Book Title: Tattvarthvrutti
Author(s): Jinmati Mata
Publisher: ZZZ Unknown
Catalog link: https://jainqq.org/explore/090502/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. anukrama 2. sampAdakIya 3. prastAvamA tarama aura tavAbhigama ke upAya makkhala gozAlakA mata pUraNa kazyapa kA mata kAtyAyanakA mana saMjaya beTTittakA mata vRddhamata nigmanyanAcaputa tatvanirUpaNa saratha AdikI vyAkhyA AtmA kA svarUpa AtmadRSTi hI banpocchedikA AtmAke tIna prakAra bandhakA svarUpa cahetu Ava kaSAya Asava ke do bheda mokSatattvanirUpaNa mojake kAraNa saMbara mokSa ke sAdhana samyagdanakA samyagdarzana anukrama 78 9-102 9-10 10 zAstrakA samyagdarzana tasyAdhigama ke upAya mArgadarzaka buddhakA dRSTikoNa niyamyanAtha jIva mahAvIra 1516 16 jIvako anAdivaddha mAnanekA kAraNa 17-20 | 10 10 11 12 12-14 / 14 | 14 / 15 / 20-21 21-24 24 25 26 | 27 28-30 | 31 32-34 32 | 34 / 1 35-39 ! nikSepa pramANa, naya aura svAda nayanarUpaNa * svAhAda pro0 baladeva upAdhyAyake mata kI samIkSA AcArya zrI savidhisAgara jI mahArAja 69-71 DA0 devarAja matakI AlocanA 71 mahApaNDita rAhula sAMkRtyAyana ke matakA vicAra buddha aura saMjaya saptabhaMgI zrI sampUrNAnandake patI samAlocanA anekAnta darzanakA karNa aura bhUgola vaidika paramparA yogadarzana 78-83 sAMskRtika AbhAra DaoN0 sara rAdhAkRSNanake manakI samIkSA] 80-81 sadAvi anuyoga 82 84-86 granthakA vAhya svarUpa 86-13 vyAsabhAdhyake AdhAra se vaidika paramparA zrImadbhAgavata ke 62-64 4 65-67 67 prastuta vRtti bhASA aura ailI pranthakAra butAvaramUri 4- viSayasUcI 5- mUlagrantha 6-yA lihindIsAra 7vArthasUNAmakArAdikA: 98-99 99-100 103-108 1-325 327-511 513-510 39-41 8-tasyArthasUtrasyAnAmahArAnumaH 518-531 41-449 tasyArthavRttI samAsAnAmutavAkyAnAma paramparAkA samyagdarzana prAcIna navIna yA samIcIna saMskRtikA samyagdarzanaadhyAtma aura niyativAdakA samyagdarzana 44-54 nizvaya aura vyavahArakA samyagdarzana 54-57 10-tatvArthavRttigatAH kecid viziSTa: kArAnukramaH paradokakA samyagdarzana samyagdarzana 71-72 72-76 76-77 77 AdhAra se 90-52 paramparAja ke AdhAra 92-93 93-97 97 88-90 57-59 zabdAH 59-62 11-tatvArthavRttigatA granthA granthakArAca 62-63 12- vivaraNa 63 522.520 538 46 *3 548 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadasAmpAdakISa zrI suvidhisAgara jI mahArAja zAnapITha munidavI jaina granthamAlAma akala TvIya vAGmaya sampAdana saMzodhana ke sAtha hI dUsarA kArya cAlU hai-tattvArthamUtrakI amudrina TIkAoMkA prakAzana / isI kAryakrama meM zrutasAgarari vivita tattvArthavatti yogadevaviracita natvArthasRkhabAdhavRtti aura pramAcandrakRta tattvAvattiTippaNakA saMpAdana-sazodhana ho cukA hai| tattvArthavAtikakA tIna tADapatrIya tathA tIna kAgajakI pratiyoMke AdhArame sampAdana ho rahA hai| bar3e baDe granthIkA akSarAnuvAda jitanA samaya aura bhakti letA hai, usanI usakI upayogitA siddha nahIM hotI / kAraNa, saMskRtAmyagI to malagranthame hI padArtha bAMdha kara lete hai aura bhASAbhyAsI ke lie akSaNanuvAdakA koI viziSTa upayoga nahIM. ata: baMda granthamA prakavAra hindI sAlikhA jAnA vyavahArya samajhakara tattvAvRti granthakA, jo parimANameM ... dalAla saMkSepamaM hindI zAna dikhaa| imAma natvAmasUtra para atasAgarikA jI vivanana haiM baha gUga sNgii| digambara' bAmaparva zuddha saMpAznameM nAr3atrIya pratiyAM bahumUlya mida huI hai| nyAya bhuvacandra aura nyAyaviniznana vivaraNa ke sampAdanameM tAipayIya pratiyAM hI pAgaddha aura maMgodhanatA mukhya gAdhana rahI hai| isI taraha tattvArthavAmine. addhipanna marakaraNakA nampAdana bhI dakSiNakI nAnIya pratiyomahI ho sakA hai| isa tattvArthati magAdanaga banArasa, Aga aura dillIko prAcIna bAgajI pratiyolA upayoga to kiyA hI gayA hai para jo viziSTa prati hameM milI aura jisake AdhAra para sarakArANazaddha mampAdita huA, vaha hai munidrIkI tADapatrIya prti| ArA jana siddhAnta bhavana me prApta haI pranitI A. saMjJA hai / prAya: azuddha hai| banArasa syAgAda vidyAlayale prApta hAI pratikI va saMjJA hai| yaha bhI azuddha hai| dillI kI prani zrI gannAlAlajI agravAlakI kRpArA prApta huI hai / irAkI najAda hai / yaha apakSAkRta zuddha hai| jaina mandira banAramako pratikI maMjA ja hai| yaha prAcIna aura zar3a hai| gaDabidrI jana ga.kI tADapatrIya pratiko paMjA taaii| yaha kalahI lipi meM likhI hara hai aura paddha hai| isa taraha pAMca praniyoM ke AdhAra imakA mampAdana kiyA gayA hai| granthAntaroMse uddhata bAtrayAMkA mannasthala nirdeza ] hama phiTama kara diyA hai| kucha arthabodhaka TippaNa mampAdaka dAga lieii| nADApatrIya nima bhI kahIM kahIM mila unheM 'tA. Tike mAtha chapAyA hai| isa granthamaM nimnalikhita pariziSTa lagAe gae hai-1 tantrArthamanoMkA abArAdyana Rma, 2 nAvAgata. zabdoMkI bhUcI, tattvArthavattika janadhana pAkyoMkI munI. yA tinta anna aura sanyavara 5 tattvArthabRttike vizeSa zabda, 6 granthasaMketa vivaraNa / / prastAvanAma tasva, tattvAdhigagake upAya aura samyagdana zIrSakama jana AvAkA gara janadaSTiga dekhanakA prayatna kiyA hai| AzA hai damarI mAMRnika padArthoke nirapaNa lie nInamAgaM gira raakegaa| tasvAdhigama ke jagAya' prakaraNameM syAvAda aura managaMgIka gaMbaMdha zrI rAmalajI, mara rAdhA raNana. baladevajI upAdhyAya Adi vartamAna darzanalevakAnI cAnna nAngAyakI AlocanA bhI kI gii| Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAnavIra sAra zAnti prasAdajI aura unakI samampA varmapatnI sI0 ramAjI jaina ne bhAratIya jJAnako amUlya nidhiyaMki anyaSaNa saMzodhana aura prakAzana nimina bhAratIya jJAnapIThakI sthApanA kI hai / imIka antargata jaina granthoM ke anug2andhAna aura prakAzanake lie rava mAtezvarI mUrtidevIke smaraNArtha jAnapITha mRtidevI jaina granthamAlA prAkRta saMskRta apanaga Adi bhASAoM meM prakAzita kI gaI hai| yaha grantha usI granthamAlAkA janu pRNa hai| hara bhadra dampanikI yaha mauliva mAtAnikA ci anukaraNIya aura abhinandanIya hai| suprasiddha mAhityamevI zrImAna paM. nAtha gamajI pramI dvArA lignita 'dhanamAgamyUri' lekha andhakAra vibhAga meM udadhana hai| thI paM0 gajamArajI zAstrI sAhityAvAyanaM isake sA anyAyake prArambhiva pAThAntara lie the| paM. devakumArajI zAstrI ne kanapratikA vAcana kiyA nayA paM. mahAdevajI caturvedI vyAkaraNAnAne prapharmapodhanama sahayoga diyA hai| jJAnapIThane sampAdanazikSaNanimina do vizepaniyA~ prArambha kI thiiN| unameM eka bRtti udayacandraM sarvadarzanAcArya bI.e. ko dI gaI thii| priya ziSya zrI udayacandrajInaM isa granthave kUcha pAThAntara riyaM aura hindIsAra likhA hai| mujhe yaha likhate hue prasannatA hotI hai ki ye Age calakara acche sAhisyasevI mizAnadazaka paM0 emajI mAlIvANokA mAlasthala khojavAra bheje haiN| unake dvArA likhita 'brahmAzrunarAgarakA samaya aura sAhitya' zImeta lekhI pANDulipi bha muhAM prApta huI thii| zrI bAbu pannAlAla jo agravAla dillI, paM. bhajanalI zAratrI macidrI aura paM. nemicandra jI jyotiSAcArya ne apane yahAMke kI pratimA bhijvaaii| maiM ina mava vidvAnokA AbhArI haiN| antameM maiM punaH vahI bAna duharAnA hU~ ki-'sAmagrI nikA kAryaraya neka kAraNam-arthAt sAmagrI kAryako utpanna karatI hai, ekA kAma nhiiN| meM sAmagrIkA mArA ka aMga hI hai| bhAratIya jJAnapITha, kAzI mAgha zukla 5, vIra saM0 24.75 -- mahendrakumAra jaina (prathama saMskaraNa, 1949 se) Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 1.granthavibhAga [tazva aura tattvAdhigama ke upAya ] Amame 2505-2600 varSa pUrva isa mAratabhUmike bihAra pradezameM do mahAn nakSatroMkA udaya huA thA. jinakI prabhAse na kevala bhArata hI Alokita haA thA kintu sudUra eziyAke bIna,jApAna,tibbata Adi deza bhI prakAzita hue the / Aja bhI vizvameM jinake kAraNa bhAratakA mastakaM garvonnata hai, ve niggaMThanAyapuna vardhamAna aura zauDhodani-gautama yuddha / inake udayake 250 varSa pahale tIrthakara pArzvanAthane kAzI dezameM janma liyA thA aura zramaNaparaMparA ke pAturyAma saMvarakA jagatako upadeza diyA thaa| buddhane bodhilAbhake pahile pArzvanAthakI paraMparAke kezalaMca Adi ugratapoM ko tapA thA, para ve isa mArgameM saphala na ho sake mArgadarzaka :- AcArya zrI macimisAmanIlAhArasaMgaThanAthaputta sAdhanoMkI pavitratA aura kaThora AtmAnuzAsanake pakSa pAnI the| ve nagna rahate the, kisI bhI prakArake parigrahakA saMgraha unheM hiMsAkA kAraNa mAlUma hotA thA / mAtra lokasaMgrahake lie AvArake niyamoMko mRdu karanA unheM iSTa nahIM thaa| saMkSepameM buddha mAtRhRdaya dayAbhUmi aura niggaThanAthapusa pitacetaska sAdhanAmaya saMzodhaka yogI meM / baDake pAsa jaba unake ziSya Akara kahate the--bhante, jansAghara kI anujJA dIjie, yA tIna cIvarakI anujJA dIjie ' to dayAlu buddha ziSyasaMgraha ke lie unakI suvidhAoMkA dhyAna rakhakara AcArako mudu kara unheM anuzA dete the / mahAvIrakI jIvanacaryA inanI anuzAsita thI ki unake saMghake ziSyoMke manameM maha kalpanA hI nahIM AtI thI ki AsArake niyamoMko muTu karAnekA prastAva bhI mahAbIrame kiyA jA sakatA hai| isa taraha mahAvIrakI saMghaparaMparAmeM cune hue anuzAsita dI tapasvI the, jaba ki buddhakA saMgha mad madhyama sukUmAra sabhI prakArake bhikSuoMkA saMgrAhaka thaa| yadyapi mahAvIrakI tapasyAke niyama atyaMta ahiMsaka anuzAsanabaddha aura svAvalaMbI the phira bhI usa samaya unakA saMgha kAphI bar3A thaa| usakI AcAraniSThA dIrgha tapasyA aura anuzAsana kI sAkSI pAlI sAhitya meM paga paga para milatI hai| mahAvIra kAlameM pramukha saMghanAyakoM kI carcA piTaka sAhitya aura Agama sAhityameM AtI hai / bauddhoM ke pAlI graMthoM meM unakI jo carcA hai usa AdhArase unakA vargIkaraNa isa prakAra kara sakate haiM (1) ajitakezakambali--bhautikavAdI, ucchedvaadii| (2) makkhaligozAla....niyativAdI, saMsAraddhivAdI / (2) pUraNa kazyapa--akriyAvAdI / (4) prakrudha kAtyAyana--zAzvatArthavAdI, anyonyavAdI 1 (5) saMjayavelaThiputta--saMzayadAcI, anizcayavAdI yA vikssepvaadii| (6) buddha-avyAkRtavAdI, caturArmasatyavAdI, abhautika kSaNika anaatmvaadii| (9) niggaThanAthapusta--syAdvAdI, caaturyaammNvrvaadii| (1) ajitakezakambalikA kahanA thA ki-"dAna yajJa tathA homa saba kucha nahIM hai| bhale bure karmoM kA phala nahIM miltaa| na ihaloka hai, na paraloka hai, na mAtA hai, na pitA hai, na ayonija ( aupapAtika deva ) satva hai, aura na ihaloka meM vaise jJAnI aura samarthazramaNa yA sAhmaNa haiM jo isa loka aura paralokako svayaM jAnakara aura sAkSAtkArakara kaheMge / manuSya pA~ca mahAbhUtoMse milakara banA hai| manuSya jaba maratA hai taba pRthvI dekho dIvanikAya makasanusa / 2 / hindI anuvAda / Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavatti mAga nIma, jATa jalAma', neja seja meM, thAya vAyumeM aura iMDiyA AvAgamaM lIna ho jAtI hai| loga mare / manthyakA vATapara rakhakara jAte hai, usakI nindA prazaMmA krle| haTiyAM ujalI ho trikhA jahalI hI gaya kucha bhasma ho jAnA hai| makha logajI dAna dene haiM, unakA koI phala nahIM hotA / AstikapAda jJaThA hU~ / markha aura pani sabhI garIrake naSTa hote hI uccharako prApta ho jAne haiN| marane ke bAda koI nahIM rhtaa|" ET cchada yA go-FITNI thA / 12; mAtaligozAlA mana--"mattvAMka RlezA koI hala nahIM hai.pratyaya nahIM hai| binA hanane aura binA pratyayake hI mAnaleza pAte haiN| sattA kI gAyikA koI vetu nahIM hai. koI pratyaya nahIM hai / binA inake aura vinA pratyayaka pasya zuddha hote haiN| apane kucha nahIM kara sakate haiM. gagaye bhI kucha nahIM kara makane I, (koI) puruSa bhI kucha nahIM kara sakatA hai , bala nahIM hai, vIrya nahIM hai. pRthSa kA koI parAkrama nahIM hai| sabhI satva, sabhI prANI, sabhI bhuta aura sabhI jIva apane nAma nahIM hai, nibaMla, nirvIya, bhAgya aura saMyogake pherase cha jAtiyoM meM utpanna ho munAgadezinamoovaye prAmukhnudhicisAgahavAmahAkhijAma mau haiN| pAMca mI pAca karma, tIna arba karma ( kevala maname zarIrame nahIM ), bAsaTha pratipadAeM ( mArga ) vAsaTa antarakalpa, abhijAmiyA~, ATha puruSabhUmiyAM. unnIsa sau AjInakaunavAsa mI paritrAjaka. ma. bhAsa mI nAga-nAvAsa. vIsa hI iMdriyAM, nIyamIna hunauma rAdhAtu, yAta saMjI ( hozavAle) garbha mAna asaMjI garbha, sAna nirgandha garbha, sAda deva, sAta manatra, sAna pizAca, sAta svara. sAna mo mAla gA~Ta, sAta sImAta pragAta, sAta mI sAna svAna, aura assI lAsa TabaI kalpa hai. jinheM pUrva aura paMDita jAnakara ora anugamana kara duHkhAkA ana kara sakate haiN| vahIM yaha nahI hai-isa zIla yA ta yA tapa, brahmacaryase meM aparipakva karmako paripakva kruuNgaa| pariNakya karmako bhogakara anta kruuNgaa| mukha duHkha droNa (nAma) se tule hara hai, gaMsArameM ghaTanA-bar3hanA utkarSa, apakarSa nahIM hotaa| jaise ki mUnakI golI pheMkanepara uchalatI huI giratI hai, base hI mUrkha aura paMDita daur3akara-AvAgamanameM par3akara, dukhavA anta karage / " gozAlaka pUrNa bhAgyavAdI thA / svarga naraka Adi mAnakara bhI unakI prApti niyata samajhatA thA, ke lie puruSArtha koI Avazyaka yA kAryakArI mahI dhA / manuSya apane niyata kAryakramake anusAra sabhI yoniyoMma pahu~ca jAtA hai / yaha gata pUrNa niyativAdakA pracAraka thaa| (3) pUraNa kazyapa--"karate karAte, chaMdana karane, chedana karAle. pakAne pakvAne, gova karate, parezAna hota, paremAna karAna. valana calAte, prANa mArate, binA diye lela, roMgha kATate, gAMtra luTate, corI karate, baTamArI karate, parastrIgamana karate, amolane bhI. pApa nahIM kiyA jAnA / chare me teja cakra dvArA jo isa pRthvIve prANiyoMkA (koI) eka mAMsakA khaliyAna, eka mAMsakA puja banA de; to isake kAraNa usako pApa nahIM, pApakA Agama nahIM hogaa| yadi ghAta karate karAte, kATate, kaTAte, pakAta pakavAte, gaMgAke dakSiNa tIrapara bhI jAye; to bhI isake kAraNa umako pApa nahIM, pAekA Agama nahIM hogA / dAna dete. dAna dilAte, yajJa karate, yajJa karAte, yadi gaMgAke uttara tIra bhI jAye, to isake kAraNa usako puNya nahIM, pUNyakA Agama nahIM hogaa| dAna dama saMyamase, satya bolanese na pUNya hai,na puNyakA Agama hai|" pUraNa kazyapa paralokama jinakA phala milatA hai aise kimI bhI karmako guNya yA pApA nahIM rAmajhatA thaa| isa taraha pUraNa kazyapa pUrNa akriyAvAdI thaa| . (4) prakrudha kAtyAyanakA mata thA--'yaha mAta kAya ( samUha ) akRta-akRtatriya-anirmina -nirmANarahita, abadhya-kUTastha stambhavat (ancala) hai| yaha cala nahIM hote, bikArako prApta nahIM hote : na eka dUsareko hAni pahu~cAte haiM na eka dusareke sukha, dukha yA sukha-dusnake lie paryApta hai| kauname sAta ? Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA mArgadarzaka :- avivi zrI suvidhisAgara jI mahArAja guna pRthivI kAya, Apa kAya, teja kAya, bAthu kAya, gula, tuma aura jIvana yaha mAmalA duskhake yogya nahIM hai| yahAM na hantA (bhAranevAlA) hai. na ghAtayitA (-havana karanevAlA) na muna vAlA na sunAnevAlA na jAtA na jAyeIbhIko kisIko prANasa nahIM mAratA mAnI kAya alaga sAlI jagaha meM ganna | 7 22 yaha mata anyonyavAda yA zAsvAda kahalAtA thaa| yadi Apa pUche di (5) saMjaya vettikA mata thA paraloka hai, to Apako batalAU~ ki paraloka haiM / meM aisA bhI nahIM rahanA, besA kI nahIM kahanA merI tarahase bhI nahIM kahanA meM yaha bhI nahIM kahatA ki 'yaha nahIM hai meM yaha bhI nahIM kahatA ki vaha nahIM nahIM hai| paraloka nahIM hai / paraloka hai bhI aura nahIM bhI 0 paraloka na haiM aura na nahIM hai| ayonida (-oNpa. pAtika) prANI hai| Ayonija prANI nahIM hai, hai bhI aura nahIM bhI, na hai aura nahIM bhare kAma kepha hai, nahIM hai, aura na nahIM haiN| tathAgata bane haiN| yadi mujhe aisA pUcheM aura meM aisA mamatA dina rahate hai aura nahIM to maiM aisA Apako khuuN| maiM aisA bhI nahIM kahatA meM vaisA bhI nahIM khnaa|' saMjaya spaSTataH saMzayAlu kyA ghora anizcayavAdI yA AjJAnika thA use tattvakI pracalita catuSkoTiyoM se ekakA bhI nirNaya nahIM thaa| pAlIpiThaka meM ise 'amarAvizepavAda' nAma diyA hai| bhale hI hamalogoM kI samajha meM maha vikSepavAdI hI ho para saMjaya apane anizcayameM nizcita thA / 1 (6) buddha aSyAkRtavAdI the| unane ina dasa vAloMko avyAkRta batalAyA hai| (1) loka hai ? (2) loka azAzvata hai ? (3) loka antavAn haM ? ( 4 ) loka ananta hai ? (5) vahI jIva hI zarIra hai ? (6) jova anya aura dArI ra anma hai 1(7) maraneke bAda tathAgata rahate haiM ? (8) marane ke bAda nathAgata nahIM rahate ? (9) marane ke bAda tathAgata hote bhI haiM nahIM bhI hote ? (10) maraneke bAda tathAgata nahIM hote, nahIM nahIM hote ? ina praznoMmeM loka AtmA aura paraloka yA nirvANa ina tIna mukhya vivAdagrasta padArthoMko buddhale anyAkUla khaa| dIghanikAya ke poTvAdasuna meM inhIM praznako avyAkRta kahakara 'amekAMzika kahA hai| jo vyAkaraNIya hai unheM 'aikAzika' arthAt eka sunizcita rUpameM jinakA uttara ho sakatA hai. kahA hai| jaise dukha Aryasatya hai hI? usakA uttara ho 'hai hI' isa eka aMgarUpameM diyA jA sakatA hai| para loka AtmA aura nirmANagaMbaMdhI prazna anekAMzika arthAt inakA utarAna inameM kimI ekake dvArA nahIM diyA jA sktaa| kAraNa buddhane svayaM batAyA hai ki yadi vahI jIva dahI zarIra kahate haiM to ucchedavAda arthAt bhautikavAdakA prasaMga AtA hai jo buddhako iSTa nahIM aura yadi anya jIva aura anya zarIra kahate haiM to niraya AtmavAdakA prasaMga AtA hai jo mI buddhako iSTa nahIM thaa| buddha ne aznavyAkaraNa cAra prakAra kA batAyA hai- (1) ekAMza (hai yA nahIM ekamaM) vyAkaraNa, pratipRcchAvyAkaraNIya prazna vibhajya vyAkaraNIya prazna aura sthApanIya praz jina praznoMko buddhavaM avyAkRta kahA hai unheM anekAzika bhI kahA hai arthAt unakA uttara eka hai yA nahIM meM 1"sarasato khoko itipi, asasto choko itipi jantavA loko kiMpi anantavA lokI itipi taM jIvaMta sarIraM itiSi, ajIva ama sarIra itithi hoti tathAgato paramparA itipa hoti na ca hoti ca tathAgata pammaraNA itiSi, hota na ho to "mamini0 cUta katame se popa banA anekasiyA mA dekhitA pannA sarasato oko ti vA pohabAda nayA a simmo dekhito pAto to loko vi yo pora mayA aneka "dIpani pora I Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 svArthavRtti nahIM diyA jA sktaa| phira ina praznoMke bAremeM kucha kahanA sArthaka nahIM, bhikSuke lie upayogI nahIM aura na nirveda, nirodha, zAMti, paramajJAna vA nirvANake lie Avazyaka hai| 7 isa taraha buddha jaba AtmA, loka, aura nirvANake sambandhameM kucha bhI kahaneko anupayogI batAte haiM to usakA sIdhA artha vahI jAta hotA hai ki ve ina tattvAMka sambandhameM apanA nizcita mata nahIM banA sake the| ziSyoMke tatvajJAna ke jhagar3e meM na DAlane kI bAta to isalie samajha nahIM AtI ki jaba usa samayakA pratyeka matapracAraka inake viSayameM apane matakA pratipAdana karatA thA usakA samarthana karatA thA, jagaha jagaha inhoke viSaya meM bAda rope jAte the, taba usa havAse ziSyoMkI buddhiko acalita rakhanA duHzaka hI nahIM, azakya hI thA / balki isa avyAkRta koTikI sRSTi hI unheM bauddhika hInatAkA kAraNa banatI hogI / buddhakA inheM anekAMzika kahanA bhI arthapUrNa ho sakatA hai| arthAt ve ekAnsa na mAnakara anekAMza mAnate to the para cUMki niggaMThanAthaputa me isa anekazitAkA pratipAdana siyAvAda arthAt spAyase karanA kara diyA thA, ataH vilakSaNasthApanake lie unane inheM avyAkRta kaha diyA ho| anyathA anekAMzika aura anekAntabAdameM koI khAsa antara nahIM mAlUma hotaa| yadyapi saMjayavelaThita buddha aura nimmaMThanAyapula ina tInoMkA gata anekAMzako lie hue hai. para saMjaya una aneka aMzoMke sambandhameM spaSTa anizcayavAdI hai / vaha gApha sApha kahatA hai ki yadi meM jAna haiM yaha avyAkRta hai| isa avyAkRti aura saMjaya ko anizcitimeM kyA sUkSma antara hai so to buddhahI jAneM, para vyavahArataH ziSyoM ke palle na to saMjaya ho kucha de sake aura na buddha hii| balki saMjayake ziSya apanA yaha mata banA bhI sake hoMge ki ina AtmA Adi atIyi padArthakA nizcaya nahIM ho sakatA, kintu buddhaziSyoMkA ina padArthoM ke viSaya buddhibheda Aja taka banA huA hai| Aja zrI rAhula sAMkRtyAyana buddhake bhatako abhautika anAtmavAda jaisA ubhayapratiSeSI nAma dete haiN| idhara AtmA zabda nityAvakA Dara hai upara bhautika kahane me ucchedavAdakA bhaya hai| kiMtu yadi nirvANadazAmeM dIpanirvANako taraha cittasantatikA virodha ho jAtA hai to bhautikavAdase kyA vizeSatA raha jAtI hai? jAvaka hara eka janmameM AtmAkI bhUtose utpatti mAnakara unakA cArvAka bhutavilaya kA mAna letA hai| buddhane isa cintatiko paMcasvarUpa mAnakara usakA vilaya hara eka maraNake samaya na mAnakara saMsAra ke antamaM maanaa| jisa prakAra rUpa eka maulika tattva anAdi ananta dhArArUpa hai usa prakAra citapAsa na rahI arthAt cArvAkakA bhautikatva eka jagAkA hai jaba ki buddhakA bhautikava eka saMsArakA isa prakAra vRddha tattvajJAnakI dizA saMjaya yAM bhautikavAdI ajitake vibhAmaMhI bolAndo lita rahe aura apanI isa dazAmeM bhikSuoMko na DAlanekI zubhecchAse unane inakA avyAkRta rUpase upadeza diyaa| unane ziSyoMko samajhA diyA ki isa bAda-prativAda nirmANa nahIM milegA, nirvANake lie cAra AryatyoMkA jJAna hI Avazyaka buddhane kahA ki duHkha, duHkhake kAraNa duHkhaniropa aura duHkhanirodhakA mArga ina cAra AryasatyoM ko jAno / inake yathArtha jJAnase duHkhanirodha hokara mukti ho jAyagI / anya kisI jJAnakI AvazyakatA nahIM hai / J nigaMThanAthaputta-nirgrantha jJAtaputra mahAvIra syAdvAdI aura saptatattvapratipAdaka the| unake viSaya meM yaha pravAda thA ki nimmaMThanAthapUta sarva sarvadarzI hai, unheM sote jAgate hara samaya jJAnadarzana upasthita rahatA hai| jJAnaputra vardhamAnane usa samayake pratyeka tIrthaMkarakI apekSA vastutattvakA sarvAgINa sAkSAtkAra kiyA thaa| vena saMjayakI taraha nizvayavAdI the aura na buddhakI taraha avyAkRtavAdI aura na yozAlaka AvikI taraha bhUtavAdI hI unane pratyeka vastuko pariNAmanitya btaayaa| Ajataka usa samaya ke pracalita matavAdiyoMke tattvoMkA spaSTa patA nahIM miltaa| buddhane svayaM kitane tattva yA padArtha mAne the vaha AjabhI vivAdagrasta hai para mahAvIrake tatva Ajataka nivivAda cale Ae hai| mahAvIrane vastutatvakA eka spaSTa darzana prastuta kiyA unane kahA ki isa jagat koI dravya yA sat nayA utpanna nahIM hotA aura jo dravya yA sat vidyamAna hai unameM pratikSaNa parivartana Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA honepara bhI unakA atyaMta vinAza nahIM ho sktaa| para koI bhI padArtha do apanaH eka paryAya meM nahIM rahatA, pratikSaNa nUtana paryAya utpanna hotI hai pUrva paryAya vinaSTa hotI hai para usa maulika tatvakA Atyantika iccheda nahIM hotA, usakI dhArA pravAhita rahatI hai| cittasantati nirvANAvasthAmeM zuddha ho jAtI hai para dIpakakI narahavAkara astitvavihIna nahIM hotI / rUpAntara to ho sakatA padAlA nahIM aura na apadArtha hI yA padArthavilaya hii| isa gaMsArameM ananta cenana AtmAeM aganna pudgara paramANu. eka AkAza dravya, ema dharmadrabba, eka adharmadravya aura asaMkhya kAlaparamANa itane mAliba yhai| inakA sayAma kamI nahI mAnI aura nagaka bhI nutana dravya utpanna hokara inakI gaMNyAma ekakI bhI yadi sakatA hai| pratikSaNa parivartana pratyeka dravyatrA hotA rahatA hai ise koI nahIM roka rAkagA, yaha usakA svabhAva hai| mahAnorakI jo mAlakAtripadI samansa dvAdazAMgakA AdhAra banI, vaha yaha hai-"utpanna vA vigamena kA ghavehavA' arthAta pratyeka padArtha utpanna hotA hai vinaSTa hotA hai, aura dhra va hai / utpAda aura vinAzame padArtha rUpAntarako prApta hotA hai para bhuvasa apanA maulika astitva nahIM khaataa| jaganme kisI bhI 'sat' kA samUla vinAza nahIM hotaa| itanIdhI dhruvatA haiN| isameM na kuTanityatva jaise zAstratavAdakA pramaMga hai aura na sarvathA unchadavAdakA hii| malana: pratyeka padArtha utpAda vyA aura dhIcyarUpa hai| usameM yahI anekAMnA yA anakAnnatA yA anekadharmAtmakatA hai| isake pratipAdanakalie mahAvInna eka khAsa prakArako bhArAzailI banAI thii| usa bhASAzailIkA nAma syAvAda hai| arthAta amatra nizcita apezAsa varata bhrUva hai aura amatra nizcita apekSAme ulgAdatyayavAlI / apane mAlika matttaro nyuna na honeke kAraNa une prava nAhate haiM nayA pratikSaNa rUpAntara hone ke kAraNa utpAdadhyayanAlI vA adhrapa kahate haiN| zravakahane samaya anava aMgAkA lopa nahI jAya aura annava kahate samaya dhruva aMdA kA uccheda na samajhA jAya isalie "miyA yA 'myAt zabdakA prayoga nAranA nAhie / arthAt 'sman dhruva hai isakA artha hai ki apane maulika astitvakI apekSA bastu praya hai, para pravarAtrI nahIM hai isamapatrake igavAyAbAhaka bhI isakA nAilAhArakA jAdakA prayoga Avazyaka / isI taraha rUpAntarakI dRSTi se yastu meM adhruvattva hI hai para yamta adhruvamAtra hI nahI usameM adhruvatvake givAya anya dharma bhI vidyamAna hai isakI sUcanA 'syAn' pada denA hai| nAtparya yaha ki syAt zabda bastuma vidyamAna avivakSita zeSa dhamoM kI numanA denAIbaddha jisa bhASA sahajaprakArako nahIM pA sake yA prayogamaM nahIM lAye aura jisake kAraNa unheM anekAzika praznoM ko avyAkRta kahanA par3A usa bhASAke sahajai prakArako mahAvIrane dRDhatAke sAtha vyavahAra liyA / pAlI sAhityama 'syAt niyA zabdakA prayoga isauM nizcita prakArakI sucanAke lie huA hai| yathA majjhimanikAyake mahArAhulobAdamuttamaM ApodhAnukA varNana karate hue likhA hai ki- "katamA ca rAhula ApovAnu? apoyAtu siyA asasikA siyA baahiraa|" aryAta ApotrAtu jinana prakArakI hai| eka Abhyantara aura dUsarI bAya / yahAM Abhyantara dhAtuke sAtha 'siyA'-yAd zabdakA prayoga ApAdhAdura yAbhyantarake givAya dvitIya pranArakI sucanAke lie hai / imI taraha nAma ke sAtha 'siyA'zabdakA prayoga bAhya ke sivAya Abhyantara bhedakI sUcanA detA hai| tAtparya yaha ki na to tejodhAta bAhyarUpa hI hai aura na Abhyantara haahii| isa ubhayarUpatAkI sUcanA "ziyA-syAt' zabda detA hai| yahA~ na to smAt zabdakA vAyada artha meM aurana saMbhavataHaura na kadAcit hI, kyoMki tejodhAlu zAyada Abhyantara aura zAyada bAgha nahI haiM aura na saMbhavataH Abhyantara aura bAhya aura na kadAcita Abhyantara aura kadAcit bAhya, kintu munidicata rUpasa Abhyantara aura bAhya ubhaya aMgravAlI hai| isI taraha mahAvIrane pratyeka dharmake sAtha 'siyA-syAt dAbda jor3akara avibakSita zeSa bA~kI sUcanA dI hai / 'syAma' zabdako zAyada saMbhava yA kadAcitakA paryAyavAcI kahanA nitAnta bhramapUrNa hai| mahAvIrane vastutattvako anantadhAtmaka dekhA aura jaanaa| pratyeka padArtha ananta hI maNa paryAyoMkA akhaNDa AdhAra hai| usakA virATa rUpa pUrNatayA zAnakA viSaya ho bhI jAya para zabdoMke vArA to nahIM hI kahA Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja naravAta jomavatA kAmA nahIM jA usake pUrNa rUpako sparza kara sake / gAbda eka nizcita dRSTikoNa se prasakna jIra vastUka para hI dhamakA kathana karata meM hama nanda jaya ganda svabhAvataH dinakSAnusAra amuka dharmakA janAdana nagna vilina pani manA liA marA mA avazyahI rakhanA cAhie jo vaktA zaM zrotAko bhAsane na de1 rayAn byakA yahI kArya para zonA vastRve anekAnanyarUpa kA dyotana karA kasA hai| yadyapi ddhanesa arbhakAMzika gatya prasAdhanakI syAhAvANIko na apanAvara unheM atryAta baoNTimeM DAlA hai, para unakA cita tastuko azAMgikatAko svIkAra avazya karatA thaa| tasvanirUpaNa vizvavyavasthAkA nirUpaNa aura nattvanibhapaNa jadA jadA prayojana hai| vizvavyavasthAkA jJAna na hAnagara bhI tattjAnage muvinasAdhanApathamaM pahuMcA jA sakatA hai| nattvajJAna na hone para vizvavyavasthAkA samagra jAna nindhara aura anarthaka ho sktaa| mamakSake lie avazya jAtanya pradArtha tattvagheNIma liye jAte haiN| nAdhAraNatayA bhAnIya marA deya upAdeya aura unake kAraNabhUta padArtha isa catutryahanA jAna Avazyaka bhAnanI rhii| Aya vedazAmbabhega roganidAna ganini aura nikimAna cAra bhAgoma vibhakta hai|rogiike lie manAyama Avazyaka hai ki vaha apaneko rogI samajha : jananara umaapane gegA bhAna nahIM honA najanaka vaha cikitsAke lie pravana hI nahIM ho makanA / yogakA mAna hone ke bAda rogAMnI yaha vidhyAga bhI Avazyaka urAkA yaha roga haTa sakatA hai| rogI; mAdhyatAmA jJAna hI uma tikillAmeM pravartakA hotA hai| rogako yaha jAnanA bhI Avazyaka hai ki yaha goga amaka kAgaNami utpanna huA hai| jisase vaha bhAbasameM una apazca AhAra vihAroM meM danA rahabara apaneko nIloga rama sake / jaba vaha bhaviSyama rogake kAraNoMse dUra rahatA hai daza maujdA roga kA auSadhopacArase samala uccheda kara detA hai tabhI vaha apane svarUpabhuta sthira-Arogyako pA sakatA hai / ata: jaise rogaktike lie roga roganidAna Arogya aura nikitsA isa catuyUhakA jJAna atyAazyaka hai usItaraha bhayarogakI nivRttike lie saMsAra saMsArake kAraNa mokSa aura usake kAraNa ina cAra mUlatasvAMcA yathArthajAna nitAnna apekSaNIya hai / bachune kartavyamAna lie cikitsAzAsanakI tanha cAra AryasatyoM kA upadeza diyaa| ye kabhI bhI AtmA kyA hai ? paraloka kyA hai ? Adike dAdAnika vivAdamaM na to svayaM gaye aura na ziSyoMkohI jAne diyaa| unane isa saMbaMdha meM eka bahuta upayukta udAharaNa diyA hai ki jaise kisI vyaktiko viSase vasA huA tIra lagA ho / bandhujana java usake tIrakA nikAlane ke lie viSavadyako bulAte ho, uma samaya rogIko yaha mImAMsA ki 'yaha tIra phirA lohase banA hai? kisane ise banAyA ? kaba banAyA? yaha kaca. naka sthira rahegA ? yA jo yaha vaidya AyA hai vaha nima goyakAra? Adi' nirarthaka hai usItaraha AramA Adi tattvAkArApacinana grahmacarya sAdhanake lie upayogI hai na nirvANake lie na zAntike lie aura na baudhi prAgni Adike lie hii| unane mamakSake lie cAra AryasatyoMkA upadeza diyA-duHkha, duHlasamudaya, duHkhanirodha, aura duHyanirodhamA / duHkhasatyakI vyAkhyA baddhane isa prakAra kI janma bhI duHma hai, jarA bhI duHkha hai, maraNa bhI duHkha hai, zoka, parivedana, manakI vikalanA bhI dasa hai, iSTa viyoga, aniSTasaMyoga, iSTAprApti mabhI duHkha hai / saMkSepameM pAMcoM upAdAna mvanva hI dukharUpa hai| du:samudaya--kAmakI tRSNA, bhavakI tRSNA aura vibhavakI taSNA duHkhakA kAraNa hai / jitane iMdriyoMke priya viSama hai priya rUpAdi hai ve madA bane rahe unakA viyoga na ho isa taraha unake saMyogake lie cittakI abhinandinI vRttiko taSNA kahate haiM aura yahI tRSNA samasta duHkhoMkA kAraNa hai| du:khanirodha-isa tRSNAkai atyaMna nirodha yA vinAzako nirodha Aryasatya kahate haiN| - - - dIrghaniH mahAsasipAna suta / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA duHsvanirodhakA mArga hai, ASTAgiva-mAge-samyak dRSTi, samyaka saMkalpa, sambagvacana, nAyaka bane. samyak AjIvikA, samyak prayatna, samyak smRti aura samyak samAdhi / nairAtmyabhAvanA mumya rUpA mArga hai| buddhane AtmadRSTi yA satyadRSTiko hI mithyAdarzana kahA hai / unakA kahanA hai eka AtmAko zAzvata yA sthAyI samajhakara hI vyakti use sva aura anyakA para samajhatA hai| sva-para vibhAgame parigraha aura deSa hAta hai aura ye rAgadveSa hI samasta saMsAra paramparAke mUlasrota hai| ataH isa sarvAnarthamUlikA AtmaSTriko nAzakara nairAtmyabhAvanAse duHkhanirodha hotA hai| mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja najakA buSTikoNa-upaniSadkA' tanvajJAna jahA~ Atmadarzanapara jora detA thA aura AtmadarzanaSA hI tattvajJAna aura mokSakA paramasAdhana mAnatA thA aura mumukSuke lie AtmajJAnako hI jIvanavA maccimAdhya samamatA thA vahA~ buddhane isa Atmadarzanako hI manimala mAnA / AtmadRSTi yA sattvapTikA hI vRddhane mithyAdRSTi kahA aura nairAtmyadarzanako duHkhanirodhakA pradhAna na batArA / yaha aupaniSada tatvajJAnako oTa meM jA yAjhika kriyAkANDako prazraya diyA jA rahA thA usIkI pratikriyA thI jo baddhakA Atma zabdasaha cir3ha hona: thii| smiAtmavAdako unane rAga aura preSakA kAraNa samajhA, java ki aupaniSadavAdI Atmadarzanako virAgakA kAraNa mAnane the| buddha aura aupaniSadadAdo donoM hI gagaveSa aura mohakA prabhAkara bIta gamalA aura dAmanAniktiko hI apanA laNya mAnate the para sAdhana donoMke judA judA the aura itanaM ja'de ki eka jina maza: kAraNa mAnatA thA dUsarA use saMsArakA mUla kAraNa / isakA eka kAraNa aura bhI thA aura vaha thA uddhakA dArzanika mAnasa na honA / maja aige golagola zabdoMko bilakula haTA denA cAhate the jinakA nirNaya na ho sake yA jinakI oTa meM bhrAnta dhAraNAoMkI maNTi honI ho / 'AnmA unheM aisA hI mAla mahA / para davAdiyoMkA to yahI mala AdhAra thA / buddha kI narAmyabhAvanAkA uddezya bodhicaryAdanAgma isa prakAra banAyA hai "pratastato vA'sta bhayaM yA nAma kiJcana / ahameva yadA na syAM kuso bhautibhaviSyati // ' arthAta-yadi 'maiM' nAmakA koI padArtha hotA to use isase yA usame bhaya ho sakatA thA para Taba meM hI nahIM hai taba bhaya kise hogA? buddha jisa prakAra bhautikavAdarUpI eka antako khatarA samajhate the to isa zAzvata AtmavAda bhayo dusare antako bhI umI nAha khatarA mAnane the aura isalie unane isa AtmavAdako avyAkRta athAna anekAMzika prazna kahA / tathA bhikSuoMko spaSTarUpase kaha diyA ki isa aAtmavAdakai viSayamaM kucha bho bahanA kA sunanA na bodhike lie na brahmacaryake lie aura na nibANake lie hI upayogI hai| niggaThamAthaputta mahAvIra bhI vaidika priyAkANDako utanA hI nirarthaka aura zreyaHpratirodhI mAnate the jitanA ki khuza, aura AcAra arthAt caritrako hI ve mokSakA antima sAdhana mAnane the / para unane yaha mAkSara anubhava kiyA ki jabataka vizvavyavasthA aura khAsakara usa AtmAka svarUpake saMbaMdha ziSya nizcita dinAra nahIM banA letA hai jisa AtmAko duHkha hotA hai aura jise duHkhako nivRti karakaM nirvANa pAnA hai tabataka vaha mAnasavicikitsAse makta hokara sAdhanA kara hI nahIM sktaa| jaba bAhyajagata ke pratyeka jhoMkemeM yaha AvAja gaMja rahI ho ki "AtmA deharUpamA dehame bhinna? paraloka prayA hai : nirvANa mA hai ?" aura anyatIrdhika apanA mata pracArita kara rahe hoM, imIko lekara vAda rope jAne ho usa samaya siyoMko yaha kahakara tatkAla cupa to kiyA jA sakatA hai ki kyA rakhA hai isa vivAdame ki AtmA kyA hai, hama to duHkha nivRnike lie prayAsa karanA cAhie' parantu unakI mAnasazalya aura buddhivicikilmA nahIM nikAla sakatI aura ve isa baudikahInatA aura vicAradInatAke hInanara bhAvoMse apane vittakI rakSA nahIM kara sakate / saMghameM inhIM anyatIthikA ziSya aura khAsakara vaidika brAhmaNa bhI dIkSita hote the| jaba ye saba paMcamela vyakti jo mUla AtmAke viSayama "tmA vA mare drazyaH zrotavyo mantavyo vidadhvAsitabhyaH / " padA0 435 / 6 / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 tattvArthavRtti vimita rakhate hoM aura varSA bhI karate hoM, to mAnasa ahiMsaka kaise raha sakate haiM? jabataka unakA samAdhAna vastusthiti mUlaka na ho jAya tabataka ve kaise paraspara samatA aura ahiMsAkA vAtAvaraNa banA sakate hoMge ? mahAvIrane tatvakA sAkSAtkAra kiyA aura unane kI sIdhI paribhASA batAI jastukA svarUpasthita honA "vastusvabhAvI dhammo" jisa vastukA jo svarUpa hai usakA usa pUrNasvarUpameM sthira honA hI dharma hai| agni yadi apanI uSNatAko lie hue hai to vaha dharmasthita hai| yadi vaha zayuke jhoMkoMse spandita ho rahI hai kahanA hogA ki vaha caMcala hai ataH apane nizcalasvarUpa se cyuta hone ke kAraNa utane aMza dharmasthita nahIM hai jala jabataka apane svAbhAvika zItasparzameM hai tabataka vahupasthita hai| yadi vaha agni saMsargase svarUpacyuta ho jAtA hai to vaha amarUpa ho jAtA hai aura isa parasaMyogajanya vibhAgapariNatiko haTA denAhI jalakI mukti hai usakI dharmaprApti hai / rogIke yadi apane ArogyasvarUpakA mAna na karAyA jAya to vaha rogako vikAra kyoM mAnegA aura kyoM usakI nivRtikelie cikitsA pravRtti karegA ? jaba use yaha jJAta ho jAtA hai ki merA to svarUpa Arogya hai / isa apathya Adile merA svAbhAvika Arogya vikRta ho gayA hai, tabhI vaha usa bA romya prAptike lie cikitsA karAtA hai| bhAratakI rASTrIya kAMgresane pratyeka bhAratavAsIko jaba yaha svarUpabodha karAyA ki tumheM bhI apane dezameM svataMtra rahanekA adhikAra hai ina paradeziyoMne tumhArI svataMtratA vikRta kara dI hai tumhArA isa prakAra yoga karake padadalita kara rahe haiN| bhArata santAno, uTho, apane svAtaMtrya svarUpakA bhAna karo" tabhI bhAratane aMgar3AI lI aura parataMtratAkA baMdhana tor3a svAtaMtrya prApta kiyaa| svA yasvarupa bhAgamA sIla tor3anekelie yaha utsAha aura sattA nahIM A sakatI thI ataH usa AdhArabhUta AtmAke mUlasvarUpakA jJAna pratyeka mumukhako sarvaprathama honA hI cAhie jise vanyanamukta hona hai / bhagavAn mahAvIrane sumukhakelie . varSAt anya duHkhake kAraNa arthAt mithyAtva Adi Asava, mosa arthAt duHkhanivRtisvarUpaprApti aura mokSake kAraNa saMbara arthAt nUtana anyake kAraNoMkA abhAva aura nirjaga arthAt pUrvasaMtiduHkhakAraNoM kramaza: vibhAga isa taraha buddhake caturAya satyakI taraha bandha, mokSa, Asava naMbara aura nijesa ina pAMca tatvoM ke jJAnake sAtha hI sAtha jisa jIvako yaha saba bantra mokSa hotA hai usa jIvakA jJAna bhI Avazyaka btaayaa| zuddha jIvako ndha nahIM ho sakatA / bandha do meM hotA hai| ataH jisa karmayaha jo baMdhatA hai usa ajIva tattva ko bhI jAnanA cAhie jisase usameM rAgadveSa Adiko vArA Age na bane / ataH mumukSakelie jIva ajIva Asana para niveza aura mokSa ina sAta tatvoMkA jJAna Apadaka hai| joAnA svataMtra pra hai| karmaphalaka bhoktA hai| loka pahu~ca jAtA hai| haina amUrta hai| caitanyazaktivAlA hai| jJAnAdi paryAyakA svayaMprabhu hai| apane zarIra ke AkAravAlA hai| mukta hote hI agagana kara bhAratIya darzanoM pratyeka ne koI na koI padArtha anAdi mAne haiM / parama nAstika cArvAka bhI pRthvI Adi mahAbhUtoM ko anAdi mAnatA huuN| aise kisI kSaNakI kalpanA nahIM bAtI jisake pahale koI kSaNa na rahA ho / samaya se prAraMbha huA isakA nirdeza asaMbhava hai| isI taraha samaya kaba taka rahegA yaha usarAvadhi batAnA bhI asaMbhava hai jina prakArakA AnAdi ananta hai usakI pUrvadhi aura uttarAvadhi nizcita nahIM kI jA katI usI taraha AkAza kI koI kSetrakRta maryAdA nahIM batAI jA sktii| 'sarvato dhanantaM tat' sabhI orase vaha ananta hai AkA aura kAlakI taraha hama pratyeka sa viSayameM yaha kaha sakate haiM ki usakA na kisI khAsa kSaNa meM nUtana utpAda huA hai aura na kisI samaya usakA samUla vinAza hI hogA / "nAsato vidyate bhAvaH mAbhAvo vidyate sataH" arthAt kisI asatukA sadrUpane utpAda nahIM hotA aura na kisI satkA samUla vinAsa hI ho sakatA hai| jitane gine hue sat haiM unakI saMkhyA vRddhi nahIM ho sakatI aura na unakI saMkhyA meM se kisI ekakI Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 I tatvanirUpaNa 6 bhI hAni hI ho sakatI hai| rUpAntara pratyekakA hotA rahatA hai| yaha eka sarvamAnya siddhAnta hai / isa vijJAnake anusAra AtmA eka svataMya gat hai tathA vudgaparamANu svataMtra sat / anAdise yaha AtmA pudgalase sambaddha hI milatA bhAyA hai| amAviSaddha mAnanekA kAraNa Aja AtmA sthUla zarIra aura sUkSma karmazarIrase baddha milatA hai / Aja isakA jJAna aura sukha yahAM taka ki jIvana bhI sarIrAdhIna hai| zarIrameM vikAra honese tantuoM bhIganA Ate hI smRtibhraMza Adi dekhe hI jAte haiN| ataH Aja saMsArI AtmA zarIrabaddha hokara hI apanI gatividhi karatA hai| yadi AtmA zuddhatA to zarIrasambandhakA koI hetu hI nahIM thA / zarIrasambandha yA punarjanmake kAraNa rAya, dveSa, moha aura kaSAyAdibhAva zuddha AtmA meM ye vibhAvabhAva ho hI nahIM sakate / cUMki Aja ye vibhAva aura unakA phala zarIrasambandha pratyakSa anubhava A rahA hai ataH mAnanA hogA ki * Ajataka inakI azuddha paraMparA calI AI hai| mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja ? bhAratIya dezanA yaha eka aisI prazna hai jisakA uttara vidhimukhase nahIM diyA jA sakatA / brAmeM avidyAkA katra utpanna huI? prakRti aura puruSakA saMyoga kaba huA ? AtmAle zarIrasambandha kaba huA inakA ekamAtra uttara hai-anAdise dUsarA prakAra hUM ki yadi ye zuddha hote to inakA saMyogaho hI nahIM sakatA thaa| zuddha honeke bAda koI aisA hetu nahIM raha jAtA jo prakRtisaMsagaM yA avidyotpatti hone de| usI taraha AmmA yadi zuddha ho jAtA hai to koI kAraNa usake azuddha honekA mA pudgalasaMyogakA nahI raha jAtI / jaba do svataMtra sattA dravya hai taba unakA saMyoga cAhe jitanA bhI purAnA kyoM na ho naSTa kiyA jA sakatA hai aura nako pRthak pRthaka kiyA jA sakatA hai| udAharaNArtha khAnikhe sarvaprathama nikAle gaye sonemeM kITa asaMkhya lagI hogI para prayoga cUMki vaha pRthak kI jAtI hai, ataH yaha nizcaya kiyA jAtA hai ki suvarNa apane zuddharUpa meM isa prakAra hai tathA kITa prakAra sArAMza yaha ki jIva aura pudgalakA baMda anAdi hai| isa cUMki vaha do kyoMkA grantha hai ataH svarUpabodha ho jAnepara vaha pRthaka kiyA jA sakatA hai| / Aja jovakA jJAna, darzana, sukha, rAga, dveSa Adi sabhI bhAva bahuta kucha isa jIvanaparyAyake adhIna haiM eka nava jIvana bhara apane jJAnakA upayoga vijJAna yA dharmaka adhyayana meM lagAtA hai| javAnImeM usake mastiSka meM bhautika upAdAna acche the, pracura mAtrA meM the, to ve jJAnatantu caitanyako jagAe rakhate the / buddhamA Ane para usakA mastiSka zithila par3a jAtA hai| vicArazakti lupta hone lagatI hai| smaraNa nahIM rahatA / vahI vyakti apanI jadhAnImeM likhe gaye ko meM par3hatA hai to use svayaM Azcarya hotA hai vaha vizvAsa nahIM karatA ki yaha uhogaa| mantiSkako yadi koI bhautika granthi nigada jAtI hai to manuSya pAgala ho jAtA hai| dimAga kA yadi koI paMca kasa gayA yA holA hogayA to unmAda, sandeha Adi aneka prakArakI dhArAeM jIvana ko hI badala detI hai| mujhe eka aise yogIkA pratyakSa anubhava hai jise zarIrako namoMkA viziSTa jJAna thaa| vaha mastiSka kI eka kisI vyAsa nasako dabAtA thA to manuSyako hiMsA aura krodhake bhAva utpanna ho jAte the| dUsare hI kSaNa dUsarI kehI atyanta dayA aura karuNAke bhAva hote the aura vaha rone lagatA thA eka tIsarI ke da makA tI udaya hotA thA aura yaha icchA hotI thI ki corI kara leN| eka nasake dabAte hI paramAtmabhaktikI ora manakI gati hone lagatI thii| ina saba ghaTanAoMse eka isa nizcita pariNAmapara to pahu~ca hI sakate haiM ki hamArI sArI zaktiyAM jinameM jJAna darzana tuma gaga dveSa nayAya Adi hai. isa zarIra paryAyake adhIna hai| zarIrake naSTa hote hI jIvana bharamaM upAsita jJAna Adi paryAyazaktiyAM bahuta kucha naSTa ho jAtI haiN| paraloka taka inhake kucha sUkSma saMskAra jAte haiN| Aja isa azuddha AtmAkI dazA ardhabhautika jaisI ho rahI hai| indriyAM yadi na hoM to jJAnakI zakti banI rahane para bhI jJAna nahIM ho sakatA / AtmAmeM sunanekI aura dekhanekI zakti maujUda hai para yadi AMkheM phUTa jAye aura phAphaTa krisI raha jAyagI aura belanA sunanA nahI ho skegaa| vicArAta Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 tattvAryavRtti-prastAvanA vidyamAna hai para mana yadi ThIka nahIM hai to vicAra nahIM kiye jA sakate / pazzAyAta yadi ho jAya to anera dekhane meM kaisA hI mAlUma hotA hai para saba zUnya / niSkarSa yaha ki azaTha AtmAkI dazA aura isakA sArA bikAma gala ke adhIna ho rahA hai / jIvananimittabhI khAna pAna gvAmocchvAsa Adi sabhI sAdhana bhautikavI ani hote haiN| hama mAnakajIva gocImA samapAkSasoNatA bIjamarAjayA piyA karanA hai umabAraka jAtikA saMskAra AtmApara par3atA hai aura usa saMsthAkI pratIka eka bhautika ravA mastiSkama vica jAtI hai / dumare tIsare cauthe jo bhI vicAra yA kriyAe~ hotI haiM una sabake saMskAgeko yaha AtmA dhAraNa karanA hai aura unakI pratIka TekI sIdhI gaharI udhalI choTI bar3I nAnA prakArakI rekhAe~ mamikrama bharegA mabhAvana jaise bhautika padArtha para khicatI calI jaatii| jo rekhA jitanI gaharI hogI vaha unane hI adhika dinoMvara usa vicAra yA kriyAkI smani karA detI hai / tAtparya yaha ki AjakA jJAna zakti aura sukha Adi sabhI paryAyazaktiyAM haiM jo isa dArIra-paryAya taka hI "hatI hai| vyavahAranayase jIvako mUnika mAnanekA artha yahI hai ki anAdisa yaha jIva zarIrasambar3a hI milanA AyA hai| sthUla zarIra chor3anegara bhI sUkSma kama zarIra sadA isake mAthAhatA hai / isI sUkSma karma gargarake nAgako hI mukti kahate haiN| jIva pudgala do drakSya hI ena : jinamaM kriyA hotI hai nathA vibhAva yA agaddha pariNamana hotA hai / pudgalakA azuddha pariNamana pudgala Ara jIva dAnA ke nimitta hotA hai jabaki jIvakA arAddha pariNamana yadi hogA to pRdgalake jhI nimitta / zuddha jIvama azuddha pariNamana na ta jIvaka nimitta ho sakatA hai aura na pudgala ke nimittase / azuddha jIvaka azada pariNamanakI dhAgameM pragala yA pRgalagambaddha jIva nimina hotA hai / jaina siddhAntane jIvakA dehapramANa mAnA hai| yaha anubhavasiddha bhI hai| zarIra bAhara usa AtmA astitva mAnanekA koI khAsa prayojana nahIM raha jAnA aura na yaha nakaMgamya hI hai| jIvaka jAnadarzana Adi gaNa usake zarIrameM hI upalabdha hone hai zarIrake bAhara nhiiN| chareTa braheM zarIka anamagara amaMdhyArapadI AtmA saMkoca-vikIna karatA rahatA hai| cArvAkakA dehAtmavAda no dehako hI AtmA mAnanA hai tathA dehakI paristhitike sAtha AtmAkA bhI binAza Adi nvIkAra karatA hai| janakA daMgaparimANa-AtmayAda pUdagada hama AtmanadhyakI apanI svataMtra sanA svIkAra karatA hai| na ta dehakI utpattine AtmAkI utpanna hotI hai aura na dehake vinAzaga AtmavinAza / jaba karmagarIrakI zaMkhalAme yaha AtmA bhavana ho jAtA hai nava apanI gai caitanya dazAma anantakAla laka sthirarahatA hai / pranka dravyama eka janarUlaghu guNa hotA hai jisake kAraNa usameM pratikSaNa pariNamana hote rahane para bhI na to usama gurutva hI AtA hai aura na lazva hii| pravya apane gyampama madA parivartana karata rahane bhI apanI akhaNDa maulikatAko bhI nahIM khaataa| __ AjakA vijJAna bhI hama batAtA hai ki jIva jo bhI vicAra karatA hai usakI reDI sIdhI uthalI gaharI rekhAe~ mastiSkama bhare hue makkhana jaime zveta padArtha svicatI jAtI haiM, aura undrIka anumAra mmati tathA vAgana udabaddha hotI haiN| jaina karma siddhAnta bhI yahI hai ki-gagadveSa prathanike kAraNa kevala saMskAra hI AtmApara nahIM par3atA kitu uma saMskArako yathAsamaya uvuddha karAne vAle karmadrakAkA gaMbaMdha bhI hotA jAtA hai| maha karmadravya pudgala ityahI hai / mana vacana kAyakI pratyeka kriyA ke anusAra zakla yA kRSNa karma pudgala AtmAsa sambandhako prApta ho jAne haiN| ve vizeSa prakArake karmapadagala bahuta kucha to mthUla zarIrake bhItara hI par3e rahate haiM jo manobhAvAke anusAra AtmAke mUlya karmazaragma zAmila hone jAte haiM, kucha bAhirame bhI Ate haiN| jama nape hA lohe ke gobhako pAnIme bhare hae vartanameM chor3iye mo vaha golA jalake bhare hA barama paramANuoMko jisa naraha apane bhItara sogya senA meM umI taraha apanI garamI aura bhApatte bAhirake paramANaoNko bhI svIMcanA hai / lohakA golA jaba taka garama rahatA hai pAnImeM uthala pRthaka paidA karatA rahatA hai, kucha paramANuoMko lagA kucha ko nikAlaMgA kuchako bhApa banAegA, eka ajIbapI paristhiti samasta vAtAvaraNAma upasthita kara denA / unI taraha jaba yaha AtmA gagaSAdise uttAta hotA hai. natra zarIrameM eka adbhuta halanacalana upasthita karatA hai / Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanirUpaNa krodha Ate hI AMkheM lAla ho jAtI hai, khanakI gati va jAtI hai, maMda mUkhane lagatA hai, nathane phahakane lagate haiN| kAma vAsanAkA udaya hote hI sAre zarIrama eka vilakSaNa prakArakA manthana zurU hotA hai| aura jaba taka vaha kaSAya yA vAsanA zAMna nahI ho latI yaha cahala-pahala manthana Adi nahIM rukatA / AtmAke vicAroMke anasAra pUdagala dravyoma pariNamana hotA hai aura vicAroMta. uttejaka padagara dravya jAtmAke vAsanAmaya mUga karmagarIrama zAmila hote jAte haiN| jaba java una karmapUdagalora dabAva par3atA hai natra taba ve karbhapudgala phira unhI rAgAdi bhAvoMko AmAma utpanna kara dete haiM / igI nanda gadi bhAvAse nae kabhapudgala dharmazarIrameM zAmila hone haiM tathA una karma pudgaloMke paripAkake anusAra nulana rAgAdi bhAvakI maSTi hotI hai| phira nae karmapudgala baMdhate haiM phira unake paripAka mamaya rAgAdibhAva hote hai| isa taraha gamAdibhAtra aura karma pudgalabandhakA nabarAbara calatA rahatA hai jabataka ki caritrake dvArA rAgAdi bhAvoMkI roka nahIM diyA. jaanaa| hama bandha paramparAkA varNana AcArya amatacandra mUri ne puruSArthasidadhyagAyama hama prakAra kiyA "jIyakRtaM pariNAma nimitramAtraM prapadya punaranye / mAIbAIka pariNAmakArya phulavilAdimirobAra kara mahArAja pariNamamAnasya vitazcidAtmakaH svayamapi svrbhaavH| bhavati hi nimittamAtra paugalika karma tasyApi // 13 // " arthAt jIvake dvArA kiye gae rAga dveSa moha Adi pariNAmoMko nirmina pAkara pradgala paramANa svanaH ho karmarUpo pariNata ho jAte hai / AtmA apane cidAtmaka bhAvoM rA svayaM pariNata hotA hai, idgala vAma to usameM niminamAtra hai| jIva aura pudgala eka dusareke pariNa manameM paraspara nimitta hote haiN| sArAMza yaha ki jokkI vAsanAoM rAga dveSa mAha Adi kI aura pUgala karmabandhakI dhArA bIjavazvasantati kI nara anAdise nAlU hai / pUrvavaddha karmave udayase isa mamaya gaga iMSa Adi utpanna hue hai, inameM jo jIvakI AmAkata aura lagana hotI hai vaha ntana karmabandha karatI hai| jama basavamave patiAka samaya phira rAga dveSa hote hai. phira unameM Asakti aura moha honege nayA kama baMdhatA hai| vahA~ ima zaMkAko koI sthAna nahIM hai ki--'janna pUrva karmame rAgadvegApi nacA rAga dveSAdisa mataga karmabandha hotA hai va isa canakA uccheda hI nahIM ho sakatA, kyoMki hara eka kama rAgadveSa Adi utpanna karegA aura hara eka rAgadRpa mabandhana kiiN| kAraNa vaha ki pUrvavarmaya udaya honevAle karmaphalabhata rAgaddheSa vAmanA AdikA bhAMganA karmabandhaka nahIM hotA ninta bhAMgavAla gajAnana gaga deSarUpa adhyavamAna bhAva hote haiM ye bandhaka hote haiN| yahI kAraNa hai ki samyagdaSTikA karmabhoga nijaMgAkA kAraNa hotA hai aura mithyAiTikA bandhakA baarnn| mabhyATita jIva pUrva karmake udayakAlama honevAle samaya Adiko vivekapUrvaka dAna to karatA. para unama natana adhyabag2Ana nahIM karanA, ataH gagane karma to apanA phala dekara nirjI ho jAte haiM aura nanana ArAsti na hone ke kAraNa navIna vanya honA nahIM anaH mamyAna to donoM tarapha halakA ho calanA hai. janna ki bhidhyAdaSTi karmaphalaH samaya honevAle gaya dveSa vAsanA Adiva samaya unameM kI gaI nita naI Agakni aura laganake pariNAma nanana karmogo aura bhI bar3hAye yAMtratA hai. aura isa taraha mithyASTi kA karmaca aura bhI taMjIma dAla rahatA hai| jima mAra hapAre bhaunika mastiSkapara anubhavako asaMkhya sIdhI TeDI gaharI uthalI rekhAe~ par3atI rahatI haiM. eka ananya rekhA AI to usanaM pahilekI nibaMra rekhAko sApha kara diyA aura apanA gh| panAda kAyama kara diyA, dusarI bA pahilekI rekhAko yA to gaharA kara detI hai yA sApha kara detI hai aura isa taraha anlameM kucha hI anubhava revA" apanA astitva kAyama banI haiM. umI taraha Aja kucha rAga depAdi janya saMskAra utpanna h| karmavandhana huA, para dUsare hI bhaNa zIla ata saMyama aura zruta AdikI pUta bhAvanAoMkA nimita milA to purAne sarakAra cala jAyagaM yA kSINa holAaiMga, yadi duvAga aura bhI tIna rAgAdi bhAva hA no prathamadada karma 'TagalameM aura bhI tIna Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthavRtti prastAvanA taraha r phaladAyI anubhAgazakti par3a jAyagI / isa taraha jIvana ke antameM karmokA bandha nirjarA utkarSaNa apakapaMga Adi hote hote jo rokar3a bAkI rahatI hai vahI sUkSma karmazarIrakaM rUpameM paraloka taka jAtI hai| jaise teja agnipara ubalatI huI baTaloImeM dAla cAvala khAka jo bhI DAlie usakA Upara nIce jAkara ukAna lekara mAyAkArya zrI zAdI ne acche mA bure karmoM meM zubhabhAvo zubhakamoMmeM rasaprakarSa aura sthitivRddhi hokara azubhakamoM meM rasavarSa aura sthitihAni hokara aneka prakArake kaMcanIya parivartana hote hote antameM eka jAtikA pAhayogya skanbha bana jAtA hai, jisake moya rAjAdi sukhaduHkhAdi bhAva utpanna hote haiM / athavA, jaise udaramaM jAkara AhArakara mala mUtra sveda Adi rUpase kucha bhAga bAhara nikala jAtA hai kucha vahIM hajama hokara raktAdi dhAtu rUpase pariNata hotA hai aura Age jAkara vIryAdi bana jAtA hai bIcameM cUrana paTanI Adi mAnase laghupAka dIpeza Adi avasthAe~ bhI hotI haiM para antameM honevAle paripAkake anusAra hI bhojana meM supAkI duSpAkI Adi vyavahAra hotA hai, usI taraha karmakA bhI pratisamaya honevAle zubha azubha vicAroMke anusAra tIvra manda madhyama mudumadutara Adi rUpase parivartana barAbara hotA rahatA hai| kucha karma saMskAra aise haiM jinameM parivartana nahIM hotA aura unakA phala bhoganA hI par3atA hai, para ai se kama bahuta kama hai jinameM kisI jAtikA parivartana na ho| adhikAMza karmoMmeM acche bure vicAroM ke anusAra utkarSaNa ( sthiti aura anubhAgakI vRddhi ) apakarSaNa ( sthiti aura anubhAgakI hAni ) saMkramaNa (ephakA dUsare rUpameM parivartana) udIraNA (niyata samaya se pahile uda jAnA) Adi hote rahate hai aura antameM kSeSa karmabandhakA eka niyata paripAkama banatA hai| usameM bhI pratisamaya parivartanAdi hote haiN| tAtparya yaha ki yaha AtmA apane bhale bure vicAroM aura AcAroMse svayaM sampana par3atA hai aura aise saMskAroMko apanemeM DAla letA hai jiname chuTakArA pAnA sahaja nahIM hotaa| jaina siddhAnta una vicAroMke pratinidhibhuta karmadravyakara isa AtmAse baMbha mAnA hai jisase usa karmadravyapara bhAra par3ate hI yA usakA udaya Ate hI ve bhAva AtmAmeM udita hote haiM / 20 jagat bhautika hai / vaha pudgala aura AtmA donoMse prabhAvita hotA hai| jaba karmakA eka bhautika viNDa, jo viziSTa zaktikA kendra hai, AtmAse sambaddha ho gayA taba usakI sUkSma para tIvra zakti ke anusAra barA padArtha bhI prabhAvita hote haiN| bAhya padArthoke samavadhAnake anusAra kamaukA yathAsaMbhava pradezodaya yA phalodaya rupaye paripAka hotA rahatA hai / udayakAla honevAle tIvra manda madhyama zubha azubha bhAvoMka anusAra Age udaya AnevAle kamoMke rasadAnameM antara par3a jAtA hai / sAtparya yaha ki bahuta kucha karmoMkA phala denA yA anya rUpameM denA mAna denA hamAre puruSArthake Upara nirbhara hai| mAnA gayA hai aura vaha prayogase zuddha ho sakatA isa taraha jaina darzanameM yaha AtmA anAdise aMzuddha zuddha honeke bAda phira koI kAraNa azuddha hone kA nahIM raha jaataa| AtmAke pradezoMmeM saMkoca vistAra bhI mekenimittase hI hotA hai| ataH karmaniminake haTa jAne jAtA hai aura Urdhva lokame lokAprabhAgameM sthira ho apane ananta caitanya apane antima AkArameM raha pratiSThita ho jAtA hai| isa AtmAkA svarUpa upayoga hai| AtmAkI caitanyazaktiko upayoga kahate haiN| yaha citi vakti bAhya abhyantara kAraNoMse yathAsaMbhava jJAnAkAra paryAyako aura darzanAkAra pamayako dhAraNa karatI hai| jisa samaya yaha caitanyazakti jayako jAnatI hai usa samaya sAkAra hokara mAna kahalAtI hai tathA jisa samaya mAtra caitanyAkAra rahakara nirAkAra rahatI hai taba darzana kahalAtI hai| kAna aura darzana kramase honevAlI paryA haM / nirAvaraNa dazamaM caitanya apane zuddha caitanya rUpamaM lIna rahatA hai| isa anirvacanIya svarUpamAtra pratiTiva AtmamAtra dazA hI nirvANa kahate haiN| nirvANa arthAt vAsanAoMkA nirmANa svarUpase amUrtika prophara bhI yaha AtmA anAdi karma honeke kAraNa murtika ho rahA hai aura karmabandhana haTate hI phira apanI zuddha amRtikadazAmeM pahu~ca jAtA hai| yaha AtmA apanI zubha azubha pariNatiyoMkA kartA hai| I Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tanvanirUpaNa aura unake pharaloMkA bhoktA hai| umameM svayaM pariNamana hotA hai| upAdAna rUpaye panI AtmA rAga aipa moha ajJAna koSa Adi vikAra pariNAmoMko dhAraNa karatA hai aura usake phaloMko bhogatA hai| maMsAra dagAmeM kamaMke anusAra nAnAvidha yoniyoM meM zarIroMvA dhAraNa karanA hai gara mukta hote hI svabhAvataH gamana karanA hai aura lophAnabhAgama siddhalokamaM strarUpapratiSTita ho jAtA hai| ana: mahAvIgne bandha mokSa aura usake kAraNamana nasyoMke sivAya isa AtmA kA bhI jJAna Avazyaka banAyA jime zuddha honA hai tathA jo azuddha ho rahA hai| AtmAkI aguha dazA svarUpapracyunirUpa meM aura yaha svasvarUpako bhalakara padArthoma mamagAra aura ahaMkAra karaneke kAraNa huI hai| ataH ima azuddha dazAkA anta bhI mvarUpajJAnameM hI ho sakatA hai| jaba ima AtmAko yaha tasyajJAna hotA hai ki-- "merA svarUpa to ananta catanyamaya vItarAga niha niSvaSAya zAnta nizcala apramata jAnarUpa hai / isa svarupako bhandakAra para padArthomaM mamakAra tathA zarIrako apanA pAnane ke kAraNa gaga iMpa mAha kapAra prabhAda mithyAtva Adi vikArarUpa merA pariNabhana ho gayA hai aura una SAyoMkI jvAlAma maMga Fpa mamala aura caMcala pro rahA hai| yadi padAmi mamakAra aura gagAdibhAvosa ahaMkAra haTa gaya thA Atmaparaviveka ho jAya to yaha addha dazA vAsanAe~ apane Apa kSINa ho jaaygii| to yaha vikAgaM ko kSINa karanA huA niiitrakA cananyasA hotA jAtA haiN| isI ddhivaraNa ko mokSa kahataM / yaha mokSa jabataka zuddha AtmamvarUpakA pAzike vanAdhAko suvidyAsAgara jI mahArAja baddhaka tattvajJAnakA prArambha dAkhase hotA hai aura usakI sagAptiyanivani meM hotI hai / para mahA. vIra bandha aura mokSake AdhAra bhUta AtmAko hI mUlata: tattvajJAnakA AdhAra banAte haiM / idako AtmA dAna ho cir3ha hai| ve samajhate haiM ki AtmA arthAta upaniSadvAdiyoMkA nitya AtmA / aura nitya mAma sneha hone ke kAraNa svabuddhi aura dUsare padArthoMma para buddhi hone lagatI hai| stra-para vibhAgase ragar3apa aura gaga dveSase yaha saMsAra bana jAtA hai| ataH saniyaMbhaTa yaha AnmadaSTi / para ve isa ora dhyAna nahIM dene ki 'AtmA' kI niyanA yA anityatA gaga oNra vigagakA kAraNa nahIM hai| gaga aura big2aga to svarUpAnavabodha aura vyarUpaboca me hone haiN| rAgakA kAraNa para padArthoM meM mamakAra mAnA hai| jaba isa AtmAkA saMmanAyA jAyanA vi "marca tega ravama.pa no nirvikAra annaSTa hai| gaina mpI putra garIdi meM mamatva karanA vibhAva hai svabhAva nahIM / natra yAda rAhahI apane nividA mahaja svabhAvakI ora da. STi DAlegA aura isI viveka dRSTi yA samyagdarzana para padAbhi rAgadapa haTAkara svapameM lIna hone lgegaa| inIke kAraNa Amrava skane aura cinna nirAvadha hotA ! AtmavRSTi ho bandhoka vikA-vizvanA pratyeka dravya apane gaNa aura paryAya kA svAmI hai| jisa tumha ananta catana apanA pRthak astitva rakhate hai usI gAI ananta pudagala paramANu eka dharma dravya (gani nhaayk| eka adharma dravya (sthiti sahakArI) eka AkAzadravya (kSetra) agamya vAlA apanA pRthaka abhinaya rakhate haiM / pratyeka dravya prati samaya parivartita hotA hai| rivartanakA ayaM vilakSaNa pariNamana hI nahIM hotaa| dharmadravya adharmadravya AkAza aura kAladravya inavA tribhAva pariNa mana nahIM honA, ye madA madaza parimana hI manaM haiN| pratikSaNa parivartana honepara bhI eka jame bana rahate haiN| inakA jar3a pariNamana hI rahatA hai| mapa4 gandha aura mArzavAle pudgala paramANu pratikSaNa zuddha pagigamana bhI karate haiN| inakA anuddha pariNamana hai vanya bananA / jisa samaya ye zuddha paramANu kI dazAgaM rahala hai usa samaya unakA zuddha pariNamana honA hai aura jaba ye do yA adhika milakara skandha vana jAne hai taba azuddha pariNamananA hai / jIva javanaka gamAra dayAma hai aura anekavidha sUkSma kamazarIrame bAda zani ke kAraNa aneka pala zarIroMko dhAraNa karatA hai tabataka imakA nibhAva vA vikArI paNimana hai| jaba vadhya-bodha ke dAga para padAoya moha haTAka" svarUpamAtra. magna hotA hai tana sthala dArIgvaM sAtha hI mukhya kAmagarakA bhI uccheda honegA nivikAra vAda caitanya mAga Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 prastAvanA jAtA hai / ananta kAlaka apanI zuddha vimA dazAmeM banA rahatA hai| phira isakA vimAna yA azuddha pariNamana nahIM hotA kyoki vibhAva pariNamana kI upAdAnabhUta rAgAdi santati ucchinna ho cukI isa prakAra hai jo paryAya prathama hai vaha dUsare kSaNa meM nahI rahatI hai| koI bhI paryAya dIkSaNa karanevAlI nahIM haiN| pratyeka dravya apanI paryAyakA upAdAna hai| dUsarA dravya cAhe vaha sajAtIya vAya nirmita hI ho sakatA hai. upAdAna nahIM meM apanI yogyatA aisI hai jo dUsare paramANuse sambandha karake svabhAvataH azuddha bana jAnA hai para AtmA svabhAva se azuddha nahIM bananA / eka bAra zuddha hone para vaha kabhI bhI phira azuddha nahIM hogA / merA isa taraha isa pratikSaNa parivartana analayama lokame meM eka AtmA hai| kisI dUsare AtmA yA pudgala Adi dravyoMmeM koI sambandha nahIM hai| meM apane caitanyakA svAmI haiM, mAtra caitanyarUpa huuN| yaha zarIra ananta pudgala paramANuoM kA eka piNDa hai, hamakA meM svAmI nahIM haiN| yaha saba para dravya hai / isake lie para padArthoMmeM dRSTa aniSTa buddhi karanA hI saMsAra hai| maM eka vyakti para pApako apane anukUla pariNamata karAnekI adhikAra beSTA kI mene yaha bhI anadhikAra ceSTA kI ki hara adhika adhika padArtha mere adhIna ho, jaisA meM cAhe vaisA pariNamana kreN| unakI vRtti mere anukula ho para mUrkha, tU to eka vyakti hai| apane paNimana para arthAt apane vicAra aura apanI kiyApara hI adhikAra rakha sakatA hai, para padArthoM para terA vAstavika adhikAra hai? yaha adhikAra beSTA hI rAma kI upatpanna karatI hai tU cAhatA hai ki yArIra prakRti sAraka samasta padArtha tere adhIna hoM, tU ko Izvara bana jAya / para yaha saba terI niradhikAra ceSTAe~ haiM / tU jisa kArya anutsuka sarka hAsojamIna karanA cAhatA hai usI taraha tere jaise ananta ma vetana bhI yahI durgAmanA liye hai aura dUsare iyoMko apane adhIna karanA cAhate hai| isI nAjhapaTImeM saMgharSa hotA hai, hisA hotI hai. rAga dveSa hotA hai aura annataH vRSa mukha aura duHkhI paribhASA yaha hai ki jo cAhe so hove' ise kahate haiM sukha aura 'cAhe kucha aura hI kucha thA jo cAhe so na ho yahI hai duHkha manuSyakI cAha sadA yahI rahatI hai ki mujhe sadA kA saMyoga rahe, anikA saMyoga na ho, cahake anusAra samasta bhautika jagat aura vetana pariNata hote raheM, zarIra cirayauvana rahe, strI thiyovanA ho, mRtyu na ho, amaratva prApta ho, dhana dhAnya hI prakRti anuka rahe aura jAne kitanI pravArI 'vAha' isa dokhacillI mAnava hotI rahatI hai una gavakA nilo yaha hai ki jinheM cAhe unakA pariNamana hamAre izAre para ho, taba hama bha mAnavako kSaNika mukhakA AbhAga ho sakatA hai bar3hane jisa duHkha sarvAnubhUta bhatAyA vaha saba abhAvaho to hai| mahAvIrane isa tRSNAkA kAraNa batAyA- svastrarUpakI maryAdAkA ajJAna / yadi manuSyapatA ho ki jinakI meM cAha karatA hU~, jinakI naSNA karatA hU~ ye padArtha mere nahIM hai, maiM to eka cinmAtra hai to use anucita kAhI utpana hoNgii| strI putra parijana Adi saba mere hArepara va ko hArapara nacAnevAlA ekamAtra adhikatama taraha saMsAraka ko navayugapane bahuta sundara "jagake padArtha sAre va icchAkala jo terI / to tujhako sukha hone para aisA ho nahIM sakatA / kyoMki pariNamana unakA zava unake adhIna rahatA hai| jo nija adhIna cAhe yaha vyAkula svayaM hotA hai || isase upAya sukhA sacA svAdhIna vRti hai apana rAgadveSavihInA aNameM samaya haratI jo // Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanikapaNa sArAMza yaha ki duHkhakA kAraNa naSNa aura taSNAkI uli ravAdhikAra evaM svasvarUpake ajJAnake kAraNa hotI hai, para padArthIko apanAAmAnaka kAraNAlAvItavidhirAmadajamIpavasvarUpa ke yathArtha parizAnase yA svaparavikrame zrI ho sakatA hai / isa mAnavane apane AtmAke svarUpa aura sake adhikArakI mImAkI na jAnanA madA mithyA AcaraNa kiyA aura para padArthoke nimittase jaganama aneka kalpita jananIca bhAkavI naTi ra mithyA ahaMkArakA pASaNa kiyaa| bArIrAzrita, yA jIvikAzrita brAhmaNa kSatriyAdi va ko lekara UMca nIca vyavahArakI bhedaka bhitti bar3I kara mAnavako mAnavase itanA jadA kara diyA jo eka uccAbhimAnI mAMsapiMDa dUsareko chAyAme yA dUsare ko enase apaneko apavitra mAnane lagA / bAnya paragadAthoka rAMgrahI aura parigrahI ko sammAT gajA Adi saMjJAe~ dekara naSNA kI pUjA kii| hama janameM jinane saMgharSa aura himAeM huI haiM ve mana para padArthoM kI chInAjhapaTIka kAraNa hI huI hai / ataH janaka mumukSu apana gastavika rUpako tathA tRSNAke mUla kAraNa 'paratra AtmavRddhi' ko nahIM samajha lenA dana taka duHkhanitikI samucita bhumikA hI taiyAra nahIM ho sktii| buddhane mapama skandhako duHkha kahA hai, para mahAvIgnaM usake bhItarI tatvajJAnako batAyA ki ye skandha AtmarUpa nahI hai ataH ranakA rAmagahI aneka gagAdibhASAkA sarjaka hai, anaH ye du:khasvarUpa hai| ata: nirAila sukhakA gAya AtmAmAniAyA aura para padArthAme mamanavA haTAnA hI hai| isake lie AtmaSTirI Avazyaka hai| AtmadarzanakA uparyakta prakAra pampadAbAmadeSa karanA nahIM sikhAtA kintu vaha batAtAI vi.danama jI tumhArI suSNA phaila rahI hai vaha anadhikAra casTA hai / vAstavika adhikAra to lumhAga apane vicAra aura apanI pravRtti para hI hai| isa taraha AtmA vAstavika svarUpakA parijhAna hue binA duHkhAnata: yA maktikI saMbhAvanA hI nahIM kI jA sktii| ana: dharmakInikI yaha AdAMkA nirmala hai ki "prAtmani sapti parasaMkA svaparavibhAgAta paripahaSo / anameH saMpratibaddhAH sarpa doSAH prajAyante // ' [pramANa vA. 1221] arthAt AtmAko bhAnanepara dumarobo para mAnanA hogaa| stra aura para vibhAga hote hI sakA parigraha aura parase dvaSa hogaa| parigraha aura daMpa hona meM gagadazamalayaH gaMkar3oM anya doSa utpanna hote haiN| yajhA sakatA ThIka hai ki koI vyakti nAtmAko sva aura Atmatarako para maanegaa| para sva-paravibhAgase garigraha aura dveSa se hogaM AtmasvarUpakA parigraha kemA parigraha no dArIra Adi para padArthoMkA aura usake mukhamAdhanoMkA hotA hai jinheM AtmadarzI vyakni chor3egA hI grahaNa nahIM kregaa| ume no jaise strI Adi sukhasAdhana para hai vaise zarIra bhii| rAga aura dveSabhI zarIgadika sukha sAdhanoM aura asAdhanoMmeM jIta hai. mo AtmadarzIko kyoM hoMga ? ulaTe AtyApTA zarIgAdinimittaka yAvat rAgadveSa nhoMke tyAganA hI sthira prayatna kregaa| hA~,jimane garIrakandhako hI AtmA mAnA hai use avazya Atmadarzalame zarIradAna prApta hogA aura zarIrakaM iSTAniSTranimimaka padArtho meM parivaha aura dveSa ho sakate jita jo zarIrako bhI para hI mAna rahA hai tathA muHkhakA kAraNa samajha rahA hai vaha kyoM usameM tathA usake iSTAniSTa sAdhano rAgadveSa karegA? ata: zarIrAdina bhitra AtmasvarUpakA parijJAna hI rAgadveSakI jar3ako kATa sakatA hai aura bItagagatAko prApta karA sakatA hai| ataH dharmakInikA yAtmadarzanako barAimoMkA yaha varNana bhI nitAnta bhramapUrNa hai-- "yaH pazyatyAtmAnaM tatrAsmAhamiti zAzvataH snehaH / snehAt suzleSu tRSyati tRSNA boSAstiraskurute // guNadazI paritRSyan mameti tatmAdhanAnyupAvate / tainAtmAbhinivezo yAvat tAvat sa saMsAra / " [pramANavA0 11219-20] Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tArthavinA arthAt jo AtmAko dekhatA hai use yaha merA AtmA hai aisA nitya sneha hotA hai| snehase AtmasukhameM kRSNA hotI hai| tRSNAme AtmAnaM anya bodhapara dRSTi nahIM jAtI guNa hI guNa dikhAI dete hai| AtmameM guNa dekhanese usake sAdhanoMmeM mamakAra utpanna hotA hai, unheM yaha pahaNa karatA hai| AtmAkA abhiniveza hai taba taka saMsAra hI hai| kyoMki isataraha jaba taka 24 AtmadarzI vyakti jahA~ apane AtmasvarUpako upAdeya samajhatA hai vahA~ yaha bhI to samajhatA hai ki zarIrAdi para padArtha AtmAka hitakAraka nahIM hai| inameM rAgadveSa karanA hI AtmAko bandhame vAlA hai| AtmAko svarUpamA pratiSThA rUpa sukha ke lie kisI sAdhana grahaNa karanekI AvazyakatA nahIM hai, kintu jina zarIrAdi parapadArthoM meM sukhasAdhanatvakI mithyAbuddhi kara rakhI hai vaha mithyAbuddhi hI chor3anA hai| AtmaguNakA darzana AtmamAgameM lInatAkA kAraNa hogA na ki bandhanakAraka para padArthoM grahaNakA zarIrAdi para padoM honevAlA AtmAbhiniveza avazya rAgAdikA sarjaka ho sakatA hai kintu zarIrAdi mizra AtmatattvakA darzana kyoM zarIrAdi rAyAdi utpanna karegA? yaha to dharmakIrti tathA unake anuyAyioMkA Atmatatvaka avyAkRta hone ke kAraNa dRSTibhyAmoha hai jo ve aMdhere usakA zarIraskandharUpa hI svarUpa TaTola rahe he aura AtmadRSTiko midhyAdRSTi kahanekA duHsAhasa kara rahe haiN| eka ora pRthivI Adi bhUtAMse AtmAkI utpanikA khaMDana bhI karate haiM dUsarI ora rUpa vedanA saMjJA saMskAra aura vijJAna ina pAMca skandhoMse vyatirikta kisI AtmAko mAnanA bhI nahIM cAhate / inameM vedanA saMjJA saMskAra aura vijJAna ye cAra skandha cetanAtmaka ho sakate haiM para rUpaskandhako cetana kahanA cArvAka bhUtAtmavAda se koI vizeSatA nahIM rakhatA / jaba yuddha svayaM AtmAko abhyAoTi DAle gae to unake ziSyoMkA yuktimUlaka dArzanika kSetrameM bhI AtmAke viSayameM paraspara virodhI do vicAroMmeM dolita rahA na buDha vicAroMko 'abhautika anAtmavAda' jaise ubhayapratiSedhaka nAmase pukArate haiM / ve yaha nahIM batA sakate ki Akhira phira AtmA kA svarUpa hai kyA ? kyA usakI rUpaskandhakI taraha svatantra sattA hai ? kyA vedanA saMjJA saMskAra aura vijJAna ye skandha bhI rUpaskandhakI taraha svatantra sat hai ? aura yadi nirvANa vittasantati niddha ho jAtI hai to cArvAkke evajanmataka sImita hAtmavAdase isa asImita deyavAda phul mahArAja maulika vizeSatA rahatI hai ? antameM to usakA nirodha huA hI mahAbIra isa asaMgatijAlamaM na to svayaM par3e aura na viyoMko hI unane isameM ddaalaa| yahI kAraNa hai jo unhoMne AtmAkA pUrA pUrA nirUpaNa kiyA aura use svatantra dravya maanaa| jaisA ki meM pahale likha AyA hU~ ki dharmakA lakSaNa hai vastukA sva-svabhAvamaM sthira honA / AtmAkA qhAlisa AtmarUpameM lIna honA hI dharma hai aura mokSa hai| yaha mokSa AtmatatvakI jijAmA binA ho hI nahIM sktaa| AzmA tIna prakArake he bahirAtmA antaratmA aura paramAtmA jo AtmAe~ zarIrAdiko hI apanA rUpa mAnakara unakI hI priya sAdhanAeM lage rahane ke bahira hai jinheM svaparaviveka yA bhedavijJAna utpanna ho gayA hai, zarIrAdi bahi:padArtha AtmadRSTi haTa gaI hai ke samyagdRSTi antarAtmA hai / jo samasta karmamala kaloMse rahita hokara zuddha cinmAtra svarUpamaM magna haiM ve paramAtmA hai| eka hI AtmA apane svarUpakA yathArtha parijJAna kara antardRSTi ho kramazaH paramAtmA bana jAtA hai / ataH AtmadharmakI prAptike lie pAbandhamokSake lie AramatasvakA parijJAna nitAnta Avazyaka hai| jisa prakAra AtmarakSA jJAna avazyaka hai usI prakAra jina vajImoke sambandha AmA vikRta hotA hai, usameM vibhAvapariNati hotI hai usa ajIvatatvake jJAnakI bhI AvazyakatA hai| jaba taka isa ajIvatatvako nahIM jAneMge taba taka kina hogeM bandha huA yaha mUla bAta hI azAna raha jAtI hai| ataH ajIvatA jJAna jarUrI hai| ajIvatattvamaM cAhe dharma adharma AkAza aura kAlakA sAmAnya jJAna hI ho para pudgalA kiMcit Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indhasattvanirUpaNa 25 vizeSa zAna apekSita hai| pArIra svayaM pudagalapiDa hai| yaha caitanake saMsargase cetanAyamAna ho rahA hai / jagatama rUma rasa gandha aura sparzavAle yAvat padArtha paudgalika haiN| pRthivI jala agni vAyu sabho paudgalika haiN| inameM kisImeM koI guNa udbhUta rahatA hai kisIma koI guNa / agnima rasa anubhUta hai, vAyumai spa anubhava hai jala meM gandha anudbhuta hai| para, sara vibhinna jAtIya dravya nahIM hai kintu eka pudgalamaya hI hai / zabda, prakAza, chAyA, andhakAra Adi pudagala skandhakI paryAya hai| vizeSataH mumukSake lie yaha jAnanA jarUrI hai ki garIra padgala hai aura AtmA isase pathaka hai| yadyapi Aja azuddha dezAmeM AtmAkA 99 pranizana vikAsa aura prakAza zarIrAdhIna hai| zarIraka pUjoMke bigar3ate hI vartamAna jJAnavikAsa ruka jAtA hai aura sarIraka nAza honepara vartamAnazaktiyAM prAyaH samApta ho jAtI hai phira bhI AtmA svatantra aura pArIraka atimArgadarzakabhI-usamAvakhitmapirovidhisAgaramitahAsAbamA apane sUkSma kArmaNa zarIrake anusAra vartamAna sthUla zarIrakaM naSTa ho jAnepara bhI dUsare sthUla zarIrako dhAraNa kara letA hai| Aja AtmAke mAtvika rAjasa yA tAmasa sabhI prakArake vicAra yA saMskAra zarIrako sthitike anusAra vikasita hota hai| ata: mumukSuke lie isa zarIra dagalakI prakRtikA parijJAna nitAnta Avazyaka hai, jisameM vaha isakA upayoga AtmavikAsameM kara sake hrAsameM nhiiN| yadi uttejaka yA apathya AhAra vihAra hotA hai nA kitanAhI pavitra vicAra karane kA prayala kiyA jAya para saphalatA nahIM mila raantii| isalie bare saskAra aura vicAroMkA zamana karaneke lie yA kSINa karane ke lie unake praba nimitta bhana zarIrakI sthiti AdikA parimAna karanA hI hogaa| jina para padAse AtmAko virakA honA hai yA unheM para mamama. kara unake pariNamana para jo anadhikRta svAmitvake durbhAva Aropita haiM unheM naSTa karanA hai usa parakA kuTa vizeSa zAna to honA hI cAhie, anyathA virakti kisase hogI? sArAMza yaha ki jise baMghana honA hai aura jisase baMdhatA hai una donoM tatvoMkA yathArtha darzana hue binA bandha paramparA kaTa nahIM sktii| isa tatvajJAnake binA cAritrakI ora utsAha hI nahIM ho sktaa| cAritrakI preraNA vicAroMse hI milatI hai| bandha-bandha do padArthoMke viziSTa sambandhako kahate haiN| bandha do prakArakA hai-eka bhAvandha aura dUsarA devyabandha / jina rAga dveSa moha Adi vibhAnoMse karyavargaNAoMbA baMdha hotA hai una rAgAdibhAvoMko bhAvabaMdha kahate haiM aura karmavargaNAoMkA AtmapradezoMse sambandha honA dravyabandha kahalAtA hai| dravyabandha AtmA aura pudgalakA hai| maha nizcita hai ki do dravyoMkA saMyoga hI ho sakatA hai nAdAtmya nhiiN| pudgalAvya parasparameM bandhako prApta hote hai so ekA viyoSa prakArake saMyogako hI prApta karate haiN| unameM snigdhatA aura rUkSatA ke kAraNa eka rAsAyanika mizraNa hotA hai jisase usa skandha antargata sabhI paramANujhoMkI paryAya badalatI hai aura ve aisI sthitimeM A jAte haiM ki amuka samaya taka una sabakI eka jaisI hI paryAeM hotI rahatI haiN| skandhake rUpa 'ramAdikA vyavahAra nadantargata paramANuoMke kArasAdhipariNa mana kI ausatase hotA hai / kabhI kabhI eka hI skandhake amuka aMzama rUpa rasAdi amka prakAra ho jAte haiM aura dUsarI ora dUsare prkaarke| eka hI Ama svandha eka ora pakA pIlA mIza aura sugandhita ho jAtA hai to dUsarI aura harA khaTTA aura vilakSaNa gandhavAlA banA rahanA hai| isase spaSTa hai ki skandhameM zithila yA dakSa bandhaka anusAra sadantargata paramANuboMke pariNamanakI aumanase rUparasAdi vyavahAra hote haiN| skandha apane meM svatantra koI dravya nahIM hai| kintu vaha amuva paramANaoM kI vizeSa avasthA hI hai| aura apane AdhArabhUta paramANuoMke adhIna hI usakI dazA rahatI hai| padgaloka bandhameM yahI rAsAyanikatA hai ki usa avasthAmeM unakA svatantra vilakSaNa pariNamana nahIM ho sakatA kintu eka jaisA pariNamana hotA rahatA hai| parantu AsmA aura karmapudgaloMkA aisA rAsAyanika mizraNa ho hI nahIM sktaa| yaha bAta judA hai ki karmaskandhake A jAnese AtmAke pariNamanameM vilakSaNatA A jAya aura AtmAkai nimittase karmaskandhakI pariNati vilakSaNa ho mAya para imase AtmA aura pudagalakarmake bandhako rAsAyanika mizraNa 'nahIM kaha skte| spoMki jIva aura karmake bandha meM donoMkI eka jamI paryAya nahIM hotii| jIvakI paryAya cetana Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthabRtti-prastAvanA spa hogI, pudgalakI acNtnruup| pudgalakA pariNamana rUpa rasa gandhAdirUpa hogA, jova kA caitanyake vikaarruup| hA~, yaha vAstavika sthiti hai, ki nUtana karmapudagaloMkA purane baMdhe hue karmazarIrake sAtha rAsAyanika mizraNa ho aura vaha usa purAne karmapudgala ke sAtha baMdhakara usI skandhameM zAmila ho jAma hotA bhI yahI hai| purAne kamazarIrame pratikSaNa amuka paramANu barata hai aura dUsare kucha nae zAmila hote haiN| parantu AtmapradezoMse unakA badha rAsAyanika bilakula nahIM hai| yaha to mAtra saMyoga hai| pradezavandhakI vyAkhyA tasvArtha mUtrakArane yahI kI -"nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAt sUkSmaMkavAvagAhasthitAH sarvAtmapravezoSvanastAnamtapradezAH / " (tasvArthasatra 8024) arthAta yogake kAraNa samasta Atma pradezoMpara mukSma padgala Akara etrakSetrAvagAhI ho jAte haiN| isIkA nAma pradezabandha hai| dravyavandha bhI yahI hai| ataH AtmA aura karmazarIrakA ekakSetrAyagAhake sivAya anya koI rAsAyanika mizraNa nahIM hotaa| rAsAyanika mizraNa nabIna karmapadalokA prAcIna kamAmalAse hI ho sakatA hai, AtmapradezoMme nhiiN| jIvake rAgAdibhAvose jo yogaNiyA arthAt AtmapradezoMkA parispanda hotA hai usase karma vargaNAe~ khicatI haiM / ve zarIrake bhIranase bhI khicatI haM bAhirase bhii| khicakara AtmapradezoMpara yA jAka baddha kamazarIrame bandhako prApta hotI hai| isa yogase una karmavargaNAoMmeM prakRti arthAt svabhAva par3atA haiN| yadi ve karmapadgala kimIke jJAnama bAdhA DAlane ka.pakriyAse khice hai to unameM jAnAvaraNakA svabhAva par3egA aura yadi gagAdi kaSAyame to unameM cArivAvaraNakA / Adi / tAtparya yaha ki Ae hue karma pudgaloMko AtmapradezoMse ekakSetrAvagAhI kara denA aura unameM jJAnAvaraNa darzanAvaraNa Adi svabhAvoMkA par3a jAnA yogase hotA hai| inheM pradazana aura prakRtibandha kahate hai| kaSAyoMkI tIvratA aura mandatA ke anusAra usa karmapudgalameM sthiti aura phala dene kI zakti par3atI hai yaha sthitibandha aura anubhAga bandha kahalAtA hai| ye donoM bandha kaSAyase hote haiN| kevalI arthAt jIvanmakta vyaktiko rAgAdi kaSAya nahIM hotI ata: unake yogake dvArA jo karma pUdagala Ata vinitI samyA mahAra haiM, unakA sthitibandha aura anubhAga andha nahIM hotaa| mArgadarzaka:-AcAryazrI suvidhAsA banna pratikSaNa hotA rahatA hai aura jaisA ki maiM pahilaM likha AyA hU~ ki usameM aneka prakArakA parivartana pratikSaNabhAvI pAyAdika anusAra hotA rahatA hai| anta meM karmazarIrakI jo sthiti rahatI hai usake anusAra phala milatA hai| una karmaniSakoke udayame bAhya vAtAvaraNa para basA basA asara par3atA hai| antaraMgamaM yase vaise bhAva hota hai| Ayubandhake anusAra sthala zarIra chor3anapara una una yoniyoMmeM jIvako nayA sthala garIra dhAraNa karanA par3atA hai| isa taraha yaha bandhacakra jabataka rAga dveSa moha bAsanAe~ Adi vibhAva bhAva hU~ barAbara calatA rahatA hai| sapahala Asava-nithyAtva avini pramAda kaSAya aura yoga meM pAMca bandhake kAraNa haiN| inheM Asravapratyaya bhI kahate haiN| jina bhAvoM ke dvArA karmokA Asrava hotA hai unheM bhAvAtrava kahate hai aura karmadhyakA AnA dravyAtrava kahalAtA hai| padgaloMmeM karmatva prApta ho jAnA bhI dravyArava kahalAtA hai| Atmapradezataka unakA AnA byAsrava hai| jina bhAvoMse ve karma khicate haiM unheM bhAvAsaba kahata haiN| prathamakSaNa bhAvI bhAboMko bhAvAnava kahate hai aura agrima kSaNabhAbI bhAvoMko bhASa bandha / bhAvAnava jaisA tIna manda madhyamAsmaka hogA tajanma Atmapradezaparispandase se karma AyeMge aura AtmapradezoMse bNdhege| bhAvabandhake anusAra usa skandharme sthiti aura anubhAga pdd'egaa| ina AsboM meM manya anantakarmavAkSaka Asrava hai mithyAtva arthAt mithyA dRsstti| yaha jIva apane AtmasvarUpako malakara dArIrAdi para dayoM meM Atmavi karatA hai aura isake samasta vimAra aura kriyAe~ unhIM zarIrAzrita byavahAroMmeM ulajhI rahatI haiN| laukika yazolAbha AdikI dRSTise hI yaha carma jaisI triyAoMkA AcaraNa karatA hai| sva-para viveka nahIM rhtaa| padArthoka svarUpameM bhAnti banI raha haiN| tAtparya yaha ki lakSyabhUta kalyANamArgamahI isakI samyaka azA nahIM hotii| vaha sahaja aura gahIna donoM prakArakI mithyA dRSTiyoMke kAraNa tasvaruci nahIM kara paataa| aneka prakArakI deva guru tathA lokamUktAoMko dharma samajhatA hai| zarIra aura zarIrAdhita strI putra kuTambAdike mohameM ucita anacitakA viveka kie binA Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja AsvatatvanirUpaNa bhopaNa anartha paramparAoMkA majana karatA hai| naccha svArthaka lie manApya jIvanako vyartha hI kho detA hai| aneka prakArake UMca nIca bhedoMkI maSTi karakaM mithyA ahaMkArakA poSaNa karatA hai| jisa kimo bhI daMvako jima kisI bhI veSadhArIgarako jisa kino bhIgAsthako bhaya AmA manaMha aura lobhame mAnane ko taiyAra ho jAtA hai| na umatrA apanA koI giddhAnta I aura na byvhaar| thoDama pralobhanameM baha bhava anartha karane kA prastuna ho jAtA hai| jAni, jJAna, pUjA, kula, bala Rddhi, tapa aura zarIra Adike raNa madamana hotA hai aura anyoMko mata samajhakara unakA niraskAra karatA hai| bhaya AkAinA, paNA, anyadoSaprakAzana Adi durgaNoMkA kendra honA hai| isakI vanika malamaM eka hI bAna hai aura vaha hai sva-svarUpavibhrama / use AtmambamparA koI zraddhAna nhiiN| an : bada vAdya padAmi labhAyA rahatA / yahI mithyA dRSTi saba doSAMkI jananI hai, igIgaM ananna saMsArakhA bandhra hotA hai / darzana mAhanIya nAmara karmake udayame vaha daSTimUtatA hotI hai| avini-cAritramAla nAmaka karmake udayame manapyako cAritra dhAraNa karanaka pariNAma nahIM ho paate| vaha cAhanA bhI hai. gobhI kapAyoMkAsA tIna udaya rahanA hai jimase na nA sakala nAgtri dhAraNa kara pAtA aura na deza nArika / kaSAeM cAra prakAra kI hai(1) anantAnabandhI zodha mAna mAyA lobha-ananta maMmArakA saMca karAnevAlI, svarUpAcaraNa cAritrakA prabhibandha nagnavAlI, prAyaH mithyAtvasahavAriNI kapAya / pattharakI rekhAke samAna / (2) apratyAkhyAnAvagNa krodha mAna mAyA lobha-deza cAritra-aNustAko dhAraNa karane ke mAyoko na hone dene vAlI kaSAya / isake udayame jIva thAna karatAMko bhI grahaNa nahIM kara paataa| miTTIke rekhAke mamAna / (2) pratyAkhyAnAvaraNa koSa mAna mAyA lobha-saMpUrNa cAritrakI pratibandhikA kpaay| isake udayase jIva sakala nyAna karaka maMpUrNa vratoMko dhAraNa nahI kara paataa| dhUli rekhAke smaan| (4) majvalana koSa mAna mAyA lobha-gaNaM nAritrameM vibhinmAtra doSa upanna karanevAlI RSAya / yathAmyAna cAritrakI prnindhiraa| jalarevAke samAna / isa taraha indriyAMka viSayoMma tathA prANyasaMgamama mila prayani honese karmokA Ayatra honA hai| aviranikA nirodha kA viratibhAna Anepara kaukA pAtra nahIM hotA / pramAda-asAvadhAnIko pramAda kahate haiN| kAla kaoNmeM anAdarakA bhAva honA pramAda hai| pAMco indriyAka viSayAma lIna hone ke kAraNa, rAjakathA corakathA strIkathA aura bhojanakathA ina cAra vikAoMma sa laneke kAraNa, krodha mAna mAyA aura lobha ina cAra kapAyoM meM lipta rahanake kAraNa, nidrA aura praNayamagna honakA kAraNa kartavya pathamaM anAdarakA bhAva hotA hai| isa asAvadhAnI me kuzalakarmake prati anAsthA to hoto hI hai, sAthahI mAtha hisAkI bhUmikA bhI taiyAra hone lagatI hai| himAke mukhya hetuoMma pramAdakA sthAna hI pramukha hai| bAhyamaM jIvakA ghAta ho yA na ho kintU asAvadhAna aura pramAdI vyaktiko hisAkA doSa sunizcita hai| prayatnapUrvaka pravatti karanevAle apramatta sAdhabake dvArA bAhya hisA honepara bhI vaha ahiMsaka hai| ataH pramAda AravakA mukhya dvAra hai| isIlie bha0 mahAvIrane bArabAra gautama gaNagharako cetAyA hai ki "samayaM goyama mA samAvae / " arthAt gautama, kisI bhI samaya pramAda na karo / ___ kaSAya-AtmAkA svarUpa svabhAvata: zAnta aura nidhikArI hai| parantu kodha mAna mAyA aura lobha ye cAra kapAeM AtmAko kama detI haiM aura ise svarUpacyata kara detI hai| ye cAroM AtmAkI vibhAva dazAe~ haiN| krodhakaSAya dveSa rUpa hai yaha dveSakA kArya aura deSako upanna karatI hai| mAna yadi krodhako utpanna karatA hai no dveSa rUpa hai| lobha rAgarUpa hai| mAyA radi lobhako jAgRta karatI hai, to rAgarUpa hai| tArAyaM yaha ki rAga dveSa moha kI doSatripuTIma kaSAyakA bhAga hI mukhya hai| moharUpa mithyAttra dUra ho jAnepara bho samyagdaSTiko rAga-deSa rUpa kaSAyeM banI rahatI hai| jisameM lobha kaSAya no padapratiSThA aura zolipsAke Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 mArgadarzaka - AcArya zrI.suvidhisAgara jI mahArAja tattvAdhavAsa prastAvanA rUpameM bar3e bar3e muniyoMkA bhI svarUpasthita nahIM hone detI / yaha rAga dveSa rUpa hI samasta anakA mUla hetu hai| vahIM pramukha Ana hai| svAya gItA aura pAlIpiTako bhI isI indrako hI pAyala batAyA hai| jana zAstroMkA pratyeka vAkya kavAyadAmana kA hI upadeza detA hai| isIlie jainamutiya tAra akiJcanatAkI pratIka hotI hai usameM na kA sAdhana aura na rAmakA AdhAra strI AdikA sAhacarya hii| ve to parama vItarAgatA aura akiMcanatAkA pAvana sandeza detI haiM / hai ina payoMke sivAya - hAsya rati arati zoka bhaya jugupsA ( glAni ) strIveda puruSaveda aura napuMsa veda 9 nokaSAyeM haiN| inake kAraNa bhI AtmAmeM vikAra pariNati utpanna hotI hai| ataH me bhI Abhava hai yoga - mana vacana aura kAya ke nimittase AtmAkaM pradezoma jo parispanda arthAt kriyA hotI hai use yAMga kahate haiN| yogakI sAdhAraNa prasiddhi cittavRttinirodha rUpa dhyAnake artha meM hai para jana paramparAma ki mana aura kAse honevAlI AtmAkI kriyA karma yoga arthAt sambandha karAne meM kAraNa hotI hai ataH ise yoga kahate haiM aura yoganirodhako dhyAna kahate hai AtmA sakriya hai| usake pradezoMma parinda hotA hai| gana vacana aura kAyarka nimittame sadA usameM kriyA hotI rahatI hai| yaha kriyA jIvanmuktaka bhI barAbara hotI hai| pati se kucha samaya pahile ayogakevala avasthAmai mana vacana kApI kiyA nirodha hotA hai aura AtmA nirmala aura nizcala bana jAtA hai| siddha avasthA asmAnI pUrNa zuddharUpatrA AvirbhAva hotA hai na usameM karmajanya malinatA rahatI aura na yogajanya caMcalatA hI pradhAnarUpale Aya to yoga hI hai| isIke dvArA kamakA Agamana hotA hai zubha yoga puNyakarmakA Amratra karAtA hai tathA azubha yoga pApakarma ke AlavakA kAraNa hotA hai| sabakA zubhacintana tathA ahiMsaka vicAradhArA zubha manoyoga hai| hitamita priya sambhAvaNa zubha bhacanayo hai parako bAdhA na denevAlI lAcArapUrvaka pravRtti zubha kA yoga hai| isa taraha isa Azrama tatva kA jJAna mumukSu ko avazya hI honA caahie| sAdhAraNa pa eha to use jJAta kara ho lenA cAhie ki hamArI amuka pravRtiyoMse zubhAstrava hotA hai aura amuka pravRttiyoM azubhAsada, tabhI vaha aniSTa pravRttiyoM apanI rakSA kara skegaa| sAmAnyatayA va do prakArakA hotA hai-eka to kaSAyAnuraJjita yogase honevAlA sAmbharAvika Ava jo vayakA hetu hokara saMsArako vRddhi karatA hai tathA dUsarA kevala yogaye honevAlA vApa Asava jo kapAya na honese Age vandhanakA kAraNa nahIM hotA / yaha Azya jIvanmukta mahAtmAoMke vartamAna zarIrasambandha taka hotA rahatA hai| yaha jIvasvarUpakA vidhAnaka nahIM hotaa|" * prathama sAmparAgika Asava kapAyAnaraMjita yAMse honeke kAraNa bandhaka hotA hai| kAya aura bAMda pravRtti zubharUpa bhI hotI hai aura azubharUpa bhii| ataH zubha aura azubha yoga anusAra Alava bhI zubhA yA guSpAsana aura azubhAsava arthAt pApAsana bheda se prakArakA ho jAtA hai| sAdhAraNatayA sAnya vedanIya, zubha Ae zubha nAma aura zubha gotra ye pugcha pharma hai aura zeSa thAnAvaraNa Adi pAviyA aura 23ghAtiyA~ karmaprakRtiyAM pAparUpa haiN| isa AvavamaM kaSAyoMke tIvra bhAva mandabhAva, jJAtabhAva, ajJAnabhAva, AdhAra aura zakti Adiko dRSTise tAratamya hotA hai| saMrambha (saMkalpa) samAraMbha (sAmagrI juTAnA) Arambha (kArya zuruAta) kula (svayaM karanA) kArita (dUsaroMse karAnA) anumata (kAryakI anumodanA karanA) mana vacana kAya yoga aura kAMdha mAna mAyA lobha se cAra kathAe~ paraspara milakara 343340x108 prakArake ho jA hai| ina ava hotA hai| Age jJAnAvaraNa Adi karmoMmeM pratyeke Ama kAraNa batAte haiM janAvara darzanAvaraNa-jAnI aura darzanayukta pRrupakI yA jJAna aura darzanakI prazaMsA sunakara bhItarI dveSavaza unakI pUhAMsA nahIM karanA tathA manameM duSTabhAvakA lAnA (pradoSa) jJAnakara aura jJAnake sAdhanoMkA apalApa karanA (nihnava ) yogya pAtrako bhI mAtsaryavaza jJAna nahIM denA, jAnameM vighna DAlanA dUsare dvArA prakAzita jJAnako avinaya karanA, jJAnakA guNa kIrtana na karanA, samyAnako mithyAjJAna kara jAnake nAthavA abhiprAya rakhanA Adi yadi jJAnake haiM to jJAnAvaraNa ke Andanake kAraNa hote Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AyavatattvanirUpaNa 29 padi darzanake sambandhameM hai to darzanAvaraNake Asravake kAraNa ho jAte hai / isI taraha AcAyaM aura upAdhyAya rakhanA, akAla adhyayana, asaMcapUrvaka par3hanA, par3hanema Alama karanA, vyAsthAna ko anAdara pUrvaka sunanA. tIrthoparodha, bahuzrutake samakSa bhI jJAnakA garva karanA, mithyA upadeza dekara dUsare mithyA jJAnamaM kAraNa bananA. bahuzrutakA apamAna karatA, lobhAdivaza tattvajJAnake pakSakA tyAga karake atasvajAnIya pakSako rahaNa kAnA. asambaddha prasApa, sUtra viruddha vyAkhyAna, kapaTase jJAnArjana karanA, mAstra viSaya Adi jitanaM zAna, jJAnI aura jAnava sAdhanoMmeM vighna aura dveSotpAdaka bhAva aura kriyAe~ hotI haiM una sabase AtmApara aisA saMskAra par3atA hai jo zAnAvaraNa karmaka AvakA hetu hotA hai| deva gA Adika darzana meM mAtsarya karanA, darzanameM antarAma karanA, mimIkI AMkha phoDa denA. indiyophA abhimAna karanA, netroMkA ahaMkAra karanA, dIrgha nidrA, atinidrA, Alastha, samyagdaSTimeM doSobhAvana, kuzAstra prazaMsA, gurujasA Adi darzanake dighAmaka bhAva aura kriyAe~ darzanAvaraNa kA Akhata karAtI haiN| asAvAvedanIya-apane meM parameM aura donoMmeM duHkha pAka Adi utpanna karanaye AsAnAvedanIyakA Alaba hotA hai| sva para yA ubhayameM daHkha utpanna karanA, iviyogameM atyadhika vikalatA aura zoba karatA. nindA mAnabhaMga yA karkazavacana Adise bhItarahI bhItara jAlanA, paripake kAraNa acagAnapUrvaka bahu vilApa pharanA, chAtI kUTa kara yA sira phor3akara Akrandana karanA. duHkhase A phor3a lenA yA AtmahatyA kara lenA. ima prakAra ronA cilAnA ki sunanevAle bhI ro par3eM, yoka Adise laMghana karanA, azubha prayoga, panindA, gizunanA. mArgadarzakaadayAacAkhAkAsuIvavidyamAvar3avI saragalI Adime tarjana karanA,bacanoMse bhamanA karanA, rodhana, baMdhana, damana, Atma prazaMsA, klezotpAdana. aparigraha, AkulatA, mana vacana kAyakI kuTilatA, pApa kAyoga AjIvikA karanA, anarthadaNDa, viSamizraNa, bANa jAla pijarA AdikA banAnA ityAdi bilane kArya svayaM meM parameM pA donoMmeM duHkha Adike. utpAdaka hai ve saba asAtA dedanIya kamake AmavameM kAraNa hote haiN| sAtAvedanIya-prANimAtra para dayAkA bhAtra, muni aura zrAvatake vana dhAraNa karanevAle pratiyoMpara anukampAke bhAva, paropakArArtha dAna denA, prANipakSA, indriyajaya. kSAnti arthAt krodha mAna mAyAkA tyAga. zauca arthAta lobhakA tyAga, rAgapUrvaka saMyama dhAraNa karanA, aAmanirjarA arthAta zAnti se karmoka phalakA bhoganA, kAyamaleza rUpa kaThina bAhAtapa, arhatpUjA Adi zubha rAga, muni AdikI sevA Adi sva para nathA ubhayameM nirAkulatA sukhake utpAdaka vicAra aura kriyAe~ sAtAvadanIyakaM AsayakA kAraNa hotI hai| darzanamohanIya-jIvanmukta kevalI zAstra maMdha dharma aura devoMkI nindA karanA inameM avarNavAda arthAt avidyamAna doSoMkA kathana karanA darzana mohanIya arthAn mithyAtva karmakA Atrava karatA hai / vevalI rogI hote haiM, kavalAhArI hote haiM, nagna rahate haiM paraM vastrayukta dikhAI dete haiM. ityAdi kevalIkA avargavAda hai| zAstrameM mAMsAhAra AdikA samarthana karanA zrutakA avarNavAda hai / zAstra muni Adi malina haiM, snAna nahIM karate, kalikAla sAdhu haiM ityAdi saMghakA avarNavAda hai| dharma karanA vyartha hai, ahiMsA kAyantA hai, Adi dharmakA avarNabAva hai| deva madyapAyI aura mAMsabhakSI hote haiM Adi dezevA avarNanAda hai| sArAMza yaha ki deva guru dharma saMgha aura zrutake sambandhama anyathA vicAra aura mithyA dhAraNAeM mithyAtvako poSaNa karatI hai aura isameM darzanamoha kA Aratrava hotA hai jisase yathArtha tattvaruci nahIM ho paatii| cAritra mohanIya-svayaM aura paramaM kaSAya utpanna karanA, pratazIlavAn eSoMma dUSaNa lagAnA, dharmakA nAza karanA, dharmameM antarAma karanA, deza saMyamiyoMroM vrata aura zIlakA tyAga karAnA, mAtsaryA dise rahita sajjana puruSoM meM mativibhrama upanna karanA, Arta aura raudra pariNAma Adi kaSAya kI tIvratAke sAdhana kaSAya cAritra mohanIyakai Alavake kAraNa hai| samIcIna dhArmikoMkI haMsI kAnA, dInajanoMko dekhakara haMsanA, kAma vikAraka bhAvoM pUrvaka haMsanA, bahu pralApa tathA nirantara mAr3oM jaisI haMsor3a pravRtti se hAsya no kaSAyakA kAsava hotA hai| nAnA prakAra krIr3A, vicitra krIr3A, dezAdike prati anautsukya, tazIla Adima aruci Adi pati nokaSAyake Anayaka hetu hai| dUsaroMmeM arati utpanna karanA, ratikA vinAza karamA, pApazIlajanoM Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja 30 tattvArthenasi prastAvanA kA saMsarga pApa kiyAoMko protsAhana denA Adi arati nokaSAyake Atra ke kAraNa haiN| apane aura dUsare meM DAka utpanna karanA, zokayuktakA abhinandana, vAtAraNa meM ruci Adi nokaSAyake Asayake kAraNa hai| stra aura parako bhaya utpanna karanA, nirdayatA, dUsaroMko trAsa denA, Adi bhayake Astravake kAraNa hai| pRyakriyAma jugupsA karanA, para nindA Adi jugupsAkaM Akhadake kAraNa hai / parastrIgamana, svIke svarUpako dhAraNa karanA, asatya vacana, paraye'canA parazeSa darzana, vRddha hokara bhI yuvakoM jaisI pravRtti karanA Adi strIveda ke sabake hetu hai| anyakodha mAvAkya abhAva garnakA abhAva sthiyoM meM alpa Ayati, IrSAkA na hotA, rAma are tuoM anAdara, svadAra santoSa parastrItyAga Adi puvedake Avavake kAraNa haiN| pracuraM kaSAya, guhyendriyAMkA vinAza parAMganAkA apamAna, strI yA puruSoMmeM anaMga krIr3A, vratazIlayukta puruSoMko kaSTa utpana karanA, tIvrarAga Adi napuMsaka vedanIya nokaSAyake Avake hetu haiM / narakAva-bahuta Arambha aura bahuparigraha narakAyukA Astrava karAte haiN| mithyAdarzana, tIvrarAga, mithyAbhASaNa, paradravyaharaNa nalavI paropakAra karanA yativirodha, zAstravirodha, kRSNaleyA ma aninAmamapariNAma, viSayoMmeM atiSNA raudra dhyAna hiMsAdi kara kAryoM meM pravRtti, bAla vRddha strI hatyA Adi kUrakarma narakAyake Apake hote haiN| 1 niryavAyu-chala kapaTa Adi mAyAcAra, mithyA abhiprAyase dharmopadeza denA, adhika Arambha, apihimA pAnI lekSyA aura kapota yA maga sAmasa pariNAma maraNakAlameM saMdhyAna, krUrakarma bheda karanA, anayadbhAvana, sonA cAMdI Adiko khoTA karanA, kRtrima candanAdi banAnA, jAti kulazI dUSaNa lagAnA, sadguNAMvara kopa doSa darzana Adi pAthaNa bhAva tirvacAyuke Amalake kAraNa hote haiN| bhI manuSyAyu-- anya Arambha asya pariyara vinaya bhadra svabhAva, niSkapaTavyavahAra atyavadhAya, maraNamaMda na honA, mithyAtvI vyakti prabhAva, sukhabodhyatA ahiMsakabhAva, atyakobha, kSeSarahinatA rakamoMmeM aruci atidhigyAgavata madhura vathama jagat meM alpa Asakti anasUyA, alpadeza, guru Adi kI pUjA, kAposa aura pItalerA rAjasa aura alpa sAtvika bhAva, nirAkulatA Adi bhAva manuSyAyuke Asavake kAraNa hote hai| svAbhAvika mRdutA aura nirabhimAna vRtti manudhyAyuke sAraNa hetu hai| 1 r devAmarAgamayama arthAt abhyudayakI kAmanA rahate hue saMyama dhAraNa karanA, dhAvakake prata manapUrvaka karmakA phala bhoganArUpa anAmanirjarA, manyAgI ekadaNDI tridaNDI paramahaMsa Adi nAyaka pAragamya Adi sAtvika pariNAma dezayuke asabake kAraNa hote haiN| nAma karma-mana vacana kAyakI kuTilatA, visaMvAdana arthAt zregomAgameM athakSA upanna karake usase karanA mithyAdarzana, paizunya, asthiracittatA, jhUThe bATa tarAjU gaja Adi rakhanA, mithyA sAkSI denA, paranindA, AtmapremamA, paravya grahaNa asatyabhASaNa, adhika parigraha vadA bilAsIveza dhAraNa karanA, rUpamada, bhASaNa, asabhya bhASaNa Apho jAna bUjhakara dhAraNa karanA, dazIkaraNa cUrNa AdikA prayoga, matya AdikaM prayoga se dUsaroMmaM kutuhala utpana karanA, devaguru pUjAke bahAne gandha mAlA dhUma Adi lazkara apane kI puSTi karanA, para viDambanA, paropahAsa, iMToMke bhaTTe lagAnA, mandira dhvaMsa, uccAna ujAr3anA, tI koSa mAna-mAyA lobha B pratimA tor3anA azubha zarIra Adike utpAdaka azubha nAma karma kA Anna hotA hai| unase viparIta mana-vacana-kAyakI saralatA, Rja pravRtti Adi sundara zarIrotpAdaka zubhanAma karmakA Asava hotA hai| sIkara nAma-nirmala sampadarzana, jagaticitA jagatke tAranekI prakRSTa bhAvanA, vinayasampa anya niraticAra pAlana nirantara jJAnopayoga, gaMgAra duHkhabhItA yathA zakti tapa yathAzakti tyAga, + dAvAnala prajvalita karAnA, pApajIvikA Adi kAmase Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSatatvanirUpaNa samAdhi, sAdhu seyA, arjanta AcArya yahacata aura pravacanama bhakti, Avazyaka kriyAoMmeM mazvaddha nigalanya pravani, zAsana prabhAvanA, pravacana vAtmanya Adi molaha bhAvanA jagadubAraka nokara prakRtika AmavakA kAraNa hotI hai| inameM samyagdarzanake sAtha hone vAlI jagadadAra kI tI bhAvanA ho murUpa hai| nIcagotra--paranindA, AtmaprazaMsA. paragavilopa, apane adhidyamAna mAvA prakhyApana, jAtimada, kulamada, balamada, rUpamada, zrutamada, zAnamada, dayayaMmada, tapAmada, parApamAna. pAkaraNa, pagAravAchutakirakAra mAlakI suvidhisamAra jI savAdbhAvana. guNa vibhaMdana, gAMko sthAna na banA bharmanA karanA, stuti na karanA, vinaya na karanA. unakA apamAna karanA. Adi nIcagopake Avaka kaarnn| uccagotra--para prazaMsA, AtmanindA, para sadbhaNodbhAvana, gvasadguNAcchAdana. novRti-naprabhAva, nirmada bhAva #pa anutseka, paravA apamAna hAma pagbiAda na karanA, manubhASaNa Adi uccagotra zrAma vaka kAraNa hote haiN| annarAya- dasarAka dAna nyAma bho| upabhoga aura vIryama vina karanA. dAnako nindA karanA, devavya kA bhakSaNa, paravIyaryApaharaNa. barmobhanoTa, adharmAcaraNa ganirodha, bandhana, karNachadana, gAyana, ndriya vinA: Adi vighnakAraka vigara aura kriyAe~ antarAya karmakA Arava karAtI haiN| sArAMNa yaha ki ina gavAme usa una kA~kI sthinibandha aura ana bhAgavandha vizeSa rupame honaa| vaise Ayuke mitrAya anya sAna karmopA Asrava nyanAdhika bhAvaye pratimamaya honA rahatA hai / AyakA Atra va Ayuke vibhAgama hotA hai| mokSa--bandhanamavitako mokSa kA hai| anyatra kAraNAMkA prabhAva hone para nayA gaMcita namAge nirjarA honepara mamamna koMkA samAla ura honA mAnA hai| AtmAkI bhAvikI vinavA maMmAra avasthAma vibhAva pariNamana ho rahA thaa| vibhAva pariNamana nimina haTa jAnase mokSadagAma umakA svabhAva pagnina ho jAtA hai| jI AmA gaNa vikara ho ra hI svAbhAvika damAma A jAte haiN| mithyAvarzana samdagdarzana mana jAtA hai. amAna jJAna aura anAgtri bAritra / tAtparya yaha ki AtmA kA sAga nakazA hI badala jAtA hai| jo AtmA mithyAzanAdi rUpane anAdikAlame agaddhikA pUja banA huA thA yahI nirmala nidanala aura ananta caitanyamaya ho jAtA hai| usakA zrAga madA mata pariNamana hI hotA hai| vaha tanya nirikana hai| vaha nimtaraMga mamatra kI taraha nirvikalpa nizcala aura nirmala hai| na lo nirvANa dagama AmAtrA abhAva hotA hai aura na baha acAna hI ho jAtA hai| jana AtmA eka svatantra maulika dravya hai taba usakA abhAva ho / nahIM sktaa| usameM parivartana kitane hI ho jAya para abhAva nahI ho sktaa| kimIkI bhI yaha sAmathrya nahIM jo jagata ke kimIbhI eka satakA gamala uccheda kara ske| buddhase jaba prazna kiyA gayA ki-'marane ke bAda tathAgata hote haiM yA nahIM jA unane isa praznako asA. kRta koTima DAla diyA thA / yahI kAraNa huA ki vRddhake ziSyAnaM nirvANake viSayamaM do tarahako kalpanA kara ddaaliiN| eka nirvANa vaha jisameM cina santati nirAmpatra ho jAtI hai aura durAga nirvANa vaha jisameM dIpavara. samAna citta santati bhI bana jAtI hai arthAta usakA astitva hI samApta o jAtA hai| * davA vijJAna saMjhA aura saMskAra ina pani kandha rUpa hI AtmAko mAnane kA yaha mahaja pariNAma thA ki nirvANa dagAmaM jAkA astitva na rhe| Aracarya hai ki baddha nirmANa aura AtmA paralokagAmitvakA nirNaH banAe ninA hI duHkha nivRttike upadezaka sarvAMgINa aucityakA gamana karate rhe| yadi nirvANa cinamannatikA nirodha ho jAtA hai, vaha dIpaka kI taraha vajha jAto hai arthAta astitvazanya ho jAtI to ucchedatrAdaka doSase buddha kaise bace? AtmAkaM nAstitvase inakAra to isI bhayame karale the ki yadi AtmAko nAsti kahata haiM to ucchedavAdakA prasaMga AnA hai aura asti kahate haiM to zAzvatavAvakA prasaMga AtA hai| nirmANA. vasthAmeM uccheda mAnane aura maraNake bAda uccheda mAnanema tanvadRSTiga koI vizapa antara nahIM hai / balki cArvAta kA sarala uccheda sabako sukara kyA avasnasAdhya honerI sahajagrAhya hogA aura yuddhakA nirvANosara uccheda Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 tyAvRti aneka prakArakaM brahmacayaMnAsa dhyAna Adiye sAdhya hone ke kAraNa duryA hogA ataH mAMjha avasthAmeM zuddha citta santatika sattA mAnanA hI ucita hai| tayasaMgraha paMjikA (50 104 ) AcArya kamalazIne saMsAra aura nirvAkA pratipAdaka yaha prAcIna zloka uddhRta kiyA hai- "citameva hi saMsArI raagaadikkeshvaasitm| saivinirmukta' bhavAnta iti kathyate // " arthAta rAgAdivA-vAsanAgama citako saMsAra kahate haiM aura jaba vahI bhita rAmAdi kleza vAsanAmamukta ho jAtA hai taba use bhavAnta arthAt nirmANa kahate haiN| yaha jIvanmuktikA varNana nahIM hai kintu nirvANakA / isa zloka meM pratipAdita saMsAra aura mokSakA svarUpa hI muktisiddha aura anubhavagamya hai| vittI rAgAdi avasthA saMsAra hai aura usakI yanAdirahitA mokSa ataH sarvakarmakSayase prApta honevAlA svAtmalAbha hI mokSa hai| AtmAkA abhAva yA caitanyake abhAbako mokSa nahIM kaha sakate / rogakI nivRttikA nAma Arogya hai na ki rogI kI hI nivRtti yA samApti svAsthyalAbha hI Arogya hai na ki mRtyu / mokSake kAraNa - 1 saMdara -- maMbara rokanako kahate haiN| surakSAkA nAma saMbara hai| jina dvAroMse kamaukA Ama'va hotA thA una dvArAMkA nirodha kara denA saMvara kahalAtA hai / AvakA mUla kAraNa yoga hai / ataH yoganivRtti hI mUlataH saMvarake pada para pratiSThita ho sakatI haiN| para mana dana kAmako pravRtiko sabaMdhA rokanA saMbhava nahIM haiN| zArIrika AvazyakatAoM kI pUtike lie AhAra karanA malamutrakA visarjana karanA calanA phiranA bolanA rakhanA uThAnA Adi kriyAeM karanI hI par3atI hai| ataH jitane aMzoMmeM mana vacana kAya kI kisAnoMkA nizeSa hai utane baMdhako gupti kahate haiN| gupti arthAt rakSA mana vacana aura kAyakI akumArgadazattiyoM vijI mahArAja rApti hI saMkarakA pramukha kAraNa hai| guptike atirikta samiti dharma anuprekSA parISahajaya aura pAridai Adi sabara hotA hai| samiti AdimeM jitanA nivRttikA bhAga hai utanA saMbarakA kAraNa hotA hai aura pravRtikA aMza zubhabandhakA hetu hotA hai| / samiti samyaka pravRtti sAvadhAnI se kArya krnaa| Isa samiti dekhakara calanA / bhASA samitihita mita priya vacana bolanA / eSaNA samiti vidhipUrvaka nirdoSa AhAra lenA AdAna-nikSepaNa samiti-dekhopakara kisI bhI vastuvA rakhanA uThAnA utsarga gamini-nirjantu sthAnapara mala mutrakA visarjana karanA | 1 dharma-AtmasvarUpameM dhAraNa karAnevAle vicAra aura pravRttiyoM dharma hai| uttama kSamAkA lAga karanA / krodhake kAraNa upasthita honepara bhI vivekavArise unheM zAnta krnaa| kAyaratA doSa hai aura kSamA guNa jo kSamA AtmAmeM dInatA utpanna kare vaha dharma nhiiN| uttama mAya-madutA, komalatA, vinayabhAva mAnakA syAga / jJAna pUjA kula jAti bala Rddhi tamaM aura zarIra AdikI kiMcit viziSTatAke kAraNa AtmasvarUpa ko na bhUlanA, inakA ahaMkAra na krnaa| ahaMkAra doSa hai svamAna guNa hai| uttama AjaMda-RjutA, saralatA, mana vacana kAya kuTilatA na hokara saralagAva hogA jo manameM ho, tadanusArI hI vacana aura jIvana vyavahArakA honaa| mAyA kA rAga saralatA guNa hai mapana doSa hai| uttama zaucA pavitratA, nirlobha vRtti, pralobhana meM nahIM phaMsanA | lobha kaSAyakA tyAgakara manameM pavitratA lAnA jhIca guNa hai para bAhya bolA aura caukApatha Adi kAraNa chU karake dUsaroM se ghRNA karanA doSa hai| uttama pamANikatA, vizvAsa paripAlana, tathya spaSTa bhASaNa | saca bolA dharma hai parantu varanindA ke lie dUsareke doSoMkA viDhorA pITanA doSa hai| para bAdhAkArI satya bhI doSa ho sakatA hai| uttama saMyama - indriya vijaya, prANi rkssnn| pAMco indriyoMkI viSaya pravRtti para aMkuza rakhanA ki pravRttiko rokanA, rupaye honA praNiyoMkI rakSAkA dhyAna rakha hue khAna-pAna jIvana vyavahArako ahiMsAkI bhUmikA para calAnA / kriyAkANDameM' kA atyadhika Agraha doSa hai| uttama laMga -- icchAnirodha / saMyama guNa haiM para bhAvazUnya bAhyamanakI AzA tRSNAoMko rokakara Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satarataravanirUpaNa 23 prAyazcita, vinaya, vaiyAvRtya ( sevAbhAva ) svAdhyA aura vtsarga (parityAga ) meM vittavRtti lgaanaa| dhyAna cittakI ekAgratA / upavAsa, ekAzana rasatyAga, ekAntarovana, mauna, zarIrako sukumAra na hone denA Adi bAhyata hai| icchAnivRtti rUpa tapa guru hai aura mAtra bAhya kAyadeza, paMcAgni tapanAhaTa yoga kI kaTina kiyAe~ bAlatA hai | uttamatyAgadAna detA, tyAgakI bhUmikA para AnA / zaktyanusAra bhUkhIko bhojana, rogI ko auSadhi, azAnanivRttike lie jJAnake sAdhana juTAnA aura prANimAtrakI abhaya denA samAja aura de nirmANa ke lie tana dhana Adi gAdhanIkA tyaag| lAna pUjA nAma Adi ke lie diyA jAnevAlA dAna usaga dAna nahIM hU~ / uttama AkiJcanya-animAtra bAhyadi mamaitya bhAvakIyA parne dhAnya da mArgadarzaka, AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja hi tathA zarIrameM yaha merA nahIM hai, AtmAcA banato usakA zuddha caitanyarUpa hU~' 'nAti meM kiJcana'merA kucha nahIM hai Adi bhAvanAeM Avinya hai kartavyaniSTha rahakara bhaunikatAme dRSTi haTAkara vizuddha tmika dRSTi prApta karanA uttama brahmatrayaM brahma arthAt AtmasvarUpamaM vivaraNa karanA / strImukhame virakta hokara samasta zArIrika mAnasika AtmaktiyoMko AtmavikAsonmukha karanA / manaHzuddhike binA brahmacarya na to zarIrako ho lAbha pahu~cAtA hai aura na mana aura AtmAmeM hI pavitratA lAtA hai / anuprekSA- sadbhAvanAe~ AtmavivAra / jagat meM pratyeka padArtha kSaNabhaMgura hai| strI Adi para da bhAvanaH anitya hai ataH inake bichur3ane para kleza nahIM honA cAhie / saMsArame gRtyumukha bacAne vAlA koI nahIM / bar3e bar3e sampAd aura sAdhanasampana vyaktiyoMko AyukI parama hote hI isa maravArIko chor3a denA hotA hai| ataH isa mRtyu pAnA nahIM maahie| jagat koI kigrIko gara nahIM hai| hama sasArameM yaha jIvanAnApAniyAM paribhramaNa karate hue bhI ApakI prApti nahIM karane ke kAraNa aneka durvAsanA thAgita rahakara rAgadveSa Adi meM unakA rahA zArIrika huuN|etNtrrii putra makAna yahAM taka ki zarIra bhI merA nahIM hai, hamAre svarUpa se jUdA hai| yaha zarIra mana rudhira Adi cAna dhAtubhahanA huA hai| isa bahatA rahatA hai / unakI sevA karane karane jIvana jIna gyaa| yaha jaba taka hai apanA ora jagatkA jo ur3akara hI ekatA ho, karanA cAhiye / i rAgAdibhAva aura vAsanAeM hai unane phira durbhAbATa hotI hai karmokA Apa hotA hai, aura usase ko par3anA par3atA hai| ataH ina Adi kapayoM chor3a denaH raahie| parivAra gamatAbhAva Adi AdhyAtmika Age honA roke jA sakate haiM suSTi kI jAnera khoTI Adata sa dhIre dhIre dvAra ho sakatA hai yaha ano ananta bhitrana hai| isameM likhedA sunaaii| vyaktikA ubAra hI mukhya hai| loka ke rAkRtika rUpakA sadasya bhAva me cintana karanese rAgAdi buniyAM apane Apa saMkucita hone lagatI hai| gAjI vanameM jo Ananda yaha nahIM padArtha hai javAna banane ke sAdhana bhI vijJAna upasthita kara diye para ata samyagjJAnatatvanirNaya honA hai| jisase AgarA aura nirAkulatAkA hAma kaThina kare yaha bodha atyaMta durlabha hai / yaha ahasAko bhAvanA, bhAnatramAtra ke hI nahIM prANimAtra mulaka AkAMkSA jagatke hitakI pRSpabhAvanA hI dharma hai prANimAtra me maMtrIbhAva, guliyoM guNa pramoda duHkhI jIvoM duHkhameM sahAnubhUti aura vaMdanA vicAra tathA jinase hamArI nivRtikA me nahI sAtA una viga puruSadveSa na hokara hamArI AtmakathA mAnavasamAjako ahimA tathA ucca bhUmikApara le jA sakate hai / aisI bhAvanAoMko rAdA dina bhAna rahanA cAhiye / ina vicAroga surAtta samaya Anepara vica nahIM ho sakatA sabhI meM samatAbhA sakatA hai aura kamoM ke Asanako zekakara gaMvarakI ora le jA sakatA hai| " parISa jaya-mApakako bhUmArA uMda naramI matAMtara calane phirane gonemeM AnevAlI karu Adi bAdhAe~ va Akroza mala roga Adiko vAdhAko zAnti mahanA caahie| nagna rahate hue bhI strI Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 taravAvRtti prastAvanA Adiko dekhakara avikRta bane 'mArgadarzaka' AcArya suga mahArAja bhI yadi koI Rddhi siddhi prApta na ho to bhI tapasyAke prati anAdara nahIM hogA caahie| koI satkAra puraskAra kare to harSa na kare to kheda nahIM karanA cAhie / yadi tapasyA se koI vizeSa jJAna prApta ho gayA ho to ahaMkAra aura prApta na huA ho to kheda nahIM karanA caahie| bhikSAvRttise bhojana karate hue bhI dogatAkA bhAva AtmAmeM nahIM Ane denA cAhie / isa taraha parISahajayase caritrameM dUdha niSThA hotI hai aura isase Avatha kara saMbara hotA hai / cAritra cAritra aneka prakArakA hai| isameM pUrNa cAritra muniyoMkA hotA hai tathA deza cAritra zrAvakakA / murti ahiMsA satya acaurya brahmavayaM aura aparigraha dana vratoMkA pUrNarUpa meM pAlana karatA I tathA zrAvaka inako eka aMzase muniyoMke mahAnata hote haiM tathA dhAvakoMki ala inake sivAya sAmAyika Adi pArita bhI hote haiN| sAmAyika samasta pApakriyAoMkA tyAga, samatAbhAvakI ArAdhanA / chaMdopasthApanA - yadi vratoMmeM dUSaya A gayA ho to phirase usameM sthira honA parihAravizuddhi isa vArivAle vyakti zarIrameM itanA halakApana A jAtA hai jo sarvatra gamana karate hue bhI isake zarIrase hiMsA nahIM hotI / sUkSma sAmparAya anya saba kapAyoMkA upAma yA kSaya honepara jisake mAtra sUkSma lobhakAma raha jAtI hai usake sUkSmasAmparAya cAritra hotA hai| yathAsyAtacAriNa jIvanmukta vyaktike samasta kaSAyaka kSaya honepara hotA hai jaisA AtmAkA svarUpa hai vaisA hI usakA prApta ho jAnA yathAsyAta haiN| isa taraha gupti samiti dharma anuprekSA parISahajaya aura cAritra AdikI ki honepara karma pravezakA koI avasara nahIM rahatA aura pUrNasaMbara ho jAtA hai| nirNaya- gupti Adi sarvataH saMvRta vyakti AgAmI kamoMke Asavako to roka hI detA hai sAtha hI sAtha pUrvabaddha kamakI nirjaga karake kramazaH mokSako prApta karanA hai| nirjarA zar3ane ko kahate haiN| yaha daM prakArakI hotI hUM -- (1) omika yA avika nirA (2) anImiyA vipAka nirjraa| tapa Adi sAdhanAoMke dvArA kamako balAt udayameM lAkara binA phala diye hI zahA denA adhipAka nirjarA hai| svAbhAvika rumase prati samaya kama phala dekara jhar3a jAnA saviyAka nirjarA hai| yaha savi pAka nirjarA pratisamaya hara eka prANI hotI hI rahatI hai aura nUtana karma baMdhane jAte haiN| gupti samiti aura khAsakara tarUpI anike dvArA phamako udayakAlake pahile hI bhasma kara denA avipAka nirjarA yA omika nirA hai| myaSTi bhAva, gubhiH anantAdandIkA viyojana karanevAlA darzanamohaka kSaya karanevAlA upanAmahAlA apakazreNIvAle zrImamohI aura jIvanmukta vyakti kramazaH asaMkhyAta guNI bamoMko nirjarA karate haiN| 'karmo kI gati dala nahIM sakatI' yaha ekAnta nahIM hai / yadi AtmAmeM puruSArtha ho aura vaha sAdhanA kare to samasta karmoMko antarmuhUrta hI naSTa kara sakatA hai| "nAbhukta' kSIyate karma kalpakoTizataMrapi / " arthAt saMkar3oM sapakAla bIta jAnepara bhI binA bhoge karmo kA kSaya nahIM ho nakA yaha mata jainoMko mAnya nahIM jana to yaha kahate haiM ki "dhyAnAgniH sarvakarmANi bhasmasAtkurute kSaNAta / " arthAt dhyAnarUpI agni sabhI karmoMko kSaNa bharameM bhasma kara sakatI haiN| aise aneka duSTAnta I * maujUda haiM-- jinhoMne apanI prAtsAdhanAkA itanA bala prApta kara liyA thA ki sAbudIkSA lete hI unheM lAbha ho gyaa| purAnI vAsanAoMko aura rAgadveSa Adi kusaMskAroMko naSTa karanekA ekamAtra mukhya sAdhana dhyAna arthAt cittavRttiyoMkA nirodha karake use ekAgra karanA / isa prakAra bhagavAn mahAvIrane bamba ( duHkha) bandhake kAraNa (Asana) mokSa aura mokSake kAraNa-saMvara nirjasa ina pAMca tatvoMke sAtha hI sAtha ahamatazvake jJAnako bhI khAsa azvadayatA banAI jise bandhana aura moTA hotA hai tathA usa ajIva tatvake jAnakI jisake kAraNa anAdise yaha jIva manmanabaddha ho rahA hai| mokSake sAdhana vaidika saMskRti vicAra yA mAnase mokSa mAnatI hai jaba ki zramaNa saMskRti AcAra arthAt cAritrako mokSakA sAdhana svIkAra karatI hai| yadyapi vaidika saMskRtiya tatvajJAnake sAtha hI sAtha vairAgya aura saMnyAsako bhI muktikA aMga mAnA hai para vairAgya Adi kA upayoga tattvajJAnakI puSTimeM - - Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdarzana kA sammaradarzana 35 manakA hotA hai arthAt vairAgyase tatvajJAna paripUrNa hotA hai aura phira mukti / jaina tIrthakarAMce "samyagdarzamazAnapArivAgi mokSamArgaH" (tanvArthamUtra 111) samyagdarzana samparajJAna aura samyakacAritrako mokSakA mArga kahA huuN| aisA samyagjAna jo samyakacAritrakA poSaka yA barddhaka nahIM hai mokSakA sAdhana nahIM ho sktaa| jo jAna jIvanamai unabara yAtmazodhana kare vahI mokSakA bAraNa hai / antataH saccI zraddhA aura zAnakA phala cAritrazuddhi hai / jJAna thor3A bhI ho para yadi usane jIvanazuddhi meM preraNA dI hai to vaha samyagjJAna hai| ahimA maMyama aura tapa sAdhanAtmaka varatA hai jAnAtmaka nahIM / ataH janamaMskRtine kore jAnako bhAra hI batAyA hai / lattvoMkI mApI ghaddhA khAsakara carakI zraddhA mokSa prAsAdakA prathama sopAna hai| Atmadharma arthAt AtmasvabhAvakA aura AtmA nathA zarIgadi parapadArtho kA svarUpanjAna honA-inameM bhedavijJAna honA hI samyagdarzana hai| mabhyakadarzana arthAt AtmasvarUpakA spaSTa darzana, apane lakSya aura kalyANa-mArgakI daha prtiini| bhaya AgA sneha auralobhAdi bisI bhI kAraNa se jo zraddhA cala aura malina na ho sake, koI sAtha de yA na dera bhIlagye jisake prati jIvanakI bhI bAjI lagAnevAlA paramAtragADha saMkalpa ho mArgadarzavAha-jIsamavapApavihIraisIjyotirAjajagane hI mAdhakako apane tantrakA spaSTa darzana hone lagatA hai| use svAnubhati-arthAt AtmAnabhava pratikSaNa hotA hai| vaha samajhanA hai ki dharma vAtmasva. rUpakI prApnima hai, rAhya padArthAzrita kriyAkANDama nhiiN| mIlie usakI pariNati eka vilakSaNa prakArako ho jAtI hai| use AtmakalyANa, mAnavajAnikA kalyANa, deza aura rAmAjake kalyANake mArgakA spaSTa bhAna ho jAtA hai| apane prAtyAge bhinna vinI bhI papadArthakI apekSA hI dRgyakA kAraNa hai / sUkha svAdhIna vanimeM hai| ahiMsA bhI yantataH yahI hai ki hamArA parapadArtha ge svArthasAdhanakA bhAva kama ho / jaise ravayaM jIbina rahane kI icchA hai usI taraGga prANimAtrA bhI jIvita rahanakA adhikAra svIkAra kareM / svarUpajJAna aura svAdikAra bhayadAkI na sammamjAna hai| unake prati dar3ha zraddhA samyagdarzana hai aura tadpa honeke yAvana pralalA samyaka caaritrii| sA..- anyatra AtmA caitanyakA dhanI hai / pranizkSaNa kIya badalane hA bhI ugakI avicchila dhAga anantakAlataka calanI rhegii| unakA kabhI samUla nAza na hogaa| eka incakA mare kapana borTa adhikAra nahIM hai| rAgAdi kathA aura vAganAe~ AtmAkA nijarUpa nahIM dikAgbhAva: / garIra bhI para hai| hamArA grUpa nA caitanyapAtra hai| hamAga adhikAra apanI gaNapayAMyA para hai| apane vicAra aura apanI yiyAAko hama jaisA cAheM vaisA banA sakate haiN| dUmoko banAnA bigAr3anA hamAla mvAbhAvika adhikAra nahIM hai| yaha avazya hai ri. durAga hamAre banana bigar3ane meM nimina honA ra nimitta upAdAlakI yogya-rAkA hI vikAsa karatA hai| yadi upAdAna kamajara hai no niminake dvArA atyadhika prabhAvita ho sakatA / anaH bananA bigar3anA bahuta kucha apanI bhItarI 'mogyatAparahI nirbhara hai| isataraha apane AtmAnaM svarUpa oNra gvAdhikArapara aTala thakSA honA aura prAcAra vyavahArama isakA ullaghana na kAnakI dara pratIni hAnA samyambAna hai| samyagdarzanakA samyagdarzana-- mamyagdarzanakA artha mAtra yathArtha dekhanA yA vAstavika pahinAna hI nahIM hai, kiMtu usa darzanake pIche honevAlI dRDha pranIni, jIvanta zraddhA aura usako kAyama rakhane ke lie prANoM kI bhI bAjI lagA denekA jadara vidanAma hI vastutaH sambagdarzanakA svarUpArtha hai| samyagdarzanameM do zabda hai samyaka aura darzana / samyaka zabda sApekSa hai, usameM vivAda ho sakatA haiN| eka mana jise samyak samajhatA hai dusarA mata use samyaka nahI mAnakara mithyA mAnatA hai| eka hI bamtu paristhiti vizeSameM eka ko samyak aura dUsareko mithyA ho sakatI hai / darzanakA artha dekhanA yA nizcaya karanA hai| isameM bhI bhrAntikI mambhAvanA hai| sabhI mata ne apane dharmako darzana arthAt sAmakSAtkAra kiyA haA banAte hai, anaH kauna mamyaka aura kona asamyaka tathA kona darzana aura kauna adarzana Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ! 36 tasyArthavRti prastAvanA ? ye prazna mAnava mastiSkako Andolita karate rahate hai| inhIM praznoMke samAdhAnameM jIvana kA lakSya kyA hai dharmakI AvazyakatA kyoM hai ? Adi praznoMkA samAdhAna nihita hai| samyakdarzana eka kriyAtmaka zabda hai, arthAt samyak - acchI taraha darzana dekhanA / prazna yaha hai kidekhanA, kisako dekhanA aura kaise dekhanA / ' 'kyoM dekhanA to isalie ki manuSya svabhAvataH mananazIla aura darzanazIla prANI hote haiN| unakA mana yaha to vicAratA hI hai ki yaha jIvana kyA hai kyA janmase marataka hI isakI dhArA hai yA Age bhI ? jindagIbhara jo anekoM aura saMgharSa se jUjhanA hai vaha kisa:- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja. lie? ataH jaba isakA svabhAva hI mananazIla hai tathA mAmoM mata pracAraka manuSyako vastu svarUpa dikhAte hue cAroM ora ghUma rahe haiM, 'dharma ivA, saMskRti hubI. dharma kI rakSA karo, saMskRtiko bacAo' Adi dharmapracArakoMke nAre manuSya ke kAnakeka phaTa rahe haiM taba madhyako na cAhane para bhI dekhanA to par3egA hI yaha to karIba karIba nizcita hI hai ki manuSya yA koI bhI prANI apane lie hI sabakucha karatA hai, use sarvapriya vastu apanI hI AtmA hai| upaniSadoMmeM AtA hai ki "Atmano kAmAya sarva priyaM bhvti|" kucha strI putra tathA zarIrakA bhI yaha apanI AtmAkI Tikelie kiyA jAtA hai| ataH 'kisako dekhanA isa prazna kA uttara hai ki sarvaprathama usa AtmAko ho dekhanA cAhie jisake lie yaha rAva kucha kiyA jA rahA hai, aura jisake na rahane para yaha saba kucha vyartha hai, vahI AtmA hai, usIkA abhyadarzana hamakaranA cAhie kaise dekhanA isa prazna kA uttara dharma aura samyadarzana kA nirUpaNa hai| 1 janAjAti 'vatthusvabhAvo dhammo yaha dharmakI antima paribhASA kI hai| pratyeka vastukA aganA nija svabhAva hI dharma hai tathA svabhAvata hotA adharma hai| manuSyakA manuSya rahatA dharma hai pazu banA adharma hai| AtmA jaba taka apane svarUpane dharmAtmA hai, jarUrI na huA athamA bnaa| ataH jaba svarUpasthiti hI dharma hai taba dharmakelie bhI svarUpakA jAnA gitAnna Avazyaka hai| vaha bhI jAnanA cAhie ki AtmA svarUpa kyoM hotA hai jalanA garama honA usakI svarUpacyuti hai. etAvatA yaha adharma hai para jala cUMki jaTa hai, ataH use yaha mAna hI nahIM hotA ki merA svarUpa naSTa ho gayA hai| jaina tatvajJAna to yaha kahatA hai ki jisa prakAra apane svarUpase cyuta honA adhameM hai usI prakAra dUsarekA svarUpa cyuta karanA bhI aba svayaM ko karake zAntasvarUpase cyuta honA jitanA adharma hai utanA hI dUsare ke zAntasvarUpameM vighna karake use svarUpacyuta karanA bhI dharma hai| ataH aisI pratyeka vicAra bArA, vacanaprayoga aura zArIrika pravRtti atra haiM jo apaneko strarUpacyuta karatI ho yA dusarekI svapacyutikA kAraNa hotI ho / svarUpa aura svAdhikArako maryAdAkA ajJAna / svataMtra astitva rakhate haiN| pratyeka apane svarUpa meM upAdAnake anusAra hokara bhI dUsareke nimittase prabhA paripUrNa hai| ina sabakA pariNamana mUlataH apane dina hotA hai| ananta anana dravyAMkA arthAta saMyogoMke AdhArase svarasataH pariNamana honA rahanA AtmAke svarUpacyuta honekA mukhya kAraNa nagara ananta acetana aura ananna vetana dravya apanA para honeke kAraNa unameM vRddhipUrvaka piyA nahIM ho sakatI jaMgI jaisI sAmagrI juTatI jAtI hai gaMgA gaMgA unakA pariNamana hotA rahatA hai| miTTI yadi vipa par3a jAye to usakA viSarUpa pariNamana hI jAtA madidhAra par3a jAya to sArA pariNamana hai| jAyagA caitana dravya hI aise haiM jinameM buddhipUrvaka hI hai| ye apanI pravRtino buddhipUrvaka ho sAtha hI sAtha apanI buddhike anadhikAra Ayoga ke kAraNa dUsare apane adhIna karaneSTA bhI karate haiN| yaha sahI hai ki jabataka AtmA yA garIbaka una padAyakI AvazyakatA hogI aura vaha parapadArthoMne binA jIvita bhI nahIM rahanA para isa anivAryasthinimaM bhI use yaha samyadarzana to honA hI cAhie bidyapi Aja merI azuddha dazAdi honeke kAraNa nitAnta para sthiti aura ke lie yatkicit parama Avazyaka hai para merA nisargataH paradravyAMpara koI adhikAra nahIM hai Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdarzana kA samyadarzana pratyeka dravya apanA apanA svAmI hai / " isa parama vyaktisvAtantryako udghoSaNA jaina tatvajJAniyoMne atyaMta nirbhayatA kI hai aura isake pIche hajAroM rAjakumAra rAjapATa chor3akara isa vyaktisvAtantryakI upAsanA hate Ae haiN| yahI samyagdarzanakI jyoti hai| pratyeka AtmA apanI jJamAna-AtmAthi kAra svIkAra kara ke aura acetana dravyoM ke saMgraha yA parigrahako pApa aura anAdhikAraTA mAtra le to jayatu vuddha saMgharSa hiMsA dveSa Adi kyoM hoM ? AtmarUpa honA mukhya kAraNa hai parasaMgrahAbhi lAyA aura parapariyacchA pratyeka midhyArthI AtmA yaha vAhanA hai ki saMgArake samasta jIvadhArI usake hamArepapaleM usake adhIna raheM, usakI uccatA svIkAra kareM isI vyaktigata anadhikAra ceSTAke phalasvarUpa jagat jAti varga raMga Adiyukta vaiSamyaka dRSTi huI hai| eka jAti ucca abhimAna honepara usane dUsarI jAtiyoMko nIcA rakhanekA prayatna kiyaa| mAnavajAtike kAphI bar3e bhAgako aspRzya ghoSita kiyA gyaa| goreraMvavAloMkI zAmaka jAti bnii| isa taraha jAti varSa aura raMgake AdhAra se yUTa bane aura isa girohoMne apane vargakI uccatA aura lipsAkI puSTikelie dUsare manuSyoMpara artha fte atyAcAra kie mAtra bhogako vadhu hI strI aura kA darjA atyanta pani samajhA gyaa| jaina tIrthakaroM isa anadhikAra ceSTAko miyAdarzana kahA aura batAyA ki isa anadhikAra ceSTAko samApta kiye binA samyagdarzanakI prApti nahIM hotI / ataH mahataH samyagdarzana-AtmasvarUpadarzana aura AtmAdhikArake jAnameM hI parimApAyoMmeM isakA hI svAnubhava, svAnubhUti svA tuma jaise zabdoM varNana kiyA gayA hai| jaitaparaparA samyaka darzanake vividharUpa pAe jAte haiM (1) tasvArthazraddhAna ( 2 ) jinadeva zAstra gurukA zraddhAna ( 3 ) AtmA aura parakA bhedajJAna Adi / janadeva, jaMnazAstra aura jainagurukI zraddhA ke pIche bhI vahI AtmasamAnAdhikArI bAta hai| jainadeva parama vItarAgatA pratIka hai usa bIganA aura AtmamAyake prati sampUrNa niSThA ra binA vAya aura gurubhakti bhI adhurI hai ataH janadeva zAstra aura gRhakI dhar3A kA vAstavika artha kisI vyakti vizeSakI zraddhA na hokara una guNoMke prati aTUTa bar3A hai jina guNoM ke pratIka hai| AtmA aura padArthokA vivekajJAna bhI usI AtmadarzanakI ora izArA karatA hai| isItaraha zraddhAnameM unhIM AtmA, AtmAko bandha karane vAle aura AtmAkI muktimaM kAraNabhUta tatvAM zraddhA hI apekSita hai| isa vivecana se spaSTa ho jAtA hai ki samyagdarzana AtmasvarUpadarzana aura AtmA kArakA parikSAna tathA usake prati aTUTa jIvana bArUpa hI hai jo riyara hiMsAkA koI sthAna nahIM raha sktaa| vaha to mAtra apanI Atmapara hI apanA adhikAra samajhana dUsarI AtmAoMko yA anya ko adhIna karane kI ceSTAeM haiM una sabhIko prathamaMhI mAnatA hai taraha yadi pratyeka mAnavako yaha AtmasvarUpa aura AtmAdhikArakA parijAna ho jAya aura kA jIvana usake prati niSThAvAn ho jAya to saMsArameM parama zAnti aura sahayogakA sAmrAjya sthAgita ho sakatA hai| samyagdarzanake isa antarasvarupI jayaha Aja bAharI javA kAmanAo pUjana aura amuka prakArakI dravyane yA Aja samyaktva samajhI jAtI hai| jo mahAvIra aura ke pratIka meM Aja unakI pUjA vyApAralAbha, puSaprApti bhanavAyAyAsi jaisI lie hI kI jAne lagI hai| itanA hI nahIM ina tIrthaMkaroMkA gayA darabAra' kahalAtA hai| inake mandiroga zAsanadevatA sthApita hue haiM aura unakI pUjA aura bhaktine hI mukhya sthAna prApta kara liyA hai| aura yaha saba ho rahA hai samyagdarzanake pavitra nAmapara jisa samyagdarzana sampanna bhADAko svAmI samantabhadranaM devake samAna banAyA usI samyagdarza koTameM aura zAstroM kI oTa meM jAtigata uccarava nIcatva bhAvakA pracAra kiyA jA rahA hai| jima yA padArthAzrita yA zarIrAzrita bhAvoMke vinAgake lie AtmadarzanarUpa samyagdarzanakA upadeza diyA gayA Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 tasvArthavRtti prastAvanA thA unhIM zarIrAzrita sArthaka Adike mama zrIcipaTAyA jA rahA hai | isataraha jabataka hameM samyagdarzanakA hI samyagdarzana prApta nahIM hogA tabataka na jAne kyA kyA alAya balAya usake patra nAmase mAnavajAnikA patana karatI rahegI / ataH AtmasvarUpa aura AtmAdhikArakI maryAdAko poSaNa karane vAlo dhArA hI samyagdarzana hai anya nhiiN| yahI dharma hai | do mithyAdarzana- maiMne Age 'saMskRtike samyagdarzana' prakaraNa meM likhA hai ki-garbhasya bAlakake 90 pratizata saMskAra mAM vAke rajovIrya ke paripAkAnusAra hote haiM aura 10 pratizata saMskAra janmAntarase Ate hai| una 10 pratizata meM bhI jo manda saMskAra hoMge ve itharakI samagrI se prabhAvita hokara apanA astitva samApta kara dete haiM / ataH jina saMskAroma bAlakakI apanI buddhi koI kArya nahIM kara sakatI ve saba mAM bApa aura samAjavyavasthAkI dena haiM arthAt agRhIta saMskAra haiN| jina saMskAroMko yA vicAroMko bAlaka svayaM zikSA upadeza zrAdise buddhipUrvaka grahaNa karatA hai ve gRhIta saMskAra haiN| aba vicArie ki 18 yA 20 varSako umara taka, jabataka bAlaka ziSya hai tabataka mAM bApa, samAjake bar3ebUr3he dharmaguru, dharmapracAraka, zikSaka sabhI usa momako apane sAMce meM DhAlane kA prayatna karate haiN| bAlaka sapheda korA kAgaja hai| ye saba mAM-bApa, zikSaka aura samAja Adi usa kore kAgajapara apane saMskArAnusAra kAle lAla pIle dhabbe pratikSaNa lagAte rahate haiM aura usakI svarUpabhUta saphedIko raMcamAtra bhI avaziSTa nahIM rahane denA caahte| jaba vaha bAliga hotA hai aura apane svarUpadarzanakA prayatna karatA hai to apane manarUpI kAgajako paMcaraMgA pAtA hai. dUsare raMga to nAmamAtrako haiM kAlA hI kAlA raMga hai / sArA jIvana una dhabboM ko sApha karanemeM hI bIta jAtA | sArAMza yaha ki yaha agRhIta midhyAtva jo mAM bApa zikSaka samAjavyavasthA Adi kaccI umara meM prApta hotA hai dunivAra hai / gRhIta- midhyAtvakare to jise ki vaha pUrva svIkAra karatA hai buddhipUrvaka turaMta chor3a bhI sakatA hai| ataH pahilI AvazyakatA hai- mA~ bApa samAja aura zikSakavargako samyaSTA banAnekI / anyathA ye svayaM to mithyAdRSTi bane hI haiM para AgekI navatIko bhI apane kAle vicAroMse dUSita karate raheMge / - jisa prakAra mithyAdarzana do prakArako hai usI prakAra samyagdarzanake bhI nisagaMja-arthAt buddhipUrvaka prayatna vinA anAyAsa prApta honevAlA aura adhigamaja arthAt buddhipUrvaka paropadeza se sIkhA huA, esa prakAra do bheda hai| janmAntara se AyeM hue samyagdarzana saMskArakA nisargajameM hI samAveza hai ataH jabataka mAM bApa. zikSaka, samAjake netA, dharmaguru aura dharmapracAraka Adiko samyagdarzanakA samyagdarzana na hogA tabataka ye aneka nirarthaka kriyAkANDoM aura vicArazUnya rUviyoMkI zarAba dharma aura samyagdarzana ke nAmapara nUtanapor3hIko pilAte jAyeMge aura nisargamidhyAdRSTiyoMkI sRSTi karate jAyaMge / ataH naI pIr3hI ke sudhArakelie vyaktiko samyagdarzana prApta karanA hogaa| hameM usa mUlabhUta tattva - AtmasvarUpa aura AtmAfrerent ina netAoM ko samajhAnA hogA aura inase karabaddha prArthanA karanI hogI ki ina kacce baccoMpara karo, inheM samyagdarzana aura dharmake nAmapara bAhyagata uccatvanIcatva zarIrAzrita piNDazuddhi AdimaM na ulajhA, thor3A thor3A Atmadarzana karane do| paramparAgata rUr3hiyoMko dharmakA jAmA mata pahinAo / buddhi aura vivekako jAgrata hone do| zraddhAke nAmapara buddhi aura vivekakI jyotiko mata bujhAyo / apanI pratiSThA sthira rakhanekelie naI pIr3hI ke vikAsako mata roko svayaM samajho jisase tumhAre saMparka meM Ane vAle logomaM samajhadAro Ave | rucikA AmnAya paramparA Adike nAmapara AMkha mUMdakara anusaraNa na kro| tumhArA yaha pApa naI pIr3hIko bhoganA par3egA / bhAratakI paratantratA hamAre pUrvajoMkI hI galatI yA saMkucita dRSTikA pariNAma thI, aura Aja jo svataMtratA milI vaha gAnbIyugake samyagraSTAnoMke puruSArthakA phala hai| isa vicAradhArAko prAcInatA, hindutva, dharma aura saMskRtike nAmapara phira tamaH chana mata karo / sArAMza yaha ki AtmasvarUpa aura AtmAdhikArake poSaka upahaka parivardhaka aura saMzodhaka karttavyoMkA pracAra karo jisame samyagdarzanakI paramparA cle| vyaktikA pApa vyaktiko to bhoganA hI Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramparAkA samyagdarzana patA hai para usakA mUkSma viza samAjazarIramaM vyApta hotA hai, jo sAre samAjako hI ajJAtarUpase naSTa kara detA hai / tuma to samajha sakate ho para tumhAre bacce to tumhAre nAmapara na jAne kyA kyA karate jAyaMge / ata: unakI khAtira svayaM samyAdraSTA bananekA sthira prayatna kre| paramparA kA samyagdarzana prAcIna navIna yA samIcIna ? manuSyameM prAcInatAkA moha itanA dRr3ha hai ki acchI se acchI bAtako vaha prAcInatAke ambase ur3A detA hai aura buddhi tathA vivekako tAkameM rakha use 'Adhunika' kahakara agrAhya banAnekA duSTa pragala karatA hai| isa mada mAnavako yaha patA nahIM hai, ki prAcIna honese hI koI vicAra acchA aura mArgadarzavAnaM honevAkADI ksavihAmAhArA sakArAtamadhyAtva hamezA prAcIna hotA hai, anAdise AtA hai aura samyagdarzana navIna hotA hai para isase mithyAtva acchA aura samyaktva varA nahIM ho raaktaa| AcArya samantabhadrama dharmadezanAkI pratijJA karate hue likhA hai-"vezayAmi samIcInaM dharma karmanivarhaNama / " isameM unane prAcIna yA navIna dharmake upadevA denekI bAta nahIM kahI hai ki ve 'samIcIna' dharmakA upadeza denA cAhate hai| jo samIcIna arthAta saccA ho buddhi aura vivekake dvArA samyak siddha huA ho. vahI grAya hai na ki prAcIna yA navIna / prAcIna meM bhI koI bAta samIcIna ho sakatI hai aura navInameM bhI koI bAta samIcIna / donoMma asamIcIna bAteM bhI ho sakatI hai| ataH parIkSA saura jo kharI samIcIna utare vahI hameM brAhma hai| prAcInanAke nAmapara pItala grAhya nahI ho sakatA aura navInatAke kAraNa sonA tyAjya nahIM / kalauTI rakhI huI hai, jo kasane para samIcIna nikale vahI graam| AcArya siddhasena divAkarane bahuta khinna hokara ina prAcInatA-mohiyoMko sambodhita karate hue chaThannI dvAtriMzanikAma bahuta mArmika cetAvanI dI hai, jo pratyeka saMzovakako sadA smaraNa rakhane yogya hai-- yatikSitapaNDito jano vivAmicchati aktmtH| na ca satkSaNameva zoryate jagataH ki prabhavanti devtaaH|| samIkSaka vidvAnoM ke sAmane prAcInarUr3hivAdI binA pahA paMDitammanya jaba aMsaMTa bolanekA sAhama karatA hai, vaha tabhI kyoM nahIM bhasma ho jAtA? kyA duniyAmeM koI nyAya-anyAyako dekhanevAle devatA nahIM haiM ? purAtana niyatA vyavasthitistathaiva sA ki paricintya setsyati / tatheti vaktu mRtakauravAdaha na jAtaH prathayantu vidviSaH / / purAne puruSoMne jo vyavasthA nizcita kI hai vaha vicAgnepara kyA benI hI middha ho sakatI hai ? yadi samIcIna siddha ho to hama use samIcInatAke nAmapara mAna sakate hai. prAcInalArka nAmapara nhii| yadi vaha samIcIna siddha nahIM hotI to mare hA puruSAMka muThe nauravakaM kAraNa tathA' hAM meM hA~ milAne ke lie maiM utpanna nahIM huA huuN| merI isa samIcInapriyatAva vAraNa yadi virodhI bar3hata hai to bii| zraddhAvA kabarapara phala to car3hAye jA sakane I para unakI 8211 vAnakA andhAnusaraNa nahIM kiyA jA savanA / bahaprakArAH sthitayaH paraspara virodhayaktA: karamAza nishcyH| vizeSasiddhASiyameka neti vA purAtana premajasya yujyate // purAnI parampagae~ mahata prakArakI hai, unameM paraspara pUrva-pazcima jaisA vizeSa bhI hai| ata: vinA vicAra prAcInatAke nAma para caTale nirNaya nahI diyA jA sktaa| kimI kArya vizeSakI siddhike lie 'yahI vyavasthA hai, anya nahIM' 'yahI puganI AmgAya I' Adi jaDanAkI bAteM parAtanapremI jar3a hI kaha makate haiN| Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvArthavani-prattAvanA jano'yamanyasya svarSa purAtanaH purAtanarena samo bhaviSyati / purAtaneSvityanavasthiteSu kaH purAtanoktAnyaparIkSya roSayet / / Aja jiro hama nayIna kahakara ur3A denA cAhate hai vahI vyakti maraneke bAda naI pIr3hI ke lie purAnA ho jAyagA aura pugatanoMkI ginatIma zAmila ho jAyagA / prAcInatA asthira hai| jinheM Aja hama puganA kahate haiM ye bhI apane jamAne meM nae rahe hoMge aura jo usa samaya navIna kahakara duradurAye jAte mArgadarzaka :oMgaapecava A suvidhAsAgahamA pahArAjataraha prAcInatA aura purAtanatA jatra kAlakRta hai aura kAlacake parivartanake anamAra pratyeka navIna purAtanoMkI rAzimeM sammilita honA jAtA hai taba koI bhI vicAra binA parIkSA kiye isa gar3abar3a pUrAtanatAke nAmapara kaise svIkAra kiyA jA sakatA hai? vinizcayaM naiti yathA yaghAlasastathA tathA nizcitavasprasIdati / avayavAkyA garayogamalpapIriti vyavasyan svayamAya dhAvati / / prAcInatAmha AlasI jar3a nirNayakI azakti hone ke kAraNa apane anirNama hI nirNayakA bhAna karake prasanna hotA hai| usake to yahI astra hai ki 'avazya hI isameM kucha tatva hogA? hamAre purAne guru amoghavacana the, unake vAkya mithyA ho nahIM sakate, hamArI hI baddhi aspa hai jo unake vacanoM taka nahIM pahu~catI' aadi| ina giddhAvana AlazI puraNapremiyoMkI ye sada buddhihatyAvaM mIce prayatna haiM aura inake dvArA ye AtmavinAzakI ora hI tejIse bar3ha rahe haiN| manuSyavRttAni manuSyalakSaNa manuSyahetoniyatAni khaiH svayam / alabhapArANyalaseSu karNadhAnagAdhapArANi kathaM grahISyati // jinheM hama purAnana kahate haiM ve bhI manuSya hI the aura unhoMne manuSyoMkelie hI manuSyacarioMkA varNana kiyA hai| unameM koI bI camatkAra nahIM thaa| ataH jo AlamI yA buddhijar3a haiM unheM hI ve agAdha gahana yA rahagyamaya mAlUma ho rAvata para jo samIkSaka benA manaravI hai vaha unma AMkha madakara 'gahana rahasya ke nAmapara kaise svIkAra kara sakatA hai| yadeva kiJcit viSamaprakalpitaM purAtanarUpamiti prazasyate / vinizcitApyana manuSyavAkkRtina paThyate yatsmRtimoha eva saH / / kitanI bhI asambaddha aura arAMgata bAteM prAcInanAke nAmapara prazaMsita ho rahI haiM aura cala rahI hai| unakI asambaddhanA puzananokta aura hamArI azakti' ke nAmapara bhUSaNa bana rahI hai tathA manuSyakI pratyakSasiddha bodhagamya aura yaktipravaNa bhI racanA Aja navInanA nAmapadaradarAI jA rahI hai| yaha to pratyakSake Upara smRtikI vijaya hai| yaha mAtra smatimajhatA hai| isakA vibeka yA samIkSaNase koI sambandha nahIM hai / na gauravAkrAntamatirSigAhate kimatra yukta kimayuktamarSataH / guNAyabodhaprabhavaM hi gorakhaM kulAganAvRttamato'nyathA bhavet // prAnanake mithyAgIrabakA abhimAnI vyakti vakta aura ayaktavara vicAra hI nahIM kara sktaa| usakI buddhi uma zrotha baDappanase itanI daba jAtI hai ki usakI vicArazakti sarvathA ruddha ho jAtI hai| annameM AcArya likhane hai ki gotra guNakatA hai| jisameM gaNaM hai vaha vAhe prAcIna ho yA navIna yA madhyayagona, gauravake yogya hai| isake sivAya anya gauravake nAmakA hola pITanA kisI kalakAminIke apane kulaka nAmame satItvako siddha karaneke samAna hI hai| ___kavi kAlidAsane bhI ina prAcInatAbaddhabuddhiyoMkA parapratyakneyavRddhi kahA hai / ve parIkSakamatikI sarAhanA karate hae likhate haiM purANamityeva na sAdhu sana cApi kAya navamityavatam / santaH parIkSyAnyata rada bhajanta mUH parapratyayaneya vRddhiH // Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMskRti kA samyagdarzana arthAt sabhI purAnA acchA aura sabhI nayA banA nahIM ho sktaa| samajhadAra parIkSA karake unase mamIcInako grahaNa karate haiN| maha hI isaroMke bahakAvema AtA hai| ata: isa prAcInatAke moha aura nabInanAmAvaniko kAryasamAdhIsavitAkhAmakalI samAja cAhie tabhI hama jatana pIr3hIkI matiko samIcIna banA sakeMge / isa prAcInatAke mohane amaMcya andhavizvAsA. kurUr3hiyoM, nirarthaka paramparAoM aura anarthaka lAmnAya ko janma devara mAnavakrI sahajaddhiko ananta bhamomeM DAla diyA hai| ata: isakA samyagdarzana prAptakara jIvanako samIkSApUrNa banAnA cAhie / saMskRti kA samyagdarzana mAnavajAtikA patana-Atma svarUpAtara ajAna hI mAnavajAnike panandakAra mukhya kAraNa / manaSya etra. sAmAjika prANI hai| yaha apane AsapAsake mnussyaak| prabhAvita karatA hai| baccA jaba utpanna hotA hai to bahana kama saMskAroM ko laMbara AtA hai| utpanikI dAta jAne dIjiye / yaha AtmA jaba eva dehako chor3akara dUsarA dArIra dhAraNa karane ke lie kimI strIke garbhamai gahu~catA hai to bahuta kama maMskAroMko lekara jAnA hai| pUrva janmako yAvana yaktiyoM usI paryAyake mAtha samApta ho jAtI haiM. kucha zukSma saMskAra dI janmAntara taka Ate haiM / usa samaya usakA AtmA sUkSma kArmaNa zarIrake mAtha rahatA hai / vaha jisa strIka garbha meM pahu~catA hai yahA~ prApna vIyaMtraNa aura rajaHkaNase nae kalapiNDama vivAmita hone laganA hai| jaise gaMskAra usa raja:kaNa aura vakaNama hoMga unake anusAra tathA yAtAke AhAra-vihAra-vicAroke anukala vaha badana lagatA hai| vaha nA kona momake rAmAna hai jaimA sAMcA mila jAyagA vaisA hula jaaygaa| ata: usakA 09 pratigana vivAga mAtApitAke saMskArAMke anusAra honA hai| yadi unama kaI gArIrika yA mAnasika vImArI hai to yaha baccama avazya aajaaygii| janma dene ke bAda vaha mAM bApake zabdoMko sunatA hai janako triyAAko dekhanA hai / AmapAmake logoMke yavahAraka sambAra usapara kramazaH par3ate jAte hai| eka brAhmaNa se utpanna vArakako janmane hI yadi vigI ma salamAna ke yahAM pAlanako raca diyA jAya to usameM malAma dRjhA karanA, mAMga khAnA, mI pAtrase pAnI pInA usIge TaTro jAnA Adi sabhI bAta masAlamAnoM degI hona lagatI hai| yadi baha kima bher3iyekI mAMdamaM calA jAtA hai to vaha caupAyoMkI taraha vAne lagA hai, kapar3A pahananA bhI use nI muhAnA, nAratnaga darAroMko nAnanA hai. dArIrake AkAra ke mitrAya mArI bAta bhaMDiyA janI ho jAtI hai / cadi kigI cApaDAnakA bAlaka brAhmaNave. yahAM pale no unameM vahana kucha saMskAra brAhmaNAMka A jAte haiN| hAM. nau mAha naI. cANDAlIka garIrase.jo sarakAra ubhabha par3a hai, ve kabhI bhI udabaddha hokara usake cANDAlanavA paricaya karA dete haiN| tAtparya yaha ki mAnavajAti ko nutana pIr3hI ke lie bahuta kucha mAM bAra unandAyI hai / unakI varI Adata aura khore vicAra navIna pAhIma apanA ghara banA leja haiN| Aja jagatma mAvilA he haiM ki-'garaRtikI rakSA karo.gAkRti jI, saMskRti DavITo bcaao|' ima saskRti nAmapara usake ajAyabagha anaMka prabAkI baDdagI bharI huI hai / kalpita Utta-noca bhAtra. amakaprakAra ke AcAra-vicAra, mahanagahana. bolanAbAranA. uTanA TanA Adi sabhI zAmila haiN| hama taraha jaba cAgaM ora se matirakSAkI AvAja A rahI hai aura vaha uni bhI hai to satraga parile saMskRtikI hI parIA daMgA jgii| nahI gaM kRtibe nAmapara mAnavajAnika vinAzake mAdhanovA poSaNa to nahIM kiyA jA rahA hai / vindama aMgreja jAni graha pracAra karanA hI ki gorI jAniko Izvarana kAlI jAtipara zAsana karanekenliAhImatala para bhejA aura unI kurAMskRtikA pracAra kAke meM bhAratIyoMpara zAsana kAna rahe / yaha nA hama logoMna unake Izvarako bAdhya kiyA ki yaha aba unaga kaha de ki aba zAsana karanA chor3a do aura unana bAdhya zakara chor3a diyA / jamanIne apane navayuvakAma isa saMskRtikA pracAra kiyA thA ci-jarmana Arya rakta hai| vaha sarvottama hai| vaha yaha kyioMka vinAzake liyA hai Ara jagatama gAmana Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 tattvArthavRtti-prastAvanA karanekI yogyatA usI meM hai| yaha bhAva pratyeka jarmanayuvaka utpanna kiyA gyaa| usakA pariNAma dvitIya mahAyuddhake rUpamaM mAnavajAtiko bhoganA par3A aura aisI hI kusaMskRtiyoMke pracArase tIsare mahAyuddhakI sAmagrI ikaTThI kI jA rahI hai| bhAratavarSa meM sahasroM varSase jAtigata uccanA nIcayA, TuAchata, dAsIdAmaprathA aura strIko padadalita karanekI saMskRtikA pracAra dharmakAryanaline kiyA namAmI yasaminimamaragatI ahAyAtrASina kiyA, striyoMko mAtra bhogavilAsakI sAmagrI banAkara unheM pazuma bhI badatara avasthA meM pahu~cA diyaa| rAmAyaNa jaise varbha japa "Dhola gavAra zadra pazu nArI meM saba tAr3anake adhikaarii|" jaisI vyavasyAe~ dI gayI hU~ aura mAnavajAtimaM aneka kalpita bhedoMkI muSTi karake eka vargake goSaNako vargavizeSake zAsana aura vilAsako protmAhana diyA, use puNyakA phala batAyA aura usake ucchiSTa kaNase apanI jIvikA claaii| nArI aura zUdra paza ke samAna karAra diye gaye aura unheM bolakI taraha tADanAkA pAtra bnaayaa| ga dharmAnA ko Aja saMskRtike nAmage pukArA jAtA hai| jisa purohitavargakI dharmase AjIvikA calatI hai unakI pUrI senA isa maMskRtikI pracArikA hai| guoko bagAne rAjake lie utpanna kiyA hai anaH brahmAjIke niyamake anusAra unheM yajJa boko| gauDI rakSAke bahAne mugalamAnoMko gAliyAM dI jAnI na para ina yAjikoMkI yajJayAlAmeM gomedha yana dharma ke nAmapara bagabara hote the / atithi satkAraka lie inheM gAyakI bariyAkA bhartA banAnema koI maMkoca nahIM thaa| kAraNa spaSTa thA-'brAhmaNa brahmAkA mukha hai, dharmazAstrako racanA usake hAtha meM thii| apanaM vanake hita ke lie ve jo cAhe likha sakate the| unanaM to yahAMtaka likhanekA sAhasa kiyA hai ki-"brahmAjone gaSTiko utpanna karake brAhmaNoM ko sauMpa dI thI arthAt brAhmaNa irA sArI sRSTike brahmAjIse niyuvata' svAmI hai| brAhmaNoMkI asAyadhAnIse hI dUsare loga jagana ke padAki svAmI bane hue haiN| yadi brAhmaNa kisIvo mArakara bhI usakI maMgani chIna letA hai to vaha apanI hI vastU vApisa detA hai| usakI baha laTa satkArya hai / vaha usa nA uddhAra karatA hai|" ina brahmamakhoMne aisI hI svArthapoSaNa karanevAlI vyavasthAeM pracArita kI, jimameM dUsare loga jAhmaNava. prabhutvako na bhUleM / garbhase lekara magNanaka saikaDoM nakhAra inako AjIvikAkalie yAmama hue| maraNake bAda zrAddha, pApina bASika Adi thAddha inakA jIvikAke AdhAra bane / prANiyA naigika adhikArobo apane AdhIna banAne ke AdhArapara saMskRtika nAmase pragara hotA rahA hai| 'aisI dazA meM isa saMskRtikA samyagdarzana hue vinA jagadameM zAnti aura vyakSikI bhakti meM hI savanI hai? vargavizeSakI prabhutAke lie kiyA jAnevAla yaha viSelA pracAra hI mAnavajAtiba patana aura bhAratakI parAdhInatAkA kAraNa huA hai| Aja bhAratameM svAtanthyodaya honapara bhI vahI jaharIlI dhArA "saMskRti rakSA ke nAmapara yuvakoMke komala mastiSkoM meM pravAhita karanekA pUrA prayatna vahI varga kara rahA hai| hiMdIkI rakSAke pIche vahI bhAva hai| purAne samayamaM isa bagane saMskRtakA mahattA dI thI aura saMskRtake uccAraNako puNya aura dUsarI janabhASA-apaJcazake uccAraNako pApa batAyA thaa| nATakAma ratrI aura zUdroMse apabhra yA prAkRta bhASAkA bRlavAyA jAnA usI bhASAdhArita uccanIca bhAvakA pratIka hai| Aja mammRtaniSTha hindIkA samarthana karanevAloMkA var3A bhAga janabhASAkI avahelanAke bhAvase otaprota hai| anaH jabataka jagatake pratyeka dravyakI adhikAramImAkA vAstavika yathArthadarzana na hogA tabataka yaha dhA~dhalI calatI hI rhegii| dharmarakSA, naMskRtirakSA, gorakSA, hindIrakSA, rASTrIya svayaMsevaka saMgha, dharma saMgha Adi isake AvaraNa hai| jaina saMskRtine AtmAke adhikAra aura svarUpakI aurahI sarvaprathama bhyAna dilAyA aura kahA ki isakA samyagdarzana hue binA bandhanamokSa nahIM ho sktaa| usakI spaSTa ghoSaNA(1) pratyeka AtmA svataMtra hai usakA mAtra apane vicAra aura apanI kriyAoMpara adhikAra hai, vaha apane hI guNa paryAyakA svAmI hai| apane sudhAra-bigAr3akA svayaM jimmedAra hai / Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRti kA samyagdarzana (2) koI aisA Izvara nahIM jo jagatake ananta padArthoMpara apanA nAMgavaH adhikAra rakhanA ho. pUSya pApakA hisAva rakhatA ho aura svarga yA naraka meM jIvoMko bhejatA ho, saSTikA niyattA ho| (3) eka AtmAkA dUsarI AtmApara tathA jara dravyoMpara koI svAbhAvika adhikAra nahIM hai| dumarI AtmAko apane adhIna banAnekI ceSTA hI anadhikAra ceSTA ana eva hinA aura mithyA dRSTi hai| (4) dUsarI AtmAe~ apane svayaMka vicArAMme yadi kigI ekako apanA niyantA loka vyavahArakelie niyukta karatI yA cunatI haiM to yaha una AnmAoMkA apanA adhikAra A na ki usa cane jAnevAle vyaknivA janmasiddha adhikAra / ataH mArI loka vyavahAra vyavasthA sahayogapara hI nirbhara na vi janmajAna adhikArapara / (5) brAhmaNa kSatrivAdi varNavyavasthA apane guNakarmake anusAra hai janmase nahIM 1 (6) gotra eka janmameM bhI badalatA hai, vaha guNa-karmaka anasAra pagvitita hotA hai| (7) paradravyoMkA maMgraha aura parigraha mamakAra aura ahaMkArakA hetu hAneme bandhakAraka hai| (8) dUsare dravyoMko apane adhIna banAne kI ceSTAhI mumasta azAnti dukha saMgharSa aura hiMsAkA mula hai| jahAM taka acetana padArthoke parigrahakA prazna hai yaha chInAjhapaTIkA kAraNa honase rAklezakAraka hai, ataH heya haiM / (9) strI ho yA puruSa dharma meM use koI rukAvaTa nhiiN| yaha jadI bAta hai ki strI apanI yArImArgadarzaka simAdhIzrInavAvAhIsamitarajIhArI ho|| (10) kisI vargavizeSakA janmajAta koI dharmakA kA nahIM hai| pratyaka AtmA dharmakA adhikArI hai| aisI koI kriyA dharma nahIM ho sakatI jisameM prANimAtra kA adhikAra na ho|| (11) bhASA bhASoMko dUsaretaka pahu~cAnekA maadhym| ataH janatAkI bhASA hI grAhya hai| (12) varNa jAti raMga aura deza Adike kAraNa AtmAdhikArama bhava nahIM ho sakatA meM saba zarI rAzrita hai| (13) hiMdU masalamAna sikha IsAI jaina bauddha Adi pamyabheda bhI thAlmAdhikArake bhedaka nahIM haiN| (14) varatu anekadharmAtmavaH hai usakA vicAra udAradRSTile honA caahie| sIdhI bAta to yaha hai ki hameM eka IzvaravAdI zAsakAMskRtikA pracAra ipTa nahIM hai| hama no prANimAtrako samannana banAne kA adhikAra svIkAra karanevAlo sarvasamabhAtrI saMskRtikA pracAra karanA hai| jabataka hama isa sarvasamAnAdhikAravAlI marvasamA gaMrakRtikA pracAra nahIM kareMge nabanaka jAtigA ubhvatva nIcatva, bANAdhita tunchanva Adika raSita vicAra pIkI darapIr3hI mAnavagamAjavI patanakI ora & jaayge| ataH mAnaya magAjakI unnatike lie Avazyaka hai ki saMskRti aura dharma viSayaka darzana spaSTa aura samyak ho| usakA AdhAra savabhUtamaMtrI ho na vi varga vizeSakA prabhutva yA jAti vizeSakA uccasva / ___ ima tanha jaba hama isa AdhyAlmika saMskRtika vipalameM svayaM samyagdarzana prAna karaMga tanI hama mAnavajAnikA vikAsa kA mkNge| anyathA yadi hamArI dRSTi mithyA huI jo hama to patita haiM hI apanI santAna aura mAnava jAtikA bar3A bhArI ahita jarA viSAkta satrakalA saMskRtikA pracAra karake karane / ata: mAnavasamAjake patanakA mukhya kAraNa mithyAdarzana aura utthAnakA mana sAdhana samyagdarzana hI ho sakatA hai| jaba hama svayaM ina rArAmabhAvI udAra bhAvAma muskRta hoMga to vahI saMskAra stabAga hamArI santAnameM tathA vicArapracAra dvArA pAga par3ausake mAgavamanlAnAma jAyage aura isa nAma hama emI natana pIkokA nirmANa karane meM samarAMga jo ahima samAja racanAkA AdhAra bnegii| yahI bhAratabhUmikI vizeSatA hai jo isane mahAvIra aura baI jamaghamaNamannaH prAga za udAra AdhyAtminAkA sandeza jagata ko diyaa| Aja vizva bhautikaviSamatAle pAhi pATi nAra rhaa| jina hAthameM bAhya Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvAryavRtti prastAvanA sAdhanoMko sattA hai arthAt AdhyAtmika dRSTise jo atyadhika anadhikAra ceSTA kara para iko hastagata karaneke kAraNa midhyAdRSTi aura baMdhanAn hai ve usa sattAkA upayoga dUsarI AtmAoM ko kucala nemeM karanA cAhate haiM, aura cAhate haiM ki saMsArake adhika se adhika padArthoMpara unakA adhikAra ho aura isI lipsAke kAraNa ve saMgharSa hiMsA azAnti IrSA yuddha jaMsI tAmasa bhAvanAoM kA sRjana kara forest for kara rahe haiN| dhanya hai, isa bhAratako jo usane isa bIsavIM sadImeM bhI hiMsA baratA ke isa dAnavayugameM bhI usase AdhyAtmika mAnavatAkA saMdeza deneke lie gAndhI jaise santako utpanna kiyaa| para hAya abhAge bhArata, tere hI eka kapUtane, kapUtane nahIM, usa sarvakaSA saMskRtine jisameM jAtigata uccatva Adi kubhAva puSTa hote rahe haiM aura jisake nAma para karor3oM dharmajIvI logoM kI AjIvikA calatI hai. usa santake zarIrako bolIkA nizAnA bnaayaa| gAndhIkI hatyA vyaktikI hatyA nahIM hai yaha to usa ahisaka sarvasamA saMskRtike hRdayapara usa dAnavI sAmpradAyika hindUkI oTameM hiMsaka vidveSijI sarvasaMskRti viSayaka samyagdarzana prApta karanA hI hogA aura savasamA AdhyAtmika ahiMsaka saMskRtikaM dvArA AtmasvarUpa aura AtmAferent samyagjJAna lAbha karake use jIvanameM utAranA hogA tabhI hama bandhanamukta ho sane svayaM svatantra raha sakeMge aura dUsaroMko svatantra rahane kI uccabhUmikA taiyAra kara sakeMge / yA saMskRtikA prahAra modaka sArAMza yaha ki patanakA, nAhe vaha sAmAjika ho rASTrIya ho yA vaiyaktika--mUla kAraNa mithyAdarzana arthAt vRSTikA mithyApana-svarUpavibhrama hI hai| dRSTimivyAtyake kAraNa jJAna miyA banatA hai aura phira samasta kriyAe~ aura AcaraNa mithyA ho jAte haiN| utthAnakA krama bhI dRSTi samyaktva arthAt samyagdarzanase - prArambha hotA hai / samyagdarzana hote hI jJAnakI gati samyak ho jAtI hai aura samasta pravRttiyA~ samyakatvako prApta ho jAtI hai| isaprakAra bandhanakA kAraNa mithyAtva aura muktikA kAraNa samyaktva hotA hai| adhyAtma aura niyativAda kA samyagdarzana- padArthasthiti- nAsato vidyate bhAvo nAbhAvo vidyate sataH " - jagatameM jo sat hU~ usakA sarvadhA vinAza nahIM ho sakatA aura sarvathA nae kisI asatkA sadrUpameM utpAda nahIM ho sktaa| jitane maulika dravya isa jagata meM anAdise vidyamAna haiM ve apanI avasthAoMmeM parivartita hote rahate haiN| ananta jIva anantAnanta pugala aNu eka dharmadravya eka adharmadravya, eka AkAza aura asaMkhya kAlANu indrase vaha loka vyApta hai| me chaha jAtike dravya maulika hai, inameMse na to eka bhI dravya kama ho sakatA hai aura na koI nayA utpanna hokara inakI saMkhyA meM vRddhi hI kara sakatA hai| koI bhI dravya anyadravyarUpa meM pariNamana nahIM kara sktaa| jIva jIva hI rahegA pudgala nahIM ho sktaa| jisa taraha vijAtIya dravyarUpameM kisI bhI vyakA pariNamana nahIM hotA usI taraha eka jIva dUsare khajAtIya jIvadravyarUpa yA eka pudgala dUsare sajAtIya pud galadravyarUpameM pariNamana bhI nahIM kara sktaa| pratyeka dravya apanI paryAyoM avasthAoMkI dhArA pramAhita hai| vaha kisI bhI vijAtIya yA sajAtIya dravyAntarako dhArAmeM nahIM mila sktaa| yaha sajAtIya yA vijAtIya dravyAntarameM asaMbhAnti pratyeka maulikatA hai| ina dravyoMmeM narmadravya, adharmadravya, AkAzadavya aura kAladravyoM kA pariNamana sadA zuddha hI rahatA hai, inameM trikAra nahI hotA, eka jaisA pariNamana pratisamaya hotA rahatA hai / jIva aura pudgala ina do dravyoM meM 'zuddhapariNamana bhI hotA hai tathA azuddha pariNamana bhI ina do dravyoMmeM kriyAzakti bhI hai jisase inameM halana calana AnA jAnA Adi kriyAe~ hotI haiN| zeSa dravya niSkriya haiM, ve jahA~ hai vahIM rahate hai| AkAza sarvavyApI hai| dharma aura adharmaM lokAkAzakaM barAbara haiM / pudgala aura kAla aNurUpa hai| jIva asaMkhyAtapradezI hai aura apane zarIrapramAtha vividha AkAroM meM milatA hai| eka yugaladravya hI aisA hai jo sajAtIya anya pudgaladravya se milakara skandha bana jAtA hai aura kabhI kabhI inameM itanA rAsAyanika mizraNa ho jAtA hai ki usake aNuo kI pRSaka salAkA mAna karanA bhI kaThina hotA hai| tAtparya yaha ki jIvadravya aura pudgaladravyamaM azuddha pariNamana hotA hai aura vaha eka dUsare rx Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maha sahAja mArgadarzaka : AcArya zrI ke nimittase pudgalameM itanI vizeSatA hai ki usakI anya jAgI pugaloMge milakara skandha-paryAya bhI hotI hai para jIvakI dUsare jIvase milakara svaccha paryAya nahIM hotii| dI vijAtIya dravya baiMkara eka paryAya prApta nahIM kara skte| ina do vyakei vividha pariNamanoMkA sthUlarUpa yaha dRzya jagat hai / vya-pariNamana- pratyeka dravya pariNAmanitya hai / naSTa hotI hai uttara utpanna hotI hai para mUladravyakI dhArA avicchinna calatI hai| yahI utpAda vyava-dha vyAtmakatA pratyeka dravyakA nijI svarUpa hai| dharma, adharma, AkAza aura kAladravyoM kA sadA zUddha pariNamana ho hotA hai| jIvadravyabha jo mukta jIva haiM unakA pariNamana zuddha hI hotA hai kabhI bhI azuddha nahIM honA / bagArI jIva aura ananta pudgaladravyakA zuddha aura aba donoM hI prakArakA pariNama hotA hai| itanI vizeSatA hai hai ki jo saMsArI jIva ekavAra mukta hokara zuddha pariNamanakA adhikArI huA vaha phira ko bhI azuddha nahIM hogA, para pudgaladravyakA koI niyama nahIM hai| ve kabhI kandha vanakara azuddha gaNimana karate haiM to parimANurUpa hokara apanI zuddha avasthA meM A jAte haiM phira skandha bana jAte haiM isa taraha unakA vividha pariNamana hotA rahatA hai| jIva aura punameM vaimAvikI zakti hai, unake kAraNa vibhAva pariNamanako bhI prApta hote hai| * pragatazakti-dharma adharma, AkAza meM tauna dravya eka eka eka hai| kALA asaMkhyAta haiN| pratyekAlA eka jagI zaktiyA~ hai| bAkI vibhAgapratichaMdavAdI zani eka kAhI dUsare meM isa taraha paraspara dAkti-vibhinnatA yA pariNamanavibhinnatA nahIM hai| pudgaladravyake eka aNu jitanI zaktiyoM meM utanI hI aura bhI hI dAktiyA~ pariNamanayogyatAe~ anya pudgalAoM meM hai| mUlata pudagala adravyoM meM zaktibheda, yogyatAbheda yA svabhAvabheda nahIM / yaha to sambhava hai ki kucha pudgalANa mUlana vigdha vAle hoM aura dUsare mulataH rukSa, kucha pI aura kucha uSNa, para unake ve mRga bhI niyata nahIM hai, guNavAlA bhI aNu snigdhaguNavAnA bana sakatA hai tasmimyaguNavAlA bhI sIga bhI uSNa bana ukatA hai uSNa bhI mIna nAtparya yaha kilA oma aisA koI jAtibheda nahIM hai jisame kisI bhI galAkA pagalasambandhI koI pariNamana na ho sakatA ho / pudgala ke jitane bhI pariNamana ho sakate hai una sabakI yogyatA aura zakti pratyeka udyA svabhAvataH huuN| yahI kilAtI hai| | svastha avasthA paryAyazaktiyAM vibhinna ho sakatI haiN| jaise kisI agniskanpameM samminita paramANukA uSNasparza aura tejorUpa thA. para yadi vaha agniskandhame judA ho jAnA kRSNarUpa ho sakatA hai, aura yadi skalpa hI bhasma bana jAya bhI sabhI mAMoMkara rUpa aura sparza Adi phate haiN| I 45 sabhI jIvadravyoMkI mUla svabhAvatayoM eka jaisI haiM, jJAnAdi anannaguNa aura ananta nya pariNamanakI zakti mUlataH pratyeka jIvadravya meM hai| ho, anAdikAlIna azuddhatA ke kAraNa unakA vikAna vibhinna prakAra hotA hai| vAhe bhavya ho yA agalA hI prakAra pratyeka jIva eka jaisI zaktiya AvAra haiN| zuddha dazAmeM gabhI eka jaisI yaktika svAmI bana jAte hai aura pratisamaya akhaNDa zuddha pariNamanana rahate hai| mArI jIvAma bhI mulataH sabhI zaktiyAM ina vizeSa hai ki bhavyajIvana kevala jJAnAdi zaktiyoMke AvirbhAvakI zakti nahIM mAnI jAtI upayukta vivecaname eka vAtra nivAdarUpa spaSTa ho jAtI hai ki cAhe dravya cetana ho yA atyaMta apanI apanI cetana-anaMtana zaki panI hai unameM kahIM kucha bhI nApitA nahIM hai adA anya paktiyAM bhI una zetI aura vilIna hotI rahatI hai| paNa sImA unika dravyoM meM pariNamanahara sajAtIya yA vijAtIya dravyAntarameM pariNamata nahIM kara sktaa| apanI dhArAma sadA usanA pariNamana hotA rahatA hai| dravyagata mUla svabhAvakI apekSA pratyeka dravyake apane pariNamana niyata hai| kisI bhI sabhI dugandhI pariyamana yathAsamaya ho sakate haiM aura kisI bhI jIvake jIvasambandhI ananta prinnmn| yaha to sambhava yaha to sambhava hai ki kucha paktiyoM ma bhI koI bhI Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 tatvArthavRtti prastAvanA mandha rakhanevAle pariNamata kAraNabhUta paryAyazaktike na hone para na hoN| jaise pratyeka pudgalaparama zu piTa bana sakatA hai phira bhI jabataka amUka paramANu miTTI svarUpa paryAyako prApta na hoMge taba taka unameM miTTIrUpa paryAyazakti ke vikAsale honevAlI paTaparyAya nahIM ho sktii| parantu miTTI paryAyase honevAlI ghaTa sakoga Adi jitanI paryAyaM sambhAvita hai va nimitta ke anusAra koI bhI ho sakatI I jaise jIva manuSyaparyAya akhise dekhanekI yogyatA vikasita hai to vaha amuka samayameM jo bhI sAmane AyagA use dekhegaa| yaha kadApi niyata nahIM hai ki amuka samayame amuka padArthako hI dekhanekI usameM yogyatA hai gaMSakI nahIM, yA amuka padArtha meM usa samaya usake dvArA hI dekhe jAnekI yogyatA hai| yA nhiiN| matalaba yaha ki paristhitivaza jisa paryAyazaktikA dravyameM vikAsa huA hai usa zakti se hone kA jisa kAryakI sAmagrI yA balavAn nimitta mile usake anusAra usakA vaisA pariNamana hotA jAyagA / eka manuSya gaddIpara baiThA hai usa samaya usameM ha~sanA- ronA, Azcarya karanA, gambhIratAme socanA Adi aneka kAryoMkI yogyatA hai yadi bahurUpiyA sahamane AjAya aura usakI usameM pI ho to haMsarUna paryAya ho jaaygii| koI lokakA nimitta mila jAya to ye bhI gar3atA hai| akasmAt bAta sunakara AzcaryameM DUba sakatA hai aura tatvacarcA sunakara gambhIratApUrvaka gobhI sakatA hai mArgadarzaka yaha AcArya ityevyA pratisamayakA pariNamana niyata hai usameM kucha bhI hera-phera nahIM ho sakatA aura na koI hera-phera kara sakatA hai dravya ke pariNamanasvabhAvako gambhIratA na sAMcane ke kAraNa bhramAtmaka hai / dravyayata pariNamana niyata hai| amuka syupagata zaktiyoMka pariNamana bhI niyata ho sakate haiM kI usa paryAyadyakti sambhAvanIya pariNayanoM se kisI ekarUpameM nimi sakatI tAnugAra sAmane Ate haiN| jaise eka aMgulI agale samaya Ter3I ho sakatI haiM, sIdhI raha sakatI hai, TUTa hai ghUma sakatI hai. jaisI sAmagrI aura kAraNa -kalApa mileMge usameM vidyamAna ina sabhI yogyatAoM se anukUla yogyatA vikAsa ho jaagyaa| usa kAraNazakti se yaha amuka pariNamana bhI niyata karAyA A sakatA hai jisakI pUrI sAmagrI avikala ho aura pratibandhaka kAraNakI sambhAvanA na ho, aisI antimakSaNamAna zaktime vaha kArya niyata hI hogA, gara isakA yaha artha kadApi nahIM hai ki pratyeka dravyavA pratikSaNakA paricamana sunizcita hai usameM jise jo nimitta honA hai niyatitra peTameM par3akara hI vaha usakA nimitta megA ho| yaha anisunizcita hai ki haraeka prAkA pratisamaya koI na koI pariNamana honA cAhie pUrA sarakAroMke pariNAmasvarUpa kucha aise nizcita kAryakAraNabhAva banAe jA sakate 1 hai dina yaha niyata kiyA jA sakatA hai ki amuka samaya isa vyakA aigA pariNamana hogA hI, para isa kAphI avazyabhAvinA sAmagrI kI avikalatA tathA prativandhaka kAraNakanyA para hI nirbhara hai| jaise haldI aura cunA donoM eka meM DAle gaye to vaha avazyaMbhAvI hai ki unakA raMgakA pariNamana ho / eka bAta yahA~ vaha zAmatIrase dhyAna meM rakhane kI hai ki avetana paramANuoM meM buddhipUrvaka kiyA nahIM ho sakatI unameM apane saMyogoMke AdhAra hI kiyA hotI hai, bhale hI ve saMyoga petana dvArA milAe gae hoM yA prAkRtika kAraNoga mile hoM jaMge pRthivImeM koI bIja par3A ho to saradI garamIkA nimitta pAkara unameM aMkura A jAyagA aura pallavita puSpita hokara punaH bIjako utpanna kara degaa| garamIkA nimitta pAkara jana bhApa bana jAyagA / punaH sarIkA nimitta pAkara bhAga jalake rUpameM barasakara vimala banA degA kucha aise bhI ana dravyoMke pariNamana haiM jo cetana nimittase hote hai. jaise miTTIkA bar3A bananA yA ruIyA kapar3A bananA vA yaha ki atIta ke saMskAravaza vartamAna apameM jimanI aura jaisI yogyatAe~ vikasita hogI aura jinake vikAsa ke anukUla nimitta mileMge dravyoMkA vaisA vaisA ragata hotA jAegA ki koI nimita kAryakrama dravyakA banA huA ho aura usI sunizyita ananna yaha jagata bagahA se yaha pArakara hI pUrva niyatA niyatatvAdarjana dRSTise bhAgata zaktiyAM niyata hai para unake pratikSaNake pariNamana anivArya hokara bhI aniyata hai| eka vyakI una samayako gogyatAse jitane prakAra pariNamana ho sakate haiM unameM koI bhI pariNamana jisake nimitta aura anukUla sAmagrI mila jAyagI ho jaaygaa| tAtparya kiyaha Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma aura niyativAdakA samyagdarzana pratyeka vyakI zaktiyA~ tathA unase hone vAle pariNamanIko jAni sunizni hai| kabhI bhI pudgalaka pariNamana jIvameM nayA jIvake pariNamana padagalama nahIM ho sktii| para' pranilamaya kaisA pariNamana hogA yaha aniyata hai| jisa samaya jo zakti vikasita hogI tathA anala nimitta mila jAyagA usake bAda vaisA pariNamana ho jaaygaa| ata: niyatatva aura aniyA-ca donoM dharma sApekSa # apekSA bhedame sambhava haiN| jIvAvya aura padgala dravyakA hI khara, paha jagata hai| inakI apanI dravyamasniyA~ nivata haiN| saMsArameM kisIkI bhakti nahIM jo dravyazaktiyomate ekako bhI kama kara sake yA ekako bar3hA ske| inakA AvirbhAva aura nirobhAva paryAya ke kAraNa hotA rahatA hai| jaine miTTI paryAyako prApta pragalaga tela nahIM nikala sakatA, vaha monA nahIM bana sakatI yadyapi nala aura sonA bhI pRdgala hI banatA hai, kyoki miTTI tyAmabAle pudgaloMkI yaha yogdanA bhirAbhUta hai. usameM ghaTa Adi banane kI, aMkurako utpanna karanakI, bartanoMke zuddha karanekI, prAkRtika cikitsA upayoga AnakI Adi pacAgoM paryAya yogyatAeM vidyamAna hai| jisakI sAmagrI milegI agaTa kSaNamaM kahI paryAca utpanna hogii| rena bhI padabhala hai para isa paryAya ghar3A bananekI yogyatA tironta hai. apakAra hai. ummaM mImaTake sAtha milakara dIbAlapara puSTa lapa karane kI yogyatA prakaTa hai. vaha bAMca bana sakatI hai gA vahI para likhI jAne vAlI kAlI syAhIkA zoSaNa kara sakatI hai| miTTI paryAyameM ye yogyatAe~ apraTa haiN| tAtparya yaha ki :-- (1) pratyeka vyakI maladrajyazaktiyAM nivata: unakI saMkhyAma banAdhivanA koI nahIM kara sktaa| paryAya ke anusAra kucha zaktiyAM prakaTa hanI hai aura kucha aprktt| inheM garyAya yonyanA kahata hai| (2) yaha niyata, ki manana kA abhavanamAvirzakayA apanA savihiAsAgara jI mahArAja ho sktaa| (3) vaha bhI niyata hai ki eka canana yA ananana bhayakA dRsa sajAtIya ca-nana yA atinama davya rUpase pariNamana nahIM ho sktaa| (4) vaha bhI giyana hai ki do nana milakara esayukna sadA paryAya utAna nahIM kara sakate jama ni: aneka nana paramANa minTacAra mAnI gaMyukta basa ghara garyAya utpanna kara lete haiN| (5)cA bhI liyA hai ki mAma ma sabhA jitanI paryAya sambanA hai unameM jisake anukUla nimitta milaMga kI pariNamana Aga gA. Apa yo mana tayAra bhadabhAvapa meNgii||6)bh bho niyata hai ki pratyaka yA koI na koI gaNamAnagaDe kSaNamaM avazya honaa| maha pariNamaga tryagata mula yogyanAoM aura paryAyagana pravATa yoyanAoMkI gImAke bhItara hI hogA zahara kadApi nhiiN| (7) yaha bhI niyata hai ki ninina upAdAna dravya ko yonya gAtI vikAsa karanA hai, usamaM na tanamarvathA asadabhUta kimana upasthita nahIM kara gaanaa| (8) yaha bhI niyata hai ki pratyeka dravya apane apanaM pariNamanakA upAdAna honA / jasa magayakI paryAsayogyatAruNa pAdAnAstikI nImAke vAhirakA koI pariNamana nimina nahIM lA gktaa| parantu -- (1) yahI eka vAna aniyana hai. ki 'amaka samaya meM amaka pariNamana hI hogaa| miTTIkI piMDaparyAyama ghar3A sakoga mRgaI diyA Adi ane* pAke prabATAnekI yogyatA hai| kumhArakI icchA aura kriyA AdikA nimitta milanepaH unamama jisako agaphalatA hogI vaha paryAya agarekSaNamaM utpanna ho jaaygii| yaha kahanA ki usa samaya miTTIkI sahI paryAya honI thI. unakA manTa bhI sadabhAva rUpagaM hotA thA. pAnIko yahI paryAya honI thIcya aura payAMcagana cogyatAka ajJAnakA para hai| tamAma pAraNamana nahIM niyativAda nahIM jo hAnA hAnA yaha hogA hI, hamArA kucha bhI purupAya nahI hai. isa prakAraka niSkriya niyativAdake vicAra janavavasthinika niklaaii| jo dravyagata zaktiyA~ niyata hai unameM hamArA koI puruSArtha nahIM, hamAga puruSArtha ta. kobalakI hogaryAcA vikAsa kaganama hai| yadi koyalaka lie usakI hIrAparyAvake vikAsa ke lie Avazyaka sAmagrI na mile to yA to vaha jalakara bhasma banegA yA phira sAnima dI gar3e par3e mamApta ho jaaygaa| isakA yaha artha nahIM hai ki jisameM upAdAna zakti nahIM hai usakA pariNamanamo nimittaga ho sakatA hai yA niminama yaha zakti hai jo nirupAdAnako pariNamana karA ske| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthavRtti prastAvanA niyativAdavRSTi vica ekabAra 'IzvaravAda ke viruddha chAtroMne eka prahasana khelA thaa| usameM eka IzvaravAdI rAjA thA jise yaha vizvAsa thA ki Izvara samasta duniyAke padArthoM kA kAryakrama nizcita kara diyA hai| pratyeka padArthakI amuka samayameM yaha dazA hogI isake bAda yaha saba sunizcita hai| koI akArya honA vo rAjA sadA yaha kahatA thA ki hama pA kara sakate hai? Izvarane aisA hI niyata kiyA thaa| Izvarake niyatikrame hamArA hastakSepa ucita nahIM "IzvarakI marjI" ekabAra kucha guNhoMne rAjAke sAmane hI ganIkA apaharaNa kiyaa| jaba rAnIne rakSArtha cillAhaTa zurU kI aura rAjAko zeSa AyA taba guNDoke saradArane jorase kahA- "Izvarako marjI" rAjAke hAtha DhIle par3ate haiM aura ve muNDe rAnIko usake sAmane hI uThA le jAte haiN| guNDe rAnIko bhI samajhAte haiM ki 'IzvarakI marjI yahI thI' rAnI bhI 'vidhividhAna' meM aTala vizvAsa rakhatI thI aura unheM Atma samarpaNa kara detI hai| rAjyameM avyavasthA phailatI hai aura paracakrakA AmArgadarzaka :- AcArya AstavidhinA kI hama duzmanakI jo talavAra ghusatI hai vaha bhI 'IzvarakI marjI isa jaharIle 1 : rAjAkI vizvAsaviSase bhI huI thI aura jine rAjAne vidhividhAna mAnakara hI svIkAra kiyA thaa| rAjA aura rAnI guNDoM aura zatruoM ke AkramaNake samaya "IzvarakI marjI" "vidhikA vidhAna" inhIM IzvarAstrokA prayoga karate the aura Izvarase hI rakSAkI prArthanA karate the| para na mAlUma usa samaya Izvara kyA kara rahA thA ? Izvara bhI kyA karatA ? manDe aura zatruoMkA kAryakrama bhI usIne banAyA thA aura ve bhI IzvarakI marjI' aura 'vidhividhAna kI duhAI de rahe the / isa IzvaravAdameM itanI guMjAiza thI ki yadi Izvara cAhatA to apane vidhAnameM kucha parivartana kara detaa| Aja zrI kAnajI svAmIkI 'vastuvijJAnasAra' pustakako palaTate samaya usakI yAda A gaI aura jJAta huA ki yaha niyativAdakA bAlakUTa 'IzvaravAda se bhI bhayaMkara hai| IzvaravAdameM itanA avakAza hU~ ki yadi IzvarakI bhaktikI jAya yA satkArya kiyA jAya to Izvarake vidhAna meM heraphera ho jAtA hai| Izvara bhI hamAre satkarma aura duSkarmo ke anusAra hI phalakA vidhAna karatA hai| para yaha niyativAda jarbhaya hai| Azcarya to yaha hai ki ise 'ananta puruSArtha kA nAma diyA jAtA hai| yaha kAmakUTa kundakunda adhyAtma savaMza, samyagdarzana aura dharmako zakkara meM lapeTa kara diyA jA rahA hai| IzvaravAdI sAMpake jaharakA eka upAya ( Izvara ) to hai para usa niyativAdI kAlakUTakA isa bhISaNa dRSTiviSakA koI upAya nahIM kyoMki hara eka kI hara rAmakI niyata hai| 48 samanti vedanA to taba hotI hai jaba isa mithyA ekAMta viSako anaMkAnta amRtake nAmase komalamati naI ko milAkara unheM ananta puruSArthI kalakara mahAke lie puruSArthase vimukha kiyA jA rahA hai| puNya aura pApa kyoM? jaba pratyeka jIvakA pratisamayakA kAryakrama nizcita hai, arthAt patto hai hI nahIM, sAtha hI svaya bhI nahIM hai taba kyA puSya aura kyA pApa ? kisI musalamAnane jaMgapratimA samaya pratimAko tor3anA hI thA. pratimAko usa samaya TUTanA tor3I, to jaba musalamAnako usa hI thA. saba kucha niyata thA to vicAre musalamAna kA kyA aparAdha ? vaha to niyamita dAsa thaa| eka yAmika brAhmaNa bakaregI bali car3hAtA hai to kyoM use hiMsaka kahA jAya 'denIkI aisI hI paryAya honI thI, bakareke galeko kaTanA hI thA, chureko usakI gardana ke bhItara ghUrAnA hI thA, brAhmaNake hameM mAMsa jAnA hI thA, vedameM aisA likhA hI jAnA thaa|' isa taraha pUrvanizcita yojanAnusAra jaba ghaTanAeM ghaTa rahI hai taba usa vicAreko kyoM hatyArA kahA jAye ? hatyAkANDa mI paTanA anekaiyoM sunizcita pariNamanakA phala hai jisa prakAra brAhmaNake ghurekA pariNayana bakare ke gale ke bhItara punekA niyata thA usI prakAra bakareke galekA pariNamana bhI apane bhItara churA pusavAnekA nizcita thaa| jaba ina donoM niyata ghaTanAoMkA pariNAma bakarekA balidAna hai to isameM kyoM brAhmaNako hatyArA kahA jAya ? kisI strI zIla bhraSTa karanevAlA vyakti kyoM durAcArI guNDA kahA jAya ? strIlA pariNayana aisA hI honA thA aura puruSakA bhI aisA hI, donoM ke niyata pariNamanoMkA niyata melA durAcAra bhI niyata hI yA phira use guNDA aura durAcArI kyoM kahA jAya isa taraha ina zrotra virUpa (jisake sugame hI Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma aura niyativAdakA samyagdarzana puruSArthahInatAkA nazA AtA hai) niyativAdarbha jaba apane bhAvoMkA bhI katatva nahIM hai arthAta ye bhAva sunizcita hai taba puSpA-pApa, hisA-ahiMsA, sadAcAra-durAcAra, samyagdarzana aura mithyAdarzana kyA ? gorase yArA kyoM?-padi pratyeka vyakA pratisamayakA pariNamana niyata hai, bhale hI vaha hameM namAlama ho, to kisI kAryako puNya aura kisI kAryako pApa kyoM kahA jAya ? nAthUrAma goDamene mahAtmAjIko golI mArI to kyoM nAthUrAmako hatyArA kahA jAya ? nArAmakA usa samaya basA hI pariNamana honA yA mahAtmAjIkA bhI vasAhI honA thA aura golIkA aura pistaulakA bhI vaisA hI pariNamana nizcita thaa| * athAta hatyA nAthurAma, mahAtmAjI, pistaula aupAsakAdi-anAvarAyokI vidhikiAryakramakAjamishiAyAja hai| isa ghaTanAse sambaddha sabhI padArthoMke pariNamana niyata the| aura usa mammilita niyatikA pariNAma hatyA hai| yadi yaha kahA jAtA hai ki nAtharAga mahAtmAjIka prANaviyogarUpa pariNamanameM nimitta hanA hai ata: aparAdhI hai to mahAtmAjIko nAyUrAmake golI calAne meM nimitta honepara kyoM na aparAdhI ThaharAyA jAya? jisa prakAra mahAtmAjIkA vaha pariNa mana nizcina thA usI prakAra nAthUrAmakA bhii| donoM niyaticakra ke sAmane samAnarUpase dAna the / mo yadi niyatidAsa nAthUrAma hatyAkA nimitta honese voSI hai to mahAtmAjI bhI nAthUrAmakI golI calAne rUpa paryAya nimina honese doSI kyoM nahIM ? inheM jAne dIgie, hama to yaha kahate haiM ki--pistaulase golI nikalanI thI aura golIko gA~dhIjIkI chAtImeM ghusanA yA isalie nAthUrAma aura mahAtmAjIkI upasthiti huI / nAthUrAma to golI aura pistaulake usa avazyambhAvI pariNamanakA eka nimitta thA jo niyaticA ke kAraNa vahA~ pahu~ca gyaa| jinakI niyatikA pariNAma hatmA nAmakI ghaTanA hai ve saba padArtha samAnarUparo niyatinase prerita hokara usa ghaTanAmeM apane apane niyata bhavitavyake kAraNa upasthita hai| aba uname kyoM bhAva nAtha rAmako pakar3A jAtA hai ? balki hama sabako usa dina aisI khabara mUnanI zrI aura dhI AtmAcaraNako jaja bananA yA isalie yaha saba guaa| ata: hama sabako aura AtmAcaraNako hI pakar3anA cAhie / ataH isa niyativAdameM na koI puNya hai na pApa, na sadAcAra na durAcAra / jaba kartRtva hI nahIM taba kA sadAcAra RyA durAcAra nApUmAma goDaseko niyanivAdake AdhArapara hI apanA banAva karanA cAhie thA, aura sIdhA AtmAcaraNake Upara TUTanA cAhie thA ki- ki tumheM hamAre mukadamevA jaja hotA thA isalie itanA banA niraticatra calA aura hama saba usameM phaMse / yadi saba cetanoko chur3AnA hai no pisnIla ke bhavitavyako doSa denA cAhiepistaula kA usa samaya vaimA pariNamana honA hotA, na vaha goDameke hAthameM AtI aura ne gAMdhIjIkI chAtI chidtii| sArA doSa pisnIlake niyana pariNamanakA hai| tAtparya yaha ki isa niyativAdameM saba sApha hai| vyabhicAra, corI, dagAbAjI aura hatyA Adi sabakucha una jana padArthoM ke niyata pariNamanake pariNAma hai, isameM vyaktivizeSakA kyA doSa? ataH isa sat-asana lopaka, puruSArtha-vidhAtaka niyativAdake viSase rakSA karanI caahie| niryAtabArameM eka hI prazna eka ho uttara-niyativAda eka uttara hai-aisA hI honA thA, jo honA / hogA so hogA hI' isameM na koI tarka hai, na koI puruSArtha aura na koI buddhi / vasnubavaradhAma isa prakArake mana vicAroMkA kyA upayoga jagatmeM rijAnasammata kAryakAraNabhAva hai| jaisI upAdAna yogyatA aura jo nimitta hoMge tadanusAra cetana-arthatanakA pariNamana hotA hai| pubhavArthaM nimina aura anukUla mAmagrIke juTAne meM hai| eka agni hai, puruSArthI yadi ugama candananA caga DAla denA to sugandhina prA nikalakara kamarako suvAsita kara detA hai,yadi bAraTa Adi par3ate hai no durgandhita dhaAM uganna ho jAtA hai| yaha kahanA atyanta bhrAnta hai ki khurAko usameM par3anA thA. puruSako usamaM DAlanA thA. agnikAune grahaNa karanA hI thaa| isameM yadi koI hera-phera karatA hai to niyativAdIkA vahI uttara ki aisA hI honA thaa|" bhAno jagattro pariNamanIko emA hIhonA thA' isa nimati-pizAcinIne apanI goda le rakhA ho! niyativAvameM svapuruSArtha bhI nahIM --niganiyAdama anansa puruSArthakI bAta to jAne dIjiye svapu:pArya bhI nahIM hai / vicAra to kIjiye jaba hamArA pratyeka kSaNakA kAryakrama sunizcita hai aura anantakAlakA, usameM herapherakA hamako bhI adhikAra nahIM hai taba hamArA puruSArtha kahAM? aura kahAM hamArA samyagdarzana ? Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ! 50 tArthavRti prastAvanA hama to eka mahAni ke ke aMza hai aura usake paricalana anusAra pratikSaNa cala rahe haiN| yadi hiMsA karate haiM to niyati hai, vyabhicAra karate haiM to niyata hai, corI karate haiM to niyati hai, pApacintA karate haiM to niyati | hamArA puvA kahA~ hogA? koI bhI kSaNa isa niyatibhUtakI maujUdagI se rahita nahIM hai, jaba hama sAMsa lekara kucha apanA bhaviSya nirmANa kara skeN| bhaviSya nirmANa kahA~ ? dasa niyativAda meM bhaviSya nirmANakI sArI yojanAe~ havA hai| jise hama bhaviSya kahate haiM vaha bhI niyaticakrameM sunizcita hai aura hogA hI / jaina dRSTi to yaha kahatI hai ki tuma meM upAdAna yogyatA prati samaya acche aura bure bananekI sat aura asat honekI hai, jaisA puruSArtha karoge, jaMgavaza juTAye AsA nirmANa svayaM kara sakoge / " para jaba niyaticaka nirmANa karanekI bAta para hI kuThArAghAta karake use niyata yA sunizcita kahatA hai taba hama kyA puruSArtha kareM? hamArA hamAre hI pariNamanapara adhikAra nahIM hai kyoMki vaha niyata hai| puraSAyebhraSTatAkA isase vyApaka upaveda dUsarA nahIM ho sktaa| isa niyatikrameM sabakA saba kucha niyata hai usameM acchA kyA ? burA kyA ? hisA ahiMsA kyA ? sabase bar3A astra sarvazaraNa niyativAdI vA tathokta adhyAtmavAdiyoMkA sabase bar3A tarka hai ki'sarvajJa hai yA nahIM? yadi sarvajJa haiM to vaha trikAlajJa hogA arthAt bhaviSyajJa bhI hogA / phalata: vaha pratyeka padArthakA anantakAla taka pratikSaNa jo honA hai use ThIka rUpameM jAnatA hai| isa taraha pratyeka paramANukI pratisamayakI paryAya sunizcita hai unakA paraspara jo nimittanaimittikajAla hai vaha bhI usake jAnake bAhira nahIM hai| sarvajJa mAnanekA dUsarA artha hai niyativAdI honA / para Aja jo sarvajJa nahIM mAnateM unake sAmane hama niyatitantrako kaise siddha kara makate hai ? jisa adhyAtmavAdake mUlameM hama niyativAdako panapAte hai usa adhyAtmadRSTine sarvajJatA vyavahAranayako apekSA hai| nizcayase to AtmatAmeM hI usakA paryavasAna hotA hai, jaisA ki svayaM AcArya kundakundane niyamasAra (gA. 158) meM likhA hai--- A "jAgadi paramadi sadhvaM vyavahAraNaega kevalI bhagavaM / kevalANI jAgava passadi piyameNa vapANaM / / " arthAt kevalI bhagavAn vyavahArajayame sarva padArthako jAnate dekhate haiM / nizcayase kevalajJAnI apanI AtmA ko hI jAnatA dekhatA hai / adhyAtmazAstragata nizcayako bhUtArthadA aura paramArthatA tathA vyavahAranayakI abhUtArthatA aura paramAtA para vicAra karane ko adhyAtmazAstrameM purNajJAnakA paryavasAna antataH AtmajJAnameM hI hotA ataH sarvajJatvakI dalIlA adhyAtmacintanamUlaka padArthamavasthAyeM upayoga karanA ucita nahIM hai / samagra aura apratima kAraNa hI hetu akalaMka devane usa kAraNa ko hetu svIkAra kiyA hai jisake dvitIyakSaNamaM niyamase kArya utpanna ho jaay| usameM bhI yaha zarta hai ki jaba usakI zakti meM koI pratibandha upasthita na ho tathA sAmagrayantagata anya kAraNAMkI vikalatA na ho| jaise agni dhUmakI utpatti meM anukUla kAraNa hai para yaha tabhI kAraNa ho sakatI hai jaba isakI dazakti kisI mantra Adi pratibandhakane na rokI hogA bhUmA sAmagrI-jIlA Ivana Adi pUre rUpame vidyamAna ho| yadi kAraNakA amuka kAryarUpameM pariNamana niyata ho to pratyeka kAraNa ko hetu banAyA jA sakatA thA para kAraNa tabataka kArya utpanna nahIM kara sakatA jabataka usakI sAmagrI pUrNa na ho aura zakti apratibaddha na ho / isakA spaSTa artha hai ki zaktikI apratibaddhatA aura sAmagrI kI purNanA jabataka nahIM hogI tabataka amuka anukUla bhI kAraNa apanA amuka pariNamana nahIM kara sakatA / agnimeM yadi gIlA Idhana DAlA jAya to hI dhUma upanna hogA anyathA vaha dhIre rAkha bana jAyagI / yaha bilkula nizcita nahIM hai ki use usa samaya rAkha bananA hI hai yA dhUma paidA karatA hI hai| yaha to anukUla sAmagrI juTAne kI bAta hai| vahIM pariNamana usakA hogA / jisa pariNamanakI sAmagrI jogI Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma aura niyativAdakA samyagdarzana rAgAdikA pudagalava-adhyAtma zAstrama rAnAdiko parabhAva aura podgaliyA batAyA hai / isakA kAraNa bhI yaha batAyA gayA hai ki. cUki vaM bhAva pudgalanimitta hote hai ataH pudgalAvalambana honese paudgalika haiN| sarvArthasiddhirma bhAvamanako isIlie paudgalika batAyA hai ki yaha pudgalanimittaka yA pudagalAvalambana hai| rAgAdi yA bhAtamanama upAdAna no AtmA hI hai, AmA ho vA pariNamana rAgAdi rUpame hotA hai| yahAM rASTrana: pagalakA yA para dadhya nA savalaniginatva ravIkRta hai| para ko nimitta muga binA rAgAdiko parabhAva ko kahA jA sakatA hai ? ataH adhyAtma bhI ubhayakAraNoMne kArya hotA hai isa marcasammata kAryakAraNabhAvakA niSedha nahIM krtaa| "sAmagrI anikA kAryasya naka kAraNam' arthAt mAmagrIme kArya hotA hai para nahIzAnabhavRvivAhAsAgara mhaaraakhe| kArya ubhayajanna honepara bhI caki adhyAtma upAdAnahA sudhAra karanA cAhatA hai ata: ugadAnapara hI dRSTi rakhatA hai, aura vaha prati samaya apane mUlasvarUpa kI yAda dilAtA rahatA hai ki terA vAstavika svarUpa to zuddha hai. yaha rAnAdi kubhAva paranimitta se utpanna hote haiM ana: panimitako chodd'| isI meM ananna paruSArtha hai na ki nitibAdakI nisskriytaameN| unaya kAraNoMse kArya-kAryAlaniyo liA donoM hI kAraNa cAhira ugAdAne aura nimitna; jaisA ki anekAntadarzI svAmI samantabhadra ne kahA hai ki "yathA kArya pahirantarapAdhibhiH' arthAt bAra bAhya-abhyA ntara donoM kAraNoMse honA hai| vaha svayaMbha stotrake vAmapUjya stavanama aura bhI spaSTa likhate haiM ki-- "yavastu bAhagha guNadoSasUtenimittamabhyantaramUlahetoH / adhyAtmavRttasya tadaMgabhUtamabhyantara keblmpytn|" arthAt annagage vidyamAna mUlakAraNa acAt upAdAna yogyatA ke gaNa auroSako pranTanama jo vAhya vastu kAraNa honI hai vaha uma upAdAnake liye agabhUna arthAt sahakArI kAraNa hai / kevala abhyantara kAraNa apane gaNadoSakI utpattimaM mamartha nahIM hai / bhale hI adhyAtmavana puruSakaM lie bAhyanimitta gauNa ho jaoNya para unakA abhAva nahIM ho rAmA] / ve annameM ugamahAra karane hue aura gI rapaSTa likhane meM-- "bAhayataropAdhisamagnateyaM kAryeSu te dravyagataH svabhAvaH / / navAnyathA mokSavidhiHca tenAbhivanyastvamRSi bu dhAnAm / / " ani kAryotpattike lie bAhya aura AbhyatAra, nimitta aura upAdAna donoM kAraNa kI gamagratA pUrNatA hI dravyagata nijanvabhAva / save. binA mokSa nahIM ho sktaa| isa ubhayakANoMkI papta ghoSaNAke rahate hue bhI kevala niyativAdakAnakA poSaNa anekAnta darzana aura ananta puruSArthakA rUpa nahIM le sktaa| vahI anAdyananta vaijJAnika kAraNa-kAryadhArA hI dravya jisama pUrvaparyAya apanI sAmagrIka anusAra sadaza, visadarA, ardhasadRza, alpasadRza AdirUparI aneka paryAyoMkA utpAdaka hotI hai| mAna lIjie eka jalabindu hai usakI paryAya badala rahI hai, vaha pani jalabindu rUpame pariNamana kara rahI hai para yadi garamIkA nimitta milatA hai to turanta bhApa bana jAtI haiN| phibhI miTTIma yadi par3a gaI no sambhava hai. pathivI bana maay| yadi sApaka muhama calI gaI tAjahara bana jaaygii| tAtparya yaha ki ekavAga pUrva-uttara paryAvoM kI balI hai usameM jaise aMga saMyoga hote jAyage usakA usa jJAnima pariNamana ko jaaygaa| gaMgAkI dhArA haridvArameM jo hai vaha kAnapugma nahIM / vaha aura kAnapurakI gaTara AdikA saMyoga pAkara ilAhAbAda meM badalI aura ilAhAbAdavI gandagI Adike kAraNa kAzIkI gaMgA judI hI ho jAtI hai| yahA~ yaha kahanA ki "gaMgAke jalake pratyeka paramANukA pranisamaravA nizcita kAryakrama banA hA ubhavA jisa samaya jo pariNamana honA hai vaha hokara hI rahegA" avyakI vijJAnagammata kAryakAraNaparamparAko pratika hai| samayasArameM nimittAdhIna upAdAna pariNamana-samayamAra (nA-8688) meM jIva aura karmakA parasara nimitta minika sambandha banAne hAe likhA hai ki-- Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 svArthavRtti prastAvanA "jIva pariNAmaheSu kammataM puggalA pariNamati / pugalakammaNimittaM taheva jovo vi pariNamadi // nikuda jo maMta joguNe / aggoNimiNa va kalA AdA saya bhAveNa // puggalakara makavANaM Na Da kattA savvabhAvANaM / " mArgadarzana-jIvAcaM kALI hotI hai aura puloM nimittase jIva kAmAya rAgAdirUpase pariNamana karatA hai| itanA samajha lenA cAhie ki jIva upAdAna banakara muddalake guNarUpa se pariNamana nahIM kara sakatA aura na pudgala upAdAna banakara jIvake gujarUpase pariNati kara sakatA hai| haoN paraspara nimittanaimittika sambandhake anusAra donoMkA paribhramana hotA hai| isa narama upadAna dRSTise AtmA apane bhAvoMkA kartA hai pudmalake jJAnAvaraNAdirUpa] dravyakarmAtmaka pariNamanakA karttA nahIM hai / isa spaSTa kathanase kundakundAcArya kI sva-atula dRSTi samajha meM A jAtI hai| isakA vizada artha yaha hai ki pratyeka dravya apane pariNamanameM upAdAna hai. dUsarA usakA nimitta ho sakatA hai u dAna nahIM / paraspara nimittase donoM upAdAnoMkA apane apane bhAvarUpa garigamana hotA hai| isameM nimittanaimittikabhAvakA niSedha kahA~ hai? nizcayadRSTine panirapekSa AtmasvarUpakA vicAra hai| usameM nava apane upayogarUpameM hI paryavasita hotA hai| ataH kundakundake mAse adhyatmameM dravyasvarupakA nahIM nirUpaNa hai jo Age samantabhadrAdi AcAryanei apane pannoM kiyA hai mUlameM bhUla kahA~ ? -- isameM vahA~ mUla bhUla hai ? jo upAdAna hai vaha upAdAna hI hai, jo nimitta hai nimitta hI hai| kumhAra paTakAkartA hai yaha bacata vyavahAra ho sakatA hai kAraNa, kumhAra vastutaH apanI halana kiyA gayA apane ghaTa banAnekaM upayogavA hI kartA hai, usake nimittase miTTI ke pA vaha AkAra utpanna ho jAtA hai| miTTIkI ghar3A bananA hI thA aura kumhArake ko paisA honA hAthako hI thA aura hameM usakI vyAstha aisI karanI hI mI. Apako aisA para karanA hI thA aura hameM yaha uttara denA hI thaa| ye saba bAteM na anubhavasiddha kAryakAraNabhAvaka anukUla hI haiM aura na tarphasiddha hI / parama puruSArthI kukuvA adhyAtma0 kundane apane AdhyAtmameM yaha batAyA hai ki kArya nirmita aura upAdAna donoM hotA hai para nimitako yaha ahaMkAra nahIM karanA cAhiye ki aisA kiyaa|" yadi upAdAnakI yogyatA na hotI to nimitta kucha nahIM kara sakatA thaa| para kevala upadAna kI yogyatA bhI nimittake binA avikasita raha jAtI hai / pratisamaya vikasita honeko saikar3oM yogyatAe~ hai| jisakA anukUla nimitta jur3a jAtA hai usakA vikAsa ho jAtA hai| yahI purukA hai| zrI kumkula unake ahaMkArako nikAlane ke lie para-akkI bhAvanA para jora dete haiN| para yaha niyativAda kA bhUta svakatRtvakA bhI samApta kara rahA hai| kundakunda yaha to kahate hI hai ki jIva apane guNaparyAyakA vartA hai| para isa niyativAdameM jaba saba guniyana hai taba raMcamAtra bhI svakartRko avakAza nahIM hai / kundakunda jahAM caritra darzana zIla Adi puruSArthI para bhAra dekara yaha kahate hai ki inake dvArA apanI Avaddha prAcIna kamakI nirjarA karake zIghra mukta ho sakate haiN| yahAM yaha niyanivAda kahatA hai ki "zIghratAkI bAta na karo, sava niyata hai, honA hogA, ho jAyagA / " kundakundakI dRSTi to yaha hai ki hama parakta vahA Aropa karakehI rAga dveSa mohI sRSTi karate haiN| yadi hama yaha samajha leM ki hama yadi kisI pariyamanameM nirmita hue bhI haiM jo itanaM mAtrame usake svAmI nahIM ho sakate, svAmI to upada hI hogA jisakA ki vikAsa huA hai to sAre jhagar3e hI samApta ho jAya / para isakA yaha artha to kadApi nahIM hai jo svapuruSArtha yA svakartRtva kI bhI svatantratA nahIM hai / adhyAtmako akartRva bhAvanAkA upayoga-tatra adhyAtmazAstrI bhAvanAmA kyA artha hai ? adhyAtma meM samasta varNana upAdAnayogyatA ke AdhArale diyA gayA hai| nimitta milAnepara bhI yadi upAdAna Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja adhyAtma aura niyativAdakA samyagdarzana yogyatA vikasita nahIM hoto,tA kArya nahIM hogakegA / ekahI nimittabhUta adhyApakase eka chAtra prathama zreNIkA vikAsa karatA hai jabaki dUsarA dvitIya zreNIkA aura tIsarA ajJAnIkA ajJAnI banA rahatA hai| ata: antataH kArya antimakSaNavartI upAdAnogyadAsa hI hotA hai hA~ nimitta usa yogyatAko vikAsonmukha banAte haiN| aizI dazAmeM adhyAtmazAstra kA kahanA hai ki nimittako yaha ahaMkAra nahIM honA cAhie ki hamane use aisA banA diyaa| nimittakAraNako socanA cAhie ki isakI upAdAnayogyatA na hotI to maiM kyA kara sakatA thaa| ata: apaneme kartRtvajanya ahaMkArakI nivRtti ke lie upAdAnama kartRlakI bhAvanAko dRDhamUla karanA cAhie, tAki parapadArtha ke kartRtvakA ahaMkAra hamAre citta meM Akara rAgadveSako saSTi na kre| bar3e se bar3A kArya karake bhI manuSyako yahI socanA cAhie ki 'maine kyA kiyA? yaha to urAkI upAdAnayogyatA kA hI vikAsa hai, maiM to eka sAdhAraNa nimitta hai| kriyA hi dravya binayati nAvyam' arthAt--triyA yogyameM pariNamana karAtI hai ayogyamaM nhiiN| isa taraha adhyAtmakI akanatva bhAvanA hama vItarAgatAkI ora le jAneke lie hai, na ki usakA upayoga niyativAda ke puruSArthavihIna bUmArgapara le jAneko kiyA jAya / 'jaM jassa jammi Adi bhAvanAe~ haiM-svAmikAnikayAnaprekSAma samyagdRSTikaM dharma bhAvanAkaM cintanameM ye do gAthAe~ likhI hai-- " jasma jammi vese jeNa cihANeNa jammi kAlammi / kAdaM jiNa NiyadaM jamma ba ahaSa maraNaM vA / / 321 // laM tassa tammi dese taNa vihANaMNa tammi kAsmi / ko pAleda sabako iMdo yA aha.jiNio vA // 322 / / " arthAt jisamA jima mamaya jahA~ jaise janma yA maraNa honA hai use indra yA jinendra koI bhI nahIM TAla sakatA, vaha hogA hii| paM0 daulatagamajIna bhI chahavAlAmeM kahI likhA hai "sura asura khagadhipa jete, maga jyoM hari kAla bale te / maNimantra tantrabaha hoI, bharate na bacA koii||" hama taraha manyAya kI gAvakako nirbhaya hokara guruSArthI banane ke lie niyanatvako bhAvanAkA upadeza hai na ki pAyaMsa cimunna hokara niyaticakravaH niSkriya kumArgapara pahu~cadeve lie| ukta gAthAoMkA bhArutI yahI hai ki jo java honA hogA usameM koI kimIkA kAraNa nahIM hai| Atmanirbhara rahabara hA AvaM uma mahanA caahie| mRtyuko DAI nahI TAla glaa| isa taraha cittasamAdhAnake lie bhAI jAne vAlo bhAvanAoma kAyadambA nahIM ho sktii| aninya bhAvanAmahI kahate ki jAna svapnavata hai. para isakA yaha aba kadApi nahIM kiyAnmayAdizaMkI daraha jagat paDhAthoM kI sattAsa zUnya hai| balki usakA bahI nAtparya hai ki vanako taraGga va Atmahino lA vAstavika kAryakArI nahIM hai| yahA~ samyagdaSTikI cinana-bhAvanAga svAlamcanakA upadaMdA hai, ugage padArthavyavasthA nahIM kI jA sktii| micaya aura vyavahAra-..-niztayanana tamanukA pargana pakSa strabhana dayAkA varNana karatA hai| vaha yaha vatAtA hai ki pratyaMca. gIca svabhAvame ananta jJAna darzana yA araNDa catanyavara piNDa hai| Aja yadyapi baha karmanimittase nibhAva mina bara rahA hai, para usameM svabhAvabhUta zakti apane akhaNDa nivikAra caitanya honekI hai| vyavahAranaya kAmAkSepa yasyAkA varNana yannA hai| vaha jahA~ AtmAko puraghaTapaTAdi padArthoke karmasvake varNanagamvandhI samtrI ur3Ana lenA hai vahA~ nizcayanayArAgAdi bhAvI karmasvako bhI AtmakoTime bAhara nikAla denA hai, aura AtmAko apane zuddha pAtroMkA hI kArmA banAnA hai. anaca bhAvoMkA nhiiN| nizcayanavarkaH bhatArthatAkA tAparya yaha hai ki vahI dayA AtmAkaM lie vAstavika upAdeya I. paramArtha hai| yaha jo gagAdirUpa vibhAvapariNali hai vaha abhUtArtha hai arthAt AtmAkaM lie upAdeya nahIM hai, isake lie vaha aparamArtha hai, agrAhya hai| nizcayanayakA varNana hamArA lakSya hai-nizcayanaya jo varNana karatA hai ki meM siddha hai| baddha haiM, nirvikAra hai niskaSAva hU~, yaha sara hamArA lakSya hai| igama hU~' ke sthAnama 'ho sakatA hU~' yaha prayoga bhrama utpanna nahIM Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 tattvArthavRtti prastAvanA kregaa| yaha bhASAkA eka prakAra hai| sAdhaka apanI antarjanya avasthAmai apane hI AtmAko sambodhana karatA hai ki he Atman, tU to svabhAvame siddha hai, buddha hai, bItarAga hai, Aja phira yaha terI kyA dazA ho rahI hai ? tU kaSAyI aura ajJAnI banA hai| yaha pahalA siddha hai buddha hai' vAlA aMza dUsare 'Aja phira tarI kyA dazA ho rahI hai, ta kapAsI ajJAnI banA hai' isa aMzase hI paripUrNa hotA hai| isa lie nizcayanaya hamAre lie apane dravyagata mulasvabhAvakI ora saMketa karatA hai jisake binA hama kaSAyapaMkase nahIM nikala skte| ata: nizcayanayakA sampUrNa varNana hamAre sAmane kAgajapara moTe moTe akSaroM meM likhA huATaeNgA rahe tAki hama apanI mUlabhUta usa paramadazAko prApta karane kI dizAmeM prayatnazIla rheN| na ki 'hama to siddha hai,karmoMse aspaSTa hai' yaha mAnakara mithyA ahaMkArakA poSaNa kareM aura jIvantacAritryase bimakha ho nizcaya kAntarUpI mithyAtvako bhaaveN|| mivedana-merA yahI nivedana hai ki, hama saba samantabhadrAdi AcAryoM dvArA pratipAdita ubhayamukhI tatvavyavasthAko samajheM / kundakundake adhyAtmase ahaMkAra aura parakarta svabhAvako naSTa kareM, kArtikeyakI bhAvanAse nirbhayatA prApta kareM aura anekAnta dRSTi aura ahiMsAke puruSArtha dvArA zIghra hI Atmotranike asIma puruSArthameM jutteN| bhaviSyako hama banAeMge, vaha hamAre hAthameM hai| kamoM ke utkarSaNa apakarSaNa udIraNA saMkramaNa udvelana Adi sabhI hama apane bhASoke anusAra kara rAkate haiM aura isI parama svapuraSArthakI ghoSaNA hameM isa chandameM sunAI detI hai koTi janma tapa tapeM zAnavina karma sar3e meM / nAnIke kSaNameM triguptate sahaja TareM te||" yaha trigupti svapuruSArthakI sUcanA hai / isameM svodavakA sthira AzvAsana hai / niyativAda eka adArzanika siddhAMtose samutpanna kAlpanika bhUta hai / isako DAr3hI pakar3akara hilA dIjiye aura tatvamAmAke dAvidha mitrovahiAsAgarI jamhojiSase naI pIr3hI ko banAiye / yaha bar3A sIdhA upAya hai| na isameM kucha kAranA hai na vicAratA hai eka hI bAna yAda kara lo "jo honA hogA mo hogA hI bhAI, isa bAtakA bhI upayoga jaba tumhArA puruSArtha zaka jAyano mAMsa lene ke lie kara lo, kucha haja nahIM, para yaha dharma nahIM hai| dharma hai-svapuruSArtha, svasaMzodhana aura svadRSTi / mahAvIrake samayameM makkhaligozAla isa niyativAdakA pracAraka thaa| Aja sonagar3hase niyativAdakI AvAja phirase uThI hai aura vaha bhI kundakundake nAmagara / bhAnanIya padArtha judA haiM unase tattvavyavasthA nahIM hotI yaha maiM pahale likha cukA hai| voM hI bhAratavarSane niyativAda aura IzvaravAdakai kAraNa tathA karmavAdake svarUpako ThIka nahIM samajhaneke kAraNa apanI yaha nitAnta paratantra sthiti utpanna kara lI thii| kisI taraha ava nava-svAtantryodaya huA hai / isa yugameM vastutattvakA yaha nirUpaNa ho jisase sundara samAjavyavasthA-paTaka vyaktikA nirmANa ho| dharma aura azyAtmaka nAmapara aura kundakundAnAryaka sanAmapara Alastha-poSaka puNya-pApalopaka niyativAdakA pracAra na ho| hama samyak tattvavyavasthAko samaya aura samantabhadrAdi AvAyoke dvArA parizIlita ubhayamukhI tattvavyavasthAkA manana kreN| nizcaya aura vyavahAra kA samyagdarzana-- "yasmAta kriyAH pratiphalanti ma bhAvazUnyA:" arthAt bhAvAnya kiyAe~ saphala nahIM hotii| yaha bhAva kyA hai ? jisake binA samasta kriyAeM niSphala ho jAtI hai? yaha bhAva hai nizcayadaSTi / nizcaya ranirapekSa AtmasvarUpako kahatA hai| paramavItarAgatA para usakI daSTi rahatI hai| jo kriyAe~ isa paramavInarAganAkI sAdhaka aura poSaka ho ve hI saphala huuN| puruSArthasiddhayapAyama banAyA hai ki "nizcayamiha bhUtArya vyavahAraM varNayantyabhUtArtham / " arthAt nizcayanaya bhUtArtha hai aura vyavahAranaya abhuutaarth| isa bhUtArthatA aura abhUtArthatAkA kyA artha hai 'jaba AtmAmeM isa samaya rAgadveSa moha Adi bhAva utpanna ho rahe haiN| AtmA ina bhAvoM rUpase pariNamana kara rahA hai, taba paranirapekSa siddhavata Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya aura vyavahArakA samyagdarzana 55 svarUpake darzana usameM kaise kie jA sakate hai ? yaha zaMkA vyavahArya hai aura isakA samAdhAna bhI sIdhA aura spaSTa hai ki pratyeka AtmA siddhake samAna ananta caitanya hai, eka bhI avibhAga praticchedakI nyUnatA kisI AtmArka caitanyameM nahIM hai| sabakI AtmA asaMkhyAtapradezavAlI hai, akhaNDa dravya hai| mUla dravyadRSTise sabhI AtmAnoMkI sthiti ekaprakArakI hai / vibhAva pariNamanake kAraNa guNoMke vikArAma nyUnAdhikatA A gaI hai| saMsArI AtmAeM vibhAva paryAyAMko dhAraNa kara nAnArUpamaM pariNata ho rahI hai| isa rgadarzaka rahatA hai utanI hI usakI vibhAvapariNatirUpa vyavahAra sthiti bhI satya aura bhUtArtha hai / padArtha pariNamanakI dRSTime nizcaya aura vyavahAra donoM bhUtArtha aura satya haiM / nizcaya jahAM mUla dravyasvabhAvako viSaya karatA hai, vahA~ vyavahAra parasApekSa paryAyako viSaya karatA hai, niSiya koI nahIM hai| vyavahArakI abhUtArthatA itanI hI hai ki vaha jina vibhAva paryAyoMko viSaya karatA hai ne vibhAga paryAya hai, upAdeya nahIM, zuddha ibhyasvarUpa upAdeya hai, yahI navakI bhUtArthatA hai jisa prakAra nizcaya dravyake mUla svabhAvako viSaya karatA hai usI prakAra zuddha siddha paryAya bhI nizcaya kA viSaya hai| tAtparya yaha ki paranirapekSa dravya svarUpa aura paranirapekSa paryAe~ nizcayakA viSaya haiM aura parasApekSa pariNamana vyavahArake viSaya hai| vyavahArakI abhUtArthatA vahA~ hai jahA~ amA kahatA hai ki "meM rAjA hU~ meM vidvAn hai meM svastha hai, meM UMca hU~, yaha nIca hai, merA dharmAdhikAra hai, isa dharmAdhikAra nahIM hai Adi" taba arnta dRSTi kahatA hai ki rAjA vidvAn svastha UMca nIca Adi bAhyapeza hone se deya hai ina rUpa tumhArA mUlasvarUpa nahIM hai, vaha to siddhake samAna zuddha hai, usameM na koI rAjA hai na raMka, na koI UMca na nIca, na koI rUpavAn na kurUpI usakI dRSTimeM saba khaNDa caitanyamaya samasvarUpa samAdhikAra hai| isa vyavahArameM ahaMkArako utpanna karanekA jI jahara hai, bheda khar3A karane kI jo kuTe hai nizcaya usIko naSTa karatA hai aura abheda arthAt samatvakI aura dRSTiko le jAtA hai aura kahatA hai ki kyA khoca rahA hai. jise tu nIca aura tuccha samajha rahA hai bahasI ananta caitanyakA akhaNDa maulika dravya hai, pakRta bhedase tU ahaMkArakI sRSTi kara rahA hai aura bhedakA poSaNa kara rahA hai, parIcita uMcanIvabhAvakI kalpanA dharmAdhikAra jaise bhISaNa ahaMkArI bAta bolatA hai? isa ananta vibhinnatAmaya ahaMkArapUrNa vyavahArasasAra niznaya hI eka abhUtazalAkA hai jo dRSTimeM vyavahArakA nahIM par3ane detii| kArya hai| jaya 1 para ye nizvayakI caracA karane vAle hI jIvanameM ananta bhedAMkI kAyama rakhanA cAhate hai / vyavahAralopakA bhaya paga pagapara dikhAte haiM / yadi darasA maMdirameM Akara pUjA kara letA hai to inhIM vyavahArasopakA bhaya vyApta ho jAtA hai| bhAI vyavahArakA dipa dUra karanA hI to prasArakA avasara AtA hai to kyoM vyavahAralopase Darate ho ? kacanaka isa deza vyavahArase cipaTe rahoge aura dharmake nAmapara bhI ahaMkArakA poSaNa karate rahoge ?ahaMkArakelie aura kSetra par3e hue haiM, una kuyoga to ahaMkAra kara hI rahe ho ? bAhya vibhUtike pradarzanase anya vyavahAroMmeM dUsaroMkhe zreSTha banane kA abhimAna puSTa kara hI lete ho, isa dharmakSetrako to mamatAkI bhUmi banane do dharma kSetrako to dhanake prabhutva a rahane do| Akhira yaha ahaMkAraka viSa kahA~ taka Aja vizva isa ahaMkArI bhISaNa jyAdAoM bhasmasAta huA jA rahA hai / gore kAlekA ahaMkAra hindU musalamAnakA ahaMkAra, dhanI nirdhanakA ahaMkAra sattAkA ahaMkAra,OMSanIcakA ahaMkAra, AdichUta achUtakA ahaMkAra Adiisa sahamajihna ahaMkAranAgakI nAgadamanI auSadhi freevRSTi hI hai / yaha AtmamAtrako samabhUmipara lAkara usakI AMkha kholatI hai ki dekho, malame tuma saba kahA~ bhinna ho ? aura antima lakSya bhI tumhArA vahI samasvarUpasthiti prApta karanA hai tava kyoM bIca par3AvoMmeM ahaMkArakA jaina karake unakI mithyA pratiSThAkelie eka dUsare khUna ke pyAse ho rahe ho ? dharmakA kSetra to kamase kama aisA ne dI jahA~ tumheM svayaM apanI lagAnA bhAna ho aura dUsare bhI usI samadAsa mAna kara ske| "sammIlane nayanayoH na hi kicidasti" AMkha bajAne para yaha saja neda tumhAre lie kucha nahIM hai| mAMpharma tumhAre sAtha vaha ahaMkAraviSa to calA jAyanA Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 tattvArthaM vRtti-prastAvanA para mahajo bhevasRSTi kara jAoge usakA pApa mAnavasamAjako bhoganA pdd'egaa| yaha mUha mAnava apane purAne puruSoM dvArA kiye gaye pApako bhI bApa ke nAmapara poSatA rahanA cAhatA hai / ataH mAnavasamAjakI hitakAmanAse bhI 'nizcayadRSTi - AtmasamatvakI dRSTi ko grahaNa karo aura parAzrita vyavahArako naSTa karake svayaM zAntilAma karo aura dUsaroMko usakA mArga niSkaMTaka kara do| samasArakA sAra nahIM hai| kundakundakI AtmA samayasArake guNagAna se usake Upara ardha car3hAne se, use cAMdI sone meM mar3hAnese santuSTa nahIM ho sktii| vaha to samayasArako jIvanameM utAranese hI prasanna ho sakatI hai| yaha jAtigata U~canIca bhAva, yaha dharmasthAnoMmeM visIkA adhikAra kisIkA adhikAra ina zaMkAhI nizcayako upAdeya aura bhUtArtha to kahegA para jIvanameM nizcayakI upekSA hI kArya karegA, usakI jar3a khodane kA hI prayAsa kregaa| nicayanayakA varNana to kAgaja para likhakara sAmane TAMga lo| jisase sadA tumheM apane dhyeyakA bhAna rhe| rAca pUcho to bhagavAn jinendrakI pratimA usI nizcayanavakI pratikRti hai jo nipaTa vItarAga hokara hameM AtmamA satyatA sarvAtmasamasya aura paramavItarAgatAkA pAvana sandeza detI hai para vyavahAramUDamAnava usakA mAtra abhiSeka kara brAhmapUjA karake hI kartavyakI itizrI samajha letA hai / ulaTe apane meM from after ahaMkArakA poSaNa kara maMdirameM bhI caukA lagAne kA duSprayatna karatA hai / 'amuka mandira meM A sakatA hU~ amuka nahIM ina vidhiniSedhAMkI kalpita ahaMkArapoSaka dIvAra khar3I karake dharma zAstra aura paramparAke nAmapara tathA saMskRtirakSA ke nAmapara siraphur3obala aura mukadamezajokI sthiti utpanna kI jAtI hai aura isa taraha raudrAnandI rUpakA nagna pradarzana ina dharmasthAna meM Aye dina hotA rahatA hai| vinayAvalambiyoM kI eka moTI bhrAnta dhAraNA yaha hai ki ye dravyameM azuddhi na mAnakara paryAyako azuddha kahate haiM aura drayako sadA zuddha kahane kA sAhasa karate haiN| jaba janasiddhAnta meM dravya aura paryAyakI pRyakatA hI nahIM hai taba kevala paryAya hI azuddha kaise ho sakatI hai jaba ina donoMkA tAdAtmya hai taba donoM hI azuddha haiM / dUsare zabdoMmaM dravya hI paryAya banatA hai / dravyazUnya paryAya aura paryAyazUnya dravya ho hI nahIM sakatA / jaba isa taraha donoM ekasanAka hI hai taba azuddhi paryAya taka sImita rahatI hai dravya meM nahIM pahu~catI yaha kathana svataH niHsAra ho jAtA hai| paryAgake parivartana honepara ithya kisI aparivartita aMzakA nAma nahIM hai aura na aisA aparivartiSNu koI aMza hI dravyameM hai jo parivartana sabhA achUtA rahatA ho kintu dravya agraNTa garinanita hokara paryAya nAma pAtA hai| usakI parivartita pAsa anAdyanantakAla taka cAlU khatI hai, isIko dravya yA zrIvya kahate haiN| ataH paryAya azuddha hotI hai aura dravya zuddha banA rahatA hai yaha dhAraNA dravyasvarUpa ke ajJAnakA pariNAma hai / isI dhAraNA nizcaya meM siddha hai| nivikAra hai, karmabandhanamukta hU~' Adi vartamAnakAlIna prayoga karane lagate haiM / aura usakA samarthana uparyukta bhrAntadhAraNAke kAraNa karane lagate haiN| para koI bhI samajhadAra ApakI nitAnta azuddha dazAmeM apaneko zuddha mAnanekA bhrAnta sAhasa bhI nahIM kara sktaa| yaha kahanA to ucita hai ki mujhameM siddha hone kI yogyatA hai, meM siddha ho sakatA hU~, yA siddhakA mUla dravya jitanaM pradevAlA jina guNadharmavAlA hai unane hI pradezavAlaya unane hI guNadharmavAlA merA bhI haiN| antara itanA hI hai ki sike saba guNa nigavaraNa hai aura mere sAvaraNa / isa taraha vAkti pradeza aura avibhAga praticcheda samatva kahanA judI jAna hai vaha namAgatA to siddhake samAna nigAdiyA se bhI hai| para hamArI mAlika ekajAtIyatAkA nirUpaNa hotA hai na ki vartamAna kAlIna paryAyakA / vartamAna to amara hai| isItaraha nibhayanaya kevala dravyako viSaya karatA hai yaha dhAraNA bhI micdA hai vaha to para nira deza ravabhAvako viSaya karanevAlA hai cAhe vaha dravya ho yA paryAya siddha paryAya paranirapekSa svabhAvabhUta hai, use nizcayanaya avazya viSaya karegA jirA prakAra dravyake bhUtasvarUpapara dRSTi rakhanese AtmasvarUpakI preraNA t Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paralokakA sampadarzana 57 milatI hai usI taraha siddha paryAmapara bhI dRSTi rakhanese ArabonmukhatA hotI hai| ataH nizyaya aura vyava hArakA samyagdarzana karake hameM vilayanayake lakSya Atmasamatvako jIvanavyavahArameM utAranekA prayatna karanA caahie| dharma-adharma kI bhI yahI kasauTI ho sakatI haiM jo kriyAeM AtmasvabhAvakI sAdhaka hoM paramadhIla rAgatA aura AtmasamatAkI ora se jA~ya ve dharma hai zeSa adharma / paraloka kA samyagdarzana dharmakSetra meM saba orase 'paraloka sudhAroM kI AvAja sunAI detI hai| paralokA artha hai maraNottara mArgadarzaka bana / aekArthI mahAke batAe hue mArgapara calane se paraloka mukhI aura samaddha hogaa| jainadharma bhI paralokake sukhoMkA mohaka varNana milatA hai| svarga aura narakakA sAMgopAMga vivecana sarvatra pAyA jAtA hai| saMsArameM cAra gatiyA~ haiM- manuSyagati niyati narakagati aura devagati / naraka atyanta duHkhane sthAna hai aura svarga sAMsArika abhyudaya ke sthAna isameM sudhAra karanA mAnavazaktike bAharakI zata hai| inakI jo racanA jahA~ hai sadA naisI rahanevAlI hai| svargayeM eka devako kamase kama sadAyojanA battIsa deviyA~ avazya milI hai| zarIra kabhI rogI nahIM hotaa| khAne-pInekI cintA nhiiN| saba manakAmanA hote hI samupasthita ho jAtA hai| naraka meM saba duHkha hI isakI sAmagrI hai| yaha nizcita hai ki eka sthUla zarIrako chor3akara AtmA anya sthUla zarIrako dhAraNa karatA hai| yahI paraloka kahalAtA hai'| meM yaha pahile vistArase vatA AyA hU~ ki AtmA apane pUrvazarIrake sAtha hI sAtha usa paryAdha upArjita kiye jJAnavijJAnazakti Adiko nahIM chor3a detA hai, mAtra kucha sUkSma saMskAroMke sAtha paralokameM praveza karatA hai| jisa yoni meM jAtA hai vahA~ke vAtAvaraNake anusAra vikasita hokara bar3hatA haiN| aba yaha vicArane kI bAta hai ki manuSyake lie mArakara upasa hone ke do sthAna to aise haiM jinheM manuSya isI janma meM sudhAra sakatA hai, arthAt manuSya yoni aura pazu yoni ina do janmasthAnoMke saMskAra aura bAtAvaraNako sudhAranA to manuSya ke hAthameM hai hii| apane svArthakI dRSTise bhI Aye paralokakA sudhAratA hamArI racanAtmaka pravRttikI maryAdA hai| bIja kitanA hI paripRSTa kyoM na ho yadi kheta Ubar3a khAbar3a hai, usameM kAsa Adi hai, sAMpa cUhe chaMdara Adi rahate haiM to usa bIjakI AdhI acchAI to khetakI kharAbI aura gande vAtAvaraNa se samApta ho jAtA hai| ataH jisaprakAra catura kisAna bIjakI uttamattAkI cintA karatA hai usI prakAra khetako jotane bakharane use jIta karate, ghAsa phama utpAdane Adiko bhI pUrI pUrI koziza karatA hI hai, tabhI usakI khetI samRddha aura AzAtIta phalaprasU hotI hai| isI taraha hameM bhI apane paralokake manuSyasamAja aura pazusamAja rUpa do to hama yogya banA lenA cAhie ki kadAcit inameM punaH zarIra dhAraNa karanA par3A to anukUla sAmagrI aura sundara vAtAvaraNa to mila jaay| yadi pratyeka manuSyako yaha dRSa pratIta ho jAya ki hamArA paraloka yahI manuSya rAmAja hai aura paraloka sudhArane kA artha isI mAnava samAjako sudhAranA hai to isa mAnavasamAjakA nakAzA hI badala jaay| isI taraha pazusamAjake prati bhI sadbhAvanA utpana ho sakatI hai aura unake khAnepIne rahane AdikA mamucita prabandha ho sakatA hai| amerikAkI gAe~ reDiyo sunatI hai aura sinemA dekhatI haiN| bA~kI gozAlAeM yahAM mAnava soMge adhika svaccha aura vyavasthita hai| paraloka arthAt dUsare loga, paralokakA sudhAra arthAt dUsare logoMkA - mAnavasamAjakA sudhAra / jaba yaha nizcita hai ki marakara inhIM pazuoM aura manuSyAMma bhI janma lene kI saMbhAvanA hai to samajhadArI aura samyagdarzanakI bAta to yaha hai ki isa mAnava aura pazu samAja Ae hue doSako nikAlakara inheM nirdoSa banAyA jaay| yadi manuSya apane kukRtyoMse mAnanajAtimeM kSaya, sujAka ko mRgI Adi rogoMkI sRSTi karatA hai, ise nItibhraSTa AcAravihIna, kala kendra aura rAkhIra Adi banA detA hai to vaha kaise apane mAnava paralokako sukhI kara skegaa| arakhira use bhI isI narakabhUta samAjameM janma senA pdd'egaa| isI taraha gAya bhaiMsa Adi pazuoM kI dazA yadi mAtra manuSyake aihika svArthake hI AdhArapara calI to Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 tatvArthavRtti prastAvanA 1 unakA koI sudhAra nahIM hotaa| unake prati sadbhAva ho yaha samajhe ki kadAcit hameM isa yoni meM janma lenA par3A to yahI bhoga bhoganA ne jo paramparAe~ hama inameM rahe haiM unhI ke patra meM hama bhI pisanA par3egA jaisA karoge vaisA bharoge, isakA vAstavika artha yahI hai ki yadi apane kukRtyoM isa mAnava samAja aura pazu samAjako kalaMkita karoge to paralokameM kadAcit inhIM samAja me AnA par3A to una apane kukRtyoM kA bhoga bhoganA hI par3egA / mAnava samAjakA sukha duHkha tatkAlIna samAja vyavasthAkA pariNAma hai ataH paralokakA samyadarzana yahI hai ki jisa ASaM paralokakA sudhAra hamAre hAthameM hai usakA sudhAra aisI sarvodayakAriNI vyavasthA karake kare jisase svarNa utpanna honekI icchA hI na ho / yahI mAnavaloka svargalokame bhI adhika sabhyudaya kAraka bana jAya / hamAre jIvana ke asadAcAra asayama kuTheva bImArI Adi sIdhe hamAre vIryaRNako prabhAvita karate haiM aura unameM janma lenevAlI sannatike dvArA mAnavasamAja meM ve sava bImAriyAM aura caritrabhraSTatAe~ phaila jAtI haiN| ata: inase. mArgadarzaka suvidhAmA jI mahArAja jAtparya yahI hai ki khoTe saMskAra santati dvArA usa mAnavajAti ghara kara lete haiM jo mAnavajAti kabhI hamArA punaH paraloka bana sakatI hai| hamAre kukRtyoMme naraka banA huA nahI mAnavasamAja hamAre punarjanmakA sthAna ho sakatA hai| jIvana mAnavasamAja aura pazujAtike sudhAra aura uddhAra meM laga jAtA hai to narakameM janmalene kA maukA hI nahIM A sakatA / kadAcit narakame pahu~ca bhI gae to apane pUrva saMskAravaza nArakiyoMkA bhI sudhAranekA prayatna kiyA jA sakatA hai| tAtparya yaha ki hamArA paraloka yahI hamase bhinna akhila manuSya samAja aura pazujAti hai jinakA sudhAra hamAre paralokakA AdhA sudhAra hai| AcArya yadi hamArA dUsarA paraloka hai hamArI santati hamAre isa parIrasa honevAle yAvat satkarma aura duSTamIka raktadvArA jIvita saMskAra hamArI santatimeM Ate haiN| yadi hamameM ko kSaya yA sujAka jaisI saMkrAmaka bImAriyoM hai to isakA phala hamArI santatiko bhoganA pdd'egaa| asadAcAra aura zarAbakhorI Adi honevAle vakAra raktadvArA hamArI santati aMkurita hoMge tathA bAlaka janma lene vAda va pallavita puSpita aura kalina hokara mAnavajAtiko naraka bnaaeNge| ataH paraloka sudhArakA artha hai sannatiko sudhAranA aura sannatika sudhArakA artha hai apaneko sudhaarnaa| jabataka hamArI isa prakArako antarmukhI dRSTi na hogI tabataka hama mAnavajAtike bhAvI pratinidhiyAM jIvanameM una asaMkhya kALI rekhAoMko bhakti karane jo jogI hamAre asaMyama aura pacArakA phala haiN| eka paraka - paramparA jisa prakAra manuSya punarjanma raktavaga apanI mannani hotA hai usI taraha vicAroM dvArA manuSyakA punarjanma apane ziSyoM meM yA AsapAsa ke logoM meM hotA hai / hamAre jaise AcAra-vicAra hoMge svabhAvataH ziSyoMke jIbanameM unakA asara hogA hI / manuSya itanA sAmAjika prANI hai ki vaha jAna kara anajAnameM apane AsapAsa ke logoMko avazya hI prabhAvita karatA hai| Apako bIr3I pItA choTe ko jhUThe hI lakar3IkI bIr3I pInekI hotA hai aura yaha khela Ane jAkara vyasana kA rUpa le letA hai ziSyaparivAra bomakA piTa hai use jaise sAMmeM lAyA jaayegaa| ataH menu dhva Upara apane sudhAra-bigAr3I jabAbadArI to hai hI sAtha hI sAtha mAnava samAjake utthAna aura patanameM bhI usakA sAkSAt aura paramparayA khAsa hAtha hai| raktajanya santati to apane puruSArthadvArA kadAcit pazujanya kusaMskAroMse mukta bhI ho sakatI hai para yaha vicArasantati yadi jaharIlI vicAradhArAne behoza huI to ise hoNameM lAnA brahA duSkara kArya hai| AjakA pratyeka vyakti isa nUtanavIr3hI para hI AMkha gar3Ae hue haiN| koI use majahabI va pilAnA cAhatA hai to koI hindurakha kI to koI jAtikI to koI apanI kula paramparA kI na jAne kitane prakArakI vicAradhArAoMkI raMga biraMgI dArAveM manuSyakI dine taiyAra kI hai aura apane vargakA uccandha, svamatA sthAyitva aura sthira strAI saMrakSAke lie vividha prakArake dhArmika sAMskRtika sAmAjika aura rASTrIya Adi sundara mohaka pAla TAlakara bholI pIr3hIko khira unheM Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmasiddhAnta kA samyagdarzana mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja 59 svarUpacyuta kiyA jA rahA hai| ve isake naze meM urA mAnavasabhatyAdhikArako bhUlakara apane bhAiyoMkA khUna bahAne meM bhI nahIM hicakicAte pazuoM sudhAra aura unakI surakSAkI bAta to sunatA hI kauna hai ? ataH paraloka sudhAra ke lie hameM paralokake samyagdarzanakI AvazyakatA hai| hameM samajhanA hogA ki hamArA puruSArtha kisa prakAra usa paralokako sudhAra sakatA hai| paralokameM svargake sukhAdike lAbharI isa janmameM kucha vAritra yA tapazcaraNako karanA to lambA vyApAra hU~ / yadi 32 deviyoke mahAsukhakI tIvratAmanAme isa janma meM eka bUr3hI strIko chor3akara brahmacaryaM dhAraNa kiyA jAtA hai to yaha kevala pravacanA hai| na yaha cAritrakA samyagdarzana hai aura na paralokakA yaha to kAmanAkA anucita poSaNa hai, kapAlako putikA duSprayatna hai| ataH paraloka sambandhI samyagdarzana sAdhake lie atyAvazyaka hai| karmasiddhAntakA samyagdarzana jaina siddhAnta sarvAsI Izvarase jisa kisI taraha mukti dilAkara yaha ghoSaNA kI thI ki pratyeka jIva svataMtra hai vaha svayaM apane bhAgyakA vibhAtA hai| apane karmakA kartA aura usake phalakA bhoktA hai / parantu jisa pakSI kI cirakAlame piMjare meM paratantra rahane ke kAraNa sahaja ur3ane kI zakti kuTita ho gaI hai use piMjar3eMge bAhara bhI nikAla dIjie to vaha pijar3akI ora hI jhapaTatA hai| yaha jIva anAdi paratantra hone ke kAraNa apane mUla svAtantrya AtmasamAnAdhikArako bhUlA huA hai| use isakI yAda dilAte haiM to kabhI vaha bhagavAnkA nAma letA hai, to kabhI kisI devI devatA kA / aura kucha nahIM to 'karammati TAlI nAhi dale' kA nArA kisIne chIna hI nahIM liyaa| 'vidhikA vidhAna' 'bhavitavyatA amiTa hai' Adi nAre bacce se bUr3hetaka sabhIkI javAnagara bar3e hue haiN| IzvarakI gulAmI se haTe to yaha karmakI gulAmI gale A pdd'ii| maiMne antake vivecanameM karmakA svarUpa vistArase likhA hai| hamAre vicAra vacana vyahAra aura zArIrika kriyAoMke saMskAra hamArI AtmAvara pratikSaNa par3ate haiM aura una saMskAroMko prabodha denevAle kan AtmA sambandhakA prApta ho jAte haiN| AjakA kiyA huA hamArA karma kala deva bana jAtA hai| purAkRta karmako hI deva vidhibhAgya Adi kahate hai jo karma hamane kiyA hai, jise hamane ume cAheM to dUsare kSaNa hI javAr3akara pheMka sakate haiN| hamAre hAtha kI mattA hai| unakI udIraNA - samaya se pahile udaya meM lAkara dvAr3A denA maMtramaNa - sAtAko amAtA aura asAnAko khAtA banA denA, utkarSaNa sthiti aura phala dene kI praktima vRddhi kara denA, I - sthiti aura phaladAnazaktikA hAsa kara denA, upathama na Ane denA yA karanA una ayopazama Adi vividha dazAe~ hamAre puruSArthake adhIna hai| amuka koI karma thA isakA artha yaha kadApi nahIM ki vaha vrajjralepa ho gyaa| baMdhaneke bAda bhI hamAre acche bure vicAra aura pravRttiyoM usako avasthAmeM saikar3oM prakAra parivartana hote rahate haiN| hAM, kucha karma aise jarUra baMdha jAte haiM jinheM nA kaThina hotA hai unakA phala usIpa so maM eka hI hotA hai| bhoganA par3atA hai| para aisA karma -- sIdhI bAta hai - purAnA saMskAra aura purAno bAnanA hamAre dvArA hI utpanna kI gaI thii| yadi Aja hamAre AcAra-vyavahAra meM zuddhi AtI hai to purAne saMskAra dhIre dhIre yA ekahI jhaTake meM samApta ho hI jAyeMge kI bAta hai yadi AjakI taiyArI acchI hai to prAcInako naSTa kiyA jA sakatA hai, yadi kamajorI hai to purAne saMskAra apanA prabhAva dikhAe~ge hI aisI sthiti meM "karmagati TAlI nahIM Ta" jaise klIyavicAroM kA sthAna hai? meM vicAra to usa samaya zAnti deneke lie haiM jaba puruSArtha pAranepara bhI koI prabala ApAna A jAye, usa mamaya mAntvanA aura sAMsa ke lie inakA upayoga hai| kalA thA. puruSArtha nahIM ho rahA ataH ruSArtha kIjie jo bhAvI bAteM haiM unake dvArA karmako gatiko aTala batAnA ucita nahIM hai| eka zarIra bhAgya kiyA hai, rAmayAnusAra vaha jIrNa zIrSa Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 tatvArthavRtti prastAvanA hogA hI / aba yaha yaha kahanA ki 'kitanA bhI puruSArtha kara lo mRtyu se baca nahIM sakate aura isalie karmagati aTala hai vastusvarUpake ajJAnakA phala hai| jaba vaha svApI paryAya hai to Age pIche use jIrNa zIrNa honA hI pdd'egaa| isameM puruSArtha itanA hI hai ki yadi yukta AhAra-vihAra aura saMyamapUrva calA jAyagA to jindagI lambI aura sukhapUrvaka clegii| yadi asadAcAra aura asaMyama karoge to zarIra ba Adi rogoMkA ghara hokara jaldI kSINa ho jaaygaa| isameM karmakI kyA aTalanA hai? yadi karma yadi karma vastunaH aTala hotA to jJAnI jIna bhipti Adi sAcanAoM dvArA use kSaNabhara kATakara siddha nahIM hoge| para isa Azaya kI puruSArthapravaNa ghoSaNAe~ mUlataH zAstroMmeM milatI hI haiN| spaSTa bAta hai ki karma hamArI kiyAjoM aura vicAroMke pariNAma hai| pratikUla vikAroMke dvArA pUrva saMskAra haTAe jA sakate haiN| karma kI dazAoM meM vividha parivartana jIvake bhAvoMke anusAra pratikSaNa hote hI rahate hai| isameM apanA kyA hai| kamajorake lie karmahI kyA, kuttA bhI aTala hai, para sabake lie koI bhI aTala nahIM hai parantu karmako TAlane ke lie zArIrika isakI AvazyakatA nahIM hai isake liye caahie| cUMki zrI "bhAva AtmAkI hI kamajorI hue the ataH usakI nivRtti bhI AtmA hI svabhAvoMse svasaMzodhana se hI ho sakatI hai| yahI Atmabala yadi hai to phira kisI karmakI tAkata nahIM jo tumheM prabhAvita kara ske| zrI paMDita ToDaramalajIne mokSamArga prazAsaka aura bhavinayake sambandhamaM spaSTa likhA hai ri"samdhi aura honahAra to kichu vastu nAhIM jisa kAla va kArya bane soI hAlalabdha aura jo kArya bhayA so honahAra meM adhyAtmave vinavatA AyA hai ki pratikSaNa vastumeM aneka pariNamanoka taratamabhUta yogyatAe~ rahatI hai| jaise nimitta aura jaisI sAmagrI juTa jAyagI tadanukUla yogyatAkA pari pavana hokara usakA vikAsa ho jaaygaa| isameM svapuruSArtha aura svazaktiko pahicAnako AvazyakatA hai| jisa jainadharma Izvara jaisI mUla samartha aura pracalita kalpanAkA cheda karake jIvasthA kA svAbalambI upadeza diyA usameM karma amiTa aura vidhividhAna aTala kaise ho sakatA hai ? jo hamArI galatI hai use hama kabhI bhI sudhAra sakate haiN| yaha avazya hai ki jitanI purAno bhUleM aura AdateM hoMgI unheM haTAneke lie utanA hI prabala puruSArtha karanA hogaa| isake lie samaya bhI apekSita ho sakatA hai| isakA artha puruSArtha meM avizvAsa kadApi nahIM karanA caahie| T karmake sambandhameM eka dhama yaha bhI hai ki karmake binA patA bhI nahIM hilanA saMsArake anekoM ka apane apane anukUla pratikUla saMyoga hote rahate hai una una padArthoMke sannidhAnamaM jIvake mAtA aura asAnA kA paripAka hotA hai| jaise ThaMDI havA apane kAraNoMse cala rahI hai| svastha puruSa kI sAnAmeM vaha to ho jAtI hai aura nimoniyA~ rogIke asAnAmeM nokamaM bana jAtI hai| yaha kahanA ki 'hamAre sAtAke udapane vakI calA diyA aura rogI ke amAtA ke udapane bhUla hai ye to nokarma hai| inakI samutpatti apane kAraNAMma hotI hai aura meM una karmaki udayakI sAmagrI bana jAte hai| yaha bhI ThIka hai ki uya kSetra kAlabhAvakI sAmagrI ke anusAra karmake udayameM usakI phaladAna gaNima tAratamya ho jAtA hai| 'nAmAntarAya udaya lAbhako rokatA hai aura usakA kSayopazama lAbhakA kAraNa hai isakA Antarika artha to nahIM hai ki jIvameM usake yama se usa lAbhako anubhavanIyogAtA hotI hai| bAhya padArthakA milanA Adi usa yogyatAjanma puruSArtha Adike phala haiN| yaha bhI nizcita hai ki AtmA bhautika jagatko prabhAvita karatA hai| AtmA ke prabhAva ke sAkSI smarejima hinAmi Adi hai / ataH AtmapariNAmoM ke anusAra bhautika jagatmeM bhI parivartana prAyaH huA karate haiN| paramAyikoMkI taraha jaivakarma amerikAmeM utpanna honevAlI hamArI bhAgya sAbuna meM kAraNa nahIM ho sktaa| karma apanI AsapAsa kI sAmagrIko prabhAvita karatA hai| amerikAmaM utpanna sAbuna apane kAraNoMse utpanna huI hai| hA~, jisasamaya vaha hamAre saMparka meM A jAtI hai taba hamArI Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma siddhAnta kA samyagdarzana 61 sAtAmeM nokarma ho jAtI hai| rAstemeM par3A huA eka patthara sekar3oM jIvoMke saikar3oM prakArakaM pariNamanameM tatkAla nimitta bana jAtA hai, isakA yaha artha kadApi nahIM hai ki usa patthara ko utpanna karane meM usakI jIvoMke puNya-pApane koI kArya kiyA hai| saMsArake padAoMkI utpatti apane-apane kAraNose hotI hai / utpanna padArtha eka dUsarekI sAtA asAtAke lie kAraNa ho jAte haiN| eka hI padArtha samayabhedaro ekajora yA nAnAjIvoM ke rAga dveSa aura upekSAkA nimitta hotA rahatA hai| kinIkA kAlika rUpa madA ekasA nahIM rhnaa| ata: karmakA sampagdarzakAgadazakoM apacAyakAlAvasiAgaramIyahorAnukUla satpuruSArthama laganA caahie| vahI puruSArtha sat hai jo AtmasvarUpa kA sAdhaka ho aura AtmAdhikArako maryAdAkI na lAMghatA ho| saMsArake ananta acelana padArthobA pariNamana yadyapi unakI upAdAna yogyatAke anusAra hAtA hai para unakA vikAsa puraSa nimittase atyadhika prabhAvita hotA hai / pratyeka paramANumeM pudgalakI ve saba zaktiyAM haiM jo kisI bhI eka pudgalANa indhame ho sakatI hai ataH upAdAna yogyatAko kamI to kisImeM bhI nahIM hai| raha jAtI hai paryAyayogyatA, so paryAyayogyatA pariNamanAMke anasAra badala jaaygii| reta paryAyase mAmulI kumhAra Adi nimittoMse ghaTarUpa pariNamanakA vikAsa nahIM ho sakatA jaise ki miTTIkA ho jAtA hai para kAMcakI bhaTTI meM yA cInI miTTIve. bAravAne meM umIna payakA kAMca bar3e rUpase aura cInI miTTIke paDhe rUpase sthiratara sundara pariSamana vikasita ho jAtA hai| acanana padAyoMke pariNamana jaise svala: badvizanya hone ke kAraNa maMyogAdhIna hai meM canana padArthoka pariNamana mAna saMyogAdhIna hI nahIM hai| jabataka yaha AtmA paratantra hai nabataka use kucha yogAdhIna paTigamana karanA bhI par3ate hoM phira bhI vaha una saMyogoMse mukta hokara una pariNa manase mukti pA sakate hai| cetana apanI svazaktikI naratamatAke anasAra apane pariNamanoma vAdhIna bana sakatA hai| usameM karma arthAta hamAre purAne saMskAra sabhI taka bAdhaka ho sakate hai jabataka hama apane prayogoM dvArA udAra vijaya nahIM pAlane / una purAne saMskAra aura vikAroMse jo pagalavya hamArI AtmAle baMdhA thA, ugakI apanI svata: sAmarthya kucha nahIM hai use bala to hamAre maMskAra aura hamArI vAsanAyAme hI prApta honA hai| isake sambandhama sAMsyakArikAmaM bahuna uphyavata dRSTAnta bezyA kA diyA hai| jisa prakAra bazyA hamArI vAsanAoMkA bala pAkara hI hameM nAnAprakAse nacAtI hai. hama usake ekApara calate haiM. uma hai| apanA sarvasva mAnate haiM, camale hai, cAMTate hai. jaimA vaha kahatI hai vaisA karate haiN| para jisa samaya va vAsanAmirmakta hokara mvarUpadarzI hote haiM usa samaya vezyA kA bala samApta ho jAtA hai aura vaha hamArI galAma hokara hameM ziAne kI ceSTA karatI hai, pUnaH vAsanA jAgrata karane kA prayatna karatI hai| yadi hama pakke rahe to vaha svayaM asaphala prayatna hokara hama chor3a denI hai. aura samajhanI hai ki aba inapara raMga nahIM jana sktaa| yahI hAlata karmapudgalako hai| vaha to hamArI bArAnAkA bala pAra hI saspanda hotA hai| baMdhA bhI hamArI vAsanAoMke kAraNa hI thA aura daMgA yA ni:mAra hogA to hamArI vAgatAnirmakta pariNatise hI / karmakA bala hamArI vAsanA hai aura vaha yadi nibala hogA to hamArI bItaganatAme hI / zAstrAma mohanIyako kA~kA rAjA kahA hai aura mamakAra tathA ahaMkArako mAharAjakA mantrI / moha arthAt mipyAdarzana, rAga aura dvess| bAsya padArthoM meM ye meraM haiM' hama mamakArase tathA 'ma jJAnI haiM rUpavAna' ityAdi ahaMkArase rAga dveSakI muSTi hotI hai aura mohAja ko menA taiyAra ho jAtI hai| jisa samaya isa moharAjakA patana ho jAtA hai usa samaya menA apane Apa nivArya hokara titara bitara ho jAtI hai| sAtha raha gayA ina kubhAvoMke mAdha baMdhanevAlA pudagala / mo vaha to vicArA para dravya hai| vaha yadi AtmAma pahA bhI rahA to bhI hAnikAraka nhiiN| sibhilAera bhI siddhAke pAsa ananna padgalANu par3e hAga para ve unameM rAgAdi utpanna nahIM kara sakate kyoMki unama bhItarase ve kubhAva nahIM hai| ata: mohanIyakaM naTa hote hI, botagagatA Ate hI vaha baMdhA huA dravyabhI jhar3a jAyagA, yA na bhI sar3A vahA~ hI banA rahA to bhI usameM jo karmagatA AyA hai vaha samApta ho jAyagA, vaha mAtra pudgalapiDa raha jaaygaa| karmapanA Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavatti-prastAvanA to hamArI hI vArAnAme usameM AyA thA mo samApta ho jaaygaa| "karama vicAre kauna, bhUlaM merI adhikAI / agni sahe ghanaghAta lohakI saMgati pAI / " yaha stuti huma roja par3hate haiN| isameM karmazAstrakA pArA tatva bharA huA hai| tAtparya yaha ki-karma hamArI lagAI huI khetI hai use hamIM sIMcate haiN| cAheM to ume nirjIva kara deM cAhaM to sjiiv| para pRganI paratantratAke kAraNa AtmA itanA nirbala ho gayA hai ki usakI apanI koI AvAja hI nahIM raha gaI hai| AtmAmeM jitanA samyagdarzana aura svarUpa-sthitikA bala AyagA utanA hI vaha sabala hogA aura purAnI bAsanA samApta hotI jaaNcgii| isa taraha karmake yathArtha rUpako samajha kara hama apanI zaktiko pahicAna karanI cAhie aura una sadguNoM aura satpravRttiyoMkA saMvardhana tathA goSaNa karanA cAhie jisase purAnI kuvAsanAe~ naSTa hokara vItarAga cinmaya svarUpakI punaH praniSThA ho| zAsakA samyagdarzanavaidika paramparA aura jainaparampagameM mahatvakA maulika bheda yaha hai ki vaidika paramparA dharma-adharmavyavasthAke lie vedoMko pramANa mAnanI hai jaba ki jaina paramparAne veda mA kisI zAsthakI kevala zAstra hone kehI kAraNa pramANatA svIkAra nahIM kI hai / dharma adharmakI vyavasthAke lie parapake tatvajJAnamAlaka anubhavako pramANa mAnA hai / vaidika parAparAmaM spaSTa ghoSaNA hai bi.---'dharma covanaka mArgadarzaka :- apamajha lIsivinimyavasthAmanImATarAjamANa veda hai / isIlie vedapakSavAdI mImAMsakane pUruSakI sarvajanAsa hI inakAra kara diyA hai| yaha dhAdi atIndriya padArthoke sivAya anya padArthokA yathAsaMbhava pratyakSAdi pramANoMse jJAna mAnatA hai, para dharmakA jJAna baMda ke hI dvArA mAnatA hai| jaba ki jana paramparA prArambharI hI vItarAgI puruSa ke navajJAnamalaka vacanAko pramAdima pramANa mAnatI AI hai| isIlie sa parampa garma purupakI sarvajJanA svIkRta huI hai| isa vivecana isamA spaSTa hai ki koI bhI zAstra ma mAsna hone ke kAraNa hI jaina parampako svIkArya nahIM ho sakatA jaba taka ki usake vItarAgayayAdhaMbaMdiSaNItala kA nistrAya na ho jAya / sAkSAta sarvajanasvake nizcara yA marvajapraNIta mUla-paramparAgatatva ke nizcaya ke binA koI bhI zAstra dharmake viSaya meM pramANakoTimeM upasthita nahIM kiyA jA sktaa| badakI galAmIko jaina natvazAniyoMne hamAre Uparame utArakara hameM puruSAnubhavamUlaka pauruSeya vacanoMko parIkSApUrvaka mAnanekI rAya dI hai.