________________
७४६
जीवाभिगमसूत्रे नक्षत्राणां ताराणां च मण्डलानि अवस्थितानि ज्ञातव्यानि, अर्थात् आकालं प्रतिनियतमेकैकं नक्षत्राणां तारकाणां च मण्डलमिति, गतिमन्त्यपि व्यवस्थापितानि न तु गतिहीनानि ज्ञातव्यानि, तान्यपि नक्षत्राणि तारकाणि च प्राकृतत्वादत्रसूत्रे पुंस्त्वनिर्देशः, प्रदक्षिणावर्तमेव यथास्यात्तथैव मेरु मनुचरन्ति । अत्र मण्डलशब्दाः पुंसि प्राकृतत्वादापत्वाद्वा ॥११॥
'रयणीयर दिनयराणं उड़ेव अहेव संकमो नत्थि,
मंडल संकमणं पुण अभितर बाहिर तिरिए' ॥१२॥ रजनिकराश्चन्द्राः दिनकराः सूर्याः तेषां तेषामूर्द्धवमधो वा सङ्क्रमः परस्पर संघर्षों जगत्स्वभावान्न भवति तिर्यकपुनर्मण्डलेषु भवति संक्रमणं, किं विशिष्ट मित्याह-साभ्यन्तरवाह्यम्, अभ्यन्तरं च बाह्य चाभ्यन्तरबाह्य सह अभ्यन्तरबाह्य यस्य येन वा तत् साभ्यन्तरवाह्यम् । अयं भावः-सर्वाभ्यन्तरमण्डलात्परतस्तावर्तमंडल होकर भी मेरु की प्रदक्षिणा करते हैं अतः ये गतिहीन नहीं हैं प्रत्युत गति वाले ही हैं तारा एवं नक्षत्रों को जो अवस्थित मंडल वाला कहा गया है उसका तात्पर्य प्रतिनियत काल तक उनका एक एक मंडल रहता है' इस कथन से है सूत्र में मण्डल शब्द का पुलिङ्ग रूप से निर्देश आर्ष होने से किया गया है 'रयणियर दिणय. राणं उड़ेव अहेव संकमो नत्थि मंडल संकमणं पुण अभितर बाहिरं तिरिए' चन्द्र और सूर्य इनका ऊपर या नीचे संक्रम नहीं होता है क्योंकि जगत का स्वभाव भी ऐसा है भीतर बाहर के मंडलों में इनका तिरछा गमन होता है । इस कथन का तात्पर्य ऐसा है किसर्वाभ्यन्तर मंडल से आगे मंडलों में तब तक उसका संक्रम होता रहता है कि जब तक वह सर्व बाह्यमण्डल में नहीं आ पाता इसी કરે છે. તેથી એ ગતિહીન નથી. પરંતુ ગતિવાળા જ છે. તારા અને નક્ષત્રોને જે અવસ્થિત મંડળ કહ્યા છે તેનું તાત્પર્ય પ્રતિનિયત કાળ સુધી તેમનું એક એક મંડળ રહે છે આ કથનથી છે.
रयणियर दिणयराणं उढेव अहेव संकमो नत्थि ।। मंडलसंकमण पुण अभिंतर बाहिरंतिरिए ॥ १ ॥
ચંદ્ર અથવા સૂર્યનું ઉપર અથવા નીચે સંક્રમણ થતું નથી. કેમકે– જગતનો સ્વભાવજ એ હોય છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એવું છે કે–સભ્યન્તર મંડળની આગળના મંડળમાં ત્યાં સુધી તેમનું સંક્રમણ થાય છે, કે જ્યાં સુધી તે સર્વ બાહ્ય મંડળમાં આવી શકતા નથી.
'रयणियर दिणयराणं नव खत्ताणं महगहाणं च । चार विसेसेण भवे सुह दुहविही मणुस्साणं ॥ २ ।।
જીવાભિગમસૂત્ર
