથી. હવે ગૌતમસ્વામી પ્રભુશ્રીને એવું પૂછે છે કે-હે ભગવન ! સેંદ્રિય અને અનિન્દ્રિય જેમાં કયા જી કેના કરતાં અ૫ છે? કયા જી કોના કરતાં વધારે છે. ? કયા જીવો કેની બરાબર છે? અને ક્યા છે કયા wथी विशेषाधि छ ? म प्रश्न उत्तरमा प्रमुश्री ४ छ -'सव्वत्थोवा अणिंदिया सइंदिया अणंतगुणा' गौतम ! सौथी सोछ। भनिन्द्रिय ७१ છે, અને તેના કરતાં સેન્દ્રિય જીવ અનંતગણું વધારે છે. કેમકે–સેંદ્રિય જીવો માં નિગદ ને પણ અંતર્ભાવ થઈ જાય છે. અને એ નિગોદ જી. જીવાભિગમસૂત્ર Page #1350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१४१ प्रकारान्तरेण सर्वजीवानां दैविध्यम् १३३७ स्तेभ्योऽनन्तगुणाः निगोदानामानन्त्यात् । 'अहवा दुविहा सव्व जीवा पन्नत्ता तं जहा-सकाइया चेव अकाइया चेव एवं चेव' अथवा-द्विविधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-सकायिकाः कार्मणादि शरीरविशिष्टाः अकायिकाः मुक्ताः। एवमेव सर्व सकायिकाऽकायिकेषु वक्तव्यम् । एवं सजोगी चेव अजोगी चेवतहेव' सेन्द्रियाऽनिन्द्रियवत् सयोगिनश्चैवाऽयोगिनश्चैव । तथैव ‘एवं सलेस्सा चैव अलेस्सा चेव, ससरीरा चेव असरीरा चेव' एवं सेन्द्रियाऽनिन्द्रियवत् जीव अनन्त हैं ! । 'अहवा दुविहा सव्वजीवा प०' अथवा-इस तरह से भी समस्त जीव दो प्रकार के हैं-'तं जहा-सकाइया चेव अका. इया चेव' एक सकायिक और दूसरे अकायिक ‘एवं चेव' इन सकायिक और अकायिक जीवों के सम्बन्ध में जैसा कथन ऊपर के जीवों के सम्बन्ध में किया गया है वैसा ही कर लेना चाहिये कार्मण आदि शरीरों से जो विशिष्ट होते हैं वे सकायिक हैं और जो इन कार्मण आदि शरीरों से रहित हैं वे अकायिक हैं 'एवं सजोगी व अजोगी चेव' इसी तरह से समस्त जीव सयोगी और अयोगी के भेद से दो प्रकार के हैं । अयोगी जीवों में सिद्ध जीव गृहीत हुए हैं और सयोगी जीवों में सेन्द्रिय जीव गृहीत हुए हैं । 'तहेव' इनके विषय में समस्त स्थिति आदि का कथन पूर्व के जैसा किया गया है वैसा ही यहां पर भी कर लेना चाहिये 'एवं सलेस्सा चैव अलेस्सा चेव' इसी प्रकार से सलेश्य जीव और अलेश्य जीव के मेद से समस्त मनात छे. 'अहवा दुविहा सव्व जीवा पण्णत्ता' 4240 शत ५५५ सपा मे ४२॥ छ 'तं जहा सकाइया चेव अकाइया चेव' से सायिक भने मी1 मयि ‘एवं चेव' 20 स४यि४ मने मयि वान सभा જે પ્રમાણેનું કથન ઉપરના જીના સંબંધમાં કરવામાં આવેલ છે. એજ પ્રમાણે કથન કરી લેવું જોઈએ. કામણ વિગેરે શરીરેથી જે વિશિષ્ટ હોય છે તેઓ સકાયિક છે. અને જેઓ આ કાર્માણ વિગેરે શરીરથી રહિત છે तमा २५148 छे. 'एवं सजोगी चेव अजोगीचेव' मा प्रभारी सघणाला સગી અને અમેગીના ભેદથી બે પ્રકારના છે. અગી માં સિદ્ધ જીવો ગ્રહણ થયેલા છે. અને સગી માં સેંદ્રિય જીવ ગ્રહણ કરાયેલ છે. 'तहेव' मेमना सधमा स्थिति विगेरे सघणु ४थन ५॥ ४॥ प्रमाणे मडीयां ५५ ४री से नये. 'एवं सलेस्साचे अलेस्सा चेव' से प्रमाणे એલેશ્યજીવ અને અલેશ્યજીવના ભેદથી સમસ્ત છ બે પ્રકારના થાય છે. जी० १६८ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे सलेश्याः कृष्णनीलादि लेश्यावन्तश्चैव लेश्यारहिताश्चैव व्याख्येयाः तथा-सशरीराश्चैव अशरीराश्चैव, 'संचिट्ठणं अंतरं अप्पा बहुयं जहा सईदियाणं' सकायिकादारभ्याऽशरीरान्तभेदभिन्नानां सर्वेषां संचिट्ठणं कायस्थिति:- अन्तरम् अल्पबहुत्वं च ज्ञातव्यं सेन्द्रियवत् । 'अहवा-दुविहा सव्वजीवा पन्नत्ता तं जहा सवेयगा चेव अवेयगा चेव । सवेयए णं भंते ! सवेयए त्ति कालओ केवच्चिरं०' अथवा पक्षान्तरे द्विविधाः सर्वजीवाः तद्यथा-सवेदकाश्चैवाऽवेदकाश्चैव तत्र भदन्त ! सवेदकः सवेदक इति रूपेण कालतः खलु कियच्चिरं भवति ? भगवानाह-'गोयमा ! सवेयए तिविहे पन्नत्ते, तं जहा-अणाईए अपज्जवसिए जीव दो प्रकार के होते हैं इनमें जो कृष्ण नील आदि लेश्याओं से युक्त होते हैं वे सलेश्य जीव हैं और जो इनसे हीन होते हैं वे अलेश्य जीव हैं । इनके सम्बन्ध में 'संचिट्ठणं अंतरं अप्पा बहुगं जहा सइंदियाणं' कायस्थिति का कथन अन्तर कथन एवं अल्पबहुत्व का कथन सेन्द्रिय जीवों के प्रकरण की तरह ही जानना चाहिये । तथा ये सब प्रकरण कथन समस्त जीव दो प्रकार के हैं एक 'ससरीरा चेव असरीरा चेव' शरीर सहित और एक शरीर रहित यहां तक के प्रकरण तक कहा गया जानना चाहिये 'अहवा-दुविहा सव्व जीवा पण्णत्ता' अथवा समस्त जीव दो प्रकार के इस प्रकार से भी कहे गये है-'तं जहा' जैसे 'सवेदगा चेव अवेदगा चेव' एक सवेदक और और अवेदक 'सवेदएणं भंते ! कालओ केवच्चिरं होइ' हे भदन्त ! सवेदक जीवों की कायस्थिति कितनी कही गई है । इसके उत्तर में प्रभु कहते है-'गोयमा ! सवेदए तिविहे पन्नत्ते' हे गौतम ! सवेदक તેમાં જેઓ કૃષ્ણ નીલ વિગેરે લેશ્યાથી યુક્ત હોય છે. તેઓ સલેશ્ય જીવ છે અને તેનાથી જે રહિત હોય તેઓ અલેશ્ય છવ છે. તેઓના સંબંધમાં 'संचिढणं अंतरं अप्पा बहुगं जहा संइदियाणं' यस्थितिनु ४थन, मत२नु કથન, અને અલ્પ બહત્વનું કથન સેંદ્રિય જીવોના પ્રકરણ પ્રમાણેજ સમજી લેવું, તથા તે તમામ પ્રકરણનું કથન “સઘળા બે પ્રકારના છે, એક 'ससरीरा चेव असरीरा चेव' शरी२ सहित मन से शरी२ २हित मा ४थन सुधीना प्र४२२नु ४थन ४३ छ तेम सभा 'अहवा दुविहा सव्व जीवा पण्णत्ता' अथवा सघणा । ये ४॥२॥ मारीत थाय छ-भ-'सवेदगा चेव अवेदगा चेव' से सव४ मने मी २६४ 'सवेदएणं भंते ! कालओ केवच्चिरं होई' हुलापन सह सयोनी स्थिति सी पाभा मावत छ ? सा प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री हे छ -'गोयमा ! सवेदए तिविहे જીવાભિગમસૂત્ર Page #1352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१४१ प्रकारान्तरेण सर्वजीवानां वैविध्यम् १३३९ अणाईए सपज्जवसिए' गौतम ! सवेदकत्रिविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-अनादिकोऽपर्यवसितः १ अनादिकः सपर्यवसितः २ 'साइए सपज्जवसिए' सादिकः सपर्यवसितश्च ३, तत्राऽनाद्यपर्यवसितोऽभव्यो भव्यो वा तथाविध समय्यभावान्मुक्तिगमनाऽयोग्यः, उक्तञ्च-भव्वा वि न सिझंति केइ' इति अनादि सपर्यवसितोभव्यो मुक्तिगमनयोग्यः पूर्वमप्रतिपन्नोपशमश्रेणिः, सादिसपर्यवसितः पूर्वप्रतिपन्नोपशमश्रेणिः, उपशमश्रेणिं प्रतिपद्य वेदोपशमोत्तरकालावेदकत्वमनुभूयजीव ३ प्रकार के कहे गये हैं-'तं जहा' जैसे-'अणादीए अपज्जवसिए १ अणादीए सपज्जवसिए २ साइए अपज्जवसिए' अनादिक अपर्यवसित १ अनादिक सपर्यवसित २ और सादिक अपर्यवसित इनमें प्रथम विकल्प में कोई २ भव्य अथवा अभव्य लिये गये हैं। अभव्य तो संसार समुद्र से पार कभी होता ही नहीं है । परन्तु कई भव्य भी ऐसे होते हैं कि जिन्हें मुक्ति गमन की योग्यता होने पर भी वह तथाविध सामग्री की प्राप्ति के अभाव से मुक्ति की प्राप्ति से वंचित रहता है जैसे पतिव्रता विधवा-पतिव्रता विधवा में सन्तान प्रजनन शक्ति तो होती है पर तथाविध बाह्य सामग्री की प्राप्ति के अभाव से वह उसकी शक्ति प्रकट नहीं हो पाती है इसी प्रकार की उस भव्य की भी स्थिति रहती है अभव्य तो वन्ध्या स्त्री के तरह होता है । 'भव्वा वि न सिझंति केइ' ऐसा आगम का वचन है मुक्तिगामी भव्य की जिसने पहले उशमश्रेणी को प्राप्त नहीं की है द्वितीय विकल्प में लिया गया है। सादि सपर्यवसित वह है कि जिसने पण्णत्ते' हे गौतम ! सवे४४ ७१ र प्र४२ना उपामा माता छ. 'तं जहा' समडे 'अणादीए अपज्जवसिए १ अणादीए सपज्जवसिए २ साइए अपज्जवसिए રૂ” અનાદિક અપર્યવસિત ૧ અનાદિક સપર્યાવસિત ૨ અને સાદિક અપર્યવસિત ૩ તેમાં પહેલા વિકપમાં કઈ કઈ ભવ્ય અથવા અભવ્ય લેવામાં આવેલા છે. અભવ્ય તે સંસાર સમુદ્રથી કઈ પણ વખતે પાર થતા જ નથી પરંતુ કેટલાક ભવ્ય પણ એવા હોય છે, કે જેઓને મુક્તિગમનની ગ્યતા હોવા છતાં પણ તે તથાવિધ સામગ્રીની પ્રાપ્તિના અભાવથી તેમની તે શક્તિ પ્રગટ થઈ શક્તી નથી, એજ પ્રમાણેની એ ભવ્ય જીવની સ્થિતિ પણ હોય छ. मलव्यतो qijी स्त्रीन। २। डाय छे. 'भव्वा वि न सिशंति केइ' ४४ આગમનું એવું વચન છે કે મુક્તિગામિ ભવ્ય કે જેણે પહેલાં ઉપશમ શ્રેણી પ્રાપ્ત કરેલ નથી. એવાને બીજા વિકલ્પમાં લેવામાં આવેલા છે. સાદિ સપર્ય વસિત તે છે કે જેણે ઉપશમ શ્રેણીની પ્રાપ્તિથી વેદનું ઉપશમન કરી દીધેલ છે. જીવાભિગમસૂત્ર Page #1353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३४० जीवाभिगमसूत्रे श्रेणि समाप्तौ भवक्षयादपान्तराले मरणतो वा प्रतिपततो वेदोदये पुनः सवेदकत्वोपपत्तेः । ' तत्थ णं जे से सादीए सपज्जबसिए' तत्र खलु तेषु त्रिषु सवेदकः सादि सपर्यवसितः 'से जहनेणं अंतोमुहतं तस्य सादि सपर्यवसितसवेदकस्य जघ न्येनाऽन्तर्मुहूर्तमन्तरम् श्रेणिसमाप्तौ सवेदकत्वे सति पुनरन्तर्मुहूर्तेन श्रेणिप्रतिपत्तौ - अवेदकत्त्व भावात्, अत्राह कश्चित् किमेकस्मिन् जन्मनि वेलाद्वयमुपशमश्रेणी लाभो भवति ? यदेवमुच्यते, सत्यम् - एतद्भवति उक्तञ्च - ' नैकस्मिन् जन्मनि उपशमश्रेणिः क्षपकश्रेणिश्च जायते' उपशमश्रेणि द्वयन्तु जायत एवेति, तत एवमुपपद्यते जघन्येनाऽन्तर्मुहूर्तम् । 'उक्कोसेणं अनंतं कालं' उत्कर्षेणानन्तकालम् उपशमश्रेणि की प्राप्ति से वेद का उपशमन कर लिया है और उसके उत्तर काल में अवेदकत्व का अनुभवन करके उस श्रेणि से पतित होने पर पुनः वेदोदय वाला बन गया है 'तत्थणं जे से सादीए सपज्जवसिए से जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं' ऐसे उस सादि सपर्यवसित सवेदक जीव की कायस्थिति का काल जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का है क्योंकि ऐसा वह जीव एक अन्तर्मुहूर्त तक सवेदक बन कर पुनः उपशमश्रेणि का लाभ करने पर अवेदक बन जाता है यहां ऐसी शंका नहीं करनी चाहिये कि 'क्या एक जन्म में दो बार उपशम श्रेणि का लाभ जीव को होता है 'क्योंकि एक जन्म में उपशम श्रेणि का लाभ जीव को दो वार तक हो जाता है हां ऐसा तो होता है कि एक जन्म में उपशमश्रेणि और क्षपक श्रेणि इन दो का लाभ नही होता है पर एक जन्म में दो बार उपशम श्रेणि का लाभ हो जाता है । अतः इस अपेक्षा सादि सपर्यवसित सवेदक जीव की काय અને તેના ઉત્તરકાળમાં અવેદક પણાના અનુભવ કરીને એ શ્રેણીથી પતિત थया पछी इरीथी वेहोहयवाणी मनी लय छे; 'तत्थणं जे से सादीए सपज्जसिए से जहणेण अतो मुहुत्त' मेवा ते साहि सपर्यवसित सवे भुवनी अयस्थिति ને કાળ જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂતના છે કેમકે એવા તે જીવ એક અતહૂત સુધી સવેદક બનીને ફરીથી ઉપશમ શ્રેણીના લાભ કરવાથી અવેદક ખની જાય છે; અહીયાં એવી શંકા કરવી ન જોઇએ –કે શુ એક જન્મમાં એ વાર ઉપશમ શ્રેણીના લાભ જીવને થાય છે ? કેમકે એક જન્મમાં ઉપશમ શ્રેણીના લાભ જીવને બે વાર સુધી થઇ જાય છે; હા એવું તા થતું નથી કે એક જન્મમાં ઉપશમ શ્રેણી અને ક્ષેપક શ્રેણી એ બેનેા લાભ થતા નથી. પરંતુ એક જન્મમાં બે વાર ઉપશમ શ્રેણીના લાલ થઇ જાય છે, તેથી આ અપેક્ષાથી સાદિ સપ વસિત સવૈદક જીવની કાયસ્થિતિના કાળ જઘન્યથી એક જીવાભિગમસૂત્ર Page #1354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१४१ प्रकारान्तरेण सर्वजीवानां दैविध्यम् १३४१ -आनन्त्यं दर्शयति-जाव खेत्तो अवडूं पोग्गलपरियट्ट देसूर्ण' अनन्ता उत्सपिण्यवसर्पिण्यः एषा कालतो मार्गणा, क्षेत्रतोऽपार्धपुद्गलपरावर्तम् देशोनम् एतावकालावं पूर्वप्रतिपन्नोपशमश्रेणेरवश्यं मुक्त्यासन्नतया श्रेणि प्रतिपत्ताव वेदकल भावात् इति । 'अवेदएणं भंते ! अवेदएत्ति कालओ केवच्चिरं होइ' अवेदकः खलु भदन्त ! अवेदक इति कालतः केवचिरं भवति ? भगवानाह-'गोयमा ! अवेदए दुविहे पन्नते, तं जहा-सादीए वा अपज्जवसिए सादीए वा सपज्जवसिए' गौतम ! अवेदको द्विविधः-सादिकोवाऽपर्यवसितः (समयानन्तरं) क्षीणवेदः, अवेदकत्वं स्थिति का काल जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का कहा गया है और उत्कृष्ट से अनन्त काल का कहा गया है इस अनन्तकाल का काल और क्षेत्र की अपेक्षा से निरूपण इस प्रकार से कहा गया है अनन्त उत्सर्पिणियां और अवसर्पिणियां काल की अपेक्षा से हो जाती है और 'जाव खेत्तओ अव पोग्गलपरियह देसूणं' यावत् क्षेत्र की अपेक्षा से कुछ कम अर्ध पुद्गल परावर्त रूप काल समाप्त हो जाता है । तात्पर्य इसका ऐसा है कि एक बार उपशमश्रेणि प्राप्त करके अवेदक बन कर पुनः श्रेणि से गिरा हुआ जीव सवेदक हो जाता है और उत्कृष्ट से इतने काल के बाद पुनः श्रेणि को प्राप्त कर वह अवेदक बन जाता है 'अवेदए णं भंते ! अवेयएत्ति कालओ केवच्चिरं होई' हे भदन्त ! अवेदक जीव की कायस्थिति का काल कितना है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! अवेदए दुविहे पण्णत्ते' हे गौतम ! अवेदक दो प्रकार के कहे गये हैं 'तं जहा' जैसे 'साईएवा અંતમુહૂતને કહેવામાં આવેલ છે અને ઉત્કૃષ્ટથી અનંતકાળને કહેવામાં આવેલ છે. આ અનંત કાળનું કાળ અને ક્ષેત્રની અપેક્ષેથી આ પ્રમાણે નિરૂ. પણ કરવામાં આવેલ છે. અનંત ઉત્સર્પિણ અને અનંત અવસર્પિણ गणना अपेक्षाथी २४ लय छे. मने 'जाव खेत्तओ अवढं पोग्गलपरियट देसूर्ण' થાવત્ ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી કંઈક ઓછું અર્ધ પુદ્ગલ પરાવર્ત રૂપ કાળ સમાપ્ત થઈ જાય છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે એક વાર ઉપશમ શ્રેણીને પ્રાપ્ત કરીને અવેદક બનીને ફરીથી એ શ્રેણિથી પડેલો તે જીવ સવેદક થઈ જાય છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી એટલા કાળ પછી ફરીથી શ્રેણિને પ્રાપ્ત કરીને તે અવેદક मनी लय छ; 'अवेदए णं भंते ! अवेदएत्ति कालओ केवच्चिरं होई उभगवन અવેદક જીવની કાયસ્થિતિને કાળ કેટલે કહેલ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં प्रभुश्री ४ छ -'गोयमा ! अवेदए दुविहे पण्णत्ते' गौतम ! म मे જીવાભિગમસૂત્ર Page #1355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३४२ जीवाभिगमसूत्रे जीवपरिणामः स च कारणसाफल्यमादाय समुत्पद्यतेऽतः सादिकः समुत्पन्नस्य पुनरविनाशेऽपर्यवसितः कथ्यते ? एष प्रथमो भेदः, सादिको वा सपर्यवसितउपशान्त वेदः २। 'तत्थ णं जे से सादीए सपज्जवसिए से जहन्नेणं एक्कं समयं' तत्रोभयाऽवेदकयोर्यः स सादिकः सपर्यवसितोऽवेदकः स च जघन्येनैकं समयम्, उपशमश्रेणि प्रतिपन्नस्य वेदोपशमसमयाऽनन्तरेऽपि मरणे पुनः सवेदकत्वोपपत्तेः 'उक्कोसेणं अंतोमुहुत्तं' उत्कर्षे णान्तर्मुहूर्तम् उपशान्तवेदश्रेणिकालम्, तत उर्ध्व श्रेण्याः प्रतिपतने नियमतः सवेदकत्वभावात् । साद्यपर्यवसितावेदकस्तुसदैवाऽवेदकः अन्यथाऽपर्यवसितत्वमेव न स्यात्, इति । ____ अथैषामन्तरम्-'सवेदगस्स णं भंते ! केवइयं कालं अंतरं होई' सवेदकस्य अपज्जवसिए साइएवा सपज्जवसिए' एक सादिक अपर्यवसित और दूसरा सादिक सपर्यवसित इनमें जो 'साइए सपज्जवसिए से जहण्णेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं अंतीमुहुत्तं सादिक सपर्यवसित अवेदक है उसकी कायस्थिति का काल जघन्य से एक समय का है और उत्कृष्ट से एक अन्तर्मुहूर्त का है सवेदक कोई जीव जब उपशमश्रेणि पर आरुढ हो जाता है-तब वेद की उपशांति से उसमें अवेदकता आ जाती है बाद में जब वह उससे कम से कम एक समय के बाद और अधिक से अधिक एक अन्तर्मुहूर्त के बाद पतित हो जाता है तो इस स्थिति में यह कायस्थिति का इसका प्रमाण आ जाता हैं । तथा जो अवेदक सादि सपर्यवसित है वह तो सदा ही अवेदक रहेगा नहीं तो उसमें अपर्यवसितता ही नहीं आ सकेगी। इसका अन्तर कथन-'सवेदगस्सणं भंते ! केवइयं कालं अन्तरं २। वामां मापेसा छ. 'तं जहा' म 'साईएवा अपज्जवसिए साइए वा सपज्जवसिए' से सा४ि २५५यवसित अने भी सा४ि सपय सित मामा २। 'साइए सपज्जबसिए से जहण्णेणं एक समयं उक्कोसेणं अंतोमुहत्त' साहि સપર્યવસિત સવેદક છે. તેની કાયસ્થિતિને કાળ જઘન્યથી એક સમયને છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી એક અંતર્મુહૂર્તને છે. સવેદક કઈ જીવ ઉપશમ શ્રેણી પર આ રૂઢ થઈ જાય છે. ત્યારે વેદની ઉપશાંતીથી તેમાં અદક પણું આવી જાય છે અને તે પછી જયારે તે ઓછામાં ઓછા એક સમય પછી અને વધારેમાં વધારે એક અંતમુહૂત પછી પતિત થઈ જાય છે તે આ સ્થિતિમાં આ કાય સ્થિતિનું તેનું પ્રમાણ આવી જાય છે. તથા જે અવેદક સાદિ અર્ધવસિત છે તે તે સદા અવેદક જરહેશે નહીં તો તેમાં અપર્યાવસિત પણું જ આવી શકે નહીં જીવાભિગમસૂત્ર Page #1356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. १० सू. १४१ प्रकारान्तरेण सर्वजीवानां द्वैविध्यम् १३४३ खलु भदन्त ! कियन्तं कालमन्तरं प्रश्नः ? गौतम ! सवेदक स्त्रिविधः अनादिरपर्यवसितः १ अनादिः सपर्यवसितः २ सादिः सपर्यवसितश्च ३ तत्र योऽनादिपर्यवसितस्तस्य 'अणादीयस्स अपज्जवसियस्स णत्थि अंतरं' अनाद्यपर्यवसित सवेदकस्य नास्त्यन्तरम् अपर्यवसिततया सदा तद्भावापरित्यागात् । 'अणादीयस सपज्जवसियस नस्थि अंतरं' अनादि सपर्यवसित द्वितीय सवेदकस्याऽपि - नास्त्यन्तम् अनादि सपर्यवसितोहि अपान्तराले उपशम श्रेणीमप्रतिपद्य भावी क्षीणवेदो न च क्षीणवेदस्य पुनः सवेदकत्वं सम्भवति प्रतिपाताऽभावादिति । होइ' हे भदन्त ! सवेदक जीव का अन्तर कितने काल का होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - हे गौतम सवेदक जीव तीन प्रकार का है - एक अनादि अपर्यवसित, दूसरा अनादि सपर्यवसित, और तीसरा सादि सपर्यवसित इनमें 'अणादीयस्स अपज्जवसियस्स णत्थि अंतरं जो अनादि अपर्यवसित सवेदक जीव हैं उसके अन्तर होता ही नहीं है। क्योकि अपर्यवसितता में सादिता नहीं आ सकती है वेद की सादिता के अभाव में पुनः उसकी प्राप्ति का होना बनता नहीं है अतः इस विकल्प में अन्तर का अभाव कहा गया है । 'अणादीयस्स सपज्जवसियस्स नत्थि अंतरं' जो सवेदक अनादि सपर्यवसित है उस के भी अन्तर नहीं है क्योंकि ऐसा सवेदक जीव उपशमश्रेणि को प्राप्त नहीं करके भावी क्षीण वेद वाला होता हैं । क्षीण वेदकता में पुनः जो सवेदकता नहीं होती हैं उसका कारण प्रतिपात का अभाव અંતર કાળનું કથન 'सवेदकस्स णं भंते! केवइयं काल अंतरं होई' हे भगवन् सवेदृ५ भवनु અંતર કેટલા કાળનુ હાય છે? તેના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે- ગૌતમ ! સવેદક જીવ ત્રણ પ્રકારના હેાય છે. એક અનાદિ અપ વસિત; ખીજા અનાદિ सपर्यवसित मनेत्री साहि सपर्यवसित तेमां 'अणादीयस्स अपज्जवसियास नत्थि अंतरं' ने मनाहि अपर्यवसित सवे व छे, तेयाने अ ंतर होतु નથી કેમકે અપવસિતપણામાં સાદિપણું આવી શકતુ નથી વેદના સાદિ પણાના અભાવમાં ફરીથી તેની પ્રાપ્તિ થવાનું બનતુ ંજ નથી. તેથી આ વિકલ્પ भां अंतरने अलाव हेवामां आवे छे. 'अणादीयस्स सपज्जवसियस्स नत्थि अंतरं' ने सवेह मनाहि सपर्यवसित छे, तेने पशु अंतर होतु नथी भ એવા સર્વેક જીવ ઉપશમ શ્રેણીને પ્રાપ્ત કર્યાં વિના ભાવી ક્ષીણ વેદવાળા થઈ જાય છે. ક્ષીણ વેદકપણામાં ફરીથી જે સવેદક પણુ' હાતુ નથી. તેનું કારણ પ્રતિપાતના અભાવ છે. સાદિક સપ વસિત સવેદકનું અંતર જધન્યથી એક જીવાભિગમસૂત્ર Page #1357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३४४ जीवाभिगमसूत्रे 'सादीयस्स सपज्जवसियस्स जहन्नेणं एक्कं समयं सादिकसपर्यवसिततृतीयवेदकस्य जघन्येनैकं समयमन्तरम्, द्वितीयवारमुपशमश्रेणिं प्रतिपन्नस्य कस्यापि उपशमसमयानन्तरं मरणसम्भवात् । 'उकोसेणं अंतोमुहुतं' उत्कर्षेणान्तर्मुहूर्तमन्तरम् सादि सपर्यवसित वेदकस्य द्वितीयवारमुपशमश्रेणिं प्रतिपन्नोपशान्तवेदस्य श्रेणि समाप्ते पुनः सवेदकत्वसम्भवात् । 'अवेयगस्स णं भंते ! केवइयं कालं अंतरं होई' कियन्तं कालमवेदकस्य खलु भदन्त ! भवत्यन्तरम् ? भगवानाह - गौतम ! 'साईयस्स अपज्जवसियस्स णत्थि अंतरं' सादिकाऽपर्यवसिताऽवेदकस्य नास्त्यन्तरम् क्षोणवेदस्य पुनरपि है सादिक सपर्यवसित सवेदक का अन्तर जघन्य से एक समय का है ऐसा यह अन्तर द्वितीयबार उपशमश्रेणि पर आरूढ होकर पुन: वहां से पतित होकर सवेदक अवस्था को प्राप्त करने वाले जीव की अपेक्षा से कहा गया है । 'उक्कोसेणं अंतोमुहुत्तं' तथा उत्कृष्ट से अन्तर एक अन्तर्मुहूर्त्त का है । यह उत्कृष्ट अन्तर जो सादि सपर्यवसित अवेदक जीव द्वितीय बार उशमश्रेणि की प्राप्ति करने से उपशान्त वेद वाला हो गया है और श्रेणि से एक अन्तर्मुहुर्त तक वहां स्थित होकर फिर पतित हो गया है । एवं पुनः सवेद अवस्था वाला वन गया है उसकी अपेक्षा से कहा गया है । 'अवेद्गस्स णं भंते ! केवइयं कालं अंतरं होई' हे भदन्त ! अवेदक जीव का अन्तर कितने काल का है ? इसके उत्तर में प्रभु ने कहा 'गोयमा ! सादीयस्स अपज्जवसियस्स णत्थि अंतरं' हे गौतम ! सादिक अपर्यवसित अवेदक का अन्तर नहीं होता है । क्योंकि ऐसा जीव क्षीण वेदवाला સમયનું છે એવું આ અંતર ખીજી વાર ઉપશમ શ્રેણી પર આરૂઢ થઇને ત્યાંથી પતિત થઈ સવેદક અવસ્થાને પ્રાપ્ત કરવાવાળા જીવની અપેક્ષાથી કહે. वामां यावेस छे. 'उक्कोसेणं अंतोमुहुत्तं' उत्कृष्टथी से अंतर्मुहूर्त अ ंतर છે. આ ઉત્કૃષ્ટ અંતર જે સાપ્તિ સપસિત અવેદક જીવ ખીજી વાર ઉપશમ શ્રેણીની પ્રાપ્તિ કરવાથી ઉપશાંત વેઢવાળા થઇ ગયેલા હાય અને શ્રેણીથી એક અંતર્મુહૂત પન્ત ત્યાં સ્થિર રહીને તે પછી પતિત થઇ ગયેલ હાય અને ફરીથી વેદક અવસ્થાવાળા બની ગયેલ હાય તેની અપેક્ષાથી કહેવામાં આવેલ छे. 'अवेद्गरसणं भंते! केवइयं कालं अंतरं होई' हे भगवन् भवे भवतु अ ंतर डेंटला अजनु अह्यु छे ? या प्रश्नना उत्तरमां अनुश्री अछे - 'गोयमा ! सादीयस अपज्जवसियस्स णत्थि अंतरं' हे गौतम! साहि अपर्यवसित अवेદેકનું અંતર હાતુ નથી. કેમકે એવા જીવ ક્ષીણુ વેદ વાળા હાય છે. તેથી તેમાં જીવાભિગમસૂત્ર Page #1358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. १० सू. १४२ प्रकारान्तरेण सर्वजीवानां द्वैविध्यम् १३४५ सवेदकत्वाऽभावात् सर्ववेदानां निर्मूलनाशितत्वात् । 'साईयस्स सपज्जवसियस्स जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं' सादि सपर्यवसित द्वितीयावेदकस्य जघन्येनाऽन्तर्मुहूर्तमेव उपशमश्रेणी समाप्तौ सवेदकत्वे सति पुनरन्तर्मुहूर्तेनोपशमश्रेणी लाभतोऽवेदकत्वोपपत्तेः । ‘उक्कोसेणं अनंतं कालं उत्कर्षेणाऽनन्तं कालम् । अनन्ता उत्सर्पिव्यवसर्पिण्यः कालतः, 'जाव आवडू पोम्गलपरियहं देखणं' यावदपार्थ पुद्गलपरावर्ती देशोनं क्षेत्रतः, प्रथममुपशमश्रेणि प्रतिपद्य, तत्राऽवेदको भूत्वा श्रेणि होता है अतः इसमें फिर से सवेदकता नहीं आ सकती है । क्योंकि यहां तो समस्तकर्म निर्मूल नष्ट कर दिये गये होते हैं 'साइयस्स सपज्जबसियस्स जहन्नेणं अंतरं अंतोमुहुतं' सादि सपर्यवसित जो अवेदक जीव हैं उसका अन्तर जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का होता है क्योंकि ऐसा जीव उपशमश्रेणि से गिरकर फिर सवेदक बन जाता है और फिर एक अन्तर्मुहूर्त के बाद उपशम श्रेणि की प्राप्ति से अवेदक बन जाता है अतः सादि सपर्यवसित अवेदक जीव का अन्तर जघन्य से एक अन्तहूर्त का कहा गया है । 'उक्कोसेणं अनंतं कालं ' तथा - इसका उत्कृष्ट से अन्तर अनन्त काल का बताया गया है इस अनन्त काल में 'जाव अवडुं पोग्गल परियहं देणं' यावत् कुछ कम अर्धपुद्गल परार्तन रूप काल समाप्त हो जाता है । इस कुछ कम अर्धपुद्गल परावर्तन में अनन्त उत्सर्पिणी काल एवं अनन्त अवसर्पिणी काल हो जाते हैं । तात्पर्य कहने का यही है कि ऐसा वह ફરીથી સવેદકપણું આવી શકતુ નથી. કેમકે અહીયાં તે સઘળા ક નિર્મૂળनष्ट पुरी हेवामां आवेस होय छे. 'साइयस्स सपज्जवसियस्स जहणेणं अतो. मुहुत्तं' साहि सपर्यवसित ने अवेह જીવ છે તેનું અંતર જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂનુ હાય છે. કેમકે એવા જીવ ઉપશમ શ્રેણીથી પતિતથઈને પાછાસવેઢક બની જાય છે. અને પછી એક અંતર્મુહૂત પછી ઉપશમ શ્રેણીની પ્રાપ્તિથી વેદક બની જાય છે. તેથી સાદિ સપ વસિત અવેઇક જીવનું અંતર धन्यथी ये तडूर्त वामां आवे छे. 'उक्कोसेण अणं तं कालं ' તથા ઉત્કૃષ્ટથી તેનુ અંતર અનંત કાળનુ કહેવામાં આવેલ છે. આ અનત मां 'जाव अवडूढं पोग्गलपरियहं देणं' यावत् ४६५ सोछा अर्ध युद्दगस પરાવર્તી રૂપ કાળ સમાપ્ત થઇ જાય છે. આ કંઇક એછા અ` પુદ્ગલ પરાવર્તી કાળમાં અનંત ઉત્સર્પિણી કાળ અને અનંત અવસર્પિણી કાળ થઇ જાય છે. કહેવાનું તાત્પ એ છે કે-એવા તે અવેઢક જીવ પહેલાં ઉપશમ શ્રેણીને પ્રાપ્ત કરીને વેદના ઉપશમ કરીદે છે. અને પછી તે જ્યારે એ ઉપશમ શ્રેણીના जी० १६९ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३४६ जीवाभिगमसूत्रे समाप्तौ सवेदकत्वे सति पुनरेतावता काले श्रेणी प्रतिपतौ अवेदकत्वोपपत्तेः । इति । 'अप्पाबहुगं' एते खलु भदन्त ! कतरेभ्यः कतरे जीवा अल्पा वा बहुका वा० ? गौतम ! 'सव्वत्थोवा अवेयगा' सर्वस्तोका अवेदकाः 'सवेयगा अणंता' सवेदका ये तेऽनन्ताः निगोदजीवानामपि प्रभूतत्वात् । प्रकारान्तरेण सर्वेषां अवेदक जीव पहले उपशमश्रेणि प्राप्त करके वेद का उपशमन कर देता है और फिर वह जब उस उपशम श्रेणि के काल की-अर्थात् एक अन्तर्मुहूर्त की समाप्ति के बाद उस श्रेणि के काल से मरण करता है-पतित हो जाता है क्योंकि इस श्रेणि पर आरूढ हुए जीव का उस श्रेणि से पतन अवश्य ही होता है ऐसा सिद्धान्त का वचन है-तो अवेदक न रह कर वह वेद सहित बन जाता है-फिर इतने काल के बाद वह पुनः उस श्रेणि पर आरूढ होकर अवेदक बनता हैं। 'अप्पा बहुगं' हे भदन्त ! इन जीवों में कौन जीव किन जीवां की अपेक्षा अल्प हैं ? कौन जीव किन जीवों की अपेक्षा बहत हैं! कौन जीव किन जीवों के बरोबर हैं एवं कौन किनसे विशेषाधिक हैं ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! सव्वत्थोवा अवे. यगा' सब से कम अवेदक जीव है और अवेदक जीवों की अपेक्षा 'सवेयगा अणंता' सवेदक जीव अनन्तगुणे अधिक हैं। क्योंकि सवे दक जीवों में निगोद जीव भी आ जाते हैं वे नपुंसक वेद वाले होते हैं-अतः यहां अनन्तता कही गई है । 'एवं सकसाई चेव अकકાળની અર્થાત્ એક અંતમુહૂતની સમાપ્તિ પછી એ શ્રેણીથી મરણ પ્રાપ્ત કરે છે. અર્થાત્ પતિત થઈ જાય છે. કેમકે એ શ્રેણી પર આરૂઢ થયેલ જીવનું એ શ્રેણીથી અવશ્યજ પતન થાય છે. એવું સિદ્ધાંતનું વચન છે. તે તે રીતે અવેદક ન રહીને તે સવેદક બની જાય છે. તે પછી એટલા કાળ પછી તે इशथी ये श्रेष्शी ५२ मा३८ ४२ मवे४ मनी लय छे. 'अप्पा बहुगं' है ભગવદ્ આ જમાં કયા છો કયા છે કરતાં અલ્પ છે? કયા જીવો કયા જીવોના કરતાં વધારે છે? કયા જીવો કયા ની બરબર છે? અને ક્યા છો કયા જ કરતા વિશેષાધિક છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ३ छ -'गोयमा ! सव्वत्थोवा अवेगया' 3 गौतम ! ७१ सौथी सोछ। छे. मन मवे वाना ४२तi 'सवेयगा अणंता' स४४ ७१ मनात ગણું વધારે છે. કેમકે સવેદક જેમાં નિગોદ જીવોને પણ સમાવેશ થઈ જાય છે. તેઓ નપુંસક વેદવાળા હોય છે. તેથી અહીયાં અનંતપણું કહેવામાં જીવાભિગમસૂત્ર Page #1360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१४२ प्रकारान्तरेण सर्वजीवानां द्वैविध्यम् १३४७ दैविध्यम्-‘एवं सकसाई चेव अकसाई चेव' एवं सकषायिकाश्चैवाऽकषायिकाश्चैव 'जहा सवेयगे तहेव भाणियव्वे' यथा सवेदकस्तथैव भणितव्यः तथाहि-अथवा द्विविधाः सर्वजीवाः तत्र ये कषायैः क्रोधादिभिः सह विद्यन्ते ते सकषायास्त एव सकषायिकाः, कषायाः क्रोधादयो न विद्यन्ते येषां तेऽकषायिका संसारिणोऽसंसारिणश्चेत्यर्थः । त्रिविध सकषायिकस्याऽपि संचिटणा कायस्थितिः। अन्तरश्च यथा सवेदकस्य, द्विविधाऽकषायिकस्याऽपि कायस्थितिरन्तरं च यथाऽवेदकस्य तच्चैवम्-'सकसाइएणं भंते ! सकसाइयत्ति कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! सकसाइए तिविहे पन्नत्ते, तं जहा-अणाइए वा अपज्जवसिए-अणासई चेव' इसी प्रकार से समस्त जीव सकषायी और अकषायों जीव के भेद से दो प्रकार के हैं-क्रोधादि कषायों से युक्त जीव सकषा. यिक जीव हैं और इनसे रहित जीव अकषायिक जीव हैं इनके विषय का स्पष्टीकरण सवेदक जीवों के स्पष्टीकरण के जैसा ही है। इनमें सकषायिक जीव संसारी जीव हैं और अकषायिक जीव असंसारीमुक्त जीव हैं ! इनकी कायस्थिति का काल एवं अन्तर काल इन सब का कथन सवेदक जीव के ही जैसा है जो इस प्रकार से कहा गया है-'सकाइएणं भंते ! सकसाइ त्ति कालओ केवच्चिरं होइ ?' जब गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा-हे भदन्त ! सकषायिक जीव की कायस्थिति का काल कितना है ? तो इसके उत्तर में प्रभु ने उनसे ऐसा कहा है-'गोयमा ! सकसाइए तिविहे पन्नत्ते' हे गौतम! इनकी कायस्थिति के कालको हृदयं गम करने के लिये पहिले इस बात को हृदयंगम करलो कि सकषायिक जीव तीन प्रकार का कहा गया हैअहसा छ. 'एव सकसाई चेव अकसाई चेव' से प्रभारी सधा । स. પાયી અને અકષાયીના ભેદથી બે પ્રકારના કહેલા છે. ક્રોધ વિગેરે કષાયથી યુક્ત જીવ સકષાયિક જીવ કહેવાય છે. અને તેનાથી રહિત જીવ અકષાયી જીવ કહેલા છે. તેમના સંબંધી સ્પષ્ટીકરણ સવેદક જીના સ્પષ્ટીકરણના જેવું જ છે. તેમાં સકષાયિક જીવ સંસારી જીવ છે. અને અકષાયિક જીવ અસંસારી-મુક્ત જીવ છે. તેમની કાયસ્થિતિને કાળ અને અંતર કાળ એ બધાનું કથન સવેદક જીવના કથન પ્રમાણે જ છે. જે આ પ્રમાણે કહેવામાં मावेस छ. 'सकसाइए णं भंते ! सकसाइयत्ति कालओ केवच्चिरं होई' गौतम સ્વામીએ જ્યારે પ્રભુશ્રીને એવું પૂછ્યું હે ભગવન્! સકષાયિક જીવની કાય સ્થિતિને કાળ કેટલે કહેવામાં આવેલ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રીએ तमान मे धुं -'गोयमा ! सकसाइए तिविहे पन्नत्ते' इ गौतम ! तेयानी કાયસ્થિતિના કાળને હૃદયગમ કરવા માટે પહેલાં એ વાત ધ્યાનમાં રાખો, જીવાભિગમસૂત્ર Page #1361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३४८ जीवाभिगमसूत्रे इए वा सपज्जवसिए-साइए सपज्जवसिए, तत्थ णं जे से साइए सपज्जवसिए से जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं-उक्कोसेणं अणंतं कालं अणंता ओसप्पिणी उस्सप्पिणीओ कालओ खेत्तओ अवड पोग्गलपरियट्ट देसणं । अकसाइए णं भंते ! अकसाइयत्ति कालओ केवच्चिरं होइ ?, गोयमा ! अकसाइए दुविहे पन्नत्ते-तं जहाजैसे एक 'अणादीए वा अपज्जवसिए' अनादि अपर्यवसित सकायिक जीव; दूसरा 'अणाइए वा सपज्जवसिए' अनादि सपर्यवसित सकायिक जीव और तीसरा 'साइए वा सपज्जवसिए' सादि सपर्यवसित सकषायिक जीव 'तत्थणं जे से साइए सपज्जवसिए' इन में में जो सादिक सपर्यवसित सकषायिक जीव हैं 'से जहन्नेणं अंतोमुहत्तं, उक्कोसेणं अणंतं कालं' उसकी कायस्थिति का काल जघन्य से तो एक अन्तर्मुहूर्त का है और उत्कृष्ट से अनन्त काल है इस अनन्तकाल में 'अणंताओसप्पिणी उस्सप्पिणीओ कालओ-खेत्तओ अवइपोग्गलपरियह देसूर्ण' अनन्त उत्सर्पिणी काल और अनन्त अवसर्पिणी काल समाप्त हो जाते हैं तथा क्षेत्र की अपेक्षा कुछ कम अर्ध पुदगल परावर्तरूप काल समाप्त हो जाता है । 'अकसाइए गंभंते ! अकसाइयत्ति कालओ केवचिरं होइ' हे भदन्त ! अकषायिक जीव की कायस्थिति का काल कितना है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! अकसाइए दुविहे पन्नत्ते' हे गौतम ! सायी ७ र प्र४२ना ४ामा मायेा छे. भले--२४ 'अणादीए वा अपज्जवसिए' मन अ५ वसित स४ायी १ मीत 'अणाइएवा सपज्जचसिए' मनाहि स५ सित सपायी ७१ मने बीत 'साईए वा सपज्जवसिए' साहि स५ वसित स४ायि ७१ 'तत्थ णं जे से साइए सपज्जवसिए' तमा? साससित सपाय४ ०१ छ. से जहण्णेणं अंतो मुहुत्तं उक्कोसेणं अणंतं તેની કાયસ્થિતિને કાળ જઘન્યથી તે એક અંતમુહૂર્ત છે; અને उत्कृष्टथी मन त ण छ. २१मनतामा 'अणंता ओसप्पिणी उस्सप्पिणीओ कालओ-खेत्तओ अवड्ढपोग्गलपरियट्ट देसूणं' मन उत्सपिणी मने मनात અવસર્પિણી કાળ સમાપ્ત થઈ જાય છે. તથા ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી કંઇક ઓછા म पुगत ५२। ३५ ण सभात लय छे. 'अकसाइए ण भंते ! अक साइयत्ति कालओ केवच्चिरं होई' लगवन् ! २५४ाय पनी स्थिति। કાળ કેટલે કહેવામાં આવેલ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે 'गोयमा ! अकसाइए दुविहे पण्णत्ते' गौतम ! २४पायी ७१ मे ४२॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. १० सू. १४२ प्रकारान्तरेण सर्वजीवानां द्वैविध्यम् १३४९ साइए वा अपज्जवसिए साइए वा सपज्जवसिए - तत्थ णं जे से साइए सपज्जवसिए से जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं अंतोमुहुत्तं । सकसाइयस्स णं भंते ! अंतरं कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! अणाइयस्स अपज्जवसियस्स णत्थि अंतरं अणाइयस्स सपज्जवसियस्स नत्थि अंतरं साइयस्स सपज्जवसियस्स जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं अंतोमुहुत्तं । अकसाइयस्स णं भंते ! केवइयं कालं अंतरं होइ ? गोयमा ! साइयस्स अपज्जवसियस्स णत्थि अंतरं, साइयस्स सपज्जवसियस्स जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं-उक्कोसेणं अनंत कालं जाव अवङ्कं पोग्गलपरियह देणं' सकषायिकः खलु भदन्त ! सकषायक इति कालतः कियच्चिरं भवति गौतम ! सकषायिक स्त्रिविधः प्रज्ञप्तः तद्यथा - अनादिको वाऽपर्यवसितः १ अनादिको वा सपर्यवसितः २ सादिको वा सपर्यवसितः ३ तत्र खलु यः स सादिकः सपर्यवसितः स जघन्येनाऽन्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षतोऽनन्तं कालमनन्ता उत्सर्पिण्यव सर्पिण्यः कालतः क्षेत्रतोऽपापुद्गलपरावर्ती देशोनम् । अकषायिकः खलु भदन्त ! अकषायिक इति कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! अकषायिको द्विविधः प्रज्ञप्तः तद्यथा - सादिको वाऽपर्यवसितः १ सादिको वा सपर्य - वसितः २ तत्र-खलु-यः स सादिकः सपर्यवसितः स जघन्येनैकं समयम् - उत्कर्षेणान्तर्मुहूर्तम् । सकषायिकस्य खलु भदन्त ! अंतरं कालतः कियच्चिरं भवति ? अकषायिक जीव दो प्रकार के कहे गये हैं । 'तं जहा' जैसे 'साइए वा अपज्जवसिए साइए वा सपज्जवसिए' सादिक अपर्यवसित raarfan और सादिक सपर्यवसित अकषायिक 'तत्थणं जे से साइए सपज्जबसिए से जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं अंतोमुहतं' इनमें जो सादिक सपर्यवसित अकषायिक जीव है उसकी कार्यस्थिति का काल जघन्य से एक समय का है और उत्कृष्ट से एक अन्तर्मुहूर्त का है 'सकसाइयस्स णं भंते ! अंतरं कालओ केवच्चिरं होई' हे भदन्त ! सकषायिक जीव का अन्तर कितने काल का होता है ? उत्तर वामां आवेला छे, 'तंज' हा ' भ-साइए वा अपज्जवसिए साइए वा सपઉન્નત્તિ' સાદિ અપ વસિત અકષાયિક અને સાદિક સર્યવસિત અકષાયિક 'तत्थ णं जे से साइए सपज्जवसिए से जहणेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं अंतोमुहुत्तं' તેમાં જે સાદિક સપ વિસત અકષાયી જીવ છે, તેની કાયસ્થિતિને કાળ धन्यथी थे! सभयनो छे भने उत्कृष्टथी मे अंतर्मुहूर्तनो छे. 'सक साइयस्स णं भंते! अंतर कालओ केवच्चिरं होई' हे भगवन् सम्षायिक भवनु अंतर डेंटला अजनु होय छे ? या प्रश्नना उत्तरमा प्रभुश्री उठे - गोयमा ! જીવાભિગમસૂત્ર Page #1363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३५० जीवाभिगमसूत्रे गौतम ! अनादिकस्याऽपर्यवसितस्य नास्त्यन्तरम् अनादिकस्य सपर्यवसितस्य नास्त्यन्तरम् सादिकस्य सपर्यवसितस्य जघन्येनैकं समयम्-उत्कर्षेणान्तर्मुहुर्तम् । अकषायिकस्य खलु भदन्त ! कियन्तं कालमन्तरं भवति गौतम ? सादिकस्याऽऽपर्यवसितस्य नास्त्यन्तरम् सादिकस्य सपर्यवसितस्य जघन्येनाऽन्तर्मुहूर्तम्उत्कर्षेणानन्तं कालं यावदपापुद्गलपरावर्त देशोनम् इति छाया) एतस्य व्याख्यानं सवेदकप्रकरणवज्ज्ञातव्यम् इति । में प्रभु ने कहा है-'गोयमा ! अणाइयस्स अपज्जवसियस्स नत्थि अंतरं' जो जीव अनादि अपर्यवसित कषाय वाला है उसके तो अन्तर होता नहीं है इसी तरह से 'अणाइयस्स सपज्जवसियस्स नत्थि अंतरं' जो कषाय वाला जीव अनादि सपर्यवसित कषाय वाला होता है उसके भी अन्तर नहीं होता है क्योंकि ऐसा जीव क्षीण कषाय वाला ही होता है और जो 'साइयस्स सपज्जवसियस्स' कषाय वाला जीव सादिक सपर्यवसित होता है उसका अन्तर जघन्य से तो 'एक्कं समयं' एक समय का होता है और उत्कृष्ट से 'अंतोमुत्त' एक अन्तर्मुहूर्त का होता है । 'अकसाइयस्स णं भंते ! केवइयं कालं अंतरं होइ' हे भदन्त ! जो जीव अकषायिक हैं उसका अन्तर कितने काल का होता है ? हे गौतम ! जो अकषायिक जीव सादि अपर्यवसित कषाय वाला होता है उसका अन्तर नहीं होता है और जो अकषा. यिक जीव सादिक सपर्यवसित कषाय वाला होता है उसका अन्तर जघन्य से तो एक अन्तर्मुहूर्त का होता है और उत्कृष्ट से अनन्त अणाइयस्स अपज्जवसियस्स नत्थि अंतरं' गौतम! २ १ सना भय वसित पायवाद छ तेत्यानु मत२ तु नथी. मे४ प्रमाणे 'अणाइ यस्स सपजवसियस्स नत्थि अंतरं' २ पाया७३ मनाहि स५ वसित કષાયવાળા હોય છે. તેમને પણ અંતર હોતું નથી. કેમકે એવા જીવ ક્ષીણ ४पायवाणा डाय छे. मने 2 'साइयस्स सपज्जवसियस' पायवाणा 4 સાદિક સપર્યાવસિત હોય છે, તેમનું અંતર જઘન્યથી તે એક સમયનું હોય छ. मन उत्कृष्टथी 'अंतो मुहुत्त' २४ अंत तनु डाय छे. 'अकसाइस्स ण भंते ! केवइयं कालं अंतरं होई' हे भगवन् ? ७५ २५४पायी-४षाय लित छे. તેનું અંતર કેટલા કાળનું હોય છે? ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે હે ગૌતમ ! જે અષાયિક જીવ સાદિ અપર્યાવસિત કષાયવાળા હોય છે, તેમનું અંતર હોતું નથી. અને જે અકષાયિક જીવ સાદિક સપર્યસિત કષાયવાળા હોય છે તેનું અંતર જઘન્યથી તે એક અંતર્મુહૂર્તનું હોય છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી જીવાભિગમસૂત્ર Page #1364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१४२ प्रकारान्तरेण सर्वजीवानां द्वैविध्यम् १३५१ 'अहवा दुविहा सव्वजीवा पन्नत्ता' अथवा सर्वजीवा द्विविधाः प्रज्ञप्ताः 'तं जहा' तद्यथा-'सलेस्सा य अलेस्सा यसले श्याश्च अलेश्याश्च तत्र-लेश्याजीवपरिणामरूपा सा विद्यते येषां ते सलेश्याः संसारिणो जीवा इत्यर्य: न विद्यते लेश्या कृष्णादिका परमशुक्लपर्यवसाना येषान्तेऽलेश्याः सिद्धाः जीवाः इत्यर्थः। तदेवातिदेशेन दर्शयति-'जहा असिद्धा सिद्धा' येनैव प्रकारेण सिद्धाऽसिद्धयो निर्वचनं तथैव-सलेश्याऽले श्ययोः कर्तव्यम् सम्प्रति सलेश्याऽलेश्ययोकाल तक का होता है । इसमें यावत कुछ कम अर्धपुद्गल परावर्त काल समाप्त हो जाता है। ___ 'अहवा दुविहा सव्व जीवा पण्णत्ता' अथवा-सर्व जीव दो प्रकार के कहे गये हैं। 'तं जहा' जैसे-'सलेस्सा य अलेस्सा य' एक लेश्या युक्त और दूसरे लेश्या रहित जीवों के परिमाणरूप लेश्याएं होती है ये लेश्याएं जिन जीवों के होती है वे सलेश्य जीव है ऐसे जीव संसारी होते हैं और जिनके ये लेश्याएं नहीं होती है वे अलेश्य जीव है । कृष्ण, नील, कापोत, पीत पद्म, और शुक्ल इस प्रकार से ६ लेश्याएं आगमग्रन्थों में प्रतिपादित हुई है। सिद्ध जीवों में ये लेश्याएं नहीं होती है अतः इन्हें अलेश्य कहा गया है। 'जहा असिद्धा सिद्धा' जिस प्रकार से पहिले असिद्ध और सिद्धों का निर्वचन किया जा चुका है उसी प्रकार से इन सलेश्य और अलेश्य जीवों का भी निर्वचन व्याख्यात कर लेना चाहिए इनमें 'सव्वत्थोवा अलेस्सा' सब से कम અનંતકાળ સુધીનું અંતર હોય છે. તેમાં યાવત્ કંઈક કમ અર્ધ પુદ્ગલ પરાવર્તકાળ સમાપ્ત થઈ જાય છે. 'अइवा दुविहा सव्वजीवा पण्णत्ता' 424। सर्व में प्रा२ना हे. वामां मावेस छ. म 'सलेस्साय अलेस्साय' से सखेश्य अर्थात् वेश्या વાળા જીવ અને બીજા અલેશ્યર્લેશ્યા રહિત જીવ ના પરિમાણ રૂપ લેશ્યાઓ હોય છે. એ લેશ્યાઓ જીવને હોય છે, તે સલેશ્ય જીવ કહેવાય છે. એવા જ સંસારી હોય છે. અને જેમને એ વેશ્યાઓ હતી નથી તેઓ અલેશ્ય જીવ કહેવાય છે. કૃષ્ણ, નીલ, કાપિત પીત–પીળી, પદ્મ, અને શુકલ આ રીતે દર છ લેશ્યાઓ આગમ ગ્રંથમાં પ્રતિપાદિત થયેલ છે. સિદ્ધ જીવોમાં એ લેશ્યાઓ હોતી નથી. તેથી તેઓને मसेश्य हुवामा मावस छे. 'जहा असिद्वा सिद्धा' २ प्रमाणे पडसा मसिद्ध અને સિદ્ધોનું વિવેચન કરવામાં આવી ગયેલ છે. એ જ પ્રમાણે આ સલેશ્ય मन मतेश्य छानु विवेयन ५ ४२ से नये. तेभा 'सव्वत्थोवा જીવાભિગમસૂત્ર Page #1365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३५२ जीवाभिगमसूत्रे रल्पबहुत्वम्-'सव्वत्थोवा अलेस्सा' सर्वस्तोकाः अलेश्या-लेश्ययोर्मध्येऽल्पा अलेश्याः तदपेक्षया सलेश्या अनन्तगुणाः निगोदजीवापेक्षया सू०॥१४१॥ प्रकारान्तरेण पुनद्वैविध्यमाह मूलम्–णाणी चेव अण्णाणी चेव । नाणीणं भंते ! कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा! णाणी दुविहे पन्नत्ते साईए वा अपज्जवसिए साईए वा सपज्जवसिए तत्थ णं जे से साईए सपजवसिए से जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं छावटि सागरोवमाई साइरेगाइं, अण्णाणी जहा सवेयया । नाणिस्स अंतरं जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं अणंतं कालं अवटुं पोग्गलपरियट्रं देसूणं । अण्णाणियस्स दोण्ह वि आदिल्लाणं नस्थि अंतरं, साईयस्स सपज्जवसियस्स जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं छावहि सागरोवमाइं साइरेगाई । अप्पाबहु सव्वत्थोवा णाणी अण्णाणी अणंतगुणा। अहवा दुविहा सव्वजीवा पन्नत्ता सागारोवउत्ता य, अणागारोवउत्ता य, संचिटणा अंतरं च जहन्नेणं उक्कोसेण वि अंतोमुहुत्तं, अप्पाबहु सागारोवउत्ता. संखेजगुणा । अहवा दुविहा सव्वजीवा पन्नत्ता, तं जहाआहारगा चेव अणाहारगा चेव । आहारएणं भंते ! जाव केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! आहारए दुविहे पन्नत्ते तं जहाछउमत्थ आहारए य केवलि आहारए य छउमस्थ आहारएणं अलेश्य जीव हैं और इनकी अपेक्षा 'सलेस्स जीवा अणंतगुणा जो सलेश्य जीव हैं वे अनन्तगुणें अधिक हैं । क्योंकि निगोद जीव भी सलेश्य माने गये हैं । इस अपेक्षा इनमें अनन्तत्वका कथन किया गया है ॥१४१॥ अलेस्सा' सौथी । २५ोश्य छ। छ. मने तेना ४२di ‘सलेस्स जीवा अणतगुणा' रे सखेश्य छ। छे ते.मी मनतम थारे ४९सा छ. भ-निगाह જીવોને પણ સલેશ્ય માનવામાં આવેલા છે. એ અપેક્ષાથી તેઓમાં અનંતપણાનું કથન કરવામાં આવેલ છે. જે સૂ. ૧૪૧ છે જીવાભિગમસૂત્ર Page #1366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू. १४३ प्रकारान्तरेण वैविध्यम् ___ १३५३ जाव केवच्चिरं होइ ? गोयमा! जहन्नेणं खुड्डागं भवग्गहणं दुसमयऊणं उक्कोसेण असंखेज्जं कालं जाव कालओ खेत्तओ अंगुलस्स असंखेज्जइभागं । केवलि आहारए णं जाव केवचिरं होइ ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं देसूणा पुत्वकोडी । अणाहारएणं भंते ! केवच्चिरं ? गोयमा ! अणाहारए दुविहे पन्नत्ते तं जहा-छउमत्थ अणाहारए य केवलि अणाहारए य छउमत्थ अणाहारएणं जाव केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं दो समया । केवलि अणाहारए दुविहे पन्नत्ते, तं जहा-सिद्ध केवलि अणाहारए य भवत्थ केवलि अणाहारए य। सिद्धकेवलिअणाहारए णं भंते ! कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! साईए अपज. वसिए । भवत्थकेवलिअणाहारए णं भंते ! कइविहे पन्नत्ते ? गोयमा ! भवत्थकेवलिअणाहारए दुविहे पन्नत्ते तं जहासजोगि भवत्थ केवलि अणाहारए य-अजोगि भवत्थकेवलि अणाहारए य । सजोगि भवत्थकेवलि अणाहारए णं भंते ! कालओ केवच्चिरं होइ ? अजहण्णमणुक्कोसेणं तिणि समया। अजोगि भवत्थकेवलि अणाहारए जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्को. सेणं अंतोमुहत्तं । छउमत्थ आहारगस्स केवइयं कालं अंतरं ? गोयमा ! जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं दो समया। केवलि आहारगस्स अंतरं अजहण्णमणुकोसेणं तिण्णि समया । छउमत्थ अणाहारगस्स अंतरं जहन्नेणं खुड्डागभवग्गहणं दुसमयऊणं उक्कोसेणं असंखेज्जं कालं जाव अंगुलस्स असंखेजइभागं । सिद्धकेवलि अणाहारगस्स साईयस्स अपज्जवसियस्स नस्थि अंतरं । सजोगिभवत्थकेवलि अणाहारगस्स जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेण वि, अजोगिभवत्थ केवलिअणाहारगस्स जी० १७० જીવાભિગમસૂત્ર Page #1367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३५४ जीवाभिगमसूत्रे नत्थि अंतरं । एएसि णं भंते! आहारगाणं अणाहारगाण य कयरे कयरेहितो अप्पाबहु० ? गोयमा ! सव्वत्थोवा अणाहारगा-आहारगा असंखेजा ॥सू० १४२॥ छाया-ज्ञानिश्चैवाऽज्ञानिनश्चैव, ज्ञानी खलु भदन्त ! कालतः कियच्चिरं भवति गौतम ! ज्ञानी द्विविधः प्रज्ञप्तः सादिकोवाऽपर्यवसितः १ सादिको वा सपर्यवसितः२, तत्र खलु यः स सादिकः सपर्यवसितः स जघन्येनाऽन्तर्मुहूर्तम्उत्कर्षेण षट् षष्टिः सागरोपमाणि सातिरेकाणि, अज्ञानिनो यथा सवेदकाः। ज्ञानिनोऽन्तरं जघन्येनान्तर्मुहूर्तम्-उत्कर्षेणानन्तं कालमपार्धपुद्गलपरावर्त देशोनम् । अज्ञानिनो द्वयोरपि आदिकयो स्ति अन्तरम, सादिकस्य सपर्यवसितस्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण षट् षष्टिः सागरोपमाणि सातिरेकाणि । अल्पबहुत्वम्-सर्वस्तोका ज्ञानिनः अज्ञानिनोऽनन्तगुणाः अथवा द्विविधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-साकारोपयुक्ताश्व-अनाकारोपयुक्ताश्च संचिट्ठणा अन्तरं च जघन्येनोत्कर्षेणापि अन्तर्मुहूर्तम् अल्पबहुत्वम् साकारोपयुक्ताः संख्येयाः । अथवा सर्वजीवा द्विविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-आहारकाश्चैवाऽनाहारकाश्चैव । आहारक: खलु भदन्त ! यावत् कियच्चिरं भवति ? गौतम ! आहारको द्विविधः प्रज्ञप्तः तद्यथा-छद्मस्थाहारकश्च केवलि आहारकश्च-छद्मस्थाहारको यावत् कियचिरं भवति ? गौतम ! जघन्येन क्षुल्लकं भवग्रहणं द्विसमयोनम् उत्कर्षेणाऽसंख्येयं कालं यावत्कालतः क्षेत्रतोऽङ्गुलस्याऽसंख्येयभागम् । केवलि आहारकः खलु भदन्त ! यावत्कियचिरं भवति ? गौतम ! जघन्येनाऽन्तर्मुहूर्तम्-उत्कर्षण देशोना पूर्वकोटिः । अनाहारकः खलु भदन्त ! कियच्चिरं भवति ? गौतम ! अनाहारको द्विविधः प्रज्ञप्तः तद्यथा-छद्मस्थाऽनाहारकश्च, केवलि अनाहारकश्च । छदमस्थानाहारकः खलु यावत्कियचिरं भवति ? गौतम ! जघन्येनैकं समयम्उत्कर्षेण द्वौ समयो। केवलि अनाहारको द्विविधः प्रज्ञप्तः तद्यथा-सिद्धकेवलि अनाहारकश्च-भवस्थ केवलि अनाहारकश्च । सिद्धकेवल्यनाहारकः खलु भदन्त ! कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! सादिकोऽपर्यवसितः । भवस्थकेवल्यानाहारकः खलु भदन्त ! कतिविधः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! भवस्थ केवल्यनाहारको द्विविधः प्रज्ञप्तः सयोगि भवस्थ केवल्यनाहारकश्च, अयोगि भवस्थ केवल्यनाहारकश्च । सयोगि भवस्थ केवल्यनाहारकः खलु भदन्त ! कालतः कियच्चिरं भवति ? अजघन्योत्कर्षेण त्रयः समयाः, अयोगि भवस्थ केवल्यनाहारको जघन्येना तमुहूर्तम् -उत्कर्षे णान्तर्मुहूर्तम् । छद्मस्थाहारकस्य कियन्तं कालमन्तरम् ? गौतम ! जघन्येनैकं समयम् उत्कर्षेण द्वौ समयौ । केवल्यनाहारकस्यान्तरम् अजघ योत्कर्षण જીવાભિગમસૂત્ર Page #1368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१४३ प्रकारान्तरेण वैविध्यम् १३५५ त्रीन् समयान् । छद्मस्थानाहारकस्यान्तरं जघन्येन क्षुल्लकं भवग्रहणं द्विसमयोनम् उत्कर्षेणाऽसंख्येयं कालं यावदगुलस्याऽसंख्येयंभागम् । सिद्ध केवल्यनाहारकस्य सादिकस्याऽपर्यवसितस्य नास्त्यन्तरम् । सयोगि भवस्थ केवल्यनाहारकस्य जघन्येनाऽन्तर्महर्तम-उत्कर्षेणापि, अयोगि भवस्थ केवल्यनाहारकस्य नास्त्यन्तरम् । एतेषां खलु भदन्त ! आहारकाणामनाहारकाणां च कतरे कतरेभ्योऽल्पा वा बहुका वा? गौतम ! सर्वस्तोका अनाहारकाः आहारका असंख्येयाः॥९० १४२॥ टीका-पुनरपि प्रकारान्तरेण द्वैविध्यं दर्शयति-द्विप्रकारकाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-नाणी चेव अन्नाणी चेव' ज्ञानिनश्चाऽज्ञानिनश्च 'नाणी णं भंते ? कालओ केवच्चिरं होई' ज्ञानी खलु भदन्त ! कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! 'नाणी-दुविहे पन्नत्ते' ज्ञानी द्विविधः प्रोक्तः तद्यथा-'साईए वा अपज्जवसिए साईए वा सपज्जवसिए' सादिको वाऽपर्यवसितः स च केवली केवलज्ञानस्य ___प्रकारान्तर से द्विविधता का कथन करते हैं। 'णाणी चेव अण्णाणी चेव' इत्यादि । टीकार्थ-प्रभु गौतम से कह रहे हैं-हे गौतम ! समस्त जीव इस प्रकार से भी दो प्रकार के हैं-एक 'नाणी' ज्ञानी और दूसरे 'अन्नाणी चेव' अज्ञानी। अब गौतमने प्रभु से ऐसा पूछा है-'नाणी णं भंते ! कालओ केवच्चिरं होई' हे भदन्त ! ज्ञानी की कायस्थिति कितने काल की है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते है-हे गौतम ! 'नाणी दुविहे पण्णत्ते' ज्ञानी दो प्रकार का कहा गया है । 'तं जहा'-जैसे 'सादीए वा अपजवसिए वा' एक सादिक अपर्यवसित ज्ञानी और दूसरा 'साइए वा सपज्जवसिए' सादिक सपर्यवसित ज्ञानी सादिक अपर्यव હવે પ્રકારાન્તરથી ત્રિવિધ પણાનું કથન કરવામાં આવે છે. 'णाणीचेव अण्णाणी चेव' त्यात ટીકાથ–પ્રભુશ્રી ગૌતમસ્વામીને કહે છે કે-હે ગૌતમ! સઘળા જ આ प्रमाणे ५२ रन सा छे. सभ-मे ‘णाणी' ज्ञानी मने भी 'अण्णणी चेव' मज्ञानीया. वे गौतमस्वामी प्रभुश्रीन से पूछे छे है'नाणी णं भते ! कालओ केवच्चिरं होई' लगवन् ! ज्ञानियोनी स्थिति કેટલા કાળની કહેવામાં આવેલ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે है गौतम ! 'नाणी दुविहे पण्णत्ते' ज्ञानी में प्र४।२॥ ४ाम मावा छे. 'त जहा' ते 'सादीए वा अपज्जवसिए' से साहि २५ सित ज्ञानी मन मी 'साइए वा सपज्जवसिए' सा६ स५५सि शानी alles A५य सित જીવાભિગમસૂત્ર Page #1369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३५६ जीवाभिगमसूत्रे साद्यपर्यवसितत्वात् सादिको वा सपर्यवसितः - मतिज्ञानादिमान् मतिज्ञानादौ छद्मस्थ वृत्तिताऽतः सादि सपर्यवसितत्वम् । 'तत्थ णं जे साईए सपज्जवसिए से जहनेणं अंतोमुहुतं' तत्र द्वयोर्मध्ये यः सादिकः सपर्यवसितः स जघन्येनान्तमुहूर्तम् सम्यक्त्वस्य जघन्यत एतावन्मात्र कालत्वात् सम्यक्त्ववतश्च ज्ञानित्वात्, उक्तञ्च - 'सम्यग्दृष्टेर्ज्ञानं मिथ्यादृष्टेर्विपर्यासः" इति । ' उक्कोसेणं सित ज्ञानी केवली भगवान् होते हैं क्योंकि केवल ज्ञान सादी होता है और होकर के फिर छूटता नहीं है अतः इस ज्ञान वाला जो केवली है वह सादिक अपर्यवसित कहा गया है तथा जो मति ज्ञानादिक होते हैं वे सादि और सपर्यवसित हैं और इनकी वृत्ति छद्मस्थ जीवों में होती है 'तत्थणं जे से सादीए सपज्जवसिए से जहन्नेणं अंतोमुहुतं उक्कोसेणं छावट्टि सागरोवमाई सातिरेगाई' इनमें जो सादिक सपर्यवसित ज्ञानी होता है वह जघन्य से तो एक अन्तमुहूर्त की कायस्थिति वाला होता है और उत्कृष्ट से कुछ अधिक ६६ सागरोपम की कायस्थिति वाला होता है । सम्यक्त्व की जघन्य स्थिति एक अन्तर्मुहूर्त की कही गई है और उत्कृष्ट स्थिति कुछ अधिक ६६ सागरोपम की कही गई है । सम्यक्त्वशाली जीव को ही ज्ञानी कहा गया है अतः जघन्य और उत्कृष्ट ये स्थिति इसी भाव को ले कर यहां पर ज्ञानी की बतलाई गई है । उक्तंच - 'सम्यदृष्टेर्ज्ञान मिथ्यादृष्टेर्विपर्यासः' तथा उत्कृष्ट स्थिति જ્ઞાની કેવળી ભગવન્ હાય છે. કેમકે કેવળજ્ઞાન સાદિ હૈાય છે. અને તે થયા પછી પાછુ છૂટતું નથી. તેથી આ જ્ઞાનવાળા જે કેવલી છે. તેઓને સાક્રિક અપ સિત કહેવામાં આવેલ છે. તથા જે મતિજ્ઞાન વિગેરે હાય છે, તે સાર્દિ सने सपर्यवसित छे अने तेनी वृत्ति छमस्थ मां होय छे. 'तत्थ णं जे से सादीए सपज्जवसिए से जहण्णे णं अंतो मुहुत्तं उक्कोसेणं छावट्ठि सागरोवमाई सातिरेगाई' तेमां ने साहि सपर्यसित ज्ञानी होय छे ते धन्यथी तो એક અંતર્મુહૂતની કાયસ્થિતિવાળા હોય છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી કઈક વધારે ૬૬ છાસઠ સાગરોપમની કાયસ્થિતિવાળા હૈાય છે. સમ્યક્ત્વની જઘન્ય સ્થિતિ એક અંતર્મુહૂર્તની કહેવામાં આવેલ છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ કંઈક આછી છાસઠ સાગરાપમની કહેવામાં આવેલ છે. સમ્યક્દ્શાલી જીવને જ જ્ઞાની કહેલા છે તેથી જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એજ ભાવને ગ્રહણ કરીને અહીયાં ज्ञानीना संघभांडेवामां आवे छे. उद्धुं छे - 'सम्यग्दृष्टेर्ज्ञानं मिथ्या दृष्टे विपर्यासः' तथा तेभनी ने उत्कृष्ट स्थिति अहेवामां आवे छे. ते अप्रति જીવાભિગમસૂત્ર Page #1370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१४३ प्रकारान्तरेण वैविध्यम् १३५७ छावटि बमाई साइरेगाई' उत्कर्षेण षट् षष्टिः सागरोपमाणि सातिरेकाणि सम्यग्दर्शनकालस्याऽपि उत्कर्षत एतावन्मात्रत्वात् अप्रतिपतित सम्यक्त्वस्य विजयादि गमनश्रवणात्, उक्तञ्च भाष्ये 'दो वारे विजयाइसु गयस्स तिन्निऽच्चुए अहव ताई । अडरेगं नरभवियं नाणा जीवाण सव्वद्धा ॥१॥ छाया-द्वौ वारौ विजयादिषु गतस्य अथवा त्रीनच्युते तानि । अतिरेको नरभविकं नाना जीवानां सर्वार्धा ॥१॥ 'अन्नाणी जहा सवेयगा' अज्ञानिनो यथा सवेदकाः, अज्ञानी खलु भदन्त ! कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! अज्ञानी त्रिविधः प्रज्ञप्तः-अनादिकोवाऽपर्यवसितः १ अनादिको वा सपर्यवसितः २ सादिको वा सपर्यवसितः ३ अनाद्यपर्यवसितः, स यो न कदाचिदपि सिद्धिं यास्यति (अभव्यः) अनादि जा कही गई है वह अप्रतिपतित सम्यक्त्वी जीवका विजयादिकों में गमन सुने जाने के कारण को लेकर कही गई है । 'उक्तंच'-'दो वारे विजयाइसु गयस्स तिन्निऽच्चुए अहव ताई । अइरेगं नरभवियं नाणा जीवाण सव्वद्धा' 'अन्नाणी जहा सवेयगा' हे भदन्त ! अज्ञानी जीव की कायस्थिति का काल कितना है ? तो इसके उत्तर में कहा गया है -हे गौतम ! अज्ञानी तीन प्रकार का कहा गया है-१-अनादिक अपयवसित अज्ञानी, दूसरा अनादिक सपर्यवसितअज्ञानी, और तृतीय सादि सपर्यवसित अज्ञानी इनमें जो अभी तक सिद्धि को प्राप्त नहीं हुआ है और न होगा ऐसा अभव्य जीव अनादि अपर्यवसित अज्ञानी है जो अनादि से मिथ्यादृष्टि से चला आ रहा है परन्तु सम्यक्त्व की પતિત સમ્યક્ત્વી જીવનું વિજય વિગેરેમાં ગમન સાંભળવામાં આવ્યાના આધાર થી કહેવામાં આવેલ છે. કહ્યું પણ છે કે 'दो वारे विजयाइसु गयस्स तिन्निऽच्चुए अहव ताई। अइरेगं नरभवियं नाणाजीवाण सव्वद्धा' ॥ १ ॥ ___ 'अण्णाणी जहा सवेयगा' भगवन् अज्ञानी नी यस्थितिन in કેટલે કહેલ છે? આના ઉત્તરમાં કહે છે કે-હે ગૌતમ! અજ્ઞાની ત્રણ પ્રકારના કહેવામાં આવેલ છે. એક અનાદિક અપર્યાવસિત અજ્ઞાની, બીજા અનાદિક સપર્યસિત અજ્ઞાની, અને ત્રીજા સાદિ સપર્યાવસિત અજ્ઞાની તેમાં જેઓએ અત્યાર સુધી સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી નથી. અને ભવિષ્યમાં પ્રાપ્ત કરી શકવાના નથી. એવા અભવ્ય જીવ અનાદિ અપર્યવસિત અજ્ઞાની છે. જે અનાદિથી મિથ્યા દૃષ્ટિ પણાથી આવતા હોય પરંતુ સમ્યક્ત્વની પ્રાપ્તિથી જેમનું મિથ્યાત્વ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३५८ जीवाभिगमसूत्रे सपर्यवसितश्च सः योऽनादि मिथ्यादृष्टिः सम्यक्समासाद्यऽप्रतिपतित सम्यक्त एव क्षपकश्रेणिं प्रतिपत्स्यते सादि-सपर्यवसितः सम्यग्दृष्टि भूत्वा जातमिथ्यादृष्टिः, स जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् सम्यक्त्वात् प्रतिपत्य पुनरन्तर्मुहूर्तेन कस्याऽपि सम्यग्दर्शनावाप्तिसम्भवात् उत्कर्षेणानन्तं कालम् अनन्ता उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः कालतः क्षेत्रतोऽपाधं पुद्गलपरावर्त देशोनम् । ज्ञानिनः कियचिरं कालतो भदन्त ! अन्तरम् भवति ? भगवानाह-गौतम ! सायपर्यवसितस्य नास्त्यन्तरम् अपर्यवप्राप्ति से जिसका मिथ्यात्व छूट गया है और अप्रतिपतित सम्यक्त्व हुआ ही वह क्षपक श्रेणि को प्राप्तकरने वाला हो जाने वाला है ऐसा सम्यक्त्वो जीव अनादि सपर्यवसित अज्ञानी जीव है सादि सपर्यवसित अज्ञानी जीव वह है जो सम्यक्त्व को प्राप्त कर पुनः मिथ्यादृष्टि बन गया है। ऐसा वह जघन्य से अन्तर्मुहूर्त तक की कायस्थिति वाला होता है क्योंकि सम्यक्त्व से प्रतिपतित होकर वह पुनः सम्यक्त्व की प्राप्ति कर लिया करता है तथा उत्कृष्ट से अनन्त काल की कायस्थिति वाला होता है क्योंकि अनन्त उत्सर्पिणी और अनन्त अवसर्पिणी काल के बाद तथा क्षेत्र की अपेक्षा कुछ कम अर्धपुद्गल परावर्त के बाद सम्यक्त्व को प्राप्त करता है। अन्तर कथन-'णाणिस्स णं भंते ! हे भदन्त ! ज्ञानी जीव का कितने काल का अन्तर है ? उत्तर में प्रभु ने कहा है हे गौतम ! सादि अपर्यवसित जीव के तो अन्तर होता नहीं हैं क्योंकि ऐसे जीव का છૂટિ ગયેલ છે. અને અપ્રતિપતિત સમ્યકત્વ થઈને તે ક્ષેપક શ્રેણને પ્રાપ્ત કરવાવાળા થઈ જવાના હોય એવા સમ્યફવી છે અનાદિ સપર્યવસિત અજ્ઞાની જીવ છે. સાદિસપર્યાવસિત અજ્ઞાની જીવ તે કહેવાય છે કે જે સમ્યકૃત્વને પ્રાપ્ત કરીને ફરીથી મિથ્યાષ્ટિ બની ગયેલ હોય. એવા તે જીવ જઘન્યથી અંતમુહૂર્ત પર્યન્તની કાયસ્થિતિવાળા હોય છે. કેમકે સમ્યક્ત્વથી પ્રતિ પતિત થઈને તે ફરીથી સમ્યક્ત્વની પ્રાપ્તિ કરી લે છે. તથા ઉત્કૃષ્ટથી અનંતકાળની કાયસ્થિતિવાળા હોય છે. કેમકે-અનંત ઉત્સર્પિણી અને અનંત અવસર્પિણી કાળ સમાપ્ત થયા પછી તથા ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી કંઈક ઓછા અર્ધ પુદ્ગલ પરાવર્તન પછી સમ્યકત્વને પ્રાપ્ત કરે છે. અંતર કાળનું કથન 'णाणिस्स णं भंते ! 3 लावन् ज्ञानी वनुमत२ । नु ४३વામાં આવેલ છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે-હે ગૌતમ ! સાદિ અપર્યવસિત જીવનું અંતર હતું જ નથી. કેમકે એવા જીવનું સમ્યકત્વ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. १० सू. १४३ प्रकारान्तरेण द्वैविध्यम् १३५९ सितत्वेन सप्ततद्भावाऽपरित्यागात् । ' णाणिस्स अंतरं सादि सपर्यवसित ज्ञानिनोऽन्तरम् 'जहन्नेणं अंतोमुहुतं' जवन्येनान्तर्मुहूर्तम् एतावन्मिथ्यादर्शनकालेन व्यवधानेन भूयोऽपि ज्ञानभावात्, 'उकोसेणं अनंत कालं अवडूं पोग्गल - परियहं देखणं' उत्कर्षेणानन्तं कालम् अनन्ता उत्सर्पिण्यव सर्पिण्यः कालतोऽपा पुलपरावर्त्ती देशोनम् क्षेत्रतः, सम्यग्दृष्टेः सम्यक्त्वात्प्रतिपतितस्यैतावन्तं कालं मिथ्यात्वमनुभूय ततोऽवश्यं सम्यक्त्वासादनात् । 'अण्णाणियस्स दोन्हवि आदिल्लाणं नत्थि अंतरं' द्वयोरप्यज्ञानिनोरादिकयोर्नास्त्यन्तरम् अज्ञानिनः कियच्चिरं कालतोऽन्तरम् ? गौतम ! अनाद्यपर्यवसितस्य नास्त्यन्तरम् अपर्यव - सितत्वादेव | अनादि सपर्यवसितस्याऽपि नास्त्यन्तरम् संप्राप्तकेवलज्ञानस्य प्रतिपाताऽभावात् । 'सादीयस्स सपज्जवसियरस जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं' सादि सम्यक्त्व छूटता नहीं है । क्योंकि अपर्यवसित अवस्था वाला होने से सम्यक्त्वरूप परिणाम से ही परिणत बना रहता है । जो ज्ञानी सादि पर्यवसित है उसका अन्तर जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का है और उत्कृष्ट से अन्तर अनन्त काल का है । इतने काल के बाद वह पुनः ज्ञानी बन जाता है । हे भदन्त ! अज्ञानी जीव का अन्तर कितने काल का है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते है- हे गौतम! जो अनादि अपर्यवसित अज्ञानी है उसके तथा अनादि सपर्यवसित जीव के तो अन्तर है नहीं क्योंकि अनादि अपर्यवसित अवस्था में अज्ञान का सद्भाव सदा विद्यमान रहेगा और अनादि सपर्यवसितता अवस्था में अज्ञान की समाप्ति में केवलज्ञान का सद्भाव होने से उसका छूटना होगा नहां इस कारण अन्तर का आना होता नही है । जो सादि सपर्यवसित अज्ञानी जीव है उसका अन्तर होता છૂટતું નથી. કેમકે અપર્યવસિત અવસ્થાવાળા હેાવાથી સમ્યક્ત્વ રૂપ પરિણા મથી જ પરિણતખનેલા રહે છે જે જ્ઞાની સાદિ અપ વસિત હોય છે. તેઓનુ અંતર જઘન્યથી એક અંત''નુ' છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી અન તકાળનું અંતર હાય છે. એટલા કાળ પછી ફરીથી જ્ઞાની ખની જાય છે. હે ભગવન્ ! અજ્ઞાની જીવનું' અંતર કેટલા કાળનું છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે-હે ગૌતમ !જે અનાદિ અપ વસિત અજ્ઞાની છે તેએને તથા અનાદિ સપયવસિત જીવાને તેા અંતર હાતું જ નથી. કેમકે–અનાદ્ધિ અપયવસિત અવસ્થામાં અજ્ઞાનના સદ્ભાવ સદા કાયમજ રહેશે. અને અનાદિ સપયવસિત પણાની અવસ્થામાં અજ્ઞાનની સમાપ્તિમાં કેવળજ્ઞાનના સદ્ભાવ હાવાથી તે છૂટિ શકતુ નથી. તેથી અંતર આવી શકતું નથી. જે સાદિ સપ વસિત અજ્ઞાની જીવ હાય જીવાભિગમસૂત્ર Page #1373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३६० सपर्यवसितस्याऽज्ञानिनो जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् जघन्यसम्यग्दर्शनकालस्यैतावन्मात्रत्वात् । ' उक्को सेणं छावट्ठि सागरोवमाई साइरेगाइ' उत्कर्षेण षट् षष्टिः सागरोपमाणि सातिरेकाणि, इतोप्यूर्ध्वं सम्यदर्शनप्रतिपातेऽज्ञानभावात् इति । जीवाभिगमसूत्रे 'अप्पाबहु' अल्पबहुत्वम् ज्ञानाऽज्ञानिनां कतरेभ्यः कतरेऽल्पा बहुकावेति प्रश्नः ? गौतम ! 'सव्वत्थोवा नाणी' सर्वस्तोका ज्ञानिनः 'अण्णाणी अनंतगुणा' अज्ञानिनोऽनन्तगुणाः निगोदजीवाऽपेक्षया । पुनद्वैविध्यम्- ' अहवा दुविहा सव्व जीवा पन्नत्ता' अथवा - द्विविधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - 'सागारोव उत्तायअणागारोवउत्ताय' साकारोपयुक्ताश्चाऽनाकारोपयुक्ताश्च । 'संचिद्वणा - अंतरं च जहन्नेणं-उक्कोसेण वि अंतोमुहुत्तं' द्वयोरपि काय स्थिति:- अन्तरञ्च जघन्येनो उत्कृष्ट कुछ है सो वह यहां जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का और अधिक ६६ सागरोपम का है । अल्पबहुत्व का कथन - हे भदन्त ! ज्ञानी और अज्ञानी जीवां में कौन जीव अल्प हैं ? और कौन जीव बहुत हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - हे गौतम ? सब से कम ज्ञानी जीव हैं और अज्ञानी जीव इनकी अपेक्षा अनन्तगुणें अधिक हैं। क्योंकि अज्ञानियों में निगोद जीवों का भी अन्तर्भाव हो जाता है । 'अहवा दुविहा सव्व जीवा' अथवा समस्त जीव दो प्रकार के इस प्रकार से भी है- ' सागरोवउत्ता य अणागारोवउत्ता य' एक साकारोपयुक्त और दूसरे अनाकारोपयुक्त 'संचिणा अंतरं जहन्नेणं उक्कोसेण वि अंतोमुहुत्तं' इन दोनों की कायस्थिति और अन्तर जघन्य से एवं उत्कृष्ट से एक २ છે. તેમનું અંતર હોય છે. તે તે અહીંયાં જઘન્યથી એક અંતમુહૂનું અને ઉત્કૃષ્ટથી કઇક વધા૨ે ૬૬ છાસઠ સાગરોપમનુ છે. અલ્પબહુત્વનું કથન હે ભગવન્ ? જ્ઞાની અને અજ્ઞાની જીવામાં કયા જીવા અલ્પ છે ? અને કયા જીવા વધારે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે હે ગૌતમ ! સૌથી ઓછા જ્ઞાની જીવ છે. તેના કરતાં અજ્ઞાની જીવા અનંતગણા વધારે छे. प्रेम - अज्ञानियामां निगोह लवोनी यशु समावेश या लय छे. 'अहवा दुविहा सव्वजीवा' अथवा साल आ प्रमाणे पशु मे रीतना था नय छे. 'सागारोवउत्ता य अणागारोवउत्ता य' मे४ साडीरोपयुक्त भने जील मना आरोपयुक्त संचिट्ठणा अंतरं जहणेणं उक्कोसेण वि अंतोमुहुत्त' मा मन्नेनी કાય સ્થિતિ અને અંતર જઘન્યથી અને ઉત્કૃષ્ટથી એક એક અંતર્મુહનુ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१४३ प्रकारान्तरेण वैविध्यम् १३६१ स्कर्षतोऽपि चान्तर्मुहूर्तमेव अत्र सर्वजीवाश्छद्मस्था एव न केवलिनोऽपि विवक्षिताः, एतयोः कायस्थितिरन्तरं च जघन्योत्कर्षाभ्यामरतर्मुहूर्तम् अन्यथाकेवलिनामुपयोगस्य साकारस्याऽनाकारस्य चैक सामयिकत्वात् कायस्थितावन्तरे चैकसमयोऽप्युच्येत इति । 'अप्पाबहु' अल्पबहुत्वम् साकारोपयुक्तानामनाकारोपयुक्तानां च कतरेकतरेभ्योऽल्पा-बहुका० ? गौतम ! सर्वस्तोका अनाकारोपयुक्ताः अनाकारोपयोगस्य स्तोककालतया पृच्छा समये तेषां स्तोकानामेवावाप्यमानत्वात, तत:-'साकारो० संखे०' साकारोपयुक्ताः संख्येयगुणाः, अनाकारोपयोगाद्धातः साकारोपयोगद्धायाः संख्येयगुणत्वादिति । 'अहवा दुविहा-सव्वजीवा पन्नत्ता' अथवा द्विविधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-'आहारगा चेवअन्तर्मुहूर्त का है। यहां साकार अनाकार उपयोग वाले सर्व जीव रूप से छद्मस्थ जीव ही विवक्षित हुए हैं और इन्हीं को लेकर कायस्थिति और अन्तर काल का यह कथन किया गया है नहीं तो केवली का उपयोग-साकार और अनाकार उपयोग-एक समय की स्थिति वाला होता है अतः इन्हें भी ग्रहण करने के लिये कायस्थिति और अन्तरकाल के कथन में एक समय का ग्रहण करना चाहिये था परन्तु यह यहां नहीं कहा गया है अतः साकार और अनाकार उपयोग वालों में यहां छद्मस्थ जीव ही गृहीत हुए हैं ऐसा जानना चाहिये इनके अल्पबहुत्व की चिन्ता में सबसे कम अनाकार उपयोग वाले हैं और इनकी अपेक्षा साकार उपयोग वाले संख्यातगुणं अधिक हैं। क्योंकि अनाकार उपयोग के काल से साकार उपयोग का काल संख्यातगुणा अधिक होता है। છે. અહીંયાં સાકાર ઉપગવાળા અને અનાકાર ઉપગવાળા સર્વ જીવ પણાથી છસ્થ જીવજ વિવક્ષિત થયેલ છે. અને તેમનેજ લઈને કાયરિથતિ અને અંતરકાળનું આ કથન કરવામાં આવેલ છે. નહીં તે કેવલીને ઉપગ સાકાર અનાકાર અને પ્રકારથી એક સમયની સ્થિતિવાળે હોય છે, તેથી તેને પણ ગ્રહણ કરવા માટે કાયસ્થિતિ અને અંતર કાળના કથનમાં એક સમય ગ્રહણ કરે જોઈતો હતે. પરંતુ તે અહીયાં કહેવામાં આવેલ નથી. તેથી સાકાર અને અનાકાર ઉપગવાળામાં અહીંયાં છદ્મસ્થ જીવજ ગ્રહણ કરાયા છે. તેમ સમજવું. તેમના અલ્પ બહત્વના વિચારમાં સૌથી ઓછા અનાકાર ઉપગવાળા છે. અને તેના કરતાં સાકાર ઉપગવાળા સંખ્યાલગણા વધારે છે. કેમકે– અનાકાર ઉપયોગના કાળથી સાકાર ઉપગને કાળ સંખ્યાતગણે વધારે હોય છે, जी० १७१ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३६२ जीवाभिगमसूत्रे अनाहारगा चेव' आहारकाचाऽनाहारकाश्च । अनयोः काय स्थितिमाह - 'आहाएणं भंते ! जाव केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! आहारए दुविहे पन्नत्ते तं जहा छउ - मत्थ आहारए य- केवलि आहारएय' आहारकः खलु भदन्त ! आहारक इति मर्यादया कियच्चिरं कालतो भवति ? गौतम ! स द्विविधः तद्मथा - छद्मस्थाहारकश्च - केवल्याहारकश्च । 'छउमत्थ आहारए णं जाव केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! जहन्नेणं खुड्डागं भवग्गहणं दुसमयऊणं' छद्मस्थाहारकः आहारक इति कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! द्वि समयोनं जघन्येन क्षुल्लकं भवग्रहणम् - एतज्जघन्याधिकाराद् विग्रहेणागत्य क्षुल्लकभवग्रहणवत्सूत्पादे भवतीति ज्ञातव्यम् तत्र - यद्यपि लोकान्तनिष्कुटादावुत्पादे चतुःसामयिकी पश्चसामयिकी च विग्रहगतिः 'अहवा - दुविहा सव्वजीवा पण्णत्ता' अथवा सर्व जीव दो प्रकार के कहे गये हैं- 'तं जहा ' वे इस प्रकार से- 'आहारगा चेव अणाहारगा चेव' एक आहारक जीव और दूसरे अनाहारक जीव अब गौतम इनकी कायस्थिति के सम्बन्ध में ऐसा पूछते हैं - आहारएणं भंते ! जीवे केवच्चिरं होई' हे भदन्त ! आहारक जीव आहारक रूप से कितने काल तक रहता है इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा ! आहारए दुविहे पण्णत्ते' हे गौतम! आहारक जीव दो प्रकार का कहा गया है। 'तं जहा' जैसे - 'छउमत्थ आहारए य केवलि आहारए य' एक छद्मस्थ आहारक और दूसरा केवलि आहारक इनमें जो 'छउमत्थ आहारएणं जीवे केवचिर' होइ' छद्मस्थ आहारक जीव है वह है भदन्त ! कितने काल तक छद्मस्थ आहारक रूप से रहता है ? तो इसका उत्तर 'गोयमा !' ' अहवा दुविहा सव्वजीवा पण्णत्ता' अथवा सर्व वो मे अारना - वामां आवेला छे. ते या प्रभाशे छे. 'आहारगा चैव अणाहारगा चेव' खे माहार જીવ અને ખીજા અનાહારક જીવ હવે ગૌતમસ્વામી તેમની કાયસ્થિતિના સંબંધમાં પ્રભુશ્રીને એવું પૂછે छे- 'आहारएणं भंते ! जीवे केवच्चिरं होई' हे भगवन् आहार व महाરક પણાથી કેટલા કાળ સુધી રહે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે 3- 'गोयमा' आहारए दुविहे पण्णत्ते' हे गौतम! आहार! लव मे प्रारना वामां आवे छे. ने या प्रमाणे छे.- 'छडमत्थ आहारए य केवलि आहारए य' એક છદ્મસ્થ आहार भने मील वसि आहार तेमां भेो। 'छउमत्थ आहारएणं जीवे केवच्चिरं होइ' हे भगवन् छद्मस्थ आहारम् उटला आज पर्यन्त છદ્મસ્થ પણાથી રહે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે-હે ગૌતમ ! જીવાભિગમસૂત્ર Page #1376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१४३ प्रकारान्तरेण द्वैविध्यम् __ १३६३ तथापि बाहुल्येन त्रिसामयिक्येवेति तमधिकृत्यैतत्सूत्रम् । उक्तञ्च-'एक-दौवाऽनाहारकः' तत्त्वार्थसूत्रे अ. २ सू. ३१, त्रिसामयिक्यां च विग्रहगतौ द्वावाद्यौ समयौ अनाहारक इति ताभ्यां हीनं कथितम् । 'उक्कोसेणं अणंत कालं जाव काल० खेत्तओ अंगुलस्स असंखेजइभागं' उत्कर्षणानन्तं कालम् असंख्येया उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः कालतः, क्षेत्रतोऽगुलस्याऽसंख्येयो भागः, अयं भावःअगुलमात्रक्षेत्राङ्गुलाऽसंख्येयभागे यावन्त आकाशप्रदेशास्तावन्तः प्रतिसमयमेकैकप्रदेशाप हारे यावता कालेन निर्लेपाः भवन्ति तावत्य उत्सर्पिण्यवसपिण्यः, तावन्तं हि कालमविग्रहेणोत्पाद्यते, अविग्रहौत्पत्तौ सततमाहारकः । हे गौतम ! 'जहण्णेणं खुड्डागं भवग्गहणं दुसमऊणं उक्कोसेणं संखेज्जकालं जाव काल० खेत्तओ अंगुलस्स असंखेज्जइभागं' ऐसा है कि वह छद्मस्थाहारक छद्मस्थाहारक रूप से कम से कम दो समयहीन क्षुद्र भव ग्रहण करने रूप काल तक रहता है और उत्कृष्ट से संख्यात काल तक रहता है अर्थात् असंख्यात काल में असंख्यात उत्सर्पिणियां और असंख्यात अवसर्पिणियां समाप्त हो जाती है । जीव जब विग्रह गति से आकर के उत्पाद क्षेत्र में उत्पन्न होता है उस समय वह तीन समय तक विग्रहगति में रहता है और वहां दो समय आहारक तक रहता है इसी कारण यहां पर क्षुद्र भव ग्रहण करने रूप काल में से दो दो समय अनाहारक अवस्था को कम करके छद्मस्थाहारक की कायस्थिति का काल कहा गया है और उत्कृष्ट जो इस का काल कहा गया है सो इसका तात्पर्य ऐसा है कि यह जीव इतने समय तक अविग्रह से ही उत्पन्न होता है अतः अविग्रह से उत्पन्न 'जहण्णेणं खुड्डागं भवग्गहणं समऊणं उक्कोसेणं असंखेज्जकालं जाव कालओ खेत्तओ अंगुलस्स असंखेज्जइ भागं' - छस्था३२४ छस्थाहा२४ પણાથી ઓછામાં ઓછા બે સમયહીન ક્ષુદ્રવિગ્રહણ કરવા રૂપ કાળ સુધી રહે છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી અસંખ્યાતકાળ સુધી રહે છે. અર્થાત્ અસંખ્યાત કાળમાં અસંખ્યાત ઉત્સર્પિણી અને અસંખ્યાત અવસપિણિ સમાપ્ત થઈ જાય છે. જીવ જ્યારે વિગ્રહ ગતિથી આવીને ઉત્પાદ ક્ષેત્રમાં ઉત્પન્ન થાય છે, તે વખતે એ ત્રણ સમય સુધી વિગ્રહ ગતિમાં રહે છે. અને ત્યાં બે સમય સુધી અનાહારક રહે છે. એ કારણથી અહીંયાં ક્ષુદ્રભવ ગ્રહણ કરવા રૂપ કાળમાંથી બમ્બ સમય આહારક અવસ્થાના કમ કરીને છદ્મસ્થ આહારકની કાય સ્થિતિનો કાળ કહેવામાં આવેલ છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી જે તેને કાળ કહ્યો છે. તે તેનું તાત્પર્ય એવું છે કે-આ જીવ આટલા સમય સુધી અવિગ્રહ ગતિથી ઉત્પન્ન થવાના કારણે એ નિરંતર આહારક જ બનેલા રહે છે. હે ભગવન્ ! જીવાભિગમસૂત્ર Page #1377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३६४ जीवाभिगमसूत्रे 'केवलि आहारए णं जाव केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं-उक्कोसेणं 'देसूणा पुचकोडी' केवल्याहारकः खलु केवल्याहारक इति कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! जघन्ये नान्तर्मुहूर्तम् स चाऽन्तकृत्केवलीज्ञातव्यः । उत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटिः पूर्वकोट्यायुषो नववर्षादारभ्योत्पन्न केवलज्ञानस्य अवगन्तव्या । 'अनाहारएणं भंते ! केवच्चिरं० ? गोयमा ! अणाहारए दुविहे पन्नत्ते होने के कारण यह निरन्तर आहारक ही बना रहता है । हे भदन्त ! केवल्याहारक कितने काल तक केवल्याहारक के रूप में रहते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - हे गौतम ! केवल्याहारक जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त तक और उत्कृष्ट से 'देसूणा पूच्चकोडी' कुछ कम पूर्व कोटी तक केवल्याहारक रूप से बना रहता है जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त तक केवल्याहारक केवल्याहारक रूप से बना रहता है ऐसा जो कहा गया हैं वह अन्तकृत्केवली की अपेक्षा से कहा गया है क्योंकि अन्तकृत्केवली एक अन्तर्मुहूर्त के बाद मुक्ति को प्राप्त कर लिया करते है । यहां उत्कृष्ट में जो देशोनता कही गई है वह आठ वर्ष के पहिले केवलज्ञान उत्पन्न नहीं हो सकने की अपेक्षा को लेकर कही गई है - अर्थात् जो मनुष्य पूर्वकोटि आयु वाला है पर उसे जो केवल ज्ञान प्राप्त होगा वह आठ वर्ष के बाद ही प्राप्त होगा और वह केवल ज्ञान प्राप्त करके एक पूर्व कोटि तक उस पर्याय में रहेगा अतः छद्मस्थावस्था के आठ वर्ष कम कर दिये गये हैं यही देशोनता यहां ली गई है 'अनाहारएणं भंते ! केवचिरं' हे भदन्त ! अनाहारक કેવલી આહારક કેટલા કાળ પન્ત કેવલી આહારક પણાથી રહે છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે હે ગૌતમ ! કેવલી આહારક જઘન્યથી એક तमुहूर्त सुधी भने उत्कृष्टथी 'देसूणा पुव्व कोडी' ४४४ मोछा पूर्व अटि સુધી કેવલી આહારક પણાથી રહે છે. એ પ્રમાણે જે કહેવામાં આવેલ છે. તે અન્તકૃત્કેવલીની અપેક્ષાથી કહેવામાં यावेस छे. उभडे-संतધૃકૈવલી એક અંતર્મુહૂત પછી મુક્તિ પ્રાપ્ત કરીલે છે. અહીંયાં ઉત્કૃષ્ટમાં જે દેશેાનપણું કહેવામાં આવેલ છે તે આઠ વર્ષની પહેલા કેવળ જ્ઞાન ઉત્પન્ન ન થવાના કારણને લઇને કહેવામાં આવેલ છે. અર્થાત્ જે મનુષ્ય પૂર્વ કોટિના આયુષ્યવાળા હાય પરંતુ તેમને જે કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થવાનુ હેાય તે આઠ વર્ષ પછીજ પ્રાપ્ત થશે અને તે કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરીને એક પૂર્વ કટિ પન્ત એ પર્યાયમાં રહેશે. તેથી છદ્મસ્થ અવસ્થાના આઠ વર્ષી माछा रवामां आवे छे. मेन हेशानयागु महींयां ग्रहण एरेस छे. 'अणाहारए જીવાભિગમસૂત્ર Page #1378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१४३ प्रकारान्तरेण वैविध्यम् १३६५ तं जहा छ उमस्थ अणाहारए य केवलि अणाहारए य' अनाहारकः खलु भदन्त ! कियच्चिरं कालतः ? गौतम ! अनाहारको द्विविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-छदमस्थानाहारकश्च केवल्यनाहारकश्च । 'छउमस्थ अणाहारएणं भंते ! जाव केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! जहन्नेणं एक समयं-उकोसेणं दो समया' छदमस्थानाहारकः खलु कालतो भदन्त ! कियच्चिरं भवति ? गौतम ! जघन्येनैक समयम्-उत्कर्षण द्वौ समयौ जघन्याधिकाराद् द्वि सामयिकी विग्रहगतिमपेक्ष्यैतत् । 'केवलि अणाहारए दुविहे पन्नत्ते-तं जहा-सिद्धकेवलि अणाहारए य भवत्थ केवलि अणाहाजीव अनाहारक रूप से कितने काल तक रहता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! अणाहारए दुविहे पण्णत्ते' हे गौतम ! अनाहारक दो प्रकार के कहे गये हैं-'तं जहा' जैसे 'छउमस्थ अणाहारए य केवलि अणाहारए य' एक छद्मस्थ अनाहारक और दूसरे केवल्यानाहारक इनमें हे भदन्त ! जो छद्मस्थानाहारक जीव हैं वह छद्मस्था नाहारक रूप से कितने काल तक रहता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा !' हे गौतम ! छद्मस्थानाहारक कम से कम एकसमय तक और उत्कृष्ट से दो समय तक छद्मस्थानाहारकपना से रहता है। दो समय तक छद्मस्थानाहारक रूप से रहने का जो समय कहा गया है वह दो समय वाली विग्रहगति की अपेक्षा से कहा गया है क्योंकि जीव इन समयों में अनाहारक रहता है । 