| para dAstroMke nAmapara aneka mUla paramparAma anirdiSTa viSayAMke maMgrAhaka bhI zAstra taiyAra ho gaye haiM / anaH hama yaha viveka to karanA hI hogA ki isa zAstrake dvAga pratipAdya viSaya mana ahiMsAparamparAma mela khAte haiM yA nahIM ? athavA tatkAlIna prAhmaNadharmake prabhAvana prabhAvita hue hai| zrI paMDita jagalakizorajI murutAgne granthaparIkSAke tIna bhAgoMme aneka aise ho nyokI AlocanA kI hai jo umAsvAmI aura pUjyapAda jaise yuganirmAtA AcAyoMke mAmapara banAe gaa| jima janmanA jAtivyavasthAkA jana saMskRtina asvIkAra kiyA thA kucha purANagranthoMma vahI aneka makAna aura parikaroMke sAtha virAjamAna hai| jainamanvRti bAdha ADambarIse zUnya adhyAtma-ahiMsaka saMskRti hai / usameM prANimAkA adhikAra hai| brAhmaNadharmameM dharmakA uttcAdhikArI brAhmaNa hai jaba ki jaina maMskRtina dharmakA pratyaka dvAra mAnavamAtrakelie unmukta rakhA hai| kimI bhI jAtikA kimI bhI varNakA mAnava dharma ke mana nara taka binA kisI rukAvaTake pahuMca sakatA hai| para kAlakramame yaha saMskRti brAhmaNadharmase pagamana ho gaI hai. isameM bhI varNavyavasthA aura jAnigata uccanIca bhAva Adi zAmila ho gaye haiN| narpaNa yAta AdhyAyaprathA Adi isama bhI pracalita hue| yajJopavItAdirAMsvAroMna jora pakaDA hai| dakSiNa meM nA jaina aura brAhmaNamaM pharka lagnA bhI kaThina ho gayA hai| tadanusAra hI aneka granyoMkI racanAe~ huI aura manI bhAvake nAmapara pracalita haiN| pivargAcAra aura carcAsAgara jaise anya bhI zAstrake khAtemeM khatayArA hA hai| dAmana devatAoMkI pUjA pratiSThA dAyabhAga Adika zAstra bhI bane hai| kahanakA tAtparya Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAdhigama ke upAya 3 yaha ki mAtra zAstra hone ke kAraNa hI hara eka pustaka pramANa aura grAhya nahIM kahI jA sktii| aneka TIkAroMne bhI mulagranthakA abhiprAya samajhane meM bhalaM kI hai / agnu / hameM yaha tI mAnanA hI hogA ki zAraka puspakRta haiN| padyapi mahApuruSa viziSTa jJAnI aura moka kalyANakI sadabhAvanAbAle the para kSAyopazAmikajJAnavA yA garampa rAvadA manabhedakI jAyaza to ho hI sakatI hai| eme aneka matabheda gommaTamAra Adima svayaM ulithina / anaH mAtra viSayaka samyagdarzana bhI prApta karanA hogA ki zAtrama kisa yugamaM kina pAtrake lie kisa vivakSAne kyA bAta likhI gaI hai ? umakA aitihAsika paryavekSaNa bhI kAnA hogaa| dAnazAmbake granyAma khaNDana gAr3A ke pragaMgama tAkAlIna yA pUrvakAlIna granthoMkA paraparameM AdAna-pradAna pAna pase huA hai| ataH Atma rAmAdhakako jana saMskRtikI zAstra viSayakaH daSTi bhI prApta karanI hogii| hamAre yahAM gaNakata pramANalA hai| gaNavAna vaktA ke dvArA kahA gayA hAstha jisameM hamArI maladhAgaga virodha na jAtA hai pramANa hai| isItaraha hameM mandira, gamyA, magAja. zarIra. jovana, vivAha AyikA mamyagdarzana kara ke sabhI pravatiyoMkI punArabanA amamamatvake AnA karanI cAhie nabhI mAnava jAtikA kalyANa ra aktikI mukti ho skegii| mArgadarzaka :- AcArya zrI.viziSmAgara jI mahArAja jhAnaM pramANamAtmAderupAyo nyAma iSyate / nayo zAturabhiprAyo yaktito'rthaparigrahaH ||"-ghiiy0 / akalaMtradevanaM raghIyasvaya battima banAyA jIyadi poMkA gavatrama nikSatra hAma nyAma karanA cAhie, namI pramANa jAra nayana unamA pacAvan sampazana hotaa| jAna pramANa hotA hai / AkSmAviko rakhane kA upAya nyAna hai| jAnA abhiprAyako naya kahane / pramANa aura na jAnAtmaka dapAya hai aura nikSepa vara tumpa hai| isIlie sone nayA mApa Ni Adi meM hai| gA hai ki amuka naya amara niko viSaya bnaa| nikSepa-nikSepakA artha hai rakhanA athAMta vakSamA vilaSaNa kara usakI thinikI dilane prakArako samAvanAeM ho sakatI hai unako sAmane rakhanA jaMge 'gajAko vanAoM parI gajA mAra lAnA ina kI padoMkA arthabodha karanA hai / gajAnaneka prakAra hona haina 'gajA hama inako bhI gajA vaha haM. paTTIpara likhe hue 'rAjAina anagaMko bhI gajA kahate haiM, jisa vyaktikA sAma rAjA hai jame bhI gajA kahate haiM, gajAne citrako yA matiko bhI gajA kahale, dAnaraMjana mahagaM bhI rAjA hotA hai| ko Age gajA homaMtrAlA hai use bhI loga Ajama hI rAjA kArana lagata he, jA jJAnavA nI jA kahate haiM, jo vartamAnama pAsanAdhikArI hai uge bhI jA rahI hai| anaH hama kona : vidhita hai: baccA yadi rAjA mAnatA hai to jama gamaya lina najAbI gAvazyabAna hogI, jarajaraM gagaya kona yatA apekSita honA hai| aneka prakAre gajAAge arantanavA nagaraNa kA vikSiA gajavA jAna karA denA nikSapanA prayojana hai| rAjAviSayaka saMzayakA nirAkaraNa kara vikSiA gajAviSayaba yathAryanatra karA ghenA hI nikSepakA kArya hai / isI taraha kyAnA bhI aneka prakArakA hotA hai| nA gajAnanA ' isa vAkpameM jo vartamAna zAsanAdhikArI hai vaha bhAtra gajA vilina hai. nandAjA, na jAnanajA na lipirAjA na munirAjA na bhAvIgajA Adi / puranI panna gaM apana vidhina akA laToka jATa karAne ke lie pratyeka zabdake saMbhAvita bAcyAoMko sAmane rakhakara unakA trilaSaNa karanavI parimATI thii| AgamoMmeM pratyeka pAndakA nikSepa kiyA gayA hai / yahIM taka ki zeSa' dAvda aura 'va' zabda bhI niraMpa vidhima bhalAye nahIM gaye hai / zabda jJAna aura arthanIna prakAra vyavahAra calate haiN| yahAM zandabahAna kArya baladA Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvArthavatti-prastAbanA hai to kahIM jJAnase to kahIM arthase / baccako DarAne ke lie zera zabda paryApta hai| zerakA dhyAna karaneke lie zerakA zAna bhI paryAta hai / para sAkasama to zera padArtha hI ciMghAr3a sakatA hai| vivecanIya padArtha jitane prakArakA ho sakatA hai utane saba saMbhAvita prakAra sAmane rakhakara aprastutakA nirAkaraNa karake vikSita padArthako pakar3anA nikSepa hai| tattvArthasUtrakArane isa nikSepako cAra bhAgoMmeM bAMTA hai-gabdAtmaka vyavahArakA prayojaka nAmanikSepa hai, isama vastumeM usa prakArake guNa jAti kriyA AdikA honA Avazyaka nahIM hai jaisA ume nAma diyA jA rahA hai| kimI andhakA nAma bhI nayanasukha ho sakatA hai aura kisI sukhakara kATA hue durbala vyaktiko bhI mahAvIra kahA jA sakatA hai| jJAnAtmaka vyavahArakA prayojana sthApanA nikSapa hai| isa nikSapamaM jJAnake dvArA tadAkAra yA atadAkAra meM vivakSita vastukI sthApanA kara lI jAtI hai aura saMketa jJAnake dvArA usakA bodha karA diyA jAtA hai / arthAtmaka nikSepa devya aura bhAvarUpa hotA hai| jo paryAya Age honevAlI hai usameM yogyatAke balapara Aja bhI vaha vyavahAra karanA athavA jo paryAya ho cukI hai usakA vyavahAra vartamAna bhI karanA nyanikSepa hai jaise yuvarAjako rAjA kahanA aura rAjapadakA jisane zyAma kara diyA hai usako bhI rAjA khnaa| vartamAnama uma paryAyavAle vyakti hI vaha vyavahAra karanA bhAvanikSepa hai. jase sihAsanasthita zAsanAdhikArIko rAjA kahanA / AgomeM dravya, kSetra, kAla Adiko milAkara sthAsaMbhava gAMca, chaha aura sAta nikSepa bhI upalabdha hote haiM parantu isa nikSepakA prayojana itanA hI hai ki ziSyako apane vivakSita padArthakA ThIka Thoka mAna ho jAya / dhavalA naugAma ( pR 3 mArgazikAke prayocoMca zrIvAsasagirahamA cohArarAmayA udRvata hai-- "avaganivAraNa payadassa paruvANimitta ch| saMsayaviNAsaNa? taccasthavadhAraNa8 ca // " arthAt-aprakRtakA nirAkaraNa karane ke lie, prakRtakA nirUpaNa karaneke lie, saMzayakA vinAza karane ke liA aura nattvArthakA nirNaya karane ke lie nikSepako upayogitA hai| pramANa, naya aura sthAvAda-nikSepa vidhise vastuko phailAkara arthAt usakA vizleSaNa kara pramANa aura nayake dvArA usakA adhigama karanakA kama zAstrasammata aura vyavahAropayogI hai| jJAnakI gati do prA rame vastuko jAnanekI hotI hai / eka to amuka aMgake dvArA pUrI vastuko jAnane kI aura dUsarI usI amaka aMzavo jAnane kI / jaba jJAnaM pUrI vastuko grahaNa karatA hai taba vaha pramANa kahA jAtA hai tathA jaba vaha eka aMgako jAnatA hai natra naya / parvatake eka bhAgake dvArA pUre parvatakA akhaNDa bhAvase jJAna pramANa hai aura ugA aMga kA jAna naya hai| siddhAnta pramANako sakalAdezI tathA nayako vikalAdezI kahA hai usakA yahI nAgarya hai ki pramANa jJAta vastubhAgake dvArA makA vastuko hI grahaNa karatA hai jaba ki naya usI vikala arthAta ki aMzalo hI rahaNa karatA hai| jaise Asvase ghaTake rUpako dekhakara rUpamukhena pUrNa ghaTakA grahaNa karanA sakalAdeza hai aura ghaTameM rUpa hai isa rUpAMzako jAnanA vikalAdeza arthAt nama hai| anantadhatmika vastukA ya yA vizeSoMke sAtha maMpUrNa rUpase grahaNa karanA no alpajJAniyoMke bAkI bAta nahIM hU~ baha to pUrNa jJAnakA kArya ho sakatA hai| para pramANajJAna to alpajAniyoMkA bhI kahA jAtA hai ataH pramANa aura nama kI bhedaka retA yahI hai ki jaba jJAna akhaMDa vastu para dRSTi rakheM taba pramANa tathA jaba aMdApara dRSTi rasne taba naya / vastumeM sAmAnya aura vizega donoM prakArake dharma pAe jAte hai / pramANa jJAna sAmAnyavizeSAtmaka pUrNa vastuko BNa karanA hai uva, ki naya kevala sAmAnya aMzako yA vizeSa aMzako / yadyapi kevala sAmAnya aura kevala kilokharUpa basnu nahIM hai para naya vastuko aMdAda karake grahaNa karatA hai / vaktAke abhiprAyavizeSako hI nama kahate haiN| naya jaba vivakSita azako grahaNa karake bhI itara aMzoMkA nirAkaraNa nahIM karatA unake prati taTastha rahatA hai ta sunaya kahalAtA hai aura jaba vahI eka aMzakA Agraha karake dUsare aMgokA nirAkaraNa karane lagatA hai taba durnaya kahalAtA hai / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marzaka : naya nirupaNa 65 nava-vicAra vyavahAra sAdhAraNatayA tIna bhAgoM meM bAMTe jA sakate haiM--1 zAnAzramI 2 aryAmI, AyI TrAphika vyavahAra saMkalpake mAdhArase hI calate haiN| jaise roTI aneka prAyavahAre banAne yA kapar3A bunekI taiyArI ke samaya roTI banAtA hai, kapar3A bunatA hai, ityAdi vyavahAroMmeM saMkalpamAtrameM hI roTI yA kapar3A vyavahAra kiyA gayA hai| isI prakAra aneka prakAra ke aupacArika vyavahAra apane jJAna yA ke anusAra huA karate haiN| dUsare prakArake vyavahAra arthAzrayI hote hai-arthane eka ora eka nitya byApI aura sammAnarUpase carama abhedakI kalpanA kI jA sakatI hai to dUsarI ora kSaNi baca paramANutva aura niraMzatvakI dRSTise antima bhedkii| ina donoM jantoMke bIca aneka avAntara meda aura aneka sthAna hai| abheda koTi opaniSada advaitavAdiyoMkI hai| dUsarI koTi vastukI sUkSmatama vartamAna kSaNavartI aparyAyake Upara dRSTi rakhanevAle kSaNikaniraMza paramANuvAdI moThoMkI hai| tIsarI koTi meM padArthako aneka prakArase vyavahArameM lAnevAle naiyAyika vaizeSika Adi darzana haiN| tIsare prakAra ke zabdAnita vyavaha romeM bhinna kAlavAcaka, bhinna kArakoMmeM niSpanna, bhinna vacanavAle, bhitra paryAyavAle aura vibhinna kriyAvAcaka zabda eka arthako vA arthakI eka paryAyako nahIM kaha skte| zabdabheda arthameSa honA hI cAhie isa taraha isa jJAna artha aura zabdakA Azraya lekara honevAle vicAroMke samanvaya ke lie nathadRSTiyoM kA upayoga hai| isameM maMlpAdhIna yAvat jJAnAzrita vyavahArIke grAhaka naMgamanayako saMkalpamAtragrAhI batAyA hai / svArthabhASya meM aneka grAmya vyavahAroMkA tathA aupacArika lokavyavahAroMkA sthAna isI nayI viSayamaryAdA meM nizcita kiyA hai| A0 siddhasenane abhedagrAhI maigamakA saMgrahanayame tathA bhedagrAhI naigamakA vyavahAra nayameM antarbhAva kiyA hai 1 isase jJAta hotA hai ki ve naigamako saMkalpamAtragrAhI mAnakara arthagrAhI svIkAra karate haiM / devane yadyapi rAjavAtikarma pUjyapAdakA anusaraNa karake naMgamanayako saMkalpamAtragrAhI likhA hai phira bhI lIvastra ( kara0 39) meM unhoMne naigamanayako artha ke bhedako yA abhedako grahaNa karanevAlA bhI batAyA isIlie inhoMne spaSTa rUpase naigama Adi RjupAta bAra nayoko arthanaya mAtA hai| azrita abhedavyavahArakA jo "AtmaivedaM sarvam" Adi upaniSaddvAkyoMse vyakta hotA hai, paramaMDanayamaM abhI hotA hai| yahA~ eka bAta vizeSa rUpase dhyAna dene yogya hai ki janadarzana meM do yA adhika impo anusyUta sattA rakhanevAlA koI san nAmakA sAmAnyapadArtha nahIM hai| aneka prayoMkA sadrUpase jo maMgraha kiyA jAnA hai vaha satsAdRzyake nimittase hI kiyA jAtA hai na ki sadekatvakI dRSTise / hAM, sadekatvakI dRSTisaM pratyeka satkI apanI kamavartI paryAyoMkA aura sahabhAvI guNoMkA avazya saMgraha ho sakatA hai. para do tuma anusyUta koI eka satva nahIM hai| isa parasaMgrahake Age tathA eka paramANukI vartamAnamAlIna eka ase pahile honevAle mAvat madhyavartI bhedokA vyavahAranayamaM samAveza honA hai ina avAntara bhedoMko nyAyavaizeSika Adi darzana grahaNa karate haiM / arthako antima dezakoTi paramANusapanA tathA kAkoTi ajamAnasyAyitAko grahaNa karanevAlI bauddha dRSTi mUtrakI paridhima anI hai| vahanika arthako sAmane rakhakara bheda tathA abheda grahaNa karanevAle abhiprAya batAye gaye hai| isake Age zabdAzrita vicAroMkA nirUpaNa kiyA jAtA hai / kAla, kAraka, saMkhyA tathA dhAtuke sAtha laganevAle bhinna bhinna upasarga Adiko dRSTise prayukta doneAvAya artha bhI bhinna bhinna hai. isa kAlAvibhedame zabdabheda mAnakara arthabheda mAnanevAlI dRSTikA zabdanayamaM samAveza hotA hai eka hI sAmanameM niSNana tathA eka kAlavAcaka bhI aneka paryAyabAbI zabda hote haiN| ina paryAyavAcI zabdoMke bhedase arthabheda mAnanevAlA samabhirUkanaya hai / evambhUtanaya kahatA hai ki jisa samaya jo artha jisa kriyAmeM pariNata ho usI samaya usameM takiyA niSyanna zabdakA prayoga honA caahie| isakI dRSTine sabhI zabda kriyAvANI hai| guNavAcaka zukazabda bhI bhuvibhavana Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja tattvAvatti-prastAvanA rUpa kripAse, jAtivAcaka azvazabda AzagamanarUpa kriyAse, kiyAvAcaka calati zabda calanerUpa kiyAsa nAmavAcaka yadRcchAzabda debadasa Adi bhI 'devane isako diyA isa kriyAse niSpanna hue hai| isa taraha jJAna, artha aura zabdako Azraya lekara honevAle jJAtAke abhiprAyoMkA samanvaya ina nayoMmeM kiyA gayA hai| yaha samanvaya eka khAsa zartapara huA hai| vaha zarma maha hai ki koI bhI daSTi yA abhiprAya apane pratipakSI abhiprAyakA nirAkaraNa nahIM kara skegaa| itanA ho sakatA hai ki jahA~ eka abhiprAyakI mulyatA rahe vahI dUsarA abhiprAya gINa ho jAya / yahI sApekSabhAva nayakA prANa hai, isIme naya sUnama kahalAtA hai| A. samantabhadra Adine sApekSako sunaya tathA nirapekSako durnaya batalAyA hai| isa saMkSipta kathanameM mUkSmatAse dekhA jAya to do prakArakI dRSTiyAM hI mukhyarUpase kArya karatI haiM eka abheda dRSTi aura dUsarI bhedadRSTi / ina dRSTiyoMkA avalambana cAhe zAna ho yA ayaM athavA zabda, para kalpanA maMda yA abhaMda do hI rUpa se kI jA sakatI hai| usa kalpanAkA prakAra cAhe kAlika,dezika yA myArapika kucha bhI kyoM na ho| ina do mala AdhArabhata daSTiyoMko dravyanaya aura paryAyanaya kahate haiN| abhedako grahaNa karanevAlA dravyAthikanaya hai tathA bhedagrAhI paryAyAthikanaya hai| inheM mUlanaya kahate haiM, kyoMki samasta nayoMke mUla AdhAra yahI do naya hote hai| naMgamAdinaya lo inhIMkI zAzcA-prazAstrAe~ hai| dravyAstika, mAtRkApadAstika, nizcayanaya, zuddhanama Adi zabda dravyAthikake arthameM tathA utpannAstikaH, paryAyAstika, vyavahAranaya, azubanaya, Adi paryAyAthikake artha meM vyabahuta hote hai| hana napoMmeM uttarottara sUkSmatA evaM alpaviSayatA hai / naMgamanaya saMkalpagrAhI honese mat asat donoMko viSaya karatA thA imaliga sanmASaNahI saMgrahanaya usase sUkSma evaM alpaviSayaka hotA hai / sanmAramAhI maMgrahanayase sadvizeSagrAhI vyavahAra alpaviSayaka evaM sUkSma huA / trikAlavI madviSa. grAhI byabahAranayase vartamAnakAlIna sadvizeSa-arthaparyApanAhI RjamUtra mUkSma hai| zabdabheda honepara bhI abhinnAryavAhI Rjasatrase kAlAdi bhedase zabdabheda mAnakara bhinna arthako grahaNa karanevAlA zabdanaba sUkSma paryAyabheda honepara bhI abhinna arthako grahaNa karanevAle zabdanayase paryAyavAcI zabdoMke bhedame arthamaMdagrAhI samabhika alpaviSayaka evaM sukSmatara huaa| kriyAbhedase arthabheda nahIM mAnane vAle samabhirUnase kriyAbheda honepara bhI arthabhedagrAhI eSambhUta paramasUkSma evamjhaspalpaviSayaka hai| maya-pUrnaya-jaya vastuke eka aMdhAko grahaNa karake bhI anya dhokA nirAkaraNa nahIM karanA unheM gauNa karatA hai / durgama anyadharmokA nirAkaraNa karatA hai / naya sAkSepa hotA hai durnaya nirapekSa / pramANa ubhayadharmagrAhI hai| aphaladevane bahuta sundara likhA hai----"dharmAntarAvAnopekSAhAnilakSaNasmAt pramANanayabunayAnAM prakArAntarAsaMbhavAnama, pramANAta taratasvabhAvapratipatteH tatpratipatteH tadamyanirAkRtezca" (aSTAza0 aSTasaha pR0 290) arthAt pramANa tat aura anan sabhI aMzoMse pUrNa vastuko jAnatA hai, nayase kevala tat-vivakSita aMzakI pranipatti hotI hai aura durnama apane aviSaya aMzoMkA nigakaraNa karatA hai / naya' prasiroMkI upekSA karatA hai jabaki durnaba dharmAntaroMkI hAni arthAt nigakaraNa karanakI duSTanA karatA hai| pramANa saphalAdezI aura naya vikalAdezI hotA hai| madyapi donoMkA kathana zabdase hotA hai phira bhI dRSTibheda hone se yaha antara ho jAtA hai| yathA, 'syAdasti ghaTa: yaha vAkya jaba saphalAdezI hogA saba astike dvArA pUrNa vastuko grahaNa kara legaa| jaba yaha vikAladezI hogA taba astiko mukhyanayA zeSadhoko gauNa kregaa| vikalAdezI naya vivakSita eka dharmako madhyarUpase tathA zeSako gauNarUpase grahaNa karate haiM jabaki makalAdezI pramANakA prAyaka kAzya pUrNa vastuko samAnabhAse grahaNa karatA hai| makalAdezI vAkyoMmeM bhinnatAkA kAraNa hai-gabdoccAraNakI muruuptaa| jisa prakAra eka pUre caukoNa kAgajakA kramaza: cAroM ko pakar3akara pUrAkA pUrA uThAyA jA sakatA hai umI prakAra anantadharmA vastuka kisI bhI dharmake dvArA pUrIkI pUrI prastu grahaNa kI jA sakatI hai| isameM vAkyoMmeM paraspara bhinnatA itanI hI hai ki usa dharma ke dvArA yA tAyaka zabdaprayoga karake vastuko grahaNa kara rahe haiN| isI zabdaprayogakI mannatA Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvihiAsAgara jI mahArAja se pramANasaptabhaMgIkA pratyeka bAkya bhinna ho jAtA hai| nayasaptamagImeM eka dharma pradhAna hotA hai tathA anyadharma paunn| isameM mukhyadharma hI gahIta hotA hai, zeSakA nirAkaraNa to nahI hotA para grahaNa bhI nahIM hogaa| yahI sakalAdeza aura vikalAdezakA pArthakya hai / 'syAt' zabdakA prayoga donoMmeM hotA hai| sakalAdezameM prayukta honevAlA syAt zabda yaha batAtA hai ki jaise astimukhena sakala vastubA grahaNa kiyA gayA hai vaise 'nAsti' Adi ananta makhoMse bhI grahaNa ho sakatA hai| vikalAdezakA syAt zabda vivakSita dharmake atirikta anya zeSa dharmokA vastumeM astitva mUcita karatA hai| sthAdvAda sthAvAba-janadarzanane sAmAnyarUpase yAvata satako pariNAmInitya mAnA hai| pratyeka sat ananta dharmAemaka hai| usakA pUrNarUpa vacanoMke agocara hai / anekAntAtmaka arthakA nirdaSTa kAse kathana vAranaMvAlI bhASA sthAvAda rUpa hotI hai| usameM jisa dharmakA nirUpaNa hotA hai usake sAtha syAt' zabda isalipA lagA diyA bAtA hai jisase pUrI vastu umI dharmarUpa na samajha lI jAya / avivakSita doSa dhokA astinya bhI usameM hai yaha pratipAdana 'syAt' zamdase hotA hai 1 syAdvAdakA artha hai-sthAta-amuka nizcita apekssaase| amuka nizcita apekSAse ghaTa asti hoI aura amuka nizcita apekSAse ghaTa nAsti hI hai| syAtkA artha na zAyada hai na sambhavataH aura na kadAcit ho| 'syAt' zabda munizcita dRSTikoNakA pratIka hai| isa zabdake arthako purAne matavAdI dArzanikoMne ImAnadArI samasanakA prayAsa to nahIM hI kiyA thA kiMtu Aja bhI vaijJAnika daSTikI dahAI denevAle varNamalekhaka usI prAnta paramparAkA poSaNa karate Ate haiN| sthAvAda-sunayakA nirUpaNa karanevAlI bhASA paddhati hai| 'syAt' zabda yaha nizcitarUpasa banAtA hai ki vastu kevala isI dharmavAlI hI nahIM hai usameM isake atirikta bhI dharma vidyamAna hai| tAtparya yaha ki- avivakSita zeSa dharmokA pratinidhitva syAt zabda karatA hai| 'rUpavAn ghaTaH yaha vAkya bhI apane bhItara 'syAt' zabdako chipAe hue hai| isakA artha hai ki 'syAt rUpavAn ghaTaH' arthAt bakSu indriyake dvArA grAhya hone se yA rUpa guNakI sattA honese ghar3A rUpavAn hai. para rUpavAna hI nahIM hai usameM rama gandha sparza Adi aneka gaNa, choTA, bar3A Adi aneka dharma vidyamAna hai| ina aviamita gaNadharmoka astitvako rakSA karanevAlA 'syAt' zabda hai / 'rayAt' kA artha zAyada yA sambhAvanA nahIM hai kintu nizcaya hai| arthAt ghar3e meM rUpake astitvako sUcanA to rUpavAna zabda de hI rahA hai| para una upekSita zeSa dhamoMke astitvakI sUcanA 'syAt' zabdame hotI hai| mArAMza yaha ki 'syAta' gada 'rUpavAna ke sAtha nahIM juTatA I., kintu avivakSita pramaMke mAtha / vaha 'rUpavAn ko pUrI vastu para adhikAra jamAnese rokatA hai aura kaha denA hai ki vastu varana bar3I hai usama mAra hI eka hai| eme znanta guNadharma vastumeM laharA rahe haiN| abhI rUpakI vivakSA yA jasapara vRSTi honege bar3ha sAmane / yA zabdage uncarita ho rahA hai, so yaha mukhya ho sakatA hai para vahI saba kucha nahIM hai| duma agama : bhako munyatA honepara rUpa goya ho jAyagA aura vaha avivakSita Sa tharmokI ganimeM zAmila ho jAegA . syAta' zaba eka praharI hai. jI unavarita dharmako idhara udhara nahIM jAne detaa| yaha una vi. bakSita dhokA saMrakSaka hai| isalie 'rUpavAn ke mAtha 'myAta rAbdakA anvaya karake jo loga pahema rUpakI bhI sthitiko syAtakA sAyada yA saMbhAvanA artha kAye maMdigza banAnA cAhate hai ye mama / / isItaraha 'syAdagni para: vAkyama ghaTa: asti' yaha astitva aMga gharabhe munizcinarUpama vidyamAna hai| syAt dAbda usa astitvakI sthiti kamajora nahIM banAnA kintu jagakI vAstavika AMzika mpitiko mUtramA dekara anya nAsti Adi dharmoke sadabhAvakA pratinidhitva karatA hai| sArAMza yaha ki 'syAt' gada eka svataMtra pada hai jo vastuke zeSAMzakA pratinidhitva karatA hai| use Dara hai ki kahIM asti nAmakA dharma, jise zamdase uccArita hone ke kAraNa pramukhatA milI hai. pUrI vastuko na har3apa jAya, apane anya nAsti Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 svArthaputi pastAvanA Adi sahayogiyoMke sthAnako samApta na kara de| isalie vaha prativAkyameM cetAvanI detA rahatA ki he bhAI asti, tuma vastuke eka aMza ho, tuma apane anya nAsti jAdi bhAiyoMke haruko haDapanekI ceSTA nahIM karanA / isa bhayakA kAraNa isa bhayakA kAraNa hai nitya hI hai, anitya hI hai' Adi athavAkyoMne apanA pUrNa adhikAra vastupara jamAkara anadhikAra ceSTA kI hai aura jagatameM aneka taraha se vitaNDA aura saMgharSa utpanna kiye haiN| isake phalasvarUpa padArthake sAtha to anyAya huA hI hai. para isa bAda-prativAdane aneka matavAdoMkI sRSTi karake ahaMkAra hiMsA saMgharSa anudAratA paramatAsahiSNutA Adi vizvako azAnta aura AkulatAmaya banA diyA hai / 'syAt' zabda vAkyake usa jaharako nikAla detA hai jisase ahaMkArakA sarjana hotA hai aura vastuke anya dharmaki sadbhAvase inakAra karake padArthake sAtha anyAya hotA hai| apekSAko dyotana karake jahA~ 'astitva dharmakI sthiti sudRr3ha aura sahetuka banAtA hai vahA~ usakI usa sarvahArA pravRttiko bhI naSTa karatA hai jisase vaha pUrI vastukA mAlika bananA cAhatA hai| vaha nyAyAdhIzako taraha turanta kaha detA hai kinhe asti, tuma apane adhikArakI sImAko smjho| svadravya-kSetra kA bhAvako dRSTi se jisa prakAra tuma paTameM rahate ho usI taraha para dravyAdikI apekSA 'nAsti' nAmakA tumhArA bhAI bhI usI ghaTameM hai| isI prakAra ghaTakA parivAra bahuta bar3A hai| abhI tumhArA nAma lekara pukArA gayA hai, isakA itanA hI artha hai ki isa samaya tumase kAma hai, tumhArA prayojana hai, tumhArI vivakSA hai / ataH isa samaya tuma mukhya ho / para isakA yaha artha kadApi nahIM hai ki tuma apane samAnAdhikArI bhAiyoMke sadbhAvako bhI naSTa karanekA duSprayAsa kro| vAstavika bAta to yaha hai ki yadi 'para' kI apekSA 'nAsti' dharma na ho to jisa ghar3e meM tuma rahate ho vaha bar3A bar3A hona rahegA kapar3A Adi pararUpa ho jAyagA / ata: jaisI tumhArI sthiti hai vaisI hI pararUpakI apekSA 'nAsti' dharmakI bhI sthiti hai tuma unakI hiMsA na kara sako isake lie ahiMsAkA pratIka 'syAt' zabda tumase pahile hI vAkyameM lagA diyA jAtA hai / bhAI asti, yaha tumhArA doSa nahIM hai| tuma to barAbara apane nAsti Adi ananta bhAiyoMko vastumeM rahane dete ho aura bar3e premase sabake saba ananta gharmabhAI hilamilakara rahate ho para ina vastudarziyoMkI dRSTiko kyA kahA jAya ! inakI dRSTi hI ekAMgI hai / ye zabda ke dvArA tumase kisI eka 'asti' Adiko mukhya karake usakI sthiti itanI ahaMkArapUrNa kara denA cAhate haiM jisase yaha 'asti' anyakA nirAkaraNa karane laga jAya / yasa 'syAt' zabda eka ajana hai jo unakI dRSTiko vikRta nahIM hone detA aura use nirmala tathA pUrNavaza banAtA hai| isa avivakSitasaMrakSaka, dRSTiviSahArI, zabdako sudhArUpa banAnevAle, sacetaka praharI, ahiMsaka bhAvanAke pratIka, jIvamla nyAyarUpa sunizcita apekSAdyotaka 'smAt' zabdake svarUpa ke sAtha hamAre dArzanikoMne nyAya to kiyA hI nahIM kintu usake svarUpakA zAyada, saMbhava hai, 'kadAcit' jaise bhraSTa paryAya vikRta karanekA duSTa prayatna avazya kiyA hai tathA abhI bhI kiyA jA rahA hai| sabase zeSA tarka to yaha diyA jAtA hai ki- 'mahA jaba asti hUM to nAsti kaise ho sakatA hai, ghar3A jaba eka hai to aneka kaise ho sakatA hai, yaha to pratyakSa virodha hai para vicAra to karo bar3A par3A bar3A ghar3A hI hai, kapar3A nahIM, kurasI nahIM, Tebila nahIM, gAya nahIM, ghor3A nahIM tAtparya yaha ki vaha ghaTabhinna ananta padArtharUpa nahIM hai| to yaha kahane meM Apako kyoM saMkoca hotA hai ki ghar3A apane svarUpa asti haiM, bhinna pararUpoMse nAsti haiN| isa ghar3e meM ananta pararUpoMkI apekSA 'nAstitva' dharma hai, nahIM to after koI zakti ghar3eko kapar3A Adi banane se roka nahIM sakatI thii| yaha 'nAsti dharma hI ghar3eko ghar3e rUpameM kAyama rakhanekA hetu hai| isI nArita dharmakI sUcanA 'asti ke prayoga ke samaya 'svAt' zabda de detA hai| isI taraha bar3A eka hai| para bar3I ghar3A rUpa rasa gandha sparza choTA bar3A halakA bhArI Adi ananta zaktiyoMkI dRSTise aneka rUpameM dilAI detA hai yA nahIM ? rUpa meM dikhAI detA hai to Apako yaha kahane meM kyoM kaSTa hotA hai ki yaha Apa svayaM btaayeN| yadi aneka ghar3A dravya rUpase eka hai, para apane mArgadarzaka :- AcArya zrI Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 69 syAdvAda guNa dharma aura zakti AdhikI dRSTise aneka hai| kRpA kara mocie ki vastumeM jaba aneka virodhI dhamakA pratyakSa ho hI rahA hai aura svayaM vastu ananta virodhI dharmokA avirodhI taba hameM usake svarUpako vikRta rUpameM dekhanekI duI STi to nahIM karanI cAhie jo 'svAt' zabda vastuke isa pUrNarUpa darzanakI yAda dilAtA hai use hI hama "virodha saMzaya' jaMgI gAliyoMse duradurAte manaH prm| yahA~ dharmakItikA maha lokAMza dhyAnameM A jAtA hai ki "mIyaM svayamabhyo rocate vayam" arthAt yadi yaha anekadharmarUpatA vastuko svayaM pasanda hai, usameM hai, vastu svayaM rAjI hai to hama bIcameM eat bananevAle kauna ? jagatkA eka eka kama isa agaladharmatAkA Akara hai| hameM apanI dRSTi nirmala aura vizAla banAyA acAryaH suvidhizeSagarI pareja hamArI dRSTimeM hai ora isa dRSTivirodha kI amRtA (gura bela ) 'syAt' zabda hai, jo rogIko kaTu to jarUra mAlUma hotI hai. para isake binA yaha dRSTiniyama-jvara uttara bhI nahIM sakatA / pro. baladeva upAdhyAya ne bhAratIya darzana (10 155) meM svAdbhAvanA artha batAte hue likhA hai ki- "svAt ( zAyada, sambhavataH ) zabda arA vAtuke vidhilisake rUpakA tiGanta pratirUpaka anyaya mAnA jAtA hai| ghar3ake viSayameM hamArA parAmarza 'syAdasti saMbhavataH yaha vidyamAna hai| isI rUpameM honA caahie|" yahA~ 'svAt' zabdako zAyada paryAyavAcI to upAdhyAyaNI svIkAra nahIM karanA caahte| isIlie ve zAyada zabdako koSTakameM likhakara bhI Age 'saMbhavata' zabdakA samarthana karate haiN| vaidika AcArya zaMkarAcAryane zAMkarabhASyamaM svAdvAdako saMgamasya likhA hai isakA saMskAra Aja bhI kucha vidvAnoMke mAtheme par3A huA hai aura ve usa saMskAravaza syAtkA artha zAyada lina ho jAte haiN| jaba yaha spaSTa rUpame avadhAraNa karake kahA jAtA hai ki-'ghaTaH syAdasti arthAt ghar3A apane svarUpa meM he hI / ' 'ghaTaH syAnnAsti ghaTa svabhina para rUpase nahIM hI hai taba saMzayako sthAna kahA~ hai ? syAt zabda fae dharmakA pratipAdana kiyA jA rahA hai usase bhinna anya dharmo ke sadbhAvako sUcita karatA hai| vaha prati samaya zrItA ko yaha sUcanA denA cAhatA vastuke jisa svarUpasya nirUpaNa ho rahA hai vastu utanI hI nahIM hai usameM anya jaba ki saMzaya aura zAmadameM eka dharma nizcita nahIM hotaa| jainake anekAnta meM ananta hI dharma nizcita hai, aura unake dRSTikoNa bhI nizcita haiM taba saMzaya aura zAyadakI usa bhrAnta paramparAko Aja bhI apaneko taTastha mAnanevAle vidvAn bhI calAe jAte haiN| yaha rUr3hivAdakA hI mAhAtmya hai ! ki vaktA ke zabdoMga dharma bhI vidyamAna hai| isI saMskAravaza pro0 baladevajI syAtke paryAyayAciyoMmeM zAyada zabdako likhakara ( pR0173 ) jaina darzanakI samIkSA karate samaya zaMkarAcAryako vakAlata ina padoM meM karate haiM ki "yaha nizcita hI hai ki isI samanvaya dRSTise vaha padArthoMke vibhinna rUpoMkA samIkaraNa karatA jAtA to samagra vizva anusyUta parama tatva taka avazya hI pahu~ca jAtA hamI dRSTiko dhyAna meM rakhakara zaMkarAcArya "smAdvAda kA mArmika khaNDana apane zArIrika bhASya ( 22233 ) meM prabala yuktiyoM ke sahAre kiyA hai|" para upAdhyAyajI, jaba Apa svAtakA artha nizcita rUpase 'gaMzaya' nahIM mAnate taba zaMkarAcAryake saMNDana kA mANikatva kyA raha jAtA hai ? AgAra sva hama mahAmahopAdhyAya DaoN0 gaMgAnAthA ina vAkyoMko dekheM "jaba mene zaMkarAcArya dvArA jaina siddhAntakA khaMDana par3hA hai, tabase mujhe vizvAsa huA hai ki isa siddhAntameM bahuta kucha hai jise vedAnta AcAyoM ne nahIM smjhaa|" zrI vibhUSaNa adhikArI to aura spaSTa likhane hai ki-"jainadharma ke svAda siddhAntakA jitanA galata samajhA gayA hai utanA kisI anya siddhAntako nahIM yahA~ taka ki zaMkarAcArya bhI isa Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 doSa mukta nahIM hai| kSamya ho sakatI thii| asabhya hI kahU~gA hai ki unhoMne isa mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja sadAvRti prastAvanA unhoMne bhI isa siddhAntake prati anyAya kiyA hai| yaha bAta alpajJa puruSoMke lie kintu yadi mujhe kahane kA adhikAra hai to meM bhArata ke isa mahAn vidvAnake lie to yadyapi meM isa maharSiko atIva AdarakI dRSTise dekhatA hU~ aisA jAna par3atA dharmake darzanazAstra mUla adhyayanakI paravAha nahIM kii|" I jaina darzana syAdvAda siddhAntake anusAra vastusthiti AdhArase samanvaya karatA hai jo dharma vastu vidyamAna hai unhIMnA samatyaya ho sakatA hai| jainadarzanako Apa vAstava bahutvavAdI likha Aye hai| aneka svataMtra mat vyavahArake lie sadUpaye eka kahe jAye para yaha kAlpanika ekalva vastu nahIM ho sakatA ? yaha kaise sambhava hai ki vetana aura apetana donoM hI eka saMtke prAtibhAsika vivaha jisa kAlpanika samayako zera upAdhyAyajI saMketa karate haiM usa ora bhI jaina dAda nikona prArambha se hI dRSTipAta kiyA hai| paramasaMgraha nayI dRSTise sadUpase yAvat cetana avetana dravyoMkA saha karake eka yat isa vyavahAra karanemeM jaina dArzanikako koI Apatti nahIM hai| kAlpanika vyavahAra hote hai. para isase maulika tatvavyavasthA nahIM kI jA sakatI ? eka deza yA eka rASTra apane meM kyA vastu samaya samaya para honevAlI vRddhigata vaizika ekatAke sivAya eka deza eka rASTra kA svataMtra astitva hI kyA hai ? astitva judA judA bhUkhaNDoMkA apanA hai| usameM vyavahArakIsuvidhA lie zanta aura deza sabhAe~ jaise kAlpanika vyavahArakhatya meM usI taraha eka sat yA eka brahma kAlpanika hokara vyavahArasatya to bana sakatA hai aura kalpanAko daur3akA carama bindu bhI ho sakatA hai para usakA yA paramArthasa honA nitAnta asambhava hai| Aja vijJAna eTama tarukA vizleSaNa kara cukA hai aura saba maulika aNuoMkI pRthak sattA svIkAra karatA hai unameM aneda aura itanA bar3A abheda jisameM cetana acetana mUrta amUrta Adi sabhI lIna ho jAyeM kalpanAsAmrAjyakI antima koTi hai| aura isa kalpanAkoTiko paramArthasat na mAnane ke kAraNa madi jaina darzanakA svAdvAya siddhAnta Apaka mUlabhUta tatvake svarUpa samajhAne meM nitAnta asamartha pratIta hotA hai to ho, para vaha vastusImAkA ullaMghana nahIM kara sakatA aura na kalpanAlokakI laMbI daur3a hI lagA sakatA hai| / sthAt zabdako upAdhyAgI saMjayakA paryAyavAcI nahIM mAnate yaha to prAyaH nizcita hai kyoMki Apa svayaM likhate haiM ( pR0 103) ki "yaha anekAntavAda saMvAdakA rupAntara nahIM hU~" paraM Apa use saMbhavavAda avazya kahanA cAhate hai parantu svAtkA artha 'saMbhavataH' karanA bhI nyAya saMgata nahIM hai kyoMki saMbhAvanA saMyameM jo koTiyAM upasthita hotI hai unakI anizcitatAkI ora saMketa mAtra hai, nizcaya usase bhinna ho hai / upAdhyAyajI syAdvAdako saMzayavAda aura nizcayavAdake bIca saMbhA-canAvAdI jagaha rakhanA cAhate haiM jo eka anadhyavasAyAtmaka anizcayake samAna hai| parantu jaba syAdvAda spaSTarUpaye kI coTa yaha kaha rahA hai ki par3A jyAdasti arthAt jagane svarUpa, apane kSetra apane kAla aura apane AkAra isa svacatuSTayakI apekSA hai hI yaha nizcita avadhAraNa hai| mar3A vase bha vAt parapadArthoM kI dRSTise nahIM hI hai yaha bhI nizcita avadhAraNa hai| isa taraha jaba donoM dharmokA apane apane dRSTikoNa se ghar3A virodhI AdhAra hai taba ghaTeko hama ubhayadRSTi se asti nAsti rUpa bhI nizcita hI kahate haiN| para zabdameM yaha sAmarthya nahIM hai ki maTake pUrNarUpako jisameM basti nAsti jaise eka-aneka nitya-anitya Adi anekoM yugala-dharma laharA rahe haiM- kaha sakeM, ataH samagrabhAvase ghar3A avaktavya huuN| isa prakAra jaba syAdvAda sunizcita dRSTikoNoMse tattat dharmoke vAstavika nizcayako ghoSaNA karatA saMbhAvanAvAdameM kaise rakhA jA sakatA hai ? smAt zabdake sAtha hI evakAra bhI lagA rahatA hai jo nirdiSTa dharmake avadhArayako sUcita karatA hai vaSA svAt zabda usa nirdiSTa dharmase atirikta anya dharmokI nizcita sthitiko sUcanA detA hai| jisase zrotaH yaha na samajha le ki vastu isI dharmarUpa hai| yaha syAdvAda Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda kalpita dharmoM taka vyavahArake lie bhale hI pahu~na jAya para vastubhyavasthAke lie vastukI sImAko nahIM lApatA / ata: na yaha saMzayavAda hai, na anizcamavAda hai aura na saMbhAvanAbAda hI, kiMtu kharA apekSA. prayukta nizcayavAya hai| isI taraha DaoN. devarAjajIkA pUrvI aura pazcimI darzana (pR165) meM kiyA gayA syAt zanda kA 'kadAvit' anuvAda bhI bhrAmaka hai / kadAcita zabda kAlApekSa hai| isakA sIdhA artha hai kisI samaya / aura pracalita arthameM yaha saMzayakI ora hI mukatA hai / syAn kA prAcIna artha hai kamnit-arthAt kisI nizcita prakArase, spaSTa zabdoMmeM amuka nizcita dRSTikoNase / isa prakAra apekSAprayukta nizcayabAda hI sthAdvAdakA abhrAnta vAcyArtha hai| mahApaMDita rAhala sAMkRtyAyanane tathA itaH pUrva pro0 kobI Adine syApadakI utpattiko saMjayaSTiputtake matase batAne kA prayatna kiyA hai| rAhulajIne darzana-digdarzana (pR0 496) meM likhA hai, ki -"Adhunika janadarzanakA AdhAra syAvAda hai| jo mAlama hotA hai saMjayavelaSThipattake cAra aMga mArgadarzaka:- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja vAla anakAntavAko lekara use sAta "aMgavAla kiyA gayA hai| saMjayane tattvoM (paraloka devatA ) ka zAremeM kucha bhI nizcayAtmaka rUpa se kahanase inakAra karate hue usa inakArako cAra prakAra kahA hai 1hai ? nahIM kaha sktaa| 2 nahIM hai ? nahIM kaha sakatA / 3 hai bhI aura nahIM bhI nahIM kaha sakatA / 4 na hai aura na nahIM hai ? nahIM kaha sakatA / isakI tulanA kIjie janoMke sAta prakArake syAdvAdase1 hai ? ho sakatA hai (syAdasti) 2 nahIM hai ? nahIM bhI ho sakatA hai (sthAnAsti) 3 hai bhI aura nahIM bhI ? hai bhI.aura nahIM bhI ho sakatA (gyAdasti ca nAsti ca) ukta tInoM uttara kyA kahe jA makate haiM (-vaktavya hai)? isakA uttara jaina 'nahIM' meM dete haiN| syAm (ho sakatAha ) kyA yaha kahA jA sakatA hai (-vaktavya) hai? nahIM, syAd a-baktavya ha / 5 'syAdasti' kyA yaha vaktavya hai ? nahIM, 'syAd asti' avaktavya hai| 6 syAd nAsti' kyA yaha naktavya hai : nahIM, 'syAd nAsti' avaktavya hai| 7 'syAd asti ca nAsti ca' kyA yaha vaktavya hai ? nahIM 'syAdasti ca nAsti ca a-ba ktavya hai| donoM milAna se mAlUma hogA ki jainoMne saMjayake pahilevAle tIna vAkyoM (prazna aura uttara donoM) ko alaga karake apane syAhAdakI chaha bhagiyA~ banAI hai aura usake cauthe vAkya 'na hai aura na nahIM hai' ko jor3akara 'sada bhI avayatavya hai yaha sAsa bhaMga taiyAra kara apanI saptabhaMgI pUrI kii|..... isa prakAra eka bhI siddhAnta (-myAd) kI sthApanA na karanA jo ki saMjaya kA vAda thA, usIko saMjayake anayAyiyoMke lapta ho jAnepara janAnaM apanA liyA aura usake caturbhagI nyAyako saptabhaMgImeM pariNata kara diyaa|" rAhulajIne ukta sandarbha meM saptabhaMgI aura syAdako na samajhakara kevala zabdasAmya meM eka -naye matakI vRSTi kI hai| yaha to aisA hI hai jaise ki corase 'kyA tuma amuka jagaha gaye the? yaha pUchane para vaha kahe ki "maiM nahIM kaha sakatA ki gayA thA" aura jaja anya pramANose yaha siddhakara de ki 'cora amuka jagaha gayA thaa| taba jhAbdasAmya dekhakara yaha kahanA ki jajakA phaisalA corake bayAnase nikalA hai| saMjayaveSThittaka darzanakA vivecana svayaM rAhulajIne (pR0 491) ina zabdAma kiyA hai Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 tattvArthani-prastAvanA "yadi Apa pUche-'kyA paraloka hai ?' to yadi maiM samajhatA hoU~ ki paraloka hai to Apako batalAU~ ki paraloka hai| maiM aisA bhI nahIM ka tA, vaisA bhI nahIM ka tA ,sarI tarahase bhI nahIM kahatA / maiM maha bhI nahIM kahatA ki vaha nahIM hai| maiM yaha bhI nahIM kahatA ki vaha nahIM nahIM hai| paraloka nahIM hai / paraloka nahIM nahIM hai| paraloka hai bhI, aura nahIM bhI hai| puraloka na hai aura nahIM hai|" 'mAgadarzaka :- AcArya zrI savidhisAgara jI mahArAja saMjayake paraloka, devatA, karmaphala aura muktike sambandhake ye vicAra zatapratizata anizcayavAdake haiN| yaha spaSTa kahatA hai ki-"yadi maiM jAnatA ho to btaauuN|" saMjayako paraloka mukti Adike svarUpa kA kucha bhI nizcaya nahIM thaa| isalie usakA darzana bakola rAhulajIke mAnavakI sahajabuddhiko bhramameM nahIM DAlanA cAhatA aura na kucha nizcayakara bhrAnta dhAraNAoMkI puSTi hI karanA cAhatA hai / tAtparya yaha ki saMjaya ghora anizcayavAdI thaa| buddha aura saMjaya-buddhane "lokanitya hai. anitya hai,nitya-anitya hai,na nitya na anitya haM, loka antavAn hai, nahIM hai, hai-nahIM hai, na hai na nahIM hai, nirvANake bAda tathAgata hote meM, nahIM hotaM, hote-nahIM hote, na hote na nahIM hote, jIva zarIrase bhisa hai, jIva zarIrase bhinna nahIM hai|'' (mAdhyamika vRtti pR. 446) ina caudaha vastuoMko adhyAkRta kahA hai| majinamanikAyama (2023) inakI saMkhyA daza hai| isameM Adike do praznoMmeM tIsarA aura cauthA vikalpa nahIM ginAyA gayA hai| inake anyAkRta honekA kAraNa buddhane batAyA hai ki inake bAremeM kahanA sArthaka nahIM, bhizucamaki lie upayogI nahIM, na yaha nirveda nirodha zAnti paramajJAna yA nirvANake lie Avazyaka hai| tAtparya yaha ki buddhakI dRSTimeM inakA jAnanA mumukSuke lie bAvazyaka nahIM maa| dUsare zabdoMmeM buddha bhI saMjayakI taraha inake bAremeM kucha kahakara mAnavako sahala busiko bhramameM nahIM DAlanA cAhate the aura na bhrAnta dhAraNAoMko puSTa hI karanA cAhate the| hA~ saMjaya jaba apanI ajJAnatA yA anizcayako sApha sApha zabdoMmeM kaha detA hai ki yadi meM jAnatA hoU to batAU~, taba buddha apane jAnane na jAnanekA ullekha na karake usa rahasyako ziSyoMke lie anupayogI, batAkara apanA pIchA chur3A lete haiN| kisI bhI tAkikakA yaha prazna abhI taka asamAhita hI raha jAtA haiM ki isa avyAkRtatA aura saMjayake anizcayavAyameM kyA antara hai? sivAya isake ki saMjaya phakkar3akI taraha kharI kharI bAta kaha detA hai aura buddha ba) AdamiyoMkI bAlInatAkA nirvAha karate haiN| yuddha aura saMjaya hI kyA, usa samayake vAtAvaraNameM AtmA loka paraloka aura mustike svarUpake sambandhameM hai (sat), nahIM (asat) hai-nahIM (sat asat ubhaya), na hai na nahIM hai (avaktavya yA anubhaya)' ye cAra koTiyA~ gUja rahI thiiN| koI bhI prAznika kisI bhI tIrthakara yA AcAryase binA kisI saMkocake apane praznako eka sA~sameM hI ukta cAra koTiyoMmeM vibhAjita karake hI pUchatA thaa| jisa prakAra Aja koI bhI prazna majadura aura pUMjIpati, zoSaka aura zoSpake dvandvakI chAyAmeM hI sAmane AtA hai, usI prakAra usa samaya AsmA Adi atIndriya padArthoke prazna sat asat ubhaya aura anubhava-anirvacanIya isa catuSkoTimeM AveSTita rahate the| upaniSad aura Rgveda meM isa catuSkoTike darzana hote haiN| vizvake svarUpake sambandhameM satse asat huA ? yA satse sat huA ? vizva sat rUpa hai ! yA asat rUpa hai, yA sadasata ubhayarUpa ha yA sadasata donoM rUpase anirvacanIya hai? ityAdi prazna upaniSad aura vedama barAbara upalabdha hote hai ? aisI dazAma rAhulajIkA syAvAdake viSayameM yaha phatabA de denA ki saMjayake praznoMke zabdoMse yA usakI caturbhagIko tor3amarI kara saptabhaMgI banI-kahA~taka ucita hai yaha ve svayaM vicaareN| buddhake samakAlIna jo chaha tIthika the unameM nimgaNTha nAthapuSa mahAvIrakI, sarvajJa aura sarvadazI ke rUpameM prasiddhi thI / ve sarvana aura sarvadarzI the yA nahIM yaha isa samayakI caracA kA viSaya nahIM hai, para ve biziSTa tatvavicAraka the aura kisI bhI prapanako saMjayakI taraha anizcayakoTi yA Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAvAda vikSepakoTimeM aura buddhakI taraha anyAkRta koTima DAlane vAle nahIM the aura na diya kI mahaja jijJAmA ko anupayogitAke bhayaprada cakkaramaM DubA ainA cAhate the| unakA vizvAsa thA ki saMghake paMcamela vyakti jaba taka vastutattvakA ThIka nirNaya nahIM kara lete tabataka unameM choddhika dRr3hatA aura mAnasanala nahIM A sktaa| ve sadA apane samAnazIla anya maMghake bhikSuoMke sAmane apanI bauddhika dInatAke kAraNa itarabha raheMge aura isakA asara unake jIvana aura AcAra para Aye binA nahIM rhegaa| ve apane ziSyoMko pardabanda padhiniyoMkI taraha jagatke svarUpa vicArakI bAhya havAse aparicita nahIM rakhanA cAhate the, kintu cAhalaM the ki pratyeka mAnava apanI sahaja jijJAsA aura mananazaktiko vastuke yathArtha ravarUpake vicArakI aura lgaave| na unheM buddhakI naraha yaha bhaya vyApta thA ki yadi AtmAke sambandhama hai kahate haiM to zAzvasavAda arthAta upaniSadavAdiyoMkI taraha loga nityatvakI ora jhuka jAyage aura nahIM hai' kahaname ugravAda arthAta cArvAkakI taraha nAstikatvakA prasaMga prApta hogA, ata: isa praznako avyAvRna rakhanA hI zreSTha hai| ve cAhate the ki maujuda tarkokA aura maMgAkA samAdhAna vastusthitika AdhArase honA * caahiye| ataH unhoMne vastusvarUpakA anubhava kara yaha batAyA ki jagatkA pratyeka sat mArgadarzaka :- AcAryazrI savidhisAgara jI mahArAja "rAhe vaha cetanajAtIya hothI aMcalanajAtIya parivartanazIla hai / baha nisargataH pratikSaNa parivartita hotA rahatA hai| usakI paryAma badalatI rahatI hai| usakA pariNamana kabhI sadRza bhI hotA hai kabhI visadRza bhii| para pariNamanasAmAnyake prabhAvase koI bhI achUtA nahIM rhtaa| maha eka maulika niyama hai ki kisI bhI sat kA sarvathA umcheda nahIM ho sakatA, vaha parivartita hokara bhI apanI maulikatA yA sattAko nahIM kho sktaa| eka paramANu hai vaha hAiDrojana bana jAya, jala bana jAya, bhAra bana Aya, phira pAnI ho jAya, pathivI bana jAya, aura ananta AkRtiyoM yA paryAyoMko zaraNa kara le, para apane adhyala yA maulikatva ko nahIM kho sktaa| kisIkI tAkata nahI jo uma paramANakI hastI yA astitvako miTA ske| tAtparya yaha ki jagatmeM jitane 'sat' hai usane bane raheMge, unameM se eka bhI kama nahIM ho sakatA, eka dUsare meM vilIna nahIM ho sktaa| isI taraha na koI nayA 'sat' utpanna ho sakatA hai| jitane haiM unakA hI ApamI saMyoga viyogoMke AdhArase yaha vizva jagata (gacchanauti jagat arthAt nAnA rUpoMko prApta honA) bananA rahatA hai| tAtparya yaha ki-vizvamaM jitanaM san hai unameM se na to eka kama ho sakatA hai aura na eka bar3a sakatA hai| ananta jar3a paramANu, ananta AtmAeM, eka dharmadravya, eka adharma dravya, eka AkAza aura asaMkhya kAlANa itane sat hai| inamaM dharma adharma AkAza aura kAla apane svAbhAvika rUpameM sadA vidyamAna hata haiM unakA vilakSaNa pariNamana nahIM hotaa| isakA artha yaha nahIM hai ki ye kaTastha nitya haiM kintu inakA pratikSaNa jo pariNamana hotA hai, vaha sadaza svAbhAvika pariNamana hI hotA hai| AtmA aura pudgala ye do dampa eka dUsareko prabhAvita karate haiN| jisa samaya AtmA zuddha ho jAtA hai usa samaya vaha bhI apane pratikSaNabhAvo svAbhAvika pariNamanakA hI svAmI rahatA hai, usameM vilakSaNa pariNati nahIM hotii| jabataka AtmA au hai tabataka hI isake pariNamanAra rAjAtIya jIvAnnarakA aura vijAsIya pudgalakA prabhAba Anase vilakSaNatA AnI hai| isako nAnAsAnA pratyekako svAnubhavasima hai| jar3a pudgala hI eka aisA vilakSaNa dravya hai jo madA sajAtIya meM bhI prabhAvita hotA hai aura vijAtIya cenanase bhI / imI pUgala dravya ke camatkAra Aja vijJAna ke dvArA hama sabake sAmane prarratuta hai| isIka honAdhika saMyoga-viyogoMke phalasvarUpa asaMkhya AviSkAra ho rahe haiN| vidyuna zanda Adi isIke rUpAntara hai. imIkI zaktiyA~ haiN| jInako azuddha dazA isIke saMparkase hotI hai| anAdise jIva aura pUdagAla kA aisA saMyoga hai jo paryApAntara lene para bhI jIva isake maMyogase mukta nahIM ho pAtA aura usameM bibhAva pariNamana-rAga Sa moha ajJAnarUpa dazA hotI rahatI haiN| jaba yaha jIva apanI cAritrasAdhanA Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 tasvArthavRti prastAvanA dvArA bhUnA samartha aura svarUpapratiSTha ho jAtA hai ki usa para bAhya jagatkA koI bhI prabhAva na par3a sake to vaha mukta ho jAtA hai aura apane atula vaitanyameM sthira ho jatA hai / pratikSaNa parivartita svAbhAvika caitanyameM lIna rahatA hai| phira usameM azuddha dazA nahIM hotI / antataH mukta jIva apane gudgala paramANu hI aise hai jinameM zuddha yA azuddha kisI bhI dazAmeM dUsare saMyogaka AdhArase nAnA AkR tiyA~ aura aneka pariNamana saMbhava haiM tathA hote rahate haiN| dasa jagat vyavasthAmaM kisI eka Izvara jaise niyantAkA koI sthAna nahIM hai| yaha to apane apane saMyoga-viyogoM pariNamanazIla hai| pratyeka padArthaMkA apanA sahaja svabhAvajanya pratikSaNabhAvI pariNamanacakra nAlU hai| yadi koI dUsarA saMyoga A par3A aura usa dravyane isake prabhAvako AtmasAt vibhAgaderiyA mana AthosAra zrI vaza gati se badalatA calA jaaygaa| haoNiDrojanakA eka aNu apanI gati se pratikSaNa hAiDrojana rUpameM badala rahA hai| yadi oNksIjanakA aNu usameM A juTA to donoM kA jalarUpa pariNamata ho jaaygaa| ve donoM eka jalabindu rUpase sadRza saMyukta pariNamana kara leNge| yadi kisI vaijJAnika ke vizleSaNa prayogakA nimitta milA to ve donoM phira judA judA bhI ho sakate haiN| yadi agnikA saMyoga mila gayA to bhApa bana jaayeNge| yadi sAMpake mukhakA saMyoga milA viSabindu ho jAyeMge / tAtparya yaha ki yaha vizva sAdhAraNatayA pudgala aura azuddha jIvake nimittanaimittika sambandhakA vAstavika udyAna hai| pariNamanacatra para pratyeka dravya car3hA huA hai| vaha apanI ananta yogyatAoM ke anusAra ananta pariNamanoMko kramazaH dhAraNa karatA hai / samasta 'sat ke samudAyakA nAma loka yA vizva 1 isa dRSTise aba Apa lokake zAzvata bora azAzvata vAle praznako vicArie -- ( 1 ) kyA loka zAzvata hai ? hA~, loka zAzvata hai| dravyoMkI saMkhyA kI dRSTi se, arthAt jitane sat isameM haiM unameMkA eka bhI sat kama nahIM ho sakatA aura na usameM kisI naye satkI vRddhi hI ho sakatI hai / na eka satU dusaremaM vilIna hI ho sakatA hai| kabhI bhI aisA samaya nahIM A sakatA jo isake aMgabhUta dravyoMkA lopa ho yA ve samApta ho jA~ya / 74 (2) kyA loka azAzvata hai? hA~, loka azAzvata hai, aMgabhUta dravyoMke pratikSaNa bhAvI pariNamanAM kI dRSTi se ? arthAt jitane sat haiM ve pratikSaNa sadRza yA visadRza pariNamana karate rahate haiN| isameM do kSaNa taka ThaharanevAlA koI pariNamana nahIM hai| jo hameM aneka kSaNa ThaharanevAlA pariNamana dikhAI detA hai vaha pratikSaNabhAvI sadRza pariNamanakA sthUla dRSTise avalokanamaMtra hai| isa taraha satata parivartanazIla saMyogafaraint dRSTise vicAra kIjiye to loka azAzvata hai, anitya hai, pratikSaNa parivartita hai| (3) kyA loka zAzvata aura azAzvata donoM rUpa hai ? hA~ kIjie to loka zAzvata bhI hUM ( dravya dRSTise ) avAzvita bhI ko kramazaH prayukta karanepara aura una donoM para sthUla dRSTise pratibhAsita hotA hai| kramazaH uparyukta donoM dRSTiyoMse vicAra ( paryAya dRSTise ) / donoM dRSTi koNoM vicAra karanepara jagat ubhayarUpa hI (4) kyA loka zAzvata aura azAsvata donoM rUpa nahIM hai ? Akhira usakA pUrNarUpa kyA hU~ ? hA~, lokakA pUrNarUpa bhavaktavya hai, nahIM kahA jA sktaa| koI zabda aisA nahIM jo eka sAtha zAzvata aura azAta ina donoM svarUpoMko tathA usameM vidyamAna anya ana ta dharmoko yugapat kaha ske| ataH zabdakI asAmarthya ke kAraNa jagatkA pUrNarUpa avaktavya hai, anubhaya hai, vacanAtIta hai| isa virUpaNa meM Apa dekheMge ki vastukA pUrNarUpa vacanoMke agocara hai, anirvacanIya yA athaktavya hai| yaha cauthA uttara bastuke pUrNarUpako yugapat kahane kI dRSTise hai| para bahI jagat zAzvata kahA jAtA hai dravyadRSTise azAzvata kahA jAtA hai paryAyadRSTise isa taraha mUlataH cauthA, pahilA aura ye tIna prazna maulika hai| tIsarA ubhayarUpatAkA pradana to prathama aura dvinIyake saMyogarUpa drumarA Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAbAda 75 hai| aba Apa vicAra ki saMjayane jaba lokake zAzvata aura azAzvata Adika bAremeM spATa kaha diyA tri meM jAnatA hoU~ no vatAU~ aura baddhana kaha diyA ki inake cakkarameM na paDo, irAkA jAnanA upayogI nahIM hai, taba mahAvIrane una praznoMkA vastusthitika anusAra yathArtha unA diyA aura ziSpAMkI jijJAmA kA mamAdhAna kara unako bauddhika dInanAme trANa diyaa| ina praznoMkA svarUpa isa prakAra hai--- prazna saMjaya buddha mahAvIra 1. zyA loka zAzvata hai ? maiM jAnatA hoUM to isakA jAnanA anu- hA~, loka dravya daSTise bhratA, (anizcaya, payogI hai (anyAkuta, zAzvata hai, isake kisI bhI vikSepa) akathanIya) satakA sarvadhA nAza nahIM ho sktaa| 2. kyA loka azAzvata hai? ho, loka apane pratikSaNa bhAvI parivartanoMkI dRSTime azAzvata hai, koI bhI parivartana do kSaNasthAyI nahIM mArgadarzaka :- AcArya zrI savidhisAgara jI mahArAja 3. kyA loka zAzvata aura a hai| hA~, donoM daSTikoNoMse zAzvata hai ? kramaza: vicAra karane para lokako zAzvata bhI kahate hai aura azAzvata bhii| 4, kyA loka donoM rUpa nahIM hai hA~, aisA koI zabda nahIM jo anumaya hai ? lokake paripUrNa svarUpako eka sAtha samaya bhAvase kaha ske| ata: pUrNarUpa se vasnu anubhaya. hai, aba nathya hai, anirvacanIya hai| saMjaya aura buddha jina praznoM kA samAdhAna nahIM karate, unheM anizcaya yA avyAkRta kahakara apanA piNDa chur3A lete haiM, mahAvIra unhIMkA vAstavika yuktisaMgata samAdhAna karate haiN| isa para bhI rAhalajI, aura sya. dharmAnanda kosambI Adi yaha kahanakA sAharA karate hai ki 'saMjayake ana mAviyoMke lupta ho bAnapara saMjayake bAdako hI jainiyoMne apanA liyaa|' yaha to aisAhI hai jaise koI kahe ki "bhAratameM rahI parasantratAko hI paratantratAvidhAyaka aMgrejoMke cale jAnepara bhAratIyoMne use aparantratA (ravatantratA) rUpase apanA liyA hai, kyoMki aparatantratAmaM bhI 'pa ra tantra nA' ye pAMca akSara to maujUda hai hii| yA hiMsAko hI yuddha aura mahAvIrane usake anuyAyiyoMke lupta honepA ahisArUpase apanA liyA hai kyoMki ahiMsA meM bhI 'hi sA' ye do akSara hai hii|" yaha dekhakara to aura bhI Azcarya hotA hai ki Apa . 484) anizcitatAvAdiyoMkI sucImeM saMjayake sAtha niggaMTha nAthapRSa (mahAyora) kA nAma bhI likha jAte haiM, tayA (pa0 491) saMjayako anekAntavAdo bhii| kyA ise dharmakInike zabdoM meM 'vig vyApakaM tamaH nahIM kahA jA sakatA ? 'spAta' zabdake prayogase sAdhAraNatayA logoMko saMzaya anizcaya yA saMbhAvanAkA zrama hotA hai| para yaha to bhASAkI purAnI zailI hai usa prasaMgakI, jahA~ eka vAdakA sthApana nahIM hotaa| ekAdhika bheda yA vikalpako sUcanA jahA~ karanI hotI hai vahA~ 'syAt padakA prayoga bhASAkI zailIkA eka rUpa rahA hai jaisA ki majjhimanikAyake mahArAhulovAda mattake nimnalikhita avataraNase jAta hotA hai-katamA rAhula ca tejo Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRtti prastAvanA dhAtu ? temodhAtu siyA ajamattikA siyA baahiraa|" arthAt jo dhAtu syAt AdhyAtmika hai, syAt bAla hai| yahI siyA (syAta) zabdakA prayoga tejo dhAtuke nizcita bhedoMkI sUcanA detA hai na ki una bhadoMkA saMzaya anizcaya yA saMbhAvanA batAtA hai| AdhyAtmika bheda ke sAtha prayukta honevAlA syAt zabda . isa vAtakA dyotana karatA hai ki tejI dhAtu mAtra AdhyAtmika hI nahIM hai kintu usase vyatirikta bAhya bhI hai| isI taraha syAdasti meM astike sAtha lagA huA ''yAt' zabda sUcita karatA hai ki astise bhinna dharma bhI bastumeM hai kebala amlidharmarUpa hI vastu nahIM hai| isa taraha 'syAt' zabda na zAyadakA na amiznayakA aura na sambhAvanAkA sirahAsa nisivAya anya azeSa dharmokI sUcanA denA hai jimese"yotI bastuko nidiSTa dharmamASa rUpa hI na samajha baitthe| saptabhaMgI--vastu mUlata: anantadharmAtmaka hai| usameM vibhinna dRSTiyoMme vibhinna vivAoMseM ananta dharma hai| pratyeka dharmakA virodhI dharma bhI daSTibhedase vastumaM mambhava hai| jaise 'ghaTaH syAdasti' meM ghaTa hai arane dravya kSetra kAla bhAvakI mryaadaase| jisa prabAra ghaTameM svacatuSTayakI apekSA astitva dharma hai usI taraha ghaTavyatirikta anya padArthokA nAstibdha bhI ghaTameM hai| yadi ghaTabhinna pAryovA nAstittra ghaTameM na pAyA jAya to ghaTa aura anya padArtha milakara eka ho jaayeNge| ala: ghaTa syAdasti aura rupAnnAsti jhA hai| isI taraha vastumeM vyaSTige nityatva aura paryAyadRSTige anityatva Adi anakoM virodhI yugala dharma rahate haiN| eka vastu meM ananta saptabhaMga banate haiN| jaba hama ghaTaka astitvakA vicAra karate haiM to astitvaviSayaka sAna bhaMga ho sakate haiN| jaise gaMjayake praznottara yA buddhakre avyAkRta praznottarameM hama cAra koTi to nizcita rUpase dekhate hai--sat asat ubhaya aura anu'bhaya / umI taraha gaNita ke hisAbaga nIna mula bhaMgoMko milAnepara adhikase adhika sAta apanarusta bhaMga ho sakate haiN| jaise ghar3ake astitvakA vicAra prastuta hai to pahilA astitva, dharma dUsarA virodhI nAstitva dharma aura tIsarA dharma hogA avaktavya jo vastu pUrNa rUpako sUcanA detA hai ki vastU pUrNarUpase vavanake agocara hai, usake vigada rUpako yAda nahIM chU skte| abaktavya dharma isa apekSAme hai ki donoM dharmoko yagapata kahanevAlA zabda mArama nahIM hai / ataH vastu yathArthataH vacanAtIta avatanya hai| isa taraha mUla meM tIna bhaMga hai-- 1 syAdasti ghaTa: syAnAsti ghaTaH / 3 smAdavaktavyA ghaTaH avamanyake sAtha syAt pada lagAtakA bhI artha hai ki bastu yugapan pUrNa rUpameM yadi avastabdha hai to kamaza: apane apUrNa rUpameM vaktavya bhI hai aura vaha asti nAmita Adi rUpase vacanoMkA viSaya bhI hoto hai| ata: yastu syAd abaktabA hai| jaba mUla bhaMga nIna haiM taba unake disaMyogI bhaMga bhI tIna hoMga mathA ni. saMyogI bhaMga eka hogaa| jisa taraha cataSkoTima sala aura asatako milAkara prazna hotA hai ki kyA sana hokara bhI vastu asat hai ?" umI taraha ye bhI prazna ho sakate haiM ki-6 kyA sat hokara bhI vastu avakAvya hai ? 2 kyA asat hokara bhI vastu abaktavya hai? 3 kyA satasat hokara bhI varatu avavatavya hai ? ina tInoM praznoMkA samAdhAna saMyogaja cAra bhaMgoMmeM hai| arthAta - (4) asti nAsti ubhaya kA vastu hai-svacatuSTaya arthAt svadrabya-kSetra-kAla-bhAva aura paracatuSTaya para kramazaH daSTi rakhanepara aura donoMkI sAmUhika vivakSA rahane pr| (5) asti avaktavya bastu hai-prathama samayameM svacatuSTaya aura dvitIya samayameM yugapat svaparacatuSTaya para kramazaH dRSTi rakhanepara aura donoMkI sAmUhika vivakSA rahane pr| (6) nAsti avaktanya vastu hai-prathama samayameM pacatuSTaya aura dvitIya samayame yugapat svara catuSTayako kramazaH dRSTi banepara aura donoMkI sAmahika vivakSA rahane para / (7) asti nAsti avastathya bastu hai-prathama samayama svacatuSTaya. dvitIya mamayama paracatuSTama tathA tRtIya samayameM yugapat sva-para catuSTaya para kamazaH dRSTi rakhane para aura tInoMkI sAmUhika vivakSA rahane pr| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66. saptabhaMgI jaba asti aura nArita kI taraha avaktavya bhI vastukA dharma hai taba jaise asti aura nAstiko milAkara yAda hai vaise yi se vidhIsta nahaTaura astinAstiko milAkara pA~caveM chaThaveM aura sAtaveM bhagakI sRSTi ho jAtI hai| isa taraha gaNita ke siddhAnta ke anusAra tIna mUla vastuyoMke adhika se adhika apunarAjana sAta hI bhaMga ho sakate haiN| tAtparya yaha hai ki vastuke pratyeka dharmako lekara sAta prakArakI jijJAsA ho sakatI hai, sAta prakArake praznahI sakate haiM ataH unake uttara bhI sAta prakArake hI hote haiM / darzana digdarzanameM zrI rAhulajI ne pAMcaveM TaveM aura sAtaveM bhaMgako jisa bhraSTa tarIkese tor3Amor3A hai vaha unakI apanI nidhI kalpanA aura atisAhasa hai| jaba ve darzanoMko vyApaka naI aura vaijJAnika dRSTise dekhanA cAhate haiM to kisI bhI darzanakI samIkSA usake svarUpako ThIka samajha kara hI karanI caahie| avaktavya nAmaka dharmako, jo ki satke sAtha svatantrabhAva se dvisaMyogI huA hai, toTakara a vaktavya karake saMjaya 'nahIM' ke sAtha mela baisa dete haiM aura 'saMjaya' ke ghora anizcayavAdako hI anekAntavAda kaha dete haiM ! kimAzvaryamataH param zrI sampUrNAnavajI 'jainadharma' pustakakI prastAvanA ( pR0 3) meM anekAntavAdako grAhyatA svIkAra karake bhI saptabhAgI nyAyako bAlako khAla nikAlane ke samAna AvazyakatAse adhika nArIkImeM jAnA samajhate haiN| para saptabhaMgIko Ajase hAI hajAra varSa pahileke vAtAvaraNameM dekhanepara ve svayaM use samayakI mAMga kahe binA nahIM raha skte| aAI hajAra varSa pahile AbAla gopALa pratyeka praznako sahaja tarIkese 'sat asat ubhaya aura anubhava' hama cAra koTiyoMmeM gUMtha kara hI upasthita karate the aura usa samaya ke bhAratIya AcArya uttara bhI catuSkoTikA hI ho yA nA meM dete the, taba tIrthaMkara mahAvIrale mUla tIna maMgoMke gaNita niyamAnusAra adhikase adhika mAta prazna banAkara unakA samAdhAna saptabhaMgI dvArA fear jo nizcitarUpase vastuko sImA ke bhItara hI rahA hai| sAta bhaMga banAne kA uddezya yaha hai kidastu adhika se adhika sAta hI prazna ho sakate hai / avaktavya vastukA mUlarUpa hai. sat aura asat ye do dharma isa taraha mUla dharma sIna haiN| inake adhika se adhika milA jur3Akara sAta hI prazna ho sakate haiM / ina saba saMbhava praznoMkA samAdhAna karanA hI saptabhaMgI nyAyakA prayojana hai| yaha to jaise ko taisA uttara hai arthAt yadi tuma kalpanA karake sAta praznoM kI saMbhAvanA karate ho to usI taraha uttara bhI vAstavika tIna dharmoko milAkara sAta ho sakate haiN| itanA dhyAna meM rahanA cAhie ki eka eka dharmako lekara aise ananta sAta maMga vastu bana sakate haiN| anekAntavAdane jagat ke vAstavika aneka satkA apalApa nahIM kiyA aura na vaha kevala kalpanAke kSetra meM vicarA hai / merA una dArzanikoMse nivedana hai ki bhAratIya paramparA meM jo satyakI dhArA hai use 'darzana grantha' likhate samaya bhI kAyama rakheM aura samIkSAkA stambha to bahuta sAvadhAnI aura uttaradAyitvake sAtha likhanekI kRpA kareM jisase darzana kevala bivAda aura bhrAnta paramparAoMkA ajAyabaghara na bane, vaha jIvana meM saMbAda lAve aura darzanapraNetAoMko samucita nyAya de sake / isa taraha jainadarzanane darzana kI kAlpanika bhUmikA se nikalakara vastu sImApara khar3e hokara jagat meM vastusthitike AdhArase maMtrAda samIkaraNa aura yathArtha tatvajJAnako dRSTi do jisakI upAsanA se vizva apane vAstavika rUpako samajhakara nirarthaka vivAda se bacakara saccA saMvAdI bana sakatA hai| 1 jainamanyamiha bI ke bAlajIvana kI eka ghaTanAkA karNana AtA hai ki ' aura vijaya nAmake do sAdhusaMzaya mahAvIra ko dekhate hI naSTa ho gayA thA, isalie inakA nAma sanmati rakhA gayA thA sambhava hai yaha saMjaya-vijaya saMjaya kapuitta ho ho aura isIke saMzaya yA anizcayakA nAza mahAvIra ke saptabhaMgInyAbale huA ho| yahA~ kelaT Thiputta vizeSa bhraSTa hokara vijaya nAmakA dUsarA / sA vana gayA hai| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muSTAdarzaka :- AcArya zrI suvidhisamatA mahArAjA anekAntadarzanakA sAMskRtika AdhArabhAratIya vicAra parampagameM spaSTana. do dhaagaaeN| eka bhAga baMdako pramANa mAnane vAle dina darzanoMkI hai ora dugarI vedo pramANa ne gAnakAra gurupAna mAtra yA puruSasAkSAtkArako pramANa mAnanevAle zramaNa santa kii| yadyapi nArvAka darzana bhI baMda! mANa nahIM mAnanA binta umana AtmAkA astitva janmase maraNa paryanta hI ravIkAra kiyA hai| usana paraloka, puNya, pANa, aura mokSa meM AtmapratiSThita tattvA ko tathA AtmanaMzodhana pAritra Adiko upagitAva svIkRta nahIM kiyA hai| ana: avaidika hokara bhI vaha zramaNadhArAmaM sammilita nahIM kiyA jA sktaa| zramaNavArA vaidika paramparAko na mAnakara bhI AtmA, jabhitra jJAna santAna, puNya-pA, paraloka nirvANa Adima vizvAsa rakhatI hai, ataH pANinikI gyiASA ke anusAra AmniA hai| vedako yA Izvarako jagatvA na mAnane ke kAraNa zramaNadhAgako nAstika kahanA ucita nahIM, kyoki apanI amaka. garamAgako na mAnana ke kAraNa yadi zramaNa nAsnika' hai, no zramaNaparAmpamA ko na mAnane ke kAraNa vaiditra na mithyAvRSTi Adi vizeSaNoM meM pukAre gaye haiN| thamaNadhAgakA sArA lannajJAna yA vistAra jobana-godhana yA cAritrya vRddhive lie huA thaa| vaidika paramparAmeM tattvamAnako mastikA sAdhana mAnA hai, jaba ki dhamadhAragamacAriya kaa| vaidikapa paga vairAgya Adime jAnako pRSTa karatI hai, aura vicAraddhi karakaM mokSa mAna letI hai jaba ki zramaNaparampaga kahatI hai ki usa jJAna yA vicArakA koI mUlya nahIM jo jIvanama na sare / jisakI mutrAsame jovanazodhana na ho vaha jAma yA vicAra mastiSkake nyAyAmase adhika kuTa bhI mahatva nahIM rkhte| jaina paramparAmaM tasyAyakA Adyasutra hai--samyAdarzanasAnacAgtriANi mokSamArga:" nisvArthatra 11) ayAla samyagdarzana samyagjAna aura samyak nAritrakI AtmapariNati mokSakA mAna hai| yaha mokSakA mAkSAn kAraNa cAtri hai| samyagdarzana Ara samyagz2Ada nA usa pAribake pgiyaapnhe| bAda pAmpaganA aSTAMga mArga bhI tAntrikA hI vistAra haiN| tAtparya yaha ki zramaNadhArAmeM zAnakI azA cAritrakA hI antima mahattva rahA hai aura pratyaka vicAra aura jJAnakA upayoga cAritra arthAt Atmazodhana yA jIvanameM nAmaJjasya sthApita karaneke lie kiyA gayA hai| zramaNa sanmoMne napa aura sAdhanAke dvArA trota rAganA prApta kI aura umI paramavItarAganI, mamatA yA ahiMsA kI utkRSTa jyotiko vizvameM pracArita karane ke lie vizvatannoMkA nAkSAtkAra kiyaa| inakA sAhaba vicAra nahIM AcAra bA. mAna nahIM vAripa thA vAgviAlAma yA zAstrArtha nahIM, jIvanaddhi aura saMbAda thaa| ahiMsAkA antima artha hai-jovamAtra (cAhe vaha sthAvara ho yA jaMgama, pazu ho yA manuSya, brAhmaNa ho yA kSatriya, baMdaya ho yA zuda, gorA ho yA kAlA, etaddezIya ho yA videzI deza, kAla. zarIrAkAra, varNa, jAti, raMgaAdi ke prayAgAme para hokara mamanya darzana / pratIka jItra gvanpaga caitanya zaktikA akhagaDa gAzvata AdhAra hai| vaha varma yA vAganAoMke kAraNa vakSa, kIr3A-makoTA, paza aura manuSya Adi zarIroMko dhAraNa karatA zre, para azvagaH caMtanyakA eka bhI aMza usakA naSTa nahIM hotaa| vaha vAsanA yA rAgapAdike dvArA vikRna avazya ho jAtA hai| manuSya apane dezavAla Adi nimittoMse gore yA kAle kisI bhI vArIrako bAraNa kie ho, apanI buni mA karmaka anUsA bAhmaNa, kSatriya, vaizya aura dA kigIbhI zreNImaM usakI gaNanA mayanahArataH bI jAtI ho. kimo bhI dedAma utpanna huA ho, kisI bhI santakA upAsaka ho, vaha ina vyAvahArika niminoMse U~ca yA noca nahIM ho sktaa| kimI varNavizeSameM utpanna hone ke kAraNa ho baha dharmakA ThekedAra nahIM bana sktaa| mAnavamAtra ke mUlata: samAna adhikAra hai, itanA hI nahIM kinnu gadA-pakSI, kIr3e-makor3e, vRkSa Adi prANiyoMke bhii| amara prakAra kI AjIvikA yA vyApArake kAraNa koI bhI manuSya kisI mAnavAdhivAgga vaMcita nahIM ho sakanA / yaha mAnavasamatvabhAvanA, prANimAtrameM gamatA aura utkRSTa manyamaMtrI ahiMsAke hI vikramita rUpa haiN| zramaNasantoMne yahI kahA hai ki-eka manaSya kisIbhanyaNDapara yA anya bhautika sAdhanoMpara adhikAra kara lene ke kAraNa jagata meM mahAna banakara dUsaroMke nidaMlanakA janmasiddha adhikArI nahIM ho sktaa| kisI varNavidoSa meM utpanna hone ke kAraNa amaroMkA bhAmaka yA dharma kA ThekedAra nahIM ho sktaa| bhautika sAdhanoM Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banekAntadarzana kA sAMskRtika AdhAra kI pratiSThA bAhAmaM kadAcirIDI bhI prAcArya praNidhAnakAra ekA hAhAmavara baiThanA hogaa| hai' eka prANIkI dhamakI zItala chAyAmaM manAnabhAva mnnaassk| grAma ranakA avanara hai| Amamamatva vItarAgatva yA AsAke vikAsamehI koI mahAnahI manA haina ki jagatama tripamatA phailAnevAle hima pariahake saMgrahame / Adarza tyAga hai na ki saMgraha / isa prakAra jAma, varNa, raMga. deza, P. pagpihasaMgraha Adi viSamatA aura gagharSaka kAraNoM meM pare hokara prANimAtrako mamatya, ahiMsA aura jInagaralAvA pAvana mandA ina zramaNamantAna usa samaya diyA jaca yajJa Adi kriyAkaka bavizeSatrI jIvikAke mAdhana bana haae| kucha gAya, sonA aura striyoM kI dakSiNAsa svarga ke TikiH prAptAna dharma ke nAma para gAmadha ajAmedha kanina naramedhataka kA mlA bAjAra thA, jAninana ukcasva nIcavakA viSa samAjamarIkA dagdha kara rahA thara, anaMka prakArase sanAko habhiyAnaka paDyantra cAla the| usa nabaMra garma pAnabamamatva aura prANimadhIkA udAgnama sandeza ina yugadharmI mattAne nAstikatAkA mizyA lAchana mahala hae bhI diyA aura dhAnna janagAvo mantrI samAjaracanAkA malamantra bnaayaa| para, yaha anubhavasiddha bAta hai ki ahiMsAkI sthAyI pratiSTA manAsaddhi aura vacanazuddhike vinA nahIM ho gktii| hama bhale hI garIgme dUsaraM prANiyoMkI himA na kareM para yadi bacana dhyatrahAra aura cittagatavicAra diSabha aura visaMvAdI hai to kAyika ohamA pala hI nahIM maanii| apane manake cinAra arthAta matako puSTa karane ke lie Una nIca zabda bole jAyeMge aura phalata: hAthApAIkA avasara Ae vinA na rhegaa| bhAratIya zAstrAkA itihAsa aise anake hisA karAke kinArgaana goga bhaga kA hai| umaH yaha Avazyaka thA ki himAko sarvAgINa pratiSThAka lie vizvakA yathArtha tattvajJAna hI aura vinA adhimUlaka vacanazaddhikI jIvamadhyavahArama praniSThA hA graha mambhava hI nahI hai ki kahI taka viSaya meM paraspara virodhI matavAda cala raheM, apane pakSa ke samarthana lie gata animbArya hAta raheM. pakSapratipakSoMkA saMgaThana ho, zAstrArtha meM hArane bAlekI nalakI jannanI bhADAhIma jIvita nAlana jaisI hisaka ho bhI lage, phira bhI paraspara hisA banI rahe ! bhagavAna mahAvIra eka parama ahisaka sanA / nana dakhA ki AjakA mAga rAjakAraNa dharma aura majAdiyoMke hAyama hai| jabataka ina matagAvanika AdhAbhagamanvaya nagaH tanamaka hisAkI jada nahIM kaTa sktii| unane vizva ke latvAkA sAkSAkAra kiyA aura banAyA ki vizvakA pratyeka cetana aura jar3a tastra ananta bokA bhaNDAra hai| usake bigaT svarUpako gAdhAraNA mAnava paripUrNa rUpameM nahIM jAna sktaa| usakA sada jJAna vasnuke eka eka aMgako jAnakara apanI gunnN| kA durabhimAna kara baiThA hai| vivAda vastume nahIM hai| vivAda to da khanavAlAMkI dRSTimaM hai| kAya ye bastake virAT ananta-dharmA:maka yA anekAtmaka svarUpakI jhAMkI pA sakate / unanaM ima anaMkAnAtmaka tasvajJAnakI ora matavAdiyoMkA dhyAna svIcA aura batAyA ki dekho, pratyaka bastu ananna gaNa paryAya aura maukA akhaNDa piNDa hai| yA apanI anAdhananja mannAdarUpa sthitikI ma nitya hai / kabhI bhI ainA samaya nahIM A sakatA jaba zistrake raMgamanase eka kaNakA bhI samala vivAga ho jAya / gAyI pratikSaNa usakI paryAya badala rahI haiM, unake guNa-dhoma bhI madana yA vika parivartana ho rahA hai, anaH baha anitya bhI hai| isI saraha ananta guNa, zakiA, paryAya aura dharma prayoga vastakI nijI sampatti haiN| inamase hamArA svalpa mAnalaba eka eka aMgako viSaya karake aH gatavAda gaSTi karatA hai| AtmA ko nitya siddha karane vAloMkA pakSa apanI sArI bhakti AtmAko aninya siddha karane vAlAMka: unnAi pachAr3ameM lagA rahA hai to 'anityatrAdiyoM kA mu. nityatrAdiyoMko galA burA kaha rahI hai| mahAvIrakA ina matavAdiyoMkI buddhi aura pravRtti para garama AtA thaa| ye bI gaha Atmanityatva aura anityatva, paraloka aura nirvANa Adiko anyAkana (akathanIya) kahakara bauddhika namakI Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maoNmasaMkRti-prasvAbArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja maSTi nahIM karanA cAhate the| unane ina sabhI tatvAMkA pathArtha svarUpa batAkara ziSyoMko prakAzama lAkara unheM mAnasa samatAkI samabhUmipara lA diyaa| unana banAyA ki vastuko gama jisa dRSTikoNase dekha rahe ho vastu utanI hI nahIM hai.usameM aise ananta dRSTikoNa se dese jJAnako kSamatA hai, usakA virAT svarUpa ananta dharmAtmaka hai| tumheM jo dRSTikoNa virodhI mAlama hotA hai usakA ImAnadArI se vicAra karo, vaha bhI vastumeM vidyamAna hai| citase pksspaank| durgabhagandhi nikAlo aura dUsareke dRSTikoNako bhI utanI hI prAmANikatAse vastumeM khojo, vaha vahIM laharA rahA hai| hA~, vastUkI sImA aura maryAdAkA ullaMghana nahIM honA caahie| tuma cAho ki jar3a cetanatva mila jAya yA cetaname jaDatva, to nahIM mila sakatA tyeka padArthake apane nijI dharma nipicn| meM pratyeka vastako anannadharmAtmaka kaha rahA hai, sarvadharmAtmaka nhiiN| ananta dhoma netanake sambhava ananta dharma cetanameM mileMge tathA acetanagata dharma acaMtanama / cetanake gaNa-dharma acetagama nahIM pAye jA sakate aura na anaMtana ke cetana meN| ho, kucha aine mAmAnya dharma bhI hai jo'caMtana au: barenana donoMma sAdhAraNa rUpase pAe jAte haiN| tAtparya yaha ki vastuma bahuta gujAiza hai| vaha itanI digada hai, jo tumhAre ananta dRSTikoNoMse dekhI aura jAnI jA sakatI hai| eka kSudra-dRSTikA Araha karake dUsarekI dRSTikA tiraskAra karanA yA apanI dRSTikA ahaMkAra karanA vastuke svarUpakI nAsamakSIkA pariNAma hai| haribhadramRrine bahuta sundara likhA hai ki "ApahI batA ninISa si muktiM tatra yatra matiraspa niSiSTA / pakSapAtarahitasya tu yukliyatra tatra matiraiti nivezam / / '' (lokatattvanirNaya) arthAt-AgrahI vyakti apane matapoSaNa ke lie yuktiyA~ detA hai, yaktiyoMko apane matakI ora le jAtA hai, para pakSapAta hita madhyastha vyakti yuktisiddha vastumvarUpako svIkAra karanameM hI apanI mati kI saphalatA mAnatA hai| anekAnta darzana bho yahI sikhAtA hai ki yuktisiddha vastusvarUpakI aura apane matako lagAo na ki apane nizcita matakI ora vastu, aura yuktiko khIMcAtAnI kara unheM bigAr3anekA duSprAyAsa karo, aura na kalpanAko ur3Ana itanI lambI lo jo vastu kI sImAko hI lAMgha jAya / tAtparya yaha hai ki mAnasasamatAke lie yaha vastusthitimUlaka anekAnta tattvajJAna atyAvazyaka hai| isake dvArA isa naratanapArI ko jJAta ho sakegA ki vaha kitane pAnIme hai, usakA jJAna kitanA svalpa hai, aura vaha kisa durabhimAnase hisaka matavAdakA sajana karakaM mAnavasamAjakA ahita kara rahA hai| isa mAnasa ahiMsAtmaka anaMkAmna darzanase vicAroMma yA dRSTikoNoMma kAmacalAU samanvaya yA DhIlADhAlA samajhautA nahIM hotA, kintu vantusvarUpake AdhArame yathArtha tattvajJAnamUlaka saMvAda dRSTi prApta hotI hai / DaoN0 sara rAdhAkRSNana iNDiyana philAmaphI (jilda 1 pR0 105-6 ) meM sthAvAdake Upara apane vicAra prakaTa karate hue likhate haiM ki-'isase hameM kevala ApekSika athavA ardhasatyakA hI jJAna ho sakatA hai. svAmAdase hama pUrNa satyako nahI jAna skte| dUsare zabdoMma syAhAda hameM ardhasatyoMke pAsa lAkara paTaka denA hai aura inhI ardhasatyoMko pUrNa satya mAna lenekI preraNA karatA hai| parantu kevala nizcita anizcita arthamanyoMko milAkara eka nAtha rakha dename baha pUrNasatya nahIM kahA jA sktaa|" Adi / kyA sara rAdhAkRSNana yaha nAmakI kRpA kareMge ki syAhAdane nizcita anizcita ardhasatyoMko pUrNa ma:ya mAganaMko preraNA kaipa kI hai? hAM, vaha vedAnsakI nanda cetana aura acetanake kAlpanika abhedakI dimAnI dADama avazya zAmila nahIM huA, aura na vaha kisI ese siddhAntakA samanvaya karanekI salAha denA hai jimamaM vastusthitikI upekSA kI gaI ho| sara rAdhAkRSNana ko pUrNasatya rUpase vaha kAlpanika abheda yA brahma iSTa hai jimama canana acetana mata amarta sabhI kAlpanika rItime samA jAte haiN| ve syAdvAdakI samanvayadRSTiko ardhasatyoMke pAsa lAkara paTakanA samajhate haiM, para jaba pratyeka bastu svarUpataH anantadharmAtmaka Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 anekAntadarzana kA sAMskRtika AdhAra haM taba usa bAstavika natIjepara pahu~caneko ardhasatya kaise kaha sakate haiM? hA~, syAdvAda usa prAmANaviruddha kAlpanika abhedakI ora vastusthitimUlaka dRSTise nahIM jA sktaa| vaise, saMgrahahnayakI eka gharama abhaMdakI kalpanA janadarzanakAroMne bhI kI hai aura usa parama saMgrahanayakI abheda dRSTise batAyA hai ki-"sarvameka madavizeSAt arthAt jagat eka sayasa yatana aura myAna meM koI bheda nahIM hai / para yaha eka kalpanA hai, kyoMki aisA eka sat nahIM hai jo pratyeka maulika dravyamai anugata rahatA ho| ata: yati sara rAdhAkRSNanako carama abhedakI kalpanA hI dekhanI ho to ve paramasaMgrahanayake daSTikoNameM dekha sakate haiM, para vaha kevala kalpanA hI hogI, vastusthiti nhiiN| pUrNasatya to vastukA anekAntAtmaka rUpameM darzana hI hai na ki kAlpanika abhedakA darzana / isI taraha pro.baladeva upAdhyAya isa smAtAdase prabhAvita hokara bhI sara rAdhAkRSNanakA anusaraNa kara, syAdvAdako mUlabhUtatasva (eka brahma?) ke svarUpake samajhane meM nitAnta asamartha batAnekA sAhasa karate haiN| inameM so yahA~ taka likha diyA hai ki-"isI kAraNa yaha vyavahAra tathA paramArthake bIcoMbIca tasvavicArako katipaya kSaNakaM lie bisamma tathA birAma denevAle vidhAmagRhase bar3hakara adhika mahattva nahIM rkhtaa|" (bhAratIya darzana 1.0 173) / Apa cAhate haiM ki pratyeka darzanako usa kAlpanika abhedataka pahuMcanA caahie| para syAdvAda jaba vastuvicAra kara rahA hai taba vaha paramArthasat vastukI sImAko kaise lA~gha sakatA hai ? vAkavAda na kevala yuktiviruddha hI hai kintu Ajake vijJAnase usake ekIkaraNakA koI vAstavika mUlya siddha nahIM hotA / vijJAnane eTamakA bhI vizleSaNa kiyA hai aura pratyekakI apanI svatantra sattA svIkAra kI hai| ataH yadi sthADhAda vastukI anekAntAtmaka sImA para pahuMcAkara buddhiko virAma detA hai to yaha usakA bhUSaNa hI hai| dimAgI abhedase vAstavika sthitikI upekSA karanA manorajjanase adhika mahattvakI bAta nahIM ho sktii| isI taraha zrIyuta hanumantarASa ema. e. ne apane "Jain Instrumental Theory of knowledge"nAmaka lekha meM likhA hai ki-"syAdvAda sarala samajhautekA mArga upasthita karatA hai, vaha pUrNa satya taka nahIM le jaataa|" aadi| ye saba eka hI prakArake vicAra hai jo syAvAdake svarUpako na samamanake yA vastusthitikI upekSA karane ke pariNAma hai| mai pahile likha cukA hU~ ki mahAyogne dekhA ki-vastu to apane sthAnapara apane virATa rUpameM pratiSThita hai, usameM ananta dharma, jo hameM paraspara virodhI mAlUma hote haiM, aniruddha bhAvame vidyamAna hai. para hamArI dRSTimeM virodha honege hama usakI yathArtha sthitiko nahIM samaya pA rahe haiN| jaina darzana vAstava-bahulbabAdI hai| vaha do pRthak sattAka yastuoMko vyavahArake lie kalpanAse abhinna kaha bhI, para vastukI nijI maryAdAkA ullaMghana nahIM karanA caahtaa| jaina darzana eka vyaktikA apane guNa-paryAyoMme vAstavika abheda to mAnatA hai, para do vyaktiyoma avAstavika abhedako nahIM maantaa| isa darzanakI yahI vizeSatA hai, jo yaha paramArtha sat vastukI paridhiko na lAMghakara usakI sImA hI vivAra karatA hai aura manuSyoMko kalpanAkI ur3Anase virata kara vastuko ora dekhaneko bAdhya karatA hai| jisa carama abheda taka na pahuMcane ke kAraNa anekAnta darzanako sara rAdhAkRSNana jaise vicAraka arghasatyoMkA samudAya kahate haiM, usa carama abhedako bhI anekAnta darzana eka vyaktikA eka dharma mAnatA hai| vaha una abhedakalpakoMko kahatA hai ki vastu isame bhI bar3I hai abheda to usakA eka dharma hai| dRSTiko aura udAra tathA vizAla karake yastuke pUrNa rUpako dekho, umameM abheda eka konama par3A hogA aura abhedake anantoM bhAI-bandhu usamaM tAdAtmna ho rahe hoNge| ata: ina jJAnalavadhAriyoMko udAraSTi denevAle tathA vastukI jhAMkI dikhAnevAle anekAntadarzana ne vAstavika vicArakI antima rekhA khIMcI hai, aura yaha saba huA hai mAnasamamalAmulaka tattvajJAnakI khojse| jaba isa prakAra vastusthiti hI anekAntamayI yA anantadharmAtmikA hai taba sahaja Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tArthavRtti prastAvanA / mAnasa vAkhike lie hI manuSya yaha socane lagatA hai ki dUsarA vAdI jo kaha rahA hUM usakI sahAnubhUtise samIkSA honI cAhiye aura vastusthiti mUlaka samIkaraNa honA caahiye| isa svIyasvalpatA aura vastukI anantadharmatA ke vAtAvaraNase nirarthaka kalpanAoMkA jAla TUTegA aura ahaMkArakA vinAza hokara mAnasasamatAkI sRSTi hogI, jo ki ahiMsAkA saMjIvana bIja hai / isa taraha mAnasa samatAke lie anekAntadarzana hI ekamAtra sthira AdhAra ho sakatA hai / ra anekAnta darzanase vicArazuddhi ho jAtI hai taba svabhAvataH vANI meM namratA aura parasamanvayakI vRtti utpanna ho jAtI hai| vaha vastusthitiko ullaMghana karanevAle zabdakA prayoga hI nahIM kara sktaa| isIlie jainAne vastukI anekadharmAtmatAkA dyotana karane ke lie 'smAt' zabdake prayogakI AvazyakatA batAI hUM / zabdoM meM yaha sAmarthya nahIM jo ki vastuke pUrNarUpako yugapat kaha ske| vaha eka samayameM eka hI dharma ko kaha sakatA hai| ataH usI samaya vastumaM vidyamAna zeSa dharmoM kI sattAkA sUcana karaneke lie 'syAt' zabdakA prayoga kiyA jAtA hai 'syAt' kA 'sunizcita dRSTikoNa' yA 'nirNIta apekSA' hI artha haiM 'zAyada, sambhava, kadAcit Adi nhiiN| 'syAdasti' kA vAcyArtha hai- 'svarUpAdikI apekSAse vastu hai hI' na ki 'zAyada hai', 'kadA cit hai' aadi| saMkSepataH jahAM anekAnta darzana cittameM samatA, madhyasthabhAva, vItarAgatA, niSpakSatAkA udaya karatA hai vahA~ syAdvAda vANI meM nirdoSatA AnekA pUrA avasara detA hU~ / isa prakAra ahiMsAkI paripUrNatA aura sthAyitvakI preraNAne mArgadarzaka AcArya zrI darzana aura vacana zuddhi ke lie syAdvAda jaisI nidhiyoMko bhAratIya saMskRtike samaya vaktAko sadA yaha dhyAna rahanA cAhie ki bahu jo bola rahA hai utanI hI vastu nahIM hai, kintu bahuta bar3I hai, usake pUrNarUpa taka zabda nahIM pahu~ca skte| isI bhAvako jalAne ke lie vaktA 'syAt' zabdakA prayoga karatA hai / 'syAt' zabda vidhiliG niSpanna hotA hai, jo apane vaktavyako nizcina rUpameM upasthita karatA hai na ki saMzaya rUpameM jaina tIrthakaroMna isa taraha sarvAMgINa ahiMsAko sAdhanAkA vaiyaktika aura sAmAjika donoM prakArakA pratyakSAnubhUta mArga batAyA hai / unane padArthoke svarUpakA yathArtha nirUpaNa to kiyA hI, sAtha hI padArthoMke dekhanekA, unake jJAna karanekA aura unake svarUpa vacana se kahanekA nayA vastusparzI mArga btaayaa| isa ahiMsaka dRSTise yadi bhAratIya darzanakAroMne vastukA nirIkSaNa kiyA hotA to bhAratIya jalpakathAkA itihAsa raktaraMjita na huA hotA aura dharma tathA darzanake nAmapara mAnavatAkA niryalana nahIM hotaa| para ahaMkAra aura zAsana bhAvanA mAnabako dAnava banA detI hUM / usa para bhI dharma aura matakA 'aham' to ati durnivAra hotA hai| parantu yuga yugamaM aise hI dAnavoMko mAnava banAneke lie ahiMsaka santa isI samanvaya dRSTi isI samatA mAtra aura isI sarvAMgINa ahiMsAkA sandeza dete Ae haiN| yaha jaina darzanakI hI vizeSatA hai jo vaha ahiMsAkI taha taka pahu~cane ke lie kevala dhArmika upadeza taka hI sImita nahIM rahA apitu vAstavika sthitike AdhArase dArzanika gulthiyoM ko sulajhAneko maulika dRSTi bhI khoja sakA / na kevala dRSTi ho kintu mana vacana aura kAya ina tInAM dvAroMse honevAlI hiMsAko rokanekA prazastatama mArga bhI upasthita kara sakA / sAgara jI mahArAnukAntakoSAgAra meM diyA hai| bolate 82 Aja DaoN bhagavAn vAsa jaise manISI samanvaya aura saba dharmokI maulika ekalAkI AvAja bulanda kara rahe haiN| ke varSoM kaha rahe haiM ki samanvaya dRSTi prApta hue binA svarAjya sthAyI nahIM ho sakatA, mAnava mAnava nahIM raha sktaa| unhoMne apane 'samanvaya' aura 'darzana kA prayojana' Adi granthoMmeM isI samavaya tattvakA bhUri bhUri pratipAdana kiyA hai| jaina RSiyoMne isa samanvaya ( syAdvAda ) siddhAnta para hI saMkhyAbaddha grantha likhe haiN| inakA vizvAsa hai ki jabataka dRSTimeM samIcInatA nahIM AyagI tabataka matabheda aura saMgharSa banA hI rhegaa| nae dRSTikoNase vastu sthiti taka pahu~canA hI visaMvAdase haTAkara jIvanako saMvAdI banA sakatA hai| jaina darzanakI bhAratIya saMskRtiko sahI dena hai| Aja hameM jo svA tantryake darzana hue haiM vaha isI ahiMsAkA puNyaphala hai| koI yadi vidayameM bhAratakA mastaka U~cA rakhatA hai to vaha nirupAdhi-varNa jAti raMga deza AdikI kSudra upAdhiyoMse rahita ahiMsA bhAvanA ho Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sadAdi anuyoga 83 sAni anuyoga - pramANa aura nayake dvArA jAne gae tathA nikSepake dvArA aneka saMbhAvita rUpoM meM sAmane rakhe gae padArthoMse hI tatvajJAnopayogI prakRta arthakA yathArtha bodha ho sakatA huuN| una nikSepake viSaya bhUla padArthoM meM dRr3hatAkI parIkSA ke lie yA padArthake anya vividha rUpoMke parijJAnake lie anuyoga arthAt anukula prazna yA pazcAdbhAvI prazna hote haiN| jinase prakRta padArthakI vAstavika avasthAkA patA laga jAtA hai| pramANa aura naya sAmAnyatayA tattvakA jJAna karAte haiN| nikSepa vidhise aprakRtakA nirAkaraNakara prastutako chAMTa liyA jAtA hai / phira ghaMTI huI prastuta vastukA nirdezAdi aura sAdi dvArA savivaraNa pUrI avasthAoMkA jJAna kiyA jAtA hai| nikSepase ghaMTI huI bastukA kyA nAma hai ? ( nirdeza) kauna usakA svAmI hU~ ? (svAmitva ) kaise utpanna hotI hai ? (sAdhana) kahA~ rahatI hai ? (adhikaraNa) kitane kAlataka rahatI hai ? (sthiti) kitane prakArakI hu~ ? (vidhAna), usakI dravya-kSetra kAla bhAva Adise kyA sthiti hai| mastitvakA jJAna 'sat' hai| usake bhedoMkI ginatI saMkhyA hai| vartamAna nivAsa kSetra hai| kAlika nivAsaparidhi sparzana hai| ThaharatekI maryAdA kAla hai| amuka avasthAko chor3akara punaH nAprApta aupazamika Adi bhAva haiM / paraspara saMkhyAkRta tAratamyakA vicAra alpabahutva haiM / sArAMza yaha ki nikSipta padArthakA nirdezAdi aura sadAdi anuyogoMke dvArA yathAvat savivaraNa jJAna prApta karanA mumukSukI ahiMsA Adi sAdhanAoMke lie Avazyaka hai / jIvarakSA karane ke lie jIvakI dravya kSetra kAla bhAva AdikI dRSTise paripUrNa sthitikA jJAna ahiMsakako jarUrI hI hai / isa taraha pramANa naya nikSepa aura anuyogoMke dvArA tattvoMkA yathArtha adhigama karake unakI pratIti aura ahiMsAdi cAritrakI paripUrNatA honepara yaha AtmA bandhanamukta hokara svasvarUpameM pratiThita ho jAtA hai| yahI mukti haiN| "zrutAdarthamanekAntamadhigamyAbhisandhibhiH / parIkSya sA~stAn taddharmAnanekAn vyAvahArikAna // 73 // nayAnugata nikSepa 6 pArya bha~va vedane / viracayyArthavAkpratyayAtmavAn zrutArthatAm // 74 // anuyujyAnuyogaca nirdezAvibhiyAM gataiH / pANi jIvAvanyAtmA vibuddhAbhinivezanaH // 75 // jIvasthAnaguNasthAnamArgaNAsthAnataravavit / taponirjINakarmAyaM vimuktaH sukhamucchati // 76 // arthAt - anekAntarUpa jIvAdi padArthoko zruta-zAstroMse sunakara pramANa aura aneka nayoMke dvArA unakA yathArtha parijJAna karanA caahie| una padArthoke aneka vyAvahArika aura pAramArthika guNa-varmokI parIkSA naya dRSTiyoM se kI jAtI hai| nayadRSTiyoM viSayabhUta nikSepoMke dvArA vastukA artha jJAna aura zabda Adi rUpaye vizleSaNa kara use phailAkara unase aprakRtako chor3a prakRtako grahaNa kara lenA caahie| usa chaMTe hue prakRta aMzakA nirdeza Adi anuyogAMse acchI taraha vAravAra pUchakara savivaraNa pUrNajJAna prApta kara lenA cAhie / isa taraha jIvAdipadArthokA khAsakara AtmatattvakA jIvasthAna guNasthAna aura mArgaNA sthAnoMmeM dRDhatara jJAna karake unapara gAr3ha vizvAsa rUpa samyagdarzanakI vRddhi karanI caahie| isa tatvazraddhA aura tattvajJAnake honepara parapadArthoMse virakti icchA nirodharUpa tapa aura cAritra Adise samasta kusaMskAroMkA vinAkara pUrva karmokI nirjarA kara yaha AtmA vimukta hokara ananta caitanyamaya svasvarUpamaM pratiSThita ho jAtA hai| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja 84 tarabAtti-prastAvanA andhakA bAgha svarUpa-- tasvArthAdhigamasUtra jainaparamparA kI gItA bAibila kurAna yA jo kahie eka pavitra grandha hai| isameM bandhanamuktika kAraNoMkA sAMgopAMga vivecana hai| jainadharma aura janadarzanake samasta mUla AdhAroMkI saMkSipta sUcanA isa sUtra granthase mila jAtI hai| bha- mahAvIrake upadeza ardhamAgadho bhASAmeM hote the jo usa samaya magadha aura bihArakI janabolI thii| zAstroMmeM batAyA hai ki yaha ardhamAgadhI bhASA aThAraha mahAbhASA aura sAtasau laghubhASAoM ke zabdoMse samRddha thii| eka kahAvata hai-"kosa kosa para pAnI badala cArakosa para para baanii|" so yadi magadha deza kAzIdeza aura vihAra devAmeM cAra cAra kosapara badalanevAlI boliyoMkI vAstavika gaNanA kI jAma to ve718 se kahIM adhika ho sakatI hoNgiiN| aThAraha mahAbhASAe~ mukhya mukhya aThAraha janapadoMkI rAjabhASAe~ kahIM jAtI thii| inameM nAmamAtrakA hI antara thaa| kSullakabhASAoMkA antara to uccAraNakI TonakA hI samajhanA caahie| jo ho, para mahAvIrakA upadeza usamayakI lokabhASAmeM hotA thA jisameM saMskRta jaMsI vargabhASAkA koI sthAna nahIM thaa| baddhakI pAlIbhASA aura mahAvIrakI ardhamAgadhI bhASA karIba karIba eka jaisI bhASAe~ haiN| inameM vahI cArakosakI bAnI kAlA bheda hai| ardhamAgadhIko sarvArdhamAgadhI bhASA bhI kahate haiM aura isakA vivecana karate hue likhA hai arSa bhagavadbhASAyA magaSavezabhASAtmakam adhaM ca sarvadevAbhASAramakam" arthAt-bhagavAnkI bhASAmeM Adhe zabda to magadha dezakI bhASA mAgadhI ke the aura Adhe zabda sabhI dezoMkI bhASAoM tAtparya yaha ki ardhamAgadhI bhASA vaha lokabhASA thI jise prAyaH sabhI devAke loga samajha sakate the| yaha svAbhAvika bhI hai, kyoMki mahAvIrakI janmabhUmi magadha deza thI, ata: mAgadhI unakI mAtRbhASA thI aura unheM apanA vizvazAntikA ahimA sandeza saba dezoMkI koTi koTi upakSita aura patita janatA taka bhejanA thA ataH unakI jholI meM sabhI dezokI bolIke zabda zAmila the aura yaha bhASA usa samayako sAdhika janatAkI apanI bolI thI arthAta sabakI bolI thii| janabolImeM upadeza dene kA kAraNa batAnevAlA eka prAcIna zloka milatA hai "bAlastrIsandamUrkhANAM vRNAM cAritryakAMkSiNAm / pratibodhanAya tasvanaH siddhAntaH prAkRtaH kRtH||" arthAt-bAlaka strI yA mUrkhase mUrkha logoMko, jo apane cAritryako samunnata karanA cAhate haiM. pratibodha dena ke lie bhagavAnkA upadeza prAkRta arthAt svAbhAvika janabolImeM hotA thA na ki saMskRta arthAt banI hu~dai bolIkRtrima vrgbhaassaameN| ina janabolIke upadezoMkA saMkalana 'Agama' kahA jAtA hai| isakA bar3A bistAra thaa| usa samaya lekhanakA pracAra nahIM huA thaa| saba upadevA kaNThaparamparA se surakSita rahate the| eka dUsarese sunakara inakI dhArA calatI thI ataH ye 'zruta' kahe jAte the| mahAvIrake nirvANake bAda yaha zruta paramparA lupta hone lagI aura 683. varSa bAda eka aMgakA pUrNa jJAna bhI zeSa na rhaa| aMgake eka dezakA jJAna rahA / zvetAmbara paramparAmeM bauddha saMgItiyoMkI taraha vAcanAe~ haI aura antima vAcanA devadhigaNi kSamAzramaNake tattvAvadhAnama vIra saMvat 180 vi0 saM0 510 meM dalabhImeM huii| isameM AgamoMkA trudina atruTita jo rUpa upalabdha thA saMkalita huaa| digambara paramparAmeM aisA koI prayatna huA yA nahIM isakI kucha bhI jAnakArI nahIM hai| digambara paramparAmeM vikramakI dvitIya tRtIya zatAbdImeM AcArya bhUtabali pupadanta aura guNadharane SaTvaMDAgama aura kasAyapAhuukI racanA AgamAzrita sAhityake AdhArase kii| pIcha kundakunda Adi AcAryone Agama paramparAko kendra meM rakhakara tadanusAra svatantra grantha racanA kii| anumAna hai ki vikramakI tIsarI cauthI zatAbdImeM umAsvAmI bhaTTArakana isa tattvArthasUtrakI racanA kI thii| isIse jana paramparA saMskRtagranthanirmANayA prArambha hotA hai| ina tasvArthasatrakI racanA itane Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grantha kA svarUpa mUlabhUta tattvoMko saMgraha karanekI asAmpradAyika dRSTise huI hai ki ise donoM jana sampradAya thor3e bahuta pAThabhedase pramANa mAnate Ae haiN| zve0 paramparAmeM jo pATha pracalita hai usameM aura digambara pAThameM koI viziSTa mApradAyika matabheda nahIM hai| donoM paramparAoMke AcAryoMne isapara dazoM TIkA grantha likhe haiN| isa mArgadarzaka tyococca prAthamisAgarasthAnamahArAja AdhAra banAyA jA sakatA hai| ise mokSazAstra bhI kahate haiM kyoMki isameM mokSake mArga aura tadupayogI jIvAdi tattvoMkA hI savi stAra nirUpaNa hai| isameM daza adhyAya haiN| prathamake cAra adhyAyoMmeM jIvakA, pAMcaveMmeM ajIba kA, chaThaveM aura sAtaveM adhyAya meM AbakA, AThaveM adhyApameM bandhakA, nauveM meM saMvarakA tathA dadAveM adhyAyameM mokSakA varNana hai| prathama adhyAyameM mokSakAmArga samyagdAna samyagjAna aura samma cAritrako batAkara jIvAdi sAta tattvoMke adhigamake upAya pramANa naya nikSepa aura nirdezAdi sadAdi anumogoMkA varNana hai| pAMca jJAna unakA viSaya AdikA nirUpaNa karake unameM pratyakSa parokSa vibhAga unakA samyakaca mithyAtva aura noMkA vivecana kiyA gayA hai| dvitIya adhyAyameM jIvake aupazamika Adi bhAva, jIvakA lakSaNa, zarIra, indriyA~ yoni 'janma AdikA savistAra nirUpaNa hai| tRtIya adhyAyameM jIvake nivAsamata-adholoka aura madhyaloka gata bhagolakA usake nivAsiyoMkI Ayu kAyasthiti AdikA pUrA pUrA varNana hai| cauthe adhyAyameM UvalokakA devoMka bheda lezyAe~ Ayu kAya parivAra AdikA varNana hai| pAMvaveM adhyAyamaM ajIbatattva arthAta padagala dhama adharma AkApA aura kAla draSyoMkA samaya varNana hai| kyoMkI pradeza saMkhyA, unake sarakAra, zamdAdikA pudagala paryAyatva, skandha bananakI prakriyA Adi pudgala TraMbyakA savAgINa vivecana hai| chaThaveM adhyAyameM jJAnAvaramAdi kamauke AsravakA savistAra nirUpaNa hai| kina kina buttiyoM aura pravRttiyoMse kisa kisa karmakA Astrava hotA hai, kaise mAlavameM vizeSatA hotI hai, kauna karma puNya hai. aura kauna pApa AdikA vizada vivecana hai| sAtaveM adhyAyameM zubhaM Astravake kAraNa, puNyarUpa ahiMsAdi baloMkA varNana hai| isameM bratoMkI bhAvanAe~ unake lakSaNa aticAra AdikA svarUpa batAyA gayA hai| AThaveM adhyAyameM prakRtibandha Adi cAroM bandhoMkA, karmaprakRtiyoMkA unakI sthiti AdikA nirUpaNa haiN| nauveM adhyAyameM saMbara tasvakA pUrA pUrA nirUpaNa hai| isameM gapti samiti dharma anaprekSA pariSahajaya cAriSa tapa dhyAna AdikA sabhedaprabheda nirUpaNa hai| daza adhyAyama mokSakA varNana hai| siddhoMmeM bheda kina nimittoMse ho sakatA hai| jIva Uryagamana kyoM karatA hai? siddha avasthAmeM kona kona bhASa- avaziSTa raha jAte haiM AdikA nirUpaNa hai| yaha akelA tatvArtha sUtra jaina zAna, jaina bhUgola, khagola, jainatasva, karmasiddhAnta, jana cAriSa Adi samasta mukhya mukhya viSayoMkA apUrva Akara hai| maMgala iloka- mokSamArgasya metAram zloka tattvArthasUtrakA maMgala eloka hai yA nahIM yaha viSaya vivAdama pahA huA hai| yaha zloka umAsvAmi kataka hai isakA spaSTa ullekha zrutasAgarasUrine prastuta tattvArthavattima kiyA hai| ve isakI utthAnikAmeM likhate haiM ki-yAka nAmaka madhyake praznakA uttara deneke lie umAsvAmi bhaTTArakane yaha maMgala zloka bnaayaa| dvaiyAkakA prazna hai-'bhagavan, AtmAkA hita kyA hai?' umAsvAmI usakA uttara 'samyagdarzanazAnacAritrANi mokSamArga: sUtra meM dete haiN| para unheM uttara deneke pahile maMgalAcaraNa karanekI AvazyakatA pratIta hone lagatI hai| zrutasAgarake pahile vidyAnandi AcAryale jApna parIkSA (pR03) meM bhI isa zlokako sUtrakArake nAmase ukta kiyA hai| para yahI vidyAnanda 'tattvArthasUtrakA ra umAsvAmiprabhRtibhiH' jaise vAkya bhI Apta parIkSA (pu. 54)meM likhate haiM jo umAsyAmike sAtha hI sAtha prabhRti pAdase sUcita honevAle AcAryoko bhI tattvArthasUtrakAra mAnanekA yA sUtra zabdakI gauNArthatAkA prasaMga upasthita karate hai| yadyapi abhayanandi zrutasAgara jaise pazcAtIM vranpakAroMne isa zlokako satdArthasUtrakA maMgala likha diyA hai para inake isa lekhameM nimnalikhita anupapattiyAM hai jo isa zlokako pUjyapAda kI sarvArthasiddhikA maMgalazloka mAnaneko zadhya karatI hai (1) pUjyapAdane isa maMgalazlokakI na to utthAnikA likhI aura na vyAkhyA kii| isa maMgalazloka Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavatti-prastAvanA ke bAda hI prathamasUtrako utthAnikA zurU hotI hai| (2) akalaMkadeva tattvArthavArtikameM na isa zlokakI vyAkhyA karate hai aura na isake padoMpara kucha UhApoha hI karate haiN| mArgadarzaka.:- AcArya zrI savidhisAgara jI mahArAja (3) vidyAnanda svayaM tattvAvalokavAtikama isakI vyAkhyA nahIM krte| hanane prasaMgataH isa zloka ke pratipAdya arthakA samarthana avazya kiyA hai| yadi vidyAnanda svayaM aitihAsika dRSTise isake kartRtva sambandhameM asaMdigdha hote to ve isakI yathAvad vyAkhyA bhI krte| (4) tatvAryasUtrake byAkhyAkAra samasta zvetAmbarIya AcAryoMne isa zlokakI vyAkhyA nahIM kI aura na tatvArthasUtrake prArambhameM isa zlokakI carcA hI kI hai| yaha raloka itanA asamprAdAyika aura jaina Apta svarUpakA pratinidhitva karanevAlA hai ki ise sUtrakArakRta honepara koI bhI kitanA bhI kaTTara ive. AcArya chor3a nahIM sakatA thaa| anekAnta patrake pAMcaveM varSa ke aMkoMmeM isa balokake Upara anukUla-pratikUlaparacA cala cukI hai| phira bhI merA mata uparyukta kAraNoMke AdhArase isa klokako mUlasUtrakArakRta mAnanekA nahIM hai| yaha zloka pUjyapAda ne sarvArtha siddhi TIkAke prArambhameM banAyA hai isa nizcayako badalane kA koI prabala hetu abhItaka merI samajha meM nahIM aayaa| lokavarNana aura bhUgola-jainadharma aura jaina darzana jisaprakAra apane siddhAntoMke svatantra pratipAdaka honese apanA maulika aura svatantra astitva rakhate haiM usa prakAra jaina gaNita yA jaina bhUgola AdikA svatantra sthAna nahIM hai| koI bhI gaNita ho, vaha do aura do bAra hI khegaa| Ajake bhUgolako cAhe jaMna likhe yA ajaina jaisA dekhegA yA sunegA vaisA hI likhegaa| uttagmeM himAlaya aura dakSiNameM kanyAkumArI hI jaina bhUgolameM rahegI / tathya yaha hai ki dharma aura darzana jahAM anubhava ke AdhArapara parivartita aura saMzodhita hote rahate hai vahIM bhagola anabhavake anasAra nahIM kintu vastugata parivartanake anasAra badalatA hai| eka nadI jo pahile amaka gAMvase bahatI thI kAlakramase usakI dhArA mIloM dUra calI jAtI hai / bhUkampa, jvAlAmukhI aura bAr3a Adi prAkRtika parivartanakAraNoMse bhUgolameM itane bar3e parivartana ho jAte haiM jisakI kalpanA bhI manuSyako nahIM ho sktii| himAlayace amuka bhAgoMmeM magara aura char3I bar3I machaliyoMke asthipaMjaroMkA milanA isa bAtakA anumApaka hai ki vahAM kabhI jalIya bhAga thaa| purAtattvake anveSaNoMne dhvaMsAvazeSoMse yaha siddha kara diyA hai ki bhagola kabhI sthira nahIM rahatA vaha kAlakramase badalatA jAtA hai| rAjya parivartana bhI antaHbhaugilika sImAoMko badalane meM kAraNa hote haiN| para samagra bhUgolakA parivartana mukhyatayA balakA sthala aura sthalakA jalabhAga honeke kAraNa hI hotA hai| gA~voM aura nadiyoMke nAma bhI uttarottara apabhraSTa hote jAte haiM aura kuchake kacha bana jAte haiN| isa taraha kAlacakrakA dhababhAvI prabhAva bhUgolakA parivartana barAbara karatA rahatA hai| jaina zAstroMma jo bhUgola aura khagolakA varNana milatA hai usakI paramparA karIba tIna hajAra varSa purAnI hai| Ajake bhUgolase usakA mela bhale hI na baiThe para itane mAtrase usa paramparAko sthiti sarvathA sandigdha nahIM kahI jA sktii| Ajase ||-3hajAravarSa pahile sabhI sampradAyoMmeM bhUgola aura khagolake viSayameM prAyaH yahI paramparA pracalita thI jojana paramparAmeM nibaddha hai| bauddha vaidika aura jaina tInoM paramparAke bhUgola aura khagola sambandhI varNana karIma karIba eka jaise haiN| vahI jambUdvIpa, videha, sumeru, devakuru,uttarakuru, himavAn, Adi nAma aura vaisIhI lAkhoM yojanakI gintii| inakA tulanAtmaka adhyayana hameM isa niSkarSa para pahu~cAtA hai ki usa samaya mU-- . gola aura khagolakI jo paramparA zrutAnuzruta paripATIse jainAcAryoko milI use unhoMne lipiyana kara diyA hai| usa samaya bhUgolakA yahI rUpa rahA hogA jaisA ki hameM prAyaH bhAratIya paramparAoMmeM milatA hai| Aja hameM jisa rUpameM milatA hai use usI rUpameM mAnane meM kyA Apatti hai? rahatA nahIM / jaina paramparA isa granthake tIsare aura cauthe adhyAyake pAnese jJAta ho sakatI hai| boda aura vaidika paramparAka bhUgona aura khagolakA varNana isa prakAra hai-.. Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokavarNana aura bhUgola bauddha paramparA abhidharmakozake AdhArase asaMkhyAta vAyumaNDala haiM jo ki nIceka bhAgameM solaha lAkha yojana gambhIra hai / jalamaNDala 1120000 yojana gaharA hai| jalamaNDalama Upara 800000 yojana bhAgako chor3akara nIcekA bhAga 320020 yojana bhAga suvarNamaya hai / jalamaNDala aura kAJcanamaNDalakA vyArA 1202340 yojana hai aura paridhi 3640350 yojana hai|| kAJcanamaNDala meM meru, yugandhara, ISAdhara, khadira, sudarzana, azvakarNa, vitanaka aura nimindhara ye 8 parvata hai| ye parvata eka dUsareko ghere hue hai| nimindhara parvatako gherakara jambUdvIpa, pUrvavidaha, avara. mAyAmA kara uttamahArya vIra vihiAsAgasabama bAhArAkabAla parvata hai| sAta parvata suvarNamaya hai| cakravAla lohamaya hai| meruke 4 raMga haiN| uttarameM suvarNa maya, pUrvameM rajatamaya, dakSiNama nIlamaNimaya aura pazcimameM vaidUryamaya hai| meru parvata 80000 yojana jalake nIce hai aura itanA hI jalake Upara hai / meru parvatakI UMcAIsa anya parvatoMkI UMcAI kamazaH AdhI AdhI hotI gaI hai| isa prakAra cakravAla parvatakI UMcAI 312 / / rojana hai| saba parvatoMkA AdhA bhAga jalake Upara hai| ina parvatoMke bIcameM sAta gItA (samudra) haiN| prathama samudrakA vistAra 80000 yojana hai| anya samadroMkA vistAra kramazaH AdhA-AdhA hotA gayA hai| antima samudrakA vistAra 32000 yojana hai| meruke dakSiNa bhAgameM jambUdvIpa zakaTake samAna avasthita hai / meruke pUrva bhAgamaM pUrva videha ardhacandrAkAra / merake pazcima bhAgameM avaragodAnIya maNDalAkAra hai| isakI paridhi 7500 yojana hai| aura byAma 2500 yojana hai / meruke uttarabhAgameM uttara kurudvIpa catuSkoNa hai| isakI sImAkA mAna 8000 yojana hai| cAroM dvIpoMke madhyameM ATha antara dvIpa haiN| unake nAma meM haiM-deha, videha, pUrvavideha, kuru kaurava, cAmara, avara cAmara, zATha aura uttrmNtrii| mAra dIpama rAkSasa rahate hai| anya dIpomeM manuSya rahate hai| jambUdvIpake uttara bhAgameM pahale tIna phira tIna aura phira tIna isa prakAra 9 koTAdi haiN| isake bAda himAlaya hai| himAlayake unameM pacAsa yojana vistRta anavatapta nAmakA sarovara hai| isake bAda gandhamAdana parvata hai / anavatapta sarovarameM gaMgA, siMdhu, vakSu aura sItA ye cAra nadiyA~ nikalI haiN| anavanaplake samIpameM jambU vRkSa hai jisase isa dvIpakA nAma jambUdvIpa pdd'aa| jambU dvIpake nIce bIsa yojana parimANa avIci naraka hai / isake bAda pratApana, tapana, mahAraurava raurava, saMghAta, kAlasUtra aura saMjIvaka-ye sAta naraka hai| isa prakAra kula ATha nagka hai| narakoMmeM cAroM pAzvoMmeM asipatravana, zyAmazabalazvasthAna, aya:zAlmalIvana aura vaitaraNI nadI ye cAra utsada (adhika pIr3Ake sthAna) hai| jambU dvIpake adhobhAgamaM tathA mahAnarakoMke dharAtalameM ATha zItalanaraka bhI haiN| unake nAma nimna prakAra hai- arbada, nirarbuda, aTa, hapa, utpalapA aura mhaapn| ___ meru parvatake adhobhAgameM (arthAt yugandhara parvatake samanalameM) candramA aura sUrya bhramaNa karate haiN| candramaNDalakA vistAra 50 yojana hai tathA sUryamaNDalakA vistAra 51 yojana hai| cAroM dvIpomeM eka sAtha hI ardharAtri, sUryAsta, madhyAnha aura sUryodaya hote hai, arthAt jisa samaya jambUdvIpameM madhyAhna hotA hai usI samaya uttarakurumeM ardharAtri, pUrvavidehameM sUryAsta aura avaragodAnIyama sUryodaya hotA hai / candramAkI vikalAMgatAkA darzana sUryake samIpa hone se tathA apanI chAmAse AvRta hone ke kAraNa hotA hai| meruke cAra vibhAga hai| ye cAroM vibhAga kramazaH dasa hajAra yojana ke antarAlase Upara hai| pUrvameM pahile bibhAgameM karoTapANi pakSa rahate haiN| inakA rAjA dhRtarASTra hai| dakSiNameM dvitIyazagameM mAlAghara yakSa rahate haiN| inakA rAjA viruddhaka hai / pazcimameM tIsare bhAgameM sadAmada deva rahate hai| inakA rAjA virUpAkSa hai| uttarameM cauthe bhAgameM cAturmahArAjika deva rahate haiN| inakA rAjA bairavaNa Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 tattvAryakatti-prastAvanA hai| marake samAna anya mAta parvatoMmeM bhI deva rahate hai / trayastriza svagaloka kA vistAra 80000 yojana hai / vahAM cAroM dizAoMke bIca meM vajrapANideva rahate haiM / yAyastrizalokake madhyabhAgameM mudarzana nAmakA suvarNamaya nagara hai| isa nagarake madhyama vaija yanta nAmakA indra kA prAsAda hai| yaha nagara bAhya bhAga cAra udyonoMse suzobhita hai| ina udyAnoMkI cAroM mArgadarzadazAoma zAjanaka arilisAdeyAka kiiddaalaa| pUrvottara digbhAgameM pArijAta devama hai| dakSiNa pazcima bhAgameM mudharmA nAmakI deva sabhA hai| prAyastriza lokase Upara yAma, suSita, nirmANarati, aura paranirmitavazavI deva vimAnoMma rahate haiN| mahArAjika aura trAstrizadeva manuSyoke samAna kAmasevana karate haiN| yAma AliMganaro, tuSita pANisaMyogase, nirmANarati hAsyame aura paranirmitavazavartI deva avalokanaro kAmasUkhakA anubhava karate haiN| kAmadhAtmeM deya pAMca yA dasa varSake bAlaka jase utpanna hote haiN| rUpadhAtumeM pUrNa dArIradhArI aura vasva sahita utpanna hote haiN| Rddhibala athavA anya devoMkI sahAyatAke binA deva apane Upara devalokako nahIM dekha skte| jambUdvIpavAmI manuSyoMkA parimANa (zarIrakI U~cAI) 3 // yA 4 hAtha hai| pUrvavidehavAsI manuSyoM kA pariNAma 7 yA 8 hAtha hai| godAnIyavAsiyoM kA parimANa 14 yA 16 hAca hai / aura uttara karuvAmI manuSyophA parimANa 28 yA 32 hAtha hai| cAturmahArAjika devoMkA parimANa pAvakoza trAyariMzadevoMkA AdhAkoza, pAmoMkA paunakoza, tuSitoMkA eka koza, nirmANaratiyoMkA savAkoza aura parinirmitavazavartI devoMkA parimANa DeDa koza hai| uttarakurumeM manuSyoMkI Ayu eka hajAra varSa hai| pUrva videhameM 500 varSa Ayu hai / godAnIyameM 250 varSa Ayu hai| lekina jambU-dIpameM manuSyoMkI Ayu nizcita nahIM hai| kalpake antameM dasa varSa kI Ayu raha jAtI hai| uttarakurumaM Ayuke bIca meM mRtyu nahIM hotI hai / anya pUrvavideha Adi dvIpoM meM nathA devaloka meM bIca meM mRtyu hotI hai| vaivika paramparA yogadarzana-vyAsabhASyake AdhArame-- bhuvana vinyAsa-loka sAta hote haiN| prathama lokakA nAma bhUloka hai| antima avIci narakase' lekara merupRSTha taka bhUloka hai| dvitIya loka kA nAma antarikSa loka hai| merupRSThase lekara dhava taka antarikSa loka hai| antarimalokama graha, nakSatra aura tArA hai| isake Upara svarloka hai| svalokake bheda hai-mAhendraloka, prAjApatyamaharloka, aura brahmaloka Adi / brahmalokake tIna bheda hai-janaloka, tapoloka aura satyaloka | isa prakAra svarlokake pAMca bheda hote haiN| avIcinarakase Upara chaha mahAnaraka haiM / unake nAma nimna prakAra hai-mahAkAla, ambarISa, raurava, mahAroratra, kAlamUtra aura andhtaamitr| ye narakaH kramazaH dhana (zilAzakala Adi pArthiva padArtha), salila, anala, anila, AkAza aura tamake AdhAra (Azraya) hai| mahAnarakoMke atirikta kumbhIpAka Adi ananta upanaraka bhI haiN| ina narakoMmeM apane apane karmoMke anusAra dIrghAyunole prANI utpanna hokara duHkha bhogate hai| avIcinarakase nIce sAta pAtAlaloka hai jinake nAma nimna prakAra hai-mahAtala, rasAtala, atala, sutala, vitala, talAtala aura pAtAla / bhUlokakA vistAra-isa pRthvIpara sAta dvIpa hai| bhUlokake madhyameM sumeru nAmaka svarNamaya parvatarAja hai jisake zikhara rajata, bedurya, sphaTika, hema aura maNimaya hai / sumeru parvatake dakSiNapUrvameM jambU nAmakA vRkSa hai jisake kAraNa lavaNodadhise veSTita dvIpakA nAma jambUdvIpa hai| mUrya nirantara merukI pradakSiNA karatA rahatA hai| merume uttaradizAmeM nIla zveta aura zrRMgavAn ye tIna parvata hai| pratyeka parvatakA vistAra do hajAra yojana hai / ina parvatoMke bIcameM ramaNaka, hiraNyamaya aura uttarakuru ye tIna kSetra hai| pratyeka kSetrakA vistAra nau yojana hai| nIlagiri meruse lagA huA hai| nIlagirike uttarameM ramaNaka kSeSa hai| zveta Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokavarNana aura bhUgola parvatake uttarameM hiraNyamaya kSetra hai| zRMgavAn parvatake uttarameM uttarakuru hai| mehase dakSiNadizAmeM bhI niSadha, hemakuTa aura hima nAmaka do do hajAra yojana vistAravAle tIna parvata haiN| ina parvatoMke bIca meM harivarSa, kimpuruSa aura bhArata ye tIna kSetra haiN| pratyeka kSetrakA vistAra nau hajAra yojana hai| meruse pUrva meM bhAlyavAn parvata hai| mAlyavAn parvatase samRdraparyanta bhadrAzva nAmaka deza hai- isa deza meM bhadrAzvanAmaka kSetra hai / meruse pazcimameM gandhamAdana parvata hai / gandhamAdana parvatase samudraparyanta ketumAla nAmaka deza hai-kSetrakA nAma bhI ketumAla hai / meruke adhobhAgameM ilAvRta nAmaka kSetra hai| isakA vistAra pacAsa mArgadarzaka : Acocana sAvakAra jambuddhIpameM no kSetra haiN| eka lAkha yojana vistAravAlA yaha jambUdvIpa do lAkha yojana vistAravAle lavaNa samudrase ghirA huA hai| jambUdvIpake vistArase kramazaH dUne dUna vistAra vAle chaha dvIpa aura hai-zAka, kuza, krIzca, zAlmala, magadha aura puSkaradvIpa / sAtoM dvIpoMko ghere hue sAta samudra haiN| jinake pAnIkA svAda kamazaH ikSurasa, surA, ghRta, dadhi,mAMDa, dUdha aura mIThA jaisA hai| sAtoM dvIpa tathA sAtoM samudroMkA parimANa pacAsa karor3a yojana hai / pAtAloM meM, samudroMmeM aura parvatopara asura, gandharva, kinnara kimpuSa, yakSa, rAkSasa, bhUta, preta, pizAca Adi deva rahate haiN| sampUrNa dvIpoMmeM puNyAtmA deva aura manuSya rahate haiM / meru parvata devoMkI udyAnabhUmi hai| yahAM mizravana, nandana, cAratha, sumAnasa ityAdi udyAna hai| mudharmA nAmakI devasabhA hai / sudarzana nagara hai tathA isa nagarameM vaijayanta prAsAda hai| graha, nakSatra aura tArA dhaba (jyotivizeSa) meruke Upara sthita hai| inakA bhramaNa bAyuke vikSepase hotA hai / svalokakA varNana--mAhendralokameM chaha devanikAya hai-tridaza, agniSyAttAyAmya, tuSita, aparinimitabazati aura parinirmitavazati / ye deva saMkalpasiddha (saMkalpamAtrase sabakucha karanevAle) aNimA Adi Rddhi tathA aizvayaMse saMpanna, eka kalpa kI Ayu vAle, aupapAdika (mAtA pitAke saMyogake binA lakSaNamAtrameM jinakA zarIra utpanna ho jAtA hai) tathA uttamottama apsarAoMse rakta hote haiN| mahaloMkameM pAMca devanikAya hai-kumada, Rbhava, pratardana, ajanAbha aura prcitaabh| ye deva mahAbhatoMko vazameM rakhane meM svataMtra hote haiM tathA dhyAnamAtrase tRpta ho ate haiN| inakI Ayu e hagAra kalpakI hai| prathama brahmaloka (janalokameM) cAra devanikAya hai-brahmapurohita, hyakAyika, prabrahmamahAkAyika aura amr| ye deva bhUta aura indriyoMko vazameM rakhane vAle hote hai / brahmapurasthita devoMkI Ayu do hajAra kalpakI hai| anya devanikAyoMmeM Ayu kamaza: dUnI dUnI hai| dvitIya brahmalokameM (tapolokameM) tIna devanikAya haAbhAsvara, mahAbhAratara aura satyamahAbhAsvara / ye deva bhUta aura indriya aura antaHkaraNako vazameM rakhanevAle hote haiN| inakI Ayu pahale nikAyakI apekSA kramaza: dUnI hai / ye deva Udhvaretas hote hai tathA ghyAnamAtra me nRpta ho jAte haiM / inakA jJAna Urdhvaloka sathA adholokameM apratihata hotA hai| tRtIya brahmaloka (satyaloka) meM cAra devanikAya hai-acyuta, zuddhanivAsa, satyAbha aura maMjJA sNshi| ina devoMke para nahIM hote| inakA nibAsa apanI AtmAmeM hI hotA hai| kramazaH ye Upara sthita hai| pradhAna (prakRti) ko vazameM rakhane bAle tathA eka margakI AyuvAle haiN| acyutadeva savitarka dhyAna se sukhI rahate haiN| zuddhanivAsadeva savicAra dhyAname sukhI rahate haiN| satyAmadeva AnandamAtra dhyAname sukhI rahate haiN| saMjAmaMzi deva asmitAmAtra dhyAnase sukhI rahate haiN| ye sAta loka tathA avAntara sAta loka saba brahmaloka ( brahmANDa )ke antargata hai| vaidika paramparA zrImadbhAgavatake AdhArate bhalokakA varSama--yaha bhUloka sAta dvIpoMmeM vibhAjita hai| jinameM prathama jambUdvIpa hai| isakA vimnAra eka lAkha yojana hai tathA yaha kamalapatrake samAna golAkAra hai| isa dvIpameM ATha parvoMme vibhakta nau kSetra hai| pratyeka kSetrakA vistAra nau hajAra yojana hai| madhyameM ilAvata nAmakA kSetra hai| isa kSetrake madhya meM suvarNamaya meru parvata hai| merukI UMcAI niyuktayojana Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAryavRtti-prastAvanA pramANa hai / mUlameM meru parvata solaha hajAra yojana pRthvI ke andara hai tathA zikhara para battIsa hajAra yojana phailA huA hai| meruke uttarameM nIla, zveta tathA zrRMgavAna ye tIna maryAdAgiri haiM jinake kAraNa ramyaka, hirappamaya aura kurukSetroMkA vibhAga hotA hai| isI prakAra messe dakSiNameM niSaSa, hemakUTa, himAlaya ye tIna parvata haiM jinake dvArA harivarSa, kimpuruSa aura bhArata ina tIna kSetroMkA vibhAga hotA hai / ilAvRtta kSetrase pazcimameM mAlyavAn parvata hai jo ketumAla dezakI sImA kA kAraNa hai| ilAvatase pUrvameM gandhamAdana parvata hai asase bhadrAzva devAkA vibhAga hotA hai| meruke cAroM dizAoMmeM mandara, merumandara, supAla aura kumada meM cAra avaSTambha parvata haiN| pAroM parvatopara Amra, jambU, kadamba aura nyagroSa ye cAra vizAlavRkSa haiN| cAroM parvatoMpara cAra tAlAba hai jinakA jala dUdha, madhu, ikSurasa tathA miThAI jase svAdakA hai| nandana, caitraratha vaibhrAjaka aura sarvatobhadra ye cAra devodyAna haiN| ina udhonoMmeM deva devAMganAoM sahita vihAra karate haiN| mandara parvatake Upara 11 sau yojana UMce Adha vRkSase parvatake zikhara jase sthUla aura amRtake samAna rasabAle phala girate haiN| mandara parvatame aruNodA nadI nikalakara pUrva meM ilAvRta kSetrameM bahatI hai| aruNodA nadIkA jala Agna bakSake phaloMke kAraNa .akSaNa rahatA hai| isI prakAra merumandara parvatake Upara jambUdvIpa vRkSake phala girate haiN| merumandaraparvatase jambU nAmakI nadI nikalakara dakSiNameM ilAyata kSetramaM bahatI hai| jambUvRkSake phaloMke rasase yukta hone ke kAraNa isa nadIkA nAma jambU nadI hai / supAzvaM parvata para kadamba vRkSa hai| supArzva parvatase pAMca nadiyAM nikalakara pazcimameM ilAvRta kSetrameM bahatI haiN| kumuda parvata para zAtavalza nAmakA vaTa vRkSa hai| kumuda parvatase payonadI, dadhinadI, madhunadI, ghRtanadI, guDanadI, ananadI, ambaranadI, mArgadambAsaknavasAcArAdInidhisabakAkI patAkaranevAlI nadiyAM nikalakara uttarameM ilAyata kSetrama bahatI haiN| ina nadiyoMke jalake sevana karanese kabhI bhI jarA, roga, mRtyu, upasarga Adi nahIM hote haiM / meruke mUlameM kuraMga, kurara, kusumma Adi bIsa parvata haiM / meruse pUrvameM jaThara aura devakUTa, pazcimameM pavana aura paripAtra, dakSiNameM kailAsa aura karavIra, uttarameM vizRMga aura makara isa prakAra ATha parvata haiM / meruke zikhara para bhagavAna kI zAtakombhI nAmakI catuSkoNa nadI hai / isa nagarIke cAroM aura ATha lokapAloMke ATha nagara hai| vakSu aura bhadrA isa prakAra cAra nadiyAM cAroM dizAoM meM bahatI huI samadrameM praveza karatI haiN| sotA nadI brahmasadanakesara ,acala Adi parvatoMke zikharoMse nIce nIce hokara gandhamAdana parvatake zikharapara girakara bhadrApaba kSetrameM bahatI haI pUrva meM kSAra mamadrameM milatI hai| isI prakAra cakSu nadI mAlyavAn parvatake zikharase nikalakara ketumAla kSetra meM bahatI haI samadrama milatI hai| bhadrA nadI meruke zikharale . nikalakara zrRMgavAn parvatake zikharase hokara uttarakUhameM bahatI huI uttarake samudra meM milatI hai| alakanandA nadI brahmasadana parvatase nikalakara bhAratakSetrameM bahatI haI dakSiNake samudra meM milatI hai| isI prakAra aneka nada aura nadiyAM pratyeka kSetrameM bahatI haiN| bhAratavarSa hI. karmakSetra hai| zeSa ATha kSetra svargavAsI puruSoMke svagaMbhogase bace hue pugmoM ke bhoganeke sthAna hai / ___ anya DomoMkA vargama-jisa prakAra meru pavaMta jambUdvIpase ghirA huA hai usI prakAra jambUdvIpa bhI apane hI samAna parimANa aura vistAravAle khAre jalake samudrase pariveSTita hai| kSAra samudrabhI apanese dUne plakSadvIpase ghirA huA hai| jambUdvIpameM jitanA bar3A jAmunakA per3a hai utane hI bistAravAlA yahAM plakSa (pAkara)kA vRkSa hai| isIke kAraNa isakA nAma plakSadvIpa huaa| isa dIpameM ziva, yabasa subhadra, zAnta, kSema, amRta aura abhaya ye sAta kSetra hai| maNikUTa, bacakUTa, indrasena, jyotiSmAn suparNa, hiraNyaThIva aura mekhamAla ye sAta parvata hai| aruNa, namNa, AgirasI, sAvitrI, suprabhAtA, RtambharA aura satyambharA ye sAta nadiyAM hai| plakSadvIpa apane hI samAna vistAravAle isarasake samudrase ghirA huA hai| usase Age usase dugune parimANavAlA zAsmalI dvIpa hai jo utane hI parimANavAle madirAke sAgarase ghirA huA hai| isa dvIpameM Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokavarNana aura bhUgola zAlmalI ( semara ) kA vRkSa hai jisake kAraNa isa dvIpakA nAma zAlmalIdvIpa huaa| isa dvIpameM surocana, saumanasya, ramaNaka, devavarSa, pAribhadra aura avizAla ye sAta kSetra haiN| svarasa, zatamTaMga, vAmadeva, kunda, mukunda, puSpavarSa aura sahasrazruti ye sAta parvata hai| anumati, sinIvAlI, sarasvatI, kuhU, rajanI, nandA aura rAkA ye nadiyAM haiN| 11 madirA samudra se Age usake dUne vistAravAlA kuzadvIpa hai| yaha dvIpa apane hI parimANavAle take samudrase ghirA huA hai| isameM eka kuzokA sAr3a hai isIse isa dvIpakA nAma kuzadvIpa hai / isa ThIpameM bhI sAta kSetra haiN| cakra, jatuH zvaMga, kapila, citrakUTa, devAnIka UrdhvaromA aura draviNa ye sAta parvata haiM / rasakulyA, madhukulyA, mitravRndA devagarbhA, ghRtacyutA aura mantramAlA meM sAta nadiyAM haiM / dhRta samudrase Age usase dviguNa parimANavAlA kauJcadvIpa hai| yaha dvIpa bhI apane samAna vistAravAle dUSake samudrase ghirA huA hai| yahAM kauJca nAmakA eka bahuta bar3A parvata hai usIke kAraNa isakA nAma dvIpa huA / isa dvIpameM bhI sAta kSetra haiN| zukla, vardhamAna, bhojana, upabahiNa, nanda, nandana aura sarvatobhadra ye sAta parvata haiM tathA abhayA, amRtaudyA, AyaMkA, tIrthavatI, vRtirUpavatI pavitravatI aura zuklA ye sAta nadiyAM haiN| isI prakAra kSamatA Age yahAAravAlA zAkadvIpa hai jo apane hI samAna parimANavAle maTheke samudrase ghirA huA hai| isameM zAka nAmakA eka bahuta bar3A vRkSa haiM vahI isa dvIpake nAmakA kAraNa hai| isa dvIpameM bhI sAta kSetra, sAta parvata tathA sAta nadiyA~ haiM / isI prakAra Theke samudrase Age usase dUne vistAravAlA puSkara dvIpa hai / vaha cAroM ora apane samAna vistArabAle mIThe jalake samudrase ghirA huA hai| vahAM eka bahuta bar3A puSkara (kamala) hai jo isa dvIpa nAmakA kAraNa haiN| isa dvIpake bIcoMbIca isake pUrvIya aura pazcimIya vibhAgoMkI maryAdA nizcita karanevAlA mAnasottara nAmakA eka parvata hai| yaha dasa hajAra yojana U~cA aura itanA hI lambA hai| isa dvIpake Age lokAloka nAmakA eka parvata hai| lokAloka parvata sUryase prakAzita aura aprakAzita bhUbhAgoM bIca meM sthita haiM isIse isakA yaha nAma pdd'aa| yaha itanA U~cA aura itanA lambA hai ki isake eka orase tInoM lokoMko prakAzita karane vAlI sUryase lekara dhruva paryaMta samasta jyotimaNDalakI kiraNeM dUsarI ora nahIM jA sakatIM / samasta bhUgola pacAsa karor3a yojana hai| isakA cauthAI bhAga ( 12 || karor3a yojana) yaha lokAloka parvata hai | . isa prakAra mUloka kA parimANa samajhanA caahie| bhUlokake parimANake samAna hI dhulokakA bhI parimANa hai / ina donoM lokoMke bIcameM antarikSa loka hai, jisameM sUrya, candramA, graha, nakSatra aura artan nivAsa hai / sUryamaNDalakA vistAra dasa hajAra yojana hai aura candramaNDalakA vistAra bAraha hajAra yojana hai / ans AditIce lokoM kA varNana bhUloka ke nIce atala, vitala, sutala, talAtala, mahAtala, rasAtala, aura pAtAla nAmake sAta bhU-vivara (bila) huuN| ye kramazaH nIce nIce dasa dasa hajAra yojanakI dUrI para sthita haiN| pratyeka bilakI lambAI caur3AI bhI dasa dasa hajAra yojanakI hai| ye bhUmike bila bhI eka karake svarga hai / inameM svargase bhI adhika viSayabhoga aizvarya, Ananda, santAnasukha aura ghana-saMpatti hU~ / tarakoMkA varNana - samasta naraka aTThAIsa hai / jinake nAma nimna prakAra hai - tAmila andhatAmitra, raurava, mahAraurava, kumbhIpAka, kAlasUtra, asipatravana, sUkaramukha, andhakUpa, kRmibhAjana, sandeza, saptasUmi, vAkaSTakazAsmalI, vaitaraNI, payoda, prANarodha, vizasana, lAlAbhakSa, sArameyAdana, avIvi, aya:pAna, kSArakardama, rajogaNabhojana, zUlaprota dandazUka, avarodhana, paryAvartana aura sUcImukha / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthavRtti prastAvanA mAgadazaka jo puruSa dusaroke dhana santAna, athavA striyoMkA haraNa karatA hai use atyanta bhayAnaka yamadUta kAlapAzama bAMdhakara balAtkArase tAmitra narakameM girA detA hai| isI prakAra jo puruSa kisI dUsareko dhokhA dekara usakI strI Adiko bhogatA hai vaha andhatAmisra narakameM paSThatA hai / jo puruSa isa lokameM yaha zarIra hI meM haiM aura ye strI dhanAdi mere haiM aimI baddhise dUsare prANiyosevAravihArajAlamahAvana meM hI lagA rahatA hai vaha raurava narakameM giratA hai| jo jhUra manuSya isa loka meM apanA peTa pAlaneke lie jIdhita pazu mA pakSiyoMkoM rocatA hai use yamadUta kumbhIpAka narakameM le jAkara kholate hue telameM rAMdhate hai| jo puruSa isa lokame khaTamala Adi jIvoMkI hiMsA karatA hai vaha andhakUpa narakameM giratA hai / isa lokameM yadi koI puruSa agamyA strIke sAtha sambhoga karatA hai athavA koI strI agamya puruSase vyabhicAra karatI hai to yamadUta use taptamUmi naraka le jAkara kor3oMse pITate haiM / tathA puruSako tapAe hue lohekI strI-mUrtise aura strIko tapAyI huI puruSa-pratimAse AliMgana karAte haiN| jo puruSa isa lokama pA Adi sabhIke sAtha vyabhicAra karatA hai use yamaduta vajyakaNTakazAlmalI narakama le jAkara vayake samAna kaThora kAMToMvAle semarake vakSapara car3hAkara phira nIcekI ora khIMcate haiN| jo rAjA pA rAjapurUSa isa lokameM zreSThakUla meM janma pAkara bhI dharmako maryAdAkA uccheda karate haiM ve usa maryAdAtikamake kAraNa marane para vaitaraNI nadImeM paTake jAte haiM / yaha nadI narakoMkI khAIke samAna hai / yaha nadI mala, mUtra, pIva, rakta, keza, nakha, haDDI, carbI, mAMsa, majjA Adi apavitra padArtho se bharI huI hai / jo puruSa isa lokameM naramedhAdike dvArA bhairaba, yakSa, rAkSasa, AdikA yajana karate haiM unheM ve pazuoMkI taraha mAre gaye puruSa yamalokameM rAkSasa hokara taraha taraha kI yAtanAe~ dete haiM tathA rakSogaNabhojana nAmaka narakameM kasAiyoMke samAna kulhAr3Ise kATa kATakara usakA lohU pIte haiM tathA jisa prakAra ve mAMsamojI puruSa isa lokameM unakA mAMsa bhakSaNa karake Anandita hote the usI prakAra bhI unakA raktapAna karate aura Anandita hokara nAcate-gAte haiN| isI prakAra anya narakoMmeM bhI prANI apane-apane kamaka anusAra dukha bhogate haiM / vaidika paramparA (viSNu purANake AdhArase-) bhUlokakA varNana-isa pRthvIpara sAta dvIpa haiM jinake nAma ye haiM-jambU plakSa, zAlmali, kuza, krauJca, zApha aura puSkara / ye dIpa lavaNa, ila, suga, ghRta, dadhi, dugdha aura jala ina sAta samudroMse ghire hue hai| matra dvIpoMke madhya meM jambUdvIpa hai / jambUdvIpake madhya meM suvarNamaya meru parvata hai jo 84 hajAra yojana U~cA hai / meruke dakSiName himavAn, hemakUda aura niSadha parvata hai tathA uttarameM nIla, paveta aura zrRMgI parvata haiM / meruke dakSiNa bhArata, kimpuruSa aura harivaSaM ye tIna kSetra hai tathA uttarameM ramyaka, hiraNyamaya aura uttarakuru ye tIna kSetra hai| meruke pUrva meM bhadrApUrva kSetra hai tathA pazcimameM ketumAla kSetra hai| ina donoM kSetroMka bIcameM ilAvRta kSetra hai / ilAvRta kSetrake pUrva meM mandara, dakSiNameM gandhamAdana, pazcimameM vipula, uttarameM supArya parvata hai / meruke pUrva meM zItAnta, cakramunna, kurarI, bhAlyavAn , baMkA Adi parvata hai / dakSiNameM vikaTa, zizira, patA, rucaka, niSadha Adi parvata haiM, pazcimameM zikhivAsa, vaidUrya, kapila, gandhamAdana Adi parvata haiM aura uttaramaM zaMkhakTa, RSadha, haMsa, nAga Adi parvata hai|| maruke pUrvameM catraratha, dakSiNameM gandhamAdana, pazcimameM vabhrAja aura uttarameM nandanavana haiN| aruNoda, mahAbhadra asitoda aura mAnasa sarovara hai| meruke Upara jo brahmapurI hai usake pAsase gaMgAnadI cAroM dizAoM meM bahatI hai / sItA nadI bhadrApUrvakSetrase hokara pUrva samudra meM milatI hai / aglakanandA nadI bhAratakSeSase hokara samudra meM praveza karatI hai| cakSuHnadI ketumAla kSetrameM bahatI huI samudra meM milatI hai aura bhadrAnadI uttarakurumaiM bahatI huI samudra meM praveza karatI hai| Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArganidhimAgara jI mahArAja 13 ilAvRtakSetrake pUrva jaThara aura devara, dakSiNamaM gandhamAdana aura kailAza aura pazcimama niSadha aura pAripAra aura uttarameM vizRMga aura jArudhi parvata haiN| pavanoMke bIcama midacAraNa devoMme mevina khAI hai aura unameM manohara nagara tathA vana hai| samudra ke uttarameM tathA himAlayake dakSiNamaM bhArata kSetra hai| isameM bharatakI santati rahatI hai| isakA vistAra nau hajAra yojana hai / isa kSetrameM maheMda, malaya, saha, zuktimAn, RkSa, vidhya, aura pAripAtra ye sAta kSetra haiN| isa kSetrama indradvIpa, kazerumAna, tAmravaNa, gadhahastimAn, nAgadvIpa, maumya, gandharva, vAruNa aura sAgarasaMvRta ye nava dvIpa haiM / himavAn parbanase zanadru. candrabhAgA Adi nadiyAM nikalI hai / pAripAya parvatase vedamukha, smRtimukha Adi nadiyAM nikalI hai| vidhya parvatase narmadA, surasA Adi nadiyAM nikalI hai| kRSi parvatase tApI, payoSNi, nivindhyA Adi nadiyAM nikalI haiN| mahya parvatase godAvarI, bhImarazrI, kRSNaveNI Adi nadiyA~ nikalI haiN| malaya parvatame kRtamAla, tAmraparNI Adi nadiyA~ nikalI hai| mahendra parvatase trisAmA. ApakulyA, Adi nadiyAM nikalI hai| zuktimAn parnasame trikulyA, kumArI Adi nadiyAM nikalI haiN| plakSadvIpa-isa dvIpameM zAntimaya, giTAra, sambada, Ananda, ziva, kSemaka, aura dha va ye sAna kSetra hai| tathA gomeMdra, candra, nArada, dundubhi, sAmaka, sumana aura vaidhAja meM sAta parvata haiN| anutaptA, zikhI, vipAzA, tridivA, mu. amunA aura sukatA, ye sAta nadiyAM haiN| zAlmalidvIpa--ima dvIpameM zveta. harita, jImRta, rohita, vaMdyuta, mAnasa aura muprabha ye sAta kSetra haiN| kumuda, unnata, balAhaka, droNa, kaDU. mahiSa aura babuma ye mAta parvata hai| yAMnI, toyA, vitRSNA, candrA, zuklA, vimocanI aura nivatti meM sAta nadiyA hai| kuzadvIpa-isa dvIpamaM udbhid, veNumat, vairatha, lambana, li, prabhAkara, aura kapila ya sAna kSetra haiN| vima, hemarzala, zuktimAna, puSpavAna, kauzaya, hari aura mandagacala yaM mAta parvata hai| dhanapApA, zivA, pavitrA, saMmati, vidyudaMbhA, mahI Adi mAta nadiyA~ haiN| krauJca dvIpa-isa dvIpameM kuzala, mandaka, uSNa, pIvara, andhakAraka, muni aura dundubhi yaM sAta kSetra hai| krauJca, vAmana, andhavAraka, devAvRta, pRNDarIkavAn, bundubhi aura mahAzaila meM sAla parvata hai| gaurI, kumuddatI, sandhyA, rAtri, bhanojayA, kSAnti aura puNDarIkA ye mAta nadiyA~ haiM 1 zAka dvIpa-isa dvIpamaM jalada, kumAra, sukumAra, manIcaka, kusumoda, maudAki aura mahAdrama yaM mAta kSetra hai| udayagiri, jalAdhara, vataka, zyAma astagiri, aJcikeya aura kesarI ye sAta pabaMta haiN| mukumArI, kumArI, nalinI, cenukA, dakSu, veNakA aura gabhastI ye sAta nadiyA~ hai / puSkara dIpa-isa dvIpameM mahAvIra aura dhAnakIkhaNDa ye do kSetra / mAnusottA parvata pRSkAhIpa ke bIca sthita hai| anya parvata tathA nadiyAM isa dvIpamaM nahIM haiN| bhUgolakI ina paramparAoMkA tulanAtmaka adhyayana hameM isa natIje para pahuMcAtA hai ki Ajama do DhAI hajAra varSa pahile bhugola aura loka yaNenakI karIba karIba eka jaisI ana zrutiyA~ pravalita thii| jaina anuzrutiko prakRta tattvArthasUtrake tRtIya aura caturtha adhyAyameM nibaddha kiyA gayA hai| lokakA puruSAkAra varNana bhI yogabhASyameM pAyA jAtA hai| ataH aitihAsika aura usa samayakI sAdhanasAmagrIko dRSTise bhAratIya paramparAoMkA lokavarNana apanI khArA vizeSatA rakhatA hai| Ajake upalabdha bhagolameM prAcIna sthAnoMkI khoja karanepara bahana kucha tathya sAmane A sakatA hai / prastutatti-isa vRttikA nAma tanvArthavRtti hai jaisA ki svayaM zrutisAgaramUrine hI prArambhameM likhA hai "vazya tattvArthavRtti nijayibhavatayA zrutodantadAkhyaH / " arthAta meM zrutasAgara apanI zaknika anusAra tattvArthavRttiko khuuNgaa| adhyAyoMke antameM AnevAlI puSpikAoMmeM isake 'tattvAryaTokAyAm', Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satyArtha vRtti prastAvanA 'tAtparyasaMjJAyAM tatvArthavRttI' ye do prakArake ullekha milate haiM / yadyapi dvitIya ullekhameM isakA 'tAtparya yaha nAma sUcita kiyA gayA hai, parantu svayaM zrutasAgarasUriko tasvArthavRtti yahI nAma pracArita karanA iSTa yA isa granthake antameM ise tatvArthaSuni hI likhate haiN| yathA- " eSA tatvArthavRttiH yavindAyate " AAdi / tavAyaMTIkA yaha eka sAdhAraNa nAma hai. jo kadAcita puSpikAmeM likhA bhI gayA ho, para prArambha loka aura antima upasaMhAravAkyamaM 'taravArthavRtti' ina samulloke bala se isakA 'tattvArthavRtti' nAma hI phalita hotA hai| mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja isa naravArthaM vRttiko zrutasAgarasUrine svataMtravRttike rUpameM banAyA hai / parantu granthake pahale hI yaha bhAna hotA hai ki yaha pUjyapAdakRta sarvArthasiddhikI hI vyAkhyA hai| isameM sarvArthasiddhi grantha to prAyaH pUrAkA pUrA hI samA gayA hai| kahI sarvArthasiddhikI paMktiyoMkI do cAra zabda nae jor3akara apanA liyA hai. kahIM unakI vyAkhyA kI haiM, kahIM vizeSAyaM diyA hai aura kahIM usake padoMkI sAyaMkatA dikhAI hai / ataH prastutavRttiko sarvAdhasiddhikI avikala vyAkhyA to nahIM kaha sakate / ho, sarvArthasiddhi ko lagAne meM isame sahAyatA pUrI pUrI mila jAtI hai / 4 sAgarasUri aneka zAstroMke paNDita the | unane svayaM hI apanA paricaya prathama adhyAya kI puSpikA meM diyA hai| usakA bhAva yaha hai - "anavadya gadya padya vidyAke vinodase jinakI mati pavitra hai, una matisAgara yatirAjakI prArthanAko pUrA karane meM samartha, tarka, vyAkaraNa, chanda, alaGkAra, sAhityAdizAstroMmeM jinakI buddhi atyanta tIkSNa hai, devendrakIti bhaTTArakake praziSya aura vidyAnandidevake ziSya zrutasAgarasUtike dvArA racita svArthazlokAtika rAjavAnika sarvArthasiddhi nyAyakumudacandra prameyakamalamArttaNDa pracaNDa-aSTamahatrI Adi pratyaki pANDityakA pradarzana karAnevAlI tasvArtha TIkAkA prathama adhyAya samApta huA / " inhoMne apane ko svayaM kalikAlamavajJa, kalikAlagItama, ubhayabhAvazakavicakravartI, tArkikA siromaNi, paramAgamapravINa Adi vizeSaNoMmeM bhI alaMkRta kiyA hai / inhoMne sarvArthasiddhi abhiprAya ke udghATanavana pUrA pUrA prayatna kiyA hai| satsaMkhyAsUtra meM sarvArthasiddhike sUtrAtmaka vAkyoMkI upapattiyAM isakA acchA udAharaNa haiM / jaise- ( 1 ) sarvArthasiddhime kSetrarUpaNA sayogakevalIkA kSetra lokakA asaMkhya bhAga asaMkhyeya bahubhAga aura sarvaloka batAyA hai / isakA abhiprAya isa prakAra batAyA hai- "lokakA asaMkhyeya bhAga daNDa kapATa samudghAta kI apekSA hai / so kaise ? yadi kevalI kAyotsargame sthita hai to daNDa samudghAtako prathama samayameM bAraha baMgula pramANa samavRta yA mUlazarIra prabhAga samavRtta rUpase karate haiN| yadi baiThe hue haiM to zarIrase tigunA yA vAtavalayase kama pUrNa loka pramANa daNDa samuddhAta karate haiN| yadi pUrvAbhimukha haiM to kapATa samuddhAtako uttara-dakSiNa eka dhanuSapramANa prathama samayameM karate haiN| yadi uttarAbhimukha haiM to pUrva-pazcima karate haiM / isa prakAra lokakA asaMkhyAtaikabhAga hotA hai| pratara avasthAmeM kevalI tIna vAtavalayakama pUrNalokako nirantara AtmapradezoMse vyApta karate haiN| ataH lokakA asaMkhyAta bahumAna kSetra ho jAtA hai| pUraNa avasthAmeM sarvalAka kSetra ho jAtA hai|" (2) vedakasamma svakI chayAsaTha sAgara sthiti sodharmasvarga meM 2 sAgara, zukrasvarga meM 16 sAgara, zatArameM 18 sAgara, aSTama traiveyaka meM 30 sAgara isa prakAra chyAsaTha sAgara ho jAte haiN| athavA saudharma meM do bAra utpanna honepara 4 sAgara, sanatkumArameM 7 sAgara, svagaMmeM dasa sAgara, lAnsavameM 14 sAgara, navama graiveyakameM 31 sAgara, isa prakAra 66 sAgara sthiti hotI haiM / antima graMveyakakI sthiti meM manuSyAyuoMkA jitanA kAla hogA utanA kama samajhanA cAhiye / (3) sAsAdana samyagdRSTikara lokakA dezona 8 bhAga yA 12 bhAga sparzana- parasthAna bihArakI apekSA sAsAdana samyagdRSTi deva nIce tIsare naraka taka jAte haiM tathA Upara acyuta svarga taka / so nIce do rAjU aura Upara 6 rAjU, isa prakAra ATha rAjU ho jAte haiN| chaThaveM narakakA sAmrAdana mAraNAntika samudbhAta Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastutavirgadarzaka :- AcArya zrI suvidhidhasAgara auM mhArAja koka saka 5 rAjU aura lokAntavartI bAdarajalakAya yA vanaspatikAyameM utpanna hone ke kAraNa 7 rAja, prakAra 12 rAjU ho jAte haiN| kucha pradeza sAsAdanake sparzayogya nahIM hote ataH dezona samajha lenA caahie| - isa prakAra samasta sUtrameM sarvArthasiddhike abhiprAyako kholanekA pUrNa prayatla kiyA gayA hai / na kevala sau sUpako hI, kintu samagra grantha ko hI lagAnekA vidvattApUrNa prayAsa kiyA gayA hai| parantu zAstrasamudra isanA agAdha aura vividha bhaMga saraMgoMse yukta hai ki usameM kitanA bhI kuzala abagAhaka vIna ho caskarameM A hI jAtA hai| isIlie bar3e bar3e AcAryona apane chayasthazAna aura caMcala kSAyomika upayoga para vizvAsa na karake svayaM likha diyA hai ki-"ko na vimuhahmati zAstrasamA / " avasAgarasUri bhI isake apavAda nahIM hai| yathA" (1) sarvArtha siddhimeM "dravyAzrayA nirguNA guNAH" (5 // 41) sUtrakI vyAkhyA nirguNa' isa vizeSaNa kI sArthakatA batAte hue likhA hai ki-"nirguNa iti vizeSaNaM paNukAdinivRttyartham, tAnyapi hi kAraNa1. paramAnadravyAnayANi guNavanti tu tasmAt "nirguNAH' iti vizeSaNAttAni niyatitAni bhavanti / " upagukAdi skandha naiyAyikoM kI dRSTise paramANurUpa kAraNadravyameM Azrita honese dravyAzrita hai aura rUpAdi gugavAle honese guNavAle bhI hai ataH inameM bhI ukta guNakA lakSaNa ativyApta ho jAyagA / isalie inakI nivRtti ke lie 'nirguNAH' yaha vizeSaNa diyA gayA hai| isakI vyAkhyA karate hue zrutasAgaramUri - "nirguNAH iti vizeSaNaM udhaNukazmaNukAdiskandhaniSedhArtham, tena skandhAzrayA guNA' guNA nokhyante / . ..kAmAta ? kAraNabhUtaparamANudravyAzrayatvAt, tasmAt kAraNAt nirguNA iti vizeSaNAt skandhaguNA guNA na manti paryAyAzrayatvAt / arthAt-'nirguNAH' yaha vizeSaNa ghaNuka zyaNukAdi skandhake. niSeSake lie hai| le skandhameM rahanevAle gaNa guNa nahIM kahe jA sakate kyoMki ve kAraNabhUta paramANudravyameM rahate haiM / isalie skandhake guNa guNa nahIM ho sakate kyoMki ve paryAyameM rahate haiN| yaha hetuvAda bar3A vicitra hai aura jaina siddhAnta ke pratikUla bhI / janasiddhAntameM rUpAdi cAhe ghaTAdiskandhoMmeM rahanevAle hoM yA paramANumeM, sabhI guNa 7.kaDe jAte / ye skandhake gaNoko gaNa hI nahIM kahanA cAhate kyoMki ve paryAyAdhita hai| yadi ve yaha kahate kAramaparamANuoMko chor3akara skandhako svataMtra sattA nahIM hai aura isalie skandhAzrita guNa svataMtra nAhI hai to kadAcit saMgata bhI thaa| para isa kathanakA prakRta nirguNa' padakI sArthakatAse koI mela nahIM baiThatA / asaMgatike kAraNa Ageke zaMkAsamAdhAnameM bhI asaMgati ho gaI hai| yathA-sarvArthasiddhi meM hai kikI saMsthAna-AkAra Adi paryAe~ bhI drazyAzrita hai aura svayaM guNarahita haiM ataH unheM bhI guNa kahanA cAhie / isakA samAdhAna maha kara diyA gayA hai ki jo hamezA dravyAzrita hoM, rUpAdi guNa sadA dranyAzrita rahate hai| aba ki yaTake saMsthAnAdi sadA dravyAzrita nahIM haiN| isa zaMkA-samAdhAnakA sarvArthasisikA pATha yaha hai "nanu paryAyA api ghaTasaMsthAnAdayo dravyAzrayA nirguNAzca, teSAmapi guNatvaM prApnoti / dravyAzrayA pati vacanAnnityaM dravyamAzritya vartante, guNA iti vizeSaNAt paryAyAzca nititA bhavanti, te hi kadAcikA iti / " isa zaMkAsamAdhAnako zrutasAgara sari isa rUpama upasthita karate haiM "manu ghaTAdiparyAyAzritAH saMsthAnAdayo ye guNA vartanle, teSAmapi saMsthAnAdInAM guNatvamAskandati / myAzrayatvAt, yato ghaTapaTAdayo'pi dravyANItyucyante / sAdhvabhANi bhavatA / ye nityaM dravyamAzritya vartante ta evaM guNA bhavanti na tu paryAyAzrayA guNA bhavanti, paryAyAzritA guNAH kadAcitkAH kadAcidbhavA bartante iti / " isa avataraNameM zrutasAgarasUri saMsthAnAdiko ghaTAdikA guNa kaha rahe haiM, aura unakA kAdAvika honekA lekha hai phira bhI usakA anyathA artha kiyA gayA hai| (2) sarvArthasiddhi (812)meM jIva zabdakI sArthakatA batAte hue likhA ki "amUrtirahasta AtmA karmAdase ? iti coditaH san jIva ityAha / jIvanAjIvaH prANadhAraNAdAyuHsambandhAt nAyuvirahA Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 tatvArtha canti prastAvanA diti / " arthAt- 'hAtharahita amUrta AtmA kaise karma grahaNa karatA hai' isa zaMkA kA uttara hai 'jIva' padakA brahaNa / prANadhAraNa aura AyuHsaMbaMdha ke kAraNa jIva banA huA AsmA karma grahaNa karatA hai, Ayusambandhase rahita hokara siddha avasthAmeM nhiiN| yahAM zrutasAgarasUri 'nAyuvirahAt' vAle aMzako isa rUpameM likhate haiM"AyuH sambandhavirahe jIvasyAnAhArakatvAt ekadvitrisamayaparyantaM karma nAdase jIvaH eka dvau trIna vA'nAhAraka iti vacanAt / " arthAt - Ayusambandhake binA jIva anAhAraka rahatA hai aura bahU eka do tIna samaya taka karmako grahaNa nahIM karatA kyoMki eka do tIna samaya taka anAhAraka rahatA hUM aisA kathana hai / yahAM karmagrahaNakI bAta hUM, para zrutasAgarasUri use nokarma grahaNarUpa AhArameM lagA rahe haiM, jisakA ki Ayusambandhavirahase koI mela nahIM hai / saMsAra avasthAmeM kabhI bhI jIva AyusaMbaMdhase zUnya nahIM hotA / vigrahagatimeM bhI usake AyusaMbaMdha hotA hI hai / (3) sarvArthasiddhi (812 ) meM hI 'sa' vAkvakI sArthakatA isalie batAI gaI hai ki isase guNaguNibandhakI nivRtti ho jAtI haiM / nyAyikAdi zubha azubha kriyAoMse AtmAmeM hI 'anuSTa' nAma ke guNakI utpatti mAnate haiM usIse Age phala milatA hai| ise hI bandha kahate haiN| dUsare zabdo yahI guNaguNibandha kahamArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja lAtA hai| AtmA guNImeM adRSTa nAmake usIke guNakA sambandha ho gyaa| isakA vyAkhyAna zrutasAgarasuri isa prakAra karate haiM "tena guNaguNibandho na bhavati / yasmizeSa pradeze jIvastiSThati tasminneva pradeze kevalajJAnAdikaM na bhavati kiMtu aparatrApi prasarati / " arthAt - isalie guNaguNibandha - guNakA guNike pradezoM taka sImata rahanA nahIM hotA / jisa pradezameM jIva hai usI pradezameM hI kevala jAnAdi nahIM rahate kintu vaha anyatra bhI phailatA hu~ / yahAM guNaguNibandhakA anokhA hI artha kiyA hai, aura yaha dikhAne kA prayatna kiyA hai| ki guNI cAhe alpadezoMmeM rahe para guNa usake sAtha baddha nahIM hai vaha anyatra bhI jA sakatA hai| jo spaSTa taH siddhAMtasamarthita nahIM hai / (4) pR0 270 10 11 meM ekendriyake bhI asaMprAptApaTikA saMhananakA vidhAna kiyA hai / (5) pu0 275 meM sarva mUlaprakRtiyoM ke anubhAgako svamukhase vipAka mAnakara bhI matijJAnAvaraNakA matijJAnAvaraNarUpa se hI vipAka hotA hai' yaha uttaraprakRtikA dRSTAnta upasthita kiyA gayA hai / (6) pR0 281 meM guNasthAnoM kA varNana karate samaya likhA hai ki mithyAdRSTi guNasthAna se samyagdRSTi guNasthAna meM pahu~canevAlA jIva prathamaprathamopazama samyaktvameM hI darzanamohanIyakI tIna aura anantAnubandha cAra ina sAta prakRtiyoMkA upazama karatA hai, jo siddhAntaviruddha hai kyoMki prathamozamasamyakRtva meM darzanamohanIma kI kevala eka prakRti mithyAtva aura anantAnubaMdhI cAra isa taraha pAMca prakRtiyoMke upadAma se hI prathamozana samyaktva batAyA gayA hai / sAtakA upazama to jinake ekabAra sabhya kutva ho cukatA hai una jIvaka dubArA prathamozama ke samaya hotA hai / (7) AdAnanikSepasamitimeM-- mayUrapiccha ke abhAva meM vastrAdike dvArA pratilekhanakA vidhAna kiyA gayA hai, yaha digambara paramparAke anukUla nahIM hai / (8) sUtra 8047 meM janyaliMgakI vyAkhyA karate hue zrutasAgarasUrine asamartha muniyoMko apavAdarUpase vastrAdigrahaNa ina zabdoM meM svIkAra kiyA hai- "kecidasamatha maharSayaH zItakAlAdo kambalazabdavAcyaM kauzeyAdikaM gRhNanti na tat prakSAlayanti, na tat sIvyanti na prayatnAdikaM kurvanti, aparakAle pariharanti / keciccharIre utpannadoSA lajjitasvAt tathA kurvantIti vyAkhyAna mArAdhanA bhagavatIproktAbhiprAyeNa apavAdarUpaM jJAtavyam / 'utsargApavAdayorapavAdo vidhirbalavAn' ityutsargeNa tAvad yathoktamAcelakSyaM proktamasti, Aya samarthadoSavaccharIrAdyapekSayA apavAdavyAkhyAne na doSaH / " Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anyakAra adhikti pArIravAle sAdhu zItakAla vastra le lete haiM, para ve na to use ghote haiM na sIte haiM aura na usake lie prayatna hI karate haiM, dUsare samaya meM use chor3a dete haiM / utsargaliMga to acelakatA hai para AryA asamartha aura doSayukta zarIravAloMkI apekSA apavAdagimeM bhI doSa nahIM hai / 13 9.7 bhagavatI ArAdhanA (gA0 421 ) kI aparAjitasUrikRta vijayodayA TIkAmeM kAraNApekSa yaha apavAdamArga svIkAra kiyA gayA hai| isakA kAraNa spaSTa hai ki aparAjitasUri mApanIya saMgha ke AcArya the aura yApanIya AgamavAsanAoM ko pramANa mAnate the / una AgamoMmeM Ae hue ullekhoMke samanvaya ke lie aparAjitamUrine yaha vyavasthA svIkAra kI hai| parantu zrutasAgarasUri to kaTTara digambara the, ve kaise isa cakkara A gaye ? bhASA mIra - tattvArthavRttikI zailI sarala aura subodha hai| pratyeka sthAna meM nUtana para mumila zabdoM kA prayoga dRSTigocara hotA hai| saiddhAntika bAtoM kA khulAsA aura darzanagutthiyoMke sulajhAnekA prayatna sthAna sthAna para kiyA gayA hai / bhASAke Upara to zrutasAgarasUrikA adbhuta adhikAra hai / jo kriyA eka jagaha prayukta hai vahIM dUsare vAkyameM nahIM mila sktii| pramANoMko uddhRta karanemeM to inake zrutasAgaratvakA pUrA pUrA paricaya mila jAtA hai| isa vRtti meM nimnalikhita granthoM aura granthakAroMkA ullekha nAma lekara kiyA gayA hai| anirdiSTakatu ke gAthAeM aura zloka bhI isa vRttimeM paryApta rUpameM saMgIta haiN| isa vRttimeM umAsvAmI ( umAsvAti bhI) samantabhadra pUjyapAda akalaMkadeva vidhAnandi prabhAcandra mindradeva yogIndradeva matisAgara devendrakIrtimaTTAraka Adi granthakAroMke tathA sarvArthasiddhi rAjavAtika aSTasahasrI bhagavatI ArAdhanA saMskRtamahApurANapaMjikA prameyakamalamArtaNDa nyAyakumudacandra Adi granthoMka nAmollekha hai| inake atirikta somadevake yazastilakacampU AzAgharake pratiSThApATha vasunandizrAvakAcAra AtmAnuzAsana AdipurANa trilokasAra paMcAstikAya pravacanasAra niyamasAra paMcasaMgraha prameyakamala mArtaNDa bArasaaNuvekkhA paramAtmaprakAza ArAdhanAsAra gommaTasAra bRha'tsvayaMbhUstotra ratnakaraNDa zrAvakAcAra zrutabhakti puruSArthasiddhayupAya nItisAra dravyasaMgraha kAtantrasUtra siddhabhakti harivaMzapurANa SaDdarzanasamuccaya pANinisUtra iSTopadeza nyAya saMgraha jJAnArNava aSTAMgahRdaya dvAtriMzaddvAtriMzatikA zAkaTAyanavyAkaraNa tastvasAra sAgAradharmAmRta Adi graMthoke iloka gAthA Adi uddhRta kiye gaye haiM / isa prakAra yaha vRtti atizayapANDityapUrNa aura pramANasaMjJA hai / zrutasAgarasUrine ise sarvopayogI vainAnaMkA pUrA pUrA prayatma kiyA hai| andhakAra avasaraprApta isa vibhAga sUtrakAra umAsvAmI aura vRttikArake samaya AdikA paricaya karAnA haiM / sUtrakAra umAsvAmI ke saMbaMdha meM aneka vivAda hai-- ve kisa AmnAyake the ? kyA tattvArthabhASya ke antameM pAI jAnevAlI prazasti unakI likhI hai ? kyA tattvArtha bhASya svopajJa nahIM hai? mUla sUtrapATha kauna haiM ? ye kaba hue the ? aadi| isa saMbaMdha meM zrImAn paM0 sukhalAlajIne apane tattvArthasUtrakI prastAvanA meM paryApta vivecana kiyA hai aura umAsvAmIko deve paramparAkA batAyA hai, tattvArthabhASya svopakSa hai aura usakI prazastimeM sandeha karanekA koI kAraNa nahIM hai| inane umAsvAmI ke samayako avadhi vikramakI dUsarIse pAMcavIM sadI taka nirdhArita kI hai| zrI paM0 nAthurAmajI premIne bhAratIya vidyAke siMghI smRti aMka meM "umAsvAtikA tattvArthasUtra aura unakA sampradAya" zIrSaka lekhameM umAsvAtiko yApanIya saMghakA AcArya siddha kiyA hai| isake pramANameM unane maisUrake nagaratAluke 46 naM0ke zilAlekhameM AyA huA yaha zloka uddhRta kiyA hai Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 tatvArthavRtti prastAvanA umAsvAmimanohavaram tatvArthasUtrakarttAram mArgadarzaka :--- AcArya zrI savidhisAgara jI mahArAja kevalizA banha guNamandiram // isa zlokameM umAsvAmIko 'zrutakeva lidezIya' vizeSaNa diyA hai aura yahI vizeSaNa mApanIya saMtrAgraNI zAkaTAyana AcAryako bhI lagAyA jAtA hai| ataH umAsvAmI yApanIyasaMghakI paramparAmeM hue haiN| idhara paM0 jugalakizorajI mukhtAra umAsvAmIko digambara paramparAkA svIkAra karate haiM tathA bhASyako svopajJa nahIM mAnate / yadyapi yaha bhASya akalaMkadevase purAnA hai kyoMki inane rAjavAtikameM bhASyagata kArikAe~ uddhRta kI hai aura bhASyamAnya sUtrapAThakI AlocanA kI hai tathA bhASyako paMktiyoMko vArtika bhI banAyA hai / isa taraha tattvArthasUtra, bhASya aura umAsvAmIke saMbaMdhake aneka vivAda haiM jo gaharI chAnabIna aura sthira gaveSaNAko apekSA rakhate haiN| maiMne jo sAmagrI ikaTThI kI hai vaha isa avasthAmeM nahIM hai ki usase kucha nizcita pariNAma nikAlA jA ske| ataH tasvArthavAtikakI prastAvanA ke lie yaha viSaya sthagita kara rahA hU~ / vRttikartA zrutasAgarasUri vi0 16vIM zatAbdIke vidvAn haiN| inake samaya Adike sambandhameM zrImAn premIjIne 'jaina sAhitya aura itihAsa meM sAMgopAMga vivecana kiyA hai| unakA vaha lekha yahAM sAbhAra uddhRta kiyA jAtA hU~ / zrutasAgarasUri ye mUlasaMgha, sarasvatIgaccha, balAtkAragaNa meM hue haiM aura inake gurukA nAma vidyAnandi thA / vidyAnandadevendrakIti aura devendrakIti parAnandike ziSya aura uttarAdhikArI the| vidyAnandike bAda mallibhUSaNa aura unake bAda lakSmIcandra bhaTTAraka padapara AmIna hue the| zrutasAgara zAyada gaddI para baiThe hI nahIM, phira bhI be bhArI vidvAn the / mallabhUSaNako unhoMne apanA gurubhAI likhA hai / vidyAnandakA bhaTTAraka paTTa gujarAta meM hI kimI sthAnapara thA, parantu kahAM para thA, isakA ullekha nahIM milaa| zrutasAgarake bhI aneka ziSya hoMge, jinameM eka ziSya zrIcandra the jinakI banAI huI vairAgyamaNimAlA upalabdha hai / ArAdhanAkathAkoza, nemipurANa Adi granthoMke kartA brahma nemidattane bhI jo malli bhUSaNake ziSya the - zrutasAgarako gurubhAvase smaraNa kiyA hai aura mallibhUSaNa kI yahI guruparapamparA dI hai jo zrutasAgarake granthoMmeM milatI hai| unhoMne sinandikA bhI ullekha kiyA hai jo mAlabAkI gaddI ke bhaTTAraka the aura jinakI prArthanAse zrutasAgarane yazastilakkI TIkA likhI thii| zrutasAgarane apaneko kalikAlasarvajJa kalikAlagItama, ubhayabhASAruvicakravartI, vyAkaraNakamalamArtaNDa tAkikaziromaNi, paramAgamapravINa, navanavatimahAmahAvAdivijetA Adi vizeSaNoMse alaMkRta kiyA hai| ye vizeSaNa unakI ahammanyatAko khUba acchI taraha prakaTa karate haiM / ve kaTTara to the hI asahiSNu bhI bahuta jyAdA the / anya matoMkA khaNDana aura virodha to auroMne bhI kiyA hai, parantu inhoMne to khaNDanake sAtha burI taraha gAliyAM bhI dI 1 sabase jyAdA A maNa inhoMne mUrtipUjA na karanevAle lokAgaccha ( dUDiyoM) para kiyA hU~ .......... adhikatara TIkAgrantha hI zrutasAgarane race hai| parantu una TIkAoM meM mUla granthakartAke abhiprAyoMkI apekSA unhoMne apane abhiprAyoMko hI pradhAnatA dI hai / darzanapAhuDakI 24vIM gAthAkI TIkAmeM unhoMne * ye prathamantri vahI mAlUma hote haiM jinake viSaya meM kahA jAtA hai ki girinhAra para sarasvatI devI se unhoMne calA kiyA thA ki digambara pantha hI saccA hai| inhIM kI eka ziSya zAkhA meM sakalakAsiM, vijayakorsa aura zubhacandra bhaTTAraka hue haiM / OM. inakI gar3I sUrata meM thii| dekho 'dAnavIra mANikacandra' pR0 37 / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAga zrutasAgara sari mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja jo apavAda beSakI vyAkhyA kI hai, vaha yahI batalAtI hai| ve kahate hai ki digambara muni gharyAke samaya caTAI Adise apane magnatvako DhAMka letA hai| parantu yaha unakA khudakA hI abhiprAya hai, mUlakA nhiiN| isI taraha tattvAthaMTIkA (saMyamazrutapratisevanAdi sUtrako TIkA) meM jo dayaliMgI muniko kambalAdi grahNakA vidhAna' kiyA hai vaha bhI unhIMkA abhiprAya hai, mUla manthakartAkA nhiiN| zrutasAgarake grantha (1) yazastilakacandrikA-AcArya somadebake prasiddha yazastilaka campUkI yaha TIkA hai aura yasAgara presakI kAvyamAlAmeM prakAzita ho cakI hai| yaha apUrNa hai| pAMcaveM AzvAsake thoDese aMzakI TIkA nahIM hai| jAna paDatA hai, yahI unakI antima racanA hai| isakI pratiyAM anya aneka bhaNDArIma upalabdha hai, parantu sabhI apUrNa hai| (2) tasvArthavRtti-yaha zrutasAgaraTIkAke nAmase adhika prasiddha hai| isakI eka prati bambaIke ai* pannAlAla sarasvatIbhavanameM maujUda hai jo vi0 saM0 1842 kI likhI huI hai / zlokasaMkhyA nau hajAra hai| isakI eka bhASAvanikA bhI ho cukI hai| (3) tattvatrayaprakAzikA-zrI zubhacandrAcAryake jJAnANaM va yA yogapradIpake antargata jo gadyabhAga hai, yaha usIkI TIkA hai| isakI eka prati sva0 seTha mANikacandrajIke granthasaMgraha hai| (4) jinasahasranAmIkA-yaha paM0 AzAdharakRta sahasranAmakI vistRta TIkA hai| isakI bhI eka prati uksa seThajIke granthasaMgrahameM haiN| paM0 AzAdharane apane sahasranAmakI svayaM bhI eka TIkA likhI hai jo upalabdha hai| (5) audArya cintAmaNi-yaha prAkRtavyAkaraNa hai aura hemacandra tathA trivikramake vyAkaraNoMse bahA hai| isakI prati bambaIke ai0 panAlAla sarasvatIbhabana meM hai (468 ka), jisakI patrasaMkhyA 56 hai| yaha svopajavattiyukta hai| mahAbhiSeka TIkA-paM0 AzAdharake nityamahodyotakI yaha TIkA hai| yaha usa samaya banAI gaI hai jabaki zrutasAgara dezavatI yA brahma (7) pratakathAkoza-isameM AkAzapaJcamI, mukuTasaptamI, candanaSaSThI, aSTAhnikA Adi vratoM kI kathAyeM hai| isakI bhI eka prati bambaIke sarasvatIbhavanameM hai aura yaha bhI unakI dezavatI yA brahmacArI avasthAkI racanA hai| (8) zugaskandhapUjA-yaha choTIsI nau patroMko pustaka hai| isakI bhI eka prati baMbaIke sarasvatIbhavanameM hai| isake sivAya zrutasAgarake aura bhI kaI granpoMke" nAma granthamUciyoMmeM milate haiN| parantu unake viSayameM jabataka ve dekha na liye jAya, nizcaya pUrvaka kucha nahIM kahA jA sakatA / samaya bicAra inhone apane kisI bhI granthameM racanAkA samaya nahIM diyA hai parantu yaha prAyaH nizcita hai ki ye vikramakI 16vIM zatAbdI meM hue haiN| kyoMki-- * paMparamAnandajI ne apane lekha meM siMdhabhakti TokA sidhanakAraka pUjA IkA zrIpAlacarita mazodhara cAMnta canyoM meM bhI nAma die haiN| inhoMne itakathAkoza ke antargata 24 kadhAoM ko satantra andha mAnakara anya saMkhyA 26 kara dI hai| isakA kAraNa batAyA ki- kiM bhinna bhinna kathAeM bhinna bhinna vyaktiyoM ke lie vibhinna vyaniyoM ke bhanurodha meM banAI I ataH ve saba satantra grantha hai| yathA panyavidhAna vrata kathA isa rAThaura vaMzI rAjAbhAnubhUpAta ( samaya vi0 sa. 1552 ke vAda) rAjya kAla meM manilamaNa guru ke upadeza se racI gii| Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvArthavRtti-prastAvanA 1-mahAbhiSekakI TIkAkI jisa pratikI prazasti Age dI gaI hai vaha vikrama saMvat 1582kI likhI huI hai aura vaha bhaTTAraka mallibhUSaNake uttarAdhikArI lakSmIcandra ke ziSya brahmacArI zAnasAgarake par3aneke liye dAna kI gaI hai aura ina lakSmIcandrakA ullekha zrunasAmarane svayaM apane TIkApranyoMmeM kaI jagaha kiyA hai| mArgadarzaka:- AcArya zrI sanidhisAgara jI mahArAja. 2- namidattana zrIpAlacaritrako racanA vi0 saM0 1585meM kI thI aura ve mallibhaSaNake ziSya the| ArAdhanAkadhAkozakI prazastimeM unhoMne mallibhUSaNakA gururUpameM ullekha kiyA hai aura sAthahI zrutasAgarakA bhI jayakAra, kiyA hai, arthAt kathAkozakI racanAke samaya zrutasAgara maujUda the| 3-sva. bAbA dulIcandajIkI saM0 1954meM likhI gaI granthasUcI meM zrutasAgarakA samaya vi0 saM0 1550 likhA huA hai| 4-SaTprAbhUtaTIkAmeM loMkAgacchapara tIvra AkramaNa kiye gaye haiM aura yaha gaccha vi0 saM0 1530 ke lagabhaga sthApita huA thaa| ataeva usase ye kucha samaya pIche hI hae hoNge| sambhava hai, ye loMkAzAhake samakAlIna hI hoN| pranpaprazastimA-- zrI vidyAmagiroIdiguroH paavpjbhrmr| zrI zrutasAgara iti vezavato tilakaSTokate smevam / / iti grahmAdhIzrutasAgara kRtA mahAbhiSeka TIkA samAptA / (2) saMvat 1552 varSe yaMtramAse zaklapakSe paJcamyA siyo rayo ghoAdijinacesyAlaya zrImUlasaMdhe sarasvatoganche balAtkAragaNe zrIkundakunnAcAryAnvaye bhaTTArakalIpacanandidevAssatpaTTe bhaTTArakIdevendrakItivAstapaTTe bhaTTArakanovimAnandhivevAstaspaSTa bhaTTArakanImahilabhUSabhadevAstaspaTTe . bhaTTArakolamocandravevAsteSAM ziSyavarapramozAnasAgarapaThanArtha AzriIvisalacelI bhadrArakatrIlakSmIcanarIkSitA vinayapiyA svapaM likhitvA prabataM mahAbhiyaMkabhASyam / zubhaM bhavat / kalyANaM bhUyAt zrIrastu // -AzAparakRtamahAbhiSekako TIkA* (3) iti zrIpayananvi-devendrakIti-vidyAnandi-mallibhUSaNAmnAyana bhaTTArakabhImallibhUSaNamuruparamAbhISTA runayA gurjara vaMzasiMhAsanaspabhaTTArakazrIlakSmIcantrakAbhimatena mAlavadezabhaTTArakadhosiMhanaviprArbhanayA yatithIsivAntasAgaravapAlpAkRtinimittaM navanavatimahAvAvisthAhAvalamdhavijayama tarka-vyAkaraNachandolakArasivAntasAhityAvizAstranipuNamatinA vyAkaraNAnekazAstrabubunA saritrItaptAgareNa viracitAyAM yAstilakacanikAbhiSAnAyAM yazodharamahArAjacaritacampUmahAkAvyaTIkAyaryA yazodharamahArAjarAjalakSmIvinodavarNanaM nAma tatIyAvAsacandrikA prrismaaptaa| - yazastilakaTIkA tii bhaTTAraka mallibhUghAgurubhUyatsatAM zarmaNe / / 6 / / + jIyAnme sUrivaryo pratinicayalasatpuNyAmAyaH bhUtAdhiH // 7 // 6 pa. paramAnandajI zAstrI sarasAvA ne apane 'mahAyuta sAgara aura unakA sAhitya lekha meM likhA ki-bhaTTAraka vidyAnandI ke vi0 saM0 1491 se vi. 1526 taka ke aise mUrti lekha pANa jAte haiM jinakI pratimA vidyAnandI ne svayaM ko hai athavA bina A0 vidyAnandI ke padeza se pratiSThita hone kA samullekha pAyA jAtA hai| Adi / zrImAna premIjI kI sUcanAnusAra maine mUrti paloM kI khoja kI to mAharajI kRta jainalekhasaMha lekha naM.18.meM saMvat 1533 meM vibhAnandi bhadaTAraka kA ullekha tathA lekha0 286 meM savat 1535 meM vidhAnandi guru kA ullekha hai| isI taraha dAnavAra mANikacanda' pustaka pa.4 para eka dhAtu kI pratimA kA lena saM0 1429 kA hai jisameM vidyAnandi guru kA ullekha hai| yadi yaha saMvat ThIka hai to madazaraka vidhAnandi kA samaya 1429 se 1534 taka mAnanA hogA aura inameM zinya zruta sAgara kA samaya bhI 16 vI sdii| * gha.seTha mANika candrajI paM.barI ke bhaNDAra kI prati / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) zrutasAgara sUri zrapanandiparamAtmaparaH pavitro vevendra kIrtiratha sAdhujanAbhivandyaH / vidyAvina vivarasUriragaspanobaH zrImallibhuSaNa ito'stu ca maGgalaM me // avaH paTTe bhaTTA vikamataghaTApaTTanapaTu ghaTaddhayAptaH sphuTaparamabhaTTArakapayaH / prabhApunaH saMyadvijitavarabIra smaramaraH ( 7 ) suSIlakSmI candrazcaraNacaturo'sau vijayate // 3 // AlambanaM suviduSAM hRdayAmbujAnAmAnamvanaM munijanasya vimuktisetoH / saTTIkanaM vividhazAstravicAraca havetacamatkRtkRtaM bhutasAgareNa // 4 // zrutasAgarakRtivaravacana mutapAnamatra vihitam / janmajarAmaraNaharaM nirantaraM taM zivaM labdham // 5 // asti svasti samastasaGgha tilakaM zrImUlasaSo'nagha vRtaM yatra varga zivayaM saMsevitaM sAdhubhiH / vidyAnandaguru stvihAsti guNavadgacche giraH samprataM sacchiSyayutasAgareNa racitA TIkA viraM namvatu // 6 // iti sUritasAgara viracitAyAM jinanAmasahA TIkAyAm takRcchatamivarano nAma dazamo'dhyAyaH // 10 // bhIni vigurubhyo namaH / (4) AbAdI suryasvamatisisAgara jI mahArAja samprA bhutasAgaraM kRtivaraM bhASaNaM zubhaM kAritam / gAnAM guNavatpriyaM vinayato jJAnArNavasyAntare vidyAnandaguruprasAdajanitaM deyAdameyaM sulam // iti zrI jJAnArNavasthitagagraTIkA tatvaprayatra kAzikA samAptA / - sasvatramaprakAzikA (6) ityubhayabhAvAvitivyAkaraNakamalamaNDitArkikaziromaNi-paramAgamapravINa-sUribhorebekIli praziSya mumukSuvidyAnavibhaTTArakAntevAsizrImUla saMgha paramAtmaviruSa ( 7 ) sUridhI tasAgaraviracite audAryafearfare svopazavRttini prAkRtavyAkaraNe saMmuktAvyayanirUpaNo nAma dvitIyo'yAyaH / - ovArya cintAmaNi sudevendrakotira vidyAvino garImAn gurume 'haMdAdipravan / tapoviddhi mAM mUlasa kumAraM bhUtaskandhamIDe trilokaMkasAram // 601 samyaktyasuratna sakalajantukaruNAkaraNam / zrutasAgarametaM bhajata samate nikhilajane paritaH zaraNam // iti taskandhapUjAvidhiH / jinasaha nAmaTIkA bhAratIya jJAnapITha, kAzI vasanta paMcamI, bIra saM0 2475 3 / 2 / 1949 isataraha grantha aura granthakAra ke sambandha meM upalabdha sAmagrI ke anusAra kucha vicAra likhakara isa prastAvanAko yahIM samApta kiyA jAtA hai| tasvAryasUtra sambandhI anya muddoMpara tattvAce vArtikako prastAvanA meM prakAza DAlane kA vicAra hai / - mahendrakumAra jaina Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayasUcI 356 viSaya mUla pRSTha hindI - viSaya mUla pRSTha hindI maMgalAcaraNa mArgadarzaka :- AcArya zrI suvAsApopacI nidhivakA avadhimokSake svarUpa meM vivAda 329 | zAnakA svarUpa aura bheda 71-72 / / mokSaprAptike upAyameM vivAda 330 / manaHparyaya jJAnake bheda aura mokSamArgakA varNana 110 / svarUpa 72-73 samyagdarzanakA svarUpa 330 | Rjumati aura vipulamatisamyagdarzanake bheda 331 | manaHparyayajJAnoM meM vizeSatA 357 jIvAdi sAta tattvoMkA varNana 331 ' avadhi aura manaHparyamacAra nikSepoMkA varNana 332 / mAnameM vizeSatA 7 3-74 pramANa aura nayakA varNana 333 / manaHparyayajJAna kina kina nirdeza AdikA svarUpa jIvoMke hotA hai "caudaha mArgaNAoMkI apekSA mati Adi zAnoMkA viSaya samyagdarzanakA varNana 9-11 334, 35 / 78-75 eka jIbake eka sAtha kitane samyagdarzanake sAdhana, adhi sAna ho sakate haiM karaNa, sthiti aura vidhAna kA varNana kumati Adi tIna midhyAsamyagdarzanake AjJA Adi zAnoMkA varNana daza bhevoMkA svarUpa mati Adi tInazAna mithyA sat, saMkhyA AdikA svarUpa 14 / kyoM hote haiM 359 saraprakapaNAkA varNana naMgama Adi sAta naya 77-80 360-62 saMsapAprarUpaNAkA varNana dvitIya abhyAsa 15-23 kSetraprarUpaNAkA varNana jIvake pAMca asAdhAraNa bhAva sparzanapraspaNAkA varNana pAMca bhAvoMke bheda 25-32 341 kAlaprarUpaNAkA varNana aupamika bhAvake do bheda 32-41 341 antaraprarUpaNAkA varNana 41-52 kSAyika bhAvake nava bheda bhAvaprarUpaNAkA varNana kSAyopazamika bhAvake aThA 52-53 alpabahulvaprarUpaNAkA varNana 53-56 raha bheda 83-84 mati Adi pAMca jJAna audAyika bhAvake ikkIsa bheda 345 | pramANakA svarUpa chaha lezyAoMke dRSTAnta 365 parokSa aura pratyakSa pramANa 59-60 346 pAriNAmika mAvake tIna bheda matimAnakA svarUpa 347 / jIbakA lakSaNa 85-86 matimAnake kAraNa 348 | upayogake bheda matijAnake bhedoMkA varNana 62-65 348-350 / jIboke saMsArI aura muktazrutazAnakA svarUpa aura bheda 65-70 351-255 ! kI apekSA do bheda 86-87 366 bhavapratyaya avadhijJAna 71 355 | pAMca parivartanoMkA svarUpa 87.91 366-68 deva aura nArakiyoMke avadhi saMsArI jIvoMke bheda 91-92 zAnakA viSaya 71 355 / sthAvara jIvoMke pAMca bheda 12.14 38 362 ar 344 58 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI 351 U~cAI pivIke chattIsa bheda isa jIvoMkA varNama 94-96 indriyoMkI saMkhyA aura bheda indriya aura bhAbendriya indriyoMke nAma indriya aura manakA viSaya kina kina jIvoMke kauna kauna indriya hotI hai ? saMtrI jIpakA svarUpa vigrahagatimeM jIvakI gatikA kAraNa 99 gatikA niyama suntajIvakI gatikA niyama 100 saMsArI jIvakI gatikA niyama aura samaya 101 vigrahagatimeM jIva kitanesamaya taka anAhAraka rahatA hai 101-102 janmake bheda yoniyoMke bheda aura svarUpa kina kina jIvoMke kauna kauna yoni hotI hai 103 caurAsI lAkha yoniyAM kina kina jIvoMke kauna kauna janma hotA hai 103-14 zarIrake bheda aura svarUpa 104-105 pArIroMmeM parasparameM vizeSatA taijasa aura kAmaNa zarIrakI vizeSatA eka jIvake eka sAtha kitane zarIra ho sakate haiM 106-107 mArmaNa zarIrakI vizeSatA 107 kisa janmase kauna zarIra hotA hai 107 AhArakA zarIrakA svarUpa aura svAmI 'kina kina jIvoMke kauna kauna liga hotA hai 'kina kina jIvoMkA akAla maraNa nahIM hotaa| sRtIya adhyAya narakoke nAma, vAtavalayoMkA 369 | svarUpa, narakoMmeM prastAroM269 kI saMkhyA Adi 370 narakoMmeM biloMkI saMkhyA 114 367-71 | nArakI jIvoMkA svarUpa aura vizeSalA 115-110 171 | nArakI jIvoMke zarIrakI 115 38. 371 nArako jIvoMkI Ayu 117-121 381 kauna-kauna jIva. kisa-kisa 22 naraka naka jAte haiM 121 eka jIva kitane bAra lagA tAra narakama jA sakatA hai 122 prathama Adi narakAse nikala273 | kara jIva kauna-kaunasI paryAya prApta kara sakatA hai 122 182 mahAdarzakamadhyalaMkamayAgAmisiAgara jI mahArAja 374 nAma vistAra Adi 122-124 382 374 jambUdvIpake AkAra vistAra | AdikA varNana 124-125 .83 374 bhagta Adi mAta kSetroMkA 374 | nayA kSetravartI jIvoMkI / Ayu. varNa AdikA varNana 125-135 383-86 375 | daza prakArake kalpavRkSoM 126-127 384 375 | chaha parvatoMke nAma. parimANa. 375 | varNa AdikA varNana 130-131 386-87 panna Adi chaha hRdoMke nAma, 376 / parimANa, hRvartI kamala AdikA varNana 387 377 kamalomeM rahanevAlI zrI Adi 177 deviyoMkI Ayu, paribAra. 377 AdikA varNana gaMgA Adi caudaha nadiyA~ 133-136 388-90 378 ; bharatakSetrakA vistAra anya kSetroMkA vistAra 137-138 390-391 3.38 : bharata aura airAvata kSetrameM kAlacake anusAra manuSyoM 278 kI Ayu AdikI vRddhi aura | hAnikA varNana 138-142 321 caudaha kalakaroMke kArya 139-140 391-22 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 anya kSetroMmeM kAlakA pari vartana nahIM hotA hai| raMgavata Adi kSetravartI jIvoM kI Aya AdikA varNana bharata kSetrakA bistAra samudra bar3avAloMkA varNana ghAtakIkhaNDa aura puSkarArdha 395-96 dvIpameM kSetrAdikI saMkhyA 145-146 manuSya kahAM hote haiM manuSyoMke bheda 146 396 | 146-150 316-400 150-151 karmabhUmiyoMkA varNana 400 vijaya Adi vimAnoMke devoM ko kitane bhava dhAraNa karane par3ate haiM tiryaJcoMkA svarUpa tiryoMkI kA darzaka 159- AcArya zrI suvidyeinisakA maharAja 170-177 412-415 tIna patyoMkA svarUpa 152-153 169-170 karmabhUmivartI manuSyoM aura 170 402 caturtha adhyAya vyantaroMke ATha bheda jyotiSI devoMke bheda tathA pRthivItala se devoMke mUlabheda devoMkI lezyAoM kA varNana devoMke uttara bheda 154-155 devata indra AdikI vyavasthA 155-156 devoMmeM indriya sukhakA varNana 156-158 bhavanavAsiyoMke bheda nivAsa, UMcAI Adi jyotiSI devoMkI gatikA niyama 142 dvIpa aura samudroMmeM jyotiSIdevoMkI saMkhyA jyotiSI devoke nimittase vyavahArakAlakI pravRsi mAnuSottara parvatake bAhara jyotiSIdeva avasthita haiM jyotiSI devoMke vimAnoMkA vistAra vaimAnika devoMkA svarUpa, meda, sthAna Adi solaha svagoM ke nAma tathA paTaloMkA varNana 142-143 144 144 154 154 158 159 159-160 160 160-161 161 161 161 viSaya-sUcI 162 393 394 394 394 403 403 403 YOY 404 405 405 405-6 406 406 406 406-7 ! . 407 / vaimAnika devoMmeM paraspara meM vizeSatA vaimAnika devoMke zarIrakI U~cAI 167 vaimAnika devoMkI lezyAeM 167-168 kalpa kahAM hai 168 laukAntika devoMkA svarUpa, sthAna aura bheda ajIvakAma dravyoMke nAma dravya kitane hai vaizeSikAbhimata pAMcavA adhyAya dravyAMkA khaNDana dravyoMkI vizeSatA dravyoMke pradezoMkI saMkhyA jIvAdi dravyoMkA nivAsa dharmAdi dravyoM kA svabhAva 406 vastumeM aneka dharmokI siddhi pudgala paramANuoMke paraspara bandha honekA niyama bandhakI vizeSatA pud gala dravyakA lakSaNa pud galake bheda 166-167 skandha aura aNukI utpatti kaise hotI hU~ ? dravyakA lakSaNa nityakA lakSaNa dravyakA lakSaNa kAladravyakA varNana guNa aura paryAyakA lakSaNa 168-169 yogakA lakSaNa AvakA lakSaNa 162 - 166 407-10 | zubha azubha yogake nimittase 410 410 411 180 181-182417-418 chaThavA~ adhyAya 411 412 412 178 416 416 179 183-184 418 184-186 419 188-195 420 195-198 420-427 198 427 199-200 427-428 200-201 201-202 211 211-212 416 203-205 The 206 431 207-208 * 432 208 209 210 433 428 202418-410 434 Y Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI 105 461 sh y * mm AsravameM vizeSatA 212-213 434-35 - sannyAnAkA svarUpa 246-247 457 kina jIvoMke kaunamA Atraya , samyagdarzana ke atIcAra 217-248 hotA hai 435 / ahisANavatake atIcAra 240-242 sAmparAdhika Amravake bhaMda 214 435-3mArgadarzavanaske avArya zrI suvidhisAgara jIpAhArAja AmlavameM vizeSanAkai kAraNa 436 ! acINijanake atIcAra 249-2'50 Amravake adhikaraNakA sva brahmacaryANavatake atIcAra 250-251 kA tathA bheda 215-616 437 parigrahaparimANavatake atIcAra 251 jIvAdhikaraNake bhaMda 216-217 437 divAnake anicAra 251-252 ajIvAdhikaraNake bheda 217-218 438 | dezavataka aticAra 46.? jJAnAvaraNa aura dAnAvaraNa anarthadAna nave aticAra 252-53 karmake Antrava 218-212 sAmAyika aticAra amAtAtredatIyake Asrava 219.221 proSadhogadhAmake aticAra 253-254 zatAvedanIyake Arava japabhogaparibhogavatake aticAra 354 462 darzanamohanIya ke Anava 222-223 atithirmavibhAgavanave nicAritramohanIyaka Anava 223 Ayukarmaka Asrava 224-22642-42 salekhanAke aticAra 255 azubhanAma kamake Adhava 226-227 dAnakA rakSaNa zubhanAma karmake Asatra dAnake sabha vizeSanA 256-257 tIkA prakRtike Astraya 325-221 484 AThavAM adhyAya nIcagotrake Amava 229-230 azvagorake Apatra bandhake hai| annagayake Ayava bandhakA katrarUpa 466 bandhaka bhaMda 061-62 sAtavA~ adhyAya sanakA lakSaNa prakRti bandhake bheda prabhada62-263467 44.7 jJAnAbaraNake gAMva bheda 263-26446/banake bheda 448 darzanAvaraNake nava bheda 264-265 468-69. ahimA Adi gAMva vaaNkii| badanIyaka ko bheda 054 pAMca pAMva bhAvanAe~ 232-234 mohanIyake aTThAIsa bheda 265-263469-70 himA Adi pAMna pApoko bhAvanAe~ 235-236 Ayakarmake cAra bhada maMtrI Adi cAra bhAvanAe~ 236-237 ki mahananazAle jItra kauna.. kona svarga aura narakoM meM jaga aura kAyakI bhAvanA hilAkA lakSaNa 238-239 451 jAte haiN| kima-kAla meM, kisa maMtrI aura bisa asatyakA lakSaNa guNasthAna meM kauna maMhanana steyakA lakSaNa abrahmakA lakSaNa 240-241 453 gotra karma ke bheda 2074 parigrahakA lakSaNa pratIkA lakSaNa 242 45 / antagaya ke bheda pratIke bheda AThoM jamA kI utkRSTa aura ga hamdhakA lakSaNa aura sAta jaghanya sthiti 272-23475-76 zIloMkA varNana 243-246 455-57 / anubhAgabandhakA svarUpa hotA hai Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 nirjarAkA varNana pradezabandhakA svarUpa puNyakarmako prakRtiyoM pApakarma kI prakRtiyA~ saMvara kamarzaka : navama adhyAya 275-276 276-277 mithyAtva Adi guNa sthAnoMmeM kina kina karma prakRtiyoM kA saMvara hotA hai guNasthAnoMkA svarUpa aura svarUpa vinayake cAra bheda vaiyAvRtya ke deza va 277 278 rAmaya saMbara ke kAraNa saMbara aura nirjaga kA kAraNa tapa guptikA svarUpa samitikA svarUpa aura bhaMda 282-284 dharmake bheda aura svarUpa 284-285 bAraha bhAvanAoMkA svarUpa 286-290 parISada sahana kA upadeza 291 ke bheda aura svarUpa 291-995 kima guNasthAna meM kitanI paroSaha hotI haiM kisa karmake udayase kaunasI parI hotI hai| jIvaka eka parI ho sakatI hai 291 cAritrake bheda aura svarUpa 229-300 bAhyatapake chaha bheda 300-301 aMtaraMgatapake chaha bheda antaraMgatapake prabheda prAyazcitake nau maMda aura eka sAtha kitanI AcArya zrI suvidhisAgara svAmI 283 283 279-280 479-80 / zukladhyAnake svAmI zukladhyAnake bheda 298-299 281.282 480-81 282 301 // y d viSayasUcI 59'9 d w d y' w d 37 478 478 296-298 481-491 301-304 304 882 | 489 fara 483 svAdhyAya ke pAMca bheda | vyutsargake do 'maida 304-305 205 dhyAnakA svarUpa aura samaya 305 306 dhyAna ke bheda 306 AttaMdhyAnake bheda aura svarUpa o'g 308 raudrayAnakA svarUpa aura svAmI 308 dharmyadhyAnakA svarUpa 309 310 10 483-84 | 484-86 . kisa zukladhyAna meM kaunasA boga hotA hai 491 499 493 493 494 prathama aura dvitIya zukladhyAnoMkI vizeSatA vitarkakA lakSaNa vIcArakA lakSaNa ! ninya ke bheda 486 487-89 / | pulAka Adi nirgranthoMmeM parapara bheMdake kAraNa samyagvaSTi Adi jIvomaM nirjarAkI vizeSatA | 402 | muktajIva kina kina a sAdhAraNa bhAvoMkA nAza ho jAtA hai 31-311 mukta hone ke bAda jIva Urdhva gamana karatA hai 611 311 312-313 494 Thahara jAtA hai. 495 muktajIvoM meM paraspara da vyabahArake kAraNa 495 313-314 314-315 dazama adhyAya kevalajJAna utpattike kAraNa 318-319. 506 mokSakA svarUpa aura kAraNa 319-320 506-500 320-221 521 Urdhvagamana ke hetu 321-322 Urdhvagamana ke viSayamaM dRSTAnta 322-323 | muktajIva lokake antameM hI kyoM 493 496 497 *497 498 498 499 499 500 500 500 315-317 504-505 323 500 501 501 502 503 508 50dra 508 509 323-325 509-511 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja "taccArthasUtrakartAram umAsvAtimunIzvaram / zrutakevalidezIyaM vande'haM guNamandiram ||" nagara tAlluka zilAlekha naM0 46 "zrutasAgarakRtivaracacanAmRtapAnamatra yairvihitam / janmajarAmaraNaharaM nirantaraM taiH zivaM labdham // " - jina sahasranAmaTokA Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadumAsvAmiviracitasya tattvArthasUtrasya zrIzrutasAgarasariracitA tattvAtha mArgadarzaka :- AcArya zrI savidhisAgara jI mahArAja [prathamo'dhyAyaH ] siddhomAravAmipUjya jinavaravRSabha vIramuttIramA zrImantaM pUjyapAdaM guNanidhimadhiyana satprabhAcandramindram / zrIvidyAnandyadhIzaM gatamalamakalakAryamAnamya ramyaM vakSye tattvArthavRtti nijavibhavatayA'I 'zrutodanbadAkhyaH // 1 // atha zrImadumAsvAmibhaTTArakaH kalikAlagaNadharadevo mahAmunimaNDalIsaMsevita- 5 pAdapanaH kasmiMzcidAzramapade susthitaH manovAkAyasaralatayA bAMcaMyamo'pi nijamUrtyA sAkSAnmokSamArga kathayanniva sarvaprANihitopadezaikakAryaH samAryajanasamAzritaH nirmanthAcAryavaryaH atinikaTIbhavatparamanirvANenAsannamavyena 'yAkanAmnA bhabyavarapuNDarIkeNa sampRSTaH 'bhagavana , kimAtmane hitam ?' iti / bhagavAnapi tatpraznavazAt 'samyagdarzanajJAnacAritralakSaNopalabhitamanmArgasambAno mokSo hitaH' iti pratipAdayitukAma iSTadevatA. 10 vizeSa namaskaroti mokSamArgasya netAraM bhettAraM karmabhUbhRtAm / jJAtAraM vizvatattvAnAM vanda tadguNalabdhaye // 1 // vande namaskaromi / kaH? kartAhamumAsvAminAmAcAryaH bhavyajIvavizrAmasthAnaprAyaH / kimartha vande ? tadguNalabdhaye / tasya bhagavataH sarvajJavItarAgasya guNAstadguNAH, teSAM 15 landhiH prAptiH tadguNalabdhiH, tasya tadguNalabdhaye / 'ke tasya guNAH' iti prazne bhagavadguNatrayagarbhita vizeSaNatrayamAha / kathambhUtaM sarvajJavItarAgama ? mokSamArgasya netAram 1 mokSaH sarvakarmaviprayogalakSaNaH, tasya mArgaH samyagdarzanajJAnacAritralakSaNo vakSyamANo mokSamArgaH, --. ... ...... - -- . .--. . --.. 1 zrutasAgaraH / 2 maunadAnapi / 3-jnmaashri-tr| nigratA / 5 vevaak-10| dvaiyaayik-aa| etannAmA zrAvakaH / 6 bhagavannana ki-vaH / - Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vattvArthavRttI tasya netAraM prApakaM nAyakam / punarapi kathambhUtam ? bhettAra, cUrNIkartAraM mUlAdunmUlakamityarthaH / keSAm ? karmabhUbhRtAm / karmANi jJAnAbaraNAdIni, tAnyeva bhUbhRtaH parvatAH karmabhUbhRtaH, teSAM karmabhUbhRtAM karmagirINAm / bhUyo'pi kriviziSTam ? hAtAraM samyak svarUpajJAyakam / keSAm ? vizvatattvAnAm , vizvAni samastAni tAni ca tAni tattvAni 5 vizvatattvAni, teSAM vizvatatvAnAm / atrAyaM bhAvaH- sarvajJavItarAgazabdo'dhyAhAreNa labdhaH, tasyAnantaguNasyAsAdhAraNaguNA mukhyatvena mokSamArganetRtva karmabhU detRtvavizvatattvajJAtRtvalakSaNAstrayaH, tatprAptaye ityarthaH / ___atha dvaiyAkaH prAha-yayAtmane hito mokSaH kiM tarhi tasya svarUpama rAjasya ca mokSasya prAptarupAyaH kaH ?"bhagavAnAha-monasyeda svarUpama / idaM kim ? jIvasya 10 samastakarmamalakalaGkarahitatvam , azarIratvam , acintanIyanaisargikajJAnAdiguNasahinA cyAbAdhasaukhyama, IdRzamAtyandikamavasthAntaraM mokSa ucyate / sa tu mokSo'tIva parokSaH chadmasthAnAM pravAdinAm / te tu tIrthakarammanyAstIrthakaramAtmAnaM manyante na tu te tIrthakarAH parasparaviruddhArthAbhidhAyitvAta, teSAM vAcaH 'mokSasvarUpaM na spRzanti / kasmAt ? yuktyAbhAsanibandhanA yasmAt / kasmAyuktyAbhAsanivandhanAstadvAcaH ? 15 yattaH kecit caitanyaM puruSasva svarUpamiti parikalpayanti / tacaitanyaM jJeyAkArapari cchedaparAmukham / tacaitanyaM vidhamAnamapyavidyamAnam / kiMvat ? kharaviSANavat / karamAt ? nirAkAratvAt / ko'rthaH ? svarUpavyavasAyalakSaNAkArazUnyatvAt / kecica puruSasya buddhyAdivazeSikaguNocchedo mokSa ini parikalpayanti / tadapi parikalpanaM mithyaiva / kasmAt ? vizeSalakSaNazUnyasya bastuno'vastutvAn / ca tatvAni aa| 2-gaNasya guNA tA0 / 3 pAyakaH zrA0, ya0 / vAyAnAma: 4. / dvaipAyakaH 90 / 4 ythaatm-d| 5 sa bhaga-A0, b.| 6-ya svAbhAvikana-va0 / - - / mokSaM sva-tA | sAMkhyAH / "caitanyaM puruSasya svarUpamiti"-yogamA0 119 / "tadA drAH svarUpe'vasthAnam" - yogasU0 13) 9 "sAvetau bhogApavauM buddhi kRtI muddhAveva vartamAnau kadhaM puruSe vyapadizyene iti ? yathA vijayaH pagajayo vA bAGgrA vartamAnaH ravAmini vyapadizyate sa iti tasya palatya bhokneti, evaM bandhanokSau buddhAdeva vartamAnau purave vyapadizyate, sa hi tasya phalasya bhokteti, buddhereva puruSArthAparisamAtibandhaH tadarthAvasAyo mokSa iti / etena grahaNadhAragokSapohatatvajJAnAbhigiyezA buddhau vartamAnAH puruSe'cAropitasadbhAvAH sa hi tatphalasya bhokteti |"-yogbhaa0 1114 | 10 vaizeSikAH / "nabAnAmAtmavizeSaguNAnAmatyantIcchi. ttimokSaH ||''-prsh0 vyo0 pR. 638 | "AtyantikI duHkhavyAvRttirapavarge na sAvadhikA dvividhaduHkhAcamarzinA sarvanAmnA sarvaghAmAtmaguNAnAM duHkhAvamarzAd atyantagrahaNena ca sarvAtmanA tadviyogAbhidhAnAt / navAnAmAtmaguNAnAM buddhisukhaduHsvecchAdveSaprayatadharmAdharmasaMskArANAM nirmUlIccheTo'pavarga ityuktaM bhavati / yAvadAtmaguNAH sarve nonichannA vAsanAdayaH / tAvadAsyantikI duHkhacyAvRttivikalpyate / " nyAyama | pR. 5001 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo'dhyAyaH kecittu AtmanirvANaM pradIpanirvANakalpaM parikalpayanti / tairAtmanirvANamva viSANakalpanAzI parikalpanA svayamAhRtya samarthitA, haTAn samarthiterarthaH / yadyeva rUpaM miyA, tarhi paramArtha mokSasvarUpaM kim ? to kaviSyAmo vayam / mokSa prAptarUpAmapi pravAdino visaMbadante / kecicAritranirapekSaM jJAnameja mohopAyaM manyate / kecit zraddhAnamAtrameva mokSopAyaM jAnanti / kecit jJAnanirapekSaM 5 cAritrameva mokSopAyaM jalpanti / tadapi mithyA / vya tairjJAnAdibhirmi 1 ra na bhavati / yathA kazcida vyAdhiparAbhUta vyAdhivinAza kapajajJAnenaivollAgho na bhavati bheSajopayoga tathA vizrAmmarejInamAsale / yathA kazvidaupathamAramapi auSadhasvarUpamajAnan ullAgho na bhavati tathA''cAravAna pyAtmajJAnaraddito " mokSaM na labhate / yathA kacidIpavarucirahitaH tatsvarUpaM jAnannapyoSadhaM nAcarati soyu- 10 llAgho na bhavati, tathAramA zraddhAnarahita jJAnacAritrAbhyAM mokSaM na labhate / taduktam"jJAnaM paGgAM kriyA cAndhe niHzraddhaM nAtha hRdvayam / tato jJAnakriyAzraddhAtrayaM tatpadakAraNam // " [ yaza0 0 0 271 ] 1H / " na jAtirnajana mRtyu yatiyaprayogaH / necchA vipanna mizraprayogaH kSemaM padaM nainit / dIpo nitimabhyupeto netrAvaniM gacchAte nAntarikSam / dizaM na kAkhidvidizaM na kAmityAtkevalameti zAnti / evaM kRta nivRtimabhyupeto naivAvaniM gacchati nAntarikSam / dizaM na kAJcidvidizaM na kAcit soyAt kevalamiti zAntim // " saundara 16 / 20- 29 / "pradIpasyeva nirmANa vinaMharatasya cetasaH / nAtikAla 145 - pari-va0 | 3- mAhatya A0, ba0, ba0 / 4 samaya iva / 5 114, 1056 sUtroH / naivAvikAdayaH | * manyante A0, ba0, tha, da0 / 8 bhImAMsakAH / 9 zra0 ba0 da0 / 10 pyAtmA zazA 0 0 / 11- to AlAnAdijyotiHsvarUpabhamanyamAno mokSaM labhate / yatmAt 1 Asmano'nAdijyotistvAt AtmA AtmAnamanAdijyotistvaM manyamAnI mokSaM lamate yathAA0, 50, ba0 / 12 tathA hi-sakalanikalAyAnantratantrApekSAdIkSA lakSaNAt adrAmAtra saraNAnmokSa iti siddhAntavaizedika guNakarmamAmAnyasamavAyAntyavizeAbhAvAbhidhAnAnAM sAdhabhyaM vaidhamyatrabodhatantrAt jJAnamAtrAnmokSa iti tArkika zainikAH / trikAlabhatnADhyalaDDukapradAna padakSiNIkaraNa ramaviDambanAdikriyAkANDamA moca iti pazutAH / sarveSu peyAyamazyAbhayAdiSu nizvatAyAnmokSa iti kAlAcAryAH / tathA ca trikoktiH madirAnIdameduravadanasaramaprasannahRdayaH satyapAya samIyavinivezitazaktiH zaktimudrAsanaghaH svavamugAmahezvarAyamANAM nityAman pArzvatIzvaramArAdhayediti mokssH| prakRtipurupakArvikAruyatarmokSa iti sAGkhyAH / nairAtmyAdiniveditasambhAvanA to mAkSa iti dazabalaziyAH / aGgArAnAdivat khabhAvAdeva kA cittasya na kutazvidvizuddhiriti jaiminIyAH / sati dharmiNi dharmAzcintyante tataH parAkino'bhAvAt paralokAi kasyAsa mokSa iti sanavAsa sabhatanAstikAdhipatyA bArhaspatyAH / paramabrahmadarzanavazAdathe ra da saMvedanAvidyAvinAzAnmokSa iti vedAntavAdinaH / - ta0] bhAska0 11 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRttI [21-2 atha 'yena samastena mokSo bhavati tatkim ?' iti prazne sUtramidamAcAryAH prAhuH samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH // 1 // samyakjhAbdaH pratyekaM prayujyate / tena samyagdarzanaM ca samyagnAnaM ca samyakcAritraM ca samyagdarzanajJAnacAritrANi, samIcInAni samyagdarzanazAnacAritrANItyarthaH / tatra jIvAdi5 padArthAnAM yathAvat pratipattiviSayaM zraddhAnaM samyagdarzanam / yena yena prakAreNa jIvAdayaH padArthA vyavasthitA vartante tena tena prakAreNa mohasaMzayaviparyayarahita parijJAnaM samyarahAnam / moha iti anadhyavasAya pryaayH| saMzayaH sandehaH / viparyayo viparItatvam / taiH rahitaM samyagjJAnamityarthaH / saMsArahetubhUtakriyAnivRttyuyatasya tasvannAnavataH puruSasya karmA dAnakAraNakriyoparamaNamajJAnapUrvakAcaraNarahitaM samyakcAritram / etAni samuditAni mArgadarzakamokSamyAcA adhivAhAsAgara jI mahArAja atha samyagdarzanalakSaNopalakSaNArtha sUtramidaM nirdizanti sUrayaH tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam // 2 // yo'rtho yathA vyavasthitastasyArthasya tathAbhAvo bhavana tatvamucyate / aryate gamyate jJAyate nizcIyate ityarthaH / "upikRssigtibhysthH|" [phAta0 u0 5 / 63 ] tattvena arthaH 15 tattvArthaH / tattvameva vA'rthastattvArthaH / sattvArthasya paramArthabhUtasya padArthasya 'zraddhA ruciH tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanaM bhavatIti veditavyam / tattvArthastu jIvAdizyate / na tu arthazabdena prayojanAbhidheyadhanAdikaM mAlam , tacchaddhAnasya mokSaprApterayuktasyAt / arthazabdasyAnekArthatyam / taduktam "hatau prayojane vAcye nivRttau viSaye tathA / prakAre vastuni dravye arthazabdaH pravartate // " [ ] nanu "darzanamavalokanaM zraddhAnaM kathaM ghaTate ? satyam dhAtUnAmanekArthatvAt / rucyarthe dRzidhAturyartate / 'dazir prekSaNe' prekSaNArthastu prasiddho'pyartho'tra mokSamArgaprakaraNe syjyte| tatvArthazraddhAnamAtmapariNAmaH siddhisAdhanaM ghaTate / sa tu pariNAmo bhanyAtmana eva bhavati / prekSaNalakSaNastvarthaH cakSurAdinimitto vartate / sa tu sarveSAM saMsAriNAM jIvAnAM 25 sAdhAraNo'sti / sa mokSamArgAvayayo na saGgacchate / tatsamyagadarzanaM dviprakAram-sarAgama, vItarAgaJca / tatra sarAgaM samyagdarzanaM prazamasaMvegAnukampAstikyairabhivyajyate / tatra rAgAdidoSebhyazcetonivartanaM prazamaH / zArIra -... -- ---- ----- -- - - -ya: saMdha-bhA0, 20, 60 / 2-ramamajJA-bhAna, ya., 20, 50 / 3 bhavanti tA0 / 5 bhavo saa0| bhavaM t-v0| 5 upiapiga-zrA, b.| uritraassi-10| 6 zraddhArtha ruu-taa.| nanu a-A0, 0 / 8 prayojanAdizraddhAnasya / 1 tulanA-"artho'bhidheyaraivastu prayojananivRtti"--amaraH, nAmamA / "arthaH prayojane vitte hetvabhiprAyavantuSu / zabdAbhidhaye vipaye syAnivRttiprakArayoH ||"-vishvlo| 1. samyagdarzanaM p0| Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13] prathamo'dhyAyaH mAnasAgantuvedanAprasArAta saMsArAyaM saMvegaH / sarveSu prANiSu cittasya dayArdratvamanukampA / AptazrataMtratatattveSu astitvayuktaM mana Astikyamucyate / tathA coktam-- "yadrAgAdiSu doSeSu cittavRttinivahaMNam / taM prAhuH prazamaM prAjJAH samastavatabhUSaNam // 1 // zArIramAnasAgantuvedanApramavAdbhavAt / svamendra jAlasaGkalpAnItiH saMvega ucyate // 2 / / sacce sarvatra cittasya dayArdratvaM dayAlayaH / dharmasya paramaM mUlamanukampA pracakSate // 3 // Apte zrute yate taste cittamastitvaMsaMyutam / mArgadarzaAstikyamAstirutavAsaktiyaktidhare ho|| 4 / " [yaza upR323 ] iti / / vItarAgaM samyagdarzanam AtmavizuddhimAtram / 'athedazaM samyagdarzanaM jIvAdipadArthagocaraM kathamutpadyate' iti prazne sUtramidaM 'bruvanti-- tannisargAdadhiMgamAvA / / 3 / / tat-samyagdarzanama, nisargAt svabhAvAt utpadyate / vA-athavA, adhigamAt- 15 arthAvabodhAta utpadyate / nanu nisargaja samyagdarzanam arthAdhigamaM prApyotpadyate, na yA ? yadi arthAdhigamaM prApyotpadyate; tahiM tadapi nisargajamapi adhigamajameva bhavati, arthAntaraM na vartate, kimarthaM samyagdarzanotpattedvaividhyama ? avijJAtatatvasya arthazraddhAnaM na saGgacchata eva | satyam / nisargaja'dhigamaje ca samyagdarzane'ntaraGgaM kAraNaM darzanamohasyopazamaH darzanamoharapa kSayo 20 yA darzanamohasya zyopazamo vA sahazameva kAraNaM vartate / tasmin sahaze kAraNe sati yatsamyagdarzanaM bAyopadezaM vinotpadyate tan samyagdarzanaM nisargajamucyate / yas samyagdarzanaM paropadezenotpadyate tadadhigamajamucyate / naisargikamapi samyagdarzana guroraklezakAritvAt svAbhAvikamucyate na tu gurUpadezaM vinA prAyeNa tadapi jAyate / nanu tacchandasya grahaNaM kimartham ? "anantarasya vidhiH pratiSedho vA" [pA. 25 mahA0 1.24 ] iti paribhApaNAta 'nisargAdadhigamAdvA' IdRzenaiva sUtreNa anantaraM samyagdarzanameva labhyate tena sUtra tanchabdasya vayaca'm ; satyam ; yathA samyagdarzanamanantara vartate sathA mokSamArgazabdo'pi pratyAsanno vartate, "pratyAsattaiH pradhAnaM balIyaH" [ ] iti paribhASaNAt mokSamArgo nisargAdadhigamAvA bhavatItyartha utpadyate / tacchabdena tu samyagdarzanamevAkRSyate tena tacchandagrahaNe doSo nAsti / -tata 1-sata-va0 / 2"prbhvaadbhyaat"-yaa| -dAtiH sA. 4-svasaMmtunama tAra, pa0 / 5 athedaM sa-mA0, 0 / avantyAcAryAH Ata, da0, ba0 / na ca A0, ba0, 20, 50 / 'dazanamohasya kSavo vA' iti nAsti taa0| 9 sdRmaakaa-| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvArthavRttI [14 atha 'ki tat tattvama , yasya zraddhAnaM sammagdarzanaM bhavati ?' iti prazna sutramidamucyatejIvAjIvA''svabandhasaMvaranirjarAmAkSAstatvam // 4 // jIvazvAjIcazcA''ravazva bandhana saMgharazna nirjarA ca mokSazca jIvAjIvA''sravandhasaMbaranirjarAmokSAH, ete sapta panAzakiya bhayudhicinAdizAkAhArekhA, 5 sA lakSaNaM yasya sa jAba upate / yastra tu jJAnadarzanAdilakSaNa nAsti ma pugaladharmAdharmA ''kAzakAlalakSaNo'jIvaH / zubhAzubhakarmAgamana dvAralakSaNa Arava uccatte / AtmanaH karmaNazca parasparapradezAnupravezasvabhAvo bandhaH / AnanirodharUpaH saMvaraH / ekadezena karmakSayo nirjarA : sarvakarmA yalakSaNo mokSaH / sarva phala jIvAdhIna tena jIvasya grahaNaM prathamam / jIvasyopakArako'jIvaH, tena 10 jIvAnantaramajIvagrahaNama / jItrAjIvobhayagAMcaratvAt tatsazcAdAna yopAdAnam / Anana pUrvako bandho bhavatIti kAraNA] 'AtravAdanantaraM bandhavAMkAraH / bandhapranibandhakaH saparA, tena bandhAdanantaraM saMvarAbhidhAnam / saMcana va nirjarA bhavatAti kAraNAna saMbarAnantaraM nijarAkathanam / mokSastvanne prApyata tena mokSammAbhidhAnamante kRtam / AsravandhayogntarbhAvAta puNyapApapadArthadvadasa grahaNaM na kRtam / evaM dAla15 vo'pi jIvAjIcayorantabhavati, tadagrahaNamadhyanarthakama : sannaH iha mokSazAnaM pradhAnabhUto mokSaH, sa tu avazyameva vaktavyaH / mAkSastu saMsArapUrvakA bhavati / saMsAraspa mu pahanurAkhayo bandhazca / mAkSarapa mukhya kAraNaM saMvarA nirjarA ca / sena kAraNena pradhAnahetumantI sasAramokSau, saMsAramokSalakSaNaphalapradarzanArthamAstravAdayaH pRthagyapadizyante / tatrAstraba bandhayoH phala saMsAraH, saMvaranarjarayoH phalaM mokSaH, hatuhetumatoH 'phalatvena nidarzanama , dRSTyA20 ntabhUnAzcatvAraH teSAM caturNAmAstravAdInAM pRthagvyapadezA nihitaH vizeSeNa pradarzanArtham / / yadi saMsAramokSa yormadhya ete catvAro'ntarbhavanti tahi pRthaka kimiti upapadizyante ? sAdhUktaM bhavatA, sAmAnye'ntabhUtasyApi vizephsya bhinnopAdAna kA hi dRzyate, yathA kSatriyAH samAgatAH, tanmadhye zUravApi samAgata ityukte "zUra varmA ki kSatriyo na bhavati? tathA AstravAdayazca / ___ jIvAdayaH sapta dravyavacanAni, tattvazabdastu bhAvavAcI', teSAM tasya ca samAnA. dhikaraNatA kathaM ghaTate 'jIvAdayaH kila tattvam' iti ? satyama ; avyatirekatayA tattva"bhAvAcAroSatayA ca samAnAdhikaraNatA bhavatyeva / "liGgasaGkhyAvyanikramastu na dRSyate, ajahalliGgAditvAt / evaM 'sambamdAnajJAnacAritrANi mokSamArgaH' itthavAsa yojanAyama / 1 kiM tavaM da / 2- svAminA A., ba0, d.| 3 mata 0 / nAlana-prA0, va0 / 5 manu v0| 6 parassaraM -20 | bhivaag-d| mukhyama:-:., 60 / sAnjAbha da., b.| 1.-rtha dR-d.| 1 yUgvApi ki 4. / 16-.cI sagA-jA- / -vAcakaH robhA0, 20, 50 / 13-bhAvAdhyA rAsapacAratayA A0, 20, 20 / 64 mokSAH itpatra puliGgatvaM bahuvacanaca 'tatva' balyana ca gapumakaikavacanatvam iti vyatikramaH / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 // 5] prathamo'dhyAyaH atha samyagdarzanAdijIvAdivyavahAravyabhicArapratipenimittaM sUtramucyate--- nAmasthApanAdravyabhAvatastannyAsaH // 5 // mArgakcami ma samAcArya zrI durabisamAvaznI maramavAranAdavyabhAvAH, tebhyo nAmasthApanAdravyamAyataH, teSAM samyagdarzanAdInAM jIvAdInAJca nyAmaH pramANanayayonikSepaH talyAsaH / asyAyamarthaH atadguNe vastuni saMvyavahArapravartana nimitta puruSakArAt haThAt 5 niyujyamAnaM 'saMjJApharma nAmakarma kathyate / atadguNe vastunIti ko'rthaH ? na vidyante zabdapravRttinimittAste jagatprasiddhA jAtiguNakriyAdravyalakSaNA guNA vizepaNAni yasmin vastuni tadvastu atadguNam' tasmin atadguNe / taduktam "dravyakriyAjAtiguNaprabhedairDa vitthaMka dvijapATalAdau / zabdapravRtti munapo vadanti catuSTa yI zabdavidaH purANAH // 1 / " [ ] 10 kASThakarmaNi 'purasakarmaNi "lepakarmaNi akSanikSepe / ko'rthaH ? sArinikSepe varATavAdinikSepe ca so'yaM mama gururityAdi sthAgyamAnA yA sA sthApanA kathyate / guNairduta gataM prApta dravama, guNAna bA drutaM gataM prAptaM dravyam , guNoSyate dravyam, guNAnvA droSyatIti dravyam / dravyameva vartamAnaparyAyasahita bhAva ukyate / tathA hi-ko'rthaH ? nAmasthApanAdramamAvAna darzayati-nAmajIyaH, sthApanAjIvaH, 15 draSAjIcaH bhArajIvazceti caturvidho jIvazabdo nyasyate / jIvanaguNaM vinApi yasya kasyacin jIvasaMjJA vidhIyate sa nAmajIva ucyate / akSanikSepAdiSu jItra iti vA manuSyajIva iti vA vyavasthApamAnaH sthApanA jIva ucyate / sAricAlanasamaye 'ayamazvaH' 'ayaM gajaH' 'ayaM padAtiH' iti jIvasthApanaiva vartate / dravyajIvo dviprakAra:-AgamadravyajIva-loAgamadrapajIvabhedAt / tatra jIva- 20 prAbhUtajJAyI manuSvajIvanAbhUtajJAcI vAnupayukto niHkArya AtmA AgamadravyajIva ucyate / noAgamadravyajIvatriprakAraH-jJAyakrazarAra-bhAvi-tadvyatiriktabhedAn / tatra jJAyakazarIraM trikAlagocaraM yat jJAtuH zarIraM tata jJAyakazarIramucyate / sAmAnyatvena noAgamadramabhAvijIvo na vidyate / kasmAna ? jIvanasAmAnyasya sadaiva vidyamAnatvAna / vizeSApekSayA tu noAgamadravyabhAvijIvastu vidyata eva / ko'sau vizeSaH ? kazcit jIvo gatyantare 25 sthitI vartate,sa manuSyabhavaprANiprati sammukho manuSyabhAvijIva ucyte| athavA, yadA jIvAdiprAbhUta na jAnAti agre tu jJAspati tadA bhAvinoAgamadravyajIya ucyate / tavyatiriktaH narmi-i. 2 puruSAkArAt A0, 20, 0, 60 / 3 saMjJA nAmakarma ba0 / 5 "nAmajAtyAdiyojanA / yadRcchAzabdeSu nAmnA viziSTo'rtha ucyate Disa iti / jAtizabda jAtyA gaurayamiti, gugasandeSa guNena zukra iti / kriyAzabdeSu triyayA pAcapha iti / dravyazandeSu vaNa daNTI vighANIti / " -pra0 sa0 dii| 3 / 3 / 5 vityaH kASThamayoM mRgaH / kAThAdidravya nimitako ivittha zati, photikriyA nimittakaH kati, dvijatvajAtinimittako vija iti, IpadraktaguNanimittakaH pATala iti vyvhaarH| 6 duhitakA disuunciivraadivircite| 7 gomayAdinA lepe / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthavRtta [16 kosrthaH ? karma-nokarmabheda: / tatra karma tAvat prasiddham / nokarmasvarUpaM nirUpyate - audArikavaikivikAhArakazarIratrayasya SaTparyAtInAJca yogyapudgalAnAmAdAnaM nokarma / bhAvajIvo dviprakAraH - AgamabhAvajIva - noAgamabhAvajIvabhedAt / tatrAgamabhAvajIvaprAbhRtavipayopayogAviSTaH pariNata AtmA AgamabhAvajIvaH kathyate / manuSya jIva5 prAbhRtaviSayopayogasaMyukto vA''tmA AgamabhAvajIvaH kathyate / noAgamabhAvajIvasvarUpaM nirUpyate - jIvanaparyAyeNa samAviSTa AtmA noAgamabhAvajIvaH / manuSyajIva paryAyeNa vA samAviSTa AtmA noAgamabhAvajIvaH kathyate / mArgadarzaka :- AcArya eziyana sapaira nirAmokSANAM paNNAM samyagdarzanajJAnacAritrANAM trayA NAJca nAmAdinikSepavidhAnaM saMyojanIyam / tatkimartham ? aprastutanirAkaraNArthaM prastu10 tasya nAmasthApanAjIvAdernirUpaNArthaM ca / nanu 'nAmasthApanAdravyabhAvato nyAsaH' iti sUtraM kriyatAm, tacchadraNaM kimartham ? sAdhUktam bhavatA tacchadragrahaNaM srvsnggrhnnaarthm| tacchadaM vinA pradhAnabhUtAnAM samyagdarzanajJAnacAritrANAmeva nyAsavidhiH syAt tadvipayANAM jIvAdInAmadhAnAnAM bhyAsavidhirna syAt / tacchandamahaNe sati samarthatayA pradhAnAnAmapradhAnAnAJca 15 myAsavidhirniSeddhuM na zakyate / , atha 'nAmAdiprastIrNAdhikRtatattvAnAmadhigamaH kuto bhavati !' iti prazne sUtramamukayate - pramANanayairadhigamaH // 6 // pramANe ca nayAA pramANanayAH taiH pramANanayaiH kRtvA adhigamaH nAmAdinikSepa20 vidhikathitajIvAdisvarUpaparijJAnaM bhavati / te pramANe nayAJca vakSyante / tatra pramANaM dviprakAram- svaparArthabhedAt / natra svArthaM pramANaM zrutarahitama / zrutaM tu svArthe parArtha ca bhavati / jJAnAtmakaM zrutaM svArtham, cacanAtmakaM parArtham / 'vacanavikalpAstu nayA ucyante / nanu nayazabdaH alpasvaraH pramANazabdo bahusvaraH, "alpasvaratara' tatra pUrvam" [ kA0 2512 ] iti vacanAnanayazasya kathaM pUrvanipAto na bhavati ? sAdhUkaM bhavatA / 25 tatraivApavAdabhUtaM "yaccArcitaM dvayoH " [ kA0 25/13 ] iti sUtra vartate / tena pramANasyAcitatvAt pUrvanipAtaH / abhyarcitaM tu sarvathA valIyaH / pramANasvArcitatvaM kasmAt ? nayAnAM nirUpaNaprabhavayonitvAt / pramANenArthaM jJAtvAvadhAraNaM naya ucyate / tena sakalAdeza: 1 " uktaM hi avagaNivAraNa payadasya parUvaNAnimittaM / saMvi[saNa taccatyavadhAraNa ca // dha0 TI0 0 3 0 31 / 60 0 0 153 / 2 jIvAdini A0, 40, da0 / 3 - nAnAJca bhyA-A0, ba0, 20 / 4-vidhi niSedhaM kartuM zakyate prA0 0 605 sUtram - A0, 0 / 6" pramANaM dvividhaM svArtha parArthaJca" sa0 sa0 16 / 7 "jAvayA bagavA tAvadavA neva hoti jayavAyA / " - sanmati0 347 / 8 alpasvaraM taca pUrva-A0 0 da0 / 9 " tathA coktaM sakalAdezaH pramANAdhIno vikladezo navAdhInaH " - sa0sa0] 126 2 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17] prathamo'dhyAyaH pramANAdhIno viphalAdezo nayAdhInaH / sa nayo dviprakAraH dravyArthika-paryAyArthikabhedAt / 'bhAvasvarUpaM paryAvArthikanayena jJAtavyam / nAmasthApanAdravyANAM bayANAM tattvaM dravyArthiphanayena jJAtavyam / nAmasthApanAdravyabhAvacatuSTayaM samuditaM sarva pramANena jJAtavyam / tena pramANaM sakalAdezo nayastu vikalAdeza iti yuktam / / atha pramANanagaradhigatA api jIvAdayaH padArthA bhUyo'pi upAyAntareNAdhi- 5 gamyante itya, cetasyavadhArya sUtramidaM sUrayaH prAhu: nirdezasvAmitvasAdhanAdhikaraNasthitividhAnataH // 7 // nirdizyata iti nirdezaH / nirdezazca svarUpakathanam , svAmitvaM ca adhipatitvam , pAlAza cotpativANAm agavAkSa zinamiti yAvat, sthitizca kAlAMvadhAH raNam , vidhAnaM ca prakAraH, nirdezasvAmitvasAdhanAdhikaraNasthitividhAnAni, tebhyaH nirdeza- 10 svAmitvasAdhanAdhikaraNasthitividhAnataH / ebhyaH par3abhyaH adhigamasamyagdarza namutpadyate / ____ tatra 'samyagdarzanaM kim ?' iti kenacit prazne kRte te prati samyagdarzanasvarUpaM nirUpyate-tattvArthazcaddhAnaM samyagdarzanabhiti nirdezaH / nAma sthApanA dravyaM bhAvo vA nirdeza ucyate / 'kasya samyagdarzanaM bhavati ?' iti samyagdarzanasvAmitvaprazne kenacita kRte sati te pratyucyate-'sAmAnyena samyagdarzanasya svAmI jIvo bhavati' iti svaamitvmucyte| 15 vizeSeNe tu caturdazamArgaNAnuvAdena svAmitvamucyate / tatra gatyanuvAdena narakagatau saptasvapi pRthvISu nArakANAM paryAptakAnAM dve samyaktve bhavataH-auSamikaM jhAyopazamikaM ca vednaanubhvnaadityrthH| prathamapRthivyAM paryAptakAnAmaparyAptakAnAkaca kSAyika kSAyopazamikaca samyaktvamasti / katham ? narakagatau pUrva baddhAyuSkasya pazcAt gRhItajhAyikakSAyopazamikasamyaktvasya adhaHpRbIpUtpAdAbhAvAt prathamapRthivyAmaparyAptakAnAM 20 kSAyika kSAyAMpazamikaJca vartate / nanu vedakayuktasya tiryaGmanuSyanarakeputpAdAbhAvAt kathamaparyApta kAnAM teSAM kSayopazamikamiti ? satyam / kSapaNAyAH prArambhakena vedakana yuktasya tatrotpAda virodhAbhAvAn / evaM tirazcAmapyaparyAptakAnAM kSAyopazamikatva jJAtavyam / ___ tirbaggatau tirazcA paryAptakAnAmA pamikaM bhavati / kSAyika kSAyopazamikaM paryA- 25 sAparyAptakAnAmasti / tirazcInAM kSAyikaM nAsti | karamAditi cet ? ucyate-karmabhUmijo manuSya eva darzanamohakSapaNAyAH prArambhako bhavati / apaNAyAH prArambhakAlAna pUrva siryakSu yaddhAyuSko'pi utkRSTabhogabhUmijatiryakamanuSyeSvevotpadyate na tiryakatrISu / taduktam 1-kAro bhavati paryAzvArthikadacyArthikabhedAt zrA0, 20, 30 |kaaro bhavati drvyaa-v.| 2 "zAma uvaNA davipatti esa daTiyarasa nikamvevo / bhAyo u pajjavaaissa pAvaNA esa paramatyo / "-sanmati. 1| sa. si. 16 / jayadha0 pR. 260 / 3 kAlAvadhAnam taaH| 4 taM prati samyagdarzanami-prA0, ba0, da. ! 5- catu-30, 80 / 6-tvamiti A0, va., d.| 7 pUrvabaddhA-. / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAsvArthavRttI [17 "dasaNamohakakhavaNApahavago kammabhUmirjAdo du / maNuso kevalimale Nihavago cAri savvasya / " [go0 jI0 gA0 647] aupazamikaM bhAyopazamikaM ca samyagdarzanaM paryAptikAnAmeSa tirazcInAM bhavati, 5 na tvaparyAptikAnAM tirazcInAm / evaM manuSyagatau manuSyANAM paryAprAparyAptakAnAM kSAyikaM kSAyopazamikaM ca bhavati / aurazamikaM paryAptakAnAmena, na tvaparyAptakAnAm / mAnuSINAM vitayamapi paryAptikAnAmeva, na vaparyAgnikAnAm / kSAyikaM tu sabhyaktvaM yat mAnupINAmuktaM tat bhAvavedApekSayaiva, dravya strINAM tu samyagdarzanaM na bhavatyeva / 10 devagatau devAnAM paryAptAparyAptakAnAM samyagdarzanatrayamapi bhavati / aparyAptAvasthAyAM devAnAM kathamopazamikaM bhavati, aupazamikayuktAnAM maraNAsambhavAn ? satyam ; mithyAtvapUrvakaupazamikayuktAnAmeva maraNAsambhavo'sti, vedakapUrvakopazamikayuktAnAM tu maraNasambha vo'styeva / katham ? vedakapUrvakopazamayuktA niyamena zreNyArohaNaM kurvanti, zreNyArUDhAt mArgadarzakecArisamaharmonamAbhUtAyapekSyAavasthAyAmapi devAnAmaupazamikaM sambha15 vati / vizeSeNa tu bhavanavAsinAM vyantarANAM jyotiSkANAM ca devAnAM taddevInAM ca kSAyika na vrtte| saudhammaizAnakalpavAsinInAM ca devInAM kSAyikaM samyagdarzanaM nAsti / saudhammaizAnakalpavAsinInAmca devInAM paryApta( mi )kAnAmaupazamika zAyopazamika ca yatate // 1 // indriyAnuvAdena paJcendriyasaMjhinAM samyagdarzanatritayamapyasti / ekendriyadvIndriya20 zrIndriyacaturindriyANAmekamapi nAsti // 2 // kAyAnuvAdena trasakAyikAnAM tritayamapi bhavati / sthAvarANAmekamapi nAsti // 3 // yogAnuvAdena trayANAM yogAnAM tritayamapi bhavati / ayoginAM kSAyikamekameva // 4|| vedAnuvAdena vedatrayasya dRktrayamapi bhavati / avedAnAmaupazamikaM kSAyika ca // 5 // 25 kapAyAnuvAdena 'catuHkaSAyANAM tritayamapi vidyate / akaSAyANAmaupazamikaM kSAyikaM ca // 6 // __jhAnAnuvAdena matizrutAvadhimanaHparyayajJAninAM tritayamapi dIyate / kevalinA kSAyikameva // 7 // 1-jAdA u aa0| 2-pAsakA-A0, pa0, va., d.| 3 vedapUrvakopa-tA / ghedakapUrvakopazamakasayu-10 / vedakapUrvakopazamikasa yu-yaa| 4 kurvantu pa03 5 zreNyArohAt bhAra, ba, / 6-ka madha* / 7-vAsinAM devAnAM paryA-tA0 |-vaasiniinaaN de--. / vAsinInAM devAna ba.. Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra ma: it... prathamo'dhyAyaH mAtA mahezaka sAmAjika dhaninAM triyamasaroja parihAravizuddhisaMya veda prAdhikaM ca / parihAravizuddhi saMyatAnAmaupazamikaM kasmAnna bhavatIti cet ? parihAravizuddha caupazamikasamyaktvAhArakarddhAnAM madhye'nyatarasambhave paraM tritayaM pati / paMkasmina manaHparyaye tu midhyAtvapUrvakaupazamikapratiSedho draSTavyo na vekapUrva - "maNapejjavaparihArA ubasamasammatta AhArayA doSNi / edesiM ya egadare sesANaM saMbhavo Natthi // 1 // " [ go0 jI0 gA0 728] AhArayA doNi AhArakAhArakaimizra sUkSmasAmparAyikayathAkhyAtasaMyaminAmaupazAyikaM ca vartate / saMyatAsaMyatAnAmasaMyatAnAM ca tritayaM vartate // 8 // darzanAnuvAdena cakSuracacuravadhidarzaninAM saddRSTimapi syAt / kevalinAM meva // 9 // 11 1- paryAya- ba0 / 2-hArazukra- zA0, 20, 303 ekayatI manva0 ta0] 4 kasya prati devaSTo nA0, ba0 da0 - kasya pratiSedhAM draSTa00 1-pajjaya ma0 / 6 doNi 0, 0 / 7 mizraH da0 A0, ba0 / tritayaM ca va-0 / 9pini-tA0, ba0 / sA0, ba0 / 11 - nAmAhAra- bhA0 1 A0, 60, 10 kSAyikam 10 zyAnuvAdena SaDlezyAnAM samyaktvatrayamapi syAt / nirdezyAnAM " kSAyi kameva // 10 // bhadhyAnuvAdena bhavyAnAM trayamapi / abhavyAnAmekamapi nAsti // 11 // samyaktvAnuvAdena yatra yatsamyaktvaM tatra tadeva // 12 // saMjJAnuyAdena saMjJinAM samyagdarzanatrayamapi asaMjJinAmekamapi nAsti / ye tu na jhino nApyasaMjJinasteSAM kSAyikameva // 13 // AhArAnuvAdena AhArakANAM samyagdarzana trayamapi / chadmasthAnAma nAhArakANAM tritamapi samyagdarzanam / samudvAtaprAptAnAM kevalinAM kSAyikameva // 14 // samyagdarzanasya sAdhanaM dviprakAram - Abhyantara bAhyabhedAt / tatrAbhyantaraM samyagdarza---nasya sAdhanaM darzanamohasyopazamaH kSayopazamaH kSayo vA / mAjhaM samyagdarzanasya sAdhanaM nArakANAM prathamadvitIyatRtIyanarakabhUmiSu keSAcijAtismaraNaM keSAvicaddharmazravaNaM kepAJcidvedanAnubhavanam | caturthyAdisaptamI paryantAsu . narabhUmiSu nArakANAM jAtismaraNavedanAbhibhavI samyagdarzanasya saadhnm| tiryakmanuSyANAM 25 ..jAtismaraNadharma zravaNajinabimbadarzanAni / devAnAM samyagdarzanasya sAdhanaM keSAcijjAtismaraNam, anyeSAM dharmazravaNam, apareSAM jinamahimadarzanam, itareSAM devarddhidarzanaM sahasAraparyantam AnataprANatAraNAcyutadevAnAM devarddhidarzanaM samyagdarzanasya sAdhanaM 15 20 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattvArthavRttI __ [ 117 mAsti, jAtismaraNa-dharmazravaNa-jinamahimadarzanAni ca vartanta / navapraveyakadevAnAM keSAkicajjAtismaraNam , aparezaM dharmazravaNam / praiveyakavAsinAmahamindratvAt kathaM dharmazravaNamiti cen ? ucyate-tatra kazcit samyagdRSTiH paripATI karoti, zAstraguNanikAM karoti, sAmAkaryAnyaH ko'pi tatra sthita eva samyagdarzanaM gRhAti / athavA, pramANanayanikSepAsteSAM 5 na vidyante, tattvavicArastu liGginAmiva vidyata iti nAsti dopaH / anudizAnuttarabimAnadevAstu pUrvameva gRhItasamyaktvAstatrotpadyanta 1 tena teSAM jAtimmaraNadharmazravaNakalpanA naasti| ___ adhikaraNaM dviprakAram-abhya(Abhyantara-bAhyabhedAn / (A)bhyantaraM samyagdarzanasyAdhikaraNamAtmaiya | vAhyamadhikaraNaM samyagdarzanasya caturdazagajyAyAmA ekarajuviSkambhA 10 lokanADI veditvyaa| jIvAkAzapudralakAladharmAdharmANAM nizcayanayana svapradezA evAdhi karaNam / vyavahAreNa AkAzarahitAnAmAkAzamadhikaraNam / jIvasya zarIrakSetrAdira vadhikaraNam / mudalakuTAdvipudgalAnAM bhUmyATiyAdhAraH / jIvAdidravyaguNaparyAyANA mArgadarzaka:- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja jJAnasupAdirUpAdiradhikaraNaM-ghaTAdInAM (rUpAdighaTAdInAM ) jIvAdidravyamevAdhikaraNam / ityAdyadhikaraNaM veditavyam / aupazamikasya samyagdarzanasya utkRSTA nikRSTA ca sthitirantarmuhUrtaH / kSAthikasya samyagdarzanasya sthitiH saMsArijIyasya jaghanyAntarmuhUrtikI ( stamauhUrtikI ) / utkRSTA tu trayastriMzatsAgaropamAni / kathambhUtAni trayastriMzatsAgaropamAni ? antarmuhUrtAdhikASTavarSahInapUrvakoTiyasahitAni / tatpazcAt kSAyikasaSTeH saMsAro nivartate / tathA hi-kazcit karmabhUmijo manuSyaH pUrvakoTyAyurutpannI garbhASTamavarSAnantaramantarmuhUrtena 20 darzanamohaM kSapayitvA kSAyikasadRSTibhUtvA tapo vidhAya sarvArthasiddhAvutpadya tatazcyutvA pUrvakoTyAyurutpadya karmakSayaM kRtvA mokSaM yAti, bhavatrayaM nAtikAmati / musajIvasya sAdyanantA jhAyikasamyagdarzanasya sthitirveditavyA / vedakasya jaghanyA sthitirAntamauhUrtikI / vedakasyotkRSTA sthitiH SaTSaSTisAgaropamAni / sA katham ? saudharme dvau sAgarau, zuke poDaza sAgarAH, zatAre anAdaza sAgarAH, 25 aSTamapraveyake triMzatsAgarAH, evaM paTyaSTisAgarAH / athavA, sodharme dvirutpannasya catvAraH sAgarAH, sanatkumAre sapta sAgarAH, brahmaNi daza sAgarAH, lAntave caturdaza sAgarAH, navama4veyake ekatriMzatsAgarAH, evaM SaTSaSTiH / antyasAgarazeSa manuSyAyuhIna kriyate tena SaTSaSTisAgarAH sAdhikA na bhavanti / / sarvajIvAnAM dravyApekSayA'nAdyanantA sthitiH, paryAyApekSayA ekasamayAkSikA 30 sthitiH / vAgAstrabasya mAnasAsravasya ca jaghanyana ekasamayaH, utkarpaNa ghaTikAdvayam , madhyamA 15 -niva-da0, bhA0, 50 2-nte teSAM zrA0, 20, 20 / 3-radhikaraNam' iti pAThaH nirarthako bhAti / 4. samyagdRSTeH zrA0, pa0 / 5-zcuravA tAva.-ranta hartikI prA0, ya0, 20, 20 / .- sasa-Ara, ba., pa0 / 8-samayAdikasthitiH da0, A., 4. / 9 manasAsavasya mA . / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varasya jaghanyA sthitirantamuhUrtaH / utkRSTA pUrvakoTI dezonA / nirjarAyA jaghanyA sthitirekasamayaH, utkRSTA antarmuhUrtaH / mokSasya sthitiH sAgranantA / 1. vidhAnam - samyagdarzanaM katibhedam ?' iti kenacit pRSThe sAmAnyena samyagdarzanamaikameva / vizeSeNa nisargajAdhigamajavikalpAt dvividhama upazama-vedaka- kSAyikabhedAt 10 vividhm| dazavidhava / taduktam nA Kan -1: 0 prathamo'dhyAyaH 12 nirmuhUrtaH / kAyAsavasya ca jaghanyena ekasamayaH, utkarSeNAnantakAlaH / tatkaMthawwww: sthite ? ekasminneva kArya mRtyA mRtvA sa eva jIva utpadyate, anye anya 1. bandhasthitirvedanIyasya jaghanyA dvAdaza muhUrtAH / nAmagotrayoraSTau muhUrtAH / zeSANAmadhanvA sthitiH / jJAnadarzanAvaraNa vedanIyAntarAyANAmutkA sthitiH trizatsAgamodIkoTayaH | mohanIyasyotkRza sthitiH saptatisAgaropamakoTo koTyaH / nAmagotrayo- 5 sthitiviMzatikhAgaropamakoTIkoTyaH / AyuSkarmaNa utkRSTA sthitiH trayastriMzatsAgarA - " AjJA mArga samudbhavamupadezAt sUtrabIjasaMkSepAt / mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja 'vistArAbhyAM bhavamava paramAvAdi gAI ca // 1 // " "asyA AryAyA vivaraNArthaM vRttatrayamAha / tathA hi "AjJA samyaktvamuktaM yaduta virucitaM vItarAgAjJayaitra tyaktagranthaprapaJcaM zivamamRtapathaM zradadhanmohazAnteH / mArga zraddhAnamAhuH puruSavarapurANopadezAMpajAtA yA saMjJA nAgabhAbdhiprasRtibhirupadezAdirAdezi dRSTiH // 1 // AcArasUtraM sunicaraNavidheH sUcanaM zraddadhAnaH sUktAsau sUtra dRSTirduradhigamagaterarthasArthasya bIjaiH / kaizvijAtopalabdhairasamasamavazAd bIjadRSTiH padArthAn [ AtmAnu0 0 11] saMkSepeNaiva buddhvA rucimupagatavAn sAdhusaMkSepadRSTiH // 2 // yaH zrutvA dvAdazAGga kutaruciriha taM viddhi vistAradRSTi saMjAtArthAtkutazcitpracaca navacanAnyantareNArthadRSTiH / dRSTiH sAGgAGgavAla pravacanamavagAhyotthitA yA'vagADhA kaivalya lokitAthai ruciriha paramAbAdigAdeti rUha || 3 || " [ AtmAnu0 0 12-14 ] 5ntarmuhUrtAH 60 A0, ba0 , 2 kathaM tatkAlasthitiH A0, ba0 / kathamanantakAla sthitiH 0 / 3 an vA 30 A0, ba0 / 4 AyukarmaNaH sA0 / 5 dvidham A0, ba0 / 3 bistarA - sopalabdherandra / vAkyamidaM vA pratau nAsti / 15 20 25 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 tattvArthavRsau [118 evaM saMkhyeyavikalpaM samyagdarzanaprarUpakazabdAnAM saMkhyAtatvAn / akhAyaka-zraddhAsaThayabhedAdasaMkhyeyA anantAzca samyagdarzanasya bhedA bhavanti / tadapi karamAl ! addhAyakAnAM bhedo'saMkhyAtAnantamAnAvacchinnaH zraddhAyakavRttitvAta addheyasyApyetadavacchinnatvam, asaMkhyeyAnantabhedastadviSayatvAt / evaM nirdezasvAmitvasAdhanAdhikaraNasthitividhAnavidhiryathA 5 yojitastathA jAne cAritre ca sUtrAnusAreNa yojanIyaH / Asravo dvividhaH-zubhAzubhavikalpAn / tatra kAyika AsaSaH hiMsAnRtasteyAbrahmAdiSu pravRttinivRttI / vAcikAlavaH paruSAkrozapizunaparopaghAtAdiSu vacassu pravRttinivRttI / mAnasa Atrayo mithyAzrutyabhiprAteAsUyAdiSu manasaH pravRzinivRttI / / bandho dvividhaH-zubhAzubhabhedAt / caturdhA-prakRtisthisyanubhavapradezabhedAt / 25 paJcadhA-midhyAdarzanAviratipramAdakapAyayogabhedAt / aSTadhA-zAnAvaraNAdibhedAt / / AsravabhedAta saMvaro'pi tadbhedaH / "AsravanirodhaH saMvaraH" [ta0 sU0 9 / 1] iti vacanAt / nirjarA dvidhA yathAkAlIpakamikabhedAn | aSTadhA-jJAnAvaraNAdibhedAt / mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhAMsAMgara jI mahArAja "jJAna sAmAnyAdekam / dvidhA-pratyakSaparokSataH / paJcadhA-matyAdibhedAt / cAritra sAmAnyAdekam / vidhA-yAlAbhyantaranivRttibhedAt / trighA-upa (aupa) zamika-kSAyika-mizrabhedAt / paJcadhA-sAmAyika-chedopasthApanA-parihAravizuddhi-sUkSmasAmparAya-yathAkhyAtabhedAt / ityAdividhAna veditavyam / / atha jIvAdInAmadhigamo yathA pramANanayairbhavati tathA nirdezAdimiHSabhizca bhavati tathAnyairapi kaizcidupAyairadhigamo bhavati na vA ? iti prazne sUtramidamucyate20 satsaGkhyAkSetrasparzanakAlAntarabhAvAlpabahutvaizca // 8 // 'sat' zabdo yadyaSyanekArtho vartate, "sAdhvarcitaprazasteSu satye'stitve ca snmtH|" [ ] iti vacanAt , tathApyatrAstitve gRhyate nAnyatra / saJjayAzabdena bhedagaNanA veditvyaa| kSetraM nivAsa ucyate / sa tu vartamAnakAlaviSayaH / kSetrameva trikAlagocaraM spa zainamucyate / mukhya-vyAvahArikavikalpAn kAlo dviprkaarH| virahakAlo'ntaraM kathyate / 25 aupazamikAdilakSaNo bhAvaH / parasparApekSayA vizeSaparijJAnamalpabahutvam / sama saMkhyA va kSetraM ca sparzanaM ca kAlazcAntaraM ca bhAvavAlpabahutvaM ca satsaMkhyAkSetrasparzanakAlAntarabhAvAlpabahutvAni, vaistathoktaH / cakAraH parasparaM samupaye vartate / tenAyamarthaH-na phevala 1.tvAt evaM bhA0, ba0, da. | 2-vidhAnataH vi-mAra, 0, 20 / 3 hiMsAsteyA-tA, .. / 4-dAt Amava-mA0. 40, 60 / 5 dvividhA A0, 20, 50 / 6-kAlopakramikAnopakramikabhe-bhA0, ba0, 10 / 7 "saMtaparUvaNA davyapamANANugamo netANugamo phosaNANugalo kAlANugamo aMtarANugamo bhAvANugamo anyAbahugANugamo cedi |"-psddaa0 / / 8 "satye sAdhI vidyA mAne prAste'mparcite ca sat / " iskaar| Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312] 15 pramANanayairnirdezAdibhizca samyagdarzanAdInAM jIvAdInAJcAdhigamo bhavati / kintu satsaMkhyAkSetrasparzanakAlAntarabhAvAtpabahutvaizca aSTabhiranuyogaiJcAdhigamo bhavati / nanu nirdezAt sat siddham, vidhAnAt saMkhyApi jJAyate, adhikaraNAt kSetrasparzanaarekAro bhaviSyati, sthitigrahaNAt kAlo vijJAyate, nAmAdisaGgRhIto bhAvazca vartate, punaH sadAdInAM grahaNaM kimartham ? sAdhUktaM bhavatA / ziSyAbhiprAyavazAdeSAM praNam / keci 5 cchiSyAH saMkSeparucayaH kecidvistara priyAH anye madhyamatva santoSiNaH / satpuruSANAM tUyamaH sarvajIvopakArArtha iti kAraNAdadhigamastrAbhyupAyaH kRtaH / anyathA pramANana ye- ' revAdhigamo bhavati, apara praNamanarthakaM bhavati / rAtra tAvajjIvadravyamuddizya sadAdyadhikAro vidhIyate / te tu jIvAzcaturdazaM guNasthAneSu tiSThanti / kAni tAnIti cet ? ucyate - midhyAdRSTiH || 1 || sAsAdanasamya- 10 STiH || 2 || samyamidhyAdRSTiH // 3 // asaMyatasamyagdRSTiH || 4 || dezasaMyataH // 5 // pranattasaMyataH || 6 || apramattasaMyataH // 7 // apUrvakaraNaguNasthAne upazamakaH kSapakaH // 8 // anivRttibAdarasAmparAyaguNasthAne upazamakaH kSapakaH // 2 // sUkSmasAmparAyaguNasthAne upazamakaH kSapakaH || 18 || upazAntakaSAyavItarAgachadmasthaH // 11 // kSINakaSAyavItarAgachadmasthaH || 12 || sayogakevalI // 13 // ayogakevalI ceti // 14 // amISAM jIva- 15 prathamo'dhyAyaH samAsAnAM prarUpaNArthaM caturdaza mArgaNAsthAnAni jJAtavyAni / tathA hi - gatayaH // 1 // mArgadarzaka:- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja indriyANi || 2 || kAyAH // 3 // yogAH // 4 // vedAH // 5 // kaSAyAH || 6 || jJAnAni || 7 || saMyamAH // = // darzanAni / / 9 / / lezyAH // 10 // bhavyAH // / 11 // samyaktvAni // 12 // saMjJAH // 13 // AhArakAceti // 14 // guNavaneSu satprarUpaNA dviprakArA sAmAnyavizeSabhedAt / tatra sAmAnyena asti 20 mithyAdRSTiH, asti sAsAdanasamyandraSTi, asti samyagmiyAdRSTiH asti asaMyatasamyamhApeH, asti saMtratAsaMyataH asti pramattasaMyata ityadi 'caturdazasu guNasthAneSu vaktavyam ! vizeSeNa gatyanuvAdenaM narakagatau sapmasvapi pRthivISu midhyAdRSTayAdicatvAri guNasthAnAni vartante / tiryyaggatau dezasaMyatAnvAni paJca guNasthAnAni santi | manuSyagatau caturdazApi jAti / devagatI AdyAni catvAri vidyante / ekadvitricaturindriyeSu prathamaM guNasthAnaM dhiyate / paJcendriyeSu indriyAnuvAde caturdazApyAsate / kAyAnuvAde prathivyAdipaJcakAyeSu prathamaM guNasthAnaM jAgarti / trasakAyeSu caturdazApi vidyante | 1- nayairadhi-mA0, ba0, da0 / 2- dazaguNa-A0, ba0, 10, 10 / 3 ucyante zra0, 30 da0 / 4 - jI amI lA0, ba0, 10 / 5 SaTkhaNDA0 12-4 / 6 - kati A0, 2007 SaTkhaM0 118-228 caturdaza guNa-bhA0, ba0, 20, 30 / 9 SaTsaM0] 1 / 25-29 | 10 SaTkhaM0] 136, 37 | 11 paTukhaM0 1 42, 44 // 25 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [118 mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja satvArthavRttI yogAnuvAdenaM triSu yogeSu sayogakevalyantAni trayodaza guNasthAnAni dhri pante / tatpazcAdayoga kevlii| vedAnuvAdena travANAM vedAnAm anivRttipAdarA nAni nava vidyante / vedarahiteSu' anivRttiyAdarAdyayogakevalyantAni SaT guNasthAnAni dAtavyAni / nanu ekasyaiva ani5 vRttiyAdaraguNasthAnarapa savedatvamavedasvaJca kathamiti cet ? bhaNyate-aniziguNasthAnaM SaTmAgIkriyate / tatra prathamabhAgatraye vedAnAmanivRttitvAt savedatvam / anyatra vedAnAM nivRttityAdavedatvam / ___SAvAnuvAderne krodhamAnamAyAsu anivRttibAdaraguNasthAnAntAni nava dAtavyAni / lobhakaSAye mithyAmuSTa yAdIni daza / upazAntakaSAyakSINakaSAyasayogakevalyayogake10 baliyatuSTaye akssaayaaH| mAnAnuzadene matyajJAnazrutAjJAna vibhaGgajJAnepu Adhai guNasthAnadvayamasti / samyam midhyAH jJAnamajJAnaJca kevalaM na sambhavati tasyAjJAnatrayAdhAratvAt / uktaJca ___ "misse pANattayaM missaM aNNANattayeNa" [ ] iti / sena jJAnAnuvAde mizrasyAnabhidhAnam , tamyAjJAnaprarUpaNAyAmevAbhidhAnaM jJAnaM 15 jJAtavyam , jJAnapa yathAvasthitArthaviSayatvAbhAvAn / matizrutAvadhijJAneSu kSINakaSAyAntAni asaMyatasamyagdRSTayAdIni nava vartante / manaHparyayajJAne pramattasaMyatAdIni jhoNakaSAyAntAni sapta guNasthAnAni santi / "kevalajJAne sayogo'yogazca guNasthAnadvayaM vartate / ___ saMyamAnuvAderna sAmAyikacchedopasthAnazuddhisaMyamadvaye pramattAdoni catvAri guNasthAnAni / "parihAravizuddhisaMyame pramanApramattanam / sUkSmasAmparAyazuddhisaMyame sUkSmasA20 mparAyaguNasthAnamekameva / yathAkhyAtabihArazuddhisame upazAntakaSAyAdIni catvAri guNasthAnAni bhavanti / dezasaMgame dezasaMyamaguNasthAnamekameva / asaMyattA AdiguNasthAnacatuSTaye bhavanti / darzanAnuyAdenaM cakSuracakSurdarzanayoH Adito dvAdaza guNasthAnAni bhavanti / avadhidarzane asaMyatasadRSyAdIni guNasthAnAni nava bhavanti / kevaladarzane "sayogAyo25 gadvayaM bhavati / 1 SaTkhaM0 1180-100 / 2 ghaTakhaM0 1.1.1-1.3 / 3 SaTakhaM0 1 / 10 / 4 para khe0 1151-115 / '-linazca yete ka -mA., ya., ha / 6 SaTvaM0 1 / 115-22 / * AdyaguNatA. "sammAminchAiTaThiThANe tiNi ci gAthANi ANNANeNa missANi | AbhiNiyodiyaNANaM madiaNNANa missiyaM, mudaNANaM sudaaNNAgeNa pissiyaM, ohiNAga tribhaMgaNAgeza missiyaM, siNiNa viNANANi aNNANeNa missANi vA ||"-pttr, 1 / 115 / 1 sambagiyAhAnisya / 10 "kevalaNANI tisu ThANesu sajogakevalI ajogavalI siddhA cedi |"-ssttkh0 1 / 122 / 11 ssttv01|125. 126 / 12 paridArazuddhi-tA0 / 13 SaTrapaM0 1 / 132-134 | 14-ni nava guNasthAnAni bhava-mA0, ma, 10 / 15 "kevaladasaNI tisa hANesu sajogikevalI ajogikevalI siddhA vedi |"-sstt skheM1|35 / -. -.-- Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18] 17 prathamo'dhyAyaH lekhAmuvAdena kRSNanIlaMkApotalevAsu mithyATyAdIni patyAri guNasthAnAni bhavanti / lejapAlezyayorAditaH sapta guNasthAnAni / zuklaleNayAmAvitastrayodaza guNasthAnAni santi / caturdaza guNasthAnamalezyam / bhavyAnuvAdenaM bhavyeSu caturdazApi guNasthAnAni bhavanti / abhavyeSu prathamameva mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja guNasthAnaM st| ___ samyaktvAnuvAdene kSAyikasamyaktve asaM patasaddaSTyAdIni ekAdaza guNasthAnAni bhavanti / vetakasamyaktve caturthAdIni catvAri / aupazAmikasamyaktve caturthAdAni aSTa guNa- . sthAnAni snti| sAMsAdanasambanI sAsAdanaguNasthAname kameva / sammagmidhyAdRSTI samyAramadhyAdRSTiguNasthAnamekameva / midhyAhI mimaadRssttigunnsthaanmekmev|| ___saMyanuvAdene sanniSu AditaH dvAdaza guNasthAnAni santi / asajiSu prathamameva 10 guNasthAnaM sat / antvaguNasthAnadvayaM sayasaMjhivyapadezarahitam / AhArAnuvAdena AhArakeSu AditaH trayodaza guNasthAnAni santi / anAhArakeSu vimagatiSu miyAdRSTi-sAsAdanasadRSTi-arsayatasadRSTiguNasthAnatrayamasti / samuddhAtAksare sayogakevalI ayogaphevalI / siddhAzca guNasthAnarahitAH / iti satprarUpaNA samAptA / atha saMkhyAprarUpaNA prArabhyate / saMkhyA dviprakArA-sAmAnyavizeSabhedAt / sAmA- 15 nyena mithyAdRSTayo" jIvA anantAnantasaMkhyAH / sAsAdanasamyagdRSTayaH sambagmiyAdRSTayaH asaMyattasamyagdRSTayo deza saMyatAzca palpopamAsaMkhyeyabhAgasaMkhyAH / tathAhi-"dvitIye guNasthAne vApaJcAzatkoTayaH 520000000 / "tRtIye guNasthAne caturadhikazatakoTayaH 1042000000 | caturtha guNasthAne saprazatakoTayaH 7000000000 / paJcamaguNasthAne trayodazakoTayaH 130068000 / uktaJca - "terahakoDI dese pAvaNNA sAsaNA munneyvaa| missammi ya te dUNA asaMjayA sattasayakoDI // " [ ] pramattasayatAH" koTipRthakvasaMkhyAH / pRthaktvamiti ko'rthaH ? AgamabhApayA 1 SaTkhaM0 11136-17. 1 2-lakaNa-bhA., 010 / 3-ni bhavanti shu-yaa| SaTasaM. 1 / 142-143 / 5 SaTvaM0 1 / 15-117 / sAsAdanasya samya-tA. | " paTaka. 1103-174 / prathamamekameSa bhA.,401 saMzAsaMzi-A0,0,100 paTava0741011 SaTsa i.2 / 12 SaTasaM0 206dvitIyagu-mA0, 20, 50 / nRtIyagubhA0,0, d.| 15 "trutaM ca terahakoDI desa bAvaNa ||ahvaa, terahakoDI dese paNNAsa sAsaNe muNeyavA | misse vi ya taduguNA asaMjade sattakoDisayA // "-40 TI0 da.pU. 256 / prayodazakoTayo deza dvApaJcAzat sAsAdanA mantavyAH / mitre ca te diguNA asaMyatAH saptazatakoTayaH // 16-ya ta - bhA0, ba, ja0, 20 / 17 go. jI. gA0 642 / 14 paTI... | sa. si. 1 | mo, jI. gA0 125 / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [158 " mArgadarzaka :- AcArya zrI suvihitAmako mhArAja sisRNAM koThInAmupari nakArnA koTInAmadhastAt pRthaktvamiti saMjJA / tathApi pramatasaMyasA na nirdhArayituM zakyAH / tena tatsaMkhyA kathyate-koTipazcakaM vinavatilakSA aSTAnayatisahasrAH zatadvayaM SaT ca veditavyAH 55.398206 / apramattasaMyatA sNkhyeyaaH| sA saMkhyA na sAyapTha iti ceta; aphayate-koTidvayaM SaNNavatilakSA navanavatisahasrAH 5 zatamekaM trayAdhikam / pramattasaMyatArdhaparimANA ityarthaH / 29699103 / saduktam' - "chassuNNa-vaiNNi-aTTha ya Naya-tiya-Nava paMca hoti pammatA / tANaddhamappamacA guNaThANajuge 'jiNuTThiA / " [ ] apUrvakaraNAnivRttikaraNasUkSmasAmparAyopazAntakapAyAH catvAra upazamakAH / te pratyeka ekatrakatra guNasthAne aSTamu aSTasu samayeSu eka imanekasminsamaye yathAsaMkhya 10 SoDaza-paturvizati triMzat-paTtriMzat - dvicatvAriMzat-apracatvAriza-catuSpazcAza-catuSpa vcAzat mavantIti / aSTasamayeSu caturguNasthAnavartinAM sAmAnyena utkRSTA sNkhyaa16|24||30||36||42||48||54|54 / vizeSeNa tu prathamAdisamayeSu eko vA dvau vA trayo vA caityAdi SoDazAdyutkRSTasaMkhyA yAvat pratipattavyAH / uktaruca "solasagaM cadubIsa tIsa cchattIsameva jaannaahi| __ vAdAla aDadAlaM do cauvaNNA ya uvasamaggA // "[ ] te tu svakAlena samuditAH saMsyeyA bhavanti navanavatyadhikazatatyaparimANA "ekakatra guNasthAne bhavantItyarthaH / 299 / taduktam - "pavaNavado ekaThANa uvasaMtA / " [ ] nanu "cATasamayeSu SoDazAdInAM samuditAnAM caturadhikaM zatatrayaM bhavati kayamukta 20 navanavatyadhikaM zatadvayama ? satyam / "aSTasamayeSu aupazamikA nirantarA bhavanti paripUrNA K -stAttu pU-sAtha, ba0, da. | 2 "pudhanamidi tiNI kohINamuvari Navaha koDINaM hehado jA saMkhA sA ghesavvA / "-10 TI0. 5. pR0 81 / 3 zakkAH bhA0, 20,0 / 4 paTasaM0 20 8|5-mekN adhi-bhA, b.| 6 "vRttaM ca-tigahiyasadagAvaNaudI chaNNaudI appamatta be koddii| paMva 2 regaudI gavavisayA cha uttarA ce ya "-4. TI. da. pR. / / po0 mI. gA0 12367 jidiDA tA.., 20, 20 / SaT zUnyama dvau aSTa ca nava trINi nava paJca bhavanti pramattAH / teSAmaImapramattA guNasthAnayuge jinohiSTAH / / 8 "caduNhamuvasAmagA davapamANeNa kevaDiyA ? pavesaNa eko vA do yA tiNi vA ukasseNa ca uvaSya |"-pttsN0 2011 AdhaguNasamayeSu ekamA0 ba0, b.| 1. dha. TI. pR. 5 , SoDazacaturviMzatitriMzatpatriMzadeva jAnIhi vAcatvAriMzataH adhacatvAriMzat dI catuHpaJcAzat ca upazamakAH || 12 ekatrayika gunn-taa| 11-ThANe. u-pA0,.20. 20 / nava nava do ekasthAna upazAntAH | 15 caassttms-aa.,.,10| 15-dhikazata-mA0, 10, 60 / 16 aSTamasa-A0, pa0 / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sa] 19 prathamo'dhyAyaH zrIdarzaka layamA sacihAsAgarabhavantiAhAhAta caturguNasthAnayartinAmapi upazamakAnAM samuditAnA paNNavatyadhikAni ekAdaza zatAni bhavanti / / 1196 // apUchakaraNAnivRttikaraNasUkSmasAmparAyakSINakaSAcAyogakevalinazca- eteSAmaSTadhA samayakramaH pUrvavad draSTavyaH, kaMvalaM teSAmupazamakebhyo dviguNasaMkhyA / taduktam "sorsa aDadAla saTThI bAhasarI ya culsiidii| cchaSNaudI aThuttaraaThuttarasayaM ca bodhavvA // " 324860 / 02 / 84 / 56 / 108158 / batrApi eko vA dvau vA tyo vA ityAdhutkRSTATasamayapravezApekSayoktam , svakAlena samuditAH pratyekam aSTanavatyuttarapaJcazataparimANA bhavanti / / 598 || nanvatrApi pazasAni aSTAdhikAni bhayanti kathamaSTanavatyadhikAni paJcazatAnyuktAni ? satyama ; upazama. 10 heSu yathA paJca hIyante tathA kSapake dviguNahAnI 'daza hIyante / tena ekaguNasthAne phavazatAni aSTanavatyadhikAni bhavanti / 538 guNasthAnapaJcakravartinAM kSapakANAM guNasamudivAnAM dazonAni trINi sahasrANi bhavanti / taduttama"vINakasAyANa puNo tiSNi sahassA damaNayA bhaNiyA / " [ ] / / 2990 / / sayogakevalinAmapi upazamakebhyo dviguNatvAn samayeSu prathamAdisamayakrameNa 15 eko vA dvau vA trayo yA catvAro vA ityAdidvAnizahAdyutkRSTasaMkhyAyAvan saMkhyAbhedaH pratipattavyaH / nanvevamudAhRtakSapakebhyo bhedenAbhidhAnameSAmanarthakamiti cena; na ; svakAlasamuditasaMkhyApekSayA teSAM tebhyo vizeSasambhavAt / sayogakAlano hi svakAlena samuditA lakSapRthaktvasaMkhyA bhavanti / aSTalakSATanatisahasavayodhakapakacazatapAramANA bhayantI- 20 tyarthaH / / 898502 / / taduktam - .. -..--- . . . .--- ----- - --- , "sakarasapamANajIvasahidA sanya samayA jugavaM Na lati tti ke vi puzruttapamANa paMcUga kareMti / pada paMcUrNa varakhANa pavAijamA dakviNamAiriyapaparAmAnidi jaM burA hAi / puzcattavaskhANamapanAijamANaM vArDa AiribaparaMparA agAgadamidi gAya-yaM |"-dhettii 5pR0 12 / pancasaM. loka 5 / 2 dviguNA saM-A0, 20, 20, 50 / "caugaI khavA ajAgikavalI davapamANa kevadiyA ! pavesaNa ekA vA do vA tiSNi vA, ukarasaMga ahosa sadaM / ' ghaTa khe0 i0 11 / 3 baavntbhaa0,0| 4 uddhRteyam - gha. dI. 60 pUra 13 / mo0 jI0 gA* 627 / dvAtriMzat aSTacatvAriMzat paSTiH vAsaptatizca caturadazItiH / pagNavatiraSTottarASTottarazataM ca boddhavyAH / / 5 ityAyustvaSTAyasamayamA0 1 6 "etya isa avaNide dakrinagapADavatI vadi / "-10 TIdra0 94 / kSINakrayAyANA punaH zrIgi sahasrANi dazonAni bhnniraani| 8 "sajogikevalI davaSamANega kevaDiyA: pavesaNe eko kA do vA tiSNi thA, ukAraNa addutarasayaM |"-ptt saM0 20 13 / 5 tratvAro ityAgrutkRSTasaMkhyAna pApat A., 10, 1. / 10 uDhateyan-dha- TI0 0 0 56 / gora 'jI. 620 / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvArthacau "aTThera sayasahassA aTThANaudo ya taha shssaaii| saMkhA jAva jiNANaM paMcava sayA viuttarA hoti // " ] sarve'yete pramazAdyayogakevalyantAH samuditA utkarSeNa yadi kadAcidekariman samaye bhavanti tadA trihInanavakoTisaMkhyA eva bhavanti / / 89999997 // aktaca "sattAI ahaMtA chaSNaSamA ya saMjadA sabve / aMjulimauliyahatthoM viyarabasuddho garmasAmi // " [ ] iti sAmAnyasaMkhyA smaataa| atha vizeSasaMkhyA progyave-vizeSeNa gasyanuvAdenaM narakagatau prathamanarakabhUmau nArakA mithyAdRSTayo'saMkhyAtAH shrennyH| ko'rthaH ? pratarAsaMkhyeyabhAgapramitA ityarthaH / 10 atha keyaM zreNiriti cet ? ucyate-saptarajjukamayI muktAphalamAlAvat AkAzaprademArgadarzaka :- AcArya prAyogiAlayohAsAbavizeSa ityrthH| pratarAsaMkhyeyabhAgapramitA iti yaduktaM sa prataraH kiyAn bhavati ? zreNiguNitA zreNiH pratara ucyate / prattarAsaMkhyAtabhAgapramitAnAmasaMkhyAtAnAM zreNInAM yAvantaH pravezAH tAvantasyatra nArakA ityrthH| 'dvitIya narakabhUmyAdiSu saptamI bhUmiryAvat mithyAraSTyo nArakAH zreyasasyeyabhAgapramitAH / 15 sa cAsaMkhyeyabhAgaH asaMkhyeyayojanakoTikoTayaH / sarvAsu naraphabhUmiSu sAsAdanasamyagdRSTayaH samyagmidhyAdRSTayaH asayaMtasamyagdRSTayazca palyopamasyA'saMkhyeyabhAgamamitAH santi / atha sAsAdanAdayaH punrucynte| tathA hi-dezaviratAnAM trayodazakoTayaH / sAsAdanAnAM dvipaJcAzatkoTayaH / mizrANAM caturadhikakoTizatam / asaMyatasamyagdRSTInAM koTizatAni sapta / utAca "terasakoTI dese bAvaNaM sAsaNe muNeyavvA / / taduNA missaguNe asaMjadA sattakoDisayA // " [ ] anna bAlAvabodhanArthatvAt punarUkadoSo na praayH| atha "tiryaggatijIyasaMkhyA kathyate / tatra mithyATTayo'nantAnantAH, sAsAinasamyagdRSTayaH samyagmidhyAdRSTayo'saMyatasamyagdRSTayo dezasayatAH plyaasNkhyeybhaagmitaaH| 25 manuSyagatau mithyAzyaH zreNyasaMkhyemabhAgamitAH / sa svasaMkhyevabhAgaH asaMkhye. yyojnkottikottyH| sAsAdanasamyagdRSTayaH samyagmidhyAdRSTayaH asaMyaptasamyagdRSTayo / aSTaiba bAtasahasrANi anamatizca tathA sahasrANi / saMkhyA yAvat jinAnAM paJcaiva zataM dhuttaraM bhavati / / 5 go* jI0 gA0 131|-itthe tiyaraNazujhe A*, va...| saptAdi ansAH SaT mayamadhyAbha saMyatAH sarve / akSAlimukulitaistaH trikaraNazuddhaH namaskaromi // 5 prArabhyate bhA0 ., v.| / SaTra0 0 17, 13 * "kAdo sattarasevAyAmo / "-10 TI. da. 5. 35 / maSaTalaM.da. 22 / 1 terahako-Ne,.,.,.po.mI. gA. . . 15-19 -yo'nantAH .... / SaTsa....-521lyeyA yo-mA.... Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo'dhyAyaH saMvatA. saMkhyeyAH / pramattasaMyatAdInAM sAmAnyoktA saMkhyA / devagatau mithyAyo'saMkhyeyAH zreNayaH pratarAsaMkhye bhAgapramitAH / sAsAdanasampaSTisamparimadhyAdRSTyasaMyattasamyagdRSTayaH palyAsaMkhyevabhAgapramitAH / indriyAnuvAdenaM ekendriyA' mithyaadpryo'nntaanntaaH| dvitricaturindriyA asaMmeyAH zreNayaH, pratarA'saMkhyebhAgapramitAH / paJcendriyeSu prathamagusthAnA asaMkhyeyAH zreNayaH, 5 pravarAsaMkhyeyamAgapramitAH / paJcendriyeSu sAsAvanasamyagdadhyAdayaMtrayodazaguNasthAnaka. sinaH saamaanyoktsNkhyaaH| kAyAnuyAine mRthivakijovAsapIkAprazikSidhAsApolata hAzajo'yaM lokA nAma ! mAnavizeSaH, pratarazreNiguNito loko bhavati / vanaspatikAyikA anantAnantAH / ksakAyikasaMkhyA pacandri yavat / yogAnuvAdana manoyogino bAyoginazca miyAdRSTayo'saMkhyeyAH zraNayaH, prptraasNkhyybhaagprmitaaH| kAyayogino miyaadRssttyo'nntaa'nntaaH| triyogavatAM madhye mAsAdanasamyagdRSTayaH samyagmithyAdRSTayo'saMyasasamyagdaSTayoM dezasaMyatAH palyAsaMkhyeyabhAgapramitAH / pramasAdhAraNasthAnavartinaH saMjyeyAH / ayAMgakevalinaH saamaanyaaktsNkhyaaH| vedAnuvAdena va vedAH puvedAzca midhyAdRSTayo'saMkhyeyAH zreNa yaH pratarAsaMkhyeyabhAga- 15 pramitAH / napuMsakavedA mithyaadRssttyo'nntaanntaaH| nAvedA napuMsakavedAzca sAsAdanasambahaSTayAdicaturguNasthAnavartinaH sAmAnyoktasaMkhyAH / pramattasaMvatAdayazcaturguNasthAnatinaH saMkhyeyAH / puvedAH sAsAvanasamyagdRSTyAdicaturguNasthAnavartinaH" sAmAnyaktisaMsthAH / pramattasyatAdicaturguNasthAnabartinaH saMkhyayAH sAmAnyoktasaMkhyAH / avadA anivRttibAdarAdayaH SaDguNasthAnA. sAmAnyoktasaMkhyAH / / kaSAyAnuvAdena kodhamAnamAyAsu mithyASTi-sasAdanasamyagdRSTi-sabhyammiyAdRSTi asaMyatasamyagdaSTi-saMvatAsaMyatAH saamaanyoktsNkhyaaH| pramattasaMbatAdayazcatvAraH sNkhyyaaH| chobhakaSAyANAmapi ukta eva kramosta, parantu ayaM vizeSA yat sUkSmasAmparAyasayatAH sAmAnyoktasaMkhyAH / akaSAyA upAzAntakaSAvAdayazvatvAraH saamaanyaaNtsNsthaaH| jJAnAnuvAdana masyajJAninaH zrutAjJAnino mithyAraSTayaH sAsAdanasambamhaSTayaH 25 sAmAnyoktasaMkhyAH / kadavaghayo minAdRSTayA'saMkhyeyAH zreNayaH prtraasyymitaaH| sAsAinasamyamdRSTayo vibhaGgajJAninaH palyoSamAsakhyeyabhAgamamitAH / matizrutannAnino'saMyattasamyagaTyAdayo navaguNasthAnAH saamaanyoktsNkhyaaH| tRtIyamAninaH caturthapaJcamaguNasthA 1-ghtts0.53-13| 2 ghadakhepa 3074 -86 | 3-vivAmi-A0, 50, ba0, d.| ra-dayodeza-bhA0, 50, da. / 5 paTalaM. dU0 85-102 / 6 SaTsa. dra0 3.3-123 / 7-guNamartinaH bhA., sa. 1. / 8 padsa. va. 124-134, 9 sAmAnyokasaMkhyA A0, ba0, i. / -naH saMkhyecA sA-A0, 0,10 / 11 padkha0. 135-14. 12-visaMya-vA0 / 13 0.13-101 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAryavRttI [sa mAH saamaanyoktsNkhyaaH| pramattasaMyatAdayaH saptaguNasthAnAH saMkhyeyA: / caturthanAnAH pramattase yatAdayaH saptaguNasthAnAH saMkhyeyAH / paMcamajJAnAH sakogA ayogAzca sAmAnyoktasaMkhyAH / saMyamAnuvAdena sAmAthikacchedopasthApanazuddhisaMyatAH pramattasaMyatAdayazcaturguNasthAnAH sAmAnyoktasaMkhyAH / parihArazuddhisaMyatAH pramattasaMghatA apramattasaMyatAzca saMkhyeyAH / sUkSma5 sAmparAyazuddhisaMyatA yathAkhyAtavihArazuddhisaMyatA dezasaMyatA asaMyatAzca sAmAnyo ktasaMkhyAH | mArgadarzaka :- AcAzanAnudinasacakSudarzaninAmiyAdRSTayo'saMkhyeyAH zreNayaH, pratarAsaMkhyeyabhAga pramitAzca / acaturvanino mizyAdRSTayo'nantAnantAH / cakSurdazanino'cakSurdaninazca sA sAdanasamyamhaTyAya ekAdazaguNasthAnAH sAmAnmoktasaMkhyAH / avadhidarzaninastRtIya10 jhAnivat / kevaladarzaninaH kevalajJAnivata / lezyAnuvAdene kRSNanolakApotalezyAmu AditazcaturguNasthAnAH sAmAnyoktasaMkhyAH / tejaHpadmalezyayorAditaH paJcaguNasthAnAH strAvedavad veditavyAH-mithyAraSTrayo'saMkhyeyAH zreNayaH pratarAsaMkhyeyabhAgapramitAH, sAsAdanasamyagdRSTi-samyagmivAdRSTayana yatasamyagdRSTisaMpatAsaMyatAH sAmAnyoktasaMkhyA veditavyA ityarthaH / tejapAlezvayoH pramattA'pramatta15 saMyatAH saMkhyeyAH / zuklaleza pAyAmAditaH paJcaguNasthAnAH palpopAsaMkhyevabhAgapramitAH / zukla lezyAyAM pramattA'pramattasaMyatA saMkhyeyAH / zuklalezyA cAmapUrvakaraNAdisaptaguNasthAnAH sAmAntroktasaMkhyAH / bhavyAnuvAdena bhavyeSu caturdazasu guNasthAneSu saamaanyoktsNkhyaaH| abhavyA anntaanntaaH| samyaktvAnuvAdenaM kSAyikasambamhaSTiSu asaMyatasamyammaSyaH palyAsaMkhyeyabhAgapramitAH / kSAdhikasamyagdRSTiSu deza pratAdayaH saptaguNasthAnAH makhya pAH / apUrvakaraNakSAkA anivRttikaraNakSayakA sUkSmasAmparAyakSapakAH kSINakaSAyAzceti catvAraH sayogakevalino:yogakevalinazca sAmAnyoktasaMkhyAH / "bedakasamyagdRSTiSu asaMyatasampagdaSTyAdayazcanurguNasthAnAH sAmAnyoktasaMkhyAH / 25 aupazamikasampAdaTipu asaMyatasamyagdRSTayo dezamayatAzca palyAsaMkhyeyabhAgapramilAH / aupazamikasamyagdraSTiSu pramattApramattasaMvatAH sNkhyeyaaH| apUrvakaraNopamikA anivRttikaraNopamikAH sUkSma sAmparAyopazabhikA upazAntakayAyAzca sAmAnyoktasaMkhyAH / sAsAdanasamparahaSyaH samyagmithyAhaTavA mithyAiSTrayazca sAmAnyAktasaMkhyAH / 1-pakSINakapAyAntAH sN-10| 2 paJcama jJAninaH da / 3 paTAvaM. dra. 140-15 / 4 parkha 060555-161 / 5 SaTarava 30 362-671 / 6-pamAH amaraveza-prA0, ba0, 20 / 7 SaTa saM0 20 172-73 / 8 catuzagu-zrA, ba0, 30 | 9 paTakha0 da. 174-184 | 10 jJAyoMparikasambadRdhi 20 / 11-datyaH amamatAntAH sA-20112-dRSTi sNyvaasNptaa:p-d.| 13-tAH pramattApramattasaMpatA: saMkhyeyAH catvAraH upazAmakAH samAyokasaMkhyAH saMjJAnavAdana da. / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18] prathamo'dhyAyaH saMjJAnuvAdena saMjhiyu mithyAmanyAdayo dvASTazaguNasthAnAH cakSurdarzaniyam / lathAhi-mithyAdRSTayo'masyeyAH zreNayaH pratarAsaMkhyeyabhAgamamitAH / anya ekAdaza sAmAnyokasaMkhyAH / asajJinI midhyAhaTayo'nantAnantAH / na saMnnino nAsyasajJinaH ye te saamaanyoktsNkhyaaH| AhArAnunAdena AhArakepu AditantrayodazaguNasthAnAH sAmAnyoktasaMkhyAH / A- 5 nAhArakeyu mizyAdRSTayaH sAsAdanasamyagdaSTayo'bhavatasamyagdRSTayazca sAmAnyoktasaMkhyAH / miznAstu anAhArakA na bhavanti mRterabhAvAt / tathA coktam "mizre kSINakaSAya ca maraNaM nAsti dehinAm / zeSevekAda zastrAsta mRtirityUcire vidaH // " [ ] anAhAra ke pu sAMga ra balinaH saMkhyemAH, yataH pucita soga valimu samudghAto 10 vartate kepucita samudghAto nAsti mameM samapAtAcAvAdvArakAnAlAhAra yoga kelinaH sAmAnyoktasaMkhyAH / itti saMdhyAnuyogaH mamAptaH / athedAnI kSetraprarUpaNA kathyate / sAmAnyavizepabhedAt kSetra dvipnakArama | natra tAvan mAmAnyenaM miyAdInAM kSetraM sarvalokaH / sAmAdanasamyagdRSTInAM samyagmidhyAhaSTInAmasaMvatasammagdadhInAM saMvatA'saMgratAnAM pramattasaMyatAnAmapramattasaMyatAnAmapUrvakara- 15 NAnAmanivRttivAdarasAmparAvANAM sUkSmasAmbarAyANAmupazAntakapAgrANAM kSINakaSAyANAmayoga valinA zretraM lokasyAsaMkhyevabhAgaH / sayogakAlanAM lokasyAsaMkhyeyabhAgaH lokasyAsaMkhyeyabhAgA vA sarvaloko vA / sa tu lokarayA'saMkhyeyabhAgo daNDakapATApekSayA jJAtavyam / tatkathama ? deNDasamudrAta kAyotsargeNa "sthitazcena dvAdazAGgalapramANasamavRttaM mUlazarIrapramANasamavRnaM vA / upaviSTazcet , zarIraniguNa bAhulyaM vAyUnalokodayaM rA pratha- 20 masamaye karoni / kapATasamudaghAtaM dhanuHpramANabAhulyodayaM" pUrvAbhimukhakona dakSiNottarataH karoti / uttarAbhimukhota pUrvAparata AtmaprasarpaNaM dvitIyasamaye karoti / eSa vicAra: saMskRtamahApurANapaJjikAyAmasti / pratarAvasthApekSA asaMkhye yA bhAgA jJAtavyAH / pratarAvasthAyAM sayogakevalI vAtavalayanayAdarvAgeva AtmAdezaigntiraM loka vyApnoti / lokapUraNAvasthAyAM vAtavalapatrayamapi vyApnoti / tena saryalokaH kssetrm| . 25 vizeSeNa tu gatyanuvAdena narakagatI nArakANAM caturpu guNasthAneSu sarvAsu pRthivISu lokasyAsaMkhya prabhAgaH / tiryagatI tirazvAmAditaH paJcaguNasthAnAnAM sAmAnyoktaM kSetram / 1 SaTva. dra. 185-186 / 2 ete Ara, ba0, 20, 20 / 3 paTasaM 0 690-192 / * tathAdi coktam bhA0. 10, d.| tara mA-A., ba0, da. / 6 SaT garva khe. 2-4 / . 'sampagbhizyAdRSTInAm' namti mA0 / -mayogi-30, tA | : draSTavyan-ghaTakhaM0 dha0 TI. skhe. pR048 / 10 sthinazceti dvA-A0, bada0 / 11-dasaH pU-bhA0 ba0, da0 | 12 drAHyam-ghaTa sva. 5. TI. sne pR. 45-56 / 13 SaTasaM0 khe0 5-16 / 14 kSetram tA0, 20 pustakayoH nAsti / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvArthatI [18 ko'rthaH 1 mithyAdhInAM sarvalokaH / sAmAdanAdInAM saMpatAsaMyatAntAnA lokasyAsaMkhyeyA bhAgaH / manuSyagatau manuSyANataM sayogakevaliyarjAnAM sarvaguNasthAnAnAM lokasyAsaMkhyeya. bhaagH| sayogakeyalinAM tu sAmAnyoktaM kSetramasaMkhyeabhAgo'saMkhyeyA bhAgA kA sarvaloko vA ityarthaH / devagatI devAnAM caturyu guNasthAneSu sarveSAM lokarapAsaMkhyeyabhAgaH / 5 indriyAnuvAdena ekendriyANA sarvatra saMbhavAna sarvo lokaH kSetram / vikalendri gaNAM lokasyAmadhye bhAgaH kSetram devanArakamanuSyan teSAM nigatovAdasthAnatvAt / vikalA hi ardhatRtIye dvIpe lavaNodakAlodasamudradvaye svayambhUramaNadvIpAparabhAge svagambhUramaNasamudra cotpadyante na punara saMkhyadvIpasamudreSu na ca narakasvargabhogabhUmgAdiSu / paJcendrimaNAM manuSyavani se kSetram / sathAhi "prAibhAnupAMtarAnmanuSyAH " [ta0 sU. 3245 ] iti 10 vakSyamANasUtratrana yathA manuSyANAM lokasyAsaMkhyeyabhAgaH kSetraM niyasa vartate tathA paJce ndriyANAM narake tiryaglophe devaloke ca sanADauMmadhye niyateSveva sthAneSu utpAdo vartate tena lokasyAsaMkhyeyabhAgaH kSetra paJcendriyANAM dAtavyam / ___kAyAnuvAdena pRthivyaptejovAyuvanaspatikAyAnAM sarvalokaH kSetram / prasakAyikAnAM pahacendriyayallokasyAsasyeyabhAgaH kSetram / mArgadarzaka yogAnuvAdana manasAyanAmoditahAsAgakevalyantAnAM lokasyAsaMkhyeyabhAgaH kSetram / kAyayogAnAmAditaH trayodazaguNasthAnAnAmayogakevalinAJca sAmAnyokta kSetram / midhyAdRSTInAM srvlokH| mAsAdanAdonAmayogivalyandAnA loksvaasNkhyeybhaagH| sayogakevalinA lokasyAsaMkhyeyabhAgo'saMkhyeyA bhAgA "vA sarvaloko vA ityarthaH / "vedAnuvAdena trIpuMsavedAnAM mizyAdRSyAdinavamaguNasthAnAntAnA lokasyAsaMkhyeya20 bhAgaH kSetram / napuMsakavedAnAM mithyAdRSTavAdinavamaguNasthAnAntAnAmavedAnAJca mAmAnyoktaM kSetram / "kaSAyAnuvAdena krodhamAnamAyAkaSAyANAM lobhApAyANAJca mithyAraSTacAdinayamaguNasthAnAntAnAM dazamaguNasthAnAntAnAM vyapagatakaSAyANAJca sAmAnyokta kSetram / jJAnAnuvAdenaM kumatikuzrutyajJAninAM mithyASTisAsAdanasamyAdRSTInAM sAmAnyoktaM 25 kSetram / "kadavadhyajJAninAM mithyASTisAsAdanasamyagdRSTInAM lokasyAsaMkhyeyabhAgaH kssetrm| __ matizrutAvadhijJAninAmasaMyatasamyagdaSTayAdInAM manaHparyayajJAninAM SaSTaguNasthAnAdidvAdazaguNasthAnAnsAnAM kevalajJAninAM sayogAnAmayogAnAJca sAmAnyoktaM kssetrm| sayatAnA 10, mA0, ba0, 50 / 2-saMkhyeyabhA--prA0, 20, 50, 20 / 3 caturguNabhA., 0, pa0 / 4 paTkha0 khe. 15-21 // 5 sarvasaM-10. bhA0, 20 / 6 sthAnakeSu tA0, s.| . kTkha * khe0 22-28 / 8 ghaTakhA khe0 29-42 / 1-ghaMkhyeyabhA-pA0, ba0, 60 / 10 kA sarvalokA vA ityarthaH vaH / 11 baTa khe0 43-45 / 12 SaTa saMga khe0 13.50 / 13-mAyAnAM zrA0, 10.2014 parakhaM0 khe0 5.5 / 15 kudavadhya-bhA. 20. p.| kuvdhy-60|16-naaN ca SaSTamaguNasyAnAdInAM 0 / ca paT guNasthAnAni 20 / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [12] mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja prathamo'dhyAyaH 65 "saMyamanuvAdena sAmAyika cchedopasthApanazuddhisaMyatAnAM pramattApramattA'pUrvakaraNAnivRttiparasAmparAyaNAM sAmAnyoktaM kSetram | parihAravizuddhisaMyatAnAM zramattApramattAnAM sAmAnyoktaM m / sUkSmasAmparAyazuddhisaMyatAnAM yathAkhyAta vihArazuddhisaMyatAnAmupazAntakapAyakSINamAsayoga kevalyayogakevalinAM caturNAM sAmAnyoktaM kSetram | dezasaMyatAnAM sAmAnyoktaM om asaMyatAnAca midhyAdRSTisAsAdanasamyagdRSTi samyagmidhyAdRtamyA 5 sAmAnyoktaM kSetram | "darzanAnuvAdena caturdarza ninAmAdito hAdazaguNasthAnAnAM lokasyAsaMkhyeyabhAgaH kSetram / acakSurvazeni nAmAdito dvAdazaguNasthAnAntAnAM sAmAnyoktaM kSetram / avadhidarzaTherefujJAniSat sAmAnyo kssetrm| kevatyadarzaninAM kevalajJAniyat sayogAnAM trivi dham / ayogAnAM lokasyAsaMkhyeyabhAga ityarthaH / 10 4 lezyAnuvAdena kRSNanIlakA potale zyAnAmAditaJcaturguNasthAnAnAM sAmAnyoktaM kSetram / tejaH padmalezyAnAmAditaH SaDguNasthAnAnAM lokasyAsaMkhyeyabhAgaH kSetram / zukulezyAnAmAdito guNasthAnAnAM lokasyAsaMkhyeyabhAgaH kSetram / sayogakevalinAma lezyAnAM sAmAnyoktaM kSetram / bhavyAnuvAdena bhavyAnAM caturdazaguNasthAnAnAM sAmAnyoktaM kSetram | abhavyAnAM kaH kSetram / * samyaktvAnuSAdena kSAyikasamyaSTInAM caturthaguNasthAnAdArabhya ayogakevaliMguNakhAnAnteSu sAmAnyoktaM kSetram / vedakasamyagdaSTInAM caturtha zrama saptamaguNasthAneSu sAmAkSetram | aupazamikasamyagdRSTInAM caturthaguNasthAnAdArabhya ekAdazaguNasthAnaM yAvat sAmyakaM kSetram / sAsAdanasamyagdRSTInAM mizrANAM midhyAdRSTInAca sAmAnyoktaM kSetram 1. saMzyanuvAdena saMjJinAM caturdarzanivada Adito dvAdazAnteSu guNasthAneSu lokasyA- 20 yabhAgaH kSetramityarthaH / asaMzinAM sarvalokaH kSetram / ye na saMjJino nApyasaMjJinasteSAM yo kSetram / "AkArAnuvAdena Adito dvAdazaguNasthAneSu sAmAnyokaM kSetram / sayogakevalinAM yA saMkhyeyabhAgaH kSetram samuddhAtarahitatvAdityarthaH / anAhArakANAM midhyAdRSTimahusasamyagdRSTaya saMyata samyagdRSTavyayogakevalinAM sAmAnyokta kSetram / sayoga kevalinAM loka- 2 saMkhyeyabhAgaH sarvaloko vA asamudghAtasamudghAtApekSayA siddham / atha sparzanaM kathyate / sAmAnyavizeSabhedAt tat dviprakAram / tatra tArat 1 0 0 58-66 / 2 pramattAnAM sAra / pramattAnAM ca sA-va | avamAnAM / / 300 67-71 4 paTsaM0 se0 02-76 / 5 SaTsaM0 khe77-78 / 079-85 / 7 caturguNasthAnA-A0, ba0 / 8 sayoga-A0, ba0 / 9-nAM sA-A0, 60, 10 pa0 0 86-87 / 11 paTUkhaM0 khe 88.92 / 12 a tatsya 60, A0, ba0 prakAra vA0 / 4 15 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 tattvArthavRttI 18] "sAmAnyena midhyAdRSTibhiH sarvalokaH sRSTaH / atha ko'sau loka iti cet ? ucyateasaMkhyAtayojanakokhyAkAzapradezaparimANA rajjustAyadubhyate / tallakSaNasamacaturasrarajjutricatvAriMzadadhikazatatrayaparimANo loka ucyate / sa loko midhyAdRSTibhiH sarvaH spRSTa iti / uttalakSaNe loke svasthAnavihAraH parasthAnavihAra : mAraNAntikamutpAdazca prANibhirvi5 dhIyate / tatra svasthAnavihArApekSayA sAsAdanasamyagdRSTibhirlokasyA saMkhyeyabhAgaH spRSTaH / evamasarva svasthAnavihArApekSayA lokasyAsaMkhyeyabhAgo jJAtavyaH / parasthAnavihArApekSayA tu sAsAdanadevAnAM prathamapRthivItraye vihArAt rajjudryam | acyutAnto parivihArAt SaD raJjaya ityaSTau dvAdaza vA caturdazabhAgA dezonAH spRSTAH / dvAdazabhAgAH kathaM spRSTA iti cet ? ucyatemathivyAM parityaksAsAdanAdiguNasthAna eva mAraNAntikaM vidadhAtIti niyamAt SaSThIto 10 madhyalokaM pana rajavaH sAsAino bhAraNAntikaM karoti / madhyalokAcca ThokA bAdarapRthivIkAyikabAdvarApa kAyikavAda ra vanaspatividhisAgara x : mahArAja maraH / evaM dvAdaza rajjavo bhavanti / sAsAdanasamyagTaSTihi vAyukAyikeSu tejaHkAyikeSu narakeSu sarvasUkSmakAyikeSu ca caturSu sthAnakeSu notpadyata iti niyamaH / tathA coktam "cajji ThANacakkaM teU cAU ya NarayasuhumaM ca / aNpattha savvaThANe uvavajjadi sAsaNI 'jIvo // " [ 15 ] dezonA iti katham ? kecit pradezAH sAsAdanasamyagdarzanayogyA na bhavantIti dezonAH / evamuttaratra sarvatrApi asparzanayogyApekSayA dezonatvaM veditavyam / samyagmithyAddaSTya saMyatasamyag prirbhikasya asaMkhyeyabhAgaH, aSTau vA caturdazabhAgA dezonAH spRSTaH / tatkatham ? samyagmithyAdRSTA saMyata samyandraSTibhirdeyaH parasthAnavihArApekSayA aSTau rajjayaH 20 spRSTAH / saMyatAsaMyataH lokasya asaMkhyeyabhAgaH, SaT caturdazabhAgA " vA dezonAH / tatkatham ? saMyatAsaMyataiH svayambhUramaNatiryagbhiruccato mAraNAntikApekSayA paTU rajjavaH spRSTAH / pramattasaMyatAthayogikevalyantAnAM sparzanaM kSetravat / tatkatham ? pramattAdInAM niyatakSetratvAt bhavAntare niyatotpAdasthAnatvAcca samacaturasrarajjupradezavyAptyabhAvAt lokasyAsaMkhyeyabhAgaH / sayogakevalinAM kSetravat lokasyAsaMkhyeyabhAgaH lokasyAsaMkhyeyabhAgA 25 vA sarvaloko vA sparzanam / iti sAmAnyena sparzanamuktam / atha vizeSeNa sparzanamucyate / zrAtyanuvAdena narakagatI prathama prathivyAM nAcaturguNasthAnairlokasya asaMkhyeyabhAgaH spRSTaH / tatkatham ? sarveSAM nArakANAM niyamena saMjJiparyAptaka pavendriyeSu tiryakSu manuSyeSu prAdurbhAvaH / tatra prathamapRthivyAH sannihitatvena arddharajju .. 10 pho0 1.10 / 2-mANarajjuH A0, 30, ba0 / 3 tallakSaNama - 60 / tallazcamatA0 / 4-pi sva-A0, 60, kha0 / 5 kA yeSu da0 / 6 udyante Ama, 0 0 7 caturthasthAnakeSu A0, R0 / caturthasthAneSu 60 / 8 "Na hi sAsago apuSNe sAhAraNamuhuma ya tejaduge / " -go0 00 115 / 9 - ramatra va0 / 10 parthana pa0 / 11 bhAgA de-A0, ba0, pa0, 10 12 SaTsaM0 pho0 11-56 / 0 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 prathamo'dhyAyaH mAmAyAs , tatratyanArakaMzcaturguNasthAna: lokasyAsaMkhyayabhAgaH spRSTaH / dvitIyatRtIyavayaSThabhUmInAM mithyASTisAsAdanasamyagdRSTibhirlokasyAsaMkhyeyabhAgaH eko ho trayazcapatra caturdazabhAgA bA dezonAH spRssttaaH| tatkathama. ? dvitIyapRthivyAstiryagalokAdadhaH rimANatvAt eko bhaagH| tRtIyapRthivyAstiryaglokAdadhaH dvirajjuparimANatvAt dvau na caturvavidhyAstiryaglokAdadhaH trirajju parimANatvAt trayo bhaagaaH| pazcamathibyA- 5 sii tuzAsanimakhAnahArabAro bhAgAH / paSThapRthivyAstiryaglokAdadhaH juparimANatvAt paJca bhAgAH / tatratyAMmadhyAdRSTisAsAdanasambadRSTibhiryathAsaMkhyamete sSTAH / samyagmidhyAdRSTInAM mAraNAntikotpAdAyurvandhaMkAle niyamena tadguNasthAnatyAsvasthAnavihArApekSayA lokasyAsaMkhyeyabhAgaH / teSAM samyagmidhyASTInAM niyamena meSotpAvAnmanuSyANAmalapakSetratvAt samyagmidhyAdRSTyasaMyatasamyagdRSTibhirlokasyAsaMkhye- 10 gaH spRSTaH, svakSetravihArApekSayA ityarthaH / saptamyo pRthivyAM midhyaadRssttibhiloksyaaybhaagH SaTcaturdazabhAgA vA dezonAH spRSTAH / asaMkhyeyabhAgaH svasthAnavihArApekSayA / yo mAraNAntikApekSayA spRSTA ityarthaH / sAsAdanasamyagdRSTisamyagmithyAdRSTayasaMyatasAdRSTibhiH samapRthivyA nArakaiH svasthAnavihArApemanyA lokasyAsaMkhyeyabhAgaH spRSTaH / rAntikApekSayApi eSA sparzanaM kasmAnna pratipAditamiti cet ? saptamapRthivInArakANAM 15 lAntikotpAdAyurvandhakAle niyamena sAsAdanAdiguNasthAnatrayatyAgAt sAsAdano'dho nIti niyamAt / tiryaggato, tirazcAM mithyASTribhiH sarvalokaH spRSTaH / sAsAdanasamyabhibaikasyAsaMkhyeyabhAgaH sapta caturdazabhAgA vA dezomAH rghRtaaH| tatkatham ? tiya'ksAnasya lokAne bAdarapRthivyavanaspaniSu mAraNAntikApekSayApi sapta rajavaH / samyagmidhyAmilakasyAsaMkhyeyabhAgaH spRSTaH / asaMyatasamyagdRSTibhiH saMyatAsaMyataiH lokasyAsaMkhyeyabhAgaH 20 caturdazabhAgA vA dezonAH spRssttaaH| manuSyarAMtI manuSyamityAdRSTibhirlokasyAsaMkhyeyabhAgaH loko vA spRSTaH / tatkatham ? mAraNAntikApekSayA pRthivIkAyikAdastatrotpAdApekSayA vA / hi trotpadyate tasyotpAdAvasthAyAM tadvyapadezo bhavati / sarvalokasparzanaM ca agre sarvatretthaM m / sAsAdanasamyagdRSTibhirlokasyAsaMkhyeyabhAgaH sapta caturdazabhAgA vA dezonAH spRSTAH / pammidhyAraSTacAdyayogikevalyantAnAM sparzanaM kSetrabadveditavyam / F: devagatau devamithyAdRSTibhiH sAsAdanasamyagdRSTibhirlokasyA'saMkhyeyabhAgaH aSTau nava caturdamAgA yA dezonAH spRSTAH / tatkatham ? mithyA dRSTisAsAdanasamyagdRSTidevAnAM kRtatRtIyanarakameritInA lophA bAdarapRthivyabvanaspatimAraNAntikApekSayA natha rajjayaH sparzanam / eva. astrApi navarajjuktiveditavyA / samyagmiyAdRSTa csNytsmyaadRssttibhiloksyaasNkhyeybaagH aSThau caturdazabhAgA vA dezonAH spRSTaH / tatkatham ? samyagmithyAdRSTayasaMyatasamya- 30 -- - - - -- - - 1tatra nA-mA0, 20, 2012 bandhanakA-bA0 13 mAnuSyANAM tA0 1 4 saptama-zrA, 50, 415-yAH ti-0, A0, ba016 vikRtInAm zrA0, 50, 10 / 7 rajjavaH -0, 50, 30 / vrss-v0| Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18] tattvArthavRttI gsaSTInAm ekendriyepUtpAdAbhAvAt parakSetravihArApekSayA aSTarajjurapazana veditavyam / indriyAnuvAdana, ekendriyaiH sarvalokaH spRSTaH / vikandriyalokasyAsaMkhyeyabhAgaH mArgaksakoko camAcAthIsinavAyAgayatavayamhArapaJcendriyeSu mithyASTibhirlokasyAsaMkhyeya__ bhAgaH svakSetranihArApekSayA spRSTaH / parakSetravihArApekSayA anau catudarzabhAgA vA dezonAH / 5 mAraNAntikotpAdApeznayA sarvaloko vA / sAsAdanasamyagdRSTayAditrayodazaguNasthAnAnAM paJcendriyANAM sAmAnyoktaM parzanam / kAzanuvAdena sthAvarakAyikaH sarvalokaH spRSTaH / trasakAthikAnAM sparzanaM paJcendriyavan / yogAnubAdena bAGmanasayoginAM midhyAdRSTInA lokasyA'saMkhyeyabhAgaH aSTI catu10 dazabhAgA vA dezonAH satraloko vA sparzanam / sAsAdanamamyagdRSTayAdikSINakaSAyAntAnAM sAmAnyoktaM sparzanam / sayogakevalinA lokasyAsaMstheyabhAgaH / tatkatham ? sayogakevalinA daNDakapATaprataralokapUraNAvasthAyAM vAGmanasavargaNAmavalambya AtmapradezaparispandAbhAyAt lokasyAsaMkhyeyabhAgaH sparzanaM beditavyam / kAyayoginAM mithyArasthAditrayodazaguNasthAnA nAmayogakevalinAJca sAmAnyoktaM sparzanam / 15 "vedAnuvAdena strIpuMvedaimithyA dRSTibhirlokasyAsaMkhyeyabhAgaH spRSTaH aSTau nava caturdaza bhAgA vA dezonAH bharvaloko vA / tanmAraNAntikotpAdApekSayA jJAtavyam / sAsAinasamyadRSTibhiH strIpurvedaiH lokasyAsaMkhyeyabhAgaH aSTau nava catudezabhAgA vA dezAnAH / te tu navabhAgAstRtIyabhUmilokAyotpAdApakSayA veditavyAH / samyamithyAraSyanivRttirAdarAntAnAM strI puMvedaiH sAmAnyoktaM sparzanaM kRtam / napuMsakavedeSu mizyAdRSTInAM sAsAdanasamyagdRSTInAJca 5. sAmAnyokta sparzanam / samyammidhyAdRSTibhirmapuMsakadailokasyAsaMkhyeyabhAgaH spRSThaH / asaMyatasamyagdRSTisaMyatAmayatanapuMsakavevokasyAsaMkhyeyabhAgaH SaT caturdazabha.gA bA dezonAH / pramattAnivRttiyAdarAntAnAmavedAnAJca sAmAnyoktaM sparzanam / "kaSAyAnuvAdena catuHkaSAyANAmekapAyANAmakaSAyANAzca sAmAnyoktaM sparzanam / * jJAnAnuvAdana matyAsAninAM zrutAjJAninAM mithyASTisAsAdanasamyAdRSTInAJca' " sAmA25 nyoktaM sparzanam / vibhaGgajJAninA mithyAraSTInAM lokasyAsaMkhyeyabhAgaH aSTI caturdazabhAgA vA dezonAH sarvaloko vA tanmAraNAntikotpAdApekSayA / sAsAdanasamyaSTInAM sAmAnyoktaM sparzanam / AbhinibodhikAdipazajJAninAM sAmAnyoktaM sparzanam / 'saMyamAnuvAdena paJcaprakArasaMyatAnAM dezasaMyatAnAmasaMyatAnAca sAmAnyo sparzanam / .... ----- __-----... -- -- -...-- 1 SaTya0 pho0 57-65 / 2 paTkhaM pho0 66-73 / 3 SaTvaM0 phoH 74-101 / 4 mithyAraSTibhiH tA, p| 5 paTalaM pho0 1025-119 / 6-mAraNAntikApekSayA bhA0, 10, br| 7 SaTsa0 pho' 120-122 / 8-mekakamyayANAM ca sA-bhA0, 30, 30 / 9paTasaM0 pho0 123-131 / 10-nAM sA-vA, ya0 / 11 ghaTvaM0 pho0 132-139 / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 18] prathamo'dhyAyaH pradarzanAnubAdena cakSurdaninAmAdito dvAdazaguNasthAnAnAM paJcandriyayana / tatkatham ? paJcendriyeSu mithyASTibhirlokasyAsaMkhyeyabhAgaH svakSetrAcArApekSayA / aSTau pAtudarzabhAgA yA dezonAH parakSetravihArApekSayA / sarvaloko vA maarnnaantikotpaadaapekssyaa| zepANAM sAmA. nyoktamiti paJcendriyavat / acakSurdaninAmAdito dvAdazaguNasthAnAnAmadhikavaladaninAJca sAmAnyoktaM sparzanam / mlezyAnuvAdena saptanarakeSu tAvan prazrame naraka kApotI lezyA / dvitIye ca narake kApotI lezyA / tRtIye narake upari kApotI, adho nIlA / caturthe naraka nIlaba lezyA / pazcame narake upari nIlA, adhaH kRSNA / paSTe naraka kRSNalezyA / saptame narake paramakuSNalazyA / tathA coktam-- "kAU kAU ya tahA NIlA NIlA ya NIlakiNhA ya / kiNhA ya paramakiNhA lessA paDhamAdipuDhavIsu / / [goda jI0 gA. 528] mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhiAsAgara jI mahArAja iti saptanarakA lezyApradAnam / tatra lezyAnuvAdena kRSNanIlakApotala zyamithyAdRSTibhiH sarvalokaH spRSTaH / sAsAdanasamyaghaSTibhiH kRSNanIlakApotalezyairlokasyAsaMkhyeyabhAgaH pazca catvAro dvau caturdazabhAgA vA dezonAH spRSTAH / tatkatham ? paScayoM pRthivyAM kRSNalezyaH sAsA- 15 danasamyagdRSTibhisaraNAlikotpAdApezyA paJca rajjanaH spRSTAH / paJcamathivyAM kRSNalezyAyA avivakSayA nIlalezyazcatamro rajjavaH spRSTAH / tRtIya-pRthivyAM nIlalezyAyA avivakSayA kApotalezya 2 rajjU spRssttN| saptamapRthivyAM yadyapi kRSNalezyA vartate tathApi mAraNAntikAvasthAyAM sAsAvanasya niyamena mithyAtvagrahaNAditi nodAhatA / atra paJca catvAro dvau caturdazabhAgA vA deshonaaH| sAsAdanasamyagdRSTInAmAdinilezyAnA dattA dvAdaza bhAgAH kasmAnna labhyanta iti cet ? 'paSTIno madhyalokaM yAvat paJca lokAnaM yAvatmapta iti dvAdazabhAgAH kuto ne dattAH' iti yet pRcchasi ? tantra paSThanarake avasthitalezyApekSayA paJcaiva rajjayaH spRSTA bhavanti, yato madhyalokAdupari kRpAlezyA nAsti / "pItapanazuklalezyA dvitrizeSa" [va0 suu04|22] iti vacanAt / athayA yeSAM mate sAsAunasamyagdRSTirekendriyeSu notpadyate tanmatApekSayA dvAdaza- 25 bhAgAna dttaa| samyagmidhyAvadhasaMyatasamyagdRSTibhiH kRssnnniilkaapotleshyloksyaasNkhyeybhaagH 150 ko 140-145 / 2 svkssetrmvhaa-d013-mvdhidrshnke-saa0,10| 4 SaTsa0 ko 146-165 / 5 kApotI kApotI ca tathA nIlA nIlA ca nIlakRSNA ca / kRSNA ca paramakRSNAlelyA prathamAdimitISu / / 6 bhAgAH A0 / 7 kRSNanIlaiH sA-10 / kRSNalezyA saa-maa| 8 avivakSitatvAt A0, da0, 50 5-diti kAraNAt nau-A, tha0, 60 / 1-mAdito lelyAnAm aa0,0,0| Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 tattvAvRso 14 // spRSTaH / tejolezyamithyA dRSTisAsAdanasamyagdRSTibhilokasyAsaMkhyeyabhAgo'STI nava caturdazabhAgA cA dezonAH spRSTAH / tejolezyaH samyagmithyA dRSTayasaMyatasamyagdRSTibhirlokarayAsaMkhyeyabhAgo'STau nava caturdazabhAgA vA spRSTAH / tejolezyaH saMyatAsaMyatalokasyAsaMkhyeyabhAgaH aSTau naba caturdazabhAgA yA dezAnAH / saMyatAsaMyatailokasyAsaMkhyeyabhAgo adhyardhacaturdazabhAgo 5 vA dezonAH / asyAyamarthaH-tejolezyaiH saMyatAsaMyataH prathamasvarge mAraNAntikotpAdApekSayA adhyardhacaturdazamArgadarzasAdharajjaH spRSTa "tajAlazyA pramattApramattalAkasyAsaMkhyeyabhArgaH / nalezyAditacaturguNasthAna kasyAsaMkhyeyabhAgo'STau caturdazabhAgA vA dezonAH spRSTAH / padmalezyaH saMyatAsaMyanerlokasyAsaMkhyeyabhAgaH paJca caturdazabhAgA vA dezonAH / tatkatham ? pahA lezyaH saMyatAsaMyataH sahasrAre mAraNAntikAdividhAmAt paJca raJjayaH spRSTAH / panalezyaH prama10 ttApramattairlokasyAsaMkhyeyabhAgaH spRssttH| zuklalezyairAditaH pazcaguNasthAnakasyAsaMkhyeyabhAgaH SaT caturdazabhAgA yA dezonAH / tatkatham ? zuklalezyamithyAzyAdi saMyatAsaMyatAntariNAntikAdApekSayA / samyasmidhyAdRSTibhistu mAraNAntike tadguNasthAnatyAgAt vihArApekSayA ghaT rajayaH spRssttaaH| anAvapi kasmAnna sRSTA iti nAzakanIyam ? zuklalezyAnAmadho vihArAbhAvAt / tadapi kasmAta ? grathA kRSNanIlakApotale yAtrayApekSayA avasthitalezyA nArakA banne 1 tathA 15 tejaH padmazuklalezyAAyApekSayA devA api avasthitalezyA vartante / "teU teU ya tahA teU paumA ya paumamukkA ya / sukkA ya paramasukkA lessA bhavaNAdidevANaM // 1 // " gola jI0 gA0 534] 12 asyAyamarthaH-bhavanayAsivyantarajyotiSakeSu jaghanyA tejolezyA / saudharmezAnayoH 20 madhyamA tejolezyA / sanatkumAramAhendrayorutkRSTA tejolezyA ? jaghanyapadmalezyAyA avivakSayA / brahmalokabrahmottaralAntayakApiSTazukramahAzukraSu madhyamA pAlezyA jayanyazukkulezyAyA avikSayA / zatArasahasrArayorjaghanyA zukhalezyA utkRSTa pajhAlezyAyA avivakSitatvAt / AnataprANatAraNAcyutanavaveyakeSu madhyamA zuklazyA / mavAnudizapazcAnucareSu utkRSTA zuddhalezyA / tathA coktam 1-zrI ca-A0, da0, vA, ja0 / 2-dhau ca-bhA0, 10, 0 / 3 vA dezonAra p| 4 "divaDda coisabhAgA vA deNA"-paTakha0 pho0 155 / 5-vargamA-mA0, 0, 30 / svargaH ca / 6 sA ardha-bhA0, 20, 50 / 7 nAgaH sRSTaH / 8 pAlezyaiH mithyAdRSTyAdyasaMyata samyagdRSTyauH lok-30| 9-disyatAntaH 10, 20, Aru, 30 / 10 tathA pana-bhA0, ya0 / tayA pItapama-da0 / 11 "teU U U pammA emmA ya pammasukkA ya | sukkA ya paramasukkA bhavaNatiyA puNage asuhA |"-go0 jI0 gA0 534 / tejastejazva vayA tejaH padmA ca pazuklA ca / zumalA ca paramazuklA lezyA bhavanAdidevAnAm / / 12 asya gAthAsUtrasya ayamarthaH / athAyamarthaH 10 / 13-kApiSTha kramazazukraSu0, 60 | Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo'dhyAyaH "tihaM doNhaM duNDaM cchaNDaM doNDaM ca terasahaM ca / eco ya coisaNha osavaNAdvitacAya zrI vidyAsAgara jI mahArAja [go. jI gA0 53 rAja so'mvatra tiryyamanuSyeSu lezyAniyamAbhAvaH / najadisayogakevalyantAnAmalezyAnAJca sAmAnyoktaM sprshnm| pAnuSAnena madhyAnAM sarvaguNasthAnAnAM sAmAnyo sparzanam / abhayaH sarvalokaH samyaktvAnuSAdena jJAyikasadRSTInAmekAdazaguNasthAnAnAM sAmAnyoktaM sparzanameva kintu dezasaMyatAnAM kSAyikasadRSTInAM lokasyAsaMkhyevabhAgaH sparzanama / kSAyika mulAnAM dezasaMyatAnA paDapi rajjayaH kuto neti nAzaGkanIyam ? tepo niyatakSetratyAn / 10 liyo hiM manuSyaH saptaprakRtikSayaprArambhako bhavati / kSAyikasamyaktvalAbhAna pUrvameva vAyuvastu saMyatAsaMyaptasvaM na labhate / "aNuvyayamahavyayAha Na laMbhai devAugaM mottu" [go kama0 gA0 534 ] ityabhidhAnAn tiryagalpatara sthiti parihattuM na zaknotItyarthaH / vedakasamyagdRSTInAM 15 sparzanam / aupazamikayuktAnAmasaMyatasamyAdRSTInAM sAmAnyoktaM sparzanam / dezamopazamikasamyaktyayuktAnAM lokasyAsaMkhyeyabhAgaH sparzanam / aupazAmikasamyaktvasaMvAnAM to lokasyAsaMkhyeyabhAga iti yadi pRcchasi ? "manujembetatsambhadakapUrva kaupazamikayukto hi zreNyArohaNaM vidhAya mAraNAntikaM karoti, mithyAtvapUrvazAmikayutAnA mAraNAntikAsambhavAn lokasyAsaMkhyeyabhAgaH / sAsAdanasamyagdRSTisamya- 20 pAhimidhyAdRSTInA sAmAnyoktaM sparzanam / mevAnuvAdana saMjhinAM cakSurdarzanivat / asaMjhibhiH sarvalokaH spRSTaH / ye tu na nApyasaMjhinasteSAM sAmAnyoktaM sparzanam / AhArAnuSAvena AhArakANAmAdito dvAdazaguNasthAnAnAM sAmAnyoktaM sparzanam / vichinA lokasyAsaMkhyeyabhAgaH / tatkatham ? AhArakAvasthAyAM samacaturasaravAdivyA- 25 bhAvAt / daNDakapATAvasthAyAM kapATapratarAvasthAyAJca sayogavalI audArikaudArika rayogyapudgalAdAnAdAhArakaH / tathA dostam1trayANAM syoH dvayoH SaNNA dvayoH trayodazAnA / etasmAkacaturdazAnAM lezyA bhavanAdi|| 2 parkha0 pho0 165, 166 / 3 SaTvaM0 ko 167-176 / 4-mamya 10,0 / 5 lai A., bA, 20, 50 / avatamahAnatAni na labhate kyA 1 6-ti cet pR-zrA0, 20, 10, jaH / 7 manuSyeSve-A0, 50, 10, ja0 / mo0 177-180 / 9SaTva0 pho0 181-185 1 -- ---- Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 tattvArthavRttI 218] "daMDa juga ogalaM kavArajugale ya paMdarasaMvamNe / mismIrAlaM bhaNiyaM sesatie jANa kammahayam // 1 // " paJcasaM0 1 / 1951 daNTa kapATayoza pite alpakSetra yA samacaturasrarajavAdivyApterabhAvAt siddho loka5 syaasNkhyeybhaagH| anAhArakeSu mizyAdRSTibhiH sarvalokaH spRSTaH / sAsAdanasamyagdRSTibhilImAzayayabhAgacAkArAnusAra yAde mahAsajaSTAH / tatkatham ? anAhArakeSu sAsA danasya SaSThathivInA niHsRtya tiryamloke prAdurbhAvAta. paJca rajjayaH, acyutAdAgatya tiryagloke prAdurbhAvAt paTinyekAdaza / nanu pUrva dvAdazoktA idAnIM tvekAdazati pUrvAparavirodha iti cet / na mAraNAntikApekSayA pUrva tathAbhidhAnAt / na ca mAraNapantikAvasthAyAmanAhArakatvaM 1. kintUtpAdAvasthAyAm / sAsAdAnazca mAraNAntikamekendriyeSu kati notpAdama , utpAdAva sthAyAM sAsAdanatvatyAgAt / anAhArake' asNytsmygdRpribhilokmpaasNgveybhaagH paTa catudezabhAgA vA dezonAH spRSTAH / sayogavalinA lokarayAra khyeyabhAgaH sarvaloko vA / ayogakelinA lokasyAsaMkhyeyabhAgaH sparzanama / iti sparzanavyAkhyAnaM smaaptm| atha kAlasvarUpaM nirUpyate / ma kAlaH sAmAnyavizeSabhedAt viprkaarH| sAmAnyatastA15 an mithyAdRSTe nAnAjIvApekSayA sarvaH kAlaH / ekajIvApekSayA trayo bhnggaaH| te ke ? anAdya nantaH kasyacit , kasyacidanAdisAntaH, ksycitsaadisaantH| sa tu sAdisAnto jaghanyenAntarmuhUrtaH / antarmuhUrta iti ko'rdhaH ? trINi sahasrANi sapta zatAni tyadhikasaptatirucchvAsAH muhUrtaH kathyate / / 3776 / / tasyAntarantarmuhUrtaH / samayAdhikAmAlikAmAdi kRtvA samayonamuhUrta' yAvat / sa ca antarmuhUrta ityamasaMkhyAtabhedo bhayati / tathA coktam "tiNNi sahassA satta ya sadANi tehattaraM ca ussAsA / aiso bhavadi muhutto savvesi ceva maNuyANaM // 1 // " [ ] utkaNa arddhaSudgalaparivoM " dezAnaH / mAsAdanasamyAda nAnAjIbApekSayA jaghanyenaMkasamayaH / utkaNa palyopamA'saMkhyayabhAgaH / ekajIva prati jaghanyenakA samayaH / utkarSeNa pddaavlikaaH| AlikA ca 25 asaMkhyAtasamayalakSaNA bhavati / tathA coktam-'" 1 prds-taa| payara saM0-va0 / d| yubhe audArika kapAuyugale ca pratarasaMvaraNe / mizrIdAra bhAgAta zeSatraye jAnIhi kArmaNam || 2-te kAla: A0, ba0, da0, ja0 / 3 SaTvaM. kA. 1-32 / 4 bhAgAH jaH / 5 amadhyasya / 6 bhakSyasya / 7 sAdimithyAdRSTeH punarutpannasamyagdarzanasya / 8 samayAdhikAnAmAvali-bhA, na., br|9ese tA0 / 18 maNuyANAM tA / trINi mahAgi sana na zatAni trisaptatidha isaaraaH| etat bhavati muhUrsa sarveSAmcaiva manujAnAm / / 11-yatoM sA-da0, / 12 eka jIva Ara, pa, ja. / 13 naikasa-T0, 10. da., va0, jA 15 mAdhika padAlikAlazepe sAsAdanANasthAna prApabhAvaniyamAt / dRSTavyam-dha0 To* kA0 pU0 342 / 15 go0 jIba. gAra 573-574 / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18] prathamo dhirzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara au "ali asaMkhayA saMjjAbalisamUha ussAsI / satsAma thoo sattatthotro lavo bhagio // 1 // attasaddhalavA nAlI donAliyA muhutaM tu / samaUNaM taM bhiNNaM aMtamuhUna aNayavihaM // 2 // " [ jambU- pa0 1345, 6 ] 5 samyagmidhyAdRSTernAnAjIbApekSayA jaghanyenAntarmuhUrtaH, utkarSeNa palyopamAsa krUsyeyabhAgaH / ekaM jIvaM prati banyozcAntarmuhUrta kAlaH / asyAyamartha:- samyagmidhyAda kajIvaM prati jaghanyena jaMdhanyAntarmuhUrtaH, utkarSaNa ca utkRSTo'ntarmuhUrtaH / asaMyatasamyagdRSurnAnAjIvApekSayA sarvaH kAlaH / ekaM jIvaM prati jaghanyenAntarmuhUrtaH, utkarSeNa trayastriMzatsAgaropamAni sAtirekANi / tatkatham ? kavijjIva: pUrva koTyAyurutpannaH 10 sAntarmuhUrtAnantaraM samyaklamAdAya tapovizeSaM vidhAya sarvArthasiddhAtpayate / tatazcyutvA pUrva koTyAyurutpanno'bruvanantaraM saMyamamAdAya nirmANa gacchati / dezasaMyatasya nAnAjIvApekSayA sarvaH kAlaH / ekajItraM prati jaghanyenAntarmuhUrtaH, utka pUrvakoTI dezonI | pramattApramattayornAnAjIbApekSayA sarvaH kAlaH | eka jIvaM prati jaghanyenekaH samayaH / 15 tatkatham ? sarvo jIvaH pariNAmavizeSavazAt prathamato'pramattaguNasthAnaM pratipadyate, pazcAt taspra tipakSabhUtapramattaguNasthAnAntarasthitI nijAyuH samayazeSe'pramattaguNaM pratipadya mriyate iti 10 mahArAja 1 asaMkhe - ja0 / Ali avakhyasamayA saMkhyAtAbalisamUha ucchUvAsaH / samAzvAkhaH svokaH saptastIkAH lavo maNiH || aSTadalA nAhI dve nAlake muhUrtta tu samayona tat bhinnamantarmuhUmaviSam || 2 prati jaghanyenAntarmuhUrtaH da0 prati jaghanyena jaghanyamu-ja0 / 3 jaghanyo'nvava / 4 utkRSyanta ba0 sa0 / 5 sarvakA - A0, ba0, ba0, a0 6 "taM svaM ? ekko pramatto anamatto vA cadumusAmagAnamevakadarAMnA samajaNatenIsAgarI vATidiemu aNutara vimANavAsiya devemu uvaNNo / sA saMjabhasamma sarasa AdI jAdo | tadA~ cudo putrako ukhe unavaSNo / tattha asaMjadasambhAdiTThI hohUNa nAbaTUlido jAya atomuhutamecA use ti / tado ayamantabhAveNa saMjama viSNo / ( 1 ) tado pamacApamatta parAvattasahasse kAduNa ( 2 ) vagale dipA onisa hoSTa viddho apamatI nadI / ( 3 ) apulapago ( 4 ) aNiyahikhavago (5) nuhumukhI ( 6 ) lINakalAoM ( 7 ) khajogI ( 8 ) ajogI ( 9 ) hotRRNa siddho jAdI pade Navaha to muhuttehi UNapuntrako TIe adirittANi samaUNatettIsasAgaromANi asaMjadasammAdissi ukkarasa kAlo hodi / " gha0 TI0 kA0 pR0 347 / 7-bhAdadAti pA0 / 8H kAla u-aa0| e "etramAdillehiM tIhiM aMtomuhuttehiM UgA puvyakoDI saMjamAma kAlo hodi / " -50 TI0 kA0 pR0 350 | 10 guNasthAnaM pra0 / 5 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRttI [16 apramattaikajIvaM prati jaghanyenaikaH samayaH / tathA apramattasthAne sthito nijAyuHkAlAntasamaye pramattaguNasthAnaM pratipadya mriyate iti pramattakajIva pratyapi jaghanyenaikA samayaH, utkarSeNAntarmuhUrtaH / caturNAmupamA nAnAjIvAzyA sAvalIsamayamA mahAsatyenaikaH samayaH, 5 utkarSeNAntarmuhUrtaH / tatkatham ? caturNAmupazamakAnAM catuHpaJcAzat yAvat yathAsambhavaM bhavanto 'yugapadapi praveze maraNAsambhavAt nAnAjIvApekSayA ekajIvApekSayA ca jaghanye kasamayaH / nanvevaM midhyAdRSTerapyekasamayaH kasmAnna sambhavatItyanupapannam ; ko'rthaH 1 mithyAdRSTerekasamayaH kAlo na ghaTate ityarthaH / kasmAt ? pratipanna mithyAstrasya antarmuhUrtamadhye maraNasambha yAt / taduktam10 "mithyAtvaM darzanAt prApte nAstyanantAnubandhinAm / yAvadAvalikA pAkAntarmuhurte mRtirna ca // 1 // " [ ] samyagmidhyAdRSTaH parimaraNakAle tadguNasthAnatyAgAnnakaH samayaH sambhavati iti pratipannAsaMyatasaMyatAsaMyataguNo'pi antarmuhUrtamadhye na mriyate / ato'saMyatasaMyatAsaMyatayorapi ekaH samayo na bhavati / caturNA kSapakANAmayogaketralinAzca nAnAjIvApekSA ekajIvApekSayA ca jaghanyazca utkRSzca kAlo'ntarmuhUrtaH / tat katham ? caturNA apakANAmapUrvakaraNAnivRttikaraNasUkSmasAmparAyakSINakaSAyANAmayogaphevalinAJca mokSagAmitvena' antare maraNAsambhavAt nAnakajIvApekSayA jaghanyazvotkRSTazcAntarmuhUrtaH kaalH| sayogikevalinAM nAnAjIvApekSayA sarvaH kAlaH, eka jIvaM prati jaghanyenAntarmuhUrtaH / 20 kutaH ? sayogikevaliguNasthAnAnantaramantarmuhUrtamadhye ayogikevaliguNasthAnaprApteH utkarSaNa pUrvakoTI dezonA / kutaH ? aSTavarSAnantaraM tapo gRhItvA kevalamutpAdayatIti kiyadvarSahInatvAt pUrvakoTI veditvyaa| vizeSeNa gatyanuvAdena narakAtI nArakeSu saptahu~ bhUmiSu midhyAraSTra nAjIvApekSayA sarvaH kAlaH / ekaM jIva prati jaghanyenAntarmuhUrtaH kAlaH, pazcAt mithyAdRSTiguNasthAnatyAge"25 sambhayAt / utkarSeNa prathamabhUbhyAdiSu yathAsayamekaH sAgaraH, trayaH sAgarAH, sapta sAgarAH, daza sAgarAH, saptadaza sAgarAH, dvAviMzati sAgarAH ayariMzatsAgarAzceti / sAsAdanasamyagdRSTaH samyagmithyAzca sAmAnyoktaH kAlaH / asaMyatasamyAdRSTena nAjIvApekSayA sarthaH kAlaH / eka 1-yA ja-da, Apa, j0| 2 yugapadekasminnapi pradeze A , 20, va, ja0, 10 / 3 pAnA-pa0 / -na ca a--A0, ba0, 10,0, 10 / 5-kA-zrA0, 20, 50, 50 j0| 6. taH kAlaH ku-A0 / 7 'ahi vassehi ahi aMtomuhacehi ya UNapubdhakoDI sajAgakevaTikAlo hodi / "-50 do kA0 pR0 357 / 8 paTasaM kA0 33-106 / 9 marakeSu // 0, 20, 50, ja0 / 10 saptabhU-A0 / 11-na tyAgAsaM-pa0 |-nyogsN-taa| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 35 prathamo'dhyAyaH mArgadarzakalI pravicAnomAndAcAhodeomAjaantarmuhUrtaH (1) / kasmAt ? dezonAdantarmuhUrvAn paraM tdgunnaasthaantyaagaat| tiryaggatau tirazyAM mithyAdRSTInAM nAnAjIvApekSayA sarvaH kAlaH / eka jIvaM prati jaghanyenAntarmuhUrtaH / utkarSeNa 2 anantaH kAlaH / asalyeyAH pudgalaparivAH / sAsAdanasamyagdRSTisamyagmidhyAdRSTisaMyattAsayatAnAM sAmAnyoktaH kAlaH / asaMyatasamyagdRSTestirazcaH nAnA- 5 jIvApekSayA sarvaH kAlaH / ekajIvaM tir2yAcaM prati jaghanyenAntarmuhUrtaH, utkarSeNa trINi palyopamAni / sthamiti cet ? ucyate-tiyaMgasaMyatasamyagdRSTa pakajI prati utkarSeNa darzanamohaapakavedakApekSayA trINi pazyopamAni pUrvakoTipRthakvairabhyadhikAni, saptacatvAriMzatpUrvakoTibhirabhyadhikAnItyarthaH / sayA hiM-puMnapuMsapharIdena aSTAvaSTau bArAna pUrvakoTyAyuSA 'utpatha apAntare aparyAptamanuSyabudrabhavena aSTo dhArAn utpadyate / punarapi 'napuMsakasIvedana 10 aSTAvaSTau puMvedena sapteti / tato bhogabhUmau nipalyopamAyuSi bhogabhUmijAnA niyamena deveSu utpAdAt pazcAt gatyatikramaH / pUrvakoTipUthaktvAdhikyaM devAtipraNena pUryata iti veditavyam / manuSyagatau manuSyeSu mithyAdRSTenAnAjIvApekSayA sarvaH kAlaH / eka jIvaM prati jaghanyenAntarmuhUrtaH, utkarSeNa trINi palyopamAni pUrvakoTipRthaktvairabhyadhikAni / sAsAdanasamya- 15 radRSTena nAjIvApekSayA jaghanyenaikaH samayaH utkrssennaantmuhuurtH| eka jIvaM prati jaghanyenaikA samayaH, utkarSeNa SaDAvalikAH / samyammidhyAdRSTe nAjIvApekSayA ekajIvApekSayA ca jaghanyazcotkRSTazca kaalo'ntrmuhuurtH| asaMyatasamyamdRSTe nAjIvApekSayA sarvaH kAlaH / ekaM jIvaM prati jaghanyenAntarmuhUrtaH, utkarSeNa trINi palyopamAni sAtirekANi / tatkatham ? karmabhUmijo hi manuSyaH sAyikasamyaktvayukto darzanamohakSapekavedakayukto yA bhogabhUmijamanuSyeSUtpadyate iti [ tataH ] 20 manuSyagatiparityAgAt 1 sAtirekANi pazcAdsyatikramaH / dezasaMyatAdInAM dazAnAM guNasthAnAnAM sAmAgyokaH kaalH| 1 mArakeSu samyagaSTerayaM kAlaH cintyaH / yataH SaTsvAhAgamAdiSu tasyettha nirUpaNam--. "ukkassaM sAgaropamaM tiNi satta dasa satcArasa bAvIsa tecIsa sAgarovamANi desaNANi" 46 / ... "evaM tIhi aMtomuhuttehi jaNa ayappaNI ukkassAihidI asjadasammAdihiukkassakAlo hodi / Navari samAe hi aMtomuhuttehi UNA ukkasahiditti vattavyaM / ' -parakha0, dharI kA pR0 362 / "utkarSeNa ukta evotkRSTo dezogaH |"-ssi pR0 22 / 2 anantakAlaH bhA0, 60. 50, 0 | 3 parAvartAH j0| 4 ayaM kAlaH trividhapaJcendriyatiyazcamipyAisTeti / yathA-"umastaM tiNi palidoSamANi yunakoDi puSaNamAyApi / " -paTsa0 kA0 59 / 5 utpadyate 0 / 6 napuMsakatrIvede mA0, 20, 50 / napuMsakavede jH| 7-vikrama! A0, 20, 50, 0 / 8 grahaNena vedi-A0, 10, 10, ja0 / grahaNena pUrvataH vedi-10| 9kSapakayuktaH Adha, 30, 20, j0| 10 "tiSNi palidoSamANamuri desuussaaputrkodditibhaaguvlNbhaa|"-50 TI0 kA0 pU0 378 / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRttau [18 devagatau deveSu mithyAdRSTe nAjIvApekSayA sarvaH kAlaH / eka jIvaM prati jaghanyenAntamuMhUna utpannamAtrApekSayA, antarmuhUrtAnantaraM saiSTirbhavati yataH / utkarSeNa ekatriMzatsAgaropamAmi bhitramaveyake'pi kazcinmithyA dRSTibhavati yataH / sAsAdanasamyagdRSTeH samyasmithAdRSTezca sAmAnyoktaH kAlaH / asaMyattasamyakapTena nAjIvApekSayA sarvaH kaalH| eka jIvaM 5 prati jaghanyenAntarmuhUrtaH, utkarSeNa prayastriMzatsAgaropamAni / mArgadarzaka :- AcArya zrI suihAnupAde kI pahanibANAM nAnAjIvApekSayA sarvaH kAlaH / eka jIrSa prati jaghanyena caMdrabhavagrahaNam / tatkIrAti cet ? uktalakSaNamuhUrttamadhye tAvadekendriyo bhUtvA kazcijIvaH SaTSaSTisahasradvAtriMzadadhikazataparimANAni 66132 janmamaraNAni anubhavati, tathA sa eva jIvaH tasyaiva muhUrtasya madhye dvitricatuHpaJcendriyo bhUtvA yathAsaMkhyamazIti10 SaSTi-catvAriMzat-caturSizalijanmamaraNAnyanubhavati / sarve'pyete samuditAH kSudrabhavA patAvanta eva bhavanti-66336 / ukta ""tiNNiA sayA chattIsA chAvahi sahassa jammamaraNAni / evadiyA khuddabhavA havaMti aMtomuhuttassa // 1 // viyaliMdiema sIdi sahi cAlIsameva jANAhi / paMceMdiyacauvIsaM khuddabhavatomuhusassa // 2 // " [ yadA yAntarmuhUrtasya madhye etAvanti janmamaraNAni bhavanti tadekasminnucchvAse aSTAdaza janmamaraNAni labhyante / tatraikasya kSudrabhavasaMjJA / utkarSeNa anantakAlo'samasyeyAH pudglprivrtaaH| tatkatham ? utkarSeNa anantakAlaH asaMkhyAtapudgalaparivartanalakSaNo nirantaramekendriya tvenaiva mRtvA mRtvA punarbhavanAt , tato vikalendriyaH pancendriyo vA bhavati / vikalendriyANAM 2. mAnAjIvApekSayA sarvaH kAlaH / eka jIvaM prati jaghanyena cudrabhavagrahaNam / utkaSaNa samanye yAni varSasahasrANi / paJcendriyeSu mithyAdaSTa nAjIvApekSayA sarvaH kAlaH | ekaM jISaM prati jaghanyenAntarmuhUrtaH / utkarSeNa sAgaropamasahasra pUrvakoTipRthaktvairabhyadhikam / tatkatham ? paJcendriyamidhyAdRSTaya kejIvaM prati utkarSeNa sAgaropamasahasra pUryakoTipRthaktvaiH SaNNaSati pUrvakoTibhirabhyadhikamityarthaH / tathA hi- napuMsakatrIpuMvede hi saMjJitvena aSTAvaSTau vArAn pUrva25 koTyAyupA samutpadyate / 'takSetra cAmajJikarave eyamaSTacatvAriMzadvArAH / avAntare antarmuhUrta 1 sampadRSTibha-bhA0, ba0, 20, ma. / 2 mavagraMveyakeSu ka-bhA0, 20, 50, j.| 3 samyagmizyAdRSTezca mA, ja0 / samyagmithyAdRSTeH d0,0,0| 4 paTalaM. kA0 107-138 / 5 go0 jI0 gA- 122 -123 | kazyAgA gA. 5, 6 / trINi zatAni SatriMzat SaTSaSTisahasajanmamaraNAni / etAvantaH kSudrabhavA bhavanti antarmuhUrtasya / vikalendriyevazati SaSTi catvA riMzadeva bAnIhi / paJcendriya turviMzati kSudrabhavAnantarmuhattasya / / 6 caiva zrA0, 50, 20, ma / caikaM muh-taaH| 7 mRtyA punarbhayAt Ara, 20, 50, j0| 8 yathaitra mA0, 20, j.| 5 caasNshitvek| ca saMjJikatve ja0 / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ the ] prathamo'dhyAyaH 37 1 madhye pacendriye kSudrabhavena aSTau vArAn punarapi dvitIyAraM napuMsakastrIpuMvede 'satvAsatyAbhyAmaSTacatvAriMzat pUrva koTyo bhavanti / evaM SaNNavati koTayaH / paJcendriyasAsAdabhAvanAM sAmAnyataH kAlo veditavyaH / I kAyAnuvAdena pRthivyaptejovAyukAyikAnAM nAnAjIvApekSayA sarvaH kAlaH / ekaM jIvaM prati jaghanyena chudrabhaSagrahaNam utkarSeNa asakhyeyA lokAH / vanaspatikAyikAnAm eke- 5 ndriyavat / / 66132 / / kAyikeSu mithyAdRSTernAnAjIvApekSayA sarvaH kAlaH / ekaM jIvaM prati jaghanyenAntarmuhUrtaH, 'utkarSeNa dve sAgaropamasahasra pUrvakoTipRthaktvairabhyadhike / sAsAdanAdInAM pacendriyavat kAlo veditavyaH / mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja "yogAnuSAdena vAGmanasayogiSu mithyAdRSTaya saMyatasamyagdRSTisaMyatAsaMyatapramattApramanta sayogakevalinAM nAnAjIyApekSayA sarvaH kAlaH / ekajIvApekSayA jaghanyenaikaH samayaH / tatkatham ? 10 bAGmanasayogiSu midhyAdRSTyAdInAM SaNNAM 'yogaparAvartta guNasthAnaparAvarttApekSayA jadhanyenaikasamayaH / tathA hi-avivakSitatvAdiguNasthAnakALAntya samaye vAGmanasAnyatara yogasaGkramaNaM yogaparAvarttaH / guNAntarayukta vAGmanasAmyatara yogakAlAntyasamaye midhyAtvAdiguNasamo guNaparAvarttaH / tadapekSayA vA ekaH samayaH / utkarSeNa antarmuhUrttaH / tatkatham ? yogakAlaM yAtradityarthaH, pacAtteSAM yogAntara saGkramaH / sAsAdanasamyagdRSTeH sAmAnyoktaH kAlaH / samyagmithyAdRSTernAnAjIyApekSayA jaghanyenekaH samayaH / tatkatham ? samyammizyAdRThenAjIvApekSayA yogaguNaparAvartanamapekSya jaghanyenaikasamayaH / tathA hi-- keSAzrcit guNAntarayuktabAGmanasAnyatarayogakAlAntyasamaye yadA samyagmidhyAtvasaGkramaNaM tadaiva anyeSAM yogAntarAnubhUtam, samyammidhyAttrakAlAntyasamaye vAGmanasAnyatarayogasaGkrama iti kAraNAde kaH samayaH / samyagmithyAdRSTernAnAjIvApekSayA utkarSeNa palyopamAsa khyeyabhAgaH / ekaM jIvaM prati samya- 20 gmidhyAdRSTerjaghanyenotkarSeNa ca antarmuhUrttaH / 15 caturNAmupazamakAnAM kSapakANA nAnAjISApakSayA ekajIvApekSayA ca jaghanyenekasamayaH yogaguNaparAvarttanApekSayA pUrvayat / utkarSeNAntarmuhUrtaH / kAyayogiSu midhyAhaSTenAjIvApekSayA sarvaH kAlaH / ekaM jIvaM prati jaghanyenaikaH samayaH / utkarSeNAnantaH kAlosaMkhyeyAH pulaparivarttAH / sAsAdanasamyagdRSTi samyagmiyyAdRSTAdInAM jaghanyotkRSTaH kAlo 25 manoyogivat / ayogAnAM sAmAnyavat / vedAnuvAdena' strIvedeSu midhyAdRSTernAnAjIvApekSayA sarvaH kAlaH / ekaM jIvaM prati 0 kA 0 139 - 169 / 3 asakhyeya 1 vedasaMzitvAbhyAm A0, ba0 ja0 2 phAlaH ba0 / asaGkhyeyalokaH A0, ba0, ja0, 60 4 paTkhe0 kA0 162-226 | 5 dRSyasaMyatAsaMyatazra0 / - dRSTisaMyatAsaMyata - ja0 / 6 "etthatA jogaparAvatti guNaparAvatti raNavAdyAdehi micchataguNahANa egasamao parUvijade / " -40 TI0 kA0 pR0 409 / 7 " egajIva pahuca aNeNa egasamarya ukkaraseNa aMtotaMta / " paTa0 kA0 168,169 | sa si0 10 24 / 8 pa 0 kA 0 227-249 / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRtta [18 jaghanyenAntarmuhUrttaH / tatkatham ? ekajIvasya midhyAtvayuktaH zrIvedakAlaH jaghanyenAntarmuhUrtaH, tato guNAntarasaGkrama ityarthaH / utkarSeNa palyopamazatapRthaktvam / tatkatham ? strIvedayukto mithyAdRSTideveSvAyurvadhnAti tatastiryaGmanuSyeSu nArakasammUrcchanavarjaM tAbat palyopamazatayaktvam, tato vedaparityAgaH / sAsAdana samyaSTyAdyanivRttibAdarAntAnAM sAmAnyoktaH kAlaH, kintu 5 asaMyata samyagdRnanAjIyApekSayA sarvaH kAlaH | eka jIvaM prati jaghanyenAntarmuhUrttaH, utkarSeNa paJcapaJcAzatpalyopamAni dezonAni / dezonAni kathamiti cet ? strIvedAsaMyataikajIvaM prati utkarSeNa paJcapaJcAzatpalyopamAni gRhItasamyaktvasya zrIvedanotpAdAbhAvAt paryAptaH san samyaktvaM gRhISyatIti paryAptisamApakAntarmuhUrttahInatvAt dezonAni tAni pacapacAzatpazyopa mAni strI vede SoDaze svarge sambhavantIti veditavyam / puMvedeSu mithyAdRSTanI nAjIvApekSayA sarvaH 10 kAlaH / ekaM jIvaM prati jaghanye nAntarmuhUrtaH / utkarSeNa sAgaropamazavapRthaktvam / sAsAdana samba nivRtibAvarAntAnAM sAMmAnyoktaH kAlaH / napuMsakavedeSu midhyAdRSTanAnAjIvApekSayA sarvaH kAlaH / ekaM jIvaM prati jaghanyenAntarmuhUrttaH / utkarSeNAnantaH kAlo'saMkhyeyAH pudgalaparivarttAH / sAsAdana samyadRSTyAdyanivRttibAdarAntAnAM sAmAnyavat / kintvasaMyatasamyagdRSTenAjIvApekSA sarvaH kAlaH / ekaM jIvaM prati jaghanyenAntarmuhUrtaH, utkarSeNa trayakitsA15 garopamAni dezonAni / tatkatham ? kazrijIyaH saptamanarake patitaH, tatra napuMsakaH sannurakarSeNa trayastriMzatsAgaropamAyurutpadyate sa paryAptaH san samyaktvaM gRhISyatIti kiyatkAlaM vizramya samyagRhAta zonAni / apagatavedAnAM 38 phAli viz sAmAnyavat / kaSAyAnuvAdena catuSkaSAyANAM midhyAdRSTyAdyapramattAntAnAM manoyogivat jaghanye20 naikasamayaH, utkarSeNa antarmuhUrtta ityarthaH / sa tu kAlaH eka jISaM prati kASAya guNaparAvarttApakSayA jJAtavyaH / dvayorupazamakayordvayoH kSapakayoH keSalalobhasya ghA'kaSAyANAta sAmAnyoktaH kAlaH / "jJAnAnuvAdena matyajJAnazrutAjJAniSu midhyAdRSTisAsAdana samyagdRSTyoH sAmAnyavat kAlaH / vibhAniSu midhyAdRSTernAnAjIvApekSayA sarvaH kAlaH / ekaM jIvaM prati japanyenA25 ntamuhUrttaH, utkarSeNa trayatrizatsAgaropamAni dazonAni / dezonAnIti katham ? vibhaGgajJAni midhyAdRSTya kajIvaM prati utkarSeNa nArakApekSA trayastriMzatsAgaropamAni, paryAptaJca vibhaGgAnaM pratipadyata iti paryyAmi samApakAnta muhUrttahInatvAt dezonAni / sAsAdanasamyagdRSTe : sAmAnyoktaH kAlaH | AbhinibodhikazrutAvadhimanaH payryayajJAninAM kevalajJAninAzca sAmAnyoktaH kAlaH / 0 / 1 strIvedotpA-10, 50, 50, ja0 // 2 moDazasvabhA0 0 0 0 3 "hi aMtomuhurehi UtecI sasAgarovalaM " gha0 TI0 kA0 pR0 443 | 4 0 kA 250 - 259 / 5 SaTsaM0 kA0 260 - 268 / 6 vibhaMgAcA vA0 A0, ba0, ba0, ja0 / 7 evAcUna tetIsa sAgarovamANi vibhaMgaNANassa ukkastakAlo dodi / " -40 TI0 kA pR0 450 / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo'dhyAyaH 39 saMyamAnuSAdena sAmAyikacchedopasthApanA parihAravizuddhi sUkSmasAmparAyayathAkhyAtasaMyasaMyatAnAmasaMyatAnAca caturNAM sAmAnyataH kAlaH / manuvAdena caturdarzaniSu mithyAdRSTena nAjIvApekSayA sarvaH kAlaH, eka jIvaM prati narsa | utkarSeNa dve sAgaropamasahasra e / sAsAdana samyagdRSTyAdInAmekAdazAkASThArya zramazanitumadhyA sAkSata dvAdazAnAM sAmAnyoktaH kAlaH / 5 dirzani noravadhijJAni kevalajJAnivat / - lezyAnuvAdena kRSNanIlakA posalezyA mithyAH STernAnAjIvApekSayA sarvaH kAlaH / prati jaghanyenAntarmuhUrtaH / sa tu kAlaH tiGmanuSyApekSayA tepAmeva lezyAparAvAt / evaM sarvatra va lezyAyuktasyAntarmuhUrttastiryagmanuSyApekSayA veditavyaH / zrayastriMzatsAgaropamAni saptadazasAgaropamAni saptasAgaropamAni "sAtirekANi / 10 nArakApekSayA yathAsaGkhyaM saptapaJcatRtIyapRthivyAM trayastriMzatsaptadaza sptsaagrop|| deSanArakANAmavasthitale zyatvAt brajan niyamena tallezyAyukto vrajati Agacchato monAstIti sAtirekANi / sAsAdanasamyagdaSTisamyagmidhyAdRyoH sAmAnyoktaH kAlaH | sabhyapadernAnAjIvApekSayA sarvaH kAlaH / ekaM jItraM prati jaghanyenAntantarmuhUrtaH raNa zrayatriMzat saptadaza saptasAgaropamAni 'dezonAni / tatkatham ? uktalezyAyukkA'saMya- 15 kajIvaM prati utkarSeNa nArakApekSA uktAnyeva sAgaropamAna, paryAptisamApakAsaptamyAM mAraNAntike ca samyaktvAbhAvAt dezonAni / tejaH padmalezyayomithyAdRSTya TaSTayonAjIyApekSayA sarvaH kAlaH | eka jIvaM prati jaghanyenAntarmuhUrttaH / dve sAgaropame aSTAdaza ca sAgaropamAni 'sAtirekANi / kathametat ? tejaH padma 10 kA 269 - 275 / 2-sthApana cA0, 0 0 pa0 kA0 276-282 / fung 283 - 308 / 4- muhUrtaH kAlaH sa tu ti A / 5 " evaM sohucehi sAdireyANi tecI sAgarItramAthi kiNhalessAe ukkassakAlo hodi / dohi to muhatehi sAdireyANi sacArasa sAgarotramANi nIlale khAe ukkassakAlI hodi / evaM dohi aMtohi sAdireyANi saca sAgaromANi kAulessAe ukkarasakAlo hodi / " 0 DI0 ka30 pR0 457, 458 / 6 "evaM chaha aMtomuha UNANi tecI saM mANikalessAe ukrasakAlI hodi / pacchillamaMtomuhuttaM pubvillatisu aMtosohiya suddha seseNaM UNANi sattArasa sAgarovamANi asaMjadasammaNadissi bolalessAe kAlI hodi / pacille aMtIca pullitisu aMtonute sohiya duvaseseNa sattAgarovamANi kAulessAe ukkamsakAlI hAdi " 0 TI0 kA0 pR0 460-462 | sA-A00, gha0 ja0 / 8 lA sagadI pullito muhutte" ayamadhiyA / ..... kANi aMtomuhUntuNabhadrAija sAgarobamANi saMpuSNAni / tattha bhAra sAgaromANi paladoOM zrasaMkhejadibhANanmahiyANi jIviNa cudassa NaTTA pampalessA | ladvANi aMto dUdhasAgarovameNa ahiyANi aArasa sAgarotramaNi / gha0 TrI0 kA0 pR0 463-465 / M Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 tattvArthapRSThoM [zabda lezyA mithyAdRSTya saMyata samyaca kejIvaM prati utkarSeNa prathamasvargapaTalApekSayA dve sAgaropame / dAizasvarga padaLApekSA aSTAdaza sAgaropamAni ca tallezyA yuktAnAM mAraNAntikotpAda sambhavAt mArgadarzayatirekAdyAyuravAnA samApta mihAkaJcidadhikAnItyarthaH / sAsAdanasamyadRSTisabhyamidhyAdRSTyA sAmAnyoktaH kAlaH / saMyatA'saMgatapramattAprabhattAntAnAM nAnAjIvApekSayA 5 sarvaH kAlaH / ekaM jIvaM prati javanyenekasamayaH / utkarpeNAntarmuhUrta: / zukulezyAnAM mithyAdRSTernAnAjIvApekSayA sarvaH kAlaH / ekaM jIvaM prati jaghanvenAntarmuhUrttaH / utkarSeNa ekatriMzatsAgaropamAni sAtirekANi / tatkatham ? zuklalezyamidhyAdRSTaya kajIvaM prati utkarSeNa ekatriMzatsAgaropamA ni maiveyaka devApekSayA teSAM mAraNAntikotpAdAvasthAyAmapi zuklalezyAsambhavAt sAtirekANi / sAsAdanasamyagdRSTayAdisayogakevalyantAnAmalazyAnA sAmA10 nyoktaH kAlaH / kintu saMyatAsaMyatasya nAnAjIvApekSayA sarvaH kAlaH / ekaM jIvaM prati jaghanyenaikaH samayaH utkaNAntarmuhUrttaH / kathametat ? saMyatAsaMyatazuklalezyakajIvaM prati guNalezyA parAvarttApekSetarAbhyAM jaghanyenaikasamayaH / utkarSeNAntarmuhUrttaH / bhavyAnuvAdena bhavyeSu mithyAdraSTernAnAjIcApekSayA sarvakAlaH / ekajIvApekSayA dvI est anAdiH saparyavasAnaH, sAdiparyyavasAna / tatra sAdipayryavasAnaH jaghanyenAnta15 muhUrta: / utkarSeNa ardhapulaparivartI dezonaH / sAsAdanasamyagdraSTracAdyayogakevalyantAnAM sAmAnyoktaH kAlaH | abhavyAnAmanAdiraparyavasAnaH / ayaM tu tRtIyo bhaGgaH / samyaktvAnuSAdena kSAyika samyagdRSTI nAma saMyata samyaSTyA vAyogakevalyantAnAM sAmA nyoktaH / kSayopazama samyagTaSTInAM caturNAM sAmAnyoH kAlaH / ke te catvAraH ? asaMyatasamyadRSTi-saMyatAsaMyata-pramattasaMyatA apramattasaMyatAzceti / aupazamikasamyaktveSu asaMyata samyagdRSTi20 saMyatAsaMyatayonAjIbApekSayA jaghanye nAntarmuhUrttaH / utkarSeNa palyopamAsa yeyabhAgaH / eka jIvaM prati jaghanyazvozcAntarmuhUrttaH / pramattApramattayoJcaturNAmupazamakAnA nAnAjI yApekSayA ekajIvApekSayA va jaghanyenaikaH samayaH / utkarSeNAntarmuhUrttaH / sAsAdanasamyamidhyAdRSTimithyAdRSTInAca sAmAnyoktaH kAlaH / sabyanuvAdena sabkSiSu mithyAdRSTyAdi nayaguNasthAnAnAM devavat / zeSANAM sAmA25 nyoktaH kAlaH | asaJjJinAM mithyAdRSTernAnAjIvApekSayA sarvaH kAlaH | eka jIvaM prati jadhanyena kSudrabhavam / utkarSeNa anantaH kAlaH, asakhyeyAH mulaparivarttAH / ye tu na saJjJino nApyasaMjJinarateSAM sAmAnyoktaH kAlaH / "AhArAnuvAdena AhArakeSu midhyAdRSTernAnAjIvApekSayA sarvaH kAlaH / ekajIvaM prati "evaM paDhamillato muhureNa sAdirega ekkattIsa sAgarotramamettoci minchatasahidaka leksakAlo hodi / " 50 DI0 kA0 pR0 472 / 2 ghaTUkhaM kAra 309 - 316 / 3 sAdiH sapa - sA0. va0 / 4 "daM desUNamaduSapoggala pariyahaM / " 10 dI0 kA 0 pR0 480 / 5 paTU0 kA 0 317 - 329 / 6 SaTkhe0 kA0 330-336 / saMjJAnu-A0, ja0 7 Sa0 kA 337-342 / 0, ba0, ba0 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 28 ] mArgadarzaka :- AcArya providhisAgara jI mahArAja jghnyenaantrmuhuurttH| "cakreNa gataH cudramatreSu punarapi vakreNa gataH / utkarSeNa aGgulyasaMkhyeyabhAgaH saMkhyeyA'saMkhyeyA utsarpiNyava sarpiNyaH / asyAyamarthaH- utkarSeNa saGkhyAtA'saGkhyAtamAnAvacchinnotsarpiSyava svapiNIlakSaNAGgulya saMkhyeyabhAgaH zazvadRjugatimatvAt / zeSANAM sAsadnasamyagdRSTyAdInAM trayodazaguNasthAnAnAM sAmAnyoktaH kAlaH / anAhArakeSu mithyAdRSTenAjIvApekSayA sarvaH kAlaH / ekajIvaM prati jaghanyenaikasamayaH / utkarSeNa zrayaH samayAH, 5 "ekaM dvau trInvA'nAhArakaH / " [ 0 sU0 230 ] iti vakSyamANatvAt / sAsAdanamya nAnAjIvApetavA jaghanyenaikaH samayaH / utkarSeNa AvalikAyA asaMkhyeyabhAgaH / taccAbalikAyA asaMkhyeyabhAgaH samayamAnalakSaNatvAt ekasamaya eva syAt, AvalyA asaMkhyAtasamayalakSaNatvAditi / ekajIvaM prati jaghanyenaikaH samayaH / utkarSeNa dvau samayau / sayoga keva lino nAnAjIcApekSayA jaghanyena trayaH samayAH samaye samaye dnnddaadipraarmbhktvaat| utka- 10 paiMNa sakhyeyAH samayAH jaghanyotkRSTasavakhyAta mAnAvacchinnAH nirantaraM viSamasamaye daNDAdiprArambhakatvAt / ekaM jIvaM prati jaghanyazcotkRSTazca kAlatrayaH samayAH prataradvayalokapUraNalakSaNAH / ayogakevalinAM sAmAnyoktaH kAlaH / iti kAlavarNanaM sampUrNam / atha anantaramantaraM nirUyate / vivakSitasya guNAsthAnasya guNasthAnAntarasaGkame sati punarapi nadguNasthAnaprAptiH yAvanna bhavati tAvAn kAlo'ntaramucyate / tadantaraM sAmAnyavizeSa- 15 bhedAt dviprakAraM bhavati / sAmAnyena tAvadantaramucyate--midhyAdRSTenA jIvApekSayA antaraM nAsti / ekaM jIvaM zrati jaghanyenAntarmuhUrtaH / utkarSeNa dre SaTSaSTI dezone sAgaropamAnAm / tatkatham ? vedakasamyaktvena yuktaH eka SaTSaSTiM tiSThati / vedakasamyaktvasya utkarSeNa etA"vanmAtrakAlatvAt / punaravAntare antarmuhUrtta yAvat samyagmithyAtvaM gatasya punaraupazamikasamyaktvagrahaNayogyatA palyopamAkhyeyabhAge gate sati / etAvadantare tatra vedakasamyaktvagrahaNa- 20 yogyatA, grahaNaM yogyatAyA evaM sambhavAt / sAsAdanasamyagvANTerantaraM nAnAjIbApekSayA jayanyenaikara samayaH | utkarSeNa palyopamAsajyeyabhAgaH / ekaM jIvaM prati jaghanyena palyopamAsavakhyeyabhAgaH / utkarSeNa arddhapulaparivarttA 'dezonaH / samyammidhyAdRSTerantaraM nAnAjIvApekSayA sAsAdanavan / ekaM jIvaM prati jaghanyenAntarmuhUrttaH / utkarSeNa arddhapulaparivartto " dezonaH / 1 "jageNa khuddAbhavaggaNaM tisamayUNaM / 211 / tiNi niggahe kAU suhumediesuppaca ca utthasamae AhArI hodUna bhuMjamANAuyaM kadalIghAdeva ghAdiya avasA vimA kariya Niggayamsa tisamaUNaqhudA bhavaggaName tAhArakAlaM bhAdo / " SaTsaM0 0 40 184 | 2 iti kAlavyAvarNanA samAptA A / iti kAlavyAvarNanaM samAsam ba0 / 3 SaTkhaM a0 2 - 20 / 4 "dUdhamaMtaraM beTisAgarobA / " -50 TI0 [a0] 107 / 5-mAnakA - a0 60. 20 je0 / 6 "evaM samayAhiyacodasatA bhuhi UNamaddhamoggalaparivadaM sAmaNasammAdiT Tissa ukkastaraM hAdi / " 0 0 0 0 127 "edehi cAhato muhucehi UNamaddhagoggala - pariya sammAbhicchanta kamatara hodi / " dha0DI0 bha0 pR0 13 1 to 6 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 tattvArthavRttI [ 18 asaMyatasamyagdRSTisaMyatA'saMyatapramattasaMyatApramattasaMyatAnAM nAnAjIvApekSyA antaraM nAsti / eka jIvaM prati jghnyenaantrmuhrcH| utkarSeNa arddhapudgalaparivoM dezonaH / caturNAmupazamakAnA nAnAjIvApekSayA jaghanyenakasamayaH / utkarSeNa varSapRthaktvam / tribhya upari navabhyo'dhaH pRthaktvasajJA Agamasya / eka jIvaM prati jaghanye naantrmuhuurtH| utkarSeNa arddhapudralaparivoM 5 *dezonaH / canuNAM jhapakANAmayogikevalinAJca nAnAjIyApekSayA jghnyenaiksmyH| utkarSaNa ssmaasaaH| eka jIvaM pratyantara nAsti / sayogakevalinA nAnAjIvApekSayA" ekajIvApekSayA cAntaraM naasti| vizeSeNa gatyanuvAdena narakagatI nArakANAM saptasu narakabhUmiSu mithyAraSTyasaMyatasamyagdRSTayo nAjIvApekSayA nAstyantaram / eka jIvaM prati jghnyenaantrmuhuurtH| utkarSaNa 10 ekatrisaptadazasaptadazadvAviMzatitrayastriMzasAgaropamAni "dezonAni / "mAsAdanasamyagdRSTi samyasmithyAdRSTyo nAjIvApekSayA jaghanyanaikasamayaH / utkarpaNa palyopamAsaGkhyeyabhAgaH / eka jIvaM prati jaghanyena panyopamAsaGkhyeyabhAgaH antarmuhUrttazca / utkarveNa ekatrisaptadazasaptadazadvAviMzatitrayastriMzatsAgaropamAni dezonAni / tiryamAto, tirazcAM mithyAcaSTena nAjIvApekSayA nAstyantaram / eka jIvaM prati jagha15 nyenAmsamuhakA utkaSAyatrINi pAyApamAnAca dazAnAmAna adhikamapi kasmAnneti cet ? -- -.. 1-saMyatAnAM nAnA-A0, 20, 20, ja0 / 2 "evamekkArasehi aMtomuhurohi UNamaddhapoggalapariyahamasaMjadasammAdiTThINa muskassaMtaraM hodi / evamekkArasehi antomuhuttehi aNamaddhapoggalapariyamukkassaMtaraM saMjadAsajadarasa hodi "evaM dasahi aMtAmuhurohi UpamaDapoggalapariyaTa pamatta smukkassaMtare hodi / ..." evaM dasahi aMtAmuharohi UNamaddhapoggalapariyaTTa appamattassukkassataraM hodi / " -dha0 TI0 bha0 pR. 15-17 / 3-kaH sm-b| 4 "evamaTTAnIsehi aMtImuhuttehi UNamoggalapariyaTTamapuyakaraNamukkasaMtaraM hodi / evaM tihamuvasAmagANaM / Navari parivAhIe chavyosaM ca vIsa bAvIsa aMtImahattehi UNamaddhapoggalapariyaha tiNDamukkassataraM hodi / " -40 TI0 a0 pR. 20 / 5-pekSayA nAtyantaraM vize -mA, va, ba0, jA / 6 SaTsa0 a0 21-100 / 7 "uksse Na tettIsa sAgarovamANi desUNANi / 23 / evaM chahi aMtomu hucehi UgANi tettIsa sAgarovamANi miccha sukkassaMtaraM hodi |.."evN ahi aMtImuduttehi agANi tettIsa sAgarovamANi asajadasammAdidi-ussaMtaraM hodi / " -dha0 To a. pR0 23 / 8 sAsAdanasamyagminyA -As, da0, va, ja0 / 9 "evaM samapAhiyacaduhi aMtImuhuttehi UNAo sagasagukkassaTiMdhIo sAsaNANukkasaMtaraM hodi / ' ''''"chahi aMtomuhunehi jaNAA saMgasagukkATdiIo sammAmiccha,nakkassaMtaraM hodi / " -dha0 TI0 0 0 30-31 / 10 "Adillehi mahattapudhattambhahiya-cemAsehi avasAge ubaladdha ke aMtomuhurohi ya uNANi tiSNi palidovamANi micchatsukkassaMtaraM hodi / " -20 TI0 a0 pR0 32 / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo'dhyAyaH 43 kSapaNArambhakavedakayuktasya tiryakSutpAdAbhAvAt tadyukto hi devessvevotpdyte| ato midhyAtmayuk tripalyopamAyuSko bhogabhUmiSu utpadyate / tatra cotpannAnAM tiryyagmanuSyANAM kizcidadhikaSTatvAriMzaddaneSu samyaktvagrahaNayogyatA "bhavati, niyamAdetAvadineSu midhyAtvaparityA gAt samyaktvaM gRhNAti / tripalyopamAyuH zeSe punarmidhyAtvaM pratipadyate iti garbhakAlena kitidadhikASTacatvAriMzadinaiH avasAnakAlazeSeNa ca hInatvAt dezonAni jJAtavyAni / 5 sAsAdanasamyagdRSTyAdInAM caturNAM sAmAnyoktamantaram / manuSya manuSyANAM miSTayA stiryyagvat / yato manuSyA api bhaugabhUmau tathAvidhA bhavanti / sAsAdana samyagTaSTi samyagmidhyAdRprayormAnAjIvApekSayA sAmAnyayat / ekaM jIvaM prati jaghanyena palyopamAsaMkhyeyabhAgo'ntarmuhUrttazca / utkarSeNa trINi palyopamAni pUrvakoTipRthaktvarabhyadhikAni / asaMyata samyagdRSTernAnAjI trApekSayA nAstyantaram | ekajIvApekSayA 10 jaghanyenAntarmuhUrtaH / utkarSeNa trINi palyopamAni pUrva koTipRthaktvairabhyadhikAni / saMyatAsaMyatapramattApramattAnAM nAnAjIyApekSayA nAstyantaram / eka jIvaM prati jaghanyenAntarmuhUrttaH utkarSeNa pUrvakoTipRthaktvAni caturNAmupazamakAnAM nAnAjIvApekSayA sAmAnyavadantaram / ekaM jIvaM prati jaghanye nAntarmuhUrtaH / utkarSeNa pUrvakoTipRthaktyAni / zeSANAM kSINakaSAyAdInAM mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja sAmAnyavas / 18 15 devagatau devAnAM mithyAdRSTraya saMyata samyagdRSTayornAnAjIbApekSayA nAstvantaram / ekaM jIvaM prati jaghanyenAntarmuhUrttaH / utkarSeNa ekatriMzatsAgaropamAni dezonAni / tatkatham ? midhyAtvayukto apraiveyakeSu utpadyate, pazcAtsamyaktvamAdAya ekatriMzatsAgaropamAni tiSThati / avasAnahtzeSe punarmidhyAtvaM pratipadyate / anyathA gatyanukramaH" syAditi dezonAni / sAsAdanasamyadRSTisamyagmithyAdRSTayornInAjIvApekSayA sAmAnyavat / ekaM jIvaM prati jaghanyena palyopama saMkhye- 20 yabhAgaH antarmuhUrttazca / utkarSeNa ekatriMzatsAgaropamAni " dezonAni / 1 bhavati etA 50, ba0 'indriyAnuvAdena ekendriyANAM nAnAjIvApekSayA nAstyantaram / ekajIvApekSayA jaghanyena kSudrabhavagrahaNam / utkarSeNa dve sAgaropamasahasra e pUrvakoTi pRthaktvairabhyadhike SaNNavatipUrvakoTibhirabhyadhike ityarthaH / vikalendriyANAM nAnAjIvApekSayA nAstyantaram / ekaM jIvaM prati jaghanyena kSudrabhavapraNam, utkarSeNa anantaH kAlo'saMkhyeyAH pulaparivarttAH / ekamindriyaM 25 ja0 / 2 dineSu samyaktvamithyA A0, 60, ba0 ja0 / 3 garbhakAle ki - 0 0, 0 ja0 / 4 " caduhi aMtomuhutehi UNANi ekkacI sAgarovabhANi ukkastaraM hodi / "paMcahi aMtomuhucehi UyANi ekkanIsaM sAgarovamANi asaMjadasammAdidvissa ukkarasaMtaraM hodi / " 40 TI0 a0 pR0 58 5-nugamaH ja0 / 6 iti zeSonAde - mA0 / 7 "tihi samaehi UNANi ekkatIsaM sAgaroSamANi sAsaNukkastaraM hodi / chahi aMtohi UNANi ekkatIsaM sAgarovamANi sammAmicattasthukkarasaMtaraM hodi / " 50 DI0 a0 0 60 / 80 maM0 101-129 / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 tatvArthavRtta [1 : prati antaramuktam / guNaM prati ubhayato'pi nAstyantaram / ubhayata iti ko'rthaH ? ekendriyavikalendriyato'pi yataste ekendriyavikalendriyA midhyAdRTraya eva / ekendriya vikalendriyANAM guNasthAnAntara sambhavAt / paJcendriyANAM tu tatsambhavAt mithyAtvAdeH samyaktvAdinA antaraM dravyam | pancendriyeSu midhyAdRSTeH sAmAnyavat / sAsAdana samyagdRSTisamya 5 minA jIyApekSayA sAmAnyavan / eka jIvaM prati jaghanyena payopamAsaMkhyeyamArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhiyA kI bhAgo'ntarmuhUrtta | utkarSaNa sAgaropamasahasra pUrva koTipRthaktvabhyadhikam / asaMgatasabhyadRSTAdyapramattAnAM caturNAM nAnAjIbApekSayA nAstyantaram / eka jIvaM prati jaghanyenAntamuhUrttaH / utkarSeNa sAgaropamasahasra' pUrvakoTipRthaktvairabhyadhikaMm / caturNAmupazamakAnAM nAnAjIvApekSayA sAmAnyavat / ekaM jIvaM prati jaghanyenAntarmuhUrttaH / utkarSeNa sAgaropamasahUsa 20 pUrvakoTiprathaktvairabhyadhikam / zeSANAM caturNA kSapakANAM sayogyayogikevalinA sAmAnyoktamantaram / 'kAyAnuvAdena pRthivyaptejovAyukAyikAnAM nAnAjIvApekSayA nAtyantaram / ekaM jIvaM prati jaghanyena dravahaNam | utkarSeNa anantaH kAlo'saMkhyeyAH pulaparivarttAH / vanaspattikAyikAnAM nAnAjIvApekSayA nAstyantaram, ekajIvApekSayA jaghanyena cudrabhayagrahaNam / 15 utkarSeNa asaMkhyeyA lokAH / tatkatham ? pRthivyAdikAyAnAM vanaspatikA zrikairantaramutkarSeNAsaMkhyeyAH pulaparivarttAH / teSAM nairantaramutkarSeNa asaMkhyeyA lokAH vanaspatikAyikebhyaH anyeSAmalpakAlatvAt / evaM kArya pratyantaramuktam / guNasthAnaM prati pRthivyAdicaturNAM vanaspatikAyikAnAJca antaraM nAsti yataH pRthivyaptejovAyukAyikAstathA vanaspatikAryikA uma yespi midhyAdRSya varttante / trasakA vikeSu midhyAdayaH sAmAnyavat / sAsAdanasamyagdRSTi20 samyamidhyAdRyonanAjIvApekSayA saamaanytrt| ekaM jIvaM prati jaghanyena palyopamAsaMkhyeya. bhAgo'ntarmuhUrttazca / utkarSeNa dre sAgaropamasahasra e pUrvakoTiprathaktvairabhyadhike / asaMyatasamyadRSTyAdInAM caturNAM tAnAjIvApecayA nAstyantaram / eka jIvaM prati jaghanyenAntarmuhUrtaH / utkarSeNa dve sAgaropamasahasra pUrvakoTipRthaktvairabhyadhike / caturNAmupazamakAnAM nAnAjIvApekSayA sAmAnyavat / ekaM jIvaM prati jaghanyenAntarmuhUrttaH / utkarSeNa dve sAgaropamasahasra e pUrva25 koTiSTathaktvairabhyadhike / caturNAM kSapakANAM sayogyayoginAJca paJcendriyayat / I "yogAnuvAdana kAyavAGmanasayoginAM mithyASTrayasaMyata samyagdRSTisaMyatA'saMyatapramattApramattasa yogakevalinAM nAnAjIyApekSayA ekajIvApekSayA ca nAstyantaram / kAyavAGamayoginAM midhyASTyAdyuktaSaDguNasthAnAnAM nAnaikajIvApekSayA antaraM kathaM nAstIti cet ? "kAyAdiyogino'ntarmuhUrttaM kAlatvAt kAyAdiyoge sthitasthAtmano midhyAtvAdiguNasya guNA 1 caturgu - tA0 / 2 - sahasre pU 0 0 0, 0 3 SaTa0 a0 130-152 / 4- ginAM - 0 da0, ba0, 105 bakhaM0 a0 153-177 / 6 - pekSayA kazramantaram A0, 60, ba0 ja0 17 kAyayogenAnta tA0 / kAyayoginAnta va0 / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja 18 prathamo'dhyAyaH ntareNAntaraM punastatprAptizva na sambhavatIti kAraNAn / sAsAdanasamyagdaprisamyagmiyAdRSTyononAjIvApekSayA sAmAnyavat / ekaM jIvaM prati nAstyantaram / sAsAdanasabhyayAdInAmapyekajIvApekSayA ada evaM punastatprAptyasaMbhavakAraNAn nAstyantaram / caturNAmupazamakAnAM nAnAjIvApekSayA sAmAnyayat / ekaM jIvaM prati naastyntrm| caturNA kSapakANAmaM yogakeva linAUca sAmAnyavat / vedAnuvAdena strIveSu midhyAdRSTernAnAjIvApekSayA nAstyantaram / ekaM jIvaM prati jabanyenAntarmuhUrttaH / utkarSeNa pacapacAzatpalyopamAni dezonAni / sAsAdanasamyagdRSTisabhyamadhyAyonAjIvApekSayA sAmAnyavat / eka jIvaM prati jaghanyena" palyopamAsaMkhyeyabhAgo'ntarmuhUrttazca / utkaneMga palyopamaM zataprathaktvam / asaMyatasamyagdRSTyApramattantAnAM nAnAjIvApekSayA nAstyantaram / ekaM jIvaM prati jaghanyenAntarmuhUrttaH / utkarSeNa palyopamazata- 10 pRthaktvam / dvayorupazamakayornAnAjIvApekSayA sAmAnyavat / nanu upazamakAatvAro vartate dvayoriti kasmAt ? satyam; apUrvakaraNAnivRtti karaNAbhyAmupari vedA'sambhavAt / evaM dvayoH kSapakayorapi crcniiym| ekaM jIvaM prati jaghanye nAntarmuhUrttaH / utkarSeNa palyopamazatapRthaktvam / dvayoH kSapakayAMnanAjIvApekSayA jaghanyenaikaH samayaH | utkarSeNa pRthaktvam / ekaM jIvaM prati nAstyantaram / puMvedeSu mithyAdRSTeH sAmAnyavat / sAsAdanasamyagdaSTamya- 15 midhyAdRSTayornInA jIyApekSayA sAmAnyavat / ekaM jIvaM prati jaghanyena palyopamAsaGkhyeyabhAgo'ntarmuhUrttazca / utkarSeNa sAgaropamazatapRthaktvam / asaMyata samyagdRSTyAdyapramattantAnAM nAnAjIvApekSayA nAstyantaram ekaM jIvaM prati jaghanyenAntarmuhUrttaH / utkarSeNa sAgaropama zataprathaktvam / dvayorupazamaka yonInA jIvApekSayA sAmAnyavat / ekaM jIvaM prati jaghanyenAntarmuhUrttaH / utkarSeNa sAgaropamazatapRthaktvam / dvayoH kSapakayononAjIvApekSayA jaghanye- 20 naikaH samayaH / utkarSeNa saMvatsaraH sAtirekaH, aSTAdaza mAsA ityarthaH / ekaM jIvaM prati nAtyantaram / napuMsakavedeSu midhyAdRSTernAnAjIvApekSayA nAstyantaram / "ekaM jIvaM prati jaghanyenAntarmuhUrttaH / utkarSeNa trayastriMzatsAgaropamAni dezAMnAni / sAsAdanasamyagyA dyanivRttyupazamakAntAnAM sAmAnyoktam / anivRtti tadupazamaka tadguNasthAnamante yeSAmiti prAyam / navamaguNasthAnasya navabhAgIkRtasya tRtIye bhAge napuMsaka vedo nivarttate, 25 caturthe bhAge strIvedo nivarttate, patre bhAge puMvedo nivarttate yataH / dvayoH kSapakayoH zrIvedavat / "utkarSeNa aSTAdaza mAsAH / eka tatkatham ? nAnAjIvApekSayA jaghanyenekaH samayaH / 45 1 ekaM prati / 2-mazrIgike vA0, gha0, ba0 da0 ja0 / 3 SaTsaM0 a0 178-222 / 4 hune kANi paNavAlidIvanApi stara hodi / " 0 TI0 0 0 95 / 5 tyopamAni saM 0 6 - rupavAbhayoH A0, 50, ba0 ja0 7 eka prati A0 / 8 " enaM kahi aMtonahunehi UNANi tettInaM sAgarAcamANi ukkastara hodi / " 30 To0 a0 pR0 1071 9 vidyate tA0, ba0A0, ba0, 0 | 10 "ukkasyeNa vAsaputtaM" - SaTkhaM 0 212 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 tattvArthavRtta [ 118 jIvaM prati nAstyantaramityarthaH / vedarahiteSu anivRttivAdopazama kasUkSma sAmparAyopazamakayornAnAjIbApekSayA sAmAnyoktam / eka jIvaM prati jaghanyamutkRSTazca antarmuhUrttaH / upazAntakaSAyasya nAnAjIvApekSayA sAmAnyavat / ekaM jIvaM prati nAstyantaram / tasyAdho guNasthAne savedatvAt / kSINakaSAyAdonAma vedAnAM sAmAnyavat / "kaSAyAnuvAdena krodhamAnamAyAlo bhakaSAyANAM midhyAdRSTyAdyanivRttyupazamakAnAM manoyogivan / drayoH kSapakayonI nAjIvApekSayA jaghanyenaikaH samayaH | utkarSeNa saMvatsaraH sAtirekaH / kevalalobhasya sUkSmasAmparAyopazamakasya nAnAjIvApekSayA sAmAnyavat / ekaM jIvaM prati nAstyantaram / kebalalobhasya sUkSmasAmparAyakSapakasya sAmAnyavat / ekaM jIvaM prati nAstyantaram | akaSAyeSUpazAntakapAyasya nAnAjIvApekSayA sAmAnyavat / ekaM jIvaM 20 prati nAstyantaram / kSINakaSAya sayogA'yogakevalinAM sAmAnyatrat / 5 "jJAnAnutrAdena yA madhyamAnazrutAtamA ekajobApekSayA va nAtyantaram / sAsAdana samyagddaSTena nAjIvApekSayA sAmAnyavat, jaghanyenaeNkasamayaH / utkarSeNa palyopamAsaMkhyeyabhAga' ityarthaH / ekaM jIvaM prati nAstyantaram / yato jJAnatrayayuktakajIve'pi mithyAtvasyAntaraM nAsti, guNAntare jJAnatrayavyabhicArAt / sAsAdane 15 astIti cet; na; tasya samyaktyagrahaNapUrvatvAt samyagdRSTeva mithyAjJAnavirodhAt / AbhiniSodhika zrutAvadhijJAniSu asaMyatasamyagdRSTananAjISaHpekSayA nAstyantaram ekaM jIvaM prati jaghanyenAntarmuhUrttaH / utkarSeNa pUrva koTI dezonA / tatkatham ? dezavistAdiguNasthAne antaram, avasAnakAlazeSe punarasaMyatattraM pratipadyata iti dezonA / sayatA'saMyatasya nAnAjIbApekSayA nAstyantaram / ekaM jIvaM prati jaghanyenAntarmuhUrttaH / utkarSeNa SaTSaSTisAgaropa 20 mAni sAtirekANi / SaTSaSTisAgaropamAnantaraM punaH saMyatAsaMyato bhavati yataH / tatkatham ? asaMyatapramattAdiguNasthAnena antaraM pUrvakoTicatuSTayASTavarSeH sAtirekANi, manuSyeSu utpanno hi aSTavarSAnantaraM saMyatAsaMyattatvaM pratipadyata iti / pramattA'pramattayornAnAjIvApekSayA nAstyantaram / ekaM jIvaM prati jaghanyenAntarmuhUrttaH / utkarSeNa trayastriMzatsAgaropamAni 'sAtire .9 1 SaTkhaM0 a0 223-228 / 20 a0 229-257 / 3-bhAgaH eka a0, 60, ba0 ja0 : 4 cet tasya A0 | 5 "ladaM nahi aMtomucehi UNiyA koDI aMtaraM / AhiNANi asaMjada sammAdidrissa paMcahi aMtA muhutehi UNiyA puJcakoDI mantaraM / " 0000 115, 116 / 6 zeSe pu A0, du0, ba0 / 7 " evamavasnehi ekkArasa yi kaNiyAhiM tIhi puSkoDIhi sAdireyANi zravadvisAgarAMvamAthi ukkarasaMtaraM / vari AmizricoddiyaNANassa AdIdoM aMtomuhutena AdikAdUNa aMtarAviMya vArasa aMto muhutte hi samahiya avassUna tI hi punyakobIhi sAdireyANi chAvadvisAgarovamANi tti vattabvaM / " -50 TI0 a0 pR0 117 / 8 " tettIsa sAgarovamANi egetomuroNa avmayi puvyakoDI sAdireyANi cakkarasaM taraM / ' 'avasihi zrachato tehi UNapubbakoDIe sAdireyANi tettIsa sAgaroSamANi ukkarasaMtaraM hodi / " dha0 TI0 a0 pR0 121, 122 / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18) prathamo'dhyAyaH mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja kANi / caturNAmupazamakAnAM nAnAjIyApekSayA sAmAnyavan / ekaM jIvaM prati jaghanyenAntarmuhUrtaH / utkarSeNa SaTSaSTisAgaropamAni 'sAtirekANi | catuNoM kSapakANA sAmAnyavat / kintu avadhijJAnino nAnAjIvApekSayA jaghanyenaikaH samayaH / utkarSeNa varSadhatvam / eka jIvaM prati nAstyantaram / ___manaHparyayajJAniSu pramattA'pramattasaMyatayonAnAjIvApekSayA nAstyantaram / eka jIvaM 5 prati jaghanyamutkRSTavAntarmuhUrttaH / adhikamapi kasmAnneti cet ! adhoguNasthAneSu vartamAnAnAM manAparyayAsaMbhavAt , teSu vartamAnAnAJca adhikamantaraM sambhavatIti / caturNAmupazamakAnAM nAnAjIvApekSayA sAmAnyavat / eka jIvaM prati jghnyenaantrmuhuurtH| utkarSaNa pUrvakoTI dezonA | tatkatham ? upazamazreNIto hi patitAste manaHpayyayAnamaparityajantaH pramattApramasaguNasthAne vartante yAvatpUrvakoTikAlazeSaH, punastArohaNaM kurvantIti deshonaa| caturNA 10 apakrANAmavadhijJAnivat nAnAjIvApekSayA jaghanye ksmyH| utkarSeNa varSapRthaktvam / eka jIvaM prati nAstyantaramityarthaH / 'sayogAyogakevalimAninoH sAmAnyavat / / __ saMyamAnupAdena sAmAyikacchedopasthApanazuddhisaMyateSu pramattA'pramattasaMyatayornAnAjIvApekSayA nAstyantaram / eka jIvaM prati jaghanyamutkRSTazca antrmuhuurtH| dvayorupazamasyo - nAjIvApekSayA sAmAnyayat / eka jIvaM prati jaghanyenAntarmuhUrtaH / utkarSeNa pUrSakoTI 15 "dezonga / tatkatham ? avarSAnantaraM tapo gRhItvA upazamazreNimAruhya patitaH pramattA:pramattayoH pUrvakoTikAlazeSaM yAvat vartitvA punastadArohaNaM karotIti dezonA / dvayoH kSapakayoH sAmAnyavat / pirihArazuddhisaMyateSu pramattA'pramattayo nAjIvApekSayA nAstyantaram / eka jIvaM prati jghnymutkRssttshcaantrmuhuurtH| sUkSmasAmparAyazuddhisaMyame upazamakasya nAnAjIvApekSayA saamaanyvt| eka jIvaM prati nAstyantaram / kasmAt ? guNAntare sUkSmasAmparAya- 20 saMyamAbhAvAt / sUkSmasAmparAyakSapakasya sAmAnyavat / "yathAkhyAte akaSAyavat / saMyatA:saMyatasya nAnAjIvApekSayA ekajIvApekSayA ca nAstyantaram / asaMyateSu mithyAraSTernAnAjIvApekSayA nAstyantaram / eka jIvaM prati jghnyenaantmuhuurtH| utkarSeNa trayastriMzatsAgaro pamAni dezonAni / sAsAdanasamyagdRSTisamyagmidhyAdRSTyasaMyatasamyagdRSTInAM sAmAnyavat / 1"adi vassehi chabbIsaMtomahuvedi ya UNA tIhi puccakoDIhi sAdireyANi chAvaddhisAgarocamANi ukkassaMtaraM hodi / " "gavari cavIsamAnIsabIse aMtomuhatA UNA kAdavA / " -50 TI0 bha0 pR. 123, 124 / 2"yavasaihi vArasaaMtomuhurohi ya UNiyA punyakohI uskassataraM / evaM tihamutrasAmagANaM / Navari jahakameNa dasaNavaaTThabhaMtomuhulA samao va punvakoDodo UNA tti vattavyaM / " -50 TI0 a0 pR. 126 / 3 sayogyayogike--mA0, 50, 10, .. / 4 paTasaM* a0 258-281 / 5 "ahahi vastehi ekkArasaaMtomuhucehiya UNiyA pujyakoTI aMtaraM / evamaNiyadvirasa vi Navari samamAhiya va aMtomuhuttA UNA kAdavyA / " - TI. tha0 pR0 130 / 6 parihArasaMyateSu Aga, 10,50, ma / 7 tamAkhyAte tA0 / 8 ' hi aMtomuhunedi uNANi tettIsa sAgaronamANi micchatukkasaMtaraM / " -40 TI0 ma0 pR0 134 / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArdhata "darzanAnuvAdena caturdarzaniSu midhyAdRSTaH sAmAnyavan / sAsAdanasamyagdRSTisabhyamithyAdRSTayornAnAjIvApekSayA sAmAnyavat / ekaM jIvaM prati jaghanyena palyopamAsaMkhyeyabhAgaH antarmuhUrttazca / utkarSeNa he sAgaropamasahasra dezone / asaMyata samyagdRSTisaMyatA'saMyataprama camArgadarzaka saMyato'pramatasaMpatAnAmApApakSaya mArayantaram / ekaM jIyaM prati jaghanyenAntarmuhUrttaH / 5 utkarSeNa dve sAgaropamasahasra e dezone / caturNAmupazamakAnAM nAnAjIpApekSayA sAmAnyokam / eka jIvaM prati jaghanyenAntarmuhUrttaH / utkarSeNa dve sAgaropamasahasra 4 dezone / kSapakANAM kSINakaSAyAntAnAM sAmAnyoktam / avaturdarzaniSu mithyAdRSTyA dikSINakaSAyAntAnAM sAmAnyoktamantaram / avadhidarzanino'vadhijJAnivat / kevaladarzananaH kevala jJAnivat / 10 "lezyAnuvAdena kRSNanIlakApotale zyeSu midhyAdRSTya saMyata samyag STayornAnAjIvApekSayA nAstyantaram / ekaM jIvaM prati jaghanyenAntarmuhUrttaH / utkarSeNa trayastriMzatsaptadazasamasAgaropamAni dezonAni / sAsAdanasamyagdRSTisamyamidhyAdRSTyormAnAjIvApekSayA sAmAnyavan / ekaM jIvaM prati jayanyena palyopamAsaMkhyeyabhAgo'ntarmuhUrttazca / utka trayastriMzat - saptadaza- saptasAgaropamANi dezonAni / tejaH padmalezyayo midhyAdRSTyasaMyatasamya15 gdRSTyornAnAjISApekSayA nAstyantaram / eka jIvaM prati jaghanyenAntarmuhUrttaH / utkarSeNa dve sAgaropame aSTAdaza ca sAgaropamAni / sAsAdana samyagdRSTisamyagmithyAdRSTyornAnAjI 9 48 [ 118 10 a0 282 - 295 / 2 evaM vahi aMta muhutehi avaliyAe, asaMkheja di bhAgeNa ya UNiyA cAyudaMsaNahiMdI sAsagukkastaraM / evaM vArasa aMtImuhurehiM UNiyA cakkhudaMsaNahiMdI ukkarasAntaraM / " - Sa0 TI0 ma0 pR0 137 / 2 "dasahi aMtohi kaNiyA magaSTada amajadasammAdiTThIpaNa mukkastaMtaraM / evamaudAlIsa divaseddi cArasAmu huneyiUNa sagadvidI saMjadAsaMjadukkassataraM / 'evamabaste idasatomuhutahi UzivA saMgahidI bhattasmuvakassaMtaraM / evamanasehiM dasa aMtImurIhi UNiyA cakbudasaNihiMdI ayama cukasaMtara hodi " 0 TI0 a0 0 140 141 4 etramadavaseddi egUNa tIsa aMtomuhuttehiya UNiyA sagahidI apuvyakaraNukrakarasaMtaraM / evaM tiShabhuvasAmagAyaM / yari sattAnI sapaMcavIsa tevIsa aMtomuhuttA UNA kAyavyA / " -10 TI0 a0 pR0 142 / 5 SaTakhe - aM0 296- 327 / 6 ekatriMzat da0 / cayastriMzatsAgaropamAni A0, ba0 / 7 evaM chandudulomu hune UNANi tetIsa sArasa - etasAgarAMcamANi kilhaNIla kAusi yamicchAdidvikkastara hodi / evamaseja sammAdisi vittavyaM / gavAre aSTa-yaMtra-maMtra aMtImuhurohi UNANi tetIsa sattArasa-sattasAgarIbamANi ukkastaMtaraM / -50 TI0 a0 10 144 / 8 "evaM paMca catu catu aMtImuhurohi UNAya tettIsa sattArasa- sattasAgarAMvamANi kinha. nIlakAulessiyAkhaNukkastara hodi / evaM sammAmicchAdihissavi / vari chaha aMtonuhutehiM UgANi tetIsa sattArama saca sAgarIvamANi kiMNDa pIla-kAlessiyasammAmicchAdiTTi ukkasvaMtaraM / " 0 DI0 a0 40 146 / 9- dA sAgarI-A0, 60, 0 ca0 ja0 / 10 - zepamA Ae, da0, 80, ja0 / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja prathamo'dhyAyaH 49 18 ] mApekSayA sAmAnyavat / ekaM jIvaM prati jaghanyena palyopamAsaMstheya bhAgo'ntarmuhUrttazca / utkarSeNa dve sAgaropame aSTAdaza ca sAgaropamANi sAtirekANi / saMyatAsaMyata pramantA'pramattasaMyatAnAM nAnAjIvApekSayA ekajIvApekSayA ca nAstyantaram / kasmAt ? parAvarttamAnalezvatvAt / zuklalezyeSu mithyAdRSTyasaMyatasamyagyonanAjIvApekSayA nAstyantaram / ekaM jIvaM prati aghamyenAntarmuhUrttaH / utkarSeNa ekatriMzatsAgaropamANi dezonAni / sAsAdanasamyaSTi-5 samyagmithyAdRSTayornAnAjIvApekSayA sAmAnyavat / eka jIvaM prati jaghanyena palyopamAsaMkhyebhAgo'ntarmuhUrttazca / utkarSeNa ekatriMzatsAgaropamANi ' ' dezonAni / saMyatA'saMyatamantasaMyatayostejolezyaivam zukulezyAyAH antaram / apramattasaMyatasya nAnAjItrApekSayA nAstyantaram / zukulezyeSu apramattAdI nAmupazamazreNyArohaNAbhimukhyArohaNasadbhAvAbhyAM lezyAntaraparAbhASAt ekaM jIvaM prati jaghamyamutkRSTavAntarmuhUrttaH / apUrvakaraNA'nivRttikaraNa- 10 sUkSmasAmparAyopazamakAnAM prayANAM nAnAjIvApekSayA sAmAnyayat / ekaM jIvaM prati jaghanyamutkRSTavAntarmuhUrttaH / upazAntakaSAyasya nAnAjIvApekSayA sAmAnyavat / ekaM jIvaM prati nAssyantaram / kasmAt ? upazAntakaSAyasya patitasya pramatte lezyAntaram 'asaMspRzya zreNyArohaNAt ekajIyaM prati nAstyantaram / caturNAM kSapakANAM sayogakevalinAmalezyAnAJca sAmAnyavat / 4 'bhadhyAnuvAdena bhavyeSu midhyAdRSTyAdyayogikevalyantAnAM sAmAnyavat / abhavyAnAM 15 nAnAjIvApekSayA ekajIvApekSayA ca nAstyantaram / 1 1. samyaktvAnuvAdena kSAyikasamyagdRSTiSu asaMyatasamyagdernAnAjIvApecayA ca nAtya ntaram / ekaM jIvaM prati jaghanyenAntarmuhUrttaH / utkarSeNa pUrvakoTI dezonA / kasmAt ? guNaparAvarttAt / saMyatA'saMcatapramattA'pramattasaMyatAnAM nAnAjIcApekSayA nAstyantaram / ekaM jIvaM prati anyenAntarmuhUrttaH / utkarSeNa prayastriMzatsAgaropamANi sAtirekANi / kasmAt ? guNa- 20 1-dayasAgarI- bhA0 da0, ba0 ja0 / 2 "evaM sAdireya-veArasa-sAgarona bhANi dusamayANi sAsagukkassaMttaraM hodi / evaM sammAmicchAdissi vi / variM chahi aMtAcehi UniyA uttadvIdIo aMtaraM / Sa0 TI0 [a0 10 148 / 3 "kuda egajIvasya vilasaddhAdI guNaddhAe, bahuta badesA / "-0 TI0 0 pR0 1494 " cadupanayaMtA muduceri UNAgi ekkalI sAgarISamANi micchadiTi-a saMjada sammAdicINamukkamsantaraM / gha0 0 bha0 0 150 | 50 saMgha-bhA0, 60, ga0, a0 / 6 " ukkarameya ekkanIsaM sAgarAvamANi devakhANi / paTkhaM0 a0 314/ 7- lezyA - zra0 / 8 asaMspRzan ja0 / saMspRzyA 9 ghaTkhaM0 a0 328-330 | 10 paTTa 0331-378 / 11 "assehi tri atomuhutte va UrmilA mukhyakAMDI aMtaraM / " - TI. 0 0 157 / 12 "assehi coisa aMtomuhiya udApuvvakADIha sAdireyANi lentIsa sAgarotramANi ukkastaraM saMjadAsaMjadasta aMtarasya vAhirA bhaTTa aMtogRhuttA aMtaramsa abbhatariyA bitra to muhubhUmuiJcakoDI, sAdireyANi tettIsa sAgarotrANi ustaraM / athavA avasA aTTA aMtImuhuttA / tehi aNiyAe pullakIDIe sAdireyANi tetI sAgarova mANi pramattasukkastaraM / avasesAe to muhutA / edehi UNapucakoDIe sAdirayAmi tenIsa sAgasevamANi apamanta+vastara / " dha0 TI0 a0 pR0 158-160 / Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvArthavRttI [18 parAvartApekSayA / tathaiva caturNAmupazamakAnA nAnAjIvApekSayA sAmAnyayat / eka jISaM prati jaghanyenAntarmuhUrtaH / utkarSeNa trayastriMzatsAgaropamANi sotirekANi / zeSANAM sAmAnyavan / 2kSAyopazamikasamyagdRSTiSu asaMyatasamyagdaSTe nAjIvApekSayA nAstyantaram / eka jIvaM prati jaghanyenAntarmuhUrtaH / utkarSeNa gharSakoTI dezonA / saMyatA'saMyatasya nAnAjIvA5 pekSayA nAstyantaram / erpha jIvaM prati jaghanyenAntarmuhUrtaH / utkarSeNa SaTSaSTisAgaropamANi 5dezonAni / pramattA'pramattasaMyatayo nAjIvApekSayA nAstyantaram / eka jIvaM prati jaghanyenAntarmuhUrtaH / utkarSeNa prayastriMzatsAgaropamANi 'sAtirekANi / aupazamikasamyagdRSTikasaMyatasamyagdRSTurnAnAjIvApekSayA jaghanyenekaH smyH| utkarSeNa saptarAtrindinAni / eka jIyaM prati jghnymutkRssttshcaantrmuhuurtH| saMyasAsaMyatasya nAnAjIyApekSayA jaghanyenekaH samayaH / 10 utkarSeNa caturdaza rAnindinAni / eka jIvaM prati jaghanyamutkRSTazcAntarmuhUrtaH / pramattA'pramatta saMyatayo nAjIvApekSayA jayanyeneMkasamayaH / utkarSeNa paJcadaza rAtrindinAni / eka jISaM pratimAmAkaSTAhAsAbaEART aupasi'saMyatasya samyagdRSTInAM sAntaratvAt / nAnAjIvApekSayA sapta rAnindinAni / aupazamikasamyaktvaM hi yadi kazcidapi na gRhNAti tadA samma rAtrindinAnyeva / saMyatAsaMyatasya caturdaza rAtrindinAni / pramattA'pramattayoH 15 paJcadaza rAnindinAni / eka jIva prati jayanyenotkarSeNa 'cAntarmuhUrtAntaram / tathA coktam "sammatte sattadiNA viradAviradesu caudasA hoti / viradesu dosu paNAsa virahaNakAlo ya boddhabbo" // 1 // " [panasaM0 1-205] trayANAmupazamakAnAM nAnAjIvApekSayA jaghanyenaikaH samayaH / utkarSeNa varSapRthaktvam / eka jIvaM prati jghnymutkRssttshcaantrmuhuurtH| upazAntakaSAyasya nAnAjIvApekSayA sAmAnyavat / 20 ekaM jIcaM prati nAstyantaram / tatkatham ? upazAntakaSAyaikajIva prati nAstyantaram / vedakapUrvakopazamikena hi zreNyArohaNabhAg bhavati, tasyAH patito na tenaiva zreNyArohaNaM karoti, 1 "evamaTTavassehi sattAvIsa aMtomuhunehi uNadoSuthyakoDIhi sAdireyANi tecIsa sAgarovamANi aMtaraM / evaM ceva tiNDa mutrasAmagANaM / Navari paMcavIsa tevIsa ekkavIsa muhuttA UNA kAdavA / " -0 TI0 pR0 161 / 2 "vedakasammAdihI asaMjadasammAdiTThIrNa smmaadidvibhNgo|"-pttk mA0 349 1 pR0 162 / 3 "evaM caduddhi aMtImuhunedi aNiyA puTabakoDI ukkasataraM / " -40 TI. bha0 pU0 155 / 1-mANi mAtirekANi mA0, 20, 20, Sa, 0 / 5 "ukkasseNa chAvahisAgarovamANi desUNANi |"-ghaTva0 0 352 1 pR0 162 / "edehi tIhi aMtImuhurohi UNANi chAbaDhisAgarovamANi saMjadAsajaduskarasaMsaraM / " -50 ha. a. pR0 163 / 6"avasesA satta aMtomuhuttA / edehi UNapulyakoDIe sAdireyANi tetIsaM sAgarovamANi pamattasaMjadukkassaMtaraM / "" avabhesA / edehiM UNapucakoDIe, sAdirevANi tettIsa sAgarAvamANi acpamatakkAsataraM / " ghaTo bha. pU. 164-165 / 7 "kimatthI sattarAdidiyaviraNiyamA : sAbhAvado / " -dha. rI. sa. pU. 165 / 8 tatkathama thaa| 9-nyena cokaNa maa| 10 samyaktve samadinAni viratAvirateSu caturdA bhavanti / viratayoyoH paJcadaza virahakAlazca boddhavyaH / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [8] prathamo'dhyAyaH 51 samyaktvantaraM midhyAtvaM vA gatvA pazcAt 'tadAdAya karotItyato nAsti tasyAntaram / sAsAdanasamyagrisamyaG mithyAdRyornAnAjIvApekSayA jaghanyenaeNkasamayaH / utkarSeNa payopamAsaMkhyeyabhAgaH / ekaM jIvaM prati nAstyantaram / sAsAdanasamyagdRSTi samyagmidhyAdRSTitvayukekajIvaM prati nAtyantaram / tat kathamiti ced ? guNensara virodha nAva virAja dina antarA'sambhavAt / midhyAdRSTarmAnAjIvApekSayA ekajIvApekSayA ca nAstyantaram / 5 saMjJayanuvAdena saMjJiSu mithyAra sAmAnyavat / sAsAdana samyagdRSTrisamyagmidhyAhonAjIvApekSayA sAmAnyavat / ekaM jIvaM prati jaghanyena palyopamAsaMkhyeyabhAgaH antamuhUrttazca / utkarSeNa sAgaropamazatapRthaktvam / asaMyatasamyagdRSTi saMyatA'saMyattapramanta saMyatA'pramasasaMyatAnAM nAnAjIvApekSayA antaraM nAsti / ekaM jIvaM prati jaghanyatayA'ntarmuhUrttaH / utkarSeNa sAgaropamazatapRthaktvam / caturNAmupazamakAnAM nAnAjIvApekSayA sAmAnyavat / ekaM 10 jIvaM prati jaghanyenAntarmuhUrttaH / utkarSeNa sAgaropamazatapRthaktvam / caturNAM kSapakANAM sAmAvyavat / asaMjJinAM nAnAjIvApekSayA ekajIvApekSayA ca nAstyantaram / tatkatham ? ekaguNasthAnavarttizvena teSAM sAsAdanAdinA antarA'sambhavAt / yena saMjJino nApyasaMjJinasteSAM sAmAnyavat / "AhArAnuvAdena AhArakeSu midhyAdR: sAmAnyayat / sAsAdanasamyamTaSTisamma 15 mithyAdRSTayornAnAjISApekSayA sAmAnyavat / ekaM jIvaM prati jaghanyena palyopabhAsaMkhyeyabhAgo'ntarmuhUrttazca / utkarSeNa ghanAGgulA saMkhyeyabhAgaH / ghanAGgulA saMkhyeyabhAga iti ko'rthaH ? asaMkhyeyAH saMkhye yA utsarpiNyavasarpiNyaH / asaMyata samyagdRSTisaMyatAsaMyatpramattApramattasaMyatAnAM nAnAjIvApekSayA nAstyantaram / eka jIvaM prati jaghanye nAntarmuhUrtaH / utkarSeNa aDgusyasaMkhyeyabhAgaH, asaMkhyeyAH saMkhyeyA utsappidhyavasarpiNyaH / caturNAmupazamakAnAM nAnA- 20 jIvApekSA sAmAnyavat / ekaM jIvaM prati jaghanyenAntarmuhUrtaH / utkarSeNa aGgulA saMkhyeyabhAgo'saMkhyeyAH 7 saMkhyeyA utsarpiNyavasarpiNyaH / caturNAM kSapakANAM sayoga kevalinAca sAmAnyavat / anAhArakeSu midhyAdRSTernAnAjISApekSayA ekajIyApekSayA va nAstyantaram / kathametat ? anAhArakeSu midhyAdRSTayekajIvaM prati nAstyantaram, anAhArakatvasya ekatri samayatvAt guNasthAnasya ca tato bahukAlatvAt tatra tasya guNAntareNa antarAsambhavAditi / 25 sAsAdanasamyagdRSTernAnAjIvApekSayA jaghanyenaikaH samayaH | utkarSeNa patyopamAsaMkhyeyabhAgaH / eka jIvaM prati nAstyantaram / asaMyatasamyagdRSTernAnAjIvApekSayA jaghanyenaikaH samayaH / utkarSeNa' mAsapRthaktvam / ekaM jIvaM prati nAstyantaram / sayogakevalino nAnAjIvApekSayA jaghanyenaikaH samayaH | utkarSeNa varSapRthaktvam / eka jIvaM prati nAstyantaram / ayoginAM 7 1 tadryatka - a0, ba0, vR0 / 2-ram katha - zA0, 60, 0 0 3 paTU0 a0 379283 / 4 sAsAdanAdInAM 0 0 5 paTakhaM0 20384-397 / 6 pramacasaMyatAnAM zra0 da0, 7 asaMkhyayA utsarpibhA, 0 bha0 ja0 / 8 varSapRthakam 1 va0 ja0 / pramatasaMpramatta ba0 / bhA0 da0 a0 ja0 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [1e tatvArthavRttI nAnAjIvApekSayA jaghanya kaH samayaH / utkarSeNa ssnnmaasaaH| eka jIvaM prati nAstyantaram / antara vijJAtaM samAptamityarthaH / atha bhAvasvarUpaM nirUpyate / sAmAnyavizeSa 'bhedAn sa bhAvo dviprakAraH / 'sAmAnyena tAvata mithyAdRSTiriti audayiko bhAvaH / kasmAt ? mithyAtvaprakRtyudayaprAdurbhAvAt / sAsA5 danasamyagdRSTiriti pAriNAmiko bhAvaH / nanu anantAnubandhiodhAdyudaye asya prAdurbhAvA daudAyikatvaM kasmAnocyata iti cet ? avivakSitatvAt / darzanamohApekSayA hi mithyAdRSTyAdiguNasthAnacatuSTa ye bhAvo nirUpayitumabhipreto'taH sAsAdane samyaktvamidhyAtvatadubhayalakSaNasya trividhasyA'pi darzanamohasya udayadhyakSayopazamAbhAvAt pAriNAmikatvam / samyagmithyAraStiriti kSAyopamiko bhASaH / tathA cokam "micche khallu odaio vidie khalu pariNAmio bhAvo / misse khaovasamio avigdasammammi tiNNeva' / [go0 jI0 gATha 11 ] "nanu sarvaghAtinAmudayAbhAve dezaghAtinAzcodaye ya utpadyate bhAtraH sa bhAyopazamikaH / na gha sampagmithyAtvaprakRterdezaghAtimAMnApati, adhivakreta ApasamAhitArikha tvAn / satyam ; upacAratastasyA dezaghAtitvasyApi sambhavAt / upacAranimittazca daMzataH 59 samyaktvavyAdhAtitvam / na hi mithyAtvaprakRtivat samyagmithyAtvaprakRtyA sarvasya samyaktva svarUpasya ghAtaH sambhavati, sarvajJopadiSTatattveSu rucyantarasyA'pi sambhavAt / tadupadiSTatattveSu rucyarucyAtmako hi pariNAmaH samyagmithAtvamityarthaH / asaMyatasambadadhiriti aupazamiko vA kSAyiko vA kSAyopazamiko vA bhASaH / asaMyataH punaraudayikena bhAvena / saMyatA saMyataH pramattasaMyato'pramattayata iti ca Ayopazamiko bhAvaH / caturNAmupazamakAnAmini 2. aupazamiko bhAvaH / caturpu kSapakeSu sayogyayogikevalinozca kSAyiko bhaavH| vizeSeNa "gatyanuvAdena narakagatau 'prathamAyAM pRthivyAM mArakANAM miyAdRSTacAdyasaMyatasamyagdRSTyantAnAM sAmAnyavat / dvitIyAdiSvAsaptamyAH midhyAdaSTisAsAdanasamyagdRSTisamyagmidhyAdRSTInA sAmAnyavat / asaMyatasamyagdaropazamiko yA jJAyopazamiko yA bhAvaH / asaMyataH punarodayikena mAvena / tiryagatau tirazcAM mizyAdRSTayAdisaMgatAsaMya25 tAntAnAM sAmAnyavat / manuSyagato manuSyANAM mithyAdaSTyAyayogakevalyantAnAM sAmAnyameva / devagatau devAnAM mithyAdRSTayAdAsayatasamyagdRSTyantAnAM sAmAnyacat / indriyAnuSAdena ekendriyavikalendriyANAmaudayiko bhAvaH / paJcendriyeSu mithyAdRSTyAdAyogakevalyantAnAM sAmAnyavat / "kAyAnuvAdena sthAvarakyAyikAnAmaudayikA bhASaH / basakAyikAnA sAmAnyameva / 1-pabhAvAt maa| 2 paTakhaM bhA0 2.9 / 3 madhyAtva khalbaudAyakaH dvitIya punaH pAriNAmikA bhAvaH / bhitrai mAyopamikaH aviratasamyaktvaM jIyaba / / 4 asyAH Aga, 2020 jaH / 5 paTakha. bhA. 10-29 / 6 prathamA pRthivyAna Ara, ba, 10,0 / 7 mithyAdRSTyAdyasaMcalasamma TyantAnAm pAra, da., ba, j0| 8 para kha0 mA. 30 / 9 SaTarkha0 bhA0 31 / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128] prathamo'dhyAyaH yogAnuvAdena kAyavAGmanasayoginAM midhyAdRSTyAdisayogikevalyantAnAmayogipheyalinAzca sAmAnyavan / vedAnuvAdena strIpuMnapuMsakavedAnAmavedAnAJca sAmAnyaSan / kaSAyAnuvAdena krodhamAnamAyAlobhakaSAyANAmakaSAyANAJca sAmAnyavat / "zAnAnuvAdena matyajJAnazrutAcAnavibhaGgasAninAM matizrutAbadhimanaHparyayakevalajJAninAca sAmAnyavat / "saMyamAnuvAdena' sarveSAM saMyatAnAM saMyatAsaMyatAnAzca sAmAnyavan / "darzanAnuvAdena cakSurdarzanA'cakSurdarzanAvadhidarzanakevaladarzaninAna sAmAnyavat / 'leNyAnuvAdena paTlezyAnAmalezyAnAzca sAmAnyavat / *bhavyAnuvAdena bhavyAnAM mithyAraSTyAgayogakevalyantAnAM sAmAnyavan / abhavyAno 10 pAriNAmiko bhAvaH1 'samyaktvAnuvAdena kSAyikasamyagdRSTiSu asaMyatasamyagdRSTaH kSAyiko bhAvaH kSAyikasamyaktvam / asaMyatatvaM punarodayikena bhAvena / saMyatA'saMyatapramattApramattasaMyatAnAM zrAyopazamiko bhAvaH, kSAyika samyaktvam / caturNAmupazamakAnAmaudayiko bhAvaH, kSAyika samyaktvam / zeSANAM sAmAnyavadiyopazamasAbATa muktikAlI jhAyopazamiko 15 bhAvaH, kSAyopazamikaM samyaktvam / asaMyataH punarodAyakena bhAvena / saMyatA'saMyatapramattA'pramattasaMyatAnA bhAyopazamiko bhAvaH, kSAyopAmirka samyaktvam / aupazamikasamyAdRSTiSu asaMyatasamyAdRSTeraupazamiko bhAvaH, aupazAmakaM samyaktvam / asaMyataH punarauyikena bhAvena / saMyatA'saMyatapramasA'pramattasaMyatAnAmaupazamiko bhAvaH, aupazamika samyaktvam / caturNAmupazamakAnAm aupazamiko bhAvaH, aupamika samyaktvam / sAsAdanasamyagdRSTeH 10 pAriNAmiko bhAvaH / samyagmidhyAdRSTeH 12kSAyopazamiko bhAvaH / mithyAdRSTeraudayiko bhASaH / saMjhyanuvAdena saMjhino sAmAnyavat / asaMjJinAmaudayiko bhaavH| ye na saMbino nAyasaMnisteSAM sAmAnyavas / 14AhArAnuvAdena AhArakANAmanAhArakANAM ca sAmAnyavat / iti bhAco vibhAvitaH / * atha "alpabahutya 56 parivarNyate-sad dviprakAram-sAmAnyavizeSabhedAt / 57sAmAnyena 25 tAvat sarvataH stokAH vaya upazamakAH, aSTasu samayeSu kramAna praveze eko vA dvau vA trayo yA ityAdi jaghanyAH / utkRSTAstu 16 / 24 / 30 / 36 / 42148154154 / svaguNasthAnakAleSu 1 SaTvaM. bhA0 32-4 / 2 paTkhaM bhAga 41, 42 / 3 paTaka 0 bhA0 43, 44 / 4 SaTvaM0 bhA. 45-48 / 5 mytaa-saaH| 6 vaTAvaM. bhA. 49-55 / 7 saMbatAnA ca A0, bA, ja0 / 8 padAvara bhA0 56-58 / 5 paTavaM. mA0 59-61 / 10 paTalaM bhA0 62-63 / 11 paTa sva0 bhA0 64-881 12 dhAyiko bhAraH bhA0, 50, ja0 / 13 SaTakAM. bhA0 89, 90 / 14 SaTrasthaM mA. 91-93 / 15 ambaM sA0 / 16-bahutvaJca pa-pa0 / 17 paTava0 a0 2-26 / 18 prabaMzako A0 / pravezeko ya0 / pravezakA 70 1 pravezo eko tA0 / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRttI [18 pravezena tulysNkhyaaH| upazAntakaSAyAstAbanta eva saMkhyAkathamAvasare proktAH / upazamakAnAM itaraguNasthAnavattibhyo'spatyAta prathamataH kathanam / tatrApi traya upazamakAH sakapAyatvAt upazAntakaSAyebhyo bhedena niSTiAH pravezena tulyasaMkhyAH / sarve'pyete poDazAdisaMkhyAH / vayaH kSapakAH saMkhyeyaguNAH / ko'rthaH 1 upazamake yo driguNAH ityevamAdisaMkhyAvicAre vicAritamiha draSTavyam / sUkSmasAmparAyasaMyatA vizeSAdhikAH / tatsaMyamayuktAnAmupazamakAnAmiva jhapakAnAmapi praNAt / kSArgakamivItarAkAhAstriAstAvihipAgara samyogahasimo'yogakevalinazca pradezena tulyasaMkhyAH / sayogakevalinaH svakAla samuditAH saMkhyeyaguNAH 898502 / apramattasaMyatAH saMkhyeyaguNAH / pramattasaMyatAH saMkhyeyaguNAH / saMyatAsaMyatAH saMdhyeyaguNAH / saMyatA'saMyavAnAM nAstyalpabahutvamekaguNasthAnavatitvAt , saMyatAnAmiva guNa10 sthAnabhedA'sambhavAt 13000000 / sAsAdanasamyagdRzyaH saMkhye yaguNAH 52000000 samyammithyAdRSTayaH saMkhyayaguNAH 101000.000 / asaMyatasamyagdRSTayaH saMkhyayaguNAH 7200000000 / mithyAdRSTaya anantaguNAH / vizeSeNa gatyanuvAdena narakagatau sarvAsu pRthivISu mArakeSu sarvataH stokAH sAsAdanasamyAdRSTayaH / samyagmidhyAdRSTayaH saMkhyayaguNAH / asaMyanasamyagdRSTayaH asaMkhyeyaguNAH / 55 mithyaasstthyo'sNkhyeygunnaaH| tiyyaMgAtau tirazca sarvataH stokAH saMyatA'saMyatAH / itareSA sAmAnyavat / manuSyagatI manuSyANAmupazamakAdipramattA'pramattasaMyatAntAnAM sAmAnyavat / tataH saMkhyeyaguNAH saMyatA'saMyatAH / sAsAdanasamyagdRSTayaH saMkhyeyaguNAH / samyagmithyAdRSTayaH saMkhyeyaguNAH / asaMyatasamyagdRSTayaH saMkhyeyaguNAH / "mithyAdRSTayaH [a] saMkhyeya guNAH / devagatau devAnAM nArakavat / 20 indriyAnuvAdena ekendriyavikalendriyeSu guNasthAnabhedo nAstIti alpabahutvA'bhAvaH / indriyaM pratyucyate parucendriyebhyaH caturindriyAH bahavaH / caturindriyebhyatIndriyA bahavaH / trIndriyebhyo dvIndriyA yayaH / tebhya ekendriyA bahavaH / paJcendriyANAM sAmAnyayat / ayaM tu vizeSaH / mithyadRSTayo'saMkhyeyaguNAH / 'kAyAnuvAina sthAvarakAyeSu guNasthAnabhedAbhAvAt alpabahutvAbhAvaH / kArya pratyucyate 25 sarvebhyaH tejAkAyikA "alpe / tebhyaH pRthivIkArikA bahavaH / tebhyo'rakAyikA baDhbaH / tebhyo vAyukAyikA bahavaH / sarvebhyo vnsptyo'nntgunnaaH| trasakAyikAnAM paJcendriyavan / "yogAnuvAdena vAGmanasayoginAM paJcendriyavat / kAyayoginAM sAmAnyavat / 'vedAnuvAdena strIpuMvedAnAM paJcendriyavat / napuMsakavedAnAmavedAnAzca ca sAmAnyavan / 1-chadAsthAvasthAnantaH sA --0, 60, ba0, 0 / 2 saMyatAsaMgratAnAmiva mA0, ya.. da0,jaH / 3 SaTarakhaM. 10 27-102 / 4 navyaya-A., ba, daja / 5 "micchAdidI asaMkheja guNA, micchAdiTThIsu gakhemA guNa |"-pdlN bha0 65 / sarvAdha0 pR. 30 / 6 paTau. a0 103 / 7 paTalaM. a0 104 ' 8 alg-v| bayaH bhAra, da., 10, ja / 9 parkha0 ma0 105-143 / ghaTakha0 a0 144-196 / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14] prathamo'dhyAyaH pAyAnuSAdena krodhamAnamAyAkaSAyANAM puMvedavat / ayaM tu vishessH| mithyAhaTyo'nantaguNAH / lobhakapAyANAM dvayorupazamakayostulyasaMkhyAH / tato dvayoH bahavaH / kSapakAH saMkhyeyaguNAH sUkSmasAmparAyeSu jhu pazamakasaMyatA vizeSAdhikAH / sUkSmasAmparAyakSapakAH sNkhyeygunnaaH| zeSANAM sAmAnyayat / "mAnAnuvAdena matyajJAnizrutAjhAniSu sarvataH stomaH saasaadnsmygdRssttyH| mithyA- 5 dRssttyo'nntgunnaaH| vibhaGgazAniSu sarvataH stokAH sAsAinasamyagdRSTayaH / midhyAdRSTamo'sakarUyeyaguNAH matizrutAvadhinAniSu sarvataH stokAzcatvAra upazamakAzcatvAraH kSapakAH sarUyeyaguNAH / apramattasaMyatAH saMkhyeyaguNAH / pramattasaMyatAH saMkhyeyaguNAH / saMyatAsaMyatA asalyeyaguNAH, tiyaMgapekSayetyarthaH / asaMyatasamyagdRSTayo'saMkhyeyaguNAH, devanArakatiya'mmanuSyApekSayA / manaHpayaMyanAnipu sarvataH stokAzcatvAra upazamakAH / catvAraH kSapakAH sakalye 20 yaguNAH / apramattAH saMkhyeyaguNAH / pramattasaMyatAH sNkhyeygunnaaH| kevalajhAniSu 'ayogakevalibhyaH sayogakevalinaH skhyeygunnaaH| taskatham ? ayogakevalinaH eko vA ho yA trayo vA utkarSaNa aSTottarazatasaGkhyAH / svakAlena samuditAH saGkhyeyAH / tebhyaH saGkhyeyAH sayogakelinaH 898502 / 'saMyamAnuvAdena sAmAyikacchedopasthApanazuddhisaMyateSu yorupazamakayostulyasaGkhyAH / 15 mArgadarzavataH sAyeNDA saattaasaabhsmaahroygupyaaH| pramattAH saGkhyeyaguNAH / pari hArazuddhisaMyateSu apramattebhyaH pramattAH saGkhyeyaguNAH / sUkSmasAmparAyazuddhisaMyateSu upazammakebhyaH apakAH saGkhyeyaguNAH / yathAkhyAtavihArazuddhisaMgratepu upazAntakapAyebhyaH kSINakapAyAH saGkhyeyaguNAH / ayogakevalinastAvanna eva, upazAntakapAyebhya: salyeyaguNA ityarthaH / sayogakevalinaH sakhyeyaguNAH / saMyatA'saMyattAnAM nAstyalpagrahutvam / asaMyateSu 20 sarSataH stokAH sAsAdanasamyagdRSTayaH / samyagmidhyAraSTayaH saGkhyeyaguNAH / asaMyanasamyA. yo'salyeyaguNAH, devAdyapakSayA ityarthaH / mithyaanssttyo'nntgunnaaH| 'darzanAnuvAdena cakSurdarzaninAM kAyayogivat , sAmAnyavadityarthaH / avadhidarzaninAmavadhijJAnavAn / kebaladarzaninAM kevalajJAnivat / lezyAnuSAdena kRSNanIlakApotalezyAnAmasaMyatabat / tejaHpadmalezyAnAM sarvataH 25 stokAH azmatAH pramattAH saMkhyeyaguNAH / saMyatA'saMyatasAsAdanasamyagdRSTyasaMyatasamyarataSTInAM paJcendriyavat / zuklalezyAnAM sarvataH stokAH 5 'upazamakAH 121196 / kSapakAH paTasaM0 a0 197-215 / 2 thamAnakApA-yANAm A0 / zrAdhamAnamA pAlAma .. / 3 yeSu upa-mAla, j0| vizeSAdhikAraH bhA0, 10, 10 / 5 SaTakSe0 a0 216243 / 6 ayogakevalinaH zaMkhye-A0, 20, 0 / - adhogatat katham ja / 7 madinAH tebhyaH zrA0, 20, vara, ghara, ja0 / 8 parkha0 a0 244-285 / 9 SaTastraM 0 a0 286-285 / 10 parkha0 a0 290-327 / 11 'upazamakAH' zrA0, 50, 0, ja0 pustakeA nAma 1 12 2296 zrA0, 20, da0. naH / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthavRttau [18 saMkhyeyaguNAH 12990 | sayogikebalinaH saMkhyeyaguNAH 898502 / apramattasaMyatAH saMkhyeyaguNAH 29699103 | pramattasaMyatAH saMkhye yaguNAH 59398206 / saMyatA'saMyatAH saMkhye - yaguNAH, tiryaGmanuSyApekSayA / sAsAdanasamyagdRSTayo'saMkhyeyaguNAH / samyammidhyAdRthryo - saMkhyeyaguNAH / midhyAdayo'saMkhyeyaguNAH / asaMyatasamyagdRSTayo'saMkhyeyaguNAH / 56 bhavyAnuvAdena bhavyAnAM sAmAnyavat / abhavyAnAmalpabahutvaM nAsti / I samyaktvAnuSAna kSAyikasamyagdRSTi sarvataH stokAzcatvAra upazamakAH / itareSa * pramattAntAnAM sAmAnyavan / tataH saMyatA'saMyatAH saMkhyeyaguNAH / asaMyatasamyagdRSTayo'saDrakhyeyaguNAH | "kSAyopazamikasamyagdRSTiSu sarvataH stokAH apramattAH / pramattAH saGkhyeyaguNAH / saMyatA'saMyatA asalyeyaguNAH, tiryyagapekSayA / asaMyatasamyagdRSTayo'sayeya10 guNAH / aupazamikasamyagdRSTInAM sarvataH stokAtvAra upazamayAH / apramattAH saGkhyeya"mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhAsAgara jI mahArAja guNAH / pramattAH saGkhyeyaguNAH / saMyatA'saMyatAH asaiMkhyeyaguNAH / asaMyata samyagdRSTo'sakhyeyaguNAH / zeSANAM midhyAdRSTisAsAdanasamyagdRSTonAM nAstyalpabahutvam, vipakSe ekaikaguNasthAnAt / ko'rthaH ? midhyAdRSTiH sAsAdano na bhavati, sAsAdanasamyagdRSTistu midhyAdRSTirna bhavati yataH / 15 'saMjJAnuvAdena saMzinAM caturdarzanivat / cakSurdarzaninAM kAyayogivat / kAyayoginAM sAmAnyayadityarthaH / asaMjJinAM nAstyalpabahutvam / ye na saMjJino nA'pyasaMjJinasteSAM kevalajJAnivat / AhArAnuvAdena AhArakANAM kAyayogivat / anAhArakANAM sarvataH stokAH sayogakevalinaH ayoga ke balinaH saGkhyeyaguNAH / sAsAdana samyagdRSTayo'sakhye yaguNAH / asaMyatasamyagdRSTo'saGkhyaguNAH / mithyAdRthryo'nantaguNAH / evaM guNasthAnAnAM gatyAdiSu mArga20 NA'nveSaNa kRtA / sAmAnyena tatra sUkSmabhedaH AgamavirodhenAnusartavyaH / evaM samyagdarzanasya prathamata uddiSTasya tattvArtha zraddhAnaM samyagdarzanam" ityatena sUtreNa tasya - samyagdarzanasya lakSaNotpattisvAmi viSayanyAsAdhigamopAyA nirdiSAH / "tattvAzraddhAnaM samyagdarzanam" iti lakSaNam / "tanisargAdadhigamAdvA" ityanenotpattiH / samyagdarzanasvAbhino jIvA'jIvAdipadArthAH samyagdarzanasya viSayaH / "nAmasthApanAdravya25 bhAvatastannyAsaH " "pramANana yairadhigamaH" "nirdezasvAmitvasAdhanAdhikaraNasthitividhAnataH" ityanena "sUtreNa adhigama syopAyaH samyaktva prAptyupAyaH / tathA "satsaMkhyAkSetrasparzanakAlAntarabhAvAtpabahutvaizca" iti samyaktvasyAdhigamopAyaH / tatsambavena ca samyagdarzanasambandhena jIvAdInAM saMjJApariNAmAdi nirdissttm| "jIvAjIvA strava 139360 2 0 0 328-329 / 3 padakhe0 bha0 330-354 / 4 pramatAnAm A / 5 kSApazamikAH samya-A0, 60, ba0 ja0 / 6 SaTsaM0 0 355-357 / 7 -darzanavat zra0 / 8 0 a0358-382 / 9 - kevalinazca ma 0 0, 0 | 10 anukartavyaH | 11 ta 0 12 12 sa0 sU0 1/3 | 1300 25-7 / 14 0 sU0 18 / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19/ mArgadarzaka:- AcArya zrI savidhisAgara jI mahArAja prathamo'dhyAyaH bandhasaMvaranirjaramokSAstattvam" iti sNjhaa| asyaiva sUtrasya vRttI jIvAdInAM niruktidvAraMga pariNAmAdi veditavyam / atha samyagjJAnaM vidhAryate matizrutAvadhimanaHparyayakevalAni jJAnam // 9 // indriyamanasA ca yathAyathamarthAn manyate mtiH| manute'nayA vA matiH / mananaM yA matiH / 5 bhuvanAvaraNakarmakSayopazame sati nirUpyamANaM zrUyate yattat zrutam / zRNotyanena taditi yA bhuvam / zravaNaM vA zrutam / avAgdhAnaM avadhiH / ko'rthaH ? adhastAd bahutaraviSayagrahaNAdayavisanyate / devAH khalu avadhijJAnena saptamanarakaparyantaM pazyanti, vapari stokaM pazyanti, nimavimAnadhvajadaNDaparyantamityarthaH / avacchinnaviSayatvAdvA avdhiH| ko'rthaH ? rUpilakSaNavivakSitaviSayatyAnA avadhiH / parakIyamanasi sthito'rthaH sAhacaryAt mana ityucyate / tasya 10 parvaNaM parigamanaM parijJAnaM mnHpy'yH| nanu tanmatijJAnameva; tanna; apekSAmAtrakhAt, ayopamazaktimAtravijRmbhitaM tatkevalaM svaparamanobhivyapadizyate, yathA anaM candramasaM pazyeti, prathA manasi manaHparyayaH, abhra vyApi "manovyApi / yannimittaM bAAna abhyantareNa ca tapasA munayo mArga kevante sevante tat kevalam / asahAyatyAdvA kevalam / / prAnte labhyate yatastadayaM kevalasya ante grahaNam / manAparyayasya samIpe kevalajhAnaM 15 prApyate tena manAparyayasya samIpa kevalasya grahaNam / anayoH pratyAsattiH kasmAt ? saMyamaiadhikaraNatvAt / yathAkhyAtacAritratyAdityarthaH / kevalajJAnasya avadhi(rataravartI kRtaH / khaskimartham ? 'dUratagantaratyAt / avadhimanaHparyeyakevalajJAnatrayAt parokSasAnaM matizrutadvayaM pUrva kimarthamuktam ? tasya dvayasya "suprApatvAt / matizrutAnuparipATI hi zrutaparicitA'nu* bhUna vartate, sarveNa prANigaNena tavyaM prAyeNa prApyate / matizrutapaddhateH bacanena zrutAyAH 20 sAsvarUpasaMvedanamA paricitatvamucyate / azeSavizeSataH punaH punazcetasi tatsvarUpaparibhASanamanubhUtasvaM kadhyate / matizca zrutazca adhizca manaHparyayazca kevala mattibhuvAva. vimanAparyayakevalAni / etAni paJca jJAnaM bhavatIti veditavyam / eteSAM bhedA apre vakSyante / aya "pramANanayairadhigamaH" iti sUtraM yatpUrva muLI- vatra pramANaM jJAnamiti kecanA" manyante / kepitu sagnikarSaH pramANamiti manyante / satrikarSa iti ko'rthaH ? indriyaM 25 (viSayAca tayoH sambandhaH saprikarSaH / tadubhayamapi nirAkartum adhikRsAnAmeva matsadInAM bhimaNatvasUcanArtha sUtramidamAhu: 100 sa. 1141 2 avadhAnam mA0,0, 4,40 | 3 sAhacaryAnmanyate manaH bA0, E .0, ma0 / 4 pariNamanam mAra, 0.0.01 5 mano'pi vyApi vA / 6 durata khaatmaa0.10,00| 7 suprApyatvAt mA0, 000 / 8-pATI zruta-bhA0, 20, ....0 / 9zAnAni bhavantIti bhAga, , 0,0 / 10 pR0 8 / 11.baurAdayaH / R naiyAyikAdayaH / 13 indriyaviSayaH tadu-vA0 / 14 -daM prAhuH A0,0, 200 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRtta 58 mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja tatpramANe // 10 // [ inte tan matizrutAvadhimanaHparyaya kevalalakSaNaM paJcavidhaM jJAnaM dve pramANe bhavataH na sannikarSaH pramANam, nA'pIndriyaM pramANamityarthaH / 'yadi sannikarSaH pramANam ; taIiM sUkSmANAM vyavahitAnAM vikRpAnAcArthAnAM grahaNAprasaH syAt / te sUkSmA vyavadditA vikR 5 indriyaiH sanniSTu N na zakyante / tena tu sarvajJatvasyAbhAva: syAt / tatkatham ? yadindriyairna sannikRSyate tanna jJAyate, tena sarvajJAbhAvo bhavet / indriyamapi pramANaM na bhavati, uktadoSatvAdityarthaH / cakSurAdInAM viSayo hi alpaH jJeyaM tu anantatvAdaparimANaM yataH / sarveSAmindriyANAM sannikarSAbhAvazca varttate / kasmAt ? cakSurmanasoraprApyakAritvAt / "na cakSuranindriyAbhyAm ' [ 0 sU0 1129 ] iti vacanAzca / 10 yadi jJAnaM pramANaM tarhi phalAbhAvaH / adhigamo dISTa phalaM vartate, na bhAvAntaram" | sa cet adhigamaH pramANam ; na tasyAdhigamasyAnyatphalaM bhavitumarhati / pramANena ca phalavatA bhavitavyam / sannikarSe indriye vA pramANe sati adhigamo'rthAntarabhUtaH phalaM yujyate ; tanna yuktam ; yadi sannikarSaH pramANamarthAdhigamaH phalaM tasya pramANasya duSTa ( dviSTa ) svAt tatphalabhUtena adhigamenA'pi duSTena ( dviSTena) bhavitavyam / kathaM dviSTho'dhigamaH ? 15 arthAdhIno yataH / AtmanazcetanatvAt tatraiva Atmani samavAya iti cet; na; svabhAvAbhAve zAyakasvabhAvAbhAve sarveSAmarthAnAmacetanatvAt / jJasvabhAvAbhyupagamo vA Atmano bhavatu tahiM pratijJAhAnistava bhavati teSAmacetanatvAt / nanu coktaM jJAne pramANe savi phalAbhAva iti yadA tenokaM tannaiSa doSaH ; arthAdhigame prItidarzanAt / svabhAvasyAtmanaH karmmamalImasasya karaNAtmyanAt ardhanizvaye sati prItirupajAyate / sA prItiH phalamucyate / 20 athavA upekSA ajJAnanAzo vA phalam / kA upekSA ? rAgadveSayorapraNidhAnamupekSA / andhakArasadRzAjJAnAbhAvaH, ajJAnanAzo vA phalamityucyate / I pramiNotIti pramANam / "kRtyayuTo 'nyatrApi ca ' [ kA0 445/92 ] iti kara yuddha | pramIyate aneneti pramANam | "karaNAdhikaraNayozca " [ kA0 415/95 ] iti karaNe yuT / pramitimAtraM vA pramANam / bhAve yuddha / iti vyutpattau paravAdyAha kimanena pramIyate 1 25 jainaH prAha-jIvAdyarthaH / yadi jIvAderadhigame pramANaM vartate tarhi pramANAdhigame anyatpramANaM parikalpyatAm / tathA sati anavasthA bhavati / jainaH prAha - nAntrAnavasthA vartate / kiMvat ? pradIpavat / yathA ghaTapaTalakuTastambhAdInAM prakAzane pradIpo heturbhavati tathA svasvarUpaprakAzane'pi sa heturbhavati na pradIpasya prakAzane prakAzAntaraM vilokyate / evaM pramANamapi svapara1 dravyam - sa0 si0 1110 / 2- mAtrAt ja0 bha0, 0, ba0 ja0 / 4 bhavet bha0 da0, ba0 ja0 / ja0 / 6 "tasya dvitvAt tatphalenAdhigamenApi dviSThena bhavitavyamiti prApnoti / " sa0 si0 2 / 10 / 7- bhAvAbhAve sarve bhA0, 50, ba0 0 du0, ba0 ja0 9 kAraNA-A0, 60, ba0 / eva 9 0 da0, ba0 / 3 yataH 5-ram cet 010 50, ba0, arthAdInAmadhigamaH 8-myupagame A0, Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / 11-12 | prathamo'dhyAyaH 59 prakAzakamityavagantavyam / avazyameva cedamaGgIkartavyam / kiMSat ? prmeyvt| yathA mameyaM vartate tathA pramANamasti / yadi pramANasya pramANAntaraM parikalpyate tarhi svAdhigamasyAbhAvo bhavati, pramANaM nijasvarUpaM na jAnAti / tathA sati smRterabhAvaH syAt smRterabhAvAt vyavahAravicchedo bhavet / 'Aye pavezAMkAtyakSamAcAt zrakSizaNAbheAhAdvivacananirdezo -- 5 tasyaH / sa ca dvivacananirdezo'parapramANasaM khyAvicchedArthaH / "pratyakSaJcAnumAnazca zAbda copamayA saha / arthAparibhAzca SaT pramANAni jaimineH || 1 || " [Sa0 samu0 zlo0 70] iti zlokokkopamAnArthApattiprabhRtInAM pratyakSaparokSapramANadvaye'ntarbhAvAt / atha prAguktapavavidhajJAnasya pramANadvayAntaH patitasya anumAnAdipramANakalpanAnirAsArthaM 10 pramANamAha Adye parokSam // 11 // Adau bhavamAdyam / Adyazca Aya Aye / matijJAnazrutajJAne dve parokSaM pramANaM bhavati / 'Aye' ityukte prathame / matizrutayoH prathamatvaM katham ? satyam prathamaM matijJAnaM tanmukhyam, tasya samIpavarttitvAdupacAreNa zrutamapi prathamamucyate / dvivacananirdezasammarthyAt 15 gauNasyApi zrutajJAnasya adyatvena grahaNaM veditavyam / etat mAnadvayaM parokSaM pramANaM kasmAducyate ? indriyAnindriyANi parANi prakAzAdikaM ca, AdizabdAd gurUpadezAdika param matizrutajJAnAvaraNakSayopazamaJca paramucyate, tatparaM bAhyanimittamapekSya akSarayAtmanaH utpadyate yat jJAnadrayaM tatparokSamityucyate, "tadindriyAnindriyanimittam" [sU0 1114 ] "zrutamantindriyasya " [ ta sU0 2 / 21 ] iti vacanAt / upamAnamAgamAdikaM ca pramANaM 20 parokSa eva pramANe'ntarbhUtaM jJAtavyamiti / atha kiM pratyakSaM pramANamiti prazne sUtramidamucyate pratyakSamanyat // 12 // akSNoti vyApnoti jAnAti vettItyakSa AtmA tamakSamAtmAnamavadhimanaH paryyayApekSayA pariprAptakSayopazamaM kevalApekSayA prakSINAcaraNaM vA pratiniyataM pratinizcitaM pratyakSam / anyat 25 avadhimanaH paryyayakevalajJAnatrayaM pratyakSaM pramANaM bhavati / atrAha kaJcin-avadhidarzanaM kevaladarzanamapi akSameva AtmAnameva pratiniyataM vartate, tena kAraNena tadapi pratyakSaM vaktavyam satyam jJAnamityanuvarttate / kasmin prastAve jJAnamityanuvartate ? "matizrutAvadhimanaH paryyayakevalAni jJAnam " [ ta0 sU0 119 ] ityatra sUtre jJAnasya grahaNaM varttate, tena kAraNena darzanasya vyudAsaH / darzanaM na pratyakSaM pramANamityarthaH / 30 1 smRtena bhAvaH tA0 / 2 kariMgazcit A0, 60, ba0 je0 / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRttau | 1116 patasminnapi pramANe sati vibhaGgajJAnamapi akSameva AtmAnameya pratiniyatam , tena kAraNena vibhaGgajJAnasyApi pramANatvena grahaNaM prApnoti; tadapi na pramANam ; samyagityadhikArAt / kAsoM vAsamyagAdhikArI patata jAmamyagdarzanabAnacAritrANi mokSamArgaH" [10 sU0 11] ityatra sUtre samyakazabdasya grahaNamasti, tena kAraNena yibhaGgajJAnasya pramANatve(tva)pratiSedhaH / 5 tena samyakazabdena vizeSaNabhUtena jhAnaM viziSyate, sena kAraNena vibhaGga vAnasya niSedhaH kRto bhavati, na pramANamityarthaH / vibhaGgajJAnaM hi midhyAdarzanodayAdviparItArthagocaram , tena kAraNena tanna samyagvizeSeNa viziSTam / athaiyaM tvaM manyase 'indriyavyApArajanitaMbAna khalu pratyakSam , pratIndriyavyAparaM jJAnaM parokSametat' etatpratyakSaparokSayorlakSaNamakSuNNaM veditavyamiti ; tanna saMgacchate; tathA sati saryajJasya pratyakSa jJAnAbhAvo bhavati / yadi indriyanimittameva jhAnaM pratyakSaM 10 tvayA manyate tathA sati sarvacasya pratyakSazAnameva na syAt / na hi sarvajJasya indriyapUrvo'rthA dhigamo bhavati / atha sarvajJasya karaNapUrvakameva jJAnaM tvayA kalapyate; tarhi sarvajJasya asarvajJatvaM bhvet| atha sarvazasya mAnasaM jJAnaM pratyakSamiti tvaM manyase manaHpraNidhAnapUrvakatvAt : tarhi jJAnasya sarvajhavAbhAvo bhavati / AgamAt saryajJasya siddhiriti cet / tadapi na ; Agamasya pratyakSajJAnapUrvakatvAt / yogipratyakSamaparameva divyajJAnamastIti cet tvaM manyase; tadapi na 15 ghaTate; yoginaH pratyakSatvamindriyanimittAbhAvAdbhavati 'akSamakSaM prati yadvartate tatpratyakSam' ityabhyupagamAt / "kiMzca sarvajJatyAbhAvaH pratijJAhAnirvA tava bhavati / alamatiprasaGgena / athaidAnI parokSajJAnasya vizeSaparijJAnArtha sUtramidamAhuH"matiH smRtiH saMjJA cintA'bhiniyodha ityanAntaram // 13 // mananaM matiH / smaraNaM smRtiH / saMjJAnaM saMjJA / cintanaM cintA / abhiniSodhanaM abhi20 nibodhaH / iti evaMprakArA matijJAnasya paryAyazabdA veditavyAH / ete zabdAH prakRtyA bhede'pi sati rUDhibalAnnArthAntaram , matijJAnArtha evetyarthaH / yathA 'indatIti indraH, zaknotIti zakrA, puraM dArayatIti purandaraH' ityAdIndanAdikriyAbhede'pi zacIpatirepocyate tathA samamirUDhanayApekSayA, arthAntare satyapi matirmatijJAnamevocyate, matijJAnAvaraNakSayopazame antaraganimipse sati janitopayogaviSayatvAt / eteSAM matijJAnabhedAnAM zrutAdiSvapravRttirvasate / 25 matijJAnAvaraNakSayopazamanimisopayoga nAtikAmanti / matismRtisaMzAcintA'bhiniSodhAdi. miryo'rtho'bhidhIyate sa eka evetyarthaH / tathApi bheda ucyate / bahiraGgamantaraGgazcArtha parisphuTa "ya AsmA manyate sA avagrahahA'vAyadhAraNAtmikA matirucyate / svasaMvedanamindrimAna sAMvyavahArika pratyakSam / 'vat' iti atItArthaprAhiNI pratItiH smRtirucyate / tadevedaM, tatsaha 1 zAne'pi / 2 aryakatvam 0,10, ja0 / Adyaikatvam pa0 / 3 tathA sarva-bhASa, da. 10, ja0 / 4 tulanA-sa. si. 1 / 12 / 5-daM prAhuH bhA0, 20, 20, a0 / 6 satyapi matijJAnaA0, va., 10, j0| 7-medena bhA0 da0, 50, ja0 / 8-bodhAstaiyo'rthI-A0, 20, 20, j| 9. yathA bhA0, 10, 10, j0| Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ |1|14 1 prathamo'dhyAyaH 61 zabda iti pratyabhijJAnaM saMjJA kathyate / yathA agniM vinA dhUmo na syAt tathA AtmAnaM binA zarIravyApAravatvanAdikaM na syAditi pitarkaNamUhanaM cintA abhidhIyate / dhUmAdidarzanAdagnyAdipratItiranumAnamabhinibodha abhidhIyate / itizabdAt pratibhAbuddhi medhAprabhRtayo matijJAnaprakArA veditavyAH / rAtrau divA yAskasmAdvAhmakAraNaM binA 'vyuSTe' mameSTaH sameSyati' ityevaMrUpaM yadvijJAnamutpadyate sA pratibhA abhidhIyate / arthagrahaNazaktirbuddhiH kathyate / pAThagrahaNa 5 zaktirmedhA abhidhIyate / ukta I " matirAgamikA jJeyA buddhistatkAladarzinI / 973 prajJA cAtItakAlajJA medhA kAlatrayAtmikA // N atha matijJAnasya AtmalAbhe kiM nimittamiti prazne sUtraM "sUcayantitadindriyAnindriyanimittam // 14 // tanmatijJAnam indriyAnindriyanimittam / indati paramaizvaryaM prApnotIti indraH AyagA / ta tyAtmanaH zAyakaikasvabhAvasya matijJAnAvaraNa kSayopazame sati svayamarthAn gRhItumasamarthasya jJApayatIti yadarthopalabdhiliGgaM tadindramArgakA indrinagara yAta liGgamindriyamucyate / AtmanaH sUkSmasya astitvAdhigamakArakaM liGgamindriyamityathaH / agnedhUmavat / itthamidaM sparzanAdikaraNam Atmano liGgaM veditavyam / AtmAnaM trinA liGgamindriyaM 25 na bhavatIti zrAtuH karturAtmano'stitvamindriyairgamyate / athavA nAmakarmaNa indra iti saMjJA / indreNa nAmakarmmaNA "spRSTaM (sRSTaM ) indriyamityucyate / tadindriyaM sparzanAdikam / tadindriyaM paJcaprakAram- "sparzana ra sanamrANacakSuH zrotrANi [ta sU0 219] iti vakSyamANasUtreNa vakSyate / 'anindriyaM manaH antaHkaraNamiti paryAya zabdAH / nanu na indriyamanindriyamiti indriyapratiSedhena manasi indrapali satyapi anindriyazabdasya pravRttiH katham ? satyam : 20 nazabda ISadarthe varttate / na iti ko'rthaH ? ISat / na indriyamanindriyam IpadindriyamityarthaH, yathA anudarA kanyA / yadi kanyA sarvathA udararahitA bhavati tathA sA kathaM jIvati ? tena jJAyate anudarA ISadudarA kanyeti / nanu mana ISadindriyaM katham ? satyam ; yathA indriyANi pratiniyata dezaviSayANi kAlAntarasthAyIni ca varttante manastAdRzaM kathana ? antaHkaraNa katha te ? guNadoSavicArasmaraNAdivyApAreSu mana indriyANi nApekSyate yataH, cacurAdivat bAhyaH 25 puruSaiH yato 'nAnu (no) palabhyate tenAntargataM karaNamantaHkaraNamityucyate / indriyANi dhAnindriya indriyAnindriyANi / tAni nimittAni yasya matijJAnasya tadindriyAnindriyanimittam / 1 prabhAta 2- dvirudhyata A 0 0 ja0 / 3 tulanA "smRtiryatItaviSayA matirAgAmiMgocarA / buddhistAtkAlikI prAMtA prajJA traikAlikI matA // prajJAM navanavonmeSazAlinI pratibhAM viduH / kAmyava0 0 7 / kAvyamI0 114 ranayati 0 5 iti nAmakacyate tena / 7- zabdaH mindriyamiti / sa0 sa0 114 / 6 tadindriyam A0, A0, ba0, 6008 nA ityupa-A0, ba0, 60 ja0 / kha ja0 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 tattvArthavRttI [ 1515-16 __mArganirasAstharyavidhimAzipayogabAdhA [cArAjmahA0 1247] iti paribhASAsUtrabalAdindriyAnindriyanimittamiti sUtreNeva matijhAnaM labhyate, kimarthaM 'tas'zabdagrahaNam ? 'tacchanda ihArtha muttarasUtrArthazca gRhyate / yanmatiH (ti) smRtiH (ti) saMjJAcintA'bhinibodhabuddhiprajJAmedhAdiparyAyazabdavAcyaM jJAnaM tad indriyAnindriyanimittam / tadeva avamahehA5 cAyadhAraNa api matijJAnaM bhavati / anyathA prathamaM jJAnaM bhatismRtyAdizabdavAcyaM indriyA 'nindriyanimittaM zrutama , avagrahAvAyadhAraNA api zrutamityaniSTo'rtha utpadyate / tataH kAraNAt avagrahAdi indriyA'nindriyanimittaM smRtyAdi anindriyanimittamiti veditavyam / atha matijJAnasyotpattinimitta jhAtam / matijJAnasya bhedaparihAnArtha sUtramidamAhu: ___ avagrahahAvAyadhAraNAH // 15 // avamahaNamayaprahaH / IhanamohA avAyanamavAyaH / dhAraNaM dhaarnnaa| avagrahaca IhA ca dhAcAyazca dhAraNA ca avgrhdaavaaydhaarnnaaH| ete catvAro bhedAH matijJAnasya bhavanti / abaprahAdInAM svarUpaM nirUpyate / avagrahasya prAksannipAtamAtradarzanam / ayaprahastu matijJAnasya bhedaH sannipAtalakSaNadarzanAnantaramAdyagrahaNamavagraha ucyate / sannipAtalakSaNaM darzanaM kim ? viSaya viSayisannipAte sati darzanaM bhavati / tatpazcAdarthasya grahaNamavagraha ucyate, yathA cakSuSA zukcha 15 rUpamiti grahaNamayamahaH / ayagraheNa gRhIto yo'rthastasya vizeSaparijJAnAkAsamaNamIhA kathyate, yathA yacchuLaM rUpaM mayA dRSTaM tatkiM balAkA-kAryA Ahosvit patAkA-dhvajA vartate ? iti vizeSAkArakSaNamIhA / tadanantarameSA utpatati nipatati pakSi (kSa )vikSepAdikaM karoti, tena jJAyate--iyaM balAkaica bhavati, patAkA na bhavati / evaM yAthAtmyAvagamanaM vastusvarUpanirdhAraNa mavAya ucyate / ayetasya samyakaparijJAtasya yatkAlAntara'vismaraNakAraNaM jhAnaM sA dhAraNetyu20 phyate / yathA yA balAkA pUrvAhna mayA dRSTA seveyaM yaslAkA vartate / evaMvidhaM dhAraNAlakSaNam / avagrahAvAyadhAraNAnAmupanyAsako cihitaH / ko'rthaH ? utpatti kramaH kUta ityarthaH / atha apagrahAdInAM caturNA matijJAnabhedAnAM prabhedaparijJAnArtha sUtramidamAtuH bahubahuvidhakSiprAniHsatAnuktadhuvANAM setarANAm // 16 // avamahehAbAyadhAraNAH kriyAvizeSAH kriyAbhedAH prakRtAH prastutAH / tadapekSo'yaM karma25 nirdezo viSayanirdezaH / ayagrahAdayaH balAdInA setarANAM viSaye bhavantItyarthaH / bahuzabdo'tra saMkhyAvAcI vaipulyavAcI ca beditvyH| saMkhyAvAcI yathA eko dvau bahavaH / vaipulyavAcI yathA bahuH kUraH', bahuH sUpaH ! bahuzca bahuvidhazca bahuprakAraH, kSipraM ca ciram , aniHsRtana asakalapudgalaH, anukta abhiprAya sthitam , dhra vazca nirantaraM yathArthagrahaNam , bahubahuvidha. 1 tacchandaparaNArtham-mA0, ja0 / tacchandAha. dahAzramu-60, pa0 / 2 -tam. avanabhAra, 40, da. ja0 / 3-zApanA-jA | 4-daM prAH bhAba0, 20, j0| 5-mAyaM grahaNam mA0, ba0, 60 ja0, 30 / 6 alAbhAryA va0 / patrama hatyartha A0, 20. ba.. jA / 8 tadarakSayA Aru, 20, 20, ja0 / 5 odanaH | Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 1 / 17 prathamo'dhyAyaH 63 kSiprAniH sRtAnucdha, bANi teSAM bahubahuvidhakSiprA'niHsRtAnuktA cANAm / kathambhUtAnAm ? setarANAM pratipakSasahitAnAm / tenAyamarthaH - bahUnAmavagrahaH taditarasya / lpasyAvagrahaH / bahuvidha - kyAmahaH tatpratipakSabhUtasya ekavidhasyAvagrahaH / kSipreNAvagrahaH taditareNa cireNAvagrahaH / aniHsRtasyAvagrahaH taditarasya niHsRtasyAmaH | anuktasyAtramahaH taditarasyoktasyAvagrahaH / dhruvasyA - yagrahaH taditarasya anuvasyAvagrahaH / evamagra vikAraH kArya IzI / mulikana sArA mahArAja tathA avAyo'pi dvAdazaprakAraH / tathA dhAraNyA'pi dvAdazaprakArA / evaM dvAdazacatuSke aSTacatvAriMzat bhedA bhavanti / sASTracalAriMzat padbhirindriyairguNinA aTAzItyadhikA dvizatI bhavati / tatra vahnavagrahAdayaH SaTkArAH / paNNAM pradAna jJAnAvaraNakSayopazamaprakarpAd bhavanti / alpaka SidhaciraniHstoktAbhavAH paDitare prakArA: jJAnAvaraNakSayopazamasyAprakarSAt kSayopazamamAbAd bhavanti / ana eva kAraNAn mahAdInAmacitatvAdAdI mahaNam / " yaccArcitaM dvayoH " 10 [ kAta0 2/5113 ] iti vacanAt ! nanu bahuSu bahutvaM varttate, bahuviveSvapi bahutvamasti kastayoviMzeSaH " ? satyam ekaprakAranAnAprakAvihito'sti bhedaH / nanu sakalamudralaniHsaraNAnniHsRtam uktaJcApyevaMvidhameva, anayorapi niHstoktayoH kaH prativizeSo vartate ? satyam : anyopadezapUrvakaM yad praNaM taduktamucyate / svayameva paropadezamantareNaiva kazcit pratipadyate tadgrahaNaM niHsUna 15 mucyate / kecit kSipraniHsRta iti paThanti / ta evaM vyAkhyAnti - zrotrendriyeNa zabdamavagRhyamANaM mayUrasya kurarasya veti kazcit pratipadyate / aparantu svarUpameva pratipadyate / mayUrasyaicArya "zabdaH athavA kurarasyaivAyaM zabda iti niriyati sa niHsRta ucyate / nanu vAvagrahasya dhAraNAyAJca ko vizeSaH ? karmaNaH kSayopazamalabdhikAle nirmalapariNAmasantAnena yaH kSayopazamaH prAtastena prathamasamavezo'grahaH saJjAtaH tAdRza eva dvitI- 20 yatRtIyAdiSvapi samayeSvavagraho bhavati, tasmAdavamahAnyUnAdhiko na bhavati sa vAvagrahaH kathyate / yadA kAle tu vizuddhasaMSTipariNAmAnAM mizraNaM bhavati tasmin kAle yaH karmaNaH kSayopazamo labdhastasmAt kSayopazamAt saMjJAyamAno'vagrahaH kadAcit bahUnAM bhavati, kadAcidalpasya bhavati kadAcidbahuvidhasyAvagraho bhavati kacidekavidhasyAvagraho vA bhavati, evaM nyUnAdhikosquat ava ucyate / dhAraNA tu abagRhItArthAnAmavismaraNakAraNamiti zravA'vamA 25 raNayormahAn bhedo varttate / atha yadyavagrahAdayo bahNAdInAM viSayANAM svIkarttAro bhavanti nahi bahAdIni vizeSaNAni kasya bhavantIti prazne uttara mAha- arthasya // 17 // 2- zeSaH eka bha0 ja0 / 2- tulanA 0 si0 1 / 16. / 3 vyAkhyAsyanti / A0 / 4 veti prati 10 5 zabda iti 40, ba0, ba0, jatrAH / 6 nidhAravati sA | sama- bha0 ja0, 60, ba0 7 prathame Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRtta [ 1018-19 sthiraH rathUlarUpaH cakSurAdIndriyANAM prAhmo viSayo gocaro gamya iti yAvat vasturUpo'rtha ucyate / dravyaM vA'rthaM ucyate / tasyArthasya bahvAdivizeSaNaviziSTasya avamaddeAvAyadhAraNA bhavantIti sambandhaH / kimarthamidaM sUtramucyate yataH bahnAdirartha evAsti ? satyam ; mithyAvAdikalpanAniSedhArthaM sUtramidamucyate / kecinmithyAvAdina evaM manyante / evaM kim ? ya rUparasa5 gandhavarNazabdAH pana guNAH indriyaiH kila sannikRSyante teSAM guNAnAmavagrahNamiti / tanna saGgacchate ; rUpAdayo guNA amUrttAH, te indriyasannikarSaM na prApnuvanti / yadi na prApnuvanti rAhi 'mayA rUpaM dRSTam gandho mayA AghAtaH' iti na ghaTate iyatti paryAyAn arthaH, ayate vA paryAyaH yaH so'rthaH dravyam, tasmin dravye indriyaiH sannikRSyamANe tasmAt dravyAt rUpAdInAmavyatireke apRthaktve rUpAdiSvapi saMvyavahAro yujyate / na ca tathA 10 sati sannikarSaH | atha "avyaktasya vastuno'vaha eva syAnna ca iAdaya ityarthapratipAdanArtha sUtra - midamAhu: mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhirAma nAyAgrahaH // 18 // 64 25 - 6 vyaJjanasya : avyaktasya zabdAdisamUhasya avagraha eva bhavati / sa bahnAdirUpo dvAdaza15 vidhaH / cakSurmanora hitAnyacaturbhirindriyaiH prAdurbhAvitA'STacatvAriMzatprakAro bhava / pUrvo'STAzItyadhikadvizatamelitaH paTUtriMzadadhikatriMzatprakAro matijJAnabhedasamUho bhavati / kimarthamidaM sUtram 1 niyamArthamidaM sUtram vyaJjanasya avagraha eva na IhAdayaH / yathA navazarASaH " dvitrijalakaNaiH siktaH san nAdrIbhavati, sa eva zarASaH punaH punaH sicyamAnaH zanaiH zanairAdrabhavati ziti, tathA zrotrAdibhirindriyaiH zabdAdipariNatAH pulAH dvi[zrA ]20 diSu kSaNeSu gRhyamANAH na vyaktI bhavanti, punaH punaravagrahe sati tu vyaktIbhavanti / ataH kAraNAt yA vyakto'vagraho na bhavati tAvad vyaJjanAgraha eva / uttarakAle tu vyaktasya avadhAraNA api bhavanti / tarhi " sUtre evakAro gRhItavyaH / katham ? 'vyaJjanasya avagrah etra' iti sUtraM vidhIyatAm / satyam ; siddhe vidhirArabhyamANI niyamArtha eva / "siddhe sati Arambho niyamAya " [ ] iti vacanAt / 5 atha sarvendriyeSu vyaJjanA'Saprahe prasakke indriyadvayaniSedhArthaM sUtramidamucyate-na caturanindriyAbhyAm // 19 // ca anindriyaM ca caturanindriye, tAbhyAM caturanindriyAbhyAm / cacuSA anindriyeNa manasA vyaJjanAtramaho na bhavati / yataH kAraNAdaprAptamarthaM avidikkaM yuktaM sannikarSaviSaye'vasthitaM vAhmaprakAzAbhivyaktaM cakSurupalabhate / manaca aprAptamupalabhate iti kAraNAt cakSu 1 vaizeSikAH / 2 saMkRSyantaM 0 0 0 0 | 3 canti tarhi 0 4 dravyAt indriyANAmavA0 0 5- kabastu A0, ba0 da0 ja0 6 avyaktazabdasamUhasya mA0 da0. ba0 ja0 / 7 dvijala -A0, 20, 50, 10 / 8 sArdrIbhavati ja0 / sannArdrIbhavati A0, 50, ba0 / -rATrabha-vA0 9 dvitryAdi-vA0 / 10 sUtreNa bhA0 11 viverA-A0, 30 ja0 / Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rajA mahArAja prathamo'dhyAyaH manasoH vyasanAvagraho na bhavati / caJjapo'prApyakAritvaM kathamayasIyate ? AgamAktitazca / ko'sAvAgamaH? ___"puDhe suNodi sadaM apuDhe puNavi passada svaM / gaMdhaM rasaM ca phAsaM baddhapuDhaM viyAgAdi / " [ mAdI yuti ramApra pataH / mAnavabahAna / vana cakSuSA spRSTaM tannA- 5 cgRhaatiityrthH| yadi cakSuH prApyakAri syAt nahi pRSTamaJjanaM tvagindriyabata tadavagRhNIyAn / na cAyagRhNAti / cakSuH rapRSTaM vastu nakSata ityarthaH / tattaH kAraNAt manovat cakSuraprApyakArIdi beditavyam / tena kAraNana cakSurmanasI / barjayitvA sparzanarasanaprANazrotrendriyANAM caturNAmapi vyavanA'vagraho bhavatyeva / tana ityAyAtama-indriyANAmanindriyasya ca arthA'vagrahaH siddhH| __atha lakSaNato bhedatazca matijJAnaM jJAtam / zrutajhAnasya lakSaNaM bhedaprabhedAzca yaktavyA 18 / iti prazne sUtramityUcuH zrutaM matipUrva vanyanekadvAdazabhedam // 20 // zravaNaM zrutaM jJAnavizeSa ityarthaH, na tu zravaNamAtram / yathA kuzaM lunAtIti kuzala ruDhivazAt paryavadAnaM kSema ityarthaH, na tu kuzamya layanam / tathA zravaNaM zrutamityukte pravaNamA na bhavati, kintu jnyaanyishepH| ko'sau jJAnavizepaH ? matipUrvam , matiH pUrva 15 nimittaM kAraNaM yasya tammatipUrvam / pUrayani pramANatvamiti pUrvamiti vyutpnH| athavA | mahiH pUrvoktalakSaNA pUrvAH yasya tanmatipUrva matikAraNamityarthaH / nanu kAraNasadRzaM kArya bhavatIti kAraNAta zrutamapi matireva ; tadekAntikaM na bhavati ; cakracIvaradavaradaNDAdikAraNo ghaTaH na cakracIvaradavaradaNDAtmako bhavati, canAdau sApa ghaTAbhAvAt / satyapi matijJAne cakSurAdike balavAchu tAvaraNakamodiyayutasya jIvasya zrutajJAnAbhAvAt / zrutajJAnAvaraNakSayoM-18 / pazamaprakarSe sati zrutajJAnamutpadyate / tena kAraNena matijJAnaM zrutajJAnasya nimittamAtraM vartate, na tu zrutajJAnaM matyAtmakaM vartata iti veditavyam / / atrAha kAzcan-zrunajJAnaM kilAnAdinidhanaM bhavadbhirutyate, tattu matipUrvam / matipUrSakatve zrutasya zrutA'bhAvaH prApnoti, yadAdimat tadantavat , tena kAraNena puruSaprArabdhasyAt zrutahAnasya na prAmANyam : satyam ; dravyakSetrakAlAdI samarpaNa zrutajJAnamanAdi-25 nidhanaM ghartate, caturthakAlAdau pUrva videhAdau kalpAdipu ca zrutasya sarvasAmAnyApekSaNAn / na kenacit purupeNa kacit kSetre kadAcita kAle kenAcata prakAreNa zrutajJAnaM kRtaM vartate / divyadInAmeva vizeSApekSayA zrutajJAnasya Adirantazca ghaTate / yato vRSabhasenAdayo dravyabhUtAH, zrutajJAnasya AdiH kRtaH / "vIrAGgajAntavizeSApekSayA zrutasyAntaH saGgacchate / tena zrutaM 1 1 Ava0 ni0 gA0 5 / paznasaM0 268 ' "pRSTa goti zabdamampRSTa punarAMpa pazyati sam / gandha rasaca rI spReM vijAnAti / " gamadharAH / 5 vIrAMgajAnatri-A0 / / 2 ja. I 2 Dilam / sAdajanya / ya " :pamAnAta ga pa Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 tattvArthavRttI / 120 matipUrvamityucyate / yathA aGkaraH khalu bIjapUrvako bhavati / sa cAGka santAnApekSayA aparavIjApejhayA anAdinidhanaH kathyate / __vedAbhiprAyaM jenaH khaNDayati / apauruSeyatvaM prAmANyakAraNaM na bhavati / yataH apIruSeyaH zabdo'pi naasti| yena puruSeNa dedAH kRtAH sa pumAn bhavadbhirna smayate / yadi vedakRtsumAna 5 bhavadbhirna smaThate tahi vedAH 'kimakRtA bhavanti ? tatra dRSTAntaH, yadi cauryaparadArAdyupade. zasya kartA na smaryate tarhi tadupadezo'pi apauruSeyaH, tasyApi "prAmANyaprasaGgo bhavati / na ca vedo'kRtrimaH / tathA coktam "vede hetuM tu kANAdA vadanti caturAnanam / jainAH kAlAsuraM bauddhAzcASTakAn sakalAH sadA // 1 // " [ 10 pauruSeyasya zrutasyAnAdinidhanasya ca pratyakSAdeH prAmANye sati ko virodho vartate, na kazcit virodha ityrthH| annAha kazcit-prathamasamyaktvotpattikAle matizrutayoyugapadutpattirbhabatti kathaM matipUrva zrutamiti ? satyam ; samyaktvasya samIcInatvasya jJAne tadapekSatvAt samyaktvApekSatvAt , yAdarzaka zrutasya AtmalAbhavana kamalAna iti kAraNAnmatipUrvakatvavyAghAtAbhAvaH / tathA coktam "kAraNakajjavihANaM dIvapayAsANa jugavajamme vi / juga jammevi tahA heU gANassa sammattaM // [ ArA sA gA0 13 ] "yatsamyaktvaM tanmatikSAnaM veditavyam , mAnasavyApArAditi / nanu matipUrva zrutamiti zrutalakSaNaM na ghaTate | kasmAt ? yataH zrutapUrvamapi" zrutaM bhavati / tadyathA zabdapariNatapudalaskandhAt sthApitavarNapadadhAkyAdibhAvAt cakSurAdigocarAma 20 AcaM zrutaviSayabhAvamApannAt avyabhicAriNaH zrutAt zrutapratipattiriti / yathA vihitasaGketo janaH ghaTAt jalaghAraNAdikArya sambandhyantaraM pratipadyate dhUmAderagnyAdidravyavan / asyAyamarthaHghaTa ityukta ghakAraTakAravisargAtmakaM zabdaM matijJAnena pratipadyate / tadanantaraM ghadAt-ghaTazabdAt ghaTArtha zrutajJAnena pratipadyate / tasmAdapi ghaTArthAt jaladhAraNAdikArya zrutajhAnena pratipadyate / tathA cakSurAdiviSayAd dhUmAdestatrApi dhUmadarzanaM matijhAnam / tasmAdagniviSayajJAnaM zrutajJAnam / 1-ti a-A0 / 2 kiM na kRtA prA0 / 3-dezako ja0 / 4 "cauryAdhupadezasyAramaryamANakarmakasya prAmANyaprasaGgAt |"-s. si0pU0 48 / "tasmAdapauruSeyatva syAdanyA'pyanarAzrayaH / mlecchAdivyavahArANAM nAstikyavacasAmadhi / / anAditvAd bhavedevaM pUrvasaMskAramantataH / tArA pauruSeyatvaM kaH siddha'pi guNA bhavet ||"-prbhaagvaa. 31245-46 / aSTaza, aSTasa0 pR. 238 / siddhivi0 pR. 408 / 5 Atmano lAbhaH A0, 20, 50, ja0 / 6 kramayAna, mati -bhA0, 6., ba0, ja0 / 7 kAraNakAryavidhAnaM dIpaprakAzayoryugapajjanmanyapi / yugapajanmanyavi tathA hetunirupa samyaktvam / / 8 tat samya-bhA0, 20, 50, ja0 / 9 zrutapUrvamityapi zrutaM bhA0 / 15-bhAvApannAt A0 | Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / 20 ] prathamo'dhyAyaH tasmAdapi dAhapAkAdikAyaM zrutamiti / evaM zrutAt zrutaM bhavati, kathaM matipUrva zrutamiti ghaTate ? satyam ; zrutapUrvasya zrutasyApi matipUrvakatvamupacaya'te / yasmAcchu tAt zrutamutpannasaTra samaSi kvacita praghaTTake matirityupazya'te vyavaliyate, tena kAraNena matipUrva zrutamiti kvApi na vyabhicarati / punarapi kathambhUtaM zrutam dhanekadraudadI hAmidA yasya tada midamna anephe ra bhedAH yasya tat anekabhedam / vibhedazca tat anekabhedazca dvaganekabhedam / dvAdaza bhedAH yasya tat dvAdazabhedam / dvacanekabhedazca tat dvAdazabhedaJca dU canekadvAdazabhedam / anayA rItyA ekA gRhIto'pi bhedazabdaH triSu sthAneSu prayujyate / asyAyamartha:-zrutaM pUrvoktamatipUrvavi'zeSaNaviziSTa vibhedamanekabhedaM dvAdazabhedazca bhavati / tatra aGgabAhyAGgamaviSTabhedAt vibhedam / tayordvayorbhedayormadhye yadaGgabAhyaM zrutaM tadanekabhedam, mukhyavRttyA caturdazabheda prakIrNakAbhidhAna. 10 mityarthaH / yadaGgapraviSTaM tat dvAdazabhedam / te ke aGgabAhyazrutasya bhedA iti cet ? ucyate / sAmAyika sAmAyiphavistarakathaka zAstram / 1 / caturviMzatitIrthakarastutirUpaH stavaH / 2 / ekatIrthaGkarastavanarUpA vandanA / 3 / matadoSanirAkaraNahetubhUtaM "pratikramaNam / 4 / caturvidhavinayaprakAzaka vainayikam / 5 / dIkSAzikSAdisatkarmaprakAzakaM kRtikarma / 6 / 'pRkSaphusumAdInAM dazAnAM bhedakathakaM 15 yatInAmAcArakathakazca dazakAlikam / 7 / bhikSumAmupasargasahanaphalanirUpakamuttarAdhyayanam / 8 / yatInAM yogyasevanasUcakamayogyasevane prAyazcittakathaka kalpavyavahAram / 9 / kAlamAzritya yatizrAvakANAM yogyAyogyanirUpakaM kalpAkalpam / 10 / yatidIkSAzikSAbhASanAtmasaMskArosamArthagaNapopaNAdiprakaTakaM mahAkalpam / 11 / devapadaprAptipuNyanirUparka puNDarIkam / 12 / devAzanApadaprAtihetupuNyaprakAzakaM mahApuNDarIkam / 13 / prAyazcitta- 20 nirUpikA azItikA ceti / 14 / caturdaza prakIrNakAni ArAtIyerAcAyyaH kAladoSAt saMkSiptAyurmatibalaziSyopakArArthamupanivaddhAni / arthataH tIrthakaraparamadevaproktaM sAmAnyakeliproktaJca zrutaM zrutvA gaNadharadevAdibhiH zrutakelibhI racitamaGgapraviSyazAstrArtha gRhItvA AdhuniyaMtibhI racitamapi tadevedamiti mAtvA prakIrNakalakSaNaM zAvaM pramANam , kSIrasAgaratoyaM nIpagRhItamiya / caturdazaprakIrNaka- 25 .- -.. --..... 5-vizeSeNa viziSTabhedam 09.0, ba0, ja0 / 2 aGgabAhyazrutabhedAnAM nirUpaNAya draSTavyam-jayathA pR0 97-121 / 3 ucyante Ada0, 4.-viSayakara va0 / 5 pratikramaNaM caturvidham / bhA0,10, ba., j0| 6 "vikAle apara sthApitAni nyastAni puSpakAdInyadhyayanAni yataH tasmAt dazakAlika nAma |"-dsh nihari gA0 15, 20-30 / jayadha0 pU0 12 di0 2 / drumapuSpakAdInAm adhyayana nAmnA sthAne vRkSakusumAdizabdaH prayuktaH iti bhAti / 7 AzItikA bhA0, 20, ja / 8 proktaJca zrutvA bhA0, da, ma0, ja0 / 5 nisyagrahIta-A.. niparahIta ja. nIro ghaTaH / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 tattvArthavRttI [1 / 20 zAstrapranyapramANaM paJcaviMzatilakSANi trINi saisrANi trINi zatAni azItyadhikAni zlokAnAM bhavanti, 'paJcadazAkSarANi ca 2503380 zlokAH akSarANi 15 / ___ aGgapraviSTaM zAstraM dvAdazaprakAram / yatyAcArasUcakamaSTAdazasahasrapadapramANamAcArAGgam / 1 / jJAnavinayacchedopasthApanAkriyApratipAdakaM patriMzatsahasrapadapramANaM sUtrakRtAGgam / 2 / padavyekAyuttarasthAnavyAkhyAnakArakaM dvAcatvAriMzaspadasahasrapramANaM sthAnAGgama, 13 / dharmA'dharmalokAkAzaikajIvasaptanarakamadhyabilajambUdvIpasarvArtha siddhivimAnanandIzvaradvIpavApikAtulyakalaprayojanapramANa nirUpakaM bhayabhAyakathakaM catuHSaSTipadasahasrAdhikalakSapadapramANaM samavAyAGgam / 4 / jIvaH kimasti nAsti vA ityAdigaNadharakRtapraznaSaSTisahasapratipAdakama yAtriMzatisahasrAdhikadvilakSapadapramANA vyAkhyAprajJaptiH / 5 / tIrthakkaragaNadharakathAkathikA SaT10 pazcAzatsahasrAdhikapazcalakSapadapramANA jJAnakathA / 6 / zrAvakAcAraprakAzaka saptatisahasrAdhikaikAdazalakSapadapramANamupAsakAdhvayanam / 7 / tIrdhakarANAM pratitIrtha daza daza munayo bhavanti te tu upasargAn sor3havA mokSaM yAnti, tatkrayAnirUpakamaSTAviMzatisahasrAdhikatrayoviMzatilakSapa dapramANamantadazam / 8 / tIrthakarANAM pratitIrthaM daza daza munayo bhayanti te tu upasarga mAmIki paJcAvAdAra prAnukuvihAmipatizcatvAriMzasahasrAdhikanivatilakSapada15 pramANamanuttaraupapAdikada zam / 9 / naSTamuSTyAdikapraznAnAmuttarapradAyakaM SoDazasahasrAdhikavina batilakSapadapramANaM praznadhyAkaraNam / 10|krmnnaamudyodiirnnaasttaakthkN caturazItilakSAdhikakoTipadapramANaM vipAksUtram" / 113 vRSTibAdanAmadheyaM dvAdazamaGgaM tatpazcaprakAraM bhavati / parikarma (1) sUtra ( 2) prathamAnuyoga ( 3) pUrvagata (4) cUlikA (5) bhedAt / teSu "pazcasu vidheSu prathama parikarma / 20 tadapi paJcaprakAram-candraprajJapti sUryaprajJapti-jambudvIpaprajJapti-dvIpasAgaraprajJapti-vyAkhyAprajhapti bhedAt / tatra paJcasu prAptiSu madhye pazcasahasrAdhikaSatriMzallakSapadapramANA candrAyurgativibhavaprarUpikA candraprAptiH / 1 / tathA sUryAyugativibhavanirUpikA trisahasrAdhikapaJcalakSapadapramANA sUryapracaptiH / 2 / jambUdvIpavarNanAkathikA paJcaviMzatisaisrAdhikatrilakSapada pramANA jambUdvIpaprajJaptiH / 3 / sarvadvIpasAgarasvarUpanirUpikA paTtriMzasAhasrAdhikAparUcA25 zallakSapadapramANA dvIpasAgaraprajJaptiH / 4 / rupyarUpyAdiSavyasvarUpanirUpikA patriMzasahamAdhikacaturazItilakSapadapramANA vyAkhyAprajJaptiH / 5 / evaM parikarma pacaprakAram / jIvasya kartRtvabhoktRtvAdisthApakaM bhUtacatuSTayAdibhavanasyodvApakamaSTAzItilakSapada 1 dravyam-jayadhapu. 93 Ti. 2 / 2-mANamavabhAva-zrA0, ba., 90, ja0 / 3 pratidaza munayA bhavanti Ava0, j0| 4-dazAGgam 40 5 eteSAM lakSaNAnAM padasaMkhyAyAna vizeSatulanArtha draSTavyam -50 TI0 saM0 pR0 99-107 / jayadha0 pra0 pR. 93-94-122-132 / 6 dRSTivAdasya vizeSasvarUparijJAnAya draSTavyam - bha. To0 saM0 pR0 108-122 / jagabha0 pra0 pR0 94--16, 132-148 / 7 paJcavi-bhA0, 40, 20,0 / 8-syAtyApaka -mA., 10, jA sA | ucchedakamityarthaH / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 ] prathamo'dhyAyaH 65 sUtram / tripaSTizalAkA mahApurupacaritrakathakaH paJcasahasrapadapramANaH prathamAnuyogaH / pUrva svarUpaM pUrvagatam / tatra vastUnAmutpAdavyayazrInyAdikathaka koTipadapramANasutvAdapUrvam / 1 / aGgAnAmaprabhUnArtha nirUpakaM paNNavatiyakSapadapramANamAcaNIpUrvam |2| valadevavAsudevacakravarttizakatIrthaGkarAvivarNakaM saptatikSapadapramANaM vIryAnupravAdapUrvam / 3 / jISAdivatyasti nAsti ceti prakathakaM paSTilakSapanANamasti nAstipravAdapUrvam / 4 / aSTa- 5 jJAnatadutpattikAraNatAdhArapuruSaprarUpakamekonakoTipadapramANaM jJAnapravAdapUrvam / 5 / varNasthAnatAdhArI ndriyAdijantuvacanaguptisaMskAra prarUpakaM padyadhikakoTipadapramANaM satyavAdapUrvam / 6 / jJAnAdyAtmakakantu tvAdiyutAtmasvarUpanirUpakaM paviMzatikoTipadpramANamAtmapracAdapUrvam / 7 / zracandhodayopazamodIraNA nirjarAkathaka mazItilakSAdhikako TipadapramANaM karmavAdapUrvam / 8 / 5 pIyarUpapratyAkhyAtanizcalanakathakaM caturazItilakSapadapramANaM pratyAkhyAnapUrvam / 9 / 10 pazatamahAvidyAH saptazata kSudra vidyA azraGgamahAnimittAni prarUpayan dazalakSAdhikakoTipramANaM vidyAnuprAdapUrvam | 10 | tIrthaGkarapakavattibalabha vAsudevendrAdInAM puNyavAyaNaka pavizatikoTipadapramANaM kalyANapUrvam / 11 / avidyAgAruDavidyAmantratantrAdinirUpakaM trayodazakoTi padmamAyaM prANAvAyapUrvam | 12 | chando'laGkAravyAkaraNakalAnirUpaka koTapANaM kriyAvizAlapUrvam / 13 / nirvANapadasukhahetubhUtaM sArthadvAdazakoTipa- 15 pramANaM lokabindusArapUsamRdi iti pUrva vidhisAgara jI mahArAja 9 prathamapUrve daza vastUni / dvitIyapUrve caturdaza vastUni / tRtIyapUrva aSTa vastUni / caturtha pUrve'stUni padmamapUrve dvAdaza vastUni pUrve'pi dvAdaza vastUni / samamapUrve poza vastUni / aSTamapUrve viMzativastUni / nayamapUrve triMzastUni / dazanapUrve paza vastUtiM / ekAdaze pUrve daza vastUni / dvAdaze pUrve'pi vastUni trayodaze pUrve'pi daza 20 vastUni / caturdaze pUrve'pi daza vastUni / evaM sarvANi vastUni paJcanavatyuttarazataM bhavanti / ekaikasmin caratuni vizati viMzati prAbhRnAni bhavanti / evaM prAbhRtAnAM navazatAdhikAni zrINi sahasrANi ceditavyAni / 3500 / dvitIyasmina pUrve yAni caturdaza vastUni kathitAni nepAbhimAni nAmAni veditavyAni - -pramANaH tA0 / 2 devacakravatitIrtha - bha0 0 0 0 1 devavAsudevaka ghartitIrtha-ya0 / 3 "antarikSama nAgasvarasyAnavyanjanavinAni a mahAnimittAni / " To rAja0 1 / 20 / 4 "zalyaM zAlAkyaM kAyacikitmA bhUtaviyA kImAra nRtyamagadatantraM rasAyanatantram bAjIkaraNatantramiti / " - suzru0 0 1 5 mula A0, 60, ba0, 0 / 6 trati A0, a0 ja0 // 7 putryaMta a a cI adhuvamaM praNidhika abhAmmAvayAdI sabakA tI ANAyaka sijjhaye jyeti cAsa vaNi dha0 TI0 [saM0 pR 123 | "pUrvAntAntaM camaca vacananvinAmAni navajJAnamatIta vanAgataM kA atraM siddhAya prati cApyartha mImAvayAcaM ca // tathA caturdaza vastUni dvitIyasya ||" - dazama0 pR0 8-9 / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nattvArthavRttI [ 1121 pUrvAntaH parAntaH dhruvam adhruvama cyavanalabdhiH abhrUSasampraNidhiH arthaH bhaumAyayAnya sarvArthakalpanIyaM jJAnam atItakAlaH anAgatakAlaH siddhiHupAdhyati (?) / nyavanalamdhinAmni vastuni yAni vizatiprAbhRtakAni vartante teSu yacaturtha prAmRta tasya ye caturvizatiranuyogAslepAmimAni nAmAniArgakartikavedanAmamA karmabuddhisimaranajanakatvamaMjyakramaH anupakramaH abhyudayaH 5 mokSaH saGkramaH lezyA lezyAkarma lezyApariNAmaH sAtamasAta dIrgha hasvaM bhavadhAraNIyaM pudalAtmA nidhattamanidhattama sanikAcitamanikAcitaM karmasthitika pazcimaskandhaH / atrAlpabahutvaM paJcaviMzatitamo'dhikAraH catuvizatyanuyogAnAM sAdhAraNaH / tena so'pi caturviMzatitama evaM kathyate iti caturdazapUrvAdhikAraH samAptaH / evaM hAdaze aGge matvAro'dhikArA gtaaH| idAnI paJcamo'dhikAraH projyate / so'pi pazcaprakAra:-jalagatAcUlikA-sthalagatA. 10 cUlikA mAyAgatAcUlikA-AkAzagatAcUlikA-rUpagatAlikAbhedAt / tatra jalastambhanajala varSaNAdihetubhUtamantratantrAdipratipAdikA dvizatAdhikana vAzItisahasranavalakSAdhikadvikoTipadapramANA jalagatA cUlikA / 1 / tathA stokakAlena baDhayojanagamanAdihetubhUtamantratantrAdinimpikA pUrvoktapadapramANA sthalagatA cUlikA / 2 / indrajAlAdimAyotpAdakamantranantrAdinirUpikA' pUrvoktapadapramANA mAmAgatA cUlikA / 3 / gaganagamanAdihetubhUtamantratantrAdiprakAzikA 15 pUrvoktapadapramANA AkAzagatA culikA / 4 / siMhavyAghragajaturaganarasuravarAdirUpavidhAyaka mantratantrAzupadezikA pRrvomapadapramANA rUpagatA cUlikA ceti / 5 / evaM paJcavidhA culikA samAprA / dvAdazasyAGgasya iNivAdanAmadheyasya parikarma-sUtra-prazramAnuyoga-pUrvagata-calikAbhidhAnAH paJca mahAdhikArAH smaaptaaH| atra yA padaiH saha thA kRtA tasya padasya granthasAkSa-yA kathyate-ekapazcAzatkoTayo aSTa20 lakSAcaturazItisahasrANi SaTzatAni sArdhekaviMzatyadhikAni anuSTupagaNitAni ekasmin pade bhavantIti veditavyam / ityekapadagranthasaGgha-yA 510884621 / iti padAnthaH, tathAkSara (rANi) 16 / IdRgvidhAni padAni aGgApUrvasya zrutasya kiyanti bhavanti 1 koTInAM zataM dvAdazakoTayazca tryazIsilakSANi aprapaJcAsaha trANi padAnAM paJca padAdhikAni bhavanti / atha pratyakSaM pramANaM trividham / tatra dezapratyakSaM pramANam avadhirmanaHparyayazca / sarva25 pratyakSaM kevalajJAnam / tatrAvadhidvividhaH-bhavapratyaya-kSayopazaganimittabhedAt / tatra bhavapratyayo' vadhirubhyate bhavanasyayo'vadhidevanArakANAm || 21 / / 1 dRSTavyam-dha- do saM040 125 / dazabha* pR0 9 / 2 kathyate mA0, 10.da, ja0 / 3-dhikakoTi -A0, va., ya, ja0 / 4-pratirUpikA : / 5-guNatAni zrA, ba0 ! ganitAni ja0 / 6 "bAhattaramayakor3I tasIdI taha ya hoti lakkhANaM / adAvaNNasaharasA paMceca padANi agANaM " -go0 jI0 gA. 349 / 7-1 ashiiti-taa|8-prtyvaadhiH | Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka:- AcAyA 1 / 22 / prathamo'dhyAyaH ____ 'AyuHkarma-nAmakarmodayanimittako jIvasya paryAyaH bhava ucyate / Igvidho bhavaH2 pratyayaH kAraNaM hetunimittaM yasyAvadheH sa bhavapratyayaH / Imbidho'vadhivanAravAyAM dezanA hArAja nArakANAm / nanu evaM vidhasyAvadhaH yadi bhavaH kAraNamukkaM tahi karmakSayopazamaH kAraNaM na bhavatiH satyam bhavaH' pradhAnakAraNaM bhavati yathA pakSiNAmAkAzagamanaM bhavakAraNam , na tu zikSAguNavizeSa AkAzagamanakAraNaM bhavati / tathaiva devAnAM nArakANAM ca vrataniyamAdInAmabhAve'pi 5 avadhirbhavati, tena kAraNena mukhyatayA bhava evA'vadheH kAraNamucyate / kSayopazamastvayaH sAdhAraNaM kAraNam , tattu gauNam , tena tanocyate / anyathA bhavaH sAdhAraNo vartate, sa tu ekendriyavikalendriyANAmapi vidyata eva teSAmapyavizeSAdayaH prasaGgaH syAt / tathA ca deSanArakeSu "prakarSA'prakarSavRttiravadhirbhavati / devanArakANAmiti avizepoktAvapi samyagdRSTInAmeva avadhibhavati mithyAdRSTInAM devanArakANAmanyeSAzca vibhaGgaH kathyate / "atha ko'sau prakarSA'prakarSa- 10 vRttiravadhiriti cet ? ucyate-1 saudhammaizAnendrau prathamanarakaparyyantaM pazyataH / sanatkumAramAhendrau dvitIyanarakAntamIkSete / brahmalAntavendroM tRtIyanarakaparyantamIsate / zukrasahasrArendrau caturthanarakaparyantaM vilAyate / AnataprANatendrau paJcamapRthivIryyantaM nibhAlayataH / AraNAcyutendrau paThanarakaparyantaM vilokayataH / navapraiveyakodbhavAH saptamanarakaparyantaM nirIkSante / anudizAnuttarAH sarvalokaM pazyanti / tathA ''prathamanarakanArakA yojanapramANaM pazyanti / dvitIya 15 narakanArakA ardhagavyUtihIna yojanaM yAvatpazyanti / tRtIyanarakanArakA ganyUtitrayaM pazyanti / caturthanarakanArakAH sArddhadvigamyUtipaya'ntaM pazyanti ! paJcama narakanArakA dvigalyUtiparyantaM pazyanti / paTanarakanArakAH sArddhagamyUtipayantaM pazyanti / saptamanarakanArakA ganyUtiparyantaM pazyantIti veditavyam / atha kSayopazamanimitto'vadhiH kathyate---- 20 kSayopazamanimittaH SaDavikalpaH zeSANAm // 22 // karmApudgalazaktInAM kramavRddhiH kramahAnizca spardhakaM tAvaducyate / abadhijJAnAvaraNasya dezaghAtiraparddhakAnAmuye santi, sarvayAtisparddhakAmAmudayAbhAvaH kSaya atyate, teSAmeva sarvaghAtisparddhakAnAmanudayaprAptAnAM sadavasthA upazama ucyate, ayazcopazamazca kSayopazamI, to nimittaM kAraNaM yasyA'vadheH sa kSayopazamanimittaH / katibhadaH 1 SaDvikalpaH / evaM vidho'vadhiH 25 zeSANAM manuSyANAM tirazcAzca bhavatIti ceditavyam / sa cAvadhiH saMjhino paryAptakAnAzca bhavati na tvasajhinAM nApyaparyAptakAnAM bhavati sAmarthyAbhAvAt / teSAmapi so'vadhiH sarveSAM na AyuSkarma bhAla, , da. / 2 navapratyayaH nA / 3-vadheyAdima-tara0 / 4 tahi kSayImA0, 40, 20, 20, ja0 5 bhavaH pradhAnaM bhA--bhA0, va, ja0 / 5-gamanam pradhAnakAraNaM na tu bhAga, ma0,0,ja0 / 7 prakAraprayuttira-A pa0,60, jaya / 8 atra ko-pa0 / atha kA'sau daH / 5 prakaprati : bhA0, 40.10,jaH / 1. mahAmaMdha gara0 11-13 / 11 prathamanArakA narakayaH-A0, 20 / -go. jo0 gA0 423 / 12 sya devAghAtispardhakAnAmudayAbhAvaH bhA0, Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 tatsvArthavRttI [23 mArgadarzaka bhAsavAntIyabasisimyagdazanajhInahAratratapolakSaNakAraNasannidhAne sati upazAntakSINa karmaNAmayadhepalabdhirbhavati / tadupalabdha sarpasya kSayopazamanimittatve satyapi yat kSayopazamagrahaNaM sUtre kRtaM taniyamAthaM jJAtavyam / ko'sau niyamaH ? kSayopazama eva nimitta vartate na tu zeSANAM bhavo nimittamasti / / 5 te ke SaDvikalpA iti ced ? ucyate-anugAmyananugAmI vardhamAno hIyamAno'vasthito'navasthitazceti / kazcid avadhirgacchantaM bhavAntara "prApnuvantamanugacchati pRSThato yAti, savituH prakAzayat / 1 / kazcidvadhinapAnugacchapti, tatraivAtipatati, vivekaparAGmukhasya prazne satyAdeSTrapuruSavacanaM yathA tatraivAtipatati, na tenAle 'pravaya'te / 2 / kazcidavadhiH samyagdarzanAdi guNavizuddhipariNAmasanidhAne sati yAvatparimANa utpannaH tasmAda'dhikAdhiko barddhate asa10 yeyalokaparyantam , araNikApnanirmathanodbhUtazuSkaparNopavardhamAnendhanarAziprajvalitahiraNya retovat / 3 / kazcidadhiH samyagdarzanAdiguNahAnyA''rtaraudrapariNAmavRddhisaMyogAt yAvatparimANa utpannastasmAda hIyate aGgulasyAsaTyeyabhAgo yAvat, niyatendhanasantatisaMlagnabaMhivAlAvat / 4 / kazcidayadhiH samyagdarzanAdiguNAyasthiteH yAvatparimANa utpannastAvatparimANa eva tiSThati hAni vRddhizca na prApnoti bhavanayaparyantaM kevalajJAnotpAdaparyantaM vA, lAJchanavat 15 1 5 / kazcidaSadhiH samyagdarzanAdiguNavRddhihAnikAraNAn yAvatparimANa utpannastasmAt badhate hIyate gha, yAvaditavyam yAvad' hAtavyaM ca, prabhajanayacoditakamalakallolavana / 6 / evaM'bhedA avadheH dezAvadhereva veditavyAH / paramAvadhisarvAvadhI viziSTasaMyamotpanI hAnivRddhirahito. jJAtavyau / tau tu caramazarIrasyaiva bhavataH / gRhasthAvasthAyAM tIrthaGkarasya devanArakANAzca dezA cadhireva veditavyaH / 28 atha manaHparyAyajJAnasya prakArapUrvaka lakSaNamAlakSayati RjuvipulamatI manaHparyayaH // 23 // bAbAyamanaHkRtArthasya paramanogatasya vijJAnAt nititA pazcAdvAlitA' vyAghoditA RjyI matirucyate, saralA ca matiH RjvI kathyate / bAkAyamanaHkRtArthasya paramanogatasya vijJAnAdanirtitA na pazcAdvAlitA na vyAghoTitA tatraiSa sthirIkRtA matirthipulA pratipadyate / 25 kuTilA ca matiH vipulA kathyate / RjvI matirvijJAnaM yasya manaHpaya'yasya sa RjumatiH / vipulA matiryasya manaHparyAyasya sa vipulamatiH / tau RjuvipulamatI "badAyitapuMskAna pUraNyAdipu striyAM tulyAdhikaraNe / " [kA0 sU0 2,5 / 18] / ekasya matizaTadasya vijJAtArthatvAdaprayogaH rUpe rUpaM praviSTam / "sarUpANAmekazepa ekavibhaktau" [ pA0 sU0 1 / 2 / 64 ] / -takarma-A0, 50, da., ja012-mAna-mA0, 10, 20ja0 / 3 nanu A0, 50, j.| 4 ucyante bhA0, 20, 20, je0 / 5 prApnuvanti bhAH pa0, 80, 0 / 6 pravartate mA0, 20, 20 va0, 0 / -dadhiko va-zrA0, 10, 20, ja0 / 8 agni / 9 paJcabhe-bhA0, 60, 10, taa| 10-dAritA s0| Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ VIRY-25] prathamA'dhyAyaH Fire prajuzca nipulA ca Rjubipule tAdRze matI yayAstI RSipulamatI / amunA prakAreNa manAparyayo dviprakAro bhavati-RjurmAtaH vipulamatizceti / manaHpaya'yasya bhedaH proktaH / I.. idAnI lakSaNamucyate-vIryAntarAya-manaHparyayajJAnAvaraNakSayopazamAGgopAGganAmalAbhA. sammAt AtmanaH parakIyamanolabdhavRttirUpayogo manaHparyaya ucyate / zrutajJAnavyAkhyAnAvasare "mA zrutasya matyAtmakatvaM niSiddhaM tathA manaHparyayajJAnasyApi matyAtmakatvaM nAzakanIyamiti / 5 RjumatirmanaHparyAyaH kAlApekSayA jaghanyatayA jIvAnAM svasya ca dve trINi thA . bhavAhaNAni gatyAgatyAdibhinirUpayati / utkarpaNa saptabhavagrahaNAnyA vA gatyAgatyAdibhiH prakAzayati / kSetrato jaghanyatayA gavyUtipRthaktvam / utkaNa yojanapRthaktvasya AbhyantaraM mahApayati na bahiH prarUpayati / vipulamatimana:paya'yaH kAlApekSayA jaghanyatayA samASTAni (2) mahaNAni prarUpayati / utkaNAsaGakhyeyAni gasyAgatyAdibhinirUpayati / kSetrApekSayA 1. amanyatayA yojanapRthaktvam / utkarpaNa mAnupottaraparvatAbhyantaraM prarUpayati, tadvahirna jAnAti / atha manAparyayajJAnabhedayobhUyo'pi vizepajJAnaparitApanArthaM prAhuH vizuddhayapratipAtAbhyAM tadvizaMSaH // 24 // manaHpayajJAnAvaraNajhamakSayopazamAdAtmanaH prasannA vizuddhirucyate / saMyamAtpracyA dhanaM pratipAtaH, na pranipAtaH apratipAtaH / vizudbhizca apranipAtazca vizuddhyatipAtI tAbhyAM 15 vizuddhyapratipAtAbhyAm / vizud dhyaza apratipAtena ca trizuddha pratipAtAnA nazipaH Rjumativipulamatyorthizepo bhavati / tatra upazAntakapAyasya cAritramohAdhikyAna saMyamazikharAna patitasya pratipAto bhavati / kSoNakayA yasya cAritramohonekAmAvAdAnapAtaH syAt / RjumaseH samAzAdvipulamati vyakSetra kAlabhAvizuddhataro bhavati / kamiti na ? ucyate- graH sarvAvadhijJAnena kArmaNadravyAnantabhAgo'ntyaH buddhaH so'ntyabhAgaH punarapi avantabhAgIniya.. teSvayanantabhAgaMpu yo'ntyo bhAgA vartate sa RjumatinA gampate, RmatedhipAra bhani / yaH RjumateH vipayo bhavati so'pi bhAgo'nantabhAgIkriyate, pyayanAtabhAgepu yA'ntyA bhAgaH sa vipulamateviSayo bhavati / evaMvidhasUkSmadravyaparijJAyakatvAn vipulamate vyakSetrakAlaTI vizuddhirutkRSTA bhavati / bhAvato vizuddhistu sUkSmataradravyagocaratvAdeva jnyaanvyaa| bhASazuddhirapi kasmAt ? prakRSTakSayopazamavizuddhiyogAn / tathA apratipAlAdapi vipulamatibiziSTo bhati, .. vipulamatimanaHparyavasvAminAM prathaImAnacAritrAdayatyAH / Rjatistu pranipAnI bhavani / karamAn ? RnumatimanaHparyayajJAnasvAminAM kapAyodre kahI amAnacAritrAdayavAda / athA'vadhimanaHparyayayAvizeSapratipAdanArtha sUtramidamucyate-- vizuddhikSetrasvAmiviSayebhyo'vadhimana:paryayayoH // 25 // vizuddhizca prasAdaH, kSetrazca bhAvapratipattisthAnama, syAmI ca prayojakaH svarUpakathakaH, 3. viSayazca jJeyaH stu, vizuddhikSetrasyAmiviSayAH, tebhyo vizuddhikSetrasvAmivipagrebhyaH / avadhizca manAparyayazca avadhimanaHparyayo, tayoradhimanaHparyayayoH / adhijJAnasya manaH 5. cAritrodayAt 0. 50, 25 / 2. zrImanu manAginA Aka. 40, da: ja. / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRttau [1 / 26 paryayajJAnasya ca vizeSo vizuddhyAdibhizcaturbhiditavyaH / tatra avadhinAnAt manaHparyAyajJAnaM vizuddhataraM bhavati sUkSmavastugocaratvAt / kSetramayadharmanaHparyayajJAnAd bahutarama., tribhuvanasthitapudralaparyAyatatsambandhijIvaparyAyajhAyakatvAt / manAparyayasya kSetramalpam , utkarSeNa mAnuSottarazailAbhyantaravartitvAt / avadhijJAnasya "viSaya "rUpiSvavadheH' 5 [taHsU0 1 / 27] ityanena vakSyati / manaHparyayajJAnasya viSayaM tadanantamAge manaHparyayasya" [ta. sU0 1 / 28 ] ityanena sUtreNa vakSyati / svAmitvamucyate-- manaHparyayo manuSyeSUtpadyate na devanArakatiryakSu / manuSyeSvapi garbhajeSUtpadyate na sammUrchanajeSu / garbhajeSvapi karmabhUmijeSatpadyate na strakarmabhUmi jeSu / karmabhUmijeSvapi paryAptavedhUtpadyate, na tvaparyAptakeSu / paryAptakeSvapi samyagda10 TipU padyate, na mithyASTisAsAdanasamyagdRSTisamyagmidhyAdRSTiSu / samyagdRSTipvapi saMyate phUtpadyate, na svasaMyatasamyagdRSTisaMyatA'saMyateSu / saMyateSvapi pramattAdiSu kSINakapAyAntetpadyate, na sayogakevalyayogakevaliSu / pramaccAdiSvapi' prabarddhamAnacAritreSUtpadyate, na hIyamAnacAritreSu / baImAnacAritreSvapi sapavidhayAnyatamadipAle pyate nAnRddhiprAneSu / RddhiprApteSvapi kepucidutpadyate na sarveSu / tena kAraNena viziSTasaMyamavanto manAparyayasya 15 svAmino bhavanti / avadhistu cAturgatikeSu bhayati / iti svAmibhedAd vizeSaH / manaHparyayajJAnAdanantaraM kevalajJAnalakSaNamabhidhAtumucitam / tadulakSaya jJAnAnAM viSayanibandhaparIkSaNaM kriyte| kevalajJAnasya tu lakSaNaM "mohakSayAjjJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAca kevalam" [ta. sU. 10 1] iti vakSyati / tatra jJAnaviSayanibandhaparIkSaNe matizrutajJAnayoviSayaniyandha ucyate ___ matizrutayonibandho dravyeSvasarvaparyAyeSu // 26 // matizca zrutazca matizrute tayormatizrutayoH / nibandhanaM nivandhaH vipaniyantraNA viSayaniyamo viSayanirdhAraNam / dravyepu jIvadhA'dharmakAlAkAzapudgaleSu / kathambhUteSu ? asarvaparyAyeSu alpaparyAyasahiteSu matizrutaviSayayogyastokaparyAyasahiteSu / "vizuddhikSetrasvAmiviSaye bhyo'vadhimanaHparyAyayoH" [ taka sU. 1 / 25] ityato viSayazabdasya grahaNa karttavyam / tatra 25 paJcamI atra tu SaSThI tatkathaM sambandhaH ? "arthavazAdvibhaktipariNAmaH" [ ] iti vacanAt paJcamyAH paSThItvena pariyamanam / / nanu dhA'dharmakAlAkAzA atIndriyAH, teSu dravyepu matijJAnaM kathaM pravartate matijJAnasya indriyajanitattvAt ? satyam ; anindriyAkhyaM karaNaM vartate, tena noindriyA caraNakSayopazamabalAt tadmahaNamavaprahAdirUpa na virudhyane / tatpUrvaka zrutajhAnaM tadviSayeSu 30 noindriyaviSayadravyeSu svayogyeSu pravarttata iti / 1 -yajJeyazA- mA0.0.10,50, ja0 / 2 viSayaH ruu-ma...j0|3 -dikSIbhA0, 20, 20, 4-pi ya--A0,0,10,ja- 1 5 nAnadhiprA-10,10 | Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / 27.31 prathamo'dhyAyaH athA'yadhi viSayanibandha ucyate rUpiSyavadheH // 27 // niyamasUtramidam / asyAyamarthaH--pipu pudgaledhu pudgalasambandhijIveSu ca avadheviSayanibanyo bhavati / 'asarva paryAyepu' ityajyatra sambandhanIyam , nena svayo yaparyAyeSu alpeSu paryApeSu na svananteSu paryAyeSvavadhiH pravartana / atha manaHpayayasya viSayanibandha ucyate tadanantabhAge manAparyayasya / / 28 // tasya sarvAdhijJAnagamyasya rUpidravyasya yaH paryAyaratasyA'nantabhAgastadanantabhAgaH tasmin tadanantabhAge, manaH paya'yasya viSayanibandho bhavati sUkSmaviSayatvAt / anyatra ca manAparyayaH pravartate, aparepu bhAgeSu pravartata ityarthaH / atha kevalazAnasya vipaniyandha pratyatI mahArAja sarvadravyaparyAyeSu kevalasya // 29 // dravyANi ca paryAyAzca dravyaparyAyAH, sarve ca te dravyaparyAyAH sarvadravyaparyAyAH, teSu sarvadradhyaparyAyeSu / sarveSu dravyeSu sarvepu paryAyeSu ca kevalasya kevalajhAnasya viSayanivandho bhavati / jIvadravyANi anantAnantAni tato pyanantAnantAni pudgaladravyANi aNuraka- 15 ndhabhedayuktAni, dharmA'dharmAkAzAni, kAlabhAsakhyeyaH, catuNI trikAlasambandhinaH paryAyAH pRthaganantA'nantAH / teSu sarveSu dravyaparyAyeSu anantamahima kevalajJAna pravarata iti / atha pazcajJAnapu kati jJAnAni ekasminnAtmani yugapadbhayantIti prazne sUbamidamAhuH ekAdIni bhAjyAni yugapadekasminnAcatubhyaH // 30 / / eko'dvitIya Adiravana vo yepo tAni ekAdIni ekaprabhRtIni bAnAni / bhAjyAni 20 yojanIyAni / yugapat samakAlam / ekasminnAtmani aAcaturyaH catvAri jJAnAni yAvat / ekasmina jIye paJca nAnAni yugapanna bhavanti / ekaM jJAnaM yadA bhavati tadA kevalajJAnameva, kevalajJAnena kSAyikena saha aparANi catvAri jJAnAni sAyopazamikAni yugapanna bhavanti / yadA he jJAne yugapad bhavatastadA matizrute / trINi jJAnAni yadA yugapad bhavanti tadA matizrunA'vadhijJAnAni bhavanti, athavA matizrutamanaHparya yajJAnAni bhavanti / yadA pAri 25 yugapad bhavanti tadA manizrutAvadhimanaHparyayajJAnAni bhavanti / atha matyAdIni jJAnAnyeva bhavanti AhosbidanyathApi bhavanti iti prazne sUtramidamucyate matizru tA'vadhayo viparyayazca // 31 // matizca zrunazca adhizca mtishrutaa'vdhyH| ete prayatrINi jJAnAni viparyayazca mithyArUpANi bhavanti / cakArAn samyagjJAnarUpANi ca bhavanti / samyakazabda AdAvevoktaH 3. 1 -pyanantAni A0.6, 60, ja0 / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRtta 1932 "samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH:" [ 0 sU0 1 1 ] ityantra | tasmAd gRhItaH samyazabdaH matizrunA'vadhimanaH paryava kevalAni jJAnam samyagjJAnaM bhavantI (tI) ti sambandha nIyaH / tasmAtsamyajJAnAd vaiparItyaM viparyayo bhavati midhyArUpANyajJAnAni bhavanti / kiMvat ? rajaH kaTutrikAphalaghRtIrakta / atra zuSkatumbikAmadhyagata nirgatabIjA'vaziSTabukikA raja ucyate, tasmin sati yadi dugdhaM dhiyate tadA kaTukaM bhavati, tumbike'tizodhite ? 'vRttaM payaH kaTukaM na bhavati / tathA mithyAdarzane binAde sati jIve matyAdijJAne sthite mithyAjJAnaM na bhavati / nanu maNikanakAdayo viSThAgRhe patitA api na budhyanti tathA matyAdayo'pi satyam ; maNikanakAdayo'pi vipariNAmaka dravyayoge duSyanta eva tathA matyAdayo'pi mithyAdarzanayoge duSyanti / 2 Jin 50 'nyAdhAropAta kSIrasya viparyAso bhavati matyajJAnAdInAM svaviSayagrahaNe viparyAso na bhavati yathA samyagdRSTiH pumAn cakSurAdibhirvarNAdiviSayAn prApnoti tathA mithyAdRSTirapi cakSurAdibhI rUpAdIn vipayAnupalabhate / yathA samyagdRSTiH zrutajJAnena rUpAdIna mArgadarzaka AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja viSayAn jAnAti parAna prati prarUpayati ca tathA mipi zrutajJAnena rUpAdIna jAnAti parAna prati nirUpayati ca / yathA samyagdRSTiH pumAn avadhijJAnena rUpiNaH padArthAnati 45 tathA midhyAdRSTi vibhaGgajJAnena rUpiNo'navagacchati' iti kenacidupanyAne kRte tanmatanirAsArthaM bhagavadbhiH sUtramucyate sadasatoravizeSAdyadRcchopalabdherunma savat // 32 // sacca prazastaM tattvajJAnama asaca aprazastaM mithyAjJAnam sadasatI, athavA sat vidyamAnam asat avidyamAnam sadasatI tayoH sadasatoH / na vizeSa: avizeSastasmAda20 vizeSAt / yacchayA svecchayA upalabcipalambhanaM praNaM cacchopalabdhistasyA yadacchopalabdheH | unmatta iva unmattavana / matinAva vInAM viparyayaH kasmAdbhavati ? sadasato: samba vinAvizeSAta, avizeSeNa yacchopalapi bhavati / atrAyamarthaH - mithyAdarza nodayAt jIvaH kadAcit sadapi rUpAdikamakhadityaGgIkaroti karhicitadapi rudikaM sadasyAdhyavasyati / anyA sad rUpAdika sadeva manute, asad rUpAdikamasadeva avaiti / 25 kiMvat ? unmattavat pittoyAkulitabuddhivat / yathA pittodayAkulitamatiH ghusAn nijamAtaraM nijama manyate bhAryAcca mAtaraM yadRcchayA manyate / kadAcinmAtaraM mAtarametra manyate bhAyI bhAryAmeva jAnAti / tathA azvaM gAM manyate, gAmazvaM satyate / azvamazvaM gAM gAva manyate / tathA'pi tatsamyagjJAnaM na bhavati / evamAminibodhakatAbadhInAmapi rUpAdiSu viparyayA bhavati / Fear zramidhyAdarzanapariNAma Atmani sthitaH san 30 matyAdibhI rUpAdigrahaNe satyapi kAraNaviparyayaM bhedAbhedadviparyayaM svarUpaviparyayodayati / 1 saruja ka 0 1 2 -'ti A 0 0 3 NAmika ra 0 0 ja / 4 - bhiH rUpAdIn A0, ba0 60 ja0 0 5 nU parU- apanaH / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 133] prathamo'dhyAyaH ... kAraNaviparyayastAvadbhayate--rUpAdInAM kAraNaM 'kecidekamamUttaM brahmalakSaNaM kalpayanti / cittu nitya prakRtilakSaNaM karUpayanti : aMgye pRthivyAdijAtibhinnAH paramANatraH caturgaNAtriguNA dviguNA ekaguNAH sadRzajAtIyAnAM kA yogAM kAraNaM bharantyA tyA rambhakAH saJjAyanta iti / apare svayaM kathayanti yat puthivyaplejozayavazvamAri bhUnAni varNagandharasasparzAzcatvAroM autikadharmAH, eteSAmaSTAnAM pRthivyAne jopAyuvarNa gandharasasparzAnAM samudayo paramANuraSTako 5 bhavati / vaibhASikamate hi pRthivyAdimahAbhUtazcatubhiAmayAdiguNazcatAbhazcamako paramANu padyate / sa rUpaeramAguraSTaka ucyate / apare tvevaM vadanti-pRthivyaptejovAyatraH kArkazyAdi. yasmAdi uSNasvAdigamanaHdiguNAH paramANayo jAtibhinnAH kAryasyArambhakA bhavanti--kAraNaM saMjAyata ityAdikaH kAraNaviparyAyaH / . bhedAbhedaviparyayastu naiyAyikamate-kAraNAta kAryamarthAntarabhUtameva / anarthAntarabhUtameva 10 iti ca parikalpanA bttNte| . svarUpaviparyayastu mImAMsakamate sAyaMmate vaa| hapAdayo nirviklpaaH| ko'rthaH santi na santyetra vA ? kiM tahi ? tadAkArapariNata vijJAnamAtrameva vartate, na tu vijJAnamAdrasyAbalambanaM bAhya vastu vartate / evamapare'pi parikalpanAbhedA dRSTeSTaviruddhAH pratyakSArokSaviraddhA mithyAdarzanodayAt saJcAyante / tAn saJjAyamAnAn pravAdinaH kalpayanti / 5 teSu ca pravAdinaH zraddhAnaM janayanti / tena kAragena tanmatyajJAnaM zrutAjJAnaM vibhAjJAnaM ca syAt / samyagdarzanaM tu tatvArthAdhigame zraddhAnamuHNAdayati / tena samyagdarzanapUrvakaM yad bhavati sammanizAnaM zrutajJAnamavadhimAnaM ca saMbobhavIti / atha dviprakArapramANakadezA nayA ucyante--- naigamasanavyavahArarjumatrazabdasamabhirUyaMbhUtA nayAH // 33 / / 20 naka garachanIti nigamo vikalpaH, nigame bhayo gamaH / abhedatayA vastusamUha gRhAtopti saGgrahaH / saGgraheNa gRhItasyArthasya bhedarUpatayA vastu vyavahiyate'neneti vyabahAraH / Rju prAJjalaM saralatayA sUtrayati tanyatIti RjusUtraH / zabdAd vyAkaraNAt prakRtipratyayadvAreNa siddhaH zabdaH / paraspareNAbhirUDhaH samabhirUDhaH / evaM kriyApradhAnatvena bhUyate evambhUtaH / naigamazca samAna vyavahArazya RjusUtrazca zabdazya samabhirUDhazca evambhUtazca naigama- 25 sAhavya rahArajusUtrazabdasamabhirUTavabhUtAH / ete sapta nayAH / nayanti prApayanti pramANekadezAniti nayAH / te sAmAnyalakSaNaM vizeSalakSaNaJca baktavyam / tatra tAvatsAmAnyalakSaNamucyate--jIbAdAbanekAntAtmani anekarUpiNi dhastunyavirodhana 1 vadAntinaH / 2 sAMkhyAH / 3 nAyikAH / 4 "kAmeSTadravyakaH''aSTau TyAga catvAri mahAbhUtAni (pRthivI+jala+tejAcAta ) bacAri bhautikAni ( gandha + rasa + rUpa + sAsa ) ca / ' - abhidharma : TI0 2 / 22 / 5 vaizeSikAH / 6 sajAyante tA0 | saMjJAyate yaH / kAraNatArthamarthA- shaav0|8-te sa.- bhAra, pa0, da, ja0 / 5 -bhed-saa| Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRttI | 133 pratItyanatikrameNa tyarpaNAta dravyaparyAyAdyarpaNAn sAnyavizepayAthAtmya prApaNapravaNaprayogo naya ucyate / asyAyamarthaH - sAdhyavizeSasva nityatvA'nityatvAdeH yAthaH syaprApaNapravaNaprayogo yathA sthitasvarUpeNa pradarzana samartha vyApAro naya ucyate / jJAturabhiprAya ityarthaH / sa nayo dviprakAraHdravyAthika paryAyArthikamedAt / dravyaM sAmAnyamutsarga anuvRttiriti yAvat dravyamartho viSayo mArgadarzaka :- AcArya khulavA lie| jaryAhoravizeSaH apavAdo vyAvRttiriti yAvat payo'rtho vipayo yasya sa paryAyArthikaH / tayovikalpA naigamAdayaH / naigamasahavyavahArAstrayo nayA dravyArthikA veditavyAH / RjusUtrazabdasamabhirudevambhUtAra catvAro nayAH paryAya. thiMkA jJAnIyAH / 1 idAnIM nayAnAM vizeSalakSaNamucyate / anabhinivRttArthaH - aniSpannArthaH, saGkalpamAtraAhI naigama ucyate / tathA codAharaNam -- kazcitpumAn karakRtakuThAro vanaM gacchati, taM 10 nirIkSya ko'pi pucchati yaM kimarthaM brajasi ? sa provAca - ahaM prasthamAnetuM gacchAmi / ityukte tasmin kAle prastha paryAyaH sannihito na varttate, prastho ghaTayitvA dhRto na varttate / kiM tahiM tadabhinivRttaye - prasthaniSpattaye saMkalpamAtre dArvAnayane prasthavyavahAro bhavati / evamindhanajalAnAdyAnayane kazcit pumAn vyApriyamANo varttate sa kenacidanuyuktaH kiM karopi tvamiti / senocyate--amodanaM pacAmi / na ca tasmin prastAve odanaparyyAyaH sannihito'sti / kiM 15 tahiM ? odanapacanArthaM vyApAro'pi odanapacanamucyate / evaMvidho lokavyavahAro'nabhinivRttArtha :- aniSpannArthaH saGkalpamAtraviSayo naigamanayasya gocaro bhavati / 1 / svajAtyavirodhenaikatra upanIya paryAyAn AkrAntabhedAn vizeSamakRtvA sakala grahaNaM saha ucyate / yathA saditi proktaM vAgjJAnapravRttiliGgAnumitasattAdhArabhUtAnAM vizveSAM vizeSamakRtvA satsampraddaH / evaM dravyamityukte dravati gacchati tAMstAn kevaliprasiddha paryAyAniti dravyam, 20 jIvAjIvataddaprabhedAnAM samaho bhavati / evaM ghaTa ityukte ghaTabuddhayabhidhAnAnugamaliGgAnumita sakalArthaH ho bhavati / evaMvidho'paro'pi samayasya godharo veditavyaH // 2 / saGprahRnnayaviSayIkRtAnAM saGgrahanayagRhItAnAM sammana yakSimAnAmarthAnAM vidhipUrvakamaharaNaM bhedena prarUpaNaM vyavahAraH / ko'sau vidhiH ? sahanayena yo gRhIto'rthaH sa vidhirucyate, yataH saGgraha pUrveNaMtra vyavahAraH pravarttate / tathA hi- sarvasamaddeNa yadvastu 25 saGgRhItaM tadvastu vizeSaM nA'pekSate, tena kAragena tadvastu saMvyavahArAya samartha na bhavatIti kAraNAt vyavahAranayaH samAzrIyate / 'yatsadvarttate tatkiM dravyaM guNo vA yadUdravyaM taJjIbojIvo vA' iti saMyavahAro na karttuM zakyaH / jIvadravyamityukte ajIvadravyamiti coke vyavahAra Azrite te api dre dravye sahanayagRhIte saMvyavahArAya na samarthaM bhavataH, sada devanArakA divyavahAra AzrIyate ghaTAvizva vyavahAreNa AzrIyate / evaM vyavahAra nayastAya30 tparyantaM pravarttate yAvatpunarvibhAgo na bhavati / 3 / , " pUrvAn vyavahAranagRhItAn apazca viSayAn trikAlAgocarAnatikramya varttamAnakAla 1 dravyaM vitA | 2 - yo vi-10 / 3 -vagrahaNaM vya- bha0 da0 0 1 78 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathabhA'dhyAyaH 2 / 33 gocaraM gRhNAti RjusUtraH / anInasya vinaSTatva anAganasyAsaJjAtatve vyavahArasyAbhAvAd vartamAnasamayamAviSayaparyAyamAtrI R mUtra ityarthaH / nanyevaM sati saMvyavahAralopa: syAt / sanyana : asya RjusUtranayasya viSayamAna(dha pradarzana vidhIyate / lokasaMvyavahArastu sarvanayasamUha sAdhyA bhavati / tena RjusUtrAzraya saMvyavahAralopA na bhavanti / yadhA kazcimRtaH, naM raghyA 'saMsAro'yamanityaH' iti kazcid atrIti, na ca sarvaH saMsAro'nityo yarsata iti / ete 5 catvAro nayA ardhanayA veditavyAH / anye vakSyamANAkhayo nayAH zabdanayA iti / 4 / / liGga saGkhyAsAdhanAdInAM vyabhicArasya nipeyaparaH, lizAdInAM vyabhicAra doSI nAstItyabhiprAyaparaH zabdanaya cca1 liGgavyabhicAro yathA-puSya nakSatraM nArakA ceni / sngkhyaavybhicaa| yathA--ApaH toyam . varNaH RtuH, AmrA vanam , varaNA nagarama ! sAdhanavyabhicAra: kaarkjybhicaar| yathA--senA pavanamadhivasati, parvana tiSThatItyarthaH 15 sthAMmArya zIpAsunimisAvaTayA prAyabhicAro yathA- hi manya radhena yAsyani ? na yAsyapi, yAnarale piteti / anyAyamarthaH-..gahi tvamAgaccha / tvamevaM manyase--ahaM zena vAsyAmi. enAyatA svaM rathena na yAsyasi / te tava pinA apre razrena yAtaH ? na yAna inpayaH / atra madhyamapuruSa thAne uttamapuruSaH, uttamadhurupasthAne madhyamapurupaH, narathaM mUgidam -- "prahAse bhanyopapade manyatestamaikavacanaM ca uname madhyamasya / 15 [ ] kAlavyabhicAro yathA--vizvazA asya putro janitA / bhaviSyatkAryamAsIditi / atra bhaniyatakAle atInakAlayi ktiH / upamayabhicArI yathA-- ganinivRnau / anna pa dApagrahaH / nanna santiSThate, atipate. pratiSThate, vinimate / atra sUtrama-- apratima [ kA . 312348. do 14 ] / ramu krIDAyAmityatra Atmanepatha pavadaH biramannAramati pariramani / gAGa paribhyo namaH" [ pAna . 11383 ] / ini vyabhicArasatram / yadattamupara ti / "upAsakamakAna" [ ] iti ca vyabhicArasUtram / tri, yavahAra nabasnupapannamanyAyayaM kAzcamAn nanyate / smAdanyAyyaM manyate ? anyArthasya anyAyana parna nema sambandhAbhAvAt / natra kAndana yApekSA noge nAsti / nahiM lokasamayavirodhI bhaviSyati / bhavatu nAma virodhH| natyaM parIkSyate, kiM tena virodhena bhaviSyati ? kimopacaM rogIcchAnuvAMta vartate ? / 5 / / ekamapyarthaM zabdabhedena bhignaM jAnAti yaH sa samabhirUDho nayaH / yathA eko'pi pulomajAprANavallabhaH paramaizvaryyayukta indra ubhyate, sa anyaH, zakanAta zakraH, soyantraH, puradAraNAt purandaraH, so'pyanyaH / ityAdizabdabhedAt ekasyApyarthasyAnekatyaM manyate tat samabhirUDhanayasya lakSaNam / 6 / yasminneva kAla aizvayaM prApnoti tadavendra ucyate, na cAbhiSekakAle na pUjanakAle 30 indra ucyate / yasminneSa kAle gamanaMpariNato bhavati tadaiva gauralyane na sthitikAle, na 1 -cAro do bhAga, va., j.| 2 -sIdati-pA0, 2013 - yati kA-- A0, va0 | 4 -nayaTa- aa0,90,0,j0| 5 -pariNatA bha- aa0,100| Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthavRttI zayanakAle / athavA indrajJAnapariNata AsmA indra ucyate, agnizAnapariNata AtmA agnizceti evambhUnanavalakSaNam / 7 / ____pane nayA uttarottarasUkSmavipAH / kathamiti cena ? negamAt khalu saGgraho'lpaviSayaH sanmAtragrAhinyAta., nagamastu bhAvA'bhAvaviSayatvAd bahuviSayaH, yathaiva hi bhAve saGkalpaH 5 tathA'bhAve naigamasya saGkalpaH / evamuttaratrA'pi yojyam / tathA pUrva-pUrvahetukA ene nayAH / kathamiti cet ? naigamaH sAhasya hetuH / sAho vyabahArasya hetuH / vyavahAraH RjusUtrasya tuH| RjusUtraH zabdasya hetuH| zabdaH samabhirUtasya hetuH| samabhirUDha evambhUtasya heturiti / ete nayA gauNatayA pradhAnatayA ca anyonyAdhInAH santaH samyagdarzanasya kAraNaM bhavati tantyAdivat / yathA tanvAdayaH upAyena vinivezitAH paTAdisaMjJA bhavanti tathA parasparAdhInA 1., nayAH puruSArthakriyAsAdhanasamarthA bhavanti / parasparAnapekSA nayAH puruSArthakriyAsAdhanasamarthA na bhavanti kevalasantuyan / nanu viSamo'yaM dRSTAntaH / kasmAdviSamaH ? yatastanvAdayo nirapekSA api santaH prayojanalezamutpAdayanti, yataH kazvisantuH pratyeka strapakSaNe samartho bhavati, mAgakavalaH palauzAdavalakalaza zabandhana samA~ bhavAta, niyAstu nirapekSAH santaH samyagdarzanaleza mapi notpAdayanti tena ghiSayo'yamupanyAsaH-aghaTamAno'yaM dRssttaantH| satyam / uktamartha 15 bhavanto na jAnanti / asmAbhiretaduktam-nirapeTauH tantrAdibhiH ghanAdikArya na bhavati / yada bhavabhijhaktaM kArya tana paTAnikAryam , kintu kevalaM tantvAdikArya bhayabhiruktam / athavA kevalastantuH yadbhavaduktaM kAyyaM sAdhayati tasminnapi tantau parasparApekSA avayavAH manti / gamA'pi asmanmatasiddhiH / atha tvamevaM vakSi, tantvAdiSu vasanAdikArya zaktyapekSayA bartata eba, tahi aramanmate nirapaMkSeSu nayeSvapi buddhikathanasvarUpeSu hetubazAt samyagdarzanahetu20. pariNAmo vidAta eca / na kAraNena tUpanyAsasya tulyatAsiddhirasti / tena sApekSareva nayaH samyagdarzanasiddhiriti siddham / asminnadhyAye jhAnadarzanasvarUpamukta nayalakSaNaM ca pratipAditama. jJAnaM ca pramANamiti beditavyam / 33 / ityanavanAgapAvidhAvinodanodilapramodapIyUparasapAnapAvanatisamAjaratnarAjamatisAgarayatirAjarAjitArthanasamarthanasamarthana tarkavyAkaraNacchandolakArasAhityAdizAlanizitamatinA yatinA zrImadevendrako tabhaTTArakAzidhyeNa ziSyeNa ca sakalavidvajjanavihitacaraNasevasya zrIvidyAnandidevasya saMcchadinamiyAmatadurga reNa zrIzrutasAgarasUriNA viracitAyAM zlokAttikarAjabAttikasarvArthasiddhinyAyakumudacandrodaya(ndra)prameyakamalamArtaNDapracaNDASTasahasrIpramukhagranthasandarbhanirbharAvalokanayuddhivirAjitAyAM tattvArthaTIkAyAM prathamo'dhyAyaH samAtaH / / 1 / / 1 vanti saa0,0|5-dhiint para pu-- A0, ba0, 20, ja0 / 3 -kSayA a-A0. prA. 60, jH| -satu- A0, 20, 5-bhAjitara- 20 / 6 -smrthnsmrthtrk-taa| Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo'dhyAyaH atha samyagdarzanaviSayeSu saptasu tattveSu madhye jIvatattvasya ki svarUpamiti prazne sUtramidamAhuH zrImadumAsvAminaH- aupazamika kSAyika bhAvau mizrazca jIvasya svatasvamaudayikapAriNAmikau ca // 1 // mArgadarzaka :kamayaM sukatakAdidravyasambandhAt paGka 'adhogate 5 sati jalasya svacchatA bhavati tathA karmaNo'nuvaye sati jIvasya svacchatA bhavati sa upazamaH prayojanaM sya bhAvasya sa aupazamikaH / karmaNaH kSayaNaM zrayaH / yathA paGkAt pRthagbhUtasya zucibhAjanAntarasaGkrAntasya ambuno'tyantasvacchatA bhavati tathA jIvasya karmaNaH AtyantikI nivRttiH kSayaH kathyate / kSayaH prayojanaM yasya bhAvasya sa kSAyikaH / aupazamikazca kSAyikazca aupazamikakSAyikoM / etau drauM bhAvaudrI pariNAmoM jIvasya AtmanaH svatattvaM svarUpaM 10 bhavataH / na kevalamau pazamikSAyikau dvau bhAvo jIvasya svatattvaM bhavataH kintu mizrA | mizrI bhAvazca jIvasya svatattvaM bhavati nijasvarUpaM syAt / yathA jalasya arddhasvacchatA tathA jIvasya kSayopazamarUpo mizrI bhAvo bhavati / athavA yathA kodravadravyasya kSAlanavizeSAt kSINA'kSINamadazaktirbhavati / tathA karmaNaH kSayopazame sati jIvasyopajAyamAno bhAva mizraH kadhyate / narakAdI karmaNa ur3aye sati jovasya saMjAyamAno bhAva audayiko bhaNyate / 15 karmopazamAdinirapekSazcetanatyAdi (diH) jIvasya svAbhAviko bhAvaH pAriNAmiko nigadyate / sa tu pAriNAmiko bhAvaH saMsArimuktajIvAnAM sAdhAraNo bhavati / na kevalamete trayo bhAtrAH kintu audayikapAriNAmika ca ho mAya jIvasya svarUpaM bhavataH / ete paJca bhAvAH jIvasya strapaM bhavantItyarthaH / bhavyabhya aupazamika kSAyika hau bhAva bhaktaH / mizrastu abhavyasyApi bhavati / audayikapAriNAmikoM ca abhavyasyApi bhavataH / 14 I athaupazamikAdInAM paJcAnAM bhAvAnAmannamadasaMkhyA nirUpaNaparaM sUtramidamUcuH -- nivASTAdazaikaviMzatitribhedA yathAkramam // 2 // dvau ca na ca aSTAdaza ca ekaviMzatizca trayazca dvinavATa dazaikatriMzatitrayaH / ta etra bhedA yeSAmapazamikAdibhAvAnAM te dvinavAdakaviMzatitribhedAH athavA dvinavAdarzakaviMzatitrayazca te bhedAdvinavAda zaikaviMzatitribhedA yathAkramamanukrameNa jJAtavyAH | 2 | 1 'zrImadumAsvAminaH' iti nAsti 3 adhogati sa A0 4 bharatI - tA0 na0 / 11 30 / 2 yasvaru0 ba0 da0ja0 25 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthau aattamikasya bhAvasya bhedadvayasUcanaparaM sUtramAhu: samyadyatvAdvitre ||aucaary zrI suvidhisAgara jI mahArAja samyaktvaM ca cAritraM ca samyaktyacAritre, aupazamiko bhAvo dvibhedo bhavati / anantAnubandhikrodhamAnamAyAko bhAzcatvAraH samyakasvam, midhyAtvam, samyagmidhyAtva 5 evAsAM samAnAM prakRtInAmupazamAdau pazamikaM samyaktvamutpadyate / anAdikAlamidhyAdRSTibhavyajIvasya karmohayotpAditakaluSatAyAM satyAM kasmAdupazamA bhavatIti cen ? kAlabhyAdikAraNAditi brUmaH / kAsau kAlalabdhiH ? karmaveSTito bhanya jIvosrtha pula parivartanakAla uddharile satyopazamikasamyaktvamayocito bhavati / arddhapulaparivartanAdadhikekAle sati prathamasamyaktvasvIkArayogyo na syAdityarthaH / ekA kAlalabdhiri10 yamucyate / dvitIyA kAlaladhiH- yadA karmaNAmutkRSTA sthitirAtmani bhavati jaghanyA vA karmaNAM sthitirAtmani bhavati tadapazamikasamyaktvaM notpadyate / tarhi aupazamikasamyaktvaM kopayate ? yA antaHkoTIko disAgaropamasthitikAni karmANi bandhaM prApnuvanti bhavanti / nirmalapariNAmakAraNAt satkarmANi tebhyaH karmabhyaH saMkhyeyasAgaropamasahastrahInAni antaH koTi koTi sAgarIpanasthitikAni bhavanti tadapazamikasamyaktvapraNayogya AtmA bhavati / iyaM dvitIyA kAla25 labdhiH / tRtIyA kAlalabdhiH kathyate sA kAlalabdhirbhAvamapekSate / katham ? bhavyajIvaH paJcendriyaH samanaskaH, paryApriparapUrNaH sarvavizuddhaH aupazamikasamyaktva mutyAdayati / AdizabdAjjAtismaraNajinamahimA didarzanAdI pazamikaM samyaktvamutpAdayati / SoDazapAyA navokAyANAM copazamAdau pazamikaM cAritramutpadyate / 3 / 82 20 " | 213-8 atha kSAyikabhAvasya navabhedapratipAdanaparaM sUtramucyate jJAnadarzanadAna lAbhabhogopabhogavIryANi ca // 4 // jJAna darzana dAnazca lAbhazca bhogazca upabhogazca vIryaJca jJAnadarzanadAnalAbha bhogapabhogavIryANi sapta cakArAt samyaktvacAritre ca dve, iti navavidhaH kSAyiko bhAvaH / yAmAcaraNakSAt kSAyika kevalajJAnam / 2 / kevaladarzanAvaraNazyAt kSAyika kevaladarzanam | 2 | dAnAntarAyayA zrAyikramanantaprANigaNAnumadda karamabhayadAnam / 3 / lAbhAnta25 rAyakSayAt kSAyiko lAbhaH ? ko'sau Ayiko lAbhaH ? yasya lAbhasya balAt kabalAhArarahitAnAM kevalinAM zarIraMbalAdhAnahetavo'nanyasAdhAraNAH paramazubhAH sUkSmA anantAH puDhalA samayaM samayaM prati sambandhamAyAnti / 2 | bhogAntarAyasya kSayAna kSArthiko'nanto bhogaH / koDalI nAyiko bhogaH ? sakRd bhujyate bhogaH, puSpavRSTigandhodakadRSTyAdikaH / 5 / upabhogAmtarAyakSayAt kSAyiko'nanta upabhogaH / ko'sau kSAyika upabhogaH ! siMhAsanacAmara30 chayAdikaH / 6 / vIryAntarAyayAt kSAyikamanantavIryam / kiM tat kSAyikaM bIryam ? yalAt kevalajJAnena kevaladarzanena ca kRtvA sarvadravyANi sarva paryAyAMzca jJAtuM draSTu N ca 1 balAdAna he ba0 / balAdAne he A0 0, 50, ja0 // Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo'dhyAdarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja kevalI zaknoti / | anantAnubandhikoSamAnamAyAlobhasamyaktvamithyAtvasamyasmithyAtvalakSaNasaptaprakRtizyAt mAgrikaM samyaktram / 8 / SoDazakAyanavanokaSAyazcayAt kSAyika cAritram / 5 / anAha kazcita-nAyikamabhayAnalAmabhogopabhogAdikaM mukteSvapi prasajyate ; tannaH zarIranAmatIrthakkara nAmakarmodayAt tatprasaGgaH, na siddhAnAM zarIranAmatIrthakaranAmakamaMdiyo'sti 5 yaMna tatprasaGgaH syAt / tahi siddhapu teSAM vRttiH katham ? anantayoryAvyAtrAdhamukharUpeNava teSAM tatra pravRttiH, kevalajJAnarUpeNa anantavIryapravRttivat / uktaM ca "Anando jJAnamaizvaryaM vIrya paramasakSamatA / etadAtyantikaM yatra sa mokSaH parikIrtitaH // 1 // " [ yaza8 u, pR0 273 ] atha mizro bhAvo'STAdazabhedaH kathamiti nirUpayantijJAnAjJAnadarzanalabdhayazcatustritripaJcabhedAH samyaktva cAritrasaMyamAsaMyamAzca // 5 // jJAnAni cAjJAnAni ca darzanAni ca labdhayazca jJAnAjJAnadarzanalabdhayaH / kathambhUnA jJAnAjJAnadarzanalabdhayaH ? catuSitripaJcabhedAH catvArazca trayazca trayazca paJca ca catukhi. tripaJcane bhaMdA yAsAM taashcturitripshcbhedaaH| samyakyaca cAritraca saMyamAsaMyamazca samya- 15 ktyacAritrasaMyamAsaMyamAH / asyAyamarthaH-catvAri jJAnAni trINi ajJAnAni trINi darzanAni pazca sandhayaH yathAkramaM bhavanti / sarvasya jJAnasya ghAtakavIryAntarAyAdikarmodayasya kSaye sati tasyava sarvasya jJAnasyaiva ghAtinaH karmaNo'nubhUtasvavIryavRtseraprAdurbhUtanijazaktipravRttinaH nadabasthAsapozame sati vidhamAnAvasyAsvarUpaprazame sati dezaghAtikarmodaye ca sati matizrunAvadhimanaHparyayAzcatvAro mizrabhAvA bhavanti, kSAyopazamikA bhavantItyarthaH / matyajJAnaM zrutA- 20 jJAnaM vibhaGgAdhizca, etAni trINi satyAsatyarUpatyAdajJAmAni bhavanti / teSvapi mizrI bhAvo dAtavyaH / tadvanacakSurdazanamacakSurdarzanamavadhidarzanazca / eSvapi darzaneSu mizro bhAvo bhavati / nathA dAnalAbha bhAgopabhAgavIryAntarAyasarvaghAtyudayasya zraye sati sadavasthAlakSaNApadAme sati nAghAtyudaye ca tati dAnalAmabhAgopabhogavIryalakSaNA labdhayaH paJcamizrabhAvA bhavanti, AyopazamikA bhavanti / anantAnubandhicatuSkamithyAcasamyagmithyAtyAnAM SaNNAmudayakSa- 25 kA sapopazamAna samyak banAmamithyAtrasya dezadhAtino na tu sarvaghAtina udayAt mitraM sabhyara yaM bhavati, kSAyopamika samyaktvaM syAt / tadvadakamityucyate / tasyApi mizro bhAvo bhavani / anantAnuvandhyapratyAsyAnapratyAkhyAnalakSaNAno dvAdazAnAM kapAyANAmudayasya bhaye sati vidyamAnalakSaNApazame sati samjvalanacatuSkA'nyatamasya dezaghAtinazcodaye ca sati hAsya 1 -sthArUpa- A0,0, da0, a0|2 mizralakSaNamA- bhA0, 17, 20, jaa| 3- sa-pA0, vara, jala, va ! Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAthavRttA [ rA6 ratyaratizokabhayajugupsAkhIpunapuMsakabaMdalakSaNAnAM navAnAM nokapAyANAM yathAsambhavamudaye ca sati mizra cAritraM bhavati / anantAnubandhyapratyAkhyAnakaSAyAprakasya udayamya kSaye sati tAsatopalakSaNopazame sati prayAralyAnasA jvalanAyakamyodaye sati nokaSAyanayakasya yathAsambhavI daye ca sati saMyamAsaMyamaH saMjAyate / so'pi mizrI bhAvaH kathyate / cakArAta saMjJitvaM 5 samyagmidhyAtvaM ca mizrau bhAvau jJAtavyo / athaicAvizatibhedA audAyikabhAvasyAMcyangatikaSAyaliGgamithyAdarzanAjJAnAmayatA'siddhalezyA zcatuzcatusyakaikaikaikaSaDbhedAH // 6 // gatizca kapAyazca liGgazca miJca annayanakA asaMjhunavAlA mahArAja 1. ca gatikapAliGgaminyAdarzanAnAnAsaMyatAsidlezyAH / catvArazca catvAraeca yazca ekaJca ekazca ekazca ekazca paT ca catuzcatutyekakaikapaTa , te bhadA yAsAM gatikapAliGgamithyAdarzanAjJAnA'saMyatA:siddhalezyAnAM tAH ctushctturvykkkkpbhedaaH| "dinavATAdarzakaviMzatitribhedAH yathAkramam" [ta. sU0 2 / 2] ityato yathAkramamiti grAhyam / tenA yamarthaH-AtizcaturbhedA / kapAyazcanurbhedaH / liGga tribhedam / mithyAdarzanamekabhedam / ajJAna65 mekabhadam / asaMyata ekabhedaH / asiddha ekabhedaH / lazyAH SaDbhedAH / eta ekaviMzatizrRMdA audayikabhAvA bhavanti / tatra narakagatinAmakarmAdayAnnAraka bhavatIti narakAtirauyikI / tathA tiryabhagatinAmakarmodayAt tivNggtirauyikii| tathA mnussygtinaamkodyaanmnussygtirodyikii| devatinAmakarmodayAd devgtiroyikii| krodhotpAdakamohakarmAdayAna krodha audayikaH / mAnotpAdakamAkarmodayAnmAna AMdayikaH / mAyotpAdakamAikadiyAnmAyA 2, audayikI / lobhIpAdakamohakamaMdiyAllobha AdayikaH / strIvedajanakanokapAyamohakarmodayAna khIveda audAyikaH / puMvedajanakanAkapAyamohakodayAt 'veda audAyikaH / napuMsakavedajanakanokapAyamohakarmodayAnapuMsakaveda audkiH| tattvArthAnAmazraddhAnalakSaNapariNAmanivarttakamithyAtvamohakarmodayAn mithyAdarzanamaudayikam / bAnAvaraNakAdayAna padArthA'parijJAnamajJAnamI dathikam / cAritramAhasya sarva ghAtisparddhakasya udayAdasaMyattA bhavani, sa audAyako bhAvaH / 25 karmodayasAdhAraNApekSa' asiddhaH, so'pi oNyikabhAva eva / rezyA SaDvidhApi dvividhA ghyaleNyA-bhAvalezyAbhedAt / tanna jIvabhAvAdhikAre dravyalezyA naadriyte| bhAvalezyA nu Adriyate / kapAyodayAnuJjitA yogapravRttirbhAvasaM.zyA / sApyaudAyakIti kathyate / sA SaDvidhA kRSNalezyA, nIlalezyA, kApItalazyA, tejolezyA, pAlazyA, shukllshyaa| tadudAharaNArthamiyaM gAthA / tathA hi 1 bhAyana mAra, da., ja., 4 ! 2 -tibhe-ba, A0, da. | 3 - athA'gi- bhA., da. 40,jaH / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81561 dvitIyo'dhyAyaH "ummUlakhaMdhasAhA gucchA cuNiUNa tahasa pddidaao| jaha edesi bhAvA tahaviha lessA muNeyacyA // " [ paMcasaM 1 / 196] atrAha kazcin-upazAntakAyAyamINakAzayayoH sayogakavalini ca zukranTalezyA varjana iti siddhAntavacanamasti, teSAM kapAyAnura janabhAvAmA32 hAvAdAdAyako bhAvaH kathaM ghaTate ? satyama ; pUrvabhAvaprajJApanApazyA kapAyAnurasmitA yogapratiH mavetyucyate / kammAna ? mana- 5 pUrvakastaddaSaghAraH iti paribhASaNAn / yogAbhAvAdayogavalI ale.zya imi nirNIyate / 6 / atha pAriNAmikamAvasya bhadannacamucyate-- jIvamavyAbhavyatvAni ca // 7 // jIvatvaM ca cetamatvam , bhavyatvaM ca samyagdarzanazAnacArikarU paNa bhavisyam . abhavyatAM ca samyagdarzanajJAnacAritrama peNa abhaviSyatvam . jagabhavyA bhavya vAnIti | . ete trayo bhAvA aparadravyA'samAnAH pAriNAmikA jIvasya jJAnavyAH / kazimakSa zamabhayAnapekSatvAn pAriNAmikA ityucyante / cakArAdastittraM yantulyaM dravyatvaM prameyatvamaguru laghutvaM nityapradezatvaM mUrtastramamUrtatvaM catanatvamannatanatyazca / ete'ti daza bhAvAH pAriNAmi kA anyadravyasAdhAraNA veditavyAH / kathaM pulamya cetanatvaM jIvAcatanavaniti can ? ucyateyathA dIpakalikayA gRhImArgamA dIpazikhAyAne, savisAvana zihAdAcyA gRhInaH / pudgalo'pi upacArAt jIva ityucyate, tena pugalamyApi cananatvaM bhaNyate / tathA jIyo'pi AtmavivekaparAja-mustra upacaritA'sadbhUtavyabahAranavApekSayA acetana mRtyupacayata / evaM mUrtastramapi upacAreNa jIvasya jAtadhyam / pulasya tUpacoraNApi amUnatyaM nAsti / avAha kazcina-mUttakamai katve Atmano'pi mUtatve jIvamya kA vizeSa ? satyama . mUna na karmayA sahakatve'pi lakSaNabhedAta jAvamya nAnAtvaM pratIyate / nayAha "bandhaM pratyekatvaM lakSaNatA bhavati tasya nAnAtvam / tasmAdamRtabhAvo nekAnto bhavati jIyamya // " { yadi lakSaNana Atmano bhedaH, ki tahaSNa jIvasya' ni prazne jAyaNasvara panirUpaNArtha sUtramidamAhurUmAsvAminaH upayogo lakSaNam // 8 // 1 ummala-110 | GEka-ghasAna cina yAtanAna / yathA 1-4] mAyA: nathApiTevA mantadhyAH // 2 -linaca Ada., ja.nAca p0|3gt.. A0, 20, 7. ja. 4 kathaM javasyAntanatvaM pulasya catanavAMmAta bhA. ba0, da., j..| 5 dIpAkya yA mA0,60,0, j0| 6 mUtanakas A0, 20, 30,jaa| 7 "uktaJca--- paTi eyattaM lakSaNado havA tassa NANA / tamhA atibhAvADaNe yatA mAI jIyamsa " -sa.si. 27 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRttI [ 259-10 upayujyate vastu prati preyaMte yaH vastusvarUpaparijJAnArtham ityupayogaH / "akari ca kArake saMjJAyAma" [paasuu0.3|3|18 ghny| athavA Atmana upa samIpe yojana upayoga: "bhAve [pA0 sU0 3 / 2 / 18] ghana / upayoga: sAmAnyena jJAnaM darzanazcIcyate / sa jItrasya lakSaNaM bhavati / karma-karmakSayobhayanimittavazAdutpadAmAnazcatanyAnuvidhAyI pariNAma ityadhaH / tena upayogana lakSaNabhUtena karmabandhabaddho'pyAtmA lakSyate duvarNasuSaNa yoyandhaM pratyekatve'pi varNAdibhavat / evaM sati kazcidAha-lakSaNana AtmA lakSyate / taca lakSaNamAtmanaH syarUpaM tattvameva / svatattva lakSAgayoH ko bhedo vartate ? satyam : svatattvaM lakSya bhavana , lakSaNaM tu lakSyaM na bhavediti stratatvalanaNayomahAna bhedaH / / sa vividho'pracaturbhedaH // 6 // 1. vidhau prakAroM yamya sa dvividhH| aSTa ca catvArazca aSTacatvAraH, te bhedA yanya upayogasya sa apacaturbhedaH / sa upayogaH saMkSepaNa dvividho bhavati jhAnadarzanabhedAt / tristareNa tu jnyaanopyogo'ssttbhedH| darzanopayogazcaturbhadaH / ke te jJAnopayogasya ag bhedAH ke yA darzanopayogasya catvArA bhedAH iti cet ? ucyate-matijJAnaM zrutajJAnamavadhijJAnaM manaHparya yajJAnaM kevalajJAnaM matvajJAnaM zrutAjJAnaM vibhaGgajJAnaM ceti jJAnopayogasya aSTa bhedAH / 15 cakSurdarzanamacakSurdarzanamadhidarzanaM kevaladarzanaM ceni darzanopayogasya catvAro bhedaaH| sAkAra jJAnaM nirAkAraM darzanam / ko'rthaH ? vastunA vizeSaparijJAnaM jJAnam / vizeSamakRtvA sattAvalokanamAtra darzanam / naca mAnaM darzanaM ca / chadmasthAnoM pUrva darzanaM bhavati pazcAt jJAnamutpAta / nirAcaraNAnAM tu aI siddhasayogakevalinAM darzanaM jJAnazca yugapadbhavati / yadi darzanaM pUrva bhavati jAnaM pazcAn bhavati tarhi jJAnasya grahANaM pUrva ki kriyate ? ityAha-satyam / "alpasvarataraM natra pUrvam yaccArcita dvayoH" [kAtaH 2 / 3 / 12, 13] ityubhayaprakAreNApi jhAnasya pUrvanipAtaH / samyagjJAnasyAdhikAre pUrvaM jJAnaM paJcavidhamuktam / iha tu upayoganirUpaNe matyAdivipayo'pi jJAnamucyate / ityavidhI jJAnopayogaH kathyate / tathA coktaM jJAnadarzanayAlakSaNam "sattAlocanamAtramityApa nirAkAra mataM darzanaM sAkAraM ca vizaMpIcaramiti jJAnaM pravAdIcchayA / tainate kramavatinI sarajasA prAdazike mavataH sphUrjantI yugapanpunabirajasAM yuSmAkamaGgAtigAH // 1 // " [pratimA 2 / 0] vidha upayogI vidAna yapo ta upayoginaH / te ca kati prakArA bhavantIti prazne sUmidamAhurAcAryAH saMsAriNI muktAzca // 10 // rA najA -tA, jala, bhaa.| sanati kra-va0 / ? jJAnana ,30, ja 3 -mAntikAH A0 / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAryAdhAyaH AcArya zrI suvidhisAgara jI saraNaM saMsAraH prakAra parivartanamityarthaH / saMsAro vidyate yeSAM te saMsAriNaH / patrakArAn parivartanAnyante sma muktaH saMsArAnnivRttA ityarthaH / cakAraH parasparasamuccaye vartate / saMsAriNazca jIvA bhavanna, muktA jIvA bhavantIti samuccayasyArthaH / nanu muktAH pUjyAH saMsAriNastu nAkyA na bhavanti / nahi saMsAriNAM grahaNaM prAkU kimityupanyastam ? satyam: pUrva saMsAriNI bhavanti paJcAnmuktA bhavantIti vyavahAra saMsUcanArtha saMsAriNAM ma svAminA umAsvAminA | svAmIti saMjJA kadham ? uddi AcAryAdInAM lakSaNam"pAcArato nityaM mUlAcAravidagraNIH / caturvarNasya saMghasya yaH sa AcArya iSyate || 1 || anekaparNazAstrArthavyAkRtikSamaH / rA paJcAcarato jJeya upAdhyAyaH samAhitaiH // 2 // sarvadvandvavinirmukto vyAkhyAnAdiSu karmasu / farm maunavAn dhyAnI sAdhurityabhidhIyate || 3 || sarvazAstrakalAbhijJo nAnAgacchAbhivRddha kaH / mahAtapaHprabhAbhAvI bhaTTAraka itISyate // 4 // tasvArthasUtravyAkhyAtA svAmIti paripaThyate / atha kriyAkalApasya karttA vA sunisattamaH / / 5 / / " mahArAja pa mAMza-5 -dito 7 ekana nAvana A0, ba0 1 nyoti ba0 / 2 hataH bha0 ba0 ja0, 50, ba0 / 3 pari / 4 -kAma0, 60, 60 ja0 6 -namucyate A0, ba0, 30 ja0, ba0 0 0 / 15 [nItisAra zlo 15-1] atha kiM kAra parivartanamiti cet ? uccate dravyakSetra kAlamava bhAvaparivartanadAna parivarttanaM pacavidham / tatra dravyaparivarttanaM dviprakAram-nokarmadravyaparivartana dravyakarmapafrance as norma dravyaparivartanamucyate - audArika kritrikAhAra kazarIracayasya paya- 20 kilA ekena jIvena ekasminsamaye gRhItAH snigdhavarNagandhAdi bhistotramandramadhyamabhAvena ca yathAvasthitAH dvitIyAdipa samayeSu nirjIrNAH, agRhItAn anantavArAn adItya nizritazca anantavArAn atItya madhyanagRhItAMzca anantavArAna atItya ta eva tenaiva snigdhAdibhAvena teneva totrAdibhAvena ca tathAvasthitaprakAreNa na tasyaiva fter nokante yAvat tAvat samuditaM sarvaM trailokyasthitaM punakarma 25 parivartana karUyate / atha karmadravyaparivarttanamucyate - ekasmin samaye ekena jIvena agraprakArakatvena ye Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRttI / 2010 pudralA gRhItAH samayAdhikAmAlikAmatItya dvitIyAdiSu samaya nirjIrNAH prAgutena krameNa na eva pudalAmtenaiva prakAreNa tasya jIvasya karmatvamAyAnti samuditaM yAvattAvA karmadravyaparivartana kathyate / tathA coktam "sacce vi puggalA khalu kamamo bhuttujhiyA ya jIveNa / asaiaNaMtakhuto puggalapariyaTTasaMsAre 1 / " [ bArasaaNu. 6.5 ] tathA ceSTropadezaH "bhuktAjjhitA muhumohAnmayA sarve'pi pudgalAH / ucchiSTeSviva teSvadya prama vijJasya kA spRhA / " [ iSTopa- zlo. 3] iti nokarmadravyaparivattanaM dravyakarmaparitraganaM ca vividha dravyasaMsAra jJAtvA taddhetubhUtaM 1. mohakama na kartavyamiti bhAvaH / mArgadarzaka kSetrAcA vikAsa tathA hi-sUrmAnagAdajIvo'pArakaH sarvajanyapradazazarIrA lokasya aSTramadhyapradezAna svazarIramadhye kRyA utpannaH, kSudrabhavagrahaNaM jIvitvA mRtaH ma eva jIvaH punastanaya avAhana hA bArAvu-pannadhAna bArAnutpannazcatuvArAnutpanna ityatraM yAbadalasya asaMkhyayabhAgamitAkAzapradazAstAvatA bArAn vayApaya punaH ekaikapradezAdhi. 45 kacena sarvaloko nijajanmakSetratyamupanItA bhani yAvattAyana kSetraparivartanaM kamyate / tathA coktam "mavvaM hi logavataM kamaso taM gasthi jaMNa utpaNaM / ogAhaNAe vahI pambhimidI gvattasaMsAre / " [ vArasaaNu8 26] nathA ca paramAtmaprakAzA-- "mo gatitha ko paesI caurAnAlakhajoNimajhammi / jiNadhammaM alahanlI jAdha Na induillio jIo // [ paramAtma. 1 / 65 ] iti kSetra parivartanamanantabArAna jIvazcakAra / tathA jJAtvA jinadharma matiH kArye. ni bhaassH| kAlaparivartana kampana utsarpiNIkAlaprathamasamaye ko'pi jIva utpanno nijAyu:25 samAptI mRtaH, sa eva jIvo ritIyotsapiNIkAlavitoyasamaye punarutpannA nijAyumaktya' punamanaH. tRtIyotsarpiNIkAlatRta yasamaya punarutpanI nijAyabhuktyA punamataH. caturthI 1 pulAH khala umadA ilAyana n| amadAnanda, pAlAgaMbhAra || 2 avagAhanena / 3 -cata 5-AA, 6., a., ja1 mahi. lokasatra kramAsta mAnti yatra no panan / avagAhanayA bAjhAH paribhramana yamasAre || 5 mA nAtika pradezaH nagara. golAyonimaya / jinadharmamalaman yatra na paribhramita jIvA / / 6 -yapa pu- A0.40. da. ja.. Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo'dhyAyaH kAlaca tuma punarutpanno nijAyurbhuktvA punarmRtaH / evaM sarvotsarpiNIsamayeSu "janma gRhNAti tathA sarvotsarpiNIsamayeSu maraNamapi gRhNAti / yathA sarveSUtsarpiNIsamayeSu janmamaraNAni gRhNAti tathA sarveSvavasarpiNIsamayeSu janmAni maraNAni ca gRhNAti / evAcAvizatena : ekA kAlapI vApara jIvana kRtAni / tathA coktam- kAlaparivartanAni jIvena 21 89 5 "osapiNi-avasappiNi-samayAvaliyAsu NiravasesAsu / jAdo marido bahuso bhramaNeNa du kAlasaMsAre || 1||" [ bArasa aNu0 29 ] evaMvidhakAlaparivartanamapi jinasvAmisamyaktvarahitena jIvena kiyate / yadA tu nisvAmitvaM jIvo gRhNAti tadA sarvasAmagrI prApya mukto bhavati / tena kAraNena jinasvAmisamyaktvamupAdeyamiti bhAvArthaH / tathA coktam "kIla aNAha aNAi jiu bhavasAyaru vi aNaMtu / 1 jIva viSNaNa pattAI jisAmiu sammatta // 1 // " [ paramAtmama0 2 / 143 ] idAnIM bhavaparivartanotkIrtanaM kriyate / bhavaparivarttanaM caturgatiparibhramaNam / tatra tAvannarakagatiparivartanamucyate / narakagatau dazavarSasahasrANi jaghanyamAyuH / kenacit prANinA dazavarSasahasrapramitamAyuH prathamanarake zuktam / punabhramaNaM kRtvA tAdRzamAyustacaiva narake bhuktam 15 evaM punarbhrAntyA tRtIyAre'pi tAdRzamAyurbhuktama evaM caturthAdivAreSu tAdRzamAyurdazavarSasahasrANAM yAvantaH samayAstAvato vArAn sa eva jIvastAdRzamAyurbhuGkte / pazcAdekaikasamayAkimAyuH punaH punarbhrAntA mukte yAvattrayastriMzat sAgaropamANi paripUrNAni bhavanti / samayAdhikatayA yadi paripUrNAnyApi bhavanti tadA gaNanIyAni bhavanti, adhikatayA tu trayastriMzatsAgaropamANyapi na gaNanIyAni bhavanti / idAnIM tiryagbhavaH sambhAvyate / sa eSa 20 jIvastirya karave'ntarmuhUrttAyudhA utpannaH punarbhrAntvA antarmuhUrttAyurutpadyate / evaM tRtIyacaturthapacamAditrArAn tiryaksve'ntarmuhUrtAyurutpadyate yAvadantarmuhUrtAyuSaH samayAH paripUrNA bhavanti / tatpazcAt ekaikasamayAdhikAyurutpadyate / yAvattrINi palyAni paripUrNAni bhavanti tAvantiryagbhaparivartanaM paripUrNa bhavati / tatrApi samayAdhikavayA yA bhavo gRhItaH sa gaNyate, anyathAgRhIto bhavo nagaNyata ityarthaH / yathA tiryagbhavaparivarttanaM sUcitaM tathA manuSyabhavaparivarttanaM 25 jJAtavyam / devagati parivarttanaM tu narakagatiparivartanavat boddhavyam / atrAyaM vizeSaH - devagatau uparimamaiveyakasambandhye katriMzatsAgaropamaparyantasamayAdhikatayA parivartanaM jJAtavyam / coktam tathA 1 janmamaraNaM gR- A0, ba0, 60, ja0, 2 evaM A0, ba0 ja0 sA0 / 3 kAlaH parivartati va0 / 4 utsarpi vyavasarpiNisamayAvalikAmu niravazeSAmu / jAto mRto bahuzo bhramaNena tu phAlasaMsAre / 5 kAlo'nAdiH anAdirjIvaH bhavasAgaro'dhyanantaH / jIvena dve na prApte jinaH svAmI samyaktvam | 12 10 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRttau [ 10 "NirayAdijahaNNAdisu jAcadi uvarilliyA du gevelaa| micchattasaMsideNa du bahuso vi bhavahidI bhamidA / " [ bArasa azu0 28 } evaM bhavaparivarttanaM mithyAtvamUlakAraNaM vijJAya paramAnandapadaM 2yiyAsunA mithyAtvaM parihatya anantasaukhyakAraNamokSapadapradAyakasamyaktvAdikamArAdhanIyam / bhavamadhye tu kimapya5 pUrgha nAstIti bhAvArthaH / uktazcapArivAsti jIvATa adhinamA rAjayA nikhilataH parizIlanena / tatkevalaM vigalitAkhilakarmajAlaM spRSTaM kutUhaladhiyA na hi jAtu dhAma // " [ yaza. pU. pR0 271] idaM subhASitaM kSetraparivartane'pi yojanIyam / 10 idAnI bhAbaparivarttanaM kazyate-paJcendriyasaMkSiparyApta kuchaSTerjIvasya sarvajaghanyAM svayogyAM jhAnAvaraNaprakRteH sthitimantaHkoTIkoTisaMjJA svIkurvataH kapAyAbhyavasAyAthAnAnya saMkhyeyalokapramitAni saMkhyAtAsaMkhyAtAnantabhAgavRddhi-saMkhyAtAmakhyAtAnantaguNavRddhirUpapadasthAnapatitAni tasthitiyogyAni bhavanti / tatrAntaHkArikoTisthitI sarvajaghanyakaSAyA dhyavasAyasthAnanimittAni, anubhAgAdhyavasAyasthAnAnyasaMkhyeyalokapramitAni bhavanti / prakRti15 sthitibandhAnubhAgapradezascara.panirUpaNapareyaM gAthA "paiyaDiTidiaNubhAgappadezabhedAdu caduvidho baMdho / jogA paDipadelA hidiaNubhAgA kasAyado hoti // 1 // " [mUlAcA gA- 1621] tathA coktam "prakRtiH pariNAmaH syAt sthitiH kAlAbadhAraNam / anubhAgo raso cheyaH pradezaH pracayAtmakaH // 2 // " [ ] evamantaHkoTIkoTi saMjJA sarvajaghanyo sthiti svIkurvataH sarvajaghanyaM ca kapAyAdhyavasAyasthAnaM svIkurvataH sarvajaghanyameva anubhAgasthAnamanubhavasthAnaM karmarasAsvAdanasthAnana strIkurvato mithyAdRSTIvasya sadyogyaM jJAnAcaraNasthityanubhAgAMcitaM sajagranyayogasthAna bhavati / tepAmeva sthitirasakaSAyAnubhAgasthAnAnAM dvitIyamasaMkhyeyabhAgavRddhisahitaM yogasthAnaM 25 bhavati / evandra tRtIyAdipu anantabhAgavRddha thacantaguNavRddhirahinAni catuHsthAnapatitAni zreNyasaMkhyeyabhAgapramitAni yogasthAnAni bhavanti / tathA tAmeva sthiti tadeva kapAyAdhyavasAyasthAnazca svIkurvataH dvitIyamarnu bAdhyaHsAra sthAnaM bhavati / tasya ca dvitIyAnubhAgAdhyavasAyasthAnasya yogarathAnAni pUrva baditAni / evaM tRtIyAdyanubhavAbhyavasAyasthAneSvapi A asaMkhye 1 narakAdijadhanyAdiSu yAvat uparimaga vebakAni / bhikhyAsyasaMzritena tu bahuzo'pi bhavasthitiH bhramitA || 2 pipAsatAM mi- A0, ma., da0, j.,| 3 prakRtisthityanubhAgapradezabhedAttu caturvidhI bandhaH / yogAn pratipradezI riztyanubhAgo kapAyatA bhavanti // 4 -manubhAga- tA0 / Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 1] dvitIyo'dhyAyaH parisamApte yogasthAnAni bhavanti / evaM tAmeya sthitimApadyamAnasya dvitIyaM kaSAyAbhyavasAanaM bhavati / tasyApi dvitIyasyApi kaSAyAdhyavasAyasthAnasyApi anubhavAdhyavasAyasthAnAni yogasthAnAni ca pUrvavadveditavyAni / evaM tRtIyAdiSvapi kapAyAdhyavasAyasthAneSvapi (mA) saMkhyeyalokaparisamAptivRddhikramo veditavyaH / uktAyA jaghanyAyAH sthiteH samayA kaSAyAdisthAnAni pUrvavat ekasamayAdhikakameNa A utkRSTasthitetritsAgaropamako 5 TIkoTiparimitAyAH kaSAyAdisthAnAni veditavyAni / anantabhAgavRddhiH asaMkhyeyabhAgavRddhiH, saMkhyeyabhAgavRddhiH saMkhye yaguNavRddhiH asaMkhyeyaguNavRddhiH anantaguNavRddhi, imAni SaTsthAmAnahAni mAmavRSTaye nalaguphpRddhirahitAni catvAri sthAni jJAtavyAni / evaM yathA jJAnAvaraNakarma parivartanamuktaM tathA'nyeSAmapi samAnAM karmaNAM mUlaprakRtInAM parivartanaM jJAtavyam / uttaraprakRtInAmapi parivartanakramo jJAtavyaH / tadetatsarvaM 10 samuditaM bhAvaparivarttanaM bhavati / tathA coktam " savvA payaDiDidio aNubhAgapadesavaMdhaThANANi / micchattasaMsideNa ya bhamido puNa bhAvasaMsAre // " [ bArasa0 gA0 29] evaM bhAvasaMsAraH sarvospi mithyAtvamUlaH sUribhiH sUcito bhavati / tadeSaM jJAyate midhyAtva sadazamanyarapApaM nAsti / ca samantabhadrasvAminA-- "na samyaktvasamaM kiMzcit traikAlye trijagatyapi / user mithyAtvasamaM nAnyattanUbhRtAm // " [ratnaka - zlo0 34] evaMvidhAt pazrcaprakArAt saMsAra parivartanAce munnAste siddhAH procyante / atra karma sAmasUcanArthaM dohakamidamucyate 15 "kaeNmpa diDhaghaNacikaNahaM garuyaI cajjasamAI | 20 Na NatriyakkhaNu jIvaDau uppahi pADahiM tAI // " [ paramAtma (178 ] tadapi kAntena vartate / " sthavi balio jIva katyavi baliyAI hoMti kammAI / jIvassa ya kamassa ya pubvaNibaddhAI bairAI ||" [ } atha ye saMsAriNo jIvAH proktAste kRti prkaar| bhavantIti prazne dviprakArA bhavantIti 25 dviprakArasUcanArtha sUtramidamAhurAcAryAH samanaskAmanaskAH // 11 // 1 sarvamuditaM mA - bhA0 0 0 10 2 "jIvo micchatvA bhamido puNa bhAvasaMsAre / " pArasa0 / 3 sarvAH prakRtisthitayaH anubhAga pradezaanghasthAnAni / mithyAtvasaMzritena ca bhramitaH punaH bhAvasaMsAre || 4 karmANi dRDhadhanacikkaNAni gurukANi vajrasamAni / jJAnavicakSaNaM jIvamutpathe pAtayanti tAni // 5 kutrApi balavAn jIvo kutrApi balavanti bhavanti karmANi / jIvasya ca karmaNazca pUrvaniya jAni vairANi // Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja 92 tattvArthavRttI [ 2 / 12-13 manacitaM tadavimakAram - dravyabhAvamanomedAna / mudavipAkikarmodayApekSaM dravyamanaH / zrIryAntarAyano indriyAvaraNakSayopazamApekSayA Atmano vizuddhirbhAyamAnaH / Idravivena manasA vartante ye te samanaskAH / na vidyate pUrvoktaM dviprakAraM mano yeSAM te amanaskAH / samanaskAzca amanaskAzra samanaskA'manarakA dviprakArAH saMsAriNo jIvA bhavanti / atra dvandrasamAse 5 guNadopavighArakatvAt samanarakazabdasya acitatvam guNadorpAvicArakatvAbhAvAt amanaska zabdasya anacitatvam / yaccArcitaM dvayoH " [kAta 2/5/13 ] iti vacanAt samanaska - zabdasya pUrvanipAtaH / bhUyo'pi saMsArijIvaprakAraparijJAnArtha sUtramidamAcakSate AcAryA:saMsAriNastrasasthAvarAH // 12 // saMsAro vidyate yeSAM te saMsAriNaH / casanAma ke maMDiyApAditavRtta yastrasAH, na punaH asyantIti trasAH mArutAdInAM satyaprasaktaH garbhAdiSu sthAvaratvaprasaktezca / sthAvaranAmakarmodayopaja nitavizeSAH sthAvarAH, na punaH tiSThantItyevaM zIlAH sthAvarAH, tathA sati mArutAdInAmapi tvaprasaktiH / "kasipisibhAsIzasthA pramadAJca" [ kAta0 4|4|47 ] ityanena varapratyayena rUpamevaM siddham / sA sthAcarAzca sasthAvarAH saMsAriNI jIvA bhavanti / nanu 'saMsAriNo muktA' ityatra saMsAriyahaNaM varttana evaM punaH saMsArigrahaNamanarthakam ; ityAha-satyam / tenaiva pUrvoktasaMsArigrahaNenaiva yadi saMsAriNaM siddhaM tarhi 'samagarakA'manaskA: ' asminsUtre yathAsaMkhyatvAt saMsAriNaH samanaskA bhavanti mukA amanarakA bhavanti ityevamarthaH saJjAyate / taccArthasambhAvanamanupapannam / tasmAt samanaskAmanaskAJca ye saMsAriNo barttate tadapekSayA punaH saMsArigrahaNam, anyathA saMsArizabdagrahaNamantareNa 'sasthAvarAH' iti yadi 20 sUtraM kriyate tathApi saMsAriNastrasAH muktAH sthAvarA ityapi anupapanno'rthaH samutpadyate / tena kAraNena 'saMsAriNAsa sthAvarA:' iti sUtraM kRtam / te saMsAriNo dviprakArA bhavanti trAH sthAvarAva | dvIndriyAdArabhya ayogakevaliparyantAstrasAH / tasmAtkAraNAt calanA'calanApekSaM u sasthAvaratvaM na bhavati / kiM tarhi ? karmodayApekSaM sasthAvaratvaM bhavati / tena kAraNena vasanAmakarmadayavazIkRtAstrasAH, sthAvaranAmakarmodayavazavartinaH sthAvara ityucyante / zrasANA291 malpasvaratvAt sarvopayogasambhavena arcitatvAca pUrvanipAtaH ! sasthAvareSu sana pUrva grahaNam, svAnarANAM paJcAdmahaNam ityanukrama muladhya ekendriyANAmaticahu vaktavyasyAbhAvAt sthAvarabhedAt (n) pUrvamevAhu: 10 15 pRthivyatejovAyu vanaspatayaH sthAvarAH || 13 || pRthivI ca Apazca tejazca vAyuzva vanaspatizca pRthivyaptejovAyuvanaspatayaH / tiSThanti 30 ityevaM zIlAH sthAvarAH / ete pRthivyAdaya ekendriyajIvavizeSAH sthAvaranAmakarmAdiyAt sthAvara!: 1 kamadayotyAdita- A0, ba0, 60 3 - pekSatvaM tra- 0, 0 0 0 4 pUrva ja0 // 2 tathA mA- A0, ba0 da0 ja0 A0, ba0, 60, tA0, ba0 / Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja 2013] dvitIyo'dhyAyaH kanyante / te tu pratyekaM caturvidhAH-prathitrI, pRthivIkAraH, pRthivIkANikaH. pUdhivIjIyaH / ApaH, apakAyA, akAyikaH, apajIyaH / tejaH, tejaHkAyaH, tejaHkAyikaH, tejojIvaH / bAyuH, vAyukAvaH, bAyuyAyikA. yAyujIvaH / banaspatiH, vanaspatikAyaH. ghanaspanikAyikA, vanaspatijIva iti / tatra adhyAdizyatA dhUliH pRthitrI / iSTakAdiH pRthivIkAyaH / pRthivIkAyikajIvaparihatatvAt iyukAdiH pRthivIkAyaH kathyata mRtamanupyAdikAyavat / natra sthAvara- 5 kAyanAmakramodayo nAsti, tena tadvirAdhanAyAmapi doSo na bhavati / pRthivIkAco viyate yasya sa pRthivIkAyikaH / in vipaye iko vAcyaH / tanirAdhanAyo doSa utpadyate / vigrahagatI pravRtto yo jIvo'gApi pRthivImadhye notpannaH samayena samayayana samayatrayeNa vA yAvadanAhArakaH pRthivIM kAyatvena yo gRhISyani prAmapRthivInAmakadiyaH kArmaNakAyayogasthaH sa pRthivIjIvaH kazyate / patriMzan pRthivIbhadAH / tathAhi-- "mRttikA vAlikA caitra zarkarA copala: zilA / lavaNAyastathA tAnaM traSu mIsakameva ca // 1 // rUpyaM suvarNa vanaJca haritAlaM ca hiGgulam / manaHzilA tathA tutthamaJjanaM ca pravAlakam // 2 // jhIgelakAbhrakaM caiva maNibhedAca pAdarAH / gomedo rujako'Gkazca sphaTiko lohitaprabhaH // 3 // vaiTarI candrakAntazca jalakAnto raviprabhaH / gairikazcandanazcaiva varvaro caka eva ca // 4 // moco masAragalpazca sarva ete pradarzitAH / saMrakSyAH pRthivIjIvAH munibhiH jJAnapUrvakam // 5 // " [ ] 20 bAlikA lakSAGgA nAdbhayA / zarkarA paruparUpA, yasracaturasrAdirUpA / upalo vRttpaassaannH| zilA bRhatpASANaH / Ryu vaGgam / asanaM sauvIrAjanam / jhorAlakA abhravAlukA cikyacikyarUpA 1 gomedaH karkesanamaNiH gorocnaavrnnH| malako rAjavartamaNiratasIpuSpavarNaH / "akkaH 1 ika AdezaH / 2 "puDhacI ya sakkara bAlugA ya ubale silA ya loMNUse / aya taMva tauya sIsaga, sappa subanne ya dherai ya !| hariyAle hiMgulae, maNAsittA sIsaga'jaNa pavAle / abbhapaDala bhavAluya, vAyarakAra maNividANA 11 gomejjae. ya kyae, zake falihe. ya lohiyakse y| maragaya masAragalle, bhuymaaye| iMdanIle yacaMdA bhavelie, jalakaMte cetra sUrakate ya / ee kharapuDhavIe mAmeM chattIsayaM hoti // ' -bhAcA ni0 gA. 53-76 / "mRttikA vANukA vaiya"...''- tatvArthasA0 ko0 58-62 : 3 -AgagAnaga- bhA.. 60, ja., ba0 / -zvAnAyutA04 sapA- jA. 15 DIro- ja0, 20 / kri / sa0, sA0 / 6 vattoM ma- bhA0, 20, jA | -vrtim-| 7 aMjakaH bhA, ba0, dara, jala | Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvAvRtta / rA14 pulakamaNiH pragalavarNaH / sphaTikamaNiH macchara paH / rohitaprabhaH pahArAgaH / vaicU yaM mayUrakaNThavaNam / jalakAnta udakavarNaH / raviprabhaH suurykaantH| nako madhirAsyamaNiH garika NaH / candanaH zrIkhaNDasamagandhako mANaH / vayaMro marakanamaNiH / yakaH puSparAgamaNiH bakavarNa: / mAcA nIlamaNi kadalIpatrANaH / masAragalpo masNayApApyamAMgA, vidrumamaNivargaH / 5 zapalazilAba japravAlavarjinAH zuddha prathivI vikaaraaH| zepAH kharapRthiyI vikArAH / eteSveva ca pRthivyaSTakamannarbhavati / tatkim ? meryAdizelAra, jIpAH, mAnAni, bhavanAni, vedikAH, pratimAH, noraNastRpace avRkSajamyazAlmalidhAnanyaH, ratnAkarAdayazca / parna piloDinaM yatra nanna vinitaM vayAdigAlitaM jalamApa ucyate / apakAyika jIvaparihatamu ca jalam apakAyaH procyate / apakAyA vidyate yasya sa apakAyikaH / apaH 1. phAyatvena yo gRhIpyati trigrahagatiprApto jIvaH sa apUjIvaH kathyate / ___ itastato vikSiAnaM jalAdisina kA pracurabhasmamA yA manAtajomAtraM tejaH kathyate / bhasmAdika tejasA parityA zarIra tejaskAyo nirUpyate / taularAdhane dApo nAsti. sthAbarakAyanAma:rmodayarahitatvAn / tejaH kAyasvena gRhItaM yena saH tejakAdhikaH / vigragatI prAptI jIvaratejomadhya'si janajIvipanAle suvidhisAgara jI mahArAja 15 ghAyukAyikajIyasanmUcha nAcitA vAyurvAyumAtraM vAyukacyate / vAyukAyika jIvaparihataH sadA biloDino vAyuyukAyaH kanyate / vAyuH kAyatvena gRhIto yena sa vAyukAyikaH kathyate / vAyuM kAyayena gRhItuM prasthitI jIvA vAyujIka ucyate / ___ sAH chinnA bhinno madito vA latAdivanaspatirUnyate / zuSkAdivanaspativanaspatikAyaH / jIvarmAhato vRkSAdinaspasikA yakaH / vigrahaganI "satyAM vanaspanirjIvaH vanaspati20 jIvo bhvyte| ___ pratyeka caturyu bhadaSu madhyaM pRthivyAdika kAyatvena gRhItadhanto jIvA vigrahagati prAmAzca prANinaH sthAvarA jJAnavyAH, tepAmeva pRthivyAdisthAvarakAyanAmakarmodaya drAvAt , na tu pRthivyAdayaH pRzcivIkAyAdayazca sthAvarAH kazyante, ajIvatvAt kadiyabhAvAbhAvAca / eteSAM kati prANAH ? sparzanendriyaprANaH. kAyayalaprANaH, ucchvAsa-nizvAsaprANaH, 25 AyuHprANazra, catvAraH prANAH manti ! te te paJcataye'pi sthAnarAH prANina uphyante | yote sthAvarAH, tarhi trasA uphyantAm / te ke iti prazne sUtramidamumAsyAminaH prAduH dIndriyAdayastrasAH // 14 // 1 rudhirAkArama- A0, 30, da., j.| 2 -gallI ma- j.| 3 memaparvatAdi A0, ma.,da0, bA 1-kamargaha...tA, va015 satyAM banaspatijIvA ma. sA., pa.|6 -dayAbhAvAcca A0, bA, 60,0 / 7 varayA- bhA0,ba0, da. tA., b.| Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2014 ] dvitIyo'dhyAyaH 95 dve indriye sparzanarasanalakSaNe yasya sa dvIndriyaH / dvIndriya AdiyeSAM te dvIndriyAdayaH / trasyantIti trasAH / drIndriyAdayaH pabcendriyaparyantAmasAH kathyante / sparzanarasanayuktA dvIndriyAH- kukSikramayaH / zaGkhA cAdanaddetavaH / culakAH cullakzaGkAH / varATakAH kapardakAH / akSA mahAkapardakAH / ariSTabAlakAH zarIrasamudbhavatantyAkAzvAlakAH / gaNDuvAlakAH kimculaMkAH / mahAlavA alasakA iti yAvat / zambUkAH sAmAnyajalazuktayaH / laghuzaGkhA iti prabhAcandraH / 5 zukayo muktAphalatayaH, anyAzca zuktayaH / pulavikA rakapaNa jalaukasa iti yAvat / AdizabdAt vraNakRmayaH guMthaDakamayo nakhAdayo jJAtavyAH / trIndriyAH sparzanarasanaprANasahitAH - kutthavaH uddedikAH / vRzcikA gobhikAH / kharjUrakAH karNazalAkAH, zatapadyaparanAmnI (yaH) / indragopakAH raktakITAH, indravadhUTikA para nAmnA ( mAnaH) / yUkA likSAH / matkuNA: piMpIliMkA: "suH paranAmikAH / caturindriyAH sparzanarasanaghANaca duH sahitAH - vaMzA vanamakSikA 10 paranAmAnaH / mazakA mazaketarAzca makSikAH prasiddhAH / pataGgAtra prasiddhAH / kITA gorSa rakITAH rudhirakITadayA / bhramazaH paTpadAH / madhukayoM madhumakSikAH / gomakSikAH bagAyikAH vizvambharAH / lUtAH kolikA iti yAvata / paJcendriyAH sparzanarasanatrANacakSuH zrotrasahitAH - aNDAyikAH sarpagRhako kilA: brAhmavyAdayadarzItAdikAryamativizeSaH rAtra karmavazAdutpattyarthamAya Aga- 15 manaM potAyaH, potAya vidyate yeSAM te potAyikAH, astyartha iko vAcyaH / zramArjAra siMhavyAcitrakAdayo 'nAvaraNajanmAnaH / jarAyikAH- jAlayatyANiparivaraNaM vitatamAMsarudhiraM jarAyuH kathyate, tatra karmavazAdutpattyarthamAya AgamanaM jarAyaH, jarAyureya jaraH, natra AyaH jarAyo vidyate yeSAnte jarAyikAH pRSodarAditvAt yulopaH / gomahiSImanujyAdayaH sAvaraNajanmAnaH / rasAyikAH raso ghRtAdistatra dharmAdiyoge Aya AgamanaM vidyate 20 yeSAM te rasAyikAH / prathamadha tudbhavA vA rasAyikAH / jarAyaH, "samAMsamedo'sthima AzukrANi dhAtavaH / " [a0] 1 / 13] " iti vacanAt rasaH prathamo dhAtuH / te sUkSmatvAt vaktuM na zakyante / saMsvedaH prasvedaH, tatra bhavAH saMmvedimAH "evamAditvAt " [ ] bhAvArthe imapratyayaH / cakravarttikakSA tpanAste'pi sUkSmatvAd vaktuM na zakyante / sammUcchimAH samantAt pudgalAnAM mUrcchanaM 25 saMghAtIbhavanaM saMmUrddhaH tatra bhayAH sammUrcchitAH / imapratyayaH pUrvavat / sarvondura gorrasuramanuvyAdayo'pi sammUrcchanAdutpadyante / u--- " zuka siMghANaka zleSma karNadantamaleSu ca / atyantAzucidezeSu sadyaH sammUrcchanA bhavet // " [ } mA 1 - kAH karzazalAkA - bA0, ba0, 60 ja012 3 madAdbha- khA0 14 tena sU- A0, ba0, 60, ja0 / 5 nduraduramo- tA0 ya0 / 7 - deheSu A0, ba0, 60, 0 8 nobha- A0, ba0, pa0, ja0 ba0, 60, 6 gokhu Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRttI 2 / 15-16 - bhedimAH-udabhedanamudabhedaH, bhUmika TapagapANAdikaM bhittyA Urdhva nissaraNamubhedaH, ubhedo vidAne yaMpAnte ubhedimAH, avAstyarthe imapratyayaH / yathA randhAna bhaktya! kenacid duIro nisskaasitH| upapAdimA:-japetya ganyA padyate jAyate yasminnityupapAdaH, devanArakANAM janmasthAnam , tatra bhavA upapAdimAH / pramAdinA duSpariNAmayazAta tepAmanapa. 5 vAyupAmapi hiMsotpamoviktite mriAnacAyatazrA sevAhAsAgara jI mahArAja __"svayamevAtmanA''tmAnaM hinamtyAtmA kapAyavAn / pUrva prANyantagaNAntu pazcAlayAdvA na vA vaH // " [ anyathA sAlisakyo matsyaH kathaM saptamaM narakaM gataH ? "gramattayogAtprANavyaparoparNa hiMsA / " [ta. sU0 7.13 } iti ca vakSyati / ete brasAzcaturvidhA bhavanti / 10 eteSAM kati prANA bhavanti ? dondriyasya dve indriye, AyuH, ucchvAsanizvAsaH kAyabalaM bAmbalamete padmANAH bhavanti / trIndriyasya paTa pUrvAnA prAgandriyAdhikAH samaprANA bhavanti / caturindriyasya sapta pUrvo nA turindriyAdhikAH aSTaprANA bhavanti / paJcendriyasya tirazvo'saMdhi no'STI pUrvonAH zrondriyAdhikA navaprANA bhanti / paJcendriyamaMjhitirya manuSyabanArakANAM naba pUrvonA manobalAdhikA dezaprANA bhavanti / 15 atha "vIndriyAdayasamAH" iti sUtra indriyasaMkhyA na kathitA, tAni kati bhavantIti prazne sUtramidamAhurAcAryAH paJcandriyANi // 15 // karmasahitasya joyasya svayamarthAn gRhItumazana sya arthagrahaNavyApAre sahakArINi indriyAni bhavanti / tAni tu indriyANi pazcaMtra bhanni nAdhikAni, na ca nyUnAnIti / paribhASA2. mutramidam / pAyUpasthavaca pAmiNadAsyAni pazca kamendriyANyayaMtrocyannAm ? ityAha satyam / upayogaprakaraNe upayogasAdhanAnA sparzanAdInAmeva pazyAnAM buddhIndriyANAmeyAtra naGgam , na kriyAmAdhanAnA pAyavAdInAM grahaNamatra vartate, karmendriyANAM paJcati niyamAbhAtrAm / aGgopAGganAmakarmaniSpAditAnAM sArveSAmapi jhiyAsAdhanatyaM vartata eca, tena karmendriyANi paJcava na bhavanti kintu yahUnyapi vartate, tena:navasthAna paJcasakhyAyAH / 25 sparzanAdInAM pazcAnAmindriyANAmantarbhedaprakaTanArtha sUtramidamAcakSane ghicakSaNaH vividhAni // 16 // hau vidhau prakArau yeSAmindriyANAM tani dvividhAni viprkaaraanniityrthH| kI to drau prakArau vyendriyaM bhAvandriyazceti / 1 . yaH upamA taa| 2 ratnaMga- 1 3 dadurako ni - 20 / 4 prAyAnta- A0, , jA, tA, va0 / 5 uddhRtAya sa. si. 7 / 13 / 6 sAMgaH prAha / "vAkyANigadapAyUpasyAni karmadiyApyAhuH / " - sAMdhakA0 26 / 7 -yo yatAm va0,ja. | 8 -sAdhakAnA-bhA0, 2. 50, jaH / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2017-19] dvitIyo'dhyAyaH tatra dravyendriyasvarUpanirUpaNArtha sUtramidaM bhaNantyAcAryAH nirvRtyupakaraNe dravyendriyam // 17 // 'nikyate niSpAdyate karmaNA yA sA nivRttiH / bAhyAbhyantarabhedAt sApi dvividhaa| tatra thAhA nivRttirucyate-caturAdiSu masUrikAdisaMsthAnarUpa AmapradezeSu indriyavyapadazazcAnuSaH pratiniyatasaMsthAnanAmakamodayApAditAvasthAvizepaH punalaprathayo yaH sA bAhA 5 nivRttirucyate / masUrikAdisaMsthAnAn parataH uttedhAGgulAsaMkhyeyabhAgapramitAnAM zukhAnAmAvaraNakSayopazamaviziSTAnAM sUkSmapudgalapradezasaMzliSTAnAM pratiniyatacaturAdIndriyasaMsthAnenA'vasthi tAnAmAtmapradezAnA2 vRttirabhyantaranitiH kathyate / tathA upakriyate nivRttepakAraH kriyate, yena tadupakaraNam / tadapi dvividham bAhyAbhyantarabhedAn / tantra vAhyamupakaraNaM zukukRSNagolakAdIndriyopakArakaM pakSamapaTalakarNapAlikAdirUpaM vAhyamupakaraNam / zuklakRSNAdi- 10 rUpapariNatandralamaNDalamabhyantaramupakaraNam / evaM bAhyAbhyantarA ca nivRttiH, bAhyamabhyantaraM copakaraNa dravyeniyate / AcArya zrI sA ki AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja idAnIM bhAvendriyasvarUpa nirUpayanti labdhyupayogI bhAvandriyam // 18 // lambhanaM- labdhiH, labdhizca upayogazca labdhyupayogI, etau hau bhASendriyaM bhavanaH / 15 indrazabdena AtmA ucyate tasya liGgamindriyamucyate / jJAnAvaraNakSayopazame matyAsmano'rthagrahaNe zaktiH labdhiradhyA / Atmano'rthagrahaNa unAmo'thagrahaNa pravananamarthagrahaNe vyAparaNamupayoga ucyate / nanu indriyakaraTamupayogaH , tasya indrigraphalabhUtasya upayogasya indriyatvaM katham ? ityAi-satyam / kAryasya kAraNopacArAn / yathA ghaTapaTAyAkArapariNanaM vijJAnamapi pradapaTAdirucyate tathA indriyArthagrAhaka upayogA'pi indriyagurUyate / atha indriyANAM saMjJApratipAdanArtha sUtramidamAhuH sparzanarasana ghANacatuHzrotrANi // 16 // AtmanA kattu bhUtena spRzyate'rthaH karmatApannA'nena karaNabhUtena sparzanena natmparzanam / athavA spRzatIti sparzanam / "kRtyayuTo'nyatrApi" [krA sU0 4 / 5 / 92 ] iti kartari yutt| evaM rasyata AsvAyate'dho'neneti rasanam / rasayatyarthamiti vA rasanam / prAyate gandha 25 upAdIyate AtmanA aneneti praNam / jiprati gandhamiti bA brAyam / caSTe pazyatyarthAna AtmA anenepti ckssuH| caSTe iti vA cakSuH / zrUyate AganA zabdo gRhyate aneneti protram / zRNotIti vA zrotram / sparzanazca rasanazca nANaJca cakSuzca zrotraJca sparzanarasanavANacakSuHzrotrANi / etAni indriyANi paJca sparzanAdisaMjhAni bhavanti / - . 1 nirvRtyate tAH | 2 -no prayu- A0, jA, da. 41 3 labhanaM tA, va., A., d.,b| - - .- - -- . Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRttI [ 2120-23 adAnI pazcAnAmindriyANAmanukrameNa viSayapradarzanArtha sUtramidaM truvanyAcAryAH--- sparzarasagandhavarNazabdAstadarthAH // 20 // spRzyata iti sparzaH, sprshyukto'rthH| rasyate rasaH, rasayukto'rthaH / gandhyate gandhaH, gndhyukto'rthH| varNyate varNaH, vnnyukto'rthH| zabdAte iti zabdaH, zabdapariNatapudgalaH / azrayA sparzanaM sparzaH, pAkisaH, AdinoM prAdhasudhirdhavAmI jI zayanAzabdaH iti bhAvamAtre'pi / sparzazca rasazca gandhazca varNazca zabdazca sparzarasagandhavarNazabdAH / ete paJca tadarthAH tapAM sparzanAdInAmindriyANAmastidarthA indriyavipayA ityarthaH / atha IpadindriyagrAhya viSayamupadizasti zrutamanindriyasya / 21 / / 1. 'aspaSTAvabodhanaM zrutamunyate / tat zrutamaspaSTajJAnam / anindriyasya Ipadindriyasya nAindriyA'paranAmnazcittasya artho viSayA bhavati / yasyendriyasya yo'rtho grAhyo bhavati sa vipaya ucyate / samanaskasya Atmano manastatra pravartate / athavA zrutajJAnaviSayA'rthaH zrutamucyate / tat zrutamanindriyasya cetaso viSa yo bhavati / anindriyasya sa viSayaH kasmAd bhavati ? zrutajJAnAvaraNakSayopazamAt mano'valambanajJAnapravartanAcca / adhayA zrutajJAnaM 15 zrutamucyate / tat zrutamanindriyasya arthaH prayojanaM bhavati / tena kAraNenedaM prayojanaM manasaH svatantratayA saadhymityrthH| adAnI sparzanAdInAmindriyANAM svAmina ucyante vanaspatyantAnAmekam // 22 // vanaspatirante yepAM pRthivyabhejobAyUnAM te banaspatyantAH, teSAM vanaspatyantAnAM pRthivyate20 jovAyuvanaspatInAM pazyAnAM sthAvarANAmekaM sparzanandriyaM bhvti| kasmAt ? vIryAntarAyasparza nendriyAvaraNakSayopazamAt zeSendriyasarvaghAtisparddhakodayAt zarIranAmakarmalAbhAvaSTambhAdekendriyajAtinAmakarmodayavazAcca / athedAnI rasanAdInAgindriyANAM svAmina ucyantekRmipipIlikAbhramaramanuSyAdInAmekaikavRddhAni // 23 // AdizabdaH pratyeka prayujyate / tenAyamarthaH-kRmirAdiryeSAM zavazuktinavAdInAM te kRmyAdayaH / pipIlikA muMgI Adiu~pAM yUkAlikSAvRzcikagobhyAdInAM te pipIlikAdayaH / bhramara Adiryepo daMzamazakakITapataGgAdInAM te bhramarAdayaH / manuSya Adiu~pAM gomahipamRgasiMhavyAnamatra yasapazyanAdInAM te manuSyAdayaH / kRmyAdayazca pipIlikA dayazca bhramarAdayazca manuvAdayazca kRmipipIlikAbhramaramanuSyAdayaH / tepAmekaika vRddhAni, 3. ekena ekena vRddhAni adhikAni ekaikavRddhAni / "vIpsAyAM padasya" [zA0 0 2 / 3 / 8] 1 aspRSThAva- bhA..., d0|2 -nAmalA- tA0 / 3 munI A- tA0 / 5 -zyenakAdI-da0 | - dayenakAkAdI- a, jaa| Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 24-25 dvitIyo'dhyAyaH iti nirvacanam / kRmyAdInAM sparzanaM bhavatyeva rasanamadhikaM bhavati / pipIlikAdInAM sparza narasane bhavata eva ghANamadhikaM bhavati / bhramarAdInAM sparzanarasanaghrANAni bhavantyeva cakSuradhikaM bhavati / manu yAdInAM sparzanarasanaprANacakSu pi bhavantyeva zrotramadhikaM bhavati / mArgadarzakAca sthAniya nijhabhemata hAnidheSu ca saMsArijIveSu ye pazcandriyA anuktabhedAH tadbhedasUcanArtha sUtramidamAhurAcAryA: saMjJinaH samanaskAH // 24 // saha manasA bartante ye te smnskaaH| samjhAnaM sjnyaa| saMjJA vidyate cepAM te sNjnyinH| ye samanaska.ste saMjhina unyante / te tu paJcendriyaya eva / arthAdekendriyAdayazcaturindriyaparyantAH saMmUcrchanotpannAH paJcendriyAzca asaMjino bhavanti / saMjJinAM zikSAlApa grahaNAdilakSaNA kiyA bhavati / 'asaMjinA zikSAlApagrahaNAdikaM na bhavati / asaMjJinAmapi anAdikAlaviSayA- 10 nubhavanAbhya sadA dAhAraMbhayamaithunaparigraha lakSaNopalakSitAzcatasraH saMjJAH abhilASapravRttyAdikaJca saMgacchata eba, kintu zikSAlApa grahaNAdikaM na ghaTate / 'atha saMsAriyAM "sarvA gatiH zarIrasambandhAd' bhavati / zarIraM ca mukte sati mRtI prAptAya muttarazarIrarthinamanaM jIvasya na saGgacchate zarIrAbhAyAt siddharat' ityArekAyo sUtramidamAhurAcAryAH vigrahaganI karmayogaH // 25 // vigrahaH zarIram . tadartha gativigrahagatiH, tasyAM vigrhgtii| kamabhiryogaH karmayogaH / yadA AmA eka zarIraM parityajya uttarazarIraM prati gacchati tadA kArmaNazarIreNa saha yogaH saGgativattate / tenAyamarthaH-kArmaNazarIrAdhAraNa jIyo gatyantaraM gacchati / athavA viruddho graho grahaNaM vigrahaH, karmazarIragrahage'pi nokarmalakSaNazarIraparityAga ityrthH| vigraheNa gatiH 20 vigrahagatiH / ekasya parihAreNa dvitIyasya praNena gatirvigrahagatiH, tasyAM virahagatI / tarhi karmayogaH ka iti cet ? ucyate-nikhila zarIrAkurabIjabhUtaM kAmagaM vapuH karma iti kathyate / tahiM yogaH kaH ? vAGmanasakAyavargaNAkAraNabhUtaM jIvapradezaparispandanaM yogaH kathyate / karmaNA vihitA yogaH karmayogaH sa karmayogo vigrahagaMtAvuttarazarIraprahaNa bhavati / tena kamayogena karmakRtAtmapradezaspandanena kRtvA karmAdAnaM dezAntarasaMkramaNazca bhavatIti spssttaarthH| 25 atrAha kazcin-jIvapudralAnAM gatiM kurvatAM dezAntarasaGakramaNaM kimAkAzapradezakramavRttyA bhavati, AhosvibizepeNa akrameNApi bhavati ityAzaGkAyAM sUtramidamAhurAcAryAH . ..---.. 1 anyapApi naM- A0, 50, ja0, 60 | 2 - ranidAna- prA. ba0, jaru. 1 / 3 -haNala- A0, ba, j0,0| 4 sarvagati - bhA., vAda, ja . | 5 -nyaam-taa| 6 -gatI m-taa| 7 anukro- A.va., da, ja0 / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 tattvArthavRttI mArgadarzaka :- AcArya zrI mIrA // lokasya madhyapradezAdArabhya UrdhvamaprastAttiryakca vyomapradezAnAmanukrameNa saMsthitAnAmAvaliH zreNirbhaNvate / anu garanatikrameNa anuzreNi / atra avyayIbhAvaH samAsaH / ukta "pUrva vayaM bhavedyamya soyIbhAva iSyate / " [ kA 2/5/14] jIvAnAM 5 pudganAJca gatirgamanaM bhavati / kathaM gatirbhavati ? anuzreNi zreNyanatikrameNa ityarthaH / trAdhikArApi nAsti jIvAdhikAre mudgalasya gatiH kathamatra labhyate ? satyam / naHyadhikAre 'pi punargatiprahaNaM pudgalasyApi gatimaNArtham / ko'sau gatyadhikAraH ? "vigrahagata karmayogaH" [ sU] ityatra gate vartate / tathA ca AgAmini sUtre jIvaNA pudagalagrahaNaM labhyate / kiM tadAgamasUtram ? "avigrahA jIvasya " 10 [sU07 ] iti / tarhi candrasUryAdInAM jyotiSkANAM merupradakSiNAvasare zreNi rahitA gati / tathA devAvaracArayAdInAM ca trizraNavatizyate--- zreNi vinApi gativizikavate. kimarthamukhyate zrImadbhirgatiranuNa bhavatIti ? satyam kAlaniyamena dezaniyamena cAtra gatirveditavyA / ko'khAM kAlaniyamaH ko vA dezaniyama iti cet ? ucyate--prANinAM maraNakAle bhavAntaragrahaNArthaM vA gatirbhavati siddhAnAJcordhvagamanakAle yA 25 gati sA gatiranupreSveva bhavati / dezaniyamastu - UdhrvalokAcA adhogatirbhavati, abolIkAcA Ugatirbhavati tiryaglokAcA adhogatirbhavati / tiryagleokAdyA UrdhvabhisA anuNyeva bhavati / pudgalAnAJca cA lokAntaprApikA gatirbhavati sApi cicAyeva bhavati / itarA tu gatiryathAyogya bhajanIyA / punarapi gatiprakAraparijJAnArthaM zrImadumAsvAminaH sUtramidamAcakSate - avigrahA jIvasya // 27 // vigraho vyAghAtaH, vakratA ityarthaH / na vidyate vigrahaH kuTilatA yasyAM gata sAvitrA, saradagatirityarthaH / hasUvidhA saralA gatiH kasya bhavati ? jIvasya / jIvazabdo'vasAmAnyAya | yadyapi jIvazabdena saMsAriyo muktAzca jIvA labhyante tayAvatra jIvazabdena muktAtmA jIvo'tra jJAyate / kuta iti cet ? AgAmisUtre 29 saMsArijIyagrahaNAt / kiM tadAgAmisUtram ? "vigrahavatI ca saMsAriNaH prAkUcaturbhyaH" [ naH sUH 628 ] iti / nanu 'anuzreNi gatiH' ityaneneca sUtreNa zreSya zreNyantarasaGkramaNabhAvAbhAvadbhAvaH kathitaH kimanena 'avigrahA jIvasya' iti sUtreNa prayojanam ? ityAha kacit satyam, pUrvasUce vizreNigatirapi kacid bhavatIti jJApanArthamidaM sUtraM kRtam / aba yadi nAtmano'vigrahagatirbhavatIti pratijJA kriyate bhavadubhistarhi sazarI30 rasya jIvasya kiM muktAtmavadpratibandhinI gatirbhavati, Ahosvit sapratibandhApi bhavatItyAzaGkAyAM sUtraM pratipAdayantyu asvAminaH- 1 - nA0 da0 ja0 / [ 2126-27 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka: dvitIyAoM suvidhisAgara jI mahArAja vigrahavatI ca saMsAriNaH prAkcaturbhyaH // 28 // vigrahavatI kA gatiH / cakArAdavakA ca / saMsAriNaH saMsAriNo jIvasya gatI bhavataH / aviprA yA avakrA gatiH, sA ekasamayaparyantaM bhavati, ekalamayikI bhavati "ekasamayA'vigrahA" [ta sUtra 20 ] iti vacanAt / sA vA gatidA saMsAriNo bhavati tadAnyaikasamavikyeva yadA tu siddhayatAM 5 bhavati tadApyaikasamayikyeva / sA abakA gatiripugatinAmnI bhavati / yathA iSorvANasya gatirgamanaM vaidhyaparyantaM RSI bhavati tathA siddhAnAM saMsAriNAJca avigrahA gatiraikasamayikI samAneva vigravato kA gatiH saMsAriNAmeva bhavati / tasyAstrayaH prakAra rA bhavanti-pANimulAGgalikA- gomUtrikAbhedAt / pANimuktA yathA - pANinA tiryakprecitasya dravyasya gatirekatrakA, tathA saMsAriNaH pANimuktAgatirekavakA, dvaisamayikI bhavati / lAGgalikA gativikA 10 yathA lAGgalaM halaM kiM bhavati tathA saMsAriNAM dvivakA lAGgalikA gatirbhavati / sA samafast | gomUtrakA kA tritrakA gatirbhavati / sA gomUtrikA gatiH saMsAriNAM cAtuHsamayikI bhavata / ata eva Aha- prAkcaturbhyaH / sA vigrahavatI gatizcatubhyaH samayebhya prAk pUrvaM bhavati / caturthasamayasya madhye ante vA cakrA gatirna bhavati, gomUtrApekSayA madhye ante yA cakrAgatirna bhavatIti jJAtavyam / sA caturtha samanye prAJjalaM saralaM gAvotpattikSetre prathizati / 15 samayasya praNamatra sUtre nAsti, kasmAt samayagrahaNaM kriyate ? satyam; 'ekasamayA'vigrahA ' ityuttarasUtre samayagrahaNaM vartate tadubalAdatrApi samayagrahaNaM kriyate iti / yathA SaSTikA zrIhi vizeSAH paTacA dinairniSpadyante tathA sarvotkRSTa vA gatiH niSkuTa kSetre cAtuHsamayikayeva gatirbhavati na adhikasamayA, svabhAvAt trivakA gatizcatuHsamayA eva / adAnIM RjuMgateH kAlavizeSaM darzayantyAcAryAH 2128-30 ] 1 tadA eka A 0 0 dravyazyaga- da0 prakSiptadravyaga- A 4 gatikA 0 0 5 hu 0 101 ekasamayA'vigrahA // 29 // ekaH samayo yasyAH sA ekasamayA / na vidyate vipro vakratA yasyAH sA aviprA / aviprA avagatirekasamayA bhavati / gatiM kurvatAM jIvAnAM pudgalAnAcca vyAghAtarahitatvena avimA gatilokaparyantamadhye kasamayikI bhavati / anamanAdikAle karmabandhasya santatyAM satyAM midhyAdarzanAviratipramAdakaSAyayoga- 25 lakSaNopalakSitapratyayavazAt karmANi svIkurvANo'yamAtmA sarvadA AhArako bhavati, tahiM yigrahAtAbasyAhArako bhavatItyAzaGkAyAM tanizcayArthaM sUtramidamAhurAcAryA: eka at zrIyAsnAhArakaH // 30 // ekaM samayaM hrauM vA samayI trInvA samayAn prApya ayaM jIvo vimahagatAvanAhArako 0 / 2 siddhAnA 0 ba0, 60 ja0 / 3 prakSitaprakSitadravyama- ja prakSitasya dravyaga- tara0 / 0 | 20 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natyArthavRttI [ 2 / 31.32 bhavati / ko nAma AhAraH ? trayANAM zarIrANAM paNyAM pAmInAM yogyA ye gullAsteSAM grahaNa sva kAra AhAra ucyate / evaMvidhasya AhArasya abhAtrI yamya ma bhanatyanAhArakaH / karmasvIka rA hi jIvasya nirantaraM vartate / tena kArmaNazarIra sadbhAce vidyamAne sati upapAda kSetra prati avigrahAyAM to RjyAM gatAnAhArakaH, ina repu triSu mamayeSu vakraganitvAdanAhAraka 5 eva / sathA hi pANimuktAbAmekavakAyoM manI prathamasamaye'nAhArakA, dvitIyasabhanne tvAddAraka eva / lAilikAyAM dvivakAyoM ganAM azmasamaye dvitIyasamaye cAnAhAraka: tRtIyasamaye RjyA gatAbAhAraka patra / gAmUtrikAyaryA niyakAyAM gato prathamasamaya vitIyasamathe tRtIyasamaye ca anAhArakaH, caturthasamanye RjvAM gatAbAhAraka eva / gatI baikagnamayika yAmAhAraka eva / nathA ca prAptasya yaterAhArakaM zarIranAhAra kamiti / 10 athedAnI dArIrAntaraprAdurbhAvalakSaNaM janma ucyate / tasya janmanaH prakArAna pranipAda mArgadarzaka : yAciyAtrI suvidhisAgara jI mahArAja - mammacchenagIpapAdA janma // 31 // trailokyamadhye UrdhvamadharanAttiryaka ca zarIrasya samantAnmancha nagavayavaprakalpanaM mammUcchaMnamucyate / mAtumdA retaHzoNitayAnaraNa mizraNa jIyasaMkramaNa garbha ucyate / athavA mAtrA 65 gRhItasya AhArasya yA grahaNaM bhavati sa garbha myane / upanya padyane sampUrNA utpanAte yasmin ma upapAdaH, devanArakotpattisthAnavizeSa ityarthaH / mammRrchanaJca garbhazca uyapAdazca sammUrcha nagopapAdAH / ete trayaH saMmAri jIvAnAM janma kathyate / puNyapApa :riNAmakAraNakarmaprakArayi gakora nA ete vayaH padArthA jannaprakArA bhavanti / athedAnI saMsANAM janmAdhArabhUtI yonibhedI patanya iti prazne mUtramidaM 2. ayantyAcAryAH macittazItamaMtA: senaga mizrAzcaikazAstayAna yaH // 32 / / jIvasya cananAprakAraH pariNAmazcittamucyate / yittena saha vatane sacittaH / zItaH sparzavizeSaH / tena yuktaM yadnyaM tadapi zota mucyate / samyaka kAraNa vRnaH pradezaH saMghRtI "durapalakSya ityarthaH / sacinazca zItazca saMvRnazca macittazItasaMvRtAH / athavA bahuvacanAnta25 vigraha macinAzca zItAzca saMya'tAzca scittshiinsNvRtaaH| inaraicinAvitrataH saha vartante ye gAnayaste satarAH / ubhayAtmakA yocayA mizrA ucyante / ke le mizrAH ? sacinA'cittazItoSNasaMvRnavivRtA iti / cakAra uktasamuccayArthaH / nAyamoM labhyate-sacittAzca mizrA bhavanti cittAzca mizrA bhavanti, zItAzca mizrA bhavanti, uSmAzca mizrA bhavanti / saMtAzca mizrA bhavanti, trivRtAzca mizrA bhavanti, mizrA apyanyaiH saha mizrA bhavanti / 3. ekamekaM janma prati ekazaH nonayasteSAM sammuccha nagarnopapAdalakSaNAnAM janmanAM yonayasta 1 -ti tAha vigrahagatI kA A.. ba, da", ja0 / 2 tAtrA- A., tA0 | 3 upetyaMta tA | 4 dugpezya A0. ba0, ja.1 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo'dhyAyaH 2013 ] 103 yonayaH / anena sUtreNa navavidhA ko bhedaH ? AdhArAdheyabhedaH / ko'sAtrAdhAraH, "ko bAtreyaH ? yonaya AdhArAH, janmavizeSA yAH / yasmAtkAraNAt sacittAdipradeze sthitvA jIva: sammUrcchanAdinA janmanA nijadorAhA rendriyocchvAsa bhASAmanoyogyAn pudgalAn gRhNAti / anI cittAyionInAM svAmina ucyante - sacintayonayaH sAdhAraNazarIrA vanaspatikAyikAH / kasmAt ? anyonyAzrayatvAt / acittayonayo devA nArakAzca / devanAra kANAmupapAdaH pradezapudgalaprayo'citto vartate yasmAt / sacittAcittayonayAM garbhajA bhavanti, mAturudare zukrazoNitama cittaM vartate, AtmA sacittastena mizratvAt / athavA zukrazoNitaM yatra mAturudare patitaM varttate tadudaraM sacittaM vartate, tena garbhajAH sacittA cittalakSaNamizrayo nayaH / narapateritare sammUrcchanajAH pRthivyAdayo'cittayonayo mizrayonayazca / devanArakAH 10 zItoSNayonayaH yata upapAdasthAnAni kAniciduSNAni vartante, kAnicicchItAni vartante / tejaraphAyikA uSNayonayaH / apare pRthivyAdayaH kecichItayonayaH keciduSNayonayaH kecimItoSNa mizra yonayaH / saMvRtayonayo devA nArakAraca pRthivyAdayAH paJca ca / vivRtayonayaH dvitricaturindriyAH / saMvRtavivRta mizra yonayo garbhajA bhavanti / etA mUlabhUtA nava yonayo bhavanti / tadantarbhedAzcaturazItilakSA bhavanti / taduktam-- "cidadhAdusatta ya tarudaha viyaliMdiemu chaceva / suraNiyatiriya caduro caudasa maNuye sadasahassA ||" 5. 15 [ bArasa azu gA0 25] asyAyamarthaH - nityanigodA itara nigodAraca pRthivyaptejotrAyatrazca pratyekaM saptalakSayonayaH / banaspatikAyikA dazalakSa yonayaH / dvIndriyAtrIndriyAzcaturindriyAzca pratyekaM dvilakSa- 20 T 1 yonayaH / surA bhArakAritAzca pRthak canurhayonayaH / manuSyAzca caturdazalakSa yonayaH / athedAnIM pUrvoktayonInAM prANinAM keAM kIdRzaM janma bhavati ? ityAzaGkAryA zramatastAvad garbhavlakSaNajanmabhedaM darzayantyA cAryAH / 1 - yaH kecicchItoSNa tA0 0 / 2 nityetasthAdAza nikalendriyeSu paTUcaiva | suranarakatiryakSu catvAraH caturdaza manuSyeAtamakhANi // 3 kalila- A0, ba0 0 je0 / jarAyujANDajapotAnAM garbhaH // 33 // yatprANinAmAnAca vajJAlavadAcaraNaM pravinataM pizitadhiraM tadvastu vastrAkAraM jarAyuri- 25 yudhyate / kamitvaparaparyAyaH / canchukItiparivaraNaM parimaNDalamupAttakAThinyaM nakhachallIdarzanavatvacA sakSaM tadaNDamityucyate / yad yoninirgatamAtra evaM parispandAdi sAmarthyopetaH paripUrNa pratIka AvaraNarahitaH sa pAta ityucyate jarAthI jAta jarAyujAH / aNDe jA ma aNDajAH / jarAyujAzca aNDajAzva potAzca jarAyujANDajapotAH teSAM jarAyujANDajapatAnAm / eteSAM trayANAM garbho bhavati / ete trayo garbhayAnayo bhavanti ityarthaH / 30 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 10 104 tattvArthavRttau [ 234-36 taMtra jarAyujA manuSyAdayaH / aNDajAH sarpazakuntAdayaH / potAH prakaTayAnayazca mArjArAdayaH / nepAM garbhalakSaNaM janmocyate taddu papAdaH keSAM saJjAyata iti rataH sRtraM mAhurAcAryA:-- athApareSAM prANinAM kiM janma bhavatIti prazne sUtramidamAhuH sUrayaHzeSANAM sammUrcchanam / / 35 / / garbhasya aupapAdikasya ye anyeta ekendriyavikalendriyA jarAyujAdivarjitAstimanuSyAzca zepA ityucyante / teSAM sammUrcchanameva janma bhavati / etAni zrabhyapi sUtrANi ubhayato nirNayakarANi jJAtavyAni / ko'sAvubhayato nirNayaH ? jarAyujANDajapotAnAmetra garmI bhavata, garbha eva ca jarAyujANDajapotAnAM bhavatIti prathamayoganirNayaH / devanArakANA15 mevopapAdo bhavati, upapAda eva ca devanArakANAmeva bhavatoti dvitIyayoga nirNayaH / zeSANAmetra sammUrcchanaM bhavati, sammUrcchanatra zeSANAM bhavatIti tRtIyasUtranizcayaH / atha teSAM nivivajanmanAM saMsAriNAM saGgrahIta bahumaMdanavayonivikalpAnAM zubhanAmakarmodayaniSpAditAni karmabandhaphalamukyAkaraNAni zarIrANi kAni bhavantIti prazne yogo'yamucyate bhagartrAdbhaH-- devanArakANAmupapAdaH // 34 // devAnAM bhavanavAsinAM vyantararANAM jyotiSkANAM kalpopapannakalpanAtItAnAzca caturNi kAyAnAM janma upapAdo bhavati pasalamA hAya nAkAca janma upapAdo bhavati / kaNDarakacchannakacchiMdrasazasthAneSu teSAmadhomukhAnAmupari pAdAnAmutattirbhavati, tataste'dhaH patanti / tatsvarUpamayaM vakSyate / mArgadarzaka :- zrI 20 audArikavaikriyikAhArakanaijamakArmaNAni zarIrANi // 36 // audArikanAmakarmodanimittamodArikam / cakSurAdigrahaNocitaM sthUlaM zarIramadArikazaroramityucyate / udAraM sthUlamiti paryAyaH / udare bhavaM vA ohArikam / udAra sthUla prayojanamasyeti vA audArikam / trividhaM karaNaM vikriyaa| vikriyA prayojanaM yasya tad caikriyikam / vaikriyikanAma karmadayanimittam 'aSTaguNezvaryayogAdekAneka sthUlasUkSmazarIra25 karaNasamarthamityarthaH / mUlazarIraM nivanmAdikAle'pi devAnAM na kApi gacchati / uttarazarIraM tvanekamekaM vA jinotsavAdI sarvatra gacchati / AhArakanAma karmadayanimittamAhArakam / nasyedaM svarUpam -- sUkSma padArtha parijJAnArthamasaMyamaparihArArthaM vA pramattamayatena Ahiyate utpAdyate niSpAdyate nirvartyate yat tadAhArakam / AhArakazarIraM kila pramattasaMyatenaMca niSpAdyate / pranattasaMyatasya yahA sUkSmapadArtha sandeha utpadyate saMyamavinAre vA 1 ityataH prA / 3-fazalting er 1, 4, o, 0 -fem0 ba0, 60, 0 0 4 -kaNa meM A0, ba0 0 0 5 nirNayaH 0 0 0, 0 / 6 AgamamahimAdayo'STaguNAH / 3 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo'dhyAyaH 105 sandeha tadA sa cintayati - 'tIrthakara parama devadarzanaM vinA'yaM sandeho na vinazyati / bhagavAn atra kSetre nAsti / kiM kriyate'smAbhiH' iti cintAM kurvANe pramattasaMyate munau sati tasya tAlupadeze romAgrasya aSTamo bhAga richadraM varttate tasmAt hastapramANaM ghanaghaTitasphaTikavimbAkAraM puttalakaM nirgacchati / tatputtalakaM yatra kutrApi kSetre tIrthaGkara ramadevo gRhastha gacchati / taccharIraM spRSTvA pazca/- 5 kSapAti / tenaiva tAluchidreNa tasminmunau pravizati / tadA tasya muneH sandeho vinazyati sukhI bhavati / ityAhArakazarIrasvarUpam / tejasa nAmakarmendiyanimittaM vapustejaH sampAdakaM yat tejasam / tejasi vA bhavaM taijasam, sarvaprANiSu varttate eva / kArmaNanAmakarmodayanimittaM kArmaNam, karmeNa kArya vA kaarmnnm| karmaNAM samUho vA kArmaNam / sarvepAM zarIrANAM karmaca nimittaM varttate yadyapi tathApi prasiddhivazAt viziSTacipaye vRttirjJAtavyA / 10 dharmo'pi nimittaM karma ityarthaH / 37-39 ] athaudArikaM zarIraM cakSurAdibhirindriyairupalabhyate udAratvAttathetareSAM zarIrANAM kasmAta ledhinaM bhavatIti sphuTaM praSTA iva svAminaH prAhuH paraM paraM sUkSmam || 37 // 1 audArikAt sthUlarUpAt paraM vai kriyikaM sUkSmaM bhavati / vaikivikAn paramAhArakaM sUkSmaM 15 bhavati / AhArakAn paraM taijasaM sUkSmaM bhavati / taijasAn paraM kArmaNaM zarIraM sUkSmaM bhavati / 'yadi paraM paraM sUkSmaM tahiM paraM paraM pradazairapi hInaM bhaviSyati' ityAzAkkAyAM sUtramidamAhurumAsvAminaH - pradezato'gurNa prAk taijamAt // 38 // pradezebhyaH pradezataH paramANubhyaH paraM paramasaGkhyAtaguNaM bhavati / kathaM prAkU, kasmAt 20 prAkU ? taijasAn taijasazarIrAt / audArikAd asaGkhyaguNaparamANukaM vaikiyikaM bhavati / baikiyikAdAhArakamaM sakhyeyaguNaparamANukaM bhavati / ko'sau guNakAraH ? palyopamAsamUkhyeyabhAgana zreNyasaMkhyeyabhAgena vA guNakAro jJAtavyaH / uttarottarasya bahupradezatve'pi sUkSmatvaM choddapiNDavat jJAtavyam / pUrvapUrvasya alpapradezatve'pi sthUlatvaM tUlaMnicayabad bodhyam / tarhi tejasakArmaNayoH zarIrayoH pradezAH kiM samA varttante, Ahosvit kazvid vizeSo'sti ? iti prazne yogametaM pratipAdayanti - paadh anantaguNe pare || 39 // pare tejasakArmaNe dve zarIre anantaguNe bhavataH / AhArakazarIrAttejayaM zarIraM pradezaranantaguNaM bhavati / taijasAccharIrAtkArmaNaM zarIraM pradezaranantaguNaM jAgarti / ko'sau 30 1 - masaMkhyAtagu A0, ba0, va0 da0 ja0 / 2 10, 0 ja0 / 14 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRttI [ 2 / 40-43 guNa-kA : ? abhavyAnAmanantaguNaM taijasama siddhAnAmanantabhAgaM tejasam / taijasAJca anantaguNa kAmaNamevaM jJAtavyam / ___ yadi taMjasakArmaNayoH zarIrayoranantAH pradezAH santi tahi taijasakAmaNazarIrasahito / jIvo yadA vigrahagani karoti tadA'pareNa rUpAdimatA padArthAntareNa jIvasya gatipratibandho 5 bhaviSyani, gacchattaH kumbhasya kuDyAdinA'varodhavat ' ityAre kAyAM yogamamugAcakSate apratIdhAte / / 40 || _taijasakAmaNe he zArIre yaMtrapaTalAdinA apratighAte praniskhalanarahita bhavataH mUrtimatAH padArthena pAvAnarahita bhavanaH ida parthaH / nanu kriyikAhArakorapiM zarIrayoH pratighAno na / vartane kimurUyate tajasakArmaNayoreva pratIghAtarahitatyam ? ityAha-sanyam; yathA taMjasakArmaNayoH 1. zarIradhArAlAkAntAdapi sarvatra pratIghAto na vartate, nathA vekriyikAhArakayorapi pratImAtA bhAvaH sarvatra naastiiti| . mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhAsAgara jI mahArAja atha tajasakAmaNayoH zarIrayorenAvAneva vizeSo varnate, Ahosvit, kazcidanyo'pi / vizeSo vartate ? ityataH prAhurAcAryAH anAdisamyandhe ca // 41 // 555 aMnAdAvanAdikAle jIvena saha sambandhaH saMyogo yayostaijasakArmaNayoste dve anAhi. smbnthe| cakArAt pUrvapUrvata jAtakArmaNayoH zarIrayovinAzAjuttarottarayostai jskaarmnnyo| zarIrayokatyAdAcca vRkSAd cIjavan bIjed vRkSavacca kAryakAraNasadbhAvaH / santatyA anAhimambanye vizeSApekSayA sAdisambanye cetyarthaH / yathA hi-audArikavaikriyikAhArakANi trINi zarIrANi jIvasya kAdAcitkAni bhavanti, kadAcit bhavAni kAdAcitkAni, tathA taijasa2, kAmagare zarIre jIvasya kAdAcihake na bhavanaH ! ki tahi ? te dve nityaM bhavata ityarthaH / kiya kAlaparyantaM nityaM bhavataH ? yAvat saMsAro na zrIyate tAvatparyantaM bhavata ityrthH|| yathA jIvasya kArmaNazarIraM nityaM vartane tathA taijasamapi zarIraM nityaM vartata iti tAtparyam / hiM ta te jasakArmaNe ke zarIra ki kasyacin bhavataH, ki kasyanni bhavataH, AhostrivizaSeNa sarvasyApi prANivargasya bhavata ityArakAyAM sUtramidamAhuH sarvasya / / 42 // sarvasya niravazeSasya saMsAriNo jIvasya tajasakArmaNa dve api zarIre bhavata ityarthaH / atha saMsArijIvasya sarvazarIrasamprAptisadbhAve vizeSo'yamucyate bhagavadbhiH tadAdoni mAjyAni yugapadevasyAcaturyaH // 43 // 1 bhanyAnAma--- A., yA, da., ja | 2 parjanyamA . A., 50, da0, j0| 3 agadI jIvana tA / anAza anAdijAna jI- va. / 4 thI javRkSa- bhA0, 20, 50, ma.) 5 rAhi tatra-AH, 30 va., ja, da0 / 6 -yasminAca- bhAra / Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4-47 ] dvitIyo'dhyAyaH 107 te tejasakArmaNe dve zarIre AdiryeSAM tAni tadAdIni / bhAgyAni vikalpanIyAni va karttavyAni / yugapat samakAlam / ekasya jIvasya / kiyat paryantam ? A caturbhyaH svAri zarIrANi yAvat / kasyacijjIvasya vigradganyavasare tejasakArmaNe dve zarIre bhavataH / kasyacijjIvasya taijasakArmaNaudArikANi trINi bhavanti / kasyacijjIyasya tejasakArmaNavaikiyikANi trINi zarIrANi bhavanti / kasyavijjIvasya tejasakArmaNaudArikAhArakANi 5 cAra zarIrANi bhavanti / ekasya yugapat pazca na bhavantItyarthaH / yasya AhArakaM zarIraM bhavati tasya vai kriyikaM na bhavati, yasya vaikivikaM bhavati tasyAhArakaM na bhavatIti vizeSo zeyaH / atha punarapi zarIravizeSaparijJAnArthaM vacanamidamucyate niru bhogamantyam // 44 // indriyadvAreNa zabdAdiviSayANAmupalabdhirupabhogaH / upabhogAnniSkrAntaM nirupabhogam / 10 ante bhavantyam, kArmaNazarIramityarthaH / vigrahagatAvapi kArmaNaM dazarIraM sattArUpeNa Atmani tiSThati, na tu zabdAdiviSayaM gRhNAti dravyendriyanibhAvAta bhogaM vartate, kimucyate kArmaNaM zarIraM nirupabhogam ? ityAha- satyam / tejasa zarIraM yoganimitamapi na bhavati kathamupabhoganimittaM bhaviSyatItyalametadvicAreNa / nanu vahAsAgara jI mahArAja athoktalakSaNeSu janmasu amUni paca zarIrANi prAdurbhavanti, tAI kimavizeSeNa prAdu- 15 Ahoriti kacidvizeSaH ? iti prazne vacanamidam curumAsvAminaH garbhasammUrcchana jamAdyam // 45 // 1 garbhaM jJAtaM garbhaMjam / sammUrchanAjjAtaM sammUrchanajam / garbhajala sammUrcha najaca garbhasammUnajam samAhAre dvandvaH / yad garbhajaM zarIraM yacca sammUrcchanajaM zarIraM tatsarvamAdyamaudArikaM jJAtavyam / athavA, garbhazca sammUrchanA garbhasammUrddhane, tAbhyAM jAtaM garbhasammUrcha najam / tapapAdikaM kIdRzaM bhavatItyAzaGkAyAmAha - aupapAdikaM vaikriyikam // 46 // upapade bhavamAdikaM devanArakazarIram, tatsarvaM zarIraM vaikriyikaM jJAtavyam / papAdikaM kiM tanopapAdikaM zarIraM kiM sarvathA vaikiyikaM na bhavatIti prazne sUtramidaM pratipAdayanti sUrayaH 20 25 labdhipratyayazca // 47 // tapovizeSAtsaJjAtA RddhiprAptirlabdhirucyate / labdhiH pratyayaH kAraNaM yasya zarIrasya samidhapratyayaM vaikriyikaM zarIraM bhavati / na kevalamopapAdikaM zarIraM vaikriyikaM bhavati, kintu labdhapratyayaM labdhikAraNotpannaM zarIraM vaikriyikaM kasyacit paSThaguNasthAnavarttino munebhavatIti veditavyam uttaravai kivikazarIrasya kAlaH sthitirjaghanyenotkarSeNa cAntarmuhUto 30 1 -mUcu:- tA0, ba0 1 2 garbhAnjA 0, ja0 ! 3 samAhAradvandvasamAsaH ja0 / Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja 108 ___ tattvArthavRttI [ 2148-59 bhvti| tahi tIrthakarajanmAdI nandIzvara caityAlayAdigamane bahnoM velAM vinA tatsambandhi karma kathaM kartuM labhyata ityAha-satyam ; ghaTikAdvAdaparyupari anyadanyA charIraM kriyikA utpAdayanti , chinapadminIkandobhayapArzvalagnatantunyAyenottarazarIrenAtmapradezAnantarmuhUrte'ntarmuhUrte pUrayanti, tenottarazarIraM yatheSTakAlaM tiSThati / tadyuttarazarIre kriyamANe devAnAM kimapi kaSTaM bhaviSyati ? na bhaviSyati, pratyuta sukhaM bhavati / uktaJca"svabhogavargaprasitAkSavago'pyudIcyadehAkSasukheH prasaktaH / arhatprabhau vyaktavicitrabhAvo bhajatvimA prANatajiSNurijyAm // " [prni.saa.2|121] kimetadvaikriyikameva ladhyapekSaM bhavati Ahospidanyadapi zarIraM lamcipratyayaM bhavatIti prazne sUtramidamAhuH-- 10 saijasamapi // 48 // tejasamapi zarIraM labdhipratyayaM bhavati, labdhinimittaM syAn / tattaijasaM zarIraM dviprakAraM bhavati-niHsaraNAtmakama , aniHsaraNAtmakaJca / tatra niHsaraNAtmakamya tejasazarIrasya svarUpaM nirUpyate---kazcit yattimapracAritro vartate / sa tu phenacina virAdhitaH sana yadA'tiddho bhavati tadA vAmaskandhAjIvapradezasahitaM taijasaM zarIraM bahinirgacchati / tad 15 dvAdazayojanadIce navojanavistIrNa kAilAkAra jAjvalyamAnAgniputsadRzaM dAvaM vastu pariveSTayAvatiSThate / yadA tatra ciraM niSThati tadA dAhyaM vastu bhasmasAtkaroni / vyAghukhya atizarIre pravizat sat taM yatimapi vinAzayati / etattaijasaM zarIraM niHsaraNAtmakamucyate / aniHsaraNAtmakaM syaudArikarvakriyikAhArakazarIrAbhyantarabatti teSAM trayANAmapi dIptihetukaM bhavati / athedAnImAhArakazarIrasvarUpanirNayArtha tatsvAminirUpaNArtha sUtramidaM pratipAdayantizubhaM vizuddhamavyAghAti yAhArakaM pramattasaMyatasyaiva // 49 // Aharati gRhNAni svIkaroti tattvajJAnamityAhArakam / AhArakaM zarIraM zubhena RddhizepeNotpadyate "iti kAraNAt manaHprItikaraM zubhamityucyate / zubhakarmatha AhArakakAyayogasya hetubAhA zubhamityucyate / vizuddhasya puNyakarmaNaH sandigdhA nirNayasya amizrasya niravahAsya kAryasya vA karaNAta saMklezarahita vizuddhamiti kathyate, tantUnA kArpAsavyapadezavat / 25 ubhayanI hi prANibAdhAlakSaNavyAghAtAbhAvAvyAghAtIti bhaNvate / AhArakazarIreNa anyasya vyAghAto na kriyate, anyena zarIreNa ca AhArakazarIrasya ca vyAghAto na vidhAyata ityarthaH / cakAra uktsmuccyaarthH| tenAyamartha:-kadAcit saMyamaparipAlanArtham , kadAcitsUkSmapadArthanirNayArtham , kadAcillabdhivizaMSasadbhAvajJApanArthamAhArakazarIraM bhavati / IdRgvidhamAhArakazarIraM kasya bhavati ? pramattasaMyatasyaiva, pAraguNasthAnadhatinA muneH / evazabdo'vadhAraNArtho - - 3 kAryasya kAraNAta 1 -vistAraM tA0, 20 / 2 ataH kA- AU,0, 90, ja / bhAra, 0, 20, ja0 / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * :dAne zrI suvidhisAgara jI hiriyo'dhyAyaH 109 basate / pramattasaMyatasyavAhArakaM zarIraM bhavati, nAnyasya / pramattasaMgratasya AhArakazarIrameva bhavati iti na mantavyam / tathA sati audArikAdizarIrapratiSedha utpadyane / atha kinnAmAhArakazarIramiti cet ? bharatarAvasasthitasya kasyacinmuneH kevalajJAnAbhAve yadA sandeha utpadyatesadA tasvanizcayArthaM paJcamahAvidehAnyatamavideha kevAlasamIpamaudArikazarIreNa gacchato munerasaMyamo bhavati iti vicintya AhArakazarIramekahastapramANe romAyASTamabhAgapramANazirodazama- 5 dvAracchidrAdAhArakaM puptalakaM nirgacchati / tannirgamanAdeva sa muniH pramattasaMyato bhavati / maccharIraM tIrthakarazarIraM spRSTvA pazcAdAyAti / tasminnAgate sati munestattvasandaho vinazyati / ImbidhAni zarIrANi dhArayatA saMsAriNAM prANinAM gati prati trINi liGgAni bhavanti, Ahosthivasti kazcid vizeSaH' iti prazne sati liGganirNayArtha sUtratrayaM bhaNyate bhagavadbhiH nArakasammRchino napuMsakAni // 50 // vakSyamANalakSaNopalakSiteSu narakeSu bhavA nArakAH, sammUlanaM sammUrcha:, sammUchoM viDate yeSAM te sammacchinaH, nArakAzca sammUcchinazca naarksmmuuchinH| ete napuMsakAni bhavanti / cAritramoha vizeSakaSAyavizeSasya napuMsakabedasya azubhanAmakarmaprakRterudayAcca na siyo na pumAMsaH napuMsakAnIlyucyante / saMppanarakodbhavA nArakAH ekadvitricaturindriyAH sa'pi sammUchinaH, pazzendriyAzca napuMsakAni bhavanti iti nizcayaH / teSu khalu strIpuMsa- 15 sambandhinI manohorizabdagandhavarNarasasparzanimittA hyalpApi sukhamAtrA na vidyate / __'yo nirdhAryate tarSarthApatteranyeSAM saMsAriNAM triliGgI ghaTata iti sandehe yatra napuMsakaliGgasyA'tyantAbhASastatsvarUpanirUpaNArthaM vacanamidamucyate na devAH // 51 // bhavanavAmivyantarajyotiSkakalpopapanna(nAH)kalpAtItAzca napuMsakAni na bhavanti / 20 kintyacyutaparyantaM strItvaM purasvaJca zubhagatinAmakarmodayajanitaM strIpuMstvaniratizayasukhaM nirvizanti | mAnuSasukhAdapyatizayastrI puMstyasukhaM devA bhuJjate / 'athetareSAM kiyanti liGgAni bhavanti' iti prazne yogo'yamucyate-- zeSAstrivedAH // 52 // zeSA garbhajAmivedA bhavanti / trayo vedA liGgAni yeSAM te trivedaaH| tallina 25 dviprakAraM bhavati / nAmakarmodayAt smaramandiramenAdikaM dravyAlA bhavati, nokaSAyamohakarmodayAd bhAvaliGga syAt / katham ? strIvedodayAt strI bhavati, puMvedodayAt pumAn bhavati, napuMsakavedodayAt napuMsako bhavatIti tAtparyam / 1 muneH sa-bhA, ba0, da, j0| 2 saptamanara- A0, ya0, 60, j0| 3-kAni 1-4100,90,ja. | 4-riravagandha- A0, 20,60,ja, tA0 / 5 -vaM ghA- 4t.,., 10,0|6-shyN ni-mA0, j0| 7 vyaliGgAni bhavanti bhA0, ba0,90, j0| Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 tasvArthavRttau [ 2/53 mArgadarzaka :- anAmana sAmane kavi dhanuSyavApa ke maMdiyAyattAzcaturgatiSu zarIrANi dhArayanti te sampUrNamAyurbhuktvA zarIrAntarANyAzrayanti AhosvidasampUrNamapyAyurbhuktvA gatyantaraM yAntIti prazne sUnaM sUcayanti sUrayaH aupapAdika caramottamadehA saMkhyeya varSAyuSo'mapavaryAyuSaH // 53 // - 5 upapade bhavA aupapAdikA devanArakAH / caramo'nsya uttama utkRSTo dehaH zarIraM yeSAM te caramottama dehAH tajjanma nirvANayogyAstIrtha ra paramadeSA jJAtavyAH / gurudatta pANDavAdInAmu pasargeNa muktatvadarzanAnnAstyanazvayayurniyama iti nyAyakumudayacandrodaye ( candre) prabhA candreNoktamasti / tathA cottamatve'pi subhaumabrahmadattA pavanyayurdarzanAt kRSNasya ca jakumArANenAdarzanAt sakalArthacakravartinAmapyanapavatyurniyamo nAsti iti rAja10 vArtikAlaGkAre proktamasti / asaMkhyeyavarSANi upamAnena kalpopamAdinA gaNitAni varSANi AyurveSAM bhAMgabhUmijatiryaGgamAnavakubhogabhUmijAnAM te asaMkhyeyavarSAyuSaH / aupapAdikAzca caramottama dehAcyA saMkhyeyavarSAyupazca aupapAdikacaramottadehA saMkhyeyavarSAyuSaH / ete ana patrapaH / na apavartya vivazastrAgniprabhRtisannidhAne hasvamAyuryeNaM te anapavarttyAyuSaH / pApamAyurna bhavati tarhi arthAdanyeSAM vipazastrAdibhirAyurudIraNAnaphalAdivad 15 bhavatIti tAtparyArthaH / anyathA dayAdharmopadeza cikitsAzAstraM ca vyarthaM syAt / caramottamadeha ityasminsthAne caramader3a iti kecitpaThantIti; tanna yuktam ; tathA sati saMjayantAdimRtyUpasarga mukti saMgacchata iti bhadram / " iti sUri zrI zrutasAgaraviracitAyAM tAtparyasaMjJAyAM tattvArthavRttau dvitIyaH pAdaH samAptaH / Stee 1 - karmAcA A0, ba0 0 0 0 2 mudrite nyAyakumudacandre nedamupalabhyate / 3 " antya cakrathanAnudevAdInAmA yugo'pavarta darzanAdavyAptiH / uttama dehAvakadharAdayo 'pavartyAyuSa ityetat lacaNamavyApi / kutaH ? anyasya cakabarasya brahmadattasya vAmudevasya ca kRSNasya anyeSAJca tAhazAnAM cAhmanimittavazAdAyurapavartadarzanAt / " rAjavA0 2 / 53 | 4 ityanavadyagadyapadyavidyAvinoditapramAdayupamAnapAvana matisabhA jaratna rAjamatisAgara yatirAjarAjitArthanasamarthana tarkavyAkaraNa chando'lakArasAhityAdizAstranizitamatinA yatizrImaddevendra kIrti bhaTTArakapraziSyeNa ca sakaLavidvajjanavihitacaraNasevasya zrIvidyAnandridevasya saMdardi tamidhyAmatadurgaMreNa zrIzrutasAgarasUriNA viracitAyAM zlokaki jAti kasarvArthasidvinyAyakumudacandrodayaprameyaka malamArtaNDapracaNDAya sahasrI pramukha pranyasandarbhanirbharAvalokana buddhivijitAyAM tattvArthaTIkAyAM dvitIyo'dhyAyaH samAsaH / A0, ba0, du0, ja0 / Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo'dhyAyaH atha "bhavapratyayo'vadhirdevanArakANAm" ityAdipu nArakazabda a karNitaH / 'ke te arce:' iti prazne nArakasvarUpanirUpaNArthaM nArakANAmadhikaraNabhUtAH sapta bhUmaya ucyante rasnazarkarAvAlukApaGkadhUmatamoma hAtamaH prabhA bhUmayo ghanA - svAtAkAzapratiSThAH saptAgho'dhaH // 1 // saptabhUmayaH saptanarakabhUmayo'ghoSo bhavanti nIcenIcairbhavanti / kathambhUtAH saptabhUmayaH ? ratnazarkaravAlukApaGkadhUmattamo maddAttamaHprabhAH / prabhAzabdaH pratyekaM prayujyate / tenAyamarthaH - ratnaprabhA ca zarkazaprabhA ca bAlukAprabhaH ca paGkaprabhA ca dhUmaprabhA ca tamaH prabhA ca mahAtamaH prabhA ca / ratnaprabhAsahitA bhUmI yAtrAAzaka santAya zrI zudhasiMdI mahArAja bhUmiH zarkazaprabhA, atIpattejaskA / bAlukAprabhAsahitA bhUmirvAlukAprabhA andhakAraprAyA 10 atimanAkUtejaskA / paGkaH kardamaH paGkaprabhAsahitA bhUmiH paGkaprabhA, pakke'pi malinA prabhA varttate / dhUmaprabhAsahitA bhUmidhU maprabhA / dhUme'pi pakkAdapi malinatarA prabhA vartate / tamaHprabhAsahitA bhUmistamaH prabhA / tamaso'pi svakIyA prabhA varttate / mahAtamaH prabhAsahitA bhUmiH mahAtamaH prabhA, mahAndhakArasahitA bhUmiH / tamastamaHprabhA'paranAmnI / atra vAlukAsthAne pAlikA iti ca pATho dRzyate / tathA sati vAlukAyA vAliketyabhidhA jJAtavyA / punarapi 15 kathambhUtA bhUmayaH ? ghanAncuvAtA kAzapratiSThAH / ghanA ambu ca vAtazca AkAzaca ghanAmbuSAtAkArazaH, ghanAmbucAtAkAzAH pratiSThA AdhAro yAsAM bhUmInAM tA ghanAmbuvAnAkAzapratiSThAH / ghanavAtaH dhanodadhivAtA'paranAmako vAtaH / amcuvAtaH ghanavAtA'paranAmako yAtaH / vAtastanuparanAmako vAtaH / asyAyamarthaH -- sarvAH samApi bhUmayoM dhanavAnapratiSThA vartante / sa dhanavAtaH ambuvAnapratiSTho'sti / sa cAmbuvAtastanuvAta pratiSTho vartate / sa ca tanuvAta 20 AkAzapratiSTho bhavati / AkAzasthAlambanaM kimapi nAsti / sapta bhUmaya ityukte adhikonasaMkhyAniSedhaH pratipAditaH / adho'dhaH ityukte tiryag na varttante, uparyupari ca na vartante, rajjurajjupramANAkAzAntare vartante ityarthaH / yathaite trayo vAtAH bhUmInAM paryanteSu vartante tathA saptAnAM bhUmInAmadhastaleSu ca trayo vAtAH pratyekaM vartanta iti ca jJAtavyam / atra prastAvAgata trailokyabeSTanavAtastrarUpanirUpaNArthaM zlokatrayodazakamucyate / tathA hi -kaM yu- bhA0, ba0, 30 ja0 | 2 mahAndhakArA A0, ba0, 20 je0 / 3 atIya tejaya0 / atIva tena ya0 / artavanteja- A ba da0 4 samagra A0, ba0, 60, ja0 / 25 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 31 mArgadarzaka savidhisAgA hArAja tattvArthayutnI "ghanodadhijagatprANaH pUrvo lokasya veSTanam / ghanaH prabhajano nAma dvitIyastadanantaram // 1 / / tanuvAtamuparyasya trailokyAdhArazaktimat / vAtA ete, sthitisteSAM kathyamAnA nizamyatAm // 2 // dhanodadhimaruttasya varNo gomUtrasannibhaH / ghanAzugasya varNo'sti mudgavarNanibhaH sa ca / / 3 / / tanurgandhabaho nAnAvarNavAn parikIrtitaH / ete trayopi vRkSasya tvagvA lokopari sthitAH // 4 // lokamUle ca pArvepa yAbAja mlhye| viMzatizca sahasraNi, bohalyaM yojanaiH pRthak // 5 // sahasrANi tu saptaiva paJca catvAri ca kramAt / cAhalyaM gandhavAhAnAM praNidhau saptamakSitaH // 6 / / namasvatAM kramAddhIyamAnAnAM bAhalaM matam / tiryagloke vratAdhyagnisahayojanaH pRthak / / 7 // vardhante mAtarizvAnaH kramAd brahmasamAzrayAH / vAhalA; sapta pazcAtra tAni catvAri ca smRtAH // 8 / / sadAgatitrayaM tasmAddhIyamAnaM kramAgatam / paJca catvAri ca trINi tAnyUce bahalAzritam / / 9 // spazaMno lokazikhare, dvikrozaH syAd ghanodadhiH / krozaikabahalo vidbhiH dhanazvasana ucyate / / 10 // catuzcApazataizcApi sapAdairUna iSyate / / kozaikastanuvAtasya bAhalyaM zalyahanmate // 11 / / tasyoparitane bhAge siddhA janmAdivarjitAH / tiSThanti te nijaM sthAnaM kvacidyacchantu me'citAH // 12 // ..- - -- - - -- --- - 1 yAhulyai?- A0, ba0, d| bAhalyaiyoM- A0, ja0, 20 / 2 kramAnaye mAnAnA A0,20,10, jl| 3 tAni paJca, adhyazcatvAraH, agnytryH| Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 113 3 // 1] tRtIyo'dhyAyaH svarUpametatpavamAnagocaraM vicAritaM caurucaritratejasAm / mArgadarzaka vinivAsinAmumAritA vihArakhita te zaM zrutasAgareDitam // 13 // " atha saptAnAM nArakANAM bhUmiyAhalyamucyate / tathA hi "lakSamekamazItizca sahasrANyAdimedinI / cAhalya yojanAnAntu bhAgAstatra prayaH smRtAH / / tatvoDazasahasrANi kharamAbhAga unnataH / jambAlabahulo bhAgo'pyazIti caturuttaram // azItitatsahasrANi bhAgo'myubahulAbhidhaH / triSvadhazvopari tyAjyaM tatsahasaM ca pazcas // rakSo'surA dvitIye syurAdhe syubhImabhAvanAH / itare tu tRtIye tu nArakAH prathame mtaaH|| dvAtriMzattatsahasrANi vaMzA bhUrunnatA matA / zailASTAviMzatiM ghucAzcaturviMzatimaJjanA // ariSTA vizati tAni maghavI SoDaza smRtA / mAdhavyaSTonmatA vAtastribhiH pratyekamAvRtAH / / 'kaNDarAdikajantUnAM chatra kacchidramannibhAH / nArakotpAdabhUdezAH patantIto hyadhomukhAH // " [ atha saptanarakAstAranAmAni kadhyante-tatra tAvatprathamanarakaprastArAstrayodaza-prathamaH sImantakaH prstaarH| dvitIyo narakanAmA prastAraH / tRtIyo rorukaH prastAraH / caturtho bhrAntaH / pazcama uddhaantH| SaSThaH sambhrAntaH / saptamo'sambhrAntaH / aSTamo vibhraantH| nvmlstH| 20 dazamakhasitaH / ekAdazaH vakrAntaH / dvaadsho'vkaantH| trayodazI vikraantH| dvitIyanarakaprastArA ekAdaza-prathamaH stavakaH / dvitIyaH stanakaH / tRtIyo 'manakaH / caturtho'manakaH / panamo ghATaH / SaSTho'saMghATaH / saptamo jihvaH / aSTamA jisakaH / navamo lolH| dazamo lolukaH" / ekAdazaH stanalAlukaH" / "tRtIye narake natra prastArAH-prathamastataH / vinIyastapitaH / tRtIyastapanaH / caturthastApanaH / paJcamo nidAghaH / SaSThaH prajvalitaH / saptama 25 -- -- --- .. .. .. --. .. - - ... - 1 - vAmanari- bhAra, 5, da.. ja0 / 2 -tina guruttaraH na. 1 -tizcAnuruttagaH 20 / 3 dvAtrizacca s-bhaa0|4 - maJcamA A0, 60, bala, je 5-zatirUtAni bhaa| 6 kajarAhA7 -maH sUrakaH taa00| 8 saMstAnaH ja0 | mastanaH aad0| 5 vanakaH A0,da0.ja. | 10 loTupaH tAva.112 -lopH0v0| 12 tRtIyanara - aa0,0,000| Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthavRttI [32 ujjyalitaH / aSTamaH saMjvalitaH / navamaH samprajvalitaH / caturdhanarake sama prastArA:-prathama AraH / dvitiiystaarH| tRtIyo maarH| caturthI varcarakaH / paJcamamtamakaH / pAThaH khaDaH / saptamaH khaDakhaDaH / paJcamanarake paDhna prstaaraa:--prthmmtmH| dvitIyo bhramaH / tRtIcA jhpH| caturtho'ndhaH / pnycmstminH| paTanarake vaya: prastArA:-prathamo himaH / dvitIyo bdlH| 5 tRtIyo lallakaH / sapamanarake ekaH prastAra:- apratiSThAnaH / ityekonapaJcAzat prastArAH sapta narakANAM bhavanti / epAM satAnAca narakANAM nAmAntarANi ca bhavanti / prathamA bhUmiH dharmA | dvitIyA vNshaa| tRtIyA zailA zilA yA | caturthI ajnaa| pazcamI ariSTA / paSThI maghavI / saptamI maaghtrii| aza ratnaprabhAdiSu narake ye sthitAH prastArAstepu trayodazAdisaptasu sthAneSu yAni 10 bilAni vartante teSAM pratinarakaM saMkhyA kathyate tAsu trizatpaJcaviMzatipaJcadazadazatripaJconaikanarakazata sahasrANi paJca caiva yathAkramam / / 2 // mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja tAsu ratnaprabhAdipu saptasu bhUmipu yathAkramaM yathAsaMkhvaM triMzatpaJcaviMzatipaJcadazadazatripaJcAnekanarakazatamahamANi bhavanti / pana caiva bhavanti / narakazatasahanazabdaH pratyeka 15 prayujyate, tenAyamarthaH-triMzaca paJcaviMzatizca paJcadaza ca vaza ca trINi ca paJcabhirUnamekaM ca triMzanapaJcaviMzatipaJcadazadatripaJco kAni, tAni ca tAni narakANAM bilAnAM zatasahasrANi lakSANi nAni tathoktAni / tathA hi-triMzannarakazatasahasrANi trizallakSanarakANi ratnaprabhAyAM prathamabhUmI bhavanti / paJcaviMzatinarakazatasahasrANi pazcazitilakSAbalAni zarkarAprabhAyAM vitIyabhUmI bhavanti / paJcadazazatasahasrANi pazcadazalakSavilAni bAlukAprabhAyAM 20 tRtIyabhUmI bhavanti / dazanarakazatasahasrANi dazalakSAbalAni paGkamabhAyAM caturthabhUmau bhavanti | trINi narakazatasahasrANi vilakSavilAni dhUmaprabhAyAM paJcamabhUmau bhavanti / pazbonamekaM narakazatasahasra paJcahInekavilalakSaM tamaHprabhAyAM bhUmau bhavanti / paJcaiya ca bilAni mahAtamaHprabhAyo tamastamaHprabhAyAM saptamabhUmo bhavanti / evamekana caturazItilakSANi bhavanti" / bhavati cAtra zokaH25 "triMzaccaiva tu pazcaviMzatirataH pazcAdhikAH syurdaza syusturye daza paJcame nirayake tisrazca lakSAH matAH / - -- .. - -- - -- .. . 1 carcaskaH Ada0,va0,ja0 / 2dhammAsArAaMjaNAridvANaunbhamaghavIo | mAdhakyiA iya gAgaM padavI gaM gorANAmANi ||" -tiloyA 6153 / "zarmA baMzA zilAkhyA ca janAriSTakA tathA / mazvI bhASacI cati yathArazyAtanadAhatAH // " -varANa. 1312 / 3 panatra bhA0, 50, ba0, ja0, vaH / 4 pAva ci- A0, da ba0, ja0 | 5 : nti triMza- A0, 50, da., jaa| Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 tRtIyo'dhyAyaH 115 SaSThe paJcasamuJjhitA khalu bhavellakSyetra paJcAntime saptasyevamazItigaspada bhuvA lakSAzcatubhiryutAH / / " [ ] atha sAsu narakabhUmipu nArakANAM prativizeSa darzayantinArakA nityAzubhataralezyApariNAmadeha vedanAdhikriyAH // 3 // nArakA narakasattvAH / kathambhUtAH ? nityAzubhataralezyApariNAmadehavedanAvikriyAH / 5 lezyAzca kApotanIlakRSyAH, pariNAmAna sparzarasagandhavarNa zandAH, dehAzca zarIrAya, vedanAzca zItoSNanita tIvavAvAH, trikriyAzca zarIravikRtayaH, zyApariNAmadehavedanAnikriyAH / nityamanavaratam , azubhatarA atizayena azubhAH lazyApariNAma deha vedanAvikriyA pAM nArakANAM te nityAzubhataralezyApariNAmadehavedanAvikriyAH / prathamabhUmI dinoyabhUmau dha 'kApotI lezyA vartate / tRtIyabhUmAvuparidhAna kApotI, adho nIlA lezyA bhatrani / catunyA 10 bhUmau nIlaba lezyA bhavati / paJcamyAM citAvupariSThAtrIlA lezyA adhastAt kRNyA / pAThayAM dharAyAM kRSNava / samamyAM kSamAyAM paramANakazyA bhUdhiAvasthA suvihAramArasija prA'sAtadetatro'zubhatarAH sparzarasagandhavarNa zabdAH pariNAmAH bhavanti / azubhanAmakarmodayAta. satastrapi bhUmipu vikRtiprAptAH kutsitarUpA huNDakapamyAnA azubharnarakAyA bhavanti / tatra prazramabhUmau prathamapaTale hastatrayonnatA dehA bhavanti / nataH krameNa varddhamAnAstrayodaze paTale 15 sama thApAni trayo hastAH paDaGgulayo'zubhatarA dehA bhavanti / evaM dvitIyabhUmI kramavRddhA ekAdaze paTale paJcadaza cApAni ardhanIyau karI avataH / tRtIyabhUmI navame paTala ekatriMzaccApAnyekahastAdhikAni bhavanti / caturthabhUmI satrama paTale hipapicApAni viharatAdhikAni bhavanti / paJcamyA bhUmau paJcame paTale pazcaviMzatyadhikaM zataM cApAnAM bhavati / paThyA bhUmA nRtIye paTale sAr3he Tre zate dhanuSAM bhayataH / sapanyAM mAyAM paJcazatacApotsedhAni zarIrANi 20 nArakANAM bhavanti / ____ abhyantarA'sadodaye sati cataspu bhUmipu nArakANAM bAhye uSNe sati tIvA vedanA bhavati / paJcamyAM bhUmau upari dvilanavileya uSNavedanA bhavati / agha ekalamabilapu tInnA zItavedanA bhavati / atra tu paJcamyAM bhUmau matAntaramasti / upari paJcaviMzatyadhikadilAkSavilepUSNavedanA, ekalakSavileSu pazcaviMzatihIneSu zIta vedanA bhavati / pAbhyAM saptam ca 25 bhUmau tIyA zItava vedanA vartate / 1 kApotala- A0, bA, 30, ja / 2 . bhatarA kA A., 4, 20, jA / 3 "taradebhA0, ba. 20 ja0 / 4-tIyakaro tA / 5 paMcamanU- aa..