'केवलि अणाहारए दुविहे पण्णत्ते' केवली अनाहारक दो प्रकार के कहे गये है जैसे एक सिद्धकेवलि-अनाहारक और दूसरे भवस्थ केवलि अनाहारक णं भंते केवच्चिरं लगवन् मनाहा२४ ७१ मना.२४ पाथी ८४ ५-त २९ छ ? २ प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री छे छे 3-'गोयमा ! अणाहारए दुविहे पण्णत्ते' ॐ गौतम ! मना।२४ मे. ५४१२॥ ४वामा मासा छे. 'त जहा' म 'छउमत्थअणाहारए य केवलि अणाहारए य' से छ५२५ मनाहा२४ અને બીજા કેવલી અનાહારક તેમાં જે છઘસ્થ અનાહારક જીવ છે તે છત્રસ્થ અનાહારક પણાથી કેટલા કાળ પર્યન્ત રહે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી छ -'गोयमा ! ' हे गौतम ! ७५२५ मनाडा२४ छ। मा माछा मे સમય પર્યન્ત અને ઉત્કૃષ્ટથી બે સમય પર્યન્ત છવસ્થ અનાહારક પણાથી રહે છે. બે સમય સુધી છદ્મસ્થ અનાહારક પણાથી રહેવાનો જે સમય કહેવામાં આવેલ છે. તે બે સમયવાળી વિગ્રહ ગતિની અપેક્ષાથી કહેવામાં सास छ. भ3-७१ ॥ सभयोमा मनाडा२४ २९ छ. 'केवलि अणाहारए दुविहे पण्णत्ते सेक्सी अनाडा२४ मे २॥ ४ामा मायेदा छ. २ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३६६ जीवाभिगमसूत्रे रए य' केवल्यनाहारको द्विविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-सिद्ध केवल्यनाहारकश्च १ भवस्थ केवल्यनाहारकश्च २ । तत्र सिद्ध केवलि अणाहारए णं भंते ! कालओ केवच्चिरं होइ ?' सिद्ध केवल्यानाहारकः खलु कालतः कियच्चिरं भदन्त ! भगवानाहगौतम ! 'साईए अपज्जवसिए' सादिकोऽपर्यवसितः, सिद्धस्य साद्यपर्यवसिततया सिद्धानाहारकत्वस्यापि तद्विशिष्टस्य तथा भावात् इति । 'भवत्थ केवलि अणाहारएणं भंते ! कइविहे पन्नत्ते' भवस्थ केवल्यनाहारक; खलु भदन्त ! कति प्रभेदवान् ? गौतम ! 'भवत्थ केवलि अणाहारए दुविहे पन्नत्ते तं जहा-सजोगि भवत्थ केवलि अणाहारए य अजोगि भवत्थ केवलि अणाहारए य' भवस्थ केवल्यनाहारको द्विविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-सयोगि भवस्थ केवल्यनाहारकश्चाऽयोगि इनमें जो सिद्ध केवलि अनाहारक है वे हे भदन्त ! कितने समय तक सिद्ध केवलि अनाहारक रूप से रहते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं'सादीए अपज्जवसिए' हे गौतम ! सिद्ध केवलि अनाहारक सिद्ध केवलि अनाहारकरूप से सादि अपर्यवसित काल तक रहते है। क्योंकि सिद्ध सादि अपर्यवसित होते हैं इसलिये इससे विशिष्ट जो अनाहारका है वह भी सादि अपर्यवसित होता हैं। ___भवत्थ केवलि अणाहारए णं भंते !' हे भदन्त ! जो भवस्थ केवलि अनाहारक है वे कितने प्रकार के हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं'भवस्थकेवलि. दुविहे पण्णत्ते' हे गौतम ! भवस्थ केवलि अनाहारक दो प्रकार के कहे गये हैं-जैसे-'सजोगि भवत्थकेवलि अणाहारए अयोगि भवत्थकेवलि अणाहारए' एक सयोगि भवत्थकेवलि अना हारक और दूसरा अयोगिभवस्थ केवलि अनाहारक 'इनमें जो 'सએક સિદ્ધ કેવલી અનાહારક અને બીજા ભવસ્થ કેવલી અનાહારક છે. તે ભગવન તે સિદ્ધ કેવલી કેટલા સમય પર્યન્ત અનાહારક પણુથી રહે છે? मा प्रश्न उत्तरमा प्रमुश्री ४ छ --'सादीए अपज्जवसिए' हे गौतम ! સિદ્ધ કેવલી અનાહારક પણાથી સાદિ અપર્યાવસિત કાળ પર્થન્ત રહે છે. કેમકે સિદ્ધ સાદિ અપર્યવસિત હોય છે. તેથી તેનાથી વિશિષ્ટ છે मनाहा२४ छ त ५९ साह २५५१सित होय छे. 'भवत्थकेवलि अणाहारए णं भंते ! उ भगवन् रे लवस्थ पक्षी मना।२४ छे ते । ४।२ना छ ? उत्तरमा प्रमुश्री ६ छ -'भवत्थकेवलिय० दुविहे पण्णत्ते' है ગૌતમ! ભવસ્થ કેવલી અનાહારક બે પ્રકારના કહેવામાં આવેલા છે. જેમકે 'सजोगिभवात्थकेवलि अणाहारए, अयोगि भवत्थ केवलि अणाहारए' ४ सयोगी ભવસ્થ કેવલી અનાહારક અને બીજા અગી ભવસ્થ કેવલી અના જીવાભિગમસૂત્ર Page #1380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१४३ प्रकारान्तरेण द्वैविध्यम् १३६७ भवस्थ केवल्यनाहारकश्च-२, योगः कायादि विद्यते यस्य स प्रथमः १ कायादि योगहीनश्च द्वितीयोऽयोगि-भवस्थ केवल्यनाहारकः । 'सजोगि भवत्थ केवलि अणाहारए णं भंते ! कालो केवच्चिरं होइ-अजहन्न मणुक्कोसेणं तिन्नि समया' सयोगि भवस्थकेवल्यनाहारकः खलु कालतः कियचिरं भदन्त ! गौतम ! अजन्योत्कर्षेण त्रयः समयाः, ते चाऽष्टसामयिक केवलि समुद्घाातावस्थायां त्रिचतुष्पञ्चमरूपाः तेषु समयत्रयेषु केवलकार्मणकाययोगभावात् । उक्तञ्च-- कार्मण शरीरयोगी चतुर्थके पञ्चमे तृतीये च । समयत्रयोऽपि तस्माद्भवत्यनाहारको नियमात् ॥१॥ इति ॥ 'अजोगि भवत्थकेवलि अणाहारएणं भंते ! कालओ केवच्चिरं होइ जहन्नेणं जोगि भवत्थकेवलिय अणाहारएणं भंते ! कालओ केवच्चिरं होई' सयोगि भवस्थ केवलि अनाहारक है वह हे भदन्त ! इस अवस्था में कितने काल तक रहता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'अजहण्णमणुक्कोसेणं तिन्नि समया' हे गौतम ! सयोगि भवस्थ केवलि अनाहारक अजघन्य और उनुत्कृष्ट से ३ समय तक रहता है तात्पर्य यह है कि केवलि समुद्घात आठ समय का होता है इस में तीसरे चौथे और पांचवें इन तीन समयों में एक कार्मण काय योग ही रहता है और जहां तक कार्मण काययोग होता है वहां अनाहारकता रहती है। उक्तंच-'कार्मण शरीरयोगी चतुर्थ के पंचमे तृतीये च, समयत्रयेऽपि तस्मात् भवत्यनाहारको नियमात्' । डा२४ सभामा 'सजोगि भवत्थ केवलिय अणाहारए णं भंते ! कालओ केवच्चिरं होई' सामवस्थ पक्षी मनाइ।२४ छे ते सावन से म. સ્થામાં કેટલા કાળ સુધી રહે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે 'अजहण्णमणुक्कोसेणं तिन्नि समया' है गौतम ! भयो सवस्थ पति અનાહારક જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટથી ત્રણ સમય સુધી રહે છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે કેવલિ સમુદ્દઘાત આઠ સમયને હોય છે. તેમાં ત્રીજા, ચોથા અને પાંચમાં આ ત્રણ સમયેમાં એક કામણ કાય ગ જ રહે છે. અને જ્યાં કામણ કાય પેગ હોય છે. ત્યાં અનાહારક પણ રહે છે કહ્યું પણ છે કે 'कार्मणशरीर योगी चतुर्थके पंचमे तृतीये च' समयत्रयेऽपि तस्मात्, भवत्यनाहारको नियमात्' જીવાભિગમસૂત્ર Page #1381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३६८ जीवाभिगमसूत्रे अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं अंतोमुहुत्तं' अयोगिभवस्थकेवल्यनाहारको भदन्त ! कालतः कियच्चिरं खलु ? गौतम ! जघन्योत्कर्षाभ्यामन्तर्मुहूर्तम् । एषामन्तरमाह'छउमस्थ आहारगस्स केवइयं कालं अंतरं ? गोयमा ! जहन्नेणं एक समयं-उक्कोसेणं दो समया' छद्मस्थाहारकस्य कियन्तं कालमन्तरम् ? गौतम ! जघन्येनैकं समयम्-उत्कर्षेण द्वौ समयौ आहारकस्याप्यन्तरकालो जघन्येनाऽयमेकः समयः उत्कर्षेण बाहुल्यमतस्त्रिसामयिकी विग्रहगतौ द्वौ समयौ । 'केवलि आहारगस्स अंतरं ___ 'अजोगि भवत्थकेवलि अणाहारएणं भंते ! कालओ केवच्चिर होई' हे भदन्त ! जो अयोगि भवस्थकेवलि अनाहारक है वह इस रूप से कितने काल तक रहता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे हे गौतम ! 'जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं अंतोमुहुत्तं' इस रूप में जघन्य से भी एक अन्तर्मुहूर्त तक रहता है और उत्कृष्ट से भी एक अन्तर्मुहूर्त तक रहता है। अन्तर कथन-'छउमस्थ आहारगस्स केवइयं कालं अंतरं' हे भदन्त ! छद्मस्थ आहारक का अन्तर कितने काल का है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! छद्मस्थ आहारक का अन्तर 'जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेर्ण दो समया' जघन्य से एक समय का और उत्कृष्ट से दो समय का होता है। तात्पर्य इस कथन का यही हैकि जितना समय उत्कृष्ट और जघन्य से छद्मस्थ अनाहारक का है उतना ही समय आहारक का अन्तरकाल है 'केवलि आहारगस्स 'अजोगि भवत्थ केवलि अणाहारएणं भंते ! कालओ केवच्चिरं होई है ભગવન જે અયોગી ભવસ્થ કેવલી અનાહારક છે, તે એ રીતે કેટલા કાળ પર્યન્ત રહી શકે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે હે ગૌતમ! 'जहण्णोणं अंतो मुहुत्तं उक्कोसेण अंतोमुहुत्तं' धन्यथी से मतभुत सुधी તેઓ આ રીતે રહે છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી પણ એક જ અંતર્મુહૂર્ત સુધી રહે છે. અન્તર દ્વારનું કથન 'छउमस्थ आहारगस्स केवइयं कलं अंतरं' सगवन् ! छ५२५ मा २४नुमतर કેટલા કાળનું છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુત્રી કહે છે કે હે ગૌતમ ! છદ્મસ્થ माडा२४४ २५ त२ 'जहण्णेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं दो समया' धन्यथी से સમયનું અને ઉત્કૃષ્ટથી બે સમયનું હોય છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એજ છે કે જેટલા સમય ઉત્કૃષ્ટ અને જઘન્યથી છદ્મસ્થ અનાહારકના છે. એટલા જ समयन। माडा२४ मत२४॥ छ. 'केवलि आहारगस्स अंतरं अजहण्णमणु જીવાભિગમસૂત્ર Page #1382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१४३ प्रकारान्तरेण वैविध्यम् १३६९ अजहण्णमणुक्कोसेणं तिनि समया' केवल्याहारकस्य अन्तरम् अजघन्योत्कर्षण त्रयःसमया:अयमेव सयोगि भवस्थकेवली कथ्यते । अथाऽनाहारकमाह-छउमत्थ अणाहारगस्स अंतरं-जहन्नेणं खुड्डागं भवग्गहणं दुसमयऊणं-उक्कोसेणं असंखेजकालं जाव अंगुलस्स असंखेज्जइभागं' छमस्थानाहारकस्यान्तरं कालतः कियद् भदन्त ! जघन्येन द्वि समयोनं क्षुल्लकं भवग्रहणम् उत्कर्षेणाऽसंख्येयं कालं यावदऽङ्गुलस्याऽसंख्येयभागम् । असंख्येया उत्सर्पिण्य वसर्पिण्यः कालतः, क्षेत्रतोगुल स्याऽसंख्येयो भाग इति यावत् । यावान् छद्मस्थाहारककाल: सोऽनाहारक छद्मस्थान्तरम् । अंतरं अजहण्णमणुक्कोसेणं तिनि समया' केवल्याहारक का अन्तर जघन्य और उत्कृष्ट की अपेक्षा तीन समय का है यही केवल्याहारक सयोगी भवस्थ केवली कहा गया है। 'छउमत्थ अणाहारगस्स अंतरं जहण्णेणं खुड्डाग भवग्गहणं दुसमयऊणं उक्कोसेणं असंखेज्ज कालं' हे भदन्त ! छद्मस्थ अनाहारक का अंतर कितना होता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! छद्मस्थ अनाहारक का अन्तर जघन्य से तो दो समय कम क्षुद्र भव ग्रहण करने रूप काल प्रमाण होता है और उत्कृष्ट से असंख्यात काल प्रमाण होता है। तात्पर्य यही है कि जितना काल छद्मस्थ आहारक का है वही छद्मस्थ अनाहारक का अन्तर काल है । इस असंख्यात काल में असंख्यात उत्सर्पिणी काल और असंख्यात अवसर्पिणी काल समाप्त हो जाते हैं इनकी संख्या यहां अगुल के असंख्यातवें भाग में जितने प्रदेश क्कोसेणं तिन्नि समया' पति माडा२४नु अंत२ घन्य अने Subटथी । समयनु छ. 24 ale मा २४ सयोगी वसी । छे. 'छउमत्थ अणाहारगस्स अंतर जहण्णेणं खुड्डागं भवग्गहण दुसमयऊणं उक्कोसेणं असंखेज्जं कालं' मगवन् ! छमस्थ मनाडा२४नु अंतर हाय छ ? उत्तरमा પ્રભુશ્રી કહે છે કે હે ગૌતમ! છવાસ્થ અનાહારકનું અંતર જઘન્યથી તે બે સમય કમ ક્ષુદ્ર ભવગ્રહણ કરવા રૂપ કાળ પ્રમાણુનું છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી અસંખ્યાત કાળ પ્રમાણનું હોય છે. તાત્પર્ય એજ છે કે જેટલે કાળ છસ્થ આહારક છે. એજ છદ્દસ્થ અનાહારકને અંતરકાળ છે. અસંખ્યાત કાળમાં આ અસંખ્યાત ઉત્સર્પિણી કાળ અને અસંખ્યાત અવસર્પિણી કાળ સમાપ્ત થઈ જાય છે. તેમની સંખ્યા અહીયાં આંગળના અસંખ્યાતમા ભાગમાં જેટલા પ્રદેશ હોય છે એટલી હોય છે. સ્થળે સ્થળે જે ક્ષુલ્લક ભવગ્રહણ, जी० १७२ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३७० जीवाभिगमसूत्रे अथ स्थानस्थाने पौनः पुन्येन व्यवहित क्षुल्लकशब्दार्थकः अत्रोच्यतेएकार्थे हि क्षुल्लकस्तोकलघवः, एकायुष्यसंवेदनकालो भवः, क्षुल्लकश्चाऽसौ भवस्तस्य ग्रहणम् तच्चाऽऽवलिकातः षट् पञ्चाशदधिकमावलिकाशतद्वयम् । अथैकश्वासोच्छ्वासे-आनप्राणे कियच्छुल्लकभवग्रहणमङ्गी क्रियते ? अत्रोच्यते किश्चित्समधिक सप्तदश, तत्कथं तदाह-इह मुहूर्तमध्ये सर्व संख्यया पञ्चषष्टिः सहस्राणि पञ्चशतानि षट्त्रिंनिशानि क्षुल्लकभवग्रहणानाम्, उक्तञ्च "पनहि सहस्साई पंचेव सया हवंति छत्तीसा । खुड्डाग भवग्गहणा हवंति अंतोमुत्तमि ॥१॥ छाया-पञ्चषष्टिः सहस्राणि पश्चैव शतानि भवन्ति षट् त्रिंशत् । क्षुल्लकभवग्रहणानि भवन्त्यन्तर्मुर्ते ॥१॥ होते हैं उतनी होती है । जगह २ जो 'क्षुल्लक भवग्रहण' ऐसे शब्द का प्रयोग हुआ है-सो इसका भाव ऐसा है-जो भव सब से छोटालघु होता है उसका नाम क्षुल्लक भव है जहां पर भुज्यमान आयु का भोग-होता है उसका नाम भव है इस भव का जो ग्रहण है उसका नाम क्षुल्लक भव ग्रहण है यह क्षुल्लक भव ग्रहण २५६ आवलिका काल प्रमाण होता है एक आन प्राण में कुछ अधिक १७ क्षुल्लक भवग्रहण होते हैं । एक मुहूर्त के बीच में ६५५३६ क्षुल्लक भव ग्रहण होते हैं चूर्णी में ऐसा ही कहा गया है 'पन्नहि सहस्साइं पंचेव सया हवंति छत्तीसा खुड्डाग भवग्गहणा हवंति अंतोमुहुत्त मि' ॥१॥ एक मुहूर्त में आन प्राणों की संख्या ३७७३ होती है उक्तंच એ શબ્દનો પ્રયોગ કરવામાં આવેલ છે તેને હેત એ છે કે જે ભવ સૌથી નાને લઘુ હોય છે તેનું નામ ક્ષુલ્લક ભવ છે. જ્યાં ભેગવવમાં આવતા આયુવ્યને ઉપભેગા થાય છે તેનું નામ ભવ છે. એ ભવને જે ગ્રહણ થાય અર્થાત ભેગવાય તેનું નામ ક્ષુલ્લક ભવગ્રહણ છે. આ મુલક ભવગ્રહણ ૨૫૬ બસ છપ્પન આવલિકા કાલ પ્રમાણને હોય છે. એક આન પ્રાણમાં કંઈક વધારે ૧૭ સત્તર ક્ષુલ્લક ભવગ્રહણ થાય છે. એક મુહૂર્તમાં ૬૫૫૩૬ પાંસઠ હજાર પાંચ છત્રીસ ક્ષુલ્લક ભવગ્રહણ થાય છે. ચૂણીમાં એજ પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ છે. 'पन्नटि सहस्साई पंचेव सया हवंति छत्तीसा, । खुड्डाग भवग्गहणा हवंति अंतो मुहुत्तमि ॥ १ ॥ એક મુહૂર્તમાં આન પ્રાણોની સંખ્યા ૩૭૭૩ ત્રણ હજાર સાતસે તેતેર જીવાભિગમસૂત્ર Page #1384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१४३ प्रकारान्तरेण दैविध्यम् १३७१ आनप्राणामुहूर्ते-त्रीणि सहस्राणि सप्तशतानि त्रिसप्तत्यधिकानि । उक्तश्च--"तिन्नि सहस्सा सत्तयसयाई तेवत्तरि च ऊसासा। एस मुहुत्तो भणिओ सव्वेहिं अनंतनाणीहिं ॥१॥ छाया-त्रीणि सहस्राणि सप्त च शतानि त्रि सप्ततिश्वोच्छ्वासाः। एष मुहूर्तो भणितः सर्वैरैनन्तज्ञानिभिः ॥१॥ ततोऽत्र त्रैराशिककर्मावतारः, यदि त्रिसप्तत्यधिक सप्तश्तोत्तरै त्रिभिः सहस्रैरुच्छ्रवासानां पञ्चषष्टिः सहस्राणि पञ्चशतानि षट् त्रिंशानि क्षुल्लकभवग्रहणानां भवन्ति, तत एकोच्छ्वासेन किं लभ्यते ? राशित्रय स्थापना-३७७३।६५ ५३६।१ । अत्रान्त्यराशिना-एककलक्षणेन मध्यराशेर्गुणनतो जातः सः तावानेव । एकेन गुणितं तदेव भवतीतिन्यायात्, ततः आयेन राशिना भागहरणं लब्धाः सप्तदश क्षुल्लकभवाः, शेषास्त्वंशाः. तत्र-त्रयोदशशतानि पश्चनवत्यधिकानि । 'तिन्नि सहस्सा सत्त य सयाइं तेवत्तरि च ऊसासा। एस मुहुत्तो भणिओ सव्वेहि अणंतनाणीहिं ॥१॥ एक श्वासोच्छ्वास में कितने क्षुल्लक भवग्रहण होते है ? यह बात जानना हो तो यहां पर त्रैराशिक विधि द्वारा इस प्रकार से इसे निकाल लेना चाहिये-३७७३।६५५३६।१ इस प्रकार से तीन राशियां स्थापित करो फिर अन्त की राशि एक से मध्यराशि में गुणा करो और आगत संख्या में प्रथम राशि का भाग दो ६५५३६४१ से गुणा करने पर ६५५३६ ही आते हैं । इस में प्रथम राशि ३७७३ का भाग देने पर कुछ अधिक १७ क्षुल्लक भव आ जाते हैं । उक्तंचથાય છે. કહ્યું પણ છે કે 'तिन्नि सहस्सा सत्तय सयाई तेवत्तरि च उसासा । एस मुहुत्तो भणिओ सव्वेहिं अणंतनाणीहि ॥ १ ॥ એક શ્વાસોચ્છવાસમાં કેટલા ક્ષુલ્લક ભવગ્રહણ હોય છે? એ વાત જાણવી હોયતે અહીંયાં બૈરાશિક વિધિ દ્વારા આ પ્રમાણે તે સમજવી જોઈએ. ૩૭૭૩ ત્રણ હજાર સાતસે તેર ૬પપ૩૬ પાંસઠ હજાર પાંચસે છત્રીસ ૧ એક આ રીતે ત્રણ રાશિની સ્થાપના કરવી. પછી છેલ્લી જે એકની રાશી છે તેનાથી મધ્ય–વચલી રાશિને ગુણાકાર કરે અને તેમાં આવેલી સંખ્યામાં પહેલી રાશીથી ભાગ કરવો ૬૫૫૩૬-૧થી ગુણવાથી ૬૫૫૩૬ સજ આવે છે. તેમાં પહેલી રાશી ૩૭૭૩ થી ભાગાકાર કરવાથી કંઈક વધારે ૧૭ સત્તર ભુલકભવ આવી જાય છે. કહ્યું છે કે જીવાભિગમસૂત્ર Page #1385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३७२ उक्तञ्च - 'सत्तरस भवग्गहणा खुड्डाणं हवंति आणु पामि । तेरस चेव सयाई पंचाणई चेव अंसाणं ॥ १ ॥ छाया - सप्तदशभवग्रहणानि क्षुल्लानां भवन्त्यानप्राणे । त्रयोदशचैव शतानि पंचनवतिश्चैवांऽशानाम् ॥ १॥ जीवाभिगमसूत्रे : अथै तावद्भिरंशैः कियत्य आवलिकाः ? उच्यते - समधिकञ्चतुर्नवतिः, पट्पञ्चाशदधिकशतद्वयेनावलिकानां त्रयोदशशतानि पंचनवशतानि गुण्यन्तेत्रिलक्षसप्तपञ्चाशत् सहस्राणि शतमेकं विंशत्यधिकम् - ३५७१२० गुणनफलम्, छेदराशिः स एव ३७७३, लब्धा चतुर्नवति रावलिकाः, शेषा आवलिकांशाः चतुविंशतिश्शतानि - अष्टपञ्चाशानि, छेदः स एव एवं यदैकस्मिन्नानप्राणे आवलिकाः संख्यातुमिष्यन्ते तदा - सप्तदश द्वाभ्यां षट् पञ्चाशदधिकाभ्यां शताभ्यां गुण्यन्ते ततस्तदुपरितनाश्चतुर्नवति रावलिकाः प्रक्षिप्यन्ते, तत आवलिकानां चतुश्चत्वारिशतानि षट् चत्वारिंशानि भवन्ति ! ३४५८ " 'सत्तरस भवग्गहणा खुड्डाणं हवंति आणुपाणुम्मि, तेरस चेव सयाई पंचाणई चेव अंसाणं' ॥१॥ क्षुल्लक भवों में जो अधिकता है उसमें १३९५ मे २५६ का गुणा करने पर ३५७१२० आवलिकाओं की संख्या आती है ३७७३ छेद राशि है सो इस छेदराशि का भाग ३५७१२० में देने से ९४ आते हैं और नीचे २४५२ बचते हैं १७ में २५६ का गुणा करने पर ४३५२ आते हैं इनमें ९४ आवलिकाओं को जोडने पर ४४४६ आवलिकाओं की संख्या आ जाती है। उक्तंच 'सत्तरस भवग्गहणा खुड्डाणं हवंति आणुपाणुम्मि । तेरस चेव सयाईं पंचाणइ चेव अंसाणं ॥ १ ॥ ક્ષુલ્લકભવામાં જે અધિકતા છે તેમાંથી ૧૩૯૫/તેરસે પંચાણુમાં ૨૫૬ ખસેા છપ્પનના ગુણાકાર કરવાથી ૩પ૭૧૨૦ ત્રણ લાખ સત્તાવન હજાર એક સા વીસ આવલિકાઓની સંખ્યા આવે છે. ૩૭૭૩ ત્રણ હજાર સાતસા તાંતેર છેદ્ર રાશિ છે. તેા આ છૈદ રાશીના ભાગ ૩૫૭૧૨૦ ત્રણ લાખ સત્તાવન એક સા વીસની સાથે કરવાથી ૯૪ ચેારાણુ, આવે છે. અને નીચે ૨૪૫૨ બે હજાર ચાર સેા બાવન ખચે છે. ૧૭ સત્તરમાંથી ૨૫૬ ખસે છપ્પનના ગુણાકાર કરવાથી ૪૩૫૨ ચાર હજાર ત્રણસો ખાવન આવે છે. તેમાં ૯૪ ચારાણુ આવલિકાઓને મેળવવાથી ૪૪૪૬ ચાર હજાર ચારસા છેતાલીસ આવલિકા એની સંખ્યા બની જાય છે. કહ્યું. પણ છે કે જીવાભિગમસૂત્ર Page #1386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१४३ प्रकारान्तरेण वैविध्यम् १३७३ उक्तश्च-'एक्कोउ आणुपाणू चोयालीसं सयाउ छायाला। आवलिय पमाणेणं अणंतनाणीहिं निद्दिट्टो ॥१॥ छाया-एकस्तु आनप्राणश्चत्वारिंशच्छतानि तु षट् चखारिंशत् । ___ आवलिका प्रमाणेनाऽनन्तज्ञानिभिनिर्दिष्टः॥१॥ इति ।। यदि पुनर्मुहूर्ते-आवलिकाः संख्यातुमिष्यन्ते तत एतान्येव चतुश्चत्वारिंशच्छतानित्रिसप्तत्यधिकानि भवन्ति इति सप्तत्रिंशच्छतै स्त्रिसप्तत्यधिकैगुण्यन्ते जाता एका कोटिः सप्तषष्टिः शतसहस्राणि चतुः सप्ततिः सहस्राणि सप्तशतानि अष्ट पञ्चाशदधिकानि १६७७४७५८, येऽपि चावलिकाया अंशाश्चतुर्विशतिशतानि अष्टपञ्चाशदधिकानि २४५८, तेऽपि मुहूर्तगतोच्छ्वासराशिना ३७७३ गुण्यन्ते ‘एको उ आणु पाणू चोयालीसं सया उ छायाला, आवलिय पमाणेणं अणंत नाणीहि निद्दिट्टो ॥१॥' तात्पर्य कहने का यही है कि यदि कोई एक आन प्राण में कितनी आवलिकाएं होती हैं यह जानना चाहे तो इस पूर्वोक्त विधि से वह जान सकता है तथा १७ क्षुल्लक भवग्रहण में कितनी आवलिकाएं होती हैं यह भी इसी रीति से जाना जा सकता है । इसी तरह यह जानना होवे कि एक मुहूर्त में कितनी आवलिकाएं होती हैं तो इसके लिये ऐसी विधि करनी चाहिये पूर्व में जो आवलिकाओं की संख्या ४४४६ आई है उसमें एक मुहूर्त की उच्छ्वासराशि ३७७३ का गुणा करो गुणा करने पर यह संख्या १६७७४७५८ एक करोड सड. सठ लाख चौहत्तर हजार सात सौ अठावन आ जाती है आवलिका के अंश जो २४५८ हैं उनमें भी मुहूर्त तक उच्छ्वास राशि ३७७३ से 'एक्को उ आणु पाणू चोयालीस सया उ छायाला आवलिय पमाणेणं, अणंतनाणीहिं निद्दिवो ॥१॥ કહેવાનું તાત્પર્ય એજ છે કે-જે કઈ એક આનપ્રાણમાં કેટલી આવલિકાઓ થાય છે ? એ જાણવા ચાહે તે આ પૂર્વોક્ત ક્રમથી તે સમજી શકાય છે. તથા ૧૭ ક્ષુલ્લક ભવ ગ્રહણમાં કેટલી આવલિકાઓ હોય છે ? આ પણ એજ રીતથી જાણી શકાય છે. એ જ પ્રમાણે એ જાણવું હોય કે એક મહતમાં કેટલી આવલિકાઓ હોય છે? તે તે માટે એવી વિધિકરવી જોઈએ કે જે વિધિ પહેલા આવલિકાઓની સંખ્યા ૪૪૪૬. ચાર હજાર ચાર સે સેંતાલીસ આવી છે. તેમાં એક અંતર્મુહૂર્તની ઉછવાસ રાશિ ૩૭૭૩ ત્રણ હજાર સાતસો તેતર ને ગુણાકાર કરે એ ગુણાકાર કરવાથી આ સંખ્યા ૧૬૭૭૪૭૫૮ એક કરોડ સડસઠ લાખ ચુમોતેર હજાર સાતસો અઠાવન આવી જાય છે. આવલિકાના અંશ જે ૨૪૫૮ ચોવીસ અઠાવન જીવાભિગમસૂત્ર Page #1387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३७४ जीवाभिगमसूत्रे अस्यैव छेदस्य तेऽशा इत्यावलिकाऽऽनयनार्थ तेनैव भागो हियते, लब्धास्तावत्य एवाssवलिकाः चतुर्विंशतिशतान्यष्टापंचाशतानि २४५८, तानि मूलराशौ प्रक्षिप्यन्ते जातो मूलराशिरेका कोटिः सप्तषष्टिर्लक्षाः सप्तसप्ततिः सहस्राणि द्वे च शते षोडशोत्तरे एतावत्य आवलिका मुहूर्ते भवन्ति । यदि वा - मुहूर्तगतानां क्षुल्लकभवग्रहणानां पंचषष्टिः सहस्राणि शतानि षत्रिंशानि एकभवग्रहण प्रमाणेन षट्पञ्चाशेन शतद्वयेनाssवलिकानां गुण्यन्ते तथापि तावत्य एवाऽऽवfear भवन्ति । उक्तञ्च - " एगाकोडी सत्तट्ठि लक्ख सत्तसत्तरी सहस्सा य । दो य सया सोलहिया आवलियाओ मुहुत्तम्मि ||२॥ गुणा करो फिर इन्हीं से उस राशि को भाजित करो तब आगत २४५८ को मूल राशि में अर्थात् १६७७४७५८ एक करोड सरसठ लाख चौहत्तर हजार सातसौ अठावन में जोड दो तब यह संख्या १६७७७२१६ एक करोड सरसठ लाख सितोत्तर हजार दो सौ सोलह आती है तात्पर्य यही है कि एक मुहूर्त में इतनी आबलिकाएं होती हैं । अथवा यह विधि इस प्रकार से भी की जानी जा सकती है कि एक मुहूर्त में जो क्षुल्लक भवों की संख्या ६५५३६ बताई गई सो उसमें २५६ आवलिकाओं के एक क्षुद्र भव ग्रहण से गुणा करो तब भी १६७७७ २५६ संख्या निकल आती है उक्तंच 'एगा कोडी सत्तलक्ख सत्तसत्तरी सहस्सा य, दो य सया सोलहिया आवलियाओ मुहूर्तमि ॥ १ ॥ છે તેમાં પણ મુહૂત સુધી ઉચ્છવાસ રાશિ ૩૭૭૩ા ત્રણ હજાર સાતસા તાંતેરથી ગુણુવા અને પછી એજ રાશિથી એ રાશિને ભાગવી ત્યારે આવેલા ૨૪૫૮ા ચાવીસસે અાવનને મૂળ રાશિમાં અર્થાત્ ૧૬૭૭૪૭૫૮ા એક કરોડ સડસઠલાખ ચુમેાતેર હજાર સાતસે અઠાવનમાં મેળવી દેવાથી આ સખ્યા ૧૬૭૭૭૨૧૬ા એક કરોડ સડસઠ લાખ સત્યાતર હજાર ખસેા સેાળ આવે છે. કહેવાનું તાત્પ એજ છે કે એક મુહૂર્તમાં આટલી આવલિકાએ થાય છે અથવા આ વિધિ આ રીતે પણ કરી શકાય છે કે એક મુહૂર્તમાં જે ક્ષુલ્લક જીવેાની સંખ્યા ૬૫૫૧૬ પાંસઠ હજાર પાંચસો છત્રીસ ખત્તાવવામાં આવી ગયેલ છે. તેમાં ૨૫૬ ખસે છપ્પન આવલિકાઓના એક ક્ષુદ્ર ભવગ્રહણથી ગુણાકાર કરાતા પણુ ૧૬૭૭૭૨પ૬ા ની સંખ્યા આવી જાય છે. કહ્યું પણ છે કે 'एगा कोडी सत्तट्ठि लक्ख सत्तसत्तरी सहस्सा य; दो यसया सोलहिया आवलियाओ मुहुत्तमि ||१|| જીવાભિગમસૂત્ર Page #1388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१४३ प्रकारान्तरेण वैविध्यम् १३७५ छाया-एका कोटि सप्तषष्टिलक्षाः सप्त सप्ततिः सहस्राणि च । द्वे च शते पोडशाधिके आलिका (भवन्ति) मुहूर्ते ॥२॥ 'सिद्ध केवलि अणाहारगस्स साईयस्स अपज्जवसियस्स णत्थि अंतरं' अनाहारक साद्यपर्यवसितसिद्धकेवलिनो नास्त्यन्तरम् अपर्यवसितवात् । 'स जोगि भवत्थ केवलिअनाहारगस्स जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं-उक्कोसेण वि' हे भदन्त ! सयोगि भवस्थ केवल्यनाहरकस्य कालतः कियच्चिरमन्तरम् ? गौतम ! जघन्येनोत्कर्षेणाऽपि अन्तर्मुहूर्तम् समुद्घात प्रतिपत्तेरनन्तरमेवाऽन्तर्मुहूर्तेन शैलेशी प्रतिपत्तिभावात्, नवरं जघन्यादुत्कृष्टं विशेषाधिकम् अन्यथोभयपदन्यासाऽयोगात् इति । 'अजोगि भवत्थ केवलि अणाहारगस्स नत्थि अंतरं' अयोगि भवस्थ केवल्यनाहारकस्याऽन्तरं नास्ति गौतम ! अयोग्यवस्थायां सर्वस्याऽप्यनाहारकत्वात् । ___ 'सिद्ध केवलि अणाहारगस्स सादीयस्स अपज्जवसियस णत्थि अंतरं' सादि अपर्यवसित सिद्ध केवलि अनाहारक के अपर्यवसित होने से अन्तर नहीं होता है । 'सजोगि भवत्थ केवलि अनाहारगस्स जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेण वि' जो सजोगि भवस्थ केवलि अनाहारक है उनका अन्तर जघन्य से और उत्कृष्ट से एक ही अन्तर्मुहूर्त का अन्तर होता है । क्योंकि वे केवलि समुद्घात करने के अनन्तर ही एक अन्तर्मुहूर्त के बाद ही शैलेशी अवस्था प्राप्त कर लेते हैं । परन्तु यहां जघन्य के अन्तर्मुहूर्त से उत्कृष्ट का अन्तर्मुहूर्त विशेषाधिक होता है । यदि ऐसा नहीं होता तो फिर दोनों अन्तर्मुहूर्तों में कोई फरक नहीं आने से दोनों के प्रयोग की आवश्यकता ही प्रतीत नहीं होती है सिद्ध केवलि अणाहारगस्स सादियस्स अपज्जवसियस्स नथि अंतरं' साहि અપર્યાવસિત સિદ્ધ કેવલિ અનાહારકનું અપર્યવસિત હોવાથી અંતર હોતું नथी 'सजोगि भवत्थ केवलि अनाहारगम्स जहण्णेणं अतोमुहुत्त उक्कोसेणं वि' २ સયોગી ભવસ્થ કેવલી અનાહરક હોય છે, તેમનું અંતર જઘન્યથી અને ઉત્કૃષ્ટથી એકજ અંતર્મુહૂર્તનું હોય છે. કેમ કે–તેઓ કેવલિ સમુદ્રઘાત કર્યા પછીજ એક અંતમુહૂર્ત પછી જ શૈલેશી અવસ્થા પ્રાપ્ત કરી લે છે. પરંતુ અહીયાં જઘન્ય અંતમુહૂર્તના કરતાં ઉત્કૃષ્ટ અંતમુહૂર્ત વિશેષાધિક હોય છે. જે એ પ્રમાણે ન હોય તે બને અન્તમુહૂર્તામાં કોઈ પણ ફેર ન मावाथी भन्नेना प्रयोगनी माश्यता ४ रडत नाही'अजोगि भवत्थ केवलि अणाहारगस्स नत्थि अंतरं' हे अयोजिमस्थ उपसि मनाइ।२४ हाय છે. તેઓને પણ અંતર હોતું નથી કેમકે અગિ અવસ્થામાં બધા જ અનાહારક હોય છે. જીવાભિગમસૂત્ર Page #1389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३७६ जीवाभिगमसूत्रे 'एएसि णं भंते ! आहारगाणं अनाहारगाण य कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा बहुगा वा०' एतेषामाहाकाणामनाहारकाणां च कतरे कतरेभ्योऽल्पा वा-बहुका वा तुल्या वा विशेषाधिका वा० प्रश्नः 'गोयमा ! सव्वत्थोवा अणाहारगा-आहारगा असंखेज्जा' गौतम ! सर्वस्तोकाः, सिद्धविग्रहगत्यापन्नसमुद्घातगताः सयोग्य-योगि केवलिनः एषामनाहारकत्वात् । आहारका असंख्येयगुणाधिकाः । ननु-सिद्धेभ्योऽनन्तगुणा वनस्पतिजीवाः ते च प्राय आहारकास्तथा च कथन्ना'अजोगि भवस्थ केवलि अणाहारगस्स नत्थि अंतरं' जो अयोगी भवस्थकेवलि अनाहारक हैं उनके भी अन्तर नहीं होता है क्योंकि अयोगि अवस्था में सब जीव अनाहारक ही होते हैं। ___अल्पबहुत्व विचार-'एएसि णं भंते ! आहारगाणं अनाहारगाण य कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा०' गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-हे भदन्त ! इन आहारक और अनाहारक जीवों के बीच में कौन किनसे अल्प हैं और कौन किनसे से बहुत हैं ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! सव्वत्थोवा अणाहारगा आहारगा असंखेज्जगुणा' हे गौतम ! अनाहारक जीव सब से कम हैं क्योंकि सिद्ध, विग्रहगति युक्त, समुद्घातगत जीव, सयोगि केवली और अयोगी केवली ये ही अनाहारक होते हैं इनकी अपेक्षा आहारक जीव असंख्यातगुणे अधिक हैं । यहां पर ऐसी आशंका नही करनी चाहिये कि सिद्धों से अनन्तगुणे वनस्पतिकायिक जीव हैं और ये प्रायः आहारक ही होते है अतः आहारक जीव असंख्यातगुणें कैसे कहे गये अनन्तगुणें क्यों नही कहे गये ? क्योंकि हर एक निगोद का असं. અલ્પબદુત્વનું કથન– 'एएसि णं भंते ! आहारगाणमनाहारगाण य कयरे कयरेहितो ! अप्पा वा बहुया वा०' 24॥ सूत्र ४थी गौतभस्वामी प्रभुश्रीन से पूछ्यु छ કે–હે ભગવન્! આ આહારક અને અનાહારક છમાં કયા છે કયા ઇવેના કરતાં અલ્પ છે ? કયા છો કયા જી કરતાં વધારે છે ? આ प्रश्नन। उत्तरमा प्रभुश्री ४ छ -'गोयमा ! सव्वत्थोवा अणाहारगा आहारगा असंखेज्जगणा' हे गौतम ! मानाडा२४ ७१ साथी माछा छे. भ. सिद्ध, વિગ્રહ ગતિયુક્ત, સમુદ્દઘાત ગત જીવ સગી કેવલિ અને અગી કેવલી એજ અનાહારક હોય છે. તેના કરતાં આહારક છે અસંખ્યાતગણું વધારે છે. અહીંયાં એવી શંકા કરવી ન જોઈએ કે સિદ્ધોથી અનંતગણું વનસ્પતિકાયિક જીવે છે. અને એ પ્રાયઃ આહારક જ હોય છે. તેથી આહારક જીવ અસંખ્યાતગણ કેવી રીતે કહેવાયા ? અનંતગણ કેમ ન કહયા ? કેમકે દરેક જીવાભિગમસૂત્ર Page #1390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१४३ प्रकारान्तरेण वैविध्यम् __ १३७७ ऽनन्तगुणाः उच्यते-इह प्रति निगोदमसंख्येयो भागः प्रतिसमयं सदा विग्रह गत्यापन्नो लभ्यते, विग्रह गत्यात्पन्ना अनाहारकाः उक्तश्च “विग्गह गइ मावना केवलिणो समुहया अजोगी य । सिद्धा य अणाहारा सेसा आहारगा जीवा ॥१॥ छाया-विग्रहगत्यापन्नाः समुद्धता अयोगिनश्च केवलिनः । सिद्धाश्चानाहाराः शेषा आहारका जीवाः ॥१॥ इति वचनात् । ततोऽसंख्येगुणाः एवाहारका घटन्ते नाऽनन्तगुणाः, इति सू०॥१४२॥ पुनः प्रकारान्तरेण द्वैविध्यमाह मूलम्-अहवा-दुविहा सव्वजीवा पन्नत्ता, तं जहा-सभासगा-अभासगा य । सभासए णं भंते! सभाएत्ति कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं अतो. मुहत्तं । अभासएणं भंते! अभासएत्ति कालओ केचिरं होइ ? गोयमा ! अभासए दुविहे पन्नत्ते, तं जहा-साईए वा अपज्जवसिए साइए वा सपज्जवसिए, तत्थ णं जे से साइए सपजवसिए, से जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं अर्थतं कालं अणंता उस्सप्पिणी ओस प्पिणीओ वणस्सइ कालो । भासगस्स णं भंते ! केवइयं कालं अंतरं होइ ? गोयमा जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं अणंतं कालं वणस्सइ कालो । अभासगस्स साईयस्स ख्यातवां भाग सदा विग्रहगति में वर्तमान रहता है और विग्रह गति के जीव अनाहारक होते है 'विग्गहगइमावन्ना केवलिणो समुहया अजोगी य सिद्धा य अणाहारा सेसा आहारगा जीवा' ऐसा सिद्धान्त का कथन है अतः आहारक जीव असंख्यात गुणें ही हैं अनन्तगुणें नहीं है ऐसा ही मानना चाहिये ॥१४२।। નિગદનો અસંખ્યાતમો ભાગ સદા વિગ્રહગતિમાં વર્તમાન રહે છે. અને विशतिना । मनाडा२४ डाय छे. 'विग्गहगइमावन्ना केवलिणो समुहया अजोगी य । सिद्धा य अणाहारगा सेसा आहारगा जीवा' २॥ प्रमाणे સિદ્ધાંતનું કથન છે. તેથી આહારક જીવ સંખ્યાલગણા જ છે અનંતગણા હેતા નથી તેમ સમજાવું. સૂ. ૧૪રા जी० १७३ જીવાભિગમસૂત્રા Page #1391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे अपज्जवसियस्स नत्थि अंतरं, साईयस्स सपज्जवसियस्स जहन्नेषणं एक्कं समयं उक्कोसेणं अंतोमुहुत्तं । अप्पावहु० सव्वत्थो वा भासगा, अभासगा अनंतगुणा । अहवा दुविहा सव्वजीवा ससरीरी य असरीरी य, असरीरी जहा सिद्धा, थोवा असरीरी, ससरीरी अनंतगुणा | अहवा दुविहा सव्वजोवा पन्नत्ता, तं जहाचरिमा चेव अचरिमा चैव । चरिमेणं भंते! चरिमेत्ति कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! चरिमे अणाईए सपज्जवसिए, अचरिमे दुविहे अणाईए वा अपज्जवसिए - साईए अपज्जवसिए, दोपहं पिनत्थि अंतरं । अप्पा बहु० सव्वत्थोवा अचरिमा चरिमा अनंतगुणा | अहवा दुविहा सव्वजीवा पन्नत्ता सागारोवउत्ता य अणागारोवउत्ताय, दोपहंपि संचिट्टणावि अंतरं पि जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं अंतोमुहुत्तं, अप्पाबहु० सव्वत्थोवा अणागारोवउत्ता असंखेज्जगुणा, से तं दुविहा सव्वजीवा पन्नत्ता ॥ सू० १४३ ॥ १३७८ छाया - अथवा द्विविधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - सभाष काश्चाऽभाषकाश्च । सभाषकः खलु भदन्त ! सभाषक इति कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम जघन्येनैकं समयम् उत्कर्षेणान्तर्मुहूर्तम् । अभाषकः खलु भदन्त ! अभाषक इति कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! अभाषको द्विविधः प्रज्ञप्तः तद्यथासादिकोवाऽपर्यवसितः १ साादको वा सपर्यवसितः तत्र खलु यः स सादिकः सपवसितः स जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेणानन्तं कालम् अनन्ता उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यो वनस्पतिकालः । भाषकस्य खलु भदन्त ! कियन्तं कालमन्तरं भवति ? गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् - उत्कर्षेणानन्तं कालं वनस्पतिकालः । अभाषकस्य सादिकस्याSपर्यवसितस्य नास्त्यन्तरम् । सादिकस्य सपर्यवसितस्य जघन्येनैकं समयम् - उत्कर्षेणान्तर्मुहूर्तम् । अल्पबहुत्वम् सर्वस्तोका भाषकाः अभाषका अनन्तगुणा । अथवा द्विविधाः सर्वजीवाः स शरीराचाशरीराः अशरीराः यथा सिद्धाः, स्तोका अशरीराः, सशरीरा अनन्तगुणाः । अथवा सर्वजीवा द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथाचरमाचैवाऽचरमाचैव । चरमः खलु भदन्त ! चरम इति कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! चरमोऽनादिकः सपर्यवसितः अचरमो द्विविधः प्रज्ञप्तः तद्यथा જીવાભિગમસૂત્ર Page #1392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१४३ प्रकारान्तरेण सर्वजीवानां वैविध्यम् १३७९ अनादिकोवाऽपर्यवसितः १ सादिकोवाऽपर्यवसितः २ द्वयोरपि नास्त्यन्तरम्, अल्पबहुत्वम्, सर्वस्तोका अचरमाः, चरमाश्चाऽनन्तगुणाः अथवा-द्विविधाः सर्वजीवाः साकारोपयुक्ताश्चाऽनाकारोपयुक्ताच, द्वयोरपि संचिट्ठणाऽप्यन्तरमपि जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् -उत्कर्षेणाप्यन्तर्मुहूर्तम् अल्पबहुत्वम् सर्वस्तोका अनाकारोपयुक्ताः साकारोपयुक्ता असंख्येयगुणाः। त एते द्विविधाः सर्वजीवा: प्रज्ञप्ताः ॥सू०१४३॥ टीका-'अहवा दुविहा सव्वजीवा पन्नत्ता तं जहा-सभासगा य-अभासगा य' अथवा पक्षान्तरे द्विविधाः संसारिणोऽसंसारिणः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-सभाषकाश्चाऽभाषकाश्च । तत्र-'सभासएणं भंते ! सभासएत्ति कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! जहन्नेणं एकं समयं-उकोसेणं अंतोमुहुत्तं' भाषते यः स खलु भदन्त ! भाषक इति कालतः कियचिरं भवति ? गौतम ! जघन्येनैकंसमयम् भाषाद्रव्यग्रहणसमये एव मरणतोऽन्यतो वा कुतश्चित्कारणत्तद्वयापारस्याऽप्युपरमात् । उत्कर्षेणाऽ प्रकारान्तर से सर्व जीवों की विविधता का कथन'अहवा दुविहा सव्व जीवा पण्णत्ता'-इत्यादि । टीकार्थ-अथवा-समस्त जीव दो प्रकार के इस तरह से भी कहे गये है-'त जहा' जैसे-'सभासगा अभासगा य' एक सभाषक और दूसरे अभाषक अर्थात् भाषा पर्याप्ति वाले और विना भाषा पर्याप्ति वाले. इनकी कायस्थिति के काल का कथन'सभासएणं भंते ! सभासए त्ति कालओ केवच्चिरं होंति' हे भदन्त ! भाषक भाषक रूप से कितने काल तक रहता है ? 'गोयमा ! जहण्णेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं अंतोमुहुत्तं' हे गौतम ! भाषक भाषकरूप से कम से कम एक समय तक और ज्यादा से ज्यादा પ્રકારાન્તરથી સઘળા જીવોની દ્વિવિધતાનું કથન– 'अहवा दुविहा सव्वजीवा पण्णत्ता' त्याहि. ટીકા–અથવા સઘળા છો આ રીતે પણ બે પ્રકારના કહેવામાં सावे छे. 'तं जहा' भ3-'सभासगा अभासगा य' मे समा भने બીજા અભાષક અર્થાત્ ભાષા પર્યાપ્તિ વાળા અને ભાષા પર્યાપ્તિ વિનાના तमनी यस्थितिना नु ४थन___ 'सभासए णं भंते ! सभासएत्ति कालओ केवच्चिरं होइ' 3 मावन् ! मा५४ मा५४ थी टस 0 सुधी २ छ ? 'गोयमा ! जहण्णेणं एक्कं समय उक्कोसेणं अंतोसुहुत्तं' हे गौतम ! मा५४ मा५४ पाथी माछामा सोछ। એક સમય સુધી અને વધારેમાં વધારે એકતમુહૂર્ત સુધી રહે છે આ કથનને જીવાભિગમસૂત્ર Page #1393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३८० जीवाभिगमसूत्रे तर्मुहूर्तम् तावत्कालं निरन्तरभाष द्रव्यग्रहण निसर्गसम्भवात्तत ऊर्व जीवस्वाभाव्यान्नियमत एवोपरमतीति । 'अभासए णं भंते ? गोयमा ! अभासए दुविहे पनत्ते तं जहा-साईए वा अपज्जवसिए साइए वा सपज्जवसिए' अभाषकः खलु भदन्त ! अभाषक मर्यादया कियचिरकालम् ? गौतम ! अभाषको द्विविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-सादिको वाऽपर्यवसित : सादिको वाऽसपर्यसितः । 'तत्थ णं जे से साइए सपज्जवसिए से जहन्नेणं अंतोमुत्तं-उक्कोसेणं अणंतं कालं अणंता उस्सप्पिणी ओसप्पिणी वणस्सइकालो' तत्र खलु यः स सादिकः सपर्यवसितः एक अन्तर्मुहूर्त तक रहता है । इसका भाव ऐसा है कि यदि भाषा द्रव्य के ग्रहण करने के समय में ही मृत्यु हो जावे या अन्य किसी कारण से भाषा द्रव्यग्रहण करने के व्यापार से रुक जावे तो वहां पर जघन्य से एक समय कहा गया है और उत्कृष्ट जो समय कहा गया है वह भाषा द्रव्य ग्रहण करते समय वह इतने समय तक इसे अपने व्यवहार में ला सकने की अपेक्षा से कहा गया है 'अभासएणं भंते ! हे भदन्त ! अभाषक अभाषक रूप में कितने समय तक बना रहता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! 'अभासए दुविहे पण्णत्ते' अभाषक दो प्रकार का कहा गया है 'साइएवा अपज्जवसिए साइए वा सपज्जवसिए' एक सादिक अपर्यवसित और दूसरा सादिक सपर्यवसित इनमें जो 'जे से साइए सपज्जवसिए' अभाषक सादि सपर्यवसित है 'से जहन्नेणं अंतोमुत्तं उक्कोसेणं अणंतं कालं' वह जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त तक अभाषक रूप से रह सकता है। ભાવ એ છે કે–જે ભાષા દ્રવ્યના ગ્રહણ કરવાના સમયમાંજ મરણ થઈ જાય અથવા બીજા કેઈ કારણથી ભાષા દ્રવ્ય ગ્રહણ કરવાના વ્યવહારથી ટેકાઈ જાય તે ત્યાં જઘન્યથી એક સમય કહેવામાં આવેલ છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી જે સમય કહેવામાં આવેલ છે. તે ભાષા દ્રવ્યગ્રહણ કરવાના સમયે તે એટલા સમય સુધી તેને પિતાના વ્યાપારમાં લાવવાની અપેક્ષાથી કહેવામાં मावत छ. 'अभासए ण भंते' के लगवन् ! समा५४ सालाप४ पाथी કેટલા સમય સુધી બનેલા રહે છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે 3-3 गौतम ! 'अभासए दुविहे पण्णत्ते' २५मा५४ मे ४२ना ४ामा माता छ. 'साइए वा अपज्जवसिए साइए वा सपज्जवसिए' से साहिर २५५ वसित मने भीकत साह स५ वसित तेमा । 'जे से साइए सपज्जवसिए' मला. ५४ साह सपर्यवसित छ 'से जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं अणंत कालं' તે જઘન્યથી એક અંતમુહૂર્ત સુધી અને ઉત્કૃષ્ટથી અનંત કાળ સુધી અભા જીવાભિગમસૂત્ર Page #1394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. १० सू. १४३ प्रकारान्तरेण सर्वजीवानां द्वैविध्यम् १३८१ स जघन्ये नान्तर्मुहूर्तम् भाषणादुपरम्याऽन्तर्मुहूर्तेन कस्यापि भूयोऽपि भाषणप्रवृत्तेः पृथिव्यादि भावस्य वा जघन्यत एतावन्मात्रकालत्वात् । उत्कर्षतो वनस्पतिकालः, सच अनन्ता उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः कालतः क्षेत्रतोऽनन्ता लोका असंख्येयाः पुद्गलपरावर्ताः ते च आवलिकाया असंख्येयो भागः । ' भासगस्स णं भंते ! केवइयं कालं अंतरं होइ ?, जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं-उक्कोसेणं अनंतं कालं वणस्सइकालो' भाषकस्य खलु भदन्त ! कियत्कालमन्तरम् ? गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् अर्थात् कम से कम एक अन्तर्मुहूर्त तक वह भाषक से विरत रह सकता है बाद में तो वह किसी न किसी के सम्बन्ध में सभाषण में प्रवृत्त हो ही जावेगा । 'उक्कोसेणं अनंत कालं अनंता उस्सप्पिणीओ स० वणस्सइकालो' तथा अभाषक का अभाषक रूप से रहने का उत्कृष्ट काल वनस्पति काल प्रमाण है अर्थात् इतने काल तक वह अधिक से अधिक रूप में अभाषक अवस्था में बना रह सकता है इस वनस्पतिकाल में अनन्त उत्सर्पिणियां और अनन्त अवसर्पिणियां समाप्त हो जाती है तथा काल की अपेक्षा अनन्तलोक समाप्त हो जाते हैं असंख्यात पुद्गल परावर्त हो जाते हैं । ये पुद्गल परावर्त यहां आवलिका के असंख्यातवें भाग प्रमाण होते हैं । वनस्पतियों में इतने काल तक अभाषकता रहती है । अन्तर कथन - ' भासगस्स णं भंते ! केवइयं कालं अंतरं होई' हे भदन्त ! भाषक का अन्तर - कितने काल का होता है ? उत्तर में प्रभु ષક પણાથી રહી શકે છે. અર્થાત્ ઓછામાં એછા એક અંતર્મુહૂત પન્ત તે ભાષણથી રહિત રહી શકે છે. અને તે પછી તે કાઈ ને કાઇ વિષયના भाषणुभां प्रवृत्त थर्म ४ ४शे. 'उक्कोसेणं अनंत कालं अनंता उस्सप्पिणी ओस पिणो वणस्सइकालो' तथा भाषानी अभाष पाणाथी रहेवाना उत्कृष्ट आज વનસ્પતિ કાળ પ્રમાણ છે અર્થાત્ આટલા કાળ પન્ત તે વધારેમાં વધારે રીતે અભાષક અવસ્થામાં બનીને રહી શકે છે. આ વનસ્પતિ કાળમાં અનંત ઉત્સર્પિણયા અને અનંત અવસર્પિણયા સમાપ્ત થઇ જાય છે. તથા કાળની અપેક્ષાથી અન તલાક સમાપ્ત થઇ જાય છે. અસંખ્યાત પુદ્ગલ પરાવ થઇ જાય છે. આ પુદ્ગલ પરાવતું અહીંયાં આવલિકાના અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણુ હાય છે. વનસ્પતિમાં આટલા કાળ પન્ત અભાષકપણું રહે છે. અંતરદ્વાથનું કથન— 'भागस्स णं भंते! केवइयं कालं अंतर होई' हे भगवन् ! भाषउनु म ंतर કેટલા કાળનુ હાય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે, હે ગૌતમ ! જીવાભિગમસૂત્ર Page #1395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३८२ जीवाभिगमसूत्रे उत्कर्षेणानन्तं कालं वनस्पतिकालः । 'अभासगस्स०' अभाषकस्य भदन्त ! कियकालमन्तरम् ? गौतम ! एष द्विविधः-तत्र 'साईयस्स अपज्जवसियस्स नत्थि अंतरं' सादिकस्यापर्यवसितस्यान्तरं नास्ति, 'साईय सपज्जवसियस्स जहन्नेणं एक समयं-उक्कोसेणं अंतोमुहुत्तं' सादिसपर्यवसितस्य जघन्येनैकं समयम्-उत्कर्षेणाऽन्तर्मुहूर्तम् । 'अप्पाबहु०' अल्पबहुत्वं भदन्त ! भाषकाणामभाषकाणां च कतरे कतरेभ्यः प्रतीक्षन्ते ? भगवानाह-गौतम ! 'सव्वत्थोवा भासगा' सर्वस्तोकाः भाषकाः 'अभासगा अणंतगुणा' अभाषका अनन्तगुणाः। 'अहवा-दुविहा सव्वजीवा' अथवा द्विभेदवन्तः सर्वजीवाः, तद्यथा-ससरीरी य-असरीरीय असरीरी कहते हैं-हे गौतम ! 'जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्को० अणंत कालं वणस्सइकालो' भाषक का अन्तर काल जघन्य से तो अन्तर्मुहूर्त का है और उत्कृष्ट से वनस्पतिकाल प्रमाण है । 'अभासग० साइयस्स अपज्जवसियस्स णत्थि अंतरं' सादि अपर्यवसित अभाषक का अन्तर काल अभाषक की अपर्यवसितता में है ही नहीं और जो सादि अपयवसित अभाषक है उसका अन्तर काल जघन्य से तो एक समयं' एक समय का है और 'उक्कोसेणं अंतो०' उत्कृष्ट से एक अन्तर्मुहर्त का है। अल्पबहुत्व विचार-'अप्पा बहु० सव्वत्थोवा भासगा, अभासगा अणंतगुणा' इन भाषक और अभाषकों के बीच में सब से कम भाषक है और अभाषक इनसे संख्यातगुणे अधिक हैं। 'अहवा-दुविहा सव्व जीवा सरीरी अससरीरी य' अथवा सशरीर और अशरीर के भेद से समस्त जीव दो प्रकार के है । असिद्ध 'जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं अणतं कालं वणस्सइ कालो' साषन मत२४11 જઘન્યથી તે એક અન્તમુહૂર્તને છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી વનસ્પતિકાળ પ્રમાણુ छ. 'अभासगस्स साइयस्स अपज्जवसियस्स णत्थि अंतर' साह २०५यवसित અભાષકને અંતરકાળ અભાષકના અપર્યાવસિત પણામાં છે જ નહીં અને જે साह स५ सित समा५४ छ तेना मत२४७ ४धन्यथी तो 'एक्कं समय' मे सभयना छे भने 'उक्कोसेणं अतोमुहुत्तं' अष्टथी मे मतभुतना छे. २६५त्पनी विया२'अप्पा बहु सव्वत्थोवा भासगा अभासगा अणंतगुणा' २१। समाप भने ભાષકમાં સૌથી ઓછા ભાષક છે. અને અભાષક તેનાથી અનંતગણું पधारे छ. 'अहवा दुविहा सव्वजीवा ससरीरी य असरीरी य' अथवा सशरीर અને અશરીરના ભેદથી સઘળા જ બે પ્રકારના છે. અસિદ્ધોને સશરીર જીવાભિગમસૂત્ર Page #1396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१४३ प्रकारान्तरेण सर्वजीवानां वैविध्यम् १३८३ जहा सिद्धा' सशरीराः - शरीरवन्तोऽशरीराश्च-कार्मण शरीरहीनाः सिद्धास्ते सिद्धसूत्रवज्ज्ञेयाः । अल्पबहुत्वसूत्रे -'थोवा असरीरी' सर्वस्तोका अशरीराः 'सरीरी अणंतगुणा' सशरीरा अनन्तगुणा अशरीराऽपेक्षया भवन्ति । 'अहवा दुविहा सव्वजीवा पन्नत्ता' अथवा द्वि प्रकारकाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः 'तं जहा-चरिमाचेव अचरिमाचेव' चरमा अन्तिम भववन्तो भव्यविशेषाः येऽनुपदं सिद्धि प्राप्स्यन्ति अचरिमा अनेक भववन्तोऽभव्याः सिद्धथै यतमाना अपि न जाने कदा सिद्धिं गन्तारः। 'चरमेणं भंते ! चरमेत्ति कालओ केवच्चिरं होइ ! गोयमा! चरिमे अणाईए सपका नाम सशरीर और सिद्ध का नाम अशरीर है अतः इसके सम्बधि का कथन सिद्ध और असिद्ध के सूत्रों के जैसा ही है। इनके अल्पबहुत्व का कथन इस प्रकार से है-थोवा असरीरी' अशरीर सिद्ध जीव-कार्मण शरीर हीन जीव-सब से कम है । 'ससरीरी अणंतगुणा' और इनका अपेक्षा सशरीर जीव अनन्तगुणें अधिक है। 'अहवा दुविहा सव्ध जीवा पण्णत्ता' अथवा-समस्त जीव इस प्रकार से भी दो प्रकार के हैं-'तं जहा' जैसे-'चरिमा चेव अचरिमा चेव' चरम अन्तिम भव विशेष वाले ऐसे भव्य जीव और अचरम अनेक भवों वाले-अभव्य जीव इनमें जो नियम से मुक्ति को प्राप्त करने वाले होते हैं वे चरम शब्द से और जो सिद्धि के लिये प्रयत्न करने पर भी सिद्धि प्राप्ति से वंचित रहते हैं वे अचरम शब्द से व्यवहृत हए हैं। 'चरमेणं भंते ! चरमेत्ति कालओ केवच्चिरं होइ' हे भदन्त ! चरग जीव चरमरूप से कब तक रहता है ? इसके उत्तर में प्रभु અને સિદ્ધોને અશરીર કહેવામાં આવે છે. તેથી તેમના સંબંધમાં આ પ્રમાણે थन ४२वामां मावेस छ. 'थोवा असरीरी' सशरीश सिद्ध - शरीर २हित ३ सौथी सोछ। छे. 'ससरीरी अणंतगुणा' मने तेना ४२di सशरीरी मन । धारे छ. 'अहवा दुविहा सव्व जीवा पण्णत्ता' अथवा सा छ। २॥ प्रमाणे ५५४ मे प्रा२॥ छ त जहा' म - 'चरिमा चेव अचरिमा चेव' य२म छेद। अपविशेष वा सेवा सय ७॥ અને અચરમ અનેક ભોવાળા–અભવ્ય જીવ તેમાં જેઓ નિયમથી મુક્તિને પ્રાપ્ત કરવા વાળા હોય છે. તેઓ ચરમ શબ્દથી અને જેઓ સિદ્ધિને માટે પ્રયત્ન કરવા છતાં પણ સિદ્ધિની પ્રાપ્તિથી વંચિત રહે છે. તેઓ અચરમ शपथी व्यपाहत थये। छ. 'चरमेणं भंते ! चरमेत्ति कालओ केवच्चिरं होई' है ભગવન ! ચરમ જીવ ચરણ પણાથી કેટલે કાળ રહે છે ? આ પ્રશ્નના જીવાભિગમસૂત્ર Page #1397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३८४ जीवाभिगमसूत्रे जवसिए' अचरिमे दुविहे अणाईए वा अपजवसिए साईए वा अपज्जवसिए' चरमः खलु भदन्त ! चरम इति कृत्वा कियच्चिरं कालतो भवति ? गौतम ! चरमोऽनादिकः सपर्यवसितोऽन्यथाचरमत्वाऽयोगात् । अचरमो द्विविधः प्रज्ञप्तः तद्यथा-अनादिकोवाऽपर्यवसितः १ सादिको वाऽपर्यवसितः २ तत्र प्रथमोऽभव्यो द्वितीयः सिद्धः। 'दोण्हं पि नस्थि अंतर' द्वयोरपि तयोः कस्याऽपि नास्त्यन्तरम् । कहते हैं-हे गौतम ! चरम जीव अनादि सपर्यवसित होता है अर्थात् अनादि काल से उसके साथ मिथ्यात्व लगा आता है पर वह मुक्ति को प्राप्त करने वाला नियम से होता है अतः जिस भव में वह मिथ्यात्व का वमन कर सम्यक्त्वादि वाला हो जाता है उसी भव में वह मुक्ति प्राप्त कर लेता है इसी कारण इसे अनादि सपर्यवसित कहा गया है तथा-'अचरिमे दुविहे प०' अचरम अभव्य जीव जिसे अभी तक मुक्ति प्राप्त नहीं हुई है और आगे भी न जाने कब मुक्ति प्राप्त करने वाला होगा ऐसा जीव दो प्रकार का कहा गया है-एक अनादि अपर्यवसित अभव्य और दूसरा सादि अपर्यवसित अभव्य इनमें जो प्रथम विकल्प वाला अभव्य है उसे तो त्रिकाल में भी मुक्ति प्राप्त नहीं होती है और जो सादि अपर्यवसित अभव्य है उसे मुक्ति प्राप्त हो जाती है 'दोण्हं वि णथि अंतर' इन दोनों में किसी में भी अन्तर नहीं है क्योंकि जो अनादि सपर्यवसित चरम ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે- હે ગૌતમ ! ચરમ જીવ અનાદિ સપર્યાવસિત હોય છે અર્થાત્ અનાદિ કાળથી તેની સાથે મિથ્યાત્વ લાગેલું રહે છે. પરંતુ તે નિયમથી મુક્તિને પ્રાપ્ત કરનારા હોય છે. તેથી જે ભાવમાં તે મિથ્યાત્વ ને છેડીને સમ્યક્ત્વ વિગેરેથી યુક્ત બની જાય છે એજભવમાં તે મુક્તિ પ્રાપ્ત કરીલે છે. એ કારણથી જ તેને અનાદિ સપર્યવસિત કહેવામાં આવેલ છે. તથા 'अचरिमे दुविहे पण्णत्ते' २५-२२म समव्य प रेने सत्यार सुधी भुति પ્રાપ્ત થયેલ નથી અને અભિષ્યમાં પણ ન જાણે ક્યારે મુક્તિને પ્રાપ્ત કરવા વાળા થશે એવા જીવો બે પ્રકારના કહેવામાં આવેલા છે. એક અનાદિ અપર્યવસિત અભવ્ય અને બીજા સાદિ અપર્યાવસિત અભવ્ય. તેમાં જે પહેલા વિક૯પવાળા અભવ્ય જીવો છે તેને તે ત્રણે કાળમાં પણ મુક્તિ પ્રાપ્ત થતી નથી અને જે સાદિ અપર્યવસિત અભવ્ય જીવ છે તેને મુક્તિ પ્રાપ્ત થઈ नय छ 'दोण्हं वि नत्थि अंतर' से मन्नेमा नामा ५९ मत२ नथी. કેમ કે-જે અનાદિ સપર્યવસિત ચરમ જીવ છે. તેમાં ચરમ પણું હેવાથી જીવાભિગમસૂત્ર Page #1398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sheshe प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१४३ प्रकारान्तरेण सर्वजीवानां वैविध्यम् १३८५ 'अप्पाबहु०' चरमाऽचरमाणां च भदन्त ! कतरे कतरेभ्योऽल्पाः ? गौतम ! 'सव्वत्थोवा अचरिमा' सर्वस्तोका अचरमाः अभव्यानां सिद्धानामेवाचरमत्वात् 'चरिमा अणंतगुणा' अचरमाऽपेक्षया चरमा अनन्तगुणा अधिका भवन्ति सामान्यभव्याऽपेक्षमनन्तगुणत्वाऽभिधानम्-अन्यथाऽनन्तगुणत्वाऽयोगात्। 'अहवा दुविहा सव्वजीवा सागारोवउत्ता य अणागारोव उत्ताय'अथवा द्विविधाः सवेजीवाः साकारोपयुक्ताश्चानाकारोऽपयुक्ताश्च 'दोहंपि संचिट्ठणा वि-अंतर पि' द्वयोरपि कायस्थितिरन्तरं च 'जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं-उक्को० अंतो' जघन्योत्कर्षाभ्यामन्त है उसमें चरमता होने से अन्तर नहीं है और अचरम में जो अनादि अपर्यवसित अचरम है उसमें तथा जो सादि सपर्यवसित अचरम है अविद्यमान चरमता होने से अन्तर नहीं है । इनमें जो अचरम हैं वे सब से कम हैं क्योंकि अभव्य और सिद्ध ये ही अचरम होते हैं तथा जो चरम हैं वे अनन्तगुणें अधिक है यह अनन्तगुणत्व का कथन सामान्य भव्या श्रित हैं नहीं तो अनन्तगुणता नहीं बन सकती है। मूलटीकाकार ने ऐसा ही कहा है चरमा 'अनन्तगुणाः सामान्य भव्यापेक्षमेतत् भावनीयम्' 'अहवा दुविहा सव्य जीवा सागारोवउत्ता य अणागारोवउत्ता य-अथवा साकारोपयुक्त और अनाकारोपयुक्त के भेद से समस्त जीव जो प्रकार के कहे गये हैं 'दोण्हं वि संचिट्ठणं वि अंतरं पि जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उकोसेणं अंतोमुहुत्तं' इन दोनों की कायस्थिति का काल और अन्तर जघन्य और उत्कृष्ट से एक २ अन्तर्मुहूर्त का है इनमें अनाकारोपयुक्त जीव અંતર હોતું નથી. અને અચરમમાં જે અનાદિ અપર્યાવસિત અચરમ છે. તેમાં તથા જે સાદિ અપર્યવસિત અચરમ છે તેમાં અવિદ્યમાન અચરમ પણું હોવાથી અંતર હોતું નથી તેમાં જે અચરમ છે. તેઓ સૌથી ઓછા છે, કેમ કે–અભવ્ય અને સિદ્ધ એજ અચરમ હોય છે. તથા જેઓ ચરમ છે. તેઓ અનંતગણું વધારે છે આ અનંતગણનું કથન સામાન્ય ભવ્ય જીવને ઉદેશીને કહેલ છે નહીં તે અનંતગણ પણ બની શકતું નથી મૂળ ટીકાકારે मे०८ प्रमाणे हे छ. 'चरमा अनंतगुणा 'सामान्य भव्यापेक्षमेतत् भावनीयम्' 'अहवा दुविहा सव्व जीवा सागारोवउत्ता य अणागारोवउत्ता य' अथवा તે સાકારોપયુક્ત અને અનાકારે પયુક્ત ના ભેદથી સઘળા છે બે પ્રકારના वामां मावस छ 'दोण्हं वि संचिढणं अंतरंपि जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं अंतोमुहुत्तं' २॥ मन्नेनी स्थितिमा ७ मने मत२ धन्य અને ઉત્કૃષ્ટ થી એક એક અંતમુહૂર્તને છે. તેમાં અનાકારે પયુક્ત જીવ સૌથી ઓછા છે. અને સાકાર યુક્ત જીવ તેનાથી અસંખ્યાતગણા जी० १७४ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३८६ जीवाभिगमसूत्रे मुहूर्तम् । 'अप्पाबहु० सव्वत्थोवा अणागारोवउत्ता' सर्वस्तोका अनाकारोपयुक्ताः अल्पबहुखविचारे' 'सागारोवउत्ता असंखेज्जगुणा' साकारोपयुक्ता असंख्येयगुणा:' अथोपसंहरति- से तं दुविहा सव्वजीवा पन्नत्ता' इत्थं सर्वजीवा द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, विचार्य व्युत्पादिता, इति ॥सू० १४३॥ सम्प्रति त्रिविधवक्तव्यतामाह मूलम्-तत्थ णं जे ते एवमाहंसु तिविहा सव्वजीवा पन्नत्ता ते एवमाहंसु तं जहा-सम्मदिदि, मिच्छादिट्टी। 'सम्मदिट्रीणं भंते ! कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! सम्मदिट्री दुविहे पन्नत्ते तं जहा-साईए वा अपजवसिए साईए वा सपजव सिए, तत्थ णं जे से साईए सपजवसिए से जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं छावर्द्धि सागरोवमाइं साइरेगाइं । मिच्छा दिट्ठी तिविहे पन्नत्ते तं जहा-साइए वा सपज्जवसिए अणाईए वा अपजवसिए अणाईए वा सपज्जवसिए तत्थ णं जे ते साईए सपजवसिए से जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं अणंतं कालं जाव अवड पोग्गलपरियटुं देसूणं सम्मामिच्छादिट्टी जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं अंतोमुहुत्तं। सम्मदिटिस्स अंतरं साइयस्स अपजवसिवस्स नत्थि अंतरंसाईयस्स सपजवसियस्स जहन्नेणं सबसे कम हैं और साकारोपयुक्त जीव इन से असंख्यातगुणें अधिक हैं। से त्तं दुविहा' इस प्रकार से समस्त जीव दो प्रकार के कहे गये हैं यहां पर इस विषय को संग्रह करके प्रकट करने वाली यह गाथा है 'सिद्ध सइंदियकाए जोए वेए कसायलेस्सा य, णाणुवओगाहारा भास सरीरी य चरमो य ॥१॥१४॥ पधारे छ. 'सेत्तं दुविहा' से प्रभारी सघणा ७ मे २न उवामा આવેલા છે. અહિયાં આ વિષયને સંગ્રહ કરીને બતાવવા વાળી આ ગાથા કહેવામાં આવી છે. 'सिद्ध सइंदियकाए जोए वेए कसायलेस्सा य, णाणुवओगाहारा भाससरीरी य चरमो य ॥१॥ सू. १४३।। જીવાભિગમસૂત્ર Page #1400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. १० सू.१४४ सर्वजीवानां त्रैविध्यनिरूपणम् १३८७ अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं अनंतं कालं जाव अवढे पोग्गल परियटं । मिच्छादिट्टिस्स अणाईयस्स अपजवसियस्स णत्थि अंतरं अणाईयस्स सपज्जवसियस्स नत्थि अंतरं, साईयस्स सपज्जवसियस्स जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं छावट्ठि सागरोमाई साइरेगाई, सम्मामिच्छादिट्टिस्स जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं, उक्कोसेणं अणंतं कालं जाव अव पोग्गल परियटं देसूणं । अप्पाबहु० सव्वत्थोवा सम्मामिच्छादिट्टी सम्म दिट्टी अणंतगुणा मिच्छादिट्टी अणंतगुणा 'अहवा तिविहा सव्वजीवा पन्नत्ता, तं जहापरित्ता अपरित्ता नो परित्ता अपरित्ता । परित्तेणं भंते । कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! परिते दुविहे पन्नत्ते तं जहा - काय - परिते य संसारपरिते य, कायपरित्ते णं भंते ! कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं असंखेज्जं कालं जाव असंखेजा लोगा । संसारपरित्तणं भंते । संसारपरितेति कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं, उक्कोसेणं अनंतं कालं जाव अव पोग्गलपरियटं देसूणं । अपरित्तेनं भंते ! अपरिते ति कालओ केवच्चिरं होइ ? गोमा ! अपर दुविहे पण्णत्ते काय अपरित्ते य संसार अपरिते य, काय अपरित्तेणं जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं अनंतं कालं, वणस्सइ कालो, संसारापरित्ते दुविहे पन्नत्ते अणाईए वा अपज्जवसिए अणाईए वा सपज्जवसिए, नो परिते नो अपरिते साइए अपज्जवसिए । कायापरित्तस्स जहन्नेणं अंतरं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं वणस्सइ कालो, संसारापरित्तस्स णत्थि अंतरं कायापरित्तस्स जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं असंखिज्जं कालं पुढवीकालो । संसारापरित्तस्स अणाइयस्स अपज्जवसियस्स नत्थि अंतरं, अणाइयस्स सपज्जवसियस्स नत्थि अंतरं नो परित्त नो अपरित्तस्स वि नत्थि अंतरं । अप्पाबहु० सव्व 1 જીવાભિગમસૂત્ર Page #1401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३८८ जीवाभिगमसूत्रे त्थोवा परित्ता नो परित्ता नो अपरिता अनंतगुणा अपरित्ता अनंतगुणा ॥ सू० १४४॥ छाया - तत्र खलु ये ते एवमुक्तवन्त स्त्रिविधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः ते एवमुक्तवन्तः तद्यथा--सम्यग्दृष्टयो- मिथ्यादृष्टयः - सम्यङ् मिथ्यादृष्टयः ३ । सम्यग्दृष्टिः खलु भदन्त ! कालतः कियच्चिर ं भवति ? गौतम ! सम्यग्दृष्टिद्विविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा - सादिको वा अपर्यवसितः, सादिको वा सपर्यवसितः २ तत्र खलु योऽसौ सादिकः सपर्यवसितः स जघन्येनाऽन्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण षट्षष्टिः सागरोपमाणि सातिरेकाणि । मिथ्यादृष्टि स्त्रिविधः प्रज्ञप्तः तद् यथासादिको वा सपर्यवसितः अनादिको वा अपर्यवसितः अनादिको वा सपर्यवसितः, तत्र खलु योऽसौ सादिकः सपर्यवसितः स जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेणानन्तं कालं यावद् अपार्ध पुगलपरावर्त्त देशोनम् । सम्यङ् मिध्यादृष्टिर्जघन्येनान्तमुहूर्तम् - उत्कर्षेणान्तर्मुहूर्तम् । सम्यग्दृष्टेरन्तरं सादिकस्याऽपर्यवसितस्य नास्त्यन्तरम्, सादिकस्य सपर्यवसितस्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेणानन्तं कालं यावदपार्थं पुद्गलपरावर्तम् । मिथ्यादृष्टेरनादिकस्याऽपर्यवसितस्य नास्त्यन्तरम् अनादिकस्य सपर्यवसितस्य नास्त्यन्तरम् सादिकस्य सपर्यवसितस्य जघन्येनान्तमुहूर्तम् उत्कर्षेण षट् षष्टिः सागरोपमाणि सातिरेकाणि, सम्यग्रमिध्यादृष्टेजघन्येनाऽन्तर्मुहूर्तम् - उत्कर्षेणानन्तं कालं यावदपार्श्वपुद्गलपरावर्त्ते देशोनम् । अल्पबहुत्वम् - सर्वस्तोकाः सम्यङ् मिथ्यादृष्टयः सम्यग्दृष्टयोऽनन्तगुणाः । मिथ्यादृष्टयोऽनन्तगुणाः । अथवा - त्रिविधाः सर्वजीवः प्रज्ञप्ताः तद्यथा - परीत्ताश्व १ अपरीताः २ नो परित्ता नो अपरीत्ताः ३ । परीतः खलु भदन्त ! कालतः कियच्चिरं भवति, गौतम ! परीत्तो द्विविधः प्रज्ञप्तः तद्यथा - कायपरीतश्च १ संसारपरीतश्च २ । कायपरीतः खलु भदन्त ! जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेणा संख्येयं कालं यावद् असंख्येया लोकाः । संसार परीतः खलु भदन्त ! संसारपरीत इति कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेणानन्तं कालं यावदपार्थं पुद्गलपरावर्त्तं देशोनम् । अपरीत्तः खलु भदन्त ! अपरितो द्विविधः प्रज्ञप्तः कायापरित्तश्च १ संसारापरीतश्च २ | कायापरीत्तः खलु जघन्येनान्तमुहूर्तम् - उत्कर्षेणानन्तं कालं वनस्पतिकालः संसारापरीत्तो द्विविधः प्रज्ञप्तः अनादिकोवाऽपर्यवसितः १ अनादिको वा सपर्यवसितः २ नो परीतो नो अपरोत्तः सादिकोऽपर्यवसितः । कायपरोत्तस्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् - उत्कर्षेण वनस्पतिकालः, संसारपरीत्तस्य नास्त्यन्तरम् कायापरीतस्य जघन्ये नान्तर्मुहूर्तम् - उत्कर्षेणासंख्येयं कालं पृथिवीकालः । संसारापरीतस्या - 9 જીવાભિગમસૂત્ર Page #1402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू. १४४ सर्वजीवानां त्रैविध्यनिरूपणम् १३८९ नादिकस्याऽपर्यवसितस्य नास्त्यन्तरम्, अनादिकस्य सपर्यवसितस्य नास्त्यन्तरम् नो परीत्त नो अपरीत्तस्यापि नास्त्यन्तरम् । अल्पबहुखम्० सर्वस्तोकाः परीत्ताः नो परीत्ता नो अपरीत्ता अनन्तगुणाः अपरीत्ता अनन्तगुणाः इति ॥सू० १४॥ ___टीका-'तत्थ णं जे से एवं आहेसु तिविहा सव्वजीवा पन्नत्ता ते एवमाहंसु तं जहा-सम्मदिट्ठी-मिच्छादिट्ठी-सम्मामिच्छादिट्ठी' तत्र खलु जीव भेद प्रस्तावे येते एवमुक्तवन्तः त्रिविधाः सर्वजीवास्त एवं-वक्ष्यमाण वचः कथितवन्तः सम्यक्तत्त्वार्थश्रद्धानादृष्टिर्येषान्ते सम्यग्दृष्टयः १ मिथ्यादृष्टयो जीवाजीवादि दृष्टिमन्तः २ सम्यग्मिथ्यादृष्टयो (मिश्रदृष्टयो वा) । 'सम्मदिट्ठी णं भंते ! कालओ केवच्चिरं होइ' सम्यग्दृष्टयः खलु भदन्त ! सम्यग्दृष्टिरिति कियचिरं त्रिविध सर्वजीव वक्तव्यता'तत्थ णं जे ते एवमाहंसु तिविहा सव्वजीवा पण्णत्ता'-इत्यादि। टीकार्थ-गौतम को प्रभु अब ऐसासमझाते हैं-हे गौतम ! कोइ अपेक्षा सर्वजीव तीन प्रकार के हैं ऐसा प्रतिपादन किया गया है उन्होंने इस सम्बन्ध में ऐसा स्पष्टीकरण किया है-'तं जहा-सम्मद्दिट्ठी, मिच्छादिट्ठी' जिनकी दृष्टि तत्त्वार्थ श्रद्धारूप है ऐसे वे जीव सम्यग्दृष्टि तत्त्वार्थ श्रद्धान के प्रति जिनकी दृष्टि मिथ्या है वे मिथ्यादृष्टी और जिनकी दृष्टि तत्वार्थ श्रद्धान के प्रति उभयरूप वाली है वे सम्यग्मिथ्यादृष्टि जीव हैं इनका दूसरा नाम मिश्रदृष्टि भी है 'सम्मदिट्ठीणं भंते ! कालओ केवच्चिरं होई' हे भदन्त ! सम्यग्दृष्टि सम्यग्दृष्टिरूप से कितने काल तक रहता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! ત્રિવિધ સર્વજીવન વક્તવ્યતા'तत्थ ण जे ते एव मासु तिविहा सव्व जीवा पण्णत्ता' त्याहि । ટીકાર્ય—હવે ગૌતમ સ્વામીને પ્રભુશ્રી એવું કહે છે કે-હે ગૌતમ ! કેઈ અપેક્ષાથી સઘળા જે ત્રણ પ્રકારના છે, તેવી રીતનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવેલ છે. તેઓએ આ સંબંધમાં આ પ્રમાણે સ્પષ્ટીકરણ કરેલ छ. 'तं जहा सम्मद्दिट्टी य मिच्छादिट्री य' भनी हटी तत्वाथ श्रद्धान३५ છે. એવા તે જ સમ્યફદષ્ટિ અને તત્વાર્થ શ્રદ્ધાનના પ્રત્યે જેમની દૃષ્ટિ મિથ્યા છે તેઓ મિથ્યાષ્ટિ તથા જેમની દષ્ટિ તત્વાર્થ શ્રદ્ધાનના પ્રત્યેક બન્ને પ્રકાર વાળી છે તેઓ સમ્યકૃમિથ્યાદષ્ટિ જીવ છે. તેનું બીજું નામ भिट ५ छे. 'सम्मदिट्ठीणं भंते ! कालओ केवच्चिर होई' हे सगवन् ! સમ્યફદષ્ટિ, સમ્યગૂ પણાથી કેટલા કાળ સુધી રહે છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તર જીવાભિગમસૂત્ર Page #1403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे कालतो भवति ? 'गोयमा ! सम्मादिट्ठी दुविहे पनत्ते तं जहा-सादीए वा अपज्जवसिए' भगवानाह-गौत ! सम्यग्दृष्टि विविधः तद्यथा-सादिकोवाऽपर्यवसितः-क्षायिक सम्यग्दृष्टि १ 'सादीए वा सपज्जवसिए' सादिको वा सपर्यवसित:-क्षायोपशमिकादि सम्यग्दर्शनी,'तत्थ णं जे ते सादीए स पज्जवसिए से जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं' तयोर्मध्ये योऽसौ सादिकः सपर्यवसितः स जघन्येनाऽन्तर्मुहूर्तम् कर्मपरिणाम वैचित्र्ये तावत्कालार्वा पुनर्मिथ्यात्वगमनात्, 'उक्कोसेणं छावडिं सागरोवमाई' साइरेगाइं उत्कर्षेण षट् पष्टिः सातिरेक सागरोपमाणि ततोऽनन्तरं सम्मदिट्ठी दुविहे पण्णत्ते' हे गौतम ! सम्यग्दृष्टि दो प्रकार का कहा गया है 'तं जहा' जैसे-'साइए वा सपज्जवसिए, साइए वा अपज्ज वसिए' सादि अपर्यवसित १ और सादि सपर्यवसित २ इनमें जो सादि अपर्यवसित सम्यग्दृष्टि जीव है वह क्षायिक सम्यग्दृष्टि जीव है और सादिक सपर्यवसित जो जीव है वह क्षायोपशमिक आदि सम्यग्दृष्टि जीव है 'तत्थणं जे से साइए सपज्जवसिए से जहणणेणं अंतोमुहुत्तं उकोसेणं छावटि सागरोवमाइं साइरेगाई' इनमें जो सादिक सपर्यवसित जीव है वह जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त तक और उत्कृष्ट से कुछ अधिक ६६ सागरोपम तक सम्यग्दृष्टि रूप से रहता है जघन्य समय व्यतीत हो जाने के बाद कर्म परिणाम की विचित्रता से वह पुनः मिथ्या दृष्टि हो जाता है तथा जो उत्कृष्ट समय कहा गया है उसका तात्पर्य ऐसा है कि इतने काल के बाद क्षायोपशमिक सम्यग्दर्शन छूट जाता प्रभुश्री हे छ -'गोयमा ! सम्मदिट्ठी दुविहे पण्णत्ते' ३ गौतम ! सभ्यष्टि अपमे प्रा२न। हवामां माव्या छ. 'तं जहा' म -'साइए वा सपज्जवसिए, साइए वा अपज्जवसिए' साहस५ पसित १ मन माह मयવસિત રે તેમાં જે સાદિ અપર્યાવસિત સમ્યગ્દષ્ટિ જીવ છે. તે ક્ષાયિક સમ્યગ્દષ્ટિ જીવ છે. અને સાદિ સપર્યવસિત જે જીવ છે. તે ક્ષાપશમિક विगेरे सभ्यष्टि ०१ छ. 'तत्थ णं जे से साइए सपज्जवसिए से जहण्णेणं अंतोमुहत्त उक्कोसेणं छावढि सागरोवमाई' तेभ रे सा सप पसित १ છે. તે જઘન્યથી એક અંતમુહૂત પર્યન્ત અને ઉત્કૃષ્ટથી કંઈક વધારે ૬૬ છાસઠ સાગરોપમ પર્યન્ત સમ્યફદષ્ટિ પણાથી રહે છે. જઘન્ય સમય વીતી ગયા પછી કર્મ પરિણામની વિચિત્રતાથી તે ફરીથી મિથ્યાષ્ટિ થઈ જાય છે. તથા જે ઉત્કૃષ્ટ સમય કહેવામાં આવેલ છે, તેનું તાત્પર્ય એવું છે કેसेटमा ५ पछी क्षाया५शभि सभ्यश न थूटि नय छे. 'मिच्छादिद्वी तिविहे જીવાભિગમસૂત્ર Page #1404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१४४ सर्वजीवानां त्रैविध्यनिरूपणम् १३९१ नियमेन क्षायोपशमिक सम्यग्दर्शनापगमात् । 'मिच्छादिट्ठी तिविहे पन्नत्ते, तं जहा-साइए वा सपज्जवसिए-अणादीए वा अपज्जवसिए, अणादीए वा सपज्जवसिए तत्थ णं जे ते सादीए सपज्जसिए-से जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं-उक्कोसेणं अणतं कालं जाव अवड पोग्गल परियट्ट देसूर्ण मिध्यादृष्टि स्त्रिविधः प्रज्ञप्तः सादिको वा सपर्यवसितः १ अनादिकोवाऽपर्यवसितः २ अनादिको वा सपर्यवसितः ३, तत्र योऽसौ सादि सपर्यवसितः स जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् एतावत्कालेन पुनः कस्याऽपि सम्यग्दर्शनस्य लाभ सम्भवात् । उत्कर्षेणानन्तं कालम् अनन्ता उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः कालतः क्षेत्रतोऽपार्धं पुद्गलपरात देशोनम् पूर्वप्रतिपनसम्यक्त्वस्यैतावत्कालादूर्ध्व भूयोप्यवश्यं सम्यक्त्वलाभात् पूर्व सम्यक्त्वप्रभावेण संसारस्य है 'मिच्छादिट्ठी तिविहे पण्णत्ते' मिथ्यादृष्टि जीव तीन प्रकार का कहा गया है 'साइए वा सपज्जवसिए, अणादीए वा अपज्जवसिए अणादीए वा सपज्जवसिए' एक सादि सपर्यवसित मिथ्यादृष्टि, दूसरा अनादि अपर्यवसित मिथ्यादृष्टि और तीसरा अनादि सपर्यवसित मिथ्यादृष्टि इनमें जो सादि सपर्यवसित मिथ्यादृष्टि जीव है वह जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त तक और उत्कृष्ट से अनन्तकाल तक मिथ्यादृष्टि बना रहता है जघन्य काल का एक अन्तर्मुहूर्त इसलिए कहा गया है कि इतने समय के बाद किसी २ मिथ्यादृष्टि जीव को सम्यग्दर्शन का लाभ हो जाता है उत्कृष्ट अनन्तकाल में काल की अपेक्षा अनन्त उत्सर्पिणियां और अनन्त अवसर्पिणियां समाप्त हो जाती है तथा क्षेत्र की अपेक्षा कुछ कम अर्ध पुद्गल परावर्त काल समाप्त हो जाता है । पूर्व में जिसने सम्यग्दर्शन प्राप्त कर लिया है पण्णत्ते' भिथ्याट १ ज ४२॥ ४वामां मावेस छे. 'साइए वा सपज्जवसिए अणादीए वा अपज्जवसिए अणादीए वा सपज्जवसिए' मे सात સપર્યાવસિત મિથ્યાષ્ટિ, બીજા અનાદિ અપર્યવસિત મિથ્યાષ્ટિ અને ત્રીજા અનાદિ સંપર્યવસિત મિથ્યાદૃષ્ટિ. તેમાં જે સાદિ સપર્યવસિત મિથ્યાષ્ટિ જીવ છે. તે જઘન્યથી એક અંતમુહૂર્ત સુધી અને ઉત્કૃષ્ટથી અનંતકાલ સુધી મિથ્યાદષ્ટિ બનેલ રહે છે. જઘન્ય કાળનું અંતર્મુહૂર્ત એથી કહ્યું છે કે–એટલા સમયની પછી કઈ કઈ મિથ્યાષ્ટિ જીવને સમ્યગ્દર્શનનો લાભ થઈ જાય છે. ઉત્કૃષ્ટ અનંત કાળમાં કાળની અપેક્ષાથી અનંત ઉત્સપિણિ અને અનંત અવસપિણિ સમાપ્ત થઈ જાય છે. તથા ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી કંઈક ઓછા અર્ધ પુગલ પરાવર્ત કાળ સમાપ્ત થઈ જાય છે. પહેલાં જેણે સમ્યમ્ દર્શન પ્રાપ્ત કરી લીધેલ હોય એવા જીવને એટલા કાળ પછી ફરીથી અવ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३९२ जीवाभिगमसूत्रे परित्तीकरणात् इति । 'सम्मामिच्छादिट्ठी जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं-उक्कोसेणं अंतोमुहुत्त सम्य मिध्यादृष्टिर्जघन्योत्कर्षाभ्यामन्तर्मुहूर्तम् सम्यग् मिथ्यादर्शनकालस्य स्वभावत एवैतावन्मात्रस्वात्, नवरं जघन्यादुत्कृष्टपदमधिकं ज्ञातव्यम् । सम्मदिहिस्स अंतरं साइयस्स अपज्जवसियस्स नत्थि अंतरं' सम्यग्दृष्टेरन्तरम् साद्यपर्यवसित सम्यग्टष्टेरन्तरं नास्ति अपर्यवसितत्वात् 'सादीयस्स सपज्जवसियस्स जहणेणं अंतोमुहुत्त' उक्कोसेणं अनंत कालं जाव आवडू पोग्गल परियहं सादिसपर्यवसितस्य जघन्येनामुहूर्तम् उत्कर्षेणानन्त कालम् अनन्ता उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः ऐसे जीव को इतने काल के बाद पुनः अवश्य ही सम्यग्दर्शन का लाभ हो जाता है । क्योंकि ऐसे जीव का पूर्व प्रतिपन्न सम्यक्त्व के प्रभाव से संसार मर्यादित हो जाता है । 'सम्मामिच्छादिट्ठी जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्को सेणं अंतोमुहुत्तं' सम्यग् मिथ्यादृष्टि जीव जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त तक और उत्कृष्ट से भी एक अन्तर्मुहूर्त तक सम्यगमिथ्या दृष्टि रूप से रहता है परन्तु उत्कृष्ट का जो अन्तर्मुहूर्त है वह जघन्य अन्तर्मुहूर्त से बडा है अन्तर कथन -' सम्मदिट्ठिस्स अंतरं साइयस्स अपज्जवसियस्स नत्थि अंतरं' सादि अपर्यवसित सम्यग्दृष्टि का अन्तर अपर्यवसित होने के कारण नहीं होता है 'सादीयस्स सपज्जवसियस्स जह० अंतोमु० उक्को० अनंत कालं जाव अव पोग्गलपरियह' जो सम्यग्दृष्टि जीव सादि सपर्यवसित होता है उसका अन्तर जघन्य શ્યજ સમ્યગ્દનના લાભ થઈ જાય છે. કેમ કે એવા જીવને પૂર્વ પ્રાપ્ત થયેલ સમ્યક્ત્વના પ્રભાવથી સંસાર મર્યાદિત થઇ જાય છે. 'सम्मामिच्छादिट्ठी जहणेणं अतोमुहुत्तं उक्कोसेणं अतोमुहुत्तं' सभ्यग् મિથ્યાદષ્ટિ જીવ જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂત પન્ત અને ઉત્કૃષ્ટથી પણ એકજ અંત`હૂ સુધી સભ્યમિથ્યાદષ્ટિ પણાથી રહે છે. પરંતુ ઉત્કૃષ્ટનું જે અંતર્મુહૂત છે. તે જઘન્ય અંતર્મુહૂત થી મેટું છે. અંતરદ્વારનુ` કથન– 'सम्मदिट्टिस्स अंतरं साइयस्स वसित सम्यग्दृष्टि कवने अंतर यस्स सपज्जवसियम्स जहणणेणं अंतो पोग्गलपरियट्टे' ? सभ्यग्दृष्टि व साहि જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂર્તનું હોય છે. अपज्जवसियस्स नत्थि अंतरं' साहि व्यर्थ - अपर्यवसित होवाथी होतु नथी. 'सादीमुहुत्त उक्कोसेणं अनंतं कालं जाव अपढौं सपर्यवसित होय छे. तेनु' अंतर અને ઉત્કૃષ્ટથી અનંતકાળ સુધીનુ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. १० सू. १४४ सर्वजीवानां १३९३ ध्य कालतः क्षेत्रतोऽपार्थ पुद्गलपरावर्तम् । मिथ्यादृष्टेः खलु भदन्त ! कियन्तं कालमन्तरम् ? गौतम ! 'मिच्छादिस्सि अणादीयस्स अपज्जवसियस्स नत्थि अंतरं अणादीयस्स सपज्जवसियस्स नत्थि अंतरं' मिध्यादृष्टिकाडनादिकाऽपर्यवसितस्य नास्त्यन्तरम् अपरित्यागात् अनादि सपर्यवसितमिध्यादृष्टेर्नास्त्यन्तम् अन्यथाऽनादित्वाऽयोगात् । 'साइयस्स सपज्जवसियस जन्नेणं अंतोमुत्त उक्को सेणं छावहिं सागरोबमाई साइरेगाई' सादि सपर्यवसितस्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण षट् पष्टिः सागरोपमाणि सातिरेकाणि, सम्यग्दर्शनकाल एव मिथ्यादर्शनस्यान्तरम् प्राय: । 'सम्मामिच्छादिट्ठिस्स जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्को सेणं अणंत्तं कालं जाव अवड पोग्गल - से एक अन्तर्मुहूर्त का होता है और उत्कृष्ट से अनन्त काल तक का होता है इस अनन्तकाल में अनन्त उत्सर्पिणी काल और अनन्तअवसर्पिणी काल समाप्त हो जाता हैं तथा क्षेत्र की अपेक्षा अर्धपुद्गल परावर्त रूप काल समाप्त हो जाता है 'मिच्छादिट्ठिस्स अणादीयस्स अपज्जवसियस्स णत्थि अंतरं' जो मिथ्यादृष्टि जीव अनादि अपर्यवसित है उसका अन्तर नहीं होता है 'अणादीयस सज्ज - वसियस्स नत्थि अंतरं' तथा जो मिथ्यादृष्टि अनादि सपर्यवसित है उसके भी अन्तर नही होता है परन्तु जो मिथ्यादृष्टि 'साइयस्स सपज्जवसियस्स' सादि सपर्यवसित है उसका अन्तर ' जहन्नेणं अंतोमुहतं उक्को सेणं छावहिं सागरोवमाई साइरेगाई' जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का होता है और उत्कृष्ट से कुछ अधिक ६६ सागरोपम का होता है । सम्यग्दर्शन काल में ही मिथ्यादर्शन का अन्तर होता है सम्यग्दर्शन का काल जघन्य से और 'उत्कृष्ट से इतना कहा હાય છે. આ અનંતકાળમાં અનંત ઉત્સર્પિણીકાળ અને અનંત અવસર્પિણી કાળ સમાપ્ત થઇ જાય છે. તથા ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી અ પુગલ પરાવરૂપ आज समाप्त था लय छे. 'मिच्छादिट्ठिस्स अणादीयस्स अपज्जवसियस्स णत्थि अंतरं' ने मिथ्यादृष्टि लव मनाहि अपर्यवसित छेतेने तर हेतु नथी. 'अणादीयस्स सपज्जवसियस्स नत्थि अंतरं' तथा ने मिथ्यादृष्टि मनाहि सपर्यवसितछेतेने पशु अ ंतर होतु नथी, परंतु ने मिथ्यादृष्टि 'साइयस्स सपज्जवसियस्स' साहि सपर्यवसित छे तेनु तर 'जहणणेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं छावट्ठि सगरोवमाई साइरेगाई' धन्यथी मे अंतरभुहूर्त होय छे. અને ઉત્કૃષ્ટથી કંઈક વધારે ૬૬ છાસઠ સાગરોપમનુ હોય છે. સમ્યગ્દર્શન કાળમાંજ મિથ્યાદર્શનનું અ ંતર હાય સમ્યગ્દનના કાળ જઘન્યથી અને ઉત્કૃષ્ટથી એટલેાજ કહેવામાં આવેલ છે. 'सम्मामिच्छादिट्ठस्स जहणेणं છે. जी० १७५ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३९४ जीवाभिगमसूत्र परियट्ट देसूर्ण' सम्यगमिथ्यादृष्टेः खलु भदन्त ! गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षतोऽनन्तं कालं यावद् देशोनाऽषार्धपुद्गलपरावर्त ततो मुक्तिः। 'अप्पाबहुयं०' एतेषां खलु कतरे कतरेभ्योऽल्पाः ? गौतम ! 'सव्वत्थोवा सम्मामिच्छादिट्ठी-सम्मदिट्ठी अणंतगुणा-मिच्छादिट्ठी अणंतगुणा' सर्वस्तोकाः सम्यग्मिथ्यादृष्टयः १ सम्यग्दृष्टयो-मिथ्यादृष्टयश्वाऽनन्तगुणाः सम्यग्मिध्याहष्टयपेक्षयाऽनयोरानन्त्यात् इति । 'अहवा-तिविहा सव्वजीवा पन्नता तं जहागया है 'सम्मामिच्छादिहिस्स जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं अणंत कालं जाव अवटुं पोग्गलपरियह देसूर्ण' सम्यमिथ्यादृष्टि जीव का अन्तर जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का है और उत्कृष्टसे अनन्तकाल का है यावत् कुछ कम अर्धपुद्गल परावर्त का है जब सम्यमिथ्यादर्शन से पतित होने के बाद जीव पुनः एक अन्तर्मुहर्त ठहरकर पुन: सम्यग् मिथ्यादर्शन प्राप्त कर लेता है उस अपेक्षा यह जघन्य अन्तर इसका कहा गया है तथा उत्कृष्ट अन्तर के बाद नियम से जीव की मुक्ति हो जाती है। इनके अल्पबहुत्व का विचार'अप्पा बहुयं इनमें 'सव्वत्थोवा सम्मामिच्छादिट्ठी' सब से कम सम्यग्रमिथ्यादृष्टि जीव है 'सम्मदिट्ठी अणंतगुणा' इनकी अपेक्षा सम्यग्दृष्टि जीव अनन्तगुणें अधिक है । मिच्छादिट्ठी अणंतगुणा' और इनकीअपेक्षा मिथ्यादृष्टि जीव अनन्तगुणें अधिक हैं। सम्यग्दृष्टियों को जो अनन्तगुणा कहा गया है वह सिद्धों की अपेक्षा से कहा गया है अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं अणंतं काल जाव अवड्ढ पोग्गलपरियट्ट देसूणं' सभ्य મિથ્યાદષ્ટિ જીવનું અંતર જઘન્યથી એક અંતમુહૂર્તનું છે અને ઉત્કૃષ્ટથી અનંતકાળનું અંતર છે. યાવત્ કંઈક ઓછું અર્ધ પુગલ પરાવર્તનું હોય છે. જ્યારે સમ્યકૃમિથ્યાદશનથી પતિત થયા પછી જીવ ફરીથી એક અંતહૂર્ત પર્યન્ત રહીને ફરીને સમ્યફમિથ્યાદર્શન પ્રાપ્ત કરી લે છે. એ અપેક્ષાથી આ જઘન્ય અંતર કહેવામાં આવેલ છે. તથા ઉત્કૃષ્ટ અંતર પછી નિયમથી જીવની મુક્તિ થઈ જાય છે. व तेमनी मह५ मपणानी विया२ ४२वामां आवे छे. 'अप्पा बहुयं' तभा 'सव्वत्योवा सम्मामिच्छादिदी' सौथी सोछ। सभ्य मिथ्याटि १ छ 'सम्मादिद्वी अणंतगुणा' मने तेना ४२त सभ्यष्टि १ २मन पधारे छ. 'मिच्छादिट्ठी अणतगुणा' मने तेना ४२i मिथ्यष्टि ०१ मनता વધારે છે. સમ્યફ દૃષ્ટિને જે અનંતગણ કહ્યા છે. તે સિદ્ધોની અપેક્ષાથી જીવાભિગમસૂત્ર Page #1408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१४४ सर्वजीवानां त्रैविध्यनिरूपणम् १३९५ परित्ता-अपरित्ता नो परित्ता नो अपरित्ता' अथवा प्रकारान्तरेण सर्वजीवा विविधाः प्रज्ञप्ताः-परीत्ता:-अल्पसंसारवन्तः १ अपरीत्ताः पूर्वस्माद्विपरीताः २ केचन नो परीत्ताः नो अपरीत्ताः संसारिणोऽसंसारिणश्च व्याख्यातपूर्वाः । 