| 6. namapuTapIe. tinhkkbhaagt| adiumA girapriyA tadriyajIvANa tibadAyakaga'' -tikoyapa0 2 / 29 / 7 mA paJcabhizAsisahayAdhikadvilakSavitA' iti pAThena bhAgyam / 8 atra 'pAnaviMzatisahasrahInenu' iti pAThaH santiH / Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRttI [ 34 'vayaM zubhaM kariSyAmaH' iti udyame'pyazubhaiva vikriyotpdyte| 'vayaM sukhaheta nutpAdayAmaH' ityudyame'pi sati duHkhahetumevotpAdayanti / evamazubhatarA vikriyA nArakeSu jnyaatvyaa| bhavanti cAtra zlokA: "kAyotI tu dvayorlezyA tRtIye sA ca nIlikA / nIlA turIye nIlA ca kRSNA ca parataH smRtA // 1 // mArgadarzaka :- AcArya prArabAgasahAmArAsasame narake matA / dhanuH karAGgalIrucAH samutriSaDapi kramAt // 2 // dvistitazcaturvasti teSUSNA tIvravedanA / pazcame paJcaviMzatyA'dhikayolakSayordvayoH // 3 // milAnAM vedanoSNava tato'nyatra ca zItalA / paSTe ca saptame zvabhre zItaiva khalu vedanA // 4 // " [ ] arthateSAM nArakANAM zItoSNotpAditatra vedanA vattaMte, Ahosvidanyadapi duHkhaM teSAM varnate na veti prazne sUtramidamAhuH parasparodIritaduHkhAH // 4 / / 15 parasparasya anyonyasya udIritamutpAditaM duHNyaM yaste parasparodIritaduHsvA nArakA bhavantIti sUtrArthaH / kena prakAreNa nArakANAM parasparaM duHkhotpAdanamiti' cen ? ucyatebhavapratyayena avadhijJAnena samyAdRSTInAM midhyAdarzanodayAt vibhaGganAmnA avadhinA viprakarSAdeva duHkhahetuparijJAnAd duHkhmutpnyte| samIpAgamane cAnyonyavilokanAt prakopagnirjA jvalyate / pUrva janmAnusmaraNAcca atinIbAnuvarSairAzca bhavanti / kurkuragomAyuprabhRttivat 20 svAbhighAte pravartante / nijavikriyAvihitalopanakuntatomarazaktibhiNDimAlaparazubAsIkha gahalamusalatrizulazulachurikAkaTTArikAtaravArispaSakuThArabhusuNDizakunArAcaprabhRtibhirAyudhaH nijapANipAdadantazca chedanabhedanatakSaNakaraTanazca anyonyasya atitotramasAtamutpAdayanti / krakaca vidAraNazUlAropaNabhrASTrakSeNNayantrapIlanataraNInimajamAdibhizca duHkhayanti / kRttima. tpAdA paridhAnaM dadati / kUTazAlmalitarau rohAvarohaNena ghaTTayanti / aGgArazayyAyAM zAyayanti / 25 tatpalamutpAdya tameva khAdayanti / tAmrajapusIsakAdi utkAlya mukhe pAdikAM datvA pAyayanti | sandezaluJcanti / evaM mahAduHkhaM janayanti / atha kimetAvadeva duHkhotpAdanamAhospidanyo'pi ko'pi duHkhaprakAralaMpAmastIti prazne yogo'yamucyate 2 -na'nyo - A. va.. . ja. 1 -milyucya- bhA0, bA, 60, jaa| 3 lAmiyAte tAH, va0 / Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo'dhyAyaH saMkliSTAsurAMdIritaduHkhAzca prAkcaturthyAH // 5 // prAgbhavasaMbhAvitAninotrasaMklezapariNAmopArjitapApakarmodayAt sam sambana santana yasa klizyante sma aartrodrdhyaansNpraapt| ye te saMkliSTAH / asuratvApakadevagatinAmakamaprakArakarmodayAdasyanti kSipanti prerayanti praanitysuraaH| saMkliSTAzca te asurAzca saMkliSTAsurAH / saMkliSTrAsurairudIritamutpAdinaM duHkhamasAsa yeSAM te saMkliSTAsurAdIritaduHkhAH / prAka 5 pUrvameva caturthyAH / paGkaprabhAbhUmeH pUrvameva ratnazarkarAvAlukAprabhAraveva tisRSu narakabhUmiStrasurovIritaM duHkhaM bhavatIti jJAtavyam / na vadhazcatasRSu asurodIrita duHkhamastIti jJAtavyam / satrApi ye kecanAsurA ambAmbarIpAdayaH saMklipTA asuga varnanne ta evaM nArakANAM ku:khamutpAvyanti / na tu sarve'pyasurA nArakANAM duHkhamutpAdanti / ambAmbaropAdaya evaM kecitpUrva rAdikaM smArayitvA tiSa bhUmipu yAtvA nArakAn yodhayanti / nepAM yuddhaM dRSTvA tepo suna- 10 mutpadyate / anyeSu protihetubhUteSu vinodeSu satsvapi yuddha kArayatAM pazyatAM ca mukhamutpaite | tAdRzaH saMklezapariNAmaH tairUpArjitaH pUrvajanmanIti bhAvaH / bhavati cAtra zlokaH "ambAmbapramukhAcArasmRtiprasAgara jI mhArAja yodhayantyasurA bhUpu tisRSu kliSTacetasaH // 1 // " [ tilatilapramANazarIrakhaNDane'pi teSAmapamRtyarna vartate / zarIraM pAradavat punamilati 15 anapaghAyuSTyAt / 'ghakAraH puurvktiduHkhsmubhyaarthH| tena tAtalohaputtalikAliGganataptatalasecanA'yAkumbhIpacanAdikaM duHkhamutpAdayanti te asurA iti tAtpathyam / arthateSAM kilAgurakAle na truTyati ityukte kiyasphiyatparimANaM tadAyutate iti prazne sUtramidamAhuH-- teSvekatrisaptadazasaptadazadvAviMzatitrayastriMzatsAgaropamA 20 __ sattvAnAM parA sthitiH|| 6 // yathAkramamiti pUrvoktamatra mAjhaM "tAsu triMzata' ityAdi sUtre prAktam / tenAyamadhaHtepu narakepu saptabhUmyanukrameNa sattvAnAM nArakANAM parA utkRSTA sthitidheditavyA / saghAnAmityukta bhUmInAM sthitiriti na prAhyam , bhUmonA zAzvatatvAt / kathambhUtA sthitiH ? ekatrisAdazasaptadazadvAviMzanitrayastriMzatsAgaropamA / sAgarazabdaH pratyeka prayujyate / tenAya- 25 marthaH-ekasAgaraH nisAgarAH saptasAgarAH dazasAgarAH saptadaza sAgarAH dvAviMzatisAgarAH bhayastriMzatsAgarAH upamA yasyAH sthiteH sA tathoktA / asyAyamadha:ratnaprabhAyAM parA utkRSTa sthitirakasAgaropamA / zarkarAnabhAyAM trisAgaropamA parA sthitiH / - -- -- -- - 5 ttshcts| amurAdoritaM dukhaM nAstIti ja / 2 sUtavat tA / 3 -yuSkAt bhA0,0.jara, 20 / 4 cayaH sA- taa0,0| 5. tiH sA- tA0,0 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvArthavRttI mArgadarzaka:- AcArya zrI savidhisAgara jI mahArAja [ 26 vAlukApramAyAM saptasAgaropamA parA sthitiH / paiGkaprabhAyo dazasAgaropamA parA sthitiH / dhUmaprabhAyAM sapradazasAgaropamA parA sthitiH / tamaHprabhAyAM dvAviMzatisAgaropamA parA sthitiH / mahAtama prabhAyAM trayastriMzatsAgaropamA parA sthitiriti / atha vistareNa sthitisvarUpaM nirUpyate-ratnaprabhAyAM sImantakanAmni prathamapaTale navati5 varSasahasrANi parA sthitivarttate / narakanAmni dvitIyapaTale navatilakSavarSANi parA sthitirasti / rorukanAmni nRtIyapaTale asaMkhyAtapUrvakoTayaH parA sthitirbhavati / bhrAntanAmni caturthapaTale ekasAgarasya dazamo bhAgaH parA sthitibakAsti / ekA koTIkoTipalyopamA ityrthH| uddhAntanAmni paJcame paTale eka sAgarasya pazcamo bhAgo dve koTIkochyau pallopame ityarthaH / sambhrAntanAmni paThe paTale sAgaradazabhAgAnAM trayo bhAgAH parA sthiti gati / asambhrAnta1, nAmni saptame paTale sAgaradazabhAgAnAM catvAro bhAgAH parA sthitirudeti / vibhrAntanAmni aname paTale sAgarAddha parA sthitiH pravarttate / trastanAmni nagame paTale sAgaradazabhAgAnAM pad bhAgAH parA sthiti Ayate / sitanAmni dazame paTale sAgaradazabhAgAnAM sapta bhAgAH parA sthitiH sidhyani / vakrAntanAmni ekAdaze paTale sAgaradazabhAgAnAmaSTa bhAgAH parA sthitimatsyate / agrakrAntanAmija dvAdaze paTale sAgaradazabhAgAnAM nava bhAgAH parA sthitiH 15 smpdyte| vikAnnanAmni bodaze paTale ekasAgaraH parA sthitiH phalati / dvitIyapRthivyAM sUrakanAmni prathamapaTala sAgarakaH sAgarakAdazabhAgAnAM dvau bhAgIca parA sthitiH phalati / stanakanAmni dvitIyapaTale sAgarakaH sAgarakAdazabhAgAnAM catvArA bhAgAzca para! sthitirAste / manakanAmni tRtIyapaTala sAgaraika: sAgara kAdazabhAgAnAM par3a bhAgAzca parA sthitividyte| amanakanAmni caturdhapaTala sAgarakaH sAgara kAdazabhAgAnAmaSTrI 20 bhAgAzca parA sthitirdhiyte| ghATanAmni pazcamapaTale sAgaraikaH sAgarakAdazabhAgAnAM daza bhAgAzca parI sthitiH prabhavati / asaJcATanAmni papThe paTale. sAgarI dvI sAraikAdazabhA. gAnAmeko bhAgazca para! sthitiH prAdeti / jihvanAmni saptame paTale sAgarI drau sAgarakAdazabhAgAnAM trayo bhAgAzca para sthitiH pravartate / jihikanAmnyASTame paTala dvau sAgarI sAgara kAdazabhAgAnAM paJca bhAgAzca parA sthitiH prajAyate / lolanAmni navame paTale dvau sAgarauM 25 sAgarakAdazabhAgAnAM masta bhAgAzca parA sthitiH "prasi yati / lolupanAmni dazame paTale dvau sAgarI mAgarakAzabhAgAnAM nava bhAgAzca parA sthitiH protpadyate / stanalAlupanAmni ekAdado paTale trayaH sAgarAH parA sthitiH praphalati / mRtIgrapRthivyAM taptanAmni prathamapaTale trayaH sAgarAH sAgaranavabhAgAnAM catvArazca parA sthitiH sambhavati / dvitIye tapinanAmni paTale trayaH sAgarAH sAgaranavabhAgAnA ... -- 1 panamA a, ba, da0, ja0 / 2 -tirbhava-- mA0, 20, dara, ja0 / 3 . tinaMA0, 50. dr,0| 4 prasidhyati ja / 5 prajAyate j0| 6 pratipayane A0, 60 / prapAta jA / prisadhyati / Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 tRtIyo'dhyAyaH 199 maSTa bhAgAJca parA sthitiH samudeti / tapananAmni tRtIyapaTale vasvAraH sAgarAH sAgaranavabhAgAnAM trayo bhAgAzca parA sthitiH sampravartate / tapananAmni caturthapaTale sAgarAzratvAraH bhAgAta bhAgAca parA sthitiH samprajAyate / nidAghanAmni paJcame paTale sAgarAH paJcagativibhAMgAyAcArya sambiti / prajvalitanAmni pate paTale paJca sAgarAH sAgaranavabhAgAnAM pad bhAgAzva parA sthitiH samutpadyate / ujvalitanAmni saptame paTale pasAgarAH sAgaranavabhAgAnAmeko bhAgazca parA sthitiH 'sampadyate / saMjvalitanAmni aSTame paTale SaT sAgarAH sAgaranavabhAgAnAM paJca bhAgAzca parA sthitiH saniSpadyate / saMprajvalitanAmni navame paTale sAgarAH sapta parAM sthitiH saMpraphalati / caturthathivyAm AranAmni prathamapaTale sapta sAgarAH sAgarasaptabhAgAnAM prayo bhAgAzca parA sthitiH samasti / tAranAmni dvitIyapaTale sAgarAH sapta sAgarasamabhAgAnAM 10 SaDbhAgAzca parA sthitiH samAste / mAranAmni tRtIye paTale sAgarA aSTa sAgarasaptabhAgAnAM dvau bhAgau ca parA sthitiH saMjAgatiM / varcaskanAmni caturthapaTale sAgarA aSTa sAgara saptabhAgAnAM paJcabhAgAzca parA sthitiH saMvidyate / tamakanAmni pacamapaTale sAgarA nava sAgara saptabhAgAnAmekA bhAgazca parA sthitiH sandhriyate / khaDanAmni SapaTale sAgarA nava sAgara saptabhAgAnAM catvAro bhAgAzca parA sthitiH samudbhavati / khaDakhaDanAmni saptame paTale dazasAgarAH 15 parA sthitirujjAyate / 5. paJcamapRthivyAM tamonAmni prathamapaTale ekAdaza sAgarAH sAgarapacabhAgAnAM dvau bhAgau ca parA sthiti: parisidhyati / bhramanAmni dvitIyapaTale sAgarA dvAdaza sAgarapacabhAgAnAM catvArI bhAgAJca parA sthitiH paryudeti / jhaSanAmni tRtIyapaTale caturdaza sAgarAH sAgarapazrcabhAgAnAmekI bhAgazca parA sthitiH paryutpadyate / andhanAni caturtha paTale paJcadaza sAgarAH 20 sAgara paJcabhAgAnAM trayo bhAgAzca parA sthitiH parisampadyate / tamisranAmni paJcamapaTale sAgarAH saptadaza parA sthitiH pariniSpadyate / pRthivyAM himanAmni prathama paTaleAdaza sAgarAH sAgaratribhAgAnAM dvau bhAgauM ca parA sthitiH pariphalati / vadda lanAmni dvitIyapaTale vizatisAgarAH sAgaratrayabhAgAnAmeko bhAgazca parA sthitiH parijAgatiM / lallakanAmni tRtIyapadale dvAviMzatisAgarAH parA sthitiH 25 parividyate / saptamapRthivyAmapratiSThAnanAmni padale sAgarAstrayastriMzat parA sthitibeoddhavyA / "prathamabhUprathama paTale varSasahasrANi navatirutkRSTA / sthitiretAvantyevaM dvitIyake bhavati lakSANi // 1 // bhavantyatrAryAH ? samula - A, ba0, 60 ja0 / samprapadyate 0 2 tAvatyeva bha0 du0, ba0 ja0 30 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 10 120 15. 2 25 tatvArthavRttau pUrvANAM khalu koTyossaMkhyAtAH syustRtIyake | turye sAgaradazamo bhAgaH paJcamake paJcamazcaiva // 2 // mArgadaza bhagAma stuvanti / saptama catvAro bhAgA aSTake || 3 || nacame dazabhAgAnAM SaDbhAgA dazamake tu saptaiva / ekAdaze'STa nava tu dvAdazake'bdhistrayodazake // 4 // atha kathayAmi munInAM dvitIyabhUprathamapaTake'pica / ekAdaza bhAgAnAM dvau bhAgau sAgarasyaiva // 5 // paTale dvitIyadharbhAgAtvAra eva ca tRtIye / abdhiH SaDbhAgayutacaturtho'bdhiH kalAcaSTa // 6 // paJcamadhirdazake (?) paThe'dhireka eva bhAga | sake dvAvandhI trayazca bhAgA bhavantyeva // 7 // arat aSTama bhAgAH paJcaiva sAgarau navame / bhAgAH sapta ca dazame nava bhAgAH sAgarAvapi ca // 8 // udaya ekAdazake trayastu tIyadamA prathamapadale | adhitrayamapi bhAgA navabhAgAnAM ca catvAraH // 9 // adhiyASTabhAgAdvitIya ke sindhavastRtIye tu / tritayaM turye te caiva sapta kalAH // 10 // paJcapake dvayaMzayutAH zazadhvajAH paJca SaThake paJca / bhAgAH SaT saptamake pabyaya zastathA caikaH / / 11 // atha vIcimAlinaH syuH paTaSTame bhAgapaJcakena yutAH / nava mahArNavAnAM saptakamiti sAdhubhiH kathitam / / 12 // turyabhU prathama paTale zazadhvajAH sapta saptabhAgAnAm / bhAgAsya dvitIye saptAmbuyazca SaDbhAgAH // 13 // aSTa tRtIye'dhayo bhAgau dvau turya ke'STapaJcakalAH | nava paJcame ca SaSThe caturaMzA daza tu saptamagAH // 14 // | 3/6 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghA] nRtIyo'dhyAyaH paJcamabhUprathame'sminnekAdazapaJcabhAgabhAgayugam / dvAdazacaturaMzayutAH dvitIyake'tazcaturdazAMzazca // 15 // tuyeM paJcadazAMzAstrapaH paraM paJcame tu saptadaza / SaSThabhUprathamaparTale sadazabhagavartha yazavavihivAgara jI mahArAja amyudhiviMzatiraMzo dvitIyake viMzatimvRtAye tu / arNavayugena saptamabhuvi trayastriMzadambudhayaH / / 17 / " [ prathame paTale jaghanyamAyurdazavarSasahasrANi bhavanti / utkRSTaM tu 'pUrvameyoktam / yatpathamapaTale utkRSTamAyustadvitIyapadale jaghanyaM jJAtavyam / evaM satasyapi narakebvekonapaJcAzatpaTaleghAyuranukramI jJAtavyo yAvata saptame narake ekonapaJcAzattame paTale dvAviMzatisAgaropamA jaghanyA sthitiragantavyA / teSu narakeSu madyapAyino mAMsabhakSakA makhAdI prANighAtakA asatyavAdinaH paradravyApahArakAH parastrIlampaTA mahAlobhAbhibhUtA: rAtribhojinaH strI-bAla-vRddha-RpivizvAsaghAtakA jinadharmanindakA raudradhyAnAviSTA i.yAdipApakarmAnuSThAtAraH samutpadyante / uparipAdA adhomastakAH sarve'pi samupadya adhaH patanti / dIrghakAlaM duHyAnyanubhavanti / mAmAtra bhojana motumicchanti, AsurImAtramapi na prApnuvanti / samudra jalaM pipAsanti, jalabindumAtramapi 15 na prApnuvanti / sadA sukhaM vAJchanti, cakSurunmeSamAtramapi kAlaM sukhaM na labhante / tathA poktam "cchiNimIlaNamittaM patthi suhaM dukkhameva aNubaddhaM / Niraye geraiyANaM ahoNisaM paccamANANaM // 1 // " [tiloyasA0 gA0 207] 10 "aMsaNNi-sarisava-pakkhI-bhujagA-siMhi-sthi maccha-maNuyA ya / paDhamAdimu uppattI aDavArA doNNi vArutti // " [ asyAyamarthaH-asajJinaH prathamanarakameva gacchanti / sarIsRpA dvitIyameva narakaM gacchanti / pakSiNastRtIyameva narakaM vrajanti | bhujagAzcaturthameva narakaM yAnti / siMhAH pasamameva narakaM jihte| striya: SaSThameva / matsyAH manuSyAzca saptamametra narakarmi yUnti / 25 1 pUrvoktam zrA0, 20, ya9, ja0 / 2 -nuSThAnnArakAH sa- a0 / 3 adhomakhAH 0, va., 40,4e | 4 akSinimIlanamAtra nAsti sukha dukha meva anubaddham | narake nArakANAmaharnizaM pacyamAnAnAm // saMjJisarIsRpapakSibhujagasiMhastrImatsyamanujAdha / prathamAdiSu utpattiraSTavArAn dvicAra yAvat ||6-ymev tU-tA, pa. 7 virahanti A0, 10, 20, ja.18-miyanti mA., 0,0, maa| Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja 122 tattvArthavRta [07 yadi prathama narakaM kacidatiyA nirantaraM gacchati sahi aSTanArAna / yadi dvitIyaM narakaM nirantaraM gacchati tahiM saptadhArAn vrajati / tRtIyaM paDvArAn vrajati / caturtha pavAn / paJcamaM caturvArAn / SaSTaM trIn vaaraan| saptamaM dvau vArAviti / saptamAnnara kA - nirgata stiryageva bhavati, punazca narakaM gacchati / paSThAnnirgato naratvaM yadi prApnoti tarhi 5 dezapratitvaM na prApnoti, samyaktvaM tu na niSidhyate / pacamAnnirgataH dezapratitvaM labhate na mahAtratvam / caturthAnnirgataH ko'pi nirvANamapi gacchati / tRtIyAd dvitIyAtprathamA vinirgataH kacittIrthaGkaro'pi bhavati / athedAnIM tiryaglokasvarUpanirUpaNArthaM sUtramidamAhurAcAryAH jambUdvIpalavaNAMdAdayaH zubhanAmAno dvIpasamudrAH // 7 // jambUdvIpazca] jambunAmadvIpaH, lavaNavat kSAramudakaM jalaM yasya sa bodaH, jammUto jambUdvIpavaNAdau, tAvAdI yeSAM dvIpasamudrANAM te jambUdvIpalavaNodAdayaH / jambUdrIpAdayo dvIpA lavaNodAdayaH samudrAH dvIpasamudrAH / kathambhUtAH ? zubhanAmAnaH zubhAni manojJAni yAni nAmAni loke vartante tAni zubhAni nAmAni yeSAM dvIpasamudrANAM te zubhanAmAnaH / tathA hi- jambudvIpanAmA prathamo dvIpaH / lavaNodanAmA prathamaH samudraH / 15 AdizabdAt dhAtakIkhaNDanAmA dvitIyo dvIpaH / kAlodanAmA dvitIyaH samudraH / puSkara varanAmA tRtIyo dvIpaH / puSkaravaranAmA tRtIyaH samudraH / vAruNIparanAmA caturtho dvIpaH / vAruNIvaranAmA caturthaH samudraH / kSIravaranAmA pazcamo dvIpaH / kSIravaranAmA pamaH samudraH / ghRtavaranAmA paSThoM dvIpaH / vRtabaranAmA SaSThaH samudraH / ituvaranAmA saptamo dvIpaH / ikSu. varanAmA saptamaH samudraH / nandIzvaranAmA aSTamaH samudraH, nandIzvaranAmA aSTamo dvIpaH / 20 aruNavaranAmA navamo dvIpaH / aruNavaranAmA navamaH samudraH / evaM svayambhUrameNadvIpaparyantA asaMkhyeyA' dvIpAH svayambhUramaNaparyantA asaMkhyeyAH samudrA jJAtavyAH / asaMkhyeyA ityukte kiyanto dvIpasamudrAH ? paJcaviMzatyuddhAra palyakATInAM yAvanti romakhaNDAni bhavanti tAvanto dvIpasamudrA jJAtavyAH / mayaphala! merokattarasyAM dizi uttarakurunAmottamabhogabhUmimadhye jambUvRkSo vartate / sa sadA 25 zAzvato nAnAratnamayo marakatamaNimayaskandhazAkhaH sphaTikamaNimayapuSpamaJjarI indranIlamaNi kRSNaphala ityarthaH ritamaNimayapatraH / jambUne ghoSitaprAkzAkhaH tadvRkSasya caturditu catvAraH parivAra vRkSAH / tathA rakSaka (kam ) catvAriMzatsahasrANi ekaM zataM paJcadaza va parivAravRkSAvarttate / evaM sarve'pi jambUvRkSA militvA vRkSANAmekaM lakSaM catvAriMzatsahasrANi ekaM zataM ekonaviMzatizva, mUlavRkSeNa saha viMzatizca vRkSA bhavanti / 940120 / 10 1 - bhuI ja 60 ja0 ta0 // 2 - ke praya- A0, ba0 da0 ja0 / 3-zvaravaranA 4 varavaranA sA0, ba0 / 5 -- A0, ba0 ja0, pa0 / 6 - yar3hI- vA0, va0 a0 / 7 zapa sA0 A0 ja0 / | C Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38] tutIyo'dhyAyaH 123 tathA cokamArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja "catvAriMzatsahasrANi lakSaM caikonaviMzatiH / zataM tadarghotsedhAH syuH jamborjambutarorimAH // " [ ] paJcazatayojanotsedho muulvRkssH| etena jambUvRkSeNopalakSitatyAjambUdvIpa ityucyate / yAdazo jammU kSaH tAdRzo devakurumadhye zAlmalivRkSo'pi vartate / yAvanto vRkSAstAvanto 5 ratnamayA jinaprAsAdA saatvyaaH| evaM dhAtakovRkSopalakSito dhAtakIdvIpaH / puSkaravRkSopalakSitaH pusskrdviipH| arthateSAmasaMkhyeyadvIpasamudrANAM vistA sUcanArtha sanivezakathanArtha saMsthAnavizeSani rUpaNArthazca sUtramidaM pratipAdayanti didi ciSkambhAH pUrvapUrvaparikSepiNo valayA''kRtayaH // 8 // 10 dviiirSaSkambho dviguNadviguNavistAro yeSAM dvIpasamudrANAM te vitirviSkambhA jAtikriyAdravyaguNairyugapat prayokuAptumicchA vIpsA vIpsArthe "padasya" [zAkaTA0 1 / 2 / 92] / iti sUtreNa dviHsaha dvivacanam / atra viSkambhasya dviguNatvavyAptyarthe vIpsA vartate / tena viSkambhasya guNavacanatvAt eSA guNadhIpsA vartate / uktazca jAtyAdizabdAnAM lakSaNam "draSyakriyAjAtiguNaprabhedairDavithakata dvijapATalAdau / zabdapravRtti munayo vadanti catuSTayI zabdavidaH puraannaaH||1||" [ ] kayA rItyA dviguNadviguNaviSkambho dvIpasamudrANAM bhavati ? ityAha-ekalakSayojanavistAro jambudvIpaH / tadviguNavistAraH dvilakSayojana bistAro lvnnodsmudrH| tasmAd dviguNavistArazcaturlakSayojanavistAro dhaatkiidviipH| tasmAd dviguNo'STalakSayojanavistAraH kaalodsmudrH| tasmAd dviguNaH SoDazalakSayojanavistAraH puSkaravaradvIpaH / tasmAd dviguNo 20 dvAtrizallakSayojanavistAraH pukrvrsmudrH| tasmAd dviguNa catuHSaSTilakSayojanavistAro thaarunniivrdviipH| tasmAd dviguNa ekakoTyaSTAviMzatilakSayojanavistAro bAruNIvarasamudraH / tasmAd dviguNo dvikoTiSaTpaJcAzalakSayojanavistAraH kssiirvrdviipH| tasmAt dviguNaH paJcakoTidvAdazalakSayojanavistAraH jhiirvrsmudrH| tasmAd dviguNo dazakoTicatuvizatilakSayojanavistAro ghRtabaradvIpaH / tasmAd dviguNo vizatikoTyaSTacatvAriMzallakSayojana- 25 vistAro ghRtvrsmudrH| tasmAd dviguNazcatvAriMzatkoTiSaNNavatilakSayojanavistAra invaradvIpaH / tasmAd dviguNa ekAzItikoTidinavilakSayojanavistAra inuvarasamudraH / tasmAd dviguNa ekazatatriSaSTikoTicaturazItilakSayojanavistAro nandIzvarayara dvIpaH / tasmAd 1 lacA cai- A0,0,0, ja0, tA / 2 paMcaviMzatighA- ma0, 50, da, ja0 / * "tya pu- mA0, ba0, 30, jH| 4 -yoktavyAmicchA prA0, ya0, 20, ja. / 5 -gosaR0, 50, 10, j0| Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRttI 124 [ $12 triguNaH saptaviMzatikoTyadhikatrizatakoTi aSTrapaprilakSayojanavistAro nandIzvaravara samudraH / tasmAd dviguNaH SaTUtriMzallabhASikAH paJcapaJcAzatkoTayaH SaTzatakoTayaH etAvadyojana vistAraH aruNavarIpaH / tasmAd dviguNo dvAsamatirakSAdhikAH dazakoTayastrayodazazatakoTayaH evAbayojanavistAro'ruNavarasamudraH 'paryantaM gahanaM gaNitazAstram' [ ] iti vacanAt 5. kiyatparyantaM gaNyate ? anayA rItyA svayambhUramaNaparyantaM dviguNaviSkambhAH dvIpasamudrAH asaMkhyeyA jJAtavyAH / atrAyaM vizeSa:-- yathA jambUdvIpalavaNa samudravistAro drayasamudAyAta trinayojanapramitA ghAtakIkhaNDadvIpaH ekalakSeNAdhikastathA asaMkhyeyalIpasamudravitArebhyaH svayambhUramaNasamudra vistAra ekalakSaNAdhiko jJAtavyaH / punarapi kathambhUtA dvIpasamudrAH ? pUrvapUrva parikSepiNaH / pUrva pUrva prathamaM prathamaM 10 parikSipanti samantAt veSTayantItyevaMzIlAH pUrva pUrva parikSepiNaH / jambudvIpo lavaNasamudreNa veSTitaH / lavaNasamudraH dhAtakIkhaNDadvopena beSTitaH / dhAtakIkhaNDadvIpaH kAlodasamudreNa veSTitaH / kAlodasamudraH puSkaravaradvIpena veSTitaH / puSkaravaradvIpaH puSkaravarasamudreNa veSTitaH / anayA rItyA pUrvapUrva parikSepiNaH, na tu nagaragrAmapattanAdivat yantra tatra sthitAH / punarapi kathambhUtA dvIpasamudrAH ? valayAkRtayaH / gajadantakAcAdikRtAni kaGkaNAni svIkara bhUSaNAni 15 vayanyucyate / tadvatsarve'pi dvAmukti tulA kArya bhI sudhAra nIlAH na paJcakoNAH, na paTkoNAH ityAdyAkArarahitAH, kintu vRttAkArA eva / atha jambUdrIpAda dviguNadviguNavistArAH kila lavaNasamudrAdayo vartante sa jambUddIpa eka "kiyadvistA bhavati, yadvistArAdanyavistAro vijJAyate ? ityukte tatsvarUpamAhuH - tanmadhye merunAbhirvRttI yojanazatasahasraviSkambho jambUdvIpaH // 6 // teSAM dvIpasamudrANAM madhyaratanmadhyaH tasmin tanmadhye sarvadvIpasamudrANAM madhyapradeze jambUdvIpo vartata ityarthaH / kathambhUto jambUdIpaH ? merunAbhiH, meruH sudarzananAmA kanaka parvataH ekasahasrayojanabhUmimadhye sthitaH navanavatisahasrayojana bahirunnataH / zrIbhadrazAlavanAduparipaJcazatayojanalabhyanandanayanaH nandanavanAniSaSTiyojana sahasraM samprApya saumanasavanaH / saumanasavanAt sArddhapaJcatriMzatsahasrayojanarAmyapANDukavanaH / catvAriMzadyojanotacUlikaH, 25 sA cUlikA sArddha patriMzatsahasrayojanamadhya eva gaNanIyA / sa evaMvidho merunAbhirmadhyapradezo yasya jambUkIpasya merunAbhiH / punarapi kathambhUto jambUdrIpaH ? vRttaH vartulaH / AdityavimvadvartulAkAra ityarthaH / 'punarapi kathambhUto jambUdvIpaH 1 yojanazatasahasraviSkammaH / zatAnAM sahasraM zatasahasram yojanAnAM zatasahasraM yojanazatasahasram yojana 1 1 panta da0 ja0 ca / 2 yAni kathyante 50 ja0 / 4 kila-A0, ba0, 60, jaya 6 punaH ki viziSTI ja- A0 0 0 0 0 0 0 ja 3 na catu- A0 5 kiMvAn vi A0, ba0 da0 ja0 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nRtIyo'dhyAyaH 125 jhavasAnaM viSkambho vistAro yasya jambUdvIpasya sa bhavati yojanazatasahasraviSkambhaH, eka AyojanavistAra ityarthaH / uparisthitavedikena sAlena saha lakSayojanaviSkambhaH iti bhASaH / sa jambUtIpasAlaH aSTrayojanoccaH, mUle dvAdazayojanavistAraH, madhye'STayojana* bisvaraH, upari cASTayojanavistAraH / tatsAlopari ratnasuvarNamayI vedikA pobhayapAva basate / sA vedikA krozadvayonnatA vartate / tasyA vedikAyA vistAro yojanamekaM krozazcakaH 5 dhanuSAM sahasraM saptazatAni pazcAzadyutAni c| tadvedikAdayamadhye sAlasyopari mahAragadevasAsAdAH snti| te prAsAdAH ratnamayA banavRkSavApItaDAgajinabhavanamaNDitA anAdinidhanAsinti / tasya durgasya pUrvadakSiNapazcimottareSu catvAri dvArANi vartante / tAmAni-- vijayavaijayantajayantAparAjitAni kramAdvijJeyAni / tadvAroccalamaSTayojanAni, vistAzcatuboanAni, caturdArA jinapratimA aSTanAtihAryasaMyuktA vartante / tasya jambU dvIpasya 10 paripatrINi yojanalakSANi saptaviMzatyame dve zate ca yojanAnAM yaH krozA aSTA varAtyagraM dhanu zataM gha aGgulayastrayodaza ca kiJciAdhikama gulaM ca / tasmin jambUdvApa padakulapavatAta bhargidarzaka:-"AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja bhagavAna prAha - bharatahaimavataharivideharamyakorapaNavatairAvatavarSAH kSetrANi // 10 // 15 ___ bharatazca haimavatazca harizca videhazva ramyakazca hairaNyAtazca airAvatazca bharatahamayataharivideharamyaka hairaNyavatairAvatAH / te ca te varSa bharatahaimavataharivideharamyakaI raNyavatairAvatavarSAH / kSetrANi kSiyanti adhivasanti prANina edhviti kSetrANi / tathA hi bharatavarSI bharatakSetraM prathama kssetrm| himavato madhye bhatro haimavatavarSo dvitIya kSetram / harati jaghanyabhogabhUmitayA''ryANAM duHkhamiti hariyarpastRtIya kSetram / vigatadehA mokSagAminaH 20 prAyeNa munayo yatra sa videhabarSazcaturtha kSetram / ramyaM manoharaM madhyamabhogabhUmitayA''ryANAM kaM sukhaM yasminniti ramyakavarSaH paJcama kssetrm| hiraNyavAn suvarNamayatvAnchikharI parvatastasya dakSiNato bhayo hairaNya pratavarSo jaghanyabhogabhUmirUpaM pAna kSetram / irAvAn samudrastasya dakSiNato bhava airAvatavarSaH saptamaM kSetram / etAnyanAdisiddhanAmAni sapta kSetrANi bhavanti / nathA hi himavatparvatapUrvasamudradakSiNasamudrapazcimasamudrANAM caturNA madhye gaGgAsindhunadIdvayena 25 vijayA parSatena ca prakhaNDIkRtaH caTApitacApAkAro bharatavarSaH kathyate / tasya bharatavarpasya madhye paJcAzayojanayistAraH paJcaviMzatiyojanotsedhaH krozaMkAdhikapaTa yojanabhUmimadhyagato rajatamayo vijayArdhaparvato'sti / tatra vijayAparvane bharatakSetrasambandhi racchakhaNDeSu ca turvakAlasyAntasadazakAlo vartate / tena tatra utkarSeNa pazcazata dhanurutmadhamajha bhavati / 1-hasUtramidama 10 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 tattvArthavRtto [3 / 10 jadhanyena tu saprahastapramANAM zarIraM bhavati / utkaNa koTipUrvamAyurbhavati / jaghanyena' viMzatyapraM zataM varSANAmAyurbhavati / uktazca "bharate mlecchakhaNDeSu vijayArddhanageSu ca / caturthaptamayAdyantatulyakAlo'sti nAparaH / / " [ vijayA parvatAikSiNasyAM dizi gaGgAsindhumahAnadIdvayamadhye'yodhyA nagarI vartate / vijayA parvatAduttarasyAM dizi kSudra himavanaparvatAddakSiNasyAM dizi gaGgAsindhumahAnadIdrayamadhye mlecchakhaNDamadhyavartI vRSabhanAmA giriH paryato'sti / sa ekayojanazatonnataH paJcAzadyojanaviSkambhAyAma! suvarNaratnamayo vanavedikAtoraNasaMyukto janacetyasahitazca / tatra parvate pakravartI nijaprasiddhiM likhati / kSudrahimavatparvatamahAhimavatparvatayormadhye pUrva pazcimasamudrayozca 10 madhye haimatrataM nAma kSetraM vartate / tatkSenaM jadhanyA bhogabhUmitate / haimavatakSetramadhyapradeze zabdavAna nAma parvato vartate / sa parvataH paTahAkAro vartulAkAraH ekasahasrayojanonnataH sArddhadvizatayojanabhUsimadhyagataH pari male bAyojanasahanaviSTAsAyAmaH kizcidadhikayojanatrisahasvaparikSepaH / tatra gavyUtyutsedhamaGgam / plymekmaayuH| priyAzyAmaM zarIram / ekAntareNA malakapramANaM" bhojanam / ansyanayamAseSu garbha u.padyate / strIpurupayugalaM jAyate / 15 pUrvayugalaM tusena jRmbhayA ca mriyate / vidyudiva taccharIraM vighaTate / nabInaM yugalaM saptadi yasAnnijAguSThApanenottAnazayaM tiSThati / tadanantaraM saptadivasAna bhUmI riti / tRtIyasamAhena madhurabhASI skhadbhiH pAdairgacchati / caturthasaptAhena sthirapAjati / paJcamasaptAhena kalAguNAn dharati / SaSThasaptAhena nirvikalpa tAruNyaM prApya bhogAn bhunke / saptamasaptAhena samyaktvahaNayogya bhavati / tathA coktam20 "saptottAnazayA lihanti divasAn svAGguSThamAstitaH ko riGganti tataH padaiH kalagiro yAnti skhaladbhistataH / stheyobhizca tataH kalAguNabhRtastAruNyabhogodgatAH saptAhena tato bhavanti sugAdAne'pi yogyaasttH||1||" [sAgAradha0 2 / 68] evaM sarvANi yugalAni dazagavyUtyunnatadazavidhakalpavRkSotpannabhogAn bhujate / puruSaH 25 triyamAyeti vakti / strI puruSamArya ityuktvA Ahvayati / tena kAraNena te bhogabhUmyudbhavAH manudhyA AryAH kathyante / atha ke te dazaprakArAH kalpavRkSAH ? prathame madyAzAH kalpavRkSAH te mA santi / mamaM 1- paJcaviMsatyaprazatana- zrA, 90, bA, ja / 2-kAlI na vApara: t0, 60, ba0, ja0 / 3 paridhikSatraH ma / 4 -mana kalpama- A0, 60 j0| 5 -jamA- tA., ca | 6 -yugaleSu tena A0, 10.j0,0| 7 raGgati sA0, 0 / 8-spatA-10 / Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.] tRtIyo'dhyAyaH nAma madyaM na bhavati / kiM tarhi ? kSIradadhisarpirAdisugandhasalilapAnakaM bhavati / kAmazaktijanakatvAnbhavamityupacaryate / dvitIyAH kalpavRkSA vAdinAGgA bhavanti / te mRdaGgapaTahajhallarIbherIbhammAtAlaphaMsatAlaghaNTAveNuvINAsvaramaNDalAdIni bAditrANi phalanti tRtIyAH / kalpavRkSAH bhUpaNAhunAmAnaH kaTakakaMTisUtrahArana puramuphuTakuNDalAmulIyakAdIni bhUSaNAni phalanti / caturthAH kalpavRkSA mAlyAGganAmAnaH azokacampakapArijAtazatapatrakumudanIlotpala. 5 saugandhikajAtIketakIkubanakanavamAlikAbakulAdimAlAH phalanti / jyotirakalpamA nijodyotena sUryAdInAmapi tejo nistejayanti / jyotirahu dyotena bhogabhUmijAzcandrasUryAdIna tu pazyanti / dIpArakalpavRkSAH pravAlakusumasadRzAn pradIpAm phalanti / tebhyo dIpAna gRhItyA bhogabhUmijA nijagRhamadhyeSu sAndhakArapradezeSu pravizanti / gRhAGga kalpavRkSAH prAkAragopurasaMyuktasamabhUmaratnamayaprAsAdarUpeNa pariNanti / bhojanAGgakalpavRkSAH parasasaMyuktama- 18 mRtamayaM divyamAhAraM phalanti | bhAjanArakalpavRkSA maNisuvarNamayabhRGgArasthAlaya lakakarakakumbhAdikAni bhAjanAni phalanti / vakhAGgakalpavRkSA cInAmbarapaTTakUla netrasUtramayakAlIdezAyudbhavasadazAni vastrANi phalanti / ___ tatra amRtarasAyanasvAdUni caturaGgulapramANAni bApacchedyAnyatikomalAni tRNAni bhavanti / tAni paJcavarNanAvazcaranti / tatra bhUmiH pancaratnamayI udgatiMtadarpaNasadazI vartate / 15 vidrumamaNisuvarNamayAH kacikacin krIDAparvatA api santi / pApItahAganayo ramamayasopAnAH santi / nadItaTepu ratnamayacUrNavAlukA partate / tatra pamcendriyAstiyabdho'virodhino'mAMsAzino'sAdikAH snti| vikalatrayaM na vartate / tatra mRduhRdayA akuTilapariNAmA mandakapAyAH suvinItAH zIlAdisaMyuktAH manuSyA RSyAhAradAnena tiryakaco'pi vadanumodanena cotpadyante / tatratyAH sadRSTayA mRtAH santaH saudharmazAnayoH kalpayorutpayanta / 20 pApIpuSkaraNIsarovaraprabhRtiSu jalacarAH na santi / mahAhimavatparvataniSadhaparvatayormadhye pUrvAparasamudrayozcAntarAle harima varSaH kSetra yatate / tanmadhye zabdavadvedAnyasarazo vikRtavAna nAma vedAcyo bartate / so'pi parvataH paTahAkAravRtto jJAtavyaH / harikSetra madhyamA bhogbhuumiH| tatra bhogabhUmijA manuSyA ganyUtidvayomatAH palyadvayajIvitavyAH pUrNimAcandravarNatejaskA dinadvayAntaritavibhItakaphalamamANabhojanAH / 25 satra viMzatigavyUtyumnatAH kalpavRkSAH / anyA varNanAH pUrvavad veditavyAH / niSadhaparvatanIlaparvatayormadhye pUrvAparasamudrayozca madhye vidaho nAma varSaH kSetraM vartate / tarakSetraM catuHprakAram-meroH sakAzAtpUrva kSetraM pUrvavidehaH / meroH sakAzAn pazcimAyAM dishyprvidehH| merodakSiNasyAM dizi devkurvH| merorutarasyAM dizyuttarakurava iti / tatra jinadharmavinAzAbhAvAt sadAdharmapravartanAt vigatadehA manuSyAH prAyeNa siddhA bhavanti / 30 jhaarii| 2 -tarasama yAni svA- bhA0, d0,00| -tamayAni svaa-j0| 3 zandapalAma-., j0| - - - - - - - - Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 tattvArthavRttI [ 3310 tenAyaM varSo videha ityukSyate / videhakSetreSu tIrthaGkarANAM catu vazatiriti niyamo na vartate / videhamuniyogAd varSo'pi videhaH, AdhArAveyayorakyopacArAna kRSNakajjalayogAtkRSNacakSurcana , zvetadravyayogagana zvenaprAsAdavan / devaghurUttarakurupUrva videhA'paravidehAnA 'caturyu koNeSu catvAraH parvatA gjdntnaamaanH| teSAM deyaM triMzatsaharU yojanAnidai yojanazate navottare c| teSAmunnatizcatvAri yojanazatAni / teSAM vistAraH paJcayojanazatAni | teSAM zivarANi pratyeka catvAri te gajadantA digdantAparanAmAno meroH samIpa nirgatA dvau niSadhaM prati gatI drau naulaM prati gtii| dakSiNadiyatinorgajadantayorantarAle 'devakuravo nAmottamA bhogabhUmitate / tanmadhye zAlmalIvRkSo vartate / tadnA svakIyasvarUpasahitA parivAravRkSAdikA jagthyakSa tteditvyaa| uttara digvatinorgajadantayorantagale uttarakuravo nAmottamA bhogabhUmimArgadarzaka nacAyamAdhisamajanohAsAninayognatA dinatrayAntaritabadarIphalapramANakalpa vRkSo pannadivyabhojanAH, bAlabhAskarasamAnadAH, tatra triMzatgavyUtyunnatAH kalpavRkSAH santi / anyA varNanA pUrvabar3he dtvyaa| merozcatudita zrIbhadrazAlanAmadheya banamasti / tasya vanasya pUrva dizyaparadizi ca paryantayo vedike veditavye / te 3 niSadhanIlaparvatayolagne / pUrva videhamadhye sItAnadI 15 samAgatA / tayA pUrva videho vibhAgaH kRtaH / tatra eka uttaro bhAgo dvitIyo dakSiNo bhAgazca / uttarabhAgamadhye aSTakSetrANi skhaataani| katham ? pUrva bedI pazcAt dakSAranAmA parvataH / vedIparvatayormadhye eka kSetraM vartane / vakSAraparvatAvamaGganadIdvayamadhye dvitIya kSetram / vibhaGganadIbaznAraparvatayomadhce tRtIya kSetram | vakSAraparvatavibhaGganadI yamadhye caturdha kSetram / vibhA nadIvakSAraparvatayormadhye ezcama kSetram / vakSAraparvatavibhaganadIdvayAntarAle paSThaM kSetram / 20 vibhaGganadIvakSAra parvatayomadhye saptamaM kSetram / yakSa raparvatavanavedikAmadhye aSTamaM kSetram / tadanantaraM devAra payaM dhanaM samudravedikAparyantam / evaM caturbhirva kSAraparvata stisRbhirvibhaGga nadIbhidvAbhyAM vaidikAbhyAJca nabhiH khaNDa raSTakSetrANi sanAtani / teSAmaSTAnAM kSetrANAM pazcimataH prArabhya pUrvaparyantaM nAmAnyatayante / "kacchA mukacchA mahAkacchA caturthI kcchkaavtii| AvartA lAgalAvartI puSkalA puSkalAvatI // 1 // " [hari0 5 / 245] teSAM kSetrANAM madhye'nukrameNASTrI mUlapattanAni / teSAM nAmAni-kSemA, kSemapurI, ariSTA, ariSTrapurI, vaDagA, manapA, oSadhI. puNDarI krinnii| ekaikasya kSetratya madhye nIlaparvatAnirgate sItAnImadhye praviSTe unaradakSiNAyAme gaGgAsindhunAmAnI (mnyo) da dvai nadyau varttate / ekakasya kSetrasya madhye ekako vijayAdha parvataH pUrvAparAyAmaH 1 tathA ekakasya kSetrasya madhye 30 vijayAddha parvata.duttarasyAM dizi nIlaparvatAd dakSiNasyAM dizi vRSabhagiri ma parvato yartate / 1 devaganAmmAnamaH]- A. da, vara, ja / 2 dve veni kAni- A0, 1 , ca0, ja0 / 3 namaH ye aTa- -kamyanta A. va. da., jaa| Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31.] 129 mArgadarzaka :- AcArya zrI sara tRtIyo'dhyAyaH sa parvato vRttavedAnyasadRzaH mlecchakhaNDamadhye sthitH| tatra parvate cakravartI svaprasiddhi likhati / evamaSTasu kSetreSu madhye aSTapRSabhagirayo bhvnti| etramaSTAyapi kSetrANi SaDbhiH SaDbhiH khaNDeyuktAni bhavanti / tatra tatra yo yazcakravatI samutpadyate tasya tasya ekakamAryakhaNDaM panna pazca mlecchakhaNDAni bhAgyAnamavanti mahAsvapi AryakhaNDamadhyekaka upasamudro bhavati / sa upasamudraH sItAnadIsamIpe'rddhacandrAkAro bhavati / tasya tasya kSetrasya sambandhinazcakravarci- 5 sAdhyAH sItAnAntarvAsino mAgadhayaratanuprabhAsanAmAno vyantaradevA bhavanti / ____ athedAnI sItAyA dakSiNasyAM dizi yAnyaSTau kSetrANi varttanne tannAmapUrvakaM tatsvarUpaM nirUpyate / tathA hi-pUrva dizaM prArabhya pUrva vanavedI pazcAd vakSAraparvataH / tRtIyasthAne vibhaGgA nadI / caturthasthAne vakSAraparvataH / paJcamasthAne vibhaGgA nadI / paSThasthAne vakSAraparvataH / saptamasthAne vibhaGgA nadI / aSTamasthAne vakSAraparvataH / navamasthAne 'vanavedikA ceti mavabhi- 10 bhittibhidakSiNosarAyA (ya) tAbhiraSTa kSetrANi kRtAni / teSAM nAmAni "vatsA suvarasA mahAvatsA caturthI vatsakAvatI / ramyA ca ramyakA caiva ramaNIyA maGgalAvatI // 1 // " [ hari0 5 / 240 ] teSAmaSTAnAM kSetrANAM madhyeSu aSTau muulpttnaani| teSAM nAmAni pUrvataH prArabhya * pazcimadig(zaM) yAvarasusImA, kuNTalA, aparAjitA, prabhaGkarI, aGkavatI, padmAvatI, zubhA, 15 ratnasaSnayA ceti / teSAmaSTAnAM kSetrANAM madhyepu pUrvAparAyatA aSTau vijayAcaparyatA vartante / teSAmavAnA kSetrANAM madhye dve dve galAsindhunAmike nadyau vartate / te ca nadyau niSadhaparvatAptirgatya vijaya. na vibhidya sItA nIM praviSTe / yA aSTI nagaryaH kathitAstA vijayArddhabhya uttarAsu dikSu sItAyA dakSiNAsu dikSu gaGgAsindhvocca madhyeSu vartante / tathA nagarIbhya uttarataH sItAyA dakSiNapAzvaSu aSTau upasamudrAH varttante / niphdhaparvatAduttarAsu dikSu vijayAIbhyo dakSiNAsu 20 dikSyaSTau vRSabhagirayaH santi / tatra tatra cakravatinI "nijaprasiddhIliskhanti 1 gagAsindhunAmAnaH poDazanadyastisro vibhaGganadyazca, ekonaviMzatinadho niSadhAduttIrya vijayAbhan vibhidya sItAyAM praviSTAH / evaM SaDbhiH SabhiH khaNDamaNDitAnyaSTau kSetrANi jJAtavyAni / anAnA kSetrANAM sambandhinaH sItAnivAsino mAgadhavaratanuprabhAsAzca jJAtavyAH / ecaM sItodA nadI aparavidehaM vibhinna pazcimasamudraM prAptA / tayA dvau videhI kRtau- 25 dakSiNa uttarazca / tayorvarNanA pUrva videhydveditvyaa| ayantu vizeSaH-sItodAikSiNataTeSu yAni kSetrANi vartante teSAM nAmAni pUrvataH pazcimaM yAvat-- "pamA supamA mahApayA caturthI padmAvatI / zaGkA ca nalinA caiva kumudA sariteti ca / / 1 // " [iri0 5 / 245 ] 1 -ntavIra, ja0 / 2 -trivave-tA| 3 temvaSTA-tA0 / 4 pazrimadika yA-daH / 5 nijanijA- bhA., 0.0j| Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. mArgadarzaka : arthI suvidhisAgara jI mahArAja [ 3/11 teSAM kSetrANAM madhyeSu mUlanagarINAM nAmAni avapurI, siMhapurI, mahApurI, vijayApurI, kSarajA, virajA, azokA, vItazokA ceti / sItodottarataTe yAnyaSTau kSetrANi varttante terpA nAmAni pazcimataH pUrvaM yAvat- "vaprA suvamA mahAvamA caturthI vakAvatI / gandhA caiva sugandhA ca gandhilA gandhamAdinI || 1||" [ iri0 5/251] mUlapurINAM nAmAni-- 10 130 "vijayA vaijayantI ca jayantI cAparAjitA / cakkA khaDgA ayodhyA ca avaghyA ceti tAH kramAt // " [hari0 5/263 ] kSatra bhUtAraNyaM vanaM kSetrapazcima samudravedikayormadhye jJAtavyam / evaM mahAviddavarNAM kRtvA paJcamo ramyakavarSa ucyate / tad ramyakakSetraM nIla parvata rukmiparvatayormadhye pUrvA'parasamudrayozca madhye jJAtavyam / tatkSetraM madhyamA bhogabhUmiH harikSe trakathitasvarUpA zAtavyA / tasya kSetrasya madhye gandhavAn nAma vRttavedAdayaH parvato bhavati / sa vikRtavedA kAvad boddhavyaH / atha rukmiparvata zikharaparva tayorantarAle pUrvApara samudra yozca madhye hairaNyavato nAma SaSTho varSo varttate / tadvairaNyavataM SaSThaM kSetraM jaghanyA bhogabhUmi macata kSetra varNitastrarUpA 15 jJAtavyA / hairaNyavatakSetramadhye mAlyavAn nAma vRttadADhyaH parvato vartate / sa haimavata kSetramadhyasthitazabdabaddhadADhya sadRzaH / atha zikhariparvatapUrvAparottarANAM trayANAM samudrANAM ca madhye rant nAma kArita / tasmintrairAvatakSetre bharatakSetra vijayArddhatulyo vijayArddhaparvato'sti / tadakSiNadizi vRSabhagirirasti / tasya vijayArddhasyottara dizi ayodhyA nAma mUlanagasti / evaM pacamerUNAM sambandhIni paJcabharatAni paJcairAvatAni paJcamahAvidehakSetrANi ca paJco20 ttarakuravaH pacadevakuravazca triMzaddhogabhUmayaH jaghanyamadhyamottamottamamadhyama jaghanya cibhAgatavyAH / vikalatrayajIvAH karmabhUmiSveva bhavanti, tatrApi samavasaraNeSu na bhavanti / pAtAle 'svarge cAnyatra martyaloke ca dvitricaturindriyAH prANino na varttante / athedAnIM paTkulaparvatAnAM nAmAnyava sthiticocyate-- 25 tadvibhAjinaH pUrvAparAyatA himavanmahAhimavanniSadhanIlaaftaraNAM varSadhara parcatAH // 11 // tAna bharata haimavataricidamyaka hairaNyavattairAvatasaJjJAni kSetrANi vibhajanti vibhAgaM prApayanti vibhAgahetutvaM gacchantotyevaM zIlAstadvibhAjinaH "nAmnyajAtI NinistA 1 - nU- A. ba. 60, ja0 / 0 60 ja0 : 4 taM kSe- bhA0, 60, ba0 6 vargeNAnyatra malA A da0 0 ja0 / 2 - kAzanI 60 ja03 madhyamamo- A0, ja0 1 taM SThaH kSe ta60 | 5 Ni- bha0 / svargo vAnyatra mRtyulo - Sa0 / Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12-13] tRtIyo'dhyAyaH chIlye" [ kAta0 3 / 76 ] tAcchIlyaM phalanirapekSam / anAdikAle nijanijasthAne zivAH hetunirapekSanAmAna: pUrva koTyaparakoTIbhyAM 'lavaNodasamudra, sparzitvAt pUrvAparAyatA zrI suciraparvatArI mahAyANAM bharatAdInAM saptAnAM kSetrANAM mANapratyayatvAd varSadharAH / varSadharAzva te parvatAJca varSadharaparvatAH / kinnAmAnaste varSa gharaparSatAH ? himavanmaddA himavanniSadhanIla rukmizikhariNaH / himavAMzca mahAhimavAMzca 5 niSa nIlazca rukmI ca zikharI ca te himavanmahAhimavanniSadhanIlarukmizikhariNaH / itaretaradvandvaH / tatra bharatasya haimavatasya ca kSetrasya sImni kSudra himavAn sthito vartate / samudramivAmy ekazatayojanonnataH pacaviMzatiyojanabhUmimadhya sthitaH / haimavatakSetrasya harikSetra sIni mahAhimavAnavasthito vartate / sa dvizatayojanonnataH pazcAzadyojanabhUmimadhyagataH | harikSetrasya videhakSetrasya ca sImmi niSadhanAmA girizvasthito varttate / sa catuH 10 zatayojanonnataH ekazatayojana bhUmimadhyagataH / videddakSetrasya ramyakakSetrasya ca sImni nIlapato'sthita varttate / sa catuH zatayojanonnata ekazatayojana bhUmimadhyagataH / ramyakakSetrahairaNyavatakSetrayormadhye rukmI nAma bhUdharo'vasthito vartate / sa dvizatayojanonnataH pAzadyojanabhUmimadhyagataH / dderaNyavatakSe trairAvatakSetrayoH sImni zikharI nAma zilobayo jAgarti / athedAnIM SaNNAM kulazikhariNAM varNavizeSaparijJAnArthaM sUtrAmademAhuHhemArjunatanAdapare jatahemamayAH / / 12 / / 15 2 131 he arjunaM ca tapanIyaM ca vaiDUrya ca rajataM ca hema ca ddemArjunatapanIya baiMDarajatamAni tairnivRttA hemArjunata panI yavaiDUrya ra jatahemamayAH / "prakRte vikAre'vayave vAbhakSAcchAdanayoH " [kA0 sU0 dau0 0 22640 ] ca mayaditi sAdhu / himavAn hemamayaH, zrIparNaH pItavarNa ityarthaH / mahAhimavAn a 'namayaH rUpyamayaH, zuklavarNa ityarthaH / 20 niSabhastapanIyamaya staruNAdityavarNaH, taptakanakavarNa ityarthaH / nIlo vaiDrghyamayaH, mayUragrIvAbhaH / rukmI rajatamayaH, zuklavarNa ityarthaH / zikharI hemamayaH, bharma nirmANaH, cInapavaNaM ityarthaH / athedArnI bhUyo'pi tadvizeSaparijJAnArthaM sUtramidamUcuH-- maNivicitrapaNa upAra mule ca tulyavistArAH // 13 // maNibhiH paJcatriratnaM mahAtejaskairvicitrANi karburANi devavidyAdharacAraNarSINAmapi 25 cicamatkArakArINi pAvani taTAni yeSAM kulaparvatAnAM te maNivicitra pAvaH / punarapi kathambhUtAste kulaparvatAH 1 upari mastake mUle "yumnabhAga cakArAt madhye ca, tulyavistArAH tumyo vistAro yeSAM te tulyavistArAH, aniSTasaMsthAnarahitAH samAnavistArA ityarthaH / 1-A0, ba0 da0 ja0 2 ta 3 - midabhUtruH 0 | 4 prakRtavikAro'vayavAvA Ada0 ja0 / vAmakSyAcchAdane m|" - zAkaTA 2/4/162 / 5 budhne bhAge 0 0 0 ja Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 tattvArdhavRttI [ 2014-18 teSAM phulaparvatAnAmuparitanamadhyabhAge ye hadA vartante tAnpratipAdayanti bhagavantaH-- padmamahApadmatigimcha kesarimahApuNDarIkapuNDarIkA hRdaastessaamupri||14|| padhnazca mahApadmazca tigi chazca kesarI ca mahApuNDarIkazca puNDarIkazca panamahApAtigirAcha kesarimahApuNDarIkapuNDarokAH / teSAM himakdAdikulaparvatAnAmupari mastake pradA 5 bahujalaparipUrNa sarovarANi varIvRtyante / athedAnI prathamasya 'hRdasya saMsthAna nirUpayantyAcAryAHpAdhimA yojanasahavAgamatadurdhavikAbho hRdaH // 15 // prathamo himavatparvatoparisthitaH padmo nAma yo hadaH sarobaraM vartate / sa kathambhataH ? yojanasAhasrAyAmaH, ekshsryojndiirssH| punarapi kathambhUtaH 1 tadardhaviSkambhA, tasya 10 ekayojanasahanasya ardha paJcazatayojanAni viSkambho vistAro yasya sa tadardhaviSkambhaH / ghanamayatalo nAnAratnakanavicitratadaH pUrvApareNa dIrghaH dakSiNottaravistAra ityarthaH / atha tasyaiva himavatparvatopari sthitasyaiva padmasya hRdasya avagAisUcanArtha sUtramAhuH dazayojanAvagAhaH / / 16 // dazayojanAnyavagAho'dhaHpravezo nimnatA gAmbhIyaM yasya sa dazayojanAvagAhaH / atha padmadasya madhye yad amayaM kamalaM vartate tatpramANaparijJAnArtha sUtramidamucuH tanmadhye yojanaM puSkaram / / 17 // tasya pAidasya madhye yojanamekayojanapramANaM padma' puSkara vartate / tasya paramozAyatAni dalAni patrANi cattante / krozadvayavistArA kaNikA madhca asti| kaNikAmadhye kozaMkapramANaH zrIdevyAH prAsAdo vartate vrtulaakaarH| tatkamalaM krozadvayaM jalaM parityajya 28 upari vartate / evaM patrakANakAsamudAyena yojanapramANaM veditavyam / ____ athedAnImanyeSAM hRdAnAM puSkarANAJca AyAmavistArAvagAhAdinirUpaNArthaM sUtramidaM bruvanti-- . taddhiguNadviguNA hRdA puSkarANi ca // 18 // tAbhyAM pazmadapuSkarAbhyAM dviguNadviguNAstadviguNadviguNA vistArAyAmAvagAhA kadAH 25 sarovANa bhavanti / puSkarANi ca pAni ca dviguNadviguNavistArAyAmAni jJAtavyAni / atra cazabdaH uktsmuccyaarthH| tenAyamarthaH-yathA panAnmahApano dviguNo vizatiyojanAvagAhaH dvisahanayojanAyAmaH sahasrayojanavistAraH, dviyojanaM tatra puSkaraM vasate, tathA mahApuNDarIko hRdastatpuSkaraJca tAdRzamya jJAtavyam / yathA ca mahApadmAd dviguNastigiThaccho hadazcatvAriMzadyojanAtragAhaH patuHsahasrayojanAyAmo dvisahasrayojanacistArazcaturyojanaM tA 1 -sya hasvastha hai- mA0 | 2 tatra ca- A0, 20, da", jaH | Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 // 19-20 ] tRtIyo'dhyAyaH 133 kakara vartate, tathA kesarInAmA sadaH tatpuSkararUca tatsadRzaM' jJAtavyam "uttarA dakSiNatusthA" [ta0 sU0 3126] iti vacanAn / tena padmatatpuSkarasadaze puNDarIkanara puSkara / mahApAtapadisamAne mahApuTarIkatAkAsAgaratigimhAtasuSkarasame kesaritatpuSkare ityarthaH / tathA mahApadmapuSkara jalAzcatuHkAzonnataM vartate / tigirASTapuSkara jalAdaSTakozAnnataM vartate / kesaripuSkaraM jalAdaSTakrozonnatam / mahApuSparIkapuSkaraM jalAlacatuHkAzonnatam / 5 puNDarIkapuSkara jalAda dvikrozonnatamiti / / ayedAnI teSu puSkareSu yA devyo vartante tAsAM sajJAstajjIvitapramANaJca tatparivArasUcanArthaca sUtramidaM sUcayantitannivAsinyo devyaH zrIhrIdhRtikIrtivuddhiladamyaH palyopama sthitayaH sasAmAnikapariSatkAH // 19 / / teSu puSkareSu nivasantItyevaMzIlAstanivAsinyo devyo bhavanti / kiMtrAmAno dezyaH ? zrIhIdhRtikItibuddhilakSmyaH / zrIzca hIzca dhRtizca kIrtizca buddhizca lakSmIzca zrohIdhRtikIrtibuddhilakSmyaH / kathambhUtA devyaH 1 palyopamasthitayaH / upalyenopamA yasyAH sthiteH sA plyopmaa| palyopamA ekapalyopamA sthitirjIvitakAlo yAsA tAH palyopamasthitayaH / punarapi kathambhUtA devyaH ? ssaamaanikprissrkaaH| samAne sthAne bhavAH sAmAnikAH pitRmaha- 15 sropaadhyaaysdRshaaH| paripadazca vyasyAditulyAH / sAmAnikAca pariSadazca saamaanikprissdH| sAmAnikapariSadbhiH saha vartante yA devyastAH sasAmA npriptkaaH| paNNo puSkarANAM karNikANAM madhyapradezeSu kila prAsAdA vartante / te tu prAsAdAH pUrNanirmalazAradenduprabhAtiraskAriNa ekakozAyAmAH krozArddhavistArAH kishciduukkoshsmucchitaaH| IdRzeSu prAsAdeSu zrIprabhRtayo davyo basanti / padmadapuSkaraprAsAde zrImati / mahApadmahadapuSkaraprAsAde 20 hIrvasati / tigicchadapuSkaraprAsAde dhRtirvasati / kesarihadapuSkaraprAmAde koci sati / mahApuNDarIkahadaprAsAde buddhirvamati / puNDarokahadaprAsAde lakSmIrvazati / teSAM puSkarANAM parivArapuSkaraprAsAdeSu sAmAnikAH pariSadazca vasanti / tantra zrIlIdhRtayastisrA devyo nijanijaparivArasahitAH saudharmendrasya sambaddhAH saudharmendrasevAparA vartante / kIrtibuddhiladamyastinaH sapariSArA IzAnendrasya sambaddhA vartante / evaM paJcasvapi merapu ye SaTpaTa kulavaMtA vartante 25 teSu teyu paTapaDdevyo jnyaatvyaaH| athedAnIM yAminadIbhiH kSetrANi vibhaktmani tA ucyantegaGgAsindhurohidrohitAsthAhariddharikAntAsItAsInodAnArInarakA ntAsuvarNarUpyakalAraktAraktAdAH saritastanmadhyagAH // 20 // teSAM saptAnAM kSetrANAM madhye gacchanti yahantIti tanmadhyagAH, na tu sarvA api sAmIpya- 30 siimaanH| ekaikasiman kSetre dve dve nadyoM vahata ityrthH| tanmadhyagAH kAH ? saritazcaturdaza 1 -zana jJA- A., ba0, ba, ja0 / 2 --yaM sU- zrA0, va013 palyopamA sthi- tAH | Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nattvArthavRtto [ 3 / 21 mahAnayaH, na tu vApikA ityarthaH / kinnAmAnaH saritaH ? gahetyAdi / gaGgA ca' sindhuraca raekaca rAhitAsyA ca rica harikAntA ca sItA ca sItAdA pa nArI ca narakAntA ca suvarNakUlA ca rUpyakUlyAkkaca rasAca kAhIsAha chAhArAja atha pRthaka pRthaka kSetre Trene nayA~ bhavana iti sUcanArtha mekasmina zetre saI nadyo na 5 bhavantIti ca prakaTanArtha kAM dizaM kA nadI gacchratIni ca nirUpaNArdha sUtramidamAhuH yogoH pUrvAH pUrvagAH // 21 // dvayo yArgaGgAsinomadhye gaGgA pUrvagA puurvsmudrgaaminii| rohiMdrAditAspayormadhye rohin puurvgaa| haririkAntayormadhye hanti puurvgaa| sItAsItodayormadhye sItA puurvgaa| nAronarakAntayAmadhye nAro puurvgaa| suvarNa kUlArUpyakulayormadhye suvarNakUlA puurvgaa| rakkA10 raktodayormadhye raktA pUrvaMgA puurvsmudrgaamino| etAH sapta nadyaH pUrvasamudraM gacchanti / "zepAstvaparagAH" iti bacanAn sindhuH pazcimasamudragAminI / rohitAsyA pazcimAdhi gacchati / harikAntA parodadhi yAti / sItAdA pratyaksamudraM vrajati / narakAntA'parArNavaM jihote / rUpakUlA pazci. sarasvantaM bhavati / raktodA pazcimazazadhvaja sameti / atha etA yasmAnirgatA yatra kSetra bahUnti taducyate-- himavataparvate 5prahado yo vartate tasmAt pUrvatoraNadvAreNa nigatya gaGgA mlecchatva patitvA vijayAddha bhitvA pUrvasamudraM praviSTA / himavatparvate yaH proktaH padhnadastasya pazcimatoraNadvAreNa nirgatya mlecchadrakhaNDe patitvA vijayAddha bhityA 'sindhuH pazcimasamudraM praviSTA / ete 2 nadyA bharatakSetre vhtH| himavat bite yaH padmadastasyAttaratoraNadvAreNa nirgatya jaghanya bhogabhUmau patitvA rAhinAmyA pazcimasamudraM paviSTA / mahAhimavatparvatoparisthitI yo'so 28 mahApadmadastasya dakSiNAraNadvAreNa nirgatya jaghanyabhogabhUmau patitvA rohita pUrsasamudra praviSTA / ete ke rohidrohitAsye nadyo haimavatakSene vattate / adha mahAhimavanparvatopari sthito yA'sau mahApagraha dastasyottaratoraNadvAreNa nirgatya madhyamabhogabhUmau patitvA harikAntA pazcimamamudraM gacchAMtasma / niSadhakulaparvatopara sthito tho'sau tigicchadastasya dakSiNatoraNadvAreNa nitya madhyamabhaMgabhUmI patityA harita pUrvasamudraM gatA / ete dve hariddhArakAnte nadyau harikSetra255 madhye vartane / nipadhaparvatopari sthino yo'sau tiginchahadastasyottaratoraNadvAreNa nirgasya uttamabhAgabhUmoM patitvA sItAdA nadI aparaviMdahamadhye gatvA pazcimasamudraM ganA / atha nIlakulaparvatopari sthitA yo'sau phemaridradastasya dakSiNato gAdvAreNa nirganya uttamabhogabhUmI panittA pUrvatrinabadhya gavA sItAnahI pUrvasamudraM praviSTA / ete dve sItAsItode nau vidahakSetramadhva vatteta / nIlakulaparvatopari gthinA yo'sau kesarihRdastamyottaratoraNadvAreNa 3.. niganya madhyamabhAgabhUnI pati yA narakAnnA pazcimasamudraM yayau / makmikulaparvatopari sthito yamI mahApuNDarIkA dastasya dakSiNatAraNAreNa nirgatya madhyamabhogabhUmau patitvA nArInAmA 1 minma dI zrAH, ca". ja. / 2 ni! bhA.. 60, j| Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo'dhyAyaH 135 pUrSasamudraM gtaa| ete dve nAronarakAnta nadyau ramyakakSetre vattete / rukmiparvatopara sthito se mahApuNDarIkahadastasyottaratoraNadvAreNa nirgatya jaghanyabhogabhUmau pati vA rUpyakulAnAma va pazcimasamudraM DaoNkate sm| zikharikulaparvatopari sthitA yo'sau puNDarIkanAmA hradastasya toraNadvAreNa nirgatya jaghanyabhogabhUmau patitvA suvarNakUlAnAmnI kUlakapA pUrvasamudra ese bolavakalArUpyakocAyautA nAmAvalamadhyemAyorAja zikharikulaparvatopari 5 zo'sau puNDarIkahadastasya pazcimadvAreNa nirgalya mlecchakhaNDamadhye patiravA bijayAda' tarakodAnA dvIpavatI pazcimasamudraM prApnoti sma / zistrarikulaparvatopari sthito tho'sau a tasya pUrvadvAreNa nirgatya mlecchakhaNDamadhye patityA vijayAca bhitvA raktAnAmnI mA pUrvasamudraM jihItesma / ete dve raktAraktodAnAma nadyau airAvatakSetramadhye kttate / sa ya sItodA nadI yatra devakurumadhye bahatti tatra pUrvAparAyatA paJca hvadA vartante / 10 sya udasya samIpe pUrvAparataTe pu paJca pazca dudraparvatAH santi / evaM paJcahadasambandhinaH sUkSudraparvatA santi te siddhakaTanAmAnaH pratyekaM paJcAzadyojanAyatAH paJcaviMzatiyojanatArAH saptatriMzadyojanonnatAH maNitoraNadvAravedikAsahitAH ghaNTAbhRGgArakalazalavAkusumamAdisaMyuktacaturdikacatustoraNadvArasahitAH / teSAM parvatAnAmuparitanapradeze aSTaprAtihArya kA ratnasuvarNarUpyanirmaNAH palyaGkAsanasthitAH pUrvAbhimukhAH ekaikA jinapratimA 15 badante / tato'pre gatvA ganyUtidvayaM meruparvatamaspRSTvA sItohAnadI aparavidaha' calitA pAdapara videha na prApnoti tAvadaparavidehavedikAyAH pUrvadizi sItodAnadIsambandhinaH dakSitarAyatA apare paJca hudAH vartante / teSAM dakSiNottarattaTeSu paca paca pUrvavat siddhayAni santi / evaM tatrApi paJcAzasihaphUTAni jJAtavyAni / evaM nIlaparvatAdakSiNasyAM zi patikhA yA sItA nadI tasyA api sambandhina uttarakurumadhye paJca hradAH pUrdhAparAyatAH 20 sandhi / teSAmapi pUrvAparataTeSu paJcAzasiddhakUTAni pUrvavat jJAtavyAni / tataH gavyUptidvayaM parvata parihatya sItAmadI pUrva videhaM prati pUrva videhavedikAyAH pazrimadizi sIvAnadIsamghavanaH dakSiNottarAyatAH paJca dAH santi / teSAmapi dakSiNAtta taTepu pazcAtsaddhakUTAni sallyAni / evamekatra siddhakUTAnAM dvizatI jambuddhIpamerusambandhinI bhvti| tathA pazcAmAmapi merUNAM sambandhinA siddhakUTAnAmekasahasra bhavati / zepAstvaparagAH // 22 // asya sUtrasya vyAkhyA pUrvameva nirUpitA / 1-nAmanadI A0, 50, da., ja. | 2 padmaGga- tA0 / 3 -tAde nAma- tA0, 6. / 4 -kalazadhvajakusumamAlikAsaMyukta va tudi catustAraNadvAreNa sa- bhA0, 50, 60, 0 / vasate mA0, 50, ja0, tA. va / 6 -vide ca- bhA0, 20, m0,0| 7 patitvA yA da0, pa0, na / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 tatvArthavRtta athedAnIM gaGgAdinadInAM parivAra nadI parijJAnArthaM sUtramidamAhu:caturdazanadIsahasraparivRtA gaGgAsindhyAdayo namaH || 23 || nadInAM sahasrANi nadIsahasrANi caturdaza ca tAni nadIsahasrANi taiH parivRtA veSTitAH caturdazana dIsahasraparivRtAH / gaGgA ca sindhuzca gaGgAsindhU gaGgAsindhU AdiryAsAM rohidroha5 tAsyAdInAM tAH gaGgAsindhyanti dhamanutAt pUrva caturthaM sUtraM yaduktamasti tasminsutre 'saritastanmadhyagAH" ityanenaiva vAkyena saricchadena nayaH prakRtA vartante adhikRtAH santi, tenaiva saricchabdena nadyo labdhAH punaH 'nadyaH' iti praha kimartham ? 'caturdazanadI sahasraparivRtA gaGgAsindhyAdayaH' itIdRzaM sUtraM kriyatAM kiM punarnadI zabdagrahaNena ? satyam : nadIprahaNaM dviguNadviguNAH' iti sambandhArtham / taIi gaGgAsindhyAdi10 grahaNaM kimartham ? pUrvoktA eva gaGgAsindhyAdayo jJAsyante, tena gaGgAsindhyAdayaH iti padaM vyartham, 'caturdazanadIsahasraparivRtAH nadyaH' ityeva sUcaM kriyatAm satyam; "anantarasya vidhiH pratiSedho vA [pAta 112147 ] iti vyAkaraNaparibhASAsUtra balena aparagAnAmeca nadInAM grahaNaM bhavet, na tu pUrvagAnAm / tarhi caturdazanadI sahasraparivRtA gaGgAdayo nayaH' ityevaM sUtraM kriyatAM kiM sindhuzabdagrahaNena ? satyam evaM sati pUrvagAnAmeva 15 nadInAM grahaNaM bhavet / ataH kAraNAdubhayInAM nadInAM grahaNArthaM gaGgAsindhvAdigrahaNaM sAdhu | asya sUtrasyAyamarthaH - bharata kSetramadhye ye gaGgAsindhU dve nayau vartete te " pratyekaM dve api 'caturdaza-dIsahasraparivRte rataH / haimavatanAma jaghanya bhogabhUmi kSetramadhye dve rohidrohitAsyAbhiSe nartete te pratyekaM aSTAviMzatinadIsahasraparivRte bhavataH / ye harikSetramadhyamabhogabhUmimadhye hariharikAntAsye vartate te dve api pratyekaM SaTpaJcAzannadIsahasraparivRte syAtAm / ye 20 videhamadhye sIvAsItAdAhvaye ke nadyau vartate te pratyekaM hai api dvAdazasahasrAdhikena nadIlakSaNa parivRte cAstaH / ye ramyaka nAmamadhyamabhoga bhUmikSetramadhye nArInarakAntAbhidhAne nadyau vartete te pratyekaM dve api SaTpaJcAzadIsahasrasaMyukte jAmataH / ye hairaNyavata nAma jaghanyabhogabhUmikSetramadhye suvarNa kUlArUpyakUlA sabjJake vartate, te pratyekaM dve api aSTAviMzatinadIsahasraparivRte syAtAm / ye airAvata kSetramadhye raktAratAdAnAmike dve nadyau barttete te pratyeka dve 25 api caturdazanadIsahasraparivRte bhavataH iti taatprym| bhogabhUmibattiyo nayastrasajIvarahitAH santi / jambUdvIpasambandhinyo mUlanadyo'STasaptatirbhavanti / tAsAM parivAranadInAM dvAdazasa6saudhikAni paJcadazalakSANi jJAtavyAni / jambUlIpavibhaGganayo dvAdaza varttante / tAsAM parivAranadyaH paramAgamAd boddhavyAH / evaM paJcamerUsambandhinInAM mUlanadonoM navatyadhikatrizatapramANAnAM parivAranadonAM SaSTisahasrAdhikAni paJcasaptatilakSANi jJAtavyAni / pAMSTa30 cibhaGganazca jJAtavyAH / [ 323 1 - tasmAtsU - A0, 50, 10, 0 / 2 nadIpraNaM bha0 60, ba0 ja0 / 3 dviguNA iti A0, ba0, ba0 4 sU- 10 da0 0 0 1 5 te dve api pratyekaM na da0 / 6 - mima va0, 601 7 - sAdhyadhi- aja0 1 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo'dhyAyaH athedAnIM bharata kSetrasya pramANanirUpaNArtha sUtramidamAhuH - bharataH 'SaD viMzapaJca yojanazata vistAraH SaT caikonaviMzatibhAgA yojanasya // 24 // za24-26 ] 137 viMzatiradhikA yeSu payojanazateSu SabhiradhikA viMzatiH viMzatiH / tAni SaDaviMzAni, yojanAnAM zatAni yojanazatAni paJca ca tAni yojanazatAni 5 panayojanazatAni SaDaviMzAni ca tAni pazrcayojanazatAni SaDaviMzapanayojanazatAni / ] ityanena atpratyayaH "saMkhyayA ajahorantyasvarAdilopazca / " [ "teviMzaterapi" [ kA sU0 22643 ] iti apizabdasya bahulArthatvAt taM lupvA pazcAdanyasvarAdilope kRte sati pakzi iti niSpadyate / SaDUviMzapaJcayojanazatAni vistAro yazya bharatasya sa pavizapaJcazatAsavastAsAmArga kSetra kAsimarA janazata vistAro bharatavarSo vartate, kintu ekonaviMzatibhAgAH / ekonaviMzatibhAgAH yojanasya kriyante, tammadhye paT ca bhAgAH gRhyante / tAvatpramANavistAraM bharatakSetraM vartate ityarthaH / viMzatyadhikapacca yojanazatavistAraH SaTkalA vistArasya (ca) bharato vartate, tahiM himavadAdayaH parvatAH haimavatAdayo varNAzva kiyadvivArA vartante' iti praznasadbhAve sUtramidamAhu:-- yadi 15 tadviguNadviguNavistArA varSabhara varSA videhAntA // 25 // 3 tasmAd bharata vistArAd dviguNadviguNavistArAH tadviguNadviguNavistArAH / ke te ? varSadharavarpAH / varpaMdharAH himavadAdayaH kulaparvatAH varSAH haimavatAdIni kSetrANi, varSa dharAzya ca varSadharavarSAH / kathambhUtAH varSagharavarSAH ? videhAntAH videho'nte yeSAM te videhAntAH videhaparyantaM dviguNA dviguNA gaNyante, na tu parataH / videhAt parataH arddhArddhavistArA ityarthaH / 20 tenAyamarthaH -- bharatavistArAd dviguNavistAro himavAn himacad vistArAd dviguNavistAro haimavatavarSa: / haimavatavarSavistArAd dviguNavistAro mahAhimavAn varSadharaH / maddAddimayatparvatavistArA dviguNavistAro harivarSa: / harivarSavistArAd dviguNavistAro niSadhaparyaMtaH / niSadhapatAda dviguNavistAro videhaH / videha vistArAdarddhavistAro nIlaparvataH / nIlaparvatAdarza - vistAro ramyakavarSaH / ramyakaparSavistArAdarddhavistAro rukmiparvataH / rukmiparvatavistArAdarddha - 25 vistAro hairaNyavatavarSa: / hairaNyavattavarSa vistAra darddha vistAraH zikhari parvataH / zikhari parvatavistArAdarddha vistAra airAvatavarSaH / bharatakSetra | dArabhya perAvatakSetraparyantam ekayojanalakSa jambUdvIpapramANaM jJAtavyamityarthaH / uttarA dakSiNatulyAH // 26 // uttarA airAvatAdayo varSavarSadharA nIlaparvatAntA dakSiNatulyA dakSiNairbharatAdibhirvarSa- 30 1 viMzatipa- A0, da0 ja0, ba0, ba0 / 2 vistAro bharatakSetrasya va A0, 60, ja0 / 3 bharatAt A0, ba0, sa0 | 18 Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 tatvArthavRttI [ 3 / 27 dharaiH tulyAH sadRzA bhavanti / asyAyamarthaH--bharatakSetrasya yAvAn vistAraH tAvAn airaavtkssenvistaarH| himavatparyatasya yAvAn vistArastAvAna shikhriprvtvistaarH| hemavatakSetrasya yAvAna vistAraH tAvAna hairnnyvtkssetrbistaarH| mahAhimavatpavaMtasya yAcAca vistAraH tAvAn rukmiprvtvistaarH| harikSetrasya yAvAnyistArastAvAn ramyakakSetra vistAraH / niSadhaparvatasya 5 yAvAnvistArastAvAn nIlaparvatavistAraH / evam airAvatAdisthita hadapuSkarAdikaM bharatAdisarazaM jnyaatvym| bharatayojana 5.6 kalA 6 / himavatparvatayojana 1052 kalA 12 / haimayatakSetrayojana 2104 kalA 24 / mahAhimavatparvatayojana 1288 kalA 48 / hArakSetrayojana 8516 kallA 16 / niSadhaparvatayojana 16832, kalA 152 / videhayojana 33664 kalA 384 / nIlayojana 16832 kalA 193 / ramyakakSetrayojana 8416 kalA 56 / sakmiparvatayojana 1288 18 kalA 18 / hairaNyavatakSetrayojana 14 kalA 24 / zikhariparvatayojana 2052 kalA 12 / airAyatakSetra yojana 526 kalA 6 / evamekatra yojanekalakSam / adhedAnI bharatAdikSetramanuSyavizeSapratipattyartha sUtramidamAhuHbharatairAvataporbuddhihAsau SaTsamayAbhyAmutsarpiNyavasarpiNIbhyAm // 27 // bharatazca airAvatazca bharatarAjato tuyoH bharaterAvatayoH / sambandhe ptthii| tatrAyamarthaH mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja 15 bharatasya airAvatasya ca sambandhinA manuSyANA bhogApabhogasampadAyuHparimANAzonnatiprabhRtibhiH vRddhihAsau bhvtH| vRddhizca hAsazca vRddhisAsauM, utsarpaNAvasarpaNe bhogAdInAM bhavataH na tu bharatakSetrasya vRddhihAsau bhavataH, kSetrayorvRddhihAsayorasaMgAchamAnatvAt , tena tasthitamanuSyANAM bhogopabhogAdipu vRddhivAnI syAtAm / 'bharatarAbatayoH' ityatra yatprokta pratIdvivacanaM tatkeciMdA cAryAH 'norarIkurvate / ki tahi urarIkuryanti ? sAmItricanamurarIkurghanti / tenAyamadhaH-bharate 20 airAvate ca kSetra mAnavAnamityadhyAhArAta vRddhihAsau bhavataH, anubhavAyuHpramANAna vRddhihAnI syAtAmityarthaH / ko'sau anubhavaH ki vA AyuH kiM vA pramANamiti cet ? ucyate- anubhayaH sukhaduHkhayorupayogaH, AyuH jIvitakAlanamANam , pramANaM tu kAyotsedhaH, ityeteSAM trayANAmapi vRddhihAsau paJcajanAnAM bhavataH / kAbhyAM hetubhyAM nRNAM bhIgopabhogAdInAM vRddhihrAso bhavataH ityukta utsapiNyavasarpiNIbhyAM dvAbhyo kAlAbhyAM vRddhihAsau bhavataH / usarpayati vRddhi 25 nayati bhogAdIn ityevaMzIlA utsarpiNI, aghasarpayati hAni nayati bhogAdIn ityevaMzIlA avasarpiNI, utsarpiNI ca avasarpiNI ca utsarpiNyavasarpiNyau tAbhyAm utsapiNyavasarpiNIbhyAm / kathambhUtAbhyAmutsapiNyavasarpiNIbhyAm ? paTsamayAbhyAM paT SaTa samayAH kAlavizeSAH vidyante yayAste paTsamaye tAbhyAM pada samayAbhyAm / tatra tAyat avasarpiNIkA 1 utsaNyA abasapipyA bhI- bhA0, 10. j| utsagAvasabhI-gha0 / 2 nArIkurvanti sa- bhA0, ba0, 30 j0| 3 "athavA avikaraNanirdezaH, bharate paMgAyatta ca manuSyANAM ziSTAsAviti / " -7: si0, rAjavA. 3 / 27 / 5 - mAlArimA-A, ba, da0, jr| Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 127] tRtIyo'dhyAyaH 139 lasya sambandhinaH SaTsamayA ucyante suSama supamA prathamakAlaH / supamA dvitIyakAlaH / suSamaduHSamA tRtIyakAlaH / duHpamasupamA caturthakAlaH / duHpamA pazcamakAlaH | atiduHpamA kAlaH / atha utsarpiNyA: sambandhinaH paTsabhayA nirdizyante - atiduHpamA prathamakAlaH / duHSamA dvitIyakAlaH / duHSamasuSamA tRtIyakAlaH / suSamaduHSamA caturthakAlaH / supamA pazcamakAlaH / suSama subamA paSThakAlaH / atha kimartha sUtre utsarpiNyA: pUrva grahaNam idAnImavasa - 5 piMNyA vartamAnatvAt ; satyam ; "alpasvarataraM tatra pUrvam" [kAta0 25|212] iti vacanAt yadalpasvaraM padaM bharyAta tapUrva nipatatIti kAraNAt / tatrAvasarpiNI kAlasya yaH prathamaH kAlaH suSamasuSamAnAmakaH sa 'catuHsamAkiTAta sa . trisAgarakoTI koTi pramitaH / yaH suSamaduHpamA nAmakastRtIyaH kAlaH sa dvisAgarakoTI koTisamitaH / yo duHpamasuSamAnAmakazcaturthaH kAlaH sa ekasAgaropamaM ko TIkATipramANaH paraM dvAcatvA 10 rizatsahasravarSAniH / yastu duHSamAnAmakaH paJcamaH kAlaH sa ekaviMzativarSasahasrapramANaH / yastu atiduHSamAnAmakaH paSThaH kAlaH sodhyekaviMzativarSasahasraprabhANaH / atha yo'lo utsarpiNIkAlasambandhI atiduHSamAnAmakaH prathamaH kAlaH sa ekaviMzativarSasahasramamANaH / yastu duHpamAnAma ko dvitIyaH kAlaH so'pyekaviMzativarSa sahasrapramANaH / yastu du:pamasuSamAnAmakastRtIyaH kAlaH se eka sAgaropamakoTIkoTipramANaH paraM dvAcatvAriMzadvarSasahasrahInaH / yastu suSamaduHSamA 25 nAmakacaturthaH kAlaH sa dvisAgaropamakoTIko dipramitaH / yastu suSamAnAmakaH paJcamaH kAlaH sa trisAgaropamakoTI koTi sammitaH / yastu supramasuSamAnAmakaH paSThaH kAlaH sa catu:sAgaropamakoTI koTipramANaH / avasarpiNyA sambandhini prathamakAle Adau pUrvakottamabhogabhUmi cihnAni jJAtavyAni / dvitIyakAle Adau pUrvoktamadhyamabhogabhUmi cihnAni veditavyAni / tRtIyakAle AdI pUrvI jaghanyabhogabhUmilakSaNAni lakSitavyAni / hAnirapi krameNa jJAtavyA / tRtIyakAle palyasyASTame bhAge sthite sati poDaza kulakarA utpadyante / tatra poDazakulakareSu madhye padazakulakarANAmaSTama eva bhAge cipattirbhavati / SoDazastu kulakaraH utpadyate ama eva bhAge vinAzastu tasya caturthakAle bhavati / tatra prathamakulakara ekapalyasya dazamabhAgAH jyotira prakalpavRkSamandajyotistvena candrasUryadarzanopannaM bhayaM yugalAnAM nivArayati / dvitIyaH kulakaraH palyazatabhAgeka [bhAga ] jIvito jyotiraGgakalpavRkSAtimandrajyotistvena 25 tArakAdidarzanotpannayugalabhayanivArakaH / tRtIyaH kulakaraH palyasahasrabhAga kaeNbhAgajIvito vikRtigatasiMhavyAghrAdikUramRgaparihArakArakaH / caturthaH kulakaraH palyadazasahasrabhAgaka bhAgajIvitaH ativikRtigatasiMhavyAghnAdikrUramRgara / nimittalakuTAdistrI kArakArakaH / pacamakulakaraH palyalakSabhAgekabhAgajIvito viralakalpavRkSatve alpaphalatve ca bAnA kalpavRkSa - 1 yA taMtra va ja02 yaH suSamAnAmA 3 makoyakI- ja0 / 4 makAA0 da0 ja0 0 5 nijJAta- a10, 0 0 0 6 sannabha A0, ba0, 60 ja0 | 7- jI- A0, 0, kha0 ja0 / 8 - svIkArakaH A0, ba0, 60, ba0 / 20 Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRttI / 3127 siimaakaarkH| paSThakulakaraH palpadazalanamAgekabhAgajIyitaH ativiralakalpavRkSatve atyalpaphalatve ca gulmAdicihnaH kalpavRkSa sImAkArakaH / saptamakulakaraH palyakATibhAgakabhAgajIyitaH zauryAApakaraNopadezagajAdharohaNakArakaH / aSTamakulakaraH palyadazakATibhAgaika bhAgajIvitaH apatyamusvadarzanamAtrotpannabhayavinAzakaH / navamakulakaraH palyazatakoTibhAgaika5 bhAgajIvitaH apatyAzIrvAdadAyakaH / dazamakulakara, palyasahasrakoTibhAgakabhAgajIvitaH apatyAnAM rodane sati candrAdidarzanakrIDamopAyadarzakaH / ekAdazaMkulakaraH palyasaharakoTibhAgekabhAgajIvitaH, tasya kAle yugalAni apatyaiH saha katicidinAni jIvanti / dvAdaza kulakaraH palyalakSakoTi bhaugaikabhAgajIvitaH, tasya kAle yugalAni apatyaiH saha bahukAlaM mArgadarzayanti, sacculAmI jAtikApAyapravahaNAdaracanAkArakaH, tathA parvatAdyArohaNA'varohaNo10 pAyasopAnAdikArakaH / tasya kAle atyalpamedhA atyalpavRSTi' kurvanti / tenaiva kAraNena kunayaH kuparvatAzcotpadyante / trayodazakulakaraH palyadazalakSakodibhAgakabhAgajIvitaH, sa kulakaraH adRSTapUrvajarAyuHprabhRtimalaM nirAkArayati / caturdazakulakaraH pUrvakoTivarSajIvitaH, so'panyAnAmadRSTapUrva nAbhinAlaM jhItijanakaM karttayati / tasya kAle pracurameghAH pracuravRSTiM kurvanti, akRSTapacyAni sasyAdIni cotpadyante / tadbhakSaNopAyamajAnAnAM yugalAnAM tadbhakSaNo15 pAyaM darzayati / abhakSyANAmauSadhInAmabhakSyavRkSANAzca parihArazca kArayati / kalpavRkSavinAze kSudhitAnAM yugalAnAM sasyAdibhakSaNoNayaM darzayati / paJcadazakulakarastIrthakkaraH / tatputraH SoDezakulakarazcakravartI bhavati / tau dvAvapi caturazItilakSapUrva jIvitau / taccaritra mahApurANaprasiddhaM jJAtavyam / duHSamasuSamAnAmakaH caturthaH kAlaH sa ekasAgaropamakoTIkoTipramANaH dvicatvAriMzad20 varSasahasronaH, tasyAdau mAnavA videhamAnavasadRzAH pnycshtdhnurunntaaH| tatra trayoviMzatistI rthakarA utpadyante paninti ca / ekAdaza cakravartinaH nava balabhadrAH nava vAsudevAH nava prativAsudevA utpadyante, ekAdaza rudrAzca / taduktam "dorisahaajiyakAle sattaMtA puSphayaMtaAIhiM / uppaNA aTThaharA ekko ciya vIrakAlami // [ 25 nava nAradAzcotpadyante / taduktam "kalahapiyA kayAciya dhammarayA vaasunnvsmkaalaaH| 1 .-phAraH A0 j0| 2 -dAmaku- A0 / 3 -bhAgajI- A0, ja. | -bhaagekjiid0| 4 -DazaH ku- tA0, va0 | 5 nirvANaM yAnti A0, 2, da, ma, pa0 / 6 -dAH tatA0 / -haraNA e- A0 / 8 tulanA-"usahadukAle paDhabhadu sattaNesattasuvihipahudIsu | pIDho rAtijiNiMde vIre saccasudro jAdA / / " -siloyasA0 gA0 837 / gau RSabhAjitakAle sapTAntAH puSpadantAdibhiH / utpannAH aSTadharA ekazca vIrakAle / 9 phalahapriyAH kadAciddharmaratA vAsudevasamakAlAH / bhavyA api ca narakagati hiMsAda peNa gacchanti / / Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 141 nRtIyo'dhyAyaH bhavvA vi ya girayAI hiMsAdopaNa gacchaMti // " tiloyasA gA0 835] tasya caturthakAlasyAnte viMzatyadhikazatavarSAyupI manuSyAH saptahastonnatAJca / TuHpamAnAmakaH paJcamaH' kAla ekaviMzativarSasahasrapramANaH, tadAdau viMzatyadhikazatavarSAyupI manuSyAH saptahastotrAdizakAte-biMdhiodho sunAmasAmayahAzAzavAzca / 5 tato'tiduHpamAnAmakaH paSThaH kAlaH sa ekaviMzativarSa sahasrANi pravartate / tadAdau viMzativarpA grupo manuSyAH, tadante poDazavarSAyuSo manuSyA ekahastonnatAzca / tasyAnte pralayakAlo bhavati / taduktam "sarasaM virasaM tIkSNaM rUkSamuSNaviSaM viSam / kSArameghAH kSariSyanti saptasaptadinAnyalam / / " [ ] 10 sarvaminnAryakhaNDe pralayaM gate sati dvAsapratikulamanuSyayugalAni udhriyante / citrAbhUmiH samA prAdurbhavati / atrAvasarpiNI samAmA dazakoTIkoTisAgaropamapramANA / tadanantaraM dazakoTIkoTisAgaropamapramANa utsarpiNIkAlaH pravarttate / tasyAdau atiduHSamAsaMjJakaH prathamaH kAlaH pravartate / tasyAdo ekonapaJcAzadinaparyantaM kSorameghA aharnizaM varSanti / tadanantaraM tAdinaparyantamamRtameghA vanti / pRthivI rUkSatA muJcati / tanmeghamAhAtmyena varNAdiguNo 15 bhavati, auSadhitarugulmatRNAdIni sarasAni bhavanti, pUrvoktAni yugalAni bilAdibhyo nirgatya aupadhyAdisarayAdIni sarasAnyupajIvya saharSANi jIvanti / sa kAlaH ekaviMzativarSasahasrANi pravartate / tabAdau SoDazavarpAyuSo manuHyA ekahastotsedhAzca / tasya kAlasyAnte vizativarSAyupo manuSyAH sArddhahastatrayonnatAzca / tadanantaraM duHSamAnAmako dvitIyaH kAlaH / sa ekaviMzativarSasahasapramANaH / tadAdau viMzativarNayuSo manuSyAH sArddhahastatrayotsedhAH / 20 tasya dvitIyakAlasyAnte varSasahasrAvazeSe sthite sati caturdazakulakarA utpadyante / te avasarpiNIpazcamakAranRpasadRzAH / tadrurSasahasramadhye trayodazAnAM nRpANAM vinAzo bhavati / "caturdazastu kulakara' utpadyate tadarSasahasramadhye, vipadyate tu tRtIyakAlamadhye / tasya caturdazasya kulakarasya putraratIrthakaro bhavati / tasya tIrthakkarasya putrazcakravartI bhavati / tadyasyApyu. tpattirduHpamasuSamAnAmni nRtIyakAle bhavati, vinAzastu trayANAmapi bhavati / tasyAdau viMzatya- 25 dhikazatavarSAyuSo manuSyA bhavanti, saptai stotsedhAH bhavanti / sa kAla ekakoTIkoTisAgaropamapramANaH pravartate, paraM vAcatvAriMzadvarSasahasronaH / tanmadhye zalAkApuruSA utpadyante / tasya kAlasyAnte koTipUrvavarSAyuSo manuSyAH spaadpnycshtdhnurutsedhaaH| tadanantaraM suSama 1 -gakA- bhAta,0, da0, jH| 2 -nAmA - mA0, 20, 30, j.| 3 vAdi / mA0, da., jA / 4 - dhAsta - nA0 / 5 caturdazAku - A0, ba0, 20, j0| 6 -kaga utpadyante aa0,d0| -kara utpadyante j0,v0| 7 vAkyametannAsti A0, ba0. ja0,va0 tA0 / Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArdhavRttI [ 328-29 duHSamAnAmakacaturthaH kAlaH / sa hi koTI koTisAgaropama zramANaH jaghanyabhogabhUmisvabhAvaH / tathA supamAnAmakaH paJcamaH kAlaH trisAgaropamakoTIkoTipramANaH / tatra madhyamabhogabhUmisvabhAvaH / tathA supamasuSamA nAmakaH samudita: 142 mahA camabhogabhUmisvabhAvaH / evaM caturthakAle ItirekApi na bhavati / ahorAtra5 vibhAgo'pi nAsti / jyotiraGgakalpavRkSoyotena sadaiva divasaH / meghavRSTisti / zItabAdhApi na vrtte| ApakaSTaM kAcidapi na vartate / krUramRgavAdhA nAstyeva / atra dazasAgaropamakoTI koTipramANa utsarpiNIkAlaH samAptaH / tadanantaramavasarpiNI kAlaH pravarttate / sa pUrvoktalakSaNo jJAtavyaH / evamaSTAdazasAgaropamakoTIkATipramANaH kAlaH bhogabhUmimayo jJAtavyaH / utsarpiNyavasarpiNInAmikAbhyAM dvAbhyAM kAlAbhyAM kalpaH kathyate / bhogabhUmijA 10 manuSyAH svabhAvena madhurabhASiNo bhavanti / "sarva kalAkuzalAH sarve'pi samabhAgA arajo'mbarA niHsvaMdA iyamAtsaryAdirahitA balitvAmalitvamuktA anAcArakArpaNyakopAdya ruciglAnibhayaviSAda kAmajvarAnmAda virahulAlA zarIramalanidrAtyu ( kSyu ) nmepani mepanyacintA'niSTayogeTaviyogAtaGkajarArahitAH / 'canmAtreNa striyAM mriyante / jRmbhitamAtreNa puruSAH pavatmA15 pnuvanti / tatra napuMsakaH ko'pi nAti / mRgAH sarve'pi viziSTatRNacAriNaH samAnAyupA bhavantIti vizeSaH / d: atha bharata rAvatamanudhyasvarUpanirUpaNAnantaraM haimavatazvirSa devakurukSetratrayasvabhAvoddhA canArthaM sUtramidamucyate-- tAbhyAmaparA bhUmayo'vasthitAH // 28 // tAbhyAM bharatairacatAbhyAM kSetrAbhyAm aparA anyA bhUmayaH haimavatakSetra rikSetradevakurunAmikAstisro bhUmayo'vasthitAH sarvadeva ekaH kazcitkAlastAsu vartate / haimavatakSetre sadaiva tRtIyaH kAlo'sti, harikSetre dvitIyA, devakuruSu prathamaH kAlaH / avasarpiNyAH kAlena sadRza ityarthaH / paraM yaMtra utsarpiNyasapiNyau kAlauM na vartete | 'tarhi vidhyapi kSetreSu manuSyA AyuSA sadRzAH santi, athavA asti kazvidvizeSaH ' 25 ityukte trayANAmapi kSetrANAM manuSyANAmAyuvizeSapratipatyarthaM sUtramidmAcacheekaditripalyopasthitayo haimavatakahAri varSakadaiva kuravakAH / / 29 / / ekaca dvau ca trayA ekatriyaH te ca te palyopamA ekadvitripalyopamAH kAlavizeSAH, te sthitayaH AyUSaM yeSAM te ekadvitripalyopamasthitayaH / IdRzAH ke ? hemavatakahA rivarSaka devakuravakAH / haimavatakSetre bhavA haimavatakAH / harivarSakSetre bhavA hAri varSakAH / devakurukSetra 2 nAsti A0, 60, ja0 / 2 vRkSaghAtena / 4 - bhUmayo jJA- bha0 bhUmijo jJA- ja05 kalAmu ku prApnu bha0 ja0 / 8 prathamakA- A0, ba0, 3 nAsti zra0, du0 ja0, ba0 / vA0 ba0 / 6 zikkAmAtreNa / 7 - svaM 0 5 tatra tA0 A0 da0 ja0 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 143 33.21 / tRtIyo'dhyAyaH bhavA devakurapakAH / haimayatakAzca 'hArivarSa kAzca devakuravakAzca haimavatakahArivarSakadaivakurathakAH / asyAmartha:--paJcamerusambandhinAM paJcAnAM hemavatakSetrANAM sambandhinA manuSyANAM sadA suSamadu.pamAkAlAnubhaMvanam , Ayu.sthitirekapalyopamA dvidhanuHsahasronnatiH, ekAntareNa muktizca indIvaravarNavarNazca / pamnAnAM harivarpa kSetrANAM sambandhinA manuSyANAM sadA suSamAkAlAnubhavanam , Ayu sthitiH dvipalyopamA, catuzcApasahasronnatizca dvidinAntareNa bhuktizca, 5 kundAvadAtAni zarIrANi / pacAnAM devakurUNAM sambandhinA manuSyANAM sadA suSamasuSamAkAlAnu bhavanam , AyuHsthitiH tripalyopamA, SaTdhanuHsahasrotratizca, tridinAntareNa bhuktiH, kAJcanavarNAni zarIrANi / tahiM hairaNyavataramyakottarakurUNAM manuSyAH kIdRzAH santIti prazne sUtramidamAcaSThe tathottarAH / / 30 // tathA tenaiSa haimavatAdikSetratrayamanuSyaprakAreNa uttarAH hairaNyavataramyakottarakurUNAM manuSyA jJAtavyAH / asyAyamarthaH-haimavatakSetramanuSyasadRzA hernnyvtkssetrmnussyaaH| harivarSakSetramanuSyasadazA rmykkssetrmnussyaaH| debakurukSetramanuSyasadRzA usarakurukSetramanuSyAH / tarhi pUrvavidehA'paravimanaSyANAM sthitiH kIdRzI vartate iti prazne sutramidamAcaH videheSu saMkhyeyakAlAH // 31 // vigato vinaSTo dehaH zarIraM munInAM yeSu te videhAH prAyeNa guktipadaprAptihetutvAt , tepu videheSu paJcAnAM merUNAM sambandhinaH paJcapUrvavidehAH paJcAparaviMdehAH ubhaye militvA paJcamahAvidahAH kthynte| teSu manuSyAH saMkhyeyakAlAH, saMkhyAyate gaNayituM zakyate, saMkhyeyaH, utkarSeNa pUrvakoTilakSaNa: jaghanyeAntamuhUrtalakSaNaH saMkhyeyaH kAlo jIvitaM yeSAM te saMkhyeyakAlAH / asyAyamartha:--sarveSu paJcasu mahAvideheSu sadA supamaduHpamAkAlAntakAla- 20 sadRzo du.pamasuSamAnAmakaH sadA nizcalaH kAlo vartate / tatra paJcajanAH paJcacApazatonnatA bhavanti, nityabhojanAzca vartante / kiM tA pUrva yena gaNitaM teSAmAyuH ? tathA coktam "puMnyamsa du parimANaM sadari khalu koDisadasahassAI / chappaNNaM ca sahassA bodhavA vAsakoDINaM / / " [jamcU: pa0 13212] 25 asyAyamarthaH-samatilanakoTivarSANi paTapaJcAzatsahasrakoTivaNi yA bhavanti tadA eka pUrvamucyate / tasya pUrvasya akramo yathA-dazaza nyAni tadupari SaTpaJcAzat tadupari spttiH-70560000000000| IdamvidhAni pUrvANi zatalakSANi teSAM manuSyANAyubhavati / adhedAnoM punarapi bharatakSevasya pramANaM prakArAntareNa nirUpayantyAcAryAH 1 hAridhapAMzca bhAcha, ja0 / 2 -nAyanAmA - tA0, 4 / 3 --yuH pu-t| 4 pUrvasya nu parimANaM saptatiH bar3ha kATizatasahasrANi / papaJcAzat na sahasrANi zrAddhAni varSako TInAm // Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 tattvArthavRttI [ 132 bharatasya viSkammA jambUdIpasya navatizatabhAgaH // 32 // bharatasya bharanakSetrasya viSkambho vistAraH jambUdvIpasya jambudvIpavistArasya ekalakSa. yojanapramANasya natizatabhAgaH--ekalakSayojanasya navatyadhikAH zatabhAgAH kriyante, teSAM modIko bhAgalANAvara nikhiAsAyeda sphaaiin| sa eko bhAgaH paDviMzatyadhika paJcayojanazatapramANaH paTa kalAdhiko bhavatIti tAtparyam / jampradIpasyAnte yA vedikA vartate sA labhayojanamadhye gaNanIyA, samudrayistAramadhye na gaNyate / evaM sarvapA dvIpAnA yA vedikAH santi tAH sarva api dvIpavistAramadhye gaNyante na tu samudravistAramadhye gaNyante / lavaNodasamudramadhyapradezeSu pUrvapazcimottaradakSiNeSu digbhAgeSu catuyuM catvAraH pAtAlasanakA yauvA nalAH santi te alajalAkArAH pratyeka lakSayojanagambhIrAH, te madhyapradeza lakSayojada10 vistArAzca bhavanti / te muravapu malepu ca dazayojanasaha vistArA bhavanti / tathA latraNasamudra madhyeSu cattamapu vidikSu kSudravaDavAnalAcatvAraH / te catvAro'pi pratyeka dazasahasrayojana gambhIrA bhavanti / madhyapradezeSu dazasahasrayojanavistArAzca santi / mugyapu mUlaghu ca eka. yojanasahasrabistArA bhavanti / aSTAnAmapyA NAmaSTamvApyantarAleSu ekakarimannantarAle zreNirUpasthivAH sapAdazanasaMkhyA vADhavA bhavanti / te tu yojanasahanagambhIrAH, tathA 10 madhye yojanasahasravistArAH, mukhapu mUlapa ca paJcayojanazatavistArAH / evamekatve anAdhikasahasrasaMkhyAH prasiddhA vaDavAnalA veditavyAH / teSAma antarAleSu kSudrakSudra tarA aurvA aprasiddhA bayaH santi / sarvepo baDavAnalAnAM prayo bhAgAH / tatrAdhastanabhAgeSu vAyurava vartate madhyabhAgepu vAyujale vartate / uparitanabhAgepu kevalaM jalameva / yadA vAyumanda mandama dhastanabhAgebhyo madhyamamAgeSu carati / tadA madhyabhAgajalaM marutpreritamuparitanabhAgeSu carati / 20 tataH sArvajalamilitamabdhijalaM velAdirUpatayA baddhate / yadA punaH manda mandaM namastrAnadho bhAgeSu gacchati tadA velAdirUpaga sphIti nivartate / lavaNoda eva velA vartate nAnyepu samudraSu / anyeSu samundreSu vaDavAnalA na santi / yasmAtsarve'pi andhaya ekayojanasahagambhIrAH / lavaNodasyaiva jalamunnataM vartate, anyeSAM jalaM samaM pramR tamasti / lavaNodo lvnnsvaadH| vAruNI samudro madyasvAdaH / kSIrodo dugdhasvAdaH / pRtodo vRtasvAdaH / kAlodaH puSkarodazca svayambhUra25 maNodazca ya ete ambusvaadaaH| zeSAH sarve'pi ikssumbaadaaH| lavaNodakAlodasvayambhUrama godAstrayaH kacchapamasyA dijalacarasahitAH / anye sarve'pi nirjalacarAH / lavaNode sarinmukhepu matsyA narayojanAGgAH, abdhimadhye tdvigunnshriiraaH| kAloda sarinmukheSu 1-yAsa A7. ba0. da., j.| 2anjalAkA- bA0,20, jAya / 3- yo mA0, 20, ja0, 40 / 4 - zeSu la- A0, 30 ja0 20, 40 / 5 -nti tathA ma- A0, 60, ja0, b| 6 mIrcaH bADavAgniH / 7 -bhayanta - j0| 8 ca bI- bhA.. yasa. 20, ja0 / ca ekayA - v0| 9 -tini varta- ja0, 30 / 10 - ete yaH a- mA, da0, ja. / 11 -daH kAlodaH svayambhUmaraNodazca ete trayaH ja0 | 12 -disa- bhA0, 10, ja0 | Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3163-34] tRtIyo'dhyAyaH aSTAdazayojanavapuSaH, abdhimadhye tdrigunnkaayaaH| strayambharamaNAdayastaTavatino matsyAH paJcazatayojanadehAH, abdhimadhye tadviguSyamANaH / lavAdakAlAdapuSkarode saritpravemArgadarzaka zaka yazadvArAvatamadhurasamundra sAgaNinti / teSAM vedikA TotkIrNabhittiriva vartate / avedAnI dhAtakIkhaNDadvIpasya bharatAdizzetrasaMkhyA nigadyane dvirdhAtakImbaNDe / / 33 // dhAtakIkhaNDe dvIpe bharatAdIni kSetrANi virbhavanti diguNAni bhavanti / katham ? dhAtakIkhaNDadvIpasya dakSiNasyAM dizi ivAkAranAmaparyano vartate / sa parvataH lavaNodakAlodasamudravedikAsparzI dakSiNottarAgrataH / tathA dhAtakIkhaNDadvIpamyottarasyAM dizi ikSvAkAranAmA dvitIyaH parvato'sti / so'pi lavaNodakAlodasamudravedikAsparzI dakSiyottarAyataH / ubhAvapi idhyAkArI paryaMto pratyeka caturlabhayojanAyatI / tAbhyAM dAbhyAmidhvAkArAbhyAM parvatAbhyAM 10 vibhakto dhAtakIskhaNDadvIpaH pUrvadhAtakIkhaNDaH aparadhAtakokhaNDazyati vibhAgIkRtaH / druyohayobhIgayomadhyayoH pUrvasyAM dizi pUrva meruH, aparasyAM dizi aparamemaH / tayomeoH sambandhIni bharatAdIni kSetrANi dviguNAni bhavanti / tena pUrvaghAtakIbharataH aparadhAna bharatazca dhAtakIkhaNDadvIpe dvau bharatoM vrnete| evaM pUrvadhAtakIkhaNDakSudrahimavAna aparadhAtakIkhaNDakSurlAhamAMzca dhAtakIkhaNDadvIpe nau muhimavantau parvatI, pUrvadhAtakIkhaNDa haimavatamaparadhAtakIkhaNDa haimabataJca 155 hematrate" kSetre, dvau mahAhimavantau parvato, he harivarSa kSetra, dvI nipadhau parvato, dvau vihI. dvau nIlaparvatI, he ramyakakSetre, drau rukmiNI parvatI, draM hairaNyavatakSetraM, hau zikhariNau parvatI, dve erAvatakSetre / jambadvIpabharatarAvatakSetramadhyasthitavijayAparvatavat catvAro vijayAddhaparvatAH / evaM dakSiNata Arabhya uttaraparyantaM jambudvIpakSetraparvatavat dhAtakIdvIpakSetraparvatA ubhayato veditvyaaH| jamyUhIpa himavadAdInAM parvatAnAM yo vistAra uktaH sa dhAtakIDIpa-25 himayadAdInAM parvatAnA vistAro'pi dviguNo vedinavyaH, unnatyavagAhI smaanii| nathA vijayAddha vRttavedAnyAdayazca samAnA vrtnte| ye himavadAyo varpadharanAmAnaH parvatAH te cakramya aravadvasthitA vartante / varSadharANAM madhye madhye be yaH kSetrANi vartante tAni arANA vivarAkArANi santi / atha puSkarArdhakSetrAdisvarUpamAha--- __ puSkarAda ca / / 34 // puSkarAddhadvIpe ca jambUdvIpakSetrAdiphAna dhAtakIDIpakSetrAdivat didi guNAni kSetrAdidravyANi bhavanti / tenAyamarthaH-- yathA dhAtakIDIpa dvau ikSvAkArau ghaNito tathA puSkarAddhaM ca drau ikSvAkArau parvatI aSTalakSayojanAyatau dakSiNottarayoH varnate / tAbhyAM puSkarA? dvidhA 1 -kAyAvarbhANaH bhaa0|2 -karAdhaiA0, 3., j.| 3 sarvata. A0, da. ja. / 4 -ni dvyANi dvi-tA / 5 -batakSetre sA0 / 6 -vazvavArA s-aa| 7 vyatrarA-tA. pa, aa,50| 8 -vat dvi-jA / Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 tatvArtha vRttI [ 335-36 vibhaktaH / tatrApi pUrva merurapara meruzca hau merU vrttete| tena dhAtakIkhaNDadIpavadatrApi drau pUrvAparI bharatI, havantau ho. he camakSetre, ho mahAhimavanto varSavaroM ne harikSetre, dvau pa mahAde, nIlo, dre ramyakakSetre, dvau rukmiNau parvatoM hai hairaNyakSetre, zrI zikhariNo parvatoM ne airAvatakSetre, bharatairAvatApekSayA catvAro vijayA, vidApekSayA 5 aSaSTivijayAddhIH / evaM dhAtakI dvIpavijayArddhAzca veditavyAH / ayaM tu vizeSaH - yathA ghAtakIkhaNDadvIpe hiMmatradAdInAM varANAM vistAro jambUdvIpa himavadAdibhyo dviguNaH prItaH tathA puSkarArdhahimavadAdInAM parvatAnAM dhAtakI khaNDahamavadAdibhyo varSagharebhyo dviguNo vistAro veditavyaH | atha puSkarArdhasaMjJA iti katham ? atroccAte- mAnupocaraparvatena valayAkAreNa 10 vibhaktArddhatvAt puSkarArdha iti saMjJA / 're genre iti prazne sUtramidamucyate ardhaH puSkarArdhaH kimiti varNitaH kasmAccArddhaH puSkarArddha styaktaH ' mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja prAGa mAnuSottarAnmanuSyAH // 35 // * 1 mAnuSottarAtparvatAt puSkaradIpacahumadhyadezabhAgavartinaH sakAzAt valayAkArAt prAk 15 arvAk manuSyAH mAnavA varttante tena kAraNena ardha evaM varNitaH / mAnuSottarAdvahira mAnatrA na santi / bahirbhAge bharatakSetrAdihimavatparvatAdivibhAgo'pi nAsti / mAnuSIttarAdraddividyAdharA na gacchanti, RddhiprAtA munayo'pi na yAnti, nayo'pi bahirna gacchanti kintu mAnuSottaraM parvanamAzritya tiSThanti / mAnavakSetratrasAzca bahirna trajanti / yadA mAnuSotaraparvatAdvahirbhAge mRto jIvaH 'tiyaM devo vA mAnuSakSetramAgacchati tadA mAnavadhipragatyAnu 20 pUryeNa samAgacchan mAnupottarASTra hirbhAge'pi manuSya ityupacaryate / tathA daNDakapATamataralokapUraNalakSaNa samudrAtakAle mAnupottaravahirbhAge ca manuSyo bhavatIti labhyate / atha prAG mAnuSottarAnmanuSyAH proktAH, le tu manuSyAH katiprakArA bhavanti iti prazna gutramidamAhuH KHvy AryA mlecchAzca // 36 // 25 Aryante sevyate guNaguNadbhirvI itvAryAH / mlecchanti nirlajjatayA vyaktaM bruvanti iti mlecchAH / cakAraH parasparamamuccaye vartate / tenAyamarthaH - AryA mleccha cobhaye'pi manuSyAH kathayante / tatrAryAH dviprakArA bhavanti / kau tau dau prakArau ? eke RddhiprAtaH AryAH, anye RddhirahitAzca / RddhiprAptA AryA aSTavidhAH / ke te aSTo na . 55 1 : pa-- tA0 A0 2 ayocyate bhA0 da0 ja0 / 3 ardha- A0, 0 0 0 / 2 -pu- A, 30 ja0, 30 / 6 avAkU tA0 / 7 -carapavA A / 9 manuSyA bhavantoti A0, ba0, 0 | 10 te ma 12 anye ca R0 / 13 RddhiprAptAryA vA0, ba0 / 4 kimataH ca / kimitaH tA0 / Adara,ja0, ba0 / 8 tiryadeva A0 da0 ja0 | 11 parasare Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 tRtIyo'dhyAyaH vidhAH 1 buddhiH kriyA vikriyA tapo balamauSadhaM rasA kSetraM ceti / / tatra buddhi-RddhiprAptA aSTAdazabhedAH --avadhijJAninaH, manaHparyayajhAninaH, kevalazAninaH, bIjabuddhayaH, koSThabhukSayaH, sambhinnazrotriNaH, padAnusAriNaH, dUrasparzanasamarthAH, dUrarasanasamarthAH, dUraghANasamarthAH, dUrazravaNasamarthAH, dUrAvalokanasamarthAH, abhinnadazapUrviNaH, caturdazapUrSiNaH, aSTAGgamahAnimittoH , pratyekayuddhAH, vAdinaH, prazAzramaNAzceti / bIjabuddhiriti ko'rthaH ? ekabIjAkSarAt zeSazAsmazAnaM bIjabuddhiH / koSThayuddhiritiko'rthaH 1 koSThAgAre saMgRhItavividhAkAradhAnyayat yasyAM buddhau varNAdIni zrutAni bahukAle'pi na vinazyanti mA kossyuddhiH| mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI eDa kiyA-RddhiprikArA-jacyAdicAraNatvam cAraNatvaM bhUmyupari caturaGgulAntarikSagamanaM 'javAcAraNatvam / zreNicAraNatvaM vidyAdhara zreNiparyantA- 10 kAzagamanam / "agnijvAlopari gamanam agnizikhAcAraNatyam / 'jalamaspRzya jalopari gamanaM jaladhAraNatvam / patramaspRzya patropari gamanaM patradhAraNatyam / phalamaspRzya phalopari gamanaM phaladhAraNatvam / puSpamaspRzya puSpori gamanaM puSpacAraNatvam / bIjamaspRzya bIjopari gamanaM bIjadhAraNatvam / tantumaspRzya tantUpari gamanaM tantucAraNatvaceti javAdicAraNatvaM nvvidhm| ___ AkAzagAmitvaM kima ? paryakAsanenopaviSTaH san AkAze gacchati / Urdhvasthito pA AkAze gacchati / sAmAnyatayopaviSTo vA AkAze gacchati / pAdanikSeporakSepaNaM vinA AkAze gacchati AkAzagAmitvam / iti kriyaaRddhirdviprkaaraa| vikriyaddhiH aNimAdibhedairanekaprakArA / sUkSmazarIrabidhAnam aNimA / athavA 'vizachidre'pi pravizya cakravartiparivAravibhUtisarjanamaNimocyate / mahAzarIravidhAna mahimA / laghu- 20 zarIravidhAna ladhimA / guruzarIravidhAnaM garimA / bhUmisthito'pya 2 ( tasyApya ) kulyapreNa meruzikharacandrasUryAdisparzanasAmarthya prAptirucyate / jale bhUmAviva gamanaM bhUmau jala iva majjanonmajjanavidhAnaM prAkAmyam / athavara jAtikriyAguNadravya sainyAdikaraNa prAkAmyam / tribhuvanaprabhutvamIzitvam / sarvaprApigaNavazIkaraNazaktirvazitvam / parvatamadhye'pi AkAza iSa .- - -... -. 1 -bhedAH kevalinaH avadhizAninaH manaHparya yajJAninaH bIja-tA0, 0 | 2 jIvabuddhayaH va0 / 3 nimittAH Ara, da0, ja0, pa0 / 4 goThAgA- bhA0, 20, ba0, 0 / 5 kriyaddhiddhiA0.0, 0 / 6 etatpadaM punasaktamasti / 7 -paryantamAkA-1 | pantagatAkAza-- bhA0 / 8 agnicAraNam agnijvAloparigamanam A0, 20, ma0, va. 1 9 bala cAraNalaM jaldoparigamanam mA0, va., ja0, ba. | 10 AkAzagAmitvamiti sAmAnyatayopaviSyo AkAze gacchati pAdanikSeporakSepaNaM vinA AkAzamAmitvamiti mA0, da., j.| 11 vaMzahidreNa praSi-50 / vizastantu. nAlaH | 12 -sthito'Gagu-- mA0, 20, 010 / 13 --dravyaM se-vA. 0 / Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRttI [ 636 gamanam apratIpAtaH / anekarUpakaraNaM mUMrtAmUrtIkArakaraNaM vA kAmarUpityam / aSTarUpatA'nta'nam / ityAdi vikiddhiH / __ghAratako mahAtapa upataroM dIpratapastAtatapo gharaguNabrahmaritA dhoraparAkramatA ceti tapa. RddhiH saptadhA / tatra-joratapaH siMvyAyakSa citrakatarakSuprabhRtirazvApadAkuleSu girikanda5. rAdipu sthAneSu bhayAnakazmazAneSu ca pracuratara zItavAtAtarAdiyukteSu sthAneSu sthitvA durddharopa sargasahanaparA ye munamaste ghortpsH| pakSamAsapaNmAsavarpopavAsavidhAtAro ye munayaste mAmAsAHAzviAsAsAgasvAti mahAsAnaM bAtpadyate, arAH param upacAso na bhavatIti nizcayaH / upratapaH-pazcamyAmaSTamyAM caturdazyAJca gRhItopavAsaghratA alAbhadraye alAbhatraye vA tribhirUpavAsazcatubhirupavAsaH pazcabhirvopavAsaH kAlaM nirgamayanti ityevaM 10 prakArA utapasaH / zarIradIptvA dvAdazAkaMtejaskA diipttpsH| tamAyasapiNDapatitajalabindu vat gRhonAhArazoSaNaparA nIhArarahitA ye te tptpsH| siMhavyAvAdise vitapAdapadmA ghoraguNa brahmacAriNaH / bhUtapretabetAlarAkSasazAkinIprabhRtayo yAn dRSTayA bibhyati te ghoraparAkramAH / baladdhistriprakArA / antarmuhurtena nikhila zrutacintanasamarthA ye te mnolinH| antamuMhUnAkhilazrutapAThazaktayo ye te vacolinaH / mAsacaturmAsaSaNmAsavarNa paryantakAyotsarga15 karaNasamarthA ajhulyaneNApi tribhuvanamapyuddhRtya anyatra sthApanasamarthI ye te kAyalinaH / auSaddhiraSTaprakArA- "cicilapanena, ekadezamalasparzanena, apakkAhArasparzanena, sarvAGgamalasparzanena, niSThIbanasparzanena, danta kedAnakhamUtrapurIpAdisarvega (disparzanenI, kRpAdRSTa yavalokanena, kRpAdantapIDhanena yeSAM munInAM prANirogAH nazyanti ne aSTaprakArA aupadharddhayaH / ramaRddhiH paTa prakArA / pocalA munayo yamakSigata prANina mriyasveti vadanti so'kSigataH 20 prANI tatkSaNAdeva mahAviparIto niyate evaM vidha sAmathya yeSAM te AsyavipAH vAgviSA apara nAmAnaH kathyante / tapocalA munayaH kruddhAH santo yamakSigatamIkSante sa pumAn tarakSaNAdeva "tIvAsaparItaH patra prApnoti evaM vighaM sAmadhya yeSAM te dRSTivipA ityucyante / yeSAM pANipAtragataM bhojanaM nIrasamapi zrIrapariNAmi bhavati, vacanAni vA zrIravat kSINasantarpa kANi bhavanti te kSIrasrAviNa udayante / / yeSAM pANipAtragatamazana nIrasamapi 'madhurasapari. 25 NAmi bhavati, bacanAni vA zrotaNAM madhusyAdaM janayanti te madhvAsrASiNaH procynte| "yeSAM pANipAtragatamannaM rUkSamapi ghRtarasapariNAmi bhavati, vacanAni vA zrotRNAM dhRtapAmasvAda janayanti te 5 sarpirAsrAviNaH / yeSo pANipAtragatamannaM vacanaJcAmRtavadbhavati te "amRtAcAriNaH / 1anekopa aa0|2 mA kaark-shraad0|3 cyAnayAci-va -tarakSamallakA - ja0 / -tarazubhakAma- A.da. 15 sarvocabAse A0, da0, ja / 6 mola-bhAra, da0, ja 60 / 7-sanA ja0 / vAsA a-du|8-ystaan dRSTvA yena vibhvanti aa....j0| 5 vilepabhA0, 60, i.! 10 tIviSavyAptaH / 11 ucyante zrA0, da0, ya0 / 12 madhurarasa- mA., 0, j.| 13 madhurastA- prA., 10, ja0 / 14 madyasA- tA0 / 15 zrA, da0, ja0 pratiSu amatAlAvilakSaNa prathamamasti / 16 ghRtasrAvi- zrA0, da0, ja0 / 17 amRtastrA-mA0, 20, jA | Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3za36 ] tRtIyo'dhyAyaH 149 kSetrarddhirdviprakArA - akSINamahAnasaddhiH akSINAlayarddhizca / tatrAkSINamahAnasaddhiH yasminamatre' akSINamahAna saimunibhirbhuktaM tasminnaMmatre cakravattiparijana bhojane'pi taddine anaM na kSIyate te munayaH akSINamaddAnasAH kathyante / akSINamahAlayAtu munayo yasmin catu:yespi mandire nivasanti tasmin mandire sarve devAH sarve manuSyAH sarve tiryo'pi yadi nivasanti tadA te'khilA api anyonyaM bAdhArahitaM sukhena tiSThanti iti akSINAlayAH / IzA 5 manuSyA RddhiprAptA bhavanti / RddhirahitA AryAstu pacaprakArA bhavanti / ke te pacaprakArAH ? samyaktvAryAH, cAritrAryAH, karmAryAH, jAtyAryAH, kSetrAryAzceti / tatra samyaktvArthAH samyagdRSTayo tara hitA ityarthaH / cAritrAryA cAritrapratipAlakA yatayaH / karmAryAstriprakArA - sAvadya karmAryAH, alpasAvadhakarmAryAH, asAvadhakarmAryAzceti / tatra sAvadyakarmAryA pratarahitAH SaTkArAH asimasi- 10 kRSividyA zilpa vANijya karmArya bhedAt / tatra asitaravAriSanandaka dhanurvANarikA kaTTArakakuntapaTTizahalamuzalagadAbhinhimAlAlo, ghanazakti cakrAdyAyudhacavaH asikarmAryA ucyante / auyavyayAdilekhana vittA madhikarmAryAH kathyante / ilena bhUmikarSaNanipuNAH kRSikarmAryA bhaNyante / gaNitAdidrAsaptati kalApravINA vidyAkarmAryA 'udyante / nirNejakadiyAkIrtyAdayaH zrIma LEG zilpakarmAryA dhvamyante / dhAnyaka (kA) pAlanandanaM sudhA rAtamA 5 saMpakAriNo vANijyakarmAtradAtA vaNikkarmAyI zabdyante / ete SaT prakAra api sAvadhakarmA bhavanti / alpasAdya karmAryAstu zrAvakaprabhRtayaH / asAvadhakarmAtu yatayaH / vAkya varaH, AtyAryastu idayAkuvaMzI yuddhavAH / asyAmavasarpiNyAdivAkuvaMzaH svayaM zrIvRSabha| tasya kule bhacA ikSvAkuvaMzAH / bharatasutArkakIrttikule saJjAtAH sUryavaMzAH / bAhubalisutasomayazovaMze bhavAH somavaMzAH / somaprabha zreyAMsakule samutpannAH kuruvaMzAH / akampana - 20 mahArAjakule samudbhavA nAthavaMzAH / harikAntanRpAnvaye sambhUtA harivaMzAH / harivaMze'pi yadunRpakulajAtaH yAdavAH / kAzyapanRpakule sambhavA mavaMza iti / evaMvidhA jAtyAryAH kathyante / kauzala-kAzyatranti-aGga-caGga-tilaGga-kaTiGa-lATa karNATa bhoTa-gauDa-gurjara-saurASTra-makayAgje Da-mayya-mAlava-kuGkaNAbhIra-saura masa-kAzmIra-jAlaMdharAdidezodbhavAH kSetrAryA" ityucyate / 25 mlecchAstu dviprakArAH - antaradvIpodbhavAH karmabhUmyutrAzceti / tatra antaradvIpodbhavA mleSAH kathyante -- latraNodasamudre asu dizAsu aSTau dvIpAH, tadantarAleSu cASTau dvIpAH, himavata ubhayapArzvayo dvIpoM, zikhariNa ubhayapArzvayozca dvau dvIpoM, vijayAddha yorubhayayoH -- 1 pAtre / -sminnanne prA0, i0 ja0 0 / 2 - nanne na- prA0, 60 ja0, ba0 / 3 catuSTaye 0, 60 ja0 // 4 tAryA va065 - yAvavya- tA0 6 ucyante ca / utpayante bhA0, da0 ja0 / 7 rajakanApitAdayaH / 8 - zAduddma- zra0 a0 / 9 zyaraku zrA0 da0 ja0 / 10 - jaTavala- bhA0 da0 ja0 11 - rabhasa A0 12 zrAryA u 0 0 0 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 tattvArthavRtta [ 7 pArzveSu catvAro dvIpAH / evaM lavaNodasamudramadhye arSA pArzve caturviMzatidvIpA bhavanti / te dvIpAH kutsitabhogabhUmayaH kathyante / tatra catuviMzatidvIpeSu caturdikSu ye catvAro dvIpA vartante te samudravedikAyAH sakAzAt pakhazatayojanAni gatvA labhyante / ye tu catasRSu pradikSu catvAro dvIpAH santi antarAleSu cASTau dvIpA vartante te dvAdazApi dvIpAH pabcazata5 yojanAni paJcAzadyojanAdhikAni tadvatyA labhyante / ye tu parvatAnteSu aSToM dvIpA vartante se SaTzatayojanAni gatvA prApyante / caturdignIpAH zatayojanavistArAH / caturvidikIpA aSTAntarAladvIpAca, pate dvAdazadvIpAH paJcAzayojanavistArA varttante / parvatAnteSu ye'STIpA: santi te pacaviMzatiyojanaviSkambhA bhavanti / tatra pUrvasyAM dizi yo dvIpo vartate tasmin mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja dvIpe ekorukA chA bhavanti / dakSiNAyAM dizi zRGgiNo manuSyA bhavanti / pazcimAyAM 10 dizi puccha sahitA mlecchAH santi / uttarAyAM dizi bhUSA varttante / catuvirdi agnikoNe zazakarNAH naiRtyakoNe zaSkulIkarNIH, vAyukoNe karNaprAvaraNAH, IzAnakoNe lambakarNAH / pUrvAgnyantarAle azvamukhAH / agnidakSiNAntarAle siMhamukhAH / dakSiNanaiRtyAntarAle 5 bhaSaNamukhAH, naiRtyapazcimAntarAle gara mukhAH / pazcima vAtAntarale zUkaramukhAH / vAtottarAntarAle vyAghramukhAH / uttarezAnAntarAle kAkavadanAH / IzAnapUrvAnsa15 rAle 'kapilanAH / himavatpUrva pArzve matsyamukhAH / himavatpazcimapArzve kRSNavadanAH / zikhariMNaH pUrvapArzve meghamukhAH / zikhariNaH pazcimapArzve tadvidanAH / dakSiNa vijayArddhapUrva pArzve gomukhAH / dakSiNabijayAddha pazcimapArzve ubhravadanAH / uttara vijayA pUrva pArzve gajAnanAH / uttaravijayAddha pazcimapArzve darpaNAsyAzceti / tatra ekorukAH mRttikaahaar| guhAnivAsinaH / an sarve'pi vRtalanivAsAH phalapuSpabhakSiNaH / vizve'pi palyopama jIvitAH dvisahasradhanu20 runnatazarIzaH / evaM lavaNodasamudraparasIre'pi caturviMzatidvIpA jJAtavyAH / tathA kAloda. samudre'pi aSTacatvAriMzadvIpA bhavanti / evaM ghaNNaya timlecchaTTIpAH / te sarve'pi dvIpa jalAi yojanonnatA boddhavyAH / ete sarve' / antaradvIpodravA mlecchA bhavanti / karmabhUmyuvAca mleccha pulindazaravanazakakha saMbharAdayo jJAtavyAH / 25 atha kAstAH karmabhUmayaH ? bharatairAvatavidehAH karmabhUmayo'nyatra devakurUttarakurubhyaH // 37 // bharatAzca paJca airAvatAJca paJca videhAzca pazca bharatairAvatavidehAH, ete pacadazapradezAH karmabhUmayaH kathyante / tarhi paJcasu videheSu madhye patradevakuravaH pazcottarakuravaH santi, te'pi kiM karmabhUmayaH 1 naivam devakurUttarakurubhyaH anyatra, devakurUna uttarakurUma varjayitvA ityarthaH / videheSu sthitA api devakurava uttarakuravazca karmabhUmayo na bhavanti kintu uttamabhogabhUmayo bhava 1 catasRSu dikSu dR0 / 2 zeDa bI- ja0 / 3 bha0 ja05 le mu0 / 6 le gomu- ja0 / le 0 ja0 / 8 kapilavadanA Sa0 / 9 - svasarA 0 NasyAM A0, ba0 ja0 / 4 bhavanti gargamu- da0 7 kAkamukhAH 10, 0 / Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 38 ] mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja tRtIyo'dhyAyaH 151 ntItyarthaH / 'anna anyatrazabdo varjanAyeM jJAtavyaH / tena " digitaste'nyaizca" [ kA0sU0 224 21] ityanena sUtreNa liGgAt pacamI saJjAtA / yadyete pacadazapradezAH karmabhUmaya iti vyapadizyante karmabhUmayaH kathyante tarhi devakuruttarakuru hai makta harivarSa ramyaka hai raNyavataSaNNavatyantaradIpA bhogabhUmaya ityucyante / tatrAyaM tu vizeSaH -- ye antaradvIpajAste kalpavRkSakalpitabhogA na bhavanti / tathA sarve bhogabhUmijA mRtAH santaH devatvameva prApnuvanti / 'pUrvapazcimadakSiNottareSu 5 antaradvI pAtyAH zubhakarma bhUmisamIpavartitvAt 'cAturgatikA bhavanti' iti kecidAhuH / mAnuSottarAtparataH svayambhUramaNadvIpamadhyasthitasvayamprabha parvataM yAvat ekendriyapacendriyAspadA eva dvIpA kutsitabhogabhUmaya ucyante / tatra pabendriyAH tiryana eva na tu manuSyAH, asaMkhyeyavarSAyuSo gavyatyutazarIrAH / teSAM catvAri guNasthAnAni sambhavanti / atha mAnuSottara iti yaH parvataH zrutaH sa kIdRzaH 1 ekaviMzatyadhikayo janasaptadaza- 10 zatonnataH, triMzadadhika yojanacatuHzatabhUmimadhyagataH, dvAviMzatyadhikayojana sahasrabudhna vistAraH, trayastriMzadadhikayojana saptazatamadhyavistAraH, caturviMzatyadhikayojana catuHzato parivistAraH / tadupari caturdikSu catvAraJcaityAlayA nandIzvarI pacatyAlayasaczA jJAtavyAH / atha kaiH karmabhiH karmabhUmirucyate iti cet ? ucyate - zubhaM karma sarvArthasiddhyAdinimittam, azubha karma saptamanarakAdihetubhUtam asima SikRSi vidyA zilpa vANijya- 15 lakSaNaM SaD vidhaM karma janajIvanopAyabhUtam, pAtradAnadevapUjanAdikakaca karma, taiH karmabhirupalakSitAH karmabhUmaya ityucyante / 'nanu sarvaM jagat karmAdhiSThAnameva, kathametA evaM karmabhUmayaH ? ityAi - satyam ; utkarSeNa zubhAzubhakarmAdhiSThAnAt karmabhUmaya iti / svayamprabhaparvatAnmAnuSottarAkArAtparata AlokAntaM ye tiryaJcaH santi teSu paJca guNasthAnAni sambhavanti / te ca pUrvakoyAyupaH / tatratyA matsyAH saptamanarakahetukaM pApa- 20 mupArjayanti / sthalacarAzca kecit svargAdihetupuNya meM pyupArjayanti / tena arddhA dvIpaH sarvaH samudra samudrAdbahizcatvAraH koNAzca karmabhUmirityucyate iti vizeSaH / atha ukta bhUmiSu narANAmAyuH parijJAnArthaM sUtramidamucyate bhagavadbhirumAsvAmibhiH-sthitI parAvare tripalyopamAntarmuhUrte // 38 // sthitica sthitizva sthitI, nRNAM nRNAM vA sthitI nRsthitI dvau AyuHkAlau ityarthaH / 25 kathambhUte dve nRsthitI ? parAvare para utkRSTa avarA ca nikRSTA jaghanyeti yAvat parAvare | punarapi kathambhUte nRsthitI ? tripalyopamAntarmuhUrtte / trINi patyopamAni yasyAH parAyA utkRSTAyAH sthiteH sA tripalyopamA antargato'paripUrNo muhUrtto ghaTikAdvayaM yasyA avarAyA jaghanyAyAH sA'ntarmuhUrtA, tripalyopamA cAntarmuhUrtA ca tripakSyopamAntarmuhUrte / asyAyamarthaH-- 1 athAtra A0 | 2 yaH kathyante A0, ba0 0 ja0 13 saptanarakA-0, 60, ba0, pa0, 0 / 4 - vivANijya vidyA zilAla- bha0 0 ja0 / 5 pUjAdikaM ka bha 0. ja0 / 6 na tu sarva tA0 A07 -yamunA- 0 ja0 / 8 - dvayamasyA bha0 ja0 // Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRtta [ 338 yathAsaMkhyatvena mAnavAnAm utkRSThA sthitiH tripalyopamA jaghanyena mAnavAnAM sthitiH antarmuhUrttA madhyasthitiranekaprakArA / kiM tatpalyopamamiti cena ? ucyate ""vahArudvAraddhA-pallA tiNNeva hoti bodhavyA / saMkhA dIvasamuddA kammadidi vaNNidA jehiM / " [ triloka gA0 93 ] asyAyamarthaH -- vyavahArazca uddhArazca addhA ca vyavahAro dvArA jAH palyAni kuzUlAH trINyeva bhavantIti boddhavyAni / jehi yaistribhiH patyaiH vaNNidA varNitA kathitA / kA varNitA ? saMkhA saMkhyAmAtram / vyavahArapalyena uddhAralyAddhApatyayoH saMkhyA jJAyate / tena vyavahArapalthena saMkhyA varNitA | uddhArapatyena tu dvIpasamudrA zraNitAH / zraddhApalyena karmasthitirvarNitA / 10 yathAkramaM palyatrayakAryaM jJAtavyamiti saMgrahagAzrArthaH / tena vyavahArapalyam uddhArapalyam addhApatyaJcApa darzaka triprakorIyana pramANaparimitaM yojanamekam / kiM tana pramANAGgulam ? avasarpiNyA: sambandhI prathamacakravartI, tasyAGgulaM pramANAhulam | athavA utsariNyAH sambambI carama cakravartI tasyAGgulaM prmaannaangguttm| tena pramANAnulena mitaH caturviMzatyo hastaH / taizvatubhiH hastairmapita eko daNDaH / disaharu daNDairmapitA 15 ekA pramANamatiH nAbhizraturgavyUtibhimaMtritam ekaM pramANayojanam / mAnavAnAM pakhazatayo janarekaM pramANa yojanamityarthaH / kiM tanmAnavayojanaM yena pramANayojanaM divvayojanaM jJAyate ? aSTabhiH paramANubhiH ekastrasareNuH / abhiH trasareNubhiH piNDite rekatrIkRtairekA ratha reguruI abhI rathazubhiH paNDitaH bhirekaM cikurApramucyate / abhicikurAmaiH piNDiterekA liyA bhaNyate / abhiH lihAbhiH piNDitAbhiSekaH zvetasiddhArtha ucyate / anubhiH siddhArthaH 2 piNDitaiH ko yaba ucyate / aSTabhirthaH amudhyate / pabhiraGgalaiH pAda ucyate / abhyAM pAdAbhyAM vitastiH kavyate / dvAbhyAM tritastibhyAM ratnirucyate / caturbhI ratnibhiH daNDaH kathyate / dvisahasradaNDaH gavyUtirucyate / caturgavyUtibhirmAnavayojanaM bhavati / paJcazatamA navayojana rekaM mahAyojanaM pramANayojanaM divyayojanaM bhavati / nayojanapramANA khaniH kriyate / mUle madhye upari ca samAnA vartulAkAra sAtireka triguNaparithiH / mA khaniH ekAdisamAntAho rAtra jAtA'vi25 maNigRhItvA khaNDitAni kriyante / tAzAni khaNDAni kiyante yAdRzAni khaNDAni punaH kartta khaNDayituM na zakyante / teH sUkSme romakhaNDe: mahAyojanapramAyA khaniH pUryate / kuTTa yitrA niciDakiyate / sA khaniH vyavahArapalpamiti kathyate / tadanantaramavdazate zate rekaikaM romakhaNDamapakRyate evaM sarveSu rAmedeSu yAvatkAlena sA khaniH riktA bhavati tAvatkAlo vyavahArapakSyopama ityucyate / tena vyavahAra pasyopamena na kimapi gaNyate / tAnyeva 1 152 3 1 vyavahArAdvArAdvAH panthAna zrIbhavanti boddhavyAni saMkhyA dvIpasamuhAra karmasthAMta varNitAH // 2 addhArA A, 30 ja0 3 - prA. 0 0 4 mA pari A0 0 0 / 5 janyatA Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 : tRtIyo'dhyAyaH 153 : zemakhaNDAni pratyekam asaMkhyeya koTiM varpa samayamAtraguNitAni gRhItvA dvitIyA mahAkhanistaiH pUryate / sA khanaH uddhAra palyamityucyate / tadanantaraM samaye samaye ekaka romakhaNDaM niSkAsvate, yAvatkAlena sA mahAkhaniH riktA jAyate sAvAn kAla udvArapalyopamAhvayaH saMsUcyate / uddhArapAnI koTikoTaya ekama uddhAra sAgaropamamabhidhIyate / arddha tRnIyoddhArasAgaropamANAM paJcaviMzatikoTikoTadvArapalyopamAnA yAvanti rAzi jJAna bhavanti tAvanto5 dvIpasamudrA jJAtavyAH / tadanantaram udvArapatyaromakhaNDAni varSazatasamayamAtraguNitAni grahIya tato'pi mahatI khaniH pUryate / sA khaniH addhApalyamityucyate / tadanantaraM samaye samaye eka romakhaNDaM niSkAsyate / yAvatkAlena sA mahatI khaniH riktA saJjAyate tAvatkAlaH advApatyopasajJaH samucyate / addhApatyopamadazakoTikoTyaH addhAsAgaropama ucyate / dazakoTiko yoddhA sAgaropamANAmekA sarviNI kAnho arthAta tAvatI utsarpiNI ca / 10 are kalpa ucyate / addhApalyopamena nArakANAM tiravAM devAnAM manudhyANA karmasthitirAsthitiH kAryasthitiH bhavasthiti gamyate / atha yadi bina advApalyopamena anayAnAmutkRSTasthitiNitA tripalyopameti jaghanyA'ntarmuhUrteti ca tahi tirazcAM sthiti kI bhavatIti prazne bhagavAn umAsvAmyAhatiryagyonijAnAJca // 39 // tirazcAM yoniH tiryagyoniH tasyAM jAtAstiryagyonijAH tepAM tiryagyonijAnAm, utkRSTa bhavasthitiH tripalyopamA bhavati, jaghanyA ca antarmuhUrta veditavyA / cakAraH parasparasamuccaya vartate / asminadhyAye saptanarakA dvIpasamudrAH kulaparvatAH padmAdayo hadA gaGgAdayo namaH manuSyANAM bhedaH nRpazUnAmAyuH sthiti varNitA iti prasiddha N jJAtavyam / ' iti sUri zrIzrutasAgaraviracitAyAM tAtparya saMjJAyAM tatvArthavRttI tRtIyaH pAdaH samAptaH / 1 tAvakA0, 60, 0 0 ja0 / saMjJakaH san 0 60 ja013 ccayArthe va- A0, 60 ja0 / 4 ityanavadyadyaninAditAnagana gatimA janarakhnarAjamatisAgaracanarAjarAjitArthanasamarthena tarkavyAkaraNaH laGkArAdatyAdizAstranizitA yatinA zrImandra kIrti bhaTTArakapraziSyeNa ziSyeNa sakalanavihitacaramavayamya zrIvizananditya cha timithyAmatadurga reNa zrIzrutasAgarasUriyA viracitAyAM lokayatirAjAtivAdvanyAyaku dacandrodayatrameyaka malamArtaNDapracaNDASTa saha strIpramukha pranyasandarbha nirbharAvalokana buddhinitAmA tatvArthaTIkAyAM tRtIyo'dhyAyaH samAsaH / 0, 0 0 Sa / iti zrImadevendra kIrti bhaTTAraka ziSyasya zrIvidyAnandidevasya ziSyaNa zrIzrutasAgarasUriNA viracitAyAM tatvArthayakAyA tRtIyo'dhyAyaH samAptaH / ja0 / 28 15 20 Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devagatinAma karma prakRtyudaye'bhyantare pratyaye kAraNe hetoM sati bAhyevanitAdisAmagrImahitIpAdhipatanayAdiSu pradezeSu yadRcchayA dIvyanti krIDanti ye te devazaH / caturNikAcatvAro nikAyAH samUhAH bhavamatrAsivyantarajyotiSkavaimAnika lakSaNAH saGghAtA yeSAM te caturNikAyAH / jAtyapekSayA 'devazraturNikAyaH' iti sUtre siddhe sati bahuvacananirdezaH tadabhyantara prAptA ne kabhevasUcanArthamityarthaH / atizayena cIyante puSTiM nIyante iti nikAyAH / 10 " sa cAnauttarAdharye" [ kA0 sU0 4/5/26 ] ityanena sUtreNa dhanpratyayaH / cakArasya sUtra 415/34 ] ityataH cirvartate / " zarIranivAkArya zrI vidhisAgara jI mahArAja : ityataH kakArAdezaH "caistu hastAdAne" [ kA sayoH kaJcAdeH" [ kA0 sU0 453 kAdezazca na bhavati zUkareSu uccAvacarathaM vartate tena stry aNimAdInAM samAnatvAdottarAdhayyaM nAsti | auttarAdhayaM tatrAsti, caturSu nijanijani 15 caturtho'dhyAyaH atha bhavapratyayovadhirdevanArakANAm" [ta sUH 1 21 ] iti prabhRtiSu devazabdaH zrutaH / tatra ke devAH katiprakArA yA ! tatstrarUpanirUpaNArthaM sUtramidaM zrImadumAsvAminaH prAhu:devAcaturNikAyAH // 1 // 25 athedAnI devanikAyAnAM lezyAvizeSaparijJAnArthaM sUtramidamucyate sUribhiH AditastriSu potAnmalezyAH // 2 // Adivakha bhavanavAsinyantarajyotiSkeSu triSu devanikAyeSu pItA tejolezyA ante yAsAM lezyAnAM tAH pItAntAH kRSNanIlakApotatejolezyA ityarthaH pItAnnAzca sA lezyAH pItAntaleyAH / karmadhAraya saMjJe puMvadbhAvo vidhIyate / athavA tripu AditastriSu deva20 nikAyeSu devAH kathambhUtAH ? pItAntalakSyAH / pItAntA lezyA yeSAnte pItAntasyAH / evaM sati "puMvadbhASitapuMskA nRpUraNAdiSu striyAM tulyAdhikaraNe" [ kA0 sU0 25|18 ] ityanena muMbadbhAvaH / SaNNAM lezyAnAM madhye catatro lezyA AditaH AyAtriSu devanikAyeSu bhavanti / Adita iti vizeSaNaM trinu ityasya padasya vizeSaNaM zyAnAM vA vizeSaNam / atha caturNAM devanikAyAnAmantarbhedasUcanArthaM sUtramidaM bruvanti - dazA paJcadvAdazatrikalpAH kalpIpapannaparyantAH // 3 // daza ca aSTa ca paca ca dvAdaza ca dazASTrapazcadvAdaza te vikalpAH prakArAH yeSAM devAnAM 5 - nAma - 0 0 0 / 2 vivartate A 0 ja0 / vivartate pa0 / Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 155 caturtho'dhyAyaH te dazASThapazcadvAdazayikalpAH / punarapi kathambhUtAH ? kalpopapannaparyantAH kalpeSu poDazasvargeSu upapannAH utpannAH klpoppnnaaH| kalpopapannA raimAnikAH paryantAH yeSAnte kalpopapannaparyantAH / asyAyamarthaH--davikalpA bhavanavAsinaH, aSTavikalpA vyantaradevAH, paJcavikalpA jyotiSkAH, dvAdazavikalpAH kalpopapannAH / aveyakAdiSu ahamindratvaM binA ko'pi vikalpo nAstItyarthaH / atha bhUyo'pi tepo vizepaparijJAnArtha sUtramidamucyate svAmimi:-- nsAmAnikatrAyastriMzapAriSadAtmarakSalokapAlAnIkaprakIrNa kAyApakilbirSakAracazirasAdajI mahArAja indanti paramezvarya prApnuvanti aparAmarAsamAnA'NimAdiguNayogAditi indrAH / 1 / AjJAm aizvaryazca vihAya bhAgopabhogaparivAravIryAyurAspadaprabhRtika vad vartate tana samAnamityudhyate / samAna bhavAH sAmAnikAH mahapsarapitRgurUpAdhyAyasadRzAH / 2 / trayastriMzadeva saMkhyA 10 yeSAM te trAyasmiMzAH mantripurohitasamAnAH / 3 / paripAda sabhAyAM bhavAH pArapadAH pIThamardamitratulyAH / 4 / Atmana indrasya rakSA baMbhyaste AtmarakSA aGgarakSazirorakSasahazAH / 5 / lokaM pAlayantIti lokapAlA ArakSikAthacarakoTapAlasamAnAH / AranikA grAmAdau niyuktatalavarAH / ardhepu caranti paryaTanti arthacarAH kAryaniyuktAH knkaadhykssaadisdRshaaH| kATTapAlA pasanarakSakA mahAtaladharAH durgapAlAparanAmAnaH tatsamAnA lokapAlA ityarthaH / 6 / 15 anIkAH hasyazvarathAdAtavRpabhagandharbanata kIlakSaNApalakSina maptasanyAni / / prakIrNakAH paurajanapadasamAnAH / 8 / abhicArI karmaNi bhavA abhiyAnyA dAsakarmakarakalpAH / / kilviSaM pApaM vidyate yadhAnte kilviAMpakA: "ina viSaye iko vAcyaH" [ kA sUtra 2 / 6 / 15, do yU 16 zlo. ] ini vyutpatteH / kilvipikA iti ko'rthaH vAhanAdhikarmasu niyukta : "divAkI tisadRzA ityarthaH / indrAzca lAmAnikAca prAyastriMzAzra pAripadAzca loka-20 pAlAzca anIkAni ca prakIrNakA AbhincogyAzca kilvipikAzca ta tathoktAH / ekazaH ekaikasya dayanikAyasya ekazaH ete indrAdayo daga bhaMdA vatu' nikAyeSu pratyeka bhavantIti utsargadhyAkhyAna jhAtavyam / athApavAdavyAkhyAnasUtraM sUtrayanti sUtrakArA: nAstrizalAkapAlavAvyantarakhyotiSakAH // 5 // trayastriMzadevAH vAcaviMzAH vayasyapIThamadanatulyAH, lokaM pAlayantIni lokapAlAH 25 arthacArakSikatulyAH, vAyastriMzAca lokapAlAzca vAyastriMzalokapAlAH tAn varjayantIti prAyastriMzalokapAlavAH / vivivamantaramepA vyantarAH, jyAtiHsvabhAvasthAmAtiSkAH, vyantarAzca jyAtiSkAzca vyantara jyotikaaH| anyAyamarthaH-jyantareSu jyAtiSkeSu ca brAyasiMzA lokapAlAzca na vartante itara aSTAvindrAdayA bhedAH sntyev| indrAdayo dazA'pi bhedA 1 -zAmanA- prA0, 20, jaH / 2 . madanami- A0, 6 , jala, ba.1 3 -lamadRzAH bhaar| 4 -padAtita - A0, da., jaH / 5 nArita vANDAlasamAnA ityarthaH / 6 -kArakAH A0, da. | bajyoH / Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 bhavanavAsiSu kalpavAsiSu ca vartante / athedAnI caturSu nikAyeSu zakAH kimekaika evaM vartate athAnyo'pi kazcit pratiniya mo'sti iti prazne sUtramidamAcakSate bhagavantaH--- pUrvondrAH // 3 // pUrvayorbhavanavAsivyantarANAM nikAyayordayA dvIndrAH dvau ho indro yeSAnte hIndrAH, antargata sArthamidaM padam aSTApadAparNAdivat / yathA paGktau paGktA padAni sthAnAni yasyAsAvaSTApadaH sAriphalakaH caturaGgadyUtaphalakA, tathA parvaNi parvaNi sapta sAma parNAni yasyAsau saptaparNI vRkSavizeSaH / ko ko bhavanavAsinAM tAvat dvau dvAcindra iti cet / ucyate--asura kumArANAM dvAbAkhaNDalau camaro pairocanazca / nAgakumArANAM drau RbhukSANoM 10 dharaNo bhUtAnandazca / vidyutkumArANAM dva duzcyavanau harisiMha harikAntazca / suparNakumArANAM surapatI 'veNudevo vaitAlI ca / ambikumArANAM dvau vRpANI agnizikho'gnimANavaraca | bAtakumArANAM hrau gotrabhidau belambaH prabhakhanazca / stanitakumArANAM dvau sUtrAmANau sutrAMpo mahAghoSazca / udadhikumArANAM dvau divaspatI jalakAnto jalaprabhazca / dvIpakumArANAM dvau zatamanyU pUrNo'vaziSTazca | dikkumArANAM dvau lekharpabhau amitagati ra mitavAhanA / atha vyantarANAM dvau dvAvindrAvucyete -- kinnarANAM dvau jiSNU kinnaraH kimpuruSA / kimpuruSANAM dvau purandarau satpuruSo mahApuruSaJca / mahoragANAM dvau puruhUtau atikAyo mahAkAyazca / gandharvANAM zunAsIrI gItara tirgItayazAzca / yakSANAM hau pAkazAsanoM pUrNabhadro mANibhadrazca / rAkSasAnAM draviDajasau mImo mahAbhImazca bhUtAnAM dvau mathavAnau pratirUpo'pratirUpazca / pizAcAnAM dvau marudranta kAlo mahAkAlazca / athedAnIM devAnAM saukhyaM kIdRzaM vartate iti prazne sukhaparijJAnasUcanArthaM sUtramidaM kathyate sUribhiH- 15 15 mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja tatvArthavRttau 20 [ 4/6-7 kAyapatrIvArA A aizAnAt // 7 // kAyena cAro maithunavyavahAraH suratopasevanaM yeSAM te kAyapravIcArAH / aizAnAt A abhividheH abhivyApteH devA vartante iti zeSaH / asyAyamarthaH - bhavanavAsino 25 vyanta jyotiSkAH saudhammaizAna svargayozca devAH saGkaklikarmmatvAna manuSyAdivat saMveza sukhamanubhavantItyarthaH / ana 'A aizAnAna' ityatra Ahupasargasya aizabdena saha sandhiH kimiti na kRtaH ? yataH kAraNAdAkArodvividho vartate - ekastAvadAG GakArAnubandhaH dvitIyastu AkAramAtra regardhaH / tatra dvayomadhye yaH sAnubandho kArAnubandha sa maryAdAyAm abhividha kriyAyoge 30 ISadarthe vartate / yastu vAkye smaraNArthe ca vartate sa niranubandhaH svare pare sandhi na 1 veNudaNDI - 0 0 ja0 / 2 pradezanaM A0, 60, ja0 / 3 " kicca dAnuvi do veredasya NaM Na hodi devANaM / saMkalpasuhaM jAyadi vedassudIraNAvigame // " tA0 hi0 | Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI suvidhAsAgara jI mahAra 48] caturtho'dhyAyaH prApnoti / yastu maryAdAdiSu caturveSvartheSu vartate sa svare para sA'nubandhatyAna sandhi prAptotyeva / asminnarthe ida sUtraM vartate- idaM kim ? "nAjodanto'nAGa niHpluzca / " asthAyamarthaH-'na' iti sandhi na prApnoti / koDI aca svaramAtraH yathA a aIn prasIda, i indraM pazya, u uttiSTha / odanta okArAnto nipAtaH sandhi na prApnoti yathA aho AInsaM pazya / tathA anAja AtiH niH nipAtaH sandhi na prApnoti yathA A evaM kila / svarUpamasya iti vAkye AkAramAtraH smaraNe tathA A evaM tanmayA kRtam / Aja punaH sandhi prApnotyeva yathA A AtmajJAnaM maryAdIkRtya AtmannAnA] ; A ekadezam abhivyAjya aikadezA1 , kriyAyoge yathA A samantAt Aloki Aloki samantAt prA jina ityarthaH / ISadarthe yathA A ISat uparataiH auparataiH / plutazca sandhi na prApnoti yathA Agaccha bho jinadatta anna / uktazca-- __maryAdAyAmabhividhau kriyAyogepadarthayoH / ya AkAraH sa Git prokto vAkyasmaraNayoraDit // " [ ] tadudAharaNeSu zloko'yam "AtmajJAnAdekadezAdAlokyo(kyau)parataijinaH / A evaM tatvamasyAthaH A evaM tatkRtaM mayA / " [ ] 15 iti yuktyA ADa sandhiM prApnotyeva kathamubhAsvAmibhibhagavadbhiH 'A aizAnAtt' ityatra sandhikArya na kRtam ? satyamuktaM "bhavatA; asaMhitatayA sUtra nirdezaH asandahArtha iti / atha yadyaizAnaparyantA davAH kAyapatrIcArasukhamahitA vartante hi sanatkumArAdArabhya acyutaparyantAH 'koharAsukhA vartante iti prazne sUtramidamucyate ... zaMSAH spazerUpazabdamana:pravAcArAH // 8 // ziSyante'vaziSyanta iti zepAH / sparzazca rUpazca zabdazca manazca sparzarUpazabdamanAMsi sarapa yA pravIcAraH suratasaukhyAnubhavanaM yapA se sparza pazabdamanaHpravIzarAH / IzA ( aizA ) nAntAn devAna parihatya sAnatkumArAdayo'cyunasvargaparyantA amarAH zepA ityucyante / asyAyamarthaH- mAnakumAramAhandratriviSTapotpannA divAkarasaH zarIrasaMsparzamAtreNaMva striyaH puruSAzca maithunasukhamanubhavanti parAM prItimApnuvanti, AliGganastAnajadhanamukhacumbanAdikriyayA prakRSTAM 25 mudaM bhajante / tathA brahmabrahmottaralAntayakApiSTara tuHsuralokasambhavA vRndArakA rUpeNa' divAanAmanoharaveSabilAsapAturyazArAkArAvalokanamAtreNaiva paramAnandamApnuvanti / tathA zukramahAzukrazanArasahasrArasakSAtatridazAlayA divyAGganAnAM bhUpaNakaNanamukhakamalalalitabhASaNamUhasamamadhurasaMgAnAkarNanamAtraNeva parAM prIti saMjihate / tathA AnatamANatAraNAcyutatridiva 1 -narthe sUtramidaM va- A0, 20, ja0 / 2 yathAIn vara / yathA A aIn bhAra, da0, 4-13 vathA A0,90, jA, va4 atrAtra u- shraa0| 5bhagavatA A0 / 6 kIdRzaM sukhamanuvartante A0, 12, j0| 7 - divyaM di- zrA, 5.10 / 8 --rarUpAva-zrA, 60,ja0 | Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- ArcIca zrI suvidhisAgara jI mahArAja tattvArthavRtto [ 4/9-10 labdhajanayaH suparvANo nijAGganAcittasaGkalpamAtreNaiva paramaprItilakSaNaM saMsukhamAskandanti / ityAzAstrAvizevena jJAtavyaM vyAkhyAnam / atha yadyevaM tahiM maiveyakAdisambhavAnAmRkSANAM kIdRgvidhaM sukhaM vartate ? iti prazne ahamindrasukhanirNayanimittaM sUtramidamAhuH umAsvAminaH-- 5 pare'pracArAH // 9 // pare navavekana vAnudizapaJcAnuttara saJjAtAH sumanasaste apravIcArAH manasApi maithunasukhAnubhava narahitA bhavantIti bhAvaH / teSAM kalpavAsibhyo'pi paramaprakarSa harSalakSaNaM mukhamutkRSTaM vartate yataH pravIcAro hi kAmasambhavavedanApratIkAraH, sa tu kAmasambhavasteSAM kadAcidapi na vartate tenAmindrANAmanavacchinnaM sukhameva sambhavatItyAyAtam / 10 atha ye dazaprakArAH prathamanikAyavibudhAH teSAmutsargA'pavAdasaMzAcApananimittaM sUtra*midaM bruvate - bhavanavAsino'suranAgavidyutsuparNAgnivAnastanitodadhi dIpakumArAH || 10 || I bhavaneSu vasantItyevaM svabhAvA bhavanavAsinaH asurAdayo dazaprakArA api surA bhavanavA15 sina ityucyante ityutsargeNa sAmAnyena saMjJA vartate / athApavAdena vizeSatayA teSAM nirjarANAM saMjJA saMjJApyate / tathA hi-asUn prANAn zanti gRhNanti parasparayodhanena nArakANAM duHkhamutpAdayantItyasurAH na surA vA asurAH prAyeNa saklipariNAmatyAm / nageSu parvateSu candanAdiSu vRkSeSu vA bhavA nAgAH / vidyotante iti vidyutaH / suSThu zobhanAni parNAni pakSA pAnte suparNAH / aGganti pAtAlaM vihAya krIDArthamUddha mAgacchantIti agnayaH / vAnti 20 tIrthakara vihAramArga zodhayanti te vAtAH / stananti zabdaM kurvanti, stanaH zabdaH saJjAto vA yeSAM te stanitAH / udAni udakAni dhIyante yeSu te udadhayaH, udadhikIDAyogAtridazA api udadhayaH / dvIpakkrIDAyogAt " divipado'pi dvIpAH / "dizanti atisarjayanti avakAzamiti dizaH, dikkrIDAyogAdamRtAndhaso'pi dizaH / asurAzca nAgAzca vidyutazca suparNAzca agnayazca vAtAzca stanitAzca udadhayazca dvIpAzca dizazca asuranAgavidyut suparNAgnivAtastanitodadhidvI25 padizaH te ca taM kumArAste tathoktAH / asyAyamarthaH - viziSTanAmakamrmodayajanita devatyasvabhAve'pi vAhanAyudhabhUzaveSAdikrIDAratA nRpakumAravatpratibhAsante ye te asurakumArAdayo rUDhiM gtaaH| asurakumArANAM pabahulabhAge bhavanAni vartante / zeSANAM navAnnAM svarabahulabhAge bhavanAni santi / kharabahula-paGkabahula abbahula bhAgatrayavyavasthitistu pUrvametra varNiteti jJAtavyam / 1 - kAdInAM sambhavAnAM devAnAM kITa - a0 0 0 / 2 NAM saJjJAzAtanimittamavazra0 / 3 - midamAhuH va0 / 4 diviSAdo'pi bhA0 da0 ja0 / 5 dizyanti tA0, gha0 / Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 159 4111-12 ] caturtho'dhyAyaH dAna dvitIyasya nikAyasya utsargApacAdasaMjJA vijJApanArtha sUtramidamAhuHvyantarAH kinnara kimpuruSamahoragagandharvayakSarAkSasabhUtapizAcAH // 11 // vyantarAH vividhadezAntarANi nivAsA yeSAM te vyantarAH, iyaM sAmAnyasaMjJA anvarthA satyArthI vartate / kAni dezAntarANi teSAM nivAsa iti cen ? nirUpayAmi - etasmAjambUdvIpAn asatyeyadvIpasamudrAta vyatikramya sthite svarapRthvIbhAge kinnara kimpuruSa - 5 mahoragagandharvayakSarAkSasabhUtapizAcAnAM saptaprakArANAM vyantarANAM nivAsAH santi rAkSasAnAntu nivAsAH tarbhAta vibhAga samavahubhAgaca kara kanpuruSAzca mahoragAzca gandharvAJca yakSAzca rAkSasAzca bhUtAzca pizAcAzceti dvandvaH te tathoktAH / ete aSTaprakArA vyantarA vizeSasaMjJA zAtavyAH, devagativiziSTanAmakammadiyasamutpannA ityarthaH / atha tRtIyanikAyasya sAmAnyavizeSasaMjJAsaMjJApanArthaM sUtramidamucyatejyotiSkAH sUryAcandramasau grahanakSatraprakIrNakatArakAca || 12 || jyotiHsvabhAvatvAt jyotiSkAH / sUryazca candramAzca sUryAcandramasau "devatAdvandve" iti sUtreNa 'pUrvapadasyAkAraH / mahAzra nakSatrANi ca prakIrNakatA kAzca prahanakSatraprakIrNakatArakAH / cakAraH parasparasamuccaye vartate / tenAyamarthaH - na kevalaM sUryAcandramasau jyotiSkoM" kintu grahanakSatraprakIrNakatArakAJca jyotiSkA vartante / sUryAcandramasoH pRthagupAdAnaM prabhAdi- 15 kRtaprAdhAnyanimittam / eSAM sthitisUcanArthaM mayaM gAthA vartale "navaduttarasattasayA dasasIdIcaudugaM tu ticaukkam | tAravisasirikkhA buhabhaggaca aGgirArasaNI ||1||" [ jambU0 10 12/13] 10 abhyAyamarthaH-navatyuttara saptazatAni yojanAni samabhUmibhAgAdUrddha gatvA puSpavat prakINIH tArakA labhyante / tAstu tArakAH sarveSAM jyotiSkANAmadhobhAgavinyastAJcaranti / tArakAbhya 20 upari daza yojanAni gaccA sUryAzcaranti / sUryebhya upari azItiyojanAni gatvA candramasazcaranti / candramobhyaH upari catvAri yojanAni gatvA azvinIprabhRtIni nakSatrANi bhramanti / nakSatrebhya upari catvAri yojanAni gatvA budhA labhyante / budhebhya upari trINi yojanAni ganyA bhArgavAH zukAH snti| zukrebhya upari trINi yojanAni gatvA aGgiraso vRhaspatayaH santi / aGgirebhya upari trINi yojanAni gatvA ArA maGgalya vartante / Arebhya upari 25 zrINi yojanAni gatvA zanayo jAprati / sUryAdadhaH manAgUnayojana keturvartate / candrAdadho bhAga ISadUna yojaneca rAhurasti / eSAM vimAnAkAra pratipattyarthamayaM gAyA 5 nirUpayati A0, 50, 02 - graha- tA0 / 3 - pUrvapadasya dIrghaH ya0 / 4 sparaM sa 0 0 0 tA0 15 tiSkAH ki bhA0 da0 ja0 / 6 navatyuttarasaptazatAni daza atizvakiMtu tricatuSkam / tAzaravizaziRkSA budhabhArgavAGgirArazanayaH || Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 tattvArthavRttI " ubhANadviyagolagadalasahi savvajo isa vimANA / caMdattiya vajilA sesA hu carati ekkavahe // " [ tiloga 737 ] uttAnasthitArddhagolakAkArAH sarveSAM jyotiSkANAM vimAnA vartante / candrasUryamahAn varjayitvA zeSAH nakSatraprakIrNakatArakAzca ekasmin nijanijamArge vrajanti / athedAnI jyotiSkagativizeSapratipatyarthaM sUtramidamucyate 160 20 pradakSiNA nityagatayo nRloke // 13 // 1 meroH pradakSiNA merupradakSiNAH / nityA anavaratA gatirgamanaM yeSAM jyotiSkANAM le nityagatayaH / nRNAM lokaH nRlokastasmin nRloke / asyAyamarthaH sarve jyotikA merupradakSiNena kRtvA bhramanti na tu SAmagatyA bhramanti / nityagatayaH kSaNamapi jyotiSkANAM gatiH 10 kenApi bhaktuM na zakyate / te tu manuSyalokopari sthitA jyotiSkA sadAgatayo bhavanti / AdhArAcayayojanakAnajyotsanA mahAjIyeSu dvIpeSu dvayozca samudrayorupari nityagatayo vartante bhAnupottaraparvatAdbahiH jyotiSkA na bhramantItyarthaH / acetanA vimAnAH kathaM bhramanti ? satyam pradakSiNAgatyaviratairAbhiyogyadevaH preritA vimAnA gatiM kurvanti karmodayasya vaicitryavazAt | AbhiyogyAnAM devAnAM vimAnapreraNamya karma 15 viSacyate / te tu jyotiSakA ekaviMzatyadhikaikAdazayojanazatameruM parihRtya pradakSiNAH santazcaranti / uktana [ 4813 " igavI sekArasyaM vihAya meruM caraMti jodigaNA / caMdattiya vaJjitA sesA hu caraMti ekkavahe // " [ trilokasA0 344 | jambU0 10 12 101 ] atha vizeSa:- jambUdvIpopari OM sUryau vartene / SaTpaJcAzannakSatrANi santi / SaTsaptatyadhikamekaM zataM prANA vartate / lavaNodasamudropari dinamaNayazcatvAraH santi / dvAdazAcikaM zatamuDUnA crtte| dvApaJcAzadadhika" zatatrayaM mahANAtha vartate / dhAtakI khaNDopari pradyotanA dvAdaza vartate / SatriMzadadhikaM zatatrayamRkSANAM ca vartate / paTpacAzadadhikaM sahasraM mahANAmasti / kAlodasamudropari trayItanavo dvAcatvAriMzat santi / SaTsaptatyadhikAni ekA25 dazazatAni nakSatrANAM vartante / paNNavatyadhikAni patriMzacchatAni grahANAM santi / puSkapopari saptatiraMzumAlino vartante / SoDazAdhikaM sahasradvayaM nakSatrANA vartate / ziddhikAni tripaSTizatAni mahANAM vartante / mAnuSottarAdbahiH puSkarArthe puSkarasamudra I 1 uttAna sthita golakadalasannibhasarvajyotiSkamAnaH / candratrayaM varjayitvA doSA hi ranti ekapathe // 2 gatvA 0. 0, 0 3 vaicitritra bhA0 ja0, 60, sa0 / 4 eka vizatyekAdazazataM vihAya meru caranti jyotirgaNAH / candratrayaM varjayitvA zeSA hi caranti ekapathe // 5- kaza- A0, 30 ja0 / 6 -niM ca macatrANi vartate da0 / 7 - pAJca vartate ja0, bhA Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho'dhyAyaH 161 ca sUryAdInAM saMkhyA paramAgamAd veditavyA' / yatra yAvantaH sUryAstatra tAvantazcandramaso'pi ceditvyaaH| yahuvidhagaNanAni nakSatrANi ca jJAtavyAni / athavA sarvatra ekaikasya kumubAmyasya sambandhino grahA adhAzItiraSThAzItirbhavanti / ekaikasya jakAtakasya aSTAviMzatiraSTAvizatirnakSatrANi bhavanti / mAnuSottarA'bhyantare'yaM nirNayaH / / __adAnI gatimatA jyotikANAM sambandhana pavahArakAlaH pravartate iti sUcayatsU. 5 dirzaka AcArya zrI suvidhisAgara jI mhArAja taskRtaH kAlavibhAgaH // 14 // tajyotikaiottiSkagatyA ca kRtaH tatkRtaH tarikrayAvizepaparicchinnaH' anyajAtAderaparicchinnasya kAlanayanAnadhAritasya parikSAnaheturityarthaH / kAlasya samayAvalikAdivyavahArakAlasya vibhAgaH kAlavibhAgaH / kAlo dviprakAraH-mukhyo vyAvahArikazca / mugnyaH kAlaH 10 paramANurUpo nizcalo vyavahArakAlahetubhUtaH sambhRtribhuvanI vtne| mukhyAtsabjAno vyAvahArikaraca mabhayAnalimAhikAdilakSaNaH / mukhyasya kAlasya ca lakSaNaM paJcamAdhyAye vistaraNa sUcayi yansyAcAryAH / athedAnI mAnupAttarAd vahiye vartante jyotiSkAH tepAM nizcalatyapratipAdaka sUtramucyate bahiravasthitAH // 15 // manuSyalokAhiH "sarve jyotiSakA avasthitA nizcalA eva vartante / taduktam"do dovaggaM vArasa bAdAlabahattara viuNa (riMduiNa) saMkhA / pukkharadalotti parado avahidA sabajodigaNA // [ ] candrasUryavimAnavistAra sUcanA miyaM gAthA-- "joyaNamegadvikae chappaNaadAlacaMdavarANaM / sukkaguriMdaratiyANaM kosaM kiMcUNakosa kosaddhaM " || [ trilokasA8 gA0 337 ] asthAyamadhaH-ekasya pramANojAsya ekapaSTirbhAgAH kriyante tanmadhye paTapaJcAzad bhAgAH candravimAnasya uparitanavitArA vartate / sUrdhanimAnamya tUparitanabhAgo'pacatyAriMzadbhAgamAtrA yatate / zukrazmiAnavistArastu kroshmaanH| bRhaspatestu kizcidUnakozaH / maGgalabudhazanInAntu arjukozamAtra ityarthaH / 5 kilokasA. gA. 31 / sagAna karAne vAriMzadadhikazataM sUryANAM bhavati / anne vitumA digamA bAtamyA / 2 ne A., da., ja* / 3 -nna anyajAtAdaraparicchinnaH anya jA- bhA. da., vA / 5 - : sa- bhA. da., ja, tAH / 5 sarvavyAmA0, va, ja. / 6 -lAya- Aga, da, jaa| do kiyA dAda dvAcavAriMzat prAsamatirindinasaMkhyAH / puSkaradArAnta parataH ArithatAH gacyAtiyA / / 8 -nArthI ivaM tA0, 2 | 9 yojana mevAMTate pAlAzat apa dhAridat candrasUryANAm | zukragudi taratrayAga kozaH kibjinakodAH krIdAm / / Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 tattvArthavRttI [ 4516-18 athedAnI caturthasya nikAyasya sAmAnyena saMjJAM nirUpayanti vaimAnikAH / / 16 / / / vizeSeNa AtmasthAna puNyavato jIvAn mAnayanti yAni tAni vimAnAni / bimAneSu mArgadarzaka :- AcAdhavAno suvAtiApata samahalaphana ye varNa yinyante te davA vaimAnikasaMjJA bhavanti ityadhi 5 kArasUtramidaM jJAtavyam / tAni vimAnAni niprakArANi bhavanti-indrakavimAnAni zreNiyamA mAni prakIrNakavimAnAni ceti / yAni indravat madhyasthitAni tAni indakatrimAnAni / AkAzapradezazreNivat yAni vimAnAni caturdinu sthitAni tAni zreNivimAnAni / prakIrNakusumavat yatra tatra vikSitapuSpANIva yAni vimAnAni pradikSu sthitAni nAni muSpaprakIrNakAni / atra vizeSaH-jainacaityAlayA ye zAzvatA vartante vimAneSu ca ye devaprAsAdAH santi te sarve'pi 10 yadyapyakRtrimA vartante tathApi teSAM mAnaM mAnavayojanakrozAdikRtaM jJAtavyam / anyAni zAzvatasthAnAni pramANayojanAdibhirmAtamyAni iti paribhASelam / paribhApati ko'rthaH ? aniyame niyamakAriNI pribhaassaa| athedAnI vaimAnikAnAM vidhyasUcanArtha sUtramidamAhurAcAryyAH kalpopapannA; kalpAtItAzca // 17 // 15 kalpeSu "poDazazu svargeSu upapannAH sambaddhAH kalpopapannAH kalpebhyo'tItA atikrAntA uparitanakSetravartino navaveyakadevA navAnudizAmRtAzanAzca paJcAnuttaranivAsino nirjarAzca triprakArA api ahamindrAH kalpAtItAH ka yante / nanu bhavanavAsipu vyantareSu jyoti keSu ca indrAdInAM kalpanaM vartate te'pi kalpApapannAH kathannocyante ? ityAha-satyam ; yadyapi teSu indrAdikalpo vartate tathApi vaimAnikA eva kalpopapannA iti rUDhiM gatAH, yathA gacchatIti 20 gauH dhenupama eva gaurucyate gamanakriyApariNato'pi azvAdirna gaurucyata iti / athedAnI vaimAnikAnAm avasthitivizeSavijJApanArthaM sUtramidamucyate uparyupari // 18 // kalpopapannAH kalpAtItAzca vaimAnikAH uparyupari UrdhvamUrdha vartante / teSAM vimAnAni ca paTalApekSayA uparyupari Urdhva UrdhvaM santi, jyotiSyattiya'gavasthitA na vartante, 25 vyantaravadasamavyavasthitayazca na santi, itastato yatra tatra ca na vartante kintu uparyupari vartante / athavA 'uparyupari' ityayaM zabdaH samIpavAcI vartate / tatraivamarthaghaTanA kartavyA-yasmina paTale saudharmasvargo dakSiNadizi vartate tasminneva paTale uttaradizi samIpavartI IzAnasvargA'sti / evaM pratipaTalaM yathAsambhavaM dvidvisvargavicAraH acyutAnte krtvyH|| atha kiyasu kalpavimAneSu devA bhayantIti prazne sUtramidamAhuH 1 -payati Aru, j.| 2 -vi- tAla, bhA0, 2., j0| 3 - dA yatante te 0, da., j0| 4 -mirjAta-A0, da., jA, v0| 5 shdddaasv-b| 6 -maga bhagavantaH A., 10, 10 / Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho'dhyAyaH saudharmezAnasAnasku mAramA hendrabrahmabrahmottarAnnava kApiSTazukramahAzukazatArasahasrAreNvAnataprANayorAraNAcyutayornavasu maitreyakeSu vijayavaijayantajayantAparAjiteSu sarvArthasiddhau ca // 19 // 5 :- zrI 1 sudhamI nAmnI devasabhAvartate sA citra yasminnasau sauH svargaH / tatsvargasAcaryAt indro'pi saudharmaH / IzAnAM nAma indraH svabhAvAt IzAnamya nivAsaH varga aizAnaH / aizAnasvarga sAhacaryAta zakro'pyajJAnaH / sanatkumAro nAma jiSNuH svabhAvAn, tasya nivAsaH svargaH sAnatkumAraH / sAnatkumArasvarga sA mAnapAnakamAra jI majA mAn svabhAvAt tasya nivAsaH svagI mAhendraH / mahindrasvaga sAhacaryAt viDaujA api mAhendraH / nAma akhaNDaH svabhAvAn tasya nivAsaH svarge'pi svargasAhacaryAt pAkazAsa nospi brahmA / brahmottaranAmA RbhukSA svabhAvAn, tasya nitrAsaH svarge brahmottaraH / hmottara 10 svarga sAhacaryAt sahasrAno'pi brahmottaraH / ntavA nAma meghavAhanaH svabhAvAt tasya nivAsaH svargaH lAntayaH / lAntatra svargasAhacaryAt turASAupilAntavaH / kApiSTa nAma duzcyavanaH svabhAvAt tasya nivAsaH svargaH kApiSTaH / kApisvargasAhacaryAt saGkrandano'pi kApiH / zukro nAma namucisUdanaH svabhAvAt tasya nivAsaH svargaH zukraH / zukasvarga sAhacaryAta svArAspi zukraH / mahAzukranAmA harihayaH svabhAvAt tasya nivAsaH svargaH mahA 15 zukraH / mahAzukaravarga sAhacaryAt jambhabhedyapi mahAzukraH / zatAranAmA zacIpani svabhAvAtU vasya nivAsaH svargaH zatAraH / zatArasvargasAhadharvAn vArAtirapi zatAraH / sahasrAranAmA surapatiH svabhAvAna nasya nivAsaH svarge'pi sahasrAraH / sahasrArasvargasAdhayan bAstI:patirapi sahasvAraH / ya samantAt sarvajJacaraNakamalapu nataH Anato nRp| svabhAvAt tamya nivAsaH svargaH AnataH / Anatasvarga sAhacaryAt vAsavo'pi AnataH / prakarpeNa A 20 samantAna sarvajJacaraNakamaleSu nataH prANataH vatrI sabhAvAna, tasya nivAsaH svargaH prANataH / prANatasvarga sAhacaryAna gotrabhidapi prAyataH / gotrANi jinasahasranAmAni bhinatti arthapUrva jAnAtIti gotrabhit, na tu parvatapakSacchedakasvAn parvatAnAM pakSasadbhAvAbhAvapratIteH / AsamantAt raNaH zabdo yasya sa AraNaH prasiddha nAmakaH, AraNasya nivAsaH svarge'pi AraNaH / AraNasvarga sAhacaryAt sannAmA'pi AraNaH / na dharmAccyutaH acyutaH zatamanyuH svabhAvAta 25 tasya nivAsaH svargaH acyutaH / acyutasvargasAhacaryAt duzcyavano'pi acyutaH / uparyupari iti vacanAt siddhAntA'pekSA vyavasthA avati / kAso vyavasthA ? pUrvo saudhammaizAnakalpoM, tayorupari mAnatkumArasAhendrI tayorupari brahmalokottarau tayopari mar para zukramahAzukra, nayopari zatArasahasrArI, tayorupari AnataprANalI, 19] 1 n saH mauA, AkhaNDalA bhA0, 30 ja0 / 2 06 ra 0, 0 0 ja zranna sva- A / -kSA tasya tA 1 0 / 20 ja0 0 / 3 nAga 5 vargaH sA 163 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRttau _ [119 tayorupari uzaraNAcyutau / tathA navasu preyakeSu vaimAnikA devA bhavanti / 'navasu' iti pRthagvibhaktikaraNAta navauveyakAnantaraM navAnudizavemAnikA bhavantIti bAtavyam / tadanantaraM vijayavaijayantajayantAparAjitasadhisiddhipazcAnuttaravaimAnikA bhavanti / sarvArthasidbhizabdasya pRthak vibhaktidAnaMda marvanAmojAbaEAnila jIrthanAsakheti yathA / atha vistAra:-yojanalakSonnataH kila meruprvtH| tanmadhye eka yojanAnAM sahalaM bhUmimadhye vartate / navantratiyojanasahasrANi pahiHsthito'sti / tanmadhye catvAriMzadyojanAnyunnatA naccUlikA vrtte| sA cUlikA RtuyimAnaM vAlAntaramAtramaprApya sthitA / meroradhastAt adholokaH / me pramANabAhulyaH tiryakalokaH / merorupari sarvo'pi UrdhvalokaH / saudhammai zAnayoH sambandhIni ekatriMzat paTalAni / tanmadhye prathamam "tupaTalam / 1. Rtupadalasyopari madhyapradeze RtuvimAnaM nAma indrakaM vartate / indrakamiti ko'rthaH ? madhyavi mAnam / tatprathamamindrakaM paJcacatvAriMzallakSayojanavistRtaM tasmAdindrakAzcaturdikSu catasro vimAnazreNayo nirgatAH pratyekaM dviSaSTivimAmasaGkhyAH / caturviditu puSpaprakIrNavimAnAni vartante / etasmAt RtupadalAdupari ekakasya paTaTasya ekaikasyAM zreNI eka kaM vimAna hInaM bhavati yAvat prabhAnAmakamantyamekatriMzaM paTalaM vartate / prabhApaDalasyopari madhyabhAge prabhAsaMjhaM yadindrakavimAnaM 15 yatate tasya indrakasya caturdinu canasro vimAnazreNayaH santi, tAH pratyeka dvAtriMzadvimAna sahAvyA vartante / tAsAM catamaNAM vimAnazreNInAM madhye yA vimAnazreNiH dakSiNAM dizaM gatA nasyAM zreNI yadaSTAdazaM vimAnaM vartate nadimAnaM saudhrmendraadhisstthaanm| uttarazreNau tu vadaSTAdazaM bimAnamasti tasmin vimAne aizAnendro vati / dvayorapi vimAnayoH pratyekaM trayaH praakaaraaH| teSu prAkAreSu madhye yAyaprAkArAbhyantare anIkAni pAriSadAzca devA vasanti / madhyaprAkArA20 bhyantare sacivadevA vasanti / AbhyantaraprAkArAbhyantare indrI vasati / evaM sarvatra indrAdInAM sthitiyuktirjJAtavyA / pUrva dakSiNapazcimatiraH (mAstisraH) zreNayaH agnikoNanaiRtyakoNayoH puSpaprakIrNakAni saudharmasvarga ucyte| uttarazreNirekA vAyukoNezAnakoNayoH puSpaprakINavimAnAni aizAnasvarga ucyate / evam ekatriMzatapaTale dhvapi vibhajanIyam / / nataH paraM "sAnakumAgmAhendranAmAnI svau~ vsete| tayoH paTalAni sapta bhavanti / 25 tantra prathama paTalamaJcanaM nAma / tama padalasya madhyapradeze aJjanaM nAma indrakavimAnaM vartate / tastudikSu catasro vimAnazreNayo nirganAH pratyekam ekatriMzadvimAnAH / pradinu ca catAmRdhvapi puSpaprakIrNakarimAnAni dhante / tanaH param ekaikasya paTalasyakaikasyAM zreNAvekakaM vimAna hInaM bhavati / tena saptamapaTale indravimAnAt caturdikSu catasro vimAnazreNayaH paJcarvi zativimAnAH pratyekaM bhavanti / tanmadhye dakSiNazreNau paJcadazaM svargavimAna sAnatkumArendro 3, bhunakti | uttadizi tu paJcadarza kalpavimAnaM mAhendraH pratipAlayati / marganAnInama- taa0| 2 pravi. A. va., 60, ja 0 1 3 -zAnasa- A0, da, ja0 / 4 Rjapa- tA0 | nupa- A0, da., ja0 / 5 -kSavi- tA0, 0 / 6 -ti sma mabhA0, da, ya0 / 7 sanatku- A., da0,ba0,va., ja / Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8.11 . caturtho'dhyAyaH tata upari brahmalokanamottaramnagI yanaMte 1 tayozcatvAri paTalAni / tantra prathama padalamarina nAma / tanmadhyaprado ariSTanAmamindraRtrimAnaM vartate / tasmAdimAnAcatu. dinu cananaH zreNayaH pratyeka batuvatithibhAnAH / vidikSu puTapaprakoNakAni / pratipaTanaM zreNI zreNau ekaka vimAnaM hInaM bhavati / tena catutha paTale brahmottaranAmni auraNavimAnAni pratyekamekaviMzatibhavanti / tatra caturtha paTana dakSiNazreNI bAdazasya 5 vimAnasva svAmI brAhmo nAma devendrA banate / uttara zreNI mu dvAdazasya kalpavimAnasya svAmI brAmottara iti / ita uttaraM lAntabakApiSTasaMjJakA hI svagoM vartate / tayA paTaka brhmhiylaantvnaamk| tatra lAnnavapadale madhyapradeza lAnta nAmendrakavimAnamasti / tasya vimAnasya nudikSu catamraH zreNayaH pratyekamekonaviMzativimAnAH / tatra dakSiNazreNI natramaM vimAnaM lAntavendrA bhunkti| uttarazreNau tu navamaM vimAnaM kApiNaH pratipAsyati / tana upari jhukamahAzukranAmAnI ho svA~ varnete / tayAdayorapi svargayorekameva paTalaM vartate tasya nAma mahAzukraM bhavati / tasya paTalyAzivapradeza adhAzyA mAvAsAgarajI mhArAja bnte| nasya bimAnasya catudina canamaH gantraH santi pratyekamaSTAdarzodhamAnAH / tana dakSiNazreNI dvAdazaM bimA zukrandro bhunkt| uttarazreNigaM dvAdazaM kalpavimAnaM mahAzutaH / / zAsti / tadupari zatAra nahasrAranAmAnI svanI vartate / nabAI yorapi ekameva paTalaM vartate 15 sahasrAranAmakam / tasya pathyapradeza sahanyAraM nAmendradhimAnam / tasmAccaturdinu, catAH zreNayo nirganAH pratyeka sanadazavimAnAH / tatra dakSiNazreNoM natramaM vimAnaM zatArendramya, tathoMttarazreNI navama samAna sahanArendrasya ! te api vimAne kramana zatArasahasrAra nAma ke ! . sarvatra indranAmnA vimAnanAma jJAtavyama, vibhajanantu pUrvavad veditavyam / tataH param AnanavAgatAraNAcyunanAmAnazcatvAraH sdago vartante / teSAM caturNAmapi svargA- 20 jAM paTalAni paT bhavantIti siddhAntavacanam / teSu paTasu paTaleSu catuHdakSu zreNitrimAnAni pradikSu ca prakIrNakavimAnAni / taba antyapaTalamanyutanAmakam / taraca madhyapradeze acyutaM" nAmendrakavimAnaM bhavati / tasmAdikSu catasraH zreNayo nirganAH pratyakamekAdavimAnAH / tatra dakSiNazreNI paThaM vimAnaM yad vartate nasva svAmI AraNendraH / tathottarazreNI 'paSTaM vimAnama- 25 cyutendraH pAti / kiM kriyate lokAnuyoganAmni ra siddhAnta AmataprANatendrI nAtI tanmatAnusAraNa indrAzcaturdaza bhavanti / mayA tuM dvAdazIcyante, yasmAt brahmendrAnuvatI brahmAttarandraH, lAntavendrAnuvartI pApiThendraH, zukrandrAnubatI mahAzukrandraH, zatArendrAnuvartI sahasrAraMndraH / 1 -ndravi. A. 60, a.| 2 ka - vaH / 3 -yati zrA, de0. ja. / 4 natthara- A0,90,ja / 5 -sya ki- A0, da., j0|6 kA sa-sAda., ja0 / mhaashukrgutaa0| 8 -kA -d0| enabamaRmindra- A., jA, da. 10 dUracyannilopharU yA 168 / 11-tanAma-ba / 13 "sahamIsANakAramAzmi tavayA / taha muksa sArA AgadapAgada va AragayA | evaM bhAgamApA' 'sAmANI' / / " isa sArasa.ka.mita izAyarayA paTAntaram -triloka prajaH baimAnikaH / Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRttI [4/2. saudhammazAnasAnatkumAramAhandrepu catvAra indrAH AntaprANatAraNAnyuteSu catvAra indraaH| tena kalpavAsIndrA bAdaza bhavanti / saudharmasvargasya sambandhIni thimAnAni dvAtrizallakSANi bhavanti / aizAnasvargasyASTAviMzatilakSANi / sAnatkumArasya dvAdaza lakSANi / mAhendrasva aSTau lakSANi / brahmalokabrahmo5 ttarayoH samucyena catvAriMzallakSANi kamyante / lAntavakApiSTayAH samudAyena paJcAzanasaha strANi mArgadarzakukramahA parva samudizAmichAyArizam sahANa syuH / zatArasahakArayore katra paTU sahasrANi vartante / AnataprANyatAraNAcyutAnAM caturNAmapi saptazatAni tiSThanti / prathamagrenegrakratrike zreNiyaddhapuSpaprakIrNa kAzca vimAnAH samuditAH teSAmekAdazottaraM zataM bhavati / madhyaudheyakatrayamya saptonara zataM syAt / 'uparipreveyakatrayasya vimAnAni ekAdhikA navati10 bhavanti / natrAnudizapaTalamadhye indrakamaSTAsu dikSu aTho bimAnAni samudAyena nava bhavanti / sarvArthasiddhipaTala paca vimAnAni santi / tatra madhyavimAnaH sarvArthasiddhinAmakaH, pUrvasyAM dizi vijayaH, dakSiNasyAM dizi caiMjayantaH, pazcimAyAM dizi jayantaH, uttarasyAM dizi aparAjitaH / saudhammaiM zAnayoH vimAnAni zvetapItahAratAruNakRSNavarNAni / sAnatkumAramAhe. 15 ndrayoH zvenapItaharitAruNAni / brahmaloka brahmottaralAntavakApiSTeSu zvanapItaraktAni / zukra mahAzukrazanArata hamArAmataprANatAraNAra teSu trimAnAni zvetapItAni | navagaveyakamavAnudizAnuttareSu zvetAnyeva / tatra sarvArthasiddhivimAnaM paramAzuko jamdvIpapramANaJca vartate, anyAni tu catvAri vimAnAni asaNyeyakATiyojanapramANAni vrtnte| eva tripAThe : paTalAnAM parasparamantaramasanalayeyayojanaM jJAtavyam / 6. saudhammazAnayoruJcatvaM mArdaina rajjaH meruyudhnAdU yoddhavyA / sAnatkumAramAhendrayorapi sAkA rajArita / brahmAna prottaralAntavakApiSTazukrAmahAzukrazalArasahasrArAnataprANatAraNAcyuteSu dayo yoH svargayoruncatA addhAJa rajjuH / tena sazAnA svargANAM samuditAritamro rajavaH / greneyavAnimuktiparyantamekA rajjumaccati / atra cAvanti vimAnAni Urdhva loke'pi tAvanni jinamandirANi bhavanti, teSAM namaskArabanda nA'stu / 25 adhadAnI sarveSAM vaimAnikAnAmanyonyavizepaparijJAmArtha sUtramidamuccA bhagavadhiH sthitiprabhAvamugnazrutilezyAvizuddhIndriyAvadhi viSayato'dhikAH // 20 // nijAyurudayAt tadbhave kAcena sAhavisthAna sthitirucyate / nigrahAnugrahasAmathrya prabhAvaH / indriyaviSayAnubhava mutrm| zarIratrasvAbharaNAdInAM yutirdIptiH / kapAyAnuJjitA 3. yogapravRttilezyA / lezyAyAH vizuddhinirmalatA lezyAdhizuddhiH / indriyANi ca sparzanAdIni, ava____dhizca tRtIyo bodhaH, indriyAvadhayaH / indriyAvadhInAM tripayaH gocaraH gamyaH padArthaH indriyA 5 uparimanne da0, va., ja., tA. | 2 sanascayena - A, da, ja 0 / sanudAye mana va0 / Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / 21-22 / caturtho'dhyAyaH 167 adhiviSayaH / sthiti prabhAvAcA sAvatra sthitiprabhAvasukhadyutilezyAvizuddhIndriyAvadhivipayAH tebhyastairvA tataH vaimAnikA adhikA bhavanti / kuna ? uparyupari pratisvarga pratipadA / atha yadi sthityAdibhiruparyupari adhikA vaimAnikA bhavanti tahiM gatizarIraparimahADabhimArA bhaviSyantItyAre kAyAM yogo'yamucyate- r gatizarIraparigrahAbhimAnato hInAH // 21 // dezAd dezAntaraprAptiheturganiH / vikriyAddetubhUtaM vaikicika zarIram / lobhakaSAyasyodayena viprayeSvAsaGgaH parigrahaH / mAnakapAcazyodayAt prAdurbhUto'haGkAro'bhimAnaH / gatizca zarIra parigrahaca abhimAna gatizarIraparimAbhimAnAH tebhyaH tairvA tataH, vaimAnikA uparyupari pratisvargaM prati paTalaM ca hInA: tucchAH bhavanti / tathA hi- dezAntareSu viSayakrIDA- 10 ratiprakRtA'bhAvAt uparyupari gatihInA sayanti tathA uparyupari vaimAnikAH zarIreNApi hInA bhavanti / tatkatham ? saudhanmezAnayoH vaimAnikAnAmaraskipramANaM zarIram / sAnatkumAramahindrayorara snipaTkapramANamaGgaM bhavati / brahma lokottaralAntavakApiSTheSu ararinapaJcakapramANaM va svAt / zukramaddA zukratArasahasrAreSvarasnicatuSkapramANaH kAya bhavati / AnataprANata cora ra nisArddhatriyamANo bhavati / ArayAcyutayoraranitrayamANo vigraho 15 bhavati / prathamamai thatrika aratnisArddhadrayapramANaM gAtraM bhavati / dvitIya vaiyaka trike araniya zramAppA tanurbhavati / tRtIyamaMtreyakatrike navAmudizavinAneSu sAkAranipramANAmUrtirbhavati / pacAnuttaravipAne ekArzanapramANaM vapurbhavati / vimAnaparivArAdipari hairuparyupari hInA bhavanti alpakapAyatvAt / uparyupari abhimAnena ca vaimAnikA dInA bhavanti / I hi vaimAnika lezyA kIdRzI bhavatIti prazne tatparijJAnArtha sUtramidamucyate-- 20 padmazuklalezyA vizeSeSu / / 22 / / pItA padmA ca zuklA ca pItapadAzuklA: / pItapadmazuklA lezyA yeSAM vaimAnikAnAM te pItAzuklezyAH | atra svatvaM katham ? yad uttarapAdikaM tat hrasvaM bhavati yathA hunA madhyavilambitAmAtrA: hutamadhyavilambitamAtrA iti saGgIte haravatvamasti tathAvApi hrasvatvam | athavA pIlazca padmazra zuklA pItapadmazuklA, pItapadmazuklavarNasaMyuktAH kecit 25 pArthAH kAnicini teSAmitra lezyA yeSAM vaimAnikAnAM te zrItapadmazuklezyAH / tatra kasya kA lazyeti cet ? ucyate--divizeSeSu ca yugala trINi ca yugalAni zeSANi ca sarvANi sthAnAni vizepANi teSu dvitrizeSeSu / asyAyamarthaH - saudhammezAnayoH sAnatkumAramAhendrayo yoryugayorvaimAnikAH pItalezyAstAvad dhartante eva, paramayaM tu vizepaH - sAnatku 1 kRSyAnI ba0 / kRSTatAmA A0 10, ja0 / 20 / 3trimaho Ara, da0 ja0 | 5 vAdaka 0 ja0 5 trINi - A0, ja Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 tattvArthavRttI [4123-24 mAramAhendrayoH pItapadmalezyAmizrAH santi / brahmalokanabottaralAntayakApiSThazukramahAzuka saMbakeSu triSu yugaleSu vaimAnikAH pAlezyAstAvad vartanta eva, paramayaM tu vizeSa:--zukramahAmArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mhAra zukrazatArasahasrArepu camAnikAH padmazuklamizralezyA vasante / AnataprANanAraNAcyutanavagreve. yakanavAnudizazvAnustareSu zeSazabdalace vaimAnikAH zuklalezyAstAvad varnanta eva, paramayaM 5 tu vizeSaH-navAnudizapaJcAnuttaravimAneSu caturdazasu baimAnikAH paramazuklalezyA' vartante / agraha sUtre-miznasya grahaNaM na kRtaM vartate kathaM bhavaddhiH mizrasya praNaM kRtam ? satyama; sAhacaryAt lokvt| ko'sau lokadRSTAntaH ? yathA patAkinI garachanti chatriNo gacchanti ityukte patAkibhiH saha ye patAkArahitA gacchanti te'pi patAkina ityucyante ye chatribhiH saha chatrarahitA gacchanti te'pi chatriNa ucyante / kasmAna ? sAhacaryAt / evaM yathA achatripu chatri10 vyavahAro loke canaMte tathA atrApi sUtrAnunamapi mitrapravaNaM bhavati / sUtrataH kathaM jhAgrate iti cet ? ucyate--tantrabamabhisambandhaH kriyate / iyaH svargayugalayoH pItalazyA tAvada vartata, sAnatkumAramAhendrayoH padmalezyAyAH avivakSAtaH pInaiva / brahmalokabrahmottaralAntavakApiTazukramahAzukrasaMjJake niSu yugale.pu pAlazyA tAvadudha, zukramahAzukrayoH zuklantezyAmA: avivakSAtaH paaleshyvoktaa| zeSeSu zatArAdipu zuklalazyA tAyadunaMba zanArasahasrArayAH 55 parAlezyAyA avivakSAtaH zuklaiyoktA / ityabhisambandha nAsti dopH| atha kalpopapannAH kalpAtItAzceti satsUtramuna tanna na jJAyate ke karapA yeSu kalpeSu jhAteSu kalpAtItAH svayameva jJAyante iti sanda he sUtramidamucyate prAgveyakebhyaH kalpAH // 23 // graMyakenyo nava vebakezyaH sakAzAna prAka, pUrva ce vartante te kalpA bhavanti, acyu. 28 tAntAH saudharmAdaya ityarthaH / tarhi kalpAtItAH ke vartante ? ityAha-parizeSamA inare mayapraivebakAH nA'nudizAH pazcAnuttarAzva kalpAtItA iti jJAtavyam / tadi, laukAntikA amarA vaimAnikAH santaH ke gRhyantaM kalpopapanne kalpAnI ghu vA ? iti prazne sUtramidamucyate--- brahmalokAlA lauzAntikAH // 24 // etya lIyante tasminnigAlayo nivAsaH, brahmalokaH paJcamaH svagaH tasminnAlaya! nikAyA vimAnAni yeSAM te yamalokAtAyAH / tahiM ye brahmAlaoNka vasanti te sarve'pi laukAntikA ityucyante ? nevam : laukAntika iti saMjJA anvarthA vartate satyArthI vartate / tenAcamarthaHlokazabdena brahmaloka ucyate / "samudAyeSu nivRttAH - zabdA avayayeSvapi vartante " ___] iti bananAta lokasya brahmalokasya anno'vasAnaM lokAntaH, lokAnte 1 - yA zAyad va-bhA0, 60, ja / 2 mizragna- tA0, va / 3 -syandhana nA- A.. 0, tA. 2 minAma A0, da0,jaH / da. Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 165 4/15-26 ] caturtho'dhyAyaH bhavA laukAntikAH / na tu sarve'pi laukAntikAH kathyante / teSAM vimAnAni brahmalokasvargasya anteSu avasAneSu vartante / athavA janmajarAmaraNavyAto lokaH saMsArastasya antaH lokAntaH, lokAnte parItasaMsAre bhavA laukAntikAH / te hi trahmalokauntAccyutvA ekaM garbhavAsaM pariprApya nirvANaM gacchanti tena kAraNena laukAntikA ucyante / " atha sAmAnyatayA laukAntikAH proktAH teSAM bhedapratipattyarthaM sUtramidamAhuHsArasvatAdityavatyaruNa gardatoya tuSitAvyAbAdhAriSTAzca // 25 // sarasvatI caturdazapUrvalakSaNAM vidanti jAnanti sArasvatAH / aditerdevamAturapatyAni AdityAH / vahniddedIpyamAnA vahnayaH / aruNaH udyadbhAskaraH tadvat tejovirAjamAnA aruNAH / gardAH zabdAH toyavat pravahanti 'laharitaraGgayat pravartante yeSu te gardatoyAH / tuSyanti viSayamukhaparAGmukhA bhavanti tuSitAH / na vidyate vividhA kAmAdijanitA A sama- 10 ntAt bAdhA duHkhaM yeSAnte adhyAbAthAH / na vidyate riSmakalyANaM yeSAM te ariSTAH / sArasvatAca AdityAzca vahayazva aruNAzca gardatIyAJca tuSitAca avyAvAdhAva ariSTAzca te totAH / tatra sArasvatAnAM vimAnamIzAnakoNe vartate / AdityAnAM vimAnaM pUrvadizi asti / ari devagaNAnAM vimAnam agnikoNe siSThati / aruNAnAM vimAnaM dakSiNadizyasti / gardatoyAnAM vimAnaM nairRrRtyakoNe Aste vimAnaM vAyukoNe vidyate / ariSTAnAM vimAnam uttaradizyasti / cazabdAt sArasvatAdityAnAmantarAle agnyAbhasUryAbhANAM vimAne vartete / AdityavahInAmantarAle candrAbhasatyAmAnA vimAne staH / bahraruNAnAmantarAle zreyaskara kSemaGkarANAM vimAne tiSThataH / aruNagardatoyAnAmantarAle vRSabheSTakAmacarANAM vimAne AsAte / gardatoya tuSitAnAmantarAle nirvANarajodigantarakSitAnAM vimAne vidyete / tuSitAvyAcAdhAnAmantarAle AtmarakSitasaryarakSitAnAM vimAne 20 bhavataH / avyAtrAdhAriSTAnAmantarAle mahadUdvasUnAM vimAne syAtAm / ariSTasArasvatAnAmantarAle azvavizvAnAM vimAne staH / sarve'pi laukAntikAH svAdhInavRttayo hInAdhikatva bhAvAbhAvAt viSayasukhapararAGmukhatvAd devarSayazca kathyante / ata eva devAnAmarcanIyAH caturdazapUrva dhAriNaH tIrthaGkaraparamadevAnAM niSkramaNakalyANe svAmisambodhanasevAniyogAH / "caturlakSAstathA saptasahasrANi zatASTakam / ya 15 viMzatimilitA ete sarve laukAntikAH smRtAH // " [ 1 atha yadyete ekaM bhavaM prApya nirvANaM gacchanti tarhi anyeSAmapi devAnAmasti kazciniryANaprAptikAlavibhAga iti prazne sUtramidamucyate vijayAdiSu viramAH // 26 // vijayo vijayanAmA vimAnaH sa AdiH prakAro yeSAM te vijayAdayaH vijayavaijayanta- 30 1 sAreNa ma A0, 50, ja0 / 2 -lokAcyu- A0 da0 ja0 3 prAptAH bha0 1 4 laharIta A0 0 0 0 5 gambarAkSa A0 hu0, jai0 / 22 A Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 tattvArthavRttI [ 4 27-28 jayantA parAjitAnudizanAmAno vimAnAH teSu vijayAdiSu vimAneSu ye ahamindradevA vartante te farar: carama antyau manuSyabhavo yeSAM te vicaramA, utkarSeNa drau manuSyabhava samprApya mokSaM gacchantotyarthaH / kathaM dvicaramAH / vijayAdiSu vimAneSu utpadya aparityakta samyaktyAH tataH pratyutya manuSyabhave samutpadya saMyamaM samArAdhya bhUyo vijayAdiSu samutpadyante tataH pracyutya 5 punarapi manuSyabhavaM prApya siddhiM gacchanti evaM manuSyabhavApekSayA dvicaramadeddatvaM teSAM bhavati / sarvArthasiddhayanindrAstu anvarthasaMjJatvAt paramotkRSTasuratvAcca arthApattibalAdeva ekagharamA bhavantIti jJAtavyam / "pazamikakSAfirst bhAvau mizrasya jIvasya svatattvamaudayikapAriNAmiko ca [ 0 sU0 21 ] iti sUtra vivaraNe tiryyaggatiraudayikI prondha punarapi "tiryagyoni100 cau zrI zrImatyamuktam jaghanyamantarmuhUrta muktam / tatra ca na jJAyate ke jIvAstiryagyonayaH iti sandehe tannirAsArthaM tiryyaggatiH pratipAdyateaupapAdikamanuSyebhyaH zeSAstiryagyonayaH // 27 // upapAde bhAyA aupapAdikAH, 'manubhyaH kulakarebhyo bhavA manuSyAH / aupapAdikAzca manuSyAzca aupapAdikamanuSyAH tebhyaH aupapAdikamanuSyebhyaH zeSAH apare saMsArijIvAH 15 tiryagyonayaH tiryana iti veditavyam / tatra devA nArakA aupapAdikA:-'divanArakANAmupapAda:" [ta0 sU0 2 / 34] iti vacanAt / manuSyANAmapi svarUpaM jJAtameva "prAmAnuSocarAnmanuSyAH " [ ta sU0 3 / 35 ] iti vacanAt / ekayo ye anye te sarve'pi prANinaH tiryyo jJAtavyAH / tarhi tirakSAM kSetravibhAgo na proktaH ? tiryo vartanta eva ka kSetravibhAgaH kathyate / satyam ; sarvasmin trailokye 20 tarhi nArakatiryagmanuSyANAmAyuSyaM proktaM devAnAM noktaM devAnAmAyuH kITaza mityu ke prathamatastAvana bhavanavAsinAmAyurucyate sthitirasuranAgasuparNadIpazeSANAM sAgaropamatripalyopa mAI hInamitAH // 28 // | sthitiH AyuHpramANam / keSAm ? asuranAgasuparNadvIpazeSANAm / asurAzca nAgAzca 25 suparNAzca dvIpAca zeSAca asuranAgasuparNaM dvIpazepAsteSAmasura nAgasuparNadvI pazeSANAm / kathambhUtA sthitiH ? sAgaropama tripalyopamA rddhahInamitA sAgaropamA cAsau tripalyopamA ca sAgaropamatripalyopamA, sA cAsauM arddhaddInamitA ca sAgaropamatripattyopamA rddhahInamitAH / athavA sAgaropamaya tripalyopamAni ca arddhArddhapalyahInAni patyAni ca sAgaropamatripalyomArddhahInAni tairmitAmapitA sAgaropamatripalyopamArddhahInamitA / asyAyamarthaH - asurANAm - 1 manuSyebhyaH A0, 60, ja0, ba0 / Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21] caturtho'dhyAyaH 171 utkRSTa sthitiH ekasAgaropamA / yathAkramacalAnAgAnAM trINi palyopamAni utkRSTA sthitiH / suparNAnAmutkRSTA sthitiH sArddhaM palyadvayam / dvIpAnAmutkRSTA sthitiH arddhA hInatvAt palSayam / zeSANAM vidyutkumArAgnikumAra vAtakumAra stanitakumArodadhikumAradikkumAranAmakAnAM SaT prakArANAM bhavanavAsinAM pratyeka sArddha palyoMpamamekam utkRSTA sthitirbhavati / jaghanyAM sthitiM tu bhavanavAsinAM kathayiSyAmIti jJAtavyam / athedAnI vyantarajyotiSka devAnAM sthitimanukramaprAptAmullasya vaimAnikAnAM sthiti sUcayanti / karamA vyantarajyotiSkadevAnAM sthiteranukramaprAptAyAH ullaGghanaM kRtamiti cet ? satyam, laghunA sUtropAyena teSAM sthitivacanaM yathA bhavati tadarthamityarthaH / tatra vaimAnikAnAM sthitinirUpaNaM AyayoH kalpayoH saudhammaizAnanAmnoH sthitinirUpaNArthaM sUtramidamAhuH - saudharmezAnayoH sAgaropame adhike // 29 // mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja 1 sApa - A0 da0 ja0, pa0 / 2 adhyahI 0 / 4 iti sA - A0 da0 ja0 va0 5 te 7 iti ni zra0 90 ja08 kalyayorvi bha0 [Sa0 / Rjupa - 0 0, 0 / saudharma aizAna saudhammaizAnau tayoH saudhammaizAnayoH saptamIdvivacanamidam "adhikaraNe sasat" [ kA0 sU0 2/4/11 dau0 vRtti ] iti vacanAt / saudhamma~zAnayoH dvayoH kalpayoH sthitiH dve sAgaropame bhavataH / 'sAgaropame' ityatra sAmAnyApekSayA napuMsakatve dvivacanaM vartate / sAgaropama sAgaropamA sAgaropame / kathambhUte" sAgaropame ? adhike kinidadhike sAtireke ityarthaH / "dvivacanamanau" [ kA0 sU0 322] ityanena 15 niSedhasandhiH / adhike ityayaM zabdaH sahasrArakalpa paryantamadhikAravAn jJAtavyaH / tena sAnatkumAra mAhendrayorapi saptasAgaropamAni sAtirekANi jJAtavyAni / tathA brahmalokabrahmottarayorapi daza sAgaropamAni sAtirekANi jJAtavyAni / evaM dvayordvayoH kalpayorAyuvizeSe sAtirekaH zabdaH prayoktavyaH / A kutaH 1 A sahasrArAt / AnatANata borAraNAyuyovApi ityAdipu sAtirekArtho nAsti / kasmAt ? " trisanavaikAdazatrayodazapaJca- 20 dazamiradhikAni tu / " [sU0 4 / 31 ] ityatra sUtre tuzabdasya grahaNAt / atha vistaraH - saudhammaizAnayoH yAni ekatriMzat paTalAni vartante teSu pratyekaM sthitivizeSaH kathyate / tathAhi - RtupaTale palyopamakoTInAM SaTSaSTikSANi SaTUSaSTisahasrANi SaTzatAni SaTSaSTiH tathA palyopamAnAM padaSaSTilakSANi SaTSaSTisahasrANi SaTzatAni SaTSaSTistathA palyopamasya kRtatribhAgasya bhAgadvayam / 1 / candra- 25 nAmni dvitIyapaTale palyopamakoTInAmekA koTI tryazillakSANi trayastriMzat sahasrANi zrINi zatAni trayastriMzat tathA palyopamAnAM trayastriMzalakSANi trayastriMzatsahasrANi trINi zatAni trayastriMzat tathA palyopamasya bhAgatrayasya eko bhAgaH / 2 / cimalanAmni - 5. 0 3 sApa - A, 0 ja0, 06 mAno Sa0 / sAsA, da0 ja0 5 RtunAmni prathamapa 10 Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 tattvArthavRttI [ 499 tRtIyapaTala palpopamakoTInAM dve koTyau / 3 / bala gunAmni caturthapadale palyopamakoTInAM dve koTyau paTaSTilakSANi paTapaSTisahasrANi SaTzatAni ghaTSaSTiH tathA palyopamAnAM paTpaSTilakSANi SaTSaSTisahasrANi SaTzatAni SaTSaSTiH tathA palyabhAgatrayasya dvau bhAgoM / 4 / vIranAmni paJcame paTale palyakoTInA koTyaH tisraH trayastriMzatalakSANi vayastriMzatsahasrANi 5 prINi zatAni trayastriMzat , tathA palyAnAM trayastriMzallakSANi trayastriMzAt sahasrANi trINi zatAni trayastriMzat tathA palyabhAgatrayasya eko bhAgaH / 5 / aruNanAmni SaSThe paTale palyakoTInA koTyazvatanaH / 6mArgadardananAmbhiAcasApAlApasyakATInI koTyazcatasraH paTavadhilakSANi SaTpaSTisahasrANi SaTzatAni SaTSaSTiH tathA palyAnAM paTpaTilakSANi SaTSaSTisahasrANi paTzatAni SaTpaSTiH palyabhAgatrayasya bhAgadvayam / 7 / nalinanAmni aSTame 10 paTale palyakoTInAM koTyaH paJca trayastriMzallakSANi trayastriMzat sahasrANi trINi zatAni trayani zat tathA palyAnAM trayazillakSANi trayastriMzatasahasrANi trINi zatAni trayastriMzat tathA palyabhAgatrayasya eko bhAgaH / 8 / lohitanAmni navame paTale patyakoTInA koTyaH SaT / 9 / kAzcananAmni dazame paTale palyakoTInAM koTyaH SaT SaTSaSTilakSANi SaTSaSTisahasrANi SaT zatAni SaTSaSTiH tathA palyAnAM SaSTilakSANi SaTSaSTisahasrANi SaTzatAni paTpaSTiH 15 patyabhAgatrasya bhAgadvayam / 10 / canAmni ekAdaze paTale palyakoTInAM koTyaH sapta prayastriMzallakSANi prayastriMzatsahasrANi trINi zatAni trayastriMzat tathA palyAnAM prayastriMzallakSANi trayavizansahasrANi trINi zatAni trayastriMzat , palyabhAgatrayasyako bhAgaH / 11 / mArutanAmni dvAdaze paTale palyakodInA koTyo'STa / 12 / RddhinAmni trayodaze paTale palyakoTInA koTyo'STa ghaTyaSTilakSANi pakSaSTisahasrANi SaTzatAni SaTpaSTiH 20 tathA palyAnAM SaTpaSTilakSANi SaTSaSTisahasrANi paTzatAni SaTSaSTiH palyabhAgatrayasya bhAga dvayam / 13 / IzAnAmni caturdaze paTale palyakoTInoM koTayo naya trayastriMzallakSANi trayastrizatasahasrANi trINi zatAni prayastriMzat , tathA palyAnAM trayastriMzallakSANi trayastriMzatsahasrANi prINi zatAni prayastriMzat palyabhAgatrayasya bhAgakaH / 14 / vaiDUryanAmni paJcadaze paTale sAgara ekH|15| rucakanAmni poDaze paTale sAgaraikaH palyaphoTInAM SaTSaSTilakSANi SaTSaSTisahasrANi 25 paTzatAni paTpaSTiH tathA palyAnAM SaTpaSTilakSANi SaTpaSTisahasrANi paTazatAni SaTSaSTiH palyabhAgatrayasya bhAgadvayam / 16 / ruciranAmni saptadaze paTale sAgara ekaH palyakoTInAmekA koTI khizallakSANi trayastriMzansahasrANi trINi zatAni trayastriMzat tathA elyAnA yaliMzallakSANi trayastriMzatsahasrANi trINi zatAni trayastriMzat palyabhAgatrayasya bhAgaikaH / 17 / 4 aGkanAmni aSTAdaze paTale palyakoTInAM koTyo dvAdaza / 18 / sphaTikanAmni ekonaviMzati20 tame paTale palyakoTInA koTyo dvAdaza SaTpaSTilakSANi SaTSaSTisahasrANi SaTzatAni paTavadhiH 1 AraNa- bhaa| aarunn-d.| 2 pralalitanA- A0, 20, j0| 3 iishaanaanaamaa| IzAnanA-20 / 4 akanA- A0 | akanA- tA0 / Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4| 30 ] caturtho'dhyAyaH 173 tathA payAnAM paTSaSTikSANi paTpaTisahasrANi SaTzatAni SaTpaSTistathA bhAgatrayasya bhAgayam / 19 / tapanIyanAmni viMzatitame paTale palyakoTInAM koTyaH trayodaza, trayastriMzallakSaNi trayatriMzatsahasrANi / zroNi zatAni trayastriMzat tathA palyAnAM trayastriMzallakSANi trayastriMzat sahasrANi trINi zatAni trayastriMzat palyabhAgatrayasya bhAgakaH / 20 mevanAmni ekaviMzatitame paTale palyakoTInAM koTyacaturdaza / 21 / bhadranAmni dvAviMzatitame paTale palyakoTInAM 5 koyaturdaza SaTSaSTilakSANi paTSaSTisahasrANi paTzatAni SaTSaSTiH tathA palyAnAM paTSaSTikSANi SaTSaSTisahasrANi SaTzatAni SaTSaSTiH palyabhAgatrayasya bhAgadvayam / 22 / hArinAmni trayoviMzatitame paTale palyakoTInAM koTayaH pazvadaza trayastriMzallakSANi trayastriMzatsahasrANi " zatAni" nArINi yastriMzatsahastrANi trINi zatAni trayastriMzat palyabhAgatrayasya bhAgekaH | 23 | padmanAmni caturviMzatitame paTale palya- 10 koTI koTyaH SoDaza / 24 / lohitanAmni pacavizatitame paTale palyakoTInAM koTyaH poza SaTSaSTikSANi SaSTisahasrANi SaTzatAni SaTSaSTiH tathA palyAnAM SaTpakSiNi SaTSaSTisahasrANi SaTzatAni SaTpaTi palyabhAgatrayasya bhAgadvayam / 25 / zranAmni viMzatitame paTale palyakoTInAM koTyaH saptadaza, trayatrizallakSANi trayastriMzatsahasrANi zrINi zatAni trayatriMzat tathA palyAnAM trayastriMzallakSANi trayastriMzatsahasrANi zrINi zatAni 15 trayastriMzatpattyabhAgatrayasya bhAgekaH / 26 / nandyAvartanAni saptaviMzatitame paTale palyako - TInAM kroTyo'STAdaza / 27 / prabhahuranAmni aSTAviMzatitame paTale palyakoTInAM koyo'STA daza SaTSaSTikSANi SaTpaSTisahasrANi SaTzatAni SaTSaSTiH tathA palyAnAM paTSaSTilakSaNi SaTSaSTisahasrANi paTzatAni padUSaSTiH palyabhAgatrayasya bhAgadvayam / 28 / piTakanAmni koza paTale palyakoTInAM koTya ekonaviMzatiH trayastriMzallakSANi trayastriMzatsaha- 20 khANi trINi zatAni trayastriMzat tathA palyAnAM trayastriMzallakSANi trayatriMzatsahasrANi trINi zatAni trayastriMzat palyabhAgatrayasya bhAgakaH / 29 / gajamastakanAmni zitUtame paTale pasyakoTikoTyaH viMzatiH / 30 / prabhAnAmni ekatriMzattame paTale sAdhiko sAgarI drauM / 31 / saudharmezAnayo rekatriMzat prastArANAm utkRSTha sthitirjJAtavyA / atha sAnatkumAramAhendrayotkRSTa sthitipratipattyarthaM sUtramidamAhu:sAnatkumAra mAhendrayoH sapta // 30 // sAnatkumArazca mAhendrazca sAnatkumAra mAhendrau tayoH sAnatkumAra mAhendrayoH / anayordvayoH kalpayoH amarANAM saptasAgaropamAni sAdhikAni utkRSTA sthitirbhavati / tayoH sambandhIni paTalAni sama bhavanti / tatra aJjananAmni prathama paTale dvau sAgarI sAgarasaptabhAgAnAM paJca bhAgAzca / 1 / banamAlanAmni dvitIyapadale sAgarAstrayaH sAgarasaprabhAgAnAM 30 yo bhAgAzca / 2 / nAganAmni tRtIyapadale catvAraH sAgarAH sAgarasamabhAgAnAmeko 1 harizanA A0 60 ja0 2 nartinA 0 0 0 3 viSTaka- sa0 / y' Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 174 tattvArthavRttoM [ 3 / 31 bhAgazca / 3 / garuDanAmni caturtha paTale catvAraH sAgarAH sAgarasaptabhAgAnAM paD bhAgAzca 191 lAGga lanAmni pacame paTale sAgarAH paJca sAgarasamabhAgAnAM catvAro bhAgAzca / 5 / balabhadranAmni SaSThe paTale sAgarAH paTU sAgara saptabhAgAnAM dvau bhAgau ca / 6 / cakranAmni saptame paTale sAdhikA arNavAH sapta / iti sAnatkumAramAhendrayoH saptaprastArANAmutkRSTA sthitirjJAtavyA / atha brahmalokAdiSu acyuttaparyanteSu kalpeSu sthitivizeSaparijJAnArthaM sUtramidamAhuH - trisaptanacaikAdazatrayodazapaJcadazabhiradhikAni tu / / 31 / / zrayazca sapta ca nava ca 'ekAdaza ca trayodaza ca paJcadaza ca trisaptanavaikAdazatrayodazapaJcadaza taistathoktaH adhikAni / kAni adhikAni ? pUrvasUtroktAni saptasAgaropamAni / asyAyamarthaH -- brahmalokottarayoH saptasAgaropamAni tribhiH sAgaropamaH adhikAni daza 10 sAgaropamAnItyarthaH / lAntabakApiSTayoH saptasAgaropamAni saptabhiH sAgaropameradhikAni caturdaza sAgaropamAnItyarthaH / zukramahAzukrayoH saptasAgaropamAni navasAgaropamairadhikAni SoDazasAgaropamAnItyarthaH / zatArasahasrArayoH saptasAgaropamAni ekAdazasAgaropamairadhikAni aSTAdaza sAgaropamAnItyarthaH / AnataprANatayoH saptasAgaropamAni trayodazasAgaropamairadhikAni viMzatisAgaropamAnItyarthaH / AraNAcyuta kozise pAmi paritApi 15 tisAgaropamAnItyarthaH / tuzabdo vizeSaNArthaH / ko'sau vizeSaH ? 'saudhamrmezAnayoH sAmaropame adhike' ityatra adhikazabdAdhikAraH brahmalokabrahmottaralAntaSakA piSTazukramahAzukrazatArasahasrAraparyanteSu caturSu yugaleSu pravartate na svAnatAdiSu vartate ityarthaM vizeSayati / tena yatra yatra yAvanti sAgaropamAni uktAni tatra tatra sAdhikAni vaktavyAni AnataprANatayoH sAgaropamAni viMzatireSa AraNAcyutayordvAviMzatireva na sAdhikAni / 20 atha vistaraH- hmalokamajhottarayoryAni catvAri paTalAni vartante teSAM madhye ariSTanAmni prathamapadale pAhInAH sarasvanto'STau / devasamitanAmni dvitoyapaTale jaladhayaH sArdho' (2) zrajhanAmni tRtIyapaTale pAdAdhikA udadhayo naya / 3 trahmottaranAmni caturtha paTale zazadhyA daza / yantavakApiSTayorte paTale vartete / tatra brahmahRdayanAmni prathamapaTale apAmpatayo dvAdaza / lAntavanAmni dvitIyapaTale nadIpatayazcaturdaza sAdhikAH / zukramahAzukrayo rekameva paTalam / tatra 25 zukranAmni paTale jalanighayaH sAdhikAH SoDaza / zatArasahasrArayorekameSa paTalaM tatra zatAranAmni paTale ratnAkarAH sAdhikA aSTAdaza / AnataprANatAraNAcyuteSu SaT paTalAni / satra AnatanAmni prathamapaTale udanvanta ekonaviMzatiH sAgarasya tRtIyo bhAgaH kiJcidadhikastatra hIno bhavati / prANanAmni dvitIya paTale sindhako viMzatiH / puSpakanAmni tRtIyapaTale AkUpArAH vizatiH sAgara bhAgatrayasya dvau bhAgau ca / zAtakanAmni caturtha paTale pArAvArA ekaviMzatireva / 30 AraNanAmni pakSamapaTale khanipatayaH ekaviMzatiH sAgaratribhAgekabhAgazca / acyutanAti pache paTale samudrA dvAviMzatireva / Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432-34 ] mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja caturtho'dhyAyaH 'atha preyakAdInAM paTaleSu AyurvizeSapratipatyarthaM sUtramidaM pratipAdayanti - AraNAcyutAdUrdhvamekaikena navasu graiveyakeSu vijayAdiSu sarvArthasiddhau ca // 32 // bhAraNaca acyutazca AraNAcyutaM tasmAdAraNAcyutAt / AraNAcyutayordvAviMzatisAgaropamA utkRSTA sthitirukkA tata Urdhvam upari navasu caiveyakeSu ekaikena sAgaropamena 5 adhika sthitirdevAnAM veditavyA / tena adhomaiveyakeSu prathame maiveyake sudarzananAmni trayoviMzatisAgarA bhavanti / dvitIye maiveyake amoghanAmni caturviMzatirandhayaH syuH / tRtIye tree supranAmni pacaviMzatirvArdhayo bhavanti / "madhyamamaiveyakeSu prathama praveyake yazodharAna viMzatirvAridhayo bhavanti / dvitIye maiceyake subhadranAmni saptaviMzatiH payodhayo bhavanti / tRtIye praiveyake subizAlanAmni aSTAviMzatirambhodhayo bhavanti / uparimamaiveyakeSu 10 prathame maiveyake sumanasanAmni ekonatriMzadambudhiyo bhavanti / dvitIye maiveyake saumanasanAnni triMzat pAthodhayo bhavanti / tRtIye maiMveyake prItiGkaranAmni ekatriMzadarNodhayo savanti / 'navasu praiveyakeSu' ityatra navazabdagrahaNaM pratyekam ekaikasAgaravRddhayartham, anyathA kamAtra sarveSu veyakeSu eka eva sAgaro barddhate tammA bhUditi / na kevalaM navasu keSu ekaikena sAgaropamena ekaikaM sAgaropamamadhikaM syAt kintu vijayAviSu vijaya- 15 prakAreSu ca / tenAyamarthaH - navAnudizeSu dvAtriMzatsAgaropamAni bhavanti / vijayavaijayanta jayantA - paviteSu caturSu vimAneSu zrayatriMzatsAgaropamAni utkRSTA sthitirbhavati / 'sarvArthasiddhau ca ' prati pRthakapadakaraNaM anyasthitipratiSedhArtham / sarvArthasiddhiM gato jIvaH paripUrNAni trayastrijhan sAgaropamAni bhuGkte / vijayAdiSu tu jadhanyasthitidvatriMzat sAgaropamAni / * athokotkRSTa yukeSu kalpanAsiSu nikRSTasthitiparijJAnArthaM sUtramidamAhuHaparA palyopamamadhikam // 33 // chaparA jaghanyA sthitiH ekaM panyopamaM kinidadhikaM bhavati / tattu saudhammaizAna prathamaatvAre eSa jJAtavyam / tatkathaM jJAyate ? uttarasUtre 'parataH parataH' iti vacyamANatvAt / atha prathamaprastArAdUyaM jaghanyasthitiparijJAnArthaM sUtramidamAhuHparataH parataH pUrvA pUrvAnantarA // 34 // 175 25 - parataH parataH parasmim parasmina deze prastAre prastAre kalpayugmakalpayummAdiSu yA khitiH pUrNA pUrSA prathamA prathamA vartate sA anantarA uparyuparitanI aparA jaghanyA sthiti| tatrApi jaghanyApi sAdhikA veditayA / tena kAraNena sthUlarUpatayA jaghanyA 1 atha nava- ba0, pa0, 50 2 prathama va0 [a0, 60 ja0 / 0 0 0 4 tRtIya- da0 / 5. madhyama- - bhA0 da0 ja0 / 0 7 athotkRSTasthityukteSu A0, ba0, ba0 / 3 dvitIya6- siddhigatajI 20 Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRttI [4 / 35.39 sthitirusyata-saudhammaizAnayoH kalpayoH / sAgaropame sAdhike ukta ne tu sAnatkumAramAhendrayoH jaghanyA sthitirbhavati / sAnatkumAramAhendrayoH saptasAgaropamAni sAdhikAni kathitAni tAni prahmalokabrahmottarayoH jaghanyA sthitiH jnyaatvyaa| evaM vijayAdiparyanteSu 'veditavyam / atha nArakANAM pUrva mutkRSya sthitiH pratipAditA, jaghanyA tu noktA tatparijJAnArtha 5 laghUpAyena anadhikRtamapi suutrmdhikriyte| ko'sau laghUpAyaH ? 'aparA' ityakSaratrayaM vAradvayaM mA bhUditi / nArakANAJca dvitIyAdiSu / / 35 // narake bhavAH nArakAsteSAM nArakANAM dvitIyAdiSu bhUmiSu prastAreSu ca aparA japanyA sthitiH bhavati / cakArAt pUrvApUrvA'nantarA ityanukRSyate / tenAyamarthaH-sthUlatayA ratnaprabhAyAM 10 prathamanarakabhUmau nArakANAmutkRSTaya sthitirekasAgaropamaM proktaM sA zarkarAmabhAyAM dvitIyanaraka bhUmau jaghanyA veditvyaa| zakkarAmabhAyAM trINi sAgaropamAni utkRSTA sthitiH kathitA sA vAlukAprabhAyAM tRtIyanarakabhUmau jaghanyA sthitiH beditavyA ityAdi yAvat saptamanarake dvAviMzatisAgaropamAni jaghanyA sthitirbhavati atha dvitIyAdiSu bhUmiSu jaghanyA sthitiH yadi pratipAditA taIi prathamAyAM narakabhUmI 15 kA jaghanyA sthitiriti yate-AcArI dazavarSasahasrANi prathamAyomagArada mahArAja varSaNAM sahasrANi varSasahasrANi, vaza ca tAni varSasahasrANi dazavarSasahasrANi prathamAyAM prathamanarakabhUmau dazavarSasahasrANi aparA jaghanyA sthititivyA / sA tu prathamapaTale sImantakanAmnyeva / dvitIyapaTale naSati varSasahasrANi jaghanyA sthitiH| sRtIyapaTale navati20 varSalakSANi ityAdi sarvatra samayAdhikA satI jaghanyA sthitirvAtavyA / atha bhavanavAsinA jaghanyA sthitirucyate bhavaneSu ca // 37 // bhavaneSu bhavanavAsiSu deveSu dazavarSasahasrANi japanyA sthitirbhavati / pakAraH apraasthitiritysyaanukrssnnaarthH| 25 atha vyantarANAM jaghanyA sthitirucyate-- vyantarANAzca // 38 // nyantarANAM kinnarAdInAM dazavarSasahasrANi jaghanyA sthitirbhavati / cakAraH aparAsthiti rityasyA'nukarSaNArthaH / tahi vyantarANAmutkRSTA kA sthitiriti cet ? ucyate-- parA palyopamamadhikam / / 36 / / parA utkRSTaya sthitiya'ntarANAm ekaM palyopamaM kiJcidadhikaM bhavati / 1 -ste veditacyA k.| 2 -reka sAga- A0, 20,0, 0 / 3 -tivarSa- j.| 4 -tirdazavarSasahasrANi hatyanu - tAla, pa0 / Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / 40-42] jJAtavyam / caturtho'dhyAyaH 177 atha kyotiSkANAmutkRSTasthitiparijJAnArthaM yogo'yamucyate jyotiSkANAJca // 40 // cakAraH prakRtasamuccayArthaH / tena jyotiSkANAM parA sthitiH pasyopamAdhikamiti - mArgadarzaka : atha jyotiSkANAM jaghanya sthitiparijJAnArthaM sUtramidaM bruvanti sma - tadaSTabhAgo'parA || 41 // tasya palyopamasya aSTasu bhAgeSu kRteSu eko bhAgaH tadaSTabhAgA, aparA anutkRSTA jaghanyA sthitiyoM tiSkANAM bhavatIti tAtparyam / atra vizeSaH kathyate - candrANAM patyamekaM varSa lakSAdhikam / sUryANAM patyamekAM varSasahasrAdhikam / zukrANAM varSazatAdhikaM pasyopamam / bRhaspatInAM palyopamamekameva / budhAnAM patyArddham / nakSatrANA palyArddham / prakIrNakatArakANAM 10 patyacaturthabhAgaH parA sthitirveditavyA / prakIrNakatArakANAM nakSatrANA jaghanyA sthitiH patyopamA'mo bhAgaH / sUryAdInAM jaghanyA sthitiH patyopamacaturthabhAgaH / tathA gha vizeSa: lokAntikAnAmaSTau sAgaropamAni sarveSAm // 42 // AcAbe kAma trivedvezyAH pazcaistonnatA aSTasAgaropamasthitaya iti / 15 asmin caturthe'dhyAye caturNikAya devAnAM sthAnabhedAH sukhAdikacotkRSTA'nutkRTa sthiti lezyAJca nirUpitA iti siddham / iti sUrizrIzrutasAgaraviracitAyAM tAtparya saMjJAyAM tattvArthavRttau caturthaH pAdaH samAptaH / 1 -gaH lokA- A0, 60 ja0 / 2 - SaH ye laukAntikAH tA0 / 3 sUtrametannAsti tA0 pratau / 4 ityanavadyagadyapadyavidyAvinodanoditapramodapIyUSarasapAnapAvanamatisamAjaratna rAjamatisAgarayatirAjarAjitArthasamarthena tarkavyAkaraNa chando laGkArasAhityAdizAstra nizitamatinA yatinA zrImaddevendrakIrttimahArakapraziSyeNa ziSyeNa na sakaLavidvajjanavidditacaraNasevasya zrIvidyAnandidevasya saJcadita mithyAmatadurgareNa zrIbhutasAgareNa sUriNA viracitAyAM zlokavarti pharAjavAti kasarvArthasiddhinyAya kumudacandrodayaprameyakamalamArtaNDapracaNDAsaha sIpramukha granyasandarbhanirbharAvalokana buddhi virAjitAyAM tattvArtha TIkAyAM caturtho'dhyAyaH samAptaH / A0, 60, 0 0 23 Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhAsAtha hAcamo'dhyAyaH adAnI samyagdarzanaviSayA jIvAdayaH padArthAstatra jIvapadArthaH pUrva vyAkhyAtaH, ajIvapadArthastu vyAkhyAtumArabdhaH tasya nAmavizeSakathanAthaM zrImadumAsvAminaH sUtramidamAhuH ___ ajIvakAyA dharmAdharmAkAzapudgalAH // 1 // 5 na vidyate jIva AtmA yeSAM te ajIvAH, kAyabat pudraladravyapracayAtmakazarIravat bahupradezA vartante ye te kAyAH, ajIvAzca te kAyAzca ajIvakAyAH, "vizeSarNa vizeSyeNa" [pA0 sU0 2 / 1 / 57 ] iti sUtreNa karmadhArayasamAsaH / atra ajIvA iti vizeSaNaM kAyA iti vizeSyaM tena vizeSaNaM vizeSyeNa saha samasyate karmadhArayasamAso bhavati / dharmazca adharmazca AkAzazca pugalazca dhrmaadhrmaakaashpudglaaH| ete catvAraH padArthAH ajIvakAyA bhavanti / 10 nanu "asaGkhyayAH pradezA dharmAdharmaikajIvAnAm" [ 58 ] ityane bahumadezatvaM jhApayi Syati kimarthamatra bahupradezatvasUcanArtha kAyazabdasya grahaNam ? sAdhUktaM bhavatA atra bahupradezasUcanalakSaNo vidhiH kAyazabdena gRhItaH tasyaiva vidheravadhAraNamame kariSyati / kimavadhAraNaM kariSyati ? asalyeyAH pradezaH dhamAdhammai kajIyAnAm / kimatrAbadhAraNam 1 eteSAM dharmAdInAM prayANAM pradezA asakhyeyA bhavanti anantAH sakhyeyAzca na bhavantIti niri15 yiSyati / tathA ca kAlapradezAH pracayAtmakA na bhavantIti nApanArtha kAyazabdagrahaNam / yathA pakasyANoH pradezamAtratvAt dvitIyAdayaH pradezA na bhavanti tathA kAlaparamANorapi dvitIyAdayaH pradezA na bhavanti, tena kAlo'kAya ityucyate / pudgalaparamANoH yadyapi nizrayena 'abahupradezatvamuktaM tathApi upacAreNa bahupradezatvamastyeva, yataH pudgalaparamANuH anyapudgalapara mANubhiH saha milati ekatra kAyavat piNDIbhavati, tenopacAreNa kAya ucyate / kAla 20 paramANustu upacAreNApi kAlaparamANubhiH saha na milati tenopacAreNApi kAya iti nocyate / sa tu svabhAvena ratnarAzivat muktAphalasamUhavana pRthak tisstthti| dhadhikiAzapudgalA ajIva iti sAmAnyasaMjJA, dharmo'dharma AkAzaH pudralazceti vizeSasaMjJA / nanu nIlotpalAdiSu vyabhicAro vartate "utpalanIlam' ityAdi, kathaM vizeSaNaM vizeSyeNeti ghaTate ? satyam ; ihApi vyabhicAro vartate ajIvazabdaH kAyarahite kAle'pyasti, 25 kAyazabdaH jIve'pyasti, sena jIvakAya ityapi kathyate, nAsti vyabhicArasya doSaH / atha "saryadravyaparyAyeSu kebalasya" [1 / 29 ] ityasmina sUtre dravyazabdaH zrutaH / kAni tAni dravyANi ityukte sUtramidamAhuH 1-ti zrasa-bhA0,0, 90, j0| 2 -te- bhaa.| 3 abahulapra- bhAra,., 0,0 / 4 utpale nIla- A0, 20, jaa| Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5.2-3] panamo'dhyAyaH dravyANi // 2 // dra yante gamyante prApyante yathAsvaM yathAyathaM yathAsmIyaparyAyaryAni tAni dravyANi / pranti vA paryAyaiH pravartante yAni tAni dravyANi / 'dravyatvayogat dradhyANi' iti kathAma vyutpattiH 1 evaM sati ubhayodhyaparyAyayorasiddhiH syAt / daNmudaNDinoH pRthasiddhayoryogo bhavati na tu dravyaparyAyayoH pRthak siddhirasti cet, apRthasiddhayorapi dravyaparyAyayoryogo 5 bhaveta , tarhi AkAzakusumatya "prakRtipuruSasya dvitIyazirasazca yogo bhavet / yadi dravyaparyAyayoH pRthak siddhiraGgIkriyate, tahiM draSyatvakalpanA 'vRthaiva / yadi guNasamudAyo dravyamucyate; satra guNAnAM samudAyasya ca bhedAbhAve tadanyavyapadezo noppdyte| yadi bhedo'GgIkriyate; tadA sa eSa dossH| sa ka ? dranyatvakalpanIvRthAtvalakSaNaH / nanu guNAn 'dravanti guNA dra yante yAni tAni dravyANi' iti cet vipraho'bhidhIyate tadA sa eSa doSaH kinna 10 bhavati ? satyama ; guNaH saha kathavid bhedAbhedau vartete tena anena vigraheNa vyavyapadezo vyanAmasiddhirastyeva / kazcidubhedaH kazcidabheda iti kathaM jhAyate 1 yataH kAraNAt vyatirekeNa anupalahileka, saMbhAlatarNaprayojayAziyapara ja sakAzapudralA iti catvAraH padArthA bahavaH teSAM samAnAdhikaraNatvaM bahutvanirdeze sapti sasyAnuvRttibas sarveSAmapi pullikatvameva dravyANAM prApnoti, dravyANIti katham ? tadasat ; AviSTaliGgatyAt 15 zabdAH kadAcidapi liGgana 5 jati na mukhAnti na vyabhicarantIti yAvat / ataH kAraNAt dharmAdharmAkAzapuralA dravyANi bhavanti iti naipa napuMsakaliGgatyalakSaNo doSaH / atha kiM catvAra eva padArthAH dravyANItyucyante utA'nyo'pi kazcita padArtho dravyamukhyate iti prazne sUtramidamAchuH jIvAzca // 3 // jIvanti jIviSyanti jIyitapUrvA SA jIyAH / jIvAzca dravyANi bhavanti / cakAraH nyasaMjJAnuvartanArthaH / bahuvacanantu pUrvavyAkhyAtaparyAyAdibhedaparijJAnArtham / evaM kAlo'pi dravyatayA vakSyate, tena saha dravyANi SaT bhavantIti sAtavyam / nanu "gaNapakvadvya m" [5 / 38 ] ityanena vakSyamANasUtreNa dravyalakSaNakathanAt, satkathitalakSaNasaMzrayAca dharmAdharmAkAzapudalajIvakAlAnAM dravyaMjyapadezaH saGgacchata eSa / 25 1 dradhyante bhaa0,50,| 2 -yayaM yathAtmIyaM 4-sAnyayamAtmIyaM pa-20, bhaa0,0| -ythmaatmiiyp-j| 3 dravyanti 0, da0, b0,0| 4 vaizeSikamatApekSayA / 5 prakRtikusumasya bhA0, 60, 0 / 6 pRthameva mA0, 60, j0| 7 guNasahAyo tA0,0, 10, ba, bhA0 | "anva svasvapi guNasandrAyo dravyam / " -pAva- mahA0 1119 | "guNasamudAyo dravyam" -pAsa mahA 4 / 1 / 13 / 8 -nApRthaktva- mA., 10, j0| 9 dampanti vA 10 jati navya- bhA0, 20, ja0 / 11 naiva bhaa0,10,0| Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja 180 ___tatvArthavRtto [5 // 3 'arthaparigaNanena parigaNanaM na pUryate yato'nyavAdibhiH dravyANi nava parigaNitAni vartante atra tu paDeya; satyam ; ata eva jJAyate pRthivyAdInAM paramAdikalpitAnAM dravyatve ni (tvani) vRttiH kRtA bhavati / tat kamiti cet ? uttyate-pRthivyAptejovAyumanasA pudgldrvye'ntrbhaavH| uktana "puDhacI jalaM ca chAyA cauriMdiyavisayakammapAumagaM | chavihameyaM maNiyaM puggaladaya jirNidehi // 1 // aithUladhUlathUlaM dhUlaM suhumaM ca suDumadhUlaM ca / suhumaM ca suhumasuhumaM dharAiyaM hoi chanbheyaM ||"[su0 sA0 18, 19] pudgaladravye rUparasagandhasparzAzca vartante yataH sahi vAyumanasorna rUpAdiguNayogosti kathaM 10 pudaladravye antarbhAvaH ? satyam , vAyuH sparzavAn vartate kathanna rUpAdimAn ? ghaTapaTAdivat cakSurAdimiH prahItuM na zakyate vAyuH kathaM rUpAdimAna ? tanna; evaM sati paramANyAdInAmapi rUpAdimattvAbhAvaH prasajyate / Apastu gandhavatyaH sparzavatvAt pRthivIvat vartante / tejo'pi rasayuktaM gandhayukta vartate tadapi rUpAdimAn (matta) ghaTapaTAdiSat / mano dviprakAraM vartate dravyamano-bhAvamanobhedAt / tatra dravyamanaH rUpAdiyogAt pudgaladra nyasyaiva vikAraH rUpAdimad 15 vartate, cakSurindriyacat jhAnopayogakaraNaM vartate / bhAvamanastu jJAnam , jJAnaM tu jIvaguNaH nasya AtmanyantarbhAvaH / nanu amUrtopi zabdo zAnopayogakAraNaM kinna vartate yanmUrtasya dravyamanasaH zAnopayogakAraNavamucyate bhavadbhiH ? satyam / zabdaH paugalikaH, tasyApi mUrtimattvamastyeva zrutisparzavatvAt / yathA sarveSAM paramANUnAM rUpAdimatkAryatvadarzanAn rUpAdimattvaM vidyate na tathA vAyumanaso rUpAdimatkArya dRzyate kadhaM ghAyumanasoH pudgala 20 dravye'ntarbhAvaH ? satyam / teSAmapi vAyumanaHpudralAnAmapi tadupapatte-dRzyamAnarUpAdi matkAryopapatteH, sarveSAM paramANUnAM sarvarUpAdimatvakAryatvaprAniyogyatA'bhyupagamAt / na ca kecita paramANavaH pArthivAdijAtivizeSayuktAH santi kintu "jAtisakareNa ArambhadarzanaM tathA ghAyumanasorapi rUpAdimatkAryadarzanam / dizo'pi vihAyasyantarbhAvaH, Adi tyodayApekSayA AkAzapradezapaktiSu "asa idam' iti vyavahAropapatteH / 25 athoktAnAM dravyANNAM vizeSaparijJAnArtha sUtramidamAhuH-- - 1 arthaparigamanaM mA0, 20,0 / 2 vaizeSikaiH / "pRthivyApastejo vAyurAkAzaM kAlI digAmA mana iti dravyANi / ' -vaize0 1 / 15 / 3 pRthvI jalaM ca chAyA caturindriyaviSayakarmaprAyogyAH / ghavidhabheda bhaNita pudgaladravyaM jinendraH / / atisthUlasthUlasthUlAni sthUla sUkSmaM ca sUkSmatthUlaM ca / sUkSmaM ca sUkSmasUkSma bharAdikaM bhavati pada bhedam // 4-kAraNaM mAna, pa0, ja0, va0 / 5 kAdhAdanalasya candrakAntApajalasya jalAnmuktAphalAdeH nyajanAcnAnilasyotpattidarzanAt / 6 ataH idaM pUrva pazcimamityAdi vyvhaaropptteH| ita ide tA0, pa0 / Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 paJcamo'dhyAyaH 181 nityAcasthitAnyarUpANi // 4 // nityAni dhruvANi / "nai ve' [ jaine0 yA0 6 / 2 / 82] iti sAdhu / avasthitAni sakarUyayA avyabhicArINi ghaTatvasasyAyA aparihArINi, yathAsambhavaM nijanijapradezAHnAmatyAgIni cetanasvAcitanatvAdinijAmavipakidAcidapi yajamAti yA avasthitAni 5 nityAni ca tAni avasthitAni nityAvasthitAni | dravyANAM nityatvamasdhitatvazca dradhyanayApekSayA jnyaatvymitybhipraayH| na vidyate rUpaM yeSAM tAni arUpANi rUparasAdirahitAni amUrvAnItyarthaH / tarhi yadi dravyANi arUpANi bhoktAni tanmadhye puralA api cyAnirdezaM prApnuvantaH arUpA bhaviSyantItyutsargapratiSedhArthamapavAdasUtramAhuH rUpiNaH pudglaaH||5|| rUpaM rUparasAdisaMsthAnapariNAmalakSaNA' mUrti pidyate yeSAM te rUpiNaH / anna nityayoge im pratyayaH / taduktam "bhUminindAprazaMsAsu nityayoge'tizAyane / saMsarge'sti vivadhAyA~ mantvAdayo bhavantyamI // 1 // " / [kA0 sU0 2 / 6 / 15 dau0 vR0 1] pUraNagalanasvabhAvatvAt pudgalAH / ana bahuvacanaM paramANuskandhAdhanekabhedaparikalpanArtha vizvarUpakAryadarzanAd veditavyam / pudgalA rUpiNo mUrtimanto bhavantIti tAtparyArthaH / atha yathA pudgalAH pratyeka bhinnA vartante tathA dhamAdhamAkAzA api pratyeka ki bhinnatvamApnuvanti utAbhedamityanuyoge sUtrabhidamAhuH-- A AkAzAdekadravyANi // 6 // AkAzamabhivyApya A AkAzAt , sUtrAnukrameNa trINi dravyANi dharmo'dharmaH AkAzazca ete traya pakadravyANi akhaNDapradezA bhavanti na tu pudgalavan bhinnapradezAH syuH| dharma ekadravyam adharmopi ekadravyam AkAzo'pi ekadravyam / bahuvacanaM tu dharmAdInAM trayANAmapekSayA / ekasyApi anekArthapratItyutpAdanasAmathyoyogAna bahuvacanaM kRtaM tarhi 'A AkAzAde. 25 kaikam' iti laghusUtraM kimiti na kRtam / evaM sati sUtre dravyagrahaNamanarthaka kimiti kRtam ? sAdhUtaM bhavatA; dravyagrahaNaM dravyApekSayA ekatvakathanArtha kSetrabhAvApekSayA asaMkhyeyatyAnantasvavikalpaprakaTanAya ca dravyagrahaNaM kRtaM yathA jIvadravyaM nAnAjIyApekSayA bhinna bhinnaM vartana pudgaladravyaca pradezaskandhA pekSayA bhinna bhinnamasti tathA dharmo'dharmazca AkAzaca bhinna bhinnaM na vrtte| 1 khya yA aa0,90,j0| 2 -zAnna syajanti ce- A.,., ja0 | 3-NamUmA0,10, j0| 4 -yAmamvAdezo bha-10 | 5-pratyu- aa0,60,j| 6-yayobhA,da, j0,0| 7 sAdhu kathitaM zrA0, j0| 8 -skandhatvApe-ut.. . / Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 tasvArthavRttI [5/-8 athAdhikRtAnAM dharmAdharmAkAzaMkadravyANAM vizeSaparihAnArtha sUtramidamucyate niSkriyANi ca // 7 // bAyAbhyantarakAraNavazAn saJjAyamAno dravyasya paryAyaH dezAntaraprAptihetuH kriyA kathyate / tasyAH kriyAyA niSkAntAni niSkriyANi / cakAraH samupaye vartate / tenAyamarthaHdharmAdharmAkAzadravyANi na kevalamekadravyANi api niSkriyANi ca svasthAnaM parityajya jIva- 5 pudgalabata parakSetra na gacchantIya bANirmAkAmAni dravyANi niSkiyANi vartante calanAdikriyArahitAni santi tahi teSAmutpAdo na saGgacchate / utpAdo hi kriyApUrvako vyAkhyAtaH ghaTAdivan / utpAdA'bhAve vyayo'pi na syAt / evaJca sati dhaSirmAkAzadravyANAm utpAdaLyayanauvyatrayakalpanA vRthA; yuktamuktaM bhavatA hAsyena kathayati-yukamuktamayuktamuktamityarthaH / evaM sarvatra cAlanAyAM zAtavyam / 'calanAdikriyAkAraNotpAdA'bhASe'pi 10 dharmAdharmAkAzAnAmaparathApyutpAdo vartate eva / tatkathamiti cet ? ucyate-svanimittaH parapratyayazcedu(tyutpAdo dvividhaH / tatra svanimittaH AgamapramANatvAta agurulaghuguNAnAma anasAnantAnAmaGgIkriyamANAnAM SaTsthAnapatitayA vRddha thA SaTsthAnapatitayA hAnyA ca vartamAnAnAmeSAmutpAdo vyayazca svabhAvAdeva vartate / paranimitto'pyasti "narakarabhAdigavisthityavagAhanimittatvAn samaye samaye teSAM bhedAna taddhetutvamapi bhinnabhinnamiti parapratyayApekSa' utpAdo 15 vyayazcopacaryate / caJcitamA-yanucarcyate-nanu dhammodharmAkAzAni cekriyArahitAni vartante tarhi jIvAnAM pudgalAnAJca gatisthityavakAzahetavaH kathaM bhavanti ? yataH "sarvatomukhAdIni svayaM kriyAvanti vartante tAni timyAdInAM gatisthityavakAzadAnakAraNAni saGgacchante na niSkriyANi dharmAdharmAkAzadravyANi iti; satyam; yathA cakSu rUpAhaNe nimittaM tathA dharmAdIni jIvAnAM zlAdhAnanimittamiti / atra dharmAdharmAkAzAnAM niSkriyatyamaGgokataM jISa- 20 pudgalAnAM sakriyatvamApate revAyAtam , na tu kAlasya sakriyatvamasti jIvapudgalaH saha anadhikArAt tena kAlo'pi nizkriyatvaM prApta ityarthaH / pudgalAnAM rUpityaM dharmAdharmAkAzAnAmekadravyatvaM niSkriyatvaJca tribhiH sUtraiH pratipAditam , arthAt jIvAnAM yathAyogyamarUpitvamanekadravyatvaM sarvakri(sakriIyatvazca siddhamiti / atha "ajIvakAyA dhamAdhamAkAzapudgalA" [5 / 1] ityatra kAyazabdamahaNAt 25 pradezAnAmastitvaM nizcitam , paraM pradezAnAmiyattA na jhAyate-kasya vyasya kiyantaH pradezA iti tatpradezaparijJAnArtha yogo'yamucyate .- 1 -vyaka- 20 / 2 calanA- k0, 40, jJa0 | 3 -yAnimittotpA-jA / -yAkaNAmutpA- 0 / 4 -te ta-ja., A0 | 5 nrkgrbhaadi-v0|6 -kSayAu- zrA0, a, pa0 / 7 jalAdIni / 8 matsyAdInAm / -- -. -- --..--. Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 183 58-10 paJcamo'dhyAyaH asA dhyeyAH pradezA dharmAdhammaikajIvAnAm // 8 // samsyAyante saMkhyeyAH na samasyeyA asaGkhyeyAH "gAtakhanoricca" [ kA sU0 4 / 2 / 12 ] pradizyante pradezAH / dharmazca adharmazca ekajIyazca dharmAdhammaikajIvAH, teSAM dharmAdharmaMkajIvAnAm / dharmAdInAM trayANAmasakhyeyA salyAmatItAH pradezA bhvnti| ko nAma pradezaH ? yApati kSetre pudgalaparamANuravatiSThate tAvadAkAzaM pradeza ityucyate / asaGkhyeya- 5 khi prakAraH-jaghanya utkRSTaH ajaSayomA atra jamAyo oyapAte teSa dharmAdharmoM niSkriyo lokAkAzaM vyApya sthitau / ekajIvastu tatpramANapradezopi san saMhAravisarpasvabhAvAt nijapharmanirmitaM sUkSma mahadvA zarIramadhitiSThan tAvanmAtramevAnagAhma viti agyana lokapUraNAt / yadA jIvo daNDakapAdapratarapUraNalakSaNaM lokapUraNaM karoti padA meroradhaH citravanapaTalamadhye aSTau madhyapradezAn parihatya sarvatra tiSThati / lokapUraNaM 10 caturmiI samayaH karoti caturbhiH saMharati ca / evaM lokapUraNakaraNe aSTa samayA laganti / atha AkAzasya kiyantaH pravezAH bhavansIsi prazne sutramidamAhuH AkAzasthAnantAH // 9 // A samantAt loke aloke ca kAzate tiSThati AkAzaH, tasya AkAzasya / na vidyate anyo'vasAnaM yeSAM pradezAnAM te anntaaH| AkAzasya nabhasaH anantAH pradezA bhavanti / 15 atha caturNAmamUrtAnAM pradezaparimANaM jJAtam , mUrtAnAM pudgalAnAntu pradezaparimANaM kamyaM tadartha sUtramidamAhuH saharUSeyAsaka rUpeyAzca puTugalAnAm // 10 // sakhyeyAzca asaNasyeyAzca skhyeyaaskhyeyaaH| pudgalAnAM pradezAH saMsyeyA asakhyeyAzca bhavanti / cakArAt parItAnantAH yuktAnantA anantAnantAzca trividhAnantAzca 20 bhavamti / kasyacit pudgaladravyasya dvathaNukAdeH saGaralyeyAH pradezA bhavanti / te tu AgamoktagaNitazAstraparyantepi sArddhazatAGvaparimite aNudrayAdhike sati yAvAn skandha eka utpadyate bAvAn skandhaH sakhyeyapradeza ucyate / kasyacin pulaskandhasya asaGkhyeyAH pradeza bhavanti / te tu yAvanto lokAkAzapradezAstAvadbhiH pudgalaparamANubhirmilitarya eka skandha tpadyate tatparimANaskandha asaMkhyeyapradeza ucyate / tena kazcit skandha asaGkhyeyAsavyeya- 25 pradezazca bhavati, kazcit skandhaH parItAnAnto bhavati aparaH ko'pi yuktAnantapradezo bhavati, manyatamaH ko'pi anantAnantapradezazca bhavati / etat trividhamapyamantaM cazabdena sAmAnyena hItamiti jJAtavyam / nanu lokastAyat asahyAtapradezaH, sa loka anantapradezasya anantAmAnyapradezasya ca skandhasya kathamAdhAra iti virodhaH, tataH pudgalasya anantapradezatA na yuktA ; satyam / paramANvAdayaH sUkSmatvena pariNatA ekaikasminnapi AkAzapradeze anantAnantAstiSThanti 10 1 pradizyanti A0. a0 1 2 -ti e- ja0, A0 / 3 kArate ja0, 0 / 4 -ke 74-10, 10 / 5.-mANavaH sU- A0, ja0 / Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja tattvArthavRttI [5 // 11-12 sammAnti / kasmAt ? sUkSmapariNAmAvagAhanazaktiyogAt / pudgalaparamANU nAmavagAine yA zaktirvatate sA avyAhatA vartate, tAM zakti ko'pi vyAhantuM na zaknoti / ataH kAraNAta ekasminnAkAzapradeze anantAnantAnAM paramANUnAmavasthAnaM na viruddham / atha 'saGkhyeyA'satyeyAzca pudalAnAm' iti sUtre vizeSarahitAH pudralAH prokkA, 5 tena avizeSatracantayA ekasyApi paramANoH tAdRzAH 'pradezA bhaviSyantItyAzaGkAyAM taniSedhArtha sUtramidamucyate nANAH // 11 // ___aNoH ekasya paramANoH 'pradezAH na bhavanti' iti vaakyshessH| kuto na bhavantIti cet ? aNoH ekapradezamAnatvAn / yathA ekAkAzapradezasya pradezabhedAbhAvAt apradezatvaM 10 vartate, tathA ekasya avibhAgasyANorapi apradezatvaM jJAtavyamiti / ataH ekasya paramANorbhedaH katu kenApi na zakyate / "paramANoH paraM nAlpaM nabhaso na paraM mahat / " [ ] iti vacanAt aNoradhyaNIyAnaparo na vartate kathamaNoH pradezAH bhiyante ? atha dharmAdharmajIvapugalAdInAmadhikaraNaparijJAnArtha sUtramidamucyate lokAkAze'vagAhaH // 12 // lokyante vilokyante dharmAdayaH padArthA yasminniti lokaH, lokasya sambandhI AkAzo lokAkAzaH tasmin lokAkAze / loka iti "karaNAdhikaraNayozca" [ kAta04595] ityanena adhikaraNa gham / avagAhanamavagAhaH avakAza ityrthH| dharmAdharmajIvapudgala kAladravyANAM lokAkAze avagAho'vakAzo bhavati, alokAkAze dharmAdInAM dravyANAM pravezo 20 na bhavatItyarthaH / yadi dharmAdharmajIvapugalakAlAnAM lokAkAzamadhikaraNamAdhAro vartate tAI AkAzasya kimadhikaraNamiti cet ? tanna; AkAzasyAdhikaraNamanyanna vartate, aakaashH| svapratiSTho vartate / yadyAkAzaH svapratiSTho'sti tarhi dharmAdayo'pi svapratiSThA eSa, yadi dharmAdInAmAdhAro'nyaH prakalpyate bhavadbhiH tarhi AkAzasyApyAdhAro'nyaH karupyatAm , "evazca sati anavasthAprasaGgo bhavatIti ; tanna ; AkAzAidhikaparimANamanyad dravyaM na vartate yasmin dravye 25 AkAzaM sthitamiti kathyate / AkAzo hi srvto'nntH| dharmAdInAM yatpunarAdhAra AkAzaH kalpyate tadvyavahAranayApekSayA / evambhUtanayApekSayA tu sAyapi dravyANi svapratiSThAni cartante / evambhUta iti ko'rthaH ? nizcayanaya ityarthaH / tathA cAbhANi "te puNu baMdau siddhagaNa je appANi vasaMti / loyAlouvi sayala ihu acchahi vimalu NiyaMta / / " [paramAtmapra0 15] 2 zAH - sA0 / 2 kAladravyANAM lo- A0, 0 | 3 -jhAstu sva- bhAga, jaH | 4 evaM sati anavasthAprasaGgopi bh-bhaa0,j| 5 -bhUtamiti saa0| 6 tAn punarvande siddhagaNAn ye Atmani vasanti / lokAlokapi sakalAmaha tiSThanti vimalaM pazyantaH / Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 / 13-14] paJcamo'dhyAyaH 185 ___tathA ca loke kenacit pUrva ka tvaM tiSThasi ? sa cAha-ahamAtmani tiSyAmi / anna AdhArAdheyakalpanAyAH prayojanaM kim ? ivameva prayojanaM yallokAkAzAd bahiH na kimapi dravyaM vartate anyatrAkAzAt / atha kazcidAha loke gharatUnAmAdhArAveyabhAvaH pUrvottarakAlabhAvI dRshyte| yathA piTakaH pUrva sthApyate pazcAt badarAdIni tanAdhIyante, tathA pUrSakAle AkAzA sthApyate uttarakAle tu dharmAdInyAdhIyante, tenopacAreNApi AdhArAdheyakalpanA na vartate; 5 satyam ; samakAlabhASinAmapi padArthAnAmAdhArAdheyabhAvo dRSTa eva ghaTayana , yathA ghaTe rUpAdayaH kAye karAdayo yugapad dRzyante tathA AkAze dharmAdayo yugapad bhavantIti nAsti doSaH / AjhidviprakAracAkAvIzaailakAmAzI hAsmAt ? 'dharmAdharmAstikAyabhAvAna / asati dharmAstikAye jIvapudgalAnAM gati hetvabhAvo bhavati, asati adharmAstikAye sthitihetvabhAvo bhavati, nabhayA'bhAve gatisthityabhAve lokAlokavibhAgo na bhavet / ata 10 evaM gatisthitisadbhAve lokAlokavibhAgaH siddhH| aga dharmAdharmayoH vizeSazaktisUcanArtha sUtramidaM prasigalayanti dharmAdharmayoH kRsne // 13 // dharmAdharmazca dharmAdharmoM tayoH dhrmaadhrmyoH| dharmasya adharmasya ca kRsne sarvasmin lokAkAze avagAho bhavati, gRhasthitasya ghaTasyeva niyato'vagAho nAstItyarthaH phintu sarvatra 15 lokAkAza etayoyoravakAzo'sti tilaghu tailavA / sa cAvagAhaH avagAhanazaktiyogAd bhavati, parasparapraveze sati parasparasya vyAghAto na bhavati / atrAha kazcit-sthitidAnastrabhAvasya adharmadravyasya lokakAze sthitasya parato'bhAvAna kathamalokAkAzaH sthitiM karoti ? tathA kAladravyaM vinA kazramalokAkrAzo vartate ? satyama ; yathA-tamAyaHpiNDo jalapAzrSe sthitaH ekasmin pAyeM jalAyakapaNaM karoti tajjalaM sarvatra lohapiNDe vyApnoti tathA lokasya pAye 20 sthitamalokAphAzama adharma kAladravyana spRzat sthitiM karoti vartate ca / ata: ( atha) kAraNAt vipariNatAnAM mUrtAnAm ekapradezasakhyeyAsaktyeyAnantapradezAnAmavagAhanavizeSaparijJApanArtha sUtramidamAtuH ekapradezAdiSu bhAjyA pudagalAnAm // 14 // ekazcAsau pradezaH ekapradezaH, ekapradeza AdiryeSAM dvitryAdipradezAnAM te ekapradezAdayaH 25 teSu ekapradezAdiSu / pudgalAnAmekapradezAdiSu avagAho bhAjyo bikalpanIyaH bhASaNoya ityarthaH / yathA vyAkaraNe avayavena vigraho bhavati samudAyaH samAsArtho bhavati tathA ekapradezo. 'pi gRhyate bahabazca pradezA gRhyante / tathAhi--ekasmin vihAyaHpradeze ekasya paramANoraSagAho bhavati, ekasminnAkAze dvayoH paramAgyozcAgAhI bhavati, evamekasminAkAzapradeze jyAdInAmapi sAkhyeyAsahasayeyAnantapradezAnAM skandhAnAmaghakAzo veditvyH| tathA dvayorAkAzapradezayoH 30 1 varmAstikAyabhAvAt tA dharmAstikAyAbhAvAbhA-20 / 2 -paralyA- mA0 / 3 -nAma pradeza saM- tA0pa0 / 4 -yAnanta- ja., A0 / 24 Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 tattvAdhavRtta [5/15 dvau paramANU atraddhau abakAzaM prApnutaH triSu ca AkAzapradezeSu dvau ca paramANU yaddavazca paramANo baddhA abaddhAzcAvagAhaM labhante / so'vagAho lokAkAzapradezeSveva na parata iti pratyetavyam / nanu dharmAdhamA amUrtI bartete tena kAraNena yadi ekatra avizeghenAvarodhaM labhete asthAnam avagAhaM labhete, tana yuktam, pudgalAstu mUrtimantaH te ekasaMkhyeyAsaMkhyeyaprade5 zeSu lokAkAzeSu kathamekasakhyeyAsankhyeyapradezAzca kArAdananta pradezAzca pudgalaskandhA avasthAnaM labhante iti ? ata Aha-- satyam; avagAhanasvabhAvAn sUkSma pariNAmAcca tathASi kSetre mUrtimantoSa avasthAnaM labhamAnAH pudgalaskandhA na viruddhayante / yathA ekasminnapayara ke aneke pradIpAryikA ava gAte vAzca pudgala skandhA avakAzaM labhanta iti veditavyam / tathA pramANabhUtazcAgamo'tra vartate-- 10 "" ogADhagAdaNicido puJgalakAyehiM savvado logo ! sumehiM bAdarehiMya gaMtANaMtehi vivihehi / / " [pavayaNasA0 2276 ] tatra mahAkapiNDopi dRSTAntaH / atha vijJAtametam pudgalAnAmavagAhanam / jIvAvagAhanaM kIdRzamiti bhaNyateasaGkhya bhAgAdiSu jIvAnAm / / 15 / / saMkhyAyate saMkhyeyaH na saMkhyeyaH asaMkhyeyaH asaMkhyeyo bhAga AdiyeSAM bhAgAnAM te asaMkhyeyabhAgAdayasteSu asaMkhyeyabhAgAdiSu / jIvanti jIviSyanti jIvitapUrvA vA jIvAH, teSAM jIvAnAm, lokAkAzaM asaMkhyeyabhAgAdipu avagAho bhavati / ko'rthaH ? lokAkAzasya asaMkhyeyA bhAgAH kriyante teSAM madhye eko bhAgo gRhyate, tasminnekasmin bhAge eko jIvastiti | AdizabdAna dvayorbhAgayoreko jIvastiSThati, tathA triSu bhAgeSveko jIvastiSThati, tathA 20 caturSu bhAgeSveko jIvastiSThati / evaM pazcAdiSvapi bhAgeSu eko jIvastiSThati tathA yAvana sarvAnapi bhAgAn lokapUraNApekSayA vyApnoti / nAnAjIvAnAM svavagAhaH sarva eva loko vartate / atrAha kazcina - - yathekasmin asaMkhyeyabhAge eko jIvo'vatiSThate tarhi ekasmin bhAge dravyapramANato'nanvAnanto jIvarAziH zarIrasaMyuktaH kathamavatiSThate / satyam ; lokAkA sUkSmabAdarabhedAna avasthitiH pratyetavyA / tatra bAdarAH parakRtabAdhayA copaghAtaM labhante, 25 sUkSmajIvAstu sazarIrA api sUkSmatvAn ekasminnigodajI bADa gADha pradeze'nantAnantA vasanti, te sUkSmAH prANinaH paraspareNa pratighAtaM na labhante, vAiraMzca naiva pratihantuM zakyante tenAvagAha virodho nAsti / atha 'lokAkAzatulyadeze kila eko jIvo'vatiSThate ityuktaM bhavadbhiH, tasya "lokA 15 1 Navazca na A ja0, ba0 2 -sthAne avagAhanaM la- bha0 ja0 10 / 3 - matyAcca bha0 ja0 1 4 ekasminneva AkAze aneke A ja 0 5 avagADhagADa nicitaH pudgalakAyaiH sarvatA lokaH / sUkSmaiH bAdarezva anantAnantaH trividhaiH // 67 lokasaMkhyeya- 0 | lokasyAsaMkhyeya- ja0, A, To 1 bha0 ja0, pa0 / Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16] pacamo'dhyAyaH 187 saMyabhAgAdiSu pravRttiH katham sarvalokavyAptirbhavatyekasya jIvasya' iti prazne sati lokaprasiddhadRSTAntena alpapradezavyAptirapi bhavatIti pratipAdanArthaM sUtraM svAminaH prAhuH - pradezasaMhAravisarpAbhyAM pradIpavat // 16 // pradizyante prasArayante saGkocyante yA pradezAH saMharaNaM saGkocanaM saMhAraH, visarpaNaM prasAraNaM visarpaH, saMhArA visarpazca saMhAravisarpoM, pradezAnAM saMhAravisarpoM pradezasaMhAravisarpoM tAbhyAM pradezasaMhAravisarpAbhyAm / asyAyamarthaH -- lokasya asakhyeyabhAgAdiSu jIvasyAvagAhaH pravRttirbhavati / kasmAt ? pradezAnAM saMhArAt saGkocAt alpakSetre jIvastiSThati, pradezAnAM visat prasaraNAt jIyo bahuSu bhAgeSu tiSThati / evaM vyAkhyAne sati pradezasaMhAravisarpAbhyAmityatra paJcamIdvivacanaM ghaTate / karaNApekSayA tRtIyAdrivacanaM ca ghaTate, tatra pradezasaMhAreNa pradezavisarpeNa ceti vyAkhyAtavyam / pradezAnAM saMhAraH kathaM visarpazca kathaM bhavati ? pradIpa- 10 bat yathA pradIpasya prakAzaH nirAvaraNAkAzapradeze anavadhRtaprakAzaparimANaM bhavati sa eva dIpaH yadA varddhamAnena - zarAveNa atriyate tadA tasya pradIpaprakAzasya zarAyamAtrakSetre pravRttibhavati / yadA tu mAmikArzaSTha kaka pikaSArya strIlibripAdArAvakSetrAt kavit bahutarakSetre pradIpaprakAzapravRttiH bhavati / yadA tu sa evaM pradIpaH kuNDenAzriyate tadA mAnikAkSetrAt kicit bahutarakSetre pradIpaprakAzapravRttirbhavati / yadA sa eva pradIpaH apavara- 15 kAdinApriyate tadA tasmAdapi adhikaprakAzo bhavati / evaM jIyo'pi yadyapi amUrtasvabhAtro vartate tathApi anAdisambandha kyAna kathaJjin mUrtI bhavan kArmANizarIravazAt aNuzarIraM maccharIraccAdhitiSThan taccharIravazAt pradezAnAM saMharaNaM visarpaNaM ca karoti / tAvanpramANatAyAm 'satyAm asaGkhyeyabhAgAdiSu pradezapravRtti vasyopapadyate / nanu dharmAdInAM parasparapradezAnupravezo yadA bhavati tadA saGkaraH saJjAyate vyatikaro bhavati / ko'rthaH ? ekatvaM prApnoti ; 20 satyam ; dharmAdInAmanyonyamatyantazle Se'pi sati yAmizratAyAmapi satyAM dharmAdIni dravyANi nijanijasvabhAvaM na muJcanti - dharmo milito'pi gatiM dadAti, adharmo milito'pi sthitiM dadAti, AkAzoM milito'pi avakAzaM dadAti ityAdi svabhAvasyAparihAro vedatarUyaH / tathA cAbhANi "aNoraNaM pavisaMtA detA avakAsamaNNamaNNassa ! millatA va ya NiccaM sagasambhAvaM Na vijayaMti // " [ paMcAsti gA0 7 ] atha kasteSAM svabhAva iti prazne dhamrmmAdharmayoH svabhAvastAvaduSyate a0, 3 nyasya pra- zra0, 1 kajI va 2 sUtramidaM svA- bha0 ja0 ma0 / 50 / 4 dRDhaM phaNikasthaLI kayAvA A a0 ja0 0 1 5 eva doSaH A0 ja0ma0 1 6 satyam A0, ba0 ja0 / 8 - sati bha0 ja0, ba0 / 9 anyonyaM pravizantaH dadanto'vakAzabhanyonyasya / milanto'pi ca nityaM svakasvabhAva na vijainti // 25 Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188. tattvArthavRttI [1/17 gatisthityupagrahI dharmAdharmayorupakAraH // 17 // gamanaM gatiH, sthAna sthitiH, upagRhyate ityupagrahaH / zabdavigrahaH kRtH| idAnI samAsavigrahaH kriyate-dezAntaraprAptikAraNaM gatiH, dezAntarAprAptipratyayA sthitiH, gatizca sthitizca gatisthitI, te eva upagraho'nugrahaH' kAraNAvaM gatisthityupagrahaH / dharmazca adharmazca 5 dharmAdhauM tayoH dharmAdharmayoH / upakriyate ityupakAraH / "kartRkarmaNoH kRti nityam" [ kA. sU0 2 / 4 / 41 ] iti vacanAH / dharmAdharmayorityatra katari SaSThI jJAtavyA / tenAyamarthaH--gatyupagraho gatikAraNaM dharmeNa pharnubhUtena jIvapudgalAnAm upakAraH karmatApanaH kriyate / sthinyupagrahaH sthitikAraNamadharmeNa kartRbhUtena jIvapudralAnAmupakAraH pharmatApanaH kriyate / gatisthitikAraNaM dharmAdharmayoH upakAraH kArya bhayatItyarthaH / evaM cena 'gatyupamahaH' 10 ityatra dvivacanaM ghaTate, upakArazabdepi dvivacanaM ghaTate; tannAzaGkanIyam / sAmAnyena vyutpAditaH zabdaH upAttasalyA zabdAntarasambandhe'pi sati tatpUrvopAttasaMkhyAM na muJcati / dharmAdharmayorityavAdrikAsahitakAmprAdhezavinayazAmasamma maca dvau zabdau ekavacanatyaM na mucata ityarthaH, yathA 'muneH kartavyaM tapaHzrute' iti / atrAyamartha:-tipariNAmayuktAnAM jIvapudgalAnAm ubhayeSAM gatikAraNe kartavye dharmAstikAyaH sAmAnyAzrayo bhavati mInAnAM 15 gamanaprayojane toyavat / evaM sthitipariNAmayuktAnAM jIvapudgalAnAm ubhayeSAM sthityupagrahe sthitikAraNe upakAre katadhye sati adharmAstikAyaH sAmAnyAzrayo bhavati azvAdInAM sthitiprayojane sati pRthivIdhAtuvata / ko'rthaH ? dadhAtIti dhAturAdhAraH, pRthivyeva dhAtuH pRthivIdhAtuH, bhUbhyAdhAra ivetyrthH| nanu upaprahazabdo'prayojanaH, upakArazabdenaiva siddhatvAt , tena IdRzaM sUtraM kriyatAm / IdRzaM kIdRzam ? 'gatisthitI dharmAdharmayorupakAraH'; satyam / 20 yathAsadayaM mA bhUna ityupagrahazabdagrahaNam / evaM sUtre sati dharmAdharmayAH gatisthilyozca yathAsakya jAte sati jIvapulAnAmapi yathAsaGkhyaM jaayte| tathA satyayaM doSa utpadyate / ko'sI doSaH ? dharmasyopakArI gatirjIvAnAM bhavati, adharmasyopakAraH sthitiH pudgalAnAM bhavati, evaM sati mahAn dopaH sampanIpadyate tadopanirAkaraNArtham upamahazabdo gRhyate / nanu dharmAdharmayorupakAraH gatisthitilakSaNa AkAzasya saGgacchate, yata zrAphAze jIvAzca 25 pudgalAzca gacchanti ca tiSThanti ca kiM dharmAdharmadravyadvayagrahaNena ? satyama ; AkAzasyAparopa kArasya vidyamAnatvAna ! ko'sAghaparopakAraH ? dharmAdharmajIvapudgalaeNkAlAnAmavagAhanamAkAzasya prayojanama "AkAzasyAvagAhA" [taka suu05|18 ] iti vacanAta / ekasya dravyasya anekaprayojanasthApanAyAM lokAlokabhedo na syAt / nanu pRthivItIyAdInyeva tadupakArasamarthAni ki prayojanaM dharmAdharmAbhyAmiti ? satyam / pRthivIjalAdIni asAdhAraNAzrayaH / kathamasAdhAraNAzrayaH ? pRthivImAzritya kazcit gatiM karoti kasyacit ( kazcit ) gatibhaGga 1 -kA- A, ja, ma0, 0 | 2-ti yogavaca- zrA, ja., ba0 / 3 -graha svityupaai-v| -saMkhye jA- bhAva, j.|5 -dalAnAmaya-va0 / 6 ekadravya-'vara Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 / 18] paJcamo'dhyAyaH karoti, jalamapi kasyacit gatiM dadAti kasyacid gateH pratibandhakaM bhavati, tena pRthivIjalAdIni vizepoktAni ekamya kAryasya anekakAraNasAdhyAni ca tena dharmAdharmI sAdhAraNAzrayaH gatisthityoriti tAveva pramANam / nanu dharmAdharmI tulyayalau vartate tena dharmaH sthitipratibandhako bhaviSyati adharmastu gatiprabandhako bhaviSyatIti cena; na to aprerakAbuktI, dharmo gatikArye na prerakaH adharmazca sthitikArya na prerakaH tena na parasparaM pratibandhakAviti / nanu dharmAdhauM 5 nopalabhyete tena tau na sta: kharaviSANavaditi ce] ; ; sarvepI pravAdinAmavipratipapseH dhamAdhammau vidyate ev| sarve hi pravAdinaH pratyakSAnama yAzca arthAnabhivAJchanti, tena anupalabdhiriti hetuH asmAn prati na siddhyati / yathA ca niratizayapratyakSa kevalajJAnalocanena sarvajJavItarAgeNa dharmAdayaH padArthAH sarve upalabhyante "sarvadanyasarvapayAyeSu kevalasya" [ 20 sU0 1 / 25 mAnisakanAna AcArya apAtajAnibhirapi dharmAdaya 10 upalabhyate / adhAtrAha kazcina- upakArasambandhabona atIndriyayorapi dharmAdharmayorastitvaM bhavadbhirakhadhRtam , tAbhyAmanantaraM yaduktamAkAzaM tasya kaH pravateta upakAro yenAtIndriyasyApi tasyAdhigamaH saJjAyate viduSAmiti prazne sUtramidamAhuH AkAzasthAvagAhaH // 18 // A samantAt kAzate camatkaroti iti aakaashH| avagAhanamavagAhaH jIvadalAdInAm aghagahinAmavakAzadAnamavagAha ucyate / saH avagAha AkAzasya sambandhI upakAro bhavati, jIvapudgalAnAm AkAzena upakAraH kriyate ityarthaH / nanu jIvapadralA akgAhinaH kriyAvanto vartante teSAmavakAzadAnam AkAzasya sAmpratameva yuktameva, ghaTata eva-saGgacchata iti yAvat , paraM niSkriyANAM nityasambandhAnAM dharmAstikAyAdInAmavagAhaH kathaM ghaTate ? 20 satyam ; niSkriyANAmapi dharmAdInAm upacArAdanagAhaH saGgacchate | yathA sarva gacchati iti sarvagataH, AkAzastu gamanA'bhAve sarvagata ityucyate / kasmAt ? nyatyakSatA vidyamAnatvAt / tathA dharmAdharmAvapi sarvatra vyAptidarzanAdavagAinakriyA'bhAvepi avagAhinau ityupaMcaryete / nanu AkAzasya avakAzadAnaM zrImadbhirucyate tarhi kulizAdibhiH lopTAdInAM mRtpiNDAdInAM vyAghAto na bhaviSyati, tathA "eDukAdibhirazvAdInAM ca vyAthAto na bhavi- 25 dhyati; satyama; bhidurapApANAdInAM sthUlatyaM vartate tena sthUlena sthUlo vyAinyata etra | kulizAdInAM zilAdibyAhanane AkAzasthAvakAzadAnasAmarthya na hIyate avagAhinAmeva parasparacyAghAtAt / sthUlA vanAdayo'nyonyamavakAzadAnaM yadi na kurvanti tadA kimAkAzasya doSaH ? ye khalu sUkSmapudgalAH te'pi anyonyamayakAzadAnaM vidadhati kathaM sUkSmamAkAzaM sUkSmANAM dharmAdInAmavakAzaM na dadAti ? evaM cet AkAzasyAsAdhAraNam avakAzadAnaM lakSaNaM na 30 5 -pudgalAnA bhA0, ba0, j0| 2 yukta - bhA0, 10, j0| 3 pratyA- Aga, 4.ja.14-panayate bA0.ba0, ja0, 30 / 5eikA- Apa, 0 | Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ { 5919 190 tattvArthavRttI bhavati / kasmAt ? savAniyakAzasamasambhavam susisthAgara bIkAnayAdhAraNa lakSaNamastyeva / kasmAt ? sarveSAM padArthAnAM sAdhAraNAvagAhanakAraNatvAt / nanu alokAkAzasya avagAhanadAnAbhASAn svalakSaNapanyavanAn AkAzasyAbhASaH; satyam / svabhAvasya aparityAgAt kathamAkAzasyA'bhAvaH / athedAnI pudgalAnAmupakAro nirUpyate-- zarIrathAimana:prANApAnAH pudgalAnAm // 19 // zIryante vighaTante zarIrANi, ucyate vAk , manyate manaH, prANiti jIvati yena jISaH sa prANaH, 2apaaniti harSeNa jIvati vikRtyA vA jIvati yena jIyaH saH apanaH, koSThAt bahinirgapachati yaH sa prANa ucchayAsa ityarthaH, bahirvAyurabhyantaramAyAti yaH saH apAnaH 10 niHzvAsaH, prANazca apAnazca praannaapaanauN| zarIrANi ca vAk ca manazca prANApAnau ca zarIravAGmanaHprANApAnAH / pUrva pUryante pazcAd galanti ye te pudalAsteSAM pudgalAnAm / pudgalAnAM sambandhinaH ete zarIrAdayaH paJca upakArAH jIvAnAM bhavanti / tatra tAvat audArikavakriyikAhArakataijasakAma'NAni zarIrANi pnyc| tatra pazcasu zarIreSu madhye yAni kArmaNAni tAni sUkSmANi apratyakSANi tairutpAdyanteupacayazarIrANi / 15 upacayazarIrANyapi kAnicit pratyakSANi bhayanti kAnicit apratyakSANi bhavanti, teSAM sarveSAM zarIrANAM kAraNaM "karmANIti vAtavyam / AtmapariNAma nimittamAtraM prApya pudgalAH karmatayA pariNamante, tastu karmabhiraudArikAdIni zarIrANi utpadyante / tena sarvANi zarIrANi paugalikAni bhavanti jIvAnAmupakAreSu pravartante / tathA cautam "jIyakRtaM pariNAma nimittamAtraM prapadya punaranthe / svayameva pariNamantetra pudgalAH karmabhAvena // " [puruSArthasi0 zlo0 12] nanu audArikAdIni zarIrANi AhAravanti teSAM paugalikatvaM saGganchata eva, kArmaNantu zarIramanAhArakaM tatkathaM paudgalikamityucyate ? satyam ; kArmaNamapi zarIraM paudgalikameva, karmavipAkasya mUrtimabhiH sambandha sati utpattinimittatvAt yathA zrImAdInAM paripAkaH salilAdidravyaiH sambandhe sati bhavati tathA kArmaNamapi zarIraM sitAkaNTakAdi25 mUrtimadravyasambandhe sati vipazyate bandhamAyAti tena kArmaNamapi zarIraM paugalikamityucyate / kathamanyathA prANavallabhaM pazyantyAH kramanIyakAminyAH kaJcakastuTyati romAJcakanukaMvazAt / yA vAk paugalikI sA dviprakArA-dravyavAk-bhAvavAkprabhedAt / dhIryAntarAyakSayopazame sati matijJAnAvaraNazrutajJAnAdharaNakSayopazame sati ca aGgopAGganAmakarmalAbhe ca sati bhAvavAk utpadyate / sApi pudgalAzrayatvAt paulikiityucyte| yadi pUrvoktakarmapudgalakSayopazamo 1 -zadAnasyA- A0, 50, a.| 2. apaniti bhA0, va0, ja0, 30 1 3 -nA sabhAla, ba., 40, jA / 4 -nte paMcazarIrANi uma- A., y0,v0| 5 karmaNIti tA0 / kAmagIti 20 / 6 -gu va- zra0, ba0 / 7 -kavat mA0, 20, j.| Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja pacamo'dhyAyaH 191 519] na bhavati aGgopAGganAmakarmalAbhazca na syAt tadA SAgucAraNa utsAho notpadyate tena bhAvavAk paudgalikI bhavati / bhASavAkU sAmarthyasahitena jIvena ceAvatA cothamAnAH pudgalAH yacanatvena vividhaM pariNamante, tena kAraNena dravyayAgapi sphuTaM paudralikI bhavati / sA dravyavAk zabdaprahendriyagocarA bhavati / nanu pauDraliko vAk karNendriyaviSayA yathA bhavati tathA'parendriyaviSayA kathanna syAt ? satyam aparendriyANAM vAcoyuktau anucitatvAt tadviSayA 5 na sthAna, gandhaprAikanAsikendriyasya rasAdyaviSayatvavat / nanu bAgamUrtI kathaM pauhalikI bhavadbhirucyate 1 satyam; mUrtimahaNAvarodha vyAdhAtAbhibhavAdisadbhAvAda. vAg mUrtimatyeva / asyAyamarthaH vAkU mUrtimatA karNendriyeNa yadi gRhyate tarhi kathamamUrttA ? tathA mUrtimatA kuDyAdinA yadi avarudhyate pratibadhyate tarhi kathaM bAgamUrtI ? tathA, vAgagrAddakamapi zrotrendriyaM kAhalAdizabdenAntaritamaparaM zabda prahItuM na 10 zaknoti varitva lakSaNo vyAghAto bhavati vAk karNendriyamAgantuM na zaknoti / zabdena vyAhanyamAnA vAkU kathamamUrtI ? tathA mUrtiyuktena pratikUlena marutA vAk vyAhanyate kathamamUrtA ? tathAbhimatapradeze gacchataH padArthasya vyAvartanam abhibhava ucyate / sa karNendriyasya jhaTiti zabdagrahaNa jananasAmarthyaM ghaTAdizabdeH khaNDyate tiryaggrAtena ca zabdo'bhibhUyate kathaM vAkU amUrtA ? tathA paTahAdizabdezakAdizabdA abhibhUyante / tadetadasamIkSAbhidhAnaM vAcAmamUrtatvaM 15 bhavadbhiH kRtamiti / mano'pi dravyabhASabhedAbhyAM dviprakAram / tatra dravyamanaH jJAnAvaraNatrI yantarAyakSayopazamAGgopAGganAmalAbhaddetavaH mudgalA jIvasya guNadoSa vicArasmaraNAdipraNidhAnAbhimukhasya upakAekA manastvena pariNatAH dravyamana: paudgalikameva / bhAvamano'pi labdhyupayogalakSaNam / tadarpi pudgalAbalambanaM paugalikameva jIvasyopakArakaM bhavati / nanu mano'NumAtram ko'rthaH 120 sUkSmam, dravyAntararUparasAdipariNAmarahitaM paudgalikaM katham ? satyam mana: paudgalikameva / anumAnaM mano hRSIkeNAtmanA ca sambaddham, asambaddhaM vA ? asambaddhaM cet tat Atmana upakArakaM na bhavati, hRpIkasya ca sahAyatvaM na viddhAti / yadi hRSIkeNAtmanA ca sambaddhaM vartate tarhi ekasmin pradeze sambaddhaM sat tanmanaH aNu sUkSmamapareSu pradezeSvAmana upakAraM no vidadhyAt ? api tu vidhyAdeva / tena paudgalikena indriyeNa militasyAtmanaH 25 upakAraM kurvan paudgalikameva bhavatu nAma upakArakaM manaH, aSTavazAdasya manasaH AtmA AlAta cakravat pramuka cakravat paribhramaNaM karoti; tannaH paribhramaNasAmarthyAbhAvAt / AtmA mUrtaH niSkriya vartate tasyAtmanaH amUrtasvaM niSkriyatvaJca guNA'dRSTo vartate sa AtmA kiyArahitaH san manasaH kriyArambhaM kartumasamarthaH / mArutadravyavizeSasya kriyAvataH sparzataca guNo vartate sa mA (ma)ruto vanazpatezca parisandaheturbhavati tadyuktameSa, AtmA tu 30 9 galAbha-A0, ba0 ja0 2 atha tu ba0 / Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 tasvArthavRttI ! 5120 niSkriyaH sparzarahitazca manasaH kriyAheturna bhavati / atra nizcayanayo yojanIyaH / upacAreNa tu kriyAiturastyeva jIvaH / / atha prANApAnasvarUpaM nirUpyate-bIryAntarAyasya jJAnAvaraNasya ca kSayopazamam aGgopAGganAmakarmodayaM cApekSamANo jIvo'yaM koSThanAtaM bahirudasyati prerayati sa yAtaH prANaH ucchvAsA5 paranAmadheyaH / tathA, sAignidho jIvaH bahiryAtamabhyantare karoti gRNAvi nAsikAdidvAreNa so'pAnaH nizvAsAparanAmadheyaH / to dvAvapi jIvasya jIvitakAraNatyAs anuprAhiNI upakArako bhavataH / te manaHprANApAnAH trayo'pi pratighAtAdivilokanAt mUrtimanto bhavanti / manaHpratIghAto vidyutpAtAdibhirvilokyate, mano'bhibhavo madyAdibhidRzyate / prANA pAnapratIghAtaH karatalapudAdimukhasaMvaraNAd bhavati, prANApAnAbhibhavaH sidhmanA nirIkSyate / 10 yadi manaHprANApAnA amUrtA bhavanti tarhi mUrtimadbhiH azanyAdibhirabhighAtAyo na bhavanti, te ca dRzyante, kathamamI mUrtimanto na bhavanti ? ata paya kAraNAt jIvasyAstitvaM siddham / santrapratimAkriyA yathA prayokturadRzyamAnasyApyastitvaM kathayati tathA prANApAnAdikriyApi jIvasya kriyAvato'stitvaM siddhamAkhyAti / athAparo'pi jIvasya pulAdupakAra ucyategadarzaka :- AcArya sukha jIvinamaraNopagrahAzca // 20 // ___ sustyati sukham , duHkhayati duHkham , jIvanaM jIvitam , mriyate'neneti maraNam , upagrahaNAni upagrahAH / sukhaM ca duHkhaM ca sukhaduHsvam samAhAre banchaH, tacca jIvitaJca maraNazca sukhaduHkhajIvitamaraNAni, tAnyetra upagrahAH upakArAH sukhaduHkhajIdhitamaraNA paprajJAH / ete catvAro'pi pudgalAnAmupakArA jIvasya bhavanti / savedyAsa gorudaye anta20 rajatI sati bahirdravyAdiparipAkakAraNavazAdurapadyamAnaH prItiparitApalakSaNaH pariNAmaH sukhaduHkhamucyate / bhavadhAraNakAraNasya AyuSkarmaNa udayAta bhavasthiti dharato jIvasya prANApAnakriyAyAH avicchedo jIvitam / prANApAnakriyocchedo maraNamucyate / etacatuSTayaM puhalakRtopakAro jIvasya veditavyaH / sa mUrtimatkAraNasannidhAne samutpadyate yatastataH podgalika eva / nanu upamahAzabdenopakAra' ityucyate / sa upakAraH adhikArAdeva labhyate kimarthaM puna25 rupamaNam ? ityAha-satyam punarupagrahahmaNa pugalAnAM pudalakRtopakArasUcanArtham / tathAhi dAnAdInAmamlAdibhirupakAraH, udakAdInAM katakAdibhirupakAraH, lohAdInAM jalAdibhirupa. kAro bhavati / cakAraH samuccaye vartate / tena cancurAdIni indriyANyapi zarIrAdiyan jIyopakArakANi bhavanti / atha jhAto dharmAdharmAkAzapunalopakAraH, jIvasya ka upakAra iti prazne grahaNamida. 30 mucyate 1 rogavizeSeNa kilAsanAnA / simAnA ni- bhA0. 50, 0 / 2 -hAro da. tA.. 3 -prahAH su-mAra, 0 j0| 4 ra u-tA, va* / Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 / 21-22] paJcamo'dhyAyaH parasparopagraho jIvAnAm // 21 // parasparaH anyonyasambandhI, yAmAryambhAcavipAsAsagaramahA jIvAnAM prANinAm anyonyasya kAryakaraNam upakAro bhavati / yathA 'bApaH putrasya pIpaNAdika karoti, putrastu bapturanukUlatayA devArcanAdikaM kArayan zrIkhaNDagharpaNAdikaM karoti / tathA, yathA AcAryaH ihalokaparalokasaukhyadAyakamupadezaM darzayati tadupadezakRtakriyAnuSThAnaM kArayati, 5 ziSyastu gurvAnukUlyavRttyA tatpAdamardananamaskAravidhAnaguNastava nAbhISTavastusamarpaNAdikamupa kAraM karoti / tathA, yathA rAjA kiGkarebhyo dhanAdika dadAti, bhRtyAstu svAmine hita pratipAdayanti ahitapratiSedhaM ca kurvanti, svAminaM ca pRSThataH kRtvA svayamale bhUtvA svAmizatru. bhaGgAya yuddhyante / upamahAdhikAre satyapi punarupamahagrahaNaM jIvAnAM parasparaM sukhaduHkhajIvitamaraNakaraNopakArasUcanArtham / tena yathA sukhAdikaM catuSTayaM pudgalopakAraH tathA jIvAnA- 10 mapyupakAraH / yo jIbo yasya jIvasya suskhaM karoti sa jIvastaM jIvaM bahubArAn sukhayatti, yo duHkhayati sa taM bahuvArAna duHkhayati, yo jIvayati sa taM baDhuvArAn jIvati, yo mArayati sa taM bahudhArAn mArayati / tathA cAha yogIndro bhagavAn-- "mArivi cUrivi jIvaDA jaM tuhu~ dukkhu kasaisi / taM taha pAsi aNaMtaguNa akse jIva lahosi / / 1 / / mArivi jIvaha~ lakkhaDA jaM tuhu~ pAvakarIsi / puttakalattaha~ kAraNeNa taM tuhu~ ekku sahIsi // 2 // " [paramAtmapra0 gA0 125, 126 atha yadi sattArUpeNa vastunA upakAraH kriyate iti vidyamAnasya yastunA'numitirvidhI. yate bhavadbhiH, tarhi kAladravyamapi sattArUpeNa vartate kastasyopakAra " ityAhuH vartanA pariNAmaH kriyA paratvAparatve ca kAlasya // 22 // vartanA ityeka padam , pariNAma iti dvitIyaM padam, kriyeti mRtIyaM padama , paratyAparatve iti caturtha padam , va iti pazcamam , kAlasyeti paSTaM padamiti paTpadaM sUtramidam / kaicin catuSpadazca dRzyate, tadA 'vartanApariNAmakriyAH' ityeka paratvAparaparatve iti dvitIya padama , ca iti tRtIyam, kAlasyeti caturtham / tadA IdRgvidhaH samAsaH bartanA ra pariNAmazca 25 kriyA ca vartanApariNAmakriyAH / paratyaJcAparatvaM ca paravAparatve itaretaraddhandaH / kalyate jJAyate 1 vitaa| 2 guroranukUla-mA0,0, ja| gurvaanukl-p.| 3 -* catusA0 j0| 4 mArayitvA jIvayitvA jIvAna yavaM duHkhaM kariSyasi / tattadapekSayA bhanantaguNamatrasya. meva bIca labhase || mArayitvA jIvAnAM lakSANi yavaM pApaM kariSyapti / putrakalatrANAM kAraNena tatvamekaH sahipyase / / 5 ityarthaH basa ityAha vA. / 6 -maki bhA., 017 satrArthasiddhitattvArthavArti kAdau / 25 Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 tatvArthavRtta [ 5122 nizcIyate sakhyAyate samayAdibhiH paryAyaH "mukhyaH kAlo nirNIyate yaH saH kAlaH / "akartari ca kArake saMjJAyAm" [ kA0 sU0 4 / 5 / 4 ] ghan / mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja, vartanta svayameva svapayoH bAhyopagraha vinnA pavArthAH, tAn vartamAnAn padArthAna 4 anyAn prayukte yA sA vartanA / dhRterinantAt karmaNi bhAve vA yuT strIliGge vartanA idi 5 bhavati / vartate vartanA iti karmaNi vigrahaH / ghartanaM vartanA iti bhAve vigrahaH / atra lokaprasiddho dRSTAntaH kadhyate- yathA taNDulAnAM vikledanaM pacanaM pAka ucyate te tu taNDulAH panyamAnAH zanaiH zanaiH onatvena pariNamanti taNDulAnAM sthUlatvadarzanAt samayaM samayaM prati sUkSmaH pAko bhanatIti nizcIyate / yadi pratikSaNaM taNDulAnAM sUkSmapAko na bhavet tadA anu akSatocitasthUlapAkaisyAbhAvo bhavet / evaM sarveSAM dravyANAM sthUlaparyAyavilokanAt svayameva vartandasvabhAvatvena bAhya 10 nizcayakAlaM paramANurUpamapecya pratikSaNamuttarottara sUkSmaparyAyeSu vartanaM pariNamanaM yad bhavati sA vartanA nirNIyate / cet dravyANAM pratisamayaM pariNAmo nai bhavet tarhi dravyANAM sthUla paryAyo'pi na syAt tena sA vartanA aNurUpasya mukhyakAlasya nimittabhUteti kAraNAt vartanayA kRtvAM mukhyakAlo'NurUpo'stIti nizcIyate / vartanAlakSaNo nizcayakAlasyopakAra ityAyAttam / nanu yadi nizcayakAla paryAyANAM vartayitA vartate tarhi sa kAlaH kriyAvAn saJjAtaH niSkriyaH 15 kathamuktaH ? satyam nimittamAtre'pi vastuni hetukartRtvaM dRzyate yathA bhikSA vAsayate kArISo'niradhyApayati iti hetukartRvAvyapadezo bhikSAgnyordazyate, tathA kAlasyApi hetukartRttramasti niSkriyatvaM ca na vinazyati kAlasya paryAyotpAdikA vartanA tAvat vijJAtA / idAnIM pariNAmaH kAlasyopakAraH kathyate-- dravyasya svabhAvAntaranivRttiH strabhAvAntarolavizva parispandAtmakaH paryAyaH pariNAma ucyate / sa pariNAmaH jovasya krodhamAnamAyAlobhA20 dikaH / puMdgalasya pariNAmaH varNagandharasasparzAdikaH / dharmasyAdharmasya AkAzasya va agurulaghuguNavRddhihAnicidditaH pariNAma veditavyaH / vijJAtastAvat paryAyarUpaH pariNAmaH kAlasyopakAraH / sarat farmers aopakAraH kathyate - parispandAtmakaH calanarUpaH paryAyaH kriyA kathyate / sA kriyA dviprakArA - prAyogikI, vainasikI ca / tatra prAyogikI kriyA ilamuzalazakaTAdInAM bhavati / vaizrasikI svAbhAvikI meghavidyudAdInAM bhavati / sA dvivApi 25 kriyA kAlavyopakAraH kathyate / vijJAtA tAvat kriyA / idAnIM paratvAparatvayoravasaraH / paratvAparatve kSetrakRte [ kAlakRte ] va, kAlopakAraprakaraNAt sUtre kAlakRte gRhyete / tathAhi -- atisamIpadezavartini ativRddha vratAdiguNahIne cANDAle paratvAro vartate, dUradezavartini garbharUpe vratAdiguNasahite ca aparatvavyavahAro 1 mukhyakA bhA0, ba0 ja0 | 2 vartate tAva0 / 3 va paryA- 60 a0 ja0 / 4 anya prayuktatA, A0, ba0, ba0 / 5 syAdabhI bha- 0 0, 0 6 na tA0, 0 / drazya pariNAma ucyate pudgalasya bhA0, ba0 ja0 / pulasya pariNAma ucyate varNa- ba0 / 8 yA dvi- A0, ba0, 0 9 - dve lakSaNakRte ca bhA ja0, ba0 / stre kSaNakRtaM ca / Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 / 23 / paJcamo'dhyAyaH 195 vartate / te dve api paratvA uparatve uktalakSaNe kAlakRte jJAtavye / phAlopakAra ityarthaH / pariNAmAdayazcatvAraH sUryAdikriyAkAraNa samayAvalikAdivyavahArakAlakRtA jnyaatvyaaH| samayastu aNoraNvantaravighaTanalakSaNapramANo mukhamAlAsoH cekSitamA / etenuvinAyaka mahArAja pakArAH kAlasyAstitvaM jJApayanti / nanu vartanAgrahaNaM yat kRtaM tenaiva pUryate pariNAmAdayastu patyAraH vartanAyA' bhedA eva kimiti pariNAmAdInAM grahNa pRthaga vidhIyate ? tada. 5 narthakam / satyama ; pariNAmAdInAM prapaznaH kaaldvysuucnaarthH| kintana kAladvayam ? nizcayakAlo vyavahArakAlazca / tatra nizcayakAlo vartanAlakSaNaH pariNAmAvicaturlakSaNo vyavahArakAlaH / unala "daccapariyadRsvo jo so kAlo havei vvhaaro| pariNAmAdI lAkho vaTTaNalakkho du prmho|" [dravyasaM0 gA0 21] 10 tatra vyavahArakAlA bhUtabhaviSyatvatamAmalakSaNaH gauNaH nizcayakAle, kAlAbhidhAnaM mukhym| vyavahArakAle bhUtabhaviSyatvataMmAnavyapadezo mukhyaH kAlavyapadezastu gauNaH / kasmAnmukhyaH kasmAd gauNaH ? kriyAyuktasUryAdidravyApekSatvAt mukhyaH, kAlakUtatvAt ca gauNa iti / 'atha dharmasyAdharmasyAkAzasya pudalamya jIvasya kAlasya copakArAH proditAH / 15 "upayogo lakSaNam" [ ta0 sU0 2 / 8 ] ityAdibhilakSaNaJcoktam , pudralAnAM tu sAmAnya'. lakSaNaM proktaM vizeSalakSaNantu noktaM tadidAnI pudgalAnAM vizeSalakSaNamucyatAm' ityupanyAsasambhave sUtramidamAhuH-- sparzarasagandhravarNavantaH pudgalAH // 23 // spRzyate sparzanaM vA sparzaH / "akartari ca kArake saMjJAyAm" [ kA.. sU0 4 / 5 / 4 ] 20 ghshy| pakSe "bhAve" [ kA0 sU. 4 / 5 / 3] ghan / rasyate rasane vA rsH| gandhyate gandhanaM yA gandhaH / varNyate varNanaM kA varNaH / sparzazca rasazca gandhazca varNazca sparzarasagandhavarNAH, sparzarasagandhavarNA vidyante yeSAM pudgalAnAM te sparzarasagandhavarNavantaH / pUryante galanti gha pudgalA, dhAtostadatizayena yAgaH mayUrabhramarAdivat / manturatra nityayoge yathA zIriNI vRkSAH vttaadyH| pudgalAH sparzAdiguNavanto bhavanti / tatra sparzo'prakAra:-mRdukarkazaguru. 255 laghuzItoSNasnigdharUkSabhedAn / rasaH pshcprkaar:-tiktaamlkNttumdhurkssaaybhedaat| gandho dviprakAraH-surabhiTurabhibhedAn / varNaH paJcaprakAra:-kRSNAnIlapItazuklalohitabhedAt / ete pudgalAnA sparzadayo mUlaguNabhedAH / te ca pratyekaM hicyAdisaMyogaguNabhedena saMkhyeyAsaMkhyeyAnantabhedAzca bhavanti / lavaNarasasya madhurarase antarbhAvo veditavyaH / athaSA sarveSAM rasAnA 1 -yA bhavA ela A0, 20, ja06 -yA bheda eva tA0 | 2 -mAnya la- Ara, ghara, ja0 | 3 -marAdiSuvat A0. va0, ja0 / 4 caturana taaH| 5 - kedakama- bhA0, 20, ja. | 6 saMkhyeyAnantazo me- A, ba0, je / Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 tattvArthavRttI [5 / 24 vyaJjako lavaNarasa iti kAraNAn paJcasvapi raseSvantarbhAvaH / yeSu ca jalAdiSu eko dvau trayo yA gandhAdayaH prakaTI na jhAyante tatra sparzasadbhAvAt aprakaTAH santIti nishciiyte| nanu "rUpiNaH pudgalAH" [5 / 5] ityatra sUtre pudgalAnAM rUpaguNaH proktaH, rUpaguNAvinAbhAvi nazca rasAdayo guNAH tasminneva sUtre saMgRhItA iti kAraNAt pudgalAnAM rUpAdimattvaM tenaiva 5 sUtreNa siddhaM kiMmarthamidaM sUtramanarthakama ? ityAha-satyam ; "nityAvasthitAnyarUpANi" [[4] ityasmin sUtre dharmAdharmAkAzAdInAM nityatvAdinirUpaNe pudgalAnAmapi arUpatvaprAptI satyAM tasyAH pratiSedhArtha "rUpiNaH pudgalAH" iti sUtra tatroktam "sparzarasagandhavarNavantAH pudgalAH" iti tu sUtraM pudgalAnAM paripUrNasvarUpavizeSaparimAnArthamuktaM tenAnarthaka na bhavati / 10 atha pudgalAnAM sampUrNavizeSaparijJAne saJjAte'pi pudgalAnAM vikAraparijJAnamavaziSTaM mAvartate, tadartha mantramidamovidhisAgara jI mahArAja zabdavandhasaudamyasthaulyasaMsthAnabhedatamazchAyAtapodhotavantazca // 24 // sUtmasya bhAvaH saukSmyam , sthUlasya bhAvaH sthaulyam / zabdazca bandhazca saudamyaM ca sthaulyaM gha saMsthAnaM ca bhedazca tamazca chAyA ca Atapazca udyotazca zabdabandhasaukSmyasthaulyasaMsthAna15 bhedatamazchAyAtapodyotAH, te vidyante yeSAM pudgalAnAM te zabdadhanvasaudamyasthaulyasaMsthAnabhedatamazchAyAtapodyotayantaH / etardazabhiH pudgalavikAraH sahitA pudgalA bhavanti / / tatra tAvacchandasvarUpaM nirUpyate / zabdo TriprakAraH-bhASAtmako'bhASAtmakazceti / tatra bhASAtmako'pi dviprakAra:--sAkSarA'nakSarabhedAna / tantra sAkSaraH zabdaH zAstraprakAzakaH saMskRtA'saMskRtAtmakaH aarymlecchvyvhaarprtyyH| anakSaraH zabdo hIndriyatrIndriyacaturi20 ndriyapazcendriyANAM prANinAM jJAnAtizayasvabhAvakathAmapratyayaH / jJAnAtiza vastu ekendriyApekSayA jJAtavyaH, ekendriyANAM tu jJAnamAtraM vartate atizayajJAnaM nAsti atizayajhAnahetvabhAvAt / atizayajJAnavatA sarvajJena ekendriyANAM svarUpaM nirUpyate / sa bhagavAn paramAtizayajJAnavAn, anyaH pumAn rathyApuruSasadRzaH nAmamAtreNa sarvazaH hariharAdikaH / atra kecit sarvakSasya anakSarAtmaka zabda pratipAdayanti', "no varNAtmako 25 vaniH" [ ] iti vacanAt / tanna saGgacchate ; anajharAtmakena zabdena arthapratItarabhAvAt / tathA coktam "devakRto dhvanirityasadetad devaguNasya tathA vihatiH syAt / sAkSara eva ca varNasamUhAnnaiva vinArthagatirjagati syAt // " [ ] bhASAtmakaH sartho'pi sAkSarAnakSararUpa: prAyogika ityucyate puruSaprayogahetutvAta / 1 prakaTatayA na zA-0 / prakaTajJAnaM zA- bhA0, ba0 1 2 -Na pro-tA0, v.| 3 -nti naSTayaNAtmaka zabdaM pratipAdayanti bhA0pa0, ja0 / Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pacamo'dhyAyaH 197 bhASAtmakopi dviprakAraH --- prAyogika vaizrasikabhedAt / puruSaprayoge bhavaH prAyogikaH, vizvasA bhavabhAvena saJjAtaH zrasikaH / vizvasA ityayaM zabdaH AkArAnto'vyayaM svabhAvArthavAcI / rAtra prAyogikazcatuSprakAraH -- tatavitataghanasuSirabhedAn / tatra tataH zabdaH catananena saJjAtaH / yo'sau puSkaraH paTahaH bherI dundubhiH darpuro javAvAditra vizeSa: 'ra bAdha' iti de zyAm, ityAdikaH tata iti kathyate / vitataH zabdaH tantrI vihitavINAyudbhavaH / sughoSaiH 5 kimaraizca ullapita ityAdiko vitata ucyate / ghanaH zabdaH tAlakaMsavAla 'nAdinyAyabhighAtajAtaH / suSiraH zabdaH kambuveNubhaMbhAkAlAdiprabhavaH suSira ucyate || 1 || 5/24 atha bandhasambandhaH / bandho dviprakAraH - prAyogika vaizramikabhedAt / tatra prAyogikaH puruSayoH | ajIvaviSayajIvAjIca viSayabhedAt so'pi dviprakAraH / tatra ajIvaviSaya bandhaH dArulAkSAdilakSaNaH / jIvAjIvaviSayaH karma nokarmabandhaH / zrasiko bandhaH 10 svAbhAviko bandhaH snigdharUkSatvaguNapratyayaH zakracApame gholkAtaDidAdi viSayaH // 2 // atha saukSmyamucyate / vo zikAram anyakSikabhedAta / tatra paramANunAM saukSmbam antyamuyate / apekSAyAM bhayamApekSikam / kapitthabilvAdyapekSayA AmalakAdIni sUkSmANi, AmalakArApekSayA bradarAdIni sUkSmANi badarAyapekSayA kakkolAdIni sUkSmANi evaM maricasarpapAsurIprabhRtIni sUkSmANi jJAtavyAni // 3 // atha sthasyamucyate / tadapi dviprakAram antyApekSikabhedAt / tatra jagadvyApI mahAskadhaH anyasthUlaH / rAjikA sarvapamazcikako labadarAmalakabilva kapitthAdIni apekSA sthUlAni ||4|| atha saMsthAnamudhyate / tadapi dviprakAram-itthaMlakSaNAnilakSaNabhedAt / tatrasthaMlakSaNaM saMsthAnaM vartulatrikoNacatuHkoNadIrghaparimaNDalAdikam / idaM vastu itthambhUtaM vartate iti vaktumazakyatvAt anitthaMlakSaNaM saMsthAnamucyate / tattu meghapadalAdiSu anekavidhaM veditavyam ||5|| 15 1 atha to nirUpyate / prakAzaviparItaM cakSuHpratibandhanimittaM tamo'pi pudralavikAraH ||7|| prakAzAvaraNakAraNabhUtA chAyA dviprakAza ekA varNAdivikRtipariNatA / ko'rthaH ? gaurAdiSarNa parityajya zyAmAdibhAvaM gatA / dvitIyA chAyA praticchandamAtrAtmikA // 8 // 20 atha bhedasvarUpaM nirudhyate / bhedaH paTprakAraH - utkaraH cUrNaH khaNDaH cUrNikA prataro'Nu'naM ceti / dArvAdInAM krakacakuThArAdibhiH utkaraNaM bhedanam utkaraH / yavagodhUmacaNakAdInAM kaNikAdikaraNaM cUrNamucyate / ghaTakarakAdInAM bhittazarkarAdikaraNaM khaNDaH pratipAdyate / atisUkSmAtisthUlavajrjitaM mudramAparAjamAparimanthakAdInAM dadanaM cUrNikA kathyate / meghapaTalAdInAM vighaTanaM pratara ucyate / atitaptaloha piNDAdiSu drughaNAdibhiH kRTyamAneSu agnikaNani- 25 rgamanam aNucadanamucyate // 6 // 1 - nAdinAtha - 0 0 0 2 prayogAdbhavI A0 0 0 1 3 -supArI0 amurI kRSNikA / 4 apekSyasyU aura da0 ja0 / 5 dazako irimanthakaH / 6 prati forseer | real prAkRtagAthAyAH saMskRtandarUpeNa chAyA vA / Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 10 tattvArthavRta prakAzalakSaNaH sUryabahiH prabhRtinimitta Atapa ucyate // 9 // jyotiraGgaNaratnavidhujAtaH prakAza udyota uccate // 10 // ete zabdAdayo daza dA pudgaladravyavikArA veditavyAH / cakArAta abhighAtacodana mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja nAdayaH mudgala pariNAmAH paramAgamasiddhAH samucitA jJAtavyAH / athedAnI pulAnAM prakAraH nirUpyate--... 15 198 aNavaH skandhAzca / / 25 / / pradezamAtrabhAvinA sparzAdiparyAyANAmutpatti sAmarthyena paramAgame aNyante zakyante kAryaliGgaM vilokya sadrUpatayA pratipAdyante iti aNatraH " sarvadhAtubhyaH jaH " [ tathA coktam ] "aNavaH kAryaliGgAH syuH dvisparzAH parimaNDalAH | ekavarNarasA nityAH syuranityAzca paryayaiH // " [ [ 5/25 ] nanu ye'tisUkSmA aNast vartante teSAMka Adi ko madhyaH kazcAntaH ? satyam teSAM sva eva AdiH sva eva madhyaH sva evAnta "Adyantavadekasmin" [ pA0 sU0 1 1/24 ] iti paribhASaNAt / tathA coktam "attAdi attamanaM ataMtaM va iMdie gijjhaM / jaM davvaM avibhAgI taM paramANu vANAhi ||" [niyamasAga0 26 ] sthUlatvena prahRNanikSepaNAdivyApAraM skandhanti gacchanti ye te kandhA ityucyante / kvacit vartamAnA kiyA upalakSaNatrazAt ruddhiM prApnotIti kAraNAna grahaNanikSepaNAdivyANAmanuciteSvapi drayaNukAdiSu skandheSu skandhasaMjJA vartate / nanu pudgalAnAmanantA 20 bhedA vartante aNuskandhabhedatayA zikAratvaM katham ? satyam; aNava ityukta aNujAtitayA sarve'pi aNavo gRhItAH skandhajAtitathA sarve'pi skandhA gRhItAH / nanu jAtAvekavacanaM bhavati bahuvacanaM katham ? satyam; aNUna skandhAnAM ca aneka bhedasaMkathanArthaM bahuvacanaM vartate / ta 'aNuskandhAzca' iti ekameva padaM kimiti na kRtam ? aNayaH skandhAzceti dAbhidhAnaM kimartham ? satyam medAbhidhAnaM pUrvoktasUtradvayabhedasambandhanArtham / tenAyamartha:25 atraH sparzarasagandhavarNavantaH skandhAstu zabdavandha saumyasthaulya saMsthAnabheda tamazchAyAtapo dyotantazca tathA sparzarasagandhavarNavantazca skandhA bhavanti / cakAraH parasparaM samuccaye vartate / tenAyamartha:-na kevalam anaya etra pudgalAH kintu skandhAzca pudgalA bhavanti 1 samuditA A0, ba0 ja0 2 sAdhyante zra0 ja | 4 yAMmadhye Aja | 5 skandanti 20 / ja0 / 7 parasparasanu ba0 / 3 pratipadyante A0, ba0, 6 bhedAH atra A Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 / 26-27] paJcamo'dhyAyaH nizcayavyavahAranayadvayakamAdityarthaH / nizcayanayAdaNava eva pudgalAH, vyavahAra nayAt skandhA api pudgalA bhavantItyarthaH / atha pudgalapariNAmaH azurUpaH skandharUpazca vartate / asAnAdivartate mAhombit sAdirasti ? utpattilakSaNatvAna sAdirajI kriyate, tahiM kinimittamAzrisyotpadyante'yatrazca (NavaH ) kinimittamAzrityotpadyante skandhAzceti prazne natra tAvat skandhAnAmutpattimimitta- 5 saMsUcanArtha sUtramidamAhuH bhedasaGghAtebhya utpadyante // 26 // bhedazca sayAtazca bhedasaMghAtazca bhedasaMghAtAstebhyaH bhedasaMghAtebhyaH, rUpe rUpaM praviSTa "sarUpANAmekazeSaH" [pA0 sU. 1 / 2 / 64] iti vacanAn bhedasaGghAtazabdalopaH / utpadyante jAyante skandhA ityarthaH / saMghAtAnAM dvitayanimittavazAta vidAraNaM bhedaH / bhinAnAm ekatra ? melApakA saMghAtaH / bhedAt saMghAtAn samaca kandhAcvAIpI savisamasyAmadhIhArAja dvayorajoH melApakAdekatrIbhavanAn dvipradezaH skandhaH saacte| dvipradezasya skandhasya ekasya cANormelApakAstripradezaH skandha utpAte / bayANAM vA bhinnAnAmAgUnAM melApakAstripradezaH skandho jAyate / dvipradezasya skandhasya aparasya ca kSipradezasya' skandhasya malApakAcatuHpradezaH skandhaH sajAyate / adhayA tripradezasya skandhamya ekasya cANArmelApakAccatuHpradezaH 15 skandhaH snyjaayte| athayA caturNAm aNUnAM bhinnAnAM melApakAccatuH pradezaH skandhaH saJjAyate 1 tripradezasya skandhasya vipradezasya ca skandhasya ekatrIbhavanAt paJcapradezaH skandha utpadyate / 'catuHpradezastra skandhasya kasya cANomeM lApakAna paJcapradezaH skandhaH saJjAyate / pazcAnAmaNUnAM yA bhinnAnAM melApakAt paJcaprazaH skandhaH saJjAyate / ityAdisaMkhyeyAnAmaNUnAmasaMkhyeyAnAmanAma, anantAnAm aNUnAM ca melApakAn saMnyapradezaH asaMkhyeyapradezaH 24 anantapradezaH anantAmantapradezazca skandha utpayate / eteSAmeva skandhAnAM pUrvarItyA bhedAt nAnA skandhA utpadyante dva-yaNuphaH skandho yAvata / yathA bhedAna saMghAnAca sphandhotpattinigaditA tathA bhedasaMghAtAbhyAm ekasamayotpannAbhyAM vipradezAdayaH skandhAH samprajAyante anyasmAd bhedena anyasya melApa kena tadubhayapradazaH skandha utpadyate ityrthH| atha yadi skandhA evamutpadyante tahi aguH kathamutpadyate iti prazne sUtramidamAhuH- 25 bhedAdaNuH / / 27 // aNuru pahAte / kasmAd ? bhedAt / na saMghAnAt na ca bhedasaMghAtAbhyAmaNuru padyate kintu bhedAdevIgurutpadyate iti niyamArthamidaM sUtrama "siddha satyArammo niyamAya" [ ] iti" vacanAt / 1 -sya na - bhA0, ba0, ja012 maMjAya -- bhA., 10 ja0, va / 3 -nutva- bhA0, pa, jaH / 4 -devotya- prA0, ma., ja0 / 5 "siddha satyArambhI niyamArthaH" nyAyasaM0 50 55 / "siddha vidhiraarbhymaannN| jJApakAyoM bhavati" -41. ma. bhA. 1913 / Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tArthavRttI [ 528-30 atha skandhAnAmutiH saMghAtAd bhavati, "medasaMghAtebhyaH utpadyante" ityatra bhedagrahaNaM sArgadarzaka :- aracArya zrI savidhisAgara jI mahArAja nirarthakam naivam dagrahaNe prayojanamasti tadarthameva sUtramidamucyata i ; 15 200 bhedasaMghAtAbhyAM cAkSuSaH // 28 // bhedazca saMghAzca bhedasaMghAtau tAbhyAM bhedasaMghAta / bhyAm / cakSuSA gRhyate cAtuSaH cakSu5 prIH skandha ityarthaH / anantAnantANu melApakajAto'pi kazcit skandhaH cAcuSaH cakSuryAyo bhavati kazcit kandho'cAcuSo bhavati / tayormadhye yo'cAkSuSaH sa cAkSuSaH kathaM bhavati ? sUkSmapariNAmaskandhasya bhede sati saukSmyasyAparihArAt ekatra acAnuSatvameva dvitIyastu acAkSuSaH skandhaH anyasaGghAtena cAkSuSeNa militaH san sUkSmapariNAmaparityAge sati sthUlatvotpattau satyAmacAkSuSo'pi cAnuSo bhavati / tena 'bhedasaGghAtebhyaH utpadyante' ityatra 10 bhedagrahaNamanarthakaM na bhavati / atrArtha bhAvaH - kevalAt bhedAt sUkSmasya skandhasya cAnupatvaM na bhavati, kintu cAnuSeNa saha militasya sUkSmasya cAkSupatvaM bhavati / atha dharmAdharmApudralAlajI dravyANAM nijanijalakSaNAni vizeSabhUtAni vidvimAsvAminA proktAni SaNNAmapi sAmAnyalakSaNamadyApi nokaM vartate, tatpratipattyartha sUtramamidaM sUcayate sad dravyalakSaNam // 29 // dravyANAM lakSaNaM dravyalakSaNaM dravyasya vA lakSaNaM dravyalakSaNam / sad bhavati / ko'rthaH ? yan san vidyamAnaM san dravyaM bhavati, yat sat nAsti tat dravyaM na bhavati / tatsatvaM sarveSAmeva yANAM vartata eva / atha sadeva tAvat pUrvaM na jJAyate yat dravyANAM lakSaNabhUtaM sAmAnyatayA vartate, tatpari 20 jJAnArthaM sUtraM vaktumarhanti bhavanta iti prazne sUtramidamAdduH utpAdavyayaubhyayuktaM sat // 30 // cetanadravyasya acetanadravyasya vA nijAM jAtimamukhataH kAraNavazAt bhAvAntaraprAptiH utpAdanamutpAdaH, yathA mRtpiNDavighaTane ghaTaparyAya utpadyate / pUrvabhAvasya vyayanaM vighaTanaM digamanaM vinazanaM vyaya ucyate, yathA ghaTaparyAyotpattau satyAM mRtpiNDAkArasya vyayo bhavati / 25 anAdipariNAmikastrabhAvena nizcayanayena vastu na vyeti na codeti kintu dhruvati sthirIsampayate yaH sa dhutraH tasya bhAvaH karma vA zravyamucyate yathA mRtpiNDasya vyaye ghaTaparyAyotpattAaft mRttikA mRttikAnvayaM na muddhati, evaM paryAyasyotpAde vyaye ca jAte'pi sati vastu bhuSatvaM na muJjati / utpAdazya vyayazca zravyaM ca utpAdavyayatavyANi tairyuktamutpAdavyayatravyayuktam / yadyastu utpAdavyayadhauvyayuktaM bhavati tat vastu sad bhaNyate / yad vastu utpAdavyayadhaunyayuktaM 1 naiva me 10 / 2 - midamulya A0, 40, ja0 / 3 - vaktu bha0 0 0 / 4 -naM triga- tAra, 0 5 - vyamityucya- a0, ba0, je0 / Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 / 31] paJcamo'dhyAyaH na bhavati tad vastu naasti| nanu bheda sati yuktazabdo dRzyate yathA 'devadAso daNDena yukto vartate' ityukte devadatto daNDAdbhinna iti jJAyate, tathA ca sati utpAdavyayadhrauvyANAmabhAyo bhavati vyasya yA abhAvaH, yuktamukaM bhavatA; utpAdAdInAmabhede'pi sati kazcidbhadena yena yuktazabdo'tra dRSTaH, yathA 'stambhaH sArayuktaH' ityukte na sarvadhA stambhAna mAro bhinno vartate kintu yorayavinAbhAvo'sti / tenAyamarthaH-utpAdavyayadhrauvyasahitaM sabhyate : 5 athavA, 'yujira yoge' iti raudhAdiko dhAturna bhavati kiM taIi 'yuja samAdhau' iti devAdiko'yaM dhAtuH / nathA sanni utpAdanvayadhrauvyayuktam utpAdadhyayadhrauvyasamAhitam upAdacyayatrauvyAtmakama umAnadAcokamayamacAyA yazAyA barasatata sudumyate / tathA coktam-- "sthitijanananirodhalakSaNaM caramacaraM ca jagat pratikSaNam / iti jina sakalanalAJchanaM bacanamidaM vadanAM barasya te // " 50 bRhastha elo114] asmin sUtre utpAdavyanyauvyANi vyasya lakSaNAni uktAni / dravyaM tu lakSyaM proktam / paryAyArthikamayena utpAdAdInAM parasparamarthAntarabhAvaH, tenaiva ca nayena dravyAt utpAdAdInAmarthAntarabhAvaH / dravyAthikanayena tu parasparaM vyAnareko nAmni kinnu nanmayanyaM vartate / anayA rItyA lakSyalakSaNayorbhAvAbhAvau siddhAviti / ____ atha "nityAvasthitAnyarUpANi" [5 / 4) iti yA pUrSamuktaM tantra kiM nityaM tadasmAbhirna jJAyate iti prazne nityalakSaNasUcanaparaM "sUtramAhuH nadbhAcAnyayaM niyama // 31 / / bhatranaM mAtraH tasya bhASastadbhAvaH, tadbhAvena avyayamavinAzaM dhruva tadbhAvAvyayaM nityamudhyate / tadbhAvaH kaH ? pratprabhijJAnahetutA tadbhAvaH / pratyabhinnA nahetutA kA ? 'tavedam' iti 20 vikalpaH pratyabhijJAnam / tatpratyabhijJAnamakasmAnna bhAta niheM nuka na bhavati / yo yasya hetuH sa vajhAvaH / yena svabhAvena vastu pUrva dRSTaM tenaiva svabhAvena punarapi tadavedamiti pratyabhijJAyate upacaryate sakkalapyate, yathA 'mRpiNDe dRSTasya dravyamRttikAlakSaNasya bhAvaH mRtpiNDaSTarUpapAvasthAnama-ghaTAkArakAle'pi mRtpiNDadravyasyAbasthAnam , ghaTaM dRSTvA tadevedamiti-tadeva mRpiNDadradhyamini pratyabhijJAnena pratIyate / yathA vRddhaM kaSTa vA sa evAyaM zizuH yo'smAbhiH 25 pUrvameva dRSTaH, anayA rotyA yadaHyayaM tannityamucyate / yadi atyanta nirodhI bhavati minAzaH syAna, tadA abhinaSaprAdurbhAvamAtrameva syAna mUladravyavilopo bhavati / ghaTAzIkAre 1 -ti kasmAd dravyasya caabhaa-pH| -ti dravvatya cAbhA-- nA0 / paramaya- AA, Te, / 3 nayA labhaNayo-- zrA0, 20, 0, va0 / 4 nArtha paraM mRtramAhurbhagavantaH 0. jaa| 5 -sUtramidamAhuH vaH / 6 -ti smaraNamiti vika. tA', 'mA, ma.. ja. / 7 musviTa-40 Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 navArthavRttI mAzimRttikAcAvAsAhajima mahAzIlA bilupyate / tasmAt kAraNAta tabha vena nityaM nizcIyate / mRtpiNDAt ghaTaparyAyastu upasarjanIbhUtaH apradhAnabhUtaH, tadbhAvastu pradhAnabhUtaH tena nityamiti / nannityaM kazcina veditavyam-kenacinmayaprakAreNa jJAtavyam-dravyArthikanayana mAtavyamityarthaH / sarvathA nityatve anyathAbhAbasyAbhAvaH tyAsa , 5 tathA mati saMsAra-saMsAraninivRttihetRbhUtaprakriyAvirodho bhavati / atha, nanu tava nityaM nadevAnityamini biruddhametat-cennityamaGgIkriyate tarhi utpAdavyayayorabhAvaH syAt , evaM satyanityatAyA vinAzaH syAt , cedanityamaGgIkriyate tahi sthiterabhAvaH syAta-dhrauvyAbhAvo bhavena , tathA mani nityatAyAH vighAtaH syAt; yuktamuktaM bhavattA; asyeva ekavastuni nityAnityayovirodhasyocchedanArtha syAnAdibhiridaM sUtramucyate arpimAnapinasiddha / / 32 .: arpaNamapitam , na apaMgamanampitam , arpitaM ca anarpitaM ca arpitAnarpite / arpitAnarpitAbhyAM siddhiH arpitAnarpitasiddhiH nasza arpittAnapitasiddhaH kAraNAt nityAnityayoH kavanaM bhavati, tantra nAsti virodha ityarthaH / asyAyamarthaH-vastu tAvadanekAntAtmakaM vartate / tasya bastunaH kAryavazAt yasya kasyacitsvabhAvasya prApitamarpitaM prAdhAnyam upanItaM vivakSita15 miti yAvat , nApitaM na prApitaM na prAdhAnyaM nopanItaM na vivakSitamanarpitamucyate prayojanA bhAvAt , sato'pi svabhAvasyAvivakSitatvAta / upasarjanIbhUtamapradhAnabhUtam apitamucyate, gathA krazcin pumAn pitA ityucyate / sa pitA kasyacina putrasya vivakSayA pitA bhavati / sa eva pitA putra ityucyate, natrApi piturapi kazcit pitA vartate, tadavivakSayA sa paba pitA putra ityucyate / tathA sa eva putratvena vivakSitaH pitA bhrAtApi kathyate / kasmAta ? tasya (putra20 svena pitR vena vivakSitasya puMso'nyaH kazcid bhrAtA vartate, tadapekSayA sa eva pumAn bhrAtApi bhavati / tathA bhrAtRtvena putratvena pitRtvena vivAhistaH pumAn bhAgineya ityucyate tasya mAtu. laapekssyaa| ityAdayaH sambandhA ekasyApi puruSasya janakaraya janyatvAdikAraNATa bahyo bhavanti, nAsti tatra virodhaH, tathA dravyamapi sAmAnyacitra kSayA arpaNayA nityamucyate, vizeSavivanayA vizeSArpaNayA nityamapi vastu aniyamilyucyate, anityatAkAraNasandarzanAn 25 mRta ityAdivat , tatrApi nAsti virodhaH / tau ca sAmAnyavizeSI kenacinmayaprakAreNa kazcid bhedA (bhedAbhedA) bhyAM vyavahArakAraNaM bhavataH / evam arpitAnarpitasiddhivazAnnityatyAnityatve naulatyAnIlatve eka-yAnekatve bhinnatvAbhinnatve apekSitavAnapekSitarave daivatvapauruSatve puNya 1 lokasya vya- bhA., ba, ja, va0 / 2 -no'pi vi- Adeg, ba0, ja0, tA0 / 3 -ti saMsAravini- bhA0, 10, ja0, 20 / 4 -takri- A0, 20, ja0, v| 5 -cehnigymevaa-0|6 putravena pitApitRtvena va0 | putrapitRsvena A0, 10,037 -na bhavati bhA- A0, 20,0 / Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0533-24 ] paJcamo'dhyAyaH pApale ityAdayo dharmmA ekasmin padArthoM yAjayitavyAH / atha paramANUna parasparaM bandhanimittasUcanaparaM sUtramucyatesnigdharutvAdvandhaH // 33 // sniyati sma bahirabhyantarakAraNayavazAt snehaparyAyaprAdurbhAvAziSaH saJjAtaH snigdha ityucyate / tathA bahirabhyantara kAraNa duyavazAt rUkSa pariNAma prAdurbhAvAt rukSayati paruSo bhavati 5 rUkSaH / rukSaNaM vA rUmnaH / snigdhava rUkSaca snigdharukSau snigdharukSayorbhAyaH snigdharUkSatvaM tasmAt snigdharUkSatvAt -- cikaNalakSaNaparyAyaparupalakSaNaparyAya hetutya / dityarthaH / bandho bhavati-saMzleSa utpadyate yaNukAdipariNAmaH skandha utpadyate / dvayordvayoH paramANvoH snigdharukSayoH anyonya saMzlepalakSaNepavasati dayAbhAti vA aNa tryaNukaraRndho bhavati / ityAdirItyA saGkhyeyAsa hyeyAnantAnantapradezaskandho bhavatIti veditavyaH / tatra 10 snehaguNa ekavikalpoM dvivikalpa strivikalpacaturvikalpa ityAdisakhyeyavikalpaH asaGkhyeyavikalpaH anantavikalpaH / evaM rUkSaguNa ekadvitricatuH saGkhye grAsakhyeyAnantavikalpaH | evaMvidhaguNasaMyutaH paramANavo vartante / yathA udakasnehAt ajAkSIramadhikasneham, ajAkSIrAt ajAghRtamadhi karaneham evaM gokSIraghRte adhikarane he gokSIrAnmahiSIramadhikasneham, goghRtAnmahiSIghRtamadhikasneham, mahiSI kSIrAt kramelikAkSIramadhikaH sneham, mahiSIghRtAnmayI - 15 ghRtamadhikasnehaM vartate / tathA yathA pAMzukaNikAbhyaH zarkaropalA adhikarUtAH, tebhyo'pi pASANazrAdayo'dhikarUkSaguNAH, tathA pudgalaparamANavo'pi adhikAdhika snigdharUkSaguNavRttayaH karpeNAnumIyate / atha snigdharUkSatvaguNahetuko andha uktastatra snigdha rUkSaguNayovizeSo noktaH, sAmAyaH prasakte sati aniSTaguNapratiSedhArthaM sUtramidamucyate 203 ----... na jaghanya guNAnAm // 34 // I 'fterrearers Te': ityatra sAmAnyena bandha uktaH / 'na jaghanyaguNAnAm' ivaM sUtrantu aniSTaguNa nivRttyarthaM vartate / asyaiva sUtrasya tAvad vyAkhyAnaM kriyate tathAhi aghanameva jaghanyam, zarIrAvayaveSu phila javamaM nikRSTo'vayavaH tathA'nyo'pi yo nikRSTaH sa jaghanya ucyate / " yadugavAditaH " [ kA sU0 26/11 ] ityanena sUtreNa yat pratyaye sati jadhanyazabdaH 25 siddha | "kecit zAkhAditvAt yaM pratyayaM manyante, yathA zAkhAyAM bhavaH zAkhyastathA jaghane bhayo jaghanyaH / guNazabdastu anekArthaH kacidadmadhAne'rthe yathA "guNapradhAnArthamidaM hi vAkyam" [bRhat zlo0] apradhAnArthamityarthaH / yathA asmin rAjye vayaM guNabhUtA apradhAnabhUtA 20 1 yAjitavyAH a0 0, 0 1 eteSAM svAvAdaSTyA vizeSaparijJAnArtham AptamImAMsAdayo vilokanIyAH / 2 - dikAraNanAmaska- A0.00 / 3 saMzleSaNe vA0 0 4 SaNu ao, 0ja0 / 5 - 0 6 sUtramidamAhura cAryAH 0 7 pANinIyAH Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja natvArthavRttI [5.35 ityrthH| kacit 'rAjo-dviguNA rajjuH samAvayavA ityrthH| dve rajjU ekatra melite bunite ityrthH| kacit dravye guNazabdo vartate yathA guNavAn mAlaSo dezaH, gozasyAdipracuradravyavAnityarthaH / kacidupakAre guNazabdo vartate yathA guNajJo'yaM vidvAn kRtopakaurajJa ityarthaH / kacita rUpAdiSu guNazabdo vartate, yathA guNA ruuprsaadyH| kacid doSaviparItArtha yathA guNavAna sAdhuH zAnAdimAnityarthaH / kacid vizeSaNe kiM guNo'yam / kacid bhAge yathA dviguNeSu caNapheSu ca triguNA goghUmAH, dvibhAgeSu caNakeSu tribhAgA godhUmA ityarthaH / evaM zauryAdisandhyA disattvAditanturmepakArapratyanAdipu guNazabdo jJAtavyaH / eteSvartheSu atra bhAgArtho guNazabdo jJAtavyaH / tenAyaM vigrahaH-jaghanyA nikRSTA guNA bhAgA yeSA: NvAdInAM te jaghanyaguNAH teSAM jayanyaguNAnAm , bandho na bhvti| tarakatham ? ekaguNasnigdhasya ekaguNena snigdhana dviguNena triguNena caturguNena 10 paJcaguNena saMkhyeyagugena asama-khyeyaguNena anantaguNena vA snigdhena bandho na bhavati / tathA ekaguNasnigdhasya ekaguNena rUkSepaNa andho na bhavati / evaM dvitricatuHpaJcAdisaMkhyeyaguNAsaMstheyaguNAnantaguNarUkSeNa vA bandho na bhavati / evame kaguNarUkSasya ekaguNasnigdhena dviguNatriguNacatuHpanAdisalyeyaguNAsalyeyaguNAnantaguNena gnigdhena vA andho na bhavati / atrA yamartha:-jabanyaguNasnigdhajaghanyaguNarUkSI vihAyApareSA snigdhAnAM rUkSANAM cAnyonyaM andho'15 stIti veditavyam / atha asminnapi sUtre'vizeSaprasaGgo'bandhasya, keSAM bandhapratiSedho bhavatIti vizeSa. jJApanArtha sUtramidamAhuH guNasAmye sadRzAnAm / / 35 || guNAnAM sAmyaM guNasAmyaM tasmin guNasAmye bhAgatulyatve sati, sahazAnAM tulyajAtI20 yAnAM paramANunAM bandho na bhavatIti" shessH| asyAyamartha:-dviguNasnigdhAnAm dvibhAgasni gdhAnAM paramANUnAM dviguNasa-dvibhAgarUH paramANubhiH saha bandho na bhavati / triguNasnigdhAnAM tribhAgasnigdhAnAM paramANUnAM triguNarUkSaitribhAgarUH paramANubhiH saha bandho na bhavati / tathA dviguNasnigdhAnAm-dvibhAgasnigdhAnAM dviguNasnigdhAnAM dviguNasnigdhaH dvibhAga snigdheH paramANubhiH saha bandho na bhavati / tathA dviguNahakSANAM vibhAgarUkSANAM dviguNarUkSaH 25 dvibhAgarUtaiH saha bandho na bhavati ! nanu guNasAmye bhAgatulyatve yadi bandho na bhavati tarhi 'sahazAnAm' iti padaM vyartha sAmyazabdanava sahazArthapratizadanAta ; satyam ; 'sadRzAnAm iti praNaM guNavaiSamye bandho bhavatIti parijJAnArtham / tena guNavaiSamye bandho bhavatIti sampratyayaH samyakapratItiH uttarasUtre kariSyate iti / atha viSamabhAgAnAM tulpajAtIyAnAmatulyajAtIyAnAm aniyamAt, bandhe prasakte sati 30 viziSTabandhasampratyayanimittaM sUtramidaM truvantyAcAryA: 1 rajjI taa0,v| 2 godhUmamasyA- mA0, ba0, jH| 3 kAra - bhA., 40, j0| 4 - ruupkaar-p| suSTu upakAraH sUpakAraH / 5 -ti vizeSaH A0, ba, ja0, pa0 / 6 -vAkyametannAsti tA | 7 padametadadhikaM vartate / -- - -- - - - Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pacamo'dhyAyaH adhikAdiguNAnAntu // 36 // tu zabdaH pAdapUraNAvadhAraNavizeSaNasamucayeSu caturdhvartheSu yadyapi vartate tathApyatra sUtre vizeSaNArthe jJAtavyaH / kintadu vizeSaNam ? 'na jaghanyaguNAnAm ' 'guNasAmye sahazAnAm' iti sUtradvaye yo bandhapratiSedha uktastaM pratiSedhAdhikAraM pratiSidhya bandhaM vizeSayati--' bandho bhavati' iti kathayatyayaM tuzabdaH / dvAbhyAM guNAbhyAm adhikaH dryadhikaH caturguNa ityarthaH / dvayadhika 5 AdiH prakAro yeSAM te adhikAdayaH, dvayadhikAdayaH dvadhikaprakArA guNA yeSAM paramANUna te dUSikAdiguNAH teSAM adhikAdiguNAnAm / adhikatAyAM triguNasya pacaguNena saha bandha bhaktItyAdi sampratyayaH syAn tena kAraNena dUtyadhikAdiguNAnAM tulyajAtIyAnAmatulya jAtIkhAnA bandho bhavati 'no itareSAm / ke ca tulyajAtayaH ke ca atulyajAtayaH iti na zAyate ? kathayAmi - snigdhasya snigdhastulyajAtiH, snigdhasya rUkSo'tulyajAtiH, rukSasya 10 rUkSastulyajAtiH, rUkSasya snigdho'tulyajAtiriti / tathAhi-- hiMguNasnigdhasya paramANo rekaguNatina dviguNa snigvena triguNasnigdhena vA bandho na bhavati, caturguNa snigdhena tu bandho bhavati / tasyaiva tu dviguNasnigdhasya pava guNanimvena yandho na bhavati, padguNabhizvena saptaguNasnigdhana *mArgadarzaka- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja aSThaguNa snigdhena thA 2 5/36 ] 205 bandho na bhavati / triguNasnigdhasya paJcaguNasnigdhena tu bandho bhavati zeSaH pUrvottaraiH bandho na 15 bandhaH, bhavati / ke pUrva ke ghottare ca iti na jJAyate ? kathayAmi - andhasambandhAn yat pUrvamuktaM tana bhavati / tat kim ? dviguNa snigdhasya paramANoH ekaguNasnigdhena dviguNasnigvena triguNasnigna vA bandho na bhavati iti pUrvamuktam / bandhasambandhAt yat paJcAduktaM tadapi na bhati / tat kim ? tasyaiva tu dviguNasnigdhasya paJcaguNastambhena SaDguNasnigdhana samaguNa snigvenASTaguNa snigdhena sakhyeyaguNasniglena asaMkhyeyaguNasnigdhena anantaguNasnigvana 20 yA andho na bhavati ityuttaravacanam / caturguNasnigdhasya paDguNa snigdhena bhavati zeSaH pUrvottaraiH na bhavati bandhaH / pUrvottarazabdArthaparijJAnArthaM punaruktamidaM vyAkhyAnam / evaM zeSepi badho yobhyaH / zeSeSvapati kim ? bandhaprakAreSvapi bandho yojyaH / tathAhidviguNarUkSasya ekaguNarUkSeNa: dviguNarUkSeNa triguNarUkSeNa na bhavati bandhaH / dviguNarUkSasya 'caturguNarUkSeNa tu bhavati bandhaH / tasyaiva dviguNarUkSasya pacaguNarUkSAdibhirna bhavati bandhaH / 25 triguNarUkSAdInAM pacaguNAdirukSerbhavati bandhaH dvirNAdhikatvAt / evaM bhinnajAtIyeSvapi bando yojanIyaH - rUkSaiH saha snigdho yojanIya ityarthaH / tathA coktaM paramAgame"ddhista nidreNa durAhieNa lukkhassa lakkheNa durAddieNa | Nissa lukkheNa udedi bandho jaNNavaje visame same vA~ // " [ go0 jIva0 0 614 (1)] 20 1 netareSAm A0, ba0 ja0 / 2 saMkhyeyAsaMkhyeyaguNasnigdhenAnanta- 50 / 3 triguNa0 ma0 ja0 / 4-pi yo a0ma0 ja0 / 5 uddhRteyaM prAcInagAyA sarvArthasiddhayAdiSu / Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRttau [ 5037 atha kimarthamadhikaguNaviSayo bandhoM nimapitaH saMmaguNaviSayoM bandho na vyAkhyAta iti prazne sUtramidamucyate 206 rashant pAriNAmikI ca / / 37 / / bhAvAntaropAdAnaM pAriNAmikatvamucyate / bandhe bandhanimitte bandhakArye sati pAriNA5 mikI yasmAt kAmako abhibhAvakaguNaviSayo bandho nirUpitaH / samaguNaviSaye tu bhedaH syAt vighaTanaM bhavati tena samaguNaviSayo bandho na bhavati / yathA ArdrA guDA adhikamadhurarasaH sa pAriNAmikaH, tadupari ye reNvAdayaH patanti te bhAvAntaram teSAmupAdAnaM klinno guDaH karoti - anyeSAM reNyAdInAM svaguNamutpAdayatipariNAmayatIti pariNAmakaH, pariNAmaka eka pAriNAmikaH / sa pAriNAmiko guDo yathA 10 adhikaguNo bhavati tathA anyo'pi adhikaguNo'lpIyasaH -- alpaguNasya pariNAmaka ityucyate / atrAyamarthaH - triguNa. disnigdhasya caturguNAdisnigdhaH pAriNAmikaH, dviguNAdisnigdhasya caturguNAdirUkSaH pAriNAmikaH tathA dviguNAdirUkSasya caturguNAdirUkSaH pAriNAmikaH tathA dviguNAdirukSasya caturguNa disnigdhaH pAriNAmikaH / tataH pUrvAvasthA pariharaNa pUrva kaM vArtIvikamavasthAntaramAvirbhayati / ko'rthaH ? ekatvamutpadyate ityarthaH / tRtIyameva tArtIyika 15 tRtIyAdikaN svArthe, hrasvasya dIrghatA / abhyathA, yadi adhikaguNaH pAriNAmiko na bhavati tadA zvetaraditantuyat saMyogamAtre satyapi sarvaM pRthagurUpeNa tiSThati apAriNAmi katyAt / yathA tantuvAyena AtamyamAnA bunyamAnAzca tantavaH zuklatantusamIpe militA raktAdayo'pi tantavaH samAnaguNatvAt parasparaM na milanti tathA adhika guNapAriNAmikatvaM binA alpIyo guNaM vinA ca paramANayoga milanti / evamuktena prakAreNa bandhe sati 20 jJAnAvaraNadarzanAcaraNa vedanIyAdInAM karmaNAM triMzatsAgaropamakoTI koTyAdikaH * sthitiandho'pi saGgacchate jIvasya snigdhaadigunnenaadhiktvaat| atra yathA guDareNudRSTAnto dattastathA jalasatyAdiSTanto'pi jJAtavyaH / tat katham ? yathA rUkSAH saktavaH jalakaNAntu snigdhA hAbhyAM guNAbhyAmadhikA bhavanti te jalakaNAH pAriNAmikasthAnIyA rUkSaguNAnAM saktUnAM frustre pAriNAmikA vilokyante, tathA paramANavospi / tathA coktaM tattvArthazloka25 vArtike 3 "easant guNat yasmAdanyeSAM pAriNAmikau / sajalAdInAM nAnyathetyatra yuktavAk // " [ 0 zlo0 537 ] atha dravyalakSaNamutpAdavyayabhauvyayuktaM saditi pUrvamevAmidAnIM tu punarapi apareNa sUtreNa drayalakSaNaM lakSayantyA cAryAH --- 1 vAkyametannAsti tA 2 vAkyametanAsti A0, ba0 ja0 3 -kasthi- A0, ba0 a0 / Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ YIRC paJcamo'dhyAyaH yam // 38 // guNyate viziSyate pRthak kriyate dravyaM hanyAt yaiste guNAH / guNairvinA dravyANAM saravyatikaraH sthAna / ko'rthaH ? saGkarasya vyAmizratAyAH vyatikaraH - praghaTTakaH syAdabhavedityarthaH / svabhAvavibhAva paryoyarUpatayA pari-samantAt parigacchanti pariprApnuvanti ye te paryAyAH / "dihiliDilipizva sidhyadhyatINazyAtAJca / " [ kA sU0 41258] mArgadarzaccanena upayAyaM prAtaparyayazo'sti tatra paryayaNaM paryaya: svabhAvavibhAtraparyAyarUpatayA pariprAptirityarthaH / " svarapRDa gamigrahAmala" [ kA0 sU0 415142 ] guNA paryayA guNaparyayAH, guNaparyaMyAH vidyante yasya tat guNaparyayavana / draSati gacchati prApnoti broSyati gamiSyati prApsyati, aduduvat agamata prAptavAn (vat) vA~stAna paryAyAn iti dravyam / "svarAdyaH" [ kA0 sU0 4 / 2 / 10 ] iti sAdhuH / kathaJcit bhedApekSayA nitya- 10 'yogApekSayA vanturmantavyaH / ke guNAH ke paryayA iti cet ? ucyate-anvayino guNAH / vyatirekiNaH kAdAcitkAH paryayAH, tadapekSayA saMsarge mantuH tairubhayerapi yuktaM dravyamucyate / taduktama " dravyavidhAnaM hi guNAH dravyavikAro'tra paryayo bhaNita: tairaMnpUnaM dravyaM nityaM syAdayutasiddhamiti // " [ tadapyuktamasti - 207 "anAdyadhine dravye straparyAyAH pratikSaNam / unmaJjanti nimajjanti jalakallola jale ||" [ ] 15 ] guNena dracyaM viziSyate yathA dharmasya guNo gatiH, adharmasya sthitirityAdi / avidyamAne guNe dravyasaGkaraprasaGgaH tathAhi--cetanAdibhirguNaiH jIvo'cetana, dipudrale bhyo viziSyate / 20 rUpAdibhirguNaiH pudrAdayazca jIvAda viziSyante / tasmAt kAraNAt jJAnAt rUpAdibhyazca guNebhyo'vizeSe sati saGkaro vyAmizratA syAt / tena sAmAnyApekSayA -- sarva jIvApekSa yA jIvasya jJAnAdayo'nyayino guNAH / jIvaguNAH- jIvamayA ityarthaH / mudralAdInAM tu rUpAdayo'nyAno guNAH / teSAM guNAnAM vikArAH vizeSatvena bhidyamAnAH paryAyA ucyante / yathA jIvasya jJAnaguNastha paryAyaze ghaTajJAnaM padajJAnam ambhaH stambhakumbhajJAnaM kopo madaH rUpaM 25 gaH tIvro mandaH ityAdayo jIvasya jJAnaguNasya vikArAH paryAyA veditavyAH / tebhyo 1 pariprApnuvanti pariMgacchanti ye 0 20 ja0 / 2 prAptaM vA tA- 0 1 3 - nUnaM 0 0 0 4 sulanA- "uktakha guNa idi davaviANaM dayavikAraH ya pajjavI bhaNidA / tehi apUrNa davvaM ajudavasiddhaM evaM NicaM ||" sa0 sa053735 'rUpaM gandhastItro mandaH ' zrasyAdayaH pudraladravyasya rUpagandhAdiguNAnAM paryAyAH zAtavyAH, na tu jJAnaguNasya / Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 taraSArthasau / 5/38 dravyebhyaH kathaJcit anyatvamApnuvan ghaTajJAnAdisamudAyaH paryAyo vyavahAranayApekSayA dravyamucyate / yadi hi sarvathakAntena ghaTajJAnAdisamudAyo'pi anarthAntarabhUta evocyate dravyameva kathyate tadA sarvAbhAtro bhavet samudAye vighaTine dravyamapi vighaTate yasmA / atha kAladravyamucyate kAlazca / / 39 // kalayatIti kAlaH / cakAraH parasparasamucaye / nAyamarthaH na kevala dharmAdharmAvAzapudgalA jIvAzca dravyANi bhavanti kintu kAlazca dravyaM bhavati dravyalakSaNopetatvAt / dravyasya lakSaNaM dviprakAramuktam-'utpAdavyayadhauvyayaktaM sata' 'guNaparyayavat dravyam' iti ca / etadubhayamapi lakSaNaM kAlasya vartane, tena kAlo'pi dravyavyapadezabhAg bhavati / kAlasya tAvatta 10 dhauvyaM svapratyayaM vartate svabhAghavyavasthAnAt ' dhyayotpAdau tu kAlasya parapratyayau vartate / na kevalaM vyayotpAdau kAlasya parapratyayau yatete agurulaguNaddhihAnyapakSayA ravapratyayau ca vartate / tathA kAlasya guNA api vartamsargadarzakaprakAsAcAsArinAvitadhArakAcI masAja sAdhAraNA guNA:-acetanatvam abhUtatvaM sUkSmatvam agurulaghutvavetyAdayaH / asAdhANI guNaH kAlasya vartanahetutyam / kAlasya paryAyAstu vyayodayasvarUpA veditavyAH / evaM dvividhala15 kSaNopetaH kAla AkAzAdivat vyavyapadezabhAka siddhaH / kAlasyAstitva lakSaNaM vartanA, dharmAdInAM gatyAdivat / nanu kAlaH pRthaka kimityuktaH; 'ajIvakAyA dhammAdharmAkAzakAlapudgalAH [11] ityevaM sUtraM vidhIyatAma ? ityAha, satyama ; yadyacaM sUtraM kriyate tadA kAyasvaprasaGgaH kAlasya syAt / sa tu kAyaprasaGgaH siddhAnte naM vartate, mukhyatayA upacAreNa ca kAlasya pradezapracayakalpanAyA abhAvAna / dharmAdharmAkAzakajIvAnAM cetanAmA pradezaprathayo mukhyatayoktaH 20 "asalayeyAH pradezAH dharmAdharmakajIvAnAm, AkAzasyAnantA:" [taHsU0 58,9] iti vacanAt / ekapradezasyApyaNoH pUrvottarabhAvaprajJApanamayena vyavahAranayana upacAraphalpanena pradezapacaya upacaritaH / "satyeyAsalyeyAzca pudgalAnAm" [va. sU. 5 / 10] iti vacana( nAt trividhapradezapacayakalpanaM tatpUrvottarabhAvAna / "bhUtapUrvakastadvadupacA" [nyAH saM0 nyA0 8 pR0.5] iti paribhASaNAn 'bhAvini bhUtavadupacAraH' ipti pariyuna tvAca 25 ekasyApyaNoH saGkhyayAsaGkhyeyAmantapracayaH saGgakachate / "anehasastu mukhyatayA upacAreNa pradezapracaya kalpanA na barIvartate, tena "diSTasya akaayHym| tathA dharmAdharmAkAzAnAM niSkriyAvaM pratipAditam , jIrapudgalAnAM tu sakriyatvamuktam , tathAvidhasUtre sati kAlasyApi sakriyatvaM prApnoti, tanna ghaTate 'ajIvakAyA dharmAdharmakAlAkAzapudralA cedeyaM nirdizyate tadA "A AkAzAdekadravyANi" [56] iti vacanAt kAlasyaikadravyatvaM prApnoti, na ca tathA 'tasmAsU, 1 dravyameva phasyo A0, ma0 ja01 pravartate bhA0, 50, ja.1 3 pracayakalanApa0 / -pravacanakalpanA- A0, 20, j0| 4 -karatavupa- A0, va, ja0. pa0 / 5 kAlasya / 6 -svAzva cedevaM j0| 7 yasmA- aa0,0,jaa| Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 // 40] paznamo'dhyAyaH 209 kAraNAta kAlAdezaH pRthag vidhIyate / yadhanekadravyatvaM kAlasya bhavadbhiH vidhIyate tat kiMpramANamanekadravyatvaM kAlasya 1 ucyate-lokAkAzasya yAvanto'salyeyapradezA vartante tAvantaH kAlANayo'pi santi / te tu kAlANavo niSkriyA vartante ekaismin viyatradeze ekaikavRttyA sarva lokaM vyApya taM kAlANavaH sthitA vartante, pRthaktayA rarAziyat / nathA coka nemicandrasidhAntadevena bhagavatA mANadezaka- AcArya zrI suvihiAsAgara jI mahAyana.Ammar1 logAsapadese ekkekke je TThiyA hu ekkekA / rayaNAgaM rAsIviva te kAlANa asaMkhadavyANi // [go jIva gA0 588] te tu kAlANavo'mUrtA iti vaktavyAH rUpAdiguNAbhAvAt / adha vartanAliGgasya vareNyakAlasya pramANaM bhaNitaM bhavadbhiH, pariNAmAdilakSaNasya dhyapahAraviSTasya pramANaM kiyana vartate iti prazne sUtramidamAhuH-- so'nantasamayaH // 40 // vyavahAralakSaNaH kAlo'nantasamayo vartate / anantAH samayA yasyeti so'nantasamayaH, yadyapi dhartamAnavyavahArakAlApekSyA kAlasyaikA samayo yartate tathApi atItApekSayA bhaviSyada pekSayA ca anantAH samayAH kAlasya vartante / athavA, eko'pi kAlANurmukhyabhUtaH anantasamaya ityupacaryate anntpryaayvrtnaahetutvaat| evaMvidhe vyAkhyAne tu vareNyasyaiba kAlasya 15 pramANaparimApanArthamidaM sUtramuktam / samayastAkta paramajiruH kAlAMzaH ucyate / paramanigaddha iti ko'rthaH ? buddhapA avibhAgabhedena bheditaH paramANubat bhettuM na zakyate ityarthaH / atra tu samayazabdena samayasamUhavizeSaH AvalikochvAsAdilakSaNo jhAtavyaH / uktava "Ayali asaMkhasamayA saMkhijAtralihi hoi umsaaso| sattussAso thovo sattasthovo lavo bhaNio / 1 // advatIsaddhalavA NAlI doNAliyA muhu tu / samaUNaM taM bhinnaM aMtamuhuttaM aNeyavihaM / ' [jaMtha, 50 13 / 5,6 ] ityAdiko'horAtra-pakSa-mAsa-Rtu-ayana-saMvatsara-yuga-palyopama-sAgaropamAdikaH kAlaH samayo'tra gamyate / atha guNaparyayavadvyamiti yaduktaM tatra na jJAyate ke guNA vartante ? 'udhyantAm ' 25 iti prazne yogamimaM cakruH-- -...-..1 yoka- mA0, 50, j0| 2 udhRteya sa0 si0 5 / 39 / 3 bhAvali asaMkhyasamayA saMkhpAtAyalibhiA bhavati ucchavAsaH / saplocchvAsAH stokaH saptastAkA latrI bhaNitaH / abhyatrizAdalayAH nAlI renAlike muhUrta tu / samayonaM tat bhinna antarmuhattamanekavidham / / 27 Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthavRttI dravyAzrayA nirguNA guNAH // 41 // 1 dravyamAzrayo yeSAM te dravyAzrayAH / guNebhyo niSkAntA nirgatA nirguNAH / evaM vizeSaNadvayaviziSTA ye te guNA bhavanti / nirguNA iti vizeSaNaM du caNukabhyaNukAdiskandhaniSedhArtham tena skandhAzrayA guNA guNA nocyante / kasmAt ? kAraNabhUtaparamANudravyAzrayatvAt / 5 tasmAt kAraNAt nirguNA iti vizeSaNAt skandhaguNAH guNA na bhavanti paryAyAzrayatvAn / nanu ghaTAdiparyAyAzritAH saMsthAnAdayo ye guNA vartante te'pi dravyAzrayA nirguNAzca vartante, teAmapi saMsthAnAdInAM guNatvamAskandati dravyAzrayatvAt yato ghaTapaTAdayo'pi dravyANI kayante / sAdhvabhANi bhavatAH ye nityaM dravyamAzritya vartante ta eSa guNA bhaSanti na tu paryAyAzrayA guNA bhavanti, paryAyAzritA guNAH kAdAcitkAH kadAcit bhavAH vartante iti / 210 10 aDasarvetravazina kAryastistathAna jJAyate sa vaktumavatArayituM yogya iti prazne adhyAyasya samAptau sUtramidamucyate - tadbhAvaH pariNAmaH / athavA anyakAryasUcanArthaM tadbhAvaH pariNAma iti sUtramubhyate / kiM tadanyat kAryam ? kecit vadanti guNA dravyAdarthAntarabhUtAH tatkimAI tAnAmabhISTam ? nAbhISTam / yadyapi vyapadezAdibheda hetunA dravyAt kathaJcit bhinnAH vartante -- arthAntarabhUtAH santi guNAH, tathApi vyAvyatirekAd 15 dravyamayatvAd dravyapariNAmAcca arthAntarabhUtA guNA na bhavanti / evaM ceta saH kaH pariNAmaH sa evocyatAmiti prazne pariNAmaparijJAnArthaM sUtramidamucyate tadbhAvaH pariNAmaH || 42 // teSAM dharmAdInAM dravyANAM yena svarUpeNa bhavanaM bhAvaH tadbhAvaH / tadbhAvaH ko'rthaH 1 teSAM dharmAdInAM dravyANAM tattvaM svarUpaM pariNAma ityucyate / sa pariNAmaH anAdiH sAdizca 20 bhavati / gatyupagrahAdirgha madInAm anAdiH pariNAmaH / sa anAdipariNAmaH sAmAnyApekSayA bhavati / sa eva sAmAnyaH pariNAmaH vizeSApekSayA paryAyarUpaH sAdizva bhavati / tenAyamarthaHguNAJca paryAyAzca dravyANAM pariNAma iti siddhaH // 42 // iti sUrazrIzrutasAgaraviracitAyAM tAtparya saMjJAyAM tattvArthavRttau pakSamaH pAdaH samAptaH / [ 1/41-42 1 1 vaH tandrAvati ko ya0 / vaH kI bha0 ja0 502 ityanavadya gadyapadyavidyAvinodita pramoda pIyUSapAna pAvanamatisamAjaratnarAjamatisAgarayatira / jarA jitArthana samarthena tarkavyAkaraNacchando'laGkArasAhityAdizAstranizitamatinA yatinA zrImaddevendra kIrti bhaDArakapraziSyeNa ziSyeNa va sakalavidvajjanavidditacaraNasevasya zrIvidyAnandadevasya saJcharditamidhyA matadurgareNa zrutasAgareNa sUriNA vicatAyAM zlokavAtiMkarAjanArtika sarvArtha siddhi nyAyakumudacandrodaya prameya kamala sArtaNDapracaNDasasI pramukhagranyasandarbhanirbharAvalokanabuddhi virAjitAyAM tatvArthaTIkAyAM paJcamo'dhyAyaH samAptaH // 5 // 0 0 // Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTho'dhyAyaH atha ajISapadArthavyAkhyAnantaram AstracapadArthavyAkhyAnArthaM sUtramidamucyate-kAya vAmanaHkarma yogaH // 1 // I cIyate kAyaH / ucyate vAk / manyate manaH / kriyate yattatkarma yojanaM yogaH / kAyazca bAk ca manazca kAyavAGmanAMsi kAyavAGmanasAM karma kAyaSAGmanaH karma-zarIravacanamAnasAnAM yatkarma kriyA sa yoga ityucyate AtmanaH pradezacalanaM yogaH / yogo 5 nimittabhedAt triprakAro bhavati / te ke trayaH prakArAH ? kAyanimittAt AtmanaH mArgadarzaka kAyadhArya zrImatA / manonimittAdAtmano manoyogaH / tantra kAyayogo vIryAntarAyakSayopazame sati audArika-audArikamizra - vaikiyika-vaikiyika mizrAdvArakAhArakamizra-kArmaNalakSaNasaptaprakArazarIravargaNAnAM madhye anyatama varga NAlambanApekSam " AtmapradezacalanaM parispandanaM parisphuraNaM phAyayoga ucyate / zarIra nAmakarmodayo - 10 spAditAmvargapAlambane sati vIryAntarAyakSayopazame sati matijJAnAvaraNakSayopazame sati akSarAdizrutajJAnAcaraNakSayopazame sati abhyantaravacanalabdhisAmIpye ca sati vacanapariNAmAbhimukhasya jIvasya pradezAnAM parispandanaM calanaM parisphuraNaM vacanayoga ucyate / satyAsatyobhayAnubhayAt sa caturvidho bhavati / abhyantaracIryAntara samAna sAvaraNakSayopazama svarUpamanolabdhiko sasi bAhyakAraNamanovarmANAvalambane ca sati visapariNAmasanmukhasya 15 jIvasya pradezAnAM parispandanaM paricalanaM parisphuraNaM manoyoga iti manyate / satyAsatyobhayAnu - bhayabhedAt so'pi catuHprakAraH / kAyAdicalanadvAreNa AtmanazcalanaM yoga ityarthaH / sayoga keSa linastu voryAntarAyAdikSaye sati triprakAravargaNAmyanApekSam AtmapradezaparispandanaM paricalanaM parisphuraNaM yogo veditavyaH / sayogakeSalino" yogo'cintanIyaH / tathA cAmANi samantabhadrasvAminA - 20 "kAyavAkyamanasAM pravRttayo nAbhavaMstava munecikIrSayA / nAsamIcya bhavataH pravRttayo dhIra tAvakamacintyamIhitam // 1 // " [ bRddatsva0 zlo0 74 ] abhyupagato yogastAvat trividhaH / pratijJAta Asrava ucyatAmiti prazne sUtramidamAhuHsa AsravaH // 2 // pUrvoktastrividho'pi yoga AlayaH kathyate / Asravati Agacchati AtmapradezasamIpastho'pi pulaparamANusamUhaH karmatvena pariNamatItyAstrayaH / atra Avazadhdasya sakAro 1 - yA A- A0 ja0 ya0 / 2 - dilakSaNadvAreNa A0, 10, 10 / sati tA0 / 4 pekSAyA A0, ba0, pa0 / 5 noDyo vA0 / 3 - ye'pi 25 Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 tattvAthavRttI [63 dantyo zAtavyaH', na tAlavyaH / "pura draRcchagamRsRpa gatau"[ ] iti sUtroktamdhAtoH prayogAt / yathA sarovara jalayAhaka sarocaravAra jalAnavaNAre tutvAt praNAlikA Asava ucyate, tathA yogapraNAlikayA jIvasya karma samAnavatIti trividho'pi yoga Asrava iti vyapadizyate / daNDakapATaprataralokapUraNalakSaNI' yA mAgIyatasavisisAmAgonAnAsAja. 5 'pyasti bhinnH| yathA AImaMzukaM samantAd mahadAnItaM rajaHsamUhaM gRhNAti, tathA kaSAyajalenAo jIvaH trivighayogAdAnItaM karma srvprdesherupaadte| athavA, anyo'pyasti dRSTAntaH / yathA taptalopiNDaH payasi nikSiptaH samantAdvAri gRhAti, sathA kAyasantaptAtmA vividhayogAnItaM karma parigRhAti "mithyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogA pandha hetavaH " [ta0 sU0 8.1 ] iti , ukta AsravaH sa sarvo'pi vividhayoge'ntarbhavatIti 10 veditavyam / atha karma dviprakAram -puNyaM pApazca / tasya karmaNa aasrvnnheturyogH| saM kim avizeSeNAcavaNaheturathavA'sti kazcitizeSa iti prazne sati Amavasya vizeSasUcanArtha sUtramidamAhuH zubhaH puNyasyAzubhaH pApasya // 3 // 15 zobhate zubhaH / punAtyAtmAnamiti pugyam , pUyate pavitrIkriyate AtmA'neneti yA puNyam , sadvedhazubhAyu magotralakSaNam , tasya puNyasya / na zobhate azubhaH / pAtyavati rakSati AtmAnaM kalyANAditi pApam , asadadyAzubhAyurazubhanAmAzubhagotralakSaNam , tasya paapsy| zubho yogaH puNyasya AsravahetuH, azubho yogaH pApasyAsrabaheturiti vizeSaH / tatra prANirakSaNAcauryagrahmacaryAdiH zubhaH kAyayogaH / satyahicamitamRTubhASaNAdiH 'zubho vAg20 yogH| ahaMdAdibhaktistaporuciHzrutavinayAdizca zubho manoyogavati / vizuddhapariNAma janitAtrayaH shubhyogaaH| tathA prANAtipAtA'dattAdAnamathunAdikaH azubhaH kAyayogaH / asatyAhitAbhitakarkazakarNazUlaprAyabhASaNAdiH arju bho ghaagyogH| dhacintAbhisUyAdikaH azubho mnoyogH| ete trayo'pyazubhayogAH azubhasa klaSTapariNAmanitA bhavanti pApakarmopArjanahetubhUtAtaraudradhyAnapariNAmarutpAditA bhavantItyarthaH / zubho yogaH zubhaphalakarma25 pudgalahetuH / aNu bho yogaH azubhaphalakarmapudgalaheturbhavati / zubhapariNAmaniryuso niSpanno yogaH zubhaH kathyate / azubhapariNAmanivRtto niSpanno yogaH azubhaH kathyate, na tu zubhAzubhakarmahetumAtratvena zubhAzubhau yogau vrtte| tathA sati sayogakevalino'pi zubhAzubhakarmaprasaGgaH syAt , na ca sthaa| nanu zubhayogo'pi jJAnAvaraNAdibandhaheturvartate / yathA kenaciduktam 1 - vyaH ghu- bhAA, ba0, ja0 / 2 -yA sarovaradvA- bhA0, ba0, ja* / 3 -NA yogI vaA0, 20, ja.! 4 -risa tana mA0, 10, j0| 5 -yoganI-pA0 / 6 -gAstavahe- bhAra, va0, j0| 7 -te'ne- A0, 50, j0| 8 zubhavA- tA / 9 -kA- bhA0, 50, shaa| 10 -zubhavA- A0,0, j0| 11 -zubhayo- 80, 40, j.| Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 213 6 / / paSTho'dhyAyaH bhI cidana , tvamupApito vartasa tena tvaM paThanaM mA kuru vizrabhyatAm' iti, tena hite'pyukte'pi jJAnAvaraNAdi prayokturbhavani, tena eka evAzubhayogo'IkriyatAm , zubhayoga evaM nAsti; satyama ; sa yadA hitena pariNAmena paThannaM vizmayati tadA nasya cenasyevemabhiprAyo yatate'yadi idAnImayaM triznAmyati tadA meM asya bahuta sapaHzrutAdika bhaviSyati' ityabhiprAyeNa sapaHzrutAdikaM vArayannapi azubhAnavabhAga na syAt vizuddhibhazakapariNAmahetusvAditi / taduktam- 5 mArgadarzaka :- AzuddhisAvilazAra catahAsabaparasthaM sukhAsukham / puNyapApAcI yuktI na ced vyarthastavAhataH // 1 // " {AptamI0 zloka 95] athedAnI grayojIdhayoH ayoH karmaNAH Amrayo bhavati tAvAtmanaH te karmaNI ca kazyate sakaSApAkapAyayoH sAmparAyikaryApadhayoH // 4 // 10 kapaziSajapajhapapamapamaparighayUSajUpahisArthAH / kati hinastyAtmAnaM durgati prApayanIti kapAyaH / athavA, kaSAyAM nyagrodhavavibhItakaharItakAdikaH vastre maJjiSThAdvirAgazleSaheturyathA tathA moghamAnamAyAlobhalakSaNaH kaSAyaH kaSAya isa AtmanaH karma lepahetuH / saha kapAyeNa varnana ya AtmA mithyAdRSTayAniH ma sakaSAya ityucyate / pUrvoktalakSaNaH kapAyoM na vidyate yasya pazAntakapAyAdaH so'kapAya ityucyate / sakapAyazca 15 akapAyazca sakaSAyAkaSAyo tayAH sakapAyAkapAyayoH paTroti vacanamatra ! saM samyaka para utkRSTaH ayo gatiH paryaTanaM prANinAM yA bhavati sa samparAyaH saMsAra ityarthaH, samparAyaH prayojana yasya karmaNaH tat karma mAmparAzikama , saMsAraparyaTanakArakaM karma sAmparAyikamityucyate / Ira gatau kampane c| IraNam iiryaa| "varNavyaJjanAntAd vyaNa" [ kA sU0 4 / 2 / 35 ] Iyeti ko'rthaH ? yogo gatiH yogapravRttiH kAyacAimanovyApAraH kAyabAGmanovargaNAcalambI 20 Atmapravezaparispando jIvapradezacalamapa Iyati bhaNyate / tadvArakaM karma Ipithamucyate / tadeva kaSAyAdikaM dvAramAnavamArgo yasya karmaNaH tattadvArakam / sAmparAyikanna Ipithana mAmparAyikopathe tayoH sAmparAyiyopathayoH / atrApi SaSThI vacanam / asthAyamarthaH sakapAyasya mithyA vasya sAmparAyikasya saMsAraparibhramaNakAraNasya karmaNaH Asravo bhavati / akapAyasya upazAntakapAyAdikasyAtmanaH ryApathasya saMsAre'paribhramaNAhatAH karmaNa AsavA 20 bhavati / IryApathakarmAsravaH maMsArAparibhramaNakAraNaM katham ? aSAyasya upazAntakApAyAdayogavazAdupAttasya karmaNaH kaSAyAbhAvAd bandhAbhAve sani zulkaHyatitalASTravad anantarasamaye nivartamAnasya IpithasyAsrabaH bandhakAraNaM na bhavati yasmAt / sakapAyasya tu Atmano mithyAdRSTayAdeyogavazAdAnItasya sthityanubhAgabandhakArasya sAmparAyikaraya karmaNaH Asatro bhannakAraNaM bhavati yasmAt / atra sakaSAyasya sAmparAyikasyAnako bhavati / akaSAyasya 3.. Ipithasya Asravo bhavatIti yathAkrama veditavyam / 1 vizrAma-Aru, gha, j0|2 vishrbhy-taal| 3 -kArakasA- 10,0, ja. Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 tattvArthavRttI atha sakAyasya Amravasya bhedaparijJApanArtha sUtramidam nyataindriyakavAyAvatakiyA pacanApanapaJcaviMzatisaGgyAH pUrvasya bhedAH / / 5 / / indriyANi ca kaSAyAzca avatAni ca kriyAzra indriykssaayaatrtkriyaaH| paJca ca catvArazca pazca ca pazcaviMzatiH paJcacatuHpaJcapaJcaviMzataH tA saGakhyA yAsAmu anukrameNa 5 indriyakaSAyAtratakriyANAM tAH pazcacatuHpaJcapaJcaviMzatisamanyAH / asthAyamarthaH-sparzanarasana ghrANacakSuznotrANi nijanijaviSayavyAptAni pUrvoktani indriyANi pazca / krodhamAnamAyAlobhalakSaNopalakSitA vakSyamANasvarUpAH kaSAyAzcatvAraH / hiMsAnRtasteyAbrahmaparigrahebhyo'viratilakSaNopalakSitAni vakSyamANAni atratAni pacha / sAmprataM vyAvarNyamAnAH pshcaapiNshtikriyaaH| ete catvAro rAzayaH pUrvasya sAmparAyikAsavazya bhedAH prakArAH bhavanti / tatra pazcaviMzatikriyAsvarUpa nihAyate-caityagurupravacanArcanAdisvarUpA samyagdarzanayaddhinI anyakriyAbhyo viziSThaH samyaksyakriyA / / / paradevatAstutirUpA mithyAtvapravRtti kAraNabhUtA mithyAtyakriyA / 2 / gamanAgamanAdiSu manovAmAyaH paraprayojakatvaM prayogakriyA / 3 / saMyatasya sataH apiratyAbhimukhyaM prayatnenopakaraNAdigrahaNaM yA samAdAnakriyA / 43 IryApathakarma hetukA ryApathakriyA / 5 / krodhAviSTasya duSTatvaM prAdoSikI kriyA / 6 / praduSTasya 55 sataH kAyAbhyudyamaH kAyikI kriyA / / hisopakaraNagrahaNAt AdhikAriNikI kriyA / 8 / duHkha.tpattI paritaptiparavazatvaM pAritApikI kriyA / 5 / dazaprANaviyogakaraNaM prANAtipAtiko kriyA / 10 / rAgAdrIkRtasya pramAdavataH hRdyarUpavilokanAbhinivezo darzanakriyA / 11 / pramAdaparatantrasya kamanIyakAminIsparzanAnubandhaH sparzana kiyaa| 12 / apUrvahiMsAdipratyayavidhAna pratItijananaM prAtyAyikI kriyA / 13 / strIpuruSapazyAdyAgamanaprade ho malamUtrAdyutsarjanaM samantAnu 20 pAtakriyA / 14 / aprati svitA'nirIkSitapradeze zarIrAdinikSepaNamanAbhogakriyA / 15 / karma karAdikaraNIyAyAH kriyAyAH svayameva karaNaM svakarakriyA / 16 / pApapravRttau parAnumatadAna nisargakriyA / 17 / paravihitagutapApaprakAzanaM vidAraNakriyA / 18 / cAritramohodayAt jino. ktAvazyakAdividhAnAsamarthasya anyathAkathanam AjJAvyApAdanakriyA / 15 / zaThatvena alasatvena va jinasUtropadiSTavidhividhAne'nAdaraH anAkAGkSA kriyA / 20 / prANicchedanabhadanahiMsanAdi25 karmaparatvaM prANicchedanAdau pareNa vidhIyamAne yA pramodanaM prArambhakriyA / 21 / parigrahANA mavinAze prayatnaH pArivAhikI kriyA / 22 / jJAnadarzanacAritratapassu tadvatsu puruSeSu ca mAyAvacanaM baJcanAkaraNa mAyAkriyA / 26 / mithyAmatokkakriyAvidhAnavidhApanatatparasya sAdhu tvaM vidadhAsIti bhidhyAmatadRDhanaM mithyAdarzanakriyA / 24 / saMyamaghAtakakamaSipAka pAratantryAnivRttau avartanam apratyAkhyAnakriyA / 25 / etAH paJcaviMzatikriyA jJAtavyAH / 30 indriyANi kaSAyA atratAni ca trayo rAzayaH kAraNabhUtAH, paJcaviMzatistu kriyAH kAryarUpAH pravartanta iti indriyAdibhyaH kriyANAM bhedo veditvyH| sAmparAyikAsatra uktaH / 1-nAthanA- bhAra, ba, ja0 / 2 -tapayaM pa-- tA0 |3-bAdivyutsa-bhA0,0 0 / Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 215 SaSTho'dhyAyaH 6:6-7 ] atha yogatrayaM sarvasAdhAraNam, tadAsravabandhaphalAnubhavantaM tu vizeSacad vartate jIvapariNAmAnantavikalpatvAt / sa tu phalAnubhavanalakSaNo vizeSaH tatsaGkSepasUcanArtha sUtramidamucyatetIvramandajJAtAjJAtabhAvAdhikara NavIryavizeSebhyastadvizeSaH // 6 // hirantaH kAraNAdIraNavazAna tIvate sthUlo bhavati udrekaM prApnoti utkaTo bhavati yaH pariNAmaH sa sIna ityucyate / mandate alpo bhavati anutkaTaH sabjAyate yaH pariNAmaH sa 5 manda ucyate / 'haniSyAmi etaM pumAMsamiti jJAtvA pravartanaM jJAtamityucyate / madena prasAdena 3 anAtvA hananAdI pravartanam ajJAtamiti bhaNyate / adhikriyante arthAH yasminniti adhikaraNaM dravyamityarthaH / dravyasya puruSAdernijazaktivizeSo vIryamucyate / bhAvazabdaH pratyekamabhisambadhyate, tenAyamarthaH - sIkrabhAvazca mandabhAvazca jJAtabhAvazca ajJAtabhAvazca adhikaraNa vIryavatItramandajJAtA jJAta bhAyAdhikaraNavIryANi teSAM vizeSA bhedAH sItramanda-10 jJAtAjJAtabhAcAdhikaraNavIrya vizeSAH, tebhyastI'mandajJAtA jJAta bhAvAdhikaraNavIryavizeSebhyaH / tasya Astrayasya vizeSadarza@zeSaH Akrosaga khuziyA prarmAsa yeArevAkAlAya neka bahi: kAraNavazAt indriyakaSAyAtratakriyANAM kutracidAtmani tImro bhAvo bhavati tasya tIna AsravaH syAt, indriyakapAyAtakriyANAM kutracidAtmani mantrI bhAvo bhavati nirbalaH pariNAmaH syAt tasya manda Ayo bhavati / indriyakapAyAtratakriyApravartane kasyacidAtmanaH zAtatvaM bhavati tasya 15 mahAn AsravaH syAt / indriyAdInAmajJAtabhAve pravRttI satyAm alpAsravaH syAt / tathA adhikaraNavizeSe'pi sati Asravasya vizeSo bhavati, yathA vezyAdInAmAliGgane alpAsravaH syAt rAjapatnI ciGginImabhRtyAliGgane mahAn Asravo bhavati / vIryavizeSe ca 'varSabhanArAca saMhananamaNDitapuruSa pokAdivyApAre mahAnAsravo bhavati, aparasaMhananasaMyukta puruSapApakarmakaraNe apAtro bhavati, asAdagyalpo bhavati, tatrApi vIryavizevarbhAvAt / evaM 20 kSetrakAlAdapi vizeSo veditavyaH / gRhamAcaryabhaje'lpAsravaH syAt, devabhavanabrahmacaryabhaGge mahAnAsravaH syAt, tasmAdapi tIrthamArge mahAnAsravaH syAt tIrthamArgAdapi tIrtha maddAsravo" bhavet / evaM kAlAnau, devabandanAkAle parakAlAt mahAsravaH syAt / evaM pustakAdiaorat aai mantavyaH / tasya bhedA anantA iti kAraNabhedAt kAryabheda iti / 1 2 atha adhikaraNaM yaduktaM tatsvarUpaM na jJAyate tat kIdRzamiti prazne sUtramidaM 25 zramarAcAryA:-- adhikaraNaM jIvAjIyAH // 7 // adhikriyante'rthA asminnityadhikaraNaM dravyamucyate / yadravyamAzritya Asrava utpadyate 1 hariSyAmi rAM a0 baja0 / 2 ma A0, ba0 ja0 / 4 re sAMbhA, 20 ja0 0 7 vajra 10 ja018 dhArAmA 10 mAnAnAM bhA0, ba0, jara ! kiyA bhA0, ba0 ja0 / 3 jJAtavya 5 bhikSuNI / 6 nena ma- A0, ba0, A0 ba0 ja0 / 9 mahAsravaH tA0 / Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nattvArthayuktA 68 tdrvymdhikrnnmucyte| saryo:pi zubhAzubhalakSaNa AmnabA yApyAtmano bhavati jIyamya saJjAyate tathApi ya Asravo mukhyabhUona jIvena utpAdayataM tasyAsravasya jIvo'dhikaraNaM jIva. dravyamAzrayo bhavati / yastu Asatro'jIvadravyamAzritya jIvasyotpAte tasya AvasyAdhikaraNamAzrayo'jIvadravyamucyate / jIvAzca ajIvAzma jIvAjIvAH, tepA lakSaNaM pUrvamevoktam "jIvA. jIvAtrazyandhasaMvaranirjarAmokSAstattvam" ta0 sU0 1 / 4] itydhikaar| yadi jIvAjIvalakSaNaM pUrvamevoktaM tenaivAdhikAreNa jIvAjIyA labhyantaM kiM punaH jIvAjIvagrahaNena ? sAdhUtaM bhavatA; adhikaraNavizeSajJApanArtham punarjIvAjIvagrahaNam-adhikaraNavizeSastu jJApanIya eva tena punarjIvAjovagrahaNaM kRtam / ko'sAvadhikaraNavizeSaH ? hiMsAdhupakaraNabhASaH / bhayatu nAme jIvazcAjIvazca jIvAjIvI evaM dvivacane 'aUSaprApte bahuvacanaM kimartha 10 kRtam ? yuktamukta bhayatA, dviSacane prAme yada bahuvacanena nirdizyate tena jobAjIvayo. vyayorya santi paryAyAste'pyAsrabasyAdhikaraNaM "avanti tena bahuvacanaM yuktameva / mAgaatha jIvAdhikaraNAjIbAdhikaraNayomadhye jIvAdhikaraNabhanaparikSApanArtha yogI'yamucyateAcaM saMrambhamamArambhArambhayogakanakArisAnumanakaSAyaviza stri svistrizyatuzcakazaH // 8 // AdI bhavaM Ayam / saMrambhazca samArambhazca Arambhazca saMrambhasamArambhArambhA yAgAzca te kRtakAritAnumatAzca yogakRtakAritAnumatAH, yogakRtakAritAnumatAzca kaSAyavizeSAzca yogakRtakArivAnumatakapAyavizeSAH, saMrambhasamArambhArambhA yogakRtakAritAnumatakapAvizeSarupala kSitAH saMrambhasamArambhArambhayogakRtakAritAnumatakapAyavizeSAstastathoktaH / triH trIn yArAn , 20 punazva triH trIna vArAn , punazca triH zrIna vArAna , catuzcaturA vArAn , ekazaH ekaikaM prati saMrambha samArambham ArambhaM prati gaNanaM bhavati / teSAmeva saMrambhAdInAmeya caturbhiH kaSAyazca gaNanaM bhavati / AdyaM jIvAdhikaraNam AsravotpAdakaM bhavati / asyAyamarthaH-pramAdavato jIvasya prANavyaparopaNAdiSu prayatnAvezaH saMrambhaM ucyate / prANanyaparopaNAdInAm upakaraNAbhyA sakaraNaM samArambhaH kathyate / prANavyaparopaNAdInAM prathamArambha eva Arambha ucyate / kAya25 vAGmanolakSaNatrividho yogaH / kRtaH svatantreNa vihitH| kAritaH paraprayojakatvam / anu mataH kenacin kriyamANe prANavyaropaNAdoM anumodanam / kapAyAH kodhamAnamAyAlobhAH / artho'rthAntarAdu viziSyate yaH sa vishessH| sa vizapazabdaH pratyekamabhisambadhyate-saMrambhavizeSaH samArambhavizeSaH ArambhavizeSa ityAdi / cayaH sNrmbhsmaarmbhaarmbhaaH| yo yogaaH| trayaH 1 utpA- ta, A, 30 / 2 -syAdhi- prA0, va.... / 3 nyAyaprApte / 4 --yorSe A0, ba, j.| 5 bhavati A.. ba., jaH / 6 thyane A0.30, j.| 7 -yaH pra- A.. baaj| Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 69 ] SaSTho'dhyAyaH mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja kRtakAritAnumatAH / catvAraH kaSAyAH / eteSAM gaNanAyA abhyAvRttiH punaHpunargaNanA' sumatyayena sUcyate / ekamekaM pratyekazaH iti vIpsAvacanam / ekaikaM prati vyAdIn prApayedityarthaH / tathAhi -- krodhakRtakAya saMrambhaH mAnakRtakAyasaMrambhaH mAyAkRtakAyasaMrambhaH lobhakRtakAyasaMrambhaH krodhakA ritakAya saMrambhaH, mAnakAritakAya saMrambhaH, mAyAkA ritakAyasaMrambhaH, lobhakAtikAyasaMrambhaH krodhAnumatakAya saMrambhaH, mAnAnumatakAya saMrambhaH, mAyAnumatakAyasaMrambhaH 5 lobhAnumatakA saMrambhaiti dvAdazaprakAra: kAyasaMrambhA bhavati / evaM vAkyogo dvAdazaprakAraH krodhakRtabAkUsaMrambhaH, mAnakRtavAkasaMrambhaH mAcAkRtavAkka saMrambhaH, lobha kRtavAkasaMrambhaH, krodhakAritAsaMrambhaH mAnakAritavAksaMrambhaH, mAyAkA ritavAksaMrambhaH lobhakAritavAksaMrambhaH krodhAnumatA saMrambhaH, mAnAnumatavAksaMrambhaH, mAyAnumatavAksaMrambhaH, lobhAnumatavAksaMrambha iti dvAdazaprakAro vAksaMrambhaH / krodhakRtamanaH saMrambhaH, mAnakRtamanaH saMrambhaH 10 mAyAkRtamanaHsaMrambhaH, lobhakRtamanaH saMrambhaH krodhakAritamanaH saMrambhaH, mAna kAritamanaH saMrambhaH, mAyAkAritamanaHsaMrambhaH, lobhakAritamanaH saMrambhaH krodhAnumatamanaH saMrambhaH, mAnAnumatamanaH saMrambhaH, mAyAnumatamanaH saMrambhaH, lobhAnumatamanaH saMrambhaH iti dvAdazamakAro mana:saMrambhaH / evaM SaTtriMzatprakAraH saMrambhaH tathA patrizatmakAraH samArambhaH tathA patriMzatprakAra ArambhaH evamaSTottarazataprakAraH jIvAdhikaraNAsravo bhavati / cakAraH kimartham ? 12 anantAnubandhyapratyAkhyAna pratyAkhyAna saJcalanakaSAya bhedakRtAntarbhedasamuccayArthaH / 217 athA'jIvAdhikaraNabhedaparijJAnArthaM sUtraM sUcayanti - nircatarnAnikSepa saMyoganisargAdicaturdvitribhedAH param // 9 // ca nivartate niSpAdyate nirvartamA niSpAdanA / nikSipyate sthApyate yaH sa nikSepaH sthApanA | saMyujyate mizrIkriyate saMyogaH / niHsRjyate pravartate nisargaH pravartanam / nivartanA 20 nikSepazca saMyogazca nisargazca nivartanAnikSepa saMyAganisargAH / dvau ca catvArazca zrayazca dvicaturdvitrayaH te bhedAH yeSAM nirvartanAnikSepa saMyoganisargANAM te dvicaturdvitribhedAH / piparti pUrayati parabhAgamiti param / asyAyamarthaH - ninA vibhedAdviprakArA / nikSeparacaturbhedaH catuHprakAraH / saMyogo dvibhedo dviprakAraH / nisargastribhedaH triprakAraH / ete catvAro bhedAH param ajIvAdhikaraNaM bhavanti / nanu pUrva sUtre Adyamityukte jIvAdhikaraNaM labdham, 25 ajIvAdhikaraNantu avaziSTaM svayameva labhyate, tena 'nirvartanA nikSepa saMyoganisargAdvicaturdvi tribhedAH' ityevaM sUtraM kriyatAm kimanarthakana parazabdagrahaNena ? ityAha- satyamuktaM bhavatAH paramityukte saMrambhAdibhyo nirvartanAdikacatuSTayaM paramanyat bhinnam ityarthaH, anyathA jIvAdhikaraNAdhikArAt nirvartanAdayazcatvAro'pi jIvapariNAmA bhavantIti bhrAntirutpadyate, tadartha 1 - janaM sutA / 2tyAcAryA: A0 ma0 ja0 / 3 karaNaM nanu A0, ba0, ja0 / 28 Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja 218 tatvArthavRttau [ 6 / 10 paramiti gRhItam / tatra nirvartanAdhikaraNaM dvibheda yaduktaM tatkima ? mUlaguNabhirvartanAdhikaraNam, uttaraguNanirvartanAdhikaraNaM ceti nirvartanA dvibhedA / tatra bhUlaguNanirvartanAdhikaraNaM paJcabhedam---zarIraM vAk manaH prANAH apAnAzceti / uttaraguNanirvartanAdhikaraNaM kASThapASANapustakacitrakarmAdiniSpAdanaM jIvarUpAdiniSpAdanaM lekhanazcetyanekavidham / nikSepazcaturbhedaH - apra5 tyavekSitanikSepAdhikaraNaM duSpratilekhitanikSepAdhikaraNaM sahasA nikSepAdhikaraNam anAbhoganikSepAdhikaraNaM veti / anAbhoga iti ko'rthaH ? punaranAlokitarUpatayA upakaraNAdi "sthApanam anAbhoga ityucyate / saMyogo dvibheda:- anapAnasaMyogAdhikaraNam upakaraNasaMyogAdhikaraNaM veti / nisargastribhedaH - kAryanisargAdhikaraNaM rAhU nisargAdhikaraNaM manonisargAdhikaraNaM ceti / etacatuSTayam ajIvamAzritya Atmana Amraka utpadyate tenA'jIvAdhikaraNamucyate / atha sAmAnyatayA karmAstraca bheda uktaH, adhunA sarvakarmaNAM vizeSeNAsravA ucyante / taMtrajJAnAvaraNadarzanAvaraNa karmaNorAtravabhedaparijJAnArthaM sUtramidamAhurAcAryAHtatpradoSa nilava mAtsaryAntarAyAsAdanopaghAtA jJAnadarzanAvaraNayoH // 10 // 10 samyagjJAnasya samyagdarzanasya ca samyagjJAnasamyagdarzanayuktasya puruSasya vA trayANAM madhye anyatamasya kenacitpuruSeNa prazaMsA vihitA, tAM prazaMsAmAkarNya anyaH ko'pi pumAn paizunya15 dUSitaH svayamapi jJAnadarzanayostadyukta puruSasya vA prazaMsAM na karoti zlAghanaM na vyAharati 'katthanaM nocArayate tadantaH paizunyam, antardRSTatvaM pradoSa ucyate / yat kimapi kAraNaM manasi dhRtvA vidyamAne'pi jJAnAda etadahaM na vedmi etatpustakAdikamasmatpArzve na vartate ityAdi jJAnasya * yadalapanaM vidyamAne'pi nAstikathanaM nihnaSa ucyate / Atmasadabhyastamapi cAnaM dAtuM yogyamapi dAnayogyAyApi puMse kenApi hetunA yanna dIyate tnmaatsrymucyte| vidyamAnasya prabandhena pravarta20 mAnasya matyAdijJAnasya vicchedavidhAnam antarAya ucyate / kAyena vacanena ca sato jJAnasya vinayaprakAzanaguNakIrtanAderakaraNamAsAdanamucyate / yuktamapi jJAnaM vartate tasya yuktasya jJAnasya ayuktamidamazAnamiti dUSaNapradAnam upaghAta ucyate, samyagjJAnavinAzAbhiprAya ityarthaH / nanu AsAnameva upaghAtaH kathyate, punarupaghAtagrahaNaM vyarthamidam yuktamuktaM bhavatA ; vidyamAnasya jJAnasya yadvinayaprakAza naguNakIrtanAderakaraNaM tadAsAdanam upaghAtastu jJAnasya ajJAnakathanaM 25 jJAnanAzAbhiprAyo vartate, kathamanayormahAn bhedo nAsti ? pradoSazca nituraMzca mAtsarya z antarAyazca AsAdana upaghAtazca pradoSanihnaramAtsaryAntara (yAsAinopaghAtAH / tayoH jJAnadarzanayoH / ete SaT padArthAH jJAnadarzanAvaraNayoH jJAnAvaraNadarzanAyaraNayorA vA bhavanti AsravakAraNaM bhavanti / jJAnaM ca darzanaM ca jJAnadarzane sAkAranirAkArarUpe / atra vizeSajJApanaM jJAnam, sattAbalokanamAtraM darzanam, tayorAvaraNe jJAnadarzanAvaraNe tayoH jJAnadarzanAvaraNayoH / i 1 1 1 - sthApitamanA 0 0 0 ja0 / 4 sya apa- a0 0, 0 / 0 1 2 kathanaM no bhA0, ba0 na0 / 3 karaNaM bhA0, Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 / 11] SaSTho'dhyAyaH nanu tacchandena jJAnadarzane kathaM labhyate pUrva jJAnadarzanayoranirdezAn ? satyam "zrautAnumitayoH zrautasambandho vidhibalavAn" [ ] iti' paribhASAsUtrazlAn tacchandana jJAnaM darzanaM ca labhyate / "jJAnadazanAvaraNayoriti sUtre zabdazravaNAta tena pUrvasUtroktanivartanAdikaM na zaGkanIyam / kenaciduktam zAnadarzanAvaraNayorAmravAH ke iti prazne uttara dIyate tatpadopAdaya iti jJAnadarzanayoH pradoSAdaya iti / ete pradopAdayaH jJAne 5 kutA api darzanAvaraNasyApi kAraNaM bhavanti ekahetulAdhyasya kAryasya anakasya kAryasya darzanAna / athavA ce jJAnavipayAH pradopAdayaH te jJAnAvaraNasya kAraNaM ye tu darzanaviSayAH pratApAdayaste tu darzanAvaraNahetavo jJAnavyAH / tathA jJAnAvaraNasya kAraNama AcArya zatrutvama / AdhyAye pratyanIkatvama , akAle adhyayanam , arucipUrvakaM paThanam . paThato'nyAlasyam , anAdaraNa vyAyAnazrayaNam , prathamAnuyoga vAnagramAne aparAnuyogavAcanama tIrthoparodha 10 ityarthaH, bahuzrutapu gavidhAnam , mithyopadazazca, bahuzrutApamAnanam , svapakSapariharaNaM parapakSaparigrahaH-sadatayaM tAkikadarzanArtham khyAtipUjAlAbhArtham , asambaddhaH pralApaH, utsUtravAdaH, kApaTena jJAnagrahaNam , zAstravikrayaH, prANAtipAtAdayazca jJAnAvaraNasya AmravAH / tathA darzanAvaraNasya AmravAH devagurvAdidarzanamAtsaryam , darzanAntarAtrA, cakSurutpATanam , indriyAbhimatitvam , nijadRSTegorrayam , dIrghanidrAdikam , nidrA, Alasyam , nAstikatvapratigrahaH, 15 samyAdRSTuH sandUSaNama , kuzAkhaprazaMsanam , yativargajugupsAdikama., prANAtipAtAdayazca darzanAvaraNasya AmravAH / __ aba vedanIyaM karma dvividhaM vartate saddedyamasadyaM ca / sadA sukhakaram , asavedyaM duHkhakaram / tatra asaledyasya kAraNAni sUcayatsUtramidamAhuHduHstrazokanApAkandanavadhaparidevanAnyAtmaparobhayasthAya madyasya // 11 // duHkhayatIti duHkha vedanAlakSaNaH pariNAmaH, zaucanaM zokaH catanAcetanopakArakavastusambandhavinAze vaikalavyaM dInatvamityarthaH, tApanaM tApaH nindAkAraNAta mAnabhaGgavidhAnAca karkazavacanAdezva saJjAtaH AtrilAntaHkaraNasya kaluSitacittasya nItrAnuzayo'tizayena pazcAttApaH kheda ityrthH| Akrandyate AkrandanaM paritApasaJjAtatrAppapatanabahulavilApAdibhirvyaktaM prakaTama 25 aGgavikArAdibhiryukta krandanamityarthaH / hananaM vadhaH / "paMca vi iMdiyapANA manavacakAraNa tiSiNa balapANA / ANappANappANA AugapANeNa hoti dasa pANA // 1 // " [bodhapA0 53] iti 1 "zrutAnustiyoH zrItA vidhibalIyAn"- myAyasaM. pR0 69 / paribhASendu pari0 113 / 2 cyAya pratya- A., ba, j| 3 prApinipA- a, pa0, 04 avilA-A., ba0, ja0 / 5 bahuvilA- zrA, basa, ja0 / 6 daha pA- A0, va, ja0 | Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasyArthavRtta gAvoktalakSaNadazaprANaviyogakaraNamityarthaH / paridevyate paridevanaM sakalezapariNAmatrihitAbamvanaM svaparopakArAkAnAliGgam anukampA bhUyiSThaM rodanamityarthaH / duHkhaM ca zokazca tApazcAmArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja krandanaM ca AtmA ca parazva ubhayazca AtmaparobhayAsteSu vintIti AtmaparobhayasthAni / etAni paT karmANi kopAcA5. bezavazAt AtmasthAni parasthAni ubhayasthAni ca asadveyasya duHkharUpasya karmaNaH AsravanimittAni bhavantIti veditavyam / nanu zokAdayaH paJcApi duHkhameva tena 'duHkhamAtmaparIbhayasthamasadvedyasya' iti sUtraM kriyatAM kiM zokAdigrahaNena ? ityAha- sAdhuktaM bhavatA yadyapi zokAdayo duHkhameva vartante, tathApi katipayavizeSakathanena duHkhajAteranuvidhAnaM vidhIyate anukaraNamucyate ityarthaH / yathA gaurityabhihite anirjJAte vizeSe sati govizeSakathanArtha 10 khaNDamuNDazuklakRSNAdyupAdAnaM vidhIyate tathA duHkhaviSayAzca vizeSA asaMkhyeyalokasambhavA api katipayA atra nirdizyante tadvivekapratipattyarthamityarthaH / 2 220 [6/11 atra kici vidhIyate carcanam - cedra duHkhAdInyAtmaparobhayasthAnyasadve dyAsvakAraNAni vartante tahi AI taiH kezotpAdanam upavAsAdipradAnam AtApanayogopadezanaM sarvamityAdikamAduHkhakAraNamevAsthIyate pratijJAyate bhavadbhiH tarhi AtmaparobhayAn prati kimityupa 15 dizyate ? sAdhUktaM bhavatA antaraGgakodhAvezapUrvakANi duHkhazokAdIni asAvakAraNAni bhavanti krodhAdyAvezAbhAvAnna bhavanti vizeSoktaM tvAm / yathA kazcidvaidyaH parama karuNAzvittasya mAyA mithyAdinidAnazalyarahitasya saMyamino sunerupari gaNDaM piTakaM visphoTa zastreNa pAdayati tacchastrapAtanaM yadyapi duHkhaheturapi varttate tathApi bhiSagvarasya bAhyanimittamAtrAdeva kopAcAvezaM vinA pApabandho na bhavati, tathA saMsArasambandhimahAduHkhAdbhItasya muneH 20 du:khanivRttyupAyaM prati sAvadhAna cittasya zAstroke karmANi pravartamAnasya sakalezapariNAmarahitatvAt kezotgaTanopavAsAdidAnaduHkhakAraNopadeze'pi pApabandho na bhavati / tathA coktam"" na duHkhaM na sukhaM yadvadvetuSTazcikitsite / 6 cikitsAyAM tu yuktasya syAd duHkhamathavA sukham // 1 // na duHkhaM na sukhaM tadvaddhetumakSasya sAdhane / mokSopAye tu yuktasya syAd duHkhamathavA sukham // 2 // [ ] tasya lokadvayasya vyAkhyAnam - yathA cikitsite rogacikitsAkaraNe hetuH zastrAdikaH svayaM duHkhaM na bhavati sukhaM ca na bhavati kasmAdacetanatvAdityarthaH cikitsAyAM tu pratIkAre pravRttasya vaivasya duHkham athavA sukhaM svAdeva / katham ? yadi vaidyaH krodhAdinA zastreNa 1- karakA a0ma0 ja0 / 2 vividhaviSayas ca a-A0, ba0 ja0 / 3 tavAn ya - Ara, ba0 ja0 / 4 karuNAnicitasya A0, ba0 ja0 / 5TakaM A0, ba0 ja0 1 6 - dezo A0, ba0 ja07 uddhRtau imau sa0 sa0 6 / 11 / Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 / 12] paThA'dhyAyaH 221 ziyahArAja bisphoTa pacati vA [s] dharmakarma pArjanAda bhiSajo duHkhaM bhavati, yadA tu kAruNyaM kRtvA tAdhivinAzArthaM muneH sukhajananArtha visphoTaM pATayati tadA krodhAdyabhAvAd dharmakarmopArjanAd vait khameva bhavati / TAntazloko gAkI sAdhanaheturupavAsalocAdikaH sa svayameva sukhaduHkharUpAM na bhavati kintu ya upavAsAdikaM karoti kArayati vA zivyaM gurvAdikaH tasya duHkhaM sukhaM vA bhavati, yadi guruH kodhAdinA upayAsAdikaM 5 karoti kArayati yA tadA [s] dharmakarmApArjanAt duHkhameva prApnoti yadA tu kAruNyena saMsAraduHkhavinAzArthamupavAsAdikaM kArayati karoti vA tadA dharmakarmApArjanAt sukhameva prApnoti / yathA duHkhAdayaH asacAsravakAraNAni paTU proktA: 2, tathA anyAnyapi bhavanti / nathAhiazubha: prayogaH paranindanam, pizunatA, ananukampanam aGgopAGgacchedanabhedanAdikam sAunama, trAsanam varjanam, bharsanam, sarjanam aGgulyAdisanyA bhartsanaM vacanA- 20 dinA, mAraNam, rodhanam, bandhanam, manama, damanam, paranindanam, AtmaprazaMsanam, saMklezotpAdanam, mahArambhaH, mahAparigrahaH, manovAkkAyayakrazIlatA, pApakarmopajIvitvam, anarthadaNDaH, viSamizraNam zarajAlapAzavAgurArA paJjaramAraNa yantropAyasarjanAdikam ete pApamizrAH padArtha AtmanaH parasya ubhayasya vA krodhAdinA kriyamANA asadedyAkhavA bhavanti / ana sAsvarUpaM nirUpayannAha bhUtavatyanukampAdAnasarAgasaMyamAdiyogakSAntizaucamiti " " 15 sasya / / 12 / / nArakatiryaGmanuSvadevapayarakSaNAsu cataruSu gatiSu nijanijakarmodayavazAd bhava ntIti bhUtAni prANivargAH | ahiMsAsatyAsteyabrahmacaryo'parigraha divAmuktalakSaNAni tAni ekadezena sarvadhA vizante yeSAM te niH zrAvakA yatayazca / paropakArA cittasya 20 parapIDAmAtmapIDAmica manyamAnasya puruSasya anukampanam anukampA kAruNyapariNAmaH / bhUtAni pravina bhUtaninasteSu teSAM yA anukampA bhUtatratyanukampA / paropakArArthaM nijadravyavyayo dAnam / saMsArahetunipedhaM prati udyamaparaH azrIyAzayaJca sarAgo bhavyate / SaTjI nikAyeSu paDindriyeSu ca pApapravRttanivRttiH saMyama ucyate / sarAgasya puruSasya saMyamaH sarAgasaMyamaH sarAgaH saMyamo vA yasya sa sarAgasaMyamaH / sarAgasaMyama AdiyeAM 25 saMyamAsaM yamA'kAmanirjarAvAtapaH prabhRtInAM te sarAgasaMyamAdayaH / bhUtatratyanukampA ca dAnaM ca sarAgasaMyamAdayazca bhUtapratyanukampAdAnasarAgasaMyamAdayaH teSAM yogaH samyak praNidhAnaM samyak cintanAdikaM bhUtapratyanukampAdAna sarAgasaMyamAdiyogaH / krodhamAnamAyAna nivRttiH kSAntiH / lobhaprakArANAM ciramaNaM zaucamityucyate / bhUtannatyanukampAdAnasarAgasaMyamAdi 5 kAraNaM 0 0 0 2 matAni A0, ba0 ja0 3 -latayA pApa- A0, 0 ja014 rASTraci tA0 / Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 tattvAthavRttI [ 613 mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja yogazca kSAntizca zaucaM ca bhUtatratyanukampAdAnasarAgasaMyamAdiyogakSAntizaucam / samAhAro dvndvH| iti evaM prakAra ahaMtapUjAvidhAnatAtparyam , cAlavRddhatapasvinAM ca vaiyAvRttyAdikaM sarvametat sadvedyasya AmnavAH sukharUpasya karmaNaH kAraNaM bhavanti / nanu atinaH kiM bhUtAni na bhavanti yasmRdhaga gRhyante ? yuktamuka bhavatA ; bhUtamahaNAt siddhe 5 sati yad pratizabdapraNaM tad vratinAmanukampA pradhAnatayA kartavyeti sUcanArtham / / atha mohakarmAsravasUcanArtha sUtradvayaM manasi dhRtvA samyaktyamohAmrabakAraNasaGkathanArtha tatreda sUtramucyate phevalizrutasaGghadharmadevAvarNavAdI darzanamohasya // 13 // dvipadamidaM sUtram / "kSAyikamekamanantaM trikAlasarvArthayugapadavabhAsam / sakalasukhadhAma satataM vande'haM kevalajJAnam / / " [saM0 zrutabha0 zloka 29] ityAkti (ktaM ) kevalaM jJAnam AvaraNahayarahitaM jJAnaM vidyate yeSAM te kevalinaH / zrUyate sma zravaNaM vA zrutaM sarvajJavotarAgopadiSTam , atizayavabuddhiRddhisamupetagaNadharadevAnu15 smRtamanyagumphitaM zrutamityucyate / samyagdarzanajJAnahArinapAtrANAM zramaNAnAM paramadigambarANAM gaNaH samUhaH saGghaH ucyate / ahiMsA satyamasteyaM brahmacarya niHsaGgatvamityAdilakSaNopalakSitaH sarvajJavItarAgakevalipraNItaH dharma ityucyate, durgatiduHkhAddhRtya indrAdipUjitapade dharatIti dharma iti niruktaH "artihasukSiNIpadabhAyAstubhyo mH|" [ kA0 u0 1153 ] bhavanavAsinyantarajyAtipkakalpavAsilakSaNopalakSitAH manasA amRtAhArAH pUrvoktalakSaNA 20 davAH / kevalinazca zrutaM ca saGghazva dharmazca devAca kelizrutasAdharmadevAH, teSAM teSu vA avarNavAdo. nindAvacanaM kevalizrutasaGghadharmadevAvarNabAdaH / kevalinAmavarNavAdaratAvat-- kevalinaH kila kevalajJAninaH kavalAhArajIvinaH, teSAM ca rogo bhavati upasargazca saJjAyate, nagnA bhavantyeva paraM bakhAbharaNamaNDitA dRzyante ityAdikaM sarva kevalajJAninAM guNavatAM mahatAmasadbhUtadoSodbhabanamavarNavAdo veditavyaH / mAMsabhakSaNaM madyapAnaM mAtRsvasrAdimathunaM 25 jalagAlane mahApApamityAdikamAcaraNaM kila zAstroktaM zrutasyAvarNavAdaH / guNavato mahataH zrutasya asadbhUtadoSodbhavanamaparNavAdaH zrute dhUrtajanasammelitvAt / ete digambarAH khalu jhU drA azucayaH asnAnAH brayIbahinUtAH kalikAlotpannA ityAdi guNavatAM mahatAM digamvarANAm asadbhUtadoSodhanaM sngghsyaavrgvaadH| ahaMdupadiSTo dharmaH khalu nirguNaH tadvidhAyakA 1 bhavati bhA0, 20, 22 jalagAlanakandamUlapakSaNamahA-0, pa030 | 3 -janamelithA., 0, jaH / 4-kAlodbhUtAH A0, 20, dacha / Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI savidhisAgara jI mahArAja 6 / 14 SaSTho'dhyAyaH ye puruSA vartante te sarve'pi asurA bhaviSyanti ityAdikaM guNavati mahati kelipraNIte dharme'sadbhUtadopodbhavanam avidyamAnadoSakathanaM dharmasyAvarNavAdaH / devAH kila mAMsopasevApriyAH sadarthaM taducanavidhAtAra urvantarikSaM labhante ityAdiko devaavrnnvaadH| etatsarvamadoSadoSodbhavanaM samyaktvamohAstratrakAraNaM veditavyama / atha caritramohAtravaprakArapratipAdanArtha samaya'te sUtrametat - kaSAyodayAttIvrapariNAmazcAritramohastha // 14 // kaSanti hiMsanti samyaktyAdIniti kaSAyAH kaSAyANAmudayaH kaSAyaphalajananarUpaH kaSAyodayastasmAtkaSAyodayAt tIvrapariNAmaH atyutkaTamanarakAraH cAritramohasya cAritrAvaraNakarmaNa Asrayo bhavati / te kaSAyA dviprakArAH kaSAyAH akaSAyAzca / tatra kaSAyavedanIyasya AsravaH pareSAmAtmanazca kaSAyotpAdana vratazIlasaMyuktayatijanacAritradUSaNapradAnaM 10 dharmadhvaMsanaM dharmAntarAyakaraNaM dezasaMyattaguNazIlasantyAjanaM mAtsaryAdinA viraktacittAnAM vibhramotpAdanam ArtaraudrajanakaliGgatratAdidhAraNaM kaSAyavedanIyasyAnavA bhvnti| akapAyavedanIyaM navaprakAram -hAsyaratyaratizokamayajugupsAstrIpuMnapuMsakavedabhedAt / tatra sarmajanopahasanaM dInajanAnAmatihasanaM kandarpahasanaM bahupralapanam upahasanazIlatAdika hAsyavedanIyasyAlavA bhavanti / nAnAprakArakrIDanatatparatvaM vicitrakrIDa nabhAyo dezAdya- 15 nautsukyaprItijananAdikaM pratazIlAdiSyacirityeyamAdikaM rativedanIyasyAmmrayA bhavanti / pareSAmaraterAdhirbhavanaM pareSAM ratevinAzanaM pApazIlajanAnAM saMsargAdikaM pApakriyAprotsAhanaM cetyAdayaH arativedanIyasya AsravA bhavanti / AtmanaH zokotpAdanaM pareSAM zokakaraNaM zokaplutAnAM janAnAmabhinandanaJcatyAdayaH zokavedanIyasyAsrayA bhavanti / svayaM bhaye pariNamanaM pareSAM bhayotpAdanaM nirdayatvaM trAsanAdikaM cetyAdayo bhayavedanIyasyAsrathA 20 bhavanti / puNyakriyAcArajugupsanaM paraparibAdazIlatvaM cetyAdayaH jugu sAvedanIyasyAvA bhavanti / parAGganAgamanaM svarUpadhAritvam asatyAbhidhAnaM paravaJcanaparatvaM paracchidraprekSitvaM bRddharAgatyaM cetyAdayaH strIvedanIyasyAvA bhavanti / alpakopanam ajihmavRttiragarvatvaM lolAGganAsamavAyAlparAgitvam anIpatvaM snAne gandhadravye saji AbharaNAdau ca rAgavastuni anAdaraH svadArasantoSaH paradArapariharaNaM cetyAdayaH puMvedanIyasya AmrayA bhavanti / 25 pracurakaSAyaspaM guhyandriyavinAzanaM parAGganApamAnAvaskandanaM strIpurupAnA vyasanitvaM pratazIlAdidhAripuruSapramathanaM tIvrarAgazcetyAdayo napuMsakavedanIyasyAnavA bhavanti / - - 1 -krIDanaM bhAvoddezA -ma0 / 2 paribhramanaM A., 4, j.| 3 paravRddha-bhA0, 10, ja04 -rAgatva Te, 0,0 / Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRtta [ 3+15/17 aAyukarma caturvidhaM vartate nArakatiryakha manuSya devAyurvedAt / tatra tAyaMbhArakAyuH kAraNaprakAzanArtha sUtramivanti 224 bahrArambhaparigrahatvaM nArakasyAyuSaH // 15 // Arabhyate ityArambhaH prANipIDAheturvyApAraH parigRdyata iti parigrahaH 'mamedam' iti mArgadarzaka mbhAce paramahAcI 5 buddhilakSaNa:, ArambhAzra Apa, pahA pracurA 'ArambhaparigrahAH yasya sa bArambhaparigrahaH, zraddhArambhaparigrahasya bhAvaH cArambhapariSatvam / narake bhavamutpannaM yen tannArakaM tasya nArakasya / bArambhaparitrahatyam nArakasya narakasambandhinaH AyuSaH AyuHkarmaNaH Avo bhavati / vistareNa tu mithyAdarzanaM tItarAgaH anRtavacanaM paradravyaharaNaM ni:zIlatA nizcalaberaM paropakAramatirahitatvaM yatibheda: samayabhedaH kRSNale zyatvaM viSayA tivRddhiH 10 raudradhyAnaM hiMsAdi krUrakarmanirattarapravartanaM bAlavRddha strIhiMsanaM cetyAdaya azubhatItrapariNAmA nArAyurAtra vA bhavanti / atha tiryagyonyA rAtra ucyate mAyA tairyagyonasya // 16 // minoti prakSipati caturgatigarta madhye prANinaM yA sAM mAyA, cAritramohakameDiyA15 virbhUtAtmakuTilatAlakSaNA nikRtirityarthaH / tirazcAM yoniH tiryagyoniH tiryagyonau bhavaM yadAyustattairyagyonaM tasya tairyagyonasya / mAyA yogavakratA svabhASaH tairyagyonasyAyuSaH tiryakyonisambandhina AyuSkarmaNa Asravo bhavati / vistareNa tu mithyAtvasaMyuktadharmopadezakatvam. redokArambhaparitvaM niHzolatvaM vaJcanapriyatvaM nIlalezyatvaM kApotalezyatvaM maraNakAlAdyArtta"zyAnatvaM kUTakarmatvaM bhUbhedasamAnaroSatvaM bhedakaraNatvam anarthodbhAvanaM kanakavarNikAnyathAkathanaM 20 kRtrima candanAdikaraNaM jAtikulazIlasandUSaNaM sadguNalopanamasadguNodbhAvanaM cetyAdayaH tiryagAtrA bhavanti / atha mAnuSArAva ucyate aspArambhaparigrahatvaM mAnuSasya // 17 // ArambhAzca pariprahAca ArambhaparigrahAH, 'alpe ArambhaparigrahA yasya sa alpA25 rambhaparigrahaH, alpArambhaparigrahasya bhAvaH allArambhaparimahatvaM nArakAyuH kAraNaviparItatvamityarthaH / mAnupasveda mAnuSaM tasya mAnupasya / alpArambhaparigrahatvaM mAnuSasyAyuSaH Ayu:karmaNa Asavo bhavati / vistareNa tu vinItaprakRttitvaM svabhAvabhadratvam aGkuTila vyavahAratvaM 1 Arambha - A, va0 ja0 2 yadAyu ta A0, ba0 ja0 / 3 - tAzca nizcalatAA0, ba0, ja0 / 4-- kharaka- bha0 ja0 ja05 - kAlAtavyA - bha0 0 0 16 nAnikabhAra, ba0, ja 7 -savA ucyante na ja 8-alA A-A0, ba0 za0 | Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka:- AcArya zrI suvihiAsAgara jI mahArAja 4.7.20] SaSTho'dhyAyaH 225 tanukavAyatvam antakAle'saMklezatvaM mithyAdarzanasahitasya vinItatvaM sukhasaMvodhyatvaM dhUlirekhAsamAnaropatyaM jantUpaghAtanivRttiH padoparahitatva vikarmarjitatvaM prakRtyaiva sarveSAmAgatasvAgatakaraNaM madhurabacanatA udAsInatvamanasUyatvam alpasaGkalezaH gurvAdipUjanaM kApotapItalazyatnazcetyAdayo mAnuSAyurAlavA bhavanti / athAparamapi mAnupAyurAnavakAraNamA svabhAvamAIvazca // 18 // mRdo vo mArdavaM mAnAbhAvaH / svabhAvena prakRtyA gurUpadezaM vinA'pi mArdavaM mRdutvaM svabhAvamAdava mAnupAyurAnavo bhavati / cakAraH parasparasamuccaya / tenAyamarthaH-na kevalama aspArammaparimahatvaM mAnuSasyAyupa Ayo bhavati kiMmca svabhAvamArdavatvaJca mAnuSasyAyuSa Asrayo bhavati / yo tahi 'alpArambhaparigrahatvaM svabhAvamAIvazca mAnuSasyAyupaH' ityevamekaM 1, sUtraM kimiti na kRtama ? satyamevaitat ; kintu pRthagyogavidhAnam uttarAyurAsayasambandhArtham ! senAyamarthaH svabhASamAdavaM sarAgasaMyamAdikaJca vAyurAno bhavatIti veditavyam / alpArambhaparigrahattraM svabhAbamArdadhazca etavyameva ki mAnupasyAyuSa AstrayaH ? naivam ; aparamapi mAnupasyAyuSa Asrabo vartate / tat kimini prazne sUtramidaM bruvanti' bhagavanta: niHzIlavatatvaJca sarveSAm // 19 // zolAni ca guNavatatrayaM zikSAgratacatuSTayaM ca zIlAnItyucyante bratAni ahiMsAdIni pazca zIlapratAni, zIlavatebhyo niSkrAnto mitiH niHzIlavataH zIlanatarahitaH niHzIla avasya bhAvaH niHzIlanatatvam / cakArAdalapArambhaparigrahatvaJca sarveSAM nArakatiryamanuSyadevAnAm AyuSa Astravo bhavati / nanu ye zIlabatarahitAsteSAM devAyurAsavaH kathaM saGgacchate ? 20 yuktamuktaM bhavatA; bhogabhUmijAH zIlavatarahitA api IzAnasvargaparyantaM gacchanti tadapekSayA sarveSAmiti grahaNam / kecidalyArambhaparimahA api anyadurAcArasahitA narakAdikaM prApnuvanti tadarthazca sarvepAmiti gRhItam / atha devAyurAsayakAraNaM prAhuH-- sarAgasaMyamasaMyamAsaMyamAkAmanirjarApAlatapAMsi devasya // 20 // 25 saMsArakAraNaniSedhaM pratyudyataH azINAzayazca sarAga ityucyate, prANondriyeSu azubha. pravRtteviramaNaM saMyamaH, pUrvoktasya sarAgasya saMyamaH sarAgasaMyamaH mhaavrtmityrthH| athavA sarAgaH saMyamo yasya sa sarAgasaMyama iti bahuvrIhirapi / saMyamazcAsAyasaMyamaH saMyamAsaMyamaH zrAvakravatamityarthaH / aMkAmena nirjarA akAmanirjarA, yaH pumAn caarknirodhbndhnbddhH| , 0, ja | 1 -nti ni-zA0 | 2 zIlava- A0, 40, j.| 3 nArakAdi prA- 4 akAme ni- bhA0, 20, j.| Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRttI | 6 / 21-22 mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja ko'rthaH ? cArakeNa bandhavizeSeNa nirodhabandhanabaddho gADhabandhanabaddhaH cArakanirodhabandhanaSaddhaH, tAdRzaH pumAn parAdhInaparAkramaH san bubhukSAnirodhaM kRSNAduHkhaM brahmacaryakRccha bhUzayanakaSTaM madhAraNaM paritApAdikA sahamAna: sahatecchArahitaH san dIpat karma nirjarayati sA akAmanirjarA ityucyate / bAlAnAM midhyAdRSTitApasasAnyAsikapAzupata paritrAjake kadaNDa5 NDiparamahaMsAdInAM tapaHkAyaklezAdilakSaNaM nikRtibahulatratadhAraNazca bAlatapa ucyate / sarAgasaMyamazca saMyamAsaMyamazra akAmanirjarA ca bAlatapazca sarAgasaMyama saMyamAsaMyamAkAmanirjarAnAtapAMsi / deveSu caturNikAyeSu bhavaM yadAyustadevaM tasya devasya / etAni catvAri karmANi devAyurAtravakAraNAni bhavanti / atha 'kimetAnyeva devAyurAsravAH bhavanti, utAho'nyadapi kimapi devAyurAtravanimittaM 10 vartate na cA' iti prazne sUtramidamAhu:--- 226 samyaktvaJca // 21 // samyaktvaM tattvazraddhAnalakSaNaM devAyurAtravakAraNaM bhavati / kiM bhavanavAsyAdiSvapi deveSu samyaktvavAn utpadyate ? naivam yadyapi samyaktvamiti devAyurAtravakAraNamiti avizeSeNokaM tathApi samyaktvavAn pumAn saudharmAdivizeSasvargadeveSu utpadyate na tu 25 bhAvanAdipu abhyatra pUrvAyuSkAn / etadapi kasmAt ? pRthagyogyAt, anyathA 'samyakstrasarAgasaMyama saMyamAnaM yama / kAmanirjarAvAlanapAMsi devasya' iti sUtraM kuryAt / yadA tu samyaktvahInaH pumAn bhavati tadA sarAgasaMyamAdimaNDinA'pi bhavanavAsitrayaM saudharmAdikaJca yathAgamam ubhayamapi prApnoti / atha nAmakarmAsravasUcanArthaM sUtratrayaM manasi zrutvA tadAca azubhanAmakarmA sUcanArtha 20 sUtramidamAdduH yAMgavakratA visaMvAdanaJcAzubhasya nAmnaH // 22 // kAyavAGmanaHkarma yogaH trividhaH, yogasya vakratA kauTilyaM yogayakatA kAyenAnyat karoti vacasA'nyad bravIti manasA nyacintayati evaMvinA yogavakatA / anyathAsthiteSu padArtheSu pareSAmanyathAkathanaM visaMvAdana mukhyata / nanu yogavakatAvisaMvAdanayorartha bhedaH ko'pi 25 na vartate, tena yogavakatA eka vaktavyA kiM visaMvAdanagrahaNena ? ityAha- sAdhUkaM bhavatA : yA AtmagatA vartata eva / tasyAM satyAM paragataM visaMvAdanam tatkimiti cet ? kazci tpumAn abhyudayaniHzreyasArthAsu kriyAsu samyak svayaM vartate taM tatra vartamAnamanyaM pumAMsam anyaH ko'pi viparItakAyavAGmanobhiH prayojayati visaMvAdaryAta midhyAprerayati - 'devavaza, tvamevaM mA kArSIH, idaM kAryaM tvamevaM kuru ityevaM parapreraNaM visaMvAdanamucyate / tena yogAya 30 visaMbAdanasya ca mahAn bhedo vartate / etadubhayamapi azubhanAmakarmaNa AsavakAraNaM bhavati / 1 viro-A0, ba0 ja0 2 tadapi A0, ba0 ja0 / 3 -hurAcAryAH A0, ba0, je0 / 4 tasyAM tasyAM at | Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 sAgara 6 / 25-24] pASTho'dhyAyaH cakArAn mithyAdarzanama , pizunatAyAM sthiracittatyam : krUTamAnatulAkaraNam , kUTasAkSitvabharaNama , paranindanam , AtmaprazaMsanama , paradravyamahaNam , asatyabhASaNam , mahArambhamahAparigrahatvam , sadocalaveSatvama. , surUpatAmadaH, paruSabhASaNam , 'asadasyapralapanam , AkrozavidhAnam, upayogena saubhAgyotpAdanam , cUrNAdiprayogana paravazIkaraNam , mantrAdiprayogeNa parakutUhalotpAdanama , devagurvAdipUjAmiSeNa gandhadhUpapuppAdyAnayanam , paraviDambanama , 5 upahAsyakaraNama , iSTakAyayapAcanam , dAvAnalapradAnam , pratimAbhaJjanam , patyAyatanavidhvaMsanama , ArAmakhaNDanAdikam / tIvakrodhamAnamAyAlAbhalbama , pApakarmopajIvitva tyAdayo'zubhanAmAsravA bhavanti / atha zubhanAmakarmIsaMvasvarUpaM nirUpyate--- tadviparItaM zubhasya // 23 // tasyAH kAyacAimanAcakratAyA viparItatyam Rjutvam / tadviparItaM yatkarma tattapirIta tasmAtpapAtalakSaNAdvisaMvAdanAviparIta sAdaparAta'zubhasya nAmnAAsravakAraNaM veditavyam / yava pUrvasUtre cakAreNa gRhItaM tasmAdapi viparItaM taddhiparItam / tathAhi-dhArmikadarzanasambhramasadbhAvopanayanam / tatkim ? dhArmikasya yatinAthAdeH sambhrameNa AdarasadbhAvena na tu mAyayA apanayanaM samIpe gamanam / tathA saMsArabhIrutvam pramAdavarjanam , pizunatAnyAmasthiracitta- 55 svam : akUTasAkSitvam , paramarzasanama , Atmanindanama , satyavacanabhASaNam , paradravyApariharaNam , alpArambhaparigrahatyam , aparigrahatvaJca, antare'ntare ujjyalavezatvam , rUpamadapariharaNam , mRdubhASaNam , sadasyajalpanam , zubhavacanabhASaNam , sahajasaubhAgyam , svabhAvena vazIkaraNama , parepAmakutUhalotpAdanam , amiSeNa puSpadhUpagandhapuSpAdyAnayanam , pareSAmaviDambanama, paravarkarAkaraNam , iSTikApAkadAvAnalapradAnanatam , pratimAnirmApaNam , 20 tatprAsAdakaraNam , ArAmAkhaNDanAdikama , mandakrodhamAnamAyAlobhatvam , apApakarmajIvisvacchetyAdayaH zubhanAmakarmAnabA bhavanti / ____ atha yadanantanirupamaprabhAvam acintyanIyaizvaryavizeSakAraNaM tribhuvanaikavijayakareM tIrthakaranAmakarma vartate tasyAnavanidhiprakAra sUcayanti sUrayaHdarzanavizuddhivinayasampannatA zIlanateSvanaticArogbhIdaNazAnopayoga- 25 saMvegI zaruitastyAgatapasI sAdhusamAdhiyAvazyakaraNamahadAcAryabahuzrutapravacana bhaktirAvazyakAparihANimArgaprabhAvanA pravacanavatsalatvamiti tIrthakaratvastha // 24 // darzanavizuddhiA darzanasya samyaktyasya vizuddhinirmalatA drshnvishudbhiH| pRthanirdezaH kimartham ? samyaktvaM kila jinabhaktirUpaM tatvArthazraddhAnarUpaM yA kevalamapi tIrthakaratvanAma- 30 1 asamyabhApaNam | 2-dharu.- bhaa0,0,j0|3 -karaNaM tii-baa0,0,j| Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 karmAkAraNaM bhavati / taduktam tattvArthavRtta "ekA'pi samartheyaM jinabhaktidurgatiM nivArayitum / puNyAni ca pUrayituM dAtuM muktizriye kRtinaH // 1 // [ yaza0 OM0 pR0 89] iti kAraNAddarzanavizuddheraza: tIya sUcanArthaM pRthanirdezaH kRtaH, yatastatpUrvA anyAH paJjadaza 5 bhAvanA vyastAH samastA yA tIrtha karatvanAmakAraNaM bhavanti tena rahitA tu ekA'pi bhAvanA kAraNaM na bhavati / taduktam 20 [ 624 "vidyAvRttasya sambhUtisthitivRddhiphalodayAH / G na santyasati samyaktve bIjAbhAve tarovi / / 1 / / " [ratnaka: zlo0 32] atha kA darzanasya vizuddhiriti cen ? ucyate-- ihalokabhayaM paralokabhayaM puruSAca 10 rakSaNamatrANabhayam AtmarakSopAya durgAdyabhAvAdguptibhayaM vedanAbhayaM vidyutpAtAcokasmikabhayabhivi saptabhayarahitatvaM jainadarzanaM satyamiti niHzaGkitatvamucyate / ihaparalokabhogopabhogakAakSArahitatvaM niHkAGkSitatvam / zarIrAdikaM pavitramiti midhyAsaGkalpanirAso nirvicikitsatA / amAtaSTaSTatattveSu moharahitattrama mUDhadRSTitA / uttama kSamAdibhirAtmano dharmavRddhikaraNaM catuvidhasadoSampanaM copagUhanam upa hnnmityprnaamdheym| krodhamAnamAyAlobhAdiSu dharma15 vidhvaMsa karaNeSu niyuklinikaraNam jI khizAmane sadAnurAgitvaM bAtsalyam / samyagdarzanajJAnacAritratapobhirAtmaprakAzanaM jinazAsanodyatakaraNaM vA prabhAvanA / tathA mUDhantrayarahitatvaM pacAyata navardhanam aSTamadarahitatvam ajina jalasyA'nAsvAdanaM mUlakapadminIkandapalANDutumbakaka liGgasUraNakandasarva puSpa sanvAnakamaJjaNa nirAkaraNazcetyAdikaM da rzana vizuddhirucyate / 1 / ratnatrayamaNDite ratnatraye ca mahAnAdaraH akapAyatyaJca vinayasampannatA kathyate / 2 ahiMsAdiSu teSu tatpratipAlanArthaca krodhAdivarjanalakSaNeSu zIleSu anavadyA vRttiH zIlatraveSyanaticAra / 3 / jIyAdipadArthanirUpakAtmatatkathaka samyagjJAnAnavara toyamaH abhIkSNajJAnopayoga ucyate / 4 / bhavaduHkhAdanizaM bhIrutA saMdezaH kathyate / 5 / AhArAbhayajJAnAnAM trayANAM vidhipUrvakamAtmazaktyanusAreNa pAtrAya dAnaM zaktitaratyAga ucyate / 6 / nijazakti25 prakAzanapUrvakaM jainamArgAvirodhI kAyaklezaH zaktitastapa ucyate / 7 / yathA bhANDAgAre'gnI samutthite yena kenacidupAyena tadupazamanaM vidhIyate bahUnAmupakArakatvAt tathA'nekazIlasama vitasya yatijanasya kutazcidvighne samutpanne sati bighnanivAraNaM samAdhiH sAdhUnAM samAdhiH sAdhusamAdhiH | 8 | anavadyena vidhinA guNacatAM duHkhApanayanaM vaiyAvRttyamucyate / 5 / arhatA snapanapUjanaguNastavananAmajapanAdikamaI dbhaktirnigadyate / 10 / AcAryANAmapUrvopakaraNadAnaM 1 sahita e0 | 2 Adhara A0, ba0 ja0 3 4 davyama- A0, ba0 ja0 / 5 jinacaraNe sa bhA0 40, ja0 / cAka A0, ba0 ja0 // 6 - Su ca zI- tA0 / Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTo'dhyAyaH 229 6/25 ] sanmukhagamanaM sambhramavidhAnaM pAdapUjanaM dAnasanmAnAdividhAnaM manaHzuddhiyukto'nurAgazcAcArya tirucyate | 11 | tathA bahuzrutabhaktirapi zAtavyA / 12 tathA pravacane ratnatrayAdipratipAdaka lakSaNe manaHzuddhiyukto'nurAgaH pravacanabhaktiruyate / 13 / sAmAyike caturviMzatitave ekatIrthakara vandanAyAM kRtadoSanirAkaraNalakSaNapratikramaNe niyatakAlAgAmidoSapariharaNalakSaNe pratyAkhyAne zarIramamatva pariharaNalakSaNe kAryotsarge ca evaMvidhe SaDhAvazyake yathAkAla - 19 pravartanam AvazyakAparihANirucyate | 14 | jJAnena dAne jinapUjana vidhAnena tapo'nuSThAnena jinadharmaprakAzanaM mArgaprabhAvanA bhaNyate / 115 / yathA sadyaHprasUtA dhenuH svayatme snehaM karoti tathA pravacane dharmaNi ne snehalatvaM pravacanadhI avecArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja atra samAsazuddhiH - darzanasya vizuddhiH darzanavizuddhiH / vinayena sampannatA paripUrNatA vinayasampannatA / zIlAni ca vratAni ca zItAni teSu zIlavateSu na aticAraH anavicAraH / 10 abhIkSNamavicchinnaM jJAnasya upayogo'bhyAsaH abhIkSNajJAnopayogaH, abhIkSNajJAnopayoga saMvegazca abhIkSNajJAnopayogasaMvegI / zaktitastyAgazca tapazca zaktitaratyAgatapasI | sAdhUnAM sAdhupu vA samAdhiH sAdhusamAdhiH / vyAvRtterbhAyA vaiyAvRttyaM vaiyAvRttyasya karaNaM vidhAnaM vaiyAvRsthakaraNam | arhantazca AcAryAzca bahuzrutAzca pravacanazca arhadAcArya bahuzrutapravacanAni teSAM teSu vA bhaktiH arhadAcAryabahuzrutapravacanabhaktiH / sumuhUrtIdyanapekSam avazyaM nizcayena kartavyA - 15 ni AvazyakAni teSAmaparihANiH AvazyakA'parihANiH / mArgasya prabhAvanA mArgaprabhAvanA | pravacane vatsalatvaM pravacanavatsalatvam / AvazyakA parihANizca mArgaprabhAvanA ca pravacanavatsalacasa AvazyakaparihANimArga prabhAvanApravacanavatsavatvaM samAhAro dvandraH / iti poDaza pratyayAH / etAni SoDaza kAraNAni tIrthaMkaratvasya tIthakaranAmakarmaNa AsravakAraNAni bhavanti / atha uccanIcagotradvayasyAstravasUcanaparaM sUtradvayaM manasi vRtyA tatra tAvannI trisya 20 AvakAraNaM nirUpayantaH sUtramidamAhuHparAtmanindAprazaMse sadasadguNocchAdanodbhAvane ca nIcaimaMtrispa ||25|| parazya AtmA ca parAtmAnau nindA ca prazaMsA ca nindAprazaMse, parAtmanoH nindAprazaMse parAtmanindA prazaMse parasya nindA AtmanaH prazaMsA ityarthaH / santo vidyamAnAH asanto'vidyamAnAH sadasantaH te ca te ca guNAH jJAnatapaHprabhRtayaH sadasadguNAH ucchAdana 25 lopanam SadbhAbanazca prakAzanam ucchAdanodbhAvane, sadasadguNAnAmucchAdanodbhAvane sadasadguNocchAdanodbhAvane sadguNocchAdanamasadguNodbhAvanamityarthaH / etAni catvAri karmANi nIcegautrasya malinagotrasya AsvakAraNAni karmAgamanahetavo bhavanti / cakArAjjAtimatraH kulamadaH balamadaH rUpamadaH zrutamadaH AjJAmadaH aizvaryamadaH tapomadazcetyaSTra madAH, paraMpamapamAnanam, 1 trayalakSaNe tA0 / 2 - timastavane tI Ara 0 ja0 / 3 samAnase vidhI A0, ba0, pa0 / 4 binaye sa A0, ba0 ja0 | Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 tattvArthavRttoM [6 / 26-27 paroprahasanam mAgadavivAdanAcAca citizAsAmAra mAhAzAnadAnam , gurUNAmavamAnanam , gurUNAM nirbhartsanam , gurUpa,majalpyayoTanam , gurUNAM stuterakaraNam , gurUNAmanabhyutthAnazcetyAdIni nIcargotrasyAsravA bhavanti / ____athoccotrAnabA uccyante tadviparyayo nIcatya nusseko cottarasya // 26 // tasya pUrvoktArthasya viparyayo viparyAsaH AtmanindAparaprazaMsArUpaH sadguNodbhAvanA' sadguNocchAdanarUpazca tadviparyayaH / guNotkRSTeSu vinayena prahvIbhASaH nIcattirucyate | jJAnatapaHprabhRtiguNairyadutkRSTo'pi san jJAnatapaHprabhRtibhirmadamahaGkAraM yanna karoti so'nuseka ityucyte| nItianutsekazca nIcervRttyanutseko / etAni SaTakAryANi uttarasya nIcoprAda10 parasya uccaigotrasyAsrayA bhavanti / cakArAna pUrvasUtroktacakAragRhItaviparyayazcAtra gRhyate / tathAhi "jJAnaM pUjAM kulaM jAti balamRddhiM tapo vpuH| aSTAvAzritya mAnitvaM smayamAhurgatasmayAH // 1 // [ ratna ka0 zlo0 25 ] iti zlokoktASTamadapariharaNam pareSAmanapamAnanam , anutprahasanam aparIvAdanam , gurUNAmaparibhavanamanuTTana guNasyApanam , abhedavidhAnaM sthAnArpaNa sammAnanaM mRdubhASaNaM 15 cATubhASaNazcetyAdayaH uccairgotrasyAnavA bhavanti / athAntarAnyasyAsvatra ucyate vighnakaraNamantarAyasya // 27 // vihananaM vighnaH dAnalAbhabhogopabhogayIryANAM pratyUhaH, vighnasya karaNaM vighnakaraNam , antarAyasya dAtRpAtrayorantara madhye etyAgacchatItyantarAyaH tasyAntarAyasya, yadvighnakaraNaM tan 20 antarAyasyAsrayo bhavati / cakArAdhikArAd dAnanindAkaraNam , dravyasayogaH, devanaivedyabhakSa Nam , paravIryApaharaNam , dharmacchedanam , adharmAcaraNam , pareSAM nirodhanam , bandhanam , karNacchedanam , guhyacchedanama, nAsAkartanam, cakSurutpATana tyAdaya antarAyasyAsravA bhvnti| ye tatpadopAdaya AsravA uktAste nijanijapharmaNaH nijA nijA AsravAH sthityanubhAgabandhakAraNaM bhavanti, prakRtipradezabandhayostu kAraNAni sarve'pi AsrayA bhavanti anyatrAyuSkabandhAditi / / 27 / / / 25 iti sUrizrIzrutasAgaraciracitAyo tAtparyasaMjJAyAM tattvArthavRttau SaSThaH pAdaH samAptaH / 1vabhedanam tA / 2 nyayogaH 0,0, ja | 3 -yuSkarmaba - mA0, 20, ja0 | 4 ityanavadyAdyavidyAtrige:danoditapramAdapI suparasapAnapAnamatisamAjaratnarAjamatisAgarayatirAjarAjitAnasamarthana takavyAkaraNachando'laGkArasAhityAdizAstranizitamasinA yatinA zrImaddevendrakIrtimahAramapraziSyeNa zidhyeNa ca sakalAbadajanA-hitAcaNajevalya vidyAnandi devasya samchaddi tAmathyAmatadurgaraMga bhutasAgareNa sUriNA viracitAyA ilekavAti karAjavAti kasarvArthasidvinyAyakumudacandrodayaprameyakamalamArtaNDapracaNDASTasahasrIpramukhamanyasandarbhanirbharAvalokanabuddhivirAjitAyAM tatvArthaTIkAyAM SaSThaH pAdaH samAtaH / -AU, ya0 / - -- Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PM saptamo'dhyAyaH *mArgadarzaka :- AcArya zrI savidhisAgara jI mahArAja atha SaSTAdhyAye AsravapadArtho yo vyAkRtaH tasyAdhyAyasya prArambhasanaye yatsUtramuktam"zumaH puNyasyAzubhaH pApasya" [6.3] iti sUtre zubhI yogaH puNyasyAsrathA bhavani azubho yogaH pApasyAsrayo bhavati, tadetat zubhAzubhayogadyaM sAmAnyatayoktam / natra zubhayogasya vizeSaparijJAnArtha kA zubho yoga iti prazne sUtramidamAhuH hiMsAnRtasteSAntahmaparigrahebhyo viratitam // 1 // 5 hiMsanaM hiMsA pramattayogAtprANavyaparAyaNamityarthaH / na RtaM na satyam anRtam asadabhidhAnamityarthaH / sanyate steyam , "RvarNavyaJjanAntAddhyaNa" [ kA0 sU0 4 / 2 / 35 ] iti dhyaNi prApne "mtenAdyantalopazca" [ ] yatpratyayaH, antalopazceti nakAralopaH steyam adattAdAnam / bRhanti ahiMsAdayo guNA yasmin sati tad brahma brahmacaryam , na brahma abrahma mthunmityrthH| pari samantAd gRhAte parigrahaH manomU lakSaNaH praNecchAlakSaNaH parigraha 10 prakhyate / hiMsA cAnRtaJca steyaJca abrAya ca paripradhazca hisAnRtastayAbrahmaparigrahAstebhyaH hiMsAmRtaste yAtrAparigrahebhyaH / vizmaNaM viratiH hiMsAdipaJcapAtakebhyo yA viratiH vimaNam abhimandhikRto niyamaH prata uccate / athavA, idaM mayA kAryamidaM mayA na kAryamiti prAM kathyate / nanu "dhrayamapAye'pAdAnama" [pA sU0 14aa. ] iti vacanAda apAye mati gad dhruvaM tadapAdAnaM bhavati, hiMsAnRtasteyAbrahmarigrahapariNAmAstu adhruvAH 15 vartante kathaM tatra 'paJcamIvibhaktighaMTate ? satyamevaitat ; parantu hiMsAdibhyo buddherapAce sati ziramaNalakSaNe bizlape sati hiMsAdInAmAcAryeNa dhruvatvaM citrakSyate vakturvivakSitapatrikA zabdArthapratipattiH" [ ] iti paribhASaNAina paJcamI ghaTate / yathA--'kacina pumAn dharmAviramati' ityatrAyaM pumAn sambhinnabuddhiviparItamatiH sana manamA dharma pani pazca'cArayati--'ayaM dharmo duSkaro banate asya dharmasya ca phalaM zraddhAmAvagamyaM vartate' evaM paryAlocya sa pumAn buddhagA dharma saMprApya tammAH dhruvampAdapi dharmAvartate, pazcalate ugha yathA paJcapI tathA'trApi epa mAnaH prekSApUryakArI vicArapUrvakArIkSate-ete hiMsAdayaH pariNAmAH pApApAjanahetubhUnA vatante, ye tu pApakarmaNi prayatante te nRpariva daNDyante parana ca duHkhino bhavanti iti sa buddhayA hisAdIn samprApya tabhyA nivartate, tatastasmAnA. kAraNAd buddha yA dhruvatvadhiyakSAyAM hisAdInAmapAdAnatvaM ghaTate / tenAyamarthaH-hiMsAyA 25 piratiH anUtAdviratiH steyAd viratiH aba maNo viratiH parigrahAhiratizceti viratizabdaH zyekaM prayujyate / tasmin sati ahiMsAvatamAdau ghiyate satyAdInAM mukhyatvAt , satyAdIni Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 tatvArthavRtta [ 017-3 tAni ddi ahiMsApratipAlanArthaM vartante dhAnyasya vRtivessttnvt| vrataM hi sarva sAvadyayoganivRttilakSaNamekaM sAmAyikameva chedopasthApanAdyapekSayA tu paJcavidhamucyate / atrAha kaJcit--vratasyAstavakAraNatvaM na ghaTate saMtrarakAraNesu antarbhAvAn "saguptisamitidharmAnuprekSAparIpa hajayacAritra:" [2] iti vakSyamANatvAt, tatra dazalakSaNe 5 dharme cAritre vA vratAnAmantarbhAvo vartate, kathamAsravato pratAni bhavantIti ? sAdhUkaM bhavatA / vakSyamANaH saMtraraH nivRttilakSaNo vartate, atra tu ahiMsAsatyadattAdAnabrahmacarya svIkAraparimahatvAGgIkAratayA pravRttirvartate tenAsravato ghaTante tAni / guptisamityAdayaH saMvarasya parikarma vartayAmazikhe'sti vA vihitAnuSno bhavati sa sukhena saMvaraM vivAti tena kAraNena vratAnAM pRthakRtayA upadezo vidhIyate / vi 10 i avAha kazcit -- nanu rAtribhojanaviramaNaM SaThamaNukhataM vartate tasyehopasaGkhyAnaM nAsti kathanaM na vartate tadR vaktavyam ? yuktamuktaM bhavatA ahiMsApratasya pazrca bhAvanA vakSyante - "vAGmanogutIryAdAnanikSepaNa samityAlokita pAnabhojanAni paJca" [7/4 ] iti pacasu ahiMsA prabhAvanAsu yaduktam AlokitapAnabhojanaM tat Alokita pAnabhojanaM rAtra na ghaTate, sadbhAvanAgrahaNena rAtribhojanaviramaNaM saGgRhItamebAcAyaiH / 25 9. 25 3 atha paJcakAratasya bhedaparijJAnArthaM sUtramidamucyate - deza sarvato'NumahatI // 2 // dezazva ekadezaH sarvazva paripUrNaH samasta ityarthaH dezasava deza sarvAbhyAM dezasarvataH / aNu ca mahA aNumatI / asyAmamarthaH - dezato viratirabataM bhavati sarvato viratirmahAvrataM bhavati / atrataM gRhiNAM vratam, mahAtrataM nirmanthAnAM bhavati ityanena zrAvakAcAro yatyAcArA 20 sUcito bhavati / atha yathA uttamamauSadhaM likucaphalarasAdibhirbhAvita rugduHkhavinAzakaM bhavati tathA tamapi bhAvanAbhirbhAcinaM sat kaimarogaduHkhavinAzakaM bhavati, tena kAraNena ekaikasya vratasya paca paca bhAvanA bhavanti / 'kimarthaM bhavanti' ityukte sUtramidamucyate tatsthairyArtha bhAvanA paJca paJca // 3 // sthirasya bhAvaH sthairya teSAM vratAnAM stheyaM tatstheyaM tatsthairyasya arthaH prayojanaM yasmin "bhAvanakramaM tattatstheyortha pacAnAM sthirIkaraNArtha mityarthaH / ekaikasya vratasya paJca paca bhAvanA bhavanti / samuditAH pacaviMzatirbhavanti / 1 sanni - bhA0, ba0 * ja0 / 2 sadbhAva sA0 / 3 - te svAminA deza A0, ba0, jara | ja0 / 5 bhAvaka- tA0 / 4 karmabhogaduHkha - A0, ba0 Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7|4-6] saptamo'dhyAyaH tatra tAvat ahiMsAvratasya paca bhAvanA ucyatevAmanogusaryAdAnanikSepaNasa mityAlokita pAnabhojanAni paJca // 4 // mizaH dvayoH pratyekaM prayujyate, vAgguptizca manoguptizca vAGmanogunI / samiti zabdaH pratyekaM dvayoH sambaddhayate, IryAsamitizva AdAnanikSepaNasamitizca IryAdAna nikSepaNasamitI | pAna bhojana pAnabhojane Alokite sUryapratyakSeNa punaH punarnirIkSite ye 5 pAnabhojane te AlokitapAnabhojane, athavA pAna bhojana pAnabhojanaM samAhAro huncha, AlokitaJca tat pAnabhojanazca AloktipAnabhojanam / tataH vAGmanogupsI ca IzradAnanikSepaNa samitIca AlokitapAnabhAjanaJca vAGmanogutIrthAdAnanikSepaNa samityAlokita pAnabhojanAni / etAH paJca ahiMsAtratabhAvanA veditavyAH | 10 atha satyatratabhAvanApacakramucyate darzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja kIlobhamorusvAsthapratyAkhyAnAnyanuvIcibhASaNaJca paJca // 5 // 1 bhIrorbhAvo marutvam isasya bhAvo hAsyam, krodhazca lobhazrA bhIrutva hAsyazca kolobhabhIsyAni teSAM pratyAkhyAnAni varjanAni koSa lobhabhIrutva hAsyapratyAkhyAnAni catvAri / anuvIcibhASaNaM cicArya bhASaNamanavadyabhASaNaM vA pazcamam / asyAyamarthaH krodhapratyAkhyAnaM krodhapariharaNam, lobhapratyAkhyAnaM 'lobhavivarjanam mItva- 15 pratyAkhyAnaM bhayatyajanam hAsyapratyAkhyAnaM varkarapariharaNam, etAni catvAri niSedharUpANi, anubhASaNaM vidhirUpaM karttavyatayA'nuSThAnam / cakAraH parasparasamuccaye vartate / etAH paJca bhAvanAH satyavratasya veditavyAH / 30 3 athA'carya vrata bhAvanAH pacyante zUnyAgAra vimocitAvAsaparoparodhAkaraNa bhaikSazuddhimadharmA 1 bhariva bha0 50, na0 / 233 visaMvAdAH paJca // 6 // zUnyAni ca tAni AgArANi zUnyAgArANi parvataguhAvRkSa koTara nadItaTa prabhRtIni asvAmikAni sthAnAni zUnyAgArANyucyante / vimocitAni uddhasagrAmanagara pattanAni zatrufreaAsitAni sthAnAni vimocitAnyucyante teSu AvAsau zunyAgAravimocitAvAsau / pareSAmuparodhasya Thasya akaraNaM paroparodhAkaraNam bhikSANAM samUho bhaikSaM samUhe aNU 25 art zuddhiH bhairzuddhiH, utpAtanAdidoSarahitatA / samAno dharmo jainadharmo yeSAM te sadhamANaH "dharmAdanic (1) kevalAt " [ pA0 sU0 5/4/124 ] / virUpakaM sammukhIbhUya badanaM vedaM mamedamiti bhASaNaM disaMvAdaH na visaMvAdaH avisaMvAdaH, sagharmabhiH saha avisaMvAdaH sadharmAvisaMvAdaH / zunyAgAra vimocitAvAsau ca paroparodhAkaraNaJca bhaibhazuddhizra sadharmAvisaMvAdazca zUnyAgAravimocitAcA saparoparodhAkaraNa bhaikSazuddhisadharmAbi saMvAdAH pazca bhAvanA 30 " 20 Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvArtha vRttI [819-6 "asAdAnaviramaNatratasya bhavanti / zUnyAgAreSu yasyAvAso bhavati sa nispRhaH syAt tasya adattAdAnaviramaNavrataM sthirIbhavati / yaca vimociteSu sthAneSu AvAsaM karoti tasyApi manaH parigraheSu rieg bhavati tenApi adattAdAnavirativratasya paramaM stheyaM syAt / evaM dre bhAvane bhavataH / paroparodhAkaraNo 'pi parAgrahaNAn tat sthiraM syAt / tathAntarAyAdi5 pratipAlane manasA saha caurya na bhavati tenApi taM sthirIbhavati / samabhiH saha visaM bAde jinavacanastyainyaM bhavati, tadabhAve tat sthiraM syAt / 234 20 strINAM rtaavtrdshvndhinii|viirvhaanm / tAsAM strINAM manoharANi hRdayAnuraJjakAni yAni aGgAni SadanastanajaghanAdIni teSAM nirIkSaNamavalokana tanmanoharAGganirIkSaNam / pUrvazva tat taca pUrvazarta pUrvakAlabhuktabhogaH tasya anusmaraNamanucintanaM pUrvaratAnusmaraNam / vRSe vRSabhe sAdhavo vRSyAH yeSu raseSu bhuSu pumAn vRSabhavad unmattakAmo bhavati te rasA vRSyA ityucyante, upalakSaNatvAt yeSu raseSu 15 bhukteSu vAjISa azvavadunmattakAmo mayati te vAjIkaraNarasAH vRSazabdena upalakSakenopalakSyate, iSTAmanorasanAnuraJjakAH, vRSyAzca te idrAca te ca te rasAH vRSyeSTarasAH indriyANAmutkaTala sampAdakA utkaTarasA ityarthaH / svamAtmIyaM taca taccharIraca svazarIraM nijazarIraM tasya saMskAraH dantanakhakezAdiSTaGgAraH svazarIrasaMskAraH / strIrAgakathAzravaNazca tanmanoharAGganirIkSaNaca pUrvaratAnusmaraNa vRSyeSTarasAca svazarIrasaMskAraca strIrAgakathAzravaNa tanmanoharAGga nirIkSaNapUrvaratAnusmaraNaSSRSyeSTarasasvazarIrasaMskArAH teSAM tyAgAH varjanAni te tathoktAH / etAH paJca bhAvanA brahmacaryavratasya sthirIkaraNArthaM bhavanti / adAnIM brahmacaryavratasya pazca bhAvanA ucyantestrIrAgakathAzravaNatanmanoharAGga nirIkSaNa pUrvaratAnusmaraNa vRSyeSTa rasasvazarIrasaMskArasthAgAH paJca // 7 // 20 atha parigrahaviramaNavratasya paJca bhAvanA ucyante manojJAmanojJendriya viSaya rAgadveSavarjanAni paJca ||8|| mano jAnantIti manojJAzcittAnuraJjakAH / tadvaparItA amanozAH / manozAca amano 25 zAzca manojJAmanojJAH se ca te indriyANAM sparzanara sanatrANacakSuH zrotrANAM viSayAH sparzarasa zandarUpAH teSu rAga dveSazca tayorvarjanAni parityAgAH paJcAnAmindriyANAmiSTeSu viSayeSu rAgo na vidhIyate aniSTeSu ca viSayeSu dveSo na kriyate / etAH pazna bhAvanAH parigrahaparityAgatasya sthairyArthaM bhavanti / 1- dAnatratasya A0, ba0 ja0 / 2 tasya ma A0, ba0 ja0 / 3 spasthe - tato | 4- Ne'pi graha-A0, ba0 ja05 savataM tA0 6 - palabhyante bhA0, pa0, ja0 / Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ] saptamo'dhyAyaH 235 bhAvanA kriyante tathA vratastheyortha vratavirodhiSyadhi bhAvanA atha yathA tratastha vinsa ityabhidheyasukhakaM sUtramuthate hiMsAdiSvihAmutrApAyAvadyadarzanam // 9 // hiMsA AdiryeSAm anRtasteyAtrAparimANAM te hiMsAdaya: teSu hiMsAdiSu iha asmin janmani amutra ca bhaviSyadbhavAntare, apAyazcAbhyudayaniHzreyasArthaM kriyAvidhvaMsakaprayogaH 5 saptabhayAni vA avayaM na uditaM (tuM ) yogyam avayaM nindanamityarthaH / apAyazcAvacazva apAyAvaddiSTa kriyA yAvana ke paraloke ca apAyAvadyadarzanaM jIvasya bhavati / hiMsAdiSu paJcapAtakeSu kRteSviti bhAvanIyam / tathAhi hiMsakaH pumAn lokAnAM nityameva udvejanIyo bhavati, nityAnubaddha varazca rujAyate / iha bhave'pi badhabandhanAdiklezA- 10 dIn pariprApnoti mRto'pi san narakAdigatiM pratilabhate / loke nindanIyazca bhavati / #mAtkAraNAt kenApi hetunA hiMsA na kartavyA / hiMsAviramaNaM zreyaskara bhavati ajagajajAdInAM havanaM ca mahAnarakapAtakaM bhavati pareSAM duHkhajanakatvAn / F asatyavAdI pumAn avizvasanIyoM bhavati / jihvAkarNanAsikAdicchedana pratiteti / midhyAvacanaduHkhitAzca puruSA baddhavairAH santaH pracurANi vyasanAni mithyAvAdina 15 yati gaINa kurvanti / tasmAtkAraNAda satyavacanAduparamaNaM zreyaskaram / paradravyApahArI pumAn karmacANDAlAnAmapyutre janIyo bhavati / ihaloke'pi niSThuradvAra badhabandha-karacaraNazravaNarasanAttarantacchadacchedana - sarvasvApaharaNa "abAlavaliyArohalAdikaM pratiprApnoti / mRto'pi sannarakAdigatigarteSu patati / sarvalokanindanIyaca bhavati / vo konopajIvanaM na zreyaskara miti bhAvanIyam / Sn 5 brahmacArI pumAn madonmatto bhavati / vibhramopeta udyAnnamanA yUvanAtha iva riSitaH paravazaH san vadhabandhapariklezAn prApnoti / mohakarmAbhibhUtazca san kArya no jaaniite| strIlampaTaH sam dAnapUjanajinastavanopavasanAdikaM kimapi naivAcarati / paraparimaddAzleSaNa saGgatikRtara tica asminnapi bhatre vairAnubandhihAmrophovikartana - tadAditarkAdipraveza-badha-bandha sarva svApahaNAdikamapAyaM pratilabhate / 25 si narakAdigatigarta duHkhakaI manimajjanaM pratilabhate / sarvalokanindanIyazca bhavati / mandira viviratira/kSmanaH zreyaskarIti bhAvanIyam / suparimaiH pumAn parigrahArthinAM paribhavanIyo bhayati pakSiNAM parigRhItamAMsakhaNDa 1- Svapi bhA bhA0 nirbharaNa - bhA0, ba0 ja0 -nIyo ma- bA0, ba0 ja0 / 7 liGgaccheda- liGgAmabhAge zalyakApraveza | 0 0 2 pratiprA0 / 3 vA vyasanina u a10, ba0 ja0 / 5 muNDitaH san gaIbhArIhaNAdikam / avalavAle - bhA0, ma0 ja0 / Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRttI [ 7/10-11 pkssivt| parigrahopArjane tadrakSaNe tatkSaye ca pracurAmyAdInayAnaM samantAt labhate / dhanaistu indhanairiva capiH tRptirna bhavati / lobhAbhibhUtaH san ucitamanucitaM na jAnIte / pAtre - pyAgateSu madhyottaraM dadAti / kapATapuTasandhibandhaM vidhate dadAti cedarddhacandram | mRto'pi sannirayAdigati saridazAta jalAvagAhanaM bhRzaM kuste, lokanindanIyazca bhavati / 5 tena parigrahaviramaNaM narANAM zreyaskaram / ityAdikaM disAdipapAtakeSu apAyA'yadyadarzanaM nityameva bhAvitavyam / 236 atha hiMsAdipU papAta ke anya savAra AcArya duHkhameva vA // 10 // nari mahArAja nItisUtramucyate- vA athavA hiMsAdayaH paJca pAvakAH duHkhameva bhavanti duHkhasvarUpANyeveti bhAvanA 10 bhAvanIyA / natu hiMsAdayo duHkhameva kathaM bhavanti / satyam ; duHkhakAraNAt duHkhama, yastu yasya kAraNaM tattadevocyate upacArAt annaM khalu prANA iti yathA prANAnAM kAraNatvAt annamapi prANA ityucyante / athavA duHkhakAraNasya kAraNatvAt hiMsAdayo duHkhamucyante, tathAhi - hiMsAdaya asAtAvedanIyakarmaNaH kAraNam, asAtAvedanIyaJca karma duHkhasya kAraNaM tena duHkhakAraNakAraNatvAd vA duHkhamityupacaryante / yathA 'prANinAM dhanaM prANaH' ityukte vanaM 15 ddi annapAnakAraNam annapAnaca prANakAraNaM tatra yathA dhanaM prANakAraNakAraNaM prANA ityupacaryate tathA duHkhakAraNakAraNA'sadveza kAraNatvAd hiMsAdayo'pi duHkhamupacaryante / ityevamapi bhAvanA sthairyArthaM bhavati / nanu viSayeSu ratisukhasadbhASAn sarvameva kathaM duHkham ? satyam viSayaratisukhaM sukhaM na bhavati vedanAmanIkAratvAt kharjUna khAdimArjanavat / bhUyo'pi tAnAM sthirIkaraNArtha bhAvanAvizeSAt sUtreNAnena bhagavAnAha - maitrI pramodakAruNyamAdhyasthyAni ca sattvaguNAdhikaklizyamAnAvineyeSu // 11 // mitrasya bhAvaH karma vA maitrI / "yatstrInapuMsakAkhyA" [ ] iti vacanAt strItvam, napuMsake tu madhyamityapi bhavati / kAyavAGmanobhiH kRtakAritAnumatairanyeSAM kRcchrAnutpattikAlA maitrItyucyate / manonayanavadanaprasannatayA vikriyamANo'ntarbhaktirAgaH 25 pramoda ityucyate / hInadI nakAnInAnayanajanAnumatvaM kAruNyamucyate / karuNAyA bhAvaH karma vA kAruNyam / madhyasthasya bhAvaH karma vA mAdhyayam rAgadveSajanitapakSa pAtasyAbhASaH mAdhyasyamucyate | maitrI ca pramodazca kAruNyacca mAdhyadhyakSa maitrI pramoda kAruNyamAdhyasyAni / pApakarmodayavazAt nAnA yoniSu sIdanti duHkhIbhavantIti sattvAH prANinaH / jJAnatapaHsaMyamAdibhirguNairadhikAH prakRSTA guNAdhikAH / asadedya karma vipAkotpAditaduHkhAH klizyante iti 1 AdInavo doSaH / 2 maitrabhi-A0, ba0 ja0 / 3 Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/ra ] saptamo'dhyAyaH 237 klizyamAnAH / tatsvArthA karNa nastrIkaraNa, syAmRte anutpannasamyatra vAdiguNA na vijetuM zikSayituM zakyante ye te avineyAH / sattvAzca guNAdhikAzca klizyamAnAzca avileyA saguNAdhikaklizyamAnAvineyAsteSu tathokeSu / asyAyamarthaH - sattveSu sarva jIveSu maitrI bhAvanIyA guNAdhikeSu saddhyAdipu pramodo vidheyaH / klizyamAneSu duHkhIbhavatsu maryAdarzaka :- AcArya zrI suvidhisA mAdiSu jinadharma- 5 arry nirguNeSu prANitru mAdhyasthyaM madhyasthatA audAsInyaM bhAvanIyam / etAsu bhAvanAsu bhAyamAnAsu ahiMsAdayo vratAH manAgUnA api paripUrNA bhavanti / cakAraH parasparasamuccaye te pUrvoktasUtrArtheSu atra ca / 1 atha bhUyo'pi bhAvanA vizeSapratipAdanArtha sUtramidamAhuH- jagaskAyasvabhAvau vA saMvegavairAgyArtham // 12 // 10 gacchatIti jagad "dyutigamo ca" [ kA0 sU0 4|4|18 ] iti sAdhuH / jagaruca kAya jagatkAyo jagatkAyayoH svabhAvau jagatkA yasvabhAva | saMvejanaM saMvegaH, virAgasya karma cAbhyam / saMvegazca saMsArabhIrutA dharmAnurAgo vA vairAgyaJca zarIrabhogAdinirvedaH saMvegaverAgye, tayorarthaH prayojanaM yasmin bhAvanakarmaNi tat saMvegavairAgyArtham / jagatsvabhAvaH saMsArasvarUpa cintanaM lokasvarUpabhAvanam kAyasvabhAvaH azucitvAdisvarUpa- 15 cintanam / etad bhAvanAdvayaM saMvegaverAgyArthaM bhavati / vAzabdaH pakSAntaraM sUcayati tenAhiMsAditAnAM rathaM ca veditavyam / ." tatra tAvajjagatsvabhAvaH ucyate jagat trailokyam anAdinidhanam adhojagat vetrAsanAkAraM madhya jagat jhaharIsadRzam Urdhvajagata mRdaGgasannibham UdUrdhvamardalAkAram / asmi agati anAdisaMsAre anAdikAle caturazItilakSa yoniSu prANinaH zArIramAnasAgantuka - 20 duHkhanasAvaM bhojaM bhojaM bhuktvA bhuktvA paryadanti paribhramanti / atra jagati kiMcidapi yauvanAdikaM niyataM na vartate zAzvataM nAsti, AyurjalabudbudasamAnaM bhogasampadaH taDinme pendracApAdivikRti caJcalAH / asmiJjagati jIvasya indradhara gandracakravatyAdikaH ko'pi vipadi jAtA na vartate / idaM jagajjanmajarAmaraNasthAnaM vartate / ityAdi bhAvanAyAH saMsArasaMvego bhavabhIrutA bhavati, ahiMsAdayo vAca sthiratvaM pratilabhante / 25 kAyasvabhAva ucyate -- kAyaH khalu adhuvaH duHkhahetuH niHsAro'zuciH bIbhatsudurgandhaH mUtranidhAnaM mantApahetuH pApopArjana paNDitaH yena kenacit padena patanazIlaH ityevaM kAyasvabhAvabhAvanA viparAganivRtti saMcati, vairAgyamuladyate, vratAnAM stheyaM bhavati, tenaMtau jagaarrera bhAvanIyo / atha hiMsAdInAM paJcapAtakAnAM svarUpanirUpaNArthaM sUtrANi manasi dhRtvA yugapad vaktu- 30 1 dRSTiSu A0, ba0 0 2 sutre ca 0 0 0 1 3 sasAra A0, ba0 ja0 / Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRttau mazakyatvAt tatra tAvat hiMsAlakSaNapratipAdakaM sUtramidamucyatepramattayogAta prANavyaparopaNaM himA // 13 // pramAdyati sma pramattaH pramAyuktaH pumAn kAya saMyuktAtmapariNAma ityarthaH / athavA indriyANAM pracAramanavadhArya anivArya yaH pumAn pravartate sa pramattaH / athavA pravRddhakaSAyodaya - 5 praviH prANAtipAtAdihetuSu sthita ahiMsAyAM zAyena yatate kapaTena yanaM karoti na paramArthena sa pramatta ucyate / athavA paJcadazapramAdayuktaH pramattaH / ke te paJcadaza pramAzaH ? 'catasro vikathAH catvAraH kapAyAH pacendriyANi nidrA premA ca / tathA coktama 238 "vikA taha ya kasAyA iMdiyaNihA taheca paNao ya / caducadupaNamegege hoti pamAdAya paNNarasa // 1 // " [ paMcasaM0 1 / 15 | pramattasya yogaH kAya vAmanaH karmarUpaH pramattayogaH, tasmAt pramatta yogAna / "paMca vi iMdiyapANA maNavacakAraNa tiSNi balapANA / ANapANapANA AugapAyeNa hoMti dasa pANA // " [ bodhavA gA0 25 ] mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja iti gAthA kathitakrameNa ye prANinAM dasa prANAsteSAM yathAsambhavaM vyaparopaNaM viyoga15 karaNaM vyaparopaNacintanaM vyaparopaNAbhimukhyaM vA hiMsetyucyate / pramatta yogAbhAve prANavyaparI 1. hiMsA na bhavati / sA hiMsA prANinAM duHkhahetutvAda dharmakAraNaM jJAtavyA / cetpramattayAMgoM na bhavati tadA kevalaM prANavyaparopaNamAtram adharmAya na bhavati / "viyojayati cAsubhirna ca badhena saMyujyate / " [dvAtriMzadvA0 3426 ] ityabhidhAnAt / tathA coktam-- 20 [ 7/13 30 uccAlidammi pAde iriyAsamidassa NiggamaTThANe 1 AvAdajja kuliMgo mareja tajogamAse || 1 | Na hi tassa taNimittaM baMdhI sumo videsido samae / mucchA pariNAhocci ya ajjhappapamANado bhaNido || 11" [yasa kSe0 3316, 17 ] etayorgAthayorarthasUcanaM yathA----pAde caraNa uccAdigmi gamane pravRtte sati iriya:samidasya IyasamitiyukraH sya muneH nigamaNahAga nirgamanasthAne pAdAropaNasthAne AvAdeja yadi Apatet Agacchet pAdana campite kulito sUkSmajovo mareja triyeta vA tabjoMgamAsejja pAdasaMyogamAzritya / Na hi tarasa taNimite na hi naiva na bhavati tasya jantu campakasya 1 - pratiSThaH bha0, ba0 ja0 / Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamo'dhyAyaH 239 murANimittaM maraNAdikAraNamAtre'pi sati / kinna bhavati ? baMdho karmabandhaH / kiyAna 1 mujhe Si svoko'pi samaye jinasUtre na hi desido naiva kathitaH / amumevArthaM dRntena draDhayati mUrchA paripraiNAkAGkSA parigraho ziya parigrahazcaiva kila parigrahamaNAkAGkSA parimaddamucyate kutaH ? apapamApado adhyAtmapramANataH antaH saGkalpAnatikrameNetyarthaH do parimaH kathitaH / etena kimuktaM bhavati prANAtipAtAbhAve'pi zramattayAMgamAtrAt 5 hiMsA bhavatyeva / tathA coktam- ult "maradu va jiyadu va jIvo ayadAcArassa NicchidA hiMsA | mArgadarzaka:- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAjU payadassa Natthi baMdho hiMsAmattaNa samidassa // 1 // [ payaNasA0 3 / 17 ] asthAyamarthaH - mriyatAM yA jIvatu vA jIvaH ayadAcArassa ayatnaparasya jIvasya 10 nizcittA hiMsA bhavati / hiMsAyAma kRtAyAmapi ayatnaktaH puruSasya pApaM lagatyeva / payadassa prayatnaparasya ' puMsaH bandho na bhavati / kena ? hiMsAmateNa hiMsAmAtreNa samidassa samitiparasya / atra pariNAmasya prAdhAnyamuktam / tathA coktam- "ananapi bhavetpApI nighnamapi na pApabhAk / pariNAmavizeSeNa yathA dhIvara karSakau // 1 // " [yaza0 u0 pra0 335] 15 anyaca -- "svayamevAtmanAtmAnaM hinastyAtmA pramAdavAn / pUrva prANyantarANAM tu pazcAtsyAdvA na vadhaH ||2|| [ atha anRtalakSaNamucyate mA0, pa0, ja0 } asadabhidhAnamanRtam // 14 // astIti san na sat asat aprazastamityarthaH / "vartamAne zattaG" [kA0 sU0 4 / 4 / 2] asataH asatyavacanasya abhidhAnam anRtamucyate / na RtaM na satyamanRtaM yat asadabhidhAna satyakathanaM tat anRtaM bhavati / vidyamAnArthasya avidyamAnArthasya vA prANipIDAkarasya vacanasya cat kathanaM tat anRtaM bhavati / yatpramatta yogAducyate tadanRtamityarthaH / ahiMsAvrata pratipAvanArthaM satyAdIni vratAni iti prAgevokama tena yat hiMsAkaraM vacanaM tadanRtamiti nizcitam / atra 25 dRSTAntaH sunRpaH yathA dhanazrI hiMsAyAm / tathA yadvacanaM karNakarkazaM karNazulaprAyaM hRdayaniSThuraM manaHpIDAkaraM viprApaprAyaM biruddhapralApaprAyaM virodhavacanamiti yAvat, prANivadha 13- sya prAdhAnyapuMsaH A0, ba0, ja0 / 2 udghRtAbhyaM sa0si 3 | 13 | 3 - mAnasya Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI savidhisAgara jI mahArAja 240 tattvArthavRttI bandhanAdikA vairakara kalahAdikaram ullAsakaraM gurvAnyavajJAkara tasatramanRtamityucyate / amRtasya vivakSApi anRnavacanopAyacintanamapi pramattayogAdanRtamucyate / tyAcyAnuSThAnAdyanubadanamapi nAnRtaM pramattayogAbhAvAt / evaM pramattayogAdini uttaratrApi yojyam / atha steyalakSaNamucyate adattAdAnaM steyam ||15 // dIyate sma dattaM na dattam adattam , adattasya AdAnaM grahaNam adanAdAnaM steyaM caurya bhavati / yallokaH svIkRtaM sarvalokApravRttigocaraH tadustu adattam , tasya grahaNaM jighRkSA vA grahaNopAyacintanaM ca ste yamucyate / nanu yadi adattAdAnaM steyam tahiM karma nokarmagrahaNamapi steyaM bhaveta parairadattatvAta : sAdhUktaM bhavatA; yatra dAnamAdAnaM ca sambhavati tatraiva steyanyaba10 hRtirbhavati adatta praNavacanasya sAmAna , dAtRsadbhAve prAhakAstitvAta , karma-nokarmagrahaNa dAyakaH ko'pi nAsni anyatrAtmapariNAmAt , tribhuvanabhRtatayogyANuvargaNAnAmasvAmikatyAta naiSa dossH| nanvevaM sati munImAM grAmanagarAdiparyaTanAvasare rathyAdvArAdipraveza adattAdAnaM sajAyate tepAM sasvAmikatvAt munInAmanabhihitatvAcca, idamapi sAdhUtaM bhavatA; nagarapAmAdiSu rayAdvArAdipravezAdiSu ca sarvajanasAmAnyatayA tatra pravRttirmuktaMva vartate / karamAt ? arthApatti15 pramANAt / kArthApattiratra ghartate iti cet ? ucyate-pihitahArarAdiSu muninaM pravizan apihitadvArAdiSu pratrizedityarthA pAdanAt / pihitadvArAdipu yadi munInAmamuktiH apihitadvArAdiSu muktirApadyata eva / athavA pramattayogAdadattAdAnaM steyaM bhavati, na rathyAdiSu pravizatA munInAM pramatsayogo vartate, tena vAhyavastumahaNa tadagrahaNa ca sarakalezacariNAmasadbhAvAta steyaM tadabhAve na sneyamiti / 20 athAbrAbhalakSaNamucyate-- maithunamatrama || 16 // mithunasya karma maithunam / kiM tat mithunasya karma ? strIpurupayozcAritramohavidhA ke rAgapariNatiprAptayorananyonyaparvaNaM (sparzana) prati abhilApaH sparzI gAyacintanaM ca mithunakoM cyate / rAgapariNaterabhAve na sparzanamAtramapramocyate / loke'pyAbAlagopAlAdiprasiddhametan yan 25 sIpuMsayoH rAgapariNAmakAraNaM ceSTita maithunam / zAstre ca "azvavRSabhayomathunecchA [ ]" mithunakarma / tataH kAraNAt pramattayogAn strIpuMsa-purupapuruSAdimithunagocaraM ratisukhArthacepanaM maithunamityAyAtam / ahiMsAdayo guNA yasmin pariraznamANe bRMhanti vRddhi prayAnti tanocyate / na brahma anjh| yanmathunaM tadabrahma iti sUtrArthaH / maithune pravarttamAno jIyaH hiMsAdikaM karoti, sthAvarajaGgamAna jIyAn vidhvaMsayati / tathA coktam "maithunAcaraNe mUDha niyante jantukoTayaH / yonirandhrasamutpamA liGgasaMghaTTapIDitAH" // 1" [ jJAnArNa8 1352 ] 1-pIunAt bhAH, va0, j.| 30 Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7|17 ] mArgadarzaka :- AcArya zrI samupari jI mahArAja 241 vAghA'saMkhyAH koTayo jantavo mriyante ityarthaH / tathA kakSadraye stanAntare nAbhau smaramandire va strINAM prANina utpadyante tatra karAdivyApAre te triyante / maithunArthaM mRSAvAdaM vi asamapyAdatte, bAhyAbhyantaraM parimazca / rs ArakSakopAkhyAnamudbhAvanIyaM steye sasyaghoSavat / atha parigrahalakSaNasUtramucyate 5 mUrddhA parigrahaH / / 17 / / mUrcchanaM mUrcchA, parigRhyate parigrahaH / yA mUrcchA sA parigraha ityucyate / kA'sau mUrchA ? adhyAbalIvarda garva garIyA jibaDavAdAsIdAsa kalatra putraprabhRtizcetanaH parigrahaH / zaukikeyamANikya puSpa ( gavaiDUryyapajhara gahI ra kendra mIlagaruDodvArAzma garbha durvarNasuvarNapaTTakUlacI nAtAmrapivyaghRtatailaguDazarAsvApateyaprabhRtiracetano bAhyaparigrahaH / rAgadveSamadamAha 10 kaSAyaprabhRtirabhyantara upadhiH | tasyobhayaprakArasyApi parimasya saMrakSaNe urjane saMskaraNe varddhanAdau vyApAro mano'bhilASaH mUrcchA pratipAdyate, na tu vAtapittazleSprAdyutpAdito'cetanasvabhAvo mUrcchA bhaNyate "mUrcchA mohasamucchrAyayoH" [ pA dhAtupA 40 219 ] iti vacanAt / mUcchirayaM sAmAnyena mohapariNAme vartate / yaH sAmAnyenokto'rthaH vizeSepi vartate, tena sAmAnyArthamAzrityAcetanatvalakSaNo'rthI nAzrayaNIyaH, kintu vizeSa- 15 lakSaNo'rtho mano'bhilASakSaNo'rthI mUcchidhAtvartho'tra gRhyate / evaM cedU bAhyAH parimaddAH na bhavanti mano'bhilAra mAtrAbhyantara parigrahArtha parigrahAt tanna yuktamuktaM bhavatA; mano'bhilASasya pradhAnatvAt abhyantara eva parigrahaH saGgRhItaH, jAhmaparimahazya gauNatvAt / tena mamatvameva parigraha uktaH / tarhi nAhyaH paritraho na bhavatyeSaH satyam: bAhyaH parigraho hetutvAna so'pi parigraha upadhyate / tena AhArabhayamaithunAdiyuktaH pumAn saparipraho bhavati samjhA- 20 nAmapi mamedamiti saGkalpAzrayatvAt rAgadvepamohAdipariNAbhavannAsti doSaH / pramatta yogAditi padamanuvartate tena yasya pramattayogaH sa saparibhaha: yasya tu pramatta yogo na vartate so'parigrahaH / samyagdarzanajJAna cAritratapoyuktaH pramAdarahito nirmoha: tasya mano'bhilApalakSaNA mUrcchA nAsti niHparimaddatvA tasya siddham / nanu jJAnadarzanacAritrata polakSaNaH kiM parigraho na bhaSati ? na bhavatyeva, jJAnAdInAm AtmasvabhAvAnAma heyatvAdaparigrahavaM siddham / "yastyaktu 25 I 2 zakyate sa eva parigrahaH" [ ] ityabhidhAnAt / rAgadveSAdayastu karmodayAdhInAH / anAtmasvabhAvA heyarUpAsteSu saGkalpaH parigraha iti saGgacchate / tatra prANAtipAno'vazyambhAvI tadarthaM cAsatyaM vadati stainyaJca vidadhAti abrahmakarmaNi niyataM yatnavAn bhavati / pUrvoH pAtakaistu narakAdiSu utpayate tatra tu pazcaprakArAdi duHkhaM bhuGkte / tena mukhyatayA rAgAdimano'bhilASaH parimaha ityAyAtam / tathA coktam 31 Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 242 10 mArgadarzaka :- AcArya zrIsaMta sAgara jI mahArAja "bAhyagrantha vihInA daridramanujAH svapApataH santi / punarabhyantarasaGgatyAgI lokeSu durlabho jIvaH || 1 ||" [ abhyantara parimAzcaturdaza bAhyaparigrahAstu daza / tathA cokama "mithyAtvavedahAsyAdiSaTkaSAya catuSTayam / rAgadveSau tu saGgAH syurantaraGgAzcaturdaza || 1 || kSetraM vAstu dhanaM dhAnyaM dvipadazca catuSpadam / yAnaM zayanAsanaM kupyaM bhANDaJceti bahideza || 2 ||" [] atha hiMsAdivratasampannaH pumAn kIdRzo bhavatIti prazne sUtramidamAhu:niHzalyAM vratI || 18 || zRNAti vizvaMsayati nistIti zalyamucyate / vapuranupravizya duHkhamutpAdayata trANAyAyudhazalyam / zalyamitra zalyaM prANinAM bAdhAkaratvAt zArIramAnasa duHkhakAraNatvAt / karmodayavikRtiH zalyamupacArAt / tacchalyaM viprakAram -- mAyAzalyaM mithyAdarzanazalyaM nidAnazalyaceti / tatra bhAvA paravanam / mithyAdarzanaM tavArthazraddhAnAbhAvaH / nidAnaM viSayasukhAbhilASaH / evaMvidhAtriprakArAt zalyAt niSkrAnto nirgato niHzalyaH / 15 yo'sau niHzalyaH sa eva tratItyucyate / atra kinibodhate mImAMsyate vicAryata iti yAvat / niHzalyaH kila zalyAbhAvAd bhavati, batAzrayaNAhUtI bhavati, na hi niHzalyo tI bhavitumarhati yathA devadattaH kevaladaNDadhArI chatrIti nocyate tathA niHzalyo vratI na bhavati; ayuktamevoktaM bhavatA niHzalyamAtra ava na bhavati kintu ubhayavizeSaNaviziSTaH pumAn tI bhavati / niHzalyo vratopapannazca vratItyucyate / hiMsAdiviramaNamAtrAhUnI na bhavati kintu 20 hiMsAdiviramaNayunaH zalyarahitazca vratI kathyate / atrAntaH prabhUtadugdhaghRtasahitaH pumAn gomAnityucyate zrasya tu puruha (ha) dugkhAjyAdikaM nAsti sa vidyamAnAsvapi adhyAsu gomana nocyate, tathA zalyamaMyuktaH pumAn teSu vidyamAneSvapi tI na kathyate, ahiMsAditAnAM viziSTaM phalaM zalyavAn na vindati / niHzalyastu bhI san ahiMsAditAnAM viziSTaM phalaM labhata ityarthaH / atha vratopapannaH pumAn katibhedo bhavatIti prazne sUtramidamucyate / -- 07118-12 ] agAryyanagArazca ||19|| ajayate gamyate pratizrayAbhiH purupaiH gRhaprayojanavadbhiH puruperikSyagAraM gRhayate / agAraM gRhaM patyamAvAso vidyate yasya sa agArI / na vidyate agAraM yasya sonagAraH / agArI ca anagAra kitI bhavati / cakAraH parasparasamucayArthaH / evaJcehi jinageha 1 purupasya du- ja0 / puruhUtaduA ' | 2 zipha A0, ba0 ja0 // Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 243 7/20-21] mo'dhyAyaH zubhyAgAramAdyAyAseSu varUna munirayagArI bhavati tasyAgArasadbhAvAt tathA ca anivRttaviSayasRSNaH kenaciddhetunA gRhaM parihRtya bane tiSTam gRhastho'pyananAro bhavati, sAdhUktaM bhavatA; agAranA bhAvagRha sUcitaM jJAtavyam, cAritramohodaye satiM gRhasambandhaM prati aniyamapariNAmaH bhASAgAramabhidhIyate / so'niyama pariNAmaH yabhya puruSasya vidyate sa pumAn nannogrAmadevatevara mahArA pariNAmabhAvAna jinacainyayAda vasannapi anagAra ucyate / nanu agArI vratI na bhavati aparipUrNatvAt tadayuktam nagamasaMgrahavyava hAranayatrayApekSayA agArI to bhavatyevapattanAvAsanan / kyA kazcitpumAn gRhe apavara ke vA vasati sa patanAvAsa ucyate sa kiM sarvasmin pattane vasati ? kintu pattanamadhyasthitaniyatagRhAdau vasati tathA paripUrNAni tAni pratipAlayannapi ekadezatAzritaH pumAn vratItyucyate / ehiM hiMsAdInAM paJcapAtakAnAM madhye kimanyatamA pratinivRttaH khalvagArI tI kazyate; 18 kayate ; kintu paJcakArAmapi viratimaparipUrNA pratipAlayan tI kadhyate / amumevArtha muttarasUtreNa samayAMta-- aNuvato'gArI // 20 // aNUni alpAni tAni yasya so'NutaH sarvAnivRtterayogAt / ya IdRzaH pumAna sa agArIti kathyate / pRthivyaptejovAyuvanaspatikAyAn jIvAn anantakAyavarjAn svakArye 15 virAdhayati, dvitricatuHpaJcendriyAn jantUn na virAdhayati tadAdimamaNutratamucyate / lobhena mohena snehAdinA gRha vinAzahetunA grAmavAsAdikAraNena cA jIvo'nRtaM vakti vasmAdantAnnivRtto yo'gArI bhavati tasya dvitIyamazutrataM bhavati / yaddhanaM nijamapi saMklezena gRhyate tatparapIDAkarama, yazca nRpabhItivazAnnizcayena parihRtamapi yaddattaM dhanaM tasmin dhane parihRtAdaro yaH pumAn sa zrAcakastRtIyamaNunnataM prApnoti / pumAnityukte yoSidapi labhyate tasyA api tRtIya- 20 mataM bhavati / evaM yathAsambhavaM zabdasyArtho veditavyaH / svIkRtA svIkRtA ca yA parastrI bhavati tasyAM yo gRhI ratiM na karoti sa caturthamaNuvrataM prApnoti / kSetravAstu dhanadhAnyahiraNyasuparNadAsI dAsAdInAM nijecchAvazAdyena gRhiNA parimANaM kRtaM sa gRhI paJcamamaNuvrataM prApnoti / atha mahAvratinaH gRhasthasya ca kimetAvAneva vizeSaH kiM vA'nyo'pi kazcid vizebo'sti iti prazne sUtramidamAhuH - digdezAnarthadaNDaviratisAmAyikaproSadhopacAsopabhoga paribhogaparimANAtithisaMvibhAgayata sampannazca // 21 // dizazca dezAzva arthadaNDA digdezAnarthadaNDAH tebhyo viratiH digdezAnarthaM daNDaviratiH / viratizabdaH pratyekaM prayujyate / tenAyaM vigrahaH - digviratitrataM ca dezavira tivrataM ca 30 arthadaNDavirativrataM ca sAmAyikatrataM ca proSadhopavAsatrataM ca upabhogaparibhogaparimANazrataM ca 1 taduktam A0, ba0, ja02 - kAyAvarjanAt - 0, ba0, ja0 // Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRttI [ 7/21 atithisaMvibhAgavatazca tAni digdezAnarthadaNDaviratisAmAyika proSa thopavAsopabhogaparibhogaparimANAtithisaMvibhAgatAni taiH sampannaH saMyukto yo gRhI bhavati sa viztA virato'gArI ti kavyate / cakAro'nuktasamucayArthaH / tena vakSyamANa sallekhanAdiyuktaH agArIti kathyate / asyAyamartha:- pUrvadakSiNapazcimottarAcatamro dizaH, agnikoNanairRtyakoNavAyukoNezAna5 koNalakSaNAstro vidizaH pratidizazca kathayante, nA api dikzana labhyante tAsu dikSu praci himAcalavindhyaparvatAdikam abhijJAnapUrvakaM maryAdAM kRtvA parato niyamaprahaNaM digvitaMtratamucyate / tena ca digtriratitratena vahiH sthitasthAvarajaGgamaprANinAM sarvatrAvirAdhanAbhAyAda gRhasthasyApi mahAtratatyamAyAti / tasmAdbahiH kSetre mukta dimbAzrapradeze dhanAdilAbha satyapi manodayApAra niSedhAt lobhaniSedhAgAriNo bhavati / 244 mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja 10 gantavyAyAmapi dizi niyatadazAd grAmanadIkSetra yojanavana gRhakaTakAdilakSaNAt parato viramaNaM dezavirativratamucyate / idaM hi vrataM digviranitratamadhye antarvratamutpannam / vizeSeNa tu pApasthAne bhaGgameddhAvasthAne khurAsAnamUlasthAnama svasthAnahira maja sthAnAdigamanadharjanaM dezaviratitratamucyate / tenApi vratena sasthAvara hiMsA nivartanAd gRhasthasyApi mahAtratatvaM lobhanivRttipacaryate / 15 anarthadaNDaH paJcaprakAzaH -- apadhyAnapA popadezapramAdamvarita hiMsAmadAnaduH zrutibhedAt / tatrApadhyAnalakSaNaM kathyate - paraprANinAM jayaparAjayahananabandhanapratIkavidhvaMsanasvApateyA'paha tADanAdikaM dveSAt parakalatrAdyuddAlanaM rAgAt kathaM bhavediti manaHpariNAmapravartanam apadhyAnamucyate / dvitIyo'narthadaNDaH pAtropadezanAmA / sa catuH prakAraH -- tathAhi asmAtpUrvAdidezAd dAsIdAsAn alpamUlyasulabhAnAdAya anyasmina gurjarAdideze takriyAM yadi kiyate 20 hA mahAn dhanalAbho bhavediti klezaNijyA kathyate ||1|| asmAddezAt surabhimahiSIbalIbar3heM melakanvarvAdIn yadi anyatra deze vikrINIte tadA mahAn lAbho bhavatIti tiryagvaNijyAnAmakA dina: pApadezo bhavati / / 2 / / zAkunikAH pakSimArakAH, vAgurikA: mRgavarAhAdimArakAH, dhIrAH matsyamArakAH, ityAdInAM pApopakramopajIvinAma, Iza vArtA kathayatiasmin pradeze dhanajadAdyupalakSite mRgavarAhatittiramatsyAdayo bahavaH santIti kathanaM kopa25 dezanAmA tRtIyaH pApopadezaH kathyate ||3|| pAmarAdInAma evaM kathayati bhUkhaM kRpyate udakamecaM tiH kAsyate tadAha evaM kriyate kSupAda evaM cikitsyante ityAdyArambhaH anenopAyena kriyate kathanam ArambhapadezanAmA caturthaH pApApadezo bhavati || || atha prasAdacaritatAnA tRtIyo'narthadaNDaH kathya - prayojanaM vinA bhUmikuTTanaM jalasecanam api sandhukSaNaM vyajanavivakSepaNaM vRkSavallIdalamUlakusumAdichedanam ityAdyatradya karma20 nirmANaM pramAdacaritamucyate / atha hiMsAmadAnanAmA caturtho'narthadaNDo nirUpyate -- paraprANihetUna zunakamAjorasa pazyenAdInAM viSakuThArakhaGgakhanitrajJa lanarajjyAnibandhanazRGkhalA a0, ba0 ja0 / 2 mana:paryayapariNA- A0, ba0, jara | 1 - sadbhAve sthAneSu 6 tanikSe- Ara 0 ja | Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7/21] saptamo'dhyAyaH 245 dInAM hiMsopakaraNAnAM yo vikrayaH kriyate vyavahAraca kriyate svayaM vA saGgraho vidhIyate tat hiMsApradAnamucyate / adha hiMsApravartaka zAstram azvamedhAdi, rAgapravartakaM zAstra kuzokanAmAdi, dveSapravartakaM zAkhaM nAnAprakAra, madhumAMsAdipravartakaM zAstraM smRtyAdi teSAM zAstrANAM kathanaM zravaNaM zikSaNaM vyApArazca duHzrutirucyate / tathA'narthakaM paryaTanaM paryaTanaviSayopasevanam anarthadaNDa ucyate / tasya sarvasyApi pariharaNam anarthadaNDaviratitratanAmakaM tRtIyaM ghrataM bhavati / etAni 5 zrINi vratAni paJcAnAmatratAnAM guNAdakatvAdaparatIhArAja sAmAyikam - samazabdaH ekatve ekIbhAve vartate, yathA saGgataM ghRtaM saGgataM tailam ekIbhUtamityarthaH / ayanamayaH sama ekatvena ayanaM gamanaM pariNamanaM samayaH, samaya eva sAmAyikam svArthe iN / athavA samayaH prayojanamasyeti sAmAyika prayojanArthe ikaN / ko'rthaH 1 devavandanAyAM niHsaMklezaM sarvaprANisamatAcintanaM sAmAyikamityarthaH / etAvati deze etAvati 10 kAle ahaM sAmAyike sthAsyAmIti yA kRtA pratijJA vartate tAvati kAle sarvasAvadyayogaviratasvAda gRhastho'pi mahAvratItyupacaryate / tarhi sa gRhasthaH tasmin kAle kiM saMyamI bhavati ? naivam, saMyama ghAtakarmodaya sbhaassaat| uktana- "pratyAkhyAnatanutvAnmandatararAzcaraNamohapariNAmAH / savena dukhadhArA mahAvratAya prakalpante // 1 // " [ ratnaka0 3125] 15 pratyAkhyAnazabdena saMyamaghAtastRtIyakaSAyacatuSkaM jJAtavyam / tarhi tasmin sAmAyikapariNate gRhasthe mahAvratatvAbhAvaH; tanna upacArAnmahAtratatvAbhAvo na bhavati, yathA rAjatvaM vinApi sAmAnyo'pi kSatriyaH rAjakula ityucyate yathA ca bahudeze prApto devadattaH kacitkacidamano'pi sarvagata ityucyate, tathA ca caitrAbhidhAno'yaM pumAn citrAvasadbhAve'pi caitra ityucyate sAmAyika prata pariNato'gArI paripUrNa saMyamaM vinApi mahAtratItyupacaryate / aSTamI caturdazI parvadvayaM proSadha ityupacaryate / proSavaM upavAsaH - sparzarasagandhavarNa zabdageSu paJcasu viSayeSu parinatsukyAni pazcApi indriyANi upetya Agatya tasmin 'upavAse santi hatyupavAsaH / azanapAnakhAdya lehya lakSaNa caturvidhAhAraparihAra ityarthaH / sarvasAdhAra 20 zarIrasaMskAra karaNasnAna gandhamAlyAbharaNanasyAdivivarjitaH pavitrapradeze munivAse caityAlaye koSopavAsamandire vA dharmakathAM kathayan zRNvan cintayan vA avahitAntakaraNa ekAma- 25 amAH san upavAsaM kuryAt / sa zrAvakaH proSadhopavAsavrato bhavati / upabhogaparibhAgaparimANataM kathyate--azana pAnagandhamAlyatAmbUlAdika upabhogaH AcchAdanaprAvaraNabhUSaNazayyAsanagRhyAnavAha navanitAdikaH paribhoga ucyate / upaparibhogazca upabhogaparibhogoM tayoH parimANam upabhogaparibhogaparimANam / bhogopabhorimANamiti ca kacitpATho vartate / tatra azanAdika yatsakRdbhujyate sa bhogaH, vastravani- 30 1 n kAle una A0, ba0 ja0 | 2 - raNAdini A0, ba0, a0 / videze A sk? ja0 / Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 tasvArthavRttI [ 7122 tAdikaM yat punaH punarbhujyate sa upabhogaH / upabhogaparibhogaparimANate niyatakAlasambhave'pi madyaM mAMsaM madhu ca sardaSa pariharaNIyaM vasaghAtanivRttacittena puMkhA | ketaki nimcakusumAka mUlaka sarvapuSpAnantakAyika chidrazA kanAlI nalAdikaM jantuyonisthAnaM tadapi yAvajjIva bhImavaMzaka bahuguNAyata mahArAja 'anpaphalabahuvighAtAnmUlakamArdrANi zRGgaverANi / navanItanimbakusumaM kaitakamityevamavaheyam // " [ ratnaka0 3 / 39 ] athopabhoga vicAraH - yAnavAhnabhUpavasanAdikametAvanmAtrameva mameSTamanyadaniSTamiti jJAtyA aniSTaparihAraH kAlamaryAdA yAJjIvaM vA kartavyaH / saMyamavirAzrayam ati bhojanArtha gacchati yaH so'tithiH / athavA na vidyate tithiH 10 pratipadvitIyatRtIyAdikA yasya saH atithiH aniyatakATabhikSAgamana ityarthaH / atithaye samIcIno vibhAgaH nijabhojanAd viziSTabhojanapradAnamatithisaMvibhAgaH / sa caturvidhA bhavati - bhikSAdAnam upakaraNavitaraNamapi vaviANanamA vAsapradAnamiti / yo mokSArthaM cataH saMyamatatparaH zuddhaca bhavati tasmaM nirmalena cetasA anavadyA bhikSA dAtavyA, dharmopakaraNAni ca picchapustakapaTTakamaNDalyA' (lvA) dIni ratnatrayavaddha kAni pradeyAni auSadhamapiM yogyameva deyam 15 AvAsazca paramadharmazraddhayA pradAtavyaH | anna ca jinasnapanapUjAdikaM vaktavyam / etAni catvAri zikSAtratAni bhavanti / mAtRpitrAdivacanabadapatyAnAmaNuvratAnAM zikSApradAyakA ni avinAza kArakANItyarthaH / atha cazandena gRhItam aparamapi zrAvakatrataM pratipAdayan sUtramidamAcaSTe - mAraNAntikIM sallekhanAM joSitA // 22 // 20 nijapariNAmena pUrvabhavAdupArjitamAyuH indriyANi ca balAni ca teSAM kAraNavazena yo'sau vinAzaH saMkSayaH tanmaraNamucyate / "mRDU prANatyAge" [ ] iti vacanAt / maraNamevAntaH sadbhavAvasAnaM maraNAntaH, maraNAntaH prayojanaM yasyAH sallekhanAyAH sA mAraNAntikI tAM mAraNAntikIma / sat zabdaH samyagarthavAcakaH / tenAyagartheH-sat samyaka lekhanA kAyasya kapAyANAM ca kRzIkaraNaM tanUkaraNaM sallekhanA | kAyastha sallekhanA zrAhyasallekhanA | 25 kaSAyANAM sallekhanA abhyantarA sallekhanA / krameNa kAyakaraNahApanA kaSAyAca hApanA sallekhanetyucyate / tAM sallekhanAM joSitA prItyA sevitA pumAn agArI gRhI bhavati / pUrvokakArAn mAraNAntikIM sallekhanAM japitA yatizca bhavati / nanu 'prItyA levitA!' iti kimarthamucyate ? ardhavizeSopapAdanArtham / ko'so arthavizeSaH ? yaH pumAn sallekhanAM prItyA sevate prakaTaM bhajate, yastu prItAvasatyAM bhajate sa teSu anAdaraH kathyate tena balAtkAreNa 30 sallekhanA na kAryate, sannyAsasya prIto satyAM svayameva sallekhanAM karoti / tena sUriNA juSI ghAtuH prayuktaH / nanu svayameva kriyamANAyAM sallekhanAyAm abhisandhipUrvakaM prANavisarjanAdAtma1 - maNDalAdI - bhA0, ba0 ja0 1 1 vaMbhaye dupA- tA0 / 2 bhAvAvasAnaM A0, 30, pa0 / Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 723] latamo'dhyAyaH 247 vadhadoSo bhaviSyati hiMsAsadbhAvAta : tanna "pramattayogAt prANavyaparopaNaM hiMsA" [ta. sU0 // 13 ] iti jinasUtre prAmakiyastu manAnAkA sallevimAyArAta jI yApramattastasya pramAdayogo nAsti / kasmAt ? rAgadvepamohAvabhAvAt / yastu pumAn rAga pamohAdibhiravispRSTa' mlaSTaH san viSeNa zastreNa galapAzakena dahanapravezena kUpAdI nimajjanena bhRgupAtena rasanAkhaNDAdinA prayogeNa AtmAnamAite sa svaghAtapAtakI bhavatyeva / tathA ca zrutiH-- 5 "asUryA nAma te lokA andhena tamasA ghRtaaH| tAste metyAbhigacchanti ye ke cAtmahano janAH / / 1 // [ IzAcA0 3 ] tena sallekhanAM pratipannasya puMsaH AtmaghAtapAtako nAsti / tathA coktam "rAgAdINamaNuppA ahiMsagataMti desiyaM samaye / tesiM ceduppattI hiMseti jiNehi NidivA / / 1 / " | rAgAdInAmanutpAdAdahiMsakatvamiti dezitaM samaye / tepo caMdutpattiH hiMseti jineruddiSTA / / atra skhalu maraNamaniSTaM vartane vaNigRhavinAzavata / yathA vaNijaH nAnAprakArapaNyAno bhANDAnAM dAne AdAne sandaye ca tatparasya paNyabhRtagRhavinAzo niSTho bhavati paNyabhRtagRhasya kutazcin kAraNAn vinAze samAyAte sati sa vaNik zaklyanusAreNa paNyabhRtaM gRha parityajati / parihartumazakye ca paNyagRha yathA paNyavinAzo na syAttathA yatnaM vidhatte / 15 evamagAryapi vratazIlalakSaNapaNyasaJcaye pravartamAnaH pratazIlA zrayasya kAyasya patanaM nAkAkSati / kAyapatanakAraNe cAgate sati nijaguNAnAmavirovena nijakArya zanaiH zanaiHpariharati / tathA parihartumazakye ca nijakAye kadalIghAtavat yugapaSTupasthite ca nikAyavinAze sati nijaguNAnAM vinAzo yathA na bhavati tathA kAyavinAze prayatnaM vidhatte kathamAtmaghAtapAnakI bhavati / tathA coktam "antaHkriyAdhikaraNaM taphAphalaM sakaladarzinaH stuyate / tasmAdyAvadvibhavaM samAdhimaraNa prayatitavyam ." [ ratnakaH 5 / 2] atha niHzalyaH khalu ato, zalyAni tu mAyAmityAnidAnalakSaNAni tena midhyAdazanaM zalyamucyate; tena kAraNena samyamTaSTivatI bhavati 'tatsamyagdarzana sadApaM nirdoSa yA bhavati' iti prazne kasyacit sadApaM samyagdarzana bhavatIti pratipAdanAtha sUtramidamAcakSate vicakSayAH- 25 zaGkAkAsAvicikimAnyaSTiprazaMsAsaMstavAH sampadRSTeranIcArAH // 23 // zAGkanaM zalA, kAraNa kAjhA, vicikitsanaM vicikitsA, prazaMsanaM prazaMsA, saMstavanaM sNstvH| prazaMsA ca saMstavazca prazaMsAsaMstayoM, anyadRSTInAM mithyAdhInAM prazaMsAstayoM 1--vispaSTaH taar| -uddhRteyam-1. siM0 7 // 22 / Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 tattvArthavRttI [7/24-25 anyadRSTiprazaMsAsaMstayo / zaGkA ca kAkSA ca bicikitsA ca anyadRSTiprazaMsAsaMstayau ca zakkAkAkSAvicikitsAnyadRSTiprazaMsAsaMstavAH / ete pazcAticArAH paJca doSAH samyagdRSTeH jIvasya bhavanti / tatra zakkA-yathA nirmanthAnAM muktiruktA tathA sagranthAnAmapi gRhasthAdInAM kiM mukti bhavati iti zaGkA / athavA, bhayaprakRtiH zaGkA / ihaparalokabhogakAMkSaNaM kAkSA / rabatrayamaNDita5 zarIrApAM jugupsanaM snAnAyabhAvadoSodbhAvanaM vicikitsA | midhyAdRSTInAM manasA jJAnacAritraguNodbhAvanaM prazaMsA, vidyamAnAnAmavidyamAnAnAM mithyAdaSTiguNAnAM vacanena prakaTanaM saMstava ucyate / nanu samyagdarzanamaSTA proktam, aticArA api tasyASTo bhavanti kathamAcAryeNa paJcaticArAH prokA ? satyamuktaM bhavatA; zIlateSu paJca paJcaticArarAna vaktumiccharAcAryaH / [ataH ] aSTasyaticAreSu satyapi samyagdRSTaH paJcAticArAH proktAH, itareSAM prayANA maticArANAm antabhAMvitatvAt adhAticArA beditavyAH / kathamiti cet ? ucyate-yaH pumAna 10 midhyAdRSTInAM manasA prazaMsAM karoti sa tAvanmUDhadRSTizcaturthAticAravAn bhavatyeva / yastathAvidho mUDhaSTiH sa 'pramAdAzakana kAraNodbhavaM ranavayamaNDitAnA doSa nopagRhati teSAM sthitIkaraNaca na karoti vAtsalyaM tu dUre tiSThatu zAsanaprabhAvanAM ca kathaM kurute tena anyadRSTiprazaMsAsaMstavayomadhye anupaIdaNAdayo dopA antargabhitA bhavantIti veditavyam / te niHzahitAdInAmaSTAnAM guNAnAM mArgadarzaka :- AcAratiprasuvidhAsAgara sAtArAja 15 atha yathA paJcAticArAH samyagdRSTebhavanti tathA [ kiM ] tazIleSvapi bhavantIti prazne omityuktvA asazIlAticArasaGkhayAnirUpaNArthaM sUtramidamAhurAcAryAH-omiti ko'rthaH ? omitynggiikaare| vratazoleSu paJca paJca yathAkramam / / 24 // * pratAni ca zIlAni ca pratazIlAni teSu vratazIleSu / paJcasu aNuvrateSu-dimvirati20 pratAdiSu saptasu zIleSu paJca pacAticArAH, dvAdazasu teSu yathAkramamanukrameNa bhavantIti saMgrahasUtramidam / nanu pratAhaNenaiva dvAdazavratAni siddhAni zIlapahAmanarthakam; ityAhayuktamuktaM bhavatA; bratagrahaNenaM dvAdazavratasiddhau yacchIlagrahaNaM tadvizeSajJApanArtham / zIlaM hi nAma vrataparirakSaNam / tena digviratibratAdibhiH saptabhiH prataiH pancAnAmaNuvatAnA parirakSaNaM bhavatIti zIlagrahaNe nAsti dossH| ete dvAdazannatAnAM pratyekaM paJca padhAticArAH 25 militvA agAriNaH SaSTiraticArA bhavanti agAdhikArAt / tatra tAvadahiMsAtratasya paJcAticArAnAha bandhavardhacchedAtibhArAropaNAnna pAnaniraudhAH // 25 // mijeSTadezagamanapratibandhakAraNaM bandhanaM bndhH| yaSTitarjanakavetradaNDAdibhiH prANinAM ___ tADanaM hananaM vadhaH, na tu aba prANavyaparopaNaM vadha ucyate tasya pUrvamedha niSiddhatvAt / zabdamaha30 nAsikAGgulivarAGgacakSurAdInAmavayayAnAM vinAzanaM cheda ucyate / nyAyyAddhArAdadhika 1 azakanam asAmarthyam / 2 anuphyUhanAdayo bhA0, pa., ja. / 3 karNam / Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 726-27] . sammA'dhyAyaH bhAravAhanaM rAjadAnAdilobhAt atibhArAropaNam / gaumahiSIvalIbaIvAjigajamahiSamAnayazakunnAdInAM kSuttRSNAdipIDotpAdanam annapAnanirodhaH / bandhazca vadhazca chedazca AtabhArAropaNaca annapAnanirodhazca bandhabadhachenAtibhArAropaNAnapAnanirodhAH / ete phacAticArA ahiMsANuvatasya bhavanti / adAnI salyANuvratasya paJcAticArA unyantedarzaka :- AcArya zrI suvidhAsAgara jI mahArAja mithyopadezarahobhyAkhyAnakUTa legyakriyAnyAsApahAramAkAramantrabhedAH // 26 // indrapadaM nIrthakaragabhAvatArajanmAbhipekasAmrAjyacakravartipadaniHkramaNakalyANamahAmanDalezvarAdirAjyAdikaM sarvArtha siddhiparyantamahamindraM padaM satra sAMsArika viziSTamaviziSTaM susyamabhyudayamityucyate / karala jJAnakalyANaM nirvANa kalyANamananta catuSTayaM paramaniryANapadaM ca niHshreysmucyte| tayArabhyudayaniHzreyasayonimittaM yA kriyA satyarUpA vartate tasyAH kriyAyAH mugdhalokasya 18 anyathAkathanamaH yathAsakta naM dhanAdinimittaM paravaJcanaca mizyopadaMza ucyate / strIpuMsAbhyAM rahasi ekAnte yaH kriyAvizepo'nuSThita kRta uktI vA sa kriyAvizeSa guptavRttyA gRhItvA anyeSAM prakAzyane tad raho'bhyAkhyAnamucyate / kenacitpuruSeNa athitam anuktaM yat kiJcit kArya dveSavazAta parapITanArtham evamanenoktameyamanena kRtama iti paravaJcanA, yallikhyate rAjAdI dAryase sA kUTalekhakriyA, paizunyamityarthaH / kecit puruSeNa nijamandire * hiraNyAdikaM 15 dajya nyAsIkRtaM nikSiptamityarthaH, tasya dravyastha grahaNakAle saGkhyA vismRtA yismaraNapratyayAdalpaM dravyaM gRhAti, nyAsavAn pumAn ajJAvacanaM dadAti-devadatta. yAvanmAnaM dravyaM te vartate nAvanmAnaM tvaM gRhANa kimatra praSTavyamiti, jAnanami paripUrNa tasya na dadAti nyAsApahAra ucyate / kAryakaraNamaGgavikAra bhrakSepAdikaM pareSAM dRSTvA parAkUtaM parAbhiprAyamupalabhya jJAtvA asUyAdikAraNena tasya parAkUtasya parAbhiprAyamya anveSAmane AviSkaraNaM prakaTanaM yam kriyate 20 sa sAkAramantrabheda ityucyate / mithyopadezazca rahAbhyAsyAnaca kUTalekhakriyA ca nyAsApahA. razca sAkAramantrabhedazca mithyopadezarahobhyAkhyAnakUTalekhakriyAsAkAramantrabhedAH / ete paJcAnicArAH satyANuvratasya bhavanti / athAcauryANuvratasya pakracAticArA unyantestenaprayogatadAtAdAnaviruddharAjyAtikamahInAdhika mAnAMnmAnapratirUpakavyavahArAH // 27 / / kazcitpumAn cauroM karoti, anyastu kazcittaM corayantaM svayaM prerayati manasA vAcA kAryana, anyena vA kenacit{sA taM corayantaM prerayati manasA vAcA kAyena, svayamanyena vA preryamANaM caurI kurvantam anumanyate manasA vAcA kAyena, evaM vidhAH sarve'pi prakArAH stenaprayogazabdena labhyante / caureNa corAbhyAM kauravoM yadvastu corayitvA AnInaM tastu mUlyAdinA gRhNAti tat 30 1 tamo'bhyu- A. va., j0| 6 tadastu yan mU- A0, va., ma. / 32 Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tArthavRtta [ 728 250 tadAhRtAdAnam / bahumUlyAni vastUni alpamUlyena naiva gRhItacyAni, alpabhUlyAni vastUni bahumUlyena naiva dAtavyAni / rAjJa 'AjJAdhikaraNaM yadaviruddhaM karma tad rAjyamucyate / ucitamUlyAdanucitaM dAnam anucitaM grahaNaJca atikrama ucyate / viruddha rAjye atikramaH viruddharAjyAtikramaH / yasmAtkAraNAt rAjJA ghoSaNA anyathA dApitA dAnamAdAnaM ca anyathA karoti sa 5 viruddharAjyAtikramaH / athavA, rAjaghoSaNAM vinApi yahaNijo vyavaharanti taM vyavahAraM yadi rAjA tathaiva manyate tadA tu viruddharAvyAtikramA na bhavati / prasthaH catuH seramAnam, tatkASTA dinA ghaTitaM mAnamucyate, unmAnaM tu tulAmAnam mAnaM conmAnaJca mAnonmAnam, etAbhyAM nyUnAbhyAM dadAti adhikAbhyAM gRhAti hInAdhikamAnonmAnamucyate / tAtreNa vaTiMtA rUpyeNa ca suvarNena ghaTitA tAmrarUpyAbhyAM ca ghaTitA ye drammAH tat hiraNyamucyate, tatsadRzAH kenacit loka10 vacanArthaM ghaTitA drammAH pratirUpakA ucyante, taivrvyavahAraH krayavikrayaH pratirUpakavyavahAraH kathyate / prayogazca tadAhRtAdAnaM ca tenAnItagrahaNam - viruddharAjyAtikramazca hInAdhikamArgadarzaka:- AcArya zrI. savidhisAgara jI mahArAja mAnonmAnaca pratirUpakavyavahArazca stenaprayAgata dAhatAdAnaviruddha jyotikamahInAdhikamA nonmAnapratirUpakavyavahArAH / ete pazcAticArA acauryANutratasya bhavanti / avAna brahmacaryasya paJcAvicArAnAha - paraciyAkaraNatvarikAparigRhItA'parigRhItAgamanAnaGgakrIDA kAmatIvAbhinivezAH 28 // kanyAdAnaM vivAha ucyate parasya svaputrAdvikAdanyasya vivAhaH paravivAhaH, paravivAhasya karaNaM paravibAhakaraNam / evi gacchati parapuruSAnityevaM zIlA itvarI, kutsitA itvarI itvarikA / ekapuruSabhartRkA yA strI bhavati sadhavA vidhavA vA sA parigRhItA sambaddhA 20 kathyate / yA 'yArAGganAtvena puMzcalIbhAvendra vA parapuruSAnubhavanazIlA niHsvAmikA sA aparigRhItA asambaddhA kathyate / parigRhItA ca aparigRhItA ca parigRhIvA'parigRhIte, ityarike ca te parigRhItAparigRhIte itvarikAparigRhItA'parigRhIte, itvarikAparigRhItA'parigRhItayogamane pravRttIdve ityarikAparigRhItA'parigRhItAgamane / gamane iti ko'rthaH ? jaghanastanavadanAdinirIkSaNaM" sambhASaNaM pANicakSurantAdisanjJAvidhAnamityevamAdikaM nikhilaM rAgitvena 25 tuzceSTitaM gamanamityucyate / aGgaM smaramandiraM smaralatA ca tAbhyAmanyatra karakakSa kucAdipradezeSu krIDanamanaGgakrIDA kathyate / na aGgAbhyAM krIDA anaGgakrIDeti vigrahAt / kAmastha kandarpasya tIvraH pravRddhaH abhinivezaH anuparatapravRttipariNAmaH kAmatItrAbhinivezaH, yasmin kAle striyAM pravRttikA tasminnapi kAle kAmatItrAbhiniveza ityarthaH / dIkSitA'vitrAlAtiryagyonyAdigamanamapi kAmatI grAbhiniveza ityarthaH / paravivAha karaNaJca itvarikAparigRhIvA 1 rAzA AzAdika-A0, ba0 ja0 / 2 - citAdA A0, ba0 ja0 3 dramnAH aha0, ba0, a0 / 4 vazanAtvena bhA0, ba0 ja0 / 5 - kSaNasaMbhASaNapA tA0 3 anakA- A0, ba0ja0 // Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 7 / 29-30] saptamo'dhyAyaH parigRhItAgamane dve anaGgakrIDA ca sAMbArImAbhinigAdha prAvilApAsasArikApamihArAja gRhiitaa'prigRhiitaagmnaamnggkriiddaakaamtiitraabhiniveshaaH| sthadArasantoSa-paradAranivRtyaNuvanasya ete paJcAticArAH bhavanti / athedAnI parigrahaparimANANuvratasyAticArAn vadanti-- kSetravAstuhiraNyasuvarNadhanadhAnyadAsIdAsakupyapramANAtikamA: / / 26 / / 5 kSetra dhAnyotpattisthAnam / vAstu ca gRham / hiraNyaJca ruupyaadidrmm'vyvhaarprvrtnm| suvarNa kanakama / dhanaU ca gAmahipIgajavAjibaDavoTrAjAdikam / dhAnyaca' zrImAdhaSTAdazabhedasuzasyam , taduktama"godhUmazAliyavasarSapramASamudgAH zyAmAkakaGgutilakodravarAjamApA / kInAzanAlamaThauNavamADhakI ca siMghAkulatthacaNakAdiSu bIjadhAnyam // 1 // " 10 kInAzo lAGgastripuTa iti yAvat / nAlaM makuSTaH / maThauNayaM. jvArI / AvakI tuvrii| ___ "tuvaryazcaNakA mASA mudgA godhUmazAlayaH / / __ yavAzca mizritAH sapta dhAnyamAhurmanISiNaH // "[ ] tilazAliyabAnidhAnyam / dAsI ca ceTI, dAsazca cettH| kupyaM ca aumakozeya- 15 karpAsacandanAdikam / tatra jhaumaM zubhrapaTolakam / kauzeyaM TasaricIram / kSetraca vAstu ca kSetravAstu, hiraNyaJca suvarNabdha hiraNyasuvarNam, dhanaJca dhAnyaca dhanadhAnyam , dAsI ca dAsazca dAsIdAsam , kSetravAstu ca hiraNyasuvarNa ca dhanadhAnyaM ca dAsIdAsaM ca kupyanca kSetravAstuhiraNyasuvarNadhanadhAnyadAsIdAsakupyAni, catvAri dve dve militvA paJcama kevalaM sAtavyama , teSAM pramANAni teSAmatikamA atirekA atIva lobhavazAt pramANAtiruvanAni / 20 ete paJcAticArAH parigrahaparimANavatasya veditvyaaH| paJcANupratAnAM vyatilakanAni kathitAni / athedAnI zIlasaptakavyatikramA ucyante / tathAhi jAstiryagvyatikramakSetravRddhismRtyantarAdhAnAni / / 30 // vyatikramo "vizeSeNAtilakanaM vyatipAta iti yAvat / vyatikramazabdaH tiryaganteSu 65. triSu zabdeSu pratyeka prayujyate / tenAyamarthaH-UrmavyatikramaH adhovyatikramaH tiryagvyatikramaH / shailaadhaarohnnmuurdhyvytikrmH| avttaadyvtrnnmdhovytikrmH| surnggaadiprveshstiymdhytikmH| vyAsaGgamohapramAdAdivazena lobhAvezAd yojanAdiparicchinnadiksanyAyAH adhikAkAlakSaNaM kSetravRzirurUyate / yathA "manyAkheTAvasthitena kenacin zrAvaNa kSetraparimANaM kRtaM yad 'dhArApurIlAnaM mayA na karttavyam' iti, pazcAd ujjayinyAma anyena 30 1 -dramna- taa0|2 maThaH - tA.13 -te uu-maa..,j0|4-mo'ti--taa| 5 -mAnyAkSetrAba- A0, ba, j0| 6 -kena pari- prA., 20, ja0 / Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 tattvArthavRtto [7:31-32 bhANDena mahAn lAbho bhavatIti tatra gamanAkAGkSA 'gamanaM vA kSetravRddhiH / dakSiNApathAgatasya dhArAyA 3ujjayinI paJcaviMzatigavyUtibhiH kiJcinyUnAdhikAbhiH parato vrtte| smRterantaraM vicchittiH smRtyantaraM tasya AdhAnaM vidhAnaM smRtyantarAdhAnam ananusmaraNaM yojnaadikRtaavdhevismrnnmityrthH| UdhvaMca adhazca tiryakca UrdhvAdhastiyazcasteSAM vyatikramAstrayo'. ticArAH, kSetravRddhizca smRtyantarAdhAnaJca UrdhvAdhastiryagvyatikramakSetravRddhismRtyantarAdhAnAni / ete pancAticArAH digviratebhavanti / atha dezaviratyaticArAn prathayati AnayanapreSyaprayogazabdarUpAnupAtapudgalakSepAH // 31 // AtmasaGkalpitadezasthito'pi pratiSiddhadezasthitAni vastUni kAryavazAt tadvastu10 svAminaM kathayitvA nijadezamadhye AnAyya krayavikrayAdikaM yatkaroti tadAnayanamucyate / evaM vidhehIti niyogaH pradhyaprayogaH / ko'rthaH ? pratiSiddhadeze preSyaprayogeNaiva abhipretavyApArasAdhanam / niSiddhadezasthitArna karmakarAdIn puruSAn pratyuddizya abhyutkAsikAdikaraNam, kAThasamaye kulsinazAina kAla mahAyutkAsikA kathyate, taM zabdaM zrutvA te karmakarAdayo vyApAra zIghraM sAdhayanti iti zabdAnupAtaH / svazarIradarzanaM rUpAnupAtaH / pudralasya loSTAdeH kSepo 15 nipAtaH puglkssepH| Anayanaca preSyaprayogazca zabdarUpAnupAtau ca pudgalakSepazca Anayana pressypryogshbdruupaanupaatpudglkssepaaH| ete paJcAticArAH dezaviratebhavanti / athAnarthadaNDavirateraticArAnAhakandarpakautkucyamaukharyA'samIkSyAdhikaraNopabhogaparibhogA narthakyAni // 32 // rAgAdhikyAt varkarasaMvalitA'ziSTavacanaprayogaH kandarpa ucyte| prahAsavAgaziSTavAkaprayogau pUrvoktau dvAvapi tRtIyena duSTena kAyakarmaNA saMyuktau "kautkucyamucyate / dhRSTatvaprAyo bahupralApo yatkiJcidanarthakaM vacanaM yadvA tadvA tadvacanaM maukharyamucyate / asamIkSya avicArya adhikasya karaNam "asamIkSyAdhikaraNam / tatridhA bhavati-manogataM vAgataM kAyagataJceti / tatra manogataM mithyAdRSTInAmanarthakaM kAvyAdicintanaM mnogtm| niSprayo25 'janakathA parapIDAvacanaM yatkiJcidvaktRtvAdikaM vAggatam / niHprayojanaM sacittAcittadala phalapuSpAdichedanAdikam agniviSakSArAdipradAnAdikaM kAyagatam / evaM trividham asamIkSA(kSyA ) dhikaraNam / na vidyate arthaH prayojanaM yayostau anarthako, anarthakayobhIvaH karma vA Anarthakyam , upabhogaparibhogayorAnarthakyam upabhogaparibhogAnarthakyam, adhikamUlyaM 1 gamanaM ca kSe- bA0, ba0, j0| 2 -gatadhArAyAm taa0|3uuyi- taa| 4 kautkucya u-- A0, 30, 20,j0| 5 -kSAdhi- A0, 20, 20, j0| 6 -janakathanaM pa- bhA0, 20,60, ja0 / Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 253 7-33-34] saptamo'dhyAyaH datvA upbhogpribhoggrhnnmityrthH| kandarpazca kautkucyaca maukharyaca asamIkSyAdhikaraNaJca upabhogaparibhogAnarthakyaca kandarpakautkucyamaukharyAsamIkSyAdhikaraNopabhogaparibhogAnarthakyAni / ete paJcAticArA anarthadaNDaviramaNasya bhavanti / atha sAmAyikAticArAnAha yogaduHpraNidhAnAnAdirasmRtyarnupasthAmAni mArA3 // 5 kAyavAGmanasAM yatkarma sa yoga ucyate, yogasya duSTAni praNidhAnAni pravRttayaH yogaduHpraNidhAnAni, yogasya anyathA praNidhAnAni pravRttayaH yogadaHpraNidhAnAni trayo'ticArAH / sAmAyikAvasare krodhamAnamAyAlobhasahitAH kAyavAGmanasAM pravRttayaH duSTapravRttayaH, zarIrAvayavAnAmanibhRtatvaM kAyasyAnyathApravRttiH saMskArarahitArthAgamakavarNaprayogo vaco'nyathApravRttiA, udAsInatvaM mano'nyathApravRttiH / evaM dviprakAramapi kAyaduHpraNidhAnaM vAgduHpraNi- 10 dhAnaM manoduHpraNidhAnaJceti trayo'ticAga bhavanti / caturtho'ticAra anAdaraH anutsAhaH anudyama iti yAvat / paJcamo'ticAraH smRtyanupasthAnaM smRteranupasthAnaM vismRtiH-na jJAyate kiM mayA paThitaM kiM vA na paThitam , ekaagrtaarhitttvmityrthH| yogaduHpraNidhAnAni ca anAdarazca smRtyanupasthAnaJca yogaduHpraNidhAnAnAdarasmRtyanupasthAnAni / ete paJcAticArAH sAmAyikasya veditvyaaH| atha proSadhopavAsAticArAnAhaapratyavekSitApramArjitotsargAdAnasaMstaropakramaNA nAdasmRtyanupasthAnAni // 34 / / atra prANino vidyante na vA vidyante iti buddhayA nijacakSuSA punarnirIkSaNaM pratyavekSitamucyate, komalopakaragena yatpratilekhanaM kriyate tatpramArjitamucyate, na vidyate pratyavekSitaM 20 yeSu tAni apratyavekSitAni, na vidyate pramArjitaM yeSu tAni apramArjitAni, apratyavekSitAni ca tAni apramANitAni apratyavekSitApramArjitAni / athavA, pratyavekSante sma pratyavekSitAni, na pratyavekSitAni apratyavekSitAni, pramArjante sma pramArjitAni, na pramArjitAni apramArjitAni, apratyavekSitAni ca tAni apramArjitAni apratyavekSitApramArjitAni / mUtrapurISAdInAmutsarjanaM tyajanam utsargaH / ahaMdAcAryapUjopakaraNasya gandhapuSpadhUpAderAtmaparidhAnopadhAnAdi- 25 vastunazca prahaNamAdAnamucyate / saMstarasya pracchadapaTAdeH5 upakramaNamArohaNaM saMstaropakramaNaM prastaraNasvIkaraNamityarthaH / utsargazca AdAnazca saMstaropakramaNaJca utsargAdAnasaMstaropakramaNAni / apratyavekSitApramArjitAni ca tAni utsargAdAnasaMstaropakramaNAni apratyavekSitApramAjiMtotsargAdAnasaMstaropakramaNAni / ko'rthaH ? apratyavekSitApramArjitabhUbhau mUtrapurISAderutsargaH, apratyavekSitApramArjitasya pUjAdhupakaraNasya AdAnam , apratyavekSitA'pramArjitasya saMstarasya 30 1 pracchapuTAdeH Dha0, bhA0, ba0, ja0 / Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRttI [7/35-36 upakragaNam / ete trayo'ticArAH / kSudhAtRSAdyabhyaditasya pIDitasya AvazyakeSvanutsAhaH anAdara ucyate / smRteranupasthApanam vismaraNaM smRtyanupasthAnam / tataH apratyavekSitApramArjitotsargAdAnasaMstaropakramaNAni ca anAdarazca smRtyanupasthAnaJca apratyavekSitApramArjitotsargAdAnasasta pakramaNAnIdarasmRtyanupasthAnAni / ete paJcAticArAH proSadhopavAsasya bhavanti / 5 atha upabhogaparibhogAticArAnAha sacittasambandhasanmibhAbhiSavaduHpakkAhArAH // 35 // cetanaM cittam cittena saha vartate sacittaH, tena sacittena upasaMsRSTa upazliSTaH zakyabhedakaraNaH saMsargamAtrasahitaH svayaM zuddho'pi sacittasaJcaTTamAtreNa dUSita AhAraH sambandhA haarH| sacittavyatikIrNaH sammilitaH sacittadravyasUkSmaprANyatimizraH azakyabhedakaraNa AhAraH 10 sanmizrAhAraH / saGga-atisaGgau sambandhasanmiyorbhedaH / kathamasya zIlavataH sacittAdiSu pravRttiriti cet ? ucyate-mohena pramAdena vA bubhukSApipAsAturaH pumAn annapAnalepanAcchAdanAdiSu sacittAdiviziSTeSu dravyeSu vartate / rAtricatuHpraharaiH klinna odano drava ucyate. indriyabalavarddhano mASavikArAdiSyaH kathyate- vRSavatkAmI bhavati yenAhAreNa sa vRSyaH, dravo vRSyazca ubhayo'bhiSavaH kathyate, abhiSavasyAhAraH abhissvaahaarH| asamyak pakko duHpakA 15 asvinaH, atikledanena vA duSTaH pakko dagdhapakkaH duHpakkA,tasya AhAraH duHpakAhAraH / vRSyaduH pakkayoH sevane sati indriyamavRddhiH sacittopayogaH vAtAdiprakopodarapIDAdipratIkAre agnyAdiprajvAlane mahAnasaMyamaH syAditi tatparihAra eva zreyAn / AhArazabdaH pratyekaM prayujyate / tena sacittAhArazca sambandhAhArazca sanmizrAhArazca abhiSavAhArazca duHpakkAhArazca sacitta sambandhasanmizrAbhiSavaduHpakAhArAH / ete paJcAticArA upabhogaparibhogaparisaGkhathAnasya bhogo20 pabhogasaGkhyAparanAmnaH zIlasya bhavanti / athAtithisaMvibhAgasyAticArAnAha-- sacittanizepApidhAnaparavyapadezamAtsaryakAlAtikamAH // 36 / / cittena saha vartate sacittam, sacitte kadalIdalolUkaparNapadmapatrAdau nikSepaH sacittanikSepaH / sacittena apidhAnam AvaraNaM sacittApidhAnam / "arthavazAdvibhaktipariNAmaH" 25 [ ] iti paribhASaNAt sacittazabdAt saptamItRtIye nikSepApidhAnavigrahe bhaktaH / aparadAturdeyasyArpaNaM mama kArya vartate tvaM dahIti paravyapadezaH, parasya vyapadezaH kathanaM paravyapadezaH / athavA pare'tra dAtAro vartante nAhamatra dAyako varte iti vyapadezaH paravyapadezaH / athavA parasyedaM bhakta yAdyAsaMdeyaM na mayA idamIdRzaM vA deyamiti paravyapadezaH / nanu paravyapadezA 1 kathamavazyaM zI- A0, 20, 20, ja0 | 2 -nena ma- A0, 20, da0, j.| 3 -khyAnanA- A0, ba0, 60, ja014 -heNa bha- A0, 10, 20, ja0 / 5 -bhaktadhAbhAsaM tA0 / Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 255 saptamo'dhyAyaH '737-38 ] prathamativAra iti cena ? ucyate- dhanAdilAbhAkAGkSayA atithivelAyAmapi dravyApArjanaM parihartumazaknuvan paradAhastena yogyo 'pi san dAnaM dApayatIti mahAn atIvAraH / taduktam"AtmavittaparityAgAda parairdharmavidhApane avazyameva prApnoti parabhogAya tatphalam // 1 // bhojyaM bhojanazaktizca ratizaktirvarastriyaH / vibhavo dAnazakti svayaM dharmakRteH phalam || 2 ||[ yaza0 u0 pR0 405 ] napa AdaraM na kurute, aparadAtRguNAn na kSamate vA tanmAtsaryamucyate / akAle bhojanam anagArA'yogyakAle dAnaM kSudhite nagAre vimarddakaraNaca kAlAtikramaH / sacittanikSepazca sacitApidhAna paravyapadezazca mAtsaryaca kAlAtikramazca sacittanikSepApidhAna paravyapadezamAtsaryakAlAtikramAH / ete pacAvicArAH atithi saMvibhAgazIlasya bhavanti / . atha sallekhanAvicArAnAha mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja, jIvitamaraNAzaMsA mizrAnurAgasukhAnubandhanidAnAni // 27 // 5 jIvita maraNa jIvitamaraNaM tasya AzaMsane AzaMse jIvitamaraNAzaMse / jIsasya maraNasya cAbhilASoM dvAvatIcAroM / katham ? nizcitamadhuvaM heyaM cedaM tadavasthitAvAda jIvitAzA | rugAdibhIte jIvatyAsaTraklezena maraNa manoratha maraNAzaMsA / cirantanamitreNa 15 saha kI nAnusmaraNaM kathamanena mamAbhISTena mitreNa mayA saha pAMzukrIDanAdikaM kRtam, kayamanena mamAbhISTena vyasanasahAyatvamAcaritam kathamanena mamAbhISTena madutsave sambhramo mitiH nRtyAyanusmaraNaM mitrAnurAgaH / evaM mayA zayanavasanavastrAdikaM bhuktam, evaM mayA haMsatU pari dukulAcchAditAyAM zayyAyAM varavanitayA AliGgitena sukhaM zayitam evaM puruSaratava nivayA saha krIDita cetyAdIni sukhAni mama sampannAnItyanubhUtabhItiprakAraramRtisamanvAhAraH 20 sukhAnubandhaH-pUrvabhuktasukhAnubhmaraNamityarthaH / bhogA kA kSaNena nizcita dIyate manI yasmin bena yA tamidAnam " karaNAdhikaraNayova yuT " [ ] iti sAdhuH / jIvitamaraNAzaMseca mitrAnurAgazca sukhAnubandhazca nidAnaJca jIvitamaraNAzaMsA mizrAnurAgasukhAnubandhanidAnAni / ete paJca vyatipAtAH sallekhanAyA bhavanti / 1 kRte pha- A, 30 da0, ba0 / 2 pradadadapi tA | 3 puruSa rata A0 da0, , 4 bhogakA bhA0, 50, 0 ja0 | 10 athAha kazcit - tordhakaratvAddetukarmAsrava nirUpaNe zaktitasyAgatapasIti tyAgazabda- 25 yaM vAnamuktam, zIlasaptakanirUpaNe va atithi saMvibhAgazabdavAcyaM punardAnamuktama, tasya dAnasya lakSaNamasmAbhirnaM jJAtamasti atastallakSaNamucyatAmiti prazne sUtramidamAhuH-- anugrahArtha svasyAtisargo dAnam // 38 // 0 1 puruSa taravani- da0 / Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [739 256 tattvArthavRttI AtmanaH parasya ca upakAraH anugraha ucyate, so'rthaH prayojanaM yasmin dAnakarmaNi tat anugrahArtham / khopakArAya viziSTapuNyasaJcayalakSaNAya paropakArAya samyagdarzanajJAnacAritrAdivRddhaye svasya dhanasya asiso'tisarjanaM vizrANanaM pradAnaM dAnamucyate / kathaM samyagdarzanAdivRddhirAhArAdinA pAnasya bhavatIti cet ? sarasAhAreNa yatervapuSi zaktirbhavati, ArogyAdikAca gyAt, tena 'tu jJAnAbhyAsopavAsatIrthayAtrAdharmopadezAdikaM sukhena pravartate / tathA pustakApastyajAyusaMyamazaucopakaraNAdidAne paropakAraH syAt / taJca dAnaM yogyena dAtrA svahastena vizadAtavyAcaddhimA suvidhisAgara jI mahArAja "dharmeSu svAmisevAyAM sutotpattau ca ka; sudhIH / anyatra kAryadaivAbhyAM pratihastaM samAdizet // 1 // " [ yaza030 pR0 505 ] 1. vijJAnavato lakSaNam / taduktam "vivarNa virasaM viddhamasAtmyaM pramRtazca yat / munibhyo'nnaM na taddeyaM yacca bhuktaM gadAvaham // 2 // *ucchiSTaM nIcalokArhamanyoddiSTaM "vigarhitam / na deyaM durjanaspRSTaM devayakSAdikalpitam // 3 // grAmAntarAnsamAnItaM mantrAnItamUpApanam / na deyamApaNakrotaM viruddhaM vA'yathatukam // 4 // dadhisappi]payobhanyaprAyaM payuSitaM matam / gandhavarNarasamraSTamanyatsarvazca ninditam // 5 // " [ yazaja0 pR0 404 ] athaivaM dAnalakSaNamukam , tadAnaM kimaviziSTaphalameva bhavati utasvidasti kazcidvizeSa 2. iti prazne viziSTrAviziSTaphalanirUpaNArthaM sUtrasiddhirucyate vidhidravyadAtRpAtravizeSAnavizeSaH / / 39 // supAtrapratimahaNaM samunnatAsanasthApanaM taccaraNaprakSAlanaM tatpAdapUjanaM tanamaskArakaraNaM nijamanaHzuddhividhAnaM yacanamalyaM kAyazuddhirbhaktapAnazuddhizceti navidhapuNyopArjanaM vidhi rucyate / tasya vidhevizeSa Adaro'nAdarazca, AdareNa viziSTa puNyaM bhavati, anAdareNa 25 aviziSTamiti / dravyaM "makAraprayarahitaM taNDalagodhUmavikRtighRtAdika zuddha carmapAtrAspRSTam , tasya vizeSaH gRhItustapaHsvAdhyAyazuddhapariNAmAdivRddhihetuH viziSTapuNyakAraNam, anyathA - 1 viziSTaguNasa - A0, 20, jA, 10 1 2 tena zA- A0, bala, jA, da. / 3 utsRSTaM nAba0, ja..90 / 4-manAdi-A,0, ja0, da05madyamAMsamadhutrayarahitam / - : Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja saptamo'dhyAyaH 257 739] anyAdRzakAraNam / dAtA dvijanRpavaNizvarNavarNanIyaH, tasya vizeSaH - pAtre 'nasUyA tyAge. viSAdarahitaH ditsat-dadat dattavatprItiyogaH zubhapariNAmaH dRSTaphalAnapekSakaH / tathA coktam"zraddhA tuSTirbhaktirvijJAnamalubdhatA kSamA zaktiH / yatraite saptaguNAstaM dAtAraM prazaMsanti // 1 // " [ yaza0 u0 pR0 404 ] pAtram -- uttamamadhyama jaghanyabhedam / tatrottamaM pAtraM mahAvratavirAjitam / madhyamaM pAtraM 5 zrAvakavratapavitram / jaghanyaM pAtraM samyaktvena nirmalIkRtam / trividhamapi pAtramuttamamiti kecit / tasya vizeSaH samyagdarzanAdizuddhayazuddhI / vidhizca dravyazca dAtA ca pAtrazca vidhidravyadAtRpAtrANi teSAM vizeSaH vidhidravyadAtRpAtravizeSaH tasmAdvidhidravyadAtRpAtravizeSAt / tadvizeSaH tasya dAnasya puNyaphalavizeSastadvizeSaH / tathA ghoktam " kSitigatamiva vaTavIjaM pAtragataM dAnamalpamapi kAle / 10 phalati cchAyAvibhavaM bahuphalamiSTaM zarIrabhRtAm ||" [ ratnaka0 4 / 26 ] iti siddhiH / "iti sUrizrIzrutasAgaraviracitAyAM tAtparyasaMjJAyAM tattvArthavRttau saptamaH pAdaH samAptaH / du0 / ityanavadyagadyapadyavidyA1 iti zrutasAgarasUriNA viracitAyAM tattvArthaTIkAyAM satarkavyAvinoditapramodapIyUSarasapAnapAvanama tisabhA jara rAjamatisAgara yatirAjarAjitArthana samarthena karaNachandolaGkArasAhityAdizAstranizitamatinA yatinA ca sakalavidvajjanavihitacaraNasevasya zrImaddevendra kIrti bhaTTArakapraziSyeNa ziSyeNa vidyAnandidevasya saMccharditamithyAmatadurgareNa zrutasAgareNa sUriNA viracitAyAM zloka vArtikarA javArtikasarvArthasiddhi nyAyakumudacandrodayaprameya kamalamArtaNDapracaNDa STasahasrIpramukhagranthasandarbhanirbharAvalokana buddhivirAjitAyAM tattvArthaTIkAyAM saptamo'dhyAyaH samAptaH // 7 // A0, ba0 / 33 Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja aSTamo'dhyAyaH 950 athedAnIm AsravapadArtha sUcanAnantaraM bandhapadArthaM sUcayanti sUrayaH / sa tu bandhaH nijatupUrvako bhavati, ata evAdau bandhahetUn paJcaprakArAn pratipAdayanti- mithyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogA bandhahetavaH // 1 // mithyAdarzanaM tAvaduktameva | kasmin sthAne uktam ? "tatsvArthazraddhAnaM samyagdarzanam " 5 [ ta0 sU0 12 ] ityasmin sUtre samyagdarzana sUcanena tattvArthAnAmazraddhAnalakSaNaM samyagdarza nasya pratipakSabhUtaM mithyAdarzanaM sUcitameva jJAtavyam / tathA ca "indriyakapAyAtratakriyAH paJcacatuHpaJcapaJcaviMzatisaGkhyAH pUrvasya bhedA:" [ ta0 sU0 6 / 5 ] ityasmin sUtre pazcaviMzatikriyAnirUpaNAvasare mithyAdarzanakriyAnirUpaNena midhyAdarzanaM sUcitaM bhavati / "hiMsA'nRtasteyAbrahmaparigrahebhyo viratirvratam" [ ta0 sU0 7/1 ] ityasmin sUtre vrataprati10 pakSabhUtA aviratirapi sUcitA bhavati / puNyakarmasvanAdaraH pramAda ucyate / AjJAvyApAdanakriyA anAkAGkSAkriyA ete dve kriye paJcaviMzatikriyAsu yadA sUcite tadA pramAdo'pi sUcito bhavati tayoH pramAde'ntarbhAvAt / " indriyakaSAyAvata kriyAH "paJcacatuHpazcapaJcaviMzatisaGkhyAH pUrvasya bhedA:" [ ta0 sU0 615] asminneva sUtre kaSAyA api anantAnubandhyapratyAkhyAnapratyAkhyAnasaMjJalanavikalpAH proktA bhavanti / "kAyavAGmanaH karma15 yogaH " [ ta0 sU0 6 / 1 ] ityasmin sUtre yogo'pi nirUpita eva veditavyaH / tatra mithyAdarzanaM dviprakAraM bhavati naisargikaparopadezapUrvakabhedAt / tatra naisargikaM mithyAdarzanaM mithyAtvakarmodayAt tattvArthAnAmazraddhAnalakSaNaM paropadezaM vinApi samAvirbhavati / atra marIcirbharataputro dRSTAntatayA veditavyaH / paropadezapUrvakaM midhyAdarzanaM catuHprakAraM jJAtavyaM kriyAvAdi-akriyAvAdi-ajJAnikavaikibhedAt / ekAnta viparIta saMzaya-vinaya-ajJAnabhedAt paJcavidhazca mithyAdarzanaM bhavati / 20 tatra idameva itthameveti dharmidharmayorviSaye'bhiprAyaH pumAnevedaM sarvamiti nitya evAnitya ebeti vA'bhiniveza ekAntamidhyAdarzanam / 1 / saparigraho niSparigrahaH pumAn vA strI vA kavalAhArI kevalI bhavatIti viparItamithyAdarzanaM viparyayamidhyAdarzanAparanAmakam / taduktam--- ""seyaMvaro ya AsaMvaro ya buddho ya taha ya aNNo ya / samabhAvabhAviyappA lahei mokkhaM Na saMdeho ||" 1 - pramAdAntarbhAvAt A0 ja0 50 1 - pUrvamedAt A0 ja0 da0 / 2-dezanaM vinA-A0 ja0 da0 / 3 : vetAmbaraca AzAmbaradha buddhadha tathA cAnyazca / samabhAvabhAvitAtmA labhate mokSaM na sandehaH // Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81] aSTamo'dhyAyaH 251 samyagdarzanazAnacAritrANi mokSamArgaH kiM bhavenno vA bhavedityanyatarapakSasyAparimahA saMzayamithyAdarzanam / 3 / sarve devAH 'sarvasamayAzca samAnatayA draSTavyA vandanIyA eva na ca mArgadarzavanandanIbAisvaivaM sarvasiniyamAzArka navimagmidhyAdarzanam / 4 / hitamahitaM vA yatra na parI. kSyate tadajJAnikamithyAdarzanam / 5 / taduttarabhedasUcikeyaM gAthA____ asidisadaM phiriyANaM akiriyANaM vaha hodi culsiidii| satahiNNANoNaM gheNayiyANaM tu yattIsaM // " [ go0 ka0 876 ] pRthivyatajovAyuvanaspatikAyikA jIvAH paJcaprakArAH sthAvarA ucyante / hIndriyazrIndriya-caturindriya-paJcendriyA jIvAstrasAH kathyante / upaJcasthAvarANAM basaSaSThAnA hananAdika yat kriyate tat SaTprakAraH praannysNymH| sparzanarasanaghrANacakSuHzrotrANAM pazcAnAmindriyANAM manaHSaSThAnAmasaMyamana mindriyAsaMyamaH ghaTmakAraH / evamaviratidazaprakArA / paJcasu 10 samitiSu tisRSu guptiSu vinayakAyavAsamanaIryApathavyutsargabhaikSyazayanAsamazuddhilakSaNAsvaSTasu zuddhiSu dazalakSaNadharmeSu cAnupamaH prmaado'nekprkaarH|| vikahA tahA kasAyA iMdiya NihA taheva paNayo ya / cadu cadu paNamegegge hoti pamAdA ya paNNarasa" [ go0 jI0 gA0 34 ] iti gAthAkathitakrameNa pramAdaH paJcadazaprakAro vA" / SoDazapAyA navanokaSAyAzceti 15 paJcaviMzatikaSAyAH / satyAsatyobhayAnubhayalakSaNo manoyogazcatuHprakAraH, satyAsatyobhayAnubhayavAglakSaNo vAgyogo'pi catuHprakAraH, audArika-audArikamizrave kriyikavakriyikamizraAhAraka-zrAhArakamizrakArmaNakAyayogalakSaNa: kAyayogaH samaprakAraH | AhArakakAyayogadyasya pramatasaMyata eva sadbhAvAt yogatrayodazaprakAraH / mithyAH pazcAnyAnavA bandhahetavo bhavanti / sAsAdanasamyagdRSTaH samyagmithyApaTerasaMyatasamyaSTezcAviratipramAdakaSAyayogala- 20 aNNAzcatvAra AsravA bandhahetayo bhavanti / saMyatAsaMyatasya AzriAvaka zrAvikAlakSaNasya viratimimA svaviratirAmtayo bhavati, pramAdakapAyayogAzca traya AmravA bhavanti / pramattasaMyatasya pramAdakapAyayogalakSaNA AsavAmayo bhavanti / apramattApUrvakaraNabAdarasAmparAyasUmamAmpa. rAyANAM catuoM kaSAyo yogazcAlakadvayaM bhavati / upazAntakapAyatIpAkApAyayogakelinAmeko yoga pavAkhaSaH / ayogakevalinastu Asravo nAsti / atra samAsazuddhividhIyate-mithyAdarzana- 25 prAviratizca pramAdaraca kaSAyAzca yogAzca midhyaadrshnaavirtiNprmaadkpaayyogaaH| bandhasya hetayo bandhahetaSaH / ete pazca padArthAH bandhahetavaH karmabandhakAraNAni bhavanti / ......... 1 sarvasamayazca tA. / 2bhazItizataM kriyANAmakriyANA tathA ca bhavanti caturazItiH / saptaSaSTirazAninAM vainayikAnAM tu dvAtriMzat / / 3 -paJcadhAsthA- tA0 / 4 vikathAlayA karAyA indriyanidrAstathaiva praNayazca / catuHcatuHpaJcakakaM bhavanti pramAdA cadaza || 5 vA iti nirarthakama / 6 -prakAro vA bhi-sA / .... . .......... . Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ |8/2 tattvArthavRnau athedAnI bandhasvarUpanirUpaNArtha sUtramidamAhuHsakaSAyasvAjjIvaH karmaNo yogyAna puda galAnAdatte sa bandhaH // 2 // kapantIti kapAyA:, durgatimAnakSaNa hiMsujabacAvA yA iyarthaH spAsaha varmata sakapAyaH rAjadantAdivatkRte samAse saizabdasya pUrvanipAtaH / sakaSAyasya bhAvaH 5 sakapAyatvaM tasmAt sakapAyatvAt / nanu "mithyAdarzanAviratipramAdakapAyayogA pandha hetavaH" [ta0 sU0 8 / 1] ityasmina sUtre kaSAyANAM bandhahetutvaM pUrvameyonaM punaH sakaSAyatvAditi hatukathanaM kimartham ? satyam, udarAnyAzayAnusArAhArasvIkAravat totramandamadhyamakAyAnusArasthityanubhAgavizeSaparijhAnArdhaM punaH kaSAyanirdezaH / tena tItramandamadhyamakaSAyakAraNavazAn sthityanubhAgabandho'pi tIbramandamadhyamarUpo bhavati / nanu bandho jIvasyaiva bhavati kimartha 10 punarjIvagrahaNam ? satyamaH kazcidAha-AtmA mUrtirahitatvAdakaraH pANirahitaH kathaM karma gRhAti kathaM bandhavAna bhavati iti carcitaH sannumAsvAmidevaH prANadhAraNAyuHsambandhasahito jIvaH karma gRhNAti na tyAyuHsambandha binA karma Adate iti sUcanArtha jIvanAjjIvastena jIvazabdasya ahaNaM cakAra / AyuHsambandhaviraha jIvasyAnAhArakatvAdekadvitrisamayaparyantaM karma ( nokarma ) nAdace jIvaH "eka dvau zrIna vAnAhAraka" [pta0 sU0 2060 ] iti vacanAn / 25 nanu karmayogyAn pudralAnAdatte isi layo nirdeze siddha karmaNo yogyAniti bhinna vibhaktinirdezaH kimartham ? yuktamuktaM bhavatA; pRthagvibhaktyuccAraNaM vAkyAntarasya parijJApanArtham / "kiM tad vAkyAntaram ? karmaNo hetubhUtAjjIvaH sakapAyo bhavati ityeka vAkyam, akarmakasya jIvasya kssaaylepaabhaavaat| etena vAkyena jIvakarmaNoranAdisambandha uktaH / tena mUrtirahito jIvaH mUrtakarmaNA katha badhyate iti carcitApa nirAkRtam / 20 anyathA 'sambandhasyAdimatve sati tatpUrvamatyantazuddhiM dadhAnasya jIvasya muktavadghandhA bhAvaH saGgacchet / tena kamabaddho jIvo na krmrhitH| dvitIyaM tu vAkyaM karmaNo yogyAn pugAlAnAdatte iti sssstthiinirdeshH| "arthavazAda vibhaktipariNAmaH" [ ] iti paribhASaNAn karmaNa iti paJcamyantaM parihatya SaSThI dattvA vyAkhyAti / tena karmaNo yogyAniti ko'rthaH ? karmanidhayasyodhitAna pudgalAnAdatte iti sambandho bhvti| pudgalAnAdatta 25 iti pudalazabdaH kimartham ? pudgalasya karmaNA saha tanmayatvasUcanArtha pharmaNazca pudralena saha tanmayatvasUcanArtham / tena pudgalakarma AtmaguNo na bhavati AtmaguNasya saMsArakAraNatvAghaTanAt / Adate iti kriyAvacanaM hetuhetumadbhAyasUcanArtham / mithyAdarzanAdikaM hetuH tayukta AtmA hatumAna, tena mithyAdarzanAdibhirAkRtasya jIvasya sardhato yogavizeSAt sUkSmaikakSetrAvagAhA - nAmanantAnantapradezAnAM karmabhAvayogyAnAM mugalAnAmavibhAga AkhyAyate jIvapradezaH sahAnyonya 30 pradezaH kathayate na tu upazleSo bandha ityarthaH / taduktam 1 'kim' mAsti nA0 / 2 grandhasya tA / 3 -gAhasthitAnAma- 0 / 4 - mAvirbhAva bA- zrA0, jA, d.| Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8|3 aSTamo'dhyAca: 665 "pathaDiTThidiaNubhAgadhpadesabhedAdu caduvidho gaMdho / jogA paryApadelA ThidiaNubhAgA kasAyado hoMti / " [ dravyasaM0gA0 33 ] putalAnAM karmatvena pariNatiH kena dRSTAntena bhavati ? yathA bhANDavizeSe sthApitAni nAnAmArgadarzaka :- AcArya zrI yA pulA rasavIryANi madhUkadhAtukIpuSyANi khajU radrAkSAdiphalAni ca mahAtvena adhyAtmani sthitAH kaSAya yogavazena karmatvena pariNamantIti dRSTAntadAnto veditavyo / 'karmaNo yo 5 gyAn pudgalAnAdatte sa bandhaH' ityatra sazabdasya prahaNaM kimartham ? sazabda aparanivRttyartham / la eka banyo bhavati nAparI bastIti jJApanArtham / tena kAraNena guNaguNiyandho na bhavati / yasminneva pradeze jIvastiSThati tasminneva pradeze kevalajJAnAdikaM na bhavati kintu aparatrApi prasarati / bandhazabdastu atra sUtre vyAkhyeyo vartate / sa tu bandhaH karmAdisAdhanaH, anAdikarmaNA midhyAdarzanAdibhizva sAdhyata ityarthaH / tena sakaSAyatvAt kaSAyasahitatyAjjISa AtmA karmaNo 10 yogyAn karmocitAn pugalAn sUkSma pugalAnAdatte gRhNAti sa eva vandhaH kathyata iti kriyAkArakasambandhaH / athedAnIM vandhaprakAranirUpaNArthaM sUtramidamAhuH - prakRtisthityanubhava pradezAstadvidhayaH // 3 // prakriyate prabhavati utpadyate jJAnAvaraNAdikamasyA iti prakRtiH svabhAvaH svarUpamiti yAvat / yathA picumandasya prakRtiH kaTukatA bhavati guDasya prakRtirmadhuratA bhavati tathA jJAnAvara- 15 Nasya karmaNaH prakRtiH arthAparijJAnaM bhavati, darzanAvaraNasya prakRtirarthAnAka navalokanaM bhavati, sayasyAsadyasya ca dviprakArasyApi vedyasya karmaNaH krameNa sukhasaMveda nama sukhasaMvedana prakRtirbhavati, darzananAisya prakRtistattvArthAnAmazraddhAnakAritvamamacividhAyitvaM bhavati, cAritramohasya prakRtira saMyama heturbhavati, AyuH karma prakRtibhavadhAraNakAraNaM bhavati, nAmakarmaprakRtirgati jAtyAdinAmavidhAyinI bhavati, gotrakarmaprakRtiruccacanIca gAtrotpAdikA bhavati, antarAyakamaMprakRtidalAbhAdi 20 pratyUhaheturbhavati / aSTakama STiprakRtibhyo'nyutiH sthitirucyate yathA ajAkSIrasya nijamAdhuryasvabhAvAdapracyutiH sthitibhavati gokSIrasya nijamAdhuryasvabhAvAdapracyutiH sthitirbhavati mahiSIzrIrasya nijamAdhuryasvabhAvAdapracyutiH / evaM jJAnAvaraNAdikarmaNAmarthAparijJAnAdisvarUpAda prasvalatiH sthitirucyte| arthAparijJAnAdikAryavizvAyitvarUpeNApracyutejaMtAvatkAlamete badhyante baddhAstiSThanti ityarthAH / sthitAM satyAM prakRtInAM tIzramandamadhyamarUpeNa rasavizeSaH anumaghonubhAga 25 ucyate / ajAgAMmahiSyAdidugdhAnAM tIvramandamadhyAtvena ra savizeSaSat karmapudralAnAM svagatasAmavizeSaH svakAryakaraNaM samarthAH paramANayo badhyanta ityarthaH / karmatvapariNatapudgalaHkandhAna parimANa paricchedanena iyattAvadhAraNaM pradeza ucyate / prakRtizca sthitizca anubhava pradezaca prakRtisthityanubhava pradezAH tasya bandhastra vidhayaH prakArAzcatvAro bhedAstadddhiyaH / ukta I bandhAt prakRtisthityanubhAga 3 / 1 atisthityanubhAga deza medAca natu kAmato caktaH / / 2 karmaka- Ara ja00 Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 269 tasvArtha vRttI "prakRtiH pariNAmaH syAt sthitiH kAlAvadhAraNam / anubhAgo raso jJeyaH pradezaH pracayAtmakaH // [ ] mArgadarzaketra prakRtivandhaH zraprakRtau bhavataH sthityanubhavau tu kaSAyakAraNoM veditavyau / yogakaSAyANAmutkRSTAnutkRSTabhedAt bandhasthApi vaicitryaM veditavyam / tathA 5 cAbhyadhAyi-- [ cle "jogA' payaDipadesA ThidiaNubhAgaM kasAyado kuNadi / apariNaducchiSNemu ya baMghaTThidikAraNaM Natthi // 1 // " [go0ka0mA0 257] asyAyamarthaH- yogAt prakRtipradezasaMjJinau bandhoM jIvaH kuNadi karoti / dvidiaNubhAgaM sthitizca anubhAgazca sthityanubhAgaM samAhAro dvandvaH, etadvandhadvayaM kasAyado kapAyataH jIvaH 10 kuNadi karoti / apariNaducchiSNesu ya apariNatazca ucchinnazca apariNatocchau tayorapariNatomiyoH prAkRte dvivacanAbhAvAd bahuvacanamatra / apariNata upazAntakaSAyaH, nityaikAntavAdarahito yA, ucchinnaH kSINakapAyAdikaH etayordvayoH baMdhadvidikAraNaM Natthi sthitibandhaheturna bhavatItyarthaH / adAnI prakRtibandhasya prakAranirUpaNArthaM sUtramidamAhuH 15 Ayo jJAnadarzanAvaraNavedanIyamohanIyAyurnAmagotrAntarAyAH / 4 / yuT pUrvavat / AzriyayuT pUrvavat / vedayate vedanIyaM Adau bhavaH AdyaH jJAyate'neneti jJAnam, "karaNAdhikaraNayova" [ ] yumatyayaH / jAnAtIti vA jJAnam "kRtyayuTo'nyatrApi ca" [ ] iti kartari yuddha, dRzyate aneneti darzanaM pazyatIti vA darzanam ubhayathApi dsti AvaraNam AvRNotIti vA AvaraNam / atrApi 20 "kusyayuTo 'nyatrApi ca" [ ] kartari anIyaH devatevA vedanIyam, "zavyAnIyau " [ ] karmaNi anIyaH / vidU vedanAkhyAnanivAsaneSu curAdAyAtmanepadI / vid jJAne ced tAvinpratyayastu pUrvavat / bila lAbha tudAdau vibhASitaH tatra vindati vindate vA vedanIyamityapi bhavati, viMda vicAraNe rudhAdAghAtmanepadI tatra vinte vedanIyamityapi syAt, vid sattAyAM divAdAvAtmanepadI tatra vidyate vedanIyamityapi syAt vedayatIti vedanIyamiti vAkye 25 hetAbina "inal yajAderubhayam" [ ] ityapekSAyAM parasmaipadam / mohayatIti mohanIyaM muhyate cA'neneti mohanIyam / naranAra kAdirbhavAntarANi eti gacchatyanenetyAyuH / atrAyamAyuH zabdaH sakArAnto napuMsake darzitaH kacidanyatra ukArAnto'pi dRzyate yathA "vitaratu dIrghamAyu kurutAd 1- yogAt prakRtipradezau sthityanubhAgoM kavAyataH karoti / aparicchinnayAM - sthitikAraNaM nAsti // sya kAraNAni Aja 60 / 3 - pekSayA / 4-bhavAntaram a0 ja0 60 / 1 Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'dhyAyaH 263 "namatyAtmAnamiti nAma namyate cAtmA'neneti nAma / gUyate zabda mArgadarzaka AcArya zrI savidhisAgara uccA 'nIcazcetyanena pAyayozca antaraM madhyam eti gacchatItyantarAyaH / jJAnaJca darzanaJca jJAnadarzane jJAnadarzanayorAvaraNe jJAnadarzanAvaraNe - jJAnAvaraNaM darzanAvaraNaJcetyarthaH / te ca vedanIyaJca mohanIyana Ayuzca nAma ca gotra antarAyazca jJAnadarzanAvaraNa vedanIya mohanIyAyurnAmagotrAntarAyAH / ete amro militvA AdyaH 5 prakRtibandho bhavati / AtmapariNAmena kevalena saGgRhyamANAH mudrAH jJAnAvaraNAdibahubhedAn prApnuvanti ekatrArabhuktabhojanapariNAmarasAsUmAMsamedo'sthimajjAzukravat anekavikArasamartha vAtapittazleSmakhalara salAlAbhAvavacca / karmasAmAnyAdekaM karma / puNyapApabhedAt dvidhA karma / prakRtisthityanubhAgapradeza bhedAccaturthI karma / jJAnAvaraNAdibhedAdaSTadhA karma, ityAdi saMkhyeyAsaMkhyegrAnantabhedaJja karma bhavati / mUlaprakRtitrandho'STavidhaH proktaH / athedAnomuttaraprakRtibandhaH katiprakAra iti prazne sUtramidamucyatepaJcanavadacaSTAviMzatticaturdvicatvAriMzadvipaJcabhedA yathAkramam // 5 // bhedazabdaH paJcAdibhiH zabdaH pratyekaM prayujyate / tenAyamartha:-- pakhabhedaM jJAnAvaraNIyaM navabheda darzanAvaraNIyaM dvibhedaM vedanIyam aSTAviMzatibhedaM mohanIyaM caturbhedamAyuH dvicatvAriM zadbhedaM nAma dvibhedaM gotraM paJcabhedo'ntarAyaH / paJcabhedaJca navabheda dvibhedazca aSTA- 15 viMzatibhedaJca caturbheda dvicatvAriMzadbhedakha vibhedapabhedaca pacanabadvaSTAviMzaticatu catvAriMzadvipacabhedAH / ete bhedAH apraprakArasya prakRtibandhasya yathAkramamanukrameNa bhavanti / nanu uttaraprakRtibandha evaM vikalse vartate ityasmin sUtre sUcitaM na vartate kasmAducyate prakRtibandho'yam ! sAdhUktaM bhavatA, pUrvasUtre "Adyo jJAnadarzana" ityAdAvAdyazabdo gRhIto vartate / yadyayaM prakRtibandha Adhastarhi pacabhedAdibheda uttaraprakRtibandho'yaM bhavati / 20 uttaraprakRtibandhasya bhedAH kiM sUtraparyantaM vakSyante ? "AditastisRNAm " . ityAdi bandhatrayasya sUtrANi yAvannAyAnti tAvaduttaraprakRtibandho veditavyaH pArizeSyAt sthityanubhavapradezaba vebhya uddharitatvAt / atha jJAnAvaraNaM yacabhedamuktaM tannirUpaNArthaM yogo'yamucyate- 8/5-6 ] 10 matizrutAvadhimanaHparya kevalAnAm // 6 // Xiao matizca zrutaca avadhizca manaHparyayazva kevalana matizrutAbadhimanaH paryayakevalAni teSAM matizrutAvadhimanaH paryaya kevalAnAm, etepAmuktasvarUpANAM pazvAnAM matyAdInAM jJAnAnAmAvaraNAni paca bhavantIti jJAnAvaraNasyottaraHkRtayaH paJca bhavantIti jJAtavyam / iha kizvidvicAryate mana:paryayajJAnazaktiH kevalajJAnazaktizcAbhavyaprANini vartate na vA vartate ? vartata iti 1 zayyate A ja0 0 2thUla- bha0 ja0 da0 13 - prANiva A0, ja0 0 / Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 tatvArthavRttau cet; taIi abhavyaH kathamucyate ? yadi na vartate; tahiM manaH paryayajJAnAvaraNaM kevalajJAnAvaraNatyAvaraNadvayaM tatra vRthaivocyate ? yuktamuktaM bhavatA; AdezavacanAnna tatra doSo vartate / kiM tadAdezavacanam ? dravyArthikanayasyAdezAnmanaH paryayakevalajJAnazaktirastyeva paryAyArthikanayasyAdezAnmana:paryayakevalajJAnazaktidvayamabhavye na vartate / evacetarhi bhavyA bhavya vikalpadvayaM na saGga5 chate tadvayorapi tacchaktisambhavAt ? satyama zaktisadbhAvApekSayA bhavyAbhavyavikalpoM na bateM / kiM tarhi ? vyaktisambhavAsambhavApekSayA bhavyAmavyau staH / samyagdarzanajJAnacAritrairyasya jantoH vyaktirbhaviSyati sa bhavati bhavyaH / yasya tu samyagdarzanajJAnacAritrervyatirna bhaviSyati sa abhavya ityucyate kanakapASANAndhapApANavat / yathA kanakapASANasya kanakaM vyaktaM bhavati itara tu-zaktikamerIkana Ati / atha darzanAvaraNasya kA nottara prakRtayaH ityanuyoge sUtramucyate svAminA -- 10 {87 cakSuracakSuravadhikevalAnAM nidrA-nidrAnidrApracalA pracalApracalA sthAnagRdyazca // 7 // cakSuzca locanadvayam / acakSuzca aparendriyANi avadhizca avadhidarzanam, kebala kevaladarzanaM cakSuzcakSuradhikevalAni teSAM cakSuracakSuradhikebalAnAm / eteSAM caturNA darzanA15 nAmAvaraNAni catvAri bhavanti cakSurdarzanAvaraNam acakSurdarzanAbaraNam, avadhidarzanAvaraNaM kevaladarzanAvaraNati / tathA nidrA ca nidrAnidrA ca pracalAca pracalApracalA va tyAnagRkhizca nidrAnidrAnidrApracalApracalApracalA styAnagRddhayaH etAH paJca nidrA darzanAvaraNAni paca bhavanti samuditAni tu nava syuH / cakArAtubhiH paJcabhizva AvaraNaiH samuccIyate / tatra tAvannidrA lakSaNam - "madavedaka mavinAzArthaM svaparna nidrA ucyate / nidrAdhAn 20 pumAn sukhenaiva jAyate / nidrAyAH punaHpunaH pravRttirnidrAniMdrA kathyate / nidrAnidrAvAm pumAn duHkhena pratibodhyate / yatkarma AtmAnaM acalayati sA pracaletyucyate / pracalAnAn pumAn upaviSTo'pi svapiti, zokazramamada khedAdibhiH pracalA utpadyate sA netragAtravikriyAbhiH sUcyate / pracalaiva punaH punarAgacchantI pracalApracalA ucyate / yasyAM balavizeSaprAdurbhAvaH svapne bhavati sA styAnagRddhirucyate / dhAtUnAmanekArthatvAt styAyatirghAtuH 25 svapanArtha iha veditavyaH / gRddhirapi dIptyarthe jJAtavyaH / tenAyamarthaH - styAne svapne gRddhyati trer yo nidrAvizeSaH sA ssyAnagRddhirityucyate / svapnadoptiriti yAvat / dIptirapi kim ? tejaH saMghukSaNamityarthaH / yadudayAjjIvo bahutaraM divAkRtyaM raudraM karma karoti sA styAnagRddhicyate / nidrAdInAM kAraNAni AvaraNarUpANi karmANi veditavyAni / una 9 - madasveda - bhA0 da0 / 2 - jAgati A0, 50 a0 3 madasvedA- bha0, da0 / 4 svazrametra bha- A0 0 ja0 | Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 265 aSTamo'dhyAyaH "yIzudayeNuhavido sovadi kammaM karedi jappadi ya / NihANidudayeNa ya Na didvimugdhAdidu sakko // payalApayaludayeNa ya vahadi lAlA calaMti aMgAI / Nidaye gacchaMto ThAi puNo vahasadi paDeI / / papaludayeNa ya jIvo IsummIliya suvedi suzoci / IsaM IsaM jANA muI muhUM sovade maMda // " [ go8 ka gA0 23-25 ] atha vedanIyottaraprakRtI Avedayati yArgadarzaka :- AcArya zrI suddhisAgara jI mahArAja - sakapa asAca sadasatI teca te vece sadasadvedhe / sadvecaM prazastaM vedyam asadvedhamaprazasta kam / yadudayAd devamanudhyatiryamAtiSu zArIraM mAnasazca sukhaM labhate tadbhavati sadvedyam / 10 subamArakAdigatiSu zArIramAnasAdiduHSaM nAnAprakAraM prApnoti tadasadvezyam / ete tRtIyasyAH mAte uttaraprakRtI bhvtH| / atha mohanIyaprakRtehattaraprakRtInirUpayativicAritramohanIyAkaSAyakaSAyavedanIyAkhyAmridhinavaSoDazabhedAH sampasvamithyAtvattAbhayAnyakaSApakaSAyau hAsyaratyaratizokabhayajugu. 15 sAkhIpuMnapuMsakavedA anantAnuSanyapratyAkhyAnapratyAkhyA nasajvalanavikalpAzcaikazaH jhodhamAnamAyAlomAH // 9 // mohanIyazabdaH pratyekaM prayujyate / tenAyamarthaH-darzanamohanIyaca caaritrmohniiy| ca / vedanIyazabdazca pratyeka prayujyate / tenAyamarthaH-akaSAya vedanIyaca kaSAyavedanIyaca / pUrvanacAritramohanIyAkaSAyakaSAyavedanIyAni tAni AkhyA nAmAni yAsAM mohanIyottarapraka- 2 binA sA darzanacAritramohanIyAkaSAyakaSAyavedanIyAkhyAH / mohanIyasya karmaNazcatana uttaraprakRvava evaM bhavanti / kathambhUtAstAzcatasro'pi ? tridvinavaghoDazabhedAH / bhedazabdaH pratyeka prayumAte / tenAyamartha:-tribhedAzca dvibhede ca navabhedAzca SoDazabhedAzca yAsAM caturNImuttaraprakatInAM tAkhidinavaSoDazabhedAH / asya vizeSaNasyAyamartha:-darzanamohanIyaM tribhedaM cAritramoha nopaM vibhedam akaSAyavedanIyaM navabhedaM kaSAyavedanIyaM SoDazabhedamiti yathAsala yaM veditavyam / 25 1 tyAnagamyudayena utthApite svapiti karma karoti jalpati ca / nidrAnidrodayena ca na dRSTimudAyituM zakyaH / / pracalApacalodayena ca vahati lAlA calanti aGgAni / nidrodaye gacchan tiSThati punaH sati patati / / pracalodayena ca jIva ISadunmAlya svapiti mupto'pi / iSadIpajjAnAti muhumuhuH khapiti mandam / pratyeka pratyeka pra-zrA0. ja... Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRttoM [89 na tAvad darzanamohanIyaM tribheda nirUpayati-samyakasvamithyAtvatadubhayAni / samyaktyAca mithyAtvaJca tadubhayaJca samyaktvamithyAtvatadubhayAni tatrividhamapi darzanamohanIyaM bandhaM prati eka bhUtvA satkarmApekSayA karmasattAmAtrApekSayA dravyarUpeNa trividhaM vyavatiSThate / zubhapariNAmasaMruddhanijarasam , ko'rthaH ? zubhapariNAmanirAkRtaphaladAnasAmathya mithyAtvamevodAsInatvena sthitamA5 manaH zraddhAnaM nava niruNaddhi, mithyAtvaJca vedayamAnamAtmasvarUpaM lokamadhye AtmAnaM samyagdRSTi khyApayat samyaksvAbhivayaM mithyAtvamucyate / yadi samyaktvaM nAma darzanamohanIyamIzaM vartate tAI mithyAvaM nAma dazanamohanIya kITamiti cet ? ucyate; yadu dayAn sarvadhItarAgamaNItasamyagdarzanazAnacAPiPopalakSitamorayAga parAmanAmanAmAhAtavArthazraddhAnanirutsukaH navArthazraddhAnaparAGmukhaH azuddhatattvapariNAmaH san hitAhitavivekavikalaH jAdirUpatayA'va1. tiSTate nanmithyAtvaM nAma darzanamohanIyamucyate / tahiM tadubhayaM kiM kathyate ? mithyAtvameva sAmi zuddhasvarasam , IpagnirAkRtaphaladAnasAmarthya samyammithyAtvAparanAmadheyaM tadubhayamucyate / sAmizazabda ISadarthe vartate / ardhArthe iti kecit / tena sAmizukhasvaramamiti ko'rthaH? ISatprakSAlitAddhaprakSAlisakodravayat kSoNAkSINasvarasamityarthaH / atha cAritramohanIyasya ko do bhedau ? akaSAyakaSAyau / akapAyazca kaSAyazca 25 apAyakaSAyauM / akaSAya iti ko'rthaH ? ISatkapAya akaSAyavedanIyamityarthaH / tasya nava bhedA bhavanti / te ke nava bhedAH ? hAtyaratyaratizokamayajugupsAstrIpuMnapuMsakavedAH / hAsyannA ratizcAratizca zokazca bhayaJca jugupsA ca strIvedazca puvedazca napuMsakavedazca hAsyaratyaratizAMkabhayajugupsAstrIpuMnapuMsakavedAH / tatra hAsyaM varkarAdisvarUpaM yadudayAdAvibhavati taddhAsyam / yadudayAhezapuramAmamandirAdiSu tiSThan jIvaH paradezAdiMgamane ca autsukyaM na karoti sA rani0 rucyate / rateviparItA aratiH / yadudayAd anuzete zocanaM karoti sa zoka ucyate / yadudayAt trAsalakSaNa udvega utpadyate tad bhayamucyate / yadudayAtparadopAnAviSkaroti AtmadoSAna mavRNoti sA jugupsA kathyate / yadudayAstrIpariNAmAnakIkaroti sa strIvedaH / yahudayAt puM-tvapariNAmAn prApnoti ma puMvedaH / yadudayAnna sakabhAyAn pratipadyate sa napuMsakavedaH / ukta trivedAnAM lakSaNam "zroNimArdavabhItatvamugdhatvaklIyatAstamAH / puMskAmena samaM sapta liGgAni straiNasUcane // 'kharatvaM mohanaM stAbdhyaM zauDIya zmazru dhRSTatA / strIkAmena samaM sapta liGgAni naravedane / mAkSasanmAnA-bhAja.. |2-zraddhAnapratyanIkA A0, 10,jaa| pAmanena maiM-mAdAja1 4 svagbhabhaDanam aa0...jaa| Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ margadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja aSTamo'dhyAyaH yAni strIpuMsaliGgAni pUrvANIti caturdaza / zaktAni tAni mizrANi SaNDhabhAvanivedane / / / / kaSAyavedanIyaM SoDazaprakAra kasmAt ? ekazaH ekaikaM prati anantAnubandhyapratyAkhyAnapratyAkhyAnasarU jvalanavikalpA yataH kAraNAt / ke te krodhamAnamAyAlomAzcatvAraH / tadAyAanantAnubandhinaH krodhamAnamAyAlobhAzcatvAraH apratyAkhyAnAvaraNAH krodhamAnamAyAlobhAzca- 5 khAraH pratyAkhyAnAvaraNAH krodhamAnamAyAlIbhAzcatvAraH sajvalanAH krodhamAnamAyAlobhAzcasvAraH / anantAnuvandhina iti ko'rthaH ? ananta mithyAdarzanamucyate, anntbhvbhrmnnhdutvaat| anantaM mithyAtvam anuyadhnanti sambandhayanti ityevaMzIlA ye krodhamAnamAyAlobhAste anantA. nuvandhinaH / anantAnubandhiSu kapAyeSu satsu jIvaH samyaktvaM na pratipadyate tena te samyaktvaghAtakAH bhavanti / yeSAmudayAt stokamapi dezaprataM saMyamAsaMyamanAmaka jIyo dhartuM na kSamate te 10 apratyAkhyAnAvaraNAH krodhamAnamAyAlobhAstepu vidhvasteSu zrAvakavatam adhikANAM ca taM jIvaH prApnoti tena te dezapratyAkhyAnamAvRNvantaH apratyAkhyAnAvaraNAH krodhamAnamAyAlomA ucyante / yepAmudayAjIvo mahAprataM pAlayituM na zaknoti te pratyAkhyAnAyaraNAH krodhamAnamAyAlomA acyante / teSu vidhyasteSu jIvaH saMyama sarvavirati nAmaka prApnoti SaSThAdiguNasthAnAnyahati / sajvalanA iti ko'rthaH ? saMzabda ekIbhAve vartate / tenAyamarthaH-saMyamena saha avasthAnatayA 15 ekIbhUnatayA jvalanti nokaSAyavat yathAkhyAtacAritraM vizvaMsayanti ye te sajvalanAH krodhamAnamAyAlomAH / athaSA yeSu satsyapi saMyamo jvalati dIpti prApnoti pratibandhaM na labhate te saMcalanAH krodhamAnamAyAlomA udyante / evamete samuditAH SoDazakapAyA bhavanti teSAM svabhAvaprakaTanAthaM dRSTAntagAthA etA:'silapuDhavibhedadhalI jalarAisamANavI have koho / 20 NArayatiriyaNarAmaragaIsu uppAyao kamaso / / silaaTTikaTThavette NiyabheeNaNuharaMtavo mANo / NArayatiriyaNarAmaragaIsu uppAyao kamaso / / gheNuyamUlorabhayasiMge gomuttaevakhorapi / sarisI mAyANArayatiriyaNarAmaragaIsu khiyadi jI / kimirAyacakataNumalahariharAeNa sarisao loho / NArayatiriyamANusadevesuppAyao kamaso // " [ go0 jI0 gA- 283-86 ] 1 zilApRthivIbhadadhUli jalarAzisamAnako bhaveTa krodhaH ! mArakariyagArAmaragatiSatpAdaka kramazaH / / zailAsthikASTha vetrAn nija degAnaharan mAnaH / naarktigm|mrgtirtvaadkH kmsh:| vegUpamUlorabhrakazanaMga gomUtreNa ca arapreza ! sahajhI mAyA nArakatiyAnagamati apata jIvA / krimirAgaca RtamalaharidvArA pahalobhaH / nAraRtiyammAnapadevatyAdakaH kramazaH || Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 868 tattvArthavRtta mArgadarzaka :- AcArya amuka uttaraprakRtayo'STAviMzatirbhavanti / karmaNaH jI athedAnImAyuH karmottaraprakRtIrAha [ 81--11 vArakaryagyonamAnuSardevAni / 10 / narakeSu bhavaM nArakaM tiryagyoniSu bhavaM tairyagyonaM mAnuSeSu manuSyeSu vA bhayaM mAnuSaM deveSu 5 bhavaM devam / nArakA taiyagyAnaJca mAnupana dekaJca nArakIyonAnupadevAni / yadudayAt tIzItoSNaduHkha narake jIvaH dIrghakAlaM jIvati tat nArakamAyuH | yannimittaM tiryagyoniSu jIvati jIvaH tatyagyonam / yatpratyayAt manuSyeSu jIvati jIvaH tat mAnuSamAyuH / yaddhetukaM deveSu dIrghakAlaM jIvati jIvazvamAyuH / etramAyuH prakRtezvatantra uttaraprakRtayo bhavati / athedAnI nAmakarmaprakRteruttara prakRtI rAhu 10 gatijA nizarIrAGgopAGganirmANadhandhanasavAta saMsthAna saMhanana sparzarasagandhavarNAnupUrvyAguruladhUpaghAtaparaghAtAta pocatocchvAsavihAyogatayaH pratyeka zarIratrasasubhagasusvarazu bhakSmaparyAptisthirA devayazaHkIrtitarAM tIrthaMkaratvaJca // 11 // gatizca jAtizva zarIra aGgopAGga nirmANazca bandhanaJca saGghAtazca saMsthAnaca 55 saMhananazva sparzazva rasazca gandhazca varNazca AnupUrvyakha agurulaghu ca upaghAtazca paraghAtazca Atapazca udyotazca ucchvAsazca vihAyogatizca tAH gatijAtizarIrAGgopAGga nirmANayanvanasaGghaHtasaMsthAnasaMhananasparzara sagandhavarNAnupUrvyAguruladhUpaghAta paraghAtAta pozotocchvAsavihAyogatayaH / etA ekaviMzatiprakRtayaH / tathA pratyekazarIraca saca subhagazca suvarakA zubhazca sUkSmazca paryAtizca sthirA Adeyazca yazaH kIrtizca yeSu dazasu nAmasu tAni pratyeka zarIrasasubha20 suvara zubhasUkSmaparyAptisthirAdeyayazaH kIrtIni tAni ca tAni setarANi itaranAmasahitAni tAni pratyekazarIratra sasubhagasusvarazubhasUkSmaparyAptisthirA deyayazaH kIrti setarANi viMzatisaGkhyAni bha yanti / katham ? pratyekazarIrAditaratsAdhAraNazarIraM prasAditaraH sthAvaraH subhagAditara: durbhagaH / suravarAdivaraH duHsvaraH zubhAditaraH azubhaH sUkSmAditaro bAdaraH paryAmeritarA aparyAptaH sthirAditara: asthiraH AyAditaraH anAdeyaH yazaH kIrte ritarA ayazaH kIrtiH torthakarasya bhAvaH 25 karma vA tIrthakatvaM etAH samuditAH dvicatvAriMzannAmakarmaNa uttaraprakRtayo bhavanti / antarbhedestu mili prakRtayo bhavanti / tathaivocyate -- yadudaya jjIvo bhavAntaraM gacchati sA gatiH zarIraniSpattiH sA catuHprakArA bhavati narakagatiH tiryaggatiH manuSyagatiH devagatizceti / yadudayAjjIvo nArakabhAvo nArakazarIraniSpattiko bhavati tannarakagatinAma | yaDudayAjjIvastiryanAma | yaduddyAjjIvo manuSyabhAvastanmanuSyagatinAma | yadudyAjjIyo devabhAva1 narake bhavam bha0 ja0, 30 / narakAstannara- A0 0 ja0 / Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'dhyAyaH 269 stareSagatinAma / narakAvigatiSu avyabhicAriNA sazasvena ekIkRto'rthAtmA' jAtihacyate / sA pazcapakArA-ekendriyajAtinAma dvIndriyajAtinAma zrIndriyajAtinAma caturindriyajAti. nAma pazcandriyajAtinAma / yadudayAjjIya ekendriya ityucyate tadekendriyajAtinAma / yadudayAdAtmA dvIndriya ityabhidhIyate tadvIndriyajAtinAma / yadudayAjIvastrIndriyaH iti zabyate tattrIndriyajAtinAma / kharayAjamI paturindriya ityabhidhIyate tccturindriyvaasinaam| yadayAn- 5 pANI paJcendriya iti kathyate tatpazcandriyajAsinAma / yadudayAjIvasya kAyanivRttivati tarachamIraM panaprakAram-audArikavakriyikAhArakataijasakArmaNazarIrabhedAt / yahudyAdagopAgavyaktibhavati tavakopAI triprakAram-audArikazarIrAGgopAGga naam| baikriyikshriiraanggopaalnaam| AhArakazarIrAGgopAGganAma / tejaisakAmaNayAH ziracAramApAzInimArasAnta tena agopALa viprakAram / kimaGgaM kimupAGgamiti cet ? ucyate-- "NalayA vAhU ya tahA NiyaMgapuTThI uro ya sIsaM ca / aTheva du aMgAI septa uvaMgAI dehassa // " [ kammapa074 ] lalATakarNa nAsikAnetrottarAdharoSTAlinakhAdIni apAGgAnyucyante / yadudayAtpariniSpatirbhavati-tanirmANaM dviprakAra jAtinAmakarmovayApekSaM jhAtavyam / sthAnanirmANa pramAganirmANa cakSurAdInAM sthAnaM sAdhAJca nirmApati / nirmIyate'neneti nirmANam / "yathA nAsi. 15 kA nAsikAsthAne ekaika (va) bhavati netre netrayoH sthAne dve eva bhaSataH karNo karNayoH sthAne dvAdeva bhavataH / evaM' mehanastanajayanAdiSu jJAtavyam / zarIranAmakammodayAd gRhItAnA pugalAnAM parasparapradezasaMzleSaNaM bandhanamucyate / tadapi pacaprakAram-audArikazarIrabaMdhanaM nAma / vaikriyikazarIrabandhanaM nAma / AhArakazarIrabandhanaM naam| taijasazarIrabandhanaM nAma / karmaNazarIrabandhanaM nAma / yannimittAccharIrANAM chidrarahitaparasparapradezapravezadekatvabhavanaM bhavati sa saJcAtaH 20 pabdhaprakAra:-audArikazarIrasatanAma / baikriyakazarIrasAhanatanAma | AhArakazarIrasavAtanAma / tejasazarorasavAtanAma / kArmaNazarIrasamAtanAma / yatpratyayAt zarIrAviniSpattirbhavati sassaMsthAna bdaprakAram / ardhva madhye ( Urdhvamadhye ) madhye ca samazarIrAvayavasanivezavyavasthAvidhAyaka samacaturasra saMsthAnaM nAma / nAbherUddharva pracurazarIrasaprivezaH adhastu alpazarIrasaMnivezo nyagrodhaparimaNDalasaMsthAnaM nAma / tasmAdviparItasaMsthAna vidhAyaka svAtisaMsthAnaM kazmIkAparanAmadheyam / 25 'pRdhAze bahupudgalapacayanirmApakaM 'kubjasaMsthAnaM nAma / vizvAGgopAGgAlpatvajana svatvakArakaMvAmanasaMsthAnaM nAma / avacchinnAthaya "huNDasaMsthAnaM nAma / yadudayAt asthno bandhanavizeSo bhavati tatsaMhananaM SaTprakAram / vatrAkArobhayAsthisandhimadhye sabalayabandhanaM sanArAcaM banavRSabha 1 artho jIvapadAryaH - hi0 / 2 jantustrI-tA0 / 3 nalako bAhU ca tathA nitambapRSThe arazca zoSazca / aSTava tu anAni zeSANi AGgAni dehasya / / 4 -nAtyucyante A0, da0, ja0 / 5 tathA , 20. na / 6 evaM stana- A0, da0, ma0 / 7 svAptikara- thA, da0 j0| 8 pRSThadeze prA0, 20, j0| 9 kujakasaM-bhAH, 10, ja01109Takama-da0 / Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRttI 14.11. nArAcasaMhananaM nAma / tadralayarahitaM vanagArAcasaMhananaM nAma / banAkAraNa valayena ca rahitaM sanArAcaM nArAcasaMhananaM naam| ekAsthisanArAcamanyatrAnArAcamardhanArAcasaMhananaM nAma / ubhayAsthipayante kIlakasahitaM kIlikAsaMhananaM nAma / antaranavAplAnyonyAnthisandhikaM bAhye sirAsnAyumAsaveSTitamasaMprAptAsapATikAsaMhananaM naam| asaMprAptAnupATikAsaMhananaH AditazcatuHsvargayugalAntaM 7. chati / kIlikAnArAcasaMhanana: zapacaturyugalaparyannaM gacchati / nArAghasaMhanano navavekakaparyantaM gacchati / yamanArAcasaMhanano navAnudizaparyantaM gAchana / vayanArAcasaMhanano nayAnudizaparyantaM gacchati / varSabhanArAcasaMhananaH pazcAnuttaraM mokSazca garchana / gharmA vaMzA meghA aM. janA ariSTA maghatrI mAdhavI iti samanarakanAmAni / tatra meghAyAH zilA ityapara nAma / tatra paTasaMha nanaH saMjJo jIvaH meghAntaM brajati / saptamanaraka vrssbhnaaraacsNhnnogcchti| paSThaM naraka1. mardhanArAcaparyanto gacchani / kIlikAnta saMhananaH paJcamaM caturthaca narakaM gacchati / ekendriyadvIndriyatrIndriyacaturindriyeSu asaMprAptAmupATikAmaMhananaM bhavati / vaarpabhanA rAcasaMhananaM tyasaMGkhyeyavarSAyuSkaMSu bhavati / caturthakAle. SaTsaMhananAni bhavanti / mArgadarmacamakAledhIni prasaMcAlanisAmayI mhArapAkAle ekamasaMprAptAsRpATikAsaMhananaM bhavati / videheSu vidyAdharakSetreSu mlecchakhaNDeSu ca manuSyANAM tirazvAJca SaT saMhananAni 15 veditavyAni / nAgendraparvatAtU paratastiraznAM ca SaTsahananAni bhavanti / karmabhUmijAnA strINA mardhanArAcakIlikAsaMprAptAmRpATikAsaMhananatrayaM bhavati, AdisaMhananatrayaM na bhavatIti nizcayaH / AdisaptaguNasthAneSu paTasaMhananAni bhavanti / apUrvakaraNAnivRttikaraNasUkSmasAmparAyopazAntakaSAyalakSaNeSu ca caturdA upazamaNisambandhiguNasthAneSu AdisaMhananatrayaM bhavati / kSapakaneNI apUrvakaraNAnivRttikaraNasUkSmasAmparAyakSINakaSAyasayogakevalilakSaNeSu paJcaguNa28 sthAneSu AdisaMhananameva bhavati / "aba sparzAdiprakRtivicAraH kriyate yatpAna sparza utpadyate sa sparza aSTaprakArobhavati karkazanAma komalanAma gurunAna laghunAma snigdhanAma rUkSanAma zItanAma uSNanAma / yadudayena rasabhedo bhavapti sa rasaH panaprakAra:-titanAma kaTukanAma kaSAyanAma aglanAma madhuranAma / yadukyena gandho bhavati sagandho dviprakAra:-surabhigandhanAma durabhigandhanAma / yadudayenavarNabhedo 25 bhavati sa varNaH paJcaprakAra:-kRSNavarNanAma nIlavarNanAma raktavarNanAma pItavarNa nAma zuklavarNa nAma / yadudayena pUrvazarIrAkAra ( kArA ) nAzo bhavati tadAnupUrvya catuHprakAram-narakapatiprAyomyAnupUryanAma tiryaggatiprAyogyAnupUryanAma manuSyagatiprAyogyAnupUryanAma devagatiprAyogyAnupUya'nAma / yadunayena lohapiNDavat gurutvenAdho na bhrazyati arkatUlavallaghutvena yatra tatra noD DIyate ca tat agurulaghunAma / yadudayena svayameva gale pAya baghA vRkSAdau avalambya udve3, gAnmaraNaM karoti prANApAnanirodhaM kRtvA mriyate ityevamAdibhiranekaprakAra zastrayAtabhRgurAtAgnijhampApAta jalanimajjanayiSabhakSaNAdibhirAtmaghAtaM karoti tadupaghAtanAma / yadudayena parazastrAdinA sakSama n-d| 2 SaSTaM narakaparyantamaddhanArAcasaMhananaH gati da" : 2 7 gamni dA .,enanAmiNa aad0|5ady A0. da6utpAdyate A0.daH / Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Itt] aSTamo'dhyAyaH 271 pAto bhavasi ttprpaatnaam| yadudayena AdityavadAtApo bhavati tadAtapanAma / yadudayena candrajyosiriGgapAdivat udyoto bhavati tadudyotanAma / yadudayena icchAso bhavati tadunchvAsanAma | yadungrena AkAze gamanaM bhavati sA bihAyogatiH dviprakArA-gajavRpabhahasamayUrAdivat prshaastvihaayogtinaam| kharoSTramArjArakukarasapAdivat aprazastavihAyogatinAma / zarIranAmako. dayena niSpAdyamAnaM zarIramekajIyopabhogakaraNa yadudana bhavati tatpratyekazarIramAma ! yadudayena 5 bahUnA jIvAnAmupabhogahetuH zarIraM bhavati tatsAdhAraNazarIranAma / uktamca mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja ""sAhAraNamAhAro sAhAraNaANapANagahaNaM ca / sAhAraNajIvANaM sAhAraNalakSaNaM evaM // " [phacasaM0 1 / 82] "gUDhasirasaMdhipaya samabhaMgamahIruhaM ca chipaNahaM / sAhAraNaM sarIraM tabibarIyaM ca yaseyaM // kaMde mUle ballIpavAlasadulayakusumaphalavIya / samabhaMge tadarNatA visame sadi hoti patteyA // " [ go0 jI0 gA8 186-87 ] yadudayena dvIndriyatrIndriyacaturindriyapaJcendriyeSu janma bhavati tatvasanAma / yadudayana pRthivyAnejovAyuvanaspavikAyeSu ekendriyeSUtpadyate tatsthAvaranAma / yadudayena jIvaH paraprItijanako bhavati dRSTaH zruto vA tatsubhaganAma | yadudayena rUpalAvaNyaguNasahito'pi dRSTaH zruto vA pareSAma- 15 prItijanako bhavati tadurbhaganAma / yaduyena cittAnuraJjakasvara utpadyate ttsusyrnaam| yadudayena samaramArikAkAdisvaraSat karNazUlapAyaH svara utpazyate taduHsvaranAma ) yadudayena ramaNIyo bhAta skchubhnaam| yaduvayena virUpako bhavati tadazubhanAma / yadudayena sUkSma zarIraM bhavati ttsuukssmnaam| yadudana pareSAM SAdhAkara bAdhyazca zarIraM bhavati sadbAdaranAma / yadudayena AhArakazarIrendriyAmapAlabhASAmanolakSaNAH padaparyAptayaH utpadyante tatparyAptinAma / yadudayena aparipUrNo'pi jIyo 20 mriyate tadaparyAptinAma / sthiratvakAraka sthirnaam| asthirabhAvakArakamasthiranAma prabhASayuktazarIraphArakamAdeyanAma / prabhArahitazarIrakArakamAnAdeyanAma | puNyaguNakIrtanakAraNaM yaza kIrsinAma / pApadoSaprakaTana kAraNamayaza kIrtinAma / ArhantyakAraNa tIrthakaratmanAma / evaM vAcatvAriMzana piNyaprakRtayaH nAmakarmaNo bhavanti vistaratastrinavatiH / atra vividhamapi nirmANanAma karma ekA prakRtiriti jJAtavyamevaM trinavatirbhavanti / sAdhAraNamAhAraHsAdhAraNamAmApAnamahAna / mAdhAraNajIvAnA mAdhAraNalaznara etat / / gaDazirataviparye samabhAmahI kaha ca DinarUhama / sAdhAraNa bharIra tadviparIta pratyekAH / kATe mUle svapazalazAkhAdalakumamaphAlacIje / samabhaGge tadanantAH viSa sati bhavanti pratyekAH / 6 -2 upamA0. 0 , j.| 3 -kAraNa A0.10, ja - kArakam prA., 10, 'ma / 5 nnatA kArakamA0,20, ja0 / Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja tatvArthavRttI [8 / 12.14. atha gotrasyottaraprakRtI ucyate--- uccaizca // 12 // yadudayena sarvalokapujite ikSvAkuvaMze sUryavaMze somavaMze nAthaze kuruvaMze harivaMze ugravaMze ityAdivaMze jIvasya janma bhavati taduccaiotramucyate / yadudayena nindite darine 5 bhraS ityAdikule jIvasya janma bhavati tannIcargotram / cakAraH parasparasamuccaye vartate / tenAyamartha:-na kevalamuccairgotraM nIcaizca gotram | gotraprakRteruttaraprakRtI dve bhaktaH / adAnImantarAyaprakRteruttaraprakRtaya ucyante dAnalAmabhogopabhogavIryANAm // 13 // dAnasyAntarAye dAtumicchurapi dAtuM na zaknoti lAbhasyAnsarAye labdhumanA api na labha10 te bhogasyAntarAye bhoktukAmo'pi na bhukte upabhogasyAntarAye upabhoktumicchapi nopabhurale vIryasyAntarAye utsAhamudharma cikIrSurapi notsAhate / ete pazca bhedA antarAyaprakRterutaraprakRtibhedAH bhavanti / atra samAsazuddhiH / dAnazca lAbhazca bhogacopabhogazca vIryazca dAnalapabhamogopabhogavIryANi teSAM dAnalAbhabhogopabhogavIryANAM panAnAM pazcAntarAyAH patrotaramakRtayo bhavantIti kriyAkArakasambandhaH / iti prakRtibandhasvarUpaM samAnam / 15 atha sthitibandhasvarUpa mucyate AditastimaNAmantarAyasya ca triMzatsAgaropama koTIkoTa yaH parA sthitiH // 14 // AditaH jhAnAvaraNamArabhya vedanIyaM yAvat tisRNAM zAnAyaraNadarzanAvaraNavevanIyalakSaNAnAM prakRtInAmantarAyasya cASTamasya karmaNaH sAgaropamAnAM koTInA koTyaH triMzat 20 parA utkRSTA sthitirbhavati / sA sthitiH kIdRzasya jIvasya bhavati ? mithyATaSTe paJcendriyasya sabjinaH paryAptakasya jhAtavyA / anyeSAmekendriyAdInAM paramAgamA sampratyayo vidhAtavyaH sampapratItiyA / paramAgame ekendriyAdInAM kIdRzI sthitiH catuNNAM karmaNamiti cesa ? ucyate, ekendriyaparyAptakasya lagnAnAmekasAgaropamasya saptabhAgIkRtasya trayo bhAgA bhavanti / dvIndriyaparyAptakasya paJcaviMzatisAgaropamAnAM saptabhAgIkRtAnA trayo bhAgA bhavanti / zrIndri. 25 yaparyAptakasya paJcAzanasAgaropamANAM saptabhAgIkRtAnAM trayo bhAgA bhavanti / caturindriya paryAptakasya sAgaropamazatasya saptabhAgIkRtasya trayo bhAgA bhavanti / asajJipaJcendriyaparyAptakAya sAgaropamasahasrasya saptabhAgIkRtasya zrayo bhAgA bhavanti / samipaJcendriyAparyAptakasya 'antaHtriMzatsAgaropamakoTIkoTyaH bhavanti / aparyApkendriyadvIndriyatrIndriya caturindriyAsamipaJcendriyANAM paryApta kendriyAdidattA ebara bhAgA bhavanti / parantu 30. palyopamA'salya yabhAgonA veditavyAH iti paramAgamAt sampratyayaH / uttamca 1 antAsA-bhA0,10, j0| ekabhAgA taa| Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8|15maargdrshk :- AcArya zrI suvidyAsAgara jI mahArAja aSTamo'dhyAyaH 273 "'eiMdiyaviyaliMdiyasayaliMdiyAsaNNiapajjasayANa bodhaccA / ekaM tahappaNavIsa paMcAsaM taha sayaM sahassaM ca // "tihayaM sattavihatta sAyarasaMkhA ThidI esA / " pazcasaM0 1 / 186] athedAnI mohanI yasyotkRSTa sthiti prAha saptatirmohanIyasya // 15 // __ miyASTeH paJcendriyasya samjhinaH mohanIyasya karmaNaH saptatiH sAgaropamakoTo. koTayaH parA utkRSTA sthitirbhavati / eSA sthitizcAritramohanIyApekSayA bhavati / darzanamohanIyApekSayA tu catvAriMzatmAgaropamakoTIkoTayo veditvyaaH| pareSAM paramAgamAdabaseyam / ko'sauM paramAgama iti ced ? ucyate ; paryAptakadvitricaturindriyANAmekapaJcaviMzatiSazcAzat zatasAgaropamANi / teSAmaparyAptAnAmapi tAnyeva, parantu elyopamA'sa- 10 zveyabhAgonAni / paryAptAsabz2ipaJcendriyasya sAgaropamasahavaM tasyaivAparyAptasya tadeva parantu palyopamAsaGkhyeyabhAgonam / tathA coktam "eka paNavIsaMpi ya paMcAsaM taha sayaM sahassaM ca / tANaM sAyarasaMkhA ThidI esA mohaNIyassa // " [ ] ayantu vizeSo mohanIyasyeyaM sthitiH saptaguNA saptatA ca krtvyaa| ko'rthaH? pUrvavata 15 sAgarANAM saptabhAgAn kRtvA trayo bhAgA na gRhItavyAH kintu ekasAgaraH paripUrNaH paJcaviMzatisAgarAH paripUrNAH paJcAzatsAgarAH paripUrNAH zatasAgarA: paripUrNAH sahasrasAgarAzca paripUrNAH gRhyante ityarthaH / __ athedAnI nAmagotrayArapasthitirucyate-- viMzatirnAmagotrayoH // 16 // nAma ca gAnaJca nAmagotre tayonImagotrayoH nAmagotrayoH prakRtyodhi zatiH sAgaropamakoTIkoTayaH parA utkRSTA sthitirbhavati / gapApi mithyAhaH paJcendriyamya paryAyasya sajhino veditavyAH / paryApta kendriyadvIndriyatrIndriyacaturindriyA'sabjipacendriyANAmekaM pazcaviMzatiH paJcAzat zataM sahasraJcAnukrameNa sAgarApamAni yAni pUrvamuktAni teSAM saptasanabhAgItAnAM drau dvau bhAgau gRhyate / tathAhi-ekasAgaropamasya satabhAgAH kriyante teSAM madhye 25 do bhAgoM ekendriyANAM nAmagotrayoH parA sthitirbhavati / paJcaviMzatisAgarANata saptabhAgAH kriyante tanmadhye dvau bhAgau gRhyate / dvIndriyANAM nAmagotrayoH parA sthitirbhavati / paJcAzatsAgaro 1 ekendriyavikalendriyasakalendriyAsaMdhyaparyAsa kAnA bhoddhcyaa| ekaM tathA paJcaviMzatiH paJcAzat tathA zataM mahasa ca // trizataM saptavibhakta sAgarasaMkhyA sthitireSA || 2 ekaM paJcaviMza tica paJcAzata tathA ta sahalaJca / tAsA sAgarasaMkhyA sthitirapA mohanIyasya / / 35 Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthavRttau [ 817-20 274 pANAM samabhAgAH kriyante tanmadhye dvau bhAgau gRhote trIndriyANAM nAmagotrayoH parA sthitirbhavati zatasAgara NAM saptabhAgAH kriyante tanmadhye dvau bhAgau gRhyete / caturindriyANAM nAmagaMH trayoH parA sthitirbhavati / sahasrasAgarANAM saptabhAgAH kriyante tanmadhye hau bhAgau gRjhete asa driyANAM nAmagotrayoH parA sthitirbhavati / aparyApta kadvitricaturasaJcipaJcendriyANAM dvau dvAveva 5 bhAga paraM payopamA sayabhAgaddInAM veditavyau / athAyuSaH prakRterutkRSTA sthitiH pratipAdyate-- " trayastriMzatsAgaropamANyAyuSaH // 17 // zrayaziva tAni sAgaropamANi trayastriMzatsAgaropamANi AyuSaH parA utkRSTA sthitirbhavati / koTI koTatha iti na mAjha punaH sAgaropamagrahaNAt / epApi sthitiH pabce10 ndriyasya sanniH paryAptakasya veditavyA / asazinaH AyuSaH sthitiH palyopamAsaGgha bhAgo bhavati / kasmAt ? yataH asazipacendriyaH tiryaG svarge narake vA palyopamAsyayabhAgamAyurvadhnAti / ekendriyacika ndriyAstu pUrvakoTIpramANamAyubaddhvA 'pazcAdvidAdAvutpadyante / athedAnImaSTAnAM prakRtInAM jaghanyA sthitirucyate aparA dvAdazamuhUrtA vedanIyasya || 18 || 15 vedanIyA karmaNaH apAcI ticaturvizatighaTikA pramANa ityarthaH / etAM sthiti sUkSmasAmparAyaguNasthAne banAtIti veditavyam / prakRtInAmanukramonnaM sUtrANAM laghutvArthaM jJAtavyam / atha nAmagotrayoH jayanyasthitipratipatyarthaM sUtramidamucyate- nAmagotrayora Tau // 19 // nAma ca gotra nAmagotre tayornAmagotrayoraSTa muhUrtAH SoDazaghaTikA jaghanyA sthitibhavati / iyamaNi sthitidazamaguNasthAne veditavyA / athedAnImunikRtInAM jaghanyasthitikathanArtha sUtramidamADu:-- 20 zeSANAmantarmuhUrtAH // 20 // jJAnAvaraNadarzanAvaraNAntarAyamohanIyAyuSAM ghoSANAM jaghanyA sthitiranta hUrnA 25 antarmuhUrtapramANA bhavati / tatra jJAnadarzanAvaraNAntarAyANAM nikRSTA sthiti: sUkSmasAmparA jJAtavyA / mohanIyasya anivRttikaraNaguNasthAne cAdara sAmparAya guNasthAnA'paranAmni boyaa| AyuSa jaghanyA sthitiH saGkhya yavarSAyuHSu tiryakSa, manuSyeSu cAbaseyA / arthaizanI tRtIyasya bandhasya anubhavatAmnaH svarUpanirUpaNArthaM sUtramidamucyate1 pratipadyate A0, 20, 50 / 2 - dehe utpa- bhA0, ja0. 60 / 3 sthAne va vedi - bha0 ja0 0 4vAvaseyA a0 ja0 0 Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'dhyAyaH vipAko'nubhavaH | 21 mArgaviziSTa viSayI hA vipAkaH sa anubhava ityucyate anubhAgasaJjJakazca' / tatra viziSTa: pAka AtavAdhyAyaproktatItramandamadhyamabhAvAstraSavizeSAtreditavyaH / tryakSetra kAlabha prabhAva lakSaNa kAraNa me zetpAdita nAnAtvo vividho'nubhavo jJAtavyaH | anubhava iti ko'rthaH ? Atmani phalasya dAnaM karmadattaphalAnAmAtmanA svIkara- 5 NamityarthaH / yadA zubhapariNAmAnAM prakarSo bhavati tadA zubhaprakRtInAM prakRSTo'nubhavo bhavati, azubhaprakRtInAM tu nikRSTo'nubhavo bhavati / yadA azubha pariNAmAnAM prakarSo bhavati tadA azubhaprakRtInAM prakRSTo'nubhavo bhavati, zubhaprakRtInAM tu nikRSTo'nubhavo bhavati / so'nubhavo'munA prakAreNa pratyayavazAt pariNAmakAraNavazAt svIkRto dviprakAro bhavati svamukhaparamukhabhedAt / tatra sarvamUlaprakRtInAmanubhava: svamukhenaiva bharSAta / katham ? matijJAnAvaraNaM matijJAnA- 10 raNarUpeNaiva bhavati / uttara prakRtInAM sahajAtIyAnAM paramukhenApi bhavati parantu Ayu:karmadarzanamoha cAritramoddAn varjayitvA / katham ? yadA jIvo narakAyurbhukte tadA tiryagAthumanuvyAyurdevAyurdhA na bhuGkte / tena AyuH prakRtayaH tulyA api svamukhenaiva bhujyante na tu paramukhena / tathA darzanamohaM bhujAnaH pumAn cAritramohaM na bhuGkte / cAritramoha bhujAnaH pumAn darzanamohaM na bhuGke / evaM tisRNAM prakRtInAM tulyajAtIyAnAmapi para mukhenAnubhavo na bhavati / 55 2 atrAha kazcit -- pUrvopArjitAnekavidhakarma vipAko'nubhava ityucyate taM jAnImo vayam, etasu na vidmo vayam / etat kim ? ayamanubhavaH kiMprayAto'nvartho vartate amaru pAvo 'nanvarthI vA iti prazne AcAryaH prAha prasaGkhyAtaH prakRtInAM nAmAnusAreNAnubhavo bhujyate izvardhaprakaTanArthaM sUtramidamAhu: _821-23 ] 275 sa yathAnAma // 22 // sa anubhavaH prakRtiphalaM jIvasya bhavati / katham ? yathAnAma prakRtinAmAnusAreNa / tena jJAnAvaraNasya phalaM zAnAbhAvo bhavati savikalpasyApi / evaM sarvatra savikalpasya karmaNaH phalaM vikarUpaM jJAtathyam / darzanAvaraNasya phalaM darzanazaktipracchAdanatA | vedanIyasya phalaM sukhaduHkhapradAnam | mohanIyasya phalaM mohotpaadnm| AyuSaH phalaM bhavadhAraNalakSaNam / nAmnaH phalaM nAnAnAmAnubhavanam / gotrasya phalaM nIcatvoccatvAnubhavanam / antarAyasya phalaM vighnAnu- 25 bhavanam / evamaSTAnAmapi karmaprakRtInAM savikalpAnAM rasAnubhavanasampratyayaH saJjAyate / athAha kazcit - vipAkaH khalu anubhavaH AkSipyate aGgIkiyate pratijJAyate bhavadbhiH tacca karma anubhUtamAsyAditaM sat kimAbharaNamiyAvatiSThane athavA niSpItasAramArabAditasAmabhyaM sat galati patavi pracyavate iti prazne sUtramidamucyate-- tatazca nirjarA || 23 // 1 -saMjJarana bha0 ja0, 60 / 2 athAha tAla | 1 20 30 Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadazIvArthabocArya zrI suvidhisAgara jI mhArA tatastasmAdvipApAdanantaramAtmane pIsAnugrahadAnAnantaraM duHkhasukhadAnAnantaraM nirjarA bhavati pUrva sthiteH prakSayAt avasthAnAbhAvAtkarmaNo nivRttibhayati upArjitakarmatyAgo bhavati ekadezena bhayo bhavatItyarthaH / athavA tatastasmAtphaladAnalakSaNAtkAraNAnnirjarA bhavati / kiMvat ? bhuktAnapAnAdivikAravat / viNbhUtrAdivikAravat pttiityrthH| sA nirjarA dvidhA 5 bhavati-savipAkA avipAkA ceti / tatra caturgatibhavamahAsamudre ekendriyAdijIyavizeSaH avarNite nAnAjAtibhedaiH sambhRte dIrghakAlaM paryaTato jIyasya zubhAzubhasya kramaparipAkakAlaprAptasya karmodayApalipravAhAnupraviSTasya Arabdhaphalasya karmaNo yA nivRttiH sA savipAkanirjarA kathyate / yacca karma vipAkakAlamaprAptamanudIrNamudayamanAgatam, upakramakiyAvizeSAlAdudIrya udayamAnIya AsvAdyate sahakAraphalakadalIphalakaTakiphalAdipAkavat balAdvipAcya bhujyate sA 10 avipakanirjarA kathyate / cakArAt "tapasA nirjarA ca" [ ta0 sU0 5 / 3 ] iti vakSyamANa sUtrArtho gRhyate / ayamatra bhAva-nirjarA svataH paratazca bhavatIti sUtrArtho ceditvyH| saMgharAdanamtara vakSyamANA'pi nirjarA uddezaladhyamiha gRhyate / anyathA "vipAko'nubhava" [10 sU0 8 / 21 ] iti sUtraM punarapyanuvadituM yogyaM bhavati / atha pravezabandhasvarUpaM nirUpyate-- nAmapratyayAH sarvato yogavizeSArasUkamaikakSepAragAha sthitAH sarvAtmapradezeSvanannAnantamadezAH // 24 // nAmetyukta vizvakarmaprakRtaya ucyante / nAmnaH sarvakarmaprakRtisamUhasya pratyayAH hetavaH nAmapratyayAH IgvidhAH / ke ? anntaanntprdeshaaH| anannAH santaH anantaguNAH anantA nantAH anantAnantAzca te pradezA aSTadhA karmaprakRptiyogyapudgalaskandhAH anantAnantapradezAte 28 skhalu abhanyebhyo'nantaguNAH / ko'rthaH ? abhannyAstAvadanamtA vartante tebhya anantaguNA anantAnantA ityucynte| parantu siddhAnAmanantabhAgapramANA vajante / IgvidhAH karmayogyapudraskandhAH ka vartante ? sarbharamapradezeSu / sarve ca te AtmanaH pradezAH sarvAtmapradezAsteSu sarvAtmapradezeSu / ekaikasminnAtmanaH pradeze anantAnantAH karmaprakRtiyogyapudalaskandhA vartante ityarthaH / IDa. gvidhAH karmapradezAH AtmapradezAntamUrdhvamadhastAtiryaka ca vartanta ityrthH| IgvidhAH karmapradezAH 25 keSu kAleSu vartante ? sarvataH / sarveSu bhaveSu sarvataH / 'sArvavibhaktikastasa ityeke' [ ! iti vacanAt paJcamyAstas iti nAzaGkanIyam / tenAtra saptamyarthe tasapratyayo veditavyaH / tenAyamarthaH-- ekakasya prANino'tItA bhavA anantAnantA bhavanti bhaviSyantastu bhavA kasyacit sklaca yA bhavanti kasyacidasakhye yA bhavanti kasyacidanantAzca bhavA bhavanti / teSu sarvedhyapi bhaveSu pratyekamanantAnantAH kApane zA. pratiprANi pratyAtmapradezaM bhavantIti sarvataHzabdena 1 -sthitipra- bhA. j...| 2 catargatau bhava-- nA0 / Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 825] amo'dhyAyaH kAlavizeSo jJAtavyaH / ImvidhAH pradezAH kasmAd bhavanti ? yogavizeSAt / kAyavAlmanaHkarmalakSaNAt yogavizeSAt yogavizeSakAraNAna jIvena pudgalAH karmasvena gRhyante / "jogA payaDipadezA ThidiaNubhAgA kasAyado hoti" [ go: ka0 gA0 257] iti vacanAta / punarapi kathambhUtAste anantAnantapradezAH 1 suukssmaikkssetraaygaahsthitaaH| eka kSetramAtmana ekapradezalakSaNaM tasminnavagAha avakAzo yeSAM te ekakSetrAvagAhAH, sUkSmAzca te ekakSetrAvagAhA- 5 zna sUkSmaikakSetrAvagAhAH sUkSmaikakSetrAvagAhAzca te sthitAH sUkSmaphakSetrAbagAha sthitAH / asthAyamarthaH-karmapradezAH sUkSmA ghartante na tu sthuulaaH| yasminnAkAzapradeze Atmapradezo parvate tasminnevA'kAzapradeze'nantAnantAH karmapradezAH vartate nAkakSetrAgAhA ityucyante / sthitA ityukte tasminneva pradeze karmayogyapudgalaskandhAH sthitA vartante na tu gacchantaH / anantAnantapradezA ityukta saGkhaye yAca asalayeyAzca anantAzca na bhavanti / kintarhi ? anantA- 10 nantAH / ekakSetrAvagAhA ityukte dhanAgulasyAsala yabhAgakSetrAgAhino vartante / ayantu vizeSaH ekasamayadvisamayatrisamayacatuHsamayetyAdisaGghayasamayAsamayasamayasthitikA bhavanti / paJcavarNA bhavanti / lavaNarasasya madhurarasAntarbhAvAt madhurAmlakaTutikakaSAyalakSaNAH paJcarasAH bhavanti / surabhidurabhidvirgandhA bhavanti / pUrvoktASTasparzAzca bhavanti / athAtrAha kazcit-pandhapadArthAnantaraM puNyapApapadArthadrayakathanaM pUrva carcitaM tattu bandha. 15 padArthamadhye antargarbhitamiti samAhitamuttarapradAnaviSayokRtam / tatra puNyabandhaH ko vartate, kazca pApabandha iti prazne puNyaprakRtiparijJAnArthaM sUtramidamucyate-- savedyazubhAyurnAmagotrANi puNyam // 25 // Ayuzca nAma pa gotraJca AyunImagotrANi. zubhAni prazastAni tAni ca tAni AyurnAmagotrANi zubhAyurnAmagotrANi / saJca samIcInaM sukhapradAnasamartha vedyaM sadvecam / 20 sadvedhazca zubhAyurnAmagotrANi ca sadveyazubhAyurnAmagotrANi / etAni catvAri pharmANi puNyaM bhavanti / tathAhi-tiryagAyumanuSyAyurdaivAyustritayaM zubhAyuH / manuSyadevagatidvayaM paJcendriyajAtiH paJcazarIrANi aGgopAGgatritayaM samacaturasrasaMsthAnaM banapabhamArAca. saMhananaM prazastavarNaH prazasto rasaH prazasto gandhaH prazastaH sparzaH manuSyagatiprAyogyAnupUrvya devagatiprAyogyAnupUrvamaguruladhuH paraghAta ucchavAsa Atapa udyotaH prazastavihAyo- 25 gatiH so bAdaraH paryAptiH pratyekazarIraM sthiraH zubhaH subhagaH susvaraH Adeyo yaza kIrti nirmANaM tIrthakaranAma etAH saptatriMzannAmaprakRtayaH puNyamucyante / uccargotraM sadveyaJceti dvAcasvAriMzana prakRtayaH puNyaM puNyasaMjJA bhavanti / ____ atha pApapadArthaparijJAnArtha sUtramidamucyate 1 yogAsa prakRtipradezau sthityanubhAgoM macAyato bhvtH| 2-gAhe ava- A. ja0, 30 / 3 -spargA bhavanti bhA0, ja0, da014 --lattA pradAnaM vi- HT, 0 | Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 tasvArthavRttI [dA26 ato'nyatpApam // 26 // ata etasmAt puNyAbhidhAnakarmaprakRtikRndAs yadanyat anyatarat satkarma pApaM pApapadArtha ityabhidhIyate sa dvapazItiprakAra:-pazca jJAnAvaraNAni nava darzanAvaraNAni SaTviMzatimohanIyAni paJcAntarAyA narakagatitiryamagatI ? ekadvitricaturindriyajAtayazcatataH prathamasaMsthAnava ni patra saMsthAnAni prathamasaMinanavarjAni paJcasaMhanantani aprazastavarNo'yazasvagandho'prazastaraso' 5 prazasvasparze narakagatiprAyogyAnudhUya' tiryagAtiprAyogyAnupUrvya mupaghAto'prazastaSihAyogazi: sthAvaraH sUzmaH aparyAptiH sAdhAraNazarIramasthiraH azubho durbhago du:svara anAdeyo'yaza-kIrtiriti cturviNshnaamprkRtyH| asadeyaM narakAyunIMcagotramcesi pApaM pApapadArtho bhavati / sa ubhayaprakAro'pi puNyapApapadArtho'vavemanaHparyayasya kevalajJAnasya ca pratyakSapramANatrayasya gocaro gamyo bhavati tatkathivAgamasya cAnumeyaH syAditi bhdrm| mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mhArAja 10 iti sUrIzrIzrutasAgaraviracitAyAM tAtparyasaMjhAryA tattvArthavRttau aSTamaH pAdaH samAptaH / 1 hazyamavagagadyavidyAyinodanoditapramodapIyUSarasapAnapAvanamatisamAjaratmarAjamatisAgarapatirAjarAjitArthanasamarthana tarkavyAkaraNachandolakArasAhityAdizAstranizitamatinA yatinA zrIdevendrakItimadvArakAziSyeNa ziSyeNa ca sakalavidvajjanavihita caraNasevasya vidyAnandidevasya saMchaditamithyAmatidurgareNa matasAgareNa sUriNA viracitAyAM zlokavArtikarAjavAta kasarvArthasiddhi nyAyakumudacandrodayaprameyakamalamArtaNDapracaNDAdasahastropramukhamanyasandarbhanirbharAvalokanabuddhivirAjitAyA tattvArdhaTIkA yAmaSTamo'dhyAyaH smaaptH| 8 / zrA0, 20, jA Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja navamo'dhyAyaH athomAsvAminaMnatvA pUjyapAdazca yoginam / vidyAnandinamAbhyAya saMyara vikRNomyaham // 1 // AsravanirodhaH saMvaraH // 1 // nUtanakarmamaNakAraNamAnava akarAte | Akhavasya nirodhaH pratiSedhaH AmravanirodhaH saMbaro bhavati / bhASadravyasaMvarabhedAt saMvaro dviprkaarH| tatra bhAvasaMgharaH bhavakAraNapApakriyA- 5 nirodhaH / tathA cA'bhyadhAyi ""vedaNapariNAmo jo kammassAsavaNirohaNe hedU / ___ so bhAvasaMvaro khalu davAsavarohaNe aNNo / " [ dravyasaM5 gA8 34] saMsArakAraNakriyAnirodhe sati sNsaarkaarnnkriyaanirodhlkssnnbhaavsNghrH| bhASasaMvarapUrvako drvysNyrH| karmapudgalamahaviccheda ityrthH| sa bhayaprakAro'pi 10 saMghara: guNasthAnApekSayA pacyate-mithyAtvaguNasthAne yatkarma Ajhavati tasya karmaNaH sAsAdanasamyagdRSTathAdizeSaguNasthAne saMro bhavati / midhyAdarzanapradhAtvena yatkarma bhAvati, takim ? tatSoDazaprakRtilakSaNam / tatraika tAvanmithyAtvaM dvitIyo napuMsakavedaH tRtIyaM narakAyuH caturthI narakAtiH paJcamI ekendriyajAtiH SaSThI dvIndriyajAti: saptanI prIndriyajAtiH aSTamI caturindriyajAtiH navamaM huNDakasaMsthAnaM dazamamasamprAptA- 15 sapATikAsaMinanamekAdazaM narakagatimAyogyAnupUjya dvAdaza AtapaH trayodazaH syAvaraH caturdazaH sUkSmaH paJcadazaH aparyAptakaH pokhazaM sAdhAraNazarIram / asaMyamastAvat trividho bhavati / te ke prayo vidhA ? anantAnuvandhikaSAyodayaH apratyAkhyAnakaSAyodayaH pratyAkhyAnakaSAyodayazceti trividhAsaMyamahetukasya karmaNaH saMvaro jJAtavyaH / kariman sati ? tadabhAve trividhA. saMyamAbhAve sati / sa eva nirUpyate-anantAnubandhikaSAyodayakalpitAsaMyamAstravANAM 20 pazcarSizatiprakRtInAme kendriyAdayaH sAsAdanasamyATriparyantA bandhakA bhavanti / bandhakAmAve vAsAmuttaratra saMvaro bhayati / kAstAH paJcaviMzatiprakRtayaH ? ekA nidrAnidrA tiIyA pracalanacalA tRtIyA styAnagRddhiH anantAnuvandhikrodhamAnamAyAlAbhAzcatvAraH aSTamaH strIvedaH navamaM tivyagAyuH dazamI tiryaggatiH catvAri madhyasaMsthAnAni catvAri madhyasaMhananAni ekonaviMzatitamA tivyaggatiprAyogya nupUrvI viMzatitama udyotaH ekaviMzatitamI aprazastavihA- 25 1cetanapariNAmo yaH karmaNa mAnavanirodhane hetuH / sa mAvasaMvaraH khala dvaNyAsavarodhane'nyaH // 2 -bhAve'pi Ae, jA, da / Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRttA 280 yogatiH dvAviMzatitamo dubhaMgaH trayoviMzo duHsvaraH caturviMzatitamamanAdeyaM paJcaviMzatitamaM freemiti / apratyAkhyAnAvara NakaSAyodayakalpitAsaMyamakAraNAnAM dazAnAM prakRtInAmeke ndriyAdayAM jIvA asaMyatasamyagdRSTiparyantA bandhakA bhavanti / bandhakAbhAvAt tadupari tAsAM dazAnAM prakRtInAM saMvaro bhavati / kAstAH isa prakRtayaH ? apratyAkhyAnAvaraNa koSamA namAyAlo5 bhAraH paJcamaM manuSyAyuH patrI manuSyagatiH saptama naudArikazarIram aSTama maudA rikazarIrApAGgaM navamaM vamanArAcasaMhananaM vazamaM manuSyagatiprAyogyAnupUvyam / samyagmidhyAtvaguNena Ayurna badhyate / pratyAkhyAnAvaraNako vamAnamAyAlobhAnAM catasRNAM prakRtInAM pratyAkhyAna kathAyodaya hetukA saMyamAstrayANAme kendriyAdayo dezasaMyata paryantA bandhakA bhavanti / yandhakAbhAvAttadupari tAsAM saMvaro bhavati / pramAdAnItasya karmaNaH pramattasaMyatAdupari saMgharI sarvAta / kasmAt ? - 10 bhASAn bandhakAbhAvAt / kiM tat karma ? asadvedhamaratiH zokaH asthiraH azubhaH ayazaH kIrtiH / devAyu-dhArambhasya hetuH pramAda eSa tatpratyAsanno'pramAdo'pi hetuH / tadupari tasya saMgha bhavati kaSAya vAstrayo yasya karmaNo na pramAdAdistasya karmaNaH pramAdanirodhanirAstragho jJAtavyaH | saca madana hamAdrAdhitriye yavasthitaH / tatra apUrvakaraNaguNasthAnasyAdau sakhyeyabhAgaM nidrApraca dve karmaprakRtI badhyate tadupari saGkhyeye bhAge triMza15 sprakRtayo badhyante / kAstAH prakRtayaH ? devagatiH pacendriyajAtiH vaikriyikAhArakate jasakAmaMpAni catvAri zarIrANi samacaturasra saMsthAnaM vaikicikazarorAGgopAGgam AhArakazarIrAGgopAGgam / varNo gandho rasaH sparzaH devagatiprAyogyAnupUrvyam agurulaghuH upaghAtaH paradhAnaH ucchvAsaH praza stavihAyogati so bAdaraH paryAptaH pratyekazarIraM sthiraH zubhaH subhagaH susvaraH AdeyaM nirmANa tIrthakaroti / apUrvakaraNasyAntasamaye catasraH prakRtayo bandhamAyAnti / kAstAH 1 20 dAsyaM ratirbhayaM jugupsA ceti / etAH patriMzatprakRtayaH tIvrakapAyAsravA bhavanti / tadbhAyAt kathitAdbhAgAdupari saMvaro bhavati / anivRttivAdarasAmparAyasya natramasya guNasthAnasya prathama samayAdArabhya saMkhyeyeSu bhAgeSu puMvedaH krodhasajvalanazca dvau badhyete / tadupari sasyeyeSu bhAgeSu mAnamAyAsaJcalanau vadhyete / anivRttivAda ra sAmparAyasyAntasamaye lobhasavauno vakSyate / etAH paJcaprakRtayaH madhyamakaSAyAnaghAH / tadabhAve kathitasya bhAgasyopari saMvaro 65 bhavati / sUkSma sAmparAye SoDazAnAM prakRtInAM candho bhavati / tadupari tAsAM saMvaraH / kAstAH poDazaprakRtayaH 1 pa jJAnAvaraNAni catvAri darzanAvaraNAni yazaH kIrtiH uccaigotraM pacAnta rAyAH / etAH mandakaSAyAsravaH poDarA / upazAntakaSAyakSINakaSAyasayogakevalinAmekenaMba yogena ekasyA eva prakRterbandho bhavati / tadabhAvAta ayogakevalinastasyAH saMvase bhavati / kA'sAcekA prakRtiH ? sadyamiti ! athAha kazcit - guNasthAneSu 'saMbara svarUpaM nirUpitaM bhavadbhiH parantu guNasthAnAnAM svarUpa pUrvI0 0 0 / 3 tIrthakarane 3. 1 caturviMzama - tA0 / 30 / 4 saMghararUpam A0 60 ja0, Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ morgadarzaka :- AcArya zrI savidhisAgara jI mahArAja 9 / 1] navamo'dhyAyaH 281 tApanna vijJAyate tattvarUpaM vijJApayituM yogyamiti guNasthAnAnAM svarUpa nirUpyate-tattvArthaciparItaruciH mithyASTiH prathamaM guNasthAnaM bhavati / darzanamohasva bhedaastryH-smyktcmithyaatvsmygmithyaatvviklpaan| tepAmudayAbhAve'nantAnubandhikrodhamAnamAyAlobhAnA 'codayAbhAve sati prathama samyaktvamau pazamika nAma samutpadyate / tasya kaalo'ntrmuhuurtH| tasyAntarmuhUrtasya madhye utkarSeNa AvalikApaTke uddharite sati jaghanyenaikasmin samaye coddharite sati anantA- 5 nubandhikrodhamAnamAyAlobhAnA madhye anyatamasyodaye sati zeSasya mithyAdarzanakAraNasyAnudaye sati sAsAdanasamyagdRSTirjIva ucyate / tad dvitIyaM guNasthAnaM bhavati / sAsAdanasamyagdRSTeH mithyAdarzanAnudaye'pi anantAnubandhyanyatamodayAna yat jJAnatrayaM tadajJAnatrayameva / kathamiti cet ? yasmAtkAraNAtte'nantAnuvandhinaH kapAyA anantamidhyAdarzanAnubandhanAnmadhyAdarzanodayalakSaNaM phalamutpAdayanti mithyAdarzanamevAtmani pravezayanti / parihatasAsAdanaguNaH pumAnavazyameva 10 'mithyAtvaguNasthAnaM gacachanIti sAsAnavarNanam / atha mizraguNasthAnasvarUpa kathyate-samyagmithyAtvakarmodayAt manAkakaluSapariNAmaH pumAn bhavati kSINAkSINamayazaktikodravotpAditamanAkakaluSapariNAmavat / tena kAraNena samyagmidhyAdRSTiIvastattvArtharucyarucirUpo bhavati / samyagmidhyAdRSTeH' purupasya yadahAnatrayaM tatsatyAsatyarUpa ditavyam / cAritramohakarmodayAjjIvo'tIvAvirato bhavati so'saMyatasamyagdRSTihacyate / zrAvakabratAni pratipAlayan pumAna 15 dezavirato bhavati tatpazcamaM guNasthAnam / apramatto'pi san antarmuhUrta pramAdaM bhajan pramattasaMyato bhavati tat SaSThaM guNasthAnam / yo javAsecanAdinidrAdipramAdaM na bhajate sa pumAn apramattasaMyato bhavati tat saptamaM gunnsthaanm| apUrvakaraNamanitibAdarasAmparAyasaMjhaM. sUkSmasAmparAyasaMzazca etAni trINi guNasthAnAni aSTamanavamadazamaguNasthAnAni bhavanti / teSu triSu guNasthAneSu dve zreNI vartete / upazamakoNiH kSapa, 20 koNizca / yasyAmAtmA mohanIyaM karma upazamayana Arohati sA upazamakazreNiH / yasyAmAtmA mohanIyaM karma apayana Aroti sA kSapakaNi rucyate / tatropazamaNimAn pumAn aSTamaM navamaM dazamamekAdazazca guNasthAnaM gatvA patati / kSapakazreNimAn pumAn aSTama navamaM dazamana guNasthAnaM gatyA ekAdazaM guNasthAnaM varjayitvA dvAdazaM bhoNakapAyasaMhamAre iti / apUrvakaraNe aSTamaguNasthAne ya upazamakaH kSapakazca vartate sa janmApUrvAn karaNAn 25 pariNAmAna prApnoti tena tadaSTamaM guNasthAnamapUrvakaraNamityucyate / asmin guNasthAne karmopazamaH karmakSayo ma vartate kintu saptamanavamaguNasthAnayormadhye patitatvAt upazamaH kSapakopacAreNocyate ghRtaghaTayat / yathA mRnmayo'pi ghado ghRtaghaTa ucyate ghRtasamIpatitvAt / asmin guNasthAne nAnAjIvA'pekSayA antarmuhUrtasya ekasminnapi kSaNe'nyonyamavazyameva pariNAmA vipamA bhavanti, prathamakSaNe ye pariNAmA utpannAste pariNAmAzca apUrvAH pariNAmAH dvitIyA- 30 -. - 1-dRSTipu- zrA, ja0, 30 / 2 upazamaNiH mA0, 20, ja. 3 pariNAmA apUrvAzca pri-saa| Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 tatvArthavRttoM dipu kSaNeSu utpadyante teneda guNasthAnamapUrva karaNamityanyarthasaMjJaM bhavati / atha anivRttibAdarasAmparAyaguNasthAnasvarUpamucyate-sAmparAyazabdena kapAyo labhyate yatra sAmparAyasya kapAyastha sthUlatvenopazamaH bhayazca vartate tadanivRttavAdarasAmparAyasaMjaM guNasthAnamucyate / tatra jIvA rupazamakAH kSapakAzca bhavanti / ekasmin samaye nAnAjIvApekSayApi ekarUpAH pariNAmAH 5 bhavanti / yataH pariNAmAnAM parasparaM svarUpAnivRttistena kAraNenAnivRptikaraNabAdarasAmparAya saMjJaM navamaguNasthAnamucyate / sAmparAyasya kaSAyasya sUkSmatayA upazamAt zrapaNAzca sUkSmasAmyaMrAyasaMjaM dazamaM guNasthAnaM bhavati / tatropazamakAH kSapakAzca jIvA bhavanti / 'upazAntamAhasaMca khekAdazaM guNasthAnaM tasyopazamAt / kSINamohasaMbaM dvAdazantu guNasthAnaM sarvasya mohasya kSapaNAt bhavati / samprAta kevalajJAnadarzano jIyo yatra bhavati tatsayogijinasaMjJaM trayodazaM 10 guNasthAnaM bhavati / pazcala yakSarakAlasthitikamayogijinasaMjJaM caturdazaM guNasthAnaM veditam / apUrvakaraNaguNasthAnamAdiM kRtvA kSINakapAyaguNasthAnaparyanteSu guNasthAneSu uttarottarakSaNepu jiivsyotkRssttotkRssttprinnaamvishuddhirveditvyaa| nikRSTatvena mithyAtvaguNasthAnasya kAlo'ntarmubodhiki / abhutyAkSamizana kaSTa anAdAnantaH, bhanyasya mithyA svaguNasthAne kAlo'nAdisAntaH / sAsAdanasya kAlaH upazamasamyaktyakAlasyAntarmuhUrtalakSaNasya 15 prAnte nikRSTa eka samayaH utkRSTa AvalipaTkam / mizrasya kAlo'ntarmuhUrtaH / asaMyatasamyagdaSTeni kRSTaH kAlo'ntarmuhUrtaH utkRSTakAlaH paraSTisAgaropamANi / dezasaMyatasya kAlo nikRSTo muhUrta mAtraH utkRSTastu pUrvakoTI kiJcidUnA | pramattasaMyatAdikSINakaSAyaparyantAnAmutkRSTaH kAlo'ntamuhartaH / sayogijinakAlaH pUtrakoTI kiMcidUnA / jaghanyakAlastu paramAgamAd veditvyH| upazamazreNI sarvatrotkRSTaH kAlo'ntarmuhUrtamAtraH / adAnI saMgharasya hetubhUtAna bhAyasaMvaravizeSAn saMvitrakSuH sUtramidamAha sa muptimamitidharmAnubhakSA parISada jayacAritraiH // 2 // bhavakAraNAt manovArakAyacyApArAt Atmano gopanaM rakSaNaM guptiH / samyagatyanaM jantupIDAparityAgArtha vartana samitiH / saMsArasAgarAduddhRtya indranarendradharaNendracandrAdibandite pade AtmAnaM dharatIti dharmaH / "kAyAdisvabhAvAnucintanamanuprekSA / kSudhAtRSAdivedanA25 samutpattI upArjitakarmaniraNArthaM pari samantAt sahanaM parIpahaH tasya jayaH parIpahajanaH / sAmAthikAdipaJcabhedasahitaM cAritram / guptizca samitizca dharmazca anuprekSA ca parIpahajayazca cAritraca guptisamitidharmAnuprekSAparIpaGjayacAritrANi tairguptismitidhrmaanuprekssaapriisshjycaaritraiH| etaiH SabhiH sAnta daiH saMyamapariNAmaH kRtvA sa pUrvokaH saMgharo bhavati / karaNanirde zenaiva pUrvoktaH saMvaro vijJAyate / sa iti prAiNaM kimarthamiti cet ? sa grahaNaM nirdhAraNArtham / 30 tenAyamarthaH gusyAdibhiH kRtvadha saMgharobhavatti jalanimajjanakapAlagrahaziromuNDanazigvAdhAraNA 1 upazAntapAyamoha- A-, da., ja7 / 2 sarvasyopa- tA / 3 kSINakapAyapa- A0, 60, j0| 4-mAtram nA0 / 5 kAyAdisvabhAvAdici- 10, da0, jaa| Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 / 3-5 ] navamA'dhyAyaH 283 saMvaro vivakSAciddhodana nijamastakacchedana devAdi pUjanarAgar3ha pAdimalinadevatArAdhanAdibhiH na bhavatItyarthaH / kasmAt / rAgadreSamohAdibhirupArjitasya karmaNo'parathA nivartanAbhAvAt / atha saMvarasya nirjarAyAJca kAraNavizeSakathanArthaM sUtramidamAcatapasA nirjarA ca // 3 // tapasA kRtyA nirjarA ekadezakarmagalanaM bhavati cakArAtsaMvarazca bhavati / natu dazalAnafree madhye'pi tapo vartate teneva saMvaranirjare bhaviSyataH kimarthamatra tapomaNasUtram ? yukamukaM bhavatAH atra to nUranakarma saMvaraNapUrvaka karmakSyakAraNatvapratipAdanArthaM pradhAnaear saMvidhAyakatvakathanArthaM ca tapoSaNamantra vartate / nanu tapaH khalvabhyudayadAyakamAgane pratipAditaM saMvara nirjarAsAdhakaM katham ? tathA coktam " dANe labbhava bhou para iMdattaNu viveNa / 18 jammaNamaraNavivajjiyau u labbhaha NANeNe ||" [ paramAtmapra 2 ] sAdhUkaM bhavatAmArga kamani tapa tapa anyApi viranikeoti / yathaikamapi chAyAM karoti dharmajalaniSedha kuryAt eksyaapynekkaaryaavloknaadvhit| yathA ekopa vahnirSikledanAdikaraNAt pAvako bhavati bhasmasAtkaraNAd dAikocyate tathA tapo'pyabhyudayakarmakSayakAraNaM bhavatIti nAstyA gamavirodhaH / dava 'zrI' I atha gunyAdInAM saMvaratUnAM svarUpanirUpaNArthaM prabandhaH kathyate / tatrAdau guptisvarUpanirUpaNArthaM sUtramidamAdduH IrSyA bhASeSaNAdAnanikSepotsargAH samitayaH // 5 // IryA ca bhASA ca eSaNA ca AdAnanikSepoM ca utsarga IrSyA bhASaNAdAnanikSepotsargAH / ete paJca samitayo bhavanti / samyakzabdaH pUrvasUtrokto'trApi prAyaH / tenaivaM sambandho bhavati / 4 samyagyoganigraho guptiH // 4 // samyakprakAreNa lokasatkAra khyAtipUjA lAmAkAGkSArahitaprakAreNa yogasya kAyavATa manaH karma lakSaNasya nimo nirodhaH samyagyoganimo viSayasukhAbhilApArthapravRttinipedha ityarthaH / 20 yaH samyagyoganigraho manovAkkAyavyApAra niSedhanaM sA guptirityucyate / yoganima sati AttaraudradhyAnalakSaNasaMklezaprAdurbhAvo na bhavati tasmiMzca sati karma nAsravati tena guptiH saMvara prasiddhayarthaM veditavyA / sA triprakArA - kAya guptivAgguptimanoguptivikalpAt / atha gutiSu yo munirasamartho bhavati tasya muneH niSpApapravRttipratipAdanArtha samitisUtramucyate- 15 1 nanu varaM tapaH a0 da0 ja0 2 "dAnena labhyate bhogaH paraM indratvamapi tapakhA / janmamaraNavivarjitaM padaM labhyate jJAnena // 3 niSecana tA0 / 4 racyate tA0 / -- 85 Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvArthavRttI 1 [ 95-6 samyagIyasamitiH samyambhApAsamitiH samyageSaNAsamitiH samyagAdAnanikSepasamitiH samyagutsargasamitizceti / tatra samyagIya samitirucyate - tIrthayAtrAdharmakAryArtha gacchato munezvatuHkaramAtramArga nirIkSaNapUrvakaM sAvadhAnadRSTeravyamacetasaH samyaka vijJAtajIvasthAnasvarUpasya samyagIya samitirbhavati / kAni tAni jIvasthAnAni ? tatsvarUpanirUpaNArthamiyaM gAthA - "bAdarahame giMdiyaviticauridiyaasaNasaNNI ya / pattApaJjatA bhUdA ye cohasA hoMti / " [ go0 jIva0 0 72] samyagbhApAsa minirucyate - hitaM parimitamasandigdhaM satyamanasUyaM priyaM karNI mRtaprAyamazaGkAka kaSAyAnutpAdakaM sabhAsthAnayAgyaM mRdu dharmAvirodhi dezakAlAvucitaM hAsyAdirahitaM vaco'bhidhAnaM samyaka bhASA samitirbhavati / samyageSaNAsamitirucyate - zarIradarzanamAtreNa prAptamayAcitamamRta10 saMjJamudgamotpAdanAdidoSarahitamajenaddivAdibhiraspRSTaM parArtha niSya kAle bhojanamapUrNa mArgadarzaka :-"AcArya grAbhyavidhisAgara sanyAdAnanikSepa samitirucyate -- dharmopakaraNagrahaNa bisarjane samyagavalokya mayUravaNa pratilikhya tadabhAve vastrAdinA pratilikhya svIkAraNaM visa janazca samyagAdAnanikSepasamitirbhavati / etena gopuccha me paromAdibhiH pratilekhanaM muneH . pratiSiddhaM bhavati / samyagutsarga samitirucyate--prANinAmavarodhenAGga malatyajanaM zarIrasya ca 15 sthApanaM digambarasyotsargasamitirbhavati / ete paJca prANinAM pIDAparihArasyAbhyupAyA " ava sAtavyAH / itthaM pravartamAnasyAsaMyamapariNAmanimittasya karmaNa AaarbhASo bhavati tena ca saMvaraH samAThauMkate / atha saMvarakAraNasya dharmasva vikalpaparijJAnArthaM sUtramidaM bruvantiuttamacamAmArdavArjavasasyazaucasaMyamatapastyAgAkiJcanyabrahmacaryANi dharmaH // 6 // kAryasthitikAraNaviSvANAdyanveSaNAya paragRhAn paryaTato muneH duSTapApiSThapaJcajanAnAmasahAgAlipradAna' varkaravacanAtra helanapIDAjananakAyavinAzanAdInAM samutpattI "mano'nacchatAnutpAdaH kSamA kabhyate / 5 20 25 284 "jJAnaM pUjAM kulaM jAtiM calamRddhiM tapo vapuH / aSTAcAzritya mAnitvaM smayamA hurgatasmayAH // " [ ratnaka0 zlo0 25] iti zloka kathitasyASTavidhasya madasya samAvezAt parakRta parAbhibhavanimittAbhimAnamuktirbhArdavamucyate / mRdobhIvaH karma vA mArdavamiti nirukteH / manovacanakAyakarmaNAmakauTilyamArjavamabhidhIyate / satsu digambareSu mahAmuniSu tadupAsakeSuca zreSTheSu lokeSu sAdhu yadrghanaM tatsatyamitya 1 1 - nikSepaNAsamitiH bhA0 da0 ja0 / 2 bAdarasUkSmai kendriyadvitricaharindriyAsaMjJisacinazca / paryAta bhUtA ye caturdaza bhavanti // 3gAlokya bhA0 da0 ja0 / 4 -lokyadopakaraNena prati- A, da0 ja0 / 5 avasthAtavyAH A0, 60, 06 varvara Ae, da0 ja0 // 7 mano'navasthAnu- bha0 da0 ja0, Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / 6] navamo'dhyAyaH 285 bhilapyate / nanu satyavacanaM bhASAsamitAvanta bhitaM varmata eva kimarthamatra tadgrahaNam ? sAdhUkta bhavatA , bhASAsamitI pravartamAno yatiH sAyumukhamadhuSu mAmAyAvIrasavidhAhata limamahArAja bRyAt , anyathA asAdhuSu ahitabhApaNe'mitabhASaNe ca rAgAnarthadaNDadopo bhavet , tadA tasya kA bhASAsamitiH na kApItyarthaH / satyavacane tvayaM vizeSaH-santaH pratyajyAM prAptAstadbhaktAH vA ye vartante teSu yadacanaM sAdhu tat satyam , tathA ca jJAnacAritrAdizikSaNe pracuramapi amitamapi 5 vacanaM vktvym| itIhazo bhASAsamitisatyavacanayAvizepo vartate / utkRSTatAsamAgatagAddhayapariharaNaM zaucamucyate / manoguto mAnasaH parispandaH sarvo'pi niSidhyate tannipeve yo'samarthastasva parakIyavastuSu aniprapraNidhAnapariharaNaM zaucamiti managuptizaucayormahAn bhedaH / bhagavatI-ArAdhanAyAM tu" zaucasya lAghavamityaparasaMjJA vartate / dharmopacayA dharmApabRMhaNArtha samitiSu pravartamAnasya puruSasya tatpratipAlanArtha prANavyaparopaNapaDindriyaviSayapariharaNaM 10 saMyama ucyate / sa saMyamo dvividhaH-apanasajJaka upekSAsaMjJakazca / nava apahatasaMjJakatrividhaH / tadyathA-prAsukavasatibhojanAdibhAvavAzasAdhanasya mvAdhInajJAnAdikasya munerjantUpanipAte AtmAnaM tato'pahatya dUrIkRtya jIvAn pAlayata utkRSTaH saMyamo bhavati / mRTunA" mayUrapiccheNa pramRjya pariharato madhyamaH saMyamaH / upakaraNAntareNa pramRjya pariharato nikRSTaH saMyamaH inyapatasaMgramastrividhaH / athopekSAsaMyama ucyate-dezakAlavidhAnajJasya parepAmanurodhena 15 vyutsRSTakAyasya triguptiguptasya muneH rAgadvepayonibhiSyama upekSAsaMyamaH / upArjitakarmakSayArtha tapasvinA tapyate iti tapaH,tad dvAdazavidhaM vakSyamANavistara jnyaatvym| saMyaminA yogyaM jJAnasaMyamazA~copakaraNAdidvAnaM tyAga ucyate / nAsti asya kiJcana kimapi akiJcana niSparigrahaH tasya bhAvaH karma vA AkiJcanyam / nijazarIrAdipu saMskAraparihArAya mamedamityabhisandhiniSedhanamityarthaH / tadAkiJcanyaM catuHprakAra bhavati-strasya parasya ca jIvitalobhapariharaNaM zvasya parasya 20 ca ArogyalAbhaparihaNaM svasya parasya ca indriyalobhaparityajanaM svasya parasya pApabhogalomojhanaJcati / pUrvAnubhuktanitAnbharaNa vanitAkathAsmaraNaM vanitAsagAsattasya zayyAsanAdikaJca abrahma tadvarjanAt brahmapatha paripUrNa bhavati / svecchAcArapravRttinivRttyartha muskulabAso vA brahmacaryamucyate / guptisUtra pravRttinigrahArtham, bavAsamInA pravRttyA yupAyapradarzanArtha dvitIyaM samitimUtram / idantu tRtIyaM sUtraM dazavidhadhamakathakaM paJcasamitipu prayartamAnasya muneH pramAda- 25 pariharaNArtha boddhavyam / kSamA ca mAdavaJca Arjatraca satyaca zaucaJca saMyamazva tapazca tyAgazca Akikacanyaca brahmacaryaca kSamAmArdavArjabasatyazIca saMyamataparatyAgAkiJcanyabrahmacaryANi / unamAni prayojanaparivarjanAni ca tAni kSamAdIni tAni tathoktAni, etAni daza dharma iti dharmasaMjJAni saMtrarakAraNAni beditavyAnIti kriyAkArakasambandhaH / taptaloha piNDaH bat kovAdiparAbhUtena muninA unamakSamAdIni svaparahitaiSiNA kartavyAni / 30 1 anyathA sAdhura tA / utkRSTasamA- A0, 80 ja0 / 3 niyate A0, 20. ja. / 5 "anjavamaddabanlAghavatuhI palhAdaNaM ca guNA" bhaga ArA. gA0 400 | 5 mRdunA dopakaraNena pra- A dra0, j0| 6 pravRttinivRttyA - A0, da, ja0 | Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArtha adAnImanupreAnirUpaNArthaM sUtramidamucyate anivAraNa saMsArakatvAnyatvAzucyAca saMdara nirjarAloko durlabhadharmAkhyAtatvAtu cintanamanuprekSAH // 7 // anitya azaraNazca saMsAraca ekaca anyatvaJca azucitrA Amravazca nirjarA 5 va lokazca bodhidurlabhA ca dharmazca anityAhAraNa saMsAra kalyAnyatyAzucyA mraca saMvaranirjarAlokaHvodhidurlabhadharmAsteSAM svAkhyAH nijanijanAmAni vAsAM tattvamarthastasyAnucintanaM punaH punaH smaraNamanuprekSA bhavati / na nityamanityam / na zaraNamazaraNam / saMsaranti paryaTanti yasmi niti saMsAraH / ekasyAtmanA mAtra ekatvam / zarIrAderanyasya bhAvo'nyatvam / na zuciH kAyozuci: / AvatIti AsravaH / karmAgamanaM saMvRNAti abhinavakamaMpravezaM kartuM na dadAti iti 10 saMvaraH / ekadezena karmaNAM nirjaraNaM galanamadhaHpatanaM zaTanaM nirjarA / lokayante jIvAdayaH padArthA yasmin itti lokaH / bodhanaM bAdhiH saMsAra bhogavairAgyamityarthaH / bodhivAsoM durlabhA bodhidurlabhA / uttamapade dharatIti dharmaH / iti nijanijanAmAnusAreNa tatrAnucintanama tuprekSA bhavatIti saMkSepeNAnuprekSArthI jJAtavyaH / I 286 atha kiJcid vistareNArtha: kabhyate - kAya indriyaviSayA bhogopabhoga15 stUni samudAyaprAptAni yAni varta-sorgati sagiyArthavisthAdividhimANi jIvarAja sthitasvarUpANi te / kiMcan ? meghajAlavat indracApavat vidyudunmeSavat jalabud budavat girinadIpravAha van khalajanamaitrIcat cetyAdayo dRSTAntAstana bahavaH santi / garbhAdyavasthAvizeSa sadopalabhyamAnasaMyogaviparyayatvAt pUrvocSu jaDo jIvo dhruvatvaM manute, na ca kiJcit saMsAre samutpannaM vastu dhruvaM vilokyate jIvasya jJAnadarzanopayoga 20 svarUpAnyatreti cintanamanityatvAnuprekSA bhavati / tAM cintayato bhavyajIvasya zarIra putrakala trAdiSu bhogopabhogeSu anucandho na bhavati, triyogAvasare'pi duHkhaM notpadyate, bhuktojjhitatrakUcandanAdiSu yathAvirako bhavati tathA zarIrAdiSu virako bhavati / 1 / yathA mRgAlakasya nirjane vane valayatA mAMsAkAGkSiNA kSudhitena dvIpinA gRhItasya kiJcicharaNaM na vartate tathA janmajarAmaraNarogAdiduHsamadhye paryaTato jIvasya kimapi zaraNaM na vartate, sampuSTo'pi 25 kAyaH sahAyo na bhavati bhojanAdanyatra duHkhAgamane / prayatnena sahitA api rAyo bhavAntaraM nAnugacchanti | saMvibhakakhA api suhRdo maraNakAlena parirakSanti / rogagrastaM pumAMsaM saGgatA api bAndhavA na pratipAlayanti / sucarito jinadharmo duHkhamahAsamudra santaraNopAyo bhayati / yamena nIyamAnamAtmAnamindradharaNendracakrayartyAdayo'pi zaraNaM na bhavanti, tatra jinadharma | 9/7 -- 1 bhavantIti bhA0 da0 ja0 2 zvat bha0 0 0 3 - madana A 0 ja0 / 4 saMsArasa- Ara 40 ja0 / 5 nyatveti sA 16 rogAdiSu duH- A0, 30 na0 / 7 duHkhAgame bhA0 da0 ja0 / 8 dhanAni / Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsA mArgadarzaka:- AcAryazrI sarviAhAsAgara jI mahArAja gya jAyata 9 / 1] nabamo'dhyAyaH 287 eSa zaraNam / evaM bhAvanA azaraNAnuprakSA bhvti| etAM bhAvanAM bhAvayato bhavyajIvasya bhavasamudbhavabhAveSu mamatA na bhavati, ratnatrayamArge sarvajJavIsarAgapraNIte nizcalo bhavati / 2 / pUrvoktapazcaprakAre' saMsAre nAnAkuyonikulakoTayanekazatasahasrasakaTe paryaTam jIvo vidhiyantracodito yaH pitA sa kadAcid bhrAtA sa eva putraH pautrazca sajjAyate / yA jananI sA bhaginI bhavati kadAcid bhAryA kadAcit putrI kadAcit pautrI ca bhavati / ya: svAmI vartate saH dAso'pi 5 bhavati yo dAso vartate sa svAmI cakAsti / evaM raGgagatazelUSavajjIvo nAnAveSAn dharati / kimanyadunyate, svasya svayaM putro bhavani / baM saMsArasvarUpAnucintanaM kurvato bhavyajIvasya tena tu saMsArasamudrataraNa prayatna kuruta iti saMsArAnuprekSA / 3 / AtmA eka eka janma prApnoti tathA jarAM maraNaJca / taduHkhameMka eva bhukte jobasya paramArthato na kazcid bandhurvartate na zatrurjAgarti eka eva jAyase eka 18 evaM mriyate / cyAdhijarAmaraNAdiduHkhAni svajano parajano vA na sahate' pandhuvargo mitravargazca pitRvanAt parato nAnugacchati / adhinazvaro jinadharma eva jIvasya sarvadA sahAyo bhavatIti cintayato madhyajIvasya svajanapara janeSu prItyaprItI notpayete tasmAJca nissaGgo bhavati tatazca muktAvottiSThate ityekatvAnumakSA / 4 / jIvAt kArAdikasya pRthaktvAnucintanamanyatvAnumakSA bhavati / tathAhi-jIyasya" bandhaM prati ekatve satyapi lakSaNabhedAt kAya 15 indriyamaya AtmA'nindriyo'nyo vartate, kAyo'kSa AtmA jJAnavAn,kAyo'nitya AtmA nityaH kAya AdyantavAn AtmA anAdyantavAn , kAyAnAM bahUni koTilakSANi atikrAntAni AtmA saMsAre nirantaraM paribhraman sa ya tebhyo'nyo vartate / evaM yadi jIvasya kAyAdapi pRthakvaM vartate tarhi kalatraputra cAhanAdibhyaH pRthattaca kathaM na bobhoti api tu bobhavItyeva / evaM bhavyajIvasya samAhitacetasaH kAyAdiSu niHspRhasya tattvajJAnabhAvanAparasya kAyAdebhinnatvaM 20 cintayato vairAgyotkRSTatA bhavati / tena tu anantasya muktisaukhyasya prAptirbhavatItyanyatvAnuprekSA | 5 / ayaM kAyo'tIvAzucyutpattisthAnaM durgandho'pacitro mRdudhAturudhirasamedhito carcAgRhavadazucibhANDa mazkiApakSasadazacchavimAtrapracchAdito'tidurgandharasanisyandisrotobilasamAkulaH pavitramapi vantu samAzritaM tarakSaNameva nijatvaM prApati aGgArayat / asya kAyasya jalAdiprakSAlanacandanakarpUrakumAdyanulepanarAjA didhUpaneSTakAdipragharSaNacUrNAdivAsanapuSpAdibhi- 25 radhivAsanAdibhirazucitramapAkartuM na zakyate / samyagdarzanajJAnAcAritrANi punarbhAvyamAnAni jIvasyAtivizuddhiM kurvantIti cintayato bhavyajIvasya' "varmaNi vairAgyaM samutpazcate, tena tu saMsArasamuHsantaraNAya manaH sAvadhAna bhavatItyazucisyAnuprekSA / 6 / iha janmani paratraca AsraghA jIvasyApAyaM kurvanti / indriyakaSAyAnatakriyA mahAnadIpravAhavegavattInA bhavanti / 1 prakArasaM- A0, da, j0|2 kuru iti bhA0, da., ja0 / 3 nApaharati sA | 4 svajane pr-bhaa.d...| 5 -sya sambandha- A. da..ja0 6-gRhagavAdi bhya saa0| 7vamaMmiH bhaa0,50,j0| 8 pakhavA Ada0,ja0 / Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRttI [15 sparzanarasanaprANacakSuHzrotrANi indriyANi yathAsaMkhyaM gajamatsyabhramara zalabhamRgAdIn duHkhAve pAtayanti ko mAnamAyAlomAzca zipiviSTabAhubalikRSNacamarAdivana badhabandhApakIrtipariklezaprabhRtIn pratipAdayanti / iha janmani paratra ca narakAdigatigartaSu nAnAduHkhAgni prajvaliteSu paryAyanti / evamAdyAnnayadoSAnucintane bhavyajIvasya uttamakSmAdibhiH zubhama5 tirna pariskhalatItyAkhavAnuprekSA | 7 | yaH pumAn kacchapavat saMvRtAtmA bhavati tasyApado na bhavanti vikRtA iva / yathA mahAsamudre naukAyAH chidrapidhAne vidyamAne kameNa prajana nAyo nimajjanAMcA bhavadidhAne tu nirvighna bAJchita dezAntaraprAptirbhavati tathA karmAgamanadvArasaMvaraNe sati zreyaH pratibandho na bhavati / " evamAbhyAyato jIvasya saMvaraNe nityamevodyama utpadyate saMtrarAkSa nirvANapadaprAptirbhavatIti 10 saMvarAnuprekSA / 81 abuddhipUrvA kuzalamUlA ca nirjarA dviprakArA bhavati / tatrA, buddhipUrvI akuzalAnubandhAparanAmikA narakAdiSu karma phalodayajA jAyate / parIpasadane tu zubhAnubandhA niranubandhA ca dviprakArApi kuzalamUlA nirjarA ucyate / evaM nirjarAyAH doSAn guNAMca bhAvayato rorate karmanirjaraNArthaM pravRttirbhavatoti nirjarA'nupraM kSA || adharatAdupari tiryak ca sarvatrAkAzo'nanto vartate tasyAnantAkAzasyAlokA kAzApara saMjJasyAtizayena madhyapradeza loko vartate 15 tasya lokasya svabhAvasaMsthAnAdyanucintanaM kurvato bhavyajIvasya tatvajJAnasya vizuddhirbhavatIti lokakSA / 10 / ekasmin nigotAGge siddhAnAmanantaguNA jIvA bhavanti evaM vizvo'pi lokaH sthAvaraiH prANibhirnirantarambhRto vartate tasmin loke satvaM durlabham / kiMvat ? mahArNave patitaM vacasikatA yA ekaM rajovat / tatra ca traseSu vikalatrayaM bhUyiSThaM vartate / tatra paJcAkSayamatidurlabham / kiMvat ? sarvaguNeSu kRtajJatAvat / tatrApi pacedriyAH pazavo mRgAH pakSiNaH 20 karakendukAdayo bahavo vartante teSu pacendriyedhvapi manuSyajanmAtIvadurlabham / kiMvat ? mArge patitaratnoccayavat / manuSyajanmanirgamane tu punarmanuSyajanmaprAptira tIca durlabhA / kiMvanU ? bhasmIbhUtavRkSasya bhazmanaH punaH tarubhavanavat / manuSyajanma prAptI gha sudezI durlabhastasmin sukulaM durlabha tasminnindriyANi durlabhAni teSu sampado durlabhAstAsu ArogyatA'tidurlabhA eteSu vizveSvapi sAmagraceSu prApteSu jainadhamaMzcenna mattarhi manuSyajanma 25 nirarthakaM bhavati / kiMvat ? locanavihInavadanavat / evaM kaSTalabhyaM jinadharmaM prApya yo viSayasukhe rajjati sa pumAn bhasmane gandhasArataruvaraM vahati / yastu viSayasukhebhyo virakaratasya tapAbhAvanAdharmabhAvanA sukhamaraNAdilakSaNopalakSitA samAdhiratIya durlabhaH / samAdhau ca sati viSayasukhaviraktatAlakSaNo bodhilAbhaH saphalo bhavati / evaM bhAvayato bhavyajIvasya bodhi labdhvA kadAcidapi pramAdo na bhavatIti bodhidurlabhAnuprakSA | 11 | sarvajJavItarAgapraNItaH 30 sarvajIvadyAlakSaNaH satyAdhiSThAno dhinayamUla uttama kSamAvalaH brahmacaryagupta upazamapradhAno 288 to | cA 1 vikRtA / 2 evAdhyAya dhyAyatA nA0 / 3 prakRti- sa0 / 4 satkulam Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9-7 ] navamo'dhyAyaH 285 niyatilakSaNo viSayavyAvRttirUpa ityarthaH niSparigraddatAlambano dharmo bhavati, asya dharmasyAlAbhAn prANino'nAdikAle saMsAre paryaTanti pApakarmodayasamutpannamasAtaM bhuJjate, dharmasya tu prAptau nAnAbhyudayasukhaM bhuktvA paramanirvANaM labhante iti cintanaM kurvato manyajIvasya dharme akRtrimaH sneo bhavati tena' tu sadA taM pratipadyate iti dharmAnuprekSA / 123 evaM dvAdazAnuprekSA sannidhAne jIva uttamakSamAdIn dharati tena tvatizayena saMvaro bhavati / anuprekSAM bhAvayan 5 pumAn uttamakSamAdIn pratipAlayati parISahAMzca sahate tena dvayormadhye'nuprekSAgrahaNam / bhavanti cAtra kAvyAni -- to bhuSane na kopi zaraNaM dRSTo bhavazcaikatA mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhiyatayA isa stiriyaM karmAstratraH saMvaraH / sAraM nirjaraNaM viverasukhakRlloko durApA bhave bodhidurlabhadharmaM yatra sadanuprekSA iti dvAdaza // 4 saduhambodhacaritrarananicayaM muktyA zarIrAdikaM na stheyo'taDita surendravanurambhobudabudAbhaM kacit / evaM cintayato'bhipaGga vigamaH syAdbhutamuktAzane yasaliye'pi nocitamidaM saMzodhanaM zreyase || no kazciccharaNaM narasya maraNe janmAdiduH khotkare vyAghrAghAtamRgAtmajasya vijane bAndhau patatreriva / potAd bhraSTatanordhanaM taMturamA jIvena putrAdayo no yAntyanyabhavaM parantu zaraNaM dharmaH satAmataH // jIvaH karmavazAd bhraman bhavavane bhUtvA pitA jAyate putrazcApi nijena mAtRbhaginIbhAryAduhitrAdikaH / rAjA patirasau nRpaH punarihApyanyatra zailUpavat nAnAveSadharaH kulAdikathito duHkhyeva mokSAhate || saMsAraprabhavaM sukhAsukhamatho nirvANa si bhuje'haM khalu kevalo na ca paro bandhuH zmazAnAt param / nAtyeva sahAyatA jati me dharmaH suzarmadrumaH sphUrjajjIvanadaH sadA'stu mahatAmekatvametacchriye / 1 no'nityaM jaDarUpamendriyamAntAzritaM vayat so'haM tAni bahUni cAzrayamayaM khedo'sti saGgAdataH / .. 