'परित्ते णं भंते ! कालओ केवच्चिरं होइ-परित्ते दुविहे पन्नत्ते-कायपरित्ते यसंसारपरित्ते य' परीत्तः खलु भदन्त ! कालतः कियच्चिरम् गौतम ! परीत्तो द्विविधः-कायपरीत्तः १ संसार परीत्तश्च २ कायपरीत्तः कालतः कियच्चिरं भवति भदन्त ? गौतम ! 'जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं-उक्कोसेणं असंखेनं कालं जाव असंखेज्जा लोया' जघन्येनान्तर्मुहर्तम् उत्कर्षतोऽसंख्येयं कालम् असंख्येया और मिथ्यादृष्टियों को जो अनन्तगुणा कहा गया है वह वनस्पतिकायिकों की अपेक्षा से कहा गया है । 'अहवा तिविहा सव्वजीवा पण्णत्ता' अथवा-इस प्रकार से भी समस्त जीव तीन प्रकार के कहे गये हैं-जैसे-'परित्ता, अपरित्ता, नो परित्ता, नो अपरित्ता' जिनका संसार अल्प होता है वे परित्त जीव हैं इनसे विपरीत अपरित्त जीव हैं और जो न परित्त हैं और न अपरित्त हैं । 'परित्तेणं भंते ! कालओ केवच्चिरं होइ हे भदन्त ! परित्त जीव परित्तरूप में कब तक रहता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'परित्ते दुविहे पण्णत्ते' हे गौतम ! परित्त जीव दो प्रकार के कहे गये हैं 'कायपरित्ते य संसारपरित्ते य' एक कायपरित्त और दूसरे संसार परित्त 'कायपरित्तेणं भंते ! जह अंतो० उक्कोसेणं असंखेज्ज कालं जाव असंखेज्जा लोगा' हे भदन्त ! કહેવામાં આવેલ છે. અને મિથ્યાષ્ટિયાને અનંતગણા કહયા છે તે વનસ્પतियिोनी अपेक्षाथी ४ामा मावस छ. 'अहवा तिविहा सव्वजीवा पण्णत्ता' અથવા આ રીતે પણ સઘળા જીવો ત્રણ પ્રકારના કહેવામાં આવેલ છે. જેમ –परित्ता, अपरित्ता, नो परित्ता, नो अपरित्ता' भने। संसार स८५ हाय છે, તે પરિત્ત જીવ કહેવાય છે. તેનાથી ભિન્ન અપરિત્ત જીવ છે. અને જેઓ પરિત્ત પણ નથી અને અપરિત્ત પણ નથી તેઓ ને પરિત્ત અપरित उपाय छे. 'परित्तेणं भंते ! कालओ केवच्चिरं होई' हे भगवन् परित्त જીવ પરિત્ત પણાથી કેટલા કાળ સુધી રહે છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી डछे है --परित्ते दुविहे पण्णत्ते' हे गौतम ! परित्तो ना ४वामां मावेसा छे. 'काय परित्ते य संसारपरित्ते य' मे यत्ति अने पीन ससा२ परित्त 'कायपरित्तेणं भंते ! जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं असंखेज्ज कालं जाव असंखेज्जा लोगा' सावन् ! २ मा ४ाय परित्त छ त जयपरित्त જીવાભિગમસૂત્ર Page #1409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३९६ जीवाभिगमसूत्रे उत्सर्पिण्यवसयिण्यः कालतः क्षेत्रतोऽसंख्येया लोकाः तथा च प्रतिपृथिवीकाल:अयं भावः - पृथिव्यादि प्रत्येकशरीरकालः, तत ऊर्ध्वं नियमतः संसारिणः साधारणभावात् इति । 'संसारपरिणं भंते ! संसार परितेति कालओ केवच्चिरं होइ ?' संसारपरीतः कालतः खलु भदन्त कियच्चिरं भवति ? गौतम ? ' जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्को सेणं अनंतं कालं जाव अवडू पोग्गलपरियड' देणं' जघन्यतोऽन्तमुहूर्तम् उत्कृष्टतोऽनन्तं कालम् अनन्ता उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः कालात् क्षेत्र जो कायपरित है वह कायपरित रूप में काल की अपेक्षा कब तक रहता है ? उत्तर में प्रभु प्रभु कहते है - हे गौतम ! वह जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त तक और उत्कृष्ट से असंख्यात काल तक यावत् असंख्यात लोक तक रहता है तात्पर्य ऐसा है जो कायपरित है वह साधारण से पत्तों में एक अन्तर्मुहूर्त तक रह कर बाद में साधारणों में चला जाता है उसकी अपेक्षा से एक अन्तर्मुहूर्त का काल कहा गया है और उत्कृष्ट से जो काल कहा गया है वह पृथिवी काल हैं यह पृथिवी आदि प्रत्येक शरीर का काल है इसके बाद वह साधारण हो जाता है 'संसारपरिते णं भंते ! संसार परितेत्ति कालओ केवच्चिरं होई' हे भदन्त ! संसार परीत्त कितने काल तक संसार परिस्तरूप से रहता है : उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'जह० अंतो० उक्कोसेणं अनंतं कालं जाब अबडूं पोग्गलपरियहूं देणं' हे गौतम! 'संसार परीत जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त तक और उत्कृष्ट से अनन्त काल तक यावत् कुछ પણામાં કાળની અપેક્ષાથી કયાં સુધી રહે છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે-હે ગૌતમ ! તે જઘન્યથી એક અંતમુહૂત સુધી અને ઉત્કૃષ્ટથી અસંખ્યાત કાળ સુધી યાવત્ અસંખ્યાત લેાક સુધી રહે છે. આ કથનનુ તાત્પ એ છે કે-જે કાયપત્તિ સાધારણ પણાથી પરિત્તોમાં એક અંતમુહૂત સુધી રહીને તે પછી સાધારણામાં ચાલ્યા જાય છે. તેની અપેક્ષાથી એક અંતમુહૂત ના કાળ કહેવામાં આવેલ છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી જે કાળ કહેવામાં આવેલ છે, તે પૃથ્વીકાળ છે. આ પૃથ્વી વિગેરે પ્રત્યેક શરીરના કાળ છે, તે પછી તે સાધારણ मनी लय छे. 'संसारपरित्तेणं भंते! संसारपरितेत्ति कालओ केवच्चिरं होई' હે ભગવન્ સંસાર પરીત કેટલા કાળ પર્યન્ત સંસાર પરીત પણાથી રહે છે ? या प्रश्नना उत्तरभां अनुश्री हे छे ! 'जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्को सेणं अनंत कालं, जाव अवडूढं पोग्गलपरियट्ट देसूणं' हे गौतम! संसार परीत धन्यथी એક અંતર્મુહૂત પન્ત અને ઉત્કૃષ્ટથી અનંત કાલ યાવત્ કંઇક આછા અધ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३९७ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. १० सू.१४४ सर्वजीवानां त्रैविध्यनिरूपणम् तो देशोनमपार्श्वपुद्गलपरावर्त यावत् तत ऊर्ध्व नियमतः सिद्धिगमनम् अन्यथा संसारपरीतत्वायोगात् । 'अपरिते णं भंते !०, अपरित्ते' दुविहे पण्णत्ते, काय अपरिते य-संसार अपरिते' अपरीत्तः कालतः खलु भदन्त ! कियच्चिरम् १ गौतम ! अपरीतो द्विविधः प्रज्ञप्तः तद्यथा - कायापरीत्तश्च संसारापरीत्तश्च । तत्र कायापरीत्तः साधारणः, संसारापरीत्तः कृष्णपाक्षिकः । 'काय अपरितेणं जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं-उक्कोसेणं अनंत कालं, वणस्सइकालो' कायाऽपरित्तः खलु भदन्त ! कियच्चिरं कालतो भवति ? गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहूर्तम्[ - ततः परं कस्यापि प्रत्येकशरीरे गमनात् । उत्कर्षेणानन्त स च वनस्पतिकालः अनन्ता उत्सर्पिण्य कम अर्ध पुद्गल परावर्त काल तक रहता है । इस अनन्त काल में अनन्त उत्सर्पिणियां और अनन्त अवसर्पिणियां समाप्त हो जाती है । तथा क्षेत्र की अपेक्षा कुछ कम अर्धपुद्गल परावर्त समाप्त हो जाता है इसके बाद वह मुक्ति प्राप्त कर लेता है । नही तो वह संसार परीत्त नहीं हो सकता है - 'अपरिते णं भंते !' हे भदन्त ! अपरीत कब तक अपरीत्त अवस्था में रहता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - हे गौतम ! 'अपरित् दुविहे पण्णत्ते' अपरित दो प्रकार का कहा गया है 'काय अपरिते य संसार अपरीते य' एक काय अपरीत और दूसरा संसार अपरित इनमें जो साधारण होता है वह काय अपरित्त है और जो कृष्ण पाक्षिक है वह संसार अपरित है 'काय अपरिश्तेणं जहन्नेणं अंतोमुहुत्त उक्कोसेणं अनंतं कालं वणस्स कालो ' कायपरित्त जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त तक और उत्कृष्ट से वनस्पति પુદ્ગલ પરાવ કાલ પન્ત રહે છે. આ અનંતકાલમાં અનંત ઉત્સર્પિણીચા અને અનંત અવસર્પિણયા સામાપ્ત થઇ જાય છે. તથા ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી કંઇક આછા અ પુદ્ગલ પરાવ સમાપ્ત થઇ જાય છે. તે પછી તે મુક્તિ आप्त पुरी से छे. नाहीतर ते संसार परीत था शता नथी. 'अपरित्तणं भंते ! હે ભગવન્ અપરીત કયાં સુધી અપરીત અવસ્થામાં રહે છે? આ પ્રશ્નના उत्तरभां अनुश्री उडे छे हे गौतम ! 'अपरित्तै दुविहे पण्णत्ते' भपरीत मे प्रहारना हेवामां आवे छे. 'कायअपरिते य संसारअपरिते यो आय અપરીત અને બીજા સંસાર અપરીત એમાં જેએ સાધારણ હોય છે, તે डायअपरीत छे, अने लेखो कृष्ण पाक्षि छे ते संसार अपरीत छे. 'काय - अपरित्तेणं जहणेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं अनंत कालं वणस्सइकालो' प्रायअपरीत જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂત પન્ત અને ઉત્કૃષ્ટથી વનસ્પતિકાલ પ્રમાણ અનંત જીવાભિગમસૂત્ર Page #1411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३९८ जीवाभिगमसूत्रे वसर्पिण्यः कालतः क्षेत्रतोऽनन्ता लोका असंख्येयपुल परावर्त्ताश्वावऽऽलिकायाअसंख्येयो भागः 'संसारापरित्ते दुविहे पन्नत्ते - अणादीए अपज्जवसिए अणाईए वा सपज्जवसिए' संसारापरित्तो द्विविधः अनाद्यपर्यवसितः १ अनादिको वा सपर्यवसितः २ अत्र प्रथमो मोक्षं न कदापि गन्ता द्वितीयो भव्यविशेषः । 'नो परीत्तो नो अपरीतः कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! ' णो परिते णो अपरित्ते साईए अपज्जवसिए' सिद्ध एपः नो परीत्तः साद्यपर्यवसित एव ज्ञेयः प्रतिपाता - काल प्रमाण अनन्त काल तक रहता है जो कायापरीत एक अन्तमुहूर्त के बाद प्रत्येक शरीर में जन्म ले लेता है उसकी अपेक्षा यह एक अन्तर्मुहूर्त का जघन्य कथन है- तथा उत्कृष्ट काल में अनन्त उत्सर्पिणियां और अनन्त अवसर्पिणियां समाप्त हो जाती है क्षेत्र की अपेक्षा अनन्तलोक समाप्त हो जाते हैं तथा असंख्यात पुद्गल परावर्त हो जाते हैं - इन पुद्गल परावर्तो की असंख्यातता आवलिका के असंख्यातवें भाग में जितने प्रदेश होते हैं उतनी होती है। 'संसारा परिन् दुविहे पण्णत्ते' संसारापरीत्त दो प्रकार का कहा गया है - एक अणादीए अपज्जवसिए अणादीए वा सपज्जवसिए' अनादि अपर्यवसित और दूसरा अनादि सपर्यवसित इन में जो अनादि अपर्यवसित संसारापरित है वह कभी भी सिद्धि को प्राप्त नहीं करेगा परन्तु जो दूसरे विकल्प का संसारी परीत्त है वह भव्य है और सिद्धि को प्राप्त करने वाला होता है 'नो परीत्ते नो अपरीत्ते साइए કાળ પન્ત રહે છે. જે કાયાપરીત એક અંતર્મુહૂત પછી પ્રત્યેક શરીરમાં જન્મ ગ્રહણ કરે છે. તેના કરતાં આ એક અંતર્મુહૂનુ જઘન્યથી ગ્રંથન કરેલ છે. તથા ઉત્કૃષ્ટ કાળમાં અનંત ઉત્સર્પિણીચે અને અનંત અવસર્પિણિયા સમાપ્ત થઇ જાય છે. ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી અનંત લેાક સમાપ્ત થઇ જાય છે. તથા અસંખ્યાત પુદ્ગલપરાવ થઇ જાય છે. આ પુદ્ગલ પરાવર્તની અસંખ્યા તતા આવલિકાના અસંખ્યાતમા ભાગમાં જેટલા પ્રદેશે! હાય છે. એટલી હાય छे. 'संसारापरित् दुविहे पण्णत्ते' संसार अपरीत मे प्रारना हेवामां आवेला छे. तेमां ' 'अणादीए अपज्जवसिए अणादीए सपज्जवसिए' मनाहि अपर्य વસિત અને અનાદિ સપ વસિત આ બે માં જે અનાદિ અપયવસિત સંસારાપરિત છે તે કાઇ પણ કાળે સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી. પરંતુ જે બીજા વિકલ્પવાળા સંસારો પરિત્ત છે, તે ભવ્ય છે, અને સિદ્ધિને પ્રાપ્ત કરવાવાળા होय छे. 'नो परित्ते नो अपरिते साइए अपज्जवसिए' हे भगवन् ! नेनो परीत જીવાભિગમસૂત્ર Page #1412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१४४ सर्वजीवानां त्रैविध्यनिरूपणम् १३९९ भावात् । अथान्तरमेषामाह-'कायपरित्तस्स जहन्नेणं' इत्यादि, 'कायपरित्तस्स जहन्णेणं अंतोमुहुत्तं-उकोसेणं वणस्सइकालो' कायपरीत्तस्य खलु भदन्त ! कियत्कालमन्तरम् ? गौतम ! जघन्ये नाऽन्तर्मुहूर्त कायपरीत्तस्य, अन्तर्मुहूर्त साधारणेषु अन्तर्मुहर्त स्थित्वा ततो भूयः प्रत्येकशरीरेवागमनात् । उत्कर्षेण वनस्पतिकालः, स चानन्तः कालः प्रागुक्तस्वरूप एव 'संसारपरित्तस्स नत्थि अंतर' नास्त्यन्तरमस्य संसारपरीतस्य, संसारपरीतत्वाऽपगमे पुनस्तदभावात् । 'कायापरिअपज्जवसिए०' हे भदन्त ! जो नो परीत्त नो अपरित्त जीव है वह इस रूप में कब तक रहता है ? तो इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! नो परीत्त नो अपरीत्त सिद्ध होते हैं और वे इस रूप में सादि अपर्यवसित होते है क्योंकि इस रूप से उनका प्रतिपात नहीं होता है। ___अन्तरकथन--'कायपरित्तस्स जह० अंतरं अंतो० उक्कोसेणं वनस्सइकालो, संसारपरित्तस्स णथि अंतरं, कायापरि० जह० अंतोमु० उक्कोसेणं असंखेज्जं कालं पुढवीकालो' हे भदन्त ! कायपरीत्त का अन्तर कितना है ? तो इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं कि हे गौतम ! कायपरीत्त का अन्तर जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का है क्योंकि यह साधारण कायिकों में एक अन्तर्मुहूर्त तक रह कर पुनः प्रत्येक शरीर में जन्म ले लेता है तथा उत्कृष्ट से अन्तर वनस्पतिकाल प्रमाण अनन्त काल का है इतने काल तक साधारणों में रहता है संसार परित्त का अन्तर नहीं होता है क्योंकि संसार परीत्तत्व अवस्था के અને ને અપરીત જીવ છે, તે એ રીતે કેટલે કાળ પર્યત રહે છે આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુત્રી કહે છે કે હે ગૌતમ ! ને પરત અને ને અપરીત સિદ્ધ હોય છે. અને તેઓ આ રીતે સાદિ અપર્યવસિત હોય છે. કેમકે એ રૂપથી એઓ પ્રતિપન્ન થઈ શકતા નથી. અંતર કાળનું કથન 'कायपरित्तस्स जहण्णेणं अंतरं अंतोमुहुत्तं' 'उक्कोसेणं वणसंइकालो संसारपरित्तस्स णस्थि अंतरं कायापरित्तस्स जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं असंखेज्जं कालं पुढवी कालो, उ भगवन् । परित्तनु तर सानु डेस छ ? ॥ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે હે ગૌતમ ! કાય પરિત્તનું અંતર જઘન્યથી એક અંતર્મ હૂર્તનું છે. કેમકે એ સાધારણ કાયિકમાં એક અંતમુહૂર્ત સુધી રહીને ફરીથી પ્રત્યેક શરીરમાં જન્મ ધારણ કરે છે. તથા ઉત્કૃષ્ટથી અંતર વનસ્પતિકાળ પ્રમાણ અનંત કાળનું છે. આટલા કાળ પર્યન્ત સાધારણમાં રહે જીવાભિગમસૂત્ર Page #1413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४०० जीवाभिगमसूत्रे त्तस्स जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं- उक्कोसेणं असंखेनं कालं पुढवीकालो' कायापरीत्तस्य भदन्त !० प्रश्नः-जघन्येनान्तर्मुहूर्तम्-उत्कर्षणाऽसंख्येयं कालं यावत्पृथिवीकालः तत्र पृथिवीकालः-पृथिव्यादि प्रत्येकशरीरकाल इत्यर्थ इत्युत्तरम् । 'संसारापरित्तस्स अणादीयस्स अपज्जवसियस्स नत्थि अंतरं' अनाद्यपर्यवसितसंसारापरित्तस्य नास्त्यन्तरम् अपर्यवसितत्वात् । 'अणादीयस्स सपज्जवसियस्स नत्थि अंतरं' अनादि सपर्यवसितस्याप्यन्तरं नास्ति संसारापरीतत्वापगमे पुनस्तदभाबात् । 'नो परित्त नो अपरित्तस्स विणस्थि अंतरं' नो परीत्त नो अपरीत्तस्य साद्यप्राप्त हो जाने पर पुनः संसार परितत्व का अभाव नहीं होता है क्योंकि संसारपरित्त मुक्त होता है और जो मुक्त हो गया है उसका पुनः संसार में आना होता नहीं है। हे भदन्त ! कायापरित्त का कितना अन्तर है ? उत्तर में प्रभु ने कहा है-हे गौतम ! कायापरीत्त का अन्तर जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का है और उत्कृष्ट से पृथिवी काल के जैसा असंख्यात काल का है पृथिवीकाल से यहां पृथिव्यादि प्रत्येक शरीर काल लिया गया है। 'संसारापरित्तस्स अणादीयस्स अपज्जवसियस्स नत्थि अंतरं' अनादि अपर्यवसित संसारापरित्तका अन्तर नहीं होता है क्योंकि अन्तर में पर्यवसितता आती है-यहां वह है नहीं । 'अणादीयस्स सपज्जवसियस्स नत्थि अंतरं' इसी तरह से अनादि सपर्यवसित संसारापरित्त का अन्तर नहीं होता है। क्योंकि संसारापरितत्व के अपगम में पुनः संसारापरितत्व की असंभवता है । 'नो परीत्त नोअपरीत्तस्स वि णथि अंतरं' नो परीत्त છે. સંસાર પરિતનું અંતર હોતું નથી. કેમકે સંસાર પરિત્ત મુક્ત હોય છે. જેઓ મુક્ત હોય છે, તેઓનું સંસારમાં ફરીથી આવવાનું થતું નથી. હે ભગવન કાયઅપરીતનું કેટલું અંતર કહેલ છે? આના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે હે ગૌતમ! કાય અપરીતનું અંતર જઘન્યથી એક અંતમુહૂર્તનું છે અને ઉત્કૃષ્ટથી પૃથ્વી કાલ પર્યન્તનું અર્થાત્ અસંખ્યાત કાળનું છે. પૃથ્વી કાળ ५४थी मडीयां पृथिवी विगेरे प्रत्ये शरीरन। सेवामां मावस छ. 'संसारपरित्तस्स अणादीयस्स अपज्जवसीयस्स नत्थि अंतरं' मनाहि ५ वसित संसार પરિત્તને અંતર હેતું નથી. કેમકે અંતરમાં પર્યવસિતપણું આવે છે. અહીયાં ते नथी. 'अणादायस्स सपज्जवसियस नथि अंतरं' मे प्रमाणे मना સપર્યાવસિત સંસારાપરિત્તને અંતર હોતું નથી. કેમકે સંસારના અપરિતત્વ પણને અપગમ થાય ત્યારે ફરીથી સંસારા પરિતપણાને અસંભવ હોય છે. 'नो परित्त नो अपरित्तस्स वि णस्थि अंतरं' ने। परित भने नौ २५५रितने पर। અંતર હોતું નથી. કેમકે અપર્યાવસિતપણુમાં અંતર હોતું નથી. જીવાભિગમસૂત્ર Page #1414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४०१ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. १० सू. १४५ सर्वजीवानां त्रैविध्यनिरूपणम् पर्यवसितस्यापि नास्त्यन्तरम् अपर्यवसितत्वात् । 'अप्पाबहुयं' एतेषां कतरेभ्यः कतरेऽल्पा वा बहुका वा विशेषाधिका वा गौतम ! 'सव्वत्थोवा परित्ता' सर्वेभ्यः स्तोकाः परीताः उभयेषां कायपरीत संसारपरित्तानां चाल्पत्वात् 'नो परीत्ता नो अपरीत्ता अनंतगुणा' तेभ्यो नो परित्ता नो अपरित्ता अनन्तगुणाः सिद्धानामनन्तत्वात्, 'अपरित्ता अनंतगुणा' पूर्वतोऽपरीता अनन्तगुणाः कृष्णपाक्षिकाणाम् अतिप्रभूतत्वात् इति ॥ सू० १४४ || पुनखैविध्यमाह मूलम् -' अहवा सव्वजीवा तिविहा पन्नत्ता तं जहा - पज्जत्तगा -अपजत्तगा-नो पजत्तगा नो अपज्जत्तगा । पज्जत्तगे णं भते ! जहन्नेण अंतो मुहुत-उक्कोसेण सागरोवमसयपुहुत्तं साइरेगं । अपज्जत्तगेणं भंते ! जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं उक्कोसेण अंतो मुहुत्त नो पज्जत्तए नो अपज्जत्तए सादीए अपज्जवसिए । पज्जत्तगस्स अंतरं जहन्नेण अंतो मुहुत्तं उक्कोसेणं अंतो मुहुत। अपज्जत्तगस्स अंतरं जहन्नेणं अंतो, मुहुत्तउक्कोसेण सागरोवमसयपुहुत्तं साइरेगं । तइयस्स णत्थि अंतरं । अप्पा बहु० सव्वत्थोवा नो पज्जत्तगा नो अपज्जत्तगा अनंतगुणा पज्जत्तगा संखिज्जगुणा | अहवा तिविहा और नो अपरीत्त का भी अन्तर नहीं है । क्योंकि अपर्यवसितता में अन्तर नहीं होता है । अल्पबहुत्व की चिन्ता में 'सव्वत्थोवा परित्ताणो परित्ता नो अपरित्ता अनंतगुणा अपरित्ता अनंतगुणा' सबसे कम परीत हैं क्योंकि कायपरीत्त और संसार परीत्त अल्प हैं। इनकी अपेक्षा नो परीत नो अपरीत अनन्तगुणें अधिक हैं। क्योंकि सिद्ध अनन्तगुणें हैं । इनकी अपेक्षा अपरीत अनन्तगुणें अधिक हैं। क्योंकि कृष्णपाक्षिक अतिप्रभूत हैं ॥ १४४॥ --- मह्यमहुत्वना विचारभां 'सव्वत्थोवा परित्ता णो परित्ता णो अपरित्ता अनंतगुणा अपरित्ता अनंतगुणा' सौथी मोछा परित छे. भ अययरित અને સંસાર પરિત્ત અલ્પ છે. તેના કરતાં ના પરિત્ત અને ના અપરિત્ત અનંત ગણા વધારે છે. કેમકે-સિદ્ધો અનંતગણુા છે. તેના કરતાં અપરિત અનંતગણા વધારે છે. કેમકે કૃષ્ણપાક્ષિક અત્યંત વધારે હાય છે. u સૂ. ૧૪૪ ૫ जी० १७६ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४०२ जीवाभिगमसूत्रे सव्वजीवा पन्नत्ता तं जहा सुहमा बायरा नो सुहमा नो बायरा । सुहुमेणं भंते ! सुहुमेत्ति कालओ केवच्चिरं होइ गोयमा । जहन्नेण अंतोमुहत्तं-उक्कोसेणं असंखेज काल पुढवीकालो, बायरा जहन्नेण अंतो मुहत्तं उक्कोसेणं असंखिज्जं कालं असंखिज्जाओ उस्सप्पिणी ओ सप्पिणीओ कालओ खेत्तओ अंगुलस्स असंखिज्जइभागो नो सुहुम नो बायरए साइए अपज्जवसिए । सुहमस्स अंतरं बायरकालो, बायरस्स अंतरं सुहुमकालो तइयस्स नो सुहुम नो वायरस्स अंतरं नस्थि । अप्पाबहु०सव्वत्थोवा नो सुहुमा नो बायरा अणतगुणा । सुहमा असंखेजगुणा। अहवा तिविहा सव्वजीवा पन्नत्ता तं जहा-सण्णी असण्णी नो सन्नी नो असन्नी । सन्नी णं भंते ! कालओ केवच्चिरं होइ ? जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं सागरोवमसयपुहत्तं साइरेगं। असण्णी जहणणेणं अंतोमुहत्तं उकोसेणं वणस्सइकालो। नो सन्नी नो असन्नी साइए अपज्जवसिए। सण्णिस्स अंतरं जहन्नेणं अंतोमुहत्तं-उक्कोसेणं वणस्सइ. कालो, असण्णिस्स अंतरं जहणणेणं अंतोमुहत्तं-उक्कोसेणं सागरोवमसयपुहुत्तं साइरेगं । तइयस्स नत्थि अंतरं । अप्पाबहु० सव्वत्थोवा सण्णी नो सन्नी नो असण्णी अणंतगुणा असण्णी अणंतगुणा । अहवा तिविहा सबजीवा पन्नत्ता तंजहा-भवसिद्धिया अभवसिद्धिया नो भवसिद्धिया नो अभवसिद्धिया, अणाइया सपज्जवसिया भवसिद्धिया, अणाइया अपज्जवसिया अभवसिद्धिया, साई अपजवसिया नो भवसिद्धिया नो अभवसिद्धिया । तिण्हपि णस्थि अंतरं । अप्पाबहु० सव्वत्थोवा अभवसिद्धिया नो भवसिद्धिया नो अभवसिद्धिया अणंतगुणा। भवसिद्धिया अणंतगुणा। अहवा तिविहा सव्वजीवा पन्नत्ता-तं जहा-तसा, थावरा, नो तसा, नो थावरा ! ध्या असाद्वयानो अप्पावर જીવાભિગમસૂત્ર Page #1416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१४५ सर्वजीवानां त्रैविध्यनिरूपणम् १४०३ तसस्स णं भंते ! कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं दो सागरीवमसहस्साइं साइरेगाई थावरस्स संचिटणा वणस्सइकालो, नो तसा नो थावरा साई अपज्जवसिया। तसस्स अंतरं वणस्सइकालो, थावरस्स अंतर दो सागरोवमसहस्साइं, णो तसथावरस्स पत्थि अंतरं । अप्पा बह० सव्वत्थोवा तसा नो तसा नो थावरा अणंतगुणा थावरा अणंतगुणा । से तं तिविहा सव्वजीवा पन्नत्ता ॥सू० १४५॥ छाया-अथवा त्रिविधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पर्याप्तकाः-अपर्याप्तकाः नो पर्याप्तका नो अपर्याप्तकाः। पर्याप्तकः खलु भदन्त !• जघन्येनान्तर्मुहूतम् उत्कर्षेण सागरोपमशतपृथक्त्वं सातिरेकम् । अपर्याप्तकः खलु भदन्त ! जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण अन्तर्मुहूर्तम् नो पर्याप्त नो अपर्याप्तकः सादिकोऽपर्यवसितः । पर्याप्तकस्यान्तरं जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् -उत्कर्षेणान्तर्मुहूर्तम्, अपर्यातकस्य जघन्येनान्तमुहूर्तम्-उत्कर्पण-सागरोपमशतपृथक्त्वं सातिरेकम् । तृतीयस्य नास्त्यन्तरम् । अल्पबहुखम् ० सर्वस्तोका नो पर्याप्तक नो अपर्याप्तकाः अपर्याप्तका अनन्तगुणाः पर्याप्तकाः संख्येयगुणाः । अथवा त्रिविधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-सूक्ष्माः १ बादराः २ नो सूक्ष्मा नो बादराः ३ । सूक्ष्मः खलु भदन्त ! सूक्ष्म इति कालतः कियच्चिरं जघन्येनान्तर्मुहूर्तम्-उत्कर्षणासंख्येयं कालं पृथिवीकालः । बादरा जघन्येनान्तर्मुहूर्तम्-उत्कर्षेणासंख्येयं कालमसंख्येया उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः कालतः, क्षेत्रतोऽगुलस्यासंख्येयभागः । नो सूक्ष्म नो बादरकः सादिकोऽपर्यवसितः सूक्ष्मस्यान्तरं बादरकालः, बादरस्यान्तरं सूक्ष्मकालः, तृतीयस्य नो सूक्ष्म नो बादरस्यान्तरं नास्ति । अल्पबहुत्वम्० सर्वस्तोका नो सूक्ष्मा नो बादराः, बादरा अनन्तगुणाः सूक्ष्मा असंख्येयगुणाः । अथवा त्रिविधाः सर्वजीवा प्रज्ञप्ताः, त द्यथा-संज्ञिनोऽसंज्ञिनो-नो संज्ञिनो नो असंज्ञिनः, संज्ञी खलु भदन्त ! कालतः० जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण सागरोपमशतपृथक्त्वं सातिरेकम् । असंज्ञी जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण वनस्पतिकालः, नो संज्ञी नो असंज्ञी सादिकोऽपर्यवसितः संज्ञिनोऽन्तरं जघन्येनान्तमुहर्तम् उत्कर्षेण वनस्पतिकालः, असंज्ञिनोऽन्तरं जघन्येनाऽन्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण सागरोपमशतपृथक्त्वं सातिरेकम्, तृतीयस्य नास्त्यन्तरम् । अल्पबहुखम् ० सर्वस्तोकाः संज्ञिनः नो संज्ञि नो असं ज्ञिनोऽनन्तगुणाः असंज्ञिनोऽनन्तगुणा अथवा त्रिविधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथाभवसिद्धिकाःअभवसिद्धिकाः नो भवसिद्धिका नो अभवसिद्धिकाः । अनादिकाः જીવાભિગમસૂત્ર Page #1417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४०४ जीवाभिगमसूत्रे सपर्यवसिता भवसिद्धिकाः, अनादिका अपर्यवसिता अभवसिद्धिकाः, सादिका अपर्यवसिता नो भवसिद्धिका नो अभवसिद्धिकाः । त्रयाणामपि नास्त्यन्तरम् । अल्पबहुत्वम्० सर्वस्तोका अभवसिद्धिकाः नो भवसिद्धिका नो अभवसिद्धिका अनन्तगुणाः भवसिद्धिका अनन्तगुणाः । अथवा त्रिविधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-त्रसाः स्थावराः नो असा नो थावराः। त्रसस्य खलु भदन्त ! कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! जघन्येनाऽन्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण द्वे सागरोपमसहस्रे सातिरेके, स्थावरस्य संचिटणा वनस्पतिकालः, नो सा नो स्थावराः सादिका अपर्यवसिताः । त्रसस्यान्तरं वनस्पतिकालः, स्थावरस्यान्तरं द्वे सागरोपमसहस्रे सातिरेके नो बसस्थावस्स्यान्तरं नास्ति । अल्पबहूखम्० सर्वस्तोकास्त्रसाः नो वसा नो स्थावरा अनन्तगुणाः स्थावरा अनन्तगुणाः । त एते त्रिविधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः सू० ॥१४५।। टीका-'अहवा तिविहा सव्वजीवा पन्नत्ता तं जहा-पज्जत्तगा-अपज्जत्तगा नो पज्जत्तगा नो अपज्जत्तगा' अथवा-पक्षान्तरे संसारिणोऽसंसारिणः सर्वेऽपि जीवा स्त्रिविधाः प्रज्ञप्ताः सन्ति, तद्यथा-केचन पर्याप्तकाः १ अपर्याप्तकाः २ नो पर्याप्तका नो अपर्याप्तकाः ३ तत्र-'पज्जत्तगणं भंते ! जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं सागरोपमसयपुहुत्तं साइरेग' पर्याप्तकः खलु भदन्त ! कियच्चिरं० ? गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण-सातिरेक सागरोपमशतपृथक्त्वम्, तत उर्ध्व नियम 'अथवा सव्व जीवा तिविहा पन्नत्ता' इत्यादि । टीकार्थ-अथवा-सब जीव इस प्रकार से भी तीन प्रकार के है जैसे-पर्याप्तक, अपर्याप्तक, और नो पर्याप्तक नो अपर्याप्तक इनकी कायस्थिति का विचार____ 'पज्जत्तगे णं भंते ! जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं सागरोवमसयपुहुत्तं साइरेगं' हे भदन्त ! पर्याप्तक जीव पर्याप्तक रूप से कितने काल तक रहता है ? इसके उत्तर में प्रभु गौतम से कहते है-हे 'अहवा सव्व जीवा तिविहा पण्णत्ता' त्याह ટીકાથ– અથવા બધા છે આ પ્રમાણે પણ ત્રણ પ્રકારના છે. જેમકે પર્યાપ્તક, અપર્યાપ્તક, અને તે પર્યાપ્તક, ને અપર્યાપક કાય સ્થિતિને વિચાર 'पज्जत्तगेणं भंते ! जहण्णेणं अतोमुहुत्तं उक्कोसेणं सागरोवमसयपुहुत्तं साइरेगं' हे ભગવન પર્યાપ્તક જીવ પર્યાપ્તક પણાથી કેટલા કાળ પર્યન્ત રહે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ગૌતમસ્વામીને કહે છે કે-હે ગૌતમ! પર્યાપ્ત જીવ પર્યાપક જીવાભિગમસૂત્ર Page #1418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१४५ सर्वजीवानां त्रैविध्यनिरूपणम् १४०५ तोऽपर्याप्तक भावात्, लब्ध्यपेक्षं चेदं सूत्रम्, तेनाऽपारान्तराले उपपाताऽपर्याकत्वेऽपि न कश्चिद्दोषः । 'अपज्जत्तगेणं भंते !० जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं अंतोमुहुत्तं' अपर्याप्तकः खलु भदन्त ? गौतम ! जघन्योत्कर्षाभ्यामन्तर्मुहूर्तम् । किश्चिन्मात्रं वैशिष्टयम् । 'नो पज्जत्त नो अपज्जत्तए साईए अपज्जवसिए' नो गौतम ! पर्याप्तक जीव पर्याप्तक रूप से कम से कम एक अन्तर्मुहूर्त तक और उत्कृष्ट से कुछ अधिक सागरोपमशत पृथक्त्व तक रहता है। अपर्याप्तक अवस्था से पर्याप्तकों में एक अन्तर्मुहूर्त तक उत्पन्न होकर पुनः अपर्याप्तकों में उत्पन्न हुए जीव की अपेक्षा से यह कथन है। तथा उत्कृष्ट रूप में वह जीव पर्याप्तकों में कुछ अधिक सागरोपम पृथक्त्व तक रह सकता है और इसके बाद वह अपर्याप्तकों में उत्पन्न हो जाता है। यह सूत्र लब्धि की अपेक्षा से कहा गया है 'अपज्जत्तगेणं भंते ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्त उक्कोसेणं अंतोमुहुत्त' हे भदन्त ! अपर्याप्तक अपर्याप्तक रूप से कितने काल तक रहता है ? इस के उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! अपर्याप्तक अपर्याप्तक रूप से कम से कम एक अन्तर्मुहूर्त तक और उत्कृष्ट से भी एक अन्तर्मुहूर्त तक रहता है । क्योंकि अपर्याप्त लब्धि का जघन्य और उत्कृष्ट काल इतना ही होता है। परन्तु उत्कृष्ट का जो अन्तर्मुहर्त है वह जघन्य के अन्तर्मुहूर्त से कुछ विशिष्ट होता है । 'नो पज्जत्तनो अपज्जत्तए सादीए अपज्जवसिए' जो नो पर्याप्तक नो अपर्याप्तक પણથી ઓછામાં ઓછા એક અંતમુહૂર્ત પર્યન્ત અને ઉત્કૃષ્ટથી કઈક વધારે સાગરોપમ શત પૃથકત્વ પર્યન્ત રહે છે. અપર્યાપ્તક અવસ્થામાંથી પર્યાપ્તકમાં એક અંતમુહૂર્ત સુધી ઉત્પન્ન થઈને ફરીથી પર્યાપ્તકેમાં ઉત્પન્ન થયેલા જની અપેક્ષાથી આ કથન કરવામાં આવેલ છે. તથા ઉત્કૃષ્ટપણથી એ જીવ પર્યાપ્તકમાં કંઈક વધારે સાગરેપમ પૃથકત્વ પર્યન્ત રહી શકે છે. અને તે પછી તે અપ તકેમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે, આ કથન સૂત્ર લબ્ધિની અપેક્ષાથી કહેવામાં भाव छ. 'अपज्जत्तगणं भंते ! जहण्णेणं अतोमुहुत्तं उक्कोसेण अंतोमुहत्त' है ભગવદ્ અપર્યાપ્તક, અપર્યાપ્તકપણુથી કેટલા કાળ પર્યત રહે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે-હે ગૌતમ ! અપર્યાપ્તક, અપર્યાપ્તકપણાથી ઓછા માં ઓછા એક અંતમુહૂર્ત સુધી અને વધારેમાં વધારે પણ એક જ અંતમુહૂર્ત પર્યન્ત રહે છે. કેમકે–અપર્યાપ્તક લબ્ધિને જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ કાળ એટલે જ હોય છે. પરંતુ ઉત્કૃષ્ટનું જે અંતમુહૂર્ત છે તે જઘન્યના અંતभुइतथी 3 घारे डाय छे. 'नो पज्जत्त नो अपज्जत्तए सादीए अपज्जवसिए' જીવાભિગમસૂત્ર Page #1419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४०६ जीवाभिगमसूत्रे पर्याप्तक नो अपर्याप्तकः सादिकोऽपर्यवसितः उभय प्रतिषेधवर्ती सिद्धः स च सादिरपर्यवसित एवेति । अथेषामन्तरम् ‘पज्जत्तगस्स अंतरं जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं अंतोमुहुत्तं' पर्याप्तकस्य खलु भदन्त ! किम् ? गौतम ! उभाभ्याम न्तर्मुहूर्तम् अपर्याप्तककाल एव हि पर्याप्तकस्य अन्तरम्, अपर्याप्तकालश्च जघन्यत उत्कर्षतश्चान्तर्मुहूर्तम् , 'अपजत्तगस्स जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं-उक्कोसेणं सागरोवमसयपुहुत्तं साइरेग' अपर्याप्तकस्यान्तर्मुहूर्तम् सातिरेकसागरोपमशतपृथक्त्वं गौतम ! उभाभ्यां जघन्योत्कृष्टाभ्यां विद्धि । 'तइयस्स णत्थि अंतरं' तृतीयस्य नास्त्यन्तरं नो पर्याप्तक नो अपर्याप्तकस्य । 'अप्पाबहु०' सिद्ध जीव है उसका उस रूप से रहने का काल सादि अपर्यवसित है क्योंकि नो पर्याप्तक नो अपर्याप्तक सिद्ध ही होते हैं । ____ अन्तर कथन-'पज्जत्तगस्स अंतरंजहन्नेणं अंतोमुहुत्त उक्कोसेणं अंतोमु०' हे भदन्त ! पर्याप्तक का अन्तर कितना है ? उत्तर में प्रभु कहते है हे गौतम ! पर्याप्तक का अन्तर जघन्य और उत्कृष्ट से एक एक अन्तर्मुहूर्त का ही है क्योंकि अपर्याप्तक का काल ही पर्याप्तक का अन्तर होता है । 'अपज्जत्तगस्स जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं सागरोपमसयपुहुत्तं साइरेगं' हे भदन्त ! अपर्याप्तक का अन्तर कितना है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! अपर्याप्तक का अन्तर जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का है और उत्कृष्ट से कुछ अधिक सागरोपमशत पृथक्त्व का है । क्योंकि पर्याप्तक का काल जघन्य और उत्कृष्ट से इतना ही कहा गया है। 'तइयस्स नत्थि अंतरं नो पर्याજે નો પર્યાપ્તક અને ને અપર્યાપ્તક સિદ્ધ જીવ છે તેઓને તે રૂપે રહેવાને કાળ સાદિ અપર્યાવસિત છે કેમકે–ને પર્યાપ્તક ને અપર્યાપ્તક સિદ્ધ જ હોય છે. मतारनु ४थन । 'पज्जत्तगस्स अंतरं जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं अंतोमुहुत्तं' हे भगवन् ! પર્યાપ્તકનો અંતરકાળ કેટલું હોય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે-હે ગૌતમ! પર્યાપ્તકનું અંતર જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટથી એક એક અંતર્મુહૂર્તનું જ છે. भ-अपर्यापन ४०१ पर्याप्सनु मत२ डाय छे. 'अपज्जत्तगास जहण्णेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं संगरोवमसयपुहुत्तं साइरेग' हु सावन् ! २५पर्याप्तीन અંતર કેટલું હોય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે હે ગૌતમ ! અપર્યાપ્તકોનું અંતર જઘન્યથી એક અંતમુહૂર્તનું અને ઉત્કૃષ્ટથી કંઈક વધારે સાગરોપમશત પૃથફત્વનું છે. કેમકે–પર્યાપ્તકને કાળ જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટથી मेटा अपामा मावेश छ. 'तइयस्स नत्थि अंतरं' त्री न पर्यात જીવાભિગમસૂત્ર Page #1420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१४५ सर्वजीवानां त्रैविध्यनिरूपणम् १४०७ सव्वत्थोवा नो पजतग नो अपज्जत्तगा' अल्पबहुत्वे सर्वस्तोकास्तृतीय पक्षगाः नो पर्याप्तक नो अपर्याप्तकाः । 'अपज्जत्ता अणंतगुणा' अपर्याप्तका अनन्तगुणा ज्ञेयाः निगोदजीवानामानस्त्यात् । 'पज्जत्तगा संखेज्जगुणा' पर्याप्तकाः पूर्वाऽपेक्षया संख्येयगुणा अधिकाः । 'अहवा तिविहा सव्यजीवा पन्नत्ता' तं जहा-मुहुमा बायरा नो मुहुमा नो बायस' पक्षान्तरेणापि स्त्रिविधाः तद्यथा तक नो अपर्याप्तक जीव का अन्तर नहीं होता है। क्योंकि अपर्यवसित अवस्था में अन्तर होने का अभाव रहता है। अल्पबहुत्व का विचार-'सव्वत्थोवा नो पज्जत्त नो अपज्जत्तगा अपज्जत्तगा अणंतगुणा पज्जत्तगा संखेजगुणा' सब से कम नो पर्यातक नो अपर्याप्तक जीव है इनकी अपेक्षा अपर्याप्तक अनन्तगुणें अधिक हैं इनकी अपेक्षा पर्याप्तक संख्यातगुणे अधिक हैं । नो पर्यातक नो अपर्याप्तक जीवों को जो सबसे कम कहा गया है वह शेष जीवों की अपेक्षा सिद्धों का कम होना है अपर्याप्तकों को जो अनन्तगुणा कहा गया है वह निगोद जीवों में अपर्याप्तक अनन्तानन्त सदा विद्यमान रहने के कारण कहा गया है पर्याप्तकों को जो संख्यातगुणा कहा गया है वह सूक्ष्मों में सामान्य से अपर्याप्तकों की अपेक्षा पर्याप्तक संख्यातगुणें अधिक पाये जाते हैं इसलिये कहा गया है। 'अहवा तिविहा सव्वजीवा पण्णत्ता तं जहा' अथवा-इस रीति से समस्त जीव ३ प्रकार के हैं-'सुहुमा, बायरा, नो सुहमा नो बायरा' નો અપર્યાપ્તક જીવ છે તેનું અંતર હોતું નથી. કેમકે અપર્યાવસિત અવસ્થામાં અંતર હવાને અભાવ રહે છે. અ૯૫બહત્વનો વિચાર 'सव्वत्थोवा नो पज्जत्त नो अपज्जत्तगा, अपज्जत्तगा अणंतगुणा, पज्जत्तगा संखेज्जगुणा' सौथी छ। न। यति न। २५५र्यात छ. तेना २di અપર્યાપક અનંતગણો વધારે છે, તેના કરતાં પર્યાપ્તક સંખ્યાલગણા વધારે છે. ને પર્યાપ્તક ને અપર્યાપ્તક જીવોને સૌથી ઓછા કહેવામાં આવેલા છે. તે બાકીના જીવની અપેક્ષાથી સિદ્ધ ઓછા હોવાથી કહેલ છે. અપર્યાપકોને જે અનંતગણ કહેવામાં આવેલ છે. તે નિગોદ જીવોમાં અપર્યાપ્તક અનંતાનંત સદા વિદ્યમાન રહેવાના કારણથી કહેવામાં આવેલ છે. પર્યાપ્તકોને જે સંખ્યાત ગણું કહેવામાં આવેલ છે તે સૂમમાં સામાન્ય પણાથી અપર્યાપ્તકની અપેક્ષાથી પર્યાપ્તકે સંખ્યાતગણું વધારે મળી આવે છે તેથી તેમ કહેવામાં આવેલ छ. 'अहवा तिविहा सव्वजीवा पण्णत्ता' 2424॥ २॥ रीते ५७५ सघणा छ। જીવાભિગમસૂત્ર Page #1421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४०८ जीवाभिगमसूत्रे सूक्ष्माः १ बादराः २ नो सूक्ष्मा नो बादराः ३। 'मुहुमेणं भंते ! सुहुमेत्ति कालओ केवच्चिरं होइ ? जहन्नेणं अंतोमुहत्त-उक्कोसेणं असंखिज्जं कालं पुढवीकालो' सूक्ष्मः खलु भदन्त ! सूक्ष्मत्वेन कियच्चिरं कालतः गौतम ! जघन्येन अन्तर्मुहूर्त्तम् तत ऊर्ध्वं पुनरपि बादरेषु कस्याऽपि आगमनात्, उत्कर्षतश्चाऽसंख्येयं कालं पृथिवीकालः । 'बायरा जहन्नेणं अंतोमुहुत्त उक्कोसेणं असंखेज्ज कालं असंखेज्जाओ उस्सप्पिणीओसप्पिणीओ कालओ' बादरा अन्तर्मुहूर्त जघन्येन, तदनन्तरं कस्यचिद् भूयोऽपि सूक्ष्मेषु गमनात्, उत्कर्षेणाऽसंख्येयं कालम् असंख्येया उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः कालतः 'खेत्तओ अंगुलस्स असंखेज्जइसूक्ष्म बादर और नो सूक्ष्म नो बादर कायस्थिति विचार-'सुहमे गं भंते ! सुहुमेत्ति कालओ केवच्चिरं होई' हे भदन्त ! सूक्ष्म सूक्ष्म रूप से कितने काल तक रहता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! 'जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं संखिज्जं कालं पुढविकालो' सूक्ष्म जीव सूक्ष्म रूप से कम से कम एक अन्तर्मुहूर्त तक रहता है और अधिक से अधिक पृथिवीकाल के जैसे असंख्यात काल तक रहता है इस असंख्यात काल में असंख्यात उत्सर्पिणियां और असंख्यात अव. सपिणियां समाप्त हो जाती है और क्षेत्र की अपेक्षा असंख्यात लोक समाप्त हो जाते हैं । 'वायरा-जहण्णेणं अंतोमु० उक्कोसेणं असंखिज्ज कालं असंखिज्जाओ उस्सप्पिणी ओसप्पिणीओ कालओ, खेत्तओ अंगुलस्स असंखिज्जइभागो' हे भदन्त ! बादर जीव बादर रूप से 3 प्रा२ना डाय छे. 'सुहुमा, बायग, नो सुहुमा नो बायरा' सूक्ष्म, माह२ અને નો સૂક્ષ્મ અને તે બાદર, यस्थितिनु थन 'सुहमे णं भंते ! सुहुमेत्ति कालओ केवच्चिरं होई' 3 लावन् ! सूक्ष्म સૂફમપણથી કેટલા કાળ સુધી રહે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે - गौतम ! 'जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं; उक्कोसेणं संखिज्जं कालं पुढवि कालो' સૂક્ષ્મ જીવ સૂમપણાથી ઓછામાં ઓછા એક અંતમુહૂત પર્યન્ત અને વધારેમાં વધારે પૃથ્વીકાળ પ્રમાણે અસંખ્યાત કાળ પર્યન્ત રહે છે. આ અસંખ્યાત કાળમાં અસંખ્યાત ઉત્સપિણિ અને અસંખ્યાત અવસર્પિણી સમાપ્ત થઈ सेय. मने क्षेत्रनी अपेक्षा असण्यात समास थ य छे. 'बायरा जहण्णेणं अंतोमुहुत्त उक्कोसेणं असंखिज्जं कालं असंखिज्जाओ उस्सप्पिणी ओसप्पिणीओ कालओ, खेत्तओ अंगुलस्स असंखेज्जइभागो' हे लगवन् ! मा४२ ७१ બાદરપણાથી કેટલા કાળ પર્યન્ત રહે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે જીવાભિગમસૂત્ર Page #1422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१४५ सर्वजीवानां त्रैविध्यनिरूपणम् १४०९ भागो' क्षेत्रतोंऽगुलस्याऽसंख्येयभागः तत ऊवं नियमतः संसारिणः सूक्ष्म गमनम् । 'नो सुहुम नो बायरए साइए अपज्जवसिए' उभय-प्रतिषेधवर्ती सिद्ध एव च साद्यपर्यवसितः। अथ सूक्ष्मत्वेऽन्तरमाह-'सु हुमस्स अंतरं बायरकालो' सूक्ष्मजीवानां कियन्तं कालमन्तरं भदन्त ! गौतम ! बादरकालः स च जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षतोऽसंख्येयकालम् असंख्येया उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः कालतः क्षेत्रतोऽसंख्येया लोकाः । कितने काल तक रहते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं ? हे गौतम ! बादर जीव बादर रूप से कम से कम एक अन्तर्मुहूर्त तक रहते हैं और उत्कृष्ट से असंख्यात काल तक रहते हैं इस असंख्यात काल में असंख्यात उत्सर्पिणियां और असंख्यात अवसर्पिणियां समाप्त हो जाती है तथा क्षेत्र की अपेक्षा अंगुल के असंख्यातवें भाग में जितने प्रदेश होते हैं उतने यहां उत्सर्पिणी अवसर्पिणी काल हो जाते हैं। 'नो सुहुमा नो बादरा साइए अपज्जवसिए' तथा-जो नो सूक्ष्म और नो बादर जीव हैं उनका उस रूप में रहने का काल सादि अपर्यवसित है ऐसे वे जीव सिद्ध ही होते हैं। __अन्तर कथन-'सुहुमस्स अंतरं बायर कालो' हे भदन्त ! सूक्ष्म जीव का अन्तर कितने काल का होता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैंसूक्ष्म जीव का अन्तर बादर का काल होता है और बादर का अन्तर सूक्ष्म का काल होता है इस तरह सूक्ष्म का अन्तर जघन्य से एक કેહે ગૌતમ ! બાદર છવ બાદરપણાથી ઓછામાં ઓછા એક અંતર્મહત સુધી રહે છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી અસંખ્યાત કાળ પર્યન્ત રહે છે. આ અસંખ્યાત કાળમાં અસંખ્યાત ઉત્સપિણિ અને અસંખ્યાત અવસર્પિણી સમાપ્ત થઈ જાય છે. તથા ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી આંગળના અસંખ્યાતમાં ભાગમાં જેટલા પ્રદેશ હોય છે. એટલા ઉત્સર્પિણ અને અવસર્પિણી કાળ અહીયાં थ तय छे. 'नो सुहम नो बादरा साइए अपज्जवसिए' तथा २ ना सूक्ष्म भने ને બાદર જીવ છે તેમને એ રૂપે રહેવાને કાળ સાદિ અપર્યવસિત છે. એવા એ જીવો સિદ્ધ જ હોય છે. અંતરદ્વારનું કથન 'सुहुमस्स अंतरं बायर कालो' 3 लगवन् ! सूक्ष्म अनुमत२ ॥ કાળનું હોય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુત્રી કહે છે કે–સૂમ જીવનું અંતર બાદર જીવને જે કાલ કહ્યો છે એ પ્રમાણેનું છે અને બાદરનું અંતર સૂક્ષમ કાળ પ્રમાણે હોય છે. આ રીતે સૂફમનું અંતર જઘન્યથી એક અંતમુહૂર્તનું जी० १७७ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४१० जीवाभिगमसूत्रे 'तइयस्स नो मुहुम नो बायरस्स नत्थि अंतरं' तृतीयस्य नो सूक्ष्म नो बादरस्यान्तरं नास्ति यतः सिद्धानां साद्यसपर्यवसितत्वम् । 'अप्पाबहु ० ' अल्पबहुत्वमेतेषां कतरेभ्यः कस्य ? गौतम ! 'सव्वत्थोवा नो मुहुमा नो बायरा' सर्वस्तोका नो सूक्ष्मा नो बादरा: 'बायरा अणतगुणा' बादर निगोदजीवाः सिद्धेभ्योऽनन्तगुणाधिकाः । अन्तर्मुहूर्त का होता है और उत्कृष्ट अन्तर असंख्यात काल का होता है इसमें असंख्यात उत्सर्पिणियां और असंख्यात अवसर्पिणियां समाप्त हो जाती हैं ये उत्सर्पिणियां और अवसर्पिणियां अंगुल के असंख्यातवें भाग में जितने प्रदेश होते हैं उतनी होती हैं । तथा बादर का भी अन्तर इतना ही होता है परन्तु यहां पर क्षेत्र की अपेक्षा असंख्यात लोक लिये गये हैं क्योंकि सूक्ष्म का जघन्य और उत्कृष्ट से काल का प्रमाण इतना ही कहा गया है 'नो सुहुम नो बायरस्स नत्थि अंतरं' नो सूक्ष्म नो बादर रूप जो सिद्ध जीव हैं उन का अंतर नहीं होता है क्योंकि ये सिद्ध जीव सादि अपर्यवसित होते हैं । 'अप्पा बहु० ' हे भदन्त ! इन जीवों में कौन किनकी अपेक्षा अल्प हैं और कौन जीव किनकी अपेक्षा बहुत हैं ? गौतम के इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु गौतम से कहते हैं - हे गौतम! 'सव्वत्थोवा नो सुहुमा नो बायरा' सब से कम नो सूक्ष्म नो बादर जीव हैं । क्योंकि सिद्ध जीव सब से अल्प कहे गये हैं इनकी अपेक्षा 'बायरा अनंतगुणा' बादर जीव अनन्तगुणें अधिक हैं। क्योंकि बादर निगोद હોય છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી અસંખ્યાત કાળનું અંતર હોય છે. આમાં અસંખ્યાત ઉત્સર્પિણીયા અને અસંખ્યાત અવસર્પિણયા સમાપ્ત થઇ જાય છે. આ ઉત્સર્પિણીયા અને અવસર્પિણીયા આંગળના અસંખ્યતમા ભાગમાં જેટલા પ્રદેશે હોય છે એટલી હોય છે. અને માદરનું અંતર પણ એટલુ જ હોય છે, પરંતુ અહીંયાં ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી અસખ્યાત લેાક ગ્રહણ કરવામાં આવેલા છે. કેમકે સૂક્ષ્મનો જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટથી એટલેાજ કાળ પ્રમાણ કહેવામાં આવેલ છે. 'नो सुहुम नो बायरस्स नत्थि अंतरं' नो सूक्ष्म भने नो माहर ३५ ने सिद्ध જીવ છે. તેમનુ અંતર હોતું નથી. કેમકે એ સિદ્ધ જીવા સાદિ અપ વસિત होय छे. 'अप्पाबहु०' हे भगवन् ! से लाभां या वो या वाना रतां અલ્પ છે ? અને કયા જીવા કયા જીવા કરતાં વધારે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં अनुश्री उहे छे } हे गौतम! 'सव्वत्थोवा नो सुहुमा नो बायरा' सौथी मोछा ના સૂક્ષ્મ ના ખાદર જીવ છે. કેમકે સિદ્ધ જીવા સૌથી અલ્પ કહેવામાં આવેલા छे. तेना रतां 'बायरा अणतगुणा' महर वो अनंता वधारे छे. भ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१४५ सर्वजीवानां त्रैविध्यनिरूपणम् १४११ 'अहवा सुहुमा असंखेज्जगुणा' एभ्यः सूक्ष्माः असंख्येयगुणाः। 'अहवा तिविहा सव्वजीवा पन्नत्ता-तं जहा सन्नी असन्नी नो सन्नी नो असन्नी' अथवा-पक्षान्तरे सर्वजीवा स्त्रिविधा भवन्ति तद्यथा संज्ञिनः समनस्काः १ अमनस्का ये तेऽसंज्ञिनः २ नो संज्ञिनो नो असंज्ञिनस्तु सिद्धाः ३ 'संन्नी भंते ! कालओ केवच्चिरं होई जहन्नेणं अंतोमुहुत्त-उक्कोसेणं सागरोवमसयपुहुत्तं साइरेगे' संज्ञी खलु भदन्त जीव सिद्धों से भी अनन्तगुणे कहे गये हैं। इनकी अपेक्षा 'सुहुमा असंखेज्जगुणा' सूक्ष्म जीव असंख्यातगुणें अधिक हैं । क्योंकि बादर निगोद जीवों से सूक्ष्म निगोद जीव असंख्यातगुणें कहे गये हैं। ___ 'अहवा-तिविहा सव्व जीवा पण्णत्ता' अथवा-इस रीति से भी समस्त जीव तीन प्रकार के कहे गये हैं-'तं जहा-सण्णी असण्णी नो सण्णी नो असण्णी' जैसे-संज्ञी जीव, असंज्ञी जीव और नो संज्ञी नो असंज्ञी जीव जो जीव समनस्क हैं वे संज्ञी और जो अमः नस्क हैं वे असंज्ञी जीव हैं इन दोनों से जो विपरीत हैं-अर्थात् न संज्ञी हैं और न असंज्ञी हैं ऐसे वे सिद्ध जीव नो संज्ञी नो असंज्ञी जीव हैं । ___कायस्थिति का विचार-'सन्नी भंते ! कालओ केवच्चिरं होई' हे भदन्त ! संज्ञी जीव संज्ञी जीव रूप से कितने काल तक रहता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'जहन्नेणं अंतो० उक्कोसेणं सागरोवमसत. બાદર નિગદ છે સિદ્ધથી પણ અન તગણા વધારે છે. કેમકે બાદર નિગોદ ॐ सिद्धथी ५५ मनत वामां माया छे. तेन। ४२di ‘सुहुमा असंखेज्जगुणा' सूक्ष्म ७१ मन्यात पधारे छ. म मा४२ निगाह જેના કરતાં સૂક્ષ્મ નિગદ જીવે અસંખ્યાતગણા કહેવામાં આવેલા છે. 'अहवा तिविहा सव्व जीवा पण्णत्ता' अथवा मारीत ५५५ सा वो त्रय प्र४।२।। ४उवामां माता छ. 'तं जहा-सण्णी असण्णी नो सण्णी नो असण्णी' रम-संज्ञी १ २५सी ०१ मने ना सज्ञी असशी १२ જીવ સમનસ્ક છે તેઓ સંસી અને જે જ અમનસ્ક છે તે અસંજ્ઞી જીવ છે. આ બન્નેથી જે જુદા છે અર્થાત્ સંક્ષિ નથી તેમ અસંજ્ઞી પણ નથી. એવા એ સિદ્ધ જી ને સંજ્ઞી ને અસંજ્ઞી જીવ છે. કાયસ્થિતિનું કથન 'सन्नी णं भंते ! कलओ केवच्चिरं होई' हुँ लगवन् सज्ञी १ सशी १ સંજ્ઞી પણાથી કેટલા કાળ પર્યન્ત રહે છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી हे छ -'जहण्णे णं अतोसुहुत्त उक्कोसेणं सागवमरोसय पुहुत्तं साइरेग' हे જીવાભિગમસૂત્ર Page #1425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४१२ जीवाभिगमसूत्रे कियच्चिरं कालतः ? गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण सागरोपमशतपृथक्त्वं सातिरेकम् ततः परं संसारितयाऽसंज्ञिषु गमनस्याऽवश्यं संभवात् । 'असन्नी जहन्नेणं अंतोमुहुत्त-उक्कोसेणं वणस्सइकालो' असंज्ञी जघन्येनान्तर्मुहूर्तम्उत्कर्षण वनस्पतिकालः स चोक्त एव । 'नो सन्नी नो असन्नी साइए अपज्जवसिए, एष, उभयप्रतिषेधवर्ती सिद्धः साद्यपर्यवसितः । अथाऽन्तरमेषामाह-'सण्णिस्स अंतरं जहन्नेणं अंतोमुहुत्त-उक्कोसेणं वणस्सइकालो' संज्ञिनः खलु भदन्त ! पुहुत्तं साइरेगे' हे गौतम ! संज्ञी जीव संज्ञी जीव रूप से कम से एक अन्तर्मुहूर्त तक रहता है और अधिक से अधिक कुछ अधिक सागरोपम शत पृथक्त्व तक रहता है इसके बाद वह नियम से असंज्ञियों में उत्पन्न हो जाता है। 'असन्नी-जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो' हे भदन्त ! असंज्ञी जीव असंज्ञी रूप से कितने काल तक रहता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! असंज्ञी जीव असंज्ञी रूप से कम से कम एक अन्तर्मुहूर्त तक रहता है और उत्कृष्ट से वनस्पति काल प्रमाण रहता है इसके बाद वह नियम से संज्ञी जीव की पर्याय से उत्पन्न हो जाता है वनस्पति काल के सम्बन्ध में पहले कई बार कथन कर आये हैं । 'नो सन्नी नो असन्नी साइए अपज्जवसिए' जो न संज्ञी है और न असंज्ञी है-ऐसा सिद्ध जीव सादि अपर्यवसित काल वाला होता है। ___ अन्तर कथन-'सण्णिस्स णं अंतरं जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उकोसेणं वणस्सइकालो' हे भदन्त ! संज्ञी जीव का अंतर कितने काल का ગૌતમ ! સંજ્ઞી જીવ સંસી જીવ રૂપે ઓછામાં ઓછા એક અંતમુહૂત સુધી રહે છે અને વધારેમાં વધારે સાગરોપમશત પૃથકૃત્વ પર્યન્ત રહે છે. તે પછી ते नियमथी असशीयाम जपन्न २६ नय छे. 'असण्णी जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं वणस्सइ कालो' भगवन् असशी ७१ असशी पाथी सा પર્યન્ત રહે છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે હે ગૌતમ! અસંજ્ઞી જીવ અસંસીપણાથી ઓછામાં ઓછા એક અંતર્મુહૂર્ત પર્યન્ત રહે છે અને ઉત્કૃષ્ટથી વનસ્પતિ કાળ પ્રમાણ રહે છે. તે પછી તે નિયમથી સંસી જીવ પણાથી ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. વનસ્પતિકાળના સંબંધમાં પહેલાં કેટલિક વાર ४थन ४२पामा मापी गये छे. 'नो सन्नी नो असन्नी साइए अपज्जवसिए' જેઓને સંજ્ઞી અને ને અસંજ્ઞી છે એવી સિદ્ધ જીવ સાદિ અપર્યસિત કાળવાળા હોય છે. અંતર દ્વારનું કથન 'संण्णिस णं अंतरं जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं वणस्सइ कालो है मशवन् જીવાભિગમસૂત્ર Page #1426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१४५ सर्वजीवानां त्रैविध्यनिरूपणम् १४१३ अन्तरं ज्ञातुमीहा ? भगवानाह-गौतम ! अन्तर्मुहूर्तम्-उत्कर्षेण वनस्पतिकालः । 'असण्णिस्स अंतरं जहणणेणं अंतोमुत्त-उक्कोसेणं सागरोपमसयपुहुत्त साइरेगं' असंज्ञिनोऽन्तरं जघन्येनान्तमुहूर्तम्-उत्कर्षेण सागरोपमशतपृथक्त्वं सातिरेकम् । 'तइयस्स णस्थि अंतरं' अपर्यवसितत्वात्तृतीयस्य सिद्धस्य नास्त्यन्तरम् । 'अप्पाबहु०' एषामल्पबहुत्वविचारे 'सव्वत्थोवा सन्नी' सर्वस्तोकाः संज्ञिनः 'नो सन्नी नो असन्नी अणंतगुणा' तेभ्य उभय प्रतिषेधवर्तिनः सिद्धा अनन्तगुणाः वन स्पतिवर्जितशेषजीवेभ्यः सिद्धानामनन्तगुणत्वात् । 'असण्णी अणंतगुणा' संज्ञिहोता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते है-हे गौतम ! संज्ञी जीव का अन्तर जघन्य से तो एक अन्तर्मुहूर्त का होता है और उत्कृष्ट से वनस्पति काल प्रमाण होता है 'असण्णिस्स अंतरं जहण्णेर्ण अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं सागरोवमसयपुहुत्तं साइरेगं' हे भदन्त ! असंज्ञी जीव का अन्तर कितने काल का होता है ? इस के उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! असंज्ञी जीव का अन्तर जघन्य से एक अन्तमुहूर्त का होता है और उत्कृष्ट से कुछ अधिक सागरोपम शत पृथक्त्व का होता है 'तइयस्स पत्थि अंतरं' तृतीय जीव जो नो संज्ञी नो असंज्ञी रूप सिद्ध जीव है उसका अन्तर नहीं होता है क्योंकि वह सादि अपर्यवसित होता है। _अल्पबहुत्व का विचार-'सव्वत्थोवा सण्णी' हे गौतम ! सब से कम संज्ञी जीव है। 'नो सपणी णो असण्णी अणंतगुणा' इन की સંજ્ઞી જીવનું અંતર કેટલા કાળનું હોય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે-હે ગૌતમ ! સંજ્ઞી જીવનું અંતર જઘન્યથી તો એક અંતમુહૂર્તનું होय छ, मने थी वनस्पति से प्रभानु होय छे. 'असण्णिस्स अंतरं जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं सागरोवमसय पुहुत्तं साइरेग' हे भगवन् असशी જીવનું અંતર કેટલા કાળનું હોય છે ? અસંજ્ઞી જીવનું અંતર જઘન્યથી એક અંતમુહૂર્તનું હોય છે અને ઉત્કૃષ્ટથી કંઇક વધારે સાગરોપમશત પૃથફત્વનું डोय छे. 'तइयस्स णत्थि अंतर' त्रीत ७१२ नो सशी अने । असशी રૂપ સિદ્ધ જીવે છે, તેનું અંતર હોતું નથી કેમકે-એ સાદિ અપર્યાવસિત હોય છે. અ૯૫ બહત્વનું કથન 'सव्वत्थोवा सण्णी' हे गौतम ! सौथी सोछ। सशी ७१ होय छे. 'नो सण्णी नो अण्णी अणंतगुणा' तेन। २त न संशी न मससी ३५ सिद्ध १ छ त मन त छ. 'असण्णी अणंतगुणा' तेना ४२ता मसज्ञी જીવાભિગમસૂત્ર Page #1427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४१४ जीवाभिगमसूत्रे नोऽपेक्षयाऽसंज्ञिनोऽनन्तगुणाः । 'अहवा तिविहा सव्वजीवा पन्नत्ता' तं जहाभवसिद्धिया-अभवसिद्धिया नो भवसिद्धिया नो अभवसिद्धिया' अथवा त्रिविधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-केचन भवेऽस्मिन जन्मनि सिद्धि र्येषां ते भवसिद्धिकाः-भव्याः १ अभवसिद्धिकाः अभव्याः २, तृतीयपक्षे नो भव सिद्धिका नो अभवसिद्धिकाः सिद्धास्ते तु-संसारातीतत्वाद् भवसिद्धिकत्वा भवसिद्धिकत्वअपेक्षा नो संज्ञी नो असंज्ञी रूप सिद्ध जीव अनन्तगुणें अधिक हैं। 'असण्णी अणंतगुणा' इनकी अपेक्षा असंज्ञी अनन्तगुणें अधिक हैं संज्ञी जीवों को जो सब से कम कहा गया है-उसका कारणयह है कि समस्त जीव राशि में से केवल देव नारक गर्भज तिर्यग् और गर्भज मनुष्य इन्हें ही संज्ञी कहा गया है इनकी अपेक्षा जो नो संज्ञी नो असंज्ञी जीवों को अनन्तगुणा कहा हैं उसका कारण वनस्पतिकायिक सिवाय शेष जीवों की अपेक्षा सिद्ध जीव अनन्तगुणां कहे गये हैं। तथा जो असंज्ञियों को अनन्तगुणा कहा गया है वह वनस्पतियों में सिद्धों की अपेक्षा अनन्तगुणता है इस लिये कहा गया है 'अहवातिविहा सव्व जीवा प०' अथवा इस रीति के अनुसार भी समस्त जीव तीन प्रकार के हैं-'त जहा-'भवसिद्धिया, अभवसिद्धिया, नो भवसिद्धिया नो अवभसिद्धिया' जैसे-भवसिद्धिक अभवसिद्धिक और नो भवसिद्धिक नो अभवसिद्धिक ३ इसी भव में जिन्हें सिद्धि प्राप्त हो जाती है वे भवसिद्धिक भव्य हैं और जो अभव्यजीव हैं वे अभवसिद्धिक है तथा जो न भवसिद्धिक हैं और न अभवसिद्धिक हैं ऐसे અનંતગણું વધારે છે. સંસી જીવને જે સૌથી ઓછા કહેવામાં આવ્યા છે. તેનું કારણ એ છે કે સઘળી જીવ રાશીમાંથી કેવળ દેવ, નારક, ગર્ભ જ, તિર્યચ, અને ગર્ભજ મનુષ્ય એમનેજ સંસી કહેવામાં આવે છે. તેના કરતાં જે ને સંજ્ઞી ને અસંજ્ઞી જીવેને અનંતગણા કહ્યા છે તેનું કારણ વનસ્પતિકાયિક શિવાય બાકિના જીની અપેક્ષાથી સિદ્ધ જીવોને અનંતગણ કહેવામાં આવેલ છે. તે છે તથા અસંજ્ઞિને જે અનંતગણ કહેવામાં આવ્યા છે, તે વનસ્પતિમાં सिद्धाना ४२तां मानता। पाछे तथा त प्रमाणे यामां मावेस छे. 'अहवा तिविहा सव्व जीवा पण्णत्ता' अथवा 24 ते ५ सय २॥ उपमा सावता छ. 'तं जहा अभवसिद्धिया भवद्धिया नो भवसिद्धिया नो अभवसिद्धिया જેમકે–ભવસિદ્ધિક, અભવસિદ્ધિક અને નો ભવસિદ્ધિક ને અભાવસિદ્ધિક આ ભવમાંજ જેઓને સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થઈ જાય છે તેઓ ભવસિદ્ધિક ભવ્ય છે. અને જે અભવ્ય છે, તેઓ અભવસિદ્ધિક છે. તથા જેઓ ભવસિદ્ધિક ન હોય અને અભિવસિદ્ધિક પણ ન હોય એવા સિદ્ધ જીવ ને ભવસિદ્ધિક જીવાભિગમસૂત્ર Page #1428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. १० सू. १४५ सर्वजीवानां त्रैविध्यनिरूपणम् १४१५ विशेषणबिहीना एव । 'अणादीया सपज्जवसिया भवसिद्धिया' अनादिकाः सपर्यवसिता भवसिद्धिकाः १ 'अणाइया अपज्जवसिया अभवसिद्धिया' अनादिका अपर्यवसिता अभवसिद्धिका, अभवसिद्धिकोहि - अनाद्यपर्यवसितोऽभवसिद्धिकत्वात् अन्यथाऽभवसिद्धिकत्वाऽयोगादिति । 'साई अपज्जवसिया नो भवसि - द्धिया नो अभवसिद्धिया' साद्यपर्यवसितो नो भवसिद्धिको नो अभवसिद्धिकः, सिद्धस्य संसारक्षयात् प्रादुर्भूतस्य पुनः प्रतिपाताऽसंभवात् । अथाऽन्तरमेतेषामाह - 'तिरहंपि नत्थि अंतरं' त्रयाणामप्यन्तरं नास्ति भवसिद्धिकस्य अनादि सपर्यवसितस्य भवसिद्धिकत्वापगमे पुनर्भवसिद्धिकत्वाऽयोगात्, १ अभवसिद्धिकस्याऽपर्यवसितत्वेन सदा तद्भावापरित्यागात् २ तृतीयसिद्ध जीव नो भवसिद्धिक नो अभवसिद्धिक हैं। सिद्धों में संसारातीत होने से न भव्यत्व भाव रहता है और मुक्ति प्राप्त कर लेने से न अभव्यत्व भाव रहता है 'अणाइया सपज्जवसिया' भवसिद्धिक जीव अनादि सपर्यवसित होते हैं और 'अणाइया अपज्जवसिया अभवसिद्धिया' अभवसिद्धिक जीव अनादि अपर्यवसित होते हैं । तथा - 'साई अपज्जबसिया नो भवसिद्धिया नो अभवसिद्धिया' नो भवसिद्धिक नो अभवसिद्धिक जीव सादि अपर्यवसित होते हैं । इन 'तिष्णंषि नत्थि अंतरं' तीनों प्रकार के जीवों में अन्तर नहीं है । तात्पर्य यह है कि जो भवसिद्धिक अनादि अपर्यवसित होते हैं उनमें पुनः भवसिद्धिकत्व से अपनय हो जाने पर भवसिद्धिकत्व का अभाव रहता है अतः यहां अन्तर का विचार नहीं हुआ है तथा जो अभवसिद्धिक जीव हैं उनमें अनादि अपर्यवसितता विद्यमान रहने ના અભવસિદ્ધિક છે. સિદ્ધો સંસારાતીત હોવાથી તેમાં ભવ્યત્વભાવ હોતા નથી તેમજ મુક્તિ પ્રાપ્ત કરી લેવાથી અભવ્ય ભાવ પણ તેએમાં રહેતા નથી. 'अणाइया सपज्जवसिया भवसिद्धिया' लवसिद्धिल अनाहि सपर्यसित होय छे. मने 'अणाइया अपज्जवसिया अभवसिद्धिया' अलवसिद्धि वो मनाहि पर्यवसित होय छे तथा 'साई अपज्जवसिया नो भवसिद्धिया नो अभवसिद्धिया' ના ભવસિદ્ધિક ને અભવસિદ્ધિક જીવ સાદિ અપર્યવસિત હોય છે. તથા ' तिपि नत्थि अंतरं' मात्र प्रारना वोभां अंतर होतु नथी. मा કથનનું તાપ` એ છે કે-જે ભવસિદ્ધિક અનાદિ સપ વસિત હોય છે. તેઓમાં ફરીથી ભવસિદ્ધિકત્વના અપનય થઇ જવાથી ભવસિદ્ધિકપણાના અભાવ રહે છે. તેથી અહીંયા તેમના અંતરને વિચાર કરવામાં આવેલ નથી. તથા જે અભવસિદ્ધિક જીવ છે. તેમાં અનાદિ અપવસિતપણું વિદ્યમાન રહે જીવાભિગમસૂત્ર Page #1429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४१६ जीवाभिगमसूत्रे स्याऽपर्यवसितत्वात् ३ नास्त्यन्तरम् । 'अप्पाबहु०' एतेषां कतरे कतरेभ्योऽल्पा वा०' गौतम ! 'सव्वत्थोवा अभवसिद्धिया' सर्वस्तोका अभवसिद्धिकाः अभव्यानां जघन्ययुक्तानन्तकतुल्यत्वात् । 'नो भवसिद्धिया नो अभवसिद्धिया अनंतगुणा' एभ्य एते नो भवसिद्धिका नो अभवसिद्धिका अनन्तगुणाधिकाः सिद्धानामभव्येभ्योऽनन्तगुणत्वात् । 'भवसिद्धिया अणंतगुणा' एभ्यो भवसिद्धिका अनन्तगुणाधिकाः, भव्यराशेः सिद्धिंगतेभ्योऽप्यनन्तगुणत्वात् । पुनश्च 'अहवा तिविहा सव्वजीवा पन्नत्ता-तं जहा-तसा थावरा नो तसा नो थावरा' अथवाके कारण उसका अभाव हो नहीं सकता है अतः यहां पर भी अन्तर आने का प्रश्न उपास्थत नहीं होता है तथा तृतीय प्रकार के जो जीव हैं उनमें सादि अपर्यवसितता विद्यमान रहती है अतः उस अपर्यवसितता का अभाव होता नहीं है इसलिये यहां पर भी अन्तर नहीं आ सकता है। अल्पबहुत्व का विचार-'सव्वत्थोवा अभवसिद्धिया' अभवसिद्धिक जो जीव हैं वे सब से कम हैं क्योंकि इनका प्रमाण जघन्य युक्तानन्त बराबर हैं । 'नो भवसिद्धिक नो अभवसिद्धिक जीव इनसे अनन्तगुणें अधिक हैं । क्योंकि अभव्यों की अपेक्षा सिद्ध अनन्तगणें कहे गये हैं। इनकी अपेक्षा "भवसिद्धिया अणंतगुणा' भवसिद्धिक जीव अनन्तगुणें हैं क्योंकि भव्यराशि सिद्धराशि से अनन्त गुणी कही गई है। 'अहवातिविहा सव्वजीवा पण्णत्ता' अथवा इस रीति વાના કારણે તેને અભાવ થઈ શક્તો નથી તેથી અહીંયાં પણ અંતર આવવાને પ્રશ્ન જ ઉપસ્થિત થતા નથી. તથા ત્રીજા પ્રકારના જે જીવે છે તેમાં સાદિ અપર્યવસિતપણું વિદ્યમાન રહે છે તે કારણથી એ અપર્યવસિતપણાને અભાવ થઈ શકતો નથી. તેથી તેઓમાં પણ અંતર આવી શકતું નથી. અલ્પબહુપણાનું કથન 'सव्वत्योवा अभवसिद्धिया' 2 समपसिद्धि १ छ तेसा सौथी माछ। છે કેમકે તેમનું પ્રમાણ જઘન્યથી યુક્ત અનંત બરાબર છે. ને ભવસિદ્ધિક અને નો અભાવસિદ્ધિક તેનાથી અનંતગણું વધારે છે. કેમકે–અભવ્યના કરતાં સિદ્ધ અનંતગણું વધારે છે. કેમકે–અભવ્યના કરતાં સિદ્ધ અનતગણું કહેવામાં मावा छे. तेन। ४२di ‘भवसिद्धिया अणतगुणा' लपसिद्धि ७१ मनतम છે. કેમકે–ભવ્યરાશિ સિદ્ધ રાશિના કરતાં અનંતગણી કહેવામાં આવેલ છે. 'अहवा तिविहा सव्व जीवा पण्णत्ता' अथवा मारीत ५ सधणार જીવાભિગમસૂત્ર Page #1430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१४५ सर्वजीवानां त्रैविध्यनिरूपणम् १४१७ त्रिविधाः सर्वजीवाः येकेऽपि संसारिणोऽसंसारिणश्च, तत्र केचन-त्रस्यन्तिभयादुद्विजन्ति तापादि पाडिता वा छायादि देशं गच्छन्त्याश्रयन्ते ये ते त्रसाः १ स्थावराः २ तृतीयाः नोत्रसा नो स्थावराः सिद्धाः-३ प्रज्ञप्ताः। ___ अथ कायस्थितिमेतेषामाह-'तसस्स भंते ! कालओ केवच्चिरं होइ ? जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं-उक्कोसेणं दो सागरोवमसहस्साइं साइरेगाई' त्रसस्य खलु भदन्त ! कायस्थितिः कियच्चिरं० ? भगवानाह-गौतम ! अन्तर्मुहूर्त जघन्येन-उत्कर्षण द्वे सागरोपमसहस्रे सातिरेके । 'थावरस्स संचिटणा वणस्सइकालो' स्थावरस्य कायस्थितिवनस्पतिकालः स च प्रसिद्धाः । 'नो तसा नो थावरा साई अपज्जवसिया' ये च-त्रसा नो स्थावरास्ते सादिका अपर्यवसिताः। ____ अथाऽन्तरमे तेषाम्-'तसस्स अंतरं वणस्सइकालो' वनस्पतिकालं यावत् त्रससे भी समस्त जीव तीन प्रकार के कहे गये हैं जैसे 'तसा, थावरा, नो तसा नो थावरा' त्रस स्थावर और नो त्रस नो स्थावर 'तसस्सणं भंते ! कालओ०' हे भदन्त ! बस त्रसरूप से कितने काल तक रहता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'जह. अंतो० उक्को० दो सागरोवमसहस्साइं साइरेगाई' हे गौतम ! बस त्रसरूप से कम से कम एक अन्तमुहूर्त तक रहता है और अधिक से अधिक सातिरेक कुछ अधिक दो हजार सागरोपम तक रहता है 'थावरस्स संचिट्ठणा वणस्सइकालो' स्थावर की कायस्थिति का काल वनस्पतिकाल प्रमाण है वनस्पतिकाल का प्रमाण पीछे कह दिया गया है। तथा जो 'नो तसा नो थावरा' जीव नो त्रस नो स्थावर हैं-सिद्ध हैं-उनकी कायस्थिति का काल 'साइ अपज्जवसिया' सादि अपर्यवसित है। इनके अन्तर का कथन-'तसस्स अंतरं वणस्सइकालो' त्रस का ५४२ना हुवामा सावता छ. सम-'तसा थावरा नो तसा नो थवरा' अस स्था१२, भने न स नो स्थावर 'तसस्स णं भंते ! कालओ केवच्चिरं होई' है ભગવદ્ ! ત્રસ ત્રપણાથી કેટલે કાળ રહે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ । छ, 'जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं दो सागरोवमसहस्साइं साइरेगाई' હે ગૌતમ ! ત્રસ ત્રાસપણાથી ઓછામાં ઓછા એક અંતમુહૂર્ત પર્યન્ત રહે છે. અને વધારેમાં વધારે સાતિરેક-કંઈક વધારે બે હજાર સાગરેપમ પર્યન્ત २ छ 'थावरस्स सचिटणा वणस्सइकालो' स्था२नी यस्थितिमा १ न. સ્પતિકાળ પ્રમાણને છે. વનસ્પતિકાળનું પ્રમાણ પહેલા કહેવામાં આવી ગયેલ छ. तथा 'नो तसा नो थावरा' २ न स मन न। स्था१२ सिद्ध १ छ तेमनी यस्थितिमा 'साइ अपज्जवसिया' साह ५य सित छ. जी० १७८ જીવાભિગમસૂત્રા Page #1431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ जीवाभिगमसूत्रे स्यान्तरम् । थावरस्स अंतरं दो सागरोवमसहस्साइं साइरेगाई, णो तस 'थावरस्स णत्थि अंतरं' स्थावरस्यान्तरं द्वे सागरोपमसहस्र सातिरेके, नो त्रस स्थावरस्यान्तरं नास्ति, 'अप्पा बहु०' अल्पबहुत्वम्-भदन्त ! सानां-स्थावराणां-नो त्रसस्थावराणां च कतरे कतरेभ्योऽल्पा वा बहुका तुल्याविशेषाधिकावेति प्रश्ने भगवानाह-हे गौतम ! 'सव्वत्थोवा तसा' सर्वस्तोकास्त्रसाः शेषजीवाऽपेक्षया, 'नो तसा नो थावरा अनंतगुणा' नो तसा नो स्थावराचाऽनन्तगुणाः 'स्थावरा अणंतगुणा' एभ्यः स्थावराः अनन्तगुणाः सिद्धेभ्योऽपि स्थावरा अनन्तगुणाः। 'सेत्तं तिविहा सव्वजीवा पन्नत्ता' स एते त्रिविधाः सर्वजीवाः, इति ॥सू० १४५॥ ___ सम्प्रति चतुर्विधजीवप्रतिपत्तिमाह मूलम् तत्थ जे ते एवमासु चउव्विहा सव्वजीवा पन्नत्ता ते एवमाहंसु-तं जहा मणजोगी वइजोगो कायजोगी अजोगी। मणजोगीण भंते ! जहन्नेणं एक्कं समय उक्को. अन्तर वनस्पतिकाल प्रमाण हैं 'थावरस्स अंतरं दो सागरोवमसहस्साई साइरेगाई' स्थावर जीव का अन्तर कुछ अधिक दो हजार सागरोपम का है । 'णो तस थावरस्स णस्थि अंतरं' जो जीव नो बस नो स्थावर हैं-सिद्ध हैं-उनका अन्तर नही होता है। इनके अल्पबहुत्व का विचार-'सव्वत्थोवा तसा, नो तसा नो थावरा अणंतगुणा, थावरा अणंतगुणा' सब से कम त्रस जीव है इनकी अपेक्षा नो त्रस नो स्थावर जीव अनन्तगुणे अधिक हैं । इनकी भी अपेक्षा स्थावर अनन्तगुणे अधिक हैं। ‘से तं तिविहा सच्च जीवा पन्नत्ता' इस प्रकार से समस्त जीव तीन प्रकार के कहे गये हैं ॥१४५॥ એમના અંતર દ્વારનું કથન 'तसस्स अंतरं वणस्सइकालो' सय वोनु मत२ वनस्पति ४ प्रभानु छ. 'थावरस्स अंतरं दो सागरोवमसहस्साइं साइरेगाई' स्था१२ नु मत२ ४४ धारे मे डन्त२ सायमनु छ. 'णो तसथावररस णत्थि अंतरं' २ प न स भने । स्था१२-सिद्ध छ तेसोनु मत२ लातु नथी. तभना २५८५ महुपयनु ४थन-'सव्वत्थोवा तसा, नो तसा नो थावरा अणंत गुणा' सौथी माछ। स ७ छ. तेन। ४२di न स नो स्था१२ ७१ मत पधारे छे. 'सेत्तं तिविहा सव्वजीवा पण्णत्ता' २ रीत सघा જીવે ત્રણ પ્રકારના કહેવામાં આવેલા છે. સૂ. ૧૪૫ છે જીવાભિગમસૂત્ર Page #1432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१४६ जीवानां चातुर्विध्यनिरूपणम् १४१९ सेणं अतो मुहत्तं एवं वइजोगी विकायजोगी जहन्नेण अंतो मुहत्त उकोसेणं वणस्सइ कालो अजोगी सादीए अपज्जवसिए । मणजोगिस्स अंतरं जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं वणस्सइ कालो एवं वइजोगिस्स वि कायजोगिस्स अंतरं जहणणेणं एक समयं उक्कोसेणं अंतोमुहुत्तं । अजोगिस्स णस्थि अंतरं अप्पा बहु०सव्वत्थोवा मणजोगी वइजोगी असंखेज्जगुणा अजोगी अणंतगुणा कायजोगी अणतगुणा ॥१४६॥ छाया-तत्र खलु ये ते एवमुक्तवन्तः तद्यथा-मनोयोगिनो वचोयोगिनः काययोगिनोऽयोगिनः । मनोयोगी खलु भदन्त ! जघन्येनैकं समयमुत्कर्षेणान्तमुहूर्तम्, एवं वचोयोगी अपि काययोगी जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण वनस्पतिकाल: अयोगी सादिकोऽपर्यवसितः। मनोयोगिनोऽन्तरं जघन्येनान्तर्मुहूत्कर्षेण वनस्पतिकालः, एवं वचो योगिनोऽपि काययोगिनोऽनन्तरं जघन्येनैकं समयमुत्कर्षेणाऽन्त मुहूर्तम् । अल्पबहुत्वम् ० सर्वस्तोका मनोयोगिनः, वचोयोगिनः असंख्येयगुणाः अयोगिनोऽनन्तगुणाः काययोगिनोऽनन्तगुणाः ॥सू० १४६॥ ____टीका-'तत्थ णं जे ते एवमाहंसु चउव्विहा सव्वजीवा पन्नत्ता ते एवमासु तं जहा-मणजोगी वइजोगी कायजोगी अजोगी, तत्र जीवभेदप्रस्तावे, ये ते पूर्वाचार्याः एवमुक्तवन्तः सर्वे जीवाश्चतुर्धा भेदैविभाजितास्ते एवमभिप्रायवन्तः सन्तः तद्यथा-मनोयोगिनः समनस्काः १ वचोयोगिनः २ वचसा व्यवहारकर्तारः-मनोयोगरहितवाग्योगवान् द्वीन्द्रियादिः काययोगिनः ३ अयोगिनःमनोवाकायरहिताः ४ । 'मणजोगीणं-भंते ! जहन्नेणं एक्कं समय-उक्कोसेणं 'तत्थ णं जे ते एवमाहंसु चउब्विहा जीवा पन्नत्ता'-इत्यादि । टीकार्थ-जीव प्रभेद के प्रस्ताव में जो ऐसा कहते हैं कि सर्व जीव चार प्रकार के हैं-'ते एवमाहंसु' वे इस विषय में इस प्रकार से स्पष्टी करण करते हैं-'मण जोगी, वइ जोगी, काय जोगी, अजोगी' मनोयोगी' वचनयोगी, काययोगी और अयोगी 'मणोजोगीणं भंते ! जह 'तत्थ णं जे ते एवमाहंसु चउव्विहा सव्वजीवा पण्णत्ता' या ટીકાઈ–વેના ભેદ કથનના પ્રસ્તાવમાં જે એવું કહેવામાં આવે છે કે સર્વ ७ यार ४२ना ४ा छे. 'ते एवमाहंसु' तो 241 समयमा मारीते २५ष्टी ४२११ ४२ छ. 'मणोजोगी, वइजोगी, कायजोगी, अजोगी' मनायोगी, क्यनयोगी, ययोगी, सने भयी. 'मणोजोगीणं भंते ! जपणेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं જીવાભિગમસૂત્ર Page #1433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४२० जीवाभिगमसूत्रे अंतोमुहुत्तं' मनोयोगिनः खलु भदन्त ! मनोयोगितया कालतः कियच्चिरम् ? भगवानाह-गौतम ! जघन्येनैकं समयं यावद्भवन्ति उत्कर्षेणाऽन्तर्मुहूर्तम् तथा च जीवस्वभावतया नियमत उपरमाद् भाषकवत् । 'एवं वचो योगिनोऽपि ज्ञेयः। कायजोगी जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं'-उक्कोसेणं वणस्सइकालो' कायजोगी-एकेन्द्रियादिरन्तर्मुहूर्त जघन्यतो द्वीन्द्रियादिभ्यः उद्धृत्य अन्तर्मुहूर्त पूथि यादौ स्थित्वा भूयः कस्याऽपि द्वीन्द्रियादौ गच्छति उत्कर्षेण वनस्पतिकालः प्रागुक्तस्वरूपः । 'मणजोगिस्स अंतरं जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं-उक्कोसेणं वणस्सइकालो' मनोयोगिनोऽन्तरं जघन्येनान्तर्मुहूर्त्तम्, ततो भूयो विशिष्ट मनोयोगपुद्गलग्रहण सम्भवात् । उत्कर्षेणा वनस्पतिकालः, तावन्त कालं स्थित्वा भूयो मनोयोगिषु आगमनसंभवात्, ‘एवं वइजोगिस्स वि' एवं वचोयोगिनोऽपि जघन्यत उत्कएक्कं समयं उक्को० अंतो' हे भदन्त ! जो जीव मनोयोगी है वह मनोयोगी रूप से कितने समय तक रहता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! मनोयोगी मनोयोगी रूप से कम से कम एक समय तक रहता हैं और अधिक से अधिक एक अन्तर्मुहूर्त तक रहता है । इसके बाद वह भाषक की तरह नियमतः उस योग से उपरमित हो जाता है ‘एवं वइजोगी वि' इसी तरह से वचनयोगी भी वचनयोगी रूप से कम से कम एक समय तक और अधिक से अधिक एक अन्तर्मुहूर्त तक बना रहता है बाद में वह भी उस योग से उपरमित-रहित हो जाता है काययोग ७ प्रकार का है औदारिक काययोग १ औदारिक मिश्रकाययोग २ वैक्रिय काययोग ३ वैक्रिय मिश्र काययोग ४ आहारक काययोग ५ आहारकमिश्र काययोग ६ और कार्मण काययोग ७ इनमें से किसी एक काययोग वाला जीव हे भदन्त ! कितने अंतोमुहत्तं भगवन् ! २१ भनायोगी छ, त भनायागी पाथी टा કાળ પર્યન્ત રહે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે-હે ગૌતમ ! મનાયેગી મનોવેગી પણાથી ઓછામાં ઓછા એક સમય પર્યન્ત રહે છે. અને વધારેમાં વધારે એક અંતમુહૂર્ત પર્યન્ત રહે છે. તે પછી તે ભાષકની भनियमत: ये योगथी २हित ७ जय छे. 'एवं वइजोगी वि' से પ્રમાણે વચનગી પણ વચનાગી પણાથી ઓછામાં ઓછા એક સમય પર્યન્ત અને વધારેમાં વધારે એક અંતમુહૂર્ત પર્યન્ત બનેલા રહે છે. તે પછી તે પણ એ ચાગથી રહિત થઈ જાય છે. કાગ સાત પ્રકાર હોય છે. તે આ પ્રમાણે છે.-દારિક કાય ગ ૧ ઔદારિક મિશ્ર કાય યોગ ૨, વૈકિય કાય યોગ ૩ વૈકિય મિશ્રકાય ગ ૪, આહારક કાય ગ ૫ આહારક મિશ્નકાય ગ ૬ અને કામણ કાય જીવાભિગમસૂત્ર Page #1434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१४६ जीवानां चातुर्विध्यनिरूपणम् १४२१ पतश्चान्तरं विज्ञेयम् 'काय जोगिस्स जहन्नेणं एक्कं समय-उक्कोसेणं अंतोमुहुत्तं काययोगिनकायोदारिककायवतो जघन्येनैक समयम् उत्कर्षेणान्तर्मुहूर्तम्-परिसमय तक काययोगी रूप से रहता है ? तो इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं हे गौतम ! काययोगी वाग्योग और मनोयोग विकल एकेन्द्रियादि जीव जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त तक और 'उक्कोसेणं वणस्सइकालो' उत्कृष्ट से वनस्पतिकाल प्रमाण काययोगी रूप से रहता है इसके बाद वह अन्य योगी रूप में बदल जाता है । काययोगी का जो कायस्थितिकाल जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का बतलाया गया है वह काययोगी एकेन्द्रियादिक जीव दीन्द्रियादिक से उर्द्धतना करके पृथिवी आदिकों में एक अन्तर्मुहूर्त तक रह कर पुनः द्वीन्द्रियादिकों में चला जाता है इस अपेक्षा से कहा गया है। अन्तर कथन-'मणजोगिस्स अंतरं जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो' मनोयोगी का अन्तर जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का है और उत्कृष्ट से वनस्पतिकाल प्रमाण है । इसके बाद पुनः वह जीव विशिष्ट मनोयोग्य पुद्गल द्रव्यों का ग्रहण कर लेता है । 'एवं वह जोगिस्स' इतना ही अन्तर वचन योगी का भी जानना चाहिये 'कायजोगिस्स जहण्णेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं अंतोमुहुत्तं' काय ગ ૭ આમાંથી કોઈ પણ એક કાય ગ વાળો જીવ હે ભગવન્! કેટલા સમય પર્યન્ત કાયયાગી પણાથી રહી શકે છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે હે ગૌતમ ! કાયાગ, મ ગ, અને વાગ્યેગ વાળા એકેન્દ્રિય । धन्यथी मे मतभुत यन्त भने 'उक्कोसेण वणरसइकालो' ઉત્કૃષ્ટથી વનસ્પતિ કાળ પ્રમાણ કાયયેગી પણાથી રહી શકે છે. તે પછી તે બીજા વેગ પણુથી બદલાઈ જાય છે. કાય ગીને કાયસ્થિતિને કાળ જે જઘન્યથી એક અંતમુહૂર્ત પર્યન્તને કહેવામાં આવેલ છે. તે કાયેગી એકેન્દ્રિયાદિક જીવ બે ઈકિયાદિ પણાથી ઉદ્વર્તન કરીને પૃથ્વી વિગેરેમાં એક અંતર્મહતું પર્યન્ત રહીને ફરીથી દ્વીન્દ્રિય વિગેરેમાં ચાલ્યા જાય છે. આ અપેક્ષાથી કહેવામાં આવેલ છે. मत२ द्वा२नु ४थन 'मणजोगिस्स अंतरं जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो' भनीયોગીનું અંતર જઘન્યથી એક અંતમુહૂર્તનું અને ઉત્કૃષ્ટથી વનસ્પતિ કાળ પ્રમાણનું છે. તે પછી ફરીથી તે જીવ મને યોગ્ય પુદ્ગલ દ્રવ્યને ગ્રહણ કરી सेछ. 'एवं वइजोगिस्स' मासु मत२ क्यन योगवाणानु ५५ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४२२ जीवाभिगमसूत्रे पूौंदारिकशरीरपर्याप्तिपरिसमाप्त्यपेक्षं सूत्रम् तत्र-विग्रहसमयादारभ्य यावदौदारिकशरीरपर्याप्तिपरिसमाप्ति स्तावदन्तर्मुहूर्तम् तत उत्कर्पतोऽन्तर्मुहूर्त विवेकः । ' अजोगिस्स नत्थि अंतर' अयोगिः साद्यपर्यवसितस्यान्तरं नास्ति अपर्यवसितत्वात् । 'अप्पाबहु०' सव्वत्थोवा मणजोगी' अल्पबहुत्वविचारणायां सर्वस्तोका मनोयोगिनः, देव-नारक-गर्भज-तिर्यक्-पश्चेन्द्रियमनुजानामेव मनोयोगित्वात् । 'वइजोगी असंखेजगुणा' तेभ्यो वचोयोगिनोऽसंख्येयगुणाः जोगी का अन्तर जघन्य से एक समय का है और उत्कृष्ट से एक अन्तर्मुहर्त का है जघन्य रूप से अन्तर प्रतिपादन करने वाला यह सूत्र औदारिककाययोग की अपेक्षा करके कहा गया है क्योंकि दो समय वाली अपान्तराल गति में एक समय का अन्तर होता है और उत्कृष्ट से जो एक अन्तमुहर्त का अन्तर कहा गया है वह परि पूर्ण औदारिक शरीर पर्याप्ति की परिसमाप्ति की अपेक्षा से कहा गया है क्योंकि विग्रह समय से लेकर औदारिक शरीर पर्याप्ति की पूर्णता तक एक अन्तमुहूर्त का अन्तर होता है 'अजोगिस्स नत्थि अंतरं' सादि अपर्यवसित अयोगी के अन्तर अपर्यवसित होने के कारण नहीं होता है। अल्पबहुत्व का विचार–'सव्वत्थोवा मणजोगी' मनोयोगी सब से कम है क्योंकि देव, मनुष्य, नारक, गर्भज, पञ्चेन्द्रिय तिर्यश्च, और मनुष्य ये सब ही मनोयोगी होते है 'वइजोगी असंखेज्जगुणा' समा. 'काययोगिस्स जहण्णेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं अंतोमुहुत्तं' કાય ગીનું અંતર જઘન્યથી એક સમયનું છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી પણ એક અંતમુહૂર્તનું અંતર છે. જઘન્ય પણુથી અંતરનું પ્રતિપાદન કરવાવાળું આ સૂત્ર ઔદારિક કાયયેગની અપેક્ષાથી કહેવામાં આવેલ છે. કેમકે-બે સમય વાળી અપાન્તરાલ ગતિમાં એક સમયનું અંતર હોય છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી એક અંતમુહૂર્તનું જે અંતર કહ્યું છે તે સંપૂર્ણ દારિક શરીર પર્યામિની સમાપ્તિની અપેક્ષાથી કહેવામાં આવેલ છે. કેમકે વિગ્રહ સમયથી લઈને ઔદારિક શરીર પર્યાસિની પૂર્ણતાપર્યન્ત એક અંતમુહૂર્તનું અંતર હોય છે. 'अजोगिस्स नत्थि अंतरं' साह २५५यसित अयोगीन मत२ २५५ वसित હોવાના કારણે હોતું નથી. અ૯૫ બહત્વનું કથન 'सव्वत्थोवा मणजोगी' मनायगी सौथी सोछ। छ. म देव, मनुष्य, નારક, ગર્ભ જ, પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ અને મનુષ્ય એ બધાજ મનાયેગી હોય છે જીવાભિગમસૂત્ર Page #1436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रद्योतिका टीका प्र. १० सू. १४६ जीवानां चातुर्विध्यनिरूपणम् ९४२३ द्वि- त्रिचतुरसंज्ञिपञ्चेन्द्रियाणां वाग्योगित्यात् । 'अजोगी अनंतगुणा' तेभ्योऽयोगिनोऽनन्तगुणाः सिद्धानामनन्तत्वात् । 'कायजोगी अनंतगुणा' तेभ्यः काययोगिनोऽनन्तगुणाः वनस्पतीनां सिद्धेभ्योऽप्यनन्तत्वात् इति ॥ १४६ ॥ ० प्रकारान्तरेण चातुर्विध्यम् - मूलम् - अहवा चउव्विहा सव्वजीवा पन्नत्ता तं जहा इत्थवेयगा पुरिसवेयगा नपुंसगवेयगा अवेयगा इत्थिगाणं भंते! इत्थवेयपत्ति कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ( एगेण आए सेण० ) पलियसयं दसुत्तरं अट्ठारस चोद्दस पलितपुहुत्त समओ जहण्णो पुरिसवेदस्स जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं सागरोवमपुहुत्त साइरेंगे नपुंसगवेयस्स जहन्नेणं एकं समयं उक्कोसेणं अगतं कालं वणस्सइ कालो अवेए दुविपन्नत्ते साईए वा अपज्जवसिए साईए वा सपज्जवसिए से जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं अंतोमुहुत्तं । इत्थवेयस्स अंतरं जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं वणस्सइ कालो पुरिसवेयस्स जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं वण Fat कालो । नपुंसगवेयस्स जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोवचनयोगी इनकी अपेक्षा असंख्यातगुणें अधिक हैं क्योंकि द्वीन्द्रिय, तेइन्द्रिय, चौइन्द्रिय, और असंज्ञी पञ्चेन्द्रिय ये सब वचनयोगी होते हैं 'अजीगी अनंतगुणा' इनकी अपेक्षा अयोगी अनन्तगुणें हैं । क्योंकि सिद्ध अनन्तगुणें हैं । 'कायजोगी अनंतगुणा' इनकी अपेक्षा काययोगी अनन्तगुणें हैं। क्योंकि वनस्पतिकायिक सिद्धों से भी अनन्तगुणें हैं ॥ १४५ ॥ 'वइजोगी असंखेज्जगुणा' वथन योगी तेमना पुरती असंख्यातगा वधारे छे કેમકે દ્વીન્દ્રિય તેઇઇંન્દ્રિય ચૌઇન્દ્રિય અને અસજ્ઞી પંચેન્દ્રિય આ બધા વચન योगी होय छे. 'अजोगी अनंतगुणा' तेना ४२तां योगी अनंतंगणा होय छे. भ} सिद्धो अनंतगाथा होय छे. 'कायजोगी अनंत गुणा' तेना रतां अयચેગી અનંતગણા છે. કેમકે–વનસ્પતિ કાયિક સિદ્ધોથી પણ અનંતગણુા होय छे. ॥ सू. १४५ ॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४२४ जीवाभिगमसूत्रे सेणं सागरोवमसयपुहुत्तं साइरेगं । अवेयगा जहा हेटा । अप्पा बहु०सव्वत्थोवा पुरिसवेयगा इथिवेयगा संखेज्जगुणा अवेयगा अणंतगुणा नपुंसगवेयगा अणंतगुणा । अहवा चउव्विहा सव्वजीवा पन्नत्ता तं जहा चक्खुदंसणी अचक्खु दसणी केवलदंसणी । चक्खुदंणी णं भंते ! जहन्नेणं अंतो मुहत्तं उक्कोसेणं सागरोवमसहस्सं साइरेंग अचक्खुदंसणी दुविहे पन्नत्ते अणाईए वा अपज्जवसिए अणाईए वा सपज्जवसिए ओहिदंसणिस्स जहन्नेणं एक्कं समय उक्कोसेणं छाक्ट्री सागरोवमाणं साइरेगाओ केवलदसणी साइए अपज्जवसिए। चक्खुदंसणिस्स अंतरं जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं वणस्तइ कालो अचक्खुदंसणिस्स दुविहस्स नत्थि अंतरं ओहिदंसणिस्स जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं वणस्सइ कालो । केवलदंसणिस्स णत्थि अंतरं अप्पा वहुयं० सव्वत्थोवा ओहिदंसणी चक्खुदंसणी असंखेजगुणा केवल दसणी अणतगुणा अचक्खुदंसणी अणंतगुणा । अहवा चउ. विवहा सव्वजीवा पन्नत्ता तं जहा संजया असंजया संजया संजया नो संजया नो असंजया नो संजयासंजया-४ । संजए णं भंते ! जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं देसूणा पुव. कोडी १ असंजया जहा अन्नाणी २ संजयासंजए जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं देसूणा पुटवकोडी ३ नो संजया नो असं जय नो संजयासंजया संजए साईए अपज्जवसिए ४ । संजयस्स संजयासंजयस्स दोण्हवि अंतरं जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं अव पोग्गलपरिय; देसूणं असंजयस्स आदि दुवे नत्थि अंतरं साईयस्स सपज्जवसियस्स जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं देसूणा पुव्वकोडी चउत्थगस्य णस्थि જીવાભિગમસૂત્ર Page #1438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१४७ जीवानां चातुर्विध्यनिरूपणम् १४२५ अंतरं । अप्पा बहुयं सव्वत्थोवा संजया संजयासंजया असंखेजगुणा नो संजया नो असंजय नो संजयासंजया अणंतगुणा असंजया अणंतगुणा ।सेत्तं चउव्विहा सव्वजीवा पन्नत्ता ॥१४७॥ ___छाया-अथवा-चतुर्विधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-स्त्री वेदकाः पुरुषवेदकाः नपुंसकवेदकाः अवेदकाः ।स्त्रीवेदकाः खलु भदन्त ! स्त्रीवेदक इति कालतः किच्चिरं भवति ? गौतम ! (एकेनादेशेन०) पल्योपमशतं दशोत्तरमष्टादशचतुर्दशपल्योपमपृथक्त्वं, समयो जघन्यः पुरुषवेदकस्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तम्-उत्कपेण सागरोपमशतपृथक्त्वं सातिरेकम्, नपुंसक वेदकस्य जघन्येनैकं समयम्उत्कर्षणानन्तं कालं वनस्पतिकालः । अवेदको द्विविधः प्रज्ञप्तः सादिकोवाऽपर्यवसितः १ सादिकोवा सपर्यवसितः २ स जघन्येनैकं समयमुत्कर्षेणान्तर्मुहूर्तम् । स्त्रीवेदकस्यान्तरं जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण वनस्पतिकालः, पुरुषवेदकस्य जघन्येनैकं समयम्-उत्कर्षेण वनस्पतिकालः, नपुंसकवेदकस्य-जघन्येनान्तर्मुहूतम्-उत्कर्षेण सागरोपमशतपृथक्त्वं सातिरेकम् । अवेदको यथाऽधस्तात् । अल्पबहुत्वम० सर्वस्तोकाः पुरुषवेदकाः, स्त्रीवेदकाः संख्येयगुणाः, अवेदका अनन्तगुणाः, नपुंसकवेदका अनन्तगुणाः । अथवा-चतुर्विधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-चक्षुर्दर्शनीऽचक्षुर्दर्शनीऽवधिदर्शनी केवलदर्शनी। चक्षुर्दर्शनी खलु भदन्त ! जघन्येनान्तर्मुहूर्त मुत्कर्षेण सागरोपमसहस्रं सातिरेकम् अवक्षुर्दर्शनी द्विविधः प्रज्ञप्तः अनादिको वाऽपर्यवसितः १ अनादिको वा सपर्यवसितः २ अवधिदर्शनिनो जघन्येनैकं समयमुत्कर्षेण द्वे षट् षष्ठी सागरोपमाणां सातिरेक केवलदर्शनी सादिकोऽपर्यवसितः । चक्षुदर्शनिनोऽन्तरं जघन्येनान्तर्मुहूर्तम्-उत्कर्षेण वनस्पतिकालः। अचक्षुदर्शनिनो द्विविधस्य नास्त्यन्तरम् अवधिदर्शनिनो जघन्येनान्तर्मुहूर्तम्-उत्कर्षेण वनस्पतिकालः । केवलदर्शनिनो नास्त्यन्तरम् । अल्पबहुत्वम् सर्वस्तोका अवधिदर्शनिनः, चक्षुदर्शननोऽसंख्येयगुणाः, केवलदर्शनिनोऽनन्तगुणाः, अचक्षुर्दर्शनिनोऽनन्तगुणाः । अथवा चतुर्विधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-संयताः १ असंयताः २ संयताऽसंयता: ३ नो संयता नो असंयताः नो संयताऽसंयताः ४ । संयतः खलु भदन्त !, जघन्येनैकं समयम्-उत्कर्षणदेशोना पूर्वकोटिः, असंयतो यथाऽज्ञानी, संयतासंयतो जघन्येनान्तर्मुहूर्तम्उत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटिः, नो संयत नो असंयत नो संयतासंयतः सादिकोऽपर्यवसितः। संयतस्य संयताऽसंयतस्य द्वयोरप्यन्तरं जघन्येनान्तर्मुहूर्तम्-उत्कर्षेणापाधं पुद्गलपरावर्तं देशोनम्, असंयतस्याययोर्द्वयोर्नास्त्यन्तरम् सादिकस्य सपर्यवसितस्य जघन्येनैकं समयमुत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटिः, चतुर्थकस्य नास्त्यन्त जी० १७९ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४२६ जीवाभिगमसूत्रे रम् । अल्पबहुत्वम्० सर्वस्तोकाः संयतासंयताः, संयता असंख्येयगुणाः, नो संयत नो असंयत नो संयतासंयताः अनन्तगुणाः, असंयता अनन्तगुणाः त एते चतुर्विधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः ॥१४७॥ टीका-'अहवा चउव्विहा सव्वजीवा पन्नत्ता तं जहा-इत्थिवेयगा-पुरिसवेयगा नपुंसगवेयगा-अवेयगा' अथवा चतुष्प्रकारकाः सर्वेऽपि जीवाः प्रसिद्धाः तद्यथाकेचन स्त्रीवेदकाः पुरुषवेदकाः नपुंसकवेदकाः अवेदकाः वा भवन्ति । 'इत्थिवेयगाणं भंते ! इत्थि वेयएत्ति कालओ केवच्चिरं ?, गोयमा ! 'एगेण आदेसेणं.' पलियसयं दसुत्तरं अट्ठारसचोद्दसपुहुत्तं, समओ जहण्णो' स्त्रीवेदकः खलु भदन्त ! स्त्रीवेद इति कालतः कियच्चिरं भवति ? भगवानाह-गौतम ! एकेन आदेशेन० पल्योपमशतं दशोत्तरम् अष्टादश चतुर्दशपल्योपमपृथक्त्वं समयो जघन्यः, अयम्भावः-स्त्रीवेदकस्य एकेन प्रकारेण जघन्येनैकं समयं यावत्कायस्थितिः एकेन इस रीति से भी सब जीव चार प्रकार के हैं'अहवा चउव्विहा सव्व जीवा पन्नत्ता' इत्यादि । टीकार्थ-प्रभु ने गौतम से यह कहा है कि-हे गौतम ! जीवों की चतुर्विधता इस रूप से भी होती है जैसे-'इत्थिवेयगा, पुरिसवेयगा, नपुंसगवेयगा, अवेयगा' स्त्रीवेदक, पुरुषवेदक, नपुंसकवेदक और अवेदक 'इत्थिवेयगा णं भंते ! इथिवेदएत्ति कालओ केवच्चिरं होइ' हे भदन्त ! स्त्रीवेदक स्त्रोवेदक रूप से कितने काल तक रहता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! एगेण आएसेणं० पलिय सयदसुत्तरं अट्ठारस चोदसपलितपुहुत्तं समओ जहण्णो' हे गौतम ! किसी एक कथन की अपेक्षा स्त्रीवेद की कायस्थिति जघन्य से एक समय की है और उत्कृष्ट से पूर्वकोटि पृथक्त्व अधिक ११० पल्यो આ રીતે પણ સઘળા જીવે ચાર પ્રકારના કહેલ છે. 'अहवा चउव्विहा सव्व जीवा पण्णत्ता' त्या ટીકાર્ચ–ગૌતમસ્વામીને પ્રભુશ્રીએ એવું કહ્યું કે-હે ગૌતમ! જીવેનું ચાર ४।२५ मारीत ५ थाय छे. सम-'इत्थिवेयगा पुरिसबेयगा, नपुंसगवेयगा, अवेयगा' स्त्री व६४, ५३५ ४४, नपुस १४, मन वह 'इथिवेयगा णं भंते इत्थिवेयएत्ति कालओ केवच्चिरं होई' हे भगवन् स्त्री व स्त्रीव४४५४ाथी टमा ४५ -त २ छ ? २॥ प्रश्नना उत्तरमा प्रभुश्री ४ छ -'गोयमा ! एगेण आएसेणं पलियसयदसुत्तरं अद्वारस चोदस पलितपुहुत्तं समओ जहण्णो' है ગૌતમ! કઈ એક અપેક્ષાથી સ્ત્રીવેદની કાયસ્થિતિ જઘન્યથી એક સમયની છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી પૂર્વ કેટિ પૃથફત્વ અધિક ૧૧૦ એક સે દસ પલ્યોપમની જીવાભિગમસૂત્ર Page #1440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१४७ जीवानां चातुर्विध्यनिरूपणम् १४२७ प्रकारेण-एक पल्योपमशतं पूर्वकोटि पृथक्त्वाऽभ्यधिकम् एकेन प्रकारेणदशोत्तरं पल्योपमशतम् दशाधिकपल्योपमशतमित्यर्थः । उत्कर्षेण-दशोत्तरं पल्योपमशतं पूर्वकोटि पृथक्त्वाऽभ्यधिकम् एकेन प्रकारेण-जघन्येनैकं समयम्पम की है इसका तात्पर्य ऐसा है कि कोई युवति उपशम श्रेणि में वेदत्रय के उपशमन से अवेदकता का अनुभवन करके पुन: उस श्रेणी से पतीत होती हुई कम से कम एक समय तक स्त्रीवेद के उदय को भोगती है द्वितीय समय में वह काल करके देवों में उत्पन्न हो जाती है वहां उसके पुरुषवेद हो जाता है स्त्रीवेद नहीं रहता है इस तरह से उसके स्त्रीवेद जघन्य से एक समय का कहा गया है और उत्कृष्ट जो पूर्व कोटि पृथक्त्व अधिक ११० पल्योपम का कहा गया है उसका तात्पर्य ऐसा है कि कोई जन्तु पूर्व कोटि की आयुवाली मनुष्य स्त्री में या तिर्यक स्त्री में पांच या छह भवों तक उत्पन्न हो जावे फिर वह ईशान कल्प में पचपन पल्योपम प्रमाण की आयुवाली अपरिगृहीत देवियों में देवी की पर्याय से उत्पन्न हो जावे फिर वह वहां से आयुक्षय होने के पुनः पूर्वकोटि की आयु वाली मनुष्य स्त्रियों में या तिर्यक स्त्रियों में उत्पन्न हो जावे और फिर वह द्वितीय बार में ईशान देवलोक में पचपन पल्य की आयु वाली अपरिगृहीत देवियां में उत्पन्न हो जावे तो इस तरह से पूर्वकोटि पृथक्त्व अधिक ११० છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એવું છે કે-કેઈ યુવતિ ઉપશમ શ્રેણિમાં વેદત્રયના ઉપશમથી અદક પણને અનુભવ કરીને ફરીથી એ શ્રેણીથી પતિત થઈને ઓછામાં ઓછા એક સમય પર્યન્ત સ્ત્રી વેદના ઉદયને ભેગવે છે. બીજા સમયમાં તે કાળ કરીને ફરીથી દેમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. ત્યાં તેને પુરૂષ વેદ થઈ જાય છે. સ્ત્રીવેદ રહેતું નથી. આ પ્રમાણે તેઓને સ્ત્રી વેદ જઘન્યથી એક સમયને કહેવામાં આવેલ છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી પૂર્વ કોટિ પૃથકૃત્વ અધિક ૧૦ દસ પપમને કહેવામાં આવેલ છે. એનું તાત્પર્ય એ છે કે-કઈ જીવ પૂર્વ કેન્ટિની આયુષ્યવાળી મનુષ્ય સ્ત્રીમાં અથવા તે તિર્યંચ સ્ત્રીમાં પાંચ અથવા છ ભવ પર્યન્ત ઉત્પન્ન થઈ જાય તે પછી તે ઈશાન ક૫માં ૫૫ પંચાવન પલ્યોપમના પ્રમાણવાળી અપરિગૃહીત દેવિયમાં દેવીની પર્યાયથી ઉત્પન્ન થઈ જાય તે પછી તે ત્યાંથી આયુષ્યને ક્ષય થવાથી ફરીથી પૂર્વકેટિની આયુષ્યવાળી મનુષ્ય સિયામાં અથવા તિર્યંચ સ્ત્રિમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય અને તે પછી તે બીજી વાર ઇશાન દેવલોકમાં ૫૫ પંચાવન પાપમની આયુષ્યવાળી અપરિગ્રહીત દેવિયમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય આ રીતે પૂર્ણકટિ પૃથકત અધિક જીવાભિગમસૂત્ર Page #1441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४२८ जीवाभिगमसूत्रे उत्कर्षेणाऽष्टादशपल्योपमानि पूर्वकोटिपृथक्त्वाऽभ्यधिकानि एकेनादेशेन-जघन्येन पूर्ववत्-उत्कर्षेण चतुर्दशपल्योपमानि पूर्वकोटि पृथक्त्वाऽभ्यधिकानि, एकेनाऽऽदेशेन जघन्येन पूर्ववत् उत्कर्षेण पल्योपमशतं पूर्वकोटिपृथक्त्वाऽभ्यधिकम्, पल्योपम की कायस्थिति काल साबित हो जाता है 'एक्का देसेणं जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं अट्ठारस पलिओवमाइं पुव्वकोडी पुहुत्त मभहियाई' किसी एक कथन की अपेक्षा स्त्रीवेद की कायस्थिति का काल जघन्य से तो एक समय का है और उत्कृष्ट से पूर्वकोटि पृथक्त्वाधिक १८ पल्योपम की है यह इस प्रकार से समझनी चाहिये जैसे-कोई जन्तु पूर्वकोटि प्रमाण की आयुवाली नर स्त्री के रूप में या तिर्यग् स्त्री के रूप में पांच या छह बार उत्पन्न हो गया फिर वहां से मर कर वह ईशान देव लोक में दो बार उत्कृष्ट स्थिति वाली परिगृहीत देवियों के रूप में उत्पन्न हो गई तो इस कथन वादी के मत से इस वेद की कायस्थिति का काल पूर्वोक्त रूप से सध जाता है तृतीय आदेश की अपेक्षा इस वेद की कायस्थिति का काल जघन्य से तो एक समय का है-और उत्कृष्ट से 'चउद्दस पलिओवमाई पुच्चकोडि पुहुत्तमब्भहियाई पूर्वकोटि पृथक्त्व अधिक १४ पल्योपम का है। यह इस तरह से जानना चाहिये-पूर्वकोटि प्रमाण आय वाली नर स्त्री या तिर्यक स्त्री के रूप में कोई जीव पांच या छह बार उत्पन्न ११० मे से। इस पक्ष्या५मनी स्थितिमा ४४७१ सामित is onय छे. 'एक्कादेसेणं जहण्णेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं अट्ठारस पलिओवमाइं पुव्वकोडी पुहुत्त. मव्भहियाई' । २.४ ४थननी अपेक्षाथी स्त्रीवहनी यस्थितिन । धन्यथी તે એક સમયને છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી પૂર્વ કેટિ પ્રથફત્વ અધિક ૧૮ અઢાર પપમાને છે. તે આ રીતે સમજવું જોઈએ જેમ કે-કે જીવ પૂર્વકેટિ પ્રમાણુની આયુષ્ય વાળી પુરૂષ સ્ત્રીના રૂપથી અથવા તિર્યંચ સ્ત્રીપણાથી પાંચ અથવા છ વાર ઉત્પન્ન થઈ જાય તે પછી ત્યાંથી મરીને તે ઈશાનદેવ લેકમાં બે વાર ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ વાળી પરિગૃહીત દેવિ પણાથી ઉત્પન્ન થઈ જાય તે આ કથનકારના મતથી આ વેદની કાયસ્થિતિને કાળ પૂર્વોકત પણાથી સિદ્ધ થઈ જાય છે. ત્રીજા આદેશની અપેક્ષાથી આ વેદની કાયસ્થિતિને કાળ જઘન્યથી तो मे सभयन। छ. अने उत्कृष्टथी 'चउद्दस पलिओवमाइं पुव्वकोडि पुहुत्तमभहियाई' पू र पृथइ.१ अधि: १४ यौह पक्ष्या५मना छ. ते माशते સમજવું–પૂર્વકેટિની આયુષ્યવાળી પુરૂષ સ્ત્રી અથવા તિર્યંચ સ્ત્રીના રૂપથી કેઈ જીવ પાંચ અથવા છ વાર ઉત્પન્ન થઈ જાય અને તે પછી ત્યાંથી મરીને જીવાભિગમસૂત્ર Page #1442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. १० सू.१४७ जीवानां चातुर्विध्यनिरूपणम् १४२९ हो गया और फिर वहां से मर कर वह सौधर्म देवलोक में वहां की परिगृहीत देवियों में कि जिनकी आयु उत्कृष्ट रूप से सात पल्योपम का है दो बार उत्पन्न हो गया तो इस तृतीयादेशवादी के मत से यह कायस्थिति का पूर्वोक्त काल सध जाता है । चतुर्थ आदेश की अपेक्षा स्त्रीवेद की कार्यस्थिति का काल जघन्य से एक समय का है और उत्कृष्ट से पूर्वकोटी पृथक्त्व अधिक १०० पल्योपम का है यह इस प्रकार से है - पूर्वकोटि की आयुवाली मनुष्य स्त्रियों में या तिर्यग् स्त्रियों में कोई जीव पांच या छह बार भवों को धारण कर पूर्व प्रकार से सौधर्म देवलोक की ५० पल्योपम प्रमाण की उत्कृष्ट आयु वाली अपरिगृहीत देवियों में उत्पन्न हो जाता है तो इस चतुर्था देशवादी के मतानुसार इस वेद की कायस्थिति का पूर्वोक्त उत्कृष्ट काल सध जाता है। पांचवें आदेश की अपेक्षा इस वेद की कायस्थिति का काल जघन्य से एक समय का है और उत्कृष्ट से पूर्वकोटि पृथक्त्व अधिक पोप का है । यह इस प्रकार से है - जैसे कोई जीव पूर्व कोटि की आयुवाली तिर्यग्स्त्रियों में या मनुष्य स्त्रियों में सात भव तक उत्पन्न होकर पूर्वोक्त क्रम से अष्टम भव में तीन पल्योपम की स्थिति वाली देवकुरु आदिकों की स्त्रियों के बीच में स्त्रीरूप से उत्पन्न તે સૌધર્માં દેવલાકમાં ત્યાંની પરિગૃહીત દેવિયામાં કે જેમનુ આયુષ્ય ઉત્કૃષ્ટ પણાથી સાત પક્ષેાપમનુ છે, તેમાં બે વાર ઉત્પન્ન થઇ જાય તે આ ત્રીજા પક્ષ વાળાના મતથી આ કાયસ્થિતિને પૂર્વોક્તકાળ સિદ્ધ થઇ જાય છે. ચેાથા આદેશની અપેક્ષાથી સ્ત્રી વેદની કાયસ્થિતિના કાળ જઘન્યથી એકસમયના છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી પૂર્વકાટ પૃથક્ અધિક ૧૦૦ એકસો પચેપમના છે. તે આ પ્રમાણે છે—પૂર્વ કાટિની આયુષ્યવાળી મનુષ્ય સ્રીયેામાં અથવા તિર્યંચ શ્રિયામાં કાઇ જીવ પાંચ અથવા છ વાર ભવાને ધારણ કરીને પહેલાં કહેવામાં આવેલ રીત પ્રમાણે સૌધર્મ દેવલેાકની ૫૦ પચાસ પત્યેાપમ પ્રમાણ ની ઉત્કૃષ્ટ આયુષ્ય વાળી અપરિગ્રહીત દૈવિયામાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. તા આ ચેાથા આદેશવાદિના મત પ્રમાણે આ વેદની કાયસ્થિતિના પૂર્વોક્ત ઉત્કૃષ્ટ કાળ સિદ્ધ થઇ જાય છે. પાંચમાં આદેશની અપેક્ષાથી એ વેદની કાયસ્થિતિને કાળ જઘન્યથી એક સમયના છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી પૂર્વાટિ પૃથકૃત્વ અધિક પત્યેાપમ પૃથક્ત્વના છે. તે આ રીતે છે--જેમ કેાઇ જીવ પૂ કોટિની આયુષ્યવાળી તિયચ સ્ત્રિયામાં અથવા મનુષ્ય ક્રિયામાં સાત ભવ પન્ત ઉત્પન્ન થઈને પૂર્વોક્ત કમ પ્રમાણે આઠમા ભવમાં ત્રણ પચેપમની સ્થિતિ વાળી દેવકુરૂ વિગેરેની સ્રિયામાં સ્ત્રીપણાથી ઉત્પન્ન થઇ જાય છે અને જીવાભિગમસૂત્ર Page #1443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४३० जीवाभिगमसूत्रे एकेन प्रकारेण जघन्येनैकं समयमुत्कर्षेण पल्योपमपृथक्त्वाऽभ्यधिकम्, एतद्विस्तरव्याख्यानं त्रिविधजीवप्रतिपत्तौ कृतं तत एव द्रष्टव्यम् । 'पुरिसवेदस्स जहन्नेणं अंतोमुत्त' पुरुषवेदस्य जघन्येनान्तर्मुहूर्त यावत्कायस्थितिः स्त्रीवेदादिभ्य उद्धृत्य पुरुषवेदानामन्तर्मुहूर्त जीवित्वा भूयः स्त्रीवेदादिषु कस्यापि गमनात् । ननु-यथा स्त्रीवेदस्य वा नपुंसकवेदस्योपशमश्रेणौ उपशमे जाते तदनन्तरमेकं समयं तं वेदमनुभूय मृतस्यैकसमयता व्यावयेते तथा-पुरुषवेदस्यापि जघहो जाती है और फिर वहां से मरकर सौधर्म देवलोक में जघन्यवाली देवियों के बीच में देवीरूप से उत्पन्न हो जाता है तो इस प्रकार से पांचवे आदेश की मान्यतानुसार इस वेदकी कायस्थिति का काल सध जाता है । इसके बाद वह नियम से वेदान्तर को प्राप्त कर लेता है । 'पुरिसवेदस्स जहण्णेणं अंतोमु० उक्कोसेणं सागरोवमसयपुहुत्तं साइरेगे' पुरुषवेद की कायस्थिति का काल जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का है और उत्कृष्ट से कुछ अधिक सागरोपमशत पृथक्त्व का है । जघन्य काल जो जीव स्त्रीवेद आदि से उद्वर्तना करके पुरुषवेद का एक अन्तर्मुहूर्त तक अनुभवन करके पुनः स्त्रीवेदादिकों में उत्पन्न हो जाता है उसकी अपेक्षा एक अन्तर्मुहूर्त का कहा गया है । __ शंका-जिस प्रकार से स्त्रीवेदक या नपुंसक वेदक उपशम श्रेणि की प्राप्ति से एक समय तक उपशमित हो जाने पर और पुन: उससे प्रतिपतित हो जाने पर उसकी प्रप्ति हो जाने पर उसकी कायस्थिति પછી ત્યાંથી મરીને સૌધર્મ દેવલોકમાં જઘન્ય સ્થિતિવાળી દેવિયેમાં દેવી પણથી ઉત્પન થઈ જાય તે એ રીતે પાંચમાં આદેશની માન્યતા પ્રમાણે આ વેદની કાયસ્થિતિને કાળ સિદ્ધ થઈ જાય છે. તે પછી તે નિયમથી વેદાન્તર न प्रात ४२रीले छे. 'पुरिसवेदस्स जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं सागरोवमसय पुहुत्तं साइरेगं' ५३५वहनी स्थितिनी ४१०४३न्यथी मतभुइतना छे. અને ઉત્કૃષ્ટથી કંઈક વધારે સાગરેપમશત પૃથકત્વને છે. જે જીવ જઘન્ય કાળના સ્ત્રીવેદ વિગેરેથી ઉદ્ધના કરીને પુરૂષવેદના એક અંતમુહૂર્ત પર્યન્ત અનુભવન કરીને ફરીથી સ્ત્રીવેદ વિગેરેમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે તે અપેક્ષાથી એક અંતર્મુહૂતને કાળ કહેવામાં આવેલ છે. શંકા-જે પ્રમાણે સ્ત્રી વેદક અથવા નપુંસક વેદક ઉપશમ શ્રેણીની પ્રાપ્તિ થી એક સમય પર્વત ઉપશમિત થઈ જતાં અને ફરીથી તેમાંથી પ્રતિપતિતથઈને તેની પ્રાપ્તિ થાય ત્યારે તેની કાયસ્થિતિને કાળ એક સમયને કહેવામાં જીવાભિગમસૂત્ર Page #1444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१४७ जीवानां चातुर्विध्यनिरूपणम् १४३१ न्यत एकसमयता कुतो न भवति ? इति चेदत्रोच्यते-उपशमश्रेण्यतो मृतः सर्वोऽपि पुरुषवेदेषूत्पद्यते नाऽन्यवेदेषु तेन-स्त्रीवेदस्य चोक्तप्रकारेण जघन्यत एक समयता लभ्यते न पुरुषवेदस्य, तस्य जन्मान्तरेऽपि सातत्येन गमनात्, ततो जघन्यं पुरुषवेदस्योपदर्शितेनैव प्रकारेणाऽन्तर्मुहूर्तमिति । 'उक्कोसेणं सागरोवमसयपुहुत्तं साइरेगे' उत्कर्षेण सागरोपमशतपृथक्त्वं सातिरेकम्, तच्च-देव मनुष्यतिर्यग् भवभ्रमणेन ज्ञातव्यम् 'नपुंसगवेदस्य जहन्नेणं एकं समयं' नपुंसकवेदो जघन्येनैकं समयं यावद्भवति सचैकः समय उपशमश्रेण्यां वेदोपशमानन्तरमेकं समयं नपुंसकवेदमनुभूय मृतस्य परिभावनीयः मरणानन्तरं पुरुषवेदेषुत्पादात् । 'उक्कोसेणंका काल एक समय का कहा गया है उसी प्रकार से यहां पर भी कायस्थिति का काल एक समय का जघन्य से क्यों नहीं कहा गया है-एक अन्तर्मुहूर्त का क्यों कहा गया है ? तो इसका समाधान ऐसा है कि उपशमश्रेणि से पतित हुए जीव पुरुषवेद में ही उत्पन्न होते हैं अन्य वेदों में उत्पन्न नहीं होते हैं इस कारण स्त्रीवेद में या नपुंसकवेद में उक्त प्रकार से एक समयता जघन्य से प्राप्त होती है पुरुषवेद में नहीं क्योंकि पुरुषवेद का गमन जन्मान्तर में भी होता है । अतः जघन्य से इसकी कायस्थिति का काल एक अन्तर्मुहूर्त का कहा गया है एक समय का नहीं तथा उत्कृष्ट से देव मनुष्य और तिर्यग्भवों में भमण करने को लेकर कुछ अधिक सागरोपमशत पृथक्त्व का कहा गया है । 'नपुंसकवेदस्स जहन्नेणं एक्कं समयं नपुंसकवेद की कायस्थिति का काल जघन्य से एक समय का है આવેલ છે. એ જ પ્રમાણે અહીંયા પણ કાયસ્થિતિને કાળ જઘન્યથી એક સમયને કેમ કહેવામાં આવેલ નથી ? અને એક અંતમુહૂર્ત કેમ કહ્યો છે? આ પ્રશ્નનું સમાધાન એવું છે કે–ઉપશમ શ્રેણીથી પતિત થયેલ જીવ પુરૂષદમાંજ ઉત્પન્ન થાય છે. અન્ય વેદોમાં ઉત્પન્ન થતા નથી. તે કારણથી સ્ત્રીવેદમાં અથવા નપુંસકવેદમાં ઉક્ત પ્રકારથી જઘન્યથી એક સમય પડ્યું પ્રાપ્ત થઈ જાય છે. પુરૂષદમાં નહીં કેમકે–પુરૂષદનું ગમન જન્માન્તરમાં પણ થાય છે. તેથી જઘન્યથી તેની કાયસ્થિતિને કાળ એક અંતમુહૂર્ત કહેવામાં આવેલ છે. એક સમયને નહીં તથા ઉત્કૃષ્ટથી દેવ, મનુષ્ય અને તિયચ ભામાં ભ્રમણ કરવા રૂપે કંઈક વધારે સાગરેપમશત પૃથફત્વને वामां मावेस छ. 'नपुंसगवेदस्स जहण्णेणं एक्कं समयं' नस वनी કાયસ્થિતિનો કાળ જઘન્યથી એક સમયને છે. કેમ કે-ઉપશમ શ્રેણીમાં જીવાભિગમસૂત્ર Page #1445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૪રૂર जीवाभिगमसूत्रे अणंत कालं वणस्सइकालो' उत्कर्षेणानन्त कालं वनस्पतिकालः प्रागुक्त एव । 'अवेयए दुविहे पन्नत्ते साईए वा अपज्जवसिए साइए वा सपज्जवसिए' अवेदको द्विविधः साद्यपयवसितः क्षीणवेद: १ सादिको वा सपर्यवसितः उपशान्तवेदः। 'से जहन्नेणं एकं समयं उक्कोसेणं अंतोमुहुत्त' स जघन्येनै समयम्, द्वितीयसमये मरणतो देवगतौ पुरुषवेद संभवात् । उत्कर्षेणान्तर्मुहूताम् तदनन्तरं मरणतः क्योकि उपशमनश्रेणि में जब नपुंसकवेद का उपशमन हो जाता है और उससे पतित होने पर फिर वह जीव उसका अनुभवन केवल एक समय तक ही कर पाता है बाद में वह मरकर पुरुषवेद में उत्पन्न हो जाता है । तथा उत्कृष्ट से वनस्पतिकाल प्रमाण है। इस वनस्पतिकाल का कथन पहिले कई बार कर दिया गया है । 'अवेदए दुविहे पण्णत्ते' अवेदक दो प्रकार का कहा गया है जैसे-एक 'सादीए वा अपज्जवसिए, सादीए वा सपज्जवसिए' सादिक अपर्यवसित और सादिक सपर्यवसित इनमें सादिक अपर्यवसित क्षीण वेद वाला जीव है और सादिक सपर्यवसित उपशान्त वेद वाला जीव है । इनमें जो सादि सपर्यवसित वेद वाला जीव है वह जघन्य से एक समय तक अवेवाला रहता है क्योंकि द्वितीय समय में मरण से उसके देवगति में पुरुषवेद का होना संभव हो जाता है और उत्कृष्ट से वह एक अन्तर्मुहूर्त तक अवेदक रहता है इसके बाद उससे उसी वेद का उदय हो जाता है। જ્યારે નપુંસકવેદને ઉપશમ થઈ જાય અને પછી ફરીથી તે જીવ તેને અનુભવ કેવળ એક સમય પર્યન્ત જ કરી શકે છે. તે પછી તે મરીને પુરૂષવેદમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. તથા ઉત્કૃષ્ટથી વનસ્પતિકાળ પ્રમાણ છે. આ वनस्पतिर्नु थन पडस मिवार ४२ हेवामा मावेस छ. 'अवेदए दाविहे पण्णत्ते' अव ये ना ४ामा माया छे. सम-सादीए वा अपज्जवसिए, सादीए वा सपज्जवसिए' मे४ सा६४ सप वसित भने બીજા સાદિક સપર્યવસિત તેમાં સાદિક અપર્યવસિત ક્ષીણવેદ વાળા જીવ છે. અને સાદિક સપર્યવસિત ઉપશાંત વેદ વાળા જીવ છે. તેમાં જે સાદિક સપર્યાવસિત વેદ વાળા જીવ છે, તે જઘન્યથી એક સમય પર્યન્ત અદવાળા રહે છે. કેમકે -બીજા સમયમાં મરણ કરવાથી તેને દેવગતિમાં પુરૂષ વેદ હોવાનું સંભવિત થઈ જાય છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી તે એક અંતમુહૂર્ત સુધી અવેદક રહે છે. તે પછી એજ વેદનો ઉદય થઈ જાય છે. જીવાભિગમસૂત્ર Page #1446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१४७ जीवानां चातुर्विध्यनिरूपणम् १४३३ पुरुषवेद संक्रान्त्या प्रतिपाततो येन वेदेनोपशमश्रेणी प्रतिपन्नस्तद्वेदोदयापच्या सवेदकलात् । एतेषामन्तरमाह-'इत्थिवेयस्स अंतरं जहन्नेणं अंतोर्मुहुत्त' अन्तमुहूर्त स्त्रीवेदस्यान्तरम् तच्चोपशान्तवेदेषु पुनरन्तर्मुहूर्तेन स्त्रीवेदोदयापत्त्या, यदि स्त्रीभ्य उदृत्य पुरुषवेदेषु नपुंसकवेदेषु वाऽन्तमुहूर्त जीविता पुनरपि वा स्त्रीत्वेनोत्पत्त्या भवतीति ज्ञातव्यम् । 'उक्कोसेणं वणस्सइकालो' काल:' उत्कर्षेण वनस्पतिकालः। 'पुरिसवेयस्स जहन्नेणं एगं समय' पुरुषवेदस्य अन्तरं जघन्येनैकं समयं पुरुषस्य स्ववेदोपशमसमयानन्तरं मरणे पुरुषेष्वेवोत्पादात् । अन्तर कथन-'इत्थिवेदस्स अंतरं जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो' स्त्रीवेद का अन्तर जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का है और उत्कृष्ट से वनस्पतिकाल प्रमाण है जघन्य अन्तर्मुहूर्त जब समाप्त हो जाता है तब उसके बाद उपशान्त हुवा वह स्त्रीवेद उसके उदय को प्राप्त हो जाता है।अथवा स्त्री से मर कर वह पुरुषवेद वालों में या नपुंसक वेदवालों में उत्पन्न होकर वहां एक अन्तर्मुहूर्त तक जीवित रह कर पुनः स्त्रीवेदरूप से उत्पन्न हो जाता है । स्त्रीवेद का अन्तर उत्कृष्ट से वनस्पतिकाल प्रमाण जो कहा गया है सो वह वनस्पति काल पीछे कई बार स्पष्ट किया गया है इसके बाद उसका वेद बदल जाता है 'पुरिसवेदस्स जहन्नेणं एगं समयं उक्कोसेणं वणस्सइकालो' पुरुषवेद का अन्तर जघन्य से एक समय का है क्योंकि पुरुष का जब अपना वेद उपशम अवस्था वाला हो जाता है और उसके અંતર્ધારનું કથન'इस्थिवेदस्स अंतरं जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो' खीवन અંતર જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂર્તનું છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી વનસ્પતિ કાળ પ્રમાણનું અંતર છે. જ્યારે જઘન્ય અંતર્મુહૂર્ત સમાપ્ત થઈ જાય છે. ત્યારે તે પછી ઉપશાંત થયેલ તે સ્ત્રીવેદ તેને ઉદયમાં આવી જાય છે. અથવા સ્ત્રીવેદથી મરીને તે પુરૂષ વેદવાળાઓમાં અથવા નપુંસક વેદવાળાઓમાં ઉત્પન્ન થઈને ત્યાં એક અંતમુહૂર્ત સુધી જીવતા રહીને ફરીથી સ્ત્રીવેદ પણાથી ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. સ્ત્રીવેદનું અંતર ઉત્કૃષ્ટથી વનસ્પતિકાળ પ્રમાનું જે કહેવામાં આવેલ છે. તે વનસ્પતિકાળ પહેલાં કેટલિક વાર સ્પષ્ટ કરવામાં આવી गये। . ते पछी तेन वे मानय छे. 'पुरिसवेदस्स जहण्णेणं एग समयं उक्कोसेण वणस्सइकालो' ५३१वहनुमत२ धन्यथी से समयनु छे. કેમ કે–પુરૂષને પિતાનો વેદ જ્યારે ઉપશમ અવસ્થાવાળ થઈ જાય અને તે પછી જ્યારે એનું મરણ થઈ જાય તે પછી તે પુરૂષોમાજ ઉત્પન્ન થાય છે. जी० १८० જીવાભિગમસૂત્રા Page #1447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४३४ जीवाभिगमसूत्रे 'उक्कोसेणं क्णस्स कालो' उत्कर्षेण वनस्पतिकालः । ' नपुंसगवेयस्स जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्को सेणं सागरोवमसयपुहुत्त साइरेगं' नपुंसक वेदस्य जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्ते तच्च स्त्रीवेदोक्तप्रकारेण ज्ञातव्यम्, उत्कर्षतः सागरोपशमशतपृथक्त्वं सातिरेकम् तत ऊर्ध्वं नियमतः संसारिणः सतो नपुंसकवेदोदय भावात् । 'अवेयगो जहा हेट्ठा' अवेदको यथा अधस्तात् अवेदको द्विविधः सायपर्यवसितः १ सादिसपर्यवसितश्च तत्र - साद्यपर्यवसितस्यान्तरं नास्ति अपर्यवसितत्वादेव, सादि सपर्यवसितस्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् तावता कालेन कस्यापि श्रेणिसमारम्भात् उत्कर्षतोऽनन्तं कालमनन्ता उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः कालतः क्षेत्रतोपा पुलपरावर्त्त देशोनम् तावत्कालादूर्ध्वं पूर्वप्रतिपन्नोपशमश्रेणिकस्य पुनः श्रेणिसमार बाद जब उसका मरण हो जाता है तो वह पुरुषों में ही उत्पन्न होता है तथा उत्कृष्ट से इसका अन्तर वनस्पतिकाल प्रमाण है 'अवेयगे जहा हेट्ठा' अवेदक जीव दो प्रकार का होता है एक सादि अपर्यवसित और दूसरा सादि सपर्यवसित सादि अपर्यवसित का अन्तर होता नहीं है जो सादि सपर्यवसित अवेदक है उसका जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का और उत्कृष्ट से अनन्तकाल का अन्तर है सादि सपवसित का जघन्य अन्तर जो एक अन्तर्मुहूर्त का कहा गया है वह कोई २ अवेदक जीव एक अन्तर्मुहूर्त के बाद पुनः श्रेणि पर समारोहण कर अवेदक अवस्था वाला बन जाता है तथा उत्कृष्ट अन्तर में अनन्त उत्सर्पिणी काल और अनन्त अवसर्पिणी काल समाप्त हो जाते हैं तथा क्षेत्र की अपेक्षा कुछ कम अर्धगुद्गल परावर्त काल समाप्त हो जाता है । इसके बाद उस पूर्व प्रतिपन्न उपशमश्रेणि वाले तथा उत्सृष्टथी तेनुं अ ंतर वनस्पतिक्षण प्रभानु' छे. 'अवेयगे जहा हेट्टा ' અવેઢક જીવ એ પ્રકારના હાય છે. એક સાર્દિ અપ વસિત અને ખીજા સાદિ સપ વસિત વેદ્યક છે. સાદિ અપ વસિતનું અંતર હેતુ નથી અને જે સાદિ સપ વસિત અવેદક છે. તેનું અંતર જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂતનુ અને ઉત્કૃષ્ટથી અનંતકાળનુ અંતર છે. સાદિ સવતિનું જઘન્ય અંતર જે એક અંતર્મુહનું કહેવામાં આવેલ છે. તે કાઇ કાઇ અવેદક જીવ એક અંતર્મુહૂત પછી ફરીથી શ્રેણી પર આરાણુ કરીને અવેક અવસ્થાવાળા બની જાય છે. તથા ઉત્કૃષ્ટ અંતરમાં અનંત ઉત્સર્પિણી કાળ અને અનંત અવસર્પિણીકાળ સમાપ્ત થઇ જાય છે. તથા ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી કઇંઇક કમ પુદ્ગલ પરાવ કાળ થઈ જાય છે. તે પછી એ પૂર્વ પ્રતિપન્ન ઉપશમ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. १० सू. १४७ जीवानां चातुर्विध्यनिरूपणम् म्भात् । 'अप्पा बहु ० ' अल्पबहुत्वम् हे भदन्त ! स्त्रीवेदकादीनां कतरेकतरेभ्योऽल्पा बहुकास्तुल्याविशेषाधिका वा ? गौतम ! 'सव्वत्थोवा पुरिसवेयगा' सर्वस्तोकाः पुरुषवेदकाः, गतित्रयेऽष्येषामल्पत्वात् । ' इत्थवेयगा संखेज्जगुणा' स्त्री वेदका संख्येयगुणाः, तिर्यग्गतौ त्रिगुणत्वात् - ( मनुष्यगतौ सप्तविंशतिगुणत्वात्) देवगत्यां द्वात्रिंशद्गुणत्वात् । 'अवेयगा अनंतगुणा' अनन्तगुणा अवेदकाः, सिद्धानामनन्तत्वात् । 'नपुंसगवेयगा अनंतगुणा' एभ्योऽनन्ता नपुंसकवेदकाः, वनस्पतीनां सिद्धेभ्योऽप्यनन्तगुणत्वात् । ' अहवा चउच्विहा सव्वजीवा जीव का समारोहण श्रेणि पर हो जाता है । अतः इतने काल के बाद वह पुनः अवेदक बन जाता है । १४३५ इनके अल्पबहुत्व का विचार हे भदन्त ! इन जीवों में कौन जीव किनकी अपेक्षा अल्प है ? कौन किनकी अपेक्षा बहुत हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते है - 'सव्वत्थोवा पुरिसवेदगा इत्थवेदगा संखेज्जगुणा अवेद्गा अनंतगुणा नपुंसगवेयगा अनंतगुणा' हे गौतम ! सबसे कम पुरुषवेद वाले हैं क्योंकि गतित्रय में ये अल्प है । इनकी अपेक्षा स्त्री वेदवाले संख्यातगुणे अधिक हैं। क्योंकि तिर्यग्गति में स्त्रीवेद वाले पुरुषवेद वालों की अपेक्षा तिगुणें होते हैं । और मनुष्य गति में २७ गुणें होते हैं । तथा देवगति में ३२ गुणें होते हैं । इनकी अपेक्षा अवेदक जीव अनन्तगुणें हैं क्योंकि सिद्ध जीव अनन्तगुणें कहे गये हैं । नपुंसक वेदवाले इनकी अपेक्षा अनन्तगुणें है । શ્રેણીવાળા જીવનું સમારેાહણ શ્રેણી પર થઇ જાય છે. તેથી એટલાકાળ પછી તે ક્રીથી અવેઢક બની જાય છે. અલ્પમહુત્વના વિચાર– હે ભગવન્ ! આ જીવામાં કયા જીવા કયા જીવાના કરતાં અલ્પ છે ? કયા જીવા કયા જીવાના કરતાં વધારે છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી उ छे ! - 'सव्वत्थोवा पुरिसवेयगा इत्थवेयगा संखेज्जगुणा अवेयगा अनंतगुणा नपुंसगवेयगा अंतगुणा' हे गौतम! सौथी गोछा पुरुषदेह वाजा छे, उभ કે-ત્રણ ગતિમાં તે અલ્પ જ છે. તેના કરતાં સ્ત્રીવેદ વાળા સંખ્યાતગણા વધારે છે. કેમ કે તિય ́ચ ગતિમાં સ્ત્રીવેદ વાળા પુરૂષવેદ વાળાએના કરતાં ત્રણ ગણા હાય છે. અને મનુષ્યગતિમાં ૨૭ સત્યાવીશગણા હોય છે. તથા ઢવ ગતિમાં ૩૨ બત્રીસ ગણા હોય છે. તેના કરતાં અવેક જીવ અન તગણુા હાય છે. કેમ કે-સિદ્ધ જીવ અનંતગણા કહેવામાં આવેલ છે. તેના કરતાં નપુંસક વેદવાળા અનંતગણુા છે. કેમ કે-વનસ્પતિકાયિક જીવ નપુંસક હાય જીવાભિગમસૂત્ર Page #1449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४३६ ___ जीवाभिगमसूत्रे पन्नत्ता' अथवा सर्वे जीवाश्चतुर्धा विभक्ताः संसारिणोऽसंसारिणश्च । 'तं जहाचक्खुदंसणी, अचक्खुदंसणी, अवधिदंसणी, केवलदसणी' तघथा-चक्षुदर्शनिनोऽचक्षुदर्शनिनो ऽवधिदर्शनिन:-केवलदर्शनिनश्च । 'चक्खुदंसणी णं भंते !०' चक्षुर्दर्शनी खलु भदन्त ! कियच्चिरं चक्षुर्दर्शनिति कालतो भवति ? भगवानाह-गौतम ! 'जहन्नेणं-अंतोमुहुत्तं-उक्कोसेणं सागरोवमसहस्सं साइरेगं' चक्षुर्दर्शनी जघन्ये. नान्तर्मुहूर्तम् अचक्षुर्दर्शनिभ्य उद्धृत्य चक्षुर्दर्शनिषु उत्पध तावन्तं कालं स्थित्वा पुनस्तेषु अचक्षु दर्शनिषु कस्याऽपि गमनात् । उत्कर्षेण सातिरेक सागरोपमसहक्योंकि वनस्पतिकायिक जीव नपुंसक होते हैं और ये सिद्धों की अपेक्षा भी अनन्तगुणें कहे गये हैं 'अहवा०' इस रीति से भी समस्त जीव चार प्रकार के होते हैं-'तं जहा' जैसे-'चक्खुदंसणी, अचक्खु. दंसणी, अवधिदसणी, केवलदसणी' चक्षुर्दशनी, अचक्षुर्दर्शनी अवधिदर्शनी और केवलदर्शनी, इनकी कायस्थिति का विचार-'चक्खुदंसणी णं भंते !' हे भदन्त ! चक्षुर्दर्शनी कितने काल तक चक्षुर्दर्शनी के रूप में रहता है ? उत्तर में प्रभु कहते है । 'जह० अंतोमु० उक्को० सागरोवमसहस्सं सातिरेगं' हे गौतम ! चक्षुर्दर्शनी चक्षुर्दर्शनी के रूप में जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त तक रहता है और उत्कृष्ट से कुछ अधिक एक हजार सागरोपम तक रहता है अचक्षुर्दर्शनी से मरण कर वह चक्षुर्दर्शन वालों में उत्पन्न होकर कम से कम एक अन्तर्मुहूर्त तक वहां रहता है और फिर छ. मन तसा सिद्धोना ४२di ५५५ मानतमा ४ामा मावेश छ. 'अहवा०' मथवा रीते ५५४ सा वो या२ ५४।२ना डाय छे. 'तं जहा' भ3'चक्खुदंसणी, अचक्खुदसणी; अवधिदसणी, केवलदसणी' यक्षुशनी मयाशिनी, અવધિદર્શની, અને કેવલદેશની यस्थितिनु ४थन'चक्खुदसणीणं भंते !' हे सगवन् ! यक्षुशनी साज पन्त यक्षशनी पाथी २४ छ ? २मा प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री ४ छ -'जहण्णे णं अंतोमुहुत्त उक्कोसेणं सागरोवमसहस्सं सातिरेग' गौतम ! यक्षुशनी ચક્ષદર્શની પણુથી એક અંતર્મુહૂર્ત પર્યન્ત રહે છે અને ઉત્કૃષ્ટથી કંઈક વધારે એક હજાર સાગરેપમ પર્યન્ત રહે છે. એચક્ષુદર્શની પણાથી મરીને તે ચક્ષુદર્શની વાળાઓમાં ઉત્પન્ન થઈને ઓછામાં ઓછા એક અંતર્મુહૂર્ત પર્યન્ત ત્યાં રહે છે. અને તે પછી ત્યાંથી પણ મરીને તે અચક્ષુદર્શનવાળા જીવાભિગમસૂત્ર Page #1450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१४७ जीवानां चातुर्विध्यनिरूपणम् १४३७ स्रम् । 'अचक्खुदंसणी दुविहे पन्नत्ते अणाईए वा अपज्जवसिए अणाईए सपज्जवसिए' अचक्षुदर्शनी द्विविधः अनादिकोवाऽपर्यवसितः यो न कदाचिदपि सिद्धिं गन्ता, अनादिको वा सपर्यवसितः भव्यविशेषः यः सेत्स्यति । 'ओहि दंसणिस्स जहन्नेणं एगं समयं' अवधिदर्शनी जघन्येनैकं समयम् अवधिदर्शनप्रतिपत्त्यनन्तरमेव कस्यापि मरणतो मिथ्यात्वगमनतो दुष्टाऽध्यवसाय भावतोऽवधिप्रतिपातात, 'उकोसेणं दो छावट्ठी सागरोवमाणं साइरेगाओ' उत्कर्षेण द्वे षट् षष्ठी सागरोपमाणां सातिरेके तत्रैव षट् षष्टिरेवं विभङ्गज्ञानी तिर्यक् पञ्चेन्द्रियोऽथवा मनुष्योऽधः सप्तम्यां तमस्तमः प्रभायां वहां से भी मरण कर वह अचक्षुर्दर्शन वालों में उत्पन्न हो जाता है उस अवस्था में यह चक्षुदर्शन वाले की कायस्थिति का काल जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का कहा गया है । 'अचक्खुदंसणी दुविहे पण्णत्ते' अचक्षुदर्शनी दो प्रकार का कहा गया है-'अणादीए वा अपज्जवसिए अणाइए वा सपजवसिए' जैसे-अनादि अपर्यवसित अचक्षुदर्शन वाला जीव और अनादि सपर्यवसित अचक्षुदर्शन वाला जीव इनमें जो अनादि अपर्यवसित अचक्षुर्दर्शन वाला जीव है वह कभी भी सिद्धि को प्राप्त नहीं करेगा तथा जो अनादि सपर्यवसित अचक्षुदर्शन वाला जीव है वह सिद्धि को प्राप्त करेगा 'ओहिदंसणिस्स जह० एक्कं समयं उक्कोसेणं दो छावट्ठी सागरोवमाणं साइरेगाओ' जो अवधिदर्शन वाला जीव है उसकी कायस्थिति का काल जघन्य से एक समय का है और उत्कृष्ट से कुछ अधिक दो ६६ सागरोपम का है जघन्य से एक समय का है इसका तात्पर्य ऐसा है कि कोई ઓમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. એ અવસ્થામાં એ ચક્ષુદર્શન વાળાઓની કાય स्थितिमा ४७ धन्यथी से मतभुत ना ४ामा मावेस छ. 'अचक्खुदसणी दुविहे पण्णत्ते' सयक्षुशनी मे ५४।२। अपामा मासा छे. 'अणादीए वा अपज्जवसिए अणाइए वा सपज्जवसिए' मनात २५५ सित सयक्षशन જીવ અને અનાદિ સપર્યાવસિત અચક્ષુદર્શન વાળા જીવ તેમાં જે અનાદિ અપર્યાવસિત અચક્ષુદર્શન વાળા જીવ છે. તે કઈ પણ સમયે સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી તથા જે અનાદિ અપર્યાવસિત અચક્ષુદર્શન વાળા १. ते सिद्धि प्रास ४२शे. 'ओहिंदंसणिस्स जहण्णेणं एक्कं समय उक्को सेण दो छावट्ठि सागरोवमाण साइरेगाओ' २ अधिशन पा १ छ તેની કાયસ્થિતિને કાળ જઘન્યથી એક સમયને છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી કંઈક વધારે બે ૬૬ છાસઠ સાગરેપમાને છે. જઘન્યથી એક સમયને છે. તેમ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४३८ जीवाभिगमसूत्रे समुत्पन्नः, तत्र-त्रयस्त्रिंशतं सागरोपमाणि स्थित्वा तत्र च प्रत्यासन्ने उद्वर्तनाकाले सम्यक्त्वं समवाप्य पुनः परित्यजति ततोऽप्रतिपतितेनैव विभंगेन पूर्वकोटयायुष्केषु तिर्यग्योनिपु समुत्पन्नः ततः पुनरपि-अप्रतिपतित विभंग एवाऽधः सप्तम्यां पृथिव्यां समुत्पन्नः, तत्र च-त्रयस्त्रिंशतं सागरोपमाणि स्थित्वा पुनरप्युद्वर्तनाकाले प्रत्यासन्ने सम्यक्त्वं प्राप्य पुनः परित्यनति, ततः पुनरप्यप्रतिपतितेन एव विभङ्गेन पूर्वकोटयायुष्केषु तिर्यग्योनिषु समुत्पन्नः, वारद्वयमपि अवधिदर्शन वाला जीव अवधिज्ञान को प्राप्ति के अनन्तर ही मरण को प्राप्त हो जाता है और मिथ्यात्व अवस्था वाला बन जाता है उस समय वह दुष्ट अध्यवसाय रूप भाव के कारण अवधिदर्शन से पतित हो जाता है । उत्कृष्ट से कुछ अधिक दो ६६ सागरोपम कहे गये हैं उनमें प्रथम ६६ सागरोपम का लेखा इस प्रकार से हैकोई विभंग ज्ञानी तिर्यग्पश्चेन्द्रिय या मनुष्य जब अधः सप्तमी पृथिवी में उत्पन्न हो जाता है तब वह वहां की ३३ सागरोपम की स्थिति को भोग कर प्रत्यासन्न मरण काल में सम्यक्त्व को प्राप्त कर उसे छोड देता है पुनः विभंगज्ञानी की जागृति से युक्त हुआ वह पूर्वकोटि की आय वाले तिर्यञ्चों में उत्पन्न हो जाता है इसके बाद अप्रतिपतित विभंगज्ञान वाला बना हुआ है वह पुनः अधः सप्तमी पृथिवी में उत्पन्न हो जाता है वहां पर ३३ सागरोपम की अयु को भोग कर वह उद्वर्तना काल की निकटता में सम्यक्त्व को प्राप्त कर लेता है और उसे छोड देता है इस प्रकार से पुन: विभंगज्ञान वाला बना हआ કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-કઈ અવધિદર્શનવાળે જીવ અવધિજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યા પછી જ મરી જાય છે. અને મિથ્યાત્વ અવસ્થા વાળા બની જાય છે. તે તે સમયે તે દુષ્ટ અધ્યવસાય રૂપ ભાવના કારણથી અવધિદર્શનથી પતિત થઈ જાય છે. ઉત્કૃષ્ટથી જે કંઇક વધારે બે છાસઠ સાગરેપમ કહ્યા છે તેમાં પહેલા છાસઠ સાગરેપમ કાળનું લેખું આ પ્રમાણે છે. કોઈ વિર્ભાગજ્ઞાની તિયફ પંચેન્દ્રિય અથવા અનુષ્ય જ્યારે અધઃસાતમી પૃથ્વીમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. ત્યારે તે ત્યાંની ૩૩ તેત્રીસ સાગરેપમની સ્થિતિને ભેળવીને નજીકના મરણ સમયે સમ્યકૃત્વને પ્રાપ્ત કરીને તેને છોડી દે છે. ફરીથી વિર્ભાગજ્ઞાનીની જાગૃતિથી યુક્ત થઈને તે પૂર્વ કોટિની આયુષ્યવાળા તિય ચામાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. તે પછી અપ્રતિપતિત વિભંગ જ્ઞાનવાળા બનીને તે ફરીથી અધઃ સપ્તમી પૃથ્વીમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. ત્યાં તે ૩૩ તેત્રીસ સાગરોપમના આયુષ્યને ભેળવીને તે ઉદ્વતના કાળની નજીકમાં સમ્યક્ત્વને પ્રાપ્ત કરીલે છે. અને તેને છેડી દે છે. એ રીતે ફરીથી વિર્ભાગજ્ઞાન વાળા બનીને તે જીવ ત્યાંથી નીકળીને પૂર્વ કેટિની આયુષ્ય. જીવાભિગમસૂત્ર Page #1452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१४७ जीवानां चातुर्विध्यनिरूपणम् १४३९ चाऽविग्रहेणाऽधः सप्तम्यास्तिर्यसूत्पादयितव्यः, विग्रहे विभङ्गस्य प्रतिषेधात् । उक्तश्च-'विभंगनाणी पंचिंदिय तिरिक्खजोणिया मणूया य आहारगा-नो अणाहारगा' इति । छाया-विभङ्गज्ञानिनः पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिका मनुजाश्चाऽऽहारका नो अनाहारकाः इति ॥ नन्वपान्तराले किमर्थं सम्यक्त्वं प्रतिपात्यते ? उच्यतेविभङ्गस्य स्तोककालाऽवस्थायित्वात् । उक्तश्व-विभंगनाणी जहन्नेणं एगं समयं उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई देसूणाए पुव्वकोडीए अब्भहियाई विभङ्गज्ञानी जघन्येनैकं समयम् उत्कर्षेण त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि देशोनया पूर्वकोटयाऽभ्यवह जीव वहां से निकल कर पूर्वकोटि की आयु वाले तिर्यञ्चों में उत्पन्न हो जाता है दो वार जो यहां विभंगज्ञानी का उत्पाद हुआ कहा गया है वह अविग्रहगति से यहां उसका उत्पात हुआ है ऐसा जनना चाहिये-क्योंकि विभंग का विग्रह में प्रतिषेध किया गया हैउक्तंच-'विभंगनाणी पंचिंदिय तिरिक्ख जोणिया, मणुया य आहारगा नो अणाहारगा' शंका-यहां उद्वर्तना काल के प्रत्यासन्न में उसे सम्यक्त्व की प्राप्ति का कथन क्यों किया गया है ? तो इसका उत्तर यही है कि विभंगज्ञान स्तोक काल तक ही रहता है-उक्तंच विभंगनाणी जह० एगं समयं उक्कोसेणं तेत्तीसं, सागरोवमाइं देसूणाए पुवकोडीए अब्भहियाई।' द्वितीया षट्षष्टि इस प्रकार से है जिसका विभंगज्ञान प्रतिपतित नहीं हुआ है ऐसा वह विभंगज्ञानी अवधिदर्शनी मानव पर्याय को વાળા તિર્યંચામાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. બે વાર ત્યાં વિર્ભાગજ્ઞાનીને ઉત્પન્ન થવાનું જે કહ્યું છે તે અવિગ્રહ ગતિથી તેને ઉત્પાત થયું છે તેમ સમજવા કહેલ છે. કેમકે–વિભંગનો વિગ્રહગતિમાં નિષેધ કરવામાં આવેલ છે. કહ્યું પણ छ -'विभंगणाणी पंचिंदियतिरिक्खजोणिया मणुया य आहारगा नो अणाहारगा' શંકા–અહીયાં ઉદ્વતના કાળની નજીકમાં તેને સમ્યક્ત્વની પ્રાપ્તિનું કથન કેમ કરવામાં આવેલ છે? આ પ્રશ્નનો ઉત્તર એજ છે કે-વિર્ભાગજ્ઞાન था। सभय ५यत १ २ छ. ४युं ५५ छ - 'विभंगनाणी जहण्णेण एगं समयं उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई देसूणाए पुव्वकोडीए अब्भहियाई' બીજી ૬૬ છાસઠની સંખ્યાની સમજ આ પ્રમાણે છે. જેમનું વિર્ભાગજ્ઞાન પ્રતિપતિત થયું ન હોય એવા તે વિભંગાની અવધિદર્શની માનવ પર્યાયને જીવાભિગમસૂત્ર Page #1453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४४० जीवाभिगमसूत्रे धिकानि, तदनन्तरमप्रतिपतित विभंग एव मनुजत्वं प्राप्य सम्यक्त्वपूर्वकं संयममादाय विजयादिषु वारद्वयमुत्पद्यमानस्य षट् पष्टिर्भावनीया, अवधिदर्शनं च विभंगेऽवधिज्ञाने च तुल्यमतो द्वे षष्टी सागरोपमाणां सातिरेके स्थितिः अवधिदर्शनिनो भवन्ति । 'केवलदसणी साईए अपज्जवसिए' केवलदर्शनी सायपर्यवसितः केवलदर्शनस्योत्पद्यमानत्वेनाऽपर्यवसितत्वात् इति । साम्प्रतमन्तरमाह'चक्खुदंसणिस्स णं भंते !.' चक्षुर्दनिनो भदन्त ? गौतम ! 'चक्खुदंसणिस्स अंतरं जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं-उक्कोसेणं वणस्सइकालो' चक्षुर्दशनिनोऽन्तरं जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् तद्भवे तावताकालेन व्यवधानात् । उत्कर्षेण वनस्पतिकालः प्रागुक्तप्राप्त कर और वहां सम्यक्त्व पूर्वक समय की आराधना करके विजयादिकों में दो वार उत्पन्न हो जाता है ऐसी स्थिति में द्वितीया षट् षष्टि उसकी सध जाती है। विभंग में और अवधिज्ञान में अवधिदर्शन तुल्य रहता है इसीलिये अवधिदर्शन वाले की स्थिति कुछ अधिक दो ६६ सागरोपम की कही गई है । जो केवलीदर्शन वाला होता है उसकी स्थिति सादि अपर्यवसित होती है। इनका अन्तर कथन-'चक्खुदंसणिस्स अंतरं जह• अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो' चक्षुदर्शन वाले जो जीव है उनका अन्तर जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का है और उत्कृष्ट से वनस्पतिकाल प्रमाण है । क्योंकि चक्षुर्दशन के बाद यह अचक्षुर्दर्शन वाला हो जाता है अतः इस स्थिति में कम से कम एक अन्तर्मुहूर्त तक रह सकता है और बाद में यह पुनः चक्षुर्दर्शन वाला हो जाता है-तथा उत्कृष्ट से પ્રાપ્ત કરીને અને ત્યાં સમ્યકત્વ પૂર્વક સમયની આરાધના કરીને વિજય વિગેરેમાં બે વાર ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. એવી સ્થિતિમાં તેમની બીજી છાસઠની સંખ્યા સિદ્ધ થઈ જાય છે. વિર્ભાગજ્ઞાનમાં અને અવધિજ્ઞાનમાં અવધિદર્શન સમાનજ રહે છે તેથી અવધિદર્શનવાળાઓની સ્થિતિ કંઈક વધારે ૬૬ છાસઠ સાગરોપમની કહેવામાં આવેલ છે. જેઓ કેવલીદર્શન વાળા હોય છે. તેમની સ્થિતિ સાદિ અપર્યાવસિત હોય છે. એમના અંતર દ્વારનું કથન 'चक्खुदसणिस्स अंतरं जहण्णेणं अंतोमुहुत्त उक्कोसेणं वणस्सइकालो' यक्षદર્શન વાળા જે જીવે છે, તેઓનું અંતર જઘન્યથી એક અંતમુહૂર્તનું છે. અને ઉત્કટથી વનસ્પતિકાલ પ્રમાણુનું અંતર છે. કેમકે ચક્ષુ દશન પછી તે અચક્ષદશનવાળા બની જાય છે. તેથી આ સ્થિતિમાં ઓછામાં ઓછા એક અંતર્મુહૂર્ત પર્યત રહી શકે છે. અને તે પછી તે ફરીથી અચક્ષુદર્શન જીવાભિગમસૂત્ર Page #1454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१४७ जीवानां चातुर्विध्यनिरूपणम् १४४१ स्वरूपः । 'अचक्खुदंसणिस्स दुविहस्स नत्थि अंतरं' द्वेधाभिन्नस्याऽचक्षुर्दर्शनिनोऽनाद्यपर्यवसितस्य नास्त्यन्तरम् प्रथमस्याऽपर्यवसितत्वात्, अन्यस्यादिसपर्यवसितस्य नास्त्यन्तरम् -अचक्षुर्दर्शनित्वाऽपगमेभूयोऽचक्षुर्दर्शनित्वाऽयोगात् क्षीणघातिकर्मणःप्रतिपाताऽसंभवात् । 'ओहि दंसणिस्स जहन्नेणं अंतोमुहुत्त-उकोसेणं वणस्सइकालो' अवधिदर्शनिनोऽन्तर्मुहूं तम् अंतरं जघन्येन, प्रतिपातसमयानन्तरसमये एव कस्यापि पुनरवधिदर्शनलाभसंभवात् । उत्कर्षेण वनस्पतिकालः, तावतः कालादूर्ध्वमवश्यमवधिदर्शनसंभवात् । 'केवलदंसणिस्स पत्थि अंतरं' साघपर्यवअन्तर जो वनस्पतिकाल प्रमाण कहा गया है सो उसके सम्बन्ध में पहिले कई जगह प्रकाश डाल दिया गया है इतना काल जब समाप्त हो जावे तब वह पुनः चक्षुर्दर्शन वाला बन जाता है । 'अचक्खु. दंसणिस्स दुविहस्स नत्थि अंतरं' अचक्षुर्दर्शन वाले जीव दो प्रकार के होते हैं-एक अनादि अपर्यवसित अचक्षुर्दर्शनी और दूसरा अनादि सपर्यवसित अचक्षुर्दर्शनी इन दोनों प्रकार के अचक्षुर्दर्शन वालों में अन्तर नहीं होता है क्योंकि प्रथम प्रकार का अचक्षुर्दर्शनी अपर्यवसित है और द्वितीय प्रकार के अचक्षुर्दर्शनी में अचक्षुर्दनित्व के अपगम होने पर पुनः अचक्षुर्दनित्व होने का अयोग है । ऐसे अचक्षुर्दर्शनी क्षीण घातीया कर्म वाले त्रयोदशम गुणस्थानवर्ती जीव होते हैं उनका प्रतिपात नहीं होता है । 'ओहिदंसणिस्स जह० अंतो. मुहुत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो' अवधिदर्शन वाले का अन्तर जघन्य से एक समय का है क्योंकि अवधिदर्शन के प्रतिपात के अनन्तर વાળા થઈ જાય છે. તથા ઉત્કૃષ્ટથી જે વનસ્પતિ કાળ પ્રમાણનું અંતર કહે વામાં આવેલ છે તેના સંબંધમાં પહેલા અનેક સ્થળે સ્પષ્ટતા કરવામાં આવી ગયેલ છે. આટલો કાળ જ્યારે સમાપ્ત થઈ જાય તે પછી તે ફરીથી ચક્ષુ ४शन पा सनी लय छ, 'अचक्खुदसणिस्स दुविहस्स नत्थि अंतरं' भन्यक्ष દર્શનવાળા છે બે પ્રકારના હોય છે. એક અનાદિ અપર્યાવસિત અચક્ષુ દર્શની અને બીજા અનાદિ સપર્યવસિત અચક્ષુદશની આ બન્ને પ્રકારના અચક્ષુદર્શન વાળાઓમાં અંતર હેતું નથી, કેમકે પહેલા પ્રકારના અચક્ષુ દશની અપર્યાવસિત છે. અને બીજા પ્રકારના અચક્ષુદર્શનીમાં અચક્ષદની પણનો અગમ થવાથી ફરીથી અચક્ષુદર્શની થવાને અયોગ્ય છે. એવા અચક્ષદશની ક્ષીણ ઘાતિયા કર્મવાળા તેરમાં ગુણસ્થાન વતી જ હોય छ. तमना प्रतिपात थत नथी. 'ओहिंदंसणिस्स जहण्णेणं अतोमुहुत्त उक्कोसेणं वणस्सइकालो' अवधि शनवासानु मत२ धन्यथी से सभयर्नु छ जी० १८१ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४४२ जीवाभिगमसूत्रे सितस्य केवलदर्शनिनो नास्त्यन्तरम्-अपर्यवसितत्वात् । 'अप्पाबहुयं०' अल्पबहुत्वं भदन्त ! कतरेभ्य एषाम् ? भगवानाह-गौतम ! 'सव्वत्थोवा ओहिदंसणी' सर्वस्तोका अवधिदर्शनिनः, देव-नारक-कतिपयगर्भज तिर्यक् पञ्चेन्द्रिय मनुजानामेव केवलदर्शनभावात् । 'चक्खुदसणी असंखेज्जगुणा' चक्षुदर्शनिनोऽसंख्येयगुणाः, संमूछिम तिर्यक् पञ्चेन्द्रिय चतुरिन्द्रियाणामपि दर्शनभावात् । केवल दंसणी अणंतगुणा' केवलदर्शनिनोऽनन्तगुणाः एभ्यः सिद्धानामानन्त्यात् । 'अचक्खु दंसणी अणंतगुणा' एभ्योऽनन्तगुणा अचक्षुर्दर्शनिनः, एकेन्द्रियाणामपि तत्सत्त्वात् 'अहवा समय में ही किसी २ जीव को अवधिदर्शन का पुनः लाभ हो जाता है कहीं कहीं एक अन्तर्मुहूर्त का व्यवधान कहा गया है सो इस व्यवधान के बाद पुनः जीव को अवधिदर्शन का लाभ हो जाता है तथा अवधिदर्शन वाले का उत्कृष्ट से अन्तर वनस्पतिकाल प्रमाण है अवधिदर्शनी अवधिदर्शन के छूट जाने पर इतने काल के बाद पुनः अवधिदर्शन को प्राप्त कर लेता है । 'केवल दंसणिस्स णत्थि अंतरं' केवलदर्शन वाले का अन्तर नहीं होता है। क्योंकि यह सादि अपर्यवसित होता है। 'अप्पा' इनके अल्पबहुत्व का विचार-'सव्वत्थोवा ओहिदंसणी, चक्खुदंसणी असंखेज्जगुणा केवलदंसणी अणंतगुणा अचक्खुदंसणी अणंतगुणा' सबसे कम अवधिदर्शनी है क्योंकि यह अवधिदर्शन देवों में नारकों में कतिपय गर्भज तिर्यक् पञ्चेन्द्रियों में और मनुष्यों में ही पाया जाता है। इनकी अपेक्षा चक्षुदर्शनी असंख्यातगुणें કેમકે--અવધિદર્શનને પ્રતિપાત થયા પછીના સમયમાં જ કોઈ કઈ જીવને અવધિદર્શનને ફરીથી લાભ થઈ જાય છે. ક્યાંક ક્યાંક એક અંતમુહૂર્તનું વ્યવધાન કહેવામાં આવેલ છે. તે એ વ્યવધાનની પછી ફરીથી જીવને અવધિદર્શનને લાભ થઈ જાય છે. તથા અવધિદર્શન વાળાઓનું ઉત્કૃષ્ટથી અંતર વનસ્પતિ કાળ પ્રમાણનું કહેલ છે. અવધિદર્શની અવધિદશન છૂટિ ગયા પછી એટલા સમય પછી ફરીને અવધિદર્શન પ્રાપ્ત કરી લે छ. 'केवलदंसणिस्स णत्थि अंतरं वण शन वाणामाने तर छातु नथी. કેમકે તેઓ સાદિ અપર્યાવસિત હોય છે. તેમના અ૫ બહત્વનું કથન 'सव्वत्थोवा ओहिदसणी, चक्खुदसणी असंखेज्जगुणा केवलदसणी अणंतTળામાં સૌથી ઓછા અવધિ દશનવાળા છે. કેમકે આ અવધિદર્શન દેવામાં નારકમાં કેટલાક ગજ તિય"ચ પંચેન્દ્રિમાં અને મનુષ્યોમાં જ મળે છે. તેના કરતાં ચક્ષુદશની અસંખ્યાત ગણું વધારે છે. કેમકે આ ચક્ષુદશન જીવાભિગમસૂત્ર Page #1456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१४७ जीवानां चातुर्विध्यनिरूपणम् १४४३ चउव्विहा सव्वजीवा पन्नत्ता तं जहा-संजया असंजया संजया संजया नो संजया नो असंजया नो संजया संजया' अथवा-प्रकारान्तरेण सर्वजीवाश्चतुर्विधाः प्रज्ञप्तास्तद्यथा-संयताः १ असंयताः २ संयता संयताः ३ नो संयताः नो असंयता नो संयता संयताः४। कायस्थितिमाह-'संजए णं भते !' संयतो भदन्त ! संयत इति कालतः कियच्चिरम् ! गौतम ! 'जहन्नेण एकं समयं' अधिक है । क्योंकि यह चक्षुर्दर्शन संमूच्छिम तिर्यश्च पश्चेन्द्रियों में और चौइन्द्रिय जीवों में भी पाया जाता है। इनकी अपेक्षा केवल दर्शनी अनन्तगुणे अधिक हैं क्योंकि सिद्ध अनन्तगुणें हैं । इनकी अपेक्षा अचक्षुदर्शनी अनन्तगुणं अधिक हैं । क्योंकि एकेन्द्रिय जीवों के भी अचक्षुर्दर्शन होता है । 'अहवा सव्वजीवा चउव्विहा पण्णत्ता' अथवा इस रीति से भी समस्त जीव चार प्रकार के कहे गये हैं'तं जहा-जैसे-'संजया, असंजया, संजया, संजया, नो संजया नो असंजया, नो संजया संजया' संयत १, असंयत २ सयतासंयत ३ नो संयत नो असंयत, नो संयतासंयत ४ सर्व विरतियुक्त जीव संयत शब्द से, केवल सम्यग्दृष्टि जीव या विरतिविहीन जीव असंयत शब्द से देशविरति से युक्त जीव संयतासंयत शब्द से और नो संयत नो असंयत नो संयतासंयत शब्द से सिद्ध जीव ग्रहीत हए हैं। 'संजए णं भंते ! हे भदन्त ! जो संयत जीव है वह काल की अपेक्षा से कितने काल तक संयत रूप से रहता है ? સંમૂરિજી મ તિર્યંચ પંચેન્દ્રિમાં અને ચાર ઈન્દ્રિયવાળા જેમાં પણ મળી આવે છે. તેના કરતાં કેવલ દર્શની અનંત ગણું વધારે છે. કેમકે સિદ્ધોઅનંત ગણી છે. તેના કરતાં અચક્ષુદશન વાળા અનંતગણું વધારે છે. કેમકે सन्द्रिय वाने ५ सयक्षुशन डाय छे. 'अहवा सव्वजीवा चउव्विहा पण्णत्ता' माशते ५१४ सपा । या२ ५२ना वामां मावा छ. 'तं जहा' ते । प्रमाणे 'संजया, असंजया, संजयासंजया, नो संजया नो असंजया, नो संजयासंजया' संयत १ असंयत २ संयता संयत उनी संयत नमसયત નો સંયતા સંયત ૪ સર્વ વિરતિવાળા જીવ સંયત શબ્દથી, કેવળ સમ્યગ્દષ્ટિ જીવ અથવા વિરતિરહિત જીવ અસંયત શબ્દથી દેશવિરતિ યુક્તજીવ સંયતાસંયત શબ્દથી અને નો સંયત ને અસંયત ને સંયતા संयत थी सिद्ध । घडण थयेसा छे. 'संजएणं भंते ! 3 भगवन् ! २ સંયત જીવ છે, તે કાળની અપેક્ષાથી કેટલાકાળ પર્યન્ત સંયત પણાથી રહે છે? જીવાભિગમસૂત્ર Page #1457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४४४ जीवाभिगमसूत्रे सर्वविरति परिणाम समयानन्तरसमय एव कस्यापि मरणादेकं समयं जघन्येन । 'उक्कोसेणं देसूणा पुचकोडी' देशोना पूर्वकोटिरुत्कर्षेण । 'असंजया जहा अन्नाणी' यथाऽज्ञानी तथाऽसंयताः। असंयतस्त्रिविधः-अनाद्यपर्यवसितः यः कदाचिदपि संमयं न प्राप्स्यति १ अनादिसपर्यवसितो यः संमयं लप्स्यति २ । (तद्भवे नैव सिद्धि गन्ता) सादिसपर्यवसितः सर्व विरतेर्देशविरतेर्वा परिभ्रष्टः ३ स एष इसके उत्तर में प्रभु कहते है-हे गौतम ! 'जहन्नेणं एक्कं समयं' संयत जीव सर्वविरति युक्त जीव जघन्य से एक समय तक संयतरूप से रहता है क्योंकि सर्वविरति परिणाम के अनन्तर समय में ही किसी २ जीव का मरण हो जाता है और 'उक्कोसेणं देसूणा पुव्वकोडी' उत्कृष्ट से वह कुछ कम पूर्वकोटि तक रहता है । कुछ कम इसलिये कहा है कि सर्वविरति आठ वर्ष के बाद ही धारण किया जाता है तथा विदेहक्षेत्र में अभी भी उत्कृष्ट पूर्व कोटि की आयु है और वहां सर्वविरति का इतने काल तक आराधना जीव करते हैं । 'असंजया जहा अन्नाणी' अज्ञानी के तीन भेदों की तरह असंयत के भी तीन भेद है-एक अनादि अपर्यवसित असंयत, अनादि सपर्यवसित असंयत, और तीसरा सादि सपर्यवसित इनमें जो असंयत अनादि अपर्यवसित है वह तो कभी भी संयम को नहीं पाता है और न पावेगा अनादि सपर्यवसित असंयत जीव संयम को कभी न कभी पालेता है और प्राप्त किये गये संयम से ही वह सिद्धि मा प्रश्नन। उत्तरमा प्रभुश्री ४ छ गौतम ! 'जहण्णेणं एक्कं समयं' धन्यथा એકસમય પર્યન્ત સંયતપણુથી રહે છે, કેમકે–સર્વવિરતિ પરિણામની પછીના समयमा ४ ४ ४ पनु भ२५ २६ नय छे. मने 'उक्कोसेणं देसूणा पुवकोडी'कृष्टथी ते ५ माछा पूर्ण र पर्यन्त२ २९ . सोछ। એમ એટલા માટે કહ્યું છે કે-સર્વ વિરતિ આઠ વર્ષ પછી જ ધારણ કરવામાં આવે છે. તથા વિદેહ ક્ષેત્રમાં અત્યારે પણ ઉત્કૃષ્ટથી પૂર્વકેટિનું આયુષ્ય છે. भने त्यो सव२तिनी माराधना माटा ५यन्त ४२ छ, 'असंजया जहा अन्नाणी' अज्ञानियाना १५ लेहो प्रमाणे असंयतोना ५५ त्राण होछे. એક અનાદિ અપર્યાવસિત અસંયત, બીજા અનાદિ સપર્યાવસિત અસંયત, અને ત્રીજા સાદિસપર્યવસિત અસંયત એમાં જે અસંયત અનાદિ અપયવસિત છે, તે તે કઈ પણ સમયે સંયતપણું મેળવી શકતા નથી. અને ભવિષ્યમાં પણ મેળવી શકશે નહીં. અનાદિ સપર્યાવસિત અસંયત જીવ સંયમપણાને જીવાભિગમસૂત્ર Page #1458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. १० सू. १४७ जीवानां चातुर्विध्यनिरूपणम् १४४५ :-बाल जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् तावता कालेन कस्याऽपि संयतखलाभात् उत्कर्षेणानन्तं कालम् अनन्ता उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः कालतः क्षेत्रतश्चाऽपार्धं पुद्गलपरावर्त देशोनम् | 'संजया संजए जहन्नेणं अंतोमुहुत्त - उक्कोसेणं देखूणा पुव्वकोडी' संयतासंयतो गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहूर्तम्, संयता संयतत्व प्रतिपत्तेः भङ्गबहुलतया जघन्येनापि एतावन्मात्रप्रमाणत्वात्, उत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटि :काले तद् भावात् । 'नो संजय नो असंजय नो संजय संजए साईए अपज्जव - को प्राप्त करने वाला होता है । सादि सपर्यवसित जो असंयत जीव है वह या सर्वविरति से भ्रष्ट हुआ होता है या देशविरति से भ्रष्ट हुआ होता है ऐसा वह असंयत अवस्था में जघन्य एक अन्तर्मुहूर्त तक रहता है इसके बाद वह कोई न कोई संयमभाव को प्राप्त कर लेता है क्योंकि 'तिन्हं सहस्सपुहुत्तं' ऐसा आगम का वचन है तथा उत्कृष्ट से यह इस अवस्था में अनन्तकाल तक रहता है इस अनन्तकाल में अनन्त उत्सर्पिणियां और अनन्त अवसर्पिणियां समाप्त हो जाती है । क्षेत्र की अपेक्षा कुछ कम अर्धपुद्गल परावर्त रूप काल समाप्त हो जाता है। 'संजयासंजए जहन्नेणं अंतोमुत्तं उक्कोसेणं देणा पुव्वकोडी' संयतासंयत जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त संयतासंयतरूप में रहता है और उत्कृष्ट से कुछ कम एक पूर्वकोटि तक संयतासंयतरूप से रहता है क्योंकि बाल काल में इसका सद्भाव नहीं होता है । 'नो संजय नो असंजय नो संजया કોઇપણ સમયે પામી જાય છે. અને પ્રાપ્ત કરેલ સયમથી જ તે સિદ્ધિને પ્રાપ્ત કરી લેવાવાળા હૈાય છે. સાદિસપ`વસિત જે અસયત જીવ છે. તે કદાચ સવિરતિથી ભ્રષ્ટ થયેલ હોય છે, અથવા દેશવિરતિથી ભ્રષ્ટ થયેલ હાય છે. એવાને અસયત અવસ્થામાં જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂત પન્ત રહે છે અને ते पछी ते अ ने अ संयम लावने प्राप्त उरीले छे. प्रेम - 'तिन्हं सहस्स पुहुत्त" से प्रमाणे आगमनुं वथन छे तथा उत्कृष्टथी ते या अवस्थामां અનંત કાળ પન્ત રહે છે. આ અનંત કાળમાં અનંત ઉત્સર્પિણિયા અને અનંત અવસર્પિણિયા સમાપ્ત થઇ જાય છે. ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી કંઇક ઓછા अर्ध युगस परावर्त उपप्राण समाप्त था जय छे. 'संजयासंजए जहणणेणं अतो उक्कोसेणं देसूणा पुव्वकोडी' સંયતાસંયત જઘન્યથી એક અતમુહૂત પર્યંન્ત સંયતાસંયત પણાથી રહે છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી કઇંક આછા એક પૂર્વ કાટિ પન્ત સંયતાસંયત પણાથી રહે છે. કેમકે-ખાલ્ય કાળમાં संयतासंयत पानी सहूलाव होतो नथी. તેમને 'नो संजय नो असंजय જીવાભિગમસૂત્ર Page #1459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४४६ जीवाभिगमसूत्रे सिए' नो संयत- नो असंयत नो संयतासंयतः सादिकोsपर्यवसित एव त्रितय प्रतिषेधवर्त्ती सिद्धः । ' संजयस्स - संजया संजयस्स दोपहवि अंतरं जहन्नेणं 'अंतोमुहुतं' द्वयोरपि संयतस्य संयताऽसंयतस्य चान्तर्मुहूर्तमन्तरं जघन्येन 'उवको सेणं अवडू पोग्गल परियह देखणं' उत्कर्षेण अनन्तं कालं अनन्ता उत्सपिण्यवसर्पिण्यः कालतः, क्षेत्रतच अपार्द्धपुद्गलपरावर्त्त देशोनम्, 'असंजयस्स आदि दुवे णत्थि अंतरं' असंयतस्य आद्य द्वयोर्नास्त्यन्तरम् अनाद्यपर्यवसितस्याsनादि सपर्यवसितस्य च तयोर्यथाक्रमं पर्यवसितत्वं प्रतिपाताऽभावात् । संजयए सादीए अपज्जवसिए' जो नो संयत नो असंयत नो संयतासंयतरूप सिद्ध जीव हैं वे सादि अपर्यवसित होते हैं । अन्तर कथन - 'संजयस्स संजया संजयस्स दोन्ह वि अंतरं जहणेण अंतोमुहुत्तं संयत का और संयतासंयत का अन्तर जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का है इतने काल की समाप्ति के बाद पुनः संयत या संयतासंयत का लाभ हो जाता है तथा उत्कृष्ट से अन्तर अनन्त काल तक का है इसमें अनन्त उत्सर्पिणियां और अनन्त अवसर्पिणियां समाप्त हो जाती हैं और क्षेत्र की अपेक्षा कुछ कम अर्धपुद्गल परावर्त काल समाप्त हो जाता है । इतने काल के बाद पूर्व में अवाप्त संयम वाले जीव को पुनः नियम से संयम का लाभ हो जाता है । 'असंजयस्स आदि दुवे णत्थि अंतरं' अनादि अपर्यवसित असंयत के और अनादि सपर्यवसित असंयत के अन्तर नहीं होता है क्योंकि प्रथमविकल्प का असंयत अपर्यवसित है तथा द्वितीय प्रकार नो संजयासजए सादीए अपज्जवासिए' ? न संयंत नो असंयंत संयता સચતરૂપ સિદ્ધ જીવ છે તેએ સાદિ અપ વિસત હાય છે. અંતર દ્વારનું કથન 'संजयस्स संजया संजयस्स दोन्ह वि अंतरं जहण्णेणं अतोमुहुत्त' સંતનું અને સયતાસયતનું અંતર જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂત નું છે. એટલે કાળ સમાપ્ત થયાપછી ક્રીથી સયત અથવા સંયતાસ યતપણા ના લાભ થાય છે. તથા ઉત્કૃષ્ટથી અનંતકાળ પન્તનુ અંતર હાય છે. એમાં અનંત ઉત્સર્પિણીયા અને અનંત અવસર્પિણીયા સમાપ્ત થઈ જાય છે. અને ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી કઇક એછેઃ અ પુદ્ગલ પરાવ કાળ સમાપ્ત થઈ જાય છે. એટલા કાળ પછી પહેલાં પ્રાપ્ત કરેલ સંયમવાળા જીવને ક્રીથી नियमथी संयम नो साल यह भय छे. 'असंजयस्स आदि दुवे णत्थि अंतरं અનાદિ અપ વસિત અસયતને અને અનાદિ સપ વસિત અસયતને અંતર જીવાભિગમસૂત્ર Page #1460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. १० सू. १४७ जीवानां चातुर्विध्यनिरूपणम् १४४७ 'साईयस्स सपज्जवसियस्स जहन्नेणं एकं समयं उक्कोसेणं देणा पुच्वकोडी' सादिकस्य सपर्यवसितस्य जघन्येनैकं समयम्, उत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटि : असंयतत्व व्यवधायकस्य संयतकालस्योत्कर्षत एतावत्कालप्रमाणत्वात् । 'चउत्थस्स णत्थि अंतरं' त्रितयप्रतिषेधवर्तिनः सिद्धस्य सायपर्यवसितस्य चतुर्थकस्य नास्त्यन्तरम् अपर्यवसिततया सदा तद्भावाऽपरित्यागात् । 'अप्पाबहु०' एषामल्पबहुत्वे 'सव्वत्थोवा संजया' सर्वस्तोकाः संयताः संख्ये यकोटीकोटीप्रमाणत्वात् । 'संजया संजया असंखेज्जगुणा' एभ्यः संयतासंयता असंख्येयगुणाः असंख्ये यानां तिरवां देशविरति भावात् । 'नो संजय नो असंजय नो संजया संजया के असंयत को जो संयम प्राप्त हो जाता है उसका प्रतिपात नहीं होता है । तथा- - जो सादि सपर्यवसित असंयत है उसका अन्तर जघन्य से एक समय का और उत्कृष्ट से देशोन पूर्वकोटि का अन्तर है । क्योंकि असंयत का व्यवधायक जो संयत काल है उसका अथवा संयतासंयत काल का प्रमाण उत्कृष्ट से इतना ही कहा गया है । 'उत्थस्स णत्थि अंतरं' त्रितय प्रतिषेधवर्ती सिद्ध के सादि सपर्यवसित होने से अन्तर नहीं होता है। क्योंकि अपर्यवसित होने के कारण उनके उस भाव का भी परित्याग नहीं हो सकता है । 'अप्पा बहु० ' इनके अल्पबहुत्व का विचार इस इस प्रकार है'सव्वत्थोवा संजया' सयंत जीव सब से कम है- क्योंकि इनका प्रमाण संख्यात कोटी कोटी का कहा गया है 'संजयासंजया असंखेज्जगुणा, नो संजय नो असंजय नो संजयासंजया अनंतगुणा' इनकी अपेक्षा संयता હેતું નથી. કેમકે પહેલા વિકલ્પવાળા અસયત અપ વસિત છે. તથા ખીજા પ્રકાર ના અસચતા ને જે સંયમ પ્રાપ્ત થઇ જાય છે. તેનેા પ્રતિપાત થતા નથી. તથા જે સાર્દિ સપતિ અસંયત છે, તેનુ અંતર જઘન્યથી એક સમયનુ છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી દેશે!ન પૂર્વકેટિનુ અંતર છે. કેમકે-અસ યતાના વ્યવધાનવાળા જે સયત કાળ છે તેનું અથવા સ યતાસયતકાળનું પ્રમાણ उत्सृष्टथी भेट ४ वामां आवे छे. 'चउत्थस्स नत्थि अंतरं' प्रहार થી પ્રતિષેધવાળા સિદ્ધને તેએ સાદિ સપ વસિત હાવાથી અ ંતર હેાતું નથી. કેમકે અપ વસિત હેાવાથી તેનાથી એ ભવના કોઈ પણ સમયે ત્યાગ થઇ शतो नथी. 'अप्पाबहु०' तेभना मध्य महुयणानो विचार या प्रमाणे छे'सव्वत्थोवा संजया' संयंतलव सौथी गोछा छे म तेनु प्रमाणु संख्यात अटि अटीनु उडेवामां आवे छे. 'संजयासंजया असंखेज्जगुणा' नो संजय नो असंजय नो संजया संजया अनंतगुणा' तेना रतां संयता સંયતજીવ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४४८ जीवाभिगमसूत्रे अणंतगुणा' संयताऽपेक्षया त्रितय प्रतिषेधवर्तिनः सिद्धा अनन्तगुणाधिका भवन्ति सिद्धानामनन्तत्वात् 'असंजया अनंतगुणा' असंयता अनन्तगुणाः पूर्वाऽपेक्षया सिद्धेभ्यो वनस्पतीनामानन्त्यात् । उपसंहारमाह-'से तं चउव्विहा सव्वजीवा प्रश्नत्ता' इत्थं त एते वर्णिताश्चतुर्विधाः सर्वजीवाः इति ॥सू० १४७।। पञ्चविधान सम्प्रति जीवानाहमूलम्-तत्थ णं जे ते एवमाहंसु पंचविहा सव्वजीवा ते एव माहंसु तं जहा कोहकसाई माणकसाई मायाकसाई लोभकसाई अकसाई । कोहकसाई माणकसाई मायाकसाईणं जहन्नेणं अंतो मुहत्त उक्कोसेणं अंतो मुहुत्तं लोभकसाइस्स जहन्नेणं एकं समयं उक्कोसेणं अंतो मुहत्तं अकसाई दुविहे जहा हेटा । कोहकसाई माणकसाई मायाकसाईणं अंतरं जहन्नेण अंतो मुहुत्तं उक्कोसेणं अंतो मुहुत्तं अकसाई तहा जहा हेटा अप्पाबहु०अकसाईणो सव्वत्थोवा माणकसई तहा अणंतगुणा कोहे मायालोहे विसेसाहिया मुणेयव्वा अहवा पंचविहा सव्वजीवा पन्नत्ता तं जहा णेरइया तिरिक्खजोणिया संयत जीव असंख्यागुणे अधिक हैं क्योंकि असंख्यात तिर्यञ्चों को देश विरति का सद्भाव हो सकता है। तथा जो त्रितय प्रतिषेधवर्ती जीव हैं वे सिद्धों को अनन्तगुणा कहा गया होने से अनन्तगुणें हैं। इनकी अपेक्षा असंयत जीव अनन्तगुणें हैं क्योंकि सिद्धों की अपेक्षा वनस्पतिकायिक जीव अनन्त होते हैं । 'सेत्तं चउविहा सच जीवा पन्नत्ता' इस प्रकार का यह स्पष्टीकरण चार प्रकार की जीवों की मान्यता के सम्बन्ध में किया गया है। ॥१४७॥ અસંખ્યાતગણું વધારે છે. કેમકે અસંખ્યાત તિર્યંને દેશ વિરતિ ને સદુ - ભાવ થઈ જાય છે. તથા જે ત્રણ પ્રકારના પ્રતિષેધવાળા જીવ છે, એવા સિદ્ધોને અનંતગણું કહેવામાં આવેલ હોવાથી. અનંતગણ છે. તેના કરતાં અસ. યજીવ અનંત ગણા છે. કેમકે સિદ્ધોના કરતાં વનસ્પતિકાયિક જીવ અનંત डाय छे. 'सेत्त चउव्विहा सव्वजीवा पण्णत्ता' मा प्रमाणेनु । २५ष्टी४२५१ ચાર પ્રકારના જીવોની માન્યતાના સંબંધમાં કરવામાં આવેલ છે. ૧૪ળા જીવાભિગમસૂત્ર Page #1462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१४८ जीवानां पञ्चविध्यनिरूपणम् १४४९ मणुस्सा देवा सिद्धा संचिटणांतराणि जहा हेट्रा भणियाणि। अप्पाबहु०थोवा मणुस्सा णेरइया असंखेज्जगुणा देवा असंखेज्जगुणा सिद्धा अणंतगुणा तिरिया अणंतगुणा । सेत्तं पंचविहा सव्वजीवा पन्नत्ता ॥ १४८ ॥ छाया-तत्र खलु ये ते एवमुक्तवन्तः पंचविधा- सर्वजीवाः प्रज्ञप्तास्त एवमुतवन्तः तद्यथा-क्रोधकषायिणो-मानकषायिणो-मायाकषायिणो-लोभकषायिणोऽकपायिणः । क्रोधकषायी-मानकषायी-मायाकषायी खलु जघन्येनान्तर्मुहूर्तम्उत्कर्षेणान्तर्मुहूर्तम्, लोभकषायिणो जघन्येनैकं समयमुत्कर्षेणान्तर्मुहूर्तम्, अकषायी द्विविधो यथाऽधस्तात् । क्रोधकषायि-मानकषायि-मायाकषायिणामन्तरं जघन्येनैकं समयम्-उत्कर्षेणान्तर्मुहूर्तम्, लोभकषायिणोऽन्तरं जघन्येऽनान्तर्मुहूर्त्तम् उत्कर्षेणान्तर्मुहूर्तम्, अकषायी तथा यथाऽधस्तात् अल्पबहुखम्० अकषायिणः सर्वस्तोकाः, मानकषायिणस्तथाऽनन्तगुणाः, क्रोधमाया-लोभा विशेषाधिका ज्ञातव्याः। अथवा -पंचविधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-नैरयिकाः तिर्यग्योनिकाः मनुष्याः देवा: सिद्धाः संचिटणान्तरे यथाऽधस्ताद्भणिते । अल्पबहुवम् स्तोका मनुष्याः नैरयिका असंख्येयगुणाः देवा असंख्येयगुणाः सिद्धा अनन्तगुणाः तिर्यञ्चोऽन न्तगुणाः त एते पंचविधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः ॥४० १४८॥ ___टीका-'तत्थ णं जे ते एवामाहंसु' तत्र खलु जीवभेदे ये ते पूर्वाचार्याः एव मुक्तवन्तः 'पंचविहा सव्वजीवा पन्नत्ता' पञ्चविधाः सर्वजीवाः प्रज्ञताः 'ते एवमाहंसु' ते एवमेतदभिप्रायकंवच उक्तवन्तः-'तं जहा'-कोहकसाई-माणकषाई-मायाकसाई पांच प्रकार के जीवों का प्रतिपादन'तत्थणं जे ते एवमाहंसु पंचविहा सव्वजीवा पन्नत्ता' इत्यादि। टीकार्थ-गौतम से अब प्रभु ऐसा कह रहे हैं-कि हे गौतम ! किसी अपेक्षा ऐसा कहते हैं कि सब जीव पांच प्रकार के हैं-उनका इस विषय में ऐसा स्पष्टीकरण हैं-'तं जहा-जैसे-'कोहकसाई, माणकसाई પાંચ પ્રકારના જીનું પ્રતિપાદન 'तत्थ णं जे ते एवमासु पंचविहा सव्वजीवा पण्णत्ता' त्या ટીકાઈ_ગૌતમસ્વામીને પ્રભુશ્રીએ એવું કહ્યું કે-હે ગૌતમ! કઈ અપેક્ષાથી એવું કહે છે. કે બધા જ પાંચ પ્રકારના છે. તેઓ આ સંબંધभी माप्रमाणे २५ष्टी४२६५ ४२ छ. 'तं जहा' सभ3- 'कोहकसाई माण जी० १८२ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४५० जीवाभिगमसूत्रे -लोभकसाई-अकसाई' तद्यथा-क्रोधकषायी-मानकषायी-मायाकषायी-लोभकषायी-अकषायी, तत्र-कषः संसारस्तस्याऽऽयः कषायः क्रोधादयः क्रोधादयः कषायाः सन्ति येषान्ते क्रोधादि कषायिणो ज्ञेयाः । एषां कायस्थिति दर्शयितुमाह'कोहकसाई' इत्यादि, हे भदन्त ! क्रोधकषायि प्रभृतयः क्रोधादि कषायित्वरूपेण कियन्तं कालं यावद्भवति ? भगवानाह-गौतम ! 'कोहकसाई माणकसाई मायाकसाई णं जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं -उक्कोसेणं अंतोमुहुत्त" क्रोधकषायि-मानकपायि-मायाकषायिणः खलु जघन्येनान्तमुहूर्तमुत्कर्षेणान्तर्मुहूर्तम् । 'लोभकसाइस्स मायाकसाई लोभकसाई अकसाई' क्रोधकषायी, मानकषायी, मायाकषायी, लोभकषाई और अकषायी इन पांच प्रकार के जीवों में ही समस्त संसारी जीवों का और असंसारी जीवों का समावेश हो जाता है । क्रोधकषाय जिनके हैं ये क्रोधकषायी हैं इसी तरह से मान आदि कषायों वाले जीव मानकषायी आदि हैं । और जो क्रोधादि कषायों के सद्भाव से रहित है वे अकषायी जीव हैं । 'कोहकसाई०' हे भदन्त ! क्रोधकषायी प्रभृति जीव क्रोधकषायी आदि रूप से कितने काल तक रहते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते है-हे गौतम ! 'कोहकसाई माणकसाई, मायाकसाईणं जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं अंतो' क्रोधकषायी, मानकषायी एवं मायाकषायी जीव क्रोधादि कषाय युक्त रूप से कम से कम एक अन्तर्मुहूर्त तक और उत्कृष्ट से भी एक अन्तर्मुहूर्त तक रहते हैं क्योंकि 'क्रोधाद्युपयोग कालोऽन्तकसाई, मायाकसाई, लोभकसाईं, अकसाई' ओघ ४ायी, भानपायी, भायाકષાયી; ભકષાયી, અને અકષાયી, આ પાંચ પ્રકારના માંજ બધાજ સંસારીજી નો સમાવેશ થઈ જાય છે. જેમને કોધ કષાય હોય તેઓ ક્રોધ કષાયી છે. એ જ પ્રમાણે માનકષાય વિગેરે કષાયવાળા જીવ માનકષાયી વિગેરે પ્રકારથી સમજવા અને જે કોઇ વિગેરે કષાયથી રહિત છે. તેઓ અકષાયી १४वाय छे. 'कोहकसाई०' भगवन् ! ५ पायी विगैरे वोधકષાયી વિગેરે રૂપે કેટલા કાળ પર્યન્ત રહી શકે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી हे छ -3 गौतम ! 'कोहकसाई माणकसाई, मायाकसाईणं जहण्णेणं अतो मुहुत्त उक्कोसेणं अंतोमुहुत्त' ५४ाथी, भानपाथी, मने माया ४थायी ७१ ક્રોધ વિગેરે કષાય યુક્ત પણુથી ઓછામાં ઓછા એક અંતમુહૂત પર્યન્ત भने यी ५५ मे मतभुत सुधा २ छ, भ-'क्रोधाद्युप જીવાભિગમસૂત્ર Page #1464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१४८ जीवानां पञ्चविध्यनिरूपणम् १४५१ जहन्नेणं एकं समयं' लोभकषायी जघन्येनैकं समयम्-स चोपशमश्रेणेःप्रतिपतन् लोभकषायोदय प्रथमसमयानन्तरं मृतः प्रतिपत्तव्यः, मरणसमये कस्यापि क्रोधाधुदयसंभवात् क्रमेण प्रतिपतनं हि मारणाऽभावे-न तु मरणेऽपीति । 'उक्कोसेणं अंतोमुहुत्त' उत्कर्षेणान्तर्मुहूर्तम् कायस्थितिः । अकषायी भदन्त ! अकषायोति कालतः कियचिरम् ? गौतम ! 'अकसाई दुविहे जहा हेहा' अकषायी द्विविधः साद्यपर्यवसितः केवली १ सादि सपर्यवसित उपशान्तकषायः २ स च जघन्येनैकं समयम् द्वितीये समये मरणतः क्रोधाधुदयेन सकषायत्वप्राप्तेः उत्कर्षतोऽमुहूर्तम्' ऐसा सिद्धान्त का वचन है। 'लोभकसाइस्स जह० एकं सम० उक्कोसेणं अंतोमु०' लोभकषायी लोभकषायी रूप से कम से कम एक समय तक और अधिक से अधिक एक अन्तर्मुहूर्त तक होता है। ऐसा वह जीव उपशमणि से गिर कर लोभ कषाय के उदय के प्रथम समय के अनन्तर मरने पर होता है । क्योंकि मरण के समय में किसी २ जीव को क्रोधादि कषायों का उदय हो जाता है। मरण के अभाव में क्रम २ से पतन होता है। मरने पर क्रम २ से पतन नहीं होता है 'अकसाई तहा जहा हेहा' अकषायी जीव दो प्रकार के होते हैं जैसे-एक सादि अपर्यवसित केवली और दूसरे सादि सपर्यवसित उपशान्त कषाय वाले जीव है यह द्वितीय विकल्प वाला जीव जघन्य से एक समय तक अकषायी रहता है क्योंकि द्वितीय समय में वह मरण होने से क्रोधादि कषाय का उसके उदय हो जाता है इससे वह सकषायी हो जाता है । तथा उत्कृष्ट एक अन्तर्मुहूर्त तक योगकालोऽन्तर्मुहूर्तम्' मा प्रमाणे सिद्धांतनु वयन छ. लोभकसाइस्स जहण्णेणं एक्कं समय उक्कोसेणं अंतोहुत्तम्' सोसायी समायापाथी ઓછામાં ઓછા એક સમય પર્યન્ત અને વધારેમાં વધારે એક અંત. મુહૂર્ત પર્યન્ત રહે છે. એ તે જીવ ઉપશમ શ્રેણીથી પતિત થઈને ભકષાયના ઉદયના પહેલા સમય પછી મરણ થાય છે. કેમકે મરણના સમયે કઈ કઈ જીવને કોઇ વિગેરે કષાયને ઉદય થઈ જાય છે. મરણના અભાવમાં ક્રમ ક્રમથી પતન થાય છે. મર્યા પછી કમ ફમથી પતન थतु नथी. 'अकसाई तहा जहा हेवा' २४ाथी १ मेप्रा२ना हाय छे. सभा -એક સાદિ અપર્યાવસિત કેવલી અને બીજા સાદિ સંપર્યાવસિત ઉપશાંત કષાય વાળા જીવ છે. આ બીજા પ્રકારના વિકલ્પ વાળા જીવ જઘન્યથી એક સમય પર્યન્ત અકષાયી રહે છે. કેમકે બીજા સમયમાં તેનું મરણ થવાથી ક્રોધ વિગેરે કષાયને તેને ઉદય થઈ જાય છે. તેથી એ સકષાયી થઈ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४५२ जीवाभिगमसूत्रे न्तर्मुहूर्तम् उपशान्तमोहगुणस्थानककालस्यैतावत्कालप्रमाणत्वात् इत्येके, अन्ये तु-जघन्यतोऽपि-अन्तर्मुहूर्तम्, न लोभोपशमप्रवृत्तस्याऽन्तर्मुहूर्तादयो मरणमिति वृद्धिवादात् । ___अथैषामन्तरम्- 'कोहकसाई' इत्यादि क्रोधादि कषायिणो भदन्त ? किय. चिरं कालतः ? गौतम ! 'कोहकसाई-माणकसाई मायाकसाई णं अंतरं जहन्नेणं एगं समयं' क्रोधकषायि-मानकषायि मायाकषायिणामन्तरं जपन्येनैकं समयतदुपशमसमयानन्तरं मरणे भूयः कस्यापि क्रोधायुदयात् । 'उक्कोसेणं अंतोमुहुत्तं उत्कर्षतोऽन्तर्मुहूर्तम् । 'लोभकसाइस्स जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं अंतोमुहुत्त' जघन्योत्कर्षाभ्यामन्तर्मुहूर्त लोभकषायिणः, नवरं जघन्यत उत्कृष्टं बृहत्तरम् । अकषायी रहता हैं क्योंकि उपशान्तमोह गुणस्थान का काल उत्कृष्ट से इतना ही कहा गया है। __इनका अन्तर कथन-'कोहकसायी, माणकसाई, मायाकसाइण अंतरं जह० एक्कं सययं उक्कोसेणं अंतोमु०' हे भदन्त ! क्रोधकषाय वाले का अन्तर कितना होता है? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं हे गौतम ! क्रोधकषाय वाले का अन्तर जघन्य से तो एक समय का होता है और उत्कृष्ट से अन्तर एक अन्तर्मुहूर्त का होता है इसी तरह का अन्तर मान और मायाकषाय वालों का भी जघन्य और उत्कृष्ट से होता है ऐसा जानना चाहिये 'लोभकसाइस्स अंतरं जह० अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं अंतोमु०' लोभकषाय वाले का अन्तर जघन्य से एक अन्तमुहूर्त का होता है और उत्कृष्ट से भी वह एक अन्तर्मुहूर्त का होता है जघन्य के अन्तर्मुहूर्त से उत्कृष्ट का अन्तर्मुहूर्त बडा है જાય છે. તથા ઉત્કૃષ્ટથી એક અંતમુહૂર્ત પર્યન્ત અકષાયી રહે છે. કેમકે ઉપશાંત ગુણસ્થાનનકાળ ઉત્કૃષ્ટથી એટલેજ કહેવામાં આવેલ છે. मत२ द्वारनु थन ___ 'कोह कसाई माणकसाई, मायाकसाईणं, अंतरं जहण्णेणं एक समयं उक्कोसेणं अंतोमुहुत्तं' है सावन् ! ओघ षायवाणानुमत२ टयुडाय छ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે-હે ગૌતમ ! કોઈકષાયવાળાઓનું અંતર જઘન્યથી તે એક સમયનું હોય છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી એક અંતર્મુહર્તાનું અંતર હોય છે, આજ પ્રમાણેનું અંતર માન, માયા વિગેરે કાર્યો वाणामानु ५९ धन्य भने उत्कृष्टथी थाय छे. तम समन्. 'लोहकसाइस्स अंतरं जहण्णेणं अंतोमुहुत्त उक्कोसेणं अंतोमुहुत्त' सान पाया નું અંતર જઘન્યથી એક અંતમુહૂર્તનું હોય છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી પણ તે એકજ અંતમુહૂર્તનું હોય છે. જઘન્યના અંતમુહૂર્ત કરતાં ઉત્કૃષ્ટનું અંત જીવાભિગમસૂત્ર Page #1466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. १० सू. १४८ जीवानां पञ्चविध्यनिरूपणम् १४५३ 'अकसाण तहा जहा द्वा' यथाऽधस्तथाऽकपायी साद्यपर्यवस्थितः सादिसपर्यवसितश्च द्विधा ज्ञेयः, अपर्यवसितत्वात्प्रथमस्य साद्यपर्यवसितस्य नास्त्यन्तरम् सादि सपर्यवसितस्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् तावता कालेन भूयः श्रेणीलाभात्, उत्क तोऽनन्तं कालमनन्ता उत्सर्पिव्यवसर्पिण्यः कालतः, क्षेत्रतश्चाऽपार्धं देशोनं पुद्गलपरावर्तम् भूयोऽप्येतावता कालेनानुभूतपूर्वस्य अकषायित्वस्याऽकषायित्वभावात् । 'अप्पाबहुयं ० ' अल्पबहुत्वम् कतरेकतरेषामेषामल्पा वा० भगवानाह - गौतम ! 'अकसाइणो सव्वत्थोवा' सर्वस्तोका अकषायिणः सिद्धाः सिद्धानामेवाकषायित्वात्, 'माणकसाई तहा अनंतगुणा' तेभ्यो मानकपायिणोऽनन्त'अकसाइणो तहा जहा हेट्ठा' अकषायी जीव दो प्रकार के होते है एक सादि पर्यवसित और दूसरे सादि सपर्यवसित इनमें जो सादि अपर्यवसित अकषायी जीव है उनके अन्तर होता नहीं है और जो सादि सपर्यवसित अकषायी जीव है उनके अन्तर होता है और वह जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का और उत्कृष्ट से अनन्त कालका होता है । इस में अनन्त उत्सर्पिणियां और अनन्त अवसर्पिणियां समाप्त हो जाती है । तथा क्षेत्र की अपेक्षा अर्धपुद्गल परावर्त काल समाप्त हो जाता है । इसके बाद वह नियम से अकषायी अवस्था वाला बन जाता है । 'अप्पा बहु' इनके अल्पबहुत्व का विचार - इस प्रकार से है'अकसाईणो सव्वत्थोवा' अकषायी जीव सब से कम है। क्योंकि अकषायी सिद्ध जीव होता हैं और वे सब से कम है । 'माणकसाइणो तहा अनंतगुणा' इनकी अपेक्षा मानकषायी अनन्तगुणें अधिक है । मुहूर्त भोटु होय छे. 'अकसाइणो तहा जहा हेट्ठा' अम्षायी भव मे प्रार ના હૈાય છે. એક સાદિ અપ વસિત અને ખીજા સાદિ સપ વસિત તેમાં જે સાહિ અપ વસિત અકષાયી જીવ છે. તેમને અંતર હેતુ નથી. અને જે સાર્દિક સપ વસિત અકષાયી જીવ છે. તેમનુ અંતર હાય છે, અને તે જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂતનું અને ઉત્કૃષ્ટથી અનંત કાળનુ હાય છે. તેમાં અનંત ઉત્સર્પિણીયા અને અનંત અવસર્પિણીયા સમાપ્ત થઈ જાય છે. તે તથા ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી અ`પુદૂગલ પરાવકાળ સમાપ્ત થઇ જાય છે. તે પછી તે નિયમથી અકષાયી અવસ્થા वाजा मनी लय छे. 'अप्पा बहुये ' तेमना महतमहुत्वनु अथन था प्रमाणे छे. 'अकसायिणो सव्वत्थोवा' अषायी જીવ સૌથી ઓછા છે. કેમકે-અકષાયી સિદ્ધ જીવ હેાય છે. અને તેએ સૌથી छाछे. 'माणकसाइणो तहा अनंतगुणा' तेना रती भानपुषाय वाजा अनंत ગણા વધારે હેાય છે. કેમકે-નિગેાદ જીવા સિદ્ધો કરતાં પણ અનંતગણા છે, જીવાભિગમસૂત્ર Page #1467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४५४ जीवाभिगमसूत्रे गुणाधिकाः, निगोदानां सिद्धेभ्योऽनन्तगुणत्वात् 'कोहे माया लोभे विसेसाहिया मुणेयव्वा' क्रोध-माया-लोभाविशेषाधिका ज्ञातव्याः, मानतः क्रोधकषायिणो विशेषाधिकाः चिरस्थायित्वात् क्रोधकषायोदयस्य एभ्यो माया० एभ्यो लोभकषायिणो विशेषाधिकाः माया-लोभोदययोश्चिरंतमकालावस्थायित्वात् । 'अहवा पंचविहा सव्यजीवा पन्नत्ता-तं जहा-णेरइया-तिरिक्खजोणियामणुस्सा-देवा-सिद्धा' अथवा-नैरयिकतिर्यग्रयोनिक-मनुष्य-देव-सिद्धभेदैः पञ्चधाः सर्वजीवाः अथैषा कायस्थिति:-'संचिट्ठणांतराणि जह हेट्ठा भणियाणि' संचिट्ठणाऽन्तरे यथाऽधस्ताद्भणिते कायस्थितिरन्तरं च नैरयिकादि सिद्धाऽन्तानां यथा पूर्वन्तथाऽत्रापि विस्तरभयान्नात्राऽवकाशः। 'अप्पाबहु०' एषां क्योंकि निगोद जीव सिद्धों से भी अनन्तगुणें हैं । 'कोहे माया लोभे विसेसमाहिया मुणेयव्वा' इनकी अपेक्षा क्रोधकषाय वाले विशेषाधिक हैं। क्योंकि क्रोधकषाय का उदय चिरकाल तक अवस्थायी होता है इनकी अपेक्षा मायाकषाय वाले विशेषाधिक हैं इनकी अपेक्षा लोभ कषाय वाले विशेषाधिक है । क्योंकि इन दोनों कषायों का भी उदय चिरकाल तक अवस्थायी रहता है । 'अहवा पंचविहा सव्व जीवा पन्नत्ता' अथवा इस रीति से भी समस्त जीव पांच प्रकार के कहे गये हैं-जैसे 'णेरइया, तिरिक्खजोणिया, मणुस्सा देवा सिद्धा' नैरयिक, तिर्यग्योनिक, मनुष्य देव और सिद्ध इनकी कायस्थिति और अन्तर विचार 'संचिट्ठणांतराणि जह हेट्टा भणियाणि' इस कथन के अनुसार जैसा पहिले कहा गया है वैसा ही यहां पर भी कर लेना चाहिये विस्तार हो जाने के भय से हम उसे यहां नहीं लिखते हैं। 'कोहे माया लोभे विसेसमाहिया मुणेयव्वा' तेना ४२i ओघ४पाय व विशे. વાધિક છે. કેમકે-કો કષાયનો ઉદય લાંબાકાળ પર્યન્ત રહેવાવાળે હોય છે. તેના કરતાં માયાકષાયવાળા વિશેષાધિક છે. તેના કરતાં લેભકષાયવાળા વિશેષાધિક છે. કેમકે આ બન્ને કષાયોને ઉદય પણ લાંબા સમય પર્યન્ત રહેવાવાળે होय छे. 'अहवा पंचिंदिया सव्वजीवा पण्णत्ता' 424॥ २शत पर सघणा पांय ४२ना अपामा सावता छ. म -'णेरइया, तिरिक्खजोणिया, मणुस्सा देवा सिद्धा' नै२५४, तिय योनि, मनुष्य, हेर मन सिद्ध. તેમની કાયસ્થિતિ અને અંતરનું કથન'संचिदणांतराणि जह हेढा भणियाणि' ४थन प्रमाणे पडसारे પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ છે. એ જ પ્રમાણે અહીંયાં પણ કહી લેવું જોઈએ. ગ્રંથને વિસ્તાર થવાના ભયથી તેને ફરીથી અહીયાં કહેલ નથી. જીવાભિગમસૂત્ર Page #1468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१४९ जीवानां षइविधत्वनिरूपणम् १४५५ कतरेभ्यः कतरेल्पा वा० भगवानाह-गौतम ! 'थोवा मणुस्सा' स्तोका मनुष्याः अन्येभ्योऽल्पत्वात्। 'नेरइया असंखेज्जगुणाः 'देवा असंखेज्जगुणा' तेभ्यो देवा असंख्येयगुणाः' 'सिद्धा अणंतगुणा' देवाऽपेक्षया सिद्धा अनन्तगुणा' एभ्यस्तिर्यग्योनिका अनन्तगुणाः। उपसंहारमाह-से तं पंचविहा सव्वजीवा पन्नत्ता' त एते पंचविघा सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः प्रथिताः-इति ॥सू० १४८॥ अथ षइविधत्वमेषां प्रतिपादयति मूलम्-तत्थ जे ते एवमाहंमु छव्विहा सव्वजीवा पन्नत्ता ते एवमहंसु-तं जहा आभिणिबोहियणाणी सुयणाणी ओहिणाणी मणपज्जवणाणी केवलनाणी अन्नाणी । आभिणिबोहियनाणीण भंते। आभिणिबोहियनाणित्ति कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उकोसेण छावटिं सागरोवमाइं साइरेगाइं ‘एवं सुयनाणी वि' ओहिनाणी णं भंते ! जहन्नेणं एक्कं समयं छावटि सागरोवमाइं साइ ___ इनके अल्पबहुत्व का विचार-इस प्रकार से है-'थोवा मणुस्सा' हे गौतम ! -इनमें सब से कम मनुष्य हैं । 'नेरइया' 'असंखेज्जगुणा' नैरयिक जीव असंख्यातगुणे अधिक हैं 'देवा असंखेज्जगुणा' इनकी अपेक्षा देव असंख्यातगुणें हैं। और इनकी अपेक्षा 'सिद्धा अणंतगुणा' सिद्ध अनन्तगुणे अधिक हैं 'तिरिया अणंतगुणा' इनकी अपेक्षा तिर्यग्योनिक अनन्तगुणे अधिक हैं 'से तं पंचविहा सव्व जीवा पण्णत्ता' इस प्रकार का यह स्पष्टीकरण समस्त जीवों-संसारी जीवों और मुक्त जीवों के सम्बन्ध में हैं ॥१४८॥ અ૯૫બહત્વનું કથન'थोवा मणुस्सा' 3 गौतम ! तेसोमा सौथी मेछ। मनुष्यो छ, 'नेरइया असंखेजज्जगुणा' नै२५४०७१ असभ्याता धारे छ, 'देवा असंखेज्जगुणा ते ४२त हे। असण्यात छ. अने तेन। ४२तां ५५५ 'सिद्धा अणंतगुणा' सिद्धो मनdi qारे छ. 'तिरिया अणतगुणा' तेना ४२di तिय योनि मन त पधारे छ. 'से त्त पंचविहा सव्व जीवा पण्णत्ता' 20 प्रभानु આ સ્પષ્ટીકરણ સમસ્ત જી-સંસારી છે અને મુક્ત જીવોના સંબંધમાં अडेस छे. ॥ सू. १४८ ॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४५६ जीवाभिगमसूत्रे रेगाई मणपजवणाणीणं भंते! जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेण देसूणा पुव्वकोडी केवलनाणीणं भंते! साईए अपजवसिए अन्नाणिणो तिविहा पन्नत्ता तं जहा अणाइए वा अपज्जवसिए अणाइए व सपज्जवसिए साइए वा सपज वसिए तत्थ साइए सपज्जवसिए जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्को - सेणं अनंतं कालं अव ं पोग्गलपरियट्टं देसूणं । अंतरं आभिणिबोहियनाणिस्स जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेण अनंतं कालं अव ं पोग्गलपरियटुं देसूणं एवं सुयनाणिस्स अंतरं मणपजवणाणिस्स अंतरं, केवलनणिणो नस्थि अंतरं अन्नाणिस्स साइसपज्जवसियस्स जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेण छावट्ठि सागरोवमाई साइरेगाई। अप्पाबहु० सव्वत्थोवा मणपजवनाणी ओहिनाणी असंखेज्जगुणा आभिणिबोहियनाणी सुयनाणी विसेसाहिया' सट्टाणे दो वि तुल्ला केवल नाणी अनंतगुणा अन्नाणी अनंतगुणा । अहवा छव्विहा सव्वजीवा पन्नत्ता तं जहा एगिंदिया बेइंदिया तेइंदिया चउरिंदिया पंचिंदिया अणिदिया। संचिट्टणांतरा जहा हेट्ठा अप्पाबहु० सव्वत्थोवा पंचिंदिया चउरिंदिया विसेसाहिया तेइंदिया विसेसाहिया बेइंदिया विसेसाहिया एगिंदिया अनंतगुणा अणिदिया अनंतगुणा | अहवा छव्विहा सव्वजीवा पन्नत्ता तं जहा ओरालियसरीरी वेउव्वियसरीरी आहारगसरीरी तेयगसरीरी कम्म गसरीरी असरीरी। ओरालियसरीरीणं भंते ! कालओ केव चिरं होइ ? जहण्णेणं खुड्डागं भवग्गहणं दुसम ऊणं उक्कोसेण असंखेज्जं कालं जाव अंगुलस्स असंखेज्जइभागं वेडव्वियसरीरी जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेण तेत्तीसं सागरोवमाई अंतो જીવાભિગમસૂત્ર Page #1470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१४९ जीवानां षडविधत्वनिरूपणम् १४५७ मुहत्तमभहियाइं आहारगसरीरी जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं अंतोमुहत्तं तेयगसरीरी दुविहे-अणाईएवा अपज्जवसिए अणाईएवा सपज्जवसिए एवं कम्मगसरीरी वि' असरीरी साईए अपज्जवसिए । अंतरं ओरालियसरीरस्स जहन्नेणंएक्कं समयं उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइं अंतोमुत्तमभहियाइं वेउव्वियसरीरस्त जहन्नेणंअंतोमुहत्तं उकोसेणं अणंतं कालं वणस्सइकालो। आहारगस्स सरीरस्त जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उकोसेणं अणंतं कालं जाव अवड्ढं पोग्गलपरियटुं देसूणं 'तेयगकम्मगसरीरस्स य दुण्ह वि णत्थि अंतरं । अप्पाबहु० सव्वत्थोवा आहारगसरीरी वेउव्वियसरीरी असंखेज्जगुणा ओरालियसरीरी असंखेज्जगुणा असरीरी अणंतगुणा तेयगकम्मगसरीरी दो वि तुल्ला अणंतगुणा। से तं छविहा सव्वजीवा पन्नत्ता ॥सू० १४९॥ __छाया-तत्र ये ते एवमुक्तवन्तः षड्विधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्तास्ते एवमुक्तवन्तः तद्यथा-आभिनिबोधिकज्ञानिनः श्रुतज्ञानिनोऽवधिज्ञानिनो-मनःपर्यवज्ञानिनः केवलज्ञानिनोऽज्ञानिः ६ । आभिनिबोधिकज्ञानी खलु भदन्त ! भाभिनिवोधिकज्ञानी इति कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण षट् षष्टिः सागरोपमाणि सातिरेकाणि एवं श्रुतज्ञान्यपि, अवधिज्ञानी खलु भदन्त ! जघन्येनैकं समयम् उत्कर्षेण षट् षष्टिः सागरोपमाणि सातिरेकाणि, मनःपर्यवज्ञानी खलु भदन्त !० जघन्येनैकं समयमुत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटिः, केवलज्ञानी खलु भदन्त !० सादिकोऽपर्यवसितः, अज्ञानी त्रिविधः प्रज्ञप्तः तद्यथा-अनादिकोवाऽपर्यवसितः १ अनादिको वा सपर्यवसितः २ सादिको वा सपर्यवसितः ३, तत्र सादिकः सपर्यवसितो जघन्येनाऽन्तर्मुहूर्तमुत्कर्षणानंत कालमपाधैं पुद्गलपरावर्त देशोनम् । अन्तरमाभिनिबोधिकज्ञानिनो जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेणानन्तं कालमपाधं पुद्गलपरावर्त देशोनम् एवं श्रुतज्ञानिनोऽन्तरं मनःपर्यवज्ञानिनोऽपि केवलज्ञानिनो नाऽस्त्यन्तरम् अज्ञानिनः सादि सपर्यवसितस्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण षट् षष्टिः सागरोपमाणि सातिरेकाणि । अल्पबहुत्वम् सर्वस्तोका मनःपर्यवज्ञानिनः, अवधिज्ञानिनोऽसंख्येयगुणाः आभिनिबोधिकज्ञानिनः श्रुतज्ञानिनो विशेषाधिकाः स्वस्थाने द्वावपि तुल्यौ केवलज्ञानिनोऽनन्तगुणाः अज्ञानिनोऽनन्तगुणाः। अथवा षइविधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा एकेन्द्रियाः जी० १८३ જીવાભિગમસૂત્રા Page #1471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४५८ जीवाभिगमसूत्रे द्वीन्द्रियाः त्रीन्द्रियाः चतुरिन्द्रियाः पञ्चेन्द्रियाः अनिन्द्रियाः। संचिट्ठणान्तरे यथाऽधस्ताम् । अल्पबहुत्वम्० सर्वस्तोकाः पञ्चेन्द्रियाः चतुरिन्द्रिया विशेषाधिकाः त्रीन्द्रिया विशेषाधिकाः द्वीन्द्रिया विशेषाधिकाः एकेन्द्रिया अनन्तगुणाः अनिन्द्रिया अनन्तगुणाः अथवा-पविधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-औदारिकशरीरिणो-वैक्रियशरीरिण-आहारकशरीरिणः-तैजसशरीरिणः कार्मणशरीरिणोऽशरीरिणः । औदारिकशरीरी खलु भदन्त ! कालतः कियच्चिरं भवति ? जघन्येन क्षुल्लकभवग्रहणं द्वि समयोनमुत्कर्षेणाऽसंख्येयं कालं यावदगुलस्याऽसंख्येयभागम्, वैक्रियशरीरी जघन्येनैकं समयम् उत्कर्षेण त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणिअन्तर्मुहूर्ताभ्यधिकानि आहारकशरीरी जघन्येनान्तर्मुहूर्तम्-उत्कर्षेणान्तर्मुहूर्तम् । तैजसशरीरी द्विविधः-अनादिकोवाऽपर्यवसितः १ अनादिकोवा सपर्यवसितः २, एवं कार्मणशरीर्यपि अशरीरी सादिकोऽपर्यवसितः । अन्तरमौदारिकशरीरस्य जघन्येनैकं समयम् उत्कर्षेण त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि अन्तर्मुहर्ताऽभ्यधिकानि, वैकियशरीरस्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तम्-उत्कर्षेणाऽनन्तं कालं वनस्पतिकालः, आहारकशरीरस्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेणानन्तं कालं यावदपाधं पुद्गलपरावर्त देशोनम् तैजसशरीरस्य कार्मणशरीरस्य च द्वयोरपि नास्त्यन्तरम् । अल्पबहुत्वम् सर्वस्तोका आहारक शरीरिणः वैक्रियशरीरिणोऽसंख्येयगुणाः औदारिकशरीरिणोऽनन्तगुणा तैजस कार्मण शरीरिणौ द्वावपि तुल्यौ अनन्तगुणौ । त एते षइविधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः ॥१४९॥ । टीका-'तत्थ जे ते एवमासु छव्विहा सव्वजीवा पन्नत्ता-ते एवमासु' तत्र जीवानां भेदप्रस्तावे ये ते एवमुक्तवन्तः षविधाः सर्वजीवा स्त एवमुक्तवन्तः स्तेषामेवं आशयः 'तं जहा-आभिणिबोहियनाणी-सुयनाणी-ओहिनाणी-मणपज्जवनाणी-केवलनाणी-अण्णाणी' तद्यथा-आभिनिबोधिकज्ञानी १ श्रुतज्ञानीर 'तत्थणं जे ते एवमाहंसु छव्विहा सव्वजीवा पन्नत्ता'-इत्यादि । टीकार्थ-गौतम ने प्रभु से जब ऐसा पूछा कि हे भदन्त ! समस्त जीव-संसारी जीव और असंसारी जीव-कितने प्रकार के हैं ? तब प्रभु ने कहा हे गौतम ! समस्त जीव कोइ अपेक्षा से छह प्रकार के हैं 'त जहा-जैसे 'आभिणिबोहियनाणी सुयनाणी, ओहि 'तत्थ णं जे ते एवमासु छव्विहा सव्वजीवा पण्णत्ता' त्याह. ટીકાર્ય–ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુશ્રીને જ્યારે એવું પૂછ્યું કે હે ભગવન્ ! સઘળા જી-સંસારી છે અને અસંસારી જીવ કેટલા પ્રકારના કહ્યા છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રીએ કહ્યું કે હે ગૌતમ! કોઈ અપેક્ષાથી સઘળા જીવે છે २॥ ४ामा मावेस छ. 'तं जहा' ते २॥ प्रभारी छ. 'आभिणिबोहिय જીવાભિગમસૂત્ર Page #1472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१४९ जीवानां षइविधत्वनिरूपणम् १४५९ अवधिज्ञानी ३ मनःपर्यवज्ञानी४ केवलज्ञानी ५ अज्ञानी ६ । अथैषां कायस्थितिः 'आभिणिवोहियाणी णं भंते ! आभिनिबोहियनाणि त्ति कालओ केवच्चिरं होइ ?' आभिनिबोधिकज्ञानी-आभिनिधिक इति कालतो भदन्त ! कियचिरं खलु० ? भगवानाह-'गोयमा !' गौतम ! 'जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं-उकोसेणं छावडिं सागरोवमाई साइरेगाई जघन्यप्रमाणतोऽन्तर्मुहूर्तम् उत्कृष्टतः षट् षष्टिः सातिरेक सागरोपमाणि तानि विजयादि देवेषु बारद्वयगमनेन भावनीयानि । 'एवं सुयनाणी, मणपजवनाणी, केवलनाणी अण्णाणी' आभिनिबोधिकज्ञानी श्रुतज्ञानी अवधिज्ञानी मनःपर्यवज्ञानी केवलज्ञानी और अज्ञानी इनकी कायास्थति का विचार _ 'आभिणिबोहियनाणी णं भंते ! आभिणिबोहियणाणित्ति कालओ केवच्चिरं होइ' हे भदन्त ! अभिनिबोधिकज्ञानी आभिनिबोधिक ज्ञानीरूप से कितने काल तक रहता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! जह० अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं छावहिं सागरोवमाइं हे गौतम ! आभिनिबोधिक ज्ञानी आभिनिबोधिक ज्ञानिरूप से कम से कम एक अन्तर्मुहूर्त तक रहता है और अधिक से अधिक कुछ अधिक ६६ सागरोपम तक रहता है । सम्यक्त्व का काल जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का कहा गया है अतः आभिनिबोधिक ज्ञानी का भी जघन्य से कायस्थिति का काल एक अन्तर्मुहूर्त का कहा गया है और कुछ अधिक ६६ सागरोपम का जो उत्कृष्ट काल कहा गया है यह विजयादि विमानों में दो बार गमन कर ने से कहा गया है । इसी नाणी सुयनाणी ओहिनाणी मणपज्जवनाणी, केवलनाणी अण्णाणी' मालिनियEिxજ્ઞાની શ્રુતજ્ઞાની, અવધિજ્ઞાની, મનઃ પર્યાવજ્ઞાની કેવળજ્ઞાની અને અજ્ઞાની. તેમની કાયસ્થિતિનો વિચાર'अभिणिबोहियनाणी णं भंते ! आभिणिबोहियनाणित्ति कालआ केवच्चिरं होइ' હે ભગવન! આભિનિબધિકજ્ઞાની આભિનિબંધિક જ્ઞાનીપણાથી કેટલાકાળ પર્યન્ત २९ छ ? या प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री गौतमस्वामीन ४ छ । 'गोयमा! जहण्णेणं अंतो मुहुत्तं उक्कोसेणं छावदि सागरोवमाई' गौतम ! मालिनिमाधिज्ञानी આભિનિધિક જ્ઞાનપણથી ઓછામાં ઓછા એક અંતમુહૂર્ત પર્યન્ત રહે છે. અને વધારેમાં વધારે કંઈક વધારે ૬૬ છાસઠ સાગરોપમ પર્યન્ત રહે છે. સમ્યક્ત્વને કાળ જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂતને કહેવામાં આવેલ છે તેથી આભિનિધિકજ્ઞાનીને પણ જઘન્યથી કાયસ્થિતિને કાળ એક અંતમુહૂર્તને કહેવામાં આવેલ છે. અને કંઈક વધારે ૬૬ છાસઠ સાગરોપમને જે ઉત્કૃષ્ટ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४६० जीवाभिगमसूत्रे नाणी वि' एवं श्रुतज्ञानिनोऽपि-आभिनिबोधिक श्रुतज्ञानयोः परस्पराऽविनाभूतत्वात्, 'जत्थ आभिणिबोहियनाणं तत्थ सुयनाणं, जत्थ सुयनाणं तत्थ आभिणियोहियनाणं, दो वि एयाई अण्णोण्ण मणुगयाई' यत्राऽऽभिनिबोधिकज्ञानं तत्र-श्रुतज्ञानं यत्र-श्रुतज्ञानं तत्राऽऽभिनिबोधिकज्ञानं वे अपि एते अन्योऽन्यमनुगते इति वचनात् द्वयोः साम्यम् । 'ओहिनाणी णं भंते !० अवधिज्ञानी खलु भदन्त ! कालतः कियच्चिरम् ? भगवानाह-गौतम ! 'जहन्नेणं एक समयं उक्कोसेणं छावहिँ सागरोवमाइं साइरेगाई' जघन्येन न्यूनान्न्यूनतयैकं समयम् एकसमयता च मरणतः प्रतिपातेन मिथ्यात्वाऽवगमनतो वा विभङ्गज्ञानभावतः प्रतिपत्तव्या, उत्कर्षेण षट् षष्टिः सागरोपमाणि सातिरेकाणि, तान्याभिप्रकार से श्रुतज्ञानी की भी कायस्थिति का काल इतना ही होता है क्योंकि ये दोनों ज्ञान परस्पर में अविनाभूत हैं उक्तंच____ 'जत्थ अभिणिबोहियणाणं तत्थ सुयनाणं जत्थ सुयनाणं, तत्थ आभिणिबोहियनाणं, दो वि एयाई अण्णोण्ण मणुगयाई' 'ओहिनाणी णं भंते !' हे भदन्त ! अवधिज्ञानी अवधिज्ञानीरूप कितने काल तक रहता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'जहन्नेणं एगं समय उक्कोसेणं छावहिँ सागरोवमाइं साइरेगाई' हे गौतम ! अवधिज्ञानी अवधिज्ञानी रूप से कम से कम एक समय तक रहता है और अधिक से अधिक कुछ अधिक ६६ सागरोपम तक रहता है जघन्य एक समय के बाद नियमतः मरण को लेकर उसका प्रतिपात हो जाता है और मिथ्यात्व की प्राप्ति से उसे विभंगज्ञान का सद्भाव आ जाता है। तथा उत्कृष्ट जो ६६ सागरोपम कहा गया है वह કાળ કહેવામાં આવેલ છે. તે વિજ્ય વિગેરે વિમાનમાં બે વાર ગમન કરવાથી કહેવામાં આવેલ છે. એ જ પ્રમાણે શ્રુતજ્ઞાનીની કાયસ્થિતિને કાળ પણ એટલે જ હોય છે. કેમ કે આ બને જ્ઞાને પરસ્પર એક સરખા જ છે. કહ્યું પણ છે કે 'जत्थ आभिणिबोहिय णाणं तत्थ सुयणाणं जत्थ सुयणाणं, तत्थ अभिबोहियणाणं, दो वि एयाई अण्णोण्णमणुगयाई' ओहिणाणी ण भंते !' मावन् सवधिज्ञानी अवधिज्ञानी थी । ७७ पर्यन्त रहे छ ? ॥ प्रश्न उत्तरमा प्रमुश्री छ, 'जहण्णे गं एग समयं उक्कोसेणं छावद्धि सागरोवमाइं साइरेगाई' हे गौतम ! अवधिज्ञानी અવધિજ્ઞાનીપણાથી ઓછામાં ઓછા એક સમયપર્યત રહે છે. અને વધારેમાં વધારે કંઈક વધારે ૬૬ છાસઠ સાગરોપમ પર્યન્ત રહે છે. જઘન્ય એક સમય પછી નિયમતઃ મરણને લઈને તેને પ્રતિપાત થઈ જાય છે. અને મિથ્યાત્વની પ્રાપ્તિથી તેને વિર્ભાગજ્ઞાનને સદૂભાવ આવી જાય છે. તથા ઉત્કૃષ્ટથી ૬૬ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१४९ जीवानां षइविधत्वनिरूपणम् १४६१ निबोधिकज्ञानवद्भावनीयानि 'मणपज्जवनाणी णं भंते !.' मनापर्यवज्ञानी भदन्त ! कालतः कियच्चिरं खलु गौतम ! 'जहन्नेणं एगं समय-उक्कोसेणं देसूणा पुव्वकोडी' जघन्येनैकं समयम् द्वितीयसमये मरणतः प्रतिपातात, उत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटिः चारित्रन्चलस्यैतावन्मात्रत्वात् उत्कर्षतोऽपि । 'केवलनाणी णं भंते !' केवलज्ञानी भदन्त ! कियचिरं कालतो भवति ? भगवानाह गौतम ! केवलज्ञानी-'साईए अपज्जवसिए' सादिकोऽपर्यवसितः, केवलज्ञानस्य घातिकर्म चतुप्टयान्तं विघातकात्मककारणसमुदायेनोत्पत्ति भवति उत्पन्नस्य तस्य पुनः विजयादि विमानों में दो बार जन्म लेने से सध जाता है 'मणपज्जवनाणी णं भंते ? जहन्नेणं एगं समयं उक्कोसेणं देसूणा पुव्वकोडी' हे भदन्त ! मनः पर्ययज्ञानी का कायस्थिति का काल कितना है ? तो इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! मनः पर्ययज्ञानी का काय. स्थितिकाल जघन्य से एक समय का है क्योंकि द्वितीय समय में मरण को लेकर इसका प्रतिपात हो जाता है अतः मनापर्ययज्ञान छूट जाता है और फिर यह मनःपर्ययज्ञानी नहीं रहता है। तथा इसकी कायस्थिति का उत्कृष्ट काल कुछ कम पूर्वकोटि का है। क्योंकि चारित्र का काल उत्कृष्ट से इतना ही कहा गया है। 'केवलनाणी णं भंते ! हे भदन्त ! केवलज्ञानी केवलज्ञानी रूप से कितने काल तक रहता है। इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! केवलज्ञानी 'सादीए अपज्जवसिए' सादि अपर्यवसित कहा गया है क्योंकि केवल चार घातिया कर्मो के सर्वथा प्रक्षय से उत्पन्न होता है 'अण्णाणिणो तिविहा पनत्ता' છાસઠ સાગરેપમ કહેવામાં આવેલ છે. તે વિજય વિગેરે વિમાનમાં બે વાર म धारण ४२वाथी सिद्ध 25 नय छे. 'मणपज्जवणाणीणं भंते ! जहण्णेणं एगं समयं उक्कोसेणं देसूणा पुव्वकोडी' है मगवन् ! मनः पय ज्ञानीना यस्थि તિને કાળ જઘન્યથી એક સમય છે. કેમકે-બીજા સમયમાં મરણ થવાથી તેને પ્રતિપાત થઈ જાય છે. તેથી તેનું મન:પર્યવજ્ઞાન છૂટિ જાય છે. અને પુનઃ તે મનઃ પર્યાવજ્ઞાની પણાથી રહે છે. તથા તેમની કાયસ્થિતિને ઉત્કૃષ્ટ કાળ કંઈક ઓછા પૂર્વ કેટિને છે. કેમકે–ચારિત્રને કાળ ઉત્કૃષ્ટથી એટલે 1 ४ामा मावेस छ. 'केवलनाणीणं भंते !' 3 लगवन् ! ज्ञानी - જ્ઞાની પણાથી કેટલા કાળ પર્યન્ત રહે છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી छ - गौतम ! ॐवज्ञानी 'सादीए अपज्जवसिए' साहि अ५ पसित કહેવામાં આવેલ છે. કેમકે-કેવળજ્ઞાન ચાર ઘાતિયાકર્મોને સર્વથા ક્ષય થવાથી ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી તે સાદિ છે. અને તે કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયા પછી જીવાભિગમસૂત્ર Page #1475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४६२ जीवाभिगमसूत्रे क्षयाऽभावात् । अज्ञानी भदन्त ! कालतः कियच्चिरम् ? गौतम ! 'अन्नाणिणो तिविहा पन्नत्ता' अज्ञानी त्रिविधः 'तं जहा-अणाईए वा अपज्जवसिए अणाईए वा सपज्जवसिए साईए वा सपज्जवसिए तत्थ जे ते साईए सपज्जवसिए से जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं तद्यथा-अनादिकोवाऽपर्यवसितः १ अनादिको वा सपर्यवसितः २ सादिको वा सपर्यवसितः ३ तत्र त्रिषु तृतीयोऽन्तर्मुहूर्त जघन्येन तत ऊर्ध्व कस्यापि सम्यक्त्वलाभतो भूयोऽपि ज्ञानित्व भावात् । 'उक्कोसेणं अणंतं कालं अवडूं पोग्गलपरियट्ट देसूर्ण' उत्कर्षतोऽनन्तं कालमपार्धं पुद्गलपरावर्त देशोनम् एतावता कालेन भ्रष्ट ज्ञानिनः पुनर्जानित्वलाभात् । आभिनिबोधिकहे भदन्त ! अज्ञानी जीव अज्ञानीरूप से कितने काल तक रहता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! अज्ञानी तीन प्रकार के कहे गये हैं 'त जहा' जैसे-'अणादीए वा अपजवसिए अणादीए वा सपब्रवसिए, सादीए सपजवसिए' एक अनादि अपर्यवसित अज्ञानी और दूसरा अनादि सपर्यवसित अज्ञानी और तीसरा सादि सपर्य: वसित अज्ञानी 'तत्थ जे ते सादीए सपज्जवसिए से जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं' इनमें जो अज्ञानी सादि सपर्यवसित है, वह कम से कम एक अन्तर्मुहूर्त तक उस स्थिति में रहता है और इसके बाद सम्यक्त्व के लाभ से उसमें ज्ञानित्व का सद्भाव हो जाता है तथा अधिक से अधिक 'अणंत कालं अवडूं पोग्गलपरियट्ट देसूणं' वह अनन्तकाल तक अज्ञानी रूप बना रहता है इसमें अनन्त उत्सर्पिणियां और अनन्त अवसर्पिणियां समाप्त हो जाती हैं तथा-क्षेत्र की अपेक्षा कुछ नाश पातु नथी. ते २५ सित ४ी छ. 'अण्णाणिणो तिविहा पण्णत्ता' હે ભગવન્ ! અજ્ઞાની જીવ અજ્ઞાની પણથી કેટલા કાળ પર્યન્ત રહે છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે હે ગૌતમ ! અજ્ઞાની ત્રણ પ્રકારના वाम मावेस छ. 'तं जहा' ते मा प्रमाणे छ–'अणादीए वा अपज्जवसिए अणादीए वा सपज्जवसिए; सादीए सपज्जवसिए' मे मनाहि अ५ वसित અજ્ઞાની અને બીજા અનાદિ સપર્યાવસિત અજ્ઞાની તથા ત્રીજા સાદિ સપર્ય१सित अज्ञानी 'तत्थ जे ते सादीए सपज्जवसिए से जहण्णेणं अंतोमुहत्तं' तमा જે અજ્ઞાની સાદિ સપર્યાવસિત છે. તે ઓછામાં ઓછા એક અંતર્મહત પર્યન્ત એ સ્થિતિમાં રહે છે અને તે પછી સમ્યકત્વને લાભ થવાથી તેનામાં ज्ञानी पाशु मावी तय छे. तथा धारेमा धारे 'अणंतं कालं अवढं पोग्गल परिय; देसूर्ण ते सन ५-त अज्ञानीथी २ छ. तमा मन जसપિણી અને અનંત અવસર્પિણ સમાપ્ત થઈ જાય છે. તથા ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી જીવાભિગમસૂત્ર Page #1476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. १० सू.१४९ जीवानां षड्विधत्वनिरूपणम् १४६३ ज्ञानाद्वियुक्तः कियता कालेन पुनस्तज्ज्ञानं लभते तद् अन्तरं ज्ञातुमीहा भदन्त ! भगवानाह - गौतम ! 'आभिणिबोहियनाणिस्स जहन्नेणं अंतोमुहुतं - उक्कोसेणं अनंतं कालं अवडूं पोग्गल परियह' देणं' आभिनिबोधिकज्ञानस्य जघन्य वृत्त्याअन्तर्मुहूर्तम् - कस्यापि एतावत्कालेन भूयोऽपि आभिनिबोधिकज्ञानित्व भावात् उत्कर्षतोऽनन्तं कालमनन्ता उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः कालतः क्षेत्रतचाऽपार्धे पुद्गल परावर्ती देशोनम् | 'एवं सुयनाणिणो अंतरं' एवमेव श्रुतज्ञानिनः श्रुतज्ञानलाभेऽन्तरं कम अर्धपुद्गल परावर्त काल की समाप्ति हो जाती है इतने बड़े काल के बाद वह जीव अज्ञानी नहीं रहता है किन्तु ज्ञानी हो जाता है । इनका अन्तर कथन- इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है अभिनिबधिक ज्ञान से मुक्त हुआ जीव पुनः आभिनिबोधिक ज्ञान प्राप्त करे तो उसकी प्राप्ति में उसे कितने काल का अन्तर होता है अर्थात् विरह काल का साम्हना करना पडता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- हे गौतम! 'आभिणिबोहियनाणिस्स जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं अनंत कालं अव पोग्गल परियह देणं' आभिनिबोधिकज्ञान के छूट जाने पर पुनः उसकी प्राप्ति करने में कम से कम एक अन्तमुहूर्त का अन्तर पडता है और अधिक से अधिक अनन्त काल का अन्तर पडता है क्षेत्र की अपेक्षा कुछ कम अर्धपुद्गल परावर्त का अन्तर पडता है । इतने काल के बाद आभिनियोधिक ज्ञानी, आभिनिबोधिकज्ञान के छूट जाने पर पुनः उसे प्राप्त कर लेता है । ' एवं કંઇક આછે. આ પુદ્ગુગલ પરાવત કાળ સમાપ્ત થઇ જાય છે. આટલા મેાટા કાળ પછી તે જીવ અજ્ઞાની પણાથી રહેતા નથી, પરંતુ જ્ઞાની બની જાય છે. તેમના અંતરદ્વારનું કથન આ અંતરદ્વારના સંબંધમાં ગૌતમ સ્વામી પ્રભુ શ્રી ને એવુ... પૂછે છે કે-આભિનિબેાધિક જ્ઞાનથી મુક્ત થયેલ જીવ ક્ીથી આભિનિષેાધિક જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરે તે તે પ્રાપ્ત કરવામાં તેને કેટલા કાળનું અંતર હાય છે આ પ્રશ્નના उत्तरमां प्रभु श्री हे छे - हे गौतम ! 'अभिणिबोहियना णिस्स जहणणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं अणतं कालं अबडूढं पोग्गलपरियहं देणं' मालिनिमोधिठ જ્ઞાનીનું આભિનિઐાધિકજ્ઞાન ટિ જવાથી ફરીથી તેને પ્રાપ્ત કરવામાં ઓછામાં ઓછું એક અંતર્મુહૂર્તનુ અંતર થાય છે. અને વધારેમાં વધારે અનંતકાળનુ અતર થાય છે. ક્ષેત્રની એપેક્ષાથી કઇક એછા અ પુદ્ગલ પરાવત કાળનુ અંતર થાય છે. એટલા કાળ પછી આભિનિાધિક જ્ઞાની આભિનિષેાધિક ज्ञान छूटी गया पछी इरीथी ते तेने आप्त उरीले छे 'एवं सुयणाणिणो अंतरं ' જીવાભિગમસૂત્ર Page #1477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४६४ जीवाभिगमसूत्रे भवति । 'मणपज्जव०' मनःपर्यवज्ञानिनश्चाऽन्तर्मुहूर्त जघन्येनोत्कर्षेणानन्तं कालं यावदपार्धं पुद्गलपरावर्त देशोनं यावत् । 'केवलनाणिणो नत्थि अन्तरं' केवलज्ञानि नोऽन्तरं नास्ति साद्यपर्यवसितत्वात् । 'अन्नाणिस्स.' अज्ञानिनस्तु त्रेधाभिन्नस्य मध्येऽनाद्यपर्यवसितस्य नास्त्यन्तरम् अपर्यवसितत्वात् १ अनादि सपर्यवसितस्यापि नास्त्यन्तरम् भूयस्तद्भावाऽयोगात् २ पुनरज्ञानित्वं भवत्सादि सपर्यवसितं सुयनाणिणो अंतरं' इसी तरह से श्रुतज्ञानी श्रुतज्ञान के छूट जाने पर पुनः उसे इतने जघन्य काल के बाद और उत्कृष्ट काल के बाद पुन: प्राप्त कर लेता है ऐसा जानना चाहिये 'मण पज्जव०' मनः पर्यवज्ञान छूट जाने के बाद-पुनः यदि मनः पर्यवज्ञान प्राप्त करे तो उसे उसकी पुन: प्राप्ति करने में जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का अन्तर पडता है और उत्कृष्ट से अनन्तकाल का अन्तर पडता है-इसमें कुछ अर्धपुद्गल परावर्त काल समाप्त हो जाता है । यह कथन ऋजुमति मनः पर्याय ज्ञान की अपेक्षा से कहा गया जानना चाहिये क्योंकि विपुलमति मनः पर्ययज्ञान का प्रतिपात नहीं होता है । 'केवलनाणिणो नथि अंतरं' केवलज्ञान वाले के अन्तर नहीं होता है क्योंकि इसकी स्थिति सादि अपर्यवसित कही गई है इसलिये एक बार इस की प्राप्ति हो जाने पर इसका छूटना नहीं होता है अतः अन्तर का निषेध किया गया है । 'अन्नाणिस्स०' अज्ञानी जीव के विषय में तीन विकल्प हैं-एक अनादि अपर्यवसित अज्ञानी, एक अनादि सपએજ પ્રમાણે શ્રુતજ્ઞાની શ્રુતજ્ઞાન છૂટિ ગયા પછી ફરીથી તેને આટલા જઘન્ય કાળ પછી અને ઉત્કૃષ્ટ કાળ સમાપ્ત થયા પછી ફરીથી તે પ્રાપ્ત કરીલે છે. तम सभा 'मणपज्जवणाणी' भन: ५वज्ञानी मन:५वज्ञान छूट गया પછી ફરીથી તે જે મનઃ પર્યવજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરે તે તેને તેની ફરીથી પ્રાપ્તિ કરવામાં જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂતનું અંતર થાય છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી અનંત કાળનું અંતર થાય છે. તેમાં કંઈક કમ અર્ધપુદ્ગલ પરાવર્ત કાળ સમાપ્ત થઈ જાય છે. આ કથન ાજુમતિ મનઃ પર્યાવજ્ઞાનની અપેક્ષાથી કહેવામાં આવેલ છે તેમ સમજવું કેમકે–વિપુલમતિના મન:પર્યવજ્ઞાનને પ્રતિપાત થત नथी. 'केवलनाणिणो नत्थि अंतरं' ज्ञान पणाने मत२ डातु नथी. भो તેઓની સ્થિતિ સાદિ અપર્યવસિત કહેવામાં આવેલ છે. તેથી એકવાર તેની પ્રાપ્તિ થયા પછી તે છૂટતું નથી તેથી તેના અંતરને નિષેધ કરવામાં આવેલ छ. 'अन्नाणिस्स०' २मज्ञानी वन समयमा १ वि४८पो छे. मे मनाहि અપર્યવસિત અજ્ઞાની, બીજા અનાદિ સપર્યાવસિત અજ્ઞાની અને ત્રીજા સાદિ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१४९ जीवानां षविधत्वनिरूपणम् १४६५ भवति न तु-अनादि सपर्यवसितम् । 'सादि सपज्जवसियस्स जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उकोसेणं छावढि सागरोवमाइं साइरेगाई तृतीयस्याऽस्य सादिसपर्यवसितस्याऽन्तर्मुहूर्तमेवान्तरम् जघन्यतः, तच्चाऽकिंचित्करम् अतः सोऽपि मुक्त एव तावता कालेन भूयोऽपि कस्याऽपि अज्ञानित्व प्राप्तेः, उत्कर्षेण षट् षष्टिः सागरोपमाणि सातिरेकाणि यावदन्तरम्, 'अप्पाबहु०' अल्पबहुत्वम् एतेषामल्पबहुत्वे 'सव्वत्थोवा मणपज्जवनाणी' सर्वेभ्यः स्तोका मनःपर्यवज्ञानिनः चारित्रणामेव केपाश्चिर्यवसित अज्ञानी और एक सादि सपर्यवसित अज्ञानी इनमें जो अनादि अपर्यवसित अज्ञानी है उसके अज्ञान के अभाव हो जाने पर पुनः अज्ञान की प्राप्ति करने में अन्तर पड ही नहीं सकता क्यों कि उसका अज्ञान अपर्यवसित है उसका कभी अभाव हो ही नहीं सकता-ऐसा अज्ञानी जीव अभव्य की कोटि में रखा गया है दूसरे नम्बर का जो अज्ञानी जीव हैं उसका अज्ञान सपर्यवसित होने से पुनः उसकी प्राप्ति उसे नहीं होती हैं यदि उसे पुनः अज्ञान की प्राप्ति होना मान लिया जाये तो ऐसी स्थिति में वह सादि सपर्यवसित की ही कोटि में आ जाता है-अनादि सपर्यवसित कोटि में वह नही रह सकता है सादि सपर्यवसित जीव को पुनः अज्ञानी होने में कम से कम अन्तर एक अन्तर्मुहूर्त का होता है और उत्कृष्ट से अन्तर कुछ अधिक ६६ सागरोपम का होता है क्योंकि इतना समय वह ज्ञानी अवस्था में-क्षायोपशमिक सम्यक्त्वावस्था में व्यतीत कर देता है और इसके बाद वह पुनः अज्ञानी बन सकता है। સાયવસિત અજ્ઞાની તેમાં જે અનાદિ અપર્યાવસિત અજ્ઞાની છે. તેને અજ્ઞાનને અભાવ થયા પછી ફરીથી અજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવામાં અંતર આવતું જ નથી. કેમકે એ અજ્ઞાન અપર્યાવસિત છે. તેને અભાવ ક્યારેય પણ થઈ શકતો નથી. એવા અજ્ઞાની જીવ અભવ્ય કેટીમાં ગણવામાં આવેલ છે. બીજા નંબરના જે અજ્ઞાની જીવ છે. તેનું અજ્ઞાન સપર્યાવસિત હોવાથી ફરીથી તેની પ્રાપ્તિ તેને થતી નથી. જે તેને ફરીથી અજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થતી માનવામાં આવે તે એ સ્થિતિમાં તે સાદિ સપર્યવસિતની કટિમાં આવી જાય છે. અનાદિ સપર્યવસિતની કેષ્ટિમાં તે રહી શકતા નથી. સાદી સપર્યવસિત જીવને ફરીથી અજ્ઞાની થવામાં ઓછામાં ઓછું એક અંતમુહૂર્તનું અંતર હોય છે. અને ઉત્કૃષ્ટ અંતર કંઇક વધારે ૬૬ છાસઠ સાગરેગમનું હોય છે. કેમ કે એટલે સમય તે જ્ઞાની અવસ્થામાં–અર્થાત્ ક્ષાપશમિક સમ્યકત્વાવસ્થામાં વીતાવી દે છે. અને તે પછી ફરીથી અજ્ઞાની બની શકે છે. जी० १८४ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे तद्भावात्, "तं संजयस्स सव्वप्पमायरहियस्स विविहरिद्धिमओ' तत्संयतस्य सर्वप्रमादरहितस्य विविधऋद्धिमतः । इति वचनात् 'ओहिनाणी असंखेज्जगुणा' एभ्योऽवधिज्ञानिनोऽसंख्येयगुणैरधिकाः । देवनारकाणामप्यवधिज्ञानभावात् । 'आभिणिबोहियनाणी-सुयनाणी विसेसाहिया सटाणे दोवि तुल्ला' तेभ्यः आभिनिबोधकज्ञानी-श्रुतज्ञानी चोभौ विशेषाधिको स्वस्थाने तु द्वावपि परस्परं तुल्यौ द्वयोः परस्परमविनाभावात् । 'केवलनाणी अणंतगुणा' केवलज्ञानिनः उभाभ्याम. इनके अल्पबहुत्व का विचार-सव्वत्थोवा मण० ओहि असंखेज्ज आभि० सूय. विसेसा० सहाणे दो वि तुल्ला केवल० अणंत. अण्णाणी अणंतगुणा' सब से कम मनः पर्यवज्ञानी है क्योंकि मन: पर्यवज्ञान के स्वामी कम होते हैं अर्थात् चारित्र धारियों मे भी यह सब के नहीं होता है किन्तु किन्हीं २ ऋद्धिधारि चारित्र शालियों के ही यह होता है उक्तंच-'ते संजयस्स सवप्पमायरहियस्स विविधरिद्धिमतो' इनकी अपेक्षा अवधिज्ञानी जीव असंख्यातगुणे अधिक है है क्योंकि संयम के अभाव में भी यह देव और नारकियों के भी हो जाता है इसीलिये इसके स्वामी मनः पर्यवज्ञानी की अपेक्षा असंख्यात गुणे अधिक कहे गये हैं । अवधिज्ञानी की अपेक्षा आभिनिबोधिकज्ञानी और श्रुतज्ञानी विशेषाधिक है। परन्तु स्वस्थान में ये परस्पर में तुल्य में हैं क्योंकि इन दोनों का परस्पर में अविनाभाव सम्बन्ध है । इनकी अपेक्षा केवलज्ञानी अनन्तगुणे अधिक हैं क्योंकि ममत्वनु पथन'सव्वत्थोवा मणपज्जवनाणी ओहिनाणी असंखेज्जगुणा आभि० सुय० विसेसाहिया सटाणे दो वि तुल्ला केवल० अणंत० अण्णाणी अणंत गुणा' सौथी ઓછા મન:પર્યવજ્ઞાની છે. કેમકે – મન:પર્યવજ્ઞાનના સ્વામી ઓછા હોય છે. અર્થાત્ ચારિત્રધારિયામાં પણ તે બધાને હેતા નથી પરંતુ કઈ કઈ દ્ધિधारी यात्रिधारीयोन ४ ते डाय छे. ४थु ५९४ छ -'ते संजयस्स सव्वप्प. मायरहियस्स विविधरिद्धिमंतो' तना ४२तां भवधिज्ञान पालो मसंध्यातગણું વધારે છે. કેમ કે સંયમના અભાવમાં પણ તે દેવ અને નારકીને પણ થાય છે. તેથી તેના સ્વામી મન:પર્યવજ્ઞાનીના કરતાં અસંખ્યાતગણ વધારે કહેવામાં આવેલ છે. અવધિજ્ઞાનીના કરતાં આભિનિબોધિકત્તાની અને શ્રુતજ્ઞાની વિશેષાધિક છે. પરંતુ સ્વસ્થાનમાં તે પરસ્પર સરખા છે. કેમકે આ બન્ને જ્ઞાનને પરસ્પરમાં અવિનાભાવ સંબંધ છે. તેના કરતાં કેવળજ્ઞાની અનંતગણું વધારે છે. કેમ કે સિદ્ધ જી અનંત જીવાભિગમસૂત્ર Page #1480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. १० सू. १४९ जीवानां षइविधत्वनिरूपणम् नन्तगुणाः सिद्धानामनन्तगुणत्वात् । ' अन्नाणी अनंतगुणा' केवलज्ञानिभ्योऽज्ञानिनोऽनन्तगुणाधिकाः वनस्पतीनां सिद्धेभ्योऽपि अनन्तत्वात् । ' अहवा - छव्विहा सव्वजीवा पन्नता तं जहा - एगिंदिया - बेइंदिया- तेइंदिया - चउरिंदिया- पंचिदिया अणिदिया' पक्षान्तरेऽपि सर्वजीवाः षड्विधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - एकेन्द्रियाः द्वीन्द्रियाः त्रीन्द्रियाः चतुरिन्द्रियाः पञ्चेन्द्रियाः अनिन्द्रियाः ६ । 'संचिद्वणांतरा जहा ट्ठा' संसिद्वान्तरे यथाऽधस्तात् एकेन्द्रियादीनां कायस्थितिरन्तरं च व्याख्यात पूर्व केन्द्रियादिप्रकरणतः 'अप्पाबहु०' अल्पबहुत्वविचारे - एषाम् 'सव्वत्थोवा पंचिदिया' सर्वस्तोकाः पञ्चेन्द्रियाः 'चउरिंदिया विसेसा १४६७ सिद्ध जीव अनन्त कहे गये हैं । इनकी अपेक्षा जो अज्ञानी जीव हैं वे अनन्तगुणें अधिक हैं क्योंकि वनस्पतिकायिक जीव सिद्धों की अपेक्षा अनन्तगुणें अधिक कहे गये हैं। 'अहवा छव्विहा सव्वजीवा पन्नत्ता' अथवा - इस रीति से भी समस्त जीव छह प्रकार के कहे गये हैं 'तं जहा' जैसे - 'एगिंदिया बेइंदिया, तेइंदिया चउरिंदिया, पंचिदिया, अनिंदिया' एकेन्द्रिय, दोइन्द्रिय, तेइन्द्रिय, चौइन्द्रिय, पञ्चेन्द्रिय और अनिन्द्रिय इस प्रकार के इन भेदों में संसारी और असंसारी समस्त जीव अन्तर्हित हो जाते हैं । 'संचिट्टणांतरा जहा हेट्ठा' जिस प्रकार से पहिले एकेन्द्रियादिक जीवों की कायस्थिति और अन्तर इनके सम्बन्ध में प्रकाश डाला जा चुका है उसी प्रकार से इस प्रकरण में भी इनकी कायस्थिति और अन्तर के सम्बन्ध में प्रकाश डाल लेना चाहिये 'अप्पा बहुय' इनके अल्पबहुत्व का विचार - इस प्रकार से है 'सव्वत्थोवा पंचिदिया' पञ्चेन्द्रिय जो जीव हैं वे सब से कम हैं હાવાનુ કહેવામાં આવેલ છે. તેના કરતાં જે અજ્ઞાની જીવ છે તે અન તગણા વધારે કહેવામાં આવેલ છે. કેમ કે વનસ્પતિકાય વાળા જીવા સિદ્ધોના કરતાં यशु अनंतगण वधारे अहेवामां आवे छे. 'अहवा छव्विहा सव्व जीवा વળત્તા' અથવા આ રીતે પણ સઘળા જીવા છ પ્રકારના કહેવામાં આવેલા छे. 'तं जहां' प्रेम - एगिंदिया, बेइंदिया, तेइंदिया, चउरिंदिया, पचिंदिया, अणिंदिया' मेेन्द्रिय, मेहा न्द्रि, तेथेन्द्रिय, यौध न्द्रिय, यथेन्द्रिय मने अनीન્દ્રિય, આ પ્રકારના આ ભેદમાં સંસારી અને અસંસારી સઘળા જીવાના सभावेश था लय छे. 'संचिट्टणान्तरा जहा हेट्ठा' ? प्रमाणे पडेलां मेडेन्द्रिय વિગેરે જીવાની કાયસ્થિતિ અને અંતરના સંબંધમાં કથન કહેવામાં આવેલ છે. એજ પ્રમાણે આ પ્રકરણમાં પણ તેમની કાયસ્થિતિ અને અંતરના સંબં - ધમાં થન કરીલેવુ. જીવાભિગમસૂત્ર Page #1481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४६८ जीवाभिगमसूत्रे हिया' एभ्यश्चतुरिन्द्रिया विशेषाधिकाः 'तेइंदिया विसेसाहिया' एभ्यः त्रीन्द्रियाः विशेषाधिकाः 'एगिदिया अणंतगुणा' तत एकेन्द्रिया अनन्तगुणाः 'अणिदिया अणंतगुणा' ततोऽनिन्द्रिया अनन्तगुणाः। 'अहवा छव्विहा सव्वजीवा पनत्ता तं जहा-ओरालियसरीरी-वेउव्वियसरीरी-आहारगसरीरीतेयगसरीरी-कम्मगसरीरी-असरीरी' अथवा प्रकान्तरेण सर्वजीवाः षड्विधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-औदारिकः वैक्रिय० आहारक० तैजस० कार्मण. अशरीरिणश्च एष्वेव सर्वेषामन्तर्भावः । 'ओरालियसरीरी णं भंते ! कालओ केवच्चिरं होई' ? 'चउरिंदिया विसेसाहिया' इनकी अपेक्षा चौइरिन्द्रय जीव विशेषाधिक है 'तेइंदिया विसे० बेइंदिया विसेसा०' तेइन्द्रिय जीव इनकी अपेक्षा भी विशेषाधिक हैं इनकी अपेक्षा दोइन्द्रिय जीव विशेषाधिक हैं। 'एगिदिया अणंतगुणा' इनकी अपेक्षा जो एकेन्द्रिय जीव हैं वे अनन्तगुणें अधिक हैं और इनकी भी अपेक्षा 'अणिदिया अणंतगुणा' जो अनिन्द्रिय जीव हैं वे अनन्तगुणे अधिक हैं । 'अहवाछविहा सव्व जीवा पन्नत्ता' अथवा-इस रीति के अनुसार भी समस्त जीव ६ प्रकार के कहे गये हैं 'तं जहा' जैसे-'औरालियसरीरी वेउवियसरीरी, आहारगसरीरी, तेयगसरीरी, कम्मगसरीरी, असरीरी' औदारिक शरीरी, वैक्रियशरीरी, आहारक शरीरी, तैजसशरीरी, कार्मणशरीरी और अशरीरी। ___ अब गौतम ! इनकी कायस्थिति के सम्बन्ध में प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'ओरालिय सरीरीणं भंते! कालओ केवच्चिरं होई' हे भदन्त ! 'अप्पाबहुयं तमन २५६५महुवन विया२ मा प्रमाणे छ. 'सव्वत्थोवा पंचिंदिया' पयन्द्रिय पाने व छ. ते सौथी ६५ छ. 'चउरिदिया विसेसाहिया' तन। ४२di यान्द्रिय वाणा व विशेषाधि छ. 'तेइंदिया विसेसाहिया बेइंदिया विसेसाहिया' तेना ४२di Y दिया । विशेपाधि छ. मन तेन। ४२di मेद्रियवा । विशेषाधि छ. 'एगि दिया अणंतगुणा' तेना ४२ता २ मेन्द्रिय ७१ छे ते मनतम पधारे छ. अने तन। ४२तां ५५ 'अणिदिया अणंतगुणा' २ सनीन्द्रिय ७१ छे तेया मनातn qधारे 'अहवा छव्विहा सव्वजीवा पण्णत्ता' 4241 मारीते ५७ सपा । ७ प्र४२न। वामां मावेश छे. 'तं जहा' म है-'ओरालियसरीरी वेउ व्वियसरीरी, आहारगसरीरी, तेयगसरीरी, कम्मगसरीरी असरीरी' मौहार शरीरी, વૈકિયશરીરી, આહારક શરીરી, તેજસશરીરી, કામણશરીરી અને અશરીરી, હવે ગૌતમસ્વામી તેઓની કાયસ્થિતિના સંબંધમાં પ્રભુશ્રીને એવું પૂછે જીવાભિગમસૂત્ર Page #1482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. १० सू. १४९ जीवानां षइविधत्वनिरूपणम् १४६९ औदारिकशरीरी भदन्त ! कालतः कियच्चिरं खलु भवति ? भगवानाह - गौतम ! 'जहन्नेणं खुड्डागं भवग्गहणं दुसमऊणं-उक्कोसेणं असंखेज्जं कालं जाव अंगुलस्स असंखेज्जइभागं' जघन्येन क्षुल्लकं भवग्रहणं द्विसमयोनम् विग्रहे आद्यद्वयोः समययोः कार्मणशरीरित्वात् । उत्कर्षेणाऽसंख्येयं कालं यावद् अङ्गुलस्याऽसंख्येयभागन् । 'वेउच्चियसरीरी जहन्नेणं एकं समयं उक्कोसेणं तेतीसं सागरोचमाई अंतोमुत्तमम्भहियाई" वैक्रियशरीरी तु जघन्येनैकं समयम् - विकुर्वणा औदारिक शरीर वाला जीव औदारिक शरीर वाले के रूप में कितने काल तक रहता है ? अर्थात् - औदारिक शरीरी जीव की कायस्थिति का काल कितना है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'जहणणेणं खुड्डागं भवग्गहणं दुसमऊणं उक्कोसेणं असंखेज्जं कालं जाव अंगुलस्स असंखेज्जइभागं हे गौतम! औदारिक शरीरी की कायस्थिति का काल जघन्य से दो समय कम क्षुल्लक भवग्रहण रूप है और उत्कृष्ट से असंख्यात काल प्रमाण है इतने काल तक औदारिक शरीरी को अविग्रह में आदि के दो समयों में जीव कार्मण शरीर वाला होता है इसलिये जघन्य समय को दो समय हीन कहा गया है । उत्कृष्ट में असंख्यात काल में असंख्यात उत्सर्पिणी और असंख्यात अवसर्पिणी काल समाप्त हो जाता है ये उत्सर्पिणी और अवसर्पिणी काल अंगुल के असंख्यातकाल में हो जाते हैं । 'वेउब्विय सरीरी जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं तेत्तीस सागरोवमाई अंतोमुत्तमम्भहियाई' छे - ओरालिय सरीरीणं भंते ! कालओ केवच्चिरं होई' हे भगवन् ! सौधाરિક શરીરવાળા જીવ ઔદારિક શરીર પણાથી કેટલા કાળ પર્યંન્ત રહે છે ? અર્થાત્ ઔદારિક શરીર વાળા જીવની કાયસ્થિતિના કાળ કેટલા કહેલ છે ? २मा प्रश्नना उत्तरभां अनुश्री हे छे - 'जहण्णेणं खुड्डागं भवग्गहणं दुसमऊणं उक्कोसेण असंखेज्जं कालं जाव अंगुलस्स असंखेज्जइभागं' डे गौतम ! गौहाરિક શરીર વાળાની કાયસ્થિતિના કાળ જઘન્યથી એ સમય કમ ક્ષુલ્લક ભવગ્રહણ રૂપ છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી અસંખ્યાતકાળ પ્રમાણ છે. આટલા કાળપન્ત ઔદારિક શરીર વાળાને અવિગ્રહથી ઉત્પન્ન થવાના સંભવિત થાય છે. અવિગ્નહમાં આદિના એ સમયેામાં જીવ કાર્પણ શરીરવાળા હાય છે. તેથી જઘન્ય સમયને એ સમયહીન કહેવામાં આવેલ છે. ઉત્કૃષ્ટમાં અસંખ્યાતકાળમાં અસ ખ્યાત ઉત્સર્પિણી અને અસ ́ખ્યાત અવસર્પિણી કાળ સમાપ્ત થઇ જાય છે. એ ઉત્સર્પિણી અને અવસર્પિણી કાળ આંગળના અસંખ્યાતમાં ભાગમાં भेटला अहेश होय छे भेटला असं ज्यात ठाणभां यह लय छे. 'वेडव्वियसरीरी જીવાભિગમસૂત્ર Page #1483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४७० जीवाभिगमसूत्रे समयानन्तरसमये एव कस्यापि मरणसंभवात्, उत्कर्षेण त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि अन्तर्मुहूर्ताऽभ्यधिकानि तानि चैवम्-कश्चिच्चारित्री वैक्रियशरीरं कृत्वाऽन्तमुहूर्त जीवित्वा स्थितिक्षयेण अविग्रहेणाऽनुत्तर-देवेषूत्पन्नस्तदैतावान्कालो भवति । 'आहारगसरीरी जहन्नेणं अंतोमुहुत्त-उक्कोसेणं अंतोमुहुत्तं' आहारकशरीरी जघन्नेनाऽन्तर्मुहूर्तम्-उत्कर्षेणान्तर्मुहूर्तम् तथाऽप्युत्कृष्टमेव । 'तेयगसरीरी दुविहे वैक्रियशरीर वाले की कायस्थिति का काल जघन्य से तो एक समय का होता है और उत्कृष्ट से एक अन्तमुहूर्त अधिक ३३ सागरोपम का होता है । जघन्य से एक समय का होता है ऐसा कथन जो किया गया है उसका तात्पर्य ऐसा है कि कोई जीव यदि विकुर्वणा करने के अनन्तर समय में ही मर जाता है तो इस अपेक्षा वहां जघन्य स्थिति एक समय की कही गई है तथा कोई चारित्र शाली जीव वैक्रिय शरीर की रचना करके अन्तर्मुहूर्त काल तक जीवित रहता है और फिर स्थितिक्षय हो जाने से मर कर वह सीधा विना विग्रह के अनुत्तर विमानों में उत्पन्न हो जाता है तो इस अपेक्षा यहां वैक्रिय शरीरी की कायस्थिति एक अन्तर्मुहूर्त अधिक ३३ सागरोपम की होती है 'आहारगसरीरी जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं अंतोमुहुत्तं' आहारक शरीर वाले की कायस्थिति का काल जघन्य से एक अन्तमुहूर्त का है और उत्कृष्ट से भी एक अन्तर्मुहूर्त का हैं । 'तेयगसजहण्णेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइं अंतोमुहुत्तमब्भहियाइ' વૈક્રિયશરીર વાળાઓની કાયસ્થિતિને કાળ જઘન્યથી તે એક સમયનો હોય છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી એક અખ્તમુહૂત અધિક ૩૩ સાગરોપમની હોય છે. જઘન્યથી એક સમયને હાય છે એ પ્રમાણે જે કહેવામાં આવેલ છે. તેનું તાત્પર્ય એવું છે કે-કઈ જીવ જે વિકુર્વણા કરીને પછીના સમયમાંજ મરી ય તો એ અપેક્ષાથી ત્યાં જઘન્ય સ્થિતિ એક સમયની કહેવામાં આવેલ છે. તથા કઈ ચારિત્રશાલી વૈક્રિયશરીરની રચના કરીને અન્તર્મુહૂર્ત કાળ પર્યન્ત જવતા રહે અને તે પછી સ્થિતિનો ક્ષય થવાથી મરીને તે સીધા વિગ્રહગતિવિના અનુત્તર વિમાનમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. તે એ અપેક્ષાથી અહીયાં વૈકિય શરીર વાળાની કાયસ્થિતિ એક અન્તર્મુહૂર્ત અધિક ૩૩ તેત્રીસ સાગश५मनी थनय छे. 'आहारगसरीरी जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं अंतोमुहत्तं' આહારક શરીરવાળાઓની કાયસ્થિતિને કાળ જઘન્યથી એક અન્તમુહૂર્ત छ. मन उत्कृष्टथी ५९ मे ४०४ २मन्तभुत ना छे. 'तेयगसरीरी दुविहे' तेस જીવાભિગમસૂત્ર Page #1484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१४९ जीवानां षइविधत्वनिरूपणम् १४७१ अणाईए वा अपज्जवसिए अणाईए वा सपज्जवसिए' तैजसशरीरी द्विविधः-अनादिकोवाऽपर्यवसितः, अनादिको वा सपर्यवसितः२, यः कदापि नो मुक्तः स्यात् सोऽनादिकोवाऽपर्यवसितोऽभव्यः १ यो मुक्तिं गन्ता सोऽनादिसपर्यवसितो द्वितीयः २। 'एवं कम्मगसरीरी वि' एवं कार्मणशरीरी-अपि पूर्वोक्तरूपो द्विविधो द्विधा संस्कारवान् । 'असरीरी साईए अपज्जवसिए' अशरीरी तु-साद्यपर्यवसितः। रीरी दुविहे' तैजस शरीर वाले दो प्रकार के कहे गये हैं-'अणादीए वा अपज्जवसिए अणादीए वा सपज्जवसिए' एक अनादि अपर्यवसित तैजसशरीरी और दूसरा अनादि सपर्यवसित तेजशरीरी इनमें जो अनादि अपर्यवसित तैजसशरीरी है उसकी कभी भी मुक्ति नहीं होती है क्योंकि मुक्ति अवस्था तैजस शरीर के अभाव में होती है और यदि तैजस शरीर का अभाव हो जाता है तो वह द्वितीय विकल्प में परिगणित हो जाता है। ‘एवं कम्मगसरीरी वि' इसी प्रकार से कार्मण शरीर वाला भी दो प्रकार का होता है एक वह अनादि अपर्यवसित कार्मण शरीर वाला है और दूसरा वह जो अनादि सपर्यवसित कार्मणशरीर वाला है प्रथम विकल्प के कार्मण शरीर वाले की कभी मुक्ति नहीं होती है क्योंकि वह अभव्य की कोटि में रहता है और जो द्वितीय विकल्प वाला है उसे भव्य होने के नाते मुक्ति प्राप्त हो जाती है। 'असरीरी साइए अपज्जवसिए' अशरीरी जीव सादि अपर्यवसित होता है अतः यहां पर कायस्थिति का विचार नहीं हुआ है। इनका अन्तर कथनशरीर में प्रा२ना उपामा मावेस छ. 'अणादीए वा अपज्जवसिए अणादीए वा सपज्जवसिए' से मना २५ वसित तेसरी मने भी અનાદિ સપર્યવસિત તેજસશરીરી તેમાં જે અનાદિ અપર્યવસિત તૈજસશરીરી છે. તેમની મુક્તિ કઈ પણ સમયે થતી નથી. કેમકે મુક્તિ અવસ્થા તૈજસશરીરના અભાવમાં જ થાય છે. અને જે તેજસ શરીરને અભાવ થઈ જાય तो त भीत वि४६५मा परिगणित २७ तय छे. 'एवं कम्मगसरीरी वि' એજ પ્રમાણે કામણ શરીર વાળા પણ બે પ્રકારના હોય છે. તેમાં એક અનાદિ અપર્યાવસિત કાર્મણશરીર વાળા અને બીજા તે કે જે અનાદિ સપર્યવસિત કામણ શરીર વાળા હોય છે. પહેલા વિકલ્પવાળા કામણશરીર વાળા ની મુક્તિ કેઈ પણ સમયે થતી નથી, કેમકે–તે અભવ્ય પણામાં રહે છે. અને જેઓ બીજા વિકલ્પવાળા છે, તેને ભવ્ય હવાના કારણે મુક્તિ પ્રાપ્ત थलय छे. 'असरीरी साइए अपज्जवसिए' अशी साह अ५यવસિત હોય છે. તેથી અહીયાં તેની કાયસ્થિતિને વિચાર કરવામાં આવેલ નથી. જીવાભિગમસૂત્ર Page #1485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४७२ जीवाभिगमसूत्रे ___ अथैषामन्तरम् 'अंतरं ओरालियसरीरस्स जहन्नेणं एग समयं' औदारिक शरीरिणो जघन्येनैकं समयम् स चैकः समयो द्विसामयिक्यामपान्तरालगतौ भवति, प्रथमसमये कार्मणशरीरोपेतत्वात् । 'उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइं अंतोमुहुत्तमभहियाइ” उत्कर्षेण त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि अन्तर्मुहूताभ्यधिकानि, उत्कृष्टो वैक्रियकाल इति भावः । 'वेउब्वियसरीरस्स जहन्नेणं अंतोमुहुत्त- उक्कोसेणं अणंत कालं वणस्सइकालो' वैक्रियशरीरिणोऽन्तर्मुहूर्त अन्तरं' जघन्येन सकृद्वैक्रियकरणे एतावता कालेन पुनक्रियकरणात्, उत्कर्षेणाऽनन्तं कालं वनस्पतिकालः प्रसिद्धः 'आहारगस्स सरीरिस्स जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं-उक्कोसेणं अणंतं कालं जाव अवर्ल्ड 'ओरालिय सरीरिस्स जहण्जेणं एगं समयं उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई अंतोमुत्तमभहियाई' औदारिक शरीर का अन्तर जघन्य से एक समय का और उत्कृष्ट से एक अन्तर्मुहूर्त अधिक ३३ साग रोपम का होता है जघन्य अन्तर द्विसमय वाली अपान्तराल गति में होता है क्योंकि प्रथम समय में जीव कार्मणशरीर से युक्त रहता है उत्कृष्ट अन्तर वैक्रिय काल के व्यवधान होने से कहा गया है वैक्रिय शरीर का उत्कृष्ट काल अन्तर्मुहूर्ताधिक ३३ सागरोपम का होता है। इसके बाद पुन: जीव वैक्रिय शरीर वाला बन जाता है। वैक्रियशरीर का अन्तर-'जह० अंतो० उक्को० अणंतं कालं वणस्सइकालो' जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का है और उत्कृष्ट से वनस्पति काल प्रमाण अनन्तकाल का है । "आहारगस्स सरीरस्स जह० अंतोमु० અંતરદ્વારનું કથન– 'ओरालिय सरीरस्स जहण्णेणं एगं समयं उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई अंतोमुत्तमब्भहियाइ” मोहा२ि४ शरी२नु मत२ धन्यथी से समयनु छे. અને ઉત્કૃષ્ટથી એક અંતર્મુહૂર્ત અધિક ૩૩ તેત્રીસ સાગરોપમનું હોય છે. જઘન્ય અંતર બે સમય વાળી અપાન્તરાલ ગતિમાં હોય છે. કેમ કે પ્રથમ સમયમાં જીવ કામણુશરીરથી યુક્ત રહે છે. ઉત્કૃષ્ટ અંતર વૈક્રિયકાળનું વ્યવધાન હોવાથી કહેવામાં આવેલ છે. વૈકિયશરીરને ઉત્કૃષ્ટકાળ અંતર્મુહૂર્ત અધિક ૩૩ તેત્રીસ સાગરેપમને હોય છે. તે પછી ફરીથી જીવ વૈકિયશરીર વાળા બની જાય છે. વૈક્રિયશરીરનું અંતર'जहण्णेणं अंतोमूहुत्तं उक्कोसेणं अणंत्तं कालं वणस्सइकालो' धन्यथा એક અંતમુહૂર્તનું છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી વનસ્પતિકાલ પ્રમાણ અનંતકાળનું मंत२ छे. 'आहारगस्स सरीरस्स जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं अणंतं कालं जाव જીવાભિગમસૂત્ર Page #1486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१४९ जीवानां षविधत्वनिरूपणम् १४७३ पोग्गल परियटै देसूर्ण' आहारकशरीरणोऽन्तरं जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षे णानन्तं कालं यावदपाधं पुद्गलपरावर्त देशोनम् । 'तेयगसरीरस्स कम्मगसरीरस्स य दुण्ह वि नत्थि अंतरं' तैजस कार्मणशरीरिणोर्द्वयोरपि नास्त्यन्तरम् आसंसारं तयोरवस्थानात् । 'अप्पाबहु०' अल्पबहुत्वे एतेषां गौतम ! 'सव्वत्थोवा आहारगसरीरी' सर्वस्तोका आहारकशरीरिणः उत्कर्षतोऽपि सहस्र पृथक्त्वेन प्राप्यमाणखात् । कालाऽपेक्षयैतद्भवति । 'वेउब्वियसरीरी असंखेज्जगुणा' एभ्यो वैक्रियशरीरिणोऽउक्कोसेणं अणंतं कालं जाव अवड़पोग्गल परियह देसूर्ण आहारक शरीर का अन्तर जघन्य से एक अन्तमुहर्त का है और उत्कृष्ट से अन्तर कुछ कम अनन्तकाल से अपार्धपुद्गल परावर्त काल का है 'तेयग, कम्मगसरीरस्स य दुण्ह वि णत्थि अंतरं' तैजस और कार्मण इन दोनों का अन्तर नहीं होता है क्योंकि जीव जब तक मोक्ष नहीं जाता है तब तक इन दोनों का अभाव उस जीव से नहीं होता है इनके अभाव होते ही जीव को मुक्ति प्राप्त हो जाती है अतः मुक्त जीव का संसार में आगमन नहीं होने से पुनः इनकी प्राप्ति जीव को नहीं हो सकती है इसलिये इन दोनों का अन्तर कथित नहीं हुआ है। ____ 'अप्पा बहु०' इनके अल्पबहुत्व का विचार-इस प्रकार से है'सव्वत्थोवा आहारगसरीरी, वेउव्विय सरीरी असंखेजगुणा' सब से कम आहारक शरीर वाले जीव हैं इनकी अपेक्षा वैक्रियशरीर वाले जीव असंख्यातगुणें अधिक हैं अर्थात् आहारक शरीर वालों का प्रमाण अड्ढं पोग्गलपरियटुं देसूणं' माइ।२४ शरीरनु मत२ धन्यथी से मतभुइતેનું છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી અનંતકાળથી કંઈક ઓછું અપાઈ પુદ્ગલ પરાવત नु छ. 'तेया कम्मगसरीरस्स य दुण्ह वि णत्थि अंतरं' तस मन भर એ બેઉનું અંતર હોતું નથી. કેમકે જયાં સુધી જીવ મોક્ષ પ્રાપ્તિ કરતો નથી ત્યાં સુધી એ બન્નેને અભાવ એ જીવને થતો નથી. તેને અભાવ થતાંજ જીવને મુક્તિ પ્રાપ્ત થઈ જાય છે. તેથી મુક્ત જીવ સંસારમાં આગમન ન થવાથી ફરીથી જીવને તેની પ્રાપ્તિ થતી નથી. તેથી આ બન્નેનું અંતર કહેવામાં આવેલ નથી, 'अप्पा बह०' समना २६५मत्वना लिया२ 21 प्रमाणे छ. 'सव्वत्थोवा आहारगसरीरी, वेउव्विसरीरी असंखेज्जगुणा' सौथी माछ। माहा२४ शरीर વાળા જીવ છે. તેના કરતાં વૈક્રિય શરીરવાળા જેવો અસંખ્યાતગણું વધારે છે. અર્થાત્ આહારક શરીર વાળાઓનું પ્રમાણ વધારેમાં વધારે સહસ્ત્રપૃથફત્વ जी० १८५ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४७४ जीवाभिगमसूत्रे संख्येयगुणाः, देवनारकाणां कतिपयगर्भजतिर्यपञ्चन्द्रियमनुष्य-वायुकायिकानां वैक्रियशरीरित्वात् । 'ओरालियसरीरी असंखेजगुणा' एभ्य औदारिकशरीरिणोऽसंख्येयगुणाः । इहाऽनन्तानामपि जीवानां यस्मादेकमौदारिकं शरीरं ततः स एक औदारिकशरीरी परिगृह्यते ततोऽसंख्येयगुणानाऽनन्तगुणाः । उक्तश्च-औदारिकशरीरिणाश्च शरीराऽपेक्षयाऽसंख्येयत्वादिति । 'असरीरी अणंतगुणा' एभ्योऽशरीरिणोऽनन्तगुणाः सिद्धानामनन्तत्वात् । 'तेयाकम्मसरीरी दो वि तुल्ला अनंतगुणा' एभ्य स्तैजसशरीरिणः कार्मणशरीरिणश्चाऽनन्तगुणाः-स्वस्थाने तु द्वयोऽपि परस्परं तुल्याः , परस्परमनयोरविनाभूतत्वात्, इह तैजसशरीरं कार्मणअधिक से अधिक सहस्त्र पृथक्त्व कहा गया है तब कि वैक्रियशरीर वालों को जो इनकी अपेक्षा असंख्यातगुणा अधिक कहा गया है वह देवों के नारकों के कतिपय गर्भज तिर्यकू पश्चेन्द्रियों के, मनुष्यों के और वायुकायिक जीवों के इसका सद्भाव होता है इस स्वामित्व की अपेक्षा ले कर कहा गया है तात्पर्य यही है कि आहारक शरीर के स्वामी मनुष्य ही होते हैं और वैक्रिय शरीर के स्वामी चतुर्गति के जीव होते हैं । 'ओरालिय सरीरी असंखेजगुणा, असरीरी अणंतगुणा, तेयाकम्मगसरीरी दो वि तुल्ला अणंतगुणा' इनकी अपेक्षा औदारिक शरीर वाले जीव असंख्यातगुणें अधिक होते हैं । यद्यपि अनन्त कायिक जीवों के भी एक औदारिक शरीर होता है परन्तु उनका सबका वह शरीर एक ही औदारिक शरीर माना गया है प्रत्येक जीव का पृथग २ औदारिक शरीर नहीं माना गया अतः इस औदारिक કહેવામાં આવેલ છે. વૈકિયશરીર વાળાને તેમના કરતાં જે અસંખ્યાતગણ વધારે કહેવામાં આવેલ છે તે દેવે અને નારકેના કેટલાકગર્ભજ તિર્યંચ પંચેન્દ્રિયને મનુષ્યને અને વાયુકાયિક જીને તેને સદ્ભાવ થાય છે. એ સ્વામિ પણાની અપેક્ષાથી કહેવામાં આવેલ છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે–આહારક શરીરના સ્વામી મનુષ્ય જ હોય છે. અને વૈકિય શરીરના સ્વામી ચાર तिवावा डाय छे. 'ओरालियसरीरी असखेज्जगुणा, असरीरी अणं तगुणा तेयाकम्मसरीरी दो वि तुल्ला अणंतगुणा' तेन ४२di मौद२ि४ शरी२ वा જીવે અસંખ્યાતગણું વધારે હોય છે. જો કે અનંતકાય વાળા ને પણ એક ઔદારિક શરીર હોય છે. પરંતુ એ બધાનું એ શરીર એક ઔદારિક શરીર જ માનવામાં આવેલ છે. પ્રત્યેક જીવનું અલગ અલગ ઔદારિક શરીર માનવામાં આવેલ નથી. તેથી આ ઔદારિક શરીરની અપેક્ષાથી ઔદારિક જીવાભિગમસૂત્ર Page #1488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. १० सू. १४९ जीवानां षविधत्वनिरूपणम् १४७५ शरीरं च निगोदेष्वपि प्रतिजीवं वर्ततेऽतः सिद्धेभ्योऽप्यनन्तगुणत्वमनयोः । उपसंहारमाह - ' से तं छच्चिहा सव्वजीवा पन्नत्ता' त एते षड्रविधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः (इति षड्रविधप्रतिपत्तिः) सू० ॥ १४९ ॥ ( अथ सप्तविधा जीवा वर्ण्यन्ते - ) मूलम् - तत्थ जे ते एवमाहंसु सत्तविहा सबजीवा पन्नत्ता ते एवमामु तं जहा पुढवीकाइया आउकाइया तेउकइया वाउकाइया वणस्सइकाइया तसकाइया अकाइया । संचिट्टणंतरा जहा हेट्टा | अप्पा बहु० सव्वत्थोवा तसकाइया तेउकाइया असंखेजगुणा पुढवीकाइया विसेसाहिया आउकाइया विसेसाहिया शरीर वाले जीव असंख्यातगुणें ही हैं- अनन्तगुणें नहीं । औदारिक शरीर वालों की अपेक्षा जो अशरीरी सिद्ध जीव हैं वे अनन्तगुर्णे अधिक माने गये हैं क्योंकि सिद्धों का प्रमाण अनन्तगुणा बतलाया गया है । इन सिद्धों की अपेक्षा तैजस और कार्मण शरीर वाले जीव अनन्तगुणें अधिक हैं तथा स्वस्थान में ये दोनों तुल्य कहे गये हैं । क्योंकि तैजस और कार्मण इन दोनों का परस्पर में अविनाभाव सम्बन्ध हैं प्रत्येक निगोद जीव के तैजस और कार्मण शरीर विद्यमान रहते हैं इस कारण इन दोनों शरीर वालों को सिद्धों की अपेक्षा भी अनन्तगुणें अधिक कहा गया है। इस प्रकार यह स्पष्टीकरण ६ प्रकार के जीवों की मान्यता के सम्बन्ध में किया गया है ॥ १४९ ॥ षड्विध प्रतिपत्ति समाप्त શરીર વાળા જીવા અસંખ્યાત ગણા જ છે. અનંતગણુ નહીં.. આ ઔદ્યારિ શરીર વાળાએના કરતાં અશરીરી સિદ્ધજીવ છે તેઓને અનતગણા વધારે માનેલા છે. કેમ કે-સિદ્ધોનુ પ્રમાણુ અનંતગણું કહેવામાં આવેલ છે. આ સિદ્ધોના કરતાં તેજસ અને કાણુ શરીર વાળા જીવે અન તગણા વધારે છે. તથા સ્વસ્થાનમાં એ બન્ને તુલ્ય કહેવામાં આવેલ છે. કેમ કે તેજસ અને કાણુ એ બન્નેના પરસ્પર અવિનાભાવ સંબંધ છે. પ્રત્યેક નિગેાદ જીવને તેજસ અને કાણુ શરીર વિદ્યમાન રહે છે. તે કારણે આ અને શરીરવાળાઓને સિદ્ધોના કરતાં પણ અનંતગણુા વધારે કહેવામાં આવેલ છ પ્રકારના જીવાની માન્યતાના સંબંધમાં છે. આ રીતે આ સ્પષ્ટીકરણ वामां आवे छे. ॥सू. १४८ ॥ જીવાભિગમસૂત્ર I! છ પ્રકારની પ્રતિપત્તિ સમાપ્ત Page #1489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे वाउकाइया विसेसाहिया सिद्धा अणंतगुणा वणस्सइकाइया अणंतगुणा अहवा सत्तविहा सव्वजीव पन्नत्ता तं जहा-कण्हलेस्सा नीललेस्सा काउलेस्सा तेउलेस्ता पम्हलेस्सा सुक्कलेस्सा अलेस्सा । कण्हलेस्सेणं भंते! कण्हलेस्सत्ति कालओ केवञ्चिरं होइ ? गोयमा जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइं अंतोमुहुत्तमभहियाई। नीललेस्सेणं भंते ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणंदससागरोवमाइं पलिओवमस्स असंखेजइभागमभडियाई। काउलेस्सेणं भंते !जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं तिन्नि सागरोवमाइं पलिओवमस्स असंखेज्जइभागमभहियाइं। तेउलेस्सेणं भंते ! जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं दोणि सागरोवमाइं पलिओवमस्स असंखेज्जइ भागमभहियाइं । पम्हलेस्सेणं भंते जहन्नेणं अंतोमु० उक्को० दस सागरोवमाइं अंतोमुहत्तमब्भहियाई। सुक्कलेस्से णं भंते । जहन्नेणं अंतो मुहत्तं उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइं अंतोमुहुत्तमब्भहियाइं। अलेस्से णं भंते ! साईए अपज्जवसिए । कण्हलेसस्स णं भंते! अंतरं कालओ केवञ्चिरं होइ ? जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उकोसेणं तेत्तीसंसागरोवमाइं अंतोमुहुत्तमब्भहियाइं । एवं नीललेस्सस्सवि काउलेस्सस्सवि । तेउलेस्सस्स णं भंते ! कालओ केवचिरं होइ जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो एवं पम्हलेसस्सवि सुक्कलेस्सस्सवि दोण्ह वि अंतरं। अलेस्सस्सणं भंते ! अंतरं कालओ० गोयमा ! साईयस्स अपज्जवसियस्स णत्थि अंतरं । एएसि णं भंते ! जीवाणं कण्हलेस्साणं नीलले स्साणं काउस्लेसाणं तेउलेस्सा णं पम्हलेस्साणं सुकलेस्साणं अलेस्साण य कयरे० गोयमा! सव्वत्थोवा सुक्कलेस्सा पम्हलेस्सा संखेज्जगुणा तेउलेस्सा संखेज्जगुणा अलेस्सा अणंतगुणा જીવાભિગમસૂત્ર Page #1490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१५० जीवानां सप्तविधत्वनिरूपणम् १४७७ काउलेस्सा अणंतगुणा नीललेस्सा विसेसाहिया कण्हलेस्सा विसेंसाहिया।से तं सत्तविहा सव्वजीवा ॥ सू० १५०॥ छाया-तत्र ये ते एवमुक्तवन्तः सप्तविधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः ते एवमुक्तवन्तः तद्यथा-पृथिवीकायिका अप्कायिका:-तेजस्कायिकाः-वायुकायिकाःवनस्पतिकातिका:-त्रसकायिका:-अकायिकाः । संचिट्ठणान्तरे यथाऽधस्तात् । अल्पबहुत्वम् ० सर्वस्तोकास्त्रसकायिकाः, तेजस्कायिका असंख्येयगुणाः पृथिवीकायिका विशेषाधिकाः अप्कायिका विशेषाधिकाः वायुकायिका विशेषाधिकाः सिद्धा अनन्तगुणाः वनस्पतिकायिका अनन्तगुणाः। अथवा-सप्तविधाः सर्वजीवा प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-कृष्णले श्याः, नीललेश्याः, कापोतलेश्याः, तेजोलेश्याः, पद्मलेश्याः, शुक्लले श्याः अलेश्याः । कृष्णलेश्यः खलु भदन्त ! कृष्णलेश्य इति कालतः कियचिरं भवति ? गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षण त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि अन्तर्मुहूर्ताभ्यधिकानि नीलले श्यः खलु जघन्येनान्तमुहूर्तम् उत्कर्षेण दशसागरोपमाणि पल्योपमस्याऽसंख्येयभागाभ्यधिकानि कापोतलेश्यः खलु० जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण त्रीणि सागरोपमाणि पल्योपमस्याऽसंख्येयभागाभ्यधिकानि तेजोलेश्यः खलु भदन्त ! जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षण द्वे सागरोपमे पल्योपमस्याऽसंख्येयभागाभ्यधिके । पद्मलेश्यः खलु भदन्त ! जघन्येनान्तर्मुहूर्त मुत्कर्षेण दशसागरोपमाणि अन्तर्मुहूर्ताभ्यधिकानि । शुक्ललेश्यः खलु भदन्त ! जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि अन्तर्मुहूर्ताभ्यधिकानि । 'अलेश्यः खलु भदन्त ! सादिकोऽपर्यवसितः। कृष्णले श्यस्य खलु भदन्त ! अंतरं कालतः कियच्चिरं भवति-जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि अन्तर्मुहूर्ताऽभ्यधिकानि । एवं नीलधेश्यस्यापि कापोतलेश्यस्यापि । तेजोले श्यस्य खलु भदन्त ! अंतरं कालतः जघन्येनान्तर्मुहूर्त मुत्कर्षण वनस्पतिकालः। एवं पद्मलेश्यस्यापि शुक्ललेश्यस्यापि द्वयोरप्येवमन्तरम् । अलेश्यस्य खलु भदन्त । अंतरं कालतः गौतम ! सादिकस्याऽपर्यवसितस्य नास्त्यन्तरम् । एतेषां खलु भदन्त ! जीवानां कृष्णलेश्यानां नीललेश्यानां कापोतलेश्यानां तेजोलेश्यानां पद्म लेश्यानां शुक्ललेश्यानाम् अलेश्यानां च कतरेकतरेभ्योल्पाः० गौतम ! सर्वस्तोकाः शुक्ललेश्याः, पद्मलेश्याः संख्येयगुणाः. तेजोलेश्याः संख्येयगुणाः अलेश्या अनन्तगुणाः कापोतलेश्याः अनन्तगुणाः, नीललेश्या विशेषाधिकाः कृष्ण लेश्या विशेषाधिकाः। त एते सप्तविधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः ॥सू० १५०॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४७८ जीवाभिगमसूत्रे टीका- 'तत्थ जे ते एवमाहंसु सत्तविहा सव्वजीवा पन्नत्ता ते एवमाहंसु तं जहा - पुढवीकाइया आउकाइया - ते उकाड्या वाउकाइया वणस्सइकाइया तस काइया अकाइया' तत्र जीवगणना प्रस्तावे ये ते सप्तविधाः सर्वजीवाः सन्ति एवमुक्तवन्तस्ते - एवमुक्तवन्तः तदभिप्रायो यथा - पृथिवी कायिका : (केचन ) अपकायिकाः तेजस्कायिकाः वायुकायिकाः वनस्पतिकायिकाः सकायिकाः अकायिका: । 'संचितरा जहा हेट्ठा' संचिट्ठणा कार्यस्थितिरन्तरं चैतदुभयमपि यथा पूर्व पृथिव्यादि जीवनिकायप्रकरणे तथैव सर्वमिहापि - अनुसन्धातव्यम्० | 'अप्पा बहु ० ' अल्पबहुत्वं सप्तजीवानां कतरेभ्यः ? भगवानाह - गौतम ! 'सव्वत्थोवा तसकाइया' सर्वस्तोकास्त्र सकायिकाः 'तेउकाइया असंखेज्जगुणा' 'तत्थ णं जे ते एवमाहंसु सत्तविहा सव्वजीवा पन्नत्ता' इत्यादि । टीकार्थ- किसी अपेक्षा समस्त जीव ७ प्रकार के हैं ऐसा कहा है उनका इस सम्बन्ध में स्पष्टीकरण इस प्रकार से है- 'तं जहा' जैसे'पुढविकाइया आउकाइया, तेउकाइया, वायुकाइया, वणस्सइकाइया, तसकाइया, अकाइया' पृथिवीकायिक १, अष्कायिक २ तेजसकायिक ३ वायुकायिक ४ वनस्पतिकायिक ५, सकायिक ६ और अकायिक ७ 'संचिट्ठणंतरा जहा हेट्ठा' इन सब जीवों की कायस्थिति और अन्तर का कथन जैसा पहिले पृथिव्यादि जीवनिकाय के प्रकरण में किया गया है - वैसा ही वह सब यहां पर भी कह लेना चाहिये । 'अप्पा बहु० ' इनके अल्पबहुत्व का कथन - इस प्रकार से है'सव्वत्थोवा तसकाइया, तेउकाइया असंखेज्जगुणा, पुढवीकाइया સમવિધ પ્રતિપત્તિના આરંભ— 'तत्थणं जे ते एवमाहंसु सत्तविहा सव्वजीवा पण्णत्ता' इत्यादि । ટીકા — કઈ અપેક્ષાથી સઘળા જીવા છ સાત પ્રકારના છે તેમ કહેवामां आवे छे. या संमधभां तेखानु स्पष्टी४२ मा प्रमाणे छे- 'तं जहा ' प्रेम - 'पुढवीकाइया, आउकाइया, तेउकाइया, काइया, अकाइया' पृथ्वी अयि १, અષ્ઠાયિક ४, वनस्पतिप्रायि य, सामने હૈ' આ તમામ જીવોની કાયસ્થિતિ અને અંતરનુ કથન પહેલાં જે પ્રમાણે પૃથિવી વિગેરે જીવનિકાયના પ્રકરણમાં કરવામાં આવેલ છે. એજ પ્રમાણેનુ તે તમામ કથન-અહીંયાં પણ કહીલેવુ જોઈએ. वायुकाइया, वणरसइकाइया, तस२, તેજસ્કાયિક 3, वायुअयिङ अयि ७ 'संचिट्टणंतरा जहा 'अप्पा बहु०' तेभना मध्यमहुत्वनु उथन या प्रमाणे छे- 'सव्वत्थोवा तसकाइया तेउकाइया असंखेज्जगुणा पुढवीकाइया विसेसाहिया' सौथी गोछा જીવાભિગમસૂત્ર Page #1492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. १० सू.१५० जीवानां सप्तविधत्वनिरूपणम् १४७९ एभ्यस्तेजस्कायिका असंख्येयगुणाः 'पुढवीकाइया विसेसाहिया' एभ्यः पृथिकायिका विशेषाधिका: 'आउकाइया विसेसाहिया' एभ्योऽपकायिका विशेषाधिकाः । 'वाउकाइया विसेसाहिया' ततो बायुकायिका विशेषाधिकाः 'सिद्धा अनंतगुणा' ततः सिद्धा अनन्तगुणाः 'वणस्स इकाइया अनंतगुणा' ततो वनस्पतिकायिका अनन्तगुणाः । पुनः सप्तविधत्वं प्रकारान्तरेणाह - 'सत्तविहा सव्वजीवा पत्ता तं जहा - कण्हलेस्सा-नीललेस्सा-काउलेस्सा- तेउलेस्सा-पम्हलेस्सासुक्कलेस्सा अलेस्सा' अथवा वक्ष्यमाणक्रमेणाऽपि सप्तविधा एव सर्वजीवाः प्रज्ञप्तास्तद्यथा - कृष्णलेश्या - जीवपरिणामरूपा विद्यते येषां ते कृष्णलेश्या१ नीललेश्याः २ कापोतलेश्याः ३ तेजोलेश्याः ४ पद्मलेश्याः ५ शुक्ललेश्याः ६ अलेश्याः७ एष्वेवान्तर्भावः सर्वेषाम् । 'कण्हले से णं भंते ! कण्हले सेत्ति कालओ विसे० ' सब से कम त्रसकायिक जीव हैं इनकी अपेक्षा तेजस्कायिक जीव असंख्यातगुणें अधिक हैं- इनकी अपेक्षा पृथिवीकायिक जीव विशेपाधिक हैं 'आउ० विसे० वाउ० विसेसा० सिद्धा अनंतगुणा' इनकी अपेक्षा अप्कायिक जीव विशेषाधिक हैं, इनकी अपेक्षा वायुकायिक जीव विशेषाधिक हैं और इनकी अपेक्षा सिद्ध जीव अनन्तगुणें अधिक है तथा इनकी भी अपेक्षा जो वनस्पतिकायिक जीव हैं वे अनन्तगुर्णे अधिक हैं । 'अहवा सत्तविहा सव्वजीवा पण्णत्ता' अथवा इस तरह से भी समस्त जीव सात प्रकार के कहे गये हैं-'त' जहा' जैसे'कण्हलेस्सा, नीललेस्सा, काउलेस्सा, तेउलेस्सा, पम्हलेस्सा, सुक्कलेस्सा, अलेस्सा' कृष्णलेश्या वाले जीव, नीललेश्या वाले जीव, कापोतलेश्या वाले जीव, तेजोलेश्या वाले जीव, पद्मलेश्या वाले जीव, शुक्ललेश्या वाले जीव, और विना लेश्या वाले जीव. ત્રસકાયિક જીવે છે. તેના કરતાં તેજસ્કાયિક જીવ અસંખ્યાતગણા વધારે છે. तेना अरतां पृथिवीअयि भव। विशेषाधि छे. 'आउ० विसेसाहिया तेउकाइया विसेसाहिया सिद्धा अनंतगुणा' तेना तां अच्छायि व विशेषाधि छे. તેના કરતાં વાયુકાયિક જીવ વિશેષાધિક છે. અને તેના કરતાં સિદ્ધ જીવે અનંતગણા વધારે છે. તથા તેના કરતાં પણ વનસ્પતિકાયિક જીવ છે તે अनंतणणा अघि छे. ' अहवा सत्तविहा सव्व जीवा एण्णत्ता' अथवा भा रीतेशु सघना वो सात प्रहारना मुडेवामां आवे छे. 'तं जहा' भ 'कह लेस्सा, नीललेस्सा, काउलेस्सा, तेउलेस्सा, पम्हलेस्सा, सुक्कलेस्सा, अलेस्सा' કૃષ્ણલેશ્યાવાળા જીવ, નીલલેશ્યાવાળા જીવ, કાપાતલેશ્યાવાળા જીવ, તેજોલેશ્યા વાળા જીવ, પદ્મલેશ્યાવાળા જીવ, શુક્લલેશ્યાવાળા જીવ અને લેશ્યાવિનાના જીવે, જીવાભિગમસૂત્ર Page #1493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४८० जीवाभिगमसूत्रे केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं - उक्कोसेणं तेतीसं सागरोवमाइं अंतोमुहुत्तमम्भहियाई' कृष्णलेश्यः खलु भदन्त | कृष्णलेश्यत्वरूपेण कालतः केवच्चिरं भवति ? भगवानाह - गौतम ! जघन्येनाऽन्तर्मुहूर्तम् तिर्यङ्मनुष्याणां कृष्णलेश्यायां अन्तर्मुहूर्तावस्थायित्वात् । उत्कर्षेण त्रयस्त्रित्सागरोपमाणि अन्तमुहूर्ताऽभ्यधिकानि देवनारका हि पूर्वभवगतान्तर्मुहूर्तत् आरभ्याऽग्रेतनभवगत प्रथमान्तर्मुहूर्त देव - नारका अवस्थित लेश्यावन्तः । अधः सप्तमपृथिवीनारकाश्च - कृष्णलेश्यकाः पाश्चात्याऽग्रेतन भवगतचरमाऽऽदिमाऽन्तर्मुहूर्ते द्वे अप्येकमन्तर्मुहू इनकी कायस्थिति का विचार - ' कण्हलेस्सेणं भंते ! कण्हलेसत्ति कालओ केवच्चिरं होई' हे भदन्त ! कृष्णलेश्या वाला जीव कृष्णलेश्या से युक्त हुए रूप में कितने काल तक रहता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा ! जह० अंतो० उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई अंतोमुहुत्तमम्भहियाई' हे गौतम ! कृष्णलेश्या वाला जीव कृष्णलेश्या से युक्त हुए रूप में कम से कम एक अन्तर्मुहूर्त तक रहता है और अधिक से अधिक एक अन्तर्मुहूर्त अधिक ३३ सागरोपम काल तक रहता है - तात्पर्य ऐसा है कि तिर्यञ्च और मनुष्यों की कृष्णलेश्या कम से कम एक अन्तर्मुहूर्त तक ही अवस्थित रहती है इस अपेक्षा कायस्थिति का जघन्य काल अन्तर्मुहूर्त का कहा गया है तथा देव और नारक पूर्वभवगत अन्तर्मुहूर्त से लेकर आगे के प्रथम अन्तर्मुहूर्त पर्यन्त अवस्थित लेइया वाले होते हैं और जो अधः सप्तमी पृथिवी के नारक આમની કાયસ્થિતિના વિચાર– 'कहलेसेणं भंते ! कण्हलेस्सत्ति कालओ केवच्चिरं होई' हे भगवन् ! पृष्. લેશ્યા વાળા જીવા કૃષ્ણલેશ્યાથી યુક્ત પણાથી કેટલા કાળ પન્ત રહે છે ? या प्रश्नना उत्तरमां प्रभुश्री छे ! - 'गोयमा ! जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं तेत्तीस सागरोवमाई अतो मुहुत्तममहियाई' हे गौतम! कृष्णोश्या वाजा કૃષ્ણલેશ્યાથી યુક્ત થઈને ઓછામાં ઓછા અંતર્મુહૂત પન્ત રહે છે. અને વધારેમાં વધારે એક અંતર્મુહૂત અધિક ૩૩ તેત્રીસ સાગરોપમ કાળ પન્ત રહે છે. આ કથનનુ તાત્પર્ય એ છે કે-તિ ́ચ અને મનુષ્યની કૃષ્ણ લેશ્યા એછામાં ઓછા એક અન્તર્મુહૂત પન્ત જ વમાન રહે છે. એ અપેક્ષાએ કાયસ્થિતિને જઘન્ય કાળ એકઅન્તર્મુહૂત ના કહેવામાં આવેલ છે. તથા દેવ અને નારક પૂર્વભવગત અંતર્મુહૂ થી લઈને આગળના પહેલા અંતર્મુહૂત પન્ત અવસ્થિત લેશ્યાવાળા હેાય છે. અને જે અધઃ સપ્તમી પૃથ્વીના નારકેા છે, તે પછીના ભવના છેલ્લા અંતર્મુહૂત પન્ત અને આગળના ભવના પહેલા અન્તર્મુહૂત સુધી કૃષ્ણલેશ્યા વાળા હાય છે. આ બન્ને જીવાભિગમસૂત્ર Page #1494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१५० जीवानां सप्तविधत्वनिरूपणम् १४८१ तम् तस्याऽसंख्यात भेदात्मकत्वात् तत् उपपद्यन्ते कृष्णलेश्याकस्याऽन्तर्मुहूर्ताऽभ्यधिकानि त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि इति । 'नीललेस्से णं जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं दससागरोवमाई पलिओवमस्स असंखेजइ भागमभहियाई' नीललेश्यो-जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्त यावस्थितिमान् तिर्यङ्मनुष्यालेश्यावन्तः। उत्कर्षेण दशसागरोपमाणि पल्योपमाऽसंख्येयभागाऽभ्यधिकानि, नीललेश्यवतामेतावस्थितिकत्वात्, पाश्चात्याग्रेतन भवगते च प्रथमचरमान्तर्मुहूर्त पल्योपमाऽसंख्येयभागान्तः प्रविष्टेन पृथग् विवक्षते इति । 'काउलेस्से णं भंते !०' कापोतलेश्यः हैं वे पीछे के भव के अन्तिम अन्तर्मुहूर्त तक और आगे के भव के प्रथम अन्तर्मुहूर्त तक कृष्णलेश्या वाले होते हैं ये दोनों अन्तर्मुहूर्त एक ही अन्तर्मुहूर्त से परिगणित किये गये हैं क्योंकि अन्तर्मुहूर्त के असंख्यात भेद होते हैं इस तरह से कृष्णलेश्या वाले की कायस्थिति उत्कृष्ट से एक अन्तर्मुहूर्त अधिक ३३ सागरोपम तक की सध जाती हैं 'नीललेस्सेणं भंते !' हे भदन्त ! नील लेश्या वाले जीव की कायस्थिति कितने काल की हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! नीललेश्या वाले की कायस्थिति 'जह अंतोमु० उक्कोसेणं दस सागरोवमाइं पलिओवमस्स असंखेज्जइभागमभहियाई' जघन्य से तो एक अन्तर्मुहर्त की होती है और उत्कृष्ट से पल्योपम के असंख्यातवें भाग से अधिक दश सागरोपम की होती है नीललेश्या वाले जीव की जो उत्कृष्ट रूप से इतनी कायस्थिति कही गई है वह धमप्रभा के प्रथम प्रस्तर के नारक जीवों की इतनी स्थिति होने के कारण कही गई है पाश्चात्य भव का अन्तिम अन्तर्मुहूर्त और अग्रेतन भव એકજ અંતમુહૂર્તથી ગણવામાં આવેલ છે. કેમ કે અંતર્મુહૂર્તના અસં. ખ્યાતભેદ હોય છે. આ રીતે કૃણલેશ્યા વાળાઓની કાયસ્થિતિ ઉત્કૃષ્ટથી એક અંતમુહૂર્ત અધિક ૩૩ તેત્રીસ સાગરેપમ સુધીની સિદ્ધ થઈ જાય છે. 'नीललेस्सेणं भंते !' है सावन् ! नीतश्या पनी स्थिति કેટલા કાળની છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે-હે ગૌતમ ! नीसवेश्या वाणा नी यस्थिति 'जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं दस सागरोवमाइं पलिओवमस्स असखेज्जइभागमभहियाई' धन्यथी तो मे मतभुહૂર્તની હોય છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી પલ્યોપમના અસંખ્યાત ભાગથી અધિક દસ સાપપમની હોય છે. નીલલેશ્યા વાળા જીવની ઉત્કૃષ્ટ પણથી જે આટલી કાયસ્થિતિ કહી છે. તે ધૂમપ્રભાના પહેલા પ્રસ્તરના નારક છની એટલી સ્થિતિ હોવાને કારણે કહેવામાં આવેલ છે. પાછલના ભવનું છેલ્લું અંતર્મુ. હૂર્ત અને આગળના ભવનું પહેલું અંતમુહૂર્ત પલ્યોપમના અસંખ્યાતમાં जी० १८६ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૪૮૨ जीवाभिगमसूत्रे खलु भदन्त ! भगवानाह-गौतम ! 'जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं-उक्को सेणं-तिन्नि सागरोवमाइ पलिओवमस्स असंखेजइभागमभहियाई' जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तम्पूर्ववत् उत्कर्षेण त्रीणि सागरोपमाणि पल्योपमस्याऽसंख्येयभागाऽभ्यधिकानि कापोतलेश्यानां भवन्ति । वालुका प्रथमप्रस्तटगतनारकाणां कापोत लेश्याकानामेतावत् स्थितिकत्वात्। 'तेउलेस्सेणं भंते !' तेजोलेश्यः खलु भदन्त ! ० 'जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं-उक्कोसेणं दोणि सागरोबमाइं पलिओमस्स असंखेजइभागमभहियाई' भगवानाह-गौतम ! जघन्येनाऽन्तर्मुहूर्तम् का अन्तर्मुहूर्त पल्योपम के असंख्यातवे भाग में हीअन्तर्मुहूर्त कर दिया गया है अतः उसे यही स्वतन्त्र रूप से नहीं कहा गया है 'काउलेस्सेणं भंते !' हे भदन्त ! कापोत लेश्या वाले जीव की कायस्थिति कितने काल की कही गई है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! कापोतलेश्या वाले जीव की कायस्थिति 'जह० अंतो० उक्कोसेणं तिन्नि० सागरो० पलिओवमस्स असं० म०' जघन्य एक अन्तर्मुहूर्त की कही गई है और उत्कृष्ट से पल्योपम के असंख्यातवें भाग से अधिक तीन सागरोपम की कही गई है यह उत्कृष्ट कापोतलेल्या वाले जीव की कायस्थिति का कथन बालुकाप्रभा के प्रथम प्रस्तर के नारक जीवों की अपेक्षा से किया गया है। क्योंकि कापोतलेश्या वाले वहां इतनी ही उत्कृष्ट स्थिति वाले होते हैं । 'तेउलेस्सेणं भंते ! हे भदन्त ! तेजोलेश्या वाले जीवों की कायस्थिति का काल कितना होता है-इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोભાગમાં જ અંતભૂત કરવામાં આવેલ છે. તેથી તેને અહીંયાં સ્વતંત્ર પણે हेस नथी. 'काउलेस्सेणं भंते !'हे भगवन् ! पति अश्या पानी કાયસ્થિતિ કેટલા કાળની કહેવામાં આવેલ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી हे छे 3-3 गौतम ! पोतसेश्या वाणा नी यस्थिति 'जहणेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं तिन्नि सागरो० पलिओवमस्स असं मभहियं धन्यथी तो એક અંતમુહૂર્તની કહેવામાં આવેલ છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી પાપમના અસંખ્યાતમા ભાગથી વધારે ત્રણ સાગરેપમની કહેવામાં આવેલ છે. આ ઉત્કૃષ્ટ કાત લેશ્યાવાળા જીવની કાયસ્થિતિનું કથન વાલુકાપ્રભાના પહેલા પ્રસ્તર ના નારક જેની અપેક્ષાથી કરવામાં આવેલ છે. કેમ કે કાતિલેશ્યા વાળા त्यां समीष्टस्थिति वाणाडाय छे. 'तेउलेस्सेणं भंते ! भगवन् ! તેજલેશ્યા વાળા ની કાયસ્થિતિને કાળ કેટલે કહેવામાં આવેલ છે ? આ प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री छ -'जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेण दोण्णि सागरोवमाइं पलिओवमस्स असंखेज्जइ भागमभहियाई' हे गौतम ! तन જીવાભિગમસૂત્ર Page #1496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१५० जीवानां सप्तविधत्वनिरूपणम् १४८३ तेनोलेश्याकः, उत्कर्षेण द्वे सागरोपमे पल्योपमस्याऽसंख्येयभागाधिके-एतावकालमीशानदेवानां स्थितिः। 'पम्हलेस्से णं भंते !०' पद्मलेश्यः खलु भदन्त ! कालतः कियच्चिरम् ? गौतम ! 'जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं-उक्कोसेणं दससागरोवमाइं अंतोमुत्तमब्भहियाई' जघन्येनान्तर्मुहूर्तम्-उत्कर्षेण दशसागरोपमाणि अन्तर्मुहूर्ताभ्यधिकानि ब्रह्मलोकवासिन एतल्लेश्यावन्तः । सुक्कलेस्से णं भंते !' शुक्कलेश्याकः खलु शुक्कलेश्याक इति कृत्वा कालतः कियचिरं० सेणं दोणिसागरोवमाइं पलिओवमस्स असंखेजइ भागमभहियाई' हे गौतम ! तेजोलेश्या वाले जीवों की कायस्थिति का काल जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का होता है और उत्कृष्ट से पल्योपम के असंख्यातवें भाग से अधिक दो सागरोपम का होता है यह उत्कृष्ट कायस्थिति का कथन ईशान देवों की भवस्थिति को लेकर किया गया है 'पम्हलेस्सेणं भंते !' हे भदन्त ! पद्मलेश्या वाले जीव की कायस्थिति का काल कितना होता है ? उत्तर में प्रभु ने कहा-हे गौतम ! पद्मलेश्या वाले जीव की कायस्थिति का काल 'जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं दस सागरोवमाई अंतोमुहुत्तमन्भहियाई' जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का होता है और उत्कृष्ट से एक अन्तर्मुहूर्त अधिक १० सागरोपम का होता है। इस लेश्या वाले ब्रह्मलोक कल्प के देव होते हैं-सुक्कलेस्सेणं भंते !' हे भदन्त ! शुक्ललेश्या वाले जीवों की कायस्थिति का काल कितना कहा गया है इसके उत्तर मे प्रभु कहते हैं ? हे गौतम ! शुक्ललेश्या वाले લેશ્યા વાળા ની કાયસ્થિતિને કાળ જઘન્યથી એક અંતમુહૂર્તને હોય છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી પાપમના અસંખ્યાત ભાગથી વધારે બે સાગરેપમને હોય છે. આ ઉત્કૃષ્ટ કાયસ્થિતિનું કથન ઈશાનદેવની ભવસ્થિતિને લઈને ४२वाम मावेस छ. 'पम्हलेस्सेण भंते ! भगवन् ! ५मलेश्या वानी કાયસ્થિતિનો કાળ કેટલું હોય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રીએ કહ્યું 2- गौतम ! पालेश्या वाणा नी यस्थितिना ४ 'जहण्णेण अतोमुहत्तं उक्कोसेण दस सागरोवमाइं अंतोमुहुत्त मभहियाई' धन्यथी ये मत इतना હોય છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી એક અંતર્મુહૂર્ત અધિક ૧૦ દસ સાગરોપમનો હોય छ. मासेश्यावा ग्रह ४८५ना व डाय छे. 'सुक्कलेस्सेण भंते !' भगवन શુકલેશ્યાવાળા જેની કાયસ્થિતિને કાળ કેટલું હોય છે? ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે હે ગૌતમ! શુકલેશ્યાવાળા જીની કાયસ્થિતિને કાળ જઘન્યથી જીવાભિગમસૂત્ર Page #1497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४८४ जीवाभिगमसूत्र गौतम ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं' जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् पूर्ववत् 'उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइं अंतोमुहुत्तमब्भहियाइ' उत्कर्षेण त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि अन्तर्मुहू "भ्यधिकानि अनुत्तरोपपातिका देवा एते भवन्ति तेषां शुक्कलेश्याकत्वात् । 'अलेस्से णं भंते !०' अलेश्यः खलु भदन्त ! अलेश्य इति कियच्चिरं भवति ? भगवानाह-गौतम ! अलेश्यः-'साईए अपज्जवसिए' सादिकोऽपर्यवसितः इति । 'कण्हलेसस्स णं भंते !० अंतरं कालओ केवच्चिरं होइ' कृष्णले श्यस्य खलु भदन्त ! कालतः कियच्चिरमन्तरम् ? भगवानाह गौतम ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं' जघन्येनान्तजीवों की कायस्थिति का काल जघन्य से 'अंतोमुहुत्त' एक अन्तमुहूर्त का कहा गया है और 'उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइं अंतोमुहुत्तमभहियाई उत्कृष्ट से एक अन्तर्मुहूर्त अधिक ३३ सागरोपम का कहा गया है इस लेश्या वाले अनुत्तरोपपातिक देव होते हैं और इन की स्थिति इतनी होती है 'अलेस्सेणं भंते !' हे भदन्त ! अलेश्य जीव की कायस्थिति का काल कितना होता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! अलेश्य जीव की कायस्थिति का काल 'सादीए अपज्जवसिए' सादि अपर्यवसित होता है । अतः यहां पर कायस्थिति का कथन नहीं हुआ है । ___ इनका अन्तर विषयक विचार-'कण्हलेस्सस्स णं भंते ! अंतरं कालओ केवच्चिरं होइ' हे भदन्त ! कृष्णलेश्या वाले जीव का काल की अपेक्षा कितना अंतर होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं'गोयमा ! ज. अंतो० उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई अंतोमुत्तमः 'अंतोमुहत्तं' मे४ मतभुत ना ४ामा मावेश छ. मन 'उक्कोसेणं तेत्तीस सागरोवमाइं अंतोमुहुत्तमभहियाई' Gष्टथी से मतभुत मधि४ 33 तेत्रीस સાગરોપમને કહેવામાં આવેલ છે. આ વેશ્યાવાળા અનુપાતિક દેવ હોય છે. मन भनी स्थिति मेटसी डाय छे. 'अलेस्सेण भंते ! भगवन् ! मसेश्य જીવની કાયસ્થિતિને કાળ કેટલું હોય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે हुगौतम ! असेश्य नी यस्थितिमा 10 'सादीए अपज्जवसिए' साहि अपयવસિત હોય છે. તેથી અહીંયાં તેમની કાયસ્થિતિનું કથન કરવામાં આવેલ નથી. तभना मत२ संबंधी थन'कण्हलेस्सस्स ण भंते ! अंतरं कालओ केवच्चिरं होई' हे गवन् ! - લેશ્યા વાળા જીવનું અંતર કાળની અપેક્ષાથી કેટલું હોય છે ? આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्रमुश्री हे छे. 3-'गोयमा! जहण्णेण अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं तेत्तीस જીવાભિગમસૂત્ર Page #1498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१५० जीवानां सप्तविधत्वनिरूपणम् १४८५ मुहूर्तम् ततस्तियन्मनुष्ययोर्लेश्यापरावर्तनात् । 'उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई अंतोमुहुत्तमब्भहियाई' उत्कर्षेण त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाण्यन्तर्मुहूर्ताभ्यधिकानि । शुक्कलेश्योत्कृष्टकालस्य कृष्णलेश्याऽऽन्तरोत्कृष्टकालत्वात् । एवं नीललेसस्स वि काउलेसस्स वि'-एवं कृष्णवत् नीललेश्यस्याऽपि-कापोतलेश्यस्याऽपि भवत्यन्तरम् । 'तेउले सस्स णं भंते !० अंतरं कालओ केवच्चिरं होइ' तेजोलेश्यस्य भदन्त ! कालतः कियच्चिरं खल्वन्तरम् ? गौतम ! 'जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं-उक्कोसेणं हे गौतम ! कृष्णलेश्या वाले जीव का अन्तर 'तिर्यश्च और मनुष्यों की लेश्या एक अन्तर्मुहूर्त के बाद बदल जाती है' इस मान्यता के अनुसार जघन्य से तो एक अन्तर्मुहर्त का है और उत्कृष्ट से एक अन्तमुहूर्त अधिक ३३ सागरोपम का है क्योंकि शुक्ललेश्या का जो उत्कृष्ट काल है वही कृष्णलेश्या के अन्तर काल का कथन है इसके अनुसार एक अन्तर्मुहूर्त अधिक ३३ सागरोपम का यह काल कहा गया है ‘एवं नीललेस्सस्स वि काउलेस्सस्स वि' कृष्णलेश्या वाले के अन्तर कथन की तरह नीललेश्या वाले जीव का और कापोतलेश्या वाले जीव का भी अन्तर जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का है, एवं उत्कृष्ट से एक अन्तर्मुहूर्त अधिक ३३ सागरोपम का है 'तेउलेस्सस्स गं भंते ! अंतरं कालओ केवच्चिरं होइ' हे भदन्त ! तेजोलेश्या वाले का अन्तर काल की अपेक्षा कितना होता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! तेजोलेश्या वाले का अन्तर 'जहण्णेणं अंतोमुसागरोमाई अंतोमुहुत्तमब्भहियाई' गौतम ! कृष्णवेश्या पाणानुमतर તિર્યંચ અને મનુષ્યની વેશ્યા એક અંતમુહૂર્ત પછી બદલાઈ જાય છે ? આ માન્યતા પ્રમાણે જઘન્યથી તે એક અંતમુહૂર્તનું છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી એક અંતમુહૂત અધિક ૩૩ તેત્રીસ સાગરોપમનું છે. કેમકે શુકલેશ્યાને જે ઉત્કૃષ્ટ કાળ છે, એજ કૃષ્ણલેશ્યાને અંતર કાળ છે. આ કથન પ્રમાણે એક અંતમુહૂત અધિક ૩૩ સાગરેપમને આ કાળ કહેવામાં આવેલ છે. 'एवं नीललेस्सस्स वि काउलेस्सस्स वि' सोश्या वाणा अपना मतरना थन પ્રમાણે નીલેશ્યા વાળા જીવનું અને કાપતલેશ્યા વાળા જીવનું અંતર પણ જઘન્યથી એક અંતમુહૂર્તનું છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી એક અંતમુહર્ત અધિક ૩૩ सागरीयमनु छ. 'तेउलेस्से ण भंते ! अंतरं कालओ केवच्चिरं होई' है - વન ! તેજલેશ્યા વાળા જીવનું અંતર કાળની અપેક્ષાથી કેટલું હોય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ગૌતમ સ્વામીને કહે છે કે-તેલેશ્યા વાળા જીવનું मत२ 'जहण्णेण अंतोमुहुत्त उक्कोसेण वणस्सइकालो' धन्यथी से मत જીવાભિગમસૂત્ર Page #1499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४८६ जीवाभिगमसूत्र वणस्सइकालो' जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण वनस्पतिकालः प्रसिद्धः। 'एवं पम्हलेसस्स वि-सुक्कलेसस्स वि दोण्ह वि एवमेवांतर' एवं-पद्मले श्य-शुक्ललेश्ययोः द्वयोरप्यन्तर्मुहूर्तम् वनस्पतिकालो जधन्योत्कर्षाभ्याम् । 'अलेसस्स णं भंते ! अंतरं कालओ' अलेश्यस्य खलु भदन्त ! कालतोऽन्तरं कियत् ? भगवानाह-'गोयमा ! साईयस्स अपज्जवसियस्स पत्थि अंतरं' गौतम ! साद्यपर्यवसितलेश्यस्यान्तरं नास्ति अपर्यवसितत्वात् । 'एएसि णं भंते ! जीवाणां-कण्हलेसाणंनीललेस्साणं-काउलेस्साणं-तेउलेस्साणं-पम्हलेस्सा णं-सुक्कलेस्सा णं-अलेस्साणं कयरे-२' एतेषां खलु भदन्त ! जीवानां कतरेकतरेभ्योऽल्पा वा०? हुत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो' जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का होता है और उत्कृष्ट से अन्तर वनस्पतिकाल प्रमाण होता है एवं पम्हलेसस्स वि सुक्कलेसस्स वि' इसी प्रकार से पद्मलेश्या वाले जीव का और शुक्ललेश्या वाले जीव का अन्तर जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का होता है और उत्कृष्ट से वनस्पतिकाल प्रमाण होता है यह वनस्पति काल पीछे कहा जा चुका है। 'अलेस्सस्स णं भंते ! अंतरं कालओ०' हे भदन्त ! अलेश्य जीव का अन्तर कितने काल का होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं हे गौतम ! 'सादियस्स अपज्जवसियस्स नत्थि अंतरं' अलेश्य जीव सादि सपर्यवसित होता है अतः उसका अन्तर नहीं होता है। इनके अल्पबहुत्व का विचार-'एएसिणं भंते ! जीवाणं कण्हलेस्साणं नीललेस्साणं काउले० तेउ० पम्हले० सुक्कले. अलेसाण य कयरे २ ?' हे भदन्त ! इन कृष्णलेश्या वाले, नीललेश्या वाले, कापोत Xહતનું હોય છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી વનસ્પતિકાળ પ્રમાણુનું અંતર હોય છે. 'एवं पम्हलेस्सस्स वि' सुक्कलेस्सस्स वि' के प्रमाणे ५मलेश्या पावन અને શુકલેશ્યા વાળા જીવનું અંતર જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂર્તનું હોય છે અને ઉત્કૃષ્ટથી વનસ્પતિકાળ પ્રમાણનું અંતર હોય છે. આ વનસ્પતિકાળ पाडसा वाम मावी गद छ. 'अलेस्सस्स ण भंते ! अंतरं कालओ केवच्चिरं હું હે ભગવન! અલેશ્ય જીવનું અંતર કેટલા કાળનું હોય છે ? આ પ્રશ્નના तरमा प्रभु श्री छ- गौतम ! 'सादीयस्स अपज्जवसियस्स नत्थि अंतरं' અલેશ્ય જીવ સાદિ અપર્યાવસિત હોય છે. તેથી તેમનું અંતર હેતું નથી. २८५मत्वनु ४थन'एएसि ण भंते ! जीवाण कण्हलेस्साणं नीललेस्साण काउलेस्साण तेउ. लेस्साण पम्हलेस्साणं सुक्कलेसाणं अलेस्साण य कयरे कयरे' हे भगवन् ! ! જીવાભિગમસૂત્ર Page #1500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१५० जीवानां सप्तविधत्वनिरूपणम् १४८७ भगवानाह-'गोयमा !' हे गौतम ! 'सव्वत्थोवा सुक्कलेस्सा' सर्वस्तोकाः लान्तकादिदेवपर्याप्त गर्भव्युत्क्रान्तिक कतिपय पञ्चेन्द्रिय तिर्यङ्मनुष्याः शुक्ललेश्या वन्तः। 'पम्हलेस्सा संखेज्जगुणा' तेभ्यः संख्येयगुणाः सनत्कुमार-माहेन्द्र-ब्रह्म लोकवासिनः सर्वे प्रभूतपर्याप्तगर्भव्युत्क्रान्तिक तिर्यङ्मनुष्याः पद्मलेश्यावन्तः । ननु लान्तकादि देवेभ्यः सनत्कुमारादि कल्पत्रयवासिनो देवा असंख्यातगुणाः ततः शुक्ललेश्याभ्यः पद्मलेश्या असंख्यातगुणत्वं प्राप्नुवन्ति तत्कथं संख्येयगुणाः लेश्या वाले, तेजोलेश्या वाले पद्मलेश्या वाले, शुक्ललेश्या वाले एवं अलेश्य जीवों के बीच में कौन जीव किनकी अपेक्षा अल्प हैं ? कौन किनकी अपेक्षा बहुत है ? कौन किनकी अपेक्षा तुल्य हैं ? और कौन किनकी अपेक्षा विशेषाधिक हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! 'सव्वत्थोवा सुक्कलेस्सा पम्हलेस्सा संखेजगुणा, तेउलेस्सा संखिज्जगुणा, अलेस्सा अणंतगुणा, काउलेस्सा अणंतगुणा, नीललेस्सा विसेसाहिया, कण्हलेस्सा विसेसाहिया' सब से कम शुक्ललेल्या वाले जीव हैं क्योंकि यह लेश्या लान्तक आदि देवों के तथा पर्याप्त गर्भज कतिपय पञ्चेन्द्रिय तिर्यश्च एवं मनुष्यों के होती है इनकी अपेक्षा पद्मलेश्या वाले जीव संख्यातगुणें अधिक हैं क्योंकि सनत्कुमार माहेन्द्र ब्रह्मलोक कल्पवासी देवों के और प्रभूत गर्भज तिर्यश्च मनुष्यों के पद्मलेश्या होती है । यहां ऐसी आशंका हो सकती है-कि लान्तक आदि देवों की अपेक्षा सनत्कुमार आदि कल्पत्रयवासी देव असंકૃષ્ણલેખ્યાવાળા, નીલેશ્યાવાળા, કાપતલેશ્યાવાળા. તેલેશ્યાવાળા, પદ્યલેશ્યા વાળા શુકલેશ્યા વાળા અને એલેશ્ય છમાં કયા જી કયા જીવના કરતાં અલ્પ છે? ક્યા છે ક્યા થી વધારે છે ? ક્યા છે કયા ની બરોબર છે ? અને કેણ કેના કરતાં વિશેષાધિક છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં प्रभुश्री ४३ छ -'सव्वत्थोवा सुक्कलेस्सा पम्हलेस्सा संखिज्जगुणा तेउलेस्सा संखिज्जगुणा अलेस्सा अणत गुणा काउलेस्सा अणंतगुणा, नीललेस्सा विसेसाहिया. कण्हलेस्सा विसेसाहिया' सौथी मेछ। शुसवेश्या व डाय छ. उभઆ લેશ્યા લાન્તક વિગેરે દેવેને તથા પર્યાપ્તક ગર્ભજ કેટલાક પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ અને મનુષ્યને હોય છે. તેના કરતાં પદ્મલેશ્યા વાળા છ સંખ્યાત ગણું વધારે છે. કેમકે સનસ્કુમાર મહેન્દ્ર બ્રહ્મલેક કલ્પવાસી દેને તથા પ્રભૂતગર્ભજ તિર્યંચ અને મનુષ્યને પલેશ્યા હોય છે. અહીયાં એવી શંકા ઉપસ્થિત થાય છે કે લાન્તક વિગેરે દેના કરતાં સનસ્કુમાર વિગેરે ત્રણ કલપવાસી દે અસંખ્યાતગણા વધારે છે. તે એ રીતે જીવાભિગમસૂત્ર Page #1501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४८८ जीवाभिगमसूत्रे कथिता इति चेत् ? अत्रोच्यते - इह जघन्यपदेऽप्यसंख्यातानां सनत्कुमारादिकल्पप्रयवासिभ्योऽसंख्येयगुणानां पञ्चेन्द्रियतिरश्चां शुक्ललेश्या ततः पद्मलेश्याकाः शुक्ललेश्या केभ्यः संख्येयगुणा एव भवन्ति, नत्वसंख्यातगुणाः इति । 'तेउलेस्सा संखेज्जगुणा' पद्मलेश्यातस्तेजोलेश्याः संख्येयगुणाः तेभ्योऽपि संख्येयगुणेषु तिर्यक् पञ्चेन्द्रियमनुष्येषु भवनपति - वानव्यन्तर-ज्योतिष्कसौधर्मेशान देवेषु च तेजोलेश्या सद्भावात् । 'अलेस्सा अनंतगुणा' तेजोलेश्येभ्योऽलेश्या अनन्तगुणाः सिद्धानामनन्तत्वात् । 'काउलेस्सा अनंतगुणा' ततः कापोतलेश्या अनन्तगुणाः सिद्धभ्योऽनन्तगुणवनस्पतिकायिकाः कापोतख्यातगुणें अधिक हैं तो इस तरह से शुक्ललेश्या वालों की अपेक्षा पद्मलेश्या वाले जीव असंख्यातगुणें अधिक प्राप्त होते हैं फिर यहां इन्हें संख्यातगुणें अधिक क्यों कहा गया है ? उत्तर - यहां जघन्य पद में भी असंख्यात तथा सनत्कुमार आदि कल्प त्रयवासियों से असंख्यातगुणें अधिक पञ्चेन्द्रिय तिर्यञ्चों के शुक्ललेश्या होती है इसलिये पद्मलेश्या वाले जीव इनकी अपेक्षा भी संख्यातगुर्णे अधिक हैं क्योंकि इनकी अपेक्षा संख्यातगुणें तिर्यञ्च पञ्चेन्द्रियों में एवं मनुष्यों में और भवनपतियों में, व्यन्तरों में, ज्योतिष्कों में एवं सौधर्मईशान देवों में तेजोलेश्या होती है अलेश्य जीव तेजोलेश्या वालों से भी अनन्तगुणें अधिक हैं क्योंकि सिद्धों को अनन्त कहा गया है सिद्धों की अपेक्षा कापोतश्या वाले अनन्तगुणें अधिक हैं क्योंकि कापोतलेश्या वाले वनस्पतिकायिक जीव सिद्धों से भी अनन्तगुर्णे कहे गये हैं । શુકલલેશ્યા વાળાએના કરતાં પદ્મલેશ્યા વાળા જીવા અસંખ્યાતગણા વધારે પ્રાપ્ત થાય છે. તેા પછી અહીયાં તેઓને સ ંખ્યાતગણા વધારે કેમ કહેવામાં આવેલ છે ? ઉત્તર—અહીંયાં જધન્ય પદ્મમાં પણ અસંખ્યાત તથા સનત્કુમાર વિગેરે પત્રય વસિયેા કરતાં અસંખ્યાતગણા વધારે પંચેન્દ્રિય તિય ચાને શુકલલેસ્યા હાય છે તેથી પદ્મવેશ્યાવાળા જીવા જીલલેશ્યાવાળાએના કરતાં સંખ્યાગણા વધારે કહયા છે. તેના કરતાં તેોલેશ્યા વાળા પણ સંખ્યાતગણા વધારે છે. કેમ કે તેના કરતાં સખ્યાતગણા તિયંચ પંચેન્દ્રિયામાં તથા મનુષ્યેામાં અને ભવન પતિયામાં વ્યન્તરામાં, જ્યાતિષ્કમાં અને સૌધર્માં ઇશાન દેવામાં તેોલેશ્યા હાય છે. અલૈશ્ય જીવે તેજોલેશ્યા વાળાએથી પણ અન તગણા વધારે છે. કેમ કે–સિદ્ધોને અનંત કહેવામાં આવેલ છે. સિદ્ધોના કરતાં કાપાતલેશ્યા વાળાએ અન તગણા વધારે છે. કેમકે કાપાતલેશ્યા વાળાએ વનસ્પતિકાયિક જીવ સિદ્ધો જીવાભિગમસૂત્ર Page #1502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१५१ जीवानां अष्टविधत्वनिरूपणम् १४८९ लेश्यावन्तः । 'नीललेस्सा विसेसाहिया' कापोतलेश्येभ्यो नीललेश्या विशेषाधिकाः । 'कण्हलेस्सा विसेसाहिया' नीललेश्येभ्यः कृष्णलेश्याका विशेषाधिकाः क्लिष्टतराध्यवसायानां प्रभूततराणां सद्भावात् । उपसंहारमाह-'से तं सत्तविहा सव्वजीवाः पन्नत्ता' त एते सप्तविधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः इति ॥सू० १५०॥ मूलम्-तत्थ जे ते एवमाहंसु अट्टविहा सव्वजीवा पन्नत्ता तेणं एवमाहंसु तं जहा आभिनिबोहियनाणी सुयनाणी ओहिनाणी मणपजवनाणी केवलनाणी मइअन्नाणी सुयअन्नाणी विभंगअन्नाणी। आभिणिबोहियनाणाणं भंते! आभिणिबोहियनाणी त्ति कालओ केवञ्चिरं होइ ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं छावटि सागरोवमाइं साइरेगाइं एवं सुयनाणी वि। ओहिनाणी णं भंते ! जहन्नेणं एगं समयं उक्कोसेणं छावदि सागरोवमाइं साइरेगाइं मणपज्जवनाणी णं भंते ! जहन्नेणं एगं समयं उक्कोसेणं देसूणा पुवकोडी केवलनाणोणं भंते। साईए अपज्जवसिए मईअन्नाणी णं भंते ! मईअन्नाणी तिविहे पन्नत्ते तं जहा अणाईए वा अपजवसिए अणाईए व सपज्जवसिए साईए वा सपजवसिए तस्थ णं जे से साईए सपज्जवसिएसे जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं अणंतं कालं जाव अवडूं पोग्ग'नीललेस्सा विसेसाहिया' कापोतलेश्या वालों की अपेक्षा नीललेश्या वाले विशेषाधिक हैं और इनकी अपेक्षा कृष्णलेश्या वाले विशेषाधिक हैं क्योंकि इनमें क्लिष्टतर अध्यवसायों की प्रभूततरता का सद्भाव रहता है ‘से तं सत्तविहा सब्वजीवा पन्नत्ता' इस प्रकार से यह सात प्रकार के जीवों के सम्बन्ध में कहा गया है ॥१५०॥ ना ४२di ५ मनतशय वामां आवे छे. 'नीललेस्सा विसेसाहिया' કાપલેશ્યા વાળાઓના કરતાં નલલેશ્યાવાળા જી વિશેષાધિક છે. અને તેના કરતાં કૃણલેશ્યા વાળા વિશેષાધિક છે. કેમ કે તેમના કિલષ્ટતર અધ્યपसायोनी प्रभूततरताना समा २ छे. 'से तं सत्तविहा सव्वजीवा पण्णत्ता' આ પ્રમાણે સાત પ્રકારના જેના સંબંધમાં આ કથન કહેવામાં આવેલ छ. ॥ सू. १५० ॥ जी० १८७ જીવાભિગમસૂત્રા Page #1503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४९० जीवाभिगमसूत्रे लपरिय, देसूणं! सुयअन्नाणी एवं चेव विभंग अन्नाणी णं भंते ! विभंग जहन्नेणं एगं समयं उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोव माइं देसूणाए पुवकोडीए अब्भहियाइं! आभिणिबोहियनाणिस्स णं भंते ! अंतरं कालओ केवचिरं होइ ? जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं अणंतं कालं जाव अवर्ल्ड पोग्गलपरियटुं देसूणं एवं सुयणाणिस्स वि ओहिनाणिस्त वि मणपज्जवनाणिस्स वि केवलनाणिस्स णं भंते ! अंतरं० ?, साईयस्स अपज्जवसियस्स नस्थि अंतरं मइ अण्णाणिस्स णं भंते ! अंतरं०?, अणाई यस्स अपजवसियस्स णस्थि अंतरं अणाईयस्स सपज्जवसियस्स णत्थि अंतरं साइयस्स सपज्जवसियस्स जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उकोसेणं छावर्द्रि सागरोवमाइं साइरेगाइं एवं सुयअण्णाणिस्स वि, विभंगणाणिस्स णं भंते ! अंतरं० ? जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो ! एएसि णं भंते ! आभिणिबोहिय णाणीणं सुयणाणीणं ओहिणाणीणं मणपज्जवणाणीणं केवलणाणीणं मइ अण्णाणीणं सुय अण्णाणीणं विभंगणाणीणं य कयरे कयरेहिंतो० ? गोयमा ! सव्वत्थोवा जीवा मणपज्जवणाणी ओहिनाणी असंखेज्जगुणा आभिणिबोहियनाणी सुय. णाणी एए दोवि तुल्ला विसेसाहिया विभंगनाणी असंखेज्जगुणा केवलनाणी अणंतगुणा मइअन्नाणी सुयअण्णाणी य दोवि तुल्ला अणंतगुणा! अहवा अट्टविहा सव्वजीवा पन्नत्ता तं जहा णेरइया जिरिक्खजोणिया तिरिक्खजोणिणीओ मणुस्सा मणुस्सीओ देवा देवीओ सिद्धा! नेरइएणं भंते! नेरइयत्ति कालओ केवञ्चिरं होइ ? गोयमा! जहन्नेणं दसवाससहस्साइं उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइं तिरिक्खजोणिएणं भंते ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो तिरिक्ख જીવાભિગમસૂત્ર Page #1504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. १० सू. १५१ जीवानां अष्टविधत्वनिरूपणम् १४९१ जोणिणीणं भंते ० ? जहन्नेण अंतोमुहुतं उक्कोसेणं तिन्नि लिओ माई पुष्कोडी पुहुत्तमब्भहियाई एवं मणूसे मणूसी देवे जहा नेरइए देवी णं भंते० ? जहन्नेण दसवास सहस्साई उक्कोसेणं पणपन्नं पलिओ माई सिद्धे णं भंते ! सिद्धेत्ति० ? गोयमा ! साईए अपज्जवसिए ! णेरइयस्सणं भंते! अंतरं कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं वणtas कालो । तिरिक्ख जेणियस्सणं भंते! अंतरं कालओ० ? जहन्नेणं अतोमुहुत्तं उक्कोसेणं सागरोवमसयपुहुत्तं साइरेगं तिरिक्खजोणिणीणं भंते ! अंतरं कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो | एवं मणुस्सस्स वि मणुस्सीए वि देवस्स वि देवीए वि सिद्धस्तणं भंते! अंतरं० साईयस्स अपजवसियस्स णत्थि अंतरं । एएसि णं भंते! नेरइयाणं तिरिक्खजोणियाणं तिरिक्खजोणिणीणं मणूसाणं मणूसी देवाणं देवीणं सिद्वाणय कयरे कयरेहिंतो १० गोयमा ! सव्वत्थोवा मणुस्सीओ मणुस्सा असंखेजगुणा नेरइया असंखेज्जगुणा तिरिक्खजोणिणीओ असंखेजगुणाओ देवा संखेजगुणा देवीओ संखेजगुणाओ सिद्धा अनंतगुणा तिरक्खजोणिया अनंतगुणा । से अट्ठविहा सव्वजीवा पन्नता ॥ सू० १५१ ॥ छाया - तत्र येते - एवमुक्तवन्तोऽष्टविधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्तास्ते खल्वेवमुक्तवन्तः तद्यथा - आभिनिवोधिकज्ञानिनः श्रुतज्ञानिनः अवधिज्ञानिनः मनः पर्यवज्ञानिनः haeज्ञानिनः मत्यज्ञानिनः श्रताज्ञानिनः विभङ्गज्ञानिनः । आभिनिबोधिकज्ञानी खलु भदन्त ! आभिनिबोधिक ज्ञानीति कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहूर्त्तमुत्कर्षेण षट् पष्टिः सागरोपमाणि सातिरेकाणि, एवं श्रुतज्ञान्यपि । अवधिज्ञानी खलु भदन्त !० ? जघन्येनैकं समयमुत्कर्षेण षट् षष्टिः सागरोपमाणि सातिरेकाणि । मनः पर्यवज्ञानी खलु भदन्त ० ! जघन्येनैकं समयमुत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटिः । केवलज्ञानी खलु भदन्त !० साधपर्यवसितः, मत्यज्ञानी खलु भदन्त १० मत्यज्ञानी त्रिविधः प्रज्ञप्तः तद्यथा - अनादिकोवा જીવાભિગમસૂત્ર Page #1505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४९२ जीवाभिगमसूत्रे पर्यवसितः-अनादिकोवा सपर्यवसितः सादिकोवा सपर्यवसितः । तत्र खलु योऽसौ सादि सपर्यवसितः स जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेणानन्तं कालं यावदपाध पुद्गलपरावर्त देशोनम्, श्रुताज्ञानी एवमेव, विभङ्गज्ञानी खलु भदन्त ! विभगज्ञानोति० जघन्येनैकं समयमुत्कर्षेण त्रयस्त्रिंशत् सागरोपमाणि देशोनया पूर्वकोटयाऽभ्यधिकानि । आभिनिबोधिकज्ञानिनः खलु भदन्त ! अन्तरं कालतः ?, जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेणानन्तं कालं यावदपाधं पुद्गलपरावर्त देशोनम्, एवं श्रुताज्ञानिनोऽपि-अवधिज्ञानिनोऽपि-मनः पर्यवज्ञानिनोऽपि केवलज्ञानिनः खलु भदन्त ! अन्तरं० १, सादिकस्यापर्यवसितस्य नास्त्यन्तरम्, मत्यज्ञानिनः खलु भदन्त ! अंतरं० ? अनादिकस्याऽपर्यवसितस्य नास्त्यन्तरम् अनादिसपर्यवसितस्य नास्त्यन्तरम्, सादिकस्य सपर्यवसितस्य जघन्येनान्तमुहूर्तम् , उत्कर्षेण षट् षष्टिः सागरोपमाणि सातिरेकाणि एवं श्रुतज्ञानिनोऽपि विभङ्गज्ञानिनः खलु भदन्त ! अन्तरं० ? जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण वनस्पति. कालः । एतेषां खलु भदन्त ! आभिनिवोधिकज्ञानिनां-श्रुताज्ञानिनामवधिज्ञानिनां-मनःपर्यवज्ञानिनां-केवलज्ञानिनां-मत्यज्ञानिनां- श्रुतज्ञानिनां विभङ्गज्ञानिनां च कतरेकतरेभ्यः ? गौतम ! सर्वस्तोका जीवा मनःपर्यवज्ञानिनः अवधिज्ञानिनोऽसंख्येयगुणाः आभिनिबोधिकज्ञानिनः-श्रुतज्ञानिनः एते द्वयेऽपि तुल्या विशेषाधिकाः, विभङ्गज्ञानिनोऽसंख्येयगुणाः, केबलज्ञानिनोऽनन्तगुणाः, मत्यज्ञानिनः-श्रुताज्ञानिनश्च द्वयोऽपि तुल्या अनन्तगुणाः। अथवाऽष्टविधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-नैरयिकाः, तिर्यग्योनिकाः, तिर्यग्योनित्यः, मनुष्याः-मानुष्यः देव्यः सिद्धाः । नैरयिकः खलु भदन्त ! नैरयिक इति कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! जयन्येन दशवर्षसहस्राणि-उत्कर्षेण त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि तिर्यग्योयिकः खलु भदन्त ? जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण त्रीणि पल्योपमाणि पूर्वकोटि पृथक्वाऽभ्यधिकानि एवं मनुष्यो-मानुषी, देवो- यथा नैरयिकः । देवी खलु भदन्त ० ! जद्यन्येन दशवर्षसवस्राणि-उत्कर्षेण पञ्चपञ्चाशत्पल्योपमानि, सिद्धः खलु भदन्त ! सिद्ध इति ? गौतम ! साद्यपर्यवसितः । नैरयिकस्य खलु भदन्त ! अन्तरं कालतः कियचिरं भवति ? जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षण वनस्पतिकालः । तिर्यग्योनिकस्य खलु भदन्त ! अन्तरं कालतः० १ जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण सागरोपमशतपृथक्त्वं सातिरेकम् तिर्यग्योनिकी खलु भदन्त ! अन्तरं कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण वनस्पतिकालः, एवं मनुष्यस्यापि-मानुष्योऽपि, देवस्याऽपि-देव्योऽपि. सिद्धस्य खलु भदन्त ! अंतरं सादिकस्याऽपर्यवसितस्य नास्त्यन्तरम् । एतेषां खलु भदन्त ! જીવાભિગમસૂત્ર Page #1506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१५१ जीवानां अष्टविधत्वनिरूपणम् १४९३ नैरयिकाणां-तिर्यग्योनिकाणां तिर्यग्योनिकीना-मनुष्याणां-मानुषीणां-देवानांदेवीनां सिद्धानां च कतरेकतरेभ्यः गौतम ! सर्वस्तोका मानुष्यो मानुष्याः असंख्येगुणाः नैरयिका असंख्येयगुणाः तिर्यग्योनिक्योऽसंख्येयगुणाः देवाः संख्येयगुणाः देव्यः संख्येयगुणाः सिद्धा अनन्तगुणाः तिर्यग्योनिका अनन्तगुणाः । त एतेऽष्टविधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः सू० ॥१५॥ ___टीका-'तत्थ जे ते एवमाहंसु-अट्ठविहा सव्वजीवा पन्नत्ता' तत्र सर्वजीवभेदबुभुत्सवे ये ते अष्टविधाः सर्वजीवा एवमुक्तवन्तः 'ते णं एवमाहंसु' ते खलु इत्थमुक्तवन्तः-तेषामेष आशयः 'तं जहा-आभिनिबोहियनाणी-सुयनाणी ओहिनाणी, मणपज्जवनाणी, केवलनाणी, मइ अन्नाणी, सुयअन्नाणी विभंगनाणी' तद्यथा-आभिनिबोधिकज्ञानिनः, श्रुतज्ञानिनः, अवधिज्ञानिनः मनःपर्यवज्ञानिनः केवलज्ञानिनः, मत्यज्ञानिनः, श्रुताज्ञानिनः, विभङ्गज्ञानिनः। एवं क्रमेणाष्ट प्रकारवन्तः सर्वे जीवा एष्वेवान्तर्भवन्ति तत्र-'आभिणिवोहियनाणीणं भंते ! आभिणिवोहियनाणी ति कालओ केवच्चिरं होइ' आभिनिबोधिकज्ञानी खलु भदन्त ! आभिनिबोधिकज्ञानी कृत्वा कालतः कियच्चिरं स्थिति विषयकः ? 'तत्थ णं जे ते एवमाहंसु अट्ठविहा सव्वजीवा प०' इत्यादि । टीकार्थ-किसी अपेक्षा समस्त जीव आठ प्रकार के हैं-सो उन का इस विषय में ऐसा स्पष्टीकरण हैं जैसे-'आभिणिबोंहियनाणी, सुयनाणी, ओहिनाणी, मणपज्जवनाणी, केवलनाणी, मइअन्नाणी, सुयअन्नाणी, विभंगनाणी' आभिनिबोधिकज्ञानी १ श्रुतज्ञानी २ अवधिकज्ञानी ३ मनःपर्ययज्ञानी ४ केवलज्ञानी ५ मत्यज्ञानी ६ श्रुताज्ञानी ७ और ८ विभंगज्ञानी, इनकी कायस्थिति का विचार-'आभिणिबोहियनाणी णं भते ! आभिणिबोहियनाणोत्ति कालओ केवच्चिरं होइ' हे भदन्त ! आभि 'तत्थ णं जे ते एवमाहंसु अट्टविहा सव्वजीवा पण्णत्ता' त्यादि. ટીકાર્થ કેઈ અપેક્ષાથી સઘળા જીવે આઠ પ્રકારના કહેવામાં આવેલા छ. तसानु ॥ विषयी मा प्रमाणे २५७८१४२९५ छ. म है-'आभिनिबोहियनाणी. सुयनाणी, ओहिनाणी, मणपज्जवनाणी, केवलनाणी. मइअण्णाणी. सुयअण्णाणी विभंगनाणी' मामिनिमाधिशानी १, श्रुतज्ञानी २ मधिज्ञानी 3 મન:પર્યવજ્ઞાની ૪ કેવળજ્ઞાની પ મત્યજ્ઞાની ૬ શ્રુતજ્ઞાની અને વિર્ભાગજ્ઞાની, मेमनी यस्थितिनु थन'आभिणिबोहियनाणी णं भंते ! आभिणिबोहियनाणीत्ति कालओ केवच्चिर ઘો! હે ભગવન્! આભિનિબંધિજ્ઞાની આભિનિબેધિકપણાથી કેટલા કાળ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४९४ जीवाभिगमसूत्रे भगवानाह - 'गोयमा ! जहन्येणं अंतोमुहुतं उक्कोसेणं छावद्वि सागरोवमा साइरेगाई' गौतम ! जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण पटू षष्टिः सागरोपमाणि सातिरेकाणि 'एवं सुयनाणी वि' श्रुतज्ञान्यपि बोध्यः । ' ओहिनाणी णं भंते !' अवधिज्ञानी खलु भदन्त ! 'जहन्नेणं एवं समयं उक्कोसेणं छावद्वि सागरोवमाई साइरेगाइ " एकं समयं जघन्येन सातिरेकसागरोपमाणि षट् षष्टिरुत्कर्षेण । 'मणपज्जवनाणी णं भंते ०' मनःपर्यवज्ञानी खलु भदन्त ० गौतम ! जहन्नेणं एगं समयं -उक्कोसेणं - निबोधिकज्ञानी आभिनिबोधिकज्ञानी रूप से कितने काल तक रहता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा ! जन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोकेणं छावहिं सागरोवमाई सातिरेगाई' हे गौतम ! आभिनिबोधिक ज्ञानी आभिनिबोधिक रूप से कम से कम एक अन्तर्मुहूर्त तक रहता है और अधिक से अधिक कुछ अधिक ६६ सागरोपम काल तक रहता हैं । ' एवं सुयनाणी वि' इसी प्रकार से श्रुतज्ञानी भी श्रुतज्ञानी रूप से कम से कम एक अन्तर्मुहूर्त तक और अधिक से अधिक कुछ अधिक ६६ सागरोपम काल तक रहता है 'ओहिनाणी णं भते ! हे भदन्त ! अवधिज्ञानी अवधिज्ञानी रूप से कितने काल तक रहता हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं- हे गौतम ! अवधिज्ञानी अवधिज्ञानी रूप से 'जह० एक्कं समयं उक्कोसेणं छावट्ठि सागरोवमाई सातिरेगाई' कम से कम एक समय तक और अधिक से अधिक कुछ अधिक ६६ सागरोपम काल तक रहता हैं । 'मणपज्जवनाणी णं भंते !' हे भदन्त ! પન્ત રહી શકે છે ? આ प्रश्नना उत्तरमां प्रभुश्री हे छे - 'गोयमा ! जहणे अतोमुत्तं उक्कोसेण छावट्ठि सागरोवमाई सातिरेगाई' हे गौतम ! આભિનિષેાધિકજ્ઞાની આભિનિષેાધિકજ્ઞાનીપણાથી ઓછામાં ઓછા એક અંતર્મુહૂ પન્ત રહે છે. અને વધારેમાં વધારે કંઇક વધારે ૬૬ છાસઠે सागरोषभ ाण सुधी रहे छे. 'एवं सुयनाणी वि' ४ प्रमाणे श्रुतज्ञानी पशु શ્રુતજ્ઞાનો પણાથી ઓછામાં એછા એક અંતર્મુહૂ પન્ત અને વધારેમાં पधारे ४६४ वधारे ६६ छासः सागरोपम आज पर्यन्त रहे छे. 'ओहिनाणी णं भंते !' हे भगवन् ! अवधिज्ञानी अवधिज्ञानीपणाथी डेटला आज पर्यन्त રહે છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે-હે ગૌતમ ! અવધિજ્ઞાની अवधिज्ञानीपणार्थी 'जहणेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं छावट्ठि सागरोवमाई' सोछामां એછા એક સમય પન્ત અને વધારેમાં વધારે કઇંક વધારે દર્દ છાસઠ सागरोपमाण पर्यन्त रहे छे. 'मणपज्जवणाणीणं भंते !' डे लगवन् ! भनः જીવાભિગમસૂત્ર Page #1508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१५१ जीवानां अष्टविधत्वनिरूपणम् १४९५ देसूणा पुच्चकोडी' जघन्येनैकं समयमुत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटिः। 'केवलनाणी णं भंते !० साईए अपजवसिए' केवलज्ञानी खलु भदन्त ! साधपर्यवसित: सदा नित्यज्ञानवान् न ज्ञानाद्विमुक्तो भवति । 'मइ 'अन्नाणी णं भाते !० मइ अन्नाणी तिविहे पन्नत्त-तं जहा-अणाइए वा अपज्जवसिए-अणाइए वा सपज्जवसिए-साइए वा सपजवसिए' मत्यज्ञानी खलु भदन्त !० मत्यज्ञानी विविध मनःपर्ययज्ञानी मनःपर्यवज्ञानि रूप से कितने काल तक रहता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! मनःपर्ययज्ञानी मनःपर्ययज्ञानी रूप से 'जह० एक्कं समयं उक्कोसेणं देसूणा पुवकोडी' कम से कम एक समय तक रहता हैं और अधिक से अधिक कुछ कम पूर्व कोटि काल तक रहता है 'केवलनाणी णं भंते ! सादीए अपजवसिए' हे भदन्त ! केवलज्ञानी केवलज्ञानि रूप से कितने काल तक रहता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं हे गौतम ! केवलज्ञानी केवल ज्ञानि रूप से सादि अपर्यवसित काल तक रहता है 'मइ अन्नाणीणं भते.! मइअण्णाणीत्ति कालओ केवच्चिरं होई' हे भदन्त ! मतिअज्ञानी मत्यज्ञानी रूप से कितने काल तक रहता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! मत्यज्ञानी मत्यज्ञानि रूप से ' मइअण्णाणि तिविहे पण्णत्ते रहने के लिये तीन प्रकार का कहा गया है एक 'अणाइए वा अपज्जवसिए' अनादि अपर्यवसित मत्यज्ञानी होता है इसका मत्यज्ञान कभी भी दूर नहीं પર્યાવજ્ઞાની મન:પર્યવજ્ઞાનીપણાથી કેટલા કાળ પર્યન્ત રહે છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે–હે ગૌતમ ! મન:પર્યવજ્ઞાની મનઃ ૫ર્યવજ્ઞાનીપણાથી 'जहण्णेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं देसूणा पुवकोडी' माछामा माछा मे समय પર્યન્ત રહે છે. અને વધારેમાં વધારે કંઈક ઓછા પૂર્વકટી કાળ પર્યન્ત રહે छ. 'केवलनाणी णं भंते ! सादीए अपज्जवसिए' मा अज्ञानी - જ્ઞાનીપણાથી કેટલાકાળ પર્યન્ત રહે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે- હે ગૌતમ! કેવલજ્ઞાની કેવલજ્ઞાનીપણાથી સાદિ અપર્યાવસિતકાળ પર્યન્ત રહે छ. 'मइ अण्णाणी णं भंते ! मइ अण्णाणी त्ति कालओ केवच्चिर होइ' હે ભગવન્! મતિ અજ્ઞાની મતી અજ્ઞાની પણાથી કેટલા કાળ પર્યન્ત રહે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે–હે ગૌતમ. મત્યજ્ઞાની મત્યજ્ઞાની. पाथी 'मइ अण्णाणी तिविहे पण्णत्ते' २१। माट प्रा२न। वामां मास छ. मे 'अणाइए वा अपज्जवसिए' मनाहि म सित भत्यज्ञनी जय छे. તેમનું મૃત્યજ્ઞાન ક્યારેય પણ દૂર થઈ શકતું નથી, તે અભવ્ય કોટિના જીવાભિગમસૂત્ર Page #1509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४९६ __ जीवाभिगमसूत्रे स्तद्यथा-अना द्यपर्यवसितो वा १ अनादिको वा सपर्यवसितः २ सादिको वा सपर्यवसितः । 'तत्थ णं जे से साइए सपज्जवसिए से जहन्नेणं अंतोमुहुत्त' तत्र-यः स सादिकः सपर्यवसितः स जघन्येनान्तर्मुहूर्तम्, 'उक्कोसेणं अणंतं कालं जाव अवडू पोग्गलपरियह देसूणं' उत्कर्षेणानन्तं कालमनन्ता उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः कालतः क्षेत्रतोऽनन्ता लोका अपार्धं पुद्गलपरावर्त देशोनम् । 'सुयअन्नाणी एवं चेव' श्रुताज्ञानी गौतम ! एवमेव त्रिविधः एनमनुकरोति । 'विभंगनाणी णं भते ! विभंग' विभङ्गज्ञानी खलु भदन्त ! विभङ्गज्ञानीति कालतः हो सकता है, यह अभव्य कोटि का जीव होता है दूसरा-'अणादीए वा सपज्जवसिए' अनादि सपर्यवसित मत्यज्ञानी जीव होता है इसका अनादि काल से लगा हुआ मत्यज्ञान दूर हो जाता है पर फिर यह मत्यज्ञानी नहीं बनता। तीसरा-'साइए सपज्जवसिए' मत्यज्ञानी सादि सपर्यवसित होता है यह मत्यज्ञानी अवस्था से छूट कर पुनः मत्यज्ञानी अवस्था वाला बन जाता है अतः ऐसा यह मत्यज्ञानी जीव कम से कम अन्तर्मुहूर्त तक मत्यज्ञानी बना रहता है और अधिक से अधिक 'उक्कोसेणं अणंत कालं जाव अवई पोग्गलपरियह देसूणं' अनन्तकाल तक यावत् कुछ कम अपार्धपुद्गल परावर्त काल तक मत्यज्ञानी बना रहता है इसके बाद वह नियम से ज्ञानी हो जाता है । 'सुय अण्णाणी एवं चेव' श्रुत अज्ञानी भी इतने ही काल तक श्रुताज्ञानी बना रहता है बाद में वह श्रुतज्ञानी हो जाता हैं 'विभंग अण्णाणी णं भंते !' हे भदन्त ! विभंगज्ञानी कितने काल तक विभंग ७ सय छे. मीn 'अणादीए वा सपज्जवसिए' मा सय पसित भत्यજ્ઞાની જીવ હોય છે. તેને અનાદિકાળથી લાગેલ મત્યજ્ઞાન દૂર થઈ જાય છે. भने १ ते भत्यज्ञानी थता नथी. श्रीन 'साइए सपज्जवसिए' मत्यज्ञानी સાદિ સપર્યાવસિત હોય છે. આ મત્યજ્ઞાની અવસ્થાથી છૂટીને ફરીથી મત્યજ્ઞાની અવસ્થાવાળા બની જાય છે. તેથી એવા આ મત્યજ્ઞાની જીવ ઓછામાં ઓછા અંતમુહૂર્ત પર્યન્ત મત્યજ્ઞાની બનેલા રહે છે. અને વધારેમાં વધારે 'उकोसेण अणंत कालं जाव अवडूढं पोग्गलपरियट्टू देसूर्ण' सनत पन्त યાવત કંઈક ઓછા અપાઈ પુદ્ગલગ પરાવર્ત કાળ પર્યન્ત મત્યज्ञानीपणाथी २७ छे. ते पछी ते नियमथी ज्ञानी मनी जय छे. 'सुयअण्णाणी एवं चेव' श्रुत मज्ञानी ५४ मेट४५ पर्यन्त श्रुतमज्ञान पामा २ छ. मने ते पछी श्रुतज्ञान व मनी नय छे. 'विभंग अण्णाणी णं भंते ! 8 मावन् ! qिan ज्ञानवा 32। ४१५यन्त विज्ञानी જીવાભિગમસૂત્ર Page #1510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१५१ जीवानां अष्टविधत्वनिरूपणम् १४९७ कियच्चिरं भवति ? गौतम ! 'जहन्नेणं एगं समय' जघन्येनैकं समयम् द्वितीय समये मरणतः प्रतिपाते सम्यक्त्वलाभतो ज्ञानभावेन वा विभङ्गाऽभावात् । 'उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई देसूणाए पुन्चकोडीए अब्भहियाए' उत्कर्षण त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि देशोनया पूर्वकोटयाऽभ्यधिकानि अप्रतिपतितविभङ्गानां धन्वन्तरि प्रभृतीनामनेकेषां सप्तमपृथिवी नरकगमनश्रवणात् । 'आभिणिबोहियणाणिस्स णं भते ! अंतरं :कालओ केवच्चिरं होइ ?' कालतः कियच्चिरमन्तरंभवति भदन्ताऽऽभिनिबोधिक ज्ञानिनः ? भगवानाह-गौतम ! 'जहन्नेणं अंतोज्ञानी बना रहता है उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! विभंगज्ञानी विभंगज्ञानी रूप से कम से कम 'एक्कं समयं उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइं देसूणाए पुवकोडीए अभिहियाई' एक समय तक बना रहता है बाद में द्वितीय समय में उसे सम्यक्त्व के लाभ से ज्ञान भाव प्रकट हो जाता है सो विभंग का अभाव हो जाता है और उत्कृष्ट से वह देशोन पूर्वकोटि अधिक ३३ सागरोपम काल तक विभंगज्ञानी बना रह सकता है इतने काल तक विभंगज्ञानी रह कर फिर वह सम्यक्त्व के लाभ से सम्यग्ज्ञानी हो जाता है धन्वन्तरि आदिकों की कथा से उनके सप्तम नरक में गमन सुनने से विभंगज्ञान का सद्भाव इतने काल तक रहता है यह स्पष्ट हो जाता हैं। इनके अन्तर का विचार-'आभिणिबोहियनाणिस्स णं भंते ! अंतरं कालओ०' हे भदन्त ! आभिनिवोधिकज्ञानी का अन्तर कितने પણાથી રહે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે- હે ગૌતમ! વિલંગ शानी विज्ञानी थी सोछामा सोछ। 'एक्कं समयं उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई देसूणाए पुव्वकोडीए अभिहियाई' से समय पर्यन्त २९ छे. ते पछी બીજા સમયમાં તેને સમ્યક્ત્વને લાભ થવાથી જ્ઞાનભાવ પ્રગટ થઈ જાય છે. તેથી વિભંગને અભાવ થઈ જાય છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી તે દેશના પૂર્વ કેટિ અધિક ૩૩ તેત્રીસ સાગરેપમ કાળ પર્યન્ત જ્ઞાની પણાથી રહે છે. આટલા કાળ સુધી વિભંગ જ્ઞાની રહીને તે પછી તે સમ્યકત્વને લાભ થવાથી સમ્યક્ જ્ઞાની બની જાય છે. ધન્વન્તરીવિગેરેની કથા થી તેઓનું સાતમા નરકમાં ગમન જાણુને વિર્ભાગજ્ઞાન નો સદૂભાવ આટલાકાળપર્યન્ત રહે છે. એ વાત સ્પષ્ટ થાય છે. તેમના અંતર નું કથન 'आभिणिबोहियस्स णं भंते ! अंतरं कालओ केवच्चिरं होई' भगवन् ! આભિનિધિક જ્ઞાનીનું અંતર કેટલા કાળનું હોય છે? અર્થાત્ કેઈ આભિ जी० १८८ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४९८ जीवाभिगमसूत्रे मुहुत्तं-उक्कोसेणं अणंतं कालं जाव अवडूं पोग्गलपरियट्ट देसूणं जघन्येनान्तर्मुहर्तमुत्कर्षेणाऽनन्तं कालमनन्ता उत्सपिण्यसपिण्यः कालतः, क्षेत्रतोऽनन्ता लोका अपार्ध पुद्गलपरावर्त देशोनम् । ‘एवं सुयनाणिस्स वि' एवमेव श्रुतज्ञानिनोऽपि विज्ञेयम् । 'मणपज्जवणाणिस्स वि' मनःपर्यवज्ञानिनोऽपि एवमेव । 'केवलनाणिस्स काल का होता है ? अर्थात् किसी आभिनिबोधिक ज्ञानी का जब आभिनियोधिक ज्ञान छूट जाता है तो वह फिर इसे कितने काल के बाद प्राप्त कर सकता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! आभिनिबोधिकज्ञानी अपने छूटे हुए आभिनिबोधिक ज्ञान को पुनः प्राप्त कम से कम या तो 'जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं अणंतं कालं' एक अन्तर्मुहूर्त के बाद कर लेता है या फिर वह अधिक से अधिक अनन्तकाल के बाद प्राप्त कर लेता है इस अनन्त काल में अनन्त उत्सर्पिणियाँ और अनन्त अवसर्पिणियां समाप्त हो जाती है यावत् कुछ कम अपार्धपुद्गल परावर्त काल व्यतीत हो जाता है एवं सुयनाणिस्स वि' इसी प्रकार से श्रुतज्ञानी का भी छूटे हुए श्रुतज्ञान को प्राप्त करने में जघन्य और उत्कृष्ट काल का व्यवधान होता है बाद में वह पुनः श्रुतज्ञानी बन जाता है 'मणपज्जवनाणिस्स वि' मनः पर्यवज्ञानी भी अपने से छूटे हुए मनः पर्यवज्ञान को पुनः प्राप्त करने में जघन्य और उत्कृष्ट रूप से कहे गये एक अन्तर्मुहूर्त काल को और अनन्तकाल को पार करके समर्थ हो जाता है। अर्थात् उसे पुनः નિબધિક જ્ઞાનવાળાનું જ્યારે આભિનિધિજ્ઞાન છૂટિ જાય છે, તે તે ફરીથી કેટલાકાળ પછી તેને પ્રાપ્ત કરી શકે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે-હે ગૌતમ! આભિનિધિજ્ઞાની પિતાના છૂટિ ગયેલ આભિનિબેધિકજ્ઞાનને ५ पास ४२वामा माछामा माछ। 'जहण्णेणं अंतोमुहुत्त उक्कोसेणं अणतं कालं' એક અંતમુહૂર્ત પછી તે ફરીથી પ્રાપ્ત કરી લે છે. આ અનંત કાળમાં અનંત ઉત્સર્પિણી અને અનંત અવસર્પિણી સમાપ્ત થઈ જાય છે. યાવત કંઈક सोछ। म पुस ५२वत' पाती नय छे. 'एवं सुयनाणिरस वि' से। પ્રમાણે શ્રુતજ્ઞાનીનું પણ છૂટિ ગયેલ શ્રુતજ્ઞાન ફરીથી પાછું મેળવવામાં જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ કાળનું વ્યવધાન હોય છે. તે પછી ફરીથી તે શ્રુતજ્ઞાની બની जय छे. 'मणपज्जवनाणिस्स वि' भन:५य ज्ञानी पापाताना छूटीगयेसा મન:પર્યવજ્ઞાનને ફરીથી પ્રાપ્ત કરવામાં જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ પણાથી કહેવામાં આવેલ એક અંતર્મુહૂર્ત કાળને અને અનંતકાળને પાર કરીને મેળવવા સમર્થ थतय छे. अर्थात् शथी तन मेवी से छे. केवलनाणिस्स णं भंते ! જીવાભિગમસૂત્ર Page #1512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू. १५१ जीवानां अष्टविधत्वनिरूपणम् १४९९ णं भंते ! अंतरं० १, साईयस्स अपज्जवसियस्स णत्थि अंतर' केवलज्ञानिनः खलु भदन्त ! कियत्कालपर्यन्तमन्तरं भवति ? भगवानाह-गौतम ! साधपर्यववसितस्य नास्त्यन्तरम् अपर्यवसितत्वादेव । 'मइ अन्नाणिस्स णं भंते ! अंतरं मत्यज्ञानिनः खलु भदन्त अन्तरं कियत्कालम् ? गौतम ! मत्यज्ञानिन स्त्रिविधः अनायपर्यवसितः १ अनादिसपर्यवसितः २ सादिपर्यवसितश्व३-तत्र 'अणाईयस्स अपज्जवसियस्स नत्थि अंतरं' अनाद्यपर्यवसितस्य नास्त्यन्तरम् अभव्यापेक्षयाऽप्राप्त कर लेता है । 'केवलणाणिस्स णं भंते ! अंतरं' हे भदन्त ! केवल ज्ञानी का अन्तर कितने काल का कहा गया है ? तो इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! केवलज्ञानी सादि अपर्यवसित होता है अतः इसके अन्तर नहीं होता है. केवलज्ञान एक ऐसी शक्ति है जो आत्मा में प्रकट हो जाने के वाद पुनः त्यक्त नहीं होती है प्रत्युत सदा प्रकटित ही रहता है इसी कारण यहां अन्तर का कथन नहीं किया गया है अन्तर का तो कथन वहीं पर होता है कि जहां प्रकट हुए ज्ञानादि गुण को पुनः उनके छिप जाने पर प्राप्त किया जाता है 'मइअन्नाणिस्स णं भंते ! अंतरं०' हे भदन्त !मत्यज्ञानी का अन्तर कितने काल का कहा गया है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! मत्यज्ञानी तीन प्रकार का होता है एक अनादि अपर्यवसित मत्यज्ञानी दूसरा अनादि सपर्यवसित मत्यज्ञानी और तीसरा सादि सपर्यवसित मत्यज्ञानी इनमें जो प्रथम प्रकार का मत्यज्ञानी है उसके अन्तर नहीं होता अंतरं०' मावन् ! वणज्ञानीनुमत२ ४८सानु उपाभा मावेश छ ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે હે ગૌતમ ! કેવલજ્ઞાની સાદિ અપર્ય વસિત હોય છે. તેથી તેઓને અંતર હોતું નથી કેવળજ્ઞાન એક એવી શક્તિ છે કે જે આત્મામાં પ્રગટ થયા પછી ફરીથી તે પાછી જતી રહેતી નથી. બલ્ક સદા પ્રકટિત જ રહે છે. એ જ કારણથી અહીંયાં તેમના અંતરનું કથન કરવામાં આવેલ નથી. અંતરનું કથન તે ત્યાં જ થાય છે કે-જ્યાં પ્રકટ થયેલા જ્ઞાનાદિ ગુણને તે છૂટિ ગયા પછી ફરીથી પ્રાપ્ત કરવામાં આવે છે. 'मइअन्नाणिरस णं भंते ! अंतरं०' लगवन् ! मति अज्ञान वाणानु म तर કેટલા કાળનું કહેવામાં આવેલ છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે હે ગૌતમ! મત્યજ્ઞાની ત્રણ પ્રકારના હોય છે. એક અનાદિ અપર્યવસિત મત્યજ્ઞાની બીજા અનાદિ સપર્યાવસિત મત્યજ્ઞાની અને ત્રીજા સાદિ સપર્યાવસિત મત્યજ્ઞાની. તેમાં પહેલા પ્રકારના જે મત્યજ્ઞાની છે તેઓને અંતર હતું જીવાભિગમસૂત્ર Page #1513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५०० जीवाभिगमसूत्रे पर्यवसितवात् । 'अणाइयस्स सपज्जबसियस्स णत्थि अंतरं' अनादिकस्य सपर्यवसितस्य मत्यज्ञानिनो नास्त्यन्तरम् । केवलम्-'साईयस्त सपज्जवसियस्स जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं-उक्कोसेणं छावहि सागरोवमाई साइरेगाई' सादिकस्य सपयवसितस्य जघन्यतोऽन्तर्मुहूतम् उत्कर्षतः षट् पष्टिः सागरोपमाणि सातिरेकाणि । 'एवं सुय अन्नाणिस्स वि एवं श्रुताऽज्ञानिनस्त्रिविधस्य द्वयोर्नास्त्यन्तरम् तृतीयस्यान्तरमेवमेव । ___'विभंगनाणिस्स णं भंते ! अंतरंग' विभङ्गज्ञानिनः खलु भदन्त !० जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो' जघन्येनाऽन्तर्मुहूर्तम्-उत्कर्षेणाऽनन्तकालस्य है क्योंकि यह अभव्य की श्रेणि में ही होता है अतः अनादि काल से लगे आये इसका मत्यज्ञान का कभी विनाश नहीं होता है जो दूसरे नम्बर का मत्यज्ञानी है वह भव्य की कोटि में रखा गया है अतः मत्यज्ञान इसका विनष्ट होने पर यह पुनः मत्यज्ञानी नहीं वनता है इसलिये यहां पर भी अन्तर नहीं आता है तथा तीसरा नम्बर का जो सादि सपर्यवसित मत्यज्ञानी हैं उसका अन्तर होता है सो यह अन्तर 'जहण्णे णं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं छावढि सागरोवमाइं साइरेगाई जघन्य से तो एक अन्तर्मुहूर्त का है और उत्कृष्ट से कुछ अधिक ६६ सागरोपम का है ‘एवं सुयअन्नाणिस्स वि' इसी प्रकार से श्रुताज्ञानी भी तीन तरह के होते हैं-एक अनादि अपर्यवसित श्रुताज्ञानी और दूसरा अनादि सपर्यवसित श्रुताज्ञानी सो इन दोनों का अन्तर नहीं होता है रहा तीसरे नम्बर का श्रुताज्ञानी-सो इनका अन्तर सादि सपर्यवसित मत्यज्ञानी के जैसा ही है 'विभगनाणिस्स નથી. કેમકે–તે અભવ્યની શ્રેણીમાં જ હોય છે. તેથી અનાદિ કાળથી લાગેલા મત્યજ્ઞાનને કઈ પણ કાળે વિનાશ થતું નથી. બીજા પ્રકારના જે મત્યજ્ઞાની છે, તે ભવ્યની કોટીમાં આવેલ છે. તેથી તેમનું મત્યજ્ઞાન નાશ પામ્યા પછી તે ફરીથી મત્યજ્ઞાની બનતા નથી. તેથી અહીયાં પણ અંતર આવતું નથી. તથા ત્રીજા પ્રકારના જે સાદિ સપર્યાવસિત મત્યજ્ઞાની છે, તેનું અંતર डाय छे. मने त २५२ 'जहण्णेणं अंतोमुहुत्त उक्कोसेणं छावढेि सागरोवमाई साइरेगाई' धन्यथी ये मतभुइतनु डाय छे. मने थी ४४४ पधारे ६६ छ।स४ साशयमनु छ. 'एवं सुय अन्नाणिस्स वि' मे०४ प्रमाणु श्रुताज्ञानी પણ ત્રણ પ્રકારના હોય છે. તેમાં એક અનાદિ અપર્યાવસિત શ્રુતજ્ઞાની અને બીજા અનાદિ સપર્યાવસિત શ્રુતજ્ઞાની આ બન્નેનું અંતર હોતું નથી. તથા ત્રીજા પ્રકારના કૃતાજ્ઞાનીનું અંતર સાદિ સંપર્યાવસિત મત્યજ્ઞાનીના ४थन प्रमाणु छे. 'विभंगनाणिस्स ण भंते ! अंतरं०' लगवान् ! विज्ञानी જીવાભિગમસૂત્ર Page #1514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१५१ जीवानां अष्टविधत्वनिरूपणम् १५०१ वनस्पतिकालस्यान्तरं भवति । 'एएसि णं भंते ! आभिणिबोहियनाणीणंसुयनाणीण ओहिनाणीणं-मणपज्जवनाणीणं केवलनाणीणं मइ अन्नाणीणं-सुयअन्नाणीणं विभंगनाणीण य कयरे कयरेहितो' एतेषां खलु भदन्त ! आभिनिबोधिकज्ञानि प्रभृतिकाष्टानां कतरेभ्यः कतरेऽल्पा वा-बहुका वा-तुल्या वाविशेषाधिका वा ? भगवानाह-'गोयमा ! सव्वत्थोवा जीवा मणपज्जवनाणी' णं भंते ! अंतरं' हे भदन्त ! विभगज्ञानी का अन्तर कितने काल का होता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! विभंगज्ञानी का अन्तर 'जहण्णेणं' कम से कम एक अन्तर्मुहूर्त का होता है और 'उक्कोसेणं वणस्सइकालो' अधिक से अधिक अन्तर वनस्पतिकोल प्रमाण अनन्त काल का होता है। इनके अल्पबहुत्व का कथन-'एएसि णं भंते ! आभिणिबोहियनाणीणं सुयनाणीणं ओहिनाणीणं, मणपज्जवनाणीणं, केवलनाणीणं मइअन्नाणीणं सुयअन्नाणीणं विभंग अन्नाणीण य कयरे कयरेहितो जाव विसेसाहिया वा' हे भदन्त ! ये जो मतिज्ञानी-(आभिनियोधिकज्ञानी) श्रुतज्ञानी, अवधिज्ञानी, मनःपर्यवज्ञानी, केवलज्ञानी मत्यज्ञानी, श्रुताज्ञानी, और विभगज्ञानी जीव है सो इनमें कौन जीव किस जीव की अपेक्षा अल्प हैं और कौन जीव किनकी अपेक्षा बहुत आदि विशेषणों वाले हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! सव्वत्थोवा નું અંતર કેટલા કાળનું હોય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે गौतम ! विज्ञानानु मत२ 'जहण्णे गं०' धन्यथी सोछामा माछु से मतभुइतनु डाय छे. मने, 'उकोसेणं वणस्सइ कालो' पधारेमा धारे વનસ્પતિકાલ પ્રમાણ અનંત કાલનું અંતર હોય છે. તેને અ૯૫ બહત્વનું કથન 'एएसि णं भंते ! आभिणिबोहियनाणीणं' सुयनाणीणं ओहिनाणीणं, मणपज्जवनाणीण केवलनाणीण, मइअन्नाणीणं, सुयअण्णाणीणं विभंग अण्णाणीणय कयरे कयरेहितो ! जाव विसेसाहिया वा' 3 मसन् २ मा भतिज्ञानी मालि. નિબેધિક જ્ઞાની શ્રુતજ્ઞાની અવધિજ્ઞાની મન:પર્યવજ્ઞાની, કેવલજ્ઞાની મત્યજ્ઞાની, શ્રુતારાની, અને વિલંગણાની જીવ છે એમાં કયા જીવે કયા જીવોના કરતાં અલ૫ છે, અને ક્યા ક્યા એના કરતાં વધારે છે? કયા જ ક્યા જીવોની બરોબર છે? અને ક્યા છે કયાછેના કરતાં વિશેષાધિક छ ? २॥ प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री ४ छ - 'गोयमा ! सव्वत्थोवा जीवा જીવાભિગમસૂત્ર Page #1515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५०२ जीवाभिगमसूत्रे गौतम ! सर्वस्तोका जीवा मनः पर्यवज्ञानिनः ? ओहिनाणी असंखेज्जगुणा' एम्योsafe ज्ञानिनोऽसंख्येयगुणाः २ 'आभिणिवोहियनाणी, सुयनाणी, एए दोवि तुल्ला विसेसाहिया' एभ्य आमिनिबोधिकज्ञानिनः श्रुतज्ञानिनश्च विशेषाधिकाः स्व स्थाने तु-द्वयेऽपि तुल्याः ४ । 'विभंगनाणी असंखेज्जगुणा' तेभ्यो विभङ्गज्ञानिनोऽसंख्येगुणाः अज्ञानिनामति प्रभूतत्वात् ५ । 'केवलनाणी अनंतगुणा' एभ्यः केवलज्ञानिनोऽनन्तगुणाः ६ सिद्धानामनन्तत्वात् । 'मईअन्नाणी - सुय - अन्नाणी य दो वितुल्ला अनंतगुणा' मत्यज्ञानिः श्रुताज्ञानिनाऽनन्तगुणाः स्वस्थाने येsपि तुल्याः परस्परम्८ | 'अहवा अट्ठविहा सव्वजीवा पन्नत्ता तं जहा जीवा मणपज्जवनाणी' हे गौतम ! सब से कम मनःपर्यवज्ञानी जीव है । 'ओहिणाणी असंखेज्जगुणा' इनकी अपेक्षा अवधिज्ञानी जीव असंख्यातगुणें अधिक हैं इनकी अपेक्षा 'आभिणिबोहियनाणी सुय नाणी एए दो वितुल्ला विसेसाहिया' आभिनिबोधिकज्ञानी और श्रुतज्ञानी ये दो विशेषाधिक हैं परन्तु अपने २ स्थान में ये दोनों तुल्य हैं । 'विभंगनाणी असंखेज्जगुणा' इनकी अपेक्षा जो विभंगज्ञानी जीव हैं वे असंख्यातगुणें अधिक हैं क्योंकि मिथ्यादृष्टि जीवों की बहुत अधिकता है 'केवलनाणी अनंतगुणा' इककी अपेक्षा केवलज्ञानी जीव अनन्तगुणें अधिक हैं क्योंकि सिद्ध जीवों को अनन्त कहा गया है 'मइअन्नाणी सुयअन्नाणी, य दो वि तुल्ला अनंतगुणा' सिद्धों की अपेक्षा मत्यज्ञानी, और श्रुताज्ञानी, ये दोनों अनन्तगुणें अधिक हैं पर स्वस्थान में ये दोनों तुल्य हैं 'अहवा अट्ठविहा सव्वजवाणी' हे गौतम! सौथी सोछा मनःपर्यवज्ञानी व छे. 'ओहिणाणी असंखेज्जगुणा' तेना ४२ता अवधि ज्ञानवाणा लव असण्यातः गणा वधारे छे. तेना ४२di 'आभिणिवोहियनाणी सुयणाणी एए दो वि तुल्ला विसेसाहिया' मलिनिमोधिज्ञानी भने श्रुतज्ञानी मे भन्ने विशेषाधि४ छे. परंतु तेथे। पोतपोताना स्थानमां से मन्ने सरणा छे. 'विभंगणाणी असंखेज्जમુળા' તેના કરતા વિભ’ગજ્ઞાની જે જીવ છે તેએ અસંખ્યાતગણા વધારે છે, उभडे - भिथ्या दृष्टिवाणा लवोनी धणी अधिता छे. 'केवलनाणी अनंतगुणा' તેના કરતાં કેવળજ્ઞાની જીવ અનંતગણુા વધારે છે. કેમકે-સિદ્ધ જીવેા ને अनंत उडेवामां आवेल 'मइ अन्नाणी सुय अन्नाणी य, दो वि तुल्ला अनंतगुणा' सिद्धोना रतां भतिज्ञानी, गने श्रुताज्ञानी; मे मन्ने अनंतंगणा वधारे छे, अने स्वस्थानभां से मन्ने सरणा छे. 'अहवा अट्ठविहा सब्वजीवा पण्णत्ता' જીવાભિગમસૂત્ર Page #1516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१५१ जीवानां अष्टविधत्वनिरूपणम् १५०३ नेरइया तिरिक्खजोणिया तिरिक्खजोणीओ मणुस्सा माणुसीओ देवा देवीओ सिद्धा' नैरयिकाः तिर्यग्योनिकाः तिर्यग्योनिक्यः मनुष्याः मानुष्यः देवाः देव्यः सिद्धाः पक्षान्तरे सर्वजीवा एष्वन्तर्भूताः । 'नेरइए णं भंते ! तेरइयत्ति कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! जहन्नेणं दसवास सहस्साई उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई नैरयिकरूपेण नैरयिकः कियचिरम् ? गौतम ! दशवर्षसहस्राणि जघन्येनोत्कर्षेण त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि । 'तिरिक्खजोणिएणं भंते ! तिरिक्खजोणि यत्ति कालओ केवच्चिरं होइ ? जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं-उक्कोसेणं वणस्सइकालो' जीवा पन्नत्ता' अथवा समस्त जीव आठ प्रकार के इस रीति से भी कहे हैं 'तं जहा' जैसे-नेरइया तिरिक्खजोणिया, तिरिक्खजोणिणीओ, मणुस्सा मणुस्सीओ, देवा देवीओ, सिद्धा' नैरयिक १ तिर्यग्योनिक पुल्लिङ्ग, तिर्यग्योनिक स्त्रीलिङ्ग, मनुष्यपुल्लिङ्ग, मनुष्य स्त्रीलिङ्ग देव पुल्लिङ्ग देवस्त्रीलिङ्ग और सिद्ध इन्ही में संसारी और असंसारी ये सब जीव अन्तर्भूत हो जाते हैं ! 'णेरइयाणं भंते ! नेरइयत्ति कालओ केवच्चिरं होइ' हे भदन्त ! नैरयिक जीव नैरयिक रूप से कितने काल तक रहता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा ! जहन्नेणं दसवाससहस्साई उकोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई' हे गौतम ! नैरयिक नैरयिक रूप से कम से कम १० हजार वर्ष तक रहता है और अधिक से अधिक ३३ सागरोपम तक रहता है 'तिरिक्खजोणिए णं भंते ! तिरिक्खजोणियत्ति कालओ केवच्चिरं होइ' हे भदन्त ! तिर्यग्योनिक पुल्लिग जीव मा सघा 241 प्र४२॥ मारते ५५ छ. 'तं जहा' भनेरइया तिरिक्खजोणिया, तिरिक्खजोणिणीओ, मनुस्सा मणुस्सीओ देवा देवीओ सिद्धा' १२ચિક ૧ તિર્યનિક પુરૂષ જાત ૨ તિર્યનિક સ્ત્રી જાત ૩ મનુષ્ય પુરૂષજાત ૪ મનુષ્ય સ્ત્રી જાત પ દેવ પુરૂષ જાત ૬ દેવસ્ત્રી જાત ૭ અને સિદ્ધ ૮ આમના માં સંસારી અને અસંસારી આ બધા પ્રકારના અન્તર્ગત થઈ जय छे. 'णेरइयाणं भंते ! नेरईयत्ति कालओ केवच्चिरं होई' मापन् ! નિરયિક જીવ નરયિક પણાથી કેટલા કાળ પર્યન્ત રહે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં प्रभुश्री ४ छ -'गोयमा ! जहण्णेणं दसवाससहस्साई उक्कोसेणं तेत्तीसं वास. सहस्साई गौतम ! नैरयि नै२.५४ पाथी मेछामा सौछ। १० ४स इतर વર્ષ પર્યન્ત રહે છે. અને વધારેમાં વધારે ૩૩ તેત્રીસ સાગરોપમ પર્યન્ત २९ छे. 'तिरिक्खजोणिएणं भंते ! तिरिक्खजोणियत्ति कालओ केवच्चिरं होई' હે ભગવદ્ તિર્યનિક પુરૂષજાત તિગેનિક પુરૂષ પણાથી કેટલા કાળ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५०४ जीवाभिगमसूत्रे तिर्यग्योनिकत्वेन भदन्त ! तिर्यग्योनिकः खलु कियच्चिरं भवति ? भगवानाह - गौतम ! जघन्ये नान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण वनस्पतिकालः । 'तिरिक्ख जोणिणीणं भंते !० जहन्नेगं अंतोमुहतं -उकोसेणं तिनि पलिओ माई पुव्वकोडी पुहुत्तमम्भहिया ' तिर्यग्योनिकी खलु भदन्त ! तिर्यग्योनित्वरूपेण कालतः कियच्चिरं स्थितिमतोः ? भगवानाह - गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण त्रीणि पल्योपमानि पूर्वकोटि पृथक्त्वाऽभ्यधिकानि । ' एवं मणूसे - मणूसी' एवं मनुष्याः- मानुष्योऽपि तिर्यतिर्यग्योनिक पुल्लिङ्ग रूप से कितने काल तक रहता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'जहनेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो' हे गौतम तिर्यग्योनिक पुल्लिङ्ग जीव तिर्यग्योनिक पुल्लिङ्ग रूप से कम से कम एक अन्तर्मुहूर्त तक और अधिक से अधिक वनस्पतिकाल प्रमाण अनन्त काल तक रहता है 'तिरिक्खजोणिणी णं भंते ! जहन्नेणं अंतोमुत्तं उकोसेणं तिन्नि पलिओ माई पुम्बकोडी पुहुत्तमम्भहियाई' हे भदन्त ! तिर्यग्योनिक स्त्रीलिङ्ग जीव तिर्यग्योनिक स्त्रीलिङ्ग रूप से कितने काल तक रहती है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - हे गौतम ! तिर्यग्योनिक स्त्रीलिङ्ग जीव तिर्यग्योनिक स्त्रीलिङ्ग रूप से कम से कम एक अन्तर्मुहूर्त तक रहता है और अधिक से अधिक पूर्वकोटि पृथक्व अधिक तीन पल्योपम काल तक रहता है 'एवं मणूसे मणूसी' इसी तरह से मनुष्य पुलिङ्ग और मनुष्य स्त्रीलिङ्ग जीव भी मनुष्य पुल्लिङ्ग रूप से और मनुष्यस्त्रीलिङ्ग रूप से जैसा कि संसार समापन्नक सप्त विध प्रतिपत्ति में कहा गया है वैसा ही वह सब कथन यहां पर भी पर्यन्त रहे छे. आ प्रश्नमा उत्तरमां प्रभुश्री गौतमस्वामीने हे छे - 'जहणेणं अंतोमुद्दत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो' हे गौतम! पु३ष लतना तिर्यग्योनि જીવ તિગ્યેાનિક પુરૂષ પણાથી એછામાં ઓછા એક અંતર્મુહૂત પર્યંન્ત मने वधारेमा वधारे वनस्पतिक्षण प्रभाणु अनंतआज पर्यन्त रहे छे. 'तिरि क्खजोणीणं भंते ! जहणणेणं अतोमुहुत्त उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाइं पुव्वकोडी पुहुत्तमव्भहियाई' हे भगवन् ! तिर्यग्योनि सीलिंग व तिर्यग्योनि स्त्री પણાથી કેટલા કાળ પર્યંત રહે છે, આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે હે ગૌતમ ! તિગ્યેાનિક સ્રિલિંગ જીવ તિર્યંચૈાનિક સ્ત્રીલિંગપણાથી ઓછામાં ઓછા એક અંતર્મુહૂત પર્યંન્ત રહે છે. અને વધારેમાં વધારે પૂર્વअटि पृथक्त्व वधारे त्रषु पयोभान पर्यन्त रहे छे. 'एवं मणूसे मणूसी' એજ પ્રમાણે મનુષ્ય પુરૂષ જાત અને મનુષ્યસ્ત્રી જાતના જીવા પણ મનુષ્ય પુરૂષ પણાથી અને મનુષ્ય સ્ત્રી પણાથી જે પ્રમાણે સંસાર સમાપન્નક સાત જીવાભિગમસૂત્ર Page #1518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१५१ जीवानां अष्टविधत्वनिरूपणम् १५०५ ग्योनिवदेव कायस्थितौ स्युः । ‘देवे जहा नेरइया' देवा यथा नैरयिकास्तथैव स्थितिमन्तः । 'देवी णं भंते !०' देव्यः खलु भदन्त ! देव्य इति कालतः कियच्चिरं भवन्ति ? भगवानाह-गौतम ! 'जहन्नेणं दसवावसहस्साई-उक्कोसेणं पणपन्नं पलिओवमाई' जघन्येन दशवर्षसहस्राणि-उत्कर्षेण पञ्च पंचाशत्पल्योपमानि यावद्देवीनां स्थितिः । 'सिद्धे णं भंते सिद्धेत्ति कालओ केवच्चिरं होइ' सिद्धः खलु भदन्त ! सिद्ध इति मर्यादया कालतः कियच्चिरं ? भगवानाह'गोयमा ! साईए अपज्जवसिए' गौतम ! सादिकोऽपर्यवसितः । संप्रत्येषामन्तरं प्रस्तौति-'नेरइयस्स णं भंते ! अंतरं कालओ केवच्चिरं होइ' नैरयिकस्य भदन्त ! कर लेना चाहिये 'देवे जहा नेरइया' नैरयिक जीवों की जैसी कायस्थिति देवों के सम्बन्ध में भी जान लेना चाहिये 'देवीणं भंते !' हे भदन्त ! देवियां देवियों के रूप में कितने काल तक रहती है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! देवियां देवियों के रूप में 'जहन्नेणं दसवाससहस्साइं उक्कोसेणं पणपन्नपलिओवमाई' कम से कम १० हजार वर्ष तक रहती हैं और अधिक से अधिक ५५ पल्योपम काल तक रहती हैं। 'सिद्धेणं भते ! सिद्धेत्ति कालओ केवच्चिरं होई' हे भदन्त ! सिद्ध सिद्ध रूप में कितने काल तक रहते हैं ? उत्तर में प्रमु कहते हैंहे गौतम ! सिद्ध सिद्ध रूप में 'सादीए अपज्जवसिए' सादि अपर्यवसित काल तक रहते हैं। इनका अन्तर कथन-'णेरड्यस्स णं भंते ! अंतरं कालओ केवપ્રકારની પ્રતિપત્તિમાં કહેવામાં આવેલ છે. એ જ પ્રમાણે એ તમામ કથન मडीया ५५४ शलेने से 'देवा जहाँ नेरइया' २ प्रमाणे नै२५४ वानी કાયસ્થિતિ કહેવામાં આવેલ છે. એ જ પ્રમાણેની કાયસ્થિતિ દેવેની પણ સમજી देवी देवीणं भंते ! 8 मावान् ! हवाये। हैवी ५५थी m पयत રહે છે. આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે- હે ગૌતમ ! દેવી દેવી थी 'जहण्णेणं दसवाससहस्साई उक्कोसेणं पणपण्णपलिओवमाई' माछामां ઓછા ૧૦ દસ હજાર વર્ષ પર્યન્ત રહે છે. અને વધારેમાં વધારે ૫૫ પંચાવન पक्ष्यापम ॥५- २२स छ. 'सिद्धणं भंते ! सिद्धेत्ति कालओ केवच्चिरं होई' હે ભગવન સિદ્ધો સિદ્ધ પણાથી કેટલા કાળ પર્યન્ત રહે છે? આ પ્રશ્નના उत्तरभां प्रभुश्री ४ छ -3 गौतम ! सिद्धो सिद्धपानी 'सादीए अपज्जवसिए' साहि अ५यवसित पय-त २ छ. તેમના અંતર દ્વારનું કથન ‘णेरइयस्स णं भते ! अंतर कालओ केवच्चिरं होई' ३ मावन ! नयि जी० १८९ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५०६ जीवाभिगमसूत्रे कियच्चिरं खलु कालतोऽन्तरम् ? गौतम ! ' जहन्नेणं अंतोमुहुर्त - उक्कोसेणं वणस्सइकालो' जघन्येनान्तर्मुहूर्त मुत्कर्षेण वनस्पतिकाल: । 'तिरिक्खजोणियस्स णं भंते! अंतरं कालओ केवच्चिरं होई' जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उबकोसेणं सागरोवमसयपुहुत्तं साइरेगं' तिर्यग्योनिकस्य ० गौतम ! जघन्येन अंतर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण सातिरेकं सागरोपमशतपृथक्त्वम् । 'तिरिक्खजोणीणीणं भंते! ० ' तिर्यग्योनिक्याः खलु भदन्त ! गौतम ! 'जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं- उक्कोसेणं वणस्सइकालो० ' जघचिचरं होई' हे भदन्त ! नैरयिक का अन्तर काल की अपेक्षा कितना है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - हे गौतम! नैरयिक का अन्तर काल की अपेक्षा कम से कम तो एक अन्तर्मुहूर्त का है और अधिक से अधिक 'Treesकालो' वनस्पतिकाल प्रमाण अनन्तकाल का है 'तिरिक्खजोणियस्स णं अंतरं कालओ केवच्चिरं होई' हे भदन्त ! तिर्यग्योनिक का अन्तर काल की अपेक्षा कितना है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - हे गौतम! तिर्यग्योनिक का अन्तर काल की अपेक्षा कम से कम तो एक अन्तर्मुहूर्त का है और 'उक्कोसेणं' अधिक से अधिक 'सागरोवमसयपुहुत्तं साइरेगं' कुछ अधिक सागरोपम शत पृथक्त्व का है 'तिरिक्खजोणीण भंते !' हे भदन्त ! तिर्यक् स्त्रियों का अन्तर कितने काल का है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - हे गौतम! तिर्यकूस्त्रियों का अन्तर काल की अपेक्षा कम से कम तो 'अंतोमुहुत्तं' एक अन्तर्मुहूर्त का है और 'उक्कोसेणं' अधिक से अधिक 'वणस्सइकालो' वनस्पति काल જીવાનું અંતર કાળની અપેક્ષાથી કેટલા કાળનુ કહેવામાં આવેલ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે-હે ગૌતમ ! નૈયિકાનું અંતર કાળની અપેક્ષા થી એછામાં એછું એક અંતર્મુહૂર્તીનુ છે. અને વધારેમાં વધારે 'वणसइ कालो' वनस्पतिक्षण प्रभाणुनु भेट - अनंत अजनु छे, 'तिरिक्खजोणियम्स णं भते ! अंतरं कालओ केवच्चिरं होइ' हे भगवन् ! तिर्यग्योनिકાનુ અંતર કાળની અપેક્ષાથી કેટલું કહેલ છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે-હે ગૌતમ ! તિય ચૈાનિક જીવાનુ અંતર કાળની અપેક્ષાથી, એછામાં शोधु थे! अंतर्मुहूर्त'नु छे भने 'उकोसेणं' वधारेभां पधारे 'सागरोत्रमस्य पुहुत्त साईरेगं' ४४ वधारे सागरोपमशत पृथई त्वनुं छे. 'तिरिक्खजोणी णं भते !' हे भगवन् तिर्ययोनि स्त्रीयोनु अंतर डेंटला अजनुं કહેલ છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહેલ છે કે હે ગૌતમ! તિય જ્ગ્યાનિક स्त्रीयो अ ंतर अजनी अपेक्षाथी सोछामां गोछु' 'अंतोमुहुत्त' खेड संतमुहूर्त छे भने 'उक्कोसेणं' वधारेमा वधारे 'वणस्सइ कालो' वनस्पतिठाण જીવાભિગમસૂત્ર Page #1520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१५१ जीवानां अष्टविधत्वनिरूपणम् १५०७ न्येन अन्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षतस्तु-वनस्पतिकालः । 'एवं मणुसस्स वि-मणुस्सीए वि' एवं मनुष्यस्यापि मानुष्या अपि । 'देवस्स वि-देवीए वि' देवस्यापि देव्या अपि पूर्ववत् । 'सिद्धस्स णं भंते ! अंतरं०' सिद्धस्य खल्वन्तरं भदन्त !० गौतम ! 'साईयस्स अपज्जवसियस्स अंतरं णत्थि' साद्यपर्यवसितस्यान्तरं नास्ति । 'एएसि णं भंते ! नेरइयाणं-तिरिक्खजोणियाणं-तिरिक्खजोणिणीणं मणूसाणं मणूसीणं देवाणं देवीणं-सिद्धाण य कयरे कयरेहितो अप्पा वा जाव विसेसाहिया' एतेषां खल्लु भदन्त ! नैरयिकाद्यष्टानां कतरेभ्यः कतरेऽल्पा वा-यावद्विशेषाधिकावेति प्रमाण अनन्त काल का है । 'एवं मणुस्सस्स वि मणुस्सीए वि' ऐसा ही अन्तर मनुष्य का और मनुष्य स्त्रियों का भी है। तथा-'देवस्स वि देवीए वि' देव और देवियों का भी है 'सिद्धस्सणं भंते ! अंतरं' हे भदन्त ! सिद्ध जीवों का अन्तर काल की अपेक्षा कितना है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम! सादीयस्स अपज्जवसियस्स णत्थि अंतरं' सिद्ध जीव सादि अपर्यवसित होते हैं अतः उनका अन्तर नहीं होता है । इनके अल्पबहुत्व का विचार 'एतेसि णं भंते ! णेरइयाणं तिरिक्खजोणियाणं तिरिक्खजोणिजीणं मणूस्साणं मणुस्सीणं देवाणं देवीणं सिद्धाण य कयरे०' हे भदन्त ? इन नैरयिक जीवों के, तिर्यग्योनिक जोवों के, तिर्यग्योनिक स्त्रियों के, मनुष्यों के, मनुष्य स्त्रियों के, देवों के देवियों के और सिद्धों के बीच में कौन जीव किन जीवों की अपेक्षा अल्प हैं कौन किन जीवों की अपेक्षा बहुत हैं ? कौन किन के बराबर हैं ? और कौन प्रमाण मानतानु छ. 'एवं मणुस्सस्स वि मणुस्सीए वि' से प्रभायेनु मत२ मनुष्य ५३५नु भने मनुष्य सीयानुप] सभा तथा 'देवस्स वि देवीए वि' हे। मन हेवीयानु मत२ ५] प्रभारी छ. 'सिद्धस्स णं भंते ! अंतरं' भगवन् ! सिद्धवानुमत२ जनी अपेक्षाथी ४८ ४स छ ? २॥ प्रश्न उत्तरमा प्रमुश्री ४ छ -3 गौतम ! 'सादीयस्स अपज्जवसियस्स णत्थि अंतरं' सिद्ध ७३ सा A५य सिताय छे. तेथी तभनु અંતર હેતું નથી. તેમના અલ્પ બહુવનું કથન 'एएसिणं भते ! णेरइयाणं तिरिक्खजोणियाणं तिरिक्खजोणीणं 'मणूसाणं मणूसीण देवाणं देवीण सिद्धाणय कयरे० ३ मावन् ! मानयिामा તિયપેનિક જીવમાં, મનુષ્યમાં, મનુષ્ય સ્ત્રીમાં દેવમાં, દેવિયમાં અને સિદ્ધોમાં કયા જી કયાજીના કરતાં અલ્પ છે? કયા છો કયાજીથી જીવાભિગમસૂત્ર Page #1521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५०८ जीवाभिगमसूत्रे प्रश्ने भगवानाह - 'गोयमा ! सव्वत्थोवा मणुस्सीओ' गौतम ! सर्वस्तोका 'मानुष्यः संख्येयकोटि कोटि प्रमाणत्वात् । ' मणुस्सा असंखेज्जगुणा' ततो मनुष्याः असंख्येयगुणाः श्रेण्यसंख्येय भागप्रमाणत्वात् । 'नेरइया असंखेज्जगुणा' ततो नैरयिकाः असंख्येयगुणाः । 'तिरिक्खजोणिणीओ असंखेज्जगुणा' ततस्तिर्यग्योन्यः असंख्येयगुणाः । 'देवा संखेज्जगुणा - देवीओ संखेज्जगुणाओ' ततो देवास्ततो देव्यः संख्येयगुणाः । 'सिद्धा अनंतगुणा - तिरिक्खजोणिया अनंतगुणा' ततः किनसे विशेषाधिक हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा ! सवस्थोवा मणुस्सीओ' हे गौतम! इन जीवों में सब से कम मनुष्य स्त्रियां हैं ' मणुस्सा असंखेज्जगुणा' संमूच्छिम मनुष्य की अपेक्षा मनुष्य असंख्यातगुणे अधिक हैं इनकी अपेक्षा 'नेरझ्या असंखेज्जगुणा' नैरयिक जीव असंख्यातगुणें अधिक हैं ! 'तिरिक्खजोणिणीओ असंखेज्जगुणाओ' इनकी अपेक्षा तिर्यग स्त्रियां असंख्यातगुणी अधिक हैं । इनकी अपेक्षा 'देवा संखेजगुणा' देव संख्यातगुणें अधिक हैं इनकी की अपेक्षा 'देवीओ संखेज्जगुणाओ' देवियां संख्यातगुणी अधिक हैं। इनकी अपेक्षा 'सिद्धा अनंतगुणा' सिद्ध जीव अनन्तगुणें हैं 'तिरिक्खजोणिया अनंतगुणा' इनकी अपेक्षा तिर्यग्योनिक अनन्तगुर्णे अधिक हैं मनुष्यों का प्रमाण संख्यात कोटी कोटी है इसलिये उन्हें सब से कम कहा गया है इनकी अपेक्षा जो मनुष्यस्त्रियों को असंख्यातगुणा अधिक कहा गया है वह उनके श्रेणि के असंख्यातवें વધારે છે ?કયાજીવા કયાજીવાની ખરાખર છે ? અને કયા જીવા કયા જીવાથી विशेषधि छे ? या प्रश्नना उत्तरमा अनुश्री हे छे - 'गोयमा ! सव्वत्थोवा मसीओ' हे गौतम! आ सा वोभां सौथी गोछी मनुष्य स्त्रिया छे. 'मणुस्सा असंखेज्जपुणा' सभूमि मनुष्योना रतां मनुष्यो असण्यातशु वधारे छे. तेना उरतां 'नेरइया असंखेज्जगुणा' नैरयिवो असभ्यातगा पधारे छे. 'तिरिक्खजोणिणीओ असंखेज्जगुणाओ' तेना ४२तां तिर्यग्योनिः स्त्रियो असंख्यातगाणी वधारे छे तेना उरतां 'देवा संखिजज्जगुणा' हे सध्या तगणा वधारे छे. तेना ४२तां 'देवीओ असंखेज्जगुणाओ' देवियो असभ्याताशी वधारे छे. तेना १२तां 'सिद्धा अनंतगुणा' सिद्धलवा अनंता वधारे छे. 'तिरिक्खजोणिया अनंतगुणा' तेना उरतां तिर्यग्योनिको अनंता वधारे છે. મનુષ્યાનું પ્રમાણુ સંખ્યાત કેટિ કાટીનુ છે. તેથી તેઓને સૌથી ઓછા કહેવામાં આવેલ છે. તેના કરતાં મનુષ્ય સ્ત્રિયાને જે અસંખ્યાતણી વધારે કહેવામાં આવેલ છે, તે તેમની શ્રેણીના અસખ્યાતમાં ભાગપ્રમાણુ હેવાથી જીવાભિગમસૂત્ર Page #1522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१५२ जीवानां नवविधत्वनिरूपणम् १५०९ सिद्धास्ततस्तिर्यग्योनिका अनन्तगुणाः । उपसंहारमाह-'सेत्तं अट्ठविहा सव्वजीवा पन्नत्ता' इत्थं त एतेऽष्टविधाः सर्वे जीवाः प्रज्ञप्ताः ॥सू०१५१॥ अथ नवविधजीवानाह___ मूलम्-तत्थ जे ते ऐवमासु नवविहा सव्वजीवा पन्नत्ता ते ण एवमाहंसु तं जहा एगिदिया बेइंदिया तेइंदिया चउरिंदिया णेरइया पंचिंदियतिरिक्खजोणिया मणुस्सा देवा सिद्धा। एगिदिए णं भंते ! एगिदियत्ति कालओ केवञ्चिरं होइ ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो। बेइंदिएणं भंते ! बेइंदियत्ति कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं संखेज्ज कालं एवं तेइंदिए वि चउरिदिएवि। णेरइयाणं भंते! • जहन्नेणं दसवाससहस्साई उकोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइं पंचिंदियतिरिक्खजोणिए णं भंते!० जहन्नेणं अंतोमुहुत्त उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाइं पुवकोडी पुहुत्तमभहियाइं! एवं मणूसे वि, देवा जहा णेरइया। सिद्धे णं भंते ! ० साईए अपज्जवसिए ! एगिदियस्स णं भंते ! अंतरं कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उकोसेणं दो सागरोवमसहस्साइं सखेजवासमभहियाई, बेइंदियस्त णं भंते ! अंतर कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो। एवं तेइंदियस्स वि चउरिदियस्स वि णेरइयस्स वि पंचिंदियतिरिक्खजोणियस्स वि, मणुसस्स वि देवस्स वि सव्वेसिमेवं अंतरं भाणियत्वं । भाग प्रमाण होने से कहा गया है ‘से तं अट्टविहा सव्वजीवा पन्नत्ता' इस प्रकार का यह विवेचन आठ प्रकार के सर्वजीवों के विषय में किया है। ॥१५१। अपामा मावत छ. 'से तं अट्टविहा सव्वजीवा पन्नत्ता' 241 प्रमाणे २॥ वन આઠ પ્રકારના સઘળાજીના સંબંધમાં કરવામાં આવેલ છે. સૂ૦ ૧૫૧ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५१० जीवाभिगमसूत्रे सिद्धस्सणं भंते ! अंतरं कालओ०? साईयस्स अपजवसियस्स णस्थि अंतरं । एएसि णं भंते ! एगिदियाणं बेइंदियाणं तेइं. दियाणं चउरिदियाणं णेरइयाणं पंचिंदियतिरिक्ख जोणियाणं मणूसाणं देवाणं सिद्धाण य कयरे कयरेहितो अप्पा व जाव विसेसाहिया? गोयमा! सव्वत्थोवा मणुस्सा नेरइया असंखेज. गुणा देवा असंखेजगुणा पंचिंदियतिरिक्खजोणिया असंखेज्जगुणा चउरिदिया विसेसाहिया तेइंदिया विसेसाहिया बेइंदिया विसेसाहिया सिद्धा अणंतगुणा एगिदिया अणंतगुणा ॥ सू० १५२॥ छाया-तत्र खलु ये ते एवमुक्तवन्तो नवविधाः सर्व जीवाः प्रज्ञप्ताः, त एवमुक्तवन्तः तद्यथा-एकेन्द्रियाः, द्वीन्द्रियाः त्रीन्द्रयाः चतुरिन्द्रिया नैरयिकाः पञ्चे न्द्रियतिर्यग्योनिकाः मनुष्याः देवाः सिद्धाः। एकेन्द्रियः खलु भदन्त ! एकेन्द्रिय इति कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहूर्तम्-उत्कर्षेण वनस्पतिकालः । द्वीन्द्रियः खलु भदन्त ! जघन्येनान्तर्मुहूर्तम्-उत्कर्षे णानन्तं कालम् एवं त्रीन्द्रियोऽपि-चतुरिन्द्रियोऽपि । नैरयिकः खलु भदन्त ! जघन्येन दशवर्ष सहस्राणि-उत्कर्षेण त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि, पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकः खलु भदन्त ! जघन्येनान्तर्मुहूर्त मुत्कर्षे ण त्रीणि पल्योपमानि पूर्वकोटिपृथक्त्वाभ्यधिकानि, एवं मनुष्योऽपि-देवा यथा नैरयिकाः । सिद्धः खलु भदन्त ! सादिकोऽपर्यवसितः । एकेन्द्रियः खलु भदन्त ! अंतरं कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहूर्तम्-उत्कर्षेण द्वे सागरोपमसहस्र संख्येयवर्षाऽभ्यधिके, द्वीन्द्रियखलु भदन्त ! अन्तरं कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! जघन्येनाऽन्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण वनस्पतिकालः । एवं त्रीन्द्रियस्यापि-चतुरिन्द्रियस्यापि-नैरयिकस्यापिपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकस्यापि-मनुष्यस्यापि-देवस्यापि सर्वेषामेवमन्तरं भणितव्यम्। सिद्धस्य खलु भदन्त । अन्तरं कालतः कियच्चिरं भवति ? सादिकस्याऽपर्यवसितस्य नास्त्यन्तरम् एतेषां खलु भदन्त ! एकेन्द्रियाणां-द्वीन्द्रियाणां-त्रीन्द्रियाणां-चतुरिन्द्रियाणां नैरयिकाणां पञ्चन्द्रियतिर्यग्योनिकानां-मनुष्यां देवानांसिद्धानां च कतरेकतरेभ्योऽल्पा वा बहुका वा यावद् विशेषाधिका वा ? गौतम ! सर्वस्तोका मनुष्याः नैरयिका असंख्येयगुणाः देवा असंख्येयगुणाः पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिका असंख्येयगुणाः चतुरिन्द्रिया विशेषाधिकाः त्रीन्द्रिया विशेषाधिकाः द्धीन्द्रिया विशेषाधिकाः सिद्धा अनन्तगुणाः एकेन्द्रिया अनन्तगुणाः ॥सू० १४२॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१५२ जीवानां नवविधत्वनिरूपणम् १५११ टीका-'तत्थ णं जे ते एवमाहंसु णवविहा सव्वजीवा पन्नत्ता ते णं एवमाहंसु तत्र जीवविचारे ये ते गणधराः नवविधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः एवमुक्तवन्तस्ते खलु एवमुक्तवन्तः 'तं जहा-एगिया-बेइंदिया-तेइंदिया-चउरिया-णेरइयापंचिदियतिरिक्खजोणिया-मणूसा-देवा-सिद्धा' तद्यथा-एकेन्द्रियाः द्वीन्द्रियाः त्रीन्द्रियाः चतुरिन्द्रियाः नैरयिकाः पञ्चन्द्रियतिर्यग्योनिकाः मनुष्याः देवाः सिद्धाः। तत्र-'एगिदिए णं भंते ! एगिदिय त्ति कालओ केवचिरं होइ ?' एकेन्द्रियः खलु भदन्त एकेन्द्रिय इति कृखा कियच्चिरं कालतः ? अब नौ प्रकार के सर्व जीव हैं ऐसी जिनकी मान्यता है उसे प्रकट किया जाता है। 'तत्थ णं जे ते एवमाहंसु णवविहा सधजीवा पण्णत्ता' इ० । टीकार्थ-इस जीव के प्रस्ताव में किसी अपेक्षा समस्त जीव नव प्रकार के हैं उनका इस सम्बन्ध में स्पष्टीकरण ऐसा है-'तं जहा' जैसे 'एगिदिया, बेंदिया, तेदिया, चउरिदिया, णेरइया, पंचेदियतिरिक्खजोणिया मणूसा देवा सिद्धा' एकेन्द्रिय जीव, दोइन्द्रिय जीव, तेइन्द्रिय जीव, चौइन्द्रिय जीव, नैरयिक जीव पश्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिक जीव, मनुष्य, देव और सिद्ध इस प्रकार के इन जीवों में संसारी और असंसारी सब ही जीव अन्तर्भूत हो जाते हैं। कायस्थिति विचार-'एगिदिए णं भंते ! एगिदियत्ति कालओ केवच्चिरं होई' हे भदन्त ! एकेन्द्रिय जीव, एकेन्द्रिय रूप से कितने હવે નૌ પ્રકારના સઘળાજી છે એ પ્રમાણેની એમની માન્યતા છે तेभनी मान्यता प्रगट ४२वामां आवे छे. 'तत्थणं जे ते एवमाहंसु नवविहा सव्वजीवा पण्णत्ता' 'तं जहा' प्रत्याहि. ટીકાથ–આ નવપ્રકારના છના કથનમાં કઈ અપેક્ષાથી સઘળાજી નવ પ્રકારના છે એમ કહેવા વાળાઓનું આ સંબંધમાં આ પ્રમાણેનું સ્પષ્ટી ४२९ छ. 'तं जहा' रेम-एगिदिया, बेइंदिया, तेइंदिया, चउरिया, णेरइया, पंचेंदियतिरिक्खजोणिया, मणूसा देवा सिद्धा' सेन्द्रियाणा मेन्द्रिय વાળા જી ત્રણ ઈન્દ્રિયવાળા જે ચાર ઈન્દ્રિયવાળા છે, નરયિક છે, પંચેન્દ્રિયતિનિકજીવ, મનુષ્ય, દેવ અને સિદ્ધ આ પ્રકારના આ જેમાં સંસારી અને અસંસારી સઘળાજીવને સમાવેશ થઈ જાય છે. કાયસ્થિતિનો વિચાર 'एगिदिए णं भंते ! एगिंदियत्ति कालओ केवच्चिरं होइ' भगवान् ! એક ઈન્દ્રિયવાળાજી એ કેન્દ્રિયપણાથી કેટલા કાળપર્યન્ત રહે છે ? આ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५१२ जीवाभिगमसूत्र भगवानाह-'गोयमा !' जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं-उक्कोसेणं वणस्सइकालो' जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण वनस्पतिकालः । 'बेइं दिए णं भते. !" द्वीन्द्रियः खलु भदन्त ! 'जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं- उक्कोसेणं संखेज्जं कालं' जघन्येनान्तमुहूर्तमुत्कर्षेण संख्येयं कालं यावत्कायस्थितिमान् । 'एवं तेइंदिए वि' एवमेव त्रीन्द्रियोऽपि-चतुरिन्द्रियोऽपि कायस्थितिमान् । 'नेरइयाणं भंते !० जहन्नेणं काल तक रहता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उवकोसेणं घणस्सइकालो' हे गौतम ! एकेन्द्रिय जीव एकेन्द्रिय रूप से कम से कम एक अन्तर्मुहूर्त तक रहता है और अधिक से अधिक वनस्पति काल अनन्तकाल तक रहता है 'वेइंदिए णं भंते ! जह० अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं संखेजकालं' दोइन्द्रिय जीव दोइन्द्रियरूप से कितने काल तक रहता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं । हे गौतम ! दोइन्द्रिय जीव दोइन्द्रिय रूप से कम से कम एक अन्तर्मुहूर्त तक रहता है और अधिक से अधिक संख्यात काल तक रहता है 'एवं तेइंदिए वि' इसी प्रकार से तेइन्द्रिय जीव भी तेइन्द्रिय रूप से कम से कम एक अन्तर्मुहूर्त तक रहता है और अधिक से अधिक संख्यात काल तक रहता है 'चउ० 'चौइन्द्रिय जीव भी चौइन्द्रियरूप से कम से कम एक अन्तर्मुहूर्त तक रहता है और अधिक से अधिक संख्यात काल तक रहता है 'णेरड्या णं भते !' हे भदन्त ! नैरयिक प्रश्न उत्तरमा प्रमुश्री ४९ छे 3- 'गोयमा ! जहण्णेणं अतोमुहत्तं उक्कोसेणं वणस्सइ कालो' गौतम ! ४ छन्द्रियवा ४ द्रिय पाथी ઓછામાં ઓછા એક અંતમુહૂત પર્યન્ત રહે છે. અને વધારેમાં વધારે વન२५ति प्रमाण मानत पयत २९ छे. 'बेइंदिएणं भते ! जहण्णे णं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं संखेज्जं कालं' मेद्रिया wो मेद्रिय पाथी કેટલા કાળ પર્યન્ત રહે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે હે ગૌતમ ! બે ઇંદ્રિયવાળા જ બે ઈદ્રિયપણાથી ઓછામાં ઓછા એક અંતમુહૂત પર્યન્ત રહે છે. અને વધારેમાં વધારે સંખ્યાતકાળ પર્યન્ત રહે છે. 'एवं ते इंदिए वि' मेरी प्रमाणे १ द्रियाणा व ५ १५ द्रियाथी ઓછામાં ઓછા એક અંતમુહૂર્ત પર્યન્ત રહે છે. અને વધારેમાં વધારે સંખ્યાत पय-त २ छ. 'चरिंदिया' या२ द्रिय छ। ५५ या२ द्रिय પણથી ઓછામાં ઓછા એક અંતર્મુહૂર્ત પર્યત રહે છે. અને વધારેમાં पधारे से ज्यात ४ ५यन्त २ छ. 'णेरइंया ण भंते ! भगवन् ! नै२यि જીવાભિગમસૂત્ર Page #1526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१५२ जीवानां नवविधत्वनिरूपणम् १५१३ दसवाससहस्साइं-उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई' नैरयिकः खलु भदन्त ! गौतम ! जघन्येन दशवर्षसहस्राणि-उत्कर्षेण त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि नैरयिको भवति । 'पंचिंदियतिरिक्खजोणिए णं भंते ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्त-उक्कोसेणं तिनि पलिओवमाई पुव्वकोडीपुहुत्तमब्भहियाई' पश्चन्द्रियतिर्यग्योनिकः खलु भदन्त !० गौतम ! अन्तर्मुहूत जघन्येन उत्कृष्टतस्तु-त्रीणि पल्योपमानि पूर्वकोटिपृथक्त्वाभ्यधिकानि । ‘एवं मणूसे वि' एवं मनुष्योऽपि । 'देवा जहा नेरइया' जघन्येन दशवर्षसहस्राणि-उत्कर्षत स्त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि यथा नैरयिक रूप से कितने काल तक रहता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! नैरयिक नैरयिक रूप से कम से कम 'दसवाससहस्साई' दश हजार वर्ष तक रहता है और 'उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई' अधिक से अधिक ३३ सागरोपम काल तक रहता है 'पंचेंदियतिरिक्खजोणिए णं भंते ! जह० अंतोमु० उक्को तिणि पलिओवमाइं पुव्वकोडि पुहत्तमभहियाई' हे भदन्त ! पश्चेन्द्रिय तिर्यश्च पंचेन्द्रिय तिर्यग्-अवस्था में कितने काल तक रहता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! पञ्चेन्द्रिय तिर्यश्च पञ्चेन्द्रिय तिर्यग अवस्था में कम से कम एक अन्तर्मुहूर्त तक रहता है और अधिक के अधिक पूर्वकोटि पृथक्त्व अधिक तीन पल्योपम तक रहता है 'एवं मणूसे वि, देवा जहा णेरइया' इसी प्रकार से मनुष्य भी मनुष्यरूप से कम से कम एक अन्तर्मुहूर्त तक रहता है और अधिक से अधिक पूर्वकोटि पृथक्त्व अधिक तीन पल्योपम तक रहता है। છે નરયિક પણાથી કેટલા કાળ પર્યન્ત રહે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ४ छ - गौतम ! नयि नयि४थी माछामा छ। 'दसवाससहस्साई' स १२ ११ पन्त रहे छ, भने 'उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई' पधारेभा पधारे 33 तीस सागरेश५म ॥ ५यन्त २९ छे. पंचिंदियतिरिक्ख जेणिएणं भते ! जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं तिण्णि पलिओवमाई पुव्वकोडिपुहुत्तमन्भहियाई' लान् ! पश्यन्द्रिय तिय य पथन्द्रिय तिय અવસ્થામાં કેટલા કાળ પર્યત રહે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કેહે ગૌતમ ! પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ પંચેન્દ્રિય તિર્યંગ અવસ્થામાં ઓછામાં ઓછા એક અંતમુહૂર્ત પર્યન્ત રહે છે. અને વધારેમાં વધારે પૂર્વ કેટિ પૃથકત્વ વધારે ત્રણ पक्ष्यो५५ ५ - २९ छ. 'एवं मणूसे वि देवा जहा नेरइया' से प्रमाणे मनुष्य પણ મનુષ્ય પણાથી ઓછામાં ઓછા એક અંતર્મુહૂર્ત પર્યન્ત રહે છે. અને વધારેમાં વધારે પૂર્વ કેટિ પૃથક્વ અધિક ત્રણ પપમ પર્યન્ત રહે છે, जी० १९० જીવાભિગમસૂત્ર Page #1527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ जीवाभिगमसूत्रे स्थितिमान्नैरयिकस्तथादेव: । 'सिद्धे णं भंते !' सिद्धः खलु भदन्त ! 'साईए अपज्जवसिए' सादिकोsपर्यवसितः सिद्धो ज्ञानावरणीयाद्यष्टविधकर्मक्षयाज्जीवस्य सिद्धत्व पर्यायः स च कदापि न विनश्यति । 'एगिंदियस्स गं भंते ! अंतरं कालओ केवच्चिरं होइ ?” एकेन्द्रिय पृथिव्यादि जीवस्य कियच्चिरं कालतोऽन्तरम् ? भगवानाह - 'गोयमा जहन्नेणं अंतोमुहुत्त उक्कोसेणं दो सागरोवमसहस्साइ संखेज्जवासमम्भहियाइ" गौतम ! जघन्येनाऽन्तर्मुहूर्तम् १५१४ देवों की कायस्थिति का विचार-नैरयिक जीवों की कायस्थिति के विचार जैसा है 'सिद्धेणं भते !' हे भदन्त ! सिद्ध सिद्ध रूप से कित ने काल तक रहता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'सादीए अपज्जवसिए' हे गौतम! सिद्ध जीव सादि अपर्यवसित होते हैं अतः वे अनन्त काल तक सिद्ध रूप में विराजते हैं । 'एगिंदियस्स णं भते ! अंतरं कालओ केवच्चिरं होई' हे भदन्त ! एकेन्द्रिय जीव का अन्तर कितने काल का होता है अर्थात् एकेन्द्रिय जीव एकेन्द्रिय अवस्था को छोडने के बाद पुनः उसे कितने काल के बाद प्राप्त करता है ? तो इस में उसे कम से कम 'अंतोमु०' एक अन्तर्मुहूर्त का व्यवधान पडता है इसके बाद वह पुनः अपनी पूर्व में छोडी हुई एकेन्द्रिय दशा को प्राप्त कर लेता है और अधिक से अधिक यदि व्यवधान पडता है - ' दो सागरोवमसहस्साइं संखेज्जवासमन्भहियाई' तो वह संख्यात वर्षा દેવાની કાય સ્થિતિના વિચાર–મૈરયિક જીવાની કાય સ્થિતિના કથન प्रमाणे छे. 'सिद्धे णं भते' डे भगवन् ! सिद्ध व सिद्धपणाथी डेटला प्राण पर्यन्त रहे छे ? या प्रश्नना उत्तरमां अनुश्री उडे छे ! - 'सादीए अपज्जवसिए' डे ગૌતમ ! સિદ્ધ જીવ સાર્દિક અપ વસિત હૈાય છે. તેથી તે અનત કાળ पर्यन्त सिद्ध पशुभां मिराने छे. 'एगिदियम्स णं भंते! अंतरं कालओ केवષ્ચિર હોર્ફ હે ભગવન્ એક ઇંદ્રિયવાળા જીવેાનું અંતર કેટલા કાળનું હોય છે? અર્થાત્ એક ઇંદ્રિયવાળા જીવા એક ઇંદ્રિયપણાની અવસ્થા છોડયા પછી ફરીથી તેને પ્રાપ્ત કરવામાં કેટલા કાળ લાગે છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે-હ ગૌતમ ! એક ઇન્દ્રિયવાળા જીવા એકેન્દ્રિય પર્યાયને છેડયા पछी ने इरीथी तेने आप्त रेतो तेमां तेने मोछाभां गोछ। 'अतोमुहुत्तं' એક અંતર્મુહનું વ્યવધાન આવે છે. તે ફરીથી પોતાની પહેલા છોડેલી એકેન્દ્રિય દશાને પ્રાપ્ત કરીલે છે, અને વધારેમાં વધારે જો વ્યવધાન આવે તે 'दो सग सेवमसहस्साई संखेज्जवासन्भहियाई' तो ते सख्यात वर्ष अधिक मे જીવાભિગમસૂત્ર Page #1528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१५२ जीवानां नवविधत्वनिरूपणम् १५१५ उत्कर्षेण द्वे सागरोपमसहस्र संख्येयवर्षाभ्यधिकं अन्तरं भवति 'बेइंदियस्स णं अंतरं कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं-उक्कोसेणं वणस्सइकालो' द्वीन्द्रियस्य खलु भदन्त ! कालतः कियच्चिरमन्तरम् ? गौतम् ! जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण वनस्पतिकालः। एवं तेइंदियस्स वि-चउरिदियस्स वि णेरइयस्स वि-पंचिंदियतिरिक्खजोणियस्स वि-मणुसस्स वि-देवस्स विसव्वेसि अंतरं भाणियव्वं' एवं द्वीन्द्रिय त्रीन्द्रिय-चतुरिन्द्रिय-नैरयिक पञ्चेन्द्रियतिग्योनिक-मनुष्य देवानां सर्वेषामेव यथायथमालापकमुद्भाव्य पृथक्पृथगन्तरं धिक दो हजार सागरोपम का पडता है इतने काल की समाप्ति के बाद वह पुनः अपने पहले की एकेन्द्रिय अवस्था को प्राप्त कर लेता है। 'वेइंदियस्स णं भते ! अंतरं कालओ केवच्चिरं होई' हे भदन्त ! दोइन्द्रिय जीव को अन्तर कितने काल का होता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो' हे गौतम ! दीन्द्रिय जीव का अन्तर कम से कम एक अन्तर्मुहूर्त का और अधिक से अधिक वनस्पतिकाल प्रमाण अनन्त काल का होता है एवं तेइंदियस्स वि, चउरिंदियस्स वि पंचिंदियतिरिक्खजोणियस्स वि,मणुससवि, देवस्स वि, सव्वेसि मेवं अंतरं भाणियन्वं' इसी तरह का अन्तर तेइन्द्रिय जीव का चौइन्द्रिय जीव का पञ्चन्द्रिय तिर्यग्योनिक जीव का, मनुष्य का एवं देव का इन सब जीवों का होता है ऐसा समझना चाहिये अतः इस विषय में पूर्वोक्तानुसार आलापकों का स्वयं उद्भावन करके उस अन्तर का कथन कर लेना चाहिये एकेन्द्रिय का હજાર સાગરોપમનું વ્યવધાન રહે છે. એટલે કાળ સમાપ્ત થયા પછી તે इशथी पोतानी सन्द्रिय पानी ६शाने प्रास Na छ. 'बेइंदिया णं भते ! अंतरं कालओ केवच्चिरं होई' 3 मावन् ! मे दिया पर्नु तर है। जानु डोय छे ? २॥ प्रश्न उत्तरमा प्रमुश्री ४ छ है- 'गोयमा ! जहण्णे णं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो' गौतम! मेद्रिय पाया જીનું અંતર ઓછામાં ઓછું એક અંતમુહૂર્તનું હોય છે. અને વધારેમાં qधारे वनस्पति ४ प्रभानु मेटले मनत गर्नु डोय छे. 'एवं तेइंदि. यस्स वि, चरिंदिस्स वि पंचिंदियतिरिक्खजोणियस्स वि, मणुसस्स वि, देवस्स वि, सब्वेसिमेवं अंतरं भाणियव्वं' मा०४ प्रमाणेनु मत२ १ द्रियाणा જીવનું, ચાર ઈદ્રિયવાળા જીવનું, પંચેન્દ્રિયતિયાનિક જીવનું મનુષ્યનું અને દેવેનું. એમ આ બધાજ જીવેનું હોય છે તેમ સમજવું. તેથી આ સંબંધમાં પહેલા કહેવામાં આવ્યા પ્રમાણે આલાપકે સ્વયં બનાવીને એમના અંતરનું જીવાભિગમસૂત્ર Page #1529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५१६ जीवाभिगमसूत्रे भणितव्यम्, तथा च तेषां जघन्यतः प्रत्येकमन्तर्मुहर्तमुत्कर्षतो वनस्पतिकालः । एकेन्द्रियस्यान्तरं तु यथास्थानमुक्तमेव । 'सिद्धस्स णं भंते ! अंतरं कालओ० ? साईयस्स अपज्जवसियस्स पत्थि अंतरं' सिद्धस्य खलु भदन्त ! कालतोऽन्तरं कियत् ? गौतम ! सिद्धस्य सादिकस्याऽपर्यवसितस्यान्तरं नास्ति अपर्यवसितस्वात् । 'एएसि णं भंते ! एगिदियाणं-बेइंदियाणं-तेइंदियाणं-चउरिदियाणंणेरइयाणं पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं मणसाणं-देवाणं सिद्धाण य कयरे कयरेहितो अप्पा वा-बहुका वा जाव विसेसाहिया' एतेषां नवानां खलु भदन्त ! कतरेकतरेभ्योऽल्पा वा-बहुका वा यावद्विशेषाधिकावेति प्रश्ने भगअन्तर तो यथास्थान कह ही दिया गया है 'सिद्धस्स णं अंतरं०' हे भदन्त ? सिद्ध जीव का अन्तर कितने काल का होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! सिद्ध जीव 'सादीयस्स अपज्जवसियस्स' सादि अपर्यवसित होते हैं अतः वहां पर अन्तर का कथन नहीं किया गया है क्योंकि वहां पर अन्तर पडता नही है । यही बात 'नत्थि अंतरं' द्वारा प्रकट की गई है। ___अल्पबहुत्व का कथन-'एतेसि णं भते ! एगिदियाणं बेइंदियाणं तेइंदियाणं चउरिंदियाणं णेरइयाणं पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं मणूसाणं देवाणं सिद्धाण य कयरे २' हे भदन्त ! इन एकेन्द्रिय दोइन्द्रिय, तेइन्द्रिय, चौइन्द्रिय, नैरयिक पंश्चेन्द्रिय तियश्च, मनुष्य, देव, और सिद्ध इनके बीच में कौन जीव किस जीव की अपेक्षा अल्प हैं और कौन जीव किस जीव की अपेक्षा बहुत हैं इत्यादि इसके उत्तर કથન કરી લેવું જોઈએ. એક ઈદ્રિયવાળા નું અંતર તે પહેલા ગ્ય स्थाने ४उवामा भावी आयु छ. 'सिद्धस्स णं भंते ! अंतरं ०' भगवन् ! સિદ્ધ જીવનું અંતર કેટલા કાળનું હોય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી हे छ 3-3 गोतम ! सिद्ध ७१ ‘सादीयस्स अपज्जवसियस्स' साह २५५१સિત હોય છે. તેથી ત્યાં અંતરનું કથન કરવામાં આવેલ નથી. કેમકે ત્યાં અંતર પડતું નથી. એજ વાત આ કથન દ્વારા પ્રગટ કરવામાં આવેલ છે. म८५ मत्पनु थन'एएसि णं भंते ! एगिदियाण, बेइंदियाण, तेइंदियाणं, चारिदियाणं, णेरइयाणं पंचिंदियतिरिक्खजोणियाण मणूसाणं देवाणं सिद्धाणय कयरे कयरे अप्पावा' है भगवन् मा ४ द्रिय, दीन्द्रिय, ते छन्द्रिय यो द्रिय નરયિક પચેન્દ્રિય તિય ચ; મનુષ્ય દેવ અને સિદ્ધ એ બધામાં કયા જીવો ક્યા ના કરતાં અલ્પ છે? અને કયા જીવે કયા જીના કરતાં વધારે છે ? કયા છો કયા છનીબરાબર છે તથા કયા છે કયા જીવાભિગમસૂત્ર Page #1530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१५२ जीवानां नवविधत्वनिरूपणम् १५१७ वानाह-'गोयमा ! सव्वत्थोवा मणुस्सा' सर्वेभ्यः स्तोका मनुष्याः 'नेरइया असंखेज्जगुणा' तेभ्यो नैरयिका असंख्येयगुणाः 'देवा असंखेज्जगुणा' एभ्यो देवा असंख्येयगुणाः 'पंचिंदियतिरिक्खजोणिया असंखेज्जगुणा' एभ्यः पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनयोनिकाऽसंख्येयगुणाः । 'चउरिदिया० तेइंदिया० बेइंदिया विसेसाहिया' एभ्यश्चतुरिन्द्रियाः ततस्त्रीन्द्रियास्ततश्च द्वीन्द्रिया क्रमशो विशेपाधिकाः । 'सिद्धा अणंतगुणा' द्वीन्द्रियेभ्यः अनन्तगुणाः सिद्धानामनन्तत्वात् । 'एगिदिया अणंतगुणा' एभ्य एकेन्द्रिया अनन्तगुणाः वनस्पतीनामानन्त्यात् ।।सू० १५२॥ मूलम् - अहवा णवविहा सव्वजीवा पन्नत्ता तं जहा पढमसमयणेरइया अपढमसमयणेरइया पढमसमयतिरिवखजोणिया में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! सव्वत्थोवा मणुस्सा णेरइया असंखेज्जगुणा' हे गौतम ! सब से कम मनुष्य हैं इनकी अपेक्षा 'णेरइया असंखेज्जगुणा' नैरयिक असंख्यातगुणे अधिक हैं इनकी अपेक्षा 'देवा असंखेज्जगुणा' देव असंख्यातगुणें अधिक हैं 'पंचिंदियतिरिक्खजोणिया असंखेज्जगुणा' इनकी अपेक्षा पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिक जीव असंख्यातगुणें अधिक हैं. 'चउरिंदिया विसेसाहिया' इनकी अपेक्षा चौइन्द्रिय जीव विशेषाधिक हैं । इनकी अपेक्षा 'तेइंन्द्रिय जीव विशेषाधिक हैं । इनकी अपेक्षा 'बेइंदिया विसेसाहिया' दोइन्द्रिय जीव विशेषाधिक हैं । इनकी अपेक्षा 'सिद्धा अणंतगुणा' सिद्ध जीव अनन्त गुणें अधिक हैं । और सिद्धों की अपेक्षा भी 'एगिदिया अणंतगुणा' एकेन्द्रिय जीव अनन्तगुणें अधिक हैं। क्योंकि वनस्पतिकायिक जीव अनन्त हैं ॥१५२।। वाना ४२di विशेषाधि४ छ ? २41 प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री छ -'गोयमा ! सव्वत्थोवा मणुस्सा णेरइया असंखेज्जगुणा' 3 गौतम ! सौथी माछा मनुष्यो. तेना ४२di ‘णेरइया असंखेज्जगुणा' नै२यि४ ७वो मसच्यात पधारे. तना ४२di 'देवा असंखेज्जगुणा' हे। मध्यात! पधारे छ. 'पंचिदियतिरित खजोजोणिया असंखेज्जगुणा' तेन। ४२तां पश्यन्द्रिय तिय योनि सस ध्याता। पधारे छे. 'चउरिंदिया विसेसाहिया' तेना ४२त या२ द्रियवाणा वा विशेषाधि छे. तेना ४२di 'तेइंदिया विसेसाहिया' ऋ द्रिय विशेषाधि छ ? तेना ४२di 'बेइंदिया विसेसाहिया' में दिया | विशेषाधि४ छे. तेन। ४२i 'सिद्धा अणंतगुणा' सिद्ध यो मन त पधारे छ. अने सिद्वाना ४२त ५५५ 'एगिदिया अणंतगुणा' से दिया । અનંતગણું વધારે છે. કેમકે–વનસ્પતિકાયિક જીવ અનંત હોય છે. જે સૂ. ૧૫૨ છે જીવાભિગમસૂત્ર Page #1531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५१८ जीवाभिगमसूत्रे अपढमसमयतिरिक्खजोणिया पढमसमयमणूस्सा अपढमसमयमणुस्सा पढमसमयदेवा अपढमसमयदेवा सिद्धा य । पढमसमयणेरइयाणं भंते ! कालओ केवञ्चिरं होइ ? गोयमा ! एगं समयं अपढमसमयणेरइयस्त णं भंते० ? जहण्णेणं दसवाससहस्साइं समऊणाई उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइं समऊणाई। पढमसमयतिरिक्खजोणियस्स णं भंते! एक्कं समयं अपढमसमयतिरिक्खजोणियस्स णं भंते !० जहन्नेणं खुड्डागं भवग्गहणं समऊणं उक्कोसेणं वणस्सइकालो। पढमसमयमणूसेणं भंते! एक्कं समयं, अपढमसमयमणुस्सेणं भंते ! जहन्नेणं खुड्डागं भवग्गहणं समऊणं उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाइं पुठ्वकोडी पुहुत्तमब्भहियाई । देवे जहा णेग्इए। सिद्धे णं भंते ! सिद्धेति कालओ केवञ्चिरं होइ ? गोयमा ! साईए । अपज्जवसिए। पढमसमयणेरइस्स णं भंते ! अंतरं कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! जहन्नेणं दसवाससहस्साइं अंतोमुहत्तमब्भहियाई उक्कोसेणं वणस्सइ कालो । अपढमसमयणेरइयस्त णं भंते ! अंतरं कालओ० ? जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उकोसेणं वणस्सइ कालो। पढमसमयतिरिक्खजोणियस्स णं भंते ! अंतरं कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा जहन्नेणं दो खुड्डागाइं भवग्गहणाइं समऊणाई उक्कोसेणं वणस्सइकालो। अपढमसमयतिरिक्खजोणियस्स णं भंते ! अंतरं कालओ केवञ्चिरं होइ ? जहन्नेणं खुड्डागं भवग्गहणं समयाहियं उक्कोसेणं सागरोंवमसयपुहुत साइरेगं । पढमसमयमणूसस्स जहा पढमसमयत्तिरिक्खजोणियस्स, अपढमसमयमणूसस्स णं भंते ! अंतरं कालओ केवञ्चिरं होइ ? जहन्नेणं खड्डागभवग्गहणं समयाहियं उक्कोसेणं वणस्सइकालो। पढमसमयदेवस्स जहा पढमसमय णेरइयस्स अपढमसमयदेवस्स जहा अपढमसमय णेरइयस्स। सिद्धस्स गंभंते!. જીવાભિગમસૂત્ર Page #1532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. १० सू. १५३ जीवानां नवविधत्वनिरूपणम् १५१९ साईयस्स अपजवसियस्स णत्थि अंतरं । एएसि णं भंते! पढमसमय नेरइयाणं पढमसमयतिरिक्खजोणियाणं पढमसमय देवाण य कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा ? गोयमा ! सव्वत्थोवा पढमसमयसणूसा पढमसमयणेरड्या असंखेजगुणा पढमसमयदेवा असंखेजगुणा पढमसमयतिरिकखजोणिया असंखेजगुणा । एएसि णं भंते ! अपढमसमयनेरइयाणं अपढमसमयतिरिक्खजोणियाणं अपढमसमयमणूसाणं अपढमसमयदेवाण य कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा बहुया वातुल्ला वा विसेसाहिया वा ? गोयमा ! सव्वत्थोवा अपढमसमयमणूसा अपढमसमयनेस्इया असंखेजगुणा अपढमसमयदेवा असंखेजगुणा अपढमसमय तिरिक्खजोणिया अनंतगुणा । एएसि णं भंते ! पढमसमयनेरइयाणं अपढमसमयनेरइयाण य कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा जाव विसेसाहिया ? गोयमा ! सव्वत्थोवा पढमसमयनेरइया अपढमसमयणेरड्या असंखेजगुणा । एएसि णं भंते! पढमसमयतिरिक्खजोणियाणं- अपढमसमयतिरिक्खजोणियाण य कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा वहुया वा जाव विसेसाहिया वा ? गोयमा ! सव्वत्थोवा पढमसमयतिरिक्खजोणिया अपढमसमयतिरिक्खजोणिया अणतगुणा | मणुयदेव अप्पाबहुयं जहा णेरइयाणं । एएसि णं भंते! पढमसमयनेरइयाणं पढमसमयतिरिकखजोणियाणं पढमसमयमणूसाणं पढमसमयदेबाणं अपढमसमयनेरइयाणं अपढमसमयतिरिक्खजोणियाणं अपढमसमयमणूसाणं अपढमसमयदेवाणं सिद्धाणय कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा ? गोयमा ! सव्वत्थोवा पढमसमयमणूसा अपढमसमयमणूसा જીવાભિગમસૂત્ર Page #1533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५२० जीवाभिगमसूत्रे असंखेजगुणा पढमसमयनेरइया असंखेजगुणा पढमसमयदेवा असंखेजगुणा पढमसमयतिरिक्खजोणिया असंखेजगुणा अपढमसमयनेरइया असंखेजगुणा अपढमसमयदेवा असंखेजगुणा सिद्धा अणंतगुणा अपढमसमयतिरिक्खजोणिया अणंतगुणा । से तं नवविहा सव्वजीवा पन्नत्ता ॥ सू०१५३ ॥ छाया-अथवा नवविधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-प्रथमसमयनैरयिका, अप्रथमसमयनैरयिकाः, प्रथमसमयतिर्यग्योनिकाः अप्रथमसमयतिर्यग्योनिकाः, प्रथमसमयमनुष्याः अप्रथमसमयमनुष्याः प्रथमसमयदेवाः अप्रथमसमयदेवाः सिद्धाश्च । प्रथमसमयनैरयिकः खलु भदन्त ! प्रथमसमयनैरयिक इति कालतः कियचिरं भवति ? गौतम ! एकं समयम्, अप्रथमसमयनैरयिकः खलु भदन्त ! अप्रथमसमय नैरयिक इति कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! जघन्येन दशवर्षसहस्राणि समयोनानि उत्कर्षण त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि समयोनानि। प्रथमसमयतिर्यग्योनिकः खलु भदन्त ! प्रथमसमयतिर्यग्योनिक इति कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! एकं समयम्, अप्रथमसमयतिर्यग्योनिकः खलु भदन्त ! अप्रथमसमयतिर्यग्योनिक इति कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! जघन्येन क्षुल्लकं भवग्रहणं समयोनम्, उत्कर्षेण वनस्पतिकालः। प्रथमसमयमनुष्यः खलु भदन्त ! प्रथमसमयमनुष्य इति कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! एकं समयम, अप्रथमसमयमनुष्यः खलु भदन्त ! अप्रथमसमयमनुष्य इति कालतः कियच्चिर भवति ? गौतम ! जघन्येन क्षुल्लकं भवग्रहणं समयोनमुत्कर्षेण त्रीणि पल्योपमानि पूर्वकोटिपृथक्त्वाऽभ्यधिकानि । देवो यथा नैरयिकः । सिद्धः खलु भदन्त ! सिद्ध इति कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! सादिकोऽपर्यवसितः। प्रथमसमयनैरयिकस्य खल भदन्त ! अन्तरं कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! जघन्येन दशवर्षसहस्राणि-अन्तर्मुहूर्ताऽभ्यधिकानि-उत्कर्षेण वनस्पतिकालः । अप्रथमसमयनैरयिकस्य खल भदन्त ! अन्तरं कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहूर्तम्-उत्कर्षेण वनस्पतिकालः । प्रथमसमयतिर्यग्योनिकस्य खलु भदन्त ! अन्तरं कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! जघन्येन दे क्षुल्लके भवग्रहणे समयोने-उत्कर्षेण वनस्पतिकालः । अप्रथमसमयतिर्यग्योनिकस्य खलु भदन्त ! अन्तरं कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! जघन्येन क्षुल्लक भवग्रहणं समयाधिकम्-उत्कर्षेण सागरोपमशतपृथक्त्वं सातिरेकम् प्रथमसमयमनुष्यस्य यथा प्रथमसमयतियग्योनिकस्य, अप्रथमसमयमनुष्यस्य खल्लु જીવાભિગમસૂત્ર Page #1534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१५३ जीवानां नवविधत्वनिरूपणम् १५२१ भदन्त ! अन्तरं कालत : कियच्चिरं भवति ? गौतम ! जघन्येन क्षुल्लकं भवग्रहणं समयाधिकम्-उत्कर्षण वनस्पतिकालः । प्रथमसमयदेवस्य यथा प्रथमसमयनैरयिकस्य, अप्रथमसमयदेवस्य यथाऽप्रथमसमयनैरयिकस्य । सिद्धस्य खल्लु भदन्त ! अन्तरं कालतः कियच्चिरं भवति ! गौतम ! सादिकस्याऽपर्यवसितस्य नास्त्यन्तरम् । एतेषां खलु भदन्त ! प्रथमसमयनैरयिकाणां-प्रथमसमयतिर्यग्योनिकानांप्रथमसमयमनुष्याणां-प्रथमसमयदेवानां च कतरेकतरेभ्योऽल्पा वा-बहुका वातुल्या वा-विशेषाधिका वा ? गौतम ! सर्वस्तोकाः प्रथमसमयमनुष्याः, प्रथमसमयनैरयिका असंख्येयगुणाः, प्रथमसमय देवा असंख्येयगुणाः, प्रथमसमयतिर्यग्योनिका असंख्येयगुणाः । एतेषां खलु भदन्त ! अप्रथमसमयनैरयिकाणाम् अप्रथमसमयतिर्यग्योनिकानाम्-अप्रथमसमयमनुष्याणाम् अप्रथमसमयदेवानां कतरे कतरेभ्योऽल्पा वा-बहका वा-तुल्या वा विशेषाधिका वा ? गौतम! सर्वस्तोकाः अप्र थमसमयमनुष्याः अप्रथमसमयनैरयिका असंख्येयगुणाः अप्रथमसमयदेवाा असंख्येयगुणाः अप्रथमसमयतिर्यग्योनिकाः अनन्तगुणाः । एतेषां खलु भदन्त ! प्रथम समयनैरयिकाणाम् अप्रथमसमयनैरयिकाणां च कतरे कतरेऽल्पावा-बहुका वा तुल्या वा ? विशेषाधिका वा गौतम ! सर्वस्तोकाः प्रथमसमयनैरयिकाः अप्रथमसमयनैरयिकः असंख्येयगुणाः। एतेषां खलु भदन्त ! प्रथमसमयतिर्यग्योनिकानाम्, अप्रथमसमयतिर्यग्योनिकानां कतरेकतरेभ्योऽल्पा वा बहुका वा-तुल्या वा विशेषाधिकावा ? गौतम ! सर्वस्तोकाः प्रथमसमयतिर्यग्योनिकाः अप्रथमसमयतिर्यग्योनिका अनन्तगुणाः । मनुष्य-देवाल्पबहुत्वं यथा नैरयिकाणाम् । एतेषां खल्लु भदन्त ! प्रथमसमयनैरयिकाणां-प्रथमसमयतिर्यग्योनिकाना-प्रथमसमयमनुष्यणां-प्रथमसमय देवानाम्-अप्रथमसमयनैरयिकाणाम्-अप्रथमसमयतिर्यग्योनिकानाम्-अप्रथमसमयमनुष्याणाम्-अप्रथमसमयदेवानां सिद्धानां च कतरेकतरेभ्योऽल्पा वा-बहुका वा तुल्या वा विशेषाधिका वा ? गौतम ! सर्वस्तोकाः प्रथमसमयमनुष्याः, अप्रथमसमयमनुष्या असंख्येयगुणाः, प्रथमसमयनैरयिका असंख्येयगुणाः, प्रथमसमयदेवा असंख्येयगुणाः, प्रथमसमयतिर्यग्योनिका असंख्येयगुणाः, अप्रथमसमयनैरयिका असंख्येयगुणाः, अप्रथमसमय देवा असंख्येयगुणाः, सिद्धा-अनन्तगुणाः, अप्रथमसमयतिर्यग्योनिका अनन्तगुणाः। त एते नवविधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः सू० ॥१५३॥ ____टीका-'अहवा नबविहा सव्वजीवा पन्नत्ता तं जहा-पढमसमयणेरइया अपढमसमयणेरइया-पढमसमयतिरिक्खजीणिया-अपढमसमयतिरिक्खजोणियापढमसमयमणूसा-अपढमसमयमणूसा-पढमसमयदेवा-अपढमसमयदेवा-सिद्धाय' जी० १९१ જીવાભિગમસૂત્રા Page #1535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५२२ जीवाभिगमसूत्रे अथवा-प्रकारान्तरेण संसाराऽसंसारभेदभिन्ना अपि सर्वे नवधा विभक्ताः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ता तद्यथा-प्रथमसमयनैरयिकाः १ अप्रथमसमयनैरयिकाः २ प्रथमसमयतिर्यग्योनिकाः ३ अप्रथमसमयतिर्यग्योनिकाः ४ प्रथमसमयमनुष्याः ५ अप्रथमसमयमनुष्याः ६ प्रथमसमयदेवाः ७ अप्रथमसमयदेवाः ८ सिद्धाश्च ९। तत्र'पढमसमयनेरइया णं भंते ? गोयमा ! एकं समयं' प्रथमसमयनैरयिकः खलु भदन्त ?० गौतम ! एकसमयमात्रं प्रथमसमयनैरयिकस्य स्थितिः, द्वितीयादि समये तत्स्थिति स्वीकारे तु प्राथम्यधिशेषणमसमञ्जसं स्यात् इति 'अपढमसमय "अहवा णवविहा सव्वजीवा पण्णत्ता' इत्यादि । टीकार्थ-अथवा समस्त जीव इस तरह से भी नौ प्रकार के कहे गये हैं-'तं जहा' जैसे-'पढमसमयणेरड्या अपढमसमयणेरइया पढमसमयतिरिक्खजोणिया अपढमसमयतिरिक्खजोणिया' प्रथम समयनैरयिक अप्रथमसमयनैरयिक, प्रथमसमयतिर्यग्योनिक, अप्रथमसमय तिर्यग्योनिक, 'पढमसमयमणूसा, अपढमसमयमणूसा पढमसमय देवा, अपढम समय देवा' प्रथम समय मनुष्य, अप्रथम समय मनुष्य प्रथम समय देव अप्रथम समय देव और 'सिद्धा य सिद्ध, इनकी कायस्थिति का विचार-'पढमसमयनेरइयाणं भंते !' हे भदन्त ! जो प्रथम समयवर्ती नैरयिक हैं उनकी कायस्थिति का काल कितने तक का होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! प्रथम समयवर्ती नैरयिक की कायस्थिति “एक्कं समयं' एक समय तक की होती है 'अपढमसमयनेरइयस्स णं भंते ! हे भदन्त ! 'अहवा णवविहा सव्व जीवा पण्णत्ता' त्या ટીકાર્થ—અથવા સઘળા જી આ રીતે પણ નવ પ્રકારના કહેવામાં मावेश छ. 'पढमसमयणेरइया; अपढमसमयणेरइया, पढमसमयतिरिक्खजोणिया अपढमसमयतिरिक्खजोणिया' प्रथम समय नै२यि४ मप्रथमसमय नरयि४, प्रथम समय तिय योनि, मप्रथम समय तिययानि४, 'पढम समय मणूसा अपढमसमयमणूसा पढमसमयदेवा, अपढमसमयदेवा' प्रथम समय मनुष्य, मप्रथम समय मनुष्य प्रथम सभय हे मप्रथम सभय हे भने, 'सिद्धाय' सिद्ध એમની કાયસ્થિતિનું કથન 'पढमसमयनेरइयाणं भंते ! मापन ! प्रथमसमयमा पतमान नै२. યિકે છે. તેમની કાયસ્થિતિને કાળ કેટલ કહેવામાં આવેલ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે હે ગૌતમ ! પ્રથમ સમયમાં વર્તમાન નરયિકની यस्थिति 'एक्कं समयं मे समय ५य-तनी डोय छे. 'अपढमसमयनेर । જીવાભિગમસૂત્ર Page #1536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१५३ जीवानां नवविधत्वनिरूपणम् १५२३ नेरइयस्स णं भंते !०, जहन्नेणं दसवाससहस्साई समऊणाई उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइ समऊणाई' अप्रथमसमयनैययिकस्य खलु भदन्त ! • गौतम ! जघन्येन दशवर्षसहस्राणि समयोनानि प्रथमसमयेन हीनानि दशवर्षसहस्राणि जघन्या स्थितिः । एकसमयहीनता च प्रथमसमयेन ज्ञातव्या एवं सर्वत्रापि ज्ञेयानि । उत्कर्षेण त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि समयोनानि । 'पढमसमयतिरिक्खजोणियस्स ण भंते !० एकं समयं प्रथमसमयतिर्यग्योनिकस्य खलु भदन्त १०, भगवानाहगौतम ! एकं समयम् । 'अपढमसमयतिरिक्खजोणियस्स० णं भंते !०, जहन्नेणं अप्रथम समयवर्ती नैरयिक की कायस्थिति कितने काल तक की होती है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'जहन्नेणं दसवाससहस्साई समऊणाई उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइं समऊणाई' हे गौतम ! अप्रथम समयवर्ती जो नैरयिक है उनकी कायस्थिति कम से कम तो एक समय हीन १० हजार वर्ष तक की होती है और अधिक से अधिक एक समय हीन तेतीस सागरोपम तक की होती है । इसी प्रकार से सर्वत्र समझना चाहिये 'पढमसमयतिरिक्खजोणिए णं भंते !' हे भदन्त ! प्रथम समयवर्ती तिर्यग्योनिक जीवों की कायस्थिति कितनी होती है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! प्रथम समयवर्ती तिर्यग्योनिक जीव की कायस्थिति 'एक्कं समयं' एक समय की होती है 'अपढम समय तिरिक्खजोणियस्स भंते !' हे भदन्त ! अप्रथम समयवर्ती तिर्यग्योनिक जीव की कायस्थिति कितनी होती है ? उत्तर में इयस्स णं भते' डे सावन् ! मप्रथमसमयमा पतमान २यिनी ॥यસ્થિતિ કેટલા કાળ પર્યન્તની હોય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે है-'जहण्णेणं दसवाससइस्साई सम ऊणाई उक्कोसेणं तेत्तीस सागरोवमाइं समऊणाई' 3 गौतम ! मप्रथमसमयवती २ नैयि४ छ तभनी स्थिति ઓછામાં ઓછી એક સમય હીન ૧૦ દસ હજાર વર્ષ પર્યન્તની હોય છે. અને વધારેમાં વધારે એક સમય હીન તેત્રીસ સાગરેપમ પર્યન્તની હોય છે. से प्रभारी मधेस सभ७ से. 'पढमसमयतिरिक्खजोणिएणं भते !' ભગવદ્ ! પ્રથમ સમયાવતિ તિય ગેનિક જીવોની કાયસ્થિતિને કાળ કેટલે હોય છે. આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે-હે ગૌતમ ! પ્રથમ સમય वती तिय योनि पनी आयस्थिति 'एक्कं समयं' ये समयानी डाय छे. 'अपढमसमयतिरिक्खजोणियस्स णं भते' 3 मावन् ! मप्रथम समयपति તિનિક જીવની કાયસ્થિતિ કેટલી હોય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી જીવાભિગમસૂત્ર Page #1537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५२४ जीवाभिगमसूत्रे खुडागं भवग्गहणं समऊणं- उकोसेणं-वणस्सइ कालो' प्रथमसमयतिर्यग्योनिकस्य खलु भदन्त !० गौतम ! जघन्येन क्षुल्लकं भवग्रहणं समयोनम्-उत्कर्षेण वनस्पतिकालः । 'पढमसमयमणूसेणं भंते !० एकं समयं प्रथमसमयमनुष्यस्य खलु भदन्त !० प्रथमसमयमनुष्य इति कालतः कियचिरं भवति ? भगवानाह-गौतम ! एक समयं स्थितिः 'अपढमसमययणसेणं भंते १०' अप्रथमसमयमनुष्यस्य खलु भदन्त ! अप्रथमसमयमनुष्य इति कालतः कियच्चिरं भवतीति प्रश्नः ? भगवानाह-गौतम ! 'जहन्नेणं खुडागं भवग्गहणं समऊणं' जघन्येन क्षुल्लकं भवग्रहणं समयोनम्। 'उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाइंपुवकोडि पुहुत्तमम्भहियाई' उत्कर्षण पल्योपमानि पूर्वकोटि पृथक्त्वाऽभ्यधिकानि-इति । 'देवे जहा णेरइए' देवो प्रभु कहते हैं-'जह. खुड्डागं भवग्गहणं समऊणं उक्कोसेणं वणस्सइ कालो' हे गौतम ! अप्रथमसमयवर्ती तिर्यग्योनिक जीव की कायस्थिति कम से कम क्षुद्र भवग्रहण रूप होती है और अधिक से अधिक वनस्पति काल प्रमाण अनन्त काल की होती है 'पढमसमय मणुस्से णं भंते' हे भदन्त ! प्रथम समयवर्ती मनुष्य की कायस्थिति कितनी होती है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'एक्कं समयं' हे गौतम ! प्रथमसमयवर्ती मनुष्य की कायस्थिति एक समय की होती है 'अपढम समय मणुस्से णं भंते ! हे भदन्त ! अप्रथम समयवर्ती मनुष्य की कायस्थिति कितनी होती है ? हे गौतम ! अप्रथम समयवता मनुष्य की कायस्थिति-'जह खुड्डागं भवगहणं समऊणं' जघन्य से एक समय कम क्षुद्र भवग्रहण रूप होती है और 'उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई पुव्वकोडि पुहुत्तमभहियाई' उत्कृष्ट से वह पूर्वकोटि पृथक्त्व अधिक छ 'जहण्णेणं खुड्डागं भवग्गहणं समऊणं उक्कोसेणं वणस्सइ कालो' गौतम ! અપ્રથમ સમયવતી તિર્યનિક જી ઓછામાં ઓછા શુદ્ર ભવ ગ્રહણરૂપ હોય છે અને વધારેમાં વધારે વનસ્પતિકાળ પ્રમાણ અર્થાત્ અનંત કાળ अमाय डाय छे. 'पढमसमयमणूसेणं भंते !' सावन् ! प्रथम समयवती મનુષ્યની કાયસ્થિતિ કેટલી હોય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુત્રી કહે છે કે एक्क समयं' 3 गोतम प्रथमसमयवती मनुष्यनी अयस्थिति मे समयनी डाय छे. 'अपढमसमयमणूसेणं भंते ! 'मापन प्रथमसमयवती भनुध्यनी કાયસ્થિતિ કેટલી હોય છે ? હે ગૌતમ ! અપ્રથમ સમયવતી મનુષ્યની કાય स्थिति 'जहण्णेणं खुडूडागं भवग्गहण समऊणं' धन्यथी से समय में क्षुद्र म अड ३५ डाय छे. मने 'उकोसेणं तिन्नि पलिओवमाइं पुव्वकोडिपुहुत्तमभहियाई' थी ते पूर्व र पृथ५.१ अधिए पक्ष्यापभनी डाय छ. 'देवे जहा गैरइए' वानी स्थिति नयिोनी स्थिति प्रमाणे જીવાભિગમસૂત્ર Page #1538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. १० सू.१५३ जीवानां नवविधत्वनिरूपणम् १५२५ यथा नैरयिकः प्रथमसमयदेवः एकं समयं यावत् स्थितिमान् कालतः - अप्रथमसमय देवः : कालतः कियच्चिरं भवतीति प्रश्ने भगवानाह - गौतम ! जघन्येन दशवर्षसहस्राणि समयोनानि उकर्षेण त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि समयोनानि इति । 'सिद्धे णं भंते ! ० ' सिद्धः खलु भदन्त ! ' सिद्धे ति कालओ केवच्चिरं होई' सिद्ध इति कालतः कियच्चिरं भवति ? भगवानाह - गौतम ! 'साईए अपज्जवसिए' सादिकोsपर्यवसितः अपर्यवसितत्वादेवाऽस्य स्थितेः कालतः प्रमाणं कियच्चिरमिति शङ्काऽपनुन्ना । प्रथमसमयनारकादीनामन्तरं दर्शयितुमाह - 'पढमसमय णेरइयस्स णं भंते ! अंतरं कालओ केवच्चिरं होइ ?' प्रथमसमयनैरयिकस्य खलु कालतोऽन्तरं कियच्चिरं भदन्त ! भगवानाह - 'गोयमा ! जहन्नेणं दसवास सहरसाइ अंतोमुहुत्तमम्भहियाई' गौतम ! जघन्येन दशवर्षसहस्राण्यन्तर्मुहूर्ताऽभ्यधिकानि, 'उक्कोसेणं वणस्सइकालो' उत्कर्षेण वनस्पतिकालः, स च प्रागुक्तः कतिधा । 'अपढमसमयनेरइयस्स णं भंते ! अंतरं कालओ केवच्चिरं होई' अप्रथमसमय तीन पल्योपम की होती है 'देवे जहा णेरइए' देवों की कार्यस्थिति नैरयिकों जैसी होती हैं 'सिद्धेणं भंते! सिद्धेत्ति कालओ केवच्चिरं होइ' हे भदन्त ! सिद्ध की कार्यस्थिति कितनी होती है ? हे गौतम ! सिद्ध की कायस्थिति 'सादीए अपज्जबसिए' सादि अपर्यवसित होती है 'पदमसमय नेरइयस्स णं भंते ! अंतरं कालओ केवच्चिरं होई' हे भदन्त ! प्रथम समयवतीं नैरयिक का अन्तर काल की अपेक्षा कितना होता है ? हे गौतम! 'जहण्णेणं दसवाससहस्साई अंतोमुहुत्तमम्भहियाई' प्रथम समयवर्ती नैरयिक का अन्तर जघन्य से तो एक अन्तमुहूर्त अधिक १० हजार वर्ष का होता है और 'उक्कोसेणं वणस्सs कालो' उत्कृष्ट के वनस्पति काल प्रमाण अनन्त काल का होता है । छे. 'सिद्धे णं भते सिद्धेत्ति कालओ केवच्चिरं होई' हे गौतम ! सिद्धनी કાયસ્થિતિ કેટલી હાય છે ? હે ગૌતમ ! સિદ્ધોની કાયસ્થિતિ 'सादीए अपज्जवसिए' साहि मयर्यवसित होय छे. 'पढमसमयनेरइयस्स ण' भते ! अंतरं कालओ' हे भगवन् ! प्रथम सभयवर्ती नैरयिउनु म ंतर आजू ની અપેક્ષાથી કેટલું હોય છે ? હે ગૌતમ ! પ્રથમ સમયવતી નૈયિકનુ‘ अ ंतर 'जहण्णेणं दसवास सहस्साई अंतोमुहुत्तमव्भहियाई' નૈયિકનું અંતર જઘન્યથી તે એક અંતર્મુહૂત વધારે દસ હજાર વર્ષનું होय छे भने 'उक्कोसेण' वणस्सइकालो' उत्सृष्टथी वनस्पतिक्षण प्रभाणु अनंत प्रथम समय वर्ती જીવાભિગમસૂત્ર Page #1539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५२६ जीवाभिगमसूत्रे नैरयिकस्य खलु भदन्त कालतः कियच्चिरं भवत्यन्तरम् ? गौतम ! 'जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं-उक्कोसेणं वणस्सइकालो' जघन्योत्कर्षाभ्यामन्तर्मुहूर्त वनस्पतिकालश्च । 'पढमसमय तिरिक्खजोणियस्स णं भंते ! अंतरं कालओ ० ' प्रथमसमयतिर्यग्योनिकस्य खलु भदन्ताऽन्तरं कालतः ?, भगवानाह - गौतम ! ' जहन्नेणं दो खुड्डागाईं भवग्गहणाई समऊणाई' जघन्येन द्वे क्षुल्लके भवग्रहणे समयोने समयैकहीन भवद्वयग्रहणमित्यर्थः । 'उक्कोसेणं वणस्सइकालो' उत्कर्षतो वनस्पतिकालो विज्ञेयः । 'अपढमसमय तिरिक्खजोणियस्स णं भंते ! अंतरं कालओ' अप्रथम 'अपढमसमयणेरइयस्स णं भंते ! अंतरं कालओ केवच्चिरं होई' हे भदन्त ! अप्रथमसमयवर्ती नैरयिक का अन्तर काल की अपेक्षा कितना होता है ? हे गौतम ! अप्रथमसमयवर्ती नैरयिक का अन्तर 'जहणणेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो' जघन्य से एक अन्त मुहूर्त्त का होता है और उत्कृष्ट से वह वनस्पतिकाल प्रमाण अनन्त काल का होता है 'पढमसमयतिरिक्खजोणियस्स णं भंते ! अंतरं कालओ केवच्चिरं होइ' हे भदन्त ! प्रथम समयवर्ती तिर्यग्योनिक जीव का अन्तर काल की अपेक्षा कितना होता है ? हे गौतम ! प्रथम समयवर्ती तिर्यग्योनिक जीव का अन्तर 'जहणणेणं दो खुड्डागाईं भवग्गहणाई समऊणाई' जघन्य से एक समय कम दो क्षुद्रभव ग्रहण रूप होता है और 'उक्कोसेणं वणष्फइकालो' उत्कृष्ट से वह वनस्पतिकाल प्रमाण अनन्तकाल का होता है 'अपढमसमय तिरिक्ख जोणियस्स णं मंते ! अंतरं कालओ केवच्चिरं होई' हे भदन्त ! अप्रथम आजनु' होय छे ? 'अपढमसमयणेरइयस्स णं भरते ! अंतर कालओ केवच्चिर' होइ હે ભગવન્ અપ્રથમસમયવતી નૈયિકનું અંતર કાળની અપેક્ષાથી કેટલુ હોય છે ? हे गौतम! अ प्रथम सभयवर्ती नैरयिउनु तर 'जहण्णे ण ं अतोमुहुत्तं उक्कोसेण वणस्सइ कालो' ४धन्यथी तो अंतर्भुतनुं होय छे, भने उत्कृष्टथी वनस्पति आज प्रमाणु अनंतअजनु' होय छे. 'पढमसमयतिरिक्खजोणियस्स जं भते ! अंतरं कालओ केवच्चिरं होइ' डे लगवन् ! प्रथमसभयवर्ती तिर्यग्योनि જીવનુ અંતર કાળની અપેક્ષાથી કેટલુ હાય છે? હે ગૌતમ ! પ્રથમ સમયવતી तिर्यग्योनि लवनुमंतर 'जहणेण' दो खुड्डागाईं भवग्गहणाईं समऊणाई' धन्यथी ये सभय उभ मे क्षुद्रभव ग्रहण ३५ होय छे भने 'उक्कोसेण वणस्सइ कालो' उत्सृष्टथी ते वनस्पति डास प्रमाणु अनंतभजनु' होय छे. 'अपढमसमयतिरिक्खजोणियस्स णं भते ! अंतरं कालओ केवच्चिरं होइ' हे भगवन् ! प्रथभसमय જીવાભિગમસૂત્ર Page #1540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१५३ जीवानां नवविधत्वनिरूपणम् १५२७ समयतिर्यग्योनिकस्य खलु भदन्त ! अन्तरं कियच्चिरम् ? भगवानाह-गौतम ! 'जहन्नेणं खुड्डागं भवग्गहणं समयाहियं' जघन्येन क्षुल्लकं भवग्रहणं सयाधिकम् । 'उक्कोसेणं सागरोवमसयपुहुत्तं साइरेगे' उत्कर्षेण सागरोपमशतपृथक्त्वं सातिरेकम् । 'पढमसमयमणूसस्स जहा पढमसमयतिरिक्खजोणियस्स' प्रथमसमय विशेषणवतो मनुष्यस्य-तिर्यग्योनिकस्य साम्यात् द्वे क्षुल्लके भवग्रहणे समयोने जघन्येनोत्कर्षतो वनस्पतिकालं यावदन्तरं ज्ञेयम् । 'अपढमसमयमणूसस्स णं भंते ! अंतरं कालओ० ?' अप्रथमसमयमनुष्यस्य खलु भदन्त ! कालतः कियच्चिर मन्तरम् ? भगवानाह-गौतम ! 'जहन्नेणं खुडागं भवग्गहण समयाहियं जघन्येन समयवर्ती तिर्यग्योनिक जीव का अन्तर काल की अपेक्षा कितना होता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं हे गौतम ! अप्रथम समयवर्ती तिर्यग्योनिक जीव का अन्तर काल की अपेक्षा 'जहन्नेणं खुड्डागं भवग्गहणं समयाहियं उक्कोसेणं सागरोवमसयपुहुत्तं साइरेगं' कम से कम एक समय अधिक क्षुद्र भवग्रहण रूप होता है और अधिक से अधिक कुछ अधिक सागरोपमशतपृथक्त्व रूप होता है। 'पढमसमय मणू सस्स जहा पढमसमयतिरिक्खजोणियस्स' प्रथम समयवर्ती मनुष्य का काल की अपेक्षा अन्तर जघन्य से एक समय कम दो क्षुल्लक भव ग्रहण रूप होता है और उत्कृष्ट से वनस्पति काल प्रमाण अनन्त काल का होता है । 'अपढमसमयमणूसस्स णं भंते ! अंतरं कालओ' हे भदन्त ! अप्रथमसमयवर्ती मनुष्य का अन्तर काल की अपेक्षा कितना होता है ? हे गौतम ! अप्रथमसमयवर्ती मनुष्य का अन्तर વતિ તિર્યનિક જીવનું અંતર કાળની અપેક્ષાથી કેટલું હોય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે-હે ગૌતમ! અપ્રથમ સમયવતી તિર્યनिनु मत२ जना अपेक्षाथी 'जहण्णेणं खुड्डागं भवग्गहणं समयाहिये उक्कोसेणं सागरोवमसयपुहुत्तं साइरेग' माछामा छ। ४ समय पधारे ક્ષુદ્રભવ ગ્રહણ રૂપ હોય છે. અને વધારેમાં વધારે કંઈક વધારે સાગરોપમ शत पृथत्व ३५ डायछे. 'पढसमयमणूसस्स जहा पढमसमयतिरिक्खजोणियस्स' પ્રથમ સમયવતી મનુષ્યનું અંતર કાળની અપેક્ષાથી જઘન્યથી એક સમય ઓછા બે મુદ્દભવ ગ્રહણ રૂપ હોય છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી વનસ્પતિકાળ પ્રમાણ मनात नु डाय छे. 'अपढमसमयमणूसस्स णं भंते ! अंतरं कालओ केवच्चिरं होइ' लगवन् मप्रथमसमयपति मनुष्यनु मत२ जनी अपेक्षाथी કેટલું હોય છે? હે ગૌતમ! અપ્રથમસમયનતિ મનુષ્યનું અંતર કાળની अपेक्षाथी 'जहण्णेणं खुड्डागं भवगहणं समयाहियं उक्कोसेणं वणस्सइकालो' ४५ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५२८ जीवाभिगमसूत्र क्षुल्लकं भवग्रहणं समयाधिकम्, 'उक्कोसेणं वणस्सइकालो' उत्कर्षतो वनस्पतिकालः । 'पढमसमयदेवस्स जहा पढमसमयनेरइयस्स' प्रथमसमयदेवस्य यथाऽऽस्ते प्रथमसमयनैरयिकस्य, जघन्येन दशवर्षसहस्राण्यन्तर्मुहूर्ताभ्यधिकानि उत्कर्पतो वनस्पतिकालं यावदन्तरं भवतीति । 'अपढमसमयदेवस्स जहा अपढमसमय नेरइयस्स' अप्रथमसमयदेवस्य यथाऽप्रथमसमयनैरयिकस्य जघन्येनान्तर्मुहूतमुत्कर्षेण वनस्पतिकालं यावदन्तरम् । 'सिद्धस्स णं भंते ! अंतरं कालओ केवच्चिरं होइ' सिद्धस्य खलु भदन्त ! कालतः कियच्चिरमन्तरम् ? भगवानाहगौतम ! साईयस्स अषजवसियस्स पत्थि अंतरं' सिद्धस्य सादिकस्याऽपर्यवसिकाल की अपेक्षा 'जहण्णेणं खुड्डागंभवग्गहणं समयाहियं उक्कोसेणं वणस्सइकालो' जघन्य से एक समय अधिक क्षुद्र भवग्रहण रूप होता है उत्कृष्ट से बनस्पतिकाल प्रमाण अनन्तकाल का होता है 'पढमसमयदेवस्स जहा पढमसमयनेरइयस्स' प्रथमसमयवर्ता देव का अन्तर काल की अपेक्षा जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त अधिक १० हजार वर्ष का होता है और उत्कृष्ट से वनस्पतिकाल प्रमाण अनन्तकाल का होता है । तथा-'अपढमसमय देवस्स जहा अपढमसमयनेरइयस्स' अप्रथमसमयवर्ती नैरयिक के अन्तर की तरह अप्रथमसमयवर्ती देव का काल की अपेक्षा अन्तर होता है तथा च अप्रथमसमयवर्ती देव का अन्तर जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का होता है और उत्कृष्ट से वनस्पतिकाल प्रमाण अनन्त काल का होता है 'सिद्धस्स णं भंते ! अंतरं कालओ केवच्चिरं होई' हे भदन्त ! सिद्ध का अन्तर काल की अपेक्षा कितना होता है ? हे गौतम ? सिद्ध सादि अपर्यवसित होते ન્યથી તો એક સમય વધારે ક્ષુદ્રભવ ગ્રહણ રૂપ હોય છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી वनस्पति प्रमाण मानतानु डाय छे. 'पढससमयदेवस्स जहा पढमसमय नेर इयस्स' प्रथम समयपति हेवनु मात२ ४ानी अपेक्षाथी ४५न्यथी से અંતર્મુહૂર્ત વધારે ૧૦ દસ હજાર વર્ષનું હોય છે અને ઉત્કૃષ્ટથી વનસ્પતિ ॥ प्रमाण मानत न डाय छे. तया 'अपढमसमयदेवस्स जहा अपढमसमय नेरइयस्स' प्रथम समयवती नै२यिडीना मत२नाथन प्रमाणे मप्रथम સમયવતી દેવેનું અંતર કાળની અપેક્ષાથી હોય છે. તે આ પ્રમાણે–અપ્રથમ સમયવતી દેવેનું અંતર જઘન્યથી એક અંતમુહૂર્તનું હોય છે. અને Benी वन२५ति प्रभार मनात नुहोय छे. 'सिद्धाणं भंते ! अंतरं कालओ केवच्चिरं होई'हे भगवन् ! सिद्धोनु मत२ जनी अपेक्षाथी કેટલું હોય છે? હે ગૌતમ ! સિદ્ધ સાદિ અપર્યવસિત હોય છે. તેથી એક જીવાભિગમસૂત્ર Page #1542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१५३ जीवानां नवविधत्वनिरूपणम् १५२९ तस्य नास्त्यन्तरम् अपर्यवसितत्वात् । सम्प्रति प्रथमसमयकानामल्पबहुत्वं दर्शयति 'एएसि णं भंते ! पढमसमयनेरइयाणं पढमसमयतिरिक्खजोणियाणं-पढमसमयमणूसाणं-पढमसमयदेवाण य कयरेकयरेहितो०' एतेषां खलु भदन्त ! प्रथमसमयनैरयिक १ तिर्यग्योनिक २ मनुष्याणां प्रथमसमय देवानाञ्च कतरेकतरेभ्यः ? 'गोयमा ! सव्वत्थोवा पढमहैं अतः एक बार सिद्ध हो जाने पर फिर वह सिद्ध अवस्था छूटती नहीं हैं इसलिये यहां अन्तर नहीं आता है एक बार एक अवस्था के प्राप्त हो जाने पर और उसके छूट जाने पर पुनः उसी अवस्था को प्राप्त करने में जो काल का व्यवधान होता है उसी का नाम अन्तर है ऐसी अन्तरस्थिति सिद्धों में नहीं होती है यही वात 'सिद्धस्स सादीयस्स अपज्जवसियस्स नत्थि अंतरं' इस सूत्र पाठ द्वारा प्रकट की गई है। ___ इनके अल्पबहुत्व का विचार-यहां यह चार प्रकार का कहा गया है प्रथम प्रकार का अल्पबहुत्व इस प्रकार से है ‘एएसि णं भंते ! पढमसमय नेरइयाणं पढमसमयतिरिक्खजोणियाणं, पढमसमय मणूसाणं पढमसमय देवाण य कयरे कयरेहितो २' हे भदन्त ! इन प्रथम समयवर्ती नैरयिकों के प्रथम समयवता तिर्यञ्चों के, प्रथम समय वर्ती मनुष्यों के, और प्रथम समयवर्ती देवों के बीच में कौन किसकी अपेक्षा अल्प हैं कौन किनकी अपेक्षा बहुत हैं ? कौन किसकी अपेक्षा तुल्य हैं ? और कौन किनकी अपेक्षा विशेषाधिक हैं ? इसके उत्तर વાર સિદ્ધ થયા પછી તે સિદ્ધ અવસ્થા છૂટી જતી નથી. તેથી તે અવસ્થામાં અંતર હેતું નથી. એક વખત એક અવસ્થા પ્રાપ્ત થયા પછી તે છૂટી જાય ત્યારે ફરીથી તે અવસ્થા પ્રાપ્ત કરવામાં જે કાળનું વ્યવધાન હોય છે તેનું નામ અંતર કહેવામાં આવેલ છે. એ પ્રમાણેની સ્થિતિ અંતરની સિદ્ધોમાં હોતી નથી. से पात 'सिद्धस्स सादीयस्स अपज्जवसियस्स नत्थि अंतरं' या सूत्रपाठ દ્વારા પ્રગટ કરવામાં આવેલ છે. તેમના અલ્પ બહત્વનું કથન– અહીયાં તેમનું અ૫ બહત્વ ચાર પ્રકારનું કહેવામાં આવેલ છે. તે ४ी प्रथम प्रा२नु २०६५ मात्र २प्रमाणे छ.-'एएएसिणं भंते पढमसमय नेरइयाण पढमसमयतिरिक्खजोणियाणं, पढमसमयमणूसाणं पढमसमयदेवाण य कयरे कयरे हितो' भगवन् २मा प्रथम समयति नैयिामा प्रथम समय વતિ તિર્યમાં, પ્રથમ સમયાવતિ મનુષ્યમાં, અને પ્રથમ સમયાવતિ દેવામાં કેણુ કેના કરતાં અલ્પ છે? કે કેના કરતાં વધારે છે? કે કેની બરો जी० १९२ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५३० जीवाभिगमसूत्रे समयमणुस्सा' गौतम ! सर्वस्तोकाः प्रथमसमयमनुष्याः, 'पढमसमयणेरइया असंखेज्जगुणा' प्रथमसमयनैरयिकाः प्रथमसमयमनुष्येभ्योऽसंख्येयगुणाऽधिकाः, 'पढमसमयदेवा असंखेजगुणा' एभ्यः प्रथमसमयदेवा असंख्येयगुणाः, 'पढमसमयतिरिक्खजोणिया असंखेजगुणा' प्रथमसमयतिर्यग्योनिकाः पूर्वेभ्योऽसंख्येयगुणा अधिकाः (प्रथममल्पबहुलम्)। अथाऽप्रथमसमयस्थानमाह-द्वितीयमेतत्'एएसिणं भंते ! अपढमसमयनेरइयाणं-अपढमसमयतिरिक्खजोणियाण-अपढमसमयमणूसाणं-अपढमसमयदेवाण य कयरे कयरेहितो०' एतेषां खलु भदन्त ! अप्रथमसमयकानां नैरयिक-तिर्यग्योनिक-मनुष्याणां देवानां च कतरे कतरेभ्यः' में प्रभु कहते है-'गोयमा ! सव्वत्थोवा पढमसमय मणूसा' हे गौतम ! प्रथम समयवर्ती जो मनुष्य हैं वे सबसे कम हैं । इनकी अपेक्षा जो 'पढमसमयणेरइया' प्रथम समयवर्ती नैरयिक हैं वे 'असंखेज्जगुणा' असंख्यातगुणें अधिक हैं । इनकी अपेक्षा 'पढमसमय देवा असंखेज गुणा' प्रथमसमयवर्ती जो देव हैं वे असंख्यातगुणें अधिक हैं । इनकी अपेक्षा जो 'पढमसमय तिरिक्खजोणिया असंखेज्जगुणा' प्रथम समय वर्ती तिर्यग्योनिक जीव है वे असंख्यातगुणें अधिक हैं। द्वितीय प्रकार का अल्पबहुत्व इस प्रकार से है 'एएसि णं अपढमसमयणेरइयाणं अपढमसमयतिरिक्खजोणियाणं अपढमसमयमणुस्साणं अपढमसमयदेवाण य कयरे कयरेहिंतो० २' हे भदन्त ! इन अप्रथमसमयवर्ती नैरयिकों के अप्रथमसमयवर्ती तिर्यग्योनिकों के, अप्रथमसमयवर्ती मनुष्यों के और अप्रथम समयवर्ती देवों के बीच में कौन किनकी अपेक्षा अल्प हैं બર છે? અને કેણ કેના કરતાં વિશેષાધિક છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ४ छ ॐ 'गोयमा सव्वत्थोवा पढमसमयमणूसा' गौतम प्रथम समयबति २ मनुष्य छ तेरा सौथी माछ। छ. तमना ४२i 2 'पढमसमयनेरइया' प्रथम समयपति नरयि। छ तेसो 'असंखेज्जगुणा' असण्यात! वधारे छ. तेन। ४२तi 'पढमसमयदेवा असंखेज्जगुणा' प्रथमसमयपति र हेवे। छ तेसो असभ्याता धारे छे. तेना ४२ता को 'पढमसमयतिरिक्खजोणिया असंखेजगुणा' 24प्रथम समयपति तिय-योनि ०१ छ. ते मसभ्याता धारे छ. બીજા પ્રકારનું અલ્પ બહુત્વ આ પ્રમાણે છે. 'एएसि णं अपढमसमयणेरइयाणं अपढमसमयतिरिक्खजोणियाणं अपढमसमयमणूसाण अपढमसमयदेवाण य कयरे कयरेहितो.' 3 लावन् । અપ્રથમસમયેવતી નરયિકમાં અપ્રથમ સમયવતી તિર્યાનિકેમાં અપ્રથમ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१५३ जीवानां नवविधत्वनिरूपणम् १५३१ भगवानाह-'गोयमा ! सव्वत्थोवा अपढमसमयमणूसा' सर्वस्तोका अल्पा-अप्रथ मसमयमनुष्याः 'अपढमसमयणेरइया असंखेजगुणा अपढमसमयदेवा असंखेज्जगुणा अपढमसमयतिरिक्खजोणिया अणंतगुणा' पूर्वपूर्वेभ्यः क्रमशः परे परेऽप्रथमसमयनैरयिकाः अप्रथमसमयदेवाः असंख्येयगुणा भवन्ति । ततोऽपि अप्रथमसमयतिर्यग्योनिका अनन्तगुणा भवन्ति ! अथ तृतीयमल्पबहुत्वम्-'एएसि णं भंते ! पढमसमयनेरइयाणं-अपढमसमयनेरइयाण य कयरे कयरेहितो.' एतेषां खलु भदन्त ! प्रथमसमयनैरयिकाणामप्रथमसमयनैरयिकाणां च कतरे कौन किसकी अपेक्षा बहुत हैं ? कौन किसके बराबर हैं ? और कौन किसकी अपेक्षा विशेषाधिक हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं'गोयमा ! सव्वत्थोवा अपढमसमयमणूसा' हे गौतम ! सब से कम अप्रथमसमयवर्ती मनुष्य हैं। इनकी अपेक्षा 'अपढमसमयणेरड्या असंखेज्जगुणा' जो अप्रथमसमयवर्ती नैरयिक हैं वे असंख्यातगुणे अधिक हैं । इनकी अपेक्षा 'अपढम समय देवा असंखेज्जगुणा' जो अप्रथम समयवता देव हैं वे असंख्यातगुणें अधिक हैं इनकी अपेक्षा जो 'अपढम समयतिरिक्खजोणिया अणंतगुणा०' अप्रथम समयवर्ती तिर्यग्योनिक जीव हैं वे अनन्तगुणें अधिक हैं। तृतीय प्रकार का अल्पबहुत्व इस प्रकार से है-'एएसि णं भंते ! पढमसमय. नेरइयाणं अपढमसमयणेरइ० य कयरे० २' हे भदन्त ! इन प्रथम समयवर्ती नैरयिकों के और अप्रथम समयवर्ती नैरयिकों के बीच में कौन किसकी अपेक्षा अल्पादि विशेषणों वाले हैं ? इसके उत्तर સમયવતી મનુષ્યમાં અને અપ્રથમસમયવતી દેવામાં કેણ કેના કરતાં અલ્પ છે? કોણ કેના કરતાં વધારે છે? કેણ કેની બરાબર છે? અને કેણ કેના કરતાં વિશેષાધિક છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ગૌતમસ્વામીને ४ छ -गोयमा सव्वत्थोवा अषढमसमयमणूस' गौतम सौथी माछ। मप्रथम सभयती मनुष्य छे. तेना ४२di 'अपढमसमयनेरइया असंखेज्जगुणा' જે અપ્રથમસમયવતી નરયિક છે તેઓ અસંખ્યાતગણું વધારે છે. તેના ४२di 'अपढमसमयदेवा असंखेज्जगुणा' २५प्रथमसभयती छे ते मसभ्यात पधारे छ. तेना ४२di रे 'अपढमसमयतिरिक्खजोणिया अणत ” અપ્રથમ સમયવતી તિર્યંગ્યનિક જીવ છે, તેઓ અનંતગણા વધારે છે. ત્રીજા પ્રકારનું અપ બહુત આ પ્રમાણે છે. 'एएसि ण भते पढमसमय० नेरइयाण अपढमसमयनेरइयाण कयरे कयरे' હે ભગવન આ પ્રથમસમયવતી નિરયિક અને અપ્રથમસમયવતી નેર જીવાભિગમસૂત્ર Page #1545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५३२ जीवाभिगमसूत्रे कतरेभ्योऽल्पा वा० ? 'गोयमा ! सव्वत्थोवा पढमसमयणेरइया-अपढमसमयणेरइया असंखेजगुणा' गौतम ! सर्वस्तोकाः प्रथमसमयनैरयिकाः, अप्रथमसमय नैरयिका असंख्येयगुणाधिकाः। तथा 'एएसिणं भंते ! पढमसमयतिरिक्खजोणियाणं-अपढमसमयतिरिक्खजोणियाण य कयरे कयरेहितो०' एतेषां खलु भदन्त ! प्रथमसमयतिर्यग्योनिकानामप्रथमसमयतिर्यग्योनिकानां च कतरे कतरेभ्योऽल्पा वा०' भगवानाह-'गोयमा ! सव्वत्थोवा पढमसमयतिरिक्खजोणियाअपढमसमयतिरिक्खजोणिया' गौतम ! सर्वेभ्यः स्तोकाः प्रथमसमयतिर्यग्योनिकाः अप्रथमसमयतिर्यग्योनिकास्तु 'अणंतगुणा' अनन्तगुणाधिकाः संप्रति चतुर्थाऽल्पबहुत्वम्-'मणुयदेव-अप्पाबहुयं जहा नेरइयाणं' मनुष्य देवाल्पबहुत्वं यथा नैरयिमें प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! इनके बीच में सब से कम प्रथम समय वर्ती नैरयिक हैं और इनकी अपेक्षा जो अप्रथम समयवर्ती नैरयिक हैं वे असंख्यातगुणे अधिक हैं इसी तरह से प्रथम समयवर्ती जो तिर्यग्योनिक जीव हैं वे सबसे कम हैं और इनकी अपेक्षा जो अप्रथम समयवर्ती तिर्यग्योनिक जीव हैं वे अनन्तगुणें अधिक हैं। प्रथम समय वर्ती मनुष्य सब से कम हैं और इनकी अपेक्षा जो अप्रथम समयवर्ती मनुष्य हैं वे असंख्यातगुणे अधिक हैं इसी प्रकार से प्रथमसमयवर्ती जो देव हैं वे प्रथम समयवर्ती देवियों की अपेक्षा कम हैं और इनकी अपेक्षा अप्रथम समयवर्ती जो देव हैं वे असंख्यातगुणें अधिक हैं। चतुर्थ प्रकार का अल्पवहत्व इस प्रकार से है-'एतेसि णं भते ! યિકોમાં કણ કેના કરતાં અલ્પ છે? અને કેણ કેની બરોબર છે? કોણ કેનાથી વધારે છે? અને કેણ કેનાથી વિશેષાધિક છે. આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે–હે ગૌતમ ! આ બધામાં સૌથી ઓછા પ્રથમ સમયવતી નરયિકે છે. અને તેના કરતાં અપ્રથમ સમય વતી નરયિકે છે, તેઓ અસંખ્યાત ગણું વધારે છે. એ જ પ્રમાણે પ્રથમ સમયવતી જે તિર્યનિક જીવે છે. તેઓ સૌથી ઓછા છે. અને તેના કરતાં જે અપ્રથમવત તિયનિક જીવ છે તેઓ અનંતગણું વધારે છે. પ્રથમ સમયવત મનુષ્ય સૌથી ઓછા છે. અને તેના કરતાં અપ્રથમસમયવત જે મનુષ્ય છે તેઓ અસંખ્યાતગણ વધારે છે. એ જ પ્રમાણે પ્રથમ સમયવતી જે દે છે તેઓ અપ્રથમસમય વતી દેવિયેના કરતા અ૮૫ છે. અને તેના કરતાં પણ અપ્રથમ સમયવતી જે દેવે છે તેઓ અસંખ્યાતગણા વધારે છે. ચોથા પ્રકારનું અ૫ બહત્વ આ પ્રમાણે છે.'एएसि णं भते पढमसमयनेरइयाणं पढमसमयतिरिक्खजोणियाणं पढमसमय જીવાભિગમસૂત્રા Page #1546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१५३ जीवानां नवविधत्वनिरूपणम् १५३३ काणाम् प्रथमाऽप्रथममनुष्याणां प्रथमाः स्तोकाः अप्रथमेऽसंख्येयगुणाधिका यथा मनुष्या देवा अपि ज्ञेयाः। सम्प्रति-प्रथमसमयनैरयिकादारभ्य सिद्धान्तानामल्पबहुत्वम्-'एएसि णं भंते ! पढमसमयनेरइयाणं-पढमसमयतिरिक्खजोणियाणंपढमसमयमणूसाणं पढमसमयदेवाणं, अपढमसमयनेरइयाणं-अपढमसमयतिरिक्खजोणियाणं-अपढमसमयदेवाणं-सिद्धाण य कयरेकयरेहितो अप्पा वा जाव विसेसाहिया' प्रथमसमयकानां नैरयिक-तिर्यग्योनिक-मनुष्य देवानाम्, अप्रथमसमयकानामप्येतेषां खलु भदन्त ! सिद्धानां च कतरेकतरेभ्योऽल्पावा यावद्विशेषाधिका वेति प्रश्नः ? भगवानाह-'गोयमा ! सव्वत्थोवा पढमसमयमणुस्सा अपढमसमयमणुस्सा असंखेजगुणा-पढमसमयनेरइया असंख्येयगुणा- पढमपढमसमय णेरइ० पढमस० तिरिक्खाजोणियाणं पढमसमय मणूसाणं पढमसमय देवाणं अपढम समयनेरइयाणं अपढमसमय तिरिक्खजोणियाणं अपढमसमयमणूसाणं अपढमसमय देवाणं सिद्धाण य कयरे० ?' हे भदन्त ! इन प्रथम समयवर्ती नैरयिकों के, प्रथम समयवर्ती तिर्यश्चों के, प्रथम समयवर्ती मनुष्यों के, प्रथम समयवर्ती देवों के, अप्रथम समयवर्ती नैरयिकों के अप्रथम समयवर्ती तिर्यञ्चों के, अप्रथम समयवर्ती मनुष्यों के, अप्रथम समयवर्ती देवों के और सिद्धों के बीच में कौन जीव किन जीवों की अपेक्षा अल्प हैं ? कौन जीव किनकी अपेक्षा बहुत हैं ? कौन किनके बराबर हैं ? और कौन किनसे विशेषाधिक हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं'गोयमा ! सव्वत्थोवा पढमसमयमणूसा' हे गौतम ! सब से कम प्रथम समयवर्ती मनुष्य हैं इनकी अपेक्षा 'अपढमसम० मणूसा असं.' मणसाणं पढमसमयदेवाणं अपढमसमयणेरइयाण अपढमसमय तिरिक्खजोणियाणं अपढमसमयमणूसाणं अपढमसमयदेवाणं सिद्धाणय कयरेकयरे०' है सावन આ પ્રથમ સમયવતી નૈરયિકમાં પ્રથમ સમયવતી તિયામાં પ્રથમ સમય વતી મનુષ્યમાં, પ્રથમ સમયવતી દેવમાં, અપ્રથમ સમયવતી નરયિકમાં અપ્રથમ સમયવતિ તિર્યંચમાં અપ્રથમ સમયવત મનુષ્યમાં, અપ્રથમસમય વતી દેવામાં અને સિદ્ધોમાં ક્યા જ કયા જીવોના કરતાં અ૮૫ છે ? કયા ક્યા કરતાં વધારે છે. કેણ કેની બરોબર છે? અને કેણ जोनाथी विशेषाधित छ ? २0 प्रश्नना उत्तरमा प्रभुश्री ४ छ -'गोयमा ! सव्वत्थोवा पढमसमय मणूसा' गौतम ! सौथी मोछ। प्रथम समययता मनुष्य छ, तेन। ४२०i 'अपढमसमय मणूस असं० २मप्रथम समयवती मनुष्य જીવાભિગમસૂત્ર Page #1547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५३४ जीवाभिगमसूत्रे समयदेवा असं खेज्जगुणा पढमसमयतिरिक्खजोणिया असंखेज्जगुणा' गौतम ! सर्वस्तोकाः प्रथमसमयमनुष्याः अप्रथमसमयमनुष्या असंख्येयगुणाः एभ्यः प्रथमसमय देवाः एभ्यः प्रथमसमयतिर्यग्योनिकाः क्रमशोऽसंख्येयगुणाः 'अपदमसमय णेरइया असंखेज्जगुणा अपढमसमयदेवा असंखेज्जगुणा सिद्धा अनंतगुणा' एभ्योऽप्रथमनैरयिका एभ्योऽप्रथमदेवा असंख्येयगुणाः सिद्धा अनन्तगुणाः सिद्धानामनन्तत्वात् । 'अपढमसमयतिरिक्खजोणिया अनंतगुणा' सिद्धाऽपेक्षयाऽप्रथम समय तिर्यग्योनिका अनन्तगुणाः, तिर्यग्योनिकेषु वनस्पतीनामपि समावेशात् - तेषां चाऽनन्ताऽनन्तत्वात् इति अल्पबहुत्वम् । उपसंहरन्नाह - 'से तं नवविहा सव्वजीवा' त एते नवविधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः || सू० १५३ ॥ अप्रथम समयवर्ती मनुष्य असंख्यातगुणें अधिक हैं । इनकी अपेक्षा 'पढमसमय नेरइया असंखेज्जगुणा' प्रथम समयवता नैरयिक असंख्यातगुणें अधिक हैं इनकी अपेक्षा 'पढमसमय देवा असंखेज्जगुणा' प्रथम समयवर्ती देव असंख्यातगुणें अधिक हैं इनकी अपेक्षा 'पदम समय तिरिक्खजोणि० असं०' प्रथम समयवर्ती तिर्यग्योनिक जीव असंख्यातगुणें अधिक हैं इनकी अपेक्षा 'अपढम नेर० असंखे०' अप्रथम समवर्ती नैरयिक असंख्यातगुणें अधिक हैं इनकी अपेक्षा 'अपढमसम० देवा असंखे० ' अप्रथम समयवर्ती देव असंख्यात गुणें अधिक हैं। इनकी अपेक्षा 'सिद्धा अनं० सिद्ध अनन्तगुणें अधिक हैं इनकी अपेक्षा 'अपढम समय तिरिक्खजोणिया अनंतगुणा' अप्रथम समयवर्ती तिर्यग्योनिक जीव अनन्तगुणें अधिक हैं। 'सेत्तं नवविहा सजीवा' इस प्रकार से ये नौ प्रकार के सर्वजीव कहे गये है ॥ १५३ ॥ " અસંખ્યાતગણા वधारे छे. तेना उरतां 'पढमसमयनेरइया असंखेज्जगुणा' प्रथम सभयवती नैरयि। असभ्याता वधारे छे. तेना उरतां 'पढमसमय देवा असंखेजगुणा' प्रथम सभयवती देवा असभ्याता वधारे छे. तेना रतां 'पढमसमयतिरिक्खजोणिया असंखेज्जगुणा' प्रथम सभयवर्ती तिर्यग्योनिः भव अस ंख्यातगणा वधारे छे तेना ४२त 'अपढम समयनेरइया असंखेज्जगुणा' म प्रथम सभयवती नैरयि। असभ्याता वधारे छे. तेना १२ता 'अपम समय देवा असंखेज्जगुणा' अप्रथम सभयवर्ती देवो असभ्याता वधारे छे तेना ४२तां 'सिद्धा अनंतगुणा' सिद्धो अनंतगा छे तेनाश्ता 'अपढम समय तिरिक्खजोणिया अणतगुणा' प्रथम सभयवर्ती तिर्यग्योनि वो अनंतशय पधारे छे. 'से त्तं नवविहा सव्वजीवा' याप्रमाणे नव प्रारना सर्व व કહેવામાં આવેલ છે. ા સૂ. ૧૫૩ ૫ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१५४ जीवानां दशविधत्वनिरूपणम् १५३५ अथ दशविधान् जीवान् आह मूलम्-तत्थ णं जे ते एवमाहंसु दसविहा सव्वजीवा पन्नता तेणं एवमाहंसु तं जहा पुढवीकाइया आउकाइया तेउकाइया वाउकाइया वणस्सइकाइया बेइंदिया तेइंदिया चउरिंदिया पंचिंदिया अणिदिया । पुढवीकाइएणं भंते ! पुढवीकाइयत्ति कालओ केवचिरं होइ ? गोयमा! जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं असंखेज्जाओ उस्लप्पिणी ओसष्पिणीओ कालओ खेत्तओ असंखेज्जा लोया । एवं आउ तेउ वाउकाइए। वणस्सइकाइएणं भंते! वणस्सइकाइयत्ति कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो। बेइंदिए णंभंत! जहन्नणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं संखेज्जं कालं। एवं तेइंदिए वि चउरिदिए वि पंचिदिए णं भंते! गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं सागरोवमसहस्सं साइरेगं । अणिदिए णं भंते ! साईए अपज्जवसिए। पुढवीकाइयस्स णं भंते ! अंतरं कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्को सेणं वणस्सइकालो एवं आउकाइयस्स तेउकाइयस्स वाउका इयस्स । वणस्सइकाइयस्स णं भंते ! अंतरं कालओ केवञ्चिरं होइ ? गोयमा ! जागेव पुढवीकाइयस्स संचिटणा । बियतियः चउरिदियपंचिंदियाणं एएसिं चउण्हंपि अंतरं जहन्ने अंतो. मुहत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो। अणिदियस्स णं भंते ! अंतरं कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! साईयस्स अपज्जवसियस्स णत्थि अंतरं। एएसिणं भंते ! पुढवीकाइयाणं आउकाइयाणं तेउकाइयाणं वाउकाइयाणं वणस्सइकाइयाणं बेइंदियाणं तेइंदियाणं चउरिदियाणं पंचिंदियाणं अणिदियाण य कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा? गोयमा! જીવાભિગમસૂત્ર Page #1549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५३६ जीवाभिगमसूत्रे सव्वत्थोवा पंचिदिया चउरिदिया विसेसाहिया तेइंदिया विसेसाहिया बेइंदिया विसेसाहिया तेउकाइया असंखेज्जगुणा पुढवीकाइया विसेसाहिया आउकाइया विसेसाहिया वाउकाइया विसेसाहिया अणिदिया अणंतगुणा वणस्सइकाइया अणंतगुणा। ति ॥ सू० १५४ ॥ छाया-तत्र खलु ये ते एवमुक्तवन्तो दशविधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्तास्त एवमुक्तवन्तः तघथा-पृथिवीकायिकाः अप्कायिकाः तेजस्कायिकाः वायुकायिकाः वनस्पतिकायिकाः द्वीन्द्रियाः त्रीन्द्रियाः चतुरिन्द्रियाः पञ्चेन्द्रियाः अनिन्द्रियाः । पृथिवीकायिकः खलु भदन्त ! पृथिवीकायिक इति कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! जघन्येनाऽन्तर्मुहूर्तन्मुत्कर्षेणाऽसंख्येयं कालम्-असंख्येया उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यःकालतः, क्षेत्रतोऽसंख्येया लोकाः। एवमप्तेजोवायुकायिकः। वनस्पतिकायिका खलु भदन्त !० गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहूर्तम्-उत्कर्षेण वनस्पतिकालः । द्वीन्द्रियः खलु भदन्त !० जघन्येनान्तर्मुहूर्तम्-उत्कर्षेण संख्येयकालम् । एवं-त्रीन्द्रियोऽपि, चतुरिन्द्रियोऽपि, पञ्चेन्द्रियः खलु भदन्त !०, गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहूर्तम्-उत्कपेण सागरोपमसहस्रं सातिरेकम् । अनिन्द्रियः खलु भदन्त !० अनिन्द्रिय इति कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! सादिकोऽपर्यवसितः । पृथिवीकायिकस्य खलु भदन्त ! अन्तरं कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! जघन्येनान्तमुहूर्तन्मुकर्षेण वनस्पतिकालः। एवमप्कायिकस्य-तेजस्कायिकस्य--वायुकायिकस्य वनस्पतिकायिकस्य खलु भदन्त ! अन्तर कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! यैव पृथिवीकायिकस्य संचिटणा, द्वि त्रि चतुरिन्द्रिय पञ्चेन्द्रियाणामेतेषां चतुर्णामपि अन्तरं जघन्येनाऽन्तर्मुहूर्तम्-उत्कर्षेण वनस्पतिकालः । अनिन्द्रियस्य खलु भदन्त ! अन्तरं कालतः कियचिरं भवति ? गौतम ! सादिकस्याऽपर्यवसितस्य नास्त्यन्तरम् । एतेषां खलु भदन्त ! पृथिवीकायिकानामप्कायिकानां तेजस्कायिकानां वायुकायिकानां वनस्पतिकायिकानां द्वीन्द्रियाणां त्रीन्द्रियाणां चतुरिन्द्रियाणां पञ्चेन्द्रियाणामनिन्द्रियाणां च कतरे कतरेभ्योऽल्पा वा-बहुका वा-तुल्या वा-विशेषाधिका वा ? गौतम ! सर्वस्तोकाः पञ्चेन्द्रियाः चतुरिन्द्रिया विशेषाधिकाः त्रीन्द्रिया विशेषाधिकाः द्वीन्द्रिया विशेषाधिकाः तेजस्कायिका असंख्येयगुणाः पृथिवीकायिका विशेषाधिकाः अप्कायिका विशेषाधिकाः वायुकायिका विशेषाधिका अनिन्द्रिया अनन्तगुणाः वनस्पतिकायिका अनन्तगुणाः इति ॥सू० १५४॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१५४ जीवानां दशविधत्वनिरूपणम् १५३७ टीका-'तत्थ णं जे ते एवमाहंसु-दसविहा सव्वजीवा पन्नत्ता-ते णं एव. माहंसु, तं जहा-पुढवीकाइया-आउकाइया-तेउकाइया-वाउकाइया-वणस्सइकाइया वेइंदिया-तेइ दिया-चउरिदिया-पंचिंदिया-अणिदिया' तत्र जीवभेदप्रस्तावे खलु ये ते गणधरादय एवं वक्ष्यमाणं वच उक्तवन्तो दशविधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः ते एव मुक्तवन्तः, तद्यथा-पृथिवीकायिकाः, अप्कायिकाः तेजस्कायिकाः वायुकायिकाः वनस्पतिकायिकाः द्वीन्द्रियाः त्रीन्द्रियाः चतुरिन्द्रियाः पञ्चेन्द्रियाः अनिन्द्रियाः इति । अथैषां कायस्थितिमाह-'पुढवीकाइए णं भंते ! पुढवीकाइय त्ति कालओ केवच्चिरं होइ' पृयिव्येव कायो यस्य स पृथिवीकायिक इति कालतः कियच्चरं कालं तिष्ठति ? भगवानाह-'गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं-उक्कोसेणं असंखेज्जं कालं' गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहूर्तम्-उत्कर्षेणाऽसंख्येयं कालम्, 'असं'तत्थणं जे ते एवमाहंसु दसविहा सव्वजीवा'-इत्यादि । टीकार्थ-किसी अपेक्षा जीव १० प्रकार के होते हैं-उनका अभिप्राय इस विषय में ऐसा हैं-'तं जहा'-जैसे-'पुढवीकाइया, आउकाइया, तेउकाइया, वाउकाइया, वणस्सइकाइया, बेइंदिया, तेइंदिया, 'चउरिं॰, पंचिंदिया, अणिदिया०' पृथिवीकायिक १ अप्कायिक २ तेजस्कायिक ३ वायुकायिक ४ वनस्पतिकायिक ५, दोइन्द्रिय ६, तेइ. न्द्रिय ७ चौइन्द्रिय ८ पश्चेन्द्रिय ९ और अनिन्द्रिय १०, कायस्थिति विचार-'पुढवीकाइए णं भंते ! पुढवीकाइयत्तिकालओ केवच्चिरं होइ' हे भदन्त ! पृथिवीकायिक पृथिवीकायिक रूप से काल की अपेक्षा कब तक रहता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! 'जह० अंतोमुहुत्तं, उक्कोसेणं असंखेज्जं कालं असंखेज्जाओ उस्सप्पि 'तत्थ ण जे ते एवमाहेसु दसविहा सव्वजीवा' त्यादि ટીકાથ–કેઈ અપેક્ષાથી સઘળા જીવો ૧૦ દસ પ્રકારના કહેવામાં આવેલ छ. तमनी मान्यता । समयमा प्रमाणे छे. 'तं जहा' रेम- पुढवी काइया, आउकाइया तेउकाइया वाउकाइया वणस्सइ काइया वेइंदिया तेइंदिया चरिंदिया पंचिंदिया अणिदिया' पृथ्वी यि १ मयि २, ते4ि3 वायु४ायि ૪ વનસ્પતિકાયિક ૫ બે ઈદ્રિય ૬ તે ઈદ્રિય ૭ ચો ઈદ્રિય ૮ પંચૅક્રિય ૯ અને અનીંદ્રિય ૧૦ કાયસ્થિતિનું કથન 'पुढवीकाइएणं भंते ! पुढवीकाइयत्ति कालओ केवच्चिरं होई' डे लगवन् ! पृथ्वी. કાયિક પૃથ્વીકાયિક પણાથી કાળની અપેક્ષાથી કેટલે કાળ રહે છે? ઉત્તરમાં પ્રભુ छ 3-गोयमा ! जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं असंखेज कालं असंखेज्जाओ उस्सजो० १९३ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५३८ जीवाभिगमसूत्रे खेजाओ उस्सप्पिणी ओसप्पिणीओ कालओ-खेत्तो असंखेज्जा लोया' असंख्येया उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः कालतः, क्षेत्रतोऽसंख्येया लोकाः । 'एवं आउतेउवाउकाइए' एवमेवाऽष्कायिकाः तेजस्कायिकाः वायुकायिका जघन्योत्कर्षाभ्यां स्व स्व शरीरेण स्थितिमन्तो ज्ञेयाः। 'वणस्सइकाइएणं भते !०' वनस्पतिकायिकः खलु भदन्त !० 'गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं-उकोसेणं वणस्सइकालो' गौतम ! जघन्येनान्तमुहूर्तम्-उत्कर्षेण वनस्पतिकालः अनन्तं कालमनन्ता उत्सपिण्यवसणीओ सप्पिणीओ कालओ खेत्तओ असंखेजा लोया, एवं आउ तेउ वाउकाइए' हे गौतम ! पृथिवीकायिक पृथिवीकायिक रूप से कम से कम एक अन्तर्मुहूर्त तक रहता है और अधिक से अधिक असंख्यात काल तक रहता है इस असंख्यातकाल में असंख्यात उत्सर्पिणियां और असंख्यात अवसर्पिणियां समाप्त हो जाती हैं तथा क्षेत्र की अपेक्षा असंख्यात लोक समाप्त हो जाते हैं । इसी तरह अप्कायिक जीव भी अप्कायिक रूप से, तैजस्कायिक तैजस्कायिक रूप से और वायुकायिक वायुकायिक रूप से जघन्य और उत्कृष्ट रूप से रहता है। 'वणस्सइकाइए णं भंते !' वनस्पतिकायिक जीव वनस्पतिकायिक जीव रूप से कितने काल तक रहता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं'गोयमा ! जहण्णेणं अंतोमुहुन्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो' हे गौतम ! वनस्पतिकायिक जीव वनस्पतिकायिक जीव रूप से कम से कम एक अन्तर्मुहूर्त तक रहता है और अधिक से अधिक वनस्पतिकाल प्रमाण अनन्त काल तक रहता है इस अनन्तकाल में असंख्यात उत्पर्पिणियां प्पिणीओ सप्पिणीओ कालओ खेत्तओ असंखेज्जा लोया एवं आउ वाउकाइए' गौतम ! પૃથ્વીકાયિક પૃથ્વીકાયિક પણાથી ઓછામાં ઓછા એક અંતર્મુહૂત પર્યન્ત રહે છે. અને વધારેમાં વધારે અસંખ્યાત કાળ પર્યન્ત રહે છે. આ અસંખ્યાતકાળમાં અસંખ્યાત ઉત્સર્પિણ અને અસંખ્યાત અવસર્પિણી સમાપ્ત થઈ જાય છે. તથા ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી અસંખ્યાત લેક સમાપ્ત થઈ જાય છે. આ રીતે અખાયિક જીવ પણ અકાયિક પણાથી તેજસ્કાયિક જીવ તેજસ્કાયિક પણાથી અને वायुयि १ वायुय४५थी धन्य मने कृष्ट पाथी डोय छे. 'वणस्सइ काइएणं भते ! ' वनस्पतियि वनस्पतियाथी पय-त रहे छ ? २॥ प्रश्न उत्तरमा प्रमुश्री ४ छ 'गोयमा ! जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं वणस्सइ कालो' गौतम ! वनस्पतिय ७१ वनस्पतिय पाथी माछामा ઓછા એક અંતમુહૂત પર્યન્ત રહે છે. અને વધારેમાં વધારે વનસ્પતિકાળ પ્રમાણ અનંતકાળ પર્યન્ત રહે છે. આ અનંત કાળમાં અસંખ્યાત ઉત્સર્પિણી જીવાભિગમસૂત્ર Page #1552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. १० सू. १५४ जीवानां दशविधत्वनिरूपणम् १५३९ - पिण्यः कालतः, क्षेत्रतोऽनन्ता लोका असंख्येयाः पुद्गलपरावर्ताः आवलिकायाः असंख्येयो भागः इति । 'बेइदिए णं भते 10' द्वीन्द्रियः खलु भदन्त ! द्वीन्द्रिय इति कालतः कियच्चिरं भवति ? भगवानाह - गौतम ! 'जहन्नेणं - अंतोमुहुत्त - उक्कोसेणं संखेज्जं कालं' प्रत्येकं जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् - उत्कर्षेण - प्रत्येकं संख्येयः कालः । ' एवं तेईदिए वि चउरिदिए वि एवम् अनेनैव प्रकारेण त्रीन्द्रिया अपि - चतुरिन्द्रिया अपि ये केचन स्थितिमन्तो ज्ञेयाः । ' पंचिदिए णं भते ! ० ' और असंख्यात अवसर्पिणियां समाप्त हो जाती है । तथा क्षेत्र की अपेक्षा असंख्यात लोक समाप्त हो जाते है अर्थात् असंख्यात लोकों में जितने प्रदेश होते हैं उतनी ही उत्सर्पिणियां और उतनी ही अवसर्पिणियां समाप्त हो जाती हैं । 'वेइंदिए णं भंते !' हे भदन्त ! दोइन्द्रिय जीव दोइन्द्रिय रूप से कब तक रहता है ? अर्थात् दोइन्द्रिय जीव दोइन्द्रिय के शरीर में कितने काल तक रहता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते है - ' जहणणेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं संखेज्जं कालं' हे गौतम ! दोइन्द्रिय जीव दोइन्द्रिय रूप से कम से कम एक अन्तर्मुहूर्त तक रहता हैं और अधिक से अधिक संख्यात काल तक रहता है ' एवं तेईदिए वि चउरिंदिए वि' इसी प्रकार से तेइन्द्रिय जीव की भी और चौइन्द्रिय जीव की भी कार्यस्थिति का काल जानना चाहियेअर्थात् तेइन्द्रिय जीव तेइन्द्रिय रूप से कम से कम एक अन्तर्मुहूर्त as और अधिक से अधिक संख्यातकाल तक रहता है० चौइन्द्रिय યા અને અસંખ્યાત અવસર્પિણીયા સમાપ્ત થઇ જાય છે. તથા ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી અસ`ખ્યાત લાક સમાપ્ત થઇ જાય છે. અથવા અસ`ખ્યાત લેાકમાં જેટલા પ્રદેશે હાય છે, એટલી ઉત્સર્પિણીયા અને એટલી જ અવસર્પિણીયા સમાપ્ત થઇ लय छे. 'बेइदिएणं भ'ते !' हे भगवन् मे द्रियवाणा भवो मे द्रिययाशाधी કેટલેા કાળ પર્યંન્ત રહે છે? અર્થાત્ એ ઈદ્રિય જીવા એ ઈદ્રિય જીવના શરીરમાં કેટલા કાળ પન્ત રહે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે 'जहणणं अतोमुहुत्तं उक्कोसेण संखेज्जं कालं' हे गौतम! मे छद्रियलव मे ઇન્દ્રિયપણાથી ઓછામાં ઓછા એક અંતર્મુહૂત પર્યંન્ત રહે છે. અને વધારેમાં वधारे सांध्यात अण पर्यन्त रहे छे. 'एवं तेईदिए वि चउरिदिएवि' से प्रभा તે ઇંદ્રિય જીવની અને ચૌઇ દ્રિયજીવનીકાયસ્થિતિના કાળ પણ સમજવા અર્થાત્ તેદ્રય જીવ તેઇન્દ્રિય પણાથી આછામાં ઓછા એક અંતર્મુહૂત પર્યંન્ત અને વધારેમાં વધારે સંખ્યાત કાળ પર્યન્ત રહે છે. એજ પ્રમાણે તે ઇંદ્રિય જીવની અને ચૌઇ દ્રિય જીવની કાયસ્થિતિના કાળ પણુ સમજવા, અર્થાત્ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५४० जीवाभिगमसूत्रे पश्चन्द्रियाः खलु भदन्त पञ्चन्द्रियतया कियच्चिरं स्थितिमन्तः ? 'गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्त-उक्कोसेणं सागरोवमसहस्सं साइरेग' गौतम ! जघन्येनान्तमुहूर्तम्-उत्कर्षेण सागरोपमसहस्रं सातिरेकम् । 'अणिदिए णं भते ! अनिन्द्रियः खलु भदन्त ! अनिन्द्रिय इति कालतः कियच्चिरं भवति ? भगवानाह-गौतम ! 'साईए अपज्जवसिए' अनिन्द्रियः सिद्धः च सादिकोऽपर्यवसितो भवतीति । ___ अथ दशानामपि जीवानामन्तरमाह-पुढवीकाइयस्स णं भंते ! अंतरं कालओ केवच्चिरं होइ ?' पृथिवीकायिकस्य खलु भदन्त ! कियच्चिरमन्तरं कालतः ? जीव भी चौइन्द्रिय रूप से कम से कम एक अन्तर्मुहूर्त तक और अधिक से अधिक संख्यात काल तक रहता है । 'पंचेंदिए णं भंते ! हे भदन्त ! पञ्चेन्द्रिय जीव पश्चेन्द्रिय रूप से कितने काल तक रहता है इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं सागरोवमसहस्सं साइरेगं' हे गौतम ! पञ्चेन्द्रिय जीव पश्चन्द्रिय रूप से कम से कम एक अन्तर्मुहूर्त तक रहता है और अधिक से कुछ अधिक सागरोपम सहस्त्रकाल तक रहता है । 'अणिदिए णं भंते हे भदन्त ! अनिन्द्रिय जीव अनिन्द्रिय जीव रूप से कितने काल तक रहता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! अनिन्द्रिय जीव अनिन्द्रिय जीव रूप से 'सादीए अपज्जवसिए' सादि अपर्यवसित काल तक रहता है इन जीवों का अन्तर कथन 'पुढवीकाइयस्स णं भते ! अंतरं कालओ केवच्चिरं होइ' हे भदन्त ! पृथिवीकायिक जीव का अन्तर काल की अपेक्षा कितना होता है ? તેઈદ્રિય જીવ તેઈદ્રિયપણુથી ઓછામાં ઓછા એક અંતમુહર્ત પર્યન્ત અને વધારેમાં વધારે સંખ્યાતકાળ પર્યન્ત રહે છે. ચૌઈદ્રિય જીવ પણ ચૌઈદ્રિયપણુથી ઓછામાં એક અંતર્મુહૂર્ત પર્યન્ત અને વધારેમાં વધારે સંખ્યાત કાળ પર્યન્ત રહે છે. હે ભગવન્! પંચેન્દ્રિયજીવ પંચેન્દ્રિય પણુથી કેટલા કાળ ५- २ छ ? २॥ प्रश्न उत्तरमा प्रसुश्री ॐ छ , 'गोयमा ! जहण्णेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं सागरोवमसहस्सं साइरेगं' 3 गौतम ! ५'थेन्द्रिय ७१ पयન્દ્રિયપણાથી ઓછામાં ઓછા એક અંતર્મુહૂત પર્યન્ત રહે છે. અને વધારેમાં पधारे ४४ पधारे सागरोपम सहखाण यन्त २ छे. 'अणिदिएणं भते ! હે ભગવદ્ અનીદ્રિય જીવ અનીદ્રિય જીવપણાથી કેટલા કાળ પર્યન્ત રહે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે–હે ગૌતમ ! અનીદ્રિય જીવ मनी द्रिय पाथी 'सादीए अपज्जवसिए' साह ५५ सित ४७ ५य-त २ छे. તેમના અંતરનું કથન 'पुढवीकाइयस्स णं भंते ! अंतरं कालओ केवच्चिरं होई' भगवन् ! पृथ्वी જીવાભિગમસૂત્ર Page #1554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. १० सू. १५४ जीवानां दशविधत्वनिरूपणम् १५४१ भगवानाह - गौतम ! ' जहन्नेणं अंतोमुहूत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो' जघन्येनातमुहूर्तमुत्कर्षेण वनस्पतिकाल: । ' एवं आउकाइयस्स - तेउ० - वाउकाइयस्स' पृथिवी कायिकवत् - अष्कायिक- तेजस्कायिक- वायुकायिकाणामपि ज्ञातव्यमन्तरम् आलापप्रकार ऊह्यः । 'वणस्स इकाइयस्स णं भते ! अंतरं कालओ केवच्चिरं होइ ?' वनस्पतिकायिकस्य खलु भदन्त ! अन्तरं कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! 'जा चैव पुढवीकाइस चिट्टणा' यैव पृथिवीकायिकस्य (संचिणा) कायस्थितिः इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा ! जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो' हे गौतम! पृथिवीकायिक जीव का अन्तर जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का होता है और उत्कृष्ट से वनस्पतिकाल प्रमाण अनन्तकाल का होता है 'एवं आउकाइयस्स तेउ० वाउ० वणस्सइ काइयस्स णं भते ! अंतरं कालओ' इसी प्रकार से काल की अपेक्षा अन्तर अष्कायिक जीव का, तैजस्कायिक जीव का और वायुकायिक जीव का होता है । इस सम्बन्ध में आलाप प्रकार स्वयं उद्भावित कर लेना चाहिये । हे भदन्त ! वनस्पतिकायिक का अन्तर काल की अपेक्षा कितना होता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - हे गौतम ! वनस्पति कायिक का अन्तर 'जा चेव पुढबीकाइयस्स संचिहणा' पृथिवीकायिक जीव की कार्यस्थिति के अनुरूप होता है अर्थात् वनस्पतिकायिक जीव का अन्तर जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का होता है और उत्कृष्ट से असंख्यातकाल का होता है इतने ही काल की पृथिवीकायिक કાયિક જીવનુ અંતર કાળની અપેક્ષાથી કેટલુ કહેવામાં આવેલ છે ? આ प्रश्नना उत्तरभां अलुश्री छे - गोयमा ! जहणणेणं अतोमुहुत्तं उक्कोसेणं बणस्सइकालो' हे गौतम! पृथ्वी अयि भवनुं अ ंतर धन्यथी शेड अंतમુહૂર્તીનુ હાય છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી વનસ્પતિકાળ પ્રમાણ અનંતકાળનુ હાય છે, ' एवं आउकाइयस्स उ० घाउ ० वणस्सइकाइयस्स णं भंते ! अंतरं कालओ केवच्चिरं હોદ્દે એજ પ્રમાણે કાળની અપેક્ષાથી અકાયિક જીવનું અંતર તેજસ્કાયિક જીવનું અંતર અને વાયુકાયિક જીવનું અંતર હોય છે. આ સબંધમાં આલાપ પ્રકાર સ્વય' બનાવીને કહી લેવા જોઇએ. હું ભગવન્ વનસ્પતિ કાયિક જીવનું અંતર કાળની અપેક્ષાથી કેટલુ' હાય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે छे! हे गौतम! वनस्पतिप्रायि व अंतर 'जा चेव पुढवीकाइयरस संचि દુળ' પૃથ્વીકાયિક જીવની કાયસ્થિતિના કથન પ્રમાણે ડાય છે. અર્થાત્ વનસ્પતિ કાયિક જીવનું અંતર જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂતનું હોય છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી અસ`ખ્યાત કાળનુ હાય છે. એટલાજ કાળની પૃથ્વીકાયિક જીવની જીવાભિગમસૂત્ર Page #1555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५४२ जीवाभिगमसूत्र सैवेति शेषः। 'विय-तिय-चउरिदिय-पंचिंदियाणं एएसिं चउण्डंपि अंतरं जहन्नेणं अंतोमहत्-उक्कोसेणं वणस्सइकालो' द्वीन्द्रिय-त्रीन्द्रिय-चतुरिन्द्रियपञ्चन्द्रियाणामेतेषां चतुर्णामपि जघन्येनान्तर्मुहूर्तमन्तरम्-उत्कर्षण वनस्पतिकालं यावत् । 'अणिंदियस्स णं भंते !' अनिन्द्रियस्य खलु भदन्त ! 'अंतरं कालओ केवच्चिरं होइ ?' अन्तरं कालतः कियच्चिरं भवति ? भगवानाह-'गोयमा-साईयस्स अपज्जवसियस्स णत्थि अंतरं' गौतम ! साद्यपर्यवसितस्य नास्त्यन्तरमिति । अथ दशानामप्यल्पबहुत्वं पृच्छति-'एएसि णं भते ! पुढवीकाइयाणं-आउकाइयाणं-तेउकायाणं-वाउकाइयाणं वणस्सइकाइयाणं-बेइंदियाणं तेइंदियाणं चउरिजीव की जघन्य और उत्कृष्ट रूप से कायस्थिति बतलाई गई है। 'विय, तिय, चरिंदिय, पंचिंदियाणं एएसिं चउण्हं पि अंतरं जहण्णे णं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो' दोइन्द्रिय, तेइन्द्रिय, चौइन्द्रिय, और पश्चेन्द्रिय, इन चारों का अन्तर जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का है और उत्कृष्ट भे वह वनस्पतिकाल प्रमाण अनन्तकाल का है 'अणिदियस्स णं भंते ! अंतरं कालओ केवचिरं होइ' हे भदन्त ! अनिन्द्रिय जीव का अन्तर कितने काल का होता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं'साइयस्स सपज्जवसियस्स णत्थि अंतरं' हे गौतम ! अनिन्द्रिय सिद्ध जीव का अन्तर नहीं होता है। ___इन दशों के अल्पबहुत्व का कथन-'एएसि णं भंते ! पुढवीकाइयाणं, आउकाइणं, तेउकाइयाणं, वाउकाइयाणं, बेइंदियाणं, तेइंदियाणं, चरिंदियाण, पंचिंदियाणं, अणिंदियाण य कयरे कयरेहितो धन्य मने पृष्ट ५थी यस्थिति उवामी मावस छ. बिय, तिय, चउरिदिय पंचिंदियाणं एएसिं चउण्हं पि अंतरं जहण्णे गं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं વળજ્ઞાો બેઈદ્રિય તેઈદ્રિય ચૌઈ દ્રિય અને પંચેન્દ્રિય આ ચારેયનું અંતર જઘન્યથી એક અંતમુહૂર્તનું છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી તે વનસ્પતિ કાલ, प्रभानु मनन्त ४उवामां मावेश छ. 'अणिदियस्स णं भते ! अंतरं कालओ केवच्चिरं होई' 8 लगवन् ! गनिन्द्रिय वनु मत२ टसा आनु डाय छ ? मा प्रश्नन। उत्तरमा प्रभुश्री ४ छ -साइयस्स सपज्जवसियस णत्थि अंतरं' હે ગૌતમ ! અનિંદ્રિય સિદ્ધ જીવનું અંતર હોતું નથી. આ દશેના અલપ બહત્વનું કથન 'एएसि णं भते! पुढवीकाइयाणं, आउकाइयाणं तेउकाईयाणं, वाउकाइयाणं, वेइंदियाणं, तेइंदियाणं, चउरिदियाणं, अणिदियाणय; कयरेकयरेहितो अप्पा वा बहुयावा तुल्ला वा विसेसाहिायवा' 3 भगवन् ! मा पृथ्वीयिछ। मयिकी, જીવાભિગમસૂત્ર Page #1556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५४३ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. १० सू. १५४ जीवानां दशविधत्वनिरूपणम् दियाणं पंचिंदियाणं अर्णिदियाण य कयरेकयरेहिंतो अप्पा वा - बहुया वा-तुल्ला वा विसेसाहिया वा' ? एतेषां खलु भदन्त ! पृथिवीकायिकादीनां दशानामपि कतरेकतरेभ्योऽल्पाः ० ? भगवानाह - 'गोयमा ! सव्वत्थोवा पंचिंदिया' गौतम ! सर्वस्वोकाः पञ्चेन्द्रियाः 'चउरिंदिया विसेसाहिया - तेइंदिया विसेसाहिया बेईदिया विसेसाहिया' पूर्वतश्चतुरिन्द्रियास्ततस्त्रीन्द्रियास्ततो द्वीन्द्रियाः क्रमगत्या विशेषाधिकाः सर्वे ज्ञेया: । 'तेउकाइया असंखेज्जगुणा' ततस्तेजस्कायिका असंख्येयगुणाधिकाः 'पुढवीकाइया विसेसाहिया आउकाइया विसेसाहिया वाउकाअप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा' हे भदन्त ! इन पृथिवीकायिकों के अष्कायिकों के, तेजस्कायिक के, वायुकायिकों के दोइन्द्रियों के, तेइन्द्रियों के, चौइन्द्रियों के, पञ्चेन्द्रियों के और अनिन्द्रियों के बीच में कौन जीव किन जीवों की अपेक्षा अल्प हैं ? कौन जीव किन जीवों की अपेक्षा बहुत हैं कौन जीव किन जीवों के बराबर हैं ? कौन जीव किन जीवों से विशेषाधिक हैं । इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा !' हे गौतम ! इन दश जीवों के बीच में 'सव्वत्थोवा पंचिंदिया' पञ्चेन्द्रिय जीव सब से कम हैं इनकी अपेक्षा 'चउरिंदिया विसेसाहिया' चौइन्द्रिय जीव विशेषाधिक हैं । इनकी अपेक्षा 'तेईदिया विसेसाहिया' तेइन्द्रिय जीव विशेषाधिक हैं । इनकी अपेक्षा 'वेइंदिया विसेसाहिया' दोइन्द्रिय जीव विशेषाधिक हैं । इनकी अपेक्षा 'तेउकाइया असंखेज्जगुणा' तेजस्कायिक जीव असंख्यातगुणें अधिक हैं । इनकी अपेक्षा 'पुढवीकाइया विसेसाहिया' पृथिवीकायिक जीव विशेषाधिक हैं । इनकी अपेक्षा 'आउकाइया विसेसाहिया' अष्काતેજસ્કાયિકા વાયુકાયિકા, એ ઇંદ્રિયજીવા, તે ઇંદ્રિયા, ચૌ ઈંદ્રિય જીવે પાંચેન્દ્રિય જીવ, અને અનિન્દ્રિય જીવેામાં કયા જીવા કયા જીવાના કરતાં અલ્પ છે ? કયા જીવા કયા જીવાના કરતાં વધારે છે. કયા જીવા કયા જીવાની ખરાખર છે ? અને કયા જીવા કયાવાના કરતાં વિશેષાધિક છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં अलुश्री उडे छे - 'गोयमा ! हे गौतम ! दिया' पथॆन्द्रिय लवे। सौथी अल्प छे. तेना रतां 'चउरिंदिया विसेसाहिया' थार 'द्रियवाणाला विशेषाधि छे. तेना उरतां 'तेइंदिया विसेसाहिया' ऋणु द्रियवाजालवा विशेषाधि! छे तेना उरतां बेइंदिया विसेसाहिया' में 'द्रिय व विशेषा धि छे. तेना ४२तां 'तेउकाइया असंखेज्जगुणा' तेनायि व असंख्यातगया वधारे छे. तेना ४२तां 'पुढवीकाईया विसेसाहिया' पृथ्वी अयि व विशेषाधिक छे. तेना रतां 'आउकाइया विसेसाहिया' युद्धायि व विशेषाधि छे. तेना इस वोमा 'सव्वत्थोवा पंचि જીવાભિગમસૂત્ર Page #1557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५४४ जीवाभिगमसूत्रे इया विसेसाहिया अणिदिया अणंतगुणा' ततः पृथिवीकायिकास्तोऽप्कायिकास्ततो वायुकायिका विशेषाधिकास्ततोऽनिन्द्रियाः सिद्धा अनन्तगुणाधिकाः सिद्धानामानन्त्यात् । 'वणस्सइकाइया अणंतगुणा' ततो वनस्पतिकायिका अनन्तगुणाधिकाः सिद्धेभ्योऽप्यानन्त्याद्वनस्पतिकायिकान्तमिति ॥सू० १५४॥ पुनः प्रकारान्तरमाह मूलम्-अहवा दसविहा सव्वजीवा पन्नत्ता, तं जहा-पढ. मसमयणेरइया अपढमसमयणेरइया-पढमसमयतिरिक्खजो. णिया-अपढमसमयतिरिक्खजोगिया-पढमसमयमणूसा-अप ढमसमयमणूसा पढमसमयदेवा-अपढमसमयदेवा पढमसमयसिद्धा अपढमसमयसिद्धा। पढमसमयणेरइयाणं भंते ! पढमसमयणेरइयत्ति कालओ केवञ्चिरं होइ ? गोयमा! एगं समयं अपढमसमयणेरइएणं भंते !, जहण्णेणं दसवाससहस्साइं समऊणाइं उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइं समऊणाई, पढमसमयतिरिक्खजोणिएणं भंते ! पढमसमयतिरिक्खजोणियत्ति कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! एक समयं, अपढमसमयतिरिक्खजोणिएणं भंते !० जहणणेणं खुड्डागं भवग्गहणं समऊणं उक्कोसेणं वणस्सइकालो । पढमसमयमणूसेणं भंते ! यिक जीव विशेषाधिक हैं । इनकी अपेक्षा 'वाउकाइया विसेसाहिया' वायुकायिक जीव विशेषाधिक हैं । इनकी अपेक्षा 'अणिदिया अणंत. गुणा' अनिन्द्रिय-सिद्ध जीव अनन्तगुणे अधिक हैं । क्योंकि सिद्ध जीव अनन्त हैं। इनकी अपेक्षा 'वणस्सइकाइया अणंतगुणा' वनस्पति कायिक जीव अनन्तगुणे अधिक हैं क्योंकि वनस्पतिकायिक जीवों का प्रमाण सिद्धों से भी अनन्तगुणा कहा गया है ॥१५॥ ४२०i 'वाउकाइया विसेसाहिया' पायि४ ७१ विशेषाधि छ, तना ४२di 'अणिंदिया अणंतगुणा' भनिन्द्रिय सिद्ध मनतम पधारे छे. भसिद्ध यो मन त छ. तेना ४२di 'वणस्सइकाइया अणंतगुणा' वनस्पतिथि 04 અનંતગણું વધારે છે. કેમકે-વનસ્પતિકાયિક જેનું પ્રમાણ સિદ્ધોથી પણ અનંત पामा मावस छ, ॥ सू. १५४ ॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५४५ I प्रमेयद्योतिका टीका प्र. १० सू.१५५ जीवानां दशविधत्वनिरूपणम् पढमसमयमणुसत्ति कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! एकं समयं । अपढमसमयमणूसेणं भंते !० जहन्नेणं खुड्डागं भव ग्गहणं समऊणं उक्कोसेणं तिन्नि पलिओ माई पुव्वकोडी पुहुभहिया । देवे जहा णेरइए । पढमसमयसिद्धेणं भंते !• एकं समयं, अपढमसमयसिद्धेणं भंते ! साईए अपजवसिए । पढमसमयणेरइयस्स णं भंते ! अंतरं कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! जहन्नेणं दसवाससहस्साइं अंतोमुहुत्तमम्भहियाई उक्कोसेणं वणस्सइकालो । अपढमसमयणेरइयस्स णं भंते ! अंतरं कालओ केवश्चिरं होइ ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो । पढमसमयतिरिक्खजोणियस्स अंतरं कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! जहन्नेणं दो खुड्डागं भवगहणाई समऊणाई उक्कोसेणं वणस्सइकालो । अपढमसमयतिरिक्खजोणियस्स णं भंते १०, जहन्नेणं खुड्डागं भवग्गहणं समयाहियं उक्कोसेणं सागरोवमसयपुहुत्तं साइरेगं । पढमसमयमणूसस्स णं भंते ! अंतरं कालओ० जहन्नेणं दो खुड्डागं भवग्गणाई समऊणाई उक्कोसेणं वणस्सइकालो, अपढमसमयमणुसस्त णं भंते! अंतरं० १, जहन्नेणं खुड्डागं भवग्गहणं समयाहियं उक्कोसेणं वणस्सइकालो, देवस्स णं अंतरं जहा णेरइयस्स, पढमसमयसिद्धस्स णं भंते! अंतरं णत्थि । अपढमसमयसिद्धस्स णं भंते ! अंतरं कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! साईयस्स अपज्जवसियस्स णत्थि अंतरं । एएसि णं भंते! पढमसमयणेरइयाणं पढमसमयतिरिखखजोणियाणंपढमसमयमणूसाणं पढमसमयदेवाणं पढमसमयसिद्धाण य कयरे कयरेहितो ?, गोयमा ! सव्वत्थोवा पढमसमयसिद्धा पढमसमयमणूसा असंखेज्जगुणा. पढमसमयणेरइया असंखे जी० १९४ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५४६ जीवाभिगमसूत्रे ज्जागुणा, पढमसमयदेवा असंखेज्जगुणा, पढमसमयतिरिक्खजोणिया असंखेजगुणा । एपसि णं भंते ! अपढ़मसमयणेरइयाणं जाव अपढमसमयसिद्धाण य कयरे कयरेहिंतो ?, गोयमा ! सव्वत्थोवा अपढमसमयमणूसा, अपढमसमयणेरइया असंखेज्जगुणा, अपढमसमयदेवा असंखेज्जगुणा, अपढम समयसिद्धा अणंतगुणा, अपढमसमयतिरिक्खजोणिया अणंतगुणा । एएसि णं भंते ! पढमसमयणेरइयाणं अपढमसमय णेरइयाण य कयरे कयरेहिंतो०?, गोयमा ! सव्वत्थोवा पढमसमयणेरइया, अपढमसमयणेरइया असंखेज्जगुणा। एएसि णं भंते ! पढमसमयतिरिक्खजोणियाणं अपढमसमयतिरिक्ख जोणियाण य कयरे कयरेहिंतो०?, गोयमा ! सव्वत्थोवा पढमसमयतिरिक्खजोणिया, अपढमसमयतिरिक्खजोणिया अणंतगुणा । एएसि णं भंते ! पढमसमयमणूसाणं अपढमसमय मसाण य कयरे कयरेहिंतो ? गोयमा ! सव्वत्थोवा पढमसमयमणूसा अपढमसमयमणूसा असंखेज्जगुणा। जहा मणूसा तहा देवा वि । एएसि णं भंते ! पढमसमयसिद्धाणं अपढमसमयसिद्धाण य कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा ? गोयमा ! सव्वत्थोवा पढमसमयसिद्धा. अपढमसमयसिद्धा अणंतगुणा। एएसि णं भंते ! पढमसमयणेरइयाणं अपढमसमयणेरइयाणं पढमसमयतिरिक्खजोणियाणं अपढमसमयतिरिक्खजोणियाणं पढमसमयमणूसाणं अपढमसमयमणूसाणं पढमसमयदेवाणं अपढम. समयदेवागं पढमसमयसिद्धाणं अपढ़मसमयसिद्धाण य कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा जाव विसेसाहिया ? गोयमा! सवत्थोवा पढमसमयसिद्धा. पढमसमयमणूसा असंखेज्जगुणा अपढम જીવાભિગમસૂત્ર Page #1560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१५५ जीवानां दशविधत्वनिरूपणम् १५४७ समयमणूसा असंखेज्जगुणा पढमसमयणेरइया असंखेज्जगुणा पढमसमयदेवा असंखेजगुणा पढमसमयतिरिक्खजोणिया असं. खेज्जगुणा अपढमसमयणेरइया असंखेज्जगुणा अपढमसमय. देवा असंखेज्जगुणा अपढमसमयसिद्धा अणंतगुणा, अपढमसमयतिरिक्खजोणिया अणंतगुणा। से तं दसविहा सव्वजीवा पण्णत्ता । से तं सव्वजीवाभिगमे ॥ ति जीवाभिगम सुत्तं समत्तं ॥सू० १५५॥ __छाया-दशविधाः सर्वजीवा प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-प्रथमसमयनैरयिकाः अप्रथमसमयनैरयिकाः प्रथमसमयतिर्यग्योनिकाः अप्रथमसमयतिर्यग्योनिका: प्रथमसमयमनुष्याः अप्रथमसमयमनुष्याः प्रथमसमयदेवाः अप्रथमसमयदेवाः प्रथमसमयसिद्धाः । अप्रथमसमय सिद्धाः । प्रथमसमयनैरयिकः खलु भदन्त ! प्रथमसमयनैरयिक इति कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! एकं समयम्, अप्रथमसमयनैरयिकः खलु भदन्त ! अप्रथमसमयनैरयिक इति कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! जघन्येन दशवर्षसहस्राणि समयोनानि उत्कर्षेण त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि समयोनानि, प्रथमसमयतिर्यग्योनिकः, खलु भदन्त०!, गौतम ! एकं समयम् अप्रथमसमयतिर्यग्योनिकः खलु भदन्त !० जघन्येन क्षुल्लकं भवग्रहणं समयोनम् उत्कर्षण बनस्पतिकालः। प्रथमसमयमनुष्यः खलु भदन्त !० एकं समयम, अप्रथमसमयमनुष्यः खलु भदन्त ! जघन्येन क्षुल्लकं भवग्रहणं-उत्कर्षण त्रीणि पल्योपमानि पूर्वकोटिपृथक्त्वाऽभ्यधिकानि, देवो यथा नैरयिकः। प्रथमसमयसिद्धः खलु भदन्त १० एकं समयम्, अप्रथमसमयसिद्धः खलु भदन्त !० सादिकोऽपर्यवसितः । प्रथमसमयनैरयिकस्य खलु भदन्त ! अन्तरं कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! जघन्येन दशवर्षसहस्राण्यन्तर्मुहूर्ताऽभ्यधिकानि-उत्कर्षेण वनस्पतिकालः । अप्रथमसमयनैरयिकस्य खलु भदन्त ! अन्तरं कालतः कियच्चिरं भवति ?, गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहूर्तम्-उत्कर्षेण वनस्पतिकालः। प्रथमसमयतिर्यग्योनिकस्यान्तरं कियच्चिरं भवति ?, गौतम ! जघन्येन द्वे क्षुल्लके भवनहणे समयोने-उत्कर्षेण वनस्पतिकालः। अप्रथमसमयतिर्यग्योनिकस्य खलु भदन्त !० जघन्येन क्षुल्लकं भवग्रहणं समयाधिकम्-उत्कर्षेण सागरोपमशतपृथक्त्वं सातिरेकम् । प्रथमसमयमनुष्यस्य खलु भदन्त !० अन्तरं कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! जघन्येन द्वे क्षुल्लके भवग्रहणे समयोने उत्कर्षेण वनस्पतिकालः । अप्रथमसमयमनुष्यस्य खलु भदन्त ! अन्तरं०? जघन्येन क्षुल्लक જીવાભિગમસૂત્ર Page #1561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५४८ जीवाभिगमसूत्रे भवग्रहणं समयाधिकम्-उत्कर्षेण वनस्पतिकालः। देवस्य खलु भदन्त ! यथा नैरयिकस्य । प्रथमसमयसिद्धस्य खलु भदन्त ! अन्तरं नास्ति अप्रथमसमयसिद्धस्य खलु भदन्त ! अन्तरं कालतः कियच्चिरं भवति ?, गौतम ! सादिकस्याऽपर्यवसितस्य नास्त्यन्तरम् । एतेषां खलु भदन्त ! प्रथमसमयनैरयिकाणां प्रथमसमयतिर्यग्योनिकानां-प्रथमसमयमनुष्याणां-प्रथमसमयदेवानां-प्रथमसमयसिद्धानां च कतरेकतरेभ्योऽल्पा वा-बहुका वा-तुल्या वा-विशेषाधिका वा? गौतम! सर्वस्तोकाः प्रथमसमयसिद्धाः प्रथमसमयमनुष्याः असंख्येयगुणा प्रथमसमयनैरयिका असंख्येयगुणाः प्रथमसमयदेवा असंख्येयगुणाः प्रथमसमयतिर्यग्योनिका असंख्येयगुणाः एतेषां खलु भदन्त ! अप्रथमसमयनैरयिकाणां यावत् अप्रथमसमयसिद्धानां च कतरे कतरेभ्यः गौतम ! सर्वस्तोक अप्रथममनुष्याः अप्रथमसमयनैरयिका असंख्येयगुणाः अप्रथमसमयदेवा असंख्येयगुणाः अप्रथमसमयसिद्धा अनन्तगुणाः अप्रथमसमयतिर्यग्योनिका अनन्तगुणाः ।२। एतेषां खलु भद त ! प्रथमसमयनैरयिकाणाम् अप्रथमसमयनैरयिकाणां च कतरे कतरेभ्यः ? गोयमा ! सर्वस्तोकाप्रथमसमयनैरयिकाः अप्रथमसमयनैरयिका असंख्येयगुणाः ।३। एतेषां खलु भदन्त ! प्रथमसमयतिर्यग्योनिकानामप्रथमसमयतिर्यग्योनिकानां च कतरेकतरेभ्यो ?,गौतम ! सर्वस्तोकाः प्रथमसमयतिर्यग्योनिका:-अप्रथमसमयतिर्यग्योनिका अनन्तगुणाः।४। एतेषां खलु भदन्त ! प्रथमसमयमनुष्याणामप्रथमसमयमनुष्याणां च कतरेकतरेभ्यो ?, गौतम ! सर्वस्तोकाः प्रथमसमयमनुष्याः-अप्रथमसमयमनुष्या असंख्येयगुणाः ।। यथा मनुष्यास्तथा देवा अपि ।।६। एतेषां खलु भदन्त ! प्रथमसमयसिद्धानाम्-अप्रथमसमयसिद्धानां च कतरे कतरेभ्योऽल्पा वा, बहुका वा तुल्या वा विशेषाधिका वा ?, गौतम ! सर्वस्तोकाः प्रथमसमयसिद्धाः अप्रथमसमयसिद्धा अनन्तगुणाः । एतेषां खलु भदन्त ! प्रथमसमय नैरयिकाणामप्रथमसमयनैरयिकाणां प्रथमसयतिर्यग्योनिकानाम् अप्रथमसमयतिर्यग्योनिकानाम् प्रथमसमयमनुष्याणामप्रथमसमयमनुष्याणां प्रथमसमयदेवानामप्रथमसमयदेवानां प्रथमसमयसिद्धानामप्रथमसमयसिद्धानां च कतरेकतरेभ्योऽल्पा वा-बहुका वा-तुल्या वा-विशेषाधिका वा ? गौतम ! सर्वस्तोकाः प्रथमसमयसिद्धाः प्रथमसमयमनुष्या असंख्ये यगुणाः-अप्रथमसमय मनुष्या असंख्येयगुणाः प्रथमसमयनैरयिका असंख्येयगुणाः प्रथमसमयदेवा असंख्येयगुणाः प्रथमसमयतिर्यग्योनिका असंख्येयगुणाः, अप्रथमसमयनैरयिका असंख्येयगुणाः अप्रथमसमयदेवा असंख्येयगुणाः, अप्रथमसमयसिद्धा अनन्तगुणाः, अप्रथमसमयतिर्यग्योनिका अनन्तगुणाः, त एते दश विधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः । सोऽयं सर्वजीवाभिगमः । इति जीवाभिगमसूत्रं समाप्तम् सू० ॥१५५॥ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. १० सू. १५५ जीवानां दशविधत्वनिरूपणम् 9 टीका - ' अहवा दसविहा सव्वजीवा पत्नत्ता तं जहा - पढमसमयणेरइया अपढमसमयणेरइया, पढमसमय तिरिक्खजोणिया - अपढमसमयतिरिक्खजोणिया, पढमसमयमणूसा - अपढमसमयणूसा, पढमसमय देवा - अपढमसमय देवा, पढमसमयसिद्धा - अपढमसमय सिद्धा' अथवा पक्षान्तरेणाऽपि दशविधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः सन्ति, तद्यथा - प्रथमसमयनैरयिकाः १ अप्रथमसमयनैरयिकाः २ प्रथमसमयतिर्यग्योनिकाः ३ अप्रथमसमयतिर्यग्योनिकाः ४ प्रथमसमय मनुष्याः ५ अप्रथमसमयमनुष्याः ६ प्रथमसमयदेवाः ७ अप्रथमसमयदेवाः ८ प्रथमसमयसिद्धाः ९ अप्रथमसमयसिद्धाः १०, तत्र - निरयगतौ प्रथमसमयः एकएक एव समयो जातो प्रकारान्तर से दशविध जीवों का कथन 'अहवा दसविहा सव्वजीवा पण्णत्ता' इत्यादि । टीकार्थ अथवा - इस रीति से समस्त जीव दश प्रकार के कहे गये हैं- 'तं जहा' जैसे - ' पढमसमयनेरइया, अपढमसमयनेरइया, पढमसमयतिरिक्खजोणिया, अपढमसमयतिरिक्खजोणिया, पढम समयमणूसा, अपढमसमयमणूसा, पढमसमयदेवा, अपढमसमय देवा, पढमसमय सिद्धा, अपढमसमय सिद्धा' प्रथम समयवर्ती नैरयिक १ अप्रथमसमयवर्ती नैरयिक २ प्रथम समयवर्ती तिर्यग्योनिक ३ अप्रथम समयवर्ती तिर्यग्योनिक ४ प्रथमवर्ती मनुष्य ५ अप्रथम समय वर्ती मनुष्य ६, प्रथम समयवर्ती देव ७, अप्रथमसमयवर्ती देव ८ प्रथमसमयवर्ती सिद्ध ९ और अप्रथम समयवर्ती सिद्ध १० । इनकी काय स्थिति का कथन - 'पढमसमय नेरइए णं भते । पढम પ્રકારાન્તરથી દસ પ્રકારના જીવાનુ કથન ' अहवा दसविहा सव्वजीवा पण्णत्ता' इत्याहि ટીકા-અથવા આ રીતે પણ સઘળા જીવેા દસ પ્રકારના કહેવામાં આવેલ છે. 'तं जहा ' - 'पढमसमयनेरइया अपढमसमयनेरइया, पढमसमयतिरिक्खजोणिया, अपढमसमयतिरिक्खजोणिया, पढमसमयमणूसा, अपढमसमयमणूसा पढमसमयदेवा, अपढमसमयदेवा पढमसयसिद्धा अपढमसमयसिद्धा' प्रथम सभयवर्ति नैरयि ૧ અપ્રથમસમયવૃતિ નૈરયિક ૨ પ્રથમ સમયવતિ તિગ્યેાનિક ૩ અપ્રથમ સમયવતિ તિગ્યેાનિક ૪ પ્રથમ સમયવૃતિ મનુષ્ય ૫ અપ્રથમસમયવૃતિ મનુષ્ય ૬, પ્રથમ સમયતિ દેવ છ અપ્રથમસમયવૃતિ દેવ ૮ પ્રથમસમય વતિ સિદ્ધ હું અને અપ્રથમ સમયવતિ સિદ્ધ ૧૦ એમની કાયસ્થિતિનું કથન 'पढमसमयनेरइएणं भंते ! पढमसमय रई एत्ति कालओ केवच्चिरं होई' જીવાભિગમસૂત્ર १५४९ Page #1563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५५० जीवाभिगमसूत्रे यस्य स प्रथमसमयनैरयिकः तथाऽप्रथमे द्वयादि समये स्थिति येषां तेऽप्रथमसमयनैरयिकाः एवमग्रेऽपि, त एतदशप्रकास्काः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ता इति। अथ प्रथमाऽप्रथम नैरयिकादीनां कायस्थितिमाह-'पढमसमयनेरइएणं भंते ! पढमसमयनेरइयत्ति कालओ केवच्चिरं होइ ?' प्रथमसमयनैरयिकः स्वरूपयोग्यतया कालप्रमाणेन कियच्चिरं तत्र भवति ? भगवानाह-'गोयमा-एक्कं समयं' हे गौतम ! एकं समयं यावत् । 'अपढमसमय णेरइए णं भंते !.' अप्रथमसमयनैरयिकः खलु भदन्त !० भगवानाह-गौतम ! जहन्नेणं दसवाससहस्साई सम. ऊणाई उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइ समऊणाई' जघन्येन दशवर्षसहस्राणि समयनेरइयत्ति कालओ केवच्चिरं होइ' जिन नैरयिकों को नरकगति में उत्पन्न हुए एक ही समय हुआ है' वे प्रथम समयवर्ती नैरयिक हैं अर्थात् एक ही साथ जो नरकगति में उत्पन्न हुए जीव हैं वे प्रथम समयवर्ती जीव कहे गये हैं-ऐसे प्रथम समयवर्ती नैरयिक जीवों की स्थिति का काल कितना है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! 'एक्कं समयं प्रथम समयवर्ती नैरयिकों की कास्थिति का काल एक समय का है क्योंकि पर्याप्तक जीवों की कायस्थिति का काल एक ही समय का होता है । 'अपढमसमयनेरइए णं भते! हे भदन्त ! जिन नारकियों को नरक में उत्पन्न हुए दो आदि समय व्यतीत हो चुके हैं वे अप्रथम समयवर्ती नैरयिक हैं-इनकी कायस्थिति का काल कितना है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! इनकी कायस्थिति का काल 'जहण्णेणं दसवाससहस्साई समऊणाई उक्कोसेणं तेत्तीसं साग रोवमाई समऊणाई' जघन्य से एक समयकम दस हजार बर्ष का है જે નિરયિકોને નરકગતિમાં ઉત્પન્ન થવામાં એકજ સમય થયું હોય તે પ્રથમ સમયગતિ રયિક કહેવાય છે. અર્થાત્ એકી સાથે નરકગતિમાં ઉત્પન્ન થયેલા જે જીવે છે. તેને પ્રથમસમયવતિ જીવ કહેવામાં આવેલ છે. એવા પ્રથમ સમયવતિ નરયિક જીની કાયસ્થિતિને કાળ કેટલે કહેલ છે ? આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्रभुश्री छ 3-3 गौतम ! 'एक्कं समयं प्रथमसभयत नरथि કેની કાયસ્થિતિને કાળ એક સમયને છે. કેમકે-અપર્યાપ્ત જીની કાયस्थिति में समयनी डाय छे. 'अपढमसमयनेरइएणं भंते ! मापन रे નરયિકોને નરકમાં ઉત્પન્ન થવામાં બે વિગેરે સમય વીતી ગયેલ હોય એવા મિયિકે અપ્રથમસમયવતિ નરયિક કહેવાય છે. તેમની કાયસ્થિતિ ને કાળ કેટલો કહેવામાં આવેલ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે-હે गौतम ! तेभनी आयस्थितिन। 11. 'जहण्णेणं दसवाससहस्साई उक्कोसेणं तेत्तीसं જીવાભિગમસૂત્ર Page #1564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१५५ जीवानां दशविधत्वनिरूपणम् १५५१ समयोनानि-उत्कर्षेण त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि समयोनानि । 'पढमसमयतिरिक्खजोणिए णं भंते !०' प्रथमसमयतिर्यग्यो निकः खलु भदन्त ! भगवानाह'गोयमा ! ' गौतम ! 'एक्कं समयं' एकं समय-समयमात्रमेव स्थितिः 'अपढमसमयतिरिक्ख० ?' अप्रथमसमयतिर्यग्योनिकः खलु भदन्त ! ? भगवानाहगौतम ! 'जहन्नणं खुड्डागं भवग्गहणं समऊणं-उक्कोसेणं वणस्सइकालो' जघन्येन क्षुल्लकं भवग्रहणं समयोनम्-उत्कर्षेण वनस्पतिकालः । 'पढमसमयमसेणं भंते ! प्रथमसमयमनुष्यः खलु भदन्त !० भगवानाह-गौतम ! 'एक समयं' एकं समयम! और उत्कृष्ट से एक समय कम ३३ सागरोपम का है 'पढमसमय तिरिक्खजोणियाणं भंते ! २०' जो प्रथम समयवर्ती तिर्यग्योनिक जीव हैं उनकी कायस्थिति का काल कितना है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा ! एक्कं समयं' हे गौतम ! इनकी कायस्थिति का का काल एक समय का है 'अपढमसमय तिरिक्खजोणिया णं भते!' हे भदन्त ! जो तिर्यग्योनिक जीव अप्रथम समयवता हैं उनकी कायस्थिति का काल कितना है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'जहण्णेणं खुइडागं भवग्गहणं समऊणं उक्कोसेणं वणस्सइकालो' हे गौतम ! इनकी कायस्थिति का काल जघन्य से एक समय कम क्षुल्लक भवग्रहण रूप है और उत्कृष्ट से वह वनस्पति काल प्रमाण अनन्तकाल रूप है । 'पढम समय मणूसेणं भंते !' हे भदन्त ! प्रथम समयवर्ती मनुष्य की काय स्थिति का काल कितना है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! इनकी सागरोवमाई, समऊणाई' धन्यथा मे समय ४५ ४ १२ १५ ना छे. अने. कृष्टथी ये सभयभ 33 तेत्रीस सागरा५म न छे. 'पढमसमयतिरिक्ख. जोणियाण भते !' प्रथमसमयपति रतिय योनि १ छ, तभनी यस्थिति न ट। ४डस छ ? -1 प्रश्न उत्तरमा प्रभुश्री ४३ छ -'गोयमा ! एक्कं समय गौतम ! तेमनी यस्थितिमा ४ समय ना छे. 'अपढमसमयतिरिक्खुजोणियाणं०' भगवन् २ तिय योनि २५प्रथमसभयती छ, તેઓની કાયસ્થિતિને કાળ કેટલે કહેલ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી ४९ छ -'जहण्णेणं खुड्डागं भवग्गहणं समऊणं उक्कोसेणं वणस्सइकालो' 8 ગૌતમ ! તેમની કાયસ્થિતિને કાળ જઘન્યથી એકસમય કમ ક્ષુલ્લક ભવગ્રહણ ३५ छ, सने उत्कृष्टथी त वनस्पति प्रभार सनत३५ छे. 'पढमसम. यमणूसेणं भंते ! सावन ! प्रथम समयवती मनुष्यनी यस्थितिमा કેટલે કહેલ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે હે ગૌતમ! તેમની જીવાભિગમસૂત્ર Page #1565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५५२ जीवाभिगमसूत्रे 'अपढमसमयमणूसेणं भंते !' अप्रथमसमयमनुष्यः खलु भदन्त ! भगवानाहगौतम ! द्वयादि समयवर्तीमनुष्यः 'जहन्नेणं खुड्डागं भवग्गहणं समऊणं- उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई पुव्वकोडी पुहुत्तमब्भहियाई' जघन्येन क्षुल्लकं भवग्रहण समयोनम्-उत्कर्षेण त्रीणि पल्योपमानि पूर्वकोटि पृथक्त्वाऽभ्यधिकानि । 'देवे जहा णेरइए' देवो यथा नैरयिकः प्रथमसमयदेवस्यैकं समयम्, अप्रथमसमयवतोजघन्येन दशवर्षसहस्राणि-समयोनानि-उत्कर्षेण त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि समयोनानि । 'पढमसमयसिद्धे णं भते ! कालो केवच्चिरं होइ ? एक्कं समयं' प्रथमसमयसिद्धः खलु भदन्त ! भगवानाह-गौतम ! एक समयम् । 'अपढमसमयसिद्धे णं भते !' अप्रथमसमय सिद्धः खलु भदन्त ! कालतः कियच्चिरमप्रथमकायस्थिति का काल 'एक्कं समयं' एक समय का है । 'अपढमसमय मणूसे णं भंते !' अप्रथमसमयवर्ती मनुष्यों का काल कितना है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'जहण्णेणं खुड्डागं भवग्गहणं समऊणं उक्को. सेणं तिणि पलिओवमाइं पुवकोडि पुहुत्तमन्भहियाई' हे गौतम ! इनका जघन्यकाल एक समय कम क्षुद्र भवग्रहण रूप है और उत्कृष्ट काल पूर्वकोटि पृथक्त्व अधिक तीन पल्योपम रूप है। 'देवे जहा नेरइए' देवों की कायस्थिति का विचार नारकों की कायस्थिति जैसा ही है 'पढमसमय सिद्धेणं भंते !'हे भदन्त ! जो प्रथम समय सिद्ध है उनकी कायस्थिति का काल कितना है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं हे गौतम ! इनकी कायस्थिति का काल एक समय का है। 'अपढम सिद्धेणं भंते !' हे भदन्त ! जो अप्रथमसमयवर्ती सिद्ध हैं उनकी कायस्थिति का काल कितना है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे यस्थितिमा 'एक्कं समय' २४ समय ना छे. 'अपढमसमयमणूसेणं भंते ! હે ભગવન્! અપ્રથમસમયવતી મનુષ્યનકાળ કેટલા સમયને કહેલ છે? આ प्रश्नाना उत्तरमा प्रभुश्री ४१ छ है 'जहण्णेणं खुड्डागं' 'भवग्गहणं समऊणं उक्कोसेणं तिणि पलिओवमाइं पुव्वकोडिपुहुत्तममहियाई' 3 गौतम ! तमन। જઘન્યકાળ એક સમયકમ સુદ્રભાવ ગ્રહણરૂપ છે. અને ઉત્કૃષ્ટકાળ પૂર્વકેટ पथपधारे १५ पक्ष्यापभनी छे. 'देवे जहा नेरइए' हेवानी यस्थिति नारहोनी यस्थितिना ४थन प्रमाणे४ छ. 'पढमसमय सिद्धेणं भंते ! भगवन् ! પ્રથમસમયવતી જે સિદ્ધ છે. તેમની કાયસ્થિતિને કાળ કેટલે કહેવામાં આવેલ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે હે ગૌતમ ! તેમની यस्थितिना से समयने। छ. 'अपढमसिद्धेणं भंते !' है भगवन् ! मप्र થમસમયવતી જે સિદ્ધ છે, તેમની કાયસ્થિતિને કાળ કેટલે કહેલ છે? આ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. १० सू. १५५ जीवानां दशविधत्वनिरूपणम् १५५३ समयसिद्ध इति कृत्वा ? भगवानाह - गौतम ! 'साईए अपज्जवसिए' सादिकोऽपर्यवसितः सिद्धत्वप्राप्त्यनन्तरं तेनैव रूपेण स्थितिमान् सर्वदेति शेषः । सम्प्रति प्रथमसमयनारकादीनामन्तरं दशयति- पद्मसमयणेरइयस्स णं भरते ! अंतरं केवच्चिरं होइ ?' प्रथमसमयनैरयिकस्य खलु भदन्त ! कियच्चिरमन्तरं भवति ? भगवानाह गौतम ! ' जहन्नेणं दसवा ससहस्साई अंतोमुहुत्तमम्भहियाईउक्कोसेणं वणस्सइकाल' जघन्येन दशवर्षसहस्राणि - अन्तर्मुहूर्ताभ्यधिकानि उत्कर्षेण अनन्ता - उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः कालतः, क्षेत्रतोऽनन्ता लोका अनन्ताः पुद्गलपरावर्ता आवलिकाया असंख्येयो भागः (वनस्पतिकालात्मकः ) ' अपढमसमयणेरइयस्स णं भते ! अंतरं कालओ bafच्चिरं होइ ? जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं - उक्को सेणं वणस्सइ कालो' अप्रथमसमयनैरयिकस्य खलु भदन्त ! कालतोऽन्तरं कियच्चिरं भवति ? गौतम ! इनकी कायस्थिति का काल 'सादीए अपज्जवसिए' सादि अपर्यवसित होता है । 'पढमसमय णेरइएणं भंते ! अंतरं कालओ safari होइ' हे भदन्त ! जो नैरयिक प्रथम समयवर्ती है उनका अन्तर काल की अपेक्षा कितना कहा गया है ? हे गौतम ! इनका अन्तर काल की अपेक्षा 'जहणणेणं दसवाससहस्साई अंतोमुहुत्तमम्भहियाई उक्कोसेणं वणस्सइकालो' जघन्य से तो दश हजार बर्ष का कहा गया है और उत्कृष्ट से वनस्पति काल प्रमाण अनन्तकाल का कहा गया है 'अपढमसमय णेरइयस्सणं भंते ! अंतरं कालओ केवच्चिरं होई' अप्रथम समयवर्ती नैरयिक का अन्तर काल की अपेक्षा कितना है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'जहणणेणं अंतोमुहुत्त उक्कोसेणं वणस्स - कालो' हे गौतम ! इसका अन्तर काल की अपेक्षा जघन्य से तो एक પ્રશ્નના ઉત્તર આપતા પ્રભુશ્રી કહે છે કે-હે ગૌતમ ! તેમની કાયસ્થિતિનાકાળ 'सादीए अपज्जवसिए' साहि अपर्यवसित होय छे, 'पढमसमयणेरइयाणं भते ! अंतरं कालओ केवच्चिरं होई' से लगवन् ! प्रथमसभयवर्ति ने नेरयि छे, તેમનું અંતર કાળની અપેક્ષાથી કેટલું કહેવામાં આવેલ છે ? હે ગૌતમ ! तेभनु म ंतर अजनी अपेक्षा 'जहणणेणं दसवाससहस्साइं अतो मुहुत्तमब्भहियाई उक्ोसेण वणस्सकालो' धन्यथी तो हसन्नरवर्षनु उडेवामां आवे छे. अने उत्ष्टथी वनस्पतिक्षण प्रभाणु अनंत अजनु वामां आवे छे. 'अपढमसमयणेरईयस्सणं अ ंतरं कालओ केवच्चिरं होइ' सप्रथभसभयवर्ति नैरयिउनु अ ंतर अणनी અપેક્ષાથી કેટલુ' કહેવામાં આવેલ છે ? આપ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે - 'जहणेणं अतोमुहुत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो' हे गौतम! तेभनु अंतर કાળની અપેક્ષાથી જઘન્યથી તે। એક અંતર્મુહૂર્તીનુ કહ્યું છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી जी० १९५ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५५४ जीवाभिगमसूत्रे भगवानाह-गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहूर्तम्-उत्कर्षेण वनस्पतिकालः । 'पढमसमय तिरिक्खजोणियस्स णं भंते ! अंतरं कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! जहन्नेणं दो खुडागं भवग्गहणाई समऊणाई-उकोसेणं वणस्सइकालं' प्रथमसमय तिर्यग्योनिकस्य खलु भदन्त ! अन्तरं कालतः कियच्चिरं भवति ?, भगवानाहगौतम ! जघन्येन द्वे क्षुल्लक भवग्रहणे समयोने, उत्कर्षेण वनस्पतिकालं यावदन्तरम् इति । 'अपढमसमयतिरिक्खजोणियस्स णं भंते ! अंतरं कालओ केवचिरं होई ?' हे भदन्त ! अप्रथमसमयतिर्यग्योनिकस्याऽन्तरं कियच्चिरमिति प्रश्नः ? 'जहन्नेणं खुड्डागं भवग्गहणं समयाहियं' उक्कोसेणं सागरोवमसयपुहुत्तं साइरेग' भगवानाह-गौतम ! जघन्येन क्षुल्लकं भवग्रहणं समयाधिकम्अन्तर्मुहूर्त का है और उत्कृष्ट से वनस्पतिकाल प्रमाण अनन्तकाल का है 'पढमसमय तिरिक्खजोणियस्स अंतरं केवच्चिरं होइ' हे भदन्त ! प्रथम समयवर्ती तिर्यग्योनिक जीव का अन्तर काल की अपेक्षा कितना है उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! जहण्णेणं दो खुडूडागं भवग्गहणाई समऊणाई उक्कोसेणं वणस्सइकालो' हे गौतम ! इसका अन्तर काल की अपेक्षा जघन्य से एक समय कम दो क्षुल्लक भवग्रहणरूप है और उत्कृष्ट से वनस्पतिकाल प्रमाण अनन्तकाल का है । 'अपढम समयतिरिक्खजोणियस्स णं भंते !' हे भदन्त ! अप्रथमसमयवर्ती तिर्यग्योनिक जीव का अन्तर काल की अपेक्षा से कितना है ? उत्तर में प्रभु कहते है-'जहण्णेणं खुड्डागं भवग्गहणं समयाहियं उक्कोसेणं सागरोवमसयपुहुत्तं साइरेगं' हे गौतम ! इसका अन्तर जघन्य से तो क्षुद्रभवग्रहण रूप है और उत्कृष्ट से कुछ अधिक सागरोपमशत वनस्पति ना प्रमाण सुटले मनतानु ४युं छे. 'पढमसमयतिरिक्खजोणियरस अंतरं कालओ केवच्चिरं होई' सावन् ! प्रथम समयपति तियગેનિક જીવનું અંતર કાળની અપેક્ષાથી કેટલું છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં प्रभुश्री ४ छ -'गोयमा जहण्णेणं दो खुड्डागं भवग्गहणाई समऊणाई उक्कोसेणं वणस्सइकालो' गौतम ! तेमनु मत२ जनी अपेक्षाथी धन्यथा से સમય કમ બે ક્ષુલ્લક ભવગ્રહણ રૂપ છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી વનસ્પતિકાળ પ્રમાણ मनतानु छे. 'अपढमसमयतिरिक्खजोणियास णं भते ! 3 मापन २मप्रથમસમયવતિ તિર્યંચેનિક જીવનું અંતર કાળની અપેક્ષાથી કેટલું કહેવામાં मावेस छ ? 240 प्रश्न उत्तरमा प्रमुश्री ४ छ -'जहण्णे णं खुड्डागं भव. गहणं समयाहियं उक्कोसेणं सागरोवमसयपुहुत्तं साइरेग' गौतम ! तेभनु અંતર જઘન્યથી તે ક્ષુદ્ર ભવ ગ્રહણ રૂપ છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી કંઈક વધારે જીવાભિગમસૂત્ર Page #1568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. १० सू.१५५ जीवानां दशविधत्वनिरूपणम् उत्कर्षेण सागरोपमशतपृथक्त्वं सातिरेकम् अन्तरं भवतीति । 'पढमसमयमणूसस्स णं भंते ! अंतरं कालओ केवच्चिरं होइ ?' हे भदन्त ! प्रथमसमयवतो मनुष्यस्य कालतः कियच्चिरमन्तरम् ? ' जहन्नेणं दो खुड्डागभवग्गहणाई समऊणाई' उक्कोसेणं वणस्सइकालं' जघन्येन द्वे क्षुल्लकभवग्रहणे समयोने- उत्कर्षेण वनस्पतिकालम् । ‘अपढमसमयमणसस्स णं भंते ! अंतरं ? अप्रथमसमयनुष्यस्यान्तरं कालतः कियत् ? ' जहन्नेणं खुडागं भवग्गहणं समयाहियं उक्कोसेणं वणस्सइकाल' जघन्येन क्षुल्लक भवग्रहणं समयाधिकम् - उत्कर्षेण वनस्पतिकालं यावत् । 'देवस्स णं अंतरं जहा णेरइयस्स' देवस्यान्तरं यथा - जघन्येन दशवर्षसहस्राण्यन्तर्मुहूर्ताऽभ्यधिकानि उत्कर्षतो वनस्पतिकालं यावत्प्रथमसमयवतोऽप्रथमसमयपृथक्त्व रूप है । 'पढमसमय मणूसस्स णं भंते ! अंतरं कालओ०' हे भदन्त ? प्रथम समयवर्ती मनुष्य का अन्तर काल की अपेक्षा कितना है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - ' जहण्णेणं दो खुड्डागं भवग्गहणाईं समऊणाई' हे गौतम ! इसका अन्तर काल की अपेक्षा जघन्य से तो एक समय कम दो क्षुल्लक भवग्रहण रूप है और 'उक्कोसेणं वणस्स - कालो' उत्कृष्ट से वनस्पति काल प्रमाण अनन्तकाल का है । 'अपढम समय मणूसस्स णं भंते ! अंतरं' अप्रथम समयवर्ती मनुष्य का अन्तर हे भदन्त ! काल की अपेक्षा कितना है उत्तर में प्रभु कहते हैं - ' जहखुड्डागं भवग्गहणं समयाहियं उक्कोसेर्ण वणस्सइकालो' हे गौतम ! इसका अन्तर काल की अपेक्षा जघन्य से तो एक समय अधिक क्षुद्र भवग्रहण रूप है और उत्कृष्ट से वनस्पतिकाल प्रमाण है। 'देवस्स णं अंतरं जहा पेरइयस्स' नैरयिक के अन्तर जैसा अन्तर देव o १५५५ सागशेयभशत पृथइत्व ३५ छे. 'पढमसमयमणूसस्स णं भंते ! अंतरं कालओ० ' હે ભગવદ્ પ્રથમસમયતિ મનુષ્યનું અંતર કાળની અપેક્ષાથી કેટલું કહેલ छे ? या प्रश्नना उत्तरमा प्रभुश्री हे छे े- 'जहण्णेणं दो खुड्डागं भवग्गहणाइ समऊणाई' हे गौतम! अथभसभयवर्ति मनुष्यनुं अंतर अजनी अपेक्षाथी धन्यथी शेऽसभयम्भ मे क्षुदसम्भव ग्रहगु३प छे भने 'उक्कोसेण' वणस्सइ कालो' उत्कृष्टथी वनस्पतिक्षण प्रभाणु अनंत अनु छे. 'अपढमसमय मणूसस णं भ ंते ! अंतरं०' सप्रथभसभयवर्ति मनुष्यनुं अ ंतर हे भगवन् ! अजनी अपेक्षाथी डेंटलु उडेवामां आवे छे ? या प्रश्नना उत्तरमा प्रभुश्री छे - 'जहणेण ' खुड्डागं भवग्गहणं समयाहियं उक्कोसेणं वणस्सइकालो' हे गौतम ! अप्रथमसभयવતિ મનુષ્યનું અંતર કાળની અપેક્ષાથી જઘન્યથી તેા એક સમય અધિક ક્ષુદ્રભવ श्रद्धणु ३५ छे. मने उत्ऱृष्टथी वनस्पतिक्षण प्रभाणु छे. 'देवस्स णं' भते ! अंतरं જીવાભિગમસૂત્ર Page #1569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५५६ जीवाभिगमसूत्रे वतोऽन्तर्मुहूर्तम्-उत्कर्षतो वनस्पतिकालम् (इत्थं) नैरयिकस्यापि 'पढमसमयसिद्धस्स णं भंते ! अंतरं णत्थि' प्रथमसमयसिद्धस्य खलु भदन्त ! अन्तरं कियत् ? नास्ति खल्वन्तरमिति भगवत उक्तिः, 'अपढमसमयसिद्धस्स णं भंते ! अंतरं कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा! साईयस्स अपज्जवसियस्स णत्थि अंतरं' अप्रथमसमयसिद्धस्य खलु भदन्त ! अन्तरं कियच्चिरं कालतः भगवानाह गौतम ! सादिकस्याऽपर्यवसितस्यान्तरं नास्ति अपर्यवसितत्वात । ____अथाल्पबहुत्वमेषां वर्ण्यते 'एएसि णं भंते ! पढमसमयनेरइयाणं-पढमसमयतिरिक्खजीणियाण-पढमसमयमणूसाणं-पढमसमयदेवाणं-पढ़मसमयसिद्धाणय कयरे कयरेहितो' एतेषां प्रथमसमयवतां नैरयिक-तिर्यग्योनिक-मनुष्यका है 'पढमसमय सिद्धस्स णं भंते ! अंतरं' हे भदन्त ! प्रथमसमयवर्ति सिद्ध का अन्तर काल की अपेक्षा कितना है। उत्तर में प्रभु कहते है हे गौतम ! प्रथम समयवर्ति सिद्ध का अन्तर 'णस्थि' नही होता है। 'अपढमसमयसिद्धस्स णं भंते ! अंतरं कालओ केवच्चिरं होई' अप्रथम समयसिद्ध का अन्तर काल की अपेक्षा कितना है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! साइयस्स अपज्जवसियस्स णस्थि अंतर' हे गौतम ! सिद्ध जीव सादि अपर्यवसित होते हैं-अतः इनके अन्तर नहीं होता है। इनके अल्पबहुत्व का विचार 'एएसि णं भंते ! पढमसमयणेरइयाणं, पढमसमय तिरिक्खजोणियाणं, पढमसमय मणसाणं, पढमसमय देवाणं, पढमसमय सिद्धा ण य, कयरे कयरेहितो' हे भदन्त ! इन प्रथम समयवर्ती नैरयिकों जहा जेरइयस्स' न२यिनी मत२ ४थन प्रमाणेनुमत२ हेवनु छ. 'पढमसमय सिद्धस्स ण भते ! अंतरं' 3 भगवन् ! प्रथमसमयपति सिद्धमतर नी અપેક્ષાથી કેટલું કહેલ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે હે ગૌતમ प्रथमसमय सिद्धानुमत२ 'णत्थि' डोतु नथी. 'अपढमसमयसिद्धस्स ण भंते ! अंतरं' कालओ केवच्चिरं होइ' मप्रथमसमयपति सिद्धनु मत२ जना અપેક્ષાથી કેટલું કહેવામાં આવેલ છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે કે'गोयमा साइयस्स अपज्जवसियस्स गथि अंतरं' गौतम ! सिद्ध साहि અપર્યવસિત હોય છે. તેથી તેનું અંતર હોતું નથી. તેમના અલ્પ બહત્વનું કથન 'एएसि णं पढमसमयणेरइयाणं, पढमसमयतिरिक्खजोणियाणं पढमसमयमणूसाणं' पढमसमयदेवाणं पढमसमयसिद्धाणय कयरे कयरेहिंतो' हे भगवन् मा प्रथम જીવાભિગમસૂત્ર Page #1570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. १० सू.१५५ जीवानां दशविधत्वनिरूपणम् १५५७ देवानां सिद्धानां च कतरेभ्यः कतरेऽल्पा वा० खलु भदन्त ! भगवानाह - 'गोयमा ! सव्वत्थोवा पढमसमयसिद्धा' गौतम ! सर्वस्तोकाः प्रथमसमयसिद्धाः अष्टोत्तरशतादूर्ध्वमभावात् । ' पढमसमयमणूसा असंखेज्जगुणा' ततस्ततः प्रथमसमयवन्तो मनुष्य - नैरयिक- देव - तिर्यग्योनिकाः क्रमशोऽसंख्येयगुणाः इति । 'एएसि णं भंते! अपठमसमयनेरइया णं जाव अपढमसमयसिद्धाण य कयरे के, प्रथम समयवर्ती तिर्यग्योनिकों के प्रथम समयवर्ती मनुष्यों के, प्रथम समयवर्ती सिद्धों के बीच में कौन जीव किन जीवों की अपेक्षा अल्प हैं | कौन किनकी अपेक्षा बहुत हैं ? कौन किनके बराबर हैं ? और कौन किनसे विशेषाधिक हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं'गोमा ! सव्वत्थोवा पढमसमयसिद्धा' हे गौतम! सब से कम प्रथम समयवर्ती सिद्ध जीव है क्योंकि एक समय में १०८ जीव सिद्ध होते हैं अधिक नहीं 'पढमसमय मणूसा असंखेज्जगुणा' इनकी अपेक्षा जो प्रथम समयवर्ती मनुष्य हैं वे असंख्यातगुणें अधिक हैं । 'पढम समय णेरइया असंखेज्जगुणा' पढमसमयदेवा असंखेजगुणा, पदम समयतिरिक्खजोणिया असंखेज्जगुणा' इनकी अपेक्षा प्रथम समयवर्ती जो नैरयिक हैं वे असंख्यातगुणें अधिक हैं इनकी अपेक्षा प्रथम समयवर्ती जो देव हैं वे असंख्यातगुणें अधिक हैं इनकी अपेक्षा जो प्रथम समयवर्ती तिर्यग्योनिक जीव हैं वे असंख्यातगुणें अधिक हैं। 'एएसि णं भंते ! अपढम समयनेरइयाणं जाव अपढम समय सिद्धाण સયવતિ નૈરયિકા, પ્રથમ સમયવૃતિ તિયગ્યાનિકે; પ્રથમસમયવતિ મનુષ્યા, પ્રથમ સમયવતિ દેવા અને પ્રથમસમયવતિ સિદ્ધોમાં કયા જીવા કયા વેાના કરતાં અલ્પ છે ? કાણુ કેાના કરતાં વધારે છે ? કેણુકાની ખરાખર છે ? અને आए। अनाथी विशेषाधिछे ? या प्रश्नना उत्तरमा अनुश्री छे ! 'गोयमा ! सव्वत्थोवा पढमसमयसिद्धा' हे गौतम! सौथी गोछा प्रथम सभयवर्ती સિદ્ધો છે. કેમકે એક સમયમાં ૧૦૮ એક સે આઠ જીવા સિદ્ધ બને છે. वधारे नहीं' 'पढमसमयमणूसा असंखेज्जगुणा' तेना उरतां प्रथम सभयवर्ति हे मनुष्य छे, तेथे असण्यातगा वधारे छे. 'पढमसमय णेरइया असंखेज्ज गुणा पढसमय तिरिक्खजोणिया असंखेज्जगुणा' तेना ४२तां प्रथम सभयवर्ति નરિયકા છે તેઓ અસંખ્યાતગણા વધારે છે. તેના કરતાં પ્રથમ સમયતિ तिर्यग्योनि व छे, तेथे असभ्याता वधारे छे. 'एएसि णं भते ! अपढमसमयनेरइयाणं जाव अपढमसमयसिद्धाण य कयरे कयरेहितो अप्पा वा જીવાભિગમસૂત્ર Page #1571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५५८ जीवाभिगमसूत्रे करेहिंतो अप्पा वा जाव विसेसाहिया वा' एतेषां खलु भदन्त ! अपढमसमय नैरयिकाणां यावदप्रथमसमयसिद्धानां च कतरे कतरेभ्योऽल्पा वा - बहुका वातुल्या वा विशेषाधिका वा ? भगवानाह - 'गोयमा ! सव्वत्थोवा अपढमसमयमणूसा - अपढमसमय नेरइया असंखेज्जगुणा - अपढमसमयदेवा असंखेज्जगुणाअपढमसमयनेरइया अपमसमयसिद्धा अणतगुणा - अपढमसमयतिरिक्खजोणिया अनंतगुणा' गौतम ! सर्वस्तोका अप्रथमसमयमनुष्याः ततस्ततः क्रमगत्याऽप्रथमसमया नैरयिकाः देवा असंख्येयगुणाः ततोऽप्रथमसिद्धा अनन्तगुणास्ततः अप्रथमसमयतिर्यग्योनिका अनन्तगुणाः । 'एएसि णं भंते ! पढमसमयनेरइयाणं - अपढमसमय य करे करेहिंतो अप्पा वा बहुया वा जाव विसेसाहिया ?" हे भदन्त ! इन अप्रथम समयवर्ती नैरयिकों के यावत् अप्रथम समयवर्ती सिद्धों के बीच में कौन जीव किनकी अपेक्षा अल्प हैं ? कौन किनकी अपेक्षा बहुत हैं ? कौन किनके बराबर हैं ? और कौन किनसे विशेबाधिक हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा ! सव्वत्थोवा अपढम समय मणूसा' हे गौतम ! यहां सबसे कम अप्रथम समयवर्ती मनुष्य हैं- 'अपढम समय नेरइया असंखेज्जगुणा' इनकी अपेक्षा जो अप्रथम समयवर्ती नैरयिक हैं वे असंख्यातगुणें अधिक हैं । इनकी अपेक्षा'अपढम समय देवा असंखेज्जगुणा' अप्रथम समयवर्ती देव असंख्यात गुणें अधिक हैं इनकी अपेक्षा जो 'अपढम समय सिद्धा' अप्रथमसमयवर्ती सिद्ध हैं वे 'अनंतगुणा' अनन्तगुणें अधिक हैं । इनकी अपेक्षा 'पढमसमय तिरिक्खजोणिया अनंतगुणा' जो प्रथम समयवर्ती तिर्य बहुयावा जाव विसेसाहिया वा' हे लगवन् ! या प्रथम सभयवर्ती नैरयि अभां યાવત્ અપ્રથમ સમયવતિ સિદ્ધોમાં કયા જીવ કાના કરતાં અલ્પ છે ? કયા જીવા કાના કરતાં વધારે છે ? કેણુકાની ખરેખર છે? અને કેણુ કાનાથી विशेषाधिउ छे ? या प्रश्नना उत्तरमा प्रलुश्री छे - 'गोयमा ! सव्वत्थोवा अपढमसमयमणूसा' हे गौतम! अडीयां सौथी गोछा अप्रथमसभयवर्ती भनुष्य छे. 'अपढमसमयनेरइया असंखेज्जगुणा' तेना पुरती ने अप्रथम सभय वर्ती नैरयि है। छे; तेथे असभ्याता वधारे छे. तेना पुरता 'अपढमसमय देवा असंखेज्जगुणा' प्रथम सभयवर्ती देव असंख्याता वधारे छे. तेना ४२तां ? 'अपढमसमय सिद्धा' अप्रथम सभयवर्ती सिद्ध छे तेथे 'अनंतगुणा' अनंतगया वधारे छे. तेनाश्ता 'पढमसमयतिरिक्खजोणिया अनंतगुणा' प्रथभ. सभयवर्ती ने तिर्यग्योनि व छे. तेथेो मनंतंगला वधारे छे, 'एएसि णं भंते ! જીવાભિગમસૂત્ર Page #1572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१५५ जीवानां दशविधत्वनिरूपणम् १५५९ नेरइयाणय कयरे कयरेहितो अप्पा वा जाव विसेसाहिया वा' एतेषां खलु भदन्त ! प्रथमसमयनैरयिकाणामप्रथमसमयनैरयिकाणां च कतरे कतरे. भ्योऽल्पा वा यावद्विशेषाधिका वा ? भगवानाह-'गोयमा ! सव्वत्थोवा पढम. समयणेरइया' सर्वस्तोकाः प्रथमसमयनैरयिकाः ? गौतम ! ततश्च 'अपढमसमयणेरइया असंखेजगुणा' असंख्येयगुणा अप्रथमसमयनैरयिकाः। 'एएसि णं भंते ! पढमसमयतिरिक्खजोणियाणं-अपढमसमयतिरिक्खजोणियाण य कयरे कयरेहितो०' एतेषां खलु भदन्त ! प्रथमाऽप्रथमसमयतिर्यग्योनिकानामुभयेषां मध्ये कतरे कतरेभ्योऽल्पा वा-बहुका वा-तुल्या वा-विशेषाधिका वा ? भगवाग्योनिक जीव हैं वे अनन्तगुणे अधिक हैं । 'एतेसि णं भंते ! पढम समय नेरइयाणं अपढमसमय णेरइयाण य कयरे कयरेहितो अप्पा वा जाव विसेसाहिया वा' हे भदन्त ! इन प्रथम समयवर्ती नैरयिकों के और अप्रथम समयवर्ती नैरयिकों के बीच में कौन किसकी अपेक्षा अल्प हैं ? कौन किसकी अपेक्षा बहुत हैं ? कौन किसकी अपेक्षा तुल्य हैं और कौन किसकी अपेक्षा विशेषाधिक हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! सव्वत्थोवा पढमसमयनेरइया' हे गौतम ! सबसे कम प्रथम समयवर्ती नैरयिक हैं। 'अपढमसमयणेरइया असंखेजगुणा' इनकी अपेक्षा अप्रथमसमयवर्ती नैरयिक असंख्यात गुणें अधिक हैं। 'एतेसि णं भंते ! पढमसमयतिरिक्खजोणियाणं अपढमसमयतिरिक्खजोणियाणं कयरे कयरेहितो' हे भदन्त ! इन प्रथम समयवर्ती तिर्यग्योनिकों में और अप्रथम समयवर्ती तिर्यग्योनिकों में कौन किसकी अपेक्षा अल्प हैं ? कौन किनकी अपेक्षा बहुत हैं ? कौन किनकी अपेक्षा बराबर हैं कौन किनकी अपेक्षा विशेषाधिक हैं ? पढमसमय नेरइयाणं अपढमसमयनेरइयाण य कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा जाव विसेसाहिया वा मावन् ! मा प्रथम सभयती नैरयिमा मने प्रथम સમયવતિ નિરયિકમાં કે તેનાથી અ૫ નામ ઓછા છે? કેણુ કેનાથી વધારે છે? કોણ કેની બરોબર છે? અને કોણ કોનાથી વિશેષાધિક છે? આ प्रश्नन। उत्तरमा प्रमुश्री ४९ छ -'गोयम सब्वत्थोवा पढमसमयनेरइया' 3 गौतम ! सौथी सोछ। प्रथम समय पती नैयि छे. 'अपढमसमय णेरड्या असंखेज्जगुणा' तेन। ४२di अप्रथम समयवती नै२यि मध्यात पधारे छ. 'एतेसिं णं भते ! पढमसमयतिरिक्खजोणियाणं अपढमसमयतिरिक्खजोणियाणं कयरे कयरे हितो० भगवन् २प्रथम समयपति तिय योनिमा भने अप्रथम સમયાવતિ તિર્યાનિકેમાં કેણ કેના કરતાં અ૫ છે? કેણ કોનાથી વધારે છે ? જીવાભિગમસૂત્ર Page #1573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५६० जीवाभिगमसूत्रे ० नाह - 'गोयमा ! सव्वत्थोवा पढमसमय तिरिक्खजोणिया अपढमसमयतिरिक्खजो - णिया अणतगुणा' गौतम ! सर्वेभ्यः स्तोकाः प्रथमे - अप्रथमसमयस्तिर्यग्योनिकास्ततोऽनन्तगुणाधिकाः | 'एएसि णं पढमसमयमणूसाणं- अपढमसमयमणूसाण य करे करेहिंतो ० ' एतेषां खलु भदन्त ! प्रथमाऽप्रथमसमयमनुष्याणां कतरे कतरेभ्यो ? गोयमा ! सव्वत्थोवा पढमसमय मणूसा - अप्रथमसमयमणूसा असंखेज्जगुणा' भगवानाह - गौतम ! सर्वस्तोकाः प्रथमसमयमनुष्याः तदपेक्षयाऽप्रथमसमयमनुष्या असंख्येयगुणा ज्ञेयाः । 'जहा मणूसा तहा देवा वि' यथा मनुष्या इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा ! सव्वत्थोवा पढमसमयतिरिक्खजोणिया' हे गौतम! सब से कम प्रथमसमयवर्ति तिर्यग्योनिक जीव हैं इनकी अपेक्षा 'अपढमसमय तिरिक्खजोणिया अनंतगुणा' अप्रथम समयवर्ती जो तिर्यग्योनिक जीव हैं वे अनन्तगुणें अधिक हैं । 'एएसि णं भते ! पढमसमय मणूसाणं अपढमसमय मणूसाण य कयरे कयरेहिंतो ० ' हे भदन्त ! इन प्रथम समयवर्ति मनुष्यों के और अप्रथम समयवर्ति मनुष्यों के बीच में कौन किससे अल्प हैं यावत् कौन किससे विशेषाधिक हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा ! सव्वत्थोवा पढमसमयमणूसा अपढम समयमणूसा असंखेज्जगुणा' हे गौतम! इनमें सबसे कम प्रथम समयवर्ती मनुष्य हैं और इनकी अपेक्षा जो अप्रथम समयवर्ती मनुष्य हैं वे असंख्यातगुणें अधिक हैं । 'जहा मणुस्सा तहा देवा वि' जैसे मनुष्य कहे गये हैं वैसे ही प्रथम अप्रथम समयवर्ती કણુ કાની ખરેખર છે ? અને કેણુ કાનાથી વિશેષાધિક છે. આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં अनुश्री छे - गोयमा ! सव्वत्थोवा पढमसमयतिरिक्ख जोणिया' हे गौतम! सौथी गोछा प्रथम सभयवर्ती तिर्यग्योनि व छे तेना रतां : अपढमसमयतिरिक्खजोणिया अणतगुणा' प्रथम समयवर्ति ने तिर्यग्योनिङ छे ते अनंतगणा वधारे छे. 'एएसिं णं भंते! पढमसमयमणूसाणं अपढमसमय मणूसाण य करे करेहिंनो' हे भगवन् ! या प्रथमसभयवर्ती मनुष्य ने अप्रथमસમયવતી મનુષ્યેામાં કેણુ કાનાથી અલ્પ છે ? કાણુ કાનાથી વધારે છે ? કાણુ કાની ખરેખર છે ? અને કેણ કેનાથી વિશેષાધિક છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી आहे छे -'गोयमा ! सव्वत्थोवा पढमसमयमणूसा अपढमसमय मणूसा असंखेज्जगुणा' હું ગૌતમ ! આ પ્રથમસમયવતી મનુષ્ય અને અપ્રથમ સમયવતી મનુષ્યમાં સૌથી ઓછા પ્રથમસમયવર્તી મનુષ્ય છે. અને તેનાકરતાં જે અપ્રથમસમયवर्ती मनुष्य छे तेथे असं ज्यागाणा वधारे छे. 'जहा मणूसा तहा देवा वि' જે પ્રમાણે મનુષ્યેાના સંબંધમાં કથન કરવામાં આવેલ છે. એજ પ્રમાણે જીવાભિગમસૂત્ર Page #1574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५६१ प्रमेयद्योतिका टीका प्र. १० सू. १५५ जीवानां दशविधत्वनिरूपणम् स्तथैव प्रथमाऽप्रथमसमयदेवा अपि ज्ञेयाः । एएसि णं भते ! पढमसमयसिद्धाणं - अपढमसमयसिद्धाण य कयरे कयरेहिंतो ० ?' एतेषां खलु भदन्त ' प्रथमसमयसिद्धानाम् अप्रथमसमयसिद्धानां च कतरे कतरेभ्योऽल्पा वा० ? 'गोयमा ! सव्वत्थोवा पढमसमयसिद्धा - अपठमसमयसिद्धा अनंतगुणा' भगवानाह - हे गौतम ! प्रथमसमयसिद्धाः सर्वस्तोकास्तेभ्योऽप्रथमसमयाः सिद्धा अनन्तगुणा भवन्ति ! 'एएस णं भते ! पढमसमयनेरइयाणं, अपढमसमयनेरइयाणं पढमसमयतिरिक्खजोणियाणं- अपढमसमयतिरिक्ख जोणियाणं, पढमसमयमणूसाणं अपढम देव भी कहे गये हैं 'एतेसि णं भंते! पढमसमयसिद्धाणं अपढमसमय सिद्धाण य कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया या' हे भदन्त ! इन प्रथम समयवर्ती सिद्धों के और अप्रथम समयवर्ती सिद्धों के बीच में कौन किससे अल्प हैं ? कौन किससे बहुत हैं ? कौन किसके बराबर हैं और कौन किससे विशेषाधिक हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! सव्वत्थोवा पढमसमयसिद्धा' हे गौतम! सब से कम प्रथमसमय सिद्ध होते हैं इनकी अपेक्षा 'अपम समय सिद्धा अनंतगुणा' अप्रथम समयवर्ती सिद्ध अनन्तगुर्णे अधिक होते हैं । 'एतेसि णं भंते ! पढमसमयणेरइयाणं अपढमसमय णेरइयाणं पढमसमयतिरिक्खजोणियाणं अपढमसमयतिरिक्खजोणिया णं पढमसमयमणूसाणं अपढमसमयमणूसाणं पढमसमयदेवाणं अपढमसमयदेवाणं पढम समयसिद्धाणं अपढमसमयसिद्धाण य कयरे कयरे પ્રથમ સમયવતી અને અપ્રથમસમયવતી દેવાના સ`ખંધમાં પણ કથન કરી લેવું. અર્થાત્ દેવાનુ` કથન મનુષ્યના અલ્પ બહુપણાના કથન પ્રમાણે છે. 'एएसि णं भंते! पढमसमयसिद्धाणं अपढमसमयसिद्धाण य कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा' डे लगवन् या प्रथम सभयवर्ति સિદ્ધો અને અપ્રથમ સમયવતિ સિદ્ધોમાં કાણુ કાના કરતાં અલ્પ છે? કાણુ કાનાથી વધારે છે. કાણુ કાની ખરેખર છે અને કાણ કાનાથી વિશેષાધિક છે ? આ प्रश्नना उत्तरभां प्रलुश्री उडे छे - 'गोयमा ! सव्वत्थोवा पढमसमयसिद्धा' हे गौतम! सौथी गोछा प्रथम सभयवर्ती सिद्धो छे. तेना पुरता 'अपम समयसिद्धा अनंतगुणा' अप्रथम सभयवर्ती सिद्धो अनंताशा वधारे छे. एसि णं भते ! पढमसमय णेरइयाण अपढमसमयणेरइयाणं, पढमसमयतिरिक्खजोणियाणं अपढमसमयतिरिक्खजोणियाणं पढमसमय मणूसाणं अपढमसमय मणू. साणं पढसमय देवाणं, अपढमसमयदेवाणं, पढमसमयसिद्धाणं, अपढम समय सिद्धाणय जी० १९६ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५६२ जीवाभिगमसूत्र समयमणूसाणं, पढमसमयदेवाणं-अपढमसमयदेवाणं, पढमसमयसिद्धाणं-अपढमसमयसिद्धाणय कयरे कयरेहितो अष्पावा-बहुया वा-तुल्ला वा विसेसाहिया वा' एतेषां प्रथमाऽप्रथमभेदवतां नैरयिक-तिर्यग्योनिक-मनुष्य-देवानां, तथाविधसिद्धानां च कतरे कतरेभ्योऽल्पा वा-बहुका वा-तुल्या वा विशेषाधिकावेति प्रश्ने भगवानाह-'गोयमा ! सव्वत्थोवा-पढमसमयसिद्धा-पढमसमयमणूसा असंखेजगुणा-अपढमसमयमणसा असंखेज्जगुणा, पढमसमयणेरइया असंखेज्जगुणापढमसमयदेवा असंखेज्जगुणा-पढमसमयतिरिक्खजोणिया असंखेजगुणा, अपहिंतो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा' हे भदन्त ! इन प्रथम समयवति नैरयिकों के, अप्रथम समयवर्ति नैरयिकों के, प्रथम समय तिर्यग्योनिकों के, अप्रथम समय तिर्यग्योनिकों के, प्रथम समय मनुष्यों के, अप्रथम समय मनुष्यों के प्रथम समय देवों के, अप्रथम समय देवों के, प्रथम समय सिद्धों के और अप्रथम समय सिद्धों के बीच में कौन किनकी अपेक्षा अल्प हैं ? कौन किन की अपेक्षा बहुत हैं कौन किनके बराबर हैं ? और कौन किनकी अपेक्षा विशेषाधिक हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! सव्वत्थोवा पढमसमयसिद्धा' हे गौतम ! इनमें सबसे कम प्रथम समय सिद्ध है। इनकी अपेक्षा-'पढम समयमणूसा असंखेजगुणा' प्रथम समय मनुष्य असंख्यातगुणे अधिक हैं। इनकी अपेक्षा 'अपढमसमय मणुस्सा असंखेज्जगुणा' अप्रथम समय मनुष्य असंख्यातगुणे अधिक हैं इनकी अपेक्षा 'पढमसमयनेरइया असंखेज्जगुणा' प्रथम समय नैरयिक असंख्यातगुणें अधिक हैं। इनकी अपेक्षा ‘पढमसमय देवा असं०' कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया बा तुल्ला वा विसेसाहिया वा' भगवन् २प्रथम સમયવતી નરયિકે અપ્રથમ સમયવતી નરયિકે, પ્રથમ સમયવતિ તિય નિકે અપ્રથમ સમયવતિ તિર્યાનિકે, પ્રથમ સમયવર્તી મનુષ્ય, અને અપ્રથમ સમયવતી મનુષ્ય, પ્રથમ સમયવતી દેવ અને અપ્રથમ સમય વતી દેવ, પ્રથમ સમયવતિ સિદ્ધ અને આ પ્રથમ સમયવતિ સિદ્ધ, એ બધામાં કણ કેના કરતાં અલપ છે ? કોણ કોનાથી વધારે છે? કેણ કેની બરોબર છે અને કેણ કોનાથી વિશેષાધિક છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુશ્રી કહે છે કે 'गोयमा सव्वत्थोवा पढमसमयसिद्धा' हे गौतम ! मां सौथी माछ। प्रथम समयपति सिद्धो छ. तन। २i 'पढमसमयमणूसा असंखेज्जगुणा' प्रथम समयवती मनुष्य असण्यात! वधारे छे. तेना ४२ता 'अपढमसमय मणूसा असंखेज्जगुणा' २मप्रथम सभयती मनुष्यो छे तमा २५सध्यात qधारे छ, तेन। ४२ता ५ 'पढमसमय नेरइया असंखेज्जगुणा' प्रथम समयमा જીવાભિગમસૂત્ર Page #1576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रमेयद्योतिका टीका प्र.१० सू.१५५ जीवानां दशविधत्वनिरूपणम् १५६३ ढमसमयणेरइया असंखेजगुणा-अपढमसमयदेवा असंखेजगुणा-अपढमसमयसिद्धा -अणंतगुणा-अपढमसमयतिरिक्खजोणिया अणंतगुणा' हे गौतम! सर्वस्तोकाः प्रथमसमयसिद्धाः-प्रथमसमयाः अप्रथमसमयाश्चमनुष्याः, प्रथमसमयाः नैरयिकादेवा-स्तिर्यग्योनिकाः, अप्रथमसमया:-नैरयिका-देवाश्च सर्वे पूर्व पूर्वेभ्यः परेपरेऽसंख्येयगुणाः । अप्रथमसमयसिद्धा अनन्तगुणाः, अप्रथमसमयतिर्यग्योनिकाश्च तदपेक्षयाऽनन्तगुणाः । निगमनमाह-'से तं दसविहा सव्वजीवा पनत्ता' त एते दशविधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्तः । 'सेत्तं सव्वजीवाभिगमे' सोऽयं सर्व जीवाभिगमः प्रतिपादितः । सू०१५५।। इतिश्री विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचकपञ्चदशभाषाकलित-ललित कलापालापकप्रविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक - वादिमानमर्दक-श्रीशाहू छत्रपतिकोल्हापुरराजप्रदत्त-'जैनशास्त्राचार्य'-पदविभूषितकोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारि जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकरपूज्यश्री-घासीलाल-व्रतिविरचितायां श्री जीवाभिगमसूत्रस्य प्रमेयद्योतिकाख्यायां व्याख्यायां दशमी प्रतिपत्तिः समाप्ता ॥ ॥ इति जीवाभिगमसूत्रं समाप्तम् ॥ प्रथम समय देव असंख्यातगुणें अधिक हैं इनकी अपेक्षा 'पढमसमय तिरिक्ख० असं०' प्रथम समय तिर्यग्योनिक जीव असंख्यातगुणें अधिक हैं । इनकी अपेक्षा 'अपढम स० णेर० असं०' अप्रथम समय नैरथिक असंख्यातगुणें अधिक हैं इनकी अपेक्षा 'अपढम स० देवा असं०' अप्रथम समय देव असंख्यातगुणे अधिक है । इनकी अपेक्षा 'अपढम समय सिद्धा अणंतगुणा' अप्रथम समय सिद्ध अनन्तगुणें अधिक हैं । इनकी अपेक्षा 'अपढम समय तिरिक्खजोणिया अणंतपतभान नैरपि। असभ्यात पधारे छे. तेना ४२di ‘पढमसमय देवा असंसेज्जगुणा' प्रथम समयमा वर्तमान २ हे। छ त। असभ्याता पधारे छे. तेना ४२di ‘पढमसमय तिरिक्खजोणिया असंखेज्जगुणा' प्रथम समय માં વર્તમાન જે તિગેનિક જીવે છે તેઓ અસંખ્યાતગણી વધારે છે. તેના ४२di 'अपढमसमय णेरइया असंखेज्जगुणो' २५प्रथम समयपति ने नैयि। छ तेसा मसज्यात पधारे छ. तेना ४२di ‘अपढमसमय देवा असंखेज्जगुणा' અપ્રથમ સમયમાં વર્તમાન જે દેવે છે તેઓ અસંખ્યાતગણું વધારે છે. તેના ४२di 'अपढमसमयसिद्धा अणंतगुणा' ले प्रथम समयमा पतभान सिद्धी જીવાભિગમસૂત્ર Page #1577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५६४ जीवाभिगमसूत्रे गुणा' अप्रथम समय तिर्यग्योनिक जीव अनन्तगुणें अधिक हैं । 'सेत्तं दसविहा सव्व जीवा पण्णत्ता' इस प्रकार से यह विवेचन दस प्रकार के सर्व जीवों के सम्बन्ध में किया गया है इस विवेचन के समाप्त होने पर 'से तं सव्व जीवाभिगमे' सर्व जीवाभिगम प्रतिपादित हो जाता है । जीवाभिगम सूत्र समाप्त हुआ और उसकी यह टीका भी समाप्त हुई ॥सू० १५५॥ श्री जैनचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलाल व्रतिविरचित जीवाभिगम सूत्र की प्रमेयद्योतिनि व्याख्या में ॥दसवीं प्रतिपति समाप्त ॥१०॥ छ तेसो भनतम पधारे छ. तेन ४२di 'अपढमसमय तिरिक्खजोणिया अणंतगुणा' मप्रथमसमयमा पत मान तिय-योनि । मनतम पधारे छ. 'से तं दसविहा सव्वजीवा पण्णत्ता' २॥ प्रमाणे 20 विवेयन स प्रा२न। सब वान समयमा ४२पामा मावेस छे. २मा विवेयन समास थdi 'सेत्तं सव्व जीवाभिगमे' सब नियमनु प्रतिपादन पूर्ण गये छे. ॥सू. १५५॥ શ્રી જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્ય શ્રી ઘાસીલાલ વ્રતિવિરચિત જીવભિગમ સૂત્રની પ્રમેયોતિની ટીકાની દસમી પ્રતિપત્તિ સમાપ્ત ૧૦ જીવભિગમ સૂત્ર સમાપ્ત જીવાભિગમસૂત્ર Page #1578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ સ્વ. શ્રીમાન શેઠશ્રી જીવરાજભાઈના પવિત્ર જીવનનો ટુંક પરિચય જ્ઞાન ધ્યાન અને વ્રતનું સતત શ્રદ્ધાપૂર્વક આરાધન કરી પિતાના જીવનને પવિત્ર અને આદર્શ બનાવનાર પરમ–પદના અધિકારી કેવળજ્ઞાને પાસક ધર્મ જીવી શેઠ શ્રી જીવરાજભાઈ મૂળચંદભાઈને જન્મ ચાતુર્માસના ધર્મમય વાતાવરણમાં સંવત–૧૯૩૧નાં આ સુ–પસને ૧૮૭૫ના ઓકટોમ્બર માસની પાંચમી તારીખે સૌરાષ્ટ્ર ભૂમિના ઈતીહાસમાં પ્રસિદ્ધ એવા, ધ્રાંગધ્રામાં થયે હતું તેમના પિતાશ્રી શ્રી મૂળચંદભાઈ પણ ધર્માનુરાગી પવિત્રાત્મા હોવા ઉપરાંત એક સારા વ્યાપારી સંગ્રહસ્થ હતા. તેમજ સર્વ—જી પર પ્રેમાળ એવા અને નામને અનુરૂપ ગુણવાળા પ્રેમાબાઈ નામના તેમનાં માતુશ્રી હતાં ઊભય દંપતીનું ગાહરણ્ય જીવન જપ તપ રૂપ ધર્માની આરાધના પૂર્વક પરમ શાંતી પૂર્વકનું હતુ. આ રીતે પરમધર્માનુરાગી માતા પિતા અને અન્ય ધર્મપ્રાણ કુટુંબી જના ઊત્તમ ધમ સંસ્કારેથી અને વ્યવહારીક. નીતિમત્તાને લઈ શ્રી જીવરાજભાઈનું ભૌતિક–જીવન સમૃદ્ધી મય બન્યું અને જેમ જેમ સમૃદ્ધીને આવિર્ભાવ થયે. તેમ તેમ તેમના અંગેઅંગમાં જ નહિ પણ અંગના આણુએ અણુમાં જપ તપ વ્રત અને જ્ઞાન ધ્યાન પ્રત્યેની શ્રદ્ધા વધુને વધુ બની બાલ્યાઅવસ્થાથી જ ધાર્મિક સંસ્કારના સિંચનને લઈ. તેમની ધર્મ ભાવનાની ઉત્કૃષ્ટ પ્રબળતાને લીધે તેઓ ભૌતિક વિદ્યાના અભ્યાસમાં બે-૭થી આગળ વધી ન શક્યા અને એ જ રીતે પૂર્ણ રીતે શક્તિ અને સવડ હોવા છતાં વારસામાં મળેલા વ્યાપાર-ધંધા પ્રત્યે એમની-રૂચી ઓછી હતી–કારણ કે તેઓ માનતા. કે સર્વથા વ્યવહાર કર્મબંધનનું કારણ છે અને તેથી જ આત્મ ચિંતવન અને ધર્મ ભાવના એમની અપ્રતીમ હતી. બાલ્યકાળથી જ-એમણે અનેક પૂજ્ય વિદ્વાન સાધુઓના સંસર્ગ અને તેઓના ધર્મોપદેશના પ્રવચને સાંભળીને તથા–તેને મનન ચિંત્વન કરીને જૈનધર્મના રહસ્યને નિભ્રમ પરિચય મેળવ્યો હતો અને એ ઉપદેશેલ વિષનું ધર્મગ્રંથ દ્વારા વાંચન પણ કરી સારી રીતે સંશય-રહિત બની ગયા હતા વળી જૈન ધર્મના આગમનું જ નહીં પણ અન્ય સુપ્રસિદ્ધ ગ્રંથનું પણ તેમણે સારી રીતે વાંચન કર્યું હતું. તેમને ભગવતી સૂત્ર પ્રત્યે ખાસ અનુરાગ હતો અને તેથી તેનું વાંચન તેમણે અનેકવાર કરેલું પરમ પૂજ્ય-મ.સા.-કેશવલાલજી મ-સા.-ના ધર્મોપદેશ શ્રવણ અને તેમના સંગરંગમાં તેઓ-ખૂબ રંગાયા-હતા અને તેમના પરમ જીવાભિગમસૂત્ર Page #1579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ભકત બન્યા હતા તેથી તેઓ જ્યારે જ્યારે ધ્રાંગધ્રા પધારતા ત્યારે તેઓ મહારાજશ્રીની સેવા માટે અમદાવાદથી ધ્રાંગધ્રા અચૂક પહોંચી જતાં. સ્વ. શ્રીયુત જીવરાજભાઈને જીવનમાં ડોકીયું કરતા જણાય છે કે તેઓનું સમગ્ર જીવન જૈન ધર્મના સુપ્રસીદ્ધ ધર્મગ્રંથના અધ્યયન વાંચન મનન અને તેના રહસ્યનું ગ્રહણ કરવામાં ર... પચ્યું રહેતું હતું તેમણે પિતાના આ દુર્લભ-જીવન અને નશ્વર શરીરને ધર્માચરણ તથા–સ્થાનકવાસી–જૈન ધર્મોપાસક સાધુ સાધ્વીજીઓની નિઃસ્વાર્થ સેવામાં જ સમર્પિત કર્યું હતું આશરે દશેક વર્ષથી એમણે અમદાવાદને જ પિતાનું નિવાસ્થાન બનાવ્યું હતું. જીવનમાં છેલ્લી વખતે જ એમને હૃદયરોગની મોટી બીમારી લાગુ પડી હતી. તે બીમારીને લીધે–તેની મહાદના હેવા છતાં સમાધિ પૂર્વક ત્રણ માસ પર્યન્ત તેને સામને કરીને સં. ૨૦૧૭ના ધર્મમય એવા ચાતુર્માસના ભાદરવા વદ-૭ સાતમ અને ૧૯૬૦ના એકટોબરની પહેલી તારીખે સ્વર્ગસ્થ–થયા આ રીતે તેમને પ્રાદુર્ભાવ-જન્મ અને તિભાવ-મરણ બને ચાતુર્માસના ધર્મમય વાતાવરણમાંજ થયેલ છે. તેઓ બાલ્યકાળથી જ ધર્મારાધનમાં પ્રવૃત્ત થયા હતા અને તેથી ધર્મારાધનમાં તેઓ એક–અઠંગ વેગીની જેમ મરણની છેલ્લી ઘડી પર્યત જરા પણ ડગ્યા વિના અવિચળ રહ્યા હતા એમનું ધર્માચરણ એટલું બધુ શુદ્ધ દઢ નિયમિત હતું–જીવનના છેલ્લા દિવસે પણ એમણે સામાયિક અને પ્રતિ કમણ છોડયું–નહી આ તેમના જીવનની ઉર્ધ્વગામિતાને પ્રત્યક્ષ પુરાવે છે. એમનું અંતઃકરણ એટલું બધું શુદ્ધ પવિત્ર અને અધ્યાત્મમય હતું કે એમને પિતાના અંતકાળની જાણ અગાઉથી થઈ ગઈ હતી એટલે એમના સુપુત્રને આ માહિતી સવારથી જ તેમણે આપી દીધી હતી અને પોતે સ્વસ્થતા જાળવી રાખીને નવકાર મંત્રનું ઉચ્ચારણ પણ સંપૂર્ણ સભાન અવસ્થામાં કર્યું હતું અને આ રીતે આ ધર્મપરાયણ જીવે ભૌતિક દેહનો ત્યાગ કર્યો હતે. આજીવન ધર્મોપાસક તરીકે પંકાએલ તથા અનેક પાઠ વ્રત નિયમ જ્ઞાન ધ્યાન–તપ અને પચખાણેથી જીવનને ઉર્ધ્વગામી બનાવનાર યશસ્વી પુણ્યશાળી શ્રી જીવરાજભાઈ પ્રત્યે ધ્રાંગધ્રાના સ્થાન જન-મેટા સંઘને પહેલેથીજ ખૂબ માન શ્રદ્ધા અને પૂજ્ય ભાવ હતા તેથી એ સંચિત લાગણી વ્યક્ત કરવા ખાતર સંઘે તેઓશ્રીનું ઘણું જ સન્માન અને ગૌરવ કર્યું હતું. તેઓ પિતાના ધર્મકર્મ અને પવિત્ર આચરણને જગતમાં પ્રવર્તાવવા ખાતરજ પિતાની પાછળ એક ધર્માત્મા એવું વિશાળ કુટુમ્બ મુક્તા–ગયા છે જેઓને સામાન્ય પરિચય નીચે મુજબ છે. જીવાભિગમસૂત્ર Page #1580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ એમના–ધર્મમાર્ગને આગળ ધપાવનાર એમના સુપુત્ર શ્રી રમણલાલભાઈ જીવરાજ શાહ પિતાના પિતાના બધાજ ગુણોથી અલંકૃત હોઈ તેમનામાં રહેલી અત્યંત તીવ્ર ધર્મભાવનાને લીધે તેઓ સમાજમાં ખૂબ પ્રતિષ્ઠિત છે તેઓ ઉત્તમ દક્ષ બુદ્ધિ પરાયણ અને દયાળુ છે–તેઓ જ્ઞાન–ધ્યાન સૂમ વિચારને વરેલા છે સ્થા–સ્વભાવના ખૂબજ દયાળું અને મળતાવડા છે તેઓ ખૂબજ ઉદાર-હદયના છે એમના ઊનત સંસ્કારથી એમનું સમગ્ર કુંટુબ પણ ધર્માનુરાગીજ હોય તેમાં કહેવા પણું જ ન હોય એમના વિશાળ કુંટુબને બતાવતું આ તેમનું વંશવૃક્ષ છે. સ્વ. શ્રી જીવરાજભાઈ મૂલચંદ શાહ શ્રીયુત શેઠ રમણલાલ જીવરાજ શાહ સુપુત્રીઓ સુપુત્ર શ્રીચંદ્રાબેન શ્રીનિર્મલાબેન શ્રીરસીક- શ્રીપ્રદ- શ્રીધને- મહેન્દ્ર ભાઈ ભાઈ ન્દ્રભાઈ ભાઈ પૌત્ર | શ્રીનીલેશભાઈ શ્રીઉત્પલ- શ્રીબાબુ ભાઈ ભાઈ શ્રીવિપુલ- શ્રી અમિત- શ્રીકમલેશ ભાઈ ભાઈ ભાઈ શ્રી રમણલાલભાઈના આ વારસદારે પિતાના પૂર્વજોની માફક શુદ્ધ શ્રદ્ધવાન અને ખૂબજ ઉદાર ધર્મપ્રાણ સદુભાવી અને વતામાં રૂચીવાલા છે. તેઓએ અત્યાર સુધી આ મહાન શાસ્ત્રોદ્ધારના કામમાં ખૂબ સહકાર આપેલ છે. પૂજ્ય આચાર્ય મ. શ્રીના પ્રત્યે અપાર લાગણી ધરાવે છે તેમના અધુરા રહેલ કાર્યને પાર કરવા પણ એટલેજ ખંત ધરાવે છે તેમના સુપુત્ર જ અત્યારે સમિતિના મુખ્ય હેદ્દેદારમાં એક છે. અને તેઓ આ કાર્યને સંપૂર્ણ કરાવીને જ રહેશે એવી અમોને દઢ શ્રદ્ધા છે. મંત્રીઓ જીવાભિગમસૂત્ર