10 15 ' 1 tena sadA 0 0 0 2 bhavati cAtra kAvyam A0 da0 ja0 20. 60 ja0 / 4 0 . i0 a0 pratipu na santi pate lAkAH / 5 tanuH zarIram jIvena amA-maha ityarthaH / 37 Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 [9/ tattvArthavRttI nIrakSIravadaGgato'pi yadime'nyatvaM tato'nyadzaM sAkSAtputrakalatramitragRharairamAdikaM matparam // ajhaM zoNitazukrasambhavamidaM viNmUtrapAtraM na ca snAnAlepanadhUpanAdibhiradaH putaM bhavejjAtucit / karpUrAdipavitramatra nihitaM tazApavitraM yathA / pIyUSaM viSamaGganAdharagataM rakhatrayaM zuddhaye // sparzAnAgapatI rasAttimiragAd gandhAt kSayaM SaTpado rUpAccaiva pataGgako mRgatatirgItAt kaSAyApadAm / zoM dolidharmaputracamarA dRSTAntabhAjaH kramA ddhisAderdhanasampadAdikagaNaH karmAsraSaH kiM mudeH / / dhArAzau jalayAnapAtra vivarapracchAdane tadgato yadvat pAramiyati vighnavigataH satsaMvaraH syAttathA / mArgadarzakRta caritrAnAmAvavikSiNAdAra jI mahArAja bairAgyeNa parIpakSamatayA saMpadyate'sau cirAt / / zvabhrAdau vidhiyogato bhavati yA pApAtubandhA ca sA tAmApnoti kudhIrabuddhikalitaH puNyAnubandhA praa| guptyAdizca parIpahAdivijayAdyA sattapobhiH kRtA sadbhiH sA pravidhIyate muniyaraH cetthaM dvidhA nirjarA / pAtAle narakA nikonilayo madhye tvasaMkhye matAH sahipamahArNavAzca girayo nadyo manuSyAdayaH / sUryAcandramasAdayazca gagane devA divItthaM vidhA loko vAtanivezito'sti na kRto rudrAdibhiH zAzvataH / / siddhAnantaguNA nikotayapuSi syuH prANinaH sthAvaraiH loko'yaM nicitastrasatyavarapazcAjhavadezAnSayam / duHprApaM khabihakasudharmaviSayA bhAva virAga tapo dharmadyotasurakhA mumocanamiyaM bodhirbhaved durlabhA / / lakSma prANiyAdi sadvinayatA mUlaM kSamAdi smRtam svAlambastu parigrahatyajanatA dharmasya so'yaM jinaiH / prokto'nena vinA bhramanti bhavinaH saMsAraghorANave tasminnabhyudayaM bhajanti sukSiyo niHzreyasa jAti // 20 Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9/8- 9] mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja navamo'dhyAyaH etA dvAdaza bhAvanA viracitA vairAgyasaMvRddhaye vidhAnandibhuvAnurAgavato dharmasya dhImacchriye / doSazrutasAgareNa viduSAM doSaughavicchittaye ye'ntaH samyaganusmaranti munayo nityaM padaM yAnti te // atha parISaddasana phalapradarzanenotsAhanArthaM sUtramidamAhuH - mArgAcyavananirjarArthaM pariSoDhavyAH parISahAH ||8|| 291 I mArgAt saMvaraNalakSaNAdacyavanamapracyutira skhalanamiti yAvat mArgAcyavanam | nirjarA : karmaNAM galanaM patanaM zaTanamekadezena kSayakaraNamityarthaH / mArgAcyavanaM nirjarA ca mArgAcyavana nirjare tayorarthaH prayojanaM yasmin paro pahanakarmaNi tat mArgAcyavananirjarArtham / pariSoDhavyAH pari samantAt sahanIyA sarpiNIyAH kSamitavyA ityarthaH / te ke ? parISadAH / 10 makSyamANalakSaNopalakSitAH kSudhAdayo dvAviMzatiH / athavA mArgaH samyagdarzanajJAnacAritrANa tasmAdacyavanaM tadanuzIlanaM tadabhyasanam, tadarthaM nirjarArthacca parIpahAH SoDhavyAH / teSAM sahanena karmaNAmAgamanadvArANi pihitAni bhavanti / taca saMvara eva kathyate / aupakramikaM karmaNAM phalaM sujAnA munayo nirjINakarmANaJca kramAnmokSaM labhante / tenAyamartha:-saMvaranirjarAmokSANAM sAdhanaM parISaddanamityarthaH / atha parISahsvarUpaM parISaddasaGkhyAzca parijJApayituM sUtramidamAdduHkSutpipAsAzItoSpadaMzamazakanAgnyAra tistrIcaryAniSadyAzayyAko zavadhayAcanA'lAbharogatR esparza mala satkAra puraskAraprajJAjJAnAdarzanAni // 9 // 15 kSu bubhukSA, pipAsA ca udakAdipAnecchA, zIta "zaiziryam upNazca paritApa- 20 lakSaNaH, daMzamazakAca vanamakSikAH kSudrajantuvizeSAH, nagnasya bhAvaH karma vA mAgnyam, nAbhyaJca maratiMdha strI ca caryA ca niSayA ca zayyA ca Akroza vadhA yAcanA ca alAbhazca roga tRpasparzazca malA satkArapuraskArazca prajJA ca ajJAnaca adarzanaca tAni rAyokAni / itaretaradvandraH / ete sarve vedanAvizeSAH draviMzatiparISadAH mumukSuNA sahanIyAH / sakhyA nirUpitA / idAnIM zvarUpaM nirUpyate-yo munirniravadyamAhAraM mArgayati tasyAhArasyAprAptau 25 vArA vA apranaSTavedano'pi san akAle'yogyadeze ca bhuktiM necchati, DAvazyakapariNamISadapi na sahate, jJAnadhyAnabhAvanAparo bhavati, bahUna vArAn svayamevAnazanama maudarya kRtavAn vartate, anekavArAMzca parakAritamanazanamavamaudaryaJca kRtavAn vartate, 1 zaiAryam A0 0 0 2 uSNaJca paritApalakSaNama A0, 50, ja0 / Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvihisAgara jI mahArAja 292 tattvArthavRttI [ 99 rasahInabhojanaJca vidhattaM, tena ca zIghrameva parizuSyaccharIro bhavati / kiMvat ? taptAmbarISanipatitakatipayAmbubinduyat / samudbhUtabubhukSAvedano'pi sahanazIlaH san puruSo yo bhikSAlAbhAdalAmaM bahuguNaM manyo, 'kSudhAvAdhAM prati cintAM na kurute, tasya kSutparopa,vijayo veditavyaH / 1 / yo munindItabAgavApIpramukhajalamajanajalAcagAhanajalapariSecanaparityAgI 5 bhavati, aniyatopavezanasthAnA ( noDa) niyatavasatizca bhavati / kiMvAt ? pakSivat / atikSA rAtisnigdhAtirUkSAtiviruddhabhojane sati grISmatvAtapadAhajvaropavAsAdibhiH kAyendriyonmAthinI samudbhUnAM tRSaM na praticikIpati, tRDvahnijvAlA santoSeNAbhinava mRdunipapUrNa zizirasuramipAnIyena yaH prazamayati sa pipAsAparISahavijayaM labhate / 2 / yo muniH parihattapachyavasro bhavati aniyatAbAsazca bhavati / kiMyan ? pakSivat / vRzamUle catuSpathe parvatAne 'varSAditriSu 10 kAlepu tiSThati, bhUmjhAvAtasampAtaM mahaddhima"bhAtapakSaca sahate, ta pratIkAra prAptivyapagatakAkSo bhavati, pUrvAnubhUtapAvakAdizItapratIkArahatubhUtadravyANAM nAdhyeti, samyagjJAnabhAvanAgabhaMgRhe yo yasati tasya zItaparIyavijayo veditavyaH / 3 / yo muninirmaruti nirambhasi tapatapanarazmiparizuSkanipatitacchadarahitacchAyavRkSe vipinAntare svecchayA sthito bhavati, asAdhyapi totpAditAntardAhazca bhavati, dAvAnaladAhparuSamArutAgamanasaJjanitakaNThakAkudasaMzoSaJca 15 bhavati, uSNapratIkArahetubhUtabahanubhUta cUnapAnakAdikasya na smarati, jantupIDAparihatisAvadhAna manAzca yo bhavati tasyoSNAparISahajayo bhavati, pavitracAritrarakSaNaM bhavati / 4 / daMzagrahaNena siddhaM mazakamahaNaM kimarthama, ? upalakSaNArtham / yathA kAkebhyo ghRtaM rakSaNIyam kathaM zvamArjArAdibhyo 'na rakSaNIyaM rakSaNIyameva tathA daMzamazakopadravaM yo muniH sahate saH pizukattikApipIlikAkITa makSikAmatkuNavRzcikAdyupadravamapi sahate ityarthaH / para teSAM 20 svayaM bAdhAM na kurute kevalaM muktilAmasakalpamAtraM vastraM paridadhAti tasya munedaMzamazakaparISaha vijayo bhavati / 5 / nAgmyaM nAma jAtyasuvarNavadakalaGka para viSayibhirazaktakaH 1 zephavikArabadbhizca dhatu na zakyate / taddharatAM paraprArthanaM na bhavati / nAnyaM hi nAma yAcanAvanajantu. ghAtAdidoSarahitamaparigrahatvAt mukhipApaNAdvitIyakAraNaM pareSA bAdhAyA akArakam / yo munstinnAmnyaM vibharti tasya manasi vikRtinotpadyate, strIrUpamatIvApavitraM mRtaka rUpasamAnama25 harnizaM bhAvayati / brahmacaryamANaM tasya bhavati / evamacelanatadhAraNaM nAgnyaM niSpApaM jJAtavyam / 6 / yo muniH hupIkaviSayeSu nirudyamo bhavati, saGgItAdirahitazUnyagRhadevamandiravRkSakodarazilAkandarAdipu vasati, svAdhyAyadhyAnabhAvanAsu rati karoti, sarvaprANiSu sarvadA 1 vizvate A.,da, ja. ! 2 kSudho bAdhAm tA | 3 mRdanA pUrNa--A0,80,ja0 / 4 varSAdiSu triSu AU, da, ja / '5 * matApa sa10 / 6 -prApta vya- A0, 10. ja. / 7 -pUtagavA0, A., ja / 8 kathaka mArjArAdi- bhA0, 30, jala | 1. na rakSaNIyameva tA.: 8-mazakA. marga-tAH / 11 jhokavi- A., 30, ja0 / 12 -rUpakama-A0, du., ja0 ! Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 99] navamo'dhyAyaH 293 paramakAruNiko bhavati, dRSTazrutAnubhUtabhogasmaraNabhoga 'kathAkarNanavipameSuzarapravezanicchindrahRdayo bhavati tasya muneraratiparISahavijayo veditavyaH / 7 / yo muniH ragaNazIleSu sthAneSu bhArAmeSu gRhAdipu teSu ca sthAneSu abhinavatAruNyavilAsaH madhupAnamadacapalalocanaH pIjayantISu strISu vidyamAnAsvapi kacchapayat saMvRtAntaHkaraNakaraNo'timanoharepaddhasana komalAlApavilAsavibhramasamIkSaNavarkaravidhAna madamantharagatikAmepuThayApAranirarthIkaraNacAritro 5 bhavati, netravAsiyAmArapasahelavivivAhInomatastaramapanorumUlakakSAnAbhinirIkSaNAdibhiranupacha tacitto bhayati tasya muneH strIparISaddavijayo" bhavati / 8 / yo muniH cirakAlase vitagurukulamamacaryo bhavati, bandhamokSapadArthamarma jAnAti, saMyamAyatana yatijanavinayabhaktyartha gurujanemAnujJAto dezAntaraM gacchati, nabhasvAniva nissaGgo bhavati, upavAsasAmibhojanagRhavastusahasyAghRtAdirasapariharaNAdikAyaklezasahanazIlakAyo bhavati, 10 vezakAlAnusAreNa saMyamAvirodhigamanaM karoti, caraNAvaraNarahitaH kiThinazaka ropala. kaNTakamRtakhaNDapIDanasabjAtapAdabAdho'pi bAdhAM na manyate, gRhasthAvasthocitavAhanayAnAdikAnAM na smarati, kAlAnusAreNa SaDAvazyakAnAM parihANi na karoti tasya munezvoparISaDjayo veditavyaH / 5 / yo muniH pitRvanazUnyAgAraparvataguhAgaharAdiSu pUrvAnabhyasteSu nivAsa karoti, bhAskaranijendriyajJAnodyotaparIkSitapradeze kriyAkANDakaraNArthaM niyatakAlA niSadyAmA- 15 zrayati, tatra ca dUrakSaharyakSatarakSudvIpiMgajAdi nAnAbhayAnakapAkasattvazabdazravaNAdinApi nirbhayo bhavati, devatiryammanuSyAcetanakRtopasargAn yathAsambhavaM sahamAno'pi vIrAsanakukkuTAsanAdiSu avighaTamAnazarIro bhavati, mokSamArgAna pracyavate, mantravidyAdipratIkAraM na karoti, pUrvoktaduzvApadavAdhArUca sahate tasya muniSazAparISahajayo bhavati / 10 | yo muni nAnuzIlanavyAnavidhAnamArgagamanAdikhedavAn bhavati, muhUrtamekaM nidrAnubhavanArthamuccAbacaparupabhUmiSu 20 bhUrizarkaropalakapAlasaGkaTeSu zItoSgeSu sthAnakeSu zayyAM karoti, ekapArzve daNDavana patityA annupIddhA pariharana kASThayan mRtakavat pArzvamaparivartamAnaH zete, jJAnabhAvanAnurajitacetAH bhUvapretAdivihinanAnopasargo'pi acalitAGgo'amitakAla (laM) tanihitayAdha kSamate, zArdUlAdimAnayaM pradezo'cirAdasmAt palAyanaM zreyaskara vibhAvayantaH kadA bhaviSyatItyavihitasvadaH zayyAparISahajayaM labhate / 11 / yo munirmithyAdarzanoddhatatIvakrodhasahitAnAmajJAnijamAnAma- 25 pakSAnaM nindAmasabhyavacanAni ca lambhito'pi zRNyannapi dhagnijvAlA na prakaTayati, AkrozeSu akRtacetAstatpratIkAraM vidhAtuM zIghraM zaknuvannapi nijapApakarmodayaM paricintayan savAkyAnyazrutvA tapobhAvanAparAntarako nijahradaye kapAviSamaviSakaNikAmapi na karoti sa munirAkrozaparISavijayI bhavita / 12 / yo munirnizAtazastramupaMDhimudgaramuzalakuntago: 1-kathAvarNana A0, 60, jaH | 2 muniraSaDakSINezu sthA-tA0 / 3 - karaNaH AH. 10,0 / 4 -dhAnapadama- A0, 60, 0 / 5-yo veditavyA sA0 | 6 kaThinakarkarAmalabhA. da. jaH / 7 -dinA bhayA- mA0, va0 j0| Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 tattvArthavRtto [ 89 phaNAgolakapradarapardUpakambAtarjanakapASANAdibhistADyamAnapIDyamAnazarIro'pi vadhakeSu ISa. dapi manaHkaluSatAM na karoti, pUrvakRnapApakarmaNaH phalamidamAyAtamamI 'carpaTakAH kiM kartuM samarthAH kAyo'pyarya toyabudbudayavighaTanasvarUpo duHkhaheturetarvAdhyate samyagdarzanazAnacAri trANi mama kenacidapi intu na zakvante iti vicintayan kAThakaddAlatakSaNagandhasAraTvAnule 5 panAviSu samAnamAnaso bhavati sa vadhaparIpahajayaM labhate / etaduktam "ajJAnabhAvAdazubhAzayAdA karoti cet kopi naraH khalasvam / tathApi sadbhiH zubhameva cintyaM na madhyamAne'pyamRte viSaM hi // [ / anyazca"AkRSTo'haM hato naiva to vA na dvidhAkRtaH // mArito na hato zramoM madIyo'nena bandhunA // " / ] 131 yo muniH bahirabhyantaratapovidhAnabhAvanAkRtakRzatarazarIraH tapatapanatApazoSitAho vidhyApitAkAra iva nizchAyakAmaH asthizirAjAlatvagDamAtra zeSazarIrayantro'pi vidhAvasathajAyuprabhRtyartha dInavacanavadanavavarNyakarasaMjJAdikaraNanaM kimapi yAcate, bhikSAsamaye pi vidhu jhotava malapravAhAsAmanApIhAgabhavati / 14 / yo muniraGgIkanaikabAra nirdoSa. 15 bhojanaH caraNyurivAnekadezacArI maunavAn vAcaMyamaH samo vA sakRt nijazarIradarzanamAtra tantraH karayugalamAtrA'matraH bahubhirdivasairapyanekamandirepu bhojanamaladamvApi sanAtaraudracetAH dAnyadAnRparIkSaNaparAjamuskho lAbhAdalAbho varaM tapovRddhihetuH paramaM tapa iti santuSTacetA bhavati sa muniralAbhavijayI veditavyaH / 15 / yo munirvizvAzucinidhAnaM paritrANavarjitamadhruvaM zarIraM jAnAti, tatsaMskAraM na karoti, guNamANikyA capanasaGgrahaNavarddhanAvanakAraNaM vinAya 20 isya sthitinimitta bhojanAGgIkAraM pracuropakAraM karoti kurvannapi bhojanamakSamrakSaNapraNavilepana garta puraNavadatatparatayA karoti / sakRdupabhogasya sevA, muhurmuhurUpabhogasyAsevA viruddhAhAra ucyate / apathyAhArapevanaM vaiSamyamucyate / tAdRzAhArapAnasevanasamutpannaebanAdivikArarogo'pi san samakAlasamutpannavyAdhizatasahasro'pi sadvazavatI na bhavati, jalmalasarvoparddhi prabhRtisamprAptatapaRddhisaMyoge'pi kAnispRhaH san rogapratIkAraM nApekSate sa rogaparISaha25 vijayI bhavati / 16 / yo muniH zuSkatRNapatraparuSazarkaropalanizitakaNTakamRttikAzUlakaTaphala kazilAdiSyadhanavihitapAdavedano'pi san tatrAvihitacetAH 'caryAyAM zayyAyAM niSadyAyAca jantupIDAM pariharan nirantaramevApramantacetAH tRNasparzaparIpahasaha! *sa hi veditavyaH / 17 / yo munirambukAyikaprANipIDApariharaNacetAH maraNaparyantamasnAnaghratadhArI bhavati tIvratapana 1 varSaTakAH cA0 / 2 -dAlalakSaNa- bhA0, da0, j0| 3 naivaM prA0, de0. ja0 / 4 -kRtakazataza tA0 / 5 vidhAyasatha- aa0.ds.j0|6 -kyAvasana-20 / 7 sa vedi- 06, ja0 / Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamo'dhyAyaH 255 bhAnusabjanitaparitApasamutpannaprasvedavazama hadAnI tapAMzunicayo'piM kilAsakacchUdra kaNDUyA - di vikAre samutpanne'pi saGghaTTanapramardanakaNDUyanAdikaM tadutpannajantupIDAparihArArthaM na karoti, mamAjheM malaM vartate asya bhikSorane kI nairmalyaM vartata iti saGkalpanaM na karoti, avagamacaritrapUtapAnIyapradhAvanena karmamalaka mApanayanArthaM ca sadevodyatamatirbhavati kezalocAsaMskArakhedaM na gaNayati sa munirmalaparISahasa hanazIlo bhavati / 18 / yo muniH 5 pUjanaprazaMsanAtmake satkAre kriyArambhAthamataH karaNAmantraNAlakSaNe puraskAre kenApyavihite sati evaM manasi na karoti yadahaM cirataratapasvI mahAtapo'nuSThAtA ca svasamaya para samayanirNayavidhAyakaH anekavAra paravAdivijayI IdRzasyApi mama na kazcit praNAmaM karoti na kopi pa 9 // 1] vidhAnApi sambhramaM sRjati nApyAsanAdipradAnaM vidhattaM varaM midhyASTayo zAdarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja zAkhamapi nijapakSIya tapasvinaM gRhasthaM cAtI bhaktimantaH sakalaJcasambhAvanena sammAnayanti 10 nijasamayaprabhAvanArthaM naite tattvajJAnaparA api paramAhatAH, varaM vyantarAdayaH kila pUrvamatitItratapasAM jhaTiti caccanaM kurvantIti zrutirmithyA vartate, yadi na mithyA tarhi mAzAnAM tapasvinAM pUjAdikaM vyantarAdayaH kimiti na kurvantIti durthyAnaparo na bhavati sa muniH satkAra puraskAraparIsahanazIlo bhavati / 14 / yo munistarkavyAkaraNacchandola 'GkArasArasAhityAdhyAtmazAstrAdinidhAnAGga pUrva prakIrNakanipuNo'pi san jJAnamadaM na karoti, mamAmataH pravAdinaH siMha- 15 zabdazravaNAt vanagajA iva palAyante bhAskaraprabhAyAM jyotiriGgaNA iva na prabhAsante iti ca madaM nAte sa muniH prajJAparISa vijayI bhavati / 20 / yo muniH sakalazAstrArthasuvarNaparIkSAkapapaTTasamAnadhiSaNo'pi mUrkhorasahiSNubhirvA mUrkho'yaM balIvarda ityAdyavakSepacacanamA pyamAno'pi sahate, atyutkaSTaduzvaratapovidhAnaca vidhatte, sadA apramatta cetAzca san brahmavarcasaM nApekSate sa muniddajJAnaparISaddajayaM labhate / 21 / yo muniratyutkRSTavairAgyabhAvanAvizuddhAntaraGgo bhavati, vijJAta- 20 samastavastutattvazca syAt, jinAyatanatrividhasAdhujinadharma pUjanasammAnanatamniSTho bhati, ciradIkSito'pi sannaivaM na cintayati adyApi mamAtizayabadbodhanaM na sabjAyate utkRzrutavratAdivighAyinAM kila prAtihAryavizeSAH prAdurbhavanti iti zrutimithyA vartate dIkSeyaM niSphalA vratadhAraNa phalgu eva vartate iti samyagdarzanavizuddhisannidhAnAdevaM na manasi karoti tasya muneradarzanaparISaDjayo bhavatItyavasAnIyam | 22 / itthaM saGkalpaprAptAn parapaddAn salkiSTa 25 cetAH kSamamANaH rAgadreSamohAdipariNAmotpannAsrava nirodhe sati mahAntaM saMvaraM labhate / athAmI pariSadAH bhavAraNyamatikamitumudyatasya muneH kiM sarve bhavanti Ahovit kimasti kacid vizeSaH iti prazne sati uttaraM dIyate / ete pUrvoktalakSaNadvAviMzatiparIpahAcA 1 - bahazIlo tA0 2vAtIya A0, ba0 ja0 / 3 laGkArasAdi bha0 da0, 10 / 4 - padasamAnAdhikaraNo'pi ja0 | padajJAnAdhi- da0 Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 tattvArthavRttau [ 9/10-11 ritrAntaramuddizya bhAjyAH bhavanti yojanIyAH syurityarthaH / tatra sUkSmasAmparAyacchatthavIta rAgayoH kati bhavantIti prazne sUtramidamucyate sUkSmasAmparAyacchuddmasthavItarAgayozcaturdaza // 10 // sUkSmasAmparAyo dazamaguNasthAnavartI muniH / kevalajJAnakevaladarzanAvaraNadvayaM chadmazabde5 nocyate / chadmani tiSThatIti chadmasthaH / chadmasthazvAsoM vItarAgaH badmasthavItarAgaH antamuhUrtena samutpatsyamAnakevalajJAnaH, kSINakaSAyo ( ye ) dvAdaze guNasthAne vartamAnaH sAdhuH chadmasthApIta mArgadarzakayate, tadyacyate sA 1 sUkSmasAmparAyazca chadmasthavItarAgava sUkSmasAmparAyacchadmasthaghI tarAgau tayoH sUkSmasAmparAyachadmasthaSItarAgayoH / adhikaraNe samI dvivacanam / tenAyamarthaH sUkSmasAmparAye munau chadmatthavItarAge ca sAdhau caturdazaparISA 10 bhavanti / ke te caturdaza parISadAH sambhavanti ? kSutpipAsAzItoSNadaMzamazakacaryAzasyAvadhAlA - bharogatRNasparzamalaprajJAjJAnAnIti caturdazeti nirddhAraNAdapare parISahA na bhavantIti jJAtavyam / nanu chadmasthavItarAge mohanIyasya karmaNo'bhAvo vartate tena mohanIyakRtASTaparISA nAmmyAitistrIniSadyAkrozayAcanAsatkAra puraskArAdarzanalakSaNA na bhavantIti yuktameva, sUkSmasAmparAye tu mohanIyoyo vartate tatsadbhAvAt tatsambandhino'pyaSThApi parISaddAH kathaM na bhavantIti 15 caturdazaM bhavantIti kathamucyate ? sAdhUktaM bhavatA; sUkSmasAmparAye sarva eva mohokyo na vartate / kintarhi ? sambalanalobhakaSAyodayo'sti / so'pi bAdaze na vartate kintvatisUkSmo bartate tena sUkSmasAmparAyo'pi vItarAgAsthasadRzo vartate tena tasminnapi caturdazaparISadA bhavantIti ghaTate / nanu chadmasthavItarAge mohodayasyAbhAvo vartate sUkSmasAmparAye 'va tasya mohodayasya mandayamasti tena dvayorapi kSupipAsAdInAcaturdazAnAmapi parISaddAnAmabhAvo vartate 20 tatsahanaM kathamucyate bhavadbhiriti ? Aha sAdhUktaM bhavatA; yadyapi anayozcaturdazaparISA na vartanta eva tathApi tatsahanazaktimAtraM vartate tena vayoste dIyante, yathA sarvArthasiddhidevAnAM maddtamaHprabhApRthvIgamanaM yadyapi na vartate tathApi tadgamanazakitvAtteSAM tadgati rupayujyate / 1 athAha kazcit zarIrayuktAtmani pariSahasahanaM pratijJAtaM bhavadbhaH ghAtisAtaghAtane samutpanna kevalajJAne'cAnikarma catukaphalAnubhavanaparicarati bhagavati sayogijine zarIravati 25 kriyantaH parayA utpadyanta iti paryanuyoge tatparISaha kathanArthaM sUtramidamucyate ekAdaza jine // / 11 // ekenAdhikA daza ekAdaza / zAkapArthivAdidarzanAdhikazabdalopaH / yathA zAkapriyaH pArthivaH zAkapArthivaH priyazabdo supyate tathAnAdhikazabdalopaH / athavA ekazra daza ca ekAvaza hasvasya dIrghatA / ekAdazaparIpahAH jine jitaghAtikarmaNi bhagavati bhavanti vedanIya karma sadbhAvAma 2 pAtisaMvAtane satyu - 5 | 3 kiyantraH 1 - mukhyate bhavadbhirityA sA kivantaH parI- Ara da / Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 912] 3 vedanA yAste upacaryate / te ke? zrutpipAsAzItoSNadaMzamazakacaryAzayyAbadharogaNasparzamalasaMjJakA ekAdaza / nanu mohanIyodayasahAyabhAvAbhAvAta zrut pipAsAdivedanA'bhAve kathamete utpadyante ? sAdhUktaM bhavatA, vedanAyA abhAve'pi vedanAdravyakarma sadbhAvo vartate tadapekSayA parISopacAro vidhIyate / kathamiti cet ? nizzeSajJAnAvaraNakarmaNi naSTe sati karaNakamavyavadhAnarahita samastavastupradyotaka saphala vimala kevalajJAne vidyamAne bhagavati cintAnirodhalakSaNaM 5 dhyAnaM yadyapi na vartate tathApi cintAkAryakarmAbhAvaphalApekSayA dhyAnaM bhagavati yathopacaryate tathA parISA api upacAramAtreNa dIyante, anyathA vedanAsadbhAve kabalAddArasyApi prasaGgaH saJjAyate / tena bubhukSAdilakSaNo vedanodayoM bhagavati na vartate kathaM kavalAhAraH syAt ? tathA ghoktamA-- navamo'dhyAyaH "na bhuktiH kSINamohasya tavAnantasukhodayAt / toData jAhArabhugbhavet // darzaka :- AcArya 297 asadvadyodayAd bhuktiM tvayi yo yojayedadhIH / mohAnilapratIkAre tasyAnveSyaM jaradughRtam || asadvedyavi ghAtividhvaMsadhvastazaktikam / tvayyakiJciraM (skaraM ) mantrazaktaye vApavanaM (balaM) viSam // avedyodaya ghAti sahakArivyapAyataH / tvayyakiJcitkaro nAtha somayyA hi phalodayaH ||" [Adipu0 25 39-45 ] atha sUkSmasAmparAyAdiSu guNasthAneSu vyastAH parIpahA yojitA bhavadbhiH / karima cidguNasthAne samastA api vartante iti praznasadbhAve sUtramAhurAcArya: bAdarasAmparAye sarve // 12 // yAdaraH sthUlaH sAmparAyaH kaSAyo yasmin guNasthAne sadAdarasAmparAyaH tadyogAnmunirapi AdarasAmparAyastasmin sarve parIpaddA bhavanti / asthAyamartha:- bAirasAmparAya ityukte navamametra guNa 10 paJcaviMzatitame parvaNi zlokacatuSTayamidam / taar " sAdhyAhArANi vAkyAni bhavanti" [ ] iti vacanAdatra sUtre sopaskAratayA vyAkhyAnaM kriyate / ekAdazajine 'na santi' iti varNatrayaM prakSipyate / tenAyamartha 20 utpadyate - jine kelini ekAdaza kSudrAdayaH parIpahA na santi na vartante / athavA " ekena adhikAna daza pariSahA jine, ekAdaza jine " iti vyAkhyAnantu prameyakamalamArtaNDe [pR0 307] vartate / 1 taduparyante khA0 / 2 bAyaM viyam sA0 / avalam - apazatazaktikabhityarthaH / 3 sAmAyAdiphalI- A0 da0 0 4 saMkSipyate A0 da0 ja0 | 38 15 25 Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 tattvArthavRttau 698 sthAnaM kevalaM na gRhItavyaM kintvarthaM balena pramattasaMyatApramattasaMyatApUrvakaraNAnivRttikaraNaguNasthAnacatumAhyaM teSu sarva parIpahAH sahanchante akSINAzayadopatvAt / tathA ca sAmAyikavAri chedopasthApanAyAJca parihAravizudviyame ca triSu cAritreSu sarve parIpAH pratyekaM sambhavanti pArizeSAn / 28 [ 913-15 atha jJAtametat parISANAM guNAsthAnadAnam / kasyAH prakRteH ke parIpahAH kartavyA bhavantIti na jJAyate iti prazne sUtramidamucyate jJAnAvara prajJAjJAne // 13 // jJAnasyAvarANaM yasya munaH sa jJAnAvaraNastasmin jJAnAvaraNe / athavA jJAnasyAvaraNaM jJAnAvaraNaM tasmin jJAnAvaraNe karmaNi sati prajJA ca ajJAnazca prajJAjJAne dvau parIpahau bhavataH / 10 nanu jJAnAvaraNe sati ajJAnaparISaho bhavatIti yuktameva, paramiMdaM na yuktam, prajJAparIpo jJAnAvaraNavinAze khalu jAyate, jJAnamado bhavati, sa prajJAparIpo jJAnAvaraNe sati kathamutpadyate ? sAdhUktaM bhavatA prajJA hi kSAyopazamikI vartate tena prajJAmado matizrutAvaraNakSayopazame sati saJjAyate avadhimana:paryayakevalajJAnAvaraNe sati prajJA madaM janayatyeva sarvAvaraNakSaye tu mado nadyate / mArgadarzaka : athAha prAyasUcanArthaM sUtramucyatedarzana mohAntarAyayora darzanAlA bhI // 14 // darza mohazca antarAyazya darzanamohAntarAyau tayodarzanamohAntarAyayoH, adarzana alAbhazcAdarzanAlAbhau / darzanamor3e karmaNiruti adarzanaparIpo bhavati antarAye karmaNi lAbhAntarAye karmaNi sati alAbhaparIpo bhavatyevaM yathAkramaM jJAtavyam / atha mohanIyaM karma kAraM vartate darzana mohazcAritra mohazceti / tatra darzanamohe ada naparI bhavadbhiruktaJcAritramA kati parIpahAH bhavantItyanuyoge sati sUtramidamucyatecAritramohe nAgnyAratistrIniSayAkkrAMzayAcanA maskAra puraskArAH / / 15 / namnasya bhAvI nAgmyam, na ratiraratiH stRNAti AcchAdayati paraguNAn nijadopAn 25 iti strI, niSIdantyupavizanti yasyAM sA nipadhA, AkrozanamAkrozaH, yAcatiryAcanA, nAmyava atazva strI ca niSadyA ca Akozazca yAcanA ca satkArapuraskAraJca nAgnyA ratistrIniSadyAkrozayAcanAsatkAra puraskArAH / cAritramohe karmaNi udite sati ete sapta parIpAH puMvedodayAdinimattA bhavantIti veditavyam / mohodaye sati prANipIDA bhavati prANipIDAparihArArthaM nipA parISaha utpadyate iti veditavyam / athAparaparISaddanimittakarmavizeSaparijJAnArtha sUtramidamucyate 20 Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 / 15.18] namo'dhyAyaH vedanIya zeSAH // 16 // vedanIye kamaNi sati ziSyante dhriyante iti zepA ekAdaza parIpahA bhavanti "jJAnAvaraNe prajJAjJAne" [20 sa0 9 / 13 ] iti zo parISahAyuktau / "darzanamohAntarAyayodarzanAlA bhI ticALU-zrI viiiliminabahArakAritramohe nAgnyAratistrIniSadyAkrozayAcanAsatkArapuraskArAH' [taH sU0 5 / 15 ] iti sapta parIpahAH sambhASitAH, 5 evaM sUtratrayeNa samuditA ekAdazoktAstebhyo ye udhAratAste zeSA ityucyante / te ke kSutpipAsAzItoSpadaMzamazakacaryAzayyAvadharogasRSNasparzamalasaMjJakA ekAdaza parIpahAH vedanIya bhavanti jine yojitA ityarthaH / atha pUrvoktAH parIpahA ekasmin puruSe yugapat kati bhavantIti prazne sUtramidamucyate svAminA ekAdayA bhAjyA yugapadekasminkAnnaviMzati': (te)||17|| eka AdipA te ekAdayaH / kasmiMzcidAtmani ekaH parISaddo kasmiMzcid dvau kamizcittrayaH ityAdikRtvA ekonaviMzatiparyantamekasminnAmAna yugapat samakAlaM bhavantIti bhAjyAH yathAsambhavaM yojniiyaaH| atra A ekAnnaviMzatiriti zabdo vartate sa tu AG abhividhyrthH| abhividhiriti ko'rthaH ? abhivyAptiH / ekonaviMzatimabhivyApyetyarthaH / katham ? zItoSNa- 15 parISaDyomadhye anyataro bhavati zItaguSNo ghaa| zayyAparIpahe sati niSadyAcarye na bhavataH, nipadyAparIpahe zayyAcarya dro na bhavataH, caryAparIpahe zalyAniSadye dvau na bhavataH / iti trayANAmasambhave ekAnnavizatirekasmin yugapad bhavati / nanu prajJAjJAne parasparaviruddha tatrApyekatya hAniH kathaM na bhavati ? sAdhUktaM bhavatA; zrutajJAnApekSayA prazAmada utpadyate avadhimanaHpayakevalajJAnApekSayA ajJAnaparIpaho'pi bhavatIti ko virAdhaH / atha guptisamitidharmAnuprekSAparIpahajayalakSaNAH paJca saMvara hetava uktAH / idAnI cAritraM saMgharaheturvaktavyastachedaparijJAnArtha yogo'yamudyatesAmAyikacchaMdopasthApanAparihAravizuddhisamasAmpa rAyayathAkhyAnamiti cAritram // 18 // sAmAvikacha chedopasthApanA ca parihAravizuddhizca sUkSmasAmparAyazca yathAkhyAtaJca 25 sAmAyikacchedopasthApanAparihAravizudrisUkSma sAmparAyathAsyAnam / samAhAro dvandhaH / etatsAmAthikAdikaM paJcakaM cAritraM bhavatIti veditavyam / iti zabdaH samAptyarthaM vartate tena yathAkhyAtena cAritreNa paripUrNaH karmakSayo bhavatIti jJAtavyam / yadyapi dazalAkSaNike dharme yaH saMyama uktaH sa cAritrameva tathApyatra paryante cAritranirUpaNaM sAkSAtparamanirvANakAraNaM cAritraM bhavatIti jJApanArtha yeditavyam / tatra sAmAyikasya lakSaNaM digdezAnarthadaNDaviratisAmAyika- 30 1 ekonaviMzatiH bhA0, 80, jaa| Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 tattvArthavRttI 9 / 11 proSadhopavAsetyadhikAre proktameva / 'apareSAM caturNA lakSaNaM kathayiSyAmaH / tatra sAmAyika dviprakAram-parimitakAlamaparimitakAlaneti / svAdhyAyAdau sAmAyikamaharNa parimittakAlam / IpithAvAvaparimitakAlaM veditavyam / pramAdena kRto yo'tyarthaH prabandho hi hiMsAdInAmamArgadarzanAmavRkSAvAryatasvI jiloposamayAjImAgeja samyagAgamoktavidhinA pratikriyA punarvatA5 ropaNaM chedopasthApanA, chedena divasapakSamAsAdipratajyAhApanenopasthApanA vratAropaNaM chedopasthA panA / sakalpavikalpaniSedho vA chedopasthApanA bhvti| pariharaNaM parihAraH praanninittirityrthH| parihAreNa viziSTA zuddhiH 2karmamalakalaGkaprakSAlanaM yasmin cAritre tatparihAraSizuddhiH cAritramiti vA viprhH| tallakSaNaM yathA-dvAtriMzadvarSajAtasya bahukAlatIrthakarapAdasevinaH pratyAkhyAnanAmadheyanavamapUrvaproktasamyagAcAravedinaH pramAdarahitasya atipuSkara10 caryAnuSThAyinastisraH sandhyA varjayitvA dvigamyUtigAmino muneH parihAravizuddhicAritraM bhavati / tathA coktam -- "pattIsavAsajammo vAsapura ca tisthayaramUle / paJcakakhANaM paDhido sNjhuunndugaauuavihaaro||" [ ] triyarSAdupari navagharSAbhyantare vrsspRthktvmucyte| atIva sUkSmalobho yasmina cAritre tam 15 sUkSmasAmparAyaM cAritram / sarvasya mohanIyasyopazamaH bhayo vA vartate yasmin tat paramaudAsInyala kSaNaM jIvasvabhAvadazaM yathAkhyAtacAritram / yathA svabhAvaH sthitastatha vAkhyAtaH kathita Atmano yasmin 'cAritre tad yathAkhyAtamiti nirukteH / yathAkhyAtasya athANyAtamiti ca dvitIyA saMjJA vartate / tatrAyamarthaH-cirantanacAritravidhAyibhiryadutkuSThaM cAritramAkhyAtaM kathitaM tAdRzaM cAritraM pUrva jIvena na prAptam, atha anantaraM mohakSayopazamAbhyAM tu prAptaM yaccAritraM tat athAkhyAsa20 mucyate / sAmAyikAcchedopasthAnAcAritraM guNaH prakRSTaM chedopasthApanAcAritrAt parihAravizuddhi cAritraM guNaH prakRSTa parihAravizuddhicAritrAtsUkSmasAmparAyacAritraM guNaH prakRSTaM sUkSma sAmparAyacAritrAt yathAkhyAtacAritraM guNaH prakRSTaM tena kAraNenottaraguNaprakarSajJApanArthaM sAmAyikAdInAmanukrameNa vacanam / __ atha saMvarasya nirjarAyAzca hetubhUtasya tapasaH svarUpanirUpaNArthaM prabandhoracyate / tattapo 25 dviprakAram-bAhyamAbhyantarazca / tatra bAhyaM SaTprakAramAbhyantarazca SaTprakAram / tatra bAhyaSaTaprakArasya tapasaH sUcanArtha sUtramidamucyate bhagavadbhiHanazanAvamauryadhRttiparisaGkhyAnarasaparityAgaviviktazayyAsana kAyaklezA bAhyaM tapaH // 19 // 1 pareSAm A0, 20, ya0 / 2 karmaphala- A0, va, ja0 / 3 "tIsa vAso janme vAsAMdhattaM ca titthayaramUle / paccaskhANaM padido saMjhUNadugAUyavihAro / / " -go0 jI0 gA0 472 / triMzadvarSajanmA varSapRthaktvaM khalu tiirthkrmuule| pratyAkhyAnaM paTitaH saMdhyonadvigavyUtivihAraH // 4 tathaiva khyAtaH bhA0, 20, 0 / 5 sUcyate taa| Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamo'dhyAyaH anazana avamaudarya vRttiparisaGakhyAna rasaparityAgazca vivikazayyAsanazca kAyaklezazca anazanAvamauda ye vRttiparisaGkhyA narasa parityAgaviviktazayyAsanakAyaklezAH / ete SaT saMyamavizeSA bAhya tapo bhavati / tatra tAvadanazanasya svarUpaM nirUpyate - tadAstraphala - manapecya saMyamaprAptinimittaM rAgavidhvaMsanArthaM karmaNAM cUrNIkaraNArthaM saddhyAnaprAptyarthaM zAstrAbhyAsArthaM yat kriyate upavAsastadanazanamucyate / saMyame sAbadhAnArthaM vAtapittazleSmAdidoSo 5 pazamanArtha jJAnadhyAnAdisukhasiddhayarthaM yatstokaM bhujyate tadaSamaudaryam / AzAnirAsArthamekamandirAdipravRttividhAnaM tadviSaye saGkalpacikalpacintAniyantraNaM vRtterbhojanapravRtteH pari samantAt saGghakhyAnaM maryAdANaNanamiti yAvad vRttiparisaGkhyAnamucyate / hRpIkamadanigrahanimittaM nidrAviparyayavAdhyAyAdisukhArI kRSNaH parityAgaH pariharaNaM rasapari tyAgaH / vivikteSu zUnyeSu gRhaguhAgirikandarAdiSu pANipIDArahiteSu zayyAsanaM viviktazayyA 10 sanaM paJcamaM tapaH / kimartham ? AvAdhAvirahArthaM brahmacaryasiddhayarthaM svAdhyAyadhyAnAdiprAptyarthaM tadvidhAtavyam / kAyasya klezo duHkhaM kAyaklezaH / uSNata Ata sthitiH varpata namUlanivAsitvaM zItartI nivAraNasthAne zayanaM nAnAprakArapratimA sthAnavetyevamAdikaH kAyaklezaH pAThaM tapaH : kute kriyate ? zarIraduHkhasanArtha zarIrasukhAnamivAJchArthaM jinadharmaprabhAvanAdyarthaJca / yaha cchayA samAgataH parISaddaH, svayameva kRtaH kAyaklezaH iti parISahkAyaklezayoviMzeSaH / yasmAd 15 bAhyapekSayA 'adaH SaTkAraM tapo bhavati pareSAmadhyakSeNa ca bhavati tenedaM taze yAsamudhyate / 920] athedAnImAbhyantaratapaHprakAra sUcanArthaM sUtramidamucyate-prAyazcittavinayavaiyAvRtyasvAdhyAyacyutsargadhyAnAnyuttaram // 20 // 301 prakRSTo yaH zubhAvaho vidhiryasya sAdhulokasya sa prAyaH prakRSTacAritraH / prAyasya sAdhu- 20 lokasya cittaM yasmin karmaNi tat prAyazcittamAtmazuddhikaraM karma / athavA pragataH praNaSTaH ayaH prAyaH aparAdhastasya cittaM zuddhiH prAyazcittam | kauraskarAditvAtsakArAgamaH / "prAya ityucyate lokavizaM tasya mano bhavet / tasya zuddhikaraM karma prAyazcittaM taducyate // " ! } prAyazcita vinayazca caiyAvRttyanna svAdhyAyaJca vyutsargazca dhyAna prAyazcittavinayavaiyA- 25 vRttyasvApyAyanyutsargaMdhyAnAni etAni pad saMyamasthAnAni uttaramabhyantaraM tapo bhavati / abhyavarasya manaso niyamanArthatvAttatra pramAdotpannadoSaniSedhanaM prAyazcittam / jyeSTheSu muniSu Adaro vinaya ucyate / zarIrapravRttyA yAtrAdigamanena dravyAntareNa vA yo glAno munistasya pAdamadenAdibhirArAdhanaM vaiyAvRsya mucyate / jJAnabhAvanAyAmalasatvaparihAraH svAdhyAya ucyate / idaM zarIraM madIyamiti saGkalpasya parihatirvyutsargaH / manovibhramapariharaNaM dhyAnamucyate / 2 1 - yA tu SaT A0, da0 ja0 | 2- madhyakSaNe va a0 da0 je0 / 3 kiraskarAtA 1 rAvanA A0, ja0 / 30 Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRtta [ 9/21-22 athedAnImuktAnAM prAyazcittAdInAM prakAra sakhyApratipAdanArtha sUtramidamAhuH navacaturdazapaJcavibhedA yathAkramaM -AcArya zrI sunA? // cacatvA daza ca paJca ca dvau ca navacaturdazavryaste bhedA yeSAM dhyAnAt prAvartinAM prAyazcittAdinyutsargAntAnAM te navacaturdazapaJcadvibhedAH yathAkramaM yathAsaMkhyaM 5 paJcAnAM bhedA bhavantItyarthaH / tena navabhedaM prAyazcittaM caturbhado vinayaH dazabheda vaiyAvRttya paJcabhedaH svAdhyAya dvibhedo vyutsarga iti / dhyAnasya tu bahutaraM vatavyaM vartate tena tatprabandho bhinnaH kariSyate / // 10 athedAnIM prAyazcittasya navAnAM bhedAnAM nirbhedanArthaM sUtramidamucyate svAminA - Alocanaprati kramagatam bhayaviSekacyutsargatapazcheda parihArosthApanAH // 22 // AlocanaJca pratikramaNazca tadubhayakha vivekazca vyutsargazca tapazca chedazca parihArazca sthApanAca tAstathoktAH / ekAntaniSaNNAya prasannacetase vijJAtadoSadezakAlAya gurave nAha zena ziSyeNa vinayasahitaM yathA bhavatyevamavAnazIlana zizuvatsaralabuddhinA AtmapramAdaprakA zanaM nivedanamArAdhanA bhagavatIkathitadazadI para hitamAlocanamucyate / ke te daza doSA iti 15 cet ? u ""AkaMpiya aNumaNiya jaM diTTha bAdaraM ca suhumaM ca / o sAuliyaM bahujaNamadhya tatassevI // " [ bha0 rA0 0 562 ] asyAyamarthaH -- Akampitam upakaraNAdidAnena guroranukampAmutpAdya Alocayasi / 1 / anumAnitaM vacanenAnumAnya yA Alocayati / 2 yaddaSTa thallokaiH dRSTa N tadeyAlocayati 20 / 3 / bAra sthUlamevAlocayati / 4 / sumaM ca sUkSmamatyameva doSamAlocayati / 5 / chaSNaM kenacit puruSeNa nijadoSaH prakAzitaH, bhagavan yAzo doSo'nena prakAzitastAdRzo doSo mamApi vartate iti pracchannamAlocayati / 6 / saddAuliyaM zabdAkulitaM yathA bhavatyevaM yathA gururapi na zRNoti tAdRzakolAhalamadhye Alocayati / 7 / bahujanaM bahUn janAn pratyAlocayati / 8 / avyakta-avyakasyAprabuddhasyAme Alocayati / 4 / tatsevI yo gurustaM doghaM sevate 25 tadame Alocayati / 10 / idRgvidhamAlocanaM yadi puruSamAlocayati tadA eko gurureka AlocakaH pumAniti puruSasya dvayAzrayamAlocanam / strI yAlocayati tadA candrasUryadIpAdiprakAze eko guruH de khiyoM athavA dvo guru ekA strI ityevaM syAlocanaM vyAzrayaM bhavati / AlocanarahitamAlocayato vA prAyazcittamakurvato mahadapi tapo'bhipreta phalapradaM na bhavati / nijadoSamuvAcArya mizrayA meM duSkRtamastviti prakaTIkRta pratikriyaM pratikramaNamucyate / 30 pratikramaNaM guruNAnujJAtena ziSyeNaiva kartavyam / AlocanAM pradAya pratikramaNA AcAryeva 1 AkampitamanumAnita vaddaSTaM bAdarana sUkSma | unna zabdAkulitaM bahujanamavyaktaM tatsevI / J Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 / 23] nabamo'dhyAyaH 303 kartavyA / zuddhasyApyazuddhatvena yatra sandehaviparyayo bhavataH, azuddhasyApi zuddhatvena vA yatra nidhayo bhavati tatra tanubhayamAlocanapratikramaNa dyaM bhavati / yadvastu niyataM bhavati tadvastu cennijabhAjane pati mukhamadhye vA samAyAni yasmin vastuni gRhIte vA kaSAyAdikamutpazte tasya sarvasya vastunaratyAgaH kriyate tadri vekanAma prAyazcittaM bhavati / niyatakAlaM kAyasya vAco manasazca tyAgo vyutsarga ucyate / upavAsAdipUrvoktaM pavidhaM vAhyaM tapastaponAma prAyazcittaM 5 bhavati / divasapakSamAsAdivibhAgena dIkSAhApanaM chedo nAma prAyazcittaM bhavati / divasApakSamAsAdivibhAgena dUrataH parivarjana parihAro nAma prAyazcittaM bhavati / mahAnatAnAM mUlalachednaM vivAya punarapi dIkSAprApaNam upasthApanA nAma prAyazcittaM bhavati / anAcAryamapRSTyA AtApanAdikaraNe AlocanA bhavati mArgadurgakipicchyAdi kI rahivikhyAsyecanI phmmli| parokSe pramAdataH AcAryAdivacanAkaraNe AlocanA bhavati / AcAryamamATyA AcAryaprayojanena gatvA 10 Agamane AlocanA bhavanti / parasaGghamapRSTvA strasaMghAgamane AlocanA bhavati / dezakAlaniyamena avazyakatavyasya vratavizeSasya dharmakathAdivyAsaGgena bismaraNa sati punaHkaraNe AlocanA bhavati / sarvavive'nyasmin kAryaskhalane AlocanaMca prAyazcittaM bhavati / pazcindriyeSu 'vAgAdiduHpariNAme pratikramaNaM bhavati / AcAryAdipu hastapAdAdisaMghaTTane pratikramaNaM bhavati / vratasamitiguptiSu svalpAticAre pratikramaNaM bhavati / peMzunyaka- 15 lahAdikaraNe pratikramaNaM bhavati / bayAvRttyasvAdhyAyAdipramAde pratikramaNaM bhavati / goyaragatasya kAmalatotyAne pratikramaNaM bhavati / parasaMklezakaraNAdau ca pratikramaNaM bhavati / divasarAdhyante bhojanagamanAdau AlocanApratikramaNadvayaM bhavati / locanakhacchedasvapnendriyAticArarAtribhojaneSu ubhayam / pakSamAsacaturmAsasaMvatsarAdidoSAdau cobhayaM bhavati / maunAdinA binA locavidhAne vyutsrgH| udarakRminirgame vyutsrgH| himamasakAdimahAbAtAdisaMha- 2 pAticAre vyutsargaH / ArdrabhUmyupari gamane vyutsargaH / haritavRNopari gamane vyutsargaH / kardamopari gamane nyutsargaH / jAnumAnajalapraveze vyutsrgH| paranimittayastunaH sthopayogavidhAne vyu. srgH| nAvAdinA nadotaraNa vyutsrgH| pustakapatane vyutsargaH / pratimApananevyutsargaH / paJcasthAvaravighA nAiSTadezatanumalavisargAdiSu vyutsrgH| pakSAdipratikramaNakriyAnta vyAkhyAnapravRttyantAdiSu vyutsargaH, evamuccAraprazravaNAdiSu ca prasiddho vyutsargaH / evamupavA- 25 sAdikaraNaM chedakaraNaM parihArakaraNamupasthApanAkaraNaM sarvametatparamAgamAd veditavyam / navadhiprAyazcittaphalaM tAvat bhAvaprAsA"damamanavasthAyA abhAvaH zalyapariharaNaM dharmadAyodikazca veditavyam / atha vinayabhedAnAha jJAnadarzanacAritropacArAH // 23 // 1 vAgAMdA pa--30, dala, ja | 5 -savyAkhvA- A0, 2, 0 | 3 evaM prAyazmisamunbAra-nA4-sarga gaya tA / 5-prasAdanam A0, dara, ja.! Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 tattvArthavRttoM [ 9 / 24-25 mAnazca jJAnavinayaH darzanaJca darzanavinayaH cAritraJca cAritravinayaH upacAraraca upacAravinayaH jJAnadarzanacAritropacArAH / eSamadhikRta eva vinayazabdo'nna yojitavyaH / analasena dezakAladravyabhAvAdizuddhikaragena bahumAnena mokSArtha jJAnagrahaNaM jJAnAbhyAso jJAnasmaraNAdikaM yathAzakti jJAnavinayo veditavyaH / tattvArthazraddhAne zaGkAdidopara hitatvaM darzanavinaya ucyate / jJAnadarzanavanaH puruSasya duzvaracaritre vidite sati tasmin puruSe bhAyato'tIvabhaktividhAnaM bhavati / svayaM cAritrAnuSThAnaca cAritravinayo bhavati / AcAryopAdhyAyAdiSu adhyakSeSu abhyutyAnaM vandanAvidhAnaM 'karakuDmalIkaraNama,teSu parokSeSu satsu kAyavAGmanobhiH karayoTanaM guNasaGkIrtanabhanusmaraNaM svayaM jJAnAnuSThAyitvaJca upcaarvinyH| vinaye sati jJAnalAmo bhavati AcAravizuddhizca saJjAyate, samyagArAdhanAdikaJca pumaullabhate / iti vinayaphalaM 10 jJAtavyam / atha caiyAvRttyabhedamAhaAcAryopAdhyAyatapasvizaikSaglAnagaNakulasa vasAdhumanojJAnAm // 24 // ____ AcAryazca upAdhyAyazca tapasvI ca zaikSazca glAnazca gaNazca kulaJca saMghazca sAdhuzca manojJazca te tathoktAH / teSAM dazavidhAmA puruSANAM izavidha yAvRttyaM bhavati / Acaransi 15 pratAn yasmAdityAcAryaH / mokSArthamupetyAdhIyate zAstraM taramAdityupAdhyAyaH / muddopavAsAdi mArgadarzaka :- AcAeM zrI suvidhAsAgara jI mahArAja tapo'nuSThAnaM vidyate yasya sa tapasvI / zAstrAbhyAsazIlaH shkssH|roNgaadipiiddi tazarIro glAnaH / vRddhamunisamUho gaNaH / dIkSakAcArya ziSyasayAtaH kulm| RSimuniyatyanAgAralakSaNazcAtuparNyazramaNasamUhaH sadhaH / RSyAryikAnAyakazrAvikAsamUho vA saGghaH / ciradIkSitaH sAdhuH vaktRtvAdiguNavirAjito lokAbhisammato vidvAna munimanojJa ucyate / tAdRzo'saMyatasamyagra20 STiI manoja ucyate / eteSAM darzAyadhAnAM vyAdhI sati prAsukauSadhabhaktapAnAdipadhyavastuvasati kAsaMstaraNAdibhiyAvRttyaM kartavyam / dharmopakaraNaH parISahavinAzamaH mithyAtyAdisambhave samyaktace pratiSThApanaM bAhyadravyAsambhave kAyena zleSmAdyantama lAdyapanayanAdikaM tadanukUlAnuSTAnazca vaiyAvRttyamucyate / tadanuSThAne kiM phalam ?samAdhiprAptiH vicikitsAyA abhAvaH vacanavAtsalyAdiprAkaTyaJca veditavyam / atha svAdhyAyabhedAnAha vAcanAcchanAnuprekSAmnAyadhammopadezAH / / 25 // ghAcanA ca pRcchanA ca anuprekSA ca AmnAyazca dharmopadezazca vAcanAcchanAnuprakSAmnAyadharmopadezAH / pate pazca svAdhyAyA ucyante / paJcAnAM lakSaNam yathA yo guruH pApakriyAvirato bhavati adhyApanakriyAphalaM nApekSate sa guruH zAstraM pAThayati zAstrasyArtha vAcyaM kathayati manyA38 thedvayazca vyAkhyAti evaM trividhamapi zAstramadAnaM pAtrAya dadAti upadizati sA vAcanA kathyate / pRzchanA praznaH anuyogH| zAstrArtha jAnannapi guruM pRcchati / kimartham ? sandehavinAzAya | nizcito'pyarthaH kimartha pacAyate ? balAdhAnanimittaM granthArthaprabalatAnimittaM sA pRcchanA / nijonnati 1nto'tibhakti-tA0 / 2 bhannalikaraNam / - ---- - - - -- - Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 / 26-27 ] navamo'dhyAyaH 305 parapratAraNopahAsAdinimitta yadi bhavati tadA saMvarArthikA na bhavati / parijhAvArthasya ekAgreNa manasA yatpunaH punarabhyasamamanuzIlanaM sA anuprekSA lakSyate / aSTasthAnocAravizeSeNa yacchuddhaM ghoSaNaM punaH punaH parivartanaM sa AmnAyaH kathyate / dRSTAdRSTaprayojanamanapekSya unmArgavicchedanArtha sandehacchedanArthamapUrvArthaprakAzanAdikRte kevalamAtmazreyo'rtha mahApurANAdidharmakathAzanukathana dharmopadeza ucyate / taduktam "hitaM brUyAt mitaM brUyAt brUyAddharmya yazaskaram / prasaGgAdapi na ba yAdadharmyamayazaskaram // "[ ] asya paJcavidhasyApi svAdhyAyasya ca kiM phalam ? prajJAtizayo bhavati prazastAdhyavasAyazca sajAyate paramotkRSTasaMvegazvakAsti / ko'rthaH ? pravacanasthitirjAgarti tapovRddhiobhoti, aticArayizodhanaM varvati, saMzayocchedA jAvaTIti, mithyAvAdibhayAdyabhAvo bhavati / atha vyutsargasvarUpanirUpaNaM vidhIyatemArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja bAhyAbhyantarApadhyoH // 26 // bAhyazca abhyantarazca bAhyAbhyantarI, tA ca to upadhI parigrahI bAhyAbhyantaropI tayorbAhyAbhyantaropadhyoH / sambanthe SaSThIdvivacanam / tenAyamarthaH-bAhyasyopaverabhyantarasya copaghevyutsargo myutsarjanaM parityAgo dvividho bhavati / vAstudhanadhAnyAdirupAtto bAhyopadhiH / 15 kopAdika AtmaduSpariNAmo'bhyantaropadhiH / niyatakAlo yAvajjIva vA zarIratyAgaH abhyantasepadhityAga ucyate / mahAvrate dharma prAyazcitte atra ca yadyapyanekaya.rAna vyutsarga uktastathApi na punaruktadoSaH', kAcan puruSasya kvacit tyAgazaktiriti puruSazalyapekSayA'nekatra' bhaNanamuttarIttarotsAhAtyAgArtha vA nekatra bhaNanaM na doSAya bhavati / tasya vyutsargasya. ki phalam ? niHsaGgatyaM nirbhayatvaM jIvitAzAnirAso doSocchedanaM mokSamArgabhAvanAparatva- 20 mityAdi / atha dhyAnaM bahuvaktavyamiti yaduktaM tasya svarUpanirUpaNArtha prabandho rcyte| tatra vAyada dhyAnasya prayoktA dhyAnasvarUpaM dhyAnakArlAnardhAraNaM tattrayaM manasi kRtyA sUtramidamAhurAcAryA: uttamasaMhananasyaikAgracintAnirodhI dhyAnamAntarmuhurtAt // 27 // 25 uttamasaMhanana varSabhavatranAratnanArAcalakSaNaM yasya sa uttamasaMhananAtasyopsamasaMhananaspetyanena bhyAnasya kartA proktaH / evaMvidhasya puruSasya dhyAnaM bhavati / kinnAma dhyAnam ? ekAgra -.-.- . - -.-- .-. 1-vaktA doSaH bhA0, 60, ja0 / 2 mAge zaktiH bhA0, 20, jaa| 3 -nekazaH , 4- T0, 0, ja014 dhRtvA bhA0, va, ja | 5 dhyAnakartA bhA0, 10, ja0 / Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatsvArthavRttI [9 / 28-29 cintAnirodhaH / ekamana mukhamabalambanaM dravyaM paryAyaH tadubhayaM sthUla sUkSma vA yasya sa ekAmaH ekAmasya cintAnirodhaH AtmArtha parityajyAparacintAnipedha ekAgracintAnirodhe dhyAnamucyate / nAnArthAyalambanena cintA parispandavatI bhati sA cintA dhyAna nocyate / cintAyA aparasamastamukhebhyaH samapAvalambanebhyo vyAyayaM ekasminnane pradhAnayastuni nidhamanaM nizcalI5 karaNamekAgra cintAnirodhAta ityAzciAtaharijila cInasvasya atipAditam / muhUrta iti ghaTikAdvayaM muhUrtasyAntamadhye antarmuhUrtaH / A maryAdIkRtyAntarmuhatAta / etAvAneSa kAlo dhyAnasya bhavatItyanena dhyAnakAlanirdhAraNaM cihitam / ekAgracintAyA dudharatvAdantamuhUrtAt parataH ekAgracintAnirodho na bhavati / capalApi cintA yadyantarmuhana sthirA bharthAta tadA aca latvena jvalantI sA 'sarvakarmavidhvaMsaM karoti / cintAyA nirodhaH khalu dhyAnaM bhavadbhirakta 10 nirodhastu abhAva acyate tena ekAgracintAnirodha ekAgracintAyA abhAvI yadi dhyAnaM bhavati tahi dhyAnamasadavidyamAnaM syAt abAlabAleyathAvat / yuktamukkaM bhavatA-anyacintAnivRttyapekSayA asat svaviSayAkArapravRttyapekSAyA sas , abhAvasya bhaavaantrlyaan| athavA nirodhana nirodhaH ityayaM zabdo bhAve na bhavati / kintarhi bhavati ? karmaNi bhavati / tatkatham ? nirubhyata iti nirAdhaH "akari ca kArake saMjJAyAm" [ ] iti bacanAt karmaNi ghaJ 15 pratyayaH / tenAyamarthaH-cintA cAso nirodhazca cintAnirodhaH ekAgracintAnizcalatyamityarthaH / atrAyaM bhAyaH- aparispandamAnaM jJAnameva dhyAnamucyate ! kiMvat ? aparispandamAnAgnijvAlAvan / yathA aparispandamAnAgnijvAlA zisvA ityucyate tathA aparispande nAvabhAsamAna jJAnameSa dhyAnamiti vAtsaryArthaH / atra tripUtamasaMhananeSu AdyasaMhanane va momo bhavati aparasaMhanana dvayena tu dhyAnaM bhavatyeva paraM mukkina bhavati / 20 atha dhyAnasya bhedA ucyante ArtaraudradharmyazuklAni // 28 // duHkham ardanamati vA Rtamucyate, Rte duHkha bhavamArtam / rudrA RrAzayaH prANI, rudrasya karma raudra rudre vA bhavaM raudram / dharmo vastusvarUpam, dharmAdanapetaM dharmyam / malarahita jIvapari NAmodbhavaM zuciguNayogAchulam / Artazca raudrazca dharmya zuklala ArtaraudradhaHzuklAni, 25 etAni catvAri dhyAnAni bhavanti / etaccaturvidhamapi dhyAnaM saGkathya dvividhaM bhavati-prazastA'pra zastabhedAt / pApAtrabahetutvAdaprazastamAtarodvayam / karmamalakalaGkanirdahanasamarthaM dharyazuGadvayaM prazamtam / atha prazastasya svarUpamucyate pare mokSahetU / / 26 // pare dhaHzukle dve dhyAne mokSahetU mokSasya paramaniryANasya hetU kAraNe mokSahetU 1 sarva karma- bhA0, dA, ja. / 2 svarUpaM nirUpyate ..j| *zyate da0 / Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9:30-33] navamo'dhyAyaH 387 bhavataH / tatra dharmya dhyAnaM pAramparyeNa mokSasya hetustad gauNatayA mokSakAraNamupaJcaryate, zunyAnantu sAkSAt tadbhave mokSakAraNamupazamazreNyApekSayA tu tRtIye bhare mokSadAyakam / yadi pare dharmya zukladhyAne mojhahetU vartetai tarhi Ataraudre dve dhyAne saMsArasya hetU bhavata iti arthApatyaiva jJAyate tRtIyasya sAdhyasyAbhAvAt / athArtadhyAnasvarUpamAha-- ArtamamanojJasya samprayoge tadiprayogAya smRtisamanyAhAraH // 30 // na 'mano jAnAtIti amamArzamApraya vastucaryanirmacAnisamacatamai kurAhasatarUpadurgagdhazarIradaurbhAgyAdisahinaM kalatrAdikaM trAsAdyutpAdakamudvegajananazca zatrusodikaca, acetanaM paraprayuktaM zastrAdikaM vipakaNTakAdikaJca bAdhAvidhAnahetutvAt / etasya samprayoge sambandha saMyoge sati tadviprayogAya tasyAmanojasya viprayogAya vinAzArtha smRtisamanyAhAraH smRtecintAyAH 10 samanyAhAraH aparAbhyAnarahitatvena punaH punazcintane pravartana smRtisamanyAhAraH / kathametasya matto vinAzo bhaviSyatIti cintAprabandha ityarthaH / atha dvitIyasyAtasya lakSaNamAG-- viparItaM manojJasya / / 31 // mano jAnAti cittAya rocate manojhaM tasya manojJasya "priyasya vastuno'rthakathanaM viparI- 15 taM pUrvoktAdarthAd' viparIta-cintanaM viparyastAdhyAnaM dvitIyamAtaM bhavati / kintad viparItam ? manojJasya 4 iSTasya nijaputrakalavastrApateyAdedhiprayoge viyoge sati tatsaMyogAya smRtisamanvAhAro "vikalpazcintAprabandha iSTasaMyogAparanAmakaM dvitIyamArtadhyAnaM veditvym| atha tRtIyAdhyAnalakSaNamAha vedanAyAca // 32 // atra cakAraH parasparasamuccaye vartate / tenAyamarthaH na kevala manojJasya viparItaM vedanAyAzca viparItam / vedanAyAH kasmAd viparItam ? manojJAt / tenAyamartha:-vedanAyA duHkhasya samprayoge sati tadviprayogAya smRtisamambAhArasmRtIyamAtaM bhavasi / vedanayA pIDitasyA'sthiracittasya parityaktadhIratvasya vedanA saMnidhAne sati kathametasyAH vedanAyAH vinAzo bhaviSyatIti vedanAviyogAya punaH punazcintanamaGgavikSepaNamAkrandanaM vASpajalavimocanaM pApo'yaM rogo 25 mAmatIva bAdhate kadAya rogo "vinATyatoti smRtisamanyAhArastRtIyamA dhyAnaM bhavatItyarthaH / atha caturthasyAtadhyAnasya lakSaNaM nirdizyate nidAnanya / / 33 / / atra cakAra Atena saha samuccIyate / temAyamarthaH-ma kevalaM pUrvoktaM prakAraM tRtIyamArta 1 mA jJAtIti tA0 / 2 priyavastu- bhA0, 60, ja / 3 -tacittacintanam A0, 10, ba014 inija- bhA0, 30,'j.| 5 vikalpaci- Ama, da0, ja0 / 6 saMvidhAne bhA0, 20, 10|vinaa banIti mA da0, jaya / Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3.8 mArgadarzaka :- AcArya zrI suvihivAryavRttI mahArAja [ 9 / 34-35 dhyAnaM bhavatiM kintu nidAnazca caturthamArtadhyAnaM bhavati, anAgatabhogAkAhAlakSaNaM nidAnamucyate ityabhiprAyaH / athetacaturvidhamapyAtadhyAnaM kasyotpadyate iti tasya svAmitvasUcanArthaM sUtramidamAhuH nadaciratadezaviratapramattasaMyatAnAm // 34 // na viratA na vrataM prAptA aviratAH mithyASTisAsAdanamizrAsaMyatasamyagdRSTiguNasthAmacatuSyavartino'triratA utsyante / dezabiratAH saMyatAsaMyatAH, zrArakA ityarthaH / pramattasaMyatAcAritrA'nuSTAdhinaH paJcadazapramAdasahitA mahAmunaya ucyante / aviratAzca dezaviratAzca pramattasaMyatAzca aviratadezaviratapramattasaMyatAsteSAmaviratadezaviratapramattasaMyatAnAM tatpUrvoktamAta dhyAnaM bhavati / tatra AndaguNasthAnapaJcakavartinAM caturvidhamapyAta saJjAyate asaMyamapariNAma18 sahitastrAt / pramattasaMyatAnAM tu caturvidhamapyArtadhyAnaM bhavati anyatra nidAnAt / dezaviratasyApi nidAnaM na syAt sazalyasya atityAghaTanAt / athavA svalpanidAnazalyenANuvatitvAvirodhAd dezabiratasya caturvidhamanyAta sAnchata eva / pramattasaMyatAnAM tvAtaMtrayaM pramAdasyodayAdhikyAt kadAcin sambhavati / atha raudradhyAnasya lakSaNaM svAmitvaM cakrenaiva sUtreNa sUcayituM sUtramidamAhuHhiMsA'nRtasteyaviSayasaMrakSaNebhyo raudramavirasadeza viratayAH // 35 / hiMsA ca prANAtipAtaH anRtazcA'satyabhASaNaM steyazca paradravyApaharaNaM viSayasaMrakSaNaca indriyArthabhogopabhogasamyakapratipAlanayatna karaNaM hiMsAnRtasteyaviSayasaMrakSaNAni tebhyaH hiMsAnRta steyavipanasaMrakSaNebhyaH / paJcamIbahuvacanametat / etebhyazcatubhyo raudra raudradhyAnaM samutpadyate iti 20 vAkyazeSaH / tad raudradhyAnaM hiMsAmRtasteviSayasaMrakSaNasmRtisamanvAhAralakSaNamaviratadezAvara tayorbhavati pnycgunnsthaansvaamikrmityrthH| nanu aviratasya raudradhyAnaM jAghaTItyeva dezaviratasya tatkathaM saGgacchate ? sAdhUktaM bhavatA; ya ekadezena viratastasya kadAcit prANAtipAtAyabhiprAyAn dhanAdisaMrakSaNatvAcca kathaM na ghaTase paramayantu vizeSaH-dezasaMyatasya raudramutpadyate eva paraM narakAdigatikAraNaM tanna bhavati samyaktavaratnamaNDitatvAt / taduktam "samyagdarzanazuddhAH nArakatiryaGnapuMsakastrItvAni / duSkulavikRtAlpAyuderidratAzca vrajanti naapyvrtikaaH||" [ ratnaka0 zlo0 35] / pramaptasaMyatasya tu raudradhyAnaM na bhavatyeva raudradhyAnArambhe asaMyamasya sadbhAvAt / 'adhAya mokSakAraNadharmyadhyAnaprakAralakSaNasvAmitvAdinirdeSTukAmastatprakAranirUpaNArtha' sUtramidamAha 1 tu tadAtaMtrayam tA0 / 2 asaMyatasya tadbhAvAt A., 60, j0| 3 athAdya mokSakAraNa dhaHdhyAnalakSaNaM svAmitvagidamAhuH A0, da., jA / Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 / 36 ] navamo'dhyAyaH 309 AjJApAyavipAkasaMsthAna vizvamAryam pAryA suvidhisAgara jI mahArAja AjJAca apAyazca vipAkazca saMsthAnaca AjJA pAyavipAkasaMsthAnAni tepAM vicayana vicaya AjJApAyavipAka saMsthAnayi cayastasmai AjJApAyavipAkasaMsthAnavighayAya dharmyadhyAnaM bhavati / kintad dharmyadhyAnam ? smRtisamanvAddAra : - cintA prabandhaH / kimarthaM cintAprayantraH ? AjJAvipAkAya AjJAvicayAya AjJAvivekAya AjJAvicAraNAyeM / tathA apAyavijayAya 5 smRtisamanvAhAraH dharmmadhyAnaM bhavati / tathA vipAka vighayAya smRtisamanvAhAro dhyAnaM bhavati / tathA saMsthAnavicayAya smRtisamanvAhAro dharmmadhyAnaM bhavati / ko'sau AjJAvicayaH ? yathAvadupadeSTuH puruSasyAbhAve sati Atmanazca karmodayAnmandabuddhitve sati padArthAnAmatisUkSmatve sati hetudRSTAntAnAJca upara me sati ya AsannabhavyaH sarvajJapraNItaM zAstraM pramANIkRtya sUkSmavaratvadhaM manyate ayaM varatvartha ittha- 10 me vartate / itthaM katham ? yAdRzamartha jainAgamaH kathayati so'rthastAdRza evAnyathA na bhavati " nAnyathAvAdino jinA:" [ ] iti vacanAt / atigaha napadArthazraddhAnenAryAvadhAraNamAjJAviSaya 'ucyate / athavA svayameva vijJAtavastutattvo vidvAn tadvastutattvaM pratipAdayitumicchurnijasiddhAntA'virodhena tattvasya samarthanArtha tarkanayapramANayoja naparaH san smRtisamantrAhAraM vidadhAti cintAprabandhaM karoti | kimarthaM smRtisamanvAhAraM karoti ? 15 sarvakSavItarAgasyAcA prakAzanArtham / sarvajJavItarAgapraNItatattvArtha prakaTanArthaM sa pumAn AjJAvicayalakSaNaM dharmyaM dhyAnaM prApnoti / 1 / mithyAdRSTayo janmAndhasadRzAH sarvajJavItarAgapraNItasanmArgaparAGmukhAH santo mokSamAkAGkSanti tasya tu mArga na samyak parijAnate taM mArgamatidUraM pariharantIti sammAgavinAzacintanamapAyaviMcaya ucyate / athavA mithyAdarzanamithyAjJAnamithyAcAritrANAmapAyo vinAzaH kathamabhISAM prANinAM bhaviSyatIti smRtisamanvAhA- 20 ro'pAyaviSayo bhaNyate / 2 / jJAnAvaraNAdyaSTakakarmaNAM dravyakSetrakAlabhavabhAvahetukaM phalAnubhavanaM yajjIvaH cintayati sa vipAkavidhayaH samutpadyate / 3 / tribhuvana saMsthAnasvarUpavicAya smRtisamanvAhAro saMsthAnavicayo nigadyate / nanu dharmyAdanapetaM dharmyamiti bhadbharuktaM tatko'sau dharmo yasmAdanapetaM dharmyamucyate iti cena ? ucyate - uttamakSa mAmAI bArja va satyazaucasaMyama tapastyAgAzvinyabrahmacarya dazalakSaNo 25 dharmaH / nijazuddhabuddhaikasvabhAvAtmabhAvanAlakSaNazca dharmaH / agAryanagaracAritra dharmaH / sUkSmavAdara diprANinAM rakSaNaJca dharmaH / taduktama "dhammo vatsahAvI khamAdibhAvo ya dasaviho dhammo / cAritaM khalu dhammo jIvANaM rakkhaNaM dhammo // " [katti0 a0gA0 476 ] tasmAduktalakSaNAddharmAdanapettama pariyutaM dhyAnaM dharmyamucyate / ImbidhaM caturvidhamapi 30 1 - yamucyate A0, 30 ja0 | Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthavRttI [9 / 30-40 dharmyamapramattasaMyatasya sAkSAd bhavati aviratasamyagdRSTidezaviratapramattasaMyatAnAM tu gANavRttyA dharnAbhyAnaM veditavyamiti / atha zukladhyAnamapi caturvidha bhati / nanna prathamazuladhyAnadrayasya tApat svAmitramucyate ___zukle cAdhe pUrva vidaH // 37 / / zuklavyAnaM / khalu caturvidhamane vakSyati / tanmadhye Aye dve zuDhe zukladhyAne pRthaktvavinarkabicAre kasvavitarkavicArasaMkSe pUryAbadaH sakalazrutajJAnino bhavataH zrutakeyalinaH sajAyete ityarthaH / cakArAta dharmyadhyAnamapi bhavati / "vyAkhyAnato vizeSapratipatti nahi sandehAdalakSaNam" [ ] iti vacanAt zreNyArohaNAt pUrva dhayaM dhyAnaM bhavati / 10 zreNyostu dve zuksAbhavatastemAsalazrutihAsthighiyAjALU mahAyajadhyAnaM yojanIyam / apUrvakaraNe'nivRttikaraNe sUkSmasAmparAye upazAntakaSAye ceti guNasthAnacatuSTaye pRthaktvadhitarkavicAra nAma prazrama zukladhyAnaM bhavati / kSINakadhAyaguNasthAneSu ekatvavitarkavicAraM bhavati / athAparazukladhyAnadyaM kasya bhavatIti prazne sUtramidamAhuH para kevalinaH / / 38 / / 15 pare sUkSmakriyApratipAtivyaparatakriyAnivatinAmnI Tre zukradhyAne keyalinaH prakSINasamasta jJAnAvRteH sayogakevalino'yogabalinazcAnukrameNa jJAtavyam / kosAvanukramaH ? sUkriyApratipAti sayogasya vyuparatakriyAniti ayogasya / atha yeSAM svAminaH proktAsteSAM bheda rijJAnArtha sUtramidamAhuHpRthaktyaikatvavitakamUkSmakriyApratipAtithyaparatakriyAniyaHni // 36 // citarkazabdaH pratyekaM prayujyate tenAya vigrahaH-pRthaktvavitarkazca ekalbavitarkazca pRthakvekatyaSitake te ca sUkSmakriyApratipAti ca byuparatakriyAnivarti ca pRthaktvakatvavitarkasUkSmakiyApratipAtivyuparatakriyAnidhartIni / sUkSmakriyApAdaviharaNAtmakakriyArahitA padmAsanenaiva gamana tasyA apratipAto'vinAzo vartate yasmin zukladhyAne tatsUkSmakriyApratipAti / jyuparatA vinaSTA sUkSmApi kriyA vyuparatakriyA tasyAM satyAmatizayena vartate ityevaM zIlaM yacchukla yAnaM tad25 vyaparatakriyAnivati / etAni catvAri zukladhyAnAni bhavanti / eteSAM catuNI zukdhyAnAmAM pratiniyatayogAvalambanatvaparijJAnArtha sUtramidamAhuH svAmina: vyaMkayogakAyayogAyogAnAm / / 40 // yogazabdaH pratyeka prayujyate / tenAyaM vigrahaH-trayaH kAyavAGmanaHkarmalakSaNA yogA 3., yamya sa triyogaH / tripu yogeSu madhye ekaH ko'pi yogo yasya sa ekayogaH / kAyasya yogo 1 .. yAcana- A..da, ja0 / 2 vidyate taa0|1 satyo tyatizayena tA., 60,0 Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 / 41-43] navamo'dhyAyaH yasya sa kAyayogaH / na vidyate yogo yasya sa ayogaH / triyogazca ekayogazca tryekayogI tau ca kAyayogazcAyogazca tryekayogakAyayogAyogAsteSAM tryekayogakAyayogAyogAnAm / AyAyamarthaH-pRthaktvavitarka triyogasya bhavati / manovacanakAyAnAmavaSTambhenAtmapradezaparispandanam Atmapradezacalanam / IgvidhaM pRthasvavitarkamAdyaM zukladhyAnaM bhavatItyarthaH / ekatvavitarka zukladhyAnaM triSu yogeSu madhye manovacanakAyAnAM madhye'nyatamAvalambanenAtmapradezapari- 5 sandanamAtmapradezacalanaM dvitIyamekatvavitarka zukladhyAnaM bhavati / sUkSma kriyApratipAti kAyayogAyalambanenAtmapradezaparispandanamAtmapradezacalanaM nRtIyaM zukla yAnaM sUkSmakriyApratipAti bhavati / vyuparatakriyAnivarnizukla yAnenakamapi yogamavalambya AtmapradezaparispandanamA tmapradezacalanaMnabhavati. mArgadarzaka:- AcAryazrI suvihisAgara jI mahArAja atha caturcha zailathyAne' madhye pRthaktavacitake katvaktika yoziSaparijJAnArtha sUtramidamAhuH-- ekAzraye savitarkavIcAre pUrve // 41 / / pUrva dve dhyAne pravaktvayitarkamekatvavitarkazca / ete dve dhyAne kathambhUte ? ekAzraye / eko'dvitIyaH pariprAptasakalazrutamAnaparisamAptiH pumAnAzrayo gyorate ekAzraye / ete dve dhyAne paripUrNazrutajJAnena puMsA Arabhyete ityarthaH / punarapi kathambhUte pUrve dve dhyAne ? savitarkavIcA- 15 re / vitarkazca vIcAra visarkavIcAro yitakaMbIcArAbhyAM saha vartete savitarkavIcAre pRthaktavamapi vitarkasahitamekatvamapi vitarkasahitam / tathA pRthaktvamapi vIdhArasahitamekatyamapi vIcArasahitamiti tAvanena sUtreNa sthApitam / tena pRthaktvavitarkavIcAraM prathamaM zukumekatvavitarkavIcAra dvitIyaM zukvamityeyaM bhavati / arthakatyavitarkavIcAra yo sau cIcArazandra sthApitaH sana siddhAntAbhimatastaniSedhArtha 20 siMhAvalokananyAyena bhagavAna sUtramidaM bravIti __avIcAraM dvitIyam // 42 // na vidyate biicaar| yasmin tadavIcA dvitIyamekasyaktirkamityarthaH / tena Ay zukladhyAnaM sacitarka savIcAragna syAt dvitIya zukladhyAnaM savitarkamavIcAraM bhavet tenAdyaM pRthaktvavitakaMbIcAraM dvitIyantu ekatvavitarkAvIcAramityubhe'pi bhyAne'nyarthasaMjJe veditavye / athAnyarthasaMjJApratipattyartha mUtramidamucyate-- vitarkaH zrutam // 43 // vizeSeNa viziSTaM yA tarkaNaM samyagRhanaM vitarkaH zrutaM zrutajJAnam / vitakaM iti ko'rthaH ? shrutjnyaanmityrthH| prathamaM zuklabhyAnaM dvitIyaM zuknu yAnaM zruta jJAnabalena dhyAyate ityarthaH / 1 -jJApanArtham Ara. daru, js| 2 jJAnena 10. dara, jaH / Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 tatvArthavRtto atha zrIcArazabdena kiM labhyate iti prazne sUtramidamAhuH -- [ 9 / 44 baoNcAro'rthavyaJjanayogasaGkrAntiH // 44 // nayogasAtiH arthaca vyajanaca yogazca arthavyaJjanayogAsteSAM saGkrAntiH artha vIcAro bhavatIti tAtparyam / artho dhyeyo dhyAnIyoM dhyAtavyaH padArthaH dravyaM paryAyo vA / 5 vyaJjanaM vacanaM zabda iti yAvat | yogaH kAyavAGmanaH karmasaGkrAntiH parivartanam / tenAyamartha:dravyaM dhyAyati dravyaM tyaktvA paryAyaM dhyAyati paryAya parihatya punardravyaM dhyAyati ityevaM punaH punaH kamaNamartha saGakAntirucyate / tathA zrutajJAnazabdamavalambya anyaM zrutajJAnazavadamavalambale, tamapi parihRtya aparaM zrutajJAnaca canamAzrayati evaM punaH punasyajannAzrayamANazca vyaJjanasa krAnti labhate / tathA kAyayogaM muktvA bAgyogaM manoyogaM vA Azrayati tamapi vimucya kAyayoga10 bhAgacchati evaM punaH punaH kurvana yogasaGkrAnti prApnoti / arthavyaJjanayogAnAM saGkrAntiH parivartana vIcAraH kathyate / nanvevaMvidhAyAM saGkrAntI satyAmana trasthAnahetutvAd dhyAnaM kathaM ghaTate ? sAdhUktaM bhavatA; dhyAnasantAno'pi dhyAna bhavatyaiva tvAdayazvaH manyasantAnaH paryAyaH zabdasya zabdAntaraM santAnaH, yogasya yogAntarazca santAnastaddhyAnameva bhavatIti nAsti doSaH / tasmAtkAraNAt saGkrAntilakSaNavIcAra dapara vizepakathitaM catuHprakAraM dharmya dhyAnaM zuklakha 15 dhyAnaM saMsAravicchittinimittaM caturdazapUrthaM prokta guptisamitidazalakSaNadharma dvAdazAnuprekSAdvAvi : jI.. zatiparISad jayacAritra lakSaNa bahuvidhopAyaM munirdhyAtuM yogyo bhavati / gupyAdiSu kRtaparikarmA bihitAbhyAsaH san paradravyaparamANuM dravyasya sUkSmatvaM bhAvaparamANu paryAyasya sUkSmatvaM vA dhyAyan san samAropitavitarka sAmarthyaH sannarthavyaJjane kAyavacasI ca pRthata vena saGkramatA manasA asamardhazizUyamavat prauDhArbhakayadvyavasthitena atIkSNena kuThArAdinA zastreNa cirAd vRkSa 20 chindani mohaprakRtI rupazamayan kSapayaMzca muniH pRthaktatvavitarkatrIcAradhyAnaM bhajate / sa eva pRthakcacavitarkacIcAradhyAnabhAk muniH samUlamUlaM mAhanIyaM karma nirdidhakSan mohakAraNabhUtasUkSmalobhena saha nirdagdhumicchan bhasmasAtkartukAmo'nantaguNavizuddhikaM yogavizeSaM samAzritya pracuratarANAM jJAnAvaraNasahakAribhUtAnAM prakRtInAM bandhanirodhasthitihAsau ca vidadhan san zrutajJAnopayogaH san paritArthavyaJjanasaGkrAntiH sannapracalita cetAH kSINakapAyaguNasthAne 25 sthitaH san bAlavAyajamaNiriva niSkalaGkaH san vaidUryarannamitra nirupalepaH san punaradhastAdanivartamAna ekatvavitarkavIcAraM dhyAnaM dhyAtvA nirdagdhaghAtikarmanno jAjvalyamAna kevalajJAnakiraNamaNDalaH san meghapaTalavighaTanA babhUto devaH savitA iva prakAzamAno bhagavAMstIrthakaraparamadevaH sAmAnyAnagAra kevalI vA gaNadhara 'bara kebalI vAM tribhucala patInAmabhigamya pUjanIyazva saJjAyamAnaH prakarSeNa dezonAM pUrvakoTIM bhUmaNDale biharati / sa bhagavAn yadA antarmuhUrta zeSA 1kramamartha - 0 | 2 punastyajanAdAzrayaNAcca 10, 60 ja0 / 3 vismRtA / 45 bhUmI veva Ara ja0 / bhUmoM kevaH 10 6 gharacarakavalI tA0 / gharade vake- duH / 7 satra jayamAnaH tAH / Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 313 mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja 9/45] navamo'dhyAyaH purbhavati antamuharta sthitivedyanAmagotrazca bhavati tadA vizva vAgyoga manAyogaM bAdarakAyayogazca parihasya sUkSmakAyayoge sthityA sUhamakriyApratipAtidhyAnaM samAzrayati / yadA tyansarmuhUrtazeSAyu:sthitiH tato'dhikasthiptivedyanAmagotrakarmayo bhavati tadAtmopayogAtizayavyApAravizeSo sthAcyA cAritrasahAyo mahAsaMvarasahitaH zIghratarakarmaparipAcanaparaH sarvakarmarajaH samudAyanasAmayasvabhAvaH daNDakapATaprataralokapUraNAni nijAtmapradezaprasaraNalakSaNAni caturbhiH samayaH 5 karoti tathaiva caturbhiH samayaH samupahati tataH samAnavihitasthityAyurvedanAmagotrakarmacatuSkaH pUrvazarIrapramANo bhUtvA sUkSmakAyayogAvalambanena sUkSmakriyApratipAtidhyAnaM dhyAyati / tadanantaraM pyuparakriyAnivartinAmadheyaM samucchinnakriyAnivRzyaparamAmakaM dhyAnamArabhate / samucchinna: prAmApAsapracAraH sarvakAyaghAimanoyogasarvapradezaparispandakriyAvyApArazca yasmin tat samucchi. prakriyAniti dhyAnamucyate / tasmin samucchinnakriyAnivartini dhyAne sarvAsrabandhanirodhaM 50 karoti, sarvazeSakarmacatuSTayavidhvaMsanaM vidadhAti, paripUrNa yathAkhyAtacAritrajJAnadarzanazca bhavati, sarvasaMsAraduHkhasaMzlepavicchedana janaryAta / sa bhagavAna ayogikevalI tasmin kAle dhyAnAgniniIgdhakarmama lakalakabandhanaH san dUrIkRtakiTTadhAtupASANasAtajAtarUpasadRzaH pariprAptAtmasvahapaH paramanirvANaM gaeNcchati / atra antyazuklaNyAmadye yadyapi cintAmirodho nAsti tathApi myAnaharotItyupacaryate / kasmAt ? dhyAnakRtyasya yogApahArasyA'ghAtighAtasyopacAranimittasya / sadbhAvAt / yasmAt sAkSAtkRtasamastavastusvarUpe'I ti bhagavati na phizvid dhyeyaM smRtiviSayaM pasaMte / tatra yadU dhyAnaM tat asamakarmaNAM samakaraNanimitta yA ceSTA karmasamatve vartate tatkSayasomyasamatA laukikI yA manISA tadeva nirvANaM sukham / tatsukhaM mohakSayAt , darzanaM darzanAyarapAhA AnaMzAnAvaraNakSayAt , anantavIryamantarAgrakSayAt , janmamaraNakSaya AyuHkSayAt , amUsviM nAmakSayAt , nIcocakulakSayo gotrakSayAt , indriyajAnatazubhakSayo vevakSayAt / ekasmi- 20 miSTe yastuni sthirA matirdhyAnaM kathyate / ArtaraudradhopekSayA yA tu canalA matirbhavatyazubhA zubhA vA ptacicaM kathyate bhAvanA kA kathyate anekana yayuktA anuprekSA vA kathyate cintanaM vA kathyate zrutajJAnapadAlocanaM bA kathyate khyApanaM vA kathyate / ityevaM prikAraM tapo nUnakarmAdIinabA (karmAstratra ) niSedhakAraNaM yatastena saMvarakAraNaM pUrvakarmadhUlividhUnanaM yatastena nirjarAbharaNa paJcaviMzatisUtre vyAkhyAtaM veditavyam / / apa sarSe satdRSTayaH kiM samAnanirjarA bhavanti utazvidasti teSAM nirjarAvizeSa iti prazne sUtramidamA:sampadRSTizrAvakaviratAnantaviyojakadarzanamohakSapakopazamakopazAntamohakSapakakSINamohajinA kamazo'saMkhye yaguNanirjarAH // 45 // 1-samudayena sAma- bA0, 90, j0|2-mlbndh- mA0,20, j0|3 sajAta utpanna rUpamazaH bhA0. 20, jaH / 4 saMgacchati bhA0, 60, j.| Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthavRtta 9 / 46 samyagdRSTizca zrAvakaJca viratazcA'nanta viyojaka va darzanamoha pakazva upazamakazca upazAntamAhatra kSapakaca kSaNamA haya jinaJca samyaSTizrAvakavitA'nantabhiyojakadarzanamohakSapakopazama kopazAntamokSapakakSINamohajinA: / ete dazavidhapuruSA anukrameNAsaMkhyeyaguNanirjarA bhavanti / tathAhi-- ekendriyeSu trikalatraye ca pracuratarakAlaM bhrAntyA pa 5ndriyatve sati kAlAdilabdhi saJjanitatrizuddhapariNAmakra megApUrvakaraNapaGktayAM 'rutplavanamAno'yaM jIvaH pracurataranirjarAvAn bhavati / sa eva tu oNpazamikasamyaktatvaprAptikAraNa baiMkaye sati samyagdRSTiH sannasasyeyaguNanirjarAM labhate / sa eva tu prathamasamyaktavacAritramohakarmabhayApahAH zrAcakaH san tasmAdsakhyaguNanirjarAM prApnoti / sa eva tu pratyAkhyAnAvaraNa kapAyakSayopazama hetubhUtapariNAma - 10 vizuddha virataH san zrAvakAdasa lyeyaguNanijarAM vindati / sa eva tvanantAnubandhikaSAyacatuyasya yA viyojaka viyojanaparo vighaTanaparI bhavati tadA prakRSTapariNAmavizuddhiH san viratAdapyasaGkhyeyaguNanirjarAmAsAdayati / sa eva tu darzanamohaprakRtitrayazuSkatRNarAzi yadA nirdagdhumicchan bhavati tadA prakRSpariNAmavizuddhiH san darzanamokSapakanAmA nAra anantaSiyojakAkhyeyaguNanirjarAM prapadyate / evaM sa pumAn kSAyikasadRSTiH san zrepyArohaNami45 cchan cAritramohopazame pravartamAnaH prakRSTavizuddhiH san upazamakanAmA san kSapakanAmakA dasakhyeyaguNa nirjarAmabhigacchati / sa eva tu samastacAritramohopazamakAraNa naikaTye sati samprApropazAntakapAyAparanAmakaH darzana mokSapakA sakhyeyagunirjarAM pratipadyate / sa eva tu cAritramohabhapaNe sammukha bhavan pravarddhamAnapariNAmavizuddhiH san kSapakanAma dadhat upazAntamohAdurazAntakaSAyA paranAnakAdayeyaguNa nirjarAmaznute / sa pumAn yasin kAle samagracAri20 mohapariNAmepu sammukhaH zrINakapAcAbhidhAnaM grahamANo bhavati tadA zrapakanAmakA da mukhyaguNanirjarAmAsIdati / sa evaikatvavita kovIcAranAmazukladhyAnAgnibhasmasAtkRtaghAtikarmasamUhaH san jinanAmatreyo bhavan kSINamohAda saGkhyeyaguNanirjarAmAdante / 554 athAgrAha kazcit samyaktvasAmadhye cedasaGkhyeyaguNanirjarA " bhavati parasparameyAM nirjarApekSayA samatvaM na bhavati taIi ete viratAdayaH kiM viratAvirata va nirmanthatyasaMjJAM na 25 labhante ? netram: viratAdayoM nirjarAguNabhede'pi nirgranthasaMjJA prApnuvantyeva / kutaH ? naigamAdiyayAteH / tannirbrandhanAmasthApanAdyartha sUtramidamAdduH pulAka' vakuzakuzIla nirgranthasnAtakA nirgranthAH // 46 // pulAkA kuzAzca kuzIlAzca nirmanthAna snAtakAzca pulAkavakuza kuzIla nimathasnAtakAH / ete pazca prakArA nirmanthAH ' ityucyante / tatrottaraguNabhAvabAdhArahitAH kacit 1 'ka' ityadhika nrtte| 2 pumAn / 3 sammukhA tA0 da0 ja0 4 grahayamANaH sA / pramANaH ja0 / 5 navanti bha0 da0 ja0 / 6 trakuza- A / - grahaNaH Ada 7 ka Aha e, jaM0 Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 / 4] navamA'dhyAyaH kadAcit kathaJcit prateSvapi paripUrNatvamalabhamAnA avizuddhapulAkasadazatvAt pulAkA supyante / malinataNDulasamAnatyAta pulAkAH kathyante "bhaktasikthe ca saMkSepe sAradhAnye pulAkavAk // " [ ] iti vacanAt / nigranyAce sthitA avizvastavratAH zarIropakaraNaddhibhUpaNayazaHsukhavibhUtyAkAkSiNaH adhivikta mArgadarzaka paricchadazamumodIkSArayukkhAyameTaksAsaje / aviviktazabdena asaMyataH paricchadazabdena / parivAraH anumodanamanumatiH zavalazana kavuratvaM tayuktA bakuzA ityarthaH / zabalaparyAyavAvako yakuzazabdo veditavyaH / kuzIlA dviprakArAH-pratisevanAkapAyakuzIlabhedAt / tatra pratisaMvanAkuzIlA aviviktaparigrahAH sampUrNa mUlottaraguNAH kAcitkaJciduttaraguNAnAM virAdhanaM vidadhataH pratisevanAkuzIlA bhavanti / sajvalanAparakapAyodayarahitAH sajvalana. kaSAyamAtrayazavartinaH karAyakuzIlA: pratipAyante' / yathA jala lakuTarenA sado silati 10 tathA aprakaTakamaMdiyA muhUrtAdupari samutpanyamAnakevalajJAnadarzana yA mizranthAH kAyante / tIrthaMkara kevalItara kevalIbhedAd dviprakArA api kevalinaH snAtakA ucyante / cAritrapariNAmIrakarSApakarSabhade'pi sati negamasAhAdinayAdhInatayA vizve'pi paJcataye nimranthAH kAyante jAtyAcArAdhyayanAdibhede'pi dijanmavat / / atha pulAkAdInAM vizeSaparijJAnArtha sUtramidamucyatesaMyamazrutapratisevanAtIrthaliGgalezyopapAdasthAna vikalpanaH maadhyaaH|| 47 // antaravirAdhane sati punaH rovanA pratisavanA, dopavidhAnamityarthaH / tataH saMyamazca zrutazca pratipevanA ca tIrthazca liGgazca lezyAzca upazadazca sthAnAni ca saMyamazrutapratisevanAtIrthalilaNyApapAdasthAnAni tepAM vikalpA bhedAH saMyamazrutapratisevanAnIrtha liGgalezyopapAdasthAna- 20 vikalpAH tebhyaH tataH pulAkAdayaH pavataye maharSayaH saMgramAdibhiraSTabhirbhedaranyonyabhedena sAdhvA vyavasthApanIyA vyAkhyAtavyA ityarthaH / tathAhi-pulAkabakuzapratisevanAkuzIlA: sAmayikacchedApasthApanAnAmasaMyamadye vartante / sAmacikacchedopasthApanAparihArayizuddhisUkSmasAmparAyanAmasaMyamacatuSTaye kaSAyakuzolAH bhavanti / nirmanthAH snAtakAzca yathAsyAtasaMyame santi / pulAkavakuzapratisevanAkuzIleSu utkarpaNAbhinnAkSaradazapUrvANi zrutaM bhavati / ko'rthaH ? 15 abhinnAbharANi ekanApyakSareNa anyUnAni dazapUrvANi bhavantItyarthaH / kaSAyakuzIlA nimrandhAzca caturdazapUrvANi zrutaM dharanti / jaghanyatayA pulAka; AcArabastusvarUpanirUraka zunaM dharati / vakuzakuzIlaniInyAstu pravacanamAtRkAsvarUpanirUpakaM zrutaM nikRSTatvena dharanti / pravacanamAtRkA iti ko'rthaH ? paJcasamitayastisro guprayazcetyanau pracaMcanamAtaraH kathyante / samitigupripratipAdakamAyAma jAnantItyarthaH / 1 ityucyante bhA0, 20, j|| 2 laguDa- tA0 / 3 tIrthakara- A0, da0, j0|4 - janmavat A0,0, ja / Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 947 mArgadarzaka :- aMdhArya zrI suvidhisAgara jI mahArAjaratrArthavRttI snAtakAnAM kevalajJAnameva bhavati tena teSAM zrutaM na bhavati / mahAutalakSaNapaJcamUla guNavibhAvarIbhojanavivajanAnAM madhye'nyatamaM balAt paroparodhAtpratisebamAnaH pulAko virAdhako bhavati / rAtribhojanadharjanasya virAdhakaH kathamiti cet ? ucyate-zrAvakArdAnAmupakAro'nena bhaviSyatIti chAtrAdikaM rAtrau bhojayatIti virAdhakaH syAt / yakuzo dviprakAra:upakaraNavakuzazarIravakuzabhedAt / tatra nAnAvidhopakaraNasaMskArapratIkArAkAkSI upakaraNabakuza ukayate / bapurabhyaGgamardanakSAlanavilepanAdisaMskArabhAgI zarIrabakuzaH pratipAdyate / pratayAriyaM pratisevanA / pratisevanAkuzIlaka pAyakuzIlayAmadhye yaH pratisevanAkuzIlaH sa mUlaguNAn na virAdhayati uttaraguNamanyatamaM virAdhayati asyaiSA prtisevnaa| yaH kaSAyakuzIlo nimranthaH 'snAtakazca teSAM virAdhanA kAcinna vartate tena te apratimevanA / saryeSAM tIrthakara18 parabhadevAnAM tIrtheSu paJcaprakArA api nimranthA bhavanti / liGga dviprakAra dravyabhAvabhedAt / tatra paJcaprakArA api nirmanyA bhAvAlagino bhavanti liGgantu bhaajym-vyaakhyaaneymityrthH| tatkim ? kecidasamarthI maharpayaH zItakAlAdo kambalazabdavAcyaM kauzeyAdikaM gRhanti, na tat prakSAlayanti na sIvyanti na pravannAdika kurvanti, aparakAle pariharanti / keciccharIre utpannadoSA lajjitatyAn tathA kurvantIti vyAkhyAnamArAdhanAbhagavatIproktAbhi15 prAyeNApavAdarUpaM jJAtavyama / "utsargApavAdayorapavAdo vidhirbalavAna" [ ] iti utsargeNa tAvad yathokta mAcelacyaJca proktamasti / AryAsamarthadoSayaccharIrAda pekSayA apavAdavyAkhyAne na doSaH, amumevAdhAraM gRhItvA jainAbhAsAH kecitsacelatvaM munInAM sthApayanti tanmithyA, "sAkSAnmokSakAraNaM nigranthaliGgam" [ ] iti bacanAm / apavAdavyAkhyAnaM tUpakaraNakRzIlApekSayA kartavyam / pItapadmazuklalakSaNAstisro lezyaH 20 pulAkasya bhavanti / kRSNanIlakApAtapItapadmazuklalakSaNAH pApa lezyAH dhakuzapratisevanAkuzI layAbhavanti / nanu kRSNanIlakApotalezyAnayaM yakuzapratisevanAkuzIlayoH kathaM bhavani ? satyam ; tayorupakaraNAsaktisambhavamArtadhyAnaM kAdAdhika sambhavati, tatsambhavAdAdilezyAvayaM sambhavatyeveti / matAntaram-parigrahasaMskArAkAbhAyAM khayamevottaraguNavirAdhanAyAmArtasambha vAdAtIvinAbhAvi ca lezyASaTakam / pulAkasyArtakAraNAbhAvAnna SaT leshyaaH| kintUttarAstistra25 egha ! kApa'tatejaHpadmazuklalezyAcatuSTayaM kaSAyakuzIlasya deyaM dAtavyaM dAnIyamiti yAvat / kapAyakuzIlasya yA kApotalezyA dIyate sApi pUrvoktanyAyena veditavyA tasyAH sajvalanamAtrAntaraGgakapAyasadbhAvAt parimahAsaktimAtrasadbhAvAt sUkSmasAmparAyasya / nirgranthasnAtakayoraca nikavalA zuklaba lezyA veditavyA / ayogikevalinAntu lezyA nAsti / pulAkasyotkRSTatayA utkRSThasthitiSu sahasrAradeveSu aSTAdazasAgaropamajIviteSu upapAdo bhavati / yakuzapratiseghanA30 azolayorAraNAcyutasvarga yoviMzatisAgaropamasthitiSu deveSUpapAdo bhayasi / kaSAyaku zIlaninthiyoH sarvArthasiddhI trayastriMzatsAgaropasthitiSu deveSUpapAdo bhavati / jaghanyopapAdo 1 snAtakAca sA0 / 2 -macelakyazca pI- A0, da0,jaH / Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4] navamo'dhyAyaH 317 vizveSAmapi saudhakarma kalpe dvisAgaropamasthitiSu deveSu veditavyaH / snAtakasya paramanivRttI pAdaH / rathAnAnyasaGkhye yAni saMyamasthAnAni tAni tu kaSAyakAraNAni bhavanti kaSAyavaratamatvena bhidyante iti kaSAyakAraNAni / tatra sarvanikRSTAni labdhisthAnAni iti ko'rthaH ? saMgamasthAnAni pulAkakaSAyakuzIlayorbhavanti / tau ca samakAlamasakhyeyAni saMyamasthAjJAna pradataH tatastadanantaraM kaSAyakuzIlena saha gacchannapi pulAko viSThichadyate niyataM te 5 itvartha: / tataH kaSAyakuzIla ekAkyeva asaMkhyeyAni saMyamasthAnAni gacchati tadanantaraM mAyakuzalaprati sevanAkuzIlavakuzAH saMyamasthAnAni asaGkhyeyAni yugapatsaha gacchanti prApnuvantItyarthaH / tadanantaraM vakkuzo nivartate vyucchiyate ityarthaH / tato'pi prati sevanAzIlAH saMyamasthAnnAnyasaGkhye yAni jittrA vyucchidyate nivartate ityarthaH / tataH kaSAya saMgamasthAnAnyasaGkhyeyAni najitvA so'pi vyucchidyate / tadupari akaSAyasthAnAni 10 mithaH prApnoti so'pi saMgamasthAnAnyasakhyeyAni gatvA vyucchidyate / tadupari eka saMyamasthAnaM snAtako brajitvA paramanirvANaM labhate snAtakasya saMyamalabdhiranantaguNA bhavatIti siddham / * iti sUri zrIzrutasAgara viracitAyAM tAtparyasaMjJAyAM tattvAryavRttau navamaH pAdaH samAptaH / mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja 1 nA0 da0 / 2 'ca' nAsti 10 / 3 dhvajilA tA0 / 4 ityatravidyAvinodanoditapramodanI dhUpara sapAnAvanamati sabhAjaratnarAjamati sAgarayatirAjarAjitArthamasamarthena tarkavyAkaraNachando'laGkArasAhityAdizAstranicitamasinA yatinA zrImaddevendrakIrti bhaTTArakamaziSyeNa ziSyeNa sakalavivajjana vihitacaraNasevasya vidyAnandidevasya saMcharditamidhyAmavadurgareNa zrutasAgareNa sUriNA viracitAyA ilokavAti' karAjacArtika sarvArtha siddhi nyAyakumudacandrodayaprameyakamamArtaNDapracaNDaSTasakhI pramukha granthasandarbhanirbharAbalokana buddhi virAjitAyAM vATIkA navamo'dhyAyaH 1 a0, da0, ja, 1 Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya dazamodhyAya mhArAja mArgadarzaka:- AcArya rAja athedAnI mokSasvarUpaM pratipAdayitukAmo bhagavAnumAsvAmI paryAlocayani-mokSastAzt kevalajJAnaprAptipUrvako bhavati / tasya kevalajhAnasyotpattikAraNaM kamiti ? idameveti nirdhArya sUtramidamAha mohakSaghAjjJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAca kevalam / / 1 / / mohasya bhayo vidhvaMsaH mohakSayastasmAnmohaznayAt / AvaraNAzabdaH pratyeka prayujyate / tena jJAnAvaraNa darzanAvaraNana jJAnadarzanAvaraNa te ca antarAyazca jJAnadarzanAvaraNAntarAyAsteSAM kSayaH jJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayaratasmAta jJAnadarzanAvaraNAntarAya kSayAt / cakArAdAyusvikanAmatrayoda zakSayAca kevalaM kevalajJAnamu.padyate / tripaSTiprakRtikSyAta kevala jJAnaM bhavatI tyarthaH / aSTAviMzatiprakRtayo mohasya / paJca jJAnAvaraNa ya / nava darzanAvaraNasya / paJca antarAya10 sya / manuSyAyurvarjamAyustrayaH sAdhAraNAtapayazcendriyarahita caturmAtina kasinarakagatyAnupUrvI sthAvarasUkSmatiryagatitiryamagatyAnupUryodyotalaznaNAprayodazanAmakarmaNaH prakRtayazceti viSaSTiH / nanu mohajJAnadarzanAvaraNAntagayakSatrAt kevalamita siddhe sUtragurukaraNaM kimartham ? vAkyabhedaH karmaNAM bhayAnukramapratipAdanArthaH / ko'sAvanukramaH ? mohakSayaH pUrvameva bhavati / tadanantaraM kSoNa kaSAyaguNasthAne zAnadarzanAvaraNAntarAyakSayo bhavati tatkSaye kevalamutpadyate / moikSayAnukrama 15 ucyate-adhyaH prANI samyagdraSTiIvaH pariNAmavizuddhayA varddhamAnaH asaMyatasamyamha nidezasaMyala pramattasaMyatA'pramattasaMyataguggasthAnebanyatamaguNasthAna anantAnubandhikapAyacatuSTayadarzanamoi. tritayakSayo bhavati / tataH kSAyikasamyagdRSTibhUtvA apramattaguNasthAne athApravRttakaraNamagIkRtya apUrva karaNAbhimukho bhavati / athA'pravRtta karaNaM kim ? apUrva cAritram athavA athAnantaram apravRttakaraNaM kathyate / tadapi kim ? pariNAmavizeSA ityarthaH / kIDazAste athA. 20 pravRtta karaNazabdavAcyA viziSTrapariNAmA iti cet ? ucyate-"ekasminna kasmin samaye ekaikajI vasyAsaMkhyalokamA nAvacchinnAH pariNAmA bhavanti / tatrApramattAdiguNasthAne pUrvapUrNasamaye pravRttA yAdRzAH pariNAmAmtAddazA eba, athAnantaraguttarasamayeSu A samantAtpravRttA viziSTacAritrarUpAH pariNAmAH athApravRttakaraNazabdavAcyA bhavanti / apUrvakaraNaprayogeNApUrvakaraNa kSapakraguNasthAnanAmA bhUtvA abhinavazubhAbhisandhinA bhavanti / dhaHzukladhyAnAbhiprAyeNa 25 kRzIkRtapApaprakRtisthityanubhAgaH san saMpatipuNyakarmAnubhayaH san anivRsika raNaM labdhyA, anivRttibaadrsaampraayksspkgunnsthaanmdhirohti| samrA'pratyAkhyAnakapAyapratyAkhyAnakaSAyASTaka 1 kimidamidameveti prA0, da0, ja0 / 2 -dshkkss-taa| 3 athA'pramattaka-- bhAra, da., jaH / 4 ekasmin samaye A0, 60, ja0 |5-maanaachinnaa tA0 / 6 -karaNalabdhyA al - -. .. -. .-.. Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to/2] dazamo'dhyAyaH vidhAyanapuMsaka vedavinAzaM kRtvA strIvedaM samUlakASaM kaSitvA hAsyarasyaratizokabhayajugupsAlakSaNaM nokaSAyapaTkaM puMvedana apayitvA krodhasajjvalanaM mAnasajvalane mAnasajvalanaM mAyAsajvalane mAyAsavanaM lobhasamjvalane lobhasajvalanaM krame darakavibhAgena vinAzamAnayati / bAdarakiTTiriti ko'rthaH ? upAyadvAreNa phalaM bhuktyA nijIryamANamuddhRtazeSamupahatazaktikaM karma kiTTirityucyate AvyakiTTivat / sA kiTTA 5 bhavati-vAdara kiTTisyAko diti cAsurIkara lobhasajvalanaM izIkRtya sUkSmasAmparAyakSapako bhUtvA niHzeSaM mohanIyaM nirmUlya kSINakapAyaguNasthAnaM spheTiyamohanIyabhAraH sannadhirohati / tasya guNasthAnasyApAntya samaye'ntya samayAt prathamasamaye ciramasamaye nidrAmaca dve prakRtI kSapayitvA antyasamaye pazca jJAnAvaraNAni catvAri darzanAvaraNAni pazca antarAyAn apayati / tadanantaraM kevalajJAna kevaladarzanasvabhAvaM kevalaparyAya- 10 macintyavibhUtimAhAtmyaM prApnoti / tr heart kAraNaM kathayitvedAnIM mokSakAraNaM mokSasvarUpazca / cakSate bhagavantaHbandhahetvabhAvanirjarAbhyAM kRtsnakarmavipramodo mokSaH // 2 // vandhasya hetavo mithyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogAsteSAmabhAvo nUtrakarmaNAmapravezI bandhavabhAvaH pUrvopArjita karmaNAmekadezakSayoM nirjarA / bandhahetvabhAvazva nirjarA ca bandha- 15 hetvabhAvanirjaretAbhyAM bandhahetvabhAvanirjarAbhyAm / dvAbhyAM kAraNAbhyAM kRtvA kRtsnAnAM vizveSAM . karmaNAm, viziSTam anya janAsAdhAraNaM prakRSTam ekadezakarmakSa yalakSaNAyA nirjarAyA utkRSTamA syantikaM mokSarNa mokSaH kRtsnakarmavipramokSo mokSa ucyate / pUrvapadena mokSasya heturuktaH / dvitIyapadana morUpaM pratipAditamiti veditavyam / nanvatra saptasu tactyeSu SaTtatvasvarUpa prAkaM nijarAsvarUpaM na proktam / satyam ; yadi sarvakarmakSayo mokSaH proktastataH sAmadhyodeva jJAyate yadekadezena 20 karmayonirjarA tena pRthaksUtraM nirjarAlA NapratipAdakaM na vihitamiti veditavyam / karmakSayo dvikAro bhavati prayatnAprayatnasAdhyavikalpAn / tatra aprayatnasAdhyazcaramottamazarIrasya nArakati vAyuSAM bhavati / prayatnasAdhyastu karmakSayaH kaHyate - caturthaM pazcamapaSTasaptameSu guNasthAneSu madhye'nyatamaguNasthAne'nantAnubandhikaSAyacatuSTayasya mithyAtyamatitrayasya kSayo bhavati / anivRttibAdarasAmparAyasaMjJakanayama guNasthAnasyAntarmuhUrnasya nava bhAgAH kriyante / tatra prathamabhAge nidrA- 25 pracalApracalA- styAnagRddhinarakagatitiryaggatyekendriyajAtiddhIndriya jAtitrIndriyajAticaturindriyajAti narakaga vizayogyAnupUrvItiryaggatizayogyA'nupUrvyAtapodyatasthAvarasUkSma sAdhAraNA'bhidhAnikAnAM SoDazAnAM karmaprakRtInAM prakSayo bhavati / dvitIyabhAge madhyamakaSAyASTakaM naSTaM vidhIyate / tRtIyabhAge napuMsaka vedamchedaH kriyate / caturthe bhAge zrIvedavinAzaH sRjyate / pacame bhAge 1 sthAne 30 da0 ja0 2 - nolaci ka- A0, 60 ja0 | J a0, 60, kha0 / 4 tatvarUpam A0, 60 ja0 315 3 -kSayanAmanija Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRttau [10 nokapAyaSaTakaM pradhvaMsyate / SaSThe bhAge puMvedAbhAvo racyate / saptame bhAge sajvalanakrodhavidhvaMsaH kalpyate / aSTame bhAge sajvalanamAnayinAzaH praNIyate / navame bhAge samjvalanamAyAkSayaH kriyte| lobhasajvalanaM dazamaguNasthAne prAnte vinAzaM gcchti| nidrAmacale 'dvAdazasya guNasthAnasyopAntyasamaye vinazyataH / paJcajJAnAbaraNacakSuracakSurayadhikevaladarzanAvaraNacatuSTayapazcAnsarAyANAM 5 tadantyasamaya kSayo bhavati / sayogikevalinaH kasyAzcidapi prakRteH jhayo nAsti / caturdazamArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhAsAgara jI mahArAja guNasthAnasya dvicaramasamaye dvAsaptatiprakRtinA bhayo bhavati / kAstAH 1 anyataravedanIyama, devagatiH, audArika kriyakAhArakajasakAmaNazarIrapaJcakam , sadvandhanapazcakam , tatsaMghAtapaJcakam , saMsthAnaSTakama, audArikarvakriyakAhArakazarIropAGgatrayam , saMhananaSaTakam , prazastAprazastavarNapaJcakam , surabhidurabhigandhayam , prazastAprazastarasapazcakam , sparzASTakam / 10 devagatiprAyogyAnupUrvyam , agurulaghutvam , upaghAtaH, paraghAtaH, ucchyAsaH, prazastA zastavihAyogatidvayama , paryAptiH, pratyekazarIram , sthiratvamasthiratvam, zubhatvamazubhatvam , durbhagatvam, sumvaratvama, duHsvaratvam, anAdeyatvamA , ayazaskIsiH, nirmANam , nIcairgotram iti / ayogilicaramasamaye trayodaza prakRtayaH bhayamupayAnti / kAstAH ? anyataravedanIyama, manudhyAyuH, . manuSyagatiH, paJcendriyajAtiH, manuSyagatiprAyogyA15 nupUrI, latvam, bAdaratvam, paryAptakatvam, zubhagatvam, Adeyatvam , ' yaza kIrtiH / tIrthakaratvama uThacargotrazceti / / ayaMtAsa dravyakarmaprakRtInAM jhyAnmokSo bhavati Ahostrit bhAvakarmaprakRtInAmapi zyAnmokSo bhavatIti prazne sUtramidamAhuH aupazamikAdibhavyatyAnAJca // 3 // 20 aupazamiko bhAtra AdiryeSAM mizraudagrikabhAvAnAM te aupazamikAdayo bhASAste ca bhavyatvaJca aupazAmakAdibhavyatvAni teSAmaupazamikAdibhavyatyAnAm / eteSAM caturNA bhAvakarmaNAM vipramAzA mokSA bhavati / pakAraH parasparasagucaye vartate, tenAyamarthaH-na kevalaM paudgalikakRra nakarmavipramokSA mokSaH kintu oNpazamikAdibhavyatvAnAM bhASakarmaNAM vipramokSo mokSA bhavati / bhavyatvaM hi pAriNAmiko mAvastena bhavyatvagrahaNAt pAriNAmikeSu bhAveSu 25 bhavyatyasya va prakSayo bhavati nAnyeSAM jIvatvasavatrastutvAmUrtatyAdInAM pAriNo mikAnAM kSayo vatate, tatzraye zUnyatvAdiprasaGgAn / nanu dravyakarmanAze tanimittAnAmaupazamikAdInAM bhAvAnAM svayamevAbhAvaH siddhaH kimanena sUtreNeti cena ? satyam / nAyamekAnto nimittAbhAve'pi kAryabhAtradarzanAt / daNDAdyabhAve'pi ghaTAvidarzanAt / athavA sAmarthyAllabdhasyApi mAyaka makSa yasya sUtra spaSvArtham / 30 athAha kazcin-bhAvAnAmuparamo mojha AkSipto bhavadbhistathA aupazamikAdibhAvapajhaya 1 dvAdazaguNa - A0, da0. jH| 2 prakSayo mokSI bh-paa.| 3 jiivtvvstushraa0,20,j| Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1014-6 ] dazamo'dhyAyaH 321 vat sarvakSAyakabhAvanivRttiH prApnoti ? satyam kSAyikabhAvaprakSayo bhavatyeva yadi vizeSa ma nigadyate / vizeSastvAcAryeNa sUcita eva vartate / ko'sau vizeSa iti prazne apavAdasUtramukhyate anyatra kevalasamyaktvajJAnadarzana siddhatvebhyaH // 4 // samyaktvaJca jJAnadarzana siddhatvaca samyaktvajJAnadarzana siddhatvAni, kevalAni niHkecalAni 5 evAni samyaktvajJAnadarzanasiddhatvAni tebhyaH kevalasamyaktvajJAna darzanasiddhatvebhyaH / ebhyazca - tubhrbhyaH kSAyikabhAvebhyaH anyatra etAni catvAri varjayitvA anyeSAM bhAvAnAM prakSayAnmokSo bhavati / tarhi anantavIryAnantasukhAdInAmapi prakSayo bhaviSyati, catubhryo'vazeSatvAt / satyam ; jJAnavarzanayorantarbhAvo'nantavIryasya tena satya (tat) chyo nAsti, anantavIryaM vinA anantajJAnapravRtirna bhavati yataH / sukhaM tu jJAnadarzanayoH paryAyaH tata eva sukhasyApi yo na 10 bhavati / nanu siddhAnAM nirAkAratvAdabhAvo bhaviSyati ? satyam; caramazarIra / kArAste vartante, tena tepAmabhAvo'pi nAsti "sAyAramaNAyArA lakkhaNameyaM tu siddhANaM / " [ iti vacanAt / nanu zarIrAnukArI yadi jIvaH pratijJAto bhavadbhistahiM zarIrAbhAvAt arita aroraratzapramANo jIva iti bhavatAM male sati trailokyapramANapradezaprasaraNaM bhaviSyati / yA nokAcA bhavati / nokarma- 15 sambandhalakSaNa kAraNAbhAvAt punaH saMharaNaM visarpaNaca na bhavati / ] evaM ced yathA kAraNAbhAvAt saMharaNaM visarpaNaca na bhavati tathA gamanakAraNakarmAbhAve sati Urdhvagamanamapi na bhaviSyati, adhastiyya mAmanayora bhAvavat / evaJca sati yatraiva jIvo mukastatraiva tiSThati, tana sadanantaramUduvai gacchasthAlokAntAt // 5 // 20 tasya sarvakarmavipramokSasya anantaraM pazcAttadanantaramUrdhvamupariSTAt gacchati brajati / kosit ? mukto jIva iti zeSaH / kiyatparyantamUrdhvaM gacchati ? AlokAntAt -- lokaparyantamabhiyAtItyarthaH / AlokAztAdUrdhvaM gacchatItyatra Urdhvagamanasya hetunakaH, hetuM vinA kathaM pakSasiddhirityupanyAse sUtra 'midamucyate-- pUrvaprayogA dasa svAdvandhacchaMdA sathAgatipariNAmAcca // 6 // pUrva prayogaH pUrvaM prayogastasmAt pUrva prayogAt / pUrva kila jIvena saMsArasthitena bahUn dhArAn yanmuktiprAptyarthaM praNidhAnaM kRtam UrdhvagamanadhyAnAbhyAso vihitastasya praNidhAnasyAbhAve'pi tadAvaizapUrva kamAsaMskAra kSayAdUrdhvaM gamanaM bhavatyeva ityeko heturuktaH / tathordhvagamanasya 1 - midamAhuH a0 ja0 2 - vArAn mukti - bha0 ja0 // 41 25 Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 tArthavRta [ 2-19 mArgadatIyaM hetumAha sAkarmabhiryasya jIvasya sa bhavatyasaGgaH / asaGgasya bhAvo'saGgatvaM tasmAisa GgatvAt / asyAyamartha:- karmabhArAkAnto jIvastadAvezvazAna saMsAre niyataM gacchati / karmabhArAkrAntavazIkaraNAbhAve sati Urdhvameva gacchati, iti dvitIyo heturuktaH / tathA bandhacchedAt / bandhasya cheDanaM chedastasmAd bandhacchedAt / asyAyamarthaH-manu5 vyAdibhavAntaraprApaka gatijAlyAdinAmAdi samastakarmabandhachedAnmuktajI vasyordhvagamanameva bhavatIti tRtIyo heturukaH / tathAgatipariNAmAn / gatyUrdhvagamanaM pariNAmaH svabhAvo yasya jovasya sa bhavati gatipariNAmastasmAd gatipariNAmAt / asyAyamarthaH - jIvastAya dUrdhvaM gamanasvabhAvaH paramAgame pratipAditaH / tasya tu jIvasya yadvividhagativikAro bhavati tasya kAraNaM karmaiva / naSTe ca karmaNi jIvasya gatipariNAbhAdUrdhvagamanasvabhAvAdurdhvagamanameva bhavati / cakAraH 10 parasparaM hetUnAM samuccaye vartate / tenAyamarthaH na kevalaM pUrva prayogAdasaGgatatvAbodhvaM gacchati, na kevalamasahatvAt cacchedAcordhvaM gacchati / tathA taireva pUrva prayogAsaGga bandhacchedadmakArairgatipariNAmAcadhvaM gacchati / 1 atrAha kazcit heturUpo'rthaH pradhuro'pi dRSTAntasamarthanaM ghinA vastusAdhanasamartho na bhavati "pakSe hetudRSTAntasAdhitaM vastu paramArtham / " [ ] iti vacanAt / ityu 15 panyA se pUrvoktAnAmUrdhvagamanahetunAM krameNa dRSTAntasUcanaM sUtramAha AviddhakulAlacakravad vyapagatalepAlAvuvaderagaDa - bIjavadagnizikhAvazca // 7 // ASiddhaM bhrAmitaM yatkulAlacakraM kumbhakArabhramitam AvikRlAlacakram / aSiddhaku lAlacakramiSa aaviddhkulaalckrvt| kumbhakAraprayogeNa yatkRtaM karadaNDa cakra saMyogapUrva ke bhramaNaM 20 tadbhramaNaM kumbhakArazaya daNDacakrasaMyoge virate'pi santi pUrva prayogAd yathA AsaMskArakSayAcakrasya bhramaNaM bhavati tathA muktasyApyUrdhvagamanaM bhavatIti pUrva hetoH pUrvadRAntaH / vyapagatalepAlAcubana / vyapagato vizliSTo lepo yasmA dalAbuphAna zuSkatumbakaphalAt tad vyapagatalepaM, tazca tadalAbu ca tumbaphalaM vyapagatalepAlAbu, vyAgatalepAnu iva vyapagata lepAbuvan / yathA mRttikAlepotpAditagurutvam alAbu jale kSiptaM sat jalasyAdho gacchati buDati nimajjati / 25 jalakledavizliSTamRtikAbandhanaM san laghutaraM sadUrdhvameva gacchati tathA jovo. pi vizliSTakarmakarma Urdhvameva gacchati / iti dvitIyahetordvitIyadRSTAntaH / paraNDavIjavana eraNDasya bAtArivRkSasya yadvIjameraNDabIjam eraNDabIjamitra eraNDabIjavat / yatheraNDabIjakozalakSaNavandhacchedAt gatiM karoti tathA jIvo'pi karmabandhacchedAdUrdhvagamanaM karoti / iti tRtIyasya 2 - bhramitam / 3 -kArAzaya 1 svagamana - A0, 60, a / 0 ja0 / 4 TrAlAlu sA da0 / Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/8-9 ] dazamo'dhyAyaH 323 tastRtIyo dRSTAntaH / tathA agnizikhAvat / agneH zikhA pradIpakalikA agnizikhA agnizikheva agnizikhAvat / yathA agnizikhA tiryaggamana prakRtimArutasambandharahitA satI svabhAvAdu gacchati tathA muktajIvospi karmA'bhAve UrdhvagamanasvabhAvA dUrdhvameva gacchati / iti caturthasya torthoH / parasparAnu pravezo'vibhAgenAvasthitirbandha ityasaGgabandhacchedayorbhedaH / jI mahArAja atha yadyUrdhvagamanasvabhAvo jIvastarhi muktaH sannUrdhvagamanaM kurvanneva tribhuvanamastakAta. pato'pi kiM na gacchatIti prazne sati sUtramidamAhu:-- 4 dharmAstikAyAbhAvAt // 8 // dharmAkArAbhAva dharmAstikAyAbhAvastasmAd dharmAstikAyAbhAgAt parato na gandhavati vAkyazeSaH / asyAyamarthaH - gatyupakArakAraNaM dharmAstikAyaH, sa tu dharmA- 10 zikAyo lokAntAt parato'loke na vartate tena muktajIvaH parato'pi na gacchati / yadi parato - sa tA lokAlokavibhAgo na bhavati / taduktam "saMte vi dhammadavve aho Na gaccheda tahatha tiriyaM vA / uDDhaggamaNasaddAvo mruko jIvo have jamhA // " [tavasA0 gA0 71] atha muktajovA gatijAtiprabhRtikrarmaheturahitA amI abhedavyavahArA bhaviSyantIti 15 zaGkAyAM kathacidbhedavyavahArasthApanArthamidaM sUtramAhuH-- kSetra kAlagatiliGgatIrtha cAritrapratyeka buddhssodhitjnyaan| vagAhanAntarasaGkhyA lpabahutvataH sAdhyAH // 9 // kSetra kAlakA gatizva liGgakha tIrthaJca cAritraJca pratyeka buddhabodhitazca jJAna athagAhanaca antaraJca saGkhyA ca alpabahutvaJca kSetrakAlagatiliGgatIrtha cAritrapratyekabuddha- 20 boSitajJAnAvagAhanAntarasahakhyAlpabahutvAni tebhyastataH / ebhirdvAdazabhiH kSetrAdibhiH praznaiH siddhAH sAdhyA vikalpanIyA bhavanti bhedavyavahAravanto vartante ityarthaH / kasmAt ? pratyutpannabhUtApratantranayayugmArpaNavazAt / pratyutpanno nayaH RjasUtraH / bhUtA'numatantro nayo vyavahAraH / tathAhi -- kSetravyavahArastAvat kasmin kSetre siddhAH siddhayanti / pratyutpannamA hinayAt RjusUtratayAgnizcayanayAditi yAvat svapradezalakSaNe siddhikSetre siddhayanti / bhUtaprAddinayAda 25 vyvhaarnyaa| kAzapradeze janmoddizya paJcadazasu karmabhUmiSu vA siddhayanti / saMharaNa muddizyArdhatRtIyadvIpalakSaNe mAnuSakSetre siddhAH siddhayanti / tatsaMharaNaM dviprakAraM svakRtaM parakRtazca / dhAraNavidyAdharANAmeva strakRtam / devacAraNavidyAdharaiH kRtaM prkRtm| atha kasmin kAle siddhaH siddhayati ? pratyutpannanayAdekasminsamaye siddhayan siddho bhavati / RjusUtrAdyAzcatvAro 1 - bhAva U-A0, 60 ja0 1 Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 vArthavRtta 10/19 nayAH pratyutpannaviSayA vartante / zeSAstrayo nayA naigamasammahavyavahArAkhyA ubhayaviSayA iti veditavyam / bhUtaprajJApanayAjanmataH saMharaNAceti dviprakArAt vizeSeNa utsarpiNyavasarpiNyorjAtaH siddhayati / vizeSeNa tu avasarpiNyA: suSamaduH SamAyA ante bhAge duHSamasuSamAyAzca jAtaH siddhayati / duHSamasuSamAyAM jAto duHSamAyAM siddhayati / duHSamAyAM jAto duHSamAyAM na 5 siki anyamApakA suSiyoM jilA sumasumyAMjAtaH suSamAyAM jAtaH duHSamAyAm antyabhAgarahitAyAM suSamaduH SamAyAca jAto naiva siddhayati / saMharaNApekSayA utsarpiNyavasarpi yA sarvasmin kAle ca siddhayati / atha kasyAM gatau siddhaH siddhacati ? siddhagatau manuSyagatau vA siti / atha kena liGgena siddhirbhavati ? avedatvena tribhirvedeva siddhibhavati bhAvato na tu dravyataH / dravyatastu puMvedenaiva siddhirbhavati / athavA liGgazabdena nirmantha10 lina siddhirbhavati / bhUtanayApekSayA samanthaliGgena kA siddhirbhavati "sAhAraNAsAhAraNe / " [ siddhama0 5 ] iti vacanAt / atha kasmiMstIrthe siddhirbhavati ? tIrthakaratIrthe gaNadharAnagarakevalaNetaratIrthe ca siddhirbhavati / atha kena cAritreNa siddhirbhavati ? ityanuyoge vizeSavyapadezarahitena eSo'haM sarvasAvadyayogavirato'smItyevaM rUpeNa sAmamAyikena Rju sUtratayA yathAkhyAtenaikena siddhirbhavati / vyavahAranayAt paJcabhizcAritraH siddhirbhavati / parihAravizuddhi14 saMjJakacAritrarahitaizcaturbhizcAritrairvA siddhirbhavati / svazaktinimittajJAnAt pratyekabuddhAH siddhayanti | paropadezanimittajJAnAt bodhitabuddhAH siddhayanti etadvikaSpadvayamapi militvA raiser | atha kena jJAnena siddhirbhavatIti prazne RjusUtranayAdekena kevalajJAnena siddhibhaMSati / vyavahAranayAt pazcAtkRta matijJAnazrutajJAnadvayena matizrutAvadhijJAnatrayeNa matizrutamana:paryayajJAnatrayeNa vA siddhirbhavati, matizrutAvadhimana:paryayajJAnacatuSTayena vA siddhi20 rbhavati / adhyAyamarthaH matizrutayoH pUrva sthitvA pazcAt kevalajJAnaM "samutpAdya siddhA bhavanti / tathA matizrutAvadhiSu pUrva sthitvA pazcAt kevalamutpAdya siddhayanti / athavA matizrutamana:paryayeSu sthityA kevalaM labdhvA siddhayanti / tathA matizrutAvadhimana:paryayeSu pUrva sthitvA pazcAt kevalamutpAdya siddhayanti / tathA coktam 25 "pacchAyaDeya siddhe dugatigacaduNANapaMcacaduzyame / paviDidApaDivaDide saMjamasaMmaNApamAdIhiM // " [ siddha bha0 4 ] atha kenAvagAhanena nirvRtirbhavatIti prazne taducyate - jIvapradezavyApitvaM tAvadavagAhanamucyate / tadavagAinaM dvimakAram utkRSTAvagAinaM jaghanyAya gAinoti / tatrotkRSTamavagAinaM sapadAni pazvadhanuHzatAni / jaghanyAvagAhanamarddhacaturthAratnayaH / yaH kila poDaze varSe sahasta 1 - yAtu - 0 60 ja0 30 / 4 - sUtranayAt A0, 60 ja0 2 yadA A0, 60, ba0 / 3 Avedena A0, 50, 5 - matizruta-sA / 6 utpAdya 60 | Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja 2019 ] dazamo'dhyAyaH 325 pariNAmazarIro bhaviSyati sa garbhASTame varSe ardha caturthAranipramANo bhavati, tasya ca muktirbhavati / madhye nAnA bhedAvagAhanena siddhirbhavati / sibhyatAM puruSANAM kimantaraM bhavatIti prazne nikRSTatvena dvau samayau bhavataH utkarSeNa bhraSTasamayA antaraM bhavati / dvAvapi bhedau jaghanyasya / jaghanyena ekaH samayaH | utkarSeNa SaNmAsA antaraM bhavati / atha kayA sakhyayA siddhayanti ? 5 jaghanyena ekasamaye ekaH siddhayati / utkarSeNa aSTottarazatasaMkhyA ekasamaye siddhayanti / athAnpabahutvamudhyate-- pratyutpannanayAt siddhikSetre siddhayanti teSAmalpabahutvaM nAsti / bhUtapUrva'nayA vizvAyate kSetrasiddhA dviprakArA: janmakSezataH saMharaNakSetratazca kSetrANAM vibhAgaH karmabhUmirakarmabhUmizca / tathA kSetravibhAgaH samutradvIpA Urdhvamavastiryak ca / tatra UrdhvalokasiddhA alpe | adholokasiddhAH saMkhyeyaguNAH / tiryaka lokasiddhAH saMkhyeyaguNAH / sarvastokAH 10 samudrasiddhAH / dvIpa siddhAH saMkhyeyaguNAH / pavamavizeSeNa vyAkhyAnam / vizeSeNa tu sarvastokAH lavaNodasiddhAH / kAlodasiddhAH saMkhyeyaguNAH / jambUdvIpa siddhAH saMkhyeyaguNAH / dhAtakIkhaNDasiddhAH saMkhye guNAH / puSkara dvIpArthasiddhAH saMkhye yaguNA iti / evaM kAlAdivibhAgepi paramAgamAnusAreNAlpabahutvaM boddhavyam / tathAhi -- kAlaviprakAraH utsarpiNI avasarpiNyanutsapiNyanavasarpiNI ceti / tatra sarvataH stokAH utsarpiNIsiddhAH / avasarpiNI siddhA vizepA15 dhikAH / anutsarpiNyanavasarpiNIsiddhAH saMkhyeyaguNAH / RjusUtranayApekSayA tu ekasayaye siddhayantItyalpabahuttvaM nAsti / gatiM prati vicAryate - RjusUtrApekSayA siddhagatau siddhayantIti tatrAlpabahutvaM nAsti / vyavahArApekSayApi manuSyagatau siddhayantIti tatrApyalpabahutvaM nAsti / ekAntaragatAvalpabahutvamastIti tadvicAryate / sarvataH stokAH tiryagyonyantaragatisiddhAH / manuSyayonyantaragatisiddhAH saMkhyeyaguNAH / nAraka yonyantaragatisiddhAH saMkhye yaguNAH / svarga20 yonyantaragatisiddhAH saMkhyeyaguNAH / liGgaM prati alpabahutvaM vicAryate - RjusUtra vyavahAra nayAttu sarvataH nayApekSayA avedAtsiddhayantIti nAsti alpatvam / sthokAH napuMsaka vedasiddhAH strIvedasiddhA: saMkhyeyaguNAH / pu'vedasiddhAH ' saMkhyeyaguNAH / tathA coktam-- "bIsa NapuMsayaveyA dhISeyA vaha ya hoMti cAlIsA | puMveyA aDayAlA samaye gate siddhAya // " [ ] pabaM tIrtha cAritrAdibhedairapyazvabahutvaM paramAgamAtsiddham / eSA tasvArthavRtti saMcArayate ziSyebhyaH upadizyate ca tejinavacanAmRtasvAdibhiH puruSaiH zRNvadbhiH paThazci parama 'muktisukhAmRtaM nijakare kRtaM devendranarendrasukhaM kimucyate / 1 paramasukhA- A0, 60 ja0 / Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 [ t tattvAryavRttI zrIvardhamAnamaphalakasamantabhadraH zrIpUjyapAdasadumAparipUjyapAdam / vidyAdinamdiguNaramamunIndraseThayaM bhaktyA namAmi paritaH zrutasAgarAptyai / / iti sUrizrIzrutasAgaraviracitAyAM tAtparya saMzAyAM tatsvArthavRttI mArgadarzaka:- AcAryazrI savidhisAgara jI mahArAja dazamaH pAda: smaaptH| 1 zrIkundakundAcAryazrImadumAsvAmizrIvidyAnandisUrizrIzrutasAgara sUribhyo namo namaH | anyAnam 9004 / zrIrastu' | are / ityanavadyagadyapavidhAvinodittapramodapIyUparasapAnapAvanamatisabhAvaratnarAgamatisAgarayatirAjarAjitArthanasamarthana sarkacyAkaraNachando'laGkArasAhityAdizAstranizitamatiya nA zrImaddevendrakIrtibhaTTArakapaziSyeNa ziSyeNa saphalavidvajanavihitacaraNasevasya zrIvidyAnandidevasya saMcardisamiyyAmatadurmareNa zrutasAgareNa sUriNA viracitAyAM ilokavArtikarAjavArtikasvArthasiddhinyAyakumudacanyodayaprameyakamalamArtaNDapracaNdASTasahastrApramukhagranthasandarbhAvalokanabuddhivirAjitAyAM tattvArthaTIkAyAM dadhamo:bhyAyaH samAptaH / iti tatvArthasya zrutasAgarI TIkA samApsA | mA0, 20,0 Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja tattvArthavRtti [ hindI-sAra ] Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthatti hindI-sAra hai isa paJcama kAlameM gaNadharadevake samAna zrInirgranthAcArya mAsvAmi bhaTTArakase riyAkane prazna kiyA ki-bhagavan , AtmA kA hita kyA hai ? umAravAmi bhaTTAraka bhavyake praznAvasamyagdarzanAcAmyazrInAlisamyakapatrikA dvArA prApta hone mokSa AtmAkA hita hai| yaha uttara deneke pahile iSTadevako namaskAra kara maGgala "mokSamArgasya netAraM bhettAraM karmabhUbhRtAm / jJAtAraM vizvatatyAnAM vande tadguNalabdhaye // " AmAke jhAnAdi guNoMko ghAtane vAle jhAnAvaraNAdi kokA bhedana karake jo samasta jAnA arthAt mokSopayogI padArthoM ke pUrNa jJAtA hai. tathA jinane mokSamArgakA netRtva kiyA paramAtmA ko uktaguNoM kI prApti ke lie namaskAra karatA huuN| E dvaiyAka ne pUMchA ki mokSakA svarUpa kyA hai ? umAsvAmi bhaTTArakane kahA--samasta karmamaloMse rahita AtmAkI zuddha avasthAkA mokSa hai| isa avasthAmai AtmA sthUla aura sUkSma donoM prakArake zarIroMse rahita ho garI ho jAtA hai| apane svAbhAvika anantajJAna nirbAdha ananta sukha Adi guNoMse mirSa hoM cidAnanda svarUpa ho jAtA hai| yaha AtmAkI antima vilakSaNa avasthA hai / va dazA sadA ekasI banI rahatI hai| isakA kabhI vinAza nahIM hotaa| yaha dazA mAnakA viSaya na honese atyanta parokSa hai, isa lie vibhinna vAdI mokSake kI aneka prakArase kalpanA karate haiN| jaise...(1) mAlyakA mata hai ki-puruSakA svarUpa caitanya hai / bhAna caitanyase pRthak vastu mahAna prakRtikA dharma hai, yahI meya arthAt padArthoMpho jAnatA hai / caitanya padAthoMko mAnatA / mokSa avasthAmeM AtmA caitanya svarUpa rahatA hai jJAna svarUpa nhiiN| / hasa matameM ye dUSaNa hai-mAnase bhinna caitanya koI vastu nahIM hai| paitanya jJAna buddhi paryAyavAcI hai inameM ardhabheda nahIM hai / sva tathA para padArthAMkA jAnanA caitanyakA hai| yadi caitanya apane svarUpa tathA para padArthoMko nahIM jAnatA to vaha gadheke sIMgakI asat hI ho jAyagA / nirAkAra arthAt jJeyako na jAnane vAle paitanyakI koI RAT 4.(2) vaizeSika-buddhi, mukha, dukha, icchA, dveSa, prayatna, dharma, adharma aura saMskAra ina nava vizeSa guNoM ke atyanta uccheda honeko mokSa kahate haiN| ye vizeSaguNa AtmA anake saMyogase utpanna hote hai| cUMki mokSameM bhAtmAkA manase saMyoga nahIM mataH ina guNoMkA asyanta uccheda ho jAtA hai Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja 330 tattvArthavRtti-hindI-sAra isa matameM sabase bar3A dudhANa yaha hai ki-yadi AtmAke buddhi zrAdi vizeSa guNa naSTa ho jAte haiM to AtmAkA svarUpa hI kyA bacatA hai ? apane vizeSa lakSaNoMse rahita vastu avastu hI ho jaaygii| (3) bauddha mAnate haiM ki jisa prakAra vailake na rahanese dIpaka bujha jAtA hai usI prakAra rAga-raha ke kSaya ho jAnese AtmA-jJAnasantAnakA zAnta ho jAnA mokSa hai| inakI yaha pradIpanirvANakI taraha AtmanirvANakI kalpanA bhI ucita nahIM hai| kAraNa AtmAkA atyanta abhAva nahIM ho sakatA, vaha sat padArtha hai| mokSake kAraNoM ke viSayameM bhI vivAda hai nyAyika Adi jJAnako hI mokSa kAraNa mAnate haiM inake matameM cAritrakA upayoga tatvajJAnakI pUrNatAma hotA hai| koI zraddhAna mAtrase mokSakI prApti mAnate haiN| mImAMsaka kriyAkANDarUpa cAritrase mokSakI prApti svIkAra karate haiN| kintu jisaprakAra rogI auSadhike jJAnamAtrase yA jJAnazUnya hai| jisa kisI dabAke pAlanemAtrase 'athavA ruci yA vizvAsa rahita ho mAtra dabAke jJAna yA upayogamAtrase nIroga nahIM ho sakatA usI prakAra akele zraddhAna, jJAna yA cAritrase bhavarogakA vinAza nahIM ho sktaa| dekho laMgar3eko ipTa dezakA jJAna hai para kriyA na honese usakA jJAna usI taraha vyartha hai jisaprakAra andhekI kriyA jJAnazUnya hone se / zraddhAnarahita vyaktikA jJAna aura cAritra donoM hI kAryakArI nahIM hai| ataH zraddhAna, jJAna aura cAritra tInoM milakara hI kAryakArI haiN| mokSamArga kyA hai ? samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH // 1 // samyagdarzana samyagjJAna aura samyaka cAritra tInoM milakara hI mokSa kA mArga hai| mokSopayogI taccoMke prati dRr3ha vizvAsa karanA samyagdarzana hai| tattvoMkA saMzaya, viparyaya aura anizcitatAse rahita yathAvat jJAna samyagjJAna hai / saMsArako bar3hAnevAlI phiyAoMse virakta tatvajJAnIkA kA~kA Asrava karanevAlI kriyAoMse virata honA samyaka cAritra hai| isa sUtrameM 'samyak zabdakA sambandha darzana, jJAna aura cAritrase kara lenA cAhie / samyagdarzanakA svarUpa tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam // 2 // padArthake apane svarUpako tatva kahate haiN| tattvArtha arthAt padArthoM ke yathAvana svarUpakI zraddhA yA ruciko samyagdarzana kahate haiN| ____artha zabdake prayojana, vAcya, dhana, hetu, viSaya, prakAra, vastu, dravya Adi aneka artha hote haiM / inameM padArtha artha lenA cAhie dhana Adi nhiiN| darzana zabda kA prasiddha artha dekhanA hai, phira bhI darzana zabda jisa 'dRzira' dhAtuse banA hai usake aneka artha hote haiM, ataH mokSamArgakA prakaraNa honese yahA~ dekhanA artha na lekara ruci karanA, bar3ha vizvAsa karanA artha lenA caahie| yadi dekhanA artha kiyA jAyagA Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya mArgadarzaka :- AcArya zrI savidhisAgara jI mahArAja to dekhanA to sabhI AMkhavAle prANiyoMko hotA hai ataH sabhIke samyagdarzana mAnanA hogaa| dekhanA mAtra mokSakA mArga nahIM ho sakatA / samyagdarzana do prakArakA hai-eka sarAga samyagdarzana aura dUsarA vItarAga samyagdarzana / prazama saMga anukampA Ara Astikyase pahicAnA jAnevAlA samyagdarzana sarAga samyagdarzana hai| rAgAdi doSoMke upazamako prazama kahate haiN| vividha du:khamaya saMsArase DharanA saMvega haiN| prANimAtrake duHkha dUra karanekI icchAse cittakA dayAmaya honA anukampA hai| deva, zAstra, vrata aura tattvoM meM dRr3hapratItikA Astikya kahate haiN| vItarAga samyagdarzana Atmavizuddhi rUpa hotA hai| samyagdarzanakI utpattike prakAra tamnisargAdadhigamAdvA // 3 // yaha samyagdarzana svabhAvase arthAt paropadezake vinA aura adhigamase arthAt paropadezase utpanna hotA hai| zaMkA-nisargaja samyagdarzanameM bhI arthAdhigama to avazya hI rahatA hai kyoMki padArthoM ke ke jJAna hue binA zraddhAna kaisA 1 taba ina donoM samyagdarzanoM meM vAstavika bheda kyA hai ? samAdhAna-donoM hI samyagdarzanoMmeM antaraGga kAraNa darzanamoha karmakA upazama yA kSayopazama samAna hai| isa antara kAraNakI samAnatA rahanepara bhI jo samyagdarzana gurUpadezake binA utpanna ho vaha nisargaja kahA jAtA hai, jo gurUpadezase ho vaha adhigamaja / nisargaja samyagdarzana meM bhI prAyaH gurUpadeza apekSita rahatA hai para use svAbhAvika isalie kahate haiM ki usake lie guruko vizeSa prayatna nahIM karanA par3atA sahaja hI ziSyako samyagdarzana jyoti prApta ho jAtI hai| zaMkA-"jo pahile kahA jAtA hai usIkA vidhAna yA niSedha hotA hai| yaha vyAkaraNa kA prasiddha niyama hai| ataH isa sUtra meM tataH pada na bhI diyA jAya phira bhI pUrvasUtra se 'samyagdarzana' kA sambandha juda ho jAtA hai taba isa sUtra meM 'tat' pada kyoM diyA gayA hai ? samAdhAna-jisa prakAra samyagdarzana zabda pUrvavartI hai usI prakAra mokSamArga zaba bhI pUrvavartI hai / mokSamArga pradhAna hai / ataH "samIpatiyoM meM bhI pradhAna balavAna hotA hai| isa niyamake anusAra isa sUtrameM mokSamArgakA sambandha jur3a sakatA hai| isa 6Sako dUra karaneke lie aura samyagdarzanakA sambandha jor3aneke lie isa sUtrameM 'sat' pada diyA gayA hai| tattva kyA hai jIvAjIvAsrakvandhasaMvaranirjarAmokSAstattvam // 4 // jIva ajISa pAsava bandha saMvara nirjarA aura mokSa ye sAta tattva haiM / jisameM jJAna-darzanAdirUpa cetanA pAyI jAya vaha jIva hai| jisameM cetanA na ho vaha ajIva hai / karmoM ke Ane ko Asrava kahate haiN| Ae hue phokA prAramapradezoMse sambandha honA bandha hai / karmoM ke Aneko rokanA saMvara hai| pUrvasaMcita kokA kramazaH laya honA nirjarA hai| samasta karmoMkA pUrNarUpase AtmAse pRthaka honA mokSa hai| Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 tatvArthavRtti-hindI-sAra [25 saMsAra aura mokSa jIvake hI hote hai ataH sarvaprathama jIya tatva kahA hai| jIva ajIvake nimittase hI saMsAra yA mokSa paryAyako prApta hotA hai ataH jIvake bAda ajIva kA kathana kiyA hai| jIva aura ajIyaka nimittase hI Amrava hotA hai ataH isake bAda Asrava tathA Asabake bAda bandha hotA hai ataH usake bAda bandha kA nirdeza kiyA hai / bandha ko rokanevAlA saMghara hotA hai ataH bandha ke bAda saMghara tathA jisane aAgAmI kA~kA saMvara kara liyA hai usIke saMcita karmoko nirjarA hotI hai isalie usake anantara nirjarAkA kathana kiyA gayA hai ! sabaphe antameM mokSa prApta hotA hai ataH mokSakA nirdeza antameM kiyA gayA hai. puNya aura pApakA zrAsrava aura bandha tattvama antarbhAva ho jAtA hai ataH unheM pRthak nahIM kahA hai| prazna-zrAmaya bandha saMpara nirjarA aura mokSa ye pAMca tattva dravya aura bhAvarUpa hote haiN| unameM nyarUpa tattvoMkA ajIba meM tathA bhAvarUpa tattvoMkA jIvameM antarbhAva kiyA jA sakatA hai, ataH do hI tattva kahanA cAhie? mArgadarzaka :- AcAvatAra mAro gokSa to pradhAna hai ataH use to avazya kahanA hI hogaa| mokSa saMsArapUrvaka hotA hai| ataH saMsArakA kAraNa bandha aura Amrava bhI kahane cAhie, isI taraha mokSake kAraNa saMvara aura nirjarA bhii| tAtparya yaha ki pradhAna kArya saMsAra aura mokSa tathA unake pradhAna kAraNa Asrava bandha aura saMghara nirjarAkA kathana kiyA gayA hai / sayara aura nirjayakA phala mokSa hai tathA Asrava aura bandhakA phala saMsAra / yadApi saMsAra aura mokSa meM AsravAdi cAroMkA antarbhAva kiyA jA sakatA hai phira bhI jisa prakAra 'kSatriya pAe haiN| zUravarmA bhI' isa vAkyameM sAmAnya kSatriyoM meM antarbhUta zUravarmAkA pRthak kadhana vizeSa prayojanase kiyA jAtA hai usI prakAra vizeSa prayojanake lie hI AvAdika tattvoMkA bhinna bhinna rUpase kathana kiyA hai| prazna-jIbAdika sAta dravyavAcI hai tathA tatvazabda bhAvavAcI hai ataH inameM vyAkaraNazAkhake niyamAnusAra ekArthapratipAdakatvarUpa sAmAnAdhikaraNya nahIM bana sakatA ? uttara-dravya aura bhAvameM abheda hai ata: donoM ekArthapratipAdaka ho sakate haiN| athavA jIvAdikameM sattvarUpa bhASakA aAropa karake sAmAnAdhikaraNya bana jAtA hai| sAmAnAdhikaraNya hone para bhI mokSa zabda pulliga tathA tattvazabda napuMsaphaliMga banA raha sakatA hai| kyoMki bahutase zabda ajahalliGga arthAt apane liGgako na choinevAle hote haiN| isI taraha bacanabheda bhI ho jAtA hai| 'samyagdarzanajhAnacAritrANi bhokSamArgaH' isa prathamasUtra meM bhI isI taraha sAmAdhikaraNya vana jAtA hai| zabdavyavahAra jina aneka nimittoMse hotA hai, una prakAroMkA kahate haiM--- nAmasthApanAdravyabhAvatastannyAsaH / / 5 // nAma sthApanA dravya aura bhAvase samyagdarzanAdi aura jIvAdi padArthIkA vyavahArake lie vibhAga yA nikSepa (dRSTike sAmane rakhanA ) hotA hai| zabdakI pravRti dravya kriyA jAti aura guNake nimittase dekhI jAtI hai| jaise vistha-lakar3Ike mRgameM kASThadravyako nimitta lekara mRgazabdakA prayoga hotA hai| karanebAleko kA kahanA kriyAnimittaka hai| dvijatva jAtike nimittase honevAlA dvijavyavahAra jAtinimittaka hai| phIke lAlaguNake nimittase honevAlA pATalagyapahAra guNanimittaka hai| zabda ke ina dravya guNAdi pravRttinimitoMkI apekSA na karake vyavahAra ke Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka!- AcArya zrI suvihiAsAgara jI mahArAja prathama adhyAya lie apanI icchAnusAra nAma rakha lenA nAma nikSepa hai| jaise kisI lar3akekI gajarAja yaha sNjhaa| lakar3ImeM khode gae, sUtase kAr3he gae, gobara Adise lIpe gae vastuke AkArameM 'yaha vahI hai| isa prakArakI sthApanA tadAkArasthApanA hai / zataraMjake atadAkAra muharoM meM hAthI ghor3A AdikI kalpanA atadAkArasthApanA hai| jo guNavAlA thA, hai tathA rahegA vaha dravya hai| vartamAna paryAyavAlA dravya hI bhAva kahalAtA hai| jaise-jIvanaguNakI apekSAke binA jisa kisI padArthako jIva kahanA nAmajIva hai| usa AkAravAle yA usa AkArase rahita padArthameM usa jIvakI kalpanA sthApanAjIva hai| jaise hAthI ghor3e ke AkAravAle khilaunoM ko yA zataraMjake muharoMko hAthI ghor3A kahanA / jIvazAstra ko jAnanevAlA kintu vartamAnameM usameM upayukta na rahanevAlA AtmA bAgamadhyajIva hai| jJAtAkA zarIra, karma, nokarma Adi nobhAgamadravyajIva haiN| sAmAnya rUpase noAmadranyajIva nahIM hai kyoMki koI ajIva jIva nahIM bntaa| paryAyakI dRSTisa noAgamadhyajIpakI kalpanA ho sakatI hai| jaise koI manuSya marakara deva honevAlA hai use Aja bhI bhAvinoAgamadravyadeva kaha sakate haiN| athavA jo Aja jIvazAstrako nahIM jAnatA para Age jAnegA vaha bho bhAvinobAgamadravyajIva kahA jA sakatA hai| jIvazAstrako jAnakara usameM upayukta AtmA AgamabhAvajIva hai| jIvana paryAyase yukta zrAtmA noAgamabhAvajIva hai| isa taraha aneka prakArake jIvoM se aprastuta jIvoMko chor3akara prakRta jIvako pahicAnaneke lie nikSepakI AvazyakatA hai / tAtparya yaha ki hameM kisa samaya kaunasA jIva apekSita hai yaha samajhanA nikSepakA prayojana hai| jaise jaba baccA zerake lie ro rahA ho taba sthApanA zerakI AvazyakatA hai / zerasiMha pukAranepara zera siMha nAmabAle vyaktikI AvazyakatA hai| Adi / 'nAmasthApanAdravyabhAvato nyAsaH' itanA hI sUtra banAnese pradhAnabhUta samyagdarzanAdikA hI prahaNa hotA dhataH pradhAnabhUta samyagdarzanAdi tathA unake viSayabhUta jIvAdi sabhIkA saMgraha karane ke lie khAsataurase sarvasaMgrAhaka 'sat' zabda de diyA hai / nAmAdinikSepake viSayabhUta jIvAdi padArthoM ko jAnane kA upAya batalAte haiM pramANanayairadhigamaH // 6 // pramANa aura nayake dvArA jIvAdipadArthoMkA jJAna hotA hai| pramANa svArtha aura parAdhake bhedase do prakArakA hai. / zruta svArtha aura parArdha donoM prakAra kA hai| anya pramANa svArtha hI hai| jJAnAtmakako svArdha tathA vacanAtmaka ko parArtha kahate haiN| bhaya vacanavikalparUpa hote haiN| sUtrameM naya zabdako alpasvaravAlA honese pramANa zabda ke pahile kahanA cAhie thA lekina nayakI apekSA pramANa pUjya hai ataH pramANa zabda pahale kahA gayA hai| nayakI apekSA pramANa pUjya isaliye hai ki pramANake dvArA jAne gaye padArthoM ke eka dezako hI naya jAnatA hai / pramANa sampUrNa padArthako jAnatA hai| naya padArtha ke ekadeza ko jAnatA hai| pramANa sakalAdezI hotA hai aura naya viklaadeshii| naya do prakArakA hai eka dravyAdhika Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 tatvArtha vRtti-hindI-sAra [ 117 tathA dUsarA paryAyArthikA bhAvanikSepa paryAyArthika nayakA viSaya hai tathA zeSa dravyArthika nayake / nikSepa pramANa viSaya hote haiM isIlie pramANa sakalAdezI kahalAtA hai / jIvAdi padArthoM ke adhigama ke upAyAntarako batalAte haiM cAroM nirdezasvAmitvasAdhanAdhikaraNasthitividhAnataH // 7 // nirdeza, svAmitva, sAdhana, adhikaraNa, sthiti aura vidhAna inake dvArA bhI jIvAdipadArthoM kA jJAna hotA hai| svarUpamAtrakA kahanA nirdeza hai| adhikArIkA nAma batalAnA svAmitva hai / utpatti ke kAraNako sAdhana kahate haiN| AdhAra adhikaraNa hai| kAlake pramANako sthiti kahate haiN| meda kA nAma vidhAna hai / jaise samyagdarzana meM-tasvArthazraddhAnako samyagdarzana kahate haiM yaha nirdeza huA / sAmAnya se samyagdarzanakA svAmI jIva hai| vizeSarUpa se caudaha mArgaNAoM kI apekSA samyagdarzana ke svAmIkA varNana isa prakAra hai AnArakiyoMke do samyagdarzana hote haiM aupazamika sarvatra | prathama naraka meM paryAtaka aura aparyAtaka donoM ke kSAyika aura kSAyopazamika samyagdarzana hote haiM / jisa jIvane pahile naraka AyukA bandha kara liyA hai vaha jIva bAda meM kSAyika yA kSAyopazamika samyagdarzana yukta hone para prathama narakameM hI utpanna hogA dvitIyAdi narakoM meM nahIM, ataH prathama naraka meM aparyApta avasthA meM bhI samyagdarzana ho sakatA hai / prazna- zrAyopazamika samyagdarzanayukta jIva tiryaJca manuSya aura naraka meM utpanna nahIM hotA hai ataH aparyApaka nAraka Adike vaidakasamyaktva kaise banegA ? mArgadarzaka : uttara- narakAdi AyukA bandha honeke bAda jisa jIvane darzana mohakA kSapaNa prAraMbha kiyA hai vaha vedakasamyaktvI joba naraka Adi meM jAkara kSapaNakI samApti kregaa| ataH naraka aura niryaJcagatimeM aparyApta dazA meM bhI kSAyopazamika samyagdarzana ho sakatA hai| tiryagati meM aupazamika samyagdarzana paryAtakoMke hI hotA hai| kSAyika aura kSAyopazamika samyagdarzana paryApta aura aparyAtaka donoMke hI hote haiN| tiryazvinI ke kSAyika samyadarzana nahIM hotaa| kyoMki karmabhUmija manuSya hI darzana mohake kSapaNakA prAraMbhaka hotA hai aura kSapaNake prAraMbha kAla ke pahile tiryazca Ayu kA bandha ho jAnepara bhI bhogabhUmi meM tiryaca hI hogA tiryavinI nahIM / kahA bhI hai- "karmabhUmi meM utpanna honevAlA manuSya hI kevalIke pAdamUlameM darzanamohake kSapaNakA prAraMbhaka hotA hai, kintu kSaNa kI samApti cAroM gatiyoM meM ho sakatI hai / " aupazamika aura kSAyopazamika samyagdarzana paryApta tiryacinIke hI hote haiM aparyApta nahIM | manuSyagati meM kSAyika aura kSAyopazamika samyagdarzana paryAptaka aura aparyApta donoM prakAra ke manuSyoM ko hotA hai / aupazAbhika paryAmakoM ke hI hotA hai aparyAptoMke nahIM / paryApta manuSyANI ke hI tInoM samyagdarzana hote haiM aparyAptaka ke nahIM / manuSyaNI ke hAyika samyagdarzana bhAvaveda kI apekSA batalAyA hai / devagati meM paryAptaka aura aparyAptaka devoMke tInoM hI samyagdarzana hote haiM / prazna- aparyAptaka devoM ke upazama samyagdarzana kaise ho sakatA hai kyoMki upazama samyagdarzana yukta prANIkA maraNa nahIM hotA ? Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17] prathama adhyAya 335 uttara- midhyAtvapUrvaka upazamasamyagdarzanayukta prANIkA maraNa nahIM hotA kintu vedakapUrvaka upazamasamyagdarzanayukta prANIkA to maraNa hotA hai| kyoMki beDaka pUrvaka upazama sabhyadarzanayukta jIva zreNIkA ArohaNa karatA hai aura zreNyA rohaNake samaya cAritramohake upazama ke sAtha maraNa honepara aparyApaka devoM ke bhI upazasa samyagdarzana hotA hai / vizeSa - bhavanavAsI, vyantara aura jyotiSI deva tathA deviyoMke kSAyika nahIM hotA / sodharma aura aizAna kalpavAsI deviyoMke bhI kSAyika nahIM hotaa| saudharma aura aizAna kalpavAsI paryApta deviyoMke hI upazana aura kSAyopazamika samyagdarzana hotA hai| saint apekSA saMjJI pacendriyake tInoM samyagdarzana hote haiN| ekendriyase caturindriyaparyanta koI samyagdarzanAta AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAj kAya kI apekSA kAyikoM ke tInoM hI samyadarzana hote haiN| sthAvara kAyika ke eka bhI nahIM / yogakI apekSAdInAM vAle jIvake tInoM hI samyagdarzana hote haiN| ayogiyoM ke kSAyika hI hotA hai / vedakI apekSA tInoM vedoMmeM tInoM hI sambadarzana hote haiN| aveda avasthA meM aupazamika aura kSArthika hotA hai ! kaSAya kI apekSA cAroM kapAyoM meM tInoM hI sambadarzana hote haiM / akapAya avasthA meM aupazamika aura kSAyika hote haiM / jJAnakI apekSA mati, bhUta, avadhi aura mana:paryayajJAniyoMke tInoM hI samyagdarzana hote haiM / kevalI ke kSAyika hI hotA hai| saMyamI apekSA sAmAyika aura chedopasthApanA saMyama tInoM hI hote haiN| parihAravizuddhi saMyama meM vedaka aura kSAyika hI hotA hai / prazna- parihAravizuddhi saMyama meM upazamasamyagdarzana kyoM nahIM hotA ? uttara - mana:paryaya, parihAravizuddhi, aupazamikasamyaktva aura AhArakaRddhi inameM se ekake honepara anya tIna nahIM hote / vizeSa yaha hai ki mana:paryayake sAtha midhyAtvapUrvaka avaraar niSedha hai vedapUrvaka kA nhiiN| kahA bhI hai "mana:paryaya, parihAravizuddhi, upazamasamyaktva aura AhAraka AhArakamizra inameM se ekake honepara zeSa nahIM hote / " sUkSmasAmparAya aura yathAkhyAta saMyama meM aupazamika aura kSAyika hotA hai| saMyatAsaMyata aura asaMyatoM ke tInoM hI samyagdarzana hote haiM / darzanakI apekSA cakSuHdarzana, acakSuH darzana aura avadhidarzana meM tInoM hI hote haiM / kevaladarzana meM kSAyika hI hotA hai / lezyA kI apekSA chahoM lezyAoM meM tInoM hI hote haiM / alezyAvasthA meM kSAyika hI / bhavyatvakI apekSA gavyoM ke tInoM hI hote haiN| abhavyoMka eka bhI nahIM / samyaka apekSA se apanI-apanI apekSA tInoM samyagdarzana hote haiM / saMjJAkI apekSA saMkSiyoMke tInoM hI hote haiN| asaMjJiyoMki eka bhI nhiiN| saMjJI aura asaMjJI donoM avasthAoMse jo rahita haiM unake kSAyika hI hotA hai / AhArakI apekSA AhArakoMke bhI tInoM hI hote haiM / chadmastha anAhArakoM ke bhI tInoM hI samyagdarzana hote haiN| samuddhAtaprApta kevaLIke kSAyika hI hotA hai / sAdhanake do bheda haiM- abhyantara aura bAhya / samyagdarzanakA antaraGga sAvana darzanamoha kA upazama, kSaya athavA kSayopazama hai| vAhyasAdhana prathama, dvitIya aura tRtIya naraka meM Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 sattvArthavRtti-hindI-sAra [za jAtismaraNa, dharmazravaNa aura vedanAkA anubhava hai| caturtha narakase saptama narakaparyanta jAtismaraNa aura vedanAkA anubhava ye do samyagdarzanake bAhya sAdhana haiM / tiryaJca aura manuSyoMke jAtismaraNa, dharmazraSaNa aura vedanAkA anubhava ye bAhya sAdhana haiN| saudharma svarga sahasrAra svarga paryantake devoMke jAtismaraNa, dharmazravaNa, jinamahimadarzana aura devaddhidarzana ye cAra mAdhana haiN| Anata, prANata, AraNa aura acyuta kalpavAsI devoMke devarddhidarzanake vinA tIna hI sAdhana haiN| navayakavAsI devoMke jAtismaraNa aura dharmazravaNa ye do hI sAdhana haiN| prazna-vayakavAsI deva ahamindra hote haiM ataH unake dharmazravaNa kaise ho sakatA hai ? uttara-koI samyandraSTi jIva tattvacarcA yA zAstrakA manana karatA hai, vahA~ upasthita dUsarA jIva usa carcAse samyagdarzanako prApta kara lenA hai| athavA pramANa, naya aura nikSepa kI apekSA vahA~ tattvacarcA nahIM hotI kintu sAmAnyarUpase tatvavicAra to hotA hI hai / anaH praveyakama bhI dharmazravaNa saMbhava hai| anudiza aura anuttaravimAnavAsI deva samyagdarzanasahita hI utpanna hote haiN| adhikaraNa do prakArakA hai- abhyantara aura bAya / samyagdarzanakA abhyantara adhikaraNa AtmA hI hai| bAhya adhikaraNa lokanAr3I (sanAlI) hai / jIva, pudrala, dharma, adharma, kAla aura AkAzakA adhikaraNa nizcayanayase strapradeza hI hai aura vyavahAranayase AkAza adhikaraNa he / jItrakA zarIra aura kSetra Adi AdhAra hai| caTa paTAdi pudaloMkA bhUmi Adi AdhAra hai| apane guNa aura paryAyoMkA AdhAra dravya hotA hai / sthitike do bheda haiM:- utkRSTa aura jghny| upazama samyagdarzanakI utkRSTa aura jaghanya sthiti antarmuhUrta hai| zAyika simyagdarzanakArya saMsAsa jivikA pancamasthAnamuharta hai uskRSTa sthiti ATha varSa aura antarmuhRta kama do pUrvakoTi sahita tetIsa sAgara hai / yaha isa prakAra hai- koI manuSya karmabhUmimeM purvakoTi AyuvAlA utpanna huA aura garbhame ATha varSa ke bAda antarmuhUrta meM darzana mohakA kSapaNa karake sambaSTi hokara sarvArthasiddhi meM tatIya sAgarakI Ayu lekara utpanna huaa| pUnaH pUrvakoTi AyuvAlA manuSya hokara karmakSaya karake mAna prApta kara letA hai| mukta jIvakI kSAyika samyagdarzanakI sthiti sAdi aura ananta hai| bhAyopazamika samyagdarzanakI jaghanyasthiti antarmuhUrta hai / utkRSTa sthiti 66 sAgara hai| prazna-66 sAgara sthiti kaise hotI hai ? uttara-saudharma svargama 2 sAgara zukrameM 16 sAgara, zatAramai 18 sAgara, aura aSTama veyakameM 3. sAgara isa prakAra 66 sAgara hote haiN| athavA saudharma svarga meM do bAra utpanna honese 4 sAgara, sanatkumAra meM 7 sAgara, brahmameM 10 sAgara, lAntabameM 14 sAgara aura navama veyakameM 25 sAgara isa prakAra 66 sAgara hote haiN| svoMkI Ayake antima sAgarameMse manuSyAya kama kara lenI cAhie kyoMki svargase cyuta hokara manuSya hotA hai, punaH svarga jAtA hai / ataH 66 sAgara se adhika sthiti nahIM hotii| vidhAna-sAmAnyase samyagdarzana eka hI hai| vizeSase nisagaMja aura adhigamajake bhedase do prakArakA hai / upazama, bhaya aura bhayopazamake bhedase usake tIna bheda haiM / __AjhA, mArga, upadeza, sUtra, bIja, saMkSepa,vistAra artha, zravagADha aura paramAvagADake bhedase samyagdarzana ke daza bheda bhI hote haiN| inakA svarUpa isa prakAra hai Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja 118] prathama adhyAya zAstrAbhyAsake vinA vItarAgakI AjJAse hI jo zraddhAna hotA hai vaha AjJAsamyaktva hai| dazanamohake upazama honese zAstrAbhyAsake binA hI mokSamArga meM zraddhAna honA mArgasamyaktva hai| tIrthakara Adi zreSTha puruSoMke caritrazrayaNase utpanna hue zraddhAnako upadezasamyaktva kahate haiN| AcArasUtra ko sunanese jo zraddhAna hotA hai vaha sUtrasamyaktva hai| gaNitameM batalAye hue vIjAkSaroMke dvArA karaNAnuyogake gahana padArthoMkA zraddhAna ho jAnA bIjasamyaktva hai / tattvoMkA saMkSipta jAna hone para bhI tattvoMmeM ruci honA saMkSepasamyaktva hai| dvAdazAMgako sunakara jo zradAna utpanna hotA hai usako vistArasamyaktva kahate haiN| kisI padArtha ke dekhane yA anubhava karanese honevAle zraddhAnakA nAma arthasamyaksya hai| bAraha a aura anna bAhya isa prakAra sampUrNa zrutakA pAragAmI honepara jo zraddhAna hotA hai yaha avagADhasamyaktva hai| kevalIke kevalajJAnase jAne hue padArthoM meM zraddhAnakA nAma paramAvagAr3hasamyaktva hai| samyagdarzanake prarUpaka zabda saMkhyAta haiM ataH saMkhyAta bheda bhI hote haiN| zraddhAna karanevAle aura zraddheyake bhedase asaMkhyAta aura anantabheda bhI hote haiN| prazna-asaMkhyAta aura anantabheda kaise hote haiM ? uttara-zraddhAna karanevAloM ke asaMkhyAta aura ananta bhI bheda hote haiM aura zraddheya padArthake bhI utane hI bheda hote haiM kyoMki zraddheya padArtha zraddhAtA ke viSaya hote haiN| ataH viSaya aura viSayI athavA zraddhAtA aura arddhaya ke bhedase asaMkhyAta aura ananta bheda ho sakate haiN| jIvAdi padArtho ke adhigamake upAyAntara ko batalAte haiM satsaGkhyAkSetrasparzanakAlAntarabhAvAlpabahutvaizca / / 8 // sat zabdake sAdhu, arcita, prazasta, satya aura astitva isa prakAra kaI artha haiN| unameM se yahA~ satkA artha astitva hai / saMkhyA bheda ko kahate haiN| nivAsakA nAma kSetra hai| vartamAnakAlacartI nivAsako kSetra kahate haiN| trikAlavartI kSetrako sparzana kahate hai| mukhya aura vyavahArake bhedase kAla do prakArakA hai| virahakAlako antara kahate haiN| aupazamikAdi pariNAmoMko bhAva kahate haiN| eka dUsarekI apekSA vizeSa jJAnako alpa. vahustra kahate haiM sUtrama AyA huA 'ca' zabda samuccayArthaka hai, arthAt cazabda kA tAtparya hai ki kevala pramANa, naya aura nirdeza Adike dvArA hI jIva AdikA adhigama nahIM hotA kintu satsaMkhyA Adike dvArA bhI adhigama hotA hai| badyapi pUrvasUtramai kahe hue nirdeza zabdase sankA, vidhAnase saMkhyA kA, adhikaraNase kSetra aura sparzanakA, sthitise kAlakA grahaNa ho jAtA hai| nAmAdi nikSepameM bhAvakA bhI praNa ho cukA hai, phira bhI sat AdikA grahaNa vistRta abhiprAyayAle ziSyoMkI dRSTi se kiyA hai| aba jIva ityameM sat AdikA varNana karate haiM jIva caudaha guNasthAnoM meM pAye jAte haiN| guNasthAna isa prakAra hai--5 mithyASTi 2-sAsAdanasamyagdRSTi 3 samyagmidhyASTi4 asaMyatasamyagdRSTi 5 dezasaMyata 6. pramattasaMyata Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 tattvArthavRtti hindI-sAra [158 7 apramattasaMyata 8 apUrghakaraNa 9 anivRttikaraNa 10 sUkSmasAmparAnya 11 upazAntakaSAya 12 kSINakaSAya 13 sayogakevalI 14 ayogkevlii| ina caudaha guNasthAnoM meM jIvoMkA varNana caudaha mArgaNAoMkI apekSA kiyA gayA hai| mArgaNAe~ ye haiM-ragati 2 indriya 3 kAya 4 yoga 5 vedhazivasakA 7 bAhAmaMzA suvidhAsAbharalezamA mahazaavyatva 12 samyaktva 13 saMjJA 14 aahaar| sAmAnyase jIvamai mithyASTise ayogakevalIparyanta sabhI guNasthAna pAye jAte haiN| vizeSase gatikI apekSA narakagati meM sAtoM hI narakoM meM midhyAdRSTi Adi 4 guNasthAna hote haiN| tiryagati meM dezasaMyata sahita 5 guNasthAna hai| manuSyagatimeM 14 hI guNasthAna hote haiN| devagatimeM Adike 4 guNasthAna hote haiN| ___ indriyakI apekSA. ekendriyase caturindriyaparyanta prathama guNasthAna hI hotA hai| paJcendriya ke 14 hI guNasthAna hote haiN| kAyakI apekSA pRthivI Adi sthAvarakAyameM prathama guNasthAna hotA hai| trasakAyameM 14 hI hote haiN| yogakI apekSA tInoM yogoM meM sayogakeyalIparyanta guNasthAna hote haiN| ayoga avasthAmeM kevala ayogakevalI guNasthAna hotA hai| vedakI apekSA tInoM vedoMmeM anivRttivAdaraparyanta 5 guNasthAna hote haiN| vedarahita jIvoMke anivRttinAdarase ayogakevalI paryanta 6 guNasthAna hote haiN| anivRttibAvara guNasthAnake 6 bhAga hote haiN| unameMse prathama 3 bhAgoM meM vedakI nivRtti na honese ce saveda haiM aura antake 3 bhAga aveda haiN| ataH anivRttikaraNa saveda aura aveda donoM prakArakA hai| kaSAyakI apekSA krodha, mAna aura mAyAmeM anivRttibAdara paryanta 5 guNasthAna hote haiM / lobha kaSAyameM mithyAdRSTi Adi 10 guNasthAna hote haiN| akaSAya avasthA meM upazAnta kaSAyase ayogaphevalI paryanta 4 guNasthAna hote haiN| jhAnakI apekSA kumati, kuzruta aura kuavadhi meM prathama aura dvitIya guNasthAna hote hai| samyagmidhyASTike jJAna yA ajJAna nahIM hotA kintu ajJAna sahita jJAna hotA hai / kahA bhI hai-mizra meM tIna jJAna tIna ajJAnase mizrita hote haiN| isaliye yahA~para mizra guNasthAnakA varNana nahIM kiyA gayA hai| mizrakA varNana ajJAna prarUpaNAmeM hI kiyA gayA hai kyoMki samyagmidhyAdRSTikA jJAna yathArtha vastuko nahIM jAnatA hai| mati, zrata aura avadhijJAnameM asaMyatasamyagdRSTi se kSINakaSAyaparyanta e guNasthAna hote haiN| manaHparyayajJAnameM pramatasaMyatase kSINakaSAyaparyanta 7 guNasthAna hote haiN| kevalajJAnameM sayogakevalI aura ayogakevalI ye do guNasthAna hote haiN| saMyama kI apekSA sAmAyika aura chedopasthApanA saMyamameM pramatta Adi cAra guNAsthAna hote haiN| parihAravizuddhisaMyama meM pramatta aura apramatta do guNasthAna hote haiM / sUramasAmparAya saMyamameM sUkSmasAmparAya guNasthAna hI hotA hai / yathAkhyAta saMyama, upazAntakapAyase ayogakevalIparyanta 4 guNasthAna hote haiM / dezasaMyamameM paJcama guNasthAna hI hotA hai| asaMyata avasthAmeM Adike 4 guNa-sthAna hote haiN| Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ {12] prathama adhyAya 339 darzanakI apekSA cakSu aura acatudarzana meM Adike 12 guNasthAna hote haiM / avadhidarzanameM asaMyatasamyagdRSTi Adi 9 guNasthAna hote haiM / kevaladarzana meM antake do guNasthAna hote haiM / leryAkI apekSA kRSNa, nIla aura kApota lezyA meM midhyAdRSTi Adi 4 guNasthAna hote hai / pIta aura padma lezyA meM Adike 7 guNasthAna hote haiN| zukla lezyA meM Adi 13 guNasthAna hote hai / 14 vA~ guNasthAna lezyArahita haiM / bhavyatvakI apekSA bhavyoMke 14 hI guNasthAna hote haiN| abhavyake pahilA guNasthAna hI hotA hai / samyaktvakI apekSA kSAyikasamyaktva meM asaMyatasamyagdRSTi yadi 11 guNasthAna hote haiM / vedakasamyaktvameM asaMyatasamyagdRSTi Adi 4 guNasthAna hote haiM / aupazamika samyakjJAdazIkayatasajjAvadhi adakhAna jo haiMAsAdanasamyagdRSTi ke eka sAsAdana guNasthAna hI hotA hai / samyagmithyAdRSTi samyagmithyAdRSTi guNasthAna hI hotA hai / mithyAdRSTi midhyAdRSTi guNasthAna hI hotA hai / saMjJAkI apekSA saMjJIke Adise 12 guNasthAna hote haiN| asaMjJIke prathama guNasthAna hI hotA hai / anta ke do guNasthAnoM meM saMkSI aura asaMjJI vyavahAra nahIM hotA / AhArakI apekSA AhArakake Adise 13 guNasthAna hote haiM / anAhArakake vigrahagati meM mithyAdRSTi, sAsAdanasamyagdRSTi aura asaMyatasamyagdRSTi ye tIna guNasthAna hote hai / samudrAta karanevAle sayogakevalI aura ayogakevalI anAhAraka hote haiM / siddha guNasthAna rahita hote haiM / saMkhyAprarUpaNAkA varNana bhI sAmAnya aura vizeSakI apekSA kiyA gayA hai / sAmAnya se mithyAdRSTi jIva anantAnanta hai| sAsAdanasamyagdRSTi, samyagmidhyAdRSTi, asaMyatasamyagdRSTi aura dezasaMyatta palyake asaMkhyAtaveM bhAga pramANa haiN| yaha isa prakAra hai-dvitIya guNasthAna meM vAcana karor3a 520000000, tRtIya meM eka so cAra karor3a 1040000000, caturtha meM sAta sau karor3a 7000000000, aura pamaguNasthAna meM teraha karor3a 130000000 saMkhyA hai| kahA bhI hai-- dezavirata meM teraha karor3a, sAsAdana meM bAvana karor3a, mizra meM eka sau cAra karor3a aura asaMyata meM sAta sau karor3a jIvoM kI saMkhyA hai| saMyata koTipRthaktva pramANa haiM / prazna- pRthaktva kise kahate haiM ? uttara - tonase adhika aura nause kama saMkhyAko pRthaktva kahate haiN| pramattasaMyata jIvoM kI saMkhyA 59398206 hai / apramatta saMyata jIva saMkhyAta haiM arthAt 29649103 haiM / pUrvakaraNa, anivRttikaraNa, sUkSmasAmparAya aura upazAntakapAya ye cAra upazamaka haiM inameM pratyeka guNasthAnake ATha 2 samaya hote haiM aura ATha samaya meM kramazaH 16,24,30,36, 42,48,54,54 sAmAnyase utkRSTa saMkhyA hai / vizeSase prathama samaya meM 1,2,3 ityAdi 16 taka utkRSTa saMkhyA hotI hai| isI prakAra dvitIya Adi samayoM meM samajhanA caahie| kahA bhI hai -- 16,24,30,36,42,48,54,54 saMkhyA pramANa upazamaka hote haiM / Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [18 pratyeka guNasthAna meM 299 upazamaka hote haiM / prazna- 16 Adi ATha samayoMkI saMkhyAkA jor3a 304 hotA hai phira 294 kaise batalAyA ? uttara - zrATha samayoM meM zrapazamika nirantara hote haiM kintu pUrNa saMkhyA meM 5 kama hote davAroM bhuvanakI saMkhyA / apUrvakaraNa, anivRttikaraNa, sUkSmasAmparAya kSINakaSAya aura ayogakevalI ina guNasthAnoM meM pratyekake ATha ATha samaya hote haiN| aura pratyeka samaya kI saMkhyA upazamakase dviguNI hai| kahA bhI hai- 340 svArthavRtti hindI - sAra 32, 48, 60, 72,84, 96, 108, 108 kramazaH prathama Adi samayoMkI saMkhyA hai| pratyeka guNasthAna meM sampUrNa saMkhyA 598 hai / prazna- ina guNasthAnoMmeM bhI 608 saMkhyA hotI hai, 568 kisa prakAra saMbhava hai ? uttara - jisa prakAra upazamakoM kI saMkhyA meM 5 kama ho jAte haiM usI prakAra kSapakoM kI saMkhyA meM bhI dviguNI hAni hone se 10 kama ho jAte haiM / ataH 598 hI saMkhyA hotI hai / isa prakAra 5 kSapaka guNasthAnoM kI samasta saMkhyA 2990 hai / kahA bhI haiM kSINa kaSAyoM kI saMkhyA 2990 hai / sayogakevalI bhI upazamakoM kI apekSA dviguNita haiN| zrataH prathama samaya meM 1, 2, 3 ityAdi 32 paryanta utkRSTa saMkhyA hai| isI prakAra dvitIya Adi samaya meM samajhanA cAhie / prazna -- kSapakoM kI taraha hI sayogakevaliyoMkI saMkhyA hai / ataH sayogakevalIkA pRthak varNana kyoM kiyA ? uttara - ATha samayavartI samasta kevaliyoMkI saMkhyA 898502 hai / ataH samudita saMkhyAko apekSA bhapakoM se vizeSatA hone ke kAraNa sayogakevalIkA varNana pRthaka kiyA hai| kahA bhI hai 'jinoM kI saMkhyA 8 lAkha 98 hajAra 502 hai / ' pramattasaMyata se ayoga kebalI paryanta eka samayavartI samasta jIvoMkI utkRSTa saMkhyA 89999997 haiM / isa prakAra sAmAnya saMkhyAkA varNana huaa| kSetrakA varNana sAmAnya aura vizeSakI apekSA kiyA gayA hai| sAmAnyase midhyAdRSTiyoM kA kSetra sarvaloka hai / sAsAdana samyagdRSTi se kSINakaSAya paryanta aura ayogakevalIkA kSetra lokakeM asaMkhyAta bhAga hai / sayogakevalIkA kSetra lokakA asaMkhyAtavA~ bhAga athavA lokake asaMkhyAta bhAga yA sarvaloka hai / prazna-sayogakevalIkA lokake asaMkhyAtaveM bhAga kSetra pha~se hai ? uttara - daNDa aura kapATakI apekSA lokake asaMkhyAtaveM bhAga kSetra hotA hai| isakA vivaraNa isa prakAra hai-yadi samuddhAta karane vAlA kAyotsargase sthita hai to daNDasamudghAtako bAraha aGgula pramANa samavRtta ( golAkAra ) karegA athavA mUla zarIrapramANa samavRtta karegA / aura yadi baiThA huA hai to prathama samaya meM zarIra se triguNa bAhulya athavA tIna cAtavalaya kama loka prabhANa karegA / kapATa samuddhAtako yadi pUrvAbhimukha hokara karegA to dakSiNa-uttara kI ora eka dhanuSa pramANa vistAra hogA / aura uttarAbhimukha hokara karegA to pUrva-pazcima kI aura dvitIya samaya meM AtmasarpaNa karegA isakA vizeSa vyAkhyAna saMskRta maddApurANapaJjikAmeM hai| pratarakI apekSAM lokakeM asaMkhyAta bhAga pramANa kSetra hotA hai| pratara avasthA meM Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8] prathama adhyAya -sayogakevalI tInoM vAtavalayoMke nIce hI zrAtmapradezoMse lokako vyApta karatA hai / loka pUraNa avasthAmeM tInoM vAtavalayoMko bhI vyApta karatA hai / ataH sarvaloka bhI kSetra hotA hai| sparzana bhI sAmAnya aura vizeSake bhedase do prakAra kA hai / sAmAnyase mithyASTiyoM ke dvArA sarvaloka spRSTa hai| asaMkhyAta karoDa yojana pramANa AkAzake prazzoMko eka rAz2a kahate haiN| aura tIna sau tetAlIsa rAjU pramANa loka hotA hai| loka svasthAnabihAra, parasthAna vihAra aura mAraNAntika upapAda prANiyoMke dvArA kiyA jAtA hai| svasthAnavihAra kI apekSA sAsAdana samyagdRSTiyoM ke dvArA lokakA asaMkhyAtayoM bhAga sparza kiyA jAtA hai| parasthAnavihAra kI apekSA sAsAdanadeyoM dvArA tRtIyanaraca. paryanta bihAra honese do rAjU kSetra spRSTa hai / acyuta svargake uparibhAga paryanta vihAra honese 6 rAjU kSetra spaSTa hai / isa prakAra lokake 8, 12 yA kucha kama 14 bhAga spRSTa haiN| prazna- dvAdaza bhAga kisa prakAra spRSTa hote haiM ? uttara-saptama narakameM jisane sAsAdana Adi guNa sthAnoMko chor3a diyA hai vahI jIva mAraNAntika samuddhAta karatA hai isa niyamase pATa narakase madhyaloka paryanta sAsAdanasamyagdRSTi jIya mAraNAntikako karatA hai / aura madhyalokase lokake agrabhAgaparyanta bAdarapRthvI, apa aura vanaspati kAyameM utpanna hotA hai| ataH 7 rAjU kSetra graha huaa| isa prakAra 52 rAjU kSetra ho jAtA hai| yaha niyama haiM ki sAsAdanasamyamdaSTi jIva vAyukAmazcaryadalakAcikAmArtha aura survivUijAkAmiyoM meMhAsana nahIM hotA hai / kahA bhI hai| tejakAyika, vAcukAyika, naraka aura sarvasUkSmakAyikako chor3akara bAkIka sthAnAMma sAsAdana jIva utpanna hotA hai| prazna dezona kSetra kaise hotA hai ? uttara-kucha pradeza sAsAdana samyaglASTika sarzana yogya nahIM hote haiM isaliye dezAna kSetra ho jAtA hai| Age bho dezonatA isI prakAra samajhanI caahie| samyagamithyAni aura asaMyatasamyarASTriyoMka dvArA loka kA asaMkhyAtavA~ bhAga, lokake ATha bhAga athavA kucha kama 14 bhAga spRSTa hai| prazna-kisa prakAra se? uttara-samyagamithyASTi aura asaMcatasamyagdRSTi dacoMka dvArA parasthAnavihArakI apekSA ATha rAjU spRSTa hai| saMyatAsaMya"ka dvArA lokakA asaMkhyAtavA~ bhAga, chaha bhAga athavA kucha kama caudaha bhAga pRSTa hai| prazna-kisa prakAra se ? gvayaMbhUra-NameM sthita saMgratAsaMyata tirya coMka dvArA mAraNAntika samuddhAtakI apekSA chaha rAjU spRSTa hai| pramattasaMyatase ayonakavalI payanta guNasthAnavI jIvoMkA spazana kSetrake samAna hI hai| kyoMki pramattasaMyatta AdikA kSetra niyata hai zrIra bhavAntara meM utpAdasthAna bhI niyata hai| ataH catuSkoNa rajjUke pradezoMma nidhAsa na hAnase loka asaMkhyAtayoM bhAga spazana hai| sayogakevalIke bhI kSetra ke samAna hI lokakA asaMkhyAnau~ bhAga, lokake asaMkhyAta bhAga athavA sarvaloka syarzana hai| kAla-sAmAnya aura vizeSake bhedase kAla do prakArakA hai| Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34. tattvArthavRtti hindI-sAra [18 sAmAnya se mithyAdRSTiyoM meM nAnA jIvoMkI apekSA sarvakAla haiN| eka jIvakI apekSA kAlake tIna maMda hote haiN| kisI jItrakA kAla anAdi aura ananta hai, kisIkA anAdi aura sAnta hai / tathA kisIkA sAdi aura sAnta haiN| sAdi aura sAntakAla jaghanya antamuhUta hai aura utkRSTha kucha kama adhapudgalaparivartanakAla hai| sAsAdana samyaSTriyoMma saba jIvoMkI apekSA jaghanyakAla eka samaya hai aura utkRSTa mArgadarzaka :- kupacAvayAbhAvahAsAmA mhAgajIvakI apekSA jaghanyakAla eka samaya aura utkRSTa kAla 6 aaaclii.he| asaMkhyAta samayakI eka AvalI hotI hai| saMkhyAta AliyoMke samUhako ucchvAsa kahate haiN| sAta ucchvAsakA eka stoka hotA hai| sAta stokakA eka laba hotA hai / 38 lavakI eka nAlI hotI hai| do mAlIkA eka muhUrta hotA hai arthAt 3773 ucchvAsAMka samUhako muhUrta kahate haiN| eka samaya adhika AvalIse adhika aura eka samaya kama muhUrta ke samayako antarmuhUrna kahate haiM / isake asaMkhyAta bheda haiN| sambagmithyA dRSTiyoM meM nAnA jIvoM kI apekSA jaghanyakAla antarmuhUrta aura utkRSTa kAla palyake asaMkhyAtaveM bhAga haiN| eka jIlakI apekSA jaghanya aura utkRSTakAla antarmuhUrta hI hai| asaMgratasamyagdRSTika nAnA jIroMkI apekSA sarvakAla hai| eka jIvakI apekSA jaghanyakAla antarmuhUrta aura utkRSTakAla kucha adhika tetIsa sAgara hai / kyoMki koI 'pUrvakAdi AyuvAlA manuSya ATha varSa aura antarmuhUrta ke bAda samyakatvako prApta kara vizeSa tapake dvArA sarvArthasiddhi meM utpanna ho sakatA hai| vahIM jIca sarvArthasiddhise manuSya bhavameM Akara ATha ghapake bAda saMyama grahaNa karake mokSa prApta kara letA hai / isa prakAra kucha adhika tetIsa sAgara kAla ho jAnA hai| dezasaMyatake nAnA jIvoMkI apekSA sarvakAla hai| eka jIbakI apekSA jaghanyakAla annarmuhUrta aura uskRSTakAla kucha kama eka pUrvakoTi hai|| pramatta aura apramatta jIvoMmeM nAnA jIvoMkI apekSA sarvakAla hai| eka jIvakI apekSA jaghanyakAla eka samaya hai / kyoMki koI pramasaguNasthAnavI jIva apanI Ayuke eka samaya chApa rahanepara apramattaguSyasthAnako prAptakara maraNa karatA hai| isI prakAra apramattaguNasthAmavartI jIva apanI Ayuke eka samaya zeSa rahanepara pramattaguNasthAnako prAptakara mRtyuko prApta hotA hai| isa prakAra donoM guNasthAnoM meM eka jIvakA jaghanyakAla eka samaya hai| aura utkRSTakAla antarmuhUrta hai| cAroM japazamakoMka nAnA aura eka jIvakI apekSA jaghanyakAla eka samaya aura utkRSTa kAla antamuhUrta hai| kyoMki cAroM upazamaka eka sAtha 54 taka ho sakate haiM aura yaha sambhava hai ki upazamazreNI meM praveza karate hI sabakA eka sAtha maraNa ho jAya / isaliye jaghanyase eka samaya kAla bana sakatA hai| prazna isa prakArase mizvAdRSTikA kAla bhI eka samaya kyoM nahIM hotA ? uttara-jisa jIvane mithyAtvako prApta kara liyA hai usakA antamuhUrta ke bIca naraNa nahIM ho sakatA / kahA bhI hai ki samyagdarzanase mithyAtvako prApta kara lenepara anantAnubandhI kapAyoM kA eka prAvalI paryanta pAka nahIM hotA hai aura antarmuhUna ke madhyameM maraNa bhI nahIM hotA hai| samyagamithyASTri jIva maraNasamayameM usa guNasthAnako chor3a detA hai ataH usakA bhI kAla eka samaya nahIM hai| asaMyata aura saMyatAsaMyata jIva bhI antarmuhUrtake bhItara maraNa nahIM karatA ataH isakA bhI kAla eka samaya nahIM hai| Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118] prathama adhyAya 343 cAroM kSapaka aura ayogakevalIkA jaghanya aura utkRSTa kAla eka jIva aura nAnA jIvoMkI apekSA antarmuhUrta hai| kyoMki cAroM apaka aura ayogakevalI ye niyamase mokSagAmI hote haiM ataH inakA bIcameM maraNa nahIM ho sktaa| sayogakevalokA nAnA jIvoMkI apekSA sarvakAla hai aura eka jIcako apekSA antarmuhUrta hai| kyoMki sayogakepalI guNasthAnavI jIva antarmuhUrta ke anantara prayogakevalI guNasthAnako prApta karatA hai| utkRSTa kAla kucha kama eka pUrvakoTi hai| kyoMki koI jIva ATha varSa ke bAda meM tapako grahaNa karake kevalajJAnako prApta kara sakatA hai| ataH ATha varSa kama ho jAnese kucha kama pUrvakoTi kAla hotA hai| eka guNasthAmarsedardUsare guNasyamaya mInAzikSiksakaraputI uhAkulasthAnakI prApti nahIM hotI utane kAlako antara kahate haiN|| antarakA vicAra sAmAnya aura vizeSa do prakArase hotA hai| sAmAnyase mithyASTriguNasthAnameM nAnA jIvakI apekSA antara nahIM haiM / eka jIvakI apekSA jaghanya antara antarmuhata hai| utkRSTa antara kucha kama do chayAsaTha sAgara arthAt 132 sAgara hai| kyoMki koI jIva cedaka samyaktvako prApta karanepara utkRSTa kAla 66 sAgara taka samyaktvI raha sakatA hai| punaH antarmuhUrta paryanna samyagmi yAtva guNasthAnameM rahane ke bAda patyake asaMkhyAta bhAga bIta jAnepara aupazamika samyaktvako grahaNa karanekI yogyatA hotI hai| itane antara ke bAda punaH vedakasamyaktvako grahaNa karanekI yogyatA hotI hai| isa taraha vedakasamyaktvako punaH grahaNa karake 66 sAgara bitAtA hai| isa taraha do bAra chayAsaTha sAgara antara A jAtA hai| __ sAsAdana samyagdRSTi guNasthAnameM nAnAjIvoMkI apekSA jaghanya antara eka samaya aura utkRSTa antara palyake asaMkhyAtaveM bhAga hai| eka jIvakI apekSA jaghanya antara palyake asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa antara kucha kama adhapudgalaparivartana hai| __samyagamithyASTiguNasthAnameM nAnA jIvoMkI apekSA sAsAdanaguNasthAnakI taraha hI antara hai / eka jIvakI apekSA jaghanya antara antarmuhUrta aura utkRSTa antara kucha kama ardhapudgalaparivartana hai| asaMyatasamyagdRSTi se apramattasaMyatataka nAnA jIvoMkI apekSA antara nahIM hai| eka jIvakI apekSA jaghagya antara antarmuhUrta aura utkRSTa antara kucha kama ardhapudgalaparivartana hai| cAroM upazamakoM ke nAnA jIvoMkI apekSA jaghanya antara eka samaya aura utkRSTa antara varSapRthakva hai / eka jIvakI apekSA jaghanya annara antarmuhUrta aura utkRSTa antara kucha kama adhaMpudgalaparivartana hai| cAroM kSapaka aura ayogakevIke nAnA jIvoMkI apekSA jayanya antara eka samaya aura utkRSTa antara chaha mAha hai / eka jIvako apekSA antara nahIM hai| sayogakecalIke nAnA jIva athavA eka jAvakI apekSA antara nahIM hai| sAmAnya aura vizeSake bhedase bhAva do prakArakA hai| sAmAnyame mithyASTiguNasthAnameM midhyAtya prakRtikA udaya honese audAyika bhAva hai| sAsAdanaguNasthAnameM pAriNaHmika bhAva hotA hai| prazna-anantAnubandhikaSAyake udyase dvitIya guNasthAna hotA hai ata: isa guNasthAnameM auyika bhAva kyoM nahIM batalAyA ? Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzatattvArthapremilAI zrIsAvidhisAgara jI mahArAja [ 19 uttara-mithyASTi Adi cAra guNasthAnoM meM dazanamohanIyaka udaya AdikI apadhAma bhAvoMkA varNana kiyA gayA hai| aura sAsAdanaguNagthAna, dAnamahinAyake udaya, upazama, kSaya aura kSayopazama na hone pAriNAmika bhAvakA sajhAva AgamameM kahA hai| mizraguNasthAnameM kSAyopazamika bhAva hotA hai| prazna-sarvaghAtI prakRtiyoMka udaya na honepara aura dezaghAtI prakRniyoM ke udaya honepara nAyopazamika bhAva hotA hai| lekina samyagmithyAtvaprakRti dezaghAtI nahIM hai kyoMki AgamameM usako sarvaghAtI batalAyA hai| ataH tRtIya gupmasthAna meM kSAyopamika bhAva kaise saMbhava hai ? uttara-upacArase samyammidhyAtvaprakRti bhI dezaghAtI hai| samyagmithyAtvaprakRti ekadezase samyabasvakA ghAta karatI hai / vaha mithyAtvaprakRtika samAna samyaktvakA saryaghAta nahIM krtii| samyagmithyAnvaprakRti ke udaya honepara parvatake dvArA upadiSTa tatvoMmeM calAcalarUpa pariNAma hote haiN| ataH samyAmmithyAtyaprakRti upacArase dezaghAtI hai aura dezaghAtI honese tIsare guNasthAnameM kSAyopazamikabhAyakA sAtra yuktisaMgata hai| aviratasamyagdRSTi guNasthAnameM aupamika, kSAyika aura bhAyopazamika bhAva hote haiN| asaMyata audAyaka mAyase hotA hai| maMyatAsaMyata, pramattasaMyata aura apramattasaMyata guNasthAnoM meM kSAyopazamika bhAva hotA hai| cAroM upazamaka guNasthAnameM aupazAmaka bhAva hotA hai / cAroMkSapaka, sayogakevalI aura ayogekevalI guNasthAnoM meM kSAyika bhAva hotA hai / alpacahubakA varNana bhI sAmAnya aura vizeSake bhedase kiyA gayA hai| sAmAnyase apUrvakaraNa, anivRnikaraNa aura sUkSmasAparAya ina tIna upazama guNasthAnoM meM upazamaka saba se kama haiN| ATha samayoM meM kamase praveza karane para inakI jaghanya saMkhyA 1, 2, 3 ityAdi hai aura utkRSTa saMkhyA 56, 24, 30, 36, 15, 18, 14, 54 hai| apane 2 guNAsthAna kAlameM inakI saMkhyA barAbara hai| upazAntakapAya guNasthAnavartI jIvoM kI saMkhyA saMkhyAke varNanameM batalAI jA cukI hai| upazamaka jIvoM kI saMkhyA sabase kama hone ke kAraNa pahile inakA varNana kiyA gayA hai| tIna upazamakoM ko kapAya sahita hAnese upazAnta kapAyaye pRthak nirdeza kiyA gayA hai| tIna paka guNasthAnavatI jIva upazamakAMse saMkhyAtagute haiN| sUkSmasAmparAyasaM yata vizepa adhika haiN| kyoMki sUkSmasAmparAyameM upazamaka aura kSapaka donoM kA praNa kiyA gayA hai| zrINakapAya guNasthAnavI jIvoM kI saMkhyA saMkhyAka varNanameM batalAI jA cukI hai| sogakevalI aura ayogakavalI jIvoM kI saMkhyA praveza kI apekSA barAbara hai| apane kAlameM sarvasayogakevaliyoM kI saMkhyA 858502 hai / apramattAnaMyata saMkhyAtagane hai| pramattasaMyata saMkhyAtagune haiN| saMyatAsaMyana saMkhyAtagane haiN| maMyatAsaMyatoM meM alpabadutva nahIM hai, kyoMki saMyatoM kI taraha inameM guNasthAna kA bheda nahIM hai| sAmAna samyagdRSTi saMgnyAnagune '52050.60 haiN| samyammizyAdRSTi saMkhyAnagune 18400-1000 haiN| asaMyatasamyagdarbhAta saMkhyAtagune 7.0000000 haiM / mithyASTri anantagune haiN| imAprakAra sat saMkhyA Adi kA guNasthAnAma sAmAnya kI apekSAse varNana kiyA gayA hai| vizeSa kI apekSAse varNana vistArabhaya se nahIM kiyA hai / samyagjJAna kA varNanamatizrutAvadhimanaHparyayakevalAni jJAnam / / 9 // mati, zruta, avadhi, manaHparyaya aura kevala ye pAMca samyagjJAna haiN| Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja 19] prathama adhyAya mati jJAnAvaraNa karma ke kSayopazama hone para pA~ca indriyoM aura mana ke dvArA jo jJAna hotA hai vaha matijJAna hai| zrutajJAnAvaraNa karma ke bhayopazama hone para matijJAnake dvArA jAne hue padArthoM ko vizeSarUpase jAnanA zrutajJAna hai / indriya aura mana kI sahAyatA ke binA rUpI padArthoM kA jo spaSTa jJAna hotA hai vaha avadhijJAna hai / nIce adhika aura Upara ala viSaya ko jAnane ke kAraNa isako avadhi kahate haiN| deva avadhijJAnara nIce sAtaveM naraka paryanta aura Upara apane vimAna kI dhvajA paryanta dekhate haiN| athavA viSaya niyata hone ke kAraNa isako avadhi kahate haiM / avadhijJAna rUpI padArtha ko hI jAnatA hai| dUsareke mana meM sthita padArthako ( mana kI bAta ko) jAnane vAle jJAnako manaHparyaya kahate haiN| manaHpayaMga jJAnameM manako sahAyaka hone ke kAraNa matijJAnakA prasaGga nahIM ho sakatA kyoMki mana nimittamAtra hotA hai jaise AkAza meM candramA ko dekhA yahA~ AkAza kevala nimitta hai ataH mana manaHparyaya jJAna kA kAraNa nahIM hai| jisake lie munijana bAhya aura abhyAntara tapa karate haiM use kevala jJAna kahate haiM / sampUrNa dravyoM aura unako trikAlavatI paryAyoM ko yugapat jAnane vAle asahAya (dUsare kI apekSA rahina ) jJAna kA kevalajJAna kahate haiN| kevala jJAna kI prApti sabase antameM hotI hai ataH isakA grahaNa antameM kiyA hai| kevalajJAnake samIpa meM manaHparyaya kA grahaNa kiyA hai kyoMki donoM kA adhikaraNa eka hI hai| donoM yathAkhyAtacAritravAleke hote haiN| kevalajJAnasaM avadhijJAna ko dUra rakhAi kyoMki ghAha kevalajJAnase viprakRSTa ( dUra) hai| pratyakSajJAmauke pahile. parIkSavAna mati aura zrati ko rakhA hai kyoMki donoM kI prApti sarala hai| sava prANI donoM jJAnoM kA anubhava karate haiN| mati aura zrutajJAna kI paddhati zruta paricita aura anubhUta hai| vacana se sunakara usake ekabAra svarUpasaMvedana ko paricita kahate haiM, tathA bAra bAra bhAvanA ko anubhUta kahate hai| jJAna kI pramANatA tatpramANe // 10 // Upara kahe huye mati, zruta, avadhi, manaHpaya aura kevala ye pA~coM hI jJAna pramANa hai| anya sannikarSa yA indriya aAdi pramANa nahIM ho sakate / indriya aura padArtha ke sambandha ko sannikarSa kahate haiN| yadi sannikarpa pramANa ho to sUkSma ( paramANu Adi ) vyavahita (rAma, rAva Adi) aura viprakRSTa (meru Adi) arthoM kA grahaNa nahIM ho sakatA kyoMki indriyoM ke sAtha ina padArthoMkA sannikarSa saMbhava nahIM hai| aura ukta padArthoM kA pratyakSa na honese koI sarvajJa bhI nahIM ho skegaa| ataH sannikarSa ko pramANa mAnane vAloM ( nayAyika / ka yahA~ sapannAbhASa ho jaaygaa| dUsarI bAta yaha bhI hai ki canu aura mana apraapykaar| (padArthase sambandha kie binA hI jAnane vAle hai| zrataH sava indriyoM ke dvArA sannikarpa na honese sannikarSako pramANa mAnanemeM avyApti doSa bhI AtA hai| ukta kAraNoMse indriya bhI pramANa nahIM ho sktii| cakSu Adi indriyoM kA viSaya alpa hai aura jJeya ananta hai| prazna-( naiyAyikajaina jJAnako pramANa mAnate haiM ataH unake yahA~ pramANakA phala nahIM banegA kyoMki arthAdhigama ( jJAna ) ko hI phala kahate haiN| para jaba vaha jJAna pramANa ho gayA to phala kyA hogA ? pramANa to phalabAlA avazya hotA hai| sannikarSa yA indriya ko pramANa mAnane meM to arthAdhigama (jJAna) pramANakA phala bana jAtA hai| Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRtti hindI-sAra [1011-12 uttara-yadi sannikarSa pramANa hai aura adhigama phala hai to jisa prakAra sannikarSa do yastuoM (indriya aura ghadAdiartha ) meM rahatA hai usI prakAra arthAdhigamako bhI donoM meM rahanA caahiye| aura aisA hone para ghaTAdikako bhI jJAna hone lgegaa| yadi naiyAyika yaha kahe ki AtmAko cetana honese jhAna AtmAmeM hI rahatA hai to usakA aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai kyoMki naMyAyikake matameM saba artha svabhAvase thacetana hai aura AtmAmeM cetanatva guNa kA samavAya ( sambandha ) honese AtmA cetana hotA hai / yadi neyAyika AtmA ko svabhAvase cetana mAnate haiM, to unake mata kA virodha hogaa| kyoMki unake matameM AtmAko bhI svabhAvase acetana batalAyA hai| jainoMka matameM zAna ko pramANa mAnane para bhI phalakA abhAva nahIM hogA, kyoMki arthake jAna lenepara AtmAmeM eka prakArakI prIti utpanna hotI hai isIkA nAma phala hai| athavA upekSA yA ajJAnanAzako phala kheNge| kisI vastumeM rAga aura dveSa kA na honA upekSA hai| tRNa Adi vastuke jJAna hone para upekSA hotI hai| kisI padArthako jAnane se usa viSayaka ajJAna dUra ho jAtA hai| yahI pramANa ke phala haiN| prazna-yadi prameyako jAnane ke liye pramANakI AvazyakatA hai to pramANako jAnane ke liye bhI anya pramANakI AvazyakatA hogii| aura isa taraha anavasthA doSa hogaa| aprAmANika ananta arthoM kI kalpanA karane ko anavatyA kahate haiN| uttara-pramANa dIpakakI taraha sva aura parakA prakAzaka hotA hai| ataH pramANako jAnaneke liye abhya pramANakI AvazyakatA nahIM pAjasa prakArakSama apanI mamAprakAza karatA hai aura ghaTapaTAdi padArtho ko bhI prakAzita karatA hai usI prakAra pramANa bhI apaneko jAnatA hai nathA anya padArthoM ko bhI jAnatA hai| yadi pramANa apaneko nahIM jAnegA to svAdhigamakA abhAva honase smRtikA bhI abhAva ho jaaygaa| aura smRtikA abhAva honese lokavyavahArakA bhI abhAva ho jaaygaa| kyoMki prAyaH lokavyavahAra smRtike AdhArapara hI calatA hai| pramANake pratyakSa aura parokSa ye do bheda batalAne ke liye sUtra meM dviyAcanakA prayoga kiyA hai| anya vAdI pratyakSa, anumAna, upamAna, Agama, arthApatti aura abhAva ina pramANoMko pRthaka 2 pramANa mAnate haiN| para vastutaH inakA antarbhAva pratyakSa aura parokSa pramANameM hI ho jAtA hai| parokSa pramANa Aye parokSam // 11 // mati aura zrutajJAna parokSa pramANa haiM / zrutajJAnako matijJAnake samIpameM honeke kAraNa zrutajJAnakA praNa bhI Azabdake dvArA ho jAtA hai| indriya, mana, prakAza aura guruke upadeza Adiko para kahate haiN| matijJAnAvaraNa aura zrutajJAnAvaraNake zyopazamako bhI para kahate haiM / ukta prakAra' 'para' kI sahAyatAse jo jJAna utpanna hotA hai dhaD parokSa hai| pratyakSa pramANa pratyakSamanyat // 12 // avadhi, manaHparyaya aura kevala ye tIna jJAna pratyakSa haiN| akSa AtmAko kahate haiN| jo jJAna, indriya AdikI sahAyatAke binA kevala AmAkI sahAyatAse utpanna hote haiM vaha pratyakSa hai| Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya sAmAjJAnakA adhikAra asAvA hone se adhiziaura kevaladarzana pratyakSa pramANa nahIM ho sakate / aura 'samyaka zabdakA adhikAra honese vibhaGgajJAna (kuavadhi bhI pramANa nahIM ho sakatA hai| vibhajJAna mithyAtvake udayake kAraNa artho kA viparIta bodha karatA hai| ___ jo loga indriya janya jJAna ko pratyakSa mAnate haiM unake yahA~ sarvajJa ko pratyakSajJAna nahIM ho sakegA / sarvanakA jJAna indriyapUrvaka nahIM hotA hai| yadi sarvajJakA jhAna bhI indriyapUrvaka hone lage to vaha sarvajJa hI nahIM ho sakatA hai, kyoMki indriyoM ke dvaar| saba padAoMkA jJAna asaMbhava hai / yadi sarvazake mAnasa pratyakSa mAnA jAca to manakA upayoga bhI krAmaka hotA hai ataH sabajJatyakA abhAva ho jaaygaa| Agamase padArthoM ko jAnakara bhI koI sarvajJa nahIM ho sakatA, kyoMki Agama bhI pratyakSajJAnapUrvaka hotA hai / padArthoM kA pratyakSa kie binA Agama pramANa nahIM ho sakatA / yogapratyakSako yadi indriyajanya svIkAra kiyA jAtA hai to satrajJAbhAvakA prasaGga jyokA tyoM banA rahatA hai| ataH indriyajanya jJAnako pratyakSa mAnanA ThIka nahIM hai| pratyakSa bahI hai jo kevala AtmAkI sahAyatAse utpanna ho| matijJAnake vizeSamatiH smRtiH saMjJA cintA'bhiniyodha ityanarthAntaram / / 13 // mati, smRti, saMjJA, cintA, abhinitrodha ityAdi matijJAnake nAmAntara haiN| yadApi inameM svabhAvakI apekSA bheda haiM, lekina rUr3hisa ye saba matijJAna hI kaha jAte haiN| jaise indana ( krIDA) Adi kriyAko apekSAse bhaMda honepara bhI eka hI zacIpati ( indra) ke indra, zakra, purandara Adi bhinna bhinna nAma hai / mati. smRti Adi jJAna matijJAnAvaraNa karma ke kSayopazamase hote haiM, inakA viSaya bhI eka hI hai aura zruta Adi jJAnoM meM ye bheda nahIM pAye jAte haiM, ataH ye saba matijhAnaka hI nAmAntara hai|| pA~ca indriya aura manase jo avagraha, IhA, avArya aura dhAraNAjJAna hotA hai yaha mati hai / svasaMvedana Ara indriyajJAna sAMvyavahArika pratyazna bhI kahe jAte haiN| tata ( vaha ) isa prakAra atIta arthaka smaraNa karaneko smRti kahate haiN| 'yaha vahI hai, 'yaha usake sadRza hai| isa prakAra pUrva aura uttara avasthAmeM rahanevAlA padArthakI ekatA, sazatA Adike jJAnako saMjJA (pratyabhijJAna ) kahate haiN| kinhIM do padArthoM meM kAryakAraNa Adi sambandhaka jJAnako cintA ( tarka ) kahate haiM / jaise agnike binA dhUma nahIM hotA hai, AtmAke binA zArIra vyApAra, vacana Adi nahIM ho sakate haiM / isa prakAra vicArakara ukta padArthoM meM kAyakAraNa sambandhakA jJAna karanA tarka hai / eka pratyakSa padArthako dekhakara usase sambandha rakhanevAle apratyakSa arthakA jJAna karanA abhinivAMtra ( anumAna ) hai jaise parvatamaM dhUmako dekhakara agnikA jJAna krnaa| Adi zabdase pratibhA, buddhi. medhA AdikA grahaNa karanA cAhiye / dina yA satrameM kAraNake binA hI jo eka prakArakA svataH prAMtabhAsa ho jAtA hai vaha pratibhA huuN| jaise prAtaH mujhe iSTa vastukI prApti hogI yA kala merA bhAI AyagA Adi / arthako grahaNa karanekI zakti ko buddhi kahate haiN| aura pAThako grahaNa karane kI zaktikA nAma medhA hai| kahA bhI hai-AgamAzrita jJAna mati hai / buddhi tatkAlIna padArthakA sAkSAtkAra karatI hai za.atItako tathA medhA trikAlavI padArthoM kA parijJAna karatI hai / Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 tatvArthavRtti-hindI-sA [ 1414-15 mArgadarzaka:- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja matijJAnakI utpattike kAraNa - tadindriyAnindriyanimittam // 14 // matijJAna pA~ca indriya aura manake nimittase utpanna hotA hai / parama aizvaryako Ama karanevAle AmAko indra aura indrake liGga (cihna) ko indriya kahate haiM / matijJAnAvaraNa karmake kSayopazama honepara AtmAko artha kI upalabdhi meM jo sahAyaka hotA hai vaha indriya hai / athavA jo sUkSma-artha ( AtmA ) kA sadbhAva siddha kare vaha indriya hai| sparzana Adi indriyake vyApArako dekhakara AtmAkA anumAna kiyA jAtA hai| athavA nAmakarmakI indra saMjJA hai aura jisakI racanA nAmakarma ke dvArA huI ho vaha indriya hai| arthAt sparza, rasanA Adiko indriya kahate haiM / manako anindriya kahate haiN| anindriya, mana, antaHkaraNa ye saba paryAyavAcI zabda haiM / prazna- sparzana AdikI taraha manako indrakA liGga ( arthopalabdhi meM sahAyaka ) honepara bhI anindriya kyoM kahA ? uttara - yahA~ indriya ke niSedha kA nAma anindriya nahIM hai kintu ISat indriya kA nAma anindriya hai| jaise 'anudArA kanyA' ( vinA udara kI kanyA) kahane kA tAtparya yaha nahIM hai ki usake 'udara hai hI nahIM' kintu isakA itanA hI artha hai ki usakA udara choTA hai / manako anindriya isIliye kahA hai ki jisa prakAra cakSu Adi indriyoMkA sthAna aura viSaya nizcita hai isa prakAra manakA sthAna aura viSaya nizcita nahIM hai| tathA cakSu Adi indriyA~ kAlAntarasthAyI hai aura mana kSaNasthAyI hai / manako anta:karaNa bhI kahate haiM kyoMki yaha guNadopAdi ke vicAra aura smaraNa Adi vyApAroM meM indriya kI apekSA nahIM rakhatA hai aura cakSu Adi bAhya indriyoM kI taraha puruSoM ko dikhAI nahIM detA / "anantarasya vidhiH pratiSedho vA" isa niyama ke anusAra pahile matijJAna kA varNana hone se isa sUtra meM bhI matijJAnakA hI varNana samajhA jaataa| phira bhI matijJAnakA nirdeza karaneke liye sUtra meM diyA gayA 'tat' zabda yaha batalAtA hai ki Age sUtra meM bhI matijJAnakA sambandha hai / arthAt avagraha Adi matijJAnake hI bheda haiN| 'tat' zabda ke binA yaha artha ho jAtA ki mati, smRti Adi matijJAna hai aura zruta indriya aura anindriyake nimittase hotA hai tathA avagraha Adi zruta ke bheda haiN| matijJAnake bheda agrahAyadhAraNAH / / 15 / / matijJAnake avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ye cAra bheda hai / vipatra aura vipayI arthAt padArtha aura indriyoMke sambandha honepara sabase pahile sAmAnya darzana hotA hai aura darzanake anantara jo prathama jJAna hotA hai vaha avagraha hai / arthAt pratyeka jJAnaka pahile darzana hotA hai| darzanake dvArA vastukI sattAmAtrakA grahaNa hotA hai. jaise sAmane koI vastu hai / phira darzanake bAda yaha zukla rUpa hai isa prakAra ke jJAnakA nAma maha hai / vaha jAne huye arthako vizeSarUpase jAnane kI icchA ke bAda aisA honA cAhie' isa prakAra bhavitavyatA pratyaya rUpa jJAna ko IhA kahate haiM / jaise yaha Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1416] prathama adhyAya 345 zukla vastu balAkA (bakapaMkti ) honA cAhie / athavA dhvajA honA cAhie / ihA kAnako saMzaya nahIM kaha sakate kyoMki yathArthama IhAmeM eka vastuka hI nirNayakI icchA rahatA hai jaise yaha balAkA honA cAhiya / vizeSa cinhoMko dekhakara usa bastukA nizcaya kara lenA avAka jesejamAI zrIkhetaviminAyA nohArajanizcaya karanA ki yaha balAkA hI hai| avAyase jAne huye padArthako kAlAntarameM hI bhUlanA dhAraNA cha / dhAraNA lAna smRti meM kAraNa hotA hai| matijJAnake uttarabhedabahubahuvivakSiprAniHsRtA'nuktadhruvANA metarANAm // 16 // __ bahu, bahuvidha, kSipra, aniHsRta, anukta aura dhruva tathA inasa ulaTe eka, ekaviMdha, akSita, niHsRta, ukta aura aghutra ina bAraha prakAra ke arthokA avagraha Adi jJAna hotA hai| eka hI prakArake bahuta padArthoMkA nAma bahu hai| bahu zabda saMkhyA aura parimANako batalAtA hai jaise 'bahuta AdamI' isa vAkyameM bahuna zabda do se adhika saMkhyAko batalAtA hai| aura bahuta dAla bhAta' yahA~ bahuzabda parimANavAcI hai / aneka prakAraka padArthoko bahuvidha kahate haiM / jisakA jJAna zIna ho jAya baha kSima hai| jisa pradArtha ke ekadezako dekhakara garvadezakA jJAna ho jAya vaha aniHsRta hai| vacanasa vinA kahe jisa vasnukA jJAnaho jAya vaha anukta hai| bahuta kAla taka jisakA yathArthajJAna banA rahe vaha dhruva hai| eka padArtha ko eka aura eka prakAra ke padArthAko ekavidha kahate haiN| jisakA jJAna zIghra na ho bAda akSipra hai| prakaTa padArthoM ko niHsata kahate haiN| vacana ko sunakara artha kA jJAna honA ukta hai / jisakA nAma bahuta samaya taka ekasA na rahe vaha acava hai| ukta bAraha prakAra ke arthoM ke indriya aura manake dvArA zravagraha Adi cAra jJAna hote haiN| ataH matijJAnake 12x2x6-288 bheda huye| yaha bheda arthAvagraha ke haiN| vyajAvagrahake 48 bheda Ane vanalAye jaayge| isa prakAra manijJAnake kula 288441-636 bheda hote haiN| jJAnAvaraNakarmake kSayopazama ke prakarSasa bahu AdikA jJAna hotA hai aura jJAnAvaraNa ke kSatrApazamake aprakarSase eka Adi padArthoM kA jJAna hotA hai| bahu aura bahuvidhimeM bheda-eka prakArake padArthAko bahu aura bahuta prakArake padAoMko bahuvidha kahate haiN| ukta aura niHsata meM bheda--dUsare ke upadezapUrvaka jo jJAna hotA hai vaha ukta hai, aura paropadezake binA svayaM hI jo jJAna hotA hai vaha niHsRta hai| ___koI kSiprAnaHsRtaH-esA pATha mAnate haiM / isakA artha yaha hai ki koI vyakti kAnase zabdako sunakara hI yaha zabda morakA hai athavA murgakA hai. yaha samajha letA hai| koI zabdamAtrakA hI jJAna kara pAtA hai| inameM yaha mayUrakA hI zabda hai athavA murgakA ho zabda hai isa prakArakA nizcaya ho jAnA niHsRta hai| dhruvAvagraha ra dhAraNA meM bheda-prathama samaya meM jaisA apagraha huA hai dinIyAdi samayoM meM usI rUpa meM vaha banA rahe, usase kama yA adhika na ho isakA nAma dhra vAvagraha hai| jJAnAdharaNakamake acApazamakI vizuddhi aura saMklezaka mizraNase kabhI alpakA avagraha, kabhI bahutakA tragraha, isa prakAra kama yA adhika hote rahanA abhra vAvagraha hai, kintu dhAraNA gRhIta arthI ko kAlAntara meM nahIM bhUlanekA kAraNa hotI hai| dhAraNAle hI kAlAntara meM kisI vastukA smaraNa hAnA hai / isa prakAra ina meM antara hai / Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRtti - hindI-sAra arthasya // 17 // Upara kar3e gae bahu Adi bAraha bheda artha ke hote haiN| cakSu Adi indriyoMke viSayabhUta sthira aura sthUla vastuko artha kahate dravyako bhI artha kahate haiM / 350 [ 1 / 18-19 yadyapi bahu Adi kahane se hI yaha siddha ho jAtA hai ki bahu Adi artha hI haiM / lekina isa sUtra ko banAne kA prayojana naiyAyikake matakA nirAkaraNa karanA hai / nayAyika mAnate haiM ki sparzana Adi pA~ca indriyoMke dvArA sparza Adi pA~ca guNoMkA hI jJAna hotA hai kA nhiiN| lekina unakA aisA mAnanA ThIka nahIM hai| kyoMki unake mata meM guNa amUrta haiN| aura amUrta vastu ke sAtha mUrta indriyakA sannikarSa nahIM ho sakatA hai| para hamAre (jainaki ) mata ke anusAra indriyase dravyakA sannikarSa hotA hai aura cU~ki rUpa Adi guNa dravya se pRthaka haiM ataH dravya grahaNa honepara rUpa Adi guNoMkA grahaNa ho jAtA hai| dravya ke sannikarma se tadabhana guNoM meM bhI sarSakA vyavahAra hone lagatA hai, vastutaH unase sIdhA sannikarSa nahIM hai| vyaJjanAvagraha vyaJjanasya [vagrahaH // 18 // avya zabda Adi padArthoM kA kevala avagraha hI hotA hai, IhAdi tIna jJAna nahIM hote / bahu Adi bAraha prakAra ke avyakta artho kA avagraha jJAna cakSu aura manako chor3akara zeSa cAra indriyoMse hotA hai / ataH vyaJjanAvagraha matijJAnake (258 bheda hote haiM / paNa zrImachA karaneko vyaJjanAgraha kahate haiN| jisa prakAra navIna miTTIkA bartana eka, do bU~da pAnI DAlanese gIlA nahIM hotA hai lekina bAra bAra pAnI DAlanese vahI vartana gItyA ho jAtA hai usI prakAra eka, do samaya taka zrotrAdike dvArA zabda AdikA spaSTa jJAna nahIM hotA taba taka vyaJjanavagraha hI rahatA hai aura spaSTajJAna honepara usa artha meM IhA Adi jJAna bhI hote haiN| yaha sUtra niyAmaka hai arthAt yaha batalAtA hai ki vyaJjana arthakA avagraha hI hotA hai IhAdi nahIM / na cakSuranindriyAbhyAm || 19 // cakSu aura manake dvArA vyaJjanAvagraha nahIM hotA hai| cakSu aura mana aprApyakArI hai arthAt ye binA sparza yA sambandha kiye hI artha kA jJAna karate haiN| sparzana Adi indriyA~ Agna ko chUkara yaha jAnatI haiM, ki yaha garma hai kintu cakSu aura mana padArtha ke sAtha sannikarSa ( sambandha ) ke binA hI usakA jJAna kara lete haiM / Agama aura yukti ke dvArA cakSumeM aprApyakAritAkA nizcaya hotA hai| Aga meM vAya hai ki-zrotra spRSTa zabda ko jAnatA huuN| sparzanendriya, rasanendriya tathA cArondriya apane sparza rasa aura gandha cipayoM ko spRSTa aura baddha arthAt padArthoM ke sambandha se indriyameM akAra kA rAsAyanika sambandha hone para hI jAnatI hai| lekina cakSu indriya sambandha ke binA dUra se hI rUpako aspRSTa aura abaddha rUpase jAnatI hai| isa viSaya meM yuktibhI hai-- yadi cakSu mAdhyakArI hotA to apanI AkhameM lagAye gaye aMjana kA pratyakSa honA cAhiye thaa| lekina aisA nahIM hotA hai| dUsarI bAta yaha bhI hai ki yadi cakSu prApyakArI ho to usake dvArA dUravartI padArthoM kA pratyakSa nahIM honA caahiye| jaya ki cakSu pAsake padArtha (aMjana) ko nahIM jAnatA hai aura dUra padArthoM ko jAnatA hai to yaha nirvivAda siddha hai ki cakSu aprApyakArI haiN| Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1420 prathama adhyAya zrutajJAna kA varNanazrutaM matipUrva dvathanekadvAdazabhedam // 20 // zrutijJAna matijJAnapUrvaka hotA hai aura usake do, aneka tathA bAraha bheda hai| matikSAna zrutajJAnakA kAraNa hai| pahile matijJAna hotA hai aura bAdameM zrutajJAna / kisIkA aisA kahanA ThIka nahIM hai ki matijJAnako zrutajJAnakA kAraNa honese zrutajJAna matizAna hI hai pRthak jJAna nahIM hai / kyoMki yaha koI niyama nahIM hai ki kArya kAraNake samAna hI hotA hai| ghaTake kAraNa adhiIi ne hAvezita gAra jhADAhAnirUpa nahIM hotA hai| ataH mRtajhAna matijJAnase bhinna hai| matijJAna zrutajJAnakA nimittamAtra hai| zrutazAna matirUpa nahIM hotA / matijJAnake hAnepara bhI balavAn zrutAvaraNa karmake udaya honese pUrNa zrutakSAna nahIM hotaa| - zruvajJAnako jo anAdinidhana batalAyA hai vaha apekSAbhedase ho| kisI deza yA kAla meM kisI puruSane zrutajJAnakI utpattinahIMkI hai / amuka dravyAdikI apekSAse jhAnakA Adi bhI hotA hai tathA anta bhI | caturtha zrAdi kAloMmeM, pUrvaviveha Adi kSetroM meM aura alpake AdimeM zutajJAna sAmAnya arthAt santatikI apekSA anAdinidhana hai / jaise aMkura aura bIjakI santati anAdi hotI hai / lekina tirohita zruta-jJAnakA vRSabhasena Adi gaNadharoMne pravartana kiyA isalie yaha sAdi bhI hai| bhagavAn mahAvIrase jo zandavargaNAe~ nikalI ce naSTa haI ataH unakI apekSA tajJAnakA anta mAnA jAtA hai| ataH zrutajJAna sAdi he aura matijAnapUrvaka hotA hai| mImAMsaka vedako apauruSeya mAnate haiN| lekina unakA aisA mAnanA ThIka nahIM hai| kyoMki zabda, pada aura vAkyoMka samUhakA nAma hI to ceda hai aura zabda Adi anitya haiM to phira veda nitya kaise ho sakatA hai| unakA aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai ki veda yadi pauruSeya hote to vedoMke kartAkA smaraNa honA caahiye| kyoMki yaha koI niyama nahIM hai ki jisake kartAkA smaraNa na ho vaha apauruSeya hai| aisA niyama honese corIkA upadeza bhI apauruSeya ho jAyagA aura apoya honese pramANa bhI ho jaaygaa| ataH veda pauruSeya hI hai| dUsare vAdI vedake kartAko mAnate hI haiN| naiyAyika caturAnanako, jaina kAlAsurako aura pauddha aSTakako vedakA kartA mAnate haiN| prazna-prathama samyaktva kI utpatti ke samaya mati aura zruta donoM jhAnoM kI utpatti eka sAtha hotI hai ataH zrutajJAna matipUrvaka kaise huA ? uttara-prathama samyakatva kI utpatti honese kumati aura kuzrutajJAna samyagjJAna rUpa ho jAte haiN| prathama samyaktvase mati aura zruvajJAna meM samyaktvapanA AtA hai kintu zrutajJAna kI utpati to matipUrvaka hI hotI hai| ArAdhanAsArameM bhI kahA hai ki jisa prakAra dIpaka aura prakAzameM eka sAtha itpanna hone para bhI kAraNa-kArya bhAva hai usI taraha samyagdarzana aura samyAzAnameM bhI / samyagdarzana pUrvameM kramazaH utpanna jJAnoM meM samyaktva vyapadeza kA kAraNa hotA hai| yadyapi samyagdarzana aura samyagjJAna eka sAtha hI utpanna hote haiM lekina samyamvarzana zAna ke samyaktvapane meM hetu hotA hai, jaise eka sAtha utpanna hone vAle dIpaka aura prakAzameM dIpaka prakAzakA hetu hotA hai| prazna-avajJAnapUrvaka bhI zrutajJAna hotA hai| jaise kisIko ghaTazabda sunakara gha bhaura akSaroMkA jo jJAna hotA hai vaha matijJAna hai, tathA ghaTa zabdase ghaTa arthakA Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvArthavRtti-hindI-sAra [120 jJAna zrutajhAna haiN| ghaTa artha ke jJAnake bAda jaladhAraNa karanA gharakA kArya hai. ityAdi uttaravartI sabhI jJAna zrutajJAna hai / ataH yahA~ zruta se zrutakI utpatti huii| usI prakAra kisIne ma dekhA vaha matijJAna huA / aura dhUma dekhakara agniko jAnA yaha na tajJAna haa| panaH agnijJAna (zratamAna) se agni jalAtI hai ityAdi upasarakAlIna jhAna zrutajJAna hai / isaliye zrutajJAna se bhI zrutajJAna kI utpatti hotI hai| uttara- zrutajJAna pUrvaka jo zrupta hotA hai yaha bhI upacArase mattipUrvaka hI kahA jAtA hai| kyoMki matijhAnase utpanna honevAlA prathama zruta upacArase mati kahA jAtA hai| ataH se zrutame utpanna honevAlA dvitIya zrutajJAna matipUrvaka hI siddha hotA hai| ataH matipUrvaka asta hotA hai, aisA mAnane meM koI virodha nahIM hai / zrutajJAnake do bheda haiM- aGgabAhya aura apraviSTa / aGgabAhyake aneka aura ar3apravidhake bAraha bheda haiN| ajhyAhya ke mukhya naudaha bheda nimna prakAra hai5 sAmAyika-isameM vistArame sAmAyikakA varNana kiyA gayA hai / 2 stava-isameM caubIsa tIrthakaroMkI stuti hai| 3 vandanA-- isameM eka tIrthakara kI stuti kI jAtI hai| mArgadarzaka :- AcAvanimasAvisasorijAiyehAzakA nirAkaraNa batalAyA hai| 5 cainayika-isameM cAra prakArakI vinayakA varNana hai| 6 Rtikarma--isameM dIkSA, zikSA Adi sarapharmoMkA varNana hai| 7 dazakAlika-isameM yattiyoMke AcArakA varNana hai / isake vRkSa, kusuma Adi naza adhyayana hai| 8 uttarAdhyayana---isameM bhikSuoMke upasarga sahanake phalakA varNana hai| 5 kalpavyavahAra -isameM yatiyoMko sevana yogya vidhikA varNana aura ayogya sedhana karane para prAyazcitakA varNana hai| 10 kalpAkalpa-isameM yati aura zrAvakoM ke kisa samaya kyA karanA cAhie kyA nahIM ityAdi nirUpaNa hai| 11 mahAkalpa isameM yattiyoMkI dIkSA, zikSA saMskAra AdikA varNana hai| 12 puNDarIka--isameM devapadakI prApti karAne vAle puNyakA varNana hai| 13 mahApuNDarIka---isameM devAnApadaka detubhUta puNyakA varNana hai| 14 azItikA-isameM prAyazcittakA varNana hai| ina caudaha bhedoMko prakIrNaka kahate haiN| prAcAryoM ne alpa Ayu, alpabuddhi aura hInabalayAle ziSyoM ke 'upakAra ke liye prakopakoM ko racanA kI hai| vAstava meM tIrthaMkara paramadeva aura sAmAnya kebaliyona jo upadeza diyA usakI gaNadhara tathA anya AcAryAne zAstrarUpameM racanA kii| aura vartamAna vAlAtI AcArya jo racanA karate hU~ baha bhI Agama ke anusAra honese prakIrNakarUpasa pramANa hai / prakoNaMka zAstrakA pramANa 25:338. zloka aura 15 akSara haiN| aGgapraviSTa ke bAraha bheda hai-- 1 AcArA! -isameM yattiyoM ke AcArakA varNana hai| isake padoM kI saMkhyA aThAraha hajAra hai| Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20] prathama adhyAya 353 2 sUtrakRtAGga --- isameM jJAna, vinaya, chedopasthApanA Adi kriyAoMkA varNana hai / isake padoM kI saMkhyA chattIsa hajAra hai / 3 sthAnAsa - eka do tIna Adi ekAdhika sthAnoMmeM Sadravya AdikA nirUpaNa hai| isake pardoM kI saMkhyA bayAlIsa hajAra hai| 4 samavAyAGga -- isameM dharmaM, adharma, lokAkAza, ekajIva asaMkhyAta pradezI haiN| sAtaveM narakakA madhyabila jambUdvIpa, sarvArthasiddhikA vimAna aura nandIzvara dvIpakI vApI ina sabakA ekalAkha yojana pramANa hai, ityAdi varNana hai| isake padoM kI saMkhyA causaTha hajAra hai| 5 vyAkhyAprApti -- isameM jIva haiM yA nahIM ityAdi prakArake gaNadhara ke dvArA kiye gaye sATha hajAra praznoM kA varNana hai| isake padoMkI saMkhyA do lAkha aTThAIsa hajAra hai / 6 zAlakathA- isameM tIrthakaroM aura gaNadharoMkI kathAoMkA varNana hai / isake vaist saMkhyA pA~ca lAkha pacAsa hajAra hai / 7 upAsakAdhyayana -- isameM zrAvakoM ke AcArakA varNana hai / isake padoMkI saMkhyA gyAraha lAkha sattara hajAra hai / - antaHkRtadaza - pratyeka tIrthakara ke samaya meM daza daza muni hote haiM jo upasargako sahakara mokSa pAte haiN| una muniyoMkI kathAoMkA isameM varNana hai / isake padakI mahArAja "saMkhyA teisa lAkha a darzaka 9 anupapAdikadaza - pratyeka tIrthaMkara ke samaya daza daza muni hote haiM, jo upasargako sahakara pAMca anuttara vimAnoM meM utpanna hote haiM / una muniyoMkI kathAoMkA isameM varNana hai / isake pardoMkI saMkhyA vAnave lAkha cavAlIsa hajAra hai| 10 praznavyAkaraNa isameM prazna ke anusAra naSTa, muSTigata AdikA uttara hai / isake padoM kI saMkhyA te nave lAkha solaha hajAra hai / 11 vipAkasUtra -- isameM kamoMke udaya, udIraNA aura sattAkA varNana hai / isake padoM kI saMkhyA eka karAr3a caurAsI lAkha hai / 12 dRSTivAda nAmaka bArahava aGgake pA~ca me hU~ - 1 parikarma, 2 sUtra, 3 prathamAnuyoga, 4 pUrvagata aura 5 cUlikA / inameM parikarmake pA~ca bheda haiM- 1 candraprApti, 2 sUryaprajJapti, 2 jambUdvIpaprajJapti, 4 dvIpasAgaraprajJapti aura 5 vyAkhyAprajJapti | 5 candra prajJapti isameM candramA ke Ayu. gati, caMbhava AdikA varNana haiM / isake padoM kI saMkhyA chattIsa lAkha pA~ca hajAra hai / 2 sUryaprajJapti - isameM sUryakI Ayu, gati, THE AdikA varNana hai| isake padoM kI saMkhyA pA~ca lAkha tIna hajAra hai / 3 jambUdvIpaprajJapti - isameM jambUdvIpakA varNana hai| isake pardoMkI saMkhyA tIna lAkha paccIsa hajAra hai| 4 dvIpasAgarabhajJapti - isameM sabhI dvIpa aura sAgaroMkA varNana hai / isake padoMkI saMkhyA bAvana lAkha chattIsa hajAra hai / 5 vyAkhyAnami- isameM chaha dravyoMkA varNana hai / isake padoM kI saMkhyA caurAsI lAkha chattIsa hajAra hai| 2 sUtra - isameM jIvake kartRtva, bhoktRtva AdikI siddhi tathA bhUta caitanyavAdakA khaNDana hai / isake pardoMkI saMkhyA aThAsI lAkha hai / 3 prathamAnuyoga- usameM tirasaTha zalAkA mahApuruSoMkA varNana hai| isake padoMkI saMkhyA pA~ca hajAra hai| 4 pUrvaga ke utpAda pUrva Adi caudaha bheda haiM / 45 Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 tattvArthavRtti hindI-sAra 1 utpAdapUrva-isameM vastuke utpAda, vyaya aura prauvyakA varNana hai| isake padoMkI saMkhyA eka karoDa cArgadarzaka :- AcArya zrI suvihiAsAgara jI mahArAja 2 amAyaNIpUrva-isameM aMgoMke pradhAnabhUta ardhAkA varNana hai| isake padoMkI saMkhyA chayAnave lAkha hai|" 3 bIryAnupraghAdapUrva-isameM baladeva, vAsudeva, cakravartI, indra, tIrthakara Adike bala kA varNana hai| isake padoMkI saMkhyA sattara lAkha hai| 4 astinAstipavAdapUrva-isameM jIva Adi vastuoMke astitva aura nAstitvakA varNana hai| isake padoM kI saMkhyA sATha lAkha hai / 5 jJAnaprayAdapUrva-isameM ATha jJAna, unakI utpatti ke kAraNa aura jJAnoM ke svAmIkA varNana hai / isake padoMkI saMkhyA eka kama eka karor3a hai| 6 satyapravAdapUrva-isameM varNa, sthAna, do indriya Adi prANI aura pacanagusike saMskArakA varNana hai / isake padoMkI saMkhyA eka karor3a aura chaha hai| 7 AtmavAdapUrva-isameM AtmAke svarUpa kA varNana hai| isake padoMkI saMkhyA : chabbIsa karor3a hai| 8 karmapravAdapUrva-isameM kauke bandha, udaya, upazama aura udIraNAkA varNana hai| isake padokI saMkhyA eka karor3a assI lAkha hai| pratyAkhyAnapUrva-isameM dravya aura paryAyarUpa pratyAkhyAnakA varNana hai| isake padoMkI saMkhyA caurAsI lAkha hai| 1. vidyAnuprabAda- isameM pA~ca sau mahAvidyAoM, sAta sau kSudravidyAoM aura aSvaMgamahAnimittoMkA varNana hai / isake padoM kI saMkhyA eka karor3a daza lAkha hai| 15 kalyANapUrva-isameM tIrthakara, cakravatI, balabhadra, vAsudeva, indra Adike puNyatra varNana hai| isake padoM kI saMkhyA chabbIsa karor3a hai| 12 prANAvAyapUrva--isameM aSTAMga vaidyavidyA, gAruDhavidyA aura mantra-tantra AdikA varNana hai / isake padoMkI saMkhyA teraha karor3a hai| 13 kriyAvizAlapUrva-isameM chanda, alaMkAra aura vyAkaraNaphI kalAkA varNana hai|| isake padoMkI saMkhyA nau karor3a hai| 14 lokabindusAra-isameM nirvANake sukhakA varNana hai| isake padokI saMkhyA sAr3e bAraha karor3a hai| prathamapUrvameM daza, dvitIyameM caudaha, tRtIyameM ATha, cauthameM aThAraha, pA~caryemeM vArada, chaThaveM meM bAraha, sAta meM solaha, AThaveM meM zrIsa, naumeM tIsa, dazA meM pandraha, myArahavemeM daza, vArahaveM meM daza, terahaveMmeM daza aura caudahaveM pUrvameM daza vastue~ hai| sanna vastuoM kI saMkhyA eka sau pazcAnabe hai| eka-eka vastumeM bIsa-bIsa prAbhUta hote haiN| saba prAbhRtoMko saMkhyA tIna hajAra nau sau hai| 5 cUlikAke pA~ca bheda haiM-1 jalagatA cUlikA, 2 sthalagatA cUlikA, 3 mAyAgamA cUlikA, 4 AkAzagatA cUlikA aura 5 rUpagatA cUlikA / 1 jalagatA cUlikA-isameM jalako rokane, jalako varSAne Adika mantra-santrokcha / varNana hai / isake padoMkI saMkhyA do karor3a nau lAkha navAsI hajAra do sau hai| 2 sthalagatA cUlikA-isameM thor3e hI samayameM aneka yojana gamana karaneke mntr-snyo| kA varNana hai| Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/21 ] prathama adhyAya 355 3 mAyAgatA cUlikA - isameM indrajAla Adi mAyAke utpAdaka mantra-tantrakA varNana hai / AkAzameM gamana ke kAraNabhUta mantra-tantroM kA varNana hai / 5 rUpagatA cUlikA - siMha, vyAghra, gaja, uraga, nara, sura Adike rUpoM ( veSa ) ko dhAraNa karAnevAle mantra-tantrakA ghana hai| ina sabake padoMkI saMkhyA jalagatA cUlikA ke padoMkI saMkhyA barAbara hI hai| isa prakAra bArahaveM anake parikarma Adi pA~ca bhedakA vana huA / mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja ikyAvana karor3a ATha lAkha caurAsI hajAra chaH sau sAr3he ikkIsa anuSTup eka pada hote haiM / eka padake pranthoMkI saMkhyA 5108846213 hai / apUrvazrutake eka sau bAraha karor3a terAsI lAkha aTThAvana hajAra pada hote haiN| bhavapratyaya avadhijJAna 4 AkAzagatA cUlikA -- isameM pratyadhidevanArakANAm // 21 // pratyaya avadhijJAna deva aura nArakiyoMke hotA hai / Ayu aura nAma karmake nimitta se honevAlI jIvakI paryAyako bhava kahate haiM / deva aura nArakiyoM ke avadhijJAnakA kAraNa bhava hotA hai arthAt inake janmase hI avadhijJAna hotA hai| prazna- yadi deva aura nArakiyoM ke avadhijJAnakA kAraNa bhava hai to karmakA kSayopazama kAraNa nahIM hogA / uttara- jisa prakAra pakSiyoM ke AkAzagamanakA kAraNa bhava hotA hai zikSA Adi nahIM, usI prakAra deva aura nArakiyoMke avadhijJAnakA pradhAna kAraNa bhava hI hai| kSayopazama gauNa kAraNa hai / vrata aura niyamake na hone para bhI deva aura nArakiyoM ke avadhijJAna hotA hai| yadi deva aura nArakiyoMke avadhijJAnakA kAraNa bhava hI hotA to sabako samAna avadhijJAna honA cAhie, lekina devoM aura nArakiyoM meM avadhijJAnakA prakarSa aura apakarSa dekhA jAtA hai| yadi sAmAnya se bhava hI kAraNa ho to ekendriya Adi jIvoMko bhI avadhijJAna honA caahie| ataH deryo aura nArakiyoMke avadhijJAnakA kAraNa bhava hI nahIM hai kintu karmakA kSayopazama bhI kAraNa hai| samyag deSa aura nArakiyoMke avadhi hotA hai aura midhyAdRSTiyoMke vibhaGgAvadhi / saudharma aura aizAna indra prathama naraka taka, sanatkumAra aura mAhendra dvitIya naraka taka, mA aura lAnta tRtIya naraka taka, zukra aura sahasrAra cauthe naraka taka, Anada aura prANata pA~caveM naraka taka, AraNa aura acyuta indra chaThaveM naraka taka aura nava maiveyakoM meM utpanna hone vAle deva sAtaveM naraka taka avadhijJAnake dvArA dekhate haiN| anudiza aura anuttara vimAnavAsI deva sarvalokako dekhate haiM / prathama narakake nArakI eka yojana, dvitIya narakake nArakI AdhA koza kama eka yojana, tIsare narakake nArakI tIna gavyUti, ( gavyUtikA parimANa do kosa hai ) cauthe narake nArakI ar3hAI gavyUti, pA~caveM narakake nArakI do gavyUti, chaThaveM narakake nArakI Der3a gavyUti aura sAtaveM narakake nArakI eka gavyUti taka avadhijJAnake dvArA dekhate haiM / Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthavRtti hindI-sAra kSayopazama nimittaka aghikAnakSayopazamanimittaH paDvikalpaH zeSANAm / / 22 / / kSayopazamake nimitta se honevAlA avadhijJAna manuSya aura niyaMtroke hotA hai| isake chaha bheda haiM-anugAmI, ananugAmI, vardhamAna, hIyamAna, avasthita aura anvsthit| mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja avadhijJAnAvaraNa karmake dezapAtI spardhakoMkA udaya honepara udayaprApta sarvaghAtI parcakoMkA udayAbhAvI kSaya aura anudayaprApta sarvaghAtI spardhakoM kA sadavasthArUpa upazama honeko kSayopazama kahate haiN| manuSya aura tiryaJcoMke avadhijJAnakA kAraNa kSayopazama hI hai bhava nhiiN| avadhijJAna saMjhI aura paryAptakoMke hotA hai| saMjJI aura paryAptakoM meM bhI sabake nahIM hotA hai kintu samyagdarzana Adi kAraNoMke honepara upazAnta aura kSINakarma vAle jIvoMke avadhijJAna hotA hai| anugAmI-jo avadhijJAna sUrya ke prakAzakI taraha jIvake sAtha dUsare bhavameM jAve yaha anugAmI hai| ananugAmI-jo avadhi jIvake sAtha nahIM jAtA hai vaha ananugAmI hai| vardhamAna-jisa prakAra agnimeM indhana DAlanese agni bar3hatI hai, usI prakAra samyagdarzana Adi se vizuddha pariNAma honepara jo avadhijJAna bar3hatA rahe yaha vardhamAna hai| hIyamAna-indhana samApta ho jAnese agnikI taraha jo avadhijJAna samyagdarzana Adi guNoMkI hAni aura Arsa-raudra pariNAmoMkI vRddhi honese jitanA utpanna huA thA usase aGgulake asaMkhyAta bhAga paryanta ghaTatA rahe baha hIyamAna hai| avasthita -jo avadhijJAna jitanA utpanna huA hai kevalajJAnakI prApti athavA AyukI samApti taka utanA hI rahe, ghaTe yA bar3e nahIM vaha avasthita hai| ___ anavasthita-samyagdarzana Adi guNoMkI vRddhi aura hAni honese jo avadhijJAna bar3hatA aura ghaTatA rahe vaha anavasthita hai| ye chaha bheda dezAvadhika hI haiN| paramAvadha aura sarvAvadhi caramazarIrI viziSTa saMyamIka hI hote haiN| inameM hAni aura ghRddhi nahIM hotI hai| gRhasthAvasthAmeM tIrthaGkarake aura deva tathA nArakiyoMke dezAvadhi hI hotA hai / manAparya yajJAnake bheda ajuvipulamatI manaHparyayaH // 23 // manaHparyayajJAnake do bheda hai--Rjumati aura vipulamati / jo mana, vacana aura kAyake dvArA kiye gaye dUsareke manogata sarala arthako jAne yaha Rjumati hai| jo mana, vacana, aura kAyake dvArA kiye gaye dUsareke manogata kuTila arthako jAnakara vahA~ se lauTe nahIM, badI ridhara rahe. vaha vipulamati hai| vIryAntarAya aura manaHparyaya jJAnAcaraNake kSayopazama tathA aGgopAGga nAmakarma ke udaya honepara dUsareke manogata arthako jAnaneko manAparyaya kahate haiN| Rjumati manaH paryaya kAlakI apekSA apane aura anya jIvaki gamana aura AgamanakI apekSA jaghanyase do yA tIna bhavoMko aura utkRSTase sAta yA ATha bhavoMko jAnatA hai| aura kSetrakI Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / 24-25 ] prathama adhyAya apekSA jaghanya gavyUti pRthaktva aura utkRSTa yojana pRthaktvake bhItara jAnatA hU~ / vipulamati mana:paryaya kAlakI apekSA jaghanya sAta yA ATha bhavoko aura utkRSTa asaMkhyAta bhavako jAnatA hai| kSetrakI apekSA jaghanya yojanapRthaktva aura utkRSTa mAnuSottara parvatake bhItara jAnatA hai. bAhara nahIM / Rjumati aura vipulamatimeM antara -- vizuddha pratipAtAmyAM tadvizeSaH // 24 // vizuddhi aura atipAtakI apekSA Rjumati aura vipulamatimaM vizeSatA hai| mana:paryayajJAnAvaraNa ke kSayopazama se AtmA ke pariNAmoMkI nirmalatAkA nAma vizuddhi hai saMyamasedirsita nahIM kSetrapratipAvasAta rAjaguNasthAnavartaka cAritramohakA udaya Aneke kAraNa pratizata hotA hai| zrINakaSAyakA nahIM / dravya, kSetra, kAla aura bhAvakI apekSA Rjumatise vipulamati vizuddhatara hai / sarvASadhi kArmaNadravya ke anantayeM bhAgako jAnatA hai / usa anantaveM bhAga ke bhI ananta veM bhAgako Rjumati jAnatA hai| aura Rjumatike viSayake anantaveM bhAgako tripulamati janatA hai| isa prakAra sUkSma se sUkSma dravyako jAnaneke kAraNa dravya, kSetra, kAla aura bhASakI apekSA vimulamati Rjumatise vizuddhatara hai| atipAtakI apekSA bhI vipulavizeSatA hai / vipulamati mana:paryayajJAniyoMke cAritrako uttarottara vRddhi hotI rahatI hai ataH usakA pranipAta ( patana ) nahIM hotA hai / Rjumati mana:paryayajJAniyoMke cAritrakI kaSAyake udayase hAni honese usakA pratipAta ho jAtA hai / avadhi aura mana:paryayajJAna meM vizeSatA- vizuddhikSetrasvAmitriSayebhyo'vadhimanaH paryayayoH // 25 // avadhi aura mana:paryayajJAna meM vizuddhi, kSetra, svAmI aura viSayakI apekSA vizeSatA hai / sUkSma vastuko jAnane ke kAraNa avadhijJAna se mana:paryayajJAna vizuddha hai / manaHparyayajJAnase avadhijJAnakA kSetra adhika hai| avadhijJAna tIna lokameM honevAlI pudgalakI paryAyoMko aura mugalase sambandhita jIvakI paryAyoMko jAnatA hai / mana:paryayajJAna mAnuSottara parvatake bhItara hI jAnatA hai| mana:paryayajJAna manuSyoM meM utpanna hotA hai, deva, nArakI aura tiryanoMke nahIM / manuSyoM meM bhI garbhajoMke hI hotA hai saMmUrcchanake nahIM / garbhajoM meM mI karmabhUmijoMke hI hotA hai bhogabhUmijoMke nahIM / karmabhUmijoM meM bhI paryAtakoMke hI hotA hai aparyAptakoMke nahIM / paryAptakoM meM bhI samyagdRSTiyoM ke hI hotA hai mithyAdRSTi Adi nhiiN| samyagdRSTiyoMmeM bhI saMyatoM ke hotA hai asaMyatoMke nahIM / saMyatoM meM bhI chaThaveM guNasthAnase bArahaveM guNasthAna taka hotA hai terahaveM aura caudahaveM guNasthAna meM nahIM hotA hai| unameM bhI pravardhamAna cAritravAloMke hI hotA hai hIyamAnacAritra cAlaka nahIM | prabardhamAnacAritravAloM meM bhI sAta prakAra kI RddhiyoM meM se kisI eka Rddhi ke dhAroke hI hotA hai anR dvidhArI ke nahIM / RdvidhAriyoM meM bhI kisIke hI hotA hai sabake nahIM / ataH mana:paryayajJAnake svAmI viziSTasaMyamavAle hI hote haiM / avadhijJAna cAroM hI gatiyoM meM hotA hai / Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRtti - hindI-sAra mati aura zrutajJAnakA viSayamatizrutayornibandho dravyeSvasaparyAyeSu / / 26 / / mati aura zrutajJAnakA viSaya chaddoM dravyoMkI kucha paryAyeM haiM / arthAt mati aura zruta dravyoMkI samasta paryAyoMko nahIM jAnate haiM kintu thor3I paryAyoMko jAnate haiN| prazna- dharma, dharma Adi atIndriya dravyoM meM indriyajanya matijJAnakI pravRtti kaise ho sakatI hai ? uttara mAnindriyaM yA manAnI 358 indriyAvaraNa ke kSayopazama honepara anindriyake dvArA dharmAdi dravyoM kI paryAyakA avamaha yadi rUpase grahaNa hotA hai / aura matijJAnapUrvaka zrutajJAna bhI una viSayoM meM pravRtta hotA hai| ataH mati aura zrutake dvArA dharmAdi dravyoM kI paryAyoMko jAnane meM koI virodha nahIM hai| avadhijJAna pula kucha paryAyoMko jAnatA hai arUpI dravya nahIM / avadhijJAnakA viSayarUpiSvava dheH // 27 // [ 1126-31 dravyakI kucha paryAyoMko aura pudalase sambandhita jIvakI saba paryAyoMko nahIM / avadhijJAnakA viSaya rUpI dravya hI hai mana:paryayajJAnakA viSaya- tadanantabhAge mana:paryayasya || 28 || vijJAna kI taraha mana:paryayajJAna sarvAvadhijJAnake dvArA jAne gaye dravyake anantarSe bhAga ko jAnatA hai| kevalajJAnakA viSaya sarvadravyaparyAyeSu kevalasya / / 29 / / kevalajJAnakA viSaya samasta dravya aura unakI sampUrNa paryAyeM hai / kevalajJAna sampUrNa drajyoMkI trikAlavartI saba paryAyoMko eka sAtha jAnatA hai / ekajIvake eka sAtha jJAna honekA parimANa-- ekAdIni bhAjyAni yugapadekasminnA caturbhyaH // 30 // ekajIva meM eka sAtha kamase kama eka aura adhika se adhika cAra jJAna ho sakate haiM / yadi eka jJAna hogA to kevalajJAna / do hoMge to mati aura shrut| tIna hoMge to mati, zruta, avadhi yA mati, zruta aura mana:paryaya / cAra jJAna hoM to mati, zruta, avadhi aura mana:paryaya hoNge| kevalajJAna kSAyika haiM aura anya jJAna kSAyopazamika haiN| ataH kevalajJAnake sAtha kSAyopazamika jJAna nahIM ho sakate / kumati, kuzruta aura kuavadhi matizrutAvaghayo viparyayazca // 31 // mati zruta aura avadhijJAna viparIta bhI hote haiM, arthAt midhyAdarzana ke udaya honese jJAna mithyAjJAna kahalAte haiN| mithyAjJAnake dvArA jIva padArthoMko viparIta rUpase jAnatA ye Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / 32] prathama adhyAyaH 359 hai| mithyAdarzanake saMsargase ina jJAnoM meM mitryApana A jAtA hai jaise kaduvI tuMbImeM dUdha rakhanese vaha kar3avA ho jAtA hai| prazna-maNi, sonA Adi dravya apavitra sthAnameM gira jAnepara bhI dUSita nahIM hote haiM usI prakAra mithyAdarzanake saMsarga honepara bhI mati zrAdi jJAnoMmeM koI doSa nahIM honA cAhie ? uttara-pariNamana karAnevAle dravyake milanepara maNi, sonA Adi bhI dUpita ho jAte haiN| usI prakAra mithyAdarzanake saMsargase mati Adi jJAna bhI dUSita ho jAte haiN| prazna-dhameM kar3avApana AdhArake dopase A jAtA hai. lekina kumati Adi jJAnoMka viSayameM yaha bAta nahIM hai| jisa prakAra samyagdRSTi mati, zruta aura avadhijJAnake dvArA rUpAdi padArthoMko jAnatA hai usI prakAra mithyASTi bhI kumati, kuzruta aura kuzavadhijJAna ke dvArA rUpAdi padArthoMko jAnatA hai| ukta prazna ke uttarameM AcArya yaha, sUtra kahate haiM-- mArgadarzaka :- acArya sI suvidhisAgara jI mahArAja sadasatAravizeSAdyadRcchopalabdhenmattavat / / 32 // sat ( vidyamAna ) aura asat ( avidyamAna ) padArthako vizeSatAke binA apanI icchAnusAra jAnane ke kAraNa mithyASTrikA jJAna bhI unmasa ( pAgala ) puruSake jJAnakI taraha mithyA hI hai| midhyAdRSTi jIva kabhI sat rUpAdikako asat aura asat rUpAdikako san rUpase jAnatA hai| aura kamI sat rUpAdikako sat aura asat rUpAdikako asat bhI jAnatA hai / ataH sat aura asat padArthakA yathArtha jJAna na hone ke kAraNa usakA jJAna mithyA hai| jaise pAgala kabhI apanI mAtAko bhAryA aura bhAryAko mAtA samajhatA hai aura kabhI mAtAko mAtA aura bhAryAko bhAryA hI samajhatA hai| lekina usakA jJAna ThIka nahIM hai, kyoMki vaha mAtA aura bhAryA ke bhedako nahIM jAnatA hai| mithyAdarzanake udayase AtmAmeM padArthoM ke prati kAraNaviparyaya, bhedAbhedaviparyaya aura svarUpaviparyaya hotA hai| kAraNaviparyaya--vedAntamatAvalambI saMsArakA mUla kAraNa kevala eka amUrta brahmako hI mAnate haiN| sAMkhya nitya prakRti ( pradhAna) ko hI kAraNa mAnate haiN| naiyAyika kahate haiM pRthvI, jala, teja aura vAyuke pRthaka-pRthak paramANu haiM jo apane apane kAryoMko utpanna karate hai| bauddha mAnate haiM ki pRthvI, jala, teja aura vAyu ye cAra bhUsa haiM aura varNa, gandha, rasa aura sparza ye cAra bhautikadharma haiN| ina AThoMke milane se eka aSTaka paramANu utpanna hotA hai / zepika mAnate haiM ki pRthvIkA guNa karkazatA, jalakA guNa dravatva, tejakA guNa uSNatva aura vAyukA guNa banA hai| ina sabake paramANu mI bhinna bhinna haiN| isa prakAra kalpanA karanA kAraNaviparyAsa hai| . bhedAbhedaviparyAsa-nayAyika mAnate haiM ki kAraNase kArya bhinna hI hotA hai| kucha loga kAryako kAraNase abhinna hI mAnate haiM / yaha bhedAbhedaviparyaya hai| svarUpaviparyaya-rUpAdikako nirvikalpaka mAnanA, rUpAdikakI sattA hI nahIM mAnanA, rUpAdikake AkAra rUpase pariNata kevala vijJAna hI mAnanA aura jJAnakI AlambanabhUta bAhya vastuko nahIM mAnanA / isI prakAra aura mA pratyakSa aura anumAnake viruddha kalpanA Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- acArya zrI savidhisAgara jI mahAzavAtta-hindA sAra [1 / 33 karanA svarUpaviparyaya hai| ata: mithyAdarzanake sAtha jo jJAna hotA hai vaha mithyAjJAna hai aura samyagdarzana ke sAtha jo jJAna hotA hai vaha samyagjJAna hai / nayoM kA varNana naigamasaMgrahavyavahAra sUtrazabdasamabhirUDhevaMbhRtA nayA: / / 33 / / naMgama, saMgraha, vyavahAra, RjusUna, zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUta ye sAta naya hai / jIcAdi vastuoM meM nisyatva, anityatva Adi aneka dharma pAye jAte haiN| dravya yA paryAya kI apekSAse kisI eka dharmake kathana karaneko naya kahate haiN| athavA jJAtAke abhiprAya vizeSakA naya kahate haiM / nayake do bheda hai-dravyAthika aura paryAyAthika / dravyako pradhAnarUpase viSaya karanevAle nayako dravyArthika aura paryAyako pradhAnarUpase viSaya karanevAle nayako payoyArthika kahate haiN| maiMgama, saMgraha aura vyavahAra ye tIna naya dravyArthika haiN| aura RjusUtra, zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUta ye cAra naya paryAyArthika hai| bhaviSyameM utpanna honevAlI vastukA saMkalpa karake vartamAna meM usakA vyavahAra karanA nagamanaba hai| jaise koI puruSa hAtha meM kuTAra ( kulhAr3I) lekara jA rahA thaa| kisIne usase pUchA ki kahA~ jA rahe ho ? usane uttara diyA ki prastha (anAja nApanakA kAThakA pAna-palI) leneko jA rahA huuN| vAstavameM yaha prastha lene ke liye nahIM jA rahA hai kintu prasthaka liye lakar3I leneko jA rahA hai| phira bhI usane bhaviSya meM bananevAle prasthakA vartamAna meM saMkalpa karake kaha diyA ki prAtha lene jA rahA hai| isI prakAra lakaDI, pAnI Adi sAmagrIko ikaTe karanevAle puruSase kisIne pUchA ki kyA kara rahe ho ? usane uttara diyA ki roTI banA rahA huuN| yadyapi usa samaya vaha roTI nahIM banA rahA hai lekina nagama nayakI apekSA usakA aisA kahanA ThIka hai| jo bhedakI vivakSA na karake apanI jAtike samasta aoMkA eka sAtha grahaNa kare vaha saMgraha naya hai| jaise 'sat' zabdase saMsArake samasta sat padArthoM kA. 'dravya' zabdase jIva, pudgala Adi dravyokA aura 'ghaTa' zabdase choTe bar3e Adi samasta ghaTokA grahaNa karanA saMgraha nayakA kAma hai| saMgraha nayake dvArA grahaNa kiye gaye padAthoMke vidhipUrvaka bheda vyavahAra karaneko vyavahAranaya kahate haiN| jaise saMgraha naya 'sat' ke dvArA samasta sat padArthoM kA grahaNa karatA hai| para vyabahAranaya kahatA hai ki satake do bheda hai dravya aura guNa / dravyake bhI do bheda haiM / jIpa aura ajIva / jIvake narakAdi gatiyoM ke bhedase cAra bheda hai aura ajIva dravyake pudagala Adi pauMca bheda haiN| isa prakAra vyavahAramayake dvArA vahA~ taka bheda kiye jAte hai jahA~ taka ho sakate haiN| arthAt parama saMgrahanayake viSaya parama abhedase lekara RjusUtra nayakaM viSayabhUta paramabhadakaM bIca ke samasta vikara ra vyavahAranarake hI hai| bhUta aura bhaviSyat kAlakI apanA na karake kevala vartamAna samayavartI eka paryAyako grahaNa karanevAle nayako RjusUtra naya kahate haiM / RjunU banayakA viSaya atyanta sUkSma honese isa vipameM koI dRSTAnta nahIM diyA jA sktaa| prazna--Rjutra nayake dvArA padArthokA kathana karanese loka vyavahArakA lopa hI ho jAyagA / Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja 1131 prathama adhyAya 361 uttara-yahA~ kevala RjusUtranaya kA viSaya dikhalAyA gayA hai| loka vyavahAra ke liye to anya naya haiM hii| jese mata vyaktiko dekhakara koI kahatA hai ki 'saMsAra anitya hai| lekina sArA saMsAra to anitya nahIM hai| usI prakAra RjusUtranaya apane viSayako jAnatA hai lekina isase lokavyavahArakI nivRtti nahIM ho sktii| ukta cAra naya arthanaya aura Ageke tIna naya zabdanaya kahalAte haiN| jo liGga, saMkhyA, kAraka Adike vyabhicAra kA niSedha karatA hai vaha zabdamaya hai| liGgavyabhicAra-puSya nakSatraM, puSyaH tArakA-puSya nakSatra, puSya tArA / yahA~ pulliA puSya zabda ke sAtha napuMsakali nanana aura strIliMga tAsa zabdakA prayoga karanA liGgavyabhicAra hai. saMkhyAvyabhicAra-ApaH toyam . vIH RtuH yahA~ bahucanAnta ApaH zabda ke sAtha toyam ekavacanAnta zabdakA aura bahuvacanAnta varSAH zabda ke sAtha ekavacanAnta Rtu zabdakA prayoga karanA saMsyAvyabhicAra hai| kArakavyabhicAra-senA parvatamadhivasati-parvatameM senA rahanI hai| yahA~ parvate isa prakAra adhikaraNa ( saptamI) kAraka honA cAhiye thA lekina hai kama (dvitIyA ) kAraka | yaha kArakavyabhicAra hai| puruSabhicAra-pAha manye rathena yAsyasi ? na yAsyasi, yAtaste pitA / aAzro, tuma esA mAnate ho ki 'maiM rathase jAU~gA', lekina tuma rathase nahIM jA sakate ho. tumhAre bApa rathase cale gaye haiN| yahA~ 'manye uttama puruSake sthAna meM manyase' madhyama puruSa aura 'yAsyasi' madhyama puruSake sthAnameM 'yAsyAmi' uttama puruSa honA cAhiye thaa| yaha purupa vyabhicAra hai| kAlavyabhicAra-viz:zvA asya putro janitA-isake aisA putra hogA jisane vizvako dekha liyA hai / yahI bhaviSyat kAlake kAryakro atItakAlameM batalAyA gayA hai| yaha kAlayabhicAra hai| upagrahavyabhicAra-sthA dhAtu parasmaipadI hai / lekina sama Adi kucha upasargo ke saMyogase sthA dhAtuko yAtmanepadI banA denA jaise saMtiSThate, pratiSThate / isIprakAra anya parasmaipadI dhAtuoMko AtmanepadI aura AtmanepadI dhAtuoMko parasmaipadI banA denA upagraha vyabhicAra hai| uka prakArake sabhI vyabhicAra zabdanayakI raSTise ThIka nahIM hai| isakI dRSTise ucita li., saMkhyA AdikA hI prayoga honA caahiye| prazna-sA hAnese lokavyavahAra meM jo ukta prakArake prayoga dekhe jAte haiM vaha nahIM hoNge| uttara-yahA~ kevala tattvako parIkSAkI gaI hai| virodha hAnese tattvakI upekSA nahIM kI jA sakatI ! aupadhi rogIkI icchAnusAra nahIM dI jAtI hai / virodha bhI nahIM hogA kyoMki vyAkaraNa zAstrakI dRSThise ukta prayogoMkA vyavahAra hogA hii| eka hI artha ko zabdabhedase jo bhinna 2 rUpase jAnatA hai, vaha samabhirUr3ha naya hai| jaise indrANIka patika ho indra, zaka aura purandara the tIna nAma hUM, lekina samamirUDhanayakI dRSTi meM paramaizvarya paryAyase yukta hone ke kAraNa indra, zakana-zAsana paryAyase yukta honeke kAraNa zaka aura puradAraNa paryAyase yukta hone ke kAraNa purandara kahA jAtA hai| jo padArtha jisa samaya jisa paryAya rUpameM pariNata ho usa samaya usako asI rUpa grahaNa karanevAlA eghaMbhUtanaya hai / jaise indra tabhI indra kahA jAyagA jaba vaha aizvaryaparyAyase yukta ho, pUjana yA abhiSekake samaya vaha indra nahIM khlaaygaa| tathA gAyako gau tabhI kaheMge jaba vaha gamana karatI ho, sone yA baiThane ke samaya usako gau nahIM kheNge| ukta nayoMkA vipraya uttarottara sUkSma hai / nagamakI apekSA saMgrahanayakA viSaya alpa hai| naigamanaya bhAva aura abhAva donoM ko viSaya karatA hai lekina saMgrahanaya 46 Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 tattvArthavRtti hindI-sAra [131 kevala sattA (bhAya ) ko hI viSaya karatA hai| isI prakAra Age samajha lenA cAhiye / pahile pahile ke naya Age Age ke nayoMke hetu hote haiN| jaise negamanaya saMgrahanayakA hetu hai, saMgrahanaya vyavahAra nayakA hetu hai ityAdi / __ uktanaya paraspara sApekSa hokara hI samyagdarzanake kAraNa hote haiM jaise tantu paraspara sApekSa hokara ( vastrarUpase pariNata hokara ) hI zItanivAraNa Adi apane kAryako karate haiM / jisa prakAra tantu pRthaka pRthak rahakara apanA zItanivAraNa kArya nahIM kara sakate, usI prakAra paraspara nirapekSa nayabhI arthakiyA nahIM kara sakate haiN| prazna-tantukA dRSTAnta ThIka nahIM hai, kyoMki pRthaka ra tantubhI apanI zaktike anusAra apanA kArya karate hI haiM lekina nirapekSa naya to kucha bhI arthakiyA nahIM kara sakate / uttara-Apane hamAre abhiprAyako nahIM smjhaa| hamane kahA thA ki nirapekSa tantu barUskA kAma nahIM kara sakate / Apane jo prathak 2 tantuoMke dvArA kArya batalAyA vaha tantuoMkA hI kArya hai vakhakA nahIM / tantubhI apanA kArya tabhI karatA hai jaba usake avayava parasparasApekSa hote haiN| ataH tantukA dRSTAnta bilakula ThIka hai| isaliye paraspara sApekSa nayoMke dvArA hI akriyA ho sakatI hai| jisa prakAra tantuoMmeM zaktikI apekSAse ghastuko arthakriyAkA sadbhAva mAnA jAtA hai usI taraha nirapekSa nayomeM bhI samyagdarzana kI agatA zaktirUpameM hai hI para abhivyakti sApekSa dazAmeM hI hogii| mArgadarzaka :-pradhAnAdhyIyasabhanAgara jI mahArAja Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya dvitIya adhyAyAta sapta tattvoMmeM se jIvake svatattvako batalAte haiMaupazAmikakSAyiko bhAvau mizrazca jIvasya svatattvamaudayikapariNAmikau ca / / 1 / / aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika, audAyaka aura pAriNAmika jIvake ye pAMca asAdhAraNa bhAba hai| karmake anudaya ko upazama kahate haiM / karmo ke upazamase honevAle bhAvoMko aupazamika bhAva kahate haiN| karmoM ke kSayase hone vAle bhAva kSAyika bhAva kahalAte haiN| sarvaghAti sadbhukoM kA udayAbhAvikSaya, AgAmI kAlameM udaya AnevAle sarvaghAti sparddhakoMkA savasthArUpa upazama aura dezathAti sparddhakoM ke udayako kSayopazama kahate haiM aura kSayopazama janya bhAvoMko zAyopazamika bhAva kahate haiN| kA~ke udayase honevAle bhAvoMko audAyikabhAva kahate haiN| kAMke udaya, upazama, bhaya aura kSayopazamakI apekSA na rakhanevAle bhAvoM kA pAriNAmikamAya kahate haiN| bhavyajIvake pA~coM hI bhAva hote haiN| abhavyaka aupazamika aura kSAyika bhAvoMko chor3akara anya tIna bhAva hote haiN| ukta bhAvoMke bhedoMko batalAte haiMdvinavASTAdazaikaviMzatitribhedA yathAkramam // 2 // ukta bhAvoMke kramase do, natra, aThAraha, ikkIsa aura tona bheda hote haiN| aupazAmaka bhAvake bheda samyaktva cAritre // 3 // aupazamika samyaktva aura aupazamika cAritra ye do oNpazamika bhAva haiM / anantAnupandhi krodha, mAna, mAyA, lobha, mithyAtya, samyaga mithyAtva aura samyaktva prakRtiyoM ke upazamase aupazamika samyaktva hotA hai| zramAdi midhyAdRSTi jIvake kAlalabdhi Adi kAraNoM ke milane para upazama hotA hai| karmayukta bhavya jIva saMsArake kAla meMse addhapudgala parivartana kAla zeSa rahanepara aupazamika samyaktvake yogya hotA hai yaha eka kAlalabdhi hai| AtmAmeM karmoMkI utkRSTa sthiti athavA jaghanya sthiti hone para aupazamika samyaktva nahIM ho sakatA kintu antaH koTAkoTisAgara pramANa koMkI sthiti honepara aura nirmala pariNAmoMse usa sthiti meM se saMkhyAta hajAra sAgara sthiti kama hojAne para aupazamika samyakatvake yogya AtmA hotA hai / yaha dUsarI kAlalabdhi hai| ___ bhavya, paJcendriya, samanaska, paryAtaka aura sarvavizuddha jIva aupazamika samyaktvako utpanna karatA hai / yaha tIsarI kAla labdhi hai| Adi zabdase jAtismaraNa, jinamahimAdarzanAdi kAraNoM se bhI samyaktva hotA hai| solaha kaSAya ora nava no kaSAyoMke upazamase aupazamika cAritra hotA hai| Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRtti hindI-sAra [214-5 kSAyika bhAvake bhedazAnadarzanadAnalAbhabhogopabhogavIryANi ca // 4 // jJAna, darzana, dAna, lAbha, bhoga, upabhoga, vIrya aura ca. zabdase samyaktva aura cAritra ye nava kSAyika bhAva hai| kevalajJAnAvaraNake bhayame kevalajJAna kSAyika hai| kevaladarzanAvaraNake bhayase kevaladarzana kSAyika honA hai| dAnAmtargadarSakakSayaranesanala prANiyavidhianagraha kAma mahArAjAna abhayadAna hotA hai / lAbhAntarAyake cayame anantalAbha hotA hai / isIse kevalI bhagavAna kI zarIrasthiti ke lie parama zabha sakSma ananta paramANu pratisamaya Ate haiN| isalie kayalA hAra na karane parabhI unake zarIrakI sthiti barAbara banI rahatI hai| bhogAntarAyake kSayase anantabhoga hotA hai / jisase gandhodakavRSTi puSpavRSTi Adi hotI haiN| upabhogAntarAyake kSayase ananta upabhoga hotA hai, isagne chatra camara Adi vibhUtiyA~ hotI hai| vIryAntarAyake kSayase ananta vArya hotA hai| kevalI kSAyikavIryake kAraNa kevalajJAna aura kevaladarzanake dvArA sarva dravyoM aura unakI paryAyoM ko jAnane aura dekhane ke liye samartha hote haiN| cAra anantAnuyandhI aura tIna darzanamohanIya ina sAta prakRtiyoMke kSayase kSAyika samyaktva hotA hai| solaha kaSAya aura nava nokaSAyoM ke kSayase kSAyikacAritra hotA hai| kSAyika dAna, bhoga, upabhogAdikA pratyakSa kArya zarIra nAma aura tIrthakkara nAmakarmake udayase hotA hai / cUMki siddhoMka ukta karmoMkA udaya nahIM hai ataH ina bhAvoMkI sattA anantavIrya aura avyAbAdha susvake rUpa meM hI rahatI hai| kahA bhI hai-ananta Ananda, ananta jJAna, ananta gazvarya, anantavIrya aura paramasUkSmatA jahA~ pAI jAya vahI mokSa hai| __ mizrabhAvake bhedajJAnAjJAnadarzanalabdhayazcatusthitripaJcabhedAH samyaktvacAritrasaMyamAsaMyamAca ||shaa ___ bhati, zruta, avadhi aura manaHparyaya ye cAra jJAna, kumati kuzruta aura kuavadhi ye tIna ajJAna, cakSudazana acakSudarzana aura avadhidazana ye tIna darzana, kSAyoparzAmaka dAna, lAbha bhoga, upabhoga aura vIyaM ca pAMca landhi, bhAyopamika samyaktva, kSAyApamika cAritra aura saMyamAnamaya ye kSAyopazAmaka bhAtra haiN| anantAnubandho krodha, mAna, mAyA, lobha, mithyAtya aura samyagmithyAtva ina sarvaghAti prakRtiyoMke udayAbhAvI kSaya tathA AgAmI kAlameM udaya Ane vAle ukta prakRtiyoM ke nipekoM kA sadayasthArUpa upazama aura samyaktvaprakRtike udaya hone para kSAyopamika samyaktva hAtA hai| anantAnubandhI Adi bAraha kapAyoMkA udayAbhAvI kSaya tathA AgAmI kAlameM udyame AnevAle inhIM prakRtiyoMke nipekoMkA sadavasthArUpa upazama aura saMjvalana tathA nava nAMkaSAyakA udaya hAna para kSAyopazamika cAritra hotA hai| 'anantAnubandhI Adi ATha kapAyoMkA udayAbhAvI kSaya tathA AgAmI kAlameM udayamaM AnevAla inhIM prakRtiyoM ke nipekoMkA sadavasthA rUpa upazama aura pratyAkhyAnAvaraNa Adi satraha kapAyoMkA udaya honasa saMgramAsaMyama hotA hai| sUtrama Aya hue ca zabdase saMjJitva aura samyagmithyAtvakA praNa kiyA gayA hai| Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 203-7] dvitIya adhyAya Adayika bhAyake bhedapatikapAyaliGgamithyAdarzanAjJAnAsaMyatAsiddhalezyAzcatuzcatuHzyakapaDbhedAH // 6 / / dhAra gati, cAra kapAya, tIna veda, mithyAdarzana, ajJAna, asaMyama, asiddhatya, Ara lezyA ye ikosa audAyika bhAva haiN| gatinAma karma ke udayasa una una gatiyoM ke bhAvoMko prApta hAnA gati hai / kapAyokA udaya audAyeka hai / vedoMke udayase veda audayika hAte haiM / mithyA va kamake udayasa mithyAtva Adayika hai| mAnAvaraNa karma ke udayama padArthakA jJAna nahIM honA ajJAna hai| mizra bhAvoM meM jo anjAna hai usakA tAtparya mithyAjAnate haiM aura yahAM ajJAnakA artha jJAnakA abhAva hai| sabhI karmoM ke udayakI apekSA asiddha bhAva hai| kapAyaka udaya raMgI huI mana bacana kAyakI pravRtti kA lezyA kahate haiM / .iyAka davya zrAra bhAcaka pase do bheda haiN| yahA~ sAcalezyAkAThI grahaNa kriyA gayA hai| yogase mizrita kapAtyakI pravRttiko zyA kahate haiN| kRSNa, nIla kApAta, pIla, mArgadarzAra asvala svAvidhikA nivAsa hai| Amake phala khAne ke lie chaha puruSoMki chaha prakAraka. bhAtra hote haiN| eka vyakti Ama khAnakaH lie per3ako jar3ase ukhAr3anA cAhatA hai| sarAikA pIDhasa kATanA cAhatA hai| tIsarA DAliyAM kATanA cAhatA hai| cauthA phaloMke gucche tor3a lenA cAhatA hai / pAcavA~ kevala pake phala tor3anekI cAna socatA hai| aura chaThayoM nIce gira hue phaloMko hI khAkara parama tRpta ho jAtA hai / isI prakArale mAtra kRSNa Adi zyAyoM meM hote haiN| prazna-AgamameM upazAntakapAya, kSINakapAca aura sayogavalIka zaklazyA batAI gaI hai lekina jana unake kaSAyakA udaya nahIM hai taba lezyA kaise saMbhava hai ? uttara-'ukta guNasthAnoM meM jo gadhArA pahile pAyasa anurajata thI yahI isa samaya baha rahI hai, yadyapi usakA kapAzaMza nikala gayA hai| isa prakAra ke bhUtapUrvaprajJApana nayakI apekSA vahA~ lezyAkA sadbhAva hai| ayogabalIke na prakArakA yoga bhI nahIM hai isalie ye pUrNataH legyArahita hote haiN| pAriNAmika sAya jIvabhavyAbhavyAni ca // 7 // jIvasva, bhavyatva aura abhavyatya ye tIna pAriNAmika bhAva hai / jIvatva arthAt cetanatya / samyagdarzana samyagjJAna aura pramyacAritrarUpa paryAya prakaTa hAnekI bogyatAko bhavyatya kahate haiM tathA ayogyatAko abhavyatya / sUtra meM die gae 'ca' zabdasaM astittra, vastutma, dravyatva, prameyatva, agurulaghutva, pradezavatva, mUtatva, amUrtastra, cetanatva, acetanatva Adi bhAvakA grahaNa kiyA gayA hai, arthAt ye bhI pArigAmika bhAva hai| ye bhAva anya dravyoM meM bhI pAye jAte haiM. isaliye jIva asAdhAraNa bhAva na hone se sUtrameM ina bhAvoMkA nahIM kahA hai| prazna pula dravyamaM catamatva aura jIya dravyameM acetanatya kaise saMbhava hai ? uttara-jaisa dIpakrakI zikhA rUpase pariNata tela dIpakakI zikhA ho jAtA hai usI Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja tattvArtha vRtti hindI-sAra [228-10 prakAra jIvake dvArA zarIra rUpase gRhIta pudgala bhI upacArase jIva kahe jAte haiM / isI prakAra jisa jIvameM Atmaviveka nahIM hai vaha upacarita asadbhuta vyavahAranayakI apekSA acetana kahA jAtA hai / isI prakAra jIvake mUrtatva aura pula ke amUtatva bhI aupacArika hai| prazna-mUtaM karmoM ke sAtha jaba jIva ekameka ho jAtA hai taba una donoM meM paraspara kyA vizeSanA rahatI hai ? uttara-yadyapi bandhakI apekSA donoM eka ho jAte haiM phira bhI lakSaNabhedase donoM meM bhinnatA bhI rahatI hai--jIva cetanarUpa hai aura pudgala acetana / isI taraha amUrtatva bhI jIva meM aikAntika nahIM hai| jIvakA lakSaNa upayogo lakSaNam / / 8 / / jIvakA lakSaNa upayoga hai| bAhya aura abhyantara nimittoMke kAraNa AtmAke caitanya svarUpakA jo jJAna aura darzana rUpase pariNamana hotA hai use upayoga kahate haiN| sadyapi upayoga jIvakA lakSaNa honese AtmAkA svarUpa hI hai phira bhI jIva aura upayogameM lakSya-lakSaNakI apekSA bheda hai / jIva laya haiM aura upayoga lakSaNa / upayoga ke bheda sa dvividho'STacaturbhedaH / / 6 // upayogake mukhya do bheda haiM-jJAnopayoga aura darzanopayoga / jJAnopayogake mati, zruta,avadhi, manaHparyaya, kevala, kumati, kuzruta aura kuavadhi ye ATha bheda haiM / darzanopayogake cakSu, acakSu, avadhi aura kebaladarzanake bhedase cAra bheda hai| jJAna sAkAra aura darzana nirAkAra hAtA hai / vastuke vizeSa jJAnako sAkAra kahate haiN| aura sattAvalokana mAtrakA nAma nirAkAra hai| chadmasthoMke pahile darzana aura bAdameM jJAna hotA hai| kintu anta, siddha aura sayogakevaliyoM ke jJAna aura darzana eka sAtha hI hotA hai| prazna-jJAnasaM pahile darzanakA grahaNa karanA cAhiye kyoki darzana pahile hotA hai ? uttara-darzanase pahile jJAnakA grahaNa hI ThIka hai kyoMki jJAnameM thor3e svara haiM aura pUjya bhI hai| jIva ke bheda saMsAriNo muktAzca // 10 // saMsArI aura muktake bhadase jIya do prakArake haiN| yadyapi saMsArI jIvoM kI apekSA mukta pUjya haiM phira bhI mukta honeke pahile jIva saMsArI hotA hai ataH saMsAro jIvoM kA grahaNa pahile kiyA hai| ___ / paJca parivartana ko saMsAra kahate haiM / / dravya, kSetra, bhava, aura bhAva ye pAMca parivartana haiN| dravyaparivartanake do bheda hai-nokarma dravyaparivartana aura dravya karmaparivartana / kisI jIvane eka samayameM audArika, vaikriyika aura AhAraka zarIra tathA SaT paryAptiyoMke yogya snigdha,rasa, varNa gandha Adi guNoMse yukta pula paramANuoM ko tItra, manda yA madhyama bhAvA~se grahaNa kiyA aura dUsare samagrameM unheM chor3A / phira ananta bAra agRhIta Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya 367 paramANuoM ko bIca meM gRhIta paramANuoM ko tathA mizra paramANuoM ko grahaNa kiyA isake anantara yahI jIva unhIM snigdha Adi guNoMse yukta unhI tIna Adi bhAvoMse unhIM pula paramANuoM ko audArika zrAdi zarIra aura paryApti rUpase grahaNa karatA hai / isI kramase jaba samasta pudgalaparamANuoM kA nokarma rUpase grahaNa ho jAtA hai taba eka nokarmadravya parivartana hotA hai| eka jIvane eka samayameM aSTa karma rUpase amuka pudgala paramANuoM ko grahaNa kiyA aura eka samaya adhika avadhi pramANa kAlake bAda unheM nirjINa kiyaa| nokarmadravyameM batAe gae kramake anusAra phira vahI, jIva unhIM paramANuoM ko unhIM kama rUpase grahaNa kareM / isa prakAra samasta paramANuoM ko jaba kramazaH pharma rUparaMga praNa kara cukatA hai taba eka karmadravya parivatana hotA hai| ina nokarmadravyaparivartana aura karmadravyararibartanake samUha kA nAma dravya parivartana hai| ___ sarvajaghanya avagAhanAvAlA aparyApta sUkSmanigoda jIva lokake ATha madhya pradezoM ko apane zarIrake madhyamai karake utpanna huzrA aura marA / punaH usI avagAhanAse ahalake asaMkhyAtaveM bhAga pramANa AkAzake jitane pradeza haiM utanI bAra vahIM umpanna ho / phira apanI avagAhanA meM eka pradeza kSetra ko bar3hAve / aura dUsA kramase jaba sarvaloka usa jIvakA janma, kSetra bana jAya taba eka kSetraparivartana hotA hai mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja koI jIva utsarpiNI kAlake prathama samayameM umpanna ho, punaH dvitIya utsarpiNI kAlake dvitIya samayameM utpanna ho / isI kramase tRtIya caturdha Adi utsarpiNI kAlake tRtIya caturtha Adi samayoM meM utpanna hokara utsarpiNI kAlake sarva samayoM meM janma le aura isI kramase maraNa bhI kare / avasarpiNI kAlake samayoM meM bhI utmarSiNI kAla kI taraha hI vahI jIva janma aura maraNa ko prApta ho taba eka kAla parivartana hotaa| bhavaparivartana caturgatiyomeM paribhramaNako bhava parivartana kahate haiN| naraka gatimeM jaghanya zrAyu daza hajAra varSa hai / koI jIva prathama naramameM jaghanya Ayu pAlA utpanna ho, daza hajAra varSake jitane samaya haiM utanI bAra prathama naraka meM jaghanya AyukA vandha kara utpAtra ho| phira vahIM jIva eka samaya adhika Ayuko bar3hAte huye kamase tetIsa sAgara Ayuko narakama pUrNa kare tanna eka narakagatiparivartana hotA hai| tiryaJcati meM koI jIva antarmuharta pramANa jaghanya AyubAlA utpanna ho punaH dvitIya vAra usI Ayuse utpanna ho| isa prakAra eka samaya adhika Ayu kA bandha karate huye tIna palya kI Ayu ko samApta karanepara eka tiryagati parivartana hotA hai| manuSyagati parivartana tiryaggati parivartanake samAna hI samajha lanA cAhiye / devagati parivartana narakati parivartana kI taraha hI hai| kintu devagati meM AyumeM eka samayAdhika vRddhi ikatIsa sAgara taka hI karanI cAhie / kAraNa mithyASTi antima prabeyaka taka hI utpanna hotA hai| isa prakAra cAroM gatike parivartana hai| paJcendriya, saMjhI paryApraka mithyAdRSTI jIvake jo ki jJAnAvaraNa karma kI sarvajaghanya anta: koTAkoTi sthiti bandha karatA hai kapAyAdhyavasAya sthAna asaMkhyAta lokapramANa hote haiM / aura inameM saMkhyAta bhAga vRddhi, asaMnyAta bhAga vRddhi, ananta bhAga vRddhi, saMkhyAta guNa bRddhi, asaMkhyAta guNa vRddhi, ananta guNa vRddhi isa prakAra kI vRddhi bhI hAtI rahatI hai| antaHkoTAkoTi kI sthiti meM sarvajaghanya kapAyAdhyavasAyasthAnanimittaka anubhAga adhyavasAyake sthAna asaMkhyAtaloka pramANa hote haiN| savajaghanya sthiti, sarvajaghanya kaSAyAdhya vasAya sthAna aura sarcajavanya anubhAgAdhyavasAyake honepara sarvajaghanya yogasthAna hotA hai| Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvArthavRtti hindI-sAra [2 / 14-13 punaH vahI sthiti, kapAyadhyAyavasAya sthAna aura anubhAgAdhyavasAyasthAnake hone para asaMkhyAta bhAgavRddhisahita dvitIya yogasthAna hotA hai| isaprakAra zreNIke asaMkhyAta bhAga pramANa yogasthAna hote haiN| yogasthAnoM meM anantamA vRddhi aura anantaguNaddhi rahita kevala cAra prakArakI ho vRddhi hotI hai / punaH usI sthiti aura usI kapAgrAdhyavasAya sthAnako prApta karane vAle jIvaka dvitIya anubhAgAbhyavasAyasthAna hotA hai| isake yogasthAna pUrvavat, hI hote haiM / isaprakAra asaMkhyAta loka pramANa anubhAgAdhyabasAyasthAna hote haiN| punaH usI sthitikA bandha karane vAle jIvake dvitIya kapAyAdhyavasAya sthAna hAtA hai / isake anubhAgAbhyabasAyasthAna aura yogasthAna pUrvavat hI hote haiM / isaprakAra asaMnyAta loka pramANa kapAyAvyavasAya sthAna hote hai / isa taraha javanya AyumeM eka 2 namayakI vRddhikramasa tIsa koTAkoTi sAgarakI utkRSTa sthati ko pUrNa kreN| ukta kramase saryakAMkI mUlaprakRtiyoM aura uttaraprakRtiyoMkI aghanya sthitima lekara utkRSTa sthiti paryanta kapAya, anubhAga aura yogasthAnoM ko pUrNa karane para eka bhAvaparivartana hotA hai| saMsAro jIvaka bheda samanaskAimanaskAH // 11 // saMsArI jItra samanaska aura amanaskaka bhedane do prakAra ke hote haiM / manake do bheda hai dravyamana Ara bhAvamana / dravya mana pulAvapAkI kama ke udyama hAtA hai| vIryAntarAya nazrA noindriyAvara gakamaka kSayApazamase hone vAlI AtmAkI vizuddhi ko bhAvamana kahate haiM / sUtrameM samanazka ko guNadopavicAramadahone ke kAraNacAminahAniye pahilakA mahArAja saMsAriNasvamasthAyarAH / / 12 / / saMsArI jIvaki trama Ara sthAvarake bhedana bhI do bheda hote haiN| prasa nAma karmake udayase grasa aura sthAvara nAmakarmaka udayAsa sthAvara hAta hai / trasa kA matalaba yaha nahIM hai ki jo cale phire ve usa haiM zrIra jo sthira raha va sthAvara haiN| kyoMki isa lakSaNa ke anusAra yAtru Adi trasa hA jAyage aura garbhastha jIva sthAvara ho jaayge| prazna-ima sUtra meM saMsArI zabdakA grahaNa nahIM karanA cAhiye kyoMki saMsAriNI muktAzca' isa sUtra meM saMsArI zabda A cukA hai| uttara-pUrva sUtra meM kaha huye samanaraka aura amanaska bheda saMsArI jIvaka hI hote hai isa bAtako vatalAne ke liye isa sUtra meM saMsArI zabdakA grahaNa kiyA gayA hai / isa zabdakA grahaNa na karanesa saMsArI jItra samanaska hote haiM aura mukta jIva amanaska hote haiM aisA viparIta artha bhI ho sakatA thaa| tathA saMsArI jIca basa aura mukta jIva sthAvara hote haiM aisA artha bhI kiyA jA sakatA thaa| ata: isa sUtra meM saMsArI zabdakA honA atyanta Avazyaka hai| sa zabdako alpa svaravAlA aura jJAna aura usameM darzana rUpa sabhI upayogoMkI saMbhAvanA hone ke kAraNa sUtra meM pahile kahA hai / sthAra ke bhedapRthivyAtejovAyuvanaspatayaH sthAvarAH // 13 // pRthivIkAyika, apakAyika, tejakAyika, vAyukAyika aura unaspatikAyika ye pAMca prakAra ke svAra haiN| Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114] dvitIya adhyAya mArgameM par3I huI dhUli Adi pRthivI hai| pRthiyokAyika jIvake dvArA parityakta iMda Adi pRthivIkAya hai| pRthivI aura puthivIkAyake sthAyara nAmakarmakA udaya na honese vaha nirjIva hai, ataH usakI virAdhanA nahIM hotii| jisake pRthivIkAya vidyamAna haiM yaha pRthivIkAyika hai| jisake pRthivI nAmakarmakA udaya hai lekina jisane pRthivIkAyako prApta nahIM kiyA hai aise vigraha gati meM rahanevAle jIvako pRthivIjIva kahate haiN| pRthivIke miTTI, reta. kaMkar3a, patthara, zilA, namaka, lohA, tAMbA, rAMgA, sIsA, cAMdI, sonA, hIrA, haratAla, hiMgula, manaHzilA, gerU, tUtiyA, aMjana pravAla, abhraka, gomeda, rAjavartamaNi, pulakamaNi, sphaTikamaNi, padmarAgamaNi, vaiyarmANa, candrakAnta, jalakAnta, sUryakAnta, gairikamaNi, candanamaNi, marakatamaNi, puSparAgamaNi, nIlamaNi, vidrumamaNi Adi chattIsa bheda haiM / bilohA gayA,idhara udhara phailAyA gayA aura chAnA gayA pAnI jala kahA jAtA hai| jalakAyadAkAse amAvAzrInahAkayA huA pAnI jalakAya hai| jisameM jalajIva rahatA hai use jalakAyika kahate haiN| vigrahagatimeM rahane vAlA vaha jIva jalajIva kahalAtA hai jo Age jalaparyAyako grahaNa kregaa| idhara udhara phailI huI yA jisapara jala sIMca diyA gayA hai yA jisakA bahu bhAga bhasma vana sukA hai aisI agni ko agni kahate haiM / agnijIvake dvArA chor3A gaI bhasma Adi agnikAya kahalAte haiN| inakI virAdhanA nahIM hotii| jisameM agnijIca vidyamAna haiM use agnikAyika kahate haiN| vigrahagati meM prApta vaha jIva agnijIya kahalAtA hai jisake agninAmakarmakA udaya hai aura Age jo agni zarIrako grahapA kregaa| jisameM ghAyukAyika jIva A sakatA hai gesI vAyuko arthAt kevala vAyuko vAyu kahate haiM / vAyukAyika jIvake dvArA chor3I gaI, vIjanA Adise calAI gaI hayA vAyukAya kahalAtI hai| vAyujIva jisameM maujUda hai aisI vAyu yAyukAyika kahI jAtI hai| trigrahagati prApta, vAyuko zarIra rUpase grahaNa karane vAlA jIva vAyujIva hai| chedI gaI, bhedI gaI yA mardita kI gaI gIlI latA Adi vanaspati haiM / sUkhI vanaspati jisameM vanaspati jIva nahIM haiM vanaspatikAya haiN| sajIva vRkSa Adi vanampatikAyika haiN| vigrahagativartI yaha jIva vanaspatijItra kahalAtA hai jisake vanaspatinAmakarmakA udaya hai tathA jo Age vanaspatiko zarIra rUpagme grahaNa kregaa| pratyeka kAyake cAra bhedoM meM se prathama do bheda sthApara nahIM kahalAte kyoMki ve ajIba haiM tathA inake sthAvara nAmakarmakA ulaya bhI nahIM hai| ekendriyake cAra prANa hAte haiM-sparzana indriya, kAyabala, Ayu aura zvasocchvAsa / jasa jIvoMke bheda dvIndriyAdayasvasAH // 14 // dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paJcendriya jIva trasa hote haiN| zaMkha,koMDI, sIpa, joka, Adi doindriya jIva hai| cIMTI, viSchU, paTAra, ja, khaTamala Adi tIna indriya jIva haiN| makkhI, pataMga, bhauMrA, madhumakkhI, makar3I Adi caturindriya jIva hai| paJcendriya jIva aNDAyika potAyika Adike bhedase aneka prakAra ke haiM / yathA-aNDAyika-aNDese utpanna honevAle sapa, bamanI, pakSI Adi / potAyika-jo prANI garbha meM jarAyu Adi AvaraNase rahita hokara rahate haiM unheM potAyika kahate haiN| jaise kuttA, billI, siMha, vyAghra, Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRtti hindI-sAra [215-17 cItA Adi / gAya,bhaiMsa,manuSya Adi jarAyika kahalAte haiM, kyoMki garbha meM inake Upara mAMsa AdikA jAla lipaTA rahatA hai| zarAba AdimeM utpanna honevAle kIr3e rasAyika hai athavA rasa nAmako dhAtu meM utpanna honevAle rasAyika haiN| pasInese utpanna honevAle jIva saMsvedima kahe jAte haiM / cakravatI AdikI kAMsameM ese sUkSma jIva utpanna hote haiM / samUcanasardI, garmI, varSA Adike nimittase utpanna honevAle sarpa,cUhe Adi samUcchima haiN| kahAbhI hai-- bIrya, khakAra, kAna, dA~ta AdikA maila tathA anya apavitra sthAnoM meM tatkAla saMmUrchana jIva utpanna hote rahate haiM / pRthivI, kATha, patthara Adiko bhedakara utpanna honevAle jIpa udvedima kahatAte haiM / jaise ratna yA patthara Adiko cIranese nikalanevAle meMDhaka / deva aura nArakiyoMke upapAda sthAnoM meM utpanna hone vAle deva aura nArakI jIva upapAdima kahalAte hai / inakI akAlamRtyu nahIM hotI hai| dvIndriyake sparzana ora rasanendriya, kAya aura vAgbala tathA Ayu aura zvAsocchvAsa isa prakAra chaha prANa hote haiN| zrIndriyake ghrANendriya sahita sAta prANa hote haiM / caturindriyake cakSuindriya sahita ATha prANa hote haiM / asaMzI phaLacendriyake zrotrendriya sahita naSa prANa hote hai / aura saMjJI phacendriyake mana sahita dasa prANa hote haiN| indriyoM kI saMkhyA paJcendriyANi // 15 // sparzana, rasanA, prANa, 'cakSu aura zrotrake bhedase indriyoM pAMca hotI hai| karmasahita jIva padArthoM ko jAnane meM asamartha hotA hai anavinAko jAnane meM sahAyaka hotI hai| yahAM upayogakA prakaraNa hai. ataH upayogake sAdhanabhuta pAMca jJAnendriyoMkA hI yahAM grahaNa kiyA gayA hai / vAka , pANi, pAda Adike bhedase karmendriya ke aneka bheda hai / ata: isa sUtra meM pAMca saMkhyAse sAMkhyakaM dvArA mAnI gaI pAMca karmendriyokA grahaNa nahIM karanA cAhie kyoMki zarIrake sabhI avayava kriyA ke sAdhana honese karmendriya ho sakate haiM isalie inakI koI saMkhyA nizcita nahIM kI jA sktii| indriyoM ke bheda-- dvividhAni // 16 // dravyendriya aura bhAvendriyake bhedase pratyeka indriyake do do bheva hote haiN| dravyendriyakA mvarUpa--- nivRttyupakarapaNe dravyendriyam / / 17 / / niti aura upakaraNako dravyendriya kahate haiN| inameM se pratyekake abhyantara aura bAhya ke bhedase do do bheda haiN| canu Adi indriyakI putalI Adike bhItara tadAkAra pariNata pudgala skandhako bAsa nirvRtti kahate haiM / aura usaMdhAMgulake asaMkhyAta bhAgapramANa AtmAke pradezoMko jo cakSu Adi iMdriyoM ke AkAra haiM tathA tAt jJAnAvaraNake kSayopazamase viziSTa hai, Abhyantara niItti kahate haiN| cakSu Adi indriyoM meM zukla, kRSNa Adi rUpase pariNata pudgalapacayako Abhyantara rupakaraNa kahate haiN| aura akSipakSma Adi bAhya upakaraNa haiN| Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka:- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja 371 2018-24] dvitIya adhyAya bhAvendriyakA svarUpa-- labdhyupayogI bhAvendriyam // 18 // laridha aura upayogako bhAvendriya kahate haiM / AtmAmeM jhAnAvaraNa karma ke anyopazamase honevAlI arthagrahaNa karanekI zaktikA nAma labdhi hai| AtmAke arthako jAnaneke lie jo vyApAra hotA hai. usako upayoga kahate haiN| yadyapi upayoga indriyakA phala hai phira bhI kArya meM kAraNakA upacAra karake upayogako indriya kahA gayA hai| indriyoMke nAmasparzanarasanaghrANacakSuHzrotrANi / / 19 / / sparzana, rasanA, prANa, cakSu aura zrotra ye pA~ca indriyA~ hotI hai| inakI vyutpatti karaNa tathA kartR donoM sAdhanoM meM hotI hai| indriyoMke vipaya sparzarasagandhavarNazabdAstadarthAH // 20 // sparza, rasa, gandha, vaNaM aura zabda ye kramase ukta pAMca indriyoMke viSaya hote haiM / manakA vipaya zrutamanindriyasya // 21 // anindriya arthAt manakA viSaya zruta hotA hai / aspaSTa jJAnako zruta kahate haiN| athavA zrutajJAnake viSayabhUta arthako zruta kahate haiN| kyoMki zrutajJAnAvaraNa karmake kSayopa zama ho jAne para zrutajJAnake viSaya meM manake dvArA AtmAkI pravRtti hotI hai| athavA 'zrutajJAna ko zruta kahate haiN| manakA prayojana yaha zrutajhAna hai| indriyoM ke svAmI vanaspatyantAnAmekam // 22 // pRthivIkAyika, apkAyika, tejakAyika, yAyukAyika aura vanaspatikAyika jIvoMke eka sparzana indriya hotI hai| kyoMki inake vIryAnsarAya aura sparzana indriyAraNakA kSayopazama ho jAtA hai aura zepa indriyoMke sarvaghAtispaddhakoMkA udaya rahatA hai / kRmipipIlikAbhramaramanuSyAdInAmekaikavRddhAni // 23 // kRmi zrAdike do, pipIlikA Adike tIna, bhramara Adike cAra aura manuSya Adika pA~ca--isa prakAra ina jIvoMke eka eka indriya bar3hatI huI hai| ___ paJcendriya jIvake bheda saMjJinaH samanaskAH // 24 // mana sahita jIva saMjJI hote haiM / isase yaha bhI tAtparya nikalatA hai ki manarahita jIya asaMjhI hote haiN| ekendriyase caturindriya paryanta jIva aura sammUrcchana paMcendriya jIva Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - . -.. - . tattyArthazi hindI-mAcArya zrI suvihiAsAgarI jI mahArAja asaMjJI hAta haiM / saMjJiyoM ke zikSA, zabdArthagrahaNa Adi kriyA hotI hai / yadyapi asaMjJiyAM ke AhAra, bhaya maithuna aura parigraha ye cAra maMjJA hotI haiM tathA icchA pravRtti Adi hotI haiN| phira bhI zikSA, zabdArthagrahaNa Adi kiyA na hone se ve saMjJo nahIM khlaate| vigrahaganimeM gamana ke kAraNako batalAte haiM vigrahagatI karmayogaH // 25 // vipragatimeM kArmaNa kAyayoga hotA hai| vigraha zarIrako kahate haiN| navIna dArIrako grahaNa karane ke liye jo gati hotI hai vaha vigrahagAna hai| AtmA eka zarIrako chor3akara dUsare zarIrako grahaNa karaneke lice kArmaNa kAyayogake nimitta se gamana karatA hai| athavA viruddha grahaNako vigraha kahate haiM arthAta karmakA grahaNa hone para bhI nokarma haiM ke agraNako vigraha kahate haiN| aura vigraha honasa jo gati hotI hai vaha vipragati kahalAtI hai| sarvazarIrake kAraNabhUta kArmaNa zarIrako karma kahate hai| aura mana, vacana, kAya vargaNA nimitta honevAla AtmAkaM pradezoMke parispanda kA nAma yoga hai| arthAna vigraha rUpase gati hone para kAMkA AdAna aura dezAntaragamana donoM hote haiN| jItra aura pudgala ke gamanaka prakArako batalAte haiM anuzrINa gatiH / / 2 / / ___jIva aura pudgalakA gamana zreNIka anusAra hotA hai| lokake madhyabhAgaye Upara, nAMce tathA niryaka dizAmeM kramase sanniviSTa AkAzaka pradezoMko paMktiko zreNI kahate haiN| prazna-yahA~ jora dravyakA prakaraNa honese jIvakI gatikA varNana karanA to ThIka hai lakina pudgalakI gatikA varNana kisa prakAra saMgata hai ? uttara-'vigrahagato karmayogaH' isa sUtrameM gatikA grahaNa ho cukA hai| ataH isa sUtra meM punaH gatikA grahaNa, aura AgAmI 'avigrahA jIvasya' sUtra meM jIva zabdakA grahaNa isa cAtako batalAte haiM ki yahA~ pugalakI gatikA bhI prakaraNa hai| prazna-jyotiSI deyoM tathA merukI pradakSiNAke samaya vidyAdhara AdikI gati zreNIke anusAra nahIM hotI hai| ataH gatiko anuzreNi batalAnA ThIka nahIM haiN| ___ uttara-niyata kAla aura niyata kSetra meM gati anuzreNi batalAyI hai| kAlaniyama-- saMsArI jIvoMkI maraNakAlameM bhavAntara prAptika liye aura mukta jIvoMkI Urdhvagamana kAlameM jo gati hotI hai vaha anuzNi hI hotI hai| dezaniyama-Ubalokase adhogati, adholokase Urdhvagati, tiryaglokase adhogati athavA Urdhvagati anuzreNi hI hotI hai| puloMkI bhI jo lokAnta taka gati hotI hai vaha anuzreNi hI hotI hai / anya gati kA koI niyama nahIM hai| mukta jIva kI gati avigrahA jIvasya // 27 / / mukta jIvakI gati vigraharahita arthAt sIdhI hotI hai / mAr3A yA vakratAko vigraha kahate haiM / yadyapi isa sUtra meM sAmAnya jIvakA grahaNa kiyA gayA hai, phira bhI AgAmI "vigraha Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 28-30] dvitIya adhyAya 373 vatI ca saMsAriNaH prAk caturvyaH' sUtra meM saMsArI zabda Anese isa sUtra meM mukta jIvakA hI grahaNa karanA caahiye| ___ 'anuzreNi gatiH' isI sUtrase yaha siddha ho jAtA hai ki jIva aura pudaloMkI gati zreNIkA vyatikrama karake nahIM hotI hai ataH 'avigrahA jIvasya' yaha sUtra nirarthaka hokara yaha batalAtA hai ki pahile sUtrameM batalAI huI gati kahIM para vizreNi arthAt zreNIkA ullaMghana karake bhI hotI hai| ___ saMsArI jIvakI gativigrahavatI ca saMsAriNaH prAk caturmyaH / / 28 // saMsArI jIvakI gani mor3A sahita aura mor3A rahita donoM prakArakI hotI hai aura prAsamaya vAkyAyo ahileSAkSiAcIra bAyahA~lAI / saMsArI jIvoMkI vigraharahita gatikA kAla eka samaya hai| muru jIvoMkI gatikA kAla bhI eka samaya hai| vigraha rahita gatikA nAma iyu gati hai| jisa prakAra vANakI gati sIdhI hotI hai| usI prakAra yaha gati bhI sIdho hotI hai| eka mor3A, do mor3A aura tIna mAdAvAlI gatikA kAla kramase do samaya, tIna samaya aura cAra samaya hai| eka mor3ASAlI gatikA nAma pANimuktA hai| jisa prakAra hAthase tirache pheke hue dRSyaM kI gati eka mor3A yukta hotI hai, usI prakAra isa gatimeM bhI jIvako eka mor3A lenA par3atA hai| do mor3AvAlI gatikA nAma lAGgalikA hai / jisa prakAra hala do ora mur3A rahatA hai usI prakAra yaha gati bhI do mAr3A sahita hotI hai| tIna moDAbAlI gatikA nAma gAbhUtrikA hai / jisa prakAra gAyake mUtrameM kaI mor3e par3a jAte haiM, usI prakAra isa gatimeM bhI jIvako tIna mor3A lene par3ate haiN| isa prakAra mor3A lenemeM adhikase adhika tIna samaya lagate haiN| gomUtrikA gatimeM jIva cauthe samayameM kahIM na kahIM avazya utpanna ho jAtA hai| yadyapi isa sUtra meM samaya zabda nahIM AyA hai kintu Ageke sUtrameM samaya zabda diyA gayA hai ataH yahA~para bhI samayakA grahaNa kara lenA cAhiye / vigraha rahita gatikA samaya-- ekasamayA'vigrahA / / 23 // mor3Ara hita gatikA kAla eka samaya hai / gamana karanevAle jIva aura pudgaloMkI loka paryanta gati bhI vyAdhAtarahita honese eka samayavAlI hotI hai| vigraha gatimeM anAhAraka rahanekA samaya ekaM dvau trInvA'nAhArakaH // 30 // vigrahagati meM jIva eka, do yA tIna samaya taka anAhAraka rahatA hai| audArika, kriyika, aura AhAraka zarIra tathA chaha paryAptiyoMke yogya pudrala paramANuoM ke grahaNa ko AhAra kahate haiN| isa prakArakA AhAra jisake na ho vaha anAhAraka kahalAtA hai| vigraha rahita gatimeM jIya AhAraka hotA hai| Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRtti hindI - sAra [ 2 / 31-32 eka mor3A sahita pANimuktA gati meM jIva prathama samaya meM anAhAraka rahatA hai aura dvitIya samaya meM AhAraka ho jAtA hai / do mor3A yukta lAGgalikA gatimeM jIva do samaya taka anAhAraka rahatA hai aura tRtIya samaya meM zrAhAraka ho jAtA hai| tIna modA yukta gomUnikA gAMva meM jIva tIna samaya taka anAdAra rahatA hai aura cauthe samaya meM niyamase AhAraka ho jAtA hai| RddhiprApta yatikA AhAraka zarIra zrAhAra yukta hotA hai| janma ke bheda byt sammUrchana garbhopapAdA janma // 31 // mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja saMsArI jIvoM ke janma ke tIna bheda hai-saMmucchana, garbha aura upapAda / mAtA-pitA ke raja aura vIrya ke binA pula paramANuoM ke milane mAtra se hI zarIra kI racanAko saMmUrcchana janma kahate haiM / mAtA ke garbha meM zukra aura zoNitaka milane se jo janma hotA hai usako garbha janma kahate haiM athavA jahA~ mAtA ke dvArA yukta AhArakA grahaNa ho vaha garbha kahalAtA hai| jahA~ pahu~cate hI sampUrNa ahnoM kI racanA ho jAya vaha upapAda hai / deva aura nArakiyoM ke utpattisthAnako upapAda kahate hai | yoniyoM ke bheda sacirAzIta saMvRtaH setarA mizrAcaikazastayonayaH ||32|| sacitta, zIta, saMvRta, acitta, uSNa, vivRta aura sacittAcitta, zItoSNa, saMvRtatrivRtaye nau saMmUrcchana Adi janmoM kI yoniyA~ haiM / ca zabda samuccayArthaka hai / arthAt uka yoniyA~ paraspara meM bhI mizra hotI haiM aura mizra yoniyA~ bhI dUsarI yAniyoM ke sAtha mizra hotI haiM / yoni aura janma meM AdhAra aura Adheya kI apekSAse bheda hai| yoni AdhAra haiM aura janma Adheya haiN| sAdhAraNa vanaspatikAyikoM ke sacitta yoni hotI hai. kyoMki ye jIva parasparAzraya rahate haiM / nArakiyoM ke acitta yoni hotI hai, kyoMki inakA upapAda sthAna acitta hotA hai / gajoM ke sacittAvitta yoni hotI hai, kyoMki zukra aura zoNita acitta hote haiM aura AtmA athavA mAtA kA udara sacitta hotA hai| vanaspati kAyika ke atirikta pRthivyAdi kAyika saMmUcchaM noMka acitta aura mizra yoni hotI hai| deva aura nArakiyoM ke zItoSNayoni hotI hai kyoMki unake koI upapAdasthAna zIta hote haiM aura koI kaNa | tejaH kAyikoM ke uSNayoni hotI hai anya prathivyAdi kAyikoM ke zIta, uSNa aura zItoSNa yoniyA~ hotI haiN| deva nArakI aura ekendriyoM ke saMvRta yoni hotI hai| vikalendriyoMke vidyuta yoni hotI hai / garbhajoMka saMvRtavivRta yoni hotI haiN| yoniyoMka uttarabheda caurAsI lAkha hote haiM-nitya nigoda, itara nigoda, pRthivI, apU teja aura vAyukAyikoM meM pratyeka ke sAta sAta lAkha 6x4=11, banaspati kAyikoM ke daza lAkha, vikalendriyoM meM pratyekake do lAkha 243 = 6, deva, nArakI aura tiryaJcamaM pratyekave cAra cAra lAkha 341-12 aura manuSyoM ke caudaha lAkha yoniyA~ hotI haiM / isa prakAra 42+10+6+12+14084 lAkha yoniyA~ hotI haiN| Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / 33-36] dvitIya adhyAya garbha janma ke svAmI jarAyujAeDajapotAnAM garbhaH // 33 // jarAyuja, aNvaja ora pAta ina jIvoMke garbha janma hotA hai| jAlake samAna mAMsa aura madhirake vastrAkAra AvaraNa ko jarAyu kahate haiN| isa jarAyuse AcchAdita ho jo jIya paidA hote haiM unako jarAyuja kahate haiM / jo jIva aNDese paidA hote haiM unako aNDaja kahate haiN| jo jIya paidA hote hI paripUrNa zarIra yukta ho calane phirane laga jAveM aura jinapara garbha meM koI AvaraNa na rahatA ho unako pota kahate haiN| upapAda janma ke svAmI-jI "AcArya zrI savidhisAgara jI mahArAja devanArakANAmupapAdaH // 34 // deva aura nArakiyoM ke upapAda janma hotA hai / deva upapAda zayyAse utpanna hote haiN| nArakI upapAda chattoMse nIcekI ora muMhakarake girate haiN| samUrchana janma ke svAmI zeSANAM sammUcchenam // 35 // garbha aura upapAda janmavAle prANiyoMse atirikta jIvoM ke sammurchana janma hotA hai / ukta tInoM sUtra ubhayataH niyamArthaka hai / arthAt jarAyuja, aNDaja aura potoMke garbha janma hI hotA haiM athavA gabhajanma jarAyuja, aNDaja aura potokehI hAtA hai| isI prakAra upapAda aura samUrchana bhI dutaraphA niyama ghaTA lanA caahiye| zarIroMkA varNanaaudArikavaikriyikAhArakavaijasakArmaNAni zarIrANi // 36 / / audArika, vaikriyika, AhAraka, tejasa aura kArmaNa ye pA~ca zarIra hote haiN| audArika nAmakarmake udayase honevAle sthUla zarIrako audArika kahate haiN| garbhasa utpanna honevAle zarIra ko audArika kahate haiM athavA jisakA prayojana udAra ho use zrIdArika kahate haiN| vaikriyika nAma karmake udayase aNimA Adi aSTaguNasahita aura nAnA prakAra kI kiyA karanemeM samartha jo zarIra hotA hai usako kriyika zarIra kahate haiM / vakriyika zarIra dhArI jIva mUla zarIrase aneka zarIroMko banA letA hai| devoMkA mUla zarIra jinendra devake janma kalyANaka zrAdi utsavoM meM nahIM jAtA hai kintu uttara zarIra ho jAtA hai| sUkSmapadArthakA jJAna aura asaMyamaka parihArake liye chaThaveM guNasthAnavartI munika mastakase jA eka hAthakA sapheda putalA nikalatA hai usako AhAraka zarIra kahata haiN| vizeSa-jaba pramatasaMyata muniko kisI sUkSmapadArthameM athavA saMyamake niyamoM meM sandeha utpanna hotA hai to vaha vicAratA hai ki tIrthakarake darzana binA yaha sandaha dUra nahIM hogA aura tIrthakara isa sthAnameM hai nhiiN| isa prakAra ke vicAra karane parahI tAlu meM romAnake aSTama bhAga pramANa eka chidra ho jAtA hai aura usa chidrase eka hAthakA vinAkAra sapheda putalA nikalatA hai| yaha putalA jahA~ para bhI tIthaMkara paramadeva gRhastha, chadmastha, dIkSata athavA kevalI kisI bhI avasthA ke ho, jAtA hai aura tIrthakarake zarIrako sparza karake laudakara punaH usI tAluchidrase zarIrameM praviSTa ho jAtA hai / taba usa munikA saMdeza dUra hojAtA hai aura vaha sukhI evaM prasanna hotA hai| Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthavRtti hindI-sAra [ 23742 tejasa nAmakarmake udayase honevAle teja yukta zarIrako tejasa zarIra kahate haiM / kArmaNa nAmakarma ke udayase honevAle jJAnAvaraNAdi ATha karmoM ke samUhako kArmaNa zarIra kahate haiM / yadyapi sabhI zarIroMkA kAraNa karma hotA hai phira bhI prasiddhikA kAraNa karma vizeSarUpa se batalAyA hai / 376 zarIroM meM sUkSmatva---- paraM paraM sUkSmam // 27 // zarIra sUkSma haiM / arthAt audvArikale vaikriTika sUkSma hai, pUrvakI apakSA Age Age vaikakise AhAraka ityAdi / zarIroMke pradeza- pradezato'saMkhyeyaguNaM prAk taijasAt / / 38 / / tejasa zarIra se pahile ke zarIra pradezakI apekSA asaMkhyAtaguNe haiM arthAt audArikase bekriyika zarIra ke pradeza asaMkhyacatupeza aura jaikakhiko suna kase mahezajI mahArAja asaMkhyAtaguge haiM / audArikAdi zarIroM meM uttarottara pradezakI adhikatA honepara bhI unake saMgaThanameM loDa piNDake samAna ghanatva honese sUkSmatA hai aura pUrva pUrvake zarIroM meM pradezoMkI nyUnatA honepara bhI tUlapiNDake samAna zithila honese sthUlatA hai| yahA~ palyakA asaMkhyAtavA~ bhAga athavA zreNIkA asaMkhyAtavAM bhAga guNAkAra haiM / anantaguNe pare // 39 // antake do zarIra pradezakI apekSA anantaguNe haiN| arthAt AhArakase tejasake pradeza anantaguNe haiM aura taijasase kArmaNa zarIrake anantaguNe haiN| yahA~ guNAkAra kA pramANa ayoM kA anantaguNA aura siddhoM kA ananta bhAga hai / apratighAte // 40 // tejasa aura kArmaNa zarIra pratighAta rahita haiN| arthAt ye na to mUrtIka padArtha se svayaM rukate haiM aura na kisIko rokate haiM / yadyapi vaikriyika aura AhAraka zarIra bhI pratighAta rahita haiM lekina saiMjasa aura kArmaNa zarIrakI vizeSatA yaha hai ki unakA lokaparyanta kahIM bhI pratighAta nahIM hotA / vaikriyika aura AhAraka zarIra sarvatra apratighAtI nahIM hai| inakA kSetra niyata hai / anAdisambandhe ca // 41 // tejasa aura kArmaNa zarIra AtmAke sAtha anAdikAla se sambandha rakhane vAle haiN| ca zabdase inakA sAdi sambandha bhI sUcita hotA hai kyoMki pUrva tejasa kArmaNa zarIrake nAza honepara uttara zarIra kI utpatti hotI hai| lekina inakA AtmAke sAtha kabhI asambandha nahIM rahatA / ataH santatikI apekSA anAdisambandha hai aura vizeSakI apekSA sAdi sambandha hai / sarvasya // 42 // ukta donoM zarIra saba saMsArI jIvoM ke hote haiN| Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya eka jIvake eka sAtha kitane zarIra ho sakate haiM / tadAdIna bhAjyAni yugapadekasyAcaturbhyaH || 43 || eka sAtha eka jIvake kamase kama do aura adhika se adhika cAra zarIra ho sakate haiN| do zarIra tejasa aura kArmaNa, nIna- tejasa, kArmaNa aura cadArika athavA taijasa, kArmaNa aura vainayika, cAra- taijasa, kArmaNa, audArika aura AhAraka / nahIM ho sakate, jisa saMvatake AhAraka zarIra hotA hai usake aura jina deva nArakiyoMke vaikiyika zarIra hotA hai unake AhAraka nahIM hotA / kArmaNa zarIrako vizepattA - nirupabhogamantyam // 44 // eka sAtha pA~ca zarora vaikiyika nahIM hotA, 2443-48 ] antakA kArmaNa zarIra upabhoga rahita hai / indriyoM ke dvArA zahAdi viSayoM ke grahaNa yahI icchA nahAne se kArmaNa zarIra upabhoga a zrI suvidhisAgara rahita hotA hai| yadyapi tejasa zarIra bhI upabhoga rahita hai lekina unale yoganimittakatA na hone se svayaM hI nirupabhogatva siddha ho jAtA hai / darzaka hU~ / audAraka zarIrakA svarUpagarbhasammUrcchana jamAdyam || 45 // garma aura saMmUrcchana janmase utpanna honevAle sabhI zarIra audArika hote haiM / 377 vaikiyika zarIrakA svarUpa aupapAdikaM vaikriyikam // 46 // upapAda janmase utpanna hone vAle zarIra vaikriyika hote haiM / labdhipratyayaJca // 47 // vaikiyika zarIra labdhijanya bhI hotA hai| vizeSa tapase utpanna huI RddhikA nAma labdhi hai| labdhijanya kriyika zarIra chaThaveM guNasthAnavartI muni hotA hai| uttara vaikaki zarIrakA anya aura utkRSTa kAla antarmuhUrta hai / tIrthaMkaroM ke janma Adi kalyANakoMke samaya aura nandIzvara dvIpa Adike cetyAlayoM kI bandanA ke samaya punaH punaH anta muhUrta ke bAda nUtana nUnana cakriyika zarIrakI racanA kara lene ke kAraNa adhika samaya taka bhI bekiMthikazarIranimittaka kArya hotA rahatA hai| devoM ko vaikiki zarIrake ghanAne meM kisI prakAra ke duHkhakA anubhava na hokara sukhakA hI anubhava hotA hai / tejasamapi // 48 // tejasa zarIra bhI labdhijanya hotA hai / tejasa zarIra do prakAra hai - niHsaraNAtmaka aura aniHsaraNAtmaka | niHsaraNAtmaka -- kinI umracAritrvAle yatiko kisI nimittase ati kodhita ho jAne para unake bAyeM kandhe se bAraha yojana lambA aura no yojana caur3A jalatI huI agni ke samAna aura kAhalake AkAra vAlA tejasa zarIra bAhara nikalatA huuN| aura dAhya vastuke pAsa jAkara usako bhasmasAt kara detA hai / punaH yattike zarIra meM praveza karake yatiko bhI bhasma kara detA hai| yaha niHsaraNAmaka tejasa zarIrakA lakSaNa hai / 48. Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 tattvArthavRtti hindI-sAra [ 2049-53 aniHsaraNAtmaka tejasa zarIra audArika, vakriyika aura AhAraka ina tInoM zarIroMke bhItara rahakara inakI dIptimeM kAraNa hotA hai| AhAraka zarIrakA lakSaNazabhaM vizaddhamavyAdhAti cAhAraka pramattasaMyatasyaiva / / 19 / / AhAraka zarIra zubha, vizuddha aura vyAghAta rahita hai / isakA kAraNa zubha honese zubha aura kArya vizuddha hamisa vizuddha bhAcyAhAra sarakAratakanIThamadhAtajanahIM hotA aura na anya kisI ke dvArA zrAhAraka zarIrakA vyAghAta hotA hai ataH aThayAghAtI hai| yaha zarIra pramacasaMyatake hI hotA hai| eba zabda avadhAraNArthaka hai| arthAt AhAraka zarIra pramattasaMyatake hI hotA hai| aisA nahIM ki pramattasaMgratake AhAraka hI hotA hai / kyoMki aisA niyama mAnane para audArika Adi zarIroMkA nipena ho jaaygaa| ca zabda ukta artha kA samuccaya karatA hai / arthAta saMyamake paripAlanake liye, sUkSma padArthaka jJAnake liye athavA labdhivizeSake sadbhAva kA jJAna karane ke liye chaThaveM guNasthAnavartI munike mastakake tAlubhAgase eka hAtha kA putalA nikalatA hai / bharata yA airASata kSetrameM sthita muniko phevalI ke abhAvameM sUkSma padArtha meM saMzaya hone para vaha putalA vidaha kSetrameM jAkara aura tIrthakarake zarIrako sparza kara lauTa AtA hai| usake Ane para munikA sandeha dUra ho jAtA hai| yadi muni svayaM videha kSetrameM jAte to asaMyama kA doSa lgtaa| vedoM ke svAmI nArakasaMmRcchino napuMsakAni // 50 // nArakI aura saMmUrchana jIvoM ke napuMsakaliGga hotA hai| na devAH // 51 // devoMke napuMsakaliGga nahIM hotA kebala strIliGga aura puruSaliGga hI hotA hai / zeSAstrivedAH // 52 // zepa jIvoMke tInoM hI liGga hote haiN| ____ akAla maraNa kinake nahIM hotAauSapAdikacaramottamadehAsaMkhyeyavarSAyuSo'napavAyuSaH // 53 // jApapAdajanmavAle deva aura nArakiyoM kA,caramottama zarIrayAle tadbhava mokSagAmiyoM kA tIrthakara paramadeva tathA asaMkhyAta varSa kI AyuSAle manuSya aura tiryaJcoM kA akAla maraNa nahIM hotaa| isase siddha hotA hai ki anya jIvoM kA akAla maraNa hotA hai| yadi anya jIvoMkA akAla maraNa na hAtA ho to dayA, dharmopadeza aura cikitsA Adi bAteM nirarthaka ho jaaygii| vizeSa caramottama-carama kA artha I antima aura uttama kA artha hai. utkRSTa / carama zarIrI gurudatta pANDava Adi kA mokSa upasargake samaya huA hai tathA uttama dehadhArI sumoma brahmadatta AdikI aura kRSNa kI jaratkumArake bANa se apamRtyu huI hai ataH cAma aura uttama donoM viyopoM ko eka sAtha lagAnA caahiye| jisase carama zarIriyoM meM uttama puruSa tIrthakara hI siddha hote haiN| dvitIya adhyAya samApta Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja tRtIya adhyAya narakoMkA varNana ratnajharka vAlukA matamomahAtamaH prabhA bhUmayo ghanAmbuvatAkAzapratiSThAH sAdhoH // 1 // ratnaprabhA, zarkarAprabhA, vAlukAprabhA, paGkaprabhA, dhUmaprabhAtamaH prabhA aura mahAtamaH prabhA ye sAta naraka krama me nIce-nIce sthita haiN| ye kramazaH ghanodadhivAta valaya, ghanavAtavalaya aura tanuvAtavalayase veSTita hai| aura tInoM vAtavalaya AkAzake Azrita haiN| ratnaprabhA sahita bhUmi ratnaprabhA hai, isa meM manda andhakAra hU~ zarkarApramA sahita bhUmi zarkazaprabhA hai, isameM bahuta kama teja hai / bAlukAprabhA bhUmi andhakAramaya hai| AgekI bhUmiyoM uttarottara andhakAramaya hI haiM / bAlukA. prabhA sthAna meM bAlikAprabhA bhI pATha dekhA jAtA hai| mahAtamaHprabhA kA tamastamaHprabhA yaha dUsarA nAma hai| ye bAtavalaya narakoMDa nIce bhI hai| manodadhivAtabalaya gomUtra ke raMgake samAna hai| dhanavAna mUMga ke raMga kA hai| tamutrAta aneka raMgakA hai| tInoM vAtavalaya kramazaH lokake nIce ke bhAgane tathA saptamapRthivIke antima bhAga taka eka bAjU meM bIsa bIsa hajAra yojana moTe haiN| saptamapRthivIka antanaM kramazaH sAta, pA~ca aura dhAra yojana moTe haiN| phira kramazaH ghaTate hue madhyaloka pAMca, cAra aura tIna yojana moTe raha jAte haiN| phira kramazaH bar3hakara brahmaloka ke pAsa sAta pAMca aura cAra yojana moTe ho jAte haiM / punaH kramazaH ghaTakara lAMka ke antima bhAga meM pAMca cAra aura tIna yojana raha jAte haiN| loka zivarapara do kosa, eka kosa tathA savA cAra sI dhanuSa kama eka koza pramANa moTe haiM / narakoM kA vistAra isa prakAra hai prathama pRthivo eka lAkha assI hajAra yojana moTI hai| isake tIna bhAga hai- 1 kharabhAga 2 paGkabhAga aura abahulabhAga / kharabhAgakA vistAra solaha hajAra yojana, paGkabhAgakA caurAsI hajAra yojana aura bahulabhAgakA assI hajAra yojana hai / kharabhAgake Upara aura nIce eka eka hajAra yojana chor3akara zeSa mAgame tathA paMkabhAga bhavanavAsI aura vyantaradeva rahate haiM aura abadulake bhAga nArako rahate haiM / dvitIya Adi pRthiviyoM kA vistAra kramase 32, 28, 24, 20, 16 aura - hajAra yojana hai / sAnoM narakoMka prastAroM kI saMkhyA krama 13, 22,, 7, 5, 3, aura 6 hai / prathama naraka meM 13 aura saptama naraka meM kevala eka prastAra hai / sAtoM nazkoM ke rUdanAma isa prakAra haiM 4 ghammA 2 vaMzA 3 lA yA meghA 4 akhanA 5 ariSTA 6 maghavI aura 7 mAghatrI / sAtoM narako trilokI saMkhyA ko batalAte haiM- tAsu triMzatpaJcaviMzatipaJcadazada zatripaJconeM kanara kazatasahasrANi paJca caiva yathAkramam / / 2 // una prathama Adi narakoM meM krama se tIna lAkha, paccIsa lAkha pandraha lAkha, daza lAkha, tona lAkha, pA~ca kama eka lAkha aura pAMca bila haiN| sampUrNa biloM kI saMkhyA caurAsI lAkha hai / Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 tatvArthavRtti hindI-sAra [33-5 nArakiyoMkA varNana-- nArakA nityAzubhataralezyApariNAmadehavedanAvikriyAH / / 3 / / nArakI jIva sadA hI azubhatara lazyA, pariNAma, daha, ghedanA aura vikriyAvAle dagadarzakanake ApazciArAvAsAtImA pAsozyAyeM hotI hai| prathama aura dvitIya narakameM kApota lezyA hotI hai| tRtIya narakaka upasmiAgarma kApota aura adhobhAgameM nIla lezyA hai / caturtha naraka meM nIla lazyA hai / paJcama narakama Upara nIla aura nIce kRSNa lezyA hai| chaThaveM aura sAtaveM naraka kRSNa aura parama kRSNA lezyA hai| ukta varNana dravyalezyAoM kA hai jo prAyuparyanta rahatI haiN| bhAvalezyA antamuhUrta meM badalatI rahatI haiM, ataH unakA varNana nahIM kiyA gyaa| sparza, rasa, gandha, varNa aura zabda kA pariNAma kahate haiN| zarIra ko daha kahate haiN| azubha nAmakarmake udayase nArakiyoM ke pariNAma aura zarIra azubhatara hote haiN| prathama narakameM nArakiyoM ke zarIra kI U~cAI sAta dhanuSa tIna hAtha aura chaha agala hai| Ageke narakoMmeM kramase dugunI 2 U~cAI hotI gaI hai, jo sAtaveM narakameM 550 dhanupa ho jAtI hai| zIta aura uSNatAse honevAle duHkhakA nAma vedanA hai| nArakiyoMko zIta aura uSNatAjanya tIna duHkha hotA hai| prathama jara kase caturtha naraka taka uSNa vedanA hotI hai / paJcama narakake Uparake do lAkha biloMmeM uSNa vedanA hai aura nIcake eka lAkha biloMmeM zIta vedanA hai| matAntarase pAMcaveM narakake Uparake do lAkha paccIsa biloM meM uSNa vedanA tathA 25 kama eka lAkha biloMmeM zIta vedanA hai| chaThe aura sAtaveM naraka meM uSNa vedanA hai| zarIrakI vikRtiko vikriyA kahate hai / azubha kamake udayase unakI vikriyA bhI azubha hI hotI hai / zubha karanA cAhate haiM para hoto azubha hai| parasparAMdIritaduHkhAH // 4 // nAraphI jIva paraspara meM eka dUsare ko duHkha utpanna karate haiN| vahA samyagdaSTi jIva avadhijJAnase aura mithyA dRSTi vibhagAvadhijJAnase durase hI duHkhakA kAraNa samajha lete haiM aura duHkhI hote haiM / pAsameM Anepara eka dUsareko dekhate hI krodha bar3ha jAtA hai punaH pUrva bhavake smaraNa aura tIna vairake kAraNa ve kuttoMkI taraha eka dUsareko bhoMkate haiM tathA apane dvArA banAye huye nAnA prakAra ke zatroM dvArA eka dUsareko mAranemeM pravRtta ho jAte haiN| isa prakAra nArakI jIva rAtadina kuttoMkI taraha lar3akara kATakara mArakara svayaM hI duHkha paidA karate rahate haiN| eka dUsare ko kATate haiM, chedate haiM. sIsA galA kara pilAte hai, baitariNImeM Dhakelate haiM, kar3AhImeM jhoMka dete haiM Adi / saMkaSTAsurodIritaduHkhAzca prAk caturthyAH / / 5 // cauthe narakase pahile arthAt tRtIya naraka paryanta atyanta saMkliSTa pariNAmoke dhAraka ambAmbaropa Adi kucha asurakumAroM ke dvArA bhI nAra kiyA~ko duHkha pahu~cAyA jAtA hai| asurakumAra deva tRtIya naraka taka jAkara pUrvabhavakA smaraNa karAke nArakiyoMko parasparameM lar3Ate haiM aura lar3AI ko dekhakara svayaM prasanna hote haiN| ca zabdase ye asurakumAra deva pUrva sUtra meM kathita duHkha bhI pahu~cAte haiM aisA samajhanA caahiye| Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyAya narako AyukA varNana - sekasi madazadazadvAviMzatitrayastriMzatsAgaropamA saccAnAM parA sthitiH // 6 // una narakoM se nArakI jIvoMkI utkRSTa Ayu kramase eka sAgara, tIna sAgara, sAta sAgara, daza sAgara, subaha sAgara, bAIsa sAgara aura tetIsa lAgara hai| prathama naraka ke prathama paTala meM jaghanya Ayu 10 hajAra varSa hai| prathama padalameM jo Ayu hai vahIM dvitIya paTala meM jaghanya Ayu hai| yahI krama sAtoM narakoMmeM hai / paTaloMmeM utkRSTa sthiti isa prakAra hai / naraka | 3 4 6] 6 varSa 166 // 9 deva 1 varSa 189 | | sAgara sAgara sAgara sAgara sAgara sAgara sAgara yAgara sAgara sAgara sAgara 2 19 | 3 4 6 5 paTala mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja 90 lA ja 1 59 sAgara sAgara sAgara | sAgara sAgara sAgara sAgara sAgara sAgara 3 | 434353 66 | 66 / I sAgara 113 sAgara | 18 sAgara 10 | 21 | 12| 13 | 1 i va sAgara nAgara sAgara sAgara sAgara sAgara sAgara sAgara sA0 sAgara I 33 sAgara 78 raa 95 / 93 / 10 sAgara sAgara sAgara sAgara sAgara sAgara | 123 13 | 1563 | 17 sAgara sAgara sAgara sAgara 381 | 20 | 22 ! sAgara sAgara y i ina narakoM meM madyapAyI, mAMsabhakSI, yajJameM bali denevAle, asatyavAdI, paradravyakA haraNa karanevAle, parastrI lampaTI, tI lobhI, rAtrimeM bhojana karanevAle, strI, bAlaka, vRddha aura RSike sAtha vizvAsaghAta karanevAle, jinadharmanindaka, raudradhyAna karanevAle tathA isI prakArake anya pApa karma karanevAle jIva paidA hote haiM / utpatti ke samaya ina jIvoMke Upara kI ora paira aura mastaka nIceko bhora rahatA hai| nArakI jIvoM ko kSudhA tRpA AdikI tIvra vedanA Ayu paryanta sahana karanI par3atI hai / kSaNa bhara ke liye bhI sukha nahIM milatA hai / asaMjJI jIva prathama naraka taka, sarIsRpa ( reMgane vAle ) dvitIya naraka taka, pakSI tRtIya naraka taka, sarpa caturthanaraka taka, siMha pA~caveM naraka taka, strI chaThaveM naraka taka aura matsya sAtaveM naraka taka jAte haiM / yadi koI prathama narakameM lagAtAra jAve to ATha bAra jA sakatA hai / arthAt koI ata prathama naraka meM utpanna huA, phira yahA~ se nikala kara manuSya yA virya huA, punaH prathama naraka meM utpanna huaa| isa prakAra vaha jIva prathama naraka meM hI jAtA rahe to ATha vAra taka jA sakatA hai| isI prakAra dvitIya naraka meM sAta bAra, tRtIya naraka meM chaha cAra, cauthe naraka meM pA~ca bAra, pA~caveM naraka meM cAra bAra, chaThaveM naraka meM tIna bAra aura sAtaveM narakameM do bAra taka lagAtAra utpanna ho sakatA hai / Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 tatvArthavRtti hindI-sAra [3 / 7-8 sAtaveM narakaye nikalA huA jIba tiryaJca hI hotA hai aura punaH narakameM jAtA hai / chaThaveM narakase nikalA huA jIva manuSya ho sakatA hai aura samyagdarzanako bhI prApta kara sakatA hai lekina dezanatI nahIM ho sktaa| paJcama narakase nikalA huA jIva dezavratI ho sakatA hai lekina mahAvratI nahIM / cothe narakase nikalA huA jIva mokSa bhI prApta kara sakatA hai / prathama, dvitIya aura tRtIya narakAse nikalA huA jAya torthakara bhI ho mArgavasakA hai. AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja madhyalokakA varNanajambUdvIpalavaNodAdayaH zubhanAmAno dvIpasamudrAH / / 7 / / madhyaloka meM uttama nAmavAla jambUdvIpa Adi aura lakSaNasamudra Ada' asaM yAta dvIpa samudra haiN| 1 jambUdvIpa, 1 lavaNasamudra, 2 dhAtakI khaNDajIpa, 2 kAloda samudra.3 puSkarabaradvIpa, 3 pukaravara samudra, vAruNIvaradvIpa dhAraNIvara samudra, 5 kSIravara dIpa kSIravara samudra, 6 ghRtavara dvIpa, 6 dhRtavara samudra, 7 ikSuvara dvIpa 7 ikSubara samudra, 8 nandIzvara dvIpa, 8 nandIzvara mamudra, aruNavara DIpa, 9 aruNavara samudra / isa prakAra svayambhUramaNa samudra paryanta eka dUsarako dhare huye asaMkhyAta dvIpa aura samudra haiN| arthAt paccIsa koTi uddhArapalyoM ke jitane roma khaNDa ho utanI hI dvIpa-samudroM kI saMkhyA hai| meruse uttara dizAma uttara kuru nAmakaH uttama bhogabhUmi hai| usake madhya meM nAnA ratnamaya eka jamyUyakSa hai| jamyUvRkSake cAroM ora cAra parivAra vRkSa hai| pratyeka parivAra vRkSaka bhI eka lAkha vyAlIsa hajAra eka sau pandraha parivAra vRkSa hai| samasta jambU vRkSoMkI saMkhyA 14.120 ii| mRla jambUvRkSa 500 yojana U~cA hai| madhyameM jambU vRkSake honese hI isa dvIpakA nAma jambUdIpa pdd'aa| uttara kurukI taraha deyakuruke madhya meM zAlamali vRkSa hai| pratyeka vRkSake Upara ratnamaya jinAlaya haiN| isI prakAra dhAtakI dvIpa meM dhAtakI vRkSa aura puSkaravara dvIpameM puSkaravara vRkSa hai| dvIpa aura samudroMkA vistAra aura racanAdvidviviSkambhAH pUrvapUrvaparikSepiNo valayAkRtayaH // 8 // pratyeka DIpa samudra dUne dUne vistAravAla, eka dusareko bare huceM tathA cUr3I ke AkArabAle (gola) hai| jambU dvIpakA vistAra eka lAkha yojana, lavaNa samudrakA do lAkha yojana, dhAtakI dvIpakA cAra lAkha yojana, kAloda samudrakA ATha lAkha yojana, puSkaravara dvIpakA solaha lAstra yojana, puSkaravara samudrakA battIsa lAkha yojana vistAra hai. / isI krama svayambhUramaNa samudra paryanta dvIpa aura samudroMkA vistAra dUnA hai / jisa prakAra ghAtako dvIpakA vistAra u.myUr3Iya aura lavaNa samudra ke vistArase eka yojana adhika hai usI prakAra asaMkhyAta samudroMke vistArase svayaMbhUramaNa samudrakA vistAra eka lAkha yojana adhika hai / pahile pahila ke dropa samudra Age Age ke dvIpa samudroMko ghara huye haiM / arthAt jambUdvIpako lavaNa samudra, laSaNa samudrakA dhAtakI dvIpa, dhAtakI dvIpako kAloda samudra pare huye hai / yahI krama Age bhI hai / ye DIpa samudra cUr3oMka samAna golAkAra hai / trikoNa, catuSkoNa yA anya prAkAra bAla nahIM hai| Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 383 3 / 9-10 ] tRtIya adhyAya jambUdvIpako racanA aura vistAratanmadhye merunAbhidhRto yojanazatasahasraviSkambho jambUdvIpaH // 9 // una asaMkhyAta dvIpa samudroMke bIca meM eka lAkha yojana vistAravAlA jambUdvIpa hai| jambUdvIpake madhya meM meru hai, ataH meruko jambUdvIpakI nAbhi kahA gayA hai / jambU dvIpakA AkAra gola hai| ___meru parvata eka lAkha yojana U~cA hai / vaha eka hajAra yojana bhUmise nIce aura 59 hajAra yojana bhUmise Upara hai| bhUmipara bhadrazAla vana hai| bhadrazAla vanase pAMca sau yojana Upara nandanavana hai| nandanavanase vesaTha hajAra yojana Upara saumanasavana hai / saumanasavana se sAr3he paitisa hajAra yojana Upara pANDakavana hai| meru parvatakI zikhara cAlIsa yojana U~cI hai| isa zikhirakI U~cAIkA parimANa pANDukavanake parimANake antargata hI hai| jambadrIpakA eka lAkha yojana vistAra koTaka vistAra sahita hai / jambU dvIpakA koTa ATha yojana U~cA hai, mUlameM bAraha yojana, madhyameM ATha yojana aura Upara bhI pATha yojana vistAra haiM / usa koTake donoM pAzcoM meM do koza U~cI ratnamayI do vedI haiN| pratyeka vedIkA vistAra eka yojana eka koza aura eka hajAra sAta sau pacAsa dhanuSa hai| donoM vediyoM ke pocameM mahokSa devoMke anAdidhana prAsAda haiM jo vRzna vApI, sarovara, jinamandira Adise vibhUSita haiM / usa koTake pUrva, dakSiNa, pazcima aura uttara cAroM dizAoM meM kramase vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita nAmake cAra dvAra hai| dvAroMkI U~cAI ATha yojana aura mAviraktidhAra jamAI dvAlibhigoganIprasidAryasaMyukta jinapratimA haiN| jambU dvIpakI paridhi tIna lAkha solaha hajAra do sau sattAIsa yojana tIna koza eka sau aTThAIsa dhanupa aura sAde teraha aMgulase kucha adhika hai| kSetroMkA varNana bharatahaimavataharivideharamyakaharaNyavatairAvatavarSAH kSetrANi // 10 // jambU dvIpameM bharata, haimavata, hari, videha, ramyaka, hairaNyavata aura airAvata ye anAdi nidhana nAmatrAle sAta kSetra haiN| himavAn parvata aura pUrva-dakSiNa-pazcima samudra ke bIca meM dhanuSaka AkArakA bharata kSetra hai / isake gaGgA-sindhu nadI aura vijayArddha parvatake dvArA yaha khaNDa ho gaye haiN| bharatakSetrake bIca meM pacIsa yojana U~cA rajatamaya vijayA_ parvata hai jisakA vistAra pacAsa hajAra yojana hai| vijayArddha parvata para aura pA~ca mlecchakhaNDoM meM cauthe kAlake Adi aura antake samAna kAla rahatA hai| isaliye vahA~para zarIrakI U~cAI utkRSTa pA~ca sA dhanaSa aura jaghanya sAta hAtha hai| utkRSTa Aya parvakoTi aura jaghanya eka sau bIsa varSa hai| vijayA parvatase dakSiNa dizAke bIca meM ayodhyA nagarI hai| vijayAddha parvata uttaradizAmeM aura judrAhimavAn parvatase dakSiNa dizA meM gaGgA-sindhu nadiyoM tathA mlecchakhaNDoMka madhya meM eka yojana U~cA aura pacAsa yojana lambA, jinAlaya sahita suvarNaranamaya vRSabhamAmakA parvata hai / isa parvata para cakravartI apanI prazasti likhate haiN| himavAn mahAhimavAn parvata aura pUrva-pazcima samudrake madhyameM haimavata kSetra hai| isameM jaghanya bhogabhUmi kI racanA hai| haimavata kSetrake madhya meM golAkAra, eka hajAra yojana U~cA, eka yojana lambA zabdavAn parvata hai| Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja tatvArthavRtti hindI - sAra [ 3010 jaghantha bhogabhUmimeM zarIra kI U~cAI eka koza, ekapalyako Ayu aura priya ke samAna zyAmavarNa zarIra hotA hai / vahA~ ke prANI eka dinake bAda A~valA pramANa bhojana karate haiN| Ayuke navamAsa zeSa rahane para garbha se strI puruSa yugala paidA hote haiN| navIna yugala utpanna hote hI pUrva yugala kA chIMka aura ja~bhAIse maraNa ho jAtA hai| unakA zarIra bijalI ke samAna vighaTita ho jAtA hai| nUtana yugala apane a~gUThe ko ghU~sate huye sAta dina taka sIdhe sotA rahatA hai| punaH sAta dina taka pRthivIpara sarakatA hai| isake bAda sAta dinataka madhura vANI bolate huye prathivIpara lar3akhar3Ate huye calatA hai| cauthe saptAha meM acchI taraha calane lagatA hai| pA~caveM saptAha meM kalA aura guNoM ko dhAraNa karane ke yogya ho jAtA hai| chaThaveM ma ta hokara bhogoMko bhogane lagatA hai| aura sAtaveM saptAha meM samyaktvako grahaNa karaneke yogya ho jAtA hai / saba yugala daza koza U~ce daza prakAra ke kalpavRkSoM se utpanna bhogoM ko bhogate haiM / bhAMgabhUmike jIva Arya kahalAte haiM kyoMki vahA~ puruSa strIko AryA aura strI puruSa ko zrArya kahakara bulAtI hai| 384 2. madyAMga jAtike kalpavRkSa madyako dete haiM / macakA tAtparya zarAba yA madirA se nahIM hai kintu dUdha, dadhi ghRna, Adise banI huI sugandhita dravyako kAmazaktijanaka honese madya kahA gayA hai. 2 vAdinA jAtike kalpavRkSa mRdaMga, merI, vINA Adi nAnA prakAra ke bAjoM ko dete haiM / 3 bhUSaNAGga jAtike kalpavRkSa hAra, mukuTu kuNDala Adi nAnA prakArake AbhUSaNoM ko dete haiM / 4 mAlyAGga nAmake kalpavRkSa azoka, campA, pArijAta Adike sugandhita puSpa, mAlA Adi ko dete haiM / 15 jyotira jAtike kalpavRkSa sUryAdikake teja ko bhI tiraskRta kara dete haiM / 6 dIparAGga jAtike kalpavRkSa nAnA prakAra ke dIpakoM ko dete haiM jinake dvArA loga andara andhakAra yukta sthAnoM meM prakAza karate haiM / 6 gRhAta jAti kalpavRkSa prAkAra aura gopura yukta ratnamaya prAsAdakA nirmANa karate haiM / 8 bhojanAGga kalpavRkSa chaha rasa yukta aura amRtamaya divya AhAra ko dete haiM. / 9. bhAjanAna jAtike kalpavRkSa maNi aura suvarNa thAlI, ghar3A Adi bartanoM ko dete haiM / 10 catrAGga jAtike kalpavRkSa nAnA prakAraka sundara aura sUkSmavastroM ko dete haiM / vahIM para amRta ke samAna svAdayukta atyanta komala cAra aGgula pramANa ghAsa hotI hai jisakI gAyeM caratI hai | vahAM kI bhUmi paJcaratnamaya hai| kahIM kahIM para maNi aura suvarNamaya kIr3A parvata haiN| vApI, sarovara aura nadiyoM meM ratnoM kI sIr3hiyoM lagI haiN| vahA~ paMcendriya tiryakha mAMsa nahIM khAte aura na paraspara meM virodha hI karate haiN| vahIM vikalatraya nahIM hote haiN| komala hRdayavAle, mandakaSAyI, aura zIlAdisaMyukta manuSya RSiyoM ko AhAradAna denese aura tiryagva usa AhArakI anumodanA karane se bhoga bhUmi meM utpanna hote haiM / sambaSTa jIva vahA~ se sarakara saudharma- pezAna svarga meM utpanna hote haiM / mahAhimavAn aura niSedha parvata tathA pUrva aura pazcima samudra ke bIca meM hari kSetra hai / isake madhya meM vedAlA nAmakA paTAkAra parvata hai| hari kSetra meM madhyama bhAga bhUmikI racanA hai| madhyama bhogabhUmimaM zarIrakI U~cAI do koza, Ayu ho palya aura varNa candramA Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10] tRtIya adhyAya 385 samAna hotA hai| vahA~ ke prANI do dina ke bAda vibhItaka ( bahere) phalake barAbara bhojana karate haiN| kalpavRkSa bIsa yojana U~ce hote haiM / anya varNana jaghanya bhoga bhUmike samAna hI hai / nivas nIla parvata tathA pUrva aura pazcima samudra ke bIca meM videza kSetra hai / videha kSetrake cAra bhAga haiM---1 meru parvata se pUrva meM pUrva videha, 2 pazcima meM aparavideha, 3 dakSiNa meM devakuru 4 aura uttara meM uttarakuru / videha kSetrameM kabhI jinadharmakA vinAza nahIM hotA hai, dharmakI pravRtti sadA rahatI hai aura vahA~ se marakara manuSya prAyaH mukta ho jAte haiM, ataH isa kSetra kA nAma videha pdd'aa| videha kSetra meM tIrthaMkara sadA rahate hai / yahA~ bharata aura airAvata kSetra ke samAna caubIsa tIrthaMkara honekA niyama nahIM hai| devakuru, uttarakuru, pUrva videha aura apara videhake konemeM gajadanta nAmake cAra parvata haiN| inakI lambAI tIsa hajAra do sau nava yojana, caur3AI pA~ca sau yojana aura U~cAI cAra sau yojana hai| ye gajadanta meruse nikale haiN| inameM se do gajadanta niSadhaparvata kI ora aura do gajadanta nIla parvatakI ora gaye haiN| dakSiNadigvartI gajadantoM ke bIca meM devakuru nAmaka uttama bhogabhUmi hai / devakuruke madhya meM eka zAlmali vRkSa hai / uttaradigvartI gajadantoM ke bIca uttarakuru Arya zrI suvidhisAgara jI mahArAja uttara bhogabhUmimeM zarIra kI U~cAI tIna kosa, Ayu tIna palya aura varmA udIyamAna sUryake samAna haiN| vahAM ke manuSya tIna dinake bAda bera ke barAbara bhojana karate haiN| kalpavRkSoM kI U~cAI tIsa gavyUtI haiN| meruke cAroM aura bhadrazAla nAmakA vana hai / usa vanase pUrva aura pazcima meM niSadha aura nIlaparvatase lagI huI do vedI haiM / pUrvacideha meM sItA nadI ke honese isake do bhAga ho gaye haiM, uttara bhAga aura dakSiNa bhAga / uttara bhAga meM ATha kSetra haiM bedI aura vakSAra parvata bIcameM eka kSetra hai| vakSAra parvata aura do vibhaGga nadiyoMke bIcameM dUsarA kSetra hai / vibhaMga nahIM aura bajhAra parvatake madhya meM tIsarA kSetra hai| vakSAra parvata aura do vibhaMga nadiyoMke bIca meM cauthA kSetra hai / vibhaMga nadI aura yakSAra paryaMta pAMcavA kSetra hai / vakSAra parvata aura do vibhaMga nadiyoMke antarAla meM chaThavA~ kSetra hai / vibhaMga nadI aura yakSAra parvata ke bIca meM sAtavA~ kSetra hai| vanAra parvata aura vanavedikA ke madhya AThavA~ kSetra hai ! isa prakAra cAra bAra padatoM tIna tribhaMga nadiyoM aura do vediyAMke nau khaNDoM se vibhakta hokara ATha kSetra ho jAta hai / ina ATha kSetroMka nAma isa prakAra hai -1 kacchA, 2 sukacchA, 3 mahAkacchA, 4 kacchakAvatI 5 zrAvartA 6 lAGgalAvartA 7 puSkalA aura 8 puSkalAbatI / ina kSetroMka bIcameM ATha mUla pattana haiM-1 kSemA, 2 kSemapurI, 3 ariSTA, 4 ariSTapurI 5 khaGgA, 6 mA 7 oSadhI aura puNDarIkiNI / pratyeka kSetraka bIcameM gaMgA aura sindhu nAmaka do do nadiyA~ haiM jo nIla parvata se nikalI haiM aura sItA nadImeM mila gaI hai| pratyeka kSetra meM eka eka vijayAddha parvata hai| pratyeka kSetra meM vijayArtha parvatase uttarakI ora aura nIla parvata se dakSiNaka ora grupabhagari nAmaka parvata hai / isa parvata para cakravartI apanI prasiddhi likhate haiN| AThoM hI kSetroM meM chaha chaha khaNDa haiM-gA~ca pA~ca mleccha aura eka eka Arya khaNDa | AThoM hI AryakhaNDoM meM eka eka upasamudra haiN| pratyeka kSetra meM sItAnadI ke antameM vyantaradeva rahate haiM jo cakravartiyoM dvArA vazameM kiye jAte haiN| sItA nadI dakSiNa dizA meM bhI ATha kSetra haiM, pUrva dizA meM banavedI hai, banabedI ke bAda kSAraparvata, vibhaGgAnadI, vakSAraparvata, vibhaGgAnadI, vakSAraparvata, vibhaGgAnadI, vakSAraparvata aura banavedI ye kramase nau sthAna haiN| inake dvArA vibhata ho jAnese ATha kSetra ho jAte 45 Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [3 / 11 386 tattvArtha vRtti hindI-sAra haiM.-1 vatsA, 2 suvatsA, 3 mahAvassA, 4 vatsakAvatI, 5 ramyA, 6 ramyakA, 7 ramaNIyA, 8 mngglaavtii| ina ATha kSetroMke madhyameM ATha mUlapattana hai-1 susImA, 2 kuNDalA, 3 aparAjitA, 4 prabhakarI, 5 aGkavatI, 6 padmAvanI, 7 zubhA, 8 ratnasaMcayA / AThauM kSetroM se pratyekameM do do gaGgA-sindhu nadiyA~ bahatI haiM jo nipadha parvatase nikalI haiM aura sItA nadImeM mila gaI hai| AThauM kSetroMke madhyameM ATha vijayArddha parvana bhI haiN| ukta ATha nagariyose uttarameM sItAnadIke dakSiNa pAzyoM meM pATha upasamudra haiN| nipadhaparvatase uttarameM aura vijayArddha parvatoMme dakSiNa meM ATha vRSabhagiri haiM jinapara cakravartI apane apane digvijayake varNanako likhate haiM / AThoM kSetra do khaNDoM ( 5 mleccha aura '1 Arya } se zobhAyamAna haiN| sItA nadomai mAgadhavaratanuprabhAsa nAmaka vyantaradava rahate haiN| sItodA nadI apavidehake bIcase nikalakara pazcima samudra meM milI hai| usake dvArA do videha ho gaye haiM-dakSiNavideha aura uttara vidaha / uttara videhakA varNana pUrva videhake samAna hI hai| sItodA nadIke dakSiNa taTapara jo kSetra haiM unake nAma- padmA, 2 supadmA, 3 mahApadyA, 4 padmakAvatI, 5 zaGkhA, 6 nalinA, 7 kumudA, 8. saritA / ina kSetroM ke madhyUkI A.mala nagariyAka nAma-5 azvapurI,2 siMhapurI, 3 mahApurI, mArgadavijayApurAva arajAzivarajI zAkA, 8 bItazokA / sItodA nadIke uttara taTa para jA ATha kSetra haiM unake nAma- yamA, 2 suvA, 3 mahAvanA, 6 vaprakAvatI, gandhA, 6 sugandhA, 7 gandhilA, 8 gndhmaadinii| ina kSetroMsambandhI ATha mulanArayoMke nAma-1 vijayA, vaijayantI, 3 jayantI, 4 aparAjitA, 5 cakrA, 6 khaGgA, 7 ayodhyA, 8 anadhyA / kSetra aura pazcima samudra kI vedIka madhyameM bhUnAraNya vana hai| nIla aura rukmi parvata tathA pUrva aura pazrima samudraka bIcameM ramyaka kSetra hai / ramyaka kSetrameM madhyama bhAMgabhUmikI racanA hai| isakA varNana hari kSetrake samAna hai| ramyaka kSetrake madhyameM gandhavAn parvata hai| ___rukima aura zikhariparvata tathA pUrva aura pazcima samudra ke bIca meM haraNyavata kSetra hai| isa kSetrameM jaghanya bhogabhUmikI racanA hai / isakA varNana haimavata kSetrake samAna hai| haraNyavata kSetrake madhya meM mAlyavAn parvata hai| zikhariparvata aura pUrva, apara, uttara samudra ke zrIcameM erAvata kSetra hai / airAvata kSetrakA varNana bharata kSetrake samAna hai| pA~coM meru sambandhI 5 bharata, 5airAvata aura videha isa prakAra 15 karmabhUmiyA~ haiN| ___5 hemavata, 5 hari, 5 ramyaka, 5 hairaNyavata, 5 devakuru aura 5 uttarakuru isa prakAra 30 bhogabhUmiyA~ haiN| vikalatrayajIva karmabhUmi meM hI hote haiN| hekina samavasaraNameM nahIM hote haiN| kama bhUmise atirikta manuSyalokameM, pAtAlalokameM ora svoM meM bhI cikalatraya nahIM hote haiN| kSetroMkA vibhAga karanevAle parvatoMka nAmatadvibhAjinaH pUrvAparAyatA himavanmahAhimavananiSadhanIlarukmizikhariNo ___ varSadharaparvatAH / / 11 // bharata Adi sAta kSetrAMkA yibhAna karanevAla, pUrvasa pazcima taka lambe himavAn , mahAhimavAn , niSadha, nIla, kmi Ara zikharI ye anAdinidhananAmavAle chaha parvata haiN| bharata aura erAvata kSetrakI somApara so yojana U~cA aura paccIsa yojana bhUmigata Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 12-17] mRtIya adhyAya himavAn parvata hai / haimavata aura harikSetrako sImApara do sau yojana U~cA aura pacAsa yojana bhUmigata mahAhimaghAn parvata hai| hari aura thideha kSetrakI sImApara cAra sau yojana U~cA aura sI yojana bhUmigata niSadha parvata hai| videha aura ramyaka kSetrakI sImApara 'cAra sau yojana U~cA aura eka sau yojana bhUmigata nIla parvata hai / ramyaka aura hairaNyavata kSetrakI sImApara do sau yojana U~cA aura pacAsa yojana bhUmigata rukmi parvata hai| haraNyavata aura airAvata kSetrakI sImApara sau yojana U~cA aura paccIsa yojana bhUmigata zikharI parvata hai| parvatoM ke raMgakA varNanahemArjunatapanIyavaiDUryarajatahemamayAH // 12 // una parvatoMkA raMga sonA, cA~dI, sonA, baiDUryamaNi, cA~dI aura soneke samAna hai| himavAn parvatakA varNa sone ke samAna athavA cInake vastrake samAna pIlA hai / mahAhimavAnakA raGga cA~dIke samAna sapheda hai / niSadha parvatakA raMga tape huye sone ke samAna lAla haiN| nIla parvatakA varNa reDUryamaNike samAna nIla hai / rukmI parvatakA varNa cA~dIke samAna sapheda hai / zikharI parvatakA raMga sone ke samAna pIlA hai| parvatoMkA AkAramaNivicitrapAo upari mUle ca tulyavistArAH / / 13 // dhana parvatoMke taTa nAnA prakAraphe maNiyoMse zobhAyamAna haiM jo deva, vizadhara aura cAraNa RSiyoM ke cittako bhI camatkRta kara dete haiM / parvatoMkA vistAra Upara, nIce aura madhyameM samAna hai| mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja parvatopara sthita sarogharoMke nAma-- pAmahApamatigichakezarimahApuNDarIkapuNDarIkA hadAsteSAmupari / / 14 // himavAn Adi parvatoMke Upara kramase paza, mahApadma, tigincha, kesarI, mahApuNDarIka aura puNDarIka ye chaha sarovara haiN| __prathama sarovarakI lambAI caur3AIprathamo yojanasahalAyAmastadarddhaviSkambho hRdaH // 15 // himayAn parvatake Upara sthita prathama sarovara eka hajAra yo jana lambA aura pAMca sau yojana caur3A hai / isakA tala bhAga yantramaya aura tada nAnA ratnamaya hai| prathama sarovarakI maharAI dazayojanAvagAhaH / / 16 / / padya sarobara daza yojana gaharA hai| tanmadhye yojanaM puSkaram // 17 // pana sarovara ke madhya meM eka yojana vistAravAlA kamala hai| eka kosa lamce usake pattaM haiM aura do kosa vistArayukta kaNikA hai / karNikAke madhyameM eka kosa pramANa vistRta zrI devIkA prAsAda hai / yaha kamala jalase do kosa Upara hai / patra aura karNikAke vistAra sahita kamalakA vistAra eka yojana hotA hai| Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 tattvArthavRtti hindI-sAra anya sarovaroM ke vistAra AdikA varNana ... tadviguNadviguNA hradAH puSkarANi ca // 18 // zrAge ke sarovaroM aura kamaroMkA vistAra prathama saroghara aura usake kamalake vistArase dUnA dUnA hai / arthAt mahApadma do hajAra yojana lambA, eka hajAra yojana caur3A aura bIsa yojana gaharA hai| isake kAlakA vistAra do yojana hai| isI prakAra mahApadmake vistArasa dUnA vistAra tigincha hadakA hai / kesarI, mahApuNDarIka aura puNDarIka hadokA vistAra mAjanigiyAmaharSi vivieTa vistAramAna hai| inake kamaloMkA vistAra bhI tigilcha Adike kamaloMke vistAra ke samAna hai| kamaloM meM rahanevAlI deviyoM ke nAma-- tabhivAsinyo devyaH zrIhItikIrtibuddhilakSyaH palyopamasthitayaH sasAmAnikapariSatkAH // 19 // una padma Adi sarovaroMka kamaloM para kramase zrI, ho, dhRti, kIrti, buddhi aura lakSmI ye chaha deviyA~ sAmAnika aura paripada jAtike devoM ke sAtha nivAsa karatI haiN| viyoM ko Ayu eka palpa hai| chahoM kamaloMkI karNikA ke madhyameM eka kosa lamce, arddhakosa caur3e aura kucha kama eka kosa U~ce ina deviyoM ke prAsAda haiM jo apanI kAntise zaradaRtuke nirmala candramA ko prabhAko bhI tiraskRta karate haiM / kamaloMke parivAra kamaloM para sAmAnika aura pariSada deva rahate haiN| zrI, hI aura dhRti deviyoM apane apane parivAra sahita saudharma indrakI sevA meM tatpara rahatI haiM aura kIrti, buddhi aura lakSmI deviyA~ aizAna indrakI sevAmeM tatpara rahatI haiN| nadiyoMkA varNanagaGgAsindhurohidrohitAsyAddaridvArikAntAsItAsItodAmArInarakAntAsuvarNarUpyakUlAraktAra ktAdAH saritastanmadhyagAH // 20 // - gaGgA, sindhu, rohita, rohitAsthA, harin, harikAntA, sItA, sItodA, nArI, narakAntA, suvarNakUlA, rUpyakUlA, raktA aura raktodA ye caudaha nadiyA~ bharata Adi sAta kSetroMmeM bahatI haiN| nadiyoM ke bahanekA krama dvayordvayoH pUrvAH pUrvagAH // 21 // do do nadiyoM meM se pahilI pahilI nadI pUrva samudra meM jAtI hai / arthAt gaGgA-sindhumeM gahA nadI pUrva samudrako jAtI hai, rohita-rohitasyAmeM rohita nadI pUrva samudrako jAtI hai| yahI krama Age bhI hai| himavAn parvatake Upara jo padma hada hai usake pUrva toraNadvArase gaGgA nadI nikalI hai jo vijayArddha parvatako bhedakara mleccha khaNDameM yahatI huI pUrva samudra meM mila jAtI hai / paddhahRdake pazcima toraNadvArase sindhu nadI nikalI hai jo vijayAI parvata ko bhedakara mleccha khaNDameM bahatI huI pazcima samudra meM mila jAtI hai| ye donoM nadiyA~ bharata kSetrameM bahatI hai| himavAn parvatake Upara sthita padmahadake uttara toraNadvArase rohitAsyA nahI nikalI hai jo jaghanya bhogabhUmimeM bahatI huI pazcima samudra meM mila jAtI hai| mahApagrahadake dakSiNa toraNa Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 22] tRtIya adhyAya dvArase rohita nadI nikalI hai jo jaghanya bhogabhUmimeM bahatI huI pUrva samudra meM mila jAtI hai / rohita aura rohitAsyA nadI haimavata kSetra meM bahatI haiN| mahApadmahadake uttaratoraNa - dvArase harikAntA nadI nikalI hai jo madhyama bhogabhUmi meM bahatI huI pazcima samudra meM mila jAtI hai| niSadha parvatake Upara sthita nigincha hRdake dakSiNa toraNadvArase harita nadI nikalI hai jo madhyama bhogabhUmimeM bahatI huI pUrva samudrameM milatI hai| harita aura harikAntA nadiyA~ harikSetra meM bahatI haiN| tigi hadake uttara toraNadvArase sItodA nadI nikalI hai jo apara videha aura uttama bhogabhUmimeM bahatI huI pazcima samudra meM mila jAtI haiN| nIla parvatapara sthita kesarI hadake dakSiNa toraNadvArase sItA nadI nikalI haiM jo uttama bhogabhUmi aura pUrva videha meM bahatI huI pUrva samudrI mila jAtI haiN| sInA aura sItodA nadiyA~ videha kSetrameM vAhatI hai| kesarI hadake uttara toraNadvArase narakAntA nadI nikalI hai jo madhyama bhogabhUmima bahatI huI pazcima samudameM mila jAtI hai| rukmi paryatapara sthita mahApuNDarIka hadake dakSiNa toraNadvArase nArI nadI nikalI hai jo madhyama bhogabhUmi meM bahatI huI pUrva samudrama mila jAtI hai / nArI aura narakAntA nahI ramyaka kSetrameM bahatI hai| mahApuNDarIka hadake uttara toraNavArase rupyakUlA nadI nikalI hai jo jaghanya bhogabhUmimeM bahatI huI pazcima samudra meM milyaagiide| zidhApAsIdhAmakAjI mahArAja hada ke dakSiNa toraNadvArase suvarNakalA nadI nikalI hai jo jaghanya bhogabhUmimeM bahatI huI pUrva samudra meM milatI hai / suvarNakUlA aura rUpyakUlA nadI hairaNyavata kSetrameM bahatI haiN| puNDarIka hadake pazcima toraNadvArase raktodA nadI nikalI hai jo vijayArddha parvatako bhedakara mleccha khaNDa meM bahatI huI pazcima samudra meM mila jAtI hai| puNDarIka hRdake pUrva toraNadvArase raktA nadI nikalI hai jo vijayA parvatako bhedakara mlepacha khaNDameM bahatI huI pUrva samudra meM milatI hai / raktA aura raktodA nadI airAvata kSetrameM bahatI hai|| dayakuruke madhyameM sItodA nadI sambandhI pA~ca hrada haiN| pratyeka hRdake pUrva aura pazcima taTopara pA~ca pA~ca siddhakRTa nAmaka kSadra parvata haiN| isa prakAra pA~coM hadoMka tyopr pacAsa zudra parvata hai| ye parvata pacAsa yojana lambo, paccIsa yojana caur3e aura seMtIsa yojana U~ce haiN| pratyeka parcatake Upara aSTaprAtihAryasaMyukta, ratna, subA aura cA~dIse nirmita. palyAsanArUr3ha aura pUrvAbhimukha eka eka jinapratimA hai| apara videhameM bhI sItodA nadI sambandhI pA~ca hada hai| ina hadoMke dakSiNa aura bastara taTopara pA~ca pAMca siddhaTa nAmake kSudra parvata haiM / anya varNana pUrvavat hai / isI prakAra uttara kurumeM sItA nadI sambandhI pA~ca hada haiM / ina hRdoMke pUrva aura pazcima taTaoNpara pUrvavat pacAsa siddhakUTa parvata haiN| pUrva videhameM bhI sItA nadI sambandhI pA~ca hada hai / ina hadoMke dakSiNa aura uttara taTopara pacAsa siddhakrUTa parvata hai| isa prakAra jamyUbIpake meru sambandhI siddhakUTa do sau haiM aura pAMcoM meru sambandhI siddhakUToM kI saMkhyA eka hajAra hai| zeSAstvaparagAH // 22 // pUrva sUtra meM kahI gaI nadiyoMse zeSa bacI huI nadiyA~ pazcima samudrako Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRtti hindI-sAra [ 3123-25 jAtI hai| arthAta gaGgA aura sindhuma se sindhu pazcima samudrako jAtI hai / yahI krama Age bhI hai| nadiyoM kA parivAracaturdazanadIsahasparipRtA gaGgAsindhyAdayo nadyaH // 23 // gaGgA sindhu Adi nadiyA~ caudaha hajAra parivAra nadiyoMse sahita hai| yadyapi bIsave sUtra gata 'saritastanmadhyagA: isa vAkyameM Aye huye sarit zabdase isa satra meM bhI nadIkA sambandha ho jAtA kyoMki yaha nadiyoMkA prakaraNa hai phira bhI isa sUtrameM 'nayaH' zabdakA grahAya yaha sUcita karatA hai ki Age AgekI yugala nadiyoM ke parivAranadiyoMkI saMrayA pUrva pUrvakI saMkhyAse dUnI dUnI hai| yadi 'caturdazanadIsahaparivRtA namaH' itanA hI sUtra banAte to 'anantarasya vidhirvA pratiSedho ghA' isa niyamake anusAra 'zepAstvaparagAH' isa sUtra meM kathita pazcima samudrako jAnevAlI nadiyoMkA hI yahAM grahaNa hotaa| aura 'caturdazanadIsahasraparibRtA gaGgAdayo nadyaH' sA sUtra karanepara pUrva samudrako jAnabAlI nadiyoMkA hI grahaNa hotA / ataH saba nadiyoMko prahaNa karane ke liye gaGgAsindhyAdayo' vAkya sUtra meM Avazyaka hai| gagA aura mizra nadiyoMkI parivAra nadima jauvaha saudaha hajAra rohita aura rohitAsyA nadiyoMkI parivAra nadiyoM aTThAIsa aTThAIsa haijAra, harita aura harikAntA nadiyoMkI parivAra nadiyA~ chappana chappana hajAra, sItA aura sItodA nadiyoM meM pratyekako parivAra nadiyA~ eka lAkha bAraha hajAra haiM / nArI aura narakAntA, sutrarNa kUlA aura rUpyaphUlA, raktA aura raktodA nadiyoMke parivAra nadiyoMkI saMkhyA kramase harita aura harikAntA, rohita aura rohitAsyA, gaMgA aura sindhu nadiyoM ke parivAra nadiyoM kI saMkhyA ke samAna hai| bhogabhUmikI nadiyoM meM basa jISa nahIM hote haiN| jambUdvIpa sambandhI mUla nadiyA~ aThAra hai| inakI parivAra nadiyoM kI saMkhyA pandraha lAkha bAraha hajAra hai| jambUdvIpameM vibhaMga nadiyA~ bAraha haiN| isa prakAra pazcameru sambandhI mUla nadiyA~ tIna sau nave haiM aura inakI pariyAra nadiyoMkI saMkhyA pacattara lAkha sATha hajAra hai| vibhaMga nadiyoM kI saMkhyA sATha hai| :-AcAyA sAvahiAsAgara jI mahArAja bharata kSetrakA vistAra bharataH SaDviMzatipaJcayojanazata vistAraH SaTcaikonaviMzatibhAgAH yojanasya // 24 // bharata kSetrakA vistAra pA~ca sau saccIsa yojana aura eka yojanake unnIsa bhAgoM meM se chaha bhAga hai / 526, yojana, vistAra hai| Ageke parvata aura kSetroMkA vistAra--- tadviguNadviguNavistArA varSadharavarSI videhAntAH // 25 // Age Aneke parvata aura kSetroM kA vistAra bharata kSetra ke vistArase dUnA dUnA hai| lakina yaha krama vidaha kSetra paryanta hI hai| videha kSetrase uttarake parvatoM aura kSetroMkA vistAra vidaha kSetrake vistArase AdhA AdhA hotA gayA hai| bharata kSetra ke vistArase himavAn parvatakA vistAra dUnA hai / himavAna parvata ke vistAra Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyAya ma haimayata kSetrakA vistAra dUnA hai| yahI krama videha kSetra paryanta hai| videha kSetrake vistArase nIla parvatakA vistAra AdhA hai, nIla parvata ke vistArase ramyaka kSetrakA vistAra AdhA hai| yaha krama airAvata kSetra paryanta hai| usarA dakSiNatulyAH // 26 // uttara ke kSetra aulAmakA vistumAnAkSiNAovAhAsAgaauMsI vistArake samAna hai / arthAt ramyaka, heraNyavata aura airAvata kSetroMkA vistAra kramase hari, haimavata aura bharatakSetrake vistAra ke samAna hai / nIla, kAma aura zikharo parvatoMkA vistAra kramase nipadha, mahAhimavAn aura himavAn parvatoMka vistArake barAbara hai / bharata aura erAvata kSetrameM kAlakA parivartanabharatairAvatayodhihAsau SaTsamayAbhyAmutsarpiNyavasarpiNIbhyAm / / 27 // bharana aura rAvata kSetra meM utsarpiNI aura avasarpiNI kAla ke chaha samayoM dvArA jIvoMkI Ayu, kAya, sukha, AdikI vRddhi aura hAni hotI rahatI hai / kSetroMkI hAni vRddhi nahIM hotI / koI AcArya 'bharatarAvatayoH pada meM pAhI vicana na mAnakara saptamokA diyacana mAnate haiM / unake matase bhI utsapiNI aura avasarpiNI kAla ke dvArA bharata aura parAvata kSetra kI vRddhi aura hAni nahIM hotI kintu marata aura rAvata kSetra meM rahanevAle manuSyoMkI Ayaupabhoga AdikI vRddhi aura hAni hotI hai| uttapiNI kAlameM Ayu ara upabhoga AdikI vRddhi aura avapiNI kAlameM hAni hotI hai| pratyeka utsarpiNI aura avasarpiNI ke chaha chaha bheda hai / avasarpiNI kAlake chaha bheda1 suSamasuSamA, 2 suSamA, 3 suSamaduSamA, 4 duHSamasuSamA, 5 duHSamA, 6 atiduHSamA / utsarpiNI kAlake chaha bheda--1 atiduHpamA, 2 duSamA, 3 duHpamasuSamA, 4 suSamaduHpamA, 5 suSamA, 6 suSamasuSamA / yadyapi vanamAnameM avapiNI kAla honese sUtrameM avasarpiNIkA grahaNa pahile honA cAhiye lekina utsarpiNI zabdako alpa svaravAlA honese pahile kahA hai| suSamasuSamA cAra kor3Akor3I sAgara, suSamA tIna kor3Akor3I sAgara, suSamaduHpamA yo koDAkor3I sAgara, du:pamasuSamA vyAlIsa hajAra varSa kama eka koDAkor3I sAgara, duHSamA isakIsa hajAra varSa aura atiduHpamA ikkIsa hajAra varSakA hai| avasarpiNIke prathama kAlameM uttama bhogabhUmikI, dvitIya kAlameM madhyama bhogabhUmikI aura tRtIya kAlameM jaghanya bhAgabhUmiko racanA hotI hai| tRtIya kAlameM patyake AThaveM bhAga bAkI rahanepara solaha kulakara utpanna hote haiN| pandraha kulakaroMkI mRtyu tRtIya kAla meM hI hA jAtI hai lekina solahaveM kulakarakI mRtyu cauthe kAlameM hotI hai| prathama kulakarakI Ayu palyake dazama bhAga pramANa hai| jyotiraGga kalpavRkSoMkI jyoti ke manda ho jAne ke kAraNa candra aura sUryake darzanase manuSyoMko bhayabhIta honepara prathama kulakara unake bhayakA nivAraNa karatA hai| dvitIya kulakarakI Ayu palyake sau bhAgoM meM se eka bhAga pramANa hai| dvitIya kulakarake samaya meM tArAoMko dekhakara bhI loga Darane lagate hai ataH vaha unake bhayako dUra karatA hai| tRtIya kulakarako Ayu palyake hajAra bhAgoM meM se eka bhAga pramANa hai / vaha siMha. vyAghra Adi hiMsaka jIvose utpanna bhayakA parihAra karatA hai| caturtha kulakarakI Ayu palbake daza hajAra bhAgoM meM se eka bhAga pramANa hai| yaha Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 tattvArthavRtti hindI sAra [327 siMha, vyAghra Adike bhayako nivAraNa karane ke liye lAThI Adi rastranA sikhAnA hai| pA~cave kulakarakI Ayu palyake lAkha bhAgoMmeM se eka bhAga pramANa hai / vaha kalpavRkSoMkI sImAko vacana dvArA niyata karatA hai kyoMki usake kAlameM kalpavRkSa kama ho jAte haiM aura phala bhI kama lagate haiN| chaThaveM kulakarakI Ayu palyakeM daza lAkha bhAgoM meM se eka bhAga pramANa hai / vaha gulma Adi cinhoMse kalpavRkSoMkI sImAko niyata karatA hai kyoMki usake kAlameM kalpavRkSa bahuta kama raha jAte haiM aura phala bhI atyalpa lagate haiN| sAtaveM kulakarakI Ayu palyake karor3a bhAgoM meM se eka bhAga pramANa hai / vaha zUratAke upakaraNoMkA upadeza aura hAthI Adipara savArI karanA sikhAtA hai| AThaveM kulakarakI Ayu palyake daza karor3a bhAgoMmeM se eka bhAga pramANa hai / vaha santAnake darzanase utpanna bhayako dUra karatA hai / nacama kulakarakI Ayu palyake sau karor3a bhAgoM meM se eka bhAga pramANa hai| vaha santAnako Azo da danA sikhAtA hai / dazama kulakarakI Ayu palyAka hajAra karor3a bhAgoM meM se eka bhAga pramANa hai| vaha bAlakoMke rone para candramA Adi ke darzana tathA anya krIr3Ake upAya batalAtA hai / myArahaveM kulakarakI Ayu pasAbakidarzamAra-kaTovAlAmA rasuvAhAsAparakhApaNahArAja usake kAla meM yugala ( puruSa aura strI) apanI santAnake sAtha kucha dina taka jIvita rahatA hai / bArahaveM kulakara kI Ayu patyaka lAkha karor3a bhAgoMmeM se eka bhAga pramANa hai| vaha jala ko pAra karane ke liye naukA Adi kI racanA karAnA sikhAtA tathA pavana Adipara car3hane aura utarane ke liye sIr3ho Adiko banavAnekA upAya batAtA hai| usake kAla meM yugala apanI santAnake sAtha bahuta kAla taka jIvita rahatA hai| meghoMke alpa hone ke kAraNa varSA bhI alpa hotI hai| isa kAraNase choTI choTI nadiyoM aura choTe choTe parvata bhI ho jAte haiN| terahaveM kulakarakI Ayu palyake daza lAkha karor3a bhArgoM meM se eka bhAga pramANa hai / vaha jarAyu (gabhajanmase utpanna prANiyoM ke jarAyu hotI hai) Adike malako dUra karanA sikhAtA hai / caudahaveM kulakarakI Ayu pUrva koTi varSa pramANa hai / vaha santAnake nAbhinAla ko kATanA sikhAtA hai| usake kAla meM pracura megha adhika varSA karate haiM / binA voye dhAnya paidA hotA hai| vaha dhAnyako khAnakA upAya tathA abhakSya aupadhi aura abhakSya vRkSoMkA tyAga batalAtA hai / pandrahabA kulakara tIrthakara hotA hai / solahavAM kulakara usakA putra cakravartI hotA hai / ina donoko Ayu caurAsI lAkha pUrvakI hotI hai| supamapamA nAmaka cauthe kAlake AdimeM manuSya vidaha kSetraka manuSyoM ke samAna pA~ca sau dhanuSa U~ce hote haiN| isa kAlameM teIsa tIrthakara utpanna hote haiM aura mukta bhI hote haiM / gyAraha cakravartI, nava valabhadra,nava vAsudeva, nava prati vAsudeva aura gyAraha rudra bhI isa kAlameM utpanna hote haiN| vAsudevoM ke kAlameM nava nArada bhI utpanna hote haiM tathA ya kalahapriya hone ke kAraNa naraka jAte haiN| cauthe kAlake anta meM manuSyoMkI Ayu eka sau bIsa varSa aura zarIrakI U~cAI sAta hAtha raha jAtI hai| duHpamA nAmaka paJcama kAlake Adi meM manuSyoMkI Ayu eka sau bIsa varSa aura zarIra kI U~cAI sAta hAtha hotI hai| aura antameM Aya bIsa varSa aura zarIrakI U~cAI sAr3he tIna hAtha raha jAtI hai. atiTuHpamA nAmaka chaThaveM kAlake AdimeM manuSyoM kI Ayu bIsa varSa hotI hai aura antama Ayu solaha varSa aura zarIrakI U~cAI eka hAtha raha jAtI hai| chaThaveM kAlake annameM pralaya kAla AtA hai| pralaya kAlame sarasa, virama, tIkSNa, rUkSa, uSNa, viSa aura kSAramegha kramase sAta sAta dina barasate haiM / sampUrNa Arya khaNDameM pralaya hone para manuSyAMke bahattara yugala zeSa raha jAte haiN| citrAbhUmi nikala pAtI hai| barAbara ho jAtI hai| isa Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 333 28] tRtIya adhyAya mArgadarzaka:- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja prakAra daza kor3Akor3I sAgarakA avasarpiNI kAla samAna hotA hai| isake bAda daza kor3Akor3o sAgarakA utsarpiNo kAla prAraMbha hotA hai| utsapiNIke atidupamA nAmaka prathama kAlake zrAdimeM unacAsa dina paryanta lagAtAra kSIramegha barasate haiM, punaH amRtamegha bhI utane ho dina paryanta barasate haiM / AdimeM manuSyoMkI Ayu solaha varSa aura zarIrakI U~cAI eka hAtha rahatI hai aura antameM Ayu bIsa varSa aura zarIrako U~cAI sAr3he tIna hAtha ho jAtI hai / meghoMke barasanese pRthivI komala ho jAtI hai / oSadhi, taru, gulma, tRga Adi rasasahita ho jAte haiM / pUrvakti yugala bilose nikalakara sarasa dhAnya Adika upabhAgame saharSa rahate haiN| duSamA nAmaka dvitIya kAlake AdimeM manuSyoMkI Ayu bIsa varSa aura zarIrakI U~cAI sAr3he tIna hAtha hotI hai| dvitIya kAla meM eka hajAra varSa zeSa rahane para caudaha kulakara utpanna hAte haiN| ye kulakara avasarpiNI kAlake paJcama kAlake rAjAoMkI taraha hote haiN| teraha kulakara dvitIya kAlameM hI utpanna hote haiM aura marate bhI dvitIya - kAlameM hI hai| lekina caudahavA~ kulakara utpanna to dvitIya kAla meM hotA hai lekina maratA tRtIya kAlameM hai| caudahave kulakara kA putra todhakara hotA hai aura tIthaMkarakA putra cakravatI hotA hai| ina donoMkI utpatti tIsare kAlameM hotI hai| dupamasuSamA nAmaka tRtIya kAlake AdimeM manuSyoMkI Ayu eka sau bIsa varSa aura zarIrakI U~cAI sAta hAtha hotI hai / aura antama Ayu koTipUrva varSa aura zarIrakI U~cAI savA pA~ca sau dhanupa pramANa hotI hai / isa kAlameM zalAkApurupa utpanna hote haiM / suSamaTupamA nAmaka cauthe kAla meM jaghanya bhogabhUmilI racanA, suSamA nAmaka paJcama kAlameM madhyama bhogabhUmikI racanA aura suSamasuSamA nAmaka chaThe kAlameM uttama bhogabhUmikI racanA hAnI hai| cauthe, pAMca aura chaThave kAla meM eka bhI Iti nahIM hotI hai| jyotiraGga kampavRkSoMka prakAzase rAtadinakA vibhAga bhI nahIM hotA hai| meghavRSTi, zItabAdhA, uSNabAdhA, krUramRgavAdhA Adi kabhI nahIM hotI haiN| isa prakAra dazakor3AkoTTI sAgarakA utsapiNIkAla samAna ho jAtA hai| pana: avasarpiNI kAla AtA hai| isa prakAra avasarpiNI aura utsapiNI kAlakA cakra calatA rahanA hai| utsarpiNIke deza koDAkor3I sAgara aura avasaviNoM ke daza koDAkoDI sAgara isa prakAra bIsa koDAkAho sAgarakA eka kalpa hotA hai| eka kalpamaM bhogabhamikA kAla aThAraha kor3Akor3I sAgara hai / bhogabhUmike manuSya madhurabhASI, sarva kalAkuzala, samAna bhoga bAra, pasInase rahita aura IrSyA, mAtsayaM, kRpaNatA, glAni, bhaya, viSAda, kAma Adise rahita hote haiN| unako iSTaviyAga mora aniSTasaMyoga nahIM hotaa| Ayuke antameM jabhAI lene puruSakI aura chophase strIko mRtyu ho jAtI hai| yaha napuMsaka nahIM hote haiM / saba mRga( 'pazu) viziSTa ghAsakA carane bAra aura samAna zrAyuvAle hote haiN| anya bhUmiyoM kA varNana tAbhyAmaparA bhUmayo'vasthitAH // 28 / / bharata aura erAvata kSetrako chor3akara anya bhamiyA~ sadA avasthita rahatI haiN| unameM kAlakA parivartana nahIM hotA / haimavata, hari aura devakurumeM kramase avasarpiNI kAlake tRtIya. dvitIya aura prathama kAlakI sattA rahatI hai| isI prakAra hairaNyavata, ramyaka aura uttara kurumeM bhI kAlakI avasthiti samajhanA cAhiye / Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRtti hindI-sAra haimavata zrAdi kSetroMmeM AyukA varNanaekadvitripalyopamasthitayo haimavatakahArivarpakadaivakurayakAH / / 29 / / haimavata, harikSetra tathA debakuru meM utpanna honevAle prANiyoMkI Ayu kramazaH eka palya, do palya aura tIna palyakI hai| zarIrakI UMcAI kramazaH do hajAra dhanuSa, cAra hajAra dhanuSa aura chaha hajAra dhanuSa hai / bhojana kramazaH eka dina bAda, do dina bAda tathA nIna dina bAda karate haiN| zarIrakA raMga kramase nIla kamala ke samAna, kunda puSpake samAna aura kAMcana varNa hotA hai| uttarake kSetroM meM AyukI vyavasthA tathottarAH // 30 // uttarake kSetroMka nivAsiyoMkI prAyu dakSiNa kSetroMka vAsayAkara samImahAdAna / arthAt hairaNyavata,ramyaka kSetra tathA uttara kurumeM utpanna honevAle prANiyoMkI Ayu kramazaH eka, do aura tIna palyakI hai| vidaha kSetrameM zrAyukI vyavasthA videheSu saMkhyeyakAlAH // 31 // videha kSetra meM saMkhyAtavarSa kI Ayu hotI hai| pratyeka merusambandhI pA~ca pUrvavidaha aura pAMca apara vitaha hote haiN| ina donoM vidahoMkA mahAvidaha kahate haiM / vidaha meM utkRSTa Ayu pUrvakoTi ghapaM aura jaghanya Ayu antamuhUrta hai| videhameM sadA TupamasupamA kAla rahatA hai| manuSyoM ke zarIrakI U~cAI pA~ca so dhanupa hai| vahA~ ke manuSya pratidina bhojana karate haiN| sattara lAkha karor3a aura chappana hajAra karor3a varSoMki mamUhakA nAma eka pUrva hai / arthAn 7256000000000 varSakA pUrva hotA hai| bharata kSetrakA dUsaro narahase vistAravarNanabharatasya viSkambho jambUdvIpasya navatizatabhAgaH // 32 // bharatakSetrakA vistAra jambuddhIparphe eka sau nabveza bhAga hai| arthAt jambUdvIpake eka sau navve bhAga karane para eka bhAga bharata kSetrakA vistAra hai| jambUdvIpake anta meM eka vedI hai usakA vistAra jambUdvIpake vistAra meM hI sammilita hai| isI prakAra sabhI dvIpoMkI vediyoMkA vistAra dvIpoM ke vistAra ke antargata hI hai / lavaNa samudrake madhyameM cAroM dizAoM meM pAtAla nAma vAle alajalAkAra cAra bar3avAnala haiM jo eka lAkha yojana gahare, madhyameM eka lAkha yojana vistArayukta aura mutra tathA mUla meM daza hajAra yojanavistAravAle haiN| cAroM vidizAoMmeM cAra kSadra bar3avAnala bhI haiN| jinakI gaharAI daza hajAra yojana, madhyameM vistAra daza hajAra yojana aura mukha tathA mUlameM vistAra eka hajAra yojana hai / ina ATha bar3avAnaloMke pATha antarAloM meM se pratyeka antarAlameM paMkti meM sthita eka sau paccIsa bAsya haiM jinakI gaharAI eka hajAra yojana, madhya meM vistAra eka hajAra yojana aura mukha tathA mUlameM pA~ca sau yojana vistAra hai| isa prakAra Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 395 333] tRtIya adhyAya bar3avAloMkI saMkhyA eka hajAra ATha hai| ina bar3avAnaloMke antarAla meM bhI choTe choTe bahuta se bar3avAla haiM / pratyeka bar3avAnalake tIna bhAga haiN| nIce ke bhAgameM vAyu madhya bhAgameM bAyu aura jala, aura Upara ke bhAgameM kevala jala rahatA hai| jaba vAyu dhIre dhIre nIce ke bhAgase Uparake bhAga meM car3hatI hai to madhyama bhAgakA jala vAyu prerita honeka kAraNa Uparako car3hatA hai| isa prakAra bar3avAnalakA jala samudra meM milane ke kAraNa samudrakA jala taTa ke Upara zrA jAtA hai / punaH jaba cAyu dhIre dhIre nIceko calI jAtI hai taba samudrakA jala bhI bada jAtA hai / lavaNa samudra meM hI velA (taTa) hai anya samudroM meM nahIM / anya samudroM meM bar3avAnala bhI nahIM haiM kyoMki saba samudra eka hajAra yojana gahare haiN| lavaNa samudrakA hI jala unnata hai anya samudroMkA jala sama ( barAbara ) hai / lavaNasamudrake jalakA svAda namaka ke samAna, vAruNI samudrake jalakA svAda maMdirA ke samAna, zrIrasamudra ke jalakA svAda dUdha ke samAna, ghRto samudra jalakA svAda ghRtake samAna, kAloda, puSkara aura svayambhUramaNa samudra ke jalakA svAda jala ke samAna aura anya samudrajalakA svAda ikSurasake samAna hai / lavaNa, kALoda aura svayaM bhUramaNakA kI javAnI aaii| satmasamudra mahArAja nahIM / lavaNa samudra meM nadiyoMke praveza dvAroMmeM mahasyoMkA zarIra nau yojana aura samudra ke madhya meM nadiyoM ke praveza dvAroM meM matsyoMke zarIrakA vistAra aThAraha yojana aura samudra ke madhya meM chattIsa yojana hai| svayaMbhUramaNa samudrake taTapara rahanevAlI machaliyoMke zarIrakA vistAra pA~ca sau yojana aura samudrake madhya meM eka hajAra yojana haiN| lavaNa, kAloda aura puSkaravara samudra meM hI nadiyoM ke pravezadvAra haiM, anya samudroMmeM nahIM haiM / anya samudroM kI vediyA~ bhitti ke samAna haiM / dhAtakIkhaNDa dvIpakA varNana --- dvirghAtakIkhaNDe || 33 // dhAtakIkhaNDa dvIpa meM kSetra, parvata Adi kI saMkhyA Adi samasta bAteM jambUdvIpa se dUnI dUtI haiN| arast aus atest dakSiNa dizA meM dakSiNa se uttara taka lambA iSvAkAra nAmaka parvata hai jo lavaNa aura kAloda samudrakI vediyoM ko sparza karatA hai| aura uttara dizAmeM bhI isI taraha kA dUsarA iSvAkAra nAmaka parvata hai| pratyeka parvata cAra lAkha yojana lambe haiM / donoM scareer parvatase dhAtakIkhaNDake do bhAga ho gaye haiM, eka pUrva ghAtakIkhaNDa aura dUsarA apara ghAtakakhaNDa / pratyeka bhAga ke madhya meM eka eka meru hai / pUrvadizA meM pUrvameru aura pazcima dizA meM aparameru hai / pratyeka meru sambandhI bharata Adi sAtakSetra aura himavAn Adi chaha parvata haiM / isa prakAra ghAtakIkhaNDa meM kSetra aura parvatoM kI saMkhyA jambUdvIpase dUnI hai / jam dvIpameM himavAn Adi parvatoM kA jo vistAra hai usameM dUnA vistAra bhrAtakIkhaNDa ke himavAna Adi parvata hai lekina U~cAI aura gaharAI jambUdIpake samAna hI hai| isI taraha vijayArddha parvata aura vRttaveAvya parvatoMko saMkhyA bhI jambUdvIpaka samAna hai / dhAtakIkhaNDa meM himavAn Adi parvata cakke Are ke samAna haiM aura kSetra AroMke chidrake AkAra ke haiM / Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRtti hindI-sAra puSkaradvIpakA varNana puSkarArdhe ca / / 34 / / puSkara dIpake addhabhAga meM bhI saba racanA jambUdvIpase dUnI hai| dhAtakIkhaNDa dvIpake samAna puSkarAdhameM bhI dakSiNase uttara taka lambe aura ATha lAkha yojana bistRta do ivAkAra parvata haiM / isa kAraNa puSkarAddhake do bhAga ho gaye hai| donoM bhAgoMmeM do meru parvata haiM eka pUrvameru aura dUsarA aparameru / pratyeka merusambamdhI bharata Adi sAta kSetra aura himavAna Adi chaha parvata haiM / puSkarAdha dvIpama sArI racanA dhAtakIkhaNDa dvIpake samAna hI hai| vizeSatA yaha hai ki puSkarAdhake himavAn Adi parvatoMkA vistAra dhAtakIkhaNDa ke himavAna Adi parvatoMke vistAra se dUnA he / puSkara bIpake mazyameM golAkAra mAnupAMtara pavaMta hai ataH isa parvatase vibhakta hone ke kAraNa isakA nAma pukarA par3A / Atra puca kara dvIpameM hI manuSya haiM ataH puSkarAddha kA hI varNana nahIM kiyA gayA hai|| manuSya kSetrako somA--- prAmAditirAbhicAI bhI vidyAsAgara jI mahArAja bhAnupAcara parvataka pahile hI manuSya hote haiM, Age nahIM / mAnupottara parvatake bAhara vidyAdhara zrAra RddhiprApta muni bhI nahIM jAte haiN| bhanunya kSetrake trasa bhI bAhara nahIM jAte haiN| puskarAIko nadiyAM bhI mAnupAttara ke bAhara nahIM rahatI haiN| jaba manudhya kSetrake bAhara mRta kAI tiryaJca yA daba manuSyakSetrameM AtA hai to manuSyagatyAnusUcIM nAma karma kA udaya honesa bhAnupAntarake bAhara bhI usako upacArase manuSya kaha sakate hai / daNDa, kapATa, pratara aura lokapUraNa samudrAtake samaya bhI mAnuSottarase bAhara manuSya jAtA hai| manuSyoM ke bheda AryA mlecchAzca / / 36 // manupyoMki do bheda hai-Arya aura mleccha / jA guNoMga sahita ho athavA guNavAna loga jinakI sevA kareM unheM Arya kahate haiN| jA nilatApUrvaka cAhe jo kucha bolate haiM, ve mleccha haiN| pAyoM ke do bheda hai--RddhiprApta Arya aura Rddhirahita Arya / RddhiprApta Ayaki RddhayoMke bhadasa ATha bheda hai / ATha RddhiyoM ke nAma-buddhi, kriyA, bikriyA, tapa, vala, auSadha, rasa aura shenn| buddhi RddhiprApta aAyoM ke aThAraha bheda haiM / 5 avadhijJAnI 2 manaHparyayajJAnI 3 kevalamAnI, 4 bIjabuddhivAla, 5 koSTa buddhivAle, 6 samminnanotrI, 7 padAnusArI, 8 dUrasaM spaza karane meM samartha, 5. dUrase rasAsvAda karane meM samartha, 10 dUrase gaMdha grahaNa karane meM samatha, 15 dUra sunane meM samartha, 12 dUrase dekhane meM samartha, 13 daza pUrva ke jJAtA, 14 caudaha khUrva ke jJAtA, 25 ATha mahA nimittoMke jAnanevAle, 16 pratyeka buddha, 17 vAda vivAda karane vAle aura 18 prajJAzramaNa | eka bIjAkSarake jJAnase samasta zAstrakA jJAna ho jAneko bIjavuddhi kahate haiM / dhAnyAgArama saMgRhIta vividha dhAnyoMko taraha jisa yuddhimeM sune huye varNa AdikA bahuta kAlataka dhinAza nahIM hotA hai vaha koSThabuddhi hai| Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pairokera aum (jAnA aura rakhanA) phabanA AkAzamayamaga tanA: 3136 ] tRtIya adhyAya 397 kriyA Rddhi do prakArako hai-jaMghAvicAraNatva aura AkAzagAmitva / jaMghAdicAraNatvake nau bheda haiM 1 saMghAcAraNatva-bhUmise cAra aMgala Upara AkAza meM gamama karanA / 2 zreNicAraNatva-vidyAdharoMkI zreNiparyanta AkAzameM gamana karanA / 3 agnizikhAcAraNatva-agnikI jvAlAke Upara gamana krnaa| 4 jalacAraNatva-jalako binA chue jalapara gamana karanA / 5 pannacAraNatva-patteko binA chue pattapara gamana karanA / 6 phalacAraNatva-phalako binA chue phalapara gamana krnaa| 7 puSpacAraNatva--puSpako binA chu' puSpapara gamana karanA / 8 bIjacAraNatva-bIjako vinA chue vIjapara gamana karanA / 5 tantucAraNatva-tantuko binA chue tantupara gamana karanA / benA AkAzameM gamana karanA. sAdirzaka:- AcArya zrI savidhisAgara jI mahArAja paryazAsanase AkAzama gamana karanA, Upareko sthita hokara AkAzameM gamana karanA, athavA sAmAnyarUpase baiThakara AkAza meM gamana karanA AkArAgAmitva hai| aNimA Adika bhedase vikriyA Rddhi aneka prakArakI hai| aNimA-zarIrako sUkSma banA lenA athavA ( kamalanAla) meM bhI praveza karake cakravartIke parivArakI vibhUtiko banA lenA aNimA hai| mahimA-zarIrako bar3A banA lenA mahimA hai| laghimA-zarIrako choTA banA lenA laghimA hai| gAramA-zarIrako bhArI banA lenA garimA hai| prApti--bhUmipara rahate hue bhI aGgulike agra bhAgase merukI zikhara, candra, sUrya Adiko sparza karanekI zaktikA nAma prApti Rddhi hai| prAkAmya-jala meM bhUmikI taraha calanA aura bhUmipara jalakI taraha gamana karanA, athavA jAti, kriyA, guNa, dravya, sainya AdikA banAnA prAkAmya hai| Izitya-jIna lokake prabhulbako pAnA Izitva hai| bazitva- sampUrNa prANiyoMko ghazameM karanekI zaktikA nAma vazitva hai| apratIghAta-parvata para bhI AkAzakI taraha gamana karanA, aneka rUpokA banAnA apratIdhAna hai| kAmarUpitva-mUrta ora amUrta aneka AkAroMkA anAnA kAmarUpitya hai| antardhAna --rUpako adRSTa banA lenA / tapa Rddhike sAta bheda haiM-1 ghoratapa, 2 mahAtapa, 3 upatapa, 4 DIptatapa, 5 tAtapa, 6 ghoraguNAcAritA aura 7 ghoraparAkramatA / ghoratapa---siMha, vyAghra, cItA, svApada Adi dudhaprANiyoMse yukta girikandarA Adi sthAnoM meM aura bhayAnaka zmazAnoM meM tIna Atapa, zIta AdikI bAdhA honepara bhI thora upasargokA sahanA ghoratapa hai| mahAtapa-pakSa, mAsa, chaha mAsa aura eka varpakA upavAsa karanA mahAnapa hai| paka varpake upAsake uparAnta pAraNA hotI hai aura kevalajhAna bhI ho jAtA hai| isaliye eka varSase adhika upavAsa nahIM hotA hai| Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 tatvArthavRtti hindI sasAgara jI mahArAja [ 3/36 upatapa--paJcamIko aSTamIko aura caturdazIko upavAsa karanA aura do yA tIna bAra AhAra na milane para tIna, cAra athavA pA~ca upavAsa karanA utapa hai / mArgadarzaka :- AcArya zrI dIpa- zarIra se bAraha sUryoM jaisI kAntikA nikalanA dImata hai / tappa - tape huye loipiNDa para girI huI jalakI bU~dakI taraha AhAra grahaNa karate ho AhArakA patA na laganA arthAt zrAhArakA paca jAnA taptatapa haiM / gharaguNabrahma cAritA siMha, vyAghra Adi krUra prANiyoMse sevita honA ghoraguNabrahmacAritA hai| ghora parAkramatA--muniyoMko dekhakara bhRta, preta, rAkSasa, zAkinI AdikA Dara jAnA dhoraparAkramatA hai / tIna bheda haiM- manobala, vacanabala aura kAyabala / manobala - antarmuhUrta meM sampUrNa zrutako cintana karanekI sAmarthyakA nAma manobala hai / bacanabala-1 -- antarmuhUrta meM sampUrNa zrutako pATha karane kI zaktikA nAma vacanabala hai| kAyavala--eka mAsa, cAra mAsa, chaha mAsa aura eka varSa taka bhI kAyotsarga karanekI zakti honA athavA alI agrabhAgase tInoM lokoMko uThAkara dUsarI jagaha rakhanekI sAmarthyakA honA kAyavala hai / RddhiprakArakI hai| jina muniyoMkI nimna AThoM bAtoMke dvArA prANiyoM ke roga naSTa ho jAte haiM ve muniM auSadhaRddhi ke dhArI hote haiM / 1 biT (mala) lepana, 2 malakA ekadeza chUnA, 3 apakva AhArakA sparza, 4 sampUrNa azoka malA sparza, 5 niSThIvanakA sparza, 6 danta, keza, nakha, mUtra AdikA sparza 7 kRpAdRSTi avalokana ora 8 kRpAse dA~toM kA dikhAnA / rasa Rddhike chai bheva haiM-1 AsyaviSa- kisI dRSTigata prANIko 'mara jAo' aisA kahane para usa prANIkA tatkSaNa hI maraNa ho jAya -- isa prakAra kI sAmarthyakA nAma Asyavipa athavA vAgviSa hai | 2- kisI kruddha munike dvArA kisI prANIke dekhe jAnepara usa prANIkA usI samaya maraNa ho jAya isa prakArakI sAmarthya kA nAma dRSTiviSa hai| 3 orasrAvI -- nIrasa bhojana bhI jina muniyoMke hAtha meM thAnepara kSIrake samAna svAdayukta ho jAtA hai, athavA jinake vacana kSIrake samAna saMtoSa denevAle hote haiM ve kSIrasAvI kahalAte haiM / 4 madhyAsrAvI --- nIrasa bhojana bhI jina muniyoMke hAtha meM Anepara madhuke svAdako denevAlA ho jAtA hai aura jinake vacana zrotAoMko madhuke samAna lagate haiM ve muni mAtrAyI hai / 5 sarpizAbI -- nIrasa bhojana bhI jinake hAthameM Anepara ghRtake svAdayukta ho jAtA hai aura jinake vacana zrotAoM ko ghRtake svAda jaise lagate haiM ve muni sarpirAsrAvI haiN| 6 amRtAsrAvo -- jinake hastagata bhojana amRta ke samAna ho jAtA hai aura jinake cacana amRta jaise lagate haiM ve muni amRtAsrAvI haiM / kSetra Rddhi ke do bheda haiN| akSoNamahAnasaRddhi aura akSINaAlayaRddhi / kisI muniko kisI ghara meM bhojana karanepara usa ghara meM cakravartI ke parivArako bhojana karanepara bhI anna kamI na honekI sAmarthyakA nAma akSINa mahAnasa Rddhi hai| Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 359 1 / 36] tRtIya adhyAya kisI muniko kisI mandirameM nivAsa karanepara usa sthAnameM samasta deva, manuSya aura tiryoMko paraspara bAdhA rahita nidhAsa karanekI zaktikA nAma AkSINAlaya Rddhi hai| Rddhirahita AyoM ke pA~ca bheda hai-1 samyaktvArya, , cAritrArya, 3 kArya, 4 jAtyArya aura 5 kSetrArya / atarahita samyagdRSTI samyaktvArya hai| cAritrako pAlane vAle yati cAritrArya haiN| mArgadarzakoM ke nivAsa sthAnasamarthanAhAnAbaddha kArya aura asAvakArya / sAvadha kArya ke chaha bheda hai-asi, masi, kRSi,vidyA, zilpa aura vANijyakarmArya / talavAra, dhanuSa , bANa, churI, gadA, Adi nAnA prakArake AyudhoM ko calAne meM catura asi kArya haiN| Ayavyaya Adi likhane vAle arthAta munIma yA phlarka masikArya hai| jatI karane vAle kRpi kArya hai / gaNita Adi bahattara kalAoMmeM pravINa vidyA kArya haiN| niNejaka nAI Adi zilpa kArya haiM / dhAnya, kapAsa,candana, suvarNa Adi padArthoM ke vyApAra ko karane vAle vANijyakarmAya haiN| zrAvaka alpa sAvadha karmAya hote haiM aura muni asAyadya kArya hai| invAku Adi baMzameM utpanna hone vAle jAtyArya kahalAte haiN| vRSabhanAtha bhagavAn ke kulameM utpanna honevAle ikSvAkuvaMzI, bharatake putra arkakIrti ke kulameM utpanna honevAle sUryavaMzI, bAhulake putra somayaza ke kulameM utpanna honevAle somavazI, somaprabha zreyAMsake kulameM utpanna honevAle kuruvaMzI, akampana mahArAjake kulameM utpanna honevAle nAthavaMzI, harikA-ta rAjAke kula meM utpanna honevAle harivaMzI, balarAjAka kulameM utpanna honevAle yAjhya, kAzyapa rAjAke kula meM utpanna honevAle uprayaMzI kahalAte haiN| ___ kauzala, gujarAta, saurASTra, mAlava, kAzmIra Adi dezoMmeM utpanna honevAle kSetrArya kahalAte haiN| mleccha do prakAra ke hote hai--antIpaja aura karmabhUmija / lavANa samudrameM zrAThoM dizAoM meM ATha dvIpa haiN| ina dvIpoMke antarAlameM bhI pATha zrIpa hai| himavAn parvatake dAnoM pAzcoM meM do dvIpa hai| zikharI parvatake donoM pAzyoM meM do dvIpa haiM . aura donoM vijayAdardha parvatoM ke donoM pAyoM meM cAra zrIpa haiN| isa prakAra lavaNa samudra meM caubIsa dvIpa haiM, inako kubhogabhUmi kahate haiN| cAroM dizAoM meM jo cAra dvIpa haiM ve samudra ko vedIse pA~ca sau yojanakI dUrI para hai| inakA vistAra so yojana hai| cAroM vidizAoMka cAra dvIpa aura antarAlake ATha dvIpa samudrakI vedIse sAr3he pA~ca sau yojanakI dUrI para haiM unakA vistAra pacAsa yojana hai| parvatoMke anta meM jo ATha dvIpa haiM ve samudrakI vedIse chaha sau yojanakI dUrI para haiN| inakA cistAra paccIsa yojana hai / pUrvadizAke dvIpameM eka paira vAle manuSya hote haiM / dakSiNa dizAke dvIpameM manuSya zRGga (sIMga ) sahita hote haiN| pazcima dizAkadvIpameM pUMchavAla manuSya hote haiN| uttara dizAke dvIpameM gUMge manuSya hote haiN| Agneya dizAmeM zaza ( kharahA ) ke samAna kAna bAle aura naMRtya dizAmeM zaSSulIke samAna kAnavAle manuSya hote haiN| yAyavya dizAmeM manuSyoM ke kAna itane bar3e hote haiM ki ve unako pror3ha sakate haiM / aizAna dizAmeM manuSyoMke lambe kAna vAle manuSya hote haiN| Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRtti hindI-sAra [180 pUrva aura Agneyake antarAla meM azva ke samAna mukhavAle Agneya aura dakSiNa ke antarAla meM siMhake samAna mukhavAle, dakSiNa aura nairRtya antarAla meM bhaSaNa- kutte ke samAna mukhabA nairRtya aura pazcima antarAla meM garvara ( ullU) ke samAna mukhabATa pazcima aura bAyake antarAla meM zukara ke samAna mukhabAle, vAyavya aura uttara ke antarAla meM vyAyake samAna mukhavAle. uttara aura zAna ke antarAla kAkaka samAna mukhabAla aura aizAna aura pUrva ke antarAla meM kapi (bandara) ke samAna mukhavAla manuSya hote haiN| 400 himavAn parvatake pUrva pArzva meM machalI ke samAna mukhayA aura pazcima pArzva meM kAle mukhavAle, zikharI parvata ke pUrva pArzva meM megha ke samAna mukhabAle aura pazcima pArzva meM vidyutake, dakSiNa dizA ke vijayArddhake pUrva pArzva meM gAya ke samAna mukhavAla aura pazcima meM paka samAna mukhavAle aura uttara dizA meM vijayAddha ke khUba pArzvameM hAthI ke samAna mukhavAla aura pazcima pArzvameM darpaNa ke samAna mukhabAla manuSya hote haiN| eka pairavAle manuSya miTTI khAte haiM aura guhAzrameM rahate haiM / anya manuSya vRkSAMke nIce rahate haiM aura phala khAte haiN| inakI Ayu eka palya aura zarIra kI U~cAI do hajAra dhanuSa haiM / ukta caubAsa dvIpa lavaNa samudra ke bhItara haiN| isI prakAra lavaNasamudra ke bAhara bhI caubIsa dvIpa haiN| lavaNa samudrake kAloda samudrasambandhI bhI ar3atAlIsa dvIpa haiM / saba milAkara chayAnaveM mleccha dvIpa hote haiN| ye saba dvIpa jalaborya zramahArAja manuSya antadvIpaja mleccha kahalAte haiM / pulinda, zabara, yaghana, khasa, barbara Adi karmabhUmija mleccha hai / karmabhUmiyoM kA varNana - bharatairAvatavidehAH karmabhUmayo'nyatra devakurUttarakurubhyaH // 37 // pA~ca bharata, pA~ca airAvata aura devakuru evaM uttara kuruko chor3akara pA~ca videha- isa prakAra pandraha karmabhUmiyA~ haiM / isake atirikta bhUmiyA~ bhogabhUmi ho haiM kintu antadvIpoM meM kalpavRkSa nahIM hote / bhogabhUmi ke saba mamuSya marakara deva hI hote haiN| kisI AcAryakA aisA mata hai ki cAra anta haiM ve karmabhUmike samIpa haiM ataH unameM utpanna hone vAle manuSya cAroM gatiyoM meM jA sakate haiM / mAnuSosa ra parvatake Age aura svayambhUramaNa dvIpa ke madhya meM sthita svayaMprabha parvata pahila jinane dvIpa haiM una sabameM ekendriya aura pacendriya jIva hI hote haiN| ye dvIpa kumabhUmi kahalAte haiN| inameM asaMkhyAta varSako zrAyuvAle aura eka kosa U~ce pacendriya tirya hI hote hai, manuSya nahIM / inake Adike cAra guNasthAna hI ho sakate haiM / mAnuSottara parvata satraha sau ikkIsa yojana U~cA hai, aura cAra sau tIsa yojana bhUmike andara hai, mUlameM eka sau bAIsa yojana, madhya meM sAta sau tetIsa yojana, Upara cAra sau caubIsa yojana vistAravAlA hai / mAnupottarake Upara cAroM dizAoMne cAra caityAlaya haiM / sarvArthasiddhiko denevAlA utkRSTa zubhakarma aura sAtaveM naraka meM le jAnevAlA utkRSTa azubha karma yahIM para kiyA jAtA hai| tathA asi, masi, kRSi, vANijya Adi karma cahIM para Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / 3..] tRtIya adhyAya 401 kiyA jAtA hai isaliye inako karmabhUmi kahate haiN| yadyapi sampUrNa jagatameM hI karma kiyA jAtA hai kintu utkRSTa zubha aura azubha karmakA Azraya honese inako hI karmabhUmi kahA gayA hai| svayamprabha parvatase Age lokake anta taka jo tiryazca haiM unake pA~ca guNasthAna ho sakate haiN| unakI Ayu eka pUrvakoTikI haiN| vahA~ ke matsya sAnaveM narakameM le jAne vAle pApakA candha karate haiN| koI koI thalacara jIca svarga zrAdike hetubhUta puNyakA bhI upArjana karate haiM / isaliye AdhA svayaMbhUramaNa dvIpa, pUrA svayaMbhUramaNa samudra aura samudra ke bAhara cAroM kone karmabhUmi kahalAte hai| manuSyoMkI AyukA varNananRsthitI parAvare nipalyopamAntarmuhUrta / / 38 / / manuSyoMkI utkRSTa Ayu tIna palya aura jaghanya Ayu antarmuhUna hai| palyake tIna bheda haiM-vyavahAra palya, uddhAra palya aura addhA palya / vyavahAra palyase saMkhyAkA, uddhAra palyase dvIpa samudroMkA aura zraddhA panyagna kamAM kI sthitikA varNana kiyA jAtA hai| vyabahAra palyakA svarUpa pramANAjhulase parimita eka pramANa yojana hotA hai / avasarpiNI kAlake prathama cakravartI ke aGgalako pramANAGgula kahate haiN| caubIsa pramANAGgulakA eka hAtha hotA hai| cAra hAthakA eka iNDa hotA hai| do hajAra daNDoMkI eka pramANagavyUti hotI hai| bAra, gamyUtikA eka pramANayojana hotA hai : azrIna pAMca sau mAnava yojanAkAraka pramANayAne hotA kRSimAnavI jamako hAsaca ATha paramANuoM kA eka sareNu hotA hai / ATha trasareNuoMkA eka ratharaNu hotA hai| ATha rathareNuokA eka cikurAgra hotA hai| ATha cikurAmoM kI eka likSA hotI hai| pATha likSAoMkA eka siddhArtha hotA hai / ATha siddhArthoMkA eka yaba hotA hai| ATha yavAMkA eka aGgula hotA hai| chaha aGgaloMkA eka pAda hotA hai| do pAdoMkI eka tritasti hotI hai / do ktistiyoMkI eka rati hotI hai| cAra ratiyAMkA eka daNDa hotA hai| do hajAra daNDoMkI eka gamyUti hotI hai| cAra gavyUtikA eka mAnavayojana hotA hai / aura pAMca sau mAnavayojanoMkA eka pramANayojana hotA hai| eka pramANayojana lamyA, caur3A aura gaharA eka gola gar3A ho| mAta dina takake meSake baccoMke bAloM ko keMcIse katara kara isa prakAra Tukar3e kiye jAya ki phira dUsarA Tukar3A na ho ske| una sUkSma yAloMke Tukar3oMse vaha gaDDhA kUTa kUTakara bhara diyA jAya isa gaha ko vyavahArapalya kahate haiM / punaH sau varSa ke bAda usa gaDU meM se eka eka Tukar3A nikAlA jAve / isa kramase sampUrNa romakhaNDoMke nikalane meM jitanA samaya lage utane samayako vyavahArapalyopama kahate haiN| punaH asaMkhyAta karo varSoM ke jitane samaya ho utane samayoMse pratyeka romakhaNDoMkA guNA kare aura isa prakAra ke romakhaNDoM ne phira usa gaDDU ko bhara diyA jAya / isa gadde / kA nAma uddhArapalya hai / punaH eka eka samaya ke bAda eka eka rAmakhaNDako nikAlanA cAhie isa kamase sampUrNa romakhaNDoMke nikalane meM jitanA samaya lage utane samayako uddhAra-- palyopama kahate haiM / daza koDAkor3I uddhArapAyoMkA eka uddhArasAgara hotA hai / Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRtti hindI-sAra [ 339 ar3hAI uddhAra sAgaroM athavA paccIsa kor3Akor3I ujArapalyoMke jitane romakhaNDa hote haiM utane hI dvIpa samudra haiM / eka varSa ke jitane samaya hote haiM unase uddhArapatya ke pratyeka romakhaNDakA guNA kare aura aise romakhaNDoMse phira vaha gaDDhA bhara diyA jAya taba isa gaDDhe kA nAma zraddhA patya hai / punaH eka eka samaya ke bAda eka eka romakhaNDako nikAlane para samasta romakhaNDoMke nikalane meM jitane samaya lageM utane kAlakA nAma addhApalyopama hai / 402 deza kor3Akor3I addhApalyoM kA eka addhAsAgara hotA hai| aura daza kor3Akor3I addhAsAgaroMkI eka utsarpiNI hotI hai| avasarpiNIkA pramANa bhI yahI hai / aApalyopamase naraka niryacca deva aura manuSyoMkI karmako sthiti, AyukI sthiti kAyakI sthiti aura bhavakI sthiti ginI jAtI hai / tiryaccoM kI sthiti tiryagyonijAnAJca / / 39 // manuSyoMkI taraha tirthoM kI bhI utkRSTa aura jayanya zrAyu kramase tIna palya aura antarmuhUrta haiM / isa adhyAya meM naraka, dvIpa, samudra, kulaparvata, padmAdiha, gaMgAdi nadI, manuSyoM ke bheda, manuSya tiryako Ayu AdikA varNana hai / tRtIya adhyAya samApta mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja ***** Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya devoMke bhedadevAzraturNikAyAH // 1 // devoM ke cAra bheda haiM- bhavanagasI, vyantara, jyotipI aura kalpavAsI / devagati nAma karmake udaya honepara aura nAnA prakAra kI vibhUti yukta honeke kAraNa jo dvIpa, samudra, parvata Adi sthAnoM meM apanI icchAnusAra krIr3A karate haiM unako deva kahate haiM / jAtikI apekSA 'devAzcaturNikAya: ' aisA ekavacanAnta sUtra honepara bhI kAma cala jAtA phira bhI sUtra bahuvacanakA prayoga pratyeka nikAyake aneka bheda batalAne ke liye kiyA gayA hai| devoMmeM lezyakA varNana Adikhie pItAntalezyAH // 2 // mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja vanavAsI, vyantara aura jyoti devakRSNa, nIla. kApota aura pota ye cAra dekhAe~ hI hotI hai / nikAyoM ke prabheda dazapaJcadvAdazavikalpAH kalpopapannaparyantAH // 3 // bhavanavAsI devoMke dazabheda, vyantara deboMke ATha bheda, jyotipI devoMke pA~ca bheda aura kalpopapanna arthAt solahaveM svargata devoMke bAraha bheda hote haiN| maiveyaka AdimeM saba ahamindra hI hote haiM, isaliye vahA~ koI bheda nahIM hai| devoMka sAmAnya bhedaindrasAmAnikAyastriMzapAriSadAtmarakSalokapAlAnIkaprakIrNa kAbhiyogya kilviSikA kazaH // 4 // // pratyeka nikAya devoM meM indra, sAmAnika, trayastriMza, pAriSada, AtmarakSa, lokapAla anIka, prakIrNaka, abhiyogya aura kilpika - ye daza bheda hote haiM / indra - jo Rnya devoMmeM nahIM rahanevAlI aNimA Adi RddhiyoMko prAptakara asAdhAraNazvakA anubhava karate haiM unako indra kahate haiM / sAmAnika - AjJA aura aizvaryako chor3akara jinakI Ayu. bhoga, upabhogAdi indrake hI samAna ho unako sAmAnika kahate haiM / trayastriMza- maMtrI aura purAddina ke kAmako karanevAle deva trayatriza kahalAte haiM / ye saMkhyA meM taiMtIsa hote haiM / pariSada sabhAme baiThane ke adhikArI devoMko pAriSada kahate haiM / AtmarakSa--indrakI rakSA karanevAle deva AtmarakSa kahalAte haiM / lokapAla - jo deva anya devoMkA pAlana karate haiM unheM lokapAla kahate haiN| ye ArakSika, arthacara aura koTTapAlake samAna hote haiN| jo grAma vAdikI rakSA ke liye niyukta Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja nattvArthavRtti hindI-sAra [41.8 hote haiM unako ArakSaka kahate haiM / artha (dhana) sambandhI kArya meM niyukta artha cara kahalAte haiN| pattana, nagara Adi kI rakSA ke liye niyukta ( koTTapAla ) kahalAte haiN| __ anIka--jo isti, aztra, ratha, padAti, vRSabha,gandharva aura nartakI ina sAta prakArakI senA meM rahate haiM ve anIka hai|| prakIrNaka-nagaravAsiyoMke samAna jo idhara udhara phaile huye ho unako prakIrNaka kahate haiN| AbhiyAnya-jo naukarakA kAma karate haiM ve Abhiyogya haiN| kilvipikA-kilyipa pApako kahate haiM / jo saghArImeM niyukta ho tathA nAI Adiko taraha nIcakarma karanevAla hote haiM unako kilbipaka kahate haiN|| prAyastriMzalokapAlavajyA vyantarajyotiSakAH // 5 // grantara aura jyotiSI devoM meM prAyazi aura lokapAla nahIM hote haiM / indroMkI vyavasthA-- pUrvayondrAH // 6 // bhavanavAsI aura vyantara davoM meM pratyeka bhedasambandhI do do indra hote haiN| bhavanavAsI devoM meM asurakumAroMka camara aura vairocana, nAgakumAroMke dharaNa aura bhUtAnanda, vidyuttumAroMke harisiMha aura harikAnta, suvarNakumAroMke veNudeva aura veNutAlI, agnikumAroM ke agnizikha aura agnimANava,bAnakumAroMke velamba aura prabharaja na,stanitakumAroMke sughoSa aura mahApApa, udadhikumAroMke jalakAnta aura jalaprabha, dIpakumAroM ke pUrNa aura avaziSTa, dikkumAroM ke amitagAna aura amitavAhana, nAma ke indra hote haiN| dAntara datroM meM kinnaroMke kinnara aura kimpurUpa, kimpuruSoMke satpuruSa aura mahApuruSa, mahAragoMke atikAya aura mahAkAya, gandhoM ke gItarati aura gItayaza. yakSoM ke pUrNabhadra aura maNibhadra, rAkSasoM ke bhIma aura mahAbhIma, bhUtoke pratirUpa aura apratirUpa aura pizAcoMke kAla aura mahAkAra nAmaka indra hote haiN| devoMka bhogoMkA varNana-- kAyapravIcArA A aizAnAt // 7 // rezAna svargaparyanta ke daba arthAt bhavanavAsI, vyantara, jyotiSI aura prathama tathA dvitIya svargake deva manuSya aura tiryaka coMke samAna zarIrase kAma sevana karate haiN| maryAdA aura abhividhi, kriyAyoga aura Ipana artha meM "A" upasarga AtA hai| vathA vAkya aura smaraNa artha meM 'zrA' upasarga AtA hai. 'A' upasarga kI svarapare rahate sandhi nahIM hotii| isa sUtra meM zrA aura e ( A + e) ina donoM kI sandhi ho sakatI thI lekina pannehako dUra karaneke liye AcArya ne sandhi nahIM kI hai| yahAM A abhividhike artha meM prayukta huA hai / abhividhimeM usa vastukA bhI grahaNa hotA hai jisakA nirdeza zrAke bAda kiyA jAtA hai / jaise isa myUmameM aizAna svargakA bhI grahaNa hai| zeSAH sparzarUpazabda manaHpravIcArAH / / zepa deva ( tRtIya svargagme solahaveM svagataka) deviyoM ke sparzase, rUpa dekhane se, zabda sunanese aura manameM smaraNa mAtrase kAma sukhakA anubhava karate haiN| Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 441-12] caturtha adhyAya 45 sanatkumAra aura mAhendrasvarga ke deva aura deviyA~ parasparameM sparzamAtrase; brahma, brahmottara, lAntava aura kApiSTa svargake deva aura deviyoM eka dUsareke rUpako dekhane se zukra, mahAzukra, zatAra aura 'sahasrAra svarga ke deva aura deviyA~ paraspara zabdazravaNase aura Anata, prANata, bhArata aura acyupta svargake deva aura deviyoM manameM eka dUsareke smaraNamAtrase adhika surakhakA anubhava karatI haiN| parepravIcArAH / / 6 // nava praiveyaka, nava anudiza aura pazcottara vimAnavAsI deva kAmasevanase rahita hote haiN| ina devoko kAmasevanakI icchA hI nahIM hotI hai| unake to sadA harSa aura Ananda rUpa sukhakA anubhava rahatA hai / bhavanavAsAbhada-AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja bhavanavAsino'suranAgavidyutsuparNAgnivAtastanitodadhidvIpadikkumArAH / / 10 // __ bhavanavAsI devoMke asurakumAra, nAgakumAra, vidyutkumAra, suparNakumAra, agnikumAra, vAtakumAra, stanitakumAra, udadhikumAra, dvIpakumAra aura dikumAra-ye vaza bheda haiN| bhavanoM meM rahane ke kAraNa ina devoMko bhavanavAsI kahate haiN| jo parasparameM dUsaroMko lar3Akara unake prANoMko lete haiM unako asurakumAra kahate haiM / ye tRtIya naraka takake nArakiyoMko duHkha pahu~cAte haiM / parvata yA vRkSoMpara rahanevAle deva nAgakumAra kahalAte haiN| jo vidyunke samAna camakate haiM ve vidyutkumAra haiN| jinake pakSa ( paMkha ) zobhita hote haiM. ve suparNakumAra haiN| jo pAtAla lokase krIr3A karaneke liye Upara Ate haiM ve agnikumAra kahalAte haiN| tIrthakarake vihAramArgako zuddha karanevAle vAtakumAra haiN| zabda karanevAle devoMko stanitakumAra kahate haiN| samudroMmeM krIr3A karanevAle udadhikumAra / aura dvIpoMmeM krIr3A karanevAle dvIpakumAra kahalAte haiN| dizAoM meM krIr3A karanevAloMko dikyumAra kahate haiM / asurakumAroM ke prathama narakake ekabahula bhAgameM aura zepa bhavanabAsI devoMke kharabahula bhAgameM bhavana haiN| vyantaradevoMke bheda-- vyantarAH kinnara kimpuruSamahoragagandharvayakSarAkSasabhUtapizAcAH // 11 // vyantara devoM ke kinnara, kimpuruSa, mahoraga, gandharva, yakSa, rAkSasa, bhUta aura pizAca-ye ATha bheda hote haiN| nAnA dezoM meM nivAsa karane ke kAraNa inako vyantara kahate haiN| jambUdvIpake asaMkhyAta dvIpa-samudrako chor3akara prathama naraka ke khara bhAgameM rAkSasoMko chor3akara anya sAta prakArake vyantara rahate hai aura paGkabhAgameM rAkSasa rahate haiN| ___ jyotiSI devoMke bhedajyotiSkAH sUryAcandramasau grahanakSatraprakIrNakatArakAzca // 12 // jyotipI devoMke sUrya, candramA, graha, nakSatra aura tArA ye pA~ca bheda hai| jyoti (prakAza) yukta honeke kAraNa inako jyotiSI kahate haiN| isa pRthvI se sAta sI nadace yojanakI U~cAI para tArAoM ke vimAna hai / tArAoMse Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRtti hindI-sAra [4 / 13-15 daza yojana Upara sUrya ke vimAna haiN| sUryasa assI yojana Upara candramAkA vimAna hai| isake bAda cAra yojana Upara nakSatra haiN| nakSatroMse cAra yojana Upara budha, budhase tIna yojana Upara zukra, zukrase tIna yojana Upara gRhaspati, bRhaspatise tIna yojana Upara maGgala aura maMgalase tIna yojana Upara zanaizcara deva rahate haiM / isa prakAra maGgalase eka sau vaza yojana pramANa AkAzameM jyotipI deva rahate haiN| sUryagne kucha kama eka yojana nIce ketu aura candramAse kucha kama eka yojana nIce rAhu rahate haiN| __saba jyotiSI devoM ke vimAna Upara ko sthita arddhagolakake AkAra ke hote haiN| candramA, sUrya aura grahoMko chor3akara zeSa jyotiSI deva apane apane eka hI mArgameM gamana karate haiN| jyotiSIdayoMkI gatimerupradakSiNA nityagatayo nRloke // 13 // manuSyalokake jyotipI deva merukI pradakSiNA dete huye sadA gamana karate rahate haiN| manuSyalokase bAhara jyotipI deva sthira rahate haiN| prazna- jyotiSI devoMke vimAna acetana hote haiM vo sahArAja uttara-Abhiyogya jAtike deSoM dvArA jyotiSI devake vimAna khIMce jAte haiM / Abhiyogya devoMkA karmavipAka anya jyotiSI devoMka vimAnoM ko khIMcane para hI hotA hai| meru se gyArahasau ikkIsa yojana dUra rahakara jyotiSI deva bhramaNa karate rahate haiN| ___ jamyU dvIpameM do sUrya, chappana nakSatra aura eka sau chihattara graha haiN| lavaNasamudra meM cAra sUrya, eka sau yAraha nakSatra aura tIna sau bAvanna graha hai| ___ dhAtakIkhaNDadvIpameM bAraha sUrya, tIna sI chattIsa nakSatra aura eka hajAra chappana graha hai| kAloda samudra meM byAlIsa sUrya, gyAraha sau chihattara nakSatra aura tIna hajAra chaha sau ninyAnave graha hai / aura puSkarAI dvIpameM bahattara sUrya, do hajAra solaha nakSatra aura chaha hajAra tIna sau chattIsa graha haiN| candramAoMkI saMkhyA sUrya ke barAyara hai| pratyeka candramA ke grahoMkI saMkhyA aThAsI haiN| aura nakSatroMkI saMkhyA ahAIsa hai| mAnupottara parvatase bAharake sUryAdiko saMkhyA AgamAnusAra samajha lenI caahiye| vyavahArakAlakA hetu tatkRtaH kAlavibhAgaH // 14 // dina, rAta, mAsa Adi vyavahArakAlaphA vibhAga nitya gamana karane vAle jyotiSI devoM ke dvArA kiyA jAtA hai| kAlake do bheda haiM- mukhyakAla aura vyavahAra kAla | mukhyakAlakA varNana pA~caveM adhyAyameM kiyA jaaygaa| samaya, zrAvalI, miniTa, ghaNTA, dina-rAta Adi vyavahArakAla hai| pahiravasthitAH // 15 // manuSyalokase bAharake saba jyotiSI deva sthira haiN| candramAke vimAnake uparitana bhAgakA vistAra pramANayojanake ikasaTha bhAgoM meM se chappanabhAga pramANa ( yojana) hai aura sUryake vimAnake uparitanabhAgakA vistAra pramANa Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / 16-19] caturtha adhyAya yojanake ikasaTha bhAgoM meM se ar3atAlIsa bhAga pramANa (16 yojana) hai| zukrake vimAnakA vistAra eka koza, bRhaspattike vimAnakA vistAra kucha kama eka koza aura maGgala, budha aura zanike vimAnoMkA vistAra AdhA koza hai| vaimAnika devoMkA varNana vaimAnikAH // 16 // vimAnoM meM rahanevAle deva vaimAnika kahalAte haiN| jinameM rahanevAle jIva apaneko vizeSa puNyAtmA samajhate haiM unako vimAna kahate haiM / vimAna tIna prakArake hote haiMindrakavimAna, zreNivimAna ora prakIrNaka vimAna / madhyavartI vimAnako indraka vimAna kahate hai / jo vimAna cAroM dizAoM meM paMkti meM avasthita rahate haiM ve zreNivimAna haiN| idhara udhara phaile hue akramabaddha vimAna prakIrNaka vimAna haiN| ina vimAnomeM jo devaprAsAda hai tathA jo zAzvata jinacaityAlaya haiM, ve saba akRtrima haiN| inakA parimANa mAnavayojana koza Adise jAnA jAtA hai| anya zAzvata yA akRtrima padArthoM kA parimANa pramANayojana koza Adise kiyA jAtA hai| yaha paribhASA hai| paribhASA niyama banAnevAlI hotI hai| vaimAnika devoMke bheda kalpopapaladizakarapAtIlAcA zrIsuvihisAgara jI mahArAja vaimAnika devoMke do bheda haiM-kalpopapanna aura kalpAtIta ! kalpa arthAt solaha svA~meM utpanna honevAle deva kalpopapanna aura navaveyaka, nava anudiza aura pAMca anuttara vimAnAmeM utpanna honevAle deva kalpAtIta kahalAte haiN| yadyapi bhavanavAsI vyantara aura jyotiSI devoM meM bhI indra AdikA kalpa yA bheda hai phira bhI rUDhike kAraNa vaimAnika devoMkI hI kalpopapanna saMjJA hai| vimAnoMkA krama upayupari // 10 // kalpopapanna aura kalpAtIta devoMke vimAna kramazaH Upara Upara hai| athavA upari upari zabda samIpayAcI bhI ho sakatA hai| isaliye yaha bhI artha ho sakatA hai ki pratyeka paTalameM do do svarga samIpavartI haiN| jisa paTala meM dakSiNa dizAmeM saudharma svarga hai, usI paTala meM uttara dizAmeM usake samIpavartI gezAna svarga bhI hai| vaimAnika devoMke rahanekA sthAnasaudharmazAnasAnatkumAra mAhendrabrahmabrahmocAlAntavakApiSTazukramahAzukrazatArasahasrArevAnataprANatayorAraNAcyutayonavasu veyakeSu vijayavaijayantajayantAparAjiteSu sarvArthasiddhau ca // 16 // saudharma aizAna sAnatkumAra mAhendra brA brahmottara lAnnava kApiSTa zukra mahAzukra zatAra sahasrAra Anata prANata AraNa aura acyuta ina solaha svA~ meM tathA navameveyaka naya anurdiza aura vijaya vaijayanta jayanta aparAjita aura sarvArthasiddhi ina pAMca anuttAra cimAnoM meM dhaimAnika deva rahate haiN| Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tastrArthavRtti hindI sAra isa sUtra meM yadyapi nava [ 419 anudizoMkA nAma nahIM AyA hai lekina 'navasu maiveyakeSu' maiM nava zabdako nava anudizoMko grahaNa karane ke liye pRthak rakhA gayA hai| sUtra meM sarvArthasiddhiko sarvokRSTa honeke kAraNa sarvArthasiddha" isa prakAra pRthak rakkhA gayA hai| pratyeka svargakA nAma usa svargake indra ke nAmase par3A hai| L 408 sabase nIce saudharma aura aizAna kalpa haiN| aura inake Upara acyuta svarga paryanta kramazaH do do kalpa haiN| AraNa aura acyuta kalpake Upara nava maiveyaka, nava maitreyakoM ke Upara nava anudiza aura nava anudizoM ke Upara pAMca anuttara vimAna haiM / eka lAkha yojanAMcA meruparvata hai| meruparvatakI coTI aura saudharmasvarga ke indraka RtuvimAna meM eka bAlamAnakA antara hai / meruse Upara Urdhvaloka meruse nIce adholoka aura meruke barAbara madhyaloka yA tiryak loka haiM / saudharma aura aizAna svarga ke ikatIsa paTala haiN| unameM prathama Rtu paTala hai| Rtu paTala ke bIca meM Rtu nAmaka paiMtAlIsa lAkha yojana vistRta indraka ( madhyavartI ) vimAna hai / Rtu vimAna se cAroM dizAoM meM cAra vimAna zreNiyA~ hai / pratyeka vimAnazreNI meM bAsaTha vimAna haiN| vidizAoM meM prakIraka vimAna haiM / Rtu paTalase Upara prabhA nAmaka antima mArgadarzaka :- AcArya zrI rAmAnoMkI saMkhyA kamase eka eka kama hotI gaI paTala pratyeka haiN| isa prakAra antima palameM pratyeka dizA meM battIsa zreNI vimAna haiN| prabhA nAmaka - ikatIsaveM paTalake madhya meM prabhA nAmaka indraka vimAna hai| indraka vimAnakI cAroM dizAoM meM cAra vimAna zreNiyA~ haiN| pratyeka vimAna zreNI meM battIsa vimAna haiN| dakSiNa dizA meM jA vimAnazreNI hai usake aThArahaveM vimAna meM saudharma indrakA nivAsa hai / aura uttara dizA ke aThAharaveM vimAna meM aizAna indra rahatA hai| ukta donoM vimAnoMke tIna tIna koTa haiM / bAhara ke koTameM anIka aura paripatra jAtike deva rahate haiN| madhyake koTameM trAyazi deva rahate haiM aura tIsare koTake bhItara indra rahatA hai| isa prakAra saba stroM meM indroMkA nivAsa samajhanA cAhiye / pUrva, pazcima aura dakSiNa dizAko tIna vimAna zreNiyA~ aura Agneya aura nairRtya dizA se prakIrNaka vimAna saudharma svargakI sImA meM haiN| uttara dizAkI eka vimAna zreNI aura IzAna dizA ke prakIrNaka vimAna aizAna svargakI sImA meM haiM / isake Upara sAnatkumAra aura mAhendra svarga haiM | inake sAta paTala haiN| prathama akhana paTala ke madhya meM aJjana nAmaka indraka vimAna haiN| indra vimAnakI cAroM dizAoM meM cAra vimAna zreNiyA~ haiN| pratyeka zreNI meM ikatIsa vimAna haiN| prathama paTalase antima paTala paryanta pratyeka paTala meM pratyeka zreNImeM vimAnoMkI saMkhyA kramazaH eka eka kama hai| sAtaveM paTala meM indraka vimAnakI cAroM dizAoM meM cAra vimAna zreNiyA~ haiM / pratyeka zreNI meM paccIsa vimAna haiM / isa paTala kI dakSiNa zreNIke pandraha vimAnameM sAnatkumAra pandraha vimAna meM mAhendra indra rahate haiM / aura uttara zreNIke prathama ariSTa paTalake zreNiyoM haiM / pratyeka isake Upara brahma aura brahmottara svarga haiN| inake cAra paTala haiN| madhya meM ariSTa nAmaka indraka vimAnakI cAroM dizAoM meM cAra vimAna zreNI meM caubIsa vimAna haiN| Upara ke paTaloM meM zreNIvimAnoMkI saMkhyA kramazaH eka eka kama hai| cauthe paTala meM pratyeka zreNI meM ikkIsa vimAna haiN| isa paTalakI dakSiNa zreNI ke bArahaveM vimAna meM brahmedra aura uttara zreNIke bArahaveM vimAna meM brahmottara indra rahate haiM / Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / 19] caturtha adhyAya isake Upara lAntaba aura kApiSTa svarga haiN| inake do paTala hai brahmahRdaya aura lAntabama paTalukI lAzayeka nimANI meM bIsa kimAna haiN| aura dvitIya paTala pratyeka vimAnazreNI meM unnIsa vimAna hai| isa paTelako dakSiNa zreNIka nauvaM vimAna meM lAntava aura uttara zreNI ke nauveM vimAnameM kApiSTa indra rahane haiN| isake Upara zukra aura mahAzukra svarga haiN| inameM mahAzukra nAmaka eka hI paTala haiN| isa paTalake madhya mahAzukra nAmaka indraka vimAna hai| cAroM dizAoM meM cAra vimAnazreNiyo haiN| pratyeka bimAnazreNI meM aThAraha vimAna haiN| dakSiNa aMgIke bArahaveM bimAnameM zukra aura uttara zreNI ke bArahaveM vimAnameM mahAzukra indra rahate haiN| isake Upara zatAra aura sahasrAra svarga haiN| inameM sahasrAra nAmaka eka hI paTala hai| cAroM dizAoMkI pratyeka zreNI meM satraha vimAna haiN| dakSiNa zreNI ke nau vimAnama zatAra aura uttara zreNIke nauveM vimAnameM sahasrAra indra rahate hai| isake Upara Anata, prAgata, AraNa aura acyuta marga haiN| inameM chaha paTala haiN| antima acyuta paTalake madhya meM acyuta nAmaka indraka vimAna hai. / indraka vimAnase cAroM dizAoM meM cAra bimAnazreNiyA~ haiN| pratyeka vimAnazreNI meM gyAraha vimAna haiN| isa paTalakI dakSiNa zreNIke chaThaveM vimAnameM AraNa aura uttara zreNI ke chaThaye vimAnameM acyuna indra rahate haiN| ___ isa prakAra lokAnuyoga nAmaka grantha meM caudaha indra batalAye haiN| zrutasAgara AcAryake matase to bAraha hI indra hote haiN| Adike cAra aura antake cAra ina ATha svargAke ATha indra aura madhyake ATha svA~ka cAra indra adhIna brahma, lAntana, zuka aura zatAra isa prakAra solaha stroM meM bAraha indra hote haiN| vimAnoMkI saMkhyA-saudharma svargameM battIsa lAkha, ezAna svarga meM aTThAIsa lAkha, sAnatkumAra svarga meM bAraha lAkha, mAhendra meM ATha lAkha, brahma aura brahmAttarameM cAlIsa lAkha, lAntava aura kApiSTameM pacAsa hajAra, zukra aura nahAzukrameM cAlIsa hajAra, zatAra aura sahastrArameM chA hajAra, Anata, prANata, AraNa aura acyuta svarga meM sAta sI vimAna hai| prathama tIna beyakoM meM eka sau gyAraha, madhyake tIna veyakoMmeM eka sau sAta aura Upara ke tIna maiveyakoM meM ekAnace vimAna haiN| nava anudizameM nau vimAna haiN| sarvArthasiddhi paTala meM pA~ca vimAna haiM jinameM madhyavartI vimAnakA nAma sarvArtha siddhi hai| pUrva, dakSiNa, pazcima aura uttara dizAmeM kramase vijaya, baijayanta, jayanta aura aparAjita vimAna hai| vimAnoMkA raMga-saudharma aura aizAna svarga ke vimAnoMkA raGga zveta, pIlA, harA, lAla aura kAlA hai / sAnatkumAra aura mahendra svagarbha vimAnoMkA raGga zvena, pIlA, harA aura lAla hai / amA, brahmottara, lAntaba aura kApiSTa svarga meM vimAnoMkA raMga zveta,pIlA aura lAla hai| zukrase acyuta svarga paryanta vimAnoM kA raMga zveta aura pIlA hai / natra graMbeyaka, nava anudiza aura anuttara vimAnoMkA raMga zveta hI hai| sarvArthasiddhi vimAna paramazukla haiM aura isabAra vistAra jambUdvIpake samAna hai / anya cAra vimAnoMkA vistAra asaMkhyAta karoDa yojana hai| ukta vesaTa paTaloMkA antara bhI asaMkhyAta karor3a yAjana hai| meruse Upara Dada rAjU paryanta kSetrameM saudharma aura ezAna svarga haiN| puna: Der3a rAja zmANa kSetrameM sAnarakumAra aura mAhendra svarga hai| brahmase acyUta svarga paryanta do do svA~kI U~cAI AdhA rAjU hai / aura veyakase siddhazilA taka eka rAz2a UMcAI hai / avalokameM jitane vimAna hai sabhImeM jinamandira haiN| 52 Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 tasyArthavRtti hindI-sAra vaimAnika devoM meM utkarSa sthitiprabhAvasukhadyutilezyA vizuddhIndriyAvazviviSayato'dhikAH / / 20 / / vaimAnika devoMmeM kramazaH Upara Upara Ayu, prabhAva-zApa aura anugrahakI zakti, sukhaindriyasukhadIma-zarIra kAnti lezyAoMkI vizuddhi, indriyoM kA viSaya aura vijJAnake piyakI pAI jAtI hai / vaimAnika devoM meM apakarNa - gatizarIraparigrahAbhimAnato hInAH // 21 // | 4 / 2022 vaimAnika deva gamana, zarIra, parigraha aura abhimAnako apekSA kramazaH Upara Upara hIna haiM / Upara Upara ke dezoM meM gamana, parigraha aura abhimAna kI honatA hai / zarIrakA parimANa - saudharma aura aizAna svarga meM zarIra kI U~cAI sAta aradina, sAnatkumAra aura mAhendra meM chaha arahina, brahma brahmottara lAntava aura kApiDa meM pA~ca aratni, zukra mahAzukra zatAra aura sahasrAra meM cAra aratni, Anata aura prANatameM sAr3he tIna aratni aura AraNa aura acyutameM tIna aratni zarIrakI U~cAI hai| prathama tIna maiveyakoMmeM DhAI aratni, madhyamaiveyaka meM do aratni, UrdhvaM maiveyaka aura nava anudizameM Der3ha aratni zarIrakI mArgadarzaka: U~cArya zrImanArIrakI U~cAI kevala eka hAtha hai| muMDe hAthako arahina kahate haiM / vaimAnika deSoM meM lezyAkA varNana - pItapa zuklalezyA dvitrizeSeSu // 22 // yuga meM to lezyA hotI hai / meM aura zeSa ke vimAnoM meM kramazaH pIta, padma aura zukla saudharma, aizAna, sAnatkumAra aura mAhendra svarga meM pIta lezyA hotI hai| vizeSa yaha hai ki sanatkumAra aura mAhendra meM mizra-pIta aura padma lezyA hotI hai| brahma, brahmottara, lAntaya, kApiSTa, zukra aura mahAzukra svarga meM padma lezyA hotI hai| lekina zukra, mahAzukra, zatAra aura sahasrAra svarga meM mizra - padma aura zukla lezyA hotI hai| Anata, prANata, AraNa aura acyuta svarga meM aura nava maiveyakoM meM zukla lezyA hotI hai| nava anudiza aura pA~ca anuttara vimAnoM meM paramazukla lezyA hotI hai / yadyapi sUtra mizralezyAkA grahaNa nahIM kiyA hai kintu sAhacarya se mizrakA bhI praddaNa kara lenA cAhiye, jaise 'chAte vAle jA rahe haiM' aisA kahane para jinake pAsa chAtA nahIM hai| unakA bhI grahaNa ho jAtA hai usI prakAra eka lezyA ke kahane se usake sAtha mizrita dUsarI lezyA kA bhI grahaNa ho jAtA hai / sUtrakA artha isa prakAra karanA cAhiye saudharma aura aizAna svarga meM pIta lezyA aura sAnatkumAra aura mAhendra svarga meM mizra-pIta aura padmazyA hotI hai| lekina padmalezyAkI vivakSA na karake sAnatkumAra aura mAhendrasvarga pItalezyA hI kahI gaI hai| brahmase lAntaSa svarga paryanta padmalezyA aura zukra se sahasrAra svarga paryanta mizra padma aura zukla lezyA hotI hai lekina zukra aura mahAzukra meM zuklalezyA at for a karake padma lezyA hI kahI gaI hai| isI prakAra zatAra aura sahasrAra svarga meM padmalezyAko vivakSA na karake zuklalezyA hI sUtra meM kahI gaI hai| Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4123-25] caturtha adhyAya :- AcArya zrI savidhisAgara jI mahArAja prAgveyakebhyaH kalpAH // 23 // praiveyakoMse pahileke vimAnoM kI kalpa saMjJA hai / arthAt solaha svargoko kalpa kahate haiM / naba maiMveyaka, nava anudiza aura pA~ca anuttara vimAna kalyAtIta kahalAte haiN| laukAntika deyoMkA nivAsa amalokAlayA laukAntikAH // 24 // laukAntika deya brahmaloka nAmaka pAMcaveM svargameM rahate haiN| prazna-yadi brahmalokameM rahaneke kAraNa inako laukAntika kahate haiM to brahmalokanivAsI saca devoMko laukAntika kahanA caahiye| usara-laukAntika yaha yathArtha nAma hai aura isakA prayoga brahmaloka nivAsI saba devoM ke liye nahIM ho sakatA / lokakA artha hai brahmaloka / prahAlokake ansako lokAnta aura lokAntameM rahanevAle devoMkA nAma laukAntika hai| athavA saMsArako loka kahate haiN| aura jinake saMsArakA anta samIpa hai una devoMko laukAntika kahate hai| laukAntika deva svargase mayuta hokara manuSya bhava dhAraNakara mukta ho jAte haiN| ataH laukAntika yaha nAma sArthaka hai| laukAntika devoMke bhedasArasvatAditpabahvatharuNagardatoyatuSitAvyAcAdhAriSTAzca // 25 // sArasvata, Aditya, yahi, aruNa, gardatoya, tuSita, abyAbAdha aura ariSTa ye pATha prakArake laukAntika deva hote haiN| ___ jo caudaha pUrva ke zAtA hoM ve sArasvata kahalAte haiN| devamAtA aditikI santAnako Aditya kahate haiN| jo vahike samAna dedIpyamAna hoM ve vahi haiM / udIyamAna sUrya ke samAna jinakI kAnti ho ve aruNa kahalAte haiN| ___zabdako garda aura jalako toya kahate haiN| jinake mukhase zabda jalake pravAhakI taraha nikaleM ve gardatoya hai| jo saMtuSTa aura viSaya sukhase parAnmukha rahate hai ve tuSita haiM / jinake kAmAdijanita bAdhA nahIM hai ve anyAyAdha hai| jo akalyANa karane vAlA kArya nahIM karate haiM vanako ariSTha kahate haiN| sArasvata Adi devoM ke vimAna kramazaH IzAna, pUrva, Agneya, dakSiNa, nairRtya, pazcima, yAyana aura uttara dizAmeM haiN| inake antarAlameM bhI do do devaoNka vimAna haiM / sArasvata aura Aditya ke antarAla meM agnyAbha aura sUryAbha, Aditya aura vahike antarAlameM candrAma aura sasyAbha,yahi aura aruNake antarAla meM zreyaskara aura kSemaMkara,aruNa aura gardatoyake antarAlameM vRSabheSTa aura kAmacara,gardatIya aura tuSitake madhya meM nirmANaraja aura digantarakSita, tuSita aura anyAvAdhake madhyameM yAtmarakSita aura sarvarakSita, adhyASAdha aura ariSTake madhyameM maruta aura basu aura ariSTha aura sArasvatake madhyameM apUrva aura vizva rahate haiN| saba laukAntika svAdhIna, viSaya sukhase parAnmukha, caudaha pUrva ke bAtA aura devoMse pUjya hote haiM / ye deva tIrthaMkaroMke tapakalyANakameM hI Ate haiN| __ laukAntika devoMkI saMkhyA cAra lAkha sAta hajAra ATha sau bIsa hai| Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthavRtti hindI-sAra [4196-2, vijaya zrAdi vimAnavAsI devoMkI saMsArakI avadhi vijayAdiSu dvicaramAH // 26 / / vijaya, mArgadarzaka jayansaurya prAravivAzamAnatAbI hAlindra manuSya ke do bhava dhAraNakara niyamase mokSa cale jAte haiM / yahA~ manuSyabhavakI apekSAse inako dvicarama kahA hai| koI bhI ahamindra vijayAdise cyuta hokara manuSyagati meM AyagA. punaH vaha manuSyabhava samApta kara vijayAdimeM hI utpanna hogaa| phira vijayAdise phyuta hokara manuSyabhava dhAraNakara niyamama mokSa calA jAyagA, isa prakAra manuSyabhavakI apekSA do bhava aura manuSyabhavameM deva paryAyako bhI milA denese do manuSyabhava aura eka devabhava isa prakAra vijaya AdimeM utpanna honevAle ahamindroMke tIna bhatra aura bAkI raha jAte haiN| lekina sarvArthasiddhi ke ahamindra ekamavAyatArI hote haiN| ve manuSyakA eka bhava dhAraNa karake hI mokSa cale jAte haiN| tiryavAMkA varNanaaupayAdikamanuSyebhyaH zeSAstiryagyonayaH // 27 // upapAda janmavAle deva aura nArakI tathA manuSyoMko chor3akara zeSa samasta saMsArI jIva tiryazca haiM / tiryazca sampUrNa lokameM vyApta hai| bhavanavAsI devoMkI utkRSTa AyusthitirasuranAgasuparNadvIpazeSANAM sAgaropamatripalyopamArddhahInamitAH // 28 // bhavanavAsI devoM meM asurakumAra, nAgakumAra, suparNakumAra, dIpakumAra aura zepake chaha kumAroMkI utkRSTa Ayu kramase eka sAgara,tIna palya,ar3hAI palya,do palya aura Der3ha panya hai / caimAnika devoMkI utkRSTa Ayu saudharmazAnayoH sAgaropame adhike // 29 // ___ saudharma aura aizAna svargake devoMkI utkRSTha Ayu kucha adhika do sAgara hai / 'adhika' isa zabdakI anuvRtti sahasrAra svarga paryanta hotI hai| isaliye sahasrAra takake devoMkI Ayu kathita sAgarose kucha adhika hotI hai / saudharma aura aizAna svargaka padaloMmeM AyukA varNana-prathama paTalameM 6666666 karor3a palya aura itane hI palya tathA palyake tIna vibhAgoM se do bhAga utkRSTa Ayu hai| dUsare paTala meM 13333333 karor3a palya tathA 3333333 palya aura palyaka tIna bhAgoMmeM se eka bhAga Ayu hai| tIsare paTalameM do koDAkor3I palyakI Ayu hai| cauthe paTalameM 26666666 karor3a palya tathA 6666666 palya aura palyake tIna bhAgoM meM se do bhAga pramANa Ayu hai / pA~caveM paTalameM 33333333 karor3a patya tathA 3333333 palya aura patyake tIna bhAgoM meM se eka bhAga pramANa Ayu hai| chave paTalameM cAra koDAkor3I palyakI Ayu hai| sAtaveM paTalameM 46666666 karor3a palya tathA 6666666 palya aura palyake tIna bhAgoMmeM se do bhAga pramANa Ayu hai / AThaveM paTalameM 53333333 karoda patya aura 33333337 palyakI zrAyu hai / nauveM paTalamaM chaha kor3Akor3I palyakI Ayu hai| dasave paTalameM 66666666 karor3a palya aura 66666663 palyakI Ayu hai / myArahave paTala meM 73333333 karor3a palya aura 33333333 palyakI Ayu hai / bArahaveM paTalamai ATha koDAkor3I palyakI Ayu hai / terahaveM Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 413 4130-31 ] caturtha adhyAya mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja paTalamai 86666666 karor3a palya aura 6666666 palyakI Ayu hai| caudahaveM paTala meM 93333333 karor3a palya aura 33333335 palyakI Ayu hai / pandrahaveM paTala meM eka sAgarakI Ayu hai / solahaveM paTala meM eka sAgara, 6666666 karor3a palya aura 66666666 payakI Ayu hai| satrahaveM paTala meM eka sAgara, 13333333 karor3a palya aura 33333335 palyakI Ayu hai / aThArahaveM paTalameM bAraha kor3Akor3I palyakI Ayu haiM / unnIsa paTala 126666666 karor3a palya aura 6666666 palyakI Ayu hai| bIsaveM paTalameM 133333333 karor3a palya aura 33333333 palyakI Ayu hai / ikkIsaveM paTala caure arrest palyakI Ayu hai / bAIsaveM paTala 146666666 karor3a palya aura 66666661 palyakI Ayu hai| teIsarve paTala meM 153333333 karor3a palya aura 33333313 palyakI Ayu hai| caubIsaveM paTala meM solaha kor3Akor3I palyakI Ayu hai / pazcIsaveM paTala meM 166666666 karor3a palya aura 66 6666 palyakI Ayu hai / chabbIsaveM paTala meM 173333333 karor3a palya aura 33333333 palyako Ayu hai / sattAIsaveM paTala meM aThAraha kor3Akor3I pakI Ayu hai / aTThAIsa paTala meM 186666666 karor3a palya aura6666666 palyakI Ayu hai / unatIsaveM paTala meM 193333333 karor3a palya aura 33333333 palyakI Ayu hai| tosaveM paTala meM bosa kor3Akor3I palyakI Ayu hai / aura ikatIsaveM paTala meM kucha adhika do sAgarakI Ayu hai / I sAnatkumAra mAhendrayoH sapta / / 30 / sAnakumAra aura mAhendra svarga meM devoMkI Ayu kucha adhika sAta sAgara hai| prathama paTala 2 sAgara, dvitIya paTala meM 3 sAgara, tIsare paTala 43 sAgara, cautha paTala meM 3 sAgara, pA~caveM paTala meM 5, chaThaveM paTala meM 6 aura sAtaveM paTala meM kucha adhika sAta sAgarakI 'Ayu hai / trisana vaikAdazatrayodazapaJcadazabhiradhikAni tu // 31 // brahma aura brahmottara svarga meM daza sAgara se kucha adhika, lAntava aura kApiSTa svarga meM caudaha sAgara se kucha adhika, zukra aura mahAzukra meM solaha sAgarase kucha adhika, zatAra aura sahasrAra meM aThAraha sAgara se kucha adhika, Anata aura prANata meM bIsa sagara aura AraNa aura acyutameM bAIsa sAgarakI utkRSTa Ayu hai| isa sUtra meM 'tu' zabda yaha batalAtA hai ki pUrvasUtrake 'adhike' zabdakI anuvRtti sahasrAra svarga paryanta ho hotI hai| ataH Age ke svargoM meM Ayu sAgaroM se kucha adhika nahIM hai / brahma aura brahmottara svargake prathama paTala meM par3e sAgara, dvitIya paTala meM 83 sAgara, tIsare paTala meM 9 sAgara aura cauthe paTala meM daza sAgara se kucha adhika Ayu hai / lAntava aura kApiSTa svargake prathama paTala meM bAraha sAgara aura dUsare paTala meM kucha adhika caudaha sAgarakI Ayu hai| zukra aura mahAzukra meM eka hI paTala hai / zatAra aura sahasrAra meM bhI eka hI paTala hai / Anata, prANata, AraNa aura acyuta svargameM chaha paTala hai| prathama paTala meM sAgarake tIsare bhAgase kucha adhika kama unnIsa sAgara kI Ayu hai| dUsare padalameM bIsa sAgara, tIsare paTala meM 20 sAgara, cauthe paTala meM ikkIsa sAgara, pA~caveM paTala meM 21 sAgara aura chaTaveM paTala meM bAIsa sAgarakI Ayu hai / Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 tattvArthavRtti hindI-sAra [ 4 // 32-38 AraNAcyutAlamekaikana navasu praiveyakeSu vijayAdiSu sarvArthasiddhau ca // 32 // bhAraNa aura acyuta svarga se Upara nava aveyakoM meM, naSa anudizoM meM aura vijaya Adi vimAnoM meM eka eka sAgara bar3hatI huI Ayu hai / sUtra meM nava zabdakA praNa yaha batalAtA hai ki pratyeka praiveyakameM eka eka sAgara AyukI vRddhi hotI hai / 'vijayAdiSu' meM Adi zAbda ke dvArA nava anudizekA grahaNa hotA hai| isa prakAra prathama veyakameM teIsa sAgara aura mavameM praiveyakameM ikatIsa sAgarakI Ayu hai| nava anudizoM meM battIsa sAgara aura vijaya Adi pA~ca vimAnoM meM teMtIsa sAgarakI utkRSTa Ayu hai / sarvArthasiddhimeM jaghanya Ayu nahIM hotI isa bAtako batalAne ke liye sUtrameM mArgadarzarvArthasindhiAmadalo susvAhAsAgara jI mahArAjeyakoMke nAma-1 sudarzana, 2 amodha, 3 suprabuddha, 4 yazodhara, 5 subhadra, 6 suvizAla, " sumanasa, 8 saumanasa aura 9 prItikara / syoM meM jaghanya AyukA varNana aparA palyopamamadhikam / / 33 / / saudharma aura aizAna svarga ke prathama paTalameM kucha adhika eka palyakI Ayu hai| parataH parataH pUrvA pUrvA'nantarA / / 34 / / pahile pahileke paTala aura svA~kI Ayu Age Ageke paTaloM aura svargoko jaghanya Ayu hai / arthAt saudharma aura aizAna svargakI utkRSTa sthiti sAnatkumAra aura mAhendra svarga meM jaghanya prAyu hai| isI kramase vijayAdi cAra vimAnoM taka jaghanya Ayu jAna lenA cAhiye / nArakiyoMkI jaghanya aAyu- nArakANAzca dvitIyAdiSu // 35 // pahile pahileke narakoMkI utkRSTa Ayu dUsare Adi narakoMmeM jaghanya Ayu hotI hai| isa prakAra dUsare narakameM jaghanya Ayu eka sAgara aura sAtaveM narakakI jaghanya Ayu bAIsa sAgarakI hai| dazavarSasahasrANi prathamAyAm // 36 // pahile narakameM jaghanya Ayu daza hajAra varSakI hai| yaha jaghanya Ayu prathama paTalameM hai| prathama paTalakI utkRSTa sthiti nabbe hajAra varSa dvitIya paTalakI jaghanya Ayu hai| isI prakAra Ageke padoMmeM jaghanya AyukA krama samajha lenA caahiye| bhavanavAsiyoMkI jaghanya Ayu-- bhavaneSu ca // 37 / bhavanavAsiyoMkI jaghanya Ayu daza hajAra varSakI hai| vyantaroMkI jaghanya Ayu vyantarANAzca // 38 // vyantara devAkI bhI jaghanya Ayu daza hajAra varSakI haiM / Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4.39-] caturtha adhyAya 415 nyantaroMkI utkRSTa sthiti parA palyopamamadhikam / / 39 // vyantara devoMkI utkRSTa Ayu eka palyase kucha adhika hai| jyotiSI devoMkI utkRSTa Ayu jyotiSkANAzca // 40 // jyotiSI devoMkI bhI utkRSTa Ayu kucha adhika eka palyakI hai| jyotiSI deSoMkI jaghanya Ayu- tadaSTabhAgo'parA // 41 // jyotiSI deyoMkI jayanya Ayu eka palyake AThaveM bhAga pramANa hai| vizeSa-candramAphI eka palya aura eka lAkha varSa, sUryako eka palya aura eka hajAra varSa, zukrakI eka palya aura sau varSa vRhaspatikI eka palya, budhakI AdhA palya, nakSatroM kI AdhA palya aura prakIrNaka tArAoMkI , palpa utkRSTa Ayu hai / prakIrNaka tArAoMkI aura nakSatroMkI jaghanya sthiti patyake AThaveM bhAga lyANa hai aura saryAdikoMkI jaghanya zrAyu patyake cauthe bhAgAvapalyai ) pramANA laukAntika devoMkI Ayu laukAntikAnAmaSTau sAgaropamAni sarveSAm / / 42 / / samasta laukAntika devoMko Ayu ATha sAgarakI hai| ina devoM meM jaghanya aura utkRSTa AyukA bheda nahIM hai| saba lokAntika devoMke zukla lezyA hotI hai / inake zarIrakI U~cAI pA~ca hAtha hai| isa adhyAyameM devoMke sthAna, bheda, sukha, sthiti Adi kA varNana hai| caturtha adhyAya samApta Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka:- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja paJcama adhyAya ajIba tatvakA varNanaajIvakAyA dharmAdharmAkAzapudgalAH // 1 // dharma,adharma,aAkAza aura pudgala ye cAra dravya ajIvakrAya haiN| zarIrake samAna pralaya yA piNDa rUpa honeke kAraNa ina dravyoMko ajIvakAya kahA hai / yadyapi kAla dravya bhI ajIva hai lekina pracayarUpa na hone ke kAraNa kAlako isa sUtra meM nahIM kahA hai| kAla duvyake pradeza motI ke samAna eka dUsarese pRthak haiM / nizcayanayase eka pudgala paramANu bahupradezI nahIM hai kintu upacArase eka pudgala paramANu bhI bahupradezI kahA jAtA hai kyoMki usameM anya paramANuoM ke sAtha milakara piNDarUpa pariNata hone kI zakti hai| prazna- 'asaMkhyeyAH pradezA dharmAdharmakajIvAnAma' aisA Age sUtra hai / usIse yaha nizcaya ho jAtA hai ki dharma Adi dravya bahupadezI haiN| phira ina dravyoMko bahupradezI batalAne ke liye isa sUtra meM kAya zabdakA grahaNa kyoM kiyA? uttara-isa sUtra meM kAya zabda yaha sUcita karatA hai ki dharma Adi dravya ghahupradezI hai aura Ageke sUtroMse una pradezoMkA nirdhAraNa hotA hai ki kisa dravyake kitane pradeza haiM / kAla dravyake pradeza pracayarUpa nahIM hote haiM, isa bAtako batalAne ke liye bhI isa sUtrameM kAya zaradakA grahaNa kiyA hai| 'ajIbakAyA isa zabda meM ajIva vizeSaNa hai aura kAya vizeSya hai| isaliye yahA~ vizeSaNavizeSya samAsa huA hai| kinhIM do padArthoM meM vyabhicAra (asambandha) honepara kisI eka sthAnameM unake sambandhako batalAne ke liye vizeSaNavizeSya samAsa hotA hai| kAla dravya ajIva hai lekina kAya nahIM hai, jItra dravya kAya hai lekina ajIva nahIM hai| ataH ajIva aura kAyameM vyabhicAra hone ke kAraNa vizeSaNavizeSya samAsa ho gayA hai / dravyANi / / 2 // ukta dharma Adi cAra dravya haiN| jisameM guNa aura paryAya pAye jaoNya unako dravya kahate haiN| nayAyika kahate haiM ki jisameM dravyatva nAmaka sAmAnya rahe vaha dravya hai / aisA kahanA ThIka nahIM hai| jaba dravyatva aura dravya donoMkI pRthaka pRthak siddhi ho taba dravyatvakA dravyake sAtha sambandha ho sakatA hai / lekina donoMkI pRthaka pRthak siddhi nahIM hai| aura yadi donoM kI pRthak siddhi hai. to binA dranyatyake bhI dravya siddha ho gayA taba dravyatyake sambandha mAnanekI kyA AvazyakatA hai ? isI prakAra guNaki samudAyako dravya kahanA bhI ThIka nahIM hai kyoMki guNa aura samudAyameM abheda mAnane para eka hI padArtha rahegA aura bheda mAnane para guNoMkI kalpanA vyartha hai kyoMki vinA guNoM ke bhI samudAya siddha hai| ____ guNa aura dravyameM kathamita bhedAbheda mAnanese koI doSa nahIM AtA / guNa aura draJca pRthak dhak upalabdha nahIM hote isaliye unameM abheda hai aura unake nAma, lakSaNa, prayojana Adi bhinna bhinna hai isaliye unameM bheda bhI hai| pUrva sUtrameM dharma Adi bahuta padArtha hai isaliye isa sUtrameM dharma AdikA dravyake sAtha Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 417 53-4] paJcama adhyAya samAnAdhikaraNa honese dravya zabdako bahuvacana kahA hai lekina samAnAdhikaraNake kAraNa dravya zabda pulliGga nahIM ho sakatA kyoMki dravya zabda sadA napuMsaka liGga hai| jIvAzca // 3 // jIva bhI dravya hai| Age kAlako bhI dravya batalAyA hai| isa prakAra dharma, adharma, AkAla, pudgala, jIva aura kAla ye chaha dravya haiN| prazna-Age 'guNaparyayavad dRSyam' isa sUtrameM dravyakA lakSaNa batalAyA hai| isIse graha siddha ho Arsanaki dharma jArSiIya vidhipiraharIyokadAjANanA karanA ThIka nahIM hai ? uttara-yahA~ dravyoMkI gaNanA isaliye kI gaI hai ki dravya chaha hI haiM / anya logoMke dvArA mAnI gagrI dravyakI saMkhyA ThIka nahIM hai| naiyAyika pRthivI, jala, agni, vAyu, AkAza, kAla, dizA, AtmA aura mana ye nava dravya mAnate haiN| yaha saMkhyA ThIka nahIM hai / pRthivI, jala, agni, vAyu aura manakA pudgala dravyameM antarbhAva ho jAtA hai| jinendra devane pudgala dravyake chaha bheda batalAe hai.- atisthUla, sthUlasthUla, sthUlasUkSma, sUkSmasthUla, sUkSma 'aura sUkSmasUkSma / inake kramazaH udAharaNa ye haiM--pRthivI, jala, chAyA, netrake sivAya zeSa cAra indriyoMke viSaya, karma aura prmaannu| prazna ..pudgaladravyameM rUpa, rasa, gandha aura sparza pAye jAte haiN| vAyu aura manameM rUpa zrAdi nahIM haiM / ataH pudgala meM inakA antarbhAva kaise hogA? uttara-vAyumeM bhI rUpa Adi cAroM guNa pAye jAte haiM / vAyumeM naiyAyikake matake anusAra sparza hehI aura sparza honese rUpAdi guNoMko bhI mAnanA pdd'egaa| jahA~ parza hai. yahA~ zepa guNa honA hI cAhie / aisA bhI kahanA ThIka nahIM ki vAyumeM rUpa hai no vAyukA pratyakSa honA cAhiye; kyoMki paramANumeM rUpa hone para bhI usakA pratyakSa nahIM hotA / isI prakAra jala, agni zrAdimeM sparza Adi cAroM guNa pAye jAte haiM / cAroMkA paraspara avinAbhAya hai| manake do bheda haiM-dravyamana aura bhAyamana / dravyamanakA pudgala meM aura bhAvamanakA jIvameM antarbhAva hotA hai| dravyamana rUpAdiyukta honese pudgaladravyakA vikAra hai| dravyamAna jJAnopayogakA kAraNa honese rUpAdi yukta (mUrta) hai| zabda bhI paudgalika honese mUta hI hai ataH naiyAyikakA aisA kahanA ki jisa prakAra zabda amUrta hokara jJAnopayogameM kAraNa hotA hai usI prakAra dravyamAna bhI amRta hokara jJAnopayogameM kAraNa ho jAyagA ThIka nahIM hai| pratyeka dravyake pRthak pRthaka paramANu mAnanA bhI ThIka nahIM hai / jalake paramANu pRthivIrUpa bhI ho sakate haiM aura pRthivIke paramANu jalarUpa bhI / jisa prakAra vAyu AdikA pudgalameM antarbhAva ho jAtA hai usI prakAra dizAkA AkAzameM antarbhAva ho jAtA hai ; kyoMki sUrya ke udayAdikI apekSA AkAzake pradazoMkI paMkti meM pUrva Adi dizAkA vyavahAra kiyA jAtA hai| nityAvasthitAnyarUpANi // 4 / / jIva Adi sabhI dravya nitya, avasthita aura arUpI haiN| ye dravya kabhI naSTa nahIM hote haiM, isaliye nitya haiM / inakI saMkhyA sadA chaha hI rahatI hai athavA ye kabhI bhI apane apane pradezoMko nahIM chor3ate haiM isaliye apasthita haiN| dravyoMmeM niyatva aura avasthita ba dravyanayakI apekSAse hai / ina dravyoM meM rUpa, rasa Adi nahIM pAye jAte isaliye arUpI haiN| 53 Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 tatvArthasi hindI-sAra [ 5 / 58 rUpiNaH pudgalAH // 5 // pudgala dravya meM rUpa, rasa, gandha aura sarza pAye jAte haiM isaliye puTugala dravya rUpI hai| jisameM pUraNa aura galana ho vaha pudgala hai / pudgalake paramANu,skandha Adi aneka bheda haiM isaliye sUtra meM pahuvacanakA prayoga kiyA hai| A AkAzAdekadravyANi // 6 // AkAza paryanta arthAt dharma, adharma aura AkAza- ye tIna dravya eka eka haiM / jIva yA pudgalakI taraha aneka nahIM hai| prazna-'A AkAzAdekaikama aise laghu sUtrase hI kAma cala jAtA phira vyartha hI dravya zabdakA grahaNa kyoM kiyA.? uttara-ukta dravya dravyakI apekSA eka eka haiM lekina kSetra aura bhAvakI apekSA asaMkhyAta aura ananta bhI haiM isa bAtako batalAneke liye sUtra meM dravya zabdakA mahaNa Avazyaka hai| niSkriyANi ca // 7 // ___dharma, adharma aura AkAza ye dravya niSkriya bhI haiN| eka sthAnase dUsare sthAna meM jAsasozika kahalAhaurya mama sAmAliyAnApamahAdrAjoM meM nahIM pAI jAtI isaliye ye niSkriya haiN| prazna--yadi dharma Adi dravya niSkriya hai to inakI utpatti nahIM ho sakatI kyoMki utpatti kriyApUrvaka hotI hai / utpattike abhAvameM vinAza bhI saMbhava nahIM hai| ataH dharma Adi dravyoMko utpAda-vyaya aura dhaumya yukta kahanA ThIka nahIM haiM ? uttara-yadyapi dharma Adi dravyoM meM kriyAnimittaka utpAda nahIM hai phira bhI inameM dUsare prakArakA utpAda pAyA jAtA hai| svanimitta aura parapratyayake bhedase do prakArakA utpAda dharma Adi dravyoMmeM hotA rahatA hai| ina dravyoMke ananta zragurulaghu guNoM meM chaha prakArakI vRddhi aura chaha prakArakI hAni svabhAvase hI hotI rahatI hai yahI svanimittaka utpAda aura vyaya hai / manuSya AdikI gati, sthiti aura avakAzadAnameM hetu hone ke kAraNa dharma Adi dravyAMmeM parapratyayApekSa utpAda aura vinAza bhI hotA rahatA hai| kyoMki kSaNa kSaNameM gati Adike viSaya bhinna bhinna hote haiM aura viSaya bhinna honese usake kAraNako bhI bhinna honA cAhiye / / prazna-kriyA sahita jalAdi hI machalI AdikI gati AdimeM nimitta hote haiN| dharma Adi niSkriya dravya jIvAdikI gati AdimeM hetu kaise ho sakate haiM? uttara-ye dravya kevala jIvAdikI gati AdimeM sahAyaka hote haiM, preraka nahIM / jaise cakSu rUpake dekhane meM nimitta hotA hai lekina jo nahIM dekhanA cAhatA usako dekhane kI preraNA nahIM karatA / isaliye dharma Adi dravyoMko niSkriya honepara bhI jIvAdikI gati AdimeM itu honemeM koI virodha nahIM hai| jIva aura pudgalako chor3akara zeSa cAra dravya sakriya haiN| dravyoM ke pradezoMkI saMkhyAasaMkhyeyAH pradezA dharmAdharmakajIvAnAm // 8 / / dharma, adharma aura ekajIvake asaMkhyAta pradeza hote haiN| jitane AkAzadezameM eka Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 / 1-12 ] pacama adhyAya 419 pudala paramANu raha sakatA hai utane AkAza dezako pradeza kahate haiN| asaMkhyAtake tIna bheda haiM- jayanya, utkRSTa aura ajaghanyotkRSTa / unameM se yahA~ ajayanyotkRSTa liyA gayA hai| dharma aura adharma dravya pUre DhokAkAzameM vyApta hai| eka jIva lokAkAza pramANa pradezavAlA hone para bhI pravezoM meM saMkoca aura vistArakI apekSA svakarmAnusAra prApta zarIrapramANa hI rahatA hai| lokapUraNasamudrAtake samaya jIva pUre lokAkAza meM vyApta ho jAtA hai| jisa samaya jIva lokapUraNasamuddhAta karatA hai usa samaya mehake nIce citravatra paTalake madhya meM jIvake ATha madhya pradeza rahate haiM aura zeSa pradeza pUre lokAkAza meM vyApta ho jAte haiN| daNDa, kapATa, pratara aura lokapUraNakI apekSA cAra samaya pradezoM ke vistAra meM aura cAra samaya saMkoca meM isa prakAra lokapUraNasamuddhAta karane meM ATha samaya lagate haiM / AkAzasyAnantAH // 9 // AkAzaM dravya ananta pradeza hai / para lokAkAzake asaMkhyAta hI pradeza haiM / saMkhyeyAsaMkhyeyAzca pugalAnAm // 10 // pudgala dravya ke saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta pradeza hai| sUtra meM 'ca' zabda se anantakA grahaNa kiyA gayA hai| anantake tIna bheda haiM- parItAnta, yuktAnanta aura anantAnanta / yahA~ tInoM anantakA grahaNa kiyA hai| kiso dvayaka Adi pudgalake saMkhyAta pradeza hote haiN| do aNuse adhika aura Der3a sau aMka pramANa paryanta pudgala paramANuoMke samUhako saMkhyAtapradezI skaMdha kahate haiN| lokAkAzake pradeza pramANa paramANuoMvAlA skandha zrasaMkhyAta pradezI hotA hai ! isI prakAra koI saMkhyAta pradezavAlA, koI parItAnta saMvidhisAgara jI pradezavAlA koI yutAnanta pravezAlA aura koI anantAnanta pradezavAlA bhI hotA hai| prazna- lokAkAzake asaMkhyAta praveza haiM phira vaha ananta aura anantAnanta pradeza cAle pudgala dravyakA AdhAra kaise ho sakatA hai ? uttara - pudgala paramANuoM meM sUkSma pariNamana honese aura avyAhata avagAhana zakti hone se AkAza ke eka pradezameM bhI anantAnanta pudgala paramANu raha sakate haiM / nAthoH // 11 // paramANu ke do Adi pradeza nahIM hote haiN| paramANu ekapradezI hI hotA hai| sabase choTe hissekA nAma paramANu hai| ataH paramANuke bheda yA pradeza nahIM ho skte| paramANu choTA aura AkAzase bar3A koI nahIM hai| ataH paramANuke pradezoM meM bheda nahIM DAlA jA sakatA / dravyoMke rahanekA sthAna - lokAkAze'vagAhaH // 12 // jIva Adi dravyoMkA avagAha ( sthAna ) lokAkAzameM hai| lokAkAza AdhAra aura jISAdi dravya Aveya haiN| lekina lokAkAzakA anya koI AdhAra nahIM hai vaha apane hI AdhAra hai| prazna -- jaise lokAkAzakA koI dUsarA AdhAra nahIM hai usI prakAra dharmAdi dravyoM kA bhI dUsarA AdhAra nahIM honA cAhiye athavA dharmAdike AdhArakI taraha AkAzakA bhI dUsarA AdhAra honA cAhiye ? Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 tattvArthavRtti hindI-sAra [5.13-14 uttara-AkAzase adhika parimANa ghAlA arthAt bar3A dUsarA koI dravya nahIM hai jo AkAzakA AdhAra ho sake zrataH AkAza kisIkA Adheya nahIM ho sakatA / AkAza bhI vyavahAra nayakI apekSA dharmAdi dravyoMkA AdhAra mAnA gayA hai / nizcaya nayale to saba dravya apane apane AdhAra haiN| AkAza aura anya dravyoM meM AdhAra-Atreya sambandhakA tAtparya yahI hai ki AkAzase bAhara anya dravya nahIM hai| evambhUta nayakI apekSA to sabhI dRSya svapratiSTa hI haiN| evambhUta arthAt nizcayanaya / paramAtmaprakAza (15) meM siddhoMko svAtmanivAsI hI batalAyA hai| prazna-AdhAra aura prAdheya pUrvApara kAlabhAvI hote haiN| jaise ghar3A pahile rakhA huA hai aura usameM bera Adi pIche rakha die jAte haiM / AkAza aura dharmAdi dravya samakAlabhAvI haiM isaliye inameM vyavahAranayase bhI AdhAra-Adheyasambandha nahIM bana sakatA ? uttara--kahIM kahIM samakAlabhAvI padArthoM meM bhI AdhAra-zrAdheya sambandha pAyA jAtA hai jaise ghaTa aura ghaTake rUpAdiko / isI prakAra samakAlabhAvI AkAza aura dharmAdi dravyoM meM ukta sambandha hai| loka aura alokakA vibhAga dharma aura adharma dravyake sadbhAyase hotA hai| yadi dharma aurArthadharmakadravya sAneyonIsuvagarAvacIjahAjadharma aura adharma dravya hai vaha loka aura usake bAhara aloka gati aura sthiti ke abhAva hojAnese lokAlokakA vibhAga bhI na hotaa| dharmAdharmayoH kRtsne // 13 // dharma aura adharma dravya mamasta lokAkAzameM tilameM telakI taraha vyApta hai| isameM avagAhana zakti hone se paraspara meM vyAghAta nahIM hotA hai| prazna-aTokAkAzameM adharma dravya na hone se zrAphAzakI sthiti aura kAla dravya na honese AkAzameM pariNamana kase hotA hai ? uttara jaise jalake samIpa sthita uSNa lohekA golA eka orase jalako khIMcatA hai lekina jala pUre loha piNDa meM vyApta ho jAtA hai usI prakAra lokake antabhAgake nikaTakA alokrAkAza adharma aura kAla dravyakA sparza karatA hai aura usa sparzake kAraNa samasta alokAkAzakI sthiti aura usameM parivartana hotA hai / ekapradezAdiSu mAjyaH pudgalAnAm // 14 // pudgala dravyakA avagAha lokAkAzake eka pradezako zrAdi lekara asaMkhyAta pradezoMmeM yathAyogya hotA hai| AkAzakaM eka pradezameM eka paramANuse lekara asaMkhyAta aura ananta paramANuoMke skandhakA avagAha ho sakatA hai / isI prakAra AkAzake do, tIna Adi pradezoM meM bhI pudgala dravyakA avagAha hotA hai| prazna-dharma aura adharma dravya amUrta hai isaliye inake avagAhameM koI virodha nahIM hai. lekina ananta pradezavAle mUrta pudgalaskandhakA asaMkhyAta pradezI lokAkAzameM avagAha kaise ho sakatA hai ? jasara-sUkSma pariNamana aura avagAhana zakti honese aAkAzake eka pradezameM bhI ananta paramANubAlA pudgalaskandha raha sakatA hai| jaise eka koThemeM aneka dIpakoMkA prakAza Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ + 5/15-17 ] pacama adhyAya 421 eka sAtha rahatA hai / isa viSaya meM Agama pramANa bhI hai / pravacanasAra meM kahA hai ki sUkSma, bAdara aura nAnA prakAra ke anantAnanta pula skandhoMse yaha loka ThasAThasa bharA hai| isa viSaya meM ruI kI gAMTha kA bhI upayukta hai| phailI huI ruI adhika kSetrako gheratI hai jaba ki gAMTha bA~dhanepara alpakSetra meM A jAtI hai / asaMkhyeyabhAgAdiSu jIvAnAm / / 15 / / jIvoMkA avagAha lokAkAzake asaMkhyAtaveM bhAgase lekara samasta lokAkAzameM hai / lophAkAzake asaMkhyAta bhAgoMmeM se eka, do, tIna Adi bhAgoM meM eka jIva rahatA hai aura lokapUraNasamudrAta ke samaya vahI jIva samasta lokAkAzameM vyApta ho jAtA hai / prazna- yadi lokAkAza ke eka mAmeM eka jIva rahatA hai to eka bhAga meM dravya pramANase mAtA hU~ AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja zarIrayukta anantAnanta jIvarAzi kaise uttara - sUkSma aura bAdara ke bhedase jIvoMkA eka Adi bhAgoM meM avagAha hotA hai / aneka bAdara jIva eka sthAna meM nahIM raha sakate kyoMki ve paraspara meM pratighAta ( bAdhA ) karate haiM, lekina parampara meM pratighAta na karane ke kAraNa eka nigoda jIvake zarIra meM anantAnanta sUkSma jIva rahate haiN| bAdara jIvoMse bhI sUkSma jIvoMkA pratighAta nahIM hotA hai / asaMkhyAta pradezI jIva lokake asaMkhyAtaveM bhAga meM kaise rahatA hai pradeza saMhAravisarpAbhyAM pradIpavat // 16 // dIpaka prakAzakI taraha jIva pradezoMke saMkoca aura vistArakI apekSA lokake asaMkhyAtaveM Adi bhAgoM meM rahatA hai| dIpakako yadi khule maidAnameM rakkhA jAya to usakA prakAza dUra taka hogaa| usI dIpakako koThe meM rakhane se kama prakAza aura ghar3emeM rakhane se aura bhI kama prakAza hogA | isI prakAra jIva bhI anAdi kArmaNa zarIrake kAraNa choTA aura bar3A zarIra dhAraNa karatA hai aura jIvake pradeza saMkoca aura vistArake dvArA zarIrapramANa ho jAte haiN| laghu zarIra meM pradezoMkA saMkoca aura bar3e zarIra meM pradezoM kA vistAra ho jAtA hai lekina jIva yahI rahatA hai jase hAthI aura cIMTIke zarIra meM / eka pradezameM sthita honeke kAraNa yadyapi dharma Adi dravya paraspara meM praveza karate haiN| lekina apane apane svabhAvako nahIM chor3ate isaliye unameM saMkara yA ekatva doSa nahIM ho sakatA / pacAstikA meM kahA bhI hai ki- "ye dravya paraspara meM praveza karate haiM, eka dUsare meM milate haiM, parasparako avakAza dete haiM lekina apane apane svabhAvako nahIM chor3ate / " dharma aura adharma dravyakA upakAra--- gatisthityupagraha dharmAdhayorupakAraH || 17 || eka dezale dezAntara meM jAnA gati hai| ThaharanA sthiti hai| jIva aura pudgaloMko gamana karane meM sahAyatA denA dharma dravyakA upakAra aura jIva tathA pudgaloMko Thaharane meM sahAyatA denA adharma dravyakA upakAra hai / yadyapi upakAra do haiM lekina upakAra zabdako sAmAnyacAcI honese sUtra meM ekavacanakA hI prayoga kiyA hai| prazna- sUtra meM upagraha zabda vyartha hai kyoMki upakAra zabdase hI prayojana siddha ho jAtA hai isaliye 'gatisthitI dharmAdharmayorupakAraH' aisA sUtra honA cAhiye | uttara-yadi sUtra meM upagraha zabda na ho to jisa prakAra dharma dravyakA upakAra gati aura adharma kA upakAra sthiti hai aisA krama se hotA hai usI prakAra jIvoMke gamanameM sahAyatA Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatrArthavRtti - hindI-sAra [ 518 karanA dharma dravyakA upakAra aura pudgaloMko Thaharane meM sahAyatA denA adharma dravyakA upakAra hai aisA viparIta artha bhI ho jAtA / ataH isa bhramako dUra karaneke liye sUtrameM upagraha zabdakA honA Avazyaka hai / prazna-- dharma aura adharmaM dravyakA jo upakAra batalAyA hai vaha AkAzakA hI upakAra hai kyoMki AkAzameM hI gati aura sthiti hotI hai / uttara--AkAza dravyakA upakAra dravyoMko avakAza denA hai| isaliye gati aura sthitiko zrAkAzakA upakAra mAnanA ThIka nahIM hai| eka dravyake aneka prayojana mAnakara yadi dharma aura adharma dravyakA astitva svIkAra na kiyA jAya to loka aura alokakA vibhAga nahI ho skegaa| inhIM do dravyoM ke kAraNa hI yaha vibhAga bana pAtA hai / pradarzaka aura cAvI hArAdise hI siddha ho jAtA hai isaliye inake mAnane kI koI AvazyakatA nahIM hai| uttara - pRthivI, jala Adi gati aura sthitike vizeSa kAraNa haiN| lekina inakA koI sAdhAraNa kAraNa bhI honA caahiye| isaliye dharma aura adharmaM dravyakA mAnanA Avazyaka hai kyoMki ye gati aura sthiti meM sAmAnya kAraNa hote haiN| dharma aura adharma dravya gati aura sthiti meM preraka nahIM hote kintu sahAyaka mAtra hote hai ataH ye paraspara meM gati aura sthitikA pratibandha nahIM kara sakate / prazna- dharma aura adharma dravyakI sattA nahIM hai kyoMki inakI upalabdha nahIM hotI hai| uttara- aisA koI niyama nahIM hai ki jisa vastukI pratyakSa upaladhi ho vahI vastu san mAnI jAya / saba matAvalambI pratyakSa aura apratyakSa donoM prakAra ke padArthoM ko mAnate haiM / dharma adharma dravya atIndriya honese yadyapi hama logoMkA pratyakSa nahIM hote haiM lekina sarvajJa to inakA pratyakSa karate hI haiN| zrutajJAnase bhI dharma aura adharma dravyakI upalabdhi hotI hai / AkAzakA upakAra - AkAzasyAvagAhaH / / 18 / / samasta dravyoM ko avakAza denA AkAzakA upakAra hai| prazna- kriyAvAle jova aura pudgaloMko avakAza denA to ThIka hai lekina niSkriya dharmAdi dravyoM ko avakAza denA to saMbhava nahIM hai / uttarapadyapi dharma Adi meM avagAhana kiyA nahIM hotI hai lekina upacArase ve bhI avagAhI kahe jAte haiM / dharma Adi dravya lokAkAzameM sarvatra vyApta hai isaliye vyavahAranayasa inakA avakAza mAnanA ucita hI hai / I prazna- yadi AkAza meM avakAza denekI zakti hai to dIvAla meM gAya AdikA aura patthara AdikA bhI praveza ho jAnA cAhiye / uttara-sthUla hone ke kAraNa ukta padArtha parasparakA pratighAta karate haiN| yaha AkAza kA doSa nahIM haiM kintu unhIM padArthoMkA hai| sUkSma padArtha paraspara meM avakAza dete haiM isaliye pratighAta nahIM hotaa| isase yaha bhI nahIM samajhanA cAhiye ki avakAza denA padArthoMkA kAma hai AkAzakA nahIM, kyoMki saba padArthoM kA avakAza denevAlA eka sAdhAraNa kAraNa AkAza mAnanA Avazyaka hai / yadyapi lokAkAzameM anya dravya na hone se AkAzakA avakAzadAna lakSaNa vahA~ nahIM banatA lekina avakAza denekA svabhAva vahA~ bhI rahatA hai isaliye AlokAkAza avakAza na dane para bhI AkAza hI haiM / Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama adhyAya 423 pudgala dravyakA upakArazarIvAGmanaHprANApAnAH pudgalAnAm // 19 // zarIra, bacana, mana aura zvAsocchvAsa ye pudgala dravyake upakAra haiN| zarIra vizIrNa honevAle hote haiM / audArika, vaikriyika, AhAraka,tejasa aura phArmaNa ye pA~ca zarIra pudgalase banate haiN| prAtmAke pariNAmoM ke nimitta se pudgala paramANu karmarUpa pariNata ho jAte haiM. aura kamose audArika Adi zarIroMkI utpatti hotI hai isaliye zarIra paudgalika hai| prazna-kArmaNa zArIra pyAka honese pAlaka anizisakatAjI mahArAja uttara-yadyapi kANa zarIra anAhAraka hai lekina usakA vipAka guDa kAMTA Adi mUrtimAn dravya ke sambandha hone para hotA hai isaliye kArmaNa zarIra bhI paudgalika hI hai|| vacana ke do bheda haiM-dravyavacana aura bhAvavacana / vIryAntarAya, mati aura bhutalAnAvaraNake kSayopazama honepara aura aGgopAGga nAmakarma ke udaya honepara bhAvavacana hote haiM isaliye pudgalake Azrita hone se paudgalika hai| bhAva vacanakI sAmarthyase yukta AtmAke dvArA prerita hokara jo pudgala paramANu bacanarUpase pariNata hote haiM ve dravya vacana haiN| dravya vacana zrotrendriyake viSaya hote haiN| prazna-vacana amUrta haiM ataH janako paudla ka kahanA ThIka nahIM hai| uttara-vacana zramUrta nahIM hai kintu mUrta haiM aura isIliye paudgalika bhI hai| zabdoMkA mUrtimAn dravyakarNa ke dvArA grahaNa hotA hai, dIvAla Adi mUrtimAna dravyake dvArA zabdakA ararodha dekhA jAtA hai, tIna bherI Adike zabdoke dvArA manda macchara Adi ke zabdoMkA vyAghAta hotA hai, mUrta vAvuke dvArA bhI zabdakA vyAghAta hotA hai| viparIta vAyu calanese zabda apane anukUla dezameM nahIM pahuMca pAtA. ina saba kAraNoMse zabdameM mUrtatva siddha hotA hai / mUrta dravyake dvArA grahaNa, avarodha, abhibhava Adi amUrta vastumeM nahIM ho skte| manake bhI do bheda hai dravyamana aura bhaavmn| jJAnAvaraNa aura vIryAntarAyake kSayopazama hone para aura aGgopAGga nAmakarmake udaya hone para guNa aura doSoMke vicAra karane meM samartha AtmAke upakAraka jo pudgala mana rUpase pariNata hote haiM. ve dravyamana haiN| bhAvamana labdhi aura upayogarUpa hotA hai aura dravyamanake Azrita honese paudgAlaka hai| prazna-mana aNumAtra aura rUpAdi guNoMse rahita eka bhinna dravya hai| usako paudgaliMka kahanA ThIka nahIM hai| ___ uttara - yadi mana aNumAtra hai to indriya aura AtmAse usakA sambandha hai yA nahIM ? yadi sambandha nahIM haiM ; to vaha AtmAkA upakAraka nahIM ho sakatA | aura AtmAke sAtha manakA sambandha hai, to eka deza meM hI sambandha ho sakegA, taba anya dezoM meM vaha upakAraka nahIM ho skegaa| adRSTake kAraNa alAtacakrako taraG manakA zrAtmAke satra pradezoM meM paribhramaNa mAnanA bhI ThIka nahIM hai ; kyoMki AtmA aura adaSTa naiyAyika matake anusAra svayaM kriyA rahita hai ataH ve manakI kriyAmeM bhI kAraNa nahIM ho skte| kriyAvAn vAyu Adike guNahI anyatra kriyAhetu ho sakate haiN| jJAnAvaraNa aura vIryAntarAyake kSayopazama hone para aura aGgopAGga nAmakarmake udaya hone para zarIra ke bhItarase jo vAyu bAhara nikalatI hai usako prANa aura jo vAyu bAharase zarIrake bhItara jAtI hai usako apAna kahate hai| Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthavRtti hindI-sAra [ 5/20-22 mana aura prANApAnakA bhI mUrtaM dravyase pratighAta Adi dekhA jAtA hai isaliye ye bhI mUrta hai| bijalI girane se manakA pratighAta aura madirA Adise abhibhava dekhA jAtA hai| hAtha zrAdise mukhako banda kara dene para prANApAnakA pratighAta aura gale meM kapha aTaka jAne para zvAsocchvAsakA abhibhaca bhI dekhA jAtA hai| 424 prANApAna kriyA ke dvArA jIvakA astitva siddha hotA hai| zarIra meM jo zvAsocchvAsa kriyA hotI hai usakA koI karttA avazya honA cAhiye kyoMki kalI ke binA kriyA nahIM ho sakatI aura jo zvAsocchavAsa kriyAkA kartA hai vahI jIva hai / ukta zarIra Adi mudgala ke upakAra jIvake prati haiM / sukhaduHkhajIvitamaraNopagrahAzca // 20 // sukha, duHkha, jIvita aura maraNa ye bhI jIvake prati pudgalake upakAra haiM / sAtA vedanIyake udayase sukha aura asAtAvedanIyake udayase duHkha hotA hai| Ayu karma ke udayase jIvana aura Ayu karma vinAzase maraNa hotA hai / sukha Adi mUrta kAraNa ke hone para hote haiM isaliye ye paudgalika haiM / mArgadarzaka :- aucArya sUtra sUcita karatA hai ki pudgalakA pudgala ke prati bhI upakAra hotA hai / jaise kA~sekA vartana bhasmame sApha ho jAtA hai, mailA jala phiTakarI Adise svaccha ho jAtA hai aura garama lohA jalase ThaMDA ho jAtA hai| sUtrAta 'va' zabda yaha sUcita karatA hai ki indriya Adi anya bhI pudgalake upakAra haiM / jIvakA upakAra parasparopagraho jIvAnAm // 21 // jIva paraspara upakAra karate haiM jaise pitA putra, svAmI sevaka aura guru-zivya Adi / svAmI dhanAdike dvArA sevakakA aura sevaka anukUla kAryake dvArA svAmIkA upakAra karatA hai| guru ziSyako vidyA detA hai to ziSya zuzrUSA Adise guruko prasanna rakhatA hai / sUtragata upagraha zabda sUcita karatA hai ki sukha, duHkha, jIvita aura maraNa dvArA bhI jIva paraspara upakAra karate haiN| kAlakA upakAra--- vartana pariNAmakriyAH paratvAparatve ca kAlasya // 22 // vartanA, pariNAma, kriyA, parasya aura aparatva ye kAla dravyake upakAra haiN| kahIM 'ghartanA pariNAmaH kriyA' ina tInoM padoM meM svatantra vibhaktiyA~ bhI dekhI jAtI haiN| kahIM 'vartanApariNAmakriyA: ' aisA samasta pada upalabdha hotA hai / saba padArthoM meM svabhAva se hI pratisamaya parivartana hotA rahatA hai lekina usa parivartana meM jo bAhya kAraNa hai vaha paramANurUpa kAladravya hai / kAladravyake nimitta se honevAle parivartana kA nAma vartanA hai / vartanAse kAladravya kA astitva siddha hotA hai| cAvaloM ko vartana meM agnipara rakhane ke kucha samaya bAda ovana (bhAta) bana kara taiyAra ho jAtA hai| ghAyaloMse jo odana banA vaha eka samaya meM aura eka sAtha hI nahIM banA kintu cAvaloM meM pratyeka samaya sUkSma pariNamana hote hote anta meM sthUla pariNamana dRSTigocara hotA hai| yadi prati samaya sUkSma pariNamana na hotA to sthUla pariNamana bhI nahIM ho sakatA thA / ataH cAvaloM meM jo prati samaya parivartana huA vaha kAla rUpa yAca kAraNakI Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 / 23-24 ] patrama adhyAya 425 mArgadarzaka apekSAsaha sadisamrakAra sI pahAmi pariNamana kAla vyake kAraNa hI hotA hai| kAladravya niSkriya hokara bhI nimittamAtrase saba dravyoM kI vartanA ( kriyA ) meM hetu hotA hai| eka paryAyakI nivRtti hokara dUsare paryAyakI utpatti honekA nAma pariNAma hai| jIvakA pariNAma krodha, mAna, mAyA lobhAdi, hai ! pudgalakA pariNAma varNAdi hai| dharma,adharma au AkAzakA pariNAma zragurulaghu guNoM kI vRddhi hAnise hotA hai| ilana-calana kA nAma kiyA hai| kriyAke do bheda haiM--prAyogikI aura bairsikii| zakada (gAr3I) AdimeM kriyA dUsaroM dvArA hotI hai| isako prAyogikI kriyA kahate haiM / megha AdimeM kriyA svabhASase hI hotI hai| isako sikI kriyA kahate haiM. choTe aura bar3e ke vyavahArako paratyAparatva kahate haiN| kSetra aura kAlakI apekSAse paravAparatva vyavahAra hotA hai lekina yahA~ kAlakA prakaraNa honese kAlakRta paratvAparatvakA hI prahaNa kiyA gayA hai| kAlakRta paravAparatvase samIpa dezavartI aura bratAdi guNoMse rahita vRddha cANDAlako bar3A aura dUra dezavartI vratAdiguNoM se sampanna brAhmaNa bAlakako choTAkahate haiN| pariNAma, kriyA, paratvAparatva, AvalI, ghar3I, ghaNTA, dina AdikA kAraNa vyavahArakAla hai| sUryAdikI kriyAse jo samaya, AvalI zrAdikA vyavahAra hotA hai vaha vyavahAra phAlakRta hai / eka pudgala paramANuko prAkAzaka eka pradezase dUsare pradezameM jAnemeM jo kAla lagatA hai usakA nAma samaya hai aura usa samayakA kAraNa mukhya kAla hai| vyavahAra meM bhUta, bhaviSyat Adi vyavahAra mukhyatayA hote haiN| yadyapi pariNAma Adi vartanAke hI vizepa yA bheda haiM lekina kAla drazyake mukhya aura vyavahAra ye do bheda batalAne ke liye sabakA grahaNa kiyA gayA hai| mukhyakAla vartanA rUpa hai| aura vyavahArakAla pariNAma, kriyA aura paratyAparatvarUpa hai| pudgalakA svarUpasparzarasagandhavarNavantaH pudgalAH // 23 / / pudgala meM sarza, rasa, gandha aura varNa ye cAra guNa pAye jAte haiN| komala, kaThora, halakA, bhArI, zIta, uSNa, snigdha aura saca ye sparzaka ATha bheda haiM / khaTTA, mIThA, kar3aA, kaSAyalA aura caraparA ye rasake pAMca bheda haiM,lavaNa rasakA sabhI rasoM meM antarbhAva hai| sugandha aura durgandha ye gandhake do bheda haiN| kAlA, nIlA, pIlA, lAla aura sapheda ye varNa ke pauMca bheda haiN| inake bhI saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta uttara bheda hote haiN| jina agni AdimeM rasa Adi prakaTa nahIM haiM vahIM sparzakI sattAdvArA zeSakA anumAna kara lenA caahie| yadyapi "rUpiNaH pudgalA:" isa pUrvokta sUtrase hI pudgalake rUpa rasAdi ghAle svarUpakA jJAna ho jAtA hai lekina vaha sUtra pudgalako rUpa rahita honekI AzaMkAke nivAraNake liye kahA gayA thaa| 'nityAbasthitAnyarUpANi' isa sUcase pudgala meM bhI zrapityakI AzaMkA thii| ataH yaha sUtra pudgalakA pUrNa svarUpa batalAne ke liye hai, nirarthaka nahIM hai| pudgalakI paryAyazabdabandhasaudamyasthaulyasaMsthAnabhedatamazchAyAtapodyotavantazca // 24 // pudgala dravyameM zabda, dhandha, sUkSmatA, sthUlatA, saMsthAna, bheda, chAyA, tama, Atapa aura udyota rUpase pariNamana hotA rahatA hai arthAt ye pudgalakI paryAyeM haiN| zabdake do bheda hai Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 tatvArthasi hindI - sAra [ 5|24 bhASArUpa aura abhASArUpa | bhASArUpa zabda ke bhI do bheda haiM-akSarAtmaka aura anakSarAtmaka akSarAtmaka zabda saMskRta aura asaMskRta ke bheda se Arya aura mlecchoMke vyavahArakA hetu hotA hai| do indriya, tIna indriya, cAra indriya aura pA~ca indriya jIvoM meM jJAnAtizayako pratipAdana karanevAlA anakSarAtmaka zabda hai| ekendriyAdikI apekSA do indriya AdimeM jJAnAtizaya hai| ekendriya meM to jJAnamAtra hai / atizaya jJAnavAle sarva zake dvArA ekendriyAdikA svarUpa batAyA jAtA hai / mArgavaza koI loga sarvaca do jAte hai lekina unakA yaha kahanA ThIka nahIM hai kyoMki anakSarAtmaka zabda arthakA jJAna nahIM ho sakatA / saya bhASAtmaka zabda puruSakRta honese prAyogika hote haiM / abhApAtmaka zabda ke do bheda haiM- prAyogika aura vaisramika | prAyogikake cAra bheda haiM - tata, vitata, ghana aura supira / camar3e ke tAnane se puSkara, bherI, dundubhi Adi bAjase utpanna hone vAle zavdako tala kahate haiN| tantrIke kAraNa vINA Adise honevAlA zabda vitata hai | kinnaroMke dvArA kahA gayA zabda bhI vitata hai| ghaNTA, vAla Adi utpanna hone vAlA zabda na hai / bAsa, zaMkha AAdise utpanna honevAlA zabda suSira hai| megha, vidyut Adile utpanna honevAlA zabda besika hai / bandhake do bheda haiM- prAyogika aura vaikhasika / puruSakRta bandhako prAyogika kahate haiM / isake do bheda haiM- ajIvaviSayaka aura jIvAjIva viSayaka | lAkha aura kASTha AdikA sambandha ajIvaviSayaka prAyogika bandha hai| jIvake sAtha karma aura nokarmakA bandha jIvAjIvaviSayaka prAyogika bandha hai / puruSakI apekSA ke binA svabhAvase hI honevAle bandhako vairsika bandha kahate haiN| rUkSa aura snigdha guNake nimittase vidyut, jaladhArA, agni, indradhanuSa AdikA bandhaka hai / saudamya ke do bheda haiM- antya aura ApekSika | paramANuoM meM antya saumya hai / vela, A~valA, bera AdimeM ApekSika saumya hai / belakI apekSA A~valA sUkSma hai aura A~valekI apekSA ra sUkSma hai | sthaulya ke bhI do bheda haiM--antya aura ApekSika | antya sthaulya saMsAravyApI mAskandha meM hai| bera, A~valA, bela Adi ApekSika sthaulya hai| berakI apekSA A~valA sthUla hai aura AMvale kI apekSA bela sthUla hai / saMsthAna ke do bheda hai-itthaMlakSaNa aura anitthaMlakSaNa / jisa AkArakA amukarUpameM nirUpaNa kiyA jA sake vaha itthaMlakSaNa saMsthAna hai jaise gola, trikoNa, catuSkoNa Adi / aura jisa AkAra ke viSaya meM kucha kahA na jA sake vaha anitthaMlakSaNa saMsthAna hai jaise meva, indradhanuSa AdikA AkAra aneka prakArakA hotA hai / bheda chaha prakArakA hai--utkara, cUrNa, khaNDa, pratara aura annucttn| karota kulhAr3I dise lakar3I dike kATaneko utkara kahate haiN| jau, gehU~ Adiko pIsakara satuA Adi banAnA cUrNa hai / ghaTakA phUTa jAnA khaNDa hai| ur3ada, mU~ga Adiko dalakara dAla banAnA cUrNikA hai| meghapaTalakA vighaTana ho jAnA pratara haiN| saMtapta lohe ke gole ko ghanase kUTane para jo Ake kaNa nikalate haiM vaha aNucaTana hai / prakAzakA virodhI andhakAra pudgalakI paryAya hai / prakAza aura AvaraNake nimittase chAyA hotI hai| isake do bheva haiM--varNAdivikArAtmaka aura prativimvAtmaka | gauravako chor3akara zyAmavarNa rUpa ho jAnA varNAdi Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5/25-26] pacama adhyAya 427 freratmaka chAyA hai| aura candra AdikA jala meM jo prativimya hotA hai vaha pratibimbAtmaka chAyA hai / sUrya, vahni Adi meM rahanevAlI uSNatA aura prakAzakA nAma AtA hai / candramA, maNi, khadyota ( jugunU ) Adise honevAle prakAzako udyota kahate haiM / ukta zabda Adi daza pudgala dravyake vikAra yA paryAya haiN| sUtra meM 'ca' zabda se abhighAta, novUna Adi anya bhI pudgala dravyake vikAroMkA prahaNa kara lenA cAhiye / pudgala ke bheda aNatraH skandhAzca / / 25 / / pudgala dravyake do bheda haiM- aNu aura skandha / aNukA parimANa AkAza ke eka pradeza pramANa hai / yadyapi paramANu pratyakSa nahIM haiM lekina usakA skandharUpa kAryoM ko dekhakara anumAna kara liyA jAtA hai / paramANuoM meM do virodhI sparza, eka varNa, eka gandha aura eka rasa rahatA hai, ye svarUpa apekSA nitya haiM lekina sparza Adi paryAyoMko apekSAse anitya bhI haiN| inakA parimANa parimaNDala ( gola ) hotA hai | niyamasArameM paramANukA svarUpa isa prakAra batalAyA "yAdarzaka : jisakA vahI Adi vahI madhya aura vahI anta ho, jo indriyoMse nahIM jAnA jA sake aise avibhAgI dravyako paramANu kahate haiM / " sthUla hone ke kAraNa jinakA grahaNa, nikSepaNa Adi ho sake aise pudgala paramANuoM ke samUhako skandha kahate haiM / grahaNa Adi vyApArakI yogyatA na hone para bhI upacArase dUcapuka Adiko bhI skandha kahate haiM / yadyapi pudgala ke ananta bheda haiM lekina aNurUpa jAti aura skandharUpa jAtikI apekSA se do bheda bhI ho jAte haiM / prazna - jAti meM ekavacana hotA hai phira sUtra meM bahuvacanakA prayoga kyoM kiyA ? uttara- aNu aura skandhake aneka bheda batalAne ke liye bahuvacanakA prayoga kiyA gayA hai| yadyapi 'aNuskandhAca' isa prakAra eka padavAle sUtrase hI kAma cala jAtA lekina pUrva ke do sUtroM meM bheda batalAne ke liye 'azvaH skandhA' isa prakAra do padakA sUtra banAnA par3A / 'sparzarasagandhavarNayantaH pudgalA:' isa sUtrakA sambandha kevala aNuse hai arthAt paramAzuoM meM sparza, rasa, gandha aura varNa pAye jAte hai / lekina skandhakA sambandha 'sparzarasa' ityAdi aura 'zabandha' ityAdi donoM sUtroM se hai| skandha sparza, rasa, gandha aura varNa vAle hote haiM tathA zabda bandha Adi paryAyavAle bhI hote haiM / isa sUtra meM 'ca' zabda samuccayArthaka hai| arthAt aNu hI pudgala nahIM haiM kintu skandha bhI pudgala haiM / nizcayanayase paramANu hI pudgala haiM aura vyavahAranayase skandhabhI pudgala haiM / utpatikA kAraNa -- bhedasaGghAtebhya utpadyante / / 26 // skandhakI utpatti bheda, saMghAta aura donoMse hotI hai| bheda arthAt vidAraNa judA honA, saMghAta arthAt milanA ikaTTA honA / Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 tattvArthavRtti hindI-sAra [532-3. do aNuoMke mila jAnese do pradezavAlA skandha bana jAtA hai / do pradezavAle skandha ke sAtha eka aNu ke mila jAnese tIna pradezavAlA skandha ho jAtA hai| isa prakAra saMghAtase saMkhyAta, asaMkhyAsa aura ananta pradeza parimANa skandhakI utpatti hotI hai| bhedase bhI skandhoMkI utpatti hotI hai / saMkhyAta aura ananta pradezavAle skandhoM ke bheda ( Tukar3e) karanese vipradezaparyanta aneka skandha bana jA~yage / isI prakAra bheda aura saMghAta donoMse bhI skandhakI utpatti hotI hai| kucha paramANuose bheda honese aura kucha paramANuoMke sAtha. saMghAta honese skandhakI utpatti hotI hai| aNukI utpattikA kAraNa --- bhedaadnnuH|| 27 // paramANukI utpatti bhedase hI hotI hai--saMghAta aura bheda-saMghAtase aNukI utpatti nahIM hotI hai| kisI skandhake paramANu paryanta bheda karanese paramANukI utpatti hotI hai| zya skandhakI utpattikA kAraNa bhedasaMghAtAmyAM cAkSuSaH // 28 // dhAnuSa arthAt canu indriyase dekhane yogya skandhoMkI utpatti bheda aura saMghAtase mArgadarzakahotI hAkavala bhanihAyAnanta aAkA saMghAta honepara bhI kucha skandha cAkSuSa hote haiM aura kucha acAkSuSa / jo acAkSuSa skandha hai isakA bheda ho jAne para bhI sUkSma pariNAma yane rahane ke kAraNa vaha cAkSuSa nahIM ho sakatA / lekina yadi usa sUkSma skandhakA bheda hokara ardhAt sUkSmatvakA vinAza hokara anya kisI cAnuSa skandhake sAtha sambandha ho jAya to vaha ghazakSuSa ho jAyagA / isa prakAra cAkSuSa skandhakI utpatti bheda aura saMghAta donoM se hotI hai / vyakA lakSaNa sadvya lakSaNam // 29 // dravyakA lakSaNa sat hai, arthAt jisakA astitva athavA sastA ho vaha dravya hai / satkA svarUpa utpAdacyayadhauvyayuktaM sat // 30 // jo utpAda, vyaya aura dhaumya sahita ho vaha sat hai / apane mUla svabhAva ko na chor3akara navIna paryAyakI utpattiko utpAda kahate haiN| jaise miTTI ke piNDase ghaTa paryAyakA honaa| pUrva paryAyakA nAza ho jAnA vyaya hai jaise ghaTakI utpatti hone para miTTIke piNDakA vinAza vyaya hai| dhauvya dravyake usa svabhAvakA nAma hai jo vyakI sabhI paryAyoM meM rahatA hai aura jisakA kabhI vinAza nahIM hotA jaise mittttii| paryAyoMkA utpAda-vinAza hone para bhI dravya syabhASakA anvaya banA rahatA hai| prazna-bheda hone para yukta zabdakA prayoga dekhA jAtA hai jaise devadatta daNDase yukta hai| isI taraha yadi utpAda, vyaya, dhaumya aura dravyameM bheda hai to donoMkA abhAva ho jAyagA kyoMki utpAda, vyaya aura dhaumyake binA inyakI sattA siddha nahIM ho sakatI aura dravya ke abhAva meM utpAda, vyaya aura prauvya bhI saMbhava nahIM hai| Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja 5 / 31-33 ] paJcama adhyAya 429 uttara--utpAda Adi aura dravyameM abheda hone para bhI kahicateda nayakI apekSAse yukta zaradakA prayoga kiyA gayA hai| yaha khaMbhA sArayukta hai aisA vyavahAra abhedameM bhI dekhA jAtA hai| dravya lakSya hai aura utpAda Adi lakSaNa haiM 'ataH lakSyalakSaNabhAyako dRSTi meM rakhane para paryAyArthikanayakI apekSAse dravya aura utpAda Adi meM bhara hai lekina dravyAdhikanayakI apekSAse unameM abheda hai | athavA yahA~ yukta zabda yogArthaka yuj dhAtuse nahIM banA hai kintu yuka zabda samAdhi (pakatA ) vAcaka hai| ataH jo utpAda, vyaya, dhauvyAtmaka ho usakA nAma dravya hai| tAtparya yaha ki utpAda, vyaya aura dhrauvya etattrayAtmaka hI dravya hai, donoMkA pRthak astitva nahIM hai| para eka aMza hai aura dUsarA aMzI, eka paryAe~ haiM to dUsarA anvayI dravya, eka lakSaNa haiM to dUsarA lakSya ityAdi bheda dRSTi se unameM bheda hai| nisyakA lakSaNa tadbhAvAvyayaM nityam // 31 // usa bhAva yA svarUpake pratyabhijJAnakA jo hetu hotA hai vaha RnusyUta aMza nityatva hai| yaha vahI hai isa prakAra ke jJAnako pratyabhijJAna kahate haiM / yaha jJAna binA hetuke nahIM ho sakatA / ataH tadbhAya pratyabhijJAnakA hetu hai| kisIne pahile devadasako bAlyAvasthAmeM dekhA thaa| jaba vaha use vRddhAvasthAmeM dekhatA hai aura pUrvakA smaraNa kara socatA hai ki- yaha to vahI devadatta hai| isase jJAta hotA hai ki devadatta meM eka aisA tadbhAya ( svabhAvavizeSa ) hai jo bAlya aura vRddha donoM avasthAoM meM antrita rahatA hai| yadi dravyakA atyanta vinAza ho jAya aura sarvathA nUtana paryAyakI utpatti ho to smaraNakA abhAva ho jAyagA aura smaraNAbhAva honese lokavyavahArakI bhI nivRtti ho jaaygii| dRzyameM nityatva dravyAthikanayakI apekSAse hI hai, sarvathA nhiiN| yadi dravya sarvathA nitya ho to AtmAmeM saMsArakI nivRtti ke lie kI jAne vAle dIkSA Adi kriyAe~ nirarthaka ho jaaygii| aura AtmAkI mukti bhI nahIM ho skegii| arpitAnarpitasiddheH // 32 // mukhya yA pradhAna aura gauNa yA apradhAna ke vivahAbhedase eka hI dravyameM nityatva, anityasva Adi aneka dharma rahate haiM / vastu anekadharmAtmaka hai| jisa samaya jisa dharmakI vivakSA hotI hai usa samaya vaha dharma pradhAna ho jAtA hai aura anya dharma gauNa ho jAte haiN| eka hI manuSya pitA, putra, bhrAtA, cAcA Adi aneka dhoko dhAraNa karatA hai| vaha apane putrakI apekSA pitA hai, pitAkI apekSA putra hai, bhAIkI apekSA bhrAtA hai| ataH apekSAbhedase eka hI yastumeM aneka dharma rahane meM koI virodha nahIM hai| dravya sAmAnya anvayI aMzase nitya hai tathA vizeSa paryAyakI apekSA anitya hai / isI taraha bheda-abheda,apekSitatva-anapekSitasva, deva-puruSArtha, puNya-pApa Adi anekoM virodhI yugala vastu meM sthita haiN| vastu ina sabhI dharmokA avirodhI AdhAra hai| paramANuoMke bandhakA kAraNa snigdharUkSatvAd bandhaH // 33 // snigdha aura rUkSa guNake kAraNa paramANugoMkA paraspara meM bandha hotA hai| snigdha aura rUkSa guNa vAle do paramANuoMke milanese dUdhaNuka aura tIna paramANuoMke milanese jyaNukakI Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja tattvArthavRtti hindI-sAra [5 / 34 36 utpatti hotI hai| isI prakAra saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta paramANu vAle skandhoMkI bhI utpatti hotI hai / snigdha aura rUkSa guNake ekase lekara ananta taka bheda hote haiN| jaise jala, bakarIkA dUdha aura ghRta, gAyakA dUdha aura ghRta bhaisakA dUdha aura ghRta, aura U~TanI kA dUdha aura ghRta inameM snigdha guNa kI uttaronara adhikatA hai / dhUli, reta, patthara, vatra AdimeM rUkSa guNakI uttarottara adhikatA hai| isI prakAra pudgala paramANuoMmeM snigdha aura rUkSa guNakA prakarSa aura apakarSa pAyA jAtA hai| na jaghanya guNAnAm // 34 // jaghanya guNavAle paramANuoMkA bandha nahIM hotA hai| pratyeka paramANumeM snigdha Adike ekase lekara ananta taka guNa rahate haiN| guNa usa avibhAgI praticcheda ( zaktikA aMza ) kA nAma hai. jisakA dUsarA vibhAga yA vivecana ma kiyA jA ske| jina para. mAguoM ne snigdhatA aura rUkSatAkA eka hI guNa yA aMza rahatA hai unakA paraspara yandha nahIM ho sktaa| guNa zabda kA prayoga gauNa, avayava, dravya, upakAra, rUpAdi, jJAnAdi, vizeSaNa, bhAga Adi aneka arthoM meM hotA hai| yahA~ guNa zabda bhAga (avibhAgI aMza) artha meM liyA gayA hai| eka guNayAle snigdha paramANu kA eka, do, tIna Adi ananta guNavAle snigdha yA rUkSa paramANu ke sAtha vadha nahIM hogaa| isI prakAra eka guNavAle rUkSa paramANukA eka, do, tIna Adi ananta guNavAle rUkSa yA snigdha paramANu ke sAtha bandha nahIM hogaa| jaghanya guNavAle khigdha aura rUkSa paramANuoMko chor3akara anya snigdha aura rUkSa paramANuoM kA paraspara meM bandha hotA hai| guNasAmye sadRzAnAm // 35 // guNoMkI samAnatA honepara eka jAtiyAle paramANuoMkA bhI bandha nahIM hotA hai| arthAt do guNa vAle snigdha paramANukA do guNa vAle snigdha yA rUkSa paramANuke sAtha bandha nahIM hotA hai, aura do guNavAle rUkSa paramANukA do guNavAle rUkSa yA snigdha paramANuke sAtha candha nahIM hotA hai| yadyapi guNakI samAnatA honepara sajAtIya yA vijAtIya kisI prakAra ke paramANuoM kA bandha nahIM hotA hai aura isa prakAra sUtra meM sadRza zabda nirarthaka ho jAtA hai lekina sahaza zabda isa bAtako sUcita karatA hai ki guNoMkI viSamatA honepara samAna jAtivAle paramANuokA bhI andha hotA hai kevala visadRza jAtivAle paramANuoMkA hI nahIM / bandha honekA antima nirNaya dvayadhikAdiguNAnAM tu // 36 // do adhika gupayAle paramANuoMkA bandha hotA hai / tu zabdakA prayoga pAdapUraNa,avadhAraNa, vizeSaNa aura samuccaya ina cAra arthA meM hotA hai unameMse yahA~ tu zabda vizeSaNArthaka hai| pUrva meM jo bandhakA nivedha kiyA gayA hai usakA pratiSedha karake isa sUtra meM bandhakA vidhAna kiyA gayA hai| do guNavAle snigdha paramANuphA eka, do aura tIna guNavAle snigdha yA rUkSa paramANu ke sAtha bandha nahIM hogA kintu cAra guNabAle snigdha yA rUkSa paramANuke sAtha vandha hogaa| do guNavAle snigdhaparamANukA pA~ca, chaha, Adi ananta guNavAle snigdha Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 / 37-38 ] pacama adhyAyaH 431 yA rUkSa paramANu ke sAtha bhI bandha nahIM hogaa| tIna guNavAle snigdha paramANukA pA~ca guNavAle snigdha yA rUkSa paramANu ke sAtha hI bandha hogA anya guNavAle paramANuke sAtha nhiiN| isI prakAra do guNavAle rUkSa paramANukA cAra guNavAle rUkSa yA snigdha paramANu ke sAtha hI bandha hogA aura tIna guNavAle rUkSa paramANukA pA~ca guNavAle rUkSa yA snigdha paramANu ke sAtha hI bandha hogA, anya guNavAle paramANuke sAtha nhiiN| ataH do guNa adhika honepara samAna aura asamAna jAticAle paramANuoM kA paraspara meM bandha hotA hai / Fastest pAriNAmikau ca // 37 // bandha meM adhika guNavAle paramANu kama guNavAle paramANuoM ko apane pariNata kara lete haiN| nUtana avasthAko utpanna kara denA pariNAmikatva hai| jaise gIlA gur3a apane Upara girI huI dhUliko guha rUpa pariNata kara letA hai usI prakAra cAra guNavAlA paramANu do guNa apane pati kA hai arthAt una donoMkI pUrva avasthAe~ naSTa ho mArgadarzaka :jAtatai SvAya eka tIsarI ho avasthA utpanna hotI hai| unameM ekatA ho jAtI hai| yahI kAraNa hai ki adhika guNavAle paramANuoM kA hI bandha hotA hai| samaguNa vAle paramANuoM kA nahIM / yadi adhikaguNa paramANuoM ko pAriNAmaka na mAnA jAya to bandha avasthA meM bhI paramANu sapheda aura kAle tantuoM se bane hue kapar3e meM tantuoMke samAna pRthaka pRthaka hI raheMge unameM ekatva pariNamana na ho skegaa| isI prakAra jala aura sattU meM paraspara sambandha hone para jala pariNAmaka hotA hai| isa prakAra bandha hone para jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa Adi karmokI tIsa kor3Akor3I sAgarakI sthiti bhI bana jAtI hai kyoMki jIvake sAtha pUrva sambaddha kArmaNadravya snigdha Adi guNase adhika hai| dravyakA lakSaNa -- guNaparyayavad dravyam // 8 // jo guNa aura paryAyavAlA ho vaha dravya hai / guNa anvayI ( nitya ) hote haiM arthAt dravyake sAtha sadA rahate haiM, dravyako kabhI nahIM chor3ate guNoM ke dvArA hI eka dravyakA dUsare dravyase bheda kiyA jAtA hai| yadi guNa na hoM to eka dravya dUsare dravyarUpa bhI ho jAyagA / jIvakA jJAnaguNa jIvako anya dravyoMse pRthaka karatA huuN| isI prakAra pudgalAdi dravyoMke rUpAdi guNa bhI una dravyoMko anya dravyoM se pRthaka karate haiM / paryAe~ vyatirekI (anitya ) hotI hai arthAt dravyake sAtha sadA nahIM rahatI badalatI rahatI haiN| guNoMke vikArako hI paryAya kahate haiM jaise jIvake jJAna guNakI ghaTajJAna, paTajJAna Adi paryAe~ haiM / vyavahAranayako apekSA se paryAe~ dravyase kathaMcit bhinna haiM / yadi paryAe~ dravya se sarvathA abhinna hoM to paryAyake nAza hone para dravyakA bhI nAza ho jAyagA / kahA bhI hai ki dravyake vidhAna karanevAleko guNa kahate haiN| aura dravyake vikAra ko paryAya kahate hai / anAdi nidhana dravyameM jala meM taroMke samAna pratikSaNa paryAe~ utpanna aura yinaSTa hotI rahatI haiN| dravyameM guNa aura paryAyeM sadA rahatI haiN| guNa aura paryAyoM ke samUhakA nAma hI dravya hai / guNa aura paryAyako chor3akara dravya koI pRthak vastu nahIM hai| Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 tattvArdhavRti-hindI-sAra [539-40 kAla dravyakA varNana kAlazca // 31 // kAla bhI dravya hai kyoMki usameM vyakA lakSaNa mAyA jAtA hai| dravyakA lakSaNa 'utpAdavyayazrIvyayukta aura 'guNaparyayayad dravyama' batalAyA hai| kAla meM donoM prakArakA lakSaNa pAyA jAtA hai| svarUpakI apekSA nitya rahane ke kAraNa ka la meM svapratyaya dhaumya hai| utpAda aura vyaya svapratyaya aura parapratyaya donoM prakArase hote haiN| agurulaghu guNoMkI hAni aura ghRddhiko apekSA kAla meM svaprayaya utpAda aura vyaya hotA rahatA hai| kAla dravyoMka parivatana meM kAraNa hotA hai. ataH parapratyaya utpAda aura vyaya bhI kAla meM hote haiN| kAla meM sAdhAraNa aura asAdhAraNa donoM prakArake guNa rahate haiN| acetanatva, amUrtatva, sUkSmatva, agurulaghutva Adi kAlaphe sAdhAraNa guNa hai| dravyoM ke parivartana meM hetu honA kAlakA asAdhAraNa guNa hai| isIprakAra kAlameM paryAe~ bhI utpanna aura vinaSTa hotI rahatI hai| ata: jIvAdi kI taraha kAla bhI dravya hai| prazna--kAla dravyako prazrA kyoM kahA / pahile "ajIvakAyA dharmAdharmAkAzakAlapudgalA"aisA sUtra banAnA cAhiye thaa| aisA karanese kAla dravyakA pRthaka varNana na karanA pdd'taa| uttara-yadi "ajIvakAyA" ityAdi sUtra meM kAla dravyako bhI sammilita kara dete to jamArgakiyoko bhAkAla mAvikIyAjAtI mahAkana kAladravya mukhya aura upacAra donoM rUpase kAya nahIM hai| pahile "niSkriyANi ca" isa sUtrameM dharma, adharma aura AkAza dravyako niSkriya batalAyA hai| inake atirikta dravya sakriya haiN| ataH pUrva sUtra meM kAlakA varNana honese kAla bhI sakriya dravya ho jAtA aura "A AkAzAdekadravyam' isake anusAra kAla bhI eka dravya ho jAyagA / lekina kAla na to sakriya hai aura na eka duudhp| ina kAraNoMse kAla dravyakA varNana pRthaka kiyA gayA hai| kAladravya aneka hai isakA tAtparya yaha hai ki lokAkAzake pratyeka pradeza para eka eka kAlANu ratnarAzi ke samAna pRthaka pRthak sthita hai / lokAkAzake pradeza asaMkhyAta honese kAla dravya bhI asaMkhyAta hai / kAlANu amUrna aura niSkriya haiM tathA sampUrNa lokAkAzameM vyApta hai| vyavahArakAla kA pramANa so'nantasamayaH // 4 // vyavahArakAlakA pramANa ananta samaya hai| yadyapi vartamAna kAlakA pramANa eka samaya hI hai kintu bhUta aura bhaviSyat kAlakI apekSAse kAlako anantasamayavAlA kahA gayA hai| athavA yaha sUtra vyavahAra kAlake pramANako na ghatalAkara mukhyakAlake pramANako hI basalAtA hai| eka bhI kAlAgu ananta paryAyoMkI vartanAmeM hetu hone ke kAraNa upacArase ananta samayavAlA kahA jAtA hai| samaya kAlake usa choTese choTe aMzako kahate haiM jisakA buddhi ke dvArA vibhAga na ho ske| mandagati se calanevAle pudgala paramANuko AkAzake eka pradezase dUsare pradeza taka calane meM jitanA kAla lage utane kAlako samaya kahate hai| ___yahA~ samaya zabdase AvalI, ucchvAsa AdikA bhI prahaNa karanA cAhiye / asaMkhyAta samayoMkI eka AvalI hotI hai| saMkhyAta prAvaliyoMkA eka ucchvAsa hotA hai| sAta Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5441-42] paJcama adhyAya mArgadarzakachavAsoMcAI bhojavisalagarasabhA se eka laya hotA hai| sAr3e ar3atIsa layoMkI eka mAlI hotI hai| vo naliyoMkA eka muhUrta hotA haiM aura zrAvalIse eka samaya adhika tathA muhUrvase eka samaya kama antamuhUrtakA kAla hai / isI taraha mAha, Rtu, ayana, varSa, yuga, palyopama AdikI gaNanA hotI hai| guNAkA lakSaNa dravyAzrayA niguNA guNAH // 11 // jo dravyake Azrita ho aura svayaM nirguNa ho unako guNa kahate haiN| nirguNa vizeSaNa se dvadhaguka, tryaNuka Adi skandhoMkI nivRtti ho jAtI hai| yadi 'TyAzrayA guNAH sA hI lakSaNa kahate to dvathaNuka Adi bhI guNa ho jAte kyoMki ye apane kAraNabhUta paramANuvyake Azrita haiN| lekina jaba yaha kaha diyA gayA ki jo guNako nirguNa bhI honA cAhiye to vaNuka Adi guNa nahIM ho sakate kyoMki nirguNa nahIM haiM kintu guNa sahita hai| ___ yadyapi ghaTa saMsthAna Adi paryAyeM bhI dravyAzrita aura nirguNa hai lekina ve guNa nahIM ho sakatI kyoMki 'dravyAzrayA'kA tAtparya yaha hai ki guNako sadA dravyake Azrita rahanA caahiye| aura eyAyeM kabhI kabhI sAtha rahatI hai. ve naSTa aura utpanna hotI rahatI hai ataH paryAyoMko guNa nahIM kaha skte| naiyAyika guNoko dravyase pRthak mAnate haiM lekina unakA aisA mAnanA ThIka nahIM hai| yadyapi saMjJA, lakSaNa Adike bhedase dravya aura guNameM kathaMcit bheda hai lekina dravyAtmaka aura dravyake pariNAma yA paryAya honeke kAraNa guNa dravyase abhinna hai| paryAyakA varNana tadbhAvaH pariNAmaH // 42 // dharmAdi dravyoM ke apane apane svarUpase pariNamana karaneko paryAya kahate haiN| dharmAdi dravyoMke svarUpako hI pariNAma kahate haiN| pariNAmake do bheda hai-sAdi aura anAdi / sAmAnyase dharmAdi dravyoMkA gatyupamai Adi anAdi pariNAma hai aura vahI pariNAma vizeSakI apekSA sAdi hai / tAtparya yaha ki guNa aura paryAya donoM hI dravyophe pariNAma hai| pAMcavA adhyAya samApta Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThavA~ adhyAya yogakA svarUpa kAyavAGmanaHkarma yogaH // 1 // mana, vacana aura kAyakI kriyAko yoga kahate haiN| arthAt mana, vacana aura kAyakI vargaNAoM ko AlaMbana lekara AsmAke pradezoMmeM jo halana calanarUpa kriyA hotI haiM usIkA nAma yogaganagike sImavAdI- kAnayajayo aramAnIyoga / vIryAntarAyake kSayopazama honepara tathA audArika,audArikamizra, kriyika, kriyikarmizra, AhAraka, AhArakamizra aura kArmaNa zarIra rUpase pariNata vargaNAoMmase kisI zarIravargaNAke nimitta se AtmAke pradezoM meM jo kriyA hotI hai vaha kAyayoga hai| zarIra nAmakarma ke udayase honevAlI vacanavargaHNAke honepara, vIryAntarAyakA kSayopazama honepara, matijJAnAvaraNakA zyopazama honepara, akSarAdizrutajJAnAvaraNakA kSayopazama honepara aura antaraMgameM vacanalabdhikI samIpatA honepara vacanarUpa pariNAmake abhimukha AtmAke pradezAmeM jo kriyA hotI hai usako vacanayoga kahate haiM / vacanAMga satya, asatya, ubhaya aura anubhayake bhedase ghAra prakArakA hai| zrannaraMgameM yoryAntarAya aura noindriyAvaraNa ke kSayopazamarUpa manolabdhike honepara aura bahiraMgameM manovargaNAke udaya honepara manarUpa pariNAmake abhimukha zrAtmAke pradezoM meM jo kriyA hotI hai vaha manoyoga hai| ____ sayogakavalImeM vIryAntarAya Adike bhaya honepara manovargaNA Adi tIna prakArakI vargaNAoMke nimittase hI yoga hotA hai| sayogakaivalIkA yoga acintanIya hai jaisA ki svAmI samantabhadrane bRhanasvayaMbhU stotrameM kahA hai-he bhagavana ! Apake mana, vacana aura kAyakI pravRttiyA~ icchApUrvaka nahIM hotI haiM aura na vinA vicAre hI hotI haiM, ApakI ceSTAe~ acintya haiN| AsravakA varNana sa AsravaH // 2 // Upara kaha gaye yogakA nAma hI Amrava hai / karmake Ane ke kAraNoMko Asatra kahate haiN| mana, vacana aura kAyakI kriyA ke dvArA zrAtmAmeM karma Ate hU~ ataH yogako zrAstra kahate haiN| daNDa, kapATa, pratara aura lokaparaNAtmaka bhI yoga hotA hai lekina vaha anAstra rUpa hai arthAt daNDAdiyoga karmoM ke AnekA kAraNa nahIM hotA hai| jisa prakAra golA vastra dhUli ko cAroM orase praNa karatA hai athavA tapta loIkA garama golA cAroM orase jalako mahaNa karatA hai usI prakAra kaSAyase santama jIva yogake nimittase Aye huye karmoM ko sampUrNa pradezoMka dvArA grahaNa karatA hai| zubhaH puNyasthAzubhaH pApasya // 3 // zubha yoga puNya karmake AsavakA aura azubha yoga pApakarma ke AvakA kAraNa hotA hai / jo AtmAko pavitra kare vaha puNya hai, jo AtmAko kalyANakI ora na jAne Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka : AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja chaThavA~ adhyAya 6 // 4-5 // 435 de vaha pApa hai / sadrya, zubhAyu, zubhanAma aura zubha gotra puNya haiM. asAtAvedanIya azubha Ayu azubha nAma aura azubha gotra pApa haiN| jIvarakSA, acaurya, brahmacaryAdi zubha kAryayoga hai / satya, hita, mita, priyabhASaNAdi zubha vacanayoga hai / arhanta AdikI bhakti, tapameM ruci, zAstrI vinaya Adi zubha manoyoga hai| hiMsA, adattAdAna, maithuna Adi azubha kAyayoga haiN| asatya, apriya, ahiMta, karkaza bhASaNa Adi azubha vacanayoga hai / cintana, IrSyA, asUyA Adi azubha manoyoga haiN| zubha pariNAmoM meM utpanna yogako zubha yoga aura azubha pariNAmoMse utpanna yogako azubha yoga kahate haiN| aisA nahIM hai ki jisakA hetu zubha karma ho vaha zubha yoga aura jisakA hetu azubha karma ho vaha azubha yoga kahA jAya / yadi aisA mAnA jAya to kevalI ke bhI zubhAzubha karmakA bandhaM honA cAhiye kyoMki kevalI ke azubha karma (asAtAvedanIya) kA udaya honese azubha yoga ho jAyagA aura azubha yoga hone azubha karmakA bandha honA caahiye| lekina kevalI ke azubha karmakA bandha nahIM hotA hai / prazna - zubha yoga bhI jJAnAvaraNAdi karmake bandhakA kAraNa hotA hai| jaise kisIne eka upavAsa karane vAle vyaktise kahA ki tuma par3ho nahIM, par3hanA banda kara do! to yadyapi kahane vAlene hitakI bAta kahI phira bhI usake jJAnAvaraNAdikA bandha hotA hai / isaliye eka azubha yoga hI mAnanA ThIka hai zubha yoga hai hI nahIM / uttara - ukta prakAra se kahanevAleko azubha karmakA Astrava nahIM hotA hai kyoMki usake pariNAma trizuddha haiM / usake kahane kA abhiprAya yaha thA ki yadi yaha upavAsa karanevAlA vyakti isa samaya vizrAma kara le to bhaviSya meM adhika tapa kara sakatA hai | ataH usake pariNAma zubha hone se azubha karmakA Asava nahIM hotA hai / mAMsa kA bhI hai ki sva aura parameM utpanna honevAle sukha yA duHkha yadi vizuddhipUrvaka haiM to puNyAstrava hogA yadi saMkleza pUrvaka haiM to pApAssrava hogaa| yahI vyavasthA puNya-pApAssraSakI sayuktiyA hai / sakaSAyAkaSAyayoH sAmparAyikeya thiyoH // 4 // jo AtmAko kase arthAt duHkha de bahu kaSAya / athavA kapAya ceMpako kahate haiM jaise baddedA yA oNklekA kasailI patrake kasaile raMgase raMga detA hai / kaSAya sahita jIvoM ke sAmparAyika aura kaSAya rahita jIvoMke IryApatha Asrava hotA hai| saMsAra kAraNabhUta va ko sAmparAyika zranava kahate haiM / / sthiti aura anubhAga rahita karmoM ke Astrayako IryAtha Asrava kahate haiM / kaSAyasahita jIvoMke arthAta mithyAdRSTi guNasthAna se dazameM guNasthAna taka sAmparAyika Astrava hotA hai / aura gyArahaveM guNasthAna se terahaveM guNasthAna taka IryAtha Asava hotA hai| Igopatha Asrava saMsArakA kAraNa nahIM hotA hai kyoMki upazAnta pAya Adi guNasthAnoM meM kaSAyakA abhAva honese yogake dvArA Aye huye karmoM kA sthiti aura anubhAga bandha nahIM hotA hai aura Aye huye karmoM kI sUkhI dIvAla para gire huye patthara kI taraha turanta nivRtti ho jAtI hai / aura kaSAyasahita jIvoM ke yogake dvArA Aye hue kamA pAyake nimitta se sthiti aura anubhAgabandha bhI hotA hai ataH vaha saMsArakA kAraNa hotA hai| caudahaveM guNasthAna meM Asrava nahIM hotA hai / I sAmparAyika Avake bheda indriyakaSAyAvata kriyAH paJcacatuHpaJcapaJcaviMzatisaMkhyA: pUrvasya bhedAH ||ii pA~ca indriya, dhAra kaSAya, pA~ca atrata aura pacIsa kriyAe~ isa prakAra sAmparAyika Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatrArthavRtti hindI-sAra [ 66 ke unatAlIsa bheda haiN| sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura zrotra ina pA~ca indriyoMke dvArA krodha, mAna, mAyA aura lobha ina cAra kaSAyoM ke dvArA aura hiMsA, asatya, steya, abrahmacarya aura parigraha ina pA~ca atoMke dvArA sAmparAyika Asrava hotA hai / samyaktva Adi pIsa kriyAoMke dvArA bhI sAmparAyika Asava hotA hai| pacIsa kriyAoM kA svarUpa nimna prakAra hai-- mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja 1 samyaktyako bar3hAne vAlI kriyAko samyaktva kriyA kahate hai jaise devapUjana, gurUpArita, zAstra pravacana Adi / 2 midhyAtvako bar3hAnevAlI kiyA midhyAtya kriyA haiM jaise kudevapUjana Adi / 3 zarIrAdike dvArA gamanAgamanAdimeM pravRtta honA prayoga kriyA hai / 4 saMyamIkA avirata ke sammukha honA athavA prayatnapUrvaka upakaraNAdikA grahaNa karanA samAdAna kiyA hai| 5 patha karmakI kAraNabhUta kriyAko IryApatha kriyA kahate haiM / 6 duSTatApUrvaka phAyase udyama karanA kAyikI kriyA hai| hiMsAke upakaraNa talavAra AdikA grahaNa karanA adhikaraNa kiyA hai / 8 jIvako duHkha utpanna karane vAlI kriyAko pAritApikI kriyA kahate haiM / 9 Ayu, indriya Adi daza prANakA viyoga karanA prANAtipAtikI kriyA hai / 11 rAgake kAraNa ramaNIyarUpa dekhanekI icchA kA honA darzana kiyA hai| 12 kAmake vazIbhUta hokara sundara kAminIke sparzanako icchAkA honA sparzana kiyA hai| 13 naye naye hiMsAdike kAraNoM kA juTAnA prAtyayikI kriyA hai / 24 strI, puruSa aura pazuoMke baiThane Adike sthAna meM mala, mUtra Adi karanA samantAnupAta kriyA hai / 15 vinA dekhI aura binA zodhI huI bhUmi para uThanA, Adi anAbhoga kriyA hai / 16 naukara Adike karane yogya kriyAko svayaM karanA svahasta kriyA hai / 17 pApako utpanna karanevAlI pravRtti meM dUsareko anumati denA nisarga kriyA hai / 18 dUsaroM dvArA kiye gaye gupta pApako pragaTa kara denA vidAraNa kriyA hai / 19 cAritramohake udaya se jinokta AvazyakAdi kriyAoMke pAlana karane meM artha honeke kAraNa jinAMnAse viparIta kathana karanA azA vyApAdana kriyA hai / 20 pramAda athavA ajJAnake kAraNa zAstrokta kriyAoMkA Adara nahIM karanA anAkAMkSAkriyA hai / 21 prANiyoM ke chedana, bhedana Adi kriyAoM meM svayaM pravRtta honA tathA anyako pravRta dekhakara harSita honA prArambha kiyA hai| 22 parigraha kI rakSAkA prayatna karanA pArigrahikI kriyA hai / 23 jJAna, darzana, cAritra aura tapameM tathA inake dhArI puruSoMmeM kapaTa rUpa pravRtti karanA mAyA kriyA hai / 24 midhyAmaThoka kriyAoMke pAlana karanevAle kI prazaMsA karanA mithyAdarzana kriyA hai / 25 cAritra mohake udayase tyAgarUpa pravRtti nahIM honA apratyAkhyAna kriyA hai / khaThanA 436 indriya Adi kAraNa haiM aura kriyAe~ kArya haiM avaH indriyoMse kriyAoM kA bheda spaSTa hai / AsravakI vizeSatA meM kAraNa tIvramandAtAjJAtabhAvAdhikaraNavIryavizeSebhyastadvizeSaH // 6 // tIbhAva, mandabhAva jJAtabhAva, ajJAtabhAva, adhikaraNa aura vIryakI vizeSatAse ear vizeSatA hotI hai / ATM aura abhyantara kAraNoMse jo totra bhAva hai / kaSAyakI mandatA honese jo 'isa prANIko mArU~gA' isa prakAra jAnakara utkaTa krodhAdirUpa pariNAma hote haiM vaha sarala pariNAma hote haiM vaha manda bhAva hai / pravRtta honA jJAtabhASa hai| pramAda athavA Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja 678 ]] chaThavA~ adhyAya 437 ajJAnase kisI prANIko mArane Adi meM pravRta honA ajJAtabhAva hai / AdhArako adhikaraNa kahate haiN| aura dravyakI svazakti vizeSako vIrya kahate haiM / krodha, rAga, dveSa, sajjana aura durjana janakA saMyoga aura dezakAla Adi bAhya kAraNoM ke yazase kisI AtmAmeM indriya, kapAya, mana aura kriyAoM kI pravRtti meM tIvra bhAva aura kisI manda bhAva hote haiM / aura pariNAmake anusAra hI tIvra yA manda Asrava hotA haiN| jAnakara indriya, amrata zrAdimeM pravRtti karanepara alpa Amrava hotA hai | adhikaraNa kI vizeSatAse bhI meM vizeSatA hotI hai jaise vezyA ke sAtha zrAliGgana karanepara alpa aura rAjapatnI yA bhikSuNIse AliGgana karanepara mahAn strava hotA hai| bIryakI vizeSatA se bhI meM vizeSatA hotI hai jaise vajravRSabhanArAca saMhananavAle puruSako pApa karma meM pravRtta honepara mahAn Astrava hogA aura hona saMhananavAle puruSake alpa Asrava hogA / isI prakAra deza kAla Adike bhedase bhI Asrava meM bheda hotA hai jaise ghara meM brahmacaryaM bhaMga karanepara alpa aura devAlaya meM brahmacayaM bhaMga karanepara adhika Asrava hogaa| usase bhI adhika Asrava tIrthayAtrAko jAte samaya mArga meM brahmacarya bhaMga karanepara, usase bhI adhika tIrthasthAna para brahmacarya bhaGga karanepara tIvra Asrava hotA hai| isI taraha devavandanA Adi ke kAlamaM kupravRtti karanepara mahAn ghAva hotA hai| isI prakAra pustakAdi dravyakI apekSA bhI Asrava meM vizepatA hotI hai / isa prakAra ukta kAraNoMka bhedase Asava meM bheda samajhanA cAhiye / adhikaraNakA svarUpaadhikaraNaM jIvAjIvAH // 7 // jIva aura ajIva ye do Asrava ke adhikaraNa yA AdhAra hai| yadyapi sampUrNa zubha aura azubha va jIvake hI hotA hai lekina AsravakA nimitta jIva aura ajIva donoM hote haiM ataH donoMko AsravakA adhikaraNa kahA gayA hai| jIva aura ajIva do dravya hone se sUtra meM "jIvAjIva" isa prakAra dvivacana honA cAhiye thA lekina jIva aura ajIvako paryAyoMko bhI AvakA adhikaraNa honese paryAyakI apekSA sUtra meM bahuvacanakA prayoga kiyA gayA hai / jIvAdhikaraNa ke bheda- AdyaM saMrambhasamArambhArambhayogakRtakAritAnumattakapAya vizeSaistristrividhatuHzvaikazaH // = saMraMbha, samAraMbha ora Arambha, mana, vacana aura kAya; kRta, kArita aura anumodanA, krodha, mAna, mAyA aura lobha inake paraspara meM guNA karanepara jIvAdhikaraNa ke eka sau ATha bheda hote haiN| kisI kAryako karanekA saMkalpa karanA saMraMbha hai| kAryakI sAmagrIkA ekatrita karanekA nAma samAraMbha hai / aura kAryako prAraMbha kara denA AraMbha hai| svayaM karanA kRta, dUsare se karAnA kArita aura kisI kAryako karanevAle kI prazaMsA karanA anumata yA anumodanA hai| jIvAdhikaraNake eka sau ATha bheda isa prakAra hote haiM / krodhakRtakA saMraMbha, mAnakRtakAyasaMraMbha, mAyAkRtakAya saMraMbha, lobhakRtakAyasaMraMbha, kAritakA saMraMbha, mAnakA ritakAyasaMraMbha, mAyAkAritakAyasaMraMbha, lobhakAritakA saMraMbha, krodhAnumatakAyasaMraMbha, mAnAnumatakAyasaMraMbha, sAyAnumatakAya saMraMbha aura lobhAnumatakAya saMraMbha isa prakAra kAyasaMraMbha ke bAraha bheda haiM / vacana saMraMbha aura manaH saMraMbha ke bhI isI prakAra bAraha bAraha bheda samajhanA cAhiye | isa prakAra saMraMbhake kula chattIsa bheda huye / isI prakAra Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattrArthayanti hindI-sAra [6 // 9-10 samAraMbha aura prArambhake bhI chattIsa chattIsa bheda hote haiM / ataH saba milAkara jIvAdhikaraNapha eka sau ATha bheda hote haiM / sUtrameM 'ca' zabdame yaha sUcita hotA hai ki kapAryoke anantAnubandhI, apratyAkhyAna Adi prabhedoMke dvaar| jIvAdhikaraNake aura bhI antarbheda hote haiN| ajIyAdhikaraNake bhedanivartanAnikSepasaMyoganisargA dvicaturdvi tribhedAH param // 6 // do nirvatanA, tIna nikSepa, do sarvopari tInabharyikAbhividhisIyAdhikaraNahArAja gyAraha bheda hote haiN| racanA karanekA nAma nirvatanA hai| nirSartanAke do bheda hai-mUlaguNa nirvartanA aura uttaraguNa nirvrtnaa| mUlaguNa nivartanAke pA~ca bheda hai-zarIra, bacana, mana, prANa aura apAna | inakI racanA karanA mUlaguNa-nirdhatenA hai| kASTha, pASANa, Adise citra zrAdi banAnA, jIvake khilaune banAnA, likhanA Adi uttaraguNa nirvartanA hai| kisI vastu ke. rakhamako nikSepa kahate haiN| isake cAra bheda hai-apratyavekSitanikSepAdhikaraNa, dApramRSTanikSepAdhikaraNa, sahasAnikSepAdhikaraNa aura anAbhoganikSedhikaraNa / vinA do kimI vastuko rakha denA apratyavekSitanikSeSAdhikaraNa hai / ThIka tarahase na zodhI huI bhUmimeM kisI vastuko rakhanA TuHpramRSTanikSepAdhikaraNa hai| zIghratApUrvaka kisI vastuko ravaga sahasAnikSepAdhikaraNa hai| kisI vastuko vinA dekha ayogya sthAna meM rakhanA anAbhoganikSepAdhikaraNa hai| milAnekA nAma saMyoga hai / saMyogAdhikaraNake do bheda haiM-annapAnasaMyo. gAdhikaraNa aura upkrnnsNyogaadhikrnn| kisI annapAnako dUsare annapAnameM milAnA annapAnasaMyogAdhikaraNa hai| aura RmaNDalu Adi upakaraNoMko dUsare upakaraNoM ke sAtha milAnA upakaraNasaMgrogAdhikaraNa hai| pravRtti karaneko nisarga kahate haiN| isake tIna bheda haiM-kAryAnasargAdhikaraNa, vAkanisargAdhikaraNa aura manonisargAdhikaraNa / kAya, bacana aura manase pravRtti karaneko kramase kAyAdinisargAdhikaraNa samajhanA caahiye| sUtrameM 'para' zabda ajIvAdhikaraNakA bAcaka hai / yadi para zanda na hotA to ye bheda bhI jIvAdhikaraNake hI ho jAte / ukta gyAraha prakArake ajIbAdhikaraNake nimisa se prAtmAmeM karmoMkA Atraca hotA hai| jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa karma ke prAcavatatpradoSanihavamAtsaryAntarAyAsAdanIpaghAtA jJAnadarzanAvaraNayoH // 10 // jJAna aura darzana viSayaka pradopa, nilaya, mAtmarya, antarAya, prAsAdana aura upaghAta ye jhAnAdharaNa aura darzanAvaraNa ke aAsraya hai| samyagdarzana, samyagjJAna aura samyagdarzana-jJAnayukta puruSakI prazaMsA sunakara svayaM prazaMsA na karanA aura manameM duSTa bhAoMkA lAnA pradoSa hai| kisI bAnako jAnane para bhI maiM usa bAta ko nahIM jAnatA hU~ pustaka zrAdike honepara bhI mere pAsa pustaka Adi nahIM hai| isa prakAra jJAnako chipAnA nihaba hai| yogya jhAna yogya pAtrako bhI nahIM denA mAtsarya hai| kisIke jJAnameM vighna DAlanA antarAya hai| dUsare ke dvArA prakAzita jJAnakI kAya aura vacanase vinaya, guNakIrtana zrAdi nahIM karanA AsAina hai| samyamjhAnako bhI mithyAjJAna kahanA upaghAta hai| Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1411] chaThavA~ adhyAya 435 prAsAdanameM jJAnakI vinaya Adi nahIM kI jAtI hai, lekina upaghAtameM jJAnako nAza karanekA hI abhiprAya rahatA hai ataH inameM bheda spaSTa hai| prazna-pahile bAna aura darzanakA prakaraNa nahIM honese isa sUtrameM Ae hue tat' zabdake dvArA jJAna aura darzacakA grahaNa kaise kiyA gayA ? uttara -- yadyapi pahile jJAna aura darzanakA prakaraNa nahIM hai phira bhI sUtra meM jJAnadarzanAcaraNayoH' zabdakA prayoga hone se 'nat zabdake dvArA zAna aura darzanakA grahaNa kiyA gayA hai| athavA jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNake Asrava kauna haiM aise kisIka praznake uttara meM yaha sUtra banAyA gayA anaH tat zabdake dvArA jJAna aura darzanakA grahaNa kiyA gayA hai| ____ eka kAraNake dvArA aneka kArya bhI hote haiM ataH jJAnake viSayameM kiye gaye pradoSa Adi darzanAvaraNake bhI kAraNa hote haiN| athavA jJAnaviSayaka pradoSa Adi jJAnAvaraNaka aura darzanaviNyaka pradoSa Adi darzanAvaraNa ke kAraNa hote haiN| prAcArya aura upAdhyAya ke sAtha zatrutA rakhanA, akAlameM adhyayana karanA, arucipUrvaka par3hanA, par3hanemeM Alasa karanA, vyAkhyAna ko anAdarapUrvaka sunanA, jahA~ prathamAnuyoga bA~canA cAhiye vahIM anya koI anuyoga bA~canA, tIrthoparodha, bahuzruta ke sAmane garva karanA, mithyopadeza. bahuzrutakA apamAna, svapakSakA tyAga, parapakSakA grahaNa, khyAti-pRjA AdikI inchAse asambaddha pralApa, sUtrake viruddha vyAkhyAna, RpaTase jJAnakA grahaNa karanA, zAkhA bevanA, aura prANAtipAta Adi jJAnAvaraNa ke Asrava haiN| deva, guru Adike darzana meM mAtsarya karanA, darzana meM antarAya karanA. kisIkI cAkSuko ukhAr3a degAjhIyAbhimatikAnyAsunibhisAmarakarmabADAsametroMkA ahaGkAra, dIrghanidrA, atinidrA, Alasya, nAstikatA, samyagdRSTiyoM ko doSa denA, kuzAstroM kI prazaMsA karanA, muniyoMse jugupsA Adi karanA aura prANAtipAta Adi darzanAvaraNa ke Asaba haiM / asAtAvedanIyake pAsavaduHkhazophatApAkrandanavadhaparidevanAnyAtbhayarobhayasthAnya saddhedyasya / / 11 / / sva, para tathA donoM meM kie jAnevAle duHkha, zoka, tApa, yAkrandana, vadha aura paridevana AsAtAredanIyake Asrava haiN| por3A yA vedanArUpa pariNAmako duHzya kahate haiN| upakAra karanevAlI cetana yA acetana vastuke naSTa ho jAnese vikalatA honA zoka hai| nindAse, mAnamagase yA karkaza vacana Adise honevAle pazcAttApako tApa kahate haiM / paritApake kAraNa azrupAtapUrvaka, bahuvilApa aura aGga vikArase sahita spaSTa ronA Akrandana hai| Ayu, indriya zrAdi daza prakArake prANoMkA viyoga karanA yadha hai| sva aura paropakArakI icchAse saMkezapariNAmapUrvaka isa prakAra ronA ki sunanevAle ke hRdaya meM dadyA utpanna ho jAya paridevana hai| yadyapi zoka Adi duHkhase pRthak nahIM haiM, lekina duHkha sAmAnya vAcaka hai ataH duHkhakI kucha vizeSa paryAya batalAne ke liye zoka prAdikA pRthaka grahaNa kiyA hai| prazna-yadi Arama, para aura ubhayastha duHkha, zoka Adi asAtAbedanIyake Asava haiM to jaina sAdhuoM dvArA kezoMkA ukhAr3anA, upavAsa, Atapanayoga Adi svayaM karanA aura dusaroMko karanekA upadeza denA zrAdi duHkhake kAraNoM ko kyoM ucita ghatalAyA hai ? uttara-antara meM krodhAdike AvezapUrvaka jo duHsvAdi hote hai ve asAtAvedanIyake Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 tatvArthavRpti hindI-sAra [ 6412-13 kAraNa haiM aura krodha abhAva honese duHkhAdi asAtAvedanIya ke Asrava ke kAraNa nahIM hote haiN| jisa prakAra koI parama karuNAmaya vaidya kisI munike phor3eko zastrase cIratA hai aura isase muniko duHkha bhI hotA hai lekina kodhAdike binA kevala bAhya nimittamAtra se vaidyako pAkA bandha nahIM hotA hai, usI prakAra sAMsArika duHkhoMse bhayabhIta aura duHkhanivRttike liye zAstrota karma meM pravRtti karanevAle munikA kezotpAdana Adi duHkhake kAraNoM ke upadeza denepara bhI saMkleza pariNAma na honeme pApakA bandha nahIM hotA hai / kahA bhI hai- 'ki cikitsA ke kAraNoM meM duHkha yA sukha nahIM hotA hai kintu cikitsA meM pravRtti karanevAleko duHkha yA sukha hotA hai| isI prakAra mokSakaM sAdhanoM meM duHkha yA sukha nahIM hotA hai kintu mokSake upAya meM pravRtti karanevAleko duHkhaM yA sukha hotA hai / asA sAdhana rAkhI khAnahIM hotA hai kintu cikitsA karanevAle baidyako sukha yA duHkha hotA hai| yadi vaidya kodhapUrvaka phoDeko cIratA hai to usako pApA bandha hogA aura yadi karuNApUrvaka pIDAko dUra karaneke liye phor3e ko cIratA hai to puNyakA bandha hogA / isI prakAra mAha kSaya ke sAdhana upavAsa, kezaloMca Adi svayaM duHkha yA sukharUpa nahIM hai kintu inake karane vAleko duHkha yA sukha hotA hai| yadi guru krodhAdipUrvaka upavAsAdiko svayaM karatA hai yA dUsaroMse karAnA hai to usako pApakA bandha hogA aura yadi zAnta pariNAma se duHkhavinAzake liye upavAsa Adiko karatA hai to usako puNyakA bandha hogA / azubha prayoga, paranindA, pizunatA, adayA aopAkA chedana-bhedana, tAr3ana, bAsa, alI Adile tarjana karanA, bacana dise kisIkI bhartsanA karanA, rodhana, bandhana, damana, AtmaprazaMsA, klezotpAdana, bahuta parigraha, mana, vacana aura kAyakI kuTilatA, pApa karmoMse AjIvikA karanA, anarthadaNDa, viSa mizraNa, vANa jAla picarA Adi kA banAnA Adi bhI asAtAvedanIya karmake Asava haiM / sAtAvedanIyake Asa --- bhUtatratyanukampAdAnasarAgasaMyamAdiyogaH zAntiH zaucamiti sadvedhasya // 12 // bhUtAnukampA, atyanukampA, dAna, sarAgasaMyamAdi, zAnti aura zauca se sAtAvedanIyake Ana haiM / cAroM gatiyoMke prANiyoM meM dayAkA bhAva honA bhUtAnukampA hai / aNuvrata aura mahAvrata ke dhArI zrAvaka aura muniyoMpara dayA rakhanA atyanukampA hai / paropakAra ke liye apane dravyakA tyAga karanA dAna hai| chaha kAyake jIvoMkI hiMsA na karanA aura pA~ca indriya aura manako vazameM rakhanA saMyama hai| rAgasahita saMyamakA nAma sarAgasaMyama hai| krodha, mAna, aura mAyAkI nivRtti kSAnti hai / saba prakArake lobhakA tyAga kara denA zauca hai / sUtra meM Adi zabda se saMyamAsaMyama, akAmanirjarA, bAlatapa Adi aura iti zabdase arhatpUjA, tapasyokI vaiyAvRtya AdikA grahaNa kiyA gayA hai| I yadyapi bhUta grahaNase tapasviyoM kA bhI grahaNa ho jAtA hai lekina vratiyoMmeM anukampAkI pradhAnatA batalAne ke liye bhUtoMse vratiyoMkA grahaNa pRthaka kiyA gayA hai| darzana mohanIya ke Asrava -- kevalizrutasaMghadharmadevAvarNavAdo darzanamohasya // 13 // kelI, zruta, saMgha, dharma aura devoMkI nindA karanA darzanamohanIya ke AkASa haiM / Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 / 14] chaThavA~ adhyAya jinake trikAlavartI samasta dravyoM aura paryoko yugapat jAnanevAlA kevalajJAna ho ve kevalI haiM / sarvajJake dvArA kahe hue aura gaNadhara Adike dvArA race hue zAtroMkA nAma zruta hai| samyagdarzana, jJAna, cAritra aura tapake dhArI muni, AgrikA, zrAraka aura zrAvikAoM ke samUhakA nAma saMgha hai| sarvajJa, bIsarAga aura hitopadezIke dvArA kahA huA ahiMsA, satya Adi lakSaNavAlA dharma hai| bhavanavAsI Adi pUrvokta cAra prakArake deva hote haiN| __kevalIkA avarNavAda-kevalI kavalAhArI hote haiM rogI hote haiM upasarga hote haiM / nagna rahate haiM kintu vastrAdiyukta dikhAI dete haiM ityAdi prakArase kaMvaliyoMkI nindA karanA kevalI kA avarNavAda hai| zrutakA avarNavAda-mAMsabhakSaNa, madyapAna, mAtA-vahina Adi ke sAtha maithuna, jalakA chAnanA pApajanaka hai.-ityAdi bAteM zAstrokta haiM, isa prakAra zAhakI nindA karanA zrutakA avarNavAda hai| saMghakA ayarNavAda--muni Adi zUdra hai, apavitra haiM, snAna nahIM karate hai, bedoMke anugAmI nahIM haiM, kali kAlameM utpanna hue hai, isa prakAra saMghakI nindA karanA saMghakA avarNavAda hai| dharmakA avarNavAda-kevalI dvArA kahe hue dharmameM koI guNa nahIM hai. isake pAlana karanevAle loga asura hote haiM. isa prakAra dharmakI nindA karanA dharmakA avarNavAda hai / devoMkA avarNavAda- deva madyapAyI aura mAMsabhakSI hote haiM ityAdi mArgadarzaka :-prajAlorokI navasaramA zokAhArANavAda hai| cAritra mohanIyakA Asrava kaSAyodayAttIvrapariNAmazvAritramohamya // 14 / / kaSAyake udayase hone vAle tItra pariNAma cAritra mohanIyake Asrava haiN| cAritra mohanIyake do bheda haiM-kapAya mohanIya aura akaSAya mohanIya / strayaM aura dUsareko kaSAya utpanna karanA, vrata aura zIlayukta yatiyoMke caritrameM dUSaNa lagAnA, dharmakA nAza karanA, dharmameM antarAya karanA, dezasaMyatoMse guNa aura zIlakA tyAga karAnA, mAtsarya Adi se rahita janoMmeM vibhrama utpanna karanA, Ata aura rodra pariNAmoM ke janaka liGga, vrata AdikA dhAraNa karanA kapAyamohanIyake prAsrava hai| ____ akaSAya mohanIyake nau bheda haiM--hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, strIveda, puveda aura napuMsakaveda / samIcIna dharmake pAlana karanevAlekA upahAsa karanA, dIna janAko dekhakara ha~sanA, kandapapUrvaka ha~sanA, bahuta pralApa karanA,hAsyarUpa svabhAva honA Adi hAsyake Asrava haiN| nAnA prakArakI krIr3A karanA,vicitra kIr3A, dezAdike prati anutsukatApUrvaka prIni karanA, vrata, zIla AdimeM aruci honA ratike Asrava hai| dUsaroMmeM aratikA paMdA karanA aura ratikA vinAza karanA,pApazIla janoMkA saMsarga,pApakriyAoMko protsAhana denA Adi aratike Ananna haiM / apane aura dUsaroMmeM zoka utpanna karanA, zokayukta janoMkA abhinandana karanA Adi zokake bhAva hai| sva aura parako bhaya utpanna karanA, nirdayatA, dUsaroMko trAsa denA Adi bhavake Anadha haiM / puNya kriyAoMmeM jugupsA karanA, dUsaroMkI nindA karanA Adi jugupsAke Amraba parAGganAgamana, strIke svarUpakA dhAraNa karanA, asatya vacana, paravacanA, dUsaroM ke dopoMke dekhamA, aura vRddha meM rAga honA Adi strI vedake Arava haiN| alpakrodha, mAyAkA abhAva, vargakA abhAva, striyoM meM alpa Asakti, irSyAkA na honA, rAgavastuoMmeM anAdara. svadArasantoSa, paradArAkA tyAga Adi puvedake Asaba haiN| pracurakaSAya, guhyendriyakA vinAza, Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 tattvArthavRtti hindI sAra [ 6015-19 parAGganAkA apamAna, strI aura puruSoM meM anaGgakrIr3A karanA, vrata aura zIladhArI puruSoMko kaSTa denA aura tItraroga Adi napuMsakavedake Asrava hai / naraka Ayuke Amrava bahnArambhaparigrahatvaM nArakasyAyuSaH / / 15 / / bahuta AraMbha aura parigraha naraka Ayuke Asrava haiN| aise vyApArako jisameM prANiyoMko pIr3A yA vaba ho AraMbha kahate hai| jo vastu apanI ( AtmAkI ) nahIM hai usameM mamedaM (yaha ddhipadAjI mahArAja mithyAdarzana, tobarAga, anRtavacana, paradravyaharaNa, niHzIlatA, tomara, paropakAra na karanA, yatiyoM meM virodha karAnA, zAstravirodha, kRSNalezyA, viSayoM meM tRSNAkI vRddhi, raudradhyAna, hiMsAdi krUra karmAmaM pravRtti, bAla, kucha aura strIkI hiMsA Adi bhI naraka Ayuke A hai / tiryaca Ayuke Asava -- mAyA tairyagyonasya // 16 // mAyA arthAt chala-kapaTa karanA tiryaca AyukA Asrava haiM / midhyAtvasahita dharmopadeza, adhika Arambha aura parigraha, niHzIlatA, ThaganekI icchA, nIlezyA, kApItazyA maraNakAlameM AsaMdhyAna, krUrakarma, apratyAkhyAna krodha, bheda karanA, arthakA suvarNa Adiko khoTA kharA Adi rUpase anyathA kathana karanA, kRtrima - candanAdi karanA, jAti kula aura zIlameM dUSaNa lagAnA, sadguNoMkA lopa aura doSoMkI utpatti Adi bhI tiryakha Ayuke Asrava haiM / manuSya Ayu ke Asa alpArambhaparigrahatvaM mAnuSasya / / 17 / / thor3A AraMbha aura thor3A parigraha manuSya Ayuke Asrava haiN| vinIta prakRti, bhadra svabhAva, kapaTarahita vyavahAra, alpakaSAya, maraNakAla meM asaMkleza, miyAdarzanasahita vyakti meM namratA, sukhabodhyatA, pratyAkhyAna krodha, hiMsA se virati doSarahitatva, krUra karmoM se rahitatA, abhyAgatoM kA svabhAva se hI svAgata karanA, madhuravacanatA, udAsInatA, anasUyA. alpasaMkeza, guru AdikI pUjA, kApota aura pItalezyA Adi manuSya Ayuke Asava haiN| svabhAvAdevaJca // 18 // svAbhAvika mRdutA bhI manuSya AyukA Asrava hai| mAnake abhAvako mArdava kahate hai / gurUpadezaka cinA svabhAvase hI sarala pariNAmI honA svabhAvamAva hai / isa sUtra se pRthaka isaliye kiyA hai ki svabhAvamAIva devAyukA bhI kAraNa hai / saba AyuoMkA Astratra -- niHzIlavatitvaJca sarveSAm / / 19 / / tIna guNavrata aura zikSAvana ina sAta zIToM aura ahiMsA Adi pA~ca vratoMkA abhAva aura sUtra meM 'ca' zabda se alpa AraMbha aura alpa parigraha ye cAroM AyuoM ke Asrava haiN| Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 / 25 mAravirzaka :- AcArya zrI suziSThikANacyAcI mahArAja 443 zIla aura tratarahita bhogabhUmija jIva dAna svarga paryanta utpanna hote haiM ataH ukta jIvoMkI apekSA niHzIlavatitva devAyukA aAnava hai| koI alpAraMbhI aura alpa parigrahI vyakti bhI anya pApAMke kAraNa naraka Adiko prApta karate haiM ataH ese jIvoMkI apekSA alzaraMbha-parigraha bhI naraka AyukA Asrava hotA hai| devAyuke AsravasarAgasaMyamasaMyamAsaMyamAkAmanirjarApAlatapAMsi daivasya // 20 // sarAgasaMyama, saMyamAsaMyama, akAmanirjarA aura bAlatapa ye devAyuke Asrava haiN| sarAgasaMyamakA do prakArase artha ho sakatA hai-rAga sahita vyaktikA saMyama athavA rAgasahita saMyama / saMsArake kAraNoM kA vinAza karane meM tatpara lekina abhI jisakI sampUrNa abhilASAe~ naSTa nahIM huI ese vyakti ko sarAga kahate haiM aura sarAgIkA jo saMyama hai vaha sarAgasaMyama hai| thathavA jo saMyama rAgasahita ho vaha sarAgasaMyama hai, arthAt mahAvratako sarAgasaMyama kahate haiN| kucha saMyama aura kucha asaMyama ardhAt zrAvaka vratoMko saMyamAsaMyama kahate haiM / vinA saMklezake samatApUrvaka karmoM ke phalako saha lenA akAmanirjarA hai / jaise bubhukSA, tRSNA, brahmacarya, bhUzayana, maladhAraNa, paritApa Adike kaSToMko vinA saMklezaka bhI sahana karane bAli jelameM banda prANIke jo alpa nirjarA hotI hai baha akAmanirjaga hai| mithyAdaSTi tApasa, saMnyAsI, pAzupata, parivrAjaka, ekadaNDI, tridaNDI, paramahaMsa AdikA jo kAyakleza Adi tapa hai usako thAlatapa kahate haiM / sarAgasaMyama Adi devAyuke Asrava haiN| samyakttazca / / 21 // samyagdarzana bhI devAyukA Asrava hai / isa sUtrako pUrva sUtrase pRthak karanekA prayojana vaha hai ki samyagdarzana vaimAnika davoMkI AyukA hI Asrava hai / samyagdarzanakI utpatti ke pahila baddhAyuhaka jIvoMko chor3akara anya samyagdRSTi jIva bhavanavAsI Adi tIna prakAraka devoM meM utpanna nahIM hote haiN| azubhanAma karma ke AsavayogavakratA visaMvAdanaJcAzubhasya nAmnaH // 22 // mana, vacana aura kAyakI kuTilatA aura visaMvAdana ye azubha nAma karmake Amrapa hai| manameM kucha socanA, pacanase kucha dUsare prakArakA kahanA aura kAyase bhinna rUpase hI prAMta karanA yogavakratA hai| dUsaroMkI anyathA pravRtti karAnA athavA ayomArgapara calanevAloMko usa mArgaphI nindA karake bure mArgapara calanephA kahanA visaMvAdana hai| jaise samyakacAritra Adi kriyAoM meM pravRtti karanevAle se kahanA ki tuma aisA mata karo aura aisA kro| yogavakratA Atmagata hotI hai aura visaMvAdana paragata hotA hai yahI yogavatratA aura visaMvAdanameM bheda hai| 'ca' zabdase miNyAdarzana, paizUnya, asthiracittatA, jhUla bAMTa tarAjU rakhanA, jhUThI sAkSI denA, paranindA, AtmaprazaMsA, paradravyagrahaNa asatyabhASaNa, adhika parigraha, sadA ujjvala veSa, rUpamada, paruyabhASaNa, asadasyapralapana, Akoza, upayogapUrvaka saubhAgyotpAdana, Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRtti hindI-sAra [6 / 23-24 cUrNAdike prayoga se dUsaroMkopAmahinA, AcAmAyabolegokosavAla utpanna karanA, deva, guru AdikI pUjAke bahAnese gandha, dhUpa, puSpa Adi lAnA, dUsaroMkI biDambanA karanA, upahAsa karanA, ITeM pakAnA, dAvAnala prajvalita karanA, pratimA tor3anA, jinAlayakA dhvaMsa karanA, bAgakA ujAr3anA, tItra krodha, mAna, mAyA aura lobha, pApa karmoMsa AjIvikA karanA Adi azubha nAmakamaMke Asrava hai| zubha nAmakarma ke Asragha--- tadviparItaM zubhasya / / 23 / / yogoMkI saralatA aura avisaMvAdana ye zubha nAmakarmake Asava haiN| dharmAtmAoMka pAsa AdarapUrvaka jAnA, saMsArase bhIrutA, pramAdakA abhAva, pizunatAkA na honA, sthiracittatA, satyasAho, paraprazaMsA, zrAtmanindA, satyavacana, paradravyakA haraNa na karanA, alpa samAraMbha aura parigraha, aparigraha, kabhI kabhI ujjvala vepa dhAraNa karanA, rUpakA mada na honA, mRdabhApaNa,zubhayacana, sabhyabhASaNa, sahaja saubhAgya,svabhAvasaM vazIkaraNa, dUsaroMko kutUhala utpanna na karanA, vinA kisI bahAne ke puSpa, dhUpa, gandha Adi lAnA, dUsaroMkI biDambanA na karanA, upahAsa na karanA, iSTikApAka aura dAvAnala na karanekA vrata, pratimA nirmANa, jinAlayakA nirmANa, bAgakA na ujAr3anA, krodha, mAna, mAyA aura lobhakI mandatA pApakause AjIvikA na karanA Adi zubha nAmakarma ke Asrava hai| nIrthakara nAma karmake Asrava - darzanavizuddhivinayasampannatA zIlavateSvanatIcAro'bhIkSNajJAnopayogasaMvego zaktitastyAgatapasI sAdhusamAdhiyAvRttyakaraNamaIdAcAryabahuzrutaprakacanabhaktirAvazyakAparihANimArgaprabhAvanA pravacanavatsalatvamiti tIrthakaratvasya // 24 // darzanavizuddhi. vinayamampannatA, zIla aura vratIma atIcAra na lagAnA, abhISaNa jJAnopayoga aura saMvega, yathAzakti tyAga aura tapha, sAdhusamAdhi, vaiyAvRtya, aIkti, AcAryabhakti, bahuzrutabhakti, pravacanabhakti, AvazyakAparihANa, mArgaprabhAvanA, aura prabacanavatsalatA ye tIrthakara prakRtike Asrava haiN| __ darzanavizuddhi pazcIma doSa rahita nirmala samyagdarzanakA nAma darzanavizuddhi hai| darzanavizuddhiko pRthak isaliye kahA hai ki jinaktirUpa yA tattvArthazraddhArUpa samyagdarzana akelA bhI tIrthakara prakRtikA kAraNa hotA hai| yazastilaka meM kahA bhI hai ki-"kevala jinabhakti bhI durgatike nivAraNameM, puNya ke upArjanameM aura mokSa lakSmIke dene meM samartha hai|" anya bhAvanAeM samyagdazanake vinA tIthakara prakRtikA kAraNa nahIM ho sakatI ataH darzanavizuddhikI pradhAnatA banalAne ke liye isakA pRthak nirdeza kiyA hai| darzanavizuddhikA artha-iha lAkabhaya,paralokamaya,atrANamaya,agunimaya,maraNamaya, vedanAbhaya aura Akasmikabhaya ina sAta bhayoMse rahita hokara jainadharmakA zraddhAna karanA niHzakti hai / isa loka aura paralokake bhogoMkI zrAphAMkSA nahIM karanA niHkAikSita hai| zarIrAdika pavitra hai, isa prakArakI mithyAyuddhikA abhAva nirvAicakitsatA hai| arhantako chor3akara anya kudevoM ke dvArA upadiSTa mArga kA anusaraNa nahIM karanA amUdaSTi hai| uttama kSamA Adike Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6165] chaThavAM adhyAya dvArA prAtmAkaM dharmako vRddhi karanA aura cAra prakArake saMghake doSoMko pragaTa nahIM karanA upagRhana hai / krodha, mAna, mAyA aura lobhAdika dhamake vinAzaka kAraNa rahane para bhI dharmasa mArgadarSayA nahIM monAvikapamahAnimazAsanahasaanurAga rakhanA yAtsalya hai| samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritrake dvArA yAtmAkA prakAzana aura jinazAsanakI unnati karanA prabhAvanA hai| samyagdarzanake ina ATha aMgoMkA kA sadbhAva tathA tIna mUr3hatA, chaha anAyatana aura ATha madoMkA abhAva, camar3e ke pAtra meM rakkhe huye jalako nahIM pInA aura phandamUla, kaliGga, sUraNa, lazuna Adi abhakSya vastuoM ko bhakSaNa na karanA Adiko darzanavizuddhi kahate haiN| ratratraya aura rabatrayake dhArakoMkA mahAn Adara aura kaSAyakA abhAva vinayasampannatA hai| pA~ca vrata aura sAta zIloM meM nirdoSa pravRtti karanA zIlabatevanaticAra hai| jIvAhipadArthoM ke svarUpako nirUpaNa karanevAle jJAna meM nirantara udyama karanA bhIkSNa-jJAnopayoga hai| saMsArake dukhoMse bhayabhIta rahanA saMvega hai| apanI zaktike anusAra AhAra, bhaya aura jJAnakA pAtrake liye dAna denA zaktitastyAga hai / apanI zaktipUrvaka jaina zAsanake anusAra kAyakleza karanA zaktitastapa hai| jaise bhANDAgArameM Aga laga jAne para kisI bhI upAyase usakA zamana kiyA jAtA hai usI prakAra vrata aura zIlasAhita yatijanoMke Upara kisI nimisase koI vighna upasthita hone para usa vighnako dUra karanA sAdhusamAdhi hai| nidapa vidhise guNavAn puruSoM ke doSoMko dUra karanA bayAvRtya hai / arhantakA abhiSeka, pUjana, guNastavana, nAmako jApa Adi aIdbhakti hai| AcAryoko navIna upakaraNoM kA dAna, unake sammukhagamana, Adara, pAdapUjana, sammAna aura manaHzuddhiyukta anurAgakA nAma AcAryabhakti hai| isI prakAra upAdhyAyoMkI bhakti karanA bahuzrutabhakti hai| ratnatraya Adike pratipAika AgamameM manaHzuddhi yukta anurAga kA honA pravacanabhakti hai| sAmAyika stuti,caubIsa tIrthakarakI stuti-vandanA,parka tIrthaMkara stuti,pratikramaNa-kRtadoSa nirAkaraNa, pratyAkhyAna niyatakAla aura AgAmI dokA parihAra aura kAyotsarga-zarIrase mamatvakA chor3anAina chaha AvazyakoM meM yathAkAla pravRsi karanA AvazyakAparihAriNa hai| jJAna, dAna, jinapUjana aura tapake dvArA jina dharmakA prakAza karanA mArgaprabhAvanA hai| gAya aura bachar3e ke samAna pravacana aura sAdhI janama sneha rakhanA pravacanaksalatva hai| ye sAlaha bhAvanAe~ tIrthakara prakRtike bandhakA kAraNa hotI haiN| bhIca gotrake AsavaparAmanindAprazaMse sadasadguNocchAdanodbhAvane ca nIcaMgotrasya / / 25 // dUsaroMkI nindA aura apanI prazaMsA karanA, vimAna guNoMkA kliopa karanA aura avidyamAna guNoMko prakaTa karanA ye nIca gotrake Arava haiN| ___ 'ca' zabdarase jAtimada, kulamada, balamada, rUpamada, zrutamada, jJAnamada, ezcamada aura tapamada-ye AThamada, dUsarokA apamAna, dugnaroMkI hai so karanA. dUsaroMkA parivAdana, guruoMkA tiraskAra, guruoMse udbhaTTana-TakarAnA, guruoM ke doSoMko pragaTa karanA, gumoM kA vibhedana, guruoMko sthAna na denA, guruoM kA apamAna, guruoMkI bhannA, gurutrose asabhya vacana karanA / guruoMkI stuti na karanA aura guruoMko dekhakara khar3e nahIM honA Adi bhI nIca gotrake Asrava haiN| Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRtti hindI-sAra ucca gotra ke aAnavatadviparyayo nIcairvRttyanutseko cautarasya // 26 // paraprazaMsA, AtmanindA, sadguNobhAvana, amadgugocchAdana, nIcaimusi aura anutsaka ye unna gotrake Amrava hai| ucca guNavAloMkI vinaya karaneko nocairvRtti yA namravRtti kahate haiM / mAna,tapa Adi guNoM se utkRSTa hokara bhI mada na karanA anutsaka hai| 'ca' zabdase ATha madoMkA parihAra, dUsaroMkA apamAna prahArata aura parivAda na karanA, guruoMkA tiraskAra na karanA, guruoMkA sanmAna abhyutthAna aura guNavarNana karanA, aura mRdubhApaNa Adi bhI ucca gotra ke prAstrava hai| antarAyake Anava vighnakaraNamantarAyasya // 27 / / dUsarImadarzakalAbha, bhAgacA bhAga mAridhiAyamAna karanA antarAyake Asrava hai| dAnakI nindA karanA, dravyasaMyoga, devoMko car3hAI gaI navedyakA bhakSaNa, parake vIryakA apaharaNa, dharmakA uccheda, adharmakA zrAcaraNa, dUsaroMkA nirodha, bandhana, karNachedana, guhyachedana, nAka kATanA aura A~khakA phor3anA Adi bhI antarAyake Asrava hai|| vizeSa--tatpradIpa, ninhara Adi jJAnAvaraNa Adi kamAM ke jo pRthaka pRthaka Asrava batalAe haiM ve apane apane karmake sthiti aura anubhAga vandhake hI kAraNa hote haiM / ukta Atraba Ayu kamako chor3akara ( kyoMki Ayu karmakA bandha sadA nahIM hotA hai| anya sara kA~ke prakRti aura pradeza bandhake kAraNa samAna rUpase hote haiN| chaThavA~ adhyAya samApta / Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavA~ adhyAya mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja vratakA lakSaNa hiMsA'nRtasteyAntrahmaparigrahebhyo biratitam // 1 // hiMsA, mUTha, corI, kuzIla aura parigraha ina pA~ca pApoMse abhiprAyapUrvaka kiye gaye niyamako athavA kartavya aura akartavya ke virakta honA vrata hai| saMkalpako vrata kahate haiM / prazna -- - "dhruvamapAye'pAdAnam" [ pA0 sU0 12|4|24 ] isa sUtra ke anusAra apAya ( kisI vastuse kisI vastukA pRthaka honA ) hone para dhruva vastu paJcamI vibhakti hotI hai aura hiMsAdika pariNAmoMke adhruva honese yahA~ paJcamI vibhakti nahIM ho sakatI ? uttara- vaktA ke abhiprAya ke anusAra zabda ke arthakA jJAna kiyA jAtA hai| yahA~ bhI hiMsAdi pArpose buddhike virakta hone rUpa apAya ke honepara hiMsAdika meM dhruvatvakI viSatA honese pacamI vibhakti yuktisaMgata hai| jaise 'kazcit pumAn gharmA dviramati' - koI puruSa dharmase virata hotA hai yahA~ koI viparIta buddhivAlA puruSa manase dharmakA vicAra karatA hai ki yaha dharma duSkara hai, dharmakA phala zraddhAmA gamya hai; isa prakAra vicAra kara vaha puruSa buddhise dharmako prAptakara dharmase nivRtta hotA hai| jisa prakAra yahA~ dharmako adhruva honepara bhI paJcamI vibhakti ho gaI hai usI prakAra viveka buddhivAlA puruSa vicAra karatA hai ki hiMsA Adi pApake kAraNa haiM aura jo pApakarma meM pravRtta hote haiM unako isa loka meM rAjA daNDa dete haiM aura paralokameM bhI unako narakAdi gatiyoM meM duHkha bhogane par3ate haiM. isa prakAra svabuddhise hiMsAdiko prAptakara unase virakta hotA hai| ataH hiMsAdimeM ghuktvakI vivakSA hone se yahA~ hiMsAdikI apAdAna saMjJA hotI hai. aura apAdAna saMjJA honese pacamI vibhakti bhI huii| vratoM meM pradhAna honese ahiMsAko pahile kahA hai / satya Adi vrata anAjakI rakSA ke liye bArIkI taraha ahiMsA vrata ke paripAlanake lie hI haiN| sampUrNa pApakI nivRttirUpa kevala sAmAyika hI hai aura chedopasthApanA Adika bhedase vratake pA~ca bheda hai / prazna-vartIko AkkA kArA kahanA ThIka nahIM hai kintu vrata saMghara ke kAraNa haiM / "sa gumimamitidharmAnuprekSA parI pahajaya cAritrai:" [ 2 ] isa sUtra ke anusAra dazalakSaNa dharma aura cAritra vratakA antarbhAva hotA hai / uttara--saMvara nivRttirUpa hotA hai aura ahiMsA Adi vrata pravRttirUpa haiM, ataH to AvakA kAraNa mAnanA ThIka hai| dUsarI bAta yaha hai ki gumi samiti Adi saMbara ke parikarma haiN| jisa sAdhune hatokA anuSThAna acchI taraha se kara liyA hai vahIM saMvarako sukhapUrvaka kara sakatA hai| ataH vratoMko pRthaka kahA gayA hai| prazna--- rAtribhojanatyAga bhI eka chaTha vrata hai usako yahA~ kyoM nahIM kahA ? uttara--ahiMsA vratako pAMca bhAvanAe~ haiM unameM se eka bhAvanA Alokita pAnabhojana hai / ataH Alokita pAnabhAjana ke praNale rAtrimaM/janatyAgakA grahaNa ho jAtA hai| tAtparya yaha hai ki rAtribhojanatyAga ahiMsA vrata ke antargata hI hai, pRthakU vrata nahIM hai / Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 tattvArthavRtti hindI-sAra vrata maMda deza sarvato'thumahatI || 2 // [ 12-6 ke do bheda haiM- aguvata aura mahAvrata / hiMsAdi pApake ekadezatyAgako aNuvrata aura sarvazatyAgako mAtra kahate haiM / aNuvrata gRhasthAMke aura mahAvrata muniyoM ke ho hai / kI sthiratA kI kAraNabhUta bhAvanAoM kA varNana tatsthairyA bhAvanAH paJca paJca // 3 // mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja jisa prakAra umra auSadhiyAM rasAdikI bhAvanA denese viziSTa guNavAlI ho jAtI haiM usI taraha ahiMsAdi vratabhI bhAvanAbhAvita hokara satphaladAyaka hote haiM / una ahiMsA Adi kI sthiratA ke liye pratyeka vratakI pAca pAMca bhAvanAe~ haiM / hiMsAkI pAMca bhAvanAe~- bAGa manogutIryAdAnanikSepaNa samityAlokitapAnabhojanAni paJca // 4 // cacanagumi, manogupti, iryAsamiti, AdAnanikSepaNasamiti aura AlokitapAnabhojana ye ahiMsA kI pA~ca bhAvanAe~ haiM / vacanako vazameM rakhanA vacanagupti aura manako vazameM rakhanA manogupti haiN| cAra hAtha jamIna dekhakara calanA IryAsamiti hai / bhUmiko dekha aura zodhakara kisI vastuko rakhanA yA uThAnA AdAnanakSepaNasamiti haiM / sUryake prakAzase dekhakara khAnA aura pInA AlokitapAnabhojana hai / satyatratakI pA~ca bhAvanAe~ krodhalobhabhIrutvahAsyapratyAkhyAnAnyanuvacibhASaNaM ca paJca // 5 // krodhapratyAkhyAna, lobhapratyAkhyAna bhIrutvapratyAkhyAna, hAsyapratyAkhyAna aura anuvIcibhASaNa ye satyavratakI pAMca bhAvanAe~ haiM / krodhakA tyAga karanA ko pratyAkhyAna hai| lobhako chor3anA lobhapratyAkhyAna hai / bhaya nahIM karanA bhayapratyAkhyAna hai| hAsyakA tyAga karanA hAsyapratyAkhyAna haiM aura nirdoSa vacana bolanA anuvaciMbhASaNa hai| acatritakI bhAvanAe~---- zUnyAgAra vimocitAvAsa paroparodhAkaraNabhaikSazuddhisadharmA'visaMvAdAH paJca // 6 // zunyAgArAvAsa, vimocitAvAsa, paroparodhAkaraNa, vazuddhi aura samavisaMvAda ye acaurya kI pA~ca bhAvanAe~ haiM / parvata, guphA, vRkSa koTara, nadIvaTa Adi nirjana sthAnoM meM nivAsa karanA zUnyAnArAvAsa hai| dUsaroMke dvArA chor3e hue sthAnoM meM rahanA vimocitAvAsa hai / dUsaroMkA uparodha nahIM karanA arthAt apane sthAnameM Thaharanese nahIM rokanA paroparodhAkaraNa hai| AcArazAstra ke canusAra bhikSA kI zuddhi rakhanA bhaikSazuddhi haiN| aura sahadharmI bhAiyoMse kalaha nahIM karanA saMvAda hai / Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9] sAtavA~ adhyAya zUnyAgAroM meM aura tyakta sthAnoM meM rahanese parigraha AdimeM nispRhatA hotI hai| sarmiyoM ke sAtha visaMbAda na karanese jinavacanameM vyAghAta nahIM hotA hai| isase acauryavrata meM sthiratA AtI hai| isI prakAra paroparodhAkaraNa aura bhaikSazuddhise bhI isa vratameM dRr3hatA AtI hai| mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja brahmacarya vratakI bhAvanAe~strIrAgakathAzravaNatanmanoharAGganirIkSaNapUrvaratAnusmaraNavRSyeSTarasasvazarIra saMskAratyAgAH paJca // 7 // strIrAgakathAzrayaNatyAga, tanmanoharAGgAnirIkSaNatyAga, pUrvaratAnusmaraNatyAga, vRdhye TarasatyAga aura svazarIrasaMskAratyAga ye brahmacaryatratako pA~ca bhAvanAeM haiN| striyoM meM rAga utpanna karanevAlI kathAoM ke sunanekA tyAga strIrAgakathAzravaNatyAga hai| striyoM ke manohara aGgoMko dekhanekA tyAga tanmanAharAGganirIkSaNatyAga hai / pUrvakAlameM bhoge hupa cipayoMko smaraNa nahIM karanA pUrvaratAnusmaraNatyAga hai| kAmavardhaka, vAjIkara aura mana tathA rasanAko acche laganevAle rasoMko nahIM khAnA vRSyeSTarasatyAga hai / apane zarIrakA kimI prakArakA saMskAra nahIM karanA svazarIrasaMskAratyAga hai| parigrahatyAgavatakI bhAvanAe~manojJAmanojJendriyaviSayarAgadveSavarjanAni paJca / / 8 / / sparzana Adi pA~coM indriyoM ke iSTa viSayoM meM rAga nahIM karanA aura aniSTa viSayoM meM deSa nahIM karanA ye parigrahatyAgavatakI pAMca bhAvanAe~ haiN| hiMsAdi pApoMkI bhAvanA himAdivihAmutrApAyAvadyadarzanam / / 9 // hiMsAdi pApoMke karanese isa loka aura paralokameM apAya aura avayadarzana hotA hai| abhyudaya aura niHzreyasako denevAlI kriyAoM ke nAzako athavA sAta bhayoMko apAya kahate hai. aura nindAkA nAma avazya hai| hiMsA karanevAlA vyakti logoM dvArA sadA tiraskRta hotA hai aura logoMse baira bhI usakA rahatA hai / isa lokameM vadha, bandhana Adi duHkhoMko prApta karatA hai aura mara kara narakAdi gatiyoM ke duHkhauMko bhogatA hai| isaliye hiMsAkA tyAga karanA hI zreyaskara hai| __ asatya bolanevAle purupakA koI nizvAsa nahIM karatA hai| aise puruSakI jilA kAna nAsikA Adi chedI jAtI hai| loga usase baira rakhate haiM aura nindA karate haiN| isaliye asatya vacanakA tyAga karanA hI acchA hai| corI karanevAlA puruSa cANDAloMse bhI tiraskRta hotA hai aura isa lokameM piTanA vadha. bandhana hAtha paira kAna nAka jIbha AdikA chedana, sarvasva haraNa, gavepara baiThAnA Adi daNDoM ko prApta karatA hai| saba loga usakI nindA karate haiM aura vaha marakara narakAdi gatiyoM ke duHkhako prApta karatA hai / ataH corI karanA zreyaskara nahIM hai| Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRtti hindI-sAra [710-11 abrahmacArI purupa madonmatta hotA huA kAmake vaza hokara vadha bandhana Adi duHkhoM ko prApta karatA hai, moha yA ajJAnake kAraNa kArya aura akAryako nahIM samajhatA hai aura strIlampaTa honese dAna, pUjana, upavAsa Adi kucha bho puNya karma nahIM karatA hai / parastrImeM anurakta purupa isa loka meM lijachedana, vadha, andhana, sarvasvaharaNa Adi duHkhAMko prApta karatA hai aura marakara narakAdi ganiyoMka duHkhoMko bhogatA hai| logoM dvArA nindita bhI hotA hai ataH kuzIlase virakta honA hI zubha hai / parigrahavAlA puruSa parigrahako cAhanevAle ghora Adike dvArA abhibhUta hotA hai jaise 'mAMsapiNDako liMgre hue eka pakSI anya pakSiyoM ke dvArA / vaha parigrahake upArjana, rakSaNa aura nAyaka rA honevAle bahutase dAyA~ko prApta karatA hai| indhanake dvArA bahikI taraha dhanase usakI kabhI tRpti nahIM hotii| lobhake kAraNa vaha kArya aura akAryako nahIM samajhatA / pAtroM ko dekhakara kivAr3a banda kara letA hai, eka kaur3I bhI unheM nahIM denA caahtaa| pAtroMko mArgadarzaka kaeNvalAcA hAtabahAmArakara padakAI gatiyoMke ghora dukhAMko prApta karatA hai aura logoM dvArA nindita bhI hotA hai| isaliye parigrahake tyAga karane meM hI kalyANa hai| isa prakAra hiMsAdi pA~ca pApoMke viSayameM vicAra karanA caahiye| duHkhameva vA // 10 // athavA aisA vicAra karanA cAhiye ki hiMsAdika duHkharUpa hI haiN| hiMsAdi pA~ca gapoMko duHkhakA kAraNa honese duHvarUpa kahA gayA hai jaise "annaM ca prANAH"yahA~ annako prANakA kAraNa honese prANa kahA gayA hai| athavA duHkhakA kAraNa asAtAvedanIya hai| asAtAvedanIyakA kAraNa himAdi haiN| ataH dukhake kAraNakA kAraNa honese hiMsAdikako duHkhasvarUpa kahA gayA hai, jaise "dhanaM vai prANAH" yahA~ prANake kAraNa bhUta annakA kAraNa honese dhanako prANa kahA gayA hai| yadyapi viSayabhorgoMse sukhakA bhI anubhava hotA hai lekina bAstavameM yaha sukha sukha nahIM hai, kevala vedanAkA pratikAra hai jaise khAjako khujalAnese thor3e samayake liye sukhakA anubhava hotA hai| anya bhAvanAe~-- maitrIpramodakAruNyamAdhyasthyAni ca satvaguNAdhikaklizyamAnA'vinayeSu // 11 / / prANImAtra, guNIjana,klizyamAna aura avinagrI jIvoMmeM kramase maMtrI, pramoda, kAruNya aura mAdhyamdhya bhAvanAka! vicAra kre| saMsArake samasta prANiyoMmeM mana vacana kAya kRta kArita aura anumodanAse duHkha utpanna na honekA bhAva rakhanA maitrI bhAvanA hai / jAna tapa saMyama Adi guNoMse viziSTa puruSoMko dekhakara mukhaprasannatA Adike dvArA antarbhaktiko prakaTa karanA pramoda bhAvanA hai| asAtAcedanIya karmake udayase du:khita jIvoM ko dekhakara karuNAmaya bhAvoMkA honA kAruNya bhAvanA hai / jinadharmase parAGmukha mithyAdRSTi Adi atrinIta prANiyoM meM udAsIna rahanA mAdhyadhya bhAvanA hai| ina bhAyanAoMke bhAvanese ahiMsAdi vrata nyUna hone para bhI paripUrNa ho jAte hai| Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 // 12-13] sAsavA~ adhyAya saMsAra aura zarIrake svabhAvakA vicAra--- jagatkAyasvabhAvau vA saMvegavairAgyArtham // 12 // saMvega aura vairAgyake liye saMsAra aura zarIrake svabhAvakA vicAra karanA caahiye| saMsArase bhIratA athavA dharmAnurAgako saMvega kahate haiM / zarIra, bhogAdise virata honA vairAgya hai| sUtra meM AyA huA 'yA' zabda yaha sUcita karatA hai, ki saMsAra aura zarIrake svarUpacintanase ahiMsAdi vratoM meM bhI sthiratA hotI hai| saMsArake svarUpakA vicAra-lokake tIna bheda haiM--urdhvaloka, madhyaloka aura adholoka / adholoka vetrAsanake AkAra hai, madhyaloka allarI ( jhAlara) aura Urdhvaloka mRdahake AkAra hai| tInoM loka anAdinidhana haiN| isa saMsArameM jIva anAdi kAlase caurAsI lAkha yoniyoM meM zArIrika mAnasika Agantuka Adi nAnA prakArake duHkhoko bhogate hue bhramaNa kara rahe haiM / isa saMsArabhe dhana yauvana Adi kucha bhI zAzvata najhIdarzAyu-jamazAda bAsanAvAvesAgaura ojhAsAce vidyut indradhanuSa Adike samAna asthira hai| isa saMsAra meM indra dharaNendra Adi koI bhI vipazcimeM jIvakI rakSA nahIM kara sakate / isa prakAra saMsAra ke svarUpakA vicAra karanA caahiye| kAyake svabhAva kA vicAra * zarIra anitya hai, duHkhakA hetu hai, niHsAra hai, azuci hai, bIbhatsa hai, durgandhayukta hai, mala mUtramaya hai, santApakA kAraNa hai aura pApoMkI utpattikA sthAna hai| isa prakAra kAyake svarUpakA vicAra karanA caahiye| hiMsAkA lakSaNapramattayogAt prANakyaparopaNaM hiMsA // 13 // pramatta vyakti ke vyApArase daza prakAra ke prANoM kA viyoga karanA athavA viyoga karanekA vicAra karanA hiMsA hai| kaSAyasahita prANI ko pramatta kahate haiM / athavA vinA vicAre jo indriyoM kI pravRtti karatA hai vaha pramatta hai| athavA tIna kapAyodayake kAraNa ahiMsAmeM jo kapaTapUrvaka pravRtti karatA hai vaha pramatta hai| athavA cAra bikathA, cAra kaSAya, pA~ca indriya, nidrA aura praNaya ina pandraha pramAdoMse jo yukta ho vaha pramatta hai| pramatta vyaktike mana, vacana aura kAyake vyApArako pramattayoga kahate haiN| aura pramattayogase prANoM kA viyoga karanA hiMsA hai| pramattayogakai abhAvameM prANavyaparopaNa honepara bhI hiMsAkA doSa nahIM lagatA hai| pravacanasArameM kahA bhI hai ki-"IryAsamitipUrvaka gamana karanevAle muniphe parake nIce koI sUkSma jIva Akara daba jAya yA mara jAya to usa muniko usa jIvake marane Adise sUkSma bhI karmabandha nahIM hotA hai| jisa prakAra mUcha kA nAma parigraha hai usI prakAra pramattayogakA nAma hiMsA hai|" aura bhI kahA hai ki-"jIva cAhe mare yA na mare lekina ayanAcArapUrvaka pravRtti karanevAleko hiMsAkA doSa avazya lagatA hai aura prayatnapUrvaka pravRtti karanevAleko hiMsAmAtrase pApakA dhandha nahIM hotA hai|" apane pariNAmoM ke kAraNa prANiyoMkA ghAta nahIM karanevAle pANI bhI pApakA bandha karate haiM jaise dhIyara machalI nahIM mArate samaya bhI pApakA bandha karatA hai kyoMki usake bhASa sadA hI machalI mArane ke rahate haiM aura prANiyoMkA ghAta karanevAle prANI bhI pApakA bandha nahIM karate jaise kRSakako hala calAte samaya bhI pApakA bandha nahIM hotA hai kyoMki usake Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 tasvArthavRti hindI-sAra [ 7165 pariNAma hiMsA karane nahIM hai| pramAdayukta vyakti pahile svayaM apanI AtmA kA bAta karatA dUsare prANiyoM kA vadha ho cAhe na ho / ataH pramattayAMga se prANoM ke viyoga karane ko athavA kevala pramatta yogako hiMsA karate haiN| pramatta yoga ke binA kevala prANavyaparopaNa hiMsA nahIM hai / asatyakA lakSaNa - asadabhidhAnamanRtam // 14 // pramAda ke yoga se asat (aprazasta ) arthako kahanA amRta yA asatya hai / arthAt prANiyoM ko duHkhadAyaka vidyamAna athavA avidyamAna arthakA vacana asatya hai| jisa prakAra zrI hiMsA meM prasiddha haiM usI taraha vasu rAjA jhUTha meM / karNakarkaza, hRdayaniSThura, manameM pIr3A karanevAle kralikkhAmiyana Adiko karAnevAle, rakArI, kalaha Adi karAnevAle, vAsa karanevAle guru AdikI avajJA karanevAle Adi vacana bhI asatya haiN| OMTha bolane kI icchA aura jhUTha bolaneke upAya socanA bhI pramatta yoga ke kAraNa asatya haiN| pramattayoga ke abhAva meM asatya vacana bhI karmabandhake kAraNa nahIM hote haiM / corIkA lakSaNa - adattAdAnaM syam // 15 // pramattayoga se binA dI huI kisI bastuko grahaNa karanA corI hai / arthAt jisa vastu para saba logoMkA adhikAra nahIM hai usa vastuko grahaNa karanA, grahaNa karane kI icchA karanA athavA grahaNa karane kA upAya socanA corI hai| prazna -- yadi binA dI huI vastuke grahaNa karanekA nAma corI hai to karma aura nokarmakA grahaNa bhI corI kahalAyegA kyoMki karma aura nokarma bhI kisIke dvArA die nahIM jAte / uttara - jisa vastukA denA aura lenA saMbhava ho usI vastuke grahaNa karanemeM corIkA vyavahAra hotA hai / sUtrameM Ae hue 'adatta' zabdakA yahI tAtparya hai| yadi dAtAkA sA hotA grAhaka kA astitva bhI pAyA jAtA hai| lekina karma aura nokarma vargakA koI svAmI na hone se unake grahaNa karane meM adattAdAnakA prazna hI nahIM hotA hai / ataH karma aura nokarmakA grahaNa karanA corI nahIM hai / prazna - prAma, nagara Adi meM bhramaNa karane ke samaya muni radhyAdvAra ( galIkA dvAra ) AdimeM praveza karate haiM aura radhyA Adi svAmI sahita haiM ataH binA AjJA ke praveza karane ke kAraNa muniyoM ko corIkA doSa laganA cAhiye / uttara - grAma, nagara yA dimeM aura rathyAdvAra AdimeM praveza karanese muniyoM kA corIkA dopa nahIM lagatA hai kyoMki sarva sAdhAraNa ke liye yahA~ praveza karanekI svatantratA hai| muniyoM ke liye yaha bhI vidhAna hai ki banda dvAra AdimeM praveza na kreN| anaH khule hue dvAra AdimeM praveza karane se koI doSa nahIM lagatA hai| athavA pramattayoga se adattAdAnakA nAma corI hai. aura muniyoMko pramattayoga ke binA rathyAdvAra AdimeM praveza karanepara corIkA doSa nahIM laga sakatA hai / Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavA adhyAya 3 kuzIlakA lakSaNa maithunamabrahma // 16 // mathunako abrA arthAt kuzIla kahate haiN| cAritramohanIya karmaka udayase rAmapariNAma sahita strI aura puruSako paraspara sparza karane kI icchAkA honA yA sparza karane ke upAyakA socanA maithuna hai| rAgapariNAma ke abhAbameM sparza karane mAtrakA nAma kuzIla nahIM hai / loka aura zAstra meM bhI yahI mAnA gayA hai ki rAmapariNAma ke kAraNa strI aura purupakI jA ceSTA hai. vahI maithuna hai / ataH pramattayogase strI aura puruSameM athavA purUpa aura purUmeM ratisukhake liye jo ceSTA hai vaha maithuna hai| jisakI rakSA karane para ahiMsA Adi guNoMkI vRddhi hai| vaha brahA hai aura brahmAkA abhAva abrahma hai| maMthanako anaya isaliye kahA hai ki maMthanameM ahiMsAdi gaNoM kI rakSA nahIM hotI hai| mathuna karanevAlA jauca hiMsA karatA hai| mathuna karanese yoni sthita karor3oM jIvoMkA ghAta hotA hai / maithunake liye jhUTha bhI bolanA par3atA hai, adanAdAna aura parigrahakA bhI grahaNa karanA par3atA hai / aptaH mathunameM saba pApa antahiMna haiN| parigrahakA lakSaNa mUrchA parigrahaH // 17 // mArgadarzakaDokAvaraha hilahiNAyAmasabhANAmuktA Adi catana aura acetana rUpa bAya parigraha aura rAga dveSa Adi antaraGga parigrahake "upArjana rakSaNa aura vRddhi Adi meM manakI abhilApA yA mamatvakA nAma mUcchI hai| cAta pitta zleSma Adise utpanna hAne bAlI acetana svabhAvarUpa bhU.kA yahA~ grahaNa nahIM kiyA gayA hai| prazna-yadi manakI abhilApAkA nAma hI parigraha hai to bAhya padArtha parigraha nahIM hoNge| uttara-manakI abhilASAko pradhAna hone ke kAraNa antaraGga parigrahako hI mukhya rUpa se parigraha kahA gayA hai / bAla padArtha bhI mUcha ke kAraNa honese parigraha hI haiN| mamatva yA mU kA nAma parigraha honesa AhAra bhaya Adi saMjJAyukta puruSa bhI parigrahasahita hai. kyoMki saMjJAoMmeM mamatvabuddhi rahatI hai| prazna - samyagjJAna darzana cAritra Adi bhI parigraha hai yA nahIM ? uttara-jisake pramattayoga hotA hai vahI parigrahasahita hotA hai aura jisake pramattayoga nahIM hai vaha aparigrahI hai| samyamjhAna darzana cAritra Adise yukta purUpa pramAdarahita aura nirmAha hotA hai, usake mUrchA bhI nahIM hotI hai ataH yaha parigraharahita hI dUsarI bAta yaha hai ki jJAna darzana Adi aAtmAke svabhAva honese aheya hai aura rAga. pAdi anAtmasvabhAva honasa heya hai| ataH rAgapAdi hI parigraha haiM na ki jJAna dazanAdi esA kahA bhI hai ki jA heya ho vahI pariNAma hai / parigrahavAlA puruSa hiMsA Adi pAMcoM lApoMmeM pravRtta hotA hai aura narakAdigAMtayoDa dAkhoMko bhogatA hai| antara parigrahake caudaha bheda haiM.-mithyAtya, dAsya, rati, ati. jAka, bhaya, jugupsA krodha, mAna, mAyA, lAbha, rAga aura Tepa / bAhya paribhaha paza bheda hai --kSetra, vAstu, dhana, dhAnya, dvipada, catuSpada, savArI, zamanAsana, kuSya aura bhANDa / Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRtti hindI-sAra [718-19 rAga, dveSAdiko hI mukhya rUpase paripraha kahate hai| kahA bhI hai ki-apane pApake kAraNa bAhmaparigraharahita daridra manuSya to bahutase hote hai lekina abhyantara parigraha rahita jIva lokameM durlabha hai| vratIkI vizeSatA niHzalyo vratI / / 18 // zalyarahita jIva hI vratI hai| zalya vANako kahate haiN| jisa prakAra vANa zarIrake andara praveza karake duHkhakA hetu hotA hai usI prakAra prANiyoMkI zArIrika mAnasika Adi bAdhAkA kAraNa honese karmodayake vikArako bhI zalya kahate haiM / zalyake tIna bheda hai-mAyA mithyAtva aura nidAna / chala kapaTa karaneko mAyA kahate haiN| tasyArthazraddhAnakA na honA mithyAtva hai aura viSayabhogoMkI AkAMkSAkA nAma nidAna hai| jo ina tIna prakArako zalyoMse rahita hotA hai vahI tI kahalAtA hai| prazna-zalya rahita honese niHzalya aura vrata sahita honese bratI hotA hai| ataH jisa prakArAvarSakara desAI samivilApanahalI kahalAtA hai usI prakAra zalya rahita vyakti bhI vratI nahIM ho sakatA hai| uttara-niHzalyo vratI kahanekA tAtparya yaha hai ki zalyarahita aura pratasahita vyakti hI tI kahalAtA hai kevala hiMsAdise virakta hone mAtrase koI bratI nahIM ho sakatA / isI taraha hiMsAdisaM virakta hone para bhI zalyasahita vyakti vratI nahIM hai kintu zalya rahita hone para hI vaha vratI hotA hai| jaise jisake adhika dUdha ghRta Adi hotA hai vahIM goyAlA kahalAtA hai, dUdha ghRtake abhAvameM gAyoMke hone para bhI bAha gvAlA nahIM kahalAtA uso prakAra ahiMsAdi vratoMke hone para bhI zalyasaMyukta puruSa vratI nahIM hai / tAtparya yaha hai ki ahiMsA Adi bratoM ke viziSTa phalako zalyarahita vyakti hI prApta karate haiM zalyasahita nhiiN| pratIke bheda agAyanagArazca // 19 // vratIke do bheda haiM--agArI aura anagArI / jo gharameM nivAsa karate haiM ve agArI (gRhastha ) haiM aura jinhoMne gharakA tyAga kara diyA hai ve anagArI (muni) haiN| prazna- isa prakAra to jinAlaya zUnyAgAra maTha AdimeM nivAsa karanevAle muni bhI agArI ho jAyage aura jisako vipayatRSNA dUra nahIM huI hai lekina kisI kAraNase jisane dharako chor3a diyA hai esA banameM rahanevAlA gRhastha bhI anagArI kahalAne lgegaa| uttara--yahA~ ghara zabdakA artha bhAyaghara hai| cAritramohake udaya honepara gharake prati abhilASAkA nAma bhAvaghara hai| jisa purupake isa prakArakA bhAvaghara vidyamAna hai vaha vanameM nagna hokara bhI nivAsa kareM to bhI vaha agArI hai| aura bhAvAgAra na honeke kAraNa jina caityAlaya AdimeM rahanevAle muni bhI anagArI hai| prazna-aparipUrNa prata hone ke kAraNa gRhastha pratI nahIM ho sktaa| Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120-21] sAtavA~ adhyAya 455 ___ uttara-naigama saMgraha aura vyavahAranayakI apekSA gRhastha bhI vratI hI hai| jaise gharamaM yA gharake eka kamaremeM nivAsa karanevAle vyaktiko nagara meM rahanevAlA kahA jAtA hai usI prakAra paripUrNa vratoMke pAlana na karane para bhI ekadezatrata pAlana karaneke kAraNa yaha ato kahalAtA hai| pA~ca pArzameM se kisI eka pApakA syAga karanevAlA pratI nahIM hai kintu pA~co pApoMke ekadeza yA sarvadeza tyAga karanevAle ko to kahate hai| agArIkA lakSaNamArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisrgimhaarraas20|| hiMsAdi pApoMke ekadeza tyAga karanevAlako agArI yA gRhastha kahate haiN| aNupratake pAMca bheda haiM-ahiMsANuvana, satyAyukta, acauryANuprata. brahmacaryAgutrata aura parigrahaparimANANuvana / saMkalpa pUrvaka vrasa jIvoMkI hiMsAkA tyAga karanA ahiMsAputrata hai| lobha,moha, sneha Adise athavA gharake vinAza honese yA grAmameM vAsa karane ke kAraNa asatya nahIM bolanA satyANutrata hai / saMklezapUrvaka liyA gayA apanA bhI dhana dUsaroM ko pIr3A karane vAlA hotA hai, aura rAjAke bhaya Adise jisa dhanakA tyAga kara diyA hai aise dhanako adatta kahate haiN| isa prakArake dhanameM abhilASAkA na honA acIANudhata hai| parigRhIta yA aparigRhIta paramI meM ratikA na honA brahmacaryaputrata hai aura kSetra vAstu dhana dhAnya Adi paripakA apanI AvazyakatAnusAra parimANa kara lenA parigrahaparimANANucata hai| sAta zolatoMkA varNanadigdezAnarthadaNDaviratisAmAyikoSadhopacAsopabhogaparibhoga parimANAtithisaMvibhAgavatasampannazca / / 21 // __ vaha, vratI dignata, dezatrata, anardhadaNDavata ina tIna guNatratoMse aura sAmAyika, proSadhopavAsa, upabhogaparibhogaparimANa aura asithisaMvibhAgavata ina cAra zikSAtratoM se sahita hotA hai / 'ca' zabdase vratI sarU dekhanAdise bhI sahita hotA hai| dazoM dizAoM meM himAcala, vindhyAcala Adi prasiddha sthAnoM kI maryAdA karake usase bAhara jAnekA maraNa paryanta ke liye tyAga karanA digpata hai| dinata kI maryAdAke bAhara sthAvara aura basa jIvoMkI hiMsAkA sarvathA tyAga honese gRhasthake bhI utane kSetrameM mahAprata hotA hai / digbatake kSetrakA bAhara dhanAdikA lAbha hone para bhI manakI abhilASAkA abhAva honese lobhakA yAga bhI gRhastha ke hotA hai| dina ke kSetra meM se bhI grAma nagara nadI vana ghara Adise nizcita kAlake liye bAhara jAnekA tyAga karanA dezavrata hai / dezatrata digbatake antargata hI hai| vizeSa rUpase pApake sthAnoM meM, tabhaGga hone yogya sthAnoM meM aura khurAsAna mUlasthAna makhasthAna hiramajasthAna Adi sthAnoM meM jAnekA tyAga karanA dezatrata hai| dezavataka kSetrase bAhara bho dinatakI taraha hI mahAvata aura lobhakA tyAga hotA hai| prayojana rahita pApakriyAoM kA svAga karanA anarthadaNDa ta hai| anarthadaNDa ke pA~ca bheda haiM-apadhyAna, pApopadeza, pramAdAcarita. hiMsAdAna ghora duHzruti / dveSake kAraNa dUsaroMko jaya parAjayavadha bandhana dravyaharaNa Adi aura rAgake kAraNa dUsarekI zrI AdikA haraNa kaise ho isa prakAra mana meM vicAra karanA apadhyAna hai| Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthavRtti hindI-sAra [121 pApopadeza anarthadaNDake cAra bheda haiM-kalezavaNi jyA, timvaNijyA, badhakopadeza aura prArambhopadeza / anya dezoMse kama mUlyameM AnevAle dAsI-dAsoMko lAkara gujarAta Adi dezoM meM becanese mahAn dhanalAbha hotA hai aisA kahanA klezayaNijyA pApopadeza hai| ima dezake gAya maisa bala U~Ta Adi pazuoMkI dUsare dezameM becanese adhika lAbha hotA isa prakAra upadeza denA niryanvaNijyA pApopadeza hai| pApa kama se AjIvikA karane vAle dhobara zikArI Adime mA kahanA ki usa sthAna para machalI mRga barAha Adi bahuta hai udhakopadeza hai / nIca AdamiyoMse aisA kahanA ki bhUmi esa jotI jAtI hai, jala ese nikAlA jAtA hai. canameM Aga isa prakAra lagAI jAtI hai, vanaspati se khodI jAtI hU~ ityAdi upadeza prArambhopadeza hai| binA prayojana pRthicaM kUTanA jala sIMcanA agni jalAnA paMkhA Adise vAyu utpanna karanA vRkSoM ke phala phUla latA Adi tor3anA tathA isI prakAra ke anya pApa kArya karanA pramAdAcarita hai| dUsare prANiyoMke ghAtaka mArjAra sarpa bAja Adi hiMsaka pazu-pakSiyoMkA tathA mArgadarzaka viSa kuThArAyalamIrasvavidhitimA jIpamanAyAmA saMgraha aura vikraya karanA hiMsAdAna hai| hiMsA rAga dveSa Adiko badanighAla zAstrIkA par3hanA par3hAnA sunanA sunAnA vyApAra karanA Adi duHzruti hai| ina pAMcoM prakArake anarthadaNDoMkA tyAga karanA anardhadaNDa vrata hai| dinata dezatrata aura anarthadaNDavata ye tInoM aguvratoMkI vRddhi meM hetu hone ke kAraNa zugavata kahalAte haiN| samayazabdase svArtha meM ika' pratyaya honepara sAmAyika zabda banA hai| epharUpase pariNamana karanekA nAma samaya hai aura samayako hI sAmAyika kahate haiN| zrathayA prayojana artha meM ikaN pratyaya karanese samaya ( ekatyasapa pariNati) hI jisakA prayojana ho vaha sAmAyika hai| tAtparya yaha hai ki devacandanA Adi kAlameM binA saMkzaka saba prANiyoM meM mamatA zrAdikA cintavana karanA sAmAyika hai| sAmAyika karanevAlA jitane kAla taka sAmAyika meM sthita rahatA hai unane kAla taka sampUrNa pApoMkI nivRtti ho jAnega vaha upacArase mahAna tI bhI kahalAtA hai| lekina saMyamako ghAta karanetrAlI pratyAkhyAnAdharaNa kapAyake udaya honese vaha sAmAyika kAla meM saMyamI nahIM kahA jA sakatA / sAmAyika karanevAlA gRhastha pariSaNa saMyamake vinA bhI upacArase mahAnatI hai jaise rAjapadake binA bhI sAmAnya kSatrI rAjA kahalAtA hai| __ aSTamI aura caturdazIko proSadha kahate haiN| sparzana Adi pA~coM indriyoM ke viSayoM ke tyAga karaneko upavAsa kahate haiN| ataH proSadha ( aSTamI aura caturdazI meM upavAsa karaneko propadhopavAsa kahate haiN| arthAt azana pAna khAna aura leDa ina cAra prakArake AhArakA aSTamI aura caturdazIko tyAga karanA proSadhopavAsa hai| jo zrApaka saba prakArake AraMbha svazarIrasaMskAra snAna gandha mAlA Adi dhAraNa karanA chor3akara caityAlaya Adi pavitra sthAnameM ekAgra manale dharsakathAko kahanA sunatA athavA cintavana karatA huA upavAsa karatA hai, vaha propadhopavAsanatI hai| bhAjana pAna gandha mAlya tAmbUla Adi jo eka bAra bhogane meM Ane ve upabhoga hai aura AbhUpaNa zavyA ghara yAna vAhana Adi jo aneka bAra bhoganemeM AyeM ve pariyoga hai| dhyamAMga aura.paribhAgake sthAnameM bhoga aura upabhokA bhI prayoga kiyA jAtA hai / upabhoga Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavA~ adhyAya aura paribhAgameM AnevAle padAkA parimANa kara lenA upabhogaparibhogaparimANa prata hai| yApi upabhogaparimANavratameM tyAga niyata kAla ke liye hI kiyA jAtA hai. lekina madya mAMsa madhu phetakI nIma ke phUla adarakha mUda va anatakAryikI vilizAka mala Adi vanaspatiyoMkA tyAga yAvajIvana ke liye hI kara denA cAhiye kyoMki inake bhakSaNameM phala to thor3A hotA hai aura jIvoMkI hiMsA adhika hotI hai| isI prakAra yAna vAhana AdikA tyAga bhI yathAzakti kucha kAlake liye yA jIvana paryanta karanA caahiye| saMgramakI ghirAdhanA kiye binA jo bhojanako jAtA hai vaha atithi hai| athavA jimake pratipadA, dvitIyA Adi tithi nahIM hai, jo kisI bhI tithimeM bhojanako jAtA hai yaha atithi hai| isa prakArake atithiko viziSTa bhAjana denA atithisaMvibhAgavata hai| atithisaMvibhAga ke cAra bheda hai--- bhikSAdAna, upakaraNadAna, zrISadhadAna aura AvAsadAna / mokSamArgameM prayatnazIla, saMyamameM tatpara aura zuddha saMyamIke liye nirmala citta se nirdoSa bhikSA denI cAhiye / isI prakAra pIchI,pustakaM, phamaNDalu Adi dharmake upakaraNa, yogya auSadhi aura zraddhApUrvaka nivAsasthAna bhI denA cAhiye / 'ca' 'zabda' se yahA~ jinendradevakA abhiSeka, pUjana AdikA bhI grahaNa karanA cAhiye / sAmAyika, propopavAsa, upabhogaparibhogaparimANa aura atithisaMvibhAga ye cAroM, jisa prakAra mAtA-pitA ke bacana santAnako zikSAprada hote haiM, usI prakAra AguyatoMkI zikSA denevAle arthAt usakI rakSA karanevAla honeke kAraNa zikSAvata kahalAte haiN| sallekhanAkA varNana-. mAraNAntikI sallekhanAM joSitA // 22 // maraNake antameM honevAlI salaMgyanAko prItipUrvaka sevana karanevAlA puruSa gRhastha hotA hai| Ayu. indriya aura balakA kisI kAra se nAza ho jAnA maraNa hai / isa prakArake magaNaka samaya gRhasthako sallekhanA karanA cAhiye / samatApUrvaka kAna aura kaSAyoM ke kRza karaneko sallekhanA kahate haiN| kAyako kRza karanA bAhya sallekhanA aura kapAyoM kA kRza karanA antaraGga sala TakhanA hai| prazna-arthakI spaStAka liye jApitAMce sthAnama sevitA' zabda kyoM nahIM rakhA ? uttara---ardha vizeSako batalAne ke liya prAcAyana joSitA zabdakA prayoga kiyA Ta prIti pUrvaka sevana karanekA nAma hI sallakhanA hai| prItika binA balapUrvaka sallekhanA nahIM karAI jAtI hai| kintu gRhastha saMnyAsameM prItike hone para svayaM hI sallekhanAko karanA hai / ataH prInipUrvaka saMbana artha meM juSI dhAtukA prayoga bahuta upayukta hai| prazna-svayaM vicArapUrvaka prANoM ke tyAga karanemeM hiMsA honese sallekhanA karane pAtrako AtmaghAtakA dApa hogA? uttara---pahakhamAmeM AtmaghAtakA dIpa nahIM hotA hai kyoMki pramattayogasa prANoM ke vinAza karaneko hiMsA kahate hai aura jo vicArapUrvaka sallekhanAko karatA hai, usake rAga daMpAdike na honese pramatta yoga nahIM hotA hai| ataH sallekhanA karane meM AtmaghAtakA dApa saMbhava nahIM hai| rAga, dveSa, moha Adise saMyukta jo puruSa viSa, zastra, galapAza, agnipraveza, kUpapatana Adi prayogoMke dvArA prANoM kA tyAga karatA hai vaha AtmaghAtI hai| kahA bhI hai ki-- Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 tattvArthavRtti hindI-sAra [ 23.24 "jA AtmaghAtI vyakti haiM ve ati andhakArase AvRta asUryalAkameM aneka prakAra ke duHkha bhogate haiM ?" jinAgama meM kahA hai, ki-"rAgAdiphA utpanna na honA hI ahiMsA hai, rAgAdikI utpatti ho hiMsA hai|" sallekhanAmeM AtmaghAta na honekA eka kAraNa yaha bhI hai ki vaNikako apane ghara ke vinAzakI taraha pratyeka prANIko maraNa aniSTa hai| vaNika bahumUlya dravyoMse bhare hue apane gharakA vinAza nahIM cAhatA hai| lekina kisI kAraNase vinAzake upasthita hone para aNika usa gharakI chor3a detAI yasavisamrayatna karatAjasase dravyoMkA nAza na ho / usI prakAra vrata aura zolakA pAlana karanevAlA gRhamtha bhI vrata aura zIlake Azraya svarUpa zarIrakA vinAza nahIM cAhatA hai| lekina zarIravinAzake kAraNa upasthita hone para saMyamakA dhAta na karate hue dhIre dhIre zarIrako chor3a detA hai. athavA zarIrake chor3anemeM asamartha hone para aura kAyavinAza tathA AtmaguNavinAzake yugapan upasthita hone para AsmAka guNoMkA vinAza jisa prakAra na ho usa prakAra prayatna karatA hai| ataH sallekhanA karanevAlako AtmaghAtakA pApa kisI bhI prakAra saMbhava nahIM hai. / gRhasthoMkI taraha muniyoMko bhI Ayuke antameM samAdhi-maraNa batalAyA hai| samyagdarzana ke aticArazaGkAkAGkSAvicikitsAnyadRSTiprazaMsAsaMstavAH samyagdRSTeraticArAH // 23 // zaMkA, kAMkSA, vicikitsA, anyadRSTiprazaMsA aura anyahaSTisaMstava the samyagdarzana ke pA~ca aticAra haiN| __ jinendra bhagavAnke vacanoM meM sandeha karanA-jaise nimranthoM ke mukti batalAI hai usI prakAra kyA sapranthoM ko bhI mukti hotI hai ? athavA isalokabhaya, paralokabhaya, Adi sAta bhaya karanA zaMkA hai| isaloka aura paralokake bhogoMkI vAJchA karanA kAMkSA hai| ratnatrayadhArakoMke malina zarIrako dekhakara yaha kahanA ki ye muni snAna Adi nahIM karate ityAdi rUpase glAni karanA vicikitsA hai| mizyAdRSTiyoMke jJAna aura cAritraguNakI manase prazaMsA karanA anyadRSTiprazaMsA hai| aura mizyAdRSTi ke vidyamAna aura avidyamAna guNoMko vacana se prakaTa karanA anyadRSTisaMstava hai|| prazna-samyagdarzana ke ATha aMga hai ataH aticAra bhI ATha hI honA cAhiye / uttara-vrata aura zIloMke pA~ca pA~ca hI apticAra batalAye haiM ataH aticAroMka varNanameM samyagdarzanake paoNca hI atIcAra kahe gaye haiN| anya tIna aticAroMkA anyadRSTiprazaMsA aura saMstavameM antarbhAva ho jAtA hai jo mithyASTiyoMkI prazaMsA aura stuti karatA hai yaha mUDhadRSTi to hai hI, vaha ratnatrayadhAroMke doSoMkA upagUhana ( pragaTa nahIM karanA ) nahIM karatA hai, sthiti karaNa bhI nahIM karatA hai, usase vAtsalya aura prabhAvanA bhI saMbhava nahIM hai| ataH anyadRSTiprazaMsA aura saMstavameM anupagRhana Adi doSoMkA antarbhAva ho jAtA haiN| zrata aura zIloM ke aticAra vratazIleSu paJca paJca yathAkramam / / 24 // __ pAMca aNuvrata aura sAta zIloM ke kramase pA~ca pA~ca aticAra hote haiM / yadyapi pratoM ke grahaNa karanese hI zoloMkA grahaNaho jAtA hai lekina zIlakA pRthak grahaNa pratose zIloM meM vizeSatA Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 / 25-27 ] sAtavoM adhyAya batalAne ke liye kiyA gayA hai| pratoMkI rakSA karaneko zIla kahate haiN| dimvata Adi sAta zIloMke dvArA pA~ca aNuvratoMkI rakSA hotI hai yahI zIloMkI vizeSatA hai| ataH zIlake pRthaka grahaNa karane meM koI doSa nahIM hai| ahiMsAguvratake aticArabandhakyacchedAtibhArAropaNAnapAnaniroghAH / / 25 / / ___bandha, badha, cheda, atibhArAropaNa aura annapAnanirodha ye ahiMsANuvratake pA~ca aticAra haiN| icchita sthAnameM gamana rokane ke liye rassI Adise bA~dha danA bandha hai / lakar3I, baita, daNDa Adise mAranA vadha hai| yahA~ vadhakA artha prANoMkA vinAza nahIM hai kyoMki mArgadarzaka :- asamAnidhasahisalApahilAkara cuke haiN| nAka, kAna Adi avayavoMko cheda denA cheda hai / zaktise adhika bhAra lAdanA atibhArAropaNa hai| manuSya, gAya, bhaiMsa, baila, ghor3A Adi prANiyoMko samaya para bhojana aura pAnI nahIM denA annapAnanirodha hai| satyANuvratake aticAramithyopadezaraho'bhyAkhyAnakUTalekhakriyAnyAsApahArasAkAramantrabhedAH // 26 // midhyopadeza, raho'bhyAkhyAna, kUTalekhakriyA, nyAsApahAra aura sAkAramantrabheda ye satyAgumatake pA~ca aticAra hai| abhyudaya aura niHzreyasako na denevAlI kriyAoma bhole manuSyoM kI pravRtti karAnA aura dhanAdike nimittase dUsaroMko ThaganA mizyopadeza hai| indrapada, tIrthakarakA garbha aura janma kalyANaka, sAmrAjya, cakravartipada, tapakalyANaka, mahAmaNDalezvara Adi rAjyapada, aura sarvArthasiddhiparyanta ahamindrapada, ina saba saMsArake vizeSa athavA sAdhAraNa sukhoMkA nAma abhyudaya hai| aura kevala jJAnakalyANaka,nirmANa kalyANaka, anantacatuSTaya aura paramanirvANapada ye saba niHzreyasa hai| strI aura puruSa ke dvArA ekAnta meM kiye gaye kisI kArya vizeSa ko athavA vacanoMko guptarUpase jAnakara dUsaroMke sAmane prakaTa kara denA raho bhyAkhyAna hai| kisI purupake dvArA nahIM kiye gaye aura nahIM kahe gaye kAryako dveSake kAraNa usane aisA kiyA hai aura aisA kahA hai isa prakAra dUsaroMko Thagane aura pIr3A deneke liye asatya bAtako likhanA kUTalekhakriyA hai| krisI purupane dUsareke yahA~ suvarNa Adi dravyako dharohara rakha diyA, dravya leneke samaya saMkhyA bhUla jAne ke kAraNa kama dravya mAMgane para jAnate hue bhI kahanA ki hA~ itanA hI tumhArA dravya hai, isa prakAra dharoharakA apaharaNa karanA nyAsApahAra hai / avikAra, bhUvikSepa aAdi ke dvArA dUsaroM ke abhiprAyako jAnakara IrSA Adike kAraNa dusaroM ke sAmane prakaTa kara denA sAkAramantrabheda hai| acauryANunatake aticArastenaprayogatadAhRtAdAnaviruddharAjyAtikramahInAdhikamAnonmAna pratirUpakavyavahArAH // 27 // stenanayoga, tadAchutAdAna, viruddharAjyAtikrama. hInAdhikamAnonmAna aura pratirUpakavyavahAra ye acauryAgutatake aticAra hai| Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ corako corI karaneke mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja tasvArthavRtti hindI - sAra [ 728-29 liye svayaM mana vacana aura kAyase preraNA karanA athavA dUsare se preraNA karAnA, isI prakAra corI karane vAlekI anumodanA karanA stenaprayoga hai / corake dvArA curAkara lAI huI vastukA kharIdanA tadAhRtAdAna hai / bahumUlya vastuoMko kama mUlya meM nahIM lenA cAhiye aura kama mUlya vAlI vastuoMko adhika mUlyameM nahIM denA cAhiye isa prakArakI rAjAkI AjJA ke anusAra jo kArya kiyA jAtA hai vaha rAjya kahalAtA hai| ucita mUlyase viruddha anucita mUlya meM dene aura lene ko atikrama kahate haiM / rAjAkI AjJAkA ullaMghana karanA arthAt rAjAkI AjJA ke viruddha denA aura lenA viruddharAvyAsikama hai| rAjAkI AjJA binA yadi vyApAra kiyA jAya aura rAjA use svIkAra kara le to vaha viruddharAsyAtikama nahIM hai / 460 nApane ke prastha Adi pAtrako mAna aura taulane ke sAdhanoM ko unmAna kahate hai / kama parimANa vAle mAna aura unmAnake dvArA kisI vastuko denA aura adhika mAna aura unmAna ke dvArA lenA hInAdhikamAnonmAna hai| logoMko Thaganeke liye kRtrima khoTe suvarNa dhyAdike sikkoMke dvArA kraya-vikraya karanA pratirUpakavyavahAra hai / brahmacaryANutratake aticAra paravivAhakaraNetyarikAparigRhItA parigRhItAgamanAnaGgakrIDAkA matIvAbhinivezAH ||28|| para vivAhakaraNa, parigRhItezvarikAgamana, aparigRhItetvarikAgamana, anaGgakrIr3A aura kAmatIzrAbhiniveza ye brahmacaryAzutratake pA~ca aticAra haiM / dUsaroM ke putra AdikA vivAha karanA yA karAnA paravivAha karaNa hai| vivAhita sadhavA athavA vidhavA strIko jo vyabhicAriNI ho parigRhItetyarikA kahate haiN| aisI striyoMse bAtacIta karanA, hAtha, cakSu, Adike dvArA kisI abhiprAyako prakaTa karanA, jaghana stana mukha AdikA dekhanA ityAdi rAgapUrvaka kI gaI dubeSTAoM kA nAma parigRhItetyarikAgamana hai / svAbhIrahita vezyA Adi vyabhicAriNI striyoMko aparigRhItezvarikA kahate haiN| aisI striyoM se saMbhASaNa Adi vyavahAra karanA aparigRhItetyarikAgamana hai / gamana-zabda se jaghana stana mukha AdikA nirIkSaNa, saMbhASaNa, hAtha bhrUkSepa Adi se gupta saMketa karanA Adi hI vivakSita haiN| kAmasebanake ko chor3akara anya stana Adi aGgase krIr3A karanA anaGgakrIDA hai | kAmasevanameM atyadhika icchA rakhanA kAmatItrAbhiniveza hai| kAmaseSana kAla meM bhI yaha doSa hotA hai tathA dIkSitA, kanyA, tiryaJcaNI Adike sAtha kAmasevana karanA bhI kAmatInAbhiniveza hai / pariparimANAta aticAra kSetra vAstu hiraNyasuvarNadhanadhAnyadAsIdAsakupyapramANAtikramAH // 29 // kSetra yAstu hiraNya-suvarNaM, dhana-dhAnya, dAsI dAsa aura kupya ina vastuoM ke pramANako lobha ke kAraNa ullaMghana karanA ye krama se paripraha parimANAnata ke pA~ca praticAra haiM / anAjakI utpatti sthAnako kSetra-kheta kahate haiN| rahaneke sthAnako vAstu kahate haiN| cA~dIko hiraNya aura soneko suvarNa kahate haiN| gAya bhaiMsa hAthI ghor3e Adiko dhana tathA gehU~ canA jvAra maTara vara dhAna Adi anAjoMko dhAnya kahate haiN| naukarAnI aura naukarako dAsI dAsa kahate haiN| basa kapAsa candana Adiko kupya kahate haiM / Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja 7| 30-32 ] sAtavA~ adhyAya dinatake aticAra- UrdhvAdhistiryagvyatikramakSetra vRddhismRtyantarAdhAnAni // 30 // Urdhvavyatikrama adhovyatikrama, tiryagvyatikrama, kSetravRddhi aura smRtyantarAdhAna ye dikhata ke pA~ca aticAra hai / dizA ke parimANako ullaghana karaneko vyatikrama kahate haiN| Upara ke parimANako ullaM ghana kara parvata Adipara car3hanA Urdhvavyatikrama hai, isI prakAra nIce kuMA zrAdimeM utaranA adhonyatikrama hai aura surata, bila AdimeM tirachA praveza karanA tiryagvyatikrama hai / pramAda athavA mohAdike kAraNa lobha meM Akara parimita kSetrako bar3hA lenA kSetravRddhi hai, arthAt parimita kSetra ke bAhara lAbha Adi honekI AzAse vahA~ jAnA thA jAnekI icchA karanA kSetravRddhi hai aura dizAoM ke pramANako bhUla jAnA smRtyantarAdhAna hai / dezavrata ke aticAra 161 AnayanapreSyaprayogazabdarUpAnupAta pugalakSepAH // 31 // Anayana, preSyaprayoga, zabdAnupAta, rUpAnupAta aura putrarakSepa ye deza ke pAMca aticAra haiM / maryAdA bAharakI vastuoMko apane kSetrameM maMgAkara kraya vikraya Adi karanA Anayana hai| maryAdAke bAhara naukara Adiko bhejakara icchita kAryakI siddhi karAnA preSyaprayoga hai| kAryakI siddhike liye maryAdAse bAhara vAle puruSoMko khAMsI Adi ke zabda dvArA apanA abhiprAya samajhA denA zabdAnupAta hai| isI prakAra maryAdA se bAharavAloMko apanA zarIra dikhAkara kAryakI siddhi karanA rUpAnupAta hai tathA maryAdAse bAhara kaMkara. patthara Adi pheMkakara kAma nikAlanA pulakSepa hai / anarthadaNDavrata ke aticAra kandapa kaulkucya maukharyAsa mIcayAdhikaraNopabhogaparibhogAnarthakyAni // 32 // kaMdarpa, kaoNsmaya, bhaukharya, asamIkSyAdhikaraNa aura upabhogaparibhogAnarthakya ye anarthadaNDana ke pA~ca aticAra haiN| raat area honeke kAraNa hAsyamizrita aziSTa vacana bolanA kandarpa hai / zarIra se duSTa ceSTA karate hue hAsyamizrita aziSTa padakA prayoga karanA kaumya hai / STApUrvaka binA prayojanakai AvazyakatA se adhika bolanA maukharya hai| binA vidhAre adhika pravRtti karanA asamIkSyAvikaraNa hai| isake tIna bheda haiM-manogata, bAgata aura kAyagata samIkSyAdhikaraNa | midhyAdRSTiyoM ke dvArA racita anarthaka kAvya AdikA cintana karanA manogata asamIkSyAdhikaraNa hai, binA prayojana dUsaroMko pIr3A denevAle bancanako bolanA arrita asamIyAdhikaraNa hai aura vinA prayojana samcinta aura acina phala, phUla Adi kA chedanA tathA agni, viSa AdikA denA kAyagata asamIyAdhikaraNa hai| upabhogaparibhoga padArthoM ko atyadhika mUlya kharIdanA tathA AvazyakatAse adhika bhoga aura upabhoga padArthoMko rakhanA upabhogaparibhogAnarthakya hai / I Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 tatvArthavRtti hindI-sAra sAmAyika vrataka aticArayogaduHSaNidhAnAnAdarasmRtyanupasthAnAni // 33 // kAyayogaduSpraNidhAna, cAyogaduSpraNidhAna, manoyoga praNidhAna, anAdara aura smRtyanupasthAna ye sAmAyikatrasake pA~ca aticAra haiN| yogoMkI duSTapravRttiko tathA anyathA pravRttiko yogaduSpaNidhAna kahate haiM / sAmAyika samaya krodha mAna mAyA aura lobhasahita mana vacana kAyakI pravRtti duSTa pravRtti hai| zarIrake avayoMko Asanabaddha yA niyantrita nahIM rakhanA kAyakI anyathApravRtti hai| artharahita zabdoMkA prayoga karanA vacanakI anyadhApravRtti hai aura udAsIna rahanA manakI anyathApravRtti hai| sAmAyika karane meM utsAhakA na honA anAdara hai / ekAgratAke abhAvase sAmAyikapATha vagairaha bhUla jAnA smRtyanupasthAna hai| propopavAsatrata ke aticAraapratyavekSitApramArjitotsargAdAnasaMstaropakramaNAnAdarasmRtyanupasthAnAni // 34 / / apratyavekSitApramArjitAtsarga, apratyadekSitApramArjitAdAna, apratyavekSitApramArjitasaMstaropakramaNa, anAdara aura smRtyanupasthAna ye propadhopavAsanatake pA~ca aticAra haiN| yahA~ jIva haiM yA nahIM isa prakAra apanI cakSuye dekhanA pratyavekSita hai, aura komala upakaraNa ( pIchI ) se jhAr3aneko pramArjita kahate haiN| binA dekhI aura binA zodhI huI bhUmi para mala, matra zrAdi karanA apratyavakSitAnamArjinotsarga hai| dekhe aura zodhe binA pUjana Adike upakaraNoMko uThA lenA apratyavekSitApramAjidAnA binAdakha aura binAsa jI mahArAja hue bistara para so jAnA apratyavekSitApramAnitasaMstaropakramaNa hai| kSudhA, nRpA Adisa vyAkula honepara Avazyaka dhArmika kAryoM meM AdarakA na honA anAdara hai| karane yogya kAA~ko bhUla jAnA smRtyanupasthAna hai| upabhogaparibhogaparimANatratake aticAra-- sacittasambandhasammizrAbhiSayaduSpakkAhArAH / / 35 // macittAhAra, sacittasambandhAhAra, sacittasaM mizrAddAra, abhiyavAhAra aura duHpakkAhAra ye upabhogaparibhogaparimANavatake pA~ca aticAra haiN| sacitta ( jItra sahita ) phala AdikA bhakSaNa karanA sacittAhAra hai| sacitta padArthase sambandhako prApta huI vastuko khAnA sacittasambandhAhAra hai / sacitta padArthase mila hue padAdhakA khAnA sacittasaMmizrAhAra ii| sambandhako prApta vastu to pRthak kI jA sakatI hai, lekina saMminna vastu pRthaka nahIM ho sakatI yahI sambandha aura saMmiznameM bheda hai| rAtri meM cAra pahara taka galAyA yA pakAyA huA cAvala Adi anna drava kahalAtA hai| balavarddhaka tathA kAmotpAdaka AhArako vRSya kahate haiN| drava aura vRdhya donoMkA nAma abhiSaya hai| abhipatra padArthakA AhAra karanA abhiSavAhAra hai| kama yA adhika pake hue padArtha kA AhAra karanA duHpakbAhAra hai / vRSya aura TuHpakya AhArake sevana karanese indriyamadakI vRddhi hotI hai. sacitta padArthako upayoga meM lenA par3atA hai, vAta Adike prakopa tathA udara meM pIr3A Adike honepara agni Adi jalAnI par3atI hai| ina bAtosa bahuna asaMyama hotA hai| ataH isa prakArake AhArakA tyAga karanA hI zreyaskara hai| Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 / 36-38] sAtavA~ adhyAya prazna-itI puruSakI sacittAhAra AdimeM pravRtti phaise ho sakatI hai ? uttara-moha athavA pramAdake kAraNa bumukSA aura pipAsAse vyAkula manuSya sacitta Adise sahita anna, pAna, lepana, AcchAdana AdimeM pravRtti karatA hai| __ atithisaMvibhAgapratake aticArasacita nikSepApidhAnaparavyapadezamAtsaryakAlAtikamAH / / 36 / / sacittanikSepa, sacittApidhAna, paravyapadeza, mAtsarya aura kAlAtikama ye atithisaMvibhAgatratake pAMca aticAra haiN| sacitta kadalIpatra, panapatra AdimeM rakhakara AhAra denA sacittanikSepa hai| sacitta vastuse Dhake hue AhArako denA sacistApidhAna hai| apanI asuvidhAke kAraNa dUsare dAtAke dvArA apane draSyakA dAna karAnA paravyapadeza hai| athavA yahA~ dUsare aneka dAtA haiM maiM dAtA nahIM hisakAra ocA anyAyAlAgasyAmahAhIjaisa prakArakA AhAra de sakate haiM maiM isa prakArase yA isa prakArakA AhAra nahIM de sakatA aise vicArako paravyapadeza kahate haiN| prazna-paravyapadeza aticAra kaise hotA hai ? uttara--dhanAdilAbhakI AkAMkSAse AhAra deneke samayameM bhI vyApArako na chor3a sakaneke kAraNa yogyatA hone para bhI dUsarese dAna dilAneke kAraNa paravyapadeza asicAra hotA hai| kahA bhI hai ki "apane dravyakaM dvArA dUsaroMse dharma karAnemeM dhanAdikI prApti to hotI hai parantu yaha apane bhogake lie nahIM | usakA bhoktA dUsarA hI hotA hai|" "bhojana aura bhojana zaktikA honA, ratizakti aura strIkI prApti, vibhaSa aura dAnazakti ye svaya dharma karane ke phala haiN|" anAdarapUrvaka dAna denA athavA dUsare dAtAoMke guNoMko sahana nahIM karanA mAtsarya hai| AhArake samayako ullaMghana kara akAlameM dAna denA athavA kSudhita munikA avasara TAla denA kAlAtikrama hai| sallekhanAke aticArajIvitamaraNAzaMsAmitrAnurAgasukhAnubandhanidAnAni // 37 // jIyinAzaMsA, maraNAzaMsA, mitrAnurAga, sukhAnubandha aura nidAna ye sallekhanA atake pA~ca aticAra haiN| sallekhanA dhAraNa karane para bhI jIvita rahane kI icchA karanA jIvitAzaMsA hai / rogase pIr3ita honepara binA sallaMzake maranekI icchA karanA maraNAzaMsA hai| pUrva meM mitroMke sAtha anubhUta krIDA AdikA smaraNa karanA mitrAnurAga hai / pUrvakAlameM bhoge hue bhogoMkA smaraNa karanA sukhAnubandha hai / marane ke bAda para lokamaM viSayabhogoMkI AkAMkSA karanA nidAna hai| dAnakA svarUpa-- anugrahArtha svasyAtisargoM dAnam // 38 // apane aura parake upakAra ke liye dhana AdikA tyAga karanA dAna hai| dAna denase dAtAko vizeSa puNyabandha hotA hai aura atithika samyagdarzana, jJAna, cAritra AdikI vRddhi hotI hai / yahI stra aura parakA upakAra hai| Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRtti hindI sAra [739 mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja, prazna-AhAra Di denese samyagdarzana AdikI vRddhi kaise hotI hai ! sarasa AhAra denese munike zarIrameM zakti. ArogyatA Adi hotI hai / aura isase muni jJAnAbhyAsa upacAsa tIrthayAtrA dharmopadeza AdimeM sukhapUrvaka pravRtti karate haiN| isI prakAra pustaka pIchI Adike denese bhI paropakAra hotA hai| vijJAnI yogya dAtA yogya pAtrake liye yogya vattukA dAna de| kahA bhI hai ki "dharma,svAmi sevA aura putrotpattimeM svayaM vyApAra karanA cAhie dUsaroke dvArA nhiiN|" jo anna vivarNa virasa aura ghunA huA ho, svarUpacalita ho, jhirA huA ho. rogotpAdaka ho, jUMThA ho, nIca janoMke lAyaka ho, anyake uddezyase banAyA gayA ho. ninya ho, durjanoMke dvArA chuA gayA ho, davabhazya Adike lie saMkalpita ho, dUsare gAMvasa lAyA gayA ho, mantrase lAyA gayA ho, kisIka upahAra ke lie rakhA ho, bAjAra banI huI miThAI Adike rUpa meM ho,'prakRtiviruddha ho, Rtuviruddha ho, dahI ghI iMdha Adira banA huA honepara bAsA ho gayA ho, jisake gandha rasAdi calita ho, aura bhI isI prakArakA bhraSTa anna pAtroMko nahIM denA cAhie / dAnake phala meM vizeSatAvidhidravyadAtapAtravizeSAdvizeSaH / / 39 / / vidhivizeSa, dravyavizeSa, dAtRdhizepa aura pAtravidApase dAna ke phalama vizeSatA hotI hai| supAtrake liye khar3e hokara pagagAhanA, ucca Asana denA, caraNa dhonA, pUjana karanA, namaskAra karanA, manaHzuddhi, vacanazuddhi, kAyazuddhi aura bhojanazuddhi ye nava vidhi haiN| vidhimeM Adara aura anAdara karanA vidhivijJapa hai| Adarase puNya aura anAdarasa pApa hotA hai| madya, mAsa aura madhurahita zuddha cAvala gehU~ Adi dravya kahalAte haiN| pArake tapa, svAdhyAya AdikI vRddhi meM hetubhUta dravya puNyakA kAraNa hotA hai| tathA jo dravya tapa AdikI vRddhi meM kAraNa nahIM hotA vaha viziSTa puNyakA bhI kAraNa nahIM hotA hai| brAhmaNa, kSatriya aura vaizya ye dAtA hote haiN| pAtra asUyA na honA, dAnameM viSAd na honA tathA dRSTaphalakI apekSA nahIM karanA Adi dAtAkI vizeSatA hai| zraddhA, tuSTi, bhakti, vijJAna, alobhatA, kSamA aura zakti ye dAtA sAta guNa haiN| pAtra tIna prakArake hote hai-uttama pAtra, madhyama pAtra aura jaghanya pAtra / mahAvratake dhArI muni uttama pAtra hai| zrAvaka madhyama pAtra hai / samyagdarzana sahita lekina Rtarahita jana jaghanya pAtra haiN| samyagdarzana AdikI zuddhi aura azuddhi pAtrakI vizeSatA hai| yogya pAtrake liye vidhipUrvaka diyA huA dAna baTabIjakI taraha prANiyoMko aneka janmoM meM phala ( sukha ) ko detA hai| pAtra gata thor3A bhI dAna bhUmimaM par3e hue baTabIjakI taraha vizAla rUpameM phalatA hai / jisake Azrayase anekoMkA upakAra hotA hai| saptama adhyAya samApta Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AThavA~ adhyAya bandhake kAraNa-- mithyAdarzanAviratipramAdakapAyayogA vandhahetavaH // 1 // midhyAdarzana, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga ye bandhake kAraNa haiN| tattvArthoM ke anadAna yA viparIta zraddhAnako mithyAdarzana kahate haiN| isake do bheda hai-naisargika ( agRhIta ) mithyAtva aura paropadezapUrvaka (gRhIta ) mithyAtva / paropadezake binA mithyAtya karma ke udadyase jo sattvoMkA azravAna hotA hai vaha naisargika mithyAtva hai| jaise bharatake putra marIcikA mithyAtva naisargika thaa| gRhIta mithyAtvake cAra bheda haiM---kriyAvAdI, 'akriyAvAdI, ajJAnika aumAsika avadhAkAmA mamIvAsavinayajI mahArAja saMzaya aura ajJAna ye pA~ca bheda bhI hote haiN| yaha aisA hI hai anyathA nahIM, isa prakAra anekadharmAtmaka vastuke kisI eka dharmako hI mAnanA, sArA saMsAra brahmasvarUpa hI hai, athavA saba padArtha nitya hI haiM isa prakAra ke aikAntika abhiprAya yA haThako ekAnta mithyAdarzana kahate haiN| samanthako nirmantha kahanA, keSalIko kavalAhArI kahanA aura strIko mukti mAnanA ityAdi viparIta kalpanAko viparIta mithyAtva kahate haiN| "isameM sandeha nahIM hai ki jo samabhAvapUrvaka AtmAkA dhyAna karatA hai yaha avazya hI mokSako prApta karatA hai cAhe vaha zvetAmbara ho yA digambara, buddha ho yA anya koii|" isa prakArakA zraddhAna viparIta mithyAtva hI hai / samyagdarzana,jJAna aura cAritra mokSake mArga hai yA nahIM isa prakAra jinendra ke vacanoM meM sandeha karanA saMzaya mithyAtva hai| saba devatAoM aura saba matoMko samAna rUpase AdarakI dRSTise dekhanA painayika midhyAtya hai / hita aura ahitake vicAra kiye binA zraddhAna karaneko ajJAna mithyAtva kahate haiN| kriyAvAdiyoMke 185, akriyAvAdiyoMke 84, ajJAniyoMke 67 aura vainayikoMke 32 bheda haiN| isa prakAra saza mithyAdRSTiyoMke 363 bheda hai| pA~ca prakArake sthAvara aura prasa isa prakAra chaha kAyake jIvoMkI hiMsAkA tyAga na karanA aura pA~ca indriya aura manako yazameM nahIM rakhanA avirati hai| isa prakAra aviratike bAraha bheda haiN| _ pA~ca samitiyoMmeM, tIna guptiyoM meM, vinayazuddhi, kAyazuddhi, bacanazuddhi, manaH zuddhi, IryApathathukhi, vyutsargazuddhi, bhaidayazuddhi, zayanazuddhi aura Asanazuddhi ina ATha zuddhiyoM meM, tathA dazalakSaNadharmameM Adara pUchaka pravRtti nahIM karanA pramAda hai| pramAdake pandraha bheda haiMpA~ca indriya, cAra vikathA, cAra kavAya, nich| aura praNaya / solaha kaSAya aura nava nokaSAya isa prakAra kaSAyake paccIsa bheda haiN| cAra manoyoga, cAra bacanayoga aura sAta kAyayogake bhedase yoga pandraha prakArakA hai| AhAraka aura AhArakamizra kAyayogakA sadbhAva chaThaveM guNasthAnameM hI rahatA hai| mithyAdarzana AdikA dharNana pahileke adhyAyoM meM ho cukA hai / mithyA dRSTike pA~coM hI bandhake hetu hote haiM / sAsAdana samyadRSTi,samyagmidhyASTi, aura asaMyata samyagdRSTimeM mithyAtvake binA cAra bandhaka hetu hote haiM / saMyatA saMyatakai Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 tattvA sAcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja viratiyukta prati tathA pramAda, kapAya aura yoga bandhake hetu haiM / pramatta saMyata ke pramAda, aara aura yoga ye tIna bandhake hetu haiM / zrapramatta, apUrvakaraNa, bAdarasAmparAya aura sUkSmasAmparAya guNasthAnoM meM kaSAya aura yoga ye do hI bandhake kAraNa haiM / upazAntakapAya, zrIkapAya aura sayogakevalI guNasthAnoM meM kevala yoga hI bandhakA hetu hai / ayogakevalI guNasthAna meM bandha nahIM hotA hai / bandhakA svarUpa sakaSAyatvAjjIva: karmaNo yogyAn pudgalAnAdatte sa bandhaH // 2 // kaSAyasahita hone ke kAraNa jIva jo karmake yogya ( kArmANavargaNA rUpa ) pudala paramANuoM ko grahaNa karatA hai bahu bandha hai / pAyakA pahile sUtra meM ho cukA hai| isa sUtra meM punaH kaSAyakA grahaNa yaha sUcita karatA haiM ki tIvra, manda aura madhyama kapAyake bhedase sthitibandha aura anubhAga bandha bhI tIna, manda aura madhyamarUpa hotA hai / prazna - bandha jIvake ho hotA hai ataH sUtrameM jIva zabdakA grahaNa vyartha hai / athavA jIva amUrtI hai, hAtha paira rahita hai, vaha karmoMko kaise grahaNa karegA ? uttara - jo jItA ho yA prANa sahita ho vaha jIva hai isa arthako batalAne ke liye jIva zabdakA praNa kiyA gayA hai| tAtparya yaha hai ki AyuprANasahita jIva hI kamako grahaNa karatA hai / Ayusabandhake binA jIva anAhAraka ho jAtA hai ataH vigrahagati meM eka, do yA tIna samaya taka jIva karma ( nokarma ? ) kA mahaNa nahIM karatA hai / prazna - - 'karmayogyAn' isa prakArakA laghunirdeza hI karanA cAhiye thA 'karmaNo yogyAn' isa prakAra pRthak vibhaktinirdeza kyoM kiyA ? uttara - 'karmayogyAna isa prakAra pRthak vibhaktinirdeza do vAkyoMko sUcita karatA 1 eka vAkya hai -- karmaNAM jIvaH sakapAyo bhavati aura dusarA vAkya hai karmaNo yogyAn / prathama vAkyakA artha hai ki jIva karmake kAraNa hI sakaSAya hotA hai| karma rahita jIva ke pAyakA sambandha nahIM ho sktaa| isase jIva aura karmakA anAdi sambandha siddha hotA hai / tathA isa zaMkAkA bhI nirAkaraNa ho jAtA hai ki amUrtaka jIva mUrta karmoMko kaise grahaNa karatA hai| yadi jIva aura karmakA sambandha sAdi ho to sambandha ke pahile jIvako atyanta nirmala hone ke kAraNa siddhoMkI taraha bandha nahIM ho sakegA / ataH karma sahita jIva hI kamabandha karatA hai, karmarahita nhiiN| dUsare vAkyakA artha hai ki jIva karmake yogya ( kArmArgaNArUpa ) puloMkI ho grahaNa karatA hai anya puloMko nahIM / pahile vAkya meM 'karmaNo' paJcamI vibhakti hai aura dUsare vAkyameM paSThI vibhakti / yahA~ artha bazase vibhakti meM bheda ho jAtA hai / sUtra meM pudgala zabdakA grahaNa yaha batalAtA hai ki karmakI pudgala ke sAtha aura pudgala kI karmake sAtha tanmayatA hai| karma AtmA kA guNa nahIM hai kyoMki AtmAkA guNa saMsArakA kAraNa nahIM ho sktaa| 'Adate' yaha kriyA bacana hetuhetumadbhAvako batalAtA hai| midhyAdarzana Adi bandhake hetu haiM aura bambasahita AtmA hetumAn hai / midhyAdarzana Adi ke dvArA sUkSma anantAnanta pudgala paramANuoM kA AtmAke pradezoM sAtha jala aura dUdhakI taraha mila jAnA bandha hai / kevala saMyoga yA sambandhakA nAma bandha nahIM hai| jaise eka bartana meM rakhe hue nAnA prakAra ke Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8|3-4 ] AThavAM adhyAya 467 rasa, bIja, puSpa, phala AdikA madirA rUpane pariNamana ho jAtA hai usI prakAra AtmA meM sthita pudgaloMkA bhI yoga aura kapAya ke kAraNa karmarUpase pariNamana ho jAtA hai / ATUna 'zrI' sunikI kA isa yahAko palAtA hai ki bandha ukta prakArakA hI hai anya guNa-guNI Adi rUpase bandha nahIM hotA hai| jisa sthAnameM jIva rahatA hai kevala usI sthAna meM kevalajJAnAdika nahIM rahate haiM kintu dUsare sthAnameM bhI unakA prasAra hotA hai| yaha niyama nahIM hai ki jitane kSetra meM guNI rahe utane hI kSetra meM guNako bhI rahanA cAhiye (?) 1 bandhake bheda mArgadarzaka : prakRtisthityanubhAva pradezAstadvidhayaH // 3 // prakRtibandha, sthitibandha, anubhAgabandha aura pradezabandha ye bandhake cAra bheda haiM / prakRti svabhAvako kahate haiN| jaise noma kI prakRti kar3abI aura guDakI prakRti mIThI hai / karmoMkA jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa Adi svabhAvarUpa honA prakRtibandha haiN| arthakA jJAna nahIM hone denA jJAnAvaraNakI prakRti hai / arthakA darzana nahIM hone denA darzanAvaraNakI prakRti hai| sukha aura duHkhakA anubhava karanA vedanIya kI prakRti hai / tattvoMkA azradvAna darzanamohanIko prakRti hai / asaMyama cAritra mohanIyakI prakRti hai / bhavako dhAraNa karAnA Ayu karmakI prakRti hai / gati, jAti Adi nAmoMko denA nAmakarmakI prakRti hai / ucca aura nIca kula meM utpanna karanA gotrakarmakI prakRti hai / dAna lAbha AdimeM vighna DAlanA antarAya kI prakRti hai / AThoM moMkA apane apane svabhAvase cyuta nahIM honA sthitibandha hai| jaise ajAkSIra gokSIra Adi apane mAdhurya svabhAvase cyuta nahIM hote haiM usI prakAra jJAnAvaraNAdi karma bhI arthakA aparijJAna Adi svabhAvase apane apane kAla paryanta cyuta nahIM hote haiN| jJAnAvaraNAdi prakRtiyoM kI tIvra, manda aura madhyamarUpa se phala denekI zakti (rasa vizeSa) ko anubhAga kahate haiM / arthAt karmapudgalokI apanI apanI phaladAna zaktiko anubhAga kahate haiM / karma rUpase pariNata pudgala skandhoM ke paramANuoM kI saMkhyAko pradeza kahate haiN| prakRti aura pradeza bandha yoga ke dvArA ora sthiti tathA anubhAgabandha kaSAyake dvArA hote haiM / kahA bhI hai- 'yoga se prakRti aura pradeza bandha hote haiM tathA kaSAyase sthiti aura anubhAga bandha / apariNata --upazAnta kaSAya aura kSINakaSAya Adi guNasthAnoM meM kaSAyoM kA sadbhAva na rahane se baMdha nahIM hotA arthAt inameM sthiti aura anubhAga baMdha nahIM hote / prakRtibandha ke bheda Ayo jJAnadarzanAvaraNavedanIyamohanIyAyuna migotrAntarAyAH // 4 // prakRtivandha ke jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya. Ayu nAma, gotra aura antarAya ye ghATa bheda haiN| I Ayu zabda kahIM ukArAnta bhI dekhA jAtA hai| jaise "vitaratu dIrghamAyu kurutAdgurutAmavatAdaharnizam " isa vAkya meM jisa prakAra eka bAra kiyA huA bhojana rasa, rudhira, mAMsa Adi aneka rUpase pariNata ho jAtA hai usI prakAra eka sAtha bandhako prApta hue karma paramANu bhI jJAnAvaraNAdi aneka bheda rUpa ho jAte haiN| sAmAnyase kama eka hI haiN| puNya aura pApa kI apekSA karmake do bheda haiN| prakRti, sthiti, anubhAga aura pradezake bheda karmake cAra Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 1 .. i 468 tatvArthavRtti hindI - sAra [ 57 bheda haiN| jJAnAvaraNa Adike bhedase karmake ATha bheda haiN| isa prakAra karma ke saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta bhI bheda hote haiM / prakRtibandhake uttara bheda- mArgadarzaka :- AccaryaM vataiyazAta catudvacatvAriMzadviyaJcabhedA yathAkramam // 5 // ukta jJAnAvaraNAdi ATha karmoMke kramase pA~ca, nau, do, aTThAIsa, cAra, vyAlIsa do aura pA~ca bheda haiN| yadyapi isa sUtra meM yaha nahIM kahA gayA hai ki prakRtibandhake ye uttara bheda haiM, lekina pUrva meM 'Adya' zabdake honese yaha svataH siddha ho jAtA hai ki ye prakRtibandhake hI uttara bheda hai / jJAnAvaraNa ke bheda matizrutAvadhi manaHparyayakevala nAm // 6 // matijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa. avadhijJAnAvaraNa, mana:paryayajJAnAvaraNa aura kevalajJAnAvaraNa ye jJAnAvaraNake pA~ca bheda haiN| prazna -- zrabhavyajIvoM meM mana:paryayajJAnazakti aura kevalajJAnazakti hai yA nahIM ? yadi hai to ve jIva abhavya nahIM kahalAyeMge aura yadi zakti nahIM hai to una jIvoM meM mana:paryayajJAnAvaraNa aura kevalajJAnAvaraNakA sadbhAva mAnanA vyartha hI hai / uttara - nayakI dRSTise vakta matameM koI doSa nahIM AtA / dravyArthika nayako dRSTise abhavyajIvoM meM mana:paryayajJAnazakti aura kevalajJAnazakti hai aura paryAyArthikanakI dRSTise dAnoM zaktiyA~ nahIM hai / prazna- yadi abhavyajIvoM meM bhI mana:paryayajJAnazakti aura kevalajJAnazakti pAI jAtI hai to bhavya aura abhavyakA vikalpa hI nahIM rahegA / uttara - zaktike sadbhAva aura asadbhAvakI apekSA bhavya aura abhavya bheda nahIM hote haiM kintu zaktikI vyakti ( prakaTa honA) kI apekSA ukta bheda hote haiN| b samyagdarzana Adi ke dvArA jisa jIvakI aura jisakI zaktikI vyakti nahIM ho sakatI vaha hai jisase svarNa nikalatA hai aura eka andhapASANa zaktikI vyakti ho sakatI hai vaha bhavya hai bhavya hai / jaise eka kanakapASANa hotA hotA hai jisase sonA nahIM nikalatA ( yadyapi usameM zakti rahatI hai ) / yahI bAta bhavya aura abhavyake viSayameM jAnanI cAhiye / darzanAvaraNa ke bheda cakSuracakSuradhikevalAnAM nidrAnidrA nidrApracalApracalApracalA styAnagRddhayazca // 7 // cakSudarzanAvaraNa, acakSudarzanAvaraNa, avadhidarzanAvaraNa, kevaladarzanAvaraNa, nidrA, nidrAnidrA, pracalA, pracalApracalA aura tyAnagRddhi ye darzanAvaraNa ke nau bheda haiN| jo cakSu dvArA hone vAle sAmAnya avalokanako na hone de vaha cakSuH darzanAvaraNa hai| jo cakSU ko chor3akara anya iMdriyoM se honevAle sAmAnya avalokanako na hone de va acakSuHdarzanAvaraNa hai / jo avadhijJAna se pahile honevAle sAmAnya avalokanako na hone de vaha abadhidarzanAvaraNa aura jo kevalajJAnake sAtha honevAle sAmAnya darzanako roke vaha kevaladarzanA Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAdinki:-cAyanA sAvAdAsAgarA pArAja 88-2] AThavA~ adhyAya 469 varaNa hai / mada, kheda, parizrama Adiko dUra karaneke liye sonA nidrA hai| nidrAkA bAra bAra lagAtAra AnA nidrAnidrA hai / nidrAvAlA puruSa jaldI jama jAvAhAsAganihA mahArAja nidrAvAlA puruSa bahuta muzkilase jagatA jI zarIrako calAyamAna kare vaha pracalA hai / pracalA zoka, zrama, khad Adise utpanna hotI hai aura netravikAra, zarIra vikAra Adike dvArA sUcita hotI hai| pracalAvAlA puruSa beThe baiThe bhI sone lagatA hai / pracalAkA punaH punaH honA pracalApracalA hai| jisake udayase sonekI avasthAmeM vizeSa balakI utpatti ho jAve yaha syAnagRddhi hai| tyAnamRddhi vAlA puruSa dina meM karane yogya aneka raudra kAryoMko rAtri meM kara DAlatA haiM aura jAgane para usako yaha bhI mAlUma nahIM hotA ki usane rAtrimeM kyA kiyA / gommadasAra karmakANDa meM nidrA Adi ke lakSaNa nimna prakAra batalAe hai styAnagRddhike udayase sotA huA jIva uTha baiThatA hai, kAma karane lagatA hai aura bolane bhI lagatA hai| nidrAnidrAke udayase jIva A~khoMko kholanemeM bhI asamartha ho jAtA hai| pracalApracalAke udayase sote huye jIvakI lAra bahane lagatI hai aura hAtha para zrAdi calane lagate haiN| pracalAke udayase jIya kucha kucha so jAtA hai, sotA huA bhI kucha jAgatA rahatA aura bAra bAra manda zayana karatA hai| aura nidrAke udayase jIva calate calate ruka jAtA hai, baiTha jAtA hai| gira par3atA hai aura so jAtA hai| vedanIyake bheda sadasadvadye // 8 // sAtA vedanIya aura asAtA vedanIya ye vedanIyake do bheda haiN| jisake udayase deva,manuSya aura tiryaggatimeM zArIrika aura mAnasika sukhokA anubhava ho usako sAptA vedanIya kahate haiN| aura jisake udayase narakAdi gatiyoM meM zArIrika, mAnasika zrAdi nAnA prakArake duHkhoMkA anubhava ho usako asAtAvedanIya kahate hai| mohanIyaka bhedadarzanacAritramohanIyAkaSAyakaSAyavedanIyAkhyAkhidvinavaSoDazamedAH samyaktvamidhyAtvatadubhayAnyakaSAyakaSAyau hAsyaratyaratizokamayajugupsAstrIpuMnapuMsakavedA anantAnubandhyapratyAkhyAnapratyAkhyAnasaMjvalanavikalyAvekazaH krAdhamAnamAyAlomAH // 9 / / mohanIya karma ke mukhya do bheda haiM-dazanamohanIya aura cAritramohanIya / darzana mohanIyake tIna bheda haiM-1 samyaktva, 2 mithyAtva aura 3 samyasmithyAtva / cAritra mohanIyake do bheda haiM-kaSAyavedanIya aura akssaayvedniiy| kaSAya vedanoyake solaha bheda hai-anantAnuvandhI krodha,mAna,mAyA aura lobha / apratyAkhyAna krodha,mAna, mAyA aura lobha / pratyAkhyAna krAdha, mAna, mAyA aura lobha / saMjvalana krodha, mAna, mAyA aura lobha / akapAya vedanIyake nava bheda hai-hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, slIveda, puMveda aura napuMsaka ved| ___yadyapi bandhakI apekSA darzanamohanIya eka bhedarUpa hI hai lekina sattAkI apekSA usake tIna bheda ho jAte haiN| zubhapariNAmoM ke dvArA mithyAtvakI phaladAnazakti roka dI jAne Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [812 tattvArthavRtti hindI-sAra para mithyAtva AtmAmeM udAsInarUpase asthita rahatA hai aura AtmAke zraddhAna pariNAmameM bAza nahIM DAla sktaa| lekina isake udayase zraddhAnamaM cala Adi doSa utpanna hote haiN| darzanamohanIyakI isa avasthAkA nAma samyaktva darzanamohanIya hai| jisake udayase jIya sarvasa dvArA pratipAdita mokSamArgase parAjamula hokara tattvoMkA zraddhAna na kare tathA hita aura ahitakA bhI jJAna jisake kAraNa na ho sake vaha mithyAtva hai| mithyAtva aura samyaktva donoMkI milI huI avasthAkA nAma smygmidhyaatv| isa prakRtike udayase AtmAmeM mizrarUpa pariNAma hote hai| jisa prakAra kodo ( eka prakArakA anna ) ko dho DAlanese usakI kucha madazakti naSTa ho jAtI hai aura kucha madazakti banI hI rahatI hai, usI prakAra zubhapariNAmose mithyAtvakI kucha phaladAnazaktike naSTa hojAnese vahI mithyAtva samyagmithyAtvarUpa ho jAtA hai| jisake udayase ha~sI Ave vaha hAsya hai| jisake udayase kisI grAma AdimeM rahane vAlA jIva paradeza AdimeM jAnekI icchA nahIM karatA hai vaha rati hai| ratike viparIta icchA honA arati hai| jisake udayase zoka yA cintA ho vaha zoka hai| jisake udayase trAsa yA bhaya utpanna ho vaha bhaya hai| jisake udayame jIva apane doSoMko chipAtA hai aura dUsaroMke dopoMko pragaTa karatA hai vaha jugupsA hai| jisake udayase strIrUpa pariNAma ho vaha strIveda hai| jisake udayase puruSarUpa pariNAma ho baha veda aura jisake udayase napuMsaka rUpa bhAva hoM yaha napuMsakaveda hArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhIsAgarAvhArasaka anya granthomeM vedoMkA lakSaNa isa prakAra batalAyA hai-yoni, komalatA, bhayazIla honA, mugdhapanA, puruSArthazUnyatA, stana aura puruSabhogecchA ye sAta mAtra svIvedake sUcaka haiN| lima, kaThoratA, stabdhatA, zauNDIratA, dAdI-mUcha, jabardastapanA aura khIbhogecchA ye sAta puMvedaka sUcaka haiN| Upara jo veda aura puruSavedaka sUcaka 14 ciha ghatApa haiM ve hI mizrita rUpameM napuMsakavedake paricAyaka hote hai| ananta saMsArakA kAraNa honese mithyAdarzanako ananta kahate haiN| jo krodha, mAna mAyA aura lobha mithyAtvake baMdhake kAraNa hote haiM ve anantAnubandhI haiN| anantAnubandhI kaSAyake udayase jItra samyagdarzanako prApta nahIM kara sktaa| jisake udayase jIva saMyama arthAt zrAvakake vratoko pAlana karane meM asamartha ho vaha apratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA aura lobha hai| jisake udayase jIva mahAtratoMko dhAraNa na kara sake vaha pratyAsyAnAvaraNa krodha, mAna. mAyA aura lobha hai| jo kapAya saMyama ke sAtha bhI rahatI haiM lekina jisake udayase atmAmeM yathAkhyAtacAritra nahIM ho sakatA vaha saMjvalana krodha,mAna,mAyA aura lobha hai| solaha kaSAyoMke svabhAvake dRSTAnta isa prakAra huuN| krodha cAra prakArakA hotA hai-1 pattharakI rekhAke samAna, 2 pRthivIkI rekhAke samAna, 3 dhulirekhAke samAna, aura 4 jalarekhAke samAna / ukta krodha kramame naraka, tiryakaca, manuSya aura devagatike kAraNa hote haiN| mAna cAra prakArakA hotA hai-1 pattharake samAna, 2 haDDIke samAna 3 kAThake samAna aura 4 3take samAna / cAra prakArakA mAna bhI kama se narakAdi gatiyoMkA kAraNa hotA hai / mAyA bhI cAra prakArako hotI hai-1 bA~sakI jar3ake samAna, 2 mer3a ke sIMga ke samAna, 3 gomUtra ke samAna oNra 5 khurapAke samAna / cAra prakArakI mAyA kramame narakAdi gatiyoM kAraNa hotI hai / lobha bhI cAra prakArakA hotA hai- kiramicake raMgake samAna, 2 rathake mala arthAta oNgatakaM samAna, 6 zarIrake malake samAna aura haldoke raMgaka samAna / cAra prakArakA lobha bhI kramase narakAdi gatiyoMkA kAraNa hotA hai| Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8110-11] AThavauM adhyAya Ayukarmake bheda--- nArakataigyonamAnu padaivAni // 10 // narakAyu, tiryakacAyu, manuSyAyu aura devAyu ye Ayukarmaphe cAra bheda hU~ / jisake udayase jIpa narakake duHkhoMko bhogatA huA dIrtha kAla taka jIvita rahatA hai vaha narakAyu hai| isI prakAra jisake udayase jIva tiyakaca manuSya deva gatiyoM meM jIvita rahatA hai usako tiryaJca manuSya deva aAyukarma samajhandha cAhiye / nAmakarmake bheda-- gatijAtizarIrAGgopAGganirmANabandhanasaMghAtasaMsthAnasaMhananasparzarasagandhavarNAnupUAgurulaghUpapAtapaspaghAtAtapodyotocchvAsavihAyogatayaH pratyeka zarIratrasasubhagasusvarazubhanmaparyAptisthigadegrayazaH kIrtisetarANi tIrthakaratvaJca // 11 // mArgadarzaka :- uvinAyamiAzIsajilopAlajanirvAjabandhana, saMghAta, saMsthAna, saMhanana, sparza, rasa, gandha, varNa, AnupUrvya, agurulaghu, upaghAta,paraghAta,Atapa,udyota,ucchvAsa, vihAyogati, pratyekazarIra, sAdhAraNa, prasa, sthAvara, subhaga, dubhaMga, susvara, duHsvara, zubha, azubha, sUkSma, sthUla, paryApti, aparyApti, sthira, asthira, Adaya, anAdeya, yazaHkIti, ayazaHkIrti aura tIrthakara prakRti ye nAmakarma ke vyAlIsa bheda haiN| jisake udayase jIva isare bhavako prApta karatA hai usako gati nAmakarma kahate hai| gati ke cAra bheda haiM-1 narakagati, 2 tiyazcagati, 3 manuSyagati aura 4 devagati ! jisake udayase jIvameM narakabhAva arthAt nAraka zarIra utpanna ho, vaha naraka gati hai / isI prakAra tiyeva Adi gatiyoM kA svarUpa samajha lenA caahiye| jisake udayase narakAdi gatiyoM meM jIvoM meM samAnatA pAI jAca vaha jAti nAmakrama hai| jAtike pA~ca bheda haiM-1 ekendriyajAti, 2 dvIndriya jAti, 3 trIndriyajAti, 4 catuzindrayajAti aura 5 paJcendriya jAti / jisake udayase jIva ekendriya kahA jAtA hai vaha aikendriyajAti hai| isI prakAra anya jAtiyoMkA svarUpa samajha lenA caahiye| jisake udayase jIvake zarIrakI racanA ho vaha zarIra nAmakarma hai| isake pA~ca bhanda hai. audArika, 2 vaiphiyika, 3 AhAraka, 4 tejasa aura 5 kAmeNa zarIra / ... jisake udayase aGga aura upAkI racanA ho usako aGgopAGga nAmakarma kahate haiM / isake tIna bheda hai--audArika zarIrAGgopAGga, 2 baiMkriyikazarIrAsopAGga aura 3 AhAraka zarIrAGgopAGga / taijasa aura kArmaNa zarIra ke aGgopAGga nahIM hote ata; aGgopAGga nAmakarmake tIna hI bheda haiN| do hAtha, do paira, mastaka. vakSasthala, pITha aura nitamba ye ATha aGga hU~ tathA lalATa, kAna, nAka, netra Adi upAsa haiN| __jisake udayase ajhopAGgoMkI yathAsthAna aura yadhApramANa racanA hotI haiM usako nirmANa nAmakarma kahate hai| isake do bheda haiM sthAna nirmANa aura pramANa nirmANa / jisake udayase nAka, kAna AdikI racanA nizcita sthAna meM hI hotI hai vaha sthAna nirmANa hai| aura jisake udayase nAka, kAna AdikI racanA nizcita saMkhyAke anusAra hotI hai vaha pramANa nirmANa hai| Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 tattvArthavRtti hindI-sAra [ 811 zarIra nAma karmake udayase grahaNa kiye gaye pudgalaskandhoMkA pUraparameM sambandha jisa ke udayase hotA hai vaha bandhana nAma kamahizaisake pazcima ko sabidhAragara mahArAja nAma, 2 kriyikazarIrabandhananAma, 3 AhArakazarIrabandhananAma, 4 tejasazarIrabandhananAma aura 5 kArmaNazarIrabandhananAma / jisake udayase zarIrake pradezoMkA aisA bandhana ho ki usameM eka bhI chidra na rahe aura ve pradeza ekarUpa ho jaoNya usako saMghAta nAmakarma kahate haiN| isake pA~ca bheda haiM-1 audArikazarIrasaMghAtanAma, 2 kriyikazarIrasaMghAtanAma, 3 zrAhArakazarIrasaMghAtanAma, 4 tejasazarIrasaMghAtanAma aura 5 kArmaNazarIrasaMghAtanAma / jisake udayase zarIrake AkArakI racanA hotI hai vaha saMsthAna nAmakarma hai| isake chaha bheda haiM-- samacaturasrasaMsthAna, 2 nyagrodhaparimaNDalasaMsthAna, svAtisaMsthAna, 4 kubjaka saMsthAna, 5 vAmanasaMsthAna aura 6 huMDakasaMsthAna / jisake udayase zarIrakI racanA Upara, nIce aura madhyameM samAna rUpase ho arthAt madhyase Upara aura nIceke bhAga barAbara hoM, choTe yA bar3e na ho vaha samacaturasrasaMsthAna hai| jisake udayase nAbhise Upara moTA aura nIce patalA zarIra ho vaha nyagrodhaparimaMDalasaMsthAna hai| jisake udayase nAbhise Upara patalA aura nIce moTA zarIra ho vaha svAtisaMsthAna hai / isakA dUsarA nAma valmIka saMsthAna hai| jisake udayase pIThameM pudgala skandhoMkA samUha ( kUbar3a ) ho jAya vaha kubjakasaMsthAna hai| jisake udayase baunA ( choTA ) zarIra ho vaha vAmanasaMsthAna hai / jisake udayase zarIrake aMgopAloM kI racanA ThIka rUpase na ho vaha huDakasaMsthAna hai| jisake udayase haDDiyoM meM bandhanavizeSa hotA hai usako saMhanana kahate hai / saMhananake chaha bheda hai-vanavRSabhanArAcasaMhanana, 2 anArAcasaMhanana, 3 nArAcasaMhanana, 4 arddhanArAsaMhanana, 5 kIlakasaMhanana aura 6 asaMprAmAnupATikAsaMhanana / jisake udayase dhanakI haDDiyAM ho tathA ve sanArAca ( haDDiyoMke donoM chora ApasameM A~kar3ekI taraha phaMse hoN| aura vRSabha arthAt yalayase jakar3I hoM yaha vanavRSabhanArAcasaMhanana hai| jisake udayase vanakI har3iyA~ ApasameM oNkakI taraha phaMsI to hoM para unapara balaya na ho| use basanArAcasaMhanana kahate haiN| jisake udayase sAdhAraNa haDDiyoM donoM orase eka dUsare meM phaMsI hoM usako nArAcasaMhanana kahate hai| jisake udayase haDDiyA~ eka ora dasarI haTTIma phaMsI hoM para eka ora sAdhAraNa hoM usako ardhanArAcasaMhanana kahate haiM jisake udayase haDiDayoM paraspara phaMsI to na hoM para paraspara, kIlita ho yaha kIlakasaMhanana hai| jisake udayase haDiDayA~ parasparameM kolita na hokara pRthaka pRthak nasoMse lipaTI ho ummako asaMprAmAsapATikAsaMhanana kahate haiN| asaMprAptAsupATikAsaMhananakA dhArI jIva AThaveM svarga taka jA sakatA hai| kIlaka aura arddhanArAcasaMhananakA dhArI jIva solahaveM svarga taka jAtA hai| nArAcasaMhananakA dhArI jIva navabeyaka taka jAtA hai| bananArAcasaMhananakA dhArI jIya anudiza taka jAtA hai| aura cavRSabhanArAcasaMhananavAlA jIva pA~ca anuttara vimAna aura mokSako prApta karatA hai| banavRpabhanArAcasaMhananavAlA jIva sAtaveM naraka taka jAtA hai / vananArAca, nArAca aura arddhanArAcasaMhananavAle jIva chaThaveM naraka taka jAte haiN| kIlaka saMhananavAle jIva pAMca naraka taka jAte haiM / asaMprAptAmapATikAsaMhAmAnavAlA saMzI jIva tIsare naraka taka jAtA hai| Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8111] AThavA~ adhyAya kaDavuM eka indriya ( ? ) se caturindriya paryanta jIvoMke kevala asaMprAptAmRpAdikAsaMhanana hotA hai / asaMkhyAtavarSakI AdhubAloMka hI vanavRSabhanArAca saMhanana hotA hai / cauthe kAlameM chahoM saMhanana hote haiM / pA~caveM kAlameM antake tIna saMhanana hote haiM / chaTaveM kAlameM kevala asaMprAptAspATikA saMhanana hotA hai| videha kSetrameM, vidyAdharoM ke sthAnoM meM aura mlecchakhaMDoM meM manuSyoM aura tirya ke chahoM saMhanana hote haiN| nagendra parvatase bAhara tiryakacoMke chahoM saMhanana hote haiN| karmabhUmimeM utpanna hone vAlI striyoM ke Adike tIna saMhanana nahIM hote haiM, kevala antake tIna saMhanana hote haiN| Adike sAta guNasthAnoM meM chahoM saMhanana hote haiN| upazamazreNIke cAra guNasthAnoM ( AThavese gyArahaveM taka ) meM Adike tIna saMhanana hote haiM / kSapaka zreNIke cAra guNasthAnoM mArgadarzaka jiyazrI sovAhAsAgara meM rAjayogakevalI guNasthAnameM zrAdikA eka hI saMhanana hotA jisake udaya se sparza 'utpanna ho vaha sparza nAmakarma hai / sparzake ATha bheda haikomala, kaThora, guru, laghu, zIta, uraNa, snigdha aura rUkSa / ___ jisake udayase rasa utpanna ho vaha rasa nAmakarma hai| rasake pA~ca bheda hai-tika, kaDu, kaSAya, Amla aura mdhur| jisake udayase gandha ho vaha gandha nAmakarma hai / gandhake do hai--sugandha aura durgandha / _jisake udayase varNa ho vaha varNa nAmakarma hai| varNa ke pA~ca bheda haiM-zukla, kRSNa, nIla, rakta aura pIta / jisake udayase viprahagatimeM pUrva zarIrake zrAkArakA nAza nahIM hotA hai usako AnupUrya nAmakarma kahate haiN| isake cAra bheda haiM-narakagatyAnupUrvya, tirthamAtyAnupUyaM, manuSyagatyAnupUrvya aura devagatyAnupUrdA / koI manuSya marakara narakameM utpanna honevAlA hai. lekina jaba taka, baha narakameM utpanna nahIM ho jAtA taba taka AtmAke pradeza pUrva zarIrake zrAkAra hI rahate haiM isakA nAma narakagatyAnupUrNya hai| isI prakAra anya AnupUlyoM ke lakSaNa jAnanA caahiye| jisake udayase jIvakA zarIra na to loheke gole kI taraha bhArI hotA hai aura na ruI ke samAna halakA hI hotA hai vaha agurulaghu nAma hai| jisake udayase jIva svayaM hI gale meM pAza bA~dhakara, vRkSa Adi para daMgakara mara jAtA hai vaha apaghAta nAma hai| zastraghAta, viSabhakSaNa, agnipAta, jalanimajjana Adike dvArA AtmaghAta karanA bhI upadhAta hai| jisake udayase dUsaroMke zastra Adise jIvakA ghAta hotA hai yaha paraghAta nAma hai| jisake udayase zarIrameM AtApa ho vaha Atapa nAma haiN| jisake udayase zarIra meM udyota ho vaha udyota nAma hai jaise candramA,juganU AdikA zarIra jisake udayase ucchavAsa ho vaha ucchavAsa nAma hai| jisake udayase AkAzameM gamana ho yaha vihAyogati nAma hai / isake do bheda hai-prazasta vihAyogati aura aprazastavihAyogati / gaja, vRSabha, haMsa Adike gamana kI taraha sundara gatiko prazasta bihAyogati aura U~Ta, gadhA, sarpa Adike samAna kuTila gatiko 'aprazasta bihAyoti kahate haiN| jisake udayase eka zarIrakA svAmI eka hI jIva ho vaha pratyeka zarora nAma hai| jisake udayase eka zarIrake svAmI aneka jIva hoM vaha sAdhAraNa zarIra nAma hai| vanaspati kAyake do bheda hai-sAdhAraNa aura pratyeka / jina jIvoMkA zrAhAra aura svAsonchvAsa eka sAtha ho unako sAdhAraNa kahate haiN| pratyeka vanaspatike bhI do bheda hai Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa tattvArthavRtti hindI-sAra [8 / 12-13 sapratiSThita pratyeka aura apratiSThita pratyeka jisa zarIrakA mukhya svAmI eka hI jIva ho lekina usake Azrita aneka sAdhAraNa jIva rahate hoM vaha sapratiSThita pratyeka hai| aura jisa zarIrake Azrita aneka jIva na hoM vaha apratiSThita pratyeka hai| gAmmaTasAra jIvakANDa meM sapratiSThita pratyeka aura apratiSThita pratyekakI pahicAna isa prakAra batalAI hai| jinakI zirA aura sandhiparva (gAMTha ) aprakaTa hoM, jinakA bhaMga karane para samAna bhaMga ho jaoNya, aura donoM Tukar3oM meM paraspara meM tantu (resA) na lagA rahe tathA jo tor3ane para bhI bar3hane lage aura jinake mUla, kanda, chilakA, kopala, TahanI, pattA, phUla, phala aura bIjoko tor3ane para samAna bhaMga ho unako sapratiSThita pratyeka vanaspati kahate haiN| isake atirikta vanaspatiyoM ko aprati SThita pratyeka kahate haiN| jima udaya kA indriya Adi jIvoM meM janma ho usako trasa nAma kahate haiN| jimake udayase pRthivokAya Adi ephendriya jAboM meM janma ho usako sthAvara nAma kahate haiN| jisake udayasa kisI jIvako dekhane yA sunanepara usake viSayameM prIti ho vaha subhaganAma hai| jimake udayase rUpa aura lAcaNyase sahita honepara bhI jIva dUsaroMko acchA na lage vaha durbhaganAma hai| jisake udayase manohara svara hA vaha susvara nAma hai| jisake udayase gadhe Adike svarakI taraha karkaza svara ho vaha durbhaganAma hai| jisake udayase zarIra sundara hotA hai vaha zubhanAma hai| jisake udayase zarIra asundara hotA hai vaha azubha nAma hai / jisake udayase sUkSma zarIra hAtA hai vaha sUkSma nAma hai| jisake udayase sthUla zarIra hotA hai vaha bAdara nAma hai| jisake udayase AhAra Adi paryAptiyoMkI pUrNatA ho usako paryApti nAma kahate haiN| jisake udaya se paryApti pUrNa hupa binA hI jIva mara jAtA hai vaha aparyApti nAma hai| jisake udayase zarIrakI dhAtu aura upaghAtu sthira raheM vaha sthira nAma hai| jisake tyase dhAtu aura upadhAtu sthira na raha vaha asthira nAma hai| jisake udayase kAnti sahita zarIra ho yaha Aya nAma hai / jisake udayase kAntira hita zarIra ho vaha anAdeya nAma hai| jisake udayase jIvakI saMsArameM prazaMsA ho vaha yazaHkIrti nAma hai| jisake udayase jIvakI saMsArameM nindA ho vaha ayazaHkIti nAma hai aura jisake udayase jIva ahanta avasthAko . prApta karatA he vaha tothaMkara nAma hai| isa prakAra nAmakarmake mUla bheda vyAlIsa aura uttara bheda terAnabe hote haiN| gotrakarmake bheda-- uccaiIMcaizca // 12 // gotra karma ke do bheda haiM-laphacagotra aura nIcagotra / jisake udayase lokamAnya istrAkuvaMza, sUryavaMza, harivaMza Adi kulameM janma ho usako uccagotra kahate haiN| jisake udayase lokAMnandA daridra, bhraSTa Adi kula meM janma ho usako nIdhagotra kahate haiN| antarAyake bheda-- dAnalAbhabhogoSabhogavIryANAm // 13 // dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAntarAya, upabhogAntarAya aura vIryAntarAya ye antarAyake pA~ca bheda haiN| jisake udayame dAnakI icchA hone para bhI jIya dAna na de sake vaha dAnAntarAya hai| jisake udayase lAbha na ho sake vaha lAbhAntarAya hai| jisake udayase icchA hone para bhI Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AThavA~ adhyAya 475 814-16 ] jIva bhoga aura upabhoga na kara sake vaha bhogAntarAya aura upabhogAntarAya hai / aura jisake udayase jIva udyama yA utsAha na kara sake usako vIryAntarAya kahate haiM / sthitibandhakA varNana - AditastisRNAmantarAyasya ca triMzatsAgaropamakoTIkovyaH parA sthitiH // 14 // jJAnAcaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya aura antarAya karmakI utkRSTa sthiti tIsa kor3Akor3hI sAgara hai / yaha sthiti saMjJI pacendriya paryAptaka midhyAdRSTi jIvakI hai / ekendriya paryAptaka jIvake ukta karmAko utkRSTa sthiti sAgara hai / do indriyakI sthiti paccIsa sAgarake sAta bhAgoM meM se tIna bhAga, tIna indriyakI sthiti pacAsa sAgara ke sAta bhAgoM meM se tIna bhAga aura cAra indriyakI utkRSTa sthiti sau sAgara ke sAta bhAgoM meM se tIna bhAga hai| asaMjJI paJcendriya paryAptakake ukta karmokI utkRSTa sthiti eka hajAra sAgara ke sAta bhAgoM meM se tIna bhAga hai / asaMzI paJcendriya aparyAptaka jIvake jJAnAvaraNAdi cAra karmoMkI utkRSTa sthiti tIsa antaH kor3AkobI sAgara hai| aparyA zaka ekendriya, hIndriya, trIndriya, caturiMdriya aura asaMkSI paJcendriya jIvoMke ukta karmoMkI kaSTa sthiti paryApta jIvoMkI utkRSTa sthiti meM se pazya ke asaMkhyAtaveM bhAga kama hai| mohanIya karmakI utkRSTa sthiti mArgadarzaka :- a) asatAta mahinAsama6I mahArAja mohanIya karmakI utkRSTa sthiti sasara kor3Akor3I sAgara hai| yaha sthiti saMkSI paJcendriya midhyAdRSTi jIvaka mohanIya karma kI hai| ukta sthiti cAritra mohanIyakI hai| dAnamohanIyako utkRSTa sthiti cAlIsa kodA. kor3I sAgara hai| paryAptaka eka indriya, do indriya, tIna indriya aura cAra indriya jIvoMke mohanIya karmakI utkRSTa sthiti krama se eka sAgara, paccIsa sAgara, pacAsa sAgara aura sau sAgara hai / paryAptakoMkI utkRSTa sthiti meM se patyake asaMkhyAtaveM bhAga kama ekendriyase caturindriyaparyanta aryAka jIvoMke mohanIya karmakI utkRSTa sthiti / asaMjJI pacendriya paryAptaka jIvake mohanIyakI utkRSTa sthiti eka hajAra sAgara hai| aura asaMjJI paJcendriya aparyApta jIvake mohanIyako utkRSTa sthiti tyake asaMkhyAtaveM bhAga kama eka hajAra sAgara hai| yahA~ jJAnAvaraNAdi karmokI sthitike samAna sAgaroMke sAta bhAga karake tIna bhAgakA grahaNa nahIM kiyA gayA hai kintu pUre pUre sAgara pramANa sthiti batalAI gaI hai| nAma aura gotrakI utkRSTa sthiti viMzatirnAmagotrayoH // 16 // nAma aura gotrakarmakI utkRSTa sthiti bIsa kor3Akor3I sAgara hai / yaha sthiti saMjJI pacendriya paryAptaka midhyAdRSTi jIvakI hai| paryAptaka ekendriya jIvoMke nAma aura gotrakI utkRSTa sthiti eka sAgara ke sAta bhAgoM meM se do bhAga hai| paryAptaka do indriya jIvake nAma aura gotrakI utkRSTa sthiti pacIsa sAgarake sAta bhAgoM meM se do bhAga hai| paryAptaka tIna indriya jIvake nAma aura gotrakI utkRSTa sthiti pacAsa sAgarake sAta bhAgoM meM se do Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 tasvArthavRtti hindI-sAra [ 8 / 10-21 bhAga hai| paryAptaka cAra indriya jIvake nAma aura gotrakI utkRSTa sthiti sau sAgarake sAta bhAgoM meM se do bhAga hai / asaMjhI paJcendriya paryAptaka jIyake nAma aura gotrakI utkRSTa sthiti mArgadarzakAra sAdhAravAsAlAnAlAmere AgamahArAjAparyAptaka ekendriyama asaMjJI paMcendriya paryanta jIvoMke nAma aura gotrako utkRSTa sthiti paryAptaka jIvoMkI uskRSTa sthiti meM se palyake asaMkhyAtaveM bhAga kama hai| Ayu karmakI utkRSTa sthiti trayastriMzatsAgaropamANyAyuSaH / / 17 // Ayu karmakI utkRSTa sthiti tetIsa sAgara hai| yaha sthiti saMjJA paJcendriya paryAptaka jIvake Ayu karmakI hai| asaMjhI paJcendriya paryAptaka jIvake Ayu karmakI utkRSTa sthiti palyake asaMkhyAtaveM bhAga hai kyoMki asaMjhI paJcendriya tiryaca palyake asaMkhyAtaveM bhAga pramANa devAyu yA narakAyukA bandha karatA hai / ekendriya aura vikalendriya jIva pUrSakoTI AyukkA bandha karake videha AdimeM utpanna hote haiN| __ vedanIyako jaghanya sthiti aparA dvAdazamuhUrtA vedanIyasya // 18 / / vedanIya karmakI jaghanya sthiti bAraha muhUrta arthAt caubIsa ghar3I hai| isa sthiti kA bandha sUkSmasAparAya guNasthAnameM hotA hai| pahile jJAnAvaraNakI jaghanya sthitiko batalAnA cAhiye thA lekina kramakA ullaMghana sUtroMko saMkSepameM kahane ke liye kiyA gayA hai| nAma aura gotrakI javanya sthiti nAmagotrayoraSTau // 19 // ___ nAma aura gotra karmakI jaghanya sthiti ATha muhUrta hai| isa sthitikA bandha bhI dasava guNasthAna meM hotA hai| zeSa karmokI jaghanya sthiti-- zeSANAmantarmuhurtA // 20 // jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya, antarAya aura Ayu kamaMkI jaghanya sthiti antamuhUrta hai / jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya karmakI jaghanya sthitikA bandha dazameM guNasthAnameM hotA hai| mohanIyako jaghanya sthitikA bandha navameM guNasthAnameM hotA hai / AyukarmakI jaghanya sthitikA bandha saMkhyAta varSakI AyuvAle manuSya aura tiyazcoMke hotA hai| anubhava bandhakA svarUpa vipAko'nubhavaH / / 21 // vizeSa aura nAnA prakArase kamoM ke udayameM Aneko anubhava yA anubhAga bandha kahate haiN| vi arthAt vizeSa aura vividha, pAka arthAn kamoM ke udaya yA phala deneko Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 / 22-24] AThavA~ adhyAya anubhava kahate haiM pAgadazakakI vizeSatA AvAsamA bahArAcama bhAvose karmoke vipAkamai vizeSatA hotI hai / aura dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAvake nimittase vipAka nAnA prakArakA hotA hai| zubha pariNAmoM ke prakarSa honepara zubha prakRttiyoMkA adhika aura azubha prakRtiyoMkA kama anubhAga hotA hai / aura azubha pariNAmoMke prakarSa honepara azubha prakRtiyoMkA adhika aura zubha prakRtiyoMkA kama anubhAga hotA hai / karmoMkA anubhAga do prakAra se hotA hai--svamukha anubhAga aura paramukha anubhaag| saba mUla prakRttiyoMkA anubhAga svamukha hI hotA hai jaise matijJAnAvaraNakA anubhAga matijJAnAvaraNarUpase hI hogaa| kintu Ayukarma, darzanamohanIya ora cAritra mohanIyako chor3akara anya karmoMkI sajAtIya uttara prakRtiyoMkA anubhAga para mukha bhI hotA hai| jisa samaya jIva narakAyuko bhoga rahA hai usa samaya tiryancAyu, manuSyAyu aura devAyuko nahIM bhoga sakatA hai| aura darzana mohanIyako bhoganevAlA puruSa cAritra mohanIyako nahIM bhoga sakatA tathA cAritra mohanIya ko bhoganevAlA darzanamohanIyako nahIM bhoga sakatA hai| ataH ina prakRtiyoMkA svamukha anubhAga hI hotA hai| sa yathAnAma / / 22 // vaha anubhAgabandha karmoM ke nAmake anusAra hotA hai| arthAt jJAnAcaraNakA phala jJAnakA abhAva, darzanAvaraNakA phala darzanakA abhAva, vedanIyakA phala sukha aura duHkha denA, mohanIyakA phala mohako utpanna karanA, AyukA phala bhavadhAraNa karAnA, nAmakA phala nAnA prakArase zarIra racanA. gotrakA phala uca aura nIyatvakA anubhava aura antarAyakA phala vinoM kA anubhava karanA hai| tatazca nirjarA // 23 / / phala de cukane para karmokI nirjarA ho jAtI hai / nirjarA do prakAra se hotI hai- savipAka nirjarA aura avipAka nirjarA / apanI apanI sthiti ke anusAra karmoko phala deneke bAda AtmAse nivRtta ho jAne ko savipAka nirjarA kahate haiN| aura koMkI sthitiko pUrNa honeke pahile hI tapa Adike dvArA koko udayameM lAkara AtmAse pRthak kara denA adhipAka nirjarA hai| jaise kisI Amake phala usameM lage lage hI pakakara nIce gira jA~ya to yaha savipAka nirjarA hai| aura una phaloMko pahile hI tor3akara pAlameM pakAneke samAna avipAka nirjarA hai| sUtra meM Ae hue 'ca' zabdakA tAtparya hai ki 'tapasA nirjarA ca' isa sUtrake anusAra nirjarA tapase bhI hotI hai| yadyapi nirjarAkA varNana saMbara ke bAda honA cAhiye thA lekina yahA~ saMkSepake kAraNa nirjarAkA varNana kiyA gayA hai| saMghara ke bAdameM varNana karane para 'vipAko'nubhavaH' yaha sUtra punaH likhanA par3atA / pradezabandhakA svarUpanAmapratyayAH sarvato yogavizeSAt sUkSmaikakSetrAvagAhasthitAH sarvAtmapradezezva nantAnantapradezAH // 24 // yogoMkI vizeSatAse trikAla meM AtmAke samasta pradezoM ke sAtha bandhako prApta honevAle, jhAnAvaraNAdi prakRtiyoM ke kAraNabhUta, sUkSma aura eka kSetrameM rahanevAle anantAnanta pudgala paramANuoMko pradezabandha kahate haiN| Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhAsAgara jI mahArAja tasvArthavRtti hindI-sAra / 825-26 karmarUpase pariNata pudgala paramANu jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa Adi prakRtiyoM ke kAraNa hote haiM ataH 'nAmapratyayAH' kahA hai / ese pudgala paramANu saMkhyAta yA asaMkhyAta nahIM hote hai kintu abhavyoM se anantaguNe aura siddhoM ke ananta bhAga pramANa hote haiM ataH 'anantAnantAH' khaa| ye kamaparamANu AsmAke samasta pradezoM meM vyApta rahate haiN| AtmAke eka eka pradezameM anantAnanta pudgala skandha rahate haiM ataH 'sarvAtmapradezeSu' khaa| aise pradezoMkA bandha saba kAloM meM hotA hai| saba prANiyoMke atIta bhava anantAnanta hote haiM aura bhaviSyat bhava kisI ke saMkhyAta, kisIke asaMkhyAta aura kisIke ananta bhI hote haiN| ina saba bhavoM meM jIva anantAnanta karma paramANuokA bandha karatA hai ataH 'sarvataH' khaa| yahA~ sarva zabdakA artha kAla hai| isa prakArake karma paramANuoMkA bandha yogakI vizeSatAke anusAra hotA hai ataH 'yogavizeSAn' pada diyA / ye karma paramANu atyanta sUkSma hote haiM. AtmAke eka pradezameM anantAnanta karma paramANu sthira hokara rahate hai ata: 'sUdamaikakSetrAvagAhasthitAH' pada diyA / eka kSetrakA artha AtmAkA eka pradeza hai| ye karma paramANu ghanAGgalake asaMkhyAta bhAga pramANa kSetrameM rahate haiM, eka samaya, do samaya, tIna samaya Adi saMkhyAta samaya aura asaMkhyAta samayakI sthiti bAle hote haiM / pA~ca varNa, pA~ca rasa ( lavaNa rasakA madhura rasameM antarbhAva ho jAtA hai. ), do gandha aura ATha sparzayAle hote hai| puNya prakRtiyA~sadvaghazubhAyurnAmagotrANi puNyam // 25 // sAtA vedanIya, zubha Ayu,zubha nAma aura zubha gotra ye puNya prakRtiyA~ hai| tiryazcAyu, manuSyAyu aura devAyu ye tIna zubhAyu hai| manuSyati, devagati, paMcendriyajAti, pA~ca zarIra, tIna aGgopAGga, samacaturasrasaMsthAna, vanavRSabhanArAcasaMhanana, prazasta varNa, prazasta rasa, prazasta gandha, prazasta sparza, manuSyagatiprAyogyAnupUrya, devagatiprAyogyAnupUrvya, aguruladhu, paraghAta, ucchavAsa, Atapa, udyota, prazastavihAyogati, sa, bAdara, paryApti, pratyeka zarIra, sthira, zubha, subhaga, susvara, Adeya, yazaHkIrti, nirmANa aura tIrthakara prakRti ye satIsa nAma karmakI prakRtiyA~ zubha hai| pApa prakRttiyA~ ato'nyat pApam // 26 / / puNya prakRtiyoMse atirikta prakRtiyA~ pApa prakRtiyA~ haiN| pAMca lAnAvaraNa,bhava darzanAvaraNa, chabbIsa mohanIya,pAMca antarAya,narakagati,tiryazvagati, ekendriyase caturindriya paryanta cAra jAti, prathama saMsthAnako chor3akara pAMca saMsthAna, prathama saMhananako chor3akara pA~ca saMhanana, aprazasta varNa, aprazasta gandha, aprazasta rasa, aprazasta sparza, tiryamAtiprAyogyAnupUrya, narakagatiprAyogyAnupUrvya, upaghAta, aprazastavihAyogati, sthAvara, sUkSma, aparyApti, sAdhAraNa zarIra,asthira, azubha, durbhaga, duHsvara, anAdeya aura ayazaHkIrti ye cauMtIsa nAmakarmakI prakRtiyA~, asAtAvedanIya, marakAyu aura nIca gotra ye pApaprakRtiyAM haiN| puNya aura pApa donoM padArtha avadhi, manaHparyaya aura kevalajJAnake dvArA jAne jAte haiN| aSTama adhyAya samApta Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyAya saMgharakA lakSaNa AsravanirodhaH saMvaraH / / 1 / / Amravake nirodhako saMghara kahate haiN| AtmAmeM jina kAraNoMse karma pAte haiM una kAraNoMko dUra kara denese karmoM kA Agamana banda ho jAtA hai, yahI saMbara hai / saMvarake do bheda -bhAvasaMbara aura vyasaMvara / aAtmAka jina parimANoMke dvArA karmAkA zrAsrava ruka jAtA hai unako bhAvasaMvara kahate hai| aura dravya karmokA Asrava nahIM honA dravyasaMvara hai| mizyAtva guNasthAnameM mithyAdarzanake dvArA jina solaha prakRtiryAkA bandha hotA hai sAsAdna Adi guNasthAnoM meM una prakRtiyoMkA saMghara hotA hai| ve solaha prakRtiyAM nimna prakAra haiN| 1 mithyAtva 2 napuMsakaveda, 3 narakAyu 4 narakagati 5-8 ekendriyase caturindriya paryanta cAra jApti 5 huNDakasaMsthAna 10 asaMgrAmAsRgATikAsaMhanana 15 narakagatiprAyogyAnu pUrvya 12 Atapa 13 sthAvara 14 sUkSma 15 aparyAptaka aura 16 sAdhAraNa shriir| mArgadarzaka :- AcaninmInusanadhIsAyake jAbahArajina paccIsa prakRtiyoMkA Asrava dUsare guNa sthAna taka hotA hai tIsare zrAdi guNasthAnoM meM una prakRtiyoM kA saMbara hotA hai ve paccIsa prakRtiyA~ nimna prakAra haiM-1 nidrAnidrA 2 pracalApracalA 3 styAnagRddhi 4-7 anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA aura lobha 8 khIveda 9 tiryaJcAyu 10 tiryaJcagati 11-14 prathama aura antima saMsthAnako chor3akara cAra saMsthAna 15-18 prathama aura antima saMhananako chor3akara cAra saMhanana 19 tiyaMgatiprAyogyAnupUrvya 20 udyAta 21 aprazastavihAyogati 12 dubhaMga 23 duAsthara 24 anodaya Ara 25 niicgotr| apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyake udayase nimna daza prakRtiyoMkA Asrava cauthe guNasthAna taka hotA hai aura Ageke guNasthAnoM meM una prakRtiyoMkA saMghara hotA hai| 14 apratyAkhyAnAvaraNa krodha. bhAna, mAyA, lobha 5 manuSyAyu 6 manuSyagati , audArika zarIrAjhopAya 9 vavRSabhanArAcasaMhanana aura 10 manuSyagatiprAyogyAnupUSya / sammithyAtva (mizra ) guNasthAna meM AyukA bandha nahIM hotA hai / pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyake udayame pA~ca guNasthAna taka pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA aura lobhakA Amrava hotA hai| Ageke guNasthAnoM meM ina prakRtiyoM kA saMbara hotA hai| pramAdake nimittase chaThaveM guNasthAna taka nimna chaha prakRtiyoMkA Asrava hotA hai aura Ageke guNasthAnoM meM unakA saMvara hotA hai| 1 asAtAvedanIya 2 arati 3 zoka 4 asthira 5 azubha aura 6 ayazAkAni / devAyuke AsravakA prAraMbha chaThaveM guNasthAnameM hotA hai lekina devAyukA Asrava sAtaveM guNasthAnameM bhI hotA hai| Ageke guNasthAnoM meM devAyukA saMvara hai| AThave guNasthAnameM tIna saMcalana kaSAyake udayase nimna chattIsa prakRtiyoMkA Asrava hotA hai aura Ageke guNasthAnoM meM unakA saMvara hotA hai / AThaveM guNasthAnake prathama saMkhyAta bhAgoM meM nidrA aura pracalA ina do prakRtiyoMkA bandha hotA hai / punaH saMsthAna bhAgoMmeM tIsa prakRtiyoMkA bandha hotA hai| devati, paJcendriya jAti, vaMnirika, AhAraka, taMjasa, aura kArmaNa zarIra, samacaturasrasaMsthAna, baiMkriyikazarIrApAna, AhArakazarIrAno Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 tatvArthavRtti hindI-sAra [ It pAra, varNa, gandha, rasa, sparza, devagatiprAyogyAnupRLa, agumalaghu, upaghAta, parapAta, ucchyAsa, prazastavihAyogati. nasa, bAdara, paryAptaka, pratyeka zarIra, sthira, zubha, subhaga, susvara, zrAdeya, nirmANa aura tIrthaMkara prakRti | AThaveM guNasthAnake anta samayase hAsya, rati, bhaya aura jugupsA ina cAra prakRtiyoMkA bandha hotA hai| ina prakRtiyoMkA Ageke bhAgoM meM aura guNasthAnoM meM saMbara hotA hai| darzakaM:- AcArya zrI savidhisAparaja sajvalana kapAyaudayase pAcapradhAMtakA prathama saMkhyAta bhAgoM meM puveda aura krodha saMjvalanakA bandha hotA hai| punaH saMkhyAta bhAgoMmeM mAna aura mAyA saMcalanakA bandha hotA hai aura anta samayameM lobha saMjvalanakA bandha hotA hai| ina prakRtiyoMkA aAgeke bhAgoM aura guNasthAnoM meM saMbara hotA hai| daza meM guNasthAnameM manda saMcalana kaSAyake udayase nimna solaha prakRtiyoMkA bandha hotA hai aura Ageke guNasthAnoM meM unakA saMghara hotA hai| pAMca jJAnAdharaNa, cAra darzanAvaraNa, pAMca antarAya, yaza kIrti aura uccagotra ye solaha prakRtiyAM haiN| gyArahaveM, bArahaveM aura terahaveM guNasthAnameM yoga ke nimitta se eka hI sAtAvedanIyakA bandha hotA hai aura caudahaveM guNasthAnameM usakA saMpara hotA hai| guNasthAnoM kA svarUpa-- 1 mithyAtva-tattvArthakA yathArtha zraddhAna na hokara viparIta zraddhAna honeko mithyAtva nAmaka prathama guNasthAna kahate haiN| darzanamoinIyake tIna bheda haiM-samyaktva, mithyAtva aura samyagmithyAtna | ina tInoM ke tathA anantAnubandhI cAra kapAryoMke udaya na honepara aupazamika samyaktva utpanna hotA hai / aupazamika samyaktvakA kAla antarmuhUrta hai| sAsAdana upazama samyaktva ke kAlameM utkRSTa chaha AvalI aura jaghanya eka samaya zeSa rahane para anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA aura lobhameM se kisI ekake udaya hAnepara tathA aura dUsare mithyAdarzanake kAraNoMkA udayAbhAva honepara sAsAdana guNasthAna hotA hai| yadyapi sAsAdanasamyagdRSTi jIvaka mithyAdarzanakA udaya nahIM hotA hai lekina anantAnubandhI kaSAyaka udayase usake mati Adi tIna jJAna mithyAjJAna hI haiN| kyoMki anantAnubandhI kaSAya mithyAdazanako hI utpanna karatI haiN| jIva sAsAdana guNasthAnako chor3akara mithyAtva guNasthAnameM hI AtA hai| 3 mizraguNasthAna--isa guNasthAnameM samyagmidhyAna karma ke udaya honese ubhayarUpa ( samyaktva aura mithyAtva) pariNAma hote haiM jinake kAraNa tattvArthoM meM jIva zraddhAma aura azraddhAna donoM karatA hai / samyagmiyASTika tIna ajJAna satyAsatyarUpa hote haiN| 4 avirata samyagdRSTi- isa guNasthAnameM cAritra mohanIyake udayase samyaSTi jIva saMyamakA pAlana karane meM nitAnta asamartha hotA hai| ataH cauthe guNasthAnakA nAma avirati samyagdRSTi hai| 5 dezavirata-isa guNasthAnameM jIva zrAvakake vratoMkA pAlana karatA hai lekina pratyAkhyAnAvaraNa kapAyake udayase munike brokA pAlana nahIM kara sakatA ataH isa guNasthAnameM apramatta jIva bhI antarmuhUrta ke liye pramatta ( pramAdI) ho jAtA hai ataH chaThaveM guNasthAnakA nAma pramattasaMyata hai / pramattasaMyata--isa guNasthAnameM apramatta jIvabhI antarmuhUrta ke lie pramatta (pramAdI) ho jAtA hai ataH chaTha guNasthAnakA nAma pramattasaMyata hai| 7 apramattasaMyata -isa guNasthAnameM nidrA Adi pramAdakA abhAva honese sAtarSe guNasthAnakA nAma apramatta saMyata hai / Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 / 1] navama adhyAya 8.6, 1.--apUrNakaraNa, anivRttikaraNa aura sUkSmasAmparAya ina tIna guNasthAnoMmeM do do zreNiyA~ hotI hai eka upazama zreNI aura dUsarI sapakazreNI / jisa zreNImeM AtmA mohanIya karmakA upazama karatA hai vaha upazama zreNI hai zrIra jisameM mohanIya karmakA kSaya karatA hai vaha kSapaka zreNI hai| upazama zreNI car3hanevAlA puruSa AThaveM guNasthAnase navameM, dazameM aura gyArahaveM guNasthAnameM jAkara punaH vahA~se cyuta hokara nIceke guNasthAnameM A jAtA hai| kSapaka zreNI car3hanevAlA puruSa AThaveM guNasthAnase navameM zama guNAdaka jAtAocAra zivihAsAmahAmAzAkhako chor3akara bArahaveM guNasthAnameM jAtA hai| yahA~ se yaha patita nahIM hotA hai| 8 apUrSakaraNa-isa guNasthAnameM upazamaka aura kSapaka jIva nUtana parimANoMko prApta karate haiM ataH isakA nAma apUrvakaraNa hai| isa guNasthAna meM karmakA upazama yA bhaya nahIM hotA hai kintu yaha guNasthAna sAtaveM aura navameM guNasthAnake madhya meM hai aura una guNasthAnoM meM karmakA upazama aura kSaya hotA hai ataH isa guNasthAnameM bhI upacArase upazama aura kSaya kahA jAtA hai| jaise upacArase miTTIke ghaTako bhoghIkA ghaTa kahate hai| isa guNasthAnameM eka hI samaya meM nAnA jIvoM kI apekSA viSama pariNAma hote haiN| aura dvitIya Adi kSaNoM meM apUrva apUrva hI pariNAma hote haiM ataH isa guNa sthAnakA apUrvakaraNa nAma sArthaka hai| 9 anivRttibAdarasAmbharAya-isa guNasthAnameM kaSAyakA sthUlarUpase upazama aura kSaya hotA hai tathA eka samayavartI upazamaka aura kSapaka nAnA jIvoMke pariNAma sadaza hI hote haiM ataH isa guNasthAnakA nAma anivRtti bAdarasAmparAya hai| 1. sUkSmasAmparAya-sAmparAya kaSAyako kahate haiN| isa guNasthAnameM kapAyakA sUkSma rUpase upazama yA kSaya ho jAtA hai ataH isakA nAma sUkSmasAmparAya hai / 11 upazAntamoha-isa guNasthAnameM mohakA upazama ho jAtA hai ata: isakA nAma upazAnta moha hai| 12 kSINamoha-isa guNasthAnameM mohakA pUrNa kSaya ho jAtA hai ataH isakA nAma kSINamoha hai| 13 sayogakevalI-isa guNasthAnameM jIva kevalajJAna aura kevaladarzanako prApta kara letA hai ataH isakA nAma sayogakevalI hai| 14 ayogakevalo a, 4, u, R, la ina pAMca laghu akSaroM ke uccAraNa karanemeM jitanA kAla lagatA hai utanA hI kAla ayogakevalI nAmaka caudahaveM guNasthAnakA hai| __ apUrvakaraNa guNasthAnase kSINakaSAya guNasthAnaparyanta guNasthAnoMmeM jIvoMke pariNAma uttarottara vizuddha hote haiN| mithyAtva guNasthAnakA jaghanyakAla antamuhUrta hai| abhavya jIvakI apekSA midhyAtya guNasthAnakA utkRSTa kAla anAdi aura ananta hai| tathA bhavya jIvakI apekSA utkRSTa kAla anAdi aura sAnta hai| sAsAdana guNasthAnakA jaghanyakAla eka samaya aura utkRSTa kAla chaha AvalI hai / mizra guNasthAnakA kAla antarmuhUrta hai| asaMyatasamyagdRSTi guNasthAnakA jaghanyakAla ansamuhUrta aura utkRSTa kAla chayAsaTha sAgara hai| dezasaMyata guNasthAnakA jaghanya kAla eka muhUrta aura utkRSTakAla kucha kama ekapUrva koTi hai / pramattasaMyata guNasthAnase bhINa kaSAya paryanta guNasthAnoM kA utkRSTa kAla ansamuhUrta hai| sayogaphevalI guNasthAnakA utkRSTakAla kucha kama eka pUrva kATi hai| Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRtti hindI - sAra saMvara ke kAraNa saguptisamitidharmAnuprekSAparISahajayacAritraH // 2 // gupti, samiti, dharma, anuprekSA, parISahajaya aura cAritra isake dvArA saMvara hotA hai / saMsAra ke kAraNasvarUpa mana, vacana aura kAyake vyApAroMse AtmAkI rakSA karaneko arthAt mana, vacana aura kAyake nigraha karaneko gupti kahate haiN| jIvahiMsArahita yatnAcArapUrvaka pravRtti karaneko samiti kahate haiN| jAti saMsArapAkhasi chuTTatima sthAnavarAja pahuMcA de vaha dharma hai| zarIra Adi ke svarUpakA vicAra anuprekSA hai| kSudhA, tRSA AdikI vedanA utpanna honepara karmokI nirjarAke liye use zAntipUrvaka sahana kara lenA paroSahajaya hai / karmoM ke Asrava kAraNabhUta bAhya aura Abhyantara kriyAoMke tyAga karaneko cAritra kahate haiM / 482 [ 9542-4 sUtrameM AyA huA 'sa' zabda yaha batalAtA hai kiM gupti Adike dvArA hI saMbara hotA hai / aura jala meM DUbanA, ziramuNDana, zikhAdhAraNa, mastakachedana, kuMdana AdikI pUjA Adike dvArA saMbara nahIM ho sakatA hai, kyoMki jo karma rAga, dveSa Adi upArjita hote haiM unakI nivRti viparIta kAraNoM se ho sakatI hai / saMbara aura nirjarAkA kAraNatapasA nirjarA ca // 3 // tapake dvArA nirjarA aura saMbara donoM hote haiM / 'ba' zabda saMvarako sUcita karatA hai / yadyapi daza prakArake dharmo meM tapakA grahaNa kiyA hai aura usIse tapa saMbara aura nirjarAkAraNa siddha ho jAtA, lekina yahA~ pRthaka rUpa se tapakA grahaNa isa bAta ko batalAtA hai ki tapa navIna karmoM ke saMgharapUrvaka karmakSayakA kAraNa hotA hai tathA tapa saMbarakA pradhAna kAraNa hai| prazna ----Agama meM tapako abhyudaya denevAlA batalAtA hai| vaha saMbara aura nirjarAkA sAdhaka kaise ho sakatA hai ? kahA bhI hai- "dAnase bhoga prApta hotA hai, tapase parama indra tathA jJAnase janma jarA maraNase rahita mokSapada prApta hotA hai / uttara--eka ho ta indrAdi padako bhI detA hai aura saMbara aura nirjarAkA kAraNa bhI hotA hai isameM koI virodha nahIM haiN| eka padArtha bhI aneka kArya karatA hai jaise eka hI chatra chAyAko karatA hai tathA dhUpa aura pAnIse bacAtA hai / isI prakAra tapa bhI abhyudaya aura karma kSayakA kAraNa hotA hai| guptikA svarUpasamyagyoganigraho guptiH // 4 // viSayAbhilApAko chor3akara aura khyAti, pUjA, lAbha AdikI AkAMkSA se rahita hokara mana, vacana aura kAryake vyApArake nigraha yA nirodhakA gupti kahate haiN| yogoMka nigraha honepara saMkleza pariNAma nahIM hote haiM aura aisA honese karmoMkA zrAstra bhI nahIM hotA hai / ataH gupti saMvarakA kAraNa hotI hai| gumike tIna bheda haiM- kAyagumi, vAgguti aura manogupti / Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayama adhyAya samitikA varNana - IryAbhASaiNAdAnanikSepotsargAH samitayaH ||5|| mamiti, bhASAsamiti, eSaNAsamiti, AdAnanikSepasamiti aura utsargasamiti ye pA~ca samitiyA~ haiM / inameM pratyekake pahile samyaka zabda jor3anA cAhiye jaise samyagIyamArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja samiti Adi / IryAsamiti - jisane jIvoMke sthAnako acchI taraha jAna liyA hai aura jisakA citta ekAgra hai aise munike tIrthayAtrA, dharmakArya zrAdike liye zrAge cAra hAtha pRthivI dekhakara calane ko IryAsamiti kahate haiM / 9 / 5-6 483 ekendriya bAdara aura sUkSma, do indriya, tIna indriya, caturindriya, saMjJI aura prasaMjJI paJcendriya ina sAtoM ke paryAtaka aura aparyAptakake bhedase caudaha jIvasthAna hote haiN| bhASA samiti hita, misra aura priya vacana bAlanA arthAt asaMdigdha, satya, kAnoMko priya laganevAle, kaSAyaka anutpAdaka sabhAsthAnake yAMgya, mRdu, dharma ke avirodhI, dezakAla Adike yogya aura hAsya Adise rahita vacanoMko bolanA bhASAsamiti hai / eSaNAsamiti nirdoSa AhAra karanA arthAt vinA yAcanA kiye zarIraka dikhAne mAtra se prApta, udrama, utpAdana Adi AhArake doSoM se rahita, ghamar3A Adi aspRzya vastukaM saMsargame rahita dUsare ke liye banAye gaye bhAjanakA yogya kAlameM grahaNa karanA eSaNAsamiti hai / zrAdAnanikSepa samiti - dharmaka upakaraNoMko mArakI pIchIse, pIchIke abhAva meM komala vastra Adi acchI taraha jhADU poMcha kara uThAna aura rakhanA AdAna nikSepasamiti hai| muni gAyakI pU~cha mecake roma dise nahIM jhAr3a sakatA hai / utsarga samiti--jIva rahita sthAnameM mala mUtrakA tyAga karanA utsargamamiti hai / ina pA~ca samitiyoM se prANipIr3AkA parihAra hotA hai ataH samiti saMvarakA kAraNa hai / dharmakA varNana - uttama kSamA mArdavArjava satyazaucasaMyamatapastyAgA kiMzcanyabrahmacaryANi dharmaH // 6 // kSamA, mArdava, Arjava, zauca, satya, saMyama, tapa, tyAga, AkiJcanya aura brahmacarya ye daza dharma haiM / inameM pratyekake pahile uttama zabda lagAnA cAhiye jaise- uttama kSamA Adi / uttamakSamA zarIrakI sthiti ke kAraNabhUta AhArako leneke liye dUsaroMke ghara jAne bAle muniko duSTa janoMke dvArA asA gAlI diye jAne yA kAya vinAza Adi upasthita honepara bhI manameM kisI prakArakA kAMdha nahIM karanA uttama kSamA hai / uttama mArdavavijJAna, pUjA, kula, jAti, bala, Rddhi, tapa aura vapu ina ATha padArthoM ke anusko chor3akara dUsaroM ke dvArA tiraskAra honepara abhimAna nahIM karanA uttama mArdava hai| mana, vacana aura kAyase mAyA ( chala-kapaTa ) kA tyAga kara denA uttama Arjava hai / lobha yA guddhatAkA tyAga kara denA uttama zauca hai| manogupti aura zaucameM yaha bheda hai ki manogupti meM sampUrNa mAnasika vyApArakA nirodha kiyA jAtA hai kintu jo aisA karane meM asamartha hai usako dUsaroM ke padArthoM meM lobhake tyAgake liye zaudha batalAyA gayA hai| bhagavatI ArAdhanA meM zaucakA 'lAghava' nAma bhI milatA hai / digambara muniyoM aura unake upAsakoMke liye satya vacana kahanA uttama satya hai / Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthavRtti hindI - sAra [ 9/7 bhASA samiti aura satyameM bheda-bhASA samiti vAlA muni sAdhu aura asAdhu donoM prakAra ke puruSoM meM hita aura parimita yoga kare asAdhu puruSoM meM zrI mahArAja ahita aura amita bhASaNa karegA to rAga ke kAraNa usako bhASAsamiti nahIM banegI / lekina satya bolanevAlA sAdhuoM meM aura unake bhaktoM meM satya vacanakA prayoga karegA aura jJAna, cAritra AdikI zikSA hetu amita (adhika) vacanakA bhI prayoga karegA arthAt bhASA samitimeM pravRtti karane vAlA asAdhu puruSoM meM bhI vacanakA prayoga karegA lekina usake bacana mita hI hoMge aura satya bolane vAlA puruSa sAdhu puruSoM meM hI vacanakA prayoga karegA lekina usake vacana amita bhI ho sakate haiN| chaha kAyake jI kI hiMsAkA tyAga karanA aura chaha indriyoMke viSayoMko chor3a denA uttama saMyama hai / saMyamake do bheda hai eka apahRtasaMjJaka aura dUsarA upekSA saMjJaka / apahRta saMkSaka saMyama ke tIna bheda haiM-- uttama madhyama aura jaghanya / jo muni prANiyoMke samAgama para usa sthAna se dUra haTa kara jIvoMkI rakSA karatA hai usake utkRSTa saMyama hai| jo komala mArakI pIr3hI se jIvoM ko dUra kara apanA kAma karatA hai usake madhyama saMyama hai| aura jo dUsare sAdhanoM se jIvoMkA dUra karatA hai usake jaghanya seyama hotA hai| rAgadva eSa ke tyAgakA nAma upekSA saMjJaka saMyama hai / upArjita kama ke kSaya ke liye bAraha prakArake tapoMkA karanA uttama tapa hai / 484 jJAna, zrAhAra Adi cAra prakAra kA dAna denA uttama tyAga hai / para padArthoM meM yahA~ taka ki apane zarIra meM bhI mamedaM yA mohakA tyAga kara denA uttama AkiJcanya hai | isake cAra bheda haiM / 1 apane ora parake jIvana ke lobhakA tyAga karanA | 2 apane aura parake Arogyake lobhakA tyAga karanA / 3 apane aura parake indriyoMke lobha kA tyAga karanA / 4 apane aura parake upabhoga ke lAbhakA tyAga karanA / mana, vacana aura kAyase strI sevanakA tyAga kara denA brahmacarya haiN| svecchAcAra pUrvaka pravRtti ko rokane ke liye gurukulameM nivAsa karanekoM bhI brahmacarya kahate haiM / viSaya pravRttiko rokane ke liye gupti batalAI hai| jo gumimeM asamartha hai usakA pravRtti ke upAya batAne ke liye samiti batalAI gaI hai| aura samiti meM pravRtti karane vAle muniko pramAdake parihArake liye daza prakArakA dharma batalAyA gayA hai / anuprekSAkA varNana --- anityAzaraNasaMsAraikatvAnyatvA zucyA sadasaMbara nirjarAlokabodhidurlamadharmasvAkhyAtatvA cintanamanuprekSAH // 7 // nitya, azaraNa, saMsAra, ekasya, anyatva, azuci, Asrava, saMvara, nirjarA, loka, balabha aura dharma inake svarUpakA cintana karatA so bAraha anuprekSAyeM haiM / anityabhAvanA - zarIra aura indriyoMke viSaya Adi saba padArtha indradhanuSa aura duSTajanakI mitratA yAdikI bhAMti anitya haiN| lekina jIva ajJAnatA ke kAraNa unako nitya samajha rahA hai| saMsAra meM jIvake nijI svarUpa jJAna aura darzanako chor3akara aura koI vastu nitya nahIM hai isa prakAra vicAra karanA anityAnuprekSA hai| aisA vicAra karane se jIva zarIra, putra, kalana Adi meM rAga nahIM karatA hai, aura viyogakA avasara upasthita honepara bhI duHkha nahIM karatA hai| Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja 485 97 ] navama adhyAya zaraNabhAva -- jisa prakAra nirjana vanameM mAMsabhakSI aura bhUkhe siMhake dvArA mRgaka ko pakar3e jAnepara usakA koI sahAyaka nahIM hotA hai usI prakAra janma, jarA, maraNa, rogAdi dukha bIcameM par3e hue jIvakA bhI koI zaraNa nahIM hai| saMcita dhana dUsare bhavameM nahIM jAtA hai| bAndhava bhI maraNa kAlameM jIvakI rakSA nahIM kara sakate / indra, dharaNendra, cakravatI Adi bhI usa samaya zaraNa nahIM hote haiN| kevala eka jainadharma hI zaraNa hotA hai| isa prakAra vicAra karane se saMsAra ke padArthoM meM mamatva nahIM hotA hai aura ratnatraya mArgaci hotI hai| 3 saMsArabhAvanA - isa saMsAra meM bhramaNa karanevAlA jIva jisa jIvakA pitA hotA hai bar3I jI kabhI usakA bhAI, putra aura pautra bhI hotA hai aura jo mAtA hotI hai, bar3o bahina, bhAryA putrI aura pautrI bhI hotI hai| svAmI dAsa hotA hai aura dAsa svAmI hotA hai| adhika kyA jIva svayaM apanA bhI putra hotA hai| isa prakAra jIva naTakI taraha nAnA deSako dhAraNa karatA hai| aisA saMsAra ke svarUpakA vicAra karanA saMsArAnuprekSA hai / vicAra karanese jIvako saMsArake duHkhoMse bhaya hotA hai aura vairAgya bhI hotA hai / 4 ekatvabhAvanA - AtmA akelA janma lenA hai aura akelA hI maraNa karatA hai tathA akelA hI duHkhako bhogatA hai| jIvakA vAstavameM na koI bandhu hai aura na koI zatru / vyAdhi, jarA, maraNa Adike dukhoM ko svajana yA parajana kAI bhI sahana nahIM karate haiM / bandhu aura mitra ra zAna taka hI sAtha jAte haiN| avinAzI jinadharma hI jIvakA sadA sahAyaka hai / isa prakAra vicAra karanA ekatvAnuprekSA hai| aisA vicAra karanese jIvakI svajanoM aura parajanoMmeM prIti aura aprIti nahIM hotI hai aura jIva unase virakta ho jAtA hai / anya bhAvanA - jIvako zarIra Adise pRthak cintana karanA anyatvAnuprekSA hai / yadyapi bandhakI apekSA jIva aura zarIra eka hI hai lekina lakSaNa ke bhedase inameM bheda pAyA jAtA hai| kAya indriyamaya hai aura jIva indriya rahita huuN| kAya ajha hai aura jIva jJAnavAn hai / kAya anitya hai aura AtmA nitya haiN| jaba ki jIva zarIra se bhinna hai to kalatra, putra, gRha Adise bhinna kyoM nahIM hogA ? arthAt inase bhI bhinna hai hii| isa prakAra AtmAko zarIra Adi se bhinna cintavana karanA anyatvAnuprekSA hai| isa prakAra cintana karane se zarIra Adi meM vairAgya utpanna hotA hai / 6 azucibhAvanA -- yaha zarIra atyanta apavitra hai / kavira, mAMsa, mabjA Adi azuci padArthoMkA ghara hai; isa zarIrakI azucitA jalameM nahAne se aura caMdana, karpUra, kukuma ' Adike lepa karane se bhI dUra nahIM kI jA sakatI hai| samyagdarzana, jJAna aura cAritra hI jatant vizuddhikA karate haiM isa prakAra vicAra karanA azucyanuprekSA hai| aisA vicAra karanese zarIra meM vairAgya utpanna hotA hai + 7 Astra bhAvanA-karmo kA Asrava sadA duHkhakA dene vAlA hai / iMdriya, kaSAya, aa aura kriyAe~ nadIke pravAha ke samAna tItra hotI haiN| sparzana, rasana, prANa, cakSu aura ye iMdriyA~ gaja, matsya, bhramara, zalabha aura mRga AdikA saMsArasamudra meM girA detI haiN| krAdha, mAna, mAyA aura lobha, vaya, bandhana Adi duHkhoMkI dete haiN| isa prakAra anava ke svarUpakA vicAra karanA so AstavAnuprekSA hai| aisA vicAra karanese uttama kSamA Adike pAlana karane meM mana lagatA hai| Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tArthavRtti hindI-sAra [9,115 8 ra bhAvanA - karmakA saMvara ho jAnese jIvako duHkha nahIM hotA hai| jaise nAva cheda ho jAne para usameM jala bharane lagatA hai aura nAva DUba jAtI hai| lekina chetrako banda kara dene para nAva apane sthAna para pahu~ca jAtI hai| usI prakAra kamakA zyAgamana roka dene para kalyANa mArgamaM koI bAdhA nahIM A sakatI hai isa prakAra vicAra karanA navarAnuprekSA hai / 186 9. nirjarA bhAvanA-nirjarA do prakAra se hotI hai eka buddhipUrvaka aura dUsarI kuzalamUlaka | narakAdi gatiyoM meM phaLa he cukane para karmokI jA nirjarA hotI haiM vaha abuddhipUrvaka yA akuzalamUlaka nirjara hai| jota yA parIpahajayake dvArA kamakI nirjarA hotI hai vaha abuddhipUrvaka yA kuzalamUlaka nirjarA hai| isa prakAra nijazaka guNa aura dApakA vicAra karanA nijarAnuprekSA hai| aisA vicAra karanese jIvako karmakI nirjarAke liye pravRtti hotI hai| 10 lokabhAvanA- ananta lokAkAza ke ThIka madhya meM caudaha rAjU pramANa loka hai| isa lokake svabhAva, AkAra AdikA ciMtaMtrana karanA lAkAnuprekSA hai| lokakA vicAra karane takSA meM vizuddhi hotI hai / 14 bodhidurlabha bhAvanA ekadina ke sIo sudhAce samara mahArAja samasta loka svAyara AmitroM ThasAThasa bharA huA hai| isa lokanetrasa paryAya pAnA asa prakAra durlabha hai jina aphara samudra meM girI huI vakA kaNikAkI paanaa| basa bhI paca ndriya honA usI prakAra Tulabha hai jisa prakAra guNoM meM kRtajJanAkA honA / ndriyoM meM bhI manuSya paryAvako pAnA usIprakAra darlabha hai jisaprakAra bhArgama ratnAMkA dUra paanaa| eka vAra manuSya paryAya samAna ho jAne para punaH manuSya ko pAnA atyanta durlabha hai jisa prakAra vRkSa ke jala jAne para usa kA vRkSa ho jAnA atyanta durlabha hai| manuSya janma mila jAne para bhI sudRzakA pAnA durlabha hai| isI prakAra uttama kula indriyoMkI pUrNatA, sampi ArogyatA ye saba bAteM uttarottara durlabha hai| ina savarka mila jAne para bhI bAda jana dhamakI prApti nahIM huI to manuSya janmakA pAnA usI prakAra nirarthaka hai jaise vinA netroMke mukA honaa| jo jaina dharmako prApta karake bhI viSaya sukhoM meM lIna rahatA hai brahma puruSa rAkha ke lie candana vRkSako jalAtA hai| vipaya-sukhase virakta ho jAne para bhI samAdhikA honA atyanta durlabha hai| sAhAne para hI viSaya sukhame virakta svarUpa bAdhiyama sapheda hotA hai. isa prakAra adhi (jJAna) kI dulematA kA vicAra karanA yadhi mulabhAnumeyA hai| aisA vicAra karane se jIvako prabhAva nahIM maanaa| ZH 1 12. dharmabhAvanA - dharma vaha hai jo sarvajJa karane vAlA ho, satyayukta ho. vinayasampanna ho. ho jisake sevana se viSayoMse vyAvRtti ho aura pAne ke kAraNa jIva anAdikAla taka saMsArameM bhramaNa karate haiM aura dharmakI prApti ho jAne parI Adi kA bhogakara samApta karate haiN| isa prakAra dharmake svarUpakA vicAra karanA dharmAnupekSA hai ! isa prakAra vicAra karanele jIvakA dharma meM gAr3ha neha hotA hai| isa prakAra bAraha bhAvanAoM ke hone para jIva uttama kSamA yadi dharmakA dhAraNa karatA hai aura paropoM kA sahana karatA hai ataH dharma aura paropahIka bIcamaM anuprekSAoMkA ghana kiyA hai| vItarAga dvArA praNIta ho, sarva jIvoM para dayA uttama kSamA, brahmacarya, upazama Adi sAhita nirihatA ho| isa prakAra ke dharmako na Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416-3] navama adhyAya parISaddakA vana mArgAcyavana nirjarArthaM pariSoDhavyAH parISahAH // 8 // mArga arthAta saMvarase cyuta na honeke liye aura karmokI nirjarA ke liye bAIsa parI hoM ko sahana karanA cAhiye / mArgakA artha samyagdarzana, jJAna aura cAritra bhI hotA hai| parISahoM ke sarbhAdarzarAne se kAkAryasaMtrI suvidhisAgara rI mahaka saMbara. nirjarA aura mokSakA sAdhana hai| kSutpipAsAzItoSNadaMzamazaka nAgnyAratikhI cayaniSadyA zayyAkrozavadhayAcanA'lAbharogatRNasparzamalasatkArapuraskAraprajJAJjJAnAdarzanAni / / 9 / / 480 kSudhA tRpA, zIta, uSNa, daMzamazaka, nAgnya, arati, strI, caryA, niSadyA, zayyA, Akroza, vadha, yAcanA alAbha, roga, tRNasparza, mala, satkAra - puraskAra, prajJA, ajJAna aura adarzana ye bAIsa paropa hai / 1 kSudhA parI paha-- jo muni nirdoSa AhArako grahaNa karatA hai aura nirdoSa AhAra ke na milane para yA alpa AhAra milanepara akAla aura ayogya dezameM AhArako grahaNa nahIM karatA hai, jo chaha AvazyakoM ko hAniko nahIM cAhatA, aneka bAra anazana, avasaudarya Adi karane se tathA nIrasa bhojana karanese jisakA zarIra sUkha gayA hai tudhAkI vedanA hone para bhI jo vAkI cintA nahIM karatA hai aura bhikSAke lAbhakI apekSA alAbhamaM lAbha mAnatA hai. usa munike kSudhAparIpahajaya hotA hai / 2 nRpAparIpaha - jo muni nadI, bApo, tar3Aga Adike jalameM nahAne AdikA tyAgI hotA hai aura jisakA sthAna niyata nahIM hotA hai, jo atyanta kSAra (khArA) Adi bhojana dvArA aura garmI tathA upavAsa Adike dvArA sAtra vyAsake lagane para usakA pratikAra nahIM karanA aura kRpAko saMtoSarUpI jalase zAnta karatA hai usake nRpAparISahajaya hotA hai / - ke 3 zItaparIgraha - jisa munine bastroMkA tyAga kara diyA hai, jisakA koI niyata sthAna nahIM hai. jo vRkSAMka nIce parvatoM para aura catuSpatha Adi meM sadA nivAsa karatA hai, jo vAyu aura himakI ThaMDakako zAntipUrvakaM sahana karatA hai, zItakA pratikAra karanevAlI agni AdikA smaraNa bhI nahIM karatA hai, isa gunike zIta parISahajaya hotA hU~ / * uSNaparI - jo muni vAyu aura jala rahita pradezameM, pattoM se rahita sUraM vRkSa ke nIce yA parvatoM para grISma Rtu dhyAna karatA hai, dAvAna ke samAna garma bAyuse jisakA kaNTha sUkha gayA hai aura pittake dvArA jisake antaraGgameM bhI dAi utpanna ho rahA hai phira bhI utA pratikAra karanekA vicAra na karake uSNatAkI vedanAko zAntipUrvaka sahana karatA hai. usake uSNajaya hotA hai / 19. daMzamazakaparIpat- jo DAMsa, macchara, cIMTI, makkhI, bicchU Adike kATane se utpanna huI vedanAko zAntipUrvaka sahana karatA hai usake daMzamazakaparISahajaya hotA hai / yahA~ zabda mahaNa hI kAma cala jAtA phira bhI jo mazaka zaradakA grahaNa kiyA gayA hai vaha upalakSaNa ke liye hai / jahA~ kisI eka padArtha ke kahane se tatsadRza anya padArthoM kA bhI maha vahA~ upalakSaNa hotA hai| jaise kisIne kahA ki "kAkebhyo vRtaM rakSaNIyam" phAMse ghRtakI rakSA karanI cAhiye to isakA yaha artha nahIM hai ki billI Adise ghRtakI rakSA nahIM karanI cAhiye / Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 tattvArthavRtti hindI - sAra [ 99 jaise yahA~ kAka zabda upalakSaNa honese cillI AdikA bhI bodha karAtA hai isI prakAra mazaka zabda bhI upalakSaNa honese bicchU, cIMTI Adi prANiyoMkA bodhaka hai / 6 nAgbhyaparIgraha - nagnatA eka viziSTa guNa hai jisako kAmAsakta puruSa kAraNa nahIM kara sakate haiM / nagnatA mokSakA kAraNa hai aura saba prakAra ke doSa rahita hai| paramasvAtantrya kA kAraNa hai| parAdhInatA lezamAtra nahIM rhtii| jo muni isa prakArakI nagnatAko dhAraNa karate hue manameM kisI prakAra ke vikArako utpanna nahIM hone detA usake nAnyaparISaDjaya hotA hai| 7 atiparI - jo muni indriyoMke viSayoMse virata rahatA hai, saGgIta Adi rahita zUnya gRha AdimeM nivAsa karatA hai, svAdhyAya AdimeM ho rati karatA hai unake aratiparIpahajaya hotA hai / 8 strIparISaha - jo muni triyoMke bhrUvilAsa, netravikAra, zRGgAra Adiko dekhakara manameM kisI prakArakA vikAra utpanna nahIM hone detA, kachayeka samAna indriya aura manakA saMyamana karanA hai usake strIparISada jaya hotA hai| mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja 9 caryAparISad - gurujanakI AjJAse aura dezakAla ke anusAra gamana karane meM kaMkaNa, kAMTe Adike dvArA utpanna huI bAdhAko jo muni zAntipUrvaka sahana karatA hai aura pUrva avasthAmeM bhoge hue vAhana AdikA smaraNa nahIM karatA hai usake caryAparIvaha jaya hotA hai / 10 niSadhAparISadda jo muni zmazAna, vana, parvatoM kI guphA yAdimeM nivAsa karatA hai aura niyatakAlaparyanta dhyAnake liye nipaya ( Asana ko svIkAra karatA hai, lekina deva, tiryaya, manuSya aura acetana padArthoM ke upasargoM ke kAraNa jo vIrAsana zrAdise cyuta nahIM hotA hai aura na mantra Adike dvArA kisI prakArakA pratIkAra hI karatA hai usake niSadyAparIpahajaya hotA hai| 1 11 zayyAparISa - jo muni U~cI-nIcI, kaThora kaMkar3a bAlU Adise yukta bhUmi para eka karavaTa se lakar3I patthara kI taraha nizcala sotA hai, bhUta preta Adi ke dvArA aneka upasarga kiye jAne para bhI zarIrako calAyamAna nahIM karatA kabhI aisA vicAra nahIM karatA kiM 'isa sthAna meM siMha Adi duSTa prANI rahate haiM ataH isa sthAnase zIghra cale jAnA cAhiye, rAtrikA anta kathaM hogA ityAdi usa muni ke zayyAparISaDjaya hotA hai / 12 AkrozaparI paha-- jo muniM duSTa aura zraddhAnI janake dvArA kahe gaye kaThora aura asatya vacanoMko sunakara hRdaya meM kicinmAtra bhI kaSAyako nahIM karatA hai aura pratikAra karane kI sAmarthya honepara bhI pratikAra karanekA vicAra bhI nahIM karatA hai usa munike AkrozaparISajaya hotA hai| 13 vadhaparIpa- jo muni nAnAprakAra ke talavAra Adi tIkSNa zastroMke dvArA zarIrapara prahAra kiye jAne para bhI prahAra karanevAloM se Trepa nahIM karatA hai kintu yaha vicAra karatA hai ki yaha mere pUrva karmakA hI phala hai aura zastroMke dvArA duHkhoMke kAraNa zarIrakA hI vicAta ho sakatA hai AtmAkA vidhAta trikAlameM bhI saMbhava nahIM hai, usa muni vadhaparISadajaya hotA hU~ ! 14 yAcanAparISad -- tapake dvArA zarIrake sUkha jAnepara asthipaJjaramAtra zarIra zeSa rahane para bhI jo muniM dInavacana mukhavaivarNya Adi Adi saMjJAoMke dvArA bhojana Adi padArthoMkI yAcanA nahIM karatA hai usake yAcanAparISahajaya hotA hai / Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9)1] navama adhyAya 489 15 alAbhaparISaha - aneka dinoMtaka AhAra na milanepara jo muni manameM kisI prakArakA kheda nahIM karatA hai aura bhikSA ke chAbhase alAbhako hI tapakA hetu mAnatA hai usa munike alAbha parISadjaya hotI hai / 16 rogaparISaha - jo muni zarIrako apavitra, anitya aura paritrANa rahita samajha kara dharmakI vRddhi ke liye bhojanako svIkAra karanA hai, lekina apathya Adi AhArake lenese zarIra meM hajAroM roga utpanna hojAne para bhI vyAkula nahIM hotA hai aura sarvopadhi Adi RddhiyoM ke honepara bhI rogakA pratikAra nahIM karatA hai usa munike rogaparIvajaya hotI hai / 17 tRNa sparza parI vaha -- jo muni calate samaya paira meM tRNa, kAMTe Adike cubha jAne me utpanna huI bedanAko zAntipUrvaka sahana kara letA hai usa munike tRNasparzaparI pahajaya hotI hai / 18 malaparISaha - jisa munine jalakAyika jIvoM kI rakSA ke liye maragraryanta snAnakA tyAga kara diyA aura zarIra meM pasInA Anese dhUlike jama jAnepara tathA khujalI Adi rogoMka apanna ho jAnepara bhI zarIrako jo khujalAtA nahIM i tathA jo aisA vicAra nahIM karatA hai ki merA zarIra malasahita hai, aura isa bhikSukA zarIra kitanA nirmala hai usa munike malaparIjaya hotI hai| 19 satkArapuraskAra parISadda - prazaMsA karaneko sarakAra aura kisI kArya meM kisIko pradhAna banA dene ko tara kahate acArya zrI madhusakIhuraskAra na kiye jAnepara jo muni aisA vicAra nahIM karatA hai ki meM ciratapasvI hU~ maiMne aneka cAra bAdiyoM ko zAstrArtha meM harAyA hai phira bhI merI koI bhakti nahIM karatA hai, Asana Adi nahIM detA hai. praNAma nahIM karatA hai| mujhase acche to midhyAtapasvI haiM jinako midhyAdRSTi loga sarva mAnakara pUjate haiN| jo aisA kahA jAtA hai ki adhika tapasyA vAloMkI vyantara Adi pUjA karate haiM vaha saba jhUTha hai| aisA vicAra na karanevAle munike satkAra puraskAraparI pahajaya hotI hai| 20 prajJAparISaha - jo muni tarka, vyAkaraNa, sAhitya, chanda, alaGkAra, adhyAtmazAstra Adi vidyAoMmeM nipuNa honepara bhI jJAnakA mada nahIM karatA hai tathA jo isa bAtakA ghamaNDa nahIM karatA hai ki vAdI mere sAmanese usI prakAra bhAga jAte haiM jisa prakAra siMha ke zabdako sunakara hAthI bhAga jAte haiM usa munike prajJAparo jaya hotI hai / 21 ajJAna parISada - jo muni sakala zAstroM meM nipuNa honevara bhI dUsare puruSoMke dvArA kiye gaye 'yaha mUrkha hai' ityAdi AkSepako zAnta manase sahana kara letA hai usa munike ajJAna- parISahajaya hotI hai / 22 adarzanaparISaD- cirakAla taka tapazcaryA karanepara bhI avavijJAna yA Rddhi dikI prApti na honepara jo muni vicAra nahIM karatA hai ki yaha dIkSA niSphala hai, toMkA dhAraNa karanA vyartha hai ityAdi, usa munike adarzanapara pahajaya hotI hai / isa prakAra ina bAIsa parISahoMko jo muni zAnta cittase sahana karatA hai usa munika rAga dveSa Adi pariNAmoM se utpanna honevAle AsavakA nirodha hokara saMvara hotA hai / kisa guNasthAna meM kitane parIpada hote haiM sUkSmasAmparAyachadmasthavItarAgayozvaturdaza // 10 // sUkSmasAmparAya arthAt dazaveM aura chamasthavItarAga arthAt bArahaveM guNasthAnameM nimna caudaha parI hote haiM | kSudhA, tRSA, zIta, uSNa, daMzamazaka, carcA, zayyA, badha, ghalAya, roga, 62 Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI-sAra [ 9111 mArgadarzaka AcArya zrI sujI mahArAja tRNasparza, mala, prajJA zrara ajJAna / chadmakA artha hai jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa | jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNakA udaya hone para bhI jisako antarmuhUrta meM kevalajJAna honevAlA ho usako chas vItarAga (bArahaveM guNasthAnavartI muni) kahate haiM / prazna- chadmasthavItarAga guNasthAna meM mohanIya karmakA abhAva hai isaliye mohanIya karmaka nimittase honevAle ATha parISAda vahA~ nahIM hote haiM yaha to ThIka hai lekina sUkSmasAmparAya guNasthAnameM to mohanIyakA sadbhAva rahatA hai ataH yahA~ mohanIyake nimittase honevAle nAgnya Adi ATha paroSahA~kA sadbhAva aura batalAnA cAhiye / uttara - sUkSmasAmparAya guNasthAnameM mohanIyakI saba prakRtiyoMkA udaya nahIM hotA kintu saMjvalana lobhakaSAyakA hI udaya rahatA hai aura vaha udaya bhI sUkSma hotA hai na ki caadr| ataH yaha guNasthAna bhI chadmasthavItarAga guNasthAnake samAna hI hai / isaliye isa guNasthAna meM bhI caudaha hI parIpada hote haiM / prazna- chadmazvavItarAga guNasthAna meM mohanIyake udayakA abhAva hai aura sUkSmasAmparAya meM mohanIyake udayakI mandatA hai isalie donoM guNasthAnoM meM kSudhA Adi caudaha parISaddoM kA prabhAva hI hogA, vahA~ unakA sahanA kaise saMbhava hai ? - uttara - yadyapi ukta donoM guNasthAnoM meM caudaha parIpaha nahIM hote haiM kintu una papake sahana karane kI zakti honeke kAraNa yahA~ caudaha parISahoMkA sadbhAva batalAyA gayA hai / jaise sarvArthasiddhike deva sAtaveM naraka taka gamana nahIM karate haiM phira bhI vahA~ taka gamana karane kI zakti hone ke kAraNa unameM sAtaveM naraka paryanta gamana batalAyA hai / ekAdaza jine // 11 // sayogakevalI nAmaka terahaveM guNasthAnameM gyAraha parISada hote haiN| pUrvokta caudaha parISoM meM se anAbha, prajJA aura bhajJAnako chor3akara zeSa gyAraha parISaddoMkA sadbhAva vedanIya karmake sadbhAvaka kAraNa batalAyA gayA hai / prazna - terahaveM guNasthAna meM mohanIyake udaya ke abhAvameM kSudhA AdikI vedanA nahIM ho sakatI hai phira ye parISaha kaise utpanna hote haiM ? uttara - - terahaveM guNasthAnameM kSudhA AdikI vedanAkA abhAva hone para bhI vedanIya dravya karma sadbhAva ke kAraNa yahA~ gyAraha parIboM kA sadbhAva upacAra se samajhanA caahiye| jaise jJAnAvaraNa karmake naSTa ho jAnese jinendra bhagavAn meM ciMtAkA nirodha karane svarUpa dhyAna nahIM hotA hai phira bhI citAko karane vAle karmaka. abhAva ( nirodha ) ho jAnese upacArase vahA~ dhyAnakA sadbhAva mAnA gayA hai| yahI bAta vahIM paropachoMke sadbhAva ke viSaya meM hai / yadi kevalI bhagavAna kSudhA Adi vedanAkA sadbhAva mAnA jAya to kAlAhArakA bhI prasaGga unake hogaa| lekina aisA mAmanA ThIka nahIM hai| kyoMki ananta sukha ke udaya hone se jinendra bhagavAn kathalAhAra nahIM hotA hai / kavayAhAra vahI karatA hai jo kSudhA ke kleza se pIr3ita hotA hai / yadyapi jinendra ke vedanIyake udayakA sadbhAva rahatA hai lekina vaha mohanIya ke abhAva meM apanA kArya nahIM kara sakatA jaise senApati abhAva meM senA kucha kAma nahIM kara sktii| I athavA ukta sUtra meM na zabda kA adhyAhAra karanA caahiye| na zabdakA adhyAhAra karane se "ekAdaza jine na" aisA sUtra hogA jisakA artha hogA ki jinendra bhagavAna ke gyAraha parISada nahIM hote haiM / Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92112-17 ] navama adhyAya 491 prakamamArtaNDa meM ekAdaza zabdakA yaha artha kiyA gayA hai- ekena adhikA na daza iti ekAdaza arthAt eka+a+daza eka aura daza ( gyAraha ) parISaha jinendrake nahIM hote haiM / bAdarasAmparAye sarve / / 12 // yAdarasAmya arthAt sthUla kapAyavAle chaThaveM, sAtaveM, AThaveM aura navameM ina cAra sampUrNa parIvaha hote haiN| isakA tAtparya yaha hai ki sAmAyika, chedopasthApanA aura parihAravizuddhi ina tIna cAritroM meM zani hone gaye zrI suvidhisAgara jI mahArAja kauna paha kisa karmake udayase hotA hai ? jJAnAvaraNe prajJA'jJAne || 13 || zAmAvaraNa karmake se prajJA aura ajJAna ye do parISada hote haiM / prazna - jJAnAvaraNa karmake udayase ajJAnaparipa hotA hai yaha to ThIka hai kintu prajJAparIpada bhI jJAnAvaraNa ke udayase hotA hai yaha ThIka nahIM hai| kyoMki prajJAparISaha arthAta jJAnakA mada jJAnAvaraNa ke vinAza honepara hotA hai ataH yaha jJAnAvaraNa ke udayase kaise ho sakatA hai ? uttara- prajJA kSAyopazamikI hai arthAt matijJAnAvaraNa aura zrutajJAnAvaraNa ke kSayopazama honepara aura avadhijJAnAvaraNa AdikeM sadbhAva honepara prajJAkA maha hotA hai| sampUrNa jJAnAvaraNa ke taya ho jAnepara jJAnakA mada nahIM hotA hai| ataH prajJA parISada jJAnAvaraNa ke udayase hI hotA hai| darzana mohAntarAyayeoradarzanAlAbhau // 14 // darzanIya udayase adarzanaparISaha aura antarAya karma ke udayase alAbha parISaha hotA hai / cAritramohe nAgnyA ratistrIniSadyAkrozayAcanA satkArapuraskArAH / / 15 / / cAritra mohanIyake udayase nAgmya arati, strI, nipayA, Akroza, yAcanA aura satkAra puraskAra ye sAta parISada hote haiN| ye parISada beda Adike udayake kAraNa hote haiN| mAike udayase prANipIr3A hotI hai aura prANipIr3A ke parihAra ke liye niSedhA parIpaha hotA hai ataH yaha bhI mohake udayase hotA hai / vedana zeSaH / / 16 / / vedanIya karmake udaya kSudhA tRpA, zIta, uSNa, dazamazaka, caryA, zayyA, badha, roga, tRNasparza aura mala ye gyAraha parISada hote haiM / eka sAtha eka jIvake honevAle parIpaTToMkI saMkhyA ekAdayo bhAjyA yugapadekasminnekonaviMzatiH // 17 // eka sAtha eka jIvake ekako Adi lekara unnIsa paroha taka ho sakate haiM / eka jIvake eka kAlameM adhika se adhika unnIsa parIpaha ho sakate hai| kyoMki zIta Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492 tArthavRtti hindI-sAra [ 118 aura ina doSoM meM se eka kAlameM eka hI parISaha hogA tathA caryA, zayyA aura niSaNA ina tIna parIpahoMmeM se eka kAlameM eka hI parISadda hogaa| isa prakAra bAIsa parISadoM meM se tIna parIpaha ghaTa jAne para eka sAtha unnIsa parIpada hI ho sakate haiM, adhika nahIM / prazna- prajJA aura ajJAna parISahameM paraspara meM virodha hai ataH ye donoM paroSaha eka sAtha kaise hoMge ? uttara- zratajJAnake honepara prajJAparISaha hotA aura avadhi, mana:paryaya aura kevalajJAnake abhAva meM ajJAna pariSada hotA hai ataH ye donoM parISada eka sAtha ho sakate haiN| cAritrakA vana sAmAyika chedopasthApanA parihAraviAsimasA mparA yathAkhyAtamiti mAMgadezaka AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja cAritram // 18 // sAmAyika, chedopasthApanA, parihAravizuddhi, sUkSmasAmparAya aura yathAsyAta ye pA~ca caritra haiN| sUtra meM 'iti' zabda samAptivAcaka hai jisakA artha hai ki yathAkhyAta cAritrase kama kA pUrNa kSaya hotA hai / daza prakArake dharma meM jo saMyamadharma batalAyA gayA hai vaha cAritra ho hai lekina punaH yahA~ cAritrakA varNana isa bAta ko batalAtA hai ki cAritra nirvANakA sAkSAt kAraNa hai / sampUrNa pApoM ke tyAga karaneko sAmAyika cAritra kahate haiN| isake do bheda haiM- parimita kAla sAmAyika aura aparimitakAla sAmAyika | svAdhyAya Adi karanemeM parimitakAla sAmAyika hotA hai aura IryApatha Adi meM aparimitakAla sAmAyika hotA hai / pramAdake vase ahiMsA Adi vratoM meM dUpaNa laga jAne para Agamokta vidhise usa doSakA prAyazcitta karake punaH vratoMkA grahaNa karanA chedopasthApanA cAritra hai | vratoMmeM doSa laga jAne para pakSa, mAsa AdikI vIkSAkA cheda (nAza) karake punaH ghatoM meM sthApanA karanA athavA saGkalpa aura vikarUpoMkA tyAga karanA bhI chedopasthApanA cAritra hai / jisa cAritra meM jIvoMkI hiMsAkA tyAga honese vizeSa zuddhi (karmamalakA nAza ho usako parihAravizuddhi cAritra kahate haiN| jisa munikI Ayu battIsa barSakI ho, jo bahuta kAla taka sIrthakara ke caraNoM meM raha cukA ho, pratyAkhyAna nAmaka navama pUrva meM kahe gaye samyakU AcArakA jAnane vAlA ho, prasAda rahita ho aura tInoM sandhyAoM ko chor3akara kevala do gati (cAra mIla) gamana karane vAlA ho usa munike parihAravizuddhi cAritra hotA hai| tIrthakarake pAdamUlameM rahanekA kAla varSathaktva ( tIna varSa se adhika aura nau varSa se kama ) hai / jisa cAritra meM ati sUkSma lobha kaSAyakA udaya rahatA hai usako sUkSmasAmparAya cAritra kahate haiM / sampUrNa mohanIyake upazama yA kSaya hone para AtmA ke apane svarUpameM sthira honeko yAkhyAta cAritra kahate haiM / yathAkhyAtakA artha hai ki AtmA ke svarUpako jaisA kA taisA kahanA / yathAsyAtakA dUsarA nAma athAkhyAta bhI hai jisakA artha hai ki isa prakAra ke utkRSTa cAritrako jIvane pahile prApta nahIM kiyA thA aura mohake kSaya yA upazama ho jAne para prApta kiyA hai| sAmAyika Adi cAritroM meM uttarottara guNoMkI utkRSTatA honese inakA krama se varNana kiyA gayA hai / i Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyAya bAhya tapa anazanAvamaudaryavRtti parisaMkhyA narasaparityAgavivi zayyAsanakAya klezA vA tapaH // 19 // 9 / 19-20 ] 493 anazana aSamaudarya vRttiparisaMkhyAna, rasaparityAga, vicitazayyAsana aura kAyakleza ye cha vA tapa haiM / phalakI apekSA na karake saMyamakI vRddhike liye, rAgake nAzake liye, kamAMke kSayake liye, dhyAnaprApti aura zAstrAbhyAsa Adike liye jo upavAsa kiyA jAtA hai vaha anazana hai / saMgama meM sAvadhAna rahane ke liye, pitta, zleSma Adi doSoMke upazamanake liye, jJAna, dhyAna AdikI siddhi ke liye krama bhojana karanA avamaudarya hai / vRttiarthAt bhojanakI pravRtti meM parisaMkhyAna arthAna saba prakAra se maryAdA karanA vRttiparisaMsthAna hai / tAtparya yaha hai ki bhojana ko jAte samaya eka ghara eka galI AdimeM bhojana karanekA niyama karanA vRttiparisaMkhyAna hai / indriyoMke nimahake liye, nidrAko jItane ke liye aura svAdhyAya AdikI siddhike liye ghRta Adi rasoMkA tyAga kara denA rasaparityAga hai| brahmacaryakI siddhi aura svAdhyAya, dhyAna AdikI prAptike liye prAraNIpIdAse rahita ekAnta aura zunya ghara guphA AdimeM sonA aura baiThanA vivikta zayyAsana hai| garmI meM, ghAmameM zIta RtumeM khule sthAnameM aura varSA meM vRkSoM ke nIce baiThakara dhyAna Adike dvArA zarIrako kaSTa denA kAyakleza hai / kAyakleza mAnale chArIrika kI har3atI hai| rIrika duHkhoMke sahana karanekI zakti AtI hai aura jainadharmakI prabhAvanA Adi hotI hai| kAyakleza svayaM icchAnusAra kiyA jAtA hai aura parISada vinA icchA hotA hai yaha kAyakleza aura parIpahameM bheda hai / yaha chaha prakArakA tapa bAhya vastuoM kI apekSA se hotA hai aura dUsare logoMko pratyakSa hotA hai ataH isako bAhya tapa kahate haiM / Abhyantara tapa prAyazcittavinayavaiyAvRtyasvAdhyAya vyutsagaMdhyAnAnyuttaram // 20 // prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya, vyutsarga aura dhyAna meM chaha Abhyantara tapa haiM / pramAda athavA ajJAna se lage hue doSoMkI zuddhi karanA prAyazcitta hai| utkRSTa cAritra ke dhAraka muniko 'prAya' aura manako cita kahate haiM / ataH manakI zuddhi karanevAle kamako prAyazcitta kahate haiM / jyeSTha muniyoMkA Adara karanA vinaya hai| bImAra muniyoMkI zarIrake dvArA athavA ra dayAkara yA anya kisI prakAra se sevA karanA vaiyAvRtya hai| jJAnakI bhAvanA meM Alasya nahIM karanA svAbhyAya hai| ghAya aura Abhyantara paribrahakA tyAga kara denA vyutsarga hai| manakI calatAko rokakara eka artha meM manako lagAnA dhyAna hai / ina tapameM Abhyantara arthAt manakA niyamana ( vazIkaraNa) honese aura dUsare logoM ko pratyakSa na hone se inako Abhyantara tapa kahate haiM / Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRtti hindI-sAra 1 9421-22 Abhyantara tapoMke uttara bheda-- navacaturdazapaJcadvi medA yathAkramam // 21 // kramase prAthamika naSa, vidhAyaka mAmalA sAmAyake pA~ca aura vyutsoke do bheda hote haiN| prAyazcittake nava bheda-- AlocanapratikramaNatadumayavivekavyutsargatapazchedaparihAropasthApanAH // 22 // Alopana, pratikramaNa, tadubhaya, viveka, vyutsarga, tapa, cheda, parihAra aura upasthA. panA-ye prAyazcitta ke nava bheda hai| ekAnta meM baiThe hue, prasanna; yoSa, deza aura kAlako jAnanevAle guruke sAmane niSkapaTa bhAvase vinayasahita aura bhagavatI ArAdhanAmeM batalAye hue daza prakAra ke doSoMse rahisa vidhise apane doSoM ko pragaTa kara denA AlocanA hai| AlocanAke paza doSa isa prakAra hai-. gurumeM anukampA utpanna karake AlocanA karanA Akampita doSa hai / 2 vacanoMse anumAna karake AlocanA karanA anumAnita doSa hai| 3 logoMne jisa doSako dekha liyA ho usIkI AlocanA karanA iSTadoSa hai| 4 moTe yA sthUla doSoMkI hI AlocanA karanA bAdaradoSa hai| 5 aspa yA sUkSma doSa kI hI AlocanA karanA sUkSma doSa hai| 6 kisIke dvArA usake doSako prakAzita kiye jAnepara kahanA ki jisa prakArakA doSa isane prakAzita kiyA hai usI prakArakA doSa merA bhI hai| isa prakAra gupta doSa kI AlocanA karanA pracchanna doSa hai / 7 kolAhalake bIcameM AlocanA karanA jisase guru ThIka taraha se na suna sake so zabdAkulisa doSa hai| 8 bahuta logoM ke sAmane AlocanA karanA bahujana doSa hai| 5 doSoM ko nahIM samajhanevAle guruke pAsa AlocanA karanA avyaktadoSa hai| 1. aise guruke pAsa usa doSakI AlocanA karanA jo doSa usa gurumeM bhI ho, yaha tatsevI doSa hai| __ yadi puruSa AlocanA kare to eka guru aura eka ziSya isa prakAra doke Azrayase AlocanA hotI hai| aura yadi strI AlocanA kare to dhandra, sUrya, dIpaka Adike prakAzameM eka guru aura do khiyA~ athavA do guru aura eka strI isa prakAra tInake honepara mAlocanA hotI hai / AlocanA nahIM karanevAleko durdharatapa bhI icchita phaladAyaka nahIM hotA hai| apane doSoM ko uccAraNa karake kahanA ki mere voSa mithyA ho pratikramaNa hai / gurukI AjJAse pratikramaNa ziSya ko hI karanA cAhiye aura bAlocanAko dakara AcAyako pratikramaNa karanA caahiye| zuddha honepara bhI azuddha honekA saMdeha yA viparyaya ho athavA azuddha honepara bhI jahA~ zuddhatA kA nizcaya ho vahA~ AlocanA aura pratikramaNa donoM karanA cAhiye isako tadumaya kahate haiN| jisa vastu ke na khAnekA niyama ho usa vastu ke bartana yA mukhameM A jAne para athavA jina vastuoMse kaSAya Adi utpanna ho una saba vastuoM kA tyAga kara denA viveka hai / niyatakAla paryanta zarIra, vacana aura manakA tyAga kara denA vyutsarga hai / upavAsa Adi chaha prakArakA bAhyatapa tapa prAyazcita hai| vina, pakSa, mAsa Adi dIkSAkA cheda kara denA cheda prAyazcita hai / dina. pakSa, mAsa bhAdi niyata kAla taka saMghase pRthakkara denA parihAra hai / mahAvatoMkA mUlaccheda karake punaH dIkSA denA upasthApanA prAyazcita hai| Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 / 23-24] navama adhyAya 455 AlocanA Adi kina phina doSoMke karane para phiye Ate haiM zrAcAryase binA pUche AtApana Adi yoga karane para, pustaka pIchI Adi dUsaroM ke sapakaraNa lene para, parokSameM pramAdase AcAryakI AjJAkA pAlana nahIM karane para, AcAryase binA pUche AcAryake kAmako cale jAkara Anepara, dUsare saMghase binA pUche apane saMghameM A jAne para, niyata deza kAlameM karane yogya kAryako dharmakathA AdimeM vyasta rahane ke kAraNa bhUla jAne para kAlAntarameM karane para AlocanA kI jAtI hai| chaha indriyoM meM se bacana Adi kI duSpravRtti honepara, AcArya Adise hAtha, paira AdikA saMghaTTa (ragar3ha ) hojAne para, prata, samiti aura guptiyoM meM svalpa aticAra laganepara, paizunya, kalaha, Adi karane para, vaiyAvRttya, svAdhyAya AdimeM pramAda karane para, kAmavikAra hone para aura dUsaroMko saMkeza Adi denepara pratikramaNa kiyA jAtA hai| dina aura rAtrike antameM bhojana gamana prAdi karane para, kezaloMca karane para, nakhoMkA cheda karane para, svapnadoSa hone para, rAtribhojana karane para aura pakSa, mAsa, cAra mAsa, varSa paryanta doSa pharane para AlocanA aura pratikramaNa donoM hote haiN| maunake binA kezaloca karanemeM, peTase kIr3e nikalanepara, himapAta maphalara yA pracaNDa mArgadarzakavAyusesaMcAI homo pAvizilAmUmi para plAna para, hare ghAsa para calane para, kIcar3ameM calane para, jaGghAtaka jalameM ghusane para, dUsarekI vastuko apane kAmameM lene para, nAva zrAdise nadI pAra karane para, pustakake gira jAnepara, pratimAkaM gira jAne para, sthAvara jIvoMke vighApta hone para, binA dekhe sthAnameM zauca Adi karane para, pAkSika pratikramaNa vyAkhyAna Adi kriyAoM ke anta meM, anajJAna meM mala nikala jAne para vyutsarga kiyA jAtA hai| isI prakAra vapa, cheda Adi karaneke viSayameM Agamase zAna kara lenA cAhiye / nava prakArake prAyazcitta karanese bhAvazuddhi, cazcalatAkA abhAva, zalyakA parihAra aura dharma meM dRr3hatA Adi hotI hai| binayake bheda jJAnadarzanacAritropacArAH // 23 // mAnavinaya, darzanavinaya, cAritravinaya aura upacAra vinaya ye cAra vinaya haiN| Alasya rahita hokara, deza kAla bhAva Adi kI zuddhipUrvaka, vinaya sahita mokSake liye yathAzakti jJAnakA prANa, smaraNa Adi karanA jJAnavinaya hai| tattvoMke zraddhAnameM zaMkA, kAMkSA Adi doSoMkA na honA darzanavinaya hai| nirdoSa cAritrakA svayaM pAlana karanA aura cAritra dhAraka puruSoMkI bhakti zrAdi karanA cAritravinaya hai| AcArya, upAdhyAya, Adiko dekhakara khar3e honA, namaskAra karanA tathA unake parokSameM parokSa vinaya karanA, unake gaNokA smaraNa karanA Adi upacAra vinaya hai| vinayake hone para mAnalAbha, AhAravizuddhi samyagArAdhanA Adi hotI hai| vayAvRttyake bheda-- AcAryopAdhyAyatapasvizaikSyaglAnagaNakulasaGyasAdhumanojJAnAm // 24 // AcArya, upAdhyAya, tapasvI, zaikSya, glAna, gaNa, kula, saMgha, sAdhu aura manojJa ina daza prakAra ke muniyoMkI sevA karanA so daza prakArakA bayAvRttya hai| jo svayaM vratoMkA AcaraNa karate haiM aura dUsaroMko karAte haiM unako AcArya kahate haiM / jinake pAsa zAkhAkA adhyayana kiyA jAtA hai ve upAdhyAya haiN| jo mahopayAsa Adi Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tastrArthavRti hindI-sAra mArgadarzaka : 496 AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja varpoko karate haiM ve tapasvI haiN| zAstroM ke adhyayana karane meM tatpara muniyoMko zaikSya kahate haiM / roga Adise jisakA zarIra pIr3ita ho usa muniko glAna kahate haiN| vRddha muniyoMke samUhako gaNa kahate haiN| dIkSA denevAle AcAryake ziSyoM ke samUhako kula kahate haiN| RSi, muni yati aura anagAra ina cAra prakAra ke muniyoM ke samUhako saMgha kahate haiM athavA muni, AryikA zrAvaka aura zrAvikAoM ke samUhako saMgha kahate haiM / jo cirakAlase dIkSita hoM usako sAdhu kahate haiM | vaktRtva Adi guNase zobhita aura logoM dvArA prazaMsita muniko manona kahate haiN| isa prakAra ke asaMyata samyagdraSTiko bhI manojJa kahate haiM / ina daza prakAra ke muniyoMko vyAdhi honepara prAsuka, auSadhi, bhaktapAna Adi padhyavastu, sthAna aura saMstaraNa Adike dvArA unakI vaiyAvRtti karanA caahiye| isI prakAra dharmopakaraNoM ko dekara, paropakA nAza kara, midhyAtva Adike honepara samyaktvameM sthApanA karake tathA bAhya vastuke na honepara apane zarIra se hI zlemma Adi zarIramalako poMcha karake vaiyAvRtti karanI caahiye| vaiyAvRtya karanese samAdhikI prApti, glAnikA abhAva aura pravacana vAssalya Adi kI prakaTatA hotI hai| svAdhyAyake bheda vAcanApRcchanAnuprekSAmnAyadharmopadezAH || 25 || vAcanA, pracchanA, anuprekSA, AmnAya aura dharmopadeza ye svAdhyAyake pA~ca bheda haiN| phalakI apekSA na karake zAstra par3hanA zAstrakA artha kahanA aura anya jIvoMke liye zA aura artha donoMkA vyAkhyAna karanA vAcanA hai| saMzayako dUra karaneke liye athavA nizcayako dRr3ha karaneke liye jJAta arthako guruse pUchanA pRcchanA hai| apanI unnati dikhAne para pratAraNa, upahAsa Adike liye kI gaI pUchanA saMvarakA kAraNa nahIM hotI hai| ekA manase jAne hue arthakA bAra bAra abhyAsa yA vicAra karanA anuprekSA hai| zuddha uccAraNa karate hue pATha karaneko AmnAya kahate haiN| dRSTa aura aSTa phalakI apekSA na karake asaMyamako dUra karaneke liye, midhyAmArgakA nAza karaneke liye aura AtmAke kalyANa ke liye dharmakathA AdikA upadeza karanA dharmopadeza hai / svAdhyAya karanese buddhi bar3hatI hai, adhyavasAya prazasta hotA hai, tapameM vRddhi hotI hai| pravacanakI sthiti hotI hai, atIdhAroM kI zuddhi hotI hai / saMzayakA nAza hotA hai, mithyAyAdiyoMkA bhaya nahIM rahatA hai aura saMvega hotA hai ! vyutsargake bheda mAthAbhyantaroSadhyoH // 26 // bAhyopadhi vyutsarga aura Abhyantaropathi vyutsarga ye do vyutsarga haiN| dhana, dhAnya Adi bAhya parimakA tyAga karanA bAhyopadhi vyutsarga hai aura kAma, krodha, Adi AtmA ke duSTabhAvakA tyAga karanA Abhyantaropathivyutsarga hai| niyata kAla taka athavA yAbakajIvana ke liye zarIrakA tyAga kara denA so bhI Abhyantaropadhi vyutsarga hai / nyutsargase nirmamatya, nirbhayatA, doSakA nAza, jInekI AzAkA nAza aura mokSamArga meM tatparatA Adi hotI haiN| : 1 Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama adhyAya dhyAnakA svarUpa uttamasaMhananasyaikApracintAnirodho dhyAnamAntarmuhUrtAt // 27 // cittako anya vikalpoMse haTAkara eka hI arthameM lagAneko dhyAna kahate haiN| dhyAna uttamasaMhanana vAloM ke antarmuhUrta taka ho sakatA hai| vavRSabhanArAca vanArAca aura nArAca ye tIna usama saMhanana kahalAte haiM / dhyAnake Alambana bhUta dravya yA paryAya ko 'ana' aura eka 'apa' pradhAna vastuko ekAma' kahate haiN| ekApa meM cintAkA nirodha karanA arthAt anya arthokI cintA yA vicAra chor3akara eka hI arthakA vicAra karanA dhyAna kahalAtA hai| dhyAnakA viSaya eka hI artha hotA hai / jabataka citta meM nAnA prakAra ke padArthoM ke vicAra Ate raheMge taba taka vaha dhyAna nahIM kahalA sktaa| ataH ekAgracintAnirodhakA hI mAnanA hai yAyAksA sa rI eka arthameM bahutakAla taka citta ko lagAnA adhika kaThina hai ataH antarmuhUrta ke bAda ekAgracintAnirodha nahIM ho sakatA / yadi antarmuhUrta ke liye nizcala rUpase ekAgracintAnirodha ho jAya to sarva karmoMkA kSaya zIna ho jAtA hai| prazna-cintAke nirodha karaneko dhyAna kahA gayA hai aura nirodha abhAvakA kahate haiN| yadi eka artha meM cintAkA abhAva (ekAgra cintA nirodha) dhyAna hai to dhyAna gaganakusumakI taraha asat ho jaaygaa| ___ uttara -dhyAna sat bhI hai aura asat bhI hai / dhyAnameM kevala eka hI arthakI pitA rahatI hai ataH dhyAna sat hai tathA anya arthokI cintA nahIM rahatI hai ataH dhyAna asat bhI hai| athavA nirodha zabdakA artha abhAva nahIM kreNge| jaba nirodha zabda bhAvavAcaka hotA hai taba usakA artha abhAna hotA hai aura jaba karmavAcaka hotA hai taba usakA artha hotA hai vaha vastu jo niruddhakI gaI (rokI gaI) ho / ataH isa arthameM eka arthameM avicala zAnakA nAma hI dhyAna hogaa| nizcala dIpazikhAkI taraha nistarA jJAnako hI dhyAna kahate haiN| tIna uttama saMhananoMmeM se prathama saMhananase hI mukti hotI hai| anya do saMhananoMse dhyAna to hotA hai kintu mukti nahIM hotI hai / dhyAnake bheda AraudradhanU~zuklAni // 28 // ArtadhyAna, raudradhyAna, dhaHdhyAna aura zukladhyAna ye dhyAnake cAra bheda haiM / duHkhAvasthAko prApta jIvakA jo dhyAna (cintA) hai usako ArtadhyAna kahate haiN| rudra (kara) prANI dvArA kiyA gayA kArya athavA vicAra raudradhyAna hai| vastuke svarUpameM cittako lagAnA dharmyadhyAna hai / jIvoMke zuddha pariNAmoMse jo dhyAna kiyA jAtA hai yaha zukladhyAna hai| prathama do dhyAna pApAsabake kAraNa honese aprazasta dhyAna kahalAte hai aura karmamalako naSTa karane meM samartha hone ke kAraNa dharmya aura zukla dhyAna prazasta dhyAna kahalAte haiN| pare mokSa het // 29 // inameM dharmya aura zukla dhyAna mokSake kAraNa haiN| dharmyadhyAna paramparAse mokSakA 23 Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 498 tasvArthavRtti hindI-sAra [9/30-34 kAraNa hotA hai aura zukla dhyAna sAkSAt mokSakA kAraNa hotA hai, lekina upazama zreNIkI apekSAse tIsare bhacameM mokSakA dAyaka hotA hai| jaba dharmya aura zukladhyAna mokSake kAraNa haiM to yaha svayaM siddha hai ki Ata aura raudra dhyAna saMsArake kAraNa haiN| AsaMdhyAnakA svarUpa aura bhedaArtamamanojJasya samprayoge tadviprayogAya smRtisamanyAhAraH // 30 // aniSTa padArthake saMyoga ho jAne para usa arthako dUra karane ke liye bAra bAra vicAra karanA so aniSTasaMyogaja nAmaka prathama ArtadhyAna hai| aniSTa artha cetana aura acetana donoM prakArakA hotA hai / kurupa durgandhayukta zarIra sahita strI Adi tathA bhayako utpanna karane vAle zatru, sarpa Adi amanojJa cetana padArtha hai| aura zastra, viSa, kaNTaka Adi amanojJa acetana padArtha haiN| viparIta manojasya // 31 // mArgadarzaka :- AcArya zrI savidhisAgara jI mahArAja trI, putra, dhAnya Adi iSTa padArtha ke viyoga hojAne para usakI prAptike liye bAra bAra vicAra karanA so iSTasaMyogaja nAmaka pritIya AtadhyAna hai| vedanAyAzca / / 32 / / vedanA (rogAdi) ke honepara usako dUra karane ke liye bAra bAra vicAra karanA so vedanAjanya tRtIya AdhyAna hai| rogake honepara adhIra ho jAnA, yaha roga mujhe bahuta kaSTa de rahA hai, isa rogakA nAza kaba hogA isa prakAra sadA rogajanya duHkhakA hI vicAra karate rahanekA nAma nRtIya ArtadhyAna hai| / // 33 // ___ bhaviSya kAlameM bhogoMkI prAptiko AkAMkSA meM cittako bAra bAra lagAnA so nidAnaje nAmaka caturtha ArtadhyAna hai| prAsaMdhyAnake svAmItadaviratadezaviratapramattasaMyatAnAm // 34 // Upara kahA huA cAra prakArakA ArtadhyAna avirata, dezavirata aura pramattasaMyatoM ke hotA hai| bratoMkA pAlana na karanevAle prathama cAra guNasthAnoM ke jIva avirata kahalAte haiN| pazcama guNasthAnayartI zrAvaka dezavirata hai| aura pandraha pramAdasahita chaThaveM guNasthAnavartI muniko pramattasaMyata kahate haiM / prathama pA~ca guNasthAnavI jIvoMke cAroM prakArakA AtabhyAna hotA hai. lekina chaThaveM guNasthAnavartI munike nidAnako chor3akara anya tIna ArtadhyAna hote haiN| prazna-dezaghiratake nidAna vArtadhyAna nahIM ho sakatA hai kyoMki nidAna eka zalya hai aura zalya sahita jIvake vrata nahIM ho sakate haiN| tAtparya yaha hai ki dezaghiratake nidAna zalya nahIM ho sakatI hai| uttara-dezavirata aNuvratoMkA dhArI hotA hai aura aNuvratoM ke sAtha svalpa nidAna Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hone ke kAraNa kabhI kabhI hisa 9 / 35-36 / naSama adhyAya raha bhI sakatA hai| ataH dezaviratameM cAroM AtabhyAna hote haiN| pramattasaMyatake prabhAdake udayakI adhikatA honese tIna AtadhyAna kabhI kabhI hote haiN| raudradhyAnakA svarUpa va svAmIhiMsAnRtasteyaviSayasaMrakSaNemyo raudramaviratadezaviratayoH // 35 // hisA, mUTha, corI aura viSayasaMrakSaNa viSayoM meM indriyoM kI pravRtti ) ina cAra vRttiyoMse raudradhyAna hotA hai / ina cAra kAryoM ke viSaya meM sadA vicAra karate rahanA aura ina kAyoM meM pravRtti karanA so rodradhyAna hai| raudradhyAna avirata aura dezavirata guNasthAnavartI mAnadezaka hovADAcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja prazna--avirata jIvake raudrabhyAnakA honA to ThIka hai lekina dezavirata ke raudradhyAna kase ho sakatA hai ? ucara-dezaviratake bhI raudra dhyAna kabhI kabhI hotA hai| kyoMki ekadezase virata chA honese deza viratake raudradhyAna hotA hai / lekina samyagdarzana sahita honeke kAraNa isakA raudra dhyAna narakAdi gatiyoMkA kAraNa nahIM hotA hai| samyagdarzana sahita jIva nArakI, tiryazca, napuMsaka aura strI paryAya meM utpanna nahIM hotA hai tathA duSkula, alpAyu aura daridratAko prApta nahIM karatA hai | pramarAsaMyatake raudradhyAna nahIM hotA hai kyoMki raudradhyAnake hone para asaMyama ho jAtA hai| dharmadhyAnakA svarUpa va bheda-- AjJApAyavipAkasaMsthAnavicayAya dhamryam // 36 / / AzAvicaya apAyacicaya vipAkavicaya aura saMsthAnavicaya, ye dharmyadhyAnake cAra bhaMda haiN| AzA, apAya,vipAka aura saMsthAna inake viSayameM cintavana karaneko dharmya dhyAna kahate haiN| - AjJAyicaya-AptavatAke na honepara, svayaM mandabuddhi honepara, padArthoM ke atyanta sUkSma hone ke kAraNa, hetu, dRSTAnta AdikA abhAva hone para jo Asanna bhanya jIva sarvajJapraNIta zAlako pramANa mAnakara yaha svIkAra karatA hai ki jainAgamameM vastukA jo svarUpa batalAyA vaha vaisA hI hai, jinendra bhagavAnakA upadeza mithyA nahIM hotA hai| isa prakAra atyanta sUkSma padArtha ke viSayamaM jinendrakI AjJAkI pramANa mAnakara artha ke svarUpakA nizcaya karanA AjhAvicaya hai / athavA vastuke tattvako yathAvat jAnanepara bhI usa vastuko pratipAdana karanekI icchAse taka, pramANa aura nayake dvArA usa vastu ke svarUpakA cintavana yA pratipAdana karanA AjhAvicaya hai| apAyavicaya--mithyAraSTi jIva janmAndhake samAna hai ve sarvajJa vItarAga praNIta mArgase parAkamukha rahate hue bhI mokSakI icchA karate haiM lekina usake mArgako nahIM jAnate haiN| isa prakAra sanmArgake vinAzakA vicAra karanA apAyavicaya hai / athavA ina prANiyoM ke mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcArimrakA vinAza kaise hogA isa para vicAra karanA apAryAvacaya hai| vipAkavicaya-dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAvake anusAra honevAle jJAnAvaraNa Adi pATha karmoM ke phalakA vicAra karanA vipAkavicaya hai| Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRtti hindI-sAra [ 937041 saMsthAnaviya tIna lokake AkArakA vicAra karanA AzcArya vidhiyAdhisAgara jI mahArAja ukta cAra prakArake dhyAnako dharmyadhyAna kahate haiM kyoMki inameM uttama kSamA Adi braza dharmokA sadbhAva pAyA jAtA hai| dharmake aneka artha hote haiN| vastuke svabhAvako dharma kahate haiM / uttama kSamA Adiko dharma kahate haiM / cAritrako dharma kahate haiN| jIvoMkI rakSAko dharma kahate haiM / 500 apramata saMyata munike sAkSAt dharmyadhyAna hotA hai aura avirata, dezavirata aura pramattasaMyata jIke gauNa dharmya dhyAna hotA hai / zukladhyAnake svAmIzuklecA pUrvavidaH || 37 // pRthaktvavitarka aura ekatva vitarka ye do zukladhyAna pUrvajJAnadhArI zrutakevIke hote haiN| 'ca' zabda se zrutakevalI ke dharmya dhyAna bhI hotA hai| zrutakebalIke zreNI car3haneke pahile dharmya dhyAna hotA hai| donoM zreNiyoMmeM pRthaktvavitarka aura ekatvadhitarka ye do zukla dhyAna hote haiN| zrutakebalIke AThaveM guNasthAnase pahile dharmyadhyAna hotA hai aura AThaveM naveM, daza aura gyArahave guNasthAnoM meM pRthaktva vitarka zukladhyAna hotA hai aura bArahaveM guNasthAna meM ekatva vitarka zukladhyAna hotA hai| pare kevalinaH // 38 // sUkSmakriyApratipAti zukladhyAna sayoga kebalIke aura vyuparata kriyAnivarti zukladhyAna prayoga kebalIke hotA hai| zukladhyAnake bhedapRthaktvakatvavitarkacamakriyA pratipAtiSyuparatakriyA nivartIni // 32 // pRthaktvavitarka, ekatvavitarka, sUkSmakriyApratipAti aura vyuparata kiyA nivarti - ye cAra zukladhyAnake bheda haiN| pairoM se mana na karake padmAsanase hI gamana karaneko sukSmakriyA kahate haiM / isa prakAra kI sUkSma kiyA jisameM pAI jAya vaha sUkSmakiyApratipAti zukladhyAna hai aura jisameM sUkSmakriyAkA bhI vinAza ho gayA ho vaha vyuparatakriyA nivarti zukladhyAna hai / zukladhyAnake Alambana yeka yoga kAyayogAyogAnAm // 40 // ukta dhAra zukladhyAna kramase tIna yoga, eka yoga, kAyayoga aura yogarahita jIvoM ke hote haiM / arthAt mana, vacana aura kAyayogavAle jIvoMke pRthaktvavitarka, tIna yogoM meM se eka yogavAle jIvoMke ekaksyavitarka, kAyayogavAloMke sUkSma kriyApratipAti aura yogarahita jISoMke vyuparata kriyAnivarti zukla dhyAna hotA hai / Adike do dhyAnoMkI vizeSatA -- kAzraye savitarkavIcAre pUrve // 41 // pRthaktvavitarka aura ekatvavitarka ye do zukladhyAna paripUrNa zrutajJAna dhArI jIvake 85 Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 / 42-44 ] navama adhyAya 501 hote haiM tathA vitarka aura vIcAra sahita hote haiN| sampUrNa zrutajJAnakA dhArI jIva hI ina dhyAnoMkA prArambha karatA hai / avIcAraM dvitIyam // 42 // lekina dUsarA zukladhyAna bIcArarahita hai| ataH pahile zukla dhyAnakA nAma pRthaktvavitarkavIcAra hai aura dvitIya dhyAnakA nAma kavitA mahArAja zrIcAra vitarkakA lakSaNa - vitarkaH zrutam // 43 // zrutajJAnako vitarka kahate haiM / vitarkakA artha hai vizeSarUpa se tarka yA vicAra karanA | prathama aura dvitIya zukladhyAna zrutajJAnake balase hote haiM ataH donoM dhyAna savitarka haiM zrIdhArakA lakSaNa-- I vIcAro'rthavyaJjanayogasaGkrAntiH // 44 // arthaM vyaJjana aura yogako saMkrAnti ( parivartana ) ko bIcAra kahate haiM / dhyAna karane yogya padArtha ( dravya yA paryAya ) ko artha kahate haiM / vacana yA zabda ko vyaJjana kahate haiM / aura mana, vacana aura kAyake vyApArako yoga kahate haiN| saMkrAntikA artha hai parivartana | arthasaMkrAnti dravyako chor3akara paryAyakA dhyAna karanA aura paryAyakoM chor3akara dravyakA dhyAna karanA isa prakAra bAra bAra dhyeya artha meM parivartana honA arthasaMkrAnti hai / vyaJjanasaMkrAnti - zrutajJAna ke kisI eka zabdako chor3akara anya zabdakA Alambana lenA aura usako chor3akara punaH anya zabdako grahaNa karanA vyaJjanasaMkrAnti hai / yogasaMkrAnti- - kAya yoga ko chor3akara manoyoga yA vacanayogako grahaNa karanA aura inako chor3akara punaH kAyayogako grahaNa karanA yAgasaMkrAnti hai / prazna - isa prakArakI saMkrAnti hone se dhyAnameM sthiratA nahIM raha sakatI hai aura sthiratA na honese yaha dhyAna nahIM ho sakatA kyoMki ekApracintAnirodhakA nAma dhyAna hai / uttara- dhyAnakI santAnako bhI dhyAna kahate haiN| dravyakI santAna paryAya haiN| eka zabda kI santAna dUsarA zabda hai| eka yogakI santAna dUsarA yoga hai / ataH eka santAnako chor3akara dUsarI santAnakA dhyAna karanese vaha dhyAna eka hI rhegaa| eka santAna ke dhyAna se dUsarI santAnakA dhyAna bhinna nahIM hai| ataH sakrAnti honepara bhI dhyAna meM sthiratA mAnI jaaygii| gupti Adi meM abhyasta dravya aura paryAya kI sUkSmatAkA dhyAna karanevAle, vitarka kI sAmarthyako prAptakara artha aura vyaJjana tathA kAyayoga aura vacanayogako pRthaka pRthaka rUpase saMkramaNa karanevAle mana dvArA jaise koI asamartha vAlaka atIkSNa kuThArase vRkSako kATatA hai usI prakAra mohanIya karmakI prakRtiyoMkA upazama yA kSaya karanevAle munike pRthaktvavitarka zukladhyAna hotA hai / mohanIya karmakA samULa nAza karanekI icchA karanevAle, anantaguNavizuddhi sahita yogavizeSake dvArA jJAnAvaraNako sahAyaka prakRtiyoMke bandhakA nirodha aura sthitikA hAsa Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka vA vAtA- sAvidhisAgara jI mahArAja, 940 karanevAle, zrutajJAnopayogavAle, artha vyajana aura yogakI saMkrAnti rahita, kSINakaSAya guNasthAnavartI munike ekatyavitarka zukladhyAna hotA hai| ekatyavitarkabhyAnavAlA muni usa avasthAse nIcekI avasthA meM nahIM AtA hai| ekatvavitaka dhyAnake dvArA jisane dhAtiyA karmoM kA nAza kara diyA hai, jisake kevala jJAnarUpI sUryakA udaya ho gayA hai ese tIna lokameM pUjya tIrthakara, sAmAnyakevalI athavA gaNadhara kevalI utkRSTha kucha kama eka pUrvakoTI bhUmaNDalameM bihAra karate haiN| jaba antarmuhUrta Ayu zeSa raha jAtI hai aura vedanIya. nAma aura gotra karmoM kI sthiti bhI antarmuhUrta rahatI hai taba ve sampUrNa mana aura vacana yoga tathA bAdara kAyayogako chor3akara sUkSma kAyayogameM sthita hokara sUkSmakriyApratipAti dhyAnako karate haiN| aura jaba vedanIya nAma aura gotra karmakI sthiti Ayu karmase adhika hotI hai taba ve cAra samayoM meM daNDa, kapATa, pratara aura lokapUraNa samudrAta ke dvArA AtmAke pradezoM ko bAhara phailAte haiM aura punaH cAra samayoM meM AtmA ke pradezoMko sameTa kara apane zarIrapramANa karate haiN| aisA karanese vedanIya nAma aura gotrakI sthiti Ayu karmake barAbara ho jAtI hai| isa prakAra tIrthakara Adi daNDa kapATa Adi samudrAta karake sUkSmakAthyogake pAlambanase sUkSmakriyApratipAti dhyAnako karate haiN| isake anantara jyuparatakriyAnivarti dhyAna hotA hai / isakA dUsarA nAma samucchinnakriyAnivarti bhI haiN| isa dhyAna meM prANApAnakriyAkA tathA mana,vacana aura kAyayogake nimittase hone vAle zrAtmA ke pradeza parispaMdanakA sampUrNa vinAza ho jAnese isako samucchannakriyAnivarti kahate haiN| isa dhyAnako karanevAlA muni sampUrNa Asrava aura bandhakA nirodha karatA hai| sampUrNa jJAna, dazana aura yathAkhyAtacAritra kI prAma karatA hai aura dhyAna rUpI agnike dvArA sarva kama malakA nAza kara ke nirmANako prAna karatA hai| sUkSma kriyApratipAti aura buparatakriyAnivati dhyAnameM yadyapi cintAkA nirodha nahIM hai phira bhI upacArase unako dhyAna kahate haiN| kyoMki vahA~ bhI adhAtiyA karmaki nAza karane ke liye yoganirodha karanA par3atA hai / yadyapi kevalIke dhyAna karane yogya kucha bhI nahIM hai phira bhI unakA dhyAna adhika sthitivAle pharmokI sama sthiti karane ke liye hotA hai| dhyAnase prApta hone vAlA nirvANa sukha hai / mohanIya karma ke kSayase sukha,darzanAvaraNa ke kSayase ananta darzana,zAnAvaraNa ke kSayase anantajJAna, antarAyake sabase anantavIrya, zrAyuke kSyase janma-maraNakA nAza, nAmake kSayase amUrtatva, gotrake kSayase nIca U~ca kulakA kSaya aura vedanIyake kSayase indriyajanya azubhakA nAza hotA hai| paka iSTa vastume jo sthira buddhi hotI hai usako bhyAna kahate haiN| pArI, raudra aura dharmya dhyAnoMkI apekSA jo cancala mapti hotI hai usako citta, bhAvanA, anuprekSA, cintana, khyApana Adi kahate haiN| nirjarAmeM nyUnAdhikatAkA varNanasamyagdRSTizrAvakaviratAnantaviyojakadarzanamorakSapakopazamakopazAntamoha kSapakakSINamohajinAH kramazo'saMkhyeyaguNanirjarAH / / 45 // samyagdRSTi, zrAvaka, virata, anantAnubandhIkA visaMyojaka, darzanamohakA kSaya karane bAlA, cAritramohakA upazama karane vAlA, upazAntamohavAlA, kSapaka-jhIpamoha aura jinendra bhagavAn ina sabake kramase asaMkhyAtaguNI nirjarA hotI hai| Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 / 46] navama adhyAya 503 koI jIva bahuta kAla taka ekendriya aura vikalatraya paryAyoM meM janma leneke bAda pazcAndraya hAkara kAla labdhi AdikI mahAyatAse apUbakaraNa Adi vizuddha pariNAmAMko prApta kara pahilekI apekSA karmoko adhika nirjarA karatA hai| vahIM jIva samyagdarzanako prApta kara pahilese asaMkhyAtaguNA nirjarAko karatA hai| vahIM jIva apratyAkhyAnAvaraNa kapAyakA kSayopazama karake zrAvaka hokara pahilene asaMkhyAtaguNI nirjarA karatA hai| vahI jIva pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyakA kSayopazama karake birata hokara pahilase asaMkhyAlaguNI nijarA karatA hai / vahI jIva anantAnubandhI cAra kapAyoMkA visaMyojana (anantAnuvandhI kaSAyako apratyAkhyAna Adi kaSAya pariNata karanA) karake pahilase asaMkhyAptaguNI nirjarA karatA haiN| vahI jIva darzanamohakI prakRtiyoMko kSaya karanekI icchA karatA huA pariNAmoMkI vizuddhiko prApta kara pahilese asthAtaguNo nirjarA karatA hai| vahI jIva jAyika samya dRSTi hokara zreNI car3haneke abhimukha hotA huA cAritra mohakA upazama karake .pahilama asaMkhyAtaguNI nirjarA karatA hai / vahI jova sampUrNa cAritramohaka, upazama karaneka nimitta milane para upazAntakaSAya nAmako prApta kara pahilsa asaMkhyAtagaNI nirjarA karatA hai| vahI jIva cAritramohake kSaya karanemeM tatpara hokara kSayaka nAmako prApta kara pahilsa asalyAnaguNI mirjarA karatA hai / vahI jIva sampUrNa cAritramAdako kSya karanevAle pariNAmIko prAptakara mArgadarzaka :- akvAya amIrogAdhikAra AramazAsAraNI nirjarAko karatA hai| aura vahI jIva yAtithA kA~kA nAza karake jina saMjJAko prApta kara pahilane asaMkhyAtaguNI nirjarAkA karatA hai / nigranthoMka bheda--- pulAkabakuzakuzIlAnandhamnAtakA nirgranthAH / / 46 / / pulAka, bakuza, kuzIla, nigrantha aura snAtaka the sAdhuoMke pA~ca bheda hai| jo uttara guNAMkI bhAvanAse rahita hoM tathA jinake mala gaNoM meM bhI kabhI kabhI dopa laga jAtA ho unakA pulAka kahate haiN| pulAkakA artha hai mala sAhina tnnddul| pulAphake samAna kucha doSasahita honese muniyoMko bhI pulAka kahane haiN| jo mUlaguNoMkA nirdoSa pAlana karate haiM lekina zarIra aura upakaraNoM kI zobhA bahAneko icchA rakhate haiM, aura parivAra meM mAha rakhate haiM, unako vakuza kahata haiN| bakuzakA atha hai zavala / citakabarA / / kuzIla ke do bheda haiM--pratisevanAkuzola aura kaSAyakuzIla / jo upakaraNa tathA zarIra Adile pUrNa virakta na hoM tathA jo mUla aura uttara guNoMkA nidoSa pAlana karate hoM lekina jinake uttara guNoMkI kabhI kabhI virAdhanA ho jAtI ho unako pratisevanAkuzIla kahate haiN| anya kaSAyoM kA jIta laneke kAraNa jinake kevala saMjvalana kapAyakA hI udaya ho unako kaSAyakuzIla kahate haiN| jisa prakAra jalameM lakar3IkI rekhA prakaTa rahatI hai usI prakAra jinake karmoM kA udaya aprakada ho aura jinako antamuhUta meM kayala jJAna utpanna hone vAlA ho unako nigrantha kahate haiN| ghAtiyA kA~kA nAza karane vAla kavalI bhagavAnako snAtaka kahate haiM / yApa cAritrake tAratamyaka kAraNa inameM bheda pAyA jAtA hai lekina naMgama Adi naya kI apekSAse ina pAMco prakArakaM sAdhuoMko nirghandha kahate hai| Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja [ 2147 504 tArthavRtti hindI-sAra lAka Adi muniyoMmeM vizeSatA saMyamazrutapratisevanAtIrthaM liGga lezyopapAdasthAnavikalpataH sAdhyAH // 47 // saMyama, zruta, pratisevana, tIrthaM, liGga, lezyA, upapAda aura sthAna ina ATha anuyogaka dvArA pulAka Adi muniyoM meM paraspara vizeSatA pAI jAtI hai| mulAka, cakuza aura pratisevanAkuzIla ina muniyoMke sAmAyika aura chedopasthApanA cAritra hote haiN| kaSAyakuzIla ke yathAkhyAta cAritrako chor3akara anya cAra cAritra hote haiN| nirmantha aura snAtakake yathAkhyAta cAritra hotA hai / utkRSTase pulAka, bakuza aura pratisevanAkuzIla muni abhinnAkSara zapUrvake zatA hote haiN| abhitrAkSarakA artha hai - jo eka bhI akSara se nyUna na ho| arthAt ukta muni daza pUrva ke pUrNa jJAtA hote haiM / kaSAyakuzIla aura nirmantha caudaha pUrva ke jJAtA hote haiN| jaghanyase pulAka yAcAra zAkhakA nirUpaNa karate haiN| vakuza, kuzIla aura nirmantha ATha pravacana oMkA nirUpaNa kahate haiN| pA~ca samiti aura tIna gutiyoM ko ATha pravacana mAtRkA kahate haiN| snAtakoM ke kevalajJAna hotA hai, zrusa nahIM hotA / vratoM meM doSa laganeko pratisevanA kahate haiN| pulAkake pA~ca mahAvratoM aura rAtri bhojana tyAga meM virAdhanA hotI hai| dUsare ke uparodhase kisI eka vrata kI pratisevanA hotI hai| arthAt vaha eka vratakA tyAga kara detA hai| prazna - rAtribhojana tyAga meM virAdhanA kaise hotI hai ? uttara - isake dvArA zrAvaka AdikA upakAra hogA aisA vicArakara pulAka muni vidyArthI Adiko rAtrimeM bhojana karAkara rAtribhojanatyAga vratakA virAdhaka hotA hai| ke do bheda haiM--upakaraNa bakuza aura zarIravakuza / upakaraNavakuza nAnA prakAra ke saMskArayukta upakaraNoMko cAhatA hai aura zarIrabakuza apane zarIra meM telamardana Adi saMskAroMko karatA hai, yahI donoMkI pratisevanA haiM / pratisevanAkuzIla mUlaguNoMkI virAdhanA nahIM karatA hai kintu uttara guNakI virAdhanA kabhI karatA hai isakI yahI pratisevanA hai / yazIla, nirmantha aura snAtakake pratisevanA nahIM hotI hai| ye pA~coM prakAra ke muni saba tIrthaMkaroM ke samayameM hote haiM / liGgake do bheda haiM- dravyaliGga aura bhAvaliGga / pA~coM prakArake muniyoM meM bhAvaliGga samAna rUpa se pAyA jAtA haiM / dravyaliGgakI apekSA unameM nimna prakAra se bheda pAyA jAtA hai| 'koI asamartha muni zItakAla AdimeM kambala Adi vastroM ko grahaNa kara lete haiM lekina usa vastrako na dhote haiM aura na phaTa jAne para sIte haiM tathA kucha samaya bAda usako chor3a dete haiM / koI muni zarIra meM vikAra utpanna hone se chajjAke kAraNa vastroMko grahaNa kara lete haiN|' isa prakArakA vyAkhyAna bhagavatI ArAdhanA meM apavAda rUpase batalAyA hai| isI AdhArako mAnakara kucha loga muniyoM meM sacelatA ( vastra pahiranA ) mAnate haiN| lekina aisA mAnanA ThIka nahIM hai| kabhI kisI munikA vA dhAraNa kara lenA to kevala apavAda hai utsarga mArga to acelakatA hI hai aura vahI sAkSAt mokSakA kAraNa hotI haiN| upakaraNakuzIla munikI apekSA apavAda mArgakA vyAkhyAna kiyA gayA hai arthAt upakaraNakuzIla muni kadAcit apavAda mArga para calate haiM / pulake pIsa, pa aura zukla ye tIna lezyAe~ hotI haiM / akuza aura pratisevanAkuzI ke chaha lezyAyeM hotI haiM / Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4] nazrama adhyAya prazna - bakuza aura pratisevanAkuzIlake kRSNa,nIla aura jApAna ye tIna lezyAe~ kesa hotI haiM? uttara--pulAkaka upakaraNoM meM Asakti honasa aura pratisaMcanAkuzIlake uttaraguNI maM trirAdhanA hone ke kAraNa kabhI AdhyAna ho sakatA hai / ataH ArtabhyAna honese AdikI nona lezyAoMkA honA bhI saMbhava hai| pulAkaka AtadhyAnakA koI kAraNa na honese annakI tIna lezyAe~ hI hotI haiN| kaSAyakuzIlake antako cAra lezyAe~ hI hotI haiN| kapAyakazIlake saMcalana kaSAyakA udaya hAnesa kApota lezyA hotI hai| nimaMndha aura snAtakake kevala zukla lazyA hI hotI haiM / ayogabalI ke lezyA nahIM hotI hai| utkRSTa le, pulAkakA aThAraha sAgara kI sthitivazale. sahasrAra svargake devImeM utpAda hotA hai / vakuza aura pratisevanAkazIlakA bAIsa sAgara kI sthitivAla Ara aura acyuta svarga ke devoM meM utpAda hotA hai| kaSAyakuzIla aura nigranthoMkA teMtIsa sAgarakI sthitivAla, sarvArthasiddhike devoM meM utpAda. hAtA hai| sabakA jaghanya upapAda dA sAgarakA sthitivAle saudharma aura aizAna svarga ke devoM meM hotA hai| snAtakakA upapAda mokSameM hotA hai| ___ kapAyake nimisase hone vAle saMyama sthAna asaMkhyAta hai| pulAka aura kaSAyakuzIlake sarvajaghanya asaMkhyAta saMthama sthAna hote haiN| ve donoM eka sAtha asaMkhyAta sthAnoM taka jAte haiM, bAdameM pulAka sAtha chor3a detA hai, isake bAda kaSAyakuzIla akelA hI asaMkhyAta sthAnoM taka jAtA hai| punaH / zola, pratisevanAka ra bakuza zrI suvidhAsAgara ja eka sAtha asaMkhyAta sthAnoM taka jAte hai| bAda meM bakuza sAtha chor3a detA hai| aura asaMghAta sthAna jAne ke bAda prati sabanAkuzola bhI sAtha chor3a detA hai / punaH asaMkhyAta sthAna jAneke bAda kaSAyakudAla ko bhI nivRtti ho jAtI hai| isake bAda niryanya asaMkhyAta akaSAyanimittaka saMyama sthAnoM taka jAtA hai aura bAda meM usakI bhI nivRtti ho jAtI hai / isake anantara eka saMyama sthAna taka jAneka bAda snAtakako nirvANa kI prApti ho jAtI hai / snAtaka kI saMyamalanidha anantaguNa hotI hai| "mAgadarzaka:-. apAya mahArAja navama adhyAya samApta Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavA~ adhyAya AcArya zrI suvidhitAnako kAraNa mohakSayAjjJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAJca kevalam / / 1 / / mohanIya karmakSaya honese, jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAyake kSaya hona tathA 'ca' zabda se tIna Ayu aura nAmakarmakI teraha prakRtiyoMke kSaya hone se kevala jAna utpanna hotA hai / mArgadarzaka -- mohanIyakI aThAIsa, jJAnAvaraNakI pAMca darzanAvaraNakI nau aura antarAyakI pA~ca prakRtiyoM ke kSaya honese devAyu, tiryagAyu aura narakAyukaM kSaya honese tathA sAdhAraNa, Atapa, paJcendriyake binA cAra jAti, narakagati, narakagatyAnupUrvI, sthAvara, sUkSma. tiryaggati, tiryaggatyAnupUrvI aura udyota ina teraha nAmakarmako prakRtiyoMka kSaya honese ( ekatra saka prakRtiyoMke kSaya se ) kevalajJAna utpanna hotA hai / prazna- 'mohajJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAt kevalam aisA laghu sUtra kyoM nahIM banAyA? uttara - karmake kSayakA krama batalAne ke liye sUtra meM 'mohakSayAt' zabdako pRthaka rakkhA hai / pahile mohanIya karmakA kSaya hotA hai aura antarmuhUrta bAda jJAnAvaraNAdikA kSaya hotA hai / karmoM ke kSayakA krama isa prakAra hai I bhavya samyagdRSTi jIva apane pariNAmoMkI vizuddhi se asaMyata samyagdRSTi, dezasaMyata. pramattasaMyata aura apramatta saMyata guNasthAnoM meM se kisI eka guNasthAnameM anantAnubandhI cAra pAyA aura darzanamohakI tIna prakRtiyoMkA kSaya karake kSAyika samyagdRSTi hotA hai / punaH apramattasaMyata guNasthAna meM adhaHkaraNa pariNAmako prAkara kSapakazreNI car3hane ke abhimukha hotA huA apUrvakaraNa pariNAmoMse apUrvakaraNa guNasthAnako prApta karake zubhapariNAmoM se pApakamA~kI sthiti aura anubhAgako kama karatA hai aura zubha karmoM ke anubhAgako bar3hAtA hai punaH anivRttikaraNa pariNAmoM se ativRttitrAdarasAmparAya guNasthAnako prApta kara pratyAkyAna kaSAya dhAra, apratyAkhyAna kaSAya cAra, napuMsakaveda, strIveda, hAsya, rati, rati, zoka, bhaya, jugupsA, puMveda, krodha, mAna aura mAyAsaMdhyanakA vAdarakRSTi (upAyake dvArA jina kamI nirjarA kI jAtI hai una kamako kiTTi yA kRSTi kahate haiM / kiTTi ke do haiM - bAdarakRSTi aura sUkSmadRSTi) dvArA kSaya karake lobhasaMjvalanako kRza karake sUkSmasAmparAya kSapaka guNasthAnako prApta karatA hai / punaH mohanIyakA pUrNa kSaya karake kSINakaSAya guNasthAnako prAptakara isa gugNasthAnake upAntya samaya meM nidrA aura pracalA ina do prakRtiyoMkAya karake aura antya samaya meM pAMca jJAnAvaraNa, cAra darzanAvaraNa aura pAMca antarAyoM kA kSaya karake jo kevalajJAna aura kevaladarzanako prApta karatA hai / mokSakA svarUpa aura kAraNa - bandhahetvabhAvanirjarAbhyAM kRtsnakarmavipramokSo mokSaH || 2 || bandhake kAraNoM kA abhAva (saMbara) aura nirjarAke dvArA sampUrNa kamauke nAza ho jAne ko mokSa kahate haiN| Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1-13 ] dasavA~ adhyAya ana bandhake kAraNa midhyAdarzana Adike na rahanese navIna karmoMkA Asrava nahIM hotA hai aura nirjarAke dvArA saMcita kamakA kSaya ho jAtA hai isa prakAra saMcara aura nirjarAka dvArA mokSa kI prApti hotI hai / kamakA kSaya do prakArase hotA hai- prayatnasAdhya aura aprayatnasAdhya jisa karmakSaya ke liye prayatna karanA par3e vaha prayatnasAdhya hai aura jisakA kSaya svayaM vinA kisI prayatna ke ho jAya vaha ayana sAdhya karmakSaya hai| 1 cazmotamadehadhArI jIva ke narakAyu, tiryaJcAyu aura devAyukA bhaya aprayatnasAdhya hai / prayatnasAdhya karmakSaya nimna prakAra se hotA hai 1 aya haratA cauthe, pA~cave chaThaveM aura sAtaveM guNasthAnoM se kisI eka guNasthAna meM anantAnubandhI cAra kaSAya aura dazana mohakI tIna prakRtiyoM kA kSaya hotA hai| anivRttibAdara sAmpAya guNasthAnake nava bhAga hote haiN| unameM se prathama bhAga meM nidrAnidrA, pracalApracalA, syAnagRddhi, narakagati, tiryaggati, ekendriya se caturindriyaparyanta cAra jAti, narakagatyAnupUrvI niyaMgatyAnupUrvI, Atapa, udyota, sthAvara, sUkSma aura sAdhAraNa ina solaha prakRtiyoMkA kSaya hotA hai| dvitIya bhAga meM pratyAkhyAna cAra aura apratyAkhyAna cAra ina ATha kapAyoMkA kSaya hotA hai| tIsare bhAga meM napuMsaka vedakA aura cauthe bhAgameM jIvedakA kSaya hotA hai| pA~caveM bhAga meM bhAgameM baMdakA kSaya hotA hai| "navane bhAgane krama krodha mAna aura mAyA saMjvalanakA taya hotA hai| sUkSmasAmparAya guNasthAnameM lAbhasaMjvalanakA nAza hotA hai| bArahaveM guNasthAnake upAntya samaya meM nidrA aura pracalAkA nAza hotA hai aura antya samaya meM pA~ca jJAnAvaraNa, cAra darzanAvaraNa aura pA~ca antarAyoMkA kSaya hotA hai / sayogakevalI ke kisI bhI prakRtikA kSaya nahIM hotA hai| ayogakevalI guNasthAnake upAntya samaya meM eka vedanIya. devagati, pA~ca zarIra, pA~ca bandhana, pA~ca saMghAta, chaha saMsthAna, tIna aGgopAGga, chaha sahanna. pA~ca varNa, do gandha, pA~ca rasa, ATha sparza, devagatyAnupUrvI, agurulaghu, upaghAta, paraghAta ucchvAsa, prazasta aura aprazasta vihAyogati, paryApti. pratyeka zarIra, sthira, asthira zubha azubha, dubhaMga, susvara, duHzvara, anAdeya, ayazaH kIrti, nirmANa aura nIcagAMva ina bahattara prakRtiyoM kA kSaya hotA hai aura antya samayameM eka vedanIya, manuSyAyu, manuSyagati, manuSyagAnupUrvI, paJcendriya jAti, sa vAvara, paryApta, subhaga, Adeya yazaH kIrti, tIrthaMkara aura uccagotra ina teraha prakRtiyoM kA kSaya hotA hai / 'kyA dravya kamoM ke kSayase hI mokSa hotA hai athavA anyakA kSaya bhI hotA hai : sa prazna ke uttara meM AcArya nimna sUtrako kahate haiM aupazamikAdimavyatvAnAzca // 3 // aupazamika, zradayika, kSayopazamika aura bhavyatva ina cAra bhAvoMka kSayame mokSa hotA hai / 'ca' zabdakA artha hai ki kevala dravyakamoM ke kSayase hI mokSa nahIM hotA hai kintu dravyakamoM ke kSaya ke sAtha bhAvakarmoM ke kSayase mAtra hotA hai| pAriNAmika bhAvoMmeMse bhavya kAhI kSaya hotA hai; jIvatva, vastutva, amUrtatva AdikA nhiiN| yadi mokSa meM ina bhAkA bhI kSaya ho jAya to mokSa zUnya ho jAyagA / mokSa meM abhavyatva ke kSayakA to prazna hI nahIM ho sakatA hai kyoM ki bhavya jIvako hI mokSa hotA hai / Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavRtti hindI - sAra 1014-6 prazna- dravyakarma ke nAza ho jAne para dravyakarmake nimittase honevAle bhAvoMkA nAza bhI svayaM siddha ho jAtA hai| ataH isa sUtrako banAnekI kyA AvazyakatA hai ? uttara - yaha koI niyama nahIM hai ki nimitta ke na hone para kArya nahIM hotA hai / kintu nimitta ke abhAva meM bhI kArya dekhA jAtA hai jaise daNDa, cakra Adike na hone para bhI ghaTa dekhA jAtA hai | ataH dravyakarmaka nAza ho jAne para bhAvakarmIkA nAza bhI ho jAtA hai| isa bAta kI spaSTa karane ke liye ukta sUtra banAyA hai / mokSameM kSAyika bhAvakA kSaya nahIM hotA hai-anyatra kevalasamyaktvajJAnadarzana siddhatvebhyaH // 208 4 // ina cAra bhAvakA mokSa meM kevalasamyaktva, kevalajJAna, kevaladarzana aura siddha kSaya nahIM hotA hai / prazna- to phira mokSa anantavIrya, anantasukha AdikA kSaya ho jAyagA / uttara - anantaSIrya, anantasukha AdikA antarbhASa jJAna aura darzanameM hI ho jAtA haiM / anantavIrya Adi rahita jIvake kevalajJAna Adi nahIM ho sakate haiN| ataH kevalaate Adi sahAyase anantavIrya AdikA bhI sadbhAva siddha hai / mArgadarzana -- zirovara kyoM nahIM ho jAyagA ? uttara- siddhoM kI AtmA ke pradeza caramazarIra ke AkAra hote haiM ataH unakA prabhAva kahanA ThIka nahIM hai| prazna - karmasahita jIvake / pradeza zarIrake AkAra hote haiM / zrataH zarIrakA nAza ho jAne para joke asaMkhyAta pradezoMko loka bhara meM phaila jAnA cAhiye / uttara - nokarmakA sambandha hone para jIvake pradezoM meM saMharaNa aura visarpaNa hotA hai aura normakA nAza ho jAne para unakA saMharaNa-visarpaNa nahIM hotA hai / prazna- to jisa prakAra kAraNakai na rahane para pradezoM meM saMharaNa aura visarpaNa nahIM hotA hai usI prakAra UrdhvagamanakA kAraNa na rahane para mukta jIvakA Urdhvagamana bhI nahIM hogaa| ataH jIva jahAM mukta huA hai vahIM rahegA / uttara---mukta honeke bAda jIvakA Urdhvagamana hotA hai| Urdhvagamanake kAraNa Age batalAye jAyage / tadanantaramUrdhvaM gacchatyA lokAntAt // 5 // karmoM ke kSaya ho jAne ke bAda jISa lokake antima bhAga taka Uparako jAtA hai aura vahA~ jAkara siddha zilApara Thahara jAtA hai / Urdhvagamanake kAraNa -- pUrva prayogAdasaGgatvAd bandhacchedAtathAgatipariNAmAcca ||6 // pUrvake saMskArase, karmake saGgarahita ho jAnese, andhakA nAza ho jAnese aura UrdhvamanakA svabhAva honese mukta jIva Urdhvagamana karatA hai / saMsArI jIvane mukta hone se pahile kaI bAra mokSa kI prApti ke liye prayatna kiyA hai / ataH pUrvakA saMskAra rahane se jIva Urdhvagamana karatA hai| jIva jaba taka karmabhArasahita rahatA hai taba taka saMsAra meM binA kisI niyamake gamana karatA hai aura karmabhArase rahita ho Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 / 7-9] isavA~ adhyAya 501 jAne para Uparako hI gamana karatA hai| anya janmake kAraNa gati, jAti Adi samasta pharmabandhake nAza ho jAmesikhIya samAratI avihivAgamama jIyakA svabhAva ardhvagamana karanekA batalAyA hai ataH karmA ke naSTa ho jAne para apane svabhAvake anusAra jIvakA Urmagamana hotA hai| ye Urdhvagamanake cAra kAraNa haiN| ukta cAroM kAraNoM ke cAra dRSTAntazrAvikulAlacakravacapagatalepAlAbuvaderaNDabIjabadagnizikhAbacca // 7 // ghumAye gaye kumhAra ke cakkeko taraha, laparahita tUMbIkI taraha, eraNDa ke bIjakI taraha ora agniko zikhAkI taraha jIva Urdhagamana karatA hai| jisa prakAra kumhArake hAtha aura daNDese cAkako eka bAra ghumA dene para vaha cAka pUrvasaMskArase barAbara ghUmatA rahatA hai usI prakAra mukta jIva pUrva saMskArase Urdhvagamana karatA hai| jisa prakAra miTToke lepasahita tU bI jalameM DUba jAtI hai aura lepake dUra hone para Upara A jAtI hai usI prakAra kamaleparahita jIva Urdhvagamana karatA hai| jisa prakAra paraNDa (aNDa) vRkSakA sUkhA yoja phalIke phaTane para Uparako jAtA hai usI prakAra mukta jIva karmabandha rahita honese Urdhvagamana karatA hai / aura jisa prakAra bAyu rahita sthAnameM agnikI zikhA svabhAvase Uparako jAtI hai usI prakAra mukta jIya bhI svabhAvase hI ardhvagamana karatA hai ! prazna-saGga aura bandha meM kyA bheda hai ? uttara-paraspara saMyoga yA saMsarga ho jAnA sA hai aura eka dUsare meM mila jAnA-eka rUpameM sthiti bandha hai| prazna-yadi jIvakA svabhAva Urdhvagamana karanekA hai to lokake bAhara alokAkAza meM kyoM nahIM calA jAtA ? uttara-dhamAstikAyakA abhAva honese jIya alokAkAzameM nahIM jAtA hai| dharmAstikAyAbhAvAt // 8 // gamanakA kAraNa dharma dravya hai / aura alokAkAzameM dharma dravyakA abhAva hai| ataH Age dharma dravya na honese jIva lokake bAhara gamana nahIM karatA hai / jIvakA svabhAva Uryagamana karanekA hai ataH loka meM dharmadhvake hone para bhI jIva adhogamana yA niyamAmana nahIM karatA hai kintu Urdhvagamana hI karatA hai| mukta jIvoMmeM bhedakaM kAraNa-- kSetrakAlagatiliMgatIrthacAritra pratyekabuddhabodhitajJAnAvagAhanAntara saMkhyAlpayahutvataH sAdhyAH / / 9 / / kSetra, kAla, gati, liGga,nIrtha, cAritra, pratyekabuddha,bodhitayuddha, jhAna,avagAhana, antara, saMkhyA aura alpabahutva ina bAraha anuyogoMse siddhoM meM bheda pAyA jAtA hai| kSetra AdikA bheda nizcayanaya aura vyavahAranayako apekSAse kiyA jAnA hai| kSetrakI apekSA nizcayamayI jISa AtmAke pradezarUpa kSetrameM hI siddha hotA hai aura vyavahAranayase AkAzake pradeza meM siddha hotA hai| janmakI apekSA pandraha karma bhUmiyoM meM siddha hotA hai aura saMharaNakI apekSA manuSya lokameM siddha hotA hai / saMharaNa do prakArase hotA hai-vikRta aura parakRta / cAraNa vidyAdharoMke svakRta sAharaNa hotA hai / tathA Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 natrAMta hindI-sAra [ 16 Adi pUrva deva Adi dvArA kiyA gayA anya muniyoMkA saMharaNa parakRta saMharaNa hai| deva ke kAraNa kisI muniko uThAkara samudra Adi meM DAla dete haiN| isIko saMharaNa yA haraNa karanA kahate haiN| jisa kSetra meM janma liyA ho usI kSetra se siddha honeko janmasiddha kahate haiM / kisI dUsare kSetra meM janma lekara saMharaNa se anya kSetra meM siddha hoteko saMharaNa siddha kahate haiM / kAlakI apekSA niyanayase jIva eka samaya meM siddha hotA hai| vyavahArajaya se janmakI apekSA sAmAnya rUpa se utsarpiNI aura avasarpiNo kAlameM utpanna huA jIva siddha hotA hai aura vizeSarUpa se avasarpiNI kAlake tRtIya kAlake anta meM aura cauthe kAlameM utpanna huA jIva siddha hotA hai, aura cauthe kAlameM utpanna huA jIva pAMcaveM kAlameM siddha hotA hai| lekina pA~caveM kAlameM utpanna huA jIva pA~caveM kAlameM siddha nahIM hotA hai| tathA anya kAloM meM utpanna huA jIva bhI sikha nahIM hotA hai| saMharaNakI apekSA sarva utsarpiNI aura sarpiNI kAlameM siddhi hotI hai / gatikI apekSA siddhagati yA manuSyagati meM siddhi hotI hai| liGgakI apekSA nizcayanayase veda ke abhAva se siddhi hotI huuN| vyavahAranayase tInoM bhAvavedoMse siddhi hotI hai lekina dravyavedakI apekSA puMveSase hI siddhi hotI hai| athavA nirmanthaliGga yA samanthalise siddhi hotI hai ( bhUtapUrvanayako apekSA ) / tIrthakI apekSA koI tIrthaMkara hokara siddha hote haiM aura koI sAmAnya kevalI zaMkara siddha hote haiN| sAmAnya kevalI bho yA to kisI tIrthaMkara ke rahane para siddha hote haiM athavA mArgadarzaka ke AdhAyate rAja cAritrako apekSA yatrAkhyAtacAritra athavA pAMcoM cAritra siddhi hotI hai / koI svayaM saMsAra se virakta hokara ( pratyekabuddha hokara ) siddha hote haiM aura koI dUsare ke upadeza virakta hokara (bodhitabuddha hokara siddha hote haiM / jJAnakI apekSA nizcaya nayase kevalajJAna se siddhi hotI hai aura vyavahArayase mati zruta Adi do. tIna yA cAra jJAnoM meM bhI siddhi hotI hai| isakA tAtparya yaha hai ki kevalajJAna hone se pahile vyakti do tIna yA cAra jJAna ho sakate haiM ; zarIrako U~cAIko avagAhanA kahate haiN| avagAhanA ke do bheda hai-- utkRSTa aura janya | siddha hone vAle jIvoMkI utkRSTa avagAhanA savA pAMca sau dhanuSa hai aura jaghanya avagAhanA sAr3he tIna hAtha hai| jo jI solahaveM varSa meM sAta hAtha zarIra vAlA hotA hai vaha AThaveM varSa meM sAr3he tIna hAtha zarIra vAlA hotA hai aura usa jIvakI mukti hotI hai| madhyama avagAhanA ananta bheda haiN| yadi jIva lagAtAra siddha hote raheM to jaghanya do samaya aura utkRSTa ATha sayayakA anantara hogA arthAt itane samaya taka siddha hote raheMge / aura yadi siddha hone meM vyavadhAna par3egA to jaghanya eka samaya aura utkRSTa chaha mAsakA antara hogA / saMkhyAko apekSA jaghanyase eka samaya meM eka jIva siddha hosA hai aura utkRSTame eka samaya meM eka sau ATha jIva siddha hone haiN| kSetra Adi meM siddha honevAle jIvoMkI paraspara meM kama aura adhika saMkhyAko alpaagro nete haiN| kSetra apekSA alpabahutva - nizcaya nayakI apekSA saba jIva siddha kSetra meM siddha hote haiM ataH unameM alpabahutya nahIM hai vyavahAra nayakI apekSA unameM aspa F isa prakAra hai / Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavA~ adhyAya kSetra meM siddha do prakAra se hote haiM-janmase aura sNhrnnse| saharaNasiddha alpa hai aura janmasiddha unase saMkhyAtaguNe hai / kSetra ke kaI bheda hai- karmabhUmi, akarmabhUmi, samudra, dvIpa, aloka, adholoka aura tiryaga loka / unameM se Urdhvalokasiddha alpa haiM, adholokasiddha unase saMsthAtaguNe haiM aura tiryaklokasiddha unase saMkhyAtaguNe hai / samudrasiddha sabase kama haiM aura dvIpasiddha unase saMkhyAtaguNe haiN| vizeSarUpase lavaNodasiddha sabase alpa haiM, kAloda siddha unase saMkhyAtaguNe haiM / isI prakAra jambUdvIpasiddha, dhAtavIkhajadvIpasiddha aura puSkarAcaMdvIpasiddha kramasa maMkhyAtaguNe saMkhyAsaguNe adhika hai / kAlakI apekSA alpabahutva-nizcaya nayase jIva eka samayameM siddha hote haiM ataH anyabahutva nahIM hai / vyavahAranayase utsarpiNI kAlameM siddha honevAle alara haiM aura avasarpiNI kAla meM siddha honevAle unameM kucha adhika hai| anutsarpiNI kAla meM siddha honevAle unase kucha adhika hai / aura anutsarpiNI tathA anayAmazIkAla meM sinahonevAvezitAANe rAja gatikI apekSA alpabahutva-nizcayanayase siya siddhagatimeM siddha hote haiM ataH alpabahutva nahIM hai| vyavahAranayase bhI alpAhunya nahIM hai kyoMki saba manuSyagati se siddha hote haiN| kAntaragati (jisagatise manuSyagatimeM zrAkara mokSa prApta kiyA ho) kI apekSA alpabahutva isa prakAra hai--tiragatisiddha atyalpa hai| manuSyagatisiddha unase saMkhyAtaguNe haiN| narakagatisiddha unase saMkhyAtaguNe hai| aura devagatisiddha unase saMkhyAtaguNe haiN| vedakI apekSA alpabahutya-nizcaya nayase saba averase siddha hote haiM ataH alpaghahusva nahIM hai / vyavahAra nayase napuMsakaveda siddha sabase kama hai| strovedasiddha unase saMkhyAtaguNe haiM aura puMvemasiddha unase sasyAsaguNe haiN| kahA bhI hai "napuMsakavevAle bIsa, strIcAle cAlIsa aura puruSavedayAle ar3atAlIsa jIya sisa hote haiN| isI prakAra Agama ke anusAra vIrtha cAritra, AdikI apekSA alpabahutva jAna ranA caahiye| damayA~ adhyAya samApta Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja tattvArthasUtrANAmakArAdikozaH pRS 9 / 30 9 / 28 68 4/2 8.14 84 3136 4132 922 107 / 44 615 pRSTa 243 agArya nagArazna 178 ajIvakAyA dhamAcaukAza168 agavaH skandhAzca 243 aNunato'gArga 278 ato'nyatpApama 240 adattAdAnaM steyama 215 adhikaraNaM jIvAjIvA: 303 anazanAvamoda105 anantaguNe pare 321 anyatra kevalasamyastva106 anAdisambandheca 282 amityAzaraNa1. anuzreNi gatiH 255 anumahArtha svasyAtisagoM dAnam 274 aparA dvAdazamuhUrtA 175 aparA palyopamamadhikam 106 apratipAte 253 apratyavekSitAnamArjita:63 arthasya 2.2 arpitAnarmitasiddheH 226 apAramparigrahatva 62 avagrahahAvAvadhAraNA 0 avigahA DIvasya 311 avicAra dvitIyam 239 sadabhidhAnamantama 183 asayeyAH pradezA 186 asanasyayabhAgAdiSu 181 zrA aAkAzAdekadranyAgi 183 AkAzasyAnantAH 189trAkAzasvAvagAha: 304 AcAyopAdhyAgatapasvi301 zrAzAyAyavipAkarmasthAna-- 716, 307 mArgamamanojJasya | 3.6 zrAtaraudradhabaMzuklAni 525 / 216 zrAdya saMrambhasamArambha72. 154 zrAditastriSu pItAntalezyAH 272 zrAditastiSaNAmantarAyasya ca 15 / 59 zrAye parIkSama 262 zrAyo jJAnadarzanAvaraNa 252 zrAnayanapreSyaprayoga39 | 146 zrAryA mlecchAzca 1014 / 175 zrAraNAcyutAdUvamekaikana 241 | 302 zrAlocanapratikramaNa 322 zrAviddhakulAla cakravat 279 pAsavanirodhaH saMvaraH 7138 / 155 indrsaamaaniktraayliNsh8|18 / 214 indriyakarAyAvatakriyA 4133 283 IryAbhASeSaNAdAna240 / 272 uccainIcaizca 7 / 34 | 284 uttamakSamAmArdadArjaya1517 | 305 uttmsNhnnspaikaagr5|32 ! 137 uttarA dakSiNatulyA: 6 / 17 / 202 utpAdavyayadhovyayuktaM sat 1 / 15 85 upayogo lakSaNam 2 / 27 162 uparyapari 942 | 251 U dhamtiryagvyatikrama7/14 | 72 RvipulamatI manaHparyayaH 58 142 ekadvitripanyopamasthitayo 5 / 15 | 185 ekapradezAdiSu bhAjyaH 5/6 | 101 ekasamayA'vigrahA 519 / 101 ekaM dvau trImbAnAhArakA 5 / 18 | 296 ekAdaza jine 9 / 24 | 219 ekAdayo bhAjyA1.36 75 ekAdIni bhAjyAni dvA22 9 / 6 9/27 3 / 26 28 4118 7.30 za23 3 / 26 za29 2030 9 / 11 397 1 / 30 Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 pRSTha 311 ekAzraye savitarkavicAre 104 zradArikavaiyikAhAraka170 zrapapAdikamanuSyebhyaH 107 zrapapAdika vaikriyikam 110 zrapapAdikacaramottama81 zrapazamikakSAyikA bhAvI 320 zrapazamikAdibhavyatvAnAM ca 252 kandarpa kautkucya maukharyAsamIkSyA162 kalpopapannAH kalpAtItAzca 223 pAyodayAttI pariNAma 211 kAyamAnaH karma yogaH 156 kAyamacIvArA zrI aizAnAt 208 kAlava 98 kRmipipIlikA bhramara 233 kolona bhIrutva 71 kSayopazamanimittaH 291 kSutpipAsAzItoSNa323 kSetrakA laga tiliGgatIrtha 251 kSetravAstuhiraNyasuvarNa 84 gatikapAyaliGga268 gatijAtizarIrAGgopAGga167 gatizarIraparigrahAbhimAnato 188 gatispigra 107 garbhasammUrccha najamAdyam 207 guNaparyayavaddravyam 204 guNasAmye sadazAnAm 264 cakSuracakSuvadhikevalAnI 36 caturdazanadIsaha parivRtA 298 cAritramohe nAnyArati237 jagatkA svabhAva vA 122 jambUdvIpalavaNodAdayaH 103 jarAkANDa potAnAM garbhaH 85 jIvabhavyA bhavyatvAni ca 179 jIvAva 6 jIvAjI vAstavavandhasaMbara255 jIvitamaraNAzaMsA303 jJAnadarzanacAritropacArAH 82 jJAnadarzanadAnalAbha 83 zAnAjJAnadarzanalabdhayazcatuH tatvArthavRtti pRth 5113 9/41 298 jJAnAvara prajA'jJAne 2036 177 jyAGgArmukaca AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja 4/27 159 jyotikAH sUryAcandrama 4 / 12 246 2/53 2/1 1013 7132 4/17 6/14 143 tayantarAH 6/1 5/39 2/23 5/17 2/45 5/38 5/35 275 tatazca nirjarA 161 tatkRtaH kAlavibhAgaH 58 tatpramANe `r' 218 tadopaniba- 47 321 tadanantaramU 3 / 23 6/65 7/12 3/7 tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam 9113 24 2/5 232 tatsthairyAyeM bhAvanAH 75 tadanantabhAge manaH paryavasya 7/5 1/22 41 10/9 7/29 216 227 tadviparItaM zubhasya 8/11 ara 308 tadaviratadeza virata177 tadabhAgI'parA 106 tadAdIni bhAjyAni 61 tadindriyAnindriyanimittam 132 tadviguNadviguNA hRdAH 135 tadvi guNaguNavistA-26 tadviparyayo nocaitra cinutseko 130 vibhAjanaH pUrvAparAyatAH 201 tadubhAvAvyayaM nityana 210 tadbhAvaH pariNAmaH 133 tanivAsinyo devyaH zrIhI 5 nisargAdadhigamAtrA 624 tammadhye menAbhiSu lo 132 tanmadhye yojanaM puSkaram 283 tapasA nirjarA ca 142 tAbhyAmaparA bhUmayo 114 tAmu triMzatcaviMzati 153 tiryagyonijAnA ca 2133 215 tI mandazatA'jJAtabhAvAdhikaraNa2/7 117 vekasi madazasaptadaza53. 108 tejasamarpi 1/4 274 trayastriMzatsAgaropamadhyApunaH 737 155 zillo kapAlayaja 174 trisanacaikAdazadhayodaza 310vyAMgakAyayogAyogAnAma 298 darzanamahAntarAtrayAM 823 *** 1110 6150 1/2 7/3 3 / 30 1128 1015 9 / 34 4181 2 / 43 1114 3|18 3125 6/26 6 / 23 3 / 11 5/31 5/42 3119 1.3 30 3157 9/3 rA 2132 6/3 RIE 2 / 48 8117 45 4/31 980 9 / 14 i I Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - tatvArthasRtrANAgakArAdikozaH - - - - - - - - 265zanacAritramohanAyA-- 227 darzanavizuddhivinayamapannatA132 dezayojanAvamAhaH 176 dazavarSamahasrANi prathamAyAm 154 dazAvapaJcadAdazavikalpA: 272 dAnalAbhabhogopabhoga-- 43 digdezAnadAvirani236 duHkhameya vA 219 dugyazokatApAkandana104 devanArakANAmuphyAyaH 54 devAzcaturNikAyAH 232 dezasarvato'zumahato 179 dRzyANi 21. dravyAzrayA nigunyA guNAH 138 dUyordvayoH pUrvAH pUrvagAH 8. vinavASTAdazaikaviMzati12 dviiivakanbhAH pUrvapUrva14. virdhAtakIkhAna 16 dvividhAni 14 dvIndriyAdayastrasAH 205 dUdhikAdiguNAnAM tu 18. dharmAdharmayoH kRlne 322 dharmAstikAyAbhAvAt 64 na cakSuranindriyAbhyAm 2.3 na jaghanyaguNAnAm 101 na devAH 302 navacaturdazapatrAdi184 nANIH 27 nAmagotrabAra 276 mAmapratyavAH sarvatI 7 nAmasthApanAdravyabhAva268 nArakataryamyAnamAnupadaivAni 109 nArakasa mUchino napuMsakAni 176 nArANAM ca dvitIyA die 115 nArakA nityAzubhataralezyA181 niyAtrasthitAmvarUpANi 307 nidAnaM ca 107 nirupabhogamantvam 9 nirdezasvAmitvasAdhanAdhikaraNa-- 89 21.7 nivartanAnikSeyasa yoganisA-- ghA4 / 27 nivRtyupakaraNa dravyendriyama 3 / 16 / 242 niHzulyo vatI 7/18 4 / 36 225 nizzIlavatatvaM ca marvepAma 4/3 / 182 mizriyANi ca 83.151 nRsthitIparAvara mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja 2 / 75 negamasaMgraha vyavahAra sUtra10 / 263 paJcanavadayAthAvizati 815 6/11 16 paJcendriyANi 24 132 patramahAraatigigcha 3 / 14 4aa? | 175 parataH parataH pUrvA 4 / 3. 72, 25 / ghrvivaargrikaa5|2 | 193 parasparoyagrahI javAnAm 5 / 21 5/41 / 116 parasparodIritadambAH 314 3 / 21 / 10: paraM para sUkSmam 22 / 176 parA palyAcamanadhikA 38 / 122 parAtmanindAprazaMsa 3 / 33 / 350 pare kalina: 2 / 16 / 158 pare'pravIcArAH 2 / 14 | 306 pare mokSata 229 5 / 36 | 167 pItapadmazuklalezyA 4 / 22 5 / 13 / 314 pulAkavakuzakuzIla 1/46 1018 | 145 puSkarAI ca 3134 1219 ! 321 pUrvaprayogAdasaGgatvAd5/34 | 156 pUrvayondrAH 2 / 51 / 310 pRthaktvaikatvavitarka 9:31 2 / 21 / 92 pRthivyaptejovAyu za13 5111 / 261 prakRtisthityanubhAgapradezA 83 8139 59 pratyakSamambat 1012 824 132 prathamA yojanasahasrAvAma 115 ! 185 pradezamaMdAravisapAbhyAM 8.1 / 105 pradezatI saMkhyayaguggaM prAka250 : 238 pramattavogAt prANavAparApamA 4135 8 pramANanayaradhigamaH 33 / 168 prAga maveyaya-yaH kalyAH 54 146 prAGmAmupottarAnmanudhyAH 1133 . 301 prAyazcitta vinayayAvRtya244 / 248 andhavadhacchedAtibhArAropaNa117 [ 319 bandhahetvabhAvanirjarAbhyAM Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 pRSTha 206 bandhe'dhikAriNAmiko 161 varivasthitAH 137 bharataH SaDviMzatipacayojanazata138 bharatairAvatayo 'bihAnI 150 bharatairAvatavideza 158 bhavanavAsino'suranAga70 bhavamatyayo'vadhirdeva176 bhavaneSu ca 221 bhUtavatyanukampAdAna200 medasA tAbhyAM cAkSuSaH 199 bhedasavA tebhya utpadyante 199 bhedAdaH 131 maNivicipA upari mUle 74 matizrutayornicaravo 6 yogA vizvavizva vidyA zrI suvidhisAgara jI 224 bArambhaparigrahatvaM nArakasyAyutraiH 297 bAdarasAmparAye sarve 6 / 15 9 | 12 305 bAhyAbhyantaropadhyoH 168 brahmalokAlayA laukAlikAH 144 bharatasya viSkambho jambUvIpasya 125 bharatahaimavatari videha 75 matidhutAvadhayo viparyayazca 57 matizrutAvadhimanaH paryaya kevalAni 263 matizrutAvadhimanaH parya kevalAno 60 matiH stutiH saMzA cintA 234 manozAmanozendriyaviSaya 224 mAyA tairyagyonasya tatvArthavRtti pRSTha 181 rUpiNaH pudgalAH 74 rUpiSyavadheH 291 mArgAcyavananirjarAya 246 mAraNAntikI sallekhanA 258 mithyAdarzanAviratimamAda249 miyopadeza raho bhyAkhyAna241 mUrchA parinaH 160 merupradakSiNA nityagatayo 236 maitrI pramodakAruNya-240 maithunama 318 mohakSaSAjjJAnarzanAvaraNa226 yogayatA visaMvAdanaM 253 yogapraNidhAnAnAvara111 ratnazarkarAvA lukAkudhUma h?v 4/15 9 / 26 4|24 3/32 3|13 9 / 26 1/31 mahArAja . 107 labdhipratyayaM ca 97 labdhyupayomau bhASendriyam 1/9 dadu 1113 3|10 3 / 27 3|24 / 304 vAcanApRcchanAnumedA99 vigrahagatau karmayogaH 3137 101 vigrahavatI ca saMsAriNaH 4|10 230 vighnakaraNamantarAyasya 1121 169 vijayAdiSu dvicaramAH 4137 311 vitarkaH zrutam 6 | 12 528 5126 527 | 184 lokAkAze'vagAhaH 177 laukAntikAnAma 98 vanaspatyantAnAmekam 193 vartanApariNAma kriyAH paratvAparatve 233 vAGmanogutIryAzana nikSepaNa - 145 videheSu saMkhyakAlAH 256 vidhidravyadAtRpAtra vizeSAt 307 viparItaM manozastha 275 vipAko'nubhavaH 203 viMzatirnAmagotrayoH 73 vizuddhikSetrasvAmiviSayebhyo 'vadhi 73 vizuddhadhamatipAtAbhyAM 312 vIcAro'rthavyaJjana yAntiH 307 vedanAyAzca 299 bedanIye zeSAH 718 162 vaimAnikAH 6 / 16 9/8 64 vyaJjanasyAvagrahaH 7/22 / 159 vyantarAH kinnarakiMpuruSamahoraga-811 176 vyantarANAM ca 126 : 247 zaGkAkAGkSAvicikitsA7|17 196 zabdavandhasaumyasthaulya190 shrorvaangmnHpaannaa7|11 310 zukle cAye pUrvavidaH 4|13 I 7|16 108 zubhaM vizuddhamadhyAvAti 1011 212 zubhaH puNyasyAzubhaH pApasya 6122 233 zUnyAgAravimocitAvAsa104 zeSANAM sammUrcchanama 3 / 1 274 zeSANAmantamuhUrtA 733 248 vratazIleSu paJca pana yathAkramama 5.15. 1127 2/47 218 5/12 4 |42 222 5/22 78 9/25 2/25. 2 / 28 6127 4126 19143 3 / 31 7/39 9/31 21 816 1125. 1/24 9 / 44 9/32 6 16 4|16 7124 1 / 18 4|11 4438 7/23 5/24 5119 9837 249 6/3 76 235 8/20 I I Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2118 416 rar tatyAdhastrANAmakArAdikozaH pRkSa 157 zeSAH sparzarUpazabda4875 savaidravapayiSu kavalasya 125 135 zerAsvaparagAH kA22 106 sarvasya 109 zeSAtrivedAH 2052 / 173 sAnatkumAramAhendrayoH sama 18 zrutamanindriyasya 21 / 299 sAmAyikachedopasthApanA 15 zrutaM matipUrva dUdhaneka 12 169 sArasvatAdilyabagharuNagardatIya211 sa prAptakaH zara 192 sukhadugnajIvitamaraNopagrahAzca 26. sakAvatvAnIvaH karmaNo dA2 296 sUkSmasAmparAyamasthavItarAgayoM- 1. 21 sapAyAkapAyayoH sAmparAyitre.. 209 so'nantasamayaH 540 282 sa gumisamitidharmAnuprekSA- 22 171 saudharmazAnAH sAgaropame'dhika 166 saudharmazAnasAnatkumAramAhendra.. 254 sacittanikSepApidhAnaparatryapadeza 167 saMkliTAsurI dIritaduHkhAzca 35 102 sacittazItasaMvRtAH setarAH 183 saMkhyeyAsaMkhyayAzca pudgalAnAm 4110 254 sacitta sambandhasammizrAbhiSava- 7 / 35 99 saMzinaH samanaskAH 2 / 24 24 satsaMkhyAkSetra sparzana / 315 saMyamazrutapratisevanAtIrtha76 sadasatoravizeSAcchopaladhe- 1132 ! 52 saMsAriNakhasasthAvarA rAra 265 sadamavedye mArgadarzakA AcAmamAsUnihiAsAgara jI mhaaraaj2|10 205 sadravyalakSaNam 5 / 29 242 matenaprayogatadAtAdAnaviruddha- 727 86 sa dvividho'STacaturbhedaH / 234 strIrAgakathAzravaNatanmanohaga:277 sadabaMdhazubhAyunAmagotrANi puNyam // 25 203 snigdharUkSatvAd bandhaH 5/33 273 satatimahinIyasya 8195 / 170 zitiramuranAgamaparNadropa '8/28 21 samanaskA'manaskAH 2051 166 sthitiprabhAvAnuvAti 4128 102 sammuInagabhopapAdA janma 2 / 31 / sarzanarasanamAraNacAdhiotrANi 2 / 16 226 samyaktvaM ca 6 / 21 195 sparzarasagandhavaraNavantaH yudgalAH 82 samyaktvacAritra 2 / 3 28 sparzarasagandhavarNa zabdAmtadAH 283 samyagyAganigraho guptiH 9 / 4 225 svabhAvamArdavaca 4 samyagdarzanajAnacAritrANi 1 / 1 / 235 hisAdivihAmatrApAyAcadarzanam 313 mambA prizrAvakaviratAnanta- 1/45 : 308 visAnRtasteyaviSayamaMrakSaNagyo275 sa yathAnAma 8 / 22 231 hisAnRtasteyAvanmaparigrahenyo DA 225 sarAgasaMyamamayamAmadhamAkAma- 6 / 20 | 131 hemAnitapanIyavaiDUrya rajatamamayAH 312 Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- atatvArthapUnAvAdAvAmAnAbagranukramaH 4 // 34 819 5]48 / 24 86 721 1 / 12 5 / 32 7]33% 7/34 2130 116 | ananta anantaguNa kAya 64:819 anantara akaSAya ( vedanIya) navabheda anantaviyojaka kAmanirbhaga anantasamaya zragArin 7/166720 anantAnantapradeza aguruladhu 8.11 anantAnubandhI agnikumAra 460 anapA agnizikhAyan anarthadaNDavidi apAGga 8 / 11 anarthAntara anakSapa. 87 anArvina myuta 4 / 19:4 / 36 zrIdha 114:5/1:6/7 anazana ajArAnAtha anAdara 2152 / 6 / 9:9 / 13 anAdisa mAnya zrajJAna ayu 5115:525:5 / 2772 anAhAraka azuvrata 120 aniAsata anitya aNDaja 233 atithisaMvibhAga anindriya anibhArAropayA 125 anIka anaka anIcAra 723 adattAdAna pradarzana 9 / 1114 zanucintana adho'dhaH anulseka 5/1:1/8:1651 anuprakSA adhivaH 4/20.4 / 2: 31:4 / 36:4 / 39:37 anubhava adhikaraNa anubhAga atrikaraNa vizeSa anumata anuvIcibhAgamA ashbin| anuNi avIvyatikrama anuta anagara 19 antavipani anaGgakor3A 7/28 antara 27 1 / 19:221 7/21 7138 7/15 ! anugrahArya adharma bA26 9/2:9/01/25 nA21 8 // 3 68 2 / 26 7 / 14; 9/35 1810/9 Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antarAya antagavAsa antama hu annapAnanirodha anyazya (anuprekSA ) ahasA ampaTa dig azva ar ragatale pAlA ban aparagA pararASa zrArA aparAjita gRhItAgamana apAna darzana apAyavicana pratidhAna pratipAta zramatyavekSitApramArjitAdAna veditApramArjitAtsarga aprocAra apratyAkhyAna ana nAti abhinayazeSa abhimAna abhiyogya zrabhipava anajAnopayoga zrananaraka yamanoja anana zranUna kha prayoga nasvArthasUtrasthazabdAnAmakA rAyanukramaH 612662784 arani 8149 / 14 zrariSTa 10 / 1 : aruNa 31810 zrarUpa 725 arjunama artha 9:7 7123. arthamaGkAnti zrarpita 7?3 2044 2|13 tela 3 / 22 23228413401 8/18 dh | 1964 vATa 0234 akTa 724 apasthita 4/1 anAya 89 avigraha 116 vinaya tU alAnat alAbha alpayanigraha 522 zralpArambha zravagAha 4119 avagAhana mArgadarzaka :prAcArya zrI suvidhisAgara jI 5 / 15 zravadyadarzana abhi 119:1 / 21 125: 1120:131:8687 9. 36 avadhifkpava 19 / i zravabhaudarya aviz 27 avirati 2 / 12 amIra (bhakti) 21 adhyaya 4|4 r a RvyAyAna avata 2 / 11 azaraNa 1930 azuci 7/5 azubha 312. 312 4. " pApAti azubhataravA yata 519 4 819:112:9/15 125 4/25 5/4 3112 1117 984 5/32 SIRY 1017 999/14 1861171019 6. 5 / 12:5 / 18 1019 712 4/20 9/19 6/13 3 / 20 3 / 28:4|15:54 1/15 2127:2 / 29 2711 6/149/35 EIVE 5/31 2/49 nara5 6/5 97 9/7 6/36122 33 2/6 58510 Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 guNa guNanirjarA bhAgAdi varSAp asaGgatva sadabhidhAna sadbhAvana asadrdha samAdhikaraNa sarvapa zrasiddhatva Rsura -kumAra zrI aizAna zrAkAza -pratiSTha Azvinya Amandana zrAkroza zrAcArya -bhakti AzA (vijaya) pratipa zrAtmaprazaMsA AtmarakSa zrAtmastha AdAnanikSepa zrAdAnanikSepaNasamiti zrAdizya Adeya zrAya Anata zrAnayana nupUrvI zrAntamuhUrta AbhyantaropAdhi mArgadarzaka : AnA Sa A tArthavRtti 21.38 zrAvaNu 945 zrArambha 5/15 Arjava 253 A 10/6 Arya 7114 zrAlokAnta 6 / 25 AlI kitapAnabhojana 61118/8 AlocanA 732 zrAvazyakArivAi 1/26 / prAviddhakulAlacakravat AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja zrasAdana zrAva 428 4110 : 47 5/13516519:5118 6/11 939;9/15 9 / 24 6124 3 / 1 indra 956 AhAraka ityarikAgamana 1 / 11:2145; 688 4:9/37 -nirodha indriya ( paJca ) -viSaya indriyAnindriyanimitta IryA patha ryAsamiti 5/36 51248 | 11 6 / 25 4]Y= 6/11 | uccais 915 uSAsa IdA 7 4 uttamacamA 425 uttamasaMhanana 8|11 uttara uttarakuru 4 / 19 utpadyante 7131 utpAda 8/11 | utsa 9/27 utsarpiNI 9 / 26 | udadhikumAra 9/25 udyota 811718124 / unmattavat u 4119,4132 6]C/ 916 9128; 9/30 6/36 10/5 7/4 9122 6 / 24 10/7 6 / 10 114:6|29|7 9/1 2/362/49. 7/28 4|4 6 / 5 4/20 1 / 14 9/5 64 74 1 / 15 12 811 9/6 9/27 2/2661269/20 3/37. 5/26 5/30 9/5. 3 / 27 4|100 5/248/11 1/32. Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upakaraNa upakAra upacAI upacAta upacAra upadhi upapAda thAna upabhoga upabhogaparibhogAnarthakya upabhoga (parimANa) upayoga upazamaka upazAntamoha upasthApana upAdhyAya ubhayastha Urdhva - vyatikrama zrRNumati jasUtra eka kSetrAvagAhasthita ekajIva ekalpa ( zranuprekSA ) ekatvaSitarpha ekalavya ekapalyopasthiti eka pradezAdi eka yoga ekApracintAnirodha ekAbhaya DIja 145 kandarpa 19/45 karmabhUmi karmayoga 9422 karmayogya 2124 6 / 11 kalpa mArgadarzaka- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja rupAtIta kalpopapanna eSayA 66 U tattvArthasUtrasthazabdAnAmakArAnukramaH yu 2117 5/17 airAvata 5/20 aizAna 6 | 108/11 9423 9129 zradayika 2221:2124 zradArika : 9247 zrapapAdika 21458 / 13 aupazamika 7/12 7/21 rA8:118 4132; 10/5 9120 zrapazamikAdi kAGkSA kApiTha 1 / 23 kAmatIvAbhiniveza 1133 kapAya pAya ( vedanIya ) ( poDaza ) kaSAyodaya kAya -kleza -pravIcAra yoga svabhAva 824 mAda 97 kArina 2138 kAruNya 546 | kArmaNa 3129 kAla -vibhAga 5/14 9 | 40 1427 | kimpuruSa 9/41 kinnara kAlAtikrama kilviSeka A~ 10/7 9/5 kIrti Yong 521 3 | 10:3 | 273 | 37 4/19:4129 211 2/36 021469 15364127 241 10130 8/32 6/37 2 / 25 dAra 4123 4|17 413:4/17 2/636256688 1989 819 6014 zara3 4119 7128 511661 9/19 Y={$ 940 7112 68 bAra 36 118/5/225/29310/9 4|14 7/36 4|11 4111 44 3/19 Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja natyAyavRttI 1/46 : sAmya 26 -yat 8 / guNAdhika 5/13 ' gumi 102 gotra veyaka 104 glAna kevalin 7.11 / cakSuSa Ara1 | garbha 231:2 / 33 9 / 24 ' garbhasambhUrchanaja 645 kulAlacakra kuzIla 535 kuTalekhakriyA 5 / 38 kRta kRtsna 64 kRtsnakarmavipramokSa 848168112825 kRmi 223 4 / 12 kebala 1 / 12:15298 / 68101 4115:4 // 234 / 32 jJAna 9 / 24 . -darzana 104 6 / 13, 9 / 38 | phezarin 3 / 14 | dhana koTikoTI 8 / 14 | maay'aa 2 / 16 kAkucya miyA 5/22, 65 klizyamAna 115:/1987 krodha caturNikAya 41 8/9: caturdazanadIsahasaparissA -anyAlbAna 3123 9.45 9/9 kSayopazamanimitta 528 cAritra rA3:15 :6 / 18:9 / 23:1016 dAyika -moha / mohanIya 89 kSINamoha El 1116 kSut kSetra 18612531102726: 19 chamastha 9 / 10 7 / 30 . chAyA pA24 7/25,9 / 22 chedopasthApanA 9 / 18 3/20 / sindhyAdi 23 9 / 24 jagatsvabhAva 7/12 gati 2 / 6 / 26,4/218/11:1019 bapanyaguNa gatyupagraha gandha 2 / 28 / 11 jambUdopa zazaza12 gandharSa 4/11 / jayanta gandhavata 5/23 . jarAyuja 2133 gardatIya 4/25 jAti. caryA 1/23 / cAkSuSa kSAnti 1416 / cintA cheda ja gaNa Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthasUtrasthazabdAnAmakArAdhanukramaH 523 jIva 7.30 6/47:1012 6 / 24 / 8 / 11 6 / 14 616 4 / 25 313 2 / 36: 2168 2148 6 :8 / 10 jina 2 / 11:5/45 tApa 42 / 275/3:5/15:521: | tigincha 6.7812 | tiryagyonija jIvatva 2 / | tiryagvyatikrama jIvita 5/20 tIrtha jIvitAzaMsA 37 / tIrthakaratva jugupsA 8 / 2 | tIvrapariNAma joSitA 122 ' tIna (bhAva) jJAna (bhaav| jJAna mArgadarzaka AcArya zrIrasavidhisAgara jAnabahArAja jJAnAvaraNa 1.81113 ! duSita kSaya 101, nuNasparza jyotiSya 4/54 / 12,4140 ! tajam | taijasa / tairyagyAna tattva 14 / tyAga tattvArthazraddhAna 2 | trayantrizantatsthArtha 3 basa ldhaa / 30 trAstriza tathAgatipariNAma 1016 | tripalyApama tadanantara 105 sthiti tadanantabhAga za08 ghi(yoga) rA25 . triveda taviSkambha 3 / 15 - trizata tadaSTabhAga 41 / sAgarApama tadAdi tadAhatAdAna 7/27 tadubhaya tabhAva tadviprayoga tadvibhAjin tadi guNadigugaga tannivAsinI -mohakSapaka tanmadhyaga tanmanoharAGganimnagAbhyAga 7 darzanAvaraNa tapanIyamaya 3 / 12 kSama tapas 16 / 6:122 | dazamojamAbagAha tapasvin dazavarSasahastra tamAmamA 3 / 1 dazavikalpa tamasa 5 / 24 | dADhavizeSa 2 / 12:2 / 148116 4] 4:85 3138: 4 / 28 tadartha 5.40 2052 32 815817 219 2823 hA9:1122 daMzamazaka 5/31:42 : dakSiNA 6 . narzana 3 / 11 / moha 2018 -mohanAMva 3119 3 / 20 / -vizuddhi 6 / 1884 101 3 / 16 7 // 36 Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 dAna dAsa dAsI dikkumAra dimata duHkha duHpakkAhAra deva devakuravaka devakuru devI deza dezavirata dezatrata deha here ar deva zruti dravya dravyAzraya dravyendriya dravyalakSaNa dravyavizeSa dhana dharma dvicarama dvitIya dvitIyAdi dvipasyopamasthiti cIndra zrIndriyAdi dvIpa mArgadarzaka : kumAra -samudra dveSa .dhikAdiguNa dharmAstikAyA bhAva dharmopadeza dharmavAkhyAtatva vRtta 2941 6 | 12:7118: 8:13 | dharmya 129 7129 4|10 7 / 21 1120; 6.11; 7 10 dha 7135 1 / 21 234 2/51, 4|1: 6 |13 3 / 29 3/37 3.19 T AcArya zrI suvidhisAga mahArAja 6 / 34; 635 7121 gara 6 20; 8 10 4/20 15 1 2652538 5141 / 2 / 17 5 / 26 739 dhAtakIkhaNDa 2114 Ylis 4 / 10 dhAnya dhAraNA dhUmaprabhA dhRti dhyAna ghaTa zrIvya 3/7 1914 537 nadI | napuMsaka -veda naya naraka narakAntA nava navabheda navatizatabhAga ! nAga 4/26 9 / 42 : nAramya nAma 4135 | nAma (pratyaya) zarax nAraka 4/6 -kumAra nArakAyuS nArI niHzalya niHzIla tatva nikSepa (caturbheda ) nitya nityagati nidAna 7129 nidrA 5|1:5|8;5 / 13;5|176 13 6 2916 nidrAnidrA 1018 | nibandha 6/25 niyapabhoga 9/7 | nirguNa na 6/28636 3/23 araha 1 / 15 3/4 3 / 16 6/2016/216/27 5116 5/30 4 / 12 3 / 23 250 dA5 116,6133 32 3120 1116,4/31,4/32:845 1|566 / 22:81468|168/198125 1912162384215063/64/158/10 22 332 428 4|10 669115 dvAraka 6 / 15 $120 09122 6 / 16 6/9 33 54 5/31 4|13 7137 9133 87 87 1126 244 5/41 Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 nirmantha nirjarA nirjarArtha nirdeza nirmANA niSRti nivartanA- (trida ) niSadyA niSadha niSkriya nisarga nisarga (pribheda ) nihava naga nIce ti nIcaisa nIla nRlo+ nRsthiti naigama nyAsa nyAsAvadhAna prabhA priMsa padma padmalezyA para paraghAta paratazvarataH paratva paranindA paravivAha karaNA paravyapadeza parastha parasparopagraha parasparodostiduHkha pararA parAvara tattvArtha sUtrasthazabdAnAmakArAyanukramaH 9/46 parigRhItArAmana 1144363 97 1012 parigraha 918 137 pariNAma 8|11| paridevana 2 / 17 paribhoga (paribhAga ) 66 | parisodavya parihAra -virati 999/15 3/11 5119 parISaha 1132 - vizuddhi -jaya mArgadarzaka :- AcAyAtrA suvidhisAgara jI mahArAja 6110 paroparIdhAkaraNa 6 / 25 paryanta 6 26 | paryayavat 812 paryA 3 / 12 palyopama 4|13 | palyopamasthiti pAtravizeSa 3138 : 1/33 pApa 15 pAriNAmika 7 | 26 31 2115 : pItalezyA 3 / 14 pItAnta ! 4122 puveda 237:2119:1966/16/29/6/38 puNDarIka pariSada pipAsA pipIlikA pizAca 8111 puNya 4 | 34 mudgala 5/22 pudgala 6/25 17 / 28 | pulAka 7/36 puSkara 6/11 puSkarArddha 50212 pUrva puraskAra 314 pUrvagA 264398214 pUrvaprayoga 338 pUrvaratAnusmaraNa ( svAga ) 525 7128 4|217117 hoebog 3 / 305/225142 6 / 11 7/21 1/8 9/22 9 / 18 68 EIR 11 76 birog 5/38 8/11 4|334/19 319 7/39 6138/26 619;5/37 414 1911 223 4/11 4/12 42 C10. 3 / 14 6135/25 145195238/2 731 6/46 3 | 17:3/18 3/34 4/66/59/41 3121 1-6 7/ Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSchanA pota 87 8 aMdhahetu mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja 526 tattvArthavRsI pUrvavida 1137 prANa 511 pUrvapUrvaparicepin 318 prANata pUrvAparAyata 3211 prANazyaparIpaNa 713 9/25 prAyazcitta (nava) 9420 pRthaktva (vitarka) 937 prenyaprayoga 7/31 prathiSI 13 prauSadhIpavAsa 7 / 21 2133 prakIrNaka 44. 6 / 46 prakRti banca 18:5/24:5 / 33, 5/372582 pracalA bandhacchada pracalAcalA bandhana 8 / 11 prajJA 9 / 1913 8.1 pratikramaNa 2 // 22 aMdhatvabhAva pratipakamyavahAra 7/27 bahira 415 patisevanA 9/47 pratyakSa pratyaya 1416 pratyAkhyAna pratyekajuddha pratyeka zarIra prathama brahmottara 4019 prathamA 4136 brahmalokAlaya 4 // 24 pradIpabat bahArambha 6/15 rA-851883 bAdarasAmparAya 9 / 12 -visarpa 5 / 16 / bAlasapasa 6 / 20 saMhAra sA16 bAlukAprabhA pradoSa bAkha( upadhi ) 5 / 26 prabhAva 420 bAkhatapas 116 pramattayoga 7 / 13 3.16 pamattasaMyoga 2249 bodhidurlabha 97 pramattasaMyata rA49 9/34 10 pramANa 1 / 6: 11 / pramANAtikrama pramAda 86 pramoda 7/11 , bharata 324:32:182,2137 pravacanakti 6 / 24 ! bharatavarSa 11. pravacanavassalatva 124 bhavana pravIcAra 417 bhavanavAsina 2 / 38: 3 / 5:3135:4 / 23621 / bhavapratyaya za21 112 / bahuparigraha 824 | bahuvidha 89, bahuzrutamakti 1019 | Ama dA11 / brahmacarya buddhi bodhitabuddha 81 bhaya prAk Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 711 dA. 6 / 17:8110 7/22 98 16 137 89 7/26 216; 81 rA1:2132 110 7 / 17 trasthazanAnAmakArAganukramaH mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja 217:10 / 3 | mAdhyasthya bhAva 215:182 / 1 | mAna bhAvanA mAnuSa bhAvendriya 2118 mAnuSottara bhASA 9/5 mAyA bhIratvapratyAkhyAna 7/5 | mAraNAntiko 4111 mArgAcyavana bhUtAnukampA 6 / 12 mArgaprabhAvanA bhUmi 311:3 / 28 mAgha bheda 524, 5 / 24,526527:5286/585 mahendra " s bhaikSyazuddhi mivAnarAga bhoga 224;8.13 mithyAtva 123 mithyopadeza midhyAdarzana maNivicitrapArzva 3113 mizra mati 1 / 9,1112,1126,11118 / 6. mukta 12. mUccoM madhva 319,3197 mUla manaparyadha 109:123:125:1 / 2886 merunAbhi manAprabIcAra 458 merupradakSiNA manas manasa (karma) 6.1 mokSa 3 / 25:4 / 27 manuSyAdi -mArga manogumi 74 manoza 6 / 14 / 9 / 31 mohakSaya manoza indriyaviSaya mohanIya maurya manda (bhAva) maragA 5 / 20 maraNAzaMsA 737 mala hA yakSa mahat pAra yathAkhyAta mahAtama prabhA yathAnAma mahApana 3 / 14 yacchopalabdhi mahApuNDarIka 3114 yazaHkIrti mahAzukra yAcanA mahAhimaSat 3 / 11 | yoga mahoraga 4|11 / yogaduSpaNidhAna mAtsarya 6 / 10 / 36 | yogasAnti 4|13 maitrI maithuna khfh manuSya rA; 102 2 / 23 7/8 8|42115 4|11 *|18 dA22 1 // 32 3 / 1 919:615 6 / 168,61281 Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 yogakatA yogavizeSa yojana yojanazatasahasraviSkambha yojanasahalAyAma yoni raktA rakkIdA rajatamaya rati ratnaprabhA ramyasvarga rasa rakhana rasaparityAga rakhavat raho'bhyAyayAna rAkSasa rAgavarjana rukmi mahatva rUpavIvAra rUpAnupAta rUpin rUnyakUlA roga rohita rohitAspA roha lakSaNa lakSmI labdhi labdhipratyaya laboTAi lAntava lAbha ra la tArthavRtta 6/22 | liGga mArgadarzaka 24 lezyA 3 / 17:3124 -vizuddhi 36 | loka 2015 lokapAla 332 | lokAkAza lobha lobhapratyAkhyAna 320 : laukAntika 320 2 / 12 606 vadha 31 vanaspati : 3|10 vanaspatyanta ba 2208/11 219 9/25 5123 7/26 411 78 2 / 11 5.33 YIC 7/31 1 / 27515 3/20 EJE 3120 3/20 | varNavat vartanA | va 5128635 bhara varSabhara paryaMta valayAkRti yahi bAh vAk (karma) vAggumi yAcanA bAta vAyu bAstu vikalpa vikriyA 28 vizakaraNa kumAra 3219 viSagati 2018 cikitsA 2/47 vijaya 1 37 vijayAdi [ vitarka 4/16 24811 | videha : AcArya zrI sudhira jI mahArAja 26:41940 va *** 197 414:415 5/12 89 75 4/24;4146 6/11 7259/9 rAka 2 / 22 45 2/2018 11 5 / 23 5/22 3125 3/25 3 / 11 38 4/25 5 / 16 6 / 1 afr 625 3 / 1 4/10 3 / 13 ** 86947 312 6 / 27 12125 228 7/23 4/19 4266432 191143 3 / 31: 3 / 30 Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ videhavarSa videhAnta vidyutkumAra vidhAna vidhivizeSa vinaya (caturbheda) vinayasampannatA viparIta viparyaya vipAka -vicaya vipulamati vidhamokSa viprayoga vimocitAvAsa cirata viruddharAjyAtikama vivikta zayyAsama viveka vizuddha vizuddhi viSaya -saMrakSaNa viSkambha visaMvAdana vihAyogati bocAra votarAga pIrya -vizeSa mRtta vRttiparisalathAna tasvArthasUtrasthazabdAnAmakArAdyanukramaH 3 / 10 / vaiyAvRttyakaraNa 6 / 24 3325 / vaizakRtya (daza) 9/20 41. vairAgyAtha 7/12 17 vyaJjana vyasanakAnti 220 nyantara 4|4|114 // 38 6 / 24 vyaya 5/30 6.23, 9/31 vyavahAra 1133 231 6.26 | vyutsarga 922 8 / 21 vyutsarga (dvibheda) 20 9/36 vyuparatakriyAnivarti 6 / 36 za23 / vrata 7 / 17 / 24 1012 | vratasampanna 721 6 / 30 ' pratin 718 75 pratyanukampA 6.12 9 / 45 mArgadarzaka :sakhacArya zrI suvihiAsAgara jI mahArAja 624 9.16 zaktiH tapasa 922 zaktiH syAga 2049 / zaGkA zara45 : zatAra 7/23 zabda 9/10 zara5 1133,2 / 205 / 24 935 zabdAnupAta 7.31 3132 zabdapravIcAra 48 zayyA 1/22 dA11 zarIra 2236:4/21/1981 zarkarAprabhA zikharin 2 / 4 / 8 / 13 | zIta 2322 / 9 6/6 | zIla zIlavatAnaticAra 6 / 24 4126 3127 zukna (dhyAna) 9128; 1/37 77 ! zukralezyA 4/22 313,132 2 / 49 6 / 3, 6:2389 8181189 / 16 | zubhanAmA za66,246 zubhAyu 8 / 25 4|19 zUnyAgAravAsa 3 / 12 zeSa 122:2 / 35:2 / 52,3 / 22:4/84/22, 4/204 / 288/2016 vRSyaSTarasa (tyAga) vedanA vedanIya vainiyika vaijayanta vaiDUryamaya vaimAnika Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1530 zaikya zoka zauca bhAvaka zrI bhuta zrIna mArgadarzaka : saMkliSTAsuro dIritaduHkha saMyama saMvara saMvRta saMvega saMvegArthaM saMsAra saMsArin saMsthAna samaya SaD viMzatipaJcayojanazatavistAra saMyamAsaMyama saMyoga (dvibheda ) saMrambha saMsthAnavicaya saMinana saGkhyA saMkhyeya -phAla saMmaha saGgha saGghAta sajavalana sajJA saJjJin saMkAya sakaSAyatya sacitta AcArya zrI vigata 1|9:1|20;1 / 26; 1031; 2 | 21,6116; 8/691439/47 pa tArtha 9/24 sacintApidhAna 6 / 118 19 sacita nikSepa sa 9 |45 | sacittasammizra 3|19 sat 2/19 3127 3 / 24 satkAra satkArapuraskAra 926 : 9/47 215,6/20 satya satya sadastI ra vizeSa saddaza sadguNAcchAdana sadya dharmAvivAda 335 | samanazka samabhiruddha samArambha 69 samiti 68 samprayoga 11469111, 113 sammUrcchana 2/62 sammUrkin 16124 samyaktva 7/12 | samyakcAritra 9/7 samyagjJAna samyagdarzana 2| 10:2 | 12:2328 5/248/11 samyagdRSTi 19136, samyagyoganigraha 8/11 sarAgasaMyama 18 sarAgasaMyamAdi 5110 rA 1333 | sarvAtmapradeza 6/139|24 sarvArthasiddhi 5/265/28 8 11 sallekhanA 8/9 savitarka 1/19 | savIcAra 224 sarit sarvadravya paryAya sAmAnikapariSatka 6 |4 sahasrAra dAra sAkAramantrabheda 232 | sAgaropama 7/36 7136 7/35 7135 18:529,5/30 9 / 9 9165 9/6 336 7/11 132 5/35 6/25 6 / 12;8|8:8/25 76 2|11:2/24 1133 68 191265 6/30 2 / 31 2035 250 215; 6/218|9:10/4 1 / 1 1 / 1 1 / 15112 7/239/05 9/4 6 / 20 6 / 12 3 / 10 1/29 TA24 419, 4/32 722 9/41 9/41 3/19 4|16 7 / 26 3|6;4|28;4/29;4 / 42 Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnAmakArAdyanukramaH - - - siddhi sindhu - - sItIdA subhaga mAdhana zA sthityupagraha sAdhu 9/24 | sthira sAdhusamAdhi 6.24 ' sthaulya 5/24 sAtha 1401019 / snAtaka 9/46 sAnatkumAra 4|19; // 30 | sparza 2 / 20811 sAmAyika 414,7121,6 / 18 | sparzana 108,2 / 19 sAmparAyika 64 sparzapravIcAra 48 sArasvata 4 / 25 | sparzavat 5/23 siddhatva 10 / 4 / stRti 1 / 12 5/32 | smRtisamanvAhAra 3220 smRtyanupasthAna snigdhava 7/337134 5 / 33 | smRtyantarAdhAna sItA 7.30 mArgadarzaka:ArcAyazrI savidhisAgara jI mahArAja 3 / 20 svabhAvamAdadha 6.18 surata 4120:5120 svazarIrasaMskAra ( tyAga) sukhAnubandha svAdhyAya (paJca) rA20 suparNakumAra 4 / 104 / 28 | svAmitva svAmin suvarNa 1225 7/26 | svAtisarga 7/38 kUlA 3120 8/11 sUkSma 2 / 378/11824 harikAntA 3120 -kriyApratipAti 9/39 3/20 -sAmparAya 6 / 10:1/18 harivarSa 31. sUryAcandramasau 4 / 12 hArivarSaka 329 1 / 16,2 / 32,811 | hAsya 89 maukSmya 5.24 -pratyAsthAna saudharma 41194/29 / hiMsA 79,713,635 5/25 | virati 71 stanitakumAra 10 | himavat stenaprayoga 7/27 | hiraNya 7/29 steya 715,9435 / dInA -viragi 7.1 hInAdhikamAnonmAna 720 styAnagRddhi 87 vemamaya 3 / 12 strI 9 / 9:9 / 15 haimavata 3 / 26 haimavatavarSa -rAgakathAzravaNa (tyAga) 77 / IraNyavatavarSa zA. 3114:3 / 15:3 / 18 sthAvara 15:2012 | hAsa 327 sthiti 1/73 / 64/204128,83,8 / 14 / hI musvara harita setara -veda 89 Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja tattvArthavRttI samAgatAnAM samuddhatavAkyAnAmakArAdyanukramaH a 180 dhUlathUlathUlaM bhUlaM [ basu0 sA0 16] akartari ca kArake saMjJAyAm [phA0 sU0 415/4 ] 86, 194,195, 306 zrapi bhavetpApI [ yaza0 OM0 pR0 135] 239 mIlaNa mitAtthi [tiloyasA gA0 207 J azAnabhASAvazubhAzayAdA [ ] tIlA [ jambU0 0 136 ] 33,209 na sayahassA [ 20 198 ] bhavaH kAryaliGgAH syuH [ ] adhyayamahayA [ go0 karma0 gA0 334 ] 31 aNopavitA [ paMcAsti gA0 7 ] ayAdi attamajbha [ niyamasA0 grA0 26 ] 198 atrAsti jIvana va kizvidamukta 187 [ yaza0 pU0 pR0 271 ] atha kathayAmi munInA atha bIcimAlinaH syuH [ adhika samI ] [ kA0 sU0 224|11 daurga0 pR0 ] abhizI thAsA karma [ pA0 sU0 114/46 ] anantarasya vidhiH pratiSedho SA [ pA0 mahA0 12247 ] anAdyanine dravye [ 3 anekana yasakA [nItisAra lo016] antaHkriyAdhikaraNaM [ ratnaka0 512 ] adhinamASTabhAgA [ ambAmba roSazmukhA [ ambudhiviMzatiraMzo [ ariSTAvizarti tAni [ zrartihusuciSNoSadabhAyAtubhyo maH [ kA0 u0 1353 ] arthazAdvibhattiH pariNAmaH [ ] ] ] ] ] ] 121 294 R 79 5,62,136 207 8 247 | zralpaphalatravidhAtA [ ratnaka0 3 / 36] 246 alpasvarataraM tatra pUrvam [ kA0 25/12] | 8, 86, 139 113 240 120 129 advedhaviSaM dhAti [ zrAdipu0 25/41] 297 sadyodayAdbhuktiM / zrAdipu0 25/40 ] 297 zrasadvezrodayo pAti [ zrAdipu0 25/42] 297 zrasidisadaM kiriyANaM [ go0 0 876 ] sUryA nAma te lokA [ IzAvA0 ] 259 247 A 222 zrazItitatsahasrANi [ vRSabhayo maithunecchA [ tRtIye'mbudhayI [ saNa-sarisava pakkhI [ 90 120 13 [ AtmAnu* zlo0 13] 120 zrakRSTo'ha to naiva [ ] 294 zrAzA mArga samudra- [ AtmAnu0 zlo0 11] 13 AzAsamyaktvamuktaM yaduta [AtmAnu0lI0 12] 13 zrAtmajJAnAdekadezAdA- [ } 157 Atma vitaparityAgAt [ yaza0 u0pra0405 ] 295 AnandIzAnamaizvarya [ yaza0 u0 10 273 ] 83 zrale zrute te taptve [ yaza0 u0 pR0 23 ] bali samayA [ jmbuu013|5 ] 33,209 5 i ] zrAkaspiya zramANiya [ bha0 rA0 grA0 562 ] zrarthyAcArasUtraM municaraNa 120 117 | igavI sekkArasyaM 121 193 1 302 .[ triloksA0 244, jambU-5012/101] 160 inatra yatnAderubhayam [ ] 262 u ucAlimmi pAde [ pavayasA0 0 3316 ] 238 74, 254, 260 | ucchiSTaM nIcalokAI [ yaza 0 050404 ] 256 C u ka nii Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhidhasAgara jI mahArAja 133 uddhRtavAkyAnAmakArAcanukramaH uttANaSTriyagolagadala- [tiloya. 7437 ] 160 | kAraNakajavihANaM | aArA0 sA* gA0 13 ] 56 utsarmApavAdayorapa-[ ] 316' kAlu aNAi praNAi liu udhaya ekAdazake [ ] 120 / [paramAtmapra - 1.4] upArasakarmakAt [ ] kimirAya caraktaNugola jI0 gA0 286] 267 ummUlakhaMdhasAhA [paJcasaM0 11192] 85 kRlyayuTo'nyatrApi ca [ kA. sU. 4 / 5 / 92, 58,97,262 kRSNA SaSTha mahAkRSNA [ 116 varNavyaJjanAntAd dhyaNa [ kaa.suu04|2|35 ] / kaMde mUle ballo pabAla-go jIgA.187] 2:51 212,231 | kSAyika mekamanantaM [ sa * zrutamaH zlo0 29] 2.2 kSitigatamiva ba:yInaM | ranam046] 257 eiMdiyavilidiya- [paMcasaM0 11186] 273 kSetra vAstu dhanaM dhAnyaM / / 242 ekApi samartheyaM jinabhakti [ yaza0 u0 pR. 281] rakana adhikA na daza / varatvaM mohana tAradhyaM] ] 266 [prameyakamalamArtaNDa pR0 307 ] 297 ! khIsakasAyANa puNo tigiraNa | ekkaM pnnviisNpi| 273 . evamAditvAt [ ] gugApradhAnArthamidaM hi vAkyam | [bRhatva. zloka 45 ] 203 zrogADhagAda Nicido [ pavayaNasA. 176146 | gRhasirasaMdhipaccha / go0 jI0 gA0 186] 271 zrIsappiNi-avasappiNi-[ pArasa zrapu. 2989 / godhUmazAliyatasarthapa- 251 sAmAntarAtsamAnItaM | vaza0 u. pR0 404] 256 228 OM 112 kacchA sukacchA mahAkacchA [hari0 5 / 245 ] / dhamodadhijagatmAe kaNDarAdikajantUnAM [ ] 113 ghanodadhimahattamba [ satyavi baliyo jIvo ] ] kammaI divANa cikkaNa [paramAtmapra0 178] 91 catuzcApazatazcApi [ karaNAdhikaraNayozca yuddha catvAriMzatsahasANa [ [kAta0 415195] 58.255 cestu hastAdAne / kA0 sU0 415/34] 15; kartRkarmaNoH kRti nityam [kA sU0 21441] kalaipiyA kagAciya chamsuNNa-veNi-graha ya [ ] 18 [ tiloyasA* gA0 835] 140 kasipisibhAsIzasthApramadAna [kAta 4/4/47] 92 | jIvakRta pariNAma ' puruSAryasi0 zloka 12] 190 kAU kAU ya tahago0jI0 gA0 528 ] 29 / jogA payaDipadezA kApotI tu dvayolezyA [ ] 116 | [go0 kA gA. 257] 262,277 kAyavAkyamanasA pravRttayo jIyamamegaTTikA chApA [bRhatsva0 zlo074 ] 211 . [trilokamA gA. | Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAthavRttI 1 zAnaM par3I kriyA cAndhe [ yaza* u. pR. 271] thIzudayepuDhavido go0 kA gA0 33] 265 zAne pUjA kulaM jAti [ ratnaka0 zlo0 25] 230,284 dadhimarpiHpayobhakSya[ yaza0 u. pR0 404] 256 jhorolakAmraka caiva [ ] danbapariyaharUko jo so [dravyasaM0 gA. 21] 195 daMdajuge orAla | paJcasaM0 1199] 32 jayA bAhU ya tadA [ kammapa074 ] desayAmohakhaSaNa- 1gI. jI. gA. 64710 gAvagAvado ekkaThAma [ ] dANe sambhA bhou [paramAtmapra0 2272] 283 Na hi tassa taSNimitte vihilipizliSizvasi- [kA0 sU0 4 / 2 / 58] 207 [ pazyaNasA0 kSe0 3 / 17] 238 devakRto dhvanirityasadetat / ] 196 piccidaradhAtusattaya do dovarga bArasa bAdAla-[ ] 161 [bArasa aNu0 gA0 35] dorisaha ajiyakAle / ] dyutigamordai ca [kA.sU. 44458] 237 zikharUpa NidveNa durAhiyeNa mArgadarzaka / 7.123 alArmI sAvidhisAgara jI mahAyajayAjAtigugAmabhada- / NirayAdibahaNNAdisu jAvAdi dravyavidhAnaM hi guNAH [ ] 207 [ vArasa asu0 28] dvAtriMzatsahasrAmiNa [ ] 113 dvAvandhI aSTamake ] dviddhi statazcaturvasti / ] 116 dvivacanamanau [ kA sU0 3 / 2 / 2] sasvArthasUtranyAkhyAtA [nItisAra zlo0 19] tatvoDazasahasAriNa ] 113 / dhammo badhusahAvI tanurgandhavaho nAnA [ ] / katti0 aNu0 gA0 476 ] 209 tanuvAtamuparyasya [ ] 112 dharmAdanica (ra) kevalAt tasyoparitane bhAye | ] 112 pA0 sU0 5 / 4 / 124 ] 236 timNi sayA chattIsA [ 36 bharmeSu svAmiseSAyAM [ yaza u.pR005] 256 tiNi sahassA satta ya [ 32 / dhruvamagaye'pAdAnam / pA0 sU0 1 / 4 / 2] 231 tiNDaM doha TuNDaM | go jI gA0 533 / 31 tihaya sattavihattaM [paMcasaM. 186] turyabhUprathamapAle [ ] 120 na duHkhaM na mukhaM tadvat [ ] 220 tuyeM paJcadazAMzA [ ] 121 / na duHkha na sutraM yat [ ] tubaryazcaNakA mAtrA [ ] 251 : mabhasvato kamADIya 112 teU teU yatahA go0 jI0 gA534] 30 na muktikSIyamohasya [Adipu0 25/39 ] 297 te puNu baMda siddha gaNa [ paramAtmapra0 35] 184 - navaduttarasattasayA dasasIdi. terasakoTI dese / ] 2. khimyU0pa0 1219.] 159 teraha phoDI dese [ J 17 mavame dazabhAgAno [ ] 120 teviMzaterapi [ kA0 sU0 2 / 643] 137 naSTo yAtmako dhvaniH [ ] 196 triMzanyaiva tu paJcavizatiraptaH / 114 / na samyaktvasamaM kizcit [ ranaka0 zlo34] 91 171 gha 220 Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAnyathAvAdinI jinA | J nAmnyajAtI gini [ kAna0 2176 ] naive ! - 0 2282 ] pa pacetudRSTAntasAdhitaM mArgadarzaka paJcamadvayaM zatrutA | pacchAyaDeya siddha ! siddhabha0 4] paJcamabdhirdazake / udghRtavAkyAnAmakArAnukramaH prathame'smin / 1 15 patrAcArato nityaM | nItisAra zlo paTale dvitIyake'dhi | I padmA padmA mahApadmA [ dari0 5 249 ] paryAdibhAga | goka0 gA0 24 / [ mUlAcA0 gA0 1921 ] palApayadaye payaludayeNa ya jIvo [ go0 ka0 gA0 25 | paramANau: paraM nApaM J 1 kA0 sU0 25/18 ] pUrva vAcya bhavedyasya [ bAta0 25114] khalu koTI [ ! prakRtiH pariNAmaH syAt [ pratyakSaM cAnumAnazca casIsavAsajanmI [ batA dAla sahI [ saathii dii kii vaa 120 224 bha 120 / bhakta saMkSepe / J 121 | bharate glecchrakhaNDeSu [ 87 ba 309 131 181 pan gahanaM gaNitazAstram | suNodisa paMca vi iMdiyANA [ bodhapA 53 ] 219,238 1 puDhavI jalaM ca chAyA [ vasu0 sA0 18 || gae g parimANaM [ jambU0 50 13312] puvadbhASitapuMskAdan [ SaDda0 samu0 zlo0 70 ] pratyAkhyAnatanutvAnmanda- [ ratnaka0 3 / 25] pratyAsateH pradhAnaM balIyaH ! I 90,261 265 120 129 265 184 124 65 180 143 72, 154 100 120 90,262 prathamabhUprathamapale [ 1 hAse manyApade manyate [pA0sU0 104/106179 prAya ityucyate loka- [ [ 301 245 5 dhika guNa yasmAda [ 0 slo 537 ] bandha pratyekavaM lakSNatI | ! bAdarahame giMdiya | gI0 jI0 gA0 72 ] mAnyavihInAH [ jilAnA vedanAMva savamA 119 300 11 bhojyaM bhojanazaktizca [ yaza0 0 0 405 ] bhAve [ pA0sU0 3318 | 86.195 ktatA muhAna [ iopa zlo0 30 | 88 nRtapUrvakastadupacAraH [] nyAyasaM nyA0 8 50 9 ] bhUminindAprazaMsAsa [ paramAtmapramA0 125] mArivi zrIvaha~ laksavA 535 206 [ kA sU0 22611. da vR0 1 ] 181 midhyAtvaM darzanAt prApte [ mizra kSINakaSAye ca [ 85 bhisle vANattayaM missa | mUrcchA mohamamucchAyayoH 242 (16 325 315 126 [ paramAtmAgA 126 193 min khalu daya [ go0 ja0 gA0 11] 52 59 | midhyAtvavedAsyAdi- [ 242 1 34 23 16 1 132 ] ma maparihArA / go0 jI0 gA0 728 ] 11 matirAgamikA zeyA [ 61 239 J maradu va jiyadu va [ vysaa03|17 ] maryAdAyAmabhividhau | bhArivi ravi jodhaDA 15.7 208 255 103 ] [0 dhAtupA0 vA0 219 ] 241 93 0 prANatyAge |pA dhAtupA 0 1496] 93 zucikA bAlikA caitra [ maithunAcaraNe mUDha [ zAnA moco masAragalpazca [ 240 93 Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 536 ya vizuddhisaMklezAjjJa cet 212 yaccArcitaM dvayo: mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAga mahArAja" / vizeSaNaM vizeSyeNa | pA0 sU0 2 / 1 / 57 ] 178 ater padasya [ zA7 vyA02238 ] mUlI ranavasiMga 98 [ kAta0 215/13 | yatstrInapusakAkhyA | yadugavAditaH [ kA0 sU0 2 / 6 / 11 yadrAgAdiSu doSeSu [ yaza0 u0 pR0 323 | 9,63,86,92 236 203 [ gA~0 jI0 gA0 285 ] 267 5 bedaNaparimANAM jo [ dravyasaM0 gA0 34 ] 279 yastu zakyate sa [ vede hetu tu kAraNAdA [ 66 ye candrakAntazca [ 93 yaH zrutvA dvAdazAGgI kRti [ zrAtmAnu0 zlo0 14 | yAni strIpu khaliGgAni [ ra rAgAdayamaguNA [ rUbhyaM suvarNa vayaM ca | Xue F tArthavRtta rakSo'surA dvitIye | 113 rasagmAMsamedo'sthi- [ aSTAGgahR0 1 13 ] 95 247 ] 93 1 lakSamekamazItizca [ lokamUle ca pArtheSu [ lomAgAvese [ gI0 bI0 gA0 588 ] dha vicinapUrvikA zabdArtha- [ 1 249 13 267 vyAkhyAnato vizeSapratipatti- [ ] vyAGyaribhyo ramaH vaci ThANacaukkaM [ varasA sudhatsA mahAvatsA [ hari0 5 | 247 ] prA suvamA mahAvamA [ iri0 5 / 251 ] vartamAne zatR [ kA0 sU0 4 / 4 / 2 / vardhante mAtarizvAna [ baSahArakApallA [ triloka0 mA0 93] vikA taha ya kasAyA [ paMcamaM0 1115 ] 238 viSahA tahA kasAyA [ go0 jI0 gA0 34 ] 259 vijayA vaijayantI ca [ iri0 5263 ] 130 vidyAvRttasya sambhUti- [glaka0 zlo0 32 | 228 yilisisodi / J viyojayati cAsubhirna ca 36 [ dvAtriMdvA03/16] viva virasaM viddha- [ yaza0 u0 pu0 404 ] 256 239 112 152 | 3.10 pA0sU0 1|3|83 ] 79 za zarIranivAsayoH kazcAdeH [ kA0 sU0 4/5 35. ] zArIramAnasAgantu 113 zrautAnumitayoH zrautasambandho [ 192 209 154 | yaza0 u0 pR0 323 | 5 95 zuka siMghANa karaleSma / zraddhA bhakti [ yaza0 u0 pra0404 zrozimAIbhItatva - | Sa duhu gatau [ samavapravibhyaH 1 ma ] 231 ] saMvidhammada [ tattvasA0 0 71 ] saGkhyayA brajahIrantyasvarAdi - [ 26 sa cAnantarye [ kA0 sU0 4/5/36 ] sattAiM zratANa [ ] 129 / sattAlocanamAtramityapi / pratiSThA 02260 ] 86 130 sacce sarvatra cittasya [ yaza0 OM0 pU0 323 ] 5 sadAgatitrayaM tasmAd 1 ] saptItAnazayA sinti divasAn 112 [ sAgAra 268 ] 257 266 219 [ kA0 sU0 312/42 dau0 0 14 ] | samudAyeSu nivRttAH zabdAH [ 212 323 137 154 20 126 76 168 samma sattadiNA virada [ paJcasaM0] 11205] 50 samyagdarzanazuddhAH | ratnaka0 zlo 15] sarasaM virasaM tIkSNaM / ] 238 | sarUpANAmekazeSaH [ pA0 sU0 1|2|64 ] 72,199 dvandvavinirmukto nItisArazlo 17] 308 141 dy Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka : kalAbhijJo [nItisAra zlo 18] 87 AcArya zrImAna rara paryATTadi [ bArasa0 gA0 38 ] 91 vipulA khaju [cArasa0 25] 88 sahasrANi tu taiva [ J sAkSAnmakSikAraNaM nirma-caliGgam [ sAgaradazabhAgAnAM [ 112 [] 216 150 sAdhyAhArANi vAkyAni bhavanti [ ] 297 sAcinamasteSu [ 14 sAyAmAyArA [ sArvavibhaktikastas datyekaM / sAdhAraNamAhAro sAhAraNa [ pazcasaM 182 ] siddhe satyArambhI niyamAya [ silave [ go0 bI0 gA0 sila puDha vibhedadhUlI [go0 nI0 0 seyaMvarAMya AsaMbaro[ 1 tatvArtha sUtrANAmakArAdikozaH da ] 321 276 271 ] 64,199 284 ] 267 83] 267 258 ] sotthi ko eso [ paramAtma0 1165 ] solasagaM cavImaMtI [ stenAntalopazca [ sthitijanananirodhalakSaNaM 201 112 [ bRhatsva0 zlo0 114 ] svarzanI lokazikhare [ ] svayamevAtmanAtmAnaM [ ] 96239 svaravRdagamigraddAma [ kA0 sU0 4/5/41] 207 svarAyaH [ kA0 sU0 4 / 2 / 10 ] svarUpametatpavamAnagocaram [ svarbhogavargaprasitAkSavargo ] [prati0 sa0 2 / 121] 6 hitaM yAt mitaM yAt [ detI prayojane vAcye [ ] ] 537 } 65 18 231 207 113 108 305 4 Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja tattvArthavRttigatAH kecid viziSTAH zabdAH 244 * " L.." " C 271 21 pRva pNkti| aithUlathUlathUla atiduHkhamA 132 2 apathyAnalakSaNa akkirimANaM atrANamaya 228 10 aparavideha 127 29 akriyAvAdi 258 18 ' arUpatA 1481 aparadhAtakIkhaNDa 145 11 akSa 56 24 | addhA 152 aparAjitA 130 7 akSINamahAnasa 149 3 'adhigamaja 5 23 / apayAmi adhINamahAnasarTi 1491 | anakSara 196 18 aparimitakAla 300 2 adhImAlaya 5 anagArakevalI 312 28 apahRtasaMjJaka 285 11 akSINAlayAI ananugAmI 72 5 apUrvakaraNa 281 18 aguptibhaya 228 'anantacatuSTaya 249 apratiSThAna agurulaghuguNa 182 12 12 / anantAnanta apratyavekSitanikSepAdhikaraNa 2184 aguruladhutva 208 13 ' anavasthita apratyAkhyAnakriyA 214 agnizikhAcAraNala 147 11 / anAkAmA kriyA 26 214 24 / apramattasaMyata 281 18 amAyaNIpUrva 66 3 | anAdeya 271 22 | aprazastavihAyogati 2714 aGgapraviSTa 65 11 / anAbhogakriyA 214 20 prati 288 10 anavAkha 67 10 | anAbhoganipAdhikaraNa218 5 abhAyAtmaka akula 152 20 / anivRttibAdara | abhinnAkSaradazarSa acakSudarzanAvaraNa 315 25 264 15 sAmparAya 281 18 ' abhyantara upakaraNa 97 acitta 11 102 28 anitya lakSaNa 197 18 / abhyantara nivRtti acittoSNAvata 7 8 102 28 | aniHsaraNAtmaka 108 12 / amanaka acetanatva 208 13 anukampA 5 1 ! amUhaharitA 228 13 ajaghanyoskRSTa 183 6 / anugAmI 72 5 / amUrtatva azAna 58 19 anubhaya 211 14 | amRtAsAvI 148 27 ajAnanA 58 21 / anubhavasthAna 90 22 ambarISa 292 1 azAnika 258 28 anubhAga ambAmbarISa 164 25 | anubhAgasthAna ambubahula aJjanA 113 13, 11417 / anubhUtatva 57 22 | amla 270 23 aNucaMdana 167 21 | anumAnita 302 16 / ayaza-kIrti 271 23 232 18 antakRddaza 68 13 / ayogijina 282 10 aNimA 147 19/20 / zrantara 41 14 ayodhyA 126 | 5, 160 8 aNDa 1.3 27 | antaradvIpoddhaya 149 26, ariSTa aNDAyika 65 14 antarmuhUrta 32 17 | ariSTA 113 / 14, 114 7 atadguNa andha 114 4 aruNavara 122 20 atithi 246 5 ! annapAnasaMrogAdhikaraNa 218 7 | artha xxAFTAARES5ER2E: asana aNuvrata #. ." Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthacara arthanaya ardhanArAcasaMhanana allokA kAza alpabaddala alpasAvakarmA avAta avadhidarzanAvaraNa avadhyA avarNavAda avasthita avipAka avyakta azItikA azubha aSTaka asaGghATa asatya asamprAptA spATikA hanana asambhrAnta amo afe mo asUvA pUrva pati 115 14 AtApanAdi 6 AdhikAriNikI kriyA 270 2 185 8 53 25 17 (YE AvArAja AcArya AjJAmada AzA mArgadarzaka:- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja tArthavRttigatAH kecid viziSTAH zabdAH 193 21 264 15 130 8 AvalikA 222 24 113 291 66 EUR 2202 Amla Ara ArakSika ArambhapadezanAmA da 23 | 93 270 113 20 149 17 I'VE PR 247 6 bhAvatI Abali AvAsapradAna 72 5 Astikya 26 5 Asyapipa 302 24 Asavaro B 21 AhAra 271 18 AhAraka 211 9. | AhArakamizra AhArakazarIrayasvana 269 19 I | AhArazarIrasaMghAta 266 21 9 122 18 | upabhoga astinAstimAdapUrva Di 5 asthira 271 21 asayatasamyagdRSTi 281 ahamindra aMtamahutaM Akampita 4 AhArakazarIrA262 iMdriya indriyasaMyama irAvAn ipugati pR paMkti 303 ujjayinI 214 ujjvalita 195 utkara 114 2. utkRSTa 155 8 uttarakuru daSvAkAra ihalokabhaya 3/4 kA 244 27 27 128 25 33 1 32 24 246 12 5. 2 kiyA 8 15 T 15 26 uttaraguNaniva 68 87 8 Ii 48 upatayaH 229 26 pApAdanakriyA 224 23 upabha 149 / 22. 272 | I'VE 20 uddhAra 258 23 udima 105 1 udbhrAnta 2116,269 // 7 ikSuvara ikSvAkuvaMza 149 / 19; 272/3 upazamakazreNi dakSaNa 197 18 upazAntamAha chandra upAsakAdhyayana 237 23 upAdhyAya indraka 164 10 15 indra vimAna 1626 164/25 162 17 / 165 24 2.8 259 10 4 6 302 16 228 1. 10 125 23 130 101 Akasmika bhaya AkAzagatA cUlikA AgAmila 147 18 AgamadravyajIva 7 21 21 AgamabhASajIva 7rk RtuvimAna 228 9 RddhiprApta 214 16 viprApti | 214 14 virahita 147 24 ekAnta 8. ekendriyajAti 4 evambhUtanaya uttara guNabhAva utpAda utpAda utsarpiNIkAla upakaraNacakuza upagUhana upacayazarIra upapAdima upekSA upekSAsaM zaka karaNa 218 ubhaya upakaraNa vitaraNa upakaraNasaMyogAdhikaraNa 218 uSNa 6 umAso 250 114 P 197 21 183 6 122/24. 127/26 539 piM 30 314 26 26 69 t 24 6 1 113 20 116 5 152 96 246 12 228 13 160 14 66 3 107 10 281 20 282 87 10 68 11 A 58 20 28.5 11 211 13 10225 195/26 270 22 33 1 164 10 146 27 27 28 258 19 266 2 184 26 107 146 Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha paMkti khaDa 128 24 tattvArthavRttiMgatAH kecid viziSTA zabdAH pRS paMkti | paMkti / aizvaryabhada 229 29 | kAyanisargAdhikaraNa 218 8, kSIravara 122 17 audArika 258269/7 kApabalI 148 14 | kSIrasAgara audArikamizra 11 madikhAyama AcArya zrI. vidhisAMgAjI mahArAja 148 24 audArika dArIrabaMdhana 269 .... kAyikI kimA 214 15 , kSudrabhava 211 / 6, 26617 ' kSudrahimavat audArikazArIrasaMghAta 269 audArika zarIrAtopAna 269 8 | kAmaNazarIrabandhana 269 19 / kSetra kArmaNazarIrasaMghAta kSetra parivartana aupapAdikadaza 6 8 15 . kAlaparivartana kSetraprarUpaNA auSaya kAlalabdhi 27 yAtrAya 146 25 148 18 kAlasvarUpa khaDakhaDa kAlAsura khanA 1308 kacchakAvatI kAloda 122 15 khaNDa kiriyANaM kacchA 128 24 kharakSmAbhAga 113 kIlikAsaMhanana 270 195 3 | zrA kubjasaMsthAna 269 26 / gajadanta 270 23 gaNadharavara kevalI kumudA 312 28 kapATasamudrAta gandhamAdinI kuruvaMza 149/20, 272 / 3 karkaza 165125, 270 / 22 gandhA kulamada 226 28 : gandhilA kuzalamUlA karmadravyaparivartana 87 19:29 . 17 karmadhArayasamAsa 158 7 . gavyUti 71118, 155/15 karmapravAdapUrva gusthAneSu satyarUpamA 15 20 kRSNa 1108, 195/27 karmabhUmamudrava 150 22 guru 195/25, 277122 kRSNalelyA 84 8 kalpavimAna gurudattapANDavAdi kRSNavarNa 170 25 kalyayavahAra gRhAta 159 26 gotrabhida samAkalpa kevalajJAnakalyANa gomUtrikA kAnapUra kevaladarzanAvaraNa 264 16 | dhana kAya 165 / 26, 260 / 3 / koTTapAla 155 14 | ghanavAta 23848,270/23, 315/7 | komala 270 22 ghanodadhivAta 111 18 kapAzAmyavasAda 60 11 koSThatruddhi - ghA kAgada 66 8 kriyA 14711, 1823 ghATa 113 23 kApotalezyA 84 28 | kriyAvizAlapUrya 69 15 ghRtavara 122 18 kAmarUpitva 148 1 klezavANijyA 244 20 | ghoraguNabrahmacArI 148 11 kAyanupti 283 23 | kSapakoNi 281 20 ghoratApa 1486 kAyaduHpraNidhAna 253 10 / kSINamoha 282 8 / ghoraparAkrama 148 13 . mar 6.80 288 10 garimA kRtikarma kRSikarmA ketu 249 1 Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja 541 prpNti.| tejasa tata citta 148 10 tatyAzravRttigataH kecid viziSTAH zabdAH pRSTha paMkti pRSTha paMkti caridipavisayacalacAraNasva 147 12 / tejolezyA 84 28 kammapAumga 180 5 | jalagatAlikA 266 . cakravarti5/14. 1266 ' jallamalasauSadharddhi 294 33 | tejasazarIrabandhana 266 19 140/21, 237/23 jAtyAya 146 18 | tejasazarIrasaGghAta / 269 22 cakrA 130 8 jina 306 12 vasareNu 152 17 cakSurdAnAvaraNa 264 15 / jila 113 23 | trasita 113 21 caturAnana 668 ! jika 113 23 | trasta caturindriyajAti 966 3 jainAgama zrIndriyAti caturthakAla gatukathA caturdazamArgaNAnuvAda 16 jJAyakadArIra 7 23 thIo candraprazApti 68 20 jyotiraGga 127 6 dakSiNApathAgata 252 1 cAraNa jhApa 114 3 daNDa 152 / 14, 152121 cAraNavidyAdhara 323 28 daNDakapATapatarapUraNa 1836 cAritrArya 1466 4 13 ! daNDasamudrAta cikurAmra 152 18 tatsevI 302 24 dAna kriyA 301 23 : tadvyavahAranaya 184 26 dazavakAlika citravanapaTala 183 10 tanuprabhAsa 1266 dIpAta citrAbhUmi 141 12 tanuvAta 111 18 | dIptatapaH 267 21 tantucAramanva 147 dIpti 166 26 167 21 | tapaddhi 26.4 24 durabhi 195 27 cUlikA tapana 113 25 | durabhigandha ceSTopadeza 147 271 16 chaNNa 113 25 duHpratilekhita266 tapAmada 226 26 nikSepAdhikaraNa 218 5 chAyA tupta 113 24 / duHzruti 183 tAtatapaH 148 11 | duHpamamupamA javAcAraNasva 547 tama 114 3 | duSamA jaGgAdicAraNatva 1471 tamaka 114 2 duHsvara 271 17 taminsa 1144 jambAlabahula naan dRSTiviSa 113 25 | jambUdvIpa 114 2 deva 323 28 ambudIpaprajJapti tikta 526, 27023 devara 127 29 jambUvRkSa liyaMgali 268 22 | devagati 218 26 jayantI 1307 tiryaggatiprAyogyAnupUrva 270 23 | devagatiparivartana jaratkumAra tiryagbhaya ma 25 | devagattiprAyogyAnupUrya 370 26 jarAyika 65 17 | tiryagvaNijyA 244 29 | devacAraNavidyAdhara 323 28 jarAyu 103 25 tIrthakara 109 / 7, 12811 | devAraNya 18 21 140 20 'dezavirata 816 jala cUrNikA dusaMga 302 20 tapita 180 tAra Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 542 dezAvadhi drava dravyajIva dravyaparivartana dravyamanaH dravyanaya utpalezvA dravyacAka dravyasaMvara dravyArthika dvandrajAti dvIpa sAgaraprajJapti dvaiyAka dhanazrI barapendra dharAiya cAtakIkhaNDa pAtakIvRkSa dhArApurIlahUna nandanavana nandIzvara naraka yati narakagatiparivartana narakagatimA nakanAmA nalinA nAthavaMza nAmakarma nAmajIva nArada nArAcasaMhanana nAlI nivAca nidAnazalya nirvANakalpANa pRSTha paMkti / 72 17 / nirvicikitsatA 254 12 nizrayanaya | 13 20 niSkuTakSetra nisaryakriyA 87 19 21. 180114 sija I 191 151 mArgadarzaka 84 18 239 26 / na karma 237 23 naM karmadravyaparivartana 180 nyagroparimaNDalasaMsthAna ta 122 15 yogyAnupUNye RA 26 113 19 190 27 nIla 279 10 nIlaleA 6. 178/4 nIlavarNa 266 2 nepA T 68 20 naisargika 1 3 6 251 30 124 23 122 268 89 19 7 129 29 14621. 272/3 6 17 25 21 | 2 8 " 16 22 22 14 sArthavRttitAH kecit viziSTAH zabdAH ya vifes. 242 13 249 9 5 avidheyazrI suvidhisAgara jI mahAyAvigrAdikI kriyA Yong niHkharaNAtmaka 1 I padmA | parakRta paNao patracAraNatva padmAvatI padmalezyA paranimitta paramAvabhi 140 20 33 3 parimitakAla paramukha paralokabhaya parasthAnavihAra parArthaM parikarma paricitatva 113 25 | parItAnanta mAnava 13 | paropadezapUrvaka pArthika - 228 12 192 1 101 214 22 5. 228 108 195 88 200 59 125 68 57 pIna pItavarNa 25 puDI 10 puNDarIpha 25816 | puNyapApapadArthadraya 37 129 8: 15 1 pAtAlasajJaka pada 22 / pApabandha 12 | pApapradeza 269 238 14012 12 pAritAriko 8 2 19 269 20 2 3 1 2 2 ar 20 15 15 35 91. 724 I I ***-* purupAdyarakSaNa puSkaravara puSkaravRkSa I 8 / puSpacAraNasva / 275 9 pota 228 puSphalA puSkalAvatI puSpaprakIrNaka pUrvIpramANa pUrvagata 323 27 182 14 pUrvavideha 72 17 bhaktva ! pUrvaprAtakIkhaNDa 9. potAdhika 26 4 prakRti 8 12 prakRtipuruSa 18prajvalita 21 | pratara 2 pratikramaNa 200 te 20 pratibhA 25 26 pratibAsudeva | :| pratisevanA kura 28 paMkti 101 5 124 24 144 5 152 20 277 17 244 18 214 26 214 16 195 200 180 27 25 5 20 54 th 1200 228 9 122 16 122 6 128 25. y' 67 6 198 25 147 13 dar 2.74 12 * 15. 145 21 65/26, 127/28 ? 28 65 15 10 19 179 6 113 25 23/23, 227/21 y 67 4 61 5. 140 19 215. 15 Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyavekSita pratyAkhyAnapUrva dutyanna prathamasamyaktva prathamAnuyoga praveza prabhAvanA prabhAsaMza pramatta pramatasaMyata prANagati pramANanirmANa pramANayojana pramANAkula pramAdacarita pramArjita prayogakriyA pravacanamAnuSA prathama prazastayiogata bhavanavyAkaraNa pRSTha paMkti 25.3 19 66. 10 323 23 6612284 prANyasaMyama prAdhyAmikI kiyA prAdoSikI kriyA prApti prAmRta prAya: prAyogika mAyogikI prArambha kiyA prIti tasyArthavRttigatAH kecid viziSTAH zabdAH pRSTha paMki 226 26 'bhrAnta 13 14813 macavI 302 13 27116, 302 20 313 1 phala cAraNatva bala balabhadra 68 19 20 90 228 16 164 14 218 3 281 16 152 15 RE 4 152 15. 15212 244 28 253 20 alamada ba jana 214 12 315 28 4 27 4 271 68 16 prAkAmya 147 23 prANAtipAtikI kriyA 214 16 RE cAvAyapUrva 14 bhAvamanaH 266/26, 267/1 bAdara bAhya upakaraNa bAhyA nivRtti 21 bAdara zrAdarakAyayoga madhura darzaka: avadhi zrI suvAsakhAgara jI mahArAja ki '' PS bIjakAraNatva bIjabuddhi buddhi buddho budha bRhaspati bauddha brahmahRdaya bhaTTAraka bharataputra bhavaparivartana 259 214 19 bhAvalecyA 214 14 bhAvavAph bhAvasaMvara bhAvasvarUpa bhAjanA bhAvajIva bhAvaparivartana 147 66 22 301 23 bhASinozrAgamadravyajIva bhASAtmaka bhikSAdAna 16.4 23 214 25 bhUtAnumatantra pUTa 16 bhUtAraNya 147 13 bhUSaNAla 247 1 bhojanA 140 asa 147 Fro 3 140 1 61 5 258 23 156 159 66 6. 165 7 53 258 89 4 manuSyagati 1 14 manuSyagati 23 24 maMGgala maGgalAvatI 122. 18014 191 16 84 26 190 27 5) sanaka 5 5.2 ' 27 196 17 543 pRSTha paMki 113 16 113/14, 114/7 156 25 126 13 165/26, 270/26 Ye 12 prAyogyAnupUrvya 270 manuSya jIva manuSyamaSaparivartana 14 17 marIi 12 madhikarmA 127 11 mahAkacchA 2 mahAkalpa 60 10 mahAtapaH mahApadmA mahApuNDarIka mahAyojana mahAvatsA mahAvanA mahAvrata mahimA manAgupti manoduHpraNidhAna manonisargAdhikaraNa manobalI manoyoga manyAkheTAvasthita mAdhavara 246 12 123 23 | mAghavI 110 6 mAnavayojana 127 ch mAnuSakSetra 120 10 mAnuSottara 114 3 mAyAkiyA 113 22 268 27 6. LE 25. 283 23 253 11 27 17 218 8 211 148 13 258 146 NOW ON y u UN N 251 26 17 13 11824 67 RE 148 13 126 28 67 20 152 23 126.. 130 232 18 147 20 129 6 113/14, 114/7 152 22 27 323 04/4151010 214 27 12 Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattvArthapUttigatAH kecid viziSTAH zabdAH muhUrta 32 18 | lezyA medhA mAyAgatA cUlikA 70 10 rUkSa 195/26, 270 / 22 vardala mAyAzalya 242 12 rUpagatA jUlikA 50 10 vardhamAna 147 24 mAra 114 rUpamada 229 29 / ziva mAraNAntika 26 113 19 | vasunRpa 4 | rokka 147 21 / vatlAna mAlyavAn 120 15 laghimA 195 / 26, 270122 | vAggupti 283 23 mAlyAsa mithyAtyakriyA 214 12 lallaka 253 10 114 5 vAgduHpradhiNAna mithyAdarzana kriyA laco 33 211 214 28 2 | vAgyAMga 7 miyAdarzanazalpa lavaNoda 122 1. yAgviSa 148 2. mithyA dRSTi 281 2 lAGgalAvatI 128 25 bAnisargAdhikaraNa 218 101 lAnalikA 9 vAtsalya mizcaguNasyAna 228 16 281 11 77 12 kaar' 16 mImAMsakamata 8 | vAditrAma likSA 152 19 | vAmana saMsthAna 269 27 166 30 | vAruNIvara loka 263, 169/2, 184 / 16 / vAsudeva 140 21 mUlaguNanivartanAdhikaraNa 218 ! lokanADI mArgadarzaka 12 AMcAI vikihAvidhisAgara jI mahAraji 6. 8 lokapUraNa 23/24, 183 / 9 / vikrAnta 12 / 25, 12 / 21 | lobindusArapUrva 69 16 | vikriyA 185 183 10 lokAkAza 125 23 8 | vikRtavAn 1 / 17, 2 / 9, 839 lokAnuyoga 130 7 moha vijayAI lAla vijayAIparvata mleccha loluka mlecchakhaNDa vitata lodita 195 yava vitasti 152 21 yAdava 149 22 vakrAnta vidAraNa kriyA 214 22 yuktAnanta 18. 20 pakSAranAmA 128 16 vidyAkArya raktavarNa yacobalI vidyAdhara rajju vajranArAcasaMhanana 270 152 21 vidyAnupravAdapUrva banavRSabhabhArAcasahanana 269 258 16 sthANu vaNiskamArya 258 16 ramaNIyA vatsakAvatI 129 13 vatsA ramyA 129 13 vadhakopadevA 244 24 / viSAkarana vandanA 67 13 | vibhaGganadI 128 17 rasAyika 95 20 vaprakAvatI 13. 4 | vibhaGgA rAhu 159 27 vatrA 130 4 / vibhrAnta 140 22 / varcaska vi 114 2 vRta 102 27 mokSa 165 26 | vijayA 134 16 125 26 270 25 148 14 24 rani 149 16 vinaya 129 12 / viparIta 126 12 / viparyaya Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ! vizeSa saMkhyA vItarAga ! baGgajAnta bonuvAdapUrva vRdhagiri nRpamanAmA nRpamasena mRdhya zreciya zratamada mArgadarzaka:- adhyAya AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja 228 zrANa zreNicAragattra 2118, 266 7 vaikimika vaikriyikamizra zreNivimAna vaikriyikazarIrabandhana 211 266 zarIrAta 269 vaiM krimizarIrApAna 269 vaijayantI vainayika vaibhASikamata caiva sika sakI vaMza vaMzA vyavahAra vyavahArapalyasvarUpa vyAkhyAprajJAti zavA jhAni zabdanava zabdavAn zabdAkulita zarIravakuza zalAkApuru zAlmali zilA zilpakarmA zIta " zukra vastvArthavRttigatAH kecid viziSTAH zabdAH 8] zuklavarNa 20 5 65 22 66. 4 130 18 126 7 65 28 254 13 zrutazAnin 259 Sao Cai 12 zuddhi zailA zrIdevI zrI bhadrazAlavana zrIvarddhamAna bhuta ke valI 16Artha ! 21 130 a 607/1425816 19:5 6 8 sacita ghaDAvazyakaparihANi salya samaka 197 1 samavAyAna 164 23 samAdAnakriyA 113 12 samprajvalita 114 sambandhAhAra 152 6 sambhrAnta 152 11 sammUmi 112/13, 124/7 mata 132 16 | sAdhAraNazarIra 124 22 sAdhu 326 1 60124, 110/7 samantAnupAtanakiyA 1859 10 229 21 20110 10013 68/6, 68/20 169 20 156. 26 7. 6 126 10 302 22 216 5. k 123 5 sAMgijina 114 7 sarAga 146 15 saritA 102/27. 1656 sarvAcI 200 22 sItarAya | 15.9 24 | dyAvadhi 2 | 16.5 27 / savipaki sammakA sampA samyagAdAna "nipAti samyagIyasamiti samyagutsargaM samiti 270 25 sahasA nipAdhikaraNa 218 5 259 11 sAkSara 16.6 18 77 12 6 87 12 sabhyapaNAsamiti samyagbhASAsamati 4 10 162 7 152 16. 291 26 101 26 211 16 58 214 66 68 Tra A 284 ra 264 1 284 1 284 1 284 27 206 wn / 3 subhImabrahmadApatyaH 110] 1 9 | 214 13 muvattA 114 1 sutradhA 254 8 123 95 25. 214 11 VE pha sAmAyika sAvacakamorya sAsAdanasamyagTaDi siddhakUTa sindhu sItAnadI sImantaka sukacchA sugandhA sudarzana supadmA 1 surabhi surabhigandha mukhamaduHkhamA supamasutramA suramA suSira sahuma wr guhumadhUla sumasuma sUkSma kAyayoga sUkSma kiSTi sUkSmatva sUkSmasAmparAya sUtra 129 29 sUtrakRtAGga 1427 sUtra 189 9 sUryA 72 10 zeyaMvaro 276 5. somavaMza 271 chuk 67 12 Pre 10 201 135 126 128 14 112 11 128 24 130 5. 124 21 126 28 S 165 27 270 6 18 12 5. 126 12 130 136. 136 1 135 167 3 1807 1808 302 20 180 15 2 316. 6 13 208 281 te 68 18 68 4 68 20 146 / 19 27223 250 23 149/20 2023 Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sasvArthavRttI saMsAra sImanasavana sthAna nirmANa svayambhRramaNa saMkhyAnarUpaNA sthAnAGga 68 5 svasthAnavihAra saMjayanta 11. 16 ' sthApanA jIva 7 18 svAtisaMsthAna 266 25 saMjvalita 144 1 sthAvara 271 14 svAmI saMvata 102 27 sthiti 90 19 svArtha saMzaya 47, 258/16 sthitikaraNa 228 20 harivaMza 146 / 21, 272 / / 87 1 snigdha 165ra6. 270/22 hariharAdika 16623 saMharaNa 323 27 spardhaka 71 22 sAMvyavahArika 6. 28 / spAnakriyA 214 18 hima stanaka svakarakriyA 214 21 hiMsApradAna stanaloTuka 113 24 svakRta 323 27 : hIyamAna stavaka 113 3 vanimitta 182 12 / huNDasaMsthAna 247 sthalagatAcUlikA 7. 6 | svamukha 275 6 mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja tattvArthavRttigatA granthA granthakArAzca akalakaH 113, 326 / 1 / pramAcandra za2, 11017 ' vidyAnandibhU aSTasahalI prameyakamalamArtaNana 8. 30 vidhAnandI 13, 2762 umAsvAti pUjyapAda 12. 27 // 1, 326 / 1 / vidyAnandi deva 85 26 umAsvAmI 111, 1214, 1783 . bhagavatI ArAdhanA 856 ra zrutasAgara zrutasAgara 113 2 2762 / matisAgara umAsvAmibhadhAraka 1 5 | 8. 24 / zrutIdavad tattvArthavRtti 1 4 | mahApurANa 140 17 / zlokavArtika 80 29 tasvAryazlokavArtika 206 24 | yogIndra 263 13 samantabhadra devendrakIrti bhahAraka 80 25 rAjavArtika samantabhadra svaamii61|15,211020 nemicandra siddhAntadeva 2014 rAjavArtikAlavAra 110 10 saMskRtamahApurANapaJjikA 23 32 nyAyakumudacandra 1107, 80 / 29 , vigrAdinandi 326 2 sArthasiddhi Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthasaGketavivaraNam akala Ti-akala granyAya TippaNa 8 jaine yA0-jainendra vyAkaraNa vArtika 181 amara-amarakoza 4.14 jJAnArNaH-zAnArNava aSTaza-aSTazatI 66 taravasA gA-tattvArthasAra apasa-apasahasrI 66 tattvArthasA0 -tatvArthasAra 63 aSTAGgaha-aSTAGgAhadaya 65 ta. bhAskara-tasvArthastra bhAskaranandivRtti 3 abhidharma TI-abhidharmakozaTIkA 77 tarA-rAjA-tatvArtharAjavArtika 66,11,138 AcA0ni0-AcArASTraniyukti 13 / 10 zlo-tasvArthazlokavArtika AtmAnu-AtmAnuzAsana | tiloya-tilIvapatti 114, 115.160 AdipurANa tiloyasAra triloka tilAyasAra 121, 145, AsamI-AptamImAMsA 213 trilA kasA 152, 160, 161, 165 ArA sAra-mArAdhanAsAra 66 triloka prajJa. vaimA nakA-trilokaprati Ava0ni0-Avazyakaniyukti 247 vaimAnika lokAdhikAra iSTopa-iSTopadeza dazani hari0-dazavakAli kaniyukti IzAvA0-IzAvAsyopaniSat __ haribhadra TIkA katmiAkisyAmibidhAnamA suvidhisAMgarsa AdamahAdazabhakti 66.71 kammapa0 kammapayaDI 267 dravyasaM0 -dravyasaMgraha 115, 261,276 kalyANA-kalyANAlocanA 36 dvAtrizadavA-dvAtriMzadvAtriMzatikA 238 kAta0 u0, kA0 u0 dha0TI0 a0-dhavalAsIkA atyabahuttva 41,42, kAtantra utsarArdha 4,8,58,63,86,6.2,131, 42, 45, 46,47, 48, 46, 50 223 TI0 kA -dhavalA TIkA kAla 33, 34, 35, kA0, kAta, kA0 sU0-kAtantrasUtra 72,67,137, 33, 38, 36, 40 151,145,131,186,16.4,165,203, 207, 0TI0dra -dhavalA TIkA dravya 17,18, 12.50 213,232, 237,236 pa. TI. bhA-dhavalA TIkA bhAva kA sU* dI. vRta-kAtantrasUtradomavRtti 76.111, dha0 TI0 saM0 --dhavalA TIkA saMkhyA 68, 66, 70 155,181, nAmamAlA go0 phA-gAmmaTasAra karmakANDa- 26, 31,256, niyamasAra 168 262, 265, 277 gItisAra go0 jI-gommaTasAra jIvakAgaDa 10, 11, 17. nyAyagara-nyAyam karI 15, 19, 20, 26, 30, 31, 32, 36,52, nyAyasaM0 -yAyasaMgraha 996. 296 30,71, 205, 106, 256, 267, 201, paJca me0 -pAvasaMgraha 12.32,50 / 65,85, 284, 300 218271 / 273 jambU0 pa0-jaMbUdIvapANapti 32, 143, 156, | paramAtma-paramAtmaprakAza 88,86,91,184,593, 160, 206 jayabha-jayadhavalA 6,66, 68, | paribhASantu0-paribhASenduzekhara japadha0 pra0-jayadhavalA prathamavaMDa 68 patrayaNasA. -pravacanasAra 186,232 . . . .. Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 granthasatavivaraNa pavayaNasAjhe-pravacanasAra, eka 238 | vizvalo0-vizvalAMcanakoza paM nAsti-paJcAstikAya 187 | vaize0-vaizeSikasUtra pA0 dhAtupA-yANinidhAtupATha 241, zA. vyA:-zAkaTAyama vyAkaraNa 98.123,131 pAma bhA0-pAtasalamahAbhASya 199 / paTagvaM 0 a0- paTakhaMDAgama alpabahulya 41,42, pA mahA0-pAta alamahAbhASya 43,44,41, 46,47,48,49,5.51. pAta-pAta khala mahAbhAgya 53,54,55,56 pAta. mahA.- pAtaJjalamahAbhASya 176 | SaTarkha0 kA - paTakhaMDAgama kAla 32,34.35,36 pA0 sU0- pANinisUtra 72,79,86,178, 37,38,39.40 188,198,119,231,233 paTakhaM0 khu0-paTavAgama khudaka baMdha 41 puruSArthasi0 -puruSArthasiddhathupAya 190 / pakhaM0 khe0 -ghaTakhaMDAgama khettANugama 23,14,25 ebichaa 0 -snisstthaa 86 | paTavATA - paTakhaMDAgama 14,15,16.17,35 mArgadarzaka AcanidhAAvidhisAgara jI mahArAjaparkha0 dra- panaDAgama dravya 17,18,19,21, pramANavA0 -pramANavArtika 22.13 pracArtikAla-pramANa vArtikAlavAra 3 paTava0 gharaTI khe-paTaravaMDAgama prA nyA0-prazastapAda vyomavatI | dhanalATIkA khettANugama bArasa aNa. bArasa aNuvasyA 88,89,60, 'paTumba 7 ko -paTambaMDAgama phosaNAgama 26,28,29,30,31. bRhatsva iloka0 -vRhasvayambhU paTaka mA-paTvaMdAgama bhAvANugama 52,53 201.2.2.211 / pad samu0- padarzanasamuccaya bodhayA-bodhapAhui 219,238 / sambhati- sammatitarka 0 ArA---gavatI ArAdhanA savArthaH, sa0 mi.-sAtha siddhi 8,9,17.3... mahAvaMdha 37,54,66, mUlAcA-malAcAra 8.,96,138,206,209, 220,239 yaza. ka-yazastilaka kalya 3,5,83,22,239, saM zrutabhA-saMskRta atabhakti 223 255,256.257 sAgAradha0-sAgAradhAmRta yaza0 pU0 mastilaka pUrvAdha sAMspakA-sAMsyakArikA yogamA0- yogabhASya siddhabhaH-siddhabhakti yAMgasU0- yogasUtra siddhivi. -siddhivinizcaya ranaka-ratnakararAibhAvakAcAra 91,228,230, 245, 246,247,255.308 sa hitA varAGgana- barAGgacaritra 124 | saundara0-sondarananda kAdhya vasu. sA- batunandiArakA cAra 160 bari0 - harivaMza purANa 